2 GEURIA #035

AURKIBIDEA
2017/11/16

hemeroteka
herri kronikak

elkarrizketa
4
1937. 80 URTE
asier ibarretxe 6
BONBARDATU
GINTUZTELA
kronika. hitzaldia
paco etxeberria 8

kronika. hitzaldia
josu txueka 9
Aurkibidea
ilustrazioa
dani maiz 10

kontaketa argazkiak komikia

nun hago? 12 gerra zibila 19 arkaito 26

argazkiak elkarrizketa elkarrizketa

gerra zibila 14 josi sierra 20 ritxi zarate 28

zerrenda komunitatea
hildakoak, fusilatuta- elkarteak,
koak eta desagertuta- elkarrizketa eskerrak
koak 15 galdakao gogora 24 eta bibliografia 30

Helbidea: Basozelai kalea 11, -3 48970 Basauri (Bizkaia)
Bidalketak: 42 Posta Kutxa 48970 Basauri (Bizkaia)
Kontaktua: 94 440 66 92 info@geuria.eus
LG: BI-1366-2014 ISSN: 2529-9042 Aleak: 7.000
Koordinatzailea: Jon Villapun - jon@geuria.eus
Administrazioa: Ibai Villapun
Erredakzioa eta webgunea: Maider Ibaez
maider@geuria.eus eta Joseba Vegas - info@geuria.eus
Publizitatea: German Castaeda - info@geuria.eus
Azaleko argazkia: Malmasingo Lagunak Elkarteak utzita
Ale honetan lagun izan ditugu: Amaia Goikoetxea, Sara Lavado,
Dani Maiz, Arkaito, Josi Sierra, Asier Ibarretxe, Ritxi Zarate, Iaki
Garcia Uribe, Galdakao Gogora, Gogora Institutua, Malmasingo
Lagunak, Burdin Hesia Ugao...
Diseinua: Hopper Ink | Maketazioa: Geuria
Inprenta: BEPSA | Banatzailea: Zarata + Geuria
Argitaratzailea: Ameba Kultur Elkartea
Edukiak: Creative Commons BY-SA

Erakunde laguntzaileak Udal erakunde laguntzaileak Hedabidearen bazkidetza

Toki Komunikabideen
Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak Aldizkari honek Bizkaiko Foru Aldundiaren Arrigorriagako Basauriko Galdakaoko Ugaoko Zaratamoko Bateragunearen bazkide da
(Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak) diruz lagundua laguntza jaso du Udala Udala Udala Udala Udala hedabide hau

Eskualdeko
komunikabide baten
ekarpena
EDITORIALA
U rte hasieran erabaki genuen eskuan duzun lan ho-
nekin hastea, eskualdeko hainbat elkartek burutu
duten lanarekin bat egiteko asmoz. Eta, orduan,
gure burua galdetu genion: Zer ekarpen egin dezake es-
kualdeko komunikabide batek gai honetan?. Hileroko
Geuriaren aleen estrukturak albisteak herrika banatzen
ditu, eta pentsatu genuen, baina gerrak ez du mugarik.
Orduan inori ez zitzaion bururatuko esatea, zuek Ba-
saurikoak zarete eta guk Galdakaokoekin borrokatu gura
dogu. Ez, hori ez zen gertatzen, gerrak ez duelako mu-
garik. Basaurikoak Galdakaon hil zituzten, Galdakaokoak
Ugaon, Zaratamokoak Zeberion eta zerrenda etengabea
da.
Geuria gertaera eta ideiei eskualdeko zentzua ema-
teko tresna ere badenez, eskualdeak gerra nola bizi izan
zuen kontatzen dituzten testigantzak jasotzea iruditu
zaigu aberasgarriena. Horretarako, memoria histori-
koan lanean diharduten eskualdeko adituekin bildu gara,
eurek egin dituzten lanak modu dibulgatibo batean ira-
kurleei helarazteko eta erreferentzia horiek guztiak ale
berezi honetan batzeko. Malmasingo Lagunak elkarteko
Asier Ibarretxe, Burdin Hesia Ugao elkarteko Ritxi Zara-
te eta Iaki Garcia Uribe, Galdakao Gogorako lantaldea,
testigantza piloa jaso dituen Josi Sierra galdakoztarra,
Paco Etxeberria eta Josu Txueka adituak, eta artxiboetako
hainbat langile, familia eta lagun. Horiek guztiak orrialde
hauetan sartzen saiatu gara.
www.colombiaeuskadi.org
636 825 458
www.radioprisma.servidoresderadio.es
bizkaia@colombiaeuskadi.org / direccion@colombiaeuskadi.org
Basauri - Bizkaia
GEURIA #035
EDITORIALA 3
2017/11/16
Baina, bai, gu ere ados gaude: hala ere, lana ez da
osoa. Hego Uribeko zerrendan ageri diren hildakoak,
fusilatuak eta desagertuak ez dira hildako, fusilatu eta
desagertu guztiak. Badakigu. Guk eta ale berezi hone-
tan berba egiten duten guztiek ere bai. Eta, hain zuzen
ere, horregatik erabaki genuen lan hau egitea: memo-
ria berreskuratzeko edozein aurrerapauso ongietorria
delako, argazki xume batek istorio asko argitu ditza-
keelako, urteetan norberaren barnean esangabeko bel-
dur-hitzek ondoan duguna lagun dezakeelako.
Litekeena da zuotako askok senideak edukitzea
15. orrialdetik 18.era luzatzen den zerrendan. Eta en-
tzun ditugun eta entzun dituzuen istorioak milaka dira:
anaia bat bai, gerran hildakotzat eman dute, baina beste
anaia ez, nahiz eta bala batek hil; nire aitite ez dute aur-
kitu eta desagertuta dago; 12. orrialdeko Salvador ere ez
dakigu nun dagoen, baina bera bilatzen jarraitzen dugu;
Zaratamoko aldapan, soloan lanean ari zen gizona ere
bonba batek hil zuen edota Errusian, batailoi urdinare-
kin, hegazkinean hil zen arrigorriagarra.
Baina bidean pauso bat da Geuriaren ale berezi hau.
Izan ere, lan honek aurrekariak ditu eta ondorengoak ere
izango ditugu. Gaur egungo gerrak ezberdinak direlako,
baina gure egunerokoan badaudelako Gerra txikiak,
Lander Garrok zioen moduan. Eta horietan, beti, batera
indartsuagoak izango gara, banatuta ikusi gura gaituzte-
nen aurrean. Gerra txikiek ere ez dutelako mugarik.
4 GEURIA #035
HEMEROTEKA
2017/11/16
euzkadi eta egunA
HERRIETAKO KRONIKAK gerra garaian
1936ko irailetik 1937ko urtarrilera bitartean Euzkadi eta Eguna egunkarietan argitaratutako
Galdakaoko eta Basauriko kronikak dira honakoak. Ez daude guztiak, baina une latz
haietan gure herrietan bizi zuten egoeraren argazkia osatzen jarraitzeko balio digute.
1936.09.01
B ARRIRO BE AMEN GAUZ. Bai, matxinada edo dana
dala, aldi luzetxuan egon naiz izparringijan ezer idatzi
barik. Guda madarikatu au sortu ebenian patxistarrok,
geure Aberrijaz sartu ezteitezan euzko-arerijo tentelak ger-
tu gengozan lenengo egunerik izkiluakaz burrukan sartzeko.
(...)
Espaa aldian baita gure Euzkadin jazoko negargarrikeri-
jak gustijok dakiguz zelakuak ixan dirazen. Erijotzak anelka,
gosia basterretan, negarra, negarra era gustijetan... Jainkoa
espanetan pitian-pitian eukiten eben eskuma... dirudunok
eta bere aldeko erosijak ekarri dausku ori. Ixen aintzagarija
dan Jaun-Goikua ixan da euren erreklamu-abesti etoya, ba-
ke-zaletasuna, anaitasuna, eta abar bere bai, baa orain ikusi
dogu nondik urten dabe. Etoyak, tentelak... Kistar usaik bere
eztauke madarijok. Norberetasuna ta andikerija bao ez. (..)
Baa gaurko naiko da. Urengo astirik daukadanian, zerbait
idazteko alegia egingo dot. Idalekide, irakurle ta EUZKADI-
ko gustijai, agur bijotzez eta Euzkadi gure Aberrijan gogua
dala, agur anayak!
1936-09-01
Euzkadi. Errijetatik. Basauri
GUTAR KEPA
1936.11.26
E UZKO-GUDARIAK.Igaro zan barikuban juan ziran
Durangoko Gudari-Etxerra beste galdakanotar euz-
ko-gudari talde eder bat, an gertuta egoteko, urrengo
deyari erantzunaz, guda-oera paxizta amurratuakandik Euz-
kadi azkatzeko. Eurokin berreunen bat dira abertzaliak, gu-
da-oeratuta dagozanak. Geure euzko-anayerik zintzuenok,
baa, geure guda-oeratu barik gagozanen biarkuna da, eurei
euzko -gudarijei aldogun gustijaz lagundutia.
Orretarako len esaten geban lez, erri onetako U.B. Batza-
rrak arpide bat idigi eban. Baa tamalez, gitxi dira ondio bultz-eginda edo arin gertu zan Euzko Alderdi Jeltzaleko gu-
zerbait emon dabenak.
Jakin beye galdakanotarrak, ezta derrigorra txindija emon
-biarra, arpide orretarako, ez. Bardin da emon aldabenak,
janzkijak, edo berokijak emotia be. Bata, edarija be biar bia-
rrekua da, oin neguan guda-oian otz egoten da-ta.
Bata biarrekua dabez gudarijak, aben garbituteko gauzak,
arpejija garbituteko jaboi ta abar ta abar, be. Orregatik, ezde-
zela iork esan: ezin dabela zerbategaz lagundu euzko-guda-
rijai, gustijok zerbaitekin lagundu leiakijue-ta.
Galdakanotarra, ez ete dautsazu biar dan lez dei oni eran-
tzungo?
1936-11-26
Euzkadi. Herrietako kronikak. Galdakao
BASAKIA
1936.11.04
G UDA-OTSA.Aldijotan Euzkadin erririk eztago egon
be guda-otsa entzun ixan eztabenik. Egon be ezin
zeinkian, ezta biar dan lez erantzun barik geratuko za-
nik be. Oregatik, ba, Galdakanoko errijak be entzun da gu-
da-otz ori, eta bere oetaratuteko gertu jarri be, bere semerik
zintzuenakin.
Berreunen bat ixango dira, ba, egundo gura ixan eztogun
gudara emendik juan ixan dira gudarijak, eta deya dabenian
juateko gertuta dagozan aberrtzaliak. Eskerrtarrak be asko
dira.
Ondio Jaun-Goikuari eskerrak, gustijak aurkituten dira
osasunik onenakaz, eta ioz bao kementsubago. Euzkadi
gure aberri bakarra, arrotzale ankerraren menpetik azkatute-
ko, eta azkatu arte euron eskubetan dagozan sutizkilubak ez
lagateko. Alan, ba, Euzkadik daukazan lako seme kementsu-
bak daukazan errija, era orretako paxizten menpian ezin bixi
leiteke.
Aurrera, ba, galdakanotarrak, euzkotarrak, Euzkaditik
pizti txar eta bedar txar gustijak garbitu arte, zeubon errijak
be etzatubez aiztuta eukiko-ta.
1936-11-04
Euzkadi. Errijetatik. Galdakao
BASAKIA
1936.12.10
A IROTAR JULEN IL DA.Au da igaro zan eguben goxal-
dian tamalez, artu geban izpar-baltza. Jairotar Julen,
Iaki San Miguel guda-lagundiko euzko-gudari ke-
mentsua zan. Gumuzio (Galdakano) auzuneko mutil alaya.
Eta Gumuziokua zan lez geure aizkide ona.
Geure aizkide on orrek, oindio aldi andirik eztan arte
ezeban bere Aberri benetakua ezaututen, baa, ordua erdu
zanian, Euzkadi bere ta geure Aberri benetakua, beren biarri-
xanian arkitu zanian, biar-bada, bere zanetako euzko-odolak
daroztian ixenpetu (apuntau) zan beste bere erritar askoren
arrtian guda-oera juateko adoretsu juan be.
Otxandijoko guda-oera juan bao egunbi aurrerago,
euzko-gudari kementsu orrek, esaten euskun Durangoko
Gudari-Etxean geure bostekua eztututa: Pozik nayagok, Ba-
sakia guda-oera juateko ia paxista madarikatuok birrin-
du edo Euzkaditik at jaurtiten doguzan. Geure odolak-balijo
bayok beintzat, laster, basapizti orrekakua egingo yuaguk eta
abar. Orretara mintzatzen zan, Sairotar Julen, paxistak jaur-
tiko dun-dun berun (bala) batek Legutiano onduan erail
bao aste bat goruago.
Eta ikusi dogunez, lenago emon dau bere euzko-odol gas-
tia euzko-lurran ganian bere Aberri Euzkadi zapaldutera etorri
diran ankerrari aurreratuten itxi bao len. Eredu ederra euz-
kotar askorentzat. Goyan bego, gure auzokide kementsuba.
1936-12-10
Euzkadi. Herrietako kronikak. Galdakao
BASAKIA

1936.11.10
G UDARA.Igazi diran egunetan, beste gudari-talde ba-
tzuben artian gudaratu diranak dira, Iaki San Migel
gudarozteko gudarijak. Eta jakia da, gudari-talde
orretan juan diran galdakanotarrak gure adizkidiak eta ana-
yak dirana. Euren alatasuna ikusita, barriz, ezin leike esan gu-
da-oetara duazanik. Arein abesti ta Gora Euzkadi azkatuta!
didarrak eta abar, entzungarrijak ixan ziran. Irakatsi ederra
emon ixan eutsen erri onetako gaste bildurti askori...
Euzko-gudarozte kementsu orren aberri-matetasunak
ekarriko al dausku Euzkadi gure aberrijarentzat igalirik one-
nak. Zorijonekua da onelako semiak daukazan aberrija.
ARPIDIA.Euzko-gudarijak biar dabezan gauzakaz orni-
duteko, Galdakanoko U.B. Batzarrak arpide bat edegi dau.
ori dala-ta, benetako galdakanotar gustijok gagoz arpide
orretara elduteko biartuta. Bakotxak al-dabentxuba emongo
dau. Asko al-dabenak, asko. Gitxi bao ezin dabenak, txin-
dija emon leike. Berogarrijak eta abar emon gura dabezanak,
barriz, berogarrijak eta enparaukuak. Ezkatezan aiztu, ba, an
mendijan suizkilubakaz Euzkadi aldeztuten dabiltzan gure
euzko-gudari kementsubakin.
1936-11-10
Euzkadi. Herrietako kronikak. Galdakao
BASAKIA
1937.01.10
E GAZKIAK.Joan dan astelenez zer ikusi itzalik izan
genduan paxisten egazkien etorrerea zala-ta. Gor-
deletsuetatik asaotu baga, burruka ikaragarria ikusten
kezkaz eta urduri gengozan.
Bai gure poz andia izan bere, egazkin alemana su eta gar
aidean bira-biraka lurrerantz jausten zala ikustean.
Uri onetako lurretan bera bonba batzuk jaurti ebenaz do-
meka ta astelenez, baa ezan okerrik izan.
JOAN YAKUZ.Egun batzuk etxietan egin ondorean, joan
dira barriro bere, gure erriko mutil zintzoak guda-oetara.
Ikurrin barriekaz eta adore andiagoz Leizaola ta San Miguel
gudasalak Euzkadiko lurraldu gustietara elduteko gertu joan
dira.
Maitatasuna dikurran goriaren gain, aberriaren azkatasu-
naz batean Jaungoiko-zaletasuna dikurran ikurrin ederra au-
rrean daramatela, galdakaotar abertzaleak gorroto eta gaizta-
kerian kaltez joan dira, kantari ta begi argi.
Agur, erritan maitek! Zuen itzulpen garaitzaleari itxaroten
emen lotu gara zarrak eta emakumeok. Euzkadi-arren, aurre-
ra!
1937-01-10
Eguna. Errijetako izparrak. Galdakao
URGOITIKO
GEURIA #035
HEMEROTEKA 5
2017/11/16
1936.11.10
E UZKO-GUDARIAK.Igaro zan astian juan ziran, erri
onetako larogeyen bat euzko-gudari. Durangoko Gu-
darozte-Etxera, erri onetan dogun gudarozte-etxian
trebetuten egun batzuk igaro-ta gero.
Alai ta gogotsu juan ziran gure aizkide onak baxen euzko
-gudari kementsubak.
Beste iru be, Legarretatar Kepa, Mardaraztar Gergori ta
Altuna abixeneko bat, Zornotzann aurkituten zan, Aurrera
beti! gudari-taldera.
Zetan ezanik eztago euzko-gudari gustijok adoretsubak
dirana, eta orregatik, Euzkadi gure Aberri bakarraren alde zin-
tzo eta adoretsu gudatuko dabena.
Bai, orixe, juan direnakin eta arren juateko gertuta dago-
zan galdakanotar euzko-gudarijak, ziur gagoz, Galdakanoko
errijaren ixena gorengo mailera jasoko dabena.
Igaro zan astartian etorri ziran guda-oian denpora aldi
bat igaro ondoren Iaki San Miguel gudari taldeko gudari-
jak, egun batzubetan atsedunten. Biar-biarekua ixan be ixan
dabe atseden pizkabet, barriro biar diranak kementsu aurkitu
datezan.
1936-11-21
Euzkadi. Herrietako kronikak. Galdakao
BASAKIA
1937.01.12
P ATXI NERE ADISKIDEARI IDAZKI AGIRIJA.Agur ene
adiskide maitea: Zeure idazkija poz-pozik irakurri dot.
Gure abendelean idatziriko idazkijak ixan bere atse-
gingarrijago yakuz eta ixan biar yakuz Euzkadiren semioi.
Nik banekijan, Patxi adiskide, euzkeltzale oso-osokoa zarala.
Baa guda anker onetan entzuten doguzan izkilu-astrapala-
kaz, nabaitzen doguzan biotz-miakaz, orain zeure lerruok
gozoago agertu yataz eta erakusten dozun maitasuna euzko
-gudarijentzat, bigunago. Geure erritik urrun gagozan gudari
gasteen aldez, eskerrk-asko, ba.
Diauztazu pazista-atzerritar ankerron egitadakatik, Ga-
bon-jai bigunak etxetik at igaro biarra ixan dogula, eta ze po-
zez igaroten diran ata ta amaren onduan...Badakit ori. Baa
urrengo Gabonetako nere itxaropena ezin obiago ixan liteke.
Ordurako, adiskide, gurendea lortua ixango dogu ta bixirik
urteten ba-gara, ederto ospatuko doguz Gabon-jai da gae-
tikuok. Eta Aberija andijago ta zoruntzuago ixan deten, gure
gogoa ta gure biotza ixango da. Eta zuk diauztazun lez, ondo
igaroak ixango dira gu, euzko-gudarijon atsekabe gustijak.
Zeuren ixenean agurtuko dodaz nere gudari-lagun adiski-
deak, eta zeuk artu egixu besarkada matekorrena. Agur ikusi
artean, ene adiskide.
1937-01-12
Eguna. Errijetako izparrak. Basauri
GURTUBAITAR KEPA
6 GEURIA #035
ELKARRIZKETA
2017/11/16

Arrigorriagako
Institutuko Historia
irakaslea. Arrigorriagako
Oroimen Historikoaren
esparruan 2007an
Arrigorriagako Ahaztuak
Elkartearekin Gerra
Zibila Arrigorriagan
izeneko DVDa argitaratu
du, Arrigorriaga.
Errepublika. Gerra Zibila.
1936-1939 liburuaren
abiapuntua
testua eta argazkia MAIDER IBAEZ

Upoko erromeria
AIPUAK
egunean, uztailaren 19an,
Bi aititak joan ziren gerrara.
Bata Arrigorriagara itzuli zen,
baina bestearen gorpua oraindik ere
berreskuratzeke dago
izan zuten askok faxisten
Hegazkin alemaniar bat Basaurik,
estatu-kolpearen berri
Zaratamok eta Galdakaok muga
egiten duten Etxerre-Zabalandi
izeneko parajean jausi zen
Aurten eratu dute Malmasingo Lagunak elkartea, baina
aurrekariak 2007an ditu, Arrigorriagako Ahaztuak taldea sortu
zutenean. Historia eta memoria berreskuratzea dute helburu
Irailaren 16an-edo Arrigorriagako
lehenengo boluntario hildakoa
izan zen: Txato Olabarri
B ilbon jaioa, beti bizi izan da Arrigorriagan Asier
Ibarretxe (Bilbo, 1966). Bertako Institutuan His-
toria irakasle da eta Arrigorriagako Malmasin-
go Lagunak elkarteko kidea da. Elkarte honek hainbat
esparru lantzen ditu.; besteak beste, arkeologia, lan-
Malmasingo Lagunak elkartearen helburuak dira Arri-
gorriagako historiaren ikerketa eta zabalkundea egitea,
baita bere ondare historiko zein kulturala berreskura-
tzea ere.

Durangon, Gernikan, Galdakaon
edota Zornotzan izan ziren bezala,
Arrigorriagan ez zen egon
bonbardaketarik
gileria eta irakaskuntza. Elkarteko batzuk 2008an sor-
tu zen Arrigorriagako Ahaztuak Elkarteko partaideak
dira. 2009an Arrigorriaga. Errepublika. Gerra Zibila.
1936-1939 liburua argitaratu zuten eta hurrengo urtean
DVDa, testigantza zuzenekin.
Zelangoa zen Arrigorriaga 30. hamarkadan?
4.000 biztanle zituen guztira: 3.000 inguru erdigunean
edo kaskoan eta gainontzekoak Abusun. Hainbat fabrika
inportante zeuden garai haietan. Besteak beste, Pape-
lera (gaur egun Lonbo aretoa, kirol-gunea, aisialdi-gu-
nea eta umeentzako jolas-gunea hartzen zituena); Hi-
lados-Ibaizabal, Agirreko fabrika ezizenez ezagunagoa;
Artiacheko Errota Elektrikoa; Meategiak eta Barbier
anaien fabrika, iltzeak egitekoa, Abusu aldean. Indus-
triak eragin zuen Arrigorriagaren hazkundea eta jende
asko kanpotik etortzea.
Primo de Riveraren diktadura (1923-1931) amaituta,
udal hauteskundeak deitu zituzten eta Fronte Antimo-
narkikoak irabazi zuen. Orduan Bigarren Errepublika al-
darrikatu zuten Eibarren apirilaren 13an. Arrigorriagan
alkate izan ziren Gerra Zibila hasi bitartean: Manuel Pa-
lacios (PSOE), Rafael Iturrino (ANV), Jose Mari Angoiti
(EAJ) eta Adolfo Gutierrez (Infanteriako komandante
bat).
Zein zen 1936ko egoera politikoa Arrigorriagan?
1936ko otsailaren 20an hauteskunde orokorrak izan zi-
ren berriro ere Espainian (Fronte Popularrak irabazi
zuen) eta Arrigorriagan 1931ko maiatzean demokratiko-
ki aukeratutako udal-korporazioa birjarri zen. Hau da,
Jose Mari Angoiti alkate sartu zen berriro. Oraingoan,
alkate independente bezala. Arrigorriagako Udaleko go-
bernu berri hau laburra bezain bizia izan zen: laburra,
urte eta erdi eskas iraun zuelako, eta bizia, Gerra Zi-
bila irabazteko ahaleginetan arituko zelako. Udala eta,
orokorrean, herriko bizitza normaltasunez joan ziren
1936ko uztailaren 18ra arte.
Hortik aurrera Gerra Zibila zetorrelako.
Bai. Errepublikaren kontra matxinatu izanaren berriak
hasi ziren heltzen gurera. Altxamendua Afrikan hasi
zela eta matxinada beste zenbait garniziotara zabaldu-
ko zenaren informazioa heldu zen. Uztailaren 19a igan-
dea zen eta Upoko baselizan erromeria-eguna ari ziren
ospatzen. Erromeria hau ospe handikoa zen Zeberio,
Zaratamo, Ugao eta Arrigorriagako ume, gazte eta adi-
nekoen artean. Orduan, askok izan zuten faxisten esta-
tu-kolpearen berri. Noski, Madalena jaiak bertan behera
geratu ziren.
Zelan aldatu zen herritarren bizimodua?
Bada, erabat aldatu zen. Jai-giroan egotetik, arin-arin
gerrara joateko prest egotea suposatu zuen askorentzat.
Jendeak izena eman zuen, batzuek frontera joateko edo
beste batzuek udalerrian laguntzeko, Arrigorriaga ba-
besteko. Udal korporazioaz gain, Defentsa Batzorde bat
ere sortu zuten. Batzorde horrek boluntarioak zituen,
batez ere, jende gaztea eta alderdi politiko ezberdine-
takoa. Telegrafoak jaso, San Migelgo Zentral Elektrikoa
zaindu, lubakiak egin, edota Gorbeia mendira joan zer
gertatzen ari zen jakitera; halako zereginak zituzten bo-
luntario horiek. Egiten zuten dena badaezpadakoa zen.
Batailoiak eratzen ere hasi ziren.
Hala da. Alderdi politiko bakoitzak bere batailoia zuen
eta hasiera batean, kontzientziatutako boluntarioak
joaten ziren batailoietara. 1936ko urrian, Eusko Jaurla-
ritza eratu zenean (urriaren 7an), Defentsa Batzordea
desegin eta defentsa orokorraren ardura hartu zuen go-
bernu autonomoak. Orduan, gobernuak berak 18 eta 45
urte bitarteko gizon militarizatuak deitu zituen.
Izan omen zenuen gerran familiarrik.
Bai, bi aititak gerrara joan ziren. Bata, Enrique Fernan-
dez de Larrinoa, ANVkoa zen eta 1937ko maiatzean San-
toara joan zen, bertan harrapatu eta kartzelan egon
zen bospasei hilabetez. Gero Arrigorriagara itzuli zen.
Harakina zen eta okela saltzeko-edo eraman zutela su-
posatzen dugu. Beste aitite, Vicente Ibarreche, bolun-
tario joan zen eta lehen momentutik oso sartuta egon
zen gerran, 31 urte zituela (beste aitite baino zaharragoa
zen). Honek ibilbide luzea izan zuen gerrari lotuta: Ariz-
timuo Batailoiarekin (EAJ) lotuta zegoen eta Santade-
rren egon zen, gero Kataluniara joan zen, Bartzelonan
borrokatzera. Ondoren, Frantziara babes bila joan zen.
Argeles ser mer, Beziers eta Gurs bezalako kontzentra-
zio-esparruetan izan zen. Gero, Langile Atzerritarren
Taldearen (LAT) barruan, Argeles sur Tech herrira le-
kualdatu zuten eta han ibili zen 1940ko urriko uholde
handiek desegindako zubiak berreraikitzen. Era berean,
Pirinioetako mendietan errepideak egiten ere ibili zen.
Uste dugu 1940ko Gabonak baino lehenago hilko zutela,
Carmen Axpe bere emazteari azaroan bidalitako gutu-
nean gertatzen dena gertatzen dela, Gabonetan Arri-
gorriagan izango naiz adierazi baitzion. Ez dago herio-
tza-ziurtagiririk eta oraindik ere ez dugu haren gorpua
berreskuratu.
Zenbat hildako izan zituen Arrigorriagak?
Errepublikaren defentsan Arrigorriagako lehenengo
hildakoa izan zen Garellanoko kuartelean soldadus-
ka egiten egon zen soldadu bat: Julio Irazabal San Jose.
Hain zuzen, 1937ko uztailaren 22an erail zuten, Madalen
egunean. Garellanoko batzuk Otxandiorantza joan ziren
errepublika defendatzera, baina bonbardatu egin zuten
GEURIA #035
ELKARRIZKETA 7
2017/11/16
uztailaren 22an.
Eta, handik gutxira, irailaren 16an-edo, Arrigorria-
gako lehenengo boluntarioa hil zen: Txato Olabarri, Eus-
ko Abertzale Ekintzako (EAE) militantea. Heriotza hau
ezusteko handikoa izan zen herritarrentzako, orduan
ez baitzen oraindik ere gerra gurera heldu. Herritarrak kontzertu ekonomikoak (probintzia traidoreak), hiz-
konturatu ziren gerran jendean hil egiten dela, baina kuntza askatasuna, eskubide zibilak, emakumeenak,
prestutasuna ere adierazi zuten hainbatek hemengoa laneko aurrerapenak, sufragio unibertsala... den-dena
defendatzeko. Arrigorriagan jaiotakoak eta bertan bizi ezabatua izan zen. Era berean, Errepublikaren garaian
ziren asko hil ziren, gerrak iraun bitartean eta ondoren, gorri separatista izandako guztien kontra erabateko
errepresioan, fusilatuta edota kartzeletan. sorgin-ehiza hasi zuen erregimen berriak: besteak bes-
te, irainak, isunak, konfiskazioak, salaketak, laneko ka-
Atxilotutakoak ere egon ziren, beraz. leratzeak, atxiloketak, epaiketak edota fusilamenduak.
Bai. Gerraren hasieran 10 gizon eta 21 emakume atxi- Okupazio frankistaren lehenengo egunetatik ber-
lotu zituzten. Azken hauek Elkarte Tradizionalistaren tatik erregimen errepublikanoan ardurak izan eta Arri-
margaritak deituak. Gizonezkoak zenbait kartzela eta gorriagatik ihes egin ez zuten pertsonak atxilotzen
espetxe-itsasontzietara eraman zituzten, eta emaku- hasi ziren. Gasteizko Atxilotu eta Iheslarien Sailka-
mezkoak etxean geratu ziren presoaldi arina betez. pen Batzordera bidali zituzten. Kontuan hartzekoa da,
30. hamarkada hasieran 4.000 biztanle inguru zituela
Babeslekurik ba al zen Arrigorriagan? Arrigorriagak eta gerra bukatu zenean erdira jaitsi zela
Zaratamorako aldapan zulo bat egin zuten babesleku populazioa. Askok eta askok hasiera batean Enkarte-
bezala -gaur egun porlanez itxita dago-, eta tren gelto- rrietara edo Santanderrera atzera egin zuten, eta beste
kiaren ondoan ere bazen beste bat. Adinekoek esanda, hainbeste Frantziara edota Errusia aldera joan ziren.
jendea ahal zuen tokian babesten zen.
Era berean, bi ospitale zeuden Arrigorriagan. Bat Ar- Eta, udal frankistaren lehenengo erabakiak?
tiach fabrikan -gaur egun txosnagunea dagoen tokian, Errepublikaren arrasto txikienak ere kolpe batez eza-
Severo Ochoa parkean-, eta beste bat gaur egun Kultur batu zituen udal gobernu berriak, eta hemendik aurrera
Etxea dagoen lekuan, Torrontegitarrena zena. Bai Ar- diziplina, hierarkia eta inposizioaren pean izango ziren
tiach eta bai Torrontegitarrak alderdi eskuindarrekoak herritarrak. Dena aldatu zen: eskola, jaiak, lana, ohiko
ziren; hortaz, nolabait, konfiskatu egin zituzten. bizitza... Era berean, kale, plaza eta eraikinen izenak al-
datu zituen.
Eta, bonbardaketez galdetuko banizu?
Durangon, Gernikan, Galdakaon edota Zornotzan izan Hilobirik aurkitu izan al da Arrigorriagan?
ziren bezala, Arrigorriagan ez zen egon bonbardaketa- Arrigorriagan behintzat badugu hilobi bat. Aranzadi
rik. Bilbon bonbardaketa nahiko indartsua gertatu zen, Elkarteak eta Eusko Jaurlaritzak badakite, baina orain-
eta bonbaren bat edo beste hemen jausi zen, baina ez dik ez dute indusketa lanik egin. Bilboko mugan omen
zen esanguratsua izan. Bonbardaketen ondorioz, Za- dago, Pagasarrin. Hemengo batek esan zigun: Mar-
ratamon, Barrondo auzoan, ortu batean zegoen lagun kion bizi zen eta adin txikikoa zenean esnea eramaten
bat bonba batek harrapatu zuen. Ospitalera eraman zu- zien milizianoei. Gehinbat asturiarrak ziren Pagasarrin
ten, baina hil egin zen. Arrigorriagan bonben ondorioz zeudenak. Kontatu zigunaren arabera, miliziano haiek
hildakorik ez zen egon, baina gauza bitxia gertatu zen nahastu ziren pentsatuz faxistak zetozela, tiroka hasi
aurrerago: 1938an, hemen gerra amaituta, Arrigorria- ziren euren artean eta hildakoak egon ziren. Berak ikusi
gako hiru mutil Ugaoko jaietara joan ziren, irailean, eta zuen gorpuak nola lurperatzen zituzten. Duela bizpahi-
Martiartun-edo eztanda egin ez zuen bonba bat aurki- ru urte joan ginen hara, baina oso aldatuta dago eremua,
tu zuten. Bat-batean -berau ikututa edo manipulatuta, sasi askorekin. Orain Aranzadik eta Eusko Jaurlaritzak
beharbada- lehertu egin zen eta hirurak hil zituen. zerbait egin dezaten esperoan gaude. Oraindik ere iker-
keta lan handia dago egiteko.
Anekdota horrez gain, beste pasarte bitxirik izan zen
gerran?
Bai. Gerra Zibilari buruz argitaratu genuen liburuan jaso
genuen: Arrigorriagako edadetuek gerrako gertaka-
riren bat bereziki ondo gogoratzekotan, dudarik gabe,
ibaira, La Papelera ondora eraroritako hegazkin ale-
maniarrarena izango da. [...] Junker hegazkin alemania-
rraren bonbardaketa honen aurka, Euzko Jaurlaritzaren
hegazkin urriak aritu ziren. Aire-borroka horien ondo-
rioz, hegazkin alemaniar bat Basaurik, Zaratamok eta
Galdakaok muga egiten duten Etxerre-Zabalandi izene-
ko parajean jausi zen. Botatako hegazkinaren pilotueta-
ko bat Arrigorriagan erori zen, La Papelera Espaolaren
parean, eta beste biak San Migeleko hilerrian. 1937ko
apirilaren 18an izan zen gertaera hau.
Defentsa sistemari dagokionez, Burdin Hesia aipatu
beharra dago.
Hala da. Egia esan, Arrigorriaga Burdinazko Gerrikotik
kanpo geratu zen. Izan ere, Bilbo inguratzeko helburua-
rekin, eraikin honek Sopelan zuen hasiera, Txorierri eta
Larrabetzutik Urgoitiraino (El Gallo) jarraitzen zuen eta
Usansolotik gora egiten zuen Upo, Zollo eta Ganeko-
gortatik Enkarterrietara pasatzeko, eta Muskizko kos-
taldean zuen amaiera. Hala ere, Arrigorriagan zenbait
lubaki eta gotorleku kokatu ziren, hala nola, Ugao eta
Zollo artean, edota Ugao eta Bentakorrekako mugatik
hurbil zegoen Beretxa inguruan. Aipatu beharra dago,
Arrigorrigorriagan gelditzen ziren gizonezkoek Burdin
Hesia indartzeko lanetan jardun zutela, batez ere, base-
rritarrek.
Noiz erori zen Arrigorriaga faxisten esku?
1937ko ekainaren hasieran fronte errepublikanoa de-
segiten ari zen eta faxisten aurreratzea gero eta indar-
tsuago zetorren. Ekainaren 16a Arrigorriaga errepubli-
kanoaren azken eguna izan zen. Goizean tropa faxistak
Galdakao eta Basauritik Zaratamora zetozen eta arra-
tsaldean Arrigorriagan sartu ziren Ugartzako zubitik.
Bailen Batailoia izan zen Arrigorriaga okupatu zuena.
Faxistak ekainaren 19an sartu ziren Bilbon.
Zein izan ziren horren ondorioak gizartean?
Elkartzeko askatasuna, manifestatzearena, iritzia ema-
tekoa, eliza-estatu banaketa, autonomia estatutua, al-
derdi politikoak, sindikatuak, Bizkaia eta Gipuzkoako
8 GEURIA #035
KRONIKA
2017/11/16
AIPUAK
Egia bilatzen saiatu behar dugu.
Nola? Bada, testigantza zuzenekin
Instituzioen aldetik esku-hartze
handiagoa behar da
Espainiako lehen deshobiratze
lanetan parte hartu zuen
Etxeberriak 2.000 urtean, Leonen
Gorpuzkiak ateratzen,
egia bilatzen
Paco Etxeberria forentseak Galdakaoko aurtengo
Oroimenaren Astean hitzaldia eskaini zuen: Gorpuzkiak
ateratzen, duintasunak berreskuratzen
M aiatzaren 13tik 20ra bitartean ospatu zen Gal-
dakaoko Oroimenaren Astea, aurten seigarre-
nez. Burdin Hesiko lubakiak, bunkerrak eta
babeslekuak bisitatzeaz gain, Paco Etxeberria (Beasain,
1957) mediku forentseak (Aranzadi Zientzia Elkarteko
presidentea da) Gorpuzkinak ateratzen, duintasunak
berreskuratzen berbaldia eskaini zuen, gaztelaniaz.
Duela 80 urte herri honek ekintza krudel asko ja-
san zituen eta zauri sakonak ireki ziren. Oraindik ere
zauri horietako asko ez dira itxi eta horiek sendatzea
da helburu nagusia, dio Etxeberriak: Biktima guz-
tiek eskubidea dute euren aldeko memoria mantendu
dadin. Zentzu horretan, oso beharrezkoa da egia, jus-
tizia eta erreparazioa bilatzea, ordena horretan. Beste
modu batera esanda, Etxeberriak honakoa azaldu zuen:
Egoera batzuk gainditu ahal izateko gauzak aitortu
egin behar dira, baina haiek aitortu ahal izateko, lehe-
nik eta behin ezagutu egin behar dira.
Egia zein den jakiteari buruz adierazi zuen, ez dela
batere erraza erabateko egia aurkitzea, baina berau bi-
latzen saiatu behar dugula: Nola? Bada, testigantza zu-
zenekin, dio Etxeberriak: Egia ezagutu behar da, bes-
teok jardun ahal izateko.
Nire helburu nagusia da egia dena munduari eza-
gutaraztea. Baina egia ez dago ofizialki estimatua. Ins-
tituzioen aldetik esku-hartze handiagoa egon behar da,
batez ere gobernu zentraletik, salatu zuen Etxeberriak.
Kasu honetan, Baltasar Garzon epailearen lana aipa-
tu zuen Etxeberriak, nola egia bilatzeko bidea erabat
moztu egin zioten Frankismoan izan ziren hilketak
ikertzeari ekin zionean 2008an. Era berean, Frankis-
moaren krimenen kontrako kereila argentinarra go-
raipatu zuen. Etxeberriak galdera ireki bat bota zuen:
Zein da Espainiako Gobernuaren kezka hau jakitera ez
emateko?.
Hilobi komunak
2.000 hilobi komun baino gehiago daude Espainian eta
2.000 eta 2012 urteen artean 332 hobi baino ez dituz-
tela lurpetik atera salatu zuen Etxeberriak. Espainiako
lehendabiziko deshobiratze lanetan parte hartu zuen
Etxeberriak 2.000 urtean, Leonen, eta desagertuta
zeuden 13 gorpu azaleratu zituen. Hobietatik gorpuak
ateratzeko metodologian diziplina anitzak batzen dira:
arkeologoek, mediku forentseek, biologoek, antropolo-
goek, soziologoek, topografoek edota psikologoek egi-
ten dute lan, azaldu zuen Etxeberriak.
Galdakaon zehazki zenbat hilobi egongo diren ja-
kin ez arren, historiako pasarte baten berri eman zuen:
1958an Galdakaoko garaiko alkateak Bizkaiko gober-
nadore zibilaren gutuna jaso zuen. Horretan galdetzen
omen zion ea zenbat hobi zeuden Galdakaon, eta al-
kateak ez zekiela erantzun zion, kontatu zuen Etxe-
berriak. Memoria Historikoaren aldeko Galdakao
Gogora elkarteak hilobiak non egon daitezkeen adie-
razi digu Aranzadikoei, baina prozesu bat jarraitu behar
dugu, ikerketa-lan osatuago bat behar duena. Horre-
tan garrantzitsuak dira instituzioek ematen dituzten
diru-laguntzak, zioen Etxebarriak: Hala ere, ez dira
diru-laguntza nahikoak. Laguntza ekonomikoa Giza Es-
kubideak aldarrikatzeko erabiltzen dira eta horrela ba-
natzen dituzte: heren bat deshobiratze lanak egiteko,
eta gainontzeko bi herenak beste proiektu batzuk egi-
teko. Hala nola, dokumentalak edota filmak egiteko,
salatu zuen Etxeberriak. Administrazio publikoaren in-
plikazioa aldarrikatu zuen beste behin.
 GEURIA #035
KRONIKA 9
2017/11/16

40 urteko DIKTADURA
Josu Txueka historialariak Galdakaoko eta Arrigorriagako AIPUAK
Memoriaren aldeko aurtengo jardunaldietan parte hartu du
Gerra Zibila bukatuta, Francorekin

G aldakaoko eta Arrigorriagako aurtengo Oroime-
naren Asteetan izan zen maiatzean Josu Txue-
ka (Lerin, 1956) Euskal Herriko Unibertsitateko
(EHU) Historia irakaslea. Galdakaon Amaitu ez zen
gerra. Heriotza, espetxeak eta erbestea hitzaldia es-
kaini zuen euskaraz hilaren 18an. Lau hamarkadatako
diktaduraren inguruan aritu zen, horregatik amaitu
ez zen gerra izena jarri diot hitzaldiari, Gerra Zibi-
la bukatuta, Francorekin gerrak jarraitzen baitzuen,
azaldu zuen Txuekak.
Heriotza, espetxeak eta erbestea gaiak jorratu zi-
tuen. Heriotzari dagokionez, hildako asko eragin
zituen gerrak, eta ez bakarrik borrokaldiak zeuden
tokietan. 1943ra arte ia egunero heriotza-zigorrak
zeuden, eta hortik aurrera heriotzak gutxitu egin zi-
ren. Desagertze asko ere izan ziren, eta gehienak hil-
da agertu dira ikerketek aurrera egin duten heinean.
Ikerketa lan horiek 1980tik aurrerakoak izan dira,
zehaztu zuen.
Espetxeei dagokienez, gerra garaian eta hurrengo
jarraitu zuen gerrak
urteetan pertsona asko atxilotu zituzten. Txuekaren
arabera, espetxe ezberdinetara eramateaz gain, kon-
tzentrazio-zelaietara ere eramaten zituzten presoak. 1943ra arte ia egunero
Fusilatu ez zituztenak, kartzeletan hiltzen ziren ber-
tan bizitzen zuten egoera kaxkarragatik. heriotza-zigorrak zeuden
Azkenik, erbesteen auzian aipatu zuen, 1937ko
otsailetik aurrera Bizkaiko ume eta emakume askok
alde egin zutela: Erbesteratzerik garrantzitsuena
1939an izan zen. 400 lagun inguru joan ziren erbeste- Fusilatu ez zituztenak, kartzeletan
ra, errepresioen beldur zirelako. Ez bakarrik milizia- hiltzen ziren bertan bizitzen
noak, emakume eta ume gehiago joan ziren erbeste-
ra. Egoera hau gaur egun ere present daukagu, Siriatik
zuten egoera kaxkarragatik
edota Afrikatik datozen errefuxiatuekin, zioen.
Arrigorriagan maiatzaren 31n izan zen Txueka. Me-
moria Historikoaren IV. jardunaldietan Zer egin Ge- Erbesteratzerik garrantzitsuena
rra Zibilaren ondarearekin? berbaldia eskaini zuen,
gaztelaniaz. Hitzaldiaren bideoa Malmasingo Lagunak 1939an izan zen. 400 lagun inguru
Youtube kanalean dago ikusgai. joan ziren

WEBGUNE BERRIA DUGU

geuria.eus BASAURIN,
hondakin
BASAURIN,
BASAURIN,
hondakinlos restos
los restos
EN BASAURI, EN BASAURI,

ALBISTEAK - ARGAZKIAK - BIDEOAK - ELKARRIZKETAK - ERREPORTAJEAK

hondakin
begetalak
begetalak
5. 5.begetalak
vegetales
vegetales
al 5.al
edukiontzira
edukiontzira
edukiontzira
5 contenedor
5 contenedor
Parte hartu eta
Parte
birziklatu
hartu eta birziklatu
Participa y recicla
Participa
la y recicla la
Tokiko Agenda Agenda Local Tokiko Agenda Agenda Local Tokiko Agenda Agenda Local

Parte
materiahartu
materia organikoa! etamateria
organikoa! birziklatu materia
orgnica! organikoa!
materia orgnica!

Informazio gehiago Ms
Informazio
informacin: 900 866
gehiago Ms informacin: 963 900
664
866
114
963
000 664 114 000

Geuria
10 GEURIA #035
BONBARDAKETAK. ILUSTRAZIOA. DANI MAIZ
2017/11/16
 GEURIA #035
BONBARDAKETAK. ILUSTRAZIOA. DANI MAIZ 11
2017/11/16
12 GEURIA #035
NUN HAGO?
2017/11/16
Istorio honek
protagonistarik ez
du, eta protagonista
ugari aldi berean.
Izen propioak baditu
baina, zoritxarrez,
ez dira gerra
zibilak eragindako
bidegabekerien
biktima bakarrak
PASARTEAK
Handitu ahala, neskatoaren
jakin-mina ere hazi zen, baina amak
isiltasunarekin erantzuten zion aitari
buruz galdetzen zion bakoitzean
Gerra zibilak eragindako zulo
eta hutsuneak ugariak izan ziren,
isilarazitako sentimendu eta
garrasiak, kontaezinak
Hobe duzu isiltzea, belarriak leku
denetan daude eta errepikatzen
zion behin eta berriro
Juliak bere alabari
Egunez bere larrutan gozo bizi da,
baina gauero, iluntasunak eskaintzen
dion intimitatean, esaldi bera
oihukatzen du
NUN HAGO?
Maitasuna, gorrotoa, ezintasuna, poza, negarra
sentimendu guztietarako txokotxoa dago benetako bizipen
ezberdinetan oinarritutako kontaketa honetan. Zer da
mingarriagoa, zure seme-alabaren bizitzatik behartuta
desagertzea edo aitarik gabe haztea?
testua eta argazkiak
SARA LAVADO
B
ilboko Begoa auzoan jaio zen Salvador 1915. ur-
tean. Ezer gutxi dakigu umetan eta gaztaroan bi-
zitako abenturei buruz, baina 30. hamarkadaren
erdian haren berri izango dugu berriro ere. Julia gaztea
ezagutu eta berarekin maitemindu zen. Ederra eta lo-
tsatia zen Julia, berritsua eta zuhurra Salvador. Aurrene-
ko maitasun istorioa, etorkizunerako proiektu mordoa.
Lehenbizikoa, ezkontzarena, 1936.eko urriaren 29an er-
dietsi zuten, estatu kolpea eman eta hiru hilabetera.
Garai ilunak hurreratzen hasiak ziren, baina ezkondu
eta gutxira haurdun geratu zen Julia. Egoerak bultzatu-
ta, errepublikanoen bandoarekin bat egin eta agur esan
zuen Salvadorrek...agur Juliari, agur hasi berria zuten bi-
zitzari eta baita bidean zegoen alabari ere. Une hartan ez
zekien, baina betirako agurra izan zen. Data zehatzik ez
dago, baina 22 urterekin desagertu zen. Salvadorrek ez
zuen bere alabaren aurpegia ikusteko aukerarik izan.
Julita
Julia txikia, Julita, 1937.ean jaio zen, guda baten erdian.
Aita desagerturik, aititek eman behar izan zion ize-
na erregistroan. Artean oinez ibiltzeko gai ez zenean,
Euskal Herritik alde egin behar izan zuen, amarekin eta
aitona-amonekin batera. Frantzia izan zen euren lehe-
nengo helmuga, eta handik Bartzelonara abiatu ziren.
Amak, aititek eta amamak osatzen zuten Julitaren fami-
lia. Musurik ez, laztanik ez, aitarik ez.
Etxetik urrun emandako urteen ostean, lau urte zi-
tuela, Bilbora itzuli zen Julita. Seirekin bataioa hartu
zuen Begoan, bere aita mundura etorri zen lekuan hain
zuzen ere. Handitu ahala, neskatoaren jakin-mina ere
hazi zen, baina amak isiltasunarekin erantzuten zion ai-
tari buruz galdetzen zion bakoitzean. Ez zituen amaren
zauriak ireki nahi, baina aitaren irudia eraikitzeko desio
hura boteretsuagoa zen.
Ezagutu ez, baina aita maite zuen. Posible ote zen
itauntzen zion behin eta berriro bere buruari eta guz-
tietan bihotzak erantzuten zion. Datuen eta erantzu-
nen premia zuen. Desagertutako aitaren aurpegia, irri-
barrea, janzkera, jarrera... dena jakin nahi zuen, baina
bere kabuz ikertzen hasteko txikiegia zen. Buruhauste
horri frenoa jarri beharra zeukan.
Hamar urterekin josteari eta bordatzeari ekin zion,
mojen gidaritzapean. Lagun berriak egin zituen, eran-
tzukizunaren esanahia ezagutu zuen eta hori guztia,

hots, burua okupatuta izatea, lagungarria izan zen.
Haurtzaroa atzean utzi eta gaztaroko urteetan murgil-
du zen.
Zuloak
Zenbat familia birrindu zituen gerra zibilak? Eraginda-
ko zulo eta hutsuneak ugariak izan ziren, isilarazitako
sentimendu eta garrasiak, kontaezinak. Tamalez, hil-
dakoak eta desagertutakoak egunerokotasunaren parte
ziren.
Alargunak, umezurtzak, gertukoen heriotzak, ai-
taren ahotsa sekula entzun ez zuten seme-alabak...
Mendekurako gogoa handia zen familia askotan, baina
gehienak errepresalien beldur ziren. Hobe duzu isil-
tzea, belarriak leku denetan daude eta, errepikatzen
zion behin eta berriro Juliak bere alabari.
Carlos
Carlos Julita baino hiru urte lehenago jaio zen. Bere ai-
tak Ameriketara alde egin zuen Carlos semetzat aitor-
tu barik eta amak bizitza berretsi ondoren, senarraren
abizena hartu zuen mutikoak. Familiaren zoriontasu-
nak gutxi iraun zuen eta guztiek Venezuelarako bidea
hartu zuten, Carlos Bilbon utzita. Adinez nagusi zenez,
soldadutza egitera derrigortuta ikusi zuen bere burua.
Osaba-izekoren babesa ezinbesteko izan zuen Carlosek
garai hartan.
Bideak elkartuz
Julitaren eta Carlosen bideak 1954. urtean gurutza-
tu ziren eta bere eskutik aitaren bilatze prozesua abian
jarriko du emakumeak. Salvador eta Pedro egoera
ezberdinetan aienatu ziren baina bien hutsak beren se-
me-alaben bizitzak baldintzatu zituen. Zer da minga-
rriagoa, zure seme-alabaren bizitzatik behartuta desa-
gertzea edo aitarik gabe haztea?
Bilatze prozesua
Salvadorren desagertzeaz arrastorik ez, zendu zenaren
ziurtasunik ez. Egia bakarra, egun batean etxetik irten
eta ez zela bueltatu. Aitaren gainean zekien guztia bes-
teek hortz artean esandako hitz bakanetatik lortu zuen.
Julitak oroitzapenik ez zuen, baina hark utzitako hutsu-
GEURIA #035
NUN HAGO? 13
2017/11/16
GEHIGARRIA
Gerra Zibilean
desagertutakoen
DNA bankua
G ogora institutuak Araban, Bizkaian eta Gipuz-
koan desagertutako pertsonen senideen DNA
bankua zabaltzeko proiektua martxan jarri du
aurtengo martxoan. Helburua 1936ko gerran desagertu
ziren lagunak aurkitu eta identifikatzea da.
Udan kanpainaren emaitzen berri eman zuten Gogo-
ra Institutuaren zuzendari Aintzane Ezenarrok eta EHU-
ren Biomics laborategiko Ikerlari Nagusi Marian Marti-
nez de Pancorbok. Abuztura arte jasotako eskariak 125
ziren eta desagertu bat identifikatzea lortu dutela azpi-
marratu zuten.
Desagertutako senidearekiko lotura horiek denbo-
rarekin urrundu egiten direla nabarmendu zuen Ezena-
rrok, eta hortaz, garrantzizkoa dela senideen DNA lagi-
nak ahalik eta azkarren biltzea.
Senide zuzenen lagina baino ez da jasotzen, zehazki:
seme-alabak, anai-arrebak, gizonezko ilobak eta gizo-
nezko bilobak.
Honakoa litzateke jarraitu beharreko prozedura: eu-
ren DNA ateratzea eta aztertzea nahi duten pertsonek
Gogora-rekin jarri behar dute harremanetan 94-403 28
46 telefono zenbakian, edo gogora.idazkaritza2@euska-
di.eus helbidearen bidez.
neak libre jarraitzen zuen, zain. Aitari zor zion, ez zuen
egia ezagutu arte atsedenik hartzeko asmorik.
Aurreneko urratsa erregistro zibilean eman zuen.
Datu eskasekin gerturatu zen haraino, baina lanerako
gogoz zegoen funtzionarioarekin egin zuen topo, eta
uste baino informazio gehiagorekin itzuli zen etxera.
Hala ere, jasotakoa ez zen nahiko izan.
Gerra zibilean desagertutako lagunak hamar urteko
epean ematen zituzten hildakotzat, baina Salvadorren
kasuan lehenago gertatu zen, Julitaren amak paper hori
beharrezkoa izan baitzuen berriro ezkondu ahal izateko.
Julitak ez zion dokumentu horri inongo fidagarritasunik
eman; besteen onuran idatzitako hizkiak baino ez ziren.
Salvador Durangon hil omen zela entzun zion egun
batean bere osabari eta hurrengo egunean herri horre-
tako gobernu zibilera joan zen, datu eske. Ez zegoen
Salvador bertan zendu izanari buruzko dokumenturik.
Julita eta Carlosen bizitzek aurrera egin zuten, Ba-
saurin finkatu zuten bizilekua eta 1960. urtean ongieto-
rria eman zioten Yolanda euren aurreneko alabari. Ur-
teen joanarekin, hamaika gorabeheren ondorioz, Julita
desagertzearen nondik norakoak argitzeko itxaropena
galtzen hasia zen baina, bat-batean, beste lorratz bat
heldu zitzaion, Duesoko kartzelarekin zerikusia zuena.
Kantrabriako kaiola horretan bota ote zituen bere aitak
bizitzako azkenengo hasperenak?
Garai hartarako gazte arduratsua zen Yolanda eta
amaren zalantza eta galde guztiak gutun batean ager-
tu zituen. Kartzelako arduradunen erantzun argia aur-
ki jaso zuten: Salvador ez zen inoiz Duesoko espetxean
izan.
Bere aitaren desagertzea argitzeko bide luzean egin-
dako azken ahalegina abokatu baten zerbitzua kontra-
tatzea izan zen, baina, beste behin, emaitzarik gabeko
prozesua suertatu zen. Hitzak bezala, haizeak eraman
zuen Salvador.
Gaur egun
Familia handia eta zoriontsua eraikitzea lortu du Julitak
eta birbiloba da bere poz guztien iturria, berak eragiten
baitizkio algararik eroenak. Egunez bere larrutan gozo
bizi da, baina gauero, iluntasunak eskaintzen dion inti-
mitatean, esaldi bera oihukatzen du: Nun hago, Salvador?
14 GEURIA #035
ARGAZKIAK
2017/11/16

ARRIGORRIAGA

argazkia ARRIGORRIAGAKO OLABARRI BATAILOIA / iturria MALMASINGO LAGUNAK ELKARTEA

GALDAKAO BASAURI

argazkia BURDIN HESIA / iturria GALDAKAO GOGORA argazkia BASAURIARRAK FRONTEAN. JOSE CASTRESANA / iturria PACO ARAMBURU

ARRIGORRIAGA

argazkia ARRIGORRIAGAKO PADURA BATAILOIA / iturria MALMASINGO LAGUNAK ELKARTEA

GEURIA #031
2017ko ekainaren 1a
HERRIAK
GEURIA #035
GALDAKAO
ZERRENDA 15
2017/11/16

1936-1939 GERRA ZIBILa HEGO URIBE

hildakoEN, fusilatutakoEN eta
desagertutakoen zerrenda
Gerra Zibilean hildakoak, fusilatuak izan edo desagertu zirenen Hego Uribe eskualdeko herritarren zerrenda honen
helburua biktima horiei aintzatespen publikoa egitea da. Horrez gain, oroimen historikoa berreskuratzea du helburu,
askatasunaren eta balio demokratikoen alde borrokatu zirenak inguratzen dituen isiltasuna bukatu dadin

IZEN-ABIZENAK HERRIA (JAIOTERRIA) HERIOTZA-TOKIA HERIOTZA-DATA HERIOTZA-ZERGATIA

Albiana Muoz, Bautista Arrigorriaga Bilbo 1937/07/19 Frontean hila

Alday Sagarduy, Jose Arrigorriaga Ugao 1937/09/08 Bonbardaketa
Alvarez Martinez, Tomas Arrigorriaga (Errioxa) Itziar 1036/09/23 Frontean hila
Aguirre Aresti, Marcos Arrigorriaga Ugao 1937/09/08 Bonbardaketa
Anza Neira, Laureano Arrigorriaga Sollube 1937/05/06 Frontean hila
Arbide Recalde, Martin Arrigorriaga Ebro 1938/03/30 Frontean hila
Argenta Ramirez, Sergio Arrigorriaga Ubidea 1936/11/30 Frontean hila
Arguilea Marcos, Anselmo Arrigorriaga Otxandio 1936/12/02 Frontean hila
Arriaran Ortueta, Benito Arrigorriaga Elgeta 1937/04/22 Frontean hila
Arroyo Garizurieta, Angel Arrigorriaga Legutio 1936/12/02 Frontean hila
Arruza Bilbao, Antonio Arrigorriaga Legutio 1936/12/02 Frontean hila
Asenseio Monteverde, Celestino Arrigorriaga Sollube 1937/05/03 Frontean hila
Baraano Zabala, Agustin Arrigorriaga Gasteiz 1937/04/14
Baroja Ruiz, Jose Maria Arrigorriaga Zornotzako ospitalean 1937/04/27 Frontean hila
Beamunt Gomez, Jose Luis Arrigorriaga Sollube 1937/05/06 Frontean hila
Bellota Barbero, Eustasio Arrigorriaga Desagertuta
Blanco Valdivieso, Florentino Arrigorriaga Los Tomos 1936/12/05 Frontean hila
Cantera Carrera, Manuel Arrigorriaga Hospital Basurto 1937/06/19 Frontean hila
Cecilia Morales, Antonio Arrigorriaga (Zaragoza) Albertia 1937/04/03 Frontean hila
Cuevas Sanz, Luis Arrigorriaga Barakaldo 1937/06/14 Frontean hila
Elustondo Jauregui, Esteban Arrigorriaga Sollube 1937/05/17 Frontean hila
Escribano Hierro, Emiliano Arrigorriaga (Salamanca) Somosierra 1937/07/27 Frontean hila
Escudero Sanchez, Jesus Arrigorriaga (Albacete) Dima 1937/04/15
Fernandez Ajuria, Antonio Arrigorriaga Baranbio 1936/12/08 Frontean hila
Fernandez Larrinoa, Melchor Arrigorriaga Bilbo Fusilatua
Garca Eguezabal, Juan Arrigorriaga Bilboko Deustuko kartzela 1937/12/27 Kartzelan
Garca Fernandez, Everardo Arrigorriaga (Karrantza) Zeberio 1937/05/26
Garcia Perez, Bernardo Arrigorriaga (Palentzia) Otxandio 1937/05/18 Frontean hila
Gonzalez Chavarri, Veremundo Arrigorriaga (Nafarroa) Cerdigo (Kantabria) 1937/07/20 Frontean hila
Gonzalez Rivero, Eleuterio Arrigorriaga (Palentzia) Bilboko Ospitale Zibila 1936/12/19 Frontean hila
Gmez Sainz, Lucio Arrigorriaga (Kantabria) Ebro Frontean hila
Ibaez Eguzkiza, Angel Arrigorriaga Ugao 1937/09/08 Bonbardaketa
Ibargoitia Olavarri, Antonio Arrigorriaga Somosierra 1937/07/27
Irazabal San Jose, Julio Arrigorriaga (Bilbo) Otxandio 1936/07/22 Frontean hila
Iturriaga Abad, Antonio Arrigorriaga Hospital de los Rosales 1937/05/31 Frontean hila
Lago del Valle, Juan Arrigorriaga (Leoi) Bilbo 1936/11/26 Frontean hila
Larizgoitia Bengoechea, Fermin Arrigorriaga (Zollo) Legutio 1936/12/02 Frontean hila
Larrea Aquesolo, Juan Arrigorriaga (Zeberio) Lemoiz 1936/05/16 Frontean hila
Lazaro Barrios, Feliciano Arrigorriaga (Madril) Gernika (Murelaga) 1937/04/29 Frontean hila
Lecue Garazurieta, Pedro Arrigorriaga Otxandio 1937/04/04 Frontean hila
Martn Calles, Argimiro Arrigorriaga (Zamora) Ebro 1938/09/21 Frontean hila
Martn Calles, Benedicto Arrigorriaga (Zamora) Basurto Ospital zibila 1937/04/07
Martn Garca, Miguel Arrigorriaga (Segovia) Otxandio 1937/04
Martnez Gonzlez, Ceferino Arrigorriaga (Asturias) Zaratamo 1937/06/12 Bonbardaketa
Martinez Iglesias, Jacinto Arrigorriaga Karakate (Elgoibar-Soraluze) 1936/09/24 Frontean hila
Olabarri Olabarri, Claudio Arrigorriaga (Laudio) Ventas de Zarate 1936/09/18 Frontean hila
Ormaeche Landajuela, Fausto Arrigorriaga (Lezama) Solares (Kantabria) 1937/08/25 Bonbardaketa
Ortega Perez, Rodrigo Arrigorriaga Teruel 1938/01/09 Frontean hila
Pastro Bravo, Hermenegildo Arrigorriaga (Burgos) Otxandio 1937/04/04
Rey Calvo, Juan Arrigorriaga (Burgos) Asturias 1937/02/23 Frontean hila
Rey Calvo, Rufino Arrigorriaga Frontean hila
16 GEURIA #035
1936-1939 GERRA ZIBILA HEGO URIBE. HILDAKOEN, FUSILATUEN ETA DESAGERTUTAKOEN ZERRENDA
2017/11/16

IZEN-ABIZENAK HERRIA (JAIOTERRIA) HERIOTZA-TOKIA HERIOTZA-DATA HERIOTZA-ZERGATIA

Rodriguez Fernandez, Miguel Arrigorriaga (Leon) Ubidea 1936/12/16 Frontean hila

Sanchez de Luna Blaise, Eusebio Arrigorriaga Legutio (Araba) 1936/12/02 Frontean hila
Santamaria Santamaria, Mariano Arrigorriaga (Jaen) Olaeta (Araba) 1937/04/04 Frontean hila
Santamara Zamorano, Bernardo Arrigorriaga (Zegama) San Pedro mendia (Urdua) 1936/12/11 Frontean hila
Vila Molina, Jose Pepe Arrigorriaga (Albacete) Txibiarte (Lezama-Amurrio) 1939/05/24 Frontean hila
Santaolalla Lopez, Jose Arrigorriaga Ajuria 1937/04/30 Frontean hila
Suarez Gomez, Jose Arrigorriaga Baranbio 1936/12/08 Frontean hila
Vallejo Ruiz, Aurelio Arrigorriaga Itziar 1936/09/23 Frontean hila
Vallejo Ruiz, Daniel Arrigorriaga (Nafarroa) Itziar 1936/09/23 Frontean hila
Yage Solperez, Antonio Arrigorriaga (Basauri) Murua (Araba) 1936/12/01 Frontean hila
Yanguas Bordeje, Rafael Arrigorriaga Hospital Civil 1937/05/06 Frontean hila
Zarate Inchaurraga, Pedro Arrigorriaga (Laudio) Lleida 1938/07/24
Aguirre Lopez, Romualdo Basauri Zalbibar 1937/04/26 Frontean hila
Alonso Martinez, Macario Basauri Cestafe 1936/12/03 Frontean hila
Anta Albizua, Lino Basauri Arrigorriaga 1937-05-15 Frontean hila
Apraiz Zabala, Marcelino Basauri Artxanda 1937/06/13 Frontean hila
Arnaiz Arteche, Santiago Basauri Otxandio 1936/07/22 Frontean hila
Arteta Gurtubay, Jose Basauri Asturias 1937/02/21 Frontean hila
Arteta Gurtubay, Telesforo Basauri Otxandio 1937/04/04 Frontean hila
Aspiunza Alzola, Francisco Basauri Ubidea 1937/04/02 Frontean hila
Astigarraga, Miguel Basauri Bilbo Fusilatua
Azcue, Demetrio Basauri Bilbo Fusilatua
Bustamante Lopez, Jose Basauri Barazar 1937/04/09 Frontean hila
Castresana Gomez, Jose Basauri Otxandio 1937/04/03 Frontean hila
De Pablo Garcia, Eugenio Basauri Bilbo 1936/12/10 Frontean hila
Echegaray Goyenechea, Pedro Basauri Elosu 1936/12/12 Frontean hila
Echevarria Gonzalez, Juan Basauri Legutio 1936/12/03 Frontean hila
Fernandez Boadilla, Nemesio Basauri Ubidea 1936/12/13 Frontean hila
Fernandez De La Fuente, Julian Basauri Bilboko Ospitale Zibila 1937/04/08 Frontean hila
Fernandez Fernandez, Santiago Basauri Bilbo 1937/05/11 Bonbardaketa
Fernandez Guadilla, Nemesio Basauri Ubidea 1936/12/13 Frontean hila
Fernandez Pardo, Julian Basauri Etxaguen 1936/12/02 Frontean hila
Fernandez Perez, Felix Basauri Basauri 1937/06/14 Frontean hila
Garay Muguira, Tomas Basauri Otxandio 1937/04/04 Frontean hila
Gaztelu Bilbao, Benigno Basauri Maruri 1937/05/16 Frontean hila
Goicoechea Madrazo, Eusebio Basauri Zeanuri 1937/05/12 Frontean hila
Gomez German, Pedro Basauri Asturias 1937/02/22 Frontean hila
Gomez Gomez, Guillermo Basauri Legutio 1936/12/12 Frontean hila
Gonzalez Ugalde, Alberto Basauri Ubidea 1936/12/13 Frontean hila
Guenechea Aguirrebengoa, Francisco Basauri Gernika 1937/05/02 Frontean hila
Gurtubai Ibarrola, Carmelo Basauri Ubidea 1936/12/21 Frontean hila
Gurtubay Iraguen, Pedro Basauri Beasain 1936/07/23 Frontean hila
Gutierrez Garay, Amador Basauri Ordua 1937/01/23 Frontean hila
Hermosa Ramirez, Julian Basauri Bilbo 1937/10/27 Fusilatua
Hernandez Pina, Juan Basauri Eibar 1937/04/19 Frontean hila
Ibarzabal Jayo, Pedro Basauri Urkiola 1937/04/15 Frontean hila
Iridin Garabieta, Cecilia Basauri Derio 1937/12/14 Fusilada
Iturbe Zabala, Ricardo Basauri Gernika 1937/04/29 Frontean hila
Landeta Ituo, Miguel Basauri Aramaio 1937/04/04 Frontean hila
Larraaga Fernandez, Rufo Basauri Legutio 1936/12/01 Frontean hila
Leguina Gorostiza, Jose Basauri Asturias 1937/02/22 Frontean hila
Lejarcegui Laucirica, Valentin Basauri Akarregi 1936/10/21 Frontean hila
Llanos Rodriguez, Jose Maria Basauri Otxandio 1936/07/21 Frontean hila
Mancha Carreza, Maximo Basauri Bilbo 1938/03/12 Fusilatua
Manrique Maestre, Jose Basauri Etxaguen 1936/12/02 Frontean hila
Marco Moja, Antonio Basauri Legutio 1936/12/02 Frontean hila
Martin Aparicio, Anselmo Basauri Otxandio 1937/04/07 Frontean hila
Martinez De Luna Beitia, Lorenzo Basauri Lekeitio 1937/04/01 Frontean hila
Moreno Martin, Florentino Basauri Olaeta 1937/04/04 Frontean hila
Murillo De La Cruz, Joaquin Basauri Zornotza 1937/04/08 Frontean hila
Olavarrieta Monasterio, Ricardo Basauri Bilbo 1937/12/16 Fusilatua
Ortuzar Garaieta, Enrique Basauri Otxandio 1937/04/04 Frontean hila
Pulgar Bermejo, Artenio Basauri Zornotza 1937/05/22 Frontean hila
Ramos Ormaeche, Francisco Basauri Mungia 1937/05/10 Frontean hila
Recacoechea Goti, Isidro Basauri Asturias 1937/02/23 Frontean hila
Repiso Gil, Isaac Basauri Bilbo 1937/09/04 Fusilatua
Rodriguez Blanco, Eladio Basauri Zornotzako Ospitalea 1937/04/25 Frontean hila
Royos Aguirre, Alfredo Basauri Zornotza 1937/01/31 Frontean hila
Ruesgas Franco, Jose Basauri Arabako Frontea 1937/04/06 Frontean hila
 GEURIA #035
1936-1939 GERRA ZIBILA HEGO URIBE. HILDAKOEN, FUSILATUEN ETA DESAGERTUTAKOEN ZERRENDA 17
2017/11/16

IZEN-ABIZENAK HERRIA (JAIOTERRIA) HERIOTZA-TOKIA HERIOTZA-DATA HERIOTZA-ZERGATIA

Ruiz San Jose, Alejandro Basauri Mungia 1937/05/19 Frontean hila

Ruiz San Jose, Mauro Basauri Bilbo 1938/03/11 Fusilatua
Saez Lausac, Ildefonso Basauri Gijon 1937/12/09 Fusilatua
Salagre Moria, Baltasar Basauri Bilbo 1937/09/04 Fusilatua
San Saturnino Torres, Fernando Basauri Donostia 1936/07/22 Frontean hila
San Saturnino Torres, Leandro Basauri Frontean hila
Sanchez Martin, Francisco Basauri Muxika 1937.04.29 Frontean hila
Sierra Bermejo, Pedro Basauri Dima 1937/04/08 Frontean hila
Tolosa Miano, Florian Basauri Ubidea 1937/04/02 Frontean hila
Urbano Zarate, Manuel Basauri Gijon 1939/07/11 Fusilatua
Uriarte Aguirre, Juan Pedro Basauri Bilbo 1937/09/04 Fusilatua
Zamora, X. Basauri Fusilatua
Arcelay Gabilondo, Jose Miguel Etxebarri Euba 1937/05/08 Frontean hila
Arranz Ramos, Cesareo Etxebarri Acosta 1936/12/12 Frontean hila
Diaz Muoz, Fernando Etxebarri Otxandio 1936/07/22 Frontean hila
Eiguren Aramburu, Jose Luis Etxebarri Basurtuko Ospitalea 1937/06/19 Frontean hila
Garrido Ichaundarrieta, Jose Etxebarri San Cristobal 1936/11/17 Fusilatua
Gonzalez Ruiz, Jesus Etxebarri Etxebarri 1936/12/18 Frontean hila
Lopez Baraona, Severino Etxebarri Sollube 1937/05/06 Frontean hila
Orue Otaola, Angel Etxebarri Baranbio 1936/12/09 Frontean hila
Palomar Crespo, Eusebio Etxebarri Otxandio 1936/07/22 Frontean hila
Uriarte Aldasoro, Eusebio Etxebarri Durango 1937/04/28 Frontean hila
Alberdi Santorcuato, Iaki Galdakao (Berriz) Galdakao (Bekelarre) 1937/09/04 Bonbardaketa
Amoriza Izpizua, Mikel Galdakao Galdakao (Usansolo) 1937/09/04 Bonbardaketa
Arana Ugarte, Eusebio Galdakao Durango 1937/04/25 Frontean hila
Aretxaga Camino, Juan Galdakao (Laudio) Karrantza 1937/06/29 Bonbardaketa
Arostegui Bilbao, Angel Galdakao Bilbo 1937/09/07 Fusilatua
Arrieta Ilardia, Maria Galdakao Galdakao (Zuatzu) 1937/04/24 Bonbardaketa
Astigarraga San Salvador del Valle, Ramona Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Asua Zubiaur, Pedro Galdakao Jaca 1938/02/07 Fusilatua
Axpe Aguirrezabala, Agapito Galdakao Ubidea 1936/12/03 Frontean hila
Axpe Aguirrezabala, Ramon Galdakao Legutio 1936/12/20 Frontean hila
Azkueta Elezkano, Estanislao Galdakao Elorrio 1937/03/17 Frontean hila
Azkueta Elezkano, Esteban Galdakao Kanpazar 1937/03/25 Frontean hila
Barrueta Uriarte, Eusebio Galdakao Zornotza 1937/05/16 Frontean hila
Barrutia Echeverria, Justo Galdakao Ubidea 1936/12/08 Frontean hila
Basaldua Isasi, Andres Galdakao Dima 1937/05/22 Frontean hila
Basaldua Isasi, Pedro Galdakao Dima 1937/05/24 Frontean hila
Basarrate Burgoa, Encarnacion Galdakao (Bilbo) Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Bujedo Miguel, Casiano Galdakao (Burgos) Galdakao (Zuatzu) 1937/04/24 Bonbardaketa
Candado Garcia, Pedro Galdakao Etxano 1937/05/09 Frontean hila
Celaya Sagardoy, Santiago Galdakao Bilbo 1937/09/07 Fusilatua
Celaya Uriarte, Santiago Galdakao Bilbo Fusilatua
de la Mota Murgoitio, Victor Galdakao Galdakao (Gurutzeta) 1937/06/15 Obusak hila
Egiarte Zearreta, Leon Galdakao (Etxano) Bilbo (Begoa) 1937/04/18 Bonbardaketa
Eguileor Arostegui, Dei Galdakao Bilbo 1938/05/05 Fusilatua
Egiraun Txintxurreta, Cecilio Galdakao (Lemoa) Bilboko hospitala 1936/12/21 Frontean hila
Elorza Jauregui, Ponciano Galdakao Bermeo 1937/05/04 Frontean hila
Elorza Jauregui, Sabino Galdakao Barakaldoko Ospitalea 1937/05/07 Frontean hila
Etxebarria Ibarra, Adelaida Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Etxebarria Ibarra, Sergia Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Extremo San Jose, Maria Galdakao Galdakao 1937/04/24 Bonbardaketa
Fernandez Garcia, Juan Pascual Galdakao Elorrio 1937/03/31 Frontean hila
Fernandez Icaza, Constantino Galdakao Gernika 1938/10/13 Kartzelan hila
Garay Cortabarria, Francisco Galdakao Sollube 1937/05/09 Frontean hila
Goienaga Butron, Leoncio Galdakao (Gamiz) Bilbo (Begoa) 1937/01/06
Goiria Muozguren, Jose Maria Galdakao Portugalete 1937/05/19 Frontean hila
Gomez Gutierrez, Pio Galdakao Ubidea 1937/04/06 Frontean hila
Goiarrola Agirre, Jose Galdakao (Basauri) Bilbo 1937/05/19 Bonbardaketa
Gurtubay Aielte, Martin Galdakao Urkiola 1937/04/15 Frontean hila
Hormaetxe Elorriaga, Claudio Galdakao (Lezama) Hospital Civil Bilbao 1937/04/10 Bonbardaketa
Iza Zuazaga, Eusebia Galdakao (Bedia) Galdakao (Usansolo) 1937/04/09 Bonbardaketa
Izagirre Orue, Jose Galdakao (Morga) Galdakao (Olabarri) 1937/04/09 Bonbardaketa
Izagirre Zamakona, Maria Mercedes Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Jaio Zorriketa, Julian Galdakao Otxandio 1936/11/30 Frontean hila
Jugo Abasolo, Moises Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Kandina Iza, Maria Begoa Galdakao Galdakao (Usansolo) 1937/04/09 Bonbardaketa
Larrondo Leiza, Ildelfonso Galdakao Galdakao (Zuatzu) 1937/04/24 Bonbardaketa
Lekue Etxebarria, Tomas Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Arrigorriaga
18 GEURIA #035
1936-1939 GERRA ZIBILA HEGO URIBE. HILDAKOEN, FUSILATUEN ETA DESAGERTUTAKOEN ZERRENDA
GEURIA #031
ARRIGORRIAGA 18
2017/11/16 2017ko ekainaren 1a

IZEN-ABIZENAK HERRIA (JAIOTERRIA) HERIOTZA-TOKIA HERIOTZA-DATA HERIOTZA-ZERGATIA

Legarreta Sagasti, Pedro Galdakao Sollube 1937/05/10 Frontean hila

Lopez Arrieta, Manuel Galdakao Eibar 1937/04/20 Frontean hila
Maguregui Totorica, Saturnino Galdakao Ubidea 1936/12/21 Frontean hila
Mandaluniz Ealo, Valentin Galdakao Bilbo 1937/09/07 Fusilatua
Moreno Etxebarria, Maria Begoa Galdakao (New York) Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Moreno Etxebarria, Mara Lourdes Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Muozguren Zubieta, Justo Galdakao Otxandio 1936/12/08 Frontean hila
Odriozola Ogaran, Valentin Galdakao Udala 1936/12/31 Frontean hila
Ojanguren Larrabe, Pablo Galdakao Galdakao 1937/06/03 Obusak hila
Olabarria Garate, Domingo Galdakao Galdakao 1937/05/17 Bonbardaketa
Olabarrieta Uriarte, Valentin Galdakao Maaria 1937/04/22 Frontean hila
Oleaga Echevarria, Felix Galdakao Zornotza 1937/05/14 Frontean hila
Onaindia Valle, Genaro Galdakao Sollube 1937/05/06 Frontean hila
Ormaeche Eguiluz, Andres Galdakao Bilbo 1937/12/16 Fusilatua
Perez Guijarro, Genaro Galdakao Otxandio 1937/04/03 Frontean hila
Rodriguez Martin, Jose Galdakao Bermeo 1937/05/07 Frontean hila
Ruiz Anton, Daniel Galdakao Basurtoko Ospitalea 1937/05/16 Frontean hila
Salaberria Egiluz, Maria Pilar Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
San Jos Leonardo, Petra Galdakao (Valladolid) Osiptale Zibila 1937/05/12 Bonbardaketa
Solachi Iriondo, Jose Maria Galdakao Basurtuko Ospitalea 1937/06/19 Frontean hila
Tutor Izagirre, Isabel Francisca Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Ugalde Basauri, Ascensin Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Uranga Ozerin, Sabino Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Uriarte Legarreta, Luciano Galdakao Urkiola 1937/04/15 Frontean hila
Uriarte Sagardui, Mateo Galdakao Euba 1937/05/11 Frontean hila
Uriarte Sagardui, Santiago Galdakao Galdakao (Aperribai) 1937/06/15 Obusak hila
Uribarri Bilbao, Jose Galdakao Otxandio 1937/04/04 Frontean hila
Urrutia Larrauri, Benito Galdakao Elgeta 1936/12/08 Frontean hila
Luis Zabala Bilbao, Jose Luis Galdakao Bilbo 1937/09/07 Fusilatua
Zamakona Azkueta, Mara Manuela Galdakao Galdakao (Plazakoetxe) 1937/05/19 Bonbardaketa
Zamacona Ojanguren, Francisco Galdakao Kanpazar 1937/03/16 Frontean hila
Zenarruzabeitia Maguregi, Dionisio Galdakao Euba 1937/05/10 Frontean hila
Zuazaga Aranbarri, Josefa Galdakao (Zornotza) Galdakao (Usansolo) 1937/04/09 Bonbardaketa
Abrisketa Zarraga, Lorenzo Ugao Artxanda Desagertuta
Aguirre Sierra, Simon Ugao Ugao 1937/06/14 Bonbardaketa
Arbide Beti, Zacarias Ugao Hospital Civil 1936/12/04 Frontean hila
Axpe Zabaleta, Prudencio Ugao Arrasate 1937/01/25 Frontean hila
Bizkarguenaga Basaldua, Paulo Genaro Ugao Pea Lemona 1937/06/08 Frontean hila
Gonzalez Urquijo, Felipe Ugao Elosu 1936/11/30 Frontean hila
Iribar Zalbide, Inoncencio Ugao Sollube 1937/05/10 Frontean hila
Jauregui Abrisqueta, Gumersindo Ugao Abril mendia (Artxanda) 1937/06/13 Frontean hila
Rebollo Sangines, Terencio Ugao Ospitale militarra 1937/06/03 Frontean hila
Urrutikoetxea, Felix Ugao Ugao 1937/06/14 Bonbardaketa
Quirce, Joaquin Ugao Gasteiz 1944 Fusilatua
Quirce, Antonio Ugao Gasteiz 1944 Fusilatua
Abrisqueta Bilbao, Jeronimo Zaratamo Otxandio 1937/04/04 Frontean hila
Jauregui Izaguirre, Valentin Zaratamo Ordua 1937/06/12 Frontean hila
Sagarduy Uriarte, Eusebio Zaratamo Otxandio 1937/04/02 Frontean hila
Soto Cabia, Fernando Zaratamo Otxandio 1937/03/31 Frontean hila
Uribarri Zalbide, Inocencio Zaratamo Loiuko Ospitale militarra 1937/05/10 Frontean hila

Iturriak

GOGORA, Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutua. Eusko Jaurlaritza.

Eguneratze-data: 2017/09/28. Erabilgarria http://www.euskadi.eus/desagertutako-pertsonak/web01-s1lehmem/eu

Arrigorriaga 1931-1939. Errepublika eta Gerra zibila. IBARRETXE, Asier. MOLINUEVO, Karlos. Legezko Gordailua: BI-3019-09

GALDAKAOKO UDALA. 1936-1939ko Gerra Zibilean izandako bonbardaketetan hildako Galdakaoko herritarren zerrenda

Udaberri Galdua. SIERRA, Josi. Galdakaoko Santa Maria Parrokiako 1936 eta 1937. urte arteko erregistroan
ageri diren hildakoen datuen transkribapena. Erabilgarria udaberrigaldua.blogspot.com
 GEURIA #035
ARGAZKIAK 19
2017/11/16

BASAURI UGAO

argazkia CNT MILIZIA ANTIFAXISTAK / iturria BASAURIKO UDALA argazkia BURDIN HESIKO LANGILEAK / iturria RITXI ZARATE

ARRIGORRIAGA

argazkia EAE BATAILOIA / iturria MALMASINGO LAGUNAK argazkia HILETA ARRIGORRIAGAN / iturria MALMASINGO LAGUNAK

GALDAKAO ARRIGORRIAGA

argazkia FRANKISTAK SARTZEN / iturria GALDAKAO GOGORA argazkia PADURA BATAILOIAREN LANDARRAGA KONPAINIA / iturria IRARGI

GALDAKAO BASAURI

argazkia BURDIN HESIAN / iturria YARZA-LASARTE FAMILIA argazkiak SAN MIGELGO ESKOLAKO UMEAK. 1935-36 IKASTURTEA / iturria SAN MIGELGO ELIZA
Ugao
Berbaz
20 GEURIA #035
ELKARRIZKETA
2017/11/16
1981ean gauzak demokratizatu
baziren, zergatik itxaron behar izan
dugu 80 urte hau kontatzeko?
Galdutako Udabarria dokumental osoa sareratu du Sierrak aurten:
1937ko udaberrian Galdakaon gertatu zenaren inguruko ikus-entzunezkoa da
J osi Sierra (Bilbo, 1959) galdakoztarrak beharra ikusten
du dakien guztia gainontzekoekin partekatzeko. Ma-
gisteritza ikasia, oroimen historikoa, komunikazioa
eta Galdakaoko gaurkotasuna dira bere intereseko gaiak.
Euskal Herriko Unibertsitatean (EHU) ikus-entzunezko
komunikazioa ikasten ari zela, 2005eko azaroan, Gerra
Zibilari buruzko testigantza zuzenak biltzen hasi zen eta
material horrekin Galdutako udabarria dokumentala egin
zuen. Hortik, Udaberri Galdua proiektua sortu zuen: ge-
rra hori bizi izan zuten Hego Euskal Herriko 80 pertsona
elkarrizketatu eta izen bereko blogean publikatuz.
Nagusienek etxeko ateak zabaldu zizkidaten,
errealitate haren ikuspegia emateko, dio Sierrak. Tes-
tigantzak jasotzen ari zela, 80 urteko emakume batek
esan zion: Jaungoikoak ekarri zaitu nigana, hil baino
lehen hau norbaiti kontatu ahal izateko. Elkarrizke-
tatu nituenen erdiek oraindik ere korapiloa zuen ezer
kontatzeko beldur, baina beste erdia gogotsu zegoen
dena kontatzeko!, dio Sierrak. Dokumentala sarean
dago eta nahi duenak ikusi eta parteka dezake (www.
labur.eus/galdudabarria).
Galdakaoko Gerra Zibilari buruzko dokumentala pu-
blikatu duzu. Nola bururatu zitzaizun ideia hori?
Maisua naiz eta uste dut horrek markatu nauela nire
pentsamoldean eta nire ekintzetan. Zentzu horretan,
irakastea izaten dut joera normala, nik dakidana par-
tekatuz. Gerra Zibilari buruzko dokumentala egiteko
GEURIA #031
UGAO
2017ko ekainaren 1a
20
txinparta Tximelarre auzoan sortu zen, nire amama
Matea eta nire aitite Agustinen etxean. Nik txikitan eu-
rekin entzuten nuen benetako historia, baina ipuinak
zirela uste nuen. 60. hamarkada horretan, ez nintzen
gai ulertzeko zer gertatu zen. Baina, zenbat eta nagu-
siago egin, Galdakaorekin zerikusia duten gauzak iker-
tzeari ekin nion, Gerra Zibila kasu. Eta hara, Galdutako
Udabarria dokumentala. Frontea hemendik pasatzen
ari zela, 1937ko udaberrian -horregatik dokumentala-
ren izena-, dena alferrik galdu zen Galdakaon, bai na-
turarentzat bai bizi ziren guztientzat.
Testigantza zuzenak lortu zenituen dokumentalean.
Bai. Zenbat eta jende gehiago ezagutu, beste sakon-

Gerra Zibilari buruzko
zuzeneko testigantzak
bildu ditu Sierrak
Udabarri Galdua
dokumentalean. Udaberri
galdua proiektuaren
baitan bloga du
testua eta argazkia MAIDER IBAEZ
AIPUAK
Nire familiaren bizitza gerragatik
markatua izan da, nahiz eta frontean
ez egon tiroak botatzen
Nire ustez, herri xeheak ez zuen
beste aukerarik izan: jasatea
zetorrena
Presoak lehen ilaran jartzen
zituzten, euren bando berdinekoak
tiroka hasten zirenean, hil zitzaten
Galdutako denbora bat
izan zen, modu humanoago
eta demokratikoago batean
konpondu gabe, tiroka eta
bonbaka konpondu baitzuten
1936ko egoera
tasun bat ikusten nien amamak kontatutakoei. Or-
duan, hasi nintzen pertsona nagusiekin hitz egiten,
nire amamaren adinekoak izan zitezkeenak. Pertsona
horien kontakizunetik iritsi nintzen Galdutako Udaba-
rria dokumentalera. Guztira, hamabi lagun elkarriz-
ketatu nituen: Pedro eta Roberto Jugo, Victor Ben-
goetxea, Bittor Atxutegi, Mari eta Vitori Yurrebaso,
Claudio Busquet, Felipe Ealo, Libe Asua, Jose Larrea,
Maria Luisa Bilbao, Antonio Zabala. Era berean, adi-
tu batzuk ere agertzen dira dokumentalean: Mireia
Uranga (Gernika Gogoratu), Iaki Goiogana (Abertza-
letasunaren museoa, Sabino Araba Fundazioa), Jesus
Gutierrez (eibartar historialaria), Txabi Ikobaltzeta
(apaiza eta etnologoa), Txomin Aurrekoetxea (EAJko
parlamentari ohia) eta Joseba Agirreazkuenaga (iker-
tzailea eta historialaria). Elkarrizketa bakoitza altxor
bat izan zen.
Zer nabarmenduko zenuke testigantza horietatik?
Niretzat oso adierazgarria izan zen Altamiran bizi zen
Victor Bengoetxeak (duela bi urte hil zen) kontatuta-
koa: bere urtebetetze egunean, apirilaren 9an, 12 urte
bete behar zituenean, kalera irten zen eta bat-batean
topatu zuen bere etxe aurrean bonbak erortzen ari zire-
la. Hau, 1937an. Orduan, berak eta bere familiak men-
dira ihes egin zuten. Bonbak jausi eta bost minutura,
bere etxeko labea txikituta zegoen, zehazki, amama ez-
kutatu gura zuen tokia. Gogoratu zuen gertakizuna izan
zen, etxe ondoan asto bat zutela lotuta eta bonba jausi
zenean hankak 500 metrora azaldu zirela.
Data eta egoera guztiak ezagutu eta gogoratzen zi-
tuen Bengoetxeak, xehetasun guztiekin. Orduan, hor-
tik aurrera hasi nintzen ikerketa lanetan eta testigantza
gehiago jasotzen.
Kontatu zizkizutenetatik, beste anekdotarik gogora-
tuko duzu...
Bai. Anekdota eta istorio asko gogoratzen ditut. Esa-
te baterako, Felipe Ealok esan zidan komentatu ziotela
onena elizako kanpandorrearen azpian ezkutatzea zela.
Beste bandokoak fededunak zirenez, ez zuten elizarik
bonbardatuko. Gernikan, adibidez, bonbardaketa itzela
egin zuten, baina Santa Maria eliza ukitu ere ez zuten
egin, Gernikako Arbolatik 3 metrora zegoena.
Bestetik, Bittor Atxutegik gogoratzen zuen 12 urte
zituela karlista bat, txapelgorri bat agertu zela euren
etxean pistola batekin. Aitak aurre egin zion eta kapi-
tainak soldaduari esan zion familia hori (10 neba-arreba
inguru ziren Atxutegitarrak) bakean uzteko, euskaldu-
nak zirela.
Beste adibide batekin amaitzeko, Libe Asuaren tes-
tigantza aipatuko dizut. Gerra garaian 20 urte inguru
izango zituen. Bere aita ehorzlea zen Galdakaoko hi-
lerrian eta negozioan laguntzen zuen. Herriko hainbat
eta hainbat pertsona lurperatzea tokatu zitzaien gerra
garaian.
Era berean, txisteak eta abestiak (Kontxi Belandiak
abestuta) ere kontatu zizkidaten. Zentzu horretan, ai-
patu behar dut aldeko giroa sortu behar dela elkarriz-
ketatuarekin halako gaiak lantzerakoan, ausartu dadin
historia kontatzera. Argi dago, hitz egiten hasten dena
ez dela isilduko.
Zuzeneko elkarrizketa horiez gain bestelako ikerke-
ta lana ere egingo zenuen.
Hala da. Dokumentala egiteko, noski, ahal izan nuen
leku guztietan dokumentatu nintzen. Interneten zen-
bait gauza aurkitu nituen, Galdakaoko udaletxean agi-
riak ikuskatu nituen (1936an Galdakaon zeunden kan-
potarren zerrenda, babeslekuak nola eraiki zituzten,
auzo bakoitzeko garaiko errolda edota udaletxeko zi-
negotziak eta aktak) edota lurraldeko Artxiboetan ibili
nintzen. Ikus-entzunezkoa egin ahal izateko, testuin-
guru politikoa, soziala, ekonomikoa eta batez ere giza-
tiarra nahi nuen azaldu. Horregatik izan dira hain ga-
rrantzitsu zuzeneko testigantzak.
Testigantza horiek zure familiarengandik ere jaso
dituzu. Zelan bizi izan zuen zure familiak gerra eta
ondorengo urteak?
Nire aitite Agustinek Dinamitan egiten zuen lan, eta
Gerra Zibilaren ondoren, ez zenez erregimenaren alde-
koa, lanik gabe gelditu zen. Nire aititeren aita UGTkoa
zen eta bakarrik aita sozialista izateagatik, bota zuten
fabrikatik. Orduan, kristalari sartu zen bizimodua au-
rrera eramateko.
Nire aitite-amamek bi seme, bikiak, galdu zituzten
gerran eta ondorengo urteetan. Eta nik 7-8 urterekin
entzuten nituen bere istorioak liluratuta, baina ez nin-
tzen gai jakiteko zer nolako samintasuna zuen eta zein
GEURIA #035
ELKARRIZKETA 21
2017/11/16
txarto pasatu behar izan zuen emakume hark bere gaz-
tetasunean eta amatasunean.
Aitite Agustin gerra garaian nagusia zen, 40 urte in-
guru izango zituen eta ez zuten mobilizatu. Bere hiru
semeak gazteegiak ziren (14, 11 -nire aita- eta 6 urte)
eta ez zitzaien tokatu joatea, baina eurak errepresioa
bizi izan zuten, Francoren aldekoak ez zirelako. Nire
amamak esaten zuen latzak eta baltzak pasatu zituz-
tela.
Nire amama Matearen neba kartzelan egon zen, San-
tutxun, lau urtez. Ia 5 urte zituenean ezagutu zuen bere
semea, Karmelo Maron. Nire familiaren bizitza gerrak
markatuta dago, nahiz eta frontean ez egon tiroak bo-
tatzen.
Galdakaok zer galdu zuen gerra hartan?
Galdakaok bakarrik ez. Nire ustez, herri xeheak ez zuen
beste aukerarik izan: zetorrena jasatea. Kasu batzue-
tan, semeak gazteak baziren, frontera mobilizatu zi-
tuzten eta gehienak ez ziren berriro ere itzuli. Batzuk
hilda, beste batzuk preso, beste batzuk deportatuta, eta
beste batzuk gerra irabazi zutenen menpean lan egiten
bukatu zuten. Kasu batzuetan, lubakiak egiten. Beste
batzuetan, frontean presoak lehen ilaran jartzen zituz-
ten, euren bando berdinekoak tiroka hasten zirenean,
hil zitzaten.
Zure galderari erantzunez, ekonomikoki, diru pilo
bat galdu genuen (batez ere, bonbetan eta armetan era-
bili zutelako, herriko jendea hiltzeko). Aukera politiko
zabal bat ere galdu genuen Errepublika garaian, aska-
tasun demokratikoa, eta emakumeen berdintasuna ere
pikutara joan zen.
Emakumeaz eta gerraz ari garela...
1931tik 1936ra bitartean, Gerra Zibila oraindik hasteko
zegoenean, emakumeen papera garrantzizkoa izan zen.
Berdintasunean bozkatu zezaketen, politikan jardun
zezaketen, edota bizitza politiko, ekonomiko eta sozia-
lean parte har zezaketen. Askatasun politiko gehiago
zegoen gerra aurretik: abertzaleak, komunistak, sozia-
listak edo anarkistak izateko ordura arte ez zuten po-
sible izan. Francok gerra irabazita, 40 urtetan markatu
zuen dinamikak -politikoki, ekonomikoki eta sozialki-
atzerapen oso handia suposatu zuen emakumeentzako.
Orokorrean, emakumeentzako zein gizonezkoen-
tzako, 1981 edo 1982. urtera arte ez zen demokrazia be-
rrezarri. Hori gutxi balitz, pentsatzen dut: 1981ean gau-
zak demokratizatu baziren, zergatik itxaron behar izan
dugu 80 urte hau kontatzeko edo bazterretan erailda
daudenak berreskuratzeko?
Horretan dago transmisioaren gakoa.
Norbanakoen ahaleginaz gain, uste dut beste modu an-
tolatuago eta erakundetuago batean egin behar direla
gauzak. Urtebete inguru darama Gogora Institutua la-
nean, memoria historikoa berreskuratzeko helburuare-
kin. Baina horren aurretik badira hainbat herri erakun-
de oroimen historiko hori berreskuratzeko lanean ari
direnak. Galdakaon, adibidez, Galdakao Gogora dugu.
Ekimen popularrak eta pertsonalak izan dira berres-
kuratze lan horretan aurrera egin duten lehenak, baina
egia da beharko luketeela marko antolatuago bat.
Zein hausnarketa egiten duzu Gerra Zibilaren ingu-
ruan?
Nire ustez galdutako denbora bat izan zen, modu hu-
manoago eta demokratikoago batean konpondu gabe,
tiroka eta bonbaka konpondu baitzuten 1936ko egoe-
ra. Nire iritziz, denbora hori alferrik galdu zen. Zerga-
tik? Lehendabizi, konfrontazio politiko oso handia ze-
goelako, eta konfrontazio politiko horretan militarrak
alde batean lerratu ziren, arma guztiekin, aurrekontu
guztiarekin. Beste modu batera esanda, oso prestatu-
ta zeuden egurra emateko. Gainera, indar nahikoa ez
omen zutela ikusita, deitu zituzten alemaniar eta ita-
liar naziak, lagun ziezaieten. Superpotentzia hiltzai-
lea izan zen hori. Aurrean, Joseba Agirreazkuenagak
dioen moduan, populu desarmatua zuten. Borondate
eta gogo handiarekin, baina bitartekorik gabe, arma-
rik gabe: txinberak baino ez zituzten eta! Ez zegoen
zer eginik bonbardaketa aereoak ekiditeko.
Eta, zure dokumentazio-lan horren inguruan?
Pribilegiatua sentitzen naiz. Alde batetik, Galdakaoko
historia ezagutzeagatik eta nire amamari entzundakoak
dimentsio egokian jartzeagatik, eta bestetik, pertsona
ezagunen bizipenak, txisteak, abestiak, edota gertaki-
zun latzak zein politak jasotzeagatik. Helburua da on-
dorengoek jakitea zer gertatu zen Galdakaon Gerra Zi-
bilean, oroimen historikoa gal ez dadin.
22 GEURIA #035
PUBLIZITATEA
2017/11/16

AZAROAK 25

EMAKUMEENGANAKO INDARKERIAREN AURKAKO

NAZIOARTEKO EGUNARI BURUZKO
ADIERAZPEN INSTITUZIONALA

ri
Begirada berria emakumeen aurkako indarkeria matxista

2 5
Azaroaren 25a dela eta, emakumeen aurkako indarkeria desagerrarazteko Na-
zioarteko Eguna, berriz azpimarratzen dugu indarkeria mota honen izaera
estrukturala eta gure konpromisoa agertzen dugu giza-eskubideen markoarekin
emakumeen aurkako indarkeria matxistari aurre egiteko eta Europako Hitzarme-
naren oinarritetatik hasita, erantzun instituzionala artikulatzeko, emakumeen
aurkako indarkeria prebenitu eta 2011ko etxeko indarkeriaren aurka borrokatzeko,
Istanbuleko Hitzarmena izenaz ere ezagutzen dena, libre egongo den gizarte
baten alde.
Emakumeen aurkako indarkeriak eragindako biktimei eta hartatik bizirik irten-
dakoei laguntza-zerbitzua bermatzea ez ezik, beharrezkoa ere bada esku-har-
tzearen plano guztietan jarduketak planteatzea: Prebentzioa, Detekzioa, Arreta,
Babesa, Koordinazioa, Justizia, eta Erreparazioa ere bai.
Emakumeen aurkako indarkeria matxistatik libre egongo den berdintasunezko
gizarte bat eraikitzeko dugun konpromisoa oinarritzat hartuz, dagokigun erronka
da erreparazio-eskubidea emakumeen aurkako indarkeriari emandako erantzu-
nean sartzeko. Horretarako, eskura izan behar ditugu indarkeriaren eta berorren
adierazpide guztien inpaktuak ikusarazten lagunduko duten baliabideak.
Erreparazio honen helburua indarkeriaren biktimak eta hartatik bizirik irten-
dakoak guztiz osatzea izan behar da. Hortaz, barne hartu behar du inplikaturiko
zerbitzu eta sistema guztiak hobetzea, nola-eta horiek guztiak sistematikoki az-
tertuz.
Ez errepikatzeko Bermeak behar dira, erasotzaileak eraginkortasunez kontrolatuz
eta emakumeak babestuz eta jendartearen babesa jasoz, hala nola, kontu ema-
teko konpromisoa hartuz eta babes-sistemak zainduz.
 GEURIA
ELKARRIZKETA 23
GEURIA #035
PUBLIZITATEA 23
2017/11/16
ARGAZKITIK

ICIC 17th
DUBLIN > Zirkuituak edo ibilbi-
deak proposatzen dituzte Aitor
Montes, Egoitz Tolosa, Ekaitz
Agirregoitia eta Bidane Petra-
landa taldekideek, lehen mai-
lako arretatik espezializatura,
osasun arreta euskaraz berma-
tzeko. Arrasaten eta Gastei-
zen (Txagorritxun) urologia eta
urologia pediatrikoa zerbitzue-
kin hasi gara, Egoitz Tolosa Iza-
guirre urologoaren inplikazioari
esker. Azken batean, gaur egun
arreta sanitario integratuaren
ereduan lan egiten dugu, edo
beste era batera esanda, pa-
zientean zentraturiko arreta
ereduan, dio Montesek.
Gauzak horrela, euren eki-
mena nazioartean aurkeztu
dute, Dublinen maiatzaren 8tik
10era izan den International
Conference of Integrated Care
(ICIC 17th) jardunaldietan, Uni-
versity College Dublin (UCD)
unibertsitatean. Mundu mailako

5
adituak biltzen dira jardunaldi
horietan, osasun arreta integra-
tuaren alde. Tristea da. Gurean
ez digute jaramonik egiten, eta
bere sinesmenak, gogoak, beharrak edota Hala nazioartean
da. Teorian denak ados gaude
bai. Lehen aldiz,gizar-
AIPUAK
hizkuntza kontuan hartuta. tea elebiduna izan behar
osasun arloan dela. Are
euskararen gehiago,
nor-
gaur malizazioa
egun 40 urtetik beherakoek,
nazioartean aurkeztu gehie-
Zuen proiektuez gain, zenbat onartu zi- nek, da.
euskara menperatzen
Linguae vasconum dute edo mai-
primi-
tuzten nazioarteko jardunaldi haietan? la batean zein bestean
tiae osasun ulertu
arretan. Eta ezegiten
gara dute
Gure asmoa da osasun Jardunaldietara 800 bat proiektu aurkeztu euskara. Gero, gizartearen beharrak daude.
enteratzen.
arreta euskaraz edo zituzten, baina 300ek bakarrik izan zuten Esate baterako, goi mailako profesionalak
gaztelaniaz eskaini aukera jendaurrean azaltzeko. Eta horien eratzea, gutxienez, elebitasun horretan.
artean, gurea. Harrituta geratu nintzen: Eta, osasungintzako alorrera eramanez au-
ahal izatea hemen osasun arreta euskaraz egiteko tua, gizarteak behar duena da osasun pro-
oihartzunik ez dago, eta nazioartean, be- fesional elebidunak izatea.
Bizirik irtendakoek eurek, indibidualki eta kolektiboki, jasandako indarkeriaren
rriz, bai. Nazioartean begi onez ikusten ba-
dute, zergatik hemen ez? Zeintzuk izango dira hemendik aurrera-
errelatua, ahal nola omenaldiak eta herritarrek oroitzeko ekitaldiak balioan jar-ko pausoak?
Unibertsitatean
tzea. ikasgai batzuk jarraitzen Euskarazko arreta sanitarioaren bilakae- Osakidetzako
raz galdetuko banizu...
zuzendaritzaren aldetik
Euskara Planean jasotzen direnera bakarrik
animatu, adoretu, bultzatu, saritu, beste dute gaztelaniaz izaten, Medikuntza ikasteari ekin nionetik alda- lotzen dira. Ez dago interesik hortik au-
Beraz, emakumeenganako
gehiago etor daitezen. eta Indarkeriaren aurkako keta
hori muga da ikasle Nazioarteko Egunhasi
batzuk izan dira. Ikasten honetan,
nintze- rrerako errealitatean esku hartzeko, nahiz
honakoa agertzen dugu: euskaldunentzako
Dublineko jardunaldiak aipatzen dituzu-
nean ikasgai gehienak gaztelaniaz ziren. eta arretaren normalizazioaren aldeko
Bioestatistika eta farmakologia (antibioti- izan. ik uste dut, konfiantza alta dagoe-
la, zer da bertan egin duzuena? koen atala) baino ez nituen ikasi euskaraz. la, baita beldurra ere. Hau da, osasungin-
1. Gure konpromisoa indarkeriak eragindako emakume
Bidane eta biok joan gara maiatzean Du- Beste biktimei eman beharrekotzan euskara sustatzeko zirkuituen ekime-
guztia gaztelaniaz.
erreparazioa eta konpentsazioa
blinera, International Conference of In- bultzatzeko,
Gero eta profesionalikuspuntu indibidualetik,
Noski, hasieran zaila egitenerrazago
zitzaidan na zabalduko bagenu, zer pentsatuko luke
tegrated Care (ICIC 17th) jardunaldietara, gaztelaniaz ikastea, txikitatik euskaraz gizarteak? Agian, jendeak euskaraz arreta
osatu daitezen eta indarkeriarik gabeko bizitza-eskubidea
euskaldunagoak
nazioarteko Integrated Care Foundation daude ikasi dut eta.gauzatu ahalteknikoa
Gainera, euskara deza-jasotzeko eskubide hori eskatuko luke! Eta
ten.
elkarteak antolatuta. Osasun arreta inte-
medikuntzan, baina ez
gratuaren aldeko jardunaldiak dira eta ber-
galdu egiten duzu gaztelaniaz ikastera- baliteke gertatzea baten batek ez duela ho-
koan. Hori errealitate bat da. Baina urteak rrelako interesik jendeak hori eska dezan.
tan mundu mailako adituak biltzen dira. dago bermatuta arreta aurrera egin ahala, kontzientziatzen hasi Izan ere, antolaketa lanak egin beharko li-
2. Era berean, erreparazioak,
Gure kasuan, Empowering minorities. generoizatea
euskaraz ikuspegitik, neurri
nintzen etaestrukturalak hartzea
euskaraz berriro lan egitea era- rateke, protokoloak aktibatu eta abar.
dakar berekin, gure hiri eta herrietan indarkeria matxista ezabatu ahal izateko.
Pathways for Basque language integration baki nuen. Nire ustez, ez da batere zaila jakitea
in a bilingual setting proiektua aurkeztu une honetan zenbat profesional euskaldun
dugu. Mugarik ba al da arreta euskaraz eskain- dauden eta non egiten duten lan. Eta, hori
3. Gizartearen ardura partekatua sustatu eta bideratzea indarkeria matxista
tzeko? kontuan hartuta, errolda antzeko bat egitea
Zertan datza proiektu hori? Osasun
desagerrarazteko, indarkeriazko arreta
egoerak prebenitu eta arin atzematen inplika-
Egon badaude, nahiz eta gero eta gutxia- ea nork nahi duen arreta sanitarioa euska-
euskaraz egiteko
Ba, nola integratu hizkuntza gutxitu bat go. Unibertsitatean ikasgai batzuk gazte- raz eta nork gaztelaniaz.
tuz, eta indarkeria matxistarenoihartzunik
adierazpenezmota guztiak goitik behera gaitzetsiz,
eremu elebidun batean, arreta sanitario in- laniaz izaten jarraitzen dute eta hori muga
baita zuzenean edo zeharkadago
tegratuaren esparru horretan. egikaritzen
Guk daukagu estatu sistema publiko hemen, dutenekin
baina ere konplizitaterik ez agertuz.
da ikasle euskaldunentzat. Lehen aipatu
dudan euskara teknikoa galtzeko auke-

4. Ardura politikoa. Indar nazioartean,

bat, Euskal Autonomia Erkidegoan Osaki- ordea,
politiko guztien
detza eta Nafarroan Osasunbidea, eta gure
bai.
kontsentsutik ra gehiago daude. Hala ere, aurrerapauso
lan egitearen garrantzia
handiak eman dira euskarazko medikuntza
Zergatik ote?
eta baliabide ekonomikoak zein pertsonalak jartzea balioan ipintzea.
asmoa da osasun arreta euskaraz eta erda- irakaskuntzan. Gero eta profesional eus-
raz eskaintzea. Izan ere, pazientearen es- kaldunagoak daude medikuntza alorrean,
5. Bat egiten dugu mugimendu
koek hala adierazten dute.
feministak
kubidea da eta legeak eta kode deontologi-
Ez azaroaren 25erako deitu dituen mobili-
da batere zaila baina ez dago bermatuta arreta euskaraz
izatea. Eta, hain zuzen, horretan egin nahi
zazioekin eta gizarte osoari jakitea une diogu
dei egiten
Osasungoan euskararen normalizazioa honetaneuretan parte har dezan.
dugu lan. Izan ere, pazienteei ematen diz-
bultzatu nahi dugu. Arretaren normali- zenbat profesional kiegun dokumentuak oraindik ere gaz-
zazioa da, ez euskararen normalizazioa. telaniaz daude. Besteak beste, ekografia,
Euskalduna euskaraz artatu, erdalduna er- euskaldun dauden eta erresonantzia edota alta txostenak denak
daraz, hori baita arreta normala: indarrean non egiten duten lan gaztelaniaz baino ez daude gaur egun.
eta eskura daukagun ebidentzia zientifi-
koa pazientearen eta ingurunearen arabe- Gizarteak elebitasunaren alde egin duen
ra erabili, betiere pazientea ardatz delarik, arren...
Zaratamo
24 GEURIA #035
ELKARRIZKETA
2017/11/16
Eduardo Madina, Eunate
Barroeta eta Yolanda
Larrea Galdakao Gogora
elkarteko kideak dira.
Elkartea 2011n eratu
zen, oroimen historikoa
berreskuratze aldera
testua eta argazkia MAIDER IBAEZ
Emakumeen papera gerran zein
AIPUAK
izan zen ikertzen jarraituko dugu.
Horretan sakontzea da gure helburua
Langile horien artean Piru Gainza
futbol jokalari basauriarra zebilen
2 011. urte amaieran sortu zuten Galdakao Gogora
elkartea. Gerra Zibilean bonbardatu zituzten he-
rriekin jarri zen harremanetan urte hartan Biz-
kaiko Foru Aldundia, Zerutik sua dator! dokumentala
egiteko, bonbardaketen 75. urteurrena goraipatzeko.
Aurten, horrenbestez, 80 urte bete dira. Galdakao Go-
goraren jardueren helburu nagusia Francoren diktadu-
raren biktimentzat egia, justizia eta erreparazioa lor-
tzea da, baita Burdin Hesiaren ondarea kontserbatzea
eta zabaltzea ere. Geuria Eduardo Madina (Galdakao,
1954), Eunate Barroeta (Galdakao, 1984) eta Yolanda
Larrea (Galdakao, 1960) Galdakao Gogora elkarteko ki-
deekin izan da, bonbardaketen 80. urteurrena eta Gerra
Zibilean gertatutakoak gogorarazteko.
Nolakoa zen herrian bizi zen egoera 30. hamarka-
dan?
Bigarren Errepublikaren garaian Galdakaok, beste uda-
lerriek bezala, bere arazoak zituen. Ez dugu gerra aurre-
tiko urteen inguruan sakondu, baina badakit Usanso-
lon, sozialisten eta jeltzaleen artean tira-birak zeudela.
Gatazka politikoa oso presente zegoen garai haietan,
baina Galdakao Gogora elkartekook 1936tik aurrerakoe-
tan ikertzeaz arduratu gara. Era berean, aipatu beharra
dago Dinamita eta Firestone fabriken garrantzia, bai
galdakoztarrentzat bai kanpotik hona lanera eta horren
ondorioz bizitzera etorri zirenentzat. Biztanleriaren
hazkundea eta aberastasuna ekarri zituzten Galdakora.
Gerra Zibila piztu arte.
Bai. Gerra Zibila hasi zenean galdakoztarren bizitza
erabat aldatu zen. Galdakao Errepublikari atxikitako
indarren boterepean egon zen 1937ko ekainaren 15era
arte. Orduan, nazionalistek Galdakao hartu zuten eta
bonbardaketAK NOIZ
IZANGO ZIREN, horrek
SORTZEN ZUEN IKARA
Galdakao Gogora elkartearen helburu nagusia da
Francorendiktadurarenbiktimentzategia, justizia
eta erreparazioalortzeaetaBurdinHesiarenondarea
kontserbatzea eta zabaltzea
Nafarroaren I. Brigadak okupatu zuen udalerria. Gal-
dakaon aurretik hainbat batailoi-konpainia eratu ziren:
Iaki San Miguel konpainia, Sabino Arana konpainia eta
Ibaizabal konpainia. Boluntarioek eman zuten aurre-
nekoz izena. Gero, Ordua laguntza-batailoia (erreta-
goardiako batailoia) sortu zen. Azken honetan zeuden
gerrara adinagatik ezin izan zirenak joan, eta hortaz,
logistika-lanak egiten zituzten. Ordua laguntza-ba-
tailoiko kapitaina zen Agustin Sierra.
Era berean, kintetan banatuta, gerrara joateko dei-
tu zituztenak zeuden. Hau da, alde batetik boluntarioek
eta bestetik behartutakoek parte hartu zuten gerran.
Galdakaoren erorketa, beraz, ekainaren 15ean izan
zen. Nola sartu ziren faxistak udalerrira?
Antonio Zamalloa galdakoztarrak Galdakao: Historia-
ren gomuta (Galdakaoko Udala, 2007) liburuan azal-
tzen du Galdakaoren erorketa nola izan zen: Erre-
keteak aurreikusita ez zegoen lekutik sartu ziren
Galdakaora. Labea eta Urgoiti aldean zegoen burdinaz-
ko gerrikorantz sartuko zirela espero zen. Bunkerrak
prest zeuden erasoari aurre egiteko. Hala eta guztiz ere,
erreketeak Santa Marinatik behera sartu ziren. Arko-
txatik Santa Marinaraino joan ziren.
Ekainaren 13an, Larrabetzu aldean, Gaztelumendin,
Burdin Hesia apurtu zuten tropa nazionalek. Handik
egun bira, hilaren 15ean, arratsaldez, Galdakaon sartu
ziren faxistak. Makina bat jende hil zen egun horietan,
egun latzak izan ziren gure herrian eta inguruetan.
Nola eragin zuen gerrak herritarrengan?
1936ko altxamendu faxistaren ondorioz hasitako gerrak
beldurra zabaldu zuen. Ikara gehien sortzen zutenak
bonbardaketak ziren, noiz helduko ziren ez zekitelako,
GEURIA #031
ZARATAMO
2017ko ekainaren 1a
24
babes ezagatik eta ekidin ezinak izateagatik. Gauzak
horrela, tropa frankistak hurbiltzen zihoazen heinean,
jendea Galdakaotik ihes egiten hasi ziren. Askok En-
karterri aldera jo zuten, eta beste batzuk atzerrira joan
ziren. Esate baterako, Frantziara eta Errusia aldera.
Nire familia kasu horren adibide bada. Nire aitaren fa-
milia Enkarterrietara joan zen eta nire amaren familia,
berriz, Frantziara. Errefuxiatu bezala egon ziren han eta
gerra bukatutakoan, Galdakaora itzuli ziren.
Eta, Galdakaon bertan zer gertatu zen?
Faxistak Galdakaon sartu zirenez geroztik, gaur egun
Iturriondo plaza dagoen tokian kartzela inprobisatu zu-
ten. Aldi baterakoa baino ez zen. Inunziaga txaleta zen
espetxe bezala hartu zutena, Amerikanoaren etxea esa-
ten geniona. Lorategi handia zuen eta, batez ere, hor-
ma altuak. Orduan, hori aprobetxatuta egin zuten es-
petxea. Bertan preso zeudenak Larrinagako kartzelara
bideratzen zituzten, eta gero bertatik beste batzuetara
eramaten zituzten.
Errepresioa ere egon omen zen gerra garaian.
Gerra garaian pertsona asko espetxeratu zituzten, gi-
zonak zein emakumeak. Biziarteko kartzela-zigorra ere
ezarri zioten baten bati, baina penak murriztu zituzten.
Atxilotutakoak ziren gehienbat etengabe jarraituak zi-
ren pertsonak. Gerraosteak ere ekonomia, gizarte eta
kultura aldetik geraldi handia ekarri zuen. Hildakoak,
fusilamenduak edota atxilotzeak izan ziren.
Babeslekuak ere eraiki zituzten.
Hala da. Gerrak zirauen bitartean, bonbardaketen in-
paktua ekiditeko helburuarekin, hainbat babesleku
eraiki zituzten. Garrantzitsuenetarikoa, edo behintzat
entzunetarikoa, Plazakoetxekoa izan zen. Bertan 15 la-
gun inguru hil ziren bonbak jaustearen ondorioz.
Beste hamaika babesleku ere bazeuden: Tximela-
rre mendiko magalean, Zabalean, udaletxeko plazako
kioskoaren azpialdean (bertatik Errekaldetik zetorren
ibaia pasatzen zen), Altamiran edota Bekean. Aipatze-
koa da ere, Bekelarreko baserri batek berezko babesle-
ku bat egin zuela. Babeslekuetan adin guztietako per-
tsonek zuten tokia, nagusiki umeek eta emakumeek
(gizon asko frontean zeuden). Babeslekuak, metraila-
dore-habiak, bunkerrak, gotorlekuak, tiro-galeriak eta
lubakiak kontuan hartzen baditugu, 60 baino gehiago
ditugu lokalizatuta.
Zein izan zen emakumeen papera gerra garaian?
Emakumeak erretagoardian jardun zuten gehiago. Sol-
daduen arropaz eta jantziez arduratzen ziren gehienbat,
baita erizaintzaz ere. Ezagutu ditugu Galdakaoko hain-
bat emakume errefuxiatuen kanpamenduetan egon zi-
renak gerra garaian, bertako umeentzako irakaskun-
tzaz arduratzen zirenak. Era berean, espetxeratuak izan
ziren hainbat emakumeren berri ere izan dugu. Galda-
kaoko emakume miliziarrak aurkitzeko ahaleginak egin
ditugu, baina ez dugu oraindik ere inor topatu. Bai, or-
dea, asturiarrak. Gure helburua da horretan sakontzea,
eta emakumeen papera gerran zein izan zen ikertzen
jarraituko dugu.
Burdin Hesia ere defentsa-eraikin bat zen.
Bai, noski. Horren eraikuntzan hainbat galdakoz-
tar aritu ziren lanean, baita kanpokoak ere. Besteak
beste, Nicolas Alonso galdakoztarraren testigantza
dugu horren inguruan. 11 urterekin eta bere astoa la-
gun zuela, Burdin Hesiaren eraikuntzan lagundu zuen
1937. urtean, zamaltzain bezala. Batik bat, Burdinazko
Gerrikoaren defentsarako eraikuntza-materialak ga-
rraiatzen zituen. Adin txikikoak izateagatik 5 pezeta
ordaintzen zizkiotela uste dut, nagusiei 10 pezeta, eta
astoa edo mandoa eramateagatik beste 5 pezeta gehia-
go. Emakumeak -ez dakit Galdakaokoak ote ziren- ere
eraikuntza lan horietan esku hartu zutela irakurri dut
eta, bitxikeria moduan, igandetan bakarrik joaten zi-
rela.
Burdinazko Gerrikoa eraikitzeko prozesu horretan,
beste anekdotarik badago?
Victor Bengoetxeak komentatu zigun Altamira ingu-
ruan lubaki asko egin zituztela eta berak ura eramaten
ziela langileei. Langile horien artean Piru Gainza futbol
jokalari basauriarra zebilela esan zigun. Bestetik, gerra
piztu zenean eskuin-muturreko asko atxilotu zituzten
herri askotan eta Burdin Hesiko eraikuntzan lan egitera
ere behartu zituzten.
Galdakao bonbardaketak jasan zituen Bizkaiko bes-
te udalerrietako bat da. Noiz izan ziren bonbardake-
tak?
1936an, Galdakaoko jaiak pasatuta, iraileko azken do-
mekan, entzun ziren lehen bonba hotsak udalerrian,
Guturribay lantegian bi bonba jaurti baitzituzten.
1937ko maiatzaren 19an Plazakoetxeko babeslekuan
gertatu zen bonbardaketa nagusia 16 hildako eraginez,
baina aurretik, apirilean, bonbak ere jausi ziren Galda-
kaon. Hain zuzen, apirilaren 9an Usansolo bonbardatu
zuten eta bertan 9 lagun hil ziren. Ondoren Zuhatzuko
tren geltokia ere bonbardatu omen zuten, baita udale-
rriko zubi gehienak ere, Bilborako komunikazioak gel-
diarazteko. Baina ez denak: Torrezabalekoa mantendu
zuten eta bertatik Arteta auzora igo ziren eta miliziano
asko harrapatu zituzten, asturiarrak gehienbat. Bon-
ben ondorioz hildakoak izan ziren Olabarrin eta Erle-
txen ere.
Bonbardaketen harira, pasarte bitxiak ere izango
da.
Bai, Plazakoetxeko bonbardaketaren inguruan zere-
sana izan duen pasarte-anekdota bat badago. Pertso-
na nagusiek kontatu digutenaren arabera, babeslekua
bonbardatu zutenean hegazkina, zirudienez, oso baxu
zihoan eta jomugan jo zuen. Zioten hegazkineko pi-
lotuak jakin behar zuela bertan babesleku bat zegoela;
horregatik, Galdakaokoa zen pilotu bati leporatzen zio-
ten gertatutakoa. Gertakizun hau ezin izan dugu guztiz
egiaztatu, baina posible izan daiteke.
Zenbat hildako utzi zituen guztira gerrak?
Gerraren ondorioz zendutakoen jarraipena egin dugu
Galdakao Gogora elkartetik. 150 hildako baino gehia-
goko zerrenda osatu dugu dagoeneko. Plazakoetxe,
Usansolo, Zuhatzu, Aperribai, Bekelarre, Olabarri eta
Erletxe auzoetan izan ziren hildakoak. Heriotzaren
arrazoiak bi ziren: alde batetik gerraren zuzeneko efek-
tuak, hau da, frontean ibili zirenak; eta bestetik, bon-
bardaketek edota fusilamenduek eragindakoak. Fusila-
menduak zazpi izan ziren, momentuz ditugun datuen
arabera: ngel Arostegi Bilbao, Valentn Mandaluniz
GEURIA #035
ELKARRIZKETA 25
2017/11/16
Ealo, Jos Luis Zabala Bilbao, Santiago Zelaia Sagardui,
Andrs Ormaetxe Egiluz, Pedro Asua Zubiaur eta Dei
Egileor Arostegi. 1937ko irailetik 1938ko maiatzera bi-
tartean gauzatu ziren fusilamenduak.
Eusko Jaurlaritzak eta Aranzadi Elkarteak hilobiak
omen ditu lokalizatuta Galdakaon.
Bai. Eman dizkiguten informazio guztiak Aranzadi
Zientzia Elkartera bideratu ditugu. Hala ere, gure alde-
tik ikerketa lana egin dugu, baina gertatzen dena da ez
dakigula zehatz-mehatz non izan ziren ehorzketa ho-
riek. Profesionalek egin behar duten zerbait da.
Hobi gehienak lubakiak aprobetxatuz egiten ziren,
baina beste batzuetan, esaterako, bide baten ondoan.
Azken adibide hori Kortederran dugu. Aranzadikoek in-
dusketa lana jarri zuten martxan eta hezur batzuk aur-
kitu zituzten, baina gorputz osorik ez. Beste hilobi ba-
tzuk ditugu erdi lokalizatuta, baina momentuz berririk
gabe. Hobien informazioa ez dugu zuzeneko lekukoen
bidez lortu, baizik eta horien senideen bitartez, eta
noski, puntu zehatza zein den ez dakigu.
Hilerrian ere hobi komuna egongo zen, ezta?
Bai. Gorpu asko ekarri zituzten Galdakaoko hilerrira.
Elizako liburuaren arabera, Pea Lemoako borrokan hil
zirenak ekarri zituzten hona. Diktadura frankistaren
garaian, ehorzketa horiek ezabatu zituzten. Induska-
tzeko makinak sartu eta panteoi berriak egin zituzten.
Modu horretan, hobiak desagertu ziren. Era berean,
1936 eta 1937 urte bitarteko heriotza-liburua ere desa-
gertu zen. Galdakao Gogoratik ikerketa egitera joan gi-
nen hilerrira, baina ez genuen ezer ez topatu.
Aipatu duzue, ikerketa lanekin jarraituko duzuela,
memoria historikoa berrekuratze aldera.
Noski. Gerra Zibilaren eta ondorengo urteen inguruan
ikertzen jarraituko dugu. 2011. urtetik ari gara lanean
memoria historikoa berreskuratzeko ahaleginetan.
Gure zeregina izan da udalerriko pertsona nagusienak
elkarrizketatu eta bideoan grabatzea. Era berean, era-
kusketak, hitzaldiak edota bisita gidatuak antolatzen
ditugu Burdin Hesian barrena, maiatzean egiten dugun
Memoria Astearen barruan (aurtengoa seigarren edi-
zioa izan da).

Abenduaren 17an, ZEUK DUZU HITZA

Udalerrian egingo den lehen herri-galdeketan parte hartzera gonbida-
tzen zaitu Basauriko Udalak. Helburua da jakitea herritarrek zer iritzi
duten San Fausto, Bidebieta eta Pozokoetxeko Hiri-berroneratze
Planari buruz.
Plana aberastuz joan da, berau idazteko aldian zehar herritarrok (parte
hartzeko zenbait bide baliatuta) Udalari aurkeztutako ekarpen eta
iradokizunekin. Bada, abenduaren 17an hitza emango dizugu,
berriro ere.

ZEU zara Basauri. Zu barik, Basauri ez da.

Informatu eta parte hartu herri-galdeketan.

Zeurea da azken hitza.

EMAN BOTOA

Planari eta herri-galdeketa prozesuari buruzko argibide gehiago eskatzeko, hemen:

Plataforma digitala: www.zurehitzabasauri.com eta www.basauri.eus
Helbide elektronikoa: planeamiento_urbanistico@basauri.eus
Telefono zk.: 944 666 310
26 GEURIA #035 GEURIA #031
26

Geuriatxiki
KOMIKIA. ARKAITO GEURIA TXIKI
2017/11/16 2017ko ekainaren 1a
 27
GEURIA
GEURIA #031
#035
KOMIKIA.
Geuria ARKAITO
txiki
2017/11/16
2017ko ekainaren 1a
28 GEURIA #035
ELKARRIZKETA
2017/11/16

1936 eta 1937 urteetan

Ugaok bizi zuen
egoeraren inguruko
ikerketa lanaz
arduratzen da Zarate,
afizionatubezala.
Estatuko hainbat eta
hainbat artxibo zibil
eta militar bisitatu
du ikerketa lan hori
garatzeko, eta herritarrei
horren berri emateko
testua eta argazkia MAIDER IBAEZ

BURDIN HESIA IZAN ZEN

BONBARDAKETEN HELBURUA
Burdin Hesia Bizkaia osoan kontserbatzeko eta haren balioa
azpimarratzeko protokoloa sinatu du aurten Eusko
Jaurlaritzako Gogora Institutuak

Burdin Hesiaren garrantzia

AIPUAK
R itxi Zarate Casado (Bilbo, 1970) Burdin Hesia
Ugaon taldeko kidea da. Espainiako Gerra Zibila-
ren inguruko ikertzailea ere bada, afizionatua
bere esanetan, eta Asociacin de Recreacin Histrica Fren-
tes de Euzkadi delako elkarteko presidentea da. Elkarteak
tzak eta komertzioek ere garai hartako bizilagunen irau-
pen-baliabideak osatzen zituztela.

Eta nolakoa zen egoera politikoa garai hartan?

estrategikoagatik, aireko hainbat
bonbardaketaren helburua izan zen
Burdin Hesiko lantaldean emakume
bakarra zegon: Celestina Urrutia
Burdin Hesiko Miravalles Sektorea
mehatxatueneteakoa izan zen,
Bilborako sarbide zuzena baitzen
Ugaon du egoitza.
Nolakoa zen Ugao, Gerra Zibila hasi aurretik?
30. hamarkadan, Gerra Zibila hasi aurretik eta bigarren
errepublikako garaian, Miravalles (1986. urtera arte uda-
lerriaren izen ofiziala) 1.300 bizilaguneko herri txikia
zen. Ondasun-iturririk nagusienak udalerriko bi indus-
tria handienetatik eratortzen ziren, Bilbao eta Miranda
de Ebro lotzen zituen trenbideari eta Nerbioi ibaiari es-
ker. Industria enpresa horiek ziren: Industrias Textiles
Yute eta Talleres de Miravalles. Bi fabrika horiek 500 la-
gun ingururi ematen zieten enplegu.
Eta horrek hiribilduaren hazkundea ekarri zuen.
Hala da. Bi industria enpresa horiek Bizkaitik, ondoko
probintzietatik eta Gaztela eta Leonetik herritarrak era-
karri zituzten. Horrek kulturalki zein sozialki aniztasuna
ekarri zuen Miravallesera. Ez dugu ahaztu behar beste
lantegi batzuek, zerrategiek, nekazaritzak, abeltzain-
1931ko apirilaren 12ko udal hauteskundeek era plebiszi-
tarioan errepublikaren aldarrikapena ekarri zuten. Mi-
ravallesen eskuin monarkikoak irabazi zituen udal hau-
teskundeak, baina boza horiek baliogabe utzi zituzten,
derrigortzeak, eskupeko beltzak, eta botoen erosketa
izan zirela salatu baitzuten. Orduan, errepikatu behar
izan zituzten udal hauteskundeak, Estatuko beste hain-
bat udalerrietan bezala. Behin betiko emaitzak hona-
koak izan ziren: EAJko hiru zinegotzi, bi errepublikano,
independente bakarra eta hiru monarkiko. Gerra Zibila
hasi aurretik Miguel Galdeano izan zen Miravallesko az-
kenengo alkatea, Ezker errepublikako ordezkaria.
Hauteskunde orokorrak ere izan ziren Gerra Zibila hasi
aurretik, ezta?
Hori da. 1936ko otsailean hauteskunde orokorrak izan
ziren Espainian eta Fronte Popularrak (ezkerreko alder-
dien koalizioa) irabazi zuen. Miravallesko mapa politi-
koak ez zuen aldaketarik izan boza horietan: Fronte Po-
pularra bozkatuena izan zen hiribilduan (307 boto), eta

haren atzetik geratu ziren EAJ (231 boto) eta eskuineko
blokea (267 boto). Gauzak horrela, ondorengo konklu-
siora hel gaitezke: hiru euskal probintzietako hiru joera
politikoak -eskuina, nazionalismoa eta ezkerra- oso pa-
rekatuta zeuden gure hiribilduan.
Zein eragin izan zuen 1936ko uztailaren 18ko estatu
-kolpeak Miravallesen?
Bizkaiko gobernadore zibilaren aginduak jarraituz, uda-
letxeak desegin zituzten, errepublikaren alde zeuden
zinegotziekin eta beste kide leialekin batzorde lokalak
eratzeko. Ildo berean, eskuin alderdiko herritarrak es-
petxeratu zituzten Miravallesen, udaletxean bertan in-
probisatutako kartzelan. Preso zeuden hauek, Damian
Arandia parrokoa barne, Bilboko agintarienera eraman
zituzten eta itsasadarrean kokatutako espetxe-ontzie-
tan sartu zituzten. Espetxe-ontzi horietako batean Mi-
ravallesko Juan Manuel eta Martin Landaluce aita-se-
meak erail zituzten 1936ko irailaren 25ean. Udalerriko
beste eskuindar batzuek ere (gehiengoak karlistak)
etxez etxeko atxiloketak pairatu zituzten.
Eta, ikuspegi belikoari dagokionez?
Miravalleseko alderdi sozialistako eta jeltzaleko zenbait
kide inprobisatutako zutabeetan boluntario joan ziren
altxatutakoen (estatu-kolpea eman nahi zutenen) in-
tentzioak gelditzen saiatzera. Ordena publikoaren al-
deko indarra eta Arabako eta Gipuzkoako militar leialen
laguntza jaso zuten.
1936an Eusko Jaurlaritza ere sortu zen...
Hala da. Lehenbiziko Eusko Jaurlaritza 1936ko urriaren
7an sortu zen eta uztailean desegin zituzten udaletxeak
berrezarri zituen. Miravallesen Miguel Galdeano izenda-
tu zuten berriro ere alkate. Gerra Zibilaren harira, Eusko
Jaurlaritzak 70.000 gizonez osatutako armada eta oinez-
ko soldaduen 80 batailoi eratu zituen: Euzko Gudarostea.
Denak 18 eta 33 urte bitartekoak.
Ugaotik badakizu zenbat joan ziren Euzko Gudaroste-
ra?
Miravallesko 90 gudari eta miliziar boluntario inguruk
parte hartu zutela jakin dugu orain arte, baina oraindik
zerrenda osatu gabe dago. Ugaotarrez osatutako batai-
loiak izan ziren: Padura (EAJ), Largo Caballero (Gazte-
ria Sozialista) eta San Andres (Eusko Langileen Alkar-
tasuna-ELA), eta neurri txikiagoan espektro politikoa
osatzen zuten gainontzeko batailoietan. Besteak beste,
Espainiako Alderdi Komunista (PCE), Eusko Abertza-
le Ekintza (EAE) edo Lanaren Konfederazio Nazionala
(CNT).
Maila handiagoko ofizial bezala, bi Batailoi Koman-
dante izan genituen: Jesus Olabarri (Padura eta Mun-
gia Batailoiak, EAJ) eta Gumersindo Jauregui (Rebelin
de Sal, EAJ). Jauregui Artxandako guduan erail zuten
(1937ko ekainaren 13an hilda).
Azken honez gain, zenbat ugaotar hil ziren gerran?
Orain arte 20 hildako eta desagertutako ditut zerrenda-
tuta, bando bietakoak. Zaila da zerrenda guztiz osatzea.
Izan ere, desagertutako batzuek ez zuten izenik emanda
ez auzitegietan ez erregistro zibiletan.
Ildo berean, gauza bat esan behar dut: oso pozik nago
egin dudan zerrenda horrekin hainbat borrokalari aurki-
tzen lagundu dudalako, batez ere gudari horien familiek
gerraz geroztik euren berririk ez dutenean izan. Horre-
gatik jaso dudan esker ona oso hunkigarria da.
Gerra Zibilaren garaian zein beste giza alderdi nabar-
menduko zenituzke Ugaon?
Errefuxiatuei, batik bat gipuzkoarrei, harrera egin zi-
tzaiela. Eusko Jaurlaritzak Bizkaian 100.000 gipuzkoarri
ostatu ematea eskatu zuen. Ugaon 30 errefuxiatu ingu-
ruri eman zitzaien ostatu Lupardo Arana Ospital-babes-
lekuan, Usila auzoan, eta etxebizitza partikularretan.
Hiribilduko enpresek ere zeresana izan zuten gerra
garaian...
Bai. Alde batetik, Talleres de Miravalles lantegia au-
keratu zuten Eusko Jaurlaritzako Ingenierietako Par-
ke Zentrala izateko. Bertatik ateratzen zen fronteetako
gotorlekuak indartzeko materiala. Era berean, San An-
dreseko (ELA) Ingeniarien, zulatzaileen eta zubigileen
batailoiko kuartela ere izan zen lantegia. Aipatzearren,
batailoi horretako kide izan zen Luis Etxebarria, oraindik
bizirik dagoen Ugaoko azken gudaria. Beste alde batetik,
Industrias Textiles Yute enpresak lubakietarako lur-za-
kuak egiten zituen. Hala eta guztiz ere, zalantzarik gabe
gerran Ugaoren eguneroko bizitzan eragina izan zuena
Bilboko Burdin Hesia edo Burdinezko Gerrikoa izan zen.
Burdin Hesiaz ari garela, zein izan zen horren eginki-
zuna Ugaon?
Miravalles Sektorea delakoa Bilborako sarbide zuzena
zen fronte burgostar eta arabarretik. Hortaz, zona meha-
txatuenetakoa. Zolloko urtegia ere babesten zuen, setio
frankista egotekotan Bilboko uraska izango zitekeena.
Sektore hau Ganekogorta eta Upo mendien artean
kokatzen zen, eta Ugao sail tekniko-administratiboaren
egoitza zen. Horren gidaritzapean Teodoro Ortiz de Ur-
bina ingeniari nagusia zegoen eta bertatik 2.500 langile
zuzentzen zituen, jarduera handiagoko unean.
Adin militarretik kanpo zeuden (18 urtetik behera-
koak eta 33 urtetik gorakoak) eta lanik egiten ez zuten
Ugaoko eta eskualdeko inguruko herrietako gizonak eta
gipuzkoar errefuxiatu asko mobilizatu zituzten Burdin
Hesian lanean egoteko. Nabarmendu beharra dago Bur-
din Hesiko lantaldean emakume bakarra zegoela: Celes-
tina Urrutia. Burdin Hesia, zuen garrantzia estrategikoa-
gatik, aireko hainbat bonbardaketaren helburu izan zen.
Eta bonbardaketarik izan al zen Ugaon?
Udalerri-muga bonbardatu zuteneko sei data ezberdin
lokalizatu ditut. Denak 1937ko apirila eta ekaina artean.
Xede nagusiak izan ziren Burdin Hesiko gotorlekuak,
errepideak, trenbidea eta udalerrien artean komunika-
zioa errazten zuten bidegurutzeak (tropak eta materia-
la bidaltzea oztopatzeko). Hirigunea helburua izan ez
arren, eraikin batzuk lurreratu ziren.
Hildakorik izan al zen bonbardaketa horietan?
Aireko erasoen kontrako babesleku ugari egon arren,
ekainaren 14ko bonbardaketan 50 hegazkin -alema-
niarrak, italiarrak eta nazionalak- aritu ziren airetik eta
bonbek Felix Urrutikoetxea eta Simon Aguirre ugaota-
rrak harrapatu zituzten.
Egun horretan Ugao bonbardaketen helburu nagu-
sia zen, Bizkaiko hegoaldean eta mendebaldean zeuden
tropek Bilbora joateko igarobide printzipala baitzuten
Ugao. Momentu horretan Bilbo iparraldetik mehatxatu-
ta zegoen. Ondoren, Burdin Hesia suntsitu zuten 1937ko
ekainaren 19an.
Inguruan ere bonbardaketak edota bestelako erasoak
izan ziren.
Bai. Operazio nagusiak Bilbo inguruan gertatzen ari zi-
ren: iparraldetik, Artxandatik, Bilbo erasotzen zuten
bitartean, hegoaldetik, Pagasarritik, inguratzen zuten
hiria. Ugao agertoki horretatik kanpo geratu zen. Bai-
na, ekainaren 18an Nafarroako IV. Brigadak -Francoren
unitate porrokatuenetariko bat-, Camilo Alonso Vegaren
gidaritzapean, udalerria erasotu eta hartu zuen.
Hainbat batailoik osatutako erasoa Arratiatik etorri zen,
Kamaraka-Artanda eta Bikotzgane-Untzeta gailurre-
tatik. Horrek eragin zuen Euskal Dibisioaren armadak
atzera egitea Kadaguako haranerantz. Hala ere, atzera
egin aurretik Zeberion eta Ugaoko Burdin Hesian borro-
katu zuen, eta frankistei aurrera egitea oztopatzeko, hi-
ribildurako sarrerako zubia hondatu zuen.
Ugaoren erorketari dagokionez, zeintzuk izan ziren
lehenbiziko ondorioak hiribilduan?
Frankisten lehen neurria udal-batzorde kudeatzaile be-
rria eratzea izan zen, eta alkate izendatu zuten Juan Jau-
regui Abrisketa. Gumersindoren anaia zen, Artxandan
erail zuten komandante nazionalista. Jauregui alkateak
egin zuen aurreneko gauza izan zen Francori gutuna bi-
daltzea, atxikimendua adieraziz. Era berean, hiribilduko
errolda berritu zuen. Gutxi gorabehera, biztanleriaren
erdia baino ez zegoen. Errolda hau errepresioaren abia-
puntua baino ez zen izan, oso mendekaria bide batez, ur-
tebete atzera espetxeratua izan zen eta aske geratu zen
Damian Arandia parrokoaren jarreragatik.
Azaldu errepresioa zelangoa izan zen Ugaon.
Aurkitu dudan dokumentu baten arabera, 215 lagun gil-
tzapetu zituzten, kartzeletan, kontzentrazio-esparrue-
tan edota zigor-batailoietan. Batez ere, nazionalistek eta
ezkertiarrek jasan zuten errepresioa.
Fusilamendurik egon al zen?
Bai, bi anaia fusilatu zituzten: Joaquin eta Antonio Quir-
ce. Heriotza-zigorrera kondenatu zituzten eta 1944.
urtean Gasteizen fusilatu zituzten. Hobi komunei eta
borrokalarien ehorzketei dagokienez, ez dut horren be-
rririk.
80 urte eta gero, memoria historikoa berreskuratze-
ko pausoek aurrera darraite.
Hala da. 2011. urtean Udalaren laguntzarekin Burdin
Hesia Ugaon elkartea eratu zenetik, memoria histori-
koa berreskuratu eta ondorengoei hedatzea da helburu
nagusia. Batez ere, Burdin Hesiaren eraikuntzak izan
zuen garrantzia azpimarratzen dugu. Eusko Jaurlaritza-
ko Gogora Institutuak erreferente gisa hartu du gure lana
zentzu horretan, eta gotorleku handi hau Bizkaia osoan
kontserbatzeko eta haren balorea azpimarratzeko proto-
koloa sinatu berri du aurten.
GEURIA #035
IRITZIA ELKARRIZKETA
2017/11/16
29
IAKI GARCIA URIBE
burdin hesia ugaon elkarteko presidentea
Memoria
historikoa
Ugaon
O
rain zazpi urte sortu genuen Miraballesen
Burdin Hesia Ugaon elkartea, Espainako Gerra
Zibilarekin lotutako memoria historikoa ba-
besteko asmoz. Burdinazko Gerrikoaren inguruan in-
teresa dugun lagun batzuk elkartu eta forma juridikoa
eman genion Ugaon barrena sumatzen genuen baina
izena eta izana falta zitzaizkion sentimendu horri.
Halako gaiak lantzerakoan ezinbesteko diren hiru
zutabe nagusien gainean oinarritzen da gure ekarpena.
Dokumentazioa, indusketa eta komunikazioa. Jato-
rrian, defentsa-lerro honekin erlazionatutako guztia
aztertu beharra dago; lerro horrek ferra forma zeukan,
eta ferra horren bukaeran gurutzatu zuen gure herria.
U horren bihurgunea Ugao izan zen, hemen eman
zuen 180 graduko bira berriro itsasorantz igotzeko,
handik baitzetorren. Ikerkuntzan datza gero zentzuz
eta modu koordinatuan jokatzeko beharrezkoa den
jakintza.
Behin eremua ezagututa indusketan hasi ginen.
Arkeologo baten gainbegiradapean lau gotorleku edo
bunker hustu genituen, Iturrigorrialde eta Beretxa
auzoen artean kokatuak. Zoritxarrez, indusketa horiek
ez ziguten espero genuen emaitzarik eman, ez baike-
nuen ia ezertxo ere atera egun pare batean eraikitzen
zituzten hormigoi armatuzko parapeto haietan 80 ur-
tez utzitako sedimentuetatik.
Azkenik, guretzat oso garrantzitsua da komuni-
kazioa. Egiten den lan oro kaxoi batean edo pantaila
batean geratzen da komunikatzen ez bada. Horregatik,
beharrezkoa eta oinarrizkoa da gizarteari azaltzea zer
egiten dugun eta zergatik. Helburu horrekin makina
bat bisita gidatu egin ditugu mota askotako taldeekin,
milaka lagun pasatu dira gure Burdinazko Gerrikotik
eta bisita horietan modu sinple eta didaktikoan azal-
tzen ditugun oinarrizko datuak ikasi dituzte.
Memoria historikoa iraganaren oroitzapena da,
ahanzturan geratu ez dadin eta 1936an askatasuna de-
fendatu behar izan zuten pertsonak omendu ditzagun,
herriak hautatutako Errepublika bati indarrez eta ar-
men bidez lapurtutako askatasuna. Gertakari haietatik
ikasiz, ez dugu berriz halako izugarrikeria bat biziko:
milaka hildako, zauritu eta erbesteratu utzi zituen bo-
rrokaldi armatua, baina, batez ere, 80 urteren ondoren
oraindik mingarriak diren zauriak utzi zituena.
Gurea bezalako elkarteek burutzen duten lana
beharrezkoa da zer gertatu zen ulertzeko eta berriz
halakorik ez gertatzeko. Bestalde, Geuria bezalako ko-
munikabideak beharrezkoak dira gure eta eskualdeko
biztanleen arteko komunikazioa bideratzeko. Esan de-
zagun guztiok lotzen gaituen katebegia dela. Eskerrik
asko, beraz, nor garen eta zer egiten dugun jakinaraz-
teko aukera emateagatik.
Ez dezagun inoiz memoria galdu. Memoriarik ga-
beko herria kaxoi hutsa da; horregatik gustatzen zaigu
oroitzapenez betetzea.
Agenda
30 GEURIA #035
ALE BEREZIA
GEURIA #031
HEGO URIBE / AGENDA 30
2017/11/16 2017ko ekainaren 1a

1 - 10 EKA / BASAURI
PERTSONA NAGUSIEN TAILERRAK
Arizko dorretxea

13 - 21 EKA / ARRIGORRIAGA

ELKARTEEN ZERRENDA.
EHUKO PINTURA MASTERRA
Euskaldun berria

13 - 30 EKA / ARRIGORRIAGA
PINTURA ERAKUSKETA
Abusu Zentro Soziokulturala
GALDAKAO GOGORA | Sorrera: 2012 Webgunea: malmasingolagunak.wixsite.com
Helburua: Francorendiktadurarenbiktimentzategia,justiziaeta Facebook: Malmasingo Lagunak | Twitter:ANABASA
@malmasingolagun
erreparazioalortzeaetaBurdinHesiarenondareakontserbatzeaeta
2 - 4 EKA / BASAURI
zabaltzea BASAURIKO OROIMENA | Sorrera: 2011 KALEARTEAN
Jarduerak: Oroimenaren Astea maiatzean (hitzaldiak, erakusketak eta Helburua: Oroimen historikoa berreskuratzeaBasauri
Burdin Hesitik ibilaldiak) Jarduerak: Frankismoko biktimak omentzeko ekitaldia martxoan (Bingen
3 EKA / GALDAKAO
Webgunea: galdakogogora.blogspot.com.es Anton Ferrero), sinbolo frankistak kentzea II. MOZOILO EGUNA
Facebook: Galdakao Gogora | Twitter: @GaldakaoGogora 09:00-20:30 Kurtzea, Ardanza, Gipuzkoa
Webgunea: www.basauri.net/eu/content/basauriko-oroimena
3 EKA / BASAURI
MALMASINGO LAGUNAK | Sorrera: 2017 BURDIN HESIA UGAON | Sorrera: 2011 GAUERO: HAWAIAR JAIA
19:30-21:30 Basozelai Gaztegunea
Helburua: Arrigorriagako historiaren ikerketa eta zabalkundea, eta Helburua: Burdin Hesiaren ondare materialari eustea eta oroimen
bere ondare historiko zein kulturalaren berreskurapena historikoa mantentzea 4 EKA / GALDAKAO
BASAURI POZOKOETXE + BASOZELAI | 23 - 25 EKAINA LASAI EGUNA ETA TXAKOLI EGUNA
Jarduerak: Memoria Historikoaren jardunaldiak, Malmasin ikertzeko Jarduerak: Burdin Hesiaren hondarrak berreskuratzea, aztertzea eta
Bekeako Auzo Elkartea
proiektua, Toponimia proiektua
Aurrekariak: 2007 - Arrigorriagako Ahaztuak AUZOAK JAIETAN haien berri ematea, ibilbideak, hitzaldiak, Historia Astea, Arkeologia
indusketak 13 EKA / ARRIGORRIAGA
SAN ANTONIO JAIA
11:00-14:00 Kristo Santua baseliza

KIROLA TAILERRA JAIAK 17 EKA / BASAURI

URBAN FESTA

ESKERRAK.
2 EKA / ARRIGORRIAGA 3 EKA / BASAURI 2 - 4 EKA / ZARATAMO 11:00 Pozokoetxe
SALOI DANTZEN ERAKUSTALDIA APAINGARRIAK: HAWAII ARKOTXAKO JAIAK
18:30 Abusu Zentro Soziokulturala 18:00-20:00 San Migel Gaztegunea 23 EKA / HEGO URIBE
9 - 18 EKA / ETXEBARRI SAN JOAN SUAK
3 - 4 EKA / BASAURI 10 + 11 EKA / BASAURI SAN ANTONIOKO JAIAK Arrigorriaga: Mendikosolo
PIRU GAINZA TORNEOA SERIGRAFIA TAILERRA Zaratamo: 19:00 Moiordin + Arkotxa
3: 10:00-20:15 Soloarte 18:00-20:00 Basozelai + San Migel 21 - 25 EKA / ARRIGORRIAGA
Geuria 035 ale
4: 09:15-13:30 berezian
Soloarte bidelagun izan ditugun guztiei esker onak agertu gura dizkiegu: JAIAK
ARRIGORRIAGAKO 26 EKA - 7 UZT / ARRIGORRIAGA
Ritxi Zarate, emandako laguntzagatik eta bere 26 - 30 artxiboa irekitzeagatik. Iaki Garcia Uribe, beti bezain prestu agertzeagatik.IPUIN ETA LETREN TERRAZAK
EKA / BASAURI
4 EKA / ARRIGORRIAGA UDA GAZTE TAILERRAK 23 - 25 EKA / BASAURI 17:30-19:30 Agirre Lehendakariaren plaza
Josi Sierra, Galdutako Udabarria dokumentala
KIROLARI ATEAK ZABALDU JARDUNALDIA
egiteagatik. Galdakao Gogora Elkartea,
11:00-13:00 Gazteguneak
aurten egindako lanagatik.
POZOKOETXEKO JAIAK 4-12 urte
Asier Ibarretxe,
09:00-14:00 Karlos Molinuevorekin batera lan benetan bikaina egin zutelako Arrigorriaga. Errepublika, Gerra Zibila. 1931-1939 liburuan.
Kiroldegia
1 + 15 UZT / BASAURI 23 - 27 EKA / GALDAKAO 1 + 9 UZT / BASAURI
Dani Maiz eta Arkaito Geuriako ohiko ilustratzaileak, horren gai potoloarekin lan egiteko erronka onartzeagatik. PATATA TORTILA LEHIAKETA
4 EKA / GALDAKAO SLACKLINE URRETAKO JAIAK
Sara Lavado eta
USANSOLOKO Amaia Goikoetxea Geuriako
XV. BIRA ohikoSan
18:00-20:00 kolaboratzaileak,
Migel + Basozelai lanak beti mimo handiz egiteagatik. 18:00-20:00 Basozelai + San Migel
08:00 Unkina plazatik 22 km 1 - 3 UZT / ZARATAMO
Malmasingo lagunak, Eduardo Madina, Eunate Barroeta eta Yolanda Larrea (Galdakao Gogora), Paco Etxebarria, Josu Txueka, Beatriz Armio,
10:00 Unkina plazatik 5 km MOIORDINGO JAIAK 2 UZT / ARRIGORRIAGA
Pedro Kareaga, Maite Arbide, Nuria Alvarez, Cirilo Dvila eta batera edo bestera ale berezi honen parte izan eta sentitzen zareten
MUSIKA DONE PERI guztioi.
JAIA
4 EKA / BASAURI 21 - 31 UZT / ETXEBARRI 10:30-20:00 Abrisketa. Done Peri baseliza
XII. PATIN EGUNA GINKHANA ROLLER 2 EKA / BASAURI ETXEBARRIKO JAIAK
10:00-13:30 Soloarte ikastetxea MUSHKUM: DENBORA 15 + 29 UZT / BASAURI
21:00 Social Antzokia UR JOLASAK
9 EKA / ZARATAMO 18:00-20:00 San Migel + Basozelai
ERAKUSKETAK

BIBLIOGRAFIA.
UPO MENDI ESKU PILOTA TXAPELKETAREN 9 EKA / ARRIGORRIAGA
FINALA UDABERRIKO KONTZERTUA
17:30-19:30 Kiroldegiko frontoia 31 MAI - 9 EKA / ARRIGORRIAGA
17:30 Elexaldeko frontoia BEGOA BASABEREN MARRAZKETA ETA
PINTURA AKADEMIA
10 EKA / ZARATAMO Euskaldun berria erakusketa gela
PATINAJE ARTISTIKO I. TXAPELKETA ZINEMA
Egun osoa. Arkotxako frontoia
Hildakoen zerrenda egiteko erabilitako iturriak 1 - 8 EKA / BASAURI
25 EKA / GALDAKAO
EMAKUMEAK BASAURI SORTZEN
10 + 24 EKA / BASAURI RICHARD ZIKOINA
GOGORA, Memoriaren,
SKATE EGUNAK. Bizikidetzaren eta 17:00
TXAPELKETA GizaTorrezabal Marienea
Eskubideen Institutua. Eusko Jaurlaritza. BIDALI ZURE EKITALDIA
Eguneratze-data:
10: 16:00 San Migel 2017/09/28. Erabilgarria http:/ /www.euskadi.eus/desagertutako-pertsonak/web01-s1lehmem/eu info@geuria.eus
1 - 9 EKA / BASAURI Ekitaldi gehienak argitaratze aldera,
24: 11:00 Basozelai 25 EKA + 9 ETA 30 UZT / BASAURI
Arrigorriaga 1931-1939. Errepublika eta Gerra zibila. IBARRETXE, Asier. MOLINUEVO, SANKarlos.
MIGEL KULTUR ETXEKO
Legezko IKASTARO BI-3019-09
Gordailua: ETA
FILMANIA GEURIAk idatziak laburtuko ditu lu-
TAILERRAK
10 - 11 EKA / BASAURI 18:00 San Migel + Basozelai + San Migel zeegiak badira n
GALDAKAOKO Taberna Nagusia
UDALA. 1936-1939ko Gerra Zibilean izandako bonbardaketetan hildako Galdakaoko herritarren zerrenda
HONDARTZA ESKUBALOIA
Bizkotxalde
Udaberri Galdua. SIERRA, Josi. Galdakaoko Santa Maria Parrokiako 1936 eta 1937. urte arteko erregistroan
ageri diren
11 EKA hildakoen datuen transkribapena. Erabilgarria udaberrigaldua.blogspot.com
/ GALDAKAO
USANSOLOKO II. LASTERKETA HERRIKOIA
11:30+12:00+12:30 Arlo Baltza
Dokumentazioan erabilitako iturriak
12 EKA / ARRIGORRIAGA
Goian aipatutako
ESTATUKO TENIS JUNIORiturriez gain, honako
I. TXAPELKETA hauek gehitzen ditugu: Elkarrizketatutako pertsonak eta jasotako hitzaldiak:
09:00-14:00 Kiroldegia
ARMIARMA. Euskal prentsaren lanak. IBARRETXE, Asier, 2017/01/20, Arrigorriaga
Erabilgarria
18 EKA / BASAURI http://hemeroteka.eus ZARATE, Ritxi. 2017/10/16. Ugao
MULTIABENTURA IRTEERA: BUTROE
GIPUZKOAKO
Egun FORU
Osoko irteera. Izena ALDUNDIA.
emateko epea ekaina-Atzoko prentsa digitala. GALDAKAO GOGORA. 2017/11/11. Galdakao

RICHARD
Erabilgarria
ren 5era arte https://goo.gl/MuyjSp GALDAKAO
SIERRA, Josi. 2017/07/28. Galdakao
GALDAKAOKO
22 EKA / ARRIGORRIAGA UDALA. Galdakao: Historiaren gomuta, 2006 25 EKA | TORREZABAL
Egilea: DAVILA,
GIMNASIA ERRITMIKOCirilo
ERAKUSTALDIA TXUEKA, Josu. Hitzaldia: 2017/05/18. Galdakao
16:00-21:00 Kiroldegia

24 EKA / BASAURI
KIROL GYMKHANA
ZIKOINA ZINEMAN
Hitzaldia: 2017/05/31 Arrigorriaga
ETXEBARRIA, Paco. Hitzaldia: 2017/05/16. Galdakao
18:00-20:00 Basozelai
Komunitatea
GEURIA #035
KOMUNITATEA 31
2017/11/16

LANTALDE BILERAK EDUKIEN EPEAK 2018 URTEA

ABENDUAK 13 ASTEAZKENA GEURIA #036 ARGITARATZE ETA BANAKETA EGUNAK
19:00 AEK Bolintxu Edukiak bidaltzeko epea: azaroak 23 Geuria 037: Urtarrilak 11
Solobarria plaza / Arkupeak Inprentara: azaroak 28 Geuria 038: Otsailak 1
Basauri (Bizkaia) Argitaratze eta banaketa eguna: azaroak 30 Info guztia: geuria.eus/datak

BANAKETA PUNTUAK 241 HARPIDEDUNAK 479 ALEAK 7.000

BASAURI Basozelai-Gaztelu Rte. Petit Komit Panaderia kioskoa Udal liburutegia
Jose Etxegarai Aretxondo jatetxea Ayensa jatetxea El Jaro kiroldegia
MERKATARIAK Kareaga Goikoa Eklipse bar caf El Clandestino Cafe Bar Osasun-Zentroa
Bonboi kafetegia Bizkotxalde Elexalde sagardotegia Mississipi Cafe Bar
Bai Horixe Sofia Taramona Alai Arrigorriagako Batzokia
Plaza Soloarte ikastetxea Andra Mari Jatetxea Aldapa Taberna ZARATAMO
Company by Plaza La Providencia Sitting Bull Elizondo Taberna
Baietz Gastropub Kooperatiba Bizkarra Bar Txistu MERKATARIAK
Ezetz Gastropub San Jose ikastetxea Jazz Caf Giroa Caf Coyote Zaharra caf bar
Zehatza taberna Uribarri Institutua Sorgie Y qu? Cafetera Zugasti jatetxea
Basauriko batzokia Urbi Institutua Hamaiketako Arco kioskoa Txoko taberna
Thomas Bidebieta Institutua Edurmendi Niko kioskoa La Bodeguita taberna
Bananas Heziketa Profesionala Estanco Muro
Kakarraldo Denon eskola HEZIKETA ZENTROAK Cervecera Mendikosolo HEZIKETA ZENTROAK
Urdua Behargintza Gandasegi ikastetxea Restaurante Poli Zaratamo HLHI
Apolo XII AEK Bolintxu euskaltegia Unkina ikastetxea Pinpilinpauxa ZENTRO PUBLIKOAK
Arume Udal Euskaltegia Urreta ikastetxea Elexalde Kultur Etxea
Otsoaberri Hizkuntz eskola Aperribai ikastetxea ZENTRO PUBLIKOAK Arkotxako Kultur Etxea
4 de Azkue Musika Eskola Elexalde BHI Arrigorriagako Udala Zaratamoko Udala
La Zona taberna Andra Mari BHI Abusu Zentro Soziokulturala Moioirdingo Liburutegia
Naia Lua teteria ZENTRO PUBLIKOAK Bengoetxe BHI Lonbo aretoa Berritzegunea
Isla de Izaro Basauriko Udala Ostalaritza BHI Arrigorriagako Kultur Etxea
Anboto taberna Euskara zerbitzua Helduentzako Heziketa Gaztegunea / Gaztetxokoa
Boxes taberna Marienea Eguzkibegi Ikastola Udal Kiroldegia ETXEBARRI
Dafne taberna Basauri Kirolak Bizkai haurreskola Osasun Zentroa
Kafe Basoa Urbi kiroldegia Katamar haurreskola MERKATARIAK
Garai kafetegia Social Antzokia Obaba haurreskola HEZIKETA ZENTROAK Etxebarri cafetera
Alberto kafetegia Ibaigane Kultur Etxea AEK Euskaltegia Haurreskola Arkupe
Beitia Zaharra San Miguel Kultur Etxea Santamae gaina Elkartea Arrigorriaga HLHI Irudi kafe
Krunch Taberna Mayor Maximo Moreno Musika Eskola Arrigorriaga BHI Ortzi kafe restaurante
Armie hotela Pozokoetxe Kultur Etxea Udal Euskaltegia Lehen Hezkuntzako Institutua Batzokia
El rincn de Soloarte Arizko dorretxea Bihotz HEPR Udal Frontoia
Xuroi taberna Basozelai Gizarte Etxea ZENTRO PUBLIKOAK Udal Euskaltegia Beliforanos jatetxea
5 estrellas taberna Kareaga Gizarte Etxea Galdakaoko Udala AEK Batzordea True Color
Erretoki Arin Basauri-Ariz anbulatorioa Torrezabal Kultur Etxea Burger Freddy
Pozokoetxe kafetegia San Migel kontsultegia Txapelena Baserria Alo taberna
Artunduaga jatetxea Kareaga Osasun Zentroa Gorosibaiko Herritar-Etxea UGAO Ye Olde Tavern
Taboada taberna Bekeako Herritar-Etxea El Bosque Asador
Hodei jatetxea Indarra Herritar-Etxea MERKATARIAK Etxebarriko Batzokia
Gimnasio Nagusia GALDAKAO Urtebietako Herritar-Etxea Kabia kafetegia Auzoa
Las Boleras Aperribaiko liburutegia Patxi jatetxea Big Friend
Haize Barri MERKATARIAK Usansoloko liburutegia Lurdes taberna
Taurino Pea Egunkariak kioskoa Usansoloko ludoteka Guria jatetxea
El taller de Juliet Urki kafea Unkinako kiroldegia Bixak HEZIKETA ZENTROAK
La lula Galdakaoko batzokia Elexaldeko kiroldegia Beti Alai taberna Haurreskola-Bekosolo
Urbi 3 On Kafe Urretako kiroldegia Uresandi taberna Haurreskola-Zintururi
Restaurante Politena Bar Eskuba Zuhatzuko kirolgunea Massi jatetxea Kukulluga HLHI
Izarra Berri Haizea Kurtzea frontoia Anaiak taberna Etxebarri BHI
Cuerpos Gym Fit Topa jatetxea Aperribai frontoia Batzokia Helduen Hezkuntza
Aztarna Pizzeria Bai Bai Galdakaoko anbulatorioa
Dog & Fox HEZIKETA ZENTROAK ZENTRO PUBLIKOAK
ESKUZKO BANAKETA Bar Ibiltoki Haurreskola Cime
7:30-9:45 Goiz Argi kafetegia ARRIGORRIAGA Ugao HLHI / Ugaoko Institutua Bekosolo liburutegia
Metro Ariz (Nagusia) Ganguren taberna Helduen Hezkuntza San Antonio liburutegia
Metro Basauri (Basozelai) New Pakaber caf MERKATARIAK Ikasleen Gurasoen Elkartea Mugarri Gazte-Etxea
Olimpia bar Museo El Barco Untzigain Talka gaztegunea
HEZIKETA ZENTROAK Caf teatro William IV An Mari ZENTRO PUBLIKOAK Udal Kiroldegia
Arizko Ikastola Tartalo jatetxea Ugari Bar Ugaoko Udala / Jane Jauregia Etxebarriko Udala

ETXEAN JASO GURA DOZU?

Sartu geuria.eus/harpidetza webgune ZURE DENDAN GEURIA GURA DOZU?
helbidean, galdetegia bete eta Idatzi info@geuria.eus helbidera edo deitu
hilero etxean jasoko duzu 94 440 66 92 telefono zenbakira eta
jarri gurekin harremanetan

*')174+$'-1*'44+-1/70+-#$+&'#w)'74+#'75
GEURIA #035 | ALE BEREZIA | 2017/11/16 32