Rast stabla u visinu visinski prirast

-seminarski rad-

Sadraj

Uvod ...................................................................................................................... 2
1.0 Rast stabla u visinu .......................................................................................... 3
1.1 Rast stabla u visinu tokom vegetacionog perioda ........................................ 3
1.2 Rast stabla u jednodobnoj sastojini .............................................................. 4
1.2 Rast stabla u raznodobnoj sastojini .............................................................. 8
Zakljuak ............................................................................................................. 12
Literatura ............................................................................................................. 12
 Uvod

Generalno posmatrano jedna od najvanijih, kao i jedna od najkomplikovanijih pojava

kod bilo kojeg ivog organizma svakako jeste proces rasta. Ovo je proces po kojem se svi ivi
organizmi razlikuju od neivih organizama. Rast je ireverzibilan tj. nepovratan proces
poveanja dimenzija bilo kojeg ivog organizma, to podrazumijeva nepovratno poveanje
broja elija i trajno poveanja njihove veliine. Rastom se ne smatra ako do poveanja elija
doe npr. zbog poveanja vode u eliji to uzrokuje proces bubrenja. S obzirom da se mi
bavimo drvetom treba spomenuti da je kod drveta bitam proces fotosinteze u kojem se
absorbuje CO2 iz kojeg nastaje karbon koji je veoma vaan u procesima rasta kao i samog
prirasta drveta. Prirast je pojam koji se vee za promjenu tj. poveanje bilo kojeg taksacionog
elementa stabla ili neke sastojine bilo da je rije o preniku, visini, temeljnici, zapremini
stabla ili te sastojine u nekoj odeenoj jedinici vremena. Kako je tema naslovljena samo na
visinski prirast, tako e ovaj rad biti fokusiran samo na visinski prirast.
 1.0 Rast stabla u visinu

Kako je i sam prirast podijeljen npr. prema elementu rasta tj. prema onom taksationom
elementu za koji se vrilo odreeno mjerenje (temeljnica debljinski prirast) ili vren
odreeni proraun (zapremina zapreminski prirast), prirast moemo podijeliti i prema
vremenu za koji se utvruje. Tako, prirast se moe utvrivati za razliite vremenske periode
kao to je to mogue za period od jednog dana (dnevni prirast), za period od sedam dana
(sedmini prirast), za period od jednog mjeseca (mjeseni prirast) te za period vegetacione
sezone (godiji prirast godinji zato to se promjene na taksacionim elementima odvijaju
tokom vegetacione sezone (cca 9 mjeseci kada su pogodni uslovi za rast) dok stablo mimo
ovog perioda nalazi se u stanju manje vie spavanja) itd. Zbog ovih injenica rast stabla u
visinu se posmatra:
tokom vegetacionog perioda
tokom njegovog ivota

1.1 Rast stabla u visinu tokom vegetacionog perioda

Period rasta stabala u toku vegetacione sezone ne traje koliko traje vegataciona sezona.
Naime, nakon zavretka procesa rasta kod drveta potrebano je da se obavi jos jedan proces, tj.
potrebno je da se obavi i proses odrvenjavanja, kako u toku zime ne bi dolo do smrzavanja.

Slika 1 Period priraivanja u toku vegetacione sezone (Mati str. 73)

Za period rasta tokom vegetacione sezone najsveobugvatnija istraivanja ponudio je

Burger. Na osnovu njegovih istraivanja utvreno je da za dobar i kvalitetan prirast treba
dovesti niz faktora u optimalno djelovanje. Burger je utvrdio da veliina dnevnih visinskih
pritasta tokom vegetacione sezone zavisi od niza faktora koji djeluju skupno i meusobno se
nadopunjuju. Veoma je interesantno to se djelovanje tih faktora svaki dan na drugaiji nain
ispoljava, to uzrokuje veoma izraeno variranje dnevnih prirasta (slika 2). Neki od
pomenutih faktora svakako su koliina vlage, vanjska temperatura, koliina suneve
radijacije, kia i slino. Rast stabla u visinu u toku jedne vegetacione sezone se takoer moe
tretirati Libigovim zakonom minimuma, jer bilo koji od gore pomenutih faktora ukoliko se
nalazi u minimumu ograniavat e rast stabla.

Slika 2 Dnevna variranja u prirastu tokom vegetacione sezone (Mati str 72)

1.2 Rast stabla u jednodobnoj sastojini

Razmatrajui rast stabla jednodobne sastojine u visinu zapravo se razmatra odnos

korelacija izmeu prosjene visine svih stabala, bilo da je rije o svim dominantnim stablima
ili da se govori o 100 najviih stabala po hettaru, u odnosu na debljinu. Prilikom ovakvog
istraivanja potrebno je u obzir uzeti sva stabla pa ak i ona koja su proredama ranije iz
sastojine uklonjena. Isto tako, mogue je odvojeno posmatrati rast stabla sastojine u visinu pri
emu se prilikom istraivanja obuhvate stabla koja sainjavaju sastojinu na kraju njenog
produkcionog perioda. Postoji jo niz mogunosti i vrsta istraivanja prilikom ega se uzimaju
stabla koja e posluiti toj svrsi istraivanja (istraivanja pojedinih bioloko kvalitetnih
klasa stabla tih klasa). Ve ranije je napomenuto da postoje velika variranja u pogledu
veliine godinjeg prirasta. Ovo variranje izazivaju klimatske prilike podruja, sama genetska
konstitucija vrste, razliit poloaj stabla u odnosu na druga stabla sastojine, uticaj raznih
mikrostaninih faktora i sl. Variranja u okviru pojedinih bioloko kvalitetnih klasa su manja
nego u okviru sastojine, ali ipak postoje. Variranje koje se javlja usljed vremenskih prilika
mogue je umanjiti na nain da se stvarni godinji prirast ne utvruje, nego da se utvrdi
prosjeni godinji prirast za period od 5 ili 10 godina. Prirast utvren na ovaj nain
predstavlja godinji prirast u sredini tog perioda. Od velike vanosti smatrane su zavisnosti
godinjeg visinskog prirasta stabla od njegove dobi i boniteta stanita sastojine u kojoj je ono
odraslo. Za dokazivanje zakonitosti izmeu visinskog prirasta, dobi stabla i boniteta stabla
potrebno je umanjiti sva mogua variranja, to se postie na nain da se obugvati znatan broj
stabala i za nih se uzima prosjek pomenute zavisnosti.
Pri istraivanju zakonitosti rasta stabla u visinu koristi se metod dendrometrijske
analize stabala i to visinska analiza stabala koja su doivjela kraj produkcionog perioda.
Guttenberg je odabrao po jedno prosjeno (predstavnik) stablo est vrsta i izvrio visinsku
analizu stabla te na osnovu dobijenih podataka doao do grafika godinjih visinskih prirasta
(sl. 3).

Slika 3 Grafikon godinjih visinskih prirasta stabla tokom njegovog ivota (Mati str. 75)

Slika 4 Visina stabla u pojedinoj starosnoj dobi (Mati str. 75)

Iako je gafikon godinjih visinskih prirasta jako nemiran, ipak se moe utvrditi periodicitet u
pogledu veliine godinjih prirasta za svih 6 vrsta drvea. Tako, prirast je u najranijoj dobi
veoma malen, zatim se konstantno poveava do starosti pri kojoj kulminira nakon ega prirast
poinje postepeno da opada. Uoeno je da se kulminacije prirasta kod vrsta koje su vrste
svjetla, javljaju prije nego se to desi kod vrsta koje su vrste sjene. Ovakva pojava da se kod
vrsta svjetla ranije javlja kulminacija prirasta kasnije je uoena i prilikom nekih drugih
istraivanja te se slobodno moe smatrati kao zakonitost. Sa sl. 4 vidljivo je da svaka
pojedinana dob stabla jednaka je njegovoj sumi prirasta do te dobi. Iako se krive odnose na
jedno stablo relativno su mirne, i poprimile su oblike gotovo pravilnih krivih izduenog
oblika S. Ovakav oblik karakteristian je za krivu rasta. Kod ovih krivih prevojne take se
javljaju kada godinji visinski prirast kulminira, i kao to sam to ranije naglaavao prije
prevojne take kriva rasta raste progresivno a poslije degresivno.
Krive za godinji visinski prirast smrevog stabla u zavisnosti od boniteta i starosti (sl. 5)
izraene su na osnovu izjednaenih Guttenbergovih podataka do kojih je doao analizom
odabranih prosjenih stabala prilikom izrade prinosnih tablica za smreve ume visokih
poloaja.
 Slika 5 Zavisnost visinskog prirasta smrevog stabla u odnosu na starost i bonitet stanita (Mati str. 76)

Na grafikonu (slika) 5 se uoava da su krive tekueg visinskog prirasta po obliku iste za

razliite (razmatrane) bonitete stanita. U najranijoj mladosti prirast je veoma mali i sa
starou se prvo progresivno poveava do prve prevojne take (na krivoj III bonitetnog
razreda obiljeena sa P1), a zatim degresivno do kulminacije (maksimum). Sa daljim
poveanjem starosti visinski prirast se smanjuje prvo progresivno do druge prevojne
take (na krivoj III bonitetnog razreda obiljeena sa P2) nakon ega se smanjuje
degresivno. Period (interval) do prve prevojne take u razvojnom procesu stabala
odreuje fazu mladosti, period izmeu prevojnih taaka fazu intenzivnog priraivanja,
a period poslije druge prevojne take fazu starosti stabala. Krive sa sl. 5 prestavljaju
godinje visinske priraste do one dobi do koje se u pravilu uzgajaju jednodobne
sastojine.
Na grafikonu slici 5 uoava se i zavisnost godinjeg visinskog prirasta stabla od boniteta
stanita. Uticaj boniteta stanita se ispoljava na sljedei nain:
- U istoj dobi stabla njegov visinski prirast je vei pri boljim staninim uslovima
nego pri loijim. Najvee razlike se javljaju u periodu kulminacije prirasta.
- Pri boljim staninim uslovima visinski prirast kulminira prije nego pri loijim
uslovima.
Prilikom istraivanja vrenih i na smri na tri razliita boniteta dolo se do slinih (istih)
rezultata stavljajui u odnos visinski prirast i bonitet stanita. Prilikom ovog analiziranja
ponovo su posluili Guttenbergovi podaci. Krive za sva tri boniteta imale su oblik
karakteristian krivoj rasta, tj. izdueni oblik slova S. Po poloaju krivih jasno se uoava
uticaj boniteta stanita na visinski prirast stabla. Tako, pri boljim staninim uslovima i istoj
starosnoj dobi stablo ima vei visinski prirast, i sama kulminacija visinskog prirasta javlja se
neto ranije nego je to sluaj pri loijem bonitetu (sl. 6).
 Slika 6 Kriva rasta smre (tri razliita boniteta) (Mati str. 77)

Kao bitan faktor brzine rasta i veliine samoga prirasta bitno je spomenuti i nadmorsku visinu.
Utvreno je da smreva stabla ispod 1600 m NV rastu bre a samim time imaju i vei godinji
prirast nego smre visokih poloaja tj. iznad 1600m NV. Takoer, vanu ulogu ima i sam
poloaj stabla u odnosu na druga stabla neke sastojine. S obzirom da je stablo dominantne
klase jednodobne sastojine vie od stabla subdominantne klase, podrazumijava se da je i
visinski prirast vei, ali posmatrajui sa umskog aspekta razlike su zanemarive. Vanije je
razmotriti odnos visinskog prirasta stabla i prostora koje je na raspolaganju tome stablu. Iako
do sada nije bilo istraivaja u pogledu ove problematike, ipak je mogue na osnovu logike
stvari donijeti zakljuak da ukoliko je malen prostor i visinski prirast e biti mali.
Odnose visinskog prirasta i vremenskih prilika kako sam na poetku napomenuo istraivao je
Burger. Prilikom svojih istraivanja morao je utvrditi visinske priraste za svaku godinu
posebno i korelirati ih sa vremenskim prlilikama prole i tekue godine. Istraivanjem
Burgera dolo se do podataka koji ukazuju da ako je rezerva organske supranice vea biti e
vei i godinji visinski prirast stabla u narednoj godini, dok je veliina rezervi u direktnoj
zavisnosti od vremenskih prilika. Odreene vremenske prilike ne utiu na svakom podruiju i
na svaku vrstu isto to se moe vidjeti i sa slike 7.
 Slika 7 Uticaj vremenskih prilika na visinski priras za pojednine vrste drvea (Mati str. 78)

1.2 Rast stabla u raznodobnoj sastojini

Prlikom istraivanja rasta i prinosa bosanskih visokih uma izostala su ispitivanja

zavisnosti visinskog prirasta stabla sastojine od onih taksacionih elemenata koji dolaze u obzir
kao nezavisne varijable. Da bi koliko toliko dokuio ove odnose Mati je na osnovu
bonitetnih krivih visina stabla kao i viestrukih korelacionih funkcija debljinskog prirasta
izveo pribline funkcije zavisnosti visinskog prirasta jelovih, smrevih i bukovih stabala od
boniteta stanita sastojine, njenog stepena zastrtosti zemljita i prenika srednjeg stabla te
njenog omjera smjese.

Za izraunavanje visinskog prirasta stabala raznodobne sastojine, odreenog

debljinskog stepena (n) Mati je koristio sljedeu formulu:

Pri emu je:

godinji visinski prirast stabla n-tog debljinskog stepena

(id)n debljinski prirast stabla n-tog debljinskog stepena

b irina debljinskog stepena

- visina stabla na gornjoj granici n-tog debljinskog stepena

visina stabla na donjoj granici n-tog debljinskog stepena

-

Slika 8 Zavisnost goodinjeg visinskog prirasta stabla od njegovog prsnog prenika i od taksacionih elemenata koji su uzeti
kao nezavisne varijable (Mati str. 128)

Na osnovu gore pomenute formule izraunati su godinji visinski prirasti jelovih, smrevih i
bukovih stabala za one taksacione elemente tj. nezavisne varijable, koji su predstavljeni u
legendi slike 8.
Posmatrano od najniih prema viim debljinskim stepenima visinski prirast se najprije
poveava, dostie svoju kolminaciju, a zatim se postepeno smanjuje. Kulminacija prirasta kod
jelovog i smrevog stabla se javlja kod debljinskog stepena 22,5 cm, dok kod bukovog stabla
prirast se deava neto ranije tj. oko debljinskog stepena 17,5 cm. Ti maksimalni godinji
prirasti jelovog smrevog i bukovoog stabla u visinu iznose 17,5; 16,0; odnosno 14,0 cm1.
Analizirajui nie debljinske klase utvreno je da je visinski prirast ovih stabala znatno manji.
Opravdanje za ovakve rezultate nalazi se u injenici da su ova stabla uglavnom zasjenjena, te
da se kod ovih stabala jo nije javila velika perioda. Posmatrajui stabla prsnog prenika od
25 cm pa na vie visinski prirasti se naglo smanjuju, a kada dosegnu prsni prenike od 70 cm
prirast iznosi svega 2,5 cm. Ovo je dijelom posljedica injenice da su debela stabla preborne
sastojine relativno dobro osvijetljena te da im ivot nije ugroen zasjenjivanjem zbog ega
nema potrebe da se odvajaju vee koliine organske suprsance za rast u visinu. Uticaj boniteta
stanita se ispoljava tako to je pri boljem bonitetu prirast vei. Meutim, ima izuzetaka koji
se javljaju iz odreenih razloga (jai je uticaj nekog drugog faktora). Naime, kod smre se
javlja sluaj da je u najniim i najviim debljinskim stepenima visinski prirast vei prirast pri
loijim nego pri boljim staninim uslovima. Stepen zastrtosti zemljita takoer ima uticaj na
visinski prirast jelovih, smrevih i bukovih stabala, a njegovo djelovanje je jednosmjerno. to
je stepen zastrtosti manji to je visinski prirast vei. Isto tako, smanjenjem stepena zastrtosti za
sobom vue i pomjeranje kulminacije visinskog prirasta prema manjim debljinskim
stepenima. Zavisnost godinjeg visinskog prirasta stabla od prenika srednjeg sastojinskog
stabla jelovih, smrevih i bukovih stabala nije tako izrazit, naroito ako se posmatraju stabla
viih debljinskih stepena. Omjer smjese sastojine utie na visinski prirast jelovih, smrevih i
bukovih stabala tako to ako je udio bukve u zalihi vei, za posljedicu imamo vei visinski
prirast smrevog i bukovog stabla dok je jelovog manji. Istraujui rast stabla u visinu Mati
je konstruisao krive rasta jelovog, smrevog i bukovog stabla gdje su u istom koordinatnom
sistemu bile nanesene krive za jednodobnu i krive za raznodobnu sastojinu. Krive su se
odnosile na stabla sastojine III bonitetnog razreda s obzirom na pomenute vrste drvea, i pri
tome su ostali taksacioni elementi bili jednaki onim prosjenim vrijednostima.

Slika 9 komparativan prikaz krivih rasta jednodobne i raznodobne sastojine

Na grafiku koji je konstruisao Mati sa x su bile obiljeene godine koje su bile potrebne
stablu da dokui taksacioni prag od 10 cm debljine na prsnom preniku. Sve godine poslije

1
Radi se o maksimalnim prirastima pri navedenim taksacionim elementima sastojine.
momenta kada stablo desegne taksacioni prag oznacene su sa x+t, pri emi je t sve godine
poslije momenta kada se dosegne taksacioni prag. Nakon to su ostvarila taksacioni prag od
10 cm, stabla preborne sastojine u narednih 50-tak godina sporije rastu u odnosu na
jednodobnu sastojinu. Opravdanje za ovo nalazi se u injenici da stabla u prebornoj sastojini u
prvih 50-tak gotina nalaze se u nepovoljnom poloaju s bozirom da su zasjenjena od stabala
koja su vea. Poslije 50-te pa sve do 100-te godine stabla uspjevaju odravati korak u
priraivanju sa srednjim stablom jednodobne sastojine. Imajui na umu injenicu da su stabla
raznodobne sastojine u startu imala manje vrijednosti u odnosu na jednodobnu sastojinu, te da
su u prvih 50-tak godina sporije rasla, u 100-toj godini perioda t stabla su znatno nia od
srednjih stabala jednodobne sastojine (cca 8 m). Visine od 30 m ova stabla dostiu tek u 200-
toj godini perioda t, dok stabla jednodobne sastojine ovu visinu dostie mnogo ranije u 100-
toj godini perioda t. Kriva rasta kod stabala preborne preborne sastojine ima oblik izduenog
slova S, prevojne take koje se odnose na bukovo jelovo i smrevo stablo javljaju se u 40-toj,
45-toj, odnosno 95-toj godini perioda t kada se javlja i maksimalni prirast datih vrsta. Za
razliku od srednjih stabala jednodobnih sastojina ona mnogo kasne.
 Zakljuak

Na osnovu gore izloenog jasno je uoljiivo da je openito visinski prirast (bilo da je

rije o dnevnom, sedminom, mjesenom ili pak godinjem prirastu) veoma teko jasno i
koncizno odrediti. Ovo je prvenstveno teko uraditi, jer je prirast uslovljen nizom faktora koji
imaju vrlo iroke amplitude svoga variranja. Tako, odrediti prirast u toku vegetacione sezone
zahtijeva mukotrpan rad i uzimanje u obzir svih relevantnih faktora koji utiu na visinski
prirast koji se meusobno moraju staviti u odreene zavisnosti kako bi se utvrdio stvarni
prirast. Zbog ove kompleksnosti prlikom istraivanja mali broj naunika se oodluuje upustiti
u avanturu ispitivanja visinskog prirasta stabla sastojine bilo da je rije o jednodobnoj
sastojini ili o nekoj preboornoj sastojini.

Pitanja:

1. Pomou kojeg dendrometrijskog metoda se moe doi do podataka o rastu stabla

u visinu?
2. Opisati uticaj starosti i boniteta stanita na visinski prirast stabala?
3. Koju razvojnu fazu stabala odreuje interval krive visinskog prirasta do prve
prevojne take, a koju fazu interval poslije druge prevojne take?
4. Kako se definiu razvojne faze stabala na osnovu karakteristika (krivih)
visinskog prirasta?
5. Napii formulu po kojoj se moe izraunati visinski prirast stabla raznodobne
umske sastojine, odreenog debljinskog stepena (n) i napii znaenje oznaka.

Literatura

Vasilije Mati Prirast i prinos uma; Univerzitet u Sarajevu, 1980. god.

www.maturski.weebly.com