10

FIZIKA AKTIVNOST PREDKOLSKE DECE

10
PHYSICAL ACTIVITY OF PRESCHOOL CHILDREN

VINJA ORI
10.1 UVOD

Razmatranje fizike aktivnosti predkolske dece zahteva najpre prihvatanje operativne

definicije fizike aktivnosti, kako bi se izbegli mogui nesporazumi i nejasnoe.
Fizika aktivnost je, naime, termin koji se iroko upotrebljava, kako u naunim
krugovima, tako i u medijima i obinom govoru. U slinom ili identinom znaenju, koriste se
i drugi termini, poput: rekreativna aktivnost, rekreacija, fizika veba (vebanje), fitnes,
velnes, kondicija, trening ...
Corbin, Pangrazi i Franks (2000) grupiu definicije u dve velike kategorije:
definicije koje se odnose na produkte i definicije koje oznaavaju procese. U prvu grupu
spadaju definicije stanja, poput fizike kondicije (physical fitness), zdravlja i velnesa
(wellness). Radi se o ishodima, koji se esto u istraivanjima koriste kao zavisne varijable.
Definicije procesa tiu se ponaanja ili ivotnih stilova, i tu spadaju fizika aktivnost,
vebanje, sportovi, ples itd. Procesi esto u istraivanjima predstavljaju nezavisne varijable.
Fizika aktivnost predstavlja krovni, multidimenzionalni termin. Forme fizike
aktivnosti kao radna aktivnost, veba, sport, ples i dr. smatraju se sub-kategorijama fizike
aktivnosti.
Opteprihvaena nauna definicija fizike aktivnosti odreuje fiziku aktivnost kao
svako telesno kretanje proizvedeno skeletnim miiima koje rezultira kalorijskom
potronjom (Caspersen i sar, 1985). Dakle fizika aktivnost ukljuuje sve vrste aktivne igre,
sporta, plesa, vebanja, aktivni transport (hodanje, vonja bicikla), uobiajene radne i ivotne
aktivnosti (penjanje uz stepenice, kuni poslovi, noenje namirnica itd). Primera radi, ustro
hodanje, lagane vebe oblikovanja, stoni tenis, igra na dejem igralitu, sakupljanje lia,
spadaju u fiziku aktivnost priblino iste energetske cene (3.5-7 kkal/min).
Kao to e biti podrobnije razmatrano u podpoglavlju 8.4, upravo ovako iroko
shvatanje fizike aktivnosti uticalo je na preformulaciju preporuka za zdravstveno korisnu
fiziku aktivnost gde je naglasak na tzv. aktivnostima ivotnog stila peaenju umesto
vonje automobilom, penjanju uz stepenice umesto korienja lifta, radu u bati i sl.
Fizika veba je ui termin, oznaava specifinu formu fizike aktivnosti koja je
planirana, strukturirana, ponavljajua i rezultira poboljanjem ili ouvanjem jedne ili vie
aspekata fizikog fitnesa (Welk, 2002). Harris (2002) daje iru definiciju, po kojoj je Veba
planirana, strukturirana fizika aktivnost koja podstie sve aspekte fizikog, mentalnog i
socijalnog zdravlja i kondicije, te blagostanje.
Fitnes (kondicija) je, prema Harris (2002) sposobnost ili set karakteristika koje
pojedinac poseduje ili dostie, a koje mu omoguavaju da se bavi fizikom aktivnou i stie
koristi od toga bavljenja.
 Fizika aktivnost se, bez obzira o kom uzrastu je re, tretira kao ponaanje u vezi sa
zdravljem, koje moe povoljno uticati na sve aspekte zdravlja.

10.1.1 ZNAAJ FIZIKE AKTIVNOSTI ZA PREDKOLSKU DECU

Znaaj fizike aktivnosti za zdravlje i razvoj predkolske dece, a pogotovo njen uticaj
na zdravlje u odraslom dobu, nije jednostavno ni lako ispitivati. Bar-Or (1995), Fulton i sar.
(2001), Sirard i sar. (2005), te drugi autori, saglasni su da nedostaju potpune informacije o
mehanizmima delovanja, te dugoronim efektima fizike aktivnosti u dejem dobu. Nema
dovoljno longitudinalnih istraivanja interventnog tipa, jer su skupa i tehniki najsloenija, a
dizajn istraivanja zahteva formiranje sedentarne grupe ispitanika to nije etiki opravdano.
Jednostavnije i mnogo ekonominije retrospektivne studije nisu jednako pouzdane ni validne.
Ipak, na osnovu postojee empirijske i teorijske grae vezane za fiziku aktivnost dece
i obilja epidemiolokih nalaza na odrasloj populaciji, mogue je identifikovati potencijalne
koristi fizike aktivnosti u predkolskom dobu:
fizika aktivnost u funkciji integralnog razvoja dece,
fizika aktivnost u funkciji zdravlja dece,
fizika aktivnost u funkciji zdravlja u odraslom dobu.
Fizika aktivnost u funkciji integralnog razvoja dece. Rano detinjstvo predstavlja
izuzetno vaan i osetljiv razvojni period, u kome se formiraju gradivni blokovi celokupnog
budueg razvoja (NASPE, 2000). Ismail (1984) naglaava da razliiti tipovi razvoja
fiziki, intelektualni, emocionalni i drutveni nisu jednostavno 'skup' nezavisnih delova, ve
meu njima postoji 'organsko jedinstvo' (str. 67). Drugim reima, delovanje na odreeni
aspekt razvoja nuno se odraava na druge razvojne aspekte, tako da nema i ne moe biti
izolovanih uticaja. Integralnost razvoja posebno upadljiva u prvim godinama ivota, namee
potrebu stvaranja maksimalno podsticajne sredine u kojoj dete stie raznovrsno i bogato
iskustvo, ukljuujui i ono vezano za pokret i kretanje. Kretanje, naime, snano stimulie
centralni nervni sistem, aktivira velike zone kore i tako pomae uspostavljanju novih
neuronskih veza i boljem iskorienju modanih kapaciteta. Kretanje igra kljunu ulogu u
programiranju mozga, i pre i nakon roenja (Cheatum i Hammond, 2000).
Dete kroz pokret upoznaje sebe i svet oko sebe, uspostavlja komunikaciju sa
okruenjem, to podsticajno deluje na razvoj u celini. Pokret i kretanje, moe se rei i fizika
aktivnost, predstavljaju snanu polugu integralnog razvoja malog deteta. Roditelji koji
prezatiuju decu i sputavaju njihovu fiziku aktivnost, liavaju ih znaajne senzomotorne
stimulacije to moe nepovoljno uticati na njihov razvoj, u celini gledano.
Sibley i Etnier (2003) su sproveli meta analizu kvantitativno kombinujui i ispitujui
rezultate studija koje su se odnosile na fiziku aktivnost i kogniciju kod dece (ukupno 44
studije). Rezultat ovog statistikog pregleda literature pokazao je da postoji znaajna
pozitivna relacija izmeu fizike aktivnosti i kognitivnog funkcionisanja kod dece.
Znaaj fizike aktivnosti ogleda se i u injenici da deca sa problemima u ponaanju i
uenju imaju sline potekoe i u motornom razvoju (Cheatum i Hammond, 2000). Problemi
u vezi sa uenjem esto potiu iz problema motornog razvoja koji nisu blagovremeno
prepoznati. Primera radi, dete sa disgrafijom (tekoe sa pisanjem), navode Cheatum i
Hammond, moe imati tekoe ne samo sa finom motorikom, ve i sa razvojem krupne
motorike koji prethodi pisanju nedostatak miine kontrole u trupu i ramenima, neophodne
za stabilnost (mirovanje) tela tokom pisanja.
Gardnerova teorija multiple inteligencije takoe priznaje znaaj kretanja, jer
kinestetika inteligencija predstavlja jednu od osam vrsta inteligencije (Detterman, 2005).
Naime, ameriki psiholog Gardner, predloio je 1983. godine teoriju inteligencije sa namerom
da proiri tradicionalnu definiciju inteligencije. Umesto postojanja jedne opte inteligencije,
Gardner smatra da postoji vie vrsta inteligencija, od kojih svaka predstavlja nezavisan sistem
u mozgu. Pored lingvistike, logiko-matematike, prostorne, muzike, interpersonalne,
intrapersonalne i naturalistike inteligencije, postoji i tzv. telesno-kinestetika inteligencija.
Ona predstavlja sposobnost vetog korienja tela ili delova tela u razliitim aktivnostima
poput plesa, sportova, glume, hirurgije i sl. Kao primer osobe koja poseduje visoko razvijenu
kinestetiku inteligenciju, Gardner navodi Martu Grejem, uvenu ameriku plesaicu i
koreografa. Gardnerova teorija imala je veliki uticaj u pedagokim krugovima, jer je proirila
listu obrazovnih ciljeva, ukazujui na mogue zapostavljanje znatnog dela ovekovih
sposobnosti i svoenje uenika na meru iskljuivo konvencionalnog kolskog uspeha.
Fizika aktivnost u funkciji zdravlja dece. Prema Svetskoj zdravstvenoj
organizaciji, fizika aktivnost predstavlja kljunu determinantu energetske potronje, i u
funkciji je energetskog balansa i kontrole telesne teine. To je posebno vano u situaciji kada
gojaznost postaje globalni fenomen, i jedna od glavnih prepreka u prevenciji nezaraznih
bolesti. U mnogim evropskim zemljama, vie od polovine odrasle populacije je umereno
gojazno, a do 30% je kliniki gojazno (Obesity in Europe, 2002). Prevalencija gojaznosti
meu decom je u znaajnom porastu i u pojedinim regionima dostie i do 25%. Prema istom
izvetaju, deja gojaznost prestavlja akutnu zdravstvenu krizu i rastua zastupljenost
dijabetesa (tip 2) kod gojazne dece predstavlja signal za uzbunu. Iako istiu da je gojaznost
pre svega indukovana neadekvatnom ishranom, ograniene mogunosti za fiziku aktivnost i
sve zastupljeniji sedentarni nain ivota doprinose ranoj gojaznosti kod dece. Kod gojazne
dece u veoj meri se registruju dijabetes melitus tip 2, hipertenzija, nisko samocenjenje, te
nii kvalitet ivota povezan sa zdravljem (AAP, 2003).
Fizika aktivnost doprinosi izgradnji i ouvanju zdravih kostiju, miia i zglobova, i
unapreuje kardiovaskularnu i respiratornu funkciju. U ranom detinjstvu i adolescenciji,
razvoj kotane mase je direktno pod uticajem redovne fizike aktivnosti u kombinaciji sa
adekvatnim unosom kalcijuma i vitamina D (Freedson, 1997). Vie kotane mase se stvara
zahvaljui noenju tereta, to se najee deava upravo tokom fizike aktivnosti i pomae u
prevenciji osteoporoze. Deca koja imaju nadprosene vrednosti telesne masti izloena su
veem riziku kad je re o povienom krvnom pritisku, ukupnom holesterolu i LDL holesterolu
(Williams i sar, 1992). Sistematsko vebanje predstavlja snaan stimulans za ceo organizam i
sve velike organske sisteme, podstiui trofike procese i jaajui adaptivne sposobnosti
organizma. Mnoga istraivanja pokazala su da trening (vebanje) niskog do umerenog
intenziteta podstie imunu funkciju (Freedson, 1997). Visoka zastupljenost loih dranja tela,
te sputenog stopala kod dece predkolskog uzrasta, takoe se dovodi u vezu sa nedovoljnom
aktivnou dece.
Takoe, fizika aktivnost je u funkciji razvoja motorikih sposobnosti i vetina, to
predstavlja osnovu za kasnije usavravanje kretnih vetina i njihovu primenu u sportu,
rekreaciji i svakodnevnom ivotu. Predkolsko doba je izuzetno vaan period za sticanje
fundamentalnih kretnih vetina, ali dostizanje zrelih obrazaca tih vetina ne moe se prepustiti
samo spontanom procesu sazrevanja, ve je potrebno stvarati mogunosti za uenje i
uvebavanje (Gallahue & Ozmun, 1998). Nespretnost, na nesreu, interferira sa sposobnou
deteta da se igra i uestvuje u sportskoj aktivnosti. To povratno redukuje mogunosti deteta da
stvara prijatelje i ui socijalno prihvatljivo ponaanje. Nekoordinisanost takoe intenzivira
tekoe koje dete moe imati sa kolskim zadacima (Cheatum i Hammond, 2000; str. 16).
Pozitivan self-koncept se stie tokom detinjstva i jednom kada se u potpunosti formira,
dosta teko se menja. Dete kroz uee u fizikoj aktivnosti, tj. igri, plesu, sportu, radnim
aktivnostima, razvija i stie kretnu kompetenciju koja znaajno utie na razvoj self-koncepta.
Neophodno je da aktivnost bude uzrasno prikladna, a kretni zadaci odmereni tako da
omoguavaju visok stepen uspenosti. Deca veoma vrednuju umenost u igri i sportu, to je
povezano sa prihvatanjem od strane grupe (Gallahue i Ozmun, 1998). Deca koja su motoriki
neveta esto bivaju iskljuena iz grupnih aktivnosti i igara (Ignico, 1990).
Fizika aktivnost u funkciji zdravlja u odraslom dobu. Kao to je ve reeno,
priroda uticaja, te mehanizmi delovanja fizike aktivnosti u detinjstvu na zdravlje u odraslom
dobu, jo uvek nisu dovoljno poznati. Postoji vie modela koji objanjavaju moguu vezu
izmeu zdravlja odrasle osobe i aktivnosti u mlaem uzrastu; po Blair i sar. (1989) postoje tri
mogua pravca delovanja poveane fizike aktivnosti tokom detinjstva na zdravlje odrasle
osobe:
1. Aktivnost u detinjstvu poboljava zdravlje deteta, to zatim, koristi zdravlju odraslog.
2. Aktivan nain ivota tokom detinjstva ima direktne koristi po zdravlje u kasnijim
godinama.
3. Aktivno dete postaje aktivna odrasla osoba, koja je stoga izloena manjem riziku od
oboljevanja nego neaktivna odrasla osoba.
Fulton i sar. (2001) navode da postoje dokazi da neke hronine bolesti (npr. gojaznost,
hiperlipidemia, koronarna bolest srca, dijabetes melitus tip 2) mogu poeti da se razvijaju
tokom detinjstva i da zdravstveno ponaanje dece moe biti prekursor zdravstvenog ponaanja
odraslih. Tako, na primer, deca koja imaju vii nivo holesterola tri puta su sklonija u odnosu
na drugu decu, da imaju visok nivo holesterola i kao odrasle osobe (NCEP, 1991). Prema
Amerikoj pedijatrijskoj akademiji, postoji povezanost izmeu rane gojaznosti i gojaznosti u
odraslom dobu. Verovatnoa da e se gojaznost zadrati i u odraslom dobu raste sa uzrastom:
kod dece uzrasta 4 godine iznosi 20%, a kod adolescenata ak 80% (AAP, 2003).
Kad je re o zdravlju kostiju, tri najvanija faktora uticaja su hormonalni, nutritivni i
mehaniki. U tom smislu, fizika aktivnost je nezamenljivi preventivni faktor za nastajanje
osteoporoze, koja u zrelom ivotnom dobu postepeno dovodi do gubitka gustine kostiju, a
posebno pogaa enski deo populacije. Osteoporoza, kada se pojavi, ne moe da se izlei, to
prevenciju ini jo vanijom.
Predkolski uzrast i detinjstvo u celini, predstavljaju vaan period za uenje osnovnih
motornih vetina koje omoguavaju bavljenje rekreacijom /sportom, te efikasno obavljanje
svakodnevnih aktivnosti u kasnijem dobu. Kroz razliite forme fizike aktivnosti deca mogu
razviti bazine kretne obrasce do zrelog stupnja, to je osnova za njihovo usavravanje i
primenu u odraslom dobu. Bavljenje fizikom aktivnou u adolescentskom uzrastu, sa svoje
strane, predstavlja preventivni faktor za odreena rizina ponaanja (puenje, zloupotreba
supstanci, delikventno ponaanje i dr.).
Bavljenje fizikom aktivnou u ranom uzrastu, posebno uz podrku i podsticanje
roditelja, vaspitaa i drugih 'znaajnih odraslih', omoguava stvaranje pozitivnih stavova
prema fizikoj aktivnosti i uspostavljanje odgovarajuih navika i sistema vrednosti (ori i
Bala, 2006).
10.1.2 MERENJE FIZIKE AKTIVNOSTI PREDKOLSKE DECE

Prepoznavanje vanosti fizike aktivnosti u ranom detinjstvu, dovelo je poveanog

interesovanja za metodoloke probleme koji prate merenje fizike aktivnosti predkolske
dece. Vodei ameriki eksperti, uesnici tematske radionice posveene merenju fizike
aktivnosti, konstatovali su da validacija mernih instrumenata za merenje fizike aktivnosti
dece predkolskog uzrasta predstavlja neophodni prvi korak u istraivanju ove oblasti (Fulton
i sar, 2001).
Specifini problemi merenja vezani za decu predkolskog uzrasta oteavaju primenu
pojedinih instrumenata ispitanih na odrasloj populaciji:
1. karakteristian obrazac fizike aktivnosti,
2. kognitivni kapacitet i druge karakteristike predkolske dece.
Fiziku aktivnost dece karakterie sporadinost i manja strukturiranost. Fizika
aktivnost se odvija u kratkim intervalima, koje smenjuju intervali odmora. Najee se
ispoljava u formi aktivne igre, pri emu nivo fizike aktivnosti varira sa uzrastom, postoje
velike individualne razlike, razlike izmeu polova, a evidentan je i sezonski uticaj.
Ogranieni kognitivni kapacitet dece dobrim delom onemoguava primenu upitnika (u
vidu samoizvetaja), jer ak i kad se realizuje u formi intervjua, deca ne mogu pouzdano da se
prisete svoje aktivnosti, posebno trajanja aktivnosti. Deca su osetljivi ispitanici, prednost se
uvek mora dati jednostavnijim metodama, koje za njih predstavljaju manje optereenje.
Poseban problem predstavlja motivacija dece za uee u merenju, laka distrakcija panje i dr.
Metode (instrumenti) koji postoje i primenjuju se u istraivanjima fizike aktivnosti
mogu se svrstati u pet velikih kategorija:
Indirektna kalorimetrija.
Dvostruko oznaena voda.
Direktno posmatranje.
Izvetaji
Monitori (senzori) kretanja akcelerometri, monitori sranog rada, pedometri.

Indirektna kalorimetrija. Koristi analizu respiratornog gasa za merenje energetske

potronje. Ukljuuje merenje potronje kiseonika i produkciju ugljen dioksida tokom
odreenog perioda (Welk, 2002). Za krae intervale, ispitanici nose cevicu u ustima, masku
na licu ili baldahin tokom odmora ili vebanja. Za due periode vremena (24 asa i vie)
uesnici su zatvoreni u u metabolikoj komori. Radi se o skupoj metodi, koja osim toga
predstavlja veliko optereenje kako za osoblje, tako i za ispitanike. Za obradu podataka
potreban je poseban softver, a analiza je kompleksna (Fulton i sar, 2001). S obzirom da se
realizuje u laboratorijskim uslovima, uslovi merenja ne odgovaraju realnoj (prirodnoj)
situaciji.
Dvostruko oznaena voda (doubly labeled water). Biohemijska procedura koja na
osnovu metabolike iskorienosti izotopski oznaene vode, procenjuje ukupnu potronju
energije i potronju energije tokom fizike aktivnosti. Osnovna prednost ove metode je to
omoguava veoma precizno merenje energetske potronje u prirodnim (ivotnim) uslovima, i
to tokom dueg vremenskog perioda (Bellisle, 2001). Takoe, metoda je potpuno bezbedna
(ak i za novoroenad i trudnice) i neinvazivna. Meutim, veoma je skupa, realizuje se na
malim uzorcima, a poto zahteva viestruko prikupljanje urina i neophodne odlaske u
laboratoriju, relativno je zahtevna za osoblje i ispitanike. Obrada podataka je kompleksna
(Fulton i sar, 2001), ne moe se opisati kvalitativni obrazac fizike aktivnosti (Welk, 2002).
Mada se sve vie koristi u kombinaciji sa indirektnom kalorimetrijom, eksperti se slau da ove
dve metode nisu podesne za decu predkolskog uzrasta, jer se radi o skupim metodama i
velikom optereenju za uesnike i osoblje (Fulton i sar, 2001).
Direktno posmatranje. Ukljuuje posmatranje ponaanja tokom fizike aktivnosti i
istovremeno beleenje tog ponaanja u odgovarajui formular (kodnu listu) ili uz pomo
runog elektronskog ureaja za praenje sa mogunou uitavanja (Fulton i sar, 2001).
Obueni ispitivai posmatraju (prate) odreeno dete uivo, ili na video snimku, tokom
unapred odreenog perioda vremena ili vremenskih intervala. Koristi se za validaciju drugih
mernih instrumenata. Na osnovu dobijenih podataka moe se utvrditi bihejvioralni aspekt
fizike aktivnosti, te proceniti potronja energije ili vreme provedeno u aktivnosti odreenog
intenziteta. Welk (2002) napominje da iako se radi o vremenski zametnoj tehnici, kad je re o
obuci posmatraa i prikupljanju podataka, velika prednost je to je mogue tano opisati ta se
zapravo deava tokom fizike aktivnosti, odnosno dobijaju se kvantitativne i kvalitativne
informacije. Najbolje je da se ova metoda koristi u manjim studijama jer je cena kotanja po
posmatranju visoka, a optereenje za posmatrae veliko, smatraju eksperti (Fulton i sar,
2001). Takoe, preporuuju njenu primenu u studijama gde su ispitanici mala deca koja jo
uvek nisu u stanju da se tano prisete detaljnih informacija u vezi sa sopstvenom fizikom
aktivnou.
Izvetaji. U ovu grupu spada niz razliitih tehnika i instrumenata koji ukljuuju
izvetaj o fizikoj aktivnosti koji daje samo dete ili to za njega ini roditelj/vaspita. Izvetaj
moe biti dostavljen u formi upitnika, voenja dnevnika, intervjua itd. Kod izvetaja, od
ispitanika ili njemu bliske osobe, trai se da se prisete informacija o fizikoj aktivnosti tokom
odreenog perioda u bliskoj prolosti, npr. 1 dan (jue), 7 dana (minula sedmica), mesec dana.
Alternativno, pitanja mogu da se odnose na uobiajeno ponaanje u vezi sa fizikom
aktivnou (Fulton, 2001). Radi se o metodi koja daje informacije o kvantitativnom i
kvalitativnom aspektu fizike aktivnosti, primenjiva je zbog svoje ekonominosti na velikim
uzorcima, za ispitanike i osoblje ne predstavlja veliko optereenje. Nedostaci su vezani za
pouzdanost i valjanost ovih instrumenata, pogotovo kad je re o maloj deci. Mala deca nisu u
stanju da tano procene svoju aktivnost i njeno trajanje, a sa druge strane roditelji esto nisu u
poziciji da tano izveste o aktivnosti svoje dece (jer su vei deo dana na poslu, npr.), a postoje
i uobiajene potekoe u priseanju, mogunost pogrenog razumevanja pitanja, namernog
davanja pogrenih informacija itd. Osim toga, veina ovih instrumenata je napravljena tako da
meri strukturiranu fiziku aktivnost u definisanom periodu, to ih ini manje podesnim za
merenje neplanirane ili nestrukturirane fizike aktivnosti (poput igre), koja je esto prisutna
kod dece predkolskog uzrasta (Fulton i sar, 2002).
Monitori (senzori) kretanja. U ovu grupu spadaju monitori sranog rada,
akcelerometri i pedometri. Monitori kretanja procenjuju fiziku aktivnost tako to objektivno
mere puls, ubrzanje, odnosno, broj pokreta. Radi se o instrumentima koji se razlikuju ne samo
po onome ta mere, ve i po sloenosti i ceni, te u pogledu metrijskih karakteristika.
Monitori sranog rada (u naoj praksi poznati kao pulsmetri, polari) se nose oko
grudi i belee puls ispitanika tokom perioda posmatranja. Veina pulsmetara moe da se
programira da belei i prikuplja podatke u specifinim intervalima (npr. 60 ili 5 sekundi)
omoguavajui dobru deskripciju intenziteta, frekvencije i trajanja fizike aktivnosti. Podaci
sa pulsmetra mogu da se uitaju na kompjuter za dalju obradu i analizu (Welk, 2002).
Nedostaci se odnose na osetljivost pulsa na faktore izvan fizike aktivnosti (uzbuenje,
treniranost, visoka spoljna temperatura, uzrast i dr.), a istovremeno, reprezentativnost pulsa
kao indikatora fiziolokog odgovora na fiziku aktivnost zavisi i od vrste same fizike
aktivnosti. Dalje potekoe tiu se analize dobijenih rezultata, jer postoji vie predloenih
mera (parametara) od kojih se polazi u interpretaciji.
Akcelerometri. Ureaji malih dimenzija, sa elektronskom komponentom koja
procenjuje akceleraciju (ubrzanje tela) u jednoj ili vie dimenzija, tako da postoje uniaksijalni,
biaksijalni i triaksijalni akcelerometri. Nose se obino na kuku i belee ubrzanje (kretanje) tog
dela tela u unapred odreenim vremenskim intervalima, pri emu ne daju informacije o
ubrzanju tela u celini (npr. ako bi se ispitanik kretao automobilom). Dobijeni podaci, a radi se
o broju registrovanih pokreta, mogu da se uitaju na kompjuter radi dalje obrade podataka.
Iako se kod nas ne primenjuju, akcelerometri su postali jedna od najpopularnijih tehnika za
objektivno merenje fizike aktivnosti, a metrijske karakteristike ispitane su za najvie
koriene akcelerometre poput Caltrac-a, Tritrac-a, Biotrainer-a, CSA monitora i dr. Prednosti
se tiu lakog korienja (da ponu da rade, oitavanje podataka), mogunosti prikupljaja
podataka tokom dueg perioda vremena (npr. nekoliko nedelja), mali su i samim tim
neinvazivni za ispitanike (Welk, 2002). Osnovni nedostaci su visoka cena kotanja samog
ureaja (200 do 500 dolara) i nemogunost tane procene niza fizikih aktivnosti (npr. pokreta
gornjih delova tela ako se akcelerometar nosi na kuku, aktivnosti u vodi i dr.). Kad je re o
primeni kod predkolske dece, zakljuci amerike nacionalne ekspertske grupe iz 2003.
godine (National Children's Study Workshop: Measuring Physical Activity in the National
Children's Study) navode da senzori kretanja mogu da ne budu validni sa ovom uzrasnom
grupom, zatim, jo nisu dovoljno poznate prelomne take za intenzitete aktivnosti, inaktivnost
moe biti merena kao aktivnost (kod noenja ili voenja dece).
Pedometri. Male, lagane sprave koje se poput akcelerometara, nose prikaene na kuku,
objektivno mere broj napravljenih koraka. Na osnovu tog pokazatelja moe se proceniti i
preeno rastojanje (ako se zna prosena duina koraka), te ukupna potronja energije. Znatno
su jeftiniji od akcelerometara (proseno kotaju oko 10 do 30 dolara), a pokazuju dobro
slaganje sa akcelerometrima (r=0.80 do 0.90), to ukazuje da dve vrste senzora kretanja
otprilike mere istu ukupnu akumuliranu dnevnu aktivnost (Tudor i Locke, 2002). Osnovni
nedostatak tie se nemogunosti registrovanja nelokomotornih pokreta i ispitivanja intenziteta
(Welk, 2002).
Oigledno da kod izbora adekvatne metode i instrumenta za procenu fizike aktivnosti
predkolske dece treba uvaiti vie elemenata: svrha i cilj istraivanja (pilot studija,
epidemioloko istraivanje, provera metrijskih karakteristika itd.), karakteristike ispitanika
(uzrast, socio-ekonomski profil i dr.), karakteristike osoblja (broj, obuenost), raspoloiva
materijalno-tehnika sredstva i dr.
Generalno gledano, dobro je kombinovati razliite metode i tako neutralisati njihove
nedostatke, uz korienje i drugih alternativnih reenja (npr. motoriko testiranje). Tako se
kod predkolske dece mogu primenjivati upitnici o fizikoj aktivnosti (popunjavaju roditelji),
pedometri/akcelerometri, te motoriki testovi.
U naoj istraivakoj praksi, izostaje upotreba savremenih mernih instrumenata za
procenu fizike aktivnosti, poev od kompjuterski podranog direktnog posmatranja, preko
skupih laboratorijskih metoda, pa do akcelerometara i pedometara. Da bi se uhvatio prikljuak
sa slinih istraivanjima u svetu, neophodno je investirati u opremu i obuiti istraivae za
korienje ovih instrumenata. Njihova validacija na naoj populaciji, tek je drugi korak u
objektivnijem i valjanijem ispitivanju fizike aktivnosti najmlaih.
10.1.3 FIZIKA AKTIVNOST I SEDENTARNO PONAANJE
PREDKOLSKE DECE

Dramatian porast gojaznosti kod dece koji se poslednjih decenija zapaa u SAD i
Evropi, u velikoj meri je doprineo poveanom naunom interesovanju za fiziku aktivnost
dece. Naime, pretpostavka da fizika aktivnost, uz adekvatnu ishranu, predstavlja zatitni
faktor u nastajanju gojaznosti, pokrenula je lavinu istraivanja na dejoj populaciji poev od
studija koje ispituju aktuelni nivo fizike aktivnosti dece, povezanost nivoa fizike aktivnosti i
gojaznosti, preko studija dugoronih efekata fizike aktivnosti, relacija sedentarnog ponaanja
i gojaznosti itd. Uporedo su razvijani i proveravani odgovarajui merni instrumenti za
procenu fizike aktivnosti dece (vidi poglavlje 8.2).
Na osnovu obimne istraivake grae, mogue je identifikovati sledee karakteristike
fizike aktivnosti predkolske dece:
Specifinost fizike aktivnosti. Fizika aktivnost predkolske dece pokazuje
odreene specifinosti u odnosu na fiziku aktivnost odraslih. Deca su sporadini vebai
koji smenjuju intenzivnu aktivnost i odmor. Ona su vebai velikog obima, koji se generalno
gledano ne bave kontinuiranim vebanjem visokog intenziteta, navode Corbin, Pangrazi i
Welk (1994). Osim toga, pokreti predkolske dece su, u odnosu na odrasle, izrazito tranzitorni
i vie torzioni (Kelly i sar, 2004). Deca prema Epstein i sar. (1991), vie vole aktivnosti nieg
nivoa naprezanja, i odustajanje je vee kod intenzivne nego kod umerene aktivnosti. Fizika
aktivnost predkolske dece se u najveoj meri ispoljava kroz aktivnu igru, pri emu je igra na
otvorenom, energetski zahtevnija od svih formi igre u zatvorenom prostoru (Pellegrini, 1998).
Poto je za decu teko da budu aktivna u zatvorenom prostoru, vreme koje provode napolju
znaajno korelira sa nivoom fizike aktivnosti, navodi Sallis (2000).
Nivo fizike aktivnosti. Postoji znaajna graa u prilog tezi da fizika aktivnost
najmlaih nije adekvatna sa aspekta zdravstvenih beneficija. Gilliam i sar. (1981) su utvrdili
da deca, iako su fiziki aktivna tokom dana, manje od 2% vremena provode u aktivnostima
dovoljno visokog intenziteta da unaprede kardiovaskularnu funkciju, dok 80% vremena
potroe na aktivnosti manjeg intenziteta. Istraivanje Poest i sar. (1989), pokazalo je da
predkolska deca provode u proseku 25,4 sata nedeljno u aktivnostima koje angauju velike
miine grupe. Prema istraivanju Marui i ivania (2000) gradska deca ve na
predkolskom uzrastu provode vie vremena u sedentarnim aktivnostima nego u aktivnoj igri.
Railly i sar. (2004) su sproveli longitudinalnu studiju fizike aktivnosti i sedentarnog
ponaanja na reprezentativnom uzorku dece starosti 3 godine (ponovljeno merenje na uzrastu
od 5 godina) i zakljuili da deca danas ve u ranom uzrastu uspostavljaju sedentarni nain
ivota. Nivo ukupne energetske potronje kod dece je bio nizak u obe posmatrane vremenske
take, pogotovo kad je re o devojicama. Deca su uobiajeno provodila svega 20-25 minuta
dnevno u umerenoj do intenzivnoj fizikoj aktivnosti (preporuka je da to bude 60 minuta
dnevno; vidi naredno poglavlje). Prema Corbin, Pangrazi i Welk (1994) korienje
standardnih vrednosti pulsa za ocenu aktivnosti dece (puls iznad 140 kao indikator
umerene/intenzivne aktivnosti; trajanje aktivnosti min. 20 minuta) esto sugerie da su deca
mahom neaktivna, i taj procenat ide i do skoro 90%. Ipak, primena drugaijeg kriterijuma
aktivnosti na istim podacima, daje mnogo povoljniju sliku, gde sva ili skoro sva deca
ispunjavaju ili prevazilaze minimum preporuene aktivnosti od 60 minuta umerene fizike
aktivnosti akumulirane tokom dana.
Fizika aktivnost opada sa uzrastom. Rowland (1990) je na osnovu dostupnih
istraivanja fizike aktivnosti dece uzrasta 6 do 18 godina, u kojima je koriena slina
metodologija, prezentovao grafik koji prikazuje obrazac fizike aktivnosti dece i mladih.
Grafik se zasniva na proceni ukupne dnevne potronje energije na osnovu pokazatelja pulsa.
Rowlandov grafik ukazao je na opadanje nivoa fizike aktivnosti tokom odrastanja, od oko 80
kcal/kg u uzrastu od 6 godina, na skoro polovinu te vrednosti u uzrastu od 18 godina
(devojke). Takoe, evidentno je da u svim uzrasnim grupama, deaci imaju veu dnevnu
potronju energije od devojica. Najvei pad fizike aktivnosti deava se izmeu 6. i 13.
godine (odgovara prvim godinama kolovanja). Bailey, Wellard i Dismore (2004), takoe
navode da je uzrast dominantna bioloka determinanta fizike aktivnosti devojica. Nivo
aktivnosti postojano opada od oko 6. godine do adolescencije, kada aktivnost pada mnogo
naglije. Meta analiza koju je sproveo Sallis (1993), pokazala je da su deca uzrasta 6-7 godina
aktivnija kad je re o umereno do intenzivnoj fizikoj aktivnosti (46 minuta dnevno) u odnosu
na decu uzrasta 10 do 16 godina (16-45 minuta dnevno). Deaci su bilo priblino 20%
aktivniji od devojica, a prosean nivo fizike aktivnosti opadao je sa uzrastom za 2.7%
godinje kod deaka, odnosno 7.4% kod devojica. Isti autor (2000) u preglednoj studiji
uticaja na fiziku aktivnost kod dece i odraslih, navodi da je uzrast moan prediktor fizike
aktivnosti, pri emu nivo fizike aktivnosti opada sa uzrastom tokom celog ivotnog veka, u
najboljem sluaju poev od polaska u kolu. Opadanje nivoa fizike aktivnosti sa uzrastom,
decu svrstava meu najaktivnije delove populacije.
Postoje rodne razlike u nivou fizike aktivnosti. Veina studija pokazuje da ve na
predkolskom uzrastu poinju da se ispoljavaju rodne razlike, pri emu su deaci aktivniji od
devojica. Razlike se sa uzrastom produbljuju. Gilliam i sar. (1981) sproveli su istraivanje sa
ciljem da ispitaju obrasce sranog rada kod dece tokom perioda od 12 sati, korienjem holter
sistema za praenje sranog rada. Ispitano je ukupno 40 dece (22 deaka, 18 devojica)
uzrasta 6 do 7 godina. Kada se uporede profili sranog rada izmeu deaka i devojica,
uoava se da deaci imaju znaajno vie otkucaja na nivou od 140 udara i vie u minutu.
Istraivanje Poest i sar. (1989), realizovano na uzorku od 514 dece predkolskog uzrasta,
potvrdilo je, na osnovu ukupnog broja sati koje tokom nedelje deca provedu bavei se
fizikom aktivnou, da su deaci znaajno fiziki aktivniji od devojica. Ovo se posebno
odnosi na lokomotorne aktivnosti (skoro 2 sata razlike u korist deaka) i aktivnosti sa loptom
(deaci: 5,09 sati, devojice: 3,64 sati). Jedino su aktivnosti (vebe) ravnotee bile
zastupljenije kod devojica. Finn, Johansen i Specker (2002) su na uzorku dece uzrasta 3 do 5
godina, utvrdili da su deaci bili aktivniji od devojica u svim posmatranim merama
aktivnosti, sem kad je re o aktivnosti u vrtiu. Sallis (2000) u pomenutoj preglednoj studiji
uticaja na fiziku aktivnost kod dece i odraslih, navodi da su ene manje fiziki aktivne od
mukaraca u svim uzrastima. Corbin i Pangrazi (2004) takoe zakljuuju da su, nezavisno od
vrste procene i vrste aktivnosti koja se ispituje, u svim uzrastima mukarci aktivniji od ena.
Maccoby (1990) identifikuje igru koja ukljuuje intenzivnu fiziku aktivnost (rough-and-
tumble play) kao kljunu karakteristiku koja razlikuje interakciju deaka od interakcije
devojica. Dokazi za ovu trvdnju dolaze od studije Di Pietra (1981), gde je utvreno da su se
deaci predkolskog uzrasta vie angaovali u rough-and-tumble igri nego devojice.
Postoji sezonski uticaj na nivo fizike aktivnosti. Samo 27,5% predkolske dece u
istraivanju Poest i sar. (1989) bilo je istrajno ukljueno u fiziku aktivnost tokom cele
godine. Deca su najaktivnija leti i u prolee, dok nivo fizike aktivnosti drastino opada u
jesenjim i zimskim mesecima, najvie zbog nepovoljnijih vremenskih uslova. No, kako
pomenuti autori istiu ciklini obrazac pokazuje da deca i mladi gube mnoge zdravstvene
koristi od fizike aktivnosti tokom cele godine i suoavaju se sa potrebom ponovnog vraanja
u kondiciju u prolee. Pored toga, nepovoljni obrazac fizike aktivnosti, moe se uspostaviti
kao doivotni obrazac nekonzistentnog uea u intenzivnoj fizikoj aktivnosti.
Deca su danas manje fiziki aktivna. U poreenju sa decom iz ranijih generacija,
deca su danas manje aktivna, emu znatno doprinosi porast pasivnog vremena koje deca
utroe sedei za raunarom, gledajui tv, vozei se do vrtia i nazad itd. Takoe, znatno je
vei obuhvat dece predkolskim ustanovama koje esto zapostavljaju programske aktivnosti
iz fizikog vaspitanja. Prema kanadskoj nacionalnoj studiji, kanadska deca su za 40% manje
aktivna od svojih vrnjaka pre 30 godina, a u SAD je prosean tinejder za 13% manje
aktivan u poreenju sa svojim vrnjakom iz 1980. godine.

Nivo fizike aktivnosti je u vezi sa sedentarnim ponaanjem dece, koje je u

savremenim uslovima ivljenja u porastu. Harris i Elbourn (1997) navode podatke
nacionalnog istraivanja u Velikoj Britaniji iz 1994, po kome deca uzrasta od 4 do 15 godina u
proseku gledaju televiziju oko 20 sati nedeljno. Dovoenje dece u kolu automobilom,
udvostruilo se izmeu 1975 i 1991. godine (sa 11% na 22%), pri emu jedan od razloga
moe biti briga za bezbednost dece. Tudor-Locke (2002) takoe navode podatke o padu za
37% kad je re o broju putovanja koja su deca napravila peke ili biciklom, izmeu 1977. i
1995.
Amerika pedijatrijska akademija u svojoj platformi o uticaju televizije na decu i
adolescente (1) navodi podatke Nielsen Media Research iz 1998. godine, da proseno dete ili
adolescent glaeda u proseku skoro 3 sata dnevno televiziju. Ovde nije obuhvaeno vreme koje
se provede u gledanju video traka ili igranju video igrica. Jedno istraivanje iz 1999. godine
utvrdilo je da deca provode u proseku 6 sati i 32 minuta dnevno kada se uzmu u obzir razliiti
mediji (AAP, 2001).
Ipak, u preglednoj studiji Kaiser Family Foundation (2004) o uticaju medija na deju
gojaznost, navodi se da vreme koje dete provodi koristei medije ne mora nuno da znai
opadanje vremena koje provodi u fizikim aktivnostima. Naime, postojei rezultati
istraivanja nisu konzistentni. Mehanizmi delovanja medija na nivo aktivnosti i gojaznost
dece, mogu biti mnogostruki, poev od produenog perioda pasivnosti, dodatnog unosa
kalorija tokom gledanja tv, zatim preko latentnog i produenog delovanja reklama za
nezdravu i kalorinu hranu itd.

10.1.4 KOLIKO FIZIKE AKTIVNOSTI JE POTREBNO

PREDKOLSKOJ DECI

Ocena postojeeg nivoa aktivnosti predkolske dece, te programiranje preventivnih i

interventnih programa, nisu mogui bez konsenzusa o optimalnom (poeljnom) nivou fizike
aktivnosti dece.
Koliko je zapravo fizike aktivnosti potrebno deci? Bar-Or (1993) sugerie da deci, po
pravilu, nije potrebno propisivati vebe, jer su generalno gledano, mnogo aktivnija od odraslih
ili adolescenata.
Ipak, alarmantni podaci o porastu deje gojaznosti, te sedentarnog ponaanja koje se
dovodi u vezu sa nizom zdravstvenih problema, doprineli su razvijanju preporuka vezanih za
fiziku aktivnost dece.
Pre 1990. godine standardi za odrasle esto su korieni za ocenu fizike aktivnosti
dece i mladih, navode Corbin i Pangrazi (2004). Takoe, preporuke za fiziku aktivnost dece
oslanjale su se na preporuke za odrasle. Pritom su prethodne smernice za fiziku aktivnost
polazile pre svega od koliine aktivnosti potrebne za razvijanje i ouvanje kardiorespiratorne
kondicije (Welk, 2002). Osnovna pretpostavka je bila da je poboljanje kardiorespiratorne
kondicije neophodno za poboljanje zdravlja. Zato se preporuuju minimum 3 nedeljne sesije
vebanja na nivou pulsa od minumum 60% maksimalnog pulsa.
Osnovna promena koja se desila proteklih godina, istie Welk (2002) tie se saznanja
da i umereni nivoi fizike aktivnosti obezbeuje znaajne zdravstvene koristi. Naime, na
osnovu epidemiolokih praenja, pokazalo se da do znaajnih poboljanja zdravlja dolazi ak
i kada postoji skromna fizika aktivnost.
Nove preporuke kad je re o fizikoj aktivnosti dece tee, pre svega, podizanju
ukupnog dnevnog i nedeljnog obima fizike aktivnosti. Fizika aktivnost, dakle, ne mora
nuno biti visoko intenzivna, niti kontinuirana, a raunaju se i tzv. aktivnosti ivotnog stila
peaenje, kuni poslovi, rad u bati i sl, odnosno sve to doprinosi veoj aktivnosti deteta.
Harris (2002) napominje da je tokom godina dolo do prelaza sa naglaska na
napornom treningu kako bi se popravili fitnes rezultati, ka prijatnom ueu u fizikoj
aktivnosti radi zdravstvenih koristi. Veba ne mora da bude iscrpljujua da bi proizvela
zdravstvene koristi, naglaava Harris. Istraivanja sugeriu da je ukupna koliina fizike
aktivnosti (tj. ukupna potronja energije) vaan faktor kada se razmatraju zdravstvene koristi
(pre nego samo intenzitet aktivnosti). Pritom, izgleda da je kod dece veza izmeu nivoa
aktivnosti i zdravlja snanija, nego veza izmeu fitnesa i zdravlja. Svako dete ima koristi iz
aktivnosti, ali ne moe svako dete dostii visoki nivo fitnesa, jer on zavisi od genetskih
ogranienja, maturacionog statusa i reaktivnosti organizma (Harris, 2002).
Ipak, Welk (2002) smatra da nove preporuke nisu zamiljene kao zamena prethodnih,
ve pre kao alternativni nain za dosezanje koristi od aktivnog naina ivota. Propisivanje
umerene fizike aktivnosti se smatra privlanijim bihejvioralnom ciljem nego strukturisaniji,
intenzivniji model prethodnih prepruka. Ovo tim pre, ako se imaju u vidu specifinosti fizike
aktivnosti dece (vidi poglavlje 8.3).
Osnovne preporuke. Preporuke vezane za fiziku aktivnost dece donekle se razlikuju
od zemlje do zemlje, tj. u zavisnosti od institucije koja ih propisuje (Tabela 1).

Tabela 1 Aktuelne preporuke vezane za fiziku aktivnost dece

Izvor Minimum Optimum Dodatne
preporuke
Engleska Agencija za razvoj 30 minuta umerene FA 60 minuta umerene vebe za snagu,
zdravlja akumulirane tokom FA akumulirane gipkost i zdravlje
(Harris, 2002) dana tokom dana kostiju, 3 x
nedeljno
Amerika Nacionalna 60 minuta do nekoliko umnoavanje
asocijacija za sport i fiziko sati umerene do zdravstvenih koristi
vaspitanje intenzivne FA zahteva
(Corbin, Pangrazi; 2004) akumulirane tokom prevazilaenje
dana, 4 do 7 dana minimalnih
nedeljno preporuka
Zdravlje Kanada (2002) 30 minuta FA dnevno 90 minuta FA dnevno
(20 min umerena FA + (60 min umerena FA
10 min intenzivna FA) + 30 min intenz. FA)
WHO/FAO (2002) 30 minuta kumulativne dodatne zdravstvene kontrola telesne
umerene FA svakog beneficije mogu se teine zahteva
dana + 20 minuta oekivati od najmanje 60 min
intenzivne FA 3 puta svakodnevne umerene/intenzivne
nedeljno umerene do FA svakoga dana.
intenzivne FA dueg
trajanja
 Kao to se vidi iz tabele, najnii preporueni nivo aktivnosti za decu iznosi 30 minuta
umerene fizike aktivnosti akumulirane tokom dana i odnosi se pre svega na trenutno
slabo aktivnu decu. Po dostizanju minimalnog nivoa aktivnosti treba teiti ispunjavanju
preporuka za optimalni nivo aktivnosti. U oba sluaja, aktivnost ne mora da bude realizovana
kontinuirano, ve se taj obim aktivnosti moe akumulirati tokom dana kroz krae intervale
aktivnosti trajanja najmanje 15 minuta. Dodatne preporuke usmerene su na ostvarivanje
specifinih ciljeva, poput prevencije osteoporoze i lumbalnog sindroma, kontrole telesne
teine, kardiovaskularne kondicije itd.
U veini preporuka navodi se da treba podsticati decu da prevazilaze svoj aktuelni
nivo aktivnosti, jer iako odnos izmeu fizike aktivnosti i zdravstvenih beneficija nije
linearan, svaki pomak ka viem nivou aktivnosti je dobrodoao.
Harris (2002) sugerie da je u svrhu dugoronog bavljenja fizikom aktivnou,
razboritije motivisati i inspirisati mlade, i pomagati im da budu aktivni, nego ih prisiljavati na
bavljenje aktivnou koja moe biti neugodna i neprijatna za njih.

10.2 FIZIKA AKTIVNOST PREDKOLSKE DECE U VOJVODINI

UVOD

U kontekstu postojeih saznanja o fizikoj aktivnosti predkolske dece, zanimljivo je

analizirati pojedine aspekte fizike aktivnosti predkolske dece u Vojvodini.
Ovo tim pre, jer regionalne i demografske posebnosti Vojvodine, te specifian
morbiditet i mortalitet, nameu potrebu obuhvatnog i snanog preventivnog delovanja u cilju
unapreenja zdravlja stanovnitva Vojvodine. U takvoj inicijativi, znaajno mesto pripada
podsticanju fizike aktivnosti svih kategorija stanovnitva, pa i predkolske dece.
Kao to je podrobnije izneto u poglavlju o znaaju fizike aktivnosti, fizika aktivnost
predkolske dece nosi mnoge kratkorone i dugorone koristi po zdravlje i stoga je
neopravdano zanemarena u naunom istraivanju i sportsko-pedagokoj praksi.

METOD

U sklopu nauno-istraivakog projekta Antropoloki status i fizika aktivnost

stanovnitva Vojvodine, koji realizuje Fakultet sporta i fizikog vaspitanja u Novom Sadu, a
sufinansira Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnoloki razvoj, sprovedeno je anketiranje
roditelja predkolske dece u etiri regionalna sredita (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica,
Baka Palanka).
Roditelji dece uzrasta 4-7 godina (devojice: 475, deaci: 566; ukupno 1041)
popunjavali su anketni upitnik koji se, uz ostalo, odnosio na procenu fizike aktivnosti dece.
Za potrebe praenja uzrasnog trenda, uzorak je podeljen na etiri subuzorka: deca uzrasta 4
godine (N=163), 5 godina (N=229), 6 godina (N=380) i 7 godina (N=269).
Da bi dobili informacije o celom uzorku, uzrasnim subuzorcima, te utvrdili razlike
izmeu deaka i devojica (na osnovu roditeljskih stavova), dobijeni podaci su obraeni
adekvatnim statistikim postupcima. Za parametrijske podatke utvreni su osnovni statistici
(mere centralne tendencije i disperzije), a znaajnost razlika testirana je t-testom za velike
nezavisne uzorke. Za nominalne podatke utvrene su apsolutne i relativne frekvencije,
znaajnost razlika izmeu proporcija testirana je t-testom za velike nezavisne uzorke, a
znaajnost razlika u distrubuciji rezultata testirana je 2 testom za velike nezavisne uzorke.

REZULTATI

Fizika aktivnost tokom nedelje. Roditelji dece obuhvaene istraivanjem procenjivali

su koliko dana je tokom tipine nedelje njihovo dete fiziki aktivno, tj. veba, tri i sl.
najmanje 30 minuta dnevno. U tabeli 1 prikazani su odgovori roditelja devojica i deaka, te
zbirni rezultati.

Tabela 1 Fizika aktivnost dece tokom tipine nedelje

Broj dana u nedelji
0 1 2 3 4 5 6 7 Ukupno
Deaci 9 12 45 75 76 84 32 233 566
1.6% 2.1% 8.0% 13.3% 13.4% 14.8% 5.7% 41.2% 100%
Devojice 6 9 47 81 69 76 27 160 475
1.3% 1.9% 9.9% 17.1% 14.5% 16.0% 5.7% 33.7% 100%
Ukupno 15 21 92 156 145 160 59 393 1041
1.4% 2.0% 8.8% 15.0% 13.9% 15.4% 5.7% 37.8% 100%

Iz tabele 1 vidi se da, prema proceni roditelja, oko 38% dece ispunjava minimalne
preporuke kad je re o fizikoj aktivnosti (30 minuta svakoga dana). Uz poznata ogranienja
upitnika kao tehnike za procenu fizike aktivnosti dece, alarmantan je podatak da vie od 60%
predkolske dece ne ispunjava date preporuke. Najvei procenat dece aktivan je 3-5 dana
nedeljno (ukupno 44.3%), to uz decu aktivnu manje od 3 dana nedeljno predstavlja osnovnu
ciljnu grupu za interventne programe podizanja nivoa fizike aktivnosti. Mada u grupi dece
aktivne svakog dana, verovatno ima i dece koja prevazilaze minimum od 30 minuta umerene
fizike aktivnosti dnevno, sva ostala deca bi takoe trebalo da povise nivo aktivnosti na 60
minuta kumulativne fizike aktivnosti tokom dana.
Na nivou celog uzorka, deaci u znaajno veem procentu ispunjavaju minimalne
preporuke vezane za fiziku aktivnost nego devojice (vidi tabelu 2), to govori u prilog veoj
aktivnosti deaka ve na ranom uzrastu i u skladu je sa nalazima ranijih istraivanja (vidi
pregled u ori, Bala; 2006).

Tabela 2 Ispunjenost minimalnih preporuka vezanih za fiziku aktivnost

Ispunjava Ne ispunjava Ukupno
Deaci 233 (41.2%) 333 (58.8%) 566 (100%)
Devojice 160 (33.7%) 315 (66.3%) 475 (100%)
Ukupno 393 (37.8%) 648 (62.2%) 1041 (100%)
2=6.15 p<0.02

Ako se posmatraju uzrasni subuzorci, testiranje t-testom za proporcije, pokazalo je da

nema znaajnih razlika u proporciji dece koja ispunjavaju minimalne preporuke (tabela 3). To
znai da procenat dece koja su svakodnevno aktivna minimum 30 minuta ostaje relativno
konstantan tokom predkolskog perioda. Takoe, sem kod petogodinjaka (gde su deaci
aktivniji), nisu ustanovljene znaajne razlike izmeu deaka i devojica kada je re o
ispunjenosti minimalnih preporuka vezanih za fiziku aktivnost.

Tabela 3 Ispunjenost minimalnih preporuka vezanih za FA po uzrastima

Ispunjava Ne ispunjava Ukupno Razlike po polu
unutar godita
4 godine 67 (41.1%) 96 (58.9%) 163 (100%) NS
5 godina 82 (35.8%) 147 (64.19%) 229 (100%) SS
6 godina 148 (38.9%) 232 (61.1%) 380 (100%) NS
7 godina 96 (35.7%) 173 (64.3%) 269 (100%) NS

Uivanje u fizikoj aktivnosti / sportu. Bez obzira na opaene razlike u obrascu fizike
aktivnosti, devojice i deaci po miljenju svojih roditelja, podjednako uivaju u fizikoj
aktivnosti/sportu (tabela 4).

Tabela 4 Moje dete uiva u bavljenju fizikom aktivnou/ sportom

Veoma se ne Donekle se Neutralno Donekle se Veoma se Ukupno
slaem ne slaem slaem slaem
Deaci 6 (1.2%) 8 (1.6%) 11 (2.2%) 111 (21.8%) 357 (70.1%) 509 (100%)
Devojice 6 (1.4%) 8 (1.8%) 33 (7.5%) 101 (23.0%) 291 (66.3%) 439 (100%)
Ukupno 12 (1.3%) 16 (1.7%) 6 (6.3%) 212 (22.4%) 648 (68.4%) 948 (100%)
2=2.64 p=0.620

Skoro 70% roditelja veoma se slae sa ponuenom tvrdnjom, a jo oko 22% se

donekle slae, to daje veoma visok stepen slaganja roditelja kad je u pitanju procena dejeg
uivanja u fizikoj aktivnosti. injenica da podjednako uivaju u fizikoj aktivnosti /sportu, te
da imaju iste koristi od fizike aktivnosti, podvlai neophodnost jednakog bavljenja fizikom
aktivnou devojica i deaka.
Fiziko vaspitanje u vrtiu. Deca obuhvaena istraivanjem, po miljenju roditelja,
imaju u proseku 2.07 dana nedeljno organizovan as fizikog vaspitanja u vrtiu, pri emu
mere disperzije ukazuju na znatno variranje unutar uzorka (tabela 5).

Tabela 5 Broj organizovanih asova fizikog vaspitanja u vrtiu

AS=2.07 S=1.29 Min=0 Max=5 KV=62.32%
AS=aritmetika sredina; S=standardna devijacija; Min=minimalna vrednost; Max=maksimalna vrednost;
KV=koeficijent varijacije

Prosek od dva asa fizikog vaspitanja nedeljno nije u skladu sa aktuelnim

programskim zahtevima (Pravilnik o osnovama programa predkolskog vaspitanja i
obrazovanja dece uzrasta od tri do sedam godina, 1996), niti postojeim preporukama kad je
re o fizikom vaspitanju predkolske dece. U zavisnosti od modela (A, B) program predvia
90 i vie minuta fizike aktivnosti (30-40 minuta strukturisane aktivnosti) svakodnevno.
Ameriko Nacionalno udruenje za sport i fiziko vaspitanje (NASPE, 2000) preporuuje za
decu uzrasta 3 do 5 godina svakodnevne kretne aktivnosti, kao deo integralnog vaspitno-
obrazovnog programa u vrtiu. Ukupno 30 do 60 minuta umerene/ intenzivne fizike
aktivnosti obuhvata strukturisanu aktivnost i slobodnu igru. Amerika pedijatrijska akademija
(AAP, 2006) zalae se za svakodnevno obavezno fiziko vaspitanje u vrtiu i osnovnoj koli.
Veoma je vano planirati i realizovati organizovano fiziko vaspitanje u vrtiu, jer
istraivanja pokazuju da za optimalne razvojne ishode nije dovoljno decu prepustiti spontanim
kretnim iskustvima (Coulon i VanGorden, 2006; Miller, 1978). Indikativni su i rezultati
opservacione studije Datar-a i Sturm-a (2004) na uzorku od 9751 deteta iz vrtia, koji govore
da je poveanje nastavnog vremena iz fizikog vaspitanja povezano sa znaajnom redukcijom
BMI kod gojaznih devojica. Autori zakljuuju da i samo proirenje programa fizikog
vaspitanja u kolama, takvog kakvo je, bez uvoenja posebnih interventnih programa, moe
biti efikasno sredstvo u borbi sa ranom gojaznou pogotovo kod devojica.
Ukljuenost u rad sportskih klubova. U slobodno vreme, predkolska deca u
Vojvodini, ukljuena su u znatnom procentu u rad sportskih klubova, sportskih kolica i sl.
ustanova (tabela 6).

Tabela 6 Ukljuenost dece u sportske klubove

Da li Vae dete bilo ukljueno u rad nekog sportskog
kluba, sportske kolice, rekreativnog kluba i sl.?
Pol deteta DA NE Ukupno
Deaci 221 290 511
43.2% 56.8% 100.0%
Devojice 200 240 440
45.5% 54.5% 100.0%
Ukupno 421 530 951
44.3% 55.7% 100.0%
2 = 0.446 p = 0.50

Kao to se vidi iz tabele 6, roditelji deaka i devojica u podjednakom procentu

ukljuuju svoju decu u sportske klubove (43.2%, odnosno, 45.5%). Na ovom uzrastu ne
ispoljava se selektivni, rodni, pristup bavljenju sportom, to bi trebalo ouvati i na starijim
uzrastima.
Ukljuenost dece u sportske klubove postojano raste sa uzrastom (tabela 7, grafikon
1), tako da se procenat ukljuene dece skoro utrostruava (sa 21% na 59%). Testiranje t-
testom pokazalo je da znaajne razlike u proporciji ukljuene dece postoje izmeu svih
uzrasnih grupa. Istovremeno, nema znaajnih razlika izmeu deaka i devojica unutar istog
uzrasta.
Tabela 7 Ukljuenost dece u sportske klubove po uzrasnim subuzorcima
DA NE Ukupno Razlike po polu
unutar godita
4 godine 34 (20.6%) 131 (79.4%) 165 (100%) NS
5 godina 87 (36.9%) 149 (63.1%) 236 (100%) NS
6 godina 189 (49.2%) 195 (50.8%) 384 (100%) NS
7 godina 162 (59.1%) 112 (40.9%) 274 (100%) NS
 Igra napolju. S obzirom da je nivo fizike aktivnosti kod male dece u znaajnoj
korelaciji sa boravkom napolju (vidi poglavlje 8.3), pokazalo se da i u naim uslovima,
roditelji u velikoj meri prepoznaju faktor bezbednosti kao limitirajui kad je re o boravku
dece napolju.
Iako se ak 90% roditelja slae sa tvrdnjom Moje dete se radije igra na otvorenom
prostoru nego u stanu (bez znaajnih razlika izmeu roditelja devojica i deaka),
istovremeno skoro 50% roditelja smatra da za decu nije bezbedno da se igraju napolju bez
nadzora odraslih, takoe bez razlika izmeu deaka i devojica. Oigledno je vreme kada su
deca bezbedno mogla po ceo dan da se igraju napolju prolost, to ima negativne reperkusije
po njihov obrazac fizike aktivnosti.

DISKUSIJA

U diskusiji dobijenih rezultata, mora se poi od poznatih ogranienja upitnika kao

instrumenta za prikupljanje podataka o fizikoj aktivnosti dece. Zaposleni roditelji i/ili
roditelji dece koja pohaaju vrti (to je sluaj u ovom istraivanju) nisu znatan deo dana u
prilici da neposredno prate aktivnost svoje dece. Tako je mogue da je jedan broj roditelja
procenjujui fiziku aktivnost svoje dece, imao u vidu pre svega aktivnost dece u slobodno
vreme (van vrtia, vikendom). No, i u tom sluaju, ne treba smetnuti s uma da preporuke
vezane za optimalnu aktivnost dece predviaju 60 minuta umerene fizike aktivnosti i vie (a
u naem upitniku se procenjivao broj dana kada je dete aktivno minimum 30 minuta), to
umanjuje moguu greku. Takoe, prema jednoj studiji (McMurray i sar, 1998), iroko
korieni upitnik za procenu fizike aktivnosti dece (SAPAC) precenjuje fiziku aktivnost 4
do 5 puta u odnosu na monitore aktivnosti, tako da dobijene podatke, uz razumljivu rezervu,
treba prihvatiti.
Prema oceni roditelja, vie od 60% predkolske dece u Vojvodini ne ispunjava
minimalne preporuke vezane za fiziku aktivnost. Istovremeno, znaajno vei procenat
devojica ne ispunjava te preporuke, to potvruje poznati rodni obrazac fizike aktivnosti
koji se ispoljava ve na ovom uzrastu. Tokom posmatranog perioda procenat dece koji
ispunjava minimalne preporuke ostaje relativno konstantan.
S obzirom da se radi o deci koja pohaaju vrtie (obuhvat u Vojvodini iznosi oko 33%,
u Novom Sadu oko 50%), veliku odgovornost za podizanje nivoa njihove fizike aktivnosti
snose upravo predkolske ustanove, gde deca borave po 8 i vie asova. Prema miljenju
roditelja, deca u proseku imaju 2 puta nedeljno organizovan as fizikog vaspitanja u vrtiu,
to nije dovoljno i odstupa od programskih i strunih preporuka. Pritom, materijalna osnova
za realizaciju fizikog vaspitanja u vrtiima, te kvalifikovanost vaspitaa za rad na ovom
podruju nije dovoljno dobra (ori; 2002, 2003a, 2003b) to problem ini jo sloenijim.
Strunjaci amerike pedijatrijske akademije (AAP, 2006) se slau da fiziku aktivnost za svu
decu, na najobuhvatniji nain moe da promovie kola (tj. vrti), iako na tome treba da rade i
porodica i drutvena zajednica.
Skoro 45% roditelja ukljuilo je svoju decu u rad sportskih klubova, sportskih kolica i
rekreativnih klubova. Sa uzrastom procenat ukljuenosti predkolske dece postojano i
znaajno raste, dostiui od poetnih 20% skoro 60% kod dece pred polazak u kolu. Nema
znaajne razlike u ukljuenosti devojica i deaka, to bi trebalo ouvati i u kasnijem periodu.
Relativno visoka ukljuenost dece u dopunske kretne programe, moe se tumaiti na vie
naina: postoji svest roditelja o potrebi dodatne kretne stimulacije, razvijenija je ponuda
sadraja za predkolsku decu, a mogue je (ali i najmanje poeljno) da je u pitanju prolazni
trend (in je francuski jezik, sportska kolica ili neto tree). S obzirom da se ove aktivnosti
po pravilu plaaju, pozitivno se mora oceniti spremnost roditelja da u postojeoj ekonomskoj
situaciji izdvoje dodatna sredstva za bavljenje dece sportskim aktivnostima. Ipak, strunjaci
napominju da roditelji ija deca su ukljuena u organizovani sport, treba da podstiu fiziku
aktivnost svoje dece u dane kada nemaju trening i da se ne oslanjaju samo na organizovano
bavljenje sportom (AAP, 2006).
Poseban problem sa aspekta fizike aktivnosti dece moe biti bezbednost dece na
igralitima i otvorenom prostoru, uopte. Naime, aktivna igra napolju je energetski zahtevnija
od aktivnosti u zatvorenom prostoru (Pellegrini, Horvat i Huberty, 1998), to dovodi do
znaajne pozitivne korelacije izmeu ukupne aktivnosti i boravka napolju. Barijera u tom
smislu moe biti procena roditelja da za decu nije dovoljo bezbedno da se sama, bez nadzora
odraslih, igraju napolju.
Bitno je naglasiti da se roditelji devojica i deaka u podjednako visokom stepenu
slau da deca uivaju u bavljenju fizikom aktivnou / sportom, to potvruje poznatu
injenicu da u fizikoj aktivnosti deaci i devojice mogu jednako da uivaju, kao i da imaju
iste koristi.
Mogui pravci akcije u cilju unapreenja fizike aktivnosti predkolske dece:
1) podii kvalitet i obim fizikog vaspitanja u vrtiima;
2) podsticati sve vidove porodinog fizikog vaspitanja;
3) stvoriti uslove za bezbednu igru dece na otvorenom, te aktivni transport
(peaenje, vonja bicikla) do vrtia;
4) i dalje promovisati uee devojica u svim vidovima fizike aktivnosti;
5) edukovati kadar za fiziko vaspitanje predkolske dece, kako bi ponuda
odgovarajuih programa bila vea i kvalitetnija.

10.3 SEDENTARNO PONAANJE PREDKOLSKE DECE

U VOJVODINI

Ocena fizike aktivnosti predkolske dece zahteva i analizu sedentarnog ponaanja

najmlaih. Iako relacija fizike aktivnosti i sedentarnog ponaanja nije linearna kako bi se
moglo oekivati, veoma je vano sagledati obim i modalitete sedentarnog ponaanja
predkolske dece.
Savremene tehnologije koje su obeleile drugu polovinu 20. veka, uticale su i na
aktivnost dece, mahom nepovoljno: vonja automobilom zamenila je peaenje, lift i pokretne
stepenice penjanje uz stepenice, tu su i kuni aparati koji tede ovekov rad, poput
daljinskog upravljaa, miksera, mehanike kosilice za travu i sl. Posebno je vidna ekspanzija
elektronskih medija, televizije, interneta, sega-igrica... koja je veliki broj dece prikovala za
stolicu, potkrepljujui sedentarno ponaanje.
Sedentarne aktivnosti su energetski jeftine, troe potencijalno vreme za fiziku
aktivnost i esto su udruene i sa drugim nepovoljnim uticajima (marketinke poruke za brzu
hranu kojima obiluju tv programi, grickanje uz tv, statiko naprezanje miia kod
dugotrajnog sedenja, zamor oiju zbog gledanja u ekran itd.).

METOD

U sklopu nauno-istraivakog projekta Antropoloki status i fizika aktivnost

stanovnitva Vojvodine, koji realizuje Fakultet sporta i fizikog vaspitanja u Novom Sadu, a
sufinansira Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnoloki razvoj, sprovedeno je anketiranje
roditelja predkolske dece u etiri regionalna sredita (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica,
Baka Palanka).
Roditelji dece uzrasta 4-7 godina (devojice: 439, deaci: 512; ukupno 951)
popunjavali su anketni upitnik koji se, uz ostalo, odnosio na procenu odreenih aspekata
sedentarnog ponaanja dece. Za potrebe praenja uzrasnog trenda, uzorak je podeljen na etiri
subuzorka: deca uzrasta 4 godine (N=165), 5 godina (N=237), 6 godina (N=380) i 7 godina
(N=272).
Da bi dobili informacije o celom uzorku, uzrasnim subuzorcima, te utvrdili razlike
izmeu deaka i devojica (na osnovu roditeljskih stavova), dobijeni podaci su obraeni
adekvatnim statistikim postupcima. S obzirom da se radi o nominalnim podacima, utvrene
su apsolutne i relativne frekvencije, znaajnost razlika izmeu proporcija testirana je t-testom
za velike nezavisne uzorke, a znaajnost razlika u distrubuciji rezultata testirana je 2 testom
za velike nezavisne uzorke.

REZULTATI

Korienje raunara. Ve u predkolskom uzrastu, dece iz vojvoanskih mesta

obuhvaenih istraivanjem koristi raunar. Veina dece slui se raunarom kod kue (64.1%),
3% dece koristi raunar u vrtiu, a 7.6% negde drugo.
Nisu utvrene znaajne razlike izmeu deaka i devojica u pogledu korienja
raunara (tabela 1).

Tabela 1 Korienje raunara

Koristi Ne koristi Ukupno
Deaci 388 (76,1%) 122 (23.9%) 510 (100%)
Devojice 319 (73.0%) 118 (27.0%) 437 (100%)
Ukupno 707 (74.7%) 240 (25.3%) 947 (100%)
2=1.17 p=0.163

Ako se ukupni uzorak podeli na etiri subuzorka prema uzrastu (4, 5, 6, 7 godina),
moe se konstatovati da korienje raunara raste sa uzrastom (tabela 2, grafik 1).

Tabela 2 Korienje raunara

Koristi Ne koristi Ukupno Razlike po polu
unutar godita
4 godine 89 (53.9%) 76 (46.1%) 165 (100%) NS
5 godina 176 (74.3%) 61 (25.7%) 237 (100%) NS
6 godina 300 (78.9%) 80 (21.1%) 380 (100%) NS
7 godina 215 (79.0%) 57 (21.0%) 272 (100%) NS
 Tako, cc 54% etvorogodinjaka koristi raunar, da bi ve u narednoj uzrasnoj grupi
taj procenat skoio na 74.3%, dostiui 79% u starijim grupama (estogodinjaci,
sedmogodinjaci). Testiranje t-testom za proporcije pokazalo je da postoji znaajna razlika u
proporciji dece koja koriste raunar izmeu grupe petogodinjaka i svih starijih grupa.
Prelomni momenat, dakle, jeste 5. godina, kada ve dece koristi raunar, to
uvaavajui mogue edukativne koristi, sigurno ne doprinosi kretnom obrascu najmlaih.
Testiranje hi-kvadratom, pokazalo je da nema znaajnih razlika izmeu deaka i
devojica po uzrasnim subuzorcima kad je re o korienju raunara.

Gledanje tv, videa, igranje igrica. Roditelji predkolske dece obuhvaene

istraivanjem procenjivali su koliko vremena dete provodi tipinim vikendom gledajui tv,
video, igrajui se igrica na raunaru ili videu (kod kue, kod suseda...). Pokazalo se da najvei
broj dece (46.3%) provede 1-2 sata ispred ekrana, a jo 35% gleda tv/video 3-4 sata tokom
vikenda. /tabela 2/

Nimalo < 1 sat 1-2 sata 3-4 sata 5 i vie sati Ukupno
Deaci 3 (0.6%) 60 (11.7%) 238 (46.5%) 189 (36.9%) 22 (4.3%) 512 (100%)
Devojice 4 (0.9%) 74 (16.9%) 202 (46.0%) 144 (32.8%) 15 (3.4%) 439 (100%)
Ukupno 7 (0.7%) 134 (14.1%) 440 (46.3%) 333 (35.0%) 37 (3.9%) 951 (100%)
2=1.17 p=0.163

Indikativno je da manje od 1% dece uopte ne gleda tv/video, a manje od 1 sat jo

14% ispitanika. Izmeu deaka i devojica nisu utvrene znaajne razlike u distribuciji
odgovora, to uz podatke prikazane u tabeli 1 sugerie da na ovom uzrastu nema veih razlika
u sedentarnom ponaanju izmeu devojica i deaka.

DISKUSIJA

Iako logika sugerie da je ekstenzivno gledanje tv deo vie sedentarnog naina ivota,
dokazi za ovakvu relaciju su jo uvek iznenaujue slabi (The role of media in childhood
obesity, 2002). Da bi ovakva relacija bila istinita, potrebno je deca koja manje gledaju tv
zamene tu aktivnost intenzivnom fizikom aktivnou, a ne nekom relativno mirnom
aktivnou poput itanja knjiga, razgovora telefonom, drutvenih igara. Druga mogunost je
da gledanje tv samo po sebi redukuje deji metabolizam, doprinosei prirastu telesne teine,
zakljuuju u pomenutom pregledu.
Amerika pedijatrijska akademija (2001) navodi rezultate studije iz 1999. godine po
kojoj ak 32% dece uzrasta 2 do 7 godina ima televizore u svojim spavaim sobama, to treba
izbegavati. Obimna pregledna studija Bar-on (2000) ukazuje na mogue nepovoljne uticaje
gledanja tv po zdravlje dece i adolescenata: nasilno i agresivno ponaanje, seksualnost,
ishranu i gojaznost, zloupotrebu supstanci. Ekscesivno gledanje tv kod dece esto korelira sa
gojaznou, mada povezanost gledanja tv i gojaznosti jo uvek ne mora da znai da gledanje
tv uzrokuje gojaznost. Takoe, mogue je da gojazna deca pribegavaju vie sedeim
aktivnostima, ukljuujui i gledanje tv. Istraivanja poput Robinsonovog (1999) pokazuju da
redukcija gledanja televizije, videa i igranja video igrica kod dece moe biti potencijalno
znaajan mehanizam prevencije deje gojaznosti.
Mogui pravci akcije u cilju smanjenja sedentarnih aktivnosti kod predkolske dece:
1) ograniiti ukupno vreme izloenosti elektronskim medijima na ne vie od 1-2 sata
kvalitetnog programa (AAP, 2001)
2) ukloniti televizore iz spavaih soba (AAP, 2001)
3) postepeno redukovati pasivno vreme, zamenjujui ga fizikom aktivnou,
pogotovo na otvorenom.

FIZIKA AKTIVNOST PREDKOLSKE DECE

Vinja ori

SAETAK

Opteprihvaena nauna definicija fizike aktivnosti odreuje fiziku aktivnost kao

svako telesno kretanje proizvedeno skeletnim miiima koje rezultira kalorijskom
potronjom (Caspersen et al., 1985). Fizika aktivnost ukljuuje sve vrste aktivne igre, sport,
ples, vebanje, aktivni transport, uobiajene radne i ivotne aktivnosti.
Na osnovu postojee empirijske i teorijske grae vezane za fiziku aktivnost dece i
obilja epidemiolokih nalaza na odrasloj populaciji, mogue je identifikovati potencijalne
koristi fizike aktivnosti u predkolskom dobu: a) fizika aktivnost u funkciji integralnog
razvoja dece, b) fizika aktivnost u funkciji zdravlja dece i c) fizika aktivnost u funkciji
zdravlja u odraslom dobu.
Merenje fizike aktivnosti predkolske dece prate specifini problemi vezani za
karakteristian obrazac fizike aktivnosti dece, te kognitivni kapacitet i druge karakteristike
predkolske dece. Metode (instrumenti) koji postoje i primenjuju se u istraivanjima fizike
aktivnosti mogu se svrstati u pet velikih kategorija: 1) Indirektna kalorimetrija, 2) Dvostruko
oznaena voda, 3) Direktno posmatranje, 4) Izvetaji i 5) Monitori (senzori) kretanja
akcelerometri, monitori sranog rada, pedometri. U naoj istraivakoj praksi, izostaje
upotreba savremenih mernih instrumenata za procenu fizike aktivnosti.
Fiziku aktivnost dece karakterie sporadinost i spontanost. Fizika aktivnost se
ispoljava kroz aktivnu igru, este su smene intenzivnih blokova sa mirovanjem. Deca su
vebai velikog obima, za njih nije tipina kontinuirana fizika aktivnost visokog intenziteta.
Postoji znaajna graa u prilog tezi da fizika aktivnost najmlaih nije adekvatna sa
aspekta zdravstvenih beneficija. Fizika aktivnost opada sa uzrastom. Deaci su u svim
uzrasnim grupama aktivniji od devojica. Postoji sezonski uticaj na fiziku aktivnost dece.
Deca su danas manje aktivna u poreenju sa decom ranijih generacija. Belei se porast
sedentarnog ponaanja.
Nove preporuke kad je re o fizikoj aktivnosti dece tee, pre svega, podizanju
ukupnog dnevnog i nedeljnog obima fizike aktivnosti. Najmanji preporueni nivo aktivnosti
za decu iznosi 30 minuta umerene fizike aktivnosti akumulirane tokom dana i odnosi se pre
svega na trenutno slabo aktivnu decu.
 U sklopu nauno-istraivakog projekta Antropoloki status i fizika aktivnost
stanovnitva Vojvodine, sprovedeno je anketiranje roditelja predkolske dece u etiri
regionalna sredita (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica, Baka Palanka).
Roditelji dece uzrasta 4-7 godina (devojice: 475, deaci: 566; ukupno 1041)
popunjavali su anketni upitnik koji se, uz ostalo, odnosio na procenu fizike aktivnosti dece.
Za potrebe praenja uzrasnog trenda, uzorak je podeljen na etiri subuzorka: deca uzrasta 4
godine (N=163), 5 godina (N=229), 6 godina (N=380) i 7 godina (N=269).
Da bi dobili informacije o celom uzorku, uzrasnim subuzorcima, te utvrdili razlike
izmeu deaka i devojica (na osnovu roditeljskih stavova), dobijeni podaci su obraeni
adekvatnim statistikim postupcima (mere centralne tendencije i disperzije, t-test za velike
nezavisne uzorke, 2 test za velike nezavisne uzorke).
Prema oceni roditelja, vie od 60% predkolske dece u Vojvodini ne ispunjava
minimalne preporuke vezane za fiziku aktivnost (30 minuta svakoga dana). Istovremeno,
znaajno vei procenat devojica ne ispunjava te preporuke, to potvruje poznati rodni
obrazac fizike aktivnosti koji se ispoljava ve na ovom uzrastu. Tokom posmatranog perioda
procenat dece koji ispunjava minimalne preporuke ostaje relativno konstantan.
Bez obzira na opaene razlike u obrascu fizike aktivnosti, devojice i deaci po
miljenju svojih roditelja, podjednako uivaju u fizikoj aktivnosti/sportu (oko 90%).
Deca obuhvaena istraivanjem, po miljenju roditelja, imaju u proseku 2.07 dana
nedeljno organizovan as fizikog vaspitanja u vrtiu. Prosek od dva asa fizikog vaspitanja
nedeljno nije u skladu sa aktuelnim programskim zahtevima, niti postojeim preporukama kad
je re o fizikom vaspitanju predkolske dece.
U slobodno vreme, predkolska deca u Vojvodini, ukljuena su u znatnom procentu u
rad sportskih klubova, sportskih kolica i sl. ustanova. Roditelji deaka i devojica u
podjednakom procentu ukljuuju svoju decu u sportske klubove (43.2%, odnosno, 45.5%). Na
ovom uzrastu ne ispoljava se selektivni, rodni, pristup bavljenju sportom, to bi trebalo
ouvati i na starijim uzrastima. Ukljuenost dece u sportske klubove postojano raste sa
uzrastom
S obzirom da je nivo fizike aktivnosti kod male dece u znaajnoj korelaciji sa
boravkom napolju, faktor bezbednosti dece moe limitirati fiziku aktivnost. Skoro 50%
roditelja smatra da za decu nije bezbedno da se igraju napolju bez nadzora odraslih.
Mogui pravci akcije u cilju unapreenja fizike aktivnosti predkolske dece: 1) podii
kvalitet i obim fizikog vaspitanja u vrtiima; 2) podsticati sve vidove porodinog fizikog
vaspitanja; 3) stvoriti uslove za bezbednu igru dece na otvorenom, te aktivni transport
(peaenje, vonja bicikla) do vrtia; 4) i dalje promovisati uee devojica u svim vidovima
fizike aktivnosti; 5) edukovati kadar za fiziko vaspitanje predkolske dece, kako bi ponuda
odgovarajuih programa bila vea i kvalitetnija.
Sedentarno ponaanje. Ve u predkolskom uzrastu, dece iz vojvoanskih mesta
obuhvaenih istraivanjem koristi raunar. Veina dece slui se raunarom kod kue (64.1%),
3% dece koristi raunar u vrtiu, a 7.6% negde drugo. Nisu utvrene znaajne razlike izmeu
deaka i devojica u pogledu korienja raunara. Korienje raunara raste sa uzrastom, a
prelomni momenat je 5. godina. to se tie gledanja tv, pokazalo se da najvei broj dece
(46.3%) provede 1-2 sata ispred ekrana, a jo 35% gleda tv/video 3-4 sata tokom vikenda.
Izmeu deaka i devojica nisu utvrene znaajne razlike u distribuciji odgovora, to uz
podatke vezane za korienje raunara, sugerie da na ovom uzrastu nema veih razlika u
sedentarnom ponaanju izmeu devojica i deaka. U cilju smanjenja sedentarnih aktivnosti
kod predkolske dece treba ograniiti ukupno vreme izloenosti elektronskim medijima na ne
vie od 1-2 sata kvalitetnog programa, te postepeno redukovati pasivno vreme, zamenjujui
ga fizikom aktivnou.
 PHYSICAL ACTIVITY OF PRESCHOOL CHILDREN
Visnja Djordjic

SUMMARY

Widely accepted definition of physical activity determines physical activity (PA) as

every bodily movement produced by skeletal muscles which results in caloric expenditure
(Caspersen et al, 1985). PA includes all kinds of active game, sport, dance, exercise, active
transport, everyday work and life activities.
According to current empirical and theoretic findings referring to PA of children and
number of epidemiological findings in adult population, it is possible to identify potential
benefits of preschool PA: a) PA in task of integral development of children, b) PA in task of
children health and c) PA in task of adult health.
Measuring PA of preschool children is accompanied with specific problems rising
from characteristic PA pattern of preschool children, as well as from their cognitive capacity
and other characteristics. Current methods (instruments) of measuring PA could be divided
into five large categories: 1) indirect calorimetry, 2) doubly labelled water, 3) direct
observation, 4) reports and 5) motion monitors (sensors) accelerometers, heart rate
monitors, pedometers. In our research experience, the use of contemporary measuring
instruments for assessment of PA is missing.
Children's PA is sporadic and spontaneous. PA is expressed through active play and
frequent shifts from intensive activity to resting periods occur. Children are exercisers of great
amount. Sustained and intensive PA is not typical for young children.
A large research body supports standpoint that PA of children is insufficient to gain
health benefits. PA decreases with age. Boys are more active than girls in every age group.
There is seasonal influence on PA pattern of children. The children are less active today than
their peers from earlier generations. The increase in sedentary behaviour is observed.
Current PA recommendations for children tend to raise the total amount of daily and
weekly PA. Minimum PA level recommended for children is 30 minutes of moderate PA daily,
which has not to be continuous, but could be accumulated during day. These
recommendations refer particularly to currently less active children.
Within the scientific project Anthropological status and physical activity of
Vojvodinas population, the survey of preschool childrens parents was conducted. The
survey comprises parents from four regional centres (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica,
Backa Palanka).
Parents of children of 4-7 years of age (475 girls, 566 boys; total: 1041) filled a
questionnaire dealing with preschool children PA pattern. For the purpose of identifying age
trend, the sample was divided into four sub samples: children 4 years old (N=163), 5 years
(N=229), 6 years (N=380) and 7 years old (N=269).
In order to get information refering to whole sample, as well as gender and age
subsamples, the following statistical procedures have been applied: central tendency and
dispersion measures, t-test for large independent samples, chi-square test for large
independent samples.
According to parent's assesment, more than 60% of children examined do not meet
minimal PA recommendations (30 minutes of moderate PA daily). In the same time,
significantly higher percentage of girls don't meet those recommendations, which confirms
well known gender pattern of PA, yet existing in this early age. During the period observed,
the percentage of children which fullfilled minimum PA recommendations stays stable.
 In spite of PA pattern differences established, according to their parents, girls and boys
equally enjoy being active / participating in sport (round 90%).
Parents reported that their children have organized physical education class in
kindergarten for 2.07 times weekly on the average. Average of two classes of physical
education weekly is not in accordance with current curriculla requirements, nor with current
PA recommendations for preschool children.
In their leisure time, Vojvodina's preschool children are substantially engaged in sport
clubs, sport schools and similar programs. Parents of boys and girls engaged them equally
in sport clubs (43.2% compared to 45.5%). At this age, selective, gender attitude to sport
participation does not exist and this should be maintain through the next periods. Sport
participation shows stable increase with age.
Due to fact that young children PA level substantially correlate with being outside,
safety factor could limit children PA. Almost 50% of parents believe that it is not safe for their
children to play outside without adults' supervision.
Possible course of action, aiming to promote PA of preschool children, includes: 1)
raising the quolity and amount of physical education in kindergartens; 2) encouraging all
forms of familly physical education; 3) providing conditions for children's safe outside play
and active transport (walking, cycling) to/from kindergarten, 4) promoting girls' participation
in all forms of PA, 5) educating stuff for teaching preschool physical education in order to
expand and promote current offering of such programs.
Sedentary behavior. Already in preschool years of observed children use computer.
The most of them use the computer at home (64.1%), 3% of children use the computer in
kindergarten and 7.6% somewhere else. No significant differencies between boys and girls
were find, according to computer usage. Computer usage increases with age, with turning
point at 5 year of age. Concerning the television consumption, it turned out that most of
children observed (46.3%) watch tv/video for 1-2 hours during weekend, and another 35% of
children watch tv/video for 3-4 hours. There is no significant difference between boys and
girls in tv consumption, which along with computer usage data, suggest that at this age there
are no substantial diferences in sedentary behavior between boys and girls. Aiming at
sedentary activities reduction, the total time of preschool children exposure to electronic
media should be limited to no more than 1-2 hours of quolity program. Passive time should be
reduced step by step and replaced with physical activity.
LITERATURA

American academy of pediatrics (2001). Policy statement: Children, adolescents, and

television. Pediatrics, 107 (2), 423-436.
American academy of pediatrics: Committee on nutrition. (2003). Policy statement:
Prevention of pediatric overweight and obesity. Pediatrics, 112 (5), 424-430.
American academy of pediatrics: Council on sports medicine and fitness and Council on
school health. (2006). Policy statement: Active healthy living: prevention of childhood
obesity through increased physical activity. Pediatrics, 117 (5), 1834-1842.
Bailey, R., Wellard, I. & Dismore, H. (2004) Girls Participation in Physical Activities and
Sports: benefits, patterns, influences and ways forward. Technical paper for the WHO.
Canterbury: Centre for Physical Education Research.
Bar-on, M. E. (2000). The effects of television on child health: implications and
recommendations. Arch Dis Child, 83, 289-292.
Bar-Or, B. (1995). Healht benefits of physical activity during childhood and adolescence.
President's council on physical fitness and sports Research digest, 2 (4), 1-6
Bar-Or, O. (1993). Importance of differences between children and adults for exercise testing
and exercise prescrption. In Exercise testing and exercise prescription for special
cases (2nd ed.), ed. J.S. Skinner (57-74). Philadelphia, PA: Lea and Febiger.
Bellisle, F. (2001). The doubly-labeled water method and food intake surveys: a
confrontation. Rv- Mitr-. 14 (2), 125-133.
Blair, S. N., Clark, D. B., & Cureton, K. J. (1989). Exercise and fitness in childhood:
Implications for a lifetime of health. In C.V. Gisolfi & D.L. Lamb (Eds.), Perspectives
in exercise science and sports medicine, Vol 2 .Youth, exercise and sport (pp. 401
430). Indianapolis: Benchmark Press.
Caspersen, C. J., Powell, K. E. & Christenson, C. M. (1985). Physical activity, exercise, and
physical fitness: Definitions and distinctions for health related research. Public Health
Reports, 100, 16-131.
Cheatum, B. A. & Hammond, A. A. (2000). Physical activities for improving childrens
learning and behavior: a guide to sensory motor development. Champaign, IL: Human
Kinetics.
Corbin, C. B. & Pangrazi, R. P. (2004). Physical activity for children: Current patterns and
guidelines. President's council on physical fitness and sports Research digest, 5 (2).
Corbin, C.B., Pangrazi, R.P. & Franks, B.D. (2000). Definitions: Health, Fitness, and Physical
Activity. Presidents Council on Physical Fitness and Sports Research Digest. 3(9), 1-
8. www.fitness.gov.
Corbin, C. B., Pangrazi, R. P. & Welk, G. J. (1994) Toward an Understanding of Appropriate
Physical Activity Levels for Youth. President's council on physical fitness and sports
Research digest, 1 (8), 1-7.
Coulon, S. C. & VanGorden, K. M. (2006) Development, Implementation, and Assessment of
Preschool Physical Education http: // aahperd.confex.com/aahperd/2006/preliminary
program
Datar, A. & Sturm, R. (2004). Physical education in elementary school and body mass index:
evidence form the Early childhood longitudinal study. American journal of public
health, 94, 1501-1506
Detterman, D. K. "Intelligence," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2005
http://encarta.msn.com 1997-2005 Microsoft Corporation. All Rights Reserved.
DiPietro, J. A. (1981). Rough and tumble play: A function of gender. Developmental
Psychology, 17, 50-58.
ori, V. (2002). Predkolsko fiziko vaspitanje u Vojvodini: drutveno-institucionalni
aspekt. Vrac: Via kola za obrazovanje vaspitaa.
ori, V. (2003a). Kvalitet igralita u sklopu novosadskih vrtia. U X Meunarodni nauni
skup FIS Komunikacije 2003: saetak radova (46-46). Ni: Fakultet fizike kulture.
ori, V. (2003b). Prostorne karakteristike i opremljenost sala za fiziko vaspitanje u
novosadskim vrtiima. U X Meunarodni nauni skup FIS Komunikacije 2003:
saetak radova (47-47). Ni: Fakultet fizike kultur.e
ori, V. i Bala, G. (2006). Fizika aktivnost dece predkolskog uzrasta. U G. Bala (Ed.),
Fizika aktivnost devojica i deaka predkolskog uzrasta, (57-61). Novi Sad: Fakultet
fizike kulture.
Epstain, L. H. et al. (1991). Behavioural economic analysis of activity choice in obese
children. Health psychology, 10 (5), 311-316.
Finn, K., Johannsen, N. & Specker, B. (2002). Factors associated with physical activity in
preschool children. The Journal of Pediatrics, 140, 81-85.
Freedson, P. (1997). Physiological dimensions. In The President's Council on Physical
Fitness and Sports Report: Physical Activity & Sport in the Lives of Girls. Washington,
DC: PCPFSR.
Fulton, J. E. et al. (2001). Assessment of physical activity and sedentary behavior in
preschool-age children: priorities for research. Pediatric exercise science, 13, 113-126.
Gallahue, D. L., Ozmun, J. C. (1998). Understanding motor development. McGraw-Hill
(fourth edition).
Gilliam, T. B. et al. (1981). Physical activity patterns determined by heart rate monitoring in
6-7 year-old children. Medicine Science in Sports and Exercise, 13 (1), 65-67.
Harris, J. & Elbourn, J. (1997). Teaching health-related exercise. Champaign, Il: Human
Kinetics.
Harris, J. (2002). Health related exercise in the national curriculum. Leeds, UK: Human
Kinetics.
Ignico, A. A. (1990). The influence of gender-role perception on activity preferences of
children. Play & Culture, 3, 302310.
Ismail, A. H. (1984). Integrisani razvoj. U D. E. Kejn (Ed.), Psihologija sporta, (27-75).
Beograd: Nolit .
Joint WHO/FAO expert report on diet, nutrition and the prevention of chronic disease (2002).
Geneve: WHO/FAO.
Kaiser Family Foundation (2004). The role of media in childhood obesity: Issue brief.
February, 2004. www.kff.org.
Kelly, L. A. et al. (2004). Comparison of two accelerometer for assessment of physical
activity in preschool children. Pediatric exercise science, 16, 324-333.
Maccoby, E. E. (1990). Gender and relationships. American Psychologist, 45, 513-520.
McMurray, R.G. et al. (1998). Comparison of a computerized physical activity recall with
a triaxial motion sensor in middle-school youth. Medicine and Science in Sports
and Exercise. 30, 1238-1245.
National Association for Sport and Physical Education (2000). Appropriate practices in
movement programs for young children ages 3 5. Reston, VA: American Alliance for
Health, Physical Education, Recreation and Dance.
National Children's Study Workshop: Measuring Physical Activity in the National
Children's Study: Final report of workshop proceedings and recommendations.
(2003). US Department of health and human services, EPA.
National Cholesterol Education Program. (1991). Report of the expert panel on blood
cholesterol levels in children and adolescents. (NIH Publication No. 912732).
Bethesda, MD: National, Heart, Lung and Blood Institute.
Obesity in Europe: The Case For Action (2002). London: International Obesity TaskForce,
European Association for the Study of Obesity.
Pellegrini, A., Horvat, M. & Huberty, P. (1998). The relative cost of childrens physical play.
Animal Behavior. 55(4), 1053-1061.
Physical Activity and Health: A Report of the Surgeon General. (1996). Atlanta, GA: U. S.
Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and
Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion.
Poest, C. A. et al. (1989). Physical activity patterns of preschool children. Early Childhood
Research Quarterly, 3, 367-376.
Pravilnik o osnovama programa predkolskog vaspitanja i obrazovanja dece uzrasta od tri do
sedam godina (1996). Slubeni glasnik RS Prosvetni glasnik, br. 6, 36-49.
Reilly, J. J. et al. (2004). Total energy expenditure and physical activity in young Scottish
children: mixed longitudinal study Lancet, 363, 211212.
Robinson, T. N. (1999). Reducing Children's Television Viewing to Prevent Obesity: A
Randomized Controlled Trial. JAMA, 282, 1561-1567.
Rowland, T. W. (1990). Exercise and children's health. Champaign, Il: Human Kinetics.
Sallis, J. F. (1993). Epidemiology of physical activity and fitness in children and adolescents.
Critical review of food science and nutrition. 33, 403-408.
Sallis, J. F. (2000). Influences on physical activity of children, adolescents, and adults.
President's council on physical fitness and sports Research digest, 1 (7).
Sirard, J. R. et al. (2005). Calibration and evaluation of an objective measure of physical
activity in preschool children. Journal of physical activity and health, 3, 345-357.
Teacher's guide to physical activity for children (2002). Health Canada; The College of
Family Physicians of Canada; Canadian Pediatric Society; Canadian Society for
Exercise Physiology.
Tudor-Locke, C. (2002). Taking steps toward increased physical activity: using pedometers to
measure and motivate. President's council of physical fitness and sports Research
digest, 3 (17).
Welk, G. J. (2002). Introduction to Physical Activity Resarch In G. J. Welk (ed.), Physical
activity assessments for health-related research (3-18). Champaign, IL: Human
Kinetics.