Dok je srpska, kao i hrvatska srednjovjekovna knjievnost relativno veoma bogata i djelima

raznih anrova svjetovne knjievnosti, za bosanski srednji vijek, bar na temelju sauvanih
djela, ne moe se rei da je razvio ovaj tip knjievnog stvaralatva.

Na pitanje da li su religijska ogranienja Crkve bosankih krstjana prouzrokavala svojevrsno

limitiranje sadraja u sfere iskljuivo biblijskih tema, ili su postojali bar neki anrovi i neke
knjige sekularne knjievnosti koje su izgubljene i propale, nemogue je posve odgovoriti.
Mogue je samo konstatirati da nema nikakvih ostataka knjiga tog tipa iz vremena prije
posljednjih decenija XV vijeka tj iz doba u kojemu je jo funkcionirala bosanska drava.

Nema, takoe, nikakvih pouzdanih podataka da li je iz susjednih krajeva takva literatura

dopirala na bosanski prostor, na dvorove bosanskih feudalaca, ukljuujui i kraljev dvor.

Ipak, takve pretpostavke imaju izvjesnog opravdanja ukoliko se uzmu u obzir poznati podaci
o dolasku pozorinih druina u Bosnu, prvenstveno iz Dalmacije i Dubrovnika, kao i transfer
u obrnutom pravcu, to govori o svojevrsnim, dosta intenzivnim kulturnim kontaktima iako
pozorina umjetnost toga doba ne ukljuuje i umjetnike tekstove, naroito ne pisane.

Jedini izuzetak u tom pogledu ini tzv Berlinska Aleksandrida, za koju se na temelju podataka
moe utvrditi da je pisana u Bosni, ali njeno datiranje pada ve u vrijeme poslije termina koji
se uzima kao termin propasti bosanske drave tj poslije 1463. godine. Ipak, postoji dosta
razlonih stavova za prihvaanje miljenja da je ovaj kodeks mogao imati raniji predloak,
koji je ve mogao biti pisan na bosanskom tlu.

Aleksandrida je tipian srednjovjekovni roman, a to konkretno znai: knjievno djelo koje je

maksimalno kristijanizirano, kojemu je najee nepoznat autor. Ovakvi romani nisu
slavenska ili balkanska specifinost. Ne samo da je takvih romana bilo po cijeloj Evropi, nego
su to najee isti roman, koji su nastajali u nekom kulturnom sreditu, bivali prevoeni,
preraivani i dopunjavani, tako da su postajali opa evropska kulturna batina.

Sama Aleksandrida je romansirana i kristijanizirana historija ratova i osvajanja Aleksandra

Velikog. Naravno, poslije svih prerada i dorada od stvarnih historijskih injenica ostao je
samo kostur, ali je zato obogaena velikim brojem fanstastinih dogaaja, opisa nevjerovatnih
krajeva, ljudi, flore i faune.

Smatra se da je zaetak romana nastao u Grkoj, ali je svoj definitivan oblik dobio u
srednjovjekovnoj Srbiji, odakle se irio na istok i zapad, ne samo u rusku knjievnost nego i u
hrvatsku glagoljsku tako da je postao i opejunoslavenski roman.

Rukopis Berlinske Aleksandride izdao je Van den Berk u Minhenu 1970 godine zajedno za
Utrehtskom Aleksandridom (koja je u izdanju tampana paralelno sa Berlinskom), i to u
manje-vie originalnoj grafiji i ortografiji. Van den Berk je vrlo vjerno preslikao original, ak
u velikoj mjeri i formu slova redak na redak, ne mijenjajui nita u tekstu, ne ispravljajui i ne
popunjavajui, tako da je na temelju izdanja mogue izvriti sve relevantne analize teksta.

Van den Berk je osim toga o Berlinskoj Aleksandridi dao i isrpne podatke sa faksimilom dviju
stranica, ali znatno umanjenim. Kodeks je pisan na papiru, a listovi su sloeni u sveice od
po pet presavijenih listova, u osmini, na listovima kodeksa vidljivi su na papiru vodeni znaci
koji ga datiraju u posljednje decenije XV vijeka. Tekst je pisan u jednom stupcu, kao velika
veina bosanskih kodeksa, na stranici ima po 15 redaka. Sveice kodeksa su paginirane na taj
nain da su oznaeni samo kvinioni, i to njihova prva i posljednja stranica.

Kodeks nije sauvan cio, na poetku nedostaje otprilike 35 stranica, to bi po Van der
Berkovom sudu iznosilo jedan kvinion i est listova drugog, a nedostaje i kraj. Stara irilika
slovna paginacija u poetku rukopisa je neitka i kriana, tako da paginacija poinje tek sa
krajem tree, odnosno poetkom etvrte sveice. I u sredini nedostaje poneki list, ili je
ostavljen prazan.

Za historijat rukopisa od velike su vanosti kasniji zapisi na praznim stranicama, pa tako

postoji tekst pisan tajnopisom za koji Van den Berk pretpostavlja da bi mogao biti tajnopis
junoslavenskog tipa, mada za to ne daje i odgovarajue argumente. Uz tu biljeku stoji broj
1535, koji bi mogao oznaavati godinu pisanja ove zabiljeke. teta to Van den Berk nije
faksimilirao ovu biljeku, jer na temelju nje zakljuuje da bi to moglo znaiti da je 1535.
Godine rukopis jo bio u posjedu neke slavenske, bosanke porodice.

Na f 67 nema teksta Aleksandride, stranica je iz nekog razloga ostala prazna, pa je kasnije

popunjena latinskom biljekom iz koje je vidljivo da je 15. Augusta 1582 godine rukopis bio
u posjedu neke porodice Beck iz Leopoldstrofa kraj bea, poto je tada poklonjen Paulu
Lejpordusu, preko kojeg je rukopis dospio u vlasnitvo porodice Aenbrener.

Na f2 naslikan je grb, ispod kojeg je natpis Kristijan Aenbreners. Danas se kodeks nalazi u
Pruskoj dravnoj biblioteci u Berlinu.

Van den Berk je poredio tekst Berlinske Aleksandride sa Utrehtskom i sa Novakovievim

izdanjem srpske Aleksandride i konstantirao da iako u osnovu lei isti tekst, vrlo je evidentno
da je prepisiva Berlinske Aleksandride vrio brojne intervencije, to se moe odnositi i na
neku od njenih podloga. Naime, ima mnogo skraivanja, ali i dodavanja i mijenjanja, naroito
je uoljivo da se u njoj izostavljaju epizode u kojima se govori o raznim udima, zapravo,
zamjenjuju se odlomcima ozbiljnijeg sadraja, manje-vie proetim religioznim
reminiscencijama. U vezi s tim vidljivo je da se ovaj prepis Aleksandride odlikuje, naroito
pri kraju teksta, ne samo veom samostalnou sadraja nego i upotrebom potpuno
ponarodnjenog jezika. Po karakteru interpretacije Aleksandrove smrti moe se rei da je, s
jedne strane, izuzetno uoljivo pribliavanje stilu i shvatanju narodnih umotvorina, a s druge,
filozofiji katolike pukoreligiozne knjievnosti, s njenim stavovima o bezvrijednosti
ovjekovih ovozemaljskih dostignua pred licem smrti.

Na osnovu paleografske, ortografske i jezike analize postoje, takoe, vrlo uvjerljivi razlozi
da se ovaj kodeks smjesti u Bosnu, kao i da se pretpostavi da je ne samo ovaj prepis sainjen
na bosanskom tlu nego da je, vjerovatno, i neposredni predloak ve bio prepisan u Bosni.
Kako je ve reeno, jezik je u velikoj mjeri ponarodnjen, od srpskoslavenske redakcije
prvobitne tzv srpske Aleksandride ostali su relativno slabi tragovi u jeziku, a kako su vrene i
mnogobrojne promjene teksta, nuno je proponirati jednu samostalnu granu prvobitnog teksta,
nastalu, svakako na zapadnijem dijelu srpskohrvatskog jezikog podruja

Pismo je ve brzopisna irilica, vrlo pravilna, sa tipinim bosanskim inovacijama, kao to je

kvadratino v, poloeno b, a sa izduenim stablom i malom petljom na njegovoj sredini, a
tome odgovaraju i ortografske karakteristike preuzete uglavnom iz bosanskog
srednjovjekovnog poluustava, kao to je pisanje e u vrijednosti je (iza vokala i na poetku
rijei), mada uglavnom samo na poetku rijei i u crkvenoslavenskoj leksici.
Foneme lj i nj se ni ovdje posebno ne oznaavaju, nego su izjednaene sa l i n, po emu se
ovaj rukopis znatno razlikuje od mlae franjevake bosanice, s kojom se inae uglavnom
ortografski i paleografski podudara. Meutim, i od stare bosanske irilice i od franjevake
bosanice diferencira se ovaj tekst neto intenzivnijom upotrebom omege, naroito to se ona
pojavljuje i direktno uz o, u istom slogu. Ovaj tekst ima upotrebu erva, i to u ambivalentnoj
vrijednosti, za i , ali nijednom nije upotrijebljeno za j, to govori da mu je i podloga bila
tokavska, uz to je karakteristino da je i u ovom rukopisu zadrano mehaniko sjeenje rijei
na kraju retka, to je vrlo arhaina osobina, zdrana i u bosanskim religijskim kodeksima.
Osim toga, jo se ponegdje pie i poluglas kao grafiki znak bez glasovne vrijednosti, ali to se
sree jo i kod Matije Divkovia u 17 stoljeu.

Do sada jezik nije detaljnije prouavan, iako bi njegova struktura i osobenosti pokazale put
kojim je Aleksandrida stigla u Bosnu. Ipak, sudei po jeziku koji je izrazito tokavski,
Berlinska Aleksandrida prepisana je na zapadnom ili jugozapadnom ikakvskom bosanskom
podruju, to govori vrlo izrazita ikavtina u cijelom tekstu. Registrira se i neto ijekavske
zamjene jata, iako daleko rjee, a naroito u zavisnim pluralskim padeima imenica i
pridjeva. Ovako tipian ijekavizam, kasnije prekriven ikavtinom, otvara mogunost da je
predloak ili neka od podloga mogla potjecati s dubrovakog tla, dok s druge strane prisustvo
crkvenoslavenskih osobina vezuje ovu Aleksandridu za neku srpskoslavensku maticu. Osim
leksike, kao to je npr glagolati, jako, ie, zilo i dr, poneki oblici, participi, govore u prilog
tom miljenju.

Ne moe se sa sigurnou utvrditi kojoj religijskoj sredini pripada ovaj tekst. Iako nije sasvim
iskljueno da je prepisan u krugu vjernika Crkve bosanskih krstjana, za takvu tvrdnju
nedostaju podaci koji bi omoguili argumentaciju.

R. Marinkovi je izvela zakljuke koji govore da je Belrinska Aleksandrida imala za podlogu

Aleksandridu takve redakcije koju su u Bosnu donijeli franjevci. Dala je dosta ubjedljive
argumente da je u 15 stoljeu postojala posebna dubrovaka redakcija Aleksandride, te da je
na temelju jezike analize mogue pretpostaviti da je jedan od dubrovakih prepisa stigao u
Bosnu, gdje je podvrgnut jezikom a moda i sadrajnom redigiranju, to se vidi po zaostalim
ijekavizmima.

Mogue je da je Berlinska Aleksandrida rad bosanskih franjevaca poto su oni paleografski

upotrebljavali sasvim slinu irilicu u bosanskim samostanima, a kod kasnijih franjevakih
autora prisutne su izvjesne reminescencije iz sadraja Aleksandride.

Roman o Aleksandru Velikomje prerada istorije njegovih ratova, ali prerada u

kojoj je od inae legendarne linosti makedonskog kralja napravljena fantastina figura.
Roman je bio preveden na na jezik u XIV vijekui nalazi se u tri verzije, u rudnikoj,
irilskoji u bosanskoj irilici. Roman je veoma dug, iznosi preko sto strana.U hrvatskoj
srednjovjekovnoj knjievnostisauvana su dva prevoda romana. Pisani su bosanicom,
jedan na akavskom narjeju(iz polovine XVI st.), drugi, mlai, na tokavskom. Oba su
prevodi crkvenoslavensko-srpskog izvornika koji je u Rusijidobio naziv Srpske
Aleksandrije. Jezik se u tom izvorniku nazivao srpskim, pa su taj naziv zadrali i hrvatski
Prevodioci.

Christiaan Alphonsus Van Den Berk profesor slavistike na sveuilitu u Hamburgu