Gelenbevi Varlık Düşüncesi

I
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER (KELAM) ANABLM DALI
SMAL GELENBEV'DE VARLIK

DNCES
Doktora Tezi
Ahmet AKG
Ankara-2006
II
T.C.
ANKARA NVERSTES
SMAL GELENBEV'DE VARLIK

DNCES
Doktora Tezi
Ahmet AKG
Danman
Prof. Dr. aban Ali DZGN
Ankara-2006
III
T.C.
ANKARA NVERSTES
SMAL GELENBEV'DE VARLIK DNCES
Doktora Tezi
Tez Danman: Prof. Dr. aban Ali DZGN
Tez Jrisi yeleri
Ad ve Soyad mzas
Prof. Dr. aban Ali DZGN .
Prof. Dr. Ahmet AKBULUT .
Prof. Dr. Tahir YAREN .
Yrd. Do. Dr. Ahmet Hadi ADANALI .
Do. Dr. Muhit MERT .
Tez Snav Tarihi:

IV
NDEKLER
NSZ ............................................................................................................. VI
KISALTMALAR .......................................................................................... VIII
GR................................................................................................................ IX
a) Gelenbev'nin Hayat ve Dneminin Kltrel Ortam ............................... IX
b) Gelenbev'nin Eserlerinin Karekteristii ve Sorunsalmz.....................XVII
BRNC BLM
A- VARLIK ........................................................................................................ 1
1. Kavram Olarak Varlk ve Anlamlar ............................................................. 1
2. Varln Ak Oluu ..................................................................................... 6
3. Varlk Mhiyet Ayrm ................................................................................ 9
4. Varln Mterek Oluu ............................................................................ 15
5. Kategorilerin Varl .................................................................................. 19
B- YOKLUK..................................................................................................... 25
1. Yokluk Kavram......................................................................................... 25
2. Yokluk ve ey likisi ................................................................................ 31
3. Yokun (Madmun) Bilinmesi.................................................................... 38
C- VARLIK VE YOKLUK ARASINDA NC IKKIN VARLII
(HAL) SORUNU ................... 46
KNC BLM
VARLIK ALANLARI ......................................................................................... 58

A- MUTLAK VARLIK.................................................................................... 58
B- ZHNDE VARLIK..................................................................................... 60
C- ZHN DII VARLIK ................................................................................. 67
D- NEFS'L-EMR'DE VARLIK .................................................................... 69
NC BLM
VARLIK MODLARI........................................................................................... 74
Modal Kavramlar ve Akl ......................................................................... 74
A- MMTEN' VE MAHYET ..................................................................... 80
B- ZORUNLU (VACB) VARLIK .................................................................. 84
I- ZORUNLU VARLIK KAVRAMIYLA LGL PROBLEMLER ......... 84
1. Grek Felsefesinde Zorunluluk..................................................................... 84
2. Zorunlu (vucub) Kavramnn Anlamlar...................................................... 86
3. Zorunlu Varlk ve Zt................................................................................. 87
4. Zt- Varlk- Mhiyet Ayrm ..................................................................... 89
5. Zorunlu Varln Zt'nn Nedensiz Oluu .................................................. 90
6. Zorunlu Varln Ztnn Nedeninin Yine Zt Oluu.................................. 94
7. Zorunlu Varln Ztnn zellikleri ........................................................... 99
V
8. Modal Olarak zsel Zorunluluk (ed-Darrat li Ecli'z-Zt) .......................101

9. Ezel Zorunluluk........................................................................................105
II- ZORUNLU VARLIIN NTELKLER..................................................108
1. Zt-Sfat- Nesne likisi erevesinde Sfatlarla lgili Genel Sorunlar .......108
2. Zorunlu Varln rade Nitelii ..................................................................116
3. Zorunlu Varln Kudret Nitelii ...............................................................124
4. Zorunlu Varln Bilgi Nitelii ..................................................................133
a) Husl ve Huzr Bilgi ..........................................................................134
b) Fiil ve nfil Bilgi ...............................................................................135
c) cml ve Tafsl Bilgi ...........................................................................135
d) Tasavvur Bilgi- Tasdk Bilgi...............................................................139
e) Cz Bilgi- Kll Bilgi...........................................................................139
f) Vacip Varln Eyay Bilmesi ..............................................................140
C- MMKN VARLIK..................................................................................143
1. mkann Szck Anlam ............................................................................143
2. Genel Olarak Mmkn Varlk ...................................................................144
3. Mmknn Hkm ...................................................................................150
4. mm ve Hss mkan .................................................................................151
5. Gelecekle lgili (stikbl) mkan ...............................................................155
6. mkan Delili ..............................................................................................158
SONU ............................................................................................................162
ZET............................................................................................................169
BBLYOGRAFYA.........................................................................................170
Ek-1: Gelenbev'nin Miftahu Babi'l-Mvecciht Adl Eserinin Tahkiki ..177
VI
NSZ
smail Gelenbevnin, XVIII. yzyln sekin simalarndan birisi olduu tabakat

kitaplarnda dikkati ekmektedir. Ayrca kendisinden sonra gelen alimlerin 'ftratn
ender yetitirdii insan' olarak deerlendirdikleri bile grlmektedir. Bir ok
Osmanl alimi gibi o da ok ynldr. zellikle matematik ve astronomi'de yapt
almalaryla zamannn gzdesi olmutur.
Gelenbev, Osmanlnn gerileme dnemine denk gelmi, dnce, da

almaktan ok kendi i sistematiini kurmaya almtr. Sistemde grlen
eksikliklerin giderilmesi iin baka kltrel corafyalarda retilen dncelerle
eskisi kadar ilgilenilmemitir. Bu nedenle o da gelenee uyarak eserlerini Hiye
olarak ele almtr.
Gelenbev zerine yaplan almalar ona olan ilgiyi daha da artrmaktadr.

Onun hayat ve mantk anlay zerine Abdulkuddus Bingl tarafndan yaplan
almalar bizim de onu merak etmemizi ve eserleri nasl yazdna deil ne
yazdna bakmamza neden olmutur. Gelenbev'nin kelam sahasnda ortaya
koyduklar, btn birikimlerin bir neticesi olmalyd. Zira tercme hareketlerinden
sonra slmn yeniden yorumu, tehftler ile ortaya konan dnceler, kelamda metot
deiiklii yannda felsefe-kelam yaknlamas bazen de kaynamas Gelenbev'ye
gelinceye kadar byk bir birikime neden olmutur. Btn bu kltr mirasnn
arasnda stelik Hiye gibi konu balklarndan yoksun, metinler arasnda bize
gerekli olan bulmak olduka g olmutur. almamzda belirlediimiz balklar
erevesinde btn bu kltr mirasndan faydalanmakszn ve onlarla iliki
kurmakszn salkl bir ey ortaya koyamazdk. Bu nedenle sadece Gelenbev'nin
eserleri ile yetinmedik. Zaman zaman ilk kaynaklara da ba vurmak zorunda kaldk.
almamzda henz zerinde yeni yeni almalar yaplan db ilminin

kelamda kullanldn da grdk. Mantk ve db ilminin kavramlarnn gncel
olmay bunlara karlk bulmamz zora sokmutur. Bu nedenle anlam nceleyerek
baz orijinal kavramlar tercih etmek zorunda kaldk.
almamz temelde 'mutlak varlk, zihinsel varlk, zihin d varlk, nefsl

emirde varlk' eklinde belirlediimiz varlk alanlar ile 'zorunlu varlk, mmkn
varlk, mmteni' eklinde belirlediimiz 'varlk modlar' zerine kuruludur. Bu iki
VII
blm dolayl ynden desteklemesi asndan birinci blm bir alt yap
oluturmutur. Gelenbev'nin risaleleri, ikinci blmn aydnlatlmasnda, tahkikini
yapp ek olarak koyduumuz 'Miftahu Babi'l-Mvecciht' ise nc ksmn
ekillenmesinde kullanlmtr. Ayrca Hiye ale'l-Celal tahaftleri aratmayacak
nitelikte olup sfatlar konusunda vazgeilmez bir kaynak durumundadr.
Tezimizin hazrlanmasnda bize yardmlarn esirgemeyen danman hocam,
Prof. Dr. aban Ali Dzgn'e, Prof. Dr. Ahmet Akbulut'a , zaman zaman
mzakerelerde bulunduum Prof. Dr. Hseyin Atay, Prof. Dr. Tahir Yaren, Yard.
Yard. Do. Dr. Hadi Adanal, Do. Dr. smail Kz ve Dr. Mahmut Ay'a, teekkr
etmeyi bir bor bilirim.
VIII
KISALTMALAR
age : ad geen eser
AFD : Ankara niversitesi lhiyt Fakltesi Dergisi
Bkz : baknz
c : cilt
ev : eviren
DTCFAD : Dil Tarih Corafya Fakltesi Aratrma Dergisi
h : hicr
haz : hazrlayan
kr : karlatrnz
Ktp : Ktphane
m : mld
md : maddesi
MEBA : Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi
nr : nereden
: lm tarihi
s : sayfa
SK : Sleymaniye Ktphanesi
Sl : Selaymaniye
TDVA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
thk : tahkik eden
trsz : tarihsiz
vb : ve bunun gibi
vd : ve devam
vr : varak
IX
GR
a) Gelenbev'nin Hayat ve Dneminin Kltrel Ortam
smail Gelenbev (.1143 H/ 1730 M) ylnda aydn vilayetinin Saruhan

Sancana bal Gelenbe Kasabasnda domutur. Gelenbe, bu gn Manisa ilimizin
bir ilesidir. Gelenbev'nin asl ad smaildir. Doduu yere nisbet edilerek
Gelenbev lakabyla mehur olmutur.
Gelenbev tannm ve kltrl bir aileye mensuptur. Dedeleri Gelenbe

nahiyesinde mftlk ve mderrislik yapm kimselerdir. Gelenbev, babas Mahmut
efendiyi kk yata kaybetmi kendisiyle ilgilenecek kimsesi de bulunmadndan
ky sokaklarnda ba bo dolarm. Bir gn arkadalar ile sokakta ceviz oynarken
babasnn dostlarndan bir zt, 'yazk sana ilim sahibi kimselerin soyundan geldiin
halde ilme heves etmeyip byle sokaklarda oyun oynuyorsun' diyerek kendisini
ayplam. Kk yataki Gelenbev'yi ok utandran bu olay zerine ecdadna
yakr kii olmaya karar vererek ilme ynelmitir.1
Gelenbev, ilk renimine Gelenbe'de balar. lmini artrmak iin stanbul'a

gitmeye karar verir. Fatih klliyesine bavurur. Kaydn yaptrp buraya devam eder.
Aevinde yemek yemeye hak kazanr. Gelenbev, Fatih klliyesine kabul edilmesini,
Fatih Sultan Mehmed'in vakfiyesinde yer alan 'Bu medreseye yetim ocuklarn,
yetim ocuklarn ocuklarnn, bunlarn ocuklar da bulunmamas halinde fakir
ailelerin ocuklarnn kayt edilmesi' anlamndaki arta borludur.2
Gelenbev, stanbul'da zamann byk alimlerinden Yasincizade Osman ve

Ayakl Ktphane lakabyla tannan Muhammed Emin Efendi'den ders grerek
tahsilini tamamlam ve mderris olmutur. Gelenbev'nin yetimesine en byk
katk iki hocasna aittir. Yasincizade'den Arapay ve dini ilimleri, Mftzde'den de
mantk, fizik ve matematik ilimleri renmitir. Gelenbev mderris olmakla birlikte
hayatn ilme adadndan iin ilim renmek ve neretmek iin hocas Ayakl
Ktphane diye bilinen Muhammed Emin Efendi'nin evinde bir sre daha ders
1
Salih Zeki, Kams-u Riyziyt, stanbul 1310, c.1, s.318; Ebu'l-l Mardin, Huzur Dersleri (II-III),
stanbul 1966, s.262; Muhammed Zhid el-Kevser, Maklt, 1994, s.553
2
Abdulkuddus Bingl, smail Gelenbev, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1988, s.2
X
mzakerelerinde bulunarak tahsile devam etmitir.3 Gelenbev ilk eseri olarak

Burhan ismindeki mantk kitabn hocas Emin Efendi'ye takdim ettiinde hocas
'Peka'l, ancak Mutavvel'i4 tamamlam olsaydk daha iyi olurdu' diyerek rencileri
arasnda smail Gelenbev'nin mstesna yerini ve stnln itiraf etmekle birlikte
daha nce yazlm olan eserleri iyice incelemeden eser yazma sevdasna dmesine
itiraz ettii rivayet edilmektedir.5
Gelenbev hayatta iken iki byk alimin hreti arasnda skp kalmtr. Salih
Zeki'nin ifadesine gre Gelenbev'nin felsefe ilimlerindeki hretini Hocas Mehmet
Emin Efendi, Matematik ilmindeki hretini ise Mulal Mehmet Efendi
bastrmtr.6 Buna karn Gelenbev brakt eserleriyle lmnden sonra her iki
bilgini de geride brakmtr. nk Mehmet Emin Efendi ve Mulal Mehmet
Efendi ilm glerini ortaya koyacak eserler brakmamlardr. Cevdet Paa'nn
ifadesine gre Gelenbev Hoca gelmeseydi o devrin malumatna dair ortada bir ey
olmayacakt.7 Bu ifadelerden o dnemde eser yazmaktan ziyade mevcutlarn okunup
anlalmasna daha fazla rabet edildii anlalmaktadr.
III. Selim devrinde (1789-1807) kathane'de Padiahn huzurunda yaplan

askeri tatbikatta atlan kumbaralardan hi birisi hedefe isabet ettirilememi. Padiah
subaylarn beceriksizlii karsnda can ok sklm ve 'bunlar hesaplayacak biri
yok mu? diye kzm. Gelenbev tavsiye edilince Padiahn emriyle Zeyrekten
getirilmitir. Gelenbev matematik kaideleri gereince ince hesaplarla kumbaralar
ayarlam, defa st ste at yaplm, de tam isabet etmitir. Padiah bundan
ok memnun kalm ve Gelenbev'ye gnlk drt okka pirin tahsis etmitir. Bunu,
Gelenbev'nin ocuklar lmnden sonra almaya devam etmilerdir.8
3
Salih Zeki, Kams-u Riyziyt, s.319
4
Mutavvel'in ortaya k sreci yledir: Sekkaki'nin, (.1228 M) belagat konularn ieren Mifthu'l-
Ulum adl eserine Kazvn, (. 1338 M) Telhisu'l-Mifth adyla bir hlasa yazmtr. Taftazn de
(.1388 M) bu esere Mutavvel adnda erh yazmtr. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl
Devletinin lmiye Tekilat, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1965, s.26-27
5
Salih Zeki, age, s.319
6
Salih Zeki, sr- Bkiye, stanbul 1329, c.2, s.265
7
Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, stanbul 1309, c.4, s.259
8
Zhid el-Kevser, age, s.559; Salih Zeki, Kms-u Riyziyt, c.1, s.319
XI
Gelenbev'nin matematikte stn yetenek sahibi olduunu yine u olay ortaya

koymaktadr. stanbul'a gelen bir Fransz mhendis Bb- l'ye bir adet logaritma
cetveli takdim eder. 'stanbul'da bunu anlayacak kimse yok mu?' diye adeta alay
edince Gelenbev Hoca'ya gnderilir. Fransz mhendis Gelenbev'nin kyafetine ve
evine bakarak pek nemsemez ve bu cetvellerin aklanmasn filan vakte kadar
isterim' der ve gider. Mhendis, ikinci defa geliinde Gelenbev ona Franszca bir
risale takdim eder. Mhendis ok ksa sre ierisinde byle bir risalenin yazlmasna
hayret eder. Hayranln gizleyemez. Resmini alp gtrmek ister. Gelenbev,
Res'l-Kttap Rid Efendi'nin odasna arlarak devlet adamlarna has olan samur
krk giydirilerek resmi ekilir. Fransz mhendis Rit Efendi'ye dnerek 'Bu adam
Avrupa'da olsayd arlnca altn ederdi' diye hayretini ifade eder. Gelenbev
kendini samur krk iinde grmekten dolay Allah'a hamd eder. Salih Zeki,
Logaritmay Gelenbev'nin icad etmediini fakat onun yaps ve kullanmn erh
edip ilerlettiini bildirmektedir. Salih Zeki, Gelenbev'nin stnln ifade iin
Fransz mhendisin syledii sz kast ederek 'Fransz mhendis o szden daha
doru bir sz sylememitir' diyerek matematikteki baarsn kabul etmitir.9
Gelenbev, matematik ile ilgili eserlerini Arapa yerine Trke olarak yazmas dil
problemlerinin de iaretini vermektedir. Logaritma ile ilgili eseri Osmanlca yazlm
77 sayfa halinde Baazii niversitesi Kandilli Rasathanesi Ktphanesinde 218
numarada kaytl bulunmaktadr. Matematikle ilgili dier eserleri de burktphanede
kaytl bulunmaktadr.
Gelenbev eski usul ile matemakit problemleri zen son matematikidir. Akli
ve nakli ilimlerdeki geniliine ve derinliine ramen mrnn ilk zamanlar geim
sknts iinde gemitir. Kendisi, asrn cehlet asr olduunu, ilme itibar
edilmediini, geimin ilme dayanmadn, bu nedenle ikayet etmeye hakknn
olmadn belirtmektedir.10 Ancak I. Abdulhamit devrinde (1774-1789) Sadrazam
spartal Halil Paa'nn gayreti ve Kaptan- Derya Cezayirli Hasan Paa'nn
nderliinde yeni alan Mhendishane-i Bahri-i Humayun'da altm kuru aylkla
matematik retmeni olarak tayin edilmi bu suretle rahat bir geime kavumutur.
1784'de Osmanl'da slahat iin dardan getirilen subay ve teknisyenler

bahriye, istihdam ve topuluk sahalarnda balattklar slahat Rusya ve
9
Salih Zeki, age, c.1, s.320-321
10
Ebu'l-l Mardin, Huzur Dersleri, s.933
XII
Avusturya'nn basksyla yarda brakarak memleketlerine dnmlerdir. Islahatta

kararl olan devlet uzun zaman sadece yabanc uzmanlardan faydalanmann mmkn
olmadn anlaynca memlekette mhendis ve zbit yetitirmek iin yeni areler
aramtr.11 te bu ihtiyatan dolay yetenei olan herkes snavla bu alanlarda
istihdam edilmitir. III. Selim zamannda yaplan ve bu gnk Deniz Harp Okulunun
temelini tekil eden Mhendishne-i Bahriye-i Humyun bir dershane halinde
Tersanede yaptrlan zel binasnda 1776 ylnda faaliyete balam ve bir sre
bahocaln smail Gelenbev yapmtr.12 Gelenbev ve Kasapbazde brahim
Efendi mhendishanede hendese ve matematik derslerini okutmulardr. Bunlar
teorik dersler verirken, yabanc uzmanlar ise pratik sahada almlardr.13
Yabanclarn pratik ksm stlenmeleri, teknolojik gelimelerin kolay kolay
vermediklerini gstermektedir. Projelerin yarm brakarak lkelerine dnmeleri de
bunu destekler niteliktedir.
Gelenbev, byk lde klsik medrese renimi ile ekillenir. Denilebilir ki

Gelenbev, medresenin yetitirdii ve ilmi deerini Osmanl mparatorluunun
snrlar dna taran son alimlerden biridir. Onun batdan etkilenen ilk Osmanl
alimi olduu deerlendirmesini yapanlar bile olmutur.
III. Selim, 1790 ylnda Gelenbev'yi Mora'daki Yeniehir Feneri Mevlevilii

ile taltif ederek oraya kad tayin etmitir.14 Mevleviyet bir unvan olup Taht
kadlklardr. Salih Zeki'nin verdii bilgilerde Gelenbev'nin Mhendishne-i Bahri
Hmayun'daki grevinden ayrl ve kad tayin ediliinin gerekeleri grlmemekte
bunu bir iltifat olarak deerlendirmektedir. Onun stratejik bir grevden kadlk
grevine dndrlesi bir iltifat olmasa gerektir. Gelenbev'nin torunundan yaplan bir
rivayet olayn seyrini deitirecek niteliktedir. Gelenbev'nin torunu Hayrullah
Efendi'nin rivayetine gre son greviyle ilikili olan ve Gelenbev'nin lmne neden
olan olay yledir. Gelenbev adna bir dileke dzenlenmi, sahte imza atlm.
Gelenbev dilekede Yeniehir kadlna tayin edilmesini srarla istemi, eer tayin
11
aatay Uluay-Enver Kartekin, Yksek Mhendislik Okulu, stanbul 1958. s.31
12
Faik Reit Unat, Trkiye Eitim Sisteminin Geliimine Tarihi Bir Bak, MEB, Ankara 1964, s.60
13
aatay Uluay-Enver Kartekin, age, s.25; Ylmaz ztuna'nn bildirdiine gre Gelenbev, 1791
ylna kadar Mhendishanede bahocalk yapmtr. Bkz.Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi
stanbul 1978, c.10, s.415
14
Salih Zeki, Kmus-u Riyziyt, c.1, s.319
XIII
edilmezse Fransa'ya matematik retmek iin kaacan arzetmi. Bu nedenle

Padiah bu istei kabul etmek zorunda kalm. Gelenbev olup bitenlerden haberi
olmad halde tayin yerine gitmi. Bir sene sonra mrnn sonuna kadar
Yeniehir'de zorunlu ikamete mecbur olduu kendisine tebli edilince ertesi gn
zntsnden beyin kanamas (sekte-i dima) geirmi ve vefat etmitir. Hayrullah
Efendi, btn bu entrikalar evirenin eyhulislm Hamidizade Mustafa Efendi
olduunu, kskanl yznden bir ok alimi zellikle de Gelenbev'yi rencide
ettiini anlatmaktadr.15 Zeki Salih, Gelenbev'nin lmn eyhulislm Hamidizde
Mustafa Efendi'nin bir meseleden dolay kendisine yazd tekdir dolu bir yazs
zerine ok zlmesine balamaktadr.16 Padiah, eyhulislm i bilmezlii ve
geimsizlii yznden bir buuk yl sonra grevinden azletmi ve zorunlu ikamete
mecbur etmitir.
Gelenbev, mezhep taassubundan uzak durmutur. Bazen Mturdlerin

grnn doru olduunu aka belirtmektedir.17 Osmanlnn son zamanlarnda
Mturd mezhebine dnn izlerini onda da grmek mmkndr. c, Akidinde
yetmi frka hadisini zikreder ve 'kurtulua eren frkann E'arler' olduunu
belirtir. Devvn de bu hadisin Earilere uyduunu nk onlarn, inanlarnda sahih
hdislere dayandklarn, Mutezile gibi olmadklar aklamasn yapmaktadr. Ancak
Gelenbev, kurtulua eren frkann Earilere hasredilmesini doru bulmaz nk
E'arlerden nce Selef vard. Selef de E'arlerden deildir. Yine Mturdlerin
durumu da byledir. Gelenbev Mevakftan rnek gstererek kurtulua eren frkay,
E'arler, Selefler, Mturdler, Hadis Ehli, Ehl-i Snnet hepsini birden onun
kapsamna almaktadr.18 Gelenbev, Gazl gibi filozoflar tekfir yoluna gitmemitir.
Kfrn de bir tasdik oluundan hareketle kfrn gerekmesini kfr olarak kabul
etmeyerek musamahakar davranmtr.19
Osmanl'nn ykseli ve gerileme dnemlerine paralel olarak ilimlerde de

ykselme-gerileme olmutur. Fatih Sultan Mehmet, Alaaddin Ts ile Hocazde
Bursal Muslihuddin Mustafa'ya, Gazl ile bn Rd arasndaki tartma hakknda
15
Ebu'l-l Mardin, age, s.933-934
16
Salih Zeki, sr- Bkye, c.2, s.297
17
Bkz. Gelenbev, Hiye le'l-Cell, Matbaa-i mire, 1317, c.1, s.193
18
Gelenbev, age, c.1, s.35
19
XIV
birer eser yazmalarn emretmi. Onlar da birer tehft yazarak Gazl'ye hak
vermilerdir.20 Bu olay devletin ilmi tevik ettiine, alimler arasnda ise E'ar
izginin hakim olduunu gstermektedir. ki tehfte, Karaba ve Kemal
Paazde'nin tehftlerini de eklersek toplam alt tehftten drd Osmanl
dneminde yazlmtr.
Osmanl'nn duraklama ve k devirlerinde Kad-zdeler diye bilinen Birgili

Muhammed Efendi takipileri ile tasavvuf erbb arasnda on alt mesele nedeniyle
atmaya varacak bir takm tartmalar cereyan etmitir. Tarihi rihu'l-Menarzde
Ahmet Efendi'nin bildirdiine gre tartma konusu olan meselenin banda akl
ilimlerin (felsefiyt) ve matematiin (riyziye) mer' olup olmad geliyordu.
Abdulmecit es-Sivs, bu meseleler hakkndaki grlerini bir risle yazarak
aklam ve akl ilimlerin tahsilinin ciz olduunu belirtmitir.21 Grlmektedir ki,
akl ve nakl ilimlerin arasnda tercih yapanlar toplumda varln srdrmektedirler.
Bu meselenin akisleri Ktip elebi'nin Miznu'l-Hak isimli eserinde de
grlmektedir. Ktip elebi, eserinin nsz ksmnda Kadzde Muhammed
Efendi'den bahsederken onun maklttan anlamadn tefsir okuturken kategorilerle
(maklt) ilgili yerlere gelince 'Kad burada felsefelik eylemi, kelam- Felsefe flse
deer mi? Ana sarrf- keyyis ba eer mi? Mantklar ba ese aldrma nk onlar
iman ehlinden deildir' dediini nakletmektedir.22 Grlmektedir ki, alimler arasnda
ekime ve atmalar kfrle ithama kadar gitmekte, ifadelerde abart olsa bile
toplumda ksr bir ekimenin olduunu gstermektedir.
ekimeler yannda bu dnemde kitap yazmann ok ho karlanmadn da

grmekteyiz. Palabyk adyla mehur olan ve Gelenbev gibi matematiki olan onun
Buhru Humyun'a tayin ediliine itiraz eden Muhammed Efendi'nin yle dedii
nakledilmektedir. 'Yaplanlar anlayalm, bundan sonra kitap yazmak lzm deil:'
Yine etrafndaki alimlere iaretle yle syledii rivayet edilmektedir. 'Bu
bizimkiler, okurlar, okuturlar, kitap yazarlar yine anlamazlar, lkin bunlar da giderse
cehlet vakti' olur.'23 Gelenbev btn bu temayllere aldrmam eser yazmaya
devam etmi ancak arlkl olarak Hiye tr yazmtr. Eserlerinin toplam
20
smail Hakk Uzunarl, age, s.24
21
Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim Riyazi limler I, 1997, s.121
22
Cevat zgi, age, s.121
23
Cevat zgi, age, s.157
XV
yaklak iki bin sayfay bulmaktadr. Gelenbev ok yazmtr ancak Hiyeler

dzenli ve takip edilebilecek durumda deildir. Kitaplarn uzantlaryla yeniden
dzenlenip bir arada baslmas gerekmektedir.
Ktip elebi, felsefenin XVII. asrn sonlarna yakn zamana kadar

medreselerde okutulduunu, stanbul'un fethinden sonra Osmanlnn ortalarna kadar
felsefenin faydal olduunu, bir insann erefinin yapt tahsil lsnde akl ve
nakl ilimlerdeki geni bilgisine gre olup eriat ve felsefe arasn birletiren ender
kiiler bulunduunu belirtir. Felsefeye dair emseddin Molla Fenr, Kadzde Rm,
Hocazde, Ali Kuu, Meyyedzde Abdurrahman Mirim elebi, bn Keml,
Knalzde Ali Efendi'nin eserleri olduunu kaydettikten sonra baz eyhulislmlarn
dini inanlara aykr olduu gerekesiyle felsefe renimini kaldrdklarn ve bunun
yerine zten okutulan Hidye ve Ekmel koydurarak fikr ke neden olduunu
yazmaktadr.24
phesiz Osmanlda ilmi duraklamann nedeni tek deildir. Dil ve taassub da

bunlardan birisidir. Btn Osmanl limleri eserlerini Arapa yazmlardr.
Mantklar, kelamclar, matematikiler yetiti fakat bunlarn eserleri az bir kesimin
eline ulat ve medrese ierisinde kapal kald. Kitaplarn el yazmasyla oaltlmas
ve pahalya mal olmasnn da bunda etkisi vardr. Yakn zamana kadar ilim ve
tefekkrn, yalnz medreseye kapanm birka kiiye mahsus olduu kanaati vard.
Bu yzden hakiki ve hr fikir cereyanlar, ilmi mnakaalar yerine medrese, tekke ve
halk arasnda dmanca mcadeleler ve neticesiz atmalar meydana gelmitir.25
XVII. ve XVIII. asrlarda Osmanl'da her eye ramen bir ok alim yetimitir.
Bunlardan birisi tercmeleriyle dikkat eken Yanyal Esat Efendi (.1730)dir. Esat
Efendi, sadece medrese ilimleriyle yetinmeyerek felsefe ve msbet ilimlerle de
ilgilenmitir. Damat brhim Paa'nn emriyle fizikten Aristo'nun Kitabu's-Semniye
isimli eserinin kitabn ayn zamanda erh etmek suretiyle Arapa olarak kaleme
almtr. Yine Esat Efendi, bn Sn'nn if'sn tercme ettii gibi felsefeden
Shreverd'nin Hikmet'l-rkiye'sini erh etmitir.26 Kad rmevi'nin mantk ve
kelama ait mehur eseri olan Metliu'l-Envr'n tercme etmitir. Aristo'nun
24
25
Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, stanbul 1997, s.186
26
XVI
eserlerinden Physique yahut eski mtercimlerin tabiriyle Sem'at-Tab'yi, 'Ktb'

Semniye' adyla tercme etmitir. Esat Efendi Yanya'da doduundan ok iyi
Yunanca yannda Arapa biliyordu. Yanyal Esat Efendi eski Yunanca ve Arapa
sayesinde Aristo ile yeni batan megul oldu. Eski mtercimlerin hatalarn
gstermitir. Esat Efendi bu tercmesinde btn eski Aristo tercmelerini tenkit
etmi, bunlarn ekseriya Yunanca ve Sryanice yollardan ve ikinci elden tercme
edilmeleri dolaysyla ak olmayan veya hatal olduklarn sylemitir. Btn
Osmanl devrinde eski Yunanla dorudan doruya temasa geen bu zt olmutur.
Hilmi Ziy lken, Esat Efendi'nin kapsaml bir alma plan hazrl yapt
tercmelerinden ve Ktb's-Semamiye mukaddimesinden anlaldn fakat
yeterince himye ve alka grmemesi ve gen yata vefat etmesi yznden bu byk
teebbsn yarda kaldn belirtmektedir.27 Yine bu tercmenin Yunanca'dan
Arapa'ya olmas yznden Trk uyan zerinde hibir etki yapamamtr. Hilmi
Ziya'ya gre bu duruma, Osmanldaki taassub, sr matn kelamla kucaklamas ve
kapal medrese zihniyetinin etkisi olmutur.28 Osmanl bu dnemde kltrel ve
teknik anlamda bat ile irtibata gememi oradan tercmeler yaplmamtr.
Tercmeler, grld gibi Aristo ve filozoflardan yaplarak 'tercme
hareketleri'inden sonra ortaya kan felsefi canlln tekrar edecei planlanmtr.
Maral Saaklzade Mehmet Efendi (.1732), tefsir, kelam, mantk, feriz,

men, mnazaraya dir eserler yazmtr. Medreselerdeki Hiye kitaplarnn
okutulmasna kar karak, klsik eserler telif ve retilmesini tavsiye edip Tertbu'l-
Ulum adl eserini yazmtr. Halebi, el-Lum'y, Mestcizade ise Hilfiyt yazmtr.
Osmanl dneminde yazlan eserler Sadreddin-i rz'nin (Molla Sadra .1640)
yazd el-Hikmet'l-Mteliye'si kadar dzenli ve kapsaml olmamtr.
III. Selim devrinin en byk mtercimlerinden biri de Antepli (Ayntap) sm

Efendidir. (.1235) Mtercim sm Efendi Arapa, Farsa ve Franszca biliyordu.
Trke'yi de ok iyi biliyordu. Eserleri yalnz tercme olarak deil, bu gn iin bile
Temiz Trke iin nemlidir. Mecduddin Fruz bd'nin mehur Kmus'unu
Okyanus adyla tercme etmitir. Bu kitaptaki altm bin kk kelimeye bulduu
karlklar halk dilinden ve eski metinlerden karlm ok zengin Trke
kelimelerdir.
27
Hilmi Ziya lken, age, s.316
28
Hilmi Ziya lken, age, s.193-194
XVII
Her alanda tercmeler yaplmakla birlikte bunlar snrl sayda kalmtr.

Frb, Rzi, Nsuriddin Ts v.b. gibi byk alimlerin eserlerine bn Sn'nn
eserlerinden byk bir ksmna dokunulmamtr.29 On nc asrda da bir ok
tercmeler yaplmtr. Mtercim Kerim Efendi (.1303) Bagav Tefsirinin
tercmesini yapm, ify erhetmitir. Harputlu Hoca shak Efendi (.1310) bn
Sn'nn ifsn 'stifa fi Tercmet'-if' adyla Trke'ye evirmitir.
Ramazanzde Abdunnaf Efendi (.1308) Mutavvel'i ve Gelenbev'nin Brhan'n
Trke'ye evirmitir. Yozgatl uhadarzde Hac Kef Efendi (.1308) Kefiye
adyla Ahlak- Addiye'yi tercme etmitir. Hasbi Sleyman Efendi (.1327)
Gazl'nin Tehftn Gelenbevzade Tevfik Efendi ile beraber tercme etmitir.30
Osmanl dnemine genel olarak baktmzda erh ve Hiyeler dneminden

sora youn bir tercme hareketine balanmtr. Daha sonra batda ortaya kan
felsefi hareketlere kar tepki niteliinde eserler yazlmaya balanmtr. rnein
Aristo'nun slm Felsefesine yansyna Gazl'nin karlk vermesi gibi Pozitivizim
vb. kar Mustafa Sabri, Mevkfu'l-'Akl ile ka durmaya almtr. Yine Kmus-u
Felsefe ile Rz Tevfik, hem slm kltrn hem Bat kltrn ok iyi bilmesiyle
dikkati ekmektedir. Ancak bu eserin sadece (a-b-c) maddelerinin baslmas,
dierlerinin hibir kaydnn bulunmamas gmz iin byk bir eksikliktir. Eserin
iinde yaplan gndermelere baklrsa maddelerde eksiklik yoktur. u da bir gerektir
ki yazlan eser ortalkta yoktur.
b) Gelenbev'nin Eserlerinin Karekteristii ve Sorunsalmz
Kelamn ve slm Felsefesinin geliimine bakld zaman bir srecin takip

edildii grlr. Akid tr kitaplar, felsefe ile memzuc eserler, bunlara yaplar,
erhler, hiyeler, hatta hiyelere yaplan hiyeler eklinde gelime gsterdii
grlmektedir. bn Sn'nn rt, Nect ve if isimli eserinin ieriine
bakldnda bir filozofun bile kendi hayatnda ayn konular nasl gelitirdii
grlmektedir. slm Felsefesi ve kelam sahasnda yazlan en gzde eserlere
bakldnda ana blmden olutuu grlr. Mantk, tabiiyyt, ilhiyt.
Gelenbev'nin eserlerine genel olarak baktmzda bu blme uymaktadr. lk
yazd mantk kitab Burhan, nceden yazlm mantk kitaplarnn iyi bir zeti
29
Hilmi Ziya lken, age, s,317
30
XVIII
durumunda olduu sylenmekle birlikte, onu Trke'ye eviren Abdunnf, iki cilt
haline getirerek daha da gelitirmitir. Ayrca Gelenbev, Burhan kitabna Hiye
yazp gelenei brakmamtr. Mantk alannda kyas risalesi, mantk ve metafiziin
en nemli ve en zor ksm olan modal nermeleri, Miftahu Bb'l-Mvecciht isimli
kitabnda ele almtr. Bu kitabn iki variyantnn ortaya kmas bizim tahkik
yapmamza neden olmutur. Kitaplarn oaltlma esnasnda ne gibi deiime maruz
kaldn bu tahkikte mahede ettik. 'Her ey fn yazdm bki' diyerek ilkokul
retmenin31 (muallimu's-sbyan) ilgisi olmad halde modal nermeler ile ilgili
kitab oaltmaya kalkmas, bunun da ciddiye alnp ktphanelere kaydedilmesi bile
karmaann ve dzensizliin ne boyutlara geldiini gstermektedir. Gelenbev'nin
Hiye l Tehzbi'l-Mantk ve'l-Kelam isimli eseri, mantk ve kelamn
zelliklerinden bahsedilerek bu iki disiplin arasnda bir karlatrma yaplmaktadr.
Eserin esas konusu, mantk ilminin eitli problemleriyle, kelamclarn varlk ve bilgi
teorileridir. Gelenbev'nin bu eseri Taftazn'nin (.1389 M) Tehzbu'l-Mantk ve 'l-
Kelam adl ksa bir eserine dayanmaktadr. Devvn (.1501), bu esere erh
yapmtr. Ebu'l-Feth el-Mr (.1543) bunu Tehzb-i Mr adyla bir Hiye
yazmtr. Gelenbev ise bu Hiyeye Hiye yazmtr.
Gelenbev, tabiiyyt alannda Hiyet'l-Lri'yi yazmtr. Esruddin Mufaddal

b. mer el-Ebher (.1264 M) klsik slm Felsefesi'nin konularn iine alan
'Hidyet'l-Hikme'yi yazmtr. Kitabn mantk, tabiyyt ve ilahiyt ksmlar vardr.
Medrese eitiminin akl ilimler alannda asrlarca deimez kitab olmutur. Kad
Mr Hseyin b. Muslihuddin Muhammed b. Salah el-Lr (. 1569 M) bu esere bir
erh yazmtr.32 Gelenbev de bu erhin sadece tabiyyat ksmna Hiye yazmtr.
Gelenbev, ilhiyt alannda Hiye le'l-Celal adyla mehur olan eserini

yazmtr. Adudiddin c, iki sayfalk bir Akid yazmtr. Bu risale gayet basit ve
sadedir. Akid konularnn gzel bir zetidir. Yeni balayan rencilerin
ezberlemelerine ynelik olarak c'nin en son yazd eserdir. Devvn, bu eseri erh
ederek altm sayfaya karm, felsefe ile kelam bu kitabnda buluturmutur.
Gelenbev ise mevcut btn birikimlerden faydalanmak suretiyle buna alt yz
sayfalk bir Hiye yazmtr. Devvn'nin erhi, c'nin Akidini kelime kelime
aklamaktan ok onu bir konu bal olarak kullanmtr. Eserde Tehftlere
31
Bkz. Gelenbev, mkan Rislesi, Sleymaniye, Fatih, 3314
32
Abdulkuddus Bingl, Gelenbev smail, s.45
XIX
benzerlik grlmektedir. Gelenbev ise bu esere Hiye yazmakla konular biraz daha
amaktadr. Ancak Hiye ile erh arasnda ok kopukluk vardr. ki sayfalk akidi
ve Devvnnin erhini iyice okuyup renmeden bu Hiyeyi okumann hibir
anlam yoktur. erh ve Hiye arasnda sadece hatrlatc ip ular verilmektedir. Bu
zorluk gz nne alnd iin en son basky (Matbaa-i Amire, 1317) erh ve
Hiyesiyle birlikte yapmlar, yine de danklk ok fazla grlmektedir. Eser,
akidin kelamlamas, kelam kitabnn felsefelemesi eklinde zetlenebilir. Eserin
bu tarz kaleme alnmas tamamen rencilere yneliktir. renim metodunun bir
uzants olarak deerlendirmek mmkndr. Ara gere sknts, dil farkll,
kitabn ieriinin biraz daha almasn gerektirmitir.
Gelenbev, eserlerinde yapt alntlar ksaca yazar ve eserinin ismini verir

'inteha' lafzyla alntnn sona erdiini belirtir. Ancak bu alntlar gnmzdeki
eserlerden bulmak ok zordur. Zira ilgili konuyu tesbit ettikten sonra uzun bir
alma gerektirmektedir. Alntlar genelde zetle yaplmasndan dolay anlalan
aktarlmtr. Gelenbev'nin 'fihi bahsun' eklindeki ifadelerinden, konu ile ilgili tez
ve antitezlerin belirtilip, sonunda ise kendi grn ifade ettiini sylemek
mmkndr. Gelenbev, mantk, tabiyyt ve ilhiyt alanlarnda eserler yazmakla
genel olarak konulara hakimiyetini gstermitir.
Gelenbev, eserlerinde db ilminin kurallarn da kullanmtr. db ile ilgili

Risalet fi lmi'l-db' vardr.33 Yine Gelenbev'nin en hacimli eseri 'T'alkt 'al
Miri'l-Adb' adl eseridir. Eserini 1775 M ylnda yazm 1819 ylnda 609 sayfa
olarak balmtr. Eser Hiye trndendir.
Gelenbev'ni risale olarak yazd konumuzu direk ya da dolayl olarak

ilgilendiren eserleri unlardr: Mhiyet'l-Mmteni', Ferde Semeniye, Tahkiki
lmillah, Nefs'l-Emr, Vucudu'z-Zihn, Mhiyet'l-Mmkinat ve'l-Mmteni'at,
Vahted-i Vucut. Konularn btnln daha iyi kavramak iin bu risalelerin
evirisini yaptk ve bulduumuz nshalaryla karlatrmasn yapmak zorunda
kaldk. Bu risalelerin zihinsel varlkla ilikileri vardr.
Frb ve bn Sn tarafndan dzenli bir ekilde ortaya konan mantk Gazl

ile birlikte kabul grm ve manta bak as deimitir. Buna ramen selef
33
Abdulkuddus Bingl, Gelenbev smail, s.45
XX
izgisinde olan bn Teymiye vb. gibi alimler mantk aleyhindeki tavrlarn

srdrmlerdir. Seluklu ve Osmanl medreselerinde mantk vazgeilmez bir alet
ilmi haline gelmitir. Hatta tp rencilerine bile mantk dersi verilmitir.34
E'ar, Mturd, Nesef gibi kelamclarn yetlerden deliller ileri srmelerine

baklrsa, mantk ilminin bir dnme biimi olarak yerlemesinden sonra kelamda
tartlan konular akl ncller zerine oturduu sylenebilir. Bu zellik
Gelenbev'nin eserlerinde de grlmektedir. En sk grlen kavram muhl ve btldr.
Bu kavramlarn kullanm ile ilgili birka rnek verelim.
1.Hsl- tahsil muhldir. 2.Lzm olmakszn melzmun art koulmas

muhldir. 3. Bir eyin kendi kendisine etki etmesi muhldir. 4. cat eden illetin ve
eserlerin ilkesinin icat mertebesinde olmamas (ma'dm) aka muhldir. 5. Muhlin
imkan muhaldir. 6. ki mustakil tam illetin bir mall zerinde birlemesi muhldir.
7. Bir tercih eden olmadan, tercih etmenin imkan muhaldir. 8. Kadim olduu sbit
olann yok olmas mmteni' olur. 9. Mmknn vacip veya ztyla mmteni' olan bir
eye dnmesi kesinlikle btldr. 10. Malum olmadan tam illetin gereklemesi
muhldir. 11. Vacip varln yokluu (ademi) muhaldir. 12. Vacib liztihinin
bakasna muhta olmas muhldir. 13. Bir eyin yine kendisinden nce mevcut
olmas muhldir. 14. lletin vcudu vacip olmadka vcudu muhl olur. Vcudu
muhl olann malulu icat etmesi muhl olur. Zt nedeniyle varl zorunlu olann
nefsinden evvel olmas muhaldir. Varl zorunlu olann, ztn kendisi olmas
matlubdur. 15. Bir eyin ayn anda hem bilinen hem de kendisinden phe edilen
olmas muhldir. 16. Bir eyin kendini bilmesi muhldir. Zira bilgi, birbirinden farkl
iki ey arasndaki bir nisbettir. 17. Vacibin, hem fil hem de kbil olmas muhldir.
18. Vacib ztta terkip muhaldir. 19. Srf ma'dma ilmin tealluk etmesi muhldir. 20.
Bilinenin yine kendisine dayanmas muhldir.
Filozoflar ve kelamclar kendilerine uygun muhl nermeler tesbit edip,

dncelerini bunlara dayandrmlardr. Bu durum Frb, bn Sn, Gazl, Rz
vs.'de grld gibi Gelenbev'de de grlmektedir. Gelenbev'nin dnce
sisteminde mantn nemli bir yeri vardr. Ona gre delil, iki veya daha fazla
nermeden oluup kendilerinin tasdikinden baka bir nermenin tasdiki gerekir. Akl
34
Bkz. Ahmet Kayack, 'Osmanl Medreselerinde Mantk Eitimi zerine' slmiyt, say.4, 1999,
s.111-112
XXI
yrtmede doru neticeye ulamak iin delilin, 'mdde ve sret'35 asndan doru
olmas artn aramaktadr. Delilin mddesi, bizzt delilin kendisinin istenen neticeye
uygun olmasdr. Sretin doruluu ise kyas ekilleri ile ilgilidir. Hangi kyasn
doru netice verip vermedii mantk ilminde ortaya konmaktadr. Ortaya kan gr
farkllnn byk lde bu iki artn ihll edilmesinden kaynakland sylenebilir.
Gelenbev'nin mantk kitabna isim olarak verdii Burhan, bir terim olarak,
medlulu kesin olarak isbat eden akl delil anlamna gelir. Bu delillerin msellemt
denilen kar tarafn da kabul ettii hkmlere dayanmas gerekir. Aksi halde burhan
olarak kabul edilen ncllerden oluan kyas, doru netice vermez. Yine mdde ve
sret asndan da doru olmas gerekmektedir. Bu art tamazsa kyas safsata
adn alr. Safsata sadece bir ynyle doru olmad iin dikkatsiz kiiler nazarnda
doru grnr fakat doru deildir. Doruya benzediinden insanlar kendine eker.
Bu gibi safsatalar ok eski zamandan beri felsefi tartmalarda burhan olarak
kullanlmtr. Felsefe tarihinde bunlarn en mehuru Zenon'un Yunan medreselerine
kar dzenlemi olduu burhanlardr ki bunlara Zenon'un tekikat denmitir.36
Kelamclar arasnda, felsefedeki klller tartmasna benzeyen bir tartma

ortaya kmtr. Sfatlarn durumu. Sfatlarn, ztn dnda bir varlklar var mdr?
yok mudur? Ortaya kan gr ayrlklar byk lde, varlk alanlar ile varlk
modlarnn anlalmasna dayanmtr. Tezimizde varlk alanlarn drt, varlk
modlarn ise ksma ayrarak ortaya kan problemleri ele alacaz.
35
Bkz. Abdulkuddus Bingl, Gelenebvi'nin Mantk Anlay, s.94-95
36
Rza Tevfik Blkba, Mufassal Kmus-u Felsefe, stanbul 1337-1338, c.2, s.20
1
BRNC BLM
A- VARLIK
1. Kavram Olarak Varlk ve Anlamlar
"Varlk" kelimesi, Franszca'da "etre", ngilizce'de "being", Arapa'da "v-c-d"

veya "kne" fiillerinin karl olarak kullanlr. Bu kelimeler hem fiil hem de isim
olarak kullanlrken varlk kelimesi Trke'de yalnzca isim olarak kullanlmaktadr.
Franszcadaki "etre" ve Arapadaki "kne" fiilleri yardmc birer fiil olarak "dr"
anlamnda isim cmlelerinde kullanlr. Mslmanlar dnrler, Yunancadaki "on"
fiili yerine 'asl bulunmak' anlamna gelen 'vcud' kelimesini kullanmlardr. Ayrca
"vecd" ve "vicdn" kelimelerini de bu kkten karmlardr. Arapa'da vcud-
mevcud ayrm yaplrken Trkede 'varlk' sadece isim olarak kullanldndan bu
ayrm yaplamamaktadr.37 Bu ayrm salamak iin Hseyin Atay, zel ve ferdi
varolanlar anlamna gelen 'mevcud' yerine 'var' kelimesini kullanmaktadr.38
Gnlk hayatmzda ve ilim dilimizde kullanmakta olduumuz 'vcud' ve

'mevcud' kelimeleri Arapa'da "v-c-d" kknden gelmektedir. Bu kelimenin anlamn
iki gurupta toplayabiliriz. Birisi, bulmak, elde etmek, dieri ise zengin olmak, bir
eye sahip olmaktr.39 Gnlk hayatmzda varlk ile vcud arasnda fark gzetiriz.
Mesel, vcudum szlyor deriz fakat varlm szlyor demeyiz. Buna gre varlk
sadece soyut anlamda ve kavramsal olarak kullanlrken, vcud hem soyut hem de
somut (fiziki) anlamda kullanlmaktadr. Yine 'varlklar' sz, d dnyada cz ve
ferd varlklara delalet etmektedir.
Varlk sahip olmak anlamna da gelmektedir. 'Bu adamn serveti var' demek bu
anlamdadr. Varlk kelimesinin 'bulunmak ve sahip olmak' anlamlarn birbirinden
ayrt etmek gerekmektedir. 'Kat beyazdr' nermesi ile 'nsanlar vardr' nermesi
farkldr. 'At beyazdr' nermesindeki 'dr' varl ifade ediyor ancak yklemi
37
Hilmi Ziya lken, Varlk ve Olu, Ankara 1978, s. 104-105
38
Hseyin Atay, bn Sn'da Varlk Nazariyesi, Ankara 2001, s.34
39
bn Manzur, Lisanul Arap, Beyrut 1956, c.3, s.445
2
baladmz zaman zel bir varl ifade ettii iin geni olarak alnmamtr. 'Allah
vardr' nermesinde fiil yklemden bamsz olarak kullanld, yani mutlak varlk
olduu iin asl varlk anlamna gelir. Dier taraftan 'nsanlar vardr' nermesindeki
varlk (existence) bundan tamamen farkldr. nk burada birinci nermedeki
mutlak ve deimez bir hali deil, varlk kazanmay kastediyoruz.40
Sonsuz ve snrsz varlk iin 'var olmutur' demek uygun dmez. nk

sonsuzun ncesi sonras yoktur ki, o varla k veya var olmaya balay olsun.
Her zaman ve her yerde varolan ey yalnzca 'olan'dr. Dier btn eyler ona gre
vardrlar. slm dncesinde kelamclar, Allah'ta varlk ile z' ayrt edip varln
z'e katldn sylerken byk bir bulankla dmlerdir. Filozoflar ise Allah'ta
varlk ve z birletirerek, yalnz mmkn olan eylerde ayrt ederek bu
bulanklktan kurtulmu gzkmlerdir.41
Somut anlamda, sadece elle tutulan gzle grlen eylere var demek yanltr.
nk bakas zerinde etki yapan her ey, her kuvvet ayn derecede vardr.42 Sadece
dncede var olan varlk tr, uzay-zaman ddr, duyularla alglanamaz, elle
tutulur gereklii yoktur.43 Metafiziin, deerlerin, matematik ve mantn
kavramlar bu trdendir. Buna gre dncede var olan, fakat dncenin dnda
gerek varl olmayan her eit objeye44 varlk ismi verilebilir.
Somut anlamda varlk, gerek olarak var olan eylere verilen isime denir.
Gerek ve hakiki olarak var olan her ey mkemmel ve sonsuz varlktan gelir.45
Varlk, bir gereklie sahip olan ey46 dnyada var olmann durumu, art, varlk
biimi47 anlamlarna da kullanlmaktadr.
40
Hilmi Ziya lken, Varlk ve Olu, s.105
41
42
43
Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, Ankara, 1978, s.185
44
Murtaza Korlaeli, "Varlk ve z" Felsefe Dnyas Dergisi, 2003/1, Say.27, s.19
45
Andre Lalande, Vocabulaire Technique et Critique de la Philosofhie, Paris, 1980, s.308
46
Paul Robert, Dictionnaire de la Langue Franaise, Paris 1972, s. 638
47
Emille Littre, Dictionnaire de la Langue Francaise, tome II, Paris 1873, s.1534
3
Genel anlamda varlk; herhangi bir ekilde bir varolua sahipmi gibi
dnlen her ey,48 varolanlarn btn, bir anlamda da var olanlarn varlnn
ifadesidir.49 Bu anlamda varlk, btn varlklar iine alan en genel kavramdr.50
Arap dili almalar ve zellikle Yunanca'dan Arapa'ya yaplan tercmeler

sonucu, 'mevcud' kelimesinin anlam alan farkllamaya balamtr. Bylece varolan
anlamnda mevcud, sadece objektif bir hakikat deil, bunun yan sra hakikati
gsteren gereklii de ifade etmitir. nk Aristo metafizii srf bir ontoloji (varlk
ilmi) deil, ayn zamanda bir epistemoloji (bilgi felsefesi) dir.
Aristo metafiziinin slm dnyasna etkisini veya ona kar gsterilen tepkiyi
daha iyi anlayabilmek iin bu metafiziin mhiyeti ile birlikte geirdii merhaleleri
yakndan takip etmek gerekmektedir. Aristo, metafizii varolmas bakmndan
varln ilmi veya varolann deiik ifadelerinin ilmi olarak belirtir. limlerden her
birisi, kendi hesabna gerein bir tarafn kavrarken, metafizik, hislerle kavranabilen
ve kavranamayan mevcudun durumunu btn olarak deerlendiren bir ilimdir. Bu
nedenle mevcud kelimesi deiik anlamlarda kullanlrken, dier yandan metafizik
her eyi bir prensibe gre deerlendiren, en st ve umm bir ilim saylmtr.
Sistemin ana mefhumu, varlk olarak mevcut (varolan) tur. Bu ekilde Aristo
metafizii, yalnz varolan objelerle deil, ayn zamanda varolmayan (ma'dm)
nesnelerle de ilgilenmitir. Aristo olgunlama dneminde, metafiziin hususi
konusunun sadece mevcut olmayp, arazlarla birlikte cevher olmas gerektiini kabul
etmitir. Kategoriler nazariyesi, mevcut yerine cevheri kabul ettiinden, daha sonraki
gelenek, filozofu cevher teorisi ile tanmtr. Aristo metafiziinin zirvesini ilhiyt
tekil eder. nk filozof, hislerle kavranabilen mevcudun tecrb tasavvurundan en
yksek varlk fikrine ulamtr.51
slm dnyasnda, Aristo'yu takip eden guruplardan birisi de hvnu's-Safdr.

Onlara gre en st mevkiyi vcud alr. Mutlak mevcud (el-Vcudu'l-Mutlak) btn
mevcutlarn icad edicisidir. Varlklarn yapsyla saylarn yaps arasnda
48
Emille Littre, age, s.1534
49
Necati ner, Felsefe Yolunda Dnceler, Ankara 1999, s.197
50
Bedia Akarsu, age, s.185
51
Bekir Karla, "Vcud" md. A, MEB, stanbul, 1986, c.13, s.324
4
benzerlikler vardr. Saylarn ana kayna 'bir', varlklarn ana kayna da Tanr'dr.
Tanr varlklarn illetini var etmitir.52
Aristo mant ile birlikte vcud ve cevher tabiri slm Felsefesine girince,
'cevher' lafznn iine Tanr'nn girip girmeyecei kelamclar iin tartma konusu
olmutur. Fakat Tanr hakknda 'ey' lafz gibi, cevher lafznn kullanm da
mslmanlarn ounluu tarafndan benimsenmemitir.53 Mevcud tabiri ise slm
dnyasnda daha az yerlemitir. Mevcut somut varl ifade ettiinden Tanr'ya
mevcut demekte itiyatl davranmak gerekmitir. slmn ok ak olan tevhid inanc
da, bu hususta nemli bir engel olmutur. Fakat mevcut lafznn sadece Tanr'nn
m'alm ve 'kendi nefsi iin kim' olduu manasna geldii belirtilmek suretiyle bu
endie ortadan kaldrlmaya allmtr. Bata Mutezile olmak zere bir ok kelam
alimi meseleye, vcud ile mevcudun ayn ve mevcudun vcuda eklenmi (zit) bir
sfat olup olmad asndan bakmlardr. 54
Kd Abdulcebbar, hocas Ebu Abdillah el-Basri (.367 h) ve Badatl

hocalarnn sylediklerine dayanarak 'mevcut' ile 'sbit varlk' (kin) arasn
ayrmaktadr. Kad Abdulcebbar, mevcut lafzn daha ak bulmaktadr. Tanmn
tanmlanandan daha ak olmas gerekir. Kin sbit olandr. sbit olan ise var olan
(kin)dr. Bu durumda 'tekrar' sz konusu olmaktadr ki, bundan kanmak
gerekmektedir. Kad Abdulcebbar, kinin bir mekanda husle gelmi cevher iin de
kullanldn bu durumda mevcudun tanmn yle yapmak gerektiini syler:
Mevcut, kendisinde hkmlerin ve niteliklerin ortaya kt sfatla hususileendir.
Kad Abdulcebbar bu tarifinde sfat, sfatla tarif etmi oluyor ki yine ksr dng
iine dmektedir. Bu nedenle mevcudun tanmnn yaplmas doru deildir. Eer
mevcudun hakikatinden sorulursa Abdulcebbar'a gre yaplmas gereken ey,
varlklara iaret etmektir.
Ebu Abdullah el-Basr'nin sylediine gre ma'dm, 'yok olan (mntef) ve

kin ve sbit olmayan ey' eklinde tarif edilir. Ancak tanmn, kapsayc olmas yani
tanmlad eyi iine almas, tanmlamad eyleri de dnda brakmas
52
hvnu's-Saf, Resil, Beyrut, trsz, c.2, s.181; c.3, s.201
53
Mturd, Kitbu't-Tevhd, thk. Bekir Topalolu, Muhammed Ari, Ankara 2003, s.62-64
54
Bekir Karla "Vcud" md. A, c.13, s.323
5
gerektiinden 'yok'a 'kin olmayan' demek faydasz bir tekrardan ibarettir. Bu

nedenle ma'dmun, 'var olmayan ma'lm' eklinde tanmlanmasn tercih
etmilerdir.55
Mutezile alimlerinin, mevcut hakknda birbirinden farkl gr ileri

srdkleri grlmektedir. Birisi, var olan 'sbit varlk' (kin)tr. Dolaysyla ma'dm
ne kin ne de sbit olan mntefi (yok olan)dir. Bu dncenin Lisanu'l-Arap'da da
ayn olduu dikkate alndnda bunun dilden alndn syleyebiliriz. Lisanu'l-
Arap'da yle denilmektedir. 'Bir eyi oluturmak, onu sonradan yaratmak demektir.
Allah eyann var edecisi (mkevvin)dir. O eyay yokluktan varla karr. Olu
(kevn) sonradan olmadr. 'Ben seni var olduundan beri tanyorum' szndeki
sonradan olma gibi. Bir hadiste yle gemektedir: Var olduktan (kevn) sonra yok
olmaktan sana snrm. bn el-Esir yle der. Kevn, kane fiilinin tam masdardr.
'Kne, yekunu, kevnen', yani var oldu ve varl istikrar kazand demektir. Hadisin
anlam, 'var olup sebat bulduktan sonra eksiklikten Allah'a snrm' demektir.56 O
halde mevcut (var olan) 'hdis', varl yerleiklik kazanan ve sbit olan eydir. Buna
gre ma'dm da kendisinden hudus ve istikrrn nefyedildii ey, yani fn olandr.
kinci gr, varl eyann sfat olarak grr. Eer eya bu varlk sfatn
tarsa 'sfatlar ve hkmler' ortaya kar. Baka bir ifade ile bir ey ncelikle varlk
sfatyla sfatlanmal ki hakknda bir hkm verilebilsin, Burada kastedilen sfat
'hudus' sfatdr. Bir ey nce yaratlmal ki, u veya bu vasfla vasfedilsin, hakknda
hkm verilebilsin.
nc gr, Kad Abdulcebbar'a ait olup, yukardaki tanmlar reddeder.

nk o tanm tanmlayandan daha kapal grr. Onun tanm mantk ve felsefeden
farkldr. Ona gre var olann tanm var olanlara iaret yoluyla olmaldr. Bu tanm
tpk var olan bu aa veya u sandalye veya bu adam dememiz gibidir.
Gazl'ye gre, akl vcudu tasavvur olarak idrak edebilecei iin onun hadd ve
resme ihtiyac yoktur. Hadd, cins ile fasl birletiren tariftir. Resm ise, gizlinin ak
ile tantlmasdr. Varlktan daha genel bir lafz bulunmad gibi, ondan daha ak ve
55
Kad Abdulcebbar, erhu Usuli'l-Hamse, thk. Abdulkerim Osman, 1965, s. 175-176
56
bn Manzur, age, c.13, s.364-366
6
daha fazla bilinen bir lafz da yoktur.57 Gazl, vcud ve zt tabirleri ile ilgili bn
Sny tenkid eder ve bn Sn'nn Vcudun mterek bir isim olmadn bu sebeple
cins tekil etmeyeceini ve zta sonradan katlm (zit) olduunu, zttan ayrlmayan
umm lzm olduunu sylemekle yanldn belirtir. Bu konuda bn Rd de
Gazl'ye katlmaktadr.58
bn Rd, zt ile vcud arasndaki metafizik ayrm redderek bu konuda bn

Sn'y eletirir ve Gazl ile ayn dnr. bn Rd'e gre, vcud zta eklenmi
umm lazm deil, nesnelerin ztn gsteren bir nevi cinstir. Vcud bakmndan
nesneler arasnda hiyerarik bir dzen vardr.59 Ona gre bn Sn, mevcut kelimesini
lgat manasna ald iin yanlmtr. Yunanca'dan Arapa'ya tercme yapan
mtercimler, Arapa'da Aristo metafiziinin temel kavramlar olan, cevher, araz,
kuvve ve fiil kelimelerini birlikte ihtiv eden hviyet karl mevcut tabiri ile,
teknik manasn ifade eden ey ve zt karl olan mevcut tabiri birbirine
karmtr. bn Rd'e gre, mevcut tabiri deiik manalarda kullanlrsa da, asl
ifde ettii mana kategorilerdir. Mevcudun ifade ettii her m'an iin ayn zamanda
ey lafz da kullanlabilir. ey mevcuddan daha geni m'an ifade eder. Zira ey, hem
doru hem de yanl nermeler iin kullanlr.60 Ancak biz ey kavramn, genel
olmas nedeniyle mevcut kavramndan ok, vcud kavramnn anlamna daha yakn
bulmaktayz. Vcud kavram kullanlmadan nce, genel kavram olarak 'ey'
kullanlyordu. Kur'anda ey kavram deiik anlamlarda en fazla kullanlan
kelimelerden birisidir. Bu kavrama ileride ayrca yer vereceiz.
2. Varln Ak Oluu
Bir eyin varln onun hakknda verdiimiz her trl hkmden nce
dorudan doruya kavrarz. Kendi varlmz hakkndaki kavray da dorudan
doruyadr. Kendimizden bakalarn kavraymz ise kendi varlmz
kavraymza dayal olduu iin dolaysyla olmaktadr. Kendi varlmzn kesin
bilgisi, eskiden beri phecilere kar kullanlm ve kullanlmaya devam eden bir
57
Gazl, Maksudu'l-Felsife, nr. Sleyman Dnya, 1961, s.141
58
Gazl Tehft'l-Felsife, nr. Sleyman Dnya, Kahire 1972, s.163, 182, 197; ev. Bekir Karla,
stanbul 1981, s.84, 101, 106, 118
59
bn Rd, Tehft't-Tehft, nr. Maurice Bouyges, Beyrut 1930, s.295, 302, 370
60
bn Rd, Kitabu Mba'de't-Taba, Msr trsz, s.9; Bekir Karla, "Vcud" md. A, c.13, s.326
7
bilgidir. Sokrat, 'kendini bil' derken kendi varlna ait phe gtrmez bilgiyi
felsefenin temeli yapmtr. Augustin ayn yoldan gitmi, varlndan asla phe
edemeyecei kesin varln kendi uuru olduu sonucunu karmak iin 'phe
ettiim zaman dahi dnyorum yle ise kendi varlmdan phe etmem bile var
olduumu gsterir' eklinde akl yrtmtr. Btn devirler, bu temel fikirden
ayrlmamtr. Gazl, felsef phecilii tenkid ettikten sonra, reddedilmez salam
bilgi olarak kendi varl hakkndaki bilgiye ulamtr.61 Descartes, 'dnyorum
yle ise varm' diyerek bu fikri modern felsefenin temel ta yapmtr. Descartes'e
gre kendi varlmz hakkndaki bilgi her trl akl yrtmeden nce dorudan
doruya sezgidir. Kendi varlmz hakkndaki bilgi apaktr. Kendi varlmzdan
varla, mantk bir akl yrtmeye ba vurmadan ulalr. Descartes, ayet
dndm esnada dnenin ben olmadm kabul etsem, zihnimle elikiye
derim, der. 'Dnyorum yle ise varm' hkm en phesiz ve kesin bir
neticedir.62 Descartes, uyuduunu ve btn grdklerinin hayal olduunu kabul etse
bile, bu hayalleri tekil eden ba, gz, el gibi uzuvlarn da gerek olduundan phe
edilemeyeceini63 belirtir ve pheyi metodik olarak kullanr.
Her ada sofistler, pheciler, empristler bu dorudan doruya kavranan

'varlk' karsnda olumsuz bir tavr almlardr. D em hakkndaki bilginin
dolaysyla olmas yznden aldatc olabileceini, duyu niteliklerinin subjektif
olduunu, 'ben'e ait bilginin de onlardan meydana geldii iin ayn ekilde subjektif
ve aldatc olduunu, bu nedenle izlenimlerden ve grnlerden baka bir ey
bilmediimiz neticesine varmlardr.
Varla kar yneltilen itirazlar da yine var olan eylere dayanmaktadr.

Grn denen eyler, olmu, olan ve olacak olanlardr. Bu olanlarn aldatc
olduunu sylemek onlarn yok olduklar anlamna gelmez. Tersine aldatc olmak
iin, her eyden nce var olmak gerekir. yle ise varln bilgisi de kendisi de
kesindir ve aktr.64
61
62
Descartes, Metafizik Dnceler, ev. Mehmet Karasan, stanbul 1998, s.35-39
63
Descartes, age, s.35
64
8
Varla ve varln bilgisine kar gelitirilen olumsuz yaklama kar Nesef,

eyann hakikatinin sbit ve eyann bilgisinin de gerek olduunu akid metninin ilk
cmlesinde belirterek65 phecilere kar tavrn net olarak ortaya koyar. Gelenbev,
varln ak oluu konusunda sylenecek bir eyin olmadn belirtir. En azndan
kiinin kendisini inkar etmesi imkanszdr. Varln ve varln bilgisinin
kesinliinden hareketle insan zihni, zorunlu varln varlna dir bilgiyi elde etme
yolunda aba sarf etmektedir. Zorunluluk konusunda buna deineceiz.
Ebu'l-Berekt el-Badd (.547 h), vcud, mevcut, idrak kavramlarndan

hareketle varlk kavramn ve mevcudun hakikatinin idrak aracl ile ortaya
konabileceini tesbit etmektedir. Badd'ye gre insan, duyular ile bir eyi
algladnda hem o eyi bilir, hem de bildiini bilir. nsan, bu bilgi sayesinde 'o ey
mevcuttur' hkmnde bulunur. Buna gre bilgi ve bilinenden hareketle mevcuda
varlmaktadr. Bilinen mevcut, bilinmeden nce var olduu gibi bilindikten sonra da
vardr. Bilinir durumda olmas sreklidir. Eer bu zellikte olmasayd, idrak eden
onu bilemezdi. Baz insanlarn kavrayabildii, bazlarnn ise kavrayamad eyler
vardr. Buradan ortaya kan udur: Baz insanlarn kavrayamamas onlarn mevcut
olmasna engel tekil etmez. Yani idrak edilse de edilmese de o eyler yine de
vardrlar. yle ise hi kimsenin en azndan bazlarnn kavrayamad baz eyler de
vardr. Bir eyin var olmas iin onun idrak edilmi olma art yoktur, aksine idrak
etmenin art var olmaktr. Buradan u genellemeyi yapabiliriz. Bir eyi idrak etmek
iin onun var olmas arttr ancak var olacak eyin ille de idrak edilmesi art
deildir.66
Biztihi 'vcud' kavramnn apak ve a priori olmas, bu kavramn

tanmlanamaz olduunu gstermektedir. Vcud kavram tm tanmlara kar koyar
nk kendisinden daha ak ve seik bir ey bulunamaz. Mhiyetin olmad bir
yerde, kavramsal analizin verebilecei bir ey yoktur. Vcud kavram ne bir
mhiyete sahiptir ne de mhiyetin bizzt kendisidir. Vcud birinci kategori olduu
iin baka bir kategori ile kullanlmaz. D gereklik olan mevcutla kullanldnda
kendisini daha belirgin hale getiremez. Ancak dier dokuz kategori mevcutlarla
kullanldnda kendilerini belirgin hale getirirler. yle ise vcud kavramnn ak
65
Nesef, el-Akid, (erhu'l-Akaid'in sonunda) stanbul 1973, s.1
66
Ebu'l-Berekt el-Badd, Kitbu'l-Mu'teber, el-lhiyt , Haydarbd 1358 h, c.3, s.20-21
9
oluu kapsamna ald fertlere inildiinde yani mevcut bireye inildiinde sz konusu
olurken salt bir kavram olarak 'varlk nedir?' dendiinde be tmele gre tarifi
yaplamaz. nk cinsi ve fasl yoktur, ondan daha genel bir kavram
bulunmamaktadr. Ancak bu kavramn iine ald fertler, somut varlklar olarak d
dnyada vardrlar ve tarifleri de yaplabilir.
3. Varlk Mhiyet Ayrm
Mhiyet, 'm hve' veya 'm hiye' kelimelerinden yaplan bir isimdir. Bu nedir?
O nedir? eklinde bir soru sorulduunda verilen cevap o eyin bakalarndan ayrld
bir nitelii ifade eder. Mesela Fir'avun, Hz. Ms'ya 'Alemlerin Rabbi dediin nedir
ki, diye sorunca Ms u cevab verdi: O gklerin, yerin ve ikisi arasndakilerin
Rabbidir.67 Firavun Rabbin ne olduunu mhiyetini sormakta, Ms da alem
kavramnn d gerekliine mukabil gelen yeryz, gkyz ve ikisi arasnda
bulunan zihin d varlk alannn Rabbi diye cevap vermektedir. Hz. Ms zihinsel
varlk olan lem kavramndan zihin d alan olan yeryz ve gkyzne dikkat
ekerek O'nun yaratc vasfna vurgu yapmaktadr. Allah, Ms'ya 'u sa elindeki
nedir? diye sorunca, 'o benim asamdr, ona dayanrm ' diye cevap verir. Bu
ayetteki 'o nedir' sorusu 'sfat nedir, ne ie yarar?'68 anlamna gelmektedir.
Mhiyet, bir felsefe terimi olarak, bir varl (mevcut) ne ise o yapan z ifade
etmek iin kullanlr. Somut bir varlk olan aa iin 'aa nedir'? diye sorulduunda
aalar arasnda mterek olan ve onlar aa olmayanlardan farkl klan bir ze
atfta bulunarak cevaplandrlr. Buna aacn mhiyeti anlamnda 'aalk' denir.
Aristo, tanm teorisine gre bir eyin ne olduu ile ilgili sorunun onun ait
olduu cins ve hass zikrederek cevaplandrlacan bylece elde edilen tanmn o
eyin mhiyetini ifade edeceini sylemektedir.69 Frb, mhiyeti vcuttan ayran ve
varlklar bu ayrma bal olarak inceleyen ilk filozoftur. Frb somut nesnelerin bir
mhiyeti, bir de vcudu olduunu, mhiyetin vcuda kurucu bir unsur olarak dahil
olmad gibi vcudun ayns da olmadn, vcudun mhiyete dardan arz olmas
gerektiini savunmutur. Somut nesnelerin mhiyetleri onlar zorunlu olarak var
67
uara 26/23-24
68
Mturd, Kitbu't-Tevhd, s.166
69
Tahsin Gngr, "Mahiyet" md, TDVA, Ankara 2003, c.27, s.336
10
klmaz; onlarn mevcut olabilmeleri iin mhiyetlerine dardan varlk verilmesi

gerekir. Frb somut nesneler zerinde yapt bu tahlille, varlklar iki ksma
ayrmaktadr. Birisi, mhiyeti vcudundan ayrlabilen varlklardr. Bunlara mmkn
varlklar demektedir. kincisi ise, mhiyeti vcudundan ayrlamayan varlk ki buna
zorunlu varlk demektedir.70
bn Sn, mhiyet, vcud ayrmn ontolojisinin temeli haline getirmitir.

Frb gibi bn Sn da somut varlklar kavramsal tahlile tabi tutar onlarn mhiyet
ve vcud ayrm ile yaratan ve yaratlan ayrmna ular. bn Sn'ya gre, mmkn
varlklar ok, zorunlu varlk ise her ynden tektir. Zorunlu varlk biztihi var
olduundan ve varl ile mhiyeti ayn olduu iin mmkn varlklara varlk vererek
onlar mevcut klar (vahibu'l-vcud); mevcut klma ise onlarn mhiyetlerine vcud
sfatnn verilmesiyle gerekleir. Mhiyet ve vcud ayrm kavramsal bir ayrmdr.
bn Sn, mhiyetin varlktan bamsz olarak kendi bana ele alnabileceini
belirtir. Bu ynyle mhiyet ne birdir ne ok, ne klldir, ne cz, ne mevcuttur, ne
de ma'dm. Mhiyetlerin ne olduu sorusuna bn Sn vcud ve ademe kar ntr
olduunu syler.71 Mhiyetler adan deerlendirilerek ' itibar teorisi' ortaya
atlmtr, zira mhiyetin sadece mantki ynden ele alnmas yeterli grlmemitir.
Birinci olarak somut nesneler, yine somut nesneler olarak ele alnr. kinci olarak
onlarn varl dikkate alnmadan da haklarnda konumak mmkn olabilir. nc
yn ise, bir nesnenin sadece zihindeki varl dikkate alndnda ortaya kar.72
Mhiyet hakknda konuurken klsik olarak ayr itibar cihetiyle birbirinden

ayrt edilir. Bunlardan birincisi, 'l bi art ey'in' tabiriyle ifade edilir. Bununla
mesel bir canlnn mhiyetinden bahsederken onun ne d dnyada varl ne de
zihindeki varl dikkate alnr. te buna mutlak mhiyet denir. Bu anlamda rnek
olarak canllk sadece canllktr. kincisi 'bi art l ey' tabiriyle anlatlr. Bununla da
bir ey hakknda konuulurken onun sadece zihindeki varl dikkate alnr. Buna da
mcerret mhiyet denilir. nc olarak 'bi art ey'in' mhiyetlerden sz edilir. Bu
durumda ise mhiyet d dnyadaki somut nesneleri ifade eder. Buna 'mahlut
70
zutsu, slmda Varlk Dncesi, ev. brahim Kaln, stanbul 1995, s.136-141; Hseyin Atay, bn
Sn'da Varlk Nazariyesi, s.79-80
71
zutsu, age, s.141-144
72
zutsu, age, s.144
11
mhiyet' ad verilir. Mhiyetler varlk eitleriyle ilikilendirildiinde mutlak

mhiyet hem d dnyadaki hem de zihindeki varlk kaydndan azade olur. Mcerred
mhiyet sadece zihinde, mahlut mhiyet ise hem zihinde hem de d dnyada
mevcuttur.73 Abdullatif Harputi, mahlut mhiyete, mevcut, mcerret mhiyete
ma'dm, mutlak mhiyete ise ne mevcut ne de ma'dm demektedir.74 Mutlak mhiyet
ne var ne de yok olmakla itibari durumlardan saylmaktadr. Buna gre yaratmaya
konu olmayan mhiyet de sz konusu olmaktadr.
Mhiyet, zihinde bulunduu kabul edilirse, zihin mhiyetin yeri ve mekan

olmu olur. Buna gre mhiyet, bir tr varlkla nitelenmi olur. Bu durumda ald
nitelikler de ancak zihinle ilgili olabilir. Mantklara gre, her hangi bir eye zihinde
bir varlk verilmedii takdirde ona bir hkm verilemez ve ondan bahsedilemez.75
Bu yzden mantklar zihindeki bu niteliklere bir tr varlk vermek zorunda
kalmlardr. Zihindeki bu mhiyet, mantka cins, tr (nevi), ayrm (fasl) gibi
niteliklerdir. Bu nitelikler zihinsel olarak vardrlar. Bu varlklar da temsil ettikleri d
dnyadaki varlklara baldr.
D dnyada mhiyetin bulunmas, bir eyin d dnyadaki hviyeti, hakikati

anlamn verir. Bu varlk, mantk dna taan varlk ynnden mhiyettir. Halk
dilinde bir eyin mhiyeti nedir? dendii zaman bu tr mhiyet anlalr. Bylece bir
eyi bakasndan ayran zelliin ne olduu ve nasl tannabilecei renilmek
istenir.76 D dnyadaki varlklarn mhiyeti nedir diye sorduumuz gibi Tanr'nn
mhiyeti nedir diye de sorabiliriz. bn Sn'ya gre O'nun mhiyeti zorunluluktur.77
Mhiyet, mhiyet olarak dnldkten sonra, var olup olmad sz konusu

edilmitir. nemli olan mhiyetin varlktan ayr olduunu ak ve seik olarak
kavrayabilmek ve tasarlayabilmektir. Asl zorluk ise klsik mantklara ve
filozoflara gre bir eye zihinde varlk vermedike onu kavramann imkansz
oluudur. Bu esasa gre mhiyeti kavramak iin ona zihinde varlk vermek zorunda
73
Gelenbev, Risle fi'l-Mhiyeti, Sleymaniye, Giesun Yazmalar, 106, vr.149a; Seyyid erif
Crcn, erhu'l-Mevkf, nr. Mahmut mer et-Dimyati, Beyrut 1998, c.3, s.27-32
74
Abdullatif Harpt, Tenkhu'l-Kelam, s.35
75
Hseyin Atay, bn Sn'da Varlk Nazariyesi, s. 86
76
Hseyin Atay, age, s. 86
77
bn Sn, if, lhiyt II, thk.Ebu'l-Anavt, Sad Zayid, s.350
12
kalmlardr.78 Kelamclar endieye sevk eden bir eye zihinde varlk verdikten
sonra zihin dnda da varlnn olduunu sylemek bir eye iki defa varlk verilmi
olur mu olmaz m sorusudur.
bn Sn mhiyetin varlktan farkl olduunu dnr; nk her eyin kendine

has bir hakikati vardr ve buna o eyin mhiyeti denir.79 Varlk ise farkl mhiyetlere
sahip eylerin sfat olup onlara yklem olurken, onlarn mhiyetlerinin olumasnn
dndadr. Mhiyet yaratlmtr, dediimizde bu, bn Sn'ya gre mhiyet mhiyet
olarak yaratlm anlamna gelmez, varln ona bal olmas anlamnda kullanlr.
Varlk daha sonra mhiyete katlan eydir.80
bn Sn'ya gre varln mhiyete ilave bir ey olduu, dolayl olarak

mhiyetin varlktan nce olduu anlamna gelir. Bu gr bn Sn'nn bak asna
gre, zihn tasavvur dzeyinde dorudur. Fakat gereklik dnyasnda ise bu ikisinin
birbirini ncelediinden sz etmek mmkn deildir. Mahhas olan eylerde varlk
ve mhiyetin birbirinden ayrlmas sz konusu deildir, bunlarn ikisi burada tek bir
z olutururlar. Bu nedenle bir eyin mhiyetiyle, hviyeti birbirinden ayr
deerlendirilir. Bir eyin mhiyeti onun zihn varldr. Onun hviyeti ise d
varldr. Buna gre bir eyin d dnyada meydana gelmesi asndan varl, o
eyle ilgili bilgimizden daha ncedir. nk bize ulaan ilk veri o eyin d
dnyadaki varldr. Daha sonra o eyin hakikatini, mhiyetini kavrarz. Ancak bir
eyin nce zihindeki varl ynnden ele alp kendi mhiyetinden yola karak onun
d dnyada var olmas mmkn mdr deil midir diye aratrmaya kalkarsak, bu
durumda bizim bilgimize gre o eyin mhiyeti varlndan nce gelir. yle ise
varlk ile mhiyetin ncelik sonralk asndan yer deitirmesi sadece zihinde sz
konusu olmaktadr.81
slm dncesinin en temel felsef tezlerinden birisi vcud ve mhiyet

arasndaki ayrmdr. Bu ayrmn, ontolojik-metafizik dncenin ilk admn
78
Hseyin Atay, age, s. 86-87
79
bn Sn, if lhiyt II, s.295;: Cabiri, Arap slm Kltrnn Akl Yaps, ev. Burhan Krolu,
stanbul 2000, s.568
80
bn Sn, erhu Esulucya, (Abdurrahman Bedevi'nin Aristo nde'l-Arap iinde), Kahire 1974. s.61;
Cabiri, age, s.568
81
Cabiri, age, s.569
13
oluturduu sylenebilir. Bu ayrmn, E'ar'ye kadar gittii82 de sylenmektedir.

slm dncesinde mhiyet ile vcudun ayrlmas tezi ak bir biimde ilk defa
Frb tarafndan benimsendi83 ve tm slm felsefesine hkim oldu. Bununla
beraber bu dnceyi Aristo'ya kadar gtrmek mmkndr.84 Frb, vcud ve
mhiyet arasndaki ilikiyi tasvir ederken rz yani dardan urz eden ve lzm
yani 'ayrlmaz yahut zt nitelik' kelimelerini kullanr. rz kelimesi ayn kkten
gelen ve kategorilerde bir cevherin araz zellii manasn tayan araz kelimesiyle
yakndan ilgilidir. Frb, varlk, mhiyet ve hviyet kavramlarn tasavvurla ve
tasdikle ilikilendirerek ayrm yapmaktadr. Etrafmzdaki nesnelerin mhiyeti ve
hviyeti vardr. Mhiyet hviyet deildir, insann mhiyeti hviyeti olsayd, insann
mhiyetini tasavvur etmekle, hviyetini de tasavvur etmi olurduk. nsann
mhiyetini tasavvur etmek varln da tasdik etmeyi gerektirirdi. Baka bir ifade ile,
mhiyet vcuddan baka bir ey olmasayd, mhiyetin tasavvuru, zorunlu olarak
onun varolduu hkmn de gerektirecekti.
Bir nesne ancak tahakkuk halinde olduu zaman kendi niteliklerinin kayna ve
mebdei olabilir. Bir ey ancak gerekletiinde bir takm nitelikler ona rz olur ve o
ey bu niteliklerin sebebi olur. nk nitelii gerektiren onun sebebidir. Bir sebep
zorunlu olmadka sebep olduu eyi gerekli klmaz. Fakat bu ey varolmadan da
zorunlu olmaz. Mhiyet, vcud'un hibir ekilde sebebi olamayaca iin vcud'un
mhiyete mhiyetin dndan bir eyden gelmesi gerekir. yle ise vcudu
mhiyetinden ayr olan eyler vcudunu kendisinin dndaki eyden alr. Sebebler
zincirinin, kendisinde vcud-mhiyet ayrm olmayan bir ilkede sona ermesi
gerekir.85
Frb'yi izleyen bn Sn da mhiyet-vcud ayrmn ona benzer bir ekilde

ortaya koyar. bn Sn'ya gre metafizik dncenin ilk ve nihai znesi 'mevcuttur'.
Yani fiilen var olan somut varlklardr. Onun metafizik sistemi, nmzde duran
aracsz gerekliin yapsnn zihinsel bir tahlilidir. Somut nesnelerde iki unsur tespit
82
Hseyin Atay, "Mahiyet ve Varlk Ayrm", Uluslararas bn Sn Sempozyumu, s.154
83
Frb, Fususu'l-Hikem (erh ile birlikte), Matbaa-i mire, 1291, s.7
84
Frb, age, s.7-17
85
Frb, age, s.7-17
14
eder, mhiyet ve vcud.86 bn Sn bu zihinsel ayrm zorunlu ve mmkn varl

temellendirmede kullanmak amacyla ortaya koyduu sylenebilir. Zira zorunlu ve
mmkn, varlk kategorileridir. Zorunlu varlk Tanr'dr. Dier varlklar ise mmkn
varlklardr. Mmkn varlklar varla ve yoklua kar kaytsz olduklarndan fiilen
var olabilmek iin vcudu dardan almak zorundadrlar.87
'nsan klldir' dediimizde iki kavram arasnda bir ilikiden sz edilir. Klllik
zihinsel bir varlktr. Bunun yannda d alemde bulunan her ey cz ve ferddir.
yle ise d dnyada klllik ile nitelenen hibir ey yoktur. Klllik kavram yine
insan kavramndan devirilmektedir. Buna gre "maklt sniye"de hem 'rz olma'
hem de 'vasflanma' sadece zihinde olmaktadr. Buna mantksal maklt saniye
denir.88 Felsefi maklt sniyede ise uruz sadece zihinde, yani kavramsal olarak
meydana gelir fakat, vasflanma zihin d lemde fiilen vuku bulan bir olaydr. 'Baba
olmak' yahut 'babalk' bu kavram trn aklamak iin verilen bir rmektir. 'Zeyd
Amr'n babasdr' dediimizde 'Zeyd bir babadr' nermesini elde ederiz. Ancak 'Zeyd
bir babadr' nermesine tekabl eden ve gerekten var olan, Zeyd'den baka bir ey
deildir. 'Baba olma' kavram Zeyd'in baka bir kiiyle yani Amr ile olan zel
ilikisinden elde edilmitir. yle ise 'babalk', akln Zeyd'in ierisinde bulunduu
durumu gzlemleyerek karsad soyut bir kavramdr.89
'Mmknlk' ve 'eylik' maklt sniyenin bu snfna aittir. 'Vcud' kavram

da felsef anlamda maklt sniyedendir. nk vcud veya 'mevcut olmak'
beyazlk gibi gerek bir nitelik deildir. Bu nedenle varln bir eye arz olmas
(urz) sadece zihinde ve kavramsal tahlil dzeyinde meydana gelir.90 Kavramlar
dnyasnda 'mhiyet' vcud'dan nce gelir ve vcud mhiyete rz olur. Gereklik
dnyasnda ise tam tersine vcud mhiyetten nce gelir ve mhiyet vcuda urz
eder. Buna gre mhiyetler, vcudun eitli teayyn ve teahhus suretlerinden baka
bir ey deildir.91 Hem vcud kavram hem de vcud hakknda sahip olduumuz
86
zutsu, age, s.143
87
zutsu, age, s.145
88
89
90
zutsu, age, s.125
91
zutsu, age, s.125
15
aracsz idrak bedihdir. Yani bunlar tm kavramlarn nih ve temel olandr. Vcud
kavram temeldir, dier tm kavramlar kendisine indirgenebilirken o baka hibir
eye indirgenemez.92
4. Varln Mterek Oluu
Varlk kavram genel bir kavram olduu iin btn var olanlar iine
almaktadr. Zorunlu varlk, mmkn varlk, mhiyetin varl, arazn varl vb. bu
kavramn iine girmektedir. Varlk kavram olarak zihinseldir ancak bazen zihin d
varlklar da bu kavramn kapsamna girmektedir.
Varlk kavram incelendiinde slm dnyasnda, zellikle Tanr'nn ne tr bir

varlk olduu konusunda bir takm glkler ortaya kmtr. Alaaddin Ali Ts'nin
bildirdiine gre, E'ar ve E'ar'yi takip edenler hari, genelde Tanr'nn varlndan
ayr, mhiyetinin varln kabul etmiler, filozoflar ise Tanr'nn ztnn, kendisiyle
kim mcerret varlk olduunu O'nun mmkn varlklar gibi olmadn yani varlk
ve mhiyeti ayn olduunu, varlnn ztna zit bir sfat olmadn kabul
etmilerdir.93
Tanr ile yaratklar arasnda varlk olma bakmndan bir ayrm yaplmas
gerekmektedir. nk varlk genel bir terimdir. Bu ayrm, Tanr'nn zt ve sfatlar
arasnda yapld gibi, Tanr ve mmkn varlklar arasnda da yaplabilmektedir.
te bu ayrm salamak amacyla mtevt ve tekik kavramlar kullanlmtr. Eer
bir terim iine ald fertlere eit derecede yklem oluyorsa buna mtevt denir.
rnein insan kavram, iine ald btn fertlere eit olarak ykleniyorsa mtevt
bir terimdir. Bu anlamda varlk kavram, her varlk iin eit derecede yklem
yaplabilir. Tanr vardr. nsan vardr. Ahmet vardr gibi. Ancak bir terim, iine ald
fertlerinden bir ksmna yklem yaplmaya dierlerinden daha layksa, dierlerinden
daha ncelik tannyorsa buna da mekkik denmitir. Tanr'nn zt ve nitelikleri gz
nne alndnda 'Tanr'nn zt vardr' eklinde varl zta yklem yaptmz gibi
'Tanr'nn ilmi vardr' eklinde ilim niteliini de zta yklem yapabiliriz. Ancak
nitelik zt sayesinde vardr. Yani nitelikler Tanrnn ztna nisbet edilir, zt
92
zutsu, age, s.126
93
Alaaddin Ali Ts, Tehft'l-Felsife (Kitabu'z-Zuhr), ev.Recep Duran, Kltr Bakanl, Ankara
1990, s.119
16
niteliklere deil. yle ise Tanr'nn zt, varln kendisine yklem yaplmasna
vasflarndan daha fazla nceliklidir. Yani 'Zt vardr' ifadesi mekkik bir ifadedir.94
'Vacip vardr' dediimiz gibi 'mmkn varlklar vardr' da diyebiliriz. Ancak
mmkn varlklar Tanr sayesinde varlklarn devam ettirdikleri iin varln
Tanr'ya yklem yaplmas daha ncelikli grlmtr.
'Varlk' ile ak olan mterek bir anlam kastedilirse, bu Vacibin de mmknn

de ayns deildir, yle ise kelamclar, filozoflar ve mutasavvflar arasndaki
anlamazlk lafzdir' eklindeki faraz soruya Devvn ve Gelenbev u aklamay
yapmaktadrlar. Devvn'ye gre, varlktan maksat, vacip varlkta ztnn yine zt
nedeniyle olmas, mmkn varlklarda ise filin eseri olmasdr. Devvn ve
Gelenbev zorunlu varl ayanda olmak (kevn) anlamndan karmak
abasndadrlar. nk kevn, mmkn varlklarn yer tutarak var olmalar anlamna
kullanlmaktadr. Gelenbev, filozoflarn da zorunlu varlk iin 'varlk vacipte ztn
aynsdr' derlerken 'kevn'de olmak manasn kastetmediklerini belirtmektedir.95
eyhul slm Mustafa Sabri, aynda olmak (kevn) anlamnda Allah'n varlktan bir
pay yoktur'96 eklindeki Gelenbev'nin szn u ekilde yorumlamaktadr:
Gelenbev'nin bu sznn, Allah'n darda varl yoktur demekten baka bir anlam
yoktur. Bu ifade, bize gre haksz bir yorumdur. Zira Gelenbev, zorunlu varln
zihin dnda var olduunu97 aka belirtmektedir. Gelenbev vacip varl, haric
eserlerin ilkesi anlamnda almaktadr. Bu sz nedeniyle Gelenbev, yine Mustafa
Sabri tarafndan eletirilmektedir. Gelenbev varlk szn ayanda olmak manasnda
hakikat, ilke olma manasnda ise mecaz ifade ettiini, bunun zel olan zikredip
genel olan kastetmek olduunu belirtmitir.98 Mustafa Sabri'ye gre Gelenbev bu
dncesiyle filozoflar desteklemitir. Ancak hem Devvn hem de Gelenbev'ye
gre Vacibin hakikati, ztyla kim, her trl kayttan zt uzak olan srf mevcuttur
(vcudu baht). yle ise O ztyla mevcut, ztyla mteahhstr, herhangi bir ekilde
94
Kemal Paazde, Hiye ale't-Tehft, cev. Ahmet Aslan, Kltr Bakanl, stanbul 1987, s.419;
Crcn, Ta'rft, s.140, 43
95
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, Matbaa-i mire, 1317, c.1, s.238-239
96
Mustafa Sabri, Mevkfu'l-Akl, Beyrut Tarihsiz, c.3, s.106
97
Gelenbev, Mifthu Babi'l-Mvecciht, thk. Ahmet Akg, Ek-1'de, s.12
98
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.1, s.237; Hseyin Atay, "Mustafa Sabri, Mevkf'l-Akl, Vahdet-i
Vcud Tercmesi" AFD, Say.XX, s.271
17
kendisinde okluk bulunmayan basit hviyetidir. Vacip dndakilerin mevcut

olmasnn anlam ise bakas sebebiyle mutlak vcuttan ona bir hissenin arz
olmasdr.99
Gelenbev, varln manas 'varlk kendisiyle kim olan' eklinde olursa

varln kedisi mevcut olmaz, der. nk bir eyin kendi kendisiyle kim olmas
muhaldir. Varlk, mutlak varlktan kendisine bir pay, ilinti olmas sebebiyle var olur.
Bu durumda mutlak varlk ile mmkn varlklar arasnda bir fark kalmaz' eklindeki
bir soruya varln yine kendisiyle kim olmasnn anlamnn 'bir eyin znn yine
zyle kim olmasndan daha genel olduu aklamasn yapmaktadr. Varln bu
anlamda mecz olarak kullanlmas, mevcudun Vacip varlk hakknda da mecz
olarak kullanlmasn gerektirmez. Yine dil rfnde mecz olduu kabul edilse bile
bunu kullanmaktan ekinmezlerdi. Nitekim Frb ve bn Sn, Talkt isimli
kitaplarnda 'Vacibu'l-vcud vardr' dediimizde bu bir mecz ifadesidir, demilerdir.
Gelenbev'ye gre bu szn anlam, 'varl zorunlu olan' demektir. Varlk oraya
kendisi veya bakasnn gerektirmesiyle konulmu deildir.
Gelenbev, varlk kavramn nermedeki konu ve yklem ilikisi asndan

deerlendirerek iki rnekle aklamaktadr. 'Gne k saar' ve 'Ik k saar'
nermeleri arasndaki fark varln, mmkn ve zorunlu varla yklem yaplmasna
rnek olarak verilmektedir. Bir anlam yklem yapmann doru olabilmesi bazen
yklenen anlamn vakadaki tretilmi lafznn ilkesiyle konunun vasflanmasyla
olur. rnek olarak 'Gne k sacdr' deriz. Gnee k saclk vasfnn
verilmesinin doruluu, gnein ztna artk (zit) olan kla vasflanmas
sebebiyledir. Biz d dnyada olmak (kevn) anlamnda 'mmkn mevcuttur'
dediimizde, mevcut kavram, mmkn iine alr, kapsar nk, kendi ztnn bir
zellii olarak deil, vacip varlktan elde edilmi olan ve mutlak varlktan bir pay
(hisse) almas suretiyle vasflanmas sebebiyle kapsar. 'Gne k saar' dememiz
gibi. Bazen de bu vasflanma konunun ztnn zellii nedeniyle olur. Buna rnek
'k k sacdr' nermesidir. Ik kendi znden k saar, baka bir kla
vasflanmasndan dolay deil. Gelenbev, varln, zorunlu varla yklem
yaplmasn bu rnee benzetmektedir. 'Vacip varlk mevcuttur' dediimizde bunun
anlam kelamclarn sand gibi varlktan (kevn) bir pay almakla vasflanmas
99
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.1, s.239
18
nedeniyle deildir. Mhiyeti gerei Vacibin zellii nedeniyledir. Yklemin

kapsamna ald varlk Vacibin ta kendisidir. Ik k sacdr, dememiz
kabilindendir. Vakada Vacibin ztna zit varlktan (kevn) bir pay olmad iin
yklemin vacible kapsamna ald varlk kevn manasndan 'eserlerin ilkesi' anlamna
dner. Haric eserlerin ilkesi ise hem vacibi hem de mmknlerle kim olan hususi
varlklar (ekvn) kapsamna alr.100 Grlmektedir ki, zihinsel varlk olan varlk
kavram zorunlu varlk iin kullanld gibi mmkn varlklar iin de
kullanlabilmektedir. u kadar var ki varlk kavram Vacip iin ncelikli olarak
(tekik) kullanlmas daha uygun grlmtr.
Varlk anlam olarak ve darda (ayan) var olduu srece akl ondan mutlak
varl soyutlar, var olmadnda ise madmlarda olduu gibi mutlak varl ondan
soyutlayamaz. Eer eserlerin ilkesi ztn ayns olursa soyut olarak zttan onu elde
eder. Zta zit bir vasf olduunda ise, bu vasf ile ele alnan zttan onu elde eder,
soyut zttan deil. Filozoflar ve muhakkiklerden bir gurup, elde etmenin ilkesi yani
dardaki eserlerin ilkesi vacibin ztnn ta kendisi olduunu, zta zit bir vasf
olmadn, sylerler. Kelamclar ise bu ilkenin ona zit bir vasf olduunu, ztn
ayns olmadn sylerler. Bu aratrmaya gre iki gurup arasndaki anlamazlk
manevi olmu olur.101 Varlk kavramnn zihinsel bir varlk olduunu daha nce
belirtmitik. Zt ise zihinsel bir kavram deil zihin dnda hviyetiyle var olan ifade
etmektedir. Varlk ile zt arasndaki iliki, zihinsel varlk ile zihin d varlk
arasndaki ilikidir. 'Varlk kavram zta zit olsa ztta oalma olurdu' iddiasnda
bulunmak aslnda zihinsel varl zihin d varlk gibi kabul etmek anlamna gelir.
Buna gre filozoflar zihinsel varlk ve zihin d varlk ayrmn gz ard etmi
olmaktadrlar. Dier taraftan varln zta zit olduunu iddia edenler ise zihinsel
varl, 'zihin d gerek varla isnat etmeyi' aklamann zorluu iindedirler. Biz
zm iki varlk alannn birbirine kartrlmamasnda grmekteyiz.
Gelenbev'ye gre, haric eserlerin ilkesi anlamnda mutlak varlk, hususi

varlklar olan hakiki fertlerine genel bir arazdr. Bu husisi varlklar ise, vacip varln
zt ve mmkn varlklarla kim olan ekvn (kevnler)dir. Ayanda var olmak
anlamnda mutlak varlktan elde edilen paylardr. Mmknler iin bu paydan baka
100
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.1, s.239-240
101
19
bir durum yoktur. Gelenbev, mmkn iin durumun olduunu belirtir. Birincisi,
mhiyet, ikincisi varlktan bir fert, fert de bu mhiyete arzdr. ncs ise harici
varlktan bir pay. Vacip varlkta ise iki durum vardr. Birincisi, varlktan bir fert, ki
bu fert mhiyetinin aynsdr. kincisi ise harici varlktan bir pay, ki bu da ferde
arzdr. Dolaysyla varlk kavramnn kapsamna ald ey, mmkn varlkta zta
zittir, vacip varlkta ise ztn aynsdr.102 Bu ifadelere dayanarak Gelenbev'nin
varlk mhiyet, varlk zt arasndaki ilikide filozoflar gibi dndn
syleyebiliriz.
5. Kategorilerin Varl
Kategoriler, en genel kavramlar olarak kabul edilir. Varlk hakkndaki btn

yarglarmzda olduu gibi, akl yrtmelerimizde de bu genel kavramlar esas alnr.
Kategorilerin akla m yoksa varla m ait olduu103 onlarn kayna, says, yaps
her zaman tartma konusu olmu ve farkl grler ileri srlmtr.104
Nesnelerin sonsuz sayda zellikleri olabilir. Sonsuz saydaki bu zellikleri bir

takm gurup ve snflar altnda toplamak mmkndr. te bunlar on kategori veya on
yksek cins altnda bir araya getirilir. Buna gre kategoriler varln en genel
cinsleridir. Bu kategoriler hem varlk hem de dnme formlaryla ilgilidir. Bunlar
birbirine irca edilemezler.105
Kategori kavram, tercme dneminde aynen alnm, daha sonra

makule/maklt kelimesi kullanlmtr. Makule, sylenen sz demektir. Terim
olarak en geni bir snf veya bir snf ifade etmektedir. Aa kavramnn, btn
aa eitlerini iine almas gibi. Aa, maden, hayvan gibi snf arasnda ortak
snf olan madde kategorisi oluturulur. Rza Tevfik'e gre hibir konu kategori
konusu kadar mnakaa edilmemitir.106 Kategorilerin mhiyetinin ne olduu
filozoflar, mantklar, kelamclar, her dnemde megul etmitir. Mehur kelam
kitaplarndan Mevkf ve Maksd'da ve bunlarn erhlerinde kategoriler konusuna
102
103
smail Kz, Mantk Felsefesi, Ankara 2003, s.83
104
A. Kadir en, Mantk, s.241
105
brahim Emirolu, Klsik Manta Giri, s.73-74
106
Rza Tevfik Blkba, Kms-u Felsefe, "Categorie" md. c.2, s.89-90
20
byk yerler ayrlmtr. Bu durum konuya verilen nemi gstermektedir. Ayrca

sadece kategorileri konu alan kitaplar da yazlmtr.107
Arazlarn, sbit hakikatler ve bal bana mevcut olup olmad da ayr bir
problem oluturmutur. Adudiddin c, araz probleminden doan frkalara yer verir
ve yle der: Arazn varln ilk nce bn Keysan el-Esam inkar etti. Zira o u
gr kabul etmitir: Alem btn itibariyle cevherlerden ibarettir. Buna gre
scaklk, soukluk, renk, k vb. ona gre ilinti (araz) deil cevherdir.108 bn
Keysan'n grn kabul edenler yani ilintiyi hakikaten mevcut bir cevher kabul
edenler, onun kendi kendine kim olamayacan kabul ettiler. Ancak Ebu'l-Huzeyl
el-Allaf ve Basrallardan ona tabi olan kk bir grup arazn bizzt kim
olabileceini kabul etti. Rza Tevfik'e gre Mutezile'nin Basra ekol'nn ileri gelen
dnrleri ilintilere harite vcud vermekle realizmin temelini atm oldular.
Nitekim Ebu'l-Huzeyl'in rencilerinden olan Nazzam ve Neccar realizm'de ileri
giderek 'cisimler bir araya gelen ilintilerden ibarettir' demilerdir. c, Maksd'nda
bunlara cevap vermeye almtr.109
lk kategori teorisyeni Aristo, kategoriler varla m yoksa zihne mi aittir

sorusunu, her ikisine aittir, eklinde cevaplandrr. Ona gre on kategori vardr. Tz,
nicelik, nitelik, grelik, zaman, yer, durum, sahip olma, etki, edilgi.110 Aristo, bu
kategorilere bamsz deyimler adn verir. Onlar kendi kendilerine bir eyi ne tasdik,
ne de inkar ederler. Bu tasdik ve inkar ancak bu terimler arasndaki balant ile olur.
Bu nedenle onlarda doruluk ve yanllk sz konusu olamaz.111
Eflatun, kategorileri ide/ayan- sbite/mhiyet, eyann hakikatleri olarak

grm ve onlarn bal bana var olduuna inanmtr. Mhiyetleri, eyann en
gzel ve mkemmel numuneleri olarak grmtr. Bu numunelere kadar kabilmek
iin eyann nevilerinden syrlmak, okluktan birlie, tikelden tmele doru gitmek
107
Bkz. Ahmet e-uc, erhun ala Nazmi'l-Maklt, Msr, 1339; Nihat Keklik, Frb Mant
(saguci-Kategoriler-Levhik), stanbul 1970, s.15-59
108
Tehnev, Kefu stlht'l-Funn, thk. Lutfi Abdulbedi, Msr 1963, c.1, s.370
109
Adudiddin el-c; Mevkf, Beyrut trsz, s.96-103; Rza Tevfik, age, s.109
110
Gelenbev, Risle f Maklti Ar, Milli Ktp, 1006, vr.98a-98b; Mturd, Kitbu't-Tevhd, s.224-
225
111
Aristoteles, Organon I Kategoryalar, ev. Hamdi R. Atademir, MEB yay. stanbul 1989, s.6
21
artt. Eflatun'a gre ide dedii mhiyetler yksek cinslerin numuneleridir ve be

tanedir. Varlk, ayniyet, gayriyyet, hareket ve skun. Ona gre bu kategoriler, tm
varlklara yklem ve isnat edilen genel niteliklerdir.112
Aristo, kategorileri varln en genel grnleri olarak kabul etmekle beraber

Rza Tevfik'e gre Aristo'nun fikri pek ak deildir. Aristo, bir mutlak vcud kabul
etmekte ve onun trl trl tavrlarla bize grndn, bunlar arasnda en genel
olarak varlk kategorisi olduunu belirtmektedir. Buna gre Aristo, kategorileri
maklt dediimiz tmel kavramlarn d dnyada iliki kurduklar karlklar
vardr, eklinde dnmek zorundadr. Aristo'ya gre birinci kategori cevher dier
dokuz kategori ilinti (arazlar)dr. Yani varla yklem olan tmel nitelikleridir.113
Varl on kategori dnda dnemeyiz. Zihnimiz varl on kategori

yardmyla kavrayabilir. Buna gre kategorilerin boyutu ortaya kmaktadr.
Varlk, dil ve mantk boyutu. Kategoriler varla ait olarak, onu belirlerler, zihne ait
olarak onu dzenlerler; dilde ise sz sylemenin snrlarn olutururlar.114 Ali Sedat,
kategorilerin mant deil de metafizii ilgilendiren konu olduunu syler. Yine
slm dncesinde manta itiraz edenlerin, kategorileri hedef aldklarn, daha
sonraki mantklarn kategorileri mantk kitaplarndan kardklarn belirtir.115 bn
Sn da kategorilerin varlk felsefesini ilgilendirdii kadar manta da ait olduunu
dnmektedir.116
Aklclar iin hem kavram hem kategoriler hem de akln ilkeleri doutandr.
Deneycilere gre ise tm bunlar deneyden kazandmz eylerdir. Descartes,
Spinoza ve Leibniz iin akl doutan baz bilgi ve kavramlarla dolu olarak gelirken,
Locke ve Hume iin akl doutan hibir bilgiyi getirmez.117 Hegel gibi baz
filozoflara gre bir kategori ancak verili bir objeye tatbik edildiinde gerek olur. Bu
tatbikten bamsz olarak kategorilerin aratrlmas anlamszdr.118
112
Rza Tevfik, age, s.93
113
Rza Tevfik, age, s.96-97
114
smail Kz, Mantk Felsefesi, s.85
115
brahim Emirolu, Klsik Manta Giri, s.84 (77 nolu dipnot)
116
Tahir Yaren, bn Sn Mantna Giri, Ankara 2003, s.19-20
117
Kadir en, Mantk, s.241-243; smail Kz, Mantk Felsefesi, s.88
118
smail Kz, age, s.88
22
hsan Turgut'a gre Aristo, kategoriler teorisini Platon'un idealar kuramna

kar ne srmtr. Aristo'nun kategori anlayna gre var olan zellikle zaman ve
mekan iinde var olmu olan nesnelerdir. Platon'un kuramnda ise ideal nesneler
zaman ve mekan stdr ve bizde doutan vardr.119 Platon'un kuramnda
kategoriler, varla ve zihne ait deildir. Varlktan ve zihinden bamsz ayr bir
varlk alanna, ideal bir varlk alanna sahiptir. Tecrbe bize onlar hatrlatr. Bu
durumda onlar, epistemolojik olarak tecrbeyle, ontolojik olarak idealar dnyasyla
ilgilidir.120 Kategorilerin dnyadan nce ve tede olduklarn sylemek ya da varlkta
bulunduklarn veya zihnimizde bulunduklarn sylemek mmkndr. Ancak nasl
bulunduklar zmszdr. Platon, Aristo, Kant ve Hegel gibi filozoflar bu konuyu
zmsz brakmlardr. Sezgisel olarak yle kabul etmilerdir.121 Stace'a gre
kategorilerin nerede olduunu kimse syleyemez. nk bunlar hibir yerde
deildir. Dnya balamadan nce var olan eyler deildirler. Maddi yada psiik
eyler de deildir. Var olmazlar, hibir zaman da var olmamlardr. Saf
soyutlamalardr. Ama yine de gerektirler. Kategorilerin var oluu yoktur, gereklii
vardr.122
Crcn Mevkf erhinde bn Sn'nn kategoriler hakkndaki grlerini

tenkit eder ve kategorilerin ancak tmevarm (istikrann) bir rn olabileceini ileri
srer. Crcn'ye gre mmkn varlklarn bu kategorilere uygulanmas (inhisar)
filozoflar arasnda mehurdur. Filozoflar maklta varmak iin istikradan baka yol
olmadn belirtirler. Halbuki istikra ancak zayf bir zan ifade eder. Yani istikra
zihn, zorunlu bir varla ulatramaz. Bundan dolay bir ksm filozoflar kategorileri
drde indirdiler. Cevher, nicelik, nitelik ve nisbet. Nisbet kategorisi de yedi
kategoriyi iine almaktadr. Bu yedi kategori ancak baka bir eyle anlalabilir ki
ite o nisbet kategorisidir. Yani in rengi, n yeri, hareketi gibi.123 Bir ey
bakasna muhta olmadan dnlebiliyorsa, ya kendi ztndan dolay blnmeyi
kabul eder ki bu niceliktir. Yada blnmeyi gerektirmez bu da niteliktir. Kategoriler
119
hsan Turgut, Felsefenin Temel Sorunlar, zmir 1993, s.203
120
smail Kz, Mantk Felsefesi, s.88
121
smail Kz, age, s.89
122
smail Kz, age, s.89; Stace, W.T. Hegel zerine, ev. Murat Belge, Ankara 1986. s.116-123
123
Gelenbev, Risle f Maklti Ar, Milli Ktp. 1006, vr. 98a
23
mevcudatn yksek cinsleri olduu, itibari eylere dahil olmad belirtilmitir. Bu

itibari eyler ister sbuti olsun ister ademi olsun fark etmez.124
Rza Tevfik'e gre kelamclar, ilk nce Aristo'nun kategorilerini kabul

edilmekle beraber i dzenlemede deiiklik yapmlardr. Bununla da kalnmam
onun manasnda da deiiklie gitmilerdir. Buna gre maklt kavramlarn deil
sadece hakiki mevcudatn yksek cinsleri kabul edilmitir. yle ise kategoriler
birok ikincil kategoriyi iine almaz. Rza Tevfik'e gre bu konu tmeller meselesini
dourmutur. Nominalizm yava yava ekillenmeye balamtr. Kelamclar ikincil
kategorileri yani darda mstakil olarak mevcut olan varlklarla bir ilikisi olmayan
srf kavramlar, sbit gereklik (hakiki sbite) saymayp sadece tasavvur olarak
kabul ederler. Bu trl kategorileri ifade etmek iin zel kavramlar vard ancak slm
dnrleri onlara isimlendirileni olmayan isimler (msemmasz isimler) olarak
bakyorlard. kincil kategoriler, cins, tr, fasl, ayrm, ilinti gibi genel kavramlar
olarak kabul edilir. 125 Bu isimlerin bir hakikat ifade etmediine inanyorlard. Onlara
gre hakikat, darda vcudu olan eydi, Nominalistlerin kabul ettii de temelde bu
idi.126
Kategorilerin ontolojik veya epistemolojik ierikte olduu ayr bir tartma

konusu olmutur. zellikle Ortaa skolastiklerinden bunlar varln genel formlar
sayan realistlerle, srf isimden ibaret zihnin rn olan genel kavramlardan ibaret
gren nominalistler arasndaki tartmalar yzyllar boyu srp gitmitir. Aristo bu
konuyu ilerken kategorilerin reel mi yoksa ideal bir varlk olduuna aklk
getirmemitir.127
Btn mevcudat veya mmkn mhiyetleri bu kategoriler ihata edip tamamen

kapsam alanna alyor mu almyor mu? Bu soruya ya evet veya hayr cevab
istendiinde ikilem iinde kalnmtr. Evet cevab verilirse, tmeller nasl her eyi
kucaklayp ihata eder, diye bir soru ile kar karya kalnr. Hayr her eyi
kucaklamaz eklinde cevap verilirse, kategoriler mkemmel bir snflandrma deil
124
Rza Tevfik, age, "Categorie" md., c,2, s.107
125
smail Emirolu, Klsik Manta Giri, s.70-73; bn Sn, if lhiyt I, s.201
126
Rza Tevfik, age, c.2, s.108
127
Mahmut Kaya, "Maklt" md., TDVA, c.27, s.460-461
24
denilir. Bu sz kabul edilirse her filozofun kendine gre kategori cetveli ortaya
koymasn hakl grmek gerekir. Rza Tevfik'e gre buna 'hasr davas' denir. slm
Filozoflar ve Kelamclar Aristo'nun kategori cetveline tam tamna uymayp
kendilerine gre kategori cetveli dzenlemilerdir. Nitekim ayn gereke ile
gnmze kadar filozoflar da kendilerine zg kategori cetveli ortaya
koymulardr.128 Rza Tevfik'e gre kategoriler konusundaki hasr davas, vacibin
hakikati ile ilikilendirildiinde yle nemli bir sorun ortaya kmaktadr. Madem ki
kategoriler tmevarmn bir neticesidir. O halde, Vacibin hakikati zerine istinat
eden bir snflandrma olarak kabul edilemez. Byle olunca ancak itibari olmas
gerekir. te bu gz nne alnd iin bir ksm slm Filozofu, kategorileri itibari
bir taksim olmaktan kurtarmaya almtr. slm Filozoflarnn byklerinden olan
bn Sn araz nefy ile isbat arasnda kabul etmitir. nde gelen kelamclardan olan
Fahreddin Rz, hasr davasn inkar etmitir. Kant da zorunlu (vacip) hakikatler
zerine kategori dzenlemitir. Kant ile bn Sn'nn niyeti Rza Tevfik'e gre
ayndr.129
Allah'n hangi kategoride yer ald sorusu skolastik dnemden kelam ve

tasavvufa intikal etmitir. Rza Tevfik'e gre, Scott Erigen'nin bu konudaki fikirleri
Nasuriddin Tusi'nin fikirleriyle tamamen ayndr. Yine Scott Erige'nin felsefi
grlerinin, sufilerin grlerinden hibir fark yoktur. O, Allah'n ztn srru'l-
esrar, hakikati itibariyle ise bilinemeyen Allah olarak kabul eden arifler gibi dnr.
Maklt kabul etmekle birlikte onlarn cisimsel hakikatlerinin olmadn iddia eder.
Allah' btn makltn zerinde ve tesinde tutar ve hibirinin O'nu tarif ve
nitelemeye gcnn yetmeyecei grndedir. Kategoriler tasavvur edilen mmkn
mevcutlarn en yksek cinslerini gsteren bir cetvel olduu iin tabiidir ancak Tanr
akln tasavvuruna smad iin kategorilere dahil deildir.130 Allah'n en genel
kavramlardan olan 'varlk' kategorisine ve ikincil kategorilerden olan vacib
kategorisine dahil olduu dnlebilir. Zorunlu varlk konusunda buna deineceiz.
Kelam ilminde esas maksatlardan birisi varl zorunlu olan bir yaratcnn
varln isbat etmek, ikna edici delilleri ortaya koymak ve yaratlan yaratcdan
128
Rza Tevfik, age, c.2, s.105-106
129
130
25
ayrmaktr. Bu nedenle kelam kitaplarnda arazlar ile cevherler kabul edilmekle

birlikte cevher yaratlmlardan sayld iin Allah kategorilerin, hatta akl ve
idrakin stnde bir hakikat olarak tannm bunu ifade iin de O'na Hakk Teala
denmitir.131 Rza Tevfik, Devvnden yapt nakilde onun mevcut olan eylerin
cinslerinin on kategori olduunu bunlardan ne eksik ne de fazla olduunu belirtir.
Vacibu'l-vucut bu on kategoriden mnezzehtir. Bu kategorilerden hi birisi yok iken
O vard.132
Zihinsel varl kabul etmeyen kelamclarn kategorilerin varln da kabul

etmedikleri grlmektedir.133 Gelenbev, d dnyadaki mmkn mevcutlar on
kategori altnda toplamaktadr. Gelenbev'nin, kategorileri mmkn mevcutlara
atfettiine baklrsa onlarn mmkn mevcutlardan sonra geldiini kabul ettii
sylenebilir. Bu ynyle Gelenbev'nin, kategorileri eyann hakikatleri olarak ve
bal bana var olduunu kabul eden Eflatun'dan farkl dnd sylenebilir.
Buna gre kategoriler zihinde vardrlar. Gelenbev, mmkn mevcutlar ilk nce iki
ksma ayrr. Cevher ve araz. Araz da mmkn mhiyet ve nisbi araz olmak zere
iki ksma ayrr. Nisbi araz da yedi ksma ayrr. Bu taksimin filozoflara gre
olduunu da belirtmektedir. Gelenbev, kelamclarn mmkn mevcutlar
kategoriye ayrdklarn bunlarn cevher, nitelik ve yer kategorisi olduunu
belirtmektedir.134
B- YOKLUK
1. Yokluk Kavram
'Varln zdd, hilik' ve 'varln yaratlmadan nceki hali' gibi anlamlarda

kullanlan yok (adem) felsefe kaynakl bir kavramdr. Adem kavram Kur'an'da
gememektedir.
131
132
133
Gelenbev, Risle f Maklti Ar, vr. 98a-98b
134
Gelenbev, agr, vr. 98a-98
26
Antika Yunan felsefesinde yaplan varlk-yokluk tartmasnda Parmenides,

Heraklitos ve Anaxagoras gibi presokratik filozoflar, yokluktan bir eyin meydana
gelemeyecei dncesinden hareketle yokluun reel bir varl bulunmadn,
yokluk fikrinin bir kuruntudan ibaret olduunu, dolaysyla varln ezel ve ebedi
olduunu savunmulardr. Buna karlk Eflatun yokluu, idenin lemi var etmek iin
kulland 'ilk madde' olarak aklamak suretiyle ona reel bir varlk tanmtr. Daha
sonra Aristo yokluu 'varln ya da var oluun yokluu' anlamnda kullanmtr. Ona
gre varlk ve yokluk iki zt ilke olup bir dayanaa muhtatrlar. te bu ztlarn
kendisinde yer ettii dayanak maddedir. Aristo'ya gre varlk, var olan bir olgu
sayesinde meydana gelir. Her bakmdan yok olandan varln meydana
gelebileceini dnmez.135 Buna gre mutlak yoktan hibir ey var olmamakta, var
olma yine nceki bir varla dayanmak suretiyle varlk bir deiim olarak
grlmektedir.
slm dncesinde 'yokluk' problemi zerinde ilk defa Mutezile kelamclar

durmutur. Onlar alemin ademden meydana geldiini kabul etmemilerse de varlk
ile mhiyeti birbirinden ayrmak suretiyle yokluun bir zt bulunduunu, onun 'sbit
bir ey' olduunu, dolaysyla zihin dnda bir varl bulunduunu belirtmilerdir.
Onlara gre Allah, eylerin yaratlmadan nceki durumlarn, yani madmlar
biliyordu. Buna gre madmlar O'nun bilgisine uygun bir realiteye sahiptir.136
Mutezile, madmu 'varl olmayan malm' eklinde tarif ederek ona bilginin
objesi olarak bir gereklik tanmtr. Ehl-i Snnet, madmu 'hibir ey deil' (leyse
bi ey) eklinde tanmlayarak ona bir gereklik tanmaktan kanmtr. Onlara gre
varlkla mhiyet birbirinin ayndr. Bu nedenle lem her bakmdan yokluktan
yaratlmtr. Adem, olumsuzluk (nefy) ile eanlamldr, harite bir varl
bulunmayan srf zihn bir kavram olup bilinmesi varla baldr.
Mturd, Mutezile'nin ademe eyiyyet tanmasndan, ezelde Allah ile birlikte

baka realiteler bulunduunu ve alemin kadim olduunu kabul ettikleri sonucunu
135
Yusuf evki Yavuz, "Adem" md, TDVA, stanbul, 1988, c.1, s.356
136
Kad Abdulcebbar, erhu Usuli Hamse, s.176
27
karr ve bunu tevhid ilkesine aykr bulup,137 ina ile ibday birbirine kartrmak
olarak kabul eder.138
lk slm filozofu Kind, yokluk (adem) kelimesi yerine 'leyse'yi kullanmtr.

Kind, madmu 'l ey' olarak tanmlamaktadr. Ona gre hareket ve zaman gibi
cisim de sonlu, dolaysyla yokluk ve hilikten (an leys) yaratlmtr. Her yaratlm
olann bir yaratcya nisbet edilmesi gerektiinden zorunlu olarak her eyin yoktan
yaratan olmaldr.
Frb yokluu, 'bir eyin iinde bulunduu konudan yoksun olmas' eklinde
tarif eder ve Mutezile gibi o da yokluu 'ey' kabul ederek varln, konuya nisbetle
kavranabileceini dnr. ayet 'yokluk varln zdddr' diyerek iinde bulunduu
imkan art ortadan kaldrlrsa, 'yokluk varlk deildir' eklinde bir anlam ortaya
km olur. Yokluu varla nisbetle 'olabilen yokluk' ve hibir ekilde zt olmayan
'mutlak yokluk' olarak ikiye ayran Frb, Aristo'nun heyula Allah tarafndan ey
olmayandan (la an ey) yaratld dncesinde olduunu belirtmektedir.139 Frb
bu ekilde Aristo'nun slm inancna zt bir gre sahip olmadn ispat etmek
istemitir. Madmu, 'zt bakmndan yok, araz olarak var olan' eklinde tarif eden
Frb onun bu varlk tarafn aklda tasavvur edilebilmesine balamaktadr.140
Frb, mmkn varlklarn adem durumundan vcud durumuna gemelerinin ancak
bir illetle gerekleeceini belirtir.141
bn Sn yokluk kavramn, tabii varlklarn var olmazdan nceki durumu

manasna almakta ve Aristo'da olduu gibi tabii varlklara ilikin ilkeleri madde,
suret ve adem eklinde sralamaktadr. Yokluun ilke saylmas, bir varln (kin)
var olabilmek iin bir ademe dayanmasndan ileri gelir. Zira adem, araz iin bir
balangtr; ademin son bulmasyla varlk var olur. Adem ne mutlak bir varla ne
de mutlak bir yoklua sahiptir. Aksine adem bir varlkta var olan ztn ortadan
kalkmasdr.142 Buna gre yokluk, varn yok olmas eklinde anlalmakta, varln
137
Mturd, Kitbu't-Tevhd, thk.S. Huleyf, s.86
138
Mturd, Kitbu't-Tevhd, s.135
139
Mbahat Trker Kyel, Aristo ve Frb'de Dnce ve Varlk retileri, Ankara, 1969, s.95-96
140
Frb, et-Ta'likat, Haydarabad, 1349, s.16
141
Frb, erhu Risle Zenon, Haydarabad, 1349, 3
142
bn Sn en-Nect, Kahire 1357, s.101, 238-239
28
yok olmasndan sz edilmekte, yokluun var hale gelmesinden deil. bn Sn'ya

gre, varlk, bizzt kendisi sayesinde bilindii halde yokluk, herhangi bir yolla varlk
sayesinde bilinir.143 Bu da bn Sn'nn yoklua reel bir varlk tanmadn gsterir.
Esasen yokluk varln zdddr. Dier taraftan Frb gibi bn Sn'ya gre de varlk
hayr, yokluksa erdir. Bu nedenle 'ey'ler var olmay arzular (teauk) ve yok
olmaktan kaarlar. Zira er, herhangi bir ekilde yokluktur; varla sahip olmamaktr.
Hibir ekilde yoklukla ilikisi olmayan zorunlu varlk vacibu'l-vcuttur. O'nun
dndaki varlklar mhiyetleri bakmndan ademe elverilidir.144
Aristo felsefesi paralelinde dnen ou mutezile, slm filozoflar ve bir

ksm kelamclar bilinenlerin (malmt) sadece mevcut olanlar deil yok olan
eyleri de (madmt) kapsamna aldna bakarak yoklarn sbit olduunu var ile
yok arasnda bir vasta olmak zere 'hal'i kabul etmilerdir.
Kendilerini Ehl-i Snnet diye isimlendirenler ise yoklarn kesinlikle sbit

olmadn zellikle E'arler zihinsel varl da inkar ederek madmun srf
olumsuzluk (nefy srf) dan ibaret olduunu ileri srmlerdir.
Rza Tevfik'e gre, zihinsel varln kabul edilmesi ve buna bal olarak
madmtn sbit olduunu savunmak, mhiyetin bal bana bir varlk (ayan-
sbite) olmas inanc ile sk skya ilikilidir. Eflatun'un ideler nazariyesinin esas da
budur. Madmlarn subutunu inkar edip onlar srf olumsuzluk olarak kabul edenler,
madmlarn 'isimlendirileni olmayan isimler' olarak kabul etmilerdir. Bu
dncede olan kelamclar nominalistlere benzemektedirler.145
Klsik kelam kitaplarnda malmtn ksmlar saylrken madmlarn sbit

olup olmadna temas edilmitir. Tabiatyla zihinsel varlk konusuna deinmek de
gerekmitir. Bu esnada varlk kavramnn tarifine ihtiya duyulmitur. Varlk
kavramnn mevcudat arasnda mterek olup olmad, dier taraftan varln her
mevcut olan ey gibi bal bana bir ey kabul edilip edilmeyecei tartlmtr.
Varlk ve mhiyet ilikisi zerinde durularak ve varlk mhiyetin kendisi midir yoksa
mhiyetin bir cz mdr sorularna cevap aranmtr.
143
bn Sn, if, lhiyt I, s.36
144
bn Sn, if, lhiyt II, s.355-356
145
Rza Tevfik Blkba, age, "Chose" md, c.2, s.292-293
29
D dnyadaki varlk ve zihinsel varlk konusunda zellikle de mhiyet

konusundaki tartmalar, nominalizm ve realizm mcadelesi haline dnmtr.
Zihinsel varlk konusundaki en nemli mesele madmun bir ey olup olmamas
tartmasdr. Yok (madm) kelimesinin dilimizde bulunmas, bu lafzn manasna
gerekten delalet eden bir eyin d dnyada da bulunmasn mutlaka gerektirmez.
Eer 'yok' dediimiz vakit, bu lafzn manasna hakikatte karlk gelecek bir ey
olsayd ite o ey ne ise gerekten mevcut olurdu. Ancak ona artk yok diyemezdik.
nk yokluk srf olumsuzluktur ve ii bo bir kelimedir. yle ise biz madmat
sbit midir sorusunu soramayz. Zira bu soru, madm mevcut mudur? sorusuyla
ayn anlam tar.146
Madm, mmteni`, mstahil, mmkn, vucut gibi kavramlar sadece kavram

olarak gz nne alndnda bunlarn madmat snfna girdiini grrz. Bu
durumda madmlar birbirinden ayrt edilir mi edilmez mi? sorusu gndeme gelir.
Ayrt etmek iki ya da daha fazla ey arasnda bir ksm farklarn gereklemesine
dayanr. Ancak yok dediimiz eyler mevcut olmadndan ayrt edilmeleri de sz
konusu olamaz. Sadece var olanlar arasnda her hangi bir ekilde ayrt edilme
tasavvur edilebilir.
D dnyadaki varlk ile zihinsel varlk bir tutulmazsa, madmun sbit olmas
ve ayrt edilme probleminin de ortadan kalkacana inanmaktayz. Bu problemi
gren Adudiddin c, madmlarn ancak aklda birbirinden ayrt edilebileceini147
belirtir. Seyyid erif Crcn de, madmlarn vasflanabilecei hkmler ancak
akldadr. Darda mevcut deildir. Madmlarn d dnyada subutu olmad iin
bir eyle vasflanmas da mmkn deildir, bu nedenle madmlar sadece aklda
ayrt edilirler,148 demektedir.
D dnyada madm olarak bir eyler yoktur ancak onlara dair bizde bir
takm fikirler olduu da phe gtrmez. Madmat dediimiz bu negatif (menfi)
fikirler bir takm hususi vasflar ile zihnimizde ayrt edilmektedirler.149 Mmkn
146
Rza Tevfik Blkba, age, c.2, s.294-295
147
c, Mevkf, s.53
148
Crcn, erhu'l-Mevkf, Tarihsiz. c.1, s.294-297
149
Rza Tevfik Blkba, age, c.2, s.298
30
mevcut, mutlak mevcut, mmkn madm, mutlak madm, eliik, mmteni' gibi
bir takm tabirler birbirinden zihnen ayrt edilmektedirler.
Madmun var olduunu ileri srenler u rnei verirler. Serap yok olan yani
mevcut olmayan bir eydir. Asl olmad tecrbe ile sbittir. Ancak biz onu ufukta
aka grmekteyiz. Demek ki madmlar bir mekanda yer etmitir. Buna gre d
dnyada mevcut ve gereklemi olabiliyormu.
Nefisteki hakikatler ile d dnyadaki hakikatler arasndaki fark anlalsayd

serabn varl ile ilgili hataya dlmezdi. Serap bir hdise olmakla sadece
nefsimizde duyumsadmz bir olaydr ancak d dnyada varl yoktur. Vaka
olarak doru ancak reel bir ey deildir.150
Mutezile'nin 'mmkn madm'151 ifadesini kullanmas dikkat ekicidir. Bu

ifadenin dikkat eken taraf, Mutezile'nin mmkn madmlarn d dnyada sbit
olduunu ileri srmesidir. Sihhatsizlik yani hastalk, servetsizlik yani fakirlik gibi
durumlarn d dnyada sbit olularna ve inkar edilemiyeceine baklarak
mutezilenin mmkn madm fikri kabul edilebilir. Ancak onlar bunu yaratmaya
temel olarak aldklarn dnmekteyiz. nk Mutezile dncesinde srf yokla
iliki kurmak muhal grlmtr.152 Bu nedenle yaratmaya temel olan 'bir ey'
bulmak zorunda kalmlardr.
Madm, 'mmteni` madm' ve 'mmkn madm' olmak zere iki ksma

ayrlr. Mmteni' madm, olumsuzluk (negatif= menfi) olduu iin asla darda
mevcut deildir. Ancak mmkn madmun sbit olduu ve darda karar kld
eitli ekillerde tartma konusu olmutur.153
E'arler, madm kelimesinin bir olumsuz sfat olduunu yani olumsuz bir
terim olmas sebebiyle, gerekten bir mevcut eye delalet etmiyeceini
belirtmilerdir.154
150
151
c, age, s.53
152
bn Rd, el-Kef an Menhici'l-Edille, thk. Mahmut Kasm, Kahire, 1964, s.33
153
154
c, age, s.54
31
Mutezile ise ayrt etmenin, sbit olmay gerektirdiini, sbit olann eylii
gerektirdiini kabul ederek yle bir kyas gelitirmitir. Madm ayrt edilir. Her
ayrt edilen (mtemeyyiz) sbittir. Madm da sbittir.155
Nominalistler ile realistlerin mhiyetler ve tmeller hakkndaki tutumu

kelamclara ve slm filozoflarna yansd sylenebilir. E'arler nominalistler gibi
mhiyetlerin ve klllerin birer isimden ibaret olduunu, d dnyada hakiki
gerekliklerinin olmadn156 dnmektedirler.
Eflatun'u takip eden realistler ise yukardakinin tam aksine mhiyetlerin ve

tmellerin d dnyada varlklarnn sbit olduunu ileri srmlerdir.157 Nominalist
ve Realistlere ifrat ve tefrit sulamas yapan Abelard iki gr arasnda bir yol
tutarak mhiyetler ve tmeller d dnyada mevcut olmamakla beraber, tamamen de
hi olmadklarn, tasavvur nevinden olmak zere zihinde sbit ve birbirinden ayrt
edildiklerini savunmutur. Bu dnceye konseptualizm denmektedir. Rza Tevfik'e
gre Mutezile'nin 'mmkn madm' konusundaki dncesi conseptualistlerin
grne benzemektedir. Zira mutezile gerek mevcutlara, tmellere, kavramlara,
tasavvurlara ey lafzn kullanmaktadrlar. Mhiyetlerin yaratlp yaratlmad
konusunda mutezilenin ey kavramnn anlamn tahlil etmek suretiyle konuya
girmesi bu iddiay desteklemektedir.158
2. Yokluk ve ey likisi
ey Latincide (causa) sebep kelimesinden tretilmitir. Neden de sebep

manasna kullanlabilir. ey kavram ile sebep arasnda yle bir iliki vardr.
Duyumlamamza neden olan etkenlere genel olarak ey denmektedir. Buna gre
kuvvet nevinden olsun, madde nevinden olsun bizim zerimizde etkin olanlara ey
denir.
Her ne olursa olsun bizim irademize tabi olmayan, vicdanmz haricinde bal
bana mevcut olan ve ona temes ettiimizde bize bir ynyle etki eden varla ey
155
c, age, s.55; Rza Tevfik Blkba, age, c.2, s.302
156
c, age, s.59-60
157
c, age, s.60
158
32
demekteyiz.159 Buna gre eyi varlkla tarif etmek zorunda kalyoruz. Zira varl
olmayann etkisi de olmaz. Bilgi (epistemoloji) alannda gereklik icra edince
anlyoruz ki, irademizin katks olmakszn duyumladmz etkileri daima kendi
nefsimizin dnda bir nedene (amil) isnat ettiimiz iin hakikatini bilemediimiz o
etkene ve onun gibi etkenlerin tamamna ey veya eya demekteyiz. rademize kar
koyan etkenlerin hepsine kendimizden baka birer ey kabul etmekteyiz. Eyann d
dnyadaki varlklardan ibaret olduunun bilgisi bu duyumlamamzdan
kaynaklanmaktadr.
ey kavramn Trke'deki 'nesne' kelimesi tam olarak karlamaktadr. Nesne

'ne ise ne' demektir. Demek oluyor ki, biz eyay hakikatlerine gre deil
duygularmzda yapt etkilere gre tanyoruz. Yani eyann kendilerine mahsus
niteliklerine gre tanyoruz. Bu nitelikleri de duyularmzla alglyoruz.160 Bu demek
deildir ki, eya bizim duyularmzn algs kadar bir hakikate sahiptir. Aksine
eyann duyularmz dnda kalan hakikatlere sahip olduu da dnlebilir. Onlar
bilemeyiimiz duyularmz dnda kalan ynlerinin var olmasn engellemez.
Baka bir adan bakldnda 'ey' kavram, btn niteliklerden arnm olan
mevcuttur. Bu tarif bir felsefe terimi olarak (chose en soi) tabirinin karldr.
Arapa'da buna vcudu baht, vcudu srf veya vcudu mahz denmektedir. Gnmz
felsefesi ise ey kavramna iki anlam vermektedir. Birisi, suje (kart, idees) dieri
ise hdiseler (phenomenes)dir. Bilgilerimizin tamam ey kavramnn kapsamna
girmektedir. ster d dnyada gerekten var olan bir cevher olsun, isterse cevherle
kim olan bir nitelik olsun, isterse kavranan, tasavvur edilen olsun hep birer eydir.
ey kavramna verilen bu geni anlam mutezilenin ey tarifine uygun dmektedir.161
Mutezile, mevcutlar ve bilinenleri bir tutmak suretiyle, bilinenleri ve zihinsel

varlklar ey kavramnn kapsamna almtr. ey ile obje arasnda yle bir fark
grlmektedir. ey bal bana d dnyada mevcut olanlar iin kullanlrken suje,
sadece maddesel mevcutlar iin kullanlmayp 'ben' dnda kalan eylerin tamamn
159
Rza Tevfik Blkba, age, c.2, s283-284
160
Rza Tevfik Blkba, age, c.2, s.283-284
161
33
iine alan genel bir kavram olmakla fikirleri ve hayalleri dahi kapsamna
almaktadr.162
Metafizik denilen ilmin kayna, u grdmz ve temas ettiimiz

duyumlanan eyann asl olan varl, filozoflarn deimez olarak tasavvur
etmelerinden kaynaklanmtr. nk varlklara arz olan deimeleri biz ancak
eyann niteliklerinin deimesiyle bilebiliriz. Bu nedenle btn niteliklerden arnm
olarak tasavvur edilen bir varln deimez olmas mantki bir zorunluluk olarak
kabul edilmitir. yle ise metafiziin 'ilk neden' ve 'eyann hakikati' olarak arad
ey herkesin grp bildii eyler olmayp srf varlktr. Byle bir varln kategorileri
olmayaca iin buna mutlak varlk denmitir. Bu ifade yunan filozoflarndan
Araplara intikal etmitir.163
Adudiddin el-c, ey lafzn incelerken, bilinenlerin (malmt) yalnz

mevcutlarla ilgili olmadn sanal olan ve madm olan (mevhumat- madmt)
eylerle de ilgili olduunu belirtir.164 Dolaysyla varlk ve yokluun bilinip
bilinmeyecei gndeme getirilmitir.
nsann malmt sadece mevcutlarla ilgili deildir. nsann bilgisi,

madmlarla hatta mmtenilerle bile iliki iindedir. Zira biz, 'iki zddn bir araya
gelmesinin mmteni' olduunu bilmekteyiz. Bilmek, birtakm vasflarn sbut ve
tahakkuku ile mhiyetin taayyn etmesi demektir. Bu durumda yok olan (madm)
bir eyin, ilmin konusu olmas, zlmesi zor bir sorundur. nk madm gereklik
dnyasnda mevcut olan bir ey deildir. yle ise yok olan bir ey nasl bilinebilir?
Burada zihinleri kartran malmt ile madmat bir tutmak hatasdr. Her
kelimenin mutlaka bir manas olmas gerektiine baklarak, bir ismin de mutlaka
isimleneni (msemma) olmas gerektii kabul edilmitir. Ancak sanal olan Anka
kuu, sadece zihinde tasavvur edilir, d dnyada yer tutan bir mevcut deildir. Buna
gre yok kelimesi de ak bir anlam ifade eden lafzdr. Bir fikre de delaleti vardr.
162
163
164
c, age, s.53
34
Ancak bu fikrin d dnyada hakikaten mevcut olan yani bir mekanda hviyetiyle yer
tutan bir eye delalet etmesi lazm gelecei her zaman tartma konusu olmutur. 165
Cveyn'ye gre, E'arlerin ulat sonu eyin hakikatte 'mevcut' demek

olduudur. Her ey mevcuttur ve her mevcut eydir. Varlkla vasflanmayan, ey
olarak kabul edilemez. Madm btn ynlerden olumsuzluktur. Yoklua ilmin
taalluk etmesinin anlam, onun olumsuzluk (intifa) olduunun bilinmesidir.166
Cveyn'nin yoklua verdii anlam yokluk deil olumsuzluktur. Cveyn
Mutezile'nin konu ile ilgili grlerini yle nakleder. eyin hakikati, bilinir
olmaktr. Her ey malmdur, her malm da eydir. Cveyn'ye gre Mutezile bu
gr gereince madma ey demitir. Bu nermeyi de ilk olarak e-ehham
(.280h/893m) ortaya atmtr. Sonra bunu Basra mutezilesi takip etmi ve
madmun bir ey, zt, z olduunu isbat edip onu nefislerin zellikleriyle
niteleyerek onun kendi yokluunda cevher olduunu ileri srmlerdir.167
Cveyn'nin bildirdiine gre Mutezile ve Earler arasndaki anlamazlk

eyin tanmyla ilgilidir. Her iki ekol de malmu ikiye ayrrlar. Mevcut ve madm.
Yine her iki ekole gre mevcut eydir. Madma gelince, Mutezileye gre eydir,
E'arlere gre ey deildir, yokluktur. Yokluun malm olmasnn anlam onun yok
olduunun bilinmesidir. Mutezile yoka varlk verir gzkrken, Eariler yokun
bilinir olduunu ileri srm olmaktadrlar. Mutezilenin endiesi bilinir olmak iin
var olmay art kotuundandr ki yoklua varlk vererek elikiye dmtr.
E'arler ise benzer ekilde bilginin konusu yokken ona ait bilginin varln ileri
srerek ayn hataya dmlerdir.
Madmun ey olup olmadn ilk ortaya atann e-ehham olmas, E'ar

ekolnn ortaya kmasndan nce bile bu meselenin sz konusu olduu anlamna
gelir. nk, ehham 280 h, E'ar ise 324 h 'de lmtr. lk dnem mutezilesinin
metinleri gnmze kadar gelmedii iin meselenin ortaya konduu ereve tam
olarak bilinmemektedir ancak E'ar'nin "Allah' ey olarak isimlendirmek caiz
165
166
Cveyin, el-rd, Daru'l-Ktb'l-lmiyye, Beyrut 1995, s.23
167
Cveyn, age, s.24
35
midir? deil midir?" sorusu etrafnda kelamclarn dt ihtilaflar zikretmesinden

yola karak problemin kaynana ulamak mmkn olmaktadr.
E'arlere gre ey mevcuttur. Yani onlara gre ey lafz yalnz mevcut olanlar
iin kullanlr. Her ey mevcuttur, her mevcut da eydir.168 Basra Mutezilesi ve
Cahz'a gre ey, bilinebilen (malm) madde ve niteliklerin hepsine denir. Bu tarifin
iine mmkn ve madm girdii gibi muhal dahi girmektedir. Ebul Hseyin Basri,
ey lafznn mevcut iin hakiki, madm iin mecazi olduunu belirtir.169 Bu
grn, E'arlerinkine yakn olduu grlmektedir. Seyyid erif Crcn de, Ebu'l-
Hseyin el-Basr'nin iddiasnn mutezilenin grne yakn olduunu belirtmektedir.
E'ar ey konusunu 'isimler ve sfatlar konusundaki ihtilaf'170 ile ilgili balkta

ele almaktadr. E'ar'nin naklettiine gre Cehm b. Safvan dndaki kelamclar
Allah'n ey olduunu sylerler. Fakat onlar bu szn manas konusunda ihtilaf
etmilerdir. Onlardan bir ksm "Allah eydir" demek O mevcuttur, demektir. Bu
gr, mevcuttan baka bir ey yoktur, diyenin grdr. Dier bazlar da yle
der: 'Allah eydir' demek O'nu isbat etmektir. Bu gr savunanlar, eya var
olmadan nce de eyadr, onlar var olmadan nce eya olduklar sbittir, derler.
E'ar, Cbbai'nin grn de u ekilde nakletmektedir. ey sz her malmun bir
zelliidir. Dier bir ifadeyle kendisinden sz edilmesi ve haber verilmesi mmkn
olann bir zelliidir. Allah malum ve kendisinden haber verilmesi mmkn
olduuna gre O'nun da ey olarak isimlendirilmesi sz konusudur.171
E'ar, Mutezilenin grlerini naklederken kulland kavramlardan zellikle

imkan ve vucub kavramlar dikkatimizi ekmektedir. Ayrca Mutezile'nin 'eya var
olmadan nce sbittir' ifadesinden 'eya geriye doru srekli olarak vardr' anlamn
kartp, ezelilik dncesine sahip olduklarn syleyebiliriz.
Yine E'ar, Cbbai'den u nakli yapmaktadr. Varlklar var olmadan nce

mevcut deillerdi. Ancak Allah'n onlar cisimler ve mahluklar olarak bildiini kabul
etmeye bir engel yoktur. Bu durum, cisim haline gelmeden nce de Allah onlar
168
Crcn, erhu'l-Mevkf, thrz. c.1, s.309-310
169
c, age, s.56; Rza Tevfik Blkba, age, c.2, s.304
170
E'ar, Maklt'l-slmiyyn, thk. Muhammed Muhyiddin, Beyrut 1995, C.II, s.202
171
E'ar, age, c.II, s.202
36
cisim diye isimlendirdi, mahluk haline gelmeden nce de Allah onlar mahluklar diye
isimlendirdi, anlamna gelmez. Belki onlarn cisim olacaklarn ve mahluk
olacaklarn Allah bilmeye devam ediyordu anlamna gelir.172 Bu nakilden
Cbbai'nin eya var olmadan nce Allah'n bilgisinde sbit olduunu, varlk bilfiil
var olmadan nce bilgi olarak var olduunu ve ey diye isimlendirildiini kabul
ettiini syleyebiliriz.
Kur'anda ey kavram sk sk eitli anlamlarda kullanlmaktadr. Bunlardan

birka yledir. "O'nun benzeri hibir ey yoktur."173 Bu ayette yaplan benzetme
Allah ile ey arasndadr. ey benzeyen Allah kendisine benzetilen olduuna gre,
benzeyen yok olmaldr ki olumsuzluk (leyse) doru netice versin. Aksi halde 'O'nun
benzeri yoktur' demenin bir anlam kalmaz. Bu durumda 'benzeyen' varlndan
hibir ekilde sz edilemeyen mmteni` olmaldr. Hkm mmteni zerine
olduuna gre, ey kavram mmteniyi kapsamna almaktadr.
"Onlar yaratan olmakszn m yaratldlar, yoksa yaratan kendileri midir?"174

ayetinde 'ey' ile kastedilen yaratan175 yani, zorunlu varlktr. yle ise ey kavram
zorunlu varl kapsamna almaktadr.
"Allah her eyin yaratcsdr."176 Bu ayette ey kapsamna giren yaratlanlardr.

Yaratlan d dnyada vardr. ey kavramnn d dnyada var olan mevcutlar
kapsadndan phe duyulmasa gerektir.
"Allah bir ey diledii zaman ona ol emri verir o da oluverir."177 Ayetinde konu
edilen eylemleri sralarsak unu grrz. ey, isteme, ol deme, var olma. En bata
ey vardr. Bu eyin bir dnce veya zihinsel bir varlk olduunu syleyebiliriz.
Buna gre ey zihinsel varl iine almaktadr.
172
E'ar, age, c.II, s.206
173
ura 32/ 11
174
Tr52/ 35
175
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili, c.7, s.4561
176
Ra'd 13/ 16; Zmer 39/62
177
Yasin 36/82
37
Saydmz ayetlerde ey lafz, varlk eitlerini kapsad gibi, varlk

kapsamna girmeyen mmteni' ve ma'dmu da iine almaktadr. yle ise ey, varlk
kavramndan daha geneldir. Filozoflarn varlk lafzyla balatt kavramsal
tartmay, Kur'an daha erken dnemde ey lafzyla balattn syleyebiliriz.
bn Rd, Allah'n alemi salt yokluktan yaratt eklindeki E'ar tezini

reddeder ve Mutezile'nin yoklua bir anlamda varlk vermelerini destekler. Zira aksi
halde filin fiilinin taalluk edecei bir nesne ortada olmayacaktr.178
Mutezile'nin sfatlar konusundaki tutumu ve Allah'n dnda hibir eyin ezel

olmadn, aksine mutlak yokluktan yaratldn ve 'Kdemde ortaklk uluhiyette de
ortakl gerektirir' prensibini savunmalar179 bn Rd'n iddiasnn btn Mutezile
iin geerli olmadn belki bir ksm iin geerli olduunu gsterir.
Madmu ey olarak niteleyen Mutezile bunun gerekten var olmadan nce

Allah'n zihninde bulunduunu ifade eter. Bu zihinde bulunma olayn bn Sn da
kabul eder, ancak buna ey adn vermez. Bilinen madma, ey adnn verilmesini
eletirir. Ona gre bir ey, d dnyada (ayan) varolmadka, ona ey denilemez.180
Zihinde bulunma Kur'anda da vardr. Allah'n katnda her eyi ieren bir kitap
bulunduu181 eklindeki ifadeyi bu kapsamda deerlendirmek mmkndr. Ancak bu
ifade Eflatun'un idelerinde olduu gibi 'ezel modellere gre yaratt' eklinde
yorumlanmamaldr. Bu tarz bir yoruma kelamclar kar kmaktadrlar.182
Nesef, madma ey isminin atfedilmesinin yanl olacan, zira Allah'n

eyay bir eyden deil (l min ey) aksine 'kn' szyle yarattn ifade eder.183
Buradaki 'kn' emri yaratmann bizzt sebebi deil, yaratmay sun` ile meydana
getirmenin bir n bilgisidir.
178
bn Rd, el-Kef, s.33; aban Ali Dzgn, Nesef ve slm Filozoflarna Gre Allah Alem
likisi, Ankara 1989
179
aban Ali Dzgn, age, s.59
180
bn Sn, if lhiyt I, s.33; aban Ali Dzgn, age, s.60
181
M'minn23/62
182
aban Ali Dzgn, age, s.60; E'ar, Maklt, c.1, s.156
183
Nesef, Bahru'l-Kelam, Konya 1327, s.3
38
Dier taraftan varlklarn zihinsel olarak mevcudiyetleri Nesef'ye gre onlarn

yaratlm olma gereini ortadan kaldrmaz. Nesef bunu tahsili hsl sulamasna
kar yapar. Eer bir ey var ise onu tekrar varla karmak tahsili hsldr ve bir
anlam yoktur. Nesef'ye gre eylerin var olmadan nce zihinsel olarak var olmalar
bizzt var olmalaryla ayn deildir. lk nce zihinsel olarak var olmak daha sonra da
d dnyada var olmak, tahsili hsl deildir.184
3. Yokun (Madmun) Bilinmesi
Mutezilenin ileri gelenlerinden olan Ebu Abdullah el-Basri'nin tarifine gre

madm, ne olan (kin) ne de sbit olan olan (mntefi)dr. Kad Abdulcebbar buna
itiraz ederek yok olann (mntefi) yalnzca nce var olup sonra yok olan eyler iin
kullanldn bu nedenle de bu tanmn birok tanm darda braktn ileri
srmtr. Onun varlk tanm var olana iarette bulunmaktr. Varlklar eitli olduu
gibi yoklar (madmlar) da eitlidir. Bunlardan henz var olmam (hudus
bulmam) olanlar, bir vakitte var iken yok olmu olanlar ve nceden var olmam, u
anda da var olmayan ancak ileride var olacak olanlar v.b. vardr.185 Buna gre
Abdulcebbar'n madm tanm 'var olmayan malm' eklinde olur. Hem mevcut
hem de madm bilinir olduundan malm, varlktan daha genel olmu olur.
Malmun daha genel olduunu Bklln'de de grmek mmkndr. Bklln,
bilgiyi 'ilim, malmun olduu gibi bilinmesidir' eklinde tarif eder ve 'ilim, bir eyin
olduu gibi bilinmesidir' eklindeki tarifi neden tercih etmediini yle
gerekelendirir. Madm, ne bir eydir, ne de mevcuttur, ama malmdur. Eer
bilginin tanmna 'bir eyin olduu gibi bilinmesidir' dersek madm bu tanmn iine
giremezdi.186
Bklln, bilinenleri (malmt) mevcut ve madm olmak zere iki ksma

ayrr. Yokun bilgisi bazen nesnesi olmayan bazen de nesnesi sadece u anda yok
olan bir eyin bilgisi olabilir. Problem srf yokun bilgisidir. Bklln, madm
olumsuzluktur, ey deildir, dedikten sonra 'bilinen madm' ile sze balamaktadr
ki, bu madm asla vcud bulmamtr, ve mevcut olmaya elverili de deildir. Bu
eit madm, muhal ve mmtenidir ve bunlar 'ey' de deillerdir. eliik szler, iki
184
185
Cabiri, Arap slm Kltrnn Akl Yaps, s.295
186
Bklln, Temhd, thk. Richard Josef Mc Carthy, el-Mektebet'-arkyye, Beyrut 1957, s.6-7
39
zddn bir araya gelmesi, bir cismin iki ayr mekanda ayn anda bulunmas gibi
hususlarn bilgisi madmun bilgisidir. Yine ayn guruptan yle malm olan
madm vardr ki, asla var olmamtr, ebedi olarak da var olmayacaktr, ancak onun
var olmas mmkndr ve var olmaya elverilidir. Allah'n, lm sonras dirilite
insanlar tekrar dnyaya gndermeyeceini, bu dnyann bir benzerini
yapmayacan bildirmesi gibi. Halbuki Allah bunlar yapabilir, gc bunlar
yapmaya yeterli, ancak yapmayacan ayetlerde bildirmitir.187
Bklln, zaman asndan madmu deerlendirerek iki malm eidi daha

saymaktadr. Birisi, u anda yok ancak ileride var olacak olan bilinen yok (madm
malm). Kyametin kopmas, ldkten sonra dirilme, sevap ve gnahn karln
grme gibi hususlar u an yoktur ancak ileride olaca imdiden bilinmektedir.
Dolaysyla yokun bilinmesi anlamnda 'malm olan madm' olarak
deerlendirilmektedir. Bir dieri ise daha nce var olduu halde u anda yok olan
bilinen yok. Dnk oturduumuzu, yattmz, konutuumuzu v.b. eylemleri bu
gn bilmemiz gibi.188 Gerekleme asndan olmas mmkn olan veya olmayan,
zaman asndan ise gemite olan ve gelecekte olacak eyler yok kapsamndadr ve
onlarla ilgili bilgi yokun bilgisidir ancak hi birisi srf yokluun bilgisi deildir.
Problem daha ok 'srf yok'la bilginin iliki kurup kuramayacadr. Bu konudaki
yaklamlar bilgi tariflerine ve 'srf yok'a verilen anlama gre ekillenmektedir.
Mutezileden Hiam b. Amr ve Rafizilerden Hiam b. Hakem Allah'n zt

dnda bir eyi bilmediini savunurlar. Bunlar u ayeti delil olarak ileri srerler. 'O
ki, hanginizin daha gzel davranacan snamak iin lm ve hayat yaratmtr.'189
'Ona yumuak sz syleyin. Belki o akln bana alr veya korkar.'190 Bu gibi
ayetlerde Allah neticesi bilinmeyen eylerden bahsederken belki, umulur ki lafzn
kullanmaktadr. Bilinmeyen (madm) hakknda kesin bilgiye sahip olan birinin bu
tarz bir ifade kullanmas doru deildir.
187
Bklln, et-Temhd, Kahire 1947, s.40
188
Bklln, age, s.40
189
Mlk 67/2
190
Th 20/44
40
Madmun bilinmesi konusunu diyalektik bir metotla ele alan Nesef, Allah'n
eyay varla karmadan nce bildiini, bu bilmenin mevcudu bilmek deil
madmu bilmek olduunu belirtir. Bu durumda madm O'nun bilgisine konu
olmaktadr. Eer Allah'n bilgisine konu olan ey madm deil mevcut olmu
olsayd, gelecekte olacan haber verdii her eyin varla kmadan nce de var
olmas gerekirdi. rnein cennete gideceklerinden bahsettii insanlarn Allah'n
ilmine konu olduklar andan itibaren cennette olmalar gerekirdi ki byle bir eyi
sylemek akla ve manta tersdir.191
Nesef btn kelamclarn, madmu bilinir olmaktan karmann aklla

elitiine, dinin prensiplerine ters dtne dikkat ekmektedir. Bir kimsenin
yapt iin mkemmellii onun bilgisiyle doru orantldr. Bilgisinin gc ve
kapsam lsnde yapt i mkemmel olur. Bu da ancak o ii meydana getirmeden
nce onu bilmekle mmkn olur. Bir eyi iyi bir netice verecek ekilde ve bir gayeye
ynelik olarak planlamak o ey hakknda bir glik olduuna gre onlar
gerekletirmeden nce btn detaylar ile bilmesi gerekir. Bu durum hikmetinin
gereidir. Ne yapacan bilmemesi O'na sefeh atfedilmesi sonucunu dourur.192
Gelenbev, bilgiyi bilen ile bilinen arasndaki iliki olarak ele almaktadr.
Bilenin olmad yerde bilgiden sz etmek mmkn deildir. Bilineni olmad halde
ayn lde bilgiden sz etmek mmkn olur mu olmaz m? Madmun bilgisi,
bilineni bilen yannda olmad halde onunla iliki kurmas anlamna gelmektedir.
'Zihinsel varl inkar eden kelamclar, sonsuz hdislerle Allah'n ilmini isbat
ederler' eklindeki Devvn'nin szne Hiye yapan Gelenbev, malmatn ilm
varlklarn kabul etmemek, hdis olan eyleri Allah'n ezelde bilmedii anlamna
geleceini, nk onlarn ezelde varlklarnn olmadn belirtir. Hdisler, ezelde
Allah'n huzurunda olmadklar iin bilinmeyeceklerdir. Gelenbev'ye gre, zihinsel
varl kabul etmeyenler ilim sfatnn kadm olduunu, fakat bu sfatn hdislerle
olan ilikisinin (taalluk) ise onlarla beraber hdis olduunu ileri srmlerdir.193
191
Nesef, Tabsrat'l-Edille, thk Hseyin Atay, Ankara 1993, C.1, s.256; aban Ali Dzgn, age, s.
61-62
192
Nesef, age, s.257-258; aban Ali Dzgn, age, s.63
193
41
Gelenbev, zihinsel varl kabul etmeyen kelamclarn, ilim sfatnn

malumatla olan ilikisini ezel yapamayacaklarn belirtir. nk ne d dnyada ne
bilgide ezel varl olmayan hdisler, srf yokturlar, herhangi bir ekilde bakasndan
ayrt edilemezler. Eer bilgi, malmata ezelde taalluk etseydi 'srf yok'la iliki
kurulmu olurdu ki bu aka geersiz (btl)dir. Bu nedenle onlar, Allah'n g
yetirdii eylerde olduu gibi, malmtnn da sonsuz olduunu kabul etmilerdir.
Bu iddiay geersiz sayan Devvn, bir eyin bilinmesi iin sadece ilim sfatnn
yeterli olmadn onun bilinmesi iin ilmin ona taalluk etmesinin de gerektiini ileri
srmtr. lmin taalluku ezel deil de hdis olunca mutezileden Ebu Hseyin el-
Basri'nin 'Allah hdis olan eyleri ezelde deil de hdis olduklar vakitte bilir'
grn kabul etmeleri gerekti. Onlar bu ayptan kurtulmak iin icmal ilmi kabul
etmek durumunda kaldlar. 194
Allah'n dier subut sfatlarnda olduu gibi ilim sfat da ezeldir. Aksi halde
O'nun, ilim sfatndan yoksun olduu durumlar kabul etmemiz gerekecektir. O'nun
ezel olarak ilim sfat ile vasflanmas bilinenin de ezel olmasn gerektirir mi?
Bilinenin ezel olmas, alemin ezel olduu anlamna gelir. Bilinenin ezel olmadn
kabul ettiimizde ise iki durum sz konusu olacaktr. Ya ilim sfat u anda var olanla
iliki iinde olacaktr ya da ilim sfatnn 'srf yok'a taalluk etmesi gerekecektir.
Halbuki srf yoka ilmin taalluk etmesi muhal grlmektedir. Bilmeyi uygun klan, ya
d dnyada var olmak, ya da zihinsel olarak var olmaktr. Yani bir ey d dnyada
veya zihinde varsa ancak bilinebilir. Aksi halde bilineni olmayan bilgiden sz edilir.
Gelenbev, yok olan eye bilginin taalluk etmesi konusuna bahs aar yani, konu
hakknda leh ve aleyhde ileri srlen grlere yer verdikten sonra probleme zm
getirmeye alr.
Zihinsel varlk ve mmkn madmlar, bilineni olmayan bilgi kapsamnda

deerlendirilir. nk ikisi de ontolojik olarak mevcut deillerdir. Bunlara bilginin
taalluku iin en azndan sbit olmalar gerektii dnlmtr. Gelenbev, zihinsel
varl kabul etmeyen bir ksm kelamclarn ve mutezilenin, mmkn madmlarn
d dnyada sbit olduklarn ve kendi ztlaryla ayrt edildiklerini, srf madm
olmadklarn nakletmektedir. Buna gre, d dnyada sbit olmalarndan dolay bu
mmkn madmlara Allah'n ilminin taalluk etmesi, onlar iin doru olup Ebu
194
Gelenbev, age , c.1, s.150
42
Haim'in 'Allah eyleri, ezelde deil hdis olduklar vakitte bilir' dncesinden
dolay dt zor duruma dmemi oldular.195
Hareket noktas olarak kabul edilen "Srf yoka (bi l ey'il -mahz) ilmin taalluk
etmesi muhaldir." nermesi ile "Bilgi ya d dnyadaki varla ya da zihinsel varla
taalluk eder."196 nermeleri gz nne alndnda mutezilenin neden mmkn
madm dncesini ortaya attn tahmin edebiliriz. Bilgi bir nisbet olduundan
husus gerekli olur. Bilen, bilinen, ve ikisi arasndaki ilikiden doan bilgi. Bilinen
olmadnda bilen ne ile iliki kuracaktr? te Mutezile bilenin iliki kuraca
kavram 'mmkn madm' olarak belirlemitir ve ona 'sbit' demitir. lmin taalluku
filozoflardaki gibi ezel olsayd onlarn teklif anlaylarna uymazd. Ebu Haim gibi
'hdis olduklar vakitte bilir' deselerdi, Allah'n ilim sfatnn ezel oluunu aklamak
zor olacakt, nk nesnesi olmayan bir ilimden szetmi olurlard.
Gelenbev'ye gre bir kiinin harici madmlar bilme konusundaki problemi,

Rz gibi zihinsel varl kabul etmekle ortadan kalkabilir. Nitekim Rz, ilmin zel
bir nisbet olduunu197, akli bir suret olmadn198 savunmutur. Rz'nin 'zihinsel
varl kabul etmeyen kelamclar' dedii hem zihinsel varl hem de mmkn
madmlar kabul etmeyen kelamclardr. E'arler gibi. Bu durumda bilginin taalluk
edecei bir ey olmadndan problem ortadan kalkmayacaktr. Problem ancak
mmteni olan eyin zt olmadndan knhyle bilinemeyeceini kabul etmekle ve
mmknn suretinin farz edilmesi yoluyla ortadan kalkabilecektir.199 Bu sayede farz
edilen mmknn suretiyle bilen iliki kurmu olacaktr.
Gelenbev, hem zihinsel varl, hem de mmkn madmlarn sbit olduunu

kabul etmedikleri halde bir ksm kelamclarn, mmkn olsun mmteni' olsun
mutlak madmlarn ayrt edildii grnde olduklarn belirtir. Bu grte olan
kelamclar ayrt etmek iin sbit olmay gerekli grmemilerdir. Gelenbev,
madmlarn ayrt edilmesi veya ayrt edilmemesi konusundaki gr farkllnn
zihinsel varlk hakkndaki gr ayrlnn bir paras olduunu sylemektedir. Ona
195
196
197
Fahreddin Rz, Metlibu'l-liye, thk. Ahmet Hicaz, es-Sekkak, Beyrut 1987, c.3, s.103
198
Fahreddin Rz, Mebhisu'l-Merkyye, tahk. Muhammed Mutasimbillah, Beyrut 1990, c.1, s.443
199
43
gre, kim zihinsel varl kabul ederse, akln kesin olarak hkmettii ayrt etme
madmlar arasnda olur, der. Madmlarn soyut olarak ayrt edilmeleri suretiyle
bilginin onlarla iliki kurmasn uygun grr. Filozoflar ise zihinsel varl kabul
etmez ama madmlarn ayrt edildiini kabul ederler. Zihinsel varl kabul etmeyen
kelamclarn tamam madmlarn ayrt edilemeyeceini kabul ederler, nk onlar
ne darda ne de zihinde sbittirler. Zihinsel varlk konusunda sylenenlere 'akla
gre ayrt etme ayrt edilenin varln gerektirmez' diyerek karlk verilmitir.200
Filozoflar madmun ayrt edildiini kabul ederek ayrt edilen eyle iliki
kurulduunu dolaysyla madmun bilineceini kabul etmi olmaktadrlar.
Mmkn madmlarn sbit grlmesi veya grlmemesi, zihinsel varl

kabul edip etmemeye gre deimektedir. Madmun sbit grlmesi ve zihinsel
varl kabul etmenin, ilmin taalluk edecei bir dayanak arama ihtiyacndan
kaynaklandn syleyebiliriz. Gelenbev, zihinsel varl kabul ederek probleme
yle zm bulmaya almaktadr. Gelenbev'ye gre bir eyi bakasndan ayrt
etmek, ayrt edilenin varln ve sbit olmasn gerektirir. Bu ayrt edilen ey ya d
dnyada vardr ya zihinde vardr ya da zihinde olmayp sadece d dnyada sbittir.
Ancak bir eyin zihinde olmayp da d dnyada sbit oluuna hi kimse
katlmamtr. nk zihinsel varlktan maksat, mutlak olarak orada sbit olmasdr.
yle ise mutlak olarak ayrt etmek d dnyadaki varlklar ayrt etmekten bakadr.
E'arlerin ve filozoflarn ortaya koyduklar harici varlk ile harici sbut arasndaki
ayrmlar gerekten geersiz olunca ortaya kt ki, ayrt edilen her ey ya d
dnyada vardr ya da zihinde vardr. kisinde de yok ise kesinlikle ayrt edilemez.
Eer ayrt edilemeyen eye ilim ezelde taalluk etseydi kesinlikle srf yoklua (adem-i
mahz) taalluk edecekti.201 Ancak Gelenbev'ye gre bilen, srf yokla iliki kuramaz,
yle ise zihinsel olarak sbit olan eyle iliki kurulmu olmaktadr.
Gelenbev, ilmin ezel taallukunun zihinsel varlk zerine olduunu kabul

etmektedir. Aksi halde muhal olan srf yoklua ilmin taalluk etmesi lazm gelecektir.
Ancak o, mmteniler konusunda farkl dnmektedir. Zihinsel olarak ayrt etme ille
de d dnyada sbit olmay gerektirmez. Eer gerektirseydi, mmteni' de d
dnyada sbit olurdu. Ancak mmteninin d dnyada var olmas muhaldir. yle ise
200
Gelenbev, age, c.1, s.151-152
201
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.1, s. 152
44
bir ey tasavvur edilebilirse zerinde konuulabilir.202 Buna gre madm tasavvur

edilebilmektedir. Madmun bilgisi, madmun tasavvuru zerinde
gereklemektedir.
Gelenbev bir ksm alimlerin yle dndn nakleder. "Allah'n bilgisi

bilinenden alnan bir suret vastasyla bilene taalluk eden husul bilgi deildir. O'nun
bilgisi bilinenin kendisi ezel ve ebedi olarak Allah'n huzurunda olmak suretiyle
olan huzr bilgidir."203 Bu dnceye gre bilinenin kendisinin ezel ve ebed olarak
Allah'n huzurunda bulunmas, alemin kadm olmasn gerektirir. Bilmek iin
bilinenin bilen yannda hazr olma artn getirenler bu ekilde dnmek zorunda
kalmlardr.
Zaman ile ilikilendirilerek madmun bilgisi hakknda baka bir gr

yledir. Allah'n zt zamann tasarrufu altna girmedii gibi, btn zamanlar dahi
O'nun huzurunda hazrdr. Vacip varln zamanl olan eylere olan nisbeti eit
derecededir. Yine O'nun sfatlar da zamansal deildir. yle ise ezel olan sfat,
gelecekte var olacak olan malmtn varlna ezelde taalluk edecektir. Bunun
anlam udur: Ezel taalluku uygun klan ey, gelecekte olacak olan hdislerin
varldr. Bir ksm dnr icmal ilmin iinde pheler bulunmas nedeniyle,
gelecekte olacak hdislere ezel ilmin taalluk etmesini daha uygun grmtr.204
Ancak Gelenbev'ye gre, kendisinde asla bir temeyyz bulunmayan srf

madmun, Allah'n katnda hazr bulunmas aka batldr. Kald ki srf madmun
ezel ve ebed olarak Allah'n katnda hazr bulunmas sz konusu olsun. Yine
mmteni' olan eylerin ve bedi olarak var olmayacak olan mmkn madmlarn
bilen nezdinde hazr olmas da byledir. Mevcutlara ezel taalluku uygun klan ey
onlarn gelecekteki varlklar olsayd bilmek yine kendisine dayal olurdu ki bu
geersiz bir ksr dngdr. Batl olduu iindir ki, filozoflar hdis olan eylerin
suretlerinin faal aklda resimlemesine ihtiya duymulardr. bn Sn ise, filozoflarn
esaslarna aykr olarak Vacibin ztnda ekillenmesini gerekli grmtr.205
202
Gelenbev, age, c.1, s. 153
203
204
205
45
Hdisin ezelde bilinmesi, bilginin deimeyecei dncesiyle birleince insan

iradesini ortadan kaldrp onlar cebre drd dnlmtr. Bu nedenle 'ilim
maluma tabidir' forml gelitirilmitir. Gelenbev, kelamclarn cebirden
kurtulmalar iin bunun yeterli olduunu, hudus bulmas anndaki bilginin tasdk,
nceden bilinmesinin ise tasavvur bilgi olduunu, tasavvur bilginin tasdk bilgiye
tabi olduu aklamasn getirmektedir.206
Gelenbev, madmun bilinmesi konusunda olumsuz yaklam tarzn yle

tesbit etmektedir. "Srf madma ilmin taalluk etmesi muhaldir' eklinde sylenen
sz kabul edilmedii gibi "taalluk bir nisbettir iki tarafn da var olmasn gerektirir'
eklinde sylenen sz de bilgisel taalluk konusunda kabul edilmez. Gelenbev'ye
gre bilgisel nisbet konusunda, bilen ve bilinenden ibaret olan iki tarafn da varl
zorunlu deildir, belki takdiri varl nisbet konusunda yeterlidir. limdeki taalluk
kudretteki taalluka uygulanrsa ortaya eliki kar. Zira kdir ile makdr arasnda
nisbeti gerektiren ve hdislere taalluk eden kudret ile ezel kudret eliki halindedir.
Ona gre bilginin hdis olduunu ileri srenler srf madma ilmin taalluk etmesinin
muhal oluundan kanmak iin deil, deiken tikellerin (cziyyt) Allah'n
bilgisinde deiiklie yol aaca dncesinden kanmak iindir. Bir ksm dnr
de Allah'n bilgisinin kadm ve hdis taalluk olmak zere iki trl olduunu
sylerler. Ezellere nisbetle olursa, kadm taalluk, hdislere nisbetle olursa hdis
taalluk adn alr.207
Gelenbev, 'srf madma ilmin taalluku muhaldir ve taalluk bir nisbettir, iki
tarafn da varln yani bilen ve bilinenin varln gerektirir' grn ileri
srenlerin srf madma taallukun manasn anlamadklarn veya tasavvur
edemedikleri belirtir. Zira bir eyi bilmek, ya eya bilenin yannda ztyla hazr
olmasyla olur. Huzr bilgide byledir. Ya da o eyin suretinin hazr olmasyla olur.
Eer bir eyi bilmek, bilen katnda malmun ayrt edilmesini ve kelamclarn ve
filozoflarn ittifatla kabul ettikleri gibi ikisi arasnda nisbeti gerektirseydi, bu bilgi
vaka ile ilgili gerekletii srece bilenin ayrt edilen eyle iliki kurmasn da
gerektirirdi. Gelenbev ite bu ayrt edilen eyin ya ayrt edilenin zt ya da bilgisinde
mevcut olan sureti olmas lazm geleceini belirtir.
206
207
46
Buna gre, bilenin iliki kurduu ey, bilinenin zt veya ondan elde edilen
suretidir, srf madm deildir. Bu nedenle Gelenbev srf madma ilmin taalluk
etmesinin u anlama geldiini belirtir. Madmun bilinmesi, hem srf madm hem
de bilinenin suretinin, bilenin huzurunda olmakszn bilgisinin ona taalluk etmesidir.
Gelenbevye gre bu kabul edilemez. nk bilginin taalluk edecei ey de yok,
sureti de yoktur. O bunu una benzetir. D dnyada varl olmayan eyi bildim.
Onun sureti hatrma gelmedi. Bu ifade Gelenbev'ye gre bir safsatadr.
Kelamclarn madmlar bilmek ile ilgili problemleri ancak zihinsel varl kabul
etmekle veya varlktan baka bir ayrt etme yolunu isbat etmekle ortadan
kalkabilir.208
Bilgiyi iki ey arasndaki bir nisbet olarak aldmzda, eer vakada nisbet
gerekleir de nisbet edilen taraflardan da sadece birisi gerekleirse, bilen ve
bilinenden ibaret olan mtedaif iki eyden birisi olmadan da bilginin meydana
gelmesi gerekir ki bu Gelenbev'ye gre aka batldr. Ebu Haim, bilineni olmayan
bir bilgiyi isbat ettii iin knanmt. Yukardakini kabul eden, Ebu Haimden daha
kt durumdadr. nk o mmteni olan yani bilineni asla olmayan ve olmayacak
olan kabul ediyor gzkmektedir.209
Gelenbev 'bilinir olarak vasflanmak, ya d dnyada ya da zihinde temyiz

edilmeye dayaldr' itirazn deerlendirerek, bu tr temyizin takdiri varlk hakknda
olduunu, ilmin gereklemesi iin mutlaka vuku bulmak deil, farz etmek ve takdir
etmenin de yeterli olduunu belirtmektedir.210
C- VARLIK VE YOKLUK ARASINDA NC IKKIN

VARLII (HAL) SORUNU
Aristo tarafndan daha sistemli bir ekilde ortaya konulan mantktaki nc

kkn elimezlii ilkesine gre, bir ey ya vardr ya da yoktur, bunun ortas
olamaz.211 Dier bir ifadeyle iki eliik ifadeden birisi doru ise teki zorunlu olarak
208
209
210
Gelenbev, age, c.1, s. 155
211
Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Aslan, mir 1985, C.1, s.232; smail Emirolu, Klsik Manta
Giri, s.18
47
yanltr.212 kisi arasnda nc bir hal yoktur. Ancak bir ksm Mutezile ve E'ar
alimleri 'var da olmayan yok da olmayan ikisi arasnda nc bir halin varln
(hal)' ileri srmlerdir. nc kkn imkanszl ilkesine kar alnan tavr,
karlalan gln trne gre farkllk gstermitir. Problem czler ve duyularla
ilgili olduu zaman bu ilke kabul edilmi, fakat konu klller ve soyut ilkelerle ilgili
ise bu ilkeyi inemede hibir tereddt gsterilmemitir. Bu durum 'elimezlik'
ilkesinin inenmesine neden olmutur. Cabiri'ye gre kelam ilmi 'haller' problemi
kadar z yapsn derinden sarsm bir baka problem yaamamtr.
Mutezilenin ounluu hal teorisini kabul etmesine ramen, Earilerin nde

gelen Cveyn, Bklln, ehristn v.b. gibi alimleri bir takm tereddtlerle de olsa
hal teorisini benimsemilerdir.213
Bir varlk problemi olarak "hal"in, u konuda ortaya kt sylenebilir.

Tanr'nn sfatlar, varlk-yokluk, bilgi ve bilinen arasndaki iliki. Hal teorisi, kelam
ilminin temel konularndan olan Allah'n sfatlarnn varl meselesinin zm
maksadyla ilk defa Mutezile kelamcs Ebu Haim el-Cbba'nin (.321/933)
kulland ve onun ortaya att bir teoridir. Ahval teorisi, dar anlamda Allah'n
sfatlarnn O'nun ztyla mnasebetini, geni anlamda ise klllerin varlkla ilikisini
aklama tartmalarndan domutur. slm Kelam Tarihinde Ebu Haim'e gelinceye
kadar Allah'n sfatlar konusunda balca iki teori hakimdi. Birinci gr, sfatlar
hem zihinde hem de zihnin dnda (haride) zt ve mhiyet olarak gerek bir varla
sahiptir. Daha ok bu grn savunucularna sfatyye ad verilir. kinci gr ise,
sfatlara byle bir varlk tannmas halinde Allah'n zt gibi sfatlarnn da ezel
olmas gerekeceini bunun da birok ezel varlk bulunduu (teaddd'l- kudema)
sonucunu douracandan, ilahi sfatlar varlk mefhumu tamayan isimler olarak
kabul eden Mutezilenin ounluu tarafndan kabul edilen grtr.214
Ebu Haim, birinci gr temelde Kur'an'a uygun bulmakla birlikte, Allah'n

ztnn gerek varl olan unsurlardan (ecz) meydana gelmesi birleik (mrekkep)
bir varlk olmas sonucuna gtrecei gerekesiyle bu gr tevhid prensibine
212
smail Emirolu, age, s.18
213
214
Yusuf evki Yavuz, "Ahval" md, TDVA stanbul, 1980, c.2, s.190
48
aykr bulmutur. lahi sfatlar zihinde varl bulunmayan 'isimler' olarak kabul
eden ikinci gr ise tevhid ilkesine uygunluu dolaysyla akl asndan doru
grlmekle birlikte sfatlar btnyle inkar sonucuna gtreceinden Kur'an'n
ifadelerine aykr grlmtr.
Ali el-Cbba, Allah'n ztn sfatlarnn sebebi kabul eder ve O'nun ztnn
farkl birok sfatlardan meydana geldiini, Allah'n sfatlar meselesini ahval teorisi
ile zmeye almtr. Ali el-Cbba'ye gre, cevherle araz, varlkla (vcud)
yokluk (adem) arasnda nc bir kavram vardr ki bu da cevhere ok yakndan
bal bulunan, ondan ayr olarak var olamayan, kendi bana bir gereklii
bulunmayan ve cevherin var olu biimi demek olan ahvaldir. Haller arazlar
cevherlere balayan ve cevherlerle arazlar arasnda bulunan vastalardr. Hallere
varlk ve yokluk, ezellik (kdem) ve sonradan olma (hudus) gibi nitelikler
yklenemez. Byle hallerin bamsz varlklar bulunmad iin gerek anlamda var
saylmazlar. Eer haller mstakil olarak var olsayd, 'ey' (mevcut) olmalar
gerekirdi. Halbuki hallere ey denilemez. Bununla birlikte haller, varln ztla
ilikisinin bulunmas ve varl ancak onlar sayesinde tanmann mmkn olmas
sebebiyle yok da saylmazlar. Dolaysyla bunlara 'ey deil' (l ey, ma'dm) da
denilemez. Sonu olarak denebilir ki, Ebu Haim'e gre haller, varln tannmasn
ve baka varlklardan ayrt edilmesini salayan zihn ve itibari nitelikler ve
durumlardr.215
ia, Mutezile ve dier ekollerden birok kelamc, ahval nazariyesini tenkit

ederek yanlln ortaya koymaya almlardr.216 Ahval teorisine ilk defa Cbba
ve E'ar kar kmtr. Ebu Haim, hal ile ilgili grn ortaya koymadan nce
gndemde bile deildi. Ebu Haim ahval teorisini ortaya attktan sonra onu kabul
etmek ya da etmemek konusunda kelamclar gr ayrlna dtler. Ebu Haim
hali kabul etti, Cbba kabul etmedi. Bklln bir mddet tereddtte kaldktan sonra
hali kabul etti. mamu'l-Harameyn el-Cveyn, nce kabul etti sonra vazgeti.217 c
de halleri kabul etmeyenler arasndadr.218
215
Yusuf evki Yavuz, "Ahval" md, TDVA stanbul, 1980C.2, s.190
216
Yusuf evki Yavuz, age,.2, s.190
217
ehristn; Nihyet'l-kdm, nr. Alferd James, s169
218
c, Mevkf, s.57
49
Ahval teorisine kar kanlara gre, kavramlar hakknda iki husus nemlidir.
Kavramn klllii ve muhtevas. Klllik sbjektif bir dncedir, muhteva ise
objektif bir gereklie sahiptir. Ebu Haim'in hatas bu ayrm yapmamasdr. Eer o
bu ayrm yapsayd, bir cinsiyet kavramnn, mesela rengin cinsiyetinin bir araz gibi
veya bir hal gibi beyaz renginin cevherine eklenmediini, ikinci olarak da eyann ve
bizim idrakimizin bir hakikati olduunun inkar edilemeyeceini anlam olacakt.
Ahvali kabul etmeyenlere gre cevherin varlk nitelii ile mhiyeti ayn eydir.
Klllerin harite varl olmayp srf zihn kavramlardr. Akln ilkelerine gre bir
ey ya vardr ya da yoktur, ya bilinir ya bilinmez. Akl iki terim arasnda nc bir
terim kabul etmez. Akln bu prensibi, ahval anlayn reddeder.219
Cveyn, halin anlam konusunda sylenmesi gerekenleri yle belirtir. Bir

eye var olu sfatn verip sonra da var olan bu eye, cevherin mekan igal etmesi
(mtehayyiz), arazn bilgi, bilgisizlik, irde ve kudret gibi bir takm sfatlar
atfedersek ite bu eyin varlna zit olan bu sfatlar, hali kabul edenlere gre hal
olarak deerlendirilir. Hali kabul etmeyenlere gre ise o eylerin ztnn ve aynnn
bizzt kendisi olup onun dnda baka bir ey deildir. Cveyn'ye gre bu konudaki
kaide udur: Haller illete bal olan ve olmayan eklinde ikiye ayrlr. llete bal
olanlar lim, kdir vb. zt ile birlikte bulunan, zta atfedilen hallerdir. llete bal
olmayan ise olumsuzlanmaya bal olmayan ve halin bilinmemesi durumunda bu
halin vasf olduu ztn da bilinmesinin eliki dourmad vasflardr.220 Mesela
biz bir eye mekan igal eden (mtehayyiz) dediimizde bunun cevhere bal bir
sfat olduunu ileri srmekteyiz. Ancak bu vasf bilmemek cevheri bilmemizi
engellemez. Cevherin yer igal edip etmemesini gndeme getirmeden de onu
tasavvur etmekteyiz.
Abdulkahir el-Badadi'ye gre Cbba'yi bu tr vasflar 'haller' eklinde

deerlendirmeye zorlayan sebep sfatyye'nin mutezileye kar ileri srd u
problemdir: Bilgili kii bildii bu eyle cahilden dorudan zt itibariyle mi yoksa
baka bir illetten dolay m ayrlr? Alim ile cahil arasndaki ayrlk zt nedeniyle
olamaz. Zira alim de cahil de zt olarak insandr. Ayrca bu farkllk bir illete bal
olarak da var olamaz, zira bu durumda farkl olan, farkl olmak bakmndan
219
Yusuf evki Yavuz, "Ahval" md. TDVA, c.2, s.192
220
Cveyn, e-mil, Beyrut 1999, s.372
50
dierinden daha stn olmu olmaz. Buna gre, bir tarafn alim olmasndaki bu
farklln sadece bir mana ve vasf dolaysyla olduunu sylemekten baka bir yol
kalmamaktadr.221
ehristn, hal ile ilgili daha ak bir kural getirmektedir. Ona gre, var olan
her ey, onu bakalarndan ayran, kendine zg bir takm zelliklere sahiptir. te
bunlar hallerdir. Varlklarn birbirine benzetii, ya da farkllat vasflar hal
denilen eydir.222 Buna gre, kmr, kara tahta, siyah kalem birbirine benzer
eylerdir. Benzeme noktas, siyahlk olup bu onlarn ortak halidir. Bu nn ortak
halleri beyazlk olan kar, tebeir ve stten farkldr.
Rz, akln ve karaln var olmakta birletiklerini, kara veya ak olmakta ise
ayrtklarn belirtir. Rz iki sbit nesne ispatlamaktadr. Birisi, 'karalk' olmas
dieri ise 'karaln varl'dr. Var olmak ve kara olmak hakikatlerine gre ayrr ve
hal olmalarnda ortaklarlar. Oysa Rz'ye gre 'hal olma' sbit bir nitelik deildir.
Bundan dolay, halin "var olmayan ve yok olmayan" nesneden baka bir manas
yoktur.223 Bu ifadelerden Rz'nin var ile yok arasnda nc bir durum olan hali
kabul ettii grlmektedir.
Cevher-i fert teorisi asndan 'hal' denilen vasfa baktmzda u problemle

karlarz. Haller cevher mi yoksa araz mdr? Birtakm vasflar bilinmeden de
cevherin cevher olduu bilindiine gre, haller cevher olmad gibi araz da
deildir. Baka bir ifadeyle, bir eyin cevher olduunu o eyin mekan igal ettii hi
akla gelmeden de anlalabildii gibi, bir eyin araz olduunu da onun bir renk,
hareket vb. olduu hi akla gelmeden anlalabilir. O halde cevherin mekan igal
etmesi, arazn da siyahlk olmas, zihindeki dnceye dayanan, fakat akln cevher
mi araz m olduuna bakmakszn alglad sfatlardr. "Cevher ve arazn dnda
varlk olmad" esasna gre burada kendini ortaya koyan udur. Haller cevher ve
araz olmadna gre var olmamalar yani madm olmalar gerekir. Fakat haller
ztlara atfettiimiz aklla kavranabilen sfatlar olduuna ve ztlar da bunlara gre
benzeip ayrtklarna gre bu nasl tasavvur edilebilir? O halde arazlarn madm
221
Abdulkhir el-Badd, el-Fark Beyne'l-Firak, Beyrut, Daru'l-Araki'l-Cedide, 1973, s.180-181
222
ehristn, age, s.133
223
Rz, Muhassal, ev. Hseyin Atay, Ankara 2002, s.56
51
olmadklarn sylemek gerekecektir. Buna gre ortaya kan sonu udur: Haller ne
mevcuttur ne de madmdur, yani ne vardr ne de yoktur.224
Kelamclara gre en kapsaml kategori, malm yani bilinendir. Bu da ikiye

ayrlr: Mevcut ve madm. Haller ne mevcut ne de madm olduklarna gre ayn
zamanda malm da olmamalar gerekir. Fakat bu sonu nasl kabul edilebilir? Zira
biz, eylerde onlar dierlerinden ayran ya da bakalarna benzemeyen bir takm
sfatlarn olduunu kabul etmekteyiz. Bundan dolay bu sfatlar bilinmeyen eyler
deildir. O halde bunlar ne bilinebilir ne de bilinemez olmaldr. Nitekim Ebu Haim
ve Mutezile alimlerinin gr bu ekildedir. Mutezile madmun ey olduunu
kabul etmesinden dolay, hallerin malm olmadn kabule mecbur olmutur. Zira
onlar hallerin malm olduunu kabul etselerdi, halin ey olduunu da kabul
ederlerdi. Zira Mutezile'ye gre malm, madm ve mevcut diye ikiye ayrlmakta ve
madm ey olarak kabul edilmektedir. ey mevcut ya da madm olduundan hal de
zorunlu olarak ya mevcut ya da madm olacaktr. Ancak Ebu Haim ve onun
yolundan gidenler hlin ne mevcut ne de madm olduunu ileri srmlerdir. Ebu
Haim hallerin bilinmesi konusunda net bir tavr iinde deildir. Haller ne bilinir ne
de bilinemez olduuna gre, onlarn var olduklarnn nasl temellendirilecei
sorusuna Ebu Haim, her ne kadar hallerin bilinir olduunu sylemesek de ztn bir
hal zerine olduunun bilineceini sylemekteyiz, demektedir.225
E'arlerden hallerin varln kabul edenler hallerin 'ne var ne de yok'

olduunu savunsalar da halin malm olduunu ileri srerler. Cveyn malm olan
eyleri ksma ayrmak suretiyle hali malm kapsamna almaktadr. Ona gre
bilinenler (malmt) e ayrlr. Vcud, yokluk, var olma vasf ve buna bal olan
haldir. Hal'e tek bana varlk atfedilemez.226 Varlk ile yokluk arasnda bir durumun
dnlemeyecei itirazna Cveyn, varlk ve yokluk bilindiine gre hal de
anlalabilir, demetedir. Cveyn'ye gre halin malm oluunun delili udur: Bir
kiinin hali hakknda hibir bilgimiz olmad halde sonradan onun u ya da bu hal
zere olduunu rendiimizde bilmediimiz bir hususta daha sonra bilgi sahibi
olmaktayz. Zeyd'in var olduunu bilip de onun bilgili ya da bilgisiz oluunu
224
Cbir, age, s.302
225
Cveyn, e-mil, s.380; Cbir, age, s.303
226
Cveyn e-mil, nr. Faysal Bedir Avn, skenderiyye 1969, s.640
52
bilmediimiz gibi. Ancak onun bilgili olduunu rendiimizde ikinci durumla ilgili
yeni bir bilgi elde etmi oluruz.227
Hal dncesi, 'ne vardr ne de yoktur' eklinde birbirine zt iki eyi ayn anda
kabul etme tavr ile akli gereklerin inkar ya da en azndan varlklarnda kuku
duyulmasna neden olan, ztlarn da vasf olan akli anlamlar salt isme indirgeme
tavr arasnda bocalamaya yol amtr.
Gazl, tikel ile tmelin anlamlarndan hareketle hal kavramn aklamaya

alr. Gazl duyularmz ile d dnyada var olanlar arasndaki ilikiye dikkat
ekmektedir. Duyularmz kii olarak Zeyd'i algladnda zihinde bir eser/suret
/imge meydana gelir. Bu suret, zihindeki insan olma formudur. Bu formun ne olduu
bilinmez. Bu form ayn zamanda Ali'nin insanlna izafe edilse ona da tam olarak
mutabk olur. Var olan ve var olabilecek olan btn insanlar bu noktada birbirine
eittir. Zira hepsinin bir tmele izafe edilmesi mmkndr, bundan dolay da ona
tmel denmektedir. Zira tmelin her ferdine nisbeti ayndr. Bu insan olma formunun
zihne nisbeti ile, zihindeki dier formlarn nisbeti tikel nisbetlerdir yani iki tikelin
birbirine nisbeti gibidir. Gazl'ye gre kelamclar amaza srkleyen ve 'hal' diye
isimlendirilen konu budur. Kelamclar halin kabul ile reddi arasnda fikir ayrlna
dmlerdir. Bir gurup onun 'ne var ne de yok' olduunu sylemi; dier bir gurup
ise onu inkar etmitir. Siyah ve beyaz, renk olmada ortaktr, bir nesnede bulunmakla
farkldrlar, yle ise birletikleri ve ayrtklar eyin ayn olmas nasl mmkn
olabilir.228 Yanllk, tmelin d dnyada varl olmayp, nefiste tmel bir suretin
sbit oluuna baklarak zihn varln ontolojik bir varlk gibi alglanmasndan
kaynaklanmaktadr.
ehristn, hali kabul eden ve etmeyen guruplarn grlerinin hatal ve doru

yanlarn belirttikten sonra kendi grn syler. Ona gre halleri kabul
etmeyenlerin hatas, eylerin birbirine benzetii ve farkllat noktalarn yani
genelliin ve zelliin (umum ve husus) isimlere bal eyler olduunu ve varlklarn
birbirlerinden ancak zt ve var olularyla ayrlabileceklerini sylemeleridir. Zira
eylerin birbirine benzemesi ve ayrmasn salt isimlere bal grmek akln en
227
Cveyn, e-mil, s.380
228
Gazl, Mi'yru'l-lm, Dru'l-Ktb'l-lmiyye, Beyrut, 1990, s.326-327
53
temel ilkesini inkar etmek demektir. nk akl, insanlk formunu btn insan nevini
kapsayacak ve d dnyadaki u ya da bu insandan ayrtrlm olarak tmel (kll)
ve genel olarak idrak eder. Akl, arazl, renklilik ve siyahlk zellii akla
gelmeksizin tmel ve genel bir tarzda idrak eder. Bu akln zorunlu ilkeleriyle idrak
edilir. Bu terimin kavramsal anlamdr ve aklda tasavvur edilir. Yoksa terimin
kendisi deildir. Zira terim zihinde oluup gerekleecek bir anlama iaret eder. Bu
terimin delalet ettii anlamdr. Terim Arapa, Farsa, Hinte, ve Rumca vb.
dillerinden hangisiyle olursa olsun delalet edilen anlam deimez.229 ehristn, terim
ile terimin delalet ettii anlam farkl deerlendirmektedir. Hali zihinsel bir varlk
olarak grmekte ideal varlk ile reel varlk arasndaki fark aa karmay
amalamaktadr.
ehristn'ye gre halleri kabul edenlerin hatas ise somut bir varln sadece
kendisine zg olan bir takm vasflarnn bulunduunu sylemeleridir. ehristn,
bundan daha gerek d bir ey olmadn belirtir. Zira kendine zg belirli vasfnn
yannda ayrca bakalaryla ortak belirli vasflar da olan ey, bu muayyen vasf
asndan ayn eydir. Buna gre, belirli bir arazn varl ve arazl, renklilii,
siyahl vb. ele alnan bu somut eyden ibarettir.230
Yine halin varln kabul edenler ehristn'ye gre, onun varlk ya da yokluk
ile nitelenemeyeceini sylemekle de hata etmilerdir. Varlk onlara gre bir haldir.
O halde 'varln' varlk ile nitelenmemesi nasl doru olabilir. Bu hkm gerek ifade
gerekse ierdii anlam bakmndan elikiden baka bir ey deildir. Zira varlk ve
yokluk ile nitelenemeyen bir eyin bir takm snflar ve d dnyadaki (ayn)
varlklar kapsamas nasl mmkn olabilir. Ummlik ve kapsam her eyden nce
gerek ve kamil manada var olmay gerektirir. Neticede d dnyada gerekten fertler
varsa ancak bu durumda kavramlar, reel gerekliklerle ilgili genellik ve kapsamll
ifade edebilir.
ehristn neden ve nedenli arasndaki ilikiyi deerlendirerek hali kabul

edenlerin bir baka yanlln ortaya koymaktadr. Hali kabul edenlere gre, neden
nedenliyi (illet malln) zorunlu olarak gerektirir. ehristn u soruyu sormaktadr.
229
ehristn, age, s.144
230
ehristn, age, s.146
54
Gerekten mevcut olmayan nasl olur da zorunlu olarak var eder. Zira onlara gre
neden de nedenli de haldir.231
ehristn hali kabul edenlerin nc bir hatasn daha tesbit eder ve onlara
yle seslenir. Varlk konusunda btn ortaya koyduunuz halden baka bir ey
deildir. Bu durumda duyular alannda ve d dnyada (ahitte ve gaipte), varlkla ve
yoklukla vasflanmayan yani hal olmayan bir mevcut gsteriniz. ehristn,
gsteremeyeceklerini nk kadim ve hdisi de iine alacak ekilde en genel varln
hal olduunu kendileri belirtmilerdir. Cevherlik, uzayda yer kaplama, arazlara konu
olabilme birer haldir. Ohalde bu teoriye gre halin dnda baka bir eyin var
olmad sonucu kmaktadr. ehristn, bir eyin varln kabul edip de hal
olmad sylenecek olursa yle elikili bir durumun ortaya kacana dikkat
ekmektedir. Bir ey sbit olarak grlr ona da hal deildir, denirse bu ey umum
ve husus kapsamna girer, halbuki umumluk ve hususluk da hal olarak kabul
edilmiti. yle ise elikili durum udur. En genel ve zel olma kategorilerini hal
kabul edenler 'yoktan (l ey) baka bir ey yoktur ve var olmaytan baka bir ey de
mevcut deildir, demi olurlar ki bu akla gelebilecek en imkansz eydir.232
ehristn, halleri kabul eden ve etmeyenlerin iinde bulunduklar hata ve

tutarszlklarn analizinden sonra kendi grn aklamaktadr. O, somut varlklar
ve lafzlar dikkate almadan insan zihninin tmellere ve mutlak tasavvurlara
ulatn ve tek bir ey zerinde akl yrttne dikkat eker. Ona gre akl
yrtme belirli lafzlara veya var olan somut (cz, ferd) ztlara bal olarak da
yaplsa bunlar geersizdir. O halde tek bir k kalmtr ki bu da 'hallerin insan
zihninde gerek varl olan anlamlar' olduu, insan aklnn da bunlar idrak edici
zellikte bulunduudur. Mndan ibaret olan hallerin, tmel-genel olmas sebebiyle
d dnyada bir varlklar yoktur.233 ehristn, hali kabul etmeyenler onu salt ifadeye
(kavrama) indirgemekle hata etmilerdir, der. Ancak belirli bir ekilde varl sbit
olan bir ey hakknda ummlik ve itibarilik olmad eklindeki iddialar ise onlarn
grlerinin doru tarafdr. Hali kabul edenlerin grlerinin hatal taraf ise
hallerin, terimlerin tesinde aklla kavranabilir sfatlar olduunu sylemeleridir. Hali
231
ehristn, age, s.147
232
ehristn, age, s.147
233
ehristn, age, s. 147-148
55
kabul edenlerin hal hakknda syledikleri 'haller ne vardr, ne de bilinebilir'

eklindeki szleri yerine unu sylemeleri daha uygun olurdu. "Haller mevcut olup
zihinde tasavvur edilirler." Bu manalar hibir akl sahibi kendi zihninde inkar
edemez. Ancak kimi onu zihindeki tasavvurlar olarak, kimisi onu aklda takdir
edilmi olarak kimisi de lafz ve kavramlarn iaret ettii eyler demek olan 'mana' ve
'hakikatler' olarak ifade ederler. Bir gurup da o manalara cins ve trlerin sfat der.
Manalar aklda oluup ak hale geldiinde kii kendine nasl kolay geliyorsa yle
ifade eder.234
Bu ifadelerde grld gibi ehristn, hakikatleri ve manalar bakmdan

ele alr. O manalarn ztlar itibariyle, zihne nisbeti itibariyle ve d dnyadaki
varlklarna nisbeti itibariyle. Bu manalar ve hakikatler d dnyadaki somut
varlklara arz olmakla hususileip teayyn ederler, zihinlerde tasavvur edilmek
suretiyle kendilerine umumilik-tmellik arz olur, onlar kendi ztlar itibariyle de srf
hakikatlerdir, kendilerinde ummlik ve husslik yoktur. Bu itibar anlayann hal
konusundaki problemi ortadan kalkar. Madmun ey olup olmad hakknda gerek
kendisine ak hale gelir.235
ehristn, hal ile madm arasndaki iliki zerinde dururken mutezilenin hal
ve madm konularnda birbirine zt iki gr arasnda gidip geldiklerini nakleder.
Mutezile bazen, cins ve trlerdeki znel gerekliklere hal demektedir. Bu durumda
hal, varlklarn isim ve sfat olup, varlk ya da yoklukla nitelenemez. Mutezile bazen
de bu gereklii 'ey' diye ifade eder ki bu durumda onlar madmlarn sbit olan
halleri ve isimleri olur. Mutezilenin hali, bazen cins ve trlerle ilikilendirmesi,
bazen de madmlarla ilikilendirmesini ehristn, onlarn felsefecilerin baz
szlerini duyup, bir takm kitaplarn okuyup anlatlanlarn knhne ulamadan ve
olgunlatrmadan kelm meselelerin iine almalarna balamaktadr. Mutezile,
mantklarn ve metafiziki filozoflarn cins ve trn hakikati, zihindeki varlk ile
d dnyadaki varlklar arasndaki farkn ortaya konulmas gibi grlerini
almlardr. Bu hususlarda mutezile doru yoldadr. Ancak mutezileden cinsiyeti
234
ehristn, age, s.148
235
ehristn, age, s.148-149
56
belirsiz bir gurup doru yolda deildir nk halleri kabul edip 'onlar ne var ne de
yok' olduunu ileri srmlerdir.236
ehristn, hali kabul edenlerin cevherlik, cisimlik, arazlk, renklik gibi trleri
'yoklukta sbit olan eyler' olarak grmelerine hayret eder. Onlara gre bu
dncenin gerekesini bilgi konusunda grr. Zira bilgi eylere taalluk eder. Bilinen
(malm) eyler olmal ki bilgi onun zerine dayal olsun. Sonra bu eyler somut
varlklar olarak yani cevherlik arazlk, renklilik, siyahlk olarak var olan haller
doas gerei bilgi konusu olmad gibi tek balarna mevcut de deildirler.
ehristn bu ifadelerinden sonra artc olan hususun u olduunu syler. Yok olan
bir ey bilgi konusu kabul edilsin de var olan bir ey bilginin konusu kabul
edilmesin. Eer onlar, eyleri cinsleriyle ve nevileriyle tasavvur etmede akln
kurallarna uysalard, akln eylerin mhiyetlerini cinsleriyle ve nevileriyle tasavvur
etmesinden dolay d dnyada da mevcut olmalarn gerektirmeyeceini
bileceklerdi. nk varlk sebebleri ayrdr, mhiyet sebebleri ayrdr. Mutezile bu
iki ksm arasnda filozoflarn fark gzettiini duyduunda, zihinde tasavvur edilen
eylerin d dnyada somut varlklarnn olduunu zannederek madmun da bir ey
olduuna hkmetmi ayrca cins ve trn zihindeki varlnn d dnyada sbit
haller olduunu zannetmilerdir. Neticede madmun ey olduuna ve halin de sbit
olduuna hkmetmilerdir.237
Grlmektedir ki, hal, bir varlk probemi olmaktan ok bir bilgi problemidir.
D dnyadaki varlk ile zihinsel varlk arasndaki snrlar iyi tesbit edilirse ve insan
kendi bilgisine gvenirse bu problem zlecektir. Mutezilenin madma ey
demesi, nedensellik dncesini benimseyen filozoflarn fikirlerinden etkilenip hi
yoktan yaratma dncesi yerine, 'den' yaratma anlayna daha eilimli
olmalarndan kaynaklanmaktadr. Mutezilenin madma ey demesi, var olmayan
yok da olmayan hali kabule yatkn duruma getirmitir. Zihinsel varln, varlk deeri
akln prensipleriyle eliir gzkm, halin, varlk kategorilerinden hangisine
yerletilmesi gerektii hususunda tereddt edilmitir. Ancak hal, bize gre sadece
zihinsel bir varlk olarak deerlendirilebilir.
236
237
57
58
KNC BLM
VARLIK ALANLARI
A- MUTLAK VARLIK
Mutlak varln, terkip olarak iyi anlalmas iin ncelikle mutlak kelimesinin
anlamnn ve ne olduunun bilinmesi nemlidir. Mutlak kelimesi, (t-l-k) kknden
gelir. Salvermek, serbest brakmak, maddi ve manevi hibir arta ve kayda
balamamaktr. Mutlak varla mcerred varlk da denir. Mcerred (c-r-d) kknden
gelir. plak yapmak soymak anlamna gelmektedir. Bunun iin le 'cerda' denir.
Mcerred, soyulmu, plaklatrlm, zerinde hibir rt braklmam, ey ne ise o
olarak btn plakl ile ortaya konmu demektir. Trke'de soymaktan soyut,
mcerredin karl olarak kullanlmaktadr.238
nsann, varl yerletirecei ve varl balayaca biri zihin ii dieri zihin

d olmak zere iki saha vardr.239 Bu iki sahada bulunan varlklarn bir takm
zellikleri vardr. te mutlak varlk bu iki sahadan hi birine bal olduu
dnlmeden ve gz nnde tutulmadan kavranan varlk demektir. Buna gre
mutlak varlk, zihinden ve ondaki zelliklerden, zihin d sahadan ve ondaki
zelliklerden syrlm hibir art ve kayda bal olmayan soyut varlktr. Mutlak
varlk, ne ise odur ve varln ta kendisidir.240 nsanlk dediimiz zaman, zihindeki
kavramn ve zihin dndaki fertlerini hesaba katmadan 'insanlk' sznn bir anlam
vardr. Bu anlam ne tekdir, ne oktur, ne tmeldir ne tikeldir, ne cins, ne tr ne de
fasldr.241
Gelenbev, zihin dnda hviyetiyle ve ahsiyetiyle mevcut olan varlklarn da

mutlak varlk olarak dnlebileceine u rnei vermektedir. 'Ahmet, bilfiil yazan
olmas artyla insandr veya hayvandr' dediimizde bu szmz yanl olur. nk
238
Hseyin Atay, Frb ve bn Sn'ya Gre Yaratma, s.11
239
Gelenbev, Risle f Tahkiki Nefsi'l-Emr, Sleymaniye, Yazma Balar, 4140, vr.147a
240
Hseyin Atay, age, s.11
241
Hseyin Atay, age, s.11; bn Sn, el-Mantk el-Medhal, Msr trsz, s.65; bn Sn, Nect, Yeniden
Gzden Geiren. Macit Fahri, Beyrut 1985, s.256
59
Ahmet yazan olsun veya olmasn, mutlak olarak yine insandr.242 Burada Ahmet'in
insan ve hayvan kavramlaryla nitelenmesi, yaz yazma artna balanmas onun
kayt altna alnmas demektir. yle ise art koulan 'yaz yazma' ne tek bana
Ahmet'e insanlk kazandrr, ne de o art yerine gelmedii zaman o insanlndan
olur. Ahmet yaz yazsa da yazmasa da yine insan olmakta devam etmektedir. Buna
gre her hangi bir vasf art komadan da biz somut varlklar mutlak olarak
dnebilmekteyiz.
Mhiyet de mutlak olarak deerlendirilir. Bu mhiyet d dnyaya nisbet

edilmeyen ve mutlak surette anlalan mhiyettir. Bu zihinsel bir kavram ve
anlaytr. Ancak bu zihinsel bir varlk deil, zihin mhiyete bir mekan deil, sadece
alglayan bir alet durumundadr. Mhiyet varlktan ayr dnldnde bu
anlamdaki mhiyet anlalr. nsanlk kavramn, Ahmet'in insan oluunu gz nne
almadan kavramak gibi.243
Gelenbev mutlak varlk ile varlk kavramnn kapsamna ald eyleri

birbirinden ayrmaktadr. Ona gre, mutlak varlk vacip varln ztn ve mmkn
varlklarla kim olan hususi dier varlklar kapsamna alr.244 Zorunlu varln zt,
nitelikleri gz nne alnmadan dnldnde zorunlu varln mutlaklndan sz
etmi oluruz. Zorunlu varln zt ile nitelikleri arasndaki iliki gz nne
alndnda, O'nun niteliklerden bamsz olarak da dnlebilmesi bir ok problemi
zecei inancn tamaktayz.
Sufiler, Allah'n hibir vasfla nitelenemeyen, ne hisle ne de aklla tasavvur

olunamayan, tarif ve tanm kabul etmeyen mutlak bir hviyet olduunu
dnrler.245 Bu dnceden amalanan; O'nun bilinir olmadn ve kefe duyulan
ihtiyac vurgulamaktr. Ancak biz O'nun vasflardan soyutlanarak tasavvur
edilmesinin Ztna bir eksiklik getirmeyeceini, sadece Zt varsa; vasflarnn var
olabileceini dnmekteyiz, tersini deil. Ayetlerde O'nun bilen, duyan ve iiten vb.
olduunun haber verilmesi bizim iin yeterlidir.
242
Gelenbev, Vahdet-i Vucut, Sleymaniye Esat Efendi, 3502, vr.13b
243
Hseyin Atay, bn Sn'da Varlk Nazariyesi, Ankara 2001, s.85
244
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, C.1, s.240
245
Cabiri, age, s.405
60
B- ZHNDE VARLIK
Kelam ilminde, epistemolojiyi, mant ve metafizii ilgilendiren konulardan

birisi de, zihn varlk-haric varlk ayrmdr. nsan bilgisinin oluum srecinde d
dnyadaki nesnelerin zihnimizde nasl bilgisel eyler haline geldii konusundaki
tartmalar, klsik ve modern epistemolojinin nde gelen konular arasnda yer alr.
Realist ve idealist felsefe arasndaki tartma da bu noktada dmlenmektedir.
Zihinsel varlk, slm dnce tarihinde herkesin kabul ettii bir varlk tarz
deildir. zellikle baz kelamclar, bir eyin tasavvur edilmesinin, onun zihnimizde
de husuln gerektirmesi halinde, insan zihninin scak-souk, doru-eri gibi
niteliklerle niteleneceini, da, gk gibi eylerin hakikatleri zihne smayacak
byklkte olduu iin bunlarn zihinde hsl olamayacan246 syleyerek zihinsel
varla kar kmlardr.
Zihinsel varla kar kan kelamclar 'hsl olma'247 ifadesine, zihinsel varl
savunanlar ise 'sbut bulma'248 ifadesine dayal olarak fikir yrtrler. Hsl olma, bir
eyin ontolojik olarak mevcut olmas, subut bulma ise bir eyin herhangi bir ekilde
var olduunun nermesel ifadesidir. Sbut, hsl olmaktan daha genel olarak
deerlendirilebilir. Buna gre d dnyada mevcut olan her eyi sbit olarak kabul
edebiliriz, ancak her sbit olann d dnyada bulunma zorunluluu yoktur.
Bir varlk, ontolojik olarak ayn anda ayr iki mekanda (d dnyada ve
zihinde) olsayd, bu durum elimezlik ilkesine249 aykr olurdu. Zihinsel varla
kar kanlarn 'eer d dnyadaki ate zihnimizde hsl olsayd zihnimizi yakard'
eklindeki yaklamlar mantn elimezlik ilkesine dayandrlsa gerektir. Zihnimiz
yanmadna gre ate zihinde hsl olmuyor, hsl olmayan bir ey de yok demektir,
anlayna dayandrlm olabilir. Sadece d gerekliin varln kabul edenler bu
nedenle zihinsel varl kabul edememilerdir. Gelenbev, kelamclar zihinsel varl
246
c, Mevkf, s.52-53
247
c, age, s.53
248
c, age, s.52; Tehnev, Kef, c.1, s.246
249
brahim Emirolu, Klsik Manta Giri, s.16
61
inkar ettiler, varl da d dnyadaki varlkla snrlandrdlar,250 diyerek zihinsel

varl kabul ettiini vurgulamaktadr.
Kemal Paazde'nin zihinsel varlklarn cevher olarak m yoksa araz olarak m

zihinde bulunduklar tartmasn amas251 da zihinsel varln inkarnn elimezlik
ilkesiyle ilgisi olduunu destekler niteliktedir. bn Sn da, cevherin dardaki
varlnn gerek, zihindeki varlnn ise araz olduunu savunmaktadr.252
Zihinsel varl kabul edenler u cevab verirler: rnein atein bir mahalde
hsl olmas, o mahallin onunla vasflanmasn gerektirir. Ancak atein suretinin ve
benzerinin zihinde hsl olmas ise o mahal ile vasflanmasn gerektirmez.253 Bir
rnek verecek olursak, ate sobada yanarken sobann scak olmas zorunludur, ancak
iinde ate yanan sobann aynadaki grnts aynay yakmaz ve stmaz. Zihindeki
atei de buna benzetebiliriz.
Kemal Paazde, d dnyada ve zihnimizde bulunan atei mhiyet farkyla

aklamaktadr. Bizim tasavvur ettiimiz scaklk, yani zihn varlk olarak scaklk,
scakln mhiyetinin zihinde hsl olmasndan baka bir ey deildir. D dnyada
etkileriyle birlikte var olan varlklar, orada faildirler. Ate d dnyada yakc olmas
itibariyle faildir. Fail illetin zihnimizde hsl olmas, failin eserinin de yine zihinde
hsl olduu anlamna gelmez.254 D dnyadaki ate ile zihindeki ate etki itibariyle
deerlendirildiinde ayn mhiyete sahip deildir. nk d dnyadaki varlk
hviyetiyle, ahsiyetiyle zihinde deil, sadece suretiyle zihindedir.
Zihinsel varl inkar edenlere gre, scaklk-soukluk gibi birbirine zt iki

eyin bir mahalde yani zihinde bulunmasyla, iki zddn bir araya gelecei ne
srlmtr. Onlara gre iki zt, zihinde bir araya gelseydi, zihnin hem scak hem de
souk olmas gerekirdi.255 Buna verilen karlk da yukardakinin benzeridir. Bir eye
250
Gelenbev, Risle f'l-Vucdu'z-Zihn, Sleymaniye, Giresun Yazmalar, 106, vr.82a
251
amil al, Kemal Paazde'nin Felsefi ve Kelami Grleri, Ankara 2000, s.82
252
bn Sn, et-Ta'likt, nr. Abdurrahman Bedevi, Kahire 1973, s.146
253
Ali Kuu, erhu't-Tecrd, Matbaa-i mire 1311, (erhu'l-Mevkfn kenarna baslm, c.2 ve
3'de.), c.2, s.30
254
amil al, age, s.104; Kemal Paazde, Vucdu'z-Zihn, Sleymaniye, Ayasofya, 4820, vr.55a
255
c, Mevkf, s.53
62
'scak' derken aslnda kendisinden scaklk hsl olan eyi kastetmekteyiz. Bir eye
souk yargsnda bulunduumuz eyler iin de ayn durum geerlidir.
D dnyada somut olarak var olan nesneler hakknda ate scak, buz souk
dediimizde onlardan elde edilen bir suret zihnimizde hsl olmaktadr. Somut
varln suretinin zihinde hsl olmasna husl bilgi denir. Bir baka deyile husl
bilgi, bilende bilinen eyin suretinin hsl olmasdr.256
Gelenbev'ye gre, bilgi, aklda bir eyden hsl olan surettir.257 Bir eyin
aklda hsl olan sureti, o eyin aklda dierlerinden ayrt edilmesinin bir gereidir.
yle ise bilgi, bir eyin suretinin zihinde hsl olmasyla o eyin dierlerinden ayrt
edilmesidir. Akl bu ayrt etme zelliine sahip olduundan hsl olan bu anlama
suret ad verilmitir. Nitekim d dnyadaki bir eyin kendine has ekli, dier
eylerden kendisini ayrt etmeye sebep olur.258 Gelenbev somut varlklarn bilgisini,
'bir eyin suretinin, zihinde hsl olmas' eklinde tarif etmesi, zihinsel varl kabul
eden filozoflarla ayn gr paylatn gstermektedir.
Zihinsel varl kabul etmeyen kelamclarn bir ouna gre, bilgi, bilen ile
bilinen arasnda zel bir iliki (izafeti mahsuse) kurmaktr. ayet bu suret herhangi
bir ekilde mevcut olmasayd bu izafet de gerekte mevcut olmazd. nk nisbet
edilen eylerin iki taraf da gereklemeden nisbetin gereklemesi muhaldir.259
Burada bilen zihin, bilinen ise surettir. Gelenbev'ye gre kelamclarn zihinsel
varl kabul etmemelerinin anlam 'bir eyi tasavvur veya tasdik ettiklerinde ondan
aklda bir suretin meydana gelmemesi' anlamnda deildir. Zira aklda bu durumda
bir suretin varl apaktr. yle ise bu reddediin anlam nedir? Gelenbev'ye gre
bunun anlam, zihinde hsl olan bu suret, bilinen mhiyetin varlndan baka bir
eit deildir. Zira mhiyet tektir. Mesela, 'Gne' gibi. Gnein iki varl vardr.
Birisi d dnyadaki varl, dieri ise zihindeki varl. Hem zihinsel varl kabul
edenler hem de kabul etmeyenler eyann suretlerinin varln inkar etmiyorlar.
256
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.2, s.33; Ahmet Aslan, Kemal Paazde Tehft Hiyesi, s.336;
Ahmet Aslan, Hiye ale't-Tehft Tahlili, stanbul 1987, s.208
257
Gelenbev, Burhan, stanbul, 1306, s.3; Abdulkudds Bingl, Gelenbev'nin Mantk Anlay, s.15
258
Gelenbev, Hiye ala Tehzbi'l-Mantk ve'l-Kelam, 1288, s.175 (1234 Bask, s.240);
Abdulkudds Bingl, age, s.15
259
63
nk bu benzer ve misal olan suretler onlara gre d dnyada mevcutturlar ve

nefsani keyfiyetlerdir. Yine onlara gre bunlar yaratlmtr. Aslnda zihinsel varl
inkar edenler, bu eyann kendilerinden zihinsel varl inkar ediyorlar ve u delili
ne sryorlar. Eer zihinde ate hsl olsayd, onun tasavvuruyla zihinler yanard.
Zihinlerin yanmasnn gerekmesi yanltr. nk atein benzeri olan grnts inkar
edilmemi atein kendisinin zihinde varl inkar edilmitir. u bir gerek ki, bilme
annda, zihinde bilinenin kendisine benzer bir suretin meydana geldii inkar
edilmeyecek kadar aktr. yle ise zihinsel varl kabul etmeyen kelamclar,
filozoflarn 'zihinlerde hsl olan eyann mhiyetlerinin kendisidir' eklindeki
grlerine kar kmaktadrlar. 260
Yine bilgiyi bir izafet olarak kabul ettiimizde, nisbet edilen eylerin iki taraf
da gereklemeden nisbetin gereklemesi muhaldir. Buna gre kelamclarla
filozoflar arasndaki anlamazlk, bu suretin mhiyet nevi konusunda gkyzndeki
gne ile zihnimizdeki gnein birbirine denk olmas -filozoflarla bir ksm
kelamclar bu grtedir- veya ondan ayrk olmas (mbayin) konusundadr.
Zihindeki bu suret ya misal aleminden ve asl ideler (el-msll muallaka) diye
isimlendirilen soyut benzerlerinden olur. Bunlar o suretleri sbit grenler iin
mevcudatn ayandr. Nitekim bir ksm filozof bu grtedir.261 yle ise ate veya
gne, zihnimizde hsl olsayd, zihnimizi yakard diyerek zihinsel varl inkar eden
kelamclar Eflatun'un ideler alemine ait grlerine tepki gstererek bu sz
sylemi olmaktadrlar.
Baz kelamclarn zihinsel varl kabul etmemelerinin altnda, klsik kelam

tartmas yapanlarn ilklerinden olan E'ar'nin varlk-mhiyet anlayna dayansa
gerektir. Zira ona gre, her eyin varl ztnn ve mhiyetinin ayndr.262 E'ar ve
onun izgisinden gidenler varlk-mhiyet ayrm yapamadklar iin zihinsel varl
da kabul edememilerdir.
D dnyadaki somut nesnelerin suretlerinin zihinde sbit olduunu ve onlarn

d dnyadaki nesneler gibi zihinde ayn etkiyi gstermediklerini aklamaya altk.
260
Gelenbev, Hiye al Tehzbi'l-Mantk ve'l-Kelam, s.164
261
262
Mustafa Sabri, Mevkf'l-Akl ve'l-lmi ve'l-lem, c.3, s.98
64
D dnyadaki varlklarn, manalar ve alglar olan birinci derecede anlamlar

(makltu l) zerinde durduk. Bu anlamlar gnee, atee, sobaya, daa, aaca vb.
ilikin olan anlamlardr. imdi ise ikinci derecede anlamlar (makltu snye)
zerinde durmaya alacaz. Bunlarn objeleri darda bulunmazlar. Cins, fasl, tr,
tmeller gibi genel kavramlar makltu snye olarak kabul edilirler.263
Kavram kavramaktan gelir. Bir nesnenin, bir fikrin, bizim dncemizden

bamsz olan bir eyin kavranlmas demektir. rnein 'kitap' bir kavram olup ciltli-
ciltsiz, hikaye, roman vb. somut kitaplar temsil eder. En ksa ifadesiyle kavram bir
objenin zihindeki tasavvurudur. Buna fikir (idee) de diyebiliriz. Kavram soyutlanarak
elde edilir. rnein kavram olarak kitap doada yoktur. Doada bulunan onun somut
biimleridir.264 nsan kavram da doada bulunmaz. Doada bulunan kavramn iine
ald Ahmet, Mehmet, Ali gibi fertlerdir. Ali'nin mhiyeti insan olmaktr, insann
mhiyeti ise dnen olmaktr. Buradan u ortaya kmaktadr. Kavram olan insan,
hem Ali'nin mhiyeti hem de mhiyet sahibi (dnen) olmaktadr. yle ise zihinsel
varlk ile mhiyetin sk bir ilikisi vardr.
Ali Kuu (.879/1474), hayvan kavramn ele alr ve bu kavram zihinde

bulunduu zaman iki durumun sz konusu olacan belirtir. Birincisi, zihinde
mevcut olan eydir. Zihinde mevcut olan bu durum malumdur, tmeldir ve cevherdir,
yani hayvan kavramdr. Burada cevherden maksat 'd dnyada olsayd bir mevzuda
olmayacakt' anlamnadr. Dier durum ise d dnyada mevcuttur. Ali Kuu,
kavramn zihindeki varl ile ilgili iki gr olduunu belirtmektedir. Birisi, zihinsel
varln zihindeki suret olduunu savunanlara gre zihinde hsl olan ey, zihinle
kim olan ve hayvan sembolize eden 'hayvan' kavramdr. nk bunlara gre 'bir
eyin zihinde olmas' o eyin figrnn ve sembolnn zihinle kim olmasdr. Bu
ey onlara gre tmel, cevher ve malm olan eydir. Darda mevcut olan ey ise,
zihinle kim olan figrn hariteki ahsiyetidir. Ali gibi. Darda mevcut olan Ali,
ferde ait olan tikel ve araz gibi niteliklere de sahiptir. kinci gr ise eylerin
biztihi zihinde var olduklarn ileri srerler. Bu gr problemlidir. nk bunlara
gre, darda mevcut olan bilgi, tikellik ve araz gibi eyler nefsani keyfiyetlerdir. Bu
ifadelerden anlalyor ki bu gr sahiplerine gre 'hayvan kavramndan' baka bir
263
Gelenbev, Risle Ferde Semne, Kprl, Mehmet Asm Bey, 3.ksm, vr.91a
264
brahim Emirolu, Klsik Manta Giri, s.57-58
65
ey yoktur. Bu kavram da zihindedir. O kavram zihinle kimdir. Ali Kuu bu ikinci

gre katlmaz ve zihinde hsl olan eyin, yani suretin, d dnyada ahsiyet ve
hviyetiyle mevcut olan eyle kim olduu grn ileri srer.265 Bu demektir ki,
d dnyada Ali yoksa, zihinde de Ali'nin sureti olmayacaktr.
Gelenbev'ye gre imkan, vcub, imtina, tmellik ve tikellik ikinci dereceden

kategorilerdir ve bunlar zihinsel varlklardr.266 Bunlarn zihinde var olduklarna
hkmedilir. Ancak bunlarn zihinde hsl olmalar, zihin dnda hibir gerekliinin
olmad ve hibir gereklii temsil etmedikleri anlamna gelmez.
Zihinsel varla nermeler asndan baktmzda Gelenbev, konunun sadece

takdir edildii ve yklemin harite mevcut ilintilerden olduu yerlerle, zihniyye olan
nermenin doru, hariciyye ve hakikiyye nermenin yanl olduunu belirtir. nk
maklt sniyenin karlnda harite bir ey yoktur. 'Her insan mmkndr'
nermesinde olduu gibi. Bu rnekte insan zerine verilen hkm sadece zihindeki
varl itibariyledir. Hariciyye ile hakikiyyeden her biri, zihinsel nermelerden bir
ynl daha geneldir dier bir ifade ile aralarnda eksik giriimlilik vardr (eammu
min vechin). Mesela, 'Baz insanlar hayvandr' nermesi, hem hakiki hem zihinsel
hem de harici iin dorudur; 'Baz ate hararetlidir' nermesi ise haric ve hakiki iin
doru, zihn iin yanltr. nk atein sureti zihni yakmaz. 'Baz insan mmkndr'
nermesine gelince sadece zihn iin doru, dier ikisi iin yanltr.267 Grld
gibi zihinsel varlk olan atein sureti nermede doru netice vermemektedir, yani d
dnyada yapt ilemi zihinde de yapmamaktadr. Buna karn zihinsel kavram olan
mmkn, nermede doru netice vermekte, hakiki ve harici nerme iin ise doru
netice vermemektedir. Zira mmkn kavram ikinci kategorilerdendir. Mmkn bir
kavram olarak darda yoktur ama, bu durum dardaki bir varl temsil etmesine
engel deildir.
Filozoflarn zihinsel varl isbat etmek iin kullandklar bir delil de udur.
Mmteni', iki zddn bir araya gelmesi, mutlak varln kart olarak yokluk vb. gibi
265
Ali Kuu, erhu't-Tecrd, c.2, s.32-33
266
Gelenbev, Risle Ferde Semne, vr.91b
267
Gelenbev, Burhan, stanbul 1306, s.18; Abulkudds Bingl, Gelenbev'nin Mantk Anlay, s.52-
53
66
d dnyada varl olmayan eyleri tasavvur etmekteyiz. Onlarn zihinde sbit

olduklarna dair hkmlerde bulunmaktayz. Bu hkmmz onlarn sbit olduklarn
gerektirir. Onlar her ne kadar d dnyada yok ise de zihinde vardrlar.268 Zihnimizde
eitli varlk durumlaryla ilgili bir takm yarglarda bulunuruz. Mesela, 'mmkn
varlk', 'zorunlu varlk' ifadelerini kullanyoruz. Ancak bu yarglarmzn dier bir
ifade ile sadece kavramsal olarak d dnyada bir karlklarnn olmad aktr.
Mantkta olumlu nermeler olarak adlandrlan bu tr nermeler darda karl
bulunmasa da zihnimizde mevcutturlar ve kendi zlerinde doru nermelerdir.269
Zihinde var olduunu sylediimiz vacip ve mmkn kavramlar ii bo ve hibir
gereklii temsil etmeyen kavramlar olduunu dnmyoruz. Bunlarn temsil
ettikleri varlklar hakikatiyle ve hviyetiyle ayn zamanda vardrlar. yle ise
zihindeki varlklar ve zihin dndaki varlklar mhiyete birbirinden farkldr.
Gelenbev, zihinsel varl, 'srf madma Tanr'nn ilminin taalluk etmesinin

muhal' oluu ilkesi asndan da deerlendirmektedir. Ona gre, srf madma ilmin
taalluk etmesinin muhal olduunu savunanlar Rz gibi zihinsel varl kabul etmeye
snmlardr. Gelenbev, srf madm ile, 'hem gereklemi varl hem de
mevhum varl olmayan' ey kastediliyorsa bu muhallii kabul etmektedir. Ancak
biz bile gelecekle ilgili bir durum tasavvur edebiliriz, ona ynelebiliriz. Tasavvur
ettiimiz ey ortada yokken onun suretini tasavvur ediyorsak, srf madma ilmin
taalluk etmesini inkar etmeye gerek kalmaz, zira ilmin taalluku srf madma deil
tasavvur edilen sureti zerinde gereklemektedir, dolaysyla bu da bizi muhale
gtrmemektedir.270
Gelenbev, zihinsel olarak hsl olmann ne tr bir varlk eidi olduunu

sorgulayarak ihtilafn kaynana inmek istemektedir. Zihinde hsl olma,
gereklemi bir varlk eidi midir? Yoksa mevhum bir varlk mdr? Filozoflara
gre gereklemi bir varlk, kelamclara gre ise mevhum bir varlktr.271 Zihinsel
varla gereklemi varlk olarak bakan filozoflar bir eyin iki varln kabul
268
c, Mevkf, s.52; Taftazn, erhu'l-Maksd, thk. Abdurrahman el-Umeyra, Beyrut 1998, c.1,
s.346
269
Taftazn, age, c.1, s.346
270
Gelenbev, Risle Ferde Semne, vr.91a
271
Gelenbev, Risle Ferde Semne, vr.91a
67
etmekle mantn elimezlik ilkesine ters dm olmaktadrlar. Bize gre zihinsel

varla kar klan taraf bu olsa gerektir. Dier taraftan kelamclar zihinsel varl
mevhum kabul etmekle, bilginin gereklii problemi ile kar karya gelmektedirler.
Ancak biz, zihinsel varln ontolojik varln tartmak yerine onun dardaki
varl dorulayp dorulamadna bakmaktayz. Bize gre zihinsel varlk d
dnyadaki varl olumlu ya da olumsuz olarak dorulamaktadr. Bu durum
bilgimize gvenmemiz iin bize yeterlidir.
'Zihn varlklar' ifadesini kullanmaktan maksadmz, zihin varsa ve tmel, tikel,

fasl, cins, tr, gibi sfatlar, alglar, (makltu ula) ve kavramlar (maklt sani)
dnyorsa o zaman bunlarn var olduklarn belirtmektir. Eer zihin yoksa, onlar
dnen yoksa, onlar da yoktur. Zihindeki bu niteliklerin dardaki fertlerine delaleti
de eit derecededir.272
C- ZHN DII VARLIK
Zihin d varlklar (ayn) fertlerin tek tek ahsiyet kazanm, teayyn etmi
olan gerek varlklardr. Varlk sznn d dnyada fertlerinin bulunmasna
baklarak anlalmasna d dnyada varlk denir.273 Zihin dnda varlk, zihin
dnmeden de var olan ey demektir. Ayn ayn'n ouludur. Ayn, ey ve obje
demektir. D dnyada bir eyin, cevherin cismin, nesnenin olmas demek, o eyin
fiil ve fonksiyonlarnn meydana gelmesi ve bulunmas demektir.274
Ayn kelimesi Kelam ve Felsefede 'bolukta kendi bana yer tutan, arazlarn
taycs olan madde anlamnda kullanlmtr. Bilindii kadaryla ilk defa Abdullah
b. Mukaffa'nn Aristo'nun kategorilerinden birincisi olan cevher kavramn Arapa'ya
'ayn' kelimesiyle evirmesi zerine slm dncesi literatrne giren bu kavram,
sonraki dnemlerde cisimlerdeki suret, kelamclar tarafndan ise arzlarn taycs
olan madde veya 'cevher-i ferd' anlamnda kullanlmtr.275 Ayn, felsefede zihn
(mcerred) varln kart olarak 'duyularla idrak edilen haric (muahhas) varlk'
272
Hseyin Atay, bn Sn'da Varlk Nazariyesi, s.49
273
274
Hseyin Atay, bn Sn'da Varlk Nazariyesi, s.53
275
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.1, s.242; H.Bekir Karla, "Cisim" md. TDVA, c.8, s.28
68
anlamnda kullanlmaktadr. Ayn varlk duyularla idrak edildii veya bal bana
varln srdrebildii iin bu ad almtr.276
Kelamclar alemi ayn ve arz eklinde ikiye ayrmlardr. Aynn basit

olanlarna cevher, mrekkep olanlarna da cisim demilerdir. Cisimler en az iki
cevherden meydana gelir. Arzlar ise ancak bakasna bal olarak yer tutabilen ve
devaml olmayan eyler olarak dnlmtr.277 Zihin d varlklar, cevherlerden
ve cisimlerden oluan, hviyet ve ahsiyet kazanm varlklar iine alrlar. Karmda
duran u ta, u ceviz aac gibi.
Zeyd isimli herhangi bir insan ele alrsak, bu insan duyular olan, bir mekan
igal eden, zaman iinde yer alan, duyular aracl ile idrak edilen, azlk-okluk,
nasllk vb. sfatlara sahip bir varlktr. Fakat 'insan' sadece u veya bu ahs deil,
Zeyd'de, Mehmet'de, Ali'de ve dier tm insanlarda ortak olan kll bir anlamdr. Bu
kll mana, zihinsel bir varlktr ve akl yoluyla kavranr. Ancak bu kll manalarn
Platon'un iddia ettii gibi reel ve somut varlklar yoktur.278 Gelenbev, 'Tabii kll'
dedii varln, zihinsel mi yoksa zihin d bir varlk m olduuna yer vermektedir.
Gelenbev, tabii kllnin d dnyada varln kabul edenlerin, onun ahsi varlkla m
yoksa baka bir varlkla m mevcut olduunda ihtilaf ettiklerini belirtir. Bir ksm
ikincisini kabul emilerdir. Buna gre insan gibi bir mhiyet, hayvan, cisim,
konuan, hassas gibi o mhiyetin czleri onlara gre darda mevcutturlar. Varlklar
da Zeyd gibi fertlerinin varlklarndan farkldr. Tahkik ehli ise birinci grne, yani
d dnyada mevcut olmadklar grne vardlar. nk tabii kllnin fertlerinden
baka bir varlklar olsayd onlara bir eyi yklem yapmamz mmkn olmazd.279
Yanmzda duran ve parmamzla iaret ettiimiz 'ite bu masa, tahta, sra',

dediimiz eyler kendilerinden baka bir ey deildirler ve dnyada ahsi olarak
tektirler. Her birisi kendisinden baka bir ey deildir.
276
Yusuf evki Yavuz, "Ayn" md, TDVA, c.4, s. 256
277
S.Hayri Bolay, "Alem" md. TDVA, c.2, s.360
278
279
Gelenbev, Tehzbu'l-Mantk ve'l-Kelam, 1288, s.111
69
Gelenbev'ye gre zorunlu varlk olan Tanr da tek bir ferttir. lk var, taayyn,
fertlii ve ahsiyeti ile zihin dnda vardr.280 'Bir ey darda vardr' eklinde
sylediimiz szn z aynda var olan anlamna gelmektedir.281
D- NEFS'L-EMR'DE VARLIK
Seyyid erif Crcn, nefs'l-emr'i; tmel-tikel, byk-kk, genel hatlaryla-

btn ayrntlaryla, ayn olarak veya ilm olarak btn eyann suretlerini iine alan
zsel (zt) bir bilgi282 olarak tarif etmektedir. Bu tarife gre nefs'l-emr, bir eyin
zn bilmekten ibaret olduu anlalmaktadr. eyin kapsam hakknda daha nce
durmutuk. ey en genel kavramdr ve var olan da var olmayan da iine almaktadr.
Devvn ise, varlk alanlarn ksma ayrr. O olaya eyann gereklemesi

(tahakkuku'l-eya) asndan bakar. Bu gereklemenin bilgisi farzetme yoluyla
aklda meydana geliyorsa zihinsel varlk, zihin dnda meydana geliyorsa zihin d
varlktr. Akl tarafndan farzedilsin veya edilmesin o ey yine de varsa buna da
nefs'l-emr'de varlk demektedir. Ona gre nefs'l-emr, zihinsel varlktan ve zihin
d varlktan daha geneldir. Buna gre, zihin d varlk hakknda doru olan nefs'l-
emr iin de doru olmaktadr.
Devvn, konuya aklk getirmek iin u rnei vermektedir.
1. 'Madm olan siyah, renktir.' Bu nerme nefs'l-emr'de doru, d dnyada

yanltr. Zira siyah d dnyada olmasa da renklik mefhumu olarak nefs'l-emr'de
vardr. 2. 'Siyah beyaz deildir.' Bu nerme de hem nefs'l-emr'de hem de d
dnyada dorudur. 3. 'Siyah renk deildir.' Bu nerme nefsl emirde yanltr.
Devvn, ou hatalarn; zellikle nefs'l-emr ile ilgili hkmle, zihinsel ve zihin d
varlklar ile ilgili hkmlerin kartrlmasndan kaynaklandn belirtmektedir.283
Gelenbev, nefs'l-emri varlktan ve srf yokluktan daha genel olarak kabul

etmektedir. Varlk ya dardadr ya da zihindedir. Yokluk ise ne darda vardr nede
280
Gelenbev, Mifthu Babi'l-Mvecciht, Ek-1'de, s:12
281
282
Seyyid erif Crcn, et-Ta'rft, s.169
283
Celleddin Devvn, Risle f Tahkiki Nefsil-Emr, Sleymaniye, zmirli smail Hakk, 2686
(Rislet'l-mtihan inde) s. 198-199
70
zihinde vardr. Gelenbev, olumsuz nermelerin doru netice vermesini nefs'l-emr

ile aklamaktadr. D dnyadaki varlklarla ilgili doru ve olumlu nermeler nefsl
emirde var olan nisbetlerdir. Btn nisbetler itibar durumlardr. tibar durumlarn
nefsl emirdeki varlklarn dorulayan sadece herhangi bir zihinde var olmalardr.
Zihinsel varl kabul edenlere gre, nefs'l-emirde var olmak darda ve zihinde var
olmaya mnhasrdr. Bir ey zihinde varsa nefs'l-emirde vardr.284
Gelenbev, dme hareketinin yapraa isnad edilmesinin, yapran

dmesinden nce mi yoksa sonra m olduuna bakar. Yapran dmeye isnad
dtkten sonra mevcuttur. Nefs'l-emrde dmenin gereklemesi darda veya
zihinde onun soyutlama ilkesinin varlndan ibarettir. rnek olarak dmenin
yapraa isnad edilmesinde, dme de yaprak da darda mevcuttur. yle ise nefs'l-
emrdeki bu nisbetin varl, soyutlama ilkesi olan, dardaki hareket ve yapran
varlndan ibarettir. kisi de yani yaprak da hareket de soyutlama ilkesidir. Var olan
eyler arasndaki nisbetin nefs'l-emirdeki varl, ikisinin de ontolojik varlna
dayanlarak bir hkmde bulunulmakta ve konunun durumundan haber
verilmektedir.
Ancak bazen konu ontolojik olarak var olmayp var olmas mmkn olabilir.
Gelenbev, bunun iin 'anka' kuunu rnek vermektedir. 'Anka mmkndr.'
nermesinde ankann mmkn olmaya nisbet edilmesinin nefs'l-emirde
gereklemesi, zihinde ankann varlndan dolaydr. rnekte, yklem imkandr,
imkann ankaya nisbet edilmesi ondan soyutlamadr. Nefs'l-emirde var olmann
genellii, harici ve zihn varlktandr. Buna gre nisbetin varl ve dier itibar
eyler zihinde olduu iindir.285
Nefs'l-emr, Gelenbev'ye gre dardaki varlklarn olumsuzluu hakknda

olduunda srf olumsuzluk ifade eder. Zira ortada konu ve yklemden bir ey yoktur.
Olumsuz hkm vermek iin, konunun varl ille de gerekmez. Mutlak yoktan her
kavram olumsuzlamak gibi. Bu durumda ne darda ne de zihinde var olan bir ey
yoktur.286
284
Gelenbev, Risle f Tahkiki, Nefsi'l-Emr, Sleymaniye, Yazma Balar, 4140, vr.147a
285
Gelenbev, age, vr.147a
286
Gelenbev, age, vr. 147a
71
'Olumsuzluk nefs'l-emr'de gereklemitir' eklindeki szn doruluunu

Gelenbev iki ynden deerlendirmektedir. Birisi, nefs'l-emrin varl gereklemi
olan eylerden ve mevhum olan eylerden daha geneldir. Bu nedenle bu iki varlk
eidinden daha genel olan baka bir varlk ortaya konmutur ki buna nefs'l-emr
denmektedir. Bu sayede 'Ahmet a'madr' nermesinde yokluk olan a'malk ile Ahmet
hakknda bir hkm verilmektedir. Yine 'anka mmkndr' nermesinde konu ve
yklem zihinsel varlklardan olumaktadr.287
Grlmektedir ki, 'nefs'l-emr' eklinde ayr bir varlk alan almas sadece
zihinde var olan eylerle ilgili haberde bulunmak iindir. Aksi halde onlarla ilgili
konumann bir anlam olmazd. Bu ayrmn u faydas olabilir. zerinde
konutuumuz eyin varlk deeri ve eidi ortaya konulmakta ve varlk alanlar ve
hkmleri hakkndaki karklk nlenmeye allmaktadr.
Faraz eylerin bilinmesini Gelenbev nefs'l-emrle aklamaktadr. Kelam

kitaplarnda 'be saysnn ift oluu' sz konusu edilmektedir. Be rakamnn ift
olmad aka bilindii halde neden bu tartma yaplmtr sorusu akla
gelmektedir. Burada ama, gerek ile mevhum olan birbirinden ayrmaktr. Gerek
olan be rakamnn tek say olmasdr, ift oluu deil. yle ise be rakamnn ift
oluu nefsl emirde gereklemi deildir, gerekletii biliniyor da deildir. Ancak
Gelenbev 'faraz olan ift oluun' nefsl emirde gerekletiini ve gerekletiinin
de bilinir olduunu288 vurgulamaktadr.
Gelenbev, nefs'l-emri dier kelamclardan farkl olarak iki ksma

ayrmaktadr. Birisi, farz etmeden de dnmeden de zaten var olan nefs'l-emr.
Gerek olan olumlu nermeler bu guruba girmektedir. Bu ksmda konunun darda
var olmas gerekir. kincisi ise, farz etme yoluyla var olan nefs'l-emr. Be saysnn
ift oluu rneindeki gibi faraz hkmler bu guruba girmektedir.289
Zihin dnda var olan bir eyin zihinde de olmas zorunludur. nk bilen var,
bilinen de vardr. Ancak, zihinde olan her eyin zihin dnda da olma zorunluluu
yoktur. Hayali ve faraz olan eyler gibi. Anka kuu ve Van Gl Canavar gibi. Bu
287
Gelenbev, age, vr. 147a
288
Gelenbev, age, vr.148b
289
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de, s.38
72
gibi durumlarda zihin dnda var olmayp da zihinde var olan eylerin bilgisi ve
yoklarn, ve olumsuz nermelerin bilgisi nefs'l-emirle aklanmak istenmektedir.
Nefsl-emr, eyin kendisi, haddi ztnda eyin kendisi anlamnadr. Bir farz
edenin farz etmesi ve bir dnenin dnmesi olmasa bile, hkmn bir ey iin var
olmasdr. Hakknda hkm verilen bu ey, ister harite ister zihinde var olsun
hkm onun iin yine de sbittir. Bir eyin harite var olmas ise, onun asli
varlnda yle olmasdr. yle ise nefsl-emir, harici ve zihn varl iine alr.
Harite olan her ey kesinlikle nefsl-emirdedir ve aralarnda eksik giriimlilik
vardr290, nk bazen bir ey nefsl-emrde olur ama zihinde olmaz, harite
olmasna ramen zihinde olmad gibi; bazen de zihinde olur ama nefsl-emrde
olmaz, yanllar gibi. O halde harite mevcut olmayan eyler nefsl-emrde baz
sfatlarla sfatlanm olur. Fakat sadece zihinde var olanlarn sfatlanmalar da sadece
zihindedir, aksi takdirde malul yokluu gibi eylerle sfatlanmada zihn varln bir
etkisi olmazd. Akl yle hkmeder: Elin hareketi yok ise anahtarn hareketi de
yoktur ama yle denemez: Anahtarn hareketi yok ise elin hareketi yoktur. Bu,
varla kyasla illiyet delilidir. Akl yle hkmeder:Elin hareketi vardr, anahtarn
hareketi de vardr. Tersi doru deildir. Aksi halde illet yokluu sadece zihinde
gerekleseydi illiyetle sfatlanma bu bakmdan sadece zihn varlkta olurdu ve bu
sfatlanmada zihnin bir etkisi olmazd. 291
Zihin, insandaki idrak etme gcdr. Zihn varlk, yalnz zihinde mevcut olup,
darda vcudu olmayan eylere denir. nsann ztyla deil, birer bamsz vcud ile
mevcut ve belirgin olan harici eyann her trl akl varsaymlardan uzak bir surette
gerekleen zt vcudlarna da nefs'l-emr'e ait varlk denir. Hari'in de iki anlam
vardr: Zihinden hari denilince, bazen soyut varlklar gibi bsbtn idrak snrlar
dnda kalan eyler kast olunur. Bazen da zihnin faraz ynelmesinden, dier bir
ifadeyle mmkn olann ihatasndan hari kalan eyler kast olunur. Alemde hibir
ey zihinden hari deildir. Fakat zihnin faraz ynelmesinden darda kalan pek ok
eyler vardr. Bunlarn zihnin kapsam alannn dnda olmalar nefs'l-emr'e ait
vcud ile mevcut olmalarna engel deildir. Mesela Amerika ktas kefedilmeden
nce, zihnin ihatasndan hari, nefs'l-emr'e ait varlyla mevcut idi. nk byle
290
Eammu min vechin: Mantkta kavramlar aras illikide 'eksik giriimlilik' anlamnadr.
291
Alaaddin Ali Ts, Tehft'l Felsife (Kitabu'z- Zuhr), ev. Recep Duran, s.147
73
olmasayd kefedilemezdi. Zihnin faraz ynelmesinden darda kalmakla beraber,

zihinden hari deildi. te bu misal ile zihin, hari ve nefs'l-emr kavramlar
arasndaki fark aa kmaktadr. 292
Eyann ilk ve ikinci arazlarndan syrlm olarak ilh ilimde belirmesine

(teayynne) nefs'l-emr derler. Yoksa nefs'l-emr denildii zaman onu bir varsaym
ile snrlandracak olursak o nefs'l-emr olmaktan kar, zihn suret haline gelir.
slm alimlerinin tarifine gre nefs'l-emr, kllleri, czleri, by ve k ile,
topluca ve tafsl olarak, ister ayn olsun, ister ilm btn eya ekillerini iine alan
zt ilimden ibarettir.293
Nefs'l-emr, elinden gelen btn gayreti sarf eden aratrmacnn iddia etmi
olduu eydir. Nefs'l-emr, vaki olan, hadd-i ztnda olan ve Tanr'nn bilgisinde
olan eydir.294
292
mer Ferit Kam, Dini Felsefi Sohbetler, Sadeletiren. Sleyman Hayri Bolay, Ankara, s.172,
293
lker ktem, Mestcizade'nin "al-Hilafiyyat Beyne'l-Hkem Ma'a al-Mutekellimn va al-
Hilfiyyt Beyne'l-Mu'tezile ma'al'l-E'ira ve al-Hilfiyyt Beyne'l-E'ira va al-Hilfiyyt Beyne'l
Beyne'l-E'ira Ma'a al Mturidiyye" Adl Eseri, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 1993 s. 78
294
lker ktem, age, s. 177
74
NC BLM
VARLIK MODLARI
Modal Kavramlar ve Akl
Genel olarak felsefede zel olarak da slm Felsefesinde ve Kelam'da modal

kavramlar, ontoloji ve mantk asndan tartlan en temel konular arasnda yer
almaktadr. Bir dnceyi, bir sistemi doru bir ekilde analiz etmenin yolu, sistemin
zerinde kurulduu ierii youn olan kavramlarn, o sistemin kendi ortamnda ne
anlama geldiinin ciddi bir ekilde incelenmesi ile mmkn olduu sylenebilir.
Modal kavramlar ve modal nermelerin tarihi seyrine bir gz attmzda unlar
grebiliriz.
Aristotelesci, Stoac ve Yeni-Platoncu etkilerle bn Sn, Frb'yi takip ederek,

mantn kavram ve nermelerini inceleyerek balam ve tanmlar zerinde ayrntl
bir ekilde durmutur. Frb ve bn Sn, mantk zerinde youn bir biimde
durarak hem Aristoteles'in kitaplar zerinde eviri ve erhler yapmlar hem de
zgn mantk almalar yapmlardr. Modalite konusundan varlk felsefesine ve
metafizie gei yaparak, mantk temelli bir metafizik kuram gelitirmilerdir.
Frb ve bn Sn, modal nermeleri mmkn, mmteni ve zorunlu olmak zere e
ayrmlardr. Bu nermeye karlk gelen varlk kategorilerinin vcibu'l-vcud ve
mmkn'l-vcud olduunu mantktan metafizie yaptklar geile
295
aklamlardr.
Modal nermelerin Mantk ve Kelam'daki yeri yle vurgulanmaktadr:

"Modal nermeler mantkda olduu gibi kelam ilminde de nemlidir. Bu tr
nermelerin zorunlu, mutlaka, rfiye-i mm, rfiye-i has, imkan- mm, imkan- hss
gibi nemli olanlar iyi bilinirse kelam meselelerinin daha rahat anlalaca
vurgulanmaktadr. Bu tr ilm inceliklerden habersiz olanlarn yukarda saylan
ilimlere hakkyla vakf olamayacaklar da belirtilmektedir. Bunlar faydasz felsefi
295
A. Kadir en, Mantk, s.31
75
incelemeler olmayp, slm limlerinin bykleri tarafndan zenle konulmu akl

kaidelerdir. Bu konuda taassup gstermek uygun bir davran deildir."296
Basit nermeler unsurdan olumaktadr. Konu (mevzu), yklem (mahmul),

ba (rabta). Bir rnek verecek olursak, 'Ate scaktr.' nermesinde ate, nermenin
konusu, scak yklemi, 'tr' ise badr. unsurlu basit nermelerde yklem, bir ba
ile konuya balanarak onunla ilgili dorulanp yanllama zelliine sahip bir yarg
ortaya koyar.
Modalite, yklemle konu arasndaki ilikinin nitelenmesi olunca, modal

kavramn nerme ierisindeki konumu, hkm zerine verilmi baka bir hkm
gibidir. 'Ate zorunlu olarak scaktr' nermesinde yklem 'scak' lafzdr.
nermedeki zorunlu modalitesi ise scakl zorunlu olarak hkmyle
glendirmektedir.297 Modalitenin (cihet/kiplik) bir ok tanm yaplmaktadr.
Frb'ye gre modalite, nermenin konusuna ykleme keyfiyetine delalet eder.298
Modalite, yklemin konuya olan nisbet ve balantsnn derecesini gstermek iin,
nermenin elemanna eklenen bir lafzdr.299 Son dnem mantklarndan Ahmet
Cevdet (1823-1895) modaliteyi u ekilde tanmlyor. Bir nermede bazen konu ile
yklem arasndaki nisbet bir kaytla kaytlanr; nermenin doruluu o kaydn
doruluuna baldr. te o kayda nermenin modalitesi denir.300 Modalite, bir
nermenin iaret ettii eyin mmkn, mmteni veya zorunlu olup olmamasdr.
Modal nerme iki hkmden yani iki kk nermeden oluur. Mesela, 'Ate
scaktr, zorunludur' nermesi modal bir nermedir ve 'Ate scaktr' ve 'Atein scak
olmas zorunludur' nermelerinden oluur. Sz konusu nermede ate ile scak
arasndaki ba zorunlulukla kaytlanmtr.301 Modal nerme iki nermeyi iinde
296
Rfat, Vesilet'l-kan, stanbul 1317, s.64-65
297
Necati ner, Klsik Mantk, Ankara 1991, s.76; Necati ner, Klsik Mantkta Modalite (Felsefe
Yolunda Dnceler, iinde) s.162; Necip Taylan, Mantk Tarihesi ve Problemleri, FAV, stanbul
1996, s.113
298
Frb, Peri Hermenias (Kitbu'l-bare) nr. Mbahat Trker-Kyel, Ankara 1990, s.57
299
Hilmi Ziya lken, Mantk Tarihi, stanbul 1942, s.105-106
300
Ahmet Cevdet, Miyar- Sedad, Mantk Metinleri 2 iinde (haz. Kudret Bykcokun), stanbul
1998, s.78
301
Necati ner, Klsik Mantk, s.148
76
barndrdndan Gelenbev buna 'hkm zerine verilmi hkm' (hkmn li

hkmin)302 demektedir.
Modal nermeler Gelenbev'nin en ok zerinde durduu konulardan birisidir.

O'na gre bu konu bahislerin en kapals ve anlalmas en g olandr. Bu nedenle
bu blme anahtar olmak zere bir risale303 telif ettiini belirtmektedir.304
Gelenbev, Miftahu Babi'l-Mvecciht isimli kitabn blme ayrmaktadr.

Zaruret, devam-fiil-kuvve, ve imkan. bn Sn geleneine uygun olarak yaplan bu
ayrm, mtekaddiminin gr olarak ortaya kmtr ki onlara gre, imkan, imtina
ve vcup modlar vardr.305 Frb'de ise durum daha farkldr. O, ilk cihetlerin (mod)
olduunu kabul eder. O'na gre bunlar zaruret, mmkn ve mutlaktr.306
Grlmektedir ki mmteni modalitesi Frb'de yoktur. bn Sn'da vardr. Devam-
fiil-kuvve modalitesi ise bn Sn'da yoktur, fakat Gelenbev'de vardr. Ayn zamanda
Gelenbev mmteni modalitesini n plana karmaktadr.
Gelenbev, imtina, imkan ve zaruret kavramlarna modal nermelerin maddesi

adn verir. nermenin maddesi demek, ontolojik anlamda konu ile yklem
arasndaki ilikinin zorunlu mu, mmkn m yoksa mmteni mi olduunun
aratrlmasdr. Buna gre 'insan canldr' nermesinin maddesi zorunlu, 'insan
yazardr' nermesinin maddesi mmkn, 'insan tatr' nermesinin maddesi ise
302
Gelenbev, Mifthu Babi'l-Mvecciht, Ek-1'de, s.2
303
Gelenbev'nin Mifthu Babi'l-Mvecciht isimli risalesinin, 'imkan risalesi' adyla ayr basks
yaplmtr. lk bask Matbaa-i mirede 1236 tarihinde, ikincisi, Hasan Hilmi Rizevi'nin elle yazp
1303 tarihinde tab' ettii bask, ncs ise 1309 tarihinde baslmtr. Bu basknn ierikleri
ayndr. Bu basklar destekleyen sadece tarihsiz bir yazma nsha Sleymaniye Ktphanesi, Denizli,
68'de kaytl bulunmaktadr. Ancak btn nshalarda giri blmnde mellif tarafndan kitabn ismi
'Mifthu Babi'l-Mvecciht' diye isimlendirilmitir. Bizim incelediimiz sekiz adet el yazma nsha,
basks yaplan kitaplardan ierik ve ifade bakmndan farkllk gstermitir. almamz
salamlatrmak iin Sleymaniye, Esat Efendi, 3850 numarada kaytl en eski olarak grdmz
1195 tarihli nshay esas alarak sekiz nsha ile tahkik yaptk. Dipnotlarda, yaptmz tahkiki
kullandk. Ksaca Miftah olarak belirttik. Arapas Ek-1'de grlebilir.
304
305
Necati ner, Klsik Mantk, s.83
306
'Frb, Peri-Hermeneias Muhtras', (nr. Mbahat Trker-Kyel.) DTCF Aratrmalar Enstits
Dergisi, Yl. 1966, c.IV, s.29
77
mmtenidir.307 Vcup, imkan ve imtina' kavramlarndan kastedilen manay

aydnlatmak iin eski mantk kitaplarnn ounda verilen misaller unlardr: Atein
scak olas zorunludur (vcup), souk olmas imkansz (imtina') ve snmesi
mmkndr (imkan). Bunlar nermeler halinde yle ifade ederler. Ate scaktr.
Ate souktur. Ate sncdr.308 Zihnin hkm ile ontolojik gerekliin rtt
ifadeler, en doru ve en kesin ifadelerdir. Ancak konu modalite olduunda esas olan,
zihnin yarglardr. Bu adan modal nermeler, modalitesi aka belirtilen ve
belirtilmeyen diye ikiye ayrlmtr. Gelenbev, modalitesi aka belirtilmeyen
modal nermeye 'mutlaka', nermedeki keyfiyetlerden herhangi birisi aklanrsa,
'mukayyed' bulunduu mod'a (cihet) amil olmasndan dolay 'modal' (mvecceh)
adn verir.309 Doruluu hibir arta bal olmamas gz nne alndnda yine
Gelenbev modal nermenin mutlakln, 'btn zorunlu modal nermelerde olumlu
veya olumsuz nisbetin konudan ayrlmasnn mmteni olmas' eklinde kabul
etmektedir.310
Modal kavramlarn tanmnn adsal tanm m yoksa gerek tanm m olduu

tartma konusu olmutur. slm mantklarna gre nemli olan, tanm yaplan
varlk sahasdr. Tanm yaplann varl, zihin dnda ise tanm gerek tanm,
sadece zihinde ise adsal tanmdr. Gelenbev'ye gre gereklik dnyasnda var olan
bir eyin varl bilinmezden nce yaplan tanm, adsal tanmdr. Bizzat var olmayp
da varl mmkn olan eyin tanm da adsal tanmdr.311 Buna gre mmteni ve
gemite ve gelecekte yokluunu dndmzde mmknn tanm adsal
tanmdr. Zorunluya gelince, gereklikte yokluunu dnmek imkansz olduu iin
bunun tanm gerek tanmdr. Modal kavramlarn tanmlarnn tanm artlarna uyup
uymad nemlidir. Zira tanmda bir ey kendisinden daha mphem bir eyle
tanmlanmamaldr. Bir eyin bilinmesi, kendisine bal baka bir eyle
307
smail Kz, slm Mantklarnda Modalite Teorisi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2000,
s.125-127
308
brahim Emirolu, Klsik Manta Giri, s.121; Ahmet Cevdet, Mi'yar- Sedad. s.92-95; Rfat,
Vesilet'l-kan, stanbul 1317, s.64-66
309
Abdulkuddus Bingl, Gelenbev'nin Mantk Anlay, s.57
310
311
Necati ner, Klsik Mantk, s.38-40
78
tanmlanmamaldr.312 Tanmn bu kuralna gre modal kavram birbirleriyle tarif

edildii iin tanmda ksr dng (devr) grlmektedir. Bu ksr dngden kurtulmak
iin en az birinin apak olduunu kabul etme ihtiyac domutur.
Frb, varlk, zorunluluk ve imkan kavramlarnn tasavvurunun daha nceki

bir tasavvura ihtiya duymadn, manalarnn apak olduunu kabul etmektedir.313
Frb'ye gre modal kavramlar ak olduklar iin birbirlerine ihtiya duymadan
kavranrlar. Zorunluyu kavramak iin imkana, imkan kavramak iin de zorunluya
ihtiya yoktur. bn Sn da ksr dngy (totoloji) dile getirmektedir. Mmteni,
olmas mmkn olmayan veya olmamas zorunlu olan; mmkn, olmas veya
olmamas mmteni olmayan eklinde tarif edildii iin ksr dngnn gerekeceini
nakletmektedir. Ona gre kavramdan ilk nce tasavvur edilen vaciptir. nk
zorunlu, varln te'kidine delalet eder. Vcud yokluktan daha iyi bilinir, nk
varlk ztyla bilinir, yokluk ise herhangi bir ekilde varlk yardmyla bilinir.314
Rz de kavramdan varln tabiatna en yakn olann aklca en iyi

bilindiini, buna gre vacip, varla daha yakn olduundan akla gre daha iyi
bilindiini belirtmektedir.315
c ise ksr dngden kurtulmak iin Frb gibi zorunlu, mmteni ve

mmknn apak olduunu kabul etmektedir. c, bn Sndan daha net ifadelerle
modal kavramlarn tariflerini vermektedir. kavramdan birisini tarif etmeye
alann ya ikincisiyle veya ncnn olumsuzlanmasyla tarif edebileceini
vurgulamaktadr. rnein vacip nedir dendiinde, yokluu mmteni olandr veya
yokluu mmkn olmayandr, eklinde cevap verilecektir. Mmteni, yokluu vacip
olan veya varl mmkn olmayandr, mmkn ise varl ve yokluu vacip
olmayandr, denecektir. nden her birisi dierinin tarifinde kullanld iin tarifte
ksr dng grlmektedir. c bunu amak iin kavramn da ak olduunu
belirtmekle birlikte en ann vcup olduunu tercih etmektedir.316 O da bn Sn
gibi varla en yakn olann vcup olduunu gereke olarak gstermektedir.
312
Necati ner, age, s.44
313
smail Kz, slm Mantklarnda Modalite Teorisi, s.78
314
bn Sira, if lhiyt I, s.36
315
Rz, el-Mebhis'l-Merkyye, s.206-207
316
c, Mevkf, s.68
79
Modal kavramlarn tanm ve hangisinin daha ak olduu tarihi seyri ierisinde

yukarda belirttiimiz gibi deiiklik gstermektedir. Frb hepsinin ak olduunu,
bn Sn ve Rz zorunlunun, c ise hepsinin ak, zorunlunun ise daha ak
olduunu belirtmektedir. Gelenbev bunlarn aksine mmteninin daha ak olduunu
kabul etmektedir.317 Zira Gelenbev'ye gre nisbetin zorunluluunu ancak onun
konudan ayrlmas akla gre muhallerden birisini gerektiriyorsa bilinebilir. rnein
iki zddn bir araya gelmesinin akla gre muhal olmas gibi. Yine nisbetin mmteni
olduunu ancak akla gre aka muhal olanlardan birisini gerektirmesiyle
bilebiliriz. Nisbetin mmkn olduunu da o nisbetin taraflarndan birisinin bu muhali
gerektirmesiyle bilebiliriz. Grlmektedir ki modal kavramn da bilinmesi
Gelenbev'ye gre muhalin bilgisine dayal olmaktadr. Mmteninin daha ak
olmasn gerektiren ey onun dierlerinde bulunmayan en nemli niteliinden (hassa)
dolaydr. nk mmteniyi idrak etmede zorunlu ve mmknn aksine mmteninin
dier tarafna dn yoktur. Nisbette aklen muhali gerektiren yine muhalin
kendisidir. Diger ikisi bu muhale gre bilinmektedir. Gelenbev, olumlu nisbetin
zorunluluunu, olumsuz nisbetin mmteni oluuna balamaktadr. Yine konunun var
olduu durumlarda mmteni hkm verilebilmektedir. Bu nedenledir ki olumlu
zorunluluk konunun varln gerektirir. Fakat olumsuz nisbetin zorunluluunda
durum byle deildir. Olumsuz nisbetin zorunluluunda, olumlu nisbet mmteni ise
doru olmaktadr. Mmteni ise sadece iki durumda sz konusu olur. Ya konu yoktur
veya konu vardr ama yklemin konudan ayrlmas zorunludur. Bu nedenledir ki
olumsuz zorunluluun doruluu konunun varlna dayanmamaktadr.318
317
smail Kz doktora tezinde gerekeleri farkl olmakla beraber Gelenbev'nin vard neticeye
ulamtr. Konu ile ilgili deerlendirmesi eyledir: "bn Sn'nn zorunlu ile mmkn arasndaki ba
nasl kurduu pek ak deildir. Mmkn m zorunludan kar? Yoksa zorunlu mmknden? Pek ak
deildir. Bunun yannda mmkn imkansz nasl dndryor? Bu da tartlr bir konudur. yle
grnyor ki, en tartmasz modalite imkansz modalitesidir. nk imkansz ne zorunluya ne de
mmkne ilintili deildir. bn Sn'da zorunlu ve mmkn ayn zamanda varlk alannda karln
buluyor, oysa imkansz sadece zihinsel kalyor. Yani imkansz karlayan bir varlk alan yoktur. Bu
daha ok zihnin bir durumunu ifade ediyor. Netice itibariyle imkansz ne zihinsel olarak ne de
ontolojik olarak mmkn ve zorunludan kmaz, ancak, mmkn ve zorunlu bn Sn'nn anlaynda
ontolojik olarak ve mantksal olarak birbiriyle ilintilidir." smail Kz, slm Mantklarnda Modalite
Anlay, s.106-107
318
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de, s.4-5
80
Gelenbev'nin mmteniyi en ak olarak belirlemesini, akln hkmlerinin

olumsuzlamasna dayandrdn syleyebiliriz. Kelamn meselelerinde akl
yrtrken en son muhal nermeye dayandrlmas eskiden kalan gelenei
temellendirme olarak grlebilir. Gelenbev'nin asl amacnn, konusu d dnyada
olmayan eyler hakknda zorunluluk hkmn verilebilmek iin mmteniyi temel
aldn da syleyebiliriz. Biz, alemi imkan sahas olarak grmekteyiz. Genel olarak
bilgimizin en azndan kendi varlmzn bilgisinin imkan sahasna bal olmasndan
dolay mmkn daha ak olarak grmekteyiz.
Gelenbev'ye gre muhal en ak kavram olduuna ve zorunlu da mmkn de

onunla bilindiine gre muhal de bilginin konusu olmaktadr. Klsik kelam
kitaplarnda yokluun bilgi konusu edilmesi genel bir zelliktir. Bu nedenle akl
hkmler konusunda u temel ayrm bulmaktayz. Akl, bir eyin, bir malmun
varlk kavramyla ilikisi hakknda vacip, mmkn, mmteni hkmleri dnda
baka bir hkm veremez. Biz de Gelenbev'nin belirledii aklk sralamasna
uyarak mmteniden balyoruz.
A- MMTEN' VE MAHYET
Mmteni, yokluu ztnn gerei olup, varln aklen tasavvur etmek imkansz
olan ey diye tarif edilir. rnein, 'Allah yoktur', 'drt says tektir' nermeleri gibi.
Muhal ve mstahil de denen mmteninin zellii, hibir surette var olmamaktr.
Yokluk onun mhiyetinin gereidir.319 Crcn muhal iin 'bir czn ayn anda hem
hareketli hem de hareketsiz olmas'n rnek olarak vermektedir.320
nceden de belirttiimiz gibi modal bir nermede konu ile yklem

bulunmaktadr. Bu ikisi arasndaki nisbet ya olumlu ya da olumsuz olacaktr. Ayn
anda hem olumlu hem olumsuz olamaz. Gelenbev'ye gre nermenin modalitesi
zorunlulukla kaytlanmsa yani nermenin nisbetinin olumluluu zorunlu ise vacip,
ayn nermenin kart durumu yani nermenin nisbetinin zorunluluu olumsuz ise
mmteni olmaktadr. Modal kavramlar varlk asndan gz nne alrsak varl
319
Taftazn, erhu'l-Maksd, c.1, s.460-461; zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelam, Evkaf-
slamiye Matbaas, stanbul 1339-1341, c.1, s.247; Abdullatif Harpt, Tenkhu'l-Kelam, stanbul
1327, s.34
320
Crcn, Ta'rft, s.143
81
ztnn gerei olana vacip, yokluu ztnn gerei olana mmteni deriz. Gelenbev
mmteniyi, ztyla mmteni ve bakasyla mmteni olmak zere iki ksma
ayrmaktadr. Yokluunun zorunluluu ztndan dolay ise 'zt mmteni' (el-
mmteni' bizzt), bakasndan dolay ise 'bakasyla mmteni' (mmteni' bil-gayr)
demektedir.321
zmirli smail Hakk, mmteniyi yle tarif etmektedir. Yokluu ztnn gerei
olan malmdur ki, varl kabil deildir. Liztihi mmteni olan malm budur.
Bakasyla mmteni ise mmkn ile ilikilidir. Mmkn mmteni olunca ztndan
dolay deil, bakasndan dolay mmteni olmaktadr. Mmteni asla var olmaz, zihin
dnda asla mevcut olmaz, akl onu var olan bir mhiyet olarak asla tasavvur
edemez.322
Rza Tevfik Blkba'na gre mmteni, akln sar kald yani anlayamad
eydir. Aklda yeri olmayan eye mmteni denmitir. d ve akl olmak zere
mmteni iki ksma ayrlmaktadr.323 Baka bir ifade ile tabii ve akl mmteni de
diyebiliriz. Absurd, aklen mmteni' olan ve impossible-imkansz olan eye
denmektedir. Rza Tevfik'e gre bu farkn byk nemi vardr. Zira tecrbeyle
mmkn olmayan bir ey mutlaka aklen de mmteni olmak lazm gelmez. O sadece
u grdmz incelediimiz tabii artlar dairesinde vuku bulmamaktadr. rnein
dnya kendi etrafnda doudan batya dnmektedir. Bunun aksine hareket etmesi
mmkn deildir. Ancak akl byle bir hareketi tasavvur edemedii iin buna
mmteni diyemeyiz. Haddi ztnda akla smayan bir hareket deildir. Ancak drt
keli bir genin bulunmas mmtenidir. Zira gen keli bir geometrik ekil
olduu iin drt keli olmas genin zsel mhiyetiyle elimektedir. Buna gre
drt keli gen aklen mmtenidir. Akl byle bir eyi asla idrak edemez.
boyuttan yoksun bir mekan, yer tutmaktan mahrum olan bir madde, mekandan
bamsz bir hareket de akl tarafndan idrak edilemedii iin mmtenidir. Yine bir
eyin ayn zamanda hem var hem de yok olmas yine mmtenidir.324
321
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de, s.33; Gelenbev, Rislet'l-mkan, Matbaa-i mire, 1263, s.47-48
322
zmirli smail Hakk, age, c1, s.247-250
323
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de, s.59; Rza Tevfik Blkba, age, "Absurde" md, c.1, s.63
324
82
gen rneinde de grld gibi mmteni olan akl bir hkmn, kart ile
elimesi gerekmektedir. Bu eliikliin de ak olmas icab eder. nk bir ok
hkm mmteni' olmad halde eliki ok ak grlmedii iin bunlarn mmteni'
olduklarn hemen anlamak kolay deildir. Mantn kurallarndan bazen yardm
almak da gerekebilmektedir. Hemen mmteni hkmn verebilmemiz iin znde
elikinin bulunduu derhal zihne gelmelidir.
Mmteni, bazen bir isbat metodu olarak da kullanlabilmektedir. Bir iddia

hakknda dorudan doruya delil ileri srleceine o iddiann kartn ele alp
mmteni olduu isbat edilir. te bir iddiay dolayl yoldan isbat etme ekline
mantkta kart ile isbat (isbatun bi'n-nakz) denmitir. Bu metodu ilk uygulayan da
Oklides olmutur.325
Akln, varln tasavvur edemedii mmteni, nasl bilginin konusu olabilir?

Gelenbev mmteni olan eylerin bilinmesinin problem olduunu belirtmektedir.
Problem yle ortaya kmaktadr. Bilgi, bilen ile bilinen arasnda bir iliki olarak ele
alndnda, bilen d dnyada var olsa da bilinen yani mmteni d dnyada yoktur.
Bilen ne ile iliki kuracaktr? Bilgi ister nitelik ister nisbet isterse edilgi (infial) olsun
bilenin bilinenle iliki kurmas gerekmektedir. Zira bilen olmak ve bilinir olmak
aklda pe pee gelirler (mtedif). Bilen varsa bilinen vardr. Bilenin var olmas
onun bir eyler bildiini akla getirmektedir. Gelenbev, bu nedenle filozoflarn u
aklamasn nakletmektedir. Bir eyi tikel olarak bilmenin yolu dsal veya isel
duyulardr. Yok, zorunlu olarak duyumlanamaz. 'Yok'dan ve mmtenilerden alnm
herhangi bir suret zihinde hsl olmadna gre, nasl bilinecektir. rnein Zeyd
grlmedii srece ondan elde edilen tikel bir suret olmayacaktr. O halde
mmteniden nasl suret elde edilecektir ve nasl bilinecektir?
Gelenbev, mmteninin zihinlerde hsl olan suretinin 'kll bir suret' olduunu
kabul eder. Her kllnin zihinlerde gereklemi suretleri nefs'l-emirde mevcuttur.
Buna gre mmtenilerin 'hviyetleri' nefs'l-emirde var olmasa da, kll suretleri
nefs'l-emirde vardr. Mmtenilerin d dnyada varlklar yoktur, fakat zihinlerde
kll suretleri vardr. te Gelenbev'ye gre bilen bu tmel suretlerle iliki
kurduundan dolay mmteni olan eyin bilinmesi sz konusu olmaktadr.
325
83
Gelenbev'ye gre mmteninin mhiyeti vardr. Mhiyetin zihinlerde ve

nefs'l-emirde gerek varl vardr. Fakat kll olan zihinsel fertlerine gre, o
mhiyet nefs'l-emre gre hakiki fertleri kapsar. yle ise bu mhiyet o fertlere gre
hakiki mhiyet, zt ile mmteni olanlarn hviyetlerine gre ise faraz mhiyet
olur.326 Grlmektedir ki mmteninin zihinlerde bulunan mhiyeti faraz bir
mhiyettir. Bilenin iliki kurduu ey bu faraz mhiyet olmaktadr. Bylece
mmteninin bilinmesi zihinsel varln kabul edilmesine dayanmaktadr.
326
Gelenbev, Mahiyet'l-Mmteni, Sleymaniye, Yazma Balar, 4140, vr.148b-149b; Gelenbev,
Risle Tabhasu an Mahiyeti'l-Mmknt ve'l-Mmtenit, Sleymaniye, Serez, 3847, vr. 127a-127b
84
B- ZORUNLU (VACB) VARLIK
I- ZORUNLU VARLIK KAVRAMIYLA LGL

PROBLEMLER
1. Grek Felsefesinde Zorunluluk
Zorunluluk kavram, Grek felsefesinin eitli dnem ve ekollerinde farkl

anlamlar kazanm. Zorunluluk bazen teolojik bazen de materyalist bir ierie sahip
olmutur. Zorunluluk kavramna teolojik adan bakan ekoller onu gaye ve kader
fikriyle birlikte dnrken materyalist adan bakan ekoller ise gaye kavramn
dlayan bir anlam yklemilerdir. Sokrat ncesi felsefede zorunluluk, 'her eyi bir
ilahi inayet ve takdir erevesinde yneten bir ilke' anlamnda kullanlmtr. Stoa
gibi baz ekoller zorunluluk kavramn kader, akl ve gaye kavramyla hatta Zeus'un
adyla zdeletirmilerdir. Buna gre varlkta ikin olan 'akl inayet' her eyi
yneten bir ilkeydi. Sokrat ve sonrasnda, zellikle de Platon'un Timaios'unda
grlecei gibi illiyet ilkesi 'gaye' fikriyle birlikte dnlmtr. Buna gre, fiziki
unsurlarn tabii ileyii, yalnzca tabii artlar ifade eder veya onlar tali sebeplerdir.
Bu anlayta zorunluluun, kosmosun ekillenmesinde rol vardr. u kadar var ki
akl ve Tanr, fiziki zorunlulua daima galebe alar. Yani zorunluluk, ilahi sebeple
ilikisi iinde aratrmay hak eden bir 'yar sebep'tir.327
Milet okulu filozoflarndan Heraklitos determinist bir filozof olarak yle

demitir: 'Her ey kadere gre vuku bulur ve bu zorunlulukla ayn eydir.' Filozof,
her eyin bir atma fikrine gre olutuunu, her eyin bir lye gre olduunu,
akla uygun biimde meydana geldiini ileri srmekteydi. Burada akl, her eye
eemen olan bir yasay ifade etmekte ve her ey bu yasa erevesinde zorunlulukla
idare edilmektedir. Zorunluluk dzen iredir. Evrendeki dzen kanlmaz olarak bir
dzen koyucuyu gerektirmektedir. Tek bir ilahi yasa vardr ve evren Tanr tarafndan
ynetilmektedir. Evrendeki hdiselerin yasa ile ynetildii filozofun dncelerinde
aka grlmektedir.
Empedokles, zorunluluk kavramna evreni oluturan drt unsurun birleip

ayrlarak yeni cisimler meydana getirmesini salayan iki temel kozmik g olarak
327
lhan Kutluer, bn Sn Ontolojisinde Zorunlu Varlk, stanbul 2002, s. 21-22
85
bakyordu. Bunlardan biri sevgi dieri nefretti. Sevgi birletirmekte, nefret ise
ayrmaktayd. Bu sistemde sevgi, Newton'un ekim kavramn hatrlatr tarzda, sk
sk bir i muharrik kuvvet olarak anlmtr. Abdera Okulu yani Atomcularn nl
filozoflarndan Leukippos ve Demokritos, zorunluluk kavramn sebeblilik fikirleri
dorultusunda deerlendirmiler ve "gaye sebep" fikriyle olan ztln
vurgulamlardr. Abdera Atomcular, nesnelerin oluumunu determinist bir
zorunluluk kavramyla aklamlar, gaye sebepten sz etmeden her eyi tabii
zorunluluun ellerine brakp kader kavramn zorunluluk kavram ile
yorumlamlardr. Bu ekole gre atomlar bir sebebin sonucu olarak bir arada
bulunmakta, daha gl bir zorunluluk tarafndan etkilendiklerinde ise
dalmaktadr. Daha gl olan zorunluluk, atomik arpmalarn yaratt bir eydi.
Evrendeki hzl atomik dn hareketi tm olularn sebebi saylm ve bu yzden
zorunluluk diye isimlendirilmitir. Atomcular, her trl hdiseyi atomik
bileenlerinin hareketiyle aklayp, sebeplerin sonular zorunlu olarak
gerektirdiini savunmulardr. 328
Aristoteles, Metafizika adl eserinde zorunluluk kavramnn eitli anlamlar

zerinde durmaktadr. Ona gre zorunluluk anlama gelmektedir. Birincisi:
Zorunluluk, bir var olu art olarak kendileri olmakszn yaamann mmkn
olmad eylerdir. Mesela bir canl solunum ve yiyecek olmakszn yaayamaz.
Bunlar bir canlnn yaamas iin zorunludur. kinci anlam, o olmadan iyinin var
olamayaca ve ktnn de o olmakszn giderilemeyecei koullarn toplamna
delalet etmektedir. rnein ila kullanmak hasta olmamak veya hastal gidermek
iin zorunludur. nc anlamyla zorunlu, zorla yaplan eyi veya zorlamay ifade
eder. Nihayetinde olduundan baka trl olmayan bir eyle ilgili olarak da onun
yle olmasnn zorunlu olduu sylenir. Btn dier zorunluluklar aslnda
zorunlunun bu anlamndan tremektedir. Zorunlu olan bir eyden sz etmek, onun
sebebiyle bir eyin baka trl olmasnn imkansz olduunu sylemek demektir.
Buna gre eer bir eyi salayan artlar olmakszn o eyin olmas imkansz hale
geliyorsa, o artlar zorunludur. Bu anlama gre, bir eyin meydana gelmesini
salayan nedenler de bir tr zorunluluk anlamna gelmektedir.
328
lhan Kutluer, age, s.22-26
86
Aristotales'e gre bir ksm zorunlu, zorunluluunu kendisinden baka bir eye
borludur. Dier bir ksm zorunlu ise baka eylerde bulunan zorunluluun
kaynadr. yle ise ilk ve temel anlamnda zorunlu basit olandr. nk basit olan,
bir ok biimde olamaz.329 Bu ifadelerden Aristoteles'in "kendisiyle zorunlu" ve
"bakasyla zorunlu" ayrmn yapt aka grlmektedir. yle ise bu ayrm
yapt andan itibaren zorunluluk kavramnn asl metafizik anlamna temas ettii
sylenebilir. Filozof zorunluya verdii metafizik anlam kelimenin ilk ve temel
anlam saym ve onu basit kavramyla zdeletirmitir. Bir ey zorunluluunu
bakasndan almyorsa, naslsa yle olmak, deiime ak bileenlerden olumamak
anlamnda basittir. Bu basit eyin olmamas veya baka trl olmas mmkn
deildir. Aristoteles, zorunluluk kavramn metafizik anlamnda kullandnda her
eyden nce Ezel- Ebed bir lk Hareket Ettirici'nin varln zorunlu olarak kabul
etmektedir. Hareket varsa hareket ettirici de olmaldr, yle ise ilk hareket ettiricinin
varln kabul etmek zorunludur. Bu zorunlu varlk, kendinde kuvve hali
barndrmayan bilfiil varlk olmaldr. Kendinde kuvve hali barndrsayd var
olmamas da mmkn olacakt. Kuvve halinden bamsz olduuna gre lk Hareket
Ettirici'nin maddeden bamsz olmas gerekir. Ayrca sreklilik arz eden devri
hareketler bulunduuna gre bunlara ilk hareketini verenin de Ezel-Ebed olmas
zorunludur. Aristoteles teolojisinde Tanr ayn zamanda gaye sebeptir. Gaye varlk
olduu iindir ki, evrene ilk hareketi o vermektedir. Byle bir gaye sebebin nihai
sebep olabilmesi iin hareketli olmamas gerekir. nk gerek gaye 'fiilin amac
olan ey'dir, bunun yannda deimeyen ve hareket etmeyen varlklar, fiilin kendine
yneldii gaye olabilir ve 'ma'uk' olarak hareket dourur. teki eyler hareket
ettirildikleri iin hareket ederler. Aristoteles'e gre ilk dairevi hareketi meydana
getiren ve kendisi hareket etmeyen ilk hareket ettirici olarak Tanr, zorunlu varlktr.
O iyidir ve 'lk Prensiptir.'330
2. Zorunlu (vucub) Kavramnn Anlamlar
Vucub kelimesi, bir eyin vuku bulmas ve yere dmesi anlamna gelir. Dier
anlamlar da bu anlamdan domaktadr. Al veri 'vacip oldu' denildiinde
329
lhan Kutluer, a.g.e, s.27-28; Aristoteles, Metafizik, trc. Ahmet Arslan, zmir 1985, I, 248-250
330
lhan Kutluer, a.g.e, s.30
87
gerekleti ve vuku buldu manas kastedilir. 'Vacip' den sakt demektir.331 'Vcub'
lazm olma, gereklilik ve gerekme, sbit olma, sbut bulmadr.332 Gnein batmasna
vcub dendii gibi, evin, duvarn veya herhangi bir eyin yere dmesine de vcub
denmektedir. Kur'an'da hayvanlarn kesilip 'yanlar zerine yere dmesi'333 vcub
kelimesi ile ifade edilmitir. Kesilen devenin yere dp yerlemesi ve orada sbit,
hareketsiz kalmas, aklp kalmas anlamna gelmektedir. 'Vcub' lazm olmak,
yerleik olmak, gerekmek anlamlarna da gelmektedir.334 Vcub, zorunlu, gerekli,
zarr olmak, kanlmaz olmak, zorunlu olarak var olmaktr.335
phesiz karmzda bir varlk alan bulunmaktadr. Bu varlk, daha nce de

deindiimiz gibi apaktr. Varlk kavramnn iini dolduran nesneler karmzda
durmaktadr. Her eyden nce bu alemden bir para olarak kendi varlmzdan
phe duymamaktayz. Zihnimiz varl herhangi bir nitelii hesaba katmadan
snflara ayrarak onlar hakknda hkmde bulunmaktadr. Klsik kelam kitaplarnda
buna akln hkmleri olarak balk atlr. Varlk, akln hkmne gre ya zorunlu ya
mmkn ya da mmteni olur. Baka bir k daha dnlemez. Varlk kavramn
ksma ayrdmz iin zorunlu varla 'vacibu'l-vcud' demekteyiz. Vacib
kavramnn ikinci kategorilerden zihinsel bir varlk olduunu daha nce belirtmitik.
Bu zihindeki varln karl olarak zihin dnda zt vardr. Bu ekilde 'zorunlu
varln zt' (Zt- Vacibu'l- Vcud) ifadesine ulam bulunmaktayz. 'Zt' lafz,
sfatlar konusunda youn olarak sz konusu edilmektedir. Zttan baka bir ayrm
daha yaplmamaktadr. Varlk ve zorunlu kavramlaryla 'zt' arasndaki iliki zihinsel
varlk ile zihin d varlk arasndaki ilikidir. Zt hibir eye yklem yaplmazken
nihai olarak btn yklemler ve nisbetler ona yaplmaktadr. Ztn sfat deriz fakat
sfatn zt diyemeyiz.
3. Zorunlu Varlk ve Zt
Etimolojik olarak bakldnda zt sz, sahip manasna gelen Arapa (z)

lafznn merfu eklinden ibarettir. Bu lafz cmledeki yerine gre (z) veya (z)
331
bn Faris Ebul Hseyin Ahmet, Mu'cem Mekayisi'l-Luga, Msr 1368, c.6, s.89
332
bn Manzur, age, c.1, s.793
333
Hacc 22/36
334
bn Manzur, age, c.1, s.794
335
Asm Efendi, Kamus Tercmesi, 4/522
88
eklini de alabilmektedir. Kur'an'da sahip anlamnda birok yerde kullanlmaktadr.

"Yer yznde bulunan her canl yok olacak ancak azamet ve ikram sahibi Rabbinin
zt bk kalacak."336 Zt lafz eklen diil bir yapya sahiptir. Felsefede zt bir eyin
i yz anlamndadr. Fakat bunu hemen hemen ayn anlama gelen nefs ve ayn
lafzlaryla kartrmamak gerekmektedir.
Aristo felsefesinde mevcut olan 'cevher' deyimi mantk kategorisi olarak zt

(essence) anlamnda kullanld gibi metafizik bir kavram olarak substance
anlamnda da kullanlmaktadr Aristo'nun tanmna gre hakiki, ilk ve en belirgin
anlamyla cevher 'ne bir konunun yklemi olan ne de bir konuda bulunan ey'dir.
Mesela bir insan veya at ferdi bir cevherdir. Cevherler bu ekilde mahhas ve ferdi
varlklar iin kullanldnda ilk cevherler adn alrlar. Ayrca Aristo'ya gre bu ilk
cevherleri iine alan trler ve trleri iine alan cinsler de cevher olarak
adlandrlabilir. Aristo, kendisi hibir eye dayanmayan, fakat btn arazlarn
kendine yklendii temel kategori olmas ynyle ferdileme ilkesi olarak maddeye,
mhiyeti belirleyen ilke olarak surete ve madde ile suretten meydana gelen cisme
cevher demektedir.337
Aristo felsefesinde cevher kelimesinin tad bu anlamlar slm dncesinde

de ou zaman tekrar edilir. rnein Tahnev, cevheri kadim olsun hdis olsun
kendi bana bulunabilen varlk' eklinde tanmlamaktadr.338 Crcn ise 'aynla
ilgisi itibariyle bir mevzuda bulunmayan mhiyet eklinde benzer bir tanm
yapmaktadr.339
Zt ve mhiyet vcuddan nce gelir. Baka bir ifadeyle, herhangi bir nesne
fiilen vcuda gelmezden nce onun zt ve mhiyeti tasavvur halindedir. Crcn'ye
gre 'zt' bir eyin ta kendisidir.340 zmirli smail Hakk'ya gre, tabiatta gereklemi
mevcutlarn bir zt ve mhiyeti olduu gibi, akli mevcutlarn da bir zt ve
mhiyetleri vardr. Demirin nasl bir zt varsa genin de yle zt vardr.341
336
Rahman 55/26-27
337
338
Tahnev, Kef, thk. Lutfi Bedi, Msr 1963. s.288
339
Crcn, Ta'rft, s.58
340
Crcn, age, s.78
341
zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelam, c.1, s.255
89
4. Zt- Varlk- Mhiyet Ayrm
bn Sn zt kelimesini ifade eden on anlamda kelime kullanmaktadr. Bunlar,

zt, eyiyyet, mhiyet, hakikat, suret, ayn, hviyet, enniyet, tab' ve tabiattr.342
Kelamclar ztn bir takm hassalarnn olduunu belirtmilerdir. Zt paralara
ayrlmaz. Zt deimez. Eer deise artk kendisinin zt olmaz, baka bir zt olur.
Zt ezeldir, yani bir etkenin etkisiyle deildir.343 Vcudun zt zerine artk olup
olmamas kelamclar ile filozoflar arasnda tartma konusu olmutur. bn Sn'ya
gre Allah'ta zt-varlk ayrm olmayp, O'nun varl ztnn ayndr.344 Zt-varlk
ayrl ancak Allah'tan baka btn varlklarda varlk, bir eyin ztna ilave edilen
zel trden bir arazdr. Ebu'l- Hasan el-E'ar'ye ve Ebu'l-Hseyin el-Basri'ye gre
vcud vacipte ve mmknde zt ve mhiyetinin aynsdr. Kelamclarn ounluuna
gre vacipde de mmknde de varlk zta artk bir sfattr Ancak bu vacipte zttan
ayrlmaz fakat mmkn varlklarda zttan ayrlabilir.345
Gelenbev, E'ar'nin varlk ve ztn zorunlu varlkta da mmkn varlkta da

ayns olduu grne varmasnn altnda zihinsel varl inkar etmesi yatt
neticesine varmaktadr. E'arye gre, zttan maksat hviyettir. Vcud ve zt,
darda birbirinden ayrt edilen ve birisi dieri ile ayakta duran iki hviyet deildir,
aksine tek hviyettir.346 E'ar, varlk kavramn zihinsel olarak kabul etseydi kendisi
asndan zttan ayr bir hviyetinin olaca anlamna gelecekti. Bu endiesiyle
vcud ve zt ayn kabul ettii grlmektedir.
Nesef'de filozoflarda olduu gibi, mantki bir ayrma dayanan zt ve varlk

ayrm yoktur. Nesef, nefs, zt ve varlk, ayn anlama kullanmaktadr.347 Yine bir
ksm kelamclar zt ile varln ayn ey olduunu zt ve varlk derken, ister mantki
olsun isterse ontolojik olsun, iki ayr varlktan bahsetmenin mmkn olmadn
sylerler. rnek olarak Cveyn, mantksal bir ayrmla zt ve varlk ayrmn kabul
342
Hayrani Altnta, bn Sn Metafizigi, Ankara 1992, s.3
343
zmirli smail Hakk, age, c.1, s.256
344
bn Sn, if lhiyt II, s.344; Mehmet Da, Cveyn'nin Allah Alem Gr, (Baslmam
Doentlik Tezi) s.21
345
zmirli smail Hakk, age, c.1, s.254; Mustafa Sabri, Mevkfu'l-Akl, c.3, s.98
346
347
Nesef, Bahru'l-Kelam, s.30
90
etmez. Cveyn'ye gre, varlk bir sfat olmayp, ztn kendisidir, varlk yer kaplama
eklinde cevherin ztna katlm bir sfat olmayp, cevherin kendisidir, varl
bilmek zt bilmektir.
yle grlyor ki varlk ve zt ayrmn yapmayan E'arler, zihinsel varlk ile

zihin d varlk ayrmn yapmadklarndan bu neticeye varmaktadrlar. Zihinsel
varl ayr bir varlk olarak grmedikleri iin tek varlk olarak zt kabul
etmektedirler. Filozoflar ise zihinsel varla ayrca bir varlk olarak baktklar iin
Zorunlu varlkta varl zttan ayrmamakla ztn birliini korumu olmaktadrlar.
Ayrca zorunlu varlkta varlk-zt ayrm yapmamakla O'nun bilinemeyeceini de
temellendirmi olmaktadrlar. Ancak ayn ayrm mmkn varlk alanna
uygulamamaktadrlar. yle ise problem bilgi problemidir, dier bir ifade ile zihinsel
varl zihin d varlk gibi kabul etmekten dolay bir eyin iki varl olaca
endiesinden zt-varlk ayrm ile ilgili farkl grler ortaya kt sylenebilir.
u halde metafizik anlamda varln asln ifade eden zt, varla yapay ve
zamansal olarak erien taayynlere bir karlktan ibarettir. Zt cevherden srf soyut
olmasyla, vcuttan da saf anlamda ideal olmasyla ayrlmaktadr.
5. Zorunlu Varln Zt'nn Nedensiz Oluu
Kur'an'da birok ayette yaratan ve yaratlan ayrm yaplmaktadr.

Grdmz yer-gk ve ikisi arasndakiler yaratlan, Allah'n ise bu alemin tek
yaratcs olduu defalarca vurgulanr. "Gkleri, yeri ve ikisi arasnda bulunanlar biz
yarattk."348 Ayetlerde yaratlann yaratc olamayaca da zerinde durulan en temel
konulardan birisidir. "te bunlar Allah'n yarattklardr. O'ndan bakasnn ne
yarattn bana gsterin."349 Biz bu ayetten grnen varlklarn kendi kendilerinin
yaratcs olamayacaklarn rahatlkla karabiliriz. Ayrca Allah kendisinin Evvel,
hir, Zhir ve Btn350 olduunu belirtir. Birbirine zt gibi grnen bu kelimeler O'nu
yaratt eylerden farkl olduunu da ortaya koymaktadr. Allah ilktir, her eyden
ncedir, balangc yoktur. Sondur, varlklarn yok oluundan sonra da O bkdir.
Zahirdir, varl birok delille gn gibi aktr. Btndr, ztnn hakikati duyular ile
348
Ahkaf 46/3
349
Lokman 31/11
350
Hadid 57/3
91
idrak edilemez.351 Kur'an, etrafmzdaki varlklara dikkati eker bu varlklarn var

edenini sorgulamamz, dnmemizi tler.
fade etmeye altmz Kur'an'n ikna metodu, slm felsefesi ve Kelam

tarafndan kavramsal tartma zeminine kaydrlmtr. Kuran'daki yaratan-yaratlan
ayrm esas alnarak mevcutlar iki ksma ayrlmtr. Nedenli varlk-nedensiz varlk,
zorunlu varlk-mmkn varlk, nedeni kendisi olan varlk- nedeni bakas olan varlk
gibi. imdi bu ikili yapnn geliim sreci ve kavramsal tahlilini yapmaya
alacaz. Kind, Frb, bn Sn, E'ar kelamclar ve Gelenbev'nin 'zt' ile ilgili
grlerini bu erevede deerlendireceiz.
lk slm filozofu Kind, ilk nce eylerin sebeblerinin ne olduunu aratrr.

Ona gre tabiat her trl deiimin sebebidir. Tabii olan deiiklie urayan
olduuna gre fizik (tabiiyyat) deienin, metafizik ise deimeyenin bilgisini verir.
Kind 'bir ey kendisinin sebebi olamaz' ilkesinden hareketle deimenin sebebinin
deime, deienin sebebinin ise deien olamayaca neticesine varr. Kind,
deien fizik alandan, deimeyen metafizik alana geiin bilgisinin temelini
hazrlam olmaktadr.352
Kind, Ezel varln ne olduu ve ne olmad ile ilgili hkmlerde bulunarak

'zt'n hasseleri, lazmlar, hkmleri eklinde Felsefe ve Kelamda ortaya kan
dncelerin genel erevesini vermektedir.
Kind'ye gre Ezel yle bir varlktr ki O'nun hakknda mutlak olarak yokluk
sz konusu deildir. Ezel'nin ncesi yoktur ve varln srdrmesi bakasna bal
deildir. O sebebsiz varlktr. Ezel iin drt sebep yani konu (madde), yklem
(suret), etkin (fail) ve gaye sebep yoktur. Grlmektedir ki Kind sebeplilii fizik
alanda, sebepsizlii ise metafizik alanda temel olarak almaktadr. Aristo'nun drt
sebep anlayn benimsediini ve onlarn tabiat alannda gerekletiini kabul
ettiini grmekteyiz. Ayrca Kind, bozulan-bozulmayan, deien-deimeyen
ayrm da yapmaktadr. Ona gre ezel olan bozulmayandr ve deimez, nk
O'nda eksiklikten yetkinlie doru bir gei sz konusu deildir. Bozulu ve deiim
351
Elmall, Hak Dini Kur'an Dili, 1979, c.7, s.4730-4731
352
Mahmut Kaya, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri (Kind), stanbul 2003, s.15
92
sebeblinin yani fizik alannn deimesidir.353 Bu ifadelerde Aristo'nun etkisi

grlmektedir.
Frb, zorunluluk, varlk ve imkan kavramlarnn bilgisinin baka bir bilgiye

dayanmayan, zihinde yerlemi olarak bulunan apak manalar olduu esasna
dayanarak varlk kavramn iki ksma ayrmaktadr. lk defa onun metinlerinde
kavram olarak 'varlk', kavramn karl olan zihin d varlk olarak da 'zt'
beraberce kullandn grmekteyiz. Frb, zt dnldnde varl zorunlu
olmayan mmkn varlk, zorunlu olan ise zorunlu varlk olarak isimlendirir.
Mmknn mevcut olmadn dndmzde bundan dolay muhal gerekmez.
Zorunlu varln mevcut olmadn dndmzde ise bundan muhal gerekli olur.
Kind'de olduu gibi Frb'de de zorunlu varln nedeni (illet) yoktur. O eyann
varlnn ilk nedenidir. Frb mmkn varln nedenli oluundan hareketle
nedenler serisinin (teselsl) ilk nedende sonlandrmaktadr. Zira ona gre teselsl
muhaldir. Yine Kind'de olduu gibi zorunlu varln zt drt nedenden uzaktr.
Frb de Kind gibi zorunlu varln, ilk neden olmaktan baka mmkn varlkla bir
ilikisi grlmemektedir. O da drt nedeni tabiatn znde grmektedir. Yine Kind
gibi Frb de O'nun varlnda bir deimenin olmadn kabul etmektedir.
Kind'den farkl olarak Frb, varlk-mhiyet ayrm yaparak zorunlu varln
mhiyetinin olmadn, O hibir eyin delili olmayp aksine her eyin varlnn
delilinin o olduunu aka belirtmitir. Frb muhalden sz ederken henz
mmteni kavramndan sz etmemektedir. Diyebiliriz ki, Frb ilk defa 'bakasyla
zorunlu' ifadesini ortaya atmtr. Zorunluluun mmkn varla transferi olarak
grlen bu ifadenin altnda mmknn nedeninden bamsz kalamayaca
dncesi yatmaktadr. Frb'ye gre mmkn, ztyla zorunlu olamayacana gre
bakasyla zorunlu anlamna gelmi olmaktadr.354
bn Sn, zorunlu varln zt ile ilgili bir takm ayrc zellikler (havas) tesbit
eder. Gazl buna ztn lazmlar, son dnem kelamclar ise zorunlu varln
hkmleri derler. bn Sn, Frb gibi akl bakmndan varl iki ksma
ayrmaktadr. Zt dnldnde varl zorunlu olmayan 'mmkn varlk', zt
dnldnde varl zorunlu olan ise 'zorunlu varlk' olarak isimlendirir. bn Sn
353
Mahmut Kaya, age, s.16-17
354
Frb, Uyunu'l-Mesil (Islamic Philosophy Volume 12 iinde) Frankfurt 1999, s.57
93
varln zorunlu olmasn ve zorunlu olmamasn zt zerine yklemektedir. Buna

gre 'zt' lafz herhangi bir eye nisbet edilmemekte, hkmler onun zerine
verilmektedir.
bn Sn'nn zt hakknda zerinde uzunca durduu ikinci husus zorunlu

varln nedeninin olmamasdr. Bu grn Kind ve Frb'de de olduunu ifade
etmitik. Ancak bn Sn bu hususu dierlerinden daha fazla aklamaya zen
gstermektedir. bn Sn'ya gre zorunlu varln bir nedeni olsayd, onun sayesinde
var olurdu. Varl herhangi bir ey sayesinde olan her ey zt bakasyla birlikte
dnld iin varl zorunlu deildir. Dolaysyla ztyla zorunlu varlk deildir.
yle ise zorunlu varln nedensiz olduu ortaya kmaktadr.355 Grlmektedir ki
bn Sn sebepli-sebepsiz ayrm yaparak zorunlu varlk anlayn ortaya
koymaktadr. Eer sz konusu olan zorunlu varlk, bir sebebin sonucu olarak mevcut
olduu akli yapmz bakmndan dnlemez durumdaysa onun Ztyla zorunlu
olduu yargsna varmamz kanlmazdr. Akl bakmndan yokluu dnlemeyen
ve varlnn bir sebeple olmasn imkansz grdmz bu varlk Ztyla zorunlu
varlktr. Zorunlu varlkla ilgili zmlemede bn Sn olumsuzlama (selb) yntemini
kullanmaktadr. Bu yaklam 'varlnn sebebi olmamak' eklindedir. Zorunlu
varln bu nitelii sayesinde, bakasyla zorunlu (mmkn) olan btn varlklardan
onu kesin bir ekilde ayrmaktadr. bn Sn sadece bu nitelikle deil, Ztyla
Zorunlu varln, bakasyla zorunlu varlklardan her ynyle ortaklk ya da
benzerliinin olmadn (mbayin)356 belirtmektedir. Buna gre bn Sn olumsuz
yaklamn genelletirmektedir. Diyebiliriz ki o, mmkn varln ne olduuna
bakarak, Zorunlu Varln ne olmadn karmaya almaktadr. unu da
belirtmeliyiz ki 'varlnn zorunluluu zt sayesinde olan' (vacibu'l vcud biztihi)
ile 'varlnn zorunlululuu zt sayesinde olann nedensiz olmas' arasnda bir
eliki grlmektedir. Filozoflar 'zorunlu varln dnda bir ey' kendisinin nedeni
olamaz deselerdi bu ok ak bir ifade olurdu. Ancak nedensiz olmak mmteni iin
de geerli olabilir. Zira mmteni d dnyada ne var olmu ne de var olacaktr.
Dolaysyla nedensiz olmaya mmteni vacib varlktan daha layktr. Belki de Kind,
355
bn Sn, if lhiyt I, s.37-38
356
bn Sn, age, s.37
94
Frb ve bn Sn357 bu durumu fark ettikleri iin mmteniden fazla sz

etmemektedirler.
bn Sn zorunlu varln ne surette olursa olsun sebebi olmadn belirtirken

sebebleri Aristo geleneinde olduu gibi drt olarak belirler. Bunlar, etkin, g,
madd ve sur sebeplerdir.358 bn Sn zorunlu varln ztndan bu drt sebebi
dlamakta ve onlar fizik alan iin geerli grmektedir.
6. Zorunlu Varln Ztnn Nedeninin Yine Zt Oluu
Tehft geleneini balatan Gazl, filozoflarn 'zorunlu varln nedeni yoktur'

iddialarn eletirmesine ramen Tehft'nde alternatif bir dnce ileri srmez..
nk Gazl sebeplilik yerine adet anlayn ileri srmektedir. Kald ki zorunlu
varln ztnn nedeni olup olmadn sz konusu etsin. Gazl filozoflarn gr
olarak u nakilde bulunur: Alemdeki varlklarn ya illeti vardr, ya yoktur. Varsa
bunun da ya illeti vardr, ya yoktur. kinci illette de durum ayndr. u halde illet
arama ii, ya sonsuza doru zincirleme devam edip gider ki bu muhaldir; veya bir
noktada son bulur. Bu son nokta varlnn illeti olmayan ilk illet olur. Gazl
'illetlerin bir dize halinde sonsuza doru devam edip gitmesi muhaldir' szn
mantki bir suretle mi yoksa baka bir nerme vastas ile mi bildiklerini filozoflara
sormaktadr. Gazl'ye gre filozoflarn mantki bir zaruretle iddialarnn doru
olduunu sylemelerine imkan yoktur. nk onlar evveli olmayan bir takm
hdislerin bulunduunu caiz grmektedirler. Sonu olmayan varlklarn bulunmas
caiz grld vakit, bu varlklarn birinin tekine illet olmas ve son tarafn malul
olmayan bir malulden ibaret olup dier tarafn, illeti olmayan bir illette son
bulmamas uzak saylmaz.359 Gazl varln nedeninin olmamasn srf bir
olumsuzluk olarak grmektedir. Byle bir olumsuzluk iin 'ztndan mdr?, bir illet
gerei midir? diye sorulamaz. Dolaysyla nedenli-nedensiz ayrm asl olmayan bir
burhandr. Gazl 'zorunlu varln' manasnn varlnn nedeni olmayan yine
357
bn Sn ifsnda mmteni'nin tarifi hakknda sylenenleri zikreder. Ama bunlar kendi gr
olarak zikretmez. Mmteni' ile ilgili grlere 'm ygl' ifadesiyle balamas bunu gstermektedir.
Bkz. bn Sn, if lhiyt I, s.35
358
bn Sn, Risleler (Rislet'l-Ariyye), ev. Alpaslan Akgen, M.Hayri Krbaolu, Ankara
2004, s.47
359
Gazl, Tehft, s.110-111
95
varlnn nedensiz oluunun da nedeni olmayan eklinde anlamaktadr. Yani zorunlu

varln nedensiz oluu zt dolaysyla deildir. Ne varlnn nedeni vardr, ne de
nedensiz olduunun nedeni vardr.360
Filozoflarn 'zt nedensiz' olarak kabul etmelerine alternatif bir dnce

oluturma gayretini Gazl'de grmekteyiz. Ancak Gazl bn Sn'nn ifadesindeki
elikiden birisini alarak farkl bir gr ileri srmtr. Gazl'nin temel ayrm
'varl ztndan olan- varl bakasndan olan' eklindedir. Varl ztndan olup,
bakasndan olmayan zorunlu (vacip) varlktr. Kendi ztndan bir varl olmayan
Gazl'ye gre mmteni ve mmkn iine almaktadr. Kendi ztndan bir varl
olmayan ya mmtenidir, ebedi olarak var olmas muhaldir, ya da ztnda
mmkndr. Var olmas bakasna baldr. Fakat zorunlu varln varl bakasna
bal deildir.361 Buna gre u neticeyi karabiliriz. Mmknn yokluundan dolay
vacip varln da yokluu gerekmez ancak zorunlu varlk yok farz edilse mmkn
varlk diye bir ey kalmaz. Baka bir ifade ile mmkn varlk zorunlu varln varlk
art deil ancak vacip varlk varsa mmkn varln varlndan sz edilebilir.
Gazl'ye gre dier varlklar zorunlu varla bal, zorunlu varln zt ise
onlara bal deildir. Gazlnin maksad zorunlu varln ztnn nedensiz olduunu
ortaya koymak deil, O'nun esersiz olabileceini ispat etmektir. Ona gre Zorunlu
varln dndakiler yok olsalar bile bu yokluk zorunlu varln da yokluunu
gerektirmez. Tersine dier varlklar, zorunlu varln varlna baldrlar. nk
nedenli nedene baldr fakat, neden nedenliye bal deildir.362 Gazl neden-
nedenli ilikisinde endiesini u nakille vurgulamaya alr. 'Baz insanlar, Allah'n
yokluu farz edilse bile bu yokluktan dolay alem var olduktan sonra yok olmas
360
Gazl, Tehft, s.117
Gazl hakknda farkl iki tesbit grmekteyiz. Birisi: Gazl, zorunlu varlk kavramndan 'varl
iin bir illet bulunmayan, zorunlu olarak ve ittifakla sbit olan bir mevcudu' anlamaktadr. kincisi:
Filozoflarn, 'zorunlu varln ya ztndan veya baka bir sebepten dolay sebebi yoktur' szleri
Gazl'ye gre hatal bir blmeyi ifade etmektedir. Birincide zorunlu varl nedeni olmayan, ikincide
ise 'ztndan veya bakasndan dolay nedeni olmayan' ayrmnn hatal olduunun Gazl tarafndan
sylenmesi elikili bir durum sergilemektedir. Bkz. Vahdettin Bac, Ontolojik Delil Ynnden
Zorunlu Varlk zerine Bir nceleme, (Baslmam Doktora Tezi) Erzurum 1985, s.55,61
361
Gazl, Maksdu'l-Felsife, s.203-204
362
Gazl, age, s.212
96
gerekmez, deme cesaretini bile gstermilerdir. Bu iddiay rnek alarak usta ile bina
arasndaki ilikiyi gstermilerdir. Usta binay yaptktan sonra lse, ustann
lmesiyle binann yklmas gerekmez, bina ayakta kalmaya devam eder.363 kisi
arasndaki fark bize gre aktr. Bina, ustaya paralarn hareket ettirip yerine
yerletirmede ihtiya duyarken, alem Allah'a yaratlmada ve yaratldktan sonra
varln devam ettirmede ihtiya duyar. yle ise bina-usta arasndaki nedensellik
ilikisi, Allah-alem arasndaki ilikiye benzememektedir.
Fahreddin Rz de 'ztn nedensiz' oluuna katlmaz aksine olumlu yaklam

sergiler. Rz'ye gre zorunlu varlk varln, ztndan dolay hak eder. Rz'nin
ayrm, 'varl ztndan dolay hak eden- varl bakasna dayal olmayan'
eklindedir. Birincisi olumlu, ikincisi olumsuz bir durumdur.364 Rz'ye gre bir ey
ilk nce vacip olmadka var olmaz. yle ise vucup varlktan nce gelir. Buna gre
varl haketme yn hak edenin hsl olmasndan nce gelmesi gerekir. Zorunlu
varlkta varl hak etme ztndan olmasdr. Bir eyin var olmas da olumsuz
vasflarndan ncedir. Zira olumsuz vasflarn kendi ztlarnda taayynleri yoktur. Bu
verilere gre Rz'nin zt merkeze aldn yani 'zt, zorunluluk ve varlk'
sralamasn yaptn syleyebiliriz.
Celaleddin Devvn, zt esas alarak zorunlu varl tesbit etmektedir.

Filozoflarn aksine ztn kendi nefsine tam illet olduunu aka belirtmektedir. Ona
gre varlk ztna nazaran gerekli ise o zorunlu varlktr. Yokluu ztndan dolay
gerekli ise o da mmtenidir.365 Devvn, zorunlu varlk hakknda nedensellii kabul
etmi gzkmektedir. 'Vacip varlk, zt yine zt nedeniyle olandr'366 eklindeki
ifadede, varlk- zorunluluk- zt kavramlar arasndaki iliki sz konusu olduunda
zt, zorunlu varln tam illeti olmaktadr.
363
Gazl, age, s.206
364
Rz, Mabhisu'l-Merikyye, thk. Muhammed Mu'tesimbillah el-Badd, Daru'l-Ktb'l-
lmiyye, Beyrut 1980, c.1, s.208
365
Devvn. sbtu'l-Vcib el-Kadme thk. Seyyid Ahmet Tsrikan, Tahran 2002, s.76; Rfat,
Delilu'l-kan, Dersaadet 1316, s.29-30
366
Devvn, erhu'l-Akidi'l-Adud, (Sayfann i ksm izgi ile iki ksma ayrlm st taraf
Devvn'nin, c'nin Akaid'ine yapm olduu erhdir, alt taraf ise Gelenbev'nin bu erhe yapm
olduu hiyedir.) Matbaa-i mire, 1317, c.1, s.232
97
Gelenbev bu lafz arasndaki ilikiye dikkat ekmektedir. Zt, kelamclara

gre varlna tam illettir. Filozoflar ve aratrmac (muhakkik) kelamclara gre
ztn, varln ayns olmasdr. Bu u anlama gelmektedir. O zorunlu varlk hass
varlktr, ztyla kimdir' eklindeki Devvn'nin erhine Hiye yaparken Gelenbev,
zt ile varlk arasndaki ilikinin iki trl olabileceini belirtir. Varlk zta zit bir
vasf olsa ya darda ona arz olur ki bu muhaldir. nk bir eyin bir ey iin sbit
olmas onun darda var olmasnn bir alt birimidir. Bu durumda ztn, kendisine
varln arz olmasndan nce var olmas gerekir. Ztn kendi kendisine varlkta nce
gelmesi gerekir. Yine varlk zta artk bir vasf olsa ona zihinde arz olur ki bu da
muhaldir. Zira mhiyetin zihinsel varln kabul etmeyen asndan varlk zta ne
zihinde ne de darda arz olmayacaktr. Neticede mevcut mhiyetin ayns olacaktr.
E'arlerin zt- varlk birliktelii ile ilgili dncelerinin temelinde zihinsel varl
kabul etmemeleri yatmaktadr.
Gelenbev'ye gre E'arler zihinsel varl kabul etselerdi, varln zta zit
olduunu da kabul ederlerdi. Son dnem E'ar alimlerinin zihinsel varl inkar
etmeleriyle birlikte mmkn ve vacip varlkta varln zta zit olmas ile ilgili
vardklar gr onlarn meseleye vakf olmadklarn gstermektedir. Onlar zihinsel
varl inkar etmiler fakat onun yerine 'taakkul varlk' ad altnda nefs'l-emirde
itibari durumlarn (el-umuru'l-itibariyye) varln kabul etmek zorunda kalmlardr.
Ancak Gelenbev'ye gre byle bir varlk eidi yoktur. E'arlerin ya zihinsel varl
kabul etmeleri ya da varln mhiyete darda arz olmasn kabul etmeleri
gerekmektedir. Gelenbev ihtilafn kaynan yle ortaya koymaktadr. Mmknde
ve vacipte varln zta zit olduunu kabul edenler onun harite mevcut hakiki bir
nitelik mi yoksa sadece zihinde varl bulunan itibari mi olduunda ihtilaf
etmilerdir. Kelamclarn ou o niteliklerin harite mevcut hakiki nitelik olduunu
kabul etmilerdir.
Gelenbev varlk-zt ayrmnda 'ztyla vacip olan varln' ne anlama

geldiini u ekilde belirtmektedir. Ztyla zorunlu olan varlk, ztn gereidir, zttan
baka bir faile ihtiya duymaz.367 Gelenbev'ye gre varln, kendisine zit olan bir
varlkla olmakszn varln kendi kendisiyle gereklemesinin anlam, bir ey varsa
ya vacip varlkta olduu gibi kendi ztndan dolay vardr ya da mmkn varlkta
367
Gelenbev, Hiye ale'l- Cell, c.1, s.233
98
olduu gibi bakasndan dolay vardr. Varl kendi ztndan olan zorunlu varlk,
kim olaca baka bir varla ihtiya duymaz. yle ise filozoflara gre mec'l olan
hass varln mhiyetinin kendisi olur, mhiyetin varlkla vasflanmas deil. Buna
gre zt ile ilgili karmza iki durum kmaktadr. Birisi hass varln mhiyetinin
kendisi (nefsi) dieri ise mhiyetin varlkla vasflanmas.
Gelenbev, filozoflara u itirazn yaplabileceini belirtir. Darda mevcut olan

aka darda olmayana (madm) rz olamaz. Neticede, darda var olann
dardaki mhiyete rz olmas gerekecektir. Halbuki bu batldr. Bu nedenledir ki
Frb, bn Sn ve zihinsel varl kabul eden dier muhakkik filozof ve kelamclar
yukardaki ikinci durumu yani mhiyetin varlkla vasflanmasn kabul ettiler. Buna
gre varlk mhiyete sadece zihinde arz olur. Dolaysyla ikinci kategorilerden olur.
kinci kategoriler de zihinsel gerekliklerdir. Bu esaslara gre E'arlere u itiraz
yaplabilir. Dardaki varlk asndan varln hviyetinin mevcudun hviyetinden
ayrt edilmemesi, dardaki varln hviyetinin mevcudun hviyetinin ayns
olmasn gerektirmez.368 yle ise vcudun hviyeti ile mevcudun hviyeti
hakkndaki kullanmlar birbirine geerli olabilir. Zira ikinci kategorilerden olduu
iin varln d dnyada hviyeti yoktur.
Gelenbev'ye gre aslnda ztn varlnn ayns olmas ile ilgili filozoflarn
gr yine kelamclarn kastettii bir grtr. Zira zt, mevcut olan ahsiyet
kazanm hviyet zerine yklem yapmalar kelamclar iin mmkn olamaz. nk
varln mevcut mhiyete arz olmas gerekecektir. Neticede ztn iki vcudu olmu
olacaktr. Zihinsel ve zihin d varlk olarak 'ztn hass varln ayns olmasndan'
maksat; varl zorunlu ztn, varl gerektirmesi ve varln zttan ayrlmasnn
mmteni olmasdr. Bu durum 'ztn nedensellii (illiyyet'z-zt) yoluyla olduu gibi
'ztn, varln ayns olmas' yoluyla olmas daha ncelikli olur. nk bir eyin
kendi nefsinden ayrlmas mmtenidir. Bu nedenle yle dediler: Kelamclara gre
ayrln tasavvur edilmesi mmkndr fakat bu tasavvurun gereklemesi (el-
mtesavver) muhaldir. Filozoflara gre ise ikisi de muhaldir. Bunlara dayanarak
Gelenbev 'varln zorunluluu, ztn varln ayns olmas' eklinde olsayd vacipte
de mmknde de vacip olmas gerekirdi, eklindeki iddia aka batl olduu369
368
Gelenbev, Hiye ale'l- Cell, c.1, s.233
369
99
grndedir. yle grnmektedir ki zihinsel varlk alanna giren varlk ve

zorunluluk zta yklem yaplmakla ztta bir oalma olmamaktadr. Filozoflar ve
kelamclar aslnda ayn endieyi paylamaktadrlar yani Tanr'nn birliinin ihlal
edilmemesine zen gstermektedirler. Dikkat edilmesi gereken husus bize gre
udur. Zihin d varla bal olarak zihinsel varl kabul etmek, bir eyin ontolojik
olarak iki varlnn olaca anlamna gelmemektedir. Filozoflar bilgiyi tabii
nedensellikle ilikilendirdiklerinden zihinsel varl ontolojik varlk olarak kabul
ettiler ve Tanr'da ikilii ortadan kaldrmak iin zihinsel varlk olan 'varl' Tanr'nn
ztndan ayrmadlar. E'arler de benzer ekilde varlk olarak sadece zihin d
gereklik kabul ettikleri iin zihinsel varl inkar etmek zorunda kaldlar. Halbuki
insan zihninin yaps gerei her eyi sembolletirerek kendisine zihinsel varlk alan
amtr. Zihinsel varlk, zihin d varlk alanna bal olarak deerlendirilir ve iki
alann snrlar iyi tesbit edilirse karkln zleceine inanmaktayz.
7. Zorunlu Varln Ztnn zellikleri
Varlk, zorunluluk ve zt lafzlar arasndaki iliki zerinde durduk, zellikle de

ztn nedensiz ve nedenli oluu ile ilgili grleri deerlendirdik. Ztn daha net
anlalmas iin ona bir takm zellikler atfedilmektedir. Bu zellikler havass370
levzm371 ahkm372 olarak da ifade edilmektedir.
Ztyla zorunlu varlk, var olmada bakasna muhta olmaz. Zt varln tam
olarak gerektirdii iin ncesinde yokluk olmadna hkmedilir. Buna gre ztyla
zorunlu varlk hem ezel hem ebedi, hem kadim hem bkdir. Ztyla zorunlu (vacib
li ztihi) ezel olmazsa ncesinde yokluk olur. Halbuki varlk onun ztnn gerei
olduu iin ncesinde yokluk olamaz. Yine ztyla zorunlu kadim olmazsa var
olmas iin bir varla muhta olur. Ancak ztyla zorunlu varlk asla varlnda bir
mevcuda muhta olmaz.373 Muhta olan yaratlan varlklardr. Nihai olarak varl iki
temel ksma ayrabiliriz. Birisi, yaratlm alem, dieri yaratandr. Bu alem, daha
nceden de zerinde durduumuz gibi kendi kendisinin varlk nedeni olamaz. Zira
onda eksiklik ve kusur grlmektedir, tam mkemmel deildir.
370
bn Sn, if lhiyt-I, s.37
371
Gazl, Maksdu'l-Felsife, s.210
372
Kad Beydv, Tavliu'l- Envr, Matbaa-i mire, 1311, c.1, s.148
373
zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelam, c.2, s.246-247
100
Tek bir ey hem ztndan dolay zorunlu (vacib li ztihi) hem de bakasndan
dolay zorunlu (vacib li gayrih) olamaz. nk bir ey bakasndan dolay zorunlu
ise o bakas yok olunca kendisi de yok olur. Ancak znden dolay varl zorunlu
olan bakas yok olunca kendisi de yok olmaz. yle ise bir ey ayn anda hem
znden dolay hem de bakasndan dolay zorunlu olamaz.374 Bakasndan dolay
zorunlu iki farkl ekilde anlalmaktadr. bn Sn alem iin bu kavram
kullanrken375 kelamclar Allah'n sfatlar iin kullanmaktadrlar. bn Sn
zorunluluu aleme aktarmakla temel ayrma aykr hareket ederken, baz kelamclar
zt ve sfat arasnda bakalk (gayr) olduunu dolayl olarak kabul etmi
olmaktadrlar. Bu konuya sfatlar bahsinde tekrar dneceiz.
znden dolay zorunlu olan ne zihinde ne de darda birleik olamaz.376

znden dolay zorunlu olan bakas ile birleik olamaz. Zira her birleik olan
cz'ne muhtatr ve cz kendisinden bakadr. Her birleik olan bakasna
muhtatr. Bakasna muhta olan her ey z bakmndan mmkndr. yle ise z
bakmndan mmkn olan, z bakmndan zorunlu olamaz.377
Ztndan dolay zorunlu olann varl, mhiyeti zerine artk (zit) deildir.
nk zorunlu varlk mhiyetten bamsz ise onun sfat deildir, bamsz deilse
zyle mmkn olup bir etki edene (messir) muhtatr. Eer o etken bu mhiyet ise
iki durum sz konusudur. Ya bu mhiyet varl zorunlu klarken vard ya da yoktu.
Birincisi muhaldir nk, mhiyet bu varlkla var olsayd, bir tek varlk yine kendi
varlnn art olurdu. Eer bakas sayesinde mevcut olsayd, mhiyet iki defa
mevcut olmu olurdu. kinci durum da muhaldir. Yani mhiyet varl zorunlu
klarken yok idiyse bu da muhaldir. nk yok olann varla etken olmasn caiz
grrsek Allah'n varln faili olduuna delil getiremeyiz. nk yok olan bir eyin
varla etki etmesi aka muhaldir.378
Zorunlu varlk ilinti olamaz. nk ilinti cisme baldr. Cismin yokluu

ilintinin de yokluunu gerektirir. Oysa biz zorunlu varl bakalaryla baml
374
c, Mevkf, s.70; Rz, Kitbu'l Muhassal, thk. Hseyin Atay, Kahire 1991, s.177
375
bn Sn, Nect, s.262; Hseyin Atay, bn Sn'da Varlk Nazariyesi, s.161-162
376
c, Mevkf, s.70; Rz, Muhassal, s.178-179
377
c, Mevkf, s.70
378
Rz, Muhassal, s.178-179; c , Mevkf, s.70; Gazl, Maksdu'l-Felsife, s.211
101
olmayan varlk olarak ifade etmekteyiz. linti (araz) ise mmkndr. Her mmknn
varl bakasna baldr.379
Zorunlu varln deimesi muhaldir. nk deime kendisinde olmayan bir

niteliin sonradan meydana gelmesinden ibarettir. Her sonradan meydana gelen bir
sebebe muhtatr. Bu sebebin vacibin dnda bir ey olmas da muhaldir. Bu sebebin
zorunlu varln kendisi olmas da filozoflara gre muhaldir. nk zta gerekli olan
her sfat, ztla beraber bulunur, ondan geri kalmaz.380 Filozoflarn bu grlerine
kar bir ksm kelamclar sfatlarn kendi ztlaryla zorunlu olmayp zt ile zorunlu
olduklarn ileri srmlerdir. O sfatlarn yokluu mmtenidir. nk onlar zorunlu
klan ztyla zorunlu olan zttr.381 Zorunlu ztn nitelikleri konusunda buna tekrar
dneceiz.
Zorunlu varlk dnda kalanlar mmkn olduklar iin bir nedene ihtiya
duyarlar. Nedenler serisinin zorunlu varln ztnda sona ermesi gerekir. O'nun da
tek olmas gerekir.382 Bundan u netice kar. Evreni ncelikle z gerei zorunlu,
her ynyle bir, varl ztndan olan ve srf varln hakikati olan zorunlu varlk var
etmitir. Zorunlu varlk kendi dndaki varlklarn varlk nedenidir.
8. Modal Olarak zsel Zorunluluk (ed-Darrat li Ecli'z-Zt)
Modal kavramlarn en ak olannn mmteni olduunu ilk defa ileri srenin

Gelenbev olduunu daha nce belirtmitik. Bu nedenle Gelenbev'nin dnce
sisteminde, nihai olarak, muhal nermelere dayanlr. Bu durum, her kelamcda az ya
da ok grlmektedir. nsan zihni en st dzeyde temel ayrm yapmaktadr. Bir
ey varsa iki taksim yaplabilir. Var olan bu ey ya kendi kendisinden dolay vardr;
buna vacip denir. Ya da bakasndan dolay vardr, buna da mmkn denir, ya da
yoktur var da olmayacaktr, buna ise mmteni denir. yle ise varlk sz konusu
olduunda iki temel ayrm yaplmaktadr. Yaratan ve yaratlan. nanan veya
inanmayan herkes tarafndan kabul edilen bir husus vardr ki o da, 'varl
kendisinden olan' diye bir varln kabuldr. Bu, inanan iin Tanr'dr, inanmayan
379
Gazl, age, s.110
380
Gazl, age, s.210
381
sfehn, Metliu'l-Enzar, Matbaa-i mire, 1311, c.1, s.150
382
Gazl, Maksdu'l-Felsife, s.222
102
iin genel olarak varlktr yani evrendir. nananlarn Tanr'ya ykledikleri zellikleri,
inanmayanlar fizik aleme yklemektedirler. Kur'ann temel amalarndan birisi de
yaratcnn varln insanlara telkin etmektir. Mantk, Felsefe ve Kelam bu
kavram temel alarak alt birimleriyle dncelerini rglemeye almlardr. imdi
Gelenbev'nin zorunlulua hangi anlamlar yklediini irdelemeye alacaz.
Gelenbev, zorunluluu vcub anlamnda da kullanmaktadr. Mutlak vcub,

zyle zorunlu ve bakasyla zorunluyu kapsamna almaktadr. Bu iki ksm da ezel
ve ebedi ksmlarna ayrlmaktadr. Zorunluluk, Gelenbev'nin baslm olan imkan
risalesinde yedi balk altnda incelenirken bizim tahkikini yaptmz 'Miftahu
Babi'l-Mvecciht' isimli eserinde drt ana balkta incelenmektedir. kisi arasnda
yer yer benzerlikler grlse de genel olarak ifadeler farkl grlmektedir. imdi
kelam ilminin konularn yakndan ilgilendirdii iin her iki nshadan da
faydalanarak 'modal olarak zorunlu'nun eitlerine deineceiz.
Zt nedeniyle olan zorunluluk, konunun zt ve mutlak mhiyet nedeniyle olan

zorunluluktur. Mutlak mhiyette, dardaki btn durumlar gz nne alnmaz ve
hibirisi art koulmaz. Bu nedenle zt nedeniyle olan zorunlulua 'zt vucup' ad da
verilmektedir. Zt vucup, olumlu veya olumsuz nisbetin konunun mutlak
mhiyetinden ayrlmasnn mmteni olmasdr. Grlmektedir ki Gelenbev
zorunlunun tanmn bile mmteni kavramna dayal olarak yapmaktadr. Zt
nedeniyle zorunlulukta nisbet yle olur ki, nefs'l-emirde zdd gereklemek
suretiyle konudan ayrld farz edilse, kendisi dnda farz edilen btn durumlarda
muhal lazm gelir. Bu anlamda zt nedeniyle zorunlu, kendisi dnda bir durumun
varl veya yokluu art koulsun ya da koulmasn nisbetin konudan ayrlmasnn
muhal olmasdr. rnein, dier kadim sfatlarnda da olduu gibi Allah zt
zorunlulukla bilendir, hayat sahibidir. Bu kadim sfatlarn Allah hakknda sbit oluu
dardaki durumlar gz nne alnsn veya alnmasn vacip varlk iin zorunludur.383
Buna gre baz sfatlarn nesnesi olmadan da Allah'n bu sfatlarla vasflanmas
zorunlu grlmektedir. Dardaki durumlar art koulmadna gre bilinen olmadan
da O'nun bilen diye vasflanmas gerekecektir. Allah'n ztnn zorunlu olarak kabul
383
Gelenbev'nin "Mifth Babi'l-Mvecciht" ismiyle tahkikini yaptmz eserini ksaca Mifth
olarak dipnotta kullanarak "Risletl mkan" adl eserinden ayrm olacaz. Bu sayede, ihtiya
duyulduka farkl nshalarn kullanld da ortaya kacaktr.
103
edilmesi ile sfatlarnn ona yklem olmas farkl zorunluluk kavramlaryla

deerlendirilmektedir. Birincisi zt, ikincisi ise li eclizzt zorunluluktur.
Gelenbev, 'Yokluk, Vacip Varln hakikatinin dndadr. Eer O'nun yokluu

farz edilse zorunlu olarak bilen ve hayat sahibi olmazd zira olumlu nisbetin
yaplabilmesi iin aka konunun varlna dayaldr' sorusunu geersiz bir vehim
olarak grmektedir. Problem zt iin varlk kavramnn yklem yaplmasnda ve
ztn sfatlarnn nesnesi olmakszn O'na yklem yaplmasndan kaynaklanmaktadr.
Filozoflara gre Vacibin varl, zt ve mhiyetiyle ayndr. Yine E'arlere

gre de byledir. yle ise varln zttan ayrlmas ne tasavvurda ne de vakada sz
konusu olamaz. nk akl, bir eyin kendisinden ayrlmasn kabul edemez.
Kelamclarn ounluuna gre ise Vacibin varl ztna artktr. Buna gre
tasavvur, varlk ile zt arasn ayrmaktadr. Ancak Gelenbev'ye gre her ne kadar
tasavvur, zt varlktan ayrsa bile vakada zt varlktan ayrlmaz. kisinin ayrlmasn
akl muhal grmektedir. Zira varln zttan ayrlmas mmkn olsayd O'nun vacip
varlk deil vakada mmkn varlk olmas gerekirdi. Byle bir ey sz konusu
olamaz nk vacip varln zorunlu olduuna kesin deliller vardr. Bu gryle
Gelenbev, Frb ve bn Sn'dan farkl dnmektedir. Onlara gre vacip varlk
kendisi dndaki varlklarn varlnn delillidir. Gelenbev'ye gre vakada vacip
varln mhiyetinden ayrlmas mmteni olduu iin onun yokluunu farz etmek
onun ayn anda hem var hem yok olmasn gerektirir. Varlk ve yokluun
kendisinden ayrlmasnn caiz olduu eyler mmkn varlklardr. Ayn ekilde
ztyla mmteni olann varl farz edilse, varlk ve yokluun bir araya gelmesi
gerekecektir. Bu nedenle filozof ve kelamclar ztyla vacibin yokluu veya ztyla
mmteninin varl farz edilse varlk ve yokluk eklinde iki zddn bir araya gelmesi
gerekecektir, demektedirler. Bu ise Gelenbev'ye gre akl asndan geersizdir.
Gelenbev, 'varlk' artyla veya 'yazma' artyla ele alnan mmkn bu artn eliii
ile vasflanm olsayd iki zddn bir araya gelmesi gerekirdi rneini vermektedir.
Kendisinden ayrk olan artla mhiyetin durumu byle olursa, artn zt ile ayn
olduu zt hakknda ne denebilir? yle ise vacibin yokluu muhaldir, O'nun
yokluunu farz etmek baka bir muhali gerektirir.384 Gelenbev'ye gre bu muhaldir,
dier bir ifade ile varlk ve yokluun yani iki zddn bir araya gelmesidir.
384
104
Gelenbev'ye gre varlk konunun mhiyetiyle ayn olduu durumlarda veya

mhiyetin bir cz olmakla mhiyetin gerei olursa veya mhiyetin lzm olursa
btn bu durumlarda olumlu nisbet zt zorunluluk olarak gerekleir. Mmkn ve
mmtenilerde olumlu nisbet zt zorunluluk olarak gereklemez. Zira olumluluun
zerine dayal olduu varlk mmkn ve mmteni mhiyetin dndadr ve mhiyetin
gerei deildir. Gelenbev'ye gre zerine dayand varlk mhiyetin gerei deilse
zerine dayal olan olumluluk nasl olur da mhiyetin gerei olabilir. O'na gre btn
bu maddelerde385 gerekleen zorunluluk (vcup) bakasyla zorunlu (vcup bil gayr)
dr. sterse zorunluluk darda sbit olsun, yakmann ate, aydnlatmann gne iin
sbit olmas gibi.386
Zorunluluk isterse zihinde sbit olsun, rnein genellik (umum) ve tmelliin

(kll) zihinde mevcut olan insan iin sbit olmas gibi.387 Bu durumda d dnyadaki
ahslardan soyut olarak sadece zihinde insan kavram olarak zorunlu bir ekilde
vardr. Ancak bu insan kavram fertlerin kaplamndan ve fertlerin varlndan sonra
elde edilir. Dier bir ifadeyle zihindeki varlk d dnyadaki varlklara bal olarak
zorunlu bir ekilde sadece zihinde ortaya kmaktadr. Grlmektedir ki Gelenbev
zorunlu olumlu hkm, reel ve reele bal olarak ortaya kan ideal varlklara
uygulamaktadr.
Olumsuz nisbet hakknda Gelenbev, konuda zt zorunluluk gerekletiini

belirtmektedir. Bunlar ztyla vacip, mmkn ve ztyla mmteni. Birinciye u
rnei vermektedir. Allah, zt zorunlulukla cisim deildir. Bu olumsuzlama Allah
ile cisim arasn zorunlulukla ayrmaktadr. Ancak hkmn doru netice vermesi
Allah'n cisim olarak gereklememesine baldr. yle ise olumsuz hkm konunun
yokluuna baldr. Dier bir ifadeyle Allah cisim olarak gereklememeli ki nerme
doru netice versin. Gelenbev btn olumsuz nisbetlerde konunun yokluunu
nermenin doru netice vermesi iin gerekli grmektedir. Mmkn konusunda
olumsuz nisbete u rnek verilir. Hibir insan zorunlu olarak at deildir.388 nsan
ister d dnyada olsun isterse zihinde olsun insan olduu mddete at deil, at da
385
Modalitenin maddesi iin bkz. Mmteni konusu.
386
387
Gelenbev, age, Ek-1'de, s.8-9
388
Gelenbev, age, Ek-1'de, s.8-9
105
insan deildir. Konu yani insan mmkn varlktr ancak verilen hkmn
olumsuzluu zorunludur. Bu zorunluluun doruluu da insan ile atn bir birine
kartrlmamasdr. Vacip varlk ile mmkn varln birbirine kartrlmamas da
ayn ekilde zorunlu olmaktadr. Gelenbev mmteni iin ise u rnei vermektedir.
ki zddn bir araya gelmesi zorunlu olarak ta deildir. ki zd ile ta arasnda tam
anlamyla bir ayrklk vardr. Bununla birlikte olumsuz hkm zorunlu olarak ztyla
mmteni olmaktadr. Grlmektedir ki Gelenbev zorunluluu sadece Tanr ve
vasflar iin deil gnlk hayata ve kavramsal alana da olumlu ve olumsuz olarak
uygulayarak kullanm alann geniletmektedir.
9. Ezel Zorunluluk
Zorunluluun 'olumlu veya olumsuz nispetin konudan ayrlmasnn muhal

olmas' eklinde tarif edildiini grmtk. Bir yargya varldnda olumlu ya da
olumsuz nispetin ezel olarak konudan ayrlmas muhal oluyorsa Gelenbev buna
'ezel zorunluluk' adn vermektedir.389
Nisbetin konudan ayrlmasnn muhal veya mmteni olmas Gelenbev'ye gre

konunun ztndan kaynaklanp kaynaklanmamas fark etmiyor. Gelenbev buna u
rnei vermektedir. D dnyada var olan eylerin yine onlara tabi olan eylerin
hdis olduunu olumsuzlamak filozoflarn ileri srd bir grtr. Bu dnce,
konunun ztndan kaynaklanmayan ezel zorunluluktur. Filozoflara gre Tanr tam
neden olduundan yapmamazlk edemedii390 iin alem feyz ile O'ndan kmaktadr.
Dolaysyla alemin ezellii alemin ztndan deil Tanrdan kaynaklanmaktadr.
Ancak kelamclar iradeyi 'tam nedenin' (illet-i tmme) tam olmasnn art olarak
grdkleri iin alemde byle bir ezellii gerekli grmemilerdir.
Konunun ztndan olmayp dardan bir durum nedeniyle ezel zorunlulua

Gelenbev u rnei vermektedir. Btn kemal sfatlarla Allah'n nitelenmesi ve
btn noksanlklarn O'ndan kaldrlmas (selb) zt ve ezel zorunluluktur.391 Yine
389
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de, s19; Gelenbev, Rislet'l-mkan, 1263, s.22-23
390
Gelenbev, Rislet'l-mkan, 1263, s.23
391
106
Gelenbev, kelamclarn bir gr olarak, zt sfatlarn Allah'n ztna artk

oluunu, ezel zorunluluk392 olarak belirtmektedir.
Filozoflarn gr olarak ezel zorunlulua dair unlar grmekteyiz. On akl

hakknda sbit olan bilgi, feleklerin cisim-cevher olmas ve bir yer kaplamalar, bir
ksm feleklerin bir ksmndan zorunlu olarak kmalar ezel zorunluluktur.393 Basit
unsurlar, mmknlerin kadim olarak var olmalar394 ezel zorunluluk kapsamna
girmektedir.
Ezel zorunluluk konusunda nisbetin konudan ayrlmasnn muhal olmasn

gerektirmesi asndan ztn gerei olmas ile dardan bir durumun gerei olmas
arasnda bir fark grmeyen Gelenbev, zellikle zorunlu olann yani mucib illetin
vacibu'l-vcud olmas gerektiini ileri srmektedir. Gerekleme bakas nedeniyle
zorunlu olsa da mucib illetin gerektirmesi ezel ve ebedi zorunluluktur veya tesir
vaktinde zorunlu olacaktr. Zira ona gre srf nisbeti gerektirici olmas, nisbetin de
zorunluluunu gerektirmez. Bu ilkeleri u rnekte daha ak grmekteyiz. Yaz
yazmak ve parmaklar hareket ettirmek arasndaki ilikide, yazma parmaklar hareket
ettirmeyi zorunlu olarak gerektiren bir illettir. Bir insan yazyorsa zorunlu olarak
parmaklarn hareket ettiriyor demektir. Aksi halde Gelenbev 'yaz yazma artyla
katip olma'nn baka bir mhiyete yani 'yazmakszn katip olma' mhiyetine
dneceini395 belirtir ki bu da muhaldir. Ayrca yazma, parmaklar zorunlu olarak
hareket ettirmeyi zorunlu olarak gerektiren illettir. Fakat yaznn kendisi zorunlu
deildir. Yaz yazma ii irade ile yaplr. radeli olann yaz yazmas da yazmamas
da sz konusu olabilir.396 Burada zt imkan ile yani 'yazp-yazmama' ile zt
zorunluluk yani 'yaz yazmsa zorunlu olarak parmaklarn hareket ettirmitir'
eklindeki ezel zorunluluk arasnda eliki var gibi gzkmektedir. Kelamclar ile
filozoflar arasndaki anlamazlk burada olabilir. Zira filozoflara gre nefislerin ve
akllarn varl, btn olsun para olsun btn cisimlerin varl iini yapmak
zorunda olan neden, ya ztyla vaciptir ya da onda son bulur. Kelamclar ise btn
392
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de s.20
393
394
395
396
107
eserleri ve mmknleri Allah'a dayandrmakla O'nun zorunlu olarak yapan deil de

yapmaya ve yapmamaya uygun olan, zel manasyla istei ile yapan (faili muhtar)
olduunu kabul etmektedirler.397 Grlmektedir ki kelamclar, zt zorunluluk, ezel
zorunluluk ve zt imkan bir arada kullanmaya almaktadrlar. Bu sayede ezel
zorunluluk ile imkan arasn bularak failin ezel olmasndan dolay fiilinin de ezel
olmasn gerektirmediine zm aramaktadrlar. Gelenbev'ye gre kelamclar
varl mmknlere isnad etme hususunda, cismi ve cevherleri feleklere ve cisimlere
isnad etme hususunda, scakl atee, soukluu suya isnat etme hususunda nisbetin
konudan ayrlmasnn mmteni oluu anlamnda zorunluluu kabul etmezler, sadece
iradenin nedensellie katlmas artyla kabul ederler. Buna gre kelamclarn zt
zorunluluk, irade, ezel zorunluluk, zt imkan eklinde bir sralama yaptklar
sylenebilir. Varlk art aramayan filozoflarn aksine kelamclarn, hdis
mhiyetlerin ve onlarn czlerinin yine onlarn fertlerinin lzmlarnn sbutu
konusunda, ezel zorunluluktan baka zt zorunluluu varlk artyla ele almalar398
bu dncemizi destekler niteliktedir.
Burada unu da belirtmeliyiz ki olumlu nisbetin konudan ayrlmasnn mmteni

olmasnda varlk art aranrken yani ezel zorunluluk konunun varlna dayal
olurken, olumsuz nisbette dier modalitelerde de olduu gibi konunun yokluuna
dayal olmaktadr. Zt zorunluluk ile ezel zorunluluk arasnda Gelenbev'ye gre
eksik giriimlilik (eamm min vechin) vardr.399 Dier bir ifadeyle ezel zorunluluu
zt zorunluluun alt birimi olarak grebiliriz.
397
398
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de. s.20
399
Gelenbev, age, Ek-1'de. s.20
108
II- ZORUNLU VARLIIN NTELKLER

1. Zt-Sfat- Nesne likisi erevesinde Sfatlarla lgili Genel
Sorunlar
Kur'an'da Allah'a bir ok sfat atfedilmektedir. Sfatlarla ilgili ayetlerde Allah

hakknda hkmler grlmektedir. Bu haliyle vakann tasdik edilmesi sz
konusudur. Bu sfatlardan bir ksm dorudan Allah'n kendisi ile ilgili yani O'nun
ztn ilgilendirmektedir ve nedeni kendisidir. "De ki, Allah birdir, sameddir,
domamtr, dourmamtr, hibir ey O'na denk deildir."400 Allah birdir
hkmnde, ne birdir? sorusunun cevab, Allah olacaktr. Vcud, kdem, beka,
muhalefetn li'l-havdis, kyam bi nefsih ve vahdaniyet olarak sralanan bu sfatlar
Allah'n zt, nefsi sfatlar olarak kabul edilir. Bu sfatlar konusunda ekoller arasnda
vcud sfat dnda anlamazlk yoktur, diyebiliriz.
Bir ksm sfatlar ayetlerde birer hkm olarak belirtilmekle birlikte zihinde
nesnesi akla gelmektedir. Allah her eye kadirdir, Allah kalplerdekini bilir. Allah
dilediini yapar, eklindeki hkmlerde, neyi sorusunu sorabiliriz. Allah neye
kadirdir? Her eye. Allah neyi bilir? Kalplerdekini gibi. Hayat, ilim, irade, kudret,
semi', basar, kelam eklinde sralanan sfatlar ayetlerde aka hkm olarak getii
iin subuti sfatlar olarak kabul edilmitir. Yine hemen belirtmeliyiz ki sfatlarn
nerme halinde Allah'a nisbet edilmesinde btn ekoller arasnda tartma yoktur.
Tartma hkm olarak belirtilen bu sfatlarn masdar halinde Allah'a nisbet
edilmesindedir. Yani Allah'n ilmi, Allah'n iradesi, Allah'n kudreti demek gibi.
Dier bir ifade ile 'Allah her eyi bilendir' ayetinin anlam ve O'nun bilen olarak
nitelenmesinde herhangi bir ihtilaf olmazken 'Allah'n ilmi' eklindeki bir ifade
sfatlar konusunun en nemli tartma alan olmutur.
Kelam ilminde subuti sfatlar ontolojik ve semantik olmak zere iki ynden ele
alnmtr.
Problemin ontolojik yn yledir: Diri olma, bilme, kadir olma gibi Allah'a
Kur'an'da atfedilen sfatlar (yklemler), Allah'n ztnn dnda, bir gereklie sahip
midirler? Bununla ilgili Kur'anda herhangi bir temellendirme bulmak zordur. Yani
400
hlas 112/ 1-4
109
sfatlar masdar olarak Allah'a nisbet edilmezler. Ancak fiiller masdar halinde Allah'a
nisbet edilirler. Allah'n yardm, Allah'n yarat, Allah'n fazl ve ihsan gibi.
Sfatlarn masdar olarak Allah'a nisbet edilmesi konusundaki tartmalar biz iki
nedene balamaktayz. Birincisi, zihinsel varlk ve zihin d varlk ile ilgili
ayrmdaki anlay farklldr. kincisi ve daha nemlisi de Allah'n subuti
sfatlarnn alem ile iliki kurmasn anlamadaki farkllklardr.
Sfatlarn zta nisbet edilmesinde temel gr ortaya kmtr. Devvn

bunlar yle sralamaktadr. Mutezile ve filozoflar, sfatlarn ztn ayns olduunu,
btn kelamclar sfatlarn ztn gayrs olduunu, E'ar ise bu sfatlarn ztn ne
ayns ne de gayrs olduunu ileri srmtr.401
Mutezile ve filozoflar u delilleri ileri srmlerdir. Eer sfatlar zta zit

olsayd, sfat zta ihtiya duymasndan dolay kendisine bir neden (illet) gerekli
olurdu. Bu illet ise ya zorunlu varln kendisi veya bir bakas olacaktr. Neden,
zttan baka bir ey olsa, zorunlu varln, alim, kadir olmasnda bakasna muhta
olmas sz konusu olacaktr. Yani genel olarak zorunlu varlk kemal sfatlarnda
bakasna muhta olmu olacaktr. Dolaysyla ztyla eksik, bakasyla mkemmel
hale gelmi olacaktr. Ztyla eksik olmas durumunda gerek birden okluun sudur
etmesi lazm gelecektir. Halbuki Allah her ynyle tektir, netice itibariyle o oklua
kaynaklk edemez. Yine kendisinde asla okluk olmad halde hakiki basitin ayn
anda hem fail hem de kabil olmas gerekecektir.402
Filozoflar, 'gerek birden sadece bir kar' ilkeleri gerei zorunlu varln bir
defalk neden olduunu dier olaylarn ise akllar vastasyla birbirine neden
olduunu kabul ederler. Dolaysyla Allah tikel olan tabii olaylarn nedeni deil
varln ilk nedenidir. Bize gre filozoflar sfatlar Tanr'nn ztndan ayrmamak
suretiyle 'sudur' teorilerini temellendirmek abasndadrlar. 'Ztn nedenli veya
nedensiz oluu' ile ilgili konumuzda da belirmeye altmz gibi filozoflar
Tanr'nn ztnn nedensiz olduunu kabul etmekteydiler. Tanr'nn ztnn nedensiz
olduunu kabul eden filozoflar haliyle sfatlarnn da nedensiz olacan kabul
401
Devvn, erhu Akidi'l-Adud, Matbaa-i mire 1317, c.1, s.260; Gelenbev, Hiye ale'l-Cell,
C.1, s.260
402
Devvn, erhu Akidi'l-Adud, c.1, s.262-266; Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.1, s.262-266
110
edeceklerdir. Grlmektedir ki filozoflar Tanr alem ilikisi ile ilgili grlerine

paralel olarak konuya aklk getirmeye almaktadrlar. Dier taraftan 'sfatlar zta
zit olsayd nedene ihtiya duyard bu neden de ya zt veya zttan baka bir ey
olurdu' derken iki ihtimalden sadece biri ileri srlmektedir. Yani 'neden zttan
bakas olsayd zorunlu varlk sfatlarnda bakasna muhta olurdu' iddias ileri
srlmtr. Halbuki nedenin bakas olmas hususunu hibir ekol ileri srmemitir.
Aksine Tanr'nn ztnn nedeninin yine kendi zt olduunu ileri srenler sfatlarn
nedeninin de yine zt olduunu ileri srmlerdir. rnein Hocazade ve bir ok
E'ar alimi sfatlarn nedeninin yine zt olduunu kabul ederler.403 Zira onlara gre
mmkn olann mmkn bir sebebi olur da vacip olann vacib bir nedeni neden
olmasn.404
Zt ve sfat ayrm zihinsel bir ayrmdr. Masdarlarn zorunlu varla nisbet

edilmesi zihinsel varln zihin d gereklie nisbet edilmesi anlamna gelir. Bu
nedenle zt ve sfat ayrm ztta okluu gerektirmez. Ancak zihinsel varl zihin
d varlk gibi kabul edenler O'nda okluun gerekeceini kabul edeceklerdir.
Aliyyu'l-Kr, zihinde varlk ve zihin dnda varlk ayrmna gitmek suretiyle,

'sfatlar ztn ayns da deildir, gayrs da deildir' eklindeki tenakuzun (paradoks)
nne geilebileceini ngrmektedir. Aliyy'l-Kr unlar sylemektedir. Bu
sfatlar zihinsel mefhum olmalar bakmndan ztn ayns deildirler. Yine harici
varlk ynnden de ztn dnda bir ey deildirler. Sfat mefhumu zt
mefhumundan baka bir eydir. Ancak bunlar kainatta ortaya klar ynyle
bakalamazlar.405
Mutezile, vacibin ztna zit hakiki sfatlarn olduunu kabul etmemektedir.

Eer ztna zit sfatlar olsa idi ya bunlar hdis olurdu, neticede Allah'n zt
hdislerle kim olurdu. Ayn zamanda ezelde o sfatlardan da yoksun olurdu. Ya da o
sfatlar kadim olurdu, bu durumda ise kadimlerin birden fazla olmas lazm gelirdi.
Hristiyanlar kadim kabul etmekle kafir oldular, ten fazla kadim isbat edenlerin
403
Abdurrahim Gzel, Karabai ve Tehft, Kltr Bakanl, Ankara 1991, s.214-215; Cihat Tun,
Sistematik Kelam, Kayseri 1994, s.128
404
Cihat Tun, age, s.128
405
Aliyy'l-Kr, erhu Fkh'l-Ekber, Kahire 1323, s.24
111
durumu nasl olur?406 Grlmektedir ki mutezile kadimleri oaltmamak adna ztn

kadim, manevi veya subuti sfatlarn ise hdis olduunu407 kabul etmilerdir.
Mutezile'ye gre manevi veya meani sfatlar, mana ad verilen hayat, ilim , kudret ve
iradeyle Allah'n zt arasndaki mnasebetin hkmdr. Hayat, diri olann, ilim alim
olann, kudret kadir olann, irade, mrid olann kendisi deildir, demektedirler.
Mutezile manevi sfatlar dedikleri Hayy, Alim, Kadir.. gibi ismi fail sasyla
tretilmi olan sfatlarn ztn ayn olduunu, zttan ayr olmadn, zta zit de
olmadn kabul ederler. Bu dncelerini u cmle ile formle etmilerdir.
'innellahe limun ve ilmuhu zth' Allah alimdir, ilmi ztnn ta kendisidir.408
Formle edilmi cmlede de grld gibi Mutezile masdar olarak ilmi zta nisbet
etmektedir. Devvn, Mutezilenin szlerinin zahirinin 'sfatlar darda (hari)
varlklar olmayan akli itibarlar' olduunu409 kabul ettiklerini nakleder.
Grlmektedir ki Mutezile birbiriyle badamayan gre sahiptir. Bunlar yle
sralayabiliriz. Subuti sfatlar hdistir, ztnn aynsdr, akli ve itibaridir. Mutezile
zt-sfat ayrmnn zihinsel bir ayrm olduunun farkndadr. Zira onlarn itibari
olduunu belirtmektedirler. Buna ramen itibari bir eyin Allah'n ztna nisbet
etmektedirler. Ayn itibari eyleri Ehl-i Snnet zta nisbet ettiinde kadimlerin
oalaca itiraznda bulunmaktadrlar.
Gelenbev, Mutezile'nin irade sfatn darda brakarak subuti sfatlarn ztnn

ayns olduunu, irade sfatnn ise hdis olup kendi ztyla kim olduunu kabul
ettiklerini belirtmektedir.410 Bu durumda zt ve irade kadim olmakla Mutezile de
kadimleri oaltm olmaktadr.
Gelenbev'ye gre Mutezilenin itibari ve zit olarak kabul ettii sfatlar,

sfatlarn kendileri deil bu sfatlarla nedenli (muallel) olan sfatlardr. limle nedenli
bilenlik (alimiyyet), kudretle nedenli olan gc yeticilik gibi. Fakat Mutezileye gre
ilim kudret ve bunun gibi sfatlar ztn ayns olunca yine onlara gre bu sfatlar zt
ile nedenli (muallel) olmu olurlar, zit bir ilim ve kudretle deil. Bu nedenle
406
Devvn, erhu Akidi'l-Adud, c.1, s.298; Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.1, s.298
407
408
409
Devvn, erhu Akidi'l-Adud, c.1, s.261-262; Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.1, s.261-262
410
112
Mutezile vacip varlk iin zit izafetler isbat etmilerdir. Bu izafetler, bilinen ve g
yetirilen eylere ztn taalluk etmesidir. Fakat onlar bu taalluku ilim ve kudretten
ibaret olarak kabul etmezler, aksine ilim ve kudretle nedenli bilenlik ve g
yetirenlikten ibaret sayarlar. Bunun iindir ki onlar Allah ztyla bilendir, bilmesi de
ztnn aynsdr, derler. tibari olan zit sfatlar isbat etme ve onlarn ztn ayns
olmas konusunda Mutezile ile filozoflar ayn dnceyi paylamaktadrlar. Ancak
Gelenbev'ye gre bu durum onlarn syledikleriyle badamyor. Zira filozoflar ve
Mutezile Allah'n gerek bir olduunu asla zt olarak veya itibari olarak O'nda
okluun bulunmadn ileri srmektedirler.411 tibari olarak okluu kabul
etmemek onlarn zihinsel olarak okluu veya ayrm da kabul etmediklerini
gstermektedir.
Gelenbev, sfatlarn ztn ayns olmasnn anlam nedir? Aka belli ki zt

sfatlarn ayns deildir, sorusunu ortaya atar ve akln vehme gre olduunu akla
gre olmadn belirtir. Gelenbev, problemi zihinsel varlk-zihin d varlk ayrm
ile zmeye almaktadr. Ona gre zihin bazen bir tek eyi bir bakmdan zt olarak
dier bir bakmdan ise sfat olarak tevehhm edebilir. Bu ekilde tevehhmde
bulunan kiiye biri zt dieri ise sfat olmak zere iki ey hsl olur. kisi de zihne
gre iki ayr ey olsalar da d dnyaya gre tek bir eydirler. Buna ramen o kii
birini dierine sfat yapabilir. Gelenbev bu duruma 'ate scaktr' rneini
vermektedir. Atei scaklkla vasflayan, d dnyaya dndnde vasfn durumunu
dedii gibi bulur. D dnyada birbirinden farkl iki mevcut bulunmaktadr. Biri latif
cisim olan ate, dieri ise araz olan ve cisimle kim olan ve bir keyfiyet olan scaklk.
Gelenbev'nin ikinci rnei yledir. Atein scakl scaktr. Bu ikinci rnekte d
dnyaya dnldnde vasfn durumu sylendii gibi bulunmaz. ki rnek
arasndaki fark udur. Birinci rnekte ate scaklkla vasflanr, ikinci rnekte ise
scakln ztndan soyutlanan baka bir scaklkla ate vasflanr. Yklemin
kapsamna ald birinci rnekteki gibi d dnyaya gre olan scaklktr. Birinci
rnekte scaklk atee mutevat412 olarak yklem yaplamaz, sadece ikinci rnekteki
411
412
Mutevat terimi, birok fert hakknda benzer, eit olarak tasdik edilen onlara eit olarak yklenen
terimdir. Eer bir terim, birok ferde benzer, eit olmayarak yklenmekte ise, o zaman o 'muakkik'
bir terimdir. Mesela 'insan' terimi, 'makul hayvan' ifade eder ve bu 'akll hayvan' fikri, Sokrates,
Platon ve insan nev'inin dier btn fertlerine eit olarak yklenir, yani insan terimi 'mutavat' bir
113
gibi 'scakln scakl atee yklem yaplabilir. Yani 'scakln scakl' atein
aynsdr, eklinde yklem yaplabilir.413
Gelenbev zihinde birbirinden farkl olan iki eyin birini dierine sfat yapar.
Eer bu iki ey d dnyaya gre de birbirinden farkl iseler bu durumda sfat zta
zit yapmaktadr. Bu sfat da gerek sfat olarak isimlendirmektedir. Eer o ikisi d
dnyaya gre biri dierinin ayns ise bu durumda sfat ztn ayns olur. Bu sfat
itibari olarak isimlendirilir. Bunun benzeri oktur. Ztyla k saan k gibi.
Yaknn yaknl, uzan uzakl, beyazn beyazl, siyahn siyahl da byle
itibari ve sfat ztn aynsdr. Cisim, vasf olduu beyazlkla beyazdr. Fakat onun
beyazl kendisi ile kim olan ve ztna zit olan bir beyazlkla deil. Ztyla
beyazdr. Bu rneklere dayanarak Gelenbev 'sfatlarn ztn ayns' olmas ile ilgili
iki temel gr ortaya koymaktadr. E'arler birinci rnee benzer olarak Allah ilmi
ile alim, kudreti ile kadir demektedirler. Filozoflar, Mutezile ve ia ikinci rnee
benzer olarak Allah ztyla alim, ztyla diri, ztyla kadir grndedirler.414
Grlmektedir ki Gelenbev'ye gre zt-sfat zihinde ayr ayr deerlendirilse bile
zihin dnda bu ayrlk sz konusu deildir. Gelenbev bu aklamasyla filozoflarn
ve E'arlerin grlerine katlmadn da ortaya koymaktadr. Gelenbev yukarda
sz konusu ettiimiz iki grn dayandklar iki nermeyi ayn anda
deerlendirmekte, tek tek ele almamaktadr.
Nesef Allah'n sfatlarn zt ve fiili olmak zere ikiye ayrr. Hayat, kudret,
iitme, grme, konuma, irade etme ve istekte bulunma zt sfatlar, yaratma, rzk
verme, iyilikte bulunma v.s. fiili sfatlar olarak kabul etmektedir. Buna gre Nesef
subuti sfatlar zt sfatlar arasna katmaktadr. Ona gre Allah btn sfatlaryla
birdir. Allah bu sfatlar ezeliyetten ebediyete kadar kendisinde tar. Bu sfatlar ve
isimler Allah'n ayns da deildir gayrs da deildir. Eer ayns dersek Allahtan
baka ilahlar kabul etmi oluruz. Halbuki Allah'n eriki yoktur, O tektir. Eer bu
terimdir; cins, nev'i ifade eden btn dier terimler de byledir. Ama mesela 'varlk' terimi 'muakkik'
bir terimdir, nk bu terim, yklendii btn fertlere tek anlaml olarak yklenmez. nk mesela
bu terim hem z, hem ilinek (araz) hakknda tasdik edilir, ama zn varl, ilinein varlndan farkl
bir varlktr, nitekim zn varl, ilinein varlndan nce gelir. Bkz. Ahmet Aslan, Kemal Paa-zade
Tehft Hiyesi, s.419
413
Gelenbev, Tehzbu'l-Mantk ve'l-Kelam, 1234, s.54; 1288, s.37
414
Gelenbev, Tehzbu'l-Mantk ve'l-Kelam, 1234, s.54; Gelenbev, age, 1288, s.37
114
sfatlarn Allahtan baka olduunu kabul etsek bu sfatlar hdis olurlar ki bu

muhaldir.415 Nesef, sfatlarn her birinin kendi balarna bir gerekliklerinin
olduunu sylemenin Allah'tan baka Tanr'larn varln kabul etmek anlamna
geleceini, sfatlarn zttan baka olduunu sylemek ise onlarn hdis olduuna
gtreceini dnmektedir ki bu da muhaldir. Bylece Nesef Mutezile'nin
iddialarn gz nnde bulundurarak kadimlerin oalaca veya sfatlarn hdis
olaca dncesi arasna sktndan onlara 'yar ontolojik' bir hviyet416
vermektedir.
E'arler ile Mturdler arasnda, selbi/tenzihi, subuti, haberi sfatlar konusunda

ittifak, fiili sfatlar hakknda ise ihtilaf vardr. E'arler fiili sfatlar itibari ve hdis
olarak kabul ederler. Zira onlara gre ezel bir sfattan treyen ismin medlul -Kadir,
Alim vs. ezeldir. Fiilden treyen bir ismin medlul ise ezel deildir. Mesela Halk,
Razk gibi. Fiil sfatlar, kudret ve iradenin birlikte taallukundan ibaret olduuna gre
ezel deildir.417
Mturdlere gre fiil sfatlar kadimdirler, ztn ayns da gayrs da deildir.

E'arler btn fiil sfatlarn hdis olduunu, Allah yaratmad srece yaratc
olmadn, rzk vermedii srece rzk olmadn ileri srerler. Mturdlere gre
ise yaratklar yaratmadan da yaratc olarak isimlendirileceini rzk vermeden de
rzk olarak isimlendirileceini ileri srmektedirler. Bir terzinin elbise dikmeden
nce de terzi olduunu ifade ederek,418 Nesef yaratmadan nce de Allah'n yaratc
olarak isimlendirilebileceini ileri srmektedir. Bunun baka rneklerini Kur'an-
Kerim'de grmek mmkndr. rnein, O henz ahiret gnn yaratmadan
kendisini 'O gnn sahibi'419 olarak nitelendirmektedir. Dier taraftan bu sfatlar
415
416
417
418
Gazl, Nesef'nin rneine benzer baka bir rnek vermektedir. Kl knnda iken bil-kuvve
keskindir, kesme ilemi yapldnda ise bil-fiil keskindir. Buna dayanarak kl knnda iken keskin
dendii gibi kendisiyle kesme ilemi yapldnda da keskindir, denir. 'Allah ezelde hliktr' diyen
birinci manay kastediyorsa hakldr. Bu ismin ezelde Allah'da bulunmas doru deildir, diyen ise
ikinci manay kastediyorsa o da hakldr. Bkz.Gazl, el-ktisd fi'l-'tikd, Msr 1972, s.136; ev.
Kemal Ik, tikadda Orta Yol, Ankara 1971, s.116
419
Fatiha1/3
115
Allah'n ztnda ezelde varolmam olsalard, bu sfatlar hdis olacaklar, yaratcnn

zt da hdislere yani arazlara mahal olacakt ki bu muhaldir.420 Mturdler Allah'n
fiil sfatlarnn O'nda srekli oluu ile o sfatn ilevinin srekliliini
gerektirmediini dier bir ifade ile sfatn srekliliinden dolay fiilinin de srekli
olmas gerekmediini, ikisini birbirinden ayrdklarn grmekteyiz. Bu durumda
sfat ezel olmakta ama sfatla oluan fiil ezel olmamaktadr. Konumuz asndan
nemli grdmz husus sfatlarn varlnn nasl bir varlk olduunun tesbit
edilmesidir. Kanaatimize gre E'arler zihinsel varl kabul etmedikleri iin
sfatlarn ztn ayns olmadn, alemin hdis olduunu kabul ettikleri iin de fiili
sfatlarn hdis olduunu kabul etmilerdir. Filozoflar ise zt-sfat ayrm
yapmayarak alemin ezel oluunu temellendirmeye almlardr. Mturdler ise
sfatlarn kadim olduunu kabul etmekle zttan baka ezel varlk kabul ederek onda
okluu kabullenmi gibi gzkmektedirler. Ancak Gelenbev aklamaya
altmz gibi zihinsel varlk ve zihin d varlk ayrm ile bu problemi zmeye
almtr. Allah'n ztna sfat atfetmekle onda okluk meydana gelmez, zira zt ve
sfat ayrmn zihinsel tahlil amacyla yapmaktayz.
Sfatlar konusunun semantik yn ise yledir: Zt ve zta atfedilen sfatlarn

anlamlarnn farkl farkl olmas ztta ontolojik olarak oklua yol aar m? Veya
farkl anlamlar tek ztta toplamak problem karr m? Bu adan baktmzda Ehl-i
Snnet ile Mutezile arasnda sfatlar konusundaki anlamazlk semantik bakmdandr.
Mutezile Allah'n alim, kadir, hayy, semi, basir olduunu kabul ediyor, Ehl-i
Snnetle bu noktada ayn dncededirler. Ancak Ehl-i Snnet dilin semantik
yapsna dayanarak u tespitte bulunur. Alim demek, ilmi olan zt, kadir demek
kudreti olan zt demektir. yle ise Allah'n ilim ile kudret ile vs. nitelenmesi dilin
gerektirdii bir anlamdr. Burada Ehl-i Snnet dildeki kelimenin ekimi ve treyiini
delil getiriyor. Mutezile ise Allah alimdir, kadirdir vs. diyor ama Allah'n ilmi vardr,
demiyor. Zira onlara gre ilim, soyut bir kavramdr ve onu Allah'a isnat etmek
Allah'n onunla birletiini akla getirir. Bu ise Allah'n bir olma sfatn zedeler.
Zihnen bile byle bir eyi kabul etmek yanl olur. Allah alimdir derken, Allah ilmi
ile alimdir, deil kendi ztyla, zyle alimdir, derler.421 Mutezile bu dncesiyle
420
421
Hseyin Atay, Tabsra'ya Giri Ksm, s.26
116
sfatlar konusuna semantik yaklamakta ancak bundan ontolojik bir netice

karmaktadr.
Nesef'ye gre Allah ztyla alim, kadir, semi, basir olsayd ve zt ilmi ile,
kudreti ile vs. ayn olsayd, Allah alim, kadir, basirdir, dendiinde, Allah zttr, zttr,
zttr demek olurdu. Halbuki zt ayr kelime alim ayr bir kelimedir. Kadirden
anlalan mana alimden anlalandan bakadr. O halde bunlar bir ztn sfatlar
olduklar zaman o ztta mevcut olan bir manaya iaret ederler. Etmezlerse, sfat
olmalarnn bir anlam kalmaz. Dil kural, bir isim tremi olduu kkn manasn
tar. Yoksa ilmi kudreti, kudreti de ilmi olmu olur. Bu ise dil mantna aykrdr.422
2. Zorunlu Varln rade Nitelii
Kur'an'da bir ok ayette Allah'n iradeli olduu aka belirtilmektedir. rade,

meiet ve ihtiyar kelimeleriyle de ifade edilmektedir. u ayette dilemek ve semek
kelimeleri birlikte kullanlmaktadr. 'Rabbin dilediini (yeu) yaratr ve seer
(yehtru).'423 htiyarn kelime kkeni 'iyilik' olmasna baklrsa alemin yaratlmasn
dilemenin ve semenin temelinde iyi niyet aransa gerektir. Dier bir ifadeyle varln
tercih edilmesi Tanr'nn iyi niyetine dayaldr. 'Rabbin dilediini (yerid) yapar'424
ayeti ile 'O yaptndan sorguya tabi tutulmaz, aksine insanlar sorguya tabi
tutulurlar'425 ayetlerini birlikte deerlendirirsek 'bu varl neden yarattn? nsanlar
neden sorumlu tuttun eklindeki sorular Tanr'ya sorma hakkmz yoktur. O
yaratmay tercih etmitir. Onun bu tercihi sorgulanamaz. Yine Tanr bu tercih ve
iradeyi iyi niyetle insana transfer ederek onu insan sorumluluunun esas haline
getirmitir.
Seyyid erif Crcn, iradeyi hayat olan iin zorunlu bir sfat olarak tarif
eder. O hayat sahibinden belli bir ekilde fiil kar. Crcn gerek anlamda iradeyi
sadece yoka (madm) taalluk eden bir sfat olduunu belirtir ve bir eyin hsl
olmasn ve vcud bulmasn tercih eden sfat olarak tarif eder. 'Allah'n emri, bir eyi
422
Hseyin Atay, Tabsra'ya Giri Ksm, s.26
423
Kasas 28/68
424
Hud 11/107
425
Enbiya 21/23
117
426
murat edince ona sadece ol demektir, o oluverir' Ayette irade, ol emri ve olma
sras takip edildiine gre olmaktan nce ol emri, emirden nce de irade vardr.
Buna gre lh irade yoka taalluk etmektedir. Zira irade, bir eyin var olmasndan
ncedir.
rade yok'a taalluk ettii gibi var olan eye de taalluk etmektedir. Bu durumda
irade '.meyi istemek' eklinde ifade edilir. 'Allah sizi anne rahminde diledii gibi
ekillendirir'427 Ayette 'ekillendirmeyi diledii gibi yapmak', bir fiil olarak Allah'a
atfedilmektedir. 'Allah size herhangi bir glk karmak istemez, fakat sizi tertemiz
klmak ve size (ihsan ettii) nimetini tamamlamak ister'428 'Ayette glk karmay
istemez, nimetini tamamlamak ister' ifadeleri iyi niyeti ifade etmektedir. Bazen de
irade temenni anlamnda kullanlmaktadr. 'Allah onlarn tevbe etmelerini murad
eder'429 Ayetten Allah'n kullarnn tevbe edip etmemelerine herhangi bir mdahalede
bulunmad ancak onlarn tevbe etmelerini arzu ettii anlalmaktadr. 'Allah hi
kimseye zulmetmek istemez'430 ayetinde zulm gereklemediine gre irade yoka
taalluk etmekte olduu anlalmaktadr.
Grlmektedir ki ayetlerde irade temel olarak yoklua ve varla taalluk

etmektedir. Tahavi iradeyi er ve kevn olmak zere iki ksma ayrmaktadr. er
irade muhabbet ve rzay ierir, kevni irade ise btn hdis olaylar ierir.431
Konumuz asndan nemli grdmz husus, iradenin yoklua taallukunun

aklanmasndaki zorluk ve hdis olan eylere ezel iradenin taallukunu anlamadaki
glktr. radenin dier sfatlarla ilikisi ve varla taalluk ettiinde kategorik olup
olmad irade sfat iin yaratma ve varlk asndan nem arz etmektedir.
Btn niteliklerin zta atfedildiini, ztn ise herhangi bir eye atfedilmediini
daha nce zt konusunda belirtmitik. Zt-sfat arasndaki ilikiye deinmitik.
426
Yasin 36/82
427
Ali mran 3/6
428
Maide 5/6
429
Nisa 4/27
430
Al-i mran 3/108
431
Ebu'l-z ed-Dmeki, erhu Akidet't-Tahv, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk, Beyrut
1993, s. 87-88; zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelam, c.2, s.108
118
Sfatlarn varl ve sfatlar aras iliki veya sralamann nasl olduu da konuya bak
asna gre deimektedir.
Ontolojik yn bakmndan sfatlar problemini ilk tartan Vasl b. Ata (.748)

ok Tanr'cl ierdiinden tr gerek sfatlarn varln inkar etmitir. Cehm b.
Safvan ise, yaratklarn vasfland terimlerle yaratcnn vasflanmasnn tebihe
gtrecei dncesiyle Tanr'nn hayy ve alim olduunu inkar etmitir.432 Frb,
'neticenin sahip bulunduu eye sebebin ncelikle sahip olmas gerektii' prensibini
ortaya koyarak insanda var olan irade ve ihtiyar (seme) niteliklerinin onu meydana
getiren zorunlu varlkta da olmasn kanlmaz surette kabul etmektedir.433 Nazzam
ve Badad Mutezilesinden Ka'bi ve hocas Ebi'l-Hseyin el-Hayyat, Allah'n
gerekte irade ile vasflanamayacan, aksine mecaz yoluyla vasflanabileceini
dnmektedirler. Allah yle yle diledi, dendiinde bu fiilinin anlam,
zorlanmadan ve bask altnda kalmadan yapt anlamna gelir.434 Grlmektedir ki
baz mutezile mensuplar sfatlar zttan ayrmadklar iin irade sfatn mecazi
olarak yorumlamak zorunda kalmlardr. Zira Allah kendisini aka irade ile
vasflandrmaktadr.
Nesef, irade ile ihtiyar (tercihte bulunma) arasnda yakn iliki kurar. radenin
talep ve bir eye meyletme anlamna gelen (r-v-d) kknden geldiini, terminolojik
olarak ise zorunluluun kart olarak kabul etmektedir. Zorlamann olmamasn ve
ynelme ve tercihte bulunmay iradenin muhtevasn dolduran kavramlar olarak
ortaya koyar. Allah fiillerinin irade edicisidir, fiillerinin sadr olaca kaynak
iradesidir. Her ey O'nunla balar ve O'nda sona erer. rade bakmndan da O evvel
ve hirdir.435
Frb, Tanr'nn iradesini, varlklarla olan ilgisine gre aklar. Ona gre bir
eyin var olmas ile Tanr'nn iradesi ayn andadr, biri dierinden zaman bakmndan
432
H.A. Wolfson, Kelam Felsefeleri, s.167-168
433
Hseyin Atay, Frb ve bn Sn'ya Gre Yaratma, s.56; Frb, fi'l-Siyse, eyho Neri, Beyrut
1911, s.22
434
Nesef, Tabsrat'l-Edille, thk. Hseyin Atay, Ankara 1993, c.1, s.493
435
Nesef, Tabsrat'l-Edille, c.1, s.490-491
119
sonra deildir, aradaki ncelik sadece zt bakmndandr. Bir ey olup bittikten sonra
Tanr onu irade etmi deildir. Tanr onu dilemi ve sonra o olmutur.436
Frb'nin irade anlaynn Tanr-varlk anlayna paralel olduu

grlmektedir. Nasl ki Tanr ve alemin varl zaman asndan nce-sonra deil, zt
bakmndan Tanr ncedir, bu gre paralel olarak irade ve Tanr arasndaki ncelik
zaman bakmndan deil zt bakmndandr. Buna gre sralamay Tanr'nn zt,
irade ve irade edilen varlk olarak yapabiliriz.
bn Sn iradenin zorunlu varla yklenmesini adan uygun

bulmamaktadr. bn Sn'ya gre iradede istek ve dilek vardr. Bunlar bir ihtiyacn
eseridir. htiya kendi eksikliini tamamlayacak varlklarn nitelii olur. Zorunlu
varlk kamil ve yetkin olduu iin ona irade atfedilemez.437 bn Sn Tanr'nn
'mucibun bizzt' olduunu salamlatrmak iin iradeyi ihtiyacn eseri olarak grerek
zorunluluu tercih etmitir. bn Sn'nn dier bir dayana Tanr'nn tek oluudur.
Zorunlu varlk her eyin ilk ve tek nedenidir. Hibir ey zorunlu varln varlna
neden olamaz. Bundan dolay varlklarn zorunlu varlk tarafndan meydana
getirilmesi kasden deildir. Kasden olsayd bu O'nun ztnda oklua yol aard. Zira
bu kendinde bir eyin olmasn gerektirir ki o ey ile arzu etmi olsun.438
Kendisinden iradenin olmas ve irade ile istemesi O'nda okluk olduu anlamna
gelir. Grlmektedir ki bn Sn'nn bu gr varlk-zt, varlk-mhiyet, zt-sfat
konularndaki grne dayanmaktadr. Filozoflar zt varlktan mhiyetten ve
sfattan ayrmayp ztyla ayn olduunu ileri srerken dayandklar gerekeler irade
konusunda da kendini gstermektedir. bn Sn, iradeyi zorunlu varla izafe etmenin
O'nda deimeyi meydana getireceini ileri srer.439 bn Sn iradeyi tamamen inkar
ediyor da deildir. O iradeyi ilme indirgemektedir. O'nun ilmi iradesiyle ayndr.440
bn Sn'ya gre Zorunlu varln irade eden olmas, kendisinden meydana gelen
varlklarn dzenli ve tam bir surette olmasn bilmesi demektir.441
436
Frb, Fususu'l-Hikem, F.Dicterici Neri, s.81; Hsiyn Atay, Frb ve bn Sn'ya Gre Yaratma,
s.56
437
bn Sn, rt, Sleyman Dnya Neri, 3/540,559-560; Hseyin Atay, age, s.57
438
bn Sn, Nect, Beyrut 1985, s.310-311
439
bn Sn, rt, 3/540
440
bn Sn, if lhiyt II, s.366-367
441
120
c ve Devvn, Allah'n btn kinat yani btn hdisleri, bilinen ve g

yetirilen her eyi irade ettiini belirtirler. radeyi ilim ve kudretten ayr bir sfat
olarak grmektedirler. rade iki g yetirilenden birisini semeyi gerektiren bir sfat
olarak kabul edilmektedir.442 E'ar kelamcs olan c ve Devvn iradenin var
olanlara taalluk ettiini kabul ettiklerini grmekteyiz. Ayrca 'iki g yetirilen eyden
birisini semek' ifadesinde birisi irade edilip gerekleen dieri ise irade
edilmediinden gereklemeyen ancak sadece farz edilen durumundadr. Bu iki
durum, konunun ba tarafnda belirlediimiz iki temel irade anlayna yani yoklua
taalluk eden ve varl tercih eden irade ve varla taalluk ettiinde, temenni, arzu
anlamnda ilkesel irade anlamlarn iermemektedir.
Gelenbev iradeyi zaman asndan deerlendirmekte ve Allah'n mrid (irade

eden) oluunu gemite ve imdiki zamanda gereklemi olaylarda hakiki olarak,
gelecek zaman hakknda ise mecazi olarak kullanmaktadr. radenin aslnn sbit
olduuna kesin delil, alemin hdis oluudur. Zira alem var olmutur. Ayrca
ayetlerdeki yaygn kullanm ve peygamberlerin Allah'n irade eden olduu hakknda
icma etmeleri de O'nun irade eden olduunu gstermektedir.
erhul Makasddan yapt alntda Gelenbev, kelamc, filozof ve btn

frkalarn Allah'n mrid olduunda ittifak ettiklerini nakletmektedir. Bu ittifaka
ramen Allah'n iradesini anlamada farkl grler ortaya kmtr. Bunlar temel
guruba ayrlr. Kelamclar, mutezile ve filozoflar. Kelamclar dier sfatlarda olduu
gibi iradeyi kadim zta zit olarak kabul ederler. Cbbai, iradenin zta zit bir sfat
ve mahalsiz olarak kim olduu grndedir. Kerramiye'ye gre hdis bir sfattr.
Drar'a gre ztn kendisidir. Neccar'a gre mkemmel, kusursuz nizam bilmektir.
Kabi'ye gre Tanr'nn iradesi bir eyi kendisi yapmas iin irade etmesi, bakasnn
yapmas iin de onu emretmesidir. Mutezileden bir guruba gre ise Tanr'nn iradesi
fiilindeki maslahat bilmesidir.443 Mutezile ve filozoflarn iradeyi ilme indirgemede
ayn dnceyi paylatklar grlmektedir. E'arler'in iradeyi zta zit ezel sfat
olarak kabul etmeleri Drar' reddetmek iindir. Onlarn iradeyi, ilimden baka olarak
grmeleri filozoflar ve Kabiyi reddetmek iindir. radenin kadim olduunu ileri
srmeleri ise Kerramiye, Cubbaiye ve Neccar' redde ynelik olduu grlmektedir.
442
Devvn, erhu Akidi'l-Adud, c.2, s.94-95
443
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.2,s.94-95
121
Bir eyi var etmede sadece kudretin yetersiz olduunda ittifak vardr.
Yaratanda irade de gerekmektedir. 'rade iki g yetirilen eyden birisini semeyi
gerektirir' ifadesi daha ok E'arlerin dncesine yakndr. Buna gre irade varlk
sahasnda gereklemektedir. ki g yetirilenden birisi seildiine gre dieri
seilmemitir ve varlk sahasna kmamtr. yle ise iradeyi iki g yetirilen eyle
ilikilendirmenin gerekesi ne olabilir. ki zddn kudrete nisbeti eit olduu iin
birisinin gereklemesi mmkn olduu gibi dierinin de gereklemesi mmkndr.
O iki zddn her birisinin vakitlere nisbeti de eittir. Yani nce veya sonra
gereklemesi de mmkndr. yle ise irade eden, dier vakitleri deil de bu vakti
belirlemektedir. te Devvn'nin daha nce de Gazl'nin irade konusunda zellikle
zerinde durduu husus iradenin, zaman kategorisini belirlemesidir.444
Hayat, ilim kudret gibi sfatlar iradenin yerine kullanlamaz. Hayat sfat bir
eyi semeye taalluk etmedii gibi kudret de btn mmknlere nisbeti eit olduu
ve mmknlere taalluk ettii iin irade eden bir sfat deildir. Yine ilim sfat da
btn mmknlere nisbeti eit olduu iin iki zddn birisine taalluk eden bir irade
sfat olmaldr. Netice olarak iradesiyle iini yapann irade sfat var demektir.
radesi olann kudretinin de olmas gerekir ki mcib olmasn. Zira irade olmazsa
O'nun fail olmas da etki eden olmas da doru olmazd. nk irade olmadan
tercihte bulunmak mmkn deildir.445
Gelenbev, ilim ve kudretin taallukunun kapsamn gz nne alarak ilmin

taallukunu kudretin taallukundan daha kapsaml grdnden kudretin taalluku
seici olmadna gre ilmin taallukunun seici olmamasn daha ncelikli olarak
deerlendirir. Gelenbev her eye taalluk eden bilginin tasdk bilgi deil tasavvur
bilgi olduunu, tasdk bilginin ise meydana gelen eye mahsus bir ilim olduunu
belirtir. Vacibin tasdk bilgisinin vakaya ters olarak taalluk etmesi cehalettir.
Cahillik ise Vacip varlk hakknda muhaldir. Bu neticeye gre seicinin bu ilim
olmas da caizdir. Gelenbev'ye gre tercih ediciyi tasdk ilim olarak kabul ettikleri
iin filozoflar bu grtedir. Bu tesbiti, filozoflarn iradeyi ilme indirgemeleri de
desteklemektedir. E'arler ise filozoflara tepki olarak seicinin vakay bilmek
olduunu inkar etme ihtiyacn duydular. E'arler seici kudret de deildir bilmek de
444
Devvn, erhu Akidi'l-Adud, c.2, s.96-99
445
122
deildir, derler. nk onlara gre ilim vakaya tabidir, vuku bulma ilme tabi deil.
Aksi halde ksr dng gerekirdi.
E'ar kelamcs olan c'ye gre iradenin taalluku tasavvur ilme tabidir, tasdk
ilme deil. Vakay tasdk olarak bilmek iradeye, irade de tasavvur bilgiye tabidir.
Mutezile de bu tabi olma konusunda E'arlerle ayn dnmektedir. Filozoflara gre
ise tabi olma infil bilgi konusundadr, fiil bilgi konusunda deildir.446 Sfatlar aras
ilikilerde veya sfatlarn taallukunun sralamasnda E'ar, mutezile ve filozoflar
arasnda ilmin ncelenmesi ortak nokta olarak grlmektedir. radeyi ise ya hdis
olarak kabul etmekteler veya ilme indirgemektedirler. Ancak ilmin ncelenmesinin
zorunlulukla beraber insan sorumluluuna glge drecei endiesi yznden
bilgide farkl anlamlandrma ihtiyac duyulmutur.
lim her eyi kapsamna alyorsa vukua gelen 'u eyin' vuku bulmasnda seici
olmas lazm gelir mi? sorusunu Gelenbev, leh ve aleyhde deerlendirir. O'na gre
ilmin her eyi kapsamas vukua gelen eyi seici olmasn gerektirmez. Eer byle
olsayd bir ksm eyay bilmekle dier bir ksm eyann vukua gelmesini tercih
etmesi de caiz olurdu.
Mutezileden Ebu'l- Hseyin, Nazzam, Cahz, Allaf Ebu'l-Kasm el-Belhi ve

Mahmut Havarizmi, fayda vereni icat etmek zere bilginin faydaya dayal olmasna
bakarak, vukua gelen faydaly bilginin, seici olduu grne varmlardr. Onlara
gre bu bilgi d diye isimlendirilir. Yine bu onlara gre irade diye isimlendirilir. Bu
nedenle onlar Allah'a fiillerinin araz ile illetli olduu grne varmlardr. Onlar
yle demektedirler. D ile fiilin zorunlu olarak yaplmas Allah'n ihtiyarn ortadan
kaldrmaz aksine iradesini destekler. Gelenbev'ye gre Mutezilenin nde gelenleri
tarafndan ortaya atlan bu gr doru deildir. Zira faydaya dayal olan bilmek,
faili muhtar vakay tercih edici olmasn uygun hale getirmez. Zira zorunlu varln
ilminin btn bilinenlere taalluk etmesinde iradeli olmas sz konusu deildir. Yani
onlar bilmede mucebdir. Eer vukua geleni seici olan fayday bilmek olsayd bu
seici dardan bir durum olup vacip varln zt iin lazm gelecekti ki bu durum
hususi anlamda ihtiyara aykrdr. Zorunlu varlk bu anlamda irade ile yapan olmazd.
Filozoflarn gr olan icab da iine alan seme (ihtiyar) grne varrd.
446
123
Gelenbev, Devvn'nin zorunlu varlk icab da iine alacak ekilde faili muhtardr,447
grnde olduunu nakletmek suretiyle onun grne katlmadn
gstermektedir.
Grlmektedir ki irade konusunda husus ne kmaktadr. Bunlardan

birincisi, iradenin bir sfat olarak Zorunlu varln ztna nisbet edilmesinin ezel
oluu, ikincisi, ezel iradenin hdis olan eylerle ilikisinin ezel mi yoksa hdis olan
eyler gibi o da hdis mi olduu, ncs ise, iradenin iki zdda da nisbetinin eit
oluudur. Zt ve subuti sfatlarn ayrmnda en nemli hususlardan birisi de zt
sfatlarn zorunlu varln ztndan ayrlmas hibir zaman sz konusu olmazken,
subuti sfatlarn iliki kurduu nesnesi, hdis olduu ve olaylar pe pee geldii iin
onlarn da nesnesiyle iliki kurmasnn ezel olmasn gerektirmemesidir. Bu nedenle
sfatlarla iliki kurduu nesnesi arasnda karklk olmutur. Subuti sfatlarn zta
nisbetinin ezel oluundan onlarn nesnesi ile iliki kurmasnn da ezel olduu
yanlna dlmtr. Bu nedenle iradeyi ilme, faydaya ve daiye dayandrma yoluna
gidilmitir. radenin iki zdda taallukunun da eit olmas ise zihni bir vehimdir.
Birden fazla seenekten birisinin tercih edilip dierleri atlm olduunu
dorulayacak elimizde herhangi bir veri yoktur. Dier taraftan sadece bir seenein
tercih edilmesi zorlama anlamn artrmaktadr. Ancak varln tercih edilmesi ve
varln tercih edilmesinde dardan bir etki altnda kalmama iradenin isbat iin
bizim amzdan yeterli grlmektedir. Hdis olan olaylarda ise bir yeti olarak
iradenin sreklilii, ilevinin ise hdisin hdis olmas esnasnda ona iradenin taalluk
etmesinin hdis olmasnda bir saknca grmemekteyiz. Aksi halde ezel sfatn ezel
taallukunu kabul etmek cebre dmeyi kanlmaz hale getirecektir.
Gelenbev belirleyicinin irade olduunu kabul eder. Taalluku varla

dayananlar ve taalluku varla dayanmayanlar eklinde subuti sfatlar iki ksma
ayrr. itme, grme ve konuma gibi sfatlar icadn zerine dayand sfatlardr.
Ancak irade ve kudret icada dayal sfatlar deildir. cad onlara dayaldr. Biz bunu
irade ve kudretin icaddan nce olduu eklinde anlamaktayz. E'arler iitme grme
sfatlarn ilme indirgedi. Mutezile ise kelam sfatn inkar edip iitme ve grme
iitilen ve grlenin varlndan sonra olmasna dayanarak -nk yok zorunlu
olarak iitilmez ve grlmez- 'ol deriz o da olur' ayetini kelam sfatnn icada dayal
447
124
olduunu kabul etmezler. Ancak Gelenbev bu gibi ayetlerde ilk nce iradenin
taallukunu kabul etmektedir. Mturdler 'ol' szn tekvin sfatnn taallukundan
ibaret sayarken, E'arler etki etmek suretiyle kudretin taallukundan ibaret olduunu
sylemilerdir.448 Gelenbev her iki taallukun da iradenin taalluku tarafndan
ncelenmi olduunu aka kabul ederek irade, kudret ve ilim eklinde sralama
yapmaktadr. Biz bu sralamay ayetlerin ifadesine daha yakn bulmaktayz. Zira bir
ey var olduktan sonra onun var olmasn istemenin bir deeri yoktur. Bilfiil kudreti
olmayan haliyle icad edemez. Bu adan biz irade ve kudretin icaddan nce olduunu
ifade etmek istiyoruz. Klsik kelam kitaplarnda ve slm felsefesinde bu sralamann
banda ilmin geldiini grmekteyiz. lim ncelendii iin cebr dncesinden
kurtulmak iin srekli areler aranmtr.
3. Zorunlu Varln Kudret Nitelii
Kur'an'da aka Allah kendisini kdir olarak nitelemektedir. Bu hkmn hibir

kategori ile irtibat yoktur. 'O her eye kadirdir'449 ayeti sadece hkm olarak bize
bilgi vermektedir. 'Her ey' kavram olarak ne anlama geldii de tartmaldr. Ayrca
bu hkmn gemi, imdi ve gelecek iin de mi geerli olduu ayetlerde aka
grlmemektedir. 'Yerleri ve gkleri yaratan Allah, onlara benzerlerini yaratmaya
kadir deil midir?'450 Yasin suresindeki bu ayetin ncesinde ldkten sonra
insanlarn tekrar diriliinin gerekleecei konusuna temas edilmektedir. Gkleri ve
yeri yaratan onlarn benzerlerini yaratmaya gc yetmez mi? derken bir tarafta reel
varlk yer-gk, kudretin neticesi olarak gsterilmekte O'nun kadir olduu reel varla
dayal olarak ortaya kmaktadr. Benzerlerinin yaratlmas ise gelecekte olacak bir
durum olarak gzkmektedir. Birinci duruma kadir olann ikinci duruma da kadir
olaca ifade edilmektedir. yle ise ayette gemite ve gelecekte O'nun kadir olduu
hkm vurgulanmaktadr. 'Allah dilediini yaratr' imdiki zaman ifadesiyle
sreklilik arz etmektedir. yle ise genel olarak Allah'a kudret isnat etmek iin zaman
kategorisine ihtiya yoktur. O kadirdir.
Kudret bir i yapmak iin sz konusudur. Kudreti olmayan acizdir. Kudretin

nesnesi ile ilikisine taalluk denmektedir. 'Allah her eye kadirdir' derken 'her ey'
448
449
Mlk 67/1
450
Yasin 36/81
125
kavramnn iine neler girer, bu ifadenin dnda tutulacak eyler var mdr sorusu her
zaman akla gelmitir.
branice Kutsal Kitapta Eyyub'un Allah'a 'sen her eyi yapabilirsin bilirim'
(Eyyub 42/2) hitabnda Allah iin her eyin mmkn olduu retisi olmakla birlikte
'Haa ki, Allah ktlk ede ve Kadir hakszlk eyleye' (Eyyub 34/10) ayetlerinde baz
eyleri Allah'n yapamayaca retisi de mevcuttur. Daha sonra Hristiyanlkta,
Yeni Ahitteki 'Allah indinde her ey mmkndr' cmlesine gnderme yaparak yle
denir. 'Biz iddia ediyoruz ki, o takdirde Tanr, Tanr olmaktan vazgemeye muktedir
olaca iin Tanr irkin bir ey yapmaz, nk o eer utanlacak bir ey yaparsa o
zaman o Tanr deildir.451 Grlmektedir ki 'her ey' ifadesinden ktlk
dlanmakta ve ktle kadir olmak Tanr'lktan vazgemek olarak
deerlendirilmektedir.
slmda dokuzuncu yzylda Allah'n zulme ve yalana kudretinin olup olmad

tartmas Mutezile iinde ortaya kmtr. Badadi'ye gre Nazzam adalet sahibinin
hakszla ve yalana muktedir olmadn ileri srmtr.452 Hayyat'n yapt nakle
gre Muammer, alemin yaratlmasndan nce yalnz olduu gibi, kendisi tek bana
kalncaya kadar Allah'n yaratklar yok etmesini imkansz grerek453 O'nun byle bir
eye gcnn yetmeyeceini ileri srmtr. Dolaysyla 'O her eye kadirdir'
ayetinin kapsamnda daraltma yoluna gitmitir.
Kudretin kapsam zaman zaman polemik konusu edilmitir. Kudretin zddnn

acizlik olduuna baklarak Allah'n aciz olduu hususlarn varlndan sz edilmitir.
Buna u rnek verilebilir. Allah, eytan mlknden dar atmaktan acizdir. O
deveyi ine deliinden geirmekten acizdir. O bir adam ayn anda hem oturuyor
hem de ayakta duruyor yapmaktan acizdir. Gklerin ve yerin mlknn Allah'a ait
olduunu454 bildiren Kur'an ayetine dayanlarak Allah eytan cennetten karmsa
da onu mlknden karamayaca neticesine varlmtr. Zira yerde ve gkte O'nun
mlk iinde bulunmayan hibir yer yoktur.
451
A. Austryn Wolfson, Kelam Felsefeleri, s.442
452
Badd, el-Fark Beyne'l-Frak, M.Badr, Kahire 1328, s.13-114
453
Hayyat, el-ntisar, French by A.N. Nades, Beyrut 1957, s.22
454
Bakara 2/101
126
Kudretin polemik konusu yaplmasndan dolay Gazl, filozoflarla ayn

grte olduklar ve farkl dndkleri noktalara dikkat eker. Allah'n kudreti
iinde her eyin mmkn olduu hususunda sizinle ayn grteyiz ve siz de
imkansz hibir eyin kudret kategorisinin altna girmeyecei konusunda bizimle
ayn grtesiniz. mkanszl bilinen baz eyler vardr. Yine baz eyler de vardr
ki onlar hakknda akl imkansz m yoksa mmkn m olduklar konusunda karar
vermekte tereddt gsterir. yle ise size gre imkanszln snr nedir? diye
filozoflara soru ynelten Gazl, kendi cevabn elimezlik prensibine aykr olan
eylerin kudretin kapsamndan karmak suretiyle verir.
Allah'n her eye kadir olduu sylenirken mmteni olan eyler kudretin
kapsamndan karlm 'ey' lafz mevcut manasna alnarak kapallk giderilmeye
allmtr. E'arler eyi mevcut manasna almlardr. Fakat Gelenbev 'ey' lafzn
bilfiil var olsun veya olmasn varlk (vcud) anlamnda kullanmaktadr. Zira mevcut
kudretle var hale gelmektedir, yle ise mevcudun vcud bulmasndan nce de
kudretin bulunmas gerekmektedir. Gelenbev, varl zorunlu olan ve onun
sfatlarn kudretin kapsam alanndan karmaktadr. Buna gre 'Allah kendi
benzerini yaratmaktan acizdir' gibi bir polemiin nne gemektedir. E'arler eyi
me'/dilenmi, istenmi ve dilemenin taalluk edecei durumda olan anlamnda
kullanmaktadr. Netice olarak ey lafzndan vacip varl ve sfatlarn kapsam d
tutma ihtiyacn duymamlardr. Mutezile ise eyi bilmenin ve kendisinden haber
vermenin uygun olduu bir nesne olarak kabul etmilerdir. Gelenbev'ye gre
sfatlar kabul etmeyenler 'ey' kavramn mmkn ile snrlandrmlardr ki vacip ve
mmteni ey kavramnn kapsamnn dnda kalsn.455
Hdis olan mmknn icad edilmesiyle hsl olan varl, Vacip varlktan
ihtiyar yoluyla sudur etmitir. Filozoflar ise icab yoluyla sudur ettiini ileri
srmlerdir. O'ndan sadece ilk malul sudur etmitir. Zira gerek birden sadece bir
sudur eder. Bu varln bk kalmas ve yok olmaktan korunmaya devam etmesi yine
Vacibin tesiri iledir. Gelenbev hsl olan varla tesirde bulunmay 'hsl tahsil'
olarak grmez. Zira varlk sahasna kan eyin bk kalmas yeni bir tesir ile
deildir. Varl yoklua tercih etmek anlamnda varln devam ettirmektir.456 Bu
455
456
127
gr E'arlerin cevherlerin bk kalmasn arazlar gibi benzerlerinin yenilenmesi

yeniden yaratlmas dncelerinden farkldr. Mmknler mmkn olarak devam
ettii srece ister yokluk halinde isterse hudusu halinde veya bekas halinde onlara
kadirdir.457 Gelenbev kudretin etki sahasn u ekilde belirlemektedir. Kelamclara
gre kudret, yapma ve yapmamaya uygun olmaktan ibarettir. Gelenbev bu
uygunluktan maksadn hass olan 'vuk imkan' olduunu belirtmektedir. Filozoflara
gre ise 'dilerse yapar dilemezse yapmaz' anlamnadr. Yapmak veya yapmamak
taraflarndan hi birisi Gelenbev'ye gre Vacip varla zorunlu deildir. Bu anlamda
o faildir. Ne ztndan ne dardan bir durum nedeniyle O'nun iin zorunlu bir ey
yoktur. Ancak vacip varlktan bakasna zorunlu olabilir. Yapma tarafna ezel
iradenin taalluk etmesi vastasyla yapmann zorunlu olmas o fiilde vacip varln
muhtar olmasna ters dmez. Zira Vacibin iradesinin yapma tarafna taalluk etmesi
O'nun zt veya dardan bir durum nedeniyle deildir. Filozoflarn gr bunun
tam aksinedir. Onlar, Kadim hakknda zt olarak grdkleri tam istidad, hdis
hakknda da istidadi imkann tam olmasn, onu icad etmek iin irade ve meiyetin
taallukunun mucib olduunu kabul ederler.458
Kudretin anlamn kelamc ve filozoflara gre iki ksma ayran Gelenbev

aralarnda fark olduunu belirtmektedir. Kelamclara gre Vacibin kudreti, yapmann
ve yapmamann uygun olmasndan ibaretken filozoflara gre her ikisinin de vacip
hakknda doru olmasdr. Bu noktada iki gurup ittifak halindedir. Allah dilerse
yapar dilemezse yapmaz' hkmn iki gurup da kabul etmektedirler. Ancak
filozoflar kudretin asln kabul etmiler fakat onun kapsamn kabul etmemilerdir.
Gelenbev filozoflarn Vacibin fiillerinde mucib olduunu dier bir ifadeyle fiillerini
yapmak zorunda olduunu bununla beraber O'nun kadir ve iradeli olduunu kabul
ettiklerine dikkati ekmektedir. Onlara gre gne aydnlatmada, ate yakmada,
cisim yer tutmada dier ifadeyle eyann tabiatlarnda ve o tabiatlarn fiillerinde
zorunlu varlk kadir deildir. Filozoflar iki icab arasn ayrmlardr. Yani Tanr'nn
fiili yapma ve yapmama zorunda oluu (icab) varlk ve yokluu dilemesi
vastasyladr. Eyann tabiatlarnn fiili yapmas ise dileme (meiet) yoluyla deildir.
nk tabiatlarda ne bilin ne de irade vardr. Gelenbev, filozoflar bu iki ayrm
457
458
128
yapmam olsalard eyann tabiatlarnn kudretli olacaklarn kabul etmi

olacaklard, diyerek filozoflarn fikirlerine iyimser yaklamaktadr.459
Gelenbev eyann tabiatlarnn fail olduunu kabul etmemektedir. nk

onlarn bilinleri ve idrakleri yoktur. Bu konuda kelamc ve felsefeciler arasnda
anlamazlk vardr. Zira filozoflar onlara fail lafzn kullanmlardr. Filozoflara
atfedilen u sz ile Gelenbev aralarndaki ihtilaf aa karmaya almaktadr. 'lk
ar souk dalgasndan saknn. nk o aalarnzn yapraklarna yapt zarar
bedenlerinize de yapar.460
Erken dnemlerde Mslmanlar arasnda kudret, Allah'n temel ve zel nitelii

olarak grlmtr. Alemin var oluu ve varlkta meydana gelen deiimler,
oluumlar ve etkileimler, Tanr'nn birer fiili olarak Kur'anda gsterilmektedir.
Alemdeki eitli olaylarn sebebi olarak Allah'n gsterildii ayetlerde O'nun yamur
yadran461 bitkiler bitiren,462 emriyle denizlerde gemileri yzdren463 vs. olarak
belirtilmektedir. Burada yle bir problem ortaya kmaktadr. Eyadaki bu
deiimin kayna nedir? Eya bu hareketleri kendi znden mi yapmaktadr? Yoksa
dorudan Tanr'nn kudreti ile mi olmaktadr? Bu noktada felsefecilerin ve
kelamclarn ayr dndklerini grmekteyiz.
Allah'n kadir olduu ve olmad eyler hakkndaki Muammer'in grlerini

E'ar yle rivayet eder. 'Allah sadece cevherlere kadirdir' eklinde Onu
niteleyebiliriz. Arazlara gelince, ne salk ne hastalk ne g ne zayflk ne renk ne
de tat ne de koku yaratlmtr. Btn bunlar cevherlerin tabiatlarnn fiilidir.464
Muammer Allah'n arazlar zerinde kudret tatbik etmediini dolaysyla Allah'
ldren, hayat veren olarak vasflamann hatal olacan ileri srmektedir. Tabii
olaylar zerinde Tanr'nn bir etkinliinin olmad ak bir ekilde belirtilmektedir.
Muammer'in dncelerine benzer rivayetler Nazzam hakknda da yaplmtr. O,
insann dnda meydana gelen bir eyin, sahip olduu tabii istidadn gerei olarak
459
460
461
Abese 80/25-32
462
Lokman 31/10
463
sra 17/66
464
E'ar Maklt'l-slmiyyn, c.2, s227
129
Allah'n fiili olduunu sylemitir. rnein bir kimse tarafndan ileri doru atlan bir
tan ileri doru hareketi, aaya doru atldnda aa doru hareketi byledir.
Eyadan doan dier fiiller de byledir.465 Nazzam ve Muammer'in tabii nedensellik
anlayndaki ortak nokta, her cisimde bir tabiatn bulunmas ve ondaki btn
deien hdislerin sebebi bu tabiatn olduunun kabul edilmesidir. Bu tabiatn
kaynana gelince ikisine gre de alemin Allah tarafndan yaratlmas esnasnda
cisimlere yerletirilmitir. Bu konu ile ilgili olarak Hayyat'n Muammer hakknda
yapt u rivayet nemlidir. Allah cisimlere tabii bir istidat vermitir. Onunla
cisimler kendi fiillerini tabii olarak meydana getirirler. Muammer'n bu dncesi
mana466 teorisine, Nazzamnki ise kmun467 teorisine dayanmaktadr.
Kelamda kudretin kapsamn ilgilendiren nedensellik konusuyla ilgili

grn ortaya ktn syleyebiliriz. Birincisi, snni ve bir ksm mutezili
kelamclarn benimsedii grtr. Buna gre Allah, alemdeki her olayn dorudan
sebebi ve O'nun yaratc kudreti, btn olarak alemdeki btn tikel olaylara kadar
genilemektedir. Bu anlamda Gazl, Allah'n snnetine (snnetullah) uygun olarak
yaratlm bir eyi baka bir eyin art olarak grr.468 Bu grte sebep ile sonu
arasndaki iliki zorunlu deildir. Bu nedenle Gazl neden (illet) kavram yerine adet
kavramn gelitirmitir.
kinci gr: Varlk ve olaylarn meydana geliinde zorunlu bir sebep-sonu

ilikisi bulunmakla birlikte sebeblere, belli sonular douracak etki gcn ve
tabiatn veren Allah'tr. Bundan tr Allah btn varlk ve olaylarn asl
yaratcsdr. Bu konuda dikkat eken Muammer'in grdr. O, alemdeki
sebebliliin yaratl esnasnda Tanr tarafndan onun iine yerletirilmise de
Tanr'nn gzetimi ve O'nun iradesine bal olmakszn bamsz olarak ilediini
ileri srmtr.469 Bu grn temsilcilerinin genel olarak filozoflar olduunu
syleyebiliriz.
465
E'ar age, c.2, s.88-89
466
Mana teorisi iin bkz. Abdulhadi Ebi Ride, brahim en-Nazzam'da Tabiat Anlay ev. Hseyin
Aydn, Malatya 2003, s.97
467
Kumun teorisi iin bkz. Hayyat, el-ntisar, s.22; Wolfson, Kelam Felsefeleri, s.112-127
468
Wolfson, age s.420-421.
469
Wolfson, age, s.440
130
nc bir gre gne, varlk ve olaylar zerinde etkili olan hibir maddi
sebep yoktur, hibir varlk ve olay baka bir varlk ve olayn sebebi deildir.
Kinattaki btn varlk ve olaylar meydana getiren, ilahi kudrettir. Bu gr
mutlak cebir inancn benimseyenler ve baz sufiler benimsemitir.470
Gelenbev filozoflar ve E'arler arasnda bir ayrma gitmektedir. E'arlere

gre btn mmknlerin balangta hr iradesi ile yapana (faili muhtar) dayal
olduunu, filozoflara gre ise hazrlayc nedenler vastasyla yapmamazlk
edemeyen (faili mucib) zorunlu varla dayandn belirtir. Ayrca filozoflarn
mehur gr Vacib Teala'dan sadece ilk akl kmtr. lk akldan ikinci akl
kmtr. Onuncu akla kadar byle devam etmitir. Ay felei olan onuncu akldan
unsurlar sudur etmitir ve unsurlar dzene sokan da budur. Btn bu yksek ilkeler
fiillerinde muciptir. Filozoflarn tahkikli grne gre ise ilk ilkeden hepsi icab
yoluyla sudur etmitir. Bu sudur hazrlayc vastalarla yani akllarla, dierleri ise
artlarla olmutur. Akllar, mehur grlerine gre icadetmede tahkikli grlerine
gre ise hazrlamakta vastalardr. Btn bu sylenenler onlarn 'birden sadece bir
kar' ilkelerine dayanmaktadr. Burada dikkati eken unsurlar aleminin ynetiminin
zorunlu varlkla ilikisinin kesilmesidir. te E'arler buna kar kmlardr.
Gelenbev yukarda belirlediimiz dnceyi de iine alacak ekilde sultan

rneini vermektedir. Bir sultan, btn ilerini kendisi yrtr. Tayin ettii vezirleri
de yannda durur. Sultan vezirleri yannda olmasa da ilerini diledii gibi yapar.
Allah'n mmkn varlklarla olan durumu E'arlere ve dier hak ekollere gre bu
rnee benzer. Bir sultan da vardr ki, vezirler tayin eder btn ilerini onlara brakr.
Onlar zamann gerektirdii gibi ilerini yaparlar. Filozoflarn mehur grne gre
Allah'n mmknlerle olan durumu bu rnee benzer. Bir sultan da vardr ki vezirleri
tayin eder, btn ileri de kendisi ynetir. Fakat ilerini yrtmesi ancak bir veya
birka vezirin yannda hazr bulunmas artyla mmkn olur. Allah'n mmknlerle
olan durumu bu rnee benzer.471
Gelenbev'nin bu rnei Tanr-alem ilikisi hakkndaki dnceleri sembolik

olarak anlatma asndan nemli olduu kadar sosyal adan da nemlidir. Verilen
470
Yusuf evki Yavuz, "lliyet" md. TDVA, c.22, s.122
471
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de s.59-60
131
rnek konu ile ilgili belirlediimiz gr de iermektedir. ncs, 'tam

otoriter mutlak hakim srekli yaratan ve yok eden Tanr' anlayn anlatmaktadr.
Dier iki grn mehur ve tahkikli olarak filozoflara ait oluu Tanr'nn kudretini
snrlamada iki ayr farktan kaynaklanmaktadr. Mutezile ve slm filozoflarnn
Yunan felsefesinden etkilendikleri, onlarn izlerini tadklar ak bir ekilde
grlmektedir. Filozoflara gre neden-nedenli (illet-ma'lul) ilikisi zorunlu bir
ilikidir. Tanr yapmamazlk yapamaz yani mucibi bizzttr. Alem ise 'vacib bil
gayr'dr. yle ise Tanr ile alem arasndaki iliki zorunlu varlk ile zorunlu varlk
arasndaki ilikidir. Daha da zel kavramlarla ifade edersek ztyla zorunlu ile
bakasyla zorunlu (mucib bilgayr) arasndaki ilikidir.472 Kelamclarn imkan
kavramyla ifade ettii alemi, filozoflar zorunlu kavramyla ifade etmektedirler. Tam
neden eserinden geri kalmad iin alem filozoflara gre kadimdir. Burada kudret
asndan nemli olan Tanr'nn tikel olaylarn nedeni olarak kabul edilmemesidir.473
Kelamclar ise Kur'an ayetlerindeki aktif Tanr anlayna dayanarak her eyin uzak
veya yakn nedeni olarak Tanr'y O'nun kudretinin neticesi olarak grmektedirler.
yle ise kelamclara gre Tanr ile alem arasndaki iliki, zorunlu ile mmkn varlk
arasndaki ilikidir. Tanr'nn zt, ztyla zorunlu, sfatlar ise bakasyla zorunludur.
Filozoflar ile kelamclar arasndaki en nemli ayrmlardan birisi 'bakasyla zorunlu'
kavramnn kullanm alanlarnn ok farkl olmasdr. Bu kavram filozoflar alem iin
kullanrken, kelamclar Tanr'nn sfatlar iin474 kullanmaktadrlar. yle ise
kelamclara gre Tanr alem arasndaki iliki Ztyla zorunlu varln ve bakasyla
zorunlu olan sfatlarnn mmkn varlkla olan ilikisidir.
Filozoflar neden-nedenli ilikisiyle eseri nedenden ayrmadlar neticede alemin

kadim olduunu ileri srdler. Neden ve nedenli hakknda byle dnen filozoflar
zt ve sfatlar konusunda elbette bir ayrma gitmeyeceklerdir. Ayn durumu sfatlar
aras ilikide dahi grmemiz mmkndr. rade konusunda da getii zere iradeyi
kudrete kudreti de ilme indirgemilerdir. Gelenbev bu noktada filozoflar tenkit
etmektedir. Filozoflara gre irade, kudret ve ilim ve dier sfatlar ztn ayns
olduuna gre ihtiyar yoktur. Gelenbev bu durumu filozoflar iin byk bir ayp
472
bn Sn, Nect, s, 262
473
bn Sn, age, s,317
474
Recep Duran, "Seyyid erif Crcn'nin Var Olanlarn Dereceleri Rislesi", DTCFD Ankara 1991,
cilt.37, say.2 s.64-67
132
olarak grmektedir. Onlar, ihtiyara delalet eden lafzlarla problemi rtbas etmekle
sulamaktadr. Filozoflarn bu durumunu E'arlerin kesb anlay ile ilgili dillerde
dolaan 'bu mesele E'ar'nin kesb anlayndan daha zor' eklindeki darbmesele
filozoflarn irade anlayn cmlenin bana getirerek sylemeyi uygun bulmaktadr.
Yani 'Bu mesele filozoflarn irade ve E'ar'nin kesb anlayndan zor' denmelidir.475
Devvn'nin tesbitine gre g yetirmeyi uygun klan imkandr. Zorunlu

varln kudretinin iliki kurduu alan imkan kavramyla ifade edilmektedir.
Tikelden tmele gemek suretiyle bir ksm mmkne g yetirdii sbit olduuna
gre tamamna da g yetirdii sbit olarak grlmtr.476
Mmknn var olduu takdir edildiinde onun Vacipte son bulmas

gerekmektedir. Vacip varln hr iradesiyle i yapt sbit olduuna gre ayn
zamanda kadir olduu da sbit olmutur. Zira bir ksmna kadir olup bir ksmna
kadir olmasayd bu O'nun iin eksiklik olurdu. Gelenbev mmkn ile kudret
arasndaki ilikiyi iki adan deerlendirmektedir. Her mmkn bakas tarafndan
icad edilmeyi kabul eder. Mmknn hdis olduunu takdir ettiimizde iki ihtimal
sz konusudur. Ya onu vacip icat etmitir ya da vacibin icad ettii icat etmitir.
kinci durumda da vacipte son bulduu iin yine Vacibin icadyla olmu olur.477
Gelenbev'nin tikel olaylar ve tabii hdiseleri kudretin kapsamna alma gayretinde
olduunu bu ifadelerden anlamaktayz. 'Allah her eye kadirdir' ayetini esas alarak
kudretin genel olduu grne katlmaktadr. Bu ayetteki kudreti yapmaya ve
yapmamaya uygunluk' anlamnda kullanmaktadr. Filozoflar gibi icab da iine
alacak ekilde anlamlandrmamaktadr. Aksi halde zorunlu varlk, hdislere kdir
olmazd. Bu da ayetin anlamna ters derdi. Gelenbev'ye gre filozoflar sermed
hazrlayc hareket dncesine ihtiya duymulardr. nk ya hdislerin tamamnn
zorunlu varlk tarafndan icad edilmemesi ya da teselsl gerekirdi. Bu nedenle mucib
fail ile hdisler arasnda 'sermed hazrlayc hareketi' vasta olarak kabul
etmilerdir.478 Dier sfatlarda olduu gibi kudretin zta nisbetinin srekliliinin ve
475
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.2. s.82
476
Devvn, erhu Akaidi'-Adud, c.2, s.86
477
478
Gelenbev, age, c.2. s.88
133
ezel oluunun, onun etkinliinin de ezel ve srekli oluunu gerektirdiini

dnmyoruz. Bu ekilde sfat ezel olsa bile sfatn etkinlii ezel olmaz.
4. Zorunlu Varln Bilgi Nitelii
Bilgi, Zorunlu Varln Ztna nisbet edilen subuti sfatlardan birisidir. Allah
bilinebilecek her eyi bilir. Onun var olan eyleri bildiinde phe yoktur. Allah u
anda var olan eyleri bilir. Yok olan eyler de O'nun bilgisinin konusu olabilir mi?
Bu soruyu birinci blmde madmun bilinip bilinmemesi konusunda tartmtk.
Zaman asndan bilgiye baktmzda u andaki varln bilgisi ezelde ve ebedde
biliniyor muydu? Yoksa bilinmiyor muydu? gibi sorular slm dnrlerinin
gndemlerinde hep kalmtr. Biz de Tanr'nn bilgisini bu adan ele almaya
alacaz.
Kur'anda Tanr'nn bilgisinin alan ile ilgili olarak gizli ve akta olan her eyi,
kalplerdekini bildii anlatlmaktadr. 'O, grlmeyeni de grleni de bilendir.'479
Gelenbev, gayb yaratklarn bilgisinin iliki (taalluk) kuramad ey olarak kabul
etmektedir.480 Bu anlamda gayb yaratklara gre olmaktadr. Ayette sz edilen
gayb, bilen asndan m yoksa bilinen asndan m belli deildir. Eer bilinen
asndan ise yani bilinecek olan bilenin yannda deilse gemite kalm olabilir
veya gelecekte gerekleecek bir durum olabilir. Veya u anda vardr ancak bilen
yannda deildir. Biz son iki durumu gaybn anlam iin daha uygun grmekteyiz.
Gemite kalan durumlarn bilinmesi hafiz481 ismiyle ifade edilmektedir. yle ise
gayb insan asndandr.
Gelenbev, 'O, grleni de grlmeyeni de bilir' ayetinin anlamn kavramsal

sahaya aktarmak suretiyle daha da geniletmektedir. O, vacip olsun, mmkn olsun,
mevcut olsun, madm olsun veya mmteni olsun, mutlak olsun, greceli (izafi)
olsun bilinecek her eyi (malmt) bilir. Buna gre yaratklarn gzlemledii
eylerin Allah tarafndan bilinmesi daha ncelikli hale gelmektedir. yle ise bu ayet,
Allah'n btn malmt bildiine delalet etmektedir.
479
Har 59/22
480
481
Hud 11/57; Kaf 50/4
134
Gelenbev'nin, ilmin kudretten nce geldiini kabul ettiini grmekteyiz. Ona

gre kast ve ihtiyar ile yaratmann ilimsiz olmas muhaldir. yle ise mevcudun icad
edilmesinden nce bilinmesi gerekir ki tercih ve icad etmek uygun olsun. Ayrca
vcuda geldikten sonra bilinmesi daha evladr.482 Bir ksm eyleri bilip de bir ksm
eyleri bilmemesi eksiklik alametidir. 'O her eyi bilendir.'483 'Onun ilminde zerre
kadar bir ey gizli kalmaz.'484 'Sznz ister gizleyin, ister aa vurun; bilin ki O,
kalplerin iindekini bilmektedir. Hi yaratan bilmez mi? O, en ince ileri grp
bilmektedir ve her eyden haberdardr.485 Bu gibi ayetlerde bilginin bilfiil var olan
ve var olduktan sonraki durumunu bildiini aka gstermektedir. Tartmaya neden
olan ise bilginin varln nne gemesidir. Kelam kitaplarnda filozoflardan
etkilenmek suretiyle ilim sfatnn ezel oluuna baklarak onun iliki kuraca bir
taalluk arandndan ezel bilgi kabul edilmitir. Bu da cebir fikrini dourmutur
diyebiliriz. Bu konuda esas olan, bilginin varlk haline getirilmesi deil de, varln
bilgisinin hareket noktas haline getirilmesidir.
lim konusuna, bilen ve bilinen asndan baktmzda bir ok bilgi tarifi486 ve

bilgi eidi karmza kmaktadr. Tehft geleneinde ve Gelenbev'nin eserlerinde
kullanlan bilgi eitleriyle konunun ayrntlarna gemek istiyoruz.
Bilgi eitlerini Tanr ve insan bilgisi ayrm yapmadan genel olarak yle
sralayabiliriz. 1. Husl-Huzr bilgi. 2.Fiil-nfil bilgi. 3.Tasavvur-Tasdk bilgi.
4. cml -Tafsl bilgi. 5. Kll -Cz bilgi.
a) Husl ve Huzr Bilgi
eylerin bilgisi, iki ksma ayrlmaktadr. Birisi husl bilgi, dieri ise huzr
bilgi. Husl bilgi, bilende eylerin suretlerinin hsl olmasyla meydana gelir. Husl
bilgi Allah iin sz konusu olduu gibi, insan iin de sz konusu olabilir. Bir eyin
eklinin bilende yansmasyla olutuu iin bu bilgi varln eklinin bilgisidir.
482
483
Bakara 2/29
484
Yunus 10/61; Sebe 34/3
485
Mlk 67/13-14
486
Sekiz eit ilim tarifi hakknda geni bilgi iin baknz: Musa Kazm, Klliyat, Evkaf slmiye
Mat. 1336, s.107-111
135
Dieri ise huzr bilgidir ki, eylerin kendileri bilen znede hazr olmasyla meydana
gelir.487 Kiinin zn bilmesi, zyle kim olan eyler hakkndaki bilgisi, Tanr'nn
kendi z hakkndaki bilgisi, bu bilgi eidiyle ifade edilir. Bu bilgide dierinde
olduu gibi bilinenden elde edilen bir suretin bilende hsl olmas gerekmiyor.
Bilinenin ya sureti yoktur ya da suretine ihtiya yoktur. Kiinin kendisini bilmesinde
bilen de kendisi bilinen de kendisidir.
b) Fiil ve nfil Bilgi
Mmkn varlklarn varlk sebebi olan bilgiye fiil bilgi denmektedir.

Filozoflara gre Tanr'nn bilgisi varln sebebidir ve fiil bilgidir. Byle bir bilgi
Tanr'nn ztndan baka bir eye muhta deildir. Bu durumda Tanr'nn bilgisi
bilinene tabi deil bilgi, bilinenin varlk nedenidir. nfil bilgi ise mmknlerin
bilgisine denmektedir.488 Grlmektedir ki bu bilgi eidi bilen asndan ve
bilinenini var edip etmeme asndan filozoflar tarafndan ortaya konan bilgi
eididir. Gelenbev fiil bilgiyi filozoflardan farkl olarak, 'bir eyi gereklemeden
nce bilmek' olarak tarif etmektedir. rnein bir masay yapmadan nce tasavvur
etmek gibi. nfil bilgi ise bir eyi varla geldikten sonra bilmektir. Yaplm ve
karda duran masann eklinin bilende hsl olmasyla bilinmesi gibi. Filozoflar fiil
bilgiye varlk sebebi olarak bakarlar.489 Gelenbev fiil bilgiyi bir eyin varlndan
nce tasavvur edilmesi, dier bir ifadeyle tasavvuru varln nne geirmekle,
infil bilgiyi de varlndan sonraya almakla aklamaktadr. Filozoflar bilenin
etkinliini vurgulamakta, Gelenbev ise bilinenin tasavvurunun varla ncelik ve
sonraln esas almaktadr.
c) cml ve Tafsl Bilgi
Bu bilgiyi genel hatlaryla bilgi ve btn ayrntlaryla bilgi eklinde ifade

edebiliriz. Kelamclara gre Vacip varln bilgisi izafet kategorisindendir. Bu
kategori de onlara gre itibari durumlardandr. Bilgi bir nisbet olarak kabul edilince
bilen -bilinen -bilgi ls gerekmektedir. O'nun ilim sfat vardr. Eya ezel
olmadna gre Tanr'nn ztndan sonradr. Eyann varlndan nce Tanr'ya bilen
487
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.2. s.33-34,73; Kemal Paazde, Tehft Hiyesi, s.336,331
488
Alaaddin Ali Ts, Tehft'l-Felsife (Kitabu'z-Zuhr) ev.Recep Duran, Ankara 1990, s.168
489
136
diyebilmek iin bilgi anlaylar gerei eyann zihinsel varln ne almlardr ki

Tanr'nn ilim sfat bu zihinsel varla taalluk etsin. Aksi halde ilmin de eyann da
ezel olaca sanlmtr. Ya da bilgi srf yoka taalluk edecekti ki bu da onlara gre
muhal grlmtr.490
Devvn btn mmknlerin icmal yoluyla Allah'n ilminde mevcut olduunu

kabul etmektedir. Buna gre E'arler, alemi filozoflar gibi ezel kabul etmiyorlar
fakat O'nun bilgisinin ezel olduunu kabul etmi oluyorlar. Neticede Tanr'dan
baka ezel de kabul etmi oluyorlar. cmal, 'bilginin tek bilinenin ok sayda
olmas'dr. Bu bilgi, btn bilinecekleri bil kuvve deil bilfiil bilmek olarak
deerlendirilir. Gelenbev kelamclarn u karara vardklarn nakletmektedir.
Allah'n eyay bilmesi, bil kuvve deil bilfiildir. Husl ilmin, bilende bilinenin
suretinin hsl olmasyla olduunda icma ettikten sonra icml ve tafsl olmak zere
ilmi iki ksma ayrmlardr. cml bilgi, bir ok durumun blmleri birbirinden ayrt
edilmeksizin bir tek suretle hsl olmasdr. Tafsl bilgi ise, birden fazla durumun her
birisinin kendisini bakalarndan ayrt edecek olan hususi suretleriyle bilende hsl
olmasdr.491
Gelenbev'nin naklettiine gre, Fahreddin Rz icml bilgiyi kabul

etmemektedir. O'na gre ayrntlar biliniyorsa her birinin dierinden ayrt edilmesi
gerekir. Neticede icml deil tafsl bilgi elde edilmi olur. c de icml ilme taraftar
gzkmemektedir. cml ilim konusunda tafsilat bilmemek art koulursa bu Allah
hakknda mmteni olur, demektedir.492
Devvn, Allah'n ilminin zt ile ayn olduunu kabul eden filozoflara gre
O'nun ilminde mevcut olan bu mmknler kendi kendileriyle mi yoksa Allah'n
ztyla m kim olduklarnn bir problem olarak ortada durduunu, bn Sn'nn
konuyu enine boyuna tartmasna ramen bir karara varamadn, kendisi bu
konuyla ilgili bir risale yazdn fakat kaybolduunu, ileride tekrar yazmay
dndn dile getirmektedir.493 bn Sn bilginin bir suret olduunu bu suretin ise
490
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.2. s.52-53
491
492
493
Devvn, erhu' Akaidi'l-Adud, c.2, s.56-57
137
dardaki bir durumun misali olduunu, bu durumun kadim bilgi iin geerli olduu
gibi hdis bilgi iin de geerli olduunu belirtir. Allah'n ilmi kadim bir bilgidir ve
dardaki nedenlilerden ncedir. Mevcutlarn suretleri var olmadan nce Allah'ta
hsl olduklarn kabul etmektedir. Bu suretlerin O'nun yanndan baka bir yerde
olmas da sz konusu deildir. Baka bir yerde olsa devr veya teselsl gerekmesi
yannda onu bilmemesi gerekirdi. Eflatun'un ideleri gibi de olamaz, darda varl
da sz konusu olamaz. bn Sn'ya gre bu durumun Rububiyetin ii olmas ihtimali
kalmaktadr. Ayrca bn Sn O'nun ilminin suret olduu ve kendi ztyla kim
olduunu da belirtir.494 Grlmektedir ki 'ilmin bir suret olup Allah'ta hsl olduu ve
o suretlerin kendi ztlaryla kim olduu' eklinde bn Sn'ya ait eliik iki durum
vardr. Gelenbev, Vacibin ilminin kelamclara gre ztyla kim olduunu,
filozoflara gre ise Vacibin zt kendi ilminde mevcut olan bu icml surete taalluk
etmekte olduunu belirtiyor.495 yle grnyor ki filozoflar 'ey olmayana' (l ey)
ilmin taallukunu kabul etmedikleri iin icml ilim eklinde bir suretin varln kabul
etmek zorunda kalmlardr.
Devvn, icml-tafsl bilgi anlaynn filozoflara atfedilen 'O'nun mmknleri

bilmesi ztn bilmesinde drldr' eklindeki rivayete daha yakn olduunu ileri
srmektedir.496 Gelenbev'ye gre filozoflar u kanaate varmlardr. Allah btn
eyay kendi ztyla kim olmayan bir suretle bir defada icml bir ilimle bilmektedir.
Yine Allah tafsl bilgiye de sahiptir. Filozoflarn bu grne u itiraz
yneltilmektedir. cml ilim Allah hakknda muhaldir, zira ilim icmalen de olsa
bilen ile bilinenin olmasn gerektirir. Tafsl ilim mertebesinden nce bilinen yoktur.
Devvn, Vacibin ztnn kendisinde bulunan sfatlaryla yine kendisini

bildiini, btn bu sfatlarn mertebe mertebe gerekleen mmknlerin ilkesi
olduunu bilir, demektedir. Mmknleri ztn bilmesiyle bilir, bu bilgi de ztnda
bir oalmaya yol amaz. nk onlar ztn bilmesi kapsamnda icml olarak bilir.
Biz de kendimizin diri, kdir ve lim olduumuzu huzr ilimle biliyoruz. Aksi halde
kendimizle ilgili bilgimiz, olduumuz hal zere olmazd.497 Bu ifadelerden
494
495
496
Devvn, erhu' Akaidi'l-Adud, c.2, s.62
497
Devvn, age, c.2, s.63-64
138
anlalyor ki, Devvn icml ilmi 'nedenin ztn bilmesi' olarak yorumlamaktadr.
Bu haliyle filozoflarn dncelerinden farksz gzkmektedir. Gelenbev,
Devvn'nin 'Vacibin ztn bilmesi, mmknlerin suretleri vacibin ztyla kim
olmadan onlar huzr olarak icml bir ekilde bilir' eklindeki grne katlmaz ve
eer byle olsayd iki durumdan birisi gerekirdi, diyerek itirazda bulunmaktadr. Ya
Vacibin zt mmknlerin ztna nfuz ederdi, ya da mtedaiften498 birini bilmek
dierini bilmekle ayn olurdu. Fakat Gelenbev'ye gre ikisi de batldr. Mmknleri
icml olarak bilmek Vacibin ztn bilmekle ayn deildir.
cmali ilim dncesinin ortaya k filozoflarn illet-malul anlayna

dayandn Nasuriddin Ts'de daha ak grmekteyiz. Tusi, Vacibin ztn
bilmesini ilk malul bilmesinin nedeni yapmaktadr. cml ilim yani Vacibin ztn
bilmesi, btn mmknlerin nne geen ezel bir inayet ve onlar yaratc bir ilke
olarak grmektedir. Filozoflara gre nedenin (illet) kendisini bilmesi nedenlileri
(malul) bilmeyi gerektiren bir sebebtir. Byle olduu srece Allah'n ztn bilmesi
btn mmknleri bilmesinde drl olduu dnlmtr. Gelenbev bu
dncelere katlmaz. Zira her eyi bilmeye sebep olan ilimle, btn mmknleri
icml olarak bilmek ayn deere sahip olurdu. Ayrca Gelenbev'ye gre, aralarnda
ayrklk olan iki mtedaif ey arasnda luzum ilikisi olmadndan nedeni bilmek
nedenliyi bilmeyi gerektirmez. nk neden olan Vacip Varlk ile nedenli olan
mmkn varlk arasnda ayrklk vardr. Babann ztn bilmek oulun ztn bilmeyi
gerektirmedii gibi.499
Tusi'nin ifadelerinden de anlald gibi filozoflar bilgiyi yaratmaya

indirgemektedirler. Tanr'nn kendini bilmesi, mall olan varl ortaya
karmaktadr. Bylece filozoflar bilgi tabanl bir varlk anlay sergilemiler,
kelamclar da ezel bilgi anlayyla filozoflara katlmlardr. Bilgiden varla
geilmesi bir ok problemi de beraberinde getirmitir. Ayetlerde asl olan bilginin
varla, varln da iradeye dayal olmasdr.
498
Mtedaif hakiki ve mehur diye iki ksma ayrlr. Kartlk iki sfat arasnda ise hakiki mtedaif
adn alr. Babalk- oulluk, neden olmak-nedenli olmak, siyahlk-beyazlk, bilme- cahillik gibi
vasflanan iki ey arasnda ise buna mehur mtedaif denir. Baba- oul, neden- nedenli, siyah- beyaz,
alim- cahil gibi. Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.2, s.65-66
499
139
lim varla ncelenince icml ve tafsl ilim erevesinde bir ok mertebe

ortaya kartmak durumunda kalmlardr. Birinci mertebede kalem veya akl diye
ifade edilmi, sufilere gre bu kll akl olarak adlandrlmtr. Filozoflar buna kll
akllar demilerdir. Onlara gre kalem yaratlanlarn ilkidir, Vacibin katnda sakldr.
cml ilme gre tafsl bir ilimdir. Bu ilim O'nun ztyla ayndr. kincisi levh-i
mahfuz olarak isimlendirilmitir. Sufiler bunu kll nefis, filozoflar ise soyut zeki
nefisler olarak isimlendirmilerdir. ncs mahv ve isbat kitabdr. Drdnc
mertebe ise d dnyadaki ulv ve sufl varlklar ve onlarn halleri Vacib varln
yannda icad mertebesinde hazrdrlar.500
d) Tasavvur Bilgi- Tasdk Bilgi
Gelenbev, E'arlerin gr olan 'meydana gelen eylerin Allah'n icat

etmesiyle olduu, icad irade tarafndan irade de ilim tarafndan ncelendii'
eklindeki gre itiraz eder ve Vacib varln bilgisini mmkn varlklarn bilgisi
gibi ikiye ayrr. Ezel olan tasavvur bilgi, gereklemek veya gereklememek
ilemek veya ilememek gibi Vacibin ztnn gerektirmesiyle ezelde tasavvur edilen
bilgidir. Buna gre tasavvur bilgi iki zdd da iine almaktadr. Dieri ise tasdk
bilgi, bir eyin vuku ile ilgili bilgidir. Bu bilgi tek bir eye taalluk eder ve bilindii
iin yle olmaz, yle olaca iin bilinir.501 Bu anlamda tasdk bilgi, bilinenle tam
tamna uyumludur.
e) Cz Bilgi- Kll Bilgi
Btn ve para d dnyada bulunan varlklar iin kullanlr. Btn paralardan

oluur ve parann tad zellikleri btn de tayabilir. Btn ve paray bilmek
d dnyadaki varl bilmek anlamna gelir. bn Sn, kllnin sadece zihinde
tasavvur edilebileceini d dnyada bulunmadn kabul eder.502 Ancak bn Sn
tikel konusuna pek aklk getirmemektedir. Tikelin yani cz'nin de tmel gibi
sadece zihinde bulunmas gerekir. Gelenbev cz ve kllnin bilinenin deil bilginin
vasf olduklarn503 syleyerek d dnyada deil zihinsel varlk olduklarna dikkati
500
501
502
bn Sn, if lhiyt II, s.349-355
503
140
ekmektedir. Filozoflar, Tanr'nn tikelleri bilmediini onlar tmel bir tarzda

bildiini, eer tikelleri bilse onlarn deimesi nedeniyle Tanr'nn ilminde de
deiiklik gerektireceini ileri srmlerdir.504 Deiikliin bilende ve bilgisinde
deil bilinende olduu aktr. Eer bilmekle, bilende deiiklik olsayd, en az bir
defa bilmekle veya bilen kendisini bilmekle de ayn deiiklik olacakt. Bu nedenle
biz bu konunun baka nedeninin olduunu dnmekteyiz. Filozoflarn bilgiyi
varln nedeni olarak kabul etmelerine ve tikel olaylarn nedeninin Tanr olmadn
ileri srmelerine baklrsa, onlarn Tanr'nn tikel olaylarn nedeni olmayndan
hareketle tikelleri bilmedii, varln ilk nedeni olmasna dayanarak505 da tikelleri
tmel bir tarzda bildiini ileri srm olabileceklerini dnmekteyiz. Bunu aka
sylemedikleri iin Tanr'nn deiecei bahanesini ileri srm olabilirler. Ayrca
tabii olaylarn nedeninin Tanr olmad dnceleri de bu konuda etkili olduunu
dnmekteyiz.
f) Vacip Varln Eyay Bilmesi
Gelenbev, Allah'n eyaya ilikin bilgisini bir risalesinde ayrca ele almaktadr.
Bilgiden sz edebilmek iin bilenin varl vazgeilmez bir arttr. Bilen zorunlu
varlk olan Tanr veya insan olabilir. Bilgileri mhiyet itibariyle farkl olsa da ikisine
de 'bilen' hkm verilmektedir. Bilgiye konu olan varlktr. Bilen ya varlkla veya
sureti ile iliki kurar. Suretin reel varlktan elde edilmesinde bir tartma yoktur. Reel
varln suretinin zihne yansmasnda da bir tartma yoktur. Tartma varlk reel
olarak var olmadan nce sureti var mdr? sorusu bilgi konusunun en nemli
taraflarndan birisidir. Dier taraftan sureti olmayan eylerin bilginin konusu olmas,
tartmann baka bir boyutunu oluturmaktadr.
Gelenbev, Allah'n eyaya ilikin bilgisinin, eyadan soyutlanan bir suret

yoluyla olmad temelinden hareket ederek konu ile ilgili ihtimal ortaya
koymaktadr. Ona gre eer Allah'n bilgisi eyadan soyutlama yoluyla olsayd,
bilgisinin eyaya taallukundan nce de eyann var olmas gerekecekti. Bu durumda
u ihtimaller sz konusu olacakt.
504
505
141
Ya eya Allah bilmeksizin kendisinden sudur edecektir. Veya Allah'n ilminin

eyaya taalluku Onun ztndan nce gelecekti. Ya da eya Allah'tan sudur
etmeyecekti.506 Gelenbev'ye gre bu durum da muhaldir. Geriye bilginin
eyaya/varla ncelii kalmaktadr. rade ve kudret sfatlar gz nne alndnda,
eyann bilgisinin nerede yer ald belli deildir. Gelenbev'nin irade ve kudreti
ncelediini ilgili blmde belirtmitik. Bu konuda da kendi grlerini Eflatun'un
idelerinden ve filozoflarn grlerinden ayrmaktadr. Gelenbev, mutezile
alimlerinin tamam 'mmkn madmlarn sbit' olduunu sandklarn, bunlarn
harici varlk deil ama nefs'l-emirde ezel olarak sbit olduklarn tesbit eder.
Mutezilenin bu dncesinin altnda ilmin srf yoka taalluk etmesinin muhal
oluunun kabulnn yatmakta olduunu dnmekteyiz.
Gelenbev, Vacibin eyay bilmesi iin onlarn huzurunda bulunmasn art

komaz. Eer art olsayd eya bilgiden nce olurdu. Bilme, bilen ve bilinen arasnda
bir nisbet ise bilme iki mertebe sonra olurdu. Bu durumda bilinen eyann, Vacibin
onu bilmesinden iki mertebe nce olasn gerektirirdi. yle ise Gelenbev hakknda
'bilenin zt, bilgisi ve eya' sralamasn yapabiliriz. Ayrca Gelenbev Allah'n
bilgisi bilinenlerin kendi katnda olmasn gerektirir ve onun ztndan sonradr,
diyerek bilginin reel varla taalluk ettiini de ifade etmektedir.507 Yukardaki
ihtimali gz nne alrsak Gelenbev'nin, Tanr'nn bilgisinin eyadan elde edilen
surete ihtiya duymadan O'nda hsl olduunu benimsediini syleyebiliriz.
Sfatlarn sralamasn ise irade, kudret, kudretle oluan eya, bilgi eklinde
yapabiliriz.
Gelenbev, Eflatun'un idelerine de deinmektedir. deler, idrak edilen suretlerin

kendi ztlaryla kim olduklar btn ilintilerden soyutlanm olarak herhangi bir
alemde darda var olduklar kabul edilmitir.508 deler509 dncesinde dikkat eken
506
Gelenbev, Risle f Tahkiki lmillhi el-Mtealliki bi'l-Ey, (Rislet'l-mtihan inde),
Sleymaniye zmirli smail Hakk, 2686, vr.173
507
Elimizde Sleymaniye zmirli smail Hakk, 2686 numaral nsha el yazmasndan ofset baskdr.
2687 numaral nsha ise 2686'nn matbaa basksdr. Sayfa numaralar bile yaklak olarak ayndr.
Birisindeki yazm hatas dierinde de ayn ekilde grlmektedir. kisi de Rislet'l-mtihan adyla
kaytldr. erisinde birok risale bulunmaktadr.
508
Gelenbev, age, Sleymaniye zmirli smail Hakk, 2686, vr.173
509
deler Nazariye iin Bkz. Kamuran Birand, lka Felsefe Tarihi Ankara 2001, s.53-55,56-57,127
142
iki ayr varlk anlaydr. nce ide sonra reel varlk. delerdeki bu iki zelliin
mutezile, filozoflar ve kelamclar etkilediini, filozoflarda bilginin yaratmaya
indirgenmesi eklinde ortaya ktn syleyebiliriz. Alemin ezel oluunu tenkid
eden kelamclar aleme ilikin bilginin ezel oluuna nedense itiraz etmemiler, aksine
savunmulardr. Halbuki zaman kategorisi yaratmadan sonra sz konusu edilseydi,
bilgi varla bal olarak gelitirilseydi, reel varlktan ideal varla geilseydi, yani
reel varlk ve reel varln zihindeki izdmnn felsefesi yaplsayd, karklk
ortadan kalkard diye dnmek mmkndr.
Gelenbev filozoflarn ounluunun mmknler serisinin faal aklda

resimlemi olduunu kabul ettiklerini nakletmektedir. Akllarda bulunan bu
suretlerin dardaki varlklarna zamansal ncelii olmad iin mmknlere ait o
suretlerin resimleecei bir mahalle ihtiya duymamlardr. Dardaki varlklarn
suretlerini, Vacip varln yannda hazr olan bilgisel suretler olarak kabul
etmilerdir. Anlalmaktadr ki filozoflar nce suret sonra varl kabul etmektedirler.
Gelenbev gayet ak bir ekilde Vacip varln ztn ve btn eyay

bilmesinin kendi ztndan sonra geldiini belirtir. nk O varl gerektirendir.
Ayrca eyann harici suretleriyle bilindiini de aka belirtmektedir. O eyann iki
varl olduunu belirtir. Birisi bilgisel varl dieri ise d dnyadaki varl.510
Fakat bunlardan hangisinin nce geldiini belirtmemektedir.
510
Gelenbev, age, Sleymaniye zmirli smail Hakk, 2686, vr.174
143
C- MMKN VARLIK
Varlk kavramnn iine zorunlu (vacip), mmteni ve mmkn olmak zere

ikincil kategori girmektedir. Bu kavramlarn tariflerine nc blmn giriinde
deinmitik. kavram birbirlerinin tariflerinde kullanlmakla birlikte ayn anda
gz nne alndnda anlamlarn ortaya karrlar. Birer kavram olarak
deerlendirildiinden kavram hakknda sadece hkmde bulunabiliriz. Bu nedenle
Gelenbev, zorunlu ve mmknn bilinmesini muhal nermelere indirger, en ak
kavramn mmteni olduunu ileri srer. Bu kavramlara varlk asndan baktmzda
zorunlu, var olmas zorunlu, mmteni ise var olmamas zorunludur. Aralarnda tam
ztlk grlmektedir. Zorunlunun varl, mmteninin de yokluu kendi
zlerindendir. Fakat mmkn, varl veya yokluu kendi znden deildir. Bu
kavramlara d dnyada gerekliklerinin olup olmamasna gre baktmzda
mmteni sadece zihinsel alanda sz konusu olurken, zorunlu ve mmkn d
dnyada vardrlar. Bu kavramlarn ii tamamen bo deildir. Aksine bu kavramlar
reel varlklardan elde edilen ideal varlklardr. Bu blmde imkann anlam, zorunlu
varlk ile olan ilikisi ve eitleri zerinde duracaz.
1. mkann Szck Anlam
mkan sz 'm-k-n' kknden gelmektedir. 'el- meknu', 'el- mekinu' kertenkele

ve ekirge yumurtas anlamnda kullanlmaktadr. Karnnda yumurtalar biriktirip
yumurtlamak zere olan kertenkeleye veya ekirgeye mmkn denmektedir. Ebu
Said u rivayeti yapmaktadr. Peygamber (A.S) zamannda bizden birisine karnnda
yumurtalar biriktirip yumurtlamak zere olan kertenkele kzartmas yemei ikram
edilmesi, besili tavuk kzartmasndan daha ok ikrama geerdi, demektedir. Ebi
Reda'nn hadisinde de ' hanginize yumurtlamas yaklam olan kertenkele
yemeinden daha sevimli' rivayetini yapmaktadr.511 Ot bitirmeye elverili olan yere
de mmkn dendiini de grmekteyiz.512 Bu rivayetlerdeki 'el-meknu' bir eyler
ortaya koymak zere olan ve iinde potansiyel barndran anlamlarnda kullanld
grlmektedir.
511
bn Manzur, age c.13, s.412
512
bn Manzur, age, c.13, s.414-415
144
'Mekine', 'Mkne' g, kudret kuvvet anlamlarnda olup imkan, kudretli

klmak, g ve kuvvet vermek anlamn da tamaktadr. mkan sz, ileride tesir
gsterecek byyebilecek ve geliebilecek bir kuvvet kaynana delalet etmektedir.
mkan, bir eyi ortaya koymak bir gce sahip klmak, mmkn ise varla ykl veya
bir varlk ortaya karacak kudret ve g kayna tayan anlamna gelmektedir.513
Kur'an'da imkan salam yer (mekin)514 ve kudret, frsat vermek anlamlarna

kullanlmaktadr. 'Eer sana hainlik etmek isterlerse zlme, nk daha nce
Allah'a da hainlik etmilerdi de Allah onlara kar sana imkan (emkene) ve kudret
vermiti. Allah bilendir ve hikmet sahibidir.'515 mkan kavramnn kelime olarak
kullanmna deindikten sonra imdi mantk, felsefe ve kelamda kullanlan terim
anlamna deineceiz.
2. Genel Olarak Mmkn Varlk
mkan 'bir fiilin gereklemesinde herhangi bir engel bulunmamas, g

yetirilebilir trden olmas' anlamnda kullanlr.516 mkan, zorunluluun kart
olduundan, biztihi var olmas dnlemez.517 Mmknn var olmas ve varln
devam ettirmesi ancak zorunlu varlk sayesinde olur. Bu anlamda mmkn, var olma
hususunda ve varln devam ettirmede zorunlu varla muhtatr. Fakat zorunlu
varlk, mmkne muhta deildir. Kur'an'n ilk ayetinin zorunlu ve mmkn varlk
ayrmna dayandn syleyebiliriz. 'Hamd alemlerin Rabbi olan Allah'a aittir.'518
'Alem' reel varlk alan olarak, 'Rabb' ise onu ortaya koyan ve dzene, intizama sokan
zorunlu varlk olarak ifade edebiliriz.
Mantk ve felsefede bir eyin vcub, imkan ve imtina olmak zere halinden
sz edilir. Bir nermede hkm, bu nitelikten birini ifade eder. Vcup zorunlu
olarak var olmay, imtina zorunlu olarak yok olmay, imkan bu ikisi arasnda yani
513
Asm Efendi, Kamus Tercmesi, stanbul 1887, 4/765; Hseyin Atay, bn Sn'da Varlk
Nazariyesi, s. 133; Hseyin Atay, Frb ve bn Sn'ya Gre Yaratma, s.30-31
514
Mminn 23/13
515
Enfal 8/71
516
Mahmut Kaya "mkan" md.TDVA, c.22, s.224
517
Gazl, Maksudu'l-Felsife, s.206-276
518
Fatiha 1/1
145
olmas da olmamas da eit dzeyde bulunduunu ifade eder. Bir baka ifadeyle
imkan, olumluluk veya olumsuzluk asndan zorunluluun bulunmamas anlamna
gelmektedir.519 Mantk asndan baktmzda bir nermenin niteliine (olumlu-
olumsuz) ve niceliine (tmel-tikel) bakmadan srf mantk asndan
deerlendirdiimizde yklemi konuya balayan ban zorunlu veya mmkn veya
mmteni olduu grlr. Bu baa nermenin kipi (cihet) denir. Gelenbev, mmkn
tarif ederken konu ile yklem arasndaki nisbeti esas alp zorunluluun kaldrldna
dikkati eker. Ona gre imkan, konudan zorunluluun kaldrlmas anlamna gelir.520
Gelenbev, 'mkan Risalesi' adyla baslan kitabnda, kuvve anlamnda imkan,

zt imkan, mantki imkan, vukui imkan, hass imkan, amm imkan, hini, vakti ve
devami imkan, istikbali imkan, akli imkan olmak zere dokuz eit imkandan
bahsetmektedir. Bizim tahkik ettiimiz Miftahu Babi'l-Mvecciht' isimli kitabnda
ise kuvve anlamnda imkan ve akli imkan dnda kalanlar ele almaktadr.
Gelenbev, istikbali imkan konusunda mantk alanndan biraz uzaklamakta ve kelam
konusuna girmektedir. Dier imkan eitlerini daha ok mantk temelli ele
almaktadr. Tariflerde konu ile yklem arasndaki nisbeti esas almaktadr. Gelenbev,
mmkn de daha ok hkmn modu olarak kullanmakta buradan yeri geldiince
kelam konularna deinmektedir. Onun modalite anlay dierlerinden daha
orijinal521 olarak kabul edilmektedir.
Akl asndan bakldnda kelam ilminde imkan ve mmkn terimleri 'aklen

kabul edilebilirlik' anlamnda ciz (cizun akli) eklinde kullanlmtr. Ciz
kavramnda ihtimal olduundan phe anlamn da kapsamtr. phenin iinde
doru ve yanl olma ihtimali vardr. Ayrca imkann, 'shha' szc ile de ifade
edildii grlmektedir. 'Bir eyi yapmak uygundur' anlamnda kullanlr. Bir
mahallin beyaz veya siyah olmasnn da imkan kavramyla ifade edildii
grlmektedir.522
519
Mahmut Kaya, "mkan" md. TDVA, C.22, s.224
520
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de s. 34
521
smail Kz, slm Mantklarnda Modalite Teorisi, s.137
522
Kad Abdulcebbar, erhu Usuli Hamse, s.394
146
lk dneme ait metinlerden olan Aristo'nun De Interpetatione'nun Arapa

tercmesinde mmkn kelimesi 'el-muhtemel' olarak karlanmtr.523
Grlmektedir ki kelimenin anlamnda deiime ve dnme ak olma, baka bir
duruma dnebilme zellii ne kmaktadr. Frb, imtinay zikretmeksizin varlk
(vcud) vcub ve imkann zihinde apak anlamlar olduunu baka bir anlamn
tasavvuruna ihtiya duymadn syler.524 Frb mevcutlar ilk nce ikiye ayrr.
Mevcut teriminin esas anlamna baklrsa, hareket noktas reel varlktr. Reelden
vacip ve mmknn kavramna inmektedir. Ona gre zt gz nne alndnda
varl zorunlu olmayan mmkn, zt gz nne alndnda varl zorunlu olan ise
vacip varlk adn alr. Ayrca mmknn yokluu farz edildiinde muhal lazm
gelmez fakat vacibin yokluu farz edildiinde muhal lazm gelir. Biz bunu yle
deerlendirebiliriz. Mmknn yokluundan zorunlunun varl etkilenmez fakat
zorunlunun yokluu farz edilse hem muhal lazm gelir hem de mmknn
varlndan sz edilemez. Buradan u genellemeyi yapabiliriz. Zorunlu varlnda
mmkne muhta deil fakat mmkn varlnda zorunluya muhtatr. Baka bir
ifadeyle zorunlu esersiz kalsa kendisi iin bir kusur tekil etmez.
Frb, mmknn illete ihtiya duymasn gz nne alarak ikiye

aykmaktadr. Mmkn illetten bamsz olamaz. Zorunlu olduunda 'varl
bakasyla zorunlu' (vacibu'l-vcud bi gayrihi) adn alr ve ztyla mmkn,
bakasyla zorunlu olur. Frb, 'zt mmkn' kavram yerine 'bakasyla zorunlu'
kavramn ayn anlama indirgemektedir. Bu durumu bn Sn'da da greceiz. Yine
nedene ihtiyac gz nne alarak Frb mmkn teden beri devam edip gelen
veya belli bir vakitte ortaya kan bir ey olarak grr fakat neden (vacip)-nedenli
(mmkn) serisinin geriye doru sonsuza kadar gidemeyeceini reel varlk olan
(mevcut) ilkde (evvel) son bulacan belirtir. Frb'nin mmkn kavramndan
vcup kavramna tekrar dn yaptn grmekteyiz. Alem iin mmkn kavramn
kullanma yerine 'vacib bi gayrihi' kavramn ilk defa kullanmaya baladn
syleyebiliriz. 525
523
Frb, erhun li Kitabi Aristutalis fi'l-bare, nr. Kutseh and Marrow Beyrut 1971; Eri Lee
Ormsby, slm Dncesinde lh Adlet Sorunu (Teodise), eviren. Metin zdemir, Ankara 2001,
s.171
524
Frb, Uyumu'l-Mesil, s.56
525
Frb, Uyumu'l-Mesil, s.57
147
bn Sn'nn varlklar ayrmada hareket noktas, varlk (vcud)526 kavramdr.

Frb'de hareket noktas mevcud idi. bn Sn, kavramsal ayrm yapmaktadr.527
Ztyla mmkn ve ztyla zorunluyu nedeni olup olmamakla ayrmaktadr. Nedeni
olmayan varla 'zorunlu', nedeni olana ise 'ztyla mmkn' adn vermektedir. bn
Sn'ya gre mmknn varlnn nedeni olduu gibi yokluunun nedeni de vardr.
Dier bir ifadeyle varl da yokluu da bir illetledir. Ancak bn Sn mmknn
varlnn devam iin nedene ihtiyac olup olmadna deinmemektedir. Biz
zellikle bn Sn'nn, reel ve ideal alanlar iin hangi kavramlar kullandna dikkat
ekmek istiyoruz. O 'mmkn' kavramn ideal, 'vacip li gayrihi' kavramn ise reel
varlklar iin yani alem iin kullanmaktadr. bn Sn'ya gre reel olarak var olan her
ey (kin) bilfiil varlk haline gelmeden nce zne gre varl mmkndr. Eer
kendi znde mmteni olsayd elbette reel olarak varla gelmezdi. Kendi zne
gre mmkn olmasayd, yapan ona g yetiremezdi. Yani o, mmkn olduu iin
ona g yetirmitir.528 Dier taraftan varl ztyla mmkn olan (mmkn'l -
vcud biztihi) varl bakasyla zorunlu olarak (vacibu'l- vcud bi gayrihi) ifade
etmektedir.529 Grlmektedir ki bn Sn mmkn ideal varlk alanna, 'vacib bil
gayr' reel varlk alan iin kullanmaktadr. Kelamclar ise daha nceden de
deindiimiz gibi 'vacib bil gayr' Tanr'nn sfatlar iin, mmkn lafzn da alem
iin kullanmaktadrlar. Filozoflara gre mmkn lafznn, reel hale hi gelmeyecek
olmas onlarn sadece vacib kavramyla babaa kalmalar ve kavramsal ayrmdan
bir fayda elde edemedikleri sylenebilir. Kelamclar ile filozoflar arasndaki en
nemli farklardan birisinin bu olduunu dnmekteyiz. Mmknn bil-fiil
olmamas onu mmteniden ayramama tehlikesini dourur, zira mmteni de d
dnyada yoktur ve var da olmayacaktr.
Gelenbev bilinebilecek ve kendilerinden haber verilebilecek eyleri akl

asndan gurupta toplamaktadr. Ztyla zorunlu olan, zt varln gerektirir,
mmteni ise zt yokluunu gerektirir. Mmkne gelince varln ve yokluunu
gerektirmeyendir. Gelenbev'nin dikkat ektii husus udur: Mmteni'nin
yokluunda, mmknn de varlnda phe yoktur. phe reel olarak var olann
526
bn Sn, if lhiyt I, s.37
527
Benzer deerlendirme iin Bkz. Hseyin Atay, bn Sn'da Varlk Nazariyesi, s.136
528
bn Sn, if lhiyt I, s.181
529
bn Sn, Nect, s.262
148
(mevcud) mmkn kavramna has olup olmamasndadr. Eer zorunlu varlk da reel
olarak var olmasayd (mevcut) mevcut, mmkn nevi ile snrlandrlm olurdu yani
reel olarak var sadece mmkn varlk olurdu. Eer mmknle snrl olsayd
mmknlerden hi birisinin varl sz konusu olamazd. nk mmkn varln
kendisi ortaya koyan deildir. O vacibin varl sayesinde vardr. Yine onun
varlnn devamll vacib varlk sayesindedir. nk mmkn varln tek bana
elde edemez, varln kendisi salayamaz. Eer salasayd, bir tercih edici
olmakszn mmknn varln tercih etmek sz konusu olurdu. Bu da btn akl
sahiplerine gre batldr.530
Filozoflarn nedensiz-nedenli ayrmn kelamclar, varl kendisinden olan

(vacib)- varl tercih edilen (mmkn) ekline dntrmlerdir. E'ar kelamclar
ise mmkn, 'varl yokluuna tercih edilen' ekline dntrmlerdir. Seyyid
erif Crcn, imkan, varl ve yokluu ztn gerektirmemesi olarak531, Gazl ise
varlndan veya yokluundan zorunluluun kaldrlmas olarak532 tarif
etmektedirler. Gelenbev'nin mmkn tarifi Gazl'nin tarifine zorunluluun
kaldrlmas asndan benzemektedir.
Tehft geleneini balatarak filozoflar tenkid eden Gazl, imkan konusunda

alemi ezelde var saymak, onun imkanna deil vcubuna hkmetmek anlamna
geleceini sonuta imkann vucuba dneceini, bunun da muhal bir durum
olduunu ileri srer.533 Filozoflar imkan, akln bir hkm olarak kabul ederler.
Hkm iki ey arasnda olaca iin imkan mevcut bir eyi gerektirecektir. Hkm
de bu ikisi arasnda olaca ngrlr. Bu nedenle imkan izafi bir vasf olarak
grlm ve izafe edilecek zt olarak da madde dnlmtr. Ayrca Gazl'nin
nakline gre filozoflar vucup, imkan ve mmteni eklindeki akli hkmlerin akli
kavramlar olduunu bu nedenle de akln dnda bir mevcudun bulunmasna ihtiya
duymadklarn ne srmlerdir. Bu ifadelerden filozoflarn kavramlarn sadece
zihinsel varlk alannn temsil ettiklerine bakp d dnyadaki gerekliklerini gz ard
ettiklerini syleyebiliriz. Gelenbev, mmkn ve vacibin d dnyada karlnn
530
Gelenbev, Tehzbu'l-Mantk ve'l-Kelam, 1288, s.246
531
Crcn, Ta'rft, s.29
532
Gazl, Mi'yaru'l-lim, Beyrut 1990, s.331
533
Mbahat Trker Kyel, , Tehft Bakmndan Din-Felsefe Mnasebeti, Ankara 1956, s.256
149
olduunu mmteninin ise asla d dnyada bir karlnn olmadn belirterek

filozoflardan ayrlmaktadr. Gazl, 'vcub, imkan ve imtinan akli bir takm
kavramlar olduu ve akln dnda bir mevcudun bulunmasna ihtiya duymazlar'
eklindeki filozoflarn iddialarna itiraz eder. Gazl, filozoflarn u grleriyle
eliki iine deceklerini ileri srer. Bu kavramlarn akli hkmler olduu
dorudur. Akln verdii hkm, ayn zamanda ilimdir. lim ise bilineni de gerektirir.
Kll hkmler aklda sbittirler. Klller zihinlerde sbittirler, d dnyada sbit
deillerdir. D dnyada mevcut olan ahsiyet kazanm tikellerdir. Bunlar duyularla
duyumlanr, fakat aklla bilinir deildir.534 Grlmektedir ki filozoflar klller ile
ilgili benimsedikleri tutumu imkan ve vucub iin sergilememekle eliki iine
dmektedirler. Bundaki amalarnn, imkan kavramn zihinsel alana iterek alemin
ezel oluunu desteklemek, reel alan zorunluluk (vacib bil gayr) lafzyla ifade
etmekle tab nedensellik anlaylarn desteklemek olmaldr diye dnmekteyiz.
Gelenbev hkmn bir nisbet olmasndan hareketle nisbetin yaplabilmesi iin

iki tarafn olmas gerektiini dnr. Bu iki taraf vacib ve mmkndr. Bu ikisi
arasndaki nisbet veya taalluk vacibin dnda farkl bir eydir.535 Nisbette unsur
da birbirinden farkl grlr. Mmkn ve vacib birbirinden hem hkm olarak hem
de zihin dnda birbirinden ayrktrlar. Bu ayrklk ikisinin de 'mevcut' kavramyla
ifade edilmelerini engellemez. Zira en genel olan vucut kavramndan ikinci
kategorilerden olan vacip-mmkn kavramlarna burdan da reel varlklarna ulalr.
Bu ulama mmkn iin bilgi, vacib iin marifet536 olarak ifade edilebilir. Gelenbev
sz edilen nisbetin veya bir eit taallukun madm olan mevcut yaptn
belirterek zorunlu ile mmkn arasndaki ilikiyi yaratma olarak grmektedir.
Gelenbev mmkn varln, zorunlu varlk tarafndan var hale getirilip varlnn
devamn saladn bir rnekle aklayarak vahdeti vucud dncesine yardmc
olmaya alr.
Gelenbev'nin verdii rnek yledir: Bir direin tepesinden onu her ynden
rtecek ipler balansa ve yere dikilse, btn o ipler yere dikilmi direk gibi grnr.
534
Gazl, Tehft, s.76, 78
535
Gelenbev, Vahdet'l- Vucud, Sleymaniye Esad Efendi, 3502, vr.13b
536
Marifet Kelimesinin zel kullanm iin bkz. Musa Kazm, Klliyt, Evkaf slmiye Matbaas,
1336, s.107
150
Halbuki hakikatte sadece yere bir direk dikilmitir. Dardan bakldnda ipler dikili
duruyor sanlr. Halbuki iplerin dikili durmas sadece bir tane direin dikili durmas
sayesindedir, farkl farkl dikilmeleri nedeniyle deildir. Gerek olarak yere dikilen
tektir, dikili duran ise oktur. nk ipler direk zerini rtmtr. Her ipin direkle
olan ilikisi devam ettii srece dikili durduu grlr, o irtibat kesilince de ipler
yere der, mevhum olan dikili durma ortadan kalkar. Gelenbev direin dikili
duruunu hakiki varlk olan vacip varlk yerine koymakta, ipleri ise mmkn
varlklar yerine koymaktadr. Mmkn varlklarn bal bana (mstakil) bir
varlklar yoktur. Mmknler Vacip varlk sayesinde vardrlar ve varlklarn onunla
olan irtibatlaryla devam ettirirler. Buna gre zorunlu varlk tek, mmknler ise
oktur.537
3. Mmknn Hkm
Mmkn, ancak bir sebep ile var olur, yine yokluu da bir sebep ile olur. Bu
sebep mmknn dnda olan bir sebebdir. Zira mmknn varl veya yokluu
ztnn gerei deildir. Varl da yokluu da ztna nisbetle eit olduu iin bir
sebebe ihtiya duymaktadr. Eer mmknn varlk veya yokluk taraflarndan birisi
sebepsiz sbit olsa birbirine eit eyden birini dierine tercih eden (mreccih)
olmakszn tercih lazm gelecektir ki bu muhaldir.538
Mmkn ancak sebeble var olduuna gre, mmkn sebebinden nce olamaz.
nk bir sebeble meydana gelen sebebi nne geemez. Eer nne gese, muhta
durumda olan bir ey, ihtiya duyduu eyden nce gelmesi gerekir ki bu ihtiyacn
anlamna aykr olur. yle ise mmkn, vacib varla muhta olmakla ondan nce
bulunamaz.539 Bu ncelik mmkn varlklarn yine mmkn varlklara gre olan
ncelik ve sonral deil, vacibin mmkne olan ncelii, mmknn de vacibten
sonraldr. Burada zaman sz konusu edilmemektedir. Zira zaman mmkn
varlklarn kendi arasnda geerli olan bir kategoridir.
537
Gelenbev, Vahdet'l- Vcud, Sleymaniye Esad Efendi, 3502, vr.15a-15b
538
zmirli smail Hakk, Yeni ilmi Kelam, c.1, s.248; Kd Beydv, Tavliu'l-Envr, Matbaa-i
mire, 1311, c.1, s.151; sfehni, Metliu'l-Enzr Matbaa-i mire, 1311, c.1, s.152
539
151
Mmknn varl, vacibin varl ile beraber de bulunamaz. kisi de ayn anda
beraber bulunsalar, hangisine yaratan hangisine yaratlan denecei dier bir ifade ile
hangisine mmkn, hangisine vacip denecek belirsiz olurdu. Birisine eser dierine
messir demek veya birine vacip dierine mmkn demek bir eyi tercih eden
olmakszn tercih etmek anlamna gelirdi. Bu nedenle mmknn vucudu, vacibin
vucudundan sonra gelmesi gerekmektedir.540
Mmkn balangta var olmasnda sebebe muhta olduu gibi varln devam
ettirmesinde de sebebe muhta olur. nk mmknn zt varln gerektirmez.
Varln yoklua tercih edilmesi iin ancak darda var olan bir sebep lazmdr. Bu
husus imkann mhiyetinin gerei olarak grlmtr. Mmkn var olmada ve
varln devam ettirmede zorunlu varla muhta olduu iin Mmkn iki
tarafndan vucup ile kuatlmtr, denir. Fakat ihtiyacn nedeninin imkan m yoksa
hudus mu olduu konusunda kelamclar ile filozoflar arasnda tartma kmtr. Bir
ksm E'ar kelamclar hudus olduunu ileri srmlerdir. Gelenbev imkan olduu
grn tercih etmektedir.541
4. mm ve Hss mkan
mkan, genel olarak zorunluluun olmaydr.542 Yine hass ve mm imkan da

zorunluluun olumsuzlanmas temeline dayanr. Zorunluluun kaldrlmas
(deilleme), zorunlu hakknda olduu gibi mmteni hakknda da sz konusu
olmaktadr. Esas aldmz temel kavramdan zorunlu ve mmkn hakknda hass
ve mm imkan sz konusu olurken, mmkn hakknda sz konusu olamamaktadr.
bn Sn, zorunluyu varl zorunlu olan, mmteni'yi ise varolmamas zorunlu

olan eklinde belirler. Buna gre sadece zorunluluk sz konusu olduunda ayn
zamanda vacip ve mmteni kavramlarndan sz edilmi olur. 'Allah vardr,
zorunludur' zorunlu iin rnek, 'nsan tatr mmtenidir' mmteni iin rnek tekil
etmektedir. mkan kavramnn aa kmas asndan tarifine tekrar dnersek
540
541
542
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de s.34
152
imkan, hem zorunluluun hem de mmteni oluun olumsuzlanmas yani vacip ve

mmteninin zlerinde bulunan zorunluluun kaldrlmas anlamna gelmektedir.
'Mmteni olmayan' eklinde bir olumsuzlama var olmayan fakat var olmas
mmkn olan anlamn tar. te buna mm imkan denmektedir. Varl yoktur fakat
var olmas mmkndr. rnein 'Baz insanlar katip deildir' nermesinde bir ksm
insanlar u an katip deildir fakat ileride eitim-retimden getiinde katip olmas
mmkndr.
Harput, mmteniyi olumsuzlayarak mm imkan yle tarif etmektedir.

Mmkne bazen 'varl mmteni olmayan mevcud' denilir. Bu anlamda mmkn
vacip varl iine alr ve mmteniye zd ve kart olur. Bunun dier bir ifadesi
'yokluu zorunlu olmayan mevcut' eklindedir. Varlk ynyle kaytlanm mm
imkan adn alr. Bazen de mmkne 'yokluu mmteni olmayan mevcut' denilir. Bu
anlamda mmkn, mmteniyi kapsamna alr, vacibin zdd ve kart olur. Bu
anlama gre 'varl zorunlu olmayan mevcut' diye tarif edilir. Varlk ynyle
kaytlanm mm imkan adn alr.543 Harputi, zorunluluun mmteni tarafndan
kaldrlmasn esas alarak mm imkan iki ksma ayrmakadr.
Zorunlunun olumsuz klnmas, zorunlu olmayan eklinde ortaya karsa buna

imkan- hss veya hss imkan denir. Bu anlamda hss imkan, var olan fakat var
olmamas da mmkn olandr. rnek olarak, 'Baz insanlar katiptir'544 nermesinde
bir ksm insan u an iin katiptir fakat ileride katip olmamas veya yazmaya ara
vermesi mmkndr. Grlmektedir ki 'mmteni olmayandan' mm imkan kmakta,
zorunlu olmayandan ise hss imkan kmaktadr.
Gelenbev ise hss imkan ve mm imkan zorunluluun olumsuzlanmasndan

yani 'zorunlu olmayandan' elde etmektedir. Zorunlu olmayan varlk ve yokluk
bakmndan iki yne sahiptir. Gelenbev, hem varlk hem de yokluk ynnden
zorunluluun olumsuzlanmasn hss imkan olarak almaktadr. Mantkta bu yazl
olarak 've' ile sembol olarak ise '^' ile gsterilmektedir. Gelenbev'ye gre
varlndan zorunluluk kaldrlmasayd, asla yok olmazd, yokluundan zorunluluk
543
Abdullatif Harpt, Tenkhu'l-Kelam, s.40
544
M.Naci Bolay, bn Sn Mantnda Modal nermeler, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara,
1983, s.14
153
kaldrlmasayd asla var olmazd. Buna gre imkan- hss, varl ve yokluu zorunlu
(vacip) olmayan anlamna gelmektedir.545 Gelenbev, hss imkan konusunda 'insan
katip deildir' rneinin verildiini fakat en uygun rnein u olmas gerektiini
belirtir. 'nsan iradesiyle hareket edendir veya iradesiyle hareket eden deildir.' Zira
insann ocukluk dneminde yazmamas zorunludur.546 Grlmektedir ki Gelenbev,
iradeye dayal olan fiilleri hss imkana dayandrmaktadr. Yine Gelenbev Allah'n
irade sfatn hss imkanla ilikilendirip547 teselsln nne gemeyi
amalamaktadr. Gelenbev, zt imkan, vukui imkan ve mantki imkan, hass
imkanla ayn anlamda da kullanmaktadr.548
Gelenbev, mm imkan da yine zorunluluu olumsuzlamak suretiyle ortaya

koymaktadr. ki taraftan sadece birinden zorunluluun kaldrlmas olan mm
imkan, vcud ynnden ve yokluk ynnden geneldir. Varlk ynne 'muvafk'
yokluk ynne 'muhalif' yn adn vermektedir. Eer yokluk ynnden zorunluluk
olumsuz yaplrsa, varlk yn kaytlanm olan mm imkan, eer varlk ynnden
olumsuz yaplm ise yokluk yn kaytlanm mm imkan olur.549 Bu nedenle mm
imkan'da yazl olarak 'veya' ile sembol olarak 'v' iareti kullanlr. Olumsuzlama ya
varlk ynnden ya da yokluk ynnden olduu iin birisi olumsuzluun kapsamna
girerken dieri kapsamn dnda kalmaktadr. Bu durum hss imkanda her iki
ynyle yani varlk ve yokluk ynyle zorunluluun olumsuzluunun kapsamna
girmekteydi. Bunun iin Gelenbev, vcud ynnden nisbetle, zorunluluk ve
mmkn yokluk ynnden nisbetle ise imkansz (mmteni) ve mmkn
karmaktadr.
Gelenbev, mm imkana u rnei vermektedir. Allah ve lem mm imkan ile

mevcuttur. Bu rnek, varlk ynyle kaytlanm olan mm imkan anlamna
gelmektedir.550 mm imkan, yalnz bir taraftan yani ya vcud ya da yokluk
bakmndan zorunluluun olumsuz klnmas anlamna gelmekteydi. yle ise bir
545
Gelenbev, Risle f'l-mkan, Sleymaniye, Yazma Balar, 4140/44, vr.143b-144b
546
Gelenbev, Mifth, Ek-1'e s. 48
547
548
Gelenbev, mkan Rislesi, Matbaa-i Amire 1263, s.80
549
Gelenbev, mkan Rislesi, 1263, s.81
550
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de, s.57; Abdunnafi, Fenni Mantk (Burhanu Gelenbev Tercmesi),
stanbul 1297, c.2, s.41-42
154
taraftan zorunluluk kaldrlrken dier tarafn zorunluluu sbit kalmaktadr. Buna

tabii zorunluluktan yle bir rnek verilebilir. 'Ate scaktr' nermesinde, scaklk
atee nisbetle zorunludur, ancak scakln yokluu zorunlu deildir. Bunu mmteni
ile kartrmamak gerekmektedir. Zira mmteni, zt d dnyada yokluunu zorunlu
klan' eklinde tarif edilmektedir.551 mm imkan ile hss imkann arasndaki fark
zerinde durmak gerekirse unlar sylenebilir. Hss imkana, 'kontenjan', mm
imkana, 'possibilite', mmteni'ye ise 'absurde' karlar.
Sleyman Hayri Bolay bn Sn'nn hss imkan 'contingence' manasna

kullandn tercih etmektedir. Contingence 'olduundan baka bir ey olabilen' yahut
'bir eyin bulunduu halden baka bir hale gemesi' olarak tarif edilmektedir.
Contingence, genel bir deimeyi ifade ediyorsa da ontolojik olarak varla geii ve
varlkta ekil deitirme manalarn da iine almaktadr. lm anlayta, belli bir
olayn, belli artlar ierisinde bazen bir sonucu dourduu gibi, bazen da baka bir
sonucu dourabilir. rnek olarak bir tapulumda nfusun fazla artmas, bazen i
blmnn gelimesine, bazen iktisadi hayatn bozulmasna, bazen sularn
artmasna, bazen da bir savan kmasna yol aabilir.552 Sleyman Hayri Bolay'a
gre bn Sn hss imkan aka kullanr553 ve bu contingence anlamna gelir. Bu
ifade mmkn varlklara zaruri olan sfatn bazen geerli olmayacan ifade eder.
Mesela ate Hz. brahim hdisesinde olduu gibi yakmazsa554 burada onun zorunlu
halinin geersiz olduu bir durum ile karlalr. Atein yakmas zorunlu ve bir
tabiat kanunudur. Fakat bu kanun baz hallerde geersiz olursa, burada stn bir
mdahaleciye ihtiya var demektir. stn mdahaleci o kanunu koyan ve bazen de
yrrlkten kaldran mutlak ve zorunlu varlktr.555 Atein scak ve yakc olmasnn
zorunluluu mutlak olsayd baka bir zorunlululukla ortadan kaldrlamazd. rnek
olarak, suyun atei sndrmesi de baka bir tabii zorunluluktur. Hz. brahim olay
551
zmirli smail Hakk, Felsefe Dersleri, stanbul 1330, s.138; smail Kz, slm Mantklarnda
Modalite Teorisi, s.105
552
Sleyman Hayri Bolay, " bn Sn'da Contingence Anlay", Uluslaras bn Trk, Harezmi,
Frb, Beyruni ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1990, s.149
553
bn Sn, Nect, s.56-57
554
Enbiya 21/69
555
Sleyman Hayri Bolay, "bn Sn'da Contingence Anlay", s.151
155
bizim bilemediimiz baka bir tabii kanun556 araclyla gerekleen bir olay olarak
deerlendirilebilecei gibi tabii bir kanun olan atein yakmas ile ilahi bir kanunu
temsil eden Hz. brahim'in birbirlerini yok etmek zere kar karya getirilii olarak
da deerlendirebilir. Her eyden nce olay imkan sahasnda gereklemektedir. mm
imkan'n zorunluluk ve zorunluluun kaldrlmas gibi iki ynnn oluu, zorunluluk
tarafyla eyann ayn artlar altnda ayn hareketi sergilemesiyle kararllktan doan
bilim ve bilime olan gveni salarken, zorunluluun kaldrlmas ynyle de deiim
ve dnmn iradeyle salanmasnn yolu almaktadr.
5. Gelecekle lgili (stikbl) mkan
mkan kavramn zaman asndan deerlendirdiimizde, gemi iin imkandan

bahsedilemez. Zira bir olayn gemite gereklemi bir ekli vardr. Gemii
gnmze tayp farkl bir ekilde gerekletirme durumunda deiliz. Gelenbev bir
iin (yklem) olumluluk veya olumsuzluk asndan gemiteki durumunu
zorunluluk kapsamnda deerlendirmektedir. nk i gemite olmu bitmitir.
imdiki zaman ile ilgili ilerde de gelecekle ilgili imkan sz konusu deildir. Yine
z itibariyle zorunlu ve z itibariyle mmtenide de gelecekle ilgili imkandan sz
edilemez. Dier bir ifadeyle zt zorunlu ve zt mmteni, gelecekle ilgili olsa bile
gelecekle ilgili imkan kapsamna girmez.557 Zira zt zorunluyu btn zamanlarda
zorunlu klan onun ztdr, mmteninin de btn zamanlarda yokluunu zorunlu
klan yine onun ztdr.
Gelenbev'ye gre gemite veya imdiki zamanda gerekletii grlen bir ey

iin gereklemesi mmkndr veya gereklemesi mmkn deildir, deme imkan
yoktur. Ayn ekilde gemite veya imdiki zamanda gereklemedii grlen eyin
de artk gerekleme ihtimali yoktur.558
Gelecekle ilgili imkan, gemi ve imdiki zamanda gerekleen hkmlerde

sz konusu olmadna gre sadece gelecek zamanla ilgilidir. Buna gre gelecekle
ilgili imkan, varlk ve yokluk taraflarndan mutlak zorunluluu veya yklem (fiil)
artyla olan zorunluluu kaldrmak anlamna gelmektedir. Gelenbev bu eit
556
aban Ali Dzgn, Allah, Tabiat ve Tarih, Ankara 2005, s.143
557
558
Gelenbev, Rislet'l-mkan, s.89
156
imkana u rnei vermektedir. Zeyd u vakitte ayaa kalkacak, dediimizde onun

ayaa kalkmas veya kalkmamas o vakit gelmeden gereklemeyecektir. O vakit
geldiinde iki taraftan biri belirlenecek ve gerekleecektir. Belirlenen taraf
gerekletiinde gelecek imdiki zamana dnecek belirlenen ve gerekleen taraf
artk zorunlu hale gelmi olacaktr. Gemite, varlk ve yokluk ynlerinden birisiyle
gereklemede zorunluluk bulunduunun delili, yaplan iten veya karlan frsattan
dolay znt duymaktr.559 Karlan frsattan znt duyulmasnn nedeni iin
olmu bitmi olmasdr. Gelenbev, gelecekle ilgili imkan zorunluluu kaldrmak
olarak kabul ettiinden bunu hss imkan kapsamna almaktadr, mm imkan deil.560
Gelecekle ilgili imkan, Allah'n bilgisi ile ilikilendirildiinde eer Allah

gelecekte yaplacak ii biliyorsa bir zorlama olur mu, o fiili irade etme yn kime ait
olmaktadr gibi sorular akla gelmektedir. Bir eyin gereklemesinden nceki hali ile
ilgili bilgi, ezel bilgi veya madmun bilgisi anlamnadr. Madmun bilinip
bilinemeyeceini ilgili blmde ele almtk. Srf yok'a ilmin taalluk etmesinin
muhal grlmesi nedeniyle eyay nceleyen ezel bilginin varl kabul edilmitir.
Gereklemi olup gemite kalan olaylarn bilgisi ise yok'un bilgisidir, madmun
bilgisi deil. u andaki olaylarn bilgisi ise ehadetin bilgisidir. Gemiteki ve
gelecekteki olaylarn bilgisini de gaybn bilgisi olarak kabul edebiliriz. Gemite
kalan bir durumun ve u andaki olayn bilgisi, olayla tam rtmesi, ne ise o haliyle
bilinmesi gerekir. Eer bilgi olayla rtmyorsa buna cahillik denir. Gemite ve
imdiki zamandaki durumlarn tmel veya tikel bilgisi o durumlara aynen uyduu
gibi gelecekteki durumlarn bilgisi de Gelenbev'ye gre byledir. Ona gre Allah'n
bilgisi zamansal deildir. Mmknler serisi O'nun katnda ezel ve ebedi olarak
hazrdr. Vacip varlk iin gelecekte meydana gelecek olan eyler, gemite meydana
gelmi olan eyler gibidir. Yaratklar bile bir ey meydana gelmeden nce emareleri
ile onun meydana geleceini bazen biliyorsa, gayb bilen Allah hakknda ne
denebilir.561 Gelenbev meydana gelecek bir eyin d gerekliine uygun olarak
ilmin kendisine taalluk edecei ezel ve idrak edilen bir suretinin varln kabul
etmektedir. Bu ezel suret, filozoflar ve zihinsel varl kabul eden kelamclara gre
vukua gelen eylerin mhiyetinin aynsdr. Bir ksm filozof ve kelamclara gre ise
559
560
Gelenbev, age, Ek-1'de, s.48
561
157
onlarn glgesidir.562 Gelenbev, ezel bilgiyi Zorunlu varln ztndan sonra

eyadan nceye almakla idelerin ezel ve ebedi olduunu kabul eden Eflatun'dan
ayrlmaktadr.
Bilgiyi, nefs'l-emirde vuku bulacak olan eye balayan Gelenbev'ye gre

eer byle olmasayd O'nun bilgisinin vakann aksine taalluk etmesinin imkan
lazm gelecek bu da Vacip hakknda muhal olan tam cahillii gerektirecekti. Vacibin
bilgisinin ezelde hdislere taalluk etmesi, onlarn vakitlerinde vuku bulmas artna
baldr. Zamanlardan birisinde vukua gelen her ey, zorunlu olarak Vacip varlk
tarafndan bilinmektedir. Bu zorunluluk konunun vasfndan kaynaklanmaktadr. Ona
gre bilginin bilinene tabi olmasnn anlam udur: Bilginin bir hkme taalluku
znde vaki olaca iindir, tersi deil. Yani Vacip varlk tarafndan ezelde bilinmi
olmasndan dolay deildir. Bilginin bilinene tabi olmas, bilgi ynndendir,
bilinenin gereklemesi ynnden deildir. nk bilgi bilinene uygundur, bilinen
bilgiye uygun olarak gereklemez.563 Vacibin bilgisi, taalluk etmeye uygun olan her
eye ezelde taalluk etmeyi gerektirir. Sermedi olarak veya herhangi bir zamanda
znde (nefsinde) gerekleen ite budur. Yine Vacibin bilgisi taalluk etmeye
elverili olmayan eye taalluk etmemeyi gerektirir.
Gelecekte yaplacak ilerin irade ve bilgi asndan ilikisi hakknda Gelenbev,

bireyin hr iradesi ile yapaca ilerin ezelde bilinmesi nedeniyle onun
sorumluluunu ortadan kaldrmayacak ekilde yorumlamaktadr. rnein Zeyd'in
gelecekte belirli bir vakitte gnah ileyeceine dair ezel ilmin taalluk etmesi sadece
onun hr iradesiyle gnahn onun tarafndan ilenecei iindir. Gnahn ilenecek
olmas o ekilde bilinmesini zorunlu klmaktadr.564
Gelenbev, Vacip varln bilgisini yaratklarn bilgisi gibi iki ksma

ayrmaktadr. Birisi tasavvur bilgi dieri ise tasdk bilgi. rnein Zeyd'i bilmek
tasavvur, Zeyd'in gnah ileyeceini bilmek tasdk bilgidir. Gnahn d dnyada
meydana gelmesi ezelde ztlar ile birlikte tasavvur edildiinden565, fiili ilemek veya
562
563
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de s. 52; Gelenbev, Rislet'l-mkan, 1263, s.87
564
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de s. 52
565
Gelenbev, age, Ek-1'de s. 53
158
ilememek gibi iki ihtimal kiinin iradesine braklmtr. kisinin de beraberce vuku
bulmasn tasdik etmek bir insan iin mmkn olmadna gre Vacip varlk iin hi
olamaz. Buna gre tasavvur bilgi fiilin olmasna veya olmamasna yani ikisine
birden taalluk ederken, tasdk bilgi, kulun tercihi ile ortaya koyduu fiile
bakmaktadr.566 Bu ekilde fiili ileyenin sorumluluu temellendirilmektedir.
Gelenbev'ye gre tasdk bilgi vuku bulan eye zorunlu olarak tabidir. Bu bilgi
gnahn meydana gelmesini zorunlu hale getirmez aksine onun vuku bulmas sz
edilen bilgiyi zorunlu hale getirir.567 Gelenbev bu gryle E'ar'nin orta halli
cebir anlayndan ayrlmakta ve tam aksini ileri srmektedir. Bu konuda doru
grn Mturdlerin olduunu belirtmektedir. Dier taraftan E'ar, Allah'n ilmini
ileri srerek Vacibin bildii eyin zorunlu olarak gereklemesi gerektiini, aksi
halde bilginin cehalete dneceini ileri srmektedir. Gelenbev bu dm u
burhan ile zmeye alr. Vacib varln bildii ey, vaktinde meydana gelmesi
artna bal olarak o vakitte vukua gelir. Buna gre sz konusu olan zorunluluk
yklem artyla olan zorunluluktur. Bu zorunluluk da bireyin hr iradesini ortadan
kaldrmaz.568 Gelenbev, kulun cz iradesini fiilinin gereklemesi iin bir art569
olarak grmekte ve bu konuda Mturdlerin grn doru bulmaktadr.
6. mkan Delili
Varlk (kozmoloji) delili, filozoflarn Vacip varl isbat delili olarak bilinir. Bu
delil son dnem kelamclar (mteahhirin) tarafndan da kullanlmtr. Delil, varln
ikiye ayrlmasna dayanr. lk nce varlk zorunlu ve mmkn olmak zere iki ksma
ayrlr. Bu ayrm Aristo tarafndan ele alnm slm filozoflar tarafndan da
gelitirilmitir.
Frb'ye gre varlklar zorunlu ve mmkn olmak zere iki ksma ayrlr.
Zorunlu, yokluu farz edildiinde bundan muhal lazm gelen ve nedeni olmayan
varlktr. Mmkn ise var olmak iin sebebe muhtatr. Mmknn var olmas da var
olmamas da eit derecededir. Mmknn yokluunu dnmek herhangi bir eliki
566
Gelenbev, age, Ek-1'de s.53
567
Gelenbev, age, Ek-1'de s.53
568
Gelenbev, Mifth, Ek-1'de s.53-54
569
159
dourmaz, fakat Vacibin yokluunu dnmek eliki dourur.570 Frb, mmkn

varl nedenli, Vacip varl da mmknn nedeni olduu esasna dayanmaktadr.
Zira ilk nce nedensiz ve nedenli ayrm yapmaktadr. Mmkn varlk birbirlerine
neden-nedenli eklinde sonsuza gidemez, en sonunda vacip varlkta yani ilk nedende
nedenli serisinin son bulmas gerekmektedir. bn Sn da nedensiz- nedenli ayrmna
dayanarak varlklar iki ksma ayrr ve nedensiz- nedenli serisinin zorunlu varlkta
son bulmas gerektiini belirtir. bn Sn, birtakm varlklarn var olduunun inkar
edilmez olduunu, her var olann ya vacip ya da mmkn olaca grndedir. Eer
o vacip ise varl dorulanm olur ki, istenen sonu da budur. Eer o mmkn ise
varlnn zorunlu varla dayandnn gsterilmesi gerekir.571 bn Sn bir eyin
hudusunun illeti ile sebatnn illeti arasnda ayrm yapar. Bir eyin hudusunun illetini
grmek daha kolaydr. Daha nemli olan o eyin var olmasn srekli klan illettir.
Bazan bir eyin hudusunun illeti ile sebatnn illeti ayn olabilir. Bir eyin varln
devam ettiren illet, o eyden ayr olmak zorundadr; aksi halde sz konusu olan ey
mmkn varlk olmazd. Mmkn varl dnmek, onun sebatn salayan illeti de
dnmeyi gerekli klmaktadr.572 mkan delili, bir eyin kendi kendisini var
edemeyecei temeline dayanr. Bu kuraln zorunlu varlk iin uygulanmas sz
konusu olamaz nk ilk ayrm 'varlnn nedeni olmayan ve varlnn nedeni olan'
eklinde yaplmtr. Mmkn varln varl da nedensiz olsayd varlklarn hepsi
zorunlu varlk olurdu. Mmkn varlklar birbirinin nedeni olsayd sonsuza kadar
teselsl ederdi ki bu da geersizdir.
Mhiyetleri gerei mmkn olan varlklar, yine mhiyetleri gerei mmkn

olan saysz sebebleri ile zorunlu olarak birlikte bulunmazlar. Eer sebebler
zincirinde zorunlu olan biri yoksa, btnn de zorunlu deil mmkn olmas gerekir;
nk her blm mmkn olan bir btnn biztihi zorunlu olacan dnmek
samalktr. Bu durumda para ile btn arasnda sebebe ihtiya gsterme asndan
bir fark kalmayacaktr. Yani btn de var olmak iin bir sebebe muhta olacaktr.
Bu sebep ya btnn iinde ya da dnda bulunur. inde bulunsayd o ayn zamanda
kendi kendisinin sebebi olurdu ki bu samadr. O halde bu harici sebebin mmkn
olduunu dnemeyiz. O halde bu sebep harici ve zorunludur. Mmkn varlklar
570
Frb, Uyunu'l-Mesil, s.57
571
bn Sn, Nect, s.271
572
bn Sn, Nect, s272
160
geriye doru sonsuza uzayp giden sebelere sahip deildir. Onlar varl zorunlu
olanda nihayete ererler.573
Paralardan oluan alem muntazam bir btndr. Bu alem paralarna

muhtatr. Czlerine muhta olan zorunlu varlk olamaz. yle ise alem mmkn
varlktr. Mmkn varln, varlk ynn tecih eden bir zorunlu varlk olmaldr.
Zorunlu varlk mevcut olmadka icat edici olamaz. nk icat etme mertebesi var
olma mertebesinden sonradr. Mmkn mhiyetinde bakasna muhtatr. Mmkn
kendisini var edemedii gibi bakasn da var edemez. Zira bir ey mevcut olmadka
var edici olamaz. Yok varla neden olamaz. Varlk olarak sadece mmkn mevcut
olsayd hibir eyin bulunmamas gerekirdi. nk mmkn var olmada da var
etmede de tek bana yetirli deildir. Alemin hepsi, bakasyla mevcut olsa bakasna
(gayr) bakarz. Bakas dediimiz madm ise varla neden veya fail olamaz. nk
yok'un varla neden olmas muhaldir. Bakas dediimiz mevcut ise alemden hari
olas gerekir. O da ztyla vacip olan zorunlu varlktr. Grlyor ki mevcdt
silsilesi vardr. Bu mmkn mevcudatn bulunmas bir bakasn gerekli klmaktadr.
Yani ztyla vacip olana alemin ihtiyac vardr.574
mkan delili yle zetlenebilir:
Bu alemin tamam, eczas ve suretiyle mmkndr. Her mmkn, var

olabilmesi iin varln tercih edene muhtatr. O tercih edici icad eden ise, mmkn
alemden baka olan ve varl ztnn gerei olan (li-ztihi mevcut) Allah'tr.
Mmkn olan bu alemin varlnn nedeni ile ilgili ise ihtimaller ortaya konur. Bu
ihtimallerin var eden olup olmadna baklr. mkan alemini var eden ya alemin
kendisidir ya da alemin bir parasdr ya da mmkn varlklar sonsuza kadar
birbirine illet malul olarak devam eder gider.
Birincisi muhaldir zira alemin tamam kendi varlna neden olsayd bir ey
kendi varlna neden olurdu. Bir ey yok iken kendi varlna illet olamaz. llet
mallnden nce bulunur. Bir eyin kendisinden nce bulunmas muhaldir. Alemin
btn czleri alemin kendisidir. Alemin bir paras da yine mmkn alemin
573
Mehmet Aydn, Din Felsefesi, 3. Bast, stanbul, s.57
574
zmirli smail Hakk, Yeni lmi kelam, s.16-18
161
tamamnn illeti olamaz. Zira bir eyin parasnn o eyin varlnn tamamna illet
olmas muhaldir. nk paralardan birleik olan bir eyin illeti, onun paralarnn
da illetidir. Her bir cz mmkn olduu iin bir illete muhtatr. Bir zincirin tamam
nasl bir yapcya muhta ise, bir halkas da ayn ekilde bir yapcya muhtatr. Bu
mmkn alemi icat eden birbirine bal olarak gemi zamana doru sonsuza giden
mmknler serisi de olamaz. Byle bir ihtimal teselsl gerektirir ki bu da muhaldir.
Geriye sadece u kalmaktadr. Mmkn alemin yaratcs mmknlerin dnda
varl kendi ztnn gerei olan zorunlu varlktr.575
575
Gelenbev, Hiye ale'l-Cell, c.1, s.143-144; Devvn, Risle sbatu'l-Vacib, s.71; Musa Kazm,
Klliyyat, s.125; Rfat, Delailu'l-kan, Dersaadet, 1316, s.29-30
162
SONU
nsan dier canllardan farkl olarak eyay isimlendirme, onlar arasndaki

kararl ilikiyi kavrama ve onlara hakim olma zelliine sahiptir. nsan bu zellii ile
tek tek cisimlere isim bulduu gibi soyut eylere de isimler bulmutur. Ses, yaz, dil
ve eya insann dnme aralar, onun yetileri ise bilgisinin kaynaklarn
oluturmutur. Kelime bir eyann sembol haline getirilmitir. Birinci ve ikinci
kategorilere ulalarak soyut ve somut eyler insan dncesinin temelini
oluturmutur. Bu anlamda insann elde ettii en genel kavram 'varlk' kavramdr.
Soyut ve somut her eyi bu kavramn iine almak mmkndr. Genel kavramlardan,
kavramn kapsamna ald tikellere inildiinde veya tikellerden genel kavramlara
kldnda gr ayrlklar da beraberinde ortaya kmtr.
Eflatun'a gre gerek bilgi kavramlarn bilgisidir. Kendi deyimi ile idelerin
bilgisidir. Ona gre ideler, ncesiz ve sonsuzdurlar. Ne meydana gelmilerdir ne de
yok olacaklardr. Buna karlk, grnler dnyasnda meydana kan objeler,
gnn birinde yok olmaya mahkumdurlar. Eflatun'un, ideler ve grnler olmak
zere iki alem anlayn ortaya atmas karsnda alternatif bir dnce olarak Aristo,
kavramlarn doutan insanda var olduunu kabul etmeyerek insan aklnn
denemeden kalkarak kavramlara vardn bu kavramlara dayanarak hkmler
verdiini, kyasa kadar ykseldiini ileri srmtr. Aristo, asl olann atlk deil at
olduunu savunmutur. Eflatun idealden reele varrken, Aristo reelden ideale
ulamtr.
Kelam ilminde tercme hareketlerinden sonra 'varlk' kavramyla kavramsal

tartma hz kazanmtr. Her eyden nce varlk kavramnn nasl bir varlk olduu,
gerekliinin var olup olmad tartlmtr. Vcut ve mevcut tartmasnn,
Kuran'da ey ve 'min gayr ey' lafzlaryla yapldn sylemek mmkndr.
Tercme hareketlerinden sonra slam kltr, Yunan felsefesiyle karlamtr. lk
slam filozofu Kindi ve Mutezile farkl yorumlarla ortaya km ve bu sre Farabi
ve bn Sina ile devam etmitir.
Varlk sz, birinci kategorilerden ilk kategori olmakla en genel kavramdr.

Cins ve fasl olmadndan kendisini daha ak hale getirecek bir ey bulunamam,
163
tarifi de yaplamamtr. Tarife ihtiya duymayacak kadar ak olduu kendi

tecrbemizden ortaya kmtr.
Bilen asndan varla baktmzda varlk, bilenin zihninde, zihin dnda,

nefs'l_emirde veya btn ilintilerden soyutlanarak mutlak varlk olarak tasavvur
edilmitir. Varlk kavramna bilinen asndan baktmzda zorunlu, mmkn ve
mmteni olmak zere balca ksma ayrlmtr.
Varlk kavram btn var olanlar kapsamna ald iin onun Allah'a nisbet
edilmesinde problem kmtr. Allah'n ztna yaplan bu nisbet neticesinde O'nda
oklua yol aaca endiesi varlk alanlaryla varlk modlar arasndaki dier bir
ifadeyle zihinsel varlk ile zorunlu varlk arasndaki kavramsal ilikinin anlalmasna
dayal olmutur. Filozoflarn 'varlk zta zit olsa O'nda oklua yol aar' endiesi
onlarn zihinsel varla ontolojik bir deer vererek kavramlarn bal bana ezelde
var olduklarn ileri sren Eflatun ve Platon'dan etkilendiklerini gstermitir.
Filozoflarn varlk-zt ilikisinde gsterdikleri tutum, varlk-maiyet, mahiyet-zt, zt-
sfat ilikisinde de kendisini gstermitir. Bir ksm kelamclar, zihinsel varl kabul
etmediklerinden varlk-zt ayrmna gitmemilerdir. Gelenbev 'Gne k sacdr'
ve 'Ik k sacdr' rneklerini vererek varlk ve zt arasndaki nisbeti aklamaya
almtr. Ona gre varln, zorunlu varln ztna yklem yaplmas yani 'zorunlu
varlk vardr' demek 'k k saar' demek kabilindendir. Yklemin kapsamna ald
varl, vacibin ta kendisi olarak grmtr. Gelenbev bu gryle varlk-zt
ayrmna farkl bir aklama getirerek filozoflardan ayrlmtr. 'Varlk zta zit
olsayd onda oalma olurdu' iddias zihinsel varln zihin d varlk gibi grmeye
dayand grlmtr. Zira varlk zihinsel, zt ise zihin dnda hviyetiyle
ahsiyetiyle var olan anlamndadr.
Varlk kavram genel olduu iin zorunlu ve mmkn varlklar da kapsamna

alnca zorunlu iin baka bir ifadeye ihtiya duyulmutur. Bunun iin vcud'u-hss,
vacibu'l-vcud, vcud'u-mutlak ifadeleri gelitirilmitir. Varlk kavramnn ncelikli
olarak kullanm asndan, tekik ve mtevat kavramlar ortaya atlmtr.
Varlklar eitli olduu gibi yokluklar da eitli grlmtr. Bir vakit var iken
u an yok olanlar, henz var olmam olanlar, u anda var olmayan ancak ileride var
olacak olanlar, mutlak olarak yok olan (ademi mahz) yani hi var olmam ve var da
164
olmayacak olan, gibi. Yok'u, bilgi ile ilikilendirerek Mutezile ve E'ari alimleri
madmu, malm kapsamna almlardr. Madm ne bir eydir, ne de mevcuttur,
ama malm olduu ileri srlmtr. Muhal de mmteni de madm olmakla
beraber malm kapsamna alnmtr.
Gelenbev, zihinsel varl kabul etmeyen kelamclarn, ilim sfatnn

malumatla olan ilikisini ezel yapamayacaklarn ileri srmtr. nk ne d
dnyada ne de bilgide ezelde varl olmayan hdisler, srf yokturlar, herhangi bir
ekilde bakasndan ayrt edilemezler. Eer bilgi, malmta ezelde taalluk etseydi
srf yokla iliki kurulmu olurdu. Bilinenin ezel olmas durumunda, alemin ezel
olduu anlamna gelirdi. Bilinenin ezel olmadn kabul ettiimizde, ya ilim sfat
u anda var olanla iliki iinde olacaktr ya da zihinsel olarak var olmak sz konusu
olacaktr. Aksi halde bilineni olmayan bilginin varl gndeme gelecektir. Buna
gre zihinsel varlk ve mutezilenin ortaya att mmkn madmlar bilineni
olmayan bilgi olarak ortaya kmaktadr. Mutezile 'srf yoka (la ey'il-mahz) ilmin
taalluk etmesi muhaldir' esasna dayanarak mmkn madm dncesini ortaya
atmtr. Zira bilgi nisbet olarak kabul edilince bilen, bilinen ve ikisi arasndaki
ilikiden doan bilgi ls ortaya kmtr. te Mutezile bilenin iliki kuraca
kavram 'mmkn madm' alarak tesbit etmitir ve ona sbit demitir.
Zihinsel varl ve mmkn madmlarn sbit olduunu kabul etmedikleri

halde bir ksm kelamclar mmkn olsun mmteni olsun mutlak madmlarn ayrt
edildiini benimsemilerdir. Zira bunlar ayrt etmek iin sbit olmay gerekli
grmemilerdir.
Madmun sbit grlmesi ve zihinsel varl kabul etme, ilmin taalluk edecei
bir dayanak arama ihtiyacndan kaynaklanmtr. Gelenbev zihinsel varl kabul
ederek bir eyin baka bir eyden ayrt edilmesi iin ayrt edilenin sbit olmas
gerektiini, ayrt edilen bu eyin ya zihinde ya da d dnyada var olmas gerektiini
ileri srmtr. Eer bir ey ikisinde de yoksa ona gre kesinlikle ayrt edilemez.
Eer ayrt edilemeyen eye ilim ezelde taalluk etseydi srf yoka (adem-i mahz)
taalluk edecekti, halbuki ona gre bilen srf yokla iliki kuramaz ancak zihinsel
olarak sbit olanla iliki kurabilir. Gelenbev, ne 'srf madma ilmin taalluk etmesi
muhaldir' szn ne de 'taalluk bir nisbettir iki tarafn da var olmasn gerektirir'
165
szn kabul etmitir. Gelenbev bilgisel nisbet konusunda bilen ve bilinenden ibaret
olan iki tarafn da varln zorunlu grmemekte, takdiri varln nisbet konusunda
yeterli grmektedir. Ona gre yukardaki iddiay ileri srenler, srf madma ilmin
taallukunu anlamamlardr. Gelenbev'ye gre bilenin iliki kurduu ey, bilinenin
zt veya ondan elde edilen sureti olup, srf madm olmad grn ileri
srmtr. Bilginin gereklemesi iin mutlaka vuku bulmak deil, farz etmenin
veya takdir etmenin de yeterli olacan benimsemitir.
Mutezile kelamcs Ebu Haim tarafndan ilk defa ortaya atlan ahval teorisi,
Allah'n sfatlarnn ztyla olan ilikisini aklama tartmalarndan domutur.
Gelenbev zihinsel varl kabul ettii iin 'ne var olan ne de yok olan ikisi arasnda
bir durum olan halin' varlndan sz etmeyi bile gerekli grmemitir.
Gelenbev, mutlak varlk, zihinsel varlk, zihin d varlk, nefs'l-emirde varlk

gibi varlk alanlar belirlemi ve her birinin snrlarn ve kullanm alanlarn tesbit
etmeye almtr. Varln btn ilintilerden soyutlanm olarak tasavvur edilmesi
'mutlak varlk' anlayn ortaya koymutur. Bu anlamda zt ve insanlk mutlaktrlar.
Gelenbev zihinsel varla dair risaleler yazarak bu konuya daha fazla yer vermitir.
Zihinsel varlk, varlk kavramnn zta yklenmesi, kategorilerin varl, tmellerin-
tikellerin varl, zt-sfat ilikisi gibi konularda ortaya kan problemlerin
zmnde byk rol oynamtr. Gelenbev zihinde bulunan kavramn d
gereklie atfedilmesiyle bir eyin iki varl olacan kabul etmemitir. Zira varlk
alanlar farkldr. Zihindeki ate ile zihin dndaki ate bunun en gzel rneidir.
Gelenbev, zihinde bulunan eylerin, faraz eylerin, madmun ve olumsuz
nermelerin bilinmesini nefs'l-emirde varlk ile aklamaya almtr. Gelenbev,
nefs'l-emirdeki varl, zihinsel ve zihin d varl ikisini birden kapsamna alan
ayr bir varlk alan olarak grmtr.
Gelenbev, varlk modlar konusunda Aristo geleneini devam ettirerek ana

balk altnda incelemi ve varlk modlarnn tariflerinde deiiklik yapmtr.
Modalite, bir nermenin iaret ettii eyin mmkn, mmteni veya zorunlu olup
olmamasdr. Gelenbev, modal nermeyi, iinde iki nermeyi barndrd iin
'hkm zerine verilmi hkm' olarak tarif etmitir. O'na gre modalite bahislerin
en kapals ve anlalmas en g olandr. Bu nedenle buna bir anahtar olmak zere
166
Miftahu Babi'l-Mvecciht isimli eserini yazmtr. Biz yaptmz tahkikle bu eserin

asln ortaya karm olduk. Ek-1'de tamam grlebilmektedir. Varlk modlarnn
akl konusunda mmteniyi en ak kavram olarak tercih etmekle dier
dnrlerden ayrlmtr. Zira Gelenbev'ye gre zorunlu, mmkn ve mmteni'nin
bilinmesi muhalin bilgisine dayal olduu iin mmteni en aktr. Gelenbev bu
zellii ile tekdir. Zira ona gre, nisbette aklen muhali gerektiren yine muhalin
kendisidir. Mmteniyi idrak etmede zorunlu ve mmknn aksine mmteninin dier
tarafna dn yoktur.
Gelenbev, kelam ilmindeki muhal kavramlara dayanlarak yaplan akl

yrtmenin savunucularndan olmutur. Modal nermelerde zorunlunun tarifinde
'konunun yklemden ayrlmasnn mmteni oluunu' esas alarak hkmlerdeki
zaman kategorisini kartm ve tehft geleneinin birinci problemi olan alemin
kdemi meselesini dolayl yoldan zmeye almtr. Modal nermeler kelam ve
felsefenin nemli konularnn anahtar haline getirilmitir. Zorunlu ve mmkn
varln, darda varlklarnn bulunduunu kabul etmekle filozoflardan ayrlmtr.
Bu ynyle o, mantk ilminin en son merhalesi diyebileceimiz 'modal nermeleri'
ustalkla kullanarak kelamn meselelerine yeni bir boyut kazandrmtr.
Gelenbev mmteninin zihinlerde hasl olan kll suretinin olduunu, bilenin

bu tmel suretle iliki kurmasyla onun bilinmesinin sz konusu olduunu kabul
etmitir. Gelenbev'ye gre mmteninin mahiyeti vardr ve bu mahiyet faraz bir
mahiyettir. Buna gre mmteninin bilinmesi zihinsel varln kabulne dayal
olmutur.
Kur'an'da yaratan ve yaratlan ayrm yapld grlmektedir. Felsefe ve

kelamda ise zorunlu ve mmkn varlk ayrm yaplmtr. Filozoflar zorunlu
varln varlnn nedeni olmad, mmkn varln ise nedeninin olduu eklinde
bir ayrma gitmitir. Nedensizlik mmteni iin daha ncelikli olarak geerli
olduundan Devvani ve Gelenbev zorunlunun nedeni kendisi olduu gibi sfatlarnn
da nedeninin yine kendisi olduunu benimseyerek filozoflardan ayrlmtr.
Gelenbev, Allah'n ztnn zorunlu olarak kabul edilmesi ile sfatlarnn O'na yklem
olmasn farkl zorunluluk kavramlaryla ifade etmitir. Birincisi zti ikincisi ise zt
nedeniyle zorunluluktur.
167
Bir yargya varldnda olumlu ya da olumsuz nisbetin konudan ayrlmas

muhal oluyorsa Gelenbev buna ezel zorunluluk adn vermitir. Allah'n kemal
sfatlarla nitelenmesi, btn noksanlklarn O'ndan kaldrlmas, zti sfatlarn
Allah'n ztna artk olmas Ona gre ezel zorunluluktur. Subuti sfatlarn nesnesi
olmadan da Allah'n bu sfatlarla vasflanmas zorunlu grlmtr. Dardaki
durumlar art koulmadan da bu sfatlara sahip olduu benimsenmitir. Buna gre
bilinen olmadan da O'na bilen, irade edilen olmadan da irade eden, yaratlan olmadan
da yaratan demek uygun olmutur.
Masdarlarn sfat olarak zta nisbet edilmesi, zihinsel varln zihin d varla
nisbeti anlamna gelmi, bu nedenle zt-sfat ayrm ztta okluu gerektirmemitir.
Ancak zihinsel varl zihin d varlk gibi var kabul edenler O'nda okluun
gerekeceini kabul etmilerdir. Mutezile ve filozoflarn durumu bunu yanstmaktadr.
E'ariler zihinsel varl kabul etmedikleri iin sfatlarn ztn ayns olmadn,
alemin hdis olduunu kabul ettikleri iin de fiili sfatlarn ztn ayns olduunu
kabul etmilerdir. Bir ksm E'ari kelamclar zihinsel varl inkar ettikleri gibi zt
ve vcut ayrmn ve mahiyetin varln kabul etmediler. 'Atein varl zihnimizde
olsayd zihnimizi yakard' eklindeki ironik cmlenin kimin iddias olduu ve kimin
kimi itham etmek iin kulland belirsiz olmutur. Filozoflar, zt-sfat ayrm
yapmadklar iin alemin ezel oluunu temellendirmeye almlardr. Gelenbev
zihinsel varlk ve zihin d varlk ayrm yaparak Allah'n ztna sfat atfetmekle
O'nda okluk meydana gelmeyeceini ileri srmtr. Zira zt ve sfat ayrm
zihinsel tahlil amacyla yaplmaktadr.
Zti ve subuti sfat ayrmnda en nemli hususlardan birisi, zt sfatlarn

zorunlu varln ztndan ayrlmasnn asla sz konusu olmamas, subuti sfatlarn ise
nesnesi ile iliki kurmasnn ezel olmamasdr. Gelenbev, taalluku varla dayal
olan ve varla dayal olmayan eklinde subuti sfatlar iki ksma ayrmtr. itme,
grme gibi sfatlar icadn zerine dayand sfatlar, irade ve kudret ise icada dayal
olmayan sfatlar olarak kabul edilmitir. Aksine icad bu sfatlara dayal grlmtr.
Gelenbev ilk nce iradenin taallukunu kabul etmekle dierlerinden ayrlmtr.
Gelenbev, filozoflarn iradeyi kudrete, kudreti de ilme indirgemelerine kar

kmtr. rade, kudret ve ilim vs. ztn ayns olsayd ihtiyar olmazd diyerek bu
168
durumu filozoflar iin bir ayp olarak deerlendirmi, filozoflarn irade anlayn
anlalmas zor olmas asndan E'ari'nin kesb anlayna benzetmitir. O'na gre
mmknn var olduu takdir edildiinde onun vacipte son bulmas gerekmektedir.
Vacibin hr iradesiyle i yapt sbit olduunda ayn zamanda kadir olduu da sbit
olacaktr.
Gelenbev bilgi konusuna en fazla yer verenlerden birisidir. Tehftlerdeki

bilgi konular ve Gelenbev'nin haiyesiyle birlikte baslan Mercani ve Halhali'nin
haiyelerine bakld zaman bu fark aka grlmektedir. Gelenbev, icadn ilimsiz
olmasn muhal grm ancak filozoflar gibi bilgiyi yaratmaya indirgememitir.
slam felsefesinde ve kelam kitaplarnda ortaya konan, husl-huzr, fiil-infil,
icml-tafsl, tasavvur-tasdk, cz-kll gibi bilgi eitlerini kullanarak konuya
derinlik kazandrmtr. Gelenbev Vacibin bilgisini O'nun ztndan sonraya eyadan
nceye yerletirmekle Eflatunun ideler nazariyesinden farkl dnmtr. Ezel
bilginin insan sorumluluunu ortadan kaldraca endiesiyle gelecekle ilgili imkan
konusunda bu hususa ayr bir nem vermitir. Gelecekte olacak olan eyin bilgisi, o
eyin yle olmasn zorunlu hale getirmeyip aksine bilginin o eye tabi olmasnn
zorunluluunu ortaya koymutur. Buna gre bilgi olaca zorlamam, aksine olacak
ey bilgiyi zorlam ve belirlemitir. Bu dncesiyle Gelenbev, farkl bir alm
ortaya koymaya almtr.
Filozoflar aleme 'vacib bil gayr' olarak bakarlarken imkan sadece reel olarak
grmlerdir. Gelenbev ise Vacibin sfatlarn vacib bil gayr olarak ifade edip
zorunlu ve mmknn zihin dnda var olduunu kabul ederek filozoflardan
ayrlmtr. Gelenbev vacip ve mmkn hem hkm olarak hem de zihin dnda
birbirinden ayrk olarak grmtr. Gelenbev zorunlu ile mmkn arasndaki ilikiyi
madmun mevcut yaplmas olarak grerek ikisi arasndaki ilikiyi yaratma olarak
grmtr.
Tezimizde genel olarak reelden ideale, idealde reele geerken yaanan

problemleri ele aldk. Zihinsel varl kabul etmekle bir eyin iki varl olaca
endiesine gerek olmad ortaya kardk.
169
ZET
Akg, Ahmet, smail Gelenbev'de Varlk Dncesi, Doktora Tezi
Prof. Dr. aban Ali Dzgn, 200p+Ek-1:60
smail Gelenbev (1730-1791) Osmanl Devletinin gerileme dneminde

yaayan, eser yazmann ho karlanmad bir ortamda genelde haiye metoduyla
eserler yazan ve nde gelen alimlerden birisidir. O da birok Osmanl alimi gibi ok
ynldr. Mantk, kelam, felsefe, ve matematikle ilgilenmi, bu alanlarda kitaplar
yazm ve ders vermitir.
En genel kavram olarak varlk, cinsi ve fasl olmadndan kendisini daha ak
hale getirecek bir kavram bulunamadndan tarifi yaplamamtr. Buna ramen
varlk en ak kavramdr zira insan kendi varlnn ak oluundan phe
duymamaktadr. Tercme hareketlerinden sonra varlk kavramyla kavramsal
tartma hz kazanmtr. Bu tartmann Kur'an'da ey kavramyla yapldn
sylemek mmkndr.
Gelenbev, varlk alanlarn drt ksma ayrmtr. Bunlar, Mutlak varlk,
zihinsel varlk, zihin d varlk ve nefs'l-emr'de varlk. Bir ksm slam filozoflar
ve kelamclar, Eflatun'un idelerine tepki olarak zihinsel varl kabul etmekle bir
eyin iki varl olaca endiesine dm ve zihinsel varla kar tavr almlardr.
Varlk-mahiyet, varlk-zat, zat-sfat arasndaki nisbetlerde gr ayrl hep bu
endieye dayand grlmtr. Gelenbev, zihinsel varl kabul etmekle varlk
alanlarn birbirinden ayrarak problemi zmeye almtr.
Gelenbev, varlk modlarn blme ayrmtr. Zorunlu varlk, mmkn
varlk ve mmteni'. Gelenbev, dier dnrlerden farkl olarak mmteni'nin en ak
olduunu ileri srmtr. Zira ona gre zorunlu ve mmkn, mmteni sayesinde
bilinmektedir. Gelenbev, mmteninin farazi bir mahiyetinin olduunu, bilginin
bununla iliki kurduunu savunmutur. Aksi halde mmteni, bilginin konusu
olmayacaktr. O, Zorunlu varln zihin dnda hviyetiyle var olduunu ileri
srmtr. Buna gre birinci ve ikinci kategoriler ii bo kavramlar deildir.
170
BBLYOGRAFYA
A. Austryn Wolfson, Kelam Felsefeleri, ev. Kasm Turan, stanbul 2001

A. Kadir en, Mantk, stanbul 1999
Abdulhadi Ebi Ride, brahim en-Nazzamda Tabiat Anlay, ev. Hseyin
Aydn, Malatya 2003
Abdulkuddus Bingl, smail Gelenbev, Kltr ve Turizm Bakanl,
Ankara 1988
---------------------------, Gelenbevnin Mantk Anlay, M.E.B. stanbul,
1993
Abdullatif Harpt, Tenkhul-Kelam fi Akidi Ehlil-slm, Necmi stikbal
Matbaas, 1327
Abdurrahim Gzel, Karab ve Tehft, Kltr Bakanl, Ankara 1991
c Adudiddin Mevkf, Beyrut, Tarihsiz
Ahmet Aslan, Hiye alet-Tehft Tahlili, stanbul 1987
-----------------, Kemal Paazde Tehft Hiyesi, Kltr Bakanl yay.
Ankara, 1987
Ahmet Cevdet, Miyar- Sedad, Mantk Metinleri 2 iinde (haz. Kudret
Bykcokun), stanbul 1998
Ahmet Kayack, 'Osmanl Medreselerinde Mantk Eitimi zerine'
slmiyt, Say.4, 1999
Alaaddin Ali Ts, Tehftl-Felsife (Kitabuz-Zuhr), ev. Recep Duran,

Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1990
Ali Kucu, erhut-Tecrid, trhz (erhul-Mevkfn kenarna baslm, c.2 ve
3de.)
Aliyyl-Kr, erhu Fkhl -Ekber, Kahire 1323
Andre Lalande, Vocabulaire Technique et Critique de la Philosofhie, Paris,
1980
Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Aslan, zmir 1985, C.1
Asm Efendi, Kamus Tercmesi, stanbul 1887 (I-IV)
Badd Abdulkahir, el-Fark Beynel -Frak, M.Badr, Kahire 1328
171
-------------------------, el-Fark beynel-Firak, Beyrut, Darul -ArakilCedide,

1973
Badd, Ebul -Berekt, Kitabul -Muteber, el-lhiyt , Haydarabad 1358
h, (I-III)
Bklln, Temhd, Thk. Richard Josef Mc Carthy, Beyrut, el-Mektebet-
arkyye, 1957
Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, Ankara, 1978
Cabiri, Arap slm Kltrnn Akl Yaps, ev. Brhan Krolu, stanbul
2000
Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim Riyazi limler I, 1997
Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, stanbul (I-IV)1309
Cihat Tun, Sistematik Kelam, Kayseri 1994
Crcn Seyyid erif, et-Ta'rft, Beyrut 1998
---------------------------, erhul-Mevakf, nr. Mahmut mer et-Dimyati,
Beyrut 1998 (I-III)
---------------------------, erhul-Mevakf, trsz.
---------------------------,Ta'rft, Beyrut 1998,
--------------------------, e-mil, nr. Faysal Bedir Avn, skenderiyye 1969
--------------------------, el-rd, Beyrut, Darul-Ktbl-lmiyye, 1995
--------------------------, mil, Beyrut, Darul-Ktbl-lmiyye, 1999
aatay Uluay-Enver Kartekin, Yksek Mhendislik Okulu, stanbul
1958
Descartes, Metafizik Dnceler, ev. Mehmet Karasan, stanbul 1998
Devvn Celleddin, sbatul-Vacib el-Kadime thk. Seyyid Ahmet Tsrikani,
Tahran 2002
---------------------------, Risale fi Tahkiki Nefsil -Emr, Sleymaniye, zmirli
smail Hakk, 2686 (Risaletl-mtihan inde)
---------------------------, erhul -Akaidil -Adud, Matbaa-i Amire, 1317, (I-II)
Ebul-z ed-Dmek, erhu Akidett-Tahavi, thk. Abdullah b.
Abdulmuhsin et-Trki, Beyrut 1993
Ebu'l-l Mardin, Huzur Dersleri (II-III), stanbul 1966
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, 1979, (I-X)
Emille Littre, Dictionnaire de la Langue Francaise, tome II, Paris 1873
172
Eri Lee Ormsby, slm Dncesinde lahi Adalet Sorunu (Teodise), ev.
Metin zdemir, Ankara 2001
E'ar, Makalatl -slmiyyin, thk. Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut 1995, (I-
II)
Fahreddin Rz, el-Mebhisl -Merkyye, thk. Muhammed
Mutasimbillih el-Badd, Darul Ktbl lmiyye, Beyrut 1990
--------------------, Kitabul Muhassal, thk. Hseyin Atay, Kahire 1991
--------------------, Muhassal, ev. Hseyin Atay, Ankara 2002
Faik Reit Unat, Trkiye Eitim Sisteminin Geliimine Tarihi Bir Bak,
MEB, Ankara 1964
Frb, et-Talikt, Haydarabad, 1349
---------, fil-Siyase, eyho Neri, Beyrut 1911
---------, Fususl-Hikem (erh ile birlikte) Matbaai Amire, 1291
---------, Fususul-Hikem, F.Dicterici Neri
---------, Peri Hermenias (Kitabul-bare), nr. Mbahat Trker-Kyel, Ankara
1990
---------, Peri-Hermeneias Muhtras, (Mbahat Trker-Kyel Nr.) DTCF
Aratrmalar Enstits Dergisi, Yl 1966, c.IV
---------, erh li Kitabi Aristutalis fil-bare, nr. Kutseh and Marrow, Beyrut
1971
---------, erhu Risale Zenon, Haydarabad, 1349
---------, Uynul-Mesil (slmic Phlosophy Volume 12 Felsefetl-slmiye
iinde) Frankfurt 1995
Gazl Ebu Hamid, el-ktisd fil-tikad, Msr 1972, ev. Kemal Ik,
(tikadda Orta Yol), Ankara 1971
-------------------------, el-Mngizu mined-Dall, ev. Hilmi Gngr, MEB,
stanbul 1948
-------------------------, Tehftl-Felsife, nr. Sleyman Dnya, Kahire 1972
ev. Bekir Karla, stanbul 1981
-------------------------, Maksdul -Felsife, nr. Sleyman Dnya, 1961
-------------------------, Miyarul -lm, Darul -Ktbl -lmiyye, Beyrut,
1990
------------------------, Tehftl -Felsife, thk. Maurice Bouyges, Beyrut 1927
173
Gelenbev, Burhan, stanbul, 1306

-------------, Hiye ala Tehzbil-Mantk vel-Kelam, 1234
-------------, Hiye ala Tehzbil-Mantk vel-Kelam, 1288
-------------, Hiye alel-Celal, Matbaai mire, 1317, (I-II)
-------------, mkan Risalesi, Matbaa-i mire 1263
-------------, Mhiyetl-Mmteni', Sleymaniye, Yazma Balar, 4140,
vr.148b-149b;
-------------, Miftahu Babil-Mvecciht, thk, Ahmet Akg, (Ek-1'de)
-------------, Risale Ferde Semne, Kprl, Mehmet Asm Bey, 3. Ksm.
vr.88b-94b
------------, Risale fi Tahkiki lmillahi el-Mteallik bil-Ey, (Risaletl-
mtihan inde), Sleymaniye zmirli smail Hakk, 2686, vr.173
------------, Risale fi Tahkiki Nefsil-Emr, Sleymaniye, Yazma Balar,
4140, vr.147-148
------------, Risale fil-mkan, Sleymaniye, Yazma Balar, 4140/44,
vr.143b-144b
------------, Risale fil-Mhiyeti, Sleymaniye, Giresun Yazmalar, 106,
vr.149a;
------------, Risale fil-Vucudiz-Zihn, Sleymaniye, Giresun Yazmalar, 106,
vr.82a
-------------, Risale Tabhasu an Mhiyetil-Mmknat vel-Mmtenit,
Sleymaniye, Serez, 3847, vr. 127a-127b
-------------, Risaletl-mkan, 1263
-------------, Vahdetl- Vucud, Sleymaniye Esad Efendi, 3502, vr.11b-20a,
Tarih.1233
Hayrani Altnta, bn Sn Metafizigi, Ankara 1992
Hayyat, el-ntisar, French by A.N. Nades, Beyrut 1957
Hilmi Ziya lken, Mantk Tarihi, stanbul 1942
----------------------, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, stanbul 1997
----------------------, Varlk ve Olu, Ankara 1978
Hseyin Atay, "Mustafa Sabri, Mevkfl-Akl, Vahdet-i Vcud Tercmesi"
AF Dergisi, Say.XX
Hseyin Atay, Frb ve bn Snya Gre Yaratma, Ankara, 1974
174
-----------------, bn Snda Varlk Nazariyesi, Ankara 2001

Hseyin Atay, "Mahiyet ve Varlk Ayrm", Uluslar aras bn Sn
Sempozyumu,
bn Faris Ebul Hseyin Ahmet, Mucem Mekyisil-Luga, Msr 1368, c.6
bn Manzur, Lisnul-Arab, Beyrut 1955
bn Rd, el-Kef an Menhicil-Edille, thk. Mahmut Kasm, Kahire, 1964
------------, Tehftt-Tehft, nr. Maurice Bouyges, Beyrut 1930
------------, Telhis Mbadet-Tabia, Msr, trsz
------------, en-Nect, Kahire 1357
------------, rt, Sleyman Dnya Neri (I-III)
------------, Risaleler (Risaletl-Ariyye), ev. Alpaslan Akgen, M.Hayri
Krbaolu, ankara 2004
------------, el-Mantk el-Medhal, Msr;
------------, et-Talikt, nr. Abdurrahman Bedevi, Kahire 1973
------------, lhiyt, thk. El-Ebul-Anavt, Said Zayid, trsz
------------, Nect, Kahire 1357
------------, Nect, Yeniden Gzden Geiren. Macit Fahri, Beyrut 1985
------------, erhu Esulucya, Abdurrahman Bedevinin Aristo ndel-Arap
iinde, Kahire 1974
brahim Emirolu, Klsik Manta Giri, Ankara 1999
c Adudiddin, Mevkf, Beyrut, Tarihsiz
hvanus-Safa, Resil, Beyrut Tarihsiz,
lhan Kutluer, bn Sn Ontolojisinde Zorunlu Varlk, stanbul, 2002
sfehani, Metaliul-Enzar Matbaai mire, 1311
slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, 1. bask, stanbul, 1986,
smail Kz, slm Mantklarnda Modalite Teorisi, Baslmam Doktora
Tezi, Ankara 2000
--------------, Mantk Felsefesi, Ankara 2003
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, (Trk Tarih
Kurumu), Ankara 1965
zmirli smail Hakk, Felsefe Dersleri, stanbul 1330
----------------------, Yeni lmi Kelam, Evkaf slmiye Matbaas, stanbul
1339-1341, (I-II)
175
zutsu, slmda Varlk Dncesi, ev. brahim Kaln, stanbul 1995

Kad Abdulcebbar, erhu Usuli Hamse, thk.Abdulkerim Osman, 1965
Kad Beydavi, Tavaliul-Envr, Matbaai Amire, 1311,
Kamuran Birand, lka Felsefe Tarihi, Ankara 2001
Kemal Paazde, Hiye alet-Tehft, ev. Ahmet Aslan, Kltr Bakanl
Yaynlar, stanbul 1987
---------------------, Vucuduz-Zihn, Sleymaniye, Ayasofya, 4820,
M. Naci Bolay, bn Sn Mantnda Modal nermeler, T.C. Kltr ve
Turizm Bakanl, Ankara, 1983
Mahmut Kaya, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri, stanbul 2003
Mturd, Kitbut-Tevhd, thk. Bekir Topalolu-Muhammed rut, Ankara
2003
------------, Kitbut-Tevhd, thk. S. Huleyf
Mehmet Da, Cveynnin Allah Alem Gr (Baslmam Doentlik Tezi)
Ankara 1976
Muhammed Zhid el-Kevseri, Maklt, 1994
Murtaza Korlaeli, "Varlk ve z" Felsefe Dnyas, 2003/1, Say.27
Musa Kazm, Klliyt, Evkaf slmiye Matbaas, 1336
Mustafa Sabri, Mevkfl-Akl vel-lmi vel-Alem, Beyrut, Tarihsiz, (I-IV)
Mbahat Trker Kyel, Aristo ve Frbde Dnce ve Varlk retileri,
Ankara, 1969
------------------------------, Tehft Bakmndan Din-Felsefe Mnasebeti,
Ankara 1956
Necati ner, Felsefe Yolunda Dnceler, Ankara 1999
----------------, Klsik Mantk, Ankara 1991
Necip Taylan, Mantk Tarihesi ve Problemleri, FAV, stanbul 1996
Nesef, Bahrul-Kelam, Konya 1327
--------, el-Akaid, (erhul-Akidin sonunda) stanul 1973
--------, Tabsratl-Edille, thk. Hseyin Atay, Ankara 1993
mer Ferit Kam, Dini Felsefi Sohbetler, Sadeletiren, Sleyman Hayri
Bolay, Gaye Mat. Ankara
Paul Robert, Dictionnaire de la Langue Franaise, Paris 1972
176
Recep Duran, "Seyyid erif Crcnnin Var Olanlarn Dereceleri Risalesi",

DTCFD Ankara 1991, cilt.37, say.2
Rfat, Delailul-kan, Dersaadet 1316
-------, Vesiletl-kan, stanbul 1317
Rza Tevfik Blkba, Kamus-u Felsefe (a-b-c)), stanbul. 1337-1338, (I-
III)
Salih Zeki, sr- Bkiye, stanbul 1309
-------------, Kamusu Riyziyt, stanbul 1310
Sleyman Hayri Bolay, "bn Snda Contingence Anlay", (Uluslaras bn
Trk, Harezmi, Frb, Beyruni ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri) Ankara 1990
aban Ali Dzgn, Allah, Tabiat ve Tarih
-----------------------, Nesef ve slm Filozoflarna Gre Allah Alem likisi,
Ankara 1989
amil al, Kemal Paazdenin Felsefi ve Kelami Grleri, Ankara 2000,
ehristn, Nihyetl-kdm, nr. Alferd James
Taftazn, erhul-Maksd, Beyrut 1998, (I-V)
Tahnev, Kefu stlhtl-Fnn, Mektebet'l-Nehdat'l-Msryye, Kahire
1963
lker ktem, Mestcizade'nin "al-Hilfiyyat Beyne'l-Hkem Ma'a al-
Mutekellimn va al-Hilfiyyt Beyne'l-Mu'tezile ma'al'l-E'ira ve al-Hilfiyyt
Beyne'l-E'ira va al-Hilfiyyt Beyne'l Beyne'l-E'ira Ma'a al Mturidiyye" Adl
(Yaynlanmam Doktara Tezi), Ankara 1993
Vahdettin Bac, Ontolojik Delil Ynnden Zorunlu Varlk zerine Bir
nceleme, (Baslmam Doktoro Tezi) Erzurum 1985
177
Ek-1: Gelenbev'nin Miftahu Babi'l-Mvecciht Adl Eserinin

Tahkiki
178
1
1 25b
)( 1
)( , 2
)( )( 4
2
26b
] [5
[ 6
] [7
] [8
26b
)( ] [ 5
)( 6
),( )( 7
),( )( 8
3
]
10
[
] [11

12

27a

13

)( )( 9
)( 10
),( ) ( 11
)( "" )( 12
)( )( 13
4
] [14
27b
]
15
[
),,,,( )( 14
),( 15
5
28a
] [16
] [17
] [18
)( ) ( 16
)( ) ( 17
),( "" 18
6
28b

19

29a ] [20
),,,,( )( 19
)( )( 20
7
29b

21

),,,,,( 21
8
]
22
[

23
] 30a [

24

30b
25

)( 22
),( 23
)( )( 24
)( )( 25
9

26

]
27
[
31a

28

),,,( )( 26
),( 27
)( 28
10
31b

29
] [
] [30
] [31
)( 29
)( )( 30
),,,,( )( 31
11
32a
] [32
]
34 33
[

36 35
] [
][

32b
]
37
[
32 ),( )
(
33 )(
34 ),,,,,(
35 ),(
36 )(
37 )(
12

39 38

40
33a

41
] [
38 ),,,,,( )(
39 ),(
40 ),,,,(
41 )(
13
] [43 42

33b
] [44
] [45
)( )( 42
)( ) ( 43
)( 44
),,( ) ( 45
14
]
46
[

47

48

50 49
34b
),,( )( 46
)( 47
)( 48
),,,,( 49
)( 50
15
51

52

35a
53
54

)( 51
),,,,( 52
)( 53
),( 54
16
35b
] [55

56
] [

57
36a
),( 55
)( 56
)( )( 57
17

58

59

60

] [61
36b ]
63 62
[ ) (
)( , 58
)( )( 59
),( 60
)( 61
)( , ) ( 62
)( 63
18
] [64

65

66
37a

67

] [68
)( )( 64
)( 65
),( 66
),,( 67
)( 68
19
] [69
70

37b

71

] [72
] [73
38a
)( ) ( 69
),( 70
)( , )( )( 71
)( )( 72
),,,,( )( 73
20

74

75

76

77
] 38b
78
[

79

)( )( 74
)( )( 75
)( 76
)( 77
)( 78
),( )( 79
21

80

81

39a

82

] [83
]
84
[
)( 80
)( )( 81
),,( )( )( 82
),,,,( )( 83
) ,,( 84
22
85
39b

86

87
40a

89
] ] [88
90
[
)( 85
),,( 86
),( 87
)( ) ( 88
)( )( 89
)( 90
23
] [91

92

93

40b

94

95
]
96
[
)( ) ( 91
)( 92
),( 93
)( 94
),,,,( 95
)( 96
24
97
]
98
[
] 41a
][99

100
[

101

] [ 102
] [103
97 ),,( )(
98 )(
99 )( )(
100 )(
101 ),,,,,(
102 )( )(
103 ),,( )(
25
41b ]
104
[
] [ 105

106
] [
]
107
[
42a
108

)( 104
)( )( 105
),,,,,( 106
)( 107
)( 108
26
]
109
[

110

42b

112 111

113

),,,( , ),,( 109
)( 110
)( 111
)( 112
),( 113
27
114

115
] [
43a

116

117

118
] [

] [ 119
43b
),,,,( )( 114
),,( 115
)( )( 116
),,,( 117
),( 118
)( )( 119
28

120

] [ 121
]
122
[
]
123
[
44a
124

),,,,( )( 120
)( 121
),,,,( 122
)( 123
)( )( 124
29
125

126

][127
]
129 128
44b [
] [ 130
),,,,,( 125
)( )( 126
)( )( 127
)( 128
)( 129
)( )( 130
30

131

45a

132
][

133

45b
),,,,( 131
)( 132
)( 133
31
]
134
[
] [ 135

136

138 137
][ ] [

139
46a

140
] [
),( 134
),,,,( ) ( 135
),,,( 136
)( 137
),,( )( 138
),( 139
)( 140
32
] [ 141
46b

142
] [

143

144
] [
),,,,,( )( 141
)( 142
)( 143
)( ) ( 144
33
][146 145
] [

147
47a ] [
148
] [
]
149
[

150
] [

151

152

47b
)( 145
)( 146
)( , )( , )( 147
)( 148
)( 149
)( 150
),( )( 151
)( 152
34

153
] [

154

155
] [
48a
] [156
),,,,( 153
)( 154
)( 155
)( 156
35

157
][

160 159 158

] [161
48b
] [ 162
),,,,,( 157
)( 158
)( 159
),,,( 160
)( 161
)( 162
36

163

49a

164

166 165
] [ ] [

167

168

)( )( 163
)( 164
)( 165
)( 166
),,( )( 167
),,,,,( 168
37
169
49b
]
170
[
171

172

50a
)( 169
),,( 170
),( 171
),,,,,( )( 172
38

173

174
] [
50b
] [ 175
]
176
[
177

),,,,,( )( 173
)( 174
)( 175
)( 176
),,,,( 177
39
51a
51b

178

)( , )( 178
40
179
] [

180
][
181

52a
179 ),(
180 ),,,,,(
181 )(
41
] [ 183 182
] [
52b
]
184
) [
185
(

186

),,( 182
),( 183
),( 184
)( 185
),( )( 186
42
53a ]
187
) (
189 188
] [ [
] [ 190

53b
] [

191

187 ),( ) (
188 )(

189 ),,(
190 )(
191 ),,,,(
43

193 192
] [
] [195 194

196

197
54a
] [198 ] [ 199

200
] [
)( 192
)( 193
),( 194
),( )( 195
)( )( 196
)( 197
),( 198
)( 199
)( 200
44
201

] [ 202 ]
203
[
54b

204
] [
]
205
[

55a
)( 201
)( )( 202
),,,( 203
),( 204
)( 205
45
]
206
[
207
] [
][208
209
] [
55b
] [ 210
206 )(
207 ),(
208 )( )(
209 )(
210 ),( )(
46
56a
] [ 211
)( )( 211
47
212
56b

214
]] [ 213 [

215
] [

216

57a
] [ 217
212 )(
213 )(
214 ) ( ),(
215 ,( ) (
216 ),,( )(
217 )( )(
48
218

219

57b

220

)( 218
),( , )( )( 219
)( 220
49

221
]
222
58a [

223

] [224
] [225
58b
),,,( )( 221
)( 222
),( )( 223
)( )( 224
)( )( 225
50
] [226

227

228

59a

229

),,( )( 226
)( 227
),,( 228
),,,,,( 229
51

230

231
59b ] [

233 232

234

235

)( )( 230
)( , )( 231
),( 232
)( 233
)( , )( , )( , )( 234
),( 235
52
60b
] [ 236

237

238
] [
239

240

241
60b

242

)( )( 236
)( )( 237
)( 238
)( 239
)( )( 240
)( )( 241
),( 242
53
] [
] [ 243 ]

244

]
245
61a [
] [ 246

247
] [

248

249

)( )( 243
),,( 244
) , ,( 245
)( )( 246
)( 247
)( 248
)( 249
54
250

251

61b

252

253

)( 250
)( 251
)( 252
)( 253
55
] [ 254
] [255 62a

256
] [
257

258

259
62b ] [
),( )( 254
)( )( 255
)( 256
),( 257
),( 258
)( 259
56

260
[
261
]
262
[

63a
263
] [
]
264
[
)( 260
)( , )( , )( 261
),( 262
),( 263
)( 264
57
265

266

268 267
][
63b ]
269
[

270

271
64a ][
272

),,( 265
),,( 266
),( 267
)( 268
)( 269
)( 270
),,,,,( 271
),,( , )( 272
58
273
] [
64b
] [ 274
]
275
] [
276
[
),( 273
)( ) ( 274
), ,,( 275
),( 276
59
277

]
278
[
65a
279

280

65b
),,,,( 277
)( 278
),( 279
)( 280
60
Tahkikte kullanlan nshalar:
1. Esas alnan nsha: Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, Demirba no: 3580,
Varak: 25b-65b, Tarih: 1195. Sembol:
2. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Ktphanesi, No:26646, Tarih yok.

Sembol:
3. Diyanet leri Bakanl Ktphanesi, No: 775/9, Varak: 43b-62b Tarih: 1261,
Sembol:
4. Sleymaniye Ktphanesi, Hafid Efendi, No: 447, Tarih: 1231, Varak: 271a-313b,
Sembol:
5. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, No: 1574/4, Varak: 43b-2b Tarih:
1223, Sembol:
6. Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, No: 872, Varak: 1b-27a, Tarih: 1213,
Sembol:
7. Kprl Ktphanesi, 3. Ksm, No: 331, Tarih: Varak: 22b-52a, Sembol:
8. Millet Ktphanesi, Ali Emiri Arabi, No: 1438, Varak: 1-18, Sembol:
61
1 ...................... ................................
1 ............................... ................................ ................................
2 ............................................................................................................
2 ..................................................................................
2 ...................................................................
5 .............................................................................................................
5 ..................................................................................................................
6 .................................................................
6 .............................................................................................................
6 ..................................................................................................................
][ 11.....................................................................................................
12 ...................................................................
13 ....................................................
13 ................................................................................
15 ........................................................
16 ...........................................................................................................
17 ................................................................................................................
18 .......................................................
19 .....................................................................
20 ......................................................................
24 ..........................................................................................................
62
24 ..............................................................................................
24 ....................................................................................
26 .....................................................................................
27 ......................................................................
28 ...........................................................................................................
29 ................................................................................................................
30 ...........................................................................................................
30 ................................................................................................................
32 ..........................................................................................................
32 .......................................................................................
34 .........................................................................
35 ...........................................................................................................
35 ................................................................................................................
41 ......................................................................
42 ...........................................................................................................
43 ................................................................................................................
44 ................................................................................
44 ................................................................................
45 ............................................................................
45 ................................................................................
46 ....................................................................
46 .........................................................................................................
47 ...............................................................................
48 ...................................................................
50 ...........................................................................................................
50 ................................................................................................................
54 ...........................................................................................................
54 ................................................................................................................
63
56 ......................................................................
58 ........................................................................................................
59 ...........................................................................................................
59 ................................................................................................................

Gelenbevi Varlık Düşüncesi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gelenbevi Varlık Düşüncesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I

SMAL GELENBEV'DE VARLIK

SMAL GELENBEV'DE VARLIK

Prof. Dr. aban Ali DZGN

SMAL GELENBEV'DE VARLIK DNCES

Tez Danman: Prof. Dr. aban Ali DZGN

Tez Jrisi yeleri

Prof. Dr. aban Ali DZGN .

Prof. Dr. Ahmet AKBULUT .

Prof. Dr. Tahir YAREN .

Yrd. Do. Dr. Ahmet Hadi ADANALI .

Do. Dr. Muhit MERT .

Tez Snav Tarihi:

VARLIK ALANLARI ......................................................................................... 58

8. Modal Olarak zsel Zorunluluk (ed-Darrat li Ecli'z-Zt) .......................101

smail Gelenbevnin, XVIII. yzyln sekin simalarndan birisi olduu tabakat

Gelenbev, Osmanlnn gerileme dnemine denk gelmi, dnce, da

Gelenbev zerine yaplan almalar ona olan ilgiyi daha da artrmaktadr.

almamzda henz zerinde yeni yeni almalar yaplan db ilminin

almamz temelde 'mutlak varlk, zihinsel varlk, zihin d varlk, nefsl

a) Gelenbev'nin Hayat ve Dneminin Kltrel Ortam

smail Gelenbev (.1143 H/ 1730 M) ylnda aydn vilayetinin Saruhan

Gelenbev tannm ve kltrl bir aileye mensuptur. Dedeleri Gelenbe

Gelenbev, ilk renimine Gelenbe'de balar. lmini artrmak iin stanbul'a

Gelenbev, stanbul'da zamann byk alimlerinden Yasincizade Osman ve

mzakerelerinde bulunarak tahsile devam etmitir.3 Gelenbev ilk eseri olarak

III. Selim devrinde (1789-1807) kathane'de Padiahn huzurunda yaplan

Gelenbev'nin matematikte stn yetenek sahibi olduunu yine u olay ortaya

1784'de Osmanl'da slahat iin dardan getirilen subay ve teknisyenler

Avusturya'nn basksyla yarda brakarak memleketlerine dnmlerdir. Islahatta

Gelenbev, byk lde klsik medrese renimi ile ekillenir. Denilebilir ki

III. Selim, 1790 ylnda Gelenbev'yi Mora'daki Yeniehir Feneri Mevlevilii

edilmezse Fransa'ya matematik retmek iin kaacan arzetmi. Bu nedenle

Gelenbev, mezhep taassubundan uzak durmutur. Bazen Mturdlerin

Osmanl'nn ykseli ve gerileme dnemlerine paralel olarak ilimlerde de

Osmanl'nn duraklama ve k devirlerinde Kad-zdeler diye bilinen Birgili

ekimeler yannda bu dnemde kitap yazmann ok ho karlanmadn da

yaklak iki bin sayfay bulmaktadr. Gelenbev ok yazmtr ancak Hiyeler

Ktip elebi, felsefenin XVII. asrn sonlarna yakn zamana kadar

phesiz Osmanlda ilmi duraklamann nedeni tek deildir. Dil ve taassub da

eserlerinden Physique yahut eski mtercimlerin tabiriyle Sem'at-Tab'yi, 'Ktb'

Maral Saaklzade Mehmet Efendi (.1732), tefsir, kelam, mantk, feriz,

III. Selim devrinin en byk mtercimlerinden biri de Antepli (Ayntap) sm

Her alanda tercmeler yaplmakla birlikte bunlar snrl sayda kalmtr.

Osmanl dnemine genel olarak baktmzda erh ve Hiyeler dneminden

b) Gelenbev'nin Eserlerinin Karekteristii ve Sorunsalmz

Kelamn ve slm Felsefesinin geliimine bakld zaman bir srecin takip

Gelenbev, tabiiyyt alannda Hiyet'l-Lri'yi yazmtr. Esruddin Mufaddal

Gelenbev, ilhiyt alannda Hiye le'l-Celal adyla mehur olan eserini

Gelenbev, eserlerinde yapt alntlar ksaca yazar ve eserinin ismini verir

Gelenbev, eserlerinde db ilminin kurallarn da kullanmtr. db ile ilgili

Gelenbev'ni risale olarak yazd konumuzu direk ya da dolayl olarak

Frb ve bn Sn tarafndan dzenli bir ekilde ortaya konan mantk Gazl

izgisinde olan bn Teymiye vb. gibi alimler mantk aleyhindeki tavrlarn

E'ar, Mturd, Nesef gibi kelamclarn yetlerden deliller ileri srmelerine

1.Hsl- tahsil muhldir. 2.Lzm olmakszn melzmun art koulmas

Filozoflar ve kelamclar kendilerine uygun muhl nermeler tesbit edip,

Kelamclar arasnda, felsefedeki klller tartmasna benzeyen bir tartma

"Varlk" kelimesi, Franszca'da "etre", ngilizce'de "being", Arapa'da "v-c-d"

Gnlk hayatmzda ve ilim dilimizde kullanmakta olduumuz 'vcud' ve

Sonsuz ve snrsz varlk iin 'var olmutur' demek uygun dmez. nk

Arap dili almalar ve zellikle Yunanca'dan Arapa'ya yaplan tercmeler

slm dnyasnda, Aristo'yu takip eden guruplardan birisi de hvnu's-Safdr.