Eginli (Buyuk, Ingliz) Said Pasa

SAYI 35 2010
OSMANLI ARATIRMALARI
T H E JOU R NA L OF OT TOM A N S T U DI E S
osmanl aratrmalar, say xxxv, 2010, 33-80
II. Abdlhamidin lk Mbeyn Feriki

Einli (ngiliz) Said Paa, Hayat ve Hatrat
Davut Erkan*
1. Hayat ve Hatrat
Es-seyyid Mehmed Said Paa 1830 ylnda zmitte dodu.1 Babas
zmit mutasarrfl grevini srdrrken vefat eden Einli Seyyid Mus-
tafa Aadr (. 1832).2 Aslen Einli (Kemaliyeli) olan Said Paa3 buna
izafeten Einli lakabyla da anld. 18. yzylda Rusya ve Avusturya
* Yksek lisans tezini Marmara niversitesi Tarih Blmnde Matrak Nasuhun

Sleymannme adl yazma eserini yayma hazrlayarak yapt. Sadrazam Kbrs-
l Mehmed Emin Paann Rumeli Teftii konulu eserini Yonca Kksal ile birlikte
2007de yaymlad. Einli Said Paann Hatrat adl almas baslmaktadr.
1 Nazan Danimend, Trk Demokrasi Tarihinin Unutulmu Simalarndan: Einli
Sait Paa, Trklk, C. I, stanbul 1939-1940, s. 252; Mehmed Sreyya, Sicill-i
Osmn, C. IV, stanbul 1302, s. 858. Mehmed Esad Onu arambapazarl Sad
Efendi olarak zikreder. Bkz. Mirt- Mhendishne-i Berr-i Hmyn, stanbul
1312, s. 168, 373.
2 Sicill-i Osmn, a. yer.
3 1939 ylnda hayatta olan Einlinin kk olu Mehmed Said Hasaasnda bulunan
29 Muharrem 1268/24 Kasm 1851 tarihli vakfiyedeki vilayet-i Anadoluda Ein
kazasna tbi Abka karyesinde Day merin m-i lezz emeleri tamrin karye-i
mezkre ahalisinden stanbulda Davut Paa kurbunda Nevbahar Mahallesinde
skin ashb- hayrattan Hss- hmayunum aas Mustafa ibni mteveffa Day mer
ibni mteveffa Mustafa eklindeki kayttan Said Paann Eine bal Abka k-
ynden ve babasnn Mustafa, dedesinin Day mer ve byk dedesinin Mustafa adl
kiiler olduu anlalmaktadr. Bu vakfiye iin bkz. Danimend, a. g. m, s. 251.
33
e nl ( n g l z ) s a d pa a
karsnda alnan ar malubiyetler Avrupa tarznda modern orduya,

donanmaya, asker teknik snflara ve doal olarak bunlarn temel tan
oluturacak askeri mhendislik bilimlerine duyulan ihtiya imparatorluu
ciddi admlar atmaya sevk etti.4 1775te kurulan Mhendishne-i bahr-i
hmynun ardndan 1793te Haskyde inasna balanlan bununla
beraber ilk dnemlerinde Fnn- harbiye talmhnesi, Mhendishne-i
sultn ve Mekteb-i fnn- harbiye adyla anlan Mhendishne-i berr-i
hmyn Eyll 1795te tamamland.5 Zaman iinde gelien ve deien
Mhendishne-i berr-i hmyna 1844te giren Einli, yzba rtbesi-
ni alarak mezun oldu ve burada muallim muavinliine balad (1848).6
Mhendishne hocalarndan skoyal Edward Sangin7 muavini olduu
4 Kemal Beydilli, Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishne Mhendis-
hne Matbaas ve Ktphnesi (1776-1826), stanbul 1995, s. 23.
5 Beydilli, ayn eser, s. 32,34; amlf., Mhendishne-i berr-i hmyn, DA,
XXXI, s. 516-518.
6 Zbitn mm-ileyhmden Sad Efendi1265 senesi imtihnnda yzba-
lkla ehdet-nme ahz etmiler ise de neet etmeyp muvinlikle mektebde
alkonulup Mehmed Esad, Mhendishne, s. 180.
7 1805de skoyann Kirkcaldy kasabasnda doan Edward Sang, 1818-1824 yl-
larnda Edinburgh niversitesinde eitim grd. Hocas nl sko matematiki
Sir John Leslieden (1766-1832) dersler ald. Ayn niversitede matematik ho-
cal yapt. Daha sonra Manchester New Collegeda 1841-1843 yllar arasnda
mekanik bilimleri profesr olarak grev yapt ve daha sonra stanbula gelerek
Mhendishne-i berr-i hmynda hocalk yapt. Buradaki grevi srasnda,
1852de Edinburghta baslan A New General Theory of The Teeth of Wheels
adl kitabn yazd. Hocas John Leslieyle de baz almalar ve yaynlar yapt.
1854te Einliyle beraber Edinburgha giden Sang, mezun olduu niversitede
grev yapt. Yapt almalardan dolay dller alan Sang, 1890da hayatn
kaybetti. Mehmed Esad, Edward Sangin Sultan Abdlmecid dneminde i-
mendifer yapmnda kullanlacak makine ve raylarn imali iin Zeytinburnunda
inas dnlen fabrika iin arldn, fabrikann plann izen Sangin kat-
klarndan dolay deerli bir elmas kutuyla dllendirildiini belirtikten son-
ra fabrikann kurulmasnn ardndan Mhendishne-i berr-i hmyna hoca
olarak tayin edildiini ve stanbul Halcolunda kiralk bir evde ikamet eden
deerli matematikinin Mhendishneden arta kalan zamanlarnda kendisini
ziyarete gelen rencilerine ders verdiini szlerine ekler. Sangin doum yeri,
yl ve lm tarihlerini hatal veren Esad, Onun lm-i Hesb, Tatbkt- lmiye,
Temn-i Hesb ve Logaritma adl eserlerini tespit ettiini syler. Ayrca Sangin
Mhendishnenin geliimi iin ok fazla katkda bulunduunu vg dolu sz-
lerle ifade eder. Bununla beraber Sangin, Gne Saati (Basta) yaptn belirtir.
Bkz. Mehmed Esad, a.g.e, s. 370-375. Mehmed Esadn verdii bu son bilgiyi
34
d a vu t e r k an
anlalan Einli bu vazifenin yannda eitimini de srdrmeye devam etti.

1854 ylnda Mhendishneden ayrlan Kolaas Einli,8 mstakbel ka-
ynpederi Tophne Mri Ahmed Fethi Paann9 arz zerine eitimini
tamamlamak iin Edinburgh niversitesine gnderildi.10 Hocas Edward
Sang refakatinde gemiyle stanbuldan Liverpoola oradan da skoyann
Edinburgh kentine gitti (22 Haziran 1854ten birka gn sonra).11 ngiliz-
cesi yetersiz olan Einli, niversitenin yeni retim ylnn balamasna
birka hafta kald srada Edinburgha vard iin bir hazrlk snfnda
yer alamad. Ancak Sang, yeteneiyle onun bu zorluu aacan dn-
yordu. Einliye eitimi iin verilecek maan hocas Sang vastasyla ken-
disine denmesi planlanmt. Ancak Sang, 21 Austos 1854te, Osmanl
Devletinin Londra sefiri Kostaki Musurus Paaya gnderdii mektupta
Einliye aylk olarak verilecek 20 Poundun banka vastasyla denmesini
istedi. Ayrca Sang, Einlinin eitimiyle ilgileneceini ancak rencisinin
zihnini tamamen eitime ynlendirmesi iin demenin dzenli bir ekilde
ariv kaytlar da dorulamaktadr. Eyll-Ekim 1847 (Evst- evvl 1847) tari-
hinde meydana gelecek Gne Tutulmasnn ne zaman ve nasl gerekleeceini
izen Edward Sangin bu izimi Londra Sefareti tarafndan stanbula gnderil-
mi ve Sultan Abdlmecide arz edilmitir. Sang, bu almas iin Darbhnede
imal edilen drt bin kuruluk bir yzk ile dllendirilmitir. Bkz. BOA, .HR
40/1886 (15 Cemziyelhir 1263/31 Mays 1847).
8 Mehmed Esad, Einlinin Mhendishneden ayrln h.1268/m.1852 tarihin-
de olduunu belirtmektedir. Bkz. a. g. e, s. 168. Ancak eldeki karineler bunun
h.1270/m.1854 ylnda gereklemi olduunu gstermektedir. Bkz. BOA, .HR
110/5047.
9 Tanzimat dneminin nemli simalarndan Tophane Miri Ahmed Fethi Paa
(Rodos-zde), ilk nce emsinur Hanmla akabinde ise Sultan II. Mahmudun
kz Atiye Sultanla evlenmitir. lk ei emsinur Hanmdan dnyaya gelen kz
Gzide Hanm Einli Said Paayla evlendirmitir. Bu evlilik Einlinin ei-
timini tamamlayp stanbula dnmesinden sonra gereklemi olmaldr. Fethi
Paann emsinur Hanmdan dnyaya gelen olu Mahmud Paa ise Einlinin
kayndr.
10 BOA, .HR 110/5047.
11 Bu yolculukta Einliyle beraber Edward Sang ve Kolaas Nuri Efendide bu-
lunuyordu. 60 lira harc- rh ve senede 480 lira maa ile zikredilen kiilerin
Edinburgha gnderildiine dair bkz. BOA, .HR 110/5047. Bu kiilerin 1854
Hazirann sonlarna doru stanbuldan ayrldklarn Londra Sefiri Kosta-
ki Efendinin birka ay sonra yazd mektubu da dorulamaktadr. Bkz. HR.
SFR(3) 16/37. Mehmed Esad bu yolculuun h.1269/m.1853te gerekletiini
belirtir. Bkz. a. g. e, s. 180, 373.
35
yaplmas halinde ayda bir Fethi Paaya rencisi hakknda yazaca

raporun tabii olarak olumlu olacan belirtmiti.12 Said Paann niver-
sitedeki eitimi srasnda uygulamal eitim alabilmesi de planlanm ve
bunun iin denek oluturulmutu.13 Fethi Paa, Einliye olan desteini
srdrmeye devam ediyor ve Onun uygulamal eitim grmesinde srar
ediyordu.14 Bununla beraber Einlinin uygulamal eitimi iin denek bi-
raz daha artrlyordu.15 Said Paa, Londrann Woolwich semtinde kurul-
mas sebebiyle ayn adla da anlan ngiliz Kraliyet Askeri Akademisine
(The Royal Military Academy) bal Waltham Baruthanesi, Enfield
Tfenghnesi ile Plymouth, Porstmouth, Devonport ve Keyham tersane-
lerinde uygulamal eitim ald.16 Her yl bu birimleri ziyaret ettii anla-
lan Einli,17 remini tamamlayp Kasm 1859da Londradan ayrlarak
12 BOA, HR. SFR(3) 16/37.

13 Bunun iin Einli ve Nuri Efendi iin 80 liralk denek oluturulmutu. Ancak
bu fabrikalarn ve birimlerin nerede ve neler olduu bu kaytta belirtilmemitir.
Bkz. BOA, .HR 110/5047.
14 Fethi Paa, yazd tezkirede Einliye 100 lira verilerek pratik eitim iin bir yl-
lna fabrikalara gnderilmesini istiyordu. Bkz. BOA, A. AMD 74/9 (H.1273/
M.1856).
15 Einli ve Nuri Efendinin alt yedi ay sreyle fabrikalar gezmek iin maalar
olan yirmier liraya onar lira zam yaplmas, yllk yzbeer lira olan hoca c-
retlerinin denmesi ve kendilerine lazm olan hendese aletleri iin elli lira den-
mesine dair bkz. BOA, A. MKT. MHM 143/34. (10 Rebilevvel 1275/18 Ekim
1858)
16 Osmanl Devletinin Londra Sefiri Kostaki Musurus Paann devrin ngiltere
Dileri Bakan Lord John Russella Einlinin yukarda belirtilen birimlere git-
mesine dair yazd mektup (1 Temmuz 1859) ve Lord Russell tarafndan yazlan
cevap (5 Temmuz 1859) iin bkz. BOA, HR. SFR(3) 45/23. Nazan Danimend,
Said Paann niversitede bulunduu sre zarfnda Wollwich Tophnesi, Enfield
Tfenghnesi, Waltham Baruthnesi ve Greenwich Rasathnesinde pratik ei-
tim aldn belirtmektedir. Bkz. a.g.m, s. 253.
17 Eldeki mevcut belgeler bu konuda kesin bir kanya varlmasn salamyorsa da
Onun Edinburgha gnderilmesi iin verilen irdede Tahsl etdikleri fnnun
ameliytn grmek zre fabrikalara med [] dlerinde vuk bulacak mesrif
senelik 80 lira denmesi (beraber giden Nuri Efendinin de masraf dahil) ek-
linde bir ifadeye yer verilmesi bandan beri her yl Kraliyet Akademisine bal
birimlerde pratik eitim almasnn planlandn gstermektedir. Bkz. BOA, .
HR 110/5407. Bununla beraber onlarn 6-7 ay kadar bu birimlerde pratik eitim
almalar iin maalarna zam yaplmas ynndeki taleplerin (BOA, A. MKT.
36
d a vu t e r k an
stanbula dnd.18 Demiryolu ve bunanla alakal konularda eitim grm

ve maharet kazanm olan Einliye19 binba rtbesi verilerek Mekteb-i
Bahriyede grevlendirildi (4 Safer 1278/11 Austos 1861).20 Burada mu-
allimlie balayan Said Paa, ayn yl yakn dostu Mnif Paa21 ve dier
arkadalaryla birlikte Cemiyyet-i lmiye-i Osmaniyeyi kurdu.22 Bat
bilim ve kltrn tantmak iin kurulan bu cemiyette23 bakann ikin-
ci vekili olarak grev ald.24 Cemiyetin, 1862 ylnda karmaya balad
Mecma- Fnn25 adndaki yayn organnda -iki blmden oluan- yolla-
rn bir lke iin nemini ve gelimilik simgesi olduunu anlatan Fevid-i
Turuk26 ve Nazar ile Amel Beyninde Olan Cihet-i Vahdet27 adl felse-
fe zerine bir yaz kaleme ald. Maddi skntlar iine giren cemiyet, dev-
letten yeteri kadar yardm alamad iin 1867 ylnda dald.28 Said Paa,
MHM 143/34) ve Ahmed Fethi Paann arznn (BOA, A. AMD 74/9), bu konu-
daki rutin yazmalardan bazlarn tekil ettii sylenebilir.
18 BOA, .DH 449/29726.
19 Londra Sefiri Kostaki Efendinin, Einlinin stanbula gnderildiini, sitayikar
ifadelerle demiryoluyla alakal konularda maharet kesb etmi olduunu beyan
ile imparatorluktaki bir demiryolu irketinde istihdam edilmesi ve binbalk rt-
besinin tevcih edilmesi ynndeki tavsiyesi iin bkz. BOA, .DH 449/29726.
20 BOA, A. MKT. NZD 364/51.
21 Mnif Paa hakknda ayrntl bilgiler iin bkz. Ali Budak, Batllama Srecinde
ok Ynl Bir Osmanl Aydn: Mnif Paa, stanbul 2004.
22 Cemiyyet-i lmiye-i Osmaniyenin kurucular listesi iin a.g.e, s. 180-181.
23 A.g. e, s. 173.
24 A.g.e, s. 180.
25 A.g.e, s. 175.
26 Mecmua-i Fnn, Numara 5, s. 186-196; Numara 6, s. 232-238. Einli, bu ma-
kalelerinde yollarn iyi olmasnn bir memleketin kalknmlk dzeyini gsterdi-
ini, yollarn olmamas halinde gerek pusula ve gerek yldzlar yardmyla uzun
yolculuklara klamayacan, klsa bile bataklk ve ormanlk gibi yerlerde
tehlikelerle karlalabileceini ifade ederek yollarn nemini anlatmaya al-
r. Newyorkun kuzey kesiminde yollarnn dzensiz olmas nedeniyle buradaki
madenlerden yararlanlamadn, spanyada nakliye cretlerinin tanan eya-
larn deerinden fazla olmas nedeniyle tahl rnlerin yerinde rdn ve
hatta sz konusu lkede ayn nedenle koyunlarn sadece ynnden yararlanlp
etlerinin atldn ifade ederek Bat dnyasndan rneklemeler yapar.
27 Mecmua-i Fnn, Numara 9, s. 368-376.
28 Ali Budak, a, g, e, s. 208-214. Bu cemiyet hakknda geni bilgi iin bkz: a. g. e.
s, 171-279.
37
Mekteb-i Bahriyede muallimlik grevini srdrd ve daha sonra kendi-

sine kaymakamlk rtbesi tevcih edilerek (19 Safer 1280/4 Austos 1863)29
Tophne-i mirenin ngiltereden sipari ettii silahlarn yapmna nezaret
etmek zere bu lkeye gnderildi (1863).30 Bu grevde iken Institution
of Mechanicanal Engineers (Makine Mhendisleri Enstits) adl kuru-
ma ye oldu (1864).31 1867 ylnda ngiltereden dnd ve miralay oldu.32
Tersne-i mire bnyesinde bulunan mlt Meclisi yesi olan Said Paa,
bu meclisin fesh edilmesiyle Bahriye Nezreti bnyesinde kurulacak yeni
meclise tayin edildi (12 Zilkade 1283/18 Mart 1867).33 Akabinde Mektib-i
askeriye meclis-i kebrinin itima gnnde bulundu (Eyll 1867).34
Tersne-i mire meclisi azas olan Said Paaya, mrliv rtbesi tevcih edi-
lerek Mekteb-i Bahriye Nzrlna tayin edildi (12 Cemziyelhir 1285/30
Eyll 1868).35 Mektepte kkl reformlar yapmak isteyen Said Paa, okul
mevcudu, rencilerin talimleri, ders dzenleri, rencilerin hangi snf-
lara datlaca, gemilerde hangi snflarn bulundurulmas gerektii ve
her snfa hangi derslerin okutulmas gerektiini ieren ve yirmi alt mad-
deden oluan kendisinin hazrlad bir nizmnmeyi Bahriye Nzrlna
sundu (28 Cemziyelhir 1285/16 Ekim 1868).36 Said Paa, hazrlad bu
reform listesine Nizmnme-i Essiye ismini vermeyi uygun grmt.37
nk yapmak istedii kkl reformun temelini bu nizmnme olutura-
cakt. Said Paa, rencilerin imtihan, ceza ve mkafat kurallarn dzen-
lemek, hocalarn ve memurlarn vazifelerini belirlemek, rencilerin hangi
dersleri nereye kadar renmeleri gerektiini tespit etmek ve mektep iin
bir bte oluturarak masraflarn belirli bir seviyede tutulmasn salamak
istiyordu. Ksacas mektebin dhil dzenini tamamen tanzim etmek iin
29 BOA, .DH 34789; A. MKT. MHM 277/24.
30 Danimend, a, g. m, s. 253.
31 A.g.m, s. 251, 253.
32 Sicill-i Osmn, s. 858.
33 BOA, DU.T 58/5.
34 BOA, A. MKT. MHM 384/69.
35 BOA, DU.T 185/85. Bir yl sonra hazrlanan slnmede Einli: Bahriyye
Umer ve Zbitn: Mekteb-i bahriye nzr Mrliv Sad Paa eklinde zikre-
dilmektedir. Bkz. Slnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmniye, 1286, s. 91.
36 BOA, DU.T 185/84.
37 A.g.b.
38
d a vu t e r k an
bir mufassal nizmnme hazrlna balamt.38 Einlinin hazrlad

Nizm-nme-i Essiye kabul edilerek yrrle girdi (17 Receb 1285/3
Kasm 1868).39 Daha sonra Maarif nezreti bnyesinde, mekteplerin ders
cetvellerini ve mekteplerde okutulacak kitaplarn tespiti iin tekil olunan
komisyonda grev ald (h.1290/m.1873).40 Bir mddet Nafia Demiryol-
lar naat Meclisi reislii de yapan Said Paa,41 uzun sre devam ettirdii
Mekteb-i bahriye nzrlndan ayrlarak Dr- r-y asker topu diresi
azalna tayin edildi (23 Muharrem 1292/1 Mart 1875).42 Dr- r-y
asker, stlenmi olduu Tophne-i mireye ait baz ilerin, daha hzl ve
shhatli yrtlmesi iin bnyelerindeki Topu Diresinin ilga edilmesini
ve Tophne-i mire bnyesinde Muyene ve tecrbe-i mamlat- har-
biye adyla bir meclis ve daire tekil edilmesini talep etti (26 Zilhicce
1292/24 Aralk 1875).43 Uygun grlen bu talep ile Tophne-i mire bn-
yesinde Muyene ve tecrbe-i mamlat- harbiye adyla dire ve bir
meclis tekil edilmi oldu (29 Zilhicce 1292/27 Aralk 1875).44 Bu direnin
azas olan Said Paa,45 ksa sre sonra direnin reisliine tayin edildi. Bu
grevde iken mstakbel padiah II. Abdlhamitin yapt teklif ile hayat,
siyasi yne doru kaymaya balad.
Sultan V. Muratn akl hastas olmas nedeniyle tahtan indirilecei sy-
lentilerinin younlat dnemde mstakbel padiah II. Abdlhamid, ic-
lasn temin edecek Midhat Paa ve (Mtercim) Rd Paa gibi hretli
devlet adamlarna, amcas Sultan Abdlazizin lmnde rolleri olduu ge-
rekesiyle gvenmiyordu. ktidarn bu devlet adamlaryla paylamay ve
onlarn glgesi altnda saltanat yllarn geirmeyi ise hi dnmyordu.
38 A.g.b.
39 A.g.b; 22 Receb 1285/8 Kasm 1868 tarihinde Mbeynden Bahriye nezretine
nizamnamenin kabul edildiine dair kan iradenin gnderildiini ieren tezkire
iin bkz. BOA, A. MKT.MHM 427/34.
40 Cevdet Paa, Tezkir: 40 -Tetimme, yay. Prof. Cavid Baysun, Ankara 1991, s.
126.
41 Nazan Danimend, a.g.m, s. 253. 1875 ylnda bu makamda bulunduuna dair
bkz. BOA, MF. MKT 25/63.
42 BOA, .DH 697/48785.
43 Dr- r-y asker yelerinin bu talebi ieren mhrl mazbatas iin bkz. BOA,
.DH 715/50001.
44 A.g.b.
45 BOA, .DH 727/50696.
39
Bu nedenle gvenebilecei bir alma ekibi oluturmaya alt. Einlinin,

Ahmed Fethi Paann damad ve Mahmud Celaleddin Paann46 enitesi
yani saraya yakn olmas, ngilterede ald eitim sayesinde diplomatik
ilikilerde yararlanlabilecek olmas ve henz sadk bende sfatn tayor
olmas Onu II. Abdlhamitin nezdinde uygun kiilerden biri haline geti-
riyordu. Bu sebeplerle mstakbel padiah, clusundan ksa sre nce Said
Paay Mbeyn-i hmynda47 grevlendirmek iin teklifte bulundu.48
Ancak Said Paa, Mbeyn tekilatnn iinde bulunduu kt durumu sert
szlerle tenkit ederek teklifi reddetti.49 Bunun zerine II. Abdlhamitin
-akl kvraklyla- kendisini Mbeyni slah etmesi iin grevlendirmek
istediini belirtmesi Mertiyet tarafdar Einlinin50, mstakbel padia-
h reformist olarak grmesini ve yaplan teklifi kabul etmesini salad.51
Mbeyn Ferklii vazifesini art koarak teklifi kabul eden Said Paa52, II.
Abdlhamitin tahta kt gn (31 Austos 1876) fiilen grevine bala-
m oldu.53 Ertesi gn (1 Eyll 1876da) greve resmen atanan Said Paa54
II. Abdlhamitin ilk Mbeyn Feriki oldu. Yeni grevi nedeniyle Tecrbe
Diresi Riysetinden ayrld.
Mbeyn ferikliinin ilk gnlerinde Mertiyet tarafdr olduunu
ak bir dille syleyen Einliye, II.Abdlhamitin memnuniyetini belirtip
46 Ahmed Fethi Paann ilk ei emsinur Hanmdan dnyaya gelen Mahmud Paa,
Einlinin kayndr. Mahmud Paa, Sultan Abdlmecidin kz Cemile Sultanla
evlenmitir. Bu nedenle Damad Mahmud Paa olarak anlmtr.
47 Mbeyn hakknda bilgi iin bkz. Ali Akyldz,Mbeyn-i hmyun, DA, C.
XXVII, s. 283-286.
48 Einli Said Paa, Jurnal, C. I, s. 1.
49 A.g.e, g. y.
50 A.g.e, s. 4.
51 A.g.e, s. 2.
52 A.g.e, g. y. Einli, kendisine Bambeyncilik grevinin teklif edilmesine karn
bunu reddettiini ima etmektedir. Ancak yaplan teklifte II. Abdlhamitin Onu
bu iki vazifeden hangisinde istihdam etmek istediine dair bir aklk mevcut
deildir.
53 A.g.e, g. y.
54 Einlinin resmen greve tayin edilmesi tabii olarak bir gn sonra karlan irade
ile gereklemitir. Said Paa, bu grevde bulunan evket Paann yerine tayin
edilmitir. BOA, .DH 730/50856 (12 aban 1293/1 Eyll 1876).
40
d a vu t e r k an
iltifat etmesi onu padiahn meftnu yapmaya55 yeterli oldu. Dzenle-

nen Cuma Selaml trenlerinde56 srekli padiahn yannda bulunan57 ve
onun yabanc diplomatlarla grmelerinde tercmanlk grevini yerine
getiren Said Paa58, asker tedbirler hakknda da fikirlerini dile getiriyordu.59
Ancak bu durum Sadrazam Rd Paa rneinde olduu gibi baz brok-
ratlarla ilikilerinin gerginlemesine neden oluyordu.60 II. Abdlhamit, bu
gerginliin ortadan kaldrlmas iin emir veriyorsa da temelde kendisine
en yakn brokratlardan birinin, holanmad Sadrazam Rd Paayla61
ekime iinde olmas fikirlerine uygunluk arz ediyordu. Nitekim hin
olarak grd ancak bir sre sonra sadarete getirmeye mecbur olaca
Midhat Paayla62 da Einlinin ilikisi olduka sertleecekti. ki sadraza-
m hakkndaki dncelerini sert szlerle ifade eden II. Abdlhamit,63 bu
konumalar srasnda Einlinin Mertiyet tarafdr olduunu gzden
karmyordu. Reformcu Sultan III. Selimin klcn Einliye hediye eden
II. Abdlhamit64 bu trden ihsanlarla65 padiah-bende ilikisini iyice pe-
kitiriyordu. Einlinin Mertiyet tarafdrl padiah-bende ilikisi-
nin tesine geemiyordu.
55 Jurnal, C. I, s. 4.
56 Osmanl Devletinde hkmdarlarn halka ak bir camide Cuma Namaz klmas
ve bunun iin yaplan trendir. Selmlk Resmi, Selmlk Resmi-i lsi adda
verilen bu tren ahalinin padiaha bizzat ikayetlerini sunma frsatna imkan
tanmaktayd. Ayrntl bilgiler iin bkz. Mehmet pirli, Osmanllarda Cuma
Selaml, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul 1991, s. 459-471;
Cuma Selml, DA, C. VIII, s. 90-92.
57 A.g.e, . y.
58 A.g.e, . y; BOA, Y. PRK. HR 1/96.
59 A.g.e, s. 19.
60 A.g.e, s. 19-22.
61 II. Abdlhamitin hkmdar olmasndan itibaren Rd Paa ve Midhat Paa
hakknda ortaya koyduu grleri iin bkz. A.g.e, s. 52.
62 A.g.e, g. y.
63 A.g.e, g. y.
64 A.g.e, s. 13. Einlinin byk olu Memduh Beye intikal eden bu kl yaklak
1905 tarihinde Kuzguncuktaki yaldan ailenin as tarafndan alnm ve ele
geirilememitir. Daha sonra bu klcn Msrda bir koleksiyon iinde grld
ayialar kmtr. Bkz. Nazan Danimend, lk Merutiyet Devrinin En Mhim
Vesikas: Einli Sait Paa Htrat, Trklk 1939-1940, C. I, s. 472.
65 A.g.e, s. 7, 14.
41
Said Paann da istedii mert ynetime gei abalar devam edi-

yordu. Bunu temin edecek Knn- Essnin hazrlanmas iini Midhat
Paann riyasetinde kurulmu olan bir komisyon stlenmiti.66 Komisyon
tarafndan hazrlanan ve tab ettirelen taslak zerinde vkel tarafndan
baz dzenlemeler yaplm ve II. Abdlhamite sunulmutu. Sultan, tadil
edilen bu metin zerinde Einli, (Kk) Said Paa ve Sleyman Paann
gr bildirmelerini istedi.67 Bir araya gelen bu l grlerini bir layi-
ha halinde padiaha takdim ettiler.68 Hazrlanan layihada, devlet idaresi-
nin ve tebann hukukunun padiah tarafndan deruhte edilmesi, devletin
resmi dininin slm olduu ve devletin resmi dilinin Trke olmas gibi
maddeler zerinde gr bildirildi.69 Nitekim Knn- Essde70 Teba-i
Osmniyenin hidemt- devlette istihdm olunmak in devletin lisn-
resmsi olan Trkeyi bilmeleri arttr. eklindeki 18. madde71 sz konu-
su layihann etkisiyle yer ald.72
Said Paann kar kt dier husus ise padiahn phe ettii kiiyi
memleketten kovup uzaklatrabilecei maddesiydi.73 Bu maddeyi hazr-
lanan kanun taslana koyduran Damad Mahmud Paa74 ile uzun srecek
ciddi bir ekime ierisine girdi. Tersane Konferansnn toplanmasna az
zaman kalmasndan tr Sadrazam Midhat Paa kanunun bir an evvel
ilann istiyordu. Bunun zerine II. Abdlhamit, Einli, Mahmud Paa ve
Mbeyn Bakatibi (Kk) Said Paa ile toplantlar yaparak sz konusu
maddenin kanun metninde yer alp almamas hususunda mzakerelerde
66 Mahmd Celleddn Paa, Mirt- Hakkat, stanbul 1326, C. I, s. 220.

67 Kanun tasla bir ok kiiye gnderilerek bu konu hakkndaki fikirleri alnmt.
Bkz. Jurnal, C. I, s. 24.
68 A.g.e, s. 24
69 A.g.e, s. 25-28
70 Kann-i Essnin tam metni iin bkz. A.g.e, s. 210-223.
71 A.g.e, s. 211.
72 Nazan Danimend, Einli Sait Paa, s. 249-262. Bu makalede Trkeyi resmi dil
ilan ettiren kiinin Einli Said Paa olduu yolunda ortaya atlan gr ihtiyatla
karlanmaldr. nk hazrlanan layiha mezkur kiinin ortak dncelerini
ve imzalarn tamaktadr.
73 Jurnal, C. I, s. 27, 31.
74 113. maddenin kanun metnine ilave eden ve karlmasna kar duran kiinin
Mahmud Paa olduuna dair bkz. A.g.e, s. 27, 31.
42
d a vu t e r k an
bulundu.75 Yaplan son toplantda Einli, suu sabit olmayan bir kiinin
sadece phe zerine bu ekilde cezalandrlmasnn tm kanunu hkm-
sz brakacan dile getirip sz konusu maddenin kanun metninden -
karlmasnda srar etti. Buna karn Mahmud Paann maddenin kanunda
yer almasnda direnmesi sonusuz kald. II. Abdlhamit, Einlinin orta-
ya koyduu grleri uygun buldu ve maddenin kanundan karlmasn
istedi (22 Aralk 1876).76 Padiahn bu karar Einliyi olduka memnun
etmiti.77 Fakat ertesi gn Einli byk bir srprizle karlat. Sultan sz
konusu maddeyi Polisin malmt- mevskesi zerine taht- bhede
bulunanlar zt- hazret-i padiahnin memlik-i hneden tard u nefy
ile mczt etmeye hakk vardr. eklinde tadil etmi ve bu haliyle kabul
edilmezse Kann- Essyi ilan etmeyeceini sylemiti.78 Bunun zerine
Einli, padiaha Polise istenildii gibi emr verilir efendimiz bilirsiniz di-
yerek yanndan ayrlmt.79 Temelde ise Mert ynetimi istemeyen ksa-
cas hkmdarlk haklarn paylamak istemeyen80 II. Abdlhamit iinde
bulunduu artlar nedeniyle Kann- Essnin ilanna mecbur oluyordu.
Bu nedenle mezkur madde ile elinde bulunduraca hakk kaybetmek iste-
miyor ve herkesin grn alarak maddeye itirazlarn hangi noktada top-
landn grmek istiyordu. Nitekim Einlinin itiraz noktasn oluturan
suun sabit olmas gerektii ilkesini hkmdar dikkate alarak Polisin
malmt- mevskesi ifadesiyle ortadan kaldrm oluyordu. Yine Said
Paann, polise istenildii gibi emir verildii ynndeki ciddi eletiri-
si ise neticenin deimesine yetmiyordu. Padiahla yapt konumadan
sonra Kann-i Ess son halini ald ve hazrlanan hatt- hmayun ile bera-
ber Babliye gnderildi. Devlet grevlilerinin de hazr olduu ortamda
75 A.g.e, s. 31.
76 A.g.e, g. y.
77 A.g.e, g. y.
78 A.g.e, s. 32. Ayrca 113. maddenin Mbeyn ricali tarafndan taslaa ilave ettiril-
dii, Mbeyn Bakatibi Said Paann ihll-i asyi-i umm yolunda hareketle-
ri zbtaca tahakkuk edenleri memlik-i Osmniyeden tard ve ihrca padiahn
iktidr olmasn havi bir madde kaleme ald ve bunu derc ettirebilmek iin
Damad Mahmud Paayla grtn, Midhat Paann itirazlarna ramen
Mahmud Paann maddenin kanuna ilavesini baard ynndeki grler iin
bkz. Mirt- Hakkat, C. I, s. 222.
79 Jurnal, C. I, s. 32.
80 A.g.e, s. 52.
43
Bablide Kann- Ess ilan edildi (6 Zilhicce 1293/23 Aralk 1876) ve

zellikle Hristiyan ahali tarafndan byk bir memnuniyetle karland.81
Kann-i Essnin ilanyla ilgili bu siyas gelimeler sonrasnda Said
Paa eitim ileriyle daha yakndan ilgilenecek ve Mekteb-i Harbiyenin
idaresini stlenecekti. Sultan II. Mahmud dneminde subay yetitirilmek
iin Makada oluturulan ve ilk dnemlerinde Mekteb-i ulm- harbiyye,
Mekteb-i fnn- harbiyye gibi isimlerle de anlan okul 1 Temmuz 1835
ylnda resmen alm ve bundan sonra Mekteb-i harbiyye ismiyle anl-
maya balanmt.82 23 Ocak 1877de Mekteb-i harbiye nazrlna tayin
edilen Said Paa, haftann iki gn nazrlk grevinde ve dier gnler icab
ettii takdirde sabahlar birka saatini mektebdeki greviyle ilgilenerek
geirecekti. Geriye kalan vakitlerini ise Mbeyn feriklii grevine hasr
edecekti.83
Said Paa 1877 yl ierisinde Tersane Konferans kararlar dolaysyla
Midhat ve Damad Mahmud Paa ile kar karya geldi. Rusyann izledii
politika sonucu 1875te Bulgaristanda balayan olaylar kapanmadan Sr-
bistan ve Karadan sava ilan (1-2 Temmuz 1876) imparatorluu olduk-
a g durumda brakmt. zmlenemeyen Balkan bunalm nedeniyle
batl devletler stanbulda bir konferans dzenleme karar aldlar. Tersane
Konferansna (23 Aralk 1876-20 Ocak 1877) katlacak devletlerin talep-
lerini dizginleyeceine inanlan Kann- Essnin ilan84 beklenen etkiyi
yapmad ve konferansta batl devletlerin ortaya att reform taleplerini
yumuatmaya yeterli olmad. Ksacas d politika gereklerini ortadan kal-
drmad. Sadrazam Midhat Paann bakanlnda konferans kararlarnn
kabul edilip edilmemesini kararlatrmak iin bir umum meclis topland (3
Muharrem 1294/18 Ocak 1877).85 Bblde toplanan mecliste, konferansn
toplanmasna neden olan sre, devletin iinde bulunduu mali ve askeri
81 A.g.e, s. 32-33.
82 Abdlkadir zcan, Harbiye, DA, C. 16, s. 115-119.
83 BOA, .DH 739/60490. Nazan Danimend, Einlinin Mbeyn Mri ve Bahri-
ye Nzr olmasyla ayn anda bu greve getirildiini belirtmektedir. Bkz. a.g.m,
s. 254. Onun bu greve Mbeyn Mri olduu zaman 1875 ylnda tayin edilip
1876 ylnda azl edildiini belirten Mehmed Esad da bu konuda hataya dm-
tr. Esadn bu grleri iin bkz. Mirt- Mekteb-i Harbiyye, stanbul 1310, s.
148-149.
84 Cevdet Paa, Tezkir 40-Tetimme, s. 168.
85 Jurnal, C. I, s. 48.
44
d a vu t e r k an
durum ve konferans kararlarnn kabul edilip edilmemesinin douraca

neticeleri izah eden ve Midhat Paa tarafndan hazrlanan bir beynnme
okunduktan sonra mzakerelere baland.86 Mecliste konferans kararlar
kesin olarak reddedildi.87 Kararlarn kabul edilmemesi zerine, batl dev-
letlerin konferansa katlan murahhaslar ve bykelileri stanbuldan ayr-
larak ilikileri maslahatgzar seviyesine indirdiler (20 Ocak 1877).88
Konferans kararlarnn reddedilmesinin Rusya ile giriilecek bir sa-
va ve bunun neticesinde ar bir malubiyet manasna geldii Sadrazam
Midhat Paa tarafndan biliniyordu.89 Einli de tam bu noktada Midhat
Paa ve Damad Mahmud Paay tenkit ediyordu. Rusya ile giriilecek
savan douraca ar neticeler tahmin edildii halde konferans karar-
larnn yumuatlarak kabul edilmemesinin nedenleri olarak Midhat Paa
ve Mahmud Paann faaliyetlerini gryordu. Einli, Sadrazam Midhat
Paa ve Tophne Mri Damad Mahmud Paann sava taraftar olmala-
rndan tr basn ve ahaliyi harp iin tehyic etmelerinden ve bir umum
meclis toplayarak konferans kararlarn reddettirip padiah bask altna
almalarndan dolay olduka rahatszd.90 Konferans kararlarnn imkan-
lar lsnde deitirilerek kabul edilmesinin gerekli olduuna inanan
Einli aksi halde Rusya ile giriilecek harpte btn Rumelinin kaybe-
dileceini dnyordu.91 Bundan dolay Midhat Paa ve Mahmud Paa
nezdinde sava aleyhtar grup ierinde yer alyordu. Midhat Paa ve
Mahmud Paa Einliyi bertaraf edebilmek iin, sava aleyhtar olmak
iin Rusyadan elli bin lira rvet ald ve Lord Salisburynin srkatibi va-
stasyla gizlice Rusyayla grt ynnde II. Abdlhamite bir jurnal92
86 Sadrazam Midhat Paa tarafndan hazrlanan bu beynnme metni iin bkz. Ali
Fuat Trkgeldi, Mesil-i Mhimme-i Siyasiye, Ankara 1987, C. II, s. 8-15.
87 Umum meclisin ald kararlar ieren mhrl mazbata iin bkz. . Hakk Uzun-
arl, Tersane Konferansnn Mukarrerat Hakknda ra Mazbatas, TD, C.
6, S. 9, stanbul 1954, s. 123-140.
88 Jurnal, C. I, s. 50-51.
89 Midhat Paa, Tabsra- bret, yay. Ali Haydar Midhat, stanbul 1325, s. 189-190;
Trkgeldi, Mesil, s. 15.
90 Jurnal, C. I, s. 48-49.
91 A.g.e, s. 38.
92 Jurnal ve Jurnalcilik hakknda geni bir deerlendirme iin bkz. Mehmet Ali
Beyhan, II. Abdlhamid Dneminde Hafiye Tekilt ve Jurnaller, lm Ara-
trmalar Dergisi 8, (a. b.), stanbul 1999, s. 65-83.
45
verdiler.93 Bu konudan bahsetmek iin Einliyle gren II. Abdlhamit,

sylenenlere inanmadn belirterek bu kiiler hakknda ekincelerini
dile getirdi.94 Padiahtan gven alan Einli verilen bu jurnalden dolay
olduka hiddetlenmi ve Midhat ve Mahmud Paalar hakknda olduka
ar szler sarf etmiti (20 Ocak 1877).95 Bundan bir sre sonra ise ho-
lanmad Midhat Paann azl edildiinin tebliiyle Kann- Essnin
113. maddesine istinaden lke dna srgn edilmesi grevi Einliye ve-
rildi. Midhat Paadan nefret eden ve amcas Sultan Abdlazizin lmn-
den sorumlu olduunu dnen II. Abdlhamit, sadrazamla arasndaki
gerginliin artmas zerine tutulan zabtiye raporlarn gereke gstererek
Midhat Paay grevinden azl etti. Ancak Midhat Paann nfuz ve h-
retinden ekinen II. Abdlhamit ve Einli, azl ve srgn iini sessizce
gerekletirmek iin aba sarf ettiler. Gereken asker tedbirler alndktan
sonra raan Sarayna getirilen Midhat Paay karlayan Said Paa, t-
tn ve kahve ikramnn akabinde sadaret mhrn Midhat Paadan aldk-
tan sonra lke dna srgn edileceini bildirdi. Midhat Paa, Allah bu
millete rahmet eylesin szn sarf ederek gitmesi iin hazrlanm olan
zzeddin adl vapura Einli tarafndan bindirildi. Sarayburnu aklarn-
da Midhat Paann istedii para ve yaverini aldktan sonra hareket eden
zzeddin vapuru talyann Brindisi kentine doru hareket etti (5 ubat
1877).96 Midhat Paann azli grevinde nemli bir rol stlenen Einli, II.
Abdlhamit tarafndan vgler alyor ve dllendiriliyordu.97
Kann- Essnin ilanndan sonra oluturulan Meclis-i mebusan 19
Mart 1877de Dolmabahe Saraynda dzenlenen trenle ald.98 Bu
nemli dahil gelimelerin yannda d politikada skntlar devam ediyor-
du. Henz Balkan bunalmna bir are retilememiti. Londrada bir araya
gelen batl devletler Tersane Konferans kararlarndan pek farkl olmayan
Londra Protokoln 31 Mart 1877de imzaladlar. Protokol kararlar 12
Nisan 1877de Osmanl Devleti tarafndan reddedildi. Bu kararlarn kabul
edilmemesi Rusya ile giriilecek harbin kapsn sonuna kadar at.
93 Jurnal, C. I, s. 49-51.
94 A.g.e, s. g. y.
95 A.g.e, s. g. y.
96 A.g.e, s. 51-59.
97 A.g.e, s. 59.
98 A.g.e, s. 63-64.
46
d a vu t e r k an
Gerek Tersane Konferans gerekse Londra Protokol Osmanl Devle-

ti iin olduka ar kararlar iermekteydi. Bunu kabul edip etmemek ise
dnemin hkmet ve idaresinin mer kararyd. Protokol reddedildiine
gre idare tarafndan gereken asker hazrlklar yaplm olmalyd. Bunu
renmek isteyen Einli, gerek Bbl ve gerekse Bbseraskernin harp
planlarn istemesini II. Abdlhamite tavsiye etti.99 Padiahn talebi ze-
rine her iki makamdan gnderilen planlar Osmanl ve Rus kuvvetlerinin
tahmini rakamlarndan ibaretti.100 Rusya maslahatgzar Nelidof 23 Nisan
1877de Rusyann Osmanl Devletiyle olan ilikilerini resmen kestiini
Bblye bildirdi.101 Bir gn sonra ise 93 Harbi resmen ve fiilen balam
oldu. Patlak veren savata, hazrlkszlk, paalarn ekimesi ve planszl-
n faturas ar ekilde denecekti.
Savan balamas endiesini Einli Said Paa, Eyvah! Allh
encmmz hayr eyleye. szleriyle dile getiriyordu.102 Said Paann ya-
kn dostluk kuraca ngilterenin yeni stanbul Bykelisi Austin Henry
Layard,103 savan balad gn II. Abdlhamite sunduu itimat-nmeyle
grevine balyordu.104 Hzla ilerleyen Rus ordusunun Ardahan zabt et-
mesi zerine Bbserasker ve Meclis-i mebusan nnde toplanan bir grup
Serasker Redif Paa ve Tophne Mri Damad Mahmud Paay bu olay-
dan dolay sorumlu grp aleyhlerinde slogan atarak, onlara gvenme-
diklerini dile getirmilerdi (24 Mays 1877).105 Bu durumdan endie eden
Redif ve Mahmud Paalar Kanun- rfyi (Sk Ynetimi) ilan ettirmeyi
baarmlard.106 Ahalinin bu knn sonunda kendisine yneleceini d-
nen ve endieye kaplan II. Abdlhamit, paalarn sk ynetim ilanna
izin vermiti.107 Redif ve Mahmud Paa, sk ynetimi rakiplerini bertaraf
etmek iin bir ara olarak kullanmt.108 Einlinin millet tarafdar oldu-
99 A.g.e, s. 72.
100 A.g.e, s. 72-74.
101 A.g.e, s. 75.
102 A.g.e, g. y.
103 Jurnal, C. II, s. 405-406.
104 Jurnal, C. I, s. 75.
105 A.g.e, s. 78.
106 A.g.e, g. y.
107 A.g.e, s. 79.
108 A.g.e, g. y.
47
undan tr srgn edilmesi gerektiini II. Abdlhamite syleyen Redif

ve Mahmud Paa istediklerini gerekletirememiti.109 Ancak padiahla
ilikilerini bir mikdar da olsa sekteye uratmay baarmlard.110 Said Paa,
ise mertiyetle idare edilen lkede ahalinin tepkisini doal karlyor ve
bu olay efkr- ummiyenin gonca hali olarak gryor ve sk ynetimle
gonca gln krlmamasn istiyordu.111 Midhat Paann Tersane Konfe-
rans dnemindeki faaliyetleri ve srgn edilmesi srasnda Einliye gre
olmayan efkr- ummiye112 her naslsa bu defa ortaya kmt. Said
Paann olay bu kadar nemsemesinin altnda yatan neden ise ahalinin
tepkisinin rakiplerine ynelmesi ve onlar bertaraf etmek iin iyi frsat
oluturmasyd. Nitekim ahalinin genelinin nefreti ve memnuniyetsizliini
zerlerine eken bu kiilerin grevden alnmas iin II. Abdlhamide tav-
siye ve telkinlerde bulunmutu.113
Savan ilerleyiini yakndan takip eden batl diplomat ve subaylar g-
rlerini ieren baz mektuplar, bulunduu makam nedeniyle Said Paaya
gnderiyorlard. Bunlardan birisi de Henry Layard. ngiliz eli gnderdi-
i mektupta dou cephesinde baz gelimeleri ve devletiyle Osmanl h-
kmeti arasndaki baz sorunlar dile getiriyordu (3 Haziran 1877).114 Ge-
neral Klapka ise Rumelideki savan gidii, alnmas gereken tedbirler ve
asker strateji asndan hangi mevkilerin nemli olduuna dair bir layiha
gndermiti (1 Temmuz 1877).115
Esasen bu layiha Klapkann, Rus ordularnn hzla ilerlemesi ve cephe-
ye yeni asker birlikler sevk etmesinden tr ilk plann deerini yitirme-
sinden kaynaklanyordu.116
Padiahn tevecch kazanmaya devam eden Said Paa, yakn ar-
kada Rauf Paann Bahriye nzrlndan ayrlmas zerine Bahriye
109 A.g.e, s. 78.
110 A.g.e, s. 79.
111 A.g.e, s. 78-79.
112 A.g.e, s. 38, 57.
113 A.g.e, g. y.
114 BOA, Y.EE 42/90.
115 Jurnal, C. I, s. 87-89.
116 Klapkann layihayla birlikte Einliye gnderdii mektup iin bkz. BOA, HR.TO
518/92 (1 Temmuz 1877).
48
d a vu t e r k an
nzr kaymakamlna tayin edildi (8 Receb 1294/19 Temmuz 1877).117

Gelibolu, anakkale Boaz dolasyla stanbulun Ruslarn eline geme-
sinden endie duyan ngiltere, byle bir durumun nne geebilmek ama-
cyla Gelibolunun asker adan tahkim edilmesini istiyordu.118 Layard,
24 Temmuz 1877 tarihli layihasn Einliye gndermiti. ngiliz elisinin
ortaya koyduu grlerden etkilenen ve endielenen Said Paa, layihay
Bblye gnderdikten sonra Sadrazam Edhem Paayla bu konuda bir
grme yapt.119 Bolayr ve Maydos mevkilerinin derhal tahkim edilme-
si gerektiini syleyen Said Paaya, sadrazamn Efendim biz ngilizlere
yardm edemeyiz. cevabn vermesi onu hayretler ierisinde brakmt.
Bu skntl durum karsnda Einli, sadrazama Acib! ben Gelibolu
ibh-i cezresini bizim zann ediyorum; ngilizlerin olduunu bilmiyordum.
szleriyle karlk vermiti.120 Bu konumann akabinde Said Paa, sadra-
zam nezdinde vkelnn mecnun ve savan vahim neticesini gremeyen
insanlardan olutuunu belirtiyordu.121 Layardn bu giriimi ise sonusuz
kalyordu.
Said Paa, Bahriye nazr kaymakam sfatyla Osmanl donanmasnn
idaresinden sorumlu kiiydi. Savan balangcnda yaynlanan bir beyan-
name ile122 tm Osmanl sahillerinin Rus gemilerine kapal hale getirilmesi
ksacas bir abluka (Hasr- bahriye) uygulanmas karar alnmt.123 Ancak
abluka plan istenilen ekilde yrmemeye balamt. Ruslarn istimbotlar
zerine yerletirdikleri torpiller Osmanl zrhllarn gerek Karadenizde
117 BOA, .DH 61338; Jurnal, C. I, s. 90.

118 Layardn General Dicksonla Einliye gnderdii layiha metni iin bkz. Jurnal,
C. I, 91-92.
119 A.g.e, s. 93.
120 A.g.e, g. y.
121 A.g.e, g. y.
122 Beyannme metni iin bkz. Mahmd Celleddn Paa, Mirt- Hakkat, C. II,
stanbul 1326, s. 66.
123 ngiltere, Svey Kanaln da kapsayan bu karara Hindistan ticaretine engel ol-
duu gerekesiyle itiraz etmiti. Ayrca Svey Kanalnn harp blgelerinden
biri haline getirilmemesi ynnde Rusyaya da ikazda bulunmutu. ngilterenin
bu yndeki talebi zerine Meclis-i vkelda yaplan mzakereler sonucunda
Svey Kanal, Rusya hari dier devletlere ak hale getirildi. Bu ynde alnan
karar Hariciye Nezreti tarafndan ngiltereye bildirilmiti. Bkz. BOA, Y.EE
84/96.
49
gerekse Tunada olduka zor durumda brakyordu. Osmanl donanmasnn

torpiller karsndaki bu durumu ahali arasnda da tepkilere neden oluyor-
du. stanbuldaki ahaliden bazlar tesadf ettikleri Bahriye mensuplarna
sarft ettikleri Beyefendi torpil var; [ayan] kaldrma yava bas. szle-
riyle alay ediyorlard.124 Ayrca Rusya, nakliye gemilerine yerletirdikleri
toplarla zaman zaman Karadeniz sahillerinde boy gsteriyor ve Osmanl
posta ve nakliye gemilerine zarar vermeyi baaryordu. Bu trden bir sal-
dr ile nlerinde gezinen Mersin adl nakliye vapuruna dzenlenmiti.
Karadenizden bu kabilden haberlerin gelmesi Einlinin olay iyice tah-
kik ederek harekete gemesine ve padiaha ondan sonra haber vermesine
neden oldu. Ancak padiah haberi duymu ve Einlinin vakay kendisine
sylememesinden dolay sitem etmiti. Said Paa ise iki gemiyi olay yeri-
ne gndererek gereken tedbiri aldn ve olayn shhatini tahkik ettikten
sonra haber vermeyi dndn ancak hata yaptn syleyerek ken-
dini savundu. Padiahla bu grmesi srasnda Girit, Erekli ve Varnada
bulunan zrhllarn stanbula gelmesi iin talimat verdi. Tam da o sralarda
Boazda yirmi be top atld haberi geldi. Bu haber II. Abdlhamiti ol-
duka endieye sevk ederek stanbul gitti szlerini sarf etmesine neden
oldu. Padiahtan imdi git zrhllar kaldr. talimatn alan Einli der-
hal Dolmabahe nndeki zrhllar olay yerine gnderdi ve olduka uzun
bir gece geirdi. Einlinin ald haberlere gre iinde asker bulunmayan
Mersin vapuru batrlm ve Rus gemileri tarafnda Osmanl nakliye gemi-
lerine birka top atlmt (3 Austos 1877).125
II. Abdlhamit, Einli ve (Kk) Said Paann Rusya ile bir antla-
ma yaplp yaplmamas konusunda grlerini belirtmelerini istemiti (21
Austos 1877). Bu konuda bir yaz kalem alan Einli ertesi gn padiaha
takdim etti. Said Paa, savan iki taraf iinde kt olduunu ve Ruslarn
Tunada durdurulmas ve hatta galip gelinmesi halinde dahi bu devletin
dvel-i muazzama snfndan dmemek iin malubiyeti kabul etmeye-
ceini ve sulha yanamayacan belirtiyordu. Gelecek ilkbahara kadar her
iki devletin, ordularn ikame etmek iin ar bir ykn altna gireceini ve
bahar aylarnda Ruslarn tekrar taarruza geeceini dnyordu. Bununla
beraber Rumeli ile Anadoludan muhacirlerin nakli ve bunlarn ihtiyalar-
nn karlanmasnn olduka maliyetli bir i olduu bununda zor durumda
olan hazineyi kerteceini dile getiriyordu. Bunlara ilave olarak sava-
124 Mirt- Hakkat, C. II, s. 124.
125 Jurnal, C. I, s. 93-94.
50
d a vu t e r k an
n uzamas ve Osmanl Devletinin galip kmas halinde dahi Ruslarn

malubiyeti kabullenemeyip be alt yl sonra tekrar saldraya geeceini
ve bu arada devletin yaralarn sarp da byk apta asker toparlayama-
mas durumda tamamyla ykla gideceini ifade ediyordu. Bu yzden
Rusya ile yaplacak bir antlama Devlet-i aliyye in tark-i selmetti.126
Osmanl ordularnn art arda yenilgileri bar yaplmasn kalmaz kl-
yordu. Padiaha bar yaplmasnn gerekli olduunu izah eden Said Paa,
dier brokratlarla birlikte yaplacak antlama hakknda fikir al veriin-
de bulunuyordu.127
93 Harbinin balangcnda Serdar- ekrem sfatyla Rumeli cephesinde-
ki Osmanl ordularnn genel komutan olan Abdlkerim Paa, alnan ma-
lubiyetlerden tr sulanarak grevden azl edildi ve stanbula arld.
Yerine Mehmed Ali Paa tayin edildi. Baarszlklarn sorumlusu olarak
grlen Abdlkerim Paa ve Serasker Redif Paann yarglanmas iin
bakanln Namk Paann yapt Dvn- harb adyla bir mahkeme
tekil edildi. Namk Paa, Einlinin buraya aza olarak tayin edilmesini
istedi. Ancak II. Abdlhamit, asker kanuna gre mahkemenin mir
ve ferikten olumas gerektiini ve bununda mevcut olmas sebebiyle
Einlinin aza olarak tayin edilmesine gerek olmadn belirtiyordu. Bu
nedenle Einlinin sadece gerektiinde grlerine bavurulmak amacy-
la mahkemede bulundurulmasn istedi (21 Austos 1877).128 Ferik Ali
Nizam tarafndan hazrlanan iddianameye kar Abdlkerim Paann yap-
t savunmada Rumelideki deniz muharebelerinde sorumluluun Bahriye
nazrlarnda aranmas gerektii ynndeki uzunca ifadeleri129 gz nne
alnd takdirde Einlinin aza olarak tayin edilmesi hi de uygun olma-
yacakt. Savan balangcndan temmuz ayna kadar Bahriye nazr olarak
Einlinin yakn dostu Rauf Paa bulunuyordu. Onun akabinde ise Einli,
vekaletle ayn grevi stleniyordu. Aza olarak tayin edilecek Einlinin
eletirilere kar hakkaniyetle davranaca dnlemezdi. Yine ayn ne-
denle aza tayin edilmesi ayialara yol aacakt. Sonuta tepkili olan aha-
linin nne ayialardan azade olarak yaplan yarglamadan sonra sorumlu
bir kii konmas gerekiyordu.
126 A.g.e, s. 95-96. Said Paann antlamann hangi artlarda, ne zaman ve nasl ya-
placana dair grlerini ieren 97 ve 98. sayfalar hatratta eksik durumdadr.
127 A.g.e, s. 102.
128 BOA, .DH 753/61503.
129 Bu iddianame ve verilen cevaplar iin bkz. Tezkir 40-Tetimme, s. 178-194.
51
Savata uranlan malubiyetler ahalinin tepkilerine neden oluyordu.

Bu basky hisseden Sadrazam Edhem Paa istifasn sunmutu. Ancak
sultan onun istifasn kabul etmedi ve Einli vastasyla kendisine bunu
bildirdi (3 Aralk 1877).130 Sadrazamn konandan Yldz Sarayna gi-
den Einliye sultan, harp srasnda gsterdii yararllktan tr zel bir
madalya ihsan etti (3 Aralk 1877).131 19 Temmuz 1877den beri Bahriye
Nezareti Kaymakaml grevini srdren Einli, ferik rtbesiyle Bahriye
Nazr oldu (26 Aralk 1877).132 Damad Mahmud Paann tahriki netice-
sinde, Einli daha nce meydana gelen Mersin vapuru hadisesi hakknda
aklamalarda bulunmak zere Meclis-i mebusana gitti (5 Ocak 1878).133
Serasker Rauf Paada Einliyle birlikte bulunuyordu. Mebuslarn, Said
Paaya ynelttii sorular u noktalarda topland:
1. Mersin vapurunun birinci kaptann Dalmayal, ikinci kaptann Rus-

ya asll olduu halde neden grevden alnmadklar?
2. Ablukann baarsz olmasnn nedenleri?
3. Vapurlarda kullanlan toplam kmr miktar, nereden temin edildii
ve ok duman kararak birka saat ncesinden dumanlarnn grl-
mesinin nedenleri?
4. Zahire ykl 23 Rus gemisinin abluka altndaki sahillerinden nasl
kp gereken yerlere yklerini ulatrdklar?
Einli, Mersin vapurunun kaptanlar hakknda bir bilgisi olmadn,

Mersin vapurunda Rus casuslarn bulunduu ynnde ayialar iittiini
belirtti. 12 adet zrhldan ve bir seyyar filodan oluan donanmann parmak-
lk gibi sahilleri koruyamayacan, Krm Harbinde (1853-1856) gl
ngiliz ve Fransz donanmasnn dahi Rus sahillerini tamamyla kontrol
edemediini, gemilerin sadece muharebede deil Batum ve Sohum gibi
yerlerde olduu gibi asker ve ahalinin sevkinde de kullanldn, zayiata
urayan gemilerin tamir edilemediini, gemilerin zamannda talep edilen
yerlere ulaamamasnn nedenlerinden biri olan, vin olmayan gemilerle
yk, olanlar ise asker sevkiyatnda kullanlmas hadisesinin bir ok yerden
130 A.g.e, s. 105

131 A.g.e, g. y.
132 A.g.e, s. 110
133 A.g.e, s. 111
52
d a vu t e r k an
gemi talep edilmesine, buuk milyon ton kmr alndn ve alnmaya

devam edildiini, kmrn nemli ksmnn Ereliden temin edildii an-
cak Bar taraflarna nakliyat yaplamad iin satn alnmak mecburiyetin-
de kalnd, kmrlerin fazla duman kararak saatler ncesinden vapu-
run denizdeki varln ifa ettiinin doru olduunu ifade etti. Said Paa,
eldeki imkanlarla en iyisinin yaplmaya alldn ve olduka geni bir
alan tutmaya altklarn szlerine ilave etti. Mebuslar tarafndan art
arda yneltilen sorularla bunalan Einlinin imdadna Rauf Paa yetimeye
alt ancak sarf ettii szlerle vekilleri daha fazla hiddetlendirdi. Mersin
vapurunda zabitlerin bulunduunu ancak onlara duyulan ihtiya nedeniy-
le baka yerlere sevk edilmesiyle bu kaptanlarn istihdam edilmi olduk-
larn izahla birlikte bu vapurun eski ve rk olduunu, Kalfa Serkisin
Sultan Abdlazize satmak iin aldn belirtmesi byk tepkilere neden
oldu. Karada bu kadar askerin lmesi yannda Mersin vapurunun nemsiz
olduunu sylemesi tepkilerle karlannca vapurun kazannn eskimi ol-
masndan tr patlam olabileceini ve kaybedilen insanlar iin zgn
olunduunu belirtip szlerine son verdi.134 Said Paann yapt izahat
mebuslar tatmin etmemiti. Bir kez daha izahatta bulunmak iin meclise
davet olunaca kendisine sylendiyse de bu gereklemedi.
Bahriye Nazr ve Mbeyn feriki olan Einliye vezaret rtbesi verile-
rek Mbeyn mirliine tayin edildi (7 Muharrem 1295/11 Ocak 1878).135
Mbeyn feriklii grevinden ayrlan Said Paa, Mbeyn mirlii ve Bah-
riye nazrl grevlerini beraber yrtmeye balad.
Ruslarn hzl ilerleyii ngilizleri olduka endielendirmi ve stanbulun
igaline kar bir tedbir olmak zere donanmann Beikler Krfezine ge-
lecei 30 Haziran 1877de Henry Layarda136 ve sonra Babaliye haber ve-
rilmiti (3 Temmuz 1877).137 ngiliz donanmas bundan iki gn sonra 5
Temmuz 1877de Beikler Krfezine ulamt.138 Babalinin n protokol
ve mtareke artlarn kabul ettii gn ngiltere, Amiral Geofrey Phillips
134 Hakk Tark Us, Meclis-i Mebusn 1293-1877 Zabt Ceridesi, C. II, stanbul
1954, s. 85-92.
135 Jurnal, C. I, s. 114; BOA, .DH 762/62141.
136 Yulu Tekin Kurat, Henry Layardn stanbul Elilii 1877-1880, Ankara 1968, s.
31.
137 A.g.e, s. 32
138 A.g.e, g. y.
53
Hornbyye anakkale Boazna girmesi talimatn vermiti.139 Henry

Layarda gnderilen talimatta boazdaki Osmanl kale ve istihkamlarn-
dan ate almasnn nlenmesi istenmiti.140 Layard, ngiltere sefareti
batercman Sandison Einli Said Paayla grmek zere gece Yl-
dz Sarayna gnderdi. Saraydaki makam odasnda uykuda olan Einliyi
kaldran Sandison, Amiral Hornbynin Beikler Krfezindeki donanmayla,
Osmanl kalelerinden ate alsa dahi anakkale Boazna gireceine dair
emir aldn belirtti. Bununla beraber Boazdaki kalelerden ate alma-
mas iin talimat gnderilmesini ve donanmann boazdan geebilmesi iin
padiahn izin vermesini srarla talep etti. Einli, Boaz Kumandanlna
donanmaya ate almamas iin hemen talimat gnderdi ve konuyu padi-
aha bildirdi. Said Paa, ayn zamanda Sandisona hariciye nazr ve sad-
razamla grmesini syledi. Ancak ayn gn Rusyann Geliboluyu zabt
etmeyecekleri ynnde ngiltereye teminat vermeleri zerine donanmann
bu hareketi durduruldu (25 Ocak 1878).141
31 Ocak 1877de Edirnede Rusyayla Ess- Sulh Protokol ve Edirne
Mtarekesi imzalanmasna ramen Rus birlikleri stanbula doru ilerle-
meye devam ediyorlard. Yaplan ar protokol ve mtareke neticesinde
Ruslarn stanbula doru hzla ilerlemeleri ahali arasnda ve Meclis-i
mebusanda tepkilere neden olmutu.142 Meclis-i mebusan, Bahriye Nazr
Einli Said Paa, Tophane Miri Damad Mahmud Paa, Dahiliye Nazr
(Kk) Said Paa ve Serasker Rauf Paann kt idarelerinden bahisle
grevden alnmalarn Sadrazam Ahmet Hamdi Paadan talep etmiti. V-
kela deiikliini teklif etmeye salahiyeti olmayan Meclis-i mebusann is-
teini uygun bulup padiaha bu ynde fikir beyan eden Ahmet Hamdi Paa
sadaretten azl edildi (4 ubat 1878).143 Sadarete getirilmesi dnlen kii
ise Ahmet Vefik Paa idi. Vefik Paa, Damad Mahmud Paa ve Dahiliye
Nazr Said Paann azl edilmesini ve sadaret isminin Bavekalet olarak
adlandrlmasn ve dahiliye nazrlnn bavekil uhdesine verilmesini ta-
lep etti.144 Mahmud Paa azl ve (Kk) Said Paa Hazine-i hassa nazr-
139 A.g,e, s. 52
140 A.g.e, g. y.
141 Jurnal, C. I, s. 118.
142 Mahmd Celleddn Paa, Mirt- Hakkat, C. III, stanbul 1327, s. 58.
143 Jurnal, C. I, s. 119.
144 Mirt- Hakkat, s. 61.
54
d a vu t e r k an
lna getirildi. Ancak (Kk) Said Paa vkela meclisinde bulunamaya-

cakt. Meclis-i vkelada kimlerin yer alacana dair bir de hatt- hmayun
yazld.145 Bu deiikliklerden sonra Ahmet Vefik Paa Bavekil nvanyla
grevine balam oldu. Hakknda olumsuz hava oluan Einli Said Paa
ise Mbeyn mirlii ve Bahriye Nazrl grevlerini srdrd.
Ruslarn atekes antlamas imzalanmasna ramen stanbula doru
ilerlemeleri146 ngiltereyi harekete geirmeye mecbur brakmt. Henry
Layard, ngiliz sefarethanesine kendisini ziyarete gelen Bahriye Nazr
Einli Said Paaya, Beikler Krfezindeki donanmann stanbula gele-
ceini sylemiti (9 ubat 1878).147 gn sonra ise Layard, Einliye
Amiral Hornbynin Osmanl devleti tarafndan izin verilsin ya da veril-
mesin anakkale Boazn geip stanbula gitmek iin talimat ald-
n bildirdi.148 Buna karn Rus ar II. Aleksandr, ngiliz donanmasnn
stanbula gelmesi halinde kendilerinin de bir miktar askerle kente gire-
ceklerini belirten bir telgraf padiaha gndermiti. ki ate arasnda kalan
hkmdar vkelay derhal Mbeynde toplantya ard. Yaplan toplant-
da Ruslarn stanbula girmesine engel olunamayaca ve bu durumun va-
him neticeler douraca konusunda ortak bir fikir olumutu. Bu neden-
le padiah tarafndan ngiltere Kraliesi Victoriaya gnderilen telgrafla
donanmann stanbula sevk edilmesi protesto edildi. Ayn zamanda Rus
ar II. Aleksandra gnderilen bir telgrafla olayn protesto edildii bil-
dirildi. Akabinde Yldz Saraynda umumi meclis toplant. Bu toplantda
Ruslarn stanbula girmesine ancak ksa bir sre engel olunabilecei ve bu
nedenle stanbula girmemeleri iin imkan dahilindeki tm arelere bavu-
rulmas kararn ieren bir mazbata kaleme alnd (13 ubat 1878).149 Er-
tesi gn vkela, Mbeynde topland ve Rus arna, askerlerini stanbula
sokmamas iin bir telgraf gnderdi. Ayn gn drt zrhldan oluan ngiliz
donanmas Marmara Denizine dahil oldu (14 ubat 1878).150 Einliye
gre ngiliz donanmasnn stanbula gelii kentin Ruslar tarafndan iga-
145 Jurnal, C. I, s. 119.

146 A.g.e, s. 118.
147 A.g.e, 127-128.
148 A.g.e, g. y.
149 Jurnal, C. I, s. 127-128.
150 A.g.e, s. 128
55
lini engellemiti.151 ngiliz donanmas ertesi gn Adalar nne (15 ubat

1878) bir sonraki gn ise buradan hareketle Mudanyaya gitmilerdi (16
ubat 1878).152 Ancak ngiltere, Rusyann Geliboluyu igal etmesinden
halen endie duymaktayd. Bu nedenle Layard, Yldz Saraynda Sultan
Abdlhamidle bir grme yapt (17 ubat 1878).153 Byk eli devleti ta-
rafndan gnderilen suale cevap verilmesini padiahtan talep ediyordu.
Layardn cevabn istedii sorular unlard:
1. Gelibolu yarmadasnda bulunan kuvvetler Bolayr hattn tutabilir

mi ve buradaki komutanlarn kabiliyetlerine gvenilebilir mi?
2. Ruslarn, Bolayr igal etmeleri halinde buradaki dier istihkamlar-
da bulunan toplar denize atlarak geriye kalan cephane ve eyalarn
Anadoluya nakl edilecei yolunda verilen emir gerekten icra edi-
lecek midir?
3. Gelibolunun Ruslarn eline geme tehlikesi belirir ise yaplacak an-
lama sresinin bitiminde terk edilmek artyla Anadolu tarafndaki
istihkamlara ngiliz askerlerinin yerletirilmesine izin verilir mi?
Layardn ikinci soruyu yneltmesinin sebebi bu konuda duyum alm

olmasyd.154 Sultan Abdlhamit ise Layarda gereken cevaplarn bir gn
sonra verileceini taahhd etmiti. Einliye gre ngiltere hakkndaki
pheler, nc soruya evet cevap verilmesini imkansz hale getiriyordu.155
3 Mart 1878de Rusya ve Osmanl Devleti tarafndan imzalanan Ayastefa-
nos Antlamasyla 93 Harbine son verildi. Bu antlamann 29. maddesi-
ne gre 15 gn ierisinde tasdiknmeler teati edilecekti.156 Tasdikname-
yi Petersburga gtrme vazifesi fevkalade sefir olarak atanan Serasker
Rauf Paaya verildi (6 Mart 1878).157 Yakn arkada Einli Said Paa ise
Onun dnne kadar Serasker kaymakam vazifesine tayin edildi (8Mart
151 A.g.e, g. y.
152 A.g.e, g. y.
153 A.g.e, s. 129.
154 Kurat, Henry Layard, s. 65.
155 Bu grme hakknda bkz. Jurnal, C. I, s. 129. Ayrca 18 ubat 1878de Sultan
Abdlhamitin Layarda olumlu cevap verdiine dair bkz. Kurat, Henry Layard,
s. 66.
156 Jurnal, C. I, s. 144.
157 BOA, .DH 766/62392-17.
56
d a vu t e r k an
1878).158 Ancak Bahriye nzr ve zellikle Mbeyn miri sfatn ta-

mas nedeniyle Einlinin, Serasker kaymakamlna tayin edilmesinin
dedikodulara yol aaca endiesiyle II. Abdlhamit, bu konuda verdii
iradenin ilan edilmemesini ve Girit eski valisi Samih Paann sz konusu
greve atanmasn uygun bularak akam Mbeynde yapaca toplantda
konuyu grmek istediini gnderdii bir emirle sadrazamna bildirmiti
(10 Mart 1878).159
Ayastefanos Antlamasnn akdinden sonra Grandk Nikola, II.
Abdlhamitle grmek istediini bildirmiti.160 Yeilkyden vapurla
Dolmabahe Sarayna gelen Grandk Nikolay, Einli Said Paa, Bavekil
Ahmet Vefik Paa, Hariciye Nazr Safvet Paa karlad (26 Mart 1878).161
II. Abdlhamitle yapt grme srasnda Nikolann, Einliye Siz
beni grmeye imdiye kadar gelmediniz. demesi zerine paa, Nikolaya
en ksa srede ziyarete geleceini belirtmiti (12 Nisan 1878).162 Bundan
tr Einli, Rus sefarethanesine giderek Grandk Nikolay ziyaret etti
(14 Nisan 1878).163
Ahmet Vefik Paann (Kk) Said Paa ve baz devlet adamlaryla
ekime ierisinde olmas, stanbuldaki muhacirlerden byk bir kuv-
vet tekili ile ehzade Read tahta geirmek istedii ynndeki ayialar
II. Abdlhamiti olduka rahatsz etmiti. Bununla beraber harpte ura-
nlan hezimet dolasyla ahalinin kendisinden nefret ettiini ve bunun ise
haline sebep olacan dnen Sultan, Ahmet Vefik Paay ve vkela-
y azl etti (18 Nisan 1878).164 Einli, hem Bahriye nazrlndan hem de
Mbeyn mirliinden azl edildi.165 Bu srada Einli, Mekteb-i harbiye
nzrlndan ayrld.166 Sultan, Terifat Kamil Bey vastasyla Einliye
158 BOA, .DH 766/62392-18.

159 BOA, .DH 766/62392-5.
160 Jurnal, C. I, s. 145.
161 A.g.e, s. 146-147.
162 A.g.e, s. 149-150
163 A.g.e, s. 150.
164 Mirt- Hakkat, C. III, s. 129-130.
165 Jurnal, C. I, s. 150.
166 Einli belirtilen tarihte Mekteb-i harbiye grevinden alnm olmaldr. Mehmed
Esad Einlinin yerine Edhem Paann tayin edildiini belirtir. Mirt- Mekteb-i
Harbiyye, s. 148-19. 5 Mart1878de grevini srdren Einlinin (bkz. Jurnal, C.
57
azl edildiini bildirmi ve bununla beraber Rauf Paa ve (Kk) Said

Paayla grmemesini istemiti.167 Ayn gnn akam saatlerinde kure-
nasndan Kazm Beyi Einliye gnderen sultan, hasbel-cb grevden
azl ettiini bildirmiti.168 II. Abdlhamid, Einlinin grevden alndn
zmit Krfezindeki ngiliz donanmasn ziyarete giden Henry Layarda da
haber vermiti.169 Said Paay oluan tepkilerden korumak isteyen sultan,
durumu Einlinin yakn dostu Layarda da bildirme ihtiyac hissetmiti.
Nitekim ksa bir sre sonra Einli, Mbeyn mrlii grevine tekrar ta-
yin edildi (27 Nisan 1878).170 Grevine atanmasndan birka saat sonra
padiah, huzuruna kan Einliye Sad Paa sizden ok memnnum ve
sizsiz hakkaten cnm skld ve mkedder oldum fakat bir hafta kadar
hnenizde ikmet eylemeniz lzm geldi. cmleleriyle iltifat etmiti. Said
Paa da bu szlerden fevkalade memnun olmutu.171
Tm bu skntl dnemlerde II. Abdlhamitin tevecchn kazanan
Einli, 20 Mays 1878de Ali Suavinin dzenledii raan Vakasyla pa-
diahn pheliler listesine girerek gzden dt. Ali Suavinin faaliyetle-
rinden phelenen devrin Zabtiye Nzr Mehmed rif Paa, durumu II.
Abdlhamite bildirmiti. Bu nedenle konunun grlmesi iin II. Abdl-
hamit, Einli Said Paa, Adliye Nzr (Kk) Said Paa, Serasker Rauf
Paa ve Mehmed rif Paa, it Kknde bir toplant yapt. Burada Ali
Suavi ve ekibinin hemen tutuklanmas ya da faaliyetlerinden tamamyla
emin olununcaya kadar beklenmesine karar verilmeye alld. Birinci k
tercih edilmi ve Suavinin adamlar eyh Ahmed Hamd ve Necb Efen-
diler tutuklanmlard. Alybeyi mer Bey, vastasyla Ali Suavi, Zabti-
ye nezretine davet edilmiti. Fakat Suavinin muhalefet etmesi Mehmed
rif Paann phelerini gidermi ve tutuklanmas iin zabtiye memuru
Kzm Beyi Ali Suavinin evine gndermiti. Ancak tam bu srada Sad-
razam Sdk Paann istei ve Serasker Rauf Paann emri ile Suavinin
tutuklanmasndan vazgeilmi ve eyh Ahmed Hamd ile Necb Efendi
I, s. 131) yerine Edhem Paa 19 Mays 1878de bu greve atanm ancak bu ta-
rihe kadar Mekteb-i harbiye nzrln vekleten srdrd belirtilmitir. Bkz.
BOA, .DH 768/62562.
167 Jurnal, C. I, s. 150.
168 A.g.e, g. y.
169 A.g.e, g. y.
170 A.g.e, s. 151
171 A.g.e, g. y.
58
d a vu t e r k an
de tahliye edilmiti. Ali Suavi, bu tutuklamann Kann-i Essye aykr

olduundan bahisle Mehmed rif Paa hakknda bir ikayet dilekesi ver-
miti. Ancak Mehmed rif Paa, baka bir davadan dolay tutuklanmaya
alldndan bahisle ii geitirmi ve olay kapatmt. Bundan bir sre
sonra ise raan Vakas meydana gelmiti.172 Yukarda belirtildii ze-
re Ali Suavinin tutuklanmasndan vazgeildii ynndeki Serasker Rauf
Paann tezkiresi173 vakann meydan gelmesinden sonra ortaya km ve
Sadrazam Tunuslu Hayreddin Paa, Osman Paa ve Sait Paa tarafndan
aslna uygundur imzas atlmt. Mehmed rif Paa, ise 29 Ocak 1879da
verdii raporla bu konuyu dorulamt.174
Einli ile Ali Suavinin ne zaman tantklar ve ilikilerinin nasl geliti-
i konusunda elde ciddi karineler mevcut deildir ve hatta yok denecek se-
viyededir. Ali Suavinin, ngiliz einin (Marie) cinselliini kullanarak baz
Mbeyn grevlileriyle temasa getii ve bu grevliler sayesinde Mbeyn
Feriki Einli ile dostluk kurduu, Onunla tantktan sonra padiah nez-
dinde itibarl hale gelen Suavinin Mekteb-i Sultn mdrlne atand
ifade edilmektedir.175 Eldeki dier karineler ise Ali Suavi ile Said Paann
ilk temasnn II. Abdlhamitin Cemiyet-i Edebiyeyi kurdurmasyla ba-
ladna iaret etmektedir. II. Abdlhamit, Einlinin tevikiyle kurduu
Cemiyet-i Edebiye riyasetini bizzat kendisi stlenmiti. Cemiyetin ikinci
bakan ise Einli Said Paayd. Cemiyet yeleri arasnda Namk Kemal
ve Ziya Paa gibi isimlerde bulunuyordu.176 Ali Suavinin bu cemiyete
172 Mehmed rif Paann raan Vakasndan yaklak sekiz ay sonra (6 Safer
1296/30 Ocak 1879) kaleme alp padiaha sunduu bu rapor iin bkz. BOA,
Y.PRK. AZJ 2/64.
173 Zabtiye nezret-i cellesine: Dn akam Bb- serkaskeriye irsalini yazm ol-
duum Necib ve Ali Suvi ve eyh Ahmed Efendilerin imdilik celbinden sarf-
nazar olunmas b irde-i sadaretpenhi arzolunur. Lutfen keml-i sratle me-
murlarnza evmir-i lzime itasiyle mmaileyhime asla serrite verilmemesi
mtemennadr efendim. Rauf smail Hakk Uzunarl, Ali Suvi ve raan
Saray Vakas, Belleten, C. VIII, S. 29, 1944, s. 78.
174 A.g.m, s. 78-79.
175 Mirt- Hakkat, C. III, s. 138.
176 Nazan Danimend, Abdlhamidin Cemiyet-i Edebiyyesi, Trklk, C. I, s.
388-399. Uzunarl, cemiyetin ismini Cemiyet-i Udeb olarak zikreder. Bkz.
a.g.m, s. 76. Hseyin elik, ise Mtercimin Cemiyeti olduunu belirtir. Bkz.
Ali Suav ve Dnemi, stanbul 1994. s. 291.
59
dahil edilmesine Namk Kemal itiraz etmiti.177 Ali Suavinin, daha nce
gazetelerde Namk Kemal aleyhinde kaleme ald yazlardan tr ilikisi
bozuktu.178 Bu nedenle Namk Kemal onun cemiyete ye olmasn kabul
etmedi ve cemiyet ilk toplant gnnde dald.179
Mahmud Celaleddin Paann ifadeleri abartlda olsa Suavinin saray-
da nfuz kazanmasnn Einli vastasyla gerekletiine iaret etmesi ba-
kmndan dikkat ekicidir. Ancak bu bilginin shhati phelidir. Ksacas
raan Vakas ve ncesinde Einlinin Suaviyle bir ilikisinin var olup
olmadn ve olmas halinde nasl gelitiini delillendirecek bir kayt
mevcut deildir.
zerinde bahsedilmesi gereken bir baka husus ise Grandk Nikolann
Edirne Mtarekesi grmeleri srasnda Osmanl murahhaslar Namk ve
Server Paaya sarf ettii szdr. Grandk Nikola, stanbulda bir ihtilal mey-
dana geleceini ve bunu sebep addederek stanbulun asayiini salamak
zere ehre gireceklerini ifade etmi ve bu szler murahhaslar tarafndan II.
Abdlhamite bildirilmiti.180 Olayn meydana gelmesi II. Abdlhamiti bu
ynde endieye sevk edip etmediini ise bilinmemektedir. Zira Rusyann
stanbulu igal etmesi mitleri ngiliz donanmasnn ubat 1878de stan-
bul nlerine gelmesiyle son bulmutu. Birka ay nce stanbulu igale gc
yetmeyen Rusyann bu vakaya istinaden ehre girmesi pek dnlemezdi.
Kukusuz Rusyann bu ynde Ayastefanos Antlamas ncesi ve sonras
baz tehditkar faaliyetleri olsada stanbulun igali ngiltereye sava amak
manasna geliyordu. Bu nedenle Ali Suavi vakasnda Ruslarn tahrikleri ol-
duunu ileri srmek mmkn grnmemektedir.
Ali Suavi, vakasnn akabinde meydana gelen dier bir nemli geli-
me ise Kbrs Adasnn ngiltereye devri meselesidir. ngilterenin adann
devredilmesi basklarnn Ali Suavi vakasyla ayn zamana denk gelmesi-
ne atf yapp bu olayda ngilterenin dahli olduunu ima edenlerden birisi
de II. Abdlhamitti.181 Suavi Vakasnda ngilterenin dahli olmad an-
cak oluan bu bulank suda Kbrs Adasn avlad ynndeki grlerin182
177 Nazan Danimend, a, g, m; Hseyin elik, a.g.e, s. 292.
178 Hseyin elik, a.g.e, s. 240-246, 291.
179 Danimend, a.g.m.
180 Jurnal, C. I, s. 126.
181 elik, Ali Suav, s. 418.
182 A.g.e, s. 447.
60
d a vu t e r k an
ikinci ksm ihtiyatla karlanmaldr. Zira ngilterenin Kbrs Adasn

ele geirmesi iin bir bulank suyun olumasna gerek yoktu. 4 Haziran
1878de imzalanan antlama ile Kbrs Adas, ngiltereye devredilmiti an-
cak ngilterenin adaya kmas iin padiahn ferman vermesi gerekiyordu.
Temmuz aynda talep edilen fermann gecikmesine hiddetlenen Henry La-
yard, gerektii takdirde ngilterenin Kbrs zabt edeceini ak bir dille
ifade etmiti.183 Ksacas Osmanl Devleti bunu engelleyebilecek kudrete
sahip deildi. II. Abdlhamitin olayda ngilizlerin dahli olduu ynn-
deki ifadeleri phesiz bu iteki sorumluluunun yok denecek kadar az
olduuna iaret etmek iin kullanlmtr. Tersane Konferans ve Londra
Protokolndeki artlar ar bularak savaa girien bir devletin istikbalde
gerekleip gereklemeyecei belli olmayan bir yardm iin adann dev-
redildiini sylemesi herhalde ahali arasnda pekte ho karlanmayacakt.
93 Harbinin getirdii bu ar yk kimsenin tek bana gsleyebilmesi
pekte mmkn deildi. Bu sebeple mevcut ar ykn paylamas elzemdi.
Olayn aratrlmas iin kurulan tahkikat komisyonu raporlar, yaplan
sorgulamalar ve tutulan jurnallerin hi biri bu olayn i yzn ortaya -
karmaya yeterli olamamtr. Ali Suavinin ekibinin olaydan hemen sonra
tm belgeleri imha etmesi bunun balca nedenidir.184 Olayn nasl gerek-
letii konusunda Henry Layardn ifadesi dikkat ekicidir. Layard, Suavi
vakasnn akabinde Sadrazam Sdk Paayla grmek zere giderken
Bbl nnde kadn ve ocuklardan oluan yaklak 300 muhacirin yiye-
cek istemek zere toplandklarn grr. Nitekim Layarda gre Ali Suavi,
baskn iin muhacirleri para verilecek bahanesiyle etrafna toplamt.185
Olaydan sonra vehimleri olduka artan II. Abdlhamit, cinnet geir-
me noktasna geldi.186 Herkesi aleyhinde faaliyette bulunmakla sulamaya
balayan II. Abdlhamid, Einliye ar szler sarf etmiti. Bu ifadelerden
gzden dtn anlayan Einli, yakn bir srede grevinden azl edile-
ceini anlamt.187 Alman eli Heinrich Reussu Haremde arlayan II.
183 Kurat, Henry Layard, s. 96.

184 Uzunarl, a.g.m, s. 92.
185 Layardn bu ifadeleri iin bkz. elik, Ali Suav, s. 406.
186 Jurnal, C. I, s. 155-156. Padiahn bu psikolojisinin bozuk olduunu Henry
Layardda dorular. Layardn 27 Mays 1878de ngiltereye gnderdii raporu
iin bkz. Hseyin elik, Ali Suav, s. 410-411.
187 A.g.e, s. 156.
61
Abdlhamid ondan yardm istedi.188 Hayatndan endie eden sultan, Henry

Layarddan da ayn destei istemiti. Fakat Layard, sultann Reussdan da
yardm istemesini zntyle karlamt.189
Einlinin Suavi Vakas srasnda Yldz Sarayndaki asker tedbirleri al-
makta gevek davranmas II. Abdlhamitin pheliler listesine girmesine
yeterli olmutu.190 Said Paay ancak birka gn sonra huzuruna aran
II. Abdlhamit onunla bir grme yapt. Konuma u ekilde gelimiti:
Otur paa! buyurdular. Bende oturdum. Sad Paa benim kabhatim
ne ise yzme kar syleyiniz. buyurdular. Ben dahi baz mukaddimttan
sonra Efendimizin deti cbnca bhe buyurursunuz. Her ne kadar
dnen ve mantkan temn edilse yine dinlemeyip bheden kendi kendinizi
alamyorsunuz. Bu hl hem efendimizi ve hemde cmleyi muzdarib ediyor.
cevbn verdim. Teekkr ederim. Vk detim yledir ve bunun sebebi
dahi udur (...). diyerek baz esbb buyurdular.191 Sz konusu grme-
sinin ardndan II. Abdlhamidin kendi yemeinden bir ksmn Einliye
gndermesi ve ona iltifat etmesiyle ilikileri dzelir gibi olmutu.192 Esasen
Said Paa, padiahla 4 Haziran 1878de yapt bu konumayla 6 Haziran
1878de atanaca Adana valilii grevinden193 kurtulmu oldu.
ngiltere, Rus tehdidine kar ileride Osmanl Devletine fiilen yapaca
yardmlara karlk geici olarak Kbrs Adasnn idaresinin kendisine b-
raklmasn talep ediyordu. ngiltere Dileri Bakan Salisburynin, Henry
Layarda bu konuda gnderdii mektuplar okuyan Einli, adann devri
konusunda II. Abdlhamite telkinlerde bulundu. Kendi ifadesiyle antla-
masnn yaplmasn tervc etti.194 4 Haziran 1878de yaplan antlamayla
Kbrs Adas geici olarak ngiltereye devredildi.
188 A.g.e, s. 157.

189 Hseyin elik, Ali Suav, s. 412-417. Burada II. Abdlhamitin Prens Recessden
yardm istedii belirtilmitir. Ancak bu Prens Recess eklinde zikredilen kii Al-
man eli Prens Reusstur.
190 Jurnal, C. I, s. 158.
191 A.g.e, s. 159.
192 A.g.e, g. y.
193 Sadaretten II. Abdlhamide sunulan arzda Einlinin Adana valiliine tayini
teklif edilmiti. Ancak sultan, verdii irdede Said Paay grevinde ibka etti.
Bkz. BOA, .DH 768/62601.
194 Jurnal, C. I, s. 158.
62
d a vu t e r k an
Bu sralarda Levant Herald Gazetesinde II. Abdlhamit aleyhine -

kan bir yaz Einliyle Onu yine kar karya getirmiti. Bu yaz B-
tn Osmanl Milleti Nmna balyla gazetenin yaz ileri mdr
Whitakera hitaben yazlan temelde ise II. Abdlhamiti hedef alan bir
isimsiz mektuptu.195 Gazetede yaynlanan mektupta Whitakern Sultan
Murad aleyhinde bir tavr taknmamasn ve onun aleyhinde yaplanlara
destek vermemesini, Sultan Muradn haksz yere tahtndan uzaklatrl-
d, onun iyileemeyecek seviyede hasta olduunun sylenmemesini ve
ikaz edildii ynde davranacak gazetenin istibdada alet olmayacandan
bahsediliyordu. Mektubun sonunda ise ikazlarn gereklememesi halinde
meydana gelecek kt olaylarn engellenemeyecei ynnde tehditkar bir
cmleye yer verilmiti.196 Gazete sahibi Edgar Whitaker, Said Paann
arkadayd. Padiah, bu nedenle aleyhindeki yazy engellemedii iin
Said Paay sulad. Einli ise gazete sahibinin arkada olduunu kabul
ile yazacaklar haberi kendisine nceden sormadklarn ve malumat alma-
s halinde yazy oktan engellemi olacan syledi.197 Ancak padiahn
Einli hakkndaki pheleri derinlemiti. Nihayetinde 9 Haziran 1878de
Mbeyn mrliinden azl edildi.198 Bundan sonra uzun srecek valilikler
dnemi balam oldu.
11 Haziran 1878de Ankara valiliine atand ve gn iinde stanbuldan
ayrlmas istendi.199 Hazrlklarn tamamlayan Einli, Mbeyne giderek
stanbuldan ayrlacan bildirdi. Sultan, yaveri vastasyla onu tekrar
stanbula getireceine dair bir haber gnderdi. Ancak bu uzun yllar sonra
gerekleecek bir durumdu. Bunun ardndan ailesiyle vedalaan Said Paa,
Haydarpaa Tren stasyonuna gelerek buradan zmite hareket etti (13
Haziran 1878).200 Trenle hareket etmeden nce Damad Mahmud Paann
teselli cmlelerini ieren bir mektup ald ve bundan dolay memnun oldu.
zmitten sonra at srtnda Sapanca, Geyve, Tarakl, Gynk, Nallhan, a-
yrhan, Beypazar, Aya ve lgazi gzergahn takip ederek Ankaraya var-
195 elik, Ali Suav, s. 398-400. Hseyin elikin bu mektuba yer vermesinin sebebi
Einliyle alakal olmasndan dolay deil vakann basnda nasl yer aldn gs-
termek iindir.
196 A.g.e, s. 398-400.
197 Jurnal, C. I, s. 159.
198 A.g.e, s. 160
199 A.g.e, g. y.
200 A.g.e, s. 160-161.
63
d (25 Haziran 1878). ehrin giriinde selefi Haydar Efendi, Mft Agah
Efendi, Defterdar Namk Efendi ve ngilterenin Ankara konsolosu Gavin
Gatheral tarafndan karland.201 Bir sre sonra ise hkmet konanda
dzenlenen tren ile valilik ferman okundu ve grevine balam oldu (2
Temmuz 1878).202 Einli, konsoloslar ve vilayetin nde gelenleriyle ziya-
fetlerde sk sk bir araya geliyordu. Ankaradaki Mevlevi eyhini ziyare-
te gidiyor ve bazen orada geceliyordu. Paa, tatarck illetinden geceleri
uyuyamaz hale geldiinden203 Kirkor adl bir kiinin ba evini kiralaya-
rak burada ikamet etmeye balad.204 Ancak Kirkor Efendinin, paann
atlarna ahr tahsis etmemesi nedeniyle buradan ayrlarak bir ba evine
tand. Bu ba evinde ise bol miktardaki tahtakurusuyla mcadele etmek
zorunda kald.205 Ankarann kylerine de ziyaretler gerekletiren Said
Paa, konaklad yerlerin bazlarnda pirelere tesadf ederek yine uyku-
suz kalmt.206
Rdiye mektebini ziyaret eden paa, eitimin pek de shhatli olma-
dn, zellikle haritann olmay nedeniyle rencilerin corafya der-
sinde yetersiz olduklarn ve matematik eitiminde aksaklk olduunu
grd.207 Ankara vilayetinin yekn nfusunun 1.119.880 ve yllk gelirinin
30.717.431 akeden ibaret olduunu belirten paa, vilayet ahalisinin tiftik
retiminden olduka zenginletiini, ormanlarn az olduunu, tula ve ki-
recin pahal olmas nedeniyle evlerin ounun kerpiten yaplm olduu-
nu mahede etti. Bununla birlikte baz eyalarn fiyatlarnn stanbuldan
daha pahal olduunu tespit etti.
Ankarada stmaya tutulan paa, birka gn bu hastalkla mcadele et-
mek zorunda kald.208 Bu rahatszl atlattktan sonra kiralad ba evin-
den ayrlp hkmet konanda ikamet etmeye balad.209 Ankarada stma
hastalnn yaygnlndan ailesini buraya nakl edemeyen Said Paa, hem
201 A.g.e, s. 169.
202 A.g.e, g. y.
203 A.g.e, s. 169-171.
204 A.g.e, s. 172.
205 A.g.e, g. y.
206 Ankarann kylerine yapt gezileri ve tespitleri iin bkz: A.g.e, s. 227-230.
207 A.g.e, s. 170.
208 A.g.e, s. 224-226.
209 A.g.e, s. 226.
64
d a vu t e r k an
daha nce stanbula geri arlaca ynnde kan haberlerin shhatini

kontrol etmek hem de baka bir vilayete becayiini salamak iin merkeze
bir telgraf ekti (28 Ekim 1878).210 Ankarann havasndan ikayetle baka
vilayete tayinini isteyen Said Paa, lakrd etmeye endiini belirttii Sad-
razam Safvet Paadan cevap alamaynca bir telgraf daha ekti (1 Kasm
1878).211 Said Paa, bundan sonra sk sk tekrarlad becayi taleplerinin
temel nedeni olacak ve hayatnn sonuna kadar kendisine zor gnlere ya-
atacak olan gs hastalna yakaland.212 Annesiyle yaad anlamaz-
lklarn hastalna neden olduunu dnyordu.213 Hastal ilerlemeye
balayan paann, becayi talebi kabul edilerek Kastamonu valisi olarak
atand (Kasm 1878).214 Bir gn sonra gnderilen telgrafla halefi Haydar
Efendiyle yapaca devir teslim merasimin ardndan Kastamonuya hare-
ket etmesi bildirildi.215 Ancak Einli, rahatszlnn iddetlenmesiyle ha-
yatndan midini kesecek noktaya geldiinden bir an evvel Kastamonuya
gitmek istediini telgrafla merkeze iletti (12 Kasm 1878).216 Merkez, ha-
lefinin vilayete varmasyla oradan ayrlmasn tekiden kendisine bildirdi.217
Fakat paann halefini beklemeye tahamml yoktu. Paa, nihayet Ankara
defterdarna vekalet vererek Kastamonuya hareket edebileceini ieren
telgraf ald (15 Kasm 1878).218 Said Paa gereken vedalar icra ettikten
sonra Kastamonuya gitmek iin Ankaradan ayrld (22 Kasm 1878). At
srtnda yapt yolculuktan sonra219 Kastamonuya ulaan Said Paa (30
Kasm 1878), ahali ve talebeler tarafndan karland.220 Birka gn sonra
hkmet konanda dzenlenen trenle valilik ferman okundu ve grevi-
ne balad (4 Aralk 1878).221
210 A.g.e, s. 231-232.

211 A.g.e, s. 232.
212 A.g.e, s. 233
213 A.g.e, g. y.
214 A.g.e, s. 235.
215 A.g.e, s. 236.
216 A.g.e, s. 237.
217 A.g.e, s. 238.
218 A.g.e, g. y.
219 A.g.e, s. 240-246.
220 Jurnal, C. II, s. 245-246.
221 A.g.e, s. 246.
65
Damad Mahmud Paann grevinden azl edilerek Mbeyne arlp

II. Abdlhamit tarafndan tekdir edildikten sonra Trablusgarb valisi ola-
rak tayin edilip hemen stanbuldan gnderildii (9 Aralk 1878) habe-
rini alan Einli, bu durumu olduka garip bulmutu.222 93 Harbinin tek
sorumlusu olarak grd Mahmud Paann, II. Abdlhamit tarafndan
azarlanmasn hakl bulan Einli, onun kendisi gibi vali olarak atanmasn-
dan olduka rahatsz oldu. nk kendisi susuz yere srgn edilmi ve
vali olmutu. Bu ekilde Mahmud Paa cezalandrlmyor aksine vali olan
gzide kullardan addediliyordu. Ksacas Onunla ayn deerde tutulmay
kabullenemiyordu.223
Rya tabir ederek kendisinden maddi yardm salamaya alan insan-
lar arasnda zabtan, memur ve dindar insanlarn bulunmasn hayretle kar-
lar ve Anadolu ahalisinin ahlaknn bozulmaya yz tutmasndan ikayet
eder.224 kr adl kyn yollarnn tamirinde alyor gibi yapan iileri
azarlayan Said Paa, onlarn bu tavrlarn tenkit eder.225 Kastamonu aha-
lisinin ar ekilde rtnnn gln derecelere varmasndan, fuhuun,
fahieliin ve frengi hastalnn fazla olmasndan, iki tketiminin ar
olmasndan, evlerinde ei olduu halde fahie getirip uzunca sre onun-
la yaayan insanlarn okluundan ve kzlarn dalara karlarak fuhu
yaplmasndan tr Said Paa, Anadolu ahalisinin ahlaki kntsn
eletirir ve bu durumdan znt duyar.226 Kastamonudaki ormanlarn aha-
li tarafndan tahrip edilmesinin zntsyle Einli, ksa bir zaman sonra
memlekette orman kalmayacandan endie eder.227 Devrakani nahiyesine
bal Spac kyn ziyaret eden Said Paa, buradaki krom madenini i-
leten ngiliz Bensin einin fedakarlndan bahisle onu Trk kadnlaryla
kyaslar. Ahap kk bir evde kocas ve ocuklaryla olan yaantsndan
memnun olduunu syleyen Bensin eini takdirle karlar ve u yorumu
yapar: Bu cevb bir ngiliz karsna mahssdur. Bizim karlar olsa beni
ehre getir; burada grecek kimse yok (grmekten ve yalnz tenbel-
likten baka megliyeti yok ki) diyerek kocasna yar olmak yle dursun
222 A.g.e, s. 248-249.

223 A.g.e, s. 248-249.
224 A.g.e, s. 254-255.
225 A.g.e, s. 257.
226 A.g.e, s. 286-287.
227 A.g.e, s. 287-288.
66
d a vu t e r k an
btn gn bann etini yer. Allh Allh ben sana var[d]msa mrmn
byle da banda ift olup gitmesi in varmadmya der.
Osmanl Devletinde kullanlan kat para olan Kaime, ilk defa 1840
ylnda karld. 1862 ylnda tedavlden kaldran kaime, 93 Harbinin fi-
nanse edilmesi iin tekrar karld.228 (5 Safer 1296) 30 Aralk 1878de
kaimenin tedavlden kaldrlaca ilan edildi. 21 Mart 1878de Maliye
nezaretinden Said Paaya gnderilen telgrafta kaimenin tedavlden kal-
drld bildirildi.229 Einli, kaimenin hemen tedavlden kaldrlmasyla
ahalinin servetinin yok olmasna, ahalinin kaimeden baka nakit bir para
cinsi olmadndan nmayiler meydana geldiinden ve ekmek frnlarnn
kapandndan bahisle vkel ve Mliye nezaretini eletiriyordu.230 Bu-
nunla beraber aar vergisinin tahsil edilmesi ekli zerinde alnan kararlara
itirazla bu konudaki nerilerini sadrazama ve Mliye nezretine bildirdi.231
Karlkl yazmalardan sonra grleri kabul edilmeyen Said Paa, dev-
let merkezindeki idarecileri dk fikir kapasitesine sahip olmalarndan
dolay eletiriyordu.232
Kastamonunun nemli bir ticaret ehri olmasndan tr ngiltere bu
vilayetin slah edilmesini istiyordu. Nitekim Henry Layard tarafndan ha-
zrlanan bu yndeki bir slahat raporu Bblye sunulmutu (17 Aralk
1879).233 Layardn raporu Einliye gnderilmi ve bu konuda onun da
grleri alnmt. Said Paa, hazrlad raporu merkeze gndermi ancak
bunun uygulanacana ihtimal vermemiti.234 Said Paaya gre vkel
icraat deil yazcyd. Bu nedenle gnderdii slahat layihas hayata
geirilemeyecekti.235
Kastamonuda ahalisine hitaben bir nasihatname kaleme alan Said
Paa, bunu vilayete bal tm yerlere gnderdi.236 Kastamonu vilayetinde
228 Ali Akyldz, Kime, DA, C. XXVII, s. 283-286.

229 Jurnal, C. II, s. 258-260.
230 A.g.e, s. 260-261.
231 A.g.e, s. 261-270.
232 A.g.e, s. 261.
233 A.g.e, s. 289-293.
234 A.g.e, s. 293-297.
235 A.g.e, s. 297.
236 A.g.e, s. 299-302.
67
bulunan okullar ve fabrikalarla ilgilenen Said Paa,237 Rdiye mektebi-

nin imtihann grmek iin buraya gitti. Muallimlerin rencilere sorular
nceden papaan gibi rettiklerini ve talebelerin anadili olan Trkeyi
renmeden Arapa gramer derslerini anlayamayacan dile getiren Ein-
li, corafya, tarih ve matematik gibi derslere nem verilmesini istiyordu.
Eitim dzenini eletiren Said Paa, Maarif nezretine verilen denee bu
durumda yazk olduunu belirtiyordu.238
Bbl tarafndan, Halebin Mara sancana bal Zeytun (Sleymanl)
nahiyesinde meydana gelen Ermeni hadiselerinin teftii iin komiser ola-
rak Suriye Valisi Midhat Paann atanmas II. Abdlhamite teklif edilmek
istenmiti. Ancak bunu haber alan padiah, Midhat Paann Suriyeden
ayrlmasn uygun grmedii iin Einlinin greve atanmasn istedi (15
Temmuz 1879).239 Akabinde Meclis-i vkelda yaplan mzakere sonucu
Said Paa, fevkalade murahhas sfatyla bu vazifeye tayin edildi (28 Re-
ceb 1296).240 Alnan bu tayin kararnda, Kastamonudan Halebe gitmesi
vakit kaybna yol aacandan stanbula gelmesi ve vapurla skenderuna
giderek oradan Halebe gemesi isteniyordu. Birka gn sonra gnderilen
telgrafla Einlinin stanbula gelmesi ve buradan olay yerine gitmesi is-
tendi (20 Temmuz 1879).241 Kastamonu valilii sfatn da tamaya devam
eden Said Paa, neboludan vapurla stanbula gitti. stanbulda Sadrazam
Hayreddin Paayla gren Einliye II. Abdlhamit, Zeytun meselesi
hakknda grlerini bildirdi (28 Temmuz 1879).242 II. Abdlhamit, Said
Paala yapt grmede Zeytun meselesinin zlmesinin neminden
bahsederek istedii takdirde bu grevi kabul etmeyebileceini syledi. An-
cak Said Paa, bunu kabul etmedi ve yanndan ayrld (4 Austos 1879).243
ngiltere ve Fransa eliliklerinden Zeytun meselesine dair evraklar alan
Said Paa, Bblden de gereken talimatlar alarak stanbuldan ayrld
237 A.g.e, s. 249-250, 257.

238 A.g.e, s. 314.
239 BOA, Y.EE 79/74.
240 Bu vazifeye tayin iradesi iin bkz. BOA, DU.T 146/64.
241 Jurnal, C. II, s. 346-347.
242 A.g.e, s. 351. Hatratta bu konuyu ieren sayfalar maalesef eksik olduundan II.
Abdlhamitin grlerini renme ans mmkn olmamaktadr.
243 A.g.e, s. 352.
68
d a vu t e r k an
(19 Austos 1879)244 ve vapurla skenderuna gitti. Haleb Valisi Galib Paa,
bu vilayette kalmak istememesinden tr defalarca istifa etmi ancak bir
netice alamamt. Galip Paann ricas zerine Einli, Haleb valiliini ka-
bul etti.245 (9 evval 1296) 26 Eyll 1879da Galib Paa Kastamonu, Einli
ise Haleb valiliine tayin edildi.246 Haleb valiliine tayin olunduuna dair
Bblden ald telgraf zerine Zeytun meselesinin bitiiyle baka bir
vilayete tayin edilmesini istedi.247
Halebe bal Antebe vilayetine giden Said Paa, buradaki Amerikan
okulunu ziyaret etti. Okul rencilerinin tamam Ermeni talebelerden olu-
uyordu. Matematik, anatomi ve felsefe dersleri alan rencilerin eitim
durumunu beenen Einli, gayrimslimlerin ilerlemesine kar, Msl-
man ahalinin gerilediini ve ileride iktidarn kaybedileceini zlerek
dile getiriyordu.248 Bu vilayette bir maarada kurulan ve Protestan Ermeni
yetim ocuklarn renim grd okulun eitimini beenen Said Paa,
Anadoluda bulunun tm Ermenilerin ok yaknda Protestanl kabul
edeceklerinden phesi olmadn ifade ediyordu.249
Kbrsn ngiltereye geici olarak devredildii antlamann birinci
maddesinde Anadoluda slahat yaplmas karara balanmt.250 93 Har-
bi srasnda da Osmanl ordusunda grev yapan ngiliz Baker Paann
riyasetinde bir tefti heyeti oluturulmutu.251 Anadolu Tefti Heyeti
adyla kurulan komisyon 28 Kasm 1879da stanbuldan hareket ederek
ilk nce skenderuna oradan da Halebe gitmiti.252 10 Aralk 1879da
244 A.g.e, g. y.
245 A.g.e, s. 361-362.
246 BOA, .MMS 64/3019.
247 Jurnal, C. II, s. 367.
248 A.g.e, s. 379.
249 A.g.e, s. 380.
250 Jurnal, C. I, s. 177-178.
251 Heyet, Baker Paa, eski Trhala mutasarrf Said Paa, padiah yaveri Sleyman
Paa, Jandarma Miralay Tahir Aa, Erkan- harbiye kaymakamlarndan akir
Bey, Erkan- harbiye binbalarndan Arif Bey, Erkan- harbiye kolaalarndan
Zihni Efendi, jandarma mlazm Zihni Efendi. Bkz. BOA, Y.A.HUS 168-18.
Baka bir kaytta ise heyette jandarma mlazm Zihni Efendi yerine, jandarma
mlazm Yusuf Bey grnmektedir. Bkz. Osmanl belgelerinde Ermeniler.
252 Osmanl belgelerinde Ermeniler
69
Halebe varan heyet,253 Einli tarafndan protokol kurallarna uygun ola-

rak karland.254 Said Paa, 28 Aralk 1879da Halebden ayrlan heyetin255
faaliyetlerinden bir netice alnamayacandan bunun iin harcanan para-
nn da boa gideceini dnyordu.256 Tefti heyetinde yer alan Yaver
Sleyman Paa, Einli hakknda merkeze jurnaller gnderiyordu. Sley-
man Paa, Einlinin, ngilterenin Haleb konsolosu Patrick Henderson
ve Baker Paayla birka defa gizlice grp devlet aleyhinde kararlar
aldn, ngiliz memuru gibi hareket ettiini, vilayetin tm ilerinin
Hendersonun mdahalesine ak hale getirdiini ve bu nedenle konso-
losun vali gibi hareket ettiini, hastalk bahanesiyle haftada iki gn vazi-
fesi banda bulunduunu, geri kalan vaktini gecelik kyafetleriyle yatak
odasnda geirdiini, vaktinin ounu Henderson ve dier Hristiyanlarla
geirdiini, hastalk bahanesiyle Mslman ahaliyi makamnda kabul et-
mediini, Mslman ahaliye kar tahkir ve alay edici bir tavra sahip ol-
duunu, bu davranlarndan tr Mslmanlar devletten souttuunu,
haffl-mereb ve frengiyyl-etvr olmas nedeniyle ahaliyi devletten
uzaklatrdn ve bu sebeplerden dolay onun yerine dzgn tavrl, ha-
kikatte din ve devletini bilen bir valinin atanmasn tavsiye ediyordu.257
Said Paa hakknda sadece Sleyman Paa bu trden ithamlar merkeze
aktarmyordu. Haleb frka kumandan olan mer Paann yerine tayin
edilen Cemil Paa da Einli hakknda jurnalleme yapanlardan biriydi.
Cemil Paann rezil ahlakl, hrsz ve yalanc olduunu dnen Einli,
onun tavrlarna tahamml edememesi ve hastal nedeniyle grevinden
istifa etti.258 Esasen Baveklete gnderdii telgraf tam manasyla bir is-
tifa saylmazd. Zira Said Paa, kalp hastalndan bahisle becayiini, bu
olmaz ise tedavi iin geici bir sre stanbula gelmesine izin verilmesini
istiyordu (27 Aralk 1879).259
skenderun limanna gelen iki Fransz gemisinin mrettebatnn aha-
liye ta atp hakaret etmeleriyle meydana gelen olaylar Haleb Fransz
253 Jurnal, C. II, s. 388.

255 Jurnal, C. II, s. 391; Osmanl belgelerinde Ermeniler
256 Jurnal, C. II, s. 391.
258 Jurnal, C. II, s. 389-391.
259 A.g.e, s. 389-391.
70
d a vu t e r k an
konsolosu Destres byterek Bbl ve Einli zerinde bask oluturma-

ya balamt. Bbl, Einlinin skenderuna giderek olay tahkik etmesi-
ni istiyordu. Ancak Einli, bu i iin Zeytun meselesini tahkik etmek iin
daha nce Mahzar Paayla gelen Nuryan Efendiyi skenderuna gnderdi
(15 Ocak 1880).260 Destres ve Cemil Paann tavrlaryla bunalan Said
Paa, gnderdii istifanamesinin cevabnn Bbl tarafndan bir an nce
gnderilmesi iin bir telgraf daha gnderdi.261 Ancak oyalayc bir cevap
ald.262 Hastalndan dolay klada kalp hkmet konana takriben krk
gn boyunca gidemeyen Said Paa263 becayi talebini yineledi (19 ubat
1880).264 Einli, Osmanl liras, Kuru ve Mecidiyenin deerindeki d,
zahire sknts ve ekmek fiyatlarnn art nedeniyle Halebde balayan n-
mayilerin (8 Mart 1880) Cemil Paann tahrikiyle ktn dnyordu.265
Dkkanlar yama eden ahaliyi durdurabilmek iin asker tedbirler alan
Einli, akenin deerinin dt haberinin yalan olduunu ahaliye ilan
ederek ve ekmek fiyatlarn aa ekerek onlar birka saat durdurmay
baard.266 Birka gn sren nmayileri nleyebilmek iin askerleri dev-
riye gezdiren Said Paa, gsterileri alevlendiren kiilerin yakalanmasn
salad. Haleb meclis azalarndan toplad yardm paralaryla fakir aha-
liye ekmek temin eden paa, etraftan toplattrd iki gnlk zahire ile e-
hirdeki ekmek skntsn gidermeye alt. Devlet merkezinden, Osmanl
liras, Kuru ve Mecidiyenin deerindeki d bildiren telgrafnamenin
ahali tarafndan doru anlalmas iin muhtarlara talimatlar veren paa,
bu konuda hazrlattrd ilannameleri sokaklara astrd. Halebdeki zahire
skntsn gidermek iin kooperatif tarznda bir irket kurdurdu (21 Mart
1880). Marsilyadan ve skenderiyeden zahire ithal edecek olan irketten
birka ay boyunca gmrk vergisi alnmayacakt.267 irketin kurulduu-
nun duyulmas zahire fiyatlarnn dmesini salad. Baka tccarlarn da
260 A.g.e, s. 392.

261 A.g.e, s. 392-293.
262 A.g.e, s. 394.
263 A.g.e, s. 391,394.
264 A.g.e, s. 394.
265 A.g.e, s. 398, 396.
266 A.g.e, s. 396.
267 A.g.e, s. 398-399. Einli, olaylarn balamasyla birlikte bu irketi kurmay d-
nmt. 15 Mart 1880de Bblye yazd telgrafla dncelerini bildirerek
irketin kurulmas iin izin verilmesini istemiti. Talebi 18 Mart 1880de onay-
71
hububat ithal etmeye balamasyla vilayetin zahire sknts ortadan kalkt.268

Olaylar karan kii olarak grd Cemil Paann Halebden gnderil-
mesini istedi ancak bu konuda baarl olamad.269 Bu skntlar onu becayi
ve istifa taleplerini yinelemesine sebep oldu (19 Mart 1880).270 Psikolojisi
olduka bozulan Said Paa, becayi taleplerine ak bir cevap vermeyen ve
kendisini istemedii bir grevde tutmasndan dolay devleti zlim ola-
rak niteliyordu.271 Henry Layard, Mart 1880de II. Abdlhamitle yapt
grmede Einlinin stanbula yakn bir yere tayin edilmesini rica etti.
Padiah ise, Doktor Molinmikin Said Paay muayene ettiini ve onun
kn yola kmasnn uygun olmad ynndeki tavsiyesine uyarak bir-
ka ay daha Halebde kalmasn uygun grdn belirtiyordu. Halebdeki
zahire meselesini zen Einlinin kendisine sadakatini ispatladn da II.
Abdlhamit szlerine ilave ediyordu. Layardn bu abasndan dolay min-
nettar olan Einli, II. Abdlhamitin, yaz aylarnda becayiini salayaca
vaadini unutacan dndnden bir mddet sonra taleplerini yineledi.272
Ancak merkezden srekli oyalayc cevaplar almaya devam etmesi zerine
Bizim devlet kadar mstebid ve merhametsiz bir devlet tasavvur edemem.
szleriyle kzgnln dile getiriyordu.273 II. Abdlhamitin, becayii iin
Layarda verdii sz de hatrlamaktan vazgeemiyordu.274 Halebde bu-
lunmaktan nefret eden paa, srekli becayiini ve bunun olmamas halinde
istifasnn kabul edilmesini bkmakszn merkeze bildiriyordu.275 Bu sra-
larda Vakit Gazetesinde Said Paann, stanbula gelmesi iin Bblden
telgraf yazld ve nemli bir greve tayin edilecei haberleri kt (21
Mays 1880).276 II. Abdlhamit, Bavekletten konunun tahkik edilmesi-
ni istiyordu.277 Vakit Gazetesinin sahibi Filip Efendi, Galatada baslan
lanmt. Bkz. BOA, .DH 801/64909. Akabinde ise yukarda belirtildii tarihte
irket resmen kurulup faaliyete geirilmiti.
268 Jurnal, C. II, s. 396-399.
269 A.g.e, s. 398.
270 A.g.e, g. y.
271 A.g.e, g. y.
272 A.g.e, s. 399-403.
273 A.g.e, s. 403
274 A.g.e, g. y.
275 A.g.e, s. 403-405.
276 BOA, Y.EE 72-102.
277 BOA, Y.EE 72-102; BOA, Y.A. HUS 164/96.
72
d a vu t e r k an
stanbul Gazetesinde kan haberi tercme ettirerek yaynlamt.278 Olay

tahkik ettiren Sadrazam (Kk) Said Paa, II. Abdlhamite, padiahn izni
olmadan byle bir telgrafn Bblden ekilemeyeceini bildiriyordu.279
Nihayet Einliye 31 Mays 1880 tarihinde Konya vilayetine tayinini kabul
edip etmedii soruldu. Memnuniyetle Konya valiliini kabul eden Said
Paa280 bunun da oyalayc bir cevap olduunu ksa sre anlayacakt. Ard
kesilmeyen becayi taleplerine Mbeynden olduka artc bir cevap gel-
di (13 Temmuz 1880). Telgrafta: bir mddettir ngilizlerin o cihetlere
nazar- ehemmiyet ve itinlar matf olmasna mebn byle bir zamanda
zt- mrleri gibi politaka ahvline tammiyle vkf ve sft- memdhe
ile muttasf bir ztn orada bulunmas ve bulundurulmas luzmu muhtc-
zh olmadndan denilerek Halebde bulundurulmasnn ana nedeni
aka ifade edilmiti. Bununla beraber ay boyunca vazifesini brakp
istirahat ettiinden dolay vicdanszlkla itham edildi. stedii gerek-
lemedii gibi aydan nce becayiinin mmkn olmad bildirildi.281
Einli, grevini yerine getirmedii ynndeki ithamn Cemil Paann jur-
nallemelerinden kaynaklandn dnyordu.282
Hastal nkseden ve fenalaan Said Paay ziyarete gelen Patrick
Hendersonn ngiltere sefarethanesine onun hayatndan mitli olmadn
bildirmesi ve bu bilgilerin yanl anlalmasndan dolay baz Fransz ga-
zetelerinde ld yolunda haberler kt.283 Halebde hastalndan ba-
ka Cemil Paa, Destres ve Ermeni hadiselerini tahrik eden Hendersonla
uramak zorun kald. Hatta Hendersonn faaliyetlerinden rahatszln
Layarda bildirdi.284
Becayii gereklemeyen Said Paa, 24 Ocak 1881de ileri yrteme-
dii gerekesiyle Haleb valiliinden azl edilerek yerine Cemil Paa tayin
edildi.285 18 Mart 1881 tarihinde ise Konya valiliine atand.286 Ksa sre
278 BOA, Y.A. HUS 164/96.
279 BOA, Y.EE 2/2.
280 Jurnal, C. II, s. 405.
281 A.g.e, s. 422-423
282 A.g.e, s. 423.
283 A.g.e, s. 470.
284 A.g.e, s. 407.
285 BOA, .DH 822/66278.
286 BOA, .DH 824/66436.
73
sonra, hrszlk yapan yedi sekiz kiiye sopayla dayak attrmas Onun
yine Vakit Gazetesinde haber konusu olmasna neden oldu. Darb- Siys
adyla kaleme alnan yazlarn birini gazete sahibi Filip Efendi, duyumla-
rna istinaden kaleme aldrlmt. Yaznn devam ise gazeteye postayla
ulatrlan isimsiz bir mektuba dayanlarak yazlmt (Mays 1881).287 Bir
sre sonra Niantandaki arsasn bedelsiz olarak ve kendi rzasyla II.
Abdlhamite terk etti (1885).288 Alt yl kadar Konya valiliini srdr-
dkten sonra 27 Haziran 1887de Mamuratlaziz valiliine tayin edildi.289
Ancak hastal, Mamuratlaziz vilayetinin uzak olmas ve havasnn so-
uk olmas nedeniyle Konya valiliinde ibka edilmesini ya da Ankaraya
tayin edilmesini istedi (30 Haziran 1887).290 Ksa sre sonra istifa eden
Einli291 yerine atanan valinin gelmesi ve devir teslim treni iin Tem-
muz aynn ilk haftasna kadar vekaleten Konyada bulundu.292 Akabinde
stanbula dnd. Midhat Paayla birlikte Taifte mahkum bulunun kayn
Damad Paann boularak ldrlmesinden (7 Mays 1884te)293 sonra
terekesinin tespiti ve alakal ilemlerin yaplmas iin oluturulan komis-
yonun riyasetine getirildi. Ancak Mahmud Celaleddin Paann ocuklar
Ahmed Fzl ve Mehmed Kzm Efendilerin komisyon kararlarna itiraz
etmesiyle bir sre tereke yazm aksad (Mart 1889).294 Birka ay sonra
ise Said Paann, terekenin tespiti iin oluturulan komisyona riyaset et-
mesi teyid olundu (Haziran 1889).295 Daha sonra Selamlk resm-i lsiyle
287 BOA, Y.A.HUS 167/78.
288 BOA, Y. MTV 19/8.
289 BOA, .DH 1039/81743.
290 BOA, DH. MKT 1428/34.
291 BOA, DH. MKT 1444/13.
292 BOA, DH. MKT 1482/17.
293 smail Hakk Uzunarl, Midhat Paa ve Tif Mahkmlar, Ankara 1992, s.
130.
294 BOA, Y.A.RES 48/6.
295 BOA, Y.A.RES 48/6. Ahmed Fzl ve Mehmed Kzm Efendiler, Derunkp-
r vapurlarnn imtiyazna Cemile Sultann sahip olduunu ancak buna ba-
l dkkan ve fabrikalarn babalarnn mal olduundan dier varislere olduu
gibi dkkan ve fabrika gelirlerinden kendilerine de pay verilmesini istiyordu.
Bununla beraber Cemile Sultann, nfuzunu kullanarak tereke tespitini engel-
lediini ve hlalar Gzide ve Yegne Hanmlarn, bykannelerinden intikal
eden miras gasp ettiklerinden bahisle komisyon kararlarnn haksz olduun-
dan ikayet ettiler. Bununla ilgili hazrladklar ortak bir mahzar Sadarete ve
74
d a vu t e r k an
grevlendirildi.296 1 Eyll 1876da Nin- Osmn297 15 Ekim 1876da

ikinci rtbeden Mecd Nin,298 3 Mart 1877de tebdilen birinci rtbe-
den Mecd Nin299 11 Ekim 1877de tebdilen birinci rtbeden Nin-
Osmn,300 15 Mays 1878 murassa Nin-i Osmnyle taltif edildi.301
1887 ylnda stanbula dnen Einlinin yals ve kona zabtiyelerce izlen-
di ve hakknda jurnaller tutuldu.302 Hayatnn son gnlerini Kuzguncuktaki
yalsnda geiren Said Paa, 7 Ramazan 1313/21 ubat 1896da vefat etti303
Meihat makamlarna sundular (11 Mart 1889). Bunun zerine, oluturulan

komisyon lav edilerek durum Sadaret tarafndan Said Paadan sorulmutu.
Einli, komisyonun kurulmasndan nce Ahmed ve Mehmed Beylerin, Anado-
lu ve Rumeli Kadaskerlerine mracaat ederek, alnacak kararlar batan kabul
etmediklerini, talep ettikleri gelirlerin zaten Cemile Sultan tarafndan kendi-
lerine verilmeye devam edildiine ve Cemile Sultann terekenin yazmn ge-
ciktirmeye alt ynndeki iddiann tamamen aslsz olduunu belirttikten
sonra, dier varislerin de terekenin yazmnn bir an evvel tamamlanmasn
istediklerini ancak terekeyi tespit edecek mahkemenin henz bir eye teebbs
etmediinden bahisle durumun Meihat makamndan sorulmasn talep etti (14
Mart 1889). Sadaret ve eyhlislamlk makamlar arasndaki yazmalardan
sonra Einlinin terekenin tespitine riyaset etmesi karar yinelendi (Haziran
1889).
296 Sicill-i Osmn, s. 859. Einlinin bu grevde istihdam ge tarihte olmaldr.
1893 ylnda hakknda tutulan bir jurnalden onun Selamlk Resmine itirak ettii
grlmektedir. Bkz. Y. PRK. SGE 5/102.
297 BOA, .DH 730/50857.
298 Jurnal, C. I, s. 15; BOA, . DH 732/60052.
299 Sultan Abdlmecidin, olu II. Abdlhamite verdii ve Onunda Einliye hedi-
ye ettii nindr. Jurnal, C. I, s. 62.
300 A.g.e, s. 101.
301 A.g.e, s. 152-153; BOA, . DH 62504.
302 BOA, YPRK. AZJ 27/33; BOA, YPRK. AZJ 28/39; BOA, Y. EE 14/25; Y. PRK.
SGE 5/102.
303 Einlinin mezar ta kitabesindeki kayt lm tarihi olarak esas kabul edilmitir.
Mezar tandaki ifadelerin tamam u ekildedir: Kll nefsin zikatl-mevt,
vkel-y mazln-i devletden ve fhir-i mrn- kirmdan esbak Konya vlsi
olup fart- istikmet ve hamiyyet ve metnet ve ciddiyet ve ilm fazlet ile bi-
hakkn muttasf olarak demiyyet diresinde imrr- hayt etmi olan mehr Es-
seyyid Mehmed Sad Paa hazretlerinin rh- erfin el-ftiha. F 7 Ramazn
sene 1313 yevm-i Cuma. El-muhtcil-gufrn.
75
ve stanbul emberlitata mevcut Sultan II. Mahmud Trbesi haziresinde304

bulunan mezarna defn edildi. Einli, ngiliz ve Byk lakablaryla anlan
Said Paann Yegane, Saide, Mediha, Memduh ve Mehmed Said adl be
ocuu olduu bilinmektedir.305 1934 ylnda ilan edilen Soyad Kanununun
akabinde ailenin, Hasaas soy ismini ald anlalmaktadr.306 Einlinin
lmnn ardndan, nemli saydaki kitaptan oluan husus ktphanesini
olu Memduh Bey, Bahriye Mektebine hediye etmitir.307
Yukarda hayat hakknda bilgiler verilmeye allan Einli Said Paa,
II. Abdlhamitin tahta geiini deiimin balangc olarak grdn-
den dolay Jurnal adn verdii hatratn kaleme almaya balamtr.308
Anlatt olaylarn sadece evladlarn ilgilendirecei fikrinden hareket-
le onlara yadigar olmak zere hatratn yazdn belirtir.309 nemli
bir brokratn kaleme ald ve II. Abdlhamid dnemine k tutacak
byle nemli bir eserin yaynlanmamas herhalde dnlemezdi. Ni-
tekim, Einlinin byk olu Memduh Beyin kz ve smail Hamid
Danimendin ei olan Nazan Danimend, 1939-1940 yllarnda Trklk
Mecmuasnda Einlinin hayat ve hatratyla ilgili bilgiler verdii bir
304 nasyla grevlendirilen Seyyid Abdlhalim Efendinin nezaretinde 5 Temmuz

1839da yapmna balanlan trbe ve hazire 12 Ekim 1840ta tamamlanmtr.
Bkz. H. Burcu zgven, Mahmud II Trbesi, Sebili, emesi ve Hazresi, DA,
C. XXVII, s. 357-358.
305 Said Paann drt ocuu olduu hatratnda verdii bilgilerden anlalmakta-
dr. Bkz. Jurnal, C. I, s. 231. Ancak Atiye Sultannn varislerinin 1938de s-
kdar Hukuk Hakimliinden ald veraset ilamnda bir ocuunun daha var
olduu delillendirilebilmektedir. Bkz. Murat Bardak, Son Osmanllar: Osman-
l Hanedannn Srgn ve Miras yks, stanbul 2008, s, 264-266. Bununla
beraber baka bir kayttan oullarnn isimlerinin Memduh ve Mehmed Said, da-
madlarndan ikisinin Hseyin ve mer Beyler olduu renilebilmektedir. Bkz.
BOA, YPRK. AZJ 27/33.
306 Memduh Beyin kz Nazan Danimendin, amcasndan Sait Hasaas eklinde
bahsetmesi, ailenin Hasaas soy ismini aldna iaret etmektedir. Bkz. Nazan
Danimend, Einli Sait Paa, s. 251.
307 Osmanl mparatorluundan Gnmze Denizlerimizin Amiralleri Derya Kap-
tanlar, Bahriye Nazrlar,Deniz Kuvvetleri Komutanlar, (hz. E. dz. Alb. bra-
him Akaya, E. . Alb. Fahri Ayanolu), stanbul 2009, s. 114.
308 Jurnal, C. I, s. 2.
309 A.g.e, g. y.
76
d a vu t e r k an
makalenin310 ardndan hatratn bir blmn ksm ksm neretmitir.311

Gazetelerde II. Abdlhamid dnemiyle ilgili kaleme alnan yazlarda
Said Paadan ngiliz olarak bahsedilmesi Nazan Danimendi olduk-
a rahatsz etmi ve sz konusu makaleleri yazmasna neden olmutur.
Dedesinin bu lakabla tekfr edildiini dnen Danimend, mezkur
lakab yazlarnda kullanan kiileri yobaz ve softa olarak niteleler.
Akabinde ise dedesinin z Trk olduunu isbat etmek abas iine
girer ve ailenin elindeki vakfiye kaydnn bir ksmn yaynlayarak e-
ceresini ortaya koyar.312 Hem sz konusu nedenlerden hem de 1930lu
yllarn dnce atmosferi iinde Said Paann baz zelliklerine daha
fazla vurgu yapar.
Yazlarnda Hatrat hakknda da bilgiler veren Nazan Danimend, Said
Paann daha mufassal bir ekilde yazlarn kaleme aldn ancak gz-
den dp vali olarak merkezden uzaklatrlmas zerine ele geme en-
diesiyle ve ei Gzide Hanmn telkinleriyle mufassal halini yakarak II.
Abdlhamidden daha sitayikar ifadelerle bahsettii yedi ciltten oluan
muhtasar bir versiyonunu oluturduunu belirtmektedir.313 Ksacas bugn
Einli Sait Paann Hatrat olarak bilinen eser ite bu yedi ciltten oluan
muhtasar versiyondur.
Danimend, 7 defterden oluan Hatrat muhteva olarak ana ksma
ayrmtr. Eserin birinci cildi Einlinin stanbulda bulunduu dneme,
ikinci ciltten altnc cilde kadar olan ksmlar valilikleri dnemine ve ye-
dinci cildi ise stanbula dn ve hayatnn son devrini iermektedir.314
Danimend, devrin siyasi hadiselerinin birinci ve yedi ciltte bulunmasn-
dan tr bu iki cildi yaynlayacan belirtmitir.315 Ancak sadece hatra-
tn ilk cildinin 55 sayfasn yaynlayabilmitir.
310 Nazan Danimend, Trk demokrasi tarihinin unutulmu simalarndan: Einli
Sait Paa, Trklk, C. I, stanbul, 1939-1940, s. 249-261.
311 lk Merutiyet devrinin en mhim vesikas: Einli Sait Paa Htrat I, Trklk,
C. I, stanbul 1939-1940, s. 262-269; s. 400-403; s. 472-476. Trklk, C. II, s.
70-72; s. 138-139; s. 186-189; s. 256-263; s. 320-325, s. 362-366.
312 Nazan Danimend, Trk demokrasi tarihinin unutulmu simalarndan: Einli
Sait Paa, Trklk, C. I, stanbul, 1939-1940, s. 251.
313 lk Merutiyet devrinin en mhim vesikas: Einli Sait Paa Htrat I, Trklk,
C. I, stanbul 1939-1940, s. 262.
314 A.g.m. g. y.
315 A.g.m. g. y.
77
Sz konusu eserin fotokopi halinde bulunan birinci ve ikinci cildi Ko

niversitesi, Suna Kra Ktphanesinde zel bir odada muhafaza edilen
Fuat ve Nesteren Bayramolu Kolleksiyonu iinde yer almaktadr.316 Basit
bir siyah ciltle kapl olan eser, Einli tarafndan gnmz sayfa sistemine
gre numaralandrlmtr. Rika yaz sitiliyle kaleme alnan eserde olay-
larn meydana geldii veya anlatld gnlerin tarihi hicri ve rumi olarak
yazlmtr. Bazende hicri, rumi ve miladi tarihler ayn anda verildikten
sonra olayn anlatmna geilmitir. Tarihlerin sa tarafnda, bulunan sa-
ylar, olayn hkmdarn clusundan ka gn sonra meydana geldii veya
yazldn gstermek iin kullanlmtr. Eserde ngilizce ve Franszca ke-
limelere yer verildii grlmektedir. Bununla beraber eserde, nokta, soru
iareti, trnak ve denden gibi noktalama iaretleri kullanlmtr. Hatratda
olaylar genelde gn gnne tutulmutur. Ancak bunun byle olmad k-
smlarda mevcuttur. Ankara, Kastamonu ve Haleb vilayetlerine ait nfus
bilgileri tablolar halinde yer almaktadr. Hatratda Haleble alakal kk
bir de izim bulunmaktadr.
Yukarda belirtildii zere Einli, olaylar yazmaya 1876 ylnda ba-
lamtr. Bu nedenle hayatnn, doumundan Mbeyn feriki olana kadar
geen ksm hakknda bir bilgi mevcut deildir. Eserin ilk cildi 1876-
1878 yllarn, ikinci cildi ise 1878-1880 yllarn iermektedir. Birinci cilt
Mbeyn feriklii ve Ankara valilii dnemini kapsamaktadr. kinci cilt
ise Kastamonu ve Haleb valilikleri devrini iermektedir. Fakat ikinci cilt
Onun Haleb valilii dneminin tamamn kapsamaz. Einli 1881 ylnda
Haleb valiliinden ayrlmtr. Ancak hatratn ikinci cildi Eyll 1880 ta-
rihiyle son bulur. Hatratn birinci ve ikinci cildinin konularn ana hatlar
iinde yle sralamak mmkndr:
Einlinin Mbeyn feriki olmas ve II. Abdlhamidin clus treni

Dzenlenen Kl Aly
Padiahn devlet birimlerine yapt ziyaret ve burada okunan
nutuklar
Cuma Selaml trenleri ve Einlinin II. Abdlhamidle ilikileri
Yabanc elilerin itimadnamelerini sunmalar
Azda olsa Srbistan ve Karada muharebeleri gelimeleri
316 Hatratn iki cildi tarafmzdan yayna hazrlanm olup basma verilmitir.
78
d a vu t e r k an
Tersane Konferans, yaanan gelimeler ve alnan kararlarn

metinleri
Kann-i Ess hazrlklar ve ilan
Meclis-i mebusan ve Ayn Meclisinin almas ve dzenlenen
tren
Einlinin Midhat, Damad Mahmud ve Rt Paayla ekimesi
93 Harbi ncesi siyasi gelimeler
Midhat Paann azli
93 Harbi srasndaki yaanan olaylar
Padiahn yabanc diplomatlarla grmeleri
Vkel deiiklikleri
Rusya ile imzalanan n protokol, Edirne Mtarekesi ve
Ayastefanos Antlamasnn tam metinleri.
Ali Suavi vakas
Berlin Antlamasnn tam metni
Einlinin Ankara valilii dnemi
Vilayetin nfus, mimari, corafi, sosyal ve ekonomik yaps
Kann-i Essnin tam metni
kinci cilt:
Einlinin Kastamonu valilii

Kastamonunun nfus tablosu
Kastamonunun orman tablosu
Vilayetin sosyal yaants, corafi ve mimari yaps
Einlinin Zeytun Ermeni meselesine fevkalade komiser
olarak tayin edilmesi
stanbula gitmesi ve Ermeni meselesiyle ilgili yaanan gelimeler
Halebe gitmesi
Zeytun meselesi
Baker Paann slahat heyeti
Haleb valisi olarak tayin edilmesi
Halebde meydana gelen zahire ktl
79
Fransz ve ngiliz konsoloslarnn faaliyetleri

Halebdeki baz yetkililerle ekime ierisine girmesi
Einlinin kalp rahatszl
Halebin nfus, mimari, corafi ve sosyal yaps
Hatratn birinci cildinde zellikle baz konulara fazla yer verilmemitir.
Srbistan ve Karada muharebeleri ile alakal bilgiler yok denecek kadar
azdr. 93 Harbi srasndaki gelimelerle ilgili kymetli bilgiler yer almasna
ramen baz konulara da hi deinilmemitir. Einli, Suavi vakasyla ilgili
kymetli bilgiler vermesine ramen onunla olan ilikisi hakknda hibir
ey kaydetmez. Bariz rneklerini sralamaya altmz baz eksikliklerin
en byk nedenlerinden biri Nazan Danimendin belirttii zere mufassal
hatratn yaklmasnda aranmaldr. Hi kukusuz mufassal versiyonun ya-
klmas elem verici bir olaydr. Herhalde Einli, mufassal versiyonda muh-
tasar versiyonda olduu gibi baz konular ksaca anlatmamt. Durum
bu ekilde olmasna ramen Hatratn II. Abdlhamid devri iin nemi
herhalde inkar edilemez.
Hatrat, II. Abdlhamidin kiilii ve ynetim tarzn; bir brokratn ya-
antsn, ektii skntlar ve fikirlerini; Anadolunun iinde bulunduu
mal ve sosyal yapy, eitim durumunu ve bir imparatorluun temellerin-
den sarslmasn, Ermeni meselesinin ekirdek blgesini tekil eden Zey-
tun meselesini i ve d unsurlarn ok net ifadelerle ve canl bir ekilde
tasvir etmektedir.
80

Eginli (Buyuk, Ingliz) Said Pasa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Eginli (Buyuk, Ingliz) Said Pasa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eginli (Buyuk, Ingliz) Said Pasa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SAYI 35 2010

II. Abdlhamidin lk Mbeyn Feriki

* Yksek lisans tezini Marmara niversitesi Tarih Blmnde Matrak Nasuhun

karsnda alnan ar malubiyetler Avrupa tarznda modern orduya,

anlalan Einli bu vazifenin yannda eitimini de srdrmeye devam etti.

yaplmas halinde ayda bir Fethi Paaya rencisi hakknda yazaca

12 BOA, HR. SFR(3) 16/37.

stanbula dnd.18 Demiryolu ve bunanla alakal konularda eitim grm

Mekteb-i Bahriyede muallimlik grevini srdrd ve daha sonra kendi-

bir mufassal nizmnme hazrlna balamt.38 Einlinin hazrlad

Bu nedenle gvenebilecei bir alma ekibi oluturmaya alt. Einlinin,

iltifat etmesi onu padiahn meftnu yapmaya55 yeterli oldu. Dzenle-

Said Paann da istedii mert ynetime gei abalar devam edi-

66 Mahmd Celleddn Paa, Mirt- Hakkat, stanbul 1326, C. I, s. 220.

Bablide Kann- Ess ilan edildi (6 Zilhicce 1293/23 Aralk 1876) ve

durum ve konferans kararlarnn kabul edilip edilmemesinin douraca

verdiler.93 Bu konudan bahsetmek iin Einliyle gren II. Abdlhamit,

Gerek Tersane Konferans gerekse Londra Protokol Osmanl Devle-

undan tr srgn edilmesi gerektiini II. Abdlhamite syleyen Redif

nzr kaymakamlna tayin edildi (8 Receb 1294/19 Temmuz 1877).117

117 BOA, .DH 61338; Jurnal, C. I, s. 90.

gerekse Tunada olduka zor durumda brakyordu. Osmanl donanmasnn

n uzamas ve Osmanl Devletinin galip kmas halinde dahi Ruslarn

Savata uranlan malubiyetler ahalinin tepkilerine neden oluyordu.

1. Mersin vapurunun birinci kaptann Dalmayal, ikinci kaptann Rus-

Einli, Mersin vapurunun kaptanlar hakknda bir bilgisi olmadn,

130 A.g.e, s. 105

gemi talep edilmesine, buuk milyon ton kmr alndn ve alnmaya

Hornbyye anakkale Boazna girmesi talimatn vermiti.139 Henry

lna getirildi. Ancak (Kk) Said Paa vkela meclisinde bulunamaya-

145 Jurnal, C. I, s. 119.

lini engellemiti.151 ngiliz donanmas ertesi gn Adalar nne (15 ubat

1. Gelibolu yarmadasnda bulunan kuvvetler Bolayr hattn tutabilir

Layardn ikinci soruyu yneltmesinin sebebi bu konuda duyum alm

1878).158 Ancak Bahriye nzr ve zellikle Mbeyn miri sfatn ta-

158 BOA, .DH 766/62392-18.

azl edildiini bildirmi ve bununla beraber Rauf Paa ve (Kk) Said

de tahliye edilmiti. Ali Suavi, bu tutuklamann Kann-i Essye aykr

ikinci ksm ihtiyatla karlanmaldr. Zira ngilterenin Kbrs Adasn

183 Kurat, Henry Layard, s. 96.

Abdlhamid ondan yardm istedi.188 Hayatndan endie eden sultan, Henry

188 A.g.e, s. 157.

Bu sralarda Levant Herald Gazetesinde II. Abdlhamit aleyhine -

daha nce stanbula geri arlaca ynnde kan haberlerin shhatini

210 A.g.e, s. 231-232.

Damad Mahmud Paann grevinden azl edilerek Mbeyne arlp

222 A.g.e, s. 248-249.

228 Ali Akyldz, Kime, DA, C. XXVII, s. 283-286.

bulunan okullar ve fabrikalarla ilgilenen Said Paa,237 Rdiye mektebi-

237 A.g.e, s. 249-250, 257.

Halebe varan heyet,253 Einli tarafndan protokol kurallarna uygun ola-

253 Jurnal, C. II, s. 388.

konsolosu Destres byterek Bbl ve Einli zerinde bask oluturma-

260 A.g.e, s. 392.

hububat ithal etmeye balamasyla vilayetin zahire sknts ortadan kalkt.268

stanbul Gazetesinde kan haberi tercme ettirerek yaynlamt.278 Olay

grevlendirildi.296 1 Eyll 1876da Nin- Osmn297 15 Ekim 1876da

Meihat makamlarna sundular (11 Mart 1889). Bunun zerine, oluturulan

ve stanbul emberlitata mevcut Sultan II. Mahmud Trbesi haziresinde304