Professional Documents
Culture Documents
Techniki Wytwarzania
Techniki Wytwarzania
WYTWARZANIA
SPAWALNICTWO
LABORATORIUM
WROCAW 2010
AUTORZY ROZDZIAW I WICZE
ISBN 978-83-7493-592-0
2
Spis treci
Przedmowa ................................................................................................................ 8
Bezpieczestwo i higiena pracy w spawalnictwie ................................................... 9
1. Spawanie gazowe ............................................................................................... 18
Cel wiczenia ..................................................................................................... 18
1.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 18
1.2. Gazy stosowane w procesie spawania gazowego ................................... 19
1.2.1. Wytwarzanie i waciwoci acetylenu ............................................. 19
1.2.2. Wytwarzanie i waciwoci tlenu..................................................... 20
1.3. Urzdzenia do spawania gazowego ......................................................... 20
1.3.1. Butle do gazw technicznych .......................................................... 21
1.3.2. Butle acetylenowe ............................................................................ 21
1.3.3. Butle tlenowe ................................................................................... 22
1.3.4. Reduktory ........................................................................................ 22
1.3.5. We spawalnicze ............................................................................ 23
1.3.6. Bezpieczniki .................................................................................... 23
1.3.7. Palniki acetylenowo-tlenowe ........................................................... 23
1.4. Pomie acetylenowo-tlenowy ................................................................ 25
1.5. Metody i techniki spawania gazowego .................................................... 27
1.5.1. Spawanie gazowe metod w lewo ................................................... 27
1.5.2. Spawanie gazowe metod w prawo ................................................. 28
1.5.3. Spawanie gazowe metod w gr .................................................... 29
1.6. Spawanie gazowe stali ............................................................................. 30
1.6.1. Materiay dodatkowe do spawania stali spoiwa............................ 31
1.6.2. Spawanie gazowe innych metali ...................................................... 31
1.7. Przygotowanie czci do spawania.......................................................... 31
1.7.1. Sczepianie lub mocowanie blach ..................................................... 32
1.8. Cz praktyczna ..................................................................................... 32
Uwagi do sprawozdania ..................................................................................... 32
Literatura............................................................................................................ 33
Wykaz norm....................................................................................................... 33
2. Spawanie ukowe elektrodami otulonymi .......................................................... 34
Cel wiczenia ..................................................................................................... 34
2.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 34
2.2. Budowa i rodzaje elektrod ....................................................................... 35
2.3. Parametry spawania ................................................................................. 39
2.4. Stanowisko do spawania elektrodami otulonymi .................................... 42
2.5. Zastosowanie spawania elektrodami otulonymi ...................................... 43
2.6. Zalety i wady spawania elektrodami otulonymi ...................................... 43
2.7. Cz praktyczna ..................................................................................... 44
Uwagi do sprawozdania ..................................................................................... 44
Literatura............................................................................................................ 45
Wykaz norm....................................................................................................... 45
3
3. Spawanie w osonach gazowych ........................................................................ 46
3.1. Spawanie ukowe elektrod topliw w gazach ochronnych .................... 46
Cel wiczenia................................................................................................ 46
3.1.1. Wprowadzenie ................................................................................. 46
3.1.2. Parametry spawania metod MIG/MAG ......................................... 47
3.1.3. Gaz osonowy .................................................................................. 48
3.1.4. Drut elektrodowy ............................................................................. 53
3.1.5. Prd spawania .................................................................................. 54
3.1.6. Napicie uku ................................................................................... 55
3.1.7. Prdko spawania ........................................................................... 56
3.1.8. Pochylenie drutu elektrodowego ..................................................... 56
3.1.9. Zastosowanie metody MIG/MAG ................................................... 57
3.1.10. Cz praktyczna ............................................................................. 57
Uwagi do sprawozdania................................................................................ 58
Literatura ...................................................................................................... 58
Wykaz norm ................................................................................................. 58
3.2. Spawanie ukowe elektrod nietopliw w gazach ochronnych ............... 59
Cel wiczenia................................................................................................ 59
3.2.1. Wprowadzenie ................................................................................. 59
3.2.2. rda zasilania ................................................................................ 60
3.2.3. Parametry spawania ......................................................................... 65
3.2.4. Materiay dodatkowe ....................................................................... 66
3.2.5. Technologia spawania...................................................................... 66
3.2.6. Spawanie prdem pulsujcym ......................................................... 68
3.2.7. Cz praktyczna ............................................................................. 68
Uwagi do sprawozdania................................................................................ 69
Literatura ...................................................................................................... 69
Wykaz norm ................................................................................................. 69
4. Spawanie ukiem krytym ................................................................................... 70
Cel wiczenia ..................................................................................................... 70
4.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 70
4.2. Stanowisko do spawania ukiem krytym ................................................. 72
4.3. Spawalnicze materiay dodatkowe .......................................................... 73
4.4. Wpyw parametrw spawania ukiem krytym na ksztat spoiny ............. 75
4.5. Technologia spawania ukiem krytym ..................................................... 77
4.6. Cz praktyczna ..................................................................................... 79
Uwagi do sprawozdania ..................................................................................... 79
Literatura............................................................................................................ 79
Wykaz norm....................................................................................................... 79
5. Zgrzewanie elektryczne oporowe ...................................................................... 80
Cel wiczenia ..................................................................................................... 80
5.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 80
5.2. Zgrzewanie punktowe.............................................................................. 81
4
5.3. Zgrzewanie liniowe ................................................................................. 83
5.4. Zgrzewanie doczoowe ............................................................................ 85
5.5. Zgrzewanie garbowe................................................................................ 88
5.6. Ocena pocze zgrzewanych .................................................................. 89
5.7. Cz praktyczna ..................................................................................... 90
Uwagi do sprawozdania ..................................................................................... 91
Literatura............................................................................................................ 91
Wykaz norm....................................................................................................... 91
6. Zgrzewanie tarciowe .......................................................................................... 92
Cel wiczenia ..................................................................................................... 92
6.1. Wprowadzenie ......................................................................................... 92
6.2. Odmiany procesu ..................................................................................... 94
6.3. Parametry procesu konwencjonalnego zgrzewania tarciowego .............. 97
6.4. Stanowisko do zgrzewania tarciowego.................................................. 100
6.5. Przykady zastosowania......................................................................... 102
6.6. Cz praktyczna ................................................................................... 104
Uwagi do sprawozdania ................................................................................... 104
Literatura.......................................................................................................... 104
Wykaz norm..................................................................................................... 104
7. Lutowanie ........................................................................................................ 105
Cel wiczenia ................................................................................................... 105
7.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 105
7.2. Zjawiska fizykochemiczne wystpujce w procesach lutowania .......... 106
7.3. Budowa i rodzaje zczy lutowanych .................................................... 109
7.4. Topniki i ich rodzaje .............................................................................. 110
7.5. Rodzaje lutw ........................................................................................ 112
7.5.1. Luty mikkie .................................................................................. 112
7.5.2. Luty twarde .................................................................................... 113
7.6. Postacie lutw........................................................................................ 116
7.7. Metody lutowania mikkiego i twardego .............................................. 118
7.7.1. Metody lutowania mikkiego ........................................................ 118
7.7.2. Metody lutowania twardego .......................................................... 119
7.8. Cz praktyczna ................................................................................... 123
Uwagi do sprawozdania ................................................................................... 123
Literatura.......................................................................................................... 124
Wykaz norm..................................................................................................... 124
8. Klejenie materiaw ......................................................................................... 125
Cel wiczenia ................................................................................................... 125
8.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 125
8.2. Zalety i wady techniki klejenia .............................................................. 126
8.3. Zjawiska fizykochemiczne wystpujce w klejeniu materiaw ........... 126
8.4. Czynniki wpywajce na powstanie pocze klejowych ...................... 129
8.5. Przygotowanie powierzchni elementw czonych do klejenia ............ 131
5
8.6. Podzia klejw ....................................................................................... 135
8.6.1. Kleje reaktywne (utwardzajce si chemicznie) ............................ 136
8.6.2. Kleje utwardzajce si na drodze procesw fizycznych ................ 140
8.7. Wytrzymao na cinanie pocze klejowych .................................... 141
8.8. Cz praktyczna ................................................................................... 142
Uwagi do sprawozdania ................................................................................... 142
Literatura.......................................................................................................... 143
Wykaz norm..................................................................................................... 143
9. Cicie termiczne .............................................................................................. 144
Cel wiczenia ................................................................................................... 144
9.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 144
9.2. Odmiany cicia termicznego ................................................................. 149
9.2.1. Cicie tlenem ................................................................................. 150
9.2.2. Cicie tlenowo-proszkowe ............................................................. 152
9.2.3. Cicie lanc .................................................................................... 152
9.2.4. Cicie ukowe ................................................................................ 153
9.2.5. Cicie elementw grubociennych ................................................ 155
9.2.6. Cicie o podwyszonej wydajnoci ............................................... 156
9.2.7. Cicie plazmowe ............................................................................ 157
9.2.8. Cicie laserowe .............................................................................. 160
9.2.9. Drenie wizk elektronw .......................................................... 164
9.3. Zastosowania cicia termicznego .......................................................... 165
9.4. Cz praktyczna ................................................................................... 166
Uwagi do sprawozdania ................................................................................... 167
Literatura.......................................................................................................... 168
Wykaz norm..................................................................................................... 168
10. Naprenia i odksztacenia spawalnicze .......................................................... 169
Cel wiczenia ................................................................................................... 169
10.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 169
10.2. Istota powstawania napre spawalniczych......................................... 171
10.2.1. Wpyw temperatury na zmiany niektrych wasnoci fizycznych
stali................................................................................................. 171
10.2.2. Powstawanie napre w wyniku oddziaywania termicznego ..... 172
10.3. Odksztacenia spawalnicze .................................................................... 175
10.3.1. Klasyfikacja odkszatce spawalniczych ....................................... 176
10.3.2. Odksztacenia poprzeczne.............................................................. 178
10.3.3. Odksztacenia wzdune ................................................................ 179
10.3.4. Odksztacenia ktowe .................................................................... 180
10.3.5. Czynniki wpywajce na warto napre i odksztace
spawalniczych ................................................................................ 181
10.3.6. Moliwoci zapobiegania znieksztaceniom konstrukcji
spawanych...................................................................................... 182
10.3.7. Sposoby usuwania napre spawalniczych .................................. 186
6
10.4. Cz praktyczna ................................................................................... 189
Uwagi do sprawozdania ................................................................................... 189
Literatura.......................................................................................................... 189
11. Badania nieniszczce zczy spajanych ........................................................... 190
Cel wiczenia ................................................................................................... 190
11.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 190
11.2. Badania wizualne................................................................................... 193
11.3. Badania penetracyjne............................................................................. 195
11.4. Badania magnetyczno proszkowe ...................................................... 196
11.5. Metoda prdw wirowych ..................................................................... 197
11.6. Badania ultradwikowe........................................................................ 198
11.7. Badania radiologiczne ........................................................................... 200
11.8. Techniki radiograficzne w zalenoci od rodzaju zcza....................... 201
11.9. Cz praktyczna ................................................................................... 203
Uwagi do sprawozdania ................................................................................... 203
Literatura.......................................................................................................... 203
Wykaz norm..................................................................................................... 203
7
PRZEDMOWA
Andrzej Ambroziak
8
BEZPIECZESTWO I HIGIENA PRACY
W SPAWALNICTWIE
WPROWADZENIE
9
elektrolizy, a take moe by przyczyn cikich, wtrnych urazw mechanicznych
w wyniku upadku.
Wzrost temperatury ciaa powyej 50 C, spowodowany przepywem prdu,
powoduje zamieranie tkanek wskutek cinania si biaka. Natomiast prd o duym
nateniu moe spowodowa nawet zwglenie czci ciaa, przez ktre przepywa.
Parali ukadu nerwowego, spowodowany przepywem prdu, objawia si
zaburzeniami zmysw wzroku, suchu, rwnowagi, zakceniami pracy serca,
a nawet zatrzymaniem oddechu. Szczeglnie grone dla poraonego s zakcenia
w pracy serca w postaci tzw. migotania komr serca, poniewa w warunkach
gbokiego omdlenia nie wykazuje on oznak ycia i bez natychmiastowej pomocy
medycznej dochodzi do mierci.
Najsilniej na ukad nerwowy oddziauje prd przemienny o czstotliwoci
40-60 Hz, prd stay jest pod tym wzgldem mniej grony. Prd przemienny
o nateniu 0,01-0,025 A powoduje bl i skurcz mini rki trzymajcej przewd
elektryczny uniemoliwiajc jej oderwanie. Prd przemienny wikszy od 0,05 A
prowadzi do utraty przytomnoci, a powyej 0,1 A grozi mierci.
Szczeglnie grone s wypadki zwizane z kontaktem spawacza z obwodem
pierwotnym urzdze spawalniczych, z powodu wystpujcego tam wysokiego
napicia, co skutkuje czsto poraeniem miertelnym. Niebezpieczny te moe by
obwd wtrny tych urzdze, a to z uwagi na napicie biegu jaowego, ktre zalenie
od urzdzenia wynosi 62-100 V.
Warto prdu elektrycznego pyncego przez organizm ludzki zaley od napicia
rda prdu oraz oporu kontaktowego ciaa. Im wikszy jest ten opr tym mniejszy
pynie prd. Sucha skra i sucha odzie ma wiksz oporno elektryczn
od wilgotnych. Natomiast wilgotne rodowisko spawania, mokre i zabrudzone pyem
ubranie, wilgotna podoga zmniejszaj oglny opr elektryczny i zwikszaj przez
to niebezpieczestwo miertelnego poraenia prdem.
Przy uytkowaniu elektrycznych urzdze spawalniczych i osprztu naley
w szczeglnoci przestrzega nastpujcych wymaga bezpieczestwa:
nie dotyka goymi rkami urzdze pracujcych pod napiciem,
dba o stan izolacji przewodw zasilajcych, poniewa uszkodzona izolacja
moe by przyczyn przebicia i poraenia prdem,
unika pracy z urzdzeniami elektrycznymi w wilgotnych pomieszczeniach
lub w wilgotnym ubraniu, a w razie potrzeby nosi such odzie ochronn,
gumowe rkawice oraz stawa na izolacyjnych matach,
nie dotyka elektrody, jeeli wystpuje kontakt z przedmiotem spawanym lub
ziemi, lub innej elektrody od innego urzdzenia,
nigdy nie naley pracowa pojedynczo, zawsze wymagana jest obecno
drugiej osoby,
naley wyczy wszystkie urzdzenia, ktre nie s uywane,
nie przekada spawalniczych przez swoje ciao,
przy pracy wewntrz zbiornikw, kotw i innych metalowych pomieszcze,
stosowa owietlenie elektryczne o napiciu 24 V,
10
uywa tylko urzdze sprawnych technicznie, stosowa si do instrukcji
obsugi urzdzenia,
instalacj, naprawy i przegldy elektrycznych urzdze spawalniczych
powinni wykonywa pracownicy majcy odpowiednie uprawnienia.
11
otulin elektrod otulonych, topnikw do spawania ukiem krytym, topnikw
do lutowania, rozpad i jonizacja gazw spawalniczych. Podczas topienia metali
w uku spawalniczym zachodzi take parowanie metali i utlenianie par metali.
W niszej temperaturze lotne substancje kondensuj tworzc czstki o wielkoci
0,1-0,5 m.
Ilo oraz skad chemiczny powstajcych gazw, dymw, pyw oraz par metali
zaley od metody spawania, rodzaju spawanego materiau podstawowego i materiaw
dodatkowych oraz parametrw spawania.
Gazy, ktre powstaj przy spawaniu, ciciu, lutowaniu itp. i stwarzaj zagroenie
dla zdrowia spawacza to najczciej ozon, tlenki azotu, tlenek wgla, fosgen,
fluorowodr, a take produkty rozkadu zwizkw chlorowych.
Szczegln toksycznoci odznaczaj si dymy spawalnicze, ktre s aerozolow
mieszanin bardzo drobnych czstek pyu i gazw. Rwnie pary metali i ich tlenki
stwarzaj due zagroenie dla zdrowia. Do najczciej spotykanych, szczeglnie
niebezpiecznych, zalicza si zwizki cynku, oowiu, kadmu, aluminium i miedzi.
Celem ochrony pracownikw przed skutkami naraenia na dziaanie
niebezpiecznych dla zdrowia substancji naley przestrzega przepisw okrelajcych
wartoci dopuszczalnych ste poszczeglnych zwizkw w powietrzu
na stanowisku pracy. Skutecznym sposobem ochrony w tym przypadku jest sprawnie
dziaajcy system wentylacji oglnej i lokalnej na stanowisku spawalniczym.
Szczeglnym nadzorem naley obj spawaczy pracujcych w ciasnych
pomieszczeniach (zbiornikach), gdzie oprcz wentylacji moe by konieczny rwnie
nawiew wieego powietrza.
12
ZAGROENIE EKSPLOZJ MIESZANEK WYBUCHOWYCH
ZAGROENIE HAASEM
13
i dugoci czasu ekspozycji na haas oraz ze wzrostem udziau dwikw o wysokiej
czstotliwoci i dwikw impulsowych. Z tego wzgldu w warunkach zagroenia
haasem, naley zaopatrzy si w oson uszu, stosujc mikkie zatyczki i nauszniki.
ZAGROENIA POAROWE
14
Wiksze zagroenie radioaktywnoci wystpuje w spawaniu wizk elektronw.
Szczeglnie niebezpiecznym rdem promieniowania X s urzdzenia do spawania
WE pracujce pod napiciem wikszym ni 60 kV.
Najwiksze zagroeniem promieniowaniem jonizujcym wystpuje podczas
badania zczy spawanych metodami radiologicznymi, ktre wykorzystuj
promieniowanie rentgenowskie X oraz promieniowanie izotopw
promieniotwrczych.
Z uwagi na due zagroenie radioaktywnoci personel obsugujcy urzdzenia
do spawania wizk elektronw oraz wykonujcy badania radiologiczne, musi mie
indywidualne wskaniki napromieniowania.
W procesach spawalniczych wystpuje rwnie zagroenia polem
elektromagnetycznym, ktrego rdami mog by:
urzdzenia indukcyjne do nagrzewania i topienia metali,
zgrzewarki elektryczne oporowe,
urzdzenia i wyposaenie do spawania elektrycznego, w tym:
a) spawalnicze rda prdu,
b) przewody spawalnicze,
c) uk elektryczny.
Negatywny wpyw dugotrwaego dziaania promieniowania elektro-
magnetycznego na organizm na ludzki przejawia si zwikszon zachorowalnoci
na choroby ukadu nerwowego, a ponadto:
blami gowy,
nerwow draliwoci,
zaburzeniami czynnoci serca i mzgu,
zaburzeniami rytmw biologicznych,
uczuciem mrowienia skry.
Ciao ludzkie wystawione na promieniowanie elektromagnetyczne adsorbuje cze
energii pola i zamienia j na ciepo, co w konsekwencji prowadzi do niebezpiecznego
wzrostu jego temperatury.
15
s wykonywane prace przy zastosowaniu procesw spajania, takich jak
spawanie, napawanie, lutowanie, zgrzewanie i cicia termicznego metali
i tworzyw termoplastycznych.
Stae stanowisko spawalnicze jest to stanowisko pracy przeznaczone
do powtarzalnego wykonywania prac spawalniczych, ktrego wyposaenie
techniczne i instalacje zasilajce s na stae zainstalowane.
Ruchome stanowisko spawalnicze jest to stanowisko pracy przeznaczone
do okresowego wykonywania prac spawalniczych, ktrego wyposaenie
techniczne i instalacje zasilajce s kompletowane doranie na czas
wykonywania okrelonej pracy.
Spawalnia jest to pomieszczenie przystosowane lub wydzielona cz
pomieszczenia, w ktrym s zlokalizowane stae stanowiska spawalnicze.
16
wykonywania jakichkolwiek innych czynnoci majcych wpyw
na zagroenie bezpieczestwa w stosunku do wasnej osoby, jak i naraenie
na niebezpieczestwo innych osb przebywajcych w laboratorium,
4. W zajciach laboratoryjnych studenci powinni uczestniczy w skupieniu,
zachowujc na stanowisku cisz i spokj, aby nie przeszkadza innym.
5. Upewni si, czy rozpoczcie pracy nie spowoduje zagroe dla osb
przebywajcych w bezporednim otoczeniu stanowiska laboratoryjnego.
6. Ponadto, uczestnicy wicze laboratoryjnych zobowizani s do przestrzegania
dodatkowych zalece podawanych przez prowadzcego.
LITERATURA
WYKAZ NORM
PN-EN 175:1999 Ochrona indywidualna -- rodki ochrony oczu i twarzy stosowane podczas spawania
i w procesach pokrewnych.
PN-EN 169:2005 Ochrona indywidualna oczu -- Filtry spawalnicze i filtry dla technik pokrewnych --
Wymagania dotyczce wspczynnika przepuszczania i zalecane stosowanie.
PN-EN 379+A1:2010 Ochrona indywidualna oczu -- Automatyczne filtry spawalnicze.
PN-EN 61140:2005 Ochrona przed poraeniem prdem elektrycznym -- Wsplne aspekty instalacji
i urzdze.
PN-ISO 2919:2007 Ochrona radiologiczna -- Zamknite rda promieniotwrcze -- Wymagania oglne
i klasyfikacja.
PN-N-01256-03:1993/Az1:1997 Znaki bezpieczestwa -- Ochrona i higiena pracy.
PN-IEC 60050-195:2001 Midzynarodowy sownik terminologiczny elektryki Uziemienia i ochrona
przeciwporaeniowa.
PN-EN ISO 11611:2009 Odzie ochronna do stosowania podczas spawania i w procesach pokrewnych.
PN-EN ISO 15011-1:2010 Zdrowie i bezpieczestwo przy spawaniu i procesach pokrewnych -- Metoda
laboratoryjna pobierania prbek dymu i gazw -- Cz 1: Okrelanie wielkoci emisji dymu podczas
spawania ukowego i pobieranie dymu do analizy.
PN-EN 1598:2004 Zdrowie i bezpieczestwo przy spawaniu i procesach pokrewnych -- Przezroczyste
zasony spawalnicze, tamy i ekrany do procesw spawania ukowego.
PN-EN 50444:2010 Norma podstawowa dotyczca oceny ekspozycji czowieka w polach
elektromagnetycznych pochodzcych od sprztu do spawania ukowego i procesw pokrewnych.
17
1. SPAWANIE GAZOWE
CEL WICZENIA
1.1. WPROWADZENIE
Rys. 1.1. Zasada spawania gazowego. 1- palnik spawalniczy, 2 pomie gazowy, 3 - krawd
spawanego materiau, 4 spoiwo, 5 spoina
18
Inne gazy palne, takie jak metan (CH4), propan (C3H8), butan (C4H10), wodr (H2),
gaz ziemny, daj w mieszaninie z tlenem pomie o niszej temperaturze, a charakter
ich chemicznego oddziaywania na cieky metal jeziorka spawalniczego jest
przewanie utleniajcy. Pomienie tych gazw rzadko s stosowane do spawania,
natomiast z powodzeniem s w innych procesach takich jak lutowanie, podgrzewanie,
cicie i inne. Ponadto gazy te wymagaj wikszych iloci tlenu do spalania ni
acetylen.
Proces spawania gazowego jest trudny do zmechanizowania i dlatego jest
on wykonywany wycznie metod rczn.
Spawanie gazowe naley do najstarszych metod spawania. Jego dynamiczny
rozwj na pocztku XX wieku poprzedziy osignicia, takie jak uruchomienie
przemysowej wytwrni acetylenu w 1892 r. w Kanadzie, skroplenie tlenu w 1902 r.
przez Carla von Linde oraz opracowanie palnika do spawania, jako bezpiecznego
urzdzenia do spalania mieszaniny tych gazw, przez francuza Charles Picarda
w 1901 r. Chocia obecnie metoda ta nie ma istotnego znaczenia dla wytwarzania
konstrukcji spawanych, to ze wzgldu du uniwersalno zastosowania pomienia
gazowego i prostot urzdze naley wci do powszechnie wykorzystywanej.
Do materiaw niezbdnych w procesie spawania gazowego nale gazy
techniczne, spoiwa i topniki.
19
wybuchu ma mieszanina zawierajca 15% acetylenu, dlatego spawanie gazowe
powinno odbywa si w warunkach dobrej wentylacji. Acetylen wykazuje take due
powinowactwo chemiczne do miedzi, srebra i rtci, tworzc z nimi wybuchowe
zwizki zwane acetylenkami. Z tego wzgldu materiay na instalacje i osprzt
do acetylenu nie mog zawiera wicej ni 65% miedzi oraz 25% srebra. Acetylen
rozpuszcza si bardzo dobrze w niektrych cieczach, np. w wodzie i acetonie
(C3H6O), i w stanie rozpuszczonym nie ulega wybuchowemu rozkadowi. Dobr
rozpuszczalno acetylenu C2H2 w acetonie (w warunkach normalnych w 1 litrze
acetonu rozpuszcza si 23% acetylenu) stosuje si do transportowania
i magazynowania acetylenu w butlach stalowych pod cinieniem do 2 MPa
w warunkach normalnych.
Tlen (O2) jest gazem podtrzymujcym palenie. Jest bezbarwny, pozbawiony smaku
i zapachu. Tlen jest nieco ciszy od powietrza w warunkach normalnych jego
ciar waciwy wynosi 1,43 kg/m3 (powietrze 1,29 kg/m3).
Na skal techniczn tlen otrzymuje si poprzez skraplanie i destylacj powietrza.
Ozibione do temperatury ok. -200 C i skroplone powietrze wolno ogrzewa si
w celu odparowania azotu (-196 C) i oddzielenia go od tlenu, ktry pozostaje
w stanie ciekym do temperatury -183 C. Tlen, po odparowaniu, jest toczony
sprarkami do butli tlenowych pod cinieniem 15 MPa.
W strumieniu spronego tlenu tuszcze, oleje i smary zapalaj si samoczynnie.
Zaolejenie lub zatuszczenie reduktora lub innych czci armatury stykajcej si
z tlenem pod cinieniem wikszym ni 3 MPa prowadzi do gronego w skutkach
samozaponu i wybuchu butli. Dlatego zabrania si smarowania i konserwacji
urzdze instalacji tlenowych wszelkiego rodzaju smarami, a jedynie wod
destylowan.
20
Rys. 1.2. Stanowisko do spawania gazowego: 1 - butle z gazami, 2 reduktory, 3 - bezpieczniki
suche, 4 - we spawalnicze, 5 - palnik, 6 st spawalniczy, 7 - wiadro z wod
21
1.3.3. BUTLE TLENOWE
1.3.4. REDUKTORY
22
Rys. 1.3. Przekrj reduktora; 1 - cznik wlotowy, 2 manometr wysokiego cinienia,
3 - spryna dociskajca, 4 manometr niskiego cinienia, 5 zaworek redukcyjny,
6 - przepona gumowa, 7 spryna regulacyjna, 8 ruba stawidowa,
9 krciec wylotowy gazu
1.3.5. WE SPAWALNICZE
1.3.6. BEZPIECZNIKI
23
fizykochemicznych,
nadawa pomieniowi odpowiedni ksztat,
odpowiednio kierowa pomie w miejsce spawania.
W palniku nastpuje dokadne zmieszanie gazw, po czym mieszanina tych gazw
spala si u wylotu palnika. Zalenie od zasady dziaania palniki gazowe dzieli si
na inektorowe i bezinektorowe.
Do spawania gazowego s stosowane najczciej palniki inektorowe (smoczkowe)
zasilane gazami o rnym cinieniu (rys. 1.4). Maj one atw regulacj pomienia
i s atwe w obsudze.
24
Rys. 1.5. Schemat palnika bezinektorowego. 1- dzib, 2- nasadka, 3- nakrtka, 4- zawory
odcinajce, 5- korpus palnika, 6- krciec tlenowy, 7- krciec acetylenowy.
25
Rys. 1.6. Rozmieszczenie stref pomienia oraz rozkad temperatury w pomieniu acetylenowo-
tlenowym; 1 - mieszanina C2H2+ O2 tworzca jdro pomienia, 2 - strefa redukujca, 3 - kita
Kita pomienia ma kolor lekko rowy. Temperatura panujca w tej strefie jest
o wiele nisza ni w strefie redukujcej. Powstajce w wyniku spalania gazy
dwutlenek wgla oraz para wodna, ktre nie maj ju zdolnoci odtleniajcych. W tej
strefie wystpuje te azot, ktry jest skadnikiem powietrza.
W praktyce spawalniczej rozrnia si trzy rodzaje pomienia acetylenowo-
tlenowego, w zalenoci od stosunku ilociowego obu gazw:
normalny (neutralny, redukujcy),
nawglajcy,
utleniajcy.
Prawidowo wyregulowany pomie normalny nie moe zawiera ani nadmiaru
acetylenu ani tlenu, a objtociowy stosunek tych gazw powinien, wg zaoe
teoretycznych, wynosi 1:1. Praktycznie jednak zuycie tlenu jest nieco wiksze
i stosunek gazw wynosi 1:1,2. O waciwym wyregulowaniu pomienia neutralnego
wiadcz wyrane ostre zarysy jasno wieccego stoka oraz lekkie biae migotanie
na jego wierzchoku. Przedstawiony na rys. 1.6 pomie gazowy jest pomieniem
normalnym, zwanym te neutralnym lub redukujcym. Pomie neutralny stosuje si
do spawania stali niestopowych i niskostopowych, miedzi oraz eliwa.
26
Pomie nawglajcy powstaje z nadmiaru acetylenu podawanego do palnika.
W wyniku reakcji spalania pierwotnego w drugiej strefie pomienia, pozostaje
nadmiar wgla niespalonego w tlenie. Rozarzone czsteczki wolnego wgla
przenikaj do strefy redukujcej, nadajc jest jasny wieccy kolor na wikszej
dugoci ni stoek pomienia. Temperatura w tej czci pomienia jest nieznacznie
nisza ni w pomieniu normalnym. Pomie nawglajcy stosuje si do spawania
aluminium oraz do napawania stellitami.
Pomie utleniajcy powstaje przy nadmiarze podawanego do palnika tlenu.
Odznacza si krtkim jdrem i smuk kit. Ze wzrostem iloci tlenu pomie staje si
coraz bardziej haaliwy. W drugiej strefie pomienia pojawiaj si utleniajce
skadniki gazowe CO2 i H2O, a nawet nadmiar tlenu. Pomie utleniajcy jest
stosowany do spawania mosidzw i lutospawania stali ocynkowanej.
Rodzaje pomienia acetylenowo-tlenowego, w zalenoci od stosunku iloci
acetylenu do tlenu, pokazano na rys. 1.7.
27
ze wzgldu na ochron metalu przed tlenem i azotem z powietrza. Schemat spawania
metod w lewo pokazano na rys. 1.8.
Metoda spawania w lewo jest atwa do opanowania i mona otrzyma gadkie lico
spoiny o estetycznym wygldzie. Jest stosowana przede wszystkim do czenia
cienkich blach o gruboci nie wikszej ni 4 mm.
Do wad tej metody naley zaliczy niskie waciwoci wytrzymaociowe spoiny
oraz trudno rwnomiernego stapiania brzegw obu elementw, wskutek czego
wystpuje brak przetopu. Spoina wykonana metod w lewo szybko stygnie, co sprzyja
tworzeniu si porw i pcherzy w spoinie. Z tego wzgldu metody tej nie stosuje si
do czenia odpowiedzialnych konstrukcji, np. takich jak poczenia rurowe
przegrzewacza pary.
Podczas spawania w lewo wystpuj znaczne straty ciepa spowodowane tym,
e znaczna cz pomienia ogrzewa powietrze, a niewielka jego cz jest skierowana
na drut i krawdzie czonego materiau.
28
Rys. 1.9. Schemat spawania metod w prawo
29
Rys. 1.10. Schemat spawania metod w gr
30
Spawanie gazowe stali stosuje si do czenia czci o gruboci do 12 mm.
Obecnie spawanie gazowe jest stosowane przede wszystkim do prac remontowych,
natomiast w produkcji przemysowej stosuje si spawanie ukowe.
Do spawania stali uywa si pomienia neutralnego.
Rys. 1.11. Podstawowe rodzaje zczy spawanych gazowo; zcze doczoowe o krawdziach
nieukosowanych (a, b), zcze doczoowe z ukosowanymi krawdziami (c), zcze ktowe (d, g), zcza
przylgowe (e, f), zcze zakadkowe (h)
31
1.7.1. SCZEPIANIE LUB MOCOWANIE BLACH
1.8. CZ PRAKTYCZNA
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
W sprawozdaniu poda:
krtki opis wiczenia,
32
schemat stanowiska,
ocen wizualn i prb technologiczn amania zczy spawanych,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik inyniera. Spawalnictwo, Tom 2, WNT, Warszawa 2005.
WYKAZ NORM
33
2. SPAWANIE UKOWE ELEKTRODAMI
OTULONYMI
CEL WICZENIA
2.1. WPROWADZENIE
34
Naley przy tym przez cay czas utrzymywa okrelon odlego koca elektrody
od krawdzi materiau (zalecana 0,51d, gdzie d rednica elektrody) i zachowa jej
odpowiednie pochylenie.
Rys. 2.2. Ruchy wykonywane podczas spawania ukowego rcznego elektrod otulon (a),
przykadowe sposoby prowadzenia kocwki elektrody (b)
35
Otulina jest sprasowan mieszanin skadnikw gwnie mineralnych, a take
organicznych, i dodatkw stopowych. W celu zwikszenia uzysku stopiwa, a przez
to wydajnoci spawania, niekiedy do otuliny dodaje si proszku elaza. Gwnym
zadaniem otuliny jest osona uku przed dostpem atmosfery. Do pozostaych jej
funkcji nale: wprowadzenie do obszaru spawania pierwiastkw odtleniajcych,
wicych azot i rafinujcych cieky metal spoiny, wytworzenie powoki ulowej nad
ciekym jeziorkiem i krzepncym materiaem spoiny, stabilizacja uku spawalniczego,
regulacja skadu chemicznego spoiny [1-5]. Funkcje te speniaj nastpujce
skadniki [5-7]:
gazotwrcze wytwarzajce odpowiedni oson gazow chronic przed
dostpem tlenu i azotu z powietrza,
ulotwrcze stanowice rwnie barier ochronn dla spoiny, a take
zmniejszajce prdko chodzenia i formujce lico spoiny,
stabilizujce jarzenie si uku pierwiastki o niskim potencjale jonizacyjnym
(Ca, K, Na),
odtleniajce cieky metal, wice azot i rafinujce cieky metal spoiny,
stopowe sproszkowane metale i elazostopy,
wice np. szko wodne i dekstryna.
Otulina powinna by jednorodna i spoista, wsposiowa wzgldem rdzenia,
odporna na uderzenia i wstrzsy, bez porw, pkni, zgrubie i porowatoci. Czoo
elektrody powinno mie ksztat stokowy, kulisty lub poredni. Wskazane jest, aby
zawierao ono specjaln powok, uatwiajc zajarzenie uku. Otulina powinna si
topi rwnomiernie, bez nadmiernego rozprysku.
Wyrnia si rne rodzaje elektrod, podzielone ze wzgldu na nastpujce
kryteria:
Skad chemiczny otuliny [3,4,6,7]:
- kwane A - w otulinie zawartych jest duo skadnikw odtleniajcych
(gwnie elazomangan), ale rwnie tlenkw elaza, manganu, krzemu.
Przeznaczone s zwykle do spawania stali niestopowych o dobrej
spawalnoci, z uwagi na du zawarto wodoru powodujcego pknicia
na zimno. Wykonane za pomoc tych elektrod spoiny wykazuj przecitne
wasnoci wytrzymaociowe i s wraliwe na powstanie pkni
krystalizacyjnych. Kwany uel sprzyja drobnokroplowemu
(natryskowemu) przechodzeniu metalu w uku, co powoduje powstanie
paskiego i gadkiego lica. Tym rodzajem elektrod mona spawa
w pozycji podolnej i nabocznej, natomiast w ograniczonym stopniu nadaj
si one do spawania w pozycjach przymusowych. Stosuje si prd
przemienny lub stay z minusem na elektrodzie. Przed procesem spawania
zaleca si suszenie elektrod przez ok. 1 h w temperaturze 100-150 C.
- zasadowe B - zawieraj duo wglanw wapnia i magnezu oraz fluorytu.
Przeznaczone s do spawania stali o podwyszonej zawartoci wgla, stali
nisko- i wysokostopowych. Ze wzgldu na zwikszon udarno
i odporno na pkanie stosuje si je do spawania odpowiedzialnych
36
konstrukcji. Dua czysto metalurgiczna zapewnia ma skonno
elektrod zasadowych do pkni na gorco, natomiast maa zawarto
wodoru (<15 ml/100 g stopiwa) do pkni na zimno zcza. W celu
utrzymania niewielskiej zawartoci wodoru w spoinie konieczne jest
suszenie elektrod przez okres 1-3 h w temperaturze od 300-350 C [4].
Elektrodami zasadowymi mona spawa we wszystkich pozycjach,
z wyjtkiem pionowej z gry na d. Z uwagi na trudnoci w topieniu
proces spawania odbywa si z biegunowoci dodatni (plus
na elektrodzie) i musi by utrzymywany stosunkowo krtki uk.
- celulozowe C - zawieraj duo substancji palnych (celuloza), ktre
powoduj intensywne jarzenie uku. Elektrodami celulozowymi mona
spawa we wszystkich pozycjach (w tym pozycji pionowej z gry na d).
Najkorzystniejsze waciwoci jarzenia si uku uzyskuje si przy
wilgotnoci otuliny ok. 3% [4], z tego wzgldu elektrody te nie wymagaj
suszenia przed procesem spawania i s mao wraliwe na oddziaywania
warunkw atmosferycznych. To z kolei zwiksza zawarto wodoru
w spoinie, zmniejsza udarno i wasnoci wytrzymaociowe spoiny.
- rutylowe R - zawieraj du ilo rutylu TiO2 oraz odtleniacze, gwnie
elazokrzem i elazomangan. Z uwagi na drobnokroplowy charakter
przenoszenia ciekego metalu w uku znajduj szerokie zastosowanie przy
spawaniu cienkich blach. Elektrodami rutylowymi spawa si prdem
przemiennym lub prdem staym z biegunowoci ujemn. Proces
spawania moe odbywa si we wszystkich pozycjach, za wyjtkiem
pionowej z gry na d. Elektrody rutylowe charakteryzuj si ma iloci
rozpryskw podczas spawania, stabilnym ukiem elektrycznym, dobrze
jarzcym si przy rnych dugociach uku a take przy spawaniu prdem
przemiennym. Przeznaczone s gwnie do spawania stali niskowglowych
dobrze spawalnych, w tym w warunkach montaowych, w przypadku
ktrych trudno zachowa jednakow dugo uku.
- utleniajce O - (wyrnianie przez niektre rda literaturowe) zawieraj
duo tlenkw elaza, a ma ilo skadnikw odtleniajcych, przez
co spoiny maj gorsze wasnoci mechaniczne [4,5].
Kryterium skadu chemicznego otuliny rnicuje dodatkowo elektrody
mieszane: rutylowo kwane RA, rutylowo zasadowe RB, rutylowo
celulozowe RC.
Zastosowanie elektrod otulonych [4,5] do:
- spawania stali niestopowych i drobnoziarnistych,
- spawania stali o wysokiej wytrzymaoci,
- spawania stali nierdzewnych i aroodpornych,
- spawania stali odpornych na pezanie,
- spawania eliwa,
- spawania metali nieelaznych i ich stopw,
- napawania.
37
Grubo otuliny elektrody [3-6]:
- cienko otulone D/d 1,2,
- rednio otulone D/d =1,21,4,
- grubo otulone D/d 1,4.
W tej grupie wyrnia si niekiedy dodatkowo elektrody bardzo grubo otulone
(wysokowydajne) oraz elektrody wielowarstwowe.
Elektrody otulone, szczeglnie zasadowe, powinny by odpowiednio
przechowywane, a w razie koniecznoci suszone przed rozpoczciem procesu
spawania w celu obnienia zawartoci wodoru. Wilgo, nawet ta znajdujca si
w powietrzu moe mie istotny wpyw na obnienie wasnoci spoin i zwikszenie
ich podatnoci na pknicia na zimno. Suszenie elektrod powinno si odbywa
zgodnie z zaleceniami producenta, najczciej umieszczanymi na pudekach
z elektrodami (np. suszy w temp. 250-350 C przez 2 godziny). Jeeli wystpuje
taka konieczno, elektrody kwane i rutylowe suszy si w temperaturze okoo
100-150 C, natomiast elektrod celulozowych zwykle si nie suszy. Od momentu
zakoczenia procesu suszenia do rozpoczcia spawania elektrody powinny by
odpowiednio przechowywane, ewentualnie transportowane. Do tego celu su
suszarki (przenone lub stacjonarne), cieplarki (przenone lub stacjonarne) lub
odpowiednie termosy. Znane s rwnie rozwizania pakowania prniowego
elektrod lub przechowywania w specjalnych szczelnych opakowaniach.
Kady producent elektrod otulonych jest zobowizany do jednolitego oznaczenia
opakowania elektrod otulonych, na ktrym jednoznacznie okrelone zostanie ich
przeznaczenie, rodzaj i wasnoci. W zalenoci od przeznaczenia elektrod otulonych
do spawania ukowego, stosowane s rne rodzaje oznacze, niemniej jednak zawsze
wg cile okrelonych zasad. Na pocztku oznaczenia podawany jest numer normy
z indeksem A lub B klasyfikujcym elektrody na podstawie granicy plastycznoci
i pracy amania 47 J (A) lub na podstawie wytrzymaoci na rozciganie i pracy
amania 27 J (B). Nastpnie umieszczane jest oznaczenie E symbolizujce elektrod
otulon oraz symbole liczbowe i literowe odnoszce si do wasnoci elektrody.
Dokadny opis symboli elektrod (do spawania stali niestopowych
i drobnoziarnistych) na poszczeglnych pozycjach zamieszczony jest w normie
PN-EN ISO 2560:2010.
Oznaczenie elektrod do spawania stali o wysokiej wytrzymaoci, stali
nierdzewnych i aroodpornych, do spawania eliwa i metali nieelaznych objte jest
odrbnymi normami.
Poza wymienionymi oznaczeniami, dotyczcymi przeznaczenia, rodzaju oraz
waciwoci elektrod, na opakowaniach z elektrodami znajduj si rwnie inne
wskazwki dotyczce ich waciwego uytkowania, m.in. symboliczne oznaczenia
waciwych pozycji spawania (rys. 2.4a) oraz rodzaju prdu i biegunowoci
(rys. 2.4b).
38
Rys. 2.4. Oznaczenia pozycji spawania (a) oraz rodzaju prdu i jego biegunowoci (b)
umieszczane na opakowaniach z elektrodami
39
Warto natenia prdu jest dobierana w zalenoci od rodzaju
spawanego materiau, jego gruboci, rednicy zastosowanej elektrody oraz
pozycji spawania. Podczas spawania natenie prdu powinno utrzymywa
sta, stabiln warto, ktra nie zaley od dugoci uku elektrycznego. Z tego
wzgldu zalecana jest stromo opadajca charakterystyka statyczna rda
prdu, ktra zapewnia utrzymanie staej wartoci prdu w funkcji napicia
(rys. 2.5). Im bardziej stroma charakterystyka prdowo-napiciowa rda tym
mniejsze s zmiany natenia prdu (I) przy zmieniajcej si dugoci uku
elektrycznego (powodujcej zmiany napicia U). Do spawania
w pozycjach wymuszonych dopuszcza si uycie rde o agodnie opadajcej
charakterystyce w celu regulacji natenia prdu dugoci uku.
2. Napicie uku.
Podczas spawania rcznego elektrod otulon napicie uku jest wielkoci
proporcjonaln do dugoci uku. Napicie pomidzy elektrod, a materiaem
spawanym, przed zamkniciem obwodu spawania okrelane jest jako tzw.
napicie biegu jaowego (U0), a jego warto dla wikszoci urzdze
do spawania elektrod otulon wynosi od 45-120 V. Warto napicia biegu
jaowego okrela atwo zajarzenia uku im wiksza jego warto tym
atwiej zajarzy uk. Podczas procesu spawania napicie zmniejsza si do ok.
20-40 V, a w sytuacji zwarcia uku spada do zera.
3. Dugo uku.
Dugo uku wpywa na charakter przechodzenia ciekego metalu w uku
(zwarciowy, natryskowy) oraz na prdko i efektywno procesu spawania
[5]. Jego dugo powinna wynosi okoo 0,5-1 rednicy elektrody d. Zbyt
dugi uk daje duy rozprysk i uatwia dostp powietrza do strefy uku,
co powoduje porowato spoin. Krtki uk gwarantuje uzyskanie zcza
40
o lepszych waciwociach, jednak jego nadmierne skrcenie moe
spowodowa zaulenie spoiny, a w skrajnych przypadkach przyklejenie
elektrody.
4. Prdko spawania.
Prdko spawania najczciej rozpatrywana jest jako prdko
przemieszczania si koca elektrody, szczeglnie kiedy wykonuje ona ruch
liniowy. Niekiedy jednak mona j interpretowa jako prdko wykonania
odcinka spoiny, np. jednego metra, uwzgldniajc wtedy wszystkie czasy
pomocnicze (wymiana elektrod, usuwanie ula, itp.). Prdko spawania
zaley od rodzaju prdu, jego biegunowoci i natenia, napicia uku, pozycji
spawania, prdkoci stapiania elektrody, gruboci spawanego materiau
i ksztatu zcza, dokadnoci dopasowania zcza oraz wymaganych ruchw
kocwki elektrody [1-3,5].
5. rednica elektrody.
Elektrody produkowane s w zakresie rednic: 1,6-6,0 mm i dugoci
150-450 mm [1-4, PN-M-69430:1991]. Najczciej stosowane s jednak
rednice 2,5; 3,25; 4,0; 5,0 i 6,0 mm, przy dugociach 350 i 450 mm. Dobr
odpowiedniej rednicy warunkuje przede wszystkim pozycja spawania,
grubo czonych elementw i kolejno ukadania ciegw. Prawidowo
dobrana rednica elektrody pozwala rwnie przy prawidowo dobranych
parametrach spawania, uzyska spoin o wymaganym ksztacie i wymiarach
w moliwie najkrtszym czasie. rednica elektrody otulonej
decyduje o: gstoci prdu spawania, ksztacie ciegu spoiny, gbokoci
wtopienia i moliwoci spawania w pozycjach przymusowych.
6. Pochylenie elektrody.
Pochylenie elektrody pozwala na regulacj ksztatu spoiny, gbokoci
wtopienia, szerokoci lica i wysokoci nadlewu (rys. 2.6) [1-3]. Pochylenie
elektrody w kierunku przeciwnym do kierunku spawania powoduje
zmniejszenie gbokoci wtopienia oraz wzrost wysokoci i szerokoci lica.
Natomiast pochylenie elektrody w kierunku spawania powoduje wzrost
gbokoci wtopienia oraz zmniejszenie szerokoci i wysokoci lica [1,2].
W poradnikach oraz ksikach o tematyce spawalniczej znale mona
zalecenia odnonie wartoci ktw pochylenia elektrody dla wszystkich
pozycji spawania.
41
2.4. STANOWISKO DO SPAWANIA ELEKTRODAMI
OTULONYMI
42
2.5. ZASTOSOWANIE SPAWANIA ELEKTRODAMI
OTULONYMI
43
Jak kada metoda spawania, take spawanie elektrodami otulonymi wykazuje
wady, do ktrych mona zaliczy [1-5]:
ma wydajno spawania (ok. 1-5 kg stopiwa/h), szczeglnie uciliw przy
spawaniu grubych elementw,
ma prdko spawania (ok. 0,1-0,4 m/min.),
konieczno usuwania ula i wymiany elektrod, co dodatkowo zmniejsza
wydajno procesu,
wikszy wspczynnik strat na rozprysk,
due uzalenienie jakoci spoin od umiejtnoci spawacza,
jest metod spawania z najwiksz skonnoci do powstawania niezgodnoci,
dua wraliwo na wilgo szczeglnie elektrod zasadowych,
dua ilo wydzielanych gazw i dymw spawalniczych,
stosunkowo duy koszt materiaw dodatkowych (elektrod) w porwnaniu
z innymi metodami.
2.7. CZ PRAKTYCZNA
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
W sprawozdaniu poda:
opis i schemat stanowiska,
opis elektrod stosowanych do spawania,
przebieg procesu spawania,
ocen zczy,
wnioski wasne.
44
LITERATURA
[1] KLIMPEL A., Spawanie, zgrzewanie i cicie metali. Technologie, WNT, Warszawa 1999.
[2] KLIMPEL A., Technologia spawania i cicia metali, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice
1997.
[3] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo, Tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[4] WARSZ K., Spawanie ukowe elektrod otulon, Opracowanie Instytutu Spawalnictwa w Gliwicach,
Kurs Europejskiego Inyniera Spawalnika EWE.
[5] KARPISKI S., MOSZUMASKI J., RADWAN-WIATROWSKI K.: Laboratorium z podstaw
spawalnictwa, Wyd. Politechniki Koszaliskiej, Koszalin 2001.
[6] FERENC K., Spawalnictwo, WNT, Warszawa 2007.
[7] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo, Tom 1, WNT, Warszawa, 2003.
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 2560:2010 Materiay dodatkowe do spawania. Elektrody otulone do rcznego spawania
ukowego elektrod metalow stali niestopowych i drobnoziarnistych. Klasyfikacja.
PN-M-69430:1991 Spawalnictwo. Elektrody stalowe otulone do spawania i napawania. Oglne
wymagania i badania.
45
3. SPAWANIE W OSONACH GAZOWYCH
CEL WICZENIA
3.1.1. WPROWADZENIE
46
Rys. 3.1. Schemat metody spawania GMA: 1-drut elektrodowy, 2-gaz osonowy, 3-dysza gazowa,
4-styk prdowy (kocwka prdowa), 5-uk spawalniczy, 6-krople metalu elektrody, 7-jeziorko
spawalnicze, 8-zakrzepa spoina, 9-element spawany [1]
Rys. 3.2. Schemat stanowiska do spawania metod GMA; 1-element spawany, 2-uk spawalniczy,
3-drut elektrodowy, 4-gaz osonowy (osona gazowa uku i metalu jeziorka spawalniczego), 5-uchwyt
spawalniczy MIG/MAG (palnik), 6-przewd podajcy drut elektrodowy, 7-przewd uchwytu
spawalniczego (przewd doprowadzajcy gaz osonowy, prd i ewentualnie ciecz chodzc), 8-zacisk
przewodu spawalniczego, 9-przewd spawalniczy (prdowy) przyczony do elementu spawanego,
10-rdo prdu spawania, 11-zesp chodzenia ciecz (opcja wyposaenia), 12-podajnik drutu
elektrodowego, 13-szpula z drutem elektrodowym, 14-w gazu osonowego, 15-reduktor i
przepywomierz gazu osonowego, 16-butla z gazem osonowym, 17-poczenie rda prdu
spawania z sieci elektryczn [1]
47
nateniu prdu powyej okrelonej wartoci, zwanej wartoci krytyczn, charakter
przenoszenia metalu staje si osiowy wzgldem uku (wzdu osi elektrody)
i drobnokroplowy, zwany natryskowym (rys. 3.3d). Gdy prd spawania przekroczy
drug warto krytyczn, krople metalu przenoszone s ruchem wirowym, po torze
spiralnym do jeziorka ciekego metalu (rys. 3.3e). Jest to spowodowane wysokim
nateniem prdu, powodujcym wyginanie koca drutu przez siy
elektromagnetyczne uku.
Rys. 3.3. Schemat przejcia kropel metalu do jeziorka spawalniczego przy spawaniu metod GMA:
a) zwarciowe, b) grubokroplowe osiowo, c) grubokroplowe nieosiowo, d) natryskowe, e) spiralne
48
gaz powinien zapobiega niekorzystnym reakcjom pomidzy materiaem koca drutu,
kroplami metalu oraz otoczeniem uku. Najczciej wystpujcymi gazami
aktywnymi, ktre mog powodowa problemy podczas spawania, s: tlen, azot
i wodr. Tlen i azot pochodz z otaczajcego miejsce spawania powietrza, a wodr
powstaje w wyniku rozkadu pary wodnej lub wglowodorw. Wikszo materiaw
podgrzanych w atmosferze utleniajcej tworzy tlenki, podczas gdy azot moe tworzy
nierozpuszczalne azotki z pierwiastkami bardzo aktywnymi chemicznie, np. Ti,
Ta, V, Nb.
Reakcje metalu zachodzce w jeziorku spawalniczym i wysoka temperatura
ciekego metalu mog w efekcie powodowa rozpuszczanie duych iloci wodoru lub
azotu (rys. 3.4), lecz z uwagi na ma rozpuszczalno tych gazw w stanie staym
nadmiar gazu powinien wydzieli si przed zakrzepniciem spoiwa. Jeeli pcherzyki
gazu nie wydziel si przed zakrzepniciem spoiny, to w efekcie powstan pory,
a w stalach konstrukcyjnych pknicia.
49
Rys. 3.5. Wpyw skadu osony gazowej na ksztat wtopienia [1]
50
Tabela 3.1. Klasyfikacja gazw osonowych utleniajcych i obojtnych do ukowego spawania
MIG/MAG (wg PN-EN ISO 14175:2009)
charakteryzujca
Typowe
Liczba
Grupa
zastosowanie,
Utleniajce Obojtne
uwagi
CO2 O2 Ar He
1 100
MIG
I 2 100
(obojtne)
3 Reszta2) 0-95
1 0-5 Reszta2) (sabo
2 0-5 Reszta2) utleniajce)
M1
3 0-3 Reszta2)
4 0-5 0-3 Reszta2)
1 5-25 Reszta2)
2 3-10 Reszta2)
M2
3 3-5 3-10 Reszta2)
4 5-25 3-8 Reszta2)
1 25-50 10-15 Reszta2) MAG
M3 2 10-15 Reszta2)
3 5-50 8-15 Reszta2)
1 100 (silnie
C
2 Reszta 0-30 utleniajce)
1)
Jeeli do mieszanki s dodane inne skadniki nie wyszczeglnione
w tabeli, wwczas mieszanka stanowi gaz specjalny i jest
oznaczana dodatkowo liter S. Szczegy oznaczania liter S
podano w normie
2)
Argon moe by zastpiony helem do zawartoci 95%
Przykady oznaczania:
gaz osonowy PN-EN 14175:2009 I1 (zawiera 100% Ar),
gaz osonowy PN-EN 14175:2009 I3 (zawiera np. 30% He + 70% Ar),
gaz osonowy PN-EN 14175:2009 M24 (zawiera np. 10% CO2 + 3% O2 +
87% Ar).
Gazy osonowe, ktre z uwagi na ich skad chemiczny nie zostay umieszczone
w tabeli 3.1, s oznaczone jako specjalne i otrzymuj dodatkowo liter S na pocztku
oznaczenia.
Efektywno osony uku zaley rwnie od wielu czynnikw technologicznych,
z ktrych najwaniejsze to:
51
Wydatek gazu. Zbyt may wydatek gazu niedostatecznie wypiera powietrze
z obszaru uku, za nadmierna prdko wypywu powoduje turbulencj
strumienia gazu i zasysanie powietrza do osony. W przypadku argonu
i dwutlenku wgla oraz innych mieszanek sprawdzon w praktyce zasad jest
ustalenie wydatku w iloci 1 l/min na kady milimetr wewntrznej rednicy
dyszy gazowej (zwykle ok. 12 l/min). Gazy o mniejszej gstoci,
na przykad hel i jego mieszanki z argonem, wymagaj proporcjonalnie
wikszego wydatku gazu. Stosowanie pochaniacza dymw na uchwycie
palnika wymaga zwikszenia wydatku gazu o okoo 1015%.
Natenie prdu. Zwikszenie natenia prdu spawania wymaga stosowania
wikszego wydatku gazu. Jest to zwizane ze wzrostem prnoci par
topionych metali, z dysocjacj gazw, z wiksz iloci oparw i dynamik
procesu w uku oraz wikszym jeziorkiem spawalniczym.
Pozycja spawania. Wpyw pozycji spawania naley kojarzy z gstoci gazu.
Na przykad, spawane w pozycji podolnej wymaga zwikszonego wydatku
gazu lejszego od powietrza, natomiast w pozycji pionowej w gr nie jest
to konieczne.
Rodzaje zcza. Spawanie w zewntrznych naroach (o kcie rozwartym)
zczy ktowych wymaga zwikszonego wydatku gazu, a spawanie
w wewntrznych naroach zczy jego zmniejszanie w porwnaniu
ze spawaniem zczy doczoowych paskich.
Gazy osonowe wpywaj zarwno na skad chemiczny, struktur, jak
i waciwoci mechaniczne i korozyjne stopiwa oraz spoiny. Rodzaj osony
(utleniajca, redukujca, nawglajca) i poziom jej aktywnoci chemicznej moe
w pewnym stopniu zmieni te waciwoci. Tylko osony cakowicie chemicznie
obojtne (Ar, He) nie oddziaywuj na skad i struktur topionego metalu. Aktywne
gazy osonowe wpywaj na waciwoci stopiwa przez zmian iloci zawartych
w nim pierwiastkw.
W przypadku stali niestopowych i niskostopowych gwne zagadnienie dotyczy
utleniania (wypalania) przede wszystkim Mn, Ni, Si, C tlenem, bdcym skadnikiem
mieszanki gazowej i zawartym w CO2 (w uku nastpuje dysocjacja CO2), moe
wystpi rwnie wzrost zawartoci wgla, gdy spawanie odbywa si w osonie
bogatej w CO2.
Gazy obojtne (Ar, He) doskonale chroni jeziorko spoiny, ale lepiej si spawa
przy dodatku gazw aktywnych chemicznie. Dodatek CO2, O2, NO powoduje wzrost
natenia prdu krytycznego, ale jednoczenie poprawia stabilno jarzenia si uku -
zmniejsza si rozprysk, a zwiksza wydajno spawania oraz znaczco wpywa
na obnienie kosztw spawania. Z gazw aktywnych tylko CO2 by w przeszoci
stosowany samodzielnie do spawania zczy ze stali wglowych i niektrych
niskostopowych. Jednake, z uwagi m. in. na due iloci powstajcych rozpryskw
i wypalanie skadnikw stopowych, obecnie do spawania stali stosuje si gwnie
mieszaniny gazu zawierajce ponad 80% argonu.
52
3.1.4. DRUT ELEKTRODOWY
Najczciej stosuje si druty elektrodowe o rednicy 0,8; 1,0 i 1,2 mm. Drut jest
najczciej pomiedziowany w celu zapewnienia dobrego kontaktu prdowego
z kocwk prdow (rzadziej niklowany) oraz zapobieenia korozji. Skad
chemiczny najczciej stosowanych drutw elektrodowych podano w tab. 3.2. Naley
zwrci uwag na to, e druty do spawania metod MAG zawieraj wiksz ilo, ni
spawane stale, skadnikw odtleniajcych (Si, Mn), wprowadzonych w celu
odtlenienia ciekego metalu w jeziorku spawalniczym i zapobieenia powstawaniu
porowatoci w spoinach. Przy spawaniu metod MIG stosuje si najczciej druty
elektrodowe o skadzie zblionym do spawanych materiaw. Najczciej stosuje si
dwa rodzaje drutw elektrodowych (G2Si1 i G3Si1), rnice si przede wszystkim
zawartoci krzemu i manganu.
Tabela 3.2. Symbol drutu elektrodowego do spawania metod MAG zaley od jego skadu
chemicznego (wg PN-EN ISO 14175:2009)
Rys. 3.6. Schemat przekrojw przykadowych drutw spawalniczych: a) drut peny z pokryciem
miedzianym, b) drut proszkowy cigniony, c) szew zamykany bez walcowania,
d) ciga koszulka (osona)
53
Wylot drutu elektrodowego jest odlegoci
odlego od kocaca drutu elektrodowego
do najbliszego
szego punktu kontaktu elektrycznego kocwki
ko prdowej (rys. 3.7).
3 Ma ona
wpyw na intensywno podgrzewania oporowego drutu mi midzy
dzy stykiem pr prdowym
a stapiajcym si kocem
cem elektrody. Wylot drutu dobiera sisi w zalenocici od rodzaju
i rednicy
rednicy drutu elektrodowego, natnatenia prdu
du i pozostaych parametrw spawania.
W przypadku spawania metodmetod MAG ukiem zwarciowymarciowym wynosi on najczciej
najcz
615 mm, a ukiem natryskowym 1825 18 mm. Im wiksza jest dugo wylotu drutu
elektrodowego, przy tym samym nateniu nat prdu
du spawania, tym wiksza
wi jest
wydajno stapiania drutu (wskutek wikszego
wi nagrzewania oporowego drutu). Przy
zbyt duym wylocie drutu elektrodowego obserwuje si si zakcenia stabilnoci
stabilno
jarzenia si uku (strzelanie uku), czemu towarzyszy nadmierna iloilo rozpryskw.
Rys. 3.7.
7. Wylot drutu elektrodowego i odlego
odlego midzy kocwk prdow, a elementem
element
spawany 1- dysza gazowa, 2-kocwka prdowa [2]
spawanym;
Natenie prdu
du spawania decyduje o wydajnoci ci stapiania elektrody oraz ksztacie
i gbokocici wtopienia. Spawanie pr prdem staym z biegunowoci ci ujemn
w osonie gazw obojtnych
tnych, czy aktywnych chemicznie, bez wzgldu na natenie
nat
prdu
du powoduje nieosiowe i grubokroplowe przenoszenie metalu przez jarz jarz si uk
jarzcy
elektryczny, z tego wzgldu przy metodzie GMA stosuje si si biegunowo dodatni
(tj. podczenie
czenie uchwytu spawalniczego do + rda prdu). W przypadku
rzypadku maego
natenia prdu (przejcie
cie kropel zwarciowe lub grubokroplowe), przetopienie ma
cie
ksztat owalny, a przy nateniu
nat prdu powyej krytycznego, gdy przejcie
cie kropel jest
natryskowe, przetopienie ma miejscowe zagbienie.
zag Natenie prdu
du dobier
dobiera si, przy
danej rednicy drutu, w zalenoci
zale od gruboci spoiny, a wicc od materiau
spawanego. Zazwyczaj spawa si si maksymalnie duym nateniem prdu, du, gdy
gdy przez
to wzrasta wydajno spawania. Zwikszenie
Zwi natenia prdu
du powoduje zwi zwikszenie
gbokoci wtopienia oraz szerokoci
szeroko spoiny, a take uzyskuje si wysze lico spoiny
(rys. 3.8).
54
Rys. 3.8. Wpyw wielkoci natenia prdu spawania na gboko wtopienia [2]
Napicie uku zaley od rodzaju stosowanej osony gazowej. Wzrost napicia uku
wpywa na zwikszenie szerokoci ciegu spoiny i zmniejszenie gbokoci wtopienia
(rys. 3.10). Zbyt due napicie uku prowadzi do powstawania rozprysku, porowatoci
i podtopie lica spoiny. Zbyt mae napicie uku natomiast powoduje, e spoiny
s porowate i pojawiaj si nacieki na licu. Poprawny dobr napicia zaley od wielu
czynnikw, m.in.: rodzaju i natenia prdu spawania, skadu gazu osonowego,
55
rodzaju i rednicy
rednicy elektrody, skadu spawanego materiau, ggruboci zcza
cza i rodzaju
spoiny oraz od pozycji spawania. NaleyNale pamita, ee obszar optymalnych
parametrw jest stosunkowo wski,
w a zwikszajc natenie prdudu nale
naley nieco
zwikszy napicie uku.
56
Rys. 3.11. Wpyw kta pochylenia drutu elektrodowego na ksztat wtopienia [2]
3.1.10. CZ PRAKTYCZNA
57
3. Wykonanie zczy doczoowych i pachwinowych.
4. Omwienie powstaych pocze.
5. Dyskusje na temat zastosowania metody.
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
W sprawozdaniu poda:
schemat stanowiska,
parametry technologiczne spawania (rodzaj i ilo gazu, natenie prdu
spawania, napicie uku, prdko spawania, rodzaj drutu elektrodowego,
ocena wygldu spoin i napoin,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo, Tom 1 i 2, WNT, Warszawa 2003, 2005.
[2] BAUM L., FICHTER V., Der Schutzgasschweier, Teil II: MIG-/MAG- Schweien, DVS, Band 12,
Dsseldorf 1999.
WYKAZ NORM
58
3.2. SPAWANIE UKOWE ELEKTROD NIETOPLIW
W GAZACH OCHRONNYCH
CEL WICZENIA
3.2.1. WPROWADZENIE
Spawanie ukowe elektrod nietopliw w osonie gazw TIG (ang. Tungsten Inert
Gas), to metoda pozwalajca uzyska wysok jako pocze oraz umoliwiajca
czenie prawie wszystkich metali i ich stopw. W procesie spawania metod TIG
(rys. 3.12) ciepo wytworzone zostaje w uku elektrycznym, jarzcym si pomidzy
elektrod wolframow, a materiaem spawanym, powodujc stapianie brzegw
czonych elementw i spoiwa. Spawanie przebiega w osonie gazu obojtnego
(argon, hel lub ich mieszanek), moliwe jest rwnie spawanie w mieszance
redukujcej argonu z wodorem (spawanie stali austenitycznych). Elektroda
wolframowa nie topi si w trakcie spawania. Rowek spawalniczy jest zatem
wypeniany stapianym materiaem dodatkowym (w postaci prta lub drutu). Spoiny
s czyste i maj dobre wasnoci mechaniczne.
59
Metod TIG mona spawa we wszystkich pozycjach przestrzennych w sposb
rczny, zmechanizowany, pautomatyczny lub automatyczny. Pomimo, i zakres
gruboci spawanych materiaw metod TIG jest bardzo szeroki (od gruboci
mniejszych ni 1mm do kilkudziesiciu milimetrw), to w praktyce uywa si jej
do czenia elementw o grubociach do kilku milimetrw. Natomiast w przypadku
elementw grubociennych, spawania metod TIG uywa si zwykle do wykonania
ciegw graniowych, nastpnie wypeniajc rowek bardziej wydajnymi metodami
spawalniczymi.
Rys. 3.13. Charakterystyka zewntrzna rde energii do spawania metod TIG [2]
(L1 i L2 dugoci uku przy zmianie odlegoci midzy elektrod wolframow, a materiaem
podstawowym)
60
Rys. 3.14. Uchwyt spawalniczy do spawania rcznego metod TIG [3]:
1 elektroda wolframowa, 2 dysza formujca strumie gazu, 3 dopyw gazu, 4 dopyw wody,
5 uszczelka, 6 uska zaciskajca elektrod, 7 uszczelki, 8 przycisk sterujcy
61
Rys. 3.15. Dziaanie impulsw jonizatora [4]
Rys. 3.16. Ksztat koca elektrody z czystego wolframu (a) i tzw. torowanej
(b) przy spawaniu metod TIG prdem staym z biegunowoci ujemn [5]
62
W przypadku stosowania elektrod z czystego wolframu moliwe jest tworzenia si
pkolistego zakoczenia elektrody, co powoduje powstawanie uku w ksztacie
wachlarza, a to utrudnia przetopienie grani spoiny. Natomiast, gdy elektrody zawieraj
dodatki tlenkowe, wwczas uk jest bardziej skoncentrowany (rys. 3.16).
Proces spawania wikszoci materiaw konstrukcyjnych jest prowadzony przy
zastosowaniu prdu staego. Moliwe jest podczenie elektrody nietopliwej
do bieguna ujemnego, jak i dodatniego. Naley jednak pamita, e biegunowo
prdu ma istotny wpyw na wydzielajc si ilo ciepa (rys. 3.17), a to ma wpyw
na gboko wtopienia oraz szybko zuycia elektrody (rys. 3.18).
Rys. 3.18. Przykady ksztatw kocwki elektrody przy spawaniu metod TIG [6]:
a przy biegunowoci ujemnej, b przy biegunowoci dodatniej, c dla prdu przemiennego
63
o trudnotopliwej warstwie tlenkw (aluminium, magnez). Jednak spawanie prdem
o biegunowoci dodatniej powoduje przecienie prdowe elektrody, co prowadzi
do nadtopienia jej kocwki i szybkiego zuycia.
Rys. 3.19. Wpyw biegunowoci prdu staego podczas spawania metod TIG na ilo ciepa Q
wydzielajcego si w materiale podstawowym i elektrodzie wolframowej: a przy biegunowoci
ujemnej, b przy biegunowoci dodatniej, c dla prdu przemiennego [2]
64
Rys. 3.20. Wykres staej skadowej prdu przemiennego w metodzie TIG [3]:
1 wykres symetrycznej sinusoidy prdowej, 2 sinusoida prdowa przesunita
na skutek prostowania prdu w uku spawalniczym
65
3.2.4. MATERIAY DODATKOWE
W metodzie TIG jako gazy osonowe stosuje si argon, hel i ich mieszaniny.
Do spawania stali austenitycznych i stopw niklu moliwe jest zastosowanie
mieszanki argonu i wodoru. Gaz osonowy podczas inicjacji uku jest jonizowany
i dziaa jak przewodnik dla elektronw. Wpywa take na stabilno jarzenia si uku
podczas spawania oraz zapewnia on oson strefy spawania przed szkodliwym
dziaaniem powietrza.
Argon jest najczciej stosowanym w kraju, obojtnym gazem osonowym.
Zapewnia atwe zajarzenie si i stabilno uku. Dobrze chroni on stref spawania,
a jego zuycie jest mniejsze ni helu (jest od niego 10-krotnie ciszy). Umoliwia
rwnie czyszczenie katodowe podczas spawania aluminium i magnezu.
Hel charakteryzuje si wikszym potencjaem jonizacji ni argon, co utrudnia
zajarzanie uku, ale jednoczenie zwiksza jego moc ciepln wskutek wikszego
napicia uku (korzystne podczas czenia grubych elementw, materiaw o duym
przewodnictwie cieplnym oraz spawania z duymi prdkociami). Jednak uk jarzcy
si w helu jest mniej stabilny, ze wzgldu na to, e ma ma gsto (jest lejszy
od powietrza) jego zuycie jest wiksze ni argonu. Ponadto jest gazem droszym ni
argon.
Mieszanina argonu i helu pozwala na uzyskanie duej gbokoci wtopienia oraz
stabilnego i elastycznego uku. Mieszanina argonu i wodoru uywana jest jedynie
podczas czenia stali nierdzewnych i stopw na bazie niklu. Najczciej stosuje si
j do spawania cienkociennych rur ze stali nierdzewnych. Dodatek wodoru powoduje
wzrost napicia uku, pozwala na spawanie z wikszymi prdkociami oraz zmniejsza
utlenienie spoiny na skutek redukujcego dziaania wodoru.
Metod TIG spawa mona bez spoiwa, jednak wikszo zczy wykonuje si
z uyciem materiau dodatkowego. Podczas spawania rcznego uywa si prtw,
natomiast w przypadku spawania zmechanizowanego spoiwo podaje si w postaci
drutu. rednica i dugo spoiw s ujte w normie PN-EN ISO 544:2008, wg niej
prty maj rednic od 0,6 do 8,0 mm, natomiast druty od 0,5 do 4,0 mm. Dugo
prtw wynosi od 500 do 1000 mm, ale wikszo ma dugo 1000 mm. Prty
krtsze maj przewanie mniejsz rednic i s stosowane do spawania cieszych
blach.
66
Rys. 3.21. Zalecane sposoby przygotowania brzegw zczy doczoowych blach
stalowych do spawania metod TIG [5]
Spawanie metod TIG zapewnia bardzo wysok jako spoin. Stosuje si j przede
wszystkim do spawania metali nieelaznych (aluminium, mied, tytan) oraz stali
wysokostopowych. Ma swoje zastosowania take do spawania stali konstrukcyjnych
niestopowych i niskostopowych w przypadku koniecznoci zapewnienia dokadnego
wtopienia, np. warstwy graniowej w spoinach wielowarstwowych lub w bardzo
odpowiedzialnych spoinach.
Blachy aluminiowe o gruboci do 6 mm zaleca si spawa jednowarstwowo.
Uchwyt powinien by pochylony pod ktem ok. 70, natomiast spoiwo pod ktem ok.
35 (rys. 3.22a). Prowadzenie uchwytu spawalniczego (palnika) odbywa si ruchem
prostoliniowym, spoiwo za podaje si ruchem krokowym, kropla po kropli. Spoiwo,
po wycofaniu, powinno znajdowa si w strefie ochronnej gazu osonowego, ale ju
poza zasigiem najwikszej temperatury uku.
Technika spawania blach o gruboci powyej 6 mm jest trudniejsza, przede
wszystkim spawa si je wielowarstwowo. Stosuje si te wiksze natenia prdu,
co prowadzi do wikszego podmuchu uku i zwikszenia jeziorka ciekego metalu.
Spoiwo podawane jest pod mniejszym ktem, ok. 10, i stapia si w sposb cigy
(rys. 3.22b). Postpuje si tak, aby nie zaburza uku i nie powodowa rozprysku
kpieli metalowej.
W obydwu przypadkach stosuje si prd przemienny.
Rys. 3.22. Schemat spawania aluminium metod TIG [3]: a blachy cienkie, b blachy grube
67
Mied mona spawa przy uyciu prdu przemiennego w przypadku materiaw
o gruboci do 1 mm, co powoduje zmniejszenie prdkoci spawania i uatwia kontrol
procesu. Natomiast blachy o gruboci powyej 1 mm spawane s przy uyciu prdu
staego o biegunowoci ujemnej. Uatwieniem podczas spawania s podkadki
grafitowe, ktre ksztatuj gra spoiny. Prowadzenie palnika i dodawanie spoiwa
odbywa si podobnie jak w przypadku spawania aluminium. Miedziane blachy
o gruboci do 4 mm spawa si technik w lewo, natomiast powyej 4 mm technik
w prawo. Elementy o gruboci powyej 8 mm spawa si odcinkami, w dwu lub
wielu warstwach, przy czym warstwa pierwsza powinna by moliwie najgrubsza.
W innym przypadku moliwe jest pkanie spoin.
Stale chromowo-niklowe spawane metod TIG wykazuj bardzo dobr jako
poczenia, pozbawione s wtrce niemetalicznych oraz charakteryzuj si wysok
jednorodnoci, co skutkuje dobr odpornoci na korozj. Podobnie jak przy
spawaniu miedzi stosuje si prd przemienny dla elementw o gruboci do 1mm oraz
prd stay o biegunowoci ujemnej dla blach o gruboci powyej 1 mm. Elementy
o gruboci powyej 8 mm spawa si wielowarstwowo, przy czym nastpn warstw
ukada si po cakowitym wystygniciu uprzednio wykonanej spoiny.
3.2.7. CZ PRAKTYCZNA
68
5. Omwienie powstaego poczenia.
6. Porwnanie spoin wykonanych metod "w lewo" i "w prawo".
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
LITERATURA
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 544:2008 Materiay dodatkowe do spawania - Warunki techniczne dostawy spoiw
do spawania - Typ wyrobu, wymiary, tolerancje i znakowanie.
69
4. SPAWANIE UKIEM KRYTYM
CEL WICZENIA
4.1. WPROWADZENIE
Rys. 4.1. Zasada spawania ukiem krytym [1]: 1-topnik w zasobniku, 2 drut elektrodowy,
3 styk prdowy, 4 uk spawalniczy, 5 komora uku, 6 warstwa topnika, 7 jeziorko
spawalnicze, 8 cieky uel, 9 spoina, 10 zakrzepy uel, 11 rdo prdu,
12 przedmiot spawany
70
napicia uku i prdkoci spawania, metal spoiny pozostaje w stanie pynnym od kilku
do kilkudziesiciu sekund. W tym wyduonym czasie krzepnicia jeziorka
spawalniczego, w porwnaniu z innymi metodami spawania, zachodzi w nim szereg
procesw fizyko-chemicznych, w wyniku ktrych spoina uzyskuje okrelony ksztat,
skad chemiczny i wasnoci mechaniczne. Topnik, ktry nie zosta stopiony
w procesie spawania, jest zbierany i ponownie wykorzystany. Spawanie ukiem
krytym jest metod spawania elektrycznego o automatycznym najczciej przebiegu
procesu, przy czym zmechanizowane jest cige podawanie drutu elektrodowego,
przemieszczanie uku wzdu krawdzi czonych elementw oraz zasypywanie
topnika w miejscu spawania. Proces pautomatyczny nie jest praktycznie obecnie
stosowany, gwnie ze wzgldu na: brak moliwoci dokadnego rcznego
prowadzenia przez spawacza drutu elektrodowego w rowku spawalniczym, utrudnion
obserwacj procesu spawania oraz trudnoci w manewrowaniu uchwytem
ze zbiornikiem topnika. Spawanie ukiem krytym jest gwnie prowadzone w pozycji
podolnej i nabocznej, ze wzgldu na zsypywanie si topnika oraz trudnoci
z utrzymaniem ciekego metalu jeziorka spawalniczego w pozycjach przymusowych.
Metoda spawania ukiem krytym charakteryzuje si:
du wydajnoci spawania, wynikajc z moliwoci stosowania wysokich
energii uku (wydajno jest 3-6 razy wiksza ni przy spawaniu elektrodami
otulonymi),
dobr sprawnoci procesu, w ktrym a 45% energii zuywanej jest
na utworzenie spoiny (przy spawaniu elektrodami otulonymi tylko 10%),
dobr i powtarzaln jakoci zczy, ze wzgldu na skuteczn ochron
ciekego metalu przed dostpem tlenu i azotu z powietrza,
brakiem rozpryskw i gadkim licem spoiny,
popraw warunkw pracy (uk jest niewidoczny, maa ilo wydzielanych
gazw).
Spawanie ukiem krytym stosuje si:
do wykonywania spoin czoowych i pachwinowych w pozycji podolnej,
nabocznej, a niekiedy naciennej,
do wykonywania dugich spoin wzdunych, o dugoci ponad 500 mm oraz
spoin obwodowych o rednicy ponad 150 mm i o gruboci najczciej
5100 mm,
w budowie kotw, zbiornikw, korpusw maszyn, mostw, okrtw,
konstrukcji przemysowych i w produkcji rur spawanych o duej rednicy,
gwnie do spawania stali konstrukcyjnych niskowglowych, niskostopowych
i wysokostopowych, rzadziej do spawania niklu, tytanu, miedzi i aluminium
oraz ich stopw,
oprcz spawania metoda ta jest czsto uywana do napawania.
71
4.2. STANOWISKO DO SPAWANIA UKIEM KRYTYM
W skad stanowiska do spawania ukiem krytym wchodzi rdo prdu staego lub
przemiennego, najczciej o paskiej charakterystyce statycznej, zapewniajcej
samoregulacj dugoci uku oraz automat spawalniczy (rys. 4.2, 4.3). Automat
spawalniczy (rys. 4.3) skada si z gowicy zawieszonej na ramieniu utwierdzonym na
pionowym supie usytuowanym na wzku jezdnym . Po prawej stronie ramienia jest
umieszczony pulpit sterowniczy ze wskanikami pomiarowymi, a po lewej zbiornik
topnika.
Rys. 4.2. Schemat urzdzenia do spawania ukiem krytym [1]: 1- rdo prdu spawania,
2 ukad sterowania, 3 przyrzdy pomiarowe, 4 bben z drutem, 5 podajnik drutu, 6 styk
prdowy, 7 zsypnik topnika, 8 przewody prdowe, 9 zbiornik topnika, 10 zbierak topnika
72
Jednym z waniejszych podzespow automatu jest gowica, ktrej zadaniem jest
prostowanie i podawanie drutu elektrodowego do strefy uku i doprowadzenie prdu.
Przedstawiony na rys. 4.3 automat przeznaczony jest do wykonywania pocze
wzdunych, w ktrych przemieszczanie gowicy wzdu zcza zapewnia tzw.
traktor spawalniczy przesuwajcy si po spawanym elemencie. W innych
rozwizaniach gowica spawalnicza zamocowana jest na supowym wysigniku
przejezdnym lub w przypadku wykonywania pocze obwodowych staym (np.
spawanie dennic zbiornikw).
73
Tab. 4.1. Rodzaje topnikw do spawania ukiem krytym wg PN-EN 760:1998
74
Tab. 4.2. Zestawy drut + topnik do spawania ukiem krytym stali [1]
75
stokowym ksztacie uku powoduje zwikszenie powierzchni jego oddziaywania
na spawany materia, a przez to stapia si wicej topnika, zwiksza si szeroko lica
spoiny, zmniejsza si gboko wtopienia oraz wysoko nadlewu (rys. 4.5).
Prdko spawania ukiem krytym moe dochodzi do 200 m/h, ale przewanie
mieci si w przedziale 20 60 m/h. Zwikszenie prdkoci spawania powoduje,
e maleje gboko wtopienia i szeroko spoiny a nieznacznie zwiksza si
wysoko nadlewu lica.
Rodzaj prdu i biegunowo drutu elektrodowego maj duy wpyw na stabilno
uku oraz na ksztat spoiny. Spawajc prdem staym, z podczonym do elektrody
biegunem dodatnim, otrzymuje si wiksz gboko wtopienia i mniejsz szeroko
oraz wysoko nadlewu ni podczas podczenia elektrody do bieguna ujemnego.
W przypadku spawania prdem przemiennym wymienione powyej wielkoci
s porednie.
rednica drutu elektrodowego jest dobierana w zalenoci od gruboci spawanych
elementw. W praktyce przemysowej najczciej s stosowane druty o rednicy
de 2,55,0 mm . Krtki wylot drutu elektrodowego Lw (okrelony na podstawie
zalenoci 4.1) pozwala na stosowanie duych gstoci prdu spawania, co umoliwia
uzyskanie duej wydajnoci stapiania.
Lw = (8-15)de (4.1)
Ustawienie drutu wzgldem zcza najczciej jest prostopadle. Jeeli jednak drut
jest pochylony w kierunku spawania to cieky metal i uel podpywa pod uk,
powodujc zmniejszenie gbokoci wtopienia i zwikszenie szerokoci lica.
Pochylenie drutu elektrodowego w kierunku przeciwnym zwiksza lico i gboko
wtopienia.
Grubo warstwy topnika, wynoszca rednio 2/3 dugoci wolnego koca drutu
elektrodowego, zaley przede wszystkim od natenia prdu spawania i wpywa
na ksztat lica. Zbyt gruba warstwa topnika powoduje duy nacisk na cieky metal
jeziorka spawalniczego, utrudniajc odgazowanie spoiny. Moe to prowadzi
do porowatoci spoin, co uwidacznia si w postaci wgbie w licu spoiny.
Wpyw skadu i wielkoci ziarna topnika na gboko wtopienia jest stosunkowo
may. W miar wzrostu wielkoci ziarna topnika zmniejsza si jego gsto nasypowa,
co powoduje zmniejszenie gbokoci wtopienia i zwikszenie szerokoci spoiny.
Ziarnisto topnikw do spawania ukiem krytym mieci si przewanie w przedziale
0,3-2,5 mm. Topniki przed spawaniem naley suszy przez 2 godziny w temperaturze
200-250 C (topniki topione) i 275-375 C (topniki aglomerowane).
76
4.5. TECHNOLOGIA SPAWANIA UKIEM KRYTYM
Rys. 4.6. Sposoby zabezpieczania grani przed wyciekaniem stopiwa z rowka spawalniczego [4, 5]:
a, b, c podkadki miedziane, d podkadka stalowa, e, f podkadka topnikowa,
g gra podpawana rcznie, h elastyczna tama zabezpieczajca, i podkadka ceramiczna
77
W przypadku spawania ukiem krytym zajarzanie uku odbywa si poprzez tzw.
potarcie. Drut elektrodowy przed rozpoczciem spawania jest dosuwany
do zetknicia z elementem spawanym lub pytk wybiegow, a po zaczeniu prdu
spawania nastpuje podawanie drutu z jednoczesnym przesuwem gowicy w kierunku
spawania, co uatwia zajarzenie uku.
Spawanie ukiem krytym jest stosowane do wykonywania nastpujcych spoin:
jednostronne na blachach nieukosowanych,
jednostronne na blachach ukosowanych (V, U),
dwustronne na blachach nieukosowanych,
dwustronne na blachach ukosowanych (X, 2U),
pachwinowych.
Zalecane ksztaty i wymiary rowkw spawalniczych zczy doczoowych
uzalenione od gruboci materiau s podane w normie PN-EN ISO 9692-2:2002.
Zwikszenie wydajnoci spawania ukiem krytym uzyskiwane jest ostatnio coraz
czciej poprzez zastosowanie spawania dwoma lub kilkoma drutami elektrodowymi.
Najczciej stosowane jest spawanie dwoma lub trzema ukami, ktre moe by
realizowane z oddzielnymi jeziorkami ciekego metalu (rys. 4.7a) lub z jednym
wsplnym (rys. 4.7b). W przypadku spawania dwuukowego pierwszy drut
elektrodowy zapewnia odpowiednio gbokie wtopienie, a drugi wypenia i formuje
lico spoiny.
Rys. 4.7. Zasada spawania dwoma ukami [6]: a z oddzielnymi jeziorkami spawalniczymi,
b z jednym wsplnym jeziorkiem; 1 materia rodzimy, 2, 3 druty elektrodowe, 4 topnik,
5, 6 uk spawalniczy, 7 cieky metal jeziorka, 8 cieky uel, 9 spoina, 10 zakrzepy uel,
L odlego midzy elektrodami
78
4.6. CZ PRAKTYCZNA
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
W sprawozdaniu poda:
schemat stanowiska,
parametry technologiczne spawania (rodzaj topnika, natenie prdu, napicie
uku, prdko spawania),
ocen wygldu spoin i napoin,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera, Spawalnictwo, Tom II, WNT, Warszawa 2005.
[2] PILARCZYK J., Spawanie i napawanie elektryczne metali, Wydawnictwo lsk, Katowice 1996.
[3] KLIMPEL A., Technologia spawania i cicia stali, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice 1996.
[4] KACZMAR W., Technologia maszyn, Spawalnictwo, Skrypt PWr, 1979.
[5] KUNA J., wiczenia laboratoryjne z budowy maszyn cz III spawalnictwo, Skrypt PWr.
[6] MAZUR M., Podstawy Spawalnictwa, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice 1999.
WYKAZ NORM
79
5. ZGRZEWANIE ELEKTRYCZNE OPOROWE
CEL WICZENIA
5.1. WPROWADZENIE
gdzie:
Q ilo ciepa [J],
I(t) natenie prdu zgrzewania [A],
R (t) oporno strefy zgrzewania [],
tk czas przepywu prdu zgrzewania [s].
80
Rys. 5.1. Schemat zgrzewania oporowego punktowego, z zaznaczonymi skadnikami opornoci
strefy zgrzewania; F docisk zgrzewania; I natenie prdu zgrzewania; R1 i R2 opornoci
materiaw zgrzewanych; Rs oporno styku zgrzewanych materiaw;
Rs (M-E) oporno styku elektroda zgrzewany materia; E elektroda zgrzewarki;
T transformator zgrzewarki (rdo prdu)
81
skurczowej i ustala ostateczn budow zgrzeiny. Programy rozszerzone zawierajce
moliwo zmian wielkoci w przedziaach FDP, FDK, Ip, Ii, Ioc, umoliwiaj
czenie materiaw o zwikszonej wraliwoci na proces zgrzewania.
Rys. 5.2. Program zgrzewania punktowego. Linie pogrubione przedstawiaj prosty program
zgrzewania, a linie przerywane przedstawiaj programy rozszerzone; F sia docisku, I natenie prdu
zgrzewania, cDP czas docisku pocztkowego, cPP czas przepywu prdu zgrzewania, cDK czas
docisku kocowego, cOC czas obrbki cieplnej, FDP i FDK sia docisku pocztkowego i kocowego,
Ip, Ii i Ioc prd podgrzewania, impulsowy i obrbki cieplnej
b)
Rys. 5.3. Makrostruktura (a) oraz wymiary zgrzeiny czcej blachy stalowe, utworzonej
w procesie zgrzewania elektrycznego punktowego (b); de rednica zgrzeiny;
g grubo zgrzewanego materiau; H wysoko jdra zgrzeiny;
h1 odstp midzy elementami; h2 gboko wgniotu od elektrod
82
Charakterystyczny w budowie zgrzeiny (rys. 5.3a) jest promieniowy ukad
krysztaw ukierunkowanych podczas krystalizacji zgrzeiny i zgodnych z kierunkiem
odprowadzania ciepa przez elektrody zgrzewarki. W zgrzeinie wystpuje strefa
transkrystalizacji, najpniej krzepnca rodkowa cz zgrzeiny, mogca zawiera
zanieczyszczenia, w obecnoci ktrych strefa transkrystalizacji staje si najsabszym
miejscem zgrzeiny. Wymiarem charakterystycznym zgrzeiny punktowej jest jej
rednica dz, ktrej wielko dobiera si z zalenoci (2).
dz = 5 (5.2)
gdzie:
dz rednica zgrzeiny [mm],
g grubo materiau [mm].
83
Rys. 5.4. Schemat i wybrane odmiany zgrzewania liniowego; E elektrody zgrzewarki,
bz blachy zgrzewane, z- zgrzeina, T transformator zgrzewarki,
F sia docisku, I natenie prdu zgrzewania
84
zgrzewania pozwala uzyskiwa poczenia liniowe, w ktrych poszczeglne zgrzeiny
mog znajdowa si w okrelonej odlegoci od siebie (nie dotyczy to zgrzewania
liniowego cigego), speniajc zoone wymagania projektantw konstrukcji,
co przyczynia si do zwikszenia obszaru zastosowa tej metody w technikach
wytwarzania. Due prdkoci zgrzewania (wynoszce od okoo 3 do okoo 12 m/min
odpowiednio dla blach o gruboci 2 i 0,25 mm) oraz moliwo czenia blach
pokrytych powokami ochronnymi, przyczyniaj si ponadto do uznania zgrzewania
liniowego jako jednego z najekonomiczniejszych procesw czenia konstrukcji.
czenie doczoowo takich elementw jak prty, rury, tamy czy rnego typu
ksztatowniki moliwe jest metod zgrzewania doczoowego zwarciowego lub
doczoowego iskrowego. Proces czenia doczoowego zwarciowego polega
na dociniciu do siebie powierzchni czoowych elementw, a nastpnie nagrzaniu
strefy styku przepywajcym prdem (rys. 5.5). Zwikszona oporno, wystpujca
w doczoowym styku elementw, pozwala w strefie styku uzyska najwysza
temperatur. Uzyskanie wymaganej temperatury (0,8-0,9 bezwzgldnej temperatury
topnienia czonych metali), przy dziaaniu osiowego docisku, pozwala poczy
trwale elementy, ktrym w miejscu poczenia towarzyszy charakterystyczne
spczenie.
Rys. 5.5. Schemat zgrzewania doczoowego zwarciowego; rozpoczcie procesu zgrzewania (a),
zakoczenie procesu zgrzewania (b); F sia docisku, I prd zgrzewania, T transformator zgrzewarki,
a elementy zgrzewane, W wysunicie elementw ze szczk mocujcych, S naddatek na spczenie
elementw, sz/s szczka mocujca staa, sz/r szczka mocujca ruchoma
85
Uzyskanie powtarzalnego skrcenia elementw (o naddatek na spczanie S)
wymaga wyczania prdu nagrzewania po przesuniciu si ruchomej szczki
zgrzewarki o ustalon nastawn wielko. Przebieg zmian parametrw zgrzewania
zwarciowego przedstawiono na rys. 5.6. Parametry wpywajce na jako
uzyskiwanego poczenia to: natenie prdu zgrzewania i czas jego przepywu,
osiowa sia docisku, naddatek na spczenie oraz w przypadku zgrzewania rnicych
si opornoci materiaw, dugo wysunicia poszczeglnych elementw czonych
ze szczk mocujcych.
Rys. 5.6. Zmiana parametrw, natenia prdu I, siy docisku F oraz skrcenie elementw Se
(w programie prostym linia ciga, a w rozszerzonym linia przerywana)
w czasie zgrzewania doczoowego zwarciowego FDK sia docisku kocowego
86
Rys. 5.7. Charakterystyczne wyiskrzanie w procesie zgrzewania iskrowego: a elementy zgrzewane,
nw naddatek na wyiskrzanie, S naddatek na spczanie, T transformator zgrzewarki,
I prd zgrzewania
Rys. 5.8. Przebieg zmiany parametrw procesu i skrcenia elementw w czasie zgrzewania iskrowego
(z wyiskrzaniem cigym); F sia docisku, I natenie prdu, se skrcenie elementw
87
5.5. ZGRZEWANIE GARBOWE
Rys. 5.9. Poczenia garbowe (I) oraz przykadowe sposoby przygotowania do zgrzewania elementw
z blach, sworzni, kokw i prtw (II): E elektrody zgrzewarki, F sia docisku,
a, b elementy zgrzewane
88
moliwo przenoszenia przez garby, w czasie docisku wstpnego, wartoci
ustalonego nacisku jako parametru zgrzewania oraz rwnowagi cieplnej strefy
nagrzewania dla uzyskania poprawnego poczenia.
Podobnie jak przy zgrzewaniu punktowym, podstawowe parametry zgrzewania
garbowego to natenie prdu i czas jego przepywu oraz sia docisku. Przy doborze
parametrw uwzgldnia si liczb jednoczenie zgrzewanych garbw oraz zaleca si
stopniowe narastanie prdu zgrzewania, do ustalonej wartoci, dla rwnomiernego
nagrzewania garbw i uzyskanie wysokiej jakoci poczenia (rys. 5.10).
Rys. 5.10. Program zgrzewania garbowego z narastaniem prdu; I natenie prdu zgrzewania,
F sia docisku, cnI czas narastania prdu, tz czas zgrzewania, cDP czas docisku pocztkowego,
cDK czas docisku kocowego, FDP i FDK- sia docisku pocztkowego i kocowego
89
przydatnych do oblicze wytrzymaociowych, ale pozwalaj one szybko oceni
jako uzyskiwanych pocze. Nale do nich prby:
zginania (prtw, rur i blach),
odrywania zgrzein punktowych wzdu linii czenia okrelana jako prba
wyuskiwania, zgrzein liniowych wzdu i prostopadle do osi zgrzein,
(rys. 5.11a,b) oraz zgrzein w zczu krzyowym drutw
skrcania zgrzeiny punktowej poczonych blach w zczu zakadkowym
(rys. 5.11c), czy drutw w zczu krzyowym.
Rys. 5.11. Prby technologiczne. Schemat prby odrywania zgrzein punktowych i liniowych (a, b)
oraz prba skrcania zgrzeiny punktowej w zczu zakadkowym (c)
5.7. CZ PRAKTYCZNA
1) Zgrzewanie doczoowo-zwarciowe
Dobra parametry zgrzewania i wykona poczenia prtw stal - stal, aluminium
aluminium i mied mied. Oceni poczenia wizualnie oraz przeprowadzi
prb zginania pocze. Omwi uzyskane wyniki.
2) Zgrzewanie punktowe
Wykona kilka pocze zgrzewanych punktowo blach stalowych przy kolejno
narastajcym nateniu prdu zgrzewania. Dokona rejestracji parametrw procesu
zgrzewania. Oceni poczenia wizualnie oraz przeprowadzi prb odrywania
(wyuskiwania) wzdu osi zgrzein oraz prb skrcania pocze. Omwi
uzyskane wyniki.
3) Zgrzewanie liniowe
90
Wykona poczenie liniowe o okrelonej podziace zgrzein oraz poczenie
szczelne. Wykona poczenia przy rnych prdkociach zgrzewania i dokona
oceny pocze.
4) Zgrzewanie garbowe
Wykona poczenie garbowe blach stalowych rnicych si gruboci oraz
poczenie nakrtki stalowej posiadajcej garby z blach stalow. Oceni
wizualnie poczenie, a nastpnie przeprowadzi prb niszczc zcza garbowe.
Omwi uzyskane wyniki.
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik inyniera. Spawalnictwo, tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[2] PAPKALA H., Zgrzewanie oporowe metali, Wydawnictwo KaBe, Krosno 2003.
[3] KLIMPEL A., Spawanie, zgrzewanie i cicie metali, WNT , Warszawa 1999.
WYKAZ NORM
91
6. ZGRZEWANIE TARCIOWE
CEL WICZENIA
6.1. WPROWADZENIE
a)
b)
c)
Rys. 6.1. Przebieg procesu zgrzewania tarciowego; a) nadanie elementowi A prdkoci obrotowej n,
b) docinicie elementw powierzchniami czoowymi, c) zwikszenie docisku po zatrzymaniu obrotw
92
W procesie konwencjonalnego zgrzewania tarciowego mona wyrni dwie
podstawowe fazy: tarcia (tt), w ktrej elementy s dociskane si tarcia Pt, oraz
spczania (ts), w ktrej elementy s dociskane si spczania Ps, co przedstawiono
na rys. 6.2. Wykres uwidacznia przebieg poszczeglnych parametrw w wybranym
etapie procesu. Faza tarcia ma kluczowe znaczenie przy uplastycznieniu powierzchni.
W pocztkowym okresie wystpienia zjawiska tarcia wydziela si nieznaczna ilo
ciepa, ktra prowadzi do powstania nieregularnych mostkw sczepnych. Nadana
prdko obrotowa n powoduje regularne ich rozrywanie, czemu towarzyszy
wyrywanie czstek materiau oraz zacieranie nierwnoci powierzchniowych. Tym
sposobem adhezja rozprzestrzenia si na cay obszar styku, a jej rozszerzenie
powoduje wzrost temperatury wierzchniej warstwy materiau. Wskutek tego dochodzi
do wystpienia procesu pezania i dyfuzji obu materiaw, znajdujcych si
w odlegoci parametru sieci. Sczepienia metaliczne obejmuj ca powierzchni
tarcia, temperatura wzrasta do wartoci bliskiej temperaturze topienia elementu, tym
samym zwikszajc uplastycznienie. Etap koczy si zatrzymaniem obracajcego si
elementu th. Uplastyczniony materia, w wyniku zadanego docisku tarcia, zostaje
przemieszczany do tworzcej si wypywki wraz ze wszelkimi powierzchniowymi
zanieczyszczeniami, przy czym wystpuje osiowe skrcenie elementw
st (rys. 6.2c).
W drugiej fazie procesu, tzw. fazie spczania, zwiksza si docisk si osiow Ps,
czego skutkiem jest znaczna wypywka oraz skrcenie materiau (rys. 6.2d).
Zastosowany w tym okresie docisk spczania, zazwyczaj wikszy od docisku
w okresie tarcia, ma na celu uzyskanie odpowiednio wytrzymaego poczenia. Zcze
jest wolne od zanieczyszcze, porw i pcherzy, poniewa wraz z uplastycznionym
materiaem zostaj one przeniesione na zewntrz do wypywki. Bardzo wan rol
odgrywa jednak ksztat elementw. Wymagany jest regularny przekrj powierzchni
zgrzewanych, w przeciwnym wypadku cykliczne odsanianie powierzchni tarcia
doprowadzi do jej utlenienia, a co za tym idzie otrzymane zcze bdzie
charakteryzowa si ma wytrzymaoci [3]. Szczegowe informacje na temat
procesu zgrzewania tarciowego mona znale w normie PN-EN ISO 15620:2005
Zgrzewanie tarciowe metali, w ktrej podano wymagania dotyczce zgrzewania
tarciowego metalowych elementw konstrukcyjnych.
93
Rys. 6.2. Przebieg parametrw w czasie procesu zgrzewania tarciowego; Pt sia docisku w okresie
tarcia, Ps sia docisku w okresie spczania, n prdko obrotowa, st skrcenie w czasie tarcia,
ss skrcenie w czasie spczania, s skrcenie cakowite, tt czas fazy tarcia, ts czas fazy spczania,
th czas hamowania
94
zaoony okres czasu, std zwyko si nazywa t metod zgrzewaniem z napdem
cigym, gdy prdko obrotowa ma warto sta.
Inercyjne zgrzewanie tarciowe polega na zadaniu maksymalnej prdkoci ju
na pocztku procesu, dziki wyposaeniu urzdzenia w koo zamachowe, a nastpnie
prowadzeniu procesu do chwili, a wrzeciono zatrzyma si samoczynnie i wwczas
zadaje si docisk spczania, czyli prdko spadnie od wartoci maksymalnej do zera.
W tej metodzie energia zgromadzona jest w wirujcych systemach, std nazwa
zgrzewania ze zgromadzon energi. Istotn rnic w budowie urzdze
stosowanych w obu metodach jest sprzgo i hamulec w konwencjonalnej zgrzewarce
tarciowej, ktre s zastpione koem zamachowym w zgrzewarce inercyjnej,
co zobrazowano na rys. 6.4b.
a)
b)
95
do nagrzania i uplastycznienia materiau. Posiada ono specjalny ksztat, najczciej
stoka gwintowanego, co umoliwia mieszanie materiau i utworzenie zwartej spoiny.
Wieniec opory narzdzia, trcy po powierzchni elementw, zabezpiecza obszar
zgrzeiny przed utlenianiem, jak rwnie nadaje licu zgrzeiny estetyczny wygld.
a) b)
Rys. 6.5. Schemat zgrzewania tarciowego metod FSW (a); 1 strona natarcia, 2 krawd dolna
wieca opory, 3 strona spywu, 4 trzpie mieszajcy, 5 krawd prowadzca wieniec opory,
6 czone krawdzie; powstae pole napre i kt nachylenia wieca (b)
96
Metoda ta umoliwia czenie jednostronne blach aluminiowych o gruboci
do 75 mm oraz stali niskostopowych lub nierdzewnych austenitycznych o gruboci
do 20 mm.
= 8 10 10 (6.2)
97
Praktycznie przyjmuje si zazwyczaj prdko obrotow procesu w przedziale
od 450 do 3600 obr/min.
Docisk tarcia jest kolejnym parametrem majcym wpyw na nagrzewanie
obszaru styku. Jego optymalny dobr powinien zapewni osignicie
temperatury zgrzewania w moliwie najkrtszym czasie okresu tarcia
i minimalnym skrceniu elementw. Warto tego parametru, w zalenoci
od czonych materiaw, mieci si zazwyczaj w przedziale 10200 MPa.
Zbyt maa warto docisku tarcia znacznie zwiksza czas trwania procesu,
gdy spowalnia nagrzanie czonych powierzchni. Natomiast zbyt dua
warto docisku tarcia moe spowodowa przekroczenie nominalnej mocy
maszyny (zbyt dua warto momentu tarcia). Dlatego te zaleca si
sterowanie dociskiem tarcia, co gwarantuje uzyskanie odpowiednio nagrzanej
powierzchni materiau, a dziki temu otrzymanie prawidowego poczenia
(rys. 6.6).
Rys. 6.6. Przykadowe przebiegi zmian docisku tarcia Pt i spczania Ps, stosowane przy
konwencjonalnym zgrzewaniu tarciowym
98
na odpowiedni gboko. Naley jednak zwrci uwag na fakt,
e wydzielanie si ciepa na powierzchni tarcia nie ma charakteru
rwnomiernego. Najwiksza ilo ciepa wydziela si na obwodzie
powierzchni tarcia (tutaj prdko liniowa zyskuje wartoci maksymalne)
i wanie w tym obszarze temperatura siga najwikszych wartoci,
a co za tym idzie osiga si rwnie najwiksz plastyczno. Obszar
rodkowy, w ktrym ciepo wydziela si w nieznacznych ilociach,
ogrzewany jest wskutek przewodzenia ciepa z warstw zewntrznych. Dlatego
im wiksza rednica oraz im mniejszy wspczynnik przewodnoci cieplnej
metalu, tym mniejsza temperatura wydzieli si w czci rodkowej
powierzchni tarcia, podczas gdy na obwodzie materia uzyska temperatur
zgrzania. W zwizku z tym, w celu wyrwnania temperatury w caym
obszarze zgrzewania, naley uwzgldni odpowiednio dugi czas trwania
procesu. Naley jednak zwrci uwag na to, aby czas tarcia nie by zbyt
dugi, co moe doprowadzi do zmniejszenia momentu tarcia i zwikszenia
skrcenia elementw. Jego warto zazwyczaj mieci si w przedziale
od 1 do 120 s.
Nagrzanie powierzchni, poza czasem tarcia, moe by rwnie kontrolowane
poprzez zadanie odpowiedniego skrcenia materiau, co jest korzystne ze wzgldu
na jego oszczdno oraz estetyk zcza, jednak nie zawsze gwarantuje to uzyskanie
dobrej jakoci poczenia. Skrceniu elementw towarzyszy tworzenie si wok
strefy czenia konierza z uplastycznionego materiau, zwanego wypywk.
Po zakoczeniu zgrzewania wypywka moe by usunita, w procesie toczenia,
okrawania, lub pozostawiona.
Powyej opisano parametry wystpujce w etapie tarcia, ktre maj kluczowe
znaczenie w procesie. Naley jeszcze wspomnie o pozostaych, takich jak docisk
spczania i czas spczania, wystpujcych w etapie spczania, czy w czasie
hamowania. Docisk spczania pozwala otrzyma poczenie o podanej
wytrzymaoci, co dzieje si dziki zwikszonemu dociskowi, przy jednoczesnym
zahamowaniu obracajcego si elementu, kiedy materia jest wystarczajco
uplastyczniony. Zazwyczaj przyjmuje si docisk spczania w wielkoci 20400 MPa,
co stanowi wzrost wzgldem docisku tarcia o 20100%, w zalenoci od rodzaju
czonych materiaw. Czas spczania pozwala sterowa dociskiem spczania, dziki
czemu mona zapobiec przedostaniu si zbyt duej iloci materiau do wypywki.
Czas hamowania wystpuje tylko w procesie konwencjonalnego zgrzewania
tarciowego i wyznacza granic midzy etapem tarcia, a spczania.
Optymalne parametry danego procesu zgrzewania tarciowego wyznacza si
zazwyczaj przy wykorzystaniu modelowania metod elementw skoczonych MES.
Wczeniej w tym celu prowadzono badania eksperymentalne lub stosowano metody
matematyczne.
99
6.4. STANOWISKO DO ZGRZEWANIA TARCIOWEGO
Rys. 6.7. Schemat zgrzewarki tarciowej ZTa10: 1 silnik elektryczny napdu wrzeciennika,
2wrzeciennik, 3 wrzeciono, 4 uchwyt, 5 suport, 6zderzak ustalajcy element,
7 prowadnica suportu, 8 siownik hydrauliczny dociskowy, 9 pulpit sterowniczy, 10 korpus,
11dwignia zamykania uchwytu suportu (siownik pneumatyczny), 12 szafa sterownicza
100
2. Woenie drugiego elementu zgrzewanego midzy szczki uchwytu
na suporcie i jego zamknicie siownikiem pneumatycznym.
3. Uruchomienie automatycznego cyklu pracy zgrzewania poprzez nacinicie
przycisku na pulpicie, na ktry skada si:
a) dosuw suportu,
b) wprowadzenie w ruch wrzeciona,
c) tarcie cz zgrzewanych elementw odmierzane przekanikiem
czasowym bd nastawionym skrceniem,
d) zatrzymanie wrzeciona,
e) wywarcie docisku spczania odmierzone przekanikiem czasowym,
f) automatyczne otworzenie uchwytu i odsunicie suportu.
5. Otwarcie uchwytu imadowego suportu i wyjcie zgrzanych elementw.
Przed przystpieniem do zgrzewania elementw zaleca si przeprowadzenie cyklu
kontrolnego, co ma na celu ustawienie i sprawdzenie prawidowoci doboru
parametrw procesu technologicznego zgrzewania. Cykl kontrolny od cyklu
roboczego rni si jedynie brakiem ruchu obrotowego wrzeciona.
Rys. 6.8. Zgrzewarka ZTa-10 wyprodukowana przez Zakad Budowy Urzdze Spawalniczych
w Gliwicach
101
a) b)
Rys. 6.9. Zgrzewarka tarciowa ZT4-T specjalizowana do produkcji toczysk amortyzatorw
samochodowych wyprodukowana przez firm ASPA (a); przykad poczonych elementw (b)
a)
b)
102
do skrawania (wierta, rozwiertaki, frezy, gwintowniki), narzdzi grniczych
i rzemielniczych, matryc kuniczych, elementw przyrzdw i uchwytw, maszyn
wkienniczych [4].
Zgrzewanie tarciowe, jako jedna z metod spajania, umoliwia czenie szerokiego
zakresu materiaw, chociaby miedzi, aluminium, stali nierdzewnych, stali
konstrukcyjnych o zawartoci wgla poniej 0,59%, a take materiaw
rnoimiennych. Pewne trudnoci mog pojawi si przy czeniu stali o zawartoci
wgla powyej 0,6%, wwczas naley podgrza materia przed rozpoczciem procesu.
Spord materiaw, ktrych nie mona poczy t metod mona wyrni:
materiay zdolne do tworzenia polizgw powierzchniowych, materiay
nieodksztacalne, stale o strukturze z rwnolegymi pasmami zanieczyszcze oraz
stale zawierajce niektre zanieczyszczenia, np. siark.
Przykadami elementw zgrzewanych tarciowo s: zawory ssce i wydechowe
silnikw, cylindry hydrauliczne, armatura do kocwek wy hydraulicznych,
kocwki cigien, kolumna kierownicy, toczyska, czci przekadni zbatych, way
napdowe i way turbin (rys. 6.11.a).
Zgrzewanie tarciowe metod FSW znajduje gwnie zastosowanie
do wykonywania zczy liniowych (doczoowych lub zakadkowych), w tym rwnie
do czenia stopw rnych metali, co jest trudne w przypadku stosowania innych
metod spajania (rys. 6.11.b). Fakt ten zosta wykorzystany przy produkcji felg
aluminiowych, gdzie dwie czci tworzce felg, wykonane z ronych stopw
aluminium i czsto przy uyciu rnych technik (kucie, odlewanie, toczenie, itp.)
s zgrzewane obwodowo przy uyciu metody FSW.
a)
103
b)
6.6. CZ PRAKTYCZNA
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
W sprawozdaniu poda:
schemat stanowiska,
parametry technologiczne zgrzewania (prdko obrotowa, dociski, czasy,
skrcenia),
opis przed czeniem zcza i po procesie zgrzewania,
ocen wygldu zgrzeiny,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik inyniera. Spawalnictwo, tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[2] KLIMPEL A., Technologia zgrzewania, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice 1995.
[3] AMBROZIAK A., Zgrzewanie tarciowe metali trudno topliwych w cieczy na tle innych metod
spajania, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1998.
[4] MICHALSKI R., KAMISKI Z., Zgrzewanie tarciowe, WNT, Warszawa 1975.
WYKAZ NORM
104
7. LUTOWANIE
CEL WICZENIA
7.1. WPROWADZENIE
105
7.2. ZJAWISKA FIZYKOCHEMICZNE WYSTPUJCE
W PROCESACH LUTOWANIA
SV SL
cos = (7.1)
LV
w ktrym:
cos wspczynnik zwilania,
SV energia powierzchniowa pomidzy faz sta i gazow,
SL energia powierzchniowa pomidzy faz sta i ciek,
LV energia powierzchniowa pomidzy faz ciek i gazow.
Warto kta zwilania ciekym lutem suy czsto do okrelania lutownoci
czonych materiaw. Gdy kt jest zawarty midzy 90 a 180, tj. gdy
106
0 cos 1, przyjmuje si, e cieky lut nie zwila ciaa staego [3-6,10]. Dobr
zwilalno materiau okrela si ktem zwilania, najczciej poniej 30.
Poszczeglne przypadki oddziaywania lutu na powierzchni lutowanej pokazano
na rys. 7.2.
Rys. 7.3. Zaleno cinienia kapilarnego od szerokoci szczeliny lutowniczej w lutowaniu pod
oson topnika [6]
107
s zalecane ze wzgldu na wtrcenia uli potopnikowych oraz pory obniajce
waciwoci mechaniczne poczenia lutowanego. Z punktu widzenia kapilarnoci
zaleca si w lutowaniu topnikowym stosowanie szczelin lutowniczych w zakresie
0,05-0,2 mm. Dotyczy to jednak lutowania materiaw jednoimiennych,
o jednakowych waciwociach fizykochemicznych. W przypadku szczelin
o szerokoci powyej 0,3 mm wikszo lutw traci ju waciwoci kapilarne [3-8].
Jeeli wartoci szczeliny przekraczaj 0,5 mm pojcie szczeliny lutowniczej traci
swj sens, a tego rodzaju odstp midzy lutowanymi materiaami wystpuje
w procesach lutospawania [6].
Szeroko szczeliny lutowniczej ma istotny wpyw na wytrzymao poczenia
lutowanego (rys. 7.4). Dla kadego rodzaju lutu wystpuje optymalna szczelina
lutownicza, przy ktrej zcze lutowane uzyskuje najwiksz wytrzymao
mechaniczn. Dla wikszoci lutw optymalna szeroko szczeliny lutowniczej
wynosi 0,10,2 mm.
Rys. 7.4. Zaleno wytrzymaoci na cinanie poczenia lutowanego w funkcji szerokoci szczeliny
lutowniczej
108
Zjawiska dyfuzji maj podstawowe znaczenie w procesach fizykochemicznych
zachodzcych podczas lutowania twardego, w wyszych temperaturach. Dyfuzja jest
procesem aktywowanym termicznie, co wyranie wynika z prawa Arrheniusa,
w ktrym wspczynnik dyfuzji D jest funkcj temperatury T i czasu lutowania t.
109
Najczciej stosowane rozwizania konstrukcyjne pocze lutowanych pokazano
na rys. 7.6. Tam gdzie wystpuje konieczno stosowania zczy doczoowych naley
dy do moliwie najwikszej powierzchni lutowania. W zczach rurowych stosuje
si konstrukcj kielichow, o cile okrelonej dugoci poczenia lutowanego.
W konstrukcji zczy lutowanych dy si, o ile jest to moliwe, do swobodnego
przepynicia topnika i lutu na drug stron poczenia, co uatwia te kontrol
poczenia lutowanego. Nie zaleca si stosowania nierwnolegych szczelin
rozwartych, o ksztacie klinowym.
110
niekorozyjne, oparte s na zwizkach organicznych, stanowicych ywice i kwasy
organiczne. Przykadem takich topnikw s: kalafonia (kwas abietynowy), i jej
roztwory alkoholowe uywane przede wszystkim do lutowania miedzi w elektronice.
Do topnikw wywoujcych korozj zczy lutowanych nale: chlorek cynku i wodne
roztwory kwasu solnego, wymagajce starannego usunicia po lutowaniu. S one
stosowane do lutowania stali niepokrywanych i ocynkowanych. Do lutowania stali
nierdzewnych i kwasoodpornych su topniki oparte na roztworach kwasu
ortofosforowego [3]. Topniki do lutowania mikkiego mog wystpowa w postaci
staej, ciekej, tuszczu, proszkw lub past.
Topniki do lutowania twardego s klasyfikowane wedug PN-EN 1045:2001. Ich
skad chemiczny jest oparty na chlorkach i fluorkach metali alkalicznych oraz
zwizkach boru. Te pierwsze stosowane s do lutowania spoiwami srebrnymi. Luty
mosine, o wikszej temperaturze topnienia, stosowane s z topnikami opartymi
na mieszaninach boraksu (Na2B4O7 10H2O) i kwasu borowego (H3BO3) [3,4]. Norma
wyrnia dwie klasy topnikw: FH i FL. Pierwsza grupa topnikw klasy FH jest
stosowana o lutowania metali cikich, tj. rnego rodzaju stali, miedzi, niklu i ich
stopw oraz metali szlachetnych. Topniki klasy FL s stosowane do lutowania
aluminium i jego stopw. W tej grupie wan rol odgrywa topnik niekorozyjny
o nazwie firmowej Nocolok, oparty na solach z ukadu KF - AlF3. Pozostaoci
po procesie lutowania, w postaci ula potopnikowego, s zwykle trudne i kopotliwe
do usunicia. W celu uniknicia problemw z usuwaniem uli potopnikowych,
szczeglnie w metodzie lutowania pomieniowego, stosuje si topniki lotne, ktre
s atwo zmywalne wod. Umoliwiaj one zarwno dobr oson powstajcego
zcza lutowanego, jak i caego obszaru lutowanego. S one aktywne w zakresie
temperatur lutowania twardego 750-950 C, ze wzgldu na skadnik aktywny tj. boran
trimetylu. Nie ma opracowanych topnikw lotnych do lutowania mikkiego. Lotny
topnik jest doprowadzany do obszaru lutowania za porednictwem pomienia
gazowego (rys. 7.7), co stanowi znaczne uatwienie procesu lutowania. Istotn wad
topnikw lotnych, w porwnaniu z tradycyjn postaci topnikw nanoszonych przed
nagrzewaniem na powierzchnie lutowane, jest ograniczone oddziaywanie kapilarne
lutu w szczelinie lutowniczej.
111
Lutowanie w osonie gazw osonowych, w porwnaniu z lutowaniem pod oson
topnika, charakteryzuje si uzyskiwaniem pocze lutowanych o wikszej jakoci,
lutowin lepiej odgazowanych i o wikszej czystoci, z powodu braku wtrce uli
potopnikowych. Przeprowadza si je zwykle w wysoko wydajnych tunelowych
piecach przelotowych z rusztem wdrownym oraz w piecach o budowie komorowej.
Lutowanie prniowe stanowi najbardziej zaawansowan metod beztopnikowego
lutowania piecowego. Osona prniowa redukuje istniejce tlenki i chroni
powierzchni czonych materiaw przed ponownym utlenieniem. Lutowanie
prniowe jest procesem charakteryzujcym si uzyskiwaniem pocze lutowanych
o najwikszej jakoci i najlepiej odgazowanych lutowinach [3-6].
112
Tab. 7.1. Skad chemiczny lutw cynowych, ich temperatura topnienia i zastosowanie
Oznaczenie
Skad Zastosowanie,
Lp. wg Temperatura
chemiczny materiay
PN - EN topnienia [C]
[% wag.] lutowane
29453
Sn Cu Ag
1 S-Sn97Cu1 99 1 - 230-240
Cu i jej stopy,
2 S-Sn96Ag4 96 - 4 221 (eutektyka) lutowanie
S- w elektronice
3 96,4 0,4 3,2 217 (eutektyka)
Sn96Ag3Cu04
Miedziane
4 S-Sn97Cu3 97 3 - 230 - 250 instalacje
sanitarne
Tab. 7.2. Skad chemiczny lutw cynkowych, ich temperatury topnienia i zastosowanie
Skad chemiczny
Zastosowanie,
Lp. Oznaczenie wg [% wag.] Temperatura
materiay
PN - EN ISO 3677 topnienia
Zn Al lutowane
[ oC]
1 S-Zn98Al2 98 2 382-407 Al i jego stopy,
lutowanie
2 S-Zn96Al4 96 4 382-387
wymiennikw
3 S-Zn85Al15 85 15 382-450 ciepa
113
topnienia 575-585 C. Najczciej stosowane luty na osnowie srebra zestawiono
w tabeli 7.3.
Oznaczenie
Skad chemiczny [% wag.]
wg
Temperatura Zastosowanie,
Lp. PN-EN ISO
topnienia materiay
17672 M
Ag Cu Zn Ni Inne [C] lutowane
(wg starej n
PN)
Ag 156
1 56 22 17 - - 5 Sn 620-655
(LS 56Sn)
Mied i jej
Ag 145
2 45 25,5 - - 2,5 Sn 620-635 stopy, stale
(LS 45Sn)
wysokostopowe
Ag 244
3 44 30 26 - - - 675-735
(LS45)
Stale
szybkotnce,
Ag 340 wgliki
4 40 19 21 - - 20 Cd 595-630
(LS40K) spiekane,
segmenty
diamentowe
Ag 272 Lutowanie
5 72 28 - - - - 780
(LS72) prniowe
Ag 449
6 49 16 23 7,5 4,5 - 680-705
(LS49MN)
Wgliki
Przekadka
spiekane
7 LAg49MN/ 49 27,5 20,5 2,5 0,5 - 670-690
Cu
114
poprawienia zwilalnoci i zwikszenia waciwoci wytrzymaociowych pocze
lutowanych. Skad chemiczny najczciej stosowanych lutw miedzianych
zamieszczono w tabeli 7.5.
Tab. 7.5. Skad chemiczny lutw na osnowie miedzi, temperatura topnienia i zastosowanie
Oznaczenie
Skad chemiczny [% wag.]
wg PN-EN Temperatura Zastosowanie,
Lp.
ISO 17672 topnienia materiay
(wg starej Cu Zn Si Mn Ni Inne [C] lutowane
PN)
Lutowanie
prniowe, stale
1 Cu 110 100 - - - - - 1083
niestopowe,
wgliki spiekane
Cu 470
2 60 reszta 0,3 - - 0,1 Sn 875-895 Stale niestopowe
(LM60K)
Stale niestopowe,
3 Cu 773 48 reszta 0,3 0,1 10 - 890-920
wgliki spiekane
Stale niestopowe,
4 SMKM reszta - 0,3 0,3 - - 1060 lutowanie
w osonie gazowej
Lutospawanie,
5 CuSi reszta 3 1 - 965-1035
stale ocynkowane
6 LMN3M 63 reszta 0,3 2 3 - 890-920
Wgliki spiekane
7 Cu 595 reszta - - 14 2 - 965-1000
115
7.6. POSTACIE LUTW
Najczciej stosowane luty w tradycyjnej postaci, tj. drutw, prtw i tam oraz
wykonanych z nich ksztatek, pokazano na rys. 7.8.
Rys. 7.9. Rne postacie lutw zespolonych z topnikiem: otulone (a), Drilldraht (b), proszkowe (c,d),
z czciowym wypenieniem (e,f)
116
sproszkowanego lutu z topnikiem, poczon skadnikami wicymi. Na rysunku
7.10 pokazano przykadowo ziarna lutu miedzianego LCuNiB (w % wag.: 3% Ni,
0,05% B, reszta Cu) w postaci sferoidalnej, najbardziej nadajcych si do past
dozowanych automatycznie. Luty w postaci past lutowniczych stosuje si szczeglnie
czsto przy lutowaniu gazowym ze wzgldu na ma koncentracj pomienia
gazowego i moliwo spokojnego odparowania skadnikw lotnych. Nie wyklucza
to rwnie stosowania past lutowniczych w innych metodach lutowania,
np. w lutowaniu indukcyjnym, czy te lutowaniu w prni. Wymaga
to jednak w wielu przypadkach wstpnego podsuszenia pasty lutowniczej.
117
7.7. METODY LUTOWANIA MIKKIEGO I TWARDEGO
Rys. 7.12. Schemat procesu lutowania mikkiego na podwjnej fali [12], podzespoy SMD (ang.
Surface Mount Device) elementy elektroniczne przystosowane do montau powierzchniowego
118
si w ciekych solach, stanowicych rdo ciepa i oson topnikow. Lut nakadany
jest w miejscu majcym stanowi poczenie lutowane. Metoda ta ma due znaczenie
w lutowaniu aluminium i jego stopw.
Lutowanie ultradwikowe polega na zastosowaniu fal ultradwikowych (drga
mechanicznych) o duej czstotliwoci, najczciej w zakresie 18-60 kHz.
W metodzie tej wystpuje zjawisko kawitacji, w wyniku ktrego nastpuje rozbicie
i usunicie warstwy tlenkw poprzez oddziaywanie sonotrody lutownicy
ultradwikowej. Lutowanie ultradwikowe moe odbywa si rwnie
w wannach wyposaonych w magnetostrykcyjne generatory ultradwikw.
Stosowane jest najczciej do lutowania metali lekkich, przede wszystkim aluminium
oraz magnezu i ich stopw, w elektrotechnice, elektronice, telekomunikacji,
w przemyle motoryzacyjnym, lotniczym i kosmicznym.
Lutowanie pomieniowe przeprowadzane jest zwykle przy uyciu pomieni
gazowych, o niewielkiej mocy, gwnie stosujc palniki na propan, przy pobieraniu
powietrza z atmosfery oraz na propan-tlen. W przemyle stosowane s czsto
stanowiska ze zmechanizowanym procesem lutowania pomieniowego.
119
Tab. 7.6. Maksymalna temperatura wystpujca w pomieniach gazowych, uszeregowana
od wartoci maksymalnej
Maksymalna
Lp. Mieszanina gazw temperatura
pomienia [C]
1 acetylen tlen 3150
2 propan tlen 2800
3 metan tlen 2765
4 acetylen powietrze 2325
5 propan powietrze 1925
6 metan powietrze 1880
120
gazw obojtnych lub redukujcych. Na rysunku 7.14 pokazano konstrukcj
specjalnie wykonanego wzbudnika do lutowania w osonie gazowej, ktry skada si
z dwch piercieni. Jeden piercie suy do konwencjonalnego obiegu wody
chodzcej, a drugi doprowadza gaz osonowy.
Rys. 7.15. Lutowanie oporowe narzdzia: pytka wglikowa (1), korpus stalowy (2), warstwa topnika
(3), ksztatka lutownicza (4), elektroda nieruchoma (5), elektroda ruchoma (6), dociskacz rczny (7)
121
Rys. 7.16. Lutozgrzewanie stali z wglikami spiekanymi za pomoc: zgrzewarki kleszczowej (a),
zgrzewarki punktowej (b), zgrzewarki doczoowo-zwarciowej (c): pytka wglikowa (1),
korpus stalowy (2), topnik (3), lut (4), elektroda staa (5), elektroda ruchoma (6)
122
obrbk ciepln stali narzdziowych, poprzez du prdko schodzenia azotem,
argonem, helem lub gazem formujcym wprowadzonym do komory roboczej.
7.8. CZ PRAKTYCZNA
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
123
LITERATURA
[1] LISON R., Lutowanie i jego miejsce wrd metod spajania, Przegld Spawalnictwa, nr 8-10/2002.
[2] PETER H.-J., Prastara technika czenia-lutowanie, Przegld Spawalnictwa, nr 4/2006.
[3] RADOMSKI T., CISZEWSKI A., Lutowanie, WNT ,Warszawa 1985.
[4] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo, Tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[5] WOSISKI W., Podstawy technologii spajania materiaw zaawansowanych, Oficyna Wyd.
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997.
[6] MIRSKI Z., Sterowanie szerokoci szczeliny lutowniczej w procesach spajania materiaw
rnoimiennych, Prace Naukowe Instytutu Technologii Maszyn i Automatyzacji Politechniki
Wrocawskiej, nr 73, seria: Monografie nr 22, Oficyna Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw
2000.
[7] TASAK E., Obrbka ubytkowa i spajanie, Uczelniane Wyd. Naukowo-Dydaktyczne, Krakw 2001.
[8] NOWACKI J., CHUDZISKI M., ZMITROWICZ P., Lutowanie w budowie maszyn, WNT,
Warszawa 2008.
[9] SOBIESZCZASKI J., Spajanie, Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004.
[10] SENKARA J., WINDYGA A., Podstawy teorii procesw spajania, Wyd. Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 1990.
[11] CZUCHRYJ J., PAPKALA H., WINIOWSKI A., Niezgodnoci w zczach spajanych, Wyd.
Instytutu Spawalnictwa, Gliwice 2005.
[12] BUKAT K., HACKIEWICZ K., Lutowanie bezoowiowe, Wyd. BTC, Warszawa 2007.
WYKAZ NORM
124
8. KLEJENIE MATERIAW
CEL WICZENIA
8.1. WPROWADZENIE
125
8.2. ZALETY I WADY TECHNIKI KLEJENIA
126
wytrzymaoci w samej spoinie klejowej (kohezja). W prawidowo zaprojektowanym
i wykonanym poczeniu klejowym siy adhezji powinny by w przyblieniu rwne
co do wartoci siom kohezji. Zjawiska odpowiedzialne za powstanie pocze
klejowych pokazano na rys. 8.1 [1,2,4,5].
127
Rys. 8.2. Adhezja mechaniczna [1,2,4,6,7]
Rys. 8.3. Zwilanie powierzchni klejami o maej lepkoci (a) i duej lepkoci (b) [1,2,4,6,7]
Kohezja (ac. cohaesio spjno) definiowana jest jako stan cia fizycznych,
w ktrym oddziaywania midzyczsteczkowe przeciwstawiaj si rozdzieleniu ich
na czci [1,2,8]. Miar kohezji jest praca potrzebna do rozdzielenia okrelonego ciaa
na czci, podzielona przez powierzchni powsta wskutek tego rozdzielenia.
Analiza waciwoci adhezyjnych warstwy wierzchniej wymaga uwzgldnienia
rwnie aspektw energetycznych. Zgodnie z norm PN-EN 923:2008 zwilalno
jest to zdolno cieczy (kleju) do rozpywania si na powierzchni ciaa staego.
Zwilanie jest zjawiskiem fizycznym, ktre polega na rozpywaniu si osadzonej
kropli cieczy i przyjmowaniu przez ni ksztatw rwnowagowych na powierzchni
granicy fazy staej i gazowej lub rozprzestrzeniania si cieczy wzdu granic fazy
staej. W pierwszym przypadku, stopie zwilania powierzchni mona wyznaczy
na podstawie kta zwilania, bdcego bardzo istotn wielkoci charakteryzujc
oddziaywania na granicy faz ciao stae ciecz. Jest to kt zawarty midzy styczn
do powierzchni cieczy w punkcie zetknicia faz: ciao stae ciecz
powietrze, a powierzchni ciaa staego. Dla uzyskania jednoznacznoci interpretacji
otrzymanych wynikw, do wyznaczania kta zwilania stosuje si ciecze, z uwagi
na ich tendencje do przyjmowania ksztatw odpowiadajcych najmniejszej objtoci.
Podczas zwilania fazy staej przez faz ciek nie powinny zachodzi adne reakcje
chemiczne ani wzajemna rozpuszczalno faz.
128
Podstaw metod obliczania waciwoci energetycznych warstwy wierzchniej jest
sformuowane w 1805 roku rwnanie Younga:
= + (8.1)
gdzie:
SV napicie powierzchniowe ciaa staego,
SL midzyfazowe napicie powierzchniowe ciaa staego i cieczy,
LV napicie powierzchniowe cieczy,
- rwnowagowy kt zwilania.
Rys. 8.4 Zaleno kta zwilania od topografii (a) oraz homogenicznoci (b) podoa na granicy
trzech faz [1,2]
129
pracy zczy [1,2,4,9,12]. Wpyw poszczeglnych czynnikw na uzyskanie
poprawnego poczenia klejowego pokazano na rys. 8.5 [1,2].
Rys. 8.5. Wpyw poszczeglnych czynnikw na uzyskanie poprawnego poczenia klejowego [1,2]
130
ktra uniemoliwia jej nanoszenie na powierzchnie klejone i ich zwilenie
(wg PN-EN 14022:2010). Podczas sporzdzania masy klejowej naley wyeliminowa
lub ograniczy do minimum wprowadzanie pcherzy powietrza, ktre mog
zmniejszy wytrzymao poczenia o 5-15% [1,2].
Kolejnym wanym etapem jest nanoszenie kleju, ktre moe by wykonywane
rcznie lub w procesie zautomatyzowanym. Wane jest, aby warstwa kleju
wykazywaa odpowiedni grubo i bya rwnomiernie rozoona na powierzchni.
Sposb nanoszenia klejw zaley od ich waciwoci, przede wszystkim od lepkoci
i zwizanej z ni konsystencji, a take od czasu ycia mieszaniny klejowej.
W zalenoci od rodzaju spoiwa istnieje moliwo nanoszenia go na jedn lub obie
powierzchnie elementw czonych, ktre skada si bezporednio po naniesieniu
kleju lub po okrelonym czasie (kleje wymagajce odparowania rozpuszczalnika).
Kleje, w zalenoci od zastosowania, mog by nanoszone punktowo, liniowo,
specjalnymi ciegami lub powierzchniowo.
Utwardzanie, w zalenoci od rodzaju kleju, moe by efektem procesu
fizycznego, reakcji chemicznej, oddziaywania podwyszonej temperatury,
promieniowania ultrafioletowego lub reakcji anaerobowej [1,2,4]. Gwnymi
parametrami utwardzania s czas, temperatura i docisk. Wanym jest, aby
bezporednio po zoeniu elementw czonych odpowiednio je ustali, zapewniajc
niezmienno pooenia podczas utwardzania [1,2,4].
131
szczeglnej roli jak przy klejeniu. W technologiach tych stosowane s topniki,
ochrona gazowa oraz prnia, ktre osaniaj obszar czenia oraz pomagaj
we waciwym zwilaniu lub te stapianiu czonych materiaw. Pominicie
oczyszczenia powierzchni w klejeniu prowadzi do wielokrotnego zmniejszenia i tak
stosunkowo maej jednostkowej wytrzymaoci mechanicznej.
Istotn kwesti, poza trwaoci warstwy wierzchniej, jest jej powtarzalno. Przez
uzyskanie maksymalnych si adhezji na granicy klej materia czony, mona nawet
4 krotnie zwikszy wytrzymao mechaniczn pocze klejowych [1,2,4].
Prawidowo przygotowana do procesu klejenia powierzchnia powinna
charakteryzowa si [1,2]:
brakiem zanieczyszcze redukujcych adhezj,
dobr zwilalnoci klejem,
zdolnoci do wytwarzania wiza midzyfazowych,
stabilnoci dla zaoonych warunkw i czasu eksploatacji zcza,
powtarzalnoci uzyskiwanych waciwoci,
obecnoci podkadw lub aktywatorw (jeli s wymagane).
Przygotowanie powierzchni materiaw klejonych ma zasadniczy wpyw
na waciwoci mechaniczne pocze, a przez to na niezawodno ich pracy.
W praktyce, w zalenoci od waciwoci czonych elementw oraz wymaga
przyczepnoci klejw, stosuje si rne metody przygotowania powierzchni, w celu
jej rozwinicia oraz zapewnienia spjnoci i zwilalnoci, takie jak: mechaniczne,
chemiczne, termiczne (lub czenie tych metod: chemiczno-termiczne) oraz
elektrochemiczne [1,2,4]. Przygotowanie powierzchni elementw czonych
do procesu klejenia powinno obejmowa trzy podstawowe etapy [1,2,8,11]:
oczyszczanie i odtuszczanie powierzchni z zanieczyszcze,
modyfikacja warstwy wierzchniej rnymi metodami mechanicznymi,
termicznymi, chemicznymi lub elektrochemicznymi,
czynnoci bezporednio poprzedzajce utworzenie zcza (np. naniesienie
podkadw, aktywatorw).
Czynniki wpywajce na proces obrbki powierzchni elementw klejonych
pokazano schematycznie na rys. 8.6 [1,2,4]. Obejmuj one zasadniczo przygotowanie
powierzchni oraz podstawow i dodatkow jej obrbk.
132
Rys. 8.6. Sposoby obrbki powierzchni elementw klejonych [1,2,4]
133
w roztworze mikroskopijne pcherzyki powietrza o oczyszczajcym adunku
energetycznym [1,2]. Naley pamita, e odtuszczanie warstwy wierzchniej jest
warunkiem koniecznym, ale czsto niewystarczajcym do uzyskania duej
wytrzymaoci poczenia klejowego [1,12]. Dodatkowo powinno si je poprzedza
rozwijajcymi i aktywujcymi obrbkami powierzchniowymi. Bardzo istotnym
etapem jest ostateczne pukanie wod lub rozpuszczalnikami w celu usunicia
z powierzchni pozostaoci rodkw chemicznych, zakoczone dokadnym suszeniem.
Metody mechaniczne usuwaj wikszo zanieczyszcze organicznych
i nieorganicznych, zmieniajc dodatkowo topografi powierzchni oraz jej
reaktywno. W zalenoci od rodzaju czonych materiaw realizuje si
je najczciej poprzez szlifowanie, obrbk strumieniowo ciern, chropowacenie
materiaami ciernymi (papier, wkna, wena metalowa), szczotkowanie,
motkowanie, rutowanie, kulkowanie czy skrobanie [1,2,11]. Metody te przyczyniaj
si do rozwinicia powierzchni rzeczywistej materiaw czonych, co zwiksza
powierzchni styku czsteczek kleju z podoem i jest przyczyn wikszych
oddziaywa midzyczsteczkowych, a przez to wzrostu waciwoci adhezyjnych.
Metody mechaniczne umoliwiaj ukonstytuowanie struktury geometrycznej
warstwy wierzchniej, zapewniajc maksymalne jej rozwinicie, lecz nie gwarantuj
dobrego uaktywnienia powierzchni, std powinny by poczone z pniejsz obrbk
chemiczn. Naley zwrci uwag, aby podczas obrbki mechanicznej nie
wprowadzi w warstw wierzchni elementw czonych nadmiernych napre
wasnych ciskajcych, powodujcych jej odksztacenia. Mog one by przyczyn
niekorzystnych napre oddzierajcych, zmniejszajcych wytrzymao pocze
klejowych nawet o 10-50% [1,2].
Obrbka chemiczna polega na poddawaniu powierzchni elementw klejonych
oddziaywaniu kpieli o odpowiednim skadzie oraz temperaturze [1,2,11,12].
Najczciej stosowane metody chemiczne to: trawienie roztworami kwasw, trawienie
alkaliczne, utlenianie, anodowanie, fosforowanie [1,11]. Umoliwiaj one uzyskanie
wymaganego rozwinicia powierzchni, ale rwnie zapewniaj du aktywno
fizykochemiczn oraz odporno korozyjn. Oprcz usuwania zanieczyszcze
organicznych znacznie redukuj grubo warstw tlenkowych oraz zmieniaj ich
morfologi. Prawidowy wybr kpieli moe zwikszy wytrzymao na cinanie
pocze klejowych nawet o 40% [1,9].
Termiczne metody przygotowania powierzchni do procesu klejenia stosuje si
stosunkowo rzadko, gwnie do tworzyw sztucznych. Wykorzystuje si oczyszczanie
pomieniowe przy uyciu palnikw gazowych, jonowych lub plazmowych albo
dugotrwae wygrzewanie, czsto w prni.
Elektrochemiczne metody przygotowania powierzchni elementw czonych
do klejenia, mimo i zapewniaj bardzo korzystne waciwoci adhezyjne, z uwagi
na dugotrway i skomplikowany proces, stosowane s jedynie w przypadku bardzo
duych wymaga wytrzymaociowych. Obrbka elektrochemiczna polega
na roztwarzaniu anodowym powierzchni materiau klejonego w warunkach elektrolizy
[1,2,13]. Reakcje chemiczne zachodzce podczas obrbki s odwrotne do tych, ktre
134
wystpuj w galwanotechnice, przy pokrywaniu wyrobw warstwami metalu.
Roztwarzanie umoliwia ciecz przewodzca prd elektryczny elektrolit. Proces
polega na przechodzeniu roztwarzanych jonw do elektrolitu i wydzielaniu si
produktw reakcji w elektrolicie [1,2].
Dla zwikszenia przyczepnoci kleju i wytrzymaoci poczenia, po ostatecznym
odtuszczeniu powierzchni elementw klejonych mona je podda gruntowaniu
podkadem [1,2,4]. Podkady (primery, promotory adhezji, rodki sprzgajce)
to materiay chemicznie podobne do klejw, bazujce na rozpuszczalnikach
organicznych, roztworach polimerw i reaktywnych monomerw, z niewielkim
(do 10%) udziaem cia staych, zawierajce chemicznie czynne grupy funkcyjne
[1,2,4,12]. Mog by rozpylane lub nanoszone wakiem bd pdzlem
na powierzchni elementw czonych, pozostawiajc warstw nie wiksz ni
5 g/m2. Nonik odparowuje pozostawiajc na powierzchni skadniki aktywne, ktre
wchodz w reakcj z warstw wierzchni, jednoczenie oddziaywujc z klejem [1,5].
Stanowi one swoiste mostki midzy warstw kleju a powierzchni, poprawiajc
adhezj oraz trwao pocze, a niekiedy przyczyniajc si do poprawy waciwoci
mechanicznych [1,2,12]. Dodatkowo zwikszaj rwnie odporno pocze
na oddziaywanie wilgoci i korozji [1,4]. Nakadanie podkadu powinno nastpi
bezporednio po zakoczeniu przygotowania powierzchni materiaw czonych,
co pozwala zapobiec zmianom stanu warstwy wierzchniej spowodowanym
oddziaywaniem rodowiska, zwaszcza tlenu, oraz przypadkowemu zabrudzeniu
powierzchni [1,12].
Aktywatory (przyspieszacze) s substancjami przyspieszajcymi, a niekiedy
niezbdnymi do utwardzenia klejw. W przeciwiestwie do podkadw nie wpywaj
one na adhezj, poprawiajc jedynie siy spjnoci kleju i gwarantujc prawidowy
proces wizania [1,2].
135
Wan grup klejw utwardzajcych si chemicznie stanowi kleje reaktywne,
dzielce si wedug sposobu utwardzania przez: poliaddycj, polimeryzacj,
polikondensacj.
136
utwardzania. Kleje jednoskadnikowe z rozpuszczalnikiem zawieraj ju usieciowane
makromolekuy poliuretanowo hydroksylowe, ktre s rozpuszczone
w rozpuszczalnikach organicznych. Przed sklejeniem rozpuszczalnik powinien
cakowicie lub w przewaajcej czci odparowa. Kleje dwuskadnikowe
z rozpuszczalnikiem skadaj si ze skadnika A stanowicego rozpuszczony
poliuretan hydroksyl i skadnika B stanowicego poliizocyjanian. Kleje te wykazuj
wiksze siy kohezji w porwnaniu do klejw jednoskadnikowych. Kleje
poliuretanowe dyspersyjne stanowi wysokomolekularne poliuretany hydroksyle,
ktre s zdyspergowane w wodzie. Wystpuj jako jedno lub dwuskadnikowe.
Kleje te znajduj zastosowanie w przemyle opakowa i przemyle samochodowym.
Nie nadaj si do klejenia mikkiego polichlorku winylu (PCV).
Kleje metakrylowe baz tych klejw jest ywica metakrylowa, z ktrej
wytwarzany jest polimetakrylan metylu (plexi) [1,4,5]. Do ywicy dodawany jest
w fazie produkcyjnej rwnie katalizator (przyspieszacz reakcji). Jako utwardzacze
stosowane s nadtlenki o waciwociach nadtlenku wodoru, wody utlenionej.
Utwardzacz moe by dodawany do ywicy w rnej postaci: proszku, pasty lub
lakieru. Lakier nanoszony jest na jedn z powierzchni czonych. Po wyschniciu
lakieru elementy te mog by magazynowane i nastpnie klejone po naniesieniu
ywicy na powierzchnie elementw. Proszek dodawany jest zwykle w iloci 1-3%
wag., a pasta w iloci 3-5% wag. Kleje oparte na ywicach metakrylowych wykazuj
du wytrzymao na cinanie, dochodzc do 40 MPa. Zcza klejowe mog
pracowa w zakresie temperatur -40 do 130 C. Kleje metakrylowe nadaj si
do klejenia metali, duroplastw (tworzyw termoutwardzalnych), ceramiki i szkie.
Kleje cyjanoakrylowe wytwarzane s bez rozpuszczalnika. Znane s pod nazw
klejw sekundowych, poniewa utwardzaj si w cigu kilku, kilkunastu sekund.
Z tego wzgldu nadaj si tylko do klejenia maych powierzchni, nie przekraczajcych
1 cm2. Pobieraj przy utwardzaniu chemicznym wilgo z powietrza, co doprowadza
do ich polimeryzacji. Zwykle wystarcza do tego powietrze o wilgotnoci wzgldnej
w granicach 40-60 %. Klej nanosi si na jeden z elementw czonych. Zetknicie
obydwu elementw, zaraz po naniesieniu kleju, musi przebiega ostronie, poniewa
przy wadliwym usytuowaniu elementw klejonych pierwotnie wykonane poczenie
wymaga zniszczenia. S produkowane od konsystencji ciekej o maej lepkoci
do konsystencji elu. Su do klejenia metali, wielu tworzyw sztucznych (ABS,
twardy polichlorek winylu PCV, polistyren PS), szka, skry i drewna. Poczenia
klejowe osigaj wytrzymao na cinanie w zakresie 7-20 MPa i s zwykle
nieodporne na dziaanie wody [1,4]. Szybka reakcja kleju z wilgoci powoduje,
i kleje powinny by przechowywane w zamknitym pojemniku, w chodziarce.
Naley wykaza du ostrono podczas klejenia, gdy atwo mona sklei palce rk.
W takim przypadku naley szybko zanurzy rce w gorcej wodzie z mydem
i ostronie rozwiera palce rk. Przy kontakcie z oczami, ktre s naturalne wilgotne,
dostanie si kropli kleju powoduje jego byskawiczne utwardzenie. Z tych wzgldw
naley pracowa w okularach i rkawicach ochronnych.
137
Kleje anaerobowe nazwa kleju pochodzi z greckiego sowa anaeroby
tj. organizmw mogcych y bez dostpu tlenu [1,4]. S to kleje jednoskadnikowe
o rnym stopniu lepkoci. Nie ulegaj polimeryzacji dopki maj kontakt z tlenem
z otaczajcego powietrza. Dopiero po odciciu dostpu tlenu z powietrza oraz
w kontakcie z metalow powierzchni czonych elementw dochodzi do ich
utwardzania. Jony metalu w obecnoci kleju dziaaj katalizujco. Stosuje si
je do klejenia stali niestopowych oraz miedzi i jej stopw, bez dodatkowych
aktywatorw. Do materiaw pasywnych, ktre nieznacznie lub wcale nie dziaaj
katalizajco zalicza si: stale wysokostopowe, aluminium, nikiel, zoto, srebro, cyn,
cynk, tworzywa sztuczne, ceramik, a take warstwy tlenkowe, powoki chromianowe
i anodowe. Aby klei materiay pasywne, naley przed naoeniem kleju, nanie
na jedn lub dwie klejone powierzchnie cieke aktywatory. Dla przyspieszenia
wizania kleju, zaleca si rwnie dotwardzanie spoiny klejowej przez nagrzanie jej
do temperatury 120 C i wytrzymanie w tej temperaturze ok. 30 minut. Zcza klejowe
uzyskuj wytrzymao na cinanie w zakresie 10-35 MPa i mog pracowa
w zakresie temperatur od -60 do 150 C (niektre nawet do 220 C). Po przekroczeniu
grnej wartoci temperatury wytrzymao zczy zmniejsza si przynajmniej
2 krotnie. Maksymalna szczelina przy klejeniu nie powinna przekracza 0,15 mm,
dla niektrych klejw 0,25 mm. Stosowane s powszechnie do klejenia pocze
gwintowych, kokowych i wielowypustowych, typu piasta wa lub osadzania oysk.
Speniaj funkcj uszczelnienia pocze, eliminuj podkadki spryste zapobiegajc
przed luzowaniem i odkrcaniem si rub. W zalenoci od rodzaju kleju uzyskuje si
poczenia rozczne lub nierozczne. Podstawowe funkcje klejw anaerobowych
pokazano na rys. 8.7 [1,3,4,6,7].
Rys. 8.7. Podstawowe zadania klejw anaerobowych: zabezpieczanie przed odkrcaniem (a),
uszczelnianie (b), mocowanie (c) [1,4,6,7]
138
do 40 mm. Wytrzymao na cinanie i rozciganie zczy klejowych jest niewielka
i nie przekracza 2 MPa. Std wskazane jest tu klejenie duych powierzchni. Polimery
MS daj poczenia odporne na drgania i wibracj, ograniczaj skutki haasu,
wykazuj bardzo dobr odporno na promieniowanie ultrafioletowe i starzenie,
mona je malowa i lakierowa. Polimery MS znalazy szerokie zastosowanie
w budowie pojazdw samochodowych, w uszczelnianiu pocze konierzowych,
nitowanych, rubowych i zgrzewanych punktowo.
Kleje utwardzane przez promieniowanie UV istot ich stosowania jest
wykorzystanie promieniowania ultrafioletowego. Szybko utwardzania klejw zaley
od natenia i dugoci fali promieni UV. Gbokie utwardzanie kleju powoduj fale
wietlne o dugoci 300 400 nm. Kleje te charakteryzuj si bardzo krtkimi czasami
utwardzania (do kilku sekund) dla uzyskania penego poczenia. Proces klejenia
wymaga, aby przynajmniej przez jeden element klejony przechodzio promieniowanie
wietlne. Std zastosowanie tych klejw do czenia takich par materiaowych jak:
szko szko, szko metal, pleksi metal. Kleje te maj due znaczenie przy
wytwarzaniu tam samoprzylepnych. Z powodu duej czuoci na oddziaywanie
wiata, szczeglnie sonecznego, kleje utwardzane przez promieniowane powinny
by przechowywane w ciemnych pomieszczeniach, w szczelnych opakowaniach.
Kleje na bazie ywic fenolowych w klejach tych centralna molekua
formaldehyd reaguje z innymi molekuami np. fenolu, melaminy, mocznika,
a powstajca w wyniku kondensacji woda prowadzi do utwardzenia kleju. Kleje
oparte na ywicach fenolowych uywane s przewanie do klejenia drewna
i materiaw warstwowych na bazie drewna, poniewa s one w stanie wchon wod
powsta w wyniku reakcji polikondensacji. Kleje te uywane s take do czenia
materiaw nieporowatych jak np. blach ze stopw aluminium w budowie samolotw.
Z tego wzgldu s one utwardzane w autoklawach w wysokiej temperaturze i pod
duym cinieniem, aby unikn wzrostu objtoci warstwy kleju przez tworzenie
pcherzy gazowych.
Silikony znajduj przede wszystkim zastosowanie w masach uszczelniajcych.
S to kleje jednoskadnikowe, ktre utwardzaj si przez pobieranie wilgoci
z otaczajcego powietrza. W reakcji polikondensacji wydziela si kwas octowy,
rozpoznawalny po charakterystycznym zapachu. Przy utwardzaniu powstaje
stosunkowo szybko naskrek, a dalsze utwardzanie przebiega przez powolne
pobieranie wilgoci. Silikony wykazuj bardzo du elastyczno, nawet w niskiej
temperaturze, do -70 C, ale s czue na dziaanie karbu. S odporne na oddziaywanie
czynnikw atmosferycznych i znajduj szerokie zastosowane w budownictwie, przy
uszczelnianiu obiektw sanitarnych oraz do klejenia szka. Szczegln rol odgrywaj
silikony odporne na temperatur do 300 C, zwykle o kolorze czerwonym lub szarym.
Uywane s wtedy do uszczelniania grzaek w czajnikach, w suszarniach, w budowie
piecw oraz w przemyle samochodowym. Silikony nie wykazuj zdolnoci zwilania
ich farbami i lakierami, std produkowane s w szerokiej gamie kolorw.
S powszechnie dostarczane w opakowaniach (tubach, kartuszach) lub w foliowych
139
opakowaniach elastycznych. Pozwala to na ich atwe wyciskanie i dozowanie przy
uyciu pistoletw rcznych lub pneumatycznych.
140
je docisn. Nie powinno si zmienia pocztkowego pooenia elementw wzgldem
siebie, poniewa zcze w bardzo krtkim czasie zyskuje ok. 70% cakowitej
wytrzymaoci mechanicznej [1,4].
Kleje kontaktowe s szczegln postaci klejw rozpuszczalnikowych. Kleje
kontaktowe wystpuj jako jedno i dwuskadnikowe. Te drugie skadaj si
z naturalnego lub sztucznego kauczuku oraz utwardzacza. Szczeglnie nadaj si
do klejenia gumy, skry, tkanin i drewna. Kleje kontaktowe nanoszone s na obydwie
powierzchnie elementw klejonych. Po pozornym wyschniciu i zastosowaniu
silnego, ale krtkotrwaego docisku powstaje natychmiast mocne poczenie.
Kleje dyspersyjne w ktrych czstki polimerowe (akrylany, kauczuki,
poliuretany, polichloropreny) s zdyspergowane w wodzie. Mechanizm utwardzania
kleju polega na odparowaniu lub wnikniciu wody w czone elementy. Odparowanie
wody mona przyspieszy przed oddziaywanie ciepa i nadmuchu powietrza.
Najczciej wystpuj w kolorze biaym, po utwardzeniu s przezroczyste. Elementy
klejone, po naniesieniu kleju, czy si ze sob na mokro. Ustalanie elementw
wzgldem siebie wystpuje pod dociskiem, a do ich pozycjonowania czsto uywane
s prasy. S to kleje ekologiczne, nie zawierajce rozpuszczalnikw organicznych.
Kleje dyspersyjne nadaj si szczeglnie do klejenia materiaw porowatych. Su
do klejenia skry, papieru, drewna i materiaw drewnopodobnych.
Kleje samoprzylepne naniesione jako warstwa polimeru na nonik elastyczny
(tkanina, folia, papier) wykazuj bardzo dug ywotno klejenia. W ciekej formie
s nanoszone przez walce na podoe i poddawane promieniowaniu ultrafioletowemu.
To doprowadza w cigu kilku sekund do utwardzenia warstwy polimerowej.
Tamy i folie klejce w tamach klejcych klej naniesiony jest na nonik
elastyczny. Uaktywnienie kleju nastpuje przez doprowadzenie wody lub ciepa.
Podstaw dla folii klejcych s dwuskadnikowe kleje reaktywne. S one naoone
na nonik nieprzyczepny (antyadhezyjny). Przed uyciem nonik (papier transferowy)
jest usuwany, a folie klejce s umieszczane midzy materiaami klejonymi
i utwardzane przez docisk i doprowadzenie ciepa [1,4].
141
e wystpuje w nim nierwnomierny rozkad napre stycznych, charakteryzujcy
si wystpowaniem maksymalnych napre na brzegach spoiny [1,12]. Gdy
przekrocz one warto napre niszczcych spoina klejowa ulega zniszczeniu.
W celu poprawy wytrzymaoci mechanicznej oraz wybranych waciwoci
pocze klejowych naley zwikszy zasig i si oddziaywa adhezyjnych
na granicy materia czony klej, jak rwnie oddziaywa kohezyjnych w kleju.
Wytrzymao zakadkowego poczenia klejowego nie zaley jednak jedynie
od waciwoci mechanicznych kleju, ale rwnie od temperatury, wymiarw
poczenia: szerokoci, dugoci i gruboci spoiny klejowej, gruboci elementw
klejonych ich moduu sprystoci wzdunej [12]. Nie jest ona natomiast
proporcjonalna do dugoci zakadki, a wic i do pola powierzchni spoiny. Istnieje
tzw. graniczna dugo zakadki spoiny klejowej, ktrej przekroczenie nie powoduje
wzrostu wytrzymaoci poczenia [12]. Niekorzystnym czynnikiem jest
mimorodowo dziaania obcienia, powodujca zginanie elementw czonych
[12]. Zginanie to powoduje powstawanie napre normalnych, ktre istotnie
wpywaj na stopie wytenia spoin, std wystpuje zaleno wytrzymaoci
pocze od sztywnoci czonych elementw [1,9,12].
Obok wytrzymaoci na rozciganie zczy klejowych naley rwnie okreli
rodzaj zniszczenia (charakter zomu) dla kadej z badanych prbek. Rodzaje
zniszczenia pocze klejowych okrelone s w normie PN-EN ISO 10365:1998,
a podstawowe z nich pocze klejowych pokazano na rys. 8.9 [1,2,4,6].
8.8. CZ PRAKTYCZNA
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
142
sposb przygotowania i nanoszenia masy klejowej,
sposb ustalania szczeliny klejowej,
technologi klejenia,
sposb utwardzania spoiny klejowej,
parametry wykonywanych bada i prb wytrzymaociowych,
ocen charakteru zniszczenia wykonanych zczy klejowych,
wnioski wasne.
LITERATURA
[1] Mirski Z., Piwowarczyk T., Podstawy klejenia, kleje i ich waciwoci. Przegld Spawalnictwa,
nr 8/2008.
[2] Piwowarczyk T., Zwikszanie oddziaywa adhezyjnych i kohezyjnych w poczeniach klejowych
wglikw spiekanych ze stal C45, Rozprawa doktorska, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 2008.
[3] Mirski Z., Piwowarczyk T., Klejenie metali, Przegld Spawalnictwa, nr 6/2003.
[4] Pilarczyk J., Procesy spajania, Poradnik Inyniera Spawalnika, tom II, WNT, Mirski Z.: Klejenie
materiaw, Warszawa 2005.
[5] Grundmller P., Loctite Worldwide Design Handbook, Wyd. Loctite Europa Group, Mnchen 1998.
[6] Habenicht G., Kleben. Leitfaden fr die praktische Anwendung und Ausbildung, Vieweg Verlag,
Wiesbaden 1995.
[7] Brandenburg A., Kleben metallischer Werkstoffe, Fachbuchreihe Schweisstechnik, Bd. 144,
DVS-Verlag GmbH, Dsseldorf 2001.
[8] enkiewicz M., Adhezja i modyfikowanie warstwy wierzchniej tworzyw wielkoczsteczkowych,
WNT, Warszawa 2000.
[9] Kuczmaszewski J., Podstawy konstrukcyjne i technologiczne oceny wytrzymaoci adhezyjnych
pocze metali, Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin 1995.
[10] Packham D. E., Handbook of Adhesion, Second Edition, John Wiley and Sons Ltd., West Sussex
2005.
[11] Petrie E., M., Handbook of adhesives and sealants, McGraw-Hill, New York 2000.
[12] Godzimirski J., Wytrzymao dorana konstrukcyjnych pocze klejowych, WNT, Fundacja
Ksika Naukowo Techniczna, Warszawa 2002.
[13] Nowacki J., Chudziski M., Zmitrowicz P., Lutowanie w budowie maszyn, WNT, Warszawa 2007.
[14] Teroson Henkel GmbH, MS Dichtstoffe von Teroson zum Dichten und Kleben, Heidelberg 1995.
WYKAZ NORM
143
9. CICIE TERMICZNE
CEL WICZENIA
9.1. WPROWADZENIE
144
szczegowe dane zestawiono w tab. 9.1. Negatywny wpyw dodatkw ma charakter
czny, czyli w praktyce zawarto wgla musi by znaczco mniejsza
od dopuszczalnej, gdy w stalach zawsze wystpuj inne dodatki stopowe. Sposobem
na cicie stali o nieco wikszej od granicznej zawartoci dodatkw stopowych jest
wstpne podgrzanie (tab. 9.2). Do okrelania rwnowanika wgla przy ciciu bywa
stosowany wzr oglny (9.1). Do obliczania temperatury wstpnego podgrzewania
stali wykorzystywana jest bardziej dokadna zaleno (9.2). Temperatura podgrzania
okrelana jest wzorem (9.3).
Tab. 9.1. Wpyw dodatkw stopowych na moliwo cicia stali przez lokalne spalanie
zawarto [% wag.]
pierwiastek
brak wpywu utrudnia cicie
wgiel do 0,45 0,45 1,6
krzem do 0,5 0,5 4,0
aluminium do 0,5 0,5 10,0
molibden do 2,0 2,0 5,0
chrom do 2,0 2,0 4,0
wolfram do 2,0 2,0 15,0
nikiel do 15,0 15,0 35,0
Wielkoci podane w tablicy 9.1. naley traktowa orientacyjnie, rda istotnie
je rnicuj, maksymalne zawartoci w ostatniej kolumnie dotycz zwykle moliwoci
cicia po znacznym podgrzaniu.
145
Tab. 9.2. Zalecenia dotyczce obrbki cieplnej przy ciciu stali z rn zawartoci skadnikw
stopowych
146
W celu okrelenia jakoci powierzchni citej lub sprecyzowania wymaga wobec
niej, stosuje si nastpujce wskaniki (rys. 9.2):
odchyka prostopadoci i pochylenia U, czyli maksymalne odchylenie
rzeczywistej krawdzi cicia od teoretycznej, mierzone na gruboci materiau
rednia wysoko chropowatoci Rz mierzona na piciu odcinkach
pomiarowych na dugoci linii cicia,
promie nadtopienia grnej krawdzi cicia r,
prg cicia n, wystpujcy wyranie przy nadmiernej prdkoci cicia,
wery na powierzchni cicia.
Rys. 9.1. Wery na powierzchni citego materiau; A zbyt maa prdko cicia, B prawidowa
prdko cicia, C - zbyt dua prdko cicia, K kierunek cicia
Rys. 9.2. Rzeczywista geometria krawdzi cicia (przekrj poprzeczny do kierunku cicia):
a - grubo materiau, U odchyka prostopadoci, r promie zaokrglenia krawdzi, a obszar przy
powierzchniach pomijany w ocenie.
147
Z praktycznego punktu widzenia istotn rol odgrywa take szeroko linii cicia,
gdy w przypadku wycinania wielu elementw, np. z arkusza blachy, ich wzajemna
odlego musi by co najmniej rwna szerokoci linii cicia. Dla duej liczby
elementw o maych wymiarach moe to by wielko znaczca przekraczajca
istotnie 10% powierzchni materiau. Dlatego dy si do stosowania technologii,
w ktrych szczelina cicia jest jak najwsza, a jako obu krawdzi identyczna,
co pozwala na zastosowanie wsplnej linii cicia dla dwch ssiednich elementw
na arkuszu.
Zwykle minimalna szeroko linii cicia wynosi ok. 1,5 rednicy dyszy tlenu
tncego, jest znacznie wiksza przy ciciu plazmowym i mniejsza przy ciciu
laserowym. Istniej sposoby dalszego jej zmniejszenia, co zostanie omwione niej.
Podczas cicia pojawia si strefa wpywu ciepa (SWC), ale jej znaczenie jest
mniejsze, ni podczas spawania, gdy rozdzielanie materiau sprzyja uwolnieniu
czci napre. Mimo tego przy ciciu precyzyjnym planuje si jego przebieg w taki
sposb, aby naprenia i odksztacenia skupiy si w tych czciach materiau, ktre
stanowi odpady. Zmiany strukturalne w SWC mog stanowi problem, gdy
w przypadku stali skonnych do hartowania moe nastpi utwardzenie krawdzi
cicia, co utrudnia jej pniejsz obrbk mechaniczn. Zmiany skadu chemicznego
materiau wystpuj zwykle w jeszcze mniejszej objtoci na powierzchni cicia,
gdzie metal zosta nadtopiony. Mog one obejmowa czciowe wypalenie niektrych
skadnikw, oraz, w przypadku niektrych technologii cicia, nasycenie innymi
pierwiastkami wglem z gazu palnego, azotem z gazu tncego itd. Moe to rwnie
prowadzi do utwardzenia materiau lub zmian jego waciwoci korozyjnych.
W SWC zdarzaj si take mikropknicia, podobne do pkni hartowniczych, ktre
mog sta si ogniskami korozji oraz karbami, koncentrujcymi naprenia.
Ze wzgldu na wystpowanie SWC oraz odchyle geometrycznych
na krawdziach cicia czsto zaleca si ich finaln obrbk mechaniczn przez
skrawanie lub szlifowanie. Operacje takie podnosz koszt wykonania, ale nawet
czny koszt cicia termicznego i wykaczajcej obrbki mechanicznej jest niemal
zawsze znacznie niszy od cicia mechanicznego (ktre te nierzadko wymaga
obrbki wykaczajcej). W przypadku przygotowywania elementw do spawania
zwykle nie przewiduje si obrbki mechanicznej po ciciu. Szczeglnym przypadkiem
jest ukosowanie do spawania. Gdy wymagane jest ukosowanie jednostronne, stosuje
si czsto dwa palniki, gdy dwustronne trzy (rys. 9.3). Przyjmuje si przy tym
zasad najmniejszej powierzchni pojedynczego cicia, a wic najpierw dzieli materia,
a pniej odcina naroa (chyba, e dwustronne ukosowanie dotyczy dwch elementw
o wsplnej krawdzi cicia). Poczenie cicia i ukosowania ma przyczyny
ekonomiczne drugie cicie odbywa si po podgrzaniu materiau przez pierwszy
palnik tncy, a wic z mniejszym wydatkiem gazu palnego.
148
Rys. 9.3. Ukosowanie blach do spawania z uyciem dwu lub trzech gowic tncych;
1, 2, 3 kolejno ustawienia gowic wzdu linii cicia
Cicie termiczne ma wiele odmian, dziki temu mona wybra optymaln metod
dla konkretnej aplikacji. Oglna tendencja polega na zwikszaniu wydajnoci cicia
(prdkoci i gruboci rozdzielanego materiau) oraz dokadnoci (precyzji
odwzorowania linii cicia i geometrii krawdzi). Znaczc rol odgrywa aspekt
ekonomiczny i tam, gdzie nie jest konieczna wysoka jako, stosuje si metody
najwydajniejsze, czsto nie najnowoczeniejsze.
Metody cicia termicznego mona podzieli na dwie grupy:
1. Cicie przez spalanie, ktre wymaga zastosowania w procesie strumienia
czystego tlenu i jest ograniczone do metali, ktre speniaj okrelone warunki
(patrz rozdz. 9.1). Poniewa jednak obecnie ponad 80% konstrukcji
metalowych wykonuje si ze stali, a spord nich ok. 80% stanowi stale
niestopowe, to zakres zastosowania cicia tlenem obejmuje potencjalnie
ponad poow moliwych aplikacji. Wyrni tu mona:
a) cicie tlenem,
b) cicie tlenowo proszkowe,
149
c) cicie lanc,
d) cicie ukowe,
e) cicie elementw grubociennych,
f) cicie o podwyszonej wydajnoci.
2. Cicie przez topienie, stosowane w przypadku metali, ktre nie speniaj
wymaga umoliwiajcych cicie tlenem. Wwczas zamiast spalania
metalu w tlenie naley go podgrza do temperatury topnienia lub
odparowa i usun stopiony metal oraz jego pary ze szczeliny cicia.
Konieczna jest do tego nadzwyczaj wysoka koncentracja ciepa,
niemoliwa do osignicia przy zastosowaniu klasycznych palnikw,
spalajcych mieszanki gazowe. Do tej grupy zaliczy mona:
a) cicie plazmowe,
b) cicie laserowe,
c) drenie wizk elektronw.
150
Rys. 9.4. Widok od czoa na gowice Wissa (a) i Jottranda (b); 1 dysza tlenu tncego,
2 dysza mieszanki podgrzewajcej, 3 kierunek cicia palnikiem z gowic b
Rys. 9.5. Rczny palnik do cicia pomieniowego; 1 zawr tlenu tncego, 2 zawr tlenu mieszanki
podgrzewajcej (widok), 3 doprowadzenie tlenu tncego, 4 dysza tlenu tncego, 5 dysza mieszanki
podgrzewajcej, 6 inektor, 7 zawr acetylenu, 8 rkoje, 9 doprowadzenie acetylenu,
10 doprowadzenie tlenu mieszanki podgrzewajcej
151
Rys. 9.7. Palnik do cicia z kopiaem rolkowym (rolk magnetyczn)
152
mocowana w uchwycie z tarcz ochronn. Wewntrz rurki znajduj si prty elazne
o rednicy 3-4 mm, zajmujce najczciej ok. 60% jej przekroju (rys. 9.8). Aby
rozpocz cicie, koniec lancy nagrzewa si za pomoc palnika acetylenowo-
tlenowego do temperatury biaego aru, a nastpnie od strony uchwytu przepuszcza
strumie tlenu pod cinieniem 0,6-1,4 MPa. Nastpuje wtedy zapon rozgrzanego
elaza w tlenie, palnik podgrzewajcy zostaje wyczony i proces spalania odbywa si
wycznie za spraw silnej reakcji egzotermicznej. Lanc mona ci nie tylko metale
z eliwem wcznie, ale i materiay niemetalowe, np. skay. Ogromnie efektywne jest
uycie lanc do cicia zbrojonego betonu, np. po katastrofach budowlanych.
Rys. 9.8. Lanca tlenowa; 1 prty elazne, 2 rurka stalowa, 3 zacisk do mocowania rurki,
4 tarcza ochronna, 5 zawr tlenu, 6 rkoje, 7 tlen z butli
153
Rys. 9.9. Przebieg cicia ukowo-powietrznego; 1 uchwyt elektrody, 2 doprowadzenie spronego
powietrza, 3 elektroda grafitowa, 4 city materia
154
Rys. 9.10. Przebieg cicia ukowo-tlenowego; 1 tlen tncy, 2 city materia, 3 uchwyt,
4 zacisk mocujcy z uszczelk, 5 styk prdowy, 6 rdze elektrody (rurka stalowa), 7 otulina
155
9.2.6. CICIE O PODWYSZONEJ WYDAJNOCI
156
Rys. 9.11. Schemat gowicy do cicia z dysz klasyczn (z lewej) i stokow (z prawej);
1 mieszanka palna, 2 tlen tncy, 3 korpus dyszy, 4 pomie podgrzewajcy,
5 strumie tlenu tncego, 6 materia city
157
Rys. 9.12. Schemat gowicy do cicia plazm z dodatkow oson gazow; 1 katoda,
2 piercie izolujcy, 3 gaz plazmotwrczy, 4 medium chodzce, 5 metalowa dysza plazmowa,
6 gaz ochronny, 7 ceramiczna dysza gazu ochronnego, 8 strumie plazmy, 9 gaz ochronny,
10 materia city
158
Rys. 9.13. Schemat gowicy z ukiem zalenym (z lewej) i niezalenym (z prawej); 1 katoda,
2 gaz plazmotwrczy, 3 dysza, 4 medium chodzce, 5 strumie plazmy, 6 city materia,
7 anoda
159
i miedzi, azot do cicia cienkich blach, powietrze do stali niestopowych, dodatek
tlenu korzystnie wpywa na jako krawdzi cicia.
W przypadku zastosowania gazw aktywnych konieczne jest zastpienie katod
wolframowych z dodatkiem toru i lantanu elektrodami cyrkonowymi lub hafnowymi.
Ich trwao pozostaje jednak niewielka, rzdu 5 h pracy.
Zwikszenie efektywnoci cicia plazmowego osignito dziki zastosowaniu
w latach 90-tych ubiegego wieku mieszanek bogatych w tlen i skonstruowaniu dysz,
zapewniajcych stworzenie zawirowanego strumienia gazu, podobnie jak przy ciciu
pomieniowym. Do zawirowania strumienia suy dysza o specjalnej konstrukcji
(metoda hydefinition) lub pole magnetyczne (fineplasma).
Rys. 9.14. Schemat gowicy do cicia plazmowego z kurtyn wodn. 1- gaz plazmotwrczy,
2 woda, 3 katoda, 4 -metalowa dysza gazowa, 5 ceramiczna dysza wodna,
6 strumie plazmy, 7 piercieniowy strumie wody, 8 city materia
160
emisj promieniowania. Lasery tego typu maj sprawno do 2%. Dopiero
domieszkowanie granatu holmem powoduje wzrost sprawnoci do 5%.
3. Lasery neodymowe Nd-glass, w ktrych orodkiem czynnym s prty ze szka
optycznego z domieszk Nd2O3. Emituj wizk o takiej samej dugoci jak
Nd-YAG. Orodek czynny jest taszy i atwiej wykonywa z niego elementy
o duych wymiarach. Zasadnicza wada, to mae przewodnictwo cieplne prta
i konieczno jego intensywnego chodzenia.
4. Lasery diodowe HDPL wykorzystuj zjawisko emisji promieniowania przez
diody wiecce, gwnie z GaAs domieszkowanego Al, In lub P, emitujce
fale dugoci 900-990 nm. Dioda emituje wiato o mocy kilku mW - czy si
je w prty, a te w pakiety. Moc laserw HDPL nie przekracza 4 kW, ale ich
sprawno jest rekordowo wysoka do 50%. Lasery tego typu umoliwiaj
obecnie tworzenie ognisk o gstoci mocy mniejszej ni 105 W/cm2
i praktycznie nie nadaj si do cicia termicznego.
5. Lasery pompowane diodowo lasery Nd:YAG pompowane laserami
diodowymi. Daje to wzrost sprawnoci energetycznej nawet o 35%.
Wszystkie wyej wymienione typy laserw mog uywa wiatowodw
(nawet o dugoci 100 m) do przekazywania wizki od generatora do gowicy.
6. Lasery CO2 (molekularne) wykorzystuj jako orodek czynny mieszank CO2
+ N2 + He w proporcjach 3:3:20, pod cinieniem kilku do kilkudziesiciu kPa
(lasery maej mocy) lub do 5 MPa (lasery duej mocy), przepywajc przez
rur wyadowcz. Emitowane promieniowanie mieci si w zakresie redniej
podczerwieni z dominujc lini fali 10 m. Sprawno energetyczna
dochodzi do 14%. Produkowane s lasery:
- z podunym przepywem medium gaz jest chodzony na zewntrz rury
wyadowczej, co pozwala na osiganie mocy do 7 kW,
- z przepywem poprzecznym o duym nateniu. Gdy cinienie wynosi
kilka MPa, a elektrody s zabezpieczone przed wyadowaniem ukowym,
osigalna jest moc do 45 kW,
- bezprzepywowe SLAB. Wyadowanie zachodzi w szczelinie midzy
dwiema paskimi elektrodami, orodek jest wzbudzany przez generator
wysokiej czstotliwoci. Osigaj moc do 5 kW, ale wyrniaj si
maymi wymiarami i minimalnym zuyciem medium czynnego jedna
butla wystarcza na rok pracy.
7. Lasery ekscymerowe, dziaaj i s skonstruowane podobnie do laserw CO2,
lecz orodkiem aktywnym jest mieszanka gazw CO2+N2+He+O2+CO+Xe.
Istniej trzy typy konstrukcji ukadu optycznego: nieruchoma gowica sprzona
mechanicznie z laserem i ruchomy st z przedmiotem obrabianym, gowica z laserem
umieszczona na ruchomym ramieniu i nieruchomy st oraz nieruchomy laser i st,
a ruchoma gowica (tzw. latajca optyka). Ostatnie z tych rozwiza jest stosowane
najczciej.
W przypadku cicia laserowego znajduj zastosowanie trzy mechanizmy cicia.
Przy najwikszej koncentracji energii proces odbywa si przez odparowanie materiau,
161
przy mniejszej gstoci nastpuje cicie przez topienie i wydmuchiwanie stopionego
metalu strumieniem gazu. Do metali speniajcych warunki cicia termicznego tlenem
(gwnie stale niskostopowe) stosuje si cicie przez wypalanie, w ktrym metal
wzdu linii cicia jest spalany w strumieniu czystego tlenu. Dodatkowym medium
w pierwszej metodzie jest gaz obojtny (argon, azot), w drugiej azot lub powietrze,
w trzeciej tlen o duej czystoci.
Cicie przez odparowanie jest stosunkowo mao wydajne, cicie przez topienie
zapewnia wiksz wydajno, ale jest mniej dokadne. Najwiksze prdkoci cicia,
bo nawet trzykrotnie wiksze, ni przy ciciu przez topienie, osiga si przy ciciu
przez wypalanie, ale linia cicia jest szersza i wystpuje ryzyko utlenienia krawdzi
citego materiau. Do wykonywania otworw stosuje si najczciej lasery
z generatorem staym (rubinowe), a ostatnio lasery ekscymerowe.
Rys. 9.15. Schemat przecinarki laserowej; 1 zwierciado tylne, 2 zasilacz, 3 pompa medium
chodzcego 4 ukad tumienia wizki, 5 lampa pompujca, 6 prt laserowy, 7 ukad chodzenia,
8 zwierciado przednie (pprzepuszczalne), 9 zwierciado ruchome, 10 teleskop (poszerza wizk),
11 zwierciado, 12 soczewka ogniskujca, 13 materia city
162
lasera w modzie podstawowym wie si jednak ze znacznym zmniejszeniem energii
promieniowania, od 2 razy w laserach CO2 do 5-6 razy w laserach ciaa staego,
w porwnaniu z wizk wielomodow. Zastosowanie wizki wielomodowej wie si
z mniejszymi stratami energii, ale moliwo jej ogniskowania jest bardziej
ograniczona, lasery generujce takie wizki lepiej nadaj si do spawania, ni
do cicia.
rednica ogniska jest kolejnym czynnikiem, wpywajcym na proces cicia. Dla
zapewnienia moliwoci znacznego skupienia wizki przez soczewki podane jest
tworzenie wizki pierwotnej o maksymalnie duej rednicy, co zapewnia
zastosowanie w ukadzie optycznym tzw. teleskopu. Potem rednica wizki zaley
tylko od ogniskowej soczewki lub zwierciada. Im jest ona mniejsza, tym silniejsze
skupienie. Dlatego do wiercenia zaleca si krtkie ogniskowe, pozwalajce
na stworzenie plamki o rednicy od 0,0025 do 1,5 mm, co zapewnia moc powyej
109 W/cm2. Do cicia wystarczy wizka o rednicy ogniska od 0,5 do 1,5 mm,
zapewniajca moc 106-107 W/cm2. Dla laserw CO2 zaleca si ogniskow 125 mm
i ognisko o rednicy 0,25 mm (gboko ogniska 0,5 mm).
O jakoci cicia decyduje take pooenie ogniska wizki. Pooenie ogniska jest
okrelane wzgldem grnej powierzchni materiau. Gdy ognisko znajduje si
dokadnie na jego powierzchni, przyjmuje si, e f = 0, gdy jest poniej, to f < 0, gdy
znajduje si ponad materiaem f > 0.
Kolejnym czynnikiem jest dobr gazu towarzyszcego i sposobu jego
doprowadzenia. Uywa si w tym celu: azotu, argonu, tlenu i spronego powietrza.
Zastosowanie powietrza moe by uzasadnione tylko jego nisk cen, gdy jako
powierzchni citych jest wtedy najgorsza. Tlen zapewnia wysok wydajno procesu
w przypadku cicia metali spalajcych si w tlenie z wydzielaniem ciepa. Jako
powierzchni citych jest wtedy wysoka (przede wszystkim niewielka chropowato).
Zastosowanie azotu jest szczeglnie uzasadnione do cicia stali wysokostopowych,
aluminium i innych metali nieelaznych, ogranicza jednak prdko cicia oraz
wymusza bardzo precyzyjn regulacj parametrw cicia. Powierzchnie cite
z zastosowaniem azotu s rwnie utwardzone. Argon, zalecany do cicia niobu,
tantalu, molibdenu i wanadu, wymaga zastosowania wizki wikszej mocy ze wzgldu
na straty energetyczne powodowane jego niskim potencjaem jonizacji.
Cinienie gazu towarzyszcego waha si w bardzo szerokich granicach od kilku
do 800 kPa. Co ciekawe, przy ciciu cienkich blach tlenem jego cinienie musi by
znacznie wiksze, ni w przypadku przecinania znacznie grubszych blach
o analogicznym skadzie.
Podana jest minimalizacja szerokoci szczeliny, powstajcej podczas cicia.
W zalenoci od gruboci materiau wynosi ona od 0,1-1,0 mm. Zmniejszeniu jej
szerokoci sprzyja zastosowanie dysz gazowych maej rednicy i precyzyjne
regulowanie odlegoci dyszy od citego materiau, ktra powinna by zbliona
do rednicy dyszy gazowej - czyli wynosi 0,5-2,0 mm. Wane jest, aby dysza bya
dokadnie wsposiowa z wizk lasera i zapewniaa laminarny wypyw gazu.
Dopuszczalny bd wsposiowoci wynosi 0,05 mm.
163
Prdko cicia zaley nie tylko od mocy lasera i moliwoci ukadu napdowego
gowicy, musi by ona cile dobrana do skadu chemicznego i stanu materiau
citego.
Dla danej mocy wizki (tu: laser CO2 moc 3 kW) i rodzaju citego materiau
prdko cicia jest odwrotnie proporcjonalna do gruboci, np. dla stali niskostopowej
gruboci 1 mm prdko cicia wynosi 10 m/min, dla gruboci 5 mm 3 m/min,
gruboci 10 mm 1,6 m/min, a 20 mm 0,7 m/min. Dla tego samego lasera prdko
cicia aluminium zmienia si od 11 m/min dla gruboci 1 mm, przez 2,4 m/min dla
gruboci 3 mm, do 0,9 m/min dla gruboci 6 mm. Przyjmuje si przy tym zwykle,
e maksymalna prdko cicia, osigalna w danych warunkach, zapewnia najlepsz
jako powierzchni citych.
Duy wpyw na cicie ma skad chemiczny i stan materiau citego. Nawet
niewielkie zmiany skadu wywouj konieczno dokonywania zmian w parametrach
cicia. W krajach wysoko rozwinitych pojawiy si ostatnio stale przyjazne obrbce
laserowej (laser friendly). W przypadku metali nieelaznych wyranie trudniej jest
ci metale czyste ni stopy. Inaczej, ni w przypadku klasycznych metod cicia
termicznego, ogromny wpyw na proces cicia ma stan powierzchni materiau, nawet
niewielkie zabrudzenia mog doprowadzi do niepenego przetopu.
Cicie laserowe bywa rozpatrywane jako alternatywa dla cicia plazmowego.
Bezdyskusyjna jest przewaga urzdze laserowych, jeli chodzi o dokadno
odwzorowania wycinanych ksztatw moe by lepsza ni 0,1 mm, gdy dla cicia
plazmowego wynosi co najwyej 0,15 mm. Take szeroko linii cicia plazmowego
jest znacznie wiksza np. dla stali gruboci 6 mm wynosi odpowiednio
3,2 i 0,3 mm. Strefa wpywu ciepa przy ciciu laserowym jest co najmniej dwukrotnie
wsza, ni przy ciciu plazmowym (w praktyce rnica moe by nawet
piciokrotna). Take utwardzenie powierzchni citych jest w przypadku cicia
laserowego mniejsze ni przy ciciu plazmowym.
164
Rys. 9.16. Schemat drarki elektronowej; 1 katoda, 2 elektroda sterujca, 3 anoda,
4 soczewki elektromagnetyczne (ogniskujce i sterujce), 5 wizka elektronw, 6 materia city
165
uznanie po zastosowaniu go do demontau mostu na Elbie w Barby, co zajo ok.
5 dni, podczas gdy zastosowanie metod klasycznych wymagaoby piciu tygodni
pracy.
Bardzo szybko skonstatowano, e za pomoc palnika Wissa mona prowadzi
cicie ksztatowe, trudne bd niemoliwe do wykonania metodami mechanicznymi.
Konkurencyjno cicia termicznego wobec mechanicznego bya tym wiksza,
im grubszy materia mia by city. Ju w 1913 r. po raz pierwszy przecito blok
stalowy o gruboci 1 m. Niemono cicia tlenem metali nieelaznych i wikszoci
stali wysokostopowych nie stanowia pocztkowo istotnego mankamentu, gdy
nieczsto wykonywano z tych metali konstrukcje grubocienne, a cienkie elementy
mona byo ci mechanicznie.
Zastosowanie w 1957 r. cicia plazmowego umoliwio take cicie termiczne
metali nie speniajcych warunkw cicia przez wypalanie tlenem. Zastosowanie
po 1960 r. cicia laserowego stworzyo moliwo cicia wszystkich materiaw
z du dokadnoci i niewielkimi stratami.
Cicie termiczne jest uznawane za podstawowy sposb przygotowywania
elementw konstrukcji metalowych o grubociach przekraczajcych 30 mm,
a w szczeglnoci konstrukcji spawanych. Dokadno cicia stale zwiksza si i jest
moliwe precyzyjne wycinanie elementw, ktre nie wymagaj dalszych operacji
technologicznych w odniesieniu do krawdzi cicia, bez obrbki mechanicznej mog
nawet tworzy pary kinematyczne.
W przypadku elementw metalowych o maej gruboci, czyli do 30 mm, zalety
cicia termicznego, to wysoka wydajno (prdko cicia blach o gruboci ok. 1 mm
wynosi nawet powyej 1 m/s), dokadno i rekordowo niski koszt jednostkowy.
Na coraz szersz skal stosuje si cicie termiczne materiaw niemetalowych
tworzyw sztucznych, tkanin, cho ograniczenie stanowi czsto ryzyko zapalenia
citego materiau. Wdraane s technologie cicia materiaw kompozytowych, blach
pokrywanych tworzywami sztucznymi i innych, zaawansowanych materiaw.
9.4. CZ PRAKTYCZNA
166
4. Omwienie szczeglnych cech krawdzi citych elementw oraz porwnanie ich
jakoci. Wyniki cicia naley porwna z wynikami cicia plazmowego
i laserowego materiaw o podobnej gruboci i skadzie.
5. Prezentacja oglnych zasad rozmieszczania elementw do cicia na arkuszach
blach (tzw. rozkrj rys. 9.17) oraz sposobw cicia elementw z ostrymi
krawdziami (rys. 9.18).
6. Opisanie zasady przebijania materiau przed ciciem oraz omwienie typowych
niezgodnoci i zaburze procesu cicia termicznego.
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
167
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik Inyniera. Spawalnictwo. Tom 2, WNT, Warszawa 2005.
[2] KLIMPEL A. Technologia spawania i cicia metali, Wyd. Politechniki lskiej. Gliwice 1997.
[3] POLEWOJ G. SUCHININ G. Gazoplamennaja obrabotka metallow, Akademia. Moskwa 2005.
[4] JWICKI R. Technika laserowa i jej zastosowania, Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej.
Warszawa 2009.
[5] SCHELLHASE M. Der Schweisslichtbogen ein technologisches Werkzeug, Verlag Technik. Berlin
1985.
[6] Schweissen. G- E- MAG-Schweissen. Thermisches Trennen. Verlag Technik. Berlin 1985.
WYKAZ NORM
PN-EN ISO 9013:2003 Cicie termiczne Klasyfikacja cicia termicznego Specyfikacja geometrii
wyrobu i tolerancje jakoci.
PN EN 2820:1997 Badania odbiorcze przecinarek do cicia tlenowego. Dokadno odwzorowania.
Charakterystyki dziaania.
PN-74/M-69103 Spawalnictwo. Przecinarki pautomatyczne do cicia tlenem. Wymagania i budowa.
168
10. NAPRENIA I ODKSZTACENIA SPAWALNICZE
CEL WICZENIA
10.1. WPROWADZENIE
169
odlewnicze,
hartownicze,
spawalnicze, itp.
W zalenoci od obszaru oddziaywania naprenia wasne, w tym i spawalnicze,
dzieli si na:
I rzdu naprenia te wystpuj w duych objtociach metalu, a wic w caej
konstrukcji lub w poszczeglnych elementach (wzach, zczach). Tego
rodzaju naprenia wystpuj m.in. w konstrukcjach spawanych. Dziaaj one
w kierunkach poprzecznych i podunych do wykonywanych spoin oraz wzdu
lub w poprzek osi poszczeglnych elementw konstrukcji.
II rzdu obszar oddziaywania obejmuje jedno lub kilka ziaren metalu.
Naprenia te nie wykazuj okrelonej orientacji w stosunku do osi elementu,
w ktrym wystpuj.
III rzdu obszar oddziaywania obejmuje sie krystalograficzn metalu, a wic
wystpuj midzy elementami w objtoci sieci przestrzennej metalu.
W zalenoci od liczby wystpujcych skadowych naprenia I rzdu okrela si
jako:
jednoosiowe (wystpujce w prtach),
dwuosiowe (stan paski, wystpuj w cienkich blachach),
trjosiowe (stan przestrzenny, wystpuj w grubych pytach, maj praktyczne
znaczenie przy grubociach powyej 20 mm).
Dla pocze spawanych istotne s przede wszystkim naprenia pierwszego
rodzaju, a przy spawaniu stali stopowych, gdzie przemiany zachodz w temperaturach
znacznie niszych w porwnaniu ze stalami niskostopowymi, rwnie naprenia
drugiego rodzaju.
Ze wzgldu na kierunek dziaania wzgldem spoiny, naprenia dzieli si na:
wzdune (x) wzgldem osi x spoiny,
poprzeczne (y) do osi y spoiny,
prostopade (z) do powierzchni czonych elementw.
Podzia napre ze wzgldu na czas w jakim dziaaj:
naprenia chwilowe, ktrych wielko i kierunek zale od chwilowego
rozkadu temperatury (zmieniaj si w czasie trwajcego cyklu),
naprenia ostateczne (wasne, resztkowe), powstajce w poszczeglnych
elementach lub w caej konstrukcji po ukoczeniu danego zabiegu
technologicznego i ostygniciu przedmiotu.
170
10.2. ISTOTA POWSTAWANIA NAPRE
SPAWALNICZYCH
171
ju powstawa. Zakres temperatur, istotny ze wzgldu na powstawanie napre
wasnych, znajduje si poniej tej temperatury.
Dla uproszczenia oblicze procesu powstawania napre wasnych mona
przyj, e wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej oraz modu sprystoci
E s stae, a zmienia si tylko naprenie plastyczne pl. Przyjmujc, e w zakresie
temperatur 20-500 C,
E = 210 GPa,
= 12 10-6 1/K,
pl = 240 MPa,
mona obliczy jednostkowe wyduenie spryste, przy ktrym osiga si naprenie
plastyczne wedug zalenoci:
l = /E = t(T1-To) (10.1)
172
Rys. 11.3. Wycinek nagrzewanego zcza jako belka dwustronnie utwierdzona
l = lo t T (10.3)
pl = t T E (10.4)
pl Re (10.5)
T = =
t E t E
gdzie:
t wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej [1/K],
lo odlego midzy czonymi brzegami elementw [mm],
l zmiana odlegoci midzy czonymi brzegami elementw [mm].
T = 100 K (10.6)
173
ze stali mikkiej. Dalsze nagrzewanie do wyszej temperatury bdzie powodowa
jedynie wzrost odksztace plastycznych, naprenia natomiast nie bd wzrastay,
a nawet zaczn male, poniewa zgodnie z wykresem (rys. 10.1.) w miar wzrostu
temperatury maleje granica plastycznoci Re. Przebieg zmian napre, zalenie
od temperatury, w dwustronnie utwierdzonym prcie pokazano na rys. 10.4. Podczas
nagrzewania prta dwustronnie utwierdzonego pojawiaj si w nim naprenia
ciskajce, wzrastajce liniowo, a do osignicia granicy plastycznoci
w temperaturze T1. Przebieg tych napre przedstawia prosta 0-1. Dalszy wzrost
temperatury powoduje spcznienie materiau i zmniejszenie napre w prcie
na skutek zmniejszania si wartoci granicy plastycznoci Re, zgodnie z jego
przebiegiem na odcinku 1-2. W punkcie 2 przerwano nagrzewanie. Odksztacenie,
jakie wystpuje w prcie w tym punkcie, jest sum odksztacenia plastycznego
i sprystego, z tym e dugo prta, na skutek utwierdzenia, jest cigle rwna lo.
Z chwil rozpoczcia chodzenia odksztacenie spryste zacznie zmniejsza si,
zaczn wic take male naprenia wedug prostej 2-3. W punkcie 3 zarwno
odksztacenie, jak i naprenie osign warto zerow, poniewa prt nie ostyg
jeszcze cakowicie dlatego w miar spadku temperatury bdzie dy do dalszego
skracania si, czemu przeciwdziaa jego utwierdzenie. W wyniku tego w pocztkowej
fazie pojawi si naprenia spryste rozcigajce, rosnce wedug prostej 3-4, ktre
w punkcie 4 osigaj granic plastycznoci. Dalszy spadek temperatury wywoa
pojawienie si napre plastycznych, ktre bd rosn zgodnie z przebiegiem
Re = f(t) na odcinku 4-5.
Rys. 10.4. Przebieg napre powstajcych w czasie grzania i stygnicia belki obustronnie
utwierdzonej
174
przebieg maj naprenia wywoane nagrzewaniem w procesach spawania, z tym
e w przypadku spawania, gdzie nastpuje nadtopienie materiau, przebieg napre
jest w caym zakresie zgodny z przebiegiem funkcji Re = f(T), std te w spoinie,
podobnie jak w belce (rys. 10.4), po ostygniciu pojawiaj si naprenia rozcigajce
rwne granicy plastycznoci.
175
Rys. 10.6. Schemat przebiegu spawalniczych napre podunych i poprzecznych w zczu
spawanym
176
wygicie jest to zmiana ksztatu elementu, wywoana odksztaceniem
wzdunym i poprzecznym, zachodzca w paszczynie rwnowanej
elementu. Miar wygicia moe by promie krzywizny, strzaka ugicia
lub kt.
odksztacenie poprzeczne jest to zmiana wymiarw liniowych elementw
w kierunku poprzecznym do osi spoiny, zachodzca w paszczynie elementu
(blachy).
odksztacenia ktowe jest to zmiana ksztatu elementu wywoana
odksztaceniem poprzecznym, deformujcym jego powierzchni. Miar
odksztacenia ktowego jest kt odchylenia rozwaanych paszczyzn.
utrata statecznoci (falisto, zwichrzenie) jest to odksztacenie elementw
powokowych o maej sztywnoci poprzecznej, zachodzce w kierunku
prostopadym do ich powierzchni.
skrcenie jest zmian ksztatu dugich elementw, z prostych na spiralne
wywoane spoinami wzdunymi. Miar skrcenia jest kt obrotu wzgldem
siebie dwch przekrojw poprzecznych.
W konstrukcjach spawanych wystpuje kilka odksztace jednoczenie. Przykady
odksztace spawalniczych przedstawiono na rys. 10.7 a-d.
177
Rys. 10.7. Odksztacenia spawalnicze: a) wzdune, b) wygicie, c) poprzeczne, d) ktowe
178
spawania udzia skurczu spoiny wynosi ok. 20%, a reszta przypada na stref
przyspoinow.
Rys. 10.8. Schemat powstawania napre poprzecznych w zczu spawanym: a) wygicie blach
nagrzanych na krawdzi, b) odksztacenie blach zespawanych, c) obraz napre poprzecznych
w blachach zespawanych
179
moe zmniejszy si do temperatury otoczenia. Jeeli spawane blachy skadayby si
z warstewek metalu uoonych rwnolegle do osi spoiny i majcych moliwo
swobodnego przemieszczania si po sobie, to kada z nich wyduyaby si o warto
l zgodnie z zalenoci (10.3).
Wyduenie kadej warstewki byoby wic proporcjonalne do temperatury jej
nagrzania (rys. 10.9a). Nie jest to moliwe poniewa w rzeczywistoci spawane
blachy stanowi lity materia, w ktrym poszczeglne warstwy metalu oddziauj
na siebie. Skutkiem tego, warstwy mniej nagrzane hamuj rozszerzanie si warstw
nagrzanych do wyszej temperatury. Oznacza to, e spoina i SWC nie mog si
swobodnie rozszerza, doznaj napre ciskajcych (rys. 10.9b), a pozostay
materia jest rozcigany. Pod wpywem napre ciskajcych obszary te ulegaj
spczeniu. Jest ono form wyzwolenia napre, std te po stopieniu materiau,
w spoinie naprenia osigaj warto zerow. W czasie chodzenia zcza nastpuje
skurcz materiau i wystpuje sytuacja odwrotna, skutkiem czego jest powstanie
duych napre rozcigajcych oraz powstanie deformacji (odksztacenie wzdune).
Rys. 10.9. Rozkad temperatury i napre podunych w zczu spawanym: a), b) podczas grzania,
c) po ostygniciu
180
10.3.5. CZYNNIKI WPYWAJCE NA WARTO NAPRE
I ODKSZTACE SPAWALNICZYCH
181
Rys. 10.10. Porwnanie energii liniowej rnych metod spawania blachy stalowej o gruboci 4mm
182
minimalne odstpy w grani, minimalne kty ukosowania rowka i mae
nadlewy lica,
ksztaty rowka wymagajce jak najmniejszej iloci spoiwa, itp. X, 2U,
spawanie na przemian z obu stron osi obojtnej przekroju, jeeli moliwe
za pomoc spoin wielowarstwowych,
spawanie ciegami o maych przekrojach,
metody spawania o duej wydajnoci stapiania,
metody spawania o duych prdkociach spawania,
metody z gbokim wtopieniem,
zrwnowaenie rozmieszcze spoin wok osi obojtnej spawanego
przekroju,
zrwnowaone rozmieszczenie ciepa spawania przez odpowiedni dobr
kolejnoci spawania,
stosowanie zaciskw, mocowa i podkadek dla zagwarantowania
dopasowania i przylegania,
spawanie w kierunku nie utwierdzonej czci zespou,
wygicie wstpne lub odchylenie zespou w celu doprowadzenia ich przez
skurcz do podanego ksztatu,
wykonywanie zcz w pierwszej kolejnoci wykazujcych najwiksze
skrcenia,
spawanie najmniej sztywnych sekcji w pierwszej kolejnoci, jeeli zachodzi
potrzeba mona je wyprostowa przed dalszym skadaniem i spawaniem,
taka kolejno skadania podzespow i zespow, aby siy skurczu
od wykonanych spoin cigle si rwnowayy wok osi obojtnej przekroju
sekcji.
Odksztacenia wybranych typw zczy, wystpujce w wyniku dziaania napre
spawalniczych i sposoby zabezpieczania si przed nimi, pokazano
na rys. 10.11-10.13.
W celu zmniejszenia odksztacenia ktowego zczy przygotowanych na X, K oraz
2U naley, w miar moliwoci, spawa jednoczenie z dwch stron z tak sam
prdkoci. Przy dugich szwach wygicie mona zmniejszy przez podzia spoiny
na odcinki przy pomocy spoin sczepnych, a nastpnie spawa ciegiem krokowym,
skokowym, krokowo-skokowym lub skokowo-krokowym. Oglna zasada tych
sposobw polega na tym, aby spawa kolejne odcinki po ostygniciu ssiednich
(rys. 10.14).
183
Rys. 10.11. Ktowa deformacja wybranych typw zczy oraz sposoby uoenia zapobiegajce
deformacji
Rys. 10.12. Zachodzenie blach na siebie oraz sposb ustawienia blach zapobiegajcy takiej
deformacji
184
Rys. 10.13. Wpyw kolejnoci ukadania ciegw na odksztacenia zcza
185
Rys. 10.15. cieg schodkowy, zmniejszajcy naprenia spawalnicze podczas spawania
wielowarstwowego
186
Rys. 10.16. Zakres temperatur poszczeglnych rodzajw wyarzania naniesionych na ukad elazo-
wgiel
187
w odpowiednich oznaczonych miejscach, stygnc kurczy si w takim samym kierunku
jak spoina, co powoduje zmniejszenie napre spawalniczych.
Innym sposobem zmniejszania napre spawalniczych w obszarze spoiny jest
tzw. odpranie niskotemperaturowe nazywane inaczej wyarzaniem miejscowym.
W procesie tym wykorzystywane jest zjawisko nakadania napre spawalniczych
z napreniami wywoanymi dodatkowym podgrzewaniem konstrukcji. Proces ten,
mimo zmniejszania napre w spoinie, oglnie wpywa na zwikszenie si
wewntrznych w zczu spawanym. Moe to prowadzi do wzrostu oglnych
odksztace konstrukcji, w przypadku spawania bardziej elastycznych konstrukcji.
Odprenie niskotemperaturowe stosowane jest w przypadku konstrukcji spawanych
o duych wymiarach, takich jak zbiorniki, poszycia kadubw itp.
Oprcz obrbki cieplnej do odprenia konstrukcji spawanych jest stosowane
odpranie mechaniczne. W metodzie tej stosuje si zjawisko sumowania si napre
zewntrznych z i napre spawalniczych s, ktrych suma nie moe osign
w adnym miejscu konstrukcji wikszych wartoci od granicy plastycznoci Re :
z + s < Re (10.7)
z + s = Re (10.8)
s = Re - z (10.9)
188
na niski poziom napre wywoanych wibrowaniem (do ok. 50 MPa), nie jest ona tak
skuteczna w usuwaniu napre jak metody cieplne.
Poprzez obrbk ciepln lub mechaniczn mona si jedynie pozby si napre
spawalniczych. Nieumiejtne jej przeprowadzenie natomiast moe doprowadzi nie
tylko do powikszenia napre spawalniczych, ale rwnie, w drastycznych
przypadkach, spowodowa powstanie dodatkowych odksztace.
10.4. CZ PRAKTYCZNA
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
W sprawozdaniu naley:
naszkicowa przebieg poszczeglnych eksperymentw,
wyjani przebieg odksztacenia,
opracowa wnioski,
LITERATURA
[1] PILARCZYK J., Poradnik inyniera. Spawalnictwo, Tom 1, WNT, Warszawa 2003.
[2] KACZMAR W., Techniki Wytwarzania. Spawalnictwo, Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej,
Wrocaw 1979.
[3] FERENC K., FERENC J., Konstrukcje spawane poczenia, WNT, Warszawa 2006.
[4] FERENC K., Spawalnictwo, WNT, Warszawa 2010.
[5] MISTUR L., Spawanie ukowe w osonach gazowych wedug wytycznych krajowych
i midzynarodowych, Wydawnictwo KaBe, Krosno 2010.
189
11. BADANIA NIENISZCZCE ZCZY SPAJANYCH
CEL WICZENIA
11.1. WPROWADZENIE
190
rodzaje spodziewanych niezgodnoci spawalniczych i ich usytuowanie.
Wszystkie niezgodnoci mona oglnie podzieli na niezgodnoci powierzchniowe
i wewntrzne. Norma PN-EN ISO 6520:2009 klasyfikuje niezgodnoci w zczach
spawanych na 6 grup: pknicia, pustki, wtrcenia stae, przyklejenia i braki przetopu,
niezgodnoci ksztatu i wymiaru oraz niezgodnoci spawalnicze rnorodne
(rys. 11.1).
191
Tab. 11.3. Przyjte metody wykrywania wewntrznych niezgodnoci spawalniczych
(wg PN-EN ISO 17635:2010)
192
Wielko
POZIOM BADANIA DZIAANIA
wskazania
193
Podstawowymi przyrzdami, majcymi zastosowanie podczas bada wizualnych
spoin, s: sprawdziany, spoinomierze, lusterka typu dentystycznego, lupy, szka
powikszajce.
Na rysunku 11.3 przedstawiono wyposaenie do wizualnych bada bezporednich
tj. spoinomierz prosty o dokadnoci 0.5 mm do pomiaru gruboci spoin
pachwinowych (a), zestaw spoinomierzy skadajcy si z zestawu 12 blaszek
do pomiaru zczy pachwinowych o grubociach od 3 do 15 mm (b), spoinomierz
spawalniczy z noniuszem (c) do pomiaru nadlewu lica zczy doczoowych, spoin
pachwinowych i kta rozwarcia spoin pachwinowych oraz szczelinomierz do pomiaru
odstpu rowka spawalniczego (d).
a) b)
c)
d)
Rys. 11.3. Podstawowe wyposaenie do bada wizualnych spoin (za zgod producenta Firmy Horex),
wg PN-EN 970:1999
194
ewentualne elementy mocujce (bdce elementami oprzyrzdowania lub
pyty rozbiegowe, dobiegowe) nie spowodoway pkni w miejscach,
w ktrych byy przytwierdzone.
195
Niezgodnoci spawalnicze wykrywane metod penetracyjn dziel si na liniowe,
dla ktrych dugo wskazania jest co najmniej trzy razy wiksza ni jego szeroko
i nieliniowe gdy jest ona rwna lub mniejsza.
Badana powierzchnia zcza spawanego powinna uwzgldnia szeroko spoiny
oraz po minimum 10 mm obszaru z kadej jej strony.
Rys. 11.5. Schemat badania zczy spawanych metod magnetyczno proszkow z wykorzystaniem
elektromagnesu lub magnesu staego; d odlego midzy biegunami elektromagnesu,
a szeroko badanego obszaru, d/2 skok przesuwu elektromagnesu,
a) b)
196
11.5. METODA PRDW
PR WIROWYCH
197
11.6. BADANIA ULTRADWIKOWE
a) b)
c) d)
Rys. 11.8. Przykadowe obrazy defektoskopowe otrzymywane w badaniu materiaw metod echa:
a) brak niezgodnoci, b) niezgodno prostopada do kierunku propagacji fali,
c) niezgodno uoona pod ktem 45 do kierunku propagacji fali, d) pustka/pcherz
198
i okreleniu ich wielkoci za pomoc obwiedni, na przykad zaoenie, e poziom
odniesienia jest krzyw odlego-amplituda (krzywa DAC z ang. Distance
Amplitude Curve) dla otworu poprzecznego o rednicy 3 mm (rys. 11.9). Na rysunku
11.9c-e pokazano przykad oceny wykrytej niezgodnoci zgodnie z metod DAC
w doczoowym zczu spawanym blach o gruboci t = 10 mm. Po wyznaczeniu
krzywej poziomu odniesienia (impulsy ultradwikowe odbite od tworzcej otworu
przelotowego o rednicy 3 mm, obserwowane z rnych odlegoci) zbadano zcze
i wykryto niezgodno o dugoci 12 mm oraz maksymalnej wysokoci wskazania
3 dB w stosunku do poziomu odniesienia (rys. 11.10).
Rys. 11.9. Skalowanie (a, b) i okrelenie wykrytej niezgodnoci (c, d, e) metod DAC zgodnie
z PN EN 1714:2002 oraz PN EN 1712:2001 (opis w tekcie)
Rys. 11.10. Ocena wskazania wykrytej niezgodnoci z metod DAC zgodnie z PN EN 1712:2001
199
11.7. BADANIA RADIOLOGICZNE
Wizka
promieniowania
Badana spoina
Materia
spawany
Bona
radiograficzna
a b c
200
i odwrotnie, oraz dodatkowo zawiera informacj o wysokoci niecigoci
w paszczynie rwnolegej do kierunku rozchodzenia si promieniowania.
Omawiana metoda bada nieniszczcych obejmuje szeroki zakres gruboci
czonych elementw, poczwszy od 1 mm wzwy, przy czym na moliwo
wykrycia wady ma wpyw jej usytuowanie wzgldem kierunku promieniowania
(rys. 11.12).
201
Tab. 11.4. Poziomy jakoci zczy spawanych
202
11.9. CZ PRAKTYCZNA
UWAGI DO SPRAWOZDANIA
W sprawozdaniu naley:
opracowa raport zawierajcy cel, zakres bada,
opisa wykonane badania,
przedstawi wyniki,
opracowa wnioski.
LITERATURA
[1] LEWISKA-ROMICKA A., Badania nieniszczce. Podstawy defektoskopii, WNT, Warszawa 2001.
[2] CZUCHRYJ J., DBSKI E., Badania zczy spawanych wedug norm europejskich. Kontrola
radiograficzna, Wydawnictwo Biuro Gamma, Warszawa 2000.
WYKAZ NORM
203
PN-EN ISO 5817:2007 Spawanie. Zcza spawane ze stali, niklu, tytanu i ich stopw (z wyjtkiem
spawanych wizk). Poziomy jakoci wedug niezgodnoci spawalniczych.
PN-EN 970:1999 Spawalnictwo. Badania nieniszczce zczy spawanych. Badania wizualne.
PN-EN 571-1:1999 Badania nieniszczce. Badania penetracyjne. Zasady oglne.
PN-EN ISO 3059:2005 Badania nieniszczce. Badania penetracyjne i badania magnetyczno proszkowe.
Warunki obserwacji.
PN-EN ISO 23277:2010. Badanie nieniszczce spoin. Badanie penetracyjne spoin. Poziomy akceptacji.
PN-EN ISO 17638:2010 Badania nieniszczce zczy spawanych. Badania magnetyczno-proszkowe
zczy spawanych.
PN-EN 1712:2001 Badanie nieniszczce zczy spawanych. Badania ultradwikowe zczy spawanych.
Poziomy akceptacji.
PN-EN 1714:2002 Badania nieniszczce zczy spawanych. Badanie ultradwikowe zczy spawanych.
PN-EN 1435:2001 Badania nieniszczce zczy spawanych. Badania radiograficzne zczy spawanych.
PN-EN 444:1998 Badania nieniszczce - Oglne zasady radiograficznych bada materiaw metalowych
za pomoc promieniowania X i gamma.
204