Matematika 2 MK PRINT

Naum Celakoski
Verica Bakeva
Borivoje Miladinovi}
Jovo Stefanovski
SREDNO STRU^NO OBRAZOVANIE

ZA SITE STRUKI
PREDGOVOR
Ovaa kniga pretstavuva u~ebnik po matematika za II godina na srednoto stru~no obrazovanie. Vo

nea se obraboteni site sodrìni predvideni so nastavnata programa za site struki na srednoto stru~no
obrazovanie.
Spored nastavnata programa, za sekoja grupa struki se obraboteni soodvetnite temi.
Sekoja tema vo knigata za soodvetnata grupa struki e obeleèna so oznaka na sledniot na~in:
Oznaka Grupa na struki
elektrotehni~ka, ma{inska, grade`no-geodetska, soobra}ajna, hemisko-tehnolo{ka,

T
geolo{ko-rudarska, metalur{ka, li~ni uslugi (o~na optika)
ekonomsko-pravna i trgovska, tekstilno-koàrska, ugostitelsko-turisti~ka i
E grafi~ka
zdravstvena, zemjodelsko-veterinarna, {umarsko-drvoprerabotuva~ka i li~ni uslugi
Z (profil: kozmeti~ki tehni~ar).
Sekoja tema e ozna~ena so soodveten znak za koja struka ili grupa struki e nameneta.
Vo temite koi se predvideni za dve grupi na struki, nastavnite sodrìni (lekcii) se ozna~eni za
koja struka se odnesuvaat, a tie sodrìni drugata grupa na struki ne gi izu~uva.
Zada~ite {to se posebno nameneti za edna ili za dve grupi na struki se soodvetno ozna~eni i tie
ne se zadolìtelni za drugite struki.
Knigata sodrì deset tematski celini. Sekoja tema zapo~nuva so pregled na nastavnite sodrìni.
Pri obrabotkata na sodrìnite }e se sretne{ so:
Potseti se! Zna~i, treba da se potseti{ na nekoi poimi i tvrdewa i da odgovori{ na dadenite
barawa. Toa }e ti go olesni izu~uvaweto na novite sodrìni.
So ovie oznaki nastavnata edinica e podelena na delovi (porcii) {to se
A ,B ,... odnesuvaat na novite poimi.
So vakvite oznaki se ozna~eni aktivnostite, pra{awata i zada~ite {to }e gi

1 2 3
, , ,... re{ava{ na ~asot samostojno ili so pomo{ na nastavnikot.
So ovaa oznaka ti e upateno pra{awe na koe treba da dade{ odgovor.
So ovaa oznaka e dadena informacija za objasnuvawe na noviot poim.
Ova te upatuva na definicijata na noviot poim ili na tvrdewata {to vaàt za
Zapomni!
toj poim.
Na krajot na sekoja nastavna edinica se dadeni zada~i za samostojna rabota ozna~eni so 1 , 2 ,...
Na krajot na sekoja nastavna tema se dadeni zada~i za povtoruvawe i utvrduvawe ozna~eni so 1 ,...
Sekoja tema na krajot sodrì zada~i za samoproverka ozna~eni so 1 , 2 , 3 ,...
Vo vtoriot del na knigata se dadeni odgovori, upatstva ili re{enija na site zada~i.
]e ne raduva ako ovaa kniga ti pomogne da postigne{ soliden uspeh.
Avtorite
TEMA 1 SISTEM LINEARNI RAVENKI SO DVE NEPOZNATI
za site struki
SODR@INA NA TEMATA
1 Linearna ravenka so edna nepoz- 5 Re{avawe na sistem linearni

nata (povtoruvawe) ..................... 4 ravenki so metod na sprotivni
koeficienti ............................... 20
2 Linearna ravenka so dve 6 Grafi~ko re{avawe na sistem
nepoznati ...................................... 9 linearni ravenki so dve nepoz-
nati ................................................. 24
3 Sistem linearni ravenki so 7 Primena na sistem linearni
dve nepoznati ............................... 13 ravenki so dve nepoznati .......... 29
8 Zada~i za povtoruvawe i
4 Re{avawe na sistem linearni utvrduvawe ................................... 32
ravenki so metod
na zamena ......................................... 17 9 Zada~i za samoproverka .............. 33
3
LINEARNA RAVENKA SO EDNA NEPOZNATA
1 (povtoruvawe)
Potseti se! Ravenstvo na dva izrazi, od koi

A barem edniot e so promenlivi, se
se brojni izrazi.
vika ravenka. Promenlivite vo nea se
\
[ [ DE [ \ ] vikaat nepoznati.

[ Ako $ [ \ ] i % [ \ ] se poli-
[ se izrazi so promenlivi;
[ nomi i barem edniot od niv gi sodrì
prvite pet od niv se racionalni izrazi, promenlivite x, y, ..., z, toga{ raven-
a [ e iracionalen izraz. stvoto $ [ \ ] % [ \ ] se vika
\ algebarska ravenka.
Izrazite [ [

D E se celi
Mnoèstvoto dopu{teni vrednosti na
racionalni izrazi (ili polinomi).
promenlivata se vika definiciono
Voo~i deka vo niv nema delewe so promen-
mnoèstvo na ravenkata i se ozna~uva

liva. I konstantite, kako na primer se so D.

polinomi.
Ako $ [ i % [ se celi racionalni
[
e droben racionalen izraz. izrazi i barem edniot od niv sodrì
[
Izrazite so edna promenliva se ozna~u- promenliva x, toga{ ravenkata
vaat kratko so $ [ % [ & [ itn.
$ [ % [ se vika algebarska raven-
ka so edna nepoznata.
Spored najvisokiot stepen na nepoznatite, algebarskite ravenki se: od prv stepen, od
vtor stepen, od tret stepen itn.
Ponatamu, namesto algebarska ravenka, }e go koristime poimot ravenka.
1 Opredeli go vidot na dadenata ravenka spored brojot na nepoznatite i spored

stepenot:
a) [ [ b) [ \ v) [ \ ] g) [ [ [
d) [ [\ |) [ [ \
Re{enie. Ravenkite a), b) i v) se od prv stepen; g) i d) se od vtor stepen, a |) e od ~etvrti
stepen. So edna nepoznata se: a) i g); so dve nepoznati se: b), d) i |); so tri nepoznati e
ravenkata v).
Zapomni!
Sekoja ravenka od prv stepen (so edna, so dve ili pove}e nepoznati) se vika linearna
ravenka.
Koi od ravenkite na zada~a 1 se linearni?
Voo~i deka vo linearnata ravenka nema mnoèwe na promenlivi.
4
Sekoja vrednost na promenlivata, za koja ravenkata $ [ % [ preminuva vo to~no
brojno ravenstvo, se vika re{enie (ili koren) na taa ravenka.
Na primer, [ e re{enie na ravenkata [ [ [ bidej}i e to~no brojno

ravenstvo.
Pokaì deka i [ e nejzino re{enie.
Da se re{i edna ravenka zna~i da se najdat site nejzini re{enija, t.e. da se najde mno-
èstvoto re{enija na taa ravenka.
Za da re{ime dadena ravenka, nea ja zamenuvame so druga poednostavna, no ekvivalentna
ravenka na nea. Potoa, dobienata ravenka ja zamenuvame so u{te poednostavna od nea itn.
se dodeka ne dojdeme do najednostavna ravenka ~ii re{enija se o~igledni.
Dve ravenki se ekvivalentni ako imaat isto definiciono mnoèstvo i isto mno-
èstvo re{enija.
Zamenuvaweto na dadena ravenka so druga poednostavna ravenka ekvivalentna na

B nea pretstavuva transformacija na dadenata ravenka. Transformaciite se izve-
duvaat vrz osnova na teoremite za ekvivalentnost na ravenki i nivnite posledici.
T. 1. Ako kon dvete strani na ravenkata $ [ % [ se dodade eden ist broj p ili
izraz 3 [ koj e definiran za site dopu{teni vrednosti na promenlivata, }e se
dobie nova ravenka ekvivalentna na dadenata, t.e.
$ [ % [ $ [ 3 [ % [ 3 [
Posledicite na teoremata se:
P. 1. Sekoj ~len (sobirok) na edna ravenka moè da se prenese od edna na druga

strana na ravenkata, ako negoviot znak se promeni vo sprotiven.
P. 2. Ako na dvete strani na edna ravenka ima ednakvi ~lenovi (sobiroci), toga{ tie
moè da se izostavat, t.e. da se poni{tat.
Vo slednive zada~i }e pokaème kako se primenuvaat teoremata T.1 i posledicite P.1

i P.2 pri re{avaweto na ravenkite.
2 Re{i ja ravenkata: a) [ [ b) [ [ [
Re{enie. a) So primena na P.1 na levata strana gi grupirame ~lenovite {to ja sodràt

nepoznatata, a na desnata poznatite ~lenovi i imame
[ [ [ [ [ pa [ e re{enie na dadenata ravenka.
5
b) [ [ [ So izvr{uvawe na nazna~enite operacii, dadenata ravenka ja zamenuvame
so slednata {to e ekvivalentna so dadenata.
[ [ [ [ So primena na P.2 ~lenot x2 go izostavame na dvete strani i ja dobivame
ravenkata.
[ [ So primena na P.1 imame
[ [ pa
[ e re{enie na ravenkata.
3 Re{i ja ravenkata:
a) [ [ b) [ [ [
v) [ [ [ g) [ [ [

[
T. 2. Ako dvete strani na ravenkata $ [ % [ se pomnoàt ili se podelat so eden

ist broj p S z ili izraz 3 [ definiran i razli~en od nula za site dopu{teni
vrednosti na nepoznatata x, }e se dobie ravenka ekvivalentna na dadenata, t.e.
$ [ % [ $ [ 3 [ % [ 3 [
Posledicite od teoremata T.2 {to se koristat pri re{avawe na ravenkite se:
P. 3. Ako dvete strani na ravenkata $ [ % [ se pomnoàt so toga{ site

nejzini ~lenovi dobivaat sprotiven znak.
P. 4. Ako nekoi ~lenovi na ravenkata $ [ % [ imaat imenitel, toga{ so mnoèwe

na dvete strani na ravenkata so NZS na imenitelite, }e se dobie ravenka bez
imeniteli.
Zabele{ka. Teoremite T.1 i T.2, kako i nivnite posledici, soodvetno prilagodeni, vaàt i
za ravenki so pove}e nepoznati, i toa ne samo za algebarski, tuku i za drugi vidovi ravenki.
[ [ [
4 Re{i ja ravenkata: a) [ [ [ b)

Re{enie.
[ [ [
b) Dvete strani na ravenkata gi mnoìme so NZS

[ [ [ Go izvr{uvame mnoèweto
[ [ [ So primena na P.1. gi grupirame ~lenovite
[ [ [ Gi sobirame sli~nite monomi
[ Delime so koeficientot pred nepoznatata, t.e. so 3, T.2

[ e re{enie na ravenkata.
Ravenkata pod a) re{i ja sam i vo sekoj ~ekor zapi{uvaj koja posledica ja primenuva{.
6
5 So primena na teoremite za ekvivalentni ravenki i posledicite od niv pokaì
deka se ekvivalentni ravenkite:
[ [ [
a) L [ b) [ [ [ [ L [

Potseti se!
V 6 Dadena e ravenkata
[ [ [
Vo izrazot D[ E x ozna~uva promenliva, a
Izvr{i gi nazna~enite operacii i site
a i b - koeficienti.
~lenovi prenesi gi na levata strana vo
Odredi gi koeficientite vo izrazot so ravenkata.
promenliva x:
Re{enie. [ [ [
a) [ b) D[
[ [ [ [
Ravenkata [ [ e linearna, a raven- [

kata [ [ e kvadratna.
Dobienata ravenka e linearna.
Zapomni!
Ravenkata D[ E se vika op{t ili normalen vid na linearna ravenka so edna

nepoznata; x e nepoznata, a e koeficient pred nepoznatata, a b e sloboden ~len.
Sekoja linearna ravenka moè da se transformira vo op{t vid.
[ [
7 Re{i ja ravenkata: a) [ b) [ [ [ [

[
8 Re{i ja ravenkata: a) [ b) [ [ v) [ [

Re{enie.
[ [
a) [ b) [ [ v) [

[ [ [ [ [ [
[ [ [ [ [
[ [ [
Voo~i. Re{enie na ravenkata pod a) e [ Ravenkata pod b) nema re{enie, bidej}i

proizvodot od koj bilo broj i brojot nula sekoga{ e ednakov na nula. Re{enie na ravenkata
pod v) e koj bilo realen broj, bidej}i za sekoj realen broj x taa preminuva vo to~no brojno
ravenstvo. Spored toa, dali ravenkata D[ E ima re{enie ili nema re{enie zavisi
od vrednostite na a i b.
7
Zapomni!
Linearnata ravenka D[ E
E
a) za D z ima edinstveno re{enie [
D
b) za D i E z nema re{enie, (t.e. e nevozmo`na, protivre~na);
v) za D i E e od vidot [ pa re{enie e sekoj realen broj, t.e. ima beskone~no
mnogu re{enija.
8 Proveri koja od ravenkite ima, a koja nema re{enie: a) [ [ [
[
b) [ [ v) [ [ [ g) [

Zada~i
1 Proveri koe ravenstvo e to~no:
[ [ [
6 a)
a) b)
[ [
v) g) b) [

2 Koi od ravenkite se ekvivalentni:
7 Odredi koja od dadenite ravenki ima
a) [ [ [ i [ edinstveno re{enie, koja nema re{enie, a
koja e ravenka identitet:
b) [ [ i [
a) [ [ [
[ [
v) i [ "
b) [ [
Re{i gi ravenkite [

v) [ [ g) [

3 a) [ b) [ [ [ [
8 Za koja vrednost na brojot m ravenkata
[ P [ P P
v) [ g) [ [ [

a) ima edinstveno re{enie;
a) [ [ [ b) e nevozmo`na;

4
v) ima beskone~no mnogu re{enija?
b) [ [

[ [
5 a)

[ [ [
b)

8
2 LINEARNA RAVENKA SO DVE NEPOZNATI
Potseti se! A 1 Zbirot na dva prirodni broja

e 19. Kolku re{enija ima za-
Spored brojot na nepoznatite edna ravenka da~ata?
moè da bide: so edna nepoznata, so dve Ako nepoznatite broevi gi ozna~ime so
nepoznati itn. x i y, toga{ moème da zapi{eme:
Spored najvisokiot stepen na nepoznatata, [ \ kade {to [ \ ^
ravenkata moè da bide: linearna (ravenka
Dobienata ravenka [ \ e linear-
od prv stepen), kvadratna (ravenka od vtor
na, so dve nepoznati.
stepen), kubna (ravenka od tret stepen) itn.
Re{enija na zada~ata se podredenite
Spored brojot na nepoznatite i stepenot na
parovi (1, 18), (2, 17), (3, 16), ..., (18, 1),
nepoznatite odredi go vidot na ravenkata:
vkupno 18 re{enija.
a) [ b) [ \
Voo~i deka parovite (1, 18) i (18, 1) ne se
v) [ [ g) [ [\
ednakvi, t.e. z
Zapomni!
Ravenkata od vidot D[ E\ F kade {to x i y se nepoznati, a a, b i c se realni broevi

ili izrazi koi ne zavisat od x i y, se vika op{t ili normalen vid na linearna ravenka
so dve nepoznati. Broevite a, b i c se vikaat koeficienti na ravenkata.
Sekoj podreden par realni broevi [ \ za koj{to ravenkata D[ E\ F preminuva vo

to~no brojno ravenstvo D[ E\ F se vika re{enie na ravenkata, a mnoèstvoto M od
tie podredeni parovi se vika mnoèstvo re{enija na ravenkata.
Vo zada~ata 1 mnoèstvoto re{enija e 0 ^ `
2 Proveri dali podredeniot par: a) b) e re{enie na ravenkata

[ \

Re{enie. b) Ravenkata e so nepoznati x i y. Za [ i \ imame t.e.

a toa e brojno ravenstvo {to ne e to~no. Zna~i, parot ne e re{enie na ravenkata.

3 Odredi gi koeficientite vo ravenkata: a) [ \ b) [ \

Ravenkite se od vidot D[ E\ F pa a) D E F b) D E F

9
Potseti se!
B Dve linearni ravenki so dve ne-
poznati se ekvivalentni ako
Kako glasat teoremite T.1 i T.2 i nivnite imaat isto definiciono mnoèstvo i
posledici za ekvivalentni ravenki? ednakvi mnoèstva re{enija.
Sekoja linearna ravenka so dve nepoznati moè da se transformira vo ekvivalentna

na nea ravenka od vidot D[ E\ F so pomo{ na teoremite T.1 i T.2 i nivnite posledici.
[ [ \
4 Transformiraj ja vo normalen vid ravenkata

Re{enie.
[ [ \
Dvete strani na ravenkata gi mnoìme so NZS

[ [ \ Gi izvr{uvame nazna~enite operacii.
[ [ \ Gi pregrupirame ~lenovite vo ravenkata.

[ [ \ Gi sobirame sli~nite monomi.
[ \
5 Zapi{i ja vo normalen vid (ako e mo`no) ravenkata:

a) [ \ [ \ b) [ \ [\ v) [ \ [
Re{enie. a) [ \ [ \ [ [ \ \ [ \
b) [ \ [\ [\ [ \ [\ [ \ [ \
v) [ \ [ [\ [ \ [ [\ \
Ravenkata v) ne e linearna, pa ne moè da se zapi{e vo vidot D[ E\ F
V 6 Odredi gi re{enijata na ravenkata [ \ za \ ^ `
Re{enie. Za \ imame [ [ [ [ Zna~i, parot (1, 2) e re{e-

nie na ravenkata. Za \ imame [ [ [ zna~i parot

e re{enie na ravenkata.

Odredi go re{enieto na ravenkata za \ Izberi druga vrednost za y i odredi go
re{enieto na ravenkata. [to zaklu~uva{?
Voo~i, ako vo ravenkata od vidot D[ E\ F e dadena vrednost na edna od nepoznatite,
toga{ moème da ja odredime vrednosta i na drugata nepoznata, t.e. da odredime edno
re{enie na ravenkata.
10
7 Odredi go mnoèstvoto re{enija na ravenkata [ \ [ \ Z
Re{enie. Izbirame proizvolna vrednost na nepoznatata x. Na primer [ Toga{ imame

\ \ \ pa parot e edno re{enie na ravenkata.
Za [ \ \ \ pa [ \ e re{enie na ravenkata.
Voop{to, ako x e koj bilo realen broj, t.e. [ N N Z toga{ N \ \ N pa

mnoèstvoto re{enija na ravenkata e 0 [ \ ^ N N _ N Z`
Zapomni!
Linearnata ravenka D[ E\ F ima beskone~no mnogu re{enija ako:

1. D z ili E z i 2. D E F
Ako D E a F z toga{ ravenkata nema re{enie.
Dadenata ravenka moème da ja re{ime i so izbirawe na vrednost na nepoznatata y. Na

primer, za \ imame [ [ [ pa parot [ \ e
re{enie na ravenkata. Voop{to, ako y e koj bilo realen broj, t.e. \ Q Q Z toga{
Q
[ Q [ Q [ pa mnoèstvoto re{enija na ravenkata e

Q
1 [ \ Q _ Q Z

Mnoèstvata re{enija M i N na ravenkata [ \ se zapi{ani na razli~ni na~ini, no
tie kako mnoèstva od podredeni parovi se ednakvi.
8 Odredi go mnoèstvoto re{enija na ravenkata:

a) [ \ b) [ \ [ v) [ \ \ g) [ \ [ \
Re{enie.
Sekoja ravenka ja zapi{uvame vo vidot D[ E\ F
b) [ \ [ [ \ [ [ [ \ [ \ [ \
Voo~i deka D E F pa x e koj bilo realen broj, t.e. [ N N Z toga{ poradi
[ sleduva deka \ pa mnoèstvoto re{enija e 0 ^ N _ N Z`
g) [ \ [ \ [ [ \ \ [ \ Voo~i deka D E F pa raven-
kata nema re{enie, t.e. 0
11
Potseti se!
\ D[ E se vika linearna funkcija po G 9 Odredi go mnoèstvoto re{e-

nezavisno promenliva x (ili argument), a a nija na ravenkata [ \
i b se realni broevi. a potoa pretstavi go grafi~ki vo pravoa-
Grafikot na linearnata funkcija e prava. golen koordinaten sistem.
Nacrtaj go grafikot na funkcijata
Tvoeto re{enie sporedi go so dadenoto.
\ [
[ \ \ [ Ako [ N N Z toga{ \

[ \ N pa re{enie na
ravenkata e mnoèstvoto 0 [ \ ^ N N _ N Z`
Na primer, za N \ pa parot e re{enie;
za N \ pa parot e re{enie.
y
Voo~i deka so ravenkata [ \ e opredelena linearnata
3
funkcija \ [ ~ij grafik e pretstaven na crteòt.
2
x 0 3 1
x
y 3 2 1 0 1 2 3
Podredenite parovi od mnoèstvoto M {to se re{enija na

ravenkata se, vsu{nost, koordinati na to~kite od grafikot na
funkcijata \ [
D F
Koordinatite na koja bilo to~ka od grafikot na funkcijata \ [ za E z se
E E
D F
re{enija na ravenkata D[ E\ F bidej}i D[ E\ F \ [
E E
10 Nacrtaj go grafikot na linearnata funkcija opredelena so ravenkata:
a) [ \ b) [ \ v) [ \ [ g) [ \ \
Odredi go mnoèstvoto re{enija na sekoja od dadenite ravenki.
Zada~i
1 Koja od dadenite ravenki e linearna 3 Sekoja od ravenkite zapi{i ja vo op{t vid
ravenka so dve nepoznati: (ako moè):
a) [ \ b) \ [ a) [ \ [
v) \ g) [ b) [ \ [\
d) [ \
|) [ [\ " v) [ \ [
2 Dadena e ravenkata [ \ Koj od pod-
[ \ [ \
redenite parovi e re{enie na dadenata g) [

ravenka:
a) b) v)

d) [ \ [

g) d) "
12
4 Dadena e ravenkata [ \ Odredi go
re{enieto na ravenkata ako:
6 Nacrtaj go grafikot na funkcijata
opredelena so ravenkata:
a) [ b) [
v) \ g) \ a) [ \ b) [ \
5 Odredi go mnoèstvoto re{enija na v) [ \ g) [
ravenkata: d) \

a) [ \ b) [ \

v) [ \ g) [ \ \
d) [ \ [
SISTEM LINEARNI RAVENKI SO

3 DVE NEPOZNATI
Potseti se! Neka D [ E \ F i D [ E \ F se

A dve linearni ravenki so dve ne-
Ravenkata [ \ e linearna ravenka so
poznati.
dve nepoznati.
Dve linearni ravenki so dve nepoznati se Zapomni!

ekvivalentni ako imaat isto definiciono
mnoèstvo i ednakvi mnoèstva re{enija.
Mnoèstvoto od dve linearni ravenki
Sekoj podreden par realni broevi [ \ so dve isti nepoznati za koi se bara
za koj ravenkata D[ E\ F preminuva vo zaedni~ko re{enie se vika sistem od
to~no brojno ravenstvo D[ E\ F se vika dve linearni ravenki so dve nepoz-
re{enie na ravenkata. nati.
Sekoj sistem od dve linearni ravenki so dve nepoznati moè da se svede vo sistem {to
D [ E \ F
e ekvivalenten so nego vo vidot koj se vika op{t ili normalen vid na
D [ E \ F
sistemot. Pritoa, x i y se nepoznati, a a1, b1, c1, a2, b2 i c2 se realni broevi (koeficienti)
ili izrazi koi ne zavisat od nepoznatite.
Poznatite veli~ini vo ravenkata koi ne zavisat od nepoznatite se vikaat parametri

na ravenkata, a gi obeleùvame so a, b, c, k, p, m, n itn.
Pri sveduvaweto na eden sistem linearni ravenki vo normalen vid gi koristime

prethodnite teoremi T.1, T.2, nivnite posledici i slednata teorema:
T. 3. Ako koja bilo ravenka na sistemot se zameni so ekvivalentna ravenka na nea se

dobiva sistem ekvivalenten so dadeniot.
13
1 Svedi go sistemot vo op{t vid i odredi gi koeficientite:
[ \ [
[ \ [\ [
a) b)
[ \ [ \ [

Re{enie.
[ \ [\ [\ [ \ [\ [ \ [ \
a)
[ \ [ \ [ \ [ \
Koeficientite se: D E F D E F
[ \ [
[
[ \ [ [ [ \
b)
[ \ [ [ \ [ [ \

Koeficientite se: D E F D E F
2 Svedi go vo normalen vid sistemot ravenki:
[ \ \
[ \
[
a) b)
[ \ [ [ [ \ [

Sekoj podreden par realni broevi [ \ za koj{to ravenkite od sistemot preminuvaat

vo to~ni brojni ravenstva D [ E \ F i D [ E \ F se vika re{enie na sistemot.
3 Proveri dali podredeniot par e re{enie na sistemot ravenki:
[ \ [ \ [ \
a) b) v)
[ \ [ \ [ \
Re{enie. So zamena za [ i \ vo sekoj od dadenite sistemi imame:

a)

Zna~i, parot e re{enie samo na sis-

b) temot pod b). Zo{to parot ne e re{e-

nie na sistemot a), odnosno v)?

v)

14
[ \ [ \ [ \
4 Daden e sistemot ravenki: a) b) v)
[ \ [ \ [ \
Proveri dali parot e negovo re{enie.
Da se re{i daden sistem zna~i da se najdat site negovi re{enija.
Dva sistemi od dve linearni ravenki so dve nepoznati se ekvivalentni ako imaat
ednakvi mnoèstva re{enija.
[ \ [ \
5 Dadeni se sistemite i
[ \ [ \
a) Proveri dali parot e re{enie na dvata sistemi ravenki.
b) Dadenite sistemi ravenki svedi gi vo op{t vid. [to voo~uva{? Kakvi se sistemite?
Zapomni!
Ako so ekvivalentni transformacii daden sistem od dve linearni ravenki se

[ N
transformira vo ekvivalenten sistem od vidot toga{ podredeniot par
\ S
[ \ N S e edinstveno re{enie na sistemot.
[ \ [ \ [
6 Re{i go sistemot ravenki: a) b
\ \ [
[ \ [ \ [ \ [ \ [ [ \ \ [
Re{enie. a)
\ \ \ \
pa re{enie na sistemot e parot [ \

[ [ [
b)
\ \ \
Zna~i, re{enie na sistemot e parot [ \
\ [ \ \
7 Re{i go sistemot ravenki: a) b)
[ \ [ \ [
15
Zada~i
Zapi{i go vo normalen vid sistemot 7 Eden vnatre{en agol na triagolnikot ABC

ravenki
e 520, a razlikata na drugite dva e 180.
[ \ \ [
1 a)
[ \ 8 Proveri dali podredeniot par:
[ \
[ \ [ a) e re{enie na sistemot
b)
[ \ [ \ [ \
b) e re{enie na sistemot
[ \ \ [
2 a)
[ \ [ \

[ \
[ \ \ [
b)
[ \ [ \ v) e re{enie na sistemot

[ \

[ \
[ \
3 a) b)
[ \
[ \ [ \

Odredi go re{enieto na sistemot ravenki
[ \
[

v)
\ \ [ [ \
9 a)
\
[ \ [ \
[ \ [ \
4 a) b)
[ [ [ \

[
\ \ [ \ [ \ [ \
b) 10 a)
[ \ [ \ [ \

[ \
Sostavi sistem od dve linearni ravenki [ \ [

[
so dve nepoznati spored re~enicata b)
[ \ [ [

5 Zbirot na dva broja e 64, a nivnata razlika
e 40.
6 Brojot 32 razdeli go na dva sobiroci, taka

{to ako prviot se pomnoì so 5, a vtoriot
so 3 se dobivaat ednakvi proizvodi.
16
RE[AVAWE SISTEM LINEARNI RAVENKI
4 SO METOD NA ZAMENA
Potseti se!
A 1 Dadeni se sistemite:
Ako koja bilo ravenka od sistemot linearni
ravenki se zameni so druga ravenka ekvi-
[ \ \ [
valentna na nea se dobiva nov sistem {to e a) b)
ekvivalenten na dadeniot. [ \ [ [
Koi dva sistemi ravenki se ekvivalentni?
Proveri dali podredeniot par [ \ Proveri dali parot [ \ e re-
e re{enie na sistemite {enie na sekoj od dadenite sistemi
ravenki.
[ \ [ \
i
[ \ \ \ Prosledi go re{enieto.
Re{i ja ravenkata [ \ po: So zamena za [ i \ vo sekoj od dade-
a) nepoznata x; b) nepoznata y. nite sistemi imame:

a) b)

O~igledno, podredeniot par e re{enie na dvata sistemi.
Razgledaj gi ravenkite vo dadenite sistemi. Sigurno voo~i deka:
Prvite ravenki vo dvata sistemi se ekvivalentni, t.e. [ \ \ [
Vo vtorata ravenka na vtoriot sistem nepoznatata y e zameneta so izrazot [ dobien

od prvata ravenka.
So ovaa transformacija dobivme sistem {to e ekvivalenten so dadeniot, a toa ni go

ovozmoùva slednata teorema:
T. 4. Ako od ednata ravenka na sistemot, ednata nepoznata (na primer y) moè edno-
zna~no da se izrazi preku drugata, a potoa so dobieniot izraz se zameni taa
nepoznata vo drugata ravenka, toga{ novodobienata ravenka i prvata ravenka
od sistemot obrazuvaat nov sistem {to e ekvivalenten so dadeniot.
Primenata na ovaa teorema pri re{avaweto na sistem ravenki e poznata pod imeto
metod na zamena.
17
[ \
2 Re{i go sistemot ravenki
[ \
Re{enie.
Sistemot ravenki e daden vo normalen vid.
So primena na metodot na zamena ja izrazuvame nepoznatata pred koja koeficientot e
1 ili ako takov postoi, pa imame:
[ \ \ \ \ \ \ \ \

[ \ [ \ [ \ [ \ [ \
\ \

[ [ Re{enieto na sistemot e parot [ \
[ \
[ \
Re{enie. Koeficientot pred koja bilo nepoznata e razli~en od 1 i od pa sosema e
seedno koja nepoznata }e ja izrazime preku drugata. Vo ovoj slu~aj imame:
\ \
[ [ \
[ \ [ \ [

[ \ [ \ \ \ \ \ \ \

\ \ Spored toa, re{enieto e

[ [ [ [

\ \ \ [ \
\
[ \ [ \
[ \ [ \
[ \ [\

5 Re{i go sistemot ravenki [ [ \ \ [

Sistemot ne e daden vo op{t vid, pa so niza ekvivalentni transformacii go sveduvame
vo op{t vid.
Re{enie.
[ \ [\
[\ [ \ [\ [ \
[ [ \ \ [
[ [ \ \ [ [ [ \ \ [

18
[ \ [ \ [ [

[ [ [ \ \ \ \ \
Zna~i, re{enie na sistemot e parot [ \
[ \ [ \ \

6 Odredi go re{enieto na sistemot: a) b)
[ \ [ \

Ako po izvr{enite transformacii na daden sistem ravenki so nepoznati x i y edna od
ravenkite e od vidot [ N (ili \ N kade {to N Z ? ^` toga{ taa ravenka
nema re{enie, pa i sistemot ravenki nema re{enie, t.e. toj e nevozmoèn ili
protivre~en.
Ako, pak, sistemot ne e protivre~en, edna od ravenkite e od vidot [ (ili \
toga{ taa ravenka ima beskone~no mnogu re{enija, pa i sistemot ravenki ima
beskone~no mnogu re{enija, t.e. toj e neopredelen.
[ \ [ \
[ \ [ \
[ \ [ \ [ \ [ \
Re{enie. a)
[ \ \ \ \ \
Ravenkata \ nema re{enie, pa i sistemot nema re{enie, t.e. toj e nevozmoèn.
\
[ \
[ \ [
b)
[ \ \ \ \ Ravenkata \ ima beskone~no mnogu

N N
re{enija, t.e. za \ N N Z [ pa re{enieto e [ \ N _ N Z

Zapomni!
Sistem od dve linearni ravenki so dve nepoznati moè:

- da ima edinstveno re{enie;
- da ima beskone~no mnogu re{enija, t.e. da bide neopredelen;
- da nema re{enie, t.e. da bide nevozmoèn (ili protivre~en).
Zada~i
Re{i go so metod na zamena sistemot ravenki:
[ \ [ [ [ \ [ \
1 a) b) 2 a) b)
\ \ [ \ [ \ [ \
19
[ \ [ \ [ \ [ \ [ \
3 a) b)
[ \ [ \

4 a) b)
[ \ [ \ \ [ [ \ \

5 a)
[ [ \ [ \ [ \
6 a) b)

[ \ [ \
[ \
b)
[ \ \ [ [
RE[AVAWE SISTEM LINEARNI RAVENKI

5 SO METOD NA SPROTIVNI KOEFICIENTI
Potseti se!
A 1 Razgledaj gi sistemite
Broevite 5 i i 12; 3,5 i se ravenki
sprotivni broevi.
[ \ [ \
Zbirot na dva sprotivni broevi e ednakov i
na nula, na primer [ \ [ \ [ \
Na monomot 2x sprotiven monom e [ na Pokaì deka parot [ \ e re-
[ sprotiven e monomot 5x. {enie na dvata sistemi.
Kolku e zbirot na dva sprotivni monomi?
So zamena za [ i \ sigurno utvr-
Proveri dali podredeniot par [ \ di deka parot e re{enie na dvata
e re{enie na sistemite
sistemi.
[ \ [ \ Voo~i gi prvite ravenki vo sistemite.
i
[ \ [ \ [ \
Prvite ravenki vo dadenite sistemi se
Ako D E i F G toga{ D F E G
isti.
Vtorata ravenka na vtoriot sistem e dobiena so sobirawe na levite i desnite strani
na prvata i vtorata ravenka od prviot sistem koristej}i go svojstvoto:
ako D E i F G toga{ D F E G
So ovaa transformacija e dobien sistem ravenki {to e ekvivalenten na dadeniot, a
toa ni go ovozmoùva slednata teorema:
D [ E \ F
T. 5. Sistemot ravenki e ekvivalenten so sistemot ravenki
D
[ E \ F
D [ E \ F

D [ E \ N D [ E \ F NF kade {to k e koj bilo realen broj ili izraz {to
ne zavisi od nepoznatite x i y.
20
Primenata na ovaa teorema pri re{avaweto na sistem ravenki e poznata pod imeto
metod na sprotivni koeficienti.
[ \
2 Odredi go re{enieto na sistemot ravenki so metodot na sprotivni
[ \
koeficienti.
Prosledi go re{enieto.
Sistemot ravenki e daden vo op{t vid.
Koeficientite pred nepoznatata x se sprotivni broevi, pa imame:

[ \ [ \ [ \ [ [

[ \ [ \ [ \ \ \ \

Re{enie na sistemot e parot [ \

3 So primena na metodot na sprotivni koeficienti re{i go sistemot ravenki:
[ \ [ \
a) b)
[ \ [ \
[ \
[ \
Tvoeto re{enie sporedi go so slednoto:
Sistemot ravenki e daden vo op{t vid.
Koeficientite pred ista nepoznata ne se sprotivni broevi.
Ednata (ili dvete) ravenki na sistemot gi mnoìme so izbran broj, taka {to
koeficientite pred ista nepoznata da bidat sprotivni broevi. Za taa cel imame:
[ \ [ \ [ \ [ \

[ \ [ \ [ \ [ \ [
\ \

[ [ Re{enie na sistemot e parot [ \
Voo~i deka sistemot moè{ da go re{i{ i ako prvata ravenka ja pomnoì{ so
Re{i go sistemot vo ovoj slu~aj.
5 So primena na metodot na sprotivni koeficienti re{i go sistemot ravenki:
[ \ [ \
a) b)
[ \ [ \
21
[ \

6 So metodot na sprotivni koeficienti re{i go sistemot ravenki
[ \

Prosledi ja postapkata.
Dadeniot sistem go transformirame vo normalen vid i imame:
[ \

[ \ [ \

[ \
[ \ [ \

Prvata ravenka ja mnoìme so 3, a vtorata so 2 i dobivame:

\ \
[ \ [ \ [ \

[ \ [ \ [ \ [ \ [ [


Re{i go sistemot mnoèj}i ja prvata ravenka so a vtorata so 3.
7 So metodot na sprotivni koeficienti re{i go sistemot ravenki:

[ \ \
[ \ [\
a) b)
[ \ [\ [ \

P[ \
8 Sistemot ravenki re{i go so metodot na sprotivni koeficienti.
[ \
Re{enie.
Prvata ravenka vo sistemot sodrì parametar m.
Parametar e konstanta koja moè da ima razli~ni vrednosti, zavisno od uslovot na
zada~ata.
P[ \ P[ \ P[ \ P[ \

[ \ [ \ P[ \ [ \ P [
P P
P
P \ \ \
P P
P z P z
[ [ [
P P P
22
P
Re{enie na sistemot e parot [ \ za P z
P P
Zo{to e potreben uslovot P z t.e. P z "
Ako P toga{ ravenkata P [ e od vidot [ koja nema re{enie, pa i
sistemot za P nema re{enie, t.e. e protivre~en.
D[ \
9 Re{i go sistemot ravenki kade {to a e parametar.
[ \ D
Zada~i
Re{i go sistemot ravenki so metodot na
sprotivni koeficienti:
[ \

[ \ [ \
1 a) b) 5 a)
[ \ [ \ [ \

[ \
v)
[ \ [ \ [

b)
\ \ \ [

[ \ [ \
2 a) b)
[ \ [ \
[ [ \ \
6 a)
\ [
[ \ [ \
3 a) [ \
[ \ [ \ b)
[ \
[ [ [ \
b)
[ [ [ \ 7

Re{i go sistemot ravenki i ispitaj go
negovoto re{enie vo zavisnost od pa-
rametarot:
[ \ [ \

D[ \ D D[ D\
4 a) b) a) b)
[ \
[ \ [ \ D [ \

[ \ N
v)
[ \ N[ \

v)
[ \

23
GRAFI^KO RE[AVAWE NA SISTEM LINEARNI
6 RAVENKI SO DVE NEPOZNATI
Potseti se!
A 1 Vo ist koordinaten sistem
nacrtaj gi graficite na line-
Grafikot na linearnata funcija \ D[ E
arnite funkcii opredeleni so ravenkite
e mnoèstvoto * ^ [ \ _ [ Z \ D[ E`
[ \
na sistemot
\ [ e linearna funkcija, a nejziniot
[ \
grafik e prikaàn na crteòt.
So ravenkite na sistemot se opredeleni
y 5 \ [ linearnite funkcii
x y
\ [ i \ [
\FEz
D[E 0 x
1 2 x y x y
0 0 1 0 4
1 1 1 2

Graficite na ravenkite se dadeni na
Sekoja linearna ravenka so dve nepoznati
crteòt.
D[ E\ F DNR D z ili E z opredeluva y
linearna funkcija. 4
M 3
[to pretstavuva grafikot na linearna ra-
2
venka so dve nepoznati?
1
[to pretstavuvaat koordinatite na to~kite 1 2 x
od grafikot na linearna ravenka so dve

nepoznati za taa ravenka? p2 p1

Mnoèstvo re{enija na prvata ravenka od dadeniot sistem ravenki se koordinatite
na sekoja to~ka od pravata p1, a mnoèstvo re{enija na vtorata ravenka se koordinatite
na sekoja to~ka od pravata p2.
To~kata 0 e prese~na to~ka na pravite p1 i p2, pa nejzinite koordinati pripa|aat
na presekot od mnoèstvata re{enija na dvete ravenki.
Spored toa, parot [ \ e edinstveno re{enie na dadeniot sistem ravenki.
Za grafi~ki da se re{i sistem od dve linearni ravenki so dve nepoznati treba:

- da se pretstavat grafi~ki linearnite funkcii opredeleni so ravenkite na sistemot;
- da se odredat koordinatite na prese~nata to~ka na pravite, ako takva postoi.
2 Re{i go grafi~ki sistemot ravenki:
[ \ [ \ [ \
a) b) v)
[ \ [ \ [ \
24
Potseti se!
Sistemot od dve linearni ravenki so dve
Dve pravi vo ramninata moè: nepoznati ima tolku re{enija, kolku {to
- da se se~at; zaedni~ki to~ki imaat graficite na
- da se paralelni i razli~ni; funkciite dadeni so negovite ravenki.
- da se sovpa|aat.
3 Grafi~ki re{i go sistemot ravenki:
[ \ [ \ [ \
a) b) v)
[ \ [ \ [ \
p1 y p2
x 0 1
a) \ [ 0
y 3 2 2

x 0 2
\ [ 1 x
y 1 3
Graficite na funkciite dadeni so ravenkite na sistemot se pravite p1 i p2 koi{to se

se~at vo to~kata 0 pa re{enie na sistemot e parot [ \
y
[ x 0 2 p1
b) \
y 1 0 1
4
1 x
[ x 0 4 p2
\
y

Graficite na funkciite dadeni so ravenkite na sistemot nemaat zaedni~ki to~ki, pa

sistemot nema re{enie. S { S
y
x 0 1
v) \ [
2
y 2 1

\ [
x 0 3
1 x
\ [ y 3
0

Graficite na funkciite dadeni so ravenkite na sistemot se sovpa|aat, pa sistemot ima

beskone~no mnogu re{enija, t.e. 0 [ \ _ [ Z \ [

25
Voo~i deka re{enieto na sistem linearni ravenki so dve nepoznati zavisi od odno-
sot na koeficientite pred ista nepoznata i odnosot na slobodnite ~lenovi:
D E
a) z t.e. z sistemot ima edinstveno re{enie;
D E
D E F
b) z t.e. z sistemot nema re{enie;
D E F
D E F
v) t.e. sistemot ima beskone~no mnogu re{enija.
D E F
Zapomni!
D [ E \ F
Sistemot ravenki
D
[ E \ F
D E
- ima edinstveno re{enie, t.e. e opredelen ako z
D E
D E F
- nema re{enie, t.e. e protivre~en ako z
D E F
D E F
- ima beskone~no mnogu re{enija, t.e. e neopredelen ako
D E F
4 So sporeduvawe na koeficientite ispitaj od koj vid e sistemot ravenki:

[ \ [ \ [ \
a) b) v)
[ \ [ \ [ \
D E
Re{enie. a) Imame: D E F D E F pa z , t.e. z
D E
Zna~i, sistemot ravenki ima edinstveno re{enie.
D E F
b) z , t.e. z Zna~i, sistemot ravenki nema re{enie.
D E F
D E F
v) t.e. pa sistemot ravenki ima beskone~no mnogu re{enija.
D E F
[ \ [ \ [ \
5 Daden e sistemot ravenki: a) b) v)
[ \ [ \ [ \
So sporeduvawe na koeficientite ispitaj od koj vid e dadeniot sistem. Dobieniot

odgovor proveri go so grafi~ko re{avawe na sistemot.
26
6 Odredi ja vrednosta na parametarot taka {to sistemot ravenki:
N[ N \
a) da ima edinstveno re{enie;
[ \ N
N [ \ [ \ N
b) da nema re{enie; v) da e neopredelen.
N [ \ [ P\
Sogledaj go re{enieto.
D E N N
a) Sistemot ima edinstveno re{enie ako z t.e. z Ottuka sleduva deka
D E
N z N ili N N z t.e. N z
D E F N N
b) Sistemot nema re{enie ako z t.e. z Od dobivame
D E F N N
N N t.e. N
D E F N
b) Sistemot e neopredelen ako t.e. Od dobivame P a
D E F P P
N
od dobivame N

7 T Od mestoto A kon mestoto B trgnuva voz koj se dviì so brzina Y $ km/h. Vo
isto vreme od mestoto B kon A trgnuva voz koj se dviì so brzina Y% km/h.
Na koe rastojanie od mestoto A vozovite }e se razminat, ako rastojanieto od A
do B e 85 km? Odgovorot prikaì go grafi~ki.
Tvoeto re{enie sporedi go so slednoto.
Neka t e vremeto pominato od poa|aweto na vozovite do nivnoto razminuvawe. Za toa vreme
edniot voz }e pomine pat V $ W a drugiot V% W Od uslovot V $ V% t.e.

W W sleduva deka W pa V $ Zna~i, vozovite }e se razminat posle

h od trgnuvaweto i na rastojanie 55 km od mestoto A.

Ravenkata na dvièweto e V V r Y W kade {to s0 e po~etnata polo`ba, v e brzinata i t e
vremeto na dvièwe. Spored toa imame:
[$ Y$ W W i [% W
t 0 1
t 0 1

xA 0 110
xA 85 70 25
27
s (km) Voo~i deka graficite na funkciite na
110
W
dvièweto se pravi. Koordinatite na

B 85 nivnata prese~na to~ka gi opredeluvaat
V$
momentot na razminuvawe i izminatiot pat
55 V% do toj moment, t.e.

W h i V$ km.

W
A t (h)

Zada~i
Grafi~ki re{i go sistemot ravenki 4 So sporeduvawe na soodvetnite koefi-
cienti utvrdi koj od sistemite ravenki e
opredelen, neopredelen ili protivre~en:
[ \ [ \ [ \ [ \
1 a) b) a) b)
[ \ [ \ [ \ [ \
[ \ [ \
v) v)
[ \ [ \
[ \ \ 5 Odredi gi vrednostite na parametarot m

2 a) b)
[ [ \ [ P\
za koi sistemot ravenki
[ \
[
v) a) nema re{enie;
\
b) ima edinstveno re{enie; vo toj slu~aj
odredi go re{enieto na sistemot.
3 So grafi~ki metod na re{avawe proveri
koj od dadenite sistemi ravenki e opre- 6 Za koja vrednost na parametarot a sistemot
delen, protivre~en ili neopredelen:
[ \
ravenki e neopredelen?
[ \ [ \ [ D\ D
a) b)
[ \ [ \
[ N\ P
7 Daden e sistemot ravenki Za
[ \ [ \

v) [ \ koi vrednosti na parametrite k i m
dadeniot sistem:
a) ima samo edno re{enie;
a) nema re{enie;
a) ima beskone~no mnogu re{enija?
28
PRIMENA NA SISTEM LINEARNI RAVENKI
7 SO DVE NEPOZNATI
Zapi{i sistem linearni ravenki so dve nepoznati {to sleduva od re~enicata: Zbirot
na dva broja e 30, a razlikata me|u polovinata na prviot broj i tretinata na vtoriot
broj e 5.
Proveri dali parot [ \ e
[ \
re{enie na sistemot, odnosno dali ba-
[ \ e baraniot sistem ravenki.
ranite broevi se 18 i 12.

Re{avaweto na razli~ni zada~i od matematika, drugi nauki ili problemi od praktikata
mnogu ~esto se sveduva na sostavuvawe i re{avawe na nekoj sistem od linearni ravenki
so dve nepoznati. Za taa cel, vo ovoj del preku nekolku zada~i }e pokaème kako se
postavuvaat i re{avaat nekoi problemi.
1 Ako nekoj broj se podeli so drug broj }e se dobie koli~nik 2 i ostatok 2. Ako, pak,
nivniot zbir se podeli so nivnata razlika, toga{ }e se dobie koli~nik 2 i ostatok
8. Koi se tie broevi?
Prosledi go re{enieto. Neka x i y se baranite broevi.
Od prviot uslov na zada~ata imame [ \ i ostatok 2, t.e. [ \
Od vtoriot uslov na zada~ata imame [ \ [ \ i ostatok 8, t.e. [ \ [ \
Bidej}i za dobienite ravenki se bara zaedni~ko re{enie go formirame sistemot ravenki:
[ \ [ \ [ \ [ [

[ \ [ \ [ \ \ \ \ \

Po odreduvaweto na re{enieto na sistemot ravenki treba da se proveri dali toa re{e-
nie gi zadovoluva uslovite na zada~ata.
Proverka: Od i ostatok 2 i i ostatok 8 sleduva
deka uslovot e zadovolen, pa baranite broevi se 22 i 10.
2 Tatkoto saka na svoite deca da im podeli odreden broj jabolka. Ako na sekoe dete mu
dade po 5 jabolka, toga{ }e mu ostanat 3 jabolka, a ako na sekoe dete mu dade po 6
jabolka, toga{ }e mu nedostasuva edno jabolko. Kolku deca ima tatkoto, a kolku
jabolka?
Re{enie. Ako tatkoto ima x deca i y jabolka, toga{:
[ \ [ \ [
[ \ [ \ \
29
Proverka: Ako na 4 deca podeli po 5 jabolka, toga{ }e podeli vkupno jabolka, pa
}e mu ostanat jabolka. Ako, pak, na sekoe dete mu dade po 6 jabolka, toga{ treba
da podeli jabolka, pa mu nedostiga edno jabolko. Spored toa, tatkoto ima 4 deca
i 23 jabolka.
3 Na pra{aweto kolku godini ima sinot, tatkoto odgovoril: Pred 5 godini bev 5 pati
postar od svojot sin, a po 3 godini }e bidam samo 3 pati postar od nego.
Kolku godini ima tatkoto, a kolku sinot?
Sogledaj go re{enieto. Neka tatkoto sega ima x godini, a sinot y godini. Toga{ imame:
[ \ [ \ [

[ \ [ \ \
Proverka: Pred 5 godini tatkoto imal 40 godini, a sinot godini, pa Po
3 godini tatkoto }e ima a sinot pa Zna~i, sega tatkoto ima
45 godini, a sinot 13 godini.
4 T Motoren ~amec izminal 63 km za 5 ~asa dvièj}i se sproti te~enieto na rekata.

Istoto rastojanie po te~enieto na rekata go pominal za 3 ~asa. Kolkava e
brzinata na ~amecot, a kolkava na rekata?
Re{enie. Neka x e brzinata na ~amecot, a y brzinata na rekata. Toga{ izminatiot pat sproti
te~enieto na rekata e [ \ a po te~enieto e [ \ Ottuka sleduva siste-
[ \
mot ravenki ~ie re{enie e parot [ \ Zna~i, brzinata na
[ \
~amecot e 16,8 km/h, a na rekata 4,2 km/h.
5 E Ako se pome{aat 15 litri topla voda so 5 litri ladna voda, toga{ me{avinata
}e ima temperatura 66 0C. Ako, pak, se pome{aat 12 litri topla so 8 litri ladna
voda, toga{ me{avinata }e ima temperatura 57 0C. Kolkava e temperaturata na
toplata voda, a kolkava na ladnata?
Re{enie. Zada~ata }e ja re{ime so izedna~uvawe na toplinskata energija. Neka x e stepen
na zagreanost na toplata voda, a y na ladnata voda. Toga{ imame:
[ \ [ \ [

[ \ [ \ \
Zna~i, toplata voda imala 81 0C, a ladnata 21 0C.
6 Z Eden aptekar raspolaga so dva vida hidrogen, eden so ja~ina 7%, a drug 12%.
Kolku treba da zeme od sekoj vid ako saka da dobie eden litar hidrogen so
ja~ina 10%?
30
Re{enie. Neka x e koli~inata na hidrogenot so ja~ina 7%, a y so ja~ina 12%. Toga{ sistemot
[ \ [ \ [
ravenki e
[ \ [ \ \
Re{enie e parot [ \ Baranite koli~ini hidrogen se ? i ?
Zada~i
1 Razlikata na dva broja e 28. Ako od brojot 7 T Dvièweto na edna materijalna to~ka
{to e 5 pati pogolem od prviot broj se odze- se opi{uva so ravenkite \ W i
me brojot {to e 6 pati pogolem od vtoriot [ W kade {to rastojanijata x i y
broj, toga{ }e se dobie brojot 5. Koi se tie se merat vo metri, a vremeto t vo
broevi? sekundi.
2 Zbirot na cifrite na eden dvocifren broj a) Odredi ja ravenkata na dvièweto
e ednakov na 11. Ako na dadeniot broj se \ \ [
dodade brojot 27 , toga{ }e se dobie b) Nacrtaj ja traektorijata na dviè-
dvocifren broj {to e zapi{an so istite weto vo koordinatna ramnina xOy.
cifri, no vo obraten red. Koj e toj dvo- v) Odredi ja polo`bata na materi-
cifren broj? jalnata to~ka za W
g) Odredi ja brzinata na dvièweto.
3 Na pismeniot ispit u~enikot treba da
odgovori na 20 pra{awa. Za sekoj to~en 8 E Edna stoka se prodava po cena od 35
odgovor u~enikot dobiva 4 poeni, a za sekoj denari za kilogram, a druga po 48
neto~en odgovor gubi 2 poeni. Eden u~enik denari za kilogram. Kolku kilogrami
osvoil 38 poeni. Na kolku pra{awa toj trgovecot treba da zeme od ednata, a
u~enik to~no odgovoril? kolku od drugata stoka za da dobie 260
4 Majka i }erka zaedno imaat 37 godini. Pred kg me{avina koja }e se prodava po 40
2 godini majkata bila 10 pati postara od denari za kilogram? (Pri me{aweto na
}erkata. Kolku godini ima majkata, a kolku stokite so razli~en kvalitet trgo-
}erkata? vecot ne smee da ima zaguba, nitu do-
bivka.)
5 T Mestata A, B i C se nao|aat po red na
ist pat i rastojanieto me|u A i B e 9 E Edna legura od cink i srebro sodrì
80 km. Od mestoto A kon C trgnuva moto- 76% srebro, a druga takva legura
ciklist koj se dviì so brzina 50 km/h. Vo sodrì 88% srebro. Kolku treba da se
isto vreme i vo ista nasoka od mestoto B zeme od prvata legura, a kolku od
trgnuva kamion koj se dviì so brzina 30 vtorata legura, za da se dobie par~e
km/h. Po kolku vreme od trgnuvaweto i na od 10,5 kg koe }e sodrì 84% srebro?
koe rastojanie od mestoto A motociklistot
}e go stigne kamionot? Re{enieto pretsta- 10 E Dvajca rabotnici moàt da zavr{at
vi go grafi~ki. edna rabota za 12 dena. Po 5 dena
zaedni~ka rabota, edniot rabotnik se
6 T Dva prenosni zap~anici imaat vkupno razbolel, pa drugiot rabotnik treba
104 zapci, a brojot na zapcite se odne- sam da ja dovr{i rabotata za
suvaat kako 5 : 8. Ako pogolemiot zap~anik narednite 17,5 dena. Za kolku dena
pravi 50 zavrtuvawa vo edna minuta, moè celata rabota da ja zavr{i sam
toga{ kolku zavrtuvawa vo edna minuta sekoj rabotnik?
pravi pomaliot zap~anik?
31
11 E Eden biznismen investiral vkupno 13 Z Eden aptekar raspolaga so dva vida
120000 evra vo dve kompanii, vo prva- hidrogen, eden so ja~ina 10%, a drug
ta so godi{na kamata od 10,5%, a vo 15%. Kolku treba da zeme od sekoj vid
vtorata so 12%. Na toj na~in ostvaril ako saka da dobie eden litar hidrogen
godi{en profit od 13800 evra. Kol- so ja~ina 12%?
kava suma investiral vo sekoja kom-
panija? 14 Z Edna legura sodrì zlato i srebro vo
odnos 7 : 4, a vo nea ima 0,56 kg zlato.
12 E Eden den direktorot na hotelot go Kolkava masa ima taa legura?
pra{uva recepcionerot: Kolku gosti
15 Z Edna farma ima livada vo forma na
ima vo hotelot? Recepcionerot odgo-
pravoagolnik zaseana so treva. Peri-
voril: Ako si zaminat 50 gosti, toga{
metarot na livadata e 700 m, a nejzinata
polovina kreveti }e bidat prazni, a
dolìna e za 50 m pogolema od {irinata.
ako dojdat 80 gosti, toga{ za 30 gosti
Od 1 ar od livadata se dobivaat 50 kg seno,
}e nema mesto. Kolku gosti i kolku
a za ishrana na edna krava za eden mesec
kreveti ima vo hotelot?
se tro{at 150 kg seno. Kolku vreme farmata
moè da prehrani 15 kravi so hranata
sobrana od livadata?
8 ZADAÎ ZA POVTORUVAWE I UTVRDUVAWE
1 Dadena e ravenkata [ \ Koj od podredenite parovi e re{enie na dadenata ravenka?

a) b) v) g)

2 Odredi ja vrednosta na parametarot k, taka {to parot da e re{enie na ravenkata
N [ \
3 Dadena e ravenkata [ \ Odredi ja vrednosta na:

a) x, ako \ b) y, ako [
\
4 Odredi go mnoèstvoto re{enija na ravenkata: a) [ \ b) [ \

5 Nacrtaj go grafikot na funkcijata opredelena so ravenkata:

a) [ \ b) [ \ v) \
6 Proveri dali to~kata $ leì na grafikot na funkcijata dadena so ravenkata:

a) [ \ b) [ \

[ \ [ \ [ \
\
7 Zapi{i go vo op{t vid sistemot ravenki: a) b)
[ \ [ \ [\

32
[ \
8 Daden e sistemot ravenki Koj od podredenite parovi e re{enie na sistemot?
[ \
a) b) v)
Re{i go sistemot ravenki
[
\
9 so metod na zamena.
[ \
[ \ [ \

10 so metod na sprotivni koeficienti.
[ \ [

[ \
11 so grafi~ki metod.
[ \
12 So sporeduvawe na koeficientite vo ravenkite proveri koj od sistemite ravenki ima
[ \ [ \ [ \
edinstveno re{enie: a) b) v)
[ \ [ \ [ \
N [ \
13 Odredi go parametarot k taka {to sistemot ravenki
N[ \
a) da ima edinstveno re{enie; b) da nema re{enie.
14 Z Vozrasen ~ovek so normalen rast ima okolu 6 litri krv. Krvta na ~ovekot sodrì 83%
te~nosti, a koskite sodràt 22% voda. Ako vo krvta i vo site koski na eden ~ovek ima
vkupno 8,5 litri te~nosti, toga{ kolkava e masata na koskite na toj ~ovek?
15 E Eden trgovec za 6500 denari kupil portokali po 20 denari za kilogram i mandarini po

cena od 28 denari za kilogram. Od portokalite frlil 10%, a od mandarinite 16%.
Prodavaj}i gi portokalite po 40 denari za kilogram, a mandarinite po 50 denari za
kilogram, trgovecot zarabotil 3940 denari. Kolku kilogrami portokali, a kolku kilogrami
mandarini kupil trgovecot?
9 ZADAÎ ZA SAMOPROVERKA
1 Podredeniot par \ e re{enie na ravenkata [ \ ako y e:

a) 1; b) v) ; g) 5. 1
2 Podredeniot par [ \

e re{enie na ravenkata [ N\ ako vrednosta na
parametarot k e: a) 1; b) 2; v) g) 0. 1
33
[ \
3 Re{enie na sistemot ravenki e podredeniot par:
[ \
a) b) v) g) 1
[ \
4 Sistemot ravenki e: a) protivre~en; b) neopredelen; v) opredelen.
[ \ 1
N[ \
5 Sistemot ravenki e protivre~en ako parametarot k e:
[ \
a) N b) N z v) N g) N 1
D [ E \ F
6 Ako graficite na funkciite opredeleni so ravenkite na sistemot se
D [ E \ F
sovpa|aat, toga{ sistemot e: a) opredelen; b) neopredelen; v) protivre~en. 1
7 Dve linearni ravenki so dve nepoznati se ekvivalentni ako imaat ________________

mnoèstva re{enija. 2
8 Linearna ravenka D[ E\ F nema re{enie ako __________________________. 2
9 Mnoèstvoto re{enija na ravenkata [ \ e 0 ^ ` 2
10 Ako graficite na ravenkite od sistemot se se~at, toga{ re{enie na sistemot e

_______________________________________________________________. 2
D [ E \ F
11 Sistemot ravenki ima beskone~no mnogu re{enija ako koeficientite go
D [ E \ F
zadovoluvaat uslovot ________________________________________. 2
[ [ \
12 Svedi ja vo op{t vid ravenkata [
3
[ \ [\
13 Svedi go vo op{t vid sistemot ravenki
[ \

[ \ 3
[ \ [
14
So metod na sprotivni koeficienti re{i go sistemot ravenki [ \ [ \

3
15 Dadeni se dva broja. Razlikata na prviot i vtoriot e 5, a zbirot na vtoriot broj i brojot
{to e dvapati pogolem od prviot broj e 43. Odredi gi tie broevi. 3
16 Motoren ~amec se dviì po te~enieto na rekata i rastojanieto od 150 km me|u dve

pristani{ta go pominuva za 2 ~asa, a istoto rastojanie sproti te~enieto na rekata go 3
pominuva za 3 ~asa. Odredi gi brzinata na ~amecot i brzinata na rekata.
34
TEMA 2 KORENUVAWE T
SODR@INA NA TEMATA
1 Poim za koren ................................. 36 6 Racionalizirawe na imenitelot

na dropka ......................................... 53
2 Stepen so pokazatel racionalen

broj. Svojstva na korenite ............ 40 7 Iracionalni izrazi ...................... 55
3 Transformacija na korenite ....... 45

8 Zada~i za povtoruvawe i utvr-
duvawe ........................................... 57
4 Sobirawe i odzemawe na
koreni .............................................. 48
9 Zada~i za samoproverka ............. 58
5 Mnoèwe, delewe, stepenuvawe
i korenuvawe na koreni ............... 50
35
1 POIM ZA KOREN
Potseti se!
A 1 Plo{tinata na eden kvadrat
e FP Odredi ja dolìna-
Za D L Q ^ ` odredi ja vred- ta na stranata na kvadratot.
nosta na x, ako [ D Q
2 Volumenot na edna kocka e FP
Koja operacija koriste{e za da ja odredi{
Odredi ja dolìnata na rabot na
vrednosta na x?
kockata.
Plo{tinata na kvadrat so strana a se presmetuva so formulata 3 D a volumenot na

kocka so rab a se presmetuva so formulata 9 D
Za da ja presmetame dolìnata na stranata na kvadratot, odnosno dolìnata na rabot

na kockata, treba da ja re{ime ravenkata D odnosno ravenkata D

Re{enie na ravenkata D e D ili D a re{enie na ravenkata D e
D Spored toa, stranata na kvadratot e D FP a rabot na kockata e D FP
ne e re{enie na zada~ata, iako

Zo{to re{enieto D na ravenkata D "
Re{enie na ravenkata [ e [ bidej}i re{enie na ravenkata [ e
[ bidej}i

Za re{enijata na ravenkata [ Q D vaì slednata osnovna teorema (koja{to ja davame bez

dokaz).
Teorema. Za sekoj pozitiven realen broj a i sekoj priroden broj n postoi edinstven
Q
pozitiven realen broj x {to e re{enie na ravenkata [ D

Koj pozitiven realen broj e re{enie na ravenkata: a) [ b) [ v) [ "
Prethodnata teorema ne ja isklu~uva mo`nosta deka vo mnoèstvoto na realnite negativni
Q
broevi postoi broj {to ja zadovoluva ravenkata [ D
3 Odredi gi (korenite) re{enijata na ravenkata:

a) [ b) [ v) [ g) [

Re{enie. a) [ bidej}i g) [ bidej}i
36
Zapomni!
Za sekoj realen broj a i sekoj neparen priroden broj Q N N ^ postoi edinstven

realen broj x, takov {to [ N D
Zna~i, koga n e neparen priroden broj, sekoga{ postoi edinstven broj {to e re{enie na
Q
ravenkata [ Q D i toj broj go ozna~uvame so D
Na primer: a) Zapisot
ozna~uva treti koren od 27, a
bidej}i

b) zapisot
ozna~uva petti koren od a
bidej}i

Re{enieto na ravenkata [

e [ ili [ bidej}i i Re{enija

na ravenkata [ se [ ili [
Zapomni!
Za sekoj realen broj D ! i sekoj paren priroden broj Q N N ^ postojat dva realni
N
broja x i [ za koi vaì [
N
[ D
Zna~i, za D ! i Q N N ^ ravenkata [ N
D ima dve re{enija koi se sprotivni realni
broevi. Pozitivnoto re{enie go ozna~uvame Q D a negativnoto go ozna~uvame so Q D
Brojot Q Q t se vika korenov pokazatel, brojot a se vika potkorenov izraz ili

radikand, a e znak za koren.
Postapkata so koja se opredeluva Q D se vika korenuvawe.
Ako korenoviot pokazatel n e paren broj i D ! toga{ n-ti koren od a e nenegativniot

broj x, taka {to [ Q D Toj broj x e ednozna~no opredelen.
Na primer: Ravenkata [ ima dva realni koreni koi se sprotivni broevi. Pozitivniot
koren e a negativniot koren e t.e. [ ili [
Ako D t i Q toga{ namesto

D pi{uvame D a ~itame kvadraten koren od a.
37
Ako D toga{ postoi edinstven n-ti koren od 0, t.e. Q bidej}i Q (i nema drug
Q
broj, takov {to D ).
Spored dosega kaànoto imame:
bidej}i

a)
bidej}i b)

g) bidej}i i 7 e edinstveniot
bidej}i

v)
nenegativen broj za koj vaì toa ravenstvo.
Ako D toga{ D ! pa za Q N N ^ imame N

D N D
bidej}i

Na primer: a)
i t.e.

b) v)
itn.
Dali ravenkata a) [

b) [ ima re{enie vo mnoèstvoto Z"
Bidej}i [ t i [ t za sekoj realen broj x, sleduva deka dadenite ravenki nemaat re{enie
vo mnoèstvoto Z ne se realni broevi. Za ovie izrazi velime
t.e. izrazite i
u{te deka nemaat smisla vo mnoèstvoto Z
Zapomni!
Korenuvaweto so paren korenov pokazatel na negativni realni broevi ne e

definirano vo mnoèstvoto na realni broevi.

4 Koi od dadenite izrazi imaat smisla: a) b) v) g) "

5 Kolku e: a)
b)
v)
g) "
Sogledaj go odgovorot.

a) 2; b) 2; v)

g) e pozitiven broj, a toa zna~i deka

Bidej}i,

sleduva deka

ima smisla, pa

Od isti pri~ini imame

itn.
Voo~i deka,

_ _

_ _

_ _ t.e, ako D toga{ Z D _ D _
Q
Voop{to, ako n e paren priroden broj, toga{ DQ _ D _
38
Zapomni!
Q DQ D DNR Q H QHSDUHQ EURM

_ D _ DNR Q H SDUHQ EURM

6 Odredi ja vrednosta na izrazot: a)
b)

v)
g)

"

Kolku e:
Re{enie. Bidej}i sleduva deka

Od isti pri~ini imame itn.
D
Q
Q Q
Voop{to, ako D ima smisla, toga{ D

Na primer, dodeka, pak, z bidej}i nema smisla.
Zada~i
1 Koi od slednite iskazi se vistiniti: 5 Presmetaj:

a) brojot 8 e kvadraten koren od 16;

b) brojot 8 e kvadraten koren od 64; a)

v) petti koren od 32 e 2;
g) petti koren od e 2; b)
d) ~etvrti koren od 81 e " v)

2 Koi od dadenite izrazi nemaat smisla:

6 Koi od dadenite ravenstva se to~ni:
a) b)
v)
g)

d) |) " a) b) v)

3 Za koja vrednost na promenlivata x ima g)
d)
_ _
smisla izrazot:

|)
"
a) [ b) [ v)
[

[ " 7 Za koi vrednosti na promenlivata e to~no
g) [ d)
ravenstvoto:
4 Presmetaj: a) D D b)
D D

a) b) v)
g)

[

v) [
[

g)
_ [ _ "
39
STEPEN SO POKAZATEL RACIONALEN BROJ.
2 SVOJSTVA NA KORENI
Potseti se!
A Pro{iruvaj}i go poimot za stepen
so pokazatel nula i cel negativen
P
Izrazot D D P Z [ se vika stepen.
Ako P [ toga{ D

P

D D D ]D P t
P
broj, pokaàvme deka operaciite so niv se
izveduvaat spored istite pravila koi{to
i D D
Ako P L D z toga{ D
GHI
vaàt za stepen so pokazatel priroden broj.
Ako P [ t.e. P

N N ^ L D z Sega }e izvr{ime u{te edno pro{iruvawe
GHI na poimot za stepen, voveduvaj}i stepen so
toga{ D P DN
DN pokazatel racionalen broj.
Zapomni!
P
Ako D Z i ] (kade {to P [ Q ^ ), toga{ vaì
Q
P
DQ
GHI Q DP
P
Pritoa D Q se vika stepen so racionalen pokazatel.

Spored definicijata imame:

1 Presmetaj: a) b)
v) g)

Re{enie. b)
g)

Ako P toga{ D Q Q
D za P D Q

Q
D
DQ
2 Zapi{i gi vo vid na koren stepenite:

a) b) v) D g) [ d) D E

Re{enie. a) v) D
D g) [

d) D E D E

[ [
40
P
Poznato ti e deka zapisot na daden racionalen broj so nekoja dropka ne e ednozna~en.
Q
P
Na primer, Usvoenata definicija za stepenot D Q ne zavisi od toa so koja

P
dropka, ednakva na e zapi{an racionalniot pokazatel na stepenot. Spored toa vaì:
Q
P PN
DQ DQN QN
D PN D Z P [ Q N ^

Na primer,
a za imame
Zna~i, itn.

Operaciite so stepeni ~ii pokazateli se racionalni broevi se izveduvaat spored istite
pravila {to vaàt za operaciite so stepeni ~ii pokazateli se prirodni broevi.
P S
Za sekoi D E Z i sekoi ] kade {to P S [ Q T ^ vaì:
Q T
S
P S P S P S P S P P S
Q
T
T Q T T Q T QT
DQ D D DQ D D D D

P P
P P P
D Q DQ
D E Q D Q E Q P
E
EQ
3 Izvr{i gi nazna~enite operacii:

a) D D b) [ [ [ v) D D g) [ D

Prosledi go re{enieto. b) [ [ [ [
[ [
[

v) D D D D
D
D
4 Izvr{i gi nazna~enite operacii:

v) [ [\ [ \

a) [ [ [
b) [ \ [

Dobienite rezultati zapi{i gi vo vid na koren.
41
Potseti se! Sporedi gi vrednostite na kore-
B nite
i

P PN N

bidej}i

Q QN
z

Zna~i, korenite i
imaat ista vred-
P P N Nz

Q Q N nost: t.e.

P
Q DP D Q D ! Voop{to, ako D ! i P Q N ^
toga{ vaì
Q QN
Zapi{i gi vo vid na koren stepenite: DP DP N
P PN
D D E Imeno
Q DP DQ DQN Q N DP N

Ova svojstvo se vika pro{iruvawe na koreni.

Zapomni!
Ako korenoviot pokazatel i pokazatelot na potkorenoviot izraz gi pomnoìme so

ist broj razli~en od nula, toga{ vrednosta na korenot ne se menuva.

5 Korenite
i pro{iri gi so: a) 3; b) 4.

Sogledaj ja postapkata. a)

6 Pro{iri gi so 2 korenite: a) D b) D E v)
DE F ako D ! E ! F !

Re{enie. a)
D
D
D b)
D E
D E
D E

7 Svedi gi na ist korenov pokazatel korenite: a) b)
D D DE
Re{enie. Korenite gi sveduvame na ist pokazatel koj{to naj~esto e najmaliot zaedni~ki

sodràtel na pokazatelite.
a) NZS pa b) NZS pa

D D

D D
D
DE

DE
D E
8 Svedi gi na ist korenov pokazatel korenite: a)

b) [ [\ [ \
I ponatamu }e smetame deka promenlivite vo potkorenoviot izraz primaat

pozitivni vrednosti i deka potkorenoviot izraz vo celina e pozitiven.
42
V Sporedi gi vrednostite na korenite

i

Zna~i, korenite i imaat ista vrednost, t.e.

9 Sekoj od korenite L zapi{i go kako stepen so pokazatel racionalen
broj i sporedi gi.
P

Re{enie. So primena na Q D P D Q imame:

Bidej}i

sleduva deka t.e.
Voop{to, vaì: ako D ! i P Q N ^ toga{

Q QN
DP DP N

PN P
Q N DP N DQN DQ Q DP
Imeno Ova svojstvo se vika skratuvawe na koreni.

Zapomni!
Ako korenoviot pokazatel i pokazatelot na potkorenoviot izraz gi podelime so

nekoj nivni zaedni~ki delitel, toga{ vrednosta na korenot ne se menuva.

10 Skrati go korenot: a) D b)
D v)
D E
Tvoeto re{enie sporedi go so slednoto.

a)
D
D
D
D
D ili D D D
b)
D
D
D v) Voo~i, NZD pa
D E
DE
11 Uprosti go korenot: a)

D b) [ \ v) [ \ ]
Da se uprosti koren, zna~i da se izvr{i skratuvawe na korenot.
Ako vo korenot Q
D P korenoviot pokazatel n e delitel na pokazatelot m na potkorenoviot
izraz, t.e. ako P Q S toga{ za sekoj D t Q
DP Q
DQ S
D S
ako Q N Q
DP N
DN S
_ D _ S za sekoj D Z
N
D S za sekoj D Z
Q S
ako Q N DP D N

Na primer:

43

12 Uprosti go izrazot: a)
[
[ b)
[ v) [ [
[ ]D [ !

a) [ ]D [ t.e. [ _ [ _ v) [ [ [

_ [ _

[ ]D [
[ ]D [ ! WH ]D [ !

[ za sekoj [ Z ]D [ WH ]D [

b)
[ [ ]D [ WH ]D [

13 Sporedi gi korenite: a) L b) L v) L
Re{enie. Od dva koreni so ist korenov pokazatel, pogolema vrednost ima korenot {to ima
pogolem potkorenov izraz.

a) ! bidej}i !
b) NZS

a

bidej}i ! sleduva deka
!
v) NZS pa

a

zna~i !

14 Podredi gi po golemina korenite: a) b)
Zada~i
1 Zapi{i gi kako koren stepenite: 6 Pro{iri gi so 3 korenite:

a)
b) D v) D E g)
D E
a) [ b) D E v) D E
Svedi gi korenite na zaedni~ki korenov
2 Zapi{i gi kako stepen korenite:
pokazatel

a)
D b) D E v)
E D g) D D
a) D L
D b) [ L

7
DE
3 Odredi ja vrednosta na stepenot: v)
D E L
D E

a) b) v) g) d)
D E D L
DE
8 a) L b)

v)
[\ [ L
\
4 Presmetaj: a)

Uprosti gi korenite
b)

9 a)
b)
v)
g)

5 Presmetaj: a) D D D b) E
E E

10 a)
[

b)
[

v)
[

g)
[

11 a) D E b) D E
v)
[ [ [

v) [ \ g) DE

44
3 TRANSFORMACIJA NA KORENITE
Potseti se!
A 1 Proveri dali e to~no:

Korenot D zapi{i go vo vid na stepen so
pokazatel racionalen broj.
a) b)
Stepenuvaj:

a) D E b) D E v) D E g) D E

Sigurno utvrdi deka dadenite brojni ravenstva se vistiniti. Zna~i, kvadratniot koren od
proizvod, odnosno koli~nik na pozitivni broevi e ednakov na proizvodot, odnosno
koli~nikot od kvadratnite koreni na tie broevi.
Voop{to vaì:

Q Q

D D Q D D
Q
DE DE Q D E
Q Q Q Q
D E Q
Q
D t E ! Q ^
E E Q E
E
Ova se pravila za korenuvawe na proizvod, odnosno koli~nik.
Ovie pravila vaàt i vo slu~aj koga potkorenoviot izraz ima pove}e od dva mnoìteli.
b)

2 Presmetaj: a) b) 3 Presmetaj: a)

D E
4 Uprosti go izrazot: a) [ \ ] b)
[ \
Re{enie. a) [ \ ]
[ \ ] [ \ ]
5 Za koi vrednosti na promenlivata x se to~ni ravenstvata:

[ [
a) [ [
[ [ b)

"
[
[
Z
a) Za sekoj [ bidej}i korenot so neparen korenov pokazatel e definiran za sekoj realen
broj.
b) Za [ t bidej}i koren so paren korenov pokazatel e definiran samo za nenegativni
broevi, t.e. broevi {to se pogolemi ili ednakvi na nula.
45
[ \
B 6 Uprosti go izrazot: a) D E
b)

Re{enie.

[ \ [ \ [
a) D E
D E D E
b)
\

Vakva transformacija na koreni se vika izvlekuvawe na mnoìtel pred znakot na
korenot.
Ako $ D Q E D ! E ! toga{ Q
$ Q DQ E Q
DQ Q E D Q E
7 Izvle~i gi mnoìtelite pred znakot na korenot:

a) b)
v) D g)

D E d) D

Re{enie. a) v) D D D D D
d) D
D D
Koi mnoìteli moè da se izvlekuvaat pred znakot na korenot?
Pred znakot na korenot se izvlekuvaat samo mnoìteli na potkorenoviot izraz ~ii{to
pokazateli se pogolemi ili ednakvi na korenoviot pokazatel.
Neka e daden
Q
D P Ako P ! Q i P QS U toga{ D P D QS U D QS D U Ottuka sleduva deka
Q
DP Q
D QS D U D S Q DU
8 Izvle~i gi mnoìtelite pred znakot na korenot: a)

D b) [ \

Re{enie. a) D D D bidej}i
V 9 Razgledaj go ravenstvoto oddesno nalevo.
Voo~i, mnoìtelot 2 e vnesen pod znakot na korenot, t.e.

Ovaa transformacija na koreni se vika vnesuvawe na mnoìtel pod znakot na korenot.
Q DQ
Ako D ! E ! toga{ D Q E E
10 Vnesi gi mnoìtelite pod znakot na korenot:

D E [ D
a) [ [ b) v) D g)
E D D [
[ D [ D
Re{enie. g) D[
[ [
46
11 Bez da ja presmetuva{ vrednosta na korenot sporedi gi broevite:
a) i b) i
v) i
Re{enie. a) Bidej}i sleduva deka

Zapomni!
Mnoìtel se vnesuva pod znakot na koren, taka {to toj se stepenuva so korenoviot
pokazatel i taka dobienata vrednost na stepenot se mnoì so potkorenoviot izraz.
Dosega{nite transformacii na korenite gi vr{evme so odnapred postavena cel: uprosti

go izrazot, dovedi go izrazot do nekoj sakan oblik itn. Tie transformacii gi izveduvame
vrz osnova na svojstvata na operaciite i samite operacii so koreni.
Edna od transformaciite so korenite e doveduvawe na korenite vo normalen vid.

Na primer, korenite D[ D E D se zapi{ani vo normalen vid.

Zapomni!
Eden koren e vo normalen vid ako:

1o. Potkorenoviot izraz ne sodrì imenitel razli~en od 1.
2o. Potkorenoviot izraz ne sodrì mnoìteli {to moè da se izvle~at pred znakot na korenot.
3o. Pokazatelot na korenot i pokazatelot na potkorenoviot izraz nemaat zaedni~ki delitel.

12 Zo{to korenite a) b) D D z D z v) D D E ne se vo normalen vid?
D
Re{enie. a) ne e vo normalen vid, bidej}i sodrì mnoìtel {to moè da
se izvle~e pred znakot na korenot.

b) Potkorenoviot izraz na korenot sodrì imenitel razli~en od 1.
D
v) D D E ne e vo normalen vid zatoa {to korenoviot pokazatel i pokazatelot na
potkorenoviot izraz imaat zaedni~ki delitel 2, t.e. korenot ne e zapi{an so najmal moèn
pokazatel.

13 Zapi{i gi vo normalen vid korenite: a) b) v) [
[
Re{enie.
[ [ [
a) b) v) [ [ [ [ [
[ [ [ [ [
Ponekoga{ korenot go transformirame vo normalen so vnesuvawe na mnoìtel pod znakot

na korenot. Toa voo~i go na primerot v) od prethodnata zada~a: [ [ [
[ [
47
Zada~i
1 Presmetaj: a) b) 4 Vnesi gi mnoìtelite pod znakot na korenot:
[
v) g) a) b) v) D g) [\
D \
5 Bez presmetuvawe na korenot sporedi gi

2 Presmetaj: a) [ \ b) [ \
broevite: a) L b) L

v)
[ v) L

\
6 Dovedi gi vo normalen vid korenite:
3 Izvle~i gi mnoìtelite pred znakot na ko-
a) b) v) D E g) DE
D E DE
renot: a) b)
[ \ v)

F
D E
d) |) D D e)
E D D
4 SOBIRAWE I ODZEMAWE NA KORENI
Potseti se!
A 1 Dovedi gi vo normalen vid
korenite:
Koi monomi se sli~ni?
Koj e koeficientot na monomot:
a) D b) v) g) D
D E [\ \ " D
Kako se sobiraat monomi? Sledi go re{enieto.
D
a) D D D D D D b) v) g) D
D D D D
Racionalniot mnoìtel pred znakot na korenot {to e doveden vo normalen vid se vika
koeficient na korenot.
Na primer, koeficienti na korenite: D D E DE soodvetno se D L
Koeficientite na korenite {to se dovedeni vo normalen vid vo prethodnata zada~a 1

soodvetno se D L D

Zapomni!
Dva ili pove}e koreni vo normalen vid {to se razlikuvaat samo po svoite koefi-
cienti se vikaat sli~ni koreni.
48

Na primer, korenite: D E DE
DE E DE DE se sli~ni.

Koeficientite na korenite soodvetno se: D E E

D
2 Pokaì deka se sli~ni korenite: a) i b) i v) i
D
Re{enie.

a) b)

D
v) D i D
D D
[ \
3 Pokaì deka se sli~ni korenite: a) i b) i v) i
\ [
Potseti se! B 4 Uprosti go izrazot

Zapi{i go distributivnoto svojstvo na mno-

èweto vo odnos na sobiraweto vo Z Re{enie.
So primena na distributivnoto svojstvo
Svedi go vo normalen vid polinomot
imame:

DE DE DE

Ovaa transformacija se vika sveduvawe na sli~ni koreni.
Voo~i, se sobiraat i odzemaat samo sli~ni koreni.
5 Presmetaj go zbirot: a) b) D D D
Re{enie. Sekoj od dadenite izrazi e zbir od tri koreni. Niv prvo gi transformirame vo
normalen vid, a potoa gi sveduvame sli~nite koreni.
a)
b) D D D D D D D D D D

D
D E D
E
b)
[ [

[ [
Re{enie. b) [ [
[ [ [ [ [ [ [ [
49
Zada~i
[ \
1 Proveri dali se sli~ni korenite: a) L b) L v)
i
[ \
\ [

2 Presmetaj: a) b) v)

g) d)

E D
3 Presmetaj: a) D D D b) D D E D DE D E
D E
4 Presmetaj: a)
D D D D b) [ \ \ [
MNO@EWE, DELEWE, STEPENUVAWE
5 I KORENUVAWE NA KORENI

A 1 Proveri dali e to~no ravenstvoto: a) b)

Sigurno utvrdi deka ravenstvata se to~ni. Ova svojstvo e to~no za koj bilo koren, t.e.

Q
D DQ D Q D
Q
DQE DQ E Q
DE Q Q
DE i
Q Q
E E E
EQ
Voop{to, to~ni se slednite tvrdewa:
Za koi bilo D t E t L Q ^ vaì:

Q
Q D D
DQE Q
DE i
Q
Q
E E
Ovie tvrdewa iskaì gi so zborovi.
2 Presmetaj: a) b)
[ [ v) [ \ [ \
Re{enie. v) [ \ [ \
[ \ [ \ [\
Voo~i, se mnoàt, odnosno se delat samo koreni so ist korenov pokazatel. Pritoa,
proizvodot, odnosno koli~nikot od potkorenovite izrazi se korenuva so istiot
korenov pokazatel.
3 Presmetaj: a) b) D D v)

D
g)
D

d)
50

4 Presmetaj: a)
D E b)
[ [ [ v) D D g) D E D E DE D E
Korenite se so razli~ni korenovi pokazateli. Zatoa, prvo gi sveduvame na ist korenov
pokazatel, a potoa gi primenuvame pravilata za mnoèwe i delewe na koreni so ist korenov
pokazatel.
Re{enie.
b)
[ [ [
[

[

[

g) D E D E DE D E D
D E
D E
D

[
[ [ [ D D D D D D
D D D

5 Presmetaj: a) b) v) D [ [ g)
D D
D

B

6 Presmetaj: a)
b) D E

Re{enie. a)

D E D E D E

b) DE D E D E E

P P
QD P Q
P
DQ DQ Q DP

Voop{to, praviloto vaì za koj bilo koren, t.e. D

Zapomni!
Koren se stepenuva taka {to se stepenuva samo potkorenoviot izraz i dobieniot

stepen se korenuva so istiot korenov pokazatel, t.e.
P
Q D Q
D P D ! P Q ^

D

7 Presmetaj: a) b) [ v) DE
E
V 8 Proveri dali e to~no brojnoto ravenstvo

9 Presmetaj: a)
b) DE

Re{enie. b)

DE

DE

DE

DE
DE

P Q
Voop{to, praviloto vaì za koj bilo koren, t.e. Q PD

PD Q
D DP Q P Q D

51
Zapomni!
Koren se korenuva taka {to potkorenoviot izraz se korenuva so proizvodot na

korenovite pokazateli, t.e.
PQD PQ
D D ! P Q ^
10 Presmetaj: a)
b)
[ \ v) [ [

Re{enie. v) [ [ [ [
[
[
Ako po izvr{enite operacii so koreni dobieniot rezultat e koren, toj sekoga{ treba
da se svede vo normalen vid.

11 Presmetaj: a) b) D D v) D D D
Zada~i
Izvr{i gi nazna~enite operacii
1 a) b) v) 7 a) D D b)
D D v) D D D
2 a) D D b) [ [
8 a)

v) D D

b)
3 a) D D b) [ [ \ \

v) [ [ [ 9 a)
D E b)

v)
[

D E
a) b)
v)

g)
D E d)
DE
4

E
D

|)

5 a) b)
v)

10 a) b) D v) D D
D
6 a) D D b) D D v)
D g) [ [\ \ [\ d)

D D D

52
6 RACIONALIZIRAWE NA IMENITELOT NA DROPKA
Presmetaj ja vrednosta na
Potseti se!
A 1
brojot

i brojot so
P PN
N z
Q QN to~nost na ~etiri decimali.
D D D D D ! So pomo{ na kalkulator dobivame:
Q
D Q
D D !
Koi izrazi se vikaat racionalni algebarski
izrazi?
So koja operacija polesno }e go dobie{ rezultatot bez da koristi{ kalkulator?

Voo~uva{ deka t.e. deleweto so iracionalen broj go transformiravme vo

mnoèwe, a mnoèweto sekako e poednostavna operacija.
Izrazite vo koi osven racionalnite operacii e zastapena i operacijata korenuvawe
ili stepenuvawe so pokazatel racionalen broj se vikaat iracionalni izrazi.
Racionalnite i iracionalnite izrazi se vikaat algebarski izrazi.
Zapomni!
Transformacijata na izrazite vo koi{to imenitelot na dropkata od iracionalen izraz

go transformirame vo racionalen se vika racionalizirawe na imenitelot na
dropkata.
D E
2 Racionaliziraj go imenitelot na dropkata: a) b)

v)
DE

Re{enie. So pro{iruvawe na dropkata imame: a)

Q
b) Bidej}i
za da go primenime ravenstvoto DQ D treba dropkata da ja

pro{irime so

Spored toa imame:

v)
D E D E

DE D E DE D E D E DE
D E D E

DE DE DE DE DE

Ovde primenivme: DE DE DE i D E D E D E
53
$
3 Racionaliziraj go imenitelot na dropkata Q ! P kade {to A e broj ili
Q
%P
izraz, a B e pozitiven broj ili izraz {to dobiva samo pozitivna vrednost.
$ $ Q
%Q P $ Q %Q P $ Q %Q P $ Q %QP
Re{enie.
Q Q
%P %P Q %QP Q
% P Q P Q
%Q %
Ako Q P toga{ prvo korenot svedi go vo normalen vid, pa potoa primeni ja postapkata
za racionalizacija.
D E
v)

g)

D E
Re{enie.
D E

D E D E
D E D E

a) v)

D E D E
D E

b)

g)

Potseti se! 5 Racionaliziraj go imenitelot na dropkata:
D E D E D E
a) b)

D E D E D E

Re{enie. Bidej}i
D E D E D E

imame:

a)

b)


Re{enie. b) Dropkata }e ja pro{irime so bidej}i

Imame:

54
7 Racionaliziraj go imenitelot na dropkata:
D D E
a) b) v) g)
D D D E
Zada~i
Racionaliziraj go imenitelot na dropkata: E D E D E
4 a) b) v)
E DE
DE

1 a) b) v) g)

5 a) b) v)

\ [
D g) d)
E [ [ [ \
2 a) b) v) g) |)
E D
[
[
[ \
D E
3 a) b) v) g) e)

D
E
7 IRACIONALNI IZRAZI
Potseti se!
Koi se celi, a koi drobno racionalni

A 1 Koi od izrazite se racional-
ni algebarski izrazi?
algebarski izrazi?

Vo racionalnite algebarski izrazi se zasta- a) b) v) [ \ g) D
peni operaciite: sobirawe, odzemawe, mno-
èwe, delewe i stepenuvawe so pokazatel
[ \
cel broj. Ovie operacii se vikaat racionalni d) |) e) D EF
algebarski operacii. [\
Kako se vikaat broevite " Racionalni izrazi se a), v) i d).
Iracionalnite izrazi {to sodràt promenlivi }e gi razgleduvame samo za vrednostite

na promenlivite za koi{to dadeniot izraz ima smisla.
2 Za koja vrednost na promenlivata ima smisla izrazot:

a) [ [ b) [ [ v) [ [ "
a) [ ima smisla za sekoj realen broj, t.e. [ f f a [ ima smisla za
[ t [ t t.e. [ > f Spored toa, [ f f

> f > f
v) [ ima smisla za [ t a [
[ ima smisla za sekoj realen broj.
Spored toa, [ > f
55
3 Odredi gi dopu{tenite vrednosti na promenlivata vo iracionalnite izrazi:
[
a) [ [ b) [ [ v) (Vnimavaj, imenitelot ne smee da bide nula.)
[
Vo ponatamo{noto razgleduvawe, ako poinaku ne e re~eno, }e podrazbirame deka korenot
sekoga{ ima smisla.
4 Koi od dadenite izrazi se sveduvaat na racionalni:

a)
b)
v) g) [ \ "
b)
g) [ \ [\ bidej}i 2 i xy2 se racionalni izrazi.
Koga vo daden iracionalen izraz promenlivite se zamenat so nekoi realni broevi, moè
da se dobie ili racionalen ili iracionalen broj.
5 Odredi nekolku vrednosti na x i y za koi{to iracionalniot izraz [ \ }e bide

racionalen izraz.
Re{enie. Za [ \ izrazot [ \ e racionalen, bidej}i Za [
\ imame: itn.
Nekoi iracionalni izrazi moè da se transformiraat vo racionalen izraz ili tie da se
uprostat. Transformaciite na izrazite se izveduvaat vrz osnova na pravilata za
operaciite so koreni.

6 Uprosti go izrazot: a) D D D D D b) [ [ [
[ [
D E
v) g) d)
D E D E
Re{enie. a) D D D D D
D D D D D
D D D
D D
[
b) [ [ [ [ [ [ [ [ [ [ [ [ [ [
[ [ [[ [ [ [
Zada~i
1 Odredi gi dopu{tenite vrednosti na promenlivata x vo izrazot:
[ [
a) [ b) [ [ v) [ [ g) d)
[ [
2 Koi od slednive izrazi ne se sveduvaat na racionalni izrazi:
a) [ [ b) [ v) [ [ g) [ [ d) [ [ "
3 Uprosti gi izrazite, a potoa odredi koi od niv se iracionalni izrazi:

a)
[

[

b)
D E DE v) g) d) DE DE |) e) [ [

[

Uprosti go izrazot
4 a) b)
56
D E D E [ [ [ [
5 6 a) b)

D E D E [ [ [ [
1 Koi od slednite iskazi se vistiniti:

a) kvadraten koren od 0 e 0; b) treti koren od e
v) izrazot nema smisla; g) ~etvrti koren od 81 e 3?
2 Za koja vrednost na x ima smisla izrazot: a) [ [ b) [ [ "

3 Presmetaj ja vrednosta na izrazot: a) b)

4 Izvr{i gi nazna~enite operacii: a) [ [ [ b) D E D E

5 Zapi{i go vo vid na koren stepenot: a) b) D E v) [ \

6 Zapi{i go kako stepen so racionalen pokazatel korenot: a)
b) v) DE g) [ [ \

7 Svedi gi na zaedni~ki korenov pokazatel korenite: a)

[
[\
[ \ b) D D E D E

8 Podredi gi po golemina korenite
\ [
9 Zapi{i go vo normalen vid korenot: a) b)
[ \ v)
[ \
10 Presmetaj ja vrednosta na izrazot: a) b)
[ \ [ \ v)
D E DE
Izvr{i gi nazna~enite operacii

11 a) b)

[ \ [ \ [ \

12 a) D D b) [ [ \ v) D E DE
13 Koi od dadenite izrazi se sveduvaat na racionalni:

a) [ [ b) [ [ v) [ [

g) [ [ "
[ \
14 Racionaliziraj go imenitelot na dropkata: a) b) v)
[ \

15 Uprosti go izrazot

57

1 Izrazot [ [ ima smisla ako promenlivata x pripa|a na intervalot:
a) f b) > f v) > f g) f 1

2 Vrednosta na izrazot e: a) 64; b) 16; v) 4; g) 2. 1

1
3 Vrednosta na izrazot D D e: a) D b) D v) a; g) a2.

4 Po uprostuvawe na izrazot D D se dobiva izrazot: a)

D b)

D v) D g)
D 1
5

Na racionalen izraz se sveduva izrazot: a) [ [ b) [ [ v)

g) [ [ 1
6 Ako a e realen broj i n e neparen priroden broj, toga{ re{enieto na ravenkata [ Q D po

x vo mnoèstvoto Z se vika ______________________ na brojot a. 2
7 Postapkata so koja se opredeluva Q

D se vika _________________________. 2
8 Koren od negativen broj so _________________ korenov pokazatel ne e definiran vo

mnoèstvoto na realnite broevi. 2
9 Dva ili pove}e koreni {to se vo normalen vid, a se razlikuvaat samo po nivnite koefi-
cienti se vikaat ______________________________.
2

10 Presmetaj: 3

3
11 Presmetaj: D E D E

3
12 Presmetaj: D D D

13 Presmetaj: a) D D b)

D D 3
14 Presmetaj: [ [ \ \ [\ 3
6

58
TEMA 3 KOMPLEKSNI BROEVI T, E
SODR@INA NA TEMATA
1 T, E Pro{iruvawa na mno- 5 T Sobirawe i odzemawe na

èstvata broevi. Poim za kompleksni broevi preku
kompleksen broj ............... 60 radius-vektori................. 73
2 T, E Ednakvost na kompleksni
6 T Svojstva na modul na kom-
broevi. Sobirawe i odze-
pleksen broj...................... 76
mawe na kompleksni
broevi .............................. 64
3 T, E Mnoèwe i delewe na
utvrduvawe ................................... 79
kompleksni broevi.
Modul na kompleksen
broj ..................................... 66 8 Zada~i za samoproverka .............. 80
4 T Geometrisko pretstavu-
vawe na kompleksni
broevi ............................... 70
59
PRO[IRUVAWA NA MNO@ESTVATA BROEVI.
1 POIM ZA KOMPLEKSEN BROJ
T, E
Mnoèstvo prirodni broevi e mnoèstvoto ^

^ Q Q ` Ova mnoèstvo e
A zatvoreno vo odnos na operaciite sobirawe i mnoèwe, t.e. zbir, odnosno proizvod na dva
prirodni broja e priroden broj.
Dali operacijata odzemawe e zatvorena vo ^"

Odgovor. Ne! Razlikata na koi bilo dva prirodni broevi ne e sekoga{ priroden broj. Na primer,
^ Ottuka, postojat ravenki od oblik [ D E koi nemaat re{enie vo ^ Takvi se ravenkite
[ [ itn.
Za da se otstrani ovoj nedostatok se voveduva mnoèstvoto celi broevi, na toj na~in {to se^
pro{iruva so 0 i so negativnite broevi. Dobienoto mnoèstvo se narekuva mnoèstvo celi broevi
i se ozna~uva so [ Zna~i, [ ^ `
1 Dali ravenkata [ ima re{enie vo ["

Odgovor. Ne postoi nieden cel broj x takov {to [ Zna~i, ravenkata nema re{enie vo
mnoèstvoto na celite broevi.
Vo op{t slu~aj, postojat ravenki od oblik D[ E koi nemaat re{enie vo [ bidej}i

operacijata delewe ne e zatvorena vo [ t.e. koli~nik na dva celi broevi ne e sekoga{
cel broj. Zatoa mnoèstvoto [ se pro{iruva vo mnoèstvoto na racionalni broevi ]
kade {to
D
] D E [ E z
E

Re{enie na ravenkata [ vo ] e [

2 Dali ravenkata [ ima re{enie vo ]"

Odgovor. Ne postoi nieden racionalen broj x takov {to [ t.e. ovaa ravenka nema
re{enie vo mnoèstvoto na racionalnite broevi.
Q
Potrebata od postoewe na re{enie na site ravenki od oblik [ D D ! doveduva do
voveduvawe na novi broevi koi se narekuvaat iracionalni broevi. Mnoèstvoto na
iracionalni broevi se ozna~uva so Takvi se broevite
S itn.
Unijata od mnoèstvoto na racionalnite i mnoèstvoto na iracionalnite broevi se
narekuva mnoèstvo na realni broevi i se ozna~uva so Zna~i, Z Z
) ]
60
Voo~i deka ^ [ ] Z
Vo site ovie mnoèstva, operaciite sobirawe i mnoèwe se komutativni i asocijativni,
a mnoèweto e distributivno vo odnos na sobiraweto.
B 3 Vo koi mnoèstva ima re{enie ravenkata:

a) [ b) [ v) [ g) [ d) [ "
Re{enie. a) [ ^ Zna~i, ravenkata ima re{enie vo ^ a bidej}i ^ [ ] Z
taa ima re{enie i vo: [ ] i Z
b) [ [ ravenkata ima re{enie vo [ pa i vo ] i Z no ne i vo ^ bidej}i
^

v) [ ] ravenkata ima re{enie i vo Z

g) [ [ i Z
d) Ravenkata [
nema re{enie vo mnoèstvoto na realnite broevi. Imeno, ravenkata

moè da se transformira vo oblik [ a kvadratot na nieden realen broj ne e negativen.
Ottuka, se javuva potrebata od pro{iruvawe i na mnoèstvoto na realnite broevi. Pri

toa pro{iruvawe mora da se vodi smetka za slednoto:
1) novoto mnoèstvo treba da gi sodrì realnite broevi;
2) novoto mnoèstvo treba da sodrì eden element ~ij kvadrat e
3) vo novoto mnoèstvo da se definiraat operaciite sobirawe i mnoèwe i za niv da
vaàt komutativnoto i asocijativnoto svojstvo, kako i distributivnoto svojstvo na
mnoèweto vo odnos na sobiraweto.
Za da bide ispolneto vtoroto barawe, po definicija voveduvame nov broj koj go
GHI
ozna~uvame so simbolot i, takov {to negoviot kvadrat da e t.e. L
Zapomni!
GHI
Brojot i se vika imaginarna edinica i negoviot kvadrat e -1, t.e. L
Brojot a + ib, kade {to a i b se dadeni realni broevi, a i e imaginarnata edinica se

V vika kompleksen broj. Mnoèstvoto od site broevi od vakov oblik se vika mno-
èstvo na kompleksnite broevi i se ozna~uva so \ Ako z = a + bi, toga{ brojot
a se vika realen del na brojot z i se ozna~uva so Re(z), a brojot b se vika imaginaren
del na brojot z i se ozna~uva so Im(z).
61
Pritoa, po definicija L L L D L D EL EL
t.e. L L D L EL se drugi oznaki za L D EL soodvetno.
4 Zapi{i gi kompleksnite broevi, ako se dadeni nivnite realni i imaginarni delovi:

a) 5H ] ,P ] b) 5H ] ,P ]
v) 5H ] ,P ] g) 5H ] ,P ]
Re{enie. a) ] L b) ] L L v) ] L g) ] L
Za daden kompleksen broj ] D EL voo~i go slednoto:
Ako ,P ] E toga{ ] D L D Z Ottuka sleduva deka sekoj realen broj e i
kompleksen, t.e. Z \ Spored toa, prviot uslov za pro{iruvawe na mnoèstvoto
na realnite broevi e ispolnet.
Ako 5H ] D toga{ ] EL EL i ako E z toga{ EL se vika imaginaren broj.
5 Odredi gi realniot i imaginarniot del na sekoj od dadenite kompleksni broevi:

a) L b) L v) 2; g) L
Zapomni!
Kompleksniot broj ] D EL se vika sprotiven na kompleksniot broj ] D EL

Kompleksniot broj ] D EL se vika konjugirano kompleksen na brojot ] D EL i
BB
se ozna~uva so ]
6 Zapi{i gi sprotivniot i konjugirano kompleksniot broj na broevite:

a) ] L b) ] L L v) ] L g) ] L
BB
Re{enie. a) Sprotiven broj na z e ] L a konjugirano kompleksen e ] L
BB BB BB
b) ] L L i ] L v) ] L i ] g) ] L i ] L
BB
7 Ako ] D EL pokaì deka: a) ] ] b) ] ]
Re{enie. a) ] D E L D E L D E L ]
b) ] D EL D EL D EL ]
Kvadraten koren od koj bilo negativen broj a e imaginaren broj; so simbolot D }e go

ozna~uvame imaginarniot broj _ D _ L Zna~i, za D D _ D _ L
Na primer, L L L L
62
8 Zapi{i go imaginarniot broj: a) b)
Dva kompleksni broja se ednakvi ako i samo ako realnite delovi im se ednakvi i
G imaginarni delovi im se ednakvi.
9 Za koi realni broevi x i y vaì ravenstvoto [ L \L "
Odgovor. Ravenstvoto }e vaì ako i samo ako x = 3 i y = 2.
Zapomni!
Kompleksnite broevi a + bi i c + di se ednakvi ako i samo ako a = c i b = d.
10 Za koi realni broevi x i y vaì ravenstvoto [ \ L "
[ [
Re{enie. Ravenstvoto }e vaì ako i samo ako
\ \
Zada~i
1 Odredi vo koi brojni mnoèstva slednite 4 Zapi{i gi sprotivnite i konjugirano

ravenki imaat re{enie: kompleksnite broevi za broevite:
a) [ b) [ a) L b) L v) 2; g) 53i.

v) [ g) [
5 Ako ] L opredeli:

2 Zapi{i gi kompleksnite broevi, ako se
dadeni: a) ] b) ]
a) 5H ] ,P ]
b) 5H ] ,P ] 6 Da se opredeli: a) b)
v) 5H ] ,P ]
g) 5H ] ,P ]
7 Za koi realni broevi x i y se to~ni
slednite ravenstva: a) [L \ L
3 Zapi{i gi realniot i imaginarniot del b) [ L L \L
na kompleksniot broj: v) [ [L \ L\ L
a) L b) L v) L g) 6. g) [ \L [L \ L "
63
SOBIRAWE I ODZEMAWE NA KOMPLEKSNI
2 BROEVI
T, E
Potseti se! Vo ovaa lekcija }e definirame zbir

A i razlika na dva kompleksni broja.
Brojot i se vika imaginarna edinica i
GHI
L Zapomni!
Koj e realniot, a koj imaginarniot del
na brojot L "
Ako z1 = a + bi i z2 = c + di, toga{ zbir i
Koj e konjugirano kompleksniot broj na razlika na ovie dva broja se definira na
brojot ] L "
sledniot na~in:
Proveri dali se ednakvi dropkite: z1 + z2 = (a + bi) + (c + di) = (a + c)+(b + d)i
i
a) b)
z1 - z2 = (a + bi) - (c + di) = (a - c)+(b - d)i.
Zna~i, zbir na dva kompleksni broja e kompleksen broj ~ij realen del e zbir na realnite
delovi, a imaginarniot del e zbir na imaginarnite delovi na dvata broja.
Razlika na dva kompleksni broja e kompleksen broj ~ij realen del se dobiva koga od
realniot del na prviot broj se odzeme realniot del na vtoriot broj, a imaginarniot del
se dobiva koga od imaginarniot del na prviot broj se odzeme imaginarniot del na vtoriot
broj.
3 Presmetaj gi zbirot i razlikata na slednite broevi:

a) ] L i ] L b) ] L i ] L v) ] L i ]
Re{enie. a) ] ] L L L L
] ] L L L L
b) ] ] L L L ] ] L L L L
v) ] ] L L L ] ] L L L
4 Presmetaj gi zbirot i razlikata na slednite broevi:
a) ] L i ] L b) ] L i ] L
5 Neka ] L ] L i ] L Proveri dali e to~no deka:

a) ] ] ] ] b) ] ] ] ] ] ]
64
Re{enie. a) ] ] L ] ] b) ] ] ] L L L i
] ] ] L L L Zna~i, za dadenite kompleksni broevi vaàt raven-
stvata ] ] ] ] i ] ] ] ] ] ]
Ovie ravenstva vaàt i za proizvolni kompleksni broevi.
Vaì i op{to:
Operacijata sobirawe vo mnoèstvoto kompleksni broevi e komutativna i asoci-

jativna, t.e. za koi bilo kompleksni broevi z1, z2 i z3 vaì:
] ] ] ] (komutativno svojstvo) i
] ] ] ] ] ] (asocijativno svojstvo).
6 Presmetaj ] ] i ] ] ako ] L
Re{enie. ]] L L L Z
]] L L L L
Vaì i op{to:
B
Za koj bilo kompleksen broj ] D EL zbirot ] ] D e realen broj, a razlikata
B
]] EL e imaginaren broj.
7 Dali za kompleksnite broevi ] L i ] L e to~no ravenstvoto

] ] ] ] "
BB BB
Re{enie. ] ] L L L L i ] ] L L L Zna~i, za
dadenite broevi ravenstvoto e to~no.
Vaì i op{to:
Ako z1 i z2 se dva kompleksni broeja, toga{ ] ] ] ]
8 Presmetaj:
Re{enie. L L L L
65
Zada~i
1 Presmetaj gi zbirot i razlikata na 3 Ako ] L i ] L proveri dali

BBBBBBBB BB BB
kompleksnite broevi: e to~no ravenstvoto ] ] ] ]
a) ] L i ] L
4 Da se proveri to~nosta na ravenstvoto

b) ] L i ] L ] ] ] ] ako ] L ] L

v) ] L i ] L
5 Presmetaj:
2 Da se presmeta ] ] L ] ] ako a)

a) ] L b) ] L b)

v) ] L
MNO@EWE I DELEWE NA KOMPLEKSNI

3 BROEVI. MODUL NA KOMPLEKSEN BROJ
T, E
Potseti se!
A Vo ovoj del }e definirame
Koj e konjugirano kompleksniot broj na brojot
mnoèwe na kompleksni broe-
vi. Toa se sveduva na mnoèwe na binomi.
L "
Ako broevite ] D EL i ] F GL se
Odredi go proizvodot na binomite
pomnoàt soglasno praviloto za mnoèwe
(2x-3)(x+2).
na binomi, se dobiva slednoto:
D EL F GL DF DGL FEL EGL DF EG DG EF L
Zapomni!
Ako ] D EL i ] F GL toga{ proizvodot na ovie dva broja se definira na sled-

niot na~in:
] ] D EL F GL DF EG DG EF L
1 Odredi go proizvodot na kompleksnite broevi ] L i ] L
Re{enie. ] ] L L L L L L L L
2 Presmetaj go proizvodot na kompleksnite broevi ] L i ] L
66
3 Neka ] L ] L i ] L Proveri dali:
z1 z2 = z2 z1, (z1 z2) z3 = z1 (z2 z3) i (z1 + z2) z3 = z1z3 + z2 z3.
Re{enie. ] ] L ] ] ] ] ] L L L L L

] ] ] L L L L L
Od ednakvosta na desnite strani, sleduva ednakvost i na levite, t.e. za dadenite kom-

pleksni broevi vaì ravenstvoto (z1 z2) z3 = z1 (z2 z3), bidej}i
] ] ] L L L ] ] ] ] L L L

Zna~i, za dadenite kompleksni broevi vaì ravenstvoto (z1 + z2) z3 = z1z3 + z2 z3.
Dali ovie tri ravenstva vaàt i za koi bilo kompleksni broevi?
Zapomni!
Operacijata mnoèwe vo mnoèstvoto na kompleksni broevi e komutativna i

asocijativna, t.e. ako z1, z2 i z3 se koi bilo kompleksni broevi, toga{ vaàt
z1 z2 = z2 z1 (komutativnoto svojstvo) i
(z1 z2) z3 = z1 (z2 z3) (asocijativnoto svojstvo).
Isto taka, vo mnoèstvoto na kompleksni broevi, operacijata mnoèwe e distributivna
vo odnos na operacijata sobirawe, t.e. za koi bilo kompleksni broevi z1, z2 i z3 vaì
z1 ( z2 + z3) = z1z2 + z1 z3 i (z1 + z2) z3 = z1z3 + z2 z3 (distributivnoto svojstvo).
B 4 Presmetaj ] ] , ako z = a + bi.
Re{enie. ] ] D EL D EL D DEL DEL E L D E pri {to D E Z
Zapomni!
Za proizvolen kompleksen broj ] D EL proizvodot ] ] e realen broj. Kvadratniot

koren od toj broj se ozna~uva so |z| i se vika modul ili apsolutna vrednost na
kompleksniot broj z. Zna~i,
_ ]_ ]] D E
5 Presmetaj go modulot na kompleksniot broj: a) L b) L v) L
Re{enie. a) L b) L v) L
67
6 Pokaì deka za kompleksnite broevi z1 = 6-3i i z2 = 1- i e to~no ravenstvoto
] ] ] ]
Re{enie.
] ] L L L L L L ] ] L L L L L
Od ednakvosta na desnite strani na poslednite dve ravenstva, sleduva ednakvost i na

levite strani, t.e. za dadenite broevi z1 = 6-3i i z2 = 1- i, ravenstvoto e to~no.
Vaì i op{to:
Ako z1 i z2 se koi bilo kompleksni broevi, toga{ ] ] ] ]
V Vo ovoj del }e definirame operacija delewe na dva kompleksni broevi z1 = a + bi

i z2 = c + di (z2 0). Imaj}i predvid deka proizvodot na eden kompleksen broj i
] ]
negoviot konjugirano kompleksen broj e realen broj, izrazot se mnoì so i na toj
] ]
na~in vo imenitelot se dobiva realen broj. Imeno,
] D EL D EL F GL D E L F G L D F E G D G E F L

] F GL F GL F GL F G F G
Zapomni!
Ako z1 = a + bi i z2 = c + di (z2 0),toga{ koli~nikot na ovie dva broja se definira na

sledniot na~in:
] DF EG DG EF

L
] F G F G
L L L
7 Odredi gi koli~nicite: a) b) v)
L L L
L L L L L L
Re{enie. a) L
L L L
L L L L L L
b) L
L L L
L L L L L
v) L
L L L
68
Voo~i deka za da go odredime koli~nikot na dva kompleksni broja, broitelot i imenitelot
na dropkata treba da gi pomnoìme so konjugirano kompleksniot broj na imenitelot.
L L
8 Odredi gi realniot i imaginarniot del na kompleksniot broj ]
L L
L L L L L L L L L L
Re{enie.
L L L L L L
Zna~i, 5H ] a ,P ]
V 9 Presmetaj L L L
Re{enie. L L L L L L L L L

L L L L
Zapomni!
Za proizvolen kompleksen broj z i proizvolen priroden broj n, stepenot zn se

definira so:
]Q ]

]
]
Q SDWL
10 Presmetaj: a)

] b) ]

ako ] L
Re{enie. a) ] L L L L L b) ] ] ] L L L
11 Odredi gi stepenite L Q na imaginarnata edinica za sekoj cel broj n.

Re{enie. Za pozitivnite pokazateli na i imame:
L L L L L L L
L L
L L

L L L L L L L L L L

L L L L L L L L L L itn.
L
Za negativnite pokazateli na i imame: L L L L L L L i.t.n.
L L
GHI
Za Q po definicija L
Voo~i!
Za sekoj cel broj n, L ^L L ` i pritoa ako Q N U d U d toga{

Q
LQ L N U LU
69
Na primer, L L

L L L
L

L L
b) L

Presmetaj gi slednite stepeni: a) L

12
Re{enie. a) L L L

L L L L
b) L

L
L L L

Zada~i
1 Presmetaj go proizvodot i koli~nikot 4 Da se pokaè to~nosta na ravenstvoto
na kompleksnite broevi z1 i z2 ako:
] ]
a) ] L i ] L
b) ] L i ] L ] ]
v) ] L L ] L ako ] L ] L

2 Presmetaj gi slednite stepeni: 5 Odredi ja vrednosta na stepenot na
L b) L v) L

a) imaginarnata edinica:
3 Presmetaj go modulot na kompleksniot a) i54; b) i524; v) i-97; g) i-486.

broj:
a) ] L b) ] L 6 Re{i gi dadenite ravenki i proveri gi
v) ] L re{enijata: a) x2 - 16 = 0; b) x2 + 16 = 0.
GEOMETRISKO PRETSTAVUVAWE NA
4 KOMPLEKSNI BROEVI
T
Potseti se! Sekoj kompleksen broj z = a + bi e

A napolno opredelen so negoviot rea-
Sekoja to~ka vo ramninata e opredelena so
len del a i imaginaren del b , D E Z
svoite koordinati, t.e. so podreden par
Spored toa, kompleksniot broj z = a + bi
realni broevi.
moè da se pretstavi so podredeniot par
Odredi gi koordinatite na to~kite A, B i C. realni broevi (a,b) i obratno, sekoj
podreden par (a,b) moè da se zapi{e kako
3 B
kompleksen broj z = a + bi.
2 Zna~i, postoi zaemno ednozna~no
1 soodvetstvo pome|u kompleksnite
broevi i podredenite parovi realni
1 2 3 broevi.
C
Na primer, ] L
A
] L ] Isto taka,
] L ] ] L
70
Od druga strana, poznato e deka na sekoj podreden par D E soodvetstvuva to~no edna
to~ka 0 D E od koordinatnata ramnina, i obratno, na sekoja to~ka 1 [ \ od koordi-
natnata ramnina soodvetstvuva to~no eden podreden par realni broevi [ \ t.e. pos-
toi zaemno ednozna~no soodvetstvo pome|u podredenite parovi realni broevi i to~kite
od koordinatnata ramnina.
Ottuka, moè da se zaklu~i deka postoi zaemno ednozna~no soodvetstvo pome|u kom-
pleksnite broevi i to~kite od koordinatnata ramnina. Toa zna~i deka na sekoj kompleksen
broj z = a + bi soodvetstvuva edna to~ka 0 D E od koordinatnata ramnina , i obratno,
na sekoja to~ka 1 [ \ od koordinatnata ramnina soodvetstvuva to~no eden kompleksen
broj z = x + yi.
1 Pretstavi gi kompleksnite broevi z1 = 2+3i, z2 = 1- i, z3 = 3 i z4 = -3i vo koordinatna

ramnina.
Re{enie.
4 Spored prethodno kaànoto,
0 ] L
3
] L ] L
2
] ]
1
0

] L
1 2 3 4
0
Voo~i deka na realniot broj z 3 = 3
] L soodvetstvuva to~kata M1(3,0), koja leì
na x-oskata, a na imaginarniot broj
0
] L z4 = -3i soodvetstvuva to~kata M2(0,-3),
koja leì na y-oskata.
Zapomni!
Ramninata ~ii to~ki pretstavuvaat kompleksni broevi se vika kompleksna ili

Gausova ramnina. Apcisnata oska na taa ramnina se vika realna oska, a ordinatnata
oska se vika imaginarna oska.
Znaeme deka dva kompleksni broja z1 = a + bi i z2 = c + di se ednakvi ako i samo ako realni
delovi im se ednakvi i imaginarni delovi im se ednakvi, t.e. a = c i b = d. Ottuka, (a,b)
= (c,d).
2 Pretstavi gi vo kompleksna ramnina kompleksnite broevi z1 = 2+3i, z2 = 2-3i,
z3 = -2-3i. Voo~i koi od niv se simetri~ni vo odnos na x-oskata, a koi vo odnos na
koordinatniot po~etok.
71
Re{enie. Voo~i deka to~kite M 1 i M 2, koi
4
soodvetstvuvaat na konjugirano kom-
3 0
pleksnite broevi z1 i z2 se simetri~ni
] L
2 vo odnos na x-oskata, bidej}i podre-
denite parovi (2,3) i (2,-3) se simet-
1
ri~ni vo odnos na x-oskata.
1 2 3 4
Od druga strana, to~kite M1 i M3, koi
soodvetstvuvaat na sprotivnite komp-
leksni broevi z1 i z3 se simetri~ni vo
0 0 odnos na koordinatniot po~etok,

] L ] L bidej}i podredenite parovi (2,3) i
( - 2, - 3) se simetri~ni vo odnos na
koordinatniot po~etok.
Zapomni!
To~kite od kompleksnata ramnina koi soodvetstvuvaat na konjugirano kompleksni broevi

se simetri~ni vo odnos na x-oskata, a onie to~ki koi soodvetstvuvaat na sprotivni
kompleksni broevi se simetri~ni vo odnos na koordinatniot po~etok.
Vektorot ~ij po~etok e vo koordinatniot po~etok, a krajot e vo to~kata 0 D E se

B o
vika radius-vektor na to~kata M i se ozna~uva so 20
Koordinatite na radius-vektorot se sovpa|aat so koordinatite na M. Pritoa, sekoja to~ka
od ramninata e napolno opredelena so nejziniot radius-vektor.
Bidej}i na sekoj kompleksen broj soodvetstvuva to~no edna to~ka od ramninata, a sekoja
to~ka od ramninata e opredelena so nejziniot radius-vektor, moè da se zaklu~i deka
pome|u kompleksnite broevi i radius-vektorite postoi zaemno ednozna~no soodvetstvo.
3 Pretstavi gi vo koordinatna ramnina radius-

4
vektorite:
oD E
o F
o o
i G 3 0

] L
Koi kompleksni broevi gi opredeluvaat ovie ] L 2
0 oD
radius-vektori?
oE 1
o
Re{enie. Radius-vektorot D go opredeluva brojot oF 1
]
2 3 4
o o o
] L vektorot E go opredeluva ] L F G

brojot ] a
o brojot ] L ] L
G

72
Zada~i
1 Pretstavi gi vo kompleksna ramnina 3 Opredeli gi radius-vektorite soodvetni
slednite kompleksni broevi: na kompleksnite broevi z1 = 1-4i, z2 = 2+4i,
z1 = 2+4i, z2 = 1-5i, z3 = 2-6i i z4 = 3-i. z3 = 3 -2i i z4 = 3+2i i pretstavi gi vo
kompleksna ramnina.
2 Opredeli gi kompleksnite broevi koi
4 Opredeli gi realnite broevi x i y za da
soodvetstvuvaat na podredenite parovi
realni broevi (2,1), (-2,3), (-2,-3), (4,0), (0,2), bidat ednakvi kompleksnite broevi
a potoa pretstavi gi vo kompleksna ramni- pretstaveni so radius-vektorite [
na. i \
SOBIRAWE I ODZEMAWE NA KOMPLEKSNI

5 BROEVI PREKU RADIUS-VEKTORI
T
Sekoj kompleksen broj z = a + bi

Potseti se!
A moè da se pretstavi so podrede-
Vektorite se sobiraat so nadovrzuvawe ili niot par realni broevi (a,b). Ako z1 = a + bi
spored praviloto na paralelogram. i z2 = c + di se dva kompleksni broja, toga{
o
oD E oD oD oE znaeme deka
oD z1 + z2 = (a + bi) + (c + di) = (a + c) + (b + d)i.
Ako vo poslednoto ravenstvo, kompleksni-
oE oE
te broevi se pretstavat preku podredeni
o o
Razlikata D E moè da se odredi ako na parovi, ravenstvoto go dobiva oblikot:
o
vektorot D go dodademe sprotivniot vektor (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d).
o oo o o o
na vektorot E t.e. D E D E So 20 D E go ozna~uvame radius-
Presmetaj go zbirot z1 + z2, ako z1 = 2-i, vektorot soodveten na kompleksniot
o
z2 = 1+5i. broj z1, a so 20 F G radius-vektorot
Presmetaj ja razlikata z1 - z2, ako z1 = 1-i, soodveten na kompleksniot broj z2.
z2 = 2+3i.
y M
o
Toga{, 20 D F E G e radius-vektorot na
zbirot na broevite z1 i z2, t.e. d M2

o o o
20 20 20 Toa moè da se voo~i od
sledniot crte`, kade sobiraweto e izvr{eno so

b N
M1
praviloto na paralelogram.
Q x
P R
O c a
73
Moè da se voo~i deka triagolnicite OPM2 i M1NM se skladni. Poradi toa, zaklu~uvame
o
deka koordinatite na vektorot 20 t.e.na to~kata M se 0 25 50 kade {to
25 24 45 24 23 D F 50 51 10 51 30 E G
o
Zna~i, koordinatite na vektorot 20 se (a + c, b + d), pa ] ] D F E G
1 Dadeni se kompleksnite broevi z1 = 2+3i i z2 = 1- 2i. So primena na vektorsko

pretstavuvawe na kompleksnite broevi, opredeli go zbirot na ovie dva broja.
Re{enie. Kako {to moè da se vidi od crteòt, radius-vektorot y

4
soodveten na z1 + z2 ima koordinati (3,1), {to zna~i deka
3
z1 + z2=3+i. Navistina, soglasno definicijata za zbir na dva
kompleksni broja z1 +z2 = (2+3i) + (1-2i) = (2+1) + (3-2)i = 3+i. 2 z1
Vo fizikata i tehni~kite nauki, silata se pretstavuva so 1

z2 x
z1+
radius-vektor. Spored toa, zbirot na kompleksnite broevi
1 2 3 4
e rezultantata od radius-vektorite {to soodvetstvuvaat na z2
kompleksnite broevi ] i ] , odredena po praviloto na

paralelogram.
Potseti se! 2 Za proizvolen kompleksen broj

z = a + bi, da se opredeli vektorski
Zbir na dva vektori so ista dolìna, ist
pravec, no razli~na nasoka e vektor-nula ili i algebarski zbirot na z i na negoviot
BB
nulti vektor. sprotiven broj ]
Re{enie. Kako {to moè da se vidi od crteòt, y

radius-vektorite na z i -z se vektori koi imaat
b
ista dolìna, isti pravec, no sprotivna nasoka.
Ottuka, z + (-z) = 0 + 0i = 0. D x
Spored definicijata za zbir, pak, imame: a
z +(-z) = (a + bi) + (-a-bi) = E
= (a+(-a)) + (b + (-b)) = 0 + 0i = 0.
B Ako z1 = a + bi i z2 = c + di se dva kompleksni broja, toga{ znaeme deka

z1 - z2 = (a + bi) - (c + di) = (a - c) + (b - d)i.
Ako vo poslednoto ravenstvo, kompleksnite broevi se pretstavat preku podredeni parovi,

ravenstvoto go dobiva oblikot: (a, b) - (c, d) = (a - c, b - d).
74
o y
d M2
Neka 20 e radius-vektorot soodveten na kompleksniot
o
broj z1, a 20 radius -vektorot soodveten na kompleks- ]
o o o R
b ] M1
niot broj z 2. Toga{ 20 20 0 0 no vektorot
o
0 0 ne e radius-vektor. Za da go dobieme radius- N x
O
vektorot soodveten na razlikata na kompleksnite broevi c a
z 1 i z 2 , postapuvame na sledniot na~in. Bidej}i

o ] P M
] ] ] ] na vektorot 20 }e mu go dodademe
o
sprotivniot vektor na vektorot 20 pa
o o o
20 20 20 Od skladnosta na triagolnicite ONM i M1RM2, moè da se zaklu~i
deka
21
05 D F 10 50 G E
o o o
od kade {to sleduva deka vektorite 0 0 i 20 se ednakvi, t.e. 20 e radius-vektorot
na razlikata ] ]
y
3 So primena na vektorsko pretstavuvawe na kom- 5
pleksnite broevi, opredeli ja razlikata na broevite 4
z1 = 2+3i i z2 = 1-2i.
2
z1 - z
3
Re{enie. Od ] ] ] ] sleduva deka se sobiraat
2
kompleksnite broevi z1 = 2+3i i -z2 = -1+2i. Od crteòt se gle-
-z2 1 z1
da deka radius-vektorot soodveten na z1 - z2 ima koordinati
x
(1,5) , {to zna~i deka z1 - z 2 = 1 + 5i . Navistina, soglasno
1 2 3
definicijata za razlika na dva kompleksni broja, imame: z 2
z1 - z2 = (2 + 3i)- (1-2i) = (2-1) + (3-(-2))i = 1 + 5i.
Zada~i
1 So primena na vektorsko pretstavuvawe na 2 So primena na vektorsko pretstavuvawe
kompleksnite broevi da se presmeta zbi- na kompleksnite broevi da se presmeta
rot i razlikata na slednite broevi: ] ] L ] ] ako
a) z1 = 4 + 3i i z2 = 4 - 4i;
b) z1 = 2 + i i z2 = 4; v) z1 = 2i i z2 = 3 - i; a) z = 3+i; b) ] L

g) z1 = i i z2 = -2i; v) ] L
[to moè da se zaklu~i za dobienite
d) ] L L ] L
vektori za zbir i razlika na eden
|) z1 = -1 i z2 = 3; kompleksen broj so negoviot konjugiran?
75
6 SVOJSTVA NA MODUL NA KOMPLEKSEN BROJ T
Potseti se!
Za proizvolen kompleksen broj ] D EL A Neka kompleksniot broj z = a + bi e

proizvodot ] ] e realen broj. Kvadratniot
pretstaven so negoviot radius-vektor.
koren od toj broj se ozna~uva so _ ] _ i se vika
modul ili apsolutna vrednost na y
M
kompleksniot broj z. _
_] b
Zna~i, _ ] _ ]] D E
Opredeli go modulot na kompleksniot broj x
] L O a
Soglasno Pitagorovata teorema, dolìnata na soodvetniot radius-vektor e vsu{nost

o
_ 20 _ D E t.e. dolìnata na toj radius-vektor e modulot na kompleksniot broj z.
Jasno e deka D E t pa moè da se zaklu~i deka modulot na eden kompleksen broj e

nenegativen realen broj, t.e. _ ] _ t Pritoa, _ ] _ D E ako i samo ako a = b = 0, t.e.
z = 0.
1 Presmetaj go modulot na kompleksniot broj L
Re{enie. L
Ako x = x+0i, t.e. x e realen broj, toga{ modulot na x e _ [ _ [ [ _ [ _
Zapomni!
Modulot na sekoj realen broj se sovpa|a so negovata apsolutna vrednost.
]
2 Neka z1 = 2 + 3i i z2 = 3 - 2i. Odredi go modulot na brojot: z1, z2, z1 z2 i
]
] L L L
Re{enie. Prvo }e presmetame: z1 z2 = (2+3i)(3-2i) = 12+5i i L
] L L
Potoa, _ ] _ ] L
]
] ] L L
]
76
Voo~i deka za dadenite kompleksni broevi z1 i z2 vaàt ravenstvata
] _ ] _
_ ] ] _ _ ] _ _ ] _ i
] _ ] _
]e ja proverime to~nosta na ovie svojstva za proizvolni kompleksni broevi z1 i z2.
3 Neka z1 i z2 se proizvolni kompleksni broevi. Proveri ja to~nosta na ravenstvoto:

_ ] ] _ _ ] _ _ ] _

Re{enie. Bidej}i _ ] _ ] ] zaklu~uvame deka _ ] _ ] ]
Od _ ] ] _ ] ] ] ] ] ] ] ] so primena na asocijativnoto i komutativnoto
svojstvo, se dobiva: _ ] ] _ ] ] ] ] _ ] _ _ ] _ Spored toa, _ ] ] _ _ ] _ _ ] _
] _ ] _
4 Za proizvolni kompleksni broevi z1 i z2, z2 0, pokaì deka
] _ ] _
]
Re{enie. Bidej}i ] ] so primena na rezultatot od prethodnata zada~a, dobivame
]
] ]
deka ] ] ] Ottuka, po deleweto so |z2|, sleduva to~nosta na gornoto
] ]
ravenstvo.
Zapomni!
Za proizvolni kompleksni broevi z1 i z2, vaàt slednite ravenstva:

] _ ] _
_ ] ] _ _ ] _ _ ] _
i ] _ ] _ (z2 0).
Prethodnoto svojstvo za modul od proizvod na dva broja, moè da se obop{ti na modul
od proizvod na n broevi. Imeno, ] ] ]Q ] ] ]Q

Q Q
Ako z1 = z2 = . . . = zn = z, toga{ ravenstvoto go dobiva oblikot ] ]
Zapomni!
Q Q
Za proizvolen kompleksen broj z i proizvolen priroden broj n, vaì ] ]
B 5 Neka z1 = 6 + 8i i z2 = 4 - 3i. Odredi go modulot na slednive broevi: z1, z2, z1+ z2

i z1-z2! Potoa, sporedi gi broevite: _ ] _ _ ] _ _ ] ] _ _ ] _ _ ] _
77
Re{enie. ] L ] L
z1 + z2 = (6 + 8i) + (4 - 3i) = 10 + 5i i z1 - z2 = (6 + 8i)-(4 - 3i) = 2 + 11i. Sega,
] ] L ] ] L

]e presmetame i: |z1| - |z2| = 5, |z1| + |z2| = 15.
Voo~i deka za dadenite kompleksni broevi z1 i z2 vaàt slednite neravenstva:
_ ] _ _ ] _ d _ ] ] _ d _ ] _ _ ] _ i _ ] _ _ ] _ d _ ] ] _ d _ ] _ _ ] _
6 So koristewe na vektorsko pretstavuvawe na kompleksnite broevi, za proizvolni

kompleksni broevi z1 i z2, proveri ja to~nosta na neravenstvata:
_ ] _ _ ] _ d _ ] ] _ d _ ] _ _ ] _ i _ ] _ _ ] _ d _ ] ] _ d _ ] _ _ ] _
Re{enie. Ozna~uvame: ] 20 ] 20
y
] ] 20 i ] ] 0 0 Poznato e deka zbirot na dol- M
M2
ìnite na koi bilo dve strani vo eden triagolnik e pogolem
od dolìnata na tretata strana. Od triagolnikot OM1M
dobivame 20 20 0 0 Bidej}i 20 00 imame
20 20 20 t.e. 20 20 20 M1
x
Zna~i, 20 20 20 20 00 t.e.
O
_ ] _ _ ] _ _ ] ] _ _ ] _ _ ] _
Od ' 20 0 dobivame 20 20 00 t.e. 20 20 00 i 00 20 20
Ottuka, 20 20 00 20 00 t.e. _ ] _ _ ] _ _ ] ] _ _ ] _ _ ] _
Vo prethodnite neravenstva, znakot }e premine vo znakot , samo ako to~kite O, M1

i M2 se kolinearni.
Zapomni!
Za proizvolni kompleksni broevi z1 i z2, vaàt slednite neravenstva:

_ ] _ _ ] _ d _ ] ] _ d _ ] _ _ ] _ i _ ] _ _ ] _ d _ ] ] _ d _ ] _ _ ] _
Zada~i 2 Dadeni se broevite z1 = 4+3i i z2 = 3-i.

Presmetaj go modulot na broevite:
1 Odredi go modulot na kompleksnite broe-
vi: a) z = 4+3i; b) z = 2+i; v) z = 2i ; ] ]
a) z1 ; b) z2; v) z1z2 ; g) d)
g) z = i; d) z = -2i; |) z = -1. ] ]
78
Opredeli go kompleksniot broj z ,ako 4 [to moè da se kaè za modulite na:
a) dva konjugirano kompleksni broevi;
5H ] a _]_ b) dva sprotivni kompleksni broevi?

5 Odredi go modulot na kompleksniot broj: 6 Odredi go modulot na kompleksniot broj:
L L L
a) ]
L a) ] b) ]
L L L
L L
b) ] v) ]
L L L
1 T,E Zapi{i gi kompleksnite broevi, ako se dadeni: a) Re(z)= -10, Im(z)=22;

b) Re(z)= -102, Im(z)=25; v) Re(z)=225, Im(z)= -3; g) Re(z)=1, Im(z)= -1.
2 T,E Presmetaj go zbirot i razlikata na broevite z1 i z2 ako:
a) z1 = 4+3i, z2 = 1-3i; b) ] L ] L
3 T,E Presmetaj go proizvodot i koli~nikot na broevite z1 i z2 ako:
a) z1 = 1-3i, z2 = 2+4i; b) ] L ] L

4 T,E Presmetaj ja vrednosta na izrazot: a) L L L L b)
L L L L
5 T,E Izvr{i go stepenuvaweto i odredi go modulot na dobieniot kompleksen broj:
a) (2 + i)4; b) (1- 4i)3; v) L
L L L L
6 T,E Uprosti go izrazot: a) L L L b)
L L
7 T,E Daden e kompleksniot broj z1 = 1- 2i. Opredeli kompleksen broj z = x + yi, takov {to
]
Re(zz1) = -4 i ,P .
]

8 T,E Proveri ja to~nosta na ravenstvoto: L L
9 T Kompleksnite broevi z1=4-2i, z2=3+2i, z3=1-3i, z4=-4 i z5=-4i, pretstavi gi vo

kompleksna ramnina so: a) to~ki od ramninata; b) radius-vektori.
10 T So primena na vektorsko pretstavuvawe na kompleksnite broevi, presmetaj gi zbirot i

razlikata na broevite z1 = 1+i i z2 = -2+4i.
11 T So primena na vektorsko pretstavuvawe na kompleksnite broevi, presmetaj go zbirot na

broevite z1 = 1+3i, z2 = -1-4i i z3 = 2-5i.
79
1 T,E Ako Re(z) = -4 i Im(z) = 3, toga{ kompleksniot broj z e:

a) z=4-3i; b) z=-4-3i; v) z=-4+3i; g) z=4+3i. 1
2 T,E Broevite z1 = b+3i i z2 = 1- ai se ednakvi, ako vrednostite na a i b se:

a) a = 1, b = 1; b) a = 3, b = 1; v) a = -3, b = 1; g) a = 3, b = -1. 1
3 T,E Izrazot 2i[(2+5i)+(1-i)] e ednakov so:

a) 2i(2+5i)+(1-i); b) 2i(2+5i)+2i(1-i); v) 2i(3+4i); g) (2+5i)+2i(1-i). 1
4 T,E Vrednosta na stepenot i1002 e: a) -1; b) 1; v) i; g) -i. 1
5 T Modulot na eden kompleksen broj pretstaven so radius-vektor vo kompleksna

ramnina e: a) pravec na radius-vektorot; b) dolìna na radius-vektorot;
v) nasoka na radius-vektorot. 1
6 T,E Konjugirano kompleksen broj na brojot z = 2 - 3i e brojot ____________________. 1
7 T,E Ako ] D EL ] D EL i ] D EL toga{:

5H ] ] ] BBBBBBBBBBBB a ,P ] ] ] BBBBBBBBBBBB 1
8 T,E Modulot na kompleksniot broj z = a - bi e _____________________________. 1
9 T So {to moè da se pretstavi eden kompleksen broj vo kompleksna ramnina? 1
10 T Na {to e ednakov modulot od proizvodot na dva kompleksni broja z1 i z2? 1
L L 5
11 T,E Uprosti go izrazot ] i potoa presmetaj go negoviot modul.
L L
12 T,E Opredeli gi site kompleksni broevi z, takvi {to ]] i nivnite realni i

imaginarni delovi se prirodni broevi.
5

L
13 T Odredi go modulot na kompleksniot broj z, ako ] 5

L L

14 T So primena na vektorsko pretstavuvawe na kompleksnite broevi, presmetaj gi
zbirot i razlikata na broevite z1 = 2+5i i z2 = 1-4i. 5
80
TEMA 4 KVADRATNI RAVENKI
za site struki
SODR@INA NA TEMATA
1 Poim za kvadratna ravenka. 6 Primena na Vietovite

Vidovi kvadratni ravenki ........... 82 formuli ........................................ 97
2 Re{avawe na nepolni 7 Primena na kvadratni

kvadratni ravenki ....................... 86 ravenki ............................................ 100
3 Re{avawe na polni 8 Zada~i za povtoruvawe i

kvadratni ravenki ....................... 89 utvrduvawe ..................................... 104
4 Diskusija za re{enijata na
Zada~i za samoproverka ............ 105
9
kvadratnata ravenka .................... 92
5 Vrska me|u re{enijata i koefi-

cientite na kvadratnata
ravenka ............................................ 94
D[ E[ F
E E DF E E DF
[ [
D D
E F
[ [ [ [
D D
81
POIM ZA KVADRATNA RAVENKA. VIDOVI KVADRATNI
1 RAVENKI
Potseti se!
A Polinomot [ [

[ [
[ \ op{to D[ E se li-
ili op{to D[ E[ F e polinom od vtor
nearni ravenki so edna nepoznata.
stepen so promenliva x, t.e. kvadraten
Zbirot na dva ili pove}e monomi se vika poli-
trinom.
nom.
Ako kvadratniot trinom se izramni na
[ [\ [\ [ se polinomi od vtor nula, se dobiva kvadratna ravenka.
stepen.
Na primer, [ [ [ [
se kvadratni ravenki.
Zapomni!

Ravenkata od vidot D[ E[ F kade {to x e nepoznata, a a, b i c se dadeni
realni broevi, pri {to D z se vika kvadratna ravenka so edna nepoznata.
Monomot ax2 se vika kvadraten ~len, bx - linearen ~len, a c - sloboden ~len. Na primer, vo
ravenkata [ [ [ e kvadraten ~len, [ e linearen ~len, a e sloboden
~len. Broevite a, b i c se vikaat koeficienti na kvadratnata ravenka.
Na primer, vo ravenkata [ [ koeficientite se: D E i F
1 Odredi gi koeficientite na ravenkata:

a) [ [
b) [ [ v)
[ [
Re{enie. Dadenata ravenka ja sporeduvame so ravenkata D[ E[ F i imame:
a) [ [ b) [ [ v)
[ [

D [ E [ F D[ E[F D [ E [F
D E F D E F D E
F
Voo~i, koeficientite a i b se mnoìtelite na x2, i x, soodvetno.

a) [ [ b) [ [ v) [ [

Uslovot D z ima su{tinsko zna~ewe, bidej}i ako D toga{ ravenkata ne e kvadratna.

Na primer, ravenkite [ [ [ [ ne se kvadratni.
82
Uslovot D E F Z D z dozvoluva eden od koeficientite b ili c da e ednakov na
B nula.

a) [ [ b) [ v) [
Re{enie. a) D E slobodniot ~len go nema, zna~i F b) D linearniot ~len go
nema, zna~i E i F v) D E F

a)
[
b) [
[ v) [
Zapomni!
Ako E z i F z (sekako D z ), toga{ ravenkata D[ E[ F se vika polna

kvadratna ravenka.
Ravenkite od vidotD[ E[ E z D[ F F z i D[ se vikaat
nepolni kvadratni ravenki.
Ako eden od koeficientite a, b ili c na ravenkata D[ E[ F zavisi od nekoj para-

metar, toga{ taa ravenka se vika kvadratna ravenka so parametri ili so op{ti
koeficienti.
Parametar e konstanta ~ija vrednost zavisi od postaveniot uslov vo zada~ata.
Na primer, ravenkata N [ N [ N S N z e kvadratna ravenka so
parametri, a nejzinite koeficienti se: D N E N i F N S
5 Odredi go parametarot m, taka {to ravenkata P [ P [ P da e:

a) kvadratna; b) od vidot D[ F v) od vidot D[ E[
Re{enie. Koeficientite na ravenkata se: D P E P F P

a) Ravenkata e kvadratna ako D z t.e. P z odnosno P z

b) Vo ravenkata treba da go nema linearniot ~len, zna~i E t.e. P Ottuka
pa ravenkata e [ t.e. [

sleduva deka P
v) Vo ovoj slu~aj F t.e. P odnosno P a ravenkata e [ [
Za koja vrednost na parametarot k, ravenkata N [ [ N

6 e:

a) kvadratna; b) od vidot D[ E[ "
83
Ravenkata D[ E[ F D z se vika op{t oblik od kvadratna ravenka.
V Ponatamu }e rabotime so kvadratna ravenka od op{t oblik. Od tie pri~ini, sekoja
kvadratna ravenka }e ja sveduvame vo op{t oblik.
7 Transformiraj ja ravenkata vo op{t oblik i odredi gi nejzinite koeficienti:

a) [ [ [ b) [ [ [ [
[ [ [
g) [ [

v)

Re{enie. Za da ja transformirame ravenkata vo op{t oblik, gi izvr{uvame nazna~enite
operacii i gi sveduvame sli~nite monomi.
a) [ [ [ [ [ [ [ [ [ [ [
D E F
[ [ [
v) _ [ [ [ [ [

D E F
g) [ [ [ [ [ [ [ [ [ [

D E F
Kvadratnata ravenka vo koja{to D velime deka e normalen (ili sveden oblik) i
voobi~aeno ja zapi{uvame kako [ S[ T Na primer, ravenkata [ [ }e ja
svedeme vo normalen oblik ako istata ja podelime so koeficientot a, t.e. so pa ima-
me: [ [ [ [ Pritoa, S T
8 Zapi{i ja vo normalen oblik ravenkata:
b) [ [ [ [ v) [ [ [

a) [ [
Potseti se!
G 9 Dadena e kvadratnata raven-
Za [ ravenkata [ preminuva vo ka [ [
to~no brojno ravenstvo. Ako [ ^ ` toga{ odredi gi vred-
Ispitaj za koj broj od ^ ` kvad- nostite na x za koi dadenata ravenka }e
ratniot trinom [ [ e ednakov na nula. premine vo to~no brojno ravenstvo.
So proverka }e utvrdi{ deka za [ ili [ ravenkata preminuva vo to~no brojno

ravenstvo.
84
Zapomni!

Vrednosta na nepoznatata x za koja{to ravenkata D[ E[ F preminuva vo to~no
brojno ravenstvo se vika re{enie ili koren na ravenkata.

10 Ispitaj koj od broevite: e re{enie na ravenkata [ [

11 Za koja vrednost na parametarot k, brojot 2 e re{enie na ravenkata
N [ N[ N "
Re{enie. So zamena na x so 2 vo dadenata ravenka imame N N N
N N N N N Zna~i, za N dadenata ravenka e od
oblikot [ [ t.e. [ [ a [
e nejzino re{enie.

12 Dadena e ravenkata P \ \ P P z Odredi go parametarot m, taka

{to re{enie na ravenkata da e: a) \ b) \
Zada~i 5 Za koja vrednost na parametarot p ravenkata

1 Koi od dadenite ravenki se kvadratni: S W S W S }e bide: a)

a) [ [ b) [ [ nepolna od vidot D[ F

b) nepolna od vidot D[ E[ "

v) [ [ g) [

d) N [ N [ za N " Transformiraj ja vo op{t vid ravenkata
2 Odredi gi koeficientite a, b i c na raven- 6 a) [ [ [

b) [ [ [
kata:
a) [ [ b) [ [ v) [ [ [ [
[ [ [

v) [ [ g) [ d) [
7 a)
|) N [ N[ N
[
b) [ [
3 Za koja vrednost na parametarot k, raven-
kata N [ N [ N e: [ [

8 a)
a) linearna; b) kvadratna;

v) od vidot D[ E[ b) [ [ [

g) od vidot D[ F

d) od vidot [ S[ T " 9 Dadena e ravenkata [ [ Proveri

dali nekoj od broevite e re{enie
4 Za koja vrednost na parametarot m dadenata
na ravenkata.
ravenka }e bide kvadratna:
a) P \ P \ P
kata N W N W ima re{e-
b) P\ P \ P \

" nie: a) W b) W v) W

"

85
2 RE[AVAWE NA NEPOLNI KVADRATNI RAVENKI
Da se re{i edna ravenka zna~i da

Potseti se! A se najdat site nejzini re{enija.
Nepolni kvadratni ravenki se: 1 Re{i ja ravenkata [ [

D[
D[ E[ E z Re{enie. Za re{avawe na dadenata ravenka
D[ F F z (ravenka - proizvod) }e go koristime faktot
deka proizvodot na dva ili pove}e
Za razloùvaweto na polinomite na mnoì-
mnoìteli e ednakov na nula, ako barem
teli:
eden od mnoìtelite e ednakov na nula.
[ [ [ [ [ [ [ Spored toa imame:
Proizvodot na dva broja A i B e nula, ako i
[ [ [ ili [
samo ako barem eden od niv e nula, t.e.
$ % $ LOL %
[ ili [ Zna~i, re{enijata na ra-

Paren koren od negativen broj e kompleksen
venkata se [ [
broj. Na primer, L L
2 Odredi gi re{enijata na ravenkata:

a) [ [ b) [ [ [ v) [ [
B 3 Re{i ja nepolnata kvadratna ravenka: a) D[ E[ b) D[

Re{enie. a) Ravenkata D[ E[ so razloùvawe }e ja zapi{eme vo ravenka - proizvod.

E
Imame: D[ E[ [ D[ E [ LOL D[ E [ LOL [ Zna~i, re-
D
E
{enijata na ravenkata se [ [
D
b) Ako E toga{ ravenkata D[ E[ preminuva vo ravenka D[ ~ii re{enija se

[ [ t.e. [ [ Vo ovoj slu~aj velime deka [ [ e dvoen (dvokraten)
D
koren na ravenkata D[
b) [ v) [ [

4 Re{i ja ravenkata: a) [ [
86
Re{enie.
a) [ [ b) [ [ v) [ [ [
[ [ [ [ [ [
[ LOL [ [ LOL [ [ LOL [

[ [ [ [ [ [

Zapomni!
E
Re{enijata na ravenkata D[ E[ D z E z se [ [
D
Re{enijata na ravenkata D[ se [ [

[ [ [ [
a) [ [ b) [ [ [ v)

V 6 Re{i ja ravenkata: D[ F D z F z
F
Re{enie. D[ F D[ F [ Pritoa imame:
D
F
a) Ako ! (a i c se so razli~ni znaci), toga{ ravenkata ima dva razli~ni koreni koi se
D
F F F
sprotivni realni broevi: [ [ t.e. [ r
D D D

F
b) Ako (a i c se so isti znaci), toga{ korenite na ravenkata ne se realni broevi.
D
[

7 Re{i ja ravenkata: a) [ b) T, E [ v) T, E [

Re{enie. a) Prv na~in: [ t.e. [ [ [
Vtor na~in: [ t.e. [

[ [ [ ili [ [ [
[

b) [ v) [
[ [ [ [
[
[ [

[ L [ L

[ r [ L [ L

87
Zapomni!
Re{enijata na ravenkata D[ F D z se:
F F
T, E 1. [ r koga F t 2. [ rL koga F
D D

D D
F
1. [ r koga F t
D

Z D
F
2. Ako toga{ ravenkata nema realni re{enija.
D

b) [ [ [

a) [ [ v) T, E [
Za koi vrednosti na parametarot k, ravenkata N [ N

9 }e ima realni
koreni?
Re{enie. Ravenkata e od vidot D[ F so koeficienti D N i F N
Ravenkata }e ima realni koreni ako a i c se so razli~ni znaci.
N ! N N ! N
Ottuka sleduva sistemot ravenki LOL LOL
N d N t N d N t
Prviot sistem nema re{enie, a od vtoriot dobivame N > Zna~i, dadenata ravenka
}e ima realni koreni ako N >
Zada~i 6 a) [ [ [
b) [ [ [ [ [
Odredi go re{enieto na ravenkata
a) [ [

1 a) [ [ 7 [
[ [ [ [
b) [ [ b)

2 a) [ [ [ [ b) [
8 Za koi vrednosti na parametarot k slednite
ravenki }e imaat realni koreni:
3 a) [
b) [
a) N [ b) N [ N "

4 a) [

[
b) [ [
kata N [ N[ }e ima koren
[ "
v) [ [
10 Vo ravenkata [ [ P odredi go
parametarot m ako [ e edno nejzino re-
5 a) [ b) [
{enie. Za dobienata vrednost na m odredi
v) [ E go drugoto re{enie na ravenkata.
88
3 RE[AVAWE NA POLNI KVADRATNI RAVENKI
Potseti se!
A 1 Razloì gi na mnoìteli po-
Koi formuli za skrateno mnoèwe gi znae{?
linomite:

Proveri dali se to~ni ravenstvata: a) [ [ ; b) [ [ .

Re{enie. a) [ [ [ [ [
a) [ [ [ b) [ [

[
[ [ [ [ [

E E E b) Prvite dva ~lena dopolni gi do poln
v) [ [ [
D D D
kvadrat so dodavawe i odzemawe na 1. ]e
Proveri dali re{enie na ravenkata dobie{:
[ [ e nekoj od broevite [ [ [
[
[

[ [ [ [
2 Ravenkata [ [ re{i ja na dva na~ina:

a) so razloùvawe na proizvod; b) so nadopolnuvawe do poln kvadrat.
Sledi ja postapkata.

a) [ [ [ [ [ [ [ [ [ [
[ ili [ t.e. [ ili [

b) Linearniot ~len 3x moème da go zapi{eme kako [ pa imame

[ [ [ [ [

[ [ [ [

[ [ [ ili [ , pa re{enijata se [ [
3 [to treba da se dodade na izrazot za sekoj od niv da stane poln kvadrat:

E
a) [ [ b) [ [ v) [ ["
D
4 Re{i ja potpolnata kvadratna ravenka D[ E[ F D z
89
E F E F
Re{enie. Ravenkata ja delime so a i dobivame [ [ t.e. [ [
D D D D

E
Na dvete strani na poslednata ravenka dodavame i ja dobivame ravenkata
D

E E E F E E DF
[ [ t.e. ravenkata [ Spored re{enieto na
D D D D D D
E E DF E E DF E E DF

ravenkata D[ F imame [ r pa [ [
D D D D
se re{enija ili koreni na ravenkata D[ E[ F Dvete re{enija zaedno gi zapi{uvame
E r E DF
so formulata [
D

Zapomni!
Re{enijata na ravenkata D[ E[ F D z gi odreduvame so formulata
E r E DF
[
D
4 Re{i ja kvadratnata ravenka: a) [ [ b) [ [ so primena na dobie-

nata formula.
Re{enie. a) Koeficientite D E F gi zamenuvame vo formulata
E r E DF r
[ i dobivame [ t.e. [ [
D

b) Op{tiot vid na ravenkata e [ [ pa bidej}i D E F dobivame
r r r
[ t.e. [ pa [ [

Formulata za re{avawe na polni kvadratni ravenki moè da se primenuva i za re{avawe

na nepolni kvadratni ravenki.
5 So primena na formulata za re{avawe na kvadratna ravenka, re{i gi ravenkite:

a) [ b) [ v) [ [ g) [ [
90
Re{enie.
a) D E F pa b) D E F v) D E F

E r E DF r r
[ [ [
D

r r r
[ t.e. [ [

[ [ [ [
[ [

Voo~i deka so primenata na formulata imame:
Ako E F toga{ re{enijata na nepolnata ravenka D[ se [ [
F
Ako E , toga{ re{enijata na nepolnata ravenka D[ F se [ r
D
E
Ako F toga{ re{enijata na nepolnata ravenka D[ E[ se [ [
D
Potseti se!
Re{enijata na kvadratnata ravenka
B D[ E[ F D E F Z D z gi
Odredi ja brojnata vrednost na izrazot
E DF ako a, b i c se koeficientite na odreduvame so formulata

ravenkata [ [
Dadena e ravenkata N [ N[
Odre- E r E DF

di ja vrednosta na izrazot E DF ako a, b [
D
i c se koeficientite na dadenata ravenka.
Potkorenoviot izraz E DF se ozna~uva so D, t.e. ' E DF i se vika diskrimi-

E r '
nanta na kvadratnata ravenka, pa formulata [ e, isto taka, formula za
D
odreduvawe na re{enijata na kvadratna ravenka.
Korisno e da znae{. 1) Ako koeficientite a, b, c na kvadratnata ravenka se realni

E r E DF
broevi, toga{ re{avaj so primena na formulata [
D

2) Ako nekoj od koeficientite a, b ili c e parametar ili izraz, toga{ re{avaj taka {to prvo
E r '
}e ja odredi{ diskriminantata ' E DF a potoa koristi ja formulata [
D
91
Na primer, ravenkata [ [ }e ja re{ime taka {to prvo }e ja odredime

diskriminantata, t.e. ' E DF
E r '

So zamena vo formulata [ dobivame
D
[
r t.e. [ [

Zada~i
Re{i ja ravenkata
6 a) [ [ [ [
1 a) [ [ b) [ [
v) [ [ [ [
[

b)

2 a) ] ]
7 Za koi vrednosti na x, trinomot:
b) \ \ \ \ a) [ [ ima vrednost 5;
3 a) [ [
b) [ b) [ [ ima ednakva vrednost so bino-
mot [ "
v) [
Re{i ja ravenkata
4 a) [ [
8 a) [ [
b) [ [ [

[
b) [
[
[ [
[ [ a) [ D [ D

5 a) 9

b) [ P [ P Q

[ [ [
b) v) D[ D [

DISKUSIJA ZA RE[ENIJATA NA
4 KVADRATNATA RAVENKA
Potseti se!
Izrazot ' E DF se vika diskriminanta

A 1 Odredi gi re{enijata na ra-
venkite so prethodno odredu-

na kvadratnata ravenka D[ E[ F
vawe na diskriminantata:
Odredi ja diskriminantata na ravenkata:
a) [ [
a) [ [ b) [
b) [ [
T, E Broevite L i L se konjugirano
kompleksni broevi. v) [ [
T, E Kolku e: "
92
Re{enie.
a) ' ! b) ' v) '
E r ' r r Ravenkata nema realni
[ [ t.e.
D re{enija.
t.e. [ [ [ [
[ [ Z i [ z [ [ [ Z i [ [
Zapomni!
1) Ako ' ! toga{ re{enijata na kvadratnata ravenka se realni i razli~ni.

2) Ako ' re{enijata na kvadratnata ravenka se realni i ednakvi, t.e. ravenkata
ima dvoen koren.
Voop{to, ako ' t toga{ re{enijata na kvadratnata ravenka se realni broevi.
3) Ako ' toga{ ravenkata nema realni re{enija.
2 Bez da gi re{ava{ ravenkite, odredi ja prirodata na nivnite re{enija:

a) [ [ b) [ [ v) [ [
Da se odredi prirodata na re{enijata na dadena kvadratna ravenka zna~i da se odredi
dali taa ima realni i razli~ni koreni, realni i ednakvi koreni ili nema realni koreni.

Re{enie. a) ' zna~i ravenkata nema realni koreni.
b) ' zna~i [ [ Z i [ [
v) ' ! zna~i [ [ Z i [ z [
3 Vo zavisnost od parametarot m, odredi ja prirodata na re{enijata na ravenkite:
b) P [ [

a) [ [ P
P

Re{enie. a) Ja odreduvame diskriminantata na ravenkata. ' P pa
korenite se:
1) realni i razli~ni ako ' ! t.e. P ! P ! ili P f
2) realni i ednakvi ako ' t.e. P P
3) nema realni koreni ako ' t.e. P P odnosno P f
Voo~i go grafi~koto prikaùvawe na ovaa diskusija.
'
P ' P ! ' !
Nema realni re{enija P [ z [ [ [ Z
[ [ Z
93
Zada~i 5 Odredi go parametarot m taka {to raven-
1 Re{i ja ravenkata: a) [ [ kata da nema realni koreni:
a) P [ [
T, E b) [ [ v) [ [
b) [ [ P
v) P[ P [ P

2 Bez da gi re{ava{ ravenkite, odredi ja pri-
6 Za koi vrednosti na parametarot a raven-
rodata na re{enijata: a) [ [
kata }e ima realni koreni:
b) [ [ v) [ [
a) [ D[ D D
3 Odredi go parametarot k, taka {to ravenkata b) D [ [

"
da ima dvoen koren. 7 Za koja vrednost na parametarot m trinomot

a) [ [ N b) [ N[ }e bide poln kvadrat:
v) [ N [ N

a) P[ [
b) P[ [ P "
4 Za koi vrednosti na parametarot m raven- 8 Vo zavisnost od parametarot k odredi ja
kata ima realni i razli~ni koreni:
prirodata na korenite na ravenkata:
a) [ [ N b) [ [ N a) [ [ N b) N[ [
v) N[ N [ N " v) N [ N [ N
VRSKA ME\U RE[ENIJATA I KOEFICIENTITE

5 NA KVADRATNATA RAVENKA
Odredi gi zbirot i proizvodot na ko-

Potseti se! A renite na ravenkata [ [

Ravenkata [ [ e zapi{ana vo nor- r
malen oblik. Re{enie. [ t.e.

Odredi gi p i q na ravenkata

[ [ [ [ pa [ [

Re{i ja ravenkata [ [
a [ [

Dadenata ravenka zapi{ana vo normalen oblik e [ [ a koeficientite se

S T Voo~i deka: [ [ t.e. [ [ S a [ [ T

1 Kvadratnite ravenki: a) [ [ , b) [ [ transformiraj gi vo

normalen vid, a potoa odredi gi nivnite koeficienti, zbirot i proizvodot na nivnite
koreni.
94
2 Odredi gi zbirot i proizvodot od korenite na ravenkata D[ E[ F D z
E E DF E E DF
Re{enie. Poznato ti e deka [ [ se re{enija na ravenkata,
D D
E E DF E E DF E E E DF E E DF F

pa [ [ i [ [
D D D D D D
Zapomni!
Ako x1 i x2 se korenite na ravenkata D[ E[ F D z toga{ vaàt formulite

E F
[ [ , [ [
D D
Tie se vikaat Vietovi formuli.
Vietovite formuli za ravenkata vo normalen oblik [ S[ T se:

[ [ S i [ [ T
b) [ P [ P

3 Bez da ja re{ava{ ravenkata: a) [ [ i
odredi gi zbirot i proizvodot na nejzinite koreni.
Tvoeto re{enie sporedi go so slednoto. a) Koeficientite na ravenkata se D E

E F
i F pa [ [ [ [
D D
b) Ravenkata e vo normalen oblik, pa [ [ S P [ [ T P
4 Neka za broevite x1 i x2 vaì [ [ S [ [ T Dokaì deka x1 i x2 se re{enija

na ravenkata [ S[ T
Re{enie. Od [ [ S sleduva S [ [ pa ravenkata e od vidot
[ [ [ [ [ [ Za x = x1 imame: [ [ [ [ [ [

ili

[ [ [ [ [ [
t.e. 0 = 0. Zna~i, za x = x1 dadenata ravenka preminuva vo to~no
brojno ravenstvo, t.e. x1 e re{enie na ravenkata. Na sli~en na~in pokaì deka tvrdeweto
e to~no i za x = x2. So ova e dokaàna slednata teorema:
Teorema. Broevite x1, x2 se re{enija na ravenkata D[ E[ F ako i samo ako

E F
i [ [
[ [
D D
Ako ravenkata e od vidot [ S[ T toga{ [ [ S [ [ T
95
5 So primena na Vietovite formuli utvrdi koi od dadenite parovi broevi se koreni
na soodvetnite ravenki:

a) 3 i 4 za [ [ b) 3 i za [ [ v) r za [ [
Re{enie. Dadenite broevi se re{enija na soodvetnata ravenka ako gi zadovoluvaat
Vietovite formuli. a) [ [ S [ [ T Bidej}i i
broevite 3 i 4 se koreni na ravenkata [ [
6 Neka x1 i x2 se koreni na ravenkata [ S[ T Dokaì deka [ [ S T

Dokaz. Izrazot [ [ go dopolnuvame do poln kvadrat na binom. So dodavawe i odzemawe
[ [

na [[ dobivame [ [ [ [ [ [ [ [ [ [ Spored Vietovite
S

formuli imame [ [ S i [ [ T pa [ [ T S T
[ [

Zapomni ja formulata [ [ [ [ t.e. [ [ S T
7 Neka x1 i x2 se re{enija na ravenkata [ [ Bez da ja re{ava{ dadenata ra-

venka, odredi ja vrednosta na sekoj od izrazite:
[ [
a) b) v) [ [ [ [
[ [ [ [

Re{enie. Spored Vietovite formuli imame: [ [ i [ [ Sekoj od dade-

nite izrazi go transformirame vo izraz {to }e gi sodrì samo zbirot [ [ i proizvodot
[ [

[ [

[ [

[ [

[ [
a)
[ [
b)

[ [ [ [ [ [ [ [ [ [

v) [ [ [ [

[ [ [ [

96
Zada~i
1 Dadenata ravenka zapi{i ja vo normalen 5 So primena na Vietovite formuli odredi
oblik i odredi gi p i q: gi parametarot m i drugiot koren na raven-
a) [ [ kata:
b) P[ P [ P

a) [ [ P DNR [

2 Napi{i gi Vietovite formuli za ravenkata:
b) P[ P[ DNR [

a) [ [ b) [ [
v) [ E[ P DNR [ E D
v) [
g) P [ P [ 6 Za koja vrednost na parametarot k, korenite

d) P[ [ P na ravenkata [ [ N go zadovo-
luvaat uslovot [ [ "
3 Koristej}i gi Vietovite formuli re{i ja
ravenkata:

7 Odredi go parametarot m taka {to zbirot
a) [ [ b) [ [
od korenite na ravenkata [ P [
v) [ [ g) [ [ da bide ednakov na 4. Za dobienata vrednost
na m odredi gi korenite na ravenkata.
4 So pomo{ na Vietovite formuli utvrdi dali
dadeniot par broevi e re{enie na soodvet- 8 Ne re{avaj}i ja ravenkata [ [
nata ravenka: odredi ja vrednosta na izrazot:

a) L [ [
a) [ [ [ [ b)
b) L [ [ [ [
v) L [ [
v) [ [ g)
g) L [ [ [ [
6 PRIMENA NA VIETOVITE FORMULI
Potseti se!
Vo dosega{noto izu~uvawe na kvad-
[ [ se nuli na trinomot
A ratnata ravenka se zapozna so:
[ [ pa [ [ [ [
odreduvaweto na nejzinite koreni, vidot na
[ [ se nuli na ravenkata
korenite, vrskata me|u korenite na raven-
[ [
kata i dr.
Proveri dali e to~no ravenstvoto
Sega }e postavime obratna zada~a.
[ [ [ [
1 Sostavi kvadratna ravenka ~ii koreni se x1 i x2.
Re{enie. Spored prethodnata teorema, x1 i x2 se re{enija na ravenkata [ S[ T

kade {to S [ [ T [ [
97
2 Sostavi kvadratna ravenka ~ii koreni se [ [
Re{enie. Baranata ravenka e od vidot [ S[ T kade {to S [ [ T [ [
Zamenuvaj}i gi dadenite vrednosti dobivame, S T pa baranata
ravenka e [ [
3 Sostavi kvadratna ravenka so realni koeficienti ako nejzinite koreni se:

a) [ [ b) [ [

v) [ L [ [ g) [ D E [ D E
Re{enie. b) S [ [
T [ [ pa raven-

kata e [ [ v) S L L T L L L pa
ravenkata e [ [
Zapomni!
Ako broevite [ [ se koreni na kvadratna ravenka, toga{ ravenkata e od oblikot
[ S[ T kade {to S [ [ T [ [
Ako S [ [ i T
[ [ gi zamenime vo ravenkata [ S[ T ~ii re{enija se
[ [ toga{ ja dobivame ravenkata [ [ [ [ [ [ t.e. ravenkata
[ [ [ [
Zna~i, ako broevite [ [ se koreni na kvadratna ravenka, toga{ ravenkata moème da ja
sostavime i so primena na ravenstvoto [ [ [ [ Na primer, ako [ [ se
koreni na kvadratna ravenka, toga{ ravenkata e [ [ t.e. [ [
4 Za koja vrednost na parametarot k, edniot koren na ravenkata [ [ N e dvapati

pogolem od drugiot?
Re{enie. Od [ [ i [ [ sleduva deka [ [ t.e. [ pa [
Od T [ [ i T N sleduva deka N
Dadena e ravenkata P[ P [ Odredi go parametarot m, taka {to kore-

5

nite x1 i x2 na dadenata ravenka da ja zadovoluvaat relacijata [ [ [ [
98
P P
Re{enie. Spored Vietovite formuli imame: [ [ [ [ P z
P P P
sleduva [ [ [ [ pa so zamena ja dobivame ravenkata

Od [ [ [ [
P
ili P P t.e. P P ~ii koreni se P ili P
P P
Ako se obide{ da ja re{i{ zada~ata na drug na~in, t.e. prvo da gi odredi{ korenite na ravenkite [ i
[ koi }e gi zameni{ vo dadenata relacija, vo toj slu~aj }e dobie{ sloèna ravenka do ~ie re{enie te{ko
se doa|a.
Zada~i
1 Sostavi kvadratna ravenka so promenliva x 7 T, E Sostavi kvadratna ravenka so real-

~ii koreni davaat zbir p, a proizvod q, ako: ni koeficienti i so promenliva x
ako eden nejzin koren e:
a) S T b) S T
a) b) L v)
L
v) S T

8 Za koja vrednost na parametarot k edniot
koren na ravenkata [ [ N e
Vo zada~ite sostavi kvadratna raven-
ka so promenliva x ~ii koreni se: tripati pomal od drugiot?
2 a) L b) L v) L
9 Odredi go parametarot m ako korenite na
ravenkata [ [ P ja zadovoluvaat
3 a) L b) L v) L
relacijata [ [
4 T, E a) L b) L
v) L 10 Odredi go parametarot m vo ravenkata
[ P [ P taka {to edniot
nejzin koren e dvapati pogolem od drugiot.
5 T, E a) L

L L
b) L L L v) L

D E D E
6 a) L b) L
E D DE D E
99
7 PRIMENA NA KVADRATNI RAVENKI
Vo razli~ni oblasti na naukata i tehnikata, re{avaweto na golem broj zada~i se sveduva

na re{avawe na kvadratni ravenki. Vo prodolènie }e pokaème kako se re{avaat nekoi
problemi so primena na kvadratni ravenki.
1 Brojot 65 razdeli go na dva sobiroci ~ij proizvod e 966.
Re{enie. Neka edniot sobirok e x. Toga{ drugiot sobirok e [ pa spored uslovot na

zada~ata ja sostavuvame ravenkata [ [ odnosno [ [ ~ii re{enija

se [ [ Zna~i, baranite sobiroci se 42 i 23.
2 Zbirot na cifrite na eden dvocifren broj e 9. Ako toj broj se pomnoì so brojot
napi{an so istite cifri, no vo obraten red, }e se dobie 2268. Koj e toj broj?
Re{enie. Ako cifrata na edinici e x, toga{ cifrata na desetki e [ a broevite zapi{ani

vo poziciona forma se [ [ i [ [ Spored uslovot na zada~ata imame:
[ [ [ [ odnosno [ [ [ [ t.e. [ [ ~ii
re{enija se [ [ Baraniot dvocifren broj e 63 ili 36. Upatstvo. Ovde koris-
tevme zapi{uvawe na broj od poziciona vo polinomna forma. Na primer,
3 Vo koj mnoguagolnik brojot na site dijagonali e sedumpati pogolem od brojot na

negovite strani?
Re{enie. Brojot na site dijagonali vo mnoguagolnikot so n strani se presmetuva so formu-
Q Q Q Q
lata 'Q Od uslovot na zada~ata imame Q t.e. Q Q Re{enijata

na ovaa ravenka se Q Q Spored toa, baraniot mnoguagolnik ima 17 strani.
Potseti se!
Re{avaweto na kvadratnite ravenki ovoz-
Za odreduvawe na najmal zaedni~ki sodrà- moùva re{avawe na ravenki koi so odre-
tel na broevi ili polinomi. deni transformacii se sveduvaat na
kvadratni.

NZS [ [

[ [
NZS [ [ [

4 Re{i ja ravenkata:
[ [ [
[

Odredi NZS na [ [ [

a) [ b)
[ [ [
100
Ravenkite koi barem vo eden svoj imenitel sodràt nepoznata se vikaat drobno
racionalni ravenki. Takvite ravenki se definirani za vrednostite na nepoznatata
za koi{to sekoj imenitel vo ravenkata e razli~en od nula.
Re{enie. a) Ravenkata e definirana za [ z t.e. za [ z pa definicionoto mnoèstvo

e ' Z ? ^` Ravenkata ja mnoìme so NZS na nejzinite imeniteli i imame:
[
[ [ [ [ [ [ [
[
Korenite na dobienata kvadratna ravenka se [ [ a bidej}i tie pripa|aat na
mnoèstvoto D, sleduva deka dvata koreni se re{enija na dadenata ravenka.
b) Ravenkata e definirana za [ z [ z t.e. ' Z ? ^` Ravenkata ja mnoìme so

NZS [ [ [ [ pa [ [ [ [ [ [ t.e.
[ [
[ [ Re{enijata na dobienata i dadenata ravenka se [ [ bidej}i
' i '
[ [ [
5 Re{i ja ravenkata: a) b)

[ [ [ [ [
Potseti se! 6 Kvadratniot trinom [ [

razloì go na linearni mnoìteli.
Kako glasat Vietovite formuli na kvadrat-
nata ravenka? Re{enie. [ [ [ [ [

Za ravenkata [ [ imame: [ [ [ [ [
E F
[ [ i [ [ Voo~i deka [ [ se nuli na dade-
D D
niot kvadraten trinom.
Ako x1 i x2 se nuli na kvadratniot trinom D[ E[ F D z E z F z toga{

E F E F
[ [ [ [ pa D[ E[ F D [ [ D [ [ [ [ [ [
D D D D
D [ [ [ [ [ [ D [ [ [ [ D z
7 Razloì go na mnoìteli trinomot: a) [ [ b) [ [
101
r r
Re{enie. a) Gi odreduvame nulite na trinomot: [

[ [ pa [ [ [ [ [ [

r
b) [ [ [ [ [ [ [

Zapomni!
Kvadratniot trinom D[ E[ F se razloùva na linearni mnoìteli spored

formulata D[ E[ F D [ [ [ [ D z kade {to x1 i x2 se nuli na trinomot.
[ [ [
8 Re{i ja ravenkata
[ [ [
Sogledaj gi ~ekorite vo re{avaweto.
1) Imenitelite gi razloùvame na mnoìteli: [ [ [ [ [ [ D

r
[ [ [ [ [ [ [ [ [

2) NZS [ [ [ [ [
3) Ravenkata e definirana za [ z [ z t.e. ' Z ? ^ `

[ [ [
4) Ravenkata ja mnoìme so NZS, [ [
[ [ [
[
[ [ [ Po sreduvaweto se dobiva ravenkata [ [ ~ii
re{enija se [ [ Bidej}i ' re{enie na dadenata ravenka e samo [
9 T Brzinata na motoren ~amec vo mirna voda e 15 km/h. Rastojanieto od 72 km ~amecot

go pominuva po te~enieto na rekata za 2 ~asa pomalku, otkolku sproti te~enieto.
Odredi ja brzinata na rekata.
Re{enie. Neka x km/h e brzinata na rekata. Toga{ [ e brzinata na ~amecot po te~enieto

na rekata, a [ sproti te~enieto. Od V Y W sleduva deka [ W i [ W

Ottuka sleduva deka W i W Od W W imame
[ [ [ [
102
Po osloboduvaweto od imenitelite, ja dobivame ravenkata
[ [ [ [ t.e. ravenkata [ [ ~ii re{enija se
[ [ Spored toa, brzinata na rekata e 3 km/h. (Vnimavaj, [ e re{enie na
ravenkata, no ne e re{enie na zada~ata, bidej}i brzinata ne moè da bide negativna).
10 Z Dva rastvori, od koi prviot sodrì 0,8, a vtoriot 0,6 koncentrirana sulfurna
kiselina se pome{ani i pritoa se dobieni ? nov rastvor na sulfurna
kiselina. Presmetaj ja koli~inata na sekoj od rastvorite vo noviot rastvor, ako
vo koncentracijata prviot rastvor e 10% pove}e.
Re{enie. Neka x e koli~inata na prviot rastvor. Toga{ koli~inata na vtoriot rastvor e

[ Procentot na prviot rastvor vo me{avinata e S a na vtoriot rastvor e
[

S Od uslovot S S imame Ottuka, po sreduvaweto
[ [ [
ja dobivame ravenkata [ [ ~ii re{enija se [ [ Re{enieto [ ne
e re{enie na zada~ata, bidej}i vkupnata koli~ina na rastvorot e ? Spored toa, od prviot
rastvor se zemeni ? a od vtoriot ? ? ?
11 E Za izvesna suma pari, oro~eni na edna godina, eden {teda~ dobil 15 denari
kamata. Toj dodava u{te 85 denari i oro~uva u{te na edna godina so ista kamata.
Po istekot na taa godina, bankata na {teda~ot mu isplatila vkupno 420 denari.
Kolkava bila po~etnata suma pari i kolkava e godi{nata kamata?
6[
Re{enie. Neka vloènata suma e S denari, a kamatata e x%. Toga{ t.e.

6 Zna~i, {teda~ot na po~etokot vloìl denari. Vo po~etokot na vtorata
[ [

godina toj na {tedna kni{ka imal denari. Na krajot na vtorata
[ [
[
godina toj imal denari, a taa suma bila 420 denari. Spored
[ [
[ [ [
toa ja dobivame ravenkata t.e. ravenkata
[ [
[ [ ~ii re{enija se [ [ Spored toa, kamatata e 5%, a vloènata

suma na po~etokot bila denari.

Zo{to [ ne moè da bide re{enie na zada~ata?
103
Zada~i
6 Grupa u~enici treba me|u sebe da soberat
1 Brojot 123 razdeli go na dva sobiroci ~ij
6000 denari davaj}i ednakva suma na pari.
proizvod e 3710.
Dvajca od niv se otkaàle, pa zatoa ostana-
2 Dolìnite na stranite na eden triagolnik
tite morale da doplatat u{te po 150 denari.
se 5 cm, 9 cm i 13 cm. Za koja ista dolìna
Kolku u~enici imalo vo grupata?
treba da se prodolì sekoja od niv, pa da se
dobie pravoagolen triagolnik?
7 Eden rabotnik raboti sam na edna rabota 7
3 Zbirot od kvadratite na dva posledovatelni
dena, a potoa mu se pridruìl drug rabotnik
prirodni broevi e 685. Koi se tie broevi?
i rabotata ja zavr{ile u{te za 8 dena. Za
4 Moè li mernite broevi na stranite na pra- kolku dena sekoj od niv sam }e ja zavr{i
voagolen triagolnik da bidat: celata rabota, ako vtoriot rabotnik
a) tri posledovatelni prirodni broevi; rabotata ja zavr{uva za 5 dena pomalku od
b) tri posledovatelni parni prirodni bro- prviot rabotnik?
evi;
v) tri posledovatelni neparni prirodni bro-
evi? 8 Eden voz rastojanieto od 650 km go pominuva
5 Re{i ja ravenkata: za tri ~asa pomalku od drug voz ~ija brzina e
15 km/h pomala od brzinata na prviot voz.
[ [ [
a) b) Odredi gi brzinite na dvata voza.
[ [ [ [ [
1 Ravenkata N [ N[ e kvadratna samo ako:

a) N z b) N v) N z g) N
2 Kvadratnata ravenka [ N ima realni re{enija ako N BBBBBBBBBBB

3 Zbirot od re{enijata na kvadratna ravenka [ [ iznesuva:
a) b) v) 2; g) 8.

4 Neka x1, x2 se re{enija na kvadratnata ravenka [ S[ T Toga{ vrednosta na e:
[ [
S T S T
a) b) v) g)
T S T S
5 Broevite L se koreni na ravenkata [ [ Ovaa ravenka e ekvivalentna so ravenkata:

a) [ [ b) [ [ v) [ [ g) [ [
6 Re{i ja ravenkata: a) [
b) [ E[ v) [

7 Odredi gi re{enijata na ravenkata: a) [ [ [ [ b) [ [

104
8 Odredi ja prirodata na re{enijata na kvadratnata ravenka:

a) [ [ b) [ [ v) [ [

9 Sostavi kvadratna ravenka ~ii re{enija se: a) [ [ b) [ [

10 Odredi ja vrednosta na realniot parametar m, taka {to ravenkata da e od oblikot D[ E[

a) [ P[ P b) [ P [ P "
11 Za koja vrednost na parametarot m ravenkata }e ima dvoen koren:

b) P[ [ P

a) [ [ P "

12 Re{i ja ravenkata: a) [ b)
[ [ [
13 Zbirot od kvadratite na tri posledovatelni neparni prirodni broevi e 251. Koi se tie broevi?
14 Dijagonalata na eden pravoagolnik e 30 cm, a negovite dimenzii se razlikuvaat za 6 cm. Kolkava

e stranata na kvadratot ~ija plo{tina e tripati pogolema od plo{tinata na pravoagolnikot?
15 Z Niz dve infuzioni igli A i B za tri ~asa protekuva izvesno koli~estvo infuzionen rastvor.
Za kolku vreme ova koli~estvo rastvor }e prote~e samo niz iglata A, ako se znae deka samo
niz iglata B istoto koli~estvo rastvor protekuva za 8 ~asa pomalku otkolku niz iglata A?

16 T Zbirot od naponot i negovata recipro~na vrednost {to doa|a vo edno doma}instvo e

volti. Odredi go naponot.
17 E Edno zemjodelsko stopanstvo zasealo ìto na tri parceli. Prinosot od ednata parcela e
za tri toni pogolem od prinosot na vtorata parcela, a za tri toni pomal od prinosot na
tretata parcela. Odredi gi prinosite ìto na parcelite ako tie se Pitagorova trojka broevi.
1 Ravenkata N [ N[ ne e kvadratna ako vrednosta na parametarot k e: 1

a) b) v) g)

2 Kvadratnata ravenka [ N [ N ima edno re{enie nula ako N BBBBBB 2
105
3 Kvadratnata ravenka D[ E[ F D E F Z L D z nema realni re{enija ako
nejzinata diskriminanta D e _________________. 2
4 Ako ednoto re{enie na kvadratnata ravenka [ N[ e [ toga{ drugoto re{enie

e: a) b) v) 2; g) 3. 1

5 Broevite m i P z se re{enija na kvadratnata ravenka: a) [ P[
P P

b) [
P
[ P

v) P[ P [ P

g) [ P [ P 1
Re{i ja ravenkata
a) [ [ b) [ [ [ [

6 [ 2
[ [ [ [ [ 2
7 a) [ b)

8 Re{i ja ravenkata: a) [ [ b) [ [ 2
9 Odredi ja prirodata na re{enijata na ravenkata:
a) [ [ b) [ [ v) [ [ 3
2
10 Sostavi kvadratna ravenka ~ii re{enija se: a) [ [ b) [ [

11 Re{i ja drobno racionalnata ravenka:

[ 4
a) b) v)
[ [ [ [ [ [ [
12 Brojot 144 razloì go na dva mnoìteli ~ij zbir e 30. 3
13 Kolku natprevaruva~i u~estvuvale na eden {ahovski turnir, ako se znae deka sekoj u~esnik
odigral samo po edna partija so sekoj od drugite i deka vkupno se odigrani 120 partii? 3
14 Odredi ja vrednosta na parametarot m, taka {to mnoèstvoto re{enija na dadenata

ravenka da ima samo eden element: 3

a) [ P[ b) [ [ P 3
106
TEMA 5 KVADRATNA FUNKCIJA. KVADRATNA NERAVENKA
za site struki
SODR@INA NA TEMATA
1 Poim za kvadratna funkcija ...... 108 5 Svojstva na kvadratnata

funkcija ......................................... 124
2 Grafik na funkcijata
I [ D[ i I [ D[ F ....... 112 6 Kvadratni neravenki ................... 128
I [ D [ D E .................... 116

utvrduvawe ..................................... 131

8 Zada~i za samoproverka ............ 132
I [ D[ E[ F ........................ 120
107
1 POIM ZA KVADRATNA FUNKCIJA
Potseti se!

A 1 Vo ist koordinaten sistem
Koja od funkciite \ [ \ ili nacrtaj go grafikot na linear-
[
nata funkcija:
\ [ [ e linearna?
a) \ [ \ [
Opredeli I I i I ako

I [ [ b) \ [ \ [
Na koi na~ini moè da se pretstavi edna Sogledaj go re{enieto.
funkcija?

a) Grafikot na linearnata funkcija e a)
[
[
prava. Spored toa, za negovo crtawe
x 0 1
\
\
dovolno e da opredelime dve negovi (0,2)
to~ki. Za taa cel, vo tabelata izbirame 2x 0 2
dve proizvolni vrednosti za x i gi x
presmetuvame soodvetnite vrednosti 2x+2 2 4
za y. Potoa go crtame grafikot.
Sigurno voo~i deka funkciite imaat

ednakvi koeficienti pred argu-
mentot, a nivnite grafici se pret- b)
staveni so paralelni pravi. y
\

x
[
[
0 1

b) Postapuvame kako pod a).

\
[ 2 3 (0,2)
Voo~i, slobodnite ~lenovi na dade- x
nite funkcii se ednakvi, a nivnite [ 2 1
grafici se pravi {to minuvaat niz
to~kata $
Treba da znae{!
Funkcijata I [
D[ E kade {to a i b se realni broevi (konstanti) se vika linearna
funkcija. Definicionoto mnoèstvo e ' ] Grafikot na linearnata funkcija e
I
mnoèstvoto * ^ [ \ _ [ ] \ I [ D[ E D E ]` Mnoèstvoto Gf pretsta-

I
veno vo koordinatna ramnina e prava.
108
Potseti se!
B 2 Pretstavi ja tabelarno i gra-
fi~ki funkcijata I [ [ ,
Odredi gi vrednostite I I I na
funkcijata I [ [ [
ako ' I
^ ` Opredeli go mno-
èstvoto vrednosti na funkcijata.
Neka I [ [ Pretstavi gi vo pravoago- Re{enie. Funkcijata pretstavena tabe-
len koordinaten sistem to~kite: larno e:
I I I x 0 1 2
Grafikot na funkcijata e mnoèstvoto x 2
4 1 0 1 4
* I ^ ` a geo- y
metriski e pretstaven so zacrnetite to~ki
vo izbraniot koordinaten sistem na crte-
òt.

Mnoèstvoto vrednosti na funkcijata e x
O 1 2
9 I
^ ` a toa e mnoèstvoto broevi
{to se ordinati na to~kite od grafikot.
Zapomni!
Funkcijata zadadena so formulata I [ D[ E[ F kade {to a, b i c se dadeni

realni broevi i D z se vika kvadratna funkcija. Nejzinata definiciona oblast
e ' I
] Ponekoga{ namesto I [ D[ E[ F pi{uvame \ D[ E[ F Grafikot
na kvadratnata funkcija e mnoèstvoto * I ^ [ \ [ \ ] \ D[ E[ F D z `
Potseti se!
V 3 Dadena e funkcijata
Odredi ja linearnata funkcija I [ D[ E[ F
I [ D[ E ako I i I Odredi gi koeficientite a, b i c ako
Odredi go realniot broj c vo kvadratnata
I I I
funkcija I [ [ [ F ako I
F

Re{enie. Spored uslovite na zada~ata go formirame sistemot D E ~ie re{e-
D E

nie e: a = 5, b = 0 i c = 0. Dadenata funkcija e I [ [

4 Odredi ja kvadratnata funkcija I [ [ E[ F taka {to nejziniot grafik da gi
sodrì to~kite $ i %
109
Ako E F toga{ kvadratnata funkcija go dobiva oblikot I [ D[ D z
Ako D se dobiva najednostavnata kvadratna funkcija \ [
5 Dadena e funkcijata \ [ Napravi tabela na vrednostite na taa funkcija za

[ ^ ` i nacrtaj gi soodvetnite to~ki od grafi-
kot vo izbran koordinaten sistem. Potoa obidi se da go zamisli{ geometriskiot izgled
na grafikot.
Re{enie. Baranata tabela e:
x 0 1 2 3 0,5 1,5
x2 0 1 1 4 4 9 9 0,25 0,25 2,25 2,25
Od tabelata moè{ da sogleda{ deka a) y

se to~ki od grafikot na
funkcijata \ [ tie se vneseni vo izbran koordi-
naten sistem na crteòt a).
Voo~i deka: kolku pove}e to~ki od grafikot na

funkcijata se vneseni vo koordinatniot sistem,
tolku podobra pretstava za geometriskiot izgled
na grafikot }e dobieme.
Da zamislime deka vo izbraniot koordinaten x

sistem se vneseni site to~ki [ \ \ [ i [ Z -3 -2 -1 0 1 2 3
od grafikot. Taka naredenite to~ki }e formiraat

edna kriva linija, kako na crteòt b), koja{to se
b)
vika parabola. y
Koordinatniot po~etok 2 e najniskata to~ka

od grafikot i se vika teme na parabolata.
Za sekoja to~ka 0 [ \ od parabolata

^ [ \ _ \ [ L [ Z` postoi to~ka 0 c [ \ od taa 0 [ \
c M (x,y)
parabola koja{to e simetri~na vo odnos na y-
oskata.
y-oskata e oska na simetrija (ili samo oska) na x
taa parabola. -3 -2 -1 0 1 2 3
110
Zada~i
1 Vo ist koordinaten sistem nacrtaj go grafi- 7 Odredi go parametarot m, taka {to grafikot
kot na funkcijata I [ D[ ako: na funkcijata I [ [ P[ minuva niz
to~kata: a) b) v)
a) D D D

b) D D D
8 Za koi vrednosti na parametarot m }e bide
kvadratna funkcijata:
2 Odredi ja linearnata funkcija a) I [ P [ [
I [ D[ E ako: a) I I b) I [ [ P [
b) I I v) I [ P [ [ P "
3 Koja od dadenite funkcii e kvadratna: 9 Dadena e funkcijata I [ [ E[ F
a) I [ [ [ b) I [ [ [ Odredi gi b i c, ako:
v) I [ [ [

g) I [ [ " a) I I
b) I I
4 Odredi go mnoèstvoto vrednosti na funk-
cijata I [ [ [ ako:
10 Odredi ja funkcijata I [ D[ E[ F
a) ' ^ ` [
I
ako I I i I
b) ' I> @ Z
5 Dadena e funkcijata I [ [ [ Od- 11 Odredi ja funkcijata I [ ako
redi gi vrednostite: I [ [ [
a) I b) I v) I g) I
12 Dokaì deka za funkcijata
6 Dadena e funkcijata I [
[ I [ [ [ F vaì I F F
1) Popolni ja tablicata.
x 0 0,5 1 2 3
x2
2) Nacrtaj go grafikot na funkcijata.

3) Koristej}i go grafikot na dadenata
funkcija sporedi gi vrednostite:
a) I L I b) I L I
v) I [ L I [ ako [ [
g) I [ L I [ ako [ [
111
2 GRAFIK NA FUNKCIJATA I [ D[ I I [ D[ F
Potseti se! A 1 Nacrtaj go grafikot na sekoja

od funkciite:
Kako se vika grafikot na funkcijata \ [ "

Koja to~ka e teme na parabolata a) I [ [ I [ [ I [ [ i

\ [ [ Z "
b) I [ [ I [ [ vo ist koordi-
Koja prava e oska na simetrija (t.e. oska) na
naten sistem. [to zabeleùva{?
parabolata ^ [ \ _ \ [ [ Z` "
Re{enie. a) Funkciite gi pretstavuvame

tabelarno i imame:
x 0 1 2 M3 y
D
x 2
4 1 0 1 4 D
2x 2
8 2 0 2 8

[ 2 0 2 D

M2
Spored podatocite od tabelata, funkciite
gi pretstavuvame grafi~ki (vidi crte`).
Voo~i gi koordinatite na to~kite M1, M2 i M1
M3 i sporedi gi dolìnite na otse~kite
A x
AM1, AM2 i AM3. 1 2 3
-3 -2 -1 0
Sigurno voo~i deka za pogolemi vrednosti
na koeficientot a se dobivaat i pogolemi
ordinati na spomenatite to~ki i obratno.
Ako D ! toga{ so zgolemuvaweto na vrednosta na koeficientot a se zgolemuvaat i

ordinatite na to~kite za ista vrednost na argumentot x, t.e. grafikot na funkcijata se
dobliùva do y-oskata.
x -2 -1 0 1 2
b) Funkciite gi pretstavuvame tabelarno. 2x 2 8 2 0 2 8
-2x 2 -8 -2 0 -2 -8
112
Na crteòt funkciite se pretstaveni grafi~ki
Voo~i deka ordinatite na to~kite M1 i M2 se y
M1 D
sprotivni broevi. Toa pokaùva deka grafikot
na funkcijata \ [ moè da se dobie od
grafikot na funkcijata \ [ so refleksija vo
odnos na x-oskata.
Voo~i deka graficite na funkciite \ [ i
\ [ se simetri~ni vo odnos na x-oskata.
Zapomni! A
x
-2 -1 0 1 2
Grafikot na funkcijata \ D[ D z e kriva

koja se vika parabola. Najniskata to~ka od
grafikot (koga D ! ), odnosno najvisokata
to~ka od grafikot (koga D ) se vika teme na
parabolata i toa se nao|a vo koordinatniot
po~etok. Ako D ! toga{ parabolata e svrtena
so otvorot kon pozitivnata nasoka na y-oskata, M2 D
a ako D toga{ parabolata e so otvorot kon
negativnata nasoka na y-oskata.
Za funkcijata \ D[ D z vaì: I [ I [ a toa zna~i deka grafikot na funk-

cijata e simetri~en vo odnos na y-oskata.
Potseti se!
B 2 Nacrtaj go grafikot na sekoja
od funkciite:
I [ [ J [ [ i K [ [ vo
Dadena e to~kata 0 vo koordinatniot
sistem na crteòt. ist koordinaten sistem i sogledaj nekoi
vrski me|u tie grafici.
y
Re{enie. Prvo napravi tabela na vrednos-
0 tite na dadenite funkcii, kako dadenava.
1
2 x x I [ [

I [ [

I [ [

So translacija na to~kata M vo pravec na y- 4 4 4
oskata se dobieni to~kite M1 i M2. 1 1 1
Odredi gi koordinatite na to~kite M1 i M2, 0 0 0 0
ako: 1 1 1 1
a) M1 - za 3 edinici nagore, 2,5 6,25 6,25 6,25
b) M2 - za 4 edinici nadolu.
3 9 9 9
113
Koga }e gi sporedi{ vrednostite na kvadratnite funkcii I [ [ i J [ [ moè{
da vidi{ deka za sekoja realna vrednost na x, vrednosta J [ e za 2 pogolema od I [
Analogno, vrednosta K [ e za 3 pomala od I [
Taka, grafikot na funkcijata J [ [ mo-

y
è da se dobie so pomestuvawe, t.e. so tran-
[
slacija na grafikot na I [ [ a toa e para-
bolata ^ [ [ _ [ Z`

nagore za 2 edinici,
\
kako na crteòt.
Spored toa, grafikot na funkcijata
J [ [ e parabola, koja{to e simetri~-
[
na vo odnos na y-oskata. Najniskata to~ka na
[
grafikot e to~kata i taa e teme na para- 2
\
\
bolata. x
-3 -2 -1 0 1 2 3
Za grafikot na funkcijata K [ [ vaàt

analogni zaklu~oci: grafikot e parabola,

pomestena nadolu za 3 edinici so najniska -3
to~ka i y-oskata kako oska na simetrija.

3 Nacrtaj gi graficite na funkciite \ [ i \ [ vo ist koordinaten

sistem i sogledaj nekoi nivni svojstva kako vo prethodnata zada~a.
Re{enie.
x [ [ [

0
1,5 \

[

0 0 2
1 1,5
2 0 \ [

\ [

Zapomni!
Grafikot na funkcijata I [ D[ F e parabola so teme 7 F , a se dobiva so

translacija na parabolata \ D[ za F edinici vo pozitivnata nasoka po y-oskata ako
F ! ili za F vo negativnata nasoka po y-oskata ako F
Oskata na parabolata se sovpa|a so y-oskata.
114
V Da sogledame nekoi svojstva na funkcijata I [ D[ F D z
1) Funkcijata e definirana za site realni broevi, t.e. ' I

Z
2) Temeto na parabolata e vo to~kata 7 F
3) Ako D ! toga{ temeto 7 F e najniskata to~ka od grafikot. Zna~i, za [ I [ F

e najmalata vrednost na funkcijata. Ottuka sleduva deka mnoèstvoto vrednosti na
funkcijata e 9 I
> F f
Ako D toga{ temeto e najvisokata to~ka od grafikot. Zna~i, [ I [ F e najgolema-
ta vrednost na funkcijata. Spored toa, mnoèstvoto vrednosti na funkcijata e 9 I
f F @
4) Od prethodnoto sleduva deka funkcijata vo temeto ima najmala ili najgolema (ekstremna)
vrednost, t.e.
ako a > 0, \PLQ F za [

ako a < 0, \PD[ F za [
5) Oskata na parabolata se sovpa|a so y-oskata.

4 Zapi{i gi svojstvata na funkcijata \ [

Re{enie. Grafikot na funkcijata e prikaàn na prethodniot crte`, a svojstvata se:

3) D
zna~i funkcijata ima maksi-
1) ' I
Z

mum, \PD[ za [
2) 7
4) Grafikot na funkcijata e simetri~en vo
odnos na ordinatnata oska.
5 Dadeni se funkciite \ [ i \ [
a) Nacrtaj go grafikot na sekoja od funkciite so pomo{ na grafikot na funkcijata
\ [ b) Ispitaj gi svojstvata na tie funkcii.
Zada~i
Nacrtaj gi graficite na dadenite funkcii

2 \ [ \ [ \ [
vo ist koordinaten sistem:

1 a) \ [ \ [ \ [

3 \ [ \ [ \ [
b) \ [ \ [ \ [

115
Nacrtaj gi graficite na funkciite a po-
8 Odredi ja kvadratnata funkcija ako:
toa odredi gi temeto, mnoèstvoto vrednosti i
I I I
ekstremnata vrednost na sekoja od tie funkcii:
9 Koja funkcija }e se dobie ako ordinatata

4 a) \ [ b) \ [
na sekoja to~ka od grafikot na funkcijata
\ D[ se: a) namali za 2; b) zgolemi za 3?

5 a) \

[ b) \ [

10 Za kolku edinici i vo koja nasoka treba da
se translatira parabolata \ D[ za da
6 a) \ [ b) \ [
se dobie parabolata:
Odredi ja funkcijata I [ D[ F ako: a) \ D[ b) \ D[ v) \ D[ "

7
a) I I

b) I I

D [ D E

3 GRAFIK NA FUNKCIJATA \
Potseti se!
A 1 Nacrtaj go grafikot na sekoja
od funkciite
Dadena e to~kata 0 vo koordinatniot
I [ [ J [ [ i K [ [

sistem na crteòt.
So translacija na to~kata y vo ist koordinaten sistem i sogledaj nekoi
M vo pravec na x-oskata se vrski me|u tie grafici.
dobieni to~kite M1 i M2: 0
1
a) M1 - za 3 edinici nalevo, Re{enie. Prvo napravi tabela na vrednos-
b) M2 - za 1 edinica nadesno. 2 x
tite na dadenite funkcii, kako dadenava.
Odredi gi koordinatite na to~kite M1 i M2.
x x2 (x + 2)2 (x - 3)2

Funkcijata \ D[ E[ F D z i D E F Z -2 4 0 25
se vika kvadratna funkcija.
-1 1 1 16
Proveri dali se kvadratni slednite funkcii:
a) \ [
0 0 4 9
[ [

b) \ 1 1 9 4
[

v) \
2 4 16 1
116
[

Grafikot na funkcijata \ e dobien so translacija na grafikot na funkcijata
\ [ po x-oskata za 2 edinici nalevo.

Grafikot na funkcijata
[

\ e dobien so po-
mestuvawe na parabolata
\ [ po x-oskata nadesno
za 3 edinici.
Oska na simetrija e pravata
{to minuva niz temeto na
parabolata i e paralelna so
y-oskata.
Zapomni!
Grafikot na funkcijata I [ D [ D e parabola so teme vo to~kata 7 D koja{to

moè da se dobie so translacija na parabolata I [ D[ po x-oskata za D edinici

nalevo ako D ! ili D edinici nadesno ako D

Oska na simetrija na parabolata I [ D [ D e pravata [ D koja{to minuva niz

temeto na parabolata i e paralelna so ordinatnata oska.

[

Nacrtaj go grafikot na funkcijata a) I [ [

2 b) \

3 Nacrtaj go grafikot na funkcijata \ [ [ i ispitaj gi nejzinite svojstva.

Re{enie. Funkcija ja transformirame vo kanoni~en vid \ [ Sostavuvame tabela
za funkcijata \ [ i go crtame nejziniot grafik.
Grafikot na funkcijata \ [ }e go

x 0 1 2

dobieme so translacija na parabolata \ [
[ 0
po x-oskata za edna edinica nadesno.
Voo~i gi svojstvata na funkcijata:
1) ' I
Z 2) 7
3) D funkcijata ima maksimum \PD[
za [
4) 9 I
f@
5) Oska na simetrija e pravata [
117
Potseti se! Da vidime, sega, kako se crta gra-
B fikot na kvadratnata funkcija od
Kako }e se promenat koordinatite na to~ka
D [ D E

oblikot \
dobiena so translacija na dadena to~ka
0 [ \ nadesno za 2, nalevo za 3 edinici?
4 ]e ja pretstavime grafi~ki funkci-
Kako se dobiva grafikot na funkcijata:
a) \ D [ D b) \ D[ F

jata \ [
od grafikot na funkcijata \ D[ "
Re{enie. Prvo }e napravime tabela na vred- x 0 1 2

nosti na funkcijata \ [ a so pomo{
[ 2 0 2

na dobienite to~ki vo tabelata, }e go ski-
cirame nejziniot grafik (toa e sinata pa-

[
rabola na crteòt).
Potoa }e go nacrtame grafikot na funk-

\ [
\
cijata \ [ so translacija na gra-

[

fikot na \ [ po x-oskata nadesno za

\

edinici (toa e parabolata so ispre-

kinatata linija na crteòt).
Na krajot, so pomestuvawe na taa parabola za dve edinici vo pozitivnata nasoka na y-

oskata, go dobivame grafikot na funkcijata \ [ (parabolata so polna crna

linija na crteòt).

Voo~i deka grafikot na dadenata funkcija e parabola ~ie teme e vo to~kata 7 a e

svrtena vo pozitivnata nasoka na y-oskata, bidej}i D !

Zapomni!
Zapisot I [ D [ D E se vika kanoni~en oblik na kvadratnata funkcija.

Nejziniot grafik e parabola. Temeto na parabolata e to~kata 7 D E a oska na

simetrija na parabolata e pravata [ D
118
[

5 Nacrtaj go grafikot na funkcijata \
D [ D E sleduva deka

Re{enie. Sporeduvaj}i ja dadenata funkcija so funkcijata \
D E pa temeto e 7

Funkcijata \ [ ja pretstavuvame tabelarno
i grafi~ki vo koordinatniot sistem.
x 0 1 2
2x 2 8 2 0 2 8
Potoa toj grafik go pomestuvame nadesno

za 3 edinici D i na krajot, vtoriot
grafik go pomestuvame vo pozitivnata
nasoka na y-oskata za 4 edinici E so T
{to go dobivame grafikot na dadenata
funkcija.
Zada~i
1 Odredi go temeto na parabolata: 5 Nacrtaj go grafikot na funkcijata:

[ [

a) \ [

b) \ [
a) \ b) \

v) \ [ [
[

[

v) \ g) \
2 Nacrtaj go grafikot na funkcijata: 6 Odredi gi temeto, oskata na simetrija i

ekstremnata vrednost na parabolata

b) I [ [

a) I [ [

opredelena so funkcijata:

[

a) I [ [

v) I [ b) \
[

[

v) \
3 Nacrtaj go grafikot na funkcijata:

[

[ b) \

a) \ 7 Za kolku edinici i vo koja nasoka treba da
se pomesti parabolata \ [ za da

v) \ [ se dobie parabolata: a) \ [

[ [ "

b) \ v) \
4 Nacrtaj gi graficite na funkciite vo ist
koordinaten sistem: 8 Vo koja nasoka i za kolku edinici treba da
[ za da

a) I [ [ I [ [ I [ [ se pomesti parabolata \

se dobie parabolata: a) \ [

b) I [ [ I [ [ I [ [

b) \ [

v) \ [ "

119
9 Odredi gi a i D na parabolata 10 Odredi ja funkcijata ~ij grafik e simetri-
\ D [ D ako taa minuva niz to~kata:

~en vo odnos na x-oskata so grafikot na
a) 0 i ima teme vo to~kata 7
funkcijata: a) I [ [
b) 0 i ima teme vo to~kata 7
b) I [ [ v) I [ [

4 GRAFIK NA FUNKCIJATA I [ D[ E[ F
Potseti se!
Ako ravenkata D[ E[ F ja podelime so

A 1 Transformiraj ja vo kanoni~en
E F oblik funkcijata \ [ [ i odredi

D z dobivame: [ [ t.e.
D D go temeto na nejziniot grafik.
E E E F Re{enie.
[ [
D D D D
Koeficientot na kvadratniot ~len go
pri {to prvite tri ~lena opredeluvaat binom
izvlekuvame pred zagrada i imame
[ [

E \
na kvadrat, [
D
Prvite dva ~lena na izrazot vo zagra-
Funkcijata \ [ [ transformiraj ja vo
data gi dopolnuvame do poln kvadrat:
D [ D E

oblik \
[ [ [ t.e. \

[ Ottuka sleduva deka

\ \

D E a temeto e 7
2 Transformiraj ja vo kanoni~en oblik funkcijata \ D[ E[ F i odredi gi koordi-

natite na temeto na nejziniot grafik (t.e. parabolata).
Re{enie.
E F
Koeficientot a go izvlekuvame pred zagrada i dobivame \ D [ [
D D
E E E
Linearniot ~len [ od izrazot vo zagradata go zapi{uvame kako [ [
D D D

E E E E F
So dodavawe i odzemawe na izrazot imame \ D [ [

D D D D D

E DF E
Po sporeduvaweto so funkcijata \ D [ D E imame

t.e. \ D [
D D
E DF E
D E
D D
120
Zapomni!
1) Grafikot na funkcijata \ D[ E[ F e parabola.

E DF E
2) Temeto na parabolata e 7
D D
3) Prethodnata transformacija se primenuva za sveduvawe na kvadratnata funk-

E DF E
D [ D E

cija \ D[ E[ F vo kanoni~en oblik \

D [ t.e. \
D D
4) Sekoja kvadratna funkcija moè da se svede vo kanoni~en oblik.
3 Nacrtaj go grafikot na funkcijata \ [ [

Za poprecizno crtawe na parabolata \ D[ E[ F potrebno e da se odredat nejzinite
karakteristi~ni to~ki. Tie se temeto na parabolata i prese~nite to~ki na parabolata
so koordinatnite oski.
E
Re{enie. Koeficientite na dadenata funkcija se D E i F pa od D
D

DF E
i E sleduva deka temeto e 7
D
Parabolata e simetri~na vo odnos na pravata [
Ja opredeluvame prese~nata to~ka na parabolata so ordinatnata oska, pa za [ imame
\ Zna~i, taa prese~na to~ka e $ Grafi~ki ja odreduvame to~kata
A1 {to e simetri~na so A vo odnos na oskata na parabolata.
Gi opredeluvame prese~nite to~ki na parabo-

lata so x-oskata, pa za \ imame:
r
[ [ [ t.e.

[ [ a to~kite se % %
Grafikot e prikaàn na crteòt.
Voo~i, za crtawe na parabolata treba da se opre-

delat najmalku pet nejzini to~ki. Ako ravenkata
D[ E[ F
nema realni re{enija, zna~i deka
parabolata ne ja se~e x-oskata. Vo toj slu~aj
opredeluvame najmalku u{te dve drugi to~ki so
proizvolen izbor na vrednosti za argumentot.
121
Grafikot na dadenata funkcija moème da go nacrtame i so pomestuvawe na grafikot na
funkcijata \ [
Dadenata funkcija ja transformirame vo kano- \ [
[

ni~en oblik i dobivame \
[

pa D E
Funkcijata y = x2 ja pretstavuvame tabelarno:
\
x 0 1 2
x2 4 2 0 2 4
Parabolata y = x2 ja pomestuvame nadesno po

x-oskata za edna edinica D
[ ja pomestuvame za

Vtorata parabola \
~etiri edinici E po y-oskata vo negativ-
nata nasoka. Taka dobienata parabola e grafik
[

\
na funkcijata \ [ [
4 Nacrtaj go grafikot na funkcijata so odreduvawe na karakteristi~nite to~ki na

[ [
parabolata: a) \ b) \ [ [

Re{enie. a) Koeficientite se D E F

E DF E
D E a temeto e 7
D D

Presek so y-oskata. Za [ imame I pa prese~nata to~ka e $

Presek so x-oskata. Za \ imame [ [ ili [ [ pa [ [

Parabolata ja se~e x-oskata vo to~kite % i &

To~kata $ e simetri~na so to~kata $ vo odnos na pravata [ koja{to e

oska na simetrija na parabolata.
122

D parabolata e so otvorot nadolu, y
T
t.e. kon negativnata nasoka na y-oskata.
Grafikot e prikaàn na crteòt.

A A1
b) Koeficientite se D E F

D E a 7 x
-2 -1 0 1 2 3 4 5
Za [ imame I pa to~kata $

e presek na parabolata so y-oskata.
Preseci so x-oskata. Ravenkata

[ [ nema realni re{enija bidej}i y
B 9 C
' Zna~i, parabolata ne ja se~e x-
oskata.
Za poprecizno crtawe na grafikot, odredu-
vame najmalku u{te dve to~ki. Za [ imame
I %

za [ imame I &

A1 A
D ! parabolata e svrtena so otvorot
2
nagore.
1
[ e oska na simetrija na parabolata.
x
Grafikot e prikaàn na crteòt. -3 -2 -1 0 1 2 3
Zada~i
1 Odredi go temeto na parabolata: 4 Nacrtaj go grafikot na funkcijata so pomo{
a) \

[ [ b) \

[ [ na grafikot na funkcijata \ D[ ako:
a) \ [ [ b) \ [ [
v) \ [ [

v) \ [ [
2 Zapi{i ja funkcijata vo kanoni~en oblik:
5 Nacrtaj go grafikot na funkcijata so pomo{
a) I [ [ [ b) I [ [ [
na karakteristi~ni to~ki, ako:
v) I [ [ [ g) I [ [ [

a) I [ [ [ b) I [ [ [

v) I [ [ [
3 Nacrtaj go grafikot na funkcijata dadena
vo kanoni~en oblik: 6 Nacrtaj go grafikot na funkcijata:
[

a) \ [

b) \
a) \ [ [ b) \ [ [

[

v) \ v) \ [ [

123
D [ E minuva niz

7 Za koi vrednosti na p i q, to~kata 7 9 Parabolata \
}e bide teme na parabolata \ [ S[ T " to~kata 0 i ima teme vo to~kata
7 Odredi gi a i E
D [ D minuva niz to~ka-

8 Parabolata \
10 Parabolata \ D [ D E minuva niz

ta 0 i ima teme vo to~kata 7
Odredi gi a i D to~kata 0 i ima teme vo to~kata
7 Odredi gi D D i E
5 SVOJSTVA NA KVADRATNATA FUNKCIJA
Potseti se!
A 1 Ispitaj gi svojstvata na kvad-
ratnata funkcija
Odredi ja najmalata vrednost na funkcijata
y = ax2 + bx + c.

\ [ 1) Definiciona oblast. Kvadratnata funk-

cija e definirana za site realni broevi,
Koi u{te svojstva gi ispitavme na kvadrat-
nata funkcija y = ax2 + c?
t.e. ' I
Z
2) Teme na parabolata. Funkcijata ja sveduvame vo kanoni~en vid

E DF E E DF E
\ D [ pa temeto na parabolata e 7 D E D E
D D D D
3) Ekstremna vrednost na funkcijata.
Funkcijata dostignuva najgolema ili najmala vrednost vo nejzinoto teme vo zavisnost od
znakot na koeficientot a.
Za D ! parabolata e otvorena kon pozi- Za D parabolata e otvorena kon nega-
tivnata nasoka na y-oskata i ima mini- tivnata nasoka na y-oskata i ima maksi-
mum. mum.
DF E E DF E E
\PLQ za [ \PD[ za [
D D D D
124
2 Odredi ja ekstremnata vrednost na funkcijata \ [ [
Re{enie. Bidej}i D parabolata e so otvorot kon negativnata nasoka na y-oskata pa

DF E E
\
funkcijata ima maksimum PD[ za [ , t.e. \PD[ za [
D D
3 Za koja vrednost na parametarot k, funkcijata \ N[ [ ima maksimum ednakov

na "
DF E N
Re{enie. Funkcijata ima maksimum ako N , \PD[ odnosno
D N

od kade N N t.e. N

4) Mnoèstvo vrednosti na funkcijata. Ekstremnata vrednost go opredeluva mnoèstvoto
vrednosti na funkcijata, koe go ozna~uvame so 9 I
> E f a ako D
Ako D ! 9 I
9 I
f E @
Vo zada~ata 3 mnoèstvoto vrednosti e 9 f @ I
4 Odredi gi ekstremnata vrednost i mnoèstvoto vrednosti na kvadratnata funkcija

\ [ [

Re{enie. Koeficientot D ! parabolata e otvorena kon pozitivnata nasoka na y-oskata,

E
pa funkcijata ima minimum \PLQ F za [
D
Mnoèstvoto vrednosti e 9 I
> f
5) Nuli na funkcijata. Nuli na funkcijata y = ax2 + bx + c se vrednostite na argumentot x
za koi{to y = 0. Nuli na funkcijata se re{enijata na ravenkata ax2 + bx + c = 0. Nulite na
funkcijata gi opredeluvaat apscisite na prese~nite to~ki na grafikot so x-oskata.
5 Odredi gi nulite na funkcijata:

a) \ [ [ b) \ [ [ v) \ [ [
r
Re{enie. a) Od \ sleduva deka [ [ Re{enijata se [ t.e.

[ [ Zna~i, grafikot na funkcijata ja se~e x-oskata vo to~kite $ i %

Re{i gi zada~ite b) i v). [to voo~uva{?
Ako ravenkata ax2 + bx + c = 0 nema realni koreni, toga{ grafikot na funkcijata

\ D[ E[ F ne ja se~e x-oskata.
125
Zapomni!
Neka e dadena kvadratnata funkcija \ D[ E[ F i neka ' E DF e diskriminanta

na kvadratnata ravenka D[ E[ F
1. Ako ' ! toga{ funkijata ima dve realni nuli, t.e. parabolata \ D[ E[ F ja
se~e x-oskata vo dve to~ki.
E
2. Ako ' toga{ nula na funkcijata e [ t.e. parabolata ja dopira x-oskata vo
D
E
to~kata 7
D
3. Ako ' toga{ funkcijata nema realni nuli, t.e. parabolata nema zaedni~ki to~ki
so x-oskata.
6 Za koi vrednosti na p i q grafikot na kvadratnata funkcija I [ [ S[ T ja se~e

apscisnata oska vo to~kite $ i % "
6) Znak na funkcijata \ D[ E[ F
7 Odredi go znakot na kvadratnata
Potseti se!
y funkcija I [ [ [
Dadena e funkcijata 1 ++++++ Da se odredi znak na kvadratna funk-
x
\ [ ~ij grafik e -1 0 1 2 cija zna~i da se odredat intervalite vo
------
prikaàn na crteòt. -1
koi{to funkcijata e pozitivna, od-
[ e nula na funkcijata.
nosno negativna.
\ ! ako [ f Re{enie.
\ ako [ f
Temeto na parabolata e 7
Od \ t.e. [ [ sleduva deka [ [

pa parabolata ja se~e x-oskata vo to~kite
So trite to~ki go crtame grafikot na funkcijata i toj e

1
prikaàn na crteòt. ---------
Voo~uvame deka: I [ ! za [ f ) f a

I [ za [
7
126
8 Odredi go znakot na funkcijata: a) \ [ [ b) \ [ [
Re{enie. a) Temeto na parabolata e 7 Od \ sleduva ravenkata [ [
koja nema realni nuli, t.e. parabolata ne ja se~e x-oskata, bidej}i '
Za [ \ pa parabolata ja se~e y-oskata vo y
to~kata $ To~kata $ e simetri~na
so to~kata $ vo odnos na pravata [
Grafikot go crtame so pomo{ na to~kite T, A i A1 A
A 1. Koeficientot D ! pa parabolata e
svrtena so otvorot nagore. T
Ottuka sleduva deka funkcijata e pozitivna za
sekoj realen broj, t.e. x
\ ! za sekoj [ f f -2 -1 0 1 2
Vo vrska so poimot kvadratna funkcija mnogu ~esto se postavuva baraweto: Nacrtaj

B go grafikot i odredi gi svojstvata na kvadratnata funkcija....
Kako }e postapi{?
Odgovor.
1) Odredi ja definicionata oblast Df na 3) Odredi ja oskata na parabolata.
funkcijata.
4) Odredi gi presecite na parabolata so
2) Odredi go temeto na parabolata. koordinatnite oski.
So ovie podatoci moè da go nacrta{ grafikot na funkcijata, a potoa odredi gi:
5) Ekstremnata vrednost na funkcijata. 7) Znakot na funkcijata.
6) Mnoèstvoto vrednosti Vf na funkcijata.
9 Nacrtaj go grafikot i odredi gi svojstvata na funkcijata \ [ [

Re{enie.
1) Definicionata oblast e ' I
Z
E DF E
2) Temeto e 7 D E za D E , t.e.
D D
7 a \ [

3) Oska na parabolata e pravata [
4) Za [ \ za \ [ [ $ % &
+++++ +++++ x
5) D ! \PLQ za [ ----
6) 9 > f
I
-1
7) I [ ! za [ f ) f a I [ za [
127
Zada~i
1 Odredi ja ekstremnata vrednost na funkci- Odredi go znakot na funkcijata
jata: a) I [ [ [ 6 a) I [ [ [
b) I [ b) I [ [ [

[ [
v) I [ [ [
v) I [ [ [

7 a) \ [ [ b) \ [ [
2 Odredi go mnoèstvoto vrednosti na funk-
v) \ [ [
cijata: a) I [ [ [
8 Vo koj interval e negativna funkcijata:
b) I [ [ [ v) I [ [
a) \ [ [ b) \ [ [
3 Odredi gi nulite na funkcijata: v) \ [ [ "
a) I [ [ [
9 Nacrtaj go grafikot na funkcijata i odredi
b) I [ [ [
gi nejzinite svojstva:
v) I [ [ [
g) I [
a) I [ [ [
[ [
b) I [ [ [

4 Dadena e funkcijata I [ [ E[ F
v) I [ [

Odredi gi b i c, ako [ [ se nuli
na funkcijata.
10 Za koja vrednost na x dropkata
5 Dadena e funkcijata I [ D[ [ F Od- [ [
redi gi a i c, ako [ e nula na funkci- ima najmala vrednost? Odredi ja taa vred-
jata i ako I . nost.
6 KVADRATNI NERAVENKI
Potseti se!
A 1 Re{i ja kvadratnata nera-
Za koja vrednost na [ ^ ` neraven- venka [ [
kata [ [ ! preminuva vo vistinit Re{enie. Neravenkata }e ja re{ime so raz-
iskaz? loùvawe na levata strana (kvadratniot
Proizvodot D E e pozitiven ako dvata trinom) vo proizvod. Za taa cel imame:
mnoìteli se pozitivni ili dvata negativni,
r
D ! D [ pa [ [
t.e. D E ! LOL

E ! E
[to e re{enie na neravenka? Spored D[ E[ F

D [ [ [ [ dobi-
vame [ [ [ [ pa neraven-
Koe mnoèstvo e re{enie na neravenkata
[ ! " kata e [ [
128
[ ! [ [ ! [
Ovoj proizvod e ekvivalenten so LOL LOL
[ [ ! [ [ !
Re{enie na prviot sistem e 0 a na vtoriot 0 pa re{enieto na dadenata
neravenka e 0 0 ) 0 )
êsto pati pri re{avaweto na neravenkite se koristi grafikot na soodvetnata funkcija.
Re{avaweto na kvadratnata neravenka [ [ se sveduva na odreduvawe na
vrednostite na x za koi{to kvadratnata funkcija \ [ [ dobiva negativni vred-
nosti.
Nulite na funkcijata se [ [
Koeficientot na kvadratniot ~len e pozitiven, pa
parabolata e otvorena kon pozitivnata nasoka na y- -2 ------- 5
oskata.
Od grafikot gi ~itame vrednostite na argumentot x za koi{to funkcijata e negativna, t.e.

nejziniot grafik e pod x-oskata. Spored toa, [ [ za [
Zapomni!
Neravenkata D[ E[ F ! t d kade {to D E F Z D z se vika kvadratna

neravenka.
[

[
2 Odredi gi celobrojnite re{enija na neravenkata d

Re{enie. Po sreduvaweto ja dobivame neravenkata [ [ d
Za D ! ' ! [ [ Polo`bata na parabolata
x
e prikaàna na crteòt.
Spored toa, re{enieto e 0 ^ `
3 Re{i gi neravenkite:
a) [ [ ! b) [ [ d v) [ [ g) [ [
4 Odredi ja definicionata oblast na funkcijata I [ [ [

Re{enie. Kvadratniot koren ima smisla, t.e. e realen broj samo ako potkorenoviot izraz e
nenegativen broj. Spored toa, baranata definiciona oblast y

e mnoèstvoto re{enija na neravenkata [ [ !
x
Imame: D ' ! [ [
[ [ t za [ > @ ' I
> @
129
5 Odredi ja definicionata oblast na funkcijata:
a) I [ [ b) I [ [ [
6 Odredi ja vrednosta na parametarot k, taka {to kvadratniot trinom
[ N [ N da ima realni nuli.

Re{enie. Kvadratniot trinom ima realni nuli ako diskriminantata e ' t t.e.
E DF t So zamena dobivame N N t Nulite na trinomot se N N
Bidej}i D ! sleduva deka parabolata e so
otvorot nagore. Grafikot e prikaàn na crteòt.
+++++ 3 +++++
Ottuka sleduva deka:
2 ------ 6
N N t za N f @ ) > f
Spored toa, dadeniot kvadraten trinom ima realni nuli ako N f @ ) > f
Zada~i
Re{i gi kvadratnite neravenki

1 a) [ b) [ t 7 Odredi ja definicionata oblast na funkci-
v) [ !
g) [ t jata: a) I [ [ [
b) I [ [ v) I [ [
2 a) [ [ d b) [ [ !
v) [ [ !
8 Re{i ja neravenkata sveduvaj}i ja na
kvadratna neravenka:
3 a) [ [ t b) [ [
v) [ [ d [ [ [
a) t b) v) d
[ [ [
4 a) [ [ d [
9 Za koi vrednosti na parametarot k, raven-
b) [ [ ! [ [
kata N [ N [ N }e ima
a) [ t b) [ !

5 realni nuli?
v) [ d g) [

10 Za koi vrednosti na parametarot k, trino-
6 a) [ [ t mot N [ N[ N }e nema realni nu-
b) [ [ d [
li?
130
1 Koja od slednite funkcii e kvadratna:

[
a) \ b) \ [ v) \ [ [ g) \ [ z "
[ [
2 Grafikot na kvadratnata funkcija pretstaven vo koordinatnata ramnina e _________________.
3 Definicionata oblast na kvadratnata funkcija \ [ e ' I

BBBBBBBBBBBBBB
[ e vo to~kata:

4 Temeto na parabolata \
a) 7 b) 7 v) 7 g) 7

D [ D E e pravata ___________________.

5 Oska na simetrija na parabolata \
6 Kvadratnata funkcija \ D[ E[ F postignuva maksimum ili minimum ako [ D BBBBBBB
7 Nacrtaj go grafikot na kvadratnata funkcija I [ [ F ako: a) F b) F
8 Odredi gi koordinatite na temeto na parabolata opredelena so kvadratnata funkcija:

[ [

a) \ b) \

[

[

9 Nacrtaj go grafikot na kvadratnata funkcija: a) \ b) \

D [ D E minuva niz to~kata M, a temeto e vo to~kata T. Odredi gi D D E

10 Parabolata \
ako: a) 0 7 b) 0 7
11 Zapi{i ja vo kanoni~en vid funkcijata: a) I [ [ [ b) I [ [ [

12 Nacrtaj go grafikot na funkcijata: a) I [ [ b) I [ [ [

13 Nacrtaj go grafikot i odredi gi svojstvata na funkcijata \ [ [
14 Odredi ja ekstremnata vrednost na funkcijata: a) I [ [ [ b) I [ [ [
15 Odredi go mnoèstvoto vrednosti na funkcijata: a) I [ [ [ b) I [ [ [
16 Re{i gi kvadratnite neravenki:

a) [ [ b) [ [ d v) [ t
131
1 Vrednosta na funkcijata I [ [ [ za [ e: a) b) v) 1; g) 3. 1
2 Mnoèstvoto vrednosti Vf na funkcijata \ [ e 9 I

BBBBBBBBBBBB 2

3 Temeto na parabolata \ [ [ e to~kata:

a) b) v) g) 2
[ e pravata opredelena so ravenkata:

4 Oska na simetrija na parabolata \
a) [ b) [
v) [
g) [ 1

5 Poznato e deka funkcijata \ [ [ ima minimum \PLQ D D Toj minimum go
postignuva za: a) [ D b) [ v) [ D g) [ 1
Zapisot I [ D [ D E pretstavuva _____________________________________

6
na kvadratnata funkcija I [ D[ E[ F ~ij grafik e parabola so teme 7 D E 2
7 Grafikot na kvadratnata funkcija \ [ [ ja se~e y-oskata vo to~kata:

a) b) v) g) 1
8 Ako 7 D E e teme na parabolata {to e grafik na funkcijata \ D[ E[ F toga{

vrednosta I D na taa funkcija e I D BBBBBBBBBBBB 2
9 Odredi ja kvadratnata funkcija I [ D[ F ako:

a) I i I b) I i I 3

Nacrtaj go grafikot na funkcijata: a) I [ [ b) I [ [

10 3
D [ E taka {to nejziniot grafik da minuva

11 Odredi gi a i E na funkcijata \
niz to~kite 0 i 0 3
12 Nacrtaj go grafikot na funkcijata: a) I [ [ [ b) I [ [ [ 2
13 Re{i ja neravenkata: a) [ [ ! b) [ [ d 2

14 Odredi go znakot na funkcijata I [ [ [ 2

15 Odredi ja definicionata oblast na funkcijata:
a) I [ [ [ b) I [ [ 4
132
TEMA 6 PLO[TINA I VOLUMEN NA GEOMETRISKI TELA
za site struki
SODR@INA NA TEMATA
1 Prizma. Preseci na prizma 7 Plo{tina i volumen na

so ramnina .................................... 134 cilindar ....................................... 156
2 Plo{tina i volumen 8 Konus. Preseci na konus

na prizma ...................................... 137 so ramnina ................................... 160
3 Piramida. Preseci na 9 Plo{tina i volumen na

piramida so ramnina ................... 143 konus .............................................. 164
4 Plo{tina i volumen na 10 Plo{tina i volumen na

piramida ..................................... 146 potse~en konus ............................. 168
5 Plo{tina i volumen na 11 Zada~i za povtoruvawe i

potse~ena piramida ................... 150 utvrduvawe ..................................... 172
6 Cilindar. Preseci na 12 Zada~i za samoproverka ............ 173

cilindar so ramnina .................. 153
133
1 PRIZMA. PRESECI NA PRIZMA SO RAMNINA
Potseti se! A Vo osmo oddelenie u~e{e za priz-

ma i piramida.
Na crteòt e pretstavena prava triagolna Tie se geometriski tela ograni~eni so
prizma. povr{ini koi{to se sostaveni samo od mno-
A1 C1 guagolnici. Takvite geometriski tela se
vikaat rabesti tela ili poliedri.
B1 Na crteòt se pretstaveni nekolku poli-
A C edri.
B
Imenuvaj gi osnovite. Kakva zaemna polo`ba I II III
imaat ramninite na koi leàt osnovite?
Koi se osnovni, a koi bo~ni rabovi na priz-
mata?
IV V
Koj vid ~etiriagolnici se bo~nite yidovi
na prizmata?
Mnoguagolnicite {to ja obrazuvaat povr{inata (t.e. granicata) na poliedarot se vikaat

yidovi, nivnite strani - rabovi, a nivnite temiwa - temiwa na poliedarot.
Vo sekoe teme na poliedarot se sretnuvaat barem tri negovi rabovi, a sekoj rab e strana
na dva i samo na dva negovi yidovi.
1 Dali e poliedar: a) kockata; b) cilindarot; v) topkata? Zo{to?
Eden poliedar se vika konveksen poliedar ako toj e raspoloèn na ista strana od
ramninata na koj bilo negov yid.
Koi od poliedrite I - V na crteòt pogore se konveksni, a koi ne se konveksni?
Natamu, poliedar }e ni zna~i konveksen poliedar.
E1
A1 D1
B Prizma e poliedar ograni~en so dva
B1 6
skladni mnoguagolnici {to leàt na dve C1
paralelni ramnini, a drugite yidovi se para-
lelogrami koi{to imaat po edna zaedni~ka strana E
A D
so sekoj od dvata mnoguagolnika.
B C 6
134
Dvata yida {to leàt na paralelnite ramnini se vikaat osnovi, a drugite - bo~ni
yidovi; site bo~ni yidovi ja so~inuvaat bo~nata povr{ina na prizmata. Stranite na
osnovite se vikaat osnovni rabovi, a site drugi - bo~ni rabovi na prizmata.
Rastojanieto me|u osnovite se vika visina na prizmata.
Otse~ka ~ii krajni to~ki se dve temiwa na prizmata koi ne leàt na ist yid se vika
prostorna dijagonala ili samo dijagonala na prizmata.
E1
2 Na crteòt e pretstavena petagolna prizma.
A1 D1
Osnovni rabovi se: AB, BC, ..., A1B1, B1C1, ...;
bo~ni rabovi se: AA1, BB1, ... B1 C1
Soodvetni rabovi na osnovite se: AB i A1B1; BC i B1C1;

itn. Kakvi se tie me|u sebe?
E
Osnovite na prizmata se skladni mnoguagolnici.
A D
Kolku bo~ni yidovi ima edna n-agolna prizma?
Kakva zaemna polo`ba imaat i kakvi se me|u sebe bo~- B C
nite rabovi na prizmata?
Otse~kata AC1 e dijagonala na prizmata. Imenuvaj u{te nekolku (barem dve) dijagonali
na prizmata.
Ako bo~nite rabovi na edna prizma se normalni na nejzinite osnovi, toga{ taa prizma
se vika prava prizma, a vo sprotivniot slu~aj - kosa prizma.
Kakvi se me|u sebe bo~nite rabovi i visinata na prava prizma?
Prava prizma ~ii{to osnovi se pravilni mnoguagolnici se vika pravilna prizma.
3 a) Koj vid ~etiriagolnici se bo~nite yidovi kaj prava prizma?

b) Kakvi se me|u sebe bo~nite yidovi kaj pravilna prizma?
v) Ako eden od bo~nite yidovi na nekoja prizma e pravoagolnik, dali od toa sleduva
deka site nejzini bo~ni yidovi se pravoagolnici?
Ako zaedni~kiot del na edno geometrisko telo i edna ramnina sodrì i vnatre{ni
V to~ki od teloto, toga{ toj del se vika presek na geometriskoto telo so ramnina.
Vo zavisnost od polo`bata na ramninata 6 vo odnos na prizmata, razlikuvame:
- paralelen presek, ako 6 e paralelna so osnovite na prizmata (crt. a);

- normalen presek, ako 6 e normalna na bo~nite rabovi na prizmata (crt. b);
- dijagonalen presek, ako 6 minuva niz dva nesosedni rabovi na prizmata (crt. v);
- kos presek, ako 6 gi se~e site rabovi na prizmata i ne e paralelna so osnovite (crt. g).
135
a) b) v) g)
Kakov mnoguagolnik e:
a) paralelen presek na prizma i vo kakov odnos e so osnovite;
b) dijagonalen presek na prava prizma;
v) dijagonalen presek na kosa prizma;
g) normalen presek na prava prizma?
4 Odredi ja dolìnata na dijagonalata na kvadar so dimenzii D FP E FP i

F FP
Re{enie. Site ~etiri dijagonali na kvadarot: se ednakvi me|u sebe, se se~at vo edna to~ka
i se prepolovuvaat so taa to~ka.
D1 C1
Voo~i ja dijagonalata BD1 na kvadarot od crteòt. Taa e
dijagonala na dijagonalniot presek BB1D1D, pa spored toa
A1 B1

%' %' '' Bidej}i %' D E i '' F dobi-
d

vame deka G D E F t.e.
c
D C
G D E F b
A a B

Zna~i, G FP
5 Odredi ja dijagonalata na kocka so rab 5 cm.
6 Rastojanijata me|u bo~nite rabovi na kosa triagolna prizma se 9 cm, 10 cm i 17 cm.

Presmetaj ja plo{tinata na eden normalen presek na prizmata.
Re{enie. Razgledaj go crteòt. Bo~nite yidovi na
prizmata se paralelogrami. Dadenite rastojanija se
visini na paralelogramite, pa ' $%& e normalen pre-
sek na prizmata. Negovata plo{tina }e ja presmetame
so pomo{ na Heronovata formula: b C
A a

3 V V D V E V F V D E F c B

V 3 FP

136
7 Osnovnite rabovi na edna kosa triagolna prizma se 10 cm, 17 cm i 21 cm. Presmetaj
ja plo{tinata na eden paralelen presek na prizmata.
Zada~i
1 Kolku najmalku yidovi (s) moè da ima eden 6 Osnovata na kosa prizma e romb so dija-
poliedar? Kolku temiwa (t) i kolku rabovi gonali 12 cm i 16 cm. Presmetaj gi perime-
(r) ima takviot poliedar? tarot i plo{tinata na eden paralelen
2 presek na prizmata.
Kolku temiwa (t), yidovi (s), rabovi (r),
bo~ni rabovi (b) ima: 7 Plo{tinata na bo~niot yid na pravilna
a) triagolna prizma; {estagolna prizma e ednakva na Q .
b) ~etiriagolna prizma; Presmetaj ja plo{tinata na sekoj nejzin
v) n-agolna prizma? dijagonalen presek.
3 Dijagonalata na pravilna ~etiriagolna 8 Niz dijagonalata na osnovata na edna
prizma e 25 cm, a dijagonalata na bo~niot kocka e postavena ramnina. Kakvi mnogua-
yid e 20 cm. Najdi ja visinata na prizmata. golnici se presecite na kockata, ako
ramninata minuva niz:
4 Pravoagolen paralelopiped ima dimenzii
a) sredinite na dve strani od gornata
3 cm, 5 cm i 7,5 cm. Najdi ja dolìnata na
osnova;
negovata dijagonala.
b) edno teme na gornata osnova?
5 a) Kolku prostorni dijagonali ima {est-
9 Kocka ima rab 1 m. Nacrtaj presek so ram-
agolna prizma?
nina {to minuva niz ednata dijagonala na
b) Sekoj rab na {estagolna prizma ima dol-
osnovata i niz sredinata na nekoj od
ìna a. Najdi gi dolìnite na dijagonalite
rabovite na drugata osnova. Potoa odredi
na prizmata.
ja plo{tinata na presekot.
2 PLO[TINA I VOLUMEN NA PRIZMA
Triagolnik
Potseti se!
Presmetuvawe plo{tini b
h
Paralelogram D
a c
h 3 DK

3 DK 3 EF VLQ D
a Romb
d1
d2 3 GG b a a a

b Trapez c a
h DE D
3 K 3 V V D V E V F 3

a
137
Povr{inata na edna n-agolna prizma se sostoi od: dve osnovi (tie se skladni n-
A agolnici) i od bo~na povr{ina (taa se sostoi od n paralelogrami).
Zbirot od plo{tinite na osnovite i na bo~nite yidovi se vika plo{tina na prizmata.
Zapomni!
Plo{tinata P na prizmata se presmetuva so formulata
3 % 0
kade {to B e plo{tinata na osnovata, a M e plo{tinata na bo~nata povr{ina (kratko,

M se vika bo~na plo{tina) na prizmata.
1 Presmetaj ja plo{tinata na pravilna ~etiriagolna prizma

so osnoven rab D FP i bo~en rab V FP
Re{enie. 3 D 0 DV 3
% 0 % D DV Za s
konkretnite vrednosti na a i s imame:
3 3 FP a
a
2 Zapi{i formula za presmetuvawe na plo{tinata P na:

a) kvadar so dimenzii a, b, c; b) kocka so rab a;
v) pravilna {estagolna prizma so osnoven rab a i visina H.
3 Normalniot presek na edna kosa triagolna prizma e

triagolnik so strani D FP E FP F FP
a dolìnata na bo~niot rab e V FP Presmetaj ja A1
bo~nata plo{tina M na prizmata. b1 s
c1
Re{enie. Bo~nite yidovi na prizmata se paralelogrami. B 1 a1
C1
Za osnovi na tie paralelogrami da gi izbereme bo~nite b
rabovi; toga{ soodvetni visini se stranite na normalniot c a
presek, ' $ %& Spored toa:
0 D V E V F V D E F V t.e. 0 / V
kade {to L1 e perimetarot na normalniot presek. Za dadenite vrednosti na a1, b1, c1 i s
imame: 0 / V FP
Zapomni!
Bo~nata plo{tina M na koja bilo n-agolna prizma e ednakva na proizvodot od perime-

tarot L1 na normalniot presek i dolìnata s na bo~niot rab,
0 / V
138
Normalen presek na prava prizma e isto {to i nejzin paralelen presek, a toj e skladen so
osnovata. Spored toa, za bo~nata plo{tina M na prava prizma vaì:
0 / +
kade {to L e perimetarot na osnovata i H e visinata na prizmata.
4 Osnovata na edna prava prizma e romb ~ii{to dijagonali se G FP i G FP

Odredi ja bo~nata plo{tina na prizmata ako nejzinata visina e + FP

G G
0 D + D D FP 0 FP

Potseti se!
Koja e osnovnata merna edinica za volumen?

B So zada~ata za merewe volumeni
se zapozna podetalno vo osmo odde-
Koi se pomali, a koi pogolemi merni edini-
lenie.
ci?
Odredi go volumenot na kvadar so dimenzii Slobodno kaàno, volumen na geomet-
D FP E FP F FP
risko telo e goleminata na vnatre{-
Za dve tela velime deka se skladni ako
nata (prostorna) oblast, ograni~ena so
moè mislovno da se smestat edno vo drugo
taka {to nivnite povr{ini da se sovpa|aat. negovata povr{ina.
Na crteòt se pretstaveni dve prizmi so
Zada~ata za merewe volumen na geomet-
me|usebno skladni osnovi i ednakvi visini.
riski tela se sostoi vo toa {to na sekoe
telo da mu se pridruì opredelen broj
V, nare~en volumen na teloto, taka
{to da se ispolneti slednite svojstva:
Kakvi se tie prizmi me|u sebe?
1. Volumenot V e pozitiven realen broj.

2. Skladnite tela imaat ednakvi volumeni.
3. Ako teloto e razdeleno na dva ili pove}e sostavni delovi, toga{ volumenot
na teloto e ednakov na zbirot od volumenite na tie delovi.
4. Edinica za merewe volumen e volumenot na kocka so rab ~ija dolìna e
edinica za merewe dolìna.
Spored me|unarodniot SI sistem merki, volumenot na kocka so rab 1 m se zema kako

osnovna merna edinica za volumen i se vika kuben metar, a se ozna~uva so 1 m3.
5 Presmetaj go volumenot na kvadar so dimenzii D FP E FP F FP
139
Re{enie. Voo~i deka na osnovata od kvadarot (na
crteòt) moè da se pretstavat D E
kvadrati so strana 1 cm. Ako na sekoj od tie kvadrati c
se postavi kocka so rab 1 cm, }e se dobie sloj {to
sodrì 8 volumenski edinici. Vo kvadarot ima F
takvi sloevi, pa moè da se namestat vkupno
D E F volumenski edinici. Spored b
toa, volumenot na kvadarot e 9 D E F konkretno, a
9 FP FP
Formulata za presmetuvawe volumen na kvadar,
9 D EF
e to~na i vo slu~aite koga dimenziite a, b i c se koi bilo pozitivni realni
broevi. (To~nosta na ova tvrdewe nema da ja dokaùvame.)
6 Pokaì deka volumenot na kocka so rab a se presmetuva so formulata 9 D
Zapomni!
Volumenot V na koja bilo prizma e ednakov na proizvodot od plo{tinata B na osnovata

i visinata H na prizmata,
9 % +
To~nosta na ovaa formula sleduva od edno tvrdewe na italijanskiot matemati~ar Bona-

ventura Kavalieri (1599 - 1647), pa zatoa i denes go nosi negovoto ime.
Princip na Kavalieri. Ako dve tela moè da se postavat vo takva polo`ba {to presecite
na obete tela so koja bilo ramnina, paralelna so edna dadena ramnina, da se figuri koi imaat
ednakvi plo{tini, toga{ volumenite na dvete tela se ednakvi.
Sporeduvaj}i proizvolna prizma i

kvadar so dimenzii a, b, c, takvi {to
imaat isti visini + F i ednakvi
plo{tini % DE na osnovite (kako na c
crteòt), ja dobivame formulata za
volumenot V na dadenata prizma:
9 % + B b
a
140
7 Osnovata na edna kosa prizma e kvadrat so strana D FP Ortogonalnata proekcija
na eden od bo~nite rabovi pa|a vrz dijagonalata i so nea zafa}a agol od 450, a
dolìnata na bo~niot rab e V FP Presmetaj go volumenot na prizmata.
Re{enie. Agol me|u prava i ramnina e agolot me|u pravata
F1 E1
i nejzinata ortogonalna proekcija vrz ramninata (ako
pravata ne e normalna na ramninata). Na crteòt, agolot C1 D1
me|u pravata CC1 i ramninata na koja leì osnovata CDEF e
H
' & &7

s
F E
Za volumenot V treba da ja odredime visinata H na 45
0
T
a
prizmata; taa e i visina na paralelogramot CEE1C1 (na C a D
crteòt), koj{to e dijagonalen presek na prizmata.
+ +
Od ' &7& imame VLQ t.e. pa + FP Spored toa,
V
9 %+ 9 FP
8 Bo~nite rabovi na edna kosa triagolna prizma se po 20 cm, a rastojanijata me|u niv
se 13 cm, 14 cm i 15 cm. Presmetaj go nejziniot volumen.
Re{enie. Volumenot V na kosa prizma moè da se presmeta
i po formulata
E
9 % V a c s
F b G
kade {to B1 e plo{tinata na eden normalen presek, a s e
dolìnata na eden bo~en rab na prizmata.
Na crteòt, ' ()* e eden normalen presek na prizmata. Dolìnite na negovite strani se
rastojanijata me|u bo~nite rabovi, t.e. D FP E FP F FP pa plo{tinata B1 na
' ()* spored Heronovata formula e % FP Zna~i, 9 FP
6
9 T Napre~niot presek na nasip od èlezni~ka pruga e
pretstaven na crteòt; dimenziite se vo metri. Pres-
2,5
2,5
metaj kolku kubni metri zemja se potrebni za 1,3 km od

nasipot. 10
Re{enie. Sogledaj deka se raboti za volumenot na prava prizma
so osnova ramnokrak trapez i visina + P Plo{tinata na 6
2,5 h 2,5
osnovata e % K kade {to K t.e. K P pa

2 10
% P 9 %+ P
141
10 E Vo edna drvodelska firma se kupeni 1,5 m3 ~amovi {tici. Sekoja imala dolìna
3 m, {irina 25 cm i debelina 2 cm. Kolku {tici kupila firmata?
Re{enie. Sekoja {tica imala forma na kvadar so dimenzii 300 cm, 25 cm i 2 cm, pa nejziniot
volumen iznesuva: FP Bidej}i P FP dobivame deka
t.e. firmata kupila 100 {tici.
11 Z Eden ambar vo forma na pravoagolen paralelopiped, so osnovni rabovi

D P E P i visina + P ima
112112 12
121
112
121112
121
112
1211 1
1234567890123456789012345678901212345678
1
112112112
1234567890123456789012345678901212345678112
121
112
121
112
12
12
12
ìto do od visinata. Kolku kilogrami 121
12 1 12
1234567890123456789012345678901212345678
1
1234567890123456789012345678901212345678
112
12 12
1
1234567890123456789012345678901212345678
1 1 12
1234567890123456789012345678901212345678
12
1234567890123456789012345678901212345678
12
H
1234567890123456789012345678901212345678
1
1234567890123456789012345678901212345678
1
12
ìto ima vo ambarot, ako se smeta deka 1234567890123456789012345678901212345678
12
1234567890123456789012345678901212345678
12
1234567890123456789012345678901212345678
12
+ 1234567890123456789012345678901212345678
12
1234567890123456789012345678901212345678
1212
1212
121
112
121
112
1212
1212
12
121112
1212
121
112
12
12111
112
1212
12
1 dm3 sodrì 1 kg ìto? 1234567890123456789012345678901212345678
12121
1
1
1
12
12 12
12 12 12 12
1234567890123456789012345678901212345678
1234567890123456789012345678901212345678
1
1234567890123456789012345678901212345678
12 12
12
1234567890123456789012345678901212345678
12
b
a

9 D E + P P P P GP GP Zna~i, vo ambarot

imalo 3600 kg ìto.
Zada~i
1 Za kolku kvadratni centimetri }e se 6 T Za da se soyida eden yid visok 2,8 m i
zgolemi plo{tinata na kocka, ako nejzi- debel 40 cm, potro{eni se 2600 tuli.
niot rab so dolìna 1 m se zgolemi za Se znae deka za 1 m3 yid se potrebni
1 cm? 400 tuli. Kolku e dolg yidot?
2 Osnovnite rabovi na edna prava triagolna 7 Z;E Edna sto~arska zadruga pora~ala
prizma se 25 dm, 29 dm i 36 dm, a plo{- kaj limar 50 limeni kanti, sekoja
tinata e 1620 dm2. Presmetaj gi bo~nata kanta da e otvorena odozgora, so kvad-
plo{tina i visinata na prizmata. ratna osnova ~ija strana e 30 cm , a
3 Presmetaj gi plo{tinata i volumenot na

kantata da sobira ? GP mle-
ko.
pravilna ~etiriagolna prizma so dijago-
a) Kolku dm2 lim e potreben za edna
nala 15 cm, a dijagonalata na eden bo~en
kanta, ako imalo 5% otpadok od
yid e 12 cm.
upotrebeniot lim?
4 Osnovata na prava prizma e romb so b) Kolku denari platile za limot ako
dijagonali 18 cm i 24 cm , a pomaliot 1 m2 lim ~ini 400 denari?
dijagonalen presek ima ednakva plo{tina 8 T;E Kolku vre}i cement po 50 kg se
so osnovata. Presmetaj gi plo{tinata i potrebni za da se napravi brana (za
volumenot na prizmata. ve{ta~ko ezero) dolga 360 m, visoka
5 Osnovnite rabovi na edna triagolna 37,5 m, so {irina na osnovata 25 m, a na
prizma se 3 cm, 5 cm i 7 cm, a eden bo~en gorniot kraj e 5 m , i ako za 1 m3 se
rab e 8 cm, koj{to so ramninata na osnovata upotrebeni 250 kg cement? Kolku evra
obrazuva agol od 60 0 . Presmetaj go ~ini toa koli~estvo cement, ako edna
volumenot na prizmata. vre}a cement ~ini 5 evra?
142
3 PIRAMIDA. PRESECI NA PIRAMIDA SO RAMNINA
Potseti se!
A Piramida e poliedar ograni~en
so eden konveksen mnoguagolnik, a
Na crteòt e pretstavena petagolna pira-
drugite yidovi se triagolnici koi{to
mida SABCDE.
S imaat edno zaedni~ko teme.
Mnoguagolnikot se vika osnova, tria-
golnicite - bo~ni yidovi, a nivnoto
E
zaedni~ko teme - vrv na piramidata.
A D
Rastojanieto od vrvot do ramninata na
B C osnovata se vika visina na piramidata
Kakva figura e osnovata, a kakvi figuri se
i se ozna~uva so H. Na crteòt: + 62
bo~nite yidovi?
Bo~nite rabovi SA i SB se sosedni. Kakvi
se SA i SC ?
S
Spored vidot na osnovata, piramidata e: triagolna, ~etiri-

agolna, petagolna itn. D H
C
Triagolna piramida se vika i tetraedar; za osnova moè O
da se zeme koj bilo nejzin yid. Tetraedar ~ii yidovi se A B
ramnostrani triagolnici se vika pravilen tetraedar.
Zapomni!
Piramida ~ija osnova e pravilen mnoguagolnik, a bo~nite rabovi se ednakvi me|u

sebe se vika pravilna piramida.
S
1 Na crteòt e pretstavena pravilna ~etiriagolna
piramida SABCD.
a) Kakvi triagolnici se bo~nite yidovi i kakvi se tie
me|u sebe? H h
b) [to pretstavuva ortogonalnata proekcija O na vrvot D S
S za osnovata na pravilna piramida?
Visinata na bo~en yid na pravilna piramida spu{tena od O N
vrvot se vika apotema na piramidata. A a B
Kakva vrska postoi me|u: apotemata h, visinata H i osnovniot rab a?

D
(Voo~i go ' 621 na crteòt pogore i sogledaj deka K
+ )

143
2 a) Dali pravilen mnoguagolnik moè da bide osnova na nepravilna piramida?
b) Dali sekoja piramida pri koja site bo~ni rabovi se ednakvi me|u sebe e pravilna
piramida?
B Presekot na piramida so ramnina se vika: a) b)
- paralelen presek, ako ramninata e paralelna

so osnovata (oboeniot mnoguagolnik na crt. a);
- dijagonalen presek, ako ramninata minuva niz
dva nesosedni bo~ni rabovi (oboeniot triagolnik
na crt. b).
Za paralelnite preseci vaì slednata teorema.
10. Paralelniot presek gi deli bo~nite rabovi i visinata na proporcionalni

otse~ki.
20. Paralelniot presek i osnovata se sli~ni mnoguagolnici.
30. Plo{tinata na paralelniot presek i plo{tinata na osnovata se odnesuvaat
kako kvadratite na nivnite rastojanija do vrvot na piramidata.
3 Visinata na edna piramida e + FP a plo{tinata na nejzinata osnova e

4 FP Na koe rastojanie od osnovata se nao|a paralelniot presek {to ima
plo{tina 4 FP "
Re{enie. Voo~i deka vidot na piramidata, tuka, ne e bi- S
ten. Poradi toa e daden crte` na triagolna piramida.
Spored svojstvoto 30 imame:
A1 O1 C1
4 4 + + kade {to + 62 i + 62
B1 C
Konkretno, + + FP pa
A O
22 + + FP Zna~i, presekot e na rasto-
janie 12 cm od osnovata. B
Da zabeleìme deka:
Delot od piramidata {to se nao|a me|u osnovata i eden paralelen presek se vika
potse~ena piramida.
Na crteòt pogore, delot ABCA1B1C1 e potse~ena piramida.
4 Osnovniot rab na pravilna ~etiriagolna piramida e D FP a visinata e

+ FP Eden paralelen presek na piramidata ima plo{tina 4 FP Odredi
ja dolìnata na delot na bo~niot rab od presekot do vrvot na piramidata.
144
5 Na crteòt e pretstavena pravilna ~etiriagolna piramida SABCD so osnoven rab
a, dijagonala d na osnovata, visina H, apotema h, bo~en rab s, agol D me|u apotemata
i osnovata, agol E me|u bo~niot rab i osnovata. Kakvi relacii ima me|u spomnatite
elementi na piramidata?
Re{enie. Voo~i gi na crteòt pravoagolnite tria-
golnici: ' $%& ' 627 ' 62% ' 67& i primeni gi: S
Pitagorovata teorema i trigonometriskata funkcija
sinus.
Od ' $%& G D D G D s

s h
D
+ H
Od ' 627 K + K
VLQ D D C
G D
G + E
Od ' 62% V + V O D T
VLQ E
A a B

D D
Od ' 67& V K WH K V

6 Osnovniot rab na pravilna ~etiriagolna piramida e D FP a bo~niot rab e
V FP Presmetaj gi plo{tinata Q na dijagonalniot presek i apotemata h.
Zada~i
1 Visinata na pravilna ~etiriagolna 5 Me|u veli~inite a (osnoven rab), H
piramida e + FP a osnovniot rab e (visina), h (apotema) kaj pravilna
D FP Presmetaj ja plo{tinata na ~etiriagolna piramida najdi ja
paralelniot presek koj{to e na rastojanie nepoznatata veli~ina, ako se dadeni (vo
U FP od vrvot. decimetri): a) D K + "
b) D + K "
2 Plo{tinata na osnovata na edna piramida
v) + K D "
e 150 cm2, plo{tinata na eden paralelen
presek e 54 cm2, a rastojanieto me|u niv e 6 Odredi ja plo{tinata na dijagonalniot
14 cm. Presmetaj ja visinata na pirami- presek na pravilna ~etiriagolna piramida
data. so osnoven rab a, a bo~niot rab obrazuva
3 Triagolna piramida so osnovni rabovi 6 agol E so osnovata na piramidata.
cm, 11 cm i 15 cm e prese~ena so ramnina
7 Osnovata na edna piramida e kvadrat.
{to e paralelna so osnovata i minuva niz
Eden od bo~nite rabovi e normalen na
sredinata na visinata. Presmetaj ja
ramninata na osnovata. Najgolemiot bo~en
plo{tinata na presekot.
rab ima dolìna V GP i zafa}a agol
4 Osnovniot rab na pravilna {estagolna od 450 so osnovata. Presmetaj ja plo{tinata
piramida e D FP a bo~niot rab so na osnovata.
ramninata na osnovata zafa}a agol od 600.
Presmetaj ja plo{tinata na najgolemiot
dijagonalen presek.
145
4 PLO[TINA I VOLUMEN NA PIRAMIDA
Potseti se!
Plo{tina na edna piramida se
Koi ramninski figuri ja so~inuvaat gra- A definira kako zbir od plo{tinite
nicata (t.e. povr{inata) na edna piramida?
[to e visina, a {to apotema na pravilna pi- na bo~nite yidovi i plo{tinata na
ramida? osnovata.
Zapomni!
Plo{tinata P na piramida se presmetuva so formulata 3 % 0

kade {to B e plo{tinata na osnovata, a M e plo{tinata na bo~nata povr{ina
(kratko: bo~na plo{tina).
1 Pravilna ~etiriagolna piramida ima osnoven rab D FP i apotema K FP Pres-

metaj gi: a) plo{tinata na piramidata; b) bo~niot rab na piramidata.
Re{enie. a) Plo{tinata na osnovata e % D FP S
DK
bo~nata plo{tina e 0 FP

h
3 %0 FP
F E
D
b) Od ' 67& V 67 7& K V FP T
C a D
2 Pokrivot na nekoja kambanarija e pravilna ~etiriagolna piramida so osnoven rab

D P a visinite na bo~nite yidovi se po 6 m. Kolku }e ~ini pokrivaweto na kamba-
narijata so pocinkuvan lim ako 1 m2 ~ini 800 denari?
Za da se dobie formula za pres-

B metuvawe volumen na piramida,
Potseti se!
naj~esto se predlaga sledniot obid.
Volumenot V na prizma se presmetuva so

Neka se napraveni dva sada od lim ili
karton, edniot so forma na (kakva bilo)
formulata 9 % + kade {to B e plo{ti-
prizma, a drugiot so forma na (kakva
nata na osnovata, a H e visinata na pira-
midata. bilo) piramida, otvoreni odozgora, no
da se natokmeni taka {to da imaat ed-
Kako se presmetuva volumenot na piramida?
nakvoplo{ni (moè: skladni) osnovi i
ednakvi visini (na primer, kako na crte-
òt).
146
Ako sadot so oblik na prizma go napolnime so siten pesok (ili: oriz, {e}er,...) i
pristapime kon sipuvawe vo sadot so oblik na piramida, }e vidime deka so pesokot od
prizmata to~no tripati }e se napolni piramidata.
Toj obid ukaùva deka volu-
menot na piramidata e tri-
pati pomal od volumenot na
prizmata.
Bidej}i volumenot na priz-

mata e ednakov na % + }e
imame:
Zapomni!
Volumenot V na (koja bilo) piramida e ednakov na edna tretina od proizvodot na

visinata H i plo{tinata B na osnovata, t.e.

9 % +

Ova tvrdewe, koe{to go ustanovivme so obid, moè da se dokaè (no, nie toa nema da go
napravime).
3 Presmetaj go volumenot na pravilna ~etiriagolna

piramida so dijagonala G FP na osnovata i bo~en
rab V FP s
H

G G
Re{enie. 9 % + % FP

G
+ V + FP 9 9 FP

4 Presmetaj go volumenot na triagolna piramida so osnovni rabovi 17 cm, 25 cm, 26 cm

i visina + FP
5 Osnovata na edna piramida e pravoagolnik so strani D FP i E FP podno`jeto

na visinata e vo presekot na dijagonalite na osnovata i volumenot e 128 cm3. Odredi
ja bo~nata plo{tina M na piramidata.
147
Re{enie. S
Razgledaj go crteòt na koj e pretstavena piramida SCDEF,
~ija{to osnova e pravoagolnik so dimenzii a i b i visina
~ie{to podno`je e vo presekot na dijagonalite.
H
Voo~i deka sprotivnite bo~ni yidovi par po par se skladni F E
ramnokraki triagolnici. Spored toa,
b
DK EK a
0 D E C D

kade {to ha e visina na ' &'6 a hb e visina na ' '(6 (na vtoriot crte`).
1234
1234
S
1234
Od 9 + se dobiva +
D E + t.e. FP 1234
1234
1234
1234
Od pravoagolniot triagolnik SON imame: 1234
1234

1234
1234
E 1234 H hb
KD
+ a od ' 627 1234
h1234
F 1234
a
1234 E
1234
1234

D 1234O T
KE + Zna~i, KD FP i KE FP 1234
C N D
pa 0 D KD E KE FP
| FP
6 Presmetaj go volumenot na piramida ~ija{to osnova e romb so dijagonali G GP

G GP pomaliot dijagonalen presek ima plo{tina 4 GP a podno`jeto na
visinata e vo presekot na dijagonalite.

7 Odredi gi plo{tinata i volumenot na pravilna triagolna piramida so osnoven rab
a, a bo~nata plo{tina e dvapati pogolema od plo{tinata na osnovata.
S
D
Re{enie. Imame: 3 % 0 % % % a

D h H
9 %+ + Visinata H }e ja presmetame od pra-

O

voagolniot triagolnik SOT na crteòt: +
K 72 Pritoa, T a
otse~kata TO e edna tretina od visinata v na osnovata, t.e.

a a D
D v Y
72 a h }e go odredime od ravenstvoto 0 % t.e.
a

DK D D D D D D D
od K Zna~i, + pa

D D D D D
+ Taka, 3 a9 9

148
Zada~i
1 Presmetaj ja plo{tinata na pravilna 7 E, Z Kolku denari ~ini platnoto {to e

~etiriagolna piramida: upotrebeno za da se napravi {ator
a) so visina 15 dm i plo{tina na osnovata vo forma na pravilna ~etiri-
256 dm2; agolna piramida (bez osnova) so
b) so bo~en rab 37 cm i apotema 35 cm. osnoven rab 3 m i visina 2 m, ako 1
m2 ~ini 800 denari?
2 Visinata na edna piramida e podelena so

eden paralelen presek vo odnos 3 : 4 (od 8 T, E Presmetaj ja masata na telo
vrvot kon osnovata), a plo{tinata na napraveno od srebro, vo forma na
presekot e pomala od plo{tinata na pravilna ~etiriagolna piramida
osnovata za 200 cm2. Najdi ja plo{tinata so osnoven rab D FP i bo~en
B na osnovata. rab V FP ako specifi~nata
gustina na srebroto e 10,51 g/cm3?
3 Presmetaj ja bo~nata plo{tina na pravilna
triagolna piramida so visina + FP i
apotema K FP 9 T Pokriv ima forma na pravilna
~etiriagolna piramida so osnoven rab
4 5 m, a agolot me|u bo~niot yid i osno-
Edna piramida ~ija osnova e pravoagolnik
vata e 450. Kolku pravoagolni par~iwa
so strani D FP i E FP a
lim so dimenzii 70 cm i 140 cm se
podno`jeto na visinata e vo presekot na
neophodni za da se pokrie pokrivot,
dijagonalite, ima volumen 1280 cm 3 .
ako zaradi otpadoci treba da se
Presmetaj ja bo~nata plo{tina na pira-
dodadat 10% od plo{tinata na
midata.
pokrivot?
5 Presmetaj gi plo{tinata P i volumenot V

na pravilen tetraedar so rab: 10 E, Z Arena za cirkus ima forma na
a) 6 cm; b) a. pravilna {estagolna prizma so
osnoven rab D P i visina 3 m, a
pokrivot na arenata e bo~na
6 T, E Kolku grama masa ima edno telo so povr{ina na pravilna {estagolna
forma na triagolna piramida piramida ~ija visina e 4 m. a)
~ija{to visina e 15 cm, a osnovata Kolku gleda~i sobira arenata ako
e pravoagolen triagolnik so kateta za sekoj gleda~ treba da se
5,5 cm i hipotenuza 7,3 cm, ako se obezbedi najmalku 3,5 m3 prostor?
b) Kolku metri kvadratni platno e
znae deka teloto e napraveno od
nabaveno za arenata, ako 10% od
bakar (specifi~nata gustina na upotrebenoto platno e otpadok, a
bakarot e 8,9 g/sm3). podot na arenata e napraven od
drug materijal?
149
5 PLO[TINA I VOLUMEN NA POTSEÊNA PIRAMIDA
Plo{tinata na ramnokrak trapez so osnovi

a i b, visina h i krak c e:
Potseti se!
b
DE
3 K
[to e paralelen presek na piramida? c h c
Kakvi mnoguagolnici me|u sebe se osnovata x a

DE D E
i paralelniot presek na piramida? K F [

Delot od piramidata {to se nao|a me|u eden nejzin paralelen presek i osnovata
A se vika potse~ena piramida.
Delot od piramidata od presekot do vrvot se vika dopolnenie na potse~enata piramida.
S
Na crteòt a) e pretstavena triagol-
na piramida SEFG i eden nejzin para-
lelen presek E1F1G1, a na crteòt b) E1 G1 G1
E1
izdvoeno e pretstavena potse~enata
F1
triagolna piramida EFGE1F1G1. H F1
G G
Osnovata i paralelniot presek na pi- E E
ramidata se vikaat osnovi na potse- F F
~enata piramida. a) b)
Rastojanieto me|u ramninite na koi leàt osnovite se vika visina na potse~enata

piramida i se ozna~uva so H.
Yidovite {to ne se osnovi se vikaat bo~ni yidovi i tie ja so~inuvaat bo~nata povr{i-
na na potse~enata piramida.
Kakov vid ~etiriagolnici se bo~nite yidovi na potse~enata piramida?
[to e plo{tina na potse~ena piramida i kako se presmetuva?
Zapomni!
Plo{tinata P na potse~ena piramida se presmetuva so formulata
3 % % 0
kade {to B i B1 se plo{tinite na osnovite, a M e plo{tinata na bo~nata
povr{ina (kratko, M se vika bo~na plo{tina na potse~enata piramida).
150
1 Presmetaj ja plo{tinata na pravilna ~etiriagolna potse~ena piramida so osnovni
rabovi D FP i D FP i visina + FP
Re{enie. a) b)
3 % % 0 osnovite se kvadrati, pa K1 a 1 G O T1
12345678901234 1 123456789012345
1
12345678901234
O1 123456789012345
% D FP % D FP a site E
12
12 T
12345678901234
1212345678901234
123456789012345
12
12
123456789012345
1212345678901234
12345678901234 1 12
123456789012345
123456789012345
12
1 12
12 F
12345678901234
12345678901234
123456789012345
12
123456789012345
12
~etiri bo~ni yidovi se skladni ramno- 12
12
1
12345678901234
12345678901234
123456789012345
12
123456789012345
12
12
1212345678901234
12
12345678901234
12345678901234
h H h
123456789012345
12
123456789012345
12
123456789012345
12
kraki trapezi so osnovi a i a1 (crt. a), pa K 1212345678901234
1212345678901234
12345678901234
12121121212112 12
123456789012345
12
123456789012345
12
123456789012345
12
1234567890
12
12
12345678901234
1212345678901234
12345678901234
G 123456789012345
1234567890
123456
12
123456789012345
12
1234567890
123456
123456789012345
12
1234567890
123456
D D 121 121
12112112
12
121 1 12 12345678901234
1 121 12
121112 112112 112
1 12
12
1211
123456789012345
1234567890
12
123456
1234567890
123456
0 K O T O
1234567890
123456
N T
1234567890
123456
1234567890

kade {to h e visinata na trapezite. a F
Na crteòt b) e izdvoeno pretstaven presekot na potse~enata piramida {to minuva niz
presekot na dijagonalite na osnovite i niz sredinite na osnovnite rabovi. Od ' 717
imame:

D D
K 77 71 17 + K FP

Taka, 0 FP pa 3 FP

2 Osnovnite rabovi na pravilna ~etiriagolna potse~ena piramida se D P i

D P a bo~niot rab e V P Presmetaj ja plo{tinata na taa piramida.
Da najdeme, sega, formula za

Potseti se!
B presmetuvawe volumen na potse-
Koi se svojstvata na paralelnite preseci na ~ena piramida, so visina H i plo{tini B i
piramida?
B1 na osnovite.
Na {to e ednakov volumenot na piramida?
Kako se odnesuvaat plo{tinata B na osno-
Potse~enata piramida (na crteòt) da
vata i plo{tinata B1 na paralelniot presek ja dopolnime do cela piramida; vi-
na edna piramida? sinata na dopolnenieto }e ja ozna~ime
so x.
B1
Volumenot V na potse~enata piramida e ednakov na x
razlikata od volumenot na celata piramida i volumenot
na dopolnenieto,
H
B
9 % + [ % [ t.e. 9 % + % % [ ( )

Spored svojstvoto 30 od teoremata za paralelni preseci na piramida, imame:
151
% % + [

[ ili % % + [ [ t.e. [
+ % + % % %
% % % %
Zamenuvaj}i go ovoj izraz za x vo formulata ( ), dobivame deka
+
9

% % %%
3 Plo{tinite na osnovite na edna potse~ena piramida se 294 cm2 i 150 cm2, a visinata
na celata piramida e 28 cm. Presmetaj go volumenot na potse~enata piramida.
+ [

Re{enie. Od % % [ t.e. od [ dobivame [ FP pa

+ FP Taka, 9

9 FP
4 Plo{tinite na osnovite na edna potse~ena piramida se % FP i % FP a

nejzinata visina e + FP Presmetaj gi volumenot Vd na nejzinoto dopolnenie i
volumenot Vc na celata piramida.
6 Visinata na triagolna potse~ena piramida

Zada~i
e + FP Rabovite na ednata osnova se
1 Presmetaj ja plo{tinata na pravilna ~eti- D FP E FP i F FP a perime-
riagolna potse~ena piramida so osnovni tarot na drugata osnova e / FP
rabovi 30 cm i 14 cm i visina 15 cm. Kolku e volumenot?
7 T, E Postament od leano èlezo ima

2 Najdi ja plo{tinata na pravilna ~eti- forma na pravilna ~etiriagolna
riagolna potse~ena piramida so osnovni potse~ena piramida so visina 1,5 m .
rabovi 10 cm i 8 cm i bo~en yid naklonet Osnovnite rabovi se 2 m i 1 m. a) Kolkava
kon pogolemata osnova pod agol od 600. masa ima postamentot (specifi~nata
3 Odredi ja plo{tinata na bo~nata povr- gustina na èlezoto e 7,2 g/cm3)? b) Kolku
{ina na pravilna {estagolna potse~ena e plateno za upotrebenoto èlezo, ako
piramida so osnovni rabovi D GP i sekoj kg èlezo ~ini 0,5 evra?
D GP i visina + GP 8 E Eden limen sad so forma na pravilna
~etiriagolna potse~ena piramida, so
4 Presmetaj go volumenot na potse~ena
osnovni rabovi D GP i D GP
piramida, ako plo{tinite na osnovite se (pogolemata osnova e odozgora) e napolnet
% FP i % FP a visinata na so bra{no. Celoto koli~estvo bra{no bilo
soodvetnata cela piramida e 12 cm. prodadeno za 140400 denari.
a) Kolku dm3 ima sadot ako se znae deka
5 Presmetaj go volumenot na pravilna ~eti-
sekoj kg bra{no e prodaden za 25 denari i
riagolna potse~ena piramida ako plo{ti-
1 dm3 sodrì pribli`no 1 kg bra{no?
nite na osnovite se 72 dm 2 i 18 dm 2, a
b) Kolku e dlabok sadot?
plo{tinata na dijagonalniot presek e v) Kolku dm2 lim e upotreben za da se
45 dm2. napravi sadot, bez kapak (na pogolemata
osnova)?
152
9 Z Treba da se iskopa jama za sobirawe otpadna voda vo forma na pravilna ~etiriagolna
potse~ena piramida koja{to }e sobira 100 hektolitri. [irinata pri vrvot da bide 2,5 m,
a pri dnoto 2,2 m. Kolku treba da bide dlaboka jamata?
6 CILINDAR. PRESECI NA CILINDAR SO RAMNINA
Potseti se! A Vo osnovnoto u~ili{te u~e{e za

cilindar. Da se potsetime kako
Vo sekojdnevniot ìvot sre}ava{ predmeti moè da se dobie takvo geometrisko telo.
{to imaat forma na cilindar, kako na pri-
Neka se dadeni: kru`nica k i prava p {to
mer: konzerva, bure za benzin i dr.
minuva niz edna to~ka T od kru`nicata
Nabroj u{te nekolku predmeti {to imaat ci-
i e normalna na ramninata na koja leì
lindri~na forma.
kru`nicata.
Da zamislime deka pravata k se lizga po kru`nicata ostanuvaj}i paralelna na svojata

prvobitna polo`ba, kako na crteòt a).
a) b) v)
p O1 O1
6 T1 k1
T1
H
T k
O O
6 T k
T
Na toj na~in podvi`nata prava p opi{uva edna kriva povr{ina {to se vika cilindri~na
povr{ina. Podvi`nata prava se vika generatrisa (ili izvodnica), a kru`nicata po
koja se dviì pravata se vika direktrisa na cilindri~nata povr{ina.
Da ja prese~eme cilindri~nata povr{ina so dve ramnini, 6 i 6 paralelni so ramninata
na kru`nicata k (crt. b).
Krugovite koi{to cilindri~nata povr{ina gi otsekuva od ramninite 6 i 6 i delot

od nea pome|u ramninite, zagraduvaat del od prostorot, t.e. obrazuvaat edno geo-
metrisko telo {to se vika prav kruèn cilindar, a nie }e go vikame samo cilindar.
Na crteòt v) e pretstaven izdvoeno toj cilindar.
153
Za cilindarot:
dvata krugovi se vikaat osnovi;
delot od cilindri~nata povr{ina zafatena me|u osnovite se vika bo~na povr{ina;
pravata {to minuva niz centrite O i O1 na krugovite se vika oska;
rastojanieto me|u osnovite se vika visina i se ozna~uva so H;
otse~kata TT1 {to ja izveduva bo~nata povr{ina na cilindarot se vika generatrisa
(ili izvodnica).
Cilindar moè da se dobie i koga pra- 123456789012
1234567890121
123456789012 11
voagolnik rotira okolu edna svoja 123456789012
123456789012
12345678901211
strana ili okolu edna svoja oska na 12345678901211
123456789012
1234567890121
simetrija. 123456789012
123456789012 1
12345678901211
Spored toa, cilindarot e rotaciono 123456789012
12
11111112112112121212112212
123456789012
11111 11 12121211
12
123456789012
12 12
telo. 123456789012
12
121111212121111
1 Pravoagolnik so strani a i b, rotira okolu: 1) stranata a; 2) stranata b;

3) simetralata na stranata b. Koja strana od pravoagolnikot e radiusot r na osnovata,
a koja - visinata H na cilindarot?
Potseti se!
B Presekot na cilindar so ramnina:
Kakvi se me|u sebe osnovata i koj bilo para- {to e paralelna so osnovite se vika
lelen presek na prizma? paralelen presek (crt. a);
Kakvi figuri se dijagonalnite preseci na {to minuva niz oskata na cilindarot se
prava prizma?
vika osen presek (crt. b).
Zapomni! a) b)
1234567890123456789
1234567890123456789
1234567890123456789 12
12345678
1234567890123456789 12345678
1234567890123456789 12
12345678
O 11212
1234567890123456789 12345678
12345678
1. Sekoj paralelen presek na cilindar 1212
12345678
12345678901234 12
1212
12345678
12345678
12
12345678
12345678
so ramnina e krug, skladen so osnovite 12345678901234
12345678901234 1212
12345678
12345678901234 12 12
12345678
12345678
12
1212
12345678
na cilindarot. 12345678901234 12
12345678
12345678
12
12 12
12345678
12
12345678
12345678
1234567890123456789 12 12
12111
12345678
12345678
12345678
2. Sekoj osen presek na cilindar e 1234567890123456789
1234567890123456789 12
12345678
12345678
1234567890123456789
1234567890123456789 1
12 O
12345678
12345678
1234567890123456789
pravoagolnik ~ii{to strani se ednakvi
na dijametarot na osnovata i visinata na
cilindarot.
2 Odredi go radiusot r na osnovata na cilindar koj{to ima visina + FP i

dijagonala na osniot presek G FP
154
12345678901234567890123
12345678901234567890123
12345678901234567890123
A 12345678901234567890123
12345678901234567890123
1 12345678901234567890123
B1
Re{enie. Spored crteòt: U $% $% $% %% t.e. 12345678901234567890123

d H
U

G + U U FP
123456789012345678901234
123456789012345678901234
123456789012345678901234
3 Osniot presek na eden cilindar e kvadrat so plo{tina A
123456789012345678901234
1
112
121
11212
121
12 112
12 1
112
121112
121112
123456789012345678901234
123456789012345678901234
121
1 B
O r
123456789012345678901234
123456789012345678901234
3 FP Odredi gi radiusot i visinata na cilindarot.
Zapomni!
Cilindar ~ij osen presek e kvadrat, t.e. dijametarot na osnovata e ednakov so

visinata, se vika ramnostran cilindar.
4 Cilindar so visina + FP e prese~en so ramnina paralelna so oskata na

cilindarot, na rastojanie 4 cm od nea, pri {to plo{tinata na presekot e 84 cm2.
Presmetaj ja plo{tinata na osnovata.
F12345
12345
1234
Re{enie. Plo{tinata na osnovata e % U S Bidej}i presekot e . Gr O
1234
12345
12345
1234
12345
pravoagolnik (na crteòt toa e CDEF) so strani + FP i 12345
12345E
12345
W &' }e imame W W FP Radiusot U 2) na osnovata 12345
12345
12345
12345
}e go najdeme od pravoagolniot triagolnik FGO, za koj znaeme de- 12345
12345
12345
W .C t
12345
12345
ka 2* FP *) FP U U FP 12345
12345

D
Zna~i, % S FP
5 Visinata na eden cilindar e 7 cm, a radiusot na osnovata e 5 cm. Presmetaj ja

plo{tinata na presekot {to e paralelen so oskata na cilindarot i e na rastojanie
3 cm od nea.
Zabele{ka. Na ist na~in kako {to

V se dobiva prav kruèn cilindar, 6 T1 O1
p T1
se dobiva i kos kruèn cilindar, samo
{to dadenata podvi`na prava p ne e
O
normalna (ni paralelna) na ramninata od 6 T k
dadenata kru`nica, crt. a) i crt. b). O
T
a) b)
155
Kaj kos kruèn cilindar sekoj paralelen presek (t.e. presek so ramnina paralelna na
osnovite) e krug, skladen so osnovite, a sekoj osen presek (t.e. presek so ramnina {to
minuva niz centrite O i O1 na osnovite) e romboid ili romb, (crte` b).
Ponatamu, cilindar }e ni zna~i prav kruèn cilindar, ako ne e poinaku naglaseno.
Zada~i
1 Kolku e dolìnata na dijagonalata na osniot
presek na cilindar so radius 7,5 cm i visina 6 Vo cilindar so visina 3 dm e vpi{an pra-
20 cm? voagolen paralelopiped ~ija dijagonala e
2 Kakva forma ima osniot presek na cilin- 34 cm. Odredi go radiusot na osnovata na
cilindarot.
dar koj{to e vpi{an vo kocka? (Da se vpi{e
cilindar vo kocka zna~i: osnovite na
cilindarot da se vpi{at vo dva sprotivni 7 Vo eden cilindar, paralelno so oskata,
yida na kockata.) postavena e ramnina koja{to od kru`ni-
cata na osnovata otsekuva lak {to odgovara
3 Cilindar so visina 24 cm i dijametar 40
na centralen agol od 1200. Visinata na
cm e prese~en so ramnina, paralelna so
cilindarot e 10 cm, a rastojanieto na oska-
oskata na cilindarot, taka {to presekot e
ta do ramninata na presekot e G FP
kvadrat. Presmetaj go rastojanieto od ram-
Presmetaj ja plo{tinata na presekot.
ninata do oskata.
4 Koja to~ka od oskata na cilindar e ednakvo
8 Plo{tinata na osnovata na eden cilindar
oddale~ena od site to~ki na kru`nicite
se odnesuva kon plo{tinata na osniot pre-
od osnovite? Obrazloì go tvojot odgovor.
sek kako S Najdi go agolot me|u dija-
5 Cilindar e opi{an okolu pravilna tria- gonalite na osniot presek.
golna prizma (t.e. temiwata na prizmata
leàt na kru`nicite od osnovite na
cilindarot) so osnoven rab 6 cm i visina
8 cm. Najdi ja plo{tinata na osniot presek
na cilindarot.
7 PLO[TINA I VOLUMEN NA CILINDAR
[to se slu~uva so razlikata me|u plo{-

Potseti se!
tinata na opi{aniot i plo{tinata na vpi-
[to zna~i da se vpi{e mnoguagolnik vo krug? {aniot pravilen n-agolnik vo krugot, koga
brojot n se udvojuva?
Kako dojdovme do poimot plo{tina na krug i
do formulata za nejzinoto presmetuvawe? Perimetarot L i plo{tinata P na krug so ra-
dius r se presmetuvaat so formulite:
/ US 3 U S
Ako L e perimetarot na osnovata, a H e
visinata na prava prizma, kolku e bo~nata
plo{tina na prizmata?
156
Poimite plo{tina i volumen na cilindar se voveduvaat analogno kako poimite
A perimetar i plo{tina na krug.
Za edna prizma velime deka e vpi{ana vo cilindar ako osnovite na prizmata se vpi{ani
vo osnovite na cilindarot.
Vo cilindarot (so radius r i visina H ) na crteòt e vpi{ana
pravilna n-agolna prizma.
Da pretpostavime deka brojot n na stranite na osnovata na prizmata
sme go udvoile, noviot broj strani pak sme go udvoile itn., dobivaj}i
pravilni mnoguagolnici vpi{ani vo kru`nicata. Kolku pove}e se
zgolemuva brojot na stranite, tolku pove}e osnovata na prizmata
se pribliùva kon kru`nicata, a prizmata se pove}e li~i na
cilindarot vo koj e vpi{ana. Poradi toa, analogno kako za perimetar
i plo{tina na krug, }e prifatime deka:
10 Bo~nite plo{tini na taka vpi{uvanite prizmi se stremat kon eden broj i toj
broj go smetame za bo~na plo{tina na cilindarot.
20 Volumenite na taka vpi{uvanite prizmi se stremat kon eden broj i toj broj go
smetame za volumen na cilindarot.
Koristej}i go toa, moè da se izvede formula za plo{tina i formula za volumen na cilin-

dar.
Bo~nata plo{tina na prava prizma e proizvod od perimetarot L na osnovata i visinata
H na prizmata, t.e. / + a volumenot e proizvod od plo{tinata B na osnovata i visinata
H, t.e. % +
Koga brojot na stranite na osnovata na vpi{anata pravilna prizma se stremi kon
beskone~nost, toga{ perimetarot na osnovata se stremi kon perimetarot na krugot, US a
plo{tinata B kon U S Spored toa,
bo~nata plo{tina na cilindar e 0 US +
a volumenot e 9 S U+
Plo{tinata P na cilindarot e ednakva na zbirot od plo{tinite na dvete osnovi i
bo~nata plo{tina: 3 % 0 Bidej}i % S U i 0 S U+ za plo{tinata na prav
cilindar ja dobivame formulata
3 S U S U+ t.e. 3 S U U +
1 Daden e cilindar so radius na osnovata 1 cm i visina 2,5 cm. Nacrtaj ja mreàta na

cilindarot i odredi ja nejzinata plo{tina.
157
Re{enie. Ako povr{inata na cilindarot se ise~e po edna generatrisa i po periferijata na
sekoja od osnovite, }e se dobie mreàta na cilindarot. 1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
Taa moè da se postavi vo ramninata kako na crteòt. Mreàta na 1234567890
1234567890
1234567890
r
1234567890
123456789012345678901234
1234567890
cilindarot e sostavena od dva kruga (osnovite) i eden pravoagolnik 123456789012345678901234
123456789012345678901234
M
123456789012345678901234
123456789012345678901234
(bo~nata povr{ina). Spored toa, H
123456789012345678901234
123456789012345678901234
123456789012345678901234
/ 1234567890
SU
123456789012345678901234
123456789012345678901234
3 % 0 % S U S | FP % | FP 1234567890
r
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890

0 S U+ | FP 3 | FP 1234567890
1234567890
1234567890
2 Cilindar so visina 4 dm ima bo~na plo{tina 24 dm2 . Kolku e radiusot na osnovata?
B Vo ovoj del }e razgledame nekolku zada~i za plo{tina i volumen na cilindar.
3 Presmetaj ja plo{tinata na cilindar so radius na osnovata U FP i plo{tina na

osniot presek 4 FP
4
Re{enie. 3 S U U + 4 U + + FP 3 S S FP
U
4 Kolku kvadratni metri èlezna lamarina e potrebna za izrabotka na cilindri~en
fabri~ki oxak, visok 24 m, ako dijametarot mu e 75 cm i ako za {avovite se predviduva
10% zgolemuvawe?
5 Pravoagolnik so dimenzii D FP i E FP rotira okolu pogolemata strana.

Presmetaj gi plo{tinata i volumenot na taka dobienoto telo.
..
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
Re{enie. Taka dobienoto telo e prav cilindar so radius 12345678901234567890123456
...
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
U E FP i visina + D FP Zna~i, ..
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
E U
12345678901234567890123456
..
3 S U U + S S FP D + ..
..
9 S U+ S S FP
6 T Bakarna ìca dolga 125 m ima masa 500 g. Presmetaj go dijametarot na ìcata ako
specifi~nata gustina na bakarot e 8,9 g/cm3.
7 E, Z Edno bure vo vid na cilindar so dijametar 80 cm i visina 1,5 m e polno so

nafta. Kolku denari e plateno za naftata vo bureto ako ? nafta ~ini 50
denari?
Re{enie. Volumenot na bureto e 9 S U+ U GP + GP
9 S | GP {to zna~i deka vo bureto ima (pribli`no) ? nafta.
Celoto koli~estvo nafta ~inelo denari.
158
8 T Bazen vo vid na cilindar sobira 1000 m3 voda, a negoviot dijametar e 25 m.
a) Kolku e dlabok bazenot?
b) Kolku kubni metri beton e potro{en za da se napravi okolniot yid i dnoto
ako nivnata debelina e 50 cm?
Zabele{ka. Volumenot na kos kruèn cilindar so radius r na osnovata i visina H

V (t.e. so rastojanie H me|u ramninite na osnovite) se presmetuva so istata for-
mula kako za cilindar: 9 S U + (No, bo~nata plo{tina ne se presmetuva so
formulata 0 US + )
Zada~i
1 Od kvadrat so strana a FP e svit- 6 Z, E Eden silos so forma na cilindar so

kana bo~na povr{ina na cilindar. Najdi ja visina 15 m i dijametar na osnovata
plo{tinata B na osnovata. 4 m e napolnet so ìto.
a) Kolku toni ìto ima vo silosot ako
masata na 1 dm3 ìto e 1,17 kg?
2 T Cilindri~en paren kotel ima dijametar
b) Kolku denari ~ini ìtoto vo
1 m i dolìna 4,5 m. Kolku e silata na
silosot ako 1 kg ìto ~ini 12 denari?
pareata vrz celata povr{ina na kotelot
ako pritisokot e 8 kg/m3?
7 T, Z Od steblo so oblik na cilindar ~ij
dijametar na osnovata e 28 cm , a
3 E, Z Kolkavo koli~estvo nafta (vo toni) dolìnata e 4,5 m, izdelkana e greda
sobira cilindri~na cisterna so dija- so presek na kvadrat so najgolema
metar 2 m i dolìna 6 m ako speci- mo`na strana. Kolku procenti (od
fi~nata gustina na naftata e volumenot na stebloto) iznesuva
0,85 g/cm3? otpadokot?
4 T, Z Vo edno zemjodelsko stopanstvo

8 T, E @elezna cevka so debelina na yidot
izyidale bunar dlabok 7 m, so vnat-
re{en dijametar 1,2 m i debelina na
2 cm i nadvore{en dijametar 440 mm
e dolga 1,5 m, a specifi~nata gustina
yidot 30 cm. So kolku kubni metri
na èlezoto e 7,8 g/cm3.
kamen e izyidan toj bunar?
a) Proceni dali bi moèl da ja
podigne{ cevkata na race (ti ili nekoj
5 T, Z Greda so forma na cilindar so dija- tvoj silen drugar od klasot).
metar 60 cm i dolìna 6,4 m treba da b) Presmetaj ja masata na cevkata.
se obraboti vo pravilna {estagolna v) Kolku kg boja e potrebna za da se
prizma, taka {to da ima {to e mo`no oboi celata povr{ina na cevkata
pomalku otpadoci. Kolku kubni metri (vklu~uvaj}i ja i vnatre{nata
otpadoci }e ima? povr{ina) ako so 1 kg boja moè da
se prema~kaat 4 m2?
159
8 KONUS. PRESECI NA KONUS SO RAMNINA
Potseti se!
A Geometrisko telo so konusna for-
ma, t.e. konus moè da se dobie na
Vo sekojdnevieto ~esto se12345678901234
12345678901234
12345678901234 sli~en na~in kako {to se dobiva cilindar.
12345678901234
sre}avaat objekti so forma
12345678901234
na konus. 12345678901234
12345678901234
12345678901234 Na crteòt e pretstavena kru`nica k
Nabroj nekolku predmeti 12345678901234
12345678901234 so centar O i radius r vo ramninata 6
12345678901234
{to imaat konusna forma. 12345678901234 i to~ka S {to ne leì na 6
Kako se dobiva cilindri~na povr{ina? S
[to e generatrisa, a {to e direktrisa na
cilindri~nata povr{ina?
Na kru`nicata k e izbrana to~ka X i e pov- r O k

le~ena polupravata SX. Da zamislime deka 6 X
to~kata X se dviì po kru`nicata (t.e.
polupravata SX se lizga po kru`nicata),
pominuvaj}i ja celata kru`nica.
Na toj na~in se dobiva edna povr{ina {to se vika konusna povr{ina. Podvi`nata
poluprava se vika generatrisa (ili izvodnica), kru`nicata k - direktrisa, to~kata S
- vrv, a pravata SO - oska na konusnata povr{ina.
Delot od prostorot ograni~en so krugot {to go otsekuva konusnata povr{ina od

ramninata i so delot na konusnata povr{ina od vrvot do krugot se vika konus.
Krugot se vika osnova, a delot od konusnata povr{ina - bo~na povr{ina na konusot.
a) b)
Ako oskata SO e normalna na osnovata, toga{ S S
dobienoto telo e prav konus (crt. a); vo
sprotivniot slu~aj toa e kos konus (crt. b).
s H
Natamu konus }e ni zna~i prav konus, ako
O r
ne e poinaku naglaseno. r O
T
Rastojanieto od vrvot do osnovata (kako i samata otse~ka SO) se vika visina na konusot.
Sekoja otse~ka ~ii krajni to~ki se vrvot S i koja bilo to~ka T od kru`nicata na osnovata
se vika generatrisa ili izvodnica. Site generatrisi na eden konus se ednakvi me|u
sebe.
160
Izvodnicite kaj kos konus ne se ednakvi me|u sebe. Pri crtaweto S
na kos konus naj~esto se prikaùvaat najmalata izvodnica V
s2 s1
i najgolemata izvodnica V
Ako r e radiusot na osnovata, H visinata i s dolìnata na
izvodnicata na prav konus, toga{ O T
U + V
1 Visinata na eden konus e 30 cm, a izvod-

nicata e 34 cm. Kolku e dijametarot na a) b)
osnovata? A F
Konus moè da se dobie i so rotacija na

pravoagolen triagolnik okolu edna
negova kateta (crte` a) ili so rotacija
na ramnokrak triagolnik okolu negovata B D E
O O
oska na simetrija (crte` b).
2 Ramnokrak triagolnik so krak 9 cm i visina 7 cm kon osnovata rotira okolu oskata na

simetrija. Presmetaj ja plo{tinata B na osnovata na dobieniot konus.
% U S U % S FP
Presekot na konus so ramnina se

Potseti se!
B vika:
[to podrazbirame pod presek na cilindar so
ramnina? paralelen presek, ako ramninata e para-
Koj presek se vika paralelen, a koj osen presek lelna so osnovata na konusot;
kaj cilindarot?
osen presek, ako ramninata minuva niz
Kako glasi teoremata za paralelni preseci
oskata na konusot.
kaj piramida?
Paralelnite preseci na konus (a i na kos a) b)

konus) se krugovi (crte` a), a osnite S S
preseci se triagolnici (crte` b).
T1
Kakov vid triagolnici se osnite r1 O1
preseci na konusot? B
T O r O
Kakvi se me|u sebe osnite preseci na r
eden konus? T
161
3 Konusot na crteòt e prese~en so ramnina 6 paralelna so osnovata. Vo vrska so
paralelniot presek pokaì deka:
S

a) 67 67 62 62 72 72 b) U S U S 62 62
T1 6
Re{enie. Razgledaj go crteòt i voo~i gi pravoagolnite r1 O1
triagolnici TOS i T1O1S. Tie se sli~ni (zo{to?), pa soodvetnite

strani im se proporcionalni, t.e. vaàt ravenstvata pod a). T r O
Od U 72 U 72 i ravenstvoto 72 72 62 62 od a), po kvadriraweto sleduva deka

U U 62 62 i U S US 62 62 t.e. to~no e ravenstvoto b).

Poslednoto ravenstvo moè da se zapi{e i vaka: % % 62 62
kade {to B e plo{tinata na osnovata, a B1 e plo{tinata na paralelniot presek.

So toa ja dokaàvme slednava teorema (za paralelnite preseci na konus).
Teorema. Ako konusot se prese~e so ramnina {to e paralelna so osnovata, toga{:

10. Generatrisata i visinata se podeleni so presekot vo ist odnos.
20. Plo{tinata na osnovata i plo{tinata na paralelniot presek se odnesuvaat
kako kvadratite na nivnite rastojanija do vrvot na konusot.
Ovaa teorema vaì i za kos konus.
4 Plo{tinata na osnovata na eden konus e % FP a paralelniot presek {to e na

rastojanie + FP od vrvot ima plo{tina % FP Odredi ja visinata H na
konusot.
% +
Re{enie. Spored 20, od % % + + se dobiva deka + + FP
%
5 Presmetaj ja plo{tinata Q na osniot presek na konus so visina + FP i genera-

trisa V FP
Konus ~ij osen presek e ramnostran triagolnik, t.e. V U
se vika ramnostran konus. V U
Kakov vid triagolnik e osniot presek na ramnostran konus? 2r

O
6 Presmetaj ja plo{tinata Q na osniot presek na ramnostran konus ako perimetarot na

presekot e / FP
162
V
Re{enie. Od / FP t.e. V FP se dobiva deka V FP pa 3 FP

7 Odredi gi plo{tinata i visinata H na onoj osen presek na kos konus {to minuva niz
najmalata izvodnica 13 dm i najgolemata 15 dm, ako radiusot na osnovata e 7 dm.
Re{enie. Osniot presek za koj stanuva zbor vo zada~ata e 123456789012345678901234567890

S1
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
' 6$% ( na crteòt). Negovata plo{tina Q }e ja odredime so 123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
11
123456789012345678901234567890
1
11
123456789012345678901234567890
1
123456789012345678901234567890
12 1
Heronovata formula: 123456789012345678901234567890
12
12
12
123456789012345678901234567890
12
123456789012345678901234567890
12 12
123456789012345678901234567890
s
12
1
1 12
123456789012345678901234567890
12 s1
U V V 123456789012345678901234567890
1 1
123456789012345678901234567890
12 1
1
H
V V U V V V V
2
4 V 123456789012345678901234567890
1
123456789012345678901234567890
1
123456789012345678901234567890
12 1
123456789012345678901234567890
12 12 12
1 12
121 1
123456789012345678901234567890
1212
1212
1212
12
123456789012345678901234567890
12345
12 1 1 112
123456789012345678901234567890
1212 12 1 12345
12 1212
123456789012345678901234567890
12 12 1 12345
12
U + 123456789012345678901234567890
12 12345
123456789012345678901234567890 B
4 4 GP Od 4 sleduva deka A
123456789012345678901234567890
O

4
+ GP
U
Zada~i
1 Eden konus ima dijametar U FP i 6 Visinata na konusot e 18 cm, radiusot na

osen presek pravoagolen triagolnik (praviot osnovata e 6 cm, a plo{tinata na eden para-

agol e pri vrvot na konusot). Presmetaj ja lelen presek na konusot e S FP Odredi
plo{tinata Q na presekot. go rastojanieto na presekot do osnovata. Koj
rezultat }e se dobie ako namesto konus
2 Ramnokrak pravoagolen triagolnik so hipo- stoi kos konus?

tenuza V FP rotira okolu ednata
7 Visinata na eden konus e H. Na koe rasto-
kateta. Presmetaj ja plo{tinata Q na osniot
janie H1 od vrvot na konusot treba da se
presek na taka dobieniot konus.
postavi ramnina paralelna so osnovata za
da bide plo{tinata P1 na presekot pettina
3 Odnosot me|u plo{tinata na osnovata na od plo{tinata na osnovata?
eden konus i plo{tinata na osniot presek e
S Presmetaj go agolot D pod koj e nakloneta 8 Radiusot na osnovata na eden konus e
generatrisata kon osnovata. U FP Niz to~kata {to ja deli visinata
vo odnos 2 : 1 (od vrvot kon osnovata) posta-
4 Presmetaj ja plo{tinata Q na osniot presek vena e ramnina paralelna so osnovata.
na konus so radius U FP i generatrisa Presmetaj ja plo{tinata B1 na dobieniot
nakloneta kon osnovata pod agol D presek.
9 Odredi ja visinata na kos konus so radius 5

5 Visinata na konusot e 15 cm, a perimetarot
dm i plo{tinata na onoj negov osen presek
na osniot presek e 90 cm2. Odredi go radi-
{to minuva niz najgolemata izvodnica 8 dm
usot na konusot.
i najmalata 6 dm. Koj vid triagolnik e osniot
presek?
163
9 PLO[TINA I VOLUMEN NA KONUS
Potseti se!
A Poimite plo{tina i volumen na ko-
nus se voveduvaat analogno kako za
Kako dojdovme do poimot plo{tina na
cilindar.
cilindar i do formulata za nejzinoto
presmetuvawe? Za edna piramida velime deka e vpi-
Perimetarot na osnovata na pravilna n-agolna {ana vo konus ako osnovata na pira-
piramida e /Q FP apotemata midata e vpi{ana vo osnovata na konu-
e KQ FP sot, a vrvovite im se sovpa|aat.
Kolku iznesuva bo~nata plo{tina Mn?
123456789012
123456789012 12345678901234
S 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
Vo konusot so radius r i izvodnica s (na crteòt) e 123456789012 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
vpi{ana pravilna n-agolna piramida. 123456789012 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
Da zamislime deka brojot na stranite na osnovata na 123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012
1234567890123456789
123456789012 s
12345678901234
12345678901234
1234567890123456789
piramidata sme go udvoile, noviot broj pak sme go udvoile 123456789012 12345678901234
1234567890123456789
H12345678901234
1234567890123456789
123456789012
1234567890123456789
123456789012 h
12345678901234
1234567890123456789
itn., dobivaj}i pravilni mnoguagolnici vpi{ani vo 123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567
1234567890123456789
1234567
123456789012 12345678901234
kru`nicata {to e periferija na osnovata od konusot. 1234567890123456789
1234567
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567 1234
123456789012
r 12345678901234
1234567890123456789
1234567
1234567890123456789
1234567 1234
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567
123456789012 O 1234
12345678901234
1234567890123456789
1234567 1234
[to se slu~uva so perimetarot Ln na osnovata i so 123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567
1234567890123456789
12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
apotemata hn na vpi{anata piramida?
Na toj na~in osnovata na piramidata se pribliùva kon krugot vo koj e vpi{ana,

apotemata hn se pribliùva kon izvodnicata s na konusot, pa piramidata preminuva vo
konusot vo koj e vpi{ana. Zatoa }e gi prifatime slednite dva stava.
10 Bo~nite plo{tini na taka vpi{uvanite piramidi se stremat kon eden broj (da
go ozna~ime so M ); toj broj }e go smetame za bo~na plo{tina na konusot.
20 Volumenite na taka vpi{anite prizmi se stremat kon eden broj (da go ozna~ime
so V ); toj broj go smetame za volumen na konusot.
Vrz osnova na toa, moème da izvedeme formula za presmetuvawe plo{tina na bo~nata

povr{ina i formula za volumenot na konus.
Plo{tinata na bo~nata povr{ina na pravilna n-agolna piramida vpi{ana vo konus (so
radius r i izvodnica s ) e:

0Q /Q KQ

kade {to Ln e perimetarot na osnovata, a hn e apotemata na piramidata.
164
Koga n neograni~eno raste (t.e. koga n se stremi kon beskone~nost), Ln se stremi kon
perimetarot na osnovata od konusot, t.e. /Q o S U a KQ o V pa

0Q /Q KQ o S UV S UV

Spored toa, bo~nata plo{tina na konus so radius r i izvodnica s e
0 S UV
1 Presmetaj ja bo~nata plo{tina na konus so radius U FP i visina + FP
Re{enie. 0 US V V U + V FP 0 S S FP
Zapomni!
Plo{tinata P na konus e zbir od plo{tinata B na osnovata i bo~nata plo{tina M:
3 S U S UV t.e. 3 S U U V
2 Presmetaj ja plo{tinata na konus so visina + FP i izvodnica V FP
Re{enie. 3 S U U V U V + U FP

3 S S S FP
3 Visinata na eden konus e 1,4 dm, a perimetarot na osnovata e S dm. Presmetaj ja

plo{tinata na konusot.
Ako povr{inata na konus so radius r i izvodnica s se rase~e po D s
edna generatrisa i po kru`nicata na osnovata, moè da se voo~i
deka mreàta na konusot e sostavena od eden krug (osnovata) i
S U
eden kruèn ise~ok (bo~nata povr{ina).
Koristej}i ja formulata za dolìna na kruèn lak, pokaì deka
r
S U
za centralniot agol D (na crteòt) vaì: D UDG
V
Potseti se!
Kako dojdovme do formulata za presmetuvawe

B Formulata za presmetuvawe volu-
volumen na cilindar? men na konus se dobiva analogno kako za
Kolku e volumenot na piramida so visina H i cilindar.
plo{tina B na osnovata?
165
Kako {to spomnavme, so zgolemuvaweto na brojot n na osnovnite rabovi, piramidata se
pribliùva kon konusot i razlikata me|u nivnite volumeni se stremi kon nula koga n

se stremi kon beskone~nost. Od toa {to volumenot na piramidata e % + a B se stremi

kon S U sleduva deka volumenot na konusot e

9 S U +

(So ovaa formula se presmetuva volumenot i na kos konus.)
4 Presmetaj go volumenot V na konus so radius U FP i bo~na plo{tina 0 S FP

9 S U + + V U 0 S UV S S V V FP

+ FP pa 9 S 9 S FP

5 a) Izvedi gi formulite za presmetuvawe plo{tina i volumen na ramnostran konus.

b) Presmetaj go volumenot na ramnostran konus so plo{tina S FP
Re{enie. a) Bidej}i V U i + V U U U U imame:

3 S U U V S U U U S U 9 SU + SU U S U Zna~i:

Za ramnostran konus vaàt formulite

3 S U 9 SU

b) 9 S U od 3 S FP t.e. S U S dobivame U FP pa

9 S S FP

6 Presmetaj gi plo{tinata i volumenot na konus ~ija{to generatrisa e za 2 cm pogolema

od visinata, a dijametarot na osnovata e 1,6 dm.
166
Zada~i
1 Vo kakov odnos se bo~nata plo{tina i plo{- 7 Eden paralelen presek na prav cilindar e
tinata na osnovata na konus so izvodnica s zemen za osnova na konus ~ij{to vrv se
i radius r ? Vo koj konus toj odnos e 2 : 1? sovpa|a so centarot na gornata osnova na
cilindarot. Najdi vo kakov odnos se
razdeluva visinata so paralelniot presek
2 E, Z Pokrivot na eden silos ima oblik na ako bo~nata povr{ina na konusot go raz-
konus. Visinata na pokrivot e 2,5 m, deluva cilindarot na dva dela so ednakvi
a dijametarot e 6 m. Kolku listovi volumeni.
lim se potrebni za pokrivawe na
pokrivot, ako listot ima pravoagolna 8 Kolku ~a{i so forma na konus so radius
forma so dimenzii 0,8 m i 1,5 m i U FP i V FP moè da se napolnat od
ako na {avovite oti{le 10% od sad {to sodrì ? voda?
potrebniot lim?
9 Ramnostran konus i ramnostran cilindar

nemaat zaedni~ki vnatre{ni to~ki, a imaat
3 E, Z Eden {ator vo vid na konus so visina
zaedni~ka osnova so dijametar 6 dm. Odredi
3,2 m i so perimetar na osnovata 15,1
gi a) plo{tinata P i b) volumenot V na toa
m e pokrien so nekoe debelo platno.
geometrisko telo.
Kolku denari e plateno za platnoto
ako 1 m2 platno ~inelo 160 denari?
10 Pravoagolen triagolnik so kateti D FP
i E FP rotira okolu hipotenuzata.
4 Vo kakov odnos se volumenite na dva konusa Presmetaj gi plo{tinata i volumenot na taka
so ednakvi visini ako dijametrite na osno- dobienoto telo.
vite im se soodvetno 68 cm i 1,36 m?
11 T Treba da se prevezat 20 ednakvi kupovi
pesok vo vid na konus. Perimetarot na
5 T Kolkava e masata na ramnostran konus osnovata na sekoj kup e 9,5 m, a visinata
od srebro so radius na osnovata 3 cm na kupot e 2 m. Masata na 1 m3 pesok e
(ako specifi~nata gustina na srebroto 1,5 t . Kolku pettonski kamioni se
e 10,51 g/cm3)? potrebni za toj prevoz?
12 Najmalata izvodnica na eden kos konus e 9

6 Z Kolku kubni metri ima edna kopa seno
cm, a najgolemata 12 cm. Odredi go volu-
vo vid na konus ako perimetarot na
menot na toj konus ako osniot presek e pra-
osnovata e 12 m, a izvodnicata e 10 m?
voagolen triagolnik ~ii kateti se dadenite
izvodnici.
167
10 PLO[TINA I VOLUMEN NA POTSEÊN KONUS
Potseti se!
S
A Na crteòt a) e pretstaven konus
so eden negov paralelen presek, a
Na crteòt e pretstaven
na crteòt b) e pretstaven izdvoeno delot
konus. [to e: osnova, vrv,
me|u osnovata i presekot.
generatrisa, bo~na povr- D
{ina i visina na konus?
[to e paralelen, a {to O
osen presek na konus? C 123456789
123456789 123456789
123456789
O1
Presmetaj ja plo{tinata na ramnokrak trapez T1 123456789
r O
123456789 T1 123456789
123456789
r
1 1 1
so osnovi D FP E FP i krak F FP s H s H

b 123456789012345678901234567
123456789012345678901234567 123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567 123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567 123456789012345678901234567
c T 123456789012345678901234567
r
123456789012345678901234567 T 123456789012345678901234567
r
123456789012345678901234567
h O
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567 O
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567 123456789012345678901234567
a a) b)
Delot od konusot zafaten me|u osnovata i eden paralelen presek na konusot se vika
potse~en konus. Delot na konusot od vrvot do paralelniot presek se vika dopolnenie
na potse~eniot konus.
Osnovata i paralelniot presek na konusot se vikaat osnovi, otse~kata ~ii krajni to~ki
se centrite na osnovite se vika oska, rastojanieto me|u osnovite - visina, delot od
generatrisata na konusot zafaten me|u osnovite se vika generatrisa (ili izvodnica)
na potse~eniot konus.
1234567890123456789012345678901
12345
Sekoj osen presek na potse~en konus e ramnokrak trapez. F 12345 E
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
O1 12345
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
Potse~en konus moè da se dobie i so rotacija na pravo- 1234567890123456789012345678901
s
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
12345
agolen trapez okolu pomaliot krak (na crteòt trapezot 1234567890123456789012345678901
12345
1234567890123456789012345678901
12345
1234567890123456789012345678901
12345
1234567890123456789012345678901
12345
ODEO1) ili so rotacija na ramnokrak trapez okolu oskata C O D
na simetrija (na crteòt trapezot CDEF ).
Koi otse~ki pri rotacijata gi formiraat osnovite, a koja otse~ka ja formira bo~nata
povr{ina?
1 Presmetaj ja plo{tinata Q na osniot presek na potse~en konus so radiusi na osnovite

U FP U FP i dolìna na generatrisata V FP
r1
U U
V U U

Re{enie. 4 + +
s H
+ FP 4 U U + 4 FP r
U U
168
2 Visinata na potse~en konus e 12 cm, radiusot na
pogolemata osnova e 7 cm, a plo{tinata na osniot
presek e 108 cm 2. Presmetaj go radiusot na O1
pomalata osnova.
Zabele{ka. Delot od kos konus {to se nao|a me|u eden
paralelen presek i osnovata na konusot se vika kos O
potse~en konus.
Potseti se! Plo{tinata na potse~en konus e

S B ednakva na zbirot od plo{tinite
Objasni zo{to se sli~ni
na osnovite i plo{tinata na bo~nata
triagolnicite TOS i T1O1S
(na crteòt). Kakvi se me|u T1 povr{ina:
O1
sebe soodvetnite strani na
sli~ni triagolnici? 3 % % 0
T O
So koja op{ta formula se presmetuva:

a) plo{tina na potse~ena piramida;
kade {to % S U % S U se plo{tini na
b) volumen na potse~ena piramida? osnovite, a M e bo~nata plo{tina.
3 Bo~nata plo{tina M na potse~en konus e razlika me|u bo~nata plo{tina na celiot

konus i bo~nata plo{tina na dopolnenieto. Koristej}i go toa, odredi ja bo~nata
plo{tina M na potse~en konus so dadeni radiusi r i r1 na osnovite i izvodnica s.
Re{enie. Razgledaj go crteòt i sledi go re{enieto.
S
0 S U 67 S U 67 S U V V S U V S U V S U V S U V t.e.
s1
0 S U V S U U V Triagolnicite SOT i SO1T1 se sli~ni, poradi
T1 r O
U V V 1 1
{to nivnite soodvetni strani se proporcionalni, pa s

U V
V U T r O
od kade {to V Zamenuvaj}i go ova vo poslednoto ravenstvo
U U
V U
za M, se dobiva 0 S U V S U U S U V S U V t.e. 0 S U U V
U U
Zapomni!
Plo{tinata na potse~en konus, 3 % % 0 pri dadeni r, r1 i s1 moè da se

presmeta so formulata
3 S U S U S U U V t.e. 3 S U U U U V
169
4 Presmetaj ja plo{tina P na potse~eniot konus {to se dobiva so rotacija na ramnokrak
trapez (okolu oskata na simetrija), ~ii osnovi se D FP E FP a visinata e
K FP r1
Re{enie. 3 S U U U U V kade {to U FP U FP

12345678901234567890123456789012123456
s h
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
FP 3 S 3 S FP
12345678901234567890123456789012123456
r
U U

V K 12345678901234567890123456789012123456

12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
UU
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456

12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
Bo~nata povr{ina na potse~en konus moè da se raz- 12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
s
12345678901234567890123456789012123456
/
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456 S U
vie i da se poloì na ramnina, kako na crteòt. r
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
1
12345678901234567890123456789012123456

12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
Toga{ taa li~i na krivoliniski ramnokrak trapez 12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
so osnovi / S U / S U i visina s, pa / S U
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
/ /
V S U U V 0
r
5 Presmetaj ja bo~nata plo{tina M, a potoa i celata plo{tina P na potse~en konus so

radiusi na osnovite 10 cm i 5 cm, a izvodnicata e 7 cm.
6 Presmetaj ja plo{tinata na potse~en konus, ako U FP U FP i + FP
V Volumenot na potse~en konus (vidi crte`) e ednakov na

razlikata od volumenot na celiot konus i volumenot na
S
H1
dopolnenieto. T1 r O
1
1
7 Izvedi formula za presmetuvawe volumen V na potse~en konus, H

so dadeni r, r1 na osnovite i visina H. T r O
Re{enie. Voo~i go crteòt.

9 S U 62 S U 62 S U + + S U + S U + S U U +

U + + U+
Od sli~nosta na triagolnicite SOT i SO1T1 imame: od kade {to +
U + U U
U+
pa 9 S U + S U U U U t.e.
U U
+S
9

U U U U
Zabele{ka. Volumenot na kos potse~en konus se presmetuva so pomo{ na istata formula.
170
8 Kolku litri te~nost moè da se smesti vo sad {to ima forma na potse~en konus, ~ii
dijametri na osnovite se 0,8 m i 1,9 m, a visinata e 1 m?
+S
Re{enie. 9

U U U U U P U P + P
S S
9 | 9 | P Zna~i, sadot moè da sobere

okolu ? te~nost.
9 Presmetaj gi plo{tinata i volumenot na potse~en konus so visina + FP

plo{tina na pogolemata osnova % S FP i U U
Zada~i
1 Radiusite na osnovite na potse~en konus se 6 Ramnokrak trapez so osnovi 20 cm i 12 cm i

U GP i U GP Presmetaj ja bo~nata plo{tina 48 cm2 rotira okolu oskata na
plo{tina na toj potse~en konus ako negovata simetrija. Presmetaj gi plo{tinata i volu-
generatrisa e navednata kon ramninata na menot na dobienoto telo.
osnovata pod agol od 600.
7 E Edna figura so forma na potse~en konus
2 Pravoagolen trapez so osnovi so dijametri na osnovite 6,4 cm i 4 cm
D FP E FP i pomaliot krak i izvodnica 3,7 cm, napravena e od
F FP rotira okolu pomaliot krak. zlato.
Presmetaj ja plo{tinata na taka dobieniot a) Kolkava e masata na figurata?
potse~en konus. b) Kolku denari ~ini zlatoto od taa
figura ako 1 g zlato ~ini 750 denari, a
3 Presmetaj ja plo{tinata na potse~en konus specifi~nata gustina na zlatoto e 19,3
so radiusi na osnovite 9 cm i 6 cm, a visina g/cm3?
na dopolnenieto 8 cm.
8 T Edna kofa, napravena od lim, ima for-
ma na potse~en konus so dijametri na
4 Vo eden potse~en konus radiusite na
osnovite 24 cm i 40 cm i visina 35 cm.
osnovite se 1 dm, 5 dm i izvodnicata e
a) Kolku litri voda sobira kofata?
5 dm. Odredi go radiusot na cilindar {to
b) Kolku kvadratni metri lim e nabaven
ima ednakva visina i ednakva bo~na plo{tina
za izrabotka na 50 takvi kofi ako se
kako potse~eniot konus.
znae deka 15% od upotrebeniot lim e
5 Z Borov trup dolg 15,5 m ima dijametri otpadok?
na dvata kraja 22 cm i 28 cm. Za da mu
9 Radiusite na osnovite na potse~en konus i
go presmetaat volumenot, ja pomnoìle
izvodnicata se odnesuvaat kako 11 : 4 : 25, a
plo{tinata na sredniot paralelen
negoviot volumen e S FP Presmetaj ja
presek so dolìnata na trupot. Odredi
plo{tinata na potse~eniot konus.
ja gre{kata {to e napravena so takvoto
presmetuvawe.
171
1 Dijagonalata na osnovata na pravilna ~etiriagolna prizma ima dolìna D FP a dijagonalata

na bo~niot yid ima dolìna E FP Presmetaj ja dolìnata d na dijagonalata na prizmata.
2 Bo~niot rab na edna kosa prizma e E FP i so ramninata na osnovata zafa}a agol D
Odredi ja visinata na prizmata.
3 Osnovniot rab na pravilna {estagolna prizma e D P a dijagonalata na bo~niot yid e G P

Presmetaj go volumenot na prizmata.
4 T, Z Bazen vo forma na kvadar ima dimenzii 15 m, 6 m i 2,5 m. Za kolku vreme }e se napolni

bazenot ako vo nego se vlevaat ? voda vo sekunda?
5 Na koe rastojanie od vrvot na dadena piramida e napraven paralelen presek ako visinata na pira-
midata e 15 cm, plo{tinata na osnovata e 18 dm2, a plo{tinata na presekot e 8 dm2?
6 Visinata na pravilna ~etiriagolna piramida e 14 cm, a plo{tinata na dijagonalniot presek e

FP Presmetaj gi dolìnata na bo~niot rab i plo{tinata na osnovata.
7 Presmetaj ja plo{tinata na bo~nata povr{ina na pravilna {estagolna piramida so osnoven rab

1,8 m i bo~en rab 4,1 m.
8 E, Z Od 12,8 m2 platno treba da se napravi {ator vo oblik na pravilna ~etiriagolna piramida
so plo{tina na osnovata 10,24 m2 (osnovata ne treba da se obloì so platno). Kolkavi }e
bidat: visinata H, osnovniot rab a i volumenot V na {atorot?
9 Osnovnite rabovi na edna pravilna triagolna potse~ena piramida se 6 dm i 12 dm, a visinata e

1 dm. Presmetaj gi: a) bo~nata plo{tina; b) volumenot na potse~enata piramida.
10 Presmetaj go volumenot na pravilna ~etiriagolna potse~ena piramida ako nejzinata dijagonala e

9 cm, a osnovnite rabovi se 7 cm i 5 cm.
11 Plo{tinata na osniot presek na eden prav cilindar e 240 cm2, a visinata e 16 cm. Odredi go radi-
usot na osnovata.
12 Eden presek na cilindar, paralelen so oskata i na rastojanie 4 cm od nea, na kru`nicata od

osnovata otsekuva lak ~ij centralen agol e 1200. Presmetaj gi plo{tinata Q na presekot i
plo{tinata B na osnovata ako visinata na cilindarot e FP
13 T Cilindri~en paren kotel ima visina 3,5 m i bo~na plo{tina 11 m2. Odredi go pritisokot {to
pareata go vr{i na dnoto od kotelot (t.e. na osnovata).
14 T, Z Debelinata na yidot na eden bunar so forma na cilindar e 40 cm, vnatre{niot dijametar e

13 dm, a bunarot e dlabok 12 m.
a) Kolku kubni metri zemja se iskopani?
b) Kolku voda ima vo bunarot ako visinata na vodeniot stolb e 4,5 m?
172
15 Generatrisata na eden konus e nakloneta kon osnovata pod agol od 600 i ima dolìna 10 cm. Pres-
metaj ja plo{tinata Q na osniot presek.
16 Visinata na eden konus e H. Na koe rastojanie h od osnovata na konusot treba da se postavi

ramnina paralelna so osnovata, za plo{tinata B1 na paralelniot presek da bide devetpati pomala
od plo{tinata B na osnovata?
17 Plo{tinata na konusniot vrv na edna kula - svetilnik e 250 m2, a perimetarot na osnovata e 28,28 m.
Presmetaj ja visinata na toj konusen vrv.
18 E, Z Stog seno ima forma na cilindar so konusen vrv. Presmetaj kolku ~ini senoto od toj stog
ako se znae deka: visinata na cilindri~niot del e 2,5 m, perimetarot na osnovata e 18,85 m,
celata visina na stogot e 4,5 m, masata na 1 m3 seno e 30 kg i 1 ton seno ~ini 5000 denari.
19 Z Kolku litri voda }e sobere sad {to ima forma na potse~en konus so dijametri na osnovite
22 cm i 40 cm i visina 35 cm?
20 Vo eden potse~en konus visinata e + GP izvodnicata e V GP i bo~nata plo{tina e

0 S P Presmetaj gi radiusite na osnovite.
1 Ako rabot na kockata se zgolemi dvapati, toga{ nejzinata plo{tina }e se zgolemi:
a) 2 pati; b) 4 pati; v) 6 pati; g) 12 pati. 1
2 Ako osnovniot rab na pravilna ~etiriagolna piramida se zgolemi tripati, a visinata se

namali dvapati, toga{ volumenot na piramidata }e se zgolemi:
a) 2 pati; b) tri i pol pati; v) ~etiri i pol pati; g) 7 pati. 1
3 Osniot presek na eden cilindar e kvadrat ~ija{to plo{tina e Q. Plo{tinata na osnovata

4S 4S 4 1
e: a) Q; b) v) g)

4 Plo{tinata na osniot presek na eden cilindar so visina 6 dm e 36 dm2. Volumenot na

cilindarot e: a) S GP b) S GP v) S GP g) S GP 1
5 Plo{tinata na ramnostran konus e S dm2. Izvodnicata na konusot e dolga:

a) 12 dm; b) 16 dm; v) 4 dm; g) 8 dm. 1
173
6 Radiusite na eden potse~en konus se 1 m i 2 m, a visinata e 3 m. Volumenot na toj konus
e: a) S P b) 9 m3; v) 15 m3; g) S P 1
7 Visina na prava prizma se vika ______________________________________ me|u
____________________________ na koi leàt osnovite. 2
8 Paralelniot presek na piramida gi deli bo~nite rabovi i ________________________
na ________________________________ otse~ki. 2
9 Plo{tinata na osnovata na konus i plo{tinata na negoviot paralelen presek se odnesuvaat

kako _________________________ na nivnite __________________ do ________________ . 2
10 Sekoj osen presek na potse~en konus e _____________________________________ ~ii{to
osnovi se __________________________________________________________, a krakot e

2
________________________________ na potse~eniot konus.
11 Napre~niot presek na kanal dolg 2 km ima forma na ramnokrak trapez so osnovi 4 m i

3
8 m, a krak 2,9 m. Kolku m3 zemja se isfrleni pri negovoto kopawe?
12 Odredi gi visinata H i plo{tinata P na pravilna ~etiriagolna piramida ~ij osnoven rab

e D GP a volumenot e 9 GP 3
13 Kolku procenti }e narasne volumenot na cilindar ako visinata narasne 20% i radiusot
narasne 25%? 3
14 Te~nosta so koja e napolnet eden konusen sad (so U FP + FP ) e preturena vo
cilindri~en sad so dijametar na osnovata 10 cm. Do koja visina dostignala te~nosta vo
cilindarot? 3
15 Edna limena kofa sobira ? a dijametrite na dnoto i otvorot se 18 cm i 32 cm,

soodvetno. Presmetaj:
a) kolkava e dlabo~inata na kofata?
b) kolku dm2 lim e nabaven za da se napravi kofata, ako na otpadok oti{le 12% od
upotrebeniot lim? 3
174
TEMA 7 RE[AVAWE NA KOSOAGOLEN TRIAGOLNIK T
SODR@INA NA TEMATA
1 Sinus i kosinus za agli

6 Sinusna teorema .......................... 198
od 00 do 3600 ................................. 156
2 Definicija na trigonometris- 7 Kosinusna teorema ....................... 203

kite funkcii tangens i kotan-
gens za aglite od 0O do 360O ......... 182
8 Primena na sinusnata i
3 Osnovni trigonometriski
kosinusnata teorema ................... 206
zavisnosti .................................... 186
4 Sveduvawe na trigonometriski
funkcii od proizvolen agol na utvrduvawe ................................... 210
trigonometriski funkcii od
ostar agol...................................... 190 10 Zada~i za samoproverka ............ 211
5 Re{avawe na pravoagolen
triagolnik ...................................... 196
D

VLQ D
175
1 SINUS I KOSINUS ZA AGLI OD 00 DO 3600
Potseti se!
A Vo ovaa tema }e gi definirame tri-
gonometriskite funkcii za agli od
B
Na crteòt e pretstaven ago-
D 0 do 3600 koi nao|aat golema primena vo
0
lot D q
O A trigonometrijata, fizikata, mehanikata i
drugi nauki.
Polupravite OA i OB se kraci na agolot.
Za taa cel, agolot AOB }e go definirame
Vnatre{nata oblast na agolot e ozna~ena so
kruèn lak. kako figura pri koja kracite se smetaat
Agolot D moème da go ozna~ime i so kako podreden par (OA, OB).
' $2% q ili %2$ q'
Zapomni!
Agolot moè da se meri vo stepeni i radijani.
Radijan e centralen agol {to mu odgovara
na kruèn lak ~ija dolìna e ednakva na Agol pri koj edniot krak e zemen za
radiusot na kru`nicata. po~eten (t.e. za prv), a drugiot za kraen
UDG q
(t.e. za vtor) se vika naso~en ili
S S S orientiran agol.
S q S q q q q

Naso~en ili orientiran agol moè da se dobie koga edna poluprava rotira okolu
po~etnata to~ka od nekoja po~etna polo`ba, zemena kako prv krak na agolot, do krajnata
polo`ba, zemena kako vtor krak na agolot.
Ako rotacijata na polupravata OA e vo sprotivna nasoka od dvièweto na strelkite na
~asovnikot, toga{ taa opi{uva pozitivno naso~en agol (ili pozitiven agol).
Na crteòt se prikaàni pozitivni agli:
a) b) v)
B M
O P
O Q
O A N
Pri geometrisko pretstavuvawe na orientiranite agli, nasokata na agolot ja nazna~uvame
so strelka od prviot kon vtoriot krak na agolot.
Koj e prv, a koj vtor krak na aglite dadeni na crteòt.
Na crteòt v) polupravata OP po rotacijata se poklopila so svojata po~etna polo`ba,

so {to e opredelen pozitiven agol 324 q q S '
(Znakot + ponatamu nema da go zapi{uvame.)
176
Ako polupravata OA rotira vo nasokata na O A
dvièweto na strelkite na ~asovnikot, toga{ taa
}e opi{e negativen agol. Na crteòt e pretstaven
B
S
negativen agol '$2% D q

Na nultiot agol nema da mu pripi{uvame nikakva nasoka.
Zabele{ka. Vo ovaa tema }e zboruvame samo za pozitivno naso~eni agli.
1 Nacrtaj gi orientiranite agli: a) q b) q v) q g) q d) q

Re{enie.
b) v) g)
O
B P
O M
N
O A Q
Natamu, pod agol }e podrazbirame pozitivno orientiran agol {to e dobien so

rotacija na polupravata OA okolu po~etnata to~ka O.
Potseti se!
B 2 Nacrtaj gi aglite: 600, 1500,
Koordinatniot sistem xOy ja deli ramninata
2400 i 3150 vo koordinaten sis-
na ~etiri kvadranti tem xOy, taka {to temeto na agolot da e vo
Sekoja to~ka A vo ramninata e opredelena koordinatniot po~etok, a prviot (t.e.
so svoite koordinati, t.e. podredeniot par po~etniot) krak da se sovpadne so pozi-
realni broevi (x, y). tivniot del na x-oskata.
II kvadrant y I kvadrant Re{enie.
A(x,y)
y
`

O x x
O
III kvadrant IV kvadrant
Prviot krak na agolot, t.e. pozitivniot del na x-oskata,

go opi{uva baraniot agol.
'$2% q '$2% q '$2% q '$2% q
Voo~i, vtoriot krak (t.e. krajniot krak) na agolot od q e vo prviot kvadrant, na agolot
q e vo vtoriot kvadrant itn.
177
Voop{to, orientiraniot agol ~ie teme e vo koordinatniot po~etok, a prviot krak se
sovpa|a so pozitivniot del na x-oskata velime deka e vo onoj kvadrant vo koj i kvadrant
se nao|a vtoriot krak, pri uslov toj da ne leì na x-oskata, odnosno na y-oskata.
Agolot od q e vo prviot kvadrant, agolot od q e vo vtoriot kvadrant, agolot od

q e vo tretiot kvadrant i agolot od q e vo ~etvrtiot kvadrant.
3 Odredi go intervalot na agolot {to go opi{uva podvi`niot krak vo:

a) I-kvadrant; b) II-kvadrant; v) III-kvadrant; g) IV-kvadrant.
4 Kolkav e agolot ako vtoriot krak e na:

a) delot od simetralata na prviot i tretiot kvadrant {to e vo prviot, odnosno tretiot
kvadrant;
b) delot od simetralata na vtoriot i ~etvrtiot kvadrant {to e vo vtoriot, odnosno
~etvrtiot kvadrant?
Da nacrtame kru`nica ~ij centar e vo koordinatniot po~etok so radius U edini~nata

otse~ka na brojnata oska.
Ako temeto na agolot e vo koordinatniot po~etok, a prviot y

N B
krak se sovpa|a so pozitivniot del na x-oskata, toga{
vtoriot krak na agolot ja se~e kru`nicata samo vo edna y
r N
to~ka. Vaì i obratnoto, ako M e proizvolno izbrana
to~ka od kru`nicata, toga{ moè da se opredeli agol D C D A
x O x
~ij eden krak e pozitivniot del na x-oskata, a drugiot
krak e opredelen so to~kite O i M.

Ako agolot D se menuva od do toga{ me|u to~kite D
od kru`nicata i aglite moè da se vospostavi obratno
ednozna~no soodvetstvo.
Na primer koordinatite na to~kite vo koi kru`nicata gi se~e koordinatnite oski se:

$ % & i '
Zapomni!
Kru`nicata so centar vo koordinatniot po~etok i radius so dolìna 1 se vika

trigonometriska kru`nica.
178
Potseti se!
V Trigonometriskata kru`nica ni
ovozmoùva da gi definirame tri-
Na crteòt '$%& e pravoagolen. Stranite gonometriskite funkcii od proizvolen
$& E %& D se kateti, a $% F e agol.
hipotenuza na triagolnikot. Neka agolot D e vo prviot kvadrant, a
B negoviot vtor krak ja se~e kru`nicata vo
E to~kata M so koordinati 0 [D \D
c
a
y
D
A 0 [D \D
C b

VLQD

D VSURWLYQDWD NDWHWD
VLQ D

U
D

F KLSRWHQX]DWD
O FRVD Mx x
`
E QDOHJQDWDWD NDWHWD
FRV D
F KLSRWHQX]DWD
0 [0 \D 20 [ [D
Od '20 [ 0 imame: VLQ D \D FRV D [D
20 20
Spored toa koordinatite na to~kata M, vo koja vtoriot krak od agolot D ja se~e trigonome-
triskata kru`nica se 0 FRV D VLQ D
Zapomni!
Sinusot od proizvolen agol e ednakov na ordinatata na to~kata vo koja vtoriot

krak na agolot ja se~e trigonometriskata kru`nica, t.e. VLQ D \D
Kosinusot od proizvolen agol e ednakov na apscisata na to~kata vo koja vtoriot
krak na agolot ja se~e trigonometriskata kru`nica, t.e. FRV D [D
Od definicijata sleduva deka funkciite VLQD i FRVD se definirani za sekoj agol

D d D d
5 Pretstavuvaj}i ja trigonometriskata kru`nica na milimetarska hartija odredi gi

vrednostite na funkciite VLQD i FRVD ako agolot D e: a) 300; b) 1200; v) 3150.
179
Re{enie. Voo~i gi koordinatite na to~kite vo koi y
N 1
vtoriot krak od agolot ja se~e trigonometriskata
kru`nica.
a) Za agolot D to~kata 0 zna~i
0,5
0
VLQ FRV q
O 0,86 1 x
b) Za agolot D to~kata 1 pa
FRV VLQ
v) Za agolot D to~kata P e so koordinati P

3 zna~i FRV a VLQ
Vrednostite na funkciite od nekoi koi {to gi ~itame od trigonometriskata

kru`nica se pribli`ni broevi.
6 Odredi gi vrednostite na funkciite VLQD i FRVD ako agolot D e: a) 00; b) 900;

v) 1800; g) 2700; d) 3600.
Potseti se! G Re{avaj}i gi prethodnite dve zada-

~i zabeleà deka trigonometriski-
Neka e dadena to~kata M so koordinati te funkcii VLQD i FRVD za nekoi agli se
0 [ \ pozitivni, a za nekoi negativni.
Apscisata [ ! ako to~kata M e vo I ili IV 7 Odredi go znakot na funkcijata VLQD

kvadrant, a [ ako to~kata M e vo II ili i FRVD ako agolot D e:
III kvadrant. a) 600; b) 1350; v) 2700; g) 3000.
Ordinatata \ ! ako to~kata M e vo I ili II Re{enie. Nacrtaj gi aglite vo trigonomet-
kvadrant, a \ ako to~kata M e vo III ili riska kru`nica:
IV kvadrant. a) Agolot D e vo prviot kvadrant, a
Vo koj kvadrant se nao|aat to~kite: bidej}i koordinatite na to~kite vo prviot
0 1 3 i 4 kvadrant se pozitivni, t.e. [ ! i \ !

zna~i FRV ! i VLQ !
b) Agolot D e vo vtoriot kvadrant, pa [ \ ! t.e. FRV a VLQ !

v) Vtoriot krak na agolot D se sovpa|a so negativniot del na y-oskata, pa to~kata
0 e prese~na to~ka na ovoj krak so trigonometriskata kru`nica. Zna~i FRV
a VLQ
8 Odredi vo koj kvadrant e agolot ako:

a) VLQ D b) VLQ D ! i FRV D v) VLQ D i FRV D
Znacite na trigonometriskite funkcii I II III IV

naj~esto gi pretstavuvame vo tabela. VLQD
FRVD
180
Zada~i
1 Nacrtaj orientiran agol D 7 Odredi go znakot na funkcijata bez da ja

a) 650; b) 1100; v) 1800; odredi{ nejzinata vrednost:
g) 290 ;
0
d) 360 .
0

a) VLQ b) FRV v) VLQ

2 g) FRV d) FRV |) VLQ
Vo koj kvadrant e agolot:
a) 850; b) 1750; v) 2800;
g) 185 ;
0
d) 359 ?
0
8 Odredi go znakot na izrazot:
a) VLQ FRV b) VLQ FRV
3 Ako D vo koj kvadrant e agolot:

a) D b) D v) D v) VLQ FRV g) VLQ VLQ
g) D d) D " FRV FRV

d) VLQ FRV

4 Vo pravoagolen koordinaten sistem dadeni FRV FRV
se to~kite:
$ % & ' i 9 Vo koj kvadrant e agolot D ako:
( Nacrtaj orientiran agol ~ij a) VLQ D FRV D b) FRV D VLQ D ! "
vtor krak minuva niz dadenite to~ki. Vo

koj kvadrant e sekoj od dobienite agli? 10 Ako agolot D odredi go znakot na
izrazot:
5 Odredi gi vrednostite na trigonomet-
a) VLQ D
riskite funkcii VLQD i FRV D ako vto-
b) FRV D

riot krak od agolot D minuva niz to~kata:
a) $ b) % v) & v) FRV D VLQ D

g) ' d) ( g) FRV D VLQ D

6 Na milimetarska hartija nacrtaj

trigonometriska kru`nica i odredi gi
vrednostite na funkciite VLQD i FRVD za
agolot D
a) 450; b) 1500; v) 2100; g) 2250;
d) 3100; |) 3600.
181
2 TANGENS I KOTANGENS OD PROIZVOLEN AGOL
Potseti se! A Vo prva godina gi definiravme

funkciite tangens i kotangens od
Neka a i b se kateti, a c hipotenuza na pravo- ostar agol (vidi vo potseti se). Vo ovaa lek-
agolen triagolnik.
cija }e gi definirame funkciite tangens i
Tangens od ostar agol D vo pravoagolen tri-
kotangens za aglite od 00 do 3600.
agolnik e odnosot na sprotivnata i naleg-
D Neka agolot D e vo vtoriot kvadrant, a
natata kateta na toj agol, t.e. WJ D
E vtoriot krak od agolot ja se~e trigonomet-
Kotangens od ostar agol D vo pravoagolen riskata kru`nica vo to~kata M so koor-
triagolnik e odnosot na nalegnatata i spro-
dinati 0 [D \D
E
tivnata kateta na toj agol, t.e. FWJ D
D y
VLQ D FRV D
WJ D FWJ D 0 [D \D
FRV D VLQ D ` \D x
ako D e ostar agol.
`
[D
Zapomni!
Tangens od proizvolen agol D D z D z e ednakov na koli~nikot od

ordinatata i apscisata na to~kata M {to e vo presek na vtoriot krak od agolot D
\D
so trigonometriskata kru`nica, t.e. WJ D [D z
[D
Kotangens od proizvolen agol D D z D z D z e ednakov na
koli~nikot od apscisata i ordinatata na to~kata M {to e vo presek na vtoriot
[D
krak od agolot D so trigonometriskata kru`nica, t.e. FWJ D \D z
\D
Od definicijata za funkciite sinus i kosinus od proizvolen agol VLQ D \D FRV D [D

sleduva deka
VLQ D FRV D
WJ D D z D z a FWJ D D z D z D z
FRV D VLQ D
\D [
Vrednosta na koli~nikot odnosno D ne se menuva ako namesto to~kata M se zeme
[D \D
druga to~ka M1 koja leì na vtoriot krak od agolot i e razli~na od temeto na agolot.
182
Tangenta na trigonometriskata kru`nica vo prese~nata to~ka so pozitivnata nasoka na
x-oskata ~ija nasoka se sovpa|a so nasokata na ordinatnata oska se vika tangensna oska.
y
1
Na crteòt pravata AT e tangensna oska. 7 $7
0 [D \D
To~kite na tangensnata oska se so koordinati \ \D
D

A
Vtoriot krak OT na agolot D ne leì na ordinatnata O 0 1 x

[D [
oska, pa toj (ili negovoto prodolènie) ja se~e tan-

gensnata oska samo vo edna to~ka (vo nejziniot
pozitiven ili negativen del). 3 \
0[0 \D $7 0 [0
Od '20 [ 0 imame: WJ D Od sli~nosta na '2$7 i '20 [ 0 imame
20 [ [D 2$ 20 [
$7 \D \D \D \D
t.e. odnosno $7 Od WJ D i $7 sleduva WJ D $7 t.e. WJD e
[D [D [D [D
ednakov na ordinatata na to~kata vo koja vtoriot krak od agolot ja se~e tangensnata oska.
Zapomni!
Tangens od proizvolen agol D D z q L D z q e ordinatata yt na to~kata vo koja

vtoriot krak na agolot D ili negovoto prodolènie ja se~e tangensnata oska, t.e.
WJ D \
W
B Na sli~en na~in }e postapime i za funkcijata kotangens od proizvolen agol pome|u

00 i 3600.
Tangentata na trigonometriskata kru`nica vo 1 [ y B 7 % 7
prese~nata to~ka so pozitivnata nasoka so y-oskata 0 [D \D
~ija nasoka se sovpa|a so nasokata na apscisnata oska \D

se vika kotangensna oska. D
O 0 x

Na crteòt pravata BT e kotangensna oska. [D [
To~kite na kotangensnata oska se so koordinati (x, 1).
Vtoriot krak OT na agolot D ne leì na apscisnata oska, pa toj (ili negovoto

prodolènie) ja se~e kotangensnata oska samo vo edna to~ka (vo nejziniot pozitiven ili
negativen del).
20 [ [D
Od '20 [ 0 imame FWJ D Od sli~nosta na '20 [ 0 i '27% imame
0 [0 \D
20 [ %7 [ %7 [D [
t.e. D %7 Od FWJ D i D %7 sleduva deka FWJ D %7
00 [ 2% \D \D \D
183
Zna~i, FWJD e ednakov na apscisata na to~kata vo koja vtoriot krak od agolot D ja se~e
kotangensnata oska.
Zapomni!
Kotangens od proizvolen agol D D z q D z q D z q e apscisa na to~kata

vo koja vtoriot krak na agolot ili negovoto prodolènie ja se~e kotangensnata oska,
t.e. FWJ D [
W
1 Odredi gi vrednostite na:

y
a) WJ q b) FWJ q v) WJq 0

%
g) FWJq d) WJ q |) FWJ q
0
Re{enie. Kru`nicata }e ja nacrtame na mili- q 0

q
metarska hartija. Odredi gi koordinatite na q x
to~kite vo koi vtoriot krak od agolot ili negovoto O $
prodolènie ja se~e tangensnata, odnosno kotan- q
gensnata oska.
a) Vtoriot krak na agolot D q ja se~e tangen-
0
snata oska vo to~kata $ pa spored defi-

nicijata WJ q
b) Vtoriot krak na agolot D q ja se~e kotangensnata oska vo to~kata 0 bidej}i
~etiriagolnikot OAMB e kvadrat so strana U sleduva FWJ q
v) Za agolot D q 0 pa FWJq g) WJ q d) FWJ q
2 So pomo{ na trigonometriskata kru`nica nacrtana na milimetarska hartija odredi

gi vrednostite na funkciite:
a) FWJ q b) WJ q v) WJq g) FWJ q d) WJ q |) FWJ q
Voo~i, vrednostite na funkciite WJ D L FWJ D za nekoi agli se pozitivni, a za nekoi agli se

negativni.
Znakot na funkciite WJ D L FWJ D zavisi od toa vo koj kvadrant e agolot a, t.e. to~kata vo
koja vtoriot krak na agolot ili negovoto prodolènie ja se~e tangensnata, odnosno
kotangensnata oska.
Zapomni!
Funkcijata WJD (odnosno FWJD ) ne e definirana za aglite ~ij{to vtor krak na agolot
e paralelen so y-oskata (odnosno x-oskata).
184
3 Odredi go znakot na izrazot bez da ja opredeluva{ negovata brojna vrednost:
a) WJq b) WJ q v) FWJ q g) FWJ q
d) WJ q FWJq |) FWJ q WJ q
Vo slednata tabela e prikaàn znakot na trigonometriskite funkcii vo sekoj od

kvadrantite.
I kvadrant II kvadrant III kvadrant IV kvadrant
D q D qq D qq D qq
VLQD
FRVD
WJD
FWJD
4 Odredi go znakot na izrazite:

VLQq FRV q
a) VLQq FWJq b) WJ q FRV q v)
WJ q FWJq
Re{enie. a) Aglite q L q se vo vtoriot kvadrant, a VLQq ! FWJq pa
VLQq FWJq b) WJ q ! FRV q ! SD WJ q FRV q !
WJ D FWJ D
5 Vo koj kvadrant e agolot, ako: a) WJ D FRV D ! b) FWJ D VLQ D v) "
VLQ D
Zada~i
1 Odredi ja vrednosta na funkcijata so 4 Ako D q odredi go znakot na

pomo{ na trigonometriskata kru`nica: izrazot:
a) WJ q b) FWJq v) WJq a) VLQ q D WJ D
g) WJ q d) FWJ q b) FRV q D FWJ q D
2 Odredi go znakot na funkcijata bez da ja VLQ q D FRV D

v)
odredi{ nejzinata vrednost: WJ q D
a) WJ q b) FWJ q v) WJq
WJ D q FRV D q
g) FWJ q d) WJ q g)
FWJ q D
3 Odredi go znakot na proizvodot: 5 Vo koj kvadrant e agolot ako:
a) VLQq WJq b) FRVq FWJq
a) WJ D VLQ D b) FRV D FWJ D !
v) WJ q VLQ q
VLQ D WJ D
v) ! "
FWJ D
185
3 OSNOVNI TRIGONOMETRISKI ZAVISNOSTI
Potseti se!
A 1 Odredi gi vrednostite na
trigonometriskite funkcii
[to e: a) sinus; b) kosinus; v) tangens;
od q q L q
g) kotangens od proizvolen agol?
Re{enie.
Visina na ramnostran triagolnik so strana Zada~ata }e ja re{ime so pomo{ na
D trigonometriskata kru`nica.
a, e K
y
S
Agolot D q D e vo I kvadrant, 0 [D \D

U
pa to~kata M e so koordinati 0 [D \D q Mx
O q x
Spored definicijata na trigonometriskite
funkcii od proizvolen agol imame M1
VLQ D \D a FRV D [D

Triagolnikot OM1M e ramnostran, 20 0 0 20 pa \D 00

20
Bidej}i 20 [ [D e visina na '20 0 imame [D

Spored toa: VLQ q FRV q Od definicijata za funkciite WJ D L FWJ D od

\D VLQ q [D FRV q

proizvolen agol imame: WJ q D FWJ q
[D FRV q \D VLQ q
2 So pomo{ na trigonometriskata kru`nica odredi gi vrednostite na trigonometriskite

funkcii VLQ D FRV D WJ D i FWJ D ako: a) D b) D
3 Presmetaj: a) VLQ q FRV q WJ q b) FRV q VLQ q WJ q
Re{enie.

a) VLQ FRV WJ b ) FRV VLQ WJ

4 Odredi ja brojnata vrednost na izrazite: a) VLQ q FRV q WJ q
WJ S WJ D VLQ D S
b) FRVq VLQ q FWJ q v) ako D
S
FWJ FRV D WJ D

186
Potseti se!
B 5 Dokaì deka za proizvolen
agol a vaàt ravenstvata:
Za ostar agol a vo pravoagolen triagolnik
vaàt ravenstvata:
a) VLQ D FRV D

a) VLQ D FRV D
VLQ D
VLQ D FRV D b) WJ D D ^q q`
b) WJ D FWJ D FRV D
FRV D VLQ D
FRV D
v) WJ D FWJ D v) FWJ D D ^qqq`
koi se vikaat osnovni trigonometriski VLQ D
zavisnosti, odnosno identiteti. D ^qqq qq`
g) WJ D FWJ D
Re{enie. Neka agolot a e koj bilo agol od q GR q

a) Neka 0 [D \D e to~ka vo koja vtoriot krak od M U

agolot a ja se~e trigonometriskata kru`nica, pa \D
D
VLQ D \D a FRV D [D Od '200 [ imame: Mx [D O

\D [D

20 t.e. VLQ D FRV D

pa
VLQ D FRV D
\D VLQ D
b) Od definicijata WJ D sleduva deka WJ D
[D FRV D
[D FRV D
v) Od definicijata FWJ D sleduva deka FWJ D
\D VLQ D
VLQ D FRV D
g) WJ D FWJ D t.e. WJ D FWJ D
FRV D VLQ D
Voo~i, osnovnite trigonometriski identiteti od ostar agol vaàt i za proizvolen agol, za

koj se definirani funkciite.
Od VLQ D FRV D sleduva FRV D VLQ D VLQ D FRV D
Od WJ D FWJ D sleduva deka WJ D L FWJ D od ist agol za koj dvete funkcii se definirani

se recipro~ni, t.e. WJ D FWJ D
FWJ D WJ D

5 Ako e FRV D q D q odredi gi vrednostite VLQ D WJ D FWJ D

187

Re{enie. Od VLQ D FRV D sleduva VLQ D FRV D VLQ D

pa VLQ D (bidej}i D i VLQ D );

VLQ D
WJ D a FWJ D
FRV D
Zabele{ka. Pri re{avaweto na zada~ite od ovoj vid zadolìtelno se zadava uslovot vo koj
kvadrant e agolot. Izborot na znakot plus ili minus pred korenot zavisi od znakot na
baranata funkcija vo soodvetniot kvadrant.
7 Odredi gi vrednostite na drugite trigonometriski funkcii, ako:

S S
a) VLQ D D S b) VLQ D D qq v) FRV D S D

8 Neka e WJ D q D q Odredi gi vrednostite na ostanatite trigonometriski

funkcii.

Re{enie. Od WJ D FWJ D sleduva FWJ D t.e. FWJ D
WJ D
Ako dvete strani na identitetot VLQ D FRV D gi podelime so FRV D z
VLQ D FRV D
imame WH WJ D a ottuka sleduva FRV D
FRV D FRV D
FRV D
FRV D WJ D

FRV D ili FRV D Od VLQ D FRV D sleduva VLQ D VLQ D

M
Ako e dadena vrednosta na funkcijata WJD ili FWJ D

D

toga{ funkciite VLQ D L FRV D moè da se odredat so WJ D

WJ

formulite (vidi crte`):

D
O U A
WJ D
VLQ D FRV D
r WJ D r WJ D
Pred korenot se zema znak soodveten na znakot na funkcijata za dadeniot agol.

S FRV D VLQ D
9 Ako e FWJ D S D odredi ja vrednosta na izrazot
FWJ D WJ D
So primena na osnovnite trigonometriski identiteti nekoi izrazi moè da se uprostat.
188
VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D
10 Uprosti go izrazot: a) b)
FRV D FRV D FRV D
VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D FRV

Re{enie. a) VLQ D
FRV D FRV D FRV D
VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D FRVD VLQ D FRVD VLQ D VLQ D
b)
FRVD FRVD FRVD FRVD FRVD FRVD FRV D VLQ D VLQ D
Vakvite ravenstva se vikaat trigonometriski identiteti. Tie vaàt za agolot D za

koj izrazite od levata i desnata strana na ravenstvoto se definirani.
11 Dokaì go identitetot:
a) VLQ D FRV D VLQ D FRV D

b) WJ D VLQ D WJ D VLQ D
VLQ D
v)
VLQ D FRV D FRV D
Re{enie. So primena na nekoi osnovni identiteti i algebarski transformacii imame:
VLQ D VLQ D VLQ D FRV D VLQ D FRV D VLQ D VLQ D

b) WJ D VLQ D
VLQ D WJ D VLQ D
FRV D FRV D
FRV D FRV D
VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D
v)
VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D VLQ D FRV D
Zada~i
1 Presmetaj ja vrednosta na izrazot: 4 Odredi ja vrednosta na drugite funkcii
a) VLQ q FRVq WJ q S
ako: a) WJ D D S
b) WJ q VLQ q FWJ q
S
S S S WJ q FRV S b) FWJ D D S
v) WJ VLQ FWJ g)
S S
VLQ FRV
5 Presmetaj ja vrednosta na izrazot
2 Odredi ja brojnata vrednost na izrazot: FRV D VLQ D
ako VLQ D q D q
VLQD S WJ D FWJ D S FWJ D WJ D
a) za D b) za D
FRVD FRV D VLQ D
3 Odredi gi vrednostite na drugite VLQ D FRV D
trigonometriski funkcii, ako: VLQ D FRV D
b)
S VLQ D
a) VLQ D D S

WJ D WJ D
S v)
b) FRV D D S WJ D WJ D

189
7 Dokaì go identitetot vodej}i smetka za 8 Dokaì go identitetot:
dopu{tenite vrednosti na agolot a:
VLQ D FRV D
a) VLQ D FRVD WJ D FRVD WJD
a)
FRV D VLQ D VLQ D FRV D
b)

b) FWJ D FRV D

FWJ D FRV D FWJ D WJ D VLQ D FRV D
WJ D VLQ D
v) FRV D
WJ D WJ D
v)
VLQ D
WJ D WJ D FWJ D
g)
WJ D WJ D FWJ D
g) VLQ D
WJ D FWJ D
SVEDUVAWE NA TRIGONOMETRISKI FUNKCII

4 OD PROIZVOLEN AGOL NA OSTAR AGOL
Potseti se! A 1 Odredi gi vrednostite na tri-

gonometriskite funkcii za
Vo tabelata se dadeni vrednostite na trigo- agolot od 1200, bez da koristi{ kalkulator.
nometriskite funkcii za 300, 450 i 600. Re{enie. Baranite vrednosti }e gi
odredime so pomo{ na trigonometriskata
300 450 600
kru`nica.

VLQ D
y
FWJ FWJ
FRV D
M N WJ

VLQq
VLQ q
WJ D 1 q
q
x
`
`
FWJ D 1 FRVq FRV q

WJ
Znakot na sekoja trigonometriska funkcija
za sekoj kvadrant e daden vo tabelata.
I kv. II kv. III kv. IV kv.

VLQ D Vtorite kraci na aglite od 600 i 1200 ja
FRV D se~at trigonometriskata kru`nica vo
to~kite N i M. Tie se simetri~ni vo
WJ D
odnos na y-oskata, t.e. imaat ednakvi or-
FWJ D dinati, pa

VLQ VLQ

190
Od simetri~nosta na to~kite M i N vo odnos na y-oskata sleduva deka nivnite apscisi se

sprotivni, t.e. FRV FRV

Funkciite WJ i WJ odnosno FWJ i FWJ isto taka, imaat sprotivni vrednosti

(vidi go crteòt), pa WJ WJ a FWJ FWJ

Bidej}i imame:

VLQ VLQ VLQ FRV FRV FRV

WJ WJ WJ i FWJ FWJ FWJ

Koj bilo agol {to e vo vtoriot, tretiot ili ~etvrtiot kvadrant moè soodvetno da se
zapi{e kako D

LOL S D D LOL S D i D LOL S D kade
S
{to D e ostar agol, t.e. D D Na primer,

ili

S S
S ili S itn.

2 Presmetaj FRV VLQ WJ FWJ
Vtoriot krak na dadeniot agol e vo tretiot kvadrant, pa
Re{enie. To~kite M i N se simetri~ni vo odnos na koordinatniot po~etok, pa nivnite

koordinati se sprotivni, t.e. FRV

FRV FRV

VLQ VLQ VLQ

VLQ

N
VLQ
WJ
WJ

WJ
q

VLQ q
FRV

FRV FRV q
q

VLQ q

FRVq
FWJ FWJ

M
FWJ
191
Zapomni!
VLQ D VLQ D FRV D FRV D WJ D WJ D FWJ D FWJ D
S
kade {to D e ostar agol, t.e. D D

Za primena na ovie formuli dovolno e da go zapomni{ slednoto pravilo.
Pri sveduvaweto trigonometriska funkcija od agol {to e od vidot r D ili r D
na funkcija od ostriot agol D funkcijata ostanuva ista, zemena so znakot ili
soodvetno na znakot na dadenata funkcija za dadeniot agol, odnosno vo dadeniot
kvadrant.
Na primer,
WJ WJ WJ (agolot od 1350 e vo II kvadrant, pa WJ );
FWJ FWJ FWJ (IV kvadrant, FWJ );

FRV FRV FRV VLQ VLQ VLQ

3 Uprosti go dadeniot izraz ako D
FRV D VLQ D

a) WJ D WJ D VLQ D b)
FRV D VLQ D

Re{enie. a) WJ D WJ D VLQ D WJ D WJ D VLQ D VLQ D
FRV D VLQ D FRV D VLQ D FRV D VLQ D

b)
FRV D VLQ D

FRV D VLQ D FRV D VLQ D
192
Potseti se! Ako D e ostar agol, toga{ koj bilo
B drug agol od 00 do 3600 moème da
Dva agli ~ij zbir e 900 se vikaat komple-
go zapi{eme na eden od slednite na~ini:
mentni agli.
Na sekoj ostar agol D komplementniot agol

S S
r D r D ili r D r D

e D
VLQ D FRV D FRV D VLQ D Na primer,
WJ D FWJ D FWJ D WJ D

itn.
VLQ FRV WJ FWJ
4 Odredi gi vrednostite na trigonometriskite funkcii od 1200, sveduvaj}i gi na ostar

agol zapi{an kako zbir
Re{enie. Na trigonometriskata kru`nica se pretstaveni y
aglite
i 30 . Od skladnosta na triagolnicite
0 M My
N
VLQq
OMxM i ONxN sleduva deka 20 \ 21 [ i 20 [ 1[ 1

q
VLQ q

O q
Od VLQ ! FRV sleduva deka: 0 1 x

[ FRVq FRV q [

VLQ 20 \ 21 [ FRV

FRV 20 [ 1[ 1 VLQ

VLQ FRV FRV VLQ
WJ FWJ FWJ WJ
FRV VLQ VLQ FRV

Voo~i deka ako agolot e od vidot r D ili r D toga{ pri sveduvaweto funkcija
preminuva vo kofunkcija na ostriot agol D (t.e. sinus vo kosinus i obratno, a tangens vo
kotangens i obratno).

Na primer, FRV

FRV VLQ bidej}i FRV

WJ WJ FWJ bidej}i WJ !
Voop{to.
Ako agolot e od vidot r D ili r D toga{ pri sveduvawe funkcijata preminuva
vo kofunkcija na ostriot agol D so znak ili soodvetno na znakot na dadenata
funkcija za dadeniot agol, odnosno vo dadeniot kvadrant.
193
S
5 Odredi ja vrednosta: a) VLQ b) FRV v) WJ

Re{enie. Baranata vrednost }e ja odredime so sveduvawe na dadenata funkcija od
proizvolen na ostar agol. Agolot moème da go izrazime kako ili
Sosema e seedno kako }e go izrazime dadeniot agol, rezultatot e ist.

a) VLQ VLQ VLQ ili VLQ VLQ FRV

S
b) FRV FRV VLQ v) WJ WJ WJ FWJ

6 Svedi gi na ostar agol funkciite VLQ D FRV D WJ D FWJ D ako agolot D e:

a) 1150; b) 2000; v) 3200.
a) FRV FRV VLQ VLQ VLQ VLQ
7 Bez kalkulator, odredi ja vrednosta na funkcijata:

S
a) WJ b) FWJ v) VLQ g) FRV

8 Funkciite VLQ FRV WJ FWJ izrazi gi preku soodvetnite funkcii od
komplementniot agol.
VLQ VLQ FRV FWJ FWJ WJ
9
Uprosti go izrazot D

a) VLQ D FRV
D WJ D FWJ D
FRV S D VLQ S D VLQ D VLQ D WJ D

b) v)
WJ S D FRV D WJ D FWJ D
Re{enie. a) VLQ D FRV D WJ D FWJ D

FRV D FRV D FWJ D FWJ D
FRV S D VLQ S D FRV D VLQ D FRV D VLQ D

b) FRV D
WJ S D WJ D FRV D VLQ D
FRV D
VLQ D VLQ D WJ D VLQ D FRV D FWJ D VLQ D

v) FRV D
FRV D WJ D FWJ D FRV D FWJ D WJ D WJ D
194

S S
10 Dokaì go identitetot VLQ D VLQ S D FRV D FRV S D

S S
Re{enie. VLQ D VLQ S D FRV D FRV S D

>FRV D VLQ D @ > VLQ D FRV D @

FRV D VLQ D FRV D VLQ D VLQ D VLQ D FRV D FRV D
VLQ D FRV D VLQ D FRV D
Zada~i

1 Odredi ja vrednosta na trigonometriskata funkcija: a) FRV b) FWJ v) WJ

2 Presmetaj ja vrednosta na izrazot: a) VLQ FRV WJ FWJ
S S S S S S S S
b) VLQ WJ FWJ FWJ v) WJ FWJ FRV VLQ

3 Presmetaj ja vrednosta na izrazot:
VLQ D VLQ D S WJ E VLQ D S S

a) DNR D b) DNR VLQ D D E D
VLQ D VLQ D FRV E FWJ D
Uprosti go izrazot

4 a) VLQ FRV VLQ FRV b) VLQ FRV VLQ FRV WJ WJ
FRV D VLQ D

5 D
WJ D FWJ D

VLQ D WJ D FWJ D VLQ D FWJ FRV VLQ
6 7
FRV D WJ D FRV D VLQ FWJ FRV
Dokaì go identitetot
FRV D VLQ D WJ D

8 VLQ D
WJ D FWJ D VLQ D
S
VLQ S D FRV D FRV S D FRV D WJ D
WJ D
9 FRV D 10
FWJ S D WJ S D FRV D WJ D
195
5 RE[AVAWE NA PRAVOAGOLEN TRIAGOLNIK
Potseti se! Re{avaweto na pravoagolen tri-

A agolnik }e go pokaème na sled-
Da se re{i pravoagolen triagolnik zna~i da nite zada~i.
se najdat site negovi osnovni elementi:
strani i agli. 1 Re{i go pravoagolniot triagolnik
Za pravoagolniot triagolnik ABC na crteòt ako se dadeni: hipotenuza F cm
imame: i agol D c
B D E
B
E c
a D E F E
1
1 D c
a
C b A
D E D E a 1
VLQ D FRV D WJ D FWJ D
F F E D A b C
Re{enie. Od ' $%& (na crteòt) imame:

D
VLQ D pa D F VLQ D VLQ c D | cm.
F
E
FRV D aE F FRV D FRV c |
F
E D E c c
Zabele{ka. Katetata b moè da se odredi i od E F D ili od E D WJ E me|utoa vo
toj slu~aj koristime presmetan element so pribli`na vrednost. Od tie pri~ini, baranite
elementi treba da se odreduvaat so dadenite elementi. Kone~niot rezultat go zaokru-
ùvame. Vrednosta VLQ c ja odreduvame so kalkulator na sledniot na~in:
1. Na displejot izbirame DEG (agolot D izrazen vo stepeni).
2. Vnesuvame o DEG o VLQ i dobivame 0,55072. Zna~i, VLQ c

Ako na kalkulatorot nema DEG (opcija {to minutite gi pretvora vo stepeni), toga{

c
o VLQ i dobivame 0,55072.

Zna~i, VLQ c

2 Re{i go pravoagolniot triagolnik ako E i E c
3 Re{i go pravoagolniot triagolnik ako E FP F FP
196
Re{enie. Od ' $%& (na crteòt vo zada~a 1) imame: D
D t.e. D | FP
E
FRV D D c E c c
F
Agolot D go odreduvame na sledniot na~in:

FRV D o QG o FRV o QG o '06 i dobivame ccc Zna~i, D ccc
Ponatamu, agolot }e go odreduvame samo vo stepeni i minuti. Ako na kalkulatorot nema

DMS ({to decimalniot del od stepenot go pretvora vo minuti i sekundi), toga{
c c

c cc c cc ccc
4 Re{i go pravoagolniot triagolnik ako D FP E FP
Re{avaweto na pravoagolniot triagolnik ni ovozmoùva da re{avame i mnogu drugi zada~i

od geometrija, fizika ili drugi tehni~ki nauki.
5 Presmetaj go perimetarot na pravoagolnikot ~ija dijagonala e G FP a pomaliot

agol {to go zafa}aat dijagonalite e M c
Re{enie. Ako a i b se strani na pravoagolnikot, D C
toga{ / D E Neka to~kata O e presek na
E
M
dijagonalite (crte`). Toga{ ' 12& c O 234
D

b M
234
234 N
D
M D M
Od ' 21& FRV pa D G FRV
G G A B
a

E
M E M
FRV c D FP VLQ aE G VLQ VLQ c
G G

E FP a / FP
6 Odredi go perimetarot na ramnokrakiot triagolnik so osnova D FP i agol pri

vrvot J c
197
7 Odredi ja visinata na drvoto spored podatocite dadeni na crteòt.
K
Re{enie. WJ c K WJ c

h
K P a
q
+ K P Zna~i, visinata na

13,5 m
2,5m
drvoto e P

Zada~i
Re{i go pravoagolniot triagolnik 6 Odredi gi aglite na ramnokrakiot triagol-

nik so osnova D FP i krak E FP
1 a) D FP E
7 Osnovite na ramnokrak trapez se 15,2 cm i
b) E FP D c

8,4 cm, a krakot e 10,5 cm. Odredi gi aglite

2 a) F FP D c na trapezot.
b) F FP E c 8 Odredi gi aglite na trapezot so osnovi
20 cm i 6 cm, a kraci 13 cm i 15 cm.
3 a) F FP E FP
b) D FP E FP 9 Do koja visina }e dopre poàrnikarskata
skala dolga 20 m koga }e se postavi na
4 a) E F D FP zemjata pod agol od 550?
b) D E F FP 10 Fabri~kiot oxak od to~kata M {to e na
5 a) 3' rastojanie 76 m od negovoto podno`je se
FP E FP
gleda pod agol (vo odnos na zemjata) od 280.
b) 3' FP D FP
Odredi ja visinata na oxakot.
6 SINUSNA TEOREMA
Potseti se! A 1 Presmetaj ja plo{tinata na

' $%& ako se dadeni strani-
Plo{tinata na koj bilo triagolnik e ednakva
na poluproizvodot od stranata i soodvetnata
te D F i agolot E c
visina, t.e. Re{enie. Spored dadenite elementi, plo{-
tinata e:
3 D KD E KE F KF C

KF
3 F KF Od ' && % VLQ E KF D VLQ E pa a
D hc

3 D F VLQ E , t.e. 3 VLQ c FP
b
A C1 B
198
Voop{to, plo{tinata na koj bilo triagolnik e ednakva na poluproizvodot od koi bilo
dve strani i sinusot od agolot me|u niv.
C
Istata formula vaì i ako dadeniot agol e tap (kako
KF
na crteòt). Od ' $&& VLQ D E
t.e.
a
hc b
KF E VLQ D E VLQ D pa

q
D
a
3 F E VLQ D
C1 A c B

Na sli~en na~in se izveduva i formulata 3 D E VLQ J

Od 3 D F VLQ E E F VLQ D D E VLQ J sleduva deka:

D E F D
D F VLQ E E F VLQ D i F E VLQ D D E VLQ J ili i t.e.
VLQ D VLQ E VLQ J VLQ D
D E F
Ova ravenstvo e poznato kako
VLQ D VLQ E VLQ J
Sinusna teorema. Stranite na triagolnikot se proporcionalni so sinusite od

sprotivnite agli, t.e.
D E F

VLQ D VLQ E VLQ J
Sinusnata teorema se primenuva pri re{avaweto na slednite dve osnovni zada~i:

1. Re{avawe na triagolnik ako e dadena edna strana i dva agli.
2. Re{avawe na triagolnik ako se dadeni dve strani i agolot {to leì nasproti edna-
ta od niv..
Osven dvete osnovni, postojat i drugi zada~i vo koi dadenite elementi se od posloèn
vid, kako na primer: D D E F D 5 E F E E D F 5 D E F D itn.
Potseti se!
2 Re{i go triagolnikot zadaden so:
Pri re{avawe na triagolnik treba da se ima
predvid deka: D FP D c E c
Vo koj bilo triagolnik sproti pogolema stra-
na leì pogolem agol i obratno.
199
Re{enie. Od D E J sleduva deka J D E t.e. J c So primena na
D E F D E D
sinusnata teorema imame E VLQ E
VLQ D VLQ E VLQ J VLQ D VLQ E VLQ D

E VLQ c E E FP Stranata c }e ja odredime so
VLQ c

D F D
sinusnata teorema. Od sleduva deka F VLQ J VLQ c
VLQ D VLQ J VLQ D
F FP
So dadeni dva agli na triagolnik ~ij zbir e pomal od 1800 i edna strana, zada~ata sekoga{
ima edinstveno re{enie.
3 Re{i go triagolnikot ako: D E c J c
Potseti se!
B 4 Re{i go triagolnikot zadaden
Ako se dadeni dve strani i agolot sproti pogo- so:
lemata strana, toga{ triagolnikot e edno- a) D E E c
zna~no opredelen.
b) D F D c

Ako se dadeni dve strani i agolot sproti po- v) E F J

malata strana, toga{ triagolnikot ne e edno-
zna~no opredelen. Vo toj slu~aj, zada~ata D E
Re{enie. a) Od sleduva deka
moè da ima edno re{enie, dve re{enija ili VLQ D VLQ E
da nema re{enie. D VLQ E
E VLQ D D VLQ E t.e. VLQ D
E
VLQ c
VLQ D VLQ D pa D c

Od uslovot VLQ D VLQ D sleduva deka postoi agol D D

c c taka {to VLQ D VLQ D Agolot D ne moè da bide agol na tri-
agolnikot, bidej}i vo toj slu~aj D ! E a D E {to e nevozmo`no. Zna~i, zada~ata ima
edinstveno re{enie.
D F
J D E J c c J c Od sleduva deka
VLQ D VLQ J
D VLQ c
F VLQ J F F
VLQ D VLQ c
D F F VLQ D VLQc
b) Od sleduva deka D VLQ J F VLQ D VLQ J
VLQ D VLQ J D
pa J c
200
Agolot J ! D a i F ! D pa od VLQ J VLQ J sleduva deka agolot J J moè
da bide i tap agol, t.e. J J c c Bidej}i J ! D go zadovoluva
uslovot F ! D zna~i zada~ata ima dve re{enija.
D E
Za J c E D J c c E c Od imame
VLQ D VLQ E
D VLQ E VLQc
E E E
VLQ D VLQc
D VLQ E VLQ c
Za J c E D J c a E
VLQ D VLQc
Spored toa, ednoto re{enie na zada~ata e E E c J c a vtoroto:
E E c J c
Konstruiraj triagolnik so strani D FP F FP i agol D Kolku re{enija ima
zada~ata?
E F E VLQ J VLQ
v) Od sleduva deka F VLQ E E VLQ J a VLQ E ! Zada-
VLQ E VLQ J F
~ata nema re{enie, bidej}i VLQ D > @
Za da se uveri{ deka zada~ata nema re{enie, obidi se da konstruira{ triagolnik so

strani E FP F FP i agol J
5 Re{i go triagolnikot ako: a) D D J c

b) D E D c v) E F J
6 Dokaì deka vo koj bilo triagolnik stranata e ednakva na proizvodot od dijametarot

na opi{anata kru`nica i sinusot od sprotivniot agol.
Re{enie. Neka R e radius na opi{anata kru`nica okolu proizvolniot triagolnik ABC (na
crteòt). Od svojstvoto za centralen i periferen agol A
sleduva deka ' %2& D t.e. ' 2 2& D pa od a
triagolnikot COO1 imame: B
D
D
VLQ D t.e. D 5 VLQ D Analogno dokaùvame O
5 5
a
deka E 5 VLQ E i F 5 VLQ J Ottuka sleduva deka O1
D R
D E F
5
VLQ D VLQ E VLQ J
C
Pokaì deka sinusnata teorema vaì i za pravoagolen triagolnik.
201
7 Re{i go triagolnikot ABC ako: 5 D KE
KE
Re{enie. Od triagolnikot B1BC imame: VLQ J C
D
B1 g

VLQ J J c

b a
hb
D E F D O
Od 5 imame: 5 t.e.
VLQ D VLQ E VLQ J VLQ D
a
D F A c B
VLQ D D c 5 t.e.
5 VLQ J
F 5 VLQ J VLQ c F
E D J E c c c

E
5 E 5 VLQ E VLQ c
VLQ E
Zada~i
1 Re{i go triagolnikot ABC zadaden so edna 4 Re{i go triagolnikot ABC ako se dadeni:
strana i dva agli: E F J c
a) D D c E c
b) E D J c 5 Re{i go triagolnikot ABC zadaden so:
a) 5 D E
2 Re{i go triagolnikot ABC zadaden so dve
b) 5 D E c
strani i agol sproti ednata od niv:
a) D E E c
6 Re{i go triagolnikot ABC zadaden so:

b) E F J a) 5 D E
v) D F D c b) 5 E KF
3 Re{i go triagolnikot ABC zadaden so: 7 Presmetaj gi perimetarot i plo{tinata na

a) D F J c

paralelogramot ABCD ako:
b) D F D $% %' D
202
7 KOSINUSNA TEOREMA
Potseti se! A 1 Odredi ja plo{tinata na tri-

agolnikot ABC ~ii strani se:
1. Konstruiraj triagolnik ABC so dadeni stra-
ni a, b i c. D FP E FP F FP
2. Konstruiraj triagolnik ABC so dadeni stra- Re{enie. Baranata plo{tina moème da ja
ni b i c i agol D
odredime so Heronovata formula ili so
Prvata zada~a ima re{enie ako stranite go formulata
zadovoluvaat uslovot _ E F _ D E F F KF
Vtorata zada~a sekoga{ ima re{enie.
3

Neka $& [ Toga{ &% F [ pa od ' $&& imame KF E [ a od ' &&% imame
C
D F [ Ottuka sleduva deka

KF
E [ D F F[ [ t.e. E D F F[ ili

b a
F E D hc
[ [ pa KF
F
a x F[

KF
t.e. KF 3 FP A C1 c B

Da go razgledame u{te edna{ ravenstvoto E D F F[
[
Od ' $&& FRV D t.e. [ E FRV D pa E D F FE FRV D a ottuka sleduva
E
D E F EF FRV D
Ova ravenstvo vaì i ako agolot D e tap, t.e. D
Neka & $ [ Toga{ &% [ F (crt.) Od ' & $& imame: C
D [ F Ottuka,

KF E [ a od ' & %& imame KF
D [ F[ F E [ t.e. D E F F[ a

hc b
& $ [
Od ' & $& FRV D E E
[ E FRV D
q
D
a

Od FRV D
FRV D sleduva deka [ E FRV D pa C1 x A c B
D E F EF FRV D Ova tvrdewe e poznato kako
203
Kosinusna teorema. Kvadratot na koja bilo strana na triagolnik e ednakov na
zbirot od kvadratite na drugite dve strani namalen za dvojniot proizvod na tie
dve strani i kosinusot od agolot me|u niv, t.e.
D E F EF FRV D E D F DF FRV E F D E DE FRV J
Dokazot na vtoroto i tretoto ravenstvo se izveduva na ist na~in.

Ako eden od aglite na triagolnikot e prav, na primer E toga{
E D F DF FRV odnosno E D F bidej}i FRV Zna~i, kosinusnata
teorema vaì i za pravoagolen triagolnik.
Kosinusnata teorema se primenuva pri re{avaweto na slednite dve osnovni zada~i:
1. Re{avawe na triagolnik ako se dadeni dve strani i agolot me|u niv.

2. Re{avawe na triagolnik ako se dadeni trite negovi strani.
So primena na kosinusnata i sinusnata teorema moè da se re{avaat i drugi zada~i vo koi
e dadena nekoja relacija me|u elementite na triagolnikot.
2 Re{i go triagolnikot ABC zadaden so: D F E c
Re{enie. Daden e agolot E pa ja odreduvame stranata b. Imame: E D F DF FRV E

E FRV c E E
Ako se dadeni trite strani na triagolnikot, toga{ od D E F EF FRV D sleduva
deka
E F D D F E D E F
FRV D FRV E FRV J
EF DF DE
E F D

FRV D FRV D FRV D FRV D D c
EF
D E F

FRV J D c
DE
Zabele{ka. Po odreduvaweto na tretata strana (ili agolot ako se dadeni trite strani),
za odreduvawe na drugite elementi na triagolnikot moè da se koristi i sinusnata
teorema.

a) E F D c b) E D J
204
a) D E F b) D E F
Re{enie. Dadeni se trite strani, pa:
D E F

b) FRV J a
DE
D F
J c Agolot D }e go odredime so sinusnata teorema. Od sleduva deka
VLQ D VLQ J
D VLQ J VLQ c
VLQ D D c
F
Agolot E }e go odredime od uslovot D E J pa E D J
E c E c

a) D E F b) D E F
6 Re{i go triagolnikot ABC zadaden so strani D F i teì{na linija WF

F
D WF

F
Re{enie. Triagolnikot C1BC e odreden so stranite D i WF pa FRV E
F
D

FRV E E c C1

Od ' $%& E D F DF FRV E E
b a
tc
E F D
FRV D D c
EF
11 11C 1 b 22
J D E c
A c B
205
Zada~i
1 Odredi ja, bez kalkulator, tretata strana 7 Bez upotreba na kalkulator, presmetaj go
na triagolnikot ABC, ako: agolot D na triagolnikot ABC, ako me|u
negovite strani postoi relacijata:
a) D F E
a) D E F EF
b) D E J
b) D E F EF
Re{i go triagolnikot ABC :
8 Presmetaj ja dolìnata na teì{nata linija
2 a) D E J c tc na triagolnikot ABC, ako:
b) E F D c a) D F E
a) D E F
b) E F D c
3
b) D E F
9 Presmetaj gi aglite i plo{tinata na
4
D E
F J
paralelogramot ABCD, ako:
D E G
5 E F WE
10 Presmetaj gi ostrite agli na trapezot so
6 Bez upotreba na kalkulator, presmetaj gi osnovi D E i kraci F G
nepoznatite strani na triagolnikot ABC,
ako:
a) D E F E
b) F D E J
8 PRIMENA NA SINUSNA I KOSINUSNA TEOREMA
Trigonometrijata se primenuva vo matematikata, fizikata i vo site tehni~ki nauki. Od

tie pri~ini, nevozmo`no e da se dadat site primeri kade {to trigonometrijata nao|a
primena. Vo slednite zada~i }e ja pokaème primenata na trigonometrijata vo nekoi oblasti.
1 Presmetaj gi dijagonalite na deltoidot so strani D E i agol me|u niv

D
206
Re{enie. Neka ' $%& $& G %' G So primena na kosi-
A
nusnata teorema imame:
a
G D E DE FRV G FRV
d2
B D D
G

FRV

d1
b
G G

C
Plo{tinata P na deltoidot e 3 3'$%& 3 DE VLQ

3 Od 3 G G sleduva deka G t.e.

G
2 Vo edna kru`nica se dadeni tetivite $% i $& koi obrazuvaat agol od 600.

Odredi go radiusot na kru`nicata.
Re{enie. Radiusot na opi{anata kru`nica okolu triagolnikot C
D E F a
ABC e 5 Plo{tinata na ' $%& e 3 E F VLQ b R
3
600 O
A B
c
3 Stranata a }e ja odredime so primena na

kosinusnata teorema i imame: D E F E F FRV

D t.e. D Spored toa, 5

3 Dvajca velosipedisti trgnuvaat istovremeno od isto mesto, vozat so ista brzina, no

vo razli~ni pravci koi obrazuvaat agol od 1050. Dvete mesta do koi treba da stignat
velosipedistite se nao|aat vo presecite na pravcite so pravata koja so pravecot na
prviot velosipedist obrazuva agol od 500. Ako prviot velosipedist na celta stignal
za 70 minuti, toga{ za kolku vreme na svojata cel }e stigne vtoriot velosipedist?
207
Re{enie. Neka A e pojdovnata to~ka, a B i C se krajnite to~ki na prviot, odnosno na vtoriot
velosipedist (crte`). Od ' $%& imame: A
'&
Izminatiot pat na
s2 1050 s1
prviot velosipedist e $% V Y a na
vtoriot $& V Y W kade {to t2 e vremeto na 250 500
dvièwe na vtoriot velosipedist. So primena C B
na sinusnata teorema imame:
V V %& V V V
Od sleduva deka V VLQ t.e.
VLQ VLQ VLQ
VLQ VLQ VLQ
Y
YW VLQ pa W minuti. Zna~i, vtoriot velosipedist
VLQ

do svojata cel }e stigne za 126 minuti i 53 sekundi.
4
o
Odredi ja goleminata na silata ) {to e rezultanta na silite ) i ) ~ii nasoki
o o
obrazuvaat agol D
o
Re{enie. Gi sobereme silite ) i ) po pravilo na
o
o C B
paralelogram. Rezultantnata sila e ) (crt.) i nejzinata o)
golemina e 2% Od '2$% so primena na kosinusna teorema
o
o o o o o )

nao|ame: _ ) _ _ ) _ _ ) _ _ ) _ _ ) _ FRV D D S D
o o
o
o o O o) A
_)_ _) _ _) _
_ ) _ _ ) _ FRV D

5 Na vrvot na eden rid, visok H m, postaven e radiopredavatel visok 80 m. Od to~kata

A {to leì na podno`nata horizontalna ramnina na ridot, vrvot na predavatelot
se gleda pod agol na elevacija od c a vrvot na ridot se gleda pod agol od c
Odredi ja visinata na ridot.
Zabele{ka.
Ostriot agol D formiran od horizontalna Agolot D formiran od horizontalna prava i
prava i polupravata vo koja nabquduva~ot polupravata {to e pod horizontalna prava se
gleda nekoj objekt nad horizontalnata prava vika agol na depresija.
se vika agol na elevacija.
208
+ C
Re{enie. Od ' $'% imame VLQ c
F J
80 m
t.e. + F VLQ c a od ' $'& imame 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
B
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
J c c Od ' $%& 0
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
8 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
c 12345678901234567890123456H
F VLQ c 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
F F m, 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
VLQ J VLQ VLQ 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
0 30 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
A 31 12345678901234567890123456
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
12345678901234567890123456
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
pa + VLQ c + m. D
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
6 Avion leta od mestoto A kon mestoto B koe e oddale~eno 300 km, a se nao|a na zapad
od mestoto na poa|awe. Veter duva od severoistok so brzina 40 km/h. Avionot treba
da stigne do celta za 30 minuti. Presmetaj ja brzinata so koja treba da leta avionot
i odredi go pravecot na negovoto letawe.
Re{enie. Ako ne duva veterot, toga{ avi-
onot treba da leta so brzina od 600 km/h. o Y
N
(avio
Poradi dejstvoto na silata na veterot, o
Y
n)
D
450 5 D
brzinata na avionot }e bide pomala, pa so A W E
B 450
primena na kosinusnata teorema (spored e r)
et
crteòt) imame: (v S
oY
Y$ Y9 Y5 Y9 Y $ FRV

Y$ Y $ a Y $ km/h.

So povtorna primena na kosinusnata teorema imame Y9

Y$ Y5 Y $ Y5 FRV D t.e.
Y $ Y5 Y9

Y9 Y $ Y5 Y $ Y5 VLQ D pa VLQ D a D c
Y $Y5
Zada~i
1 Presmetaj gi plo{tinata i perimetarot na 4 Dolìnite na teì{nite linii kon kate-
paralelogramot so dadeni: tite vo pravoagolen triagolnik se WD cm
a) D G E i WE cm. Presmetaj go agolot me|u niv.
o o

b) E G D c
5 Dve sili ) kN i ) kN dejstvuvaat
2 Presmetaj gi dolìnite na kracite c i d i
na ista to~ka A pod agol D c Odredi
plo{tinata na trapezot ABCD ako:
D E D c i E c ja nivnata rezultanta i presmetaj gi aglite
3 Dokaì deka za stranite a i b i dijagonalite {to rezultantata gi obrazuva so sekoja od

d1 i d2 na paralelogramot vaì: dadenite sili.
G G D E
209
6 Na navedena ramnina pod agol D c 8 Vo momentot koga visinomerot vo avionot
postaven e tovar so teìna 4 1 So pokaùva visina 927 m, od avionot se gleda
kolkava sila treba da se dejstvuva na osnovata na edna kula pod agol na depresija
tovarot za da se spre~i negovoto lizgawe D c a nejziniot vrv pod agol
po navedenata ramnina? E c Odredi ja visinata na kulata.
7 Nabquduva~ot se nao|a na eden morski breg 9 Od to~kata A, koja e oddale~ena 14 cm od
visok 168,5 m. Vo ramninata na visinata na edno ramno ogledalo, pa|a svetlosen zrak
na ogledaloto pod agol D c istiot

bregot se gledaat dva usidreni broda,
edniot pod agol na depresija D c a se odbiva od to~kata B i se reflektira vo
drugiot pod agol E c Odredi go to~kata C. Odredi go rastojanieto me|u
rastojanieto me|u brodovite. to~kite A i C, ako %& cm.
S S S S S S
1 Aglite: i izrazi gi vo stepeni.

Odredi go znakot na izrazot
S S
2 a) WJ b) FWJ v) VLQ g) FRV

S S S
b) VLQ FRV g) WJ WJ

3 a) VLQ FRV v) FWJ WJ

S
Uprosti go izrazot ako D

S
4
a) VLQ D FRV D

b) VLQ D WJ D v) FWJ S D FRV D

VLQ D WJ D FWJ D FRV D

5 a) b)
FRV D S
VLQ

D WJ S D

Presmetaj ja vrednosta na izrazot
S S S S
6 a) VLQ FRV VLQ b) WJ FWJ FRVS v) FWJ VLQ FRVS

S S S
FRV FRV VLQ FRV
7 a) b)
S S S
FRV FRV WJ FWJ

S
8 Odredi ja vrednosta na ostanatite trigonometriski funkcii ako: a) VLQ D S D

S
b) FRV D D v) WJ D D g) FWJ D D S

210
9 Presmetaj ja vrednosta na izrazot:
FRV D VLQ D S FRV D VLQ D
a) ako VLQ D D S b) ako WJ D D
FWJ D WJ D FWJ D WJ D
10 Uprosti gi slednite izrazi vodej}i smetka za dopu{tenite vrednosti na argumentot vo niv:
VLQ D VLQ
a) VLQ D VLQ D FRV D b) FRV D VLQ D FRV D v)
FRV D FRV D
VLQ D FRV E VLQ E
d) WJ D WJ D

g)
|)
FRV D VLQ D FRV E
11 Dokaì go identitetot:
WJ D WJ D

a) VLQ D VLQ D FRV D FRV D b) VLQ D v) WJ D
WJ D FWJ D FWJ D
VLQ D VLQ D FRV E FWJ E

g) d) FWJ E
FRV D FRV D VLQ E
Presmetaj ja vrednosta na izrazite bez da koristi{ kalkulator

S S
12 a) FRV b) VLQ v) WJ g) FWJ

13 a) VLQ FRV WJ FWJ b) VLQ FRV WJ FWJ
S
14 Dokaì go identitetot ako D

a) VLQ D FRV D WJ D WJ D
FRV D VLQ D WJ D

b) FRV D
VLQ D FWJ D

a) D D c E c b) 5 D E

a) D E J c b) D E F
17 Dve to~ki, koi se na me|usebno rastojanie od 10 cm, od edno ramno ogledalo se oddale~eni za 5 cm
i 7 cm. Odredi go upadniot agol na svetlosniot zrak koj minuva niz ednata to~ka, a se odbiva niz
drugata to~ka.
1
1 VLQ e: a) b) v) g)

211
1
2 FRV e: a) b) v) g)

S 1
3 WJ e: a) b) v) g)

4 Ako D e ostar agol, toga{ VLQ D e: a) VLQ D b) FRV D v) VLQ D g) FRV D 1
S 1
5 Ako D e ostar agol, toga{ FRV D e: a) VLQ D b) FRV D v) VLQ D g) FRV D

S 1
6 VLQ FRV S e: a) b) 0; v) 1; g) 2.

7 Vo trigonometriska kru`nica sinus od proizvolen agol e _________________ na to~kata

vo koja vtoriot krak na agolot ja se~e _____________________________________. 2
8 Tangentata na trigonometriskata kru`nica povle~ena niz prese~nata to~ka so pozitivnata

nasoka na x-oskata se vika ___________________________________. 2
9 Kosinusot od proizvolen agol vo trigonometriska kru`nica e pozitiven ako vtoriot krak

od agolot e vo _________________ ili _____________________ kvadrant. 2
10 Neravenstvoto VLQ D WJ D e to~no ako agolot D e vo _____________________ ili

___________________ kvadrant na trigonometriskata kru`nica. 2
11 Tvrdeweto: Stranite na triagolnik se proporcionalni so sinusite od sprotivnite agli

se vika __________________________. 2
S 3
12 Neka FRV D S D Presmetaj ja vrednosta na VLQ D WJ D FWJ D

VLQ S VLQ 6

13 Presmetaj ja vrednosta na izrazot: a) b) VLQ FRV WJ
WJ S FWJ
VLQ D WJ D 3

14 Dokaì go identitetot WJ D
FRV D
15 Re{i go triagolnikot ABC zadaden so: D 5 J c i odredi ja

plo{tinata P na triagolnikot. 3
A 1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901 B
16 Odredi ja dolìnata na mostot preku ve{ta~koto ezero
na crteòt, ako $& P %& P M 3
M
C
212
TEMA 8 KOMBINATORIKA E
SODR@INA NA TEMATA
1 Varijacii so povtoruvawe ............... 214 5 Nekoi kombinirani zada~i ............. 229
2 Varijacii bez povtoruvawe ............ 217 6 Binomna formula ............................. 234
3 Permutacii ....................................... 221 7 Zada~i za povtoruvawe i

utvrduvawe ....................................... 238
4 Kombinacii ....................................... 225 8 Zada~i za samoproverka ................. 240
K
E J S P O
Q
E
D

SKOP J E
213
1 VARIJACII SO POVTORUVAWE
Potseti se!
A 1 Odredi go mnoèstvoto $ u %
Dekartov (direkten) proizvod na mno- ako $ ^ ` i % ^ `
èstvata A i B e mnoèstvoto $ u % koe se
Re{enie.
sostoi od site podredeni parovi D E
kade {to D $ i E % t.e. $u % ^ `
$u % ^ D E _ D $ L E %`
2 Ako $ ^ ` opredeli go dekartoviot proizvod $ u $ Kolku elementi ima ovoj
dekartov proizvod?
Re{enie: $ u $ ^ `

Brojot na elementite vo $ u $ e 9 ( ).
Zapomni!
Neka A e mnoèstvo so n elementi. Sekoj element od dekartoviot proizvod $ u $ se

vika varijacija so povtoruvawe od n elementi od klasa 2.
Neka A e mnoèstvo so n elementi. Kolku elementi ima vo direktniot proizvod $ u $

odnosno kolku podredeni parovi D E postojat, ako a i b se elementi od mnoèstvoto A?
Voo~i go slednoto:
Elementot a moè da bide koj bilo element od mnoèstvoto A (vo A ima vkupno n
elementi).
Ako a go fiksirame, elementot b moè da bide povtorno koj bilo element od mnoèstvoto
A, odnosno i b moè da go izbereme na n na~ini.
Ottuka, brojot na elementi vo direktniot proizvod $ u $ e Q Q Q
Zapomni!

Brojot na site varijacii so povtoruvawe od n elementi od klasa 2 se ozna~uva so 9 Q

i toj e ednakov na 9 Q Q
Neka A e dadeno mnoèstvo. Dekartov proizvod na tri faktori A e mnoèstvoto $u $u $

sostaveno od site podredeni trojki D D D kade D D D $ t.e.
$u $u $ ^ D D D _ D D D
$`
214
3 Neka $ ^ ` Zapi{i go vo tabelarna forma dekartoviot proizvod $ u $ u $ Kolku
elementi ima vo ova mnoèstvo?
Re{enie. A A A = {(1,1,1), (1,1,2), (1,2,1), (1,2,2), (2,1,1), (2,1,2), (2,2,1) , (2,2,2) }.
Mnoèstvoto $ u $ u $ ima 8 elementi ( ).
Zapomni!
Ako A e mnoèstvo so n elementi, toga{ sekoj element od dekartoviot proizvod

$ u $ u $ se vika varijacija so povtoruvawe od n elementi od klasa 3.

Brojot na site varijacii so povtoruvawe od n elementi od klasa 3 se ozna~uva so 9 Q

i toj broj e ednakov na 9 Q Q
Dekartoviot proizvod $ u $ u u $ ( A se javuva k pati kako faktor) e mnoèstvoto

B od site podredeni n -torki D D D kade {to D D D se
N N elementi od
mnoèstvoto A; zna~i, $ u $ u u $ ^ D D D _ D D D $`
N N
4 Neka $ ^F G ` Zapi{i go mnoèstvoto $u $u $u $ vo tabelarna forma. Kolku

elementi ima ova mnoèstvo?
Re{enie. A A A A = {(c,c,c,c), (c,c,c,d), (c,c,d,c), (c,c,d,d), (c,d,c,c), (c,d,c,d), (c,d,d,c),

(c,d,d,d), (d,c,c,c), (d,c,c,d), (d,c,d,c), (d,c,d,d), (d,d,c,c), (d,d,c,d), (d,d,d,c), (d,d,d,d)}
Brojot na elementite vo A A A A e Voo~i deka 2 e brojot na elementite vo
mnoèstvoto A, a 4 e brojot na pojavuvawata na mnoèstvoto A vo dekartoviot proizvod.
Zapomni!
Ako A e mnoèstvo so n elementi, toga{ sekoj element od dekartoviot proizvod

$ u $ uu $ ( A se javuva k pati kako faktor) se vika varijacija so povtoruvawe
od n elementi od klasa k.
Brojot na site varijacii so povtoruvawe od n elementi od klasa k se ozna~uva so
N N
9 Q i toj e ednakov na 9 Q QN
Voo~i!
(1,2,3) i (1,3,2) se razli~ni podredeni trojki, iako tie se sostaveni od isti elementi.
Spored toa, rasporedot na elementite vo edna k-torka e biten, t.e. razli~ni rasporedi
na elementite davaat razli~ni k-torki.
215
Zapomni!
Rasporedot (redosledot) na elementite vo edna varijacija so povtoruvawe od n elementi

od klasa k e biten, t.e. so promena na redosledot na elementite vo edna varijacija so
povtoruvawe se dobiva druga varijacija.
Vo ponatamo{niot tekst varijaciite so povtoruvawe }e gi pi{uvame bez

zagradi i zapirki. Taka, varijacijata (c, c, c, d) }e ja zapi{uvame kako cccd.
5 Kolku tricifreni broevi moè da se formiraat so cifrite 1, 2, 3, 4? Koi se tie?

Re{enie.
Voo~i deka pozicijata na edna cifra vo broj so pove}e cifri e bitna. Imeno, 321 i 213
se sostaveni od isti cifri, no se razli~ni broevi.
Sekoj k-cifren broj moè da se razgleduva kako podredena k-torka, t.e. kako varijacija
so povtoruvawe od klasa k.
Ottuka, brojot na site tricifreni broevi sostaveni so ~etirite cifri 1, 2, 3, 4 e,

vsu{nost, broj na site varijacii so povtoruvawe od 4 elementi od klasa 3, t.e.

9
Tie broevi se:
111 112 113 114 121 122 123 124 131 132 133 134 141 142 143 144
211 212 213 214 221 222 223 224 231 232 233 234 241 242 243 244
311 312 313 314 321 322 323 324 331 332 333 334 341 342 343 344
411 412 413 414 421 422 423 424 431 432 433 434 441 442 443 444
6 a) Kolku ~etiricifreni broevi moè da se formiraat od cifrite 1,2,3,4,5,6,7,8,9?

b) Kolku od niv po~nuvaat so cifrata 6?
v) Kolku od formiranite ~etiricifreni broevi se parni?
Re{enie. a) Baranite ~etiricifreni broevi se varijacii so povtoruvawe od 9 elementi od

klasa 4. Nivniot broj e 9
b) Ako na prva pozicija (iljadi) se fiksira brojot 6, ostanatite 3 pozicii moè da se razgle-

duvaat kako varijacii so povtoruvawe od 9 elementi od klasa 3. Nivniot broj e 9
v) Eden broj e paren ako zavr{uva na parna cifra. Ako na poslednata pozicija (edinici) se
fiksira cifrata 2, ostanatite 3 pozicii moè da se razgleduvaat kako varijacii so
povtoruvawe od klasa 3 od 9 elementi. Isto kako prethodno, nivniot broj e 9
216
Istiot broj varijacii se dobiva i ako na poslednata pozicija se fiksira brojot 4 ili 6
ili 8.
Zna~i, na poslednata pozicija moè da e koja bilo od ~etirite parni cifri 2,4,6 ili 8 i
za sekoj izbor na parna cifra na poslednata pozicija (edinici), ostanatite pozicii vo
brojot moàt da se popolnat na 9 na~ini.
Taka, vkupniot broj na parni ~etiricifreni broevi, formirani so cifrite 1,2,3,4,5,6,7,8

i 9 e 9
Zada~i
1 Dadeni se mnoèstvata $ ^D E F G ` i 7 Na prizemjeto od edna ~etirikatnica vo

% ^ ` Formiraj go dekartoviot liftot se ka~ile 6 lu|e. Na kolku na~ini
proizvod $ u % tie moè da go napu{tat liftot? (Sekoj
moè da izleze na nekoj od ~etirite kata.)
2 Dadeno e mnoèstvoto $ ^D E` Zapi{i
gi site varijacii so povtoruvawe od klasa
5 od elementite od mnoèstvoto A. 8 Na kolku na~ini 5 pisma moè da se ras-
predelat vo 4 razli~ni sanda~iwa? (Vo
3 Kolkav e brojot na site tricifreni broevi edno sanda~e moè da se stavat i pove}e
vo koi ne se pojavuvaat cifrite 0 i 2?
pisma.)
4 Odredi go brojot na site parni ~etiri- Po{tenskiot broj na naselenite mesta vo
9
cifreni broevi koi moè da se zapi{at
SAD se sostoi od 5 cifri, a vo Kanada se
so cifrite 1, 3, 4, 6 i 7.
sostoi od 6 znaci, i toa: bukva, cifra,
5 Na kolku na~ini moè da se popolni tiket bukva, cifra, bukva, cifra. Kolku razli~-
sportska prognoza so 10 parovi? (Za sekoj ni po{tenski broevi se mo`ni vo sekoja
par postojat 3 mo`nosti: 1 pobeda na dràva? (Brojot na bukvi vo abecedata,
prvata ekipa, 2 pobeda na vtorata ekipa, koja{to se koristi vo SAD i Kanada e 26.)
0 nere{eno.)
6 Na yid se nao|aat 3 zaka~alki. Na kolku
na~ini na niv moè da se obesat 4 palta,
ako na edna zaka~alka moè da se obesi i
pove}e od edno palto?
2 VARIJACII BEZ POVTORUVAWE
Potseti se!
Ako A e mnoèstvo so n elementi, toga{ sekoj element od mnoèstvoto $ u $ u u $ kade {to A
se javuva k pati kako faktor se vika varijacija so povtoruvawe od n elementi od klasa k.
217
A 1 Koi tricifreni broevi so razli~ni cifri moè da se formiraat od cifrite
1, 2, 3, 4? Kolkav e nivniot broj?
Re{enie.
Broevite gi formirame na sledniot na~in:
Prethodno zaklu~ivme deka sekoj broj
123 124 132 134 142 143 moè da se razgleduva kako varijacija
213 214 231 234 241 243 od n elementi od klasa k, kade {to n e
312 314 321 324 341 342 vkupniot broj na cifri od koi se
412 413 421 423 431 432 formiraat broevite, a k e brojot na
cifrite vo sekoj od formiranite
Vkupniot broj na tricifreni broevi
broevi.
sostaveni od cifrite 1,2,3,4 vo koi site
cifri se razli~ni e 24.
Zapomni!
Varijacija od n elementi od klasa k, vo koja site elementi se razli~ni se vika

varijacija bez povtoruvawe od n elementi od klasa k.
Za da bidat razli~ni site elementi vo edna varijacija so povtoruvawe od n elementi
od klasa k, treba da bide ispolnet uslovot N d Q
Neka A e mnoèstvo so n elementi od koe se formiraat varijaciite. Sekoja vari-

B jacija od n elementi od klasa k moè da se pretstavi vo oblik (a1,a2,,ak), kade
{to D D DN $ Brojot na site varijacii bez povtoruvawe od n elementi od
klasa k se ozna~uva so 9QN i se opredeluva na sledniot na~in.
Elementot a1 moè da bide koj bilo element od mnoèstvoto A (vkupno n mo`nosti).
Za sekoj izbran element a1 na prvata pozicija, elementot a2 na vtorata pozicija moè da

se izbere od preostanatite Q elementi. Imeno, toa moè da bide koj bilo element
od preostanatite Q elementi.
Zna~i, prvite dve cifri moè da se izberat na Q Q na~ini.
Za izbor na elementot a3 postojat Q mo`nosti, sekoj element od A od preostanatite

Q elementi.
Ottuka, prvite tri cifri moè da se izberat na Q Q Q na~ini itn.
Moè da se zaklu~i deka vkupniot broj na mo`ni izbori, odnosno vkupniot broj na
varijacii bez povtoruvawe od n elementi od klasa k e
9QN Q Q Q Q N
218
Zapomni!
Proizvodot na prvite n prirodni broevi se vika enfaktoriel i se ozna~uva so Q

GHI
Zna~i, Q Q Q Q za Q
GHI
Pritoa,
Na primer, itn.
So koristewe na gorenavedenata oznaka, brojot 9Q
N
Q Q Q Q N moè da
se transformira na sledniot na~in:
Q Q Q Q N Q N Q
9QN
Q N Q N Q N
Zapomni!
Vkupniot broj varijacii bez povtoruvawe od n elementi od klasa k Q d N moè da se

presmeta so formulata:
Q
9QN Q Q Q Q N ili 9QN
Q N
2 Kolku ~etiricifreni broevi moè da se formiraat so koristewe na cifrite od 1

do 9, ako broevite se sostaveni od razli~ni cifri?
Re{enie. Bidej}i broevite treba da se sostaveni od razli~ni cifri, vkupniot broj na
vakvi ~etiricifreni broevi sostaveni od cifrite 1 do 9, e brojot na site varijacii od 9
elementi od klasa 4 , odnosno

9

3 Kolku petcifreni broevi moè da se formiraat so koristewe na cifrite od 0 do
9, ako broevite se sostaveni od razli~ni cifri?
Re{enie.
Treba da se vodi smetka deka brojot ne smee da zapo~nuva so 0. Na primer, 01234 e
~etiricifren, a ne petcifren broj. Za taa cel, od vkupniot broj varijacii bez
povtoruvawe od 10 elementi od klasa 5, se odzema brojot na onie varijacii koi
zapo~nuvaat so 0.

Vkupniot broj varijacii od 10 elementi od klasa 5 e 9

Brojot na onie varijacii koi zapo~nuvaat so 0 }e go dobieme ako na prvata pozicija
fiksirame 0, a ostanatite ~etiri pozicii gi popolnime so elementite 1 do 9. Vkupniot
broj na mo`nosti e 9
219
Zna~i, so cifrite 0 do 9, moè da se formiraat vkupno 9 9
petcifreni broevi so razli~ni cifri.
4 Na 9 razli~ni karti se zapi{ani cifrite 1 do 9, taka {to na sekoja karta ima po

edna cifra. Kartite dobro se prome{uvaat, a potoa od niv se izvlekuvaat 4 karti,
edna po edna i se poreduvaat po redot na izvlekuvaweto. Na kolku na~ini moè da
se izvr{i izvlekuvaweto za da se dobie paren ~etiricifren broj?
Re{enie.
So sekoe izvlekuvawe na 4 karti i poreduvawe po redosledot na nivnoto izvlekuvawe,
se dobiva edna varijacija bez povtoruvawe od 9 elementi od klasa 4. No, potrebni se
samo onie varijacii koi zavr{uvaat na parna cifra: 2, 4, 6 ili 8.
Ako na poslednata pozicija se fiksira cifrata 2, prethodnite tri pozicii moè da se

popolnat so ostanatite 8 cifri {1,3,4,5,6,7,8,9} na 9 na~ini.

Ako na poslednata pozicija se fiksira cifrata 4, prethodnite tri pozicii moè da se
popolnat so ostanatite 8 cifri, isto taka, na 336 na~ini.
Istiot broj se dobiva i ako na poslednata pozicija se fiksira edna od cifrite 6 ili 8.
Zna~i, imame vkupno 4 mo`nosti za izbor na cifra na poslednata pozicija (pozicija
edinici) i za sekoj izbor na edna cifra na taa pozicija, prethodnite tri moè da se
popolnat na 336 na~ini. Ottuka, vkupniot broj na parni ~etiricifreni broevi so
razli~ni cifri, formirani so cifrite 1 do 9 }e bide 9
5 Kolku razli~ni tricifreni broevi moè da se formiraat od cifrite 3 do 7 ako:

a) cifrite moè da se povtoruvaat;
b) broevite se sostaveni od razli~ni cifri?
Zada~i
5 Na edna geografska karta se pretstaveni
4 dràvi i sekoja od niv moè da se oboi
1 Presmetaj: a) b) v)
so nekoja od 9 dadeni boi. Na kolku
razli~ni na~ini moè da se napravi boe-

2 Presmetaj: a) 9
b) 9

weto ako sekoja dràva se boi so razli~na
boja?
3 Re{i ja ravenkata po nepoznatata n: 6 Kolkav e brojot na site petcifreni broevi
sostaveni od razli~ni cifri koi
a) 9Q b) 9 9
Q
Q zavr{uvaat na 67?

v) 9Q 9Q 9Q g) 9Q 9Q 7 Kolku tri~leni delegacii moè da se
formiraat od 12 lu|e, ako sekoja
4 Vo avtobus vo koj ima 7 prazni sedi{ta delegacija se sostoi od pretsedatel,
vleguvaat 5 lica. Na kolku na~ini tie mo- sekretar i blagajnik?
è da sednat na praznite sedi{ta?
8 Na edna zabava ima 5 devojki i 8 mom~iwa.
Za igrawe valcer devojkite biraat po edno
mom~e. Na kolku razli~ni na~ini moè da
se formiraat parovi za valcer?
220
3 PERMUTACII
Potseti se!
A 1 Koi tricifreni broevi so
[to e varijacija so povtoruvawe od n razli~ni cifri moè da se
elementi od klasa k, a {to varijacija bez formiraat od cifrite 1, 2, 3? Kolkav e
povtoruvawe od n elementi od klasa k? nivniot broj?
Re{enie. Voo~i deka baranite tricifreni broevi se site varijacii bez povtoruvawe od 3

elementi od klasa 3. Nivniot broj e 9 Toa se slednite broevi:

123 132 213 231 312 321
Zapomni!
Varijacija bez povtoruvawe od n elementi od klasa n se vika permutacija bez

povtoruvawe od n elementi.
2 Formiraj gi site permutacii bez povtoruvawe od elementite a, b, c i d.
Sogledaj ja postapkata na formirawe na permutaciite:
abcd abdc acbd acdb adbc adcb Voo~i deka permutaciite se poredeni
bacd badc bcad bcda bdac bdca po abeceden (leksikografski) redo-
cabd cadb cbad cbda cdab cdba sled. Isto taka, ednakov broj na permu-
dabc dacb dbac dbca dcab dcba tacii (po 6 permutacii) zapo~nuvaat so
sekoj od dadenite elementi.
Voo~i!
Permutaciite se specijalen vid varijacii, pa bidej}i rasporedot (redosledot) na

elementite e biten kaj varijaciite, toj e biten i kaj permutaciite, odnosno raz-
li~ni rasporedi na elementite davaat razli~ni permutacii.
Brojot na permutaciite od n elementi se ozna~uva so Pn i se presmetuva so formulata

3Q 9QQ WH 3Q Q Q Q
Zapomni!
Brojot na permutaciite od n elementi e 3Q Q
221
3 Na kolku na~ini moè da se naredat 4 razli~ni knigi na edna polica ako redosledot
na knigite na policata e biten?
Re{enie. Stanuva zbor za permutacii bez povtoruvawe od 4 elementi (knigi). Nivniot broj
e 3
4 Vo edna ko{nica ima edno jabolko, edna kru{a, edna praska, edna banana, eden ananas,
eden limon i eden portokal. Na kolku na~ini moè ovo{jeto da se podeli na 7 deca
bez da se se~e?
Re{enie. Ima 7 deca i 7 ovo{ki, taka {to sekoe dete treba da dobie po edna ovo{ka.
Rasporedot na elementite e biten (decata moè da se razgleduvaat kako pozicii na koi }e
se dodeluvaat ovo{kite). Ottuka, brojot na mo`ni podelbi e 3
5 a) Kolku ~etiricifreni broevi so razli~ni cifri moè da se formiraat od cif-

rite 3,4,5 i 6?
b) Kolku od niv zapo~nuvaat so cifrata 4?
v) Kaj kolku od niv 4 e prva, a 3 vtora cifra?
Sogledaj ja postapkata.
a) Brojot na site ~etiricifreni broevi so razli~ni cifri od 3, 4, 5 i 6 e, vsu{nost, brojot

na site permutacii bez povtoruvawe od 4 elementi, t.e. 3
b) Ako cifrata 4 se fiksira na prvata pozicija, ostanatite tri pozicii treba da se po-
polnat so drugite tri cifri, a brojot na mo`nosti e 3
v) Ako se fiksiraat 4 na prva i 3 na vtora pozicija, ostanatite dve pozicii moè da se

popolnat so drugite dve cifri, pa 3
6 Koja e 243-ta po red permutacija sostavena od elementite a, b, c, d, e, f ?
Re{enie. Voo~ivme deka permutaciite se formiraat po abeceden redosled i ednakov broj

na permutacii zapo~nuvaat so sekoj od navedenite 6 elementi. Vkupniot broj na permutacii
e 3 Zna~i, so sekoj element zapo~nuvaat to~no 120 permutacii. Taka, so a
zapo~nuvaat prvite 120 permutacii, so b zapo~nuvaat slednite 120 permutacii, odnosno
permutaciite so reden broj 121 do 240, so c zapo~nuvaat slednite 120 permutacii. Zna~i,
prva permutacija koja zapo~nuva so c e 241-ta. Taa e cabdef. Po nea sleduvaat cabdfe, cabedf.
Baranata permutacija e cabedf.
222
B 7 Zapi{i gi site permutacii so elementite a, a, a, b, c.
Re{enie. Voo~i deka elementot a se pojavuva 3 pati. Ako se zapi{at site permutacii na
na~in koj go navedovme prethodno, nekoi od niv }e bidat ednakvi.
Permutaciite vo koi nekoi elementi se javuvaat pove}e od edna{ se narekuvaat

permutacii so povtoruvawe.
Ako site elementi se razli~ni, vkupniot broj na permutacii }e bide 3 No,
brojot a se pojavuva 3 pati, pa 3 permutacii od dadenite se, vsu{nost, ista
permutacija.
Soglasno prethodnoto, vkupniot broj na razli~ni permutacii od elementite a, a, a, b, c

e Tie se slednite:

aaabc aaacb aabac aabca aacab aacba

abaac abaca abcaa acaab acaba acbaa
baaac baaca bacaa bcaaa caaab caaba
cabaa cbaaa
Zapomni!
Brojot na permutaciite so povtoruvawe od n elementi od koi eden element se

povtoruva k pati, a site ostanati elementi se pojavuvaat to~no edna{ se ozna~uva
so Pn(k, 1,,1) i toj broj se presmetuva so formulata
Q
3Q N
N
Neka e dadeno mnoèstvoto $ ^D D DP ` ]e go opredelime brojot na onie permu-

tacii vo koi elementot a1 se povtoruva k1 pati, a2 se povtoruva k2 pati itn. am se pov-
toruva km pati, kade {to N N N P Q
Ako site elementi se razli~ni, vkupniot broj na permutacii }e bide 3Q Q
No, elementot a1 se povtoruva k1 pati i 3N N elementot a2 se povtoruva k2 pati i

3N N itn., a elementot am se povtoruva km pati i 3NP NP
Brojot na razli~ni permutacii se dobiva koga vkupniot broj 3Q Q na permutacii }e se
namali za N N N P pati.
223
Zapomni!
Neka a1,a2,,am se m razli~ni elementi. Sekoja podredena n-torka vo koja a1 se pojavuva

k1 pati, a2 se pojavuva k2 pati itn. am se pojavuva km pati N N NP Q se vika
permutacija so povtoruvawe od n elementi od tip N N NP . Brojot na
Q
takvite permutacii se presmetuva so formulata 3Q N N N P
N N NP
8 Kolku razli~ni permutacii moè da se formiraat od bukvite na zborot PARALELA?
Re{enie. Ovoj zbor ima 8 bukvi, od koi bukvite P, R i E se pojavuvaat po edna{, bukvata A
se pojavuva 3 pati, a bukvata L se pojavuva 2 pati. Ottuka, baraniot broj na permutacii e

3

9 a) Kolku {estcifreni broevi moè da se formiraat od cifrite 2, 5 i 9, ako cifrata
2 se javuva 3 pati, cifrata 5 se javuva 2 pati, a cifrata 9 edna{?
b) Kolku od tie broevi zapo~nuvaat so 5?
v) Kolku od tie broevi zapo~nuvaat so 25?
Re{enie. a) Vkupniot broj na {estcifreni broevi sostaveni od 3 dvojki, 2 petki i 1 devetka

e 3

b) Ako na prvata pozicija se fiksira brojot 5, ostanatite pet pozicii treba da se popolnat

so 3 dvojki, 1 petka i 1 devetka. Brojot na mo`nosti e 3

v) 3

10 Na kolku na~ini moè da se rasporedat okolu kru`na masa 4 lu|e, ako ne e bitno koj
na koj stol sedi, tuku samo redosledot po koj tie se rasporedeni?
Re{enie. Voo~i deka dvata rasporedi dadeni na slikata se ednakvi.
Za da se dobijat site razli~ni rasporedi, dovolno e
1 2
da se fiksira eden ~ovek na eden stol, a ostanatite
trojca da se rasporedat na site mo`ni na~ini na
4 2 1 3 drugite stolovi.
Brojot na site permutacii so 3 elementi e P3 = 3! = 6.
3 4
Voo~i deka k lu|e moè da se rasporedat na kru`na masa na (k-1)! na~ini. Imeno, eden se
fiksira na eden stol, a ostanatite se rasporeduvaat na site mo`ni na~ini.
224
Zada~i
1 Pet patnici no}evaat vo eden grad vo koj 5 Najdi ja 52-ta po red permutacija od buk-
ima 5 hoteli. Na kolku na~ini tie moè vite na zborot KNIGA, ako po~etnata
da otsednat vo hotelite, ako vo eden hotel permutacija se dobiva so azbu~no podre-
ne otsednuva pove}e od eden patnik? duvawe na bukvite od ovoj zbor.
2 Vo prviot red na edna u~ili{na pretsta- 6 Kolku razli~ni zborovi moè da se

va ima 7 mesta za sedewe rezervirani za formiraat od bukvite na zborot:
direktorot i 6 nastavnici od rakovod- a) MATEMATIKA; b) KOMBINATORIKA?
niot tim na u~ili{teto. Na kolku na~ini
7 Kolku {estcifreni broevi moè da se
tie moè da sednat na rezerviranite
formiraat od cifrite 1, 3, 3, 3, 4, 5?
stolovi ako direktorot sekoga{ sedi na
sredniot stol? 8 Na kolku na~ini moè 4 crveni, 2 sini i 3
3 So sekoe podreduvawe na ~etiri sve}i zeleni baloni da se podelat na 9 deca
(crvena, sina, zelena i òlta) na masa taka {to sekoe dete da dobie po eden
odlevo nadesno se zadava eden signal. balon?
Kolku razli~ni signali moè da bidat 9 Vo grupa od 6 lu|e samo dvajca se poz-
zadadeni? nanici. Na kolku na~ini moè da se smesti
4 Kolku razli~ni zborovi moè da se ovaa grupa na kru`na masa taka {to
formiraat od bukvite na zborot KNIGA? poznanicite sekoga{ da sedat eden do
drug?
4 KOMBINACII
A 1 Dadeno e mnoèstvoto $ ^D E F G ` Opredeli gi site negovi podmnoèstva

koi imaat po tri elementi.
Odgovor. Podmnoèstvata na mnoèstvoto A koi{to imaat po 3 elementi se:
^D E F` ^D E G` ^D F G` i Ê F G `
Potseti se deka rasporedot na elementite vo edno mnoèstvo ne e biten. Taka, na primer,
^D E F` i Ê D F` se edno isto mnoèstvo.
Zapomni!
Sekoe podmnoèstvo so k elementi od edno mnoèstvo so n elementi se vika

kombinacija bez povtoruvawe od n elementi od klasa k.
Voo~i!
Sekoja kombinacija od n elementi od klasa k e edno podmnoèstvo od dadeno mnoèstvo.

Rasporedot (redosledot) na elementite vo edna kombinacija ne e biten, odnosno razli-
~en raspored na elementite ne dava razli~na kombinacija.
225
2 Kolku razli~ni buketi od po tri razli~ni cveta moè da se aranìraat od cvetovi
na roza, kala, gerber, lale i hrizantema ako buketite sodràt najmnogu po eden cvet
od sekoj vid?
Rasporedot na elementite vo eden buket ne e biten i buketite treba da se sostaveni od
tri razli~ni cvetovi, pa zatoa stanuva zbor za kombinacii bez povtoruvawe od 5
elementi od klasa 3.
Ako gi koristime kratkite oznaki: R (roza), K (kala), G (gerber), L (lale), H (hrizantema),
gi dobivame slednite buketi:
^5.*` ^5./` ^5.+` ^5*/` ^5*+` ^5/+` ^.*/` ^.*+` ^./+` ^*/+`
Zna~i, vkupniot broj na razli~ni buketi, odnosno vkupniot broj na kombinacii bez
povtoruvawe od 5 elementi od klasa 3 e 10.
Vo zada~ata 2 moè da se voo~i slednoto:
Brojot na varijacii od klasa 3 od elementite na mnoèstvoto ^5.*3+` e
9

a brojot na permutacii na elementite na mnoèstvoto ^5.* ` e
3
Voo~i deka, brojot na kombinacii & se dobiva koga brojot na varijacii 9 se
podeli so 3
Ova sleduva od toa {to ako od mnoèstvoto ^5.*3+` se izbere podmnoèstvo
^5.*` od toa podmnoèstvo moè da se formiraat 6 razli~ni varijacii, a samo edna

kombinacija, t.e. brojot na varijacii od 5 elementi klasa 3 e 3 pati pogolem od
brojot na kombinacii od 5 elementi klasa 3.
Ova vaì i vo op{t slu~aj.
Zapomni!
Vkupniot broj na kombinacii bez povtoruvawe od n elementi od klasa k se ozna~uva so

&QN i se opredeluva so formulata
9QN Q
t.e. &Q
N
&Q
N

3N N Q N
3 Od 6 mom~iwa i 8 devoj~iwa treba da se formira ekipa koja }e se sostoi od 7 ~lena.

Na kolku na~ini moè da se napravi izborot ako:
a) nema ograni~uvawa na brojot na b) vo ekipata treba da ima to~no tri mom~iwa;
kandidati od sekoj pol; v) vo ekipata treba da ima barem {est
devoj~iwa?
226
Re{enie. Site ~lenovi vo ekipata se so ist rang, pa zatoa ne e biten rasporedot na
~lenovite, t.e. stanuva zbor za kombinacii.
a) Ako nema ograni~uvawa za polot, toa se kombinacii od 14 elementi klasa 7, pa nivniot

broj e & razli~ni mo`nosti za formirawe na ekipata.

b) Ako vo ekipata treba brojot na mom~iwa da e to~no 3, toga{ brojot na devoj~iwa treba da

e to~no 4. Od 6 mom~iwa moè da se izberat 3 na & razli~ni na~ini. Za sekoj

izbor na 3 mom~iwa, 4 devoj~iwa od vkupno 8 moè da se izberat na & na~ini.

Ottuka, vkupniot broj na mo`ni izbori e & &
v) Vo ekipata }e ima barem 6 devoj~iwa vo slednite dva slu~ai:

i) 6 devoj~iwa i 1 mom~e (brojot na mo`nosti e & & );

ii) 7 devoj~iwa i niedno mom~e (vkupniot broj na mo`nosti e & ).
Ottuka, vkupniot broj na razli~ni ekipi so barem 6 devoj~iwa e & & &
Zapomni!
Q Q
Brojot na kombinacii &QN se ozna~uva so se ~ita n nad k; Zna~i, &QN N d Q
N N
Za sekoj priroden broj n to~ni se slednite ravenstva:
Q Q Q Q Q
&Q &QQ &Q Q
Q Q Q Q Q Q
4 Pokaì deka &QN &QQ N

Q Q
Re{enie. &QN &QQ N
N Q N Q N Q Q N
227
B 5 Vo edna cve}arnica ima cvetovi od roza i hrizantema. Kolku razli~ni buketi
so po tri cveta moè da se formiraat ako vo buketite moè da se javat i
pove}e cvetovi od ist vid? Koi se tie buketi?
Re{enie. Sekoj buket moè da se razgleduva kako grupa od 3 cveta. Mo`nite grupi se:
RRR RRH RHH HHH
Vkupniot broj na vakvi grupi (buketi) e 4.
Zapomni!
Sekoja grupa od k elementi od mnoèstvoto so n elementi, vo koja elementite moè

da se povtoruvaat, se vika kombinacija so povtoruvawe od n elementi od klasa k.
Vo edna grupa, rasporedot na elementite ne e biten, pa ottuka i vo kombinacija so

povtoruvawe od n elementi od klasa k, rasporedot na elementite ne e biten, odnosno
razli~en raspored ne dava razli~na kombinacija so povtoruvawe.
Brojot na site razli~ni kombinacii so povtoruvawe od n elementi od klasa k se

N
ozna~uva so & Q i se presmetuva so formulata
Q N
&QN &QN N
N
Za prethodnata zada~a imame: & & &
6 Vo edna slatkarnica ima sladoled od vanila, ~okolada, jagoda, orev i le{nik. Kolku
razli~ni porcii sladoled od po tri topki moè da se napravat ako:
a) site topki vo edna porcija se so razli~en vkus;
b) vo porcija moè da ima i topki so ist vkus?
Re{enie. Redosledot na topkite sladoled vo porcijata ne e biten, pa zatoa stanuva zbor

za kombinacii od 5 elementi od klasa 3 . Vo prviot slu~aj, toa se kombinacii bez
povtoruvawe, a vo vtoriot slu~aj kombinacii so povtoruvawe.

a) & b) & & &

228
Zada~i
1 Napi{i gi site kombinacii bez povtoruva- 7 Na kolku na~ini od 8 u~enici moè da se

we od 6 elementi od klasa 4 od elementite izberat barem 4?
od mnoèstvoto $ ^D E F G H I `
2 Presmetaj: a) & b) & 8 Kolku kombinacii na loto 7 od 37 treba

da se uplatat za da se obezbedi sigurna
& dobivka?
v) & & g)
&
3 Na kolku na~ini od 7 knigi moè da se iz- 9 Napi{i gi site kombinacii so povtoru-
berat 3? vawe od klasa 4 od elementite na mno-
èstvoto $ ^D E F`
4 Na kolku razli~ni na~ini moè od 24 lu|e
da se formiraat dve grupi po 12 lu|e?
10 Vo edna cve}arnica ima cvetovi vo pet
5 Na kolku na~ini 16 u~enici i 20 u~eni~ki razli~ni boi: crvena, sina, òlta, rozova
moè da se rasporedat vo dve oddelenija i bela. Na kolku na~ini moè da se
taka {to vo sekoe oddelenie da ima 8 u~e- formira buket so 5 cvetovi, ako:
nici i 10 u~eni~ki? a) site cvetovi se so razli~na boja;
6 [est mom~iwa i {est devoj~iwa se nomi- b) vo buketot moè da ima cvetovi i so
nirani za izbor na mis i mister na edna ista boja?
maturska zabava. Na kolku na~ini moè da
se izbere mis, mister i dvajca pridru`-
nici, ako pridru`nicite moè da bidat
od koj bilo pol?
5 NEKOI KOMBINIRANI ZADAÎ
Potseti se!
Najgolem problem pri re{avawe zada~i
[to e: varijacija, permutacija, kombinacija?
od kombinatorika e da se utvrdi za koja
Rasporedot (redosledot) na elementite kaj kategorija (kombinacija, varijacija ili
kombinaciite ne e biten, a kaj varijaciite permutacija) stanuva zbor pri re{ava-
i permutaciite rasporedot na elementite weto na konkretna zada~a.
e biten.
Odgovorot na ova pra{awe moè da se dobie ako se sledi algoritamot, zadaden so

sledniot dijagram.
229
Dali rasporedot na
elementite e biten?
Da Ne
Dali se
rasporeduvaat site
elementi
Da Ne
Permutacii Varijacii Kombinacii
Dali elementite se Dali elementite se Dali elementite se

povtoruvaat? povtoruvaat? povtoruvaat?
Da Ne Da Ne Da Ne
Permutacii Permutacii Varijacii Varijacii Kombinacii Kombinacii

so bez so bez so bez
povtoruvawe povtoruvawe povtoruvawe povtoruvawe povtoruvawe povtoruvawe
Zna~i, ako se sledi {ematski pretstaveniot algoritam, postapkata za raspoznavawe na

kombinacii, varijacii i permutacii odi na sledniot na~in.
Najprvo se postavuva pra{aweto: Dali rasporedot na elementite e biten?
Ako odgovorot e Ne, vedna{ moè da se zaklu~i deka stanuva zbor za kombinacii.
Ako odgovorot e Da, toga{ se raboti ili za varijacii ili za permutacii, zavisno od
toa dali se rasporeduvaat site elementi ili ne.
Ako se rasporeduvaat site elementi, toga{ stanuva zbor za permutacii, a vo sprotivno,
za varijacii.
1 Na kolku na~ini moè od kutija so 12 molivi da se izberat 3?
Re{enie. Dali rasporedot na elementite e biten? Ne!
230
Zna~i, stanuva zbor za kombinacii. Elementite ne se povtoruvaat (ne moè eden moliv da
se izbere pove}e od edna{), pa zatoa se bara brojot na site kombinacii bez povtoruvawe od
12 elementi od klasa 3. Toj broj e

&

2 Nastavnikot po matematika ispra{al ~etvorica u~enici i gi ocenil so ocenkite 2,

3, 4, 5. Na kolku na~ini moè da se rasporedat ocenkite ako:
a) site se ocenat so razli~na ocenka;
b) u~enikot A dobiva sekoga{ povisoka ocenka od u~enikot B (povtorno site u~enici
se ocenuvaat so razli~na ocenka);
v) u~enicite se ocenuvaat samo so 4 ili so 5?
Re{enie. Rasporedot na ocenkite e biten (razli~en raspored na ocenkite na u~enicite

dava razli~na mo`nost). Zna~i, stanuva zbor ili za varijacii ili za permutacii.
a) Vo ovoj slu~aj 4 ocenki se raspredeluvaat na 4 u~enici, pa stanuva zbor za permutacii

bez povtoruvawe od 4 elementi. Nivniot broj e 3
b) Za da se opredeli brojot na mo`nostite koga u~enikot A }e dobie sekoga{ povisoka

ocenka od u~enikot B, moè da se postapi na sledniot na~in.
Najprvo, od mnoèstvoto od 4 ocenki {2,3,4,5} se izbira podmnoèstvo od 2 ocenki:

povisokata se dodeluva na u~enikot A, a poniskata na B. Brojot na podmnoèstva so 2
elementi od mnoèstvo so 4 elementi e broj na kombinacii bez povtoruvawe od 4
elementi od klasa 2. Toj broj e

&

Za sekoj vakov izbor na dve ocenki za A i B, ostanatite dve ocenki moè da se rasporedat
na drugite dvajca u~enici na 3 na~ini.
Ottuka, vkupniot broj na~ini koga u~enikot A }e dobie povisoka ocenka od u~enikot B e
& 3
v) Ako site u~enici se ocenuvaat samo so 4 ili so 5, toga{ brojot na site vakvi ocenuvawa
e broj na varijacii so povtoruvawe od 2 elementi (4 i 5) od klasa 4, t.e. toj broj e

9
231
3 Do krajot na prvenstvoto vo prvata fudbalska liga, eden klub trebalo da odigra
u{te 6 natprevari. Spored presmetkata na trenerot na timot bilo potrebno da se
osvojat 7 poeni za da se obezbedi potrebniot minimum za opstanok vo ligata. Na
kolku na~ini moè da se obezbedi toj minimum ako pobeda nosi 3 poeni, nere{en
rezultat eden poen, a poraz nula poeni?
Re{enie. Potrebniot minimum moè da se osvoi na slednite dva na~ini:
a) 2 pobedi, 1 remi i 3 porazi; b) 1 pobeda, 4 remi i 1 poraz.
Voo~i deka rasporedot na elementite e biten. Razli~en raspored na pobedi, nere{eni

i porazi, nosi razli~na mo`nost.
Pritoa, se rasporeduvaat 6 elementi od koi nekoi se povtoruvaat. Zatoa, stanuva zbor

za permutacii so povtoruvawe od 6 elementi.
Vkupniot broj mo`ni ishodi e zbir od brojot na mo`ni ishodi vo prviot i vtoriot slu~aj,
t.e.

3 3

4 Na eden turnir se odigrani 45 partii {ah. Spored pravilata na turnirot sekoj {ahist
odigral so sekogo po edna partija {ah. Kolku u~esnici imalo na turnirot?
Re{enie.
Dali rasporedot na elementite e biten?
Ne, bidej}i sekoi dvajca odigrale samo po edna, a ne po dve partii {ah. Zna~i, stanuva
zbor za kombinacii od n elementi od klasa 2.
Brojot na u~esnici n ne e poznat, no dadeno e deka &Q Ottuka imame
Q Q Q
ili , t.e. Q Q Zna~i, se dobiva kvadratna ravenka, a
Q
r r
nejzinite re{enija se Q t.e. Q Q Vtoroto re{enie otpa|a

bidej}i brojot na u~esnici ne moè da bide negativen. Zna~i, vkupniot broj na u~esnici na
turnirot e 10.
5 Se razgleduvaat {estorki sostaveni od cifrite 0, 1, 2. Da se opredeli brojot na

onie {estorki kaj koi 0 stoi na prva pozicija.
232
Re{enie. So ogled deka stanuva zbor za {estorki sostaveni od samo 3 cifri, jasno e deka
toa se varijacii so povtoruvawe od 3 elementi od klasa 6. Brojot na onie {estorki koi
zapo~nuvaat so 0, moè da se opredeli na sledniot na~in: na prva pozicija se fiksira 0;
ostanatite pet pozicii moè da se popolnat so koj bilo od elementite 0, 1, 2.Takvi
popolnuvawa moè da se napravat na 9 na~ini.
6 Kolku dijagonali moè da se povle~at vo eden desetagolnik?
Re{enie. Da go razgledame mnoèstvoto temiwa na desetagolnikot. Ako se povrze sekoe

teme so site ostanati }e se dobijat site dijagonali i site strani na desetagolnikot. Sekoe
povrzuvawe na dve temiwa moè da se razgleduva kako edna kombinacija od 10 elementi
od klasa 2 (redosledot na elementite ne e biten, dve temiwa opredeluvaat to~no edna
dijagonala ili edna strana).

Vkupniot broj na dijagonali i strani }e bide & Bidej}i desetagolnikot ima 10

strani, brojot na dijagonalite }e bide
&
Zada~i
1 Od pette neparni cifri se formiraat 4 Tri mom~iwa i tri devoj~iwa se poredu-

~etiricifreni broevi. vaat vo redica. Na kolku na~ini moè da
a) Kolku ~etiricifreni broevi moè da se izvr{i poreduvaweto ako:
se formiraat? a) trite mom~iwa treba da stojat eden do
b) Kaj kolku od niv site cifri se razli~- drug;
ni? b) odredeni dve devoj~iwa treba da stojat
v) Kolku zavr{uvaat na cifra koja e deli- zaedno?
va so 3?
g) Kolku po~nuvaat i zavr{uvaat so ista 5 Od standarden {pil karti izdvoeni se
cifra? kartite so sliki (xandari, dami i popovi).
Od izdvoenite karti se izbiraat 3. Na kol-
2 Na svetskoto prvenstvo vo fudbal u~est- ku na~ini moè da se izberat barem dve
vuvaat 16 reprezentacii. Na kolku na~ini karti so crvena boja?
moè da se dodelat trite medali (zlaten,
srebren i bronzen)?
6 Na polica vo edna kniàrnica se nao|aat
9 knigi od koi 7 se matemati~ki, a 2 se
3 Kolku razli~ni permutacii ima od cif-
informati~ki. Na kolku na~ini moè da
rite 0,1,2,,9 vo koi 1,2,3,4 se ~etiri
se izvr{i izbor na 4 od ovie knigi taka
posledovatelni cifri:
{to pome|u niv da ima barem edna infor-
a) vo raste~ki redosled;
mati~ka kniga?
b) vo proizvolen redosled?
233
6 BINOMNA FORMULA
Potseti se! A Za sekoj priroden broj n, broevite

Brojot na kombinacii bez povtoruvawe
Q
od n elementi od klasa k e (k =0, 1,, n) se vikaat binomni koe-
N
Q Q
&QN za k=0, 1,..., n.
ficienti i tie gi imaat slednite svojstva:
N N Q N
Za sekoj priroden broj n, to~ni se sled- Q Q
L
nite ravenstva: N QN
Q Q Q Q Q Q
&Q Q
&Q

&Q Q
Q ii)
N N N
Svojstvoto i) sledi direktno od zada~ata 4 vo lekcijata za kombinacii. Imeno, tamu e
pokaàno deka &QN &QQ N
Za da se utvrdi to~nosta na ii) se poa|a od desnata strana na ravenstvoto i so soodvetni
transformacii se doa|a do levata strana. Imeno:
Q Q Q Q

N N N Q N N Q N
Q Q N Q N Q Q Q Q
Q
N Q N N Q N N Q N N Q N N Q N N

Od binomnite koeficienti moè da se

sostavi edna tablica koja se vika
Paskalov triagolnik.

Za sekoj n Q n-tata redica vo
tabelata se sostoi od binomnite
Q
koeficienti za N Q
N

Poradi to~nosta na ravenstvoto ii) ,
moè da se voo~i deka sekoj binomen

koeficient e zbir na dvata koefici-

enti koi se neposredno nad nego.

234
Ako se presmetaat binomnite koeficienti, Paskaloviot triagolnik go dobiva sledniot
oblik.

Voo~i deka Paskaloviot triagolnik e ramnokrak.
Vo sekoj red, prviot i posledniot koeficient se ednakvi na 1.
Koeficientite koi se ednakvo oddale~eni od krajnite koeficienti se ednakvi, t.e.

koeficientite vo triagolnikot se simetri~ni vo odnos na visinata na triagolnikot
povle~ena kon osnovata. Toa sleduva direktno od svojstvoto i).
Potseti se!
B Od prethodnite primeri za ste-
penot na binomot moè da se voo~i
D E

D E z slednoto.
D E

D E Razvienata forma na stepenot na bino-
mot e polinom.
D E

D DE E
Brojot na monomi vo polinomot e za 1

D E
D D E DE E
pogolem od stepenot na binomot.
Stepenot na sekoj monom e ednakov na
D E

D D E D E DE E itn. stepenot na binomot.
235
Imaj}i gi predvid binomnite koeficienti pretstaveni vo Paskaloviot triagolnik, moè
da se voo~i slednoto:

D E
Moè da se zaklu~i deka koeficien-
tite od razvojot na stepenite na binomot

D E D E D E se broevite, t.e. binomnite koefi-

cienti koi se javuvaat vo Paskaloviot
triagolnik.
D E D DE E
Na primer, koeficientite vo razvojot na
D E

se nao|aat vo ~etvrtiot red na
D E D D E DE E Paskaloviot triagolnik.

itn.
D E
Q
Ovaa formula moè da se obop{ti i da se izvede formula za razvojot na za
sekoj priroden broj n.
Zapomni!
Za sekoj priroden broj n, vaì slednoto ravenstvo:
Q Q Q Q Q Q Q Q
D E Q D D E D E D Q N E N EQ
N Q
Ovaa formula se vika binomna formula ili Wutnova formula.
So primena na binomnata formula, da se presmeta [

1

Re{enie. [
[ [ [ [ [

Binomnite koeficienti moè da se presmetaat ili da se pro~itaat od {estiot red na
Paskaloviot triagolnik. Se dobiva slednoto:
[ [ [ [ [ [
[ [ [ [ [
Za golemi vrednosti na n, ne e prakti~no da se ispi{uvaat Q redovi na Paskaloviot

triagolnik.
236
Vo takvi slu~ai, podobro e da se presmetaat binomnite koeficienti
Q Q Q Q
koristej}i pritoa deka
N N Q N N QN
Q Q Q
2 Za daden priroden broj n, da se opredeli zbirot
Q
Re{enie.
Q Q Q Q Q Q Q Q
Vo binomnata formula D E
Q
D D E D E D QN E N EQ
N Q
Q Q Q Q
zamenuvame a = b = 1. Se dobiva pa zbirot na koeficientite vo
Q
n-tata redica na Paskaloviot triagolnik e 2n.
Zapomni!
Q Q Q
Za sekoj priroden broj n, to~no e ravenstvoto Q
Q
3 Opredeli go tretiot ~len vo razvojot na stepenot na binomot [ [

Re{enie.

Voo~i deka prviot ~len ima binomen koeficient vtoriot a tretiot

[

Zna~i, tretiot ~len }e bide 7 [ [ [ [

Zapomni!
Vo razvojot na stepenot (a + b)n ima n + 1 ~lenovi i (k + 1)-ot po red ~len e ednakov na

Q QN N
7N D E N Q
N

4 Odredi go onoj ~len vo razvojot na stepenot na binomot [ koj ne zavisi od x.
[
237
N
N N N N
Re{enie. Se bara k, za koe Tk+1 ne zavisi od x. 7N [ [ [
N [ N N

Tk+1 ne zavisi od x ako 12 - 3k = 0, t.e. k = 4. Ottuka sleduva deka 7

5 Odredi go koeficientot pred a10b3 vo razvojot na (a-b)13.
Re{enie. Bidej}i (a - b)13 = (a +(-b))13, vo razvojot na stepenot na ovoj binom }e se pojavi:

D E DE Zna~i, koeficientot pred a10b3 e

Zada~i
5 Presmetaj ja sumata na site binomni koe-
ficienti vo:
Primeni ja binomnata formula vo razvojot na
a) [ \ b) [ \

stepenot na binomot

[
a) [ \ b) [ \ v) \
6 Koeficientot pred x 2 vo razvojot na
1
(1+2x)n e 264. Odredi go koeficientot
pred x5.

2 a) [ b) [ [ 7
[ Odredi go ~lenot {to ne sodrì y vo raz-
Q

3 Odredi go koeficientot pred x 9 y 3 vo vojot na \ ako zbirot na site
\
razvojot na stepenot na binomot:
binomni koeficienti e 1024.
a) [ \ b) [ \ v) [ \

8 Zbirot na prvite tri koeficienti vo

4 Odredi go koeficientot pred x vo razvo- 4 Q

razvojot na binomot [ e 97.
[
jot na stepenot na binomot [
[ Odredi go koeficientot pred x8.
1 Na kolku na~ini moè da se popolni tiket sportska prognoza so 10 parovi, ako 3 parovi se
fiksirani, a za drugi 3 doa|aat predvid samo dve mo`nosti?
2 Kolkav e brojot na site {estcifreni broevi so razli~ni cifri vo koi parnite i neparnite
cifri doa|aat naizmeni~no?
238
3 Kolku {estcifreni broevi moè da se formiraat od cifrite 0,1,3,5,7,8,9 vo koi nitu edna
cifra ne se povtoruva?
4 Vo avtobus ima 6 prazni mesta. Na kolku na~ini moè da sednat:

a) 6 patnici; b) dvajca patnici; v) 8 patnici (2 sekoga{ stojat)?
5 Na kolku na~ini 3 mom~iwa i 3 devoj~iwa moè da se rasporedat na 6 mesta vo eden red taka
{to mom~iwata da sedat na neparnite pozicii?
6 Kolku razli~ni petnaesetcifreni broevi moè da se formiraat so 2 dvojki, 3 trojki, 4 ~etvorki

i 6 {estki? Kolku od niv se neparni?
7 Od 4 bra~ni parovi treba da se izbere tri~lena komisija. Na kolku na~ini moè da se izvr{i
izborot ako
a) vo komisijata moè da vlezat koi bilo 3 od 8-te lu|e;
b) komisijata treba da se sostoi od 2 èni i 1 ma`;
v) vo komisijata ne moè da bidat ma` i èna koi se vo brak?
8 Vo ramnina ima 20 to~ki. Od niv 6 leàt na ista prava. Pritoa, ako se izberat koi bilo tri
to~ki, od koi barem edna ne leì na pravata, toga{ tie tri to~ki ne se kolinearni. Kolku
razli~ni pravi se opredeleni vo ramninata?
9 Za grupa od 8 deca se predvideni 16 ~okoladi. Na kolku na~ini moè da se podelat ~okoladite

taka {to:
a) sekoe dete dobiva barem po edna ~okolada;
b) ne e va`no dali site deca }e dobijat ~okolada?

10 Odredi go ~lenot koj ne zavisi od x vo razvojot na stepenot [
[
11 Zbirot na binomnite koeficienti pri razvojot na (1 + x)n + (1 + x)n+1 e 1536. Odredi go
koeficientot pred x6.

12 a) Odredi go sedmiot ~len vo razvojot na binomot [

D
b) Odredi go sredniot ~len vo razvojot na binomot [
[

13 Odredi go {estiot ~len vo razvojot na binomot: a) b)

14 Odredi go pettiot ~len vo razvojot na binomot: a) [ b) D E

239
1 Sekoja varijacija so povtoruvawe od elementite od mnoèstvoto A ={1,2,3,4,5} klasa 3 e:

a) podmnoèstvo od mnoèstvoto A; b) podredena petorka od tri elementi;
v) podredena trojka od elementite od mnoèstvoto A. 1
2 Neka A ={a,b,c} i B ={1,2,3,4}. Zaokruì gi onie parovi koi pripa|aat na dekartoviot

proizvod A B: a) (1,3); b) (2,a); v) (a, 2); g) (c,1); d) (b,c). 1
3 Brojot na varijacii so povtoruvawe od 8 elementi klasa 3 e:

a) 336; b) 40320; v) 512. 1
4 Kaj koi od navedenite kategorii e biten rasporedot (redosledot) na elementite:

a) kombinacii; b) permutacii; v) varijacii? 1
5 Binomniot koeficient pred pettiot po red ~len vo razvojot na (a + c)12 se opredeluva

so: a) b) v) 5; g)
1
6 Brojot na varijacii bez povtoruvawe od n elementi od klasa k se presmetuva so

formulata __________________________ 1
7 Permutacija od n elementi e ________________________________________________ 1
8 Kombinacija bez povtoruvawe od n elementi od klasa k e _______________________ 1
9 Brojot na kombinacii so povtoruvawe od n elementi od klasa k se presmetuva so

formulata __________________________
1
10 Napi{i ja binomnata formula na stepenot na binomot (a+b)n.

1
11 Kodot na eden vid proizvodi se sostoi od 5 bukvi od angliskata abeceda koja ima
vkupno 26 bukvi i po niv niza od 4 cifri. Kolku razli~ni kodovi za dadeniot vid
proizvodi moè da se napravat? 5
12 Na eden jarbol se naredeni 9 znamiwa. Sekoj raspored na znamiwata pretstavuva

odreden signal. Kolku razli~ni signali moè da se zadadat ako ima 3 beli, 4 òlti i
2 crveni znamiwa? 5
13 Na audicija za ulogi vo edna teatarska pretstava se prijavile 3 akteri i 4 akterki. Na

kolku na~ini moè da se izvr{i izborot taka {to da bidat izbrani 4 li~nosti od koi
barem 3 akterki?
5
14 Odredi go koeficientot pred a3b2 vo razvojot na binomot (3a - 5b)5. 5
240
TEMA 9 VEROJATNOST E I STATISTIKA E, Z
SODR@INA NA TEMATA
1 E Slu~ajni nastani i 9 E, Z Elementarna obrabotka

verojatnost ......................... 242 na podatoci so mal broj
vrednosti na obele`jeto 271
2 E Mnoèstvo elementarni
nastani. Slu~ajni nastani 245 10 E, Z Elementarna statisti~ka
obrabotka so grupirawe
3 E Operacii so slu~ajni na podatocite vo inter-
nastani ............................... 249 vali .................................... 274
11 E, Z Aritmeti~ka sredina ....... 279
4 E Klasi~na definicija na
verojatnost ......................... 254
12 E, Z Medijana i moda .................. 282
5 E Svojstva na verojatnosta 259
13 E Merki za rasejuvawe na
podatocite od primero-
6 E Uslovna verojatnost ........ 262
kot ...................................... 285
Nezavisnost na slu~ajni 14 Zada~i za povtoruvawe i

7 E
utvrduvawe .................................. 289
nastani ................................ 265
8 E, Z Populacija, obele`je, 15 Zada~i za samoproverka .............. 291

primerok .............................. 269
241
1 SLUÂJNI NASTANI I VEROJATNOST E
[to podrazbira{ pod eksperiment? Kakov moè da bide rezultatot (ishodot)

A od eden eksperiment?
Razgledaj gi slednite primeri na eksperimenti.
1. Edna moneta se frla vo vozduh i po nejzinoto pa|awe na zemja na gornata strana od

monetata moè da se pojavi grb ili glava. So frlaweto na monetata sme izvr{ile
eden eksperiment i kako rezultat na toj eksperiment moè da se dobie eden od slednite
ishodi: na gornata strana od monetata se pojavi grb ili na gornata strana od monetata
se pojavi glava.
2. Ako voda se zagree na 100 C, toga{ taa }e po~ne da vrie. Ovde e izvr{en eden ekspe-
riment (zagrevawe na voda) i kako rezultat na toj eksperiment se javuva ishodot vodata
vrie.
3. Ako se proveruva ispravnosta na proizvodite vo edna fabrika, toga{ se zema po eden

proizvod, se proveruva negoviot kvalitet i se utvrduva dali e ispraven ili ne. Zna~i,
eksperimentot e proverka na kvalitetot, a mo`ni ishodi se: proizvodot e ispraven i
proizvodot ne e ispraven.
4. Se sproveduva test za da se proveri znaeweto na u~enicite. Ocenuvaweto na testot

se pravi so poeni od 0 do 100. Toga{ eksperimentot e ocenuvawe na eden u~enik, a mo`ni
ishodi se u~enikot osvoi i poeni, kade {to L
Zapomni!
Eksperiment e sekoja realizacija na odredeno mnoèstvo uslovi S.

Sekoj rezultat (ishod) vo vrska so eksperimentot S se vika nastan vo vrska so
eksperimentot S.
Nastanite se obeleùvaat so golemite latinski bukvi: A, B, C,
Eden eksperiment moè da bide deterministi~ki (opredelen) ili nedeterministi~ki

(neopredelen). Ako ishodot na eden eksperiment e odnapred poznat, toga{ toj ekspe-
riment e deterministi~ki, vo sprotivno, ako ishodot ne moè so sigurnost da se znae
odnapred, toj eksperiment e nedeterministi~ki.
1 Kakvi se eksperimentite pretstaveni vo primerite 1, 2, 3 i 4?
242
B 2 Da se vratime povtorno na eksperimentot frlawe moneta. Neka se izvedeni 8
serii od po 1000 eksperimenti pod ednakvi uslovi.
Vo sekoj od eksperimentite se nabquduva nastanot A: padna grb.
So Q $ se ozna~uva brojot na eksperimentite od i-tata serija vo koi se pojavil nas-

L
tanot A. Rezultatite od ovie osum serii se pretstaveni vo slednata tabela:
Q $
i Q $ L
Vo poslednata kolona se dadeni vrednos-
Q
L
Q $
tite na koli~nikot
L
kade {to n e
1 502 0,502 Q
2 504 0,504 brojot na izvedenite eksperimenti vo edna
3 492 0,492 serija. Vo na{iot slu~aj Q

Voo~i deka site vrednosti vo ovaa kolona
4 500 0,500
se blisku do 0,5 . Pritoa, ako brojot na
5 510 0,510
eksperimentite vo edna serija se zgole-
6 490 0,490 muva, toga{ toj koli~nik se pribliùva se
7 493 0,493 pove}e do 0,5.
8 509 0,509
Zapomni!
Q $
Brojot L
se narekuva relativna frekvencija za nastanot A vo i-tata serija.
Q
Realniot broj okolu koj se natrupuvaat ovie relativni frekvencii se narekuva
statisti~ka (ili empiriska) verojatnost na nastanot A; go ozna~uvame so P(A).
Voo~i deka ako se razgleduva serija so n eksperimenti, toga{ brojot na pojavuvawa na

Q $ Q
nastanot A e najmalku 0 , a najmnogu n , t.e. d Q $ d Q Ottuka, d d pa
Q Q Q
Q $
d d Moème da zaklu~ime deka relativnata frekvencija na nastanot A e
Q
sekoga{ pome|u 0 i 1, pa i statisti~kata verojatnost na nastanot A e pome|u 0 i 1.
243
Statisti~kata verojatnost e objektivna merka za mo`nosta za pojavuvawe na nasta-
not A.
Vo eksperimentot frlawe moneta vo zada~ata 2, statisti~kata verojatnost na nastanot A:
padna grb iznesuva 0,5. Toa e brojot okolu koj se natrupuvaat relativnite ~estoti
pretstaveni vo prethodnata tabela.
Za daden nastan A vo vrska so eksperimentot S, moè da se primenuva ovaa definicija

nare~ena statisti~ka definicija na verojatnost, ako:
1. Eksperimentot S moè da se povtori pri isti uslovi kolku {to sakame pati;
2. Relativnite frekvencii na nastanot A, vo sekoja od pove}e izvedeni serii eksperi-

menti, se broevi koi se pribli`no ednakvi.
Uslovot 2 obezbeduva statisti~ka stabilnost, a uslovot 1 obezbeduva proverka na
uslovot 2.
Ako za eksperimentot S se ispolneti uslovite 1 i 2, toga{ sekoj nastan vo vrska so
eksperimentot S, se narekuva slu~aen nastan.
V 3 Da gi razgledame slednite eksperimenti i nastanite vo vrska so niv.
a) Neka eksperimentot e frlawe kocka. b) Eksperimentot e izvlekuvawe na top~e

Se razgleduvaat nastanite: od kutija vo koja ima 5 beli top~iwa. Se
A1: padna broj od 1 do 6 i razgleduvaat nastanite:
A2: padna brojot 7. B1: izvle~eno e belo top~e i
B2: izvle~eno e crno top~e.
v) Eksperimentot e ocenuvawe na slu~ajno izbran u~enik. Se razgleduvaat nastanite:
C1: u~enikot dobi ocenka od 1 do 5 i C2: u~enikot dobi ocenka 12.
[to moè da se kaè za navedenite nastani?
Odgovor. Nastanite A1, B1 i C1 se javuvaat pri sekoja realizacija na soodvetniot
eksperiment, a nastanite A 2, B 2 i C 2 ne se pojavuvaat nikoga{ pri realizacija na
eksperimentot.
Siguren nastan vo vrska so daden eksperiment e nastanot koj se pojavuva pri sekoja
realizacija na toj eksperiment.
Nevozmoèn nastan vo vrska so daden eksperiment e nastan {to ne se pojavuva
nikoga{ pri realizacija na dadeniot eksperiment.
Zna~i, A1, B1 i C1 se sigurni, a A2, B2 i C2 nevozmo`ni nastani za soodvetnite ekspe-

rimenti.
244
Sigurniot nastan se pojavuva vo sekoj eksperiment od dadena serija eksperimenti, a
nevozmo`niot nastan ne se pojavuva nikoga{. Zatoa, relativnata frekvencija na
Q
sigurniot nastan e a na nevozmo`niot nastan e za proizvolna serija
Q Q
eksperimenti.
Zada~i
1 Neka eksperimentot e frlawe kocka. Napra- 2 Eksperimentot e izvlekuvawe karta od {pil

vi 4 serii od po 50 frlawa i opredeli ja so 52 karti. Sprovedi 5 serii od po 100
statisti~kata verojatnost na pojavuvawe na eksperimenti. Po sekoe izvlekuvawe
nastanite: registriraj go brojot i znakot na kartata i
A: na gornata strana na kockata se pojavi vrati ja nazad vo {pilot. Opredeli koj e
brojot 2; brojot okolu koj se natrupuvaat relativnite
B: na gornata strana na kockata se pojavi ~estoti na nastanite:
paren broj. A: izvle~ena e karta so brojot 10;
B: izvle~ena e karta so znakot list.
MNO@ESTVO ELEMENTARNI NASTANI.

2 SLUÂJNI NASTANI
E
Da go razgledame eksperimentot frlawe kocka. Nekoi od mo`nite slu~ajni nastani

A vo vrska so ovoj eksperiment se slednite:
A: padna paren broj; B: padna broj deliv so 3;
E1: padna brojot 1; E2: padna brojot 2; E3: padna brojot 3;
E4: padna brojot 4; E5: padna brojot 5; E6: padna brojot 6.
1 Voo~i ja razlikata pome|u nastanite A i B, od edna i nastanite E1, E2, E3, E4, E5 i E6
od druga strana.
Re{enie.
Nastanot A se pojavuva ako se pojavi eden od nastanite E2, E4 ili E6, a nastanot B se
pojavuva ako se pojavi nastanot E3 ili ako se pojavi E6. Zna~i, nastanot A moè da se
razloì na nastanite E2, E4 i E6, a nastanot B moè da se razloì na nastanite E3 i E6.
Od druga strana, nastanite E1, E2, E3, E4, E5 i E6 ne moè da se razloàt na drugi nastani.
Zatoa, tie nastani gi narekuvame elementarni nastani. Elementarnite nastani }e gi
ozna~uvame so simbolot E so indeks 1,2,...
245
Zapomni!
Elementaren nastan vo vrska so daden eksperiment e sekoj logi~ki ishod koj ne

moè da se razloì na drugi nastani. Pritoa, pri sekoja realizacija na eksperimentot
se pojavuva eden i samo eden elementaren nastan.
Mnoèstvoto od site vakvi nastani vo vrska so eden eksperiment se vika mnoèstvo
elementarni nastani i se ozna~uva so W.
2 Opredeli go mnoèstvoto elementarni nastani za eksperimentot frlawe kocka.
Re{enie. Pri sekoja realizacija na eksperimentot se pojavuva eden i samo eden od nastanite
E1, E2, E3, E4, E5 i E6, zatoa mnoèstvoto elementarni nastani vo vrska so ovoj eksperiment
e W = {E1, E2, E3, E4, E5, E6}.
3 Opredeli go mnoèstvoto elementarni nastani za eksperimentot frlawe na dve

moneti.
Re{enie. Pri frlawe na edna moneta moèn ishod e padna glava ili padna grb (}e
pi{uvame kratko glava ili grb). No, eksperimentot se sostoi od frlawe na dvete moneti
zaedno, pa mo`nite ishodi }e bidat podredeni parovi, kade {to prviot element }e go
ozna~uva ishodot na prvata moneta, a vtoriot element ishodot na vtorata. So drugi zborovi,
mnoèstvoto elementarni nastani e slednoto:
W = {(glava, glava), (glava, grb), (grb, glava), (grb, grb)}.
4 Neka eksperimentot e frlawe moneta Vq dodeka ne se pojavi grb. Opredeli go

mnoèstvoto elementarni nastani.
Re{enie. Mnoèstvoto elementarni nastani e od oblik W = {E1, E2,}, kade {to
E1 = (grb), E2 = (glava, grb) itn. Vo op{t slu~aj, za fiksno i = 2,3,, elementarniot nastan
(L

JODYDJODYD JODYDJUE
L
i toj se pojavuva ako vo prvite L frlawa na monetata se pojavi glava, a vo i-to frlawe
grb. Vo ovoj slu~aj, teoretski eksperimentot moè nikoga{ da ne zavr{i, pa mnoèstvoto
elementarni nastani e beskone~no mnoèstvo.
5 Opredeli go mnoèstvoto elementarni nastani za eksperimentot merewe visina

na slu~ajno izbran ~ovek od dadena grupa lu|e.
Re{enie. Ako x e visinata na izbranoto lice vo centimetri, toga{ x [50,250], kade {to 50
e minimalnata, a 250 maksimalnata visina {to moè da ja ima eden ~ovek. Sega, mnoèstvoto
elementarni nastani e od oblik W = {x | x [50, 250]} = [50, 250]. Vo ovoj slu~aj, W e inter-
val, pa povtorno W e beskone~no mnoèstvo.
246
Od prethodnite primeri moème da voo~ime deka zavisno od eksperimentot, mno-
èstvoto elementarni nastani moè da bide kone~no ili beskone~no mnoèstvo.
Vo ponatamo{niot del od tekstot }e se zadrìme na eksperimenti za koi mnoèstvoto

elementarni nastani e kone~no.
Vo zada~a 1 zaklu~ivme deka nastanot A }e se pojavi ako se pojavi eden od nastanite

B E2, E4 ili E6, a nastanot B }e se pojavi ako se pojavi nastanot E3 ili ako se pojavi E6.
Ottuka, nastanite A i B moè da se zapi{at na sledniot na~in A = {E2, E4, E6}, B = {E3, E6}.
Da voo~ime deka nastanite A i B se pretstaveni kako podmnoèstva od mnoèstvoto
elementarni nastani W.
Zapomni!
Slu~aen nastan e proizvolno podmnoèstvo od mnoèstvoto elementarni nastani W.

]e velime deka nastanot A se pojavil ako se pojavil nekoj od elementarnite nastani
koi pripa|aat na soodvetnoto podmnoèstvo elementarni nastani.
6 Ako eksperimentot e frlawe na dve moneti, opi{i go nastanot C: barem edna{ pad-
na grb.
Odgovor. Nastanot C }e se pojavi ako na edna od monetite padne grb, a na drugata glava ili
ako na dvete moneti padne grb, t.e.
C = {(glava, grb), (grb, glava), (grb, grb)}.
7 Eksperimentot se sostoi vo frlawe na dve kocki. Da se opi{e mnoèstvoto

elementarni nastani i slednite slu~ajni nastani:
A: na dvete kocki padna paren broj;
B: na prvata kocka padna paren, a na vtorata neparen broj.
Re{enie. Mnoèstvoto elementarni nastani za ovoj eksperiment }e se sostoi od podredeni

parovi (x, y), kade {to x e ishodot na prvata kocka, a y ishodot na vtorata kocka,
x, y {1,2,3,4,5,6}. Ottuka,
W = {(x, y) | x, y {1,2,3,4,5,6}}, t.e. W = {1,2,3,4,5,6}{1,2,3,4,5,6}
Za nastanot A se dobiva slednoto: $ ^ [ \ _ [ \ ^ `` ili vo razviena forma
A = {(2, 2), (2, 4), (2, 6), (4, 2), (4, 4), (4, 6), (6, 2), (6, 4), (6, 6)},
a za nastanot B imame: % ^ [ \ _ [ ^ ` \ ^`` ili
B = {(2, 1), (2, 3), (2, 5), (4, 1), (4, 3), (4, 5), (6, 1), (6, 3), (6, 5)}.
247
Sigurniot nastan se pojavuva sekoga{ koga se realizira eksperimentot, t.e. sekoj
elementaren nastan doveduva do negovo pojavuvawe. Zatoa toj se ozna~uva so W.
Nevozmo`niot nastan, pak, ne se pojavuva nikoga{ koga se realizira eksperimentot,
odnosno nieden elementaren nastan ne doveduva do negovo pojavuvawe. Ottuka, nevoz-
mo`niot nastan }e go ozna~uvame so .
Zada~i
1 Eksperimentot se sostoi prvo od frlawe 4 Eksperimentot se sostoi vo frlawe tri

moneta. Potoa, ako padne grb, se frla kocka kocki. Da se opi{e mnoèstvoto elemen-
i se registrira brojot na to~kite na gornata tarni nastani i slednite slu~ajni nastani:
strana od kockata, a ako padne glava, A: na prvite dve kocki padna paren broj, a
na tretata neparen;
monetata se frla u{te edna{. Da se opi{e
B: na site tri kocki padna neparen broj;
mnoèstvoto elementarni nastani.
C: zbirot na to~kite na trite kocki e paren;
D: na prvite dve kocki padnala ista
2 Vo edna kutija ima 5 top~iwa numerirani vrednost;
so broevite od 1 do 5. Na slu~aen na~in se E: na trite kocki ne se pojavila niedna
izvlekuva edno po edno top~e (bez vra}awe), petka;
Vq dodeka ne se izvle~e top~e so neparen
F: na trite kocki se pojavila barem edna
petka.
broj. Ako se registriraat broevite na izvle-
~enite top~iwa, da se opi{e mnoèstvoto
elementarni nastani. 5 Na edna tabla za pikado se nao|aat poli-
wata so broevite 7,8,9,10 . Eden igra~
ni{ani so streli~kite vo pikadoto tripati.
3 Strelec ima 4 kur{umi i strela vo celta
Da se opredeli mnoèstvoto elementarni
Vq dodeka ne pogodi dvapati posledova- nastani i slednite slu~ajni nastani:
telno ili dodeka ne ja izgubi {ansata da A: tripati e pogoden paren broj;
go ispolni toj uslov. Da se opi{e mno- B: dvapati e pogoden paren, a edna{ neparen
èstvoto elementarni nastani i slednite broj;
slu~ajni nastani: C: vo prvite dve ga|awa e pogoden paren, a
vo tretoto neparen broj;
A: celta e pogodena barem dvapati;
D: zbirot na pogodenite broevi e 27.
B: eden kur{um ostanal neiskoristen;
C: imalo pove}e pogodoci otkolku proma-
{uvawa.
248
3 OPERACII SO SLUÂJNI NASTANI E
Potseti se!
A 1 Neka eksperimentot se sostoi
vo izvlekuvawe na karta od
Elementaren nastan vo vrska so daden
eksperiment e sekoj logi~ki ishod koj ne moè {pil so 52 karti.
da se razloì na drugi nastani. Pritoa, pri Gi ozna~uvame nastanite:
sekoja realizacija na eksperimentot se A: izvle~ena e karta so brojot 10;
pojavuva eden i samo eden elementaren B: izvle~ena e karta pik.
nastan. Koga }e se pojavi nastanot C: padna karta
Stranite na eden pravilen tetraedar se pik so brojot 10?
ozna~eni so broevite 1,2,3,4.Tetraedarot se
Kako pojavuvaweto na ovoj nastan moè da
frla na ramna povr{ina i se nabquduva
go povrze{ so pojavuvaweto na nastanite A
stranata so koja toj leì na povr{inata. Koe
i B?
e mnoèstvoto elementarni nastani W za
dadeniot eksperiment? Odgovor. Voo~i deka nastanot C }e se
Za prethodniot eksperiment, opi{i go pojavi toga{ i samo toga{ koga }e se pojavat
nastanot A: padna broj ne pogolem od 3, kako istovremeno i nastanite A i B.
podmnoèstvo od W.
Zapomni!
Proizvod na nastanite A i B e nastan koj se pojavuva toga{ i samo toga{ koga }e

se pojavat i dvata nastani A i B. Toj nastan e opredelen so mnoèstvo elementarni
nastani {to e presek od mnoèstvata elementarni nastani na nastanot A i na nastanot
B. Proizvodot na dva nastani A i B se ozna~uva so $ % ili AB.
2 Neka eksperimentot e frlawe kocka. Gi razgleduvame nastanite:

A: padna broj pomal ili ednakov na 3;
B: padna broj deliv so 3;
C: padna broj pogolem od 4.
Da se opredeli proizvodot na nastanite A i B i proizvodot na nastanite A i C.
Re{enie. Nastanite A, B i C se opi{uvaat na sledniot na~in: A = {E1, E2, E3}, B = {E3, E6} i
C = {E5, E6}. Nastanot $ % ozna~uva deka se pojavil broj koj e pomal ili ednakov na 3 i
deliv so 3, pa taka $ % ^(` Nastanot $ % ozna~uva deka se pojavil broj koj e pomal
ili ednakov na 3 i pogolem od 4, {to e nevozmo`no. Zna~i, nastanite A i C ne moè da se
pojavat istovremeno, t.e. $ %
249
Zapomni!
Ako dva nastani A i B ne moè da se pojavat istovremeno, toga{ tie se narekuvaat

disjunktni nastani. Nivniot proizvod e nevozmoèn nastan, t.e. $ %
Zapomni!
Zbir na nastanite A i B e nastan koj se pojavuva toga{ i samo toga{ koga }e se pojavi
barem eden od nastanite A ili B. Toj nastan e opredelen so mnoèstvo elementarni
nastani {to e unija od mnoèstvata elementarni nastani na nastanot A i nastanot B.
Zbirot na dva nastani A i B, vo op{t slu~aj, se ozna~uva so $ ) %
Dokolku nastanite A i B se disjunktni, toga{ nivniot zbir }e go ozna~uvame so $ %
Koga se veli deka se pojavil barem eden od nastanite A ili B, toga{ se podrazbira deka
se pojavil ili samo nastanot A, ili samo nastanot B ili i dvata nastani istovremeno.
Ako nastanite A i B se disjunktni, toga{ istovremeno pojavuvawe na dvata nastani e
nevozmo`no, pa pojavuvawe na nastanot $ ) % podrazbira da se pojavi ili samo nastanot
A, ili samo nastanot B. Zatoa, vo ovoj slu~aj, za zbir na dva nastani se koristi oznakata
$ % Zna~i, $ % $ ) % ako $%
3 Opredeli go zbirot na nastanite A i B, kako i na nastanite A i C, ako A, B i C se

nastanite definirani vo zada~ata 2.
Re{enie.
Nastanite A, B i C se opredeleni so: A = {E1, E2, E3}, B = {E3, E6} i C = {E5, E6}. Nastanot
$ ) % ozna~uva deka }e se pojavi broj pomal od 3 ili broj deliv so 3, i toj moè da se
opi{e na sledniot na~in:
$) % ^( ( ( (`
Nastanot $ ) & ozna~uva deka }e se pojavi broj koj ne e pogolem od 3 ili broj koj e pogolem
od 4. Isto taka, vo zada~ata 2 voo~ivme deka nastanite A i C se disjunktni. Ottuka, za
nivniot zbir se dobiva $ & ^ ( ( ( ( ( `
Zapomni!
Sprotiven nastan na nastanot A e nastanot koj se pojavuva toga{ i samo toga{ koga
ne se pojavuva nastanot A. Ovoj nastan se ozna~uva so $ . Mnoèstvoto elementarni
nastani na nastanot $ e komplement na mnoèstvoto elementarni nastani soodvetni
na nastanot A vo odnos na W.
Za sekoj nastan A vaì: $ $ $ ) $ :
250
4 Opredeli gi sprotivnite nastani na nastanite A i B od zada~ata 1.
Re{enie. Nastanot A nema da se pojavi, ako se pojavi eden od nastanite E4, E5 ili E6, pa
zatoa $ ^ ( ( ( ` a soodvetno % ^ ( ( ( ( `
Zapomni!
Nastanot A go povlekuva nastanot B ( pi{uvame A B ), ako sekoga{ koga se pojavuva

nastanot A se pojavuva i nastanot B.
5 Da go razgledame povtorno eksperimentot frlawe dve moneti. Neka

A: padna to~no edna glava; B: padna barem edna glava.
Imame deka A = {(glava, grb), (grb, glava)}, B = {(glava, grb), (grb, glava), (glava, glava)}.
Voo~i deka ako A i B se razgleduvaat kako mnoèstva, toga{ A B.
Od druga strana, moè da se voo~i deka sekoga{ koga }e se pojavi nastanot A se pojavuva
i nastanot B, t.e. soglasno prethodnata definicija nastanot A go povlekuva nastanot B.
Zapomni!
Ako A B i B A, toga{ za nastanite A i B velime deka se ednakvi.
6 Povtorno, neka eksperimentot e frlawe dve moneti. Se razgleduvaat slednite

nastani: A: padna barem edna glava; B: padna barem eden grb.
Opi{i gi nastanite A, B, $ % $ ) %
Bidej}i slu~ajnite nastani se podmnoèstva od mnoèstvoto elementarni nastani vo

vrska so eden eksperiment, za operaciite so nastani vaàt istite zakoni kako za
operaciite so mnoèstva. Vo ponatamo{nite izlagawa }e gi iskoristime slednite
zakoni.
Potseti se!
Distributivnite zakoni: De Morganovite zakoni:

$ % ) & $% ) $& $ % $ ) %
$ ) %& $& ) %& $) % $ %
251
Zapomni!
Razlika na nastanite A i B (pi{uvame A \ B ili $% ) e nastan koj se pojavuva toga{ i

samo toga{ koga }e se pojavi nastanot A, a ne se pojavuva nastanot B, t.e. se pojavuvaat
istovremeno nastanot A i sprotivniot nastan na nastanot B.
7 Da se opredeli razlikata na nastanite A i B, ako A i B se nastanite definirani vo

zada~ata 1, t.e. A: padna broj pomal ili ednakov na 3; B: padna broj deliv so 3.
Re{enie. Razlikata A \ B na nastanite A i B }e se pojavi ako padne broj pomal ili ednakov
na 3 koj ne e deliv so 3. Ottuka, A \ B = {E1, E2}.
Vo ovoj del }e gi obop{time definiciite za zbir i proizvod na pove}e od dva

B nastani.
Zapomni!
Zbir na nastanite A1, A2,, An e nastanot koj se pojavuva toga{ i samo toga{ koga }e se
pojavi barem eden od nastanite A1, A2,, An.
Ovoj nastan se ozna~uva so $ ) $ ) ) $Q a negovoto mnoèstvo elementarni nastani e
unija od mnoèstvata elementarni nastani soodvetni na sekoj od nastanite A1, A2,, An.
Proizvod na nastanite A1, A2,, An e nastanot koj se pojavuva toga{ i samo toga{
koga }e se pojavat istovremeno site nastani A1, A2,, An.
Ovoj nastan se ozna~uva so $ $ $Q (ili A 1 A 2A n), a negovoto mnoèstvo
elementarni nastani e presek od mnoèstvata elementarni nastani soodvetni na sekoj
od nastanite A1, A2,, An.
8 Vo cel se strela tripati. Se razgleduvaat nastanite A1, A2 i A3 koi ozna~uvaat

pogoduvawe na celta vo prvoto, vtoroto i tretoto strelawe, soodvetno. So pomo{
na ovie nastani, da se opi{at slednite slu~ajni nastani:
B: postignati se tri pogodoci; E: postignato e barem edno proma{uvawe;
C: celta e tripati proma{ena; F: postignati se ne pove}e od dva pogodoci;
D: postignat e barem eden pogodok; G: do tretoto strelawe nemalo pogodok.
Re{enie.
Nastanot B }e se pojavi ako se pojavat site tri nastani A1, A2 i A3, istovremeno. Ottuka,
B = A1A2A3.
252
Nastanot C }e se pojavi ako ne se pojavi nieden od nastanite A1, A2 i A3, t.e. ako se
pojavat nivnite sprotivni nastani, pa & $ $ $
Nastanot D }e se pojavi ako se pojavi barem eden od nastanite A 1, A 2 i A 3, pa

' $ ) $ ) $ Soodvetno, ( $ ) $ ) $
Da voo~ime deka nastanot F }e se pojavi ako se pojavi nastanot E, i obratno, pojavuvaweto
na nastanot F go povlekuva pojavuvaweto na nastanot E. Zna~i, F = E.
Nastanot G }e se pojavi ako ne se pojavat nastanite A1 i A2, pa * $ $
9 Eden brod ima edno kormilo, 4 parni kotli i 2 turbini. Gi ozna~uvame slednite
nastani:
A: kormiloto e ispravno;
Bk : k-tiot paren kotel e ispraven, N
Cj : j-tata turbina e ispravna, M
Nastanot D: brodot e vo vozna sostojba, se pojavuva ako se ispravni kormiloto, barem
eden paren kotel i barem edna turbina. Da se opi{at nastanite D i ' so pomo{ na
nastanite A, Bk i Cj.
Re{enie. So koristewe na operaciite na nastanite A, Bk i Cj, nastanot D moè da se opi{e

kako ' $ % ) % ) % ) % & ) & Nastanot ' }e go opi{eme so koristewe na De
Morganovite zakoni. Taka, ' $ ) % % % % ) & & bidej}i $ ) % $ %
Zada~i
1 Dvajca {ahisti A i B igraat turnir vo {ah. 2 Eksperimentot se sostoi vo frlawe tri

Turnirot se sostoi od 4 partii, pri {to moneti. Nastanite A1, A2 i A3, ozna~uvaat
nere{enite partii ne se zemaat predvid. pojavuvawe na grb na prvata, vtorata i
Pobednik e onoj koj }e postigne pove}e tretata moneta, soodvetno. So koristewe
pobedi. Vo slu~aj na nere{en rezultat (2:2) na ovie nastani da se opi{at slednite
se igra petta odlu~uva~ka partija. Da se slu~ajni nastani.
opi{at slednite nastani: B: grb se pojavi samo na prvata moneta;
D: pobedi {ahistot A; C: grb se pojavi na prvata i na vtorata
E: pobedi {ahistot B; moneta;
F: se igra i petta partija. D: grb se pojavi na site tri moneti;
E: grb se pojavi na barem dve moneti;
F: grb se pojavi samo na edna moneta;
G: grb se pojavi na to~no dve moneti;
H: grb se pojavi najmnogu na dve moneti.
253
3 Eden u~enik dobiva na test po matematika 4 Eksperimentot se sostoi vo izbor na tri
tri zada~i. So Ai go ozna~uvame nastanot proizvodi od edna proizvodstvena serija.
deka u~enikot znae da ja re{i i-tata zada~a, Gi ozna~uvame slednite nastani:
i = 1,2,3. So pomo{ na ovie nastani da se A: barem eden od trite proizvodi e
opi{at slednite nastani: neispraven;
B: u~enikot znae da gi re{i site zada~i; B: site tri proizvodi se ispravni.
C: u~enikot znae da re{i barem edna Na {to se ednakvi slednite nastani:
zada~a;
a) A ) B; b) AB; v) $ ; g) % ?
D: u~enikot znae da re{i barem dve za-
da~i;
E: u~enikot znae da re{i najmnogu dve za-
da~i;
F: u~enikot ne znae da gi re{i site tri
zada~i;
G: u~enikot ne znae da re{i niedna zada-
~a.
4 KLASI^NA DEFINICIJA NA VEROJATNOST E
Potseti se!
Prethodno utvrdivme deka bro-
A jot okolu koj se natrupuvaat rela-
[to e mnoèstvoto elementarni nastani vo
vrska so daden eksperiment? tivnite frekvencii na daden nastan A se
narekuva statisti~ka verojatnost na
[to e slu~aen nastan za daden eksperiment?
nastanot A i toa e objektivna merka za
Kako se opi{uva toj?
mo`nosta za pojavuvawe na nastanot A. Za
Ako se izveduva serija od 50 eksperimenti i
da se opredeli statisti~ki verojatnosta
nastanot A se pojavi 30 pati, kolku e
na nastanot A potrebno e da se izveduvaat
relativnata frekvencija na pojavuvawe na
pogolem broj serii eksperimenti so golem
nastanot A vo taa serija eksperimenti?
broj eksperimenti, vo sekoja od seriite, i
Koi vrednosti moè da gi primi relativnata
da se utvrdi okolu koj broj se natrupuvaat
frekvencija na daden nastan?
relativnite frekvencii na nastanot A.
Na{a cel e da opredelime nekoj metod koj }e ovozmoì opredeluvawe na verojatnosta,

kako merka za mo`nosta za pojavuvawe na daden nastan pri edno izveduvawe na
eksperimentot.
254
So ogled na toa {to relativnite frekvencii se sekoga{ broevi pome|u 0 i 1, za
verojatnosta se postavuvaat slednite uslovi:
1. d 3 $ d za proizvolen nastan A;
2. 3 : t.e. verojatnosta na sigurniot nastan e 1.
Ovie uslovi se nametnuvaat prirodno od svojstvata na relativnite frekvencii na daden

nastan. Imeno, relativnite frekvencii se sekoga{ nenegativni i relativnata
frekvencija na sigurniot nastan za proizvolna serija eksperimenti e sekoga{ 1.
Neka W={E1,E2,,En} e mnoèstvoto elementarni nastani vo vrska so eksperimentot S

i neka p1, p2,, pn se dadeni realni broevi pome|u 0 i 1, t.e. 0 pi 1, taka {to
p1 + p2 + + pn=1. Neka pi e verojatnost na elementarniot nastan Ei, i=1,2,...,n.
Verojatnosta na elementarnite nastani moè da e odnapred dadena ili moè da e

eksperimentalno opredelena (statisti~ka verojatnost).
Na primer, ako e dadeno deka vo edna fabrika 2% od proizvodite se defektni, toa }e

zna~i deka verojatnosta eden proizvod da e defekten e

Ozna~uvame pi = P(Ei), za i = 1, 2,, n.
Neka A e daden slu~aen nastan vo vrska so istiot eksperiment. Neka nastanot A, kako
podmnoèstvo od W , se sostoi od k elementarni nastani, t.e. neka e od oblik
$ ^( (
L L
(
LN ` kade {to k n.
Definicija. Verojatnosta na nastanot A e zbir od verojatnostite na elementarnite

nastani {to se sodràt vo nastanot A. Toa zna~i deka
3 $ S S S
L L LN
(1)
Na primer, neka mnoèstvoto elementarni nastani W={E1,E2,E3,E4} se sostoi od 4 elementi

i neka verojatnostite na elementarnite nastani se:
P(E1)=0,2; P(E2)=0,3; P(E3)=0,1 i P(E4)=0,4.
Ako nastanot A={E1,E2,E4}, toga{ negovata verojatnost e
P(A)=P(E 1)+P(E 2)+P(E 4)=0,2+0,3+0,4=0,9 , a verojatnosta na nastanot B={E 2,E 3 } e
P(B)=P(E2)+P(E4)=0,3+0,4=0,7.
255
1 Edna tabla za pikado e podelena so koncentri~ni krugovi na oblasti koi nosat po 10,
9, 8 i 7 poeni. Eden igra~ ni{ani na tablata so streli~kite i ja pogoduva oblasta koja
nosi 10 poeni so verojatnost 0,1, oblasta koja nosi 9 poeni so verojatnost 0,2, oblasta
so 8 poeni so verojatnost 0,3, onaa so 7 poeni so verojatnost 0,3 i ja proma{uva tablata
(postignuva 0 poeni) so verojatnost 0,1. Ako igra~ot ni{ani vo pikadoto edna{,
opredeli ja verojatnosta na slednite nastani:
A: igra~ot }e postigne najmalku 8 poeni; B: igra~ot }e dobie pomalku od 8 poeni.
Re{enie.
Pri sekoja realizacija na eksperimentot ni{anewe na tablata za pikado se pojavuva
eden i samo eden od slednite elementarni nastani:
E1: pogodena e oblasta koja nosi 10 poeni; E2: pogodena e oblasta koja nosi 9 poeni;
E3: pogodena e oblasta koja nosi 8 poeni; E4: pogodena e oblasta koja nosi 7 poeni;
E5: tablata voop{to ne e pogodena.
Zna~i, mnoèstvoto elementarni nastani W = {E1, E2, E3, E4, E5}, a od uslovite na zada~ata
imame deka p1 = P(E1) = 0,1, p2 = P(E2) = 0,2, p3 = P(E3) = 0,3, p4 = P(E4) = 0,3 i p5 = P(E5) = 0,1.
Sega, nastanite A i B moè da se opi{at na sledniot na~in:

A = {E1, E2, E3} i B = {E4, E5}.
Soglasno so definicijata na verojatnost (1), za verojatnostite na soodvetnite nastani

dobivame:
P(A) = p1 + p2 + p3 = 0,1 + 0,2 + 0,3 = 0,6, P(B) = p4 + p5 = 0,3 + 0,1 = 0,4.
]e razgledame eden specijalen slu~aj na prethodno definiranata verojatnost.

B Neka W = {E1,E2,,En} e dadeno kone~no mnoèstvo elementarni nastani i neka
site ovie elementarni nastani imaat ednakva verojatnost da se pojavat, t.e. pi = pj, za

i, j = 1, 2,, n. Od uslovot p1 + p2 + + pn = 1, sleduva deka S za site i = 1, 2,, n.
Q
L
Ottuka, ako $ ^( (
L L
(
LN ` e daden nastan, za negovata verojatnost se dobiva deka
N
3 $ S S S
L L LN

Q Q
N
Q
SDWL
Q
256
Zapomni!
Neka W = {E1, E2, , En} e dadeno kone~no mnoèstvo elementarni nastani i neka
sekoj od niv ima ednakva verojatnost da se pojavi, t.e. P(Ei) = 1 / n, i = 1, 2,, n. Ako A
e slu~aen nastan vo vrska so dadeniot eksperiment vo koj se sodràt k elementarni
N
nastani, toga{ verojatnosta na nastanot A se opredeluva so 3 $
Q
Ova e poznatata klasi~na definicija na verojatnost.
Ovaa definicija moè da se primeni samo ako elementarnite nastani imaat ednakva
verojatnost. Toa naj~esto se utvrduva od uslovite na zada~ata. Na primer, neka
eksperimentot e frlawe na homogena kocka za igrawe. Poradi homogenosta na kockata,
normalno e da se o~ekuva deka sekoja strana na kockata moè da se pojavi so ednakva
verojatnost, t.e. elementarnite nastani Ei imaat ednakva verojatnost na pojavuvawe,
i = 1, 2,, 6 i taa iznesuva pi=P(Ei)=1/6.
Da voo~ime deka vo klasi~nata definicija na verojatnost, n e vkupniot broj na
elementarni nastani, t.e. brojot na elementi vo W. ]e ozna~ime n = | W |, t.e. n e brojot na
elementi vo W. Sekoj elementaren nastan moè da go tolkuvame kako moèn slu~aj vo
vrska so daden eksperiment. Od druga strana, k e brojot na elementarni nastani koi se
sodràt vo nastanot A, t.e. k = | A | i sekoj elementaren nastan od A }e go tolkuvame kako
povolen slu~aj za pojavuvawe na nastanot A. Soglasno so klasi~nata definicija,
verojatnosta na daden slu~aen nastan A e ednakva na koli~nikot od brojot na povolni
slu~ai za pojavuvawe na nastanot A i brojot na site mo`ni slu~ai za dadeniot
eksperiment, t.e.
_ $_
3 $
_:_
2 Da se opredeli verojatnosta pri frlawe kocka da se dobie paren broj.
Re{enie. Ako eksperimentot e frlawe kocka, mnoèstvoto elementarni nastani

W = {E1, E2, E3, E4, E5, E6}, kade {to Ei e nastanot: se pojavi brojot i, i = 1, 2,, 6. Nastanot A:
padna paren broj, moè da se opi{e so A = {E2, E4, E6}. Zna~i, brojot na povolni mo`nosti za
pojavuvawe na nastanot A e 3, a vkupniot broj na mo`nosti pri realizacija na eksperimentot
e 6. Ottuka, spored klasi~nata definicija na verojatnost, za verojatnosta na nastanot A
se dobiva:

3 $

257
3 Vo edna kutija ima 5 beli i 4 crni top~iwa. Od kutijata se izvlekuvaat dve top~iwa
naedna{. Da se opredeli verojatnosta deka dvete izvle~eni top~iwa se beli.
Re{enie.
Go ozna~uvame nastanot A: izvle~eni se dve beli top~iwa. Brojot na mo`ni ishodi na

eksperimentot, t.e. vkupniot broj na elementarni nastani e & a povolniot

broj mo`nosti za da se pojavi nastanot A se & Zna~i, verojatnosta za

pojavuvawe na nastanot A e

3 $

Zada~i
1 Vo edna kutija ima 10 top~iwa od koi 5 be- 5 Dadeni se 5 otse~ki so dolìni od 2,3,4,7,9
li, 3 crni i 2 zeleni. Slu~ajno se izbiraat santimetri. Da se opredeli verojatnosta od
tri top~iwa. Da se opredeli verojatnosta tri slu~ajno izbrani otse~ki da moè da
deka site tri top~iwa se beli. se konstruira triagolnik.
2 Vo eden klas ima 40 u~enici od koi 10 se 6 Eden ~ovek kupil 7 svetilki od 40 W, 5

odli~ni. Klasot se deli na dve grupi so po svetilki od 60 W i 3 svetilki od 100 W.
20 u~enici. Da se opredeli verojatnosta Po pat skr{il tri svetilki. Kolkava e
deka vo dvete grupi }e ima po 5 odli~ni verojatnosta deka skr{enite svetilki
u~enici. imaat vkupno 180 W?
3 7 Deset knigi slu~ajno se poreduvaat na edna

Broevite 1,2,3,4,5 se napi{ani na 5 razli~ni
polica. Da se opredeli verojatnosta na
karti~ki. Slu~ajno se izbiraat edna po edna
slednite nastani:
3 karti~ki i se poreduvaat po redosledot
A: tri odbrani knigi sekoga{ }e bidat edna
na izvlekuvaweto. Da se opredeli vero-
do druga;
jatnosta da se dobie neparen broj.
B: k fiksni knigi }e bidat edna do druga,
k = 2,3,,10.
4 Vo edna igra se frlaat tri kocki i dobivka
se ostvaruva ako zbirot na to~kite na
trite kocki e 11 ili 12. Da se opredeli
verojatnosta na slednite nastani:
A: }e se dobie zbir 11;
B: }e se dobie zbir 12.
258
5 SVOJSTVA NA VEROJATNOSTA E
Potseti se!
A Vo prodolènie }e gi razgledame
osnovnite svojstva na verojatnosta.
Kako glasi klasi~nata definicija na
verojatnost?
Bidej}i sekoj nastan A e podmnoèstvo
Vo edna kutija ima 5 beli i 10 crni top~iwa. od mnoèstvoto elementarni nastani W,
Kolku e verojatnosta da se izvle~e belo, a
sleduva deka 0 |A| |W|. Ottuka,
kolku verojatnosta da se izvle~e crno top~e?
_ $_
Koi uslovi treba da gi zadovoluva d d t.e. d 3 $ d
verojatnosta na daden nastan? _: _
_:_
Za verojatnosta na sigurniot nastan W se dobiva 3 :
_:_
Zna~i, verojatnosta opredelena spored klasi~nata definicija na verojatnost gi

zadovoluva potrebnite uslovi 1 i 2 od prethodnata lekcija.

Za verojatnosta na nevozmo`niot nastan se dobiva 3 bidej}i brojot
: :
na elementarni nastani koi se sodràt vo nevozmo`niot nastan e 0.
Neka $ ^( (
L L
(
LN `L % ^( M
( ( P
M M ` se dva disjunktni nastani. Zna~i,
$ % Toga{, zbirot na ovie dva nastani, $ % ^( (

L L LN M M M `
( ( ( ( P sodrì
k + m elementarni nastani. Za negovata verojatnost se dobiva:
N P N P
3 $ % 3 $ 3 %
Q Q Q
Zapomni!
Za verojatnosta P vaàt slednite osnovni svojstva:

1. Za sekoj nastan A, d 3 $ d
2. 3 : 3
3. Ako A i B se dva disjunktni nastani, toga{ 3 $ % 3 $ 3 %
1 Vo edna kutija ima 4 beli, 5 crni, 3 crveni i 8 sini top~iwa. Od kutijata se izvlekuva
edno top~e. Da se opredeli verojatnosta deka izvle~enoto top~e e belo ili crveno.
259
Re{enie. Gi razgleduvame nastanite: A: izvle~eno e belo top~e; B: izvle~eno e crveno
top~e.

Za verojatnostite na ovie nastani se dobiva: 3 $ 3 %

Nastanot izvle~eno e belo ili crveno top~e e, vsu{nost, nastanot A + B. Spored svojstvoto
3 imame:

3 $ % 3 $ 3 %

Svojstvoto 3 moè da se obop{ti na sledniot na~in:
4. Ako A1, A2, , An se disjunktni nastani, toga{

P(A1 + A2 + + An) = P(A1) + P(A2) + + P(An).
2 Od standarden {pil so 52 karti se izvlekuva edna karta. Da se opredeli verojatnosta

deka izvle~enata karta e pomala ili ednakva na 4.
Re{enie. Neka Ai: izvle~ena e karta so brojot i, i = 1, 2, 3, 4. Od sekoj broj postojat po 4 karti,
pa

3 $ L

L
Nastanite A1, A2, A3, A4 se disjunktni, pa spored svojstvoto 4, za verojatnosta na nastanot

A1+ A2+ A3+ A4 se dobiva:

3 $ $ $ $

_ $_ _ % _
Ako nastanot A go povlekuva nastanot B, t.e. A B, toga{ |A| |B|, pa d od kade {to
_:_ _:_
sleduva deka P(A) P(B).
5. Ako A B, toga{ P(A) P(B).
Bidej}i $ $ : spored svojstvata 2 i 3 imame deka 3 $ 3 $ 3 : pa go dobivame

slednoto svojstvo:
6. Za verojatnosta na sprotivniot nastan $ na daden nastan A vaì

3 $ 3 $
3 Od standarden {pil so 52 karti se izvlekuva edna karta. Da se opredeli verojatnosta

deka izvle~enata karta e pogolema od 1.
260

Re{enie. Verojatnosta na nastanot A: izvle~ena e karta so brojot 1, e 3 $ Nastanot

izvle~ena e karta pogolema od 1 e, vsu{nost, nastanot $ pa spored svojstvoto 6, dobivame

deka 3 $ 3 $

Ako A i B se dva nastani vo vrska so eden eksperiment, toga{ brojot na elementi vo
$ ) % e ednakov na _ $ ) % _ _ $ _ _ % _ _ $ % _ Ottuka, sleduva to~nosta na slednoto
tvrdewe:
7. Verojatnosta na sumata na dva proizvolni nastani A i B vo vrska so daden

eksperiment e
3 $ ) % 3 $ 3 % 3 $%
4 Vo edno pretprijatie ima 100 vraboteni. Od niv 40 zboruvaat angliski jazik, 30

zboruvaat francuski, a 15 gi znaat i dvata jazici. Slu~ajno se izbira edno lice. Da
se opredeli verojatnosta na slednite nastani:
B: liceto znae samo francuski jazik; C: liceto znae samo angliski jazik;
D: izbranoto lice znae barem eden jazik; E: izbranoto lice ne znae nitu eden jazik.
Re{enie. ]e gi ozna~ime slednite nastani: A: izbranoto lice zboruva angliski i

F: izbranoto lice zboruva francuski.
Od uslovite na zada~ata moè da se opredeli deka

3 $ 3 ) i 3 $)

Za opredeluvawe na verojatnosta na nastanot B, potrebno e da se opredeli brojot na onie
{to znaat samo francuski. Toj broj }e se dobie koga od brojot na onie koi znaat francuski
se odzeme brojot na onie koi gi znaat dvata jazici. Taka, brojot na onie koi znaat samo

francuski e Ottuka, 3 %

Analogno, brojot na onie koi znaat samo angliski e pa 3 &

Nastanot D moè da se pretstavi kako ' $ ) ) pa so koristewe na svojstvoto 7, se
dobiva: 3 ' 3 $) ) 3 $ 3 ) 3 $)
Na kraj, da voo~ime deka ( ' pa so koristewe na svojstvoto 6, dobivame
3 ( 3 '
261
Zada~i
1 Vo edna lotarija ima 100 lozovi numerirani 4 Vo edno pretprijatie od 100 vraboteni, 40
so broevite 1 do 100. Dobitni se lozovite znaat angliski, 30 znaat francuski, 26
~ii broevi se delivi i so 4 i so 5. Kolkava germanski, 15 znaat angliski i francuski,
e verojatnosta na nastanite: 10 angliski i germanski, 5 francuski i
A: pri kupuvawe na eden loz }e se dobie germanski, a 3 gi znaat site tri jazika.
pogodok; Slu~ajno se izbira grupa od trojca
B: pri kupuvawe na dva loza }e se dobie pretstavnici. Da se opredeli verojatnosta
barem eden pogodok. na slednite nastani:
a) B: site trojca znaat angliski;
2 Neka P(A) = 0,3, P(B) = 0,4, a P(AB) = 0,1.
b) C: site trojca znaat angliski i
Da se opredeli verojatnosta na nastanite
francuski;
$ ) % $ % i $ % v) D: site trojca znaat barem dva jazika;
g) E: site trojca znaat barem eden jazik;
3 Da se opredeli verojatnosta na nastanot d) H: dvajca znaat dva stranski jazika, a
AB, ako eden ne znae nieden;
P(A)=0,6, P(B)=0,3, 3 $ ) % |) K: nieden ne znae angliski i francuski,
no site znaat germanski;
e) M: najmalku eden od niv gi znae site tri
jazika.
6 USLOVNA VEROJATNOST E
Potseti se!
êsto se slu~uva verojatnosta
A za pojavuvawe na eden nastan da
Neka mnoèstvoto elementarni nastani W =
{E1, E2,, En} i P(Ei) = 1/n, za sekoj i = 1, zavisi od toa dali }e se pojavi ili ne drug
2,, n. Kolkava e verojatnosta na slu~aen nastan. Da gi razgledame slednite nastani:
nastan A koj sodrì k elementarni nastani? A: }e vrne;
B: na neboto ima oblaci.
Ako A i B se disjunktni nastani, toga{
P(A + B) = P(A) + P(B).
Jasno e deka verojatnosta za pojava na nastanot A zavisi od toa dali }e se pojavi ili ne
nastanot B. Imeno, informacijata deka se pojavil nastanot B ja zgolemuva verojatnosta
na pojavuvawe na nastanot A. Zatoa, se javuva potrebata za definirawe na takanare~ena
uslovna verojatnost. Uslovnata verojatnost na nastanot A pri uslov B e verojatnost
da se pojavi nastanot A, ako se pojavil nastanot B. Ovaa verojatnost }e ja ozna~uvame so
P(A | B).
262
Motivot za toa kako da se definira uslovnata verojatnost doa|a od relativnata
frekvencija kako merka za mo`nostite za nastapuvawe na odreden nastan. Imeno, neka
se izveduvaat n eksperimenti vo koi moè da se pojavat nastanite A i B. Neka n(B) e
brojot na eksperimenti vo koi se pojavil nastanot B, a n(AB) e brojot na eksperimenti vo
Q $%
koi se pojavil nastanot AB. Toga{ e relativnata ~estota na pojavuvawe na nas-
Q %
Q $%
Q $% Q 3 $%
tanot A ako se pojavil nastanot B. Dobivame, |
Q % Q % 3 %
Q
kade {to P(AB) e verojatnosta na proizvodot na nastanite A i B.
Zapomni!
Uslovna verojatnost na nastanot A pri uslov B (ako P(B) > 0) se definira so:
3 $%
3 $ _ %
3 %
3 $%
a uslovna verojatnost na nastanot B pri uslov A (ako P(A) > 0) so 3 % _ $
3 $
1 Eksperimentot se sostoi vo frlawe kocka. Da se opredeli verojatnosta deka padnal

paren broj, ako e poznato deka padnal broj koj e pomal ili ednakov na 4.
Re{enie. Da gi ozna~ime slednite nastani: A: se pojavil paren broj;

B: se pojavil broj pomal ili ednakov na 4. Vo toj slu~aj, nastanot AB ozna~uva deka se pojavil
paren broj koj e najmnogu 4. Verojatnosta na nastanite B i AB e:

3 % 3 $%

Na krajot, verojatnosta 3 $ _ % spored definicijata za uslovna verojatnost, }e bide:

3 $%
3 $ _ %
3 %

Od formulite za uslovna verojatnost moè da se izrazi verojatnosta za proizvod na

dva nastani.
263
Zapomni!
3 $% 3 $ 3 % _ $ 3 % 3 $ _ %
2 Vo edna kutija ima 4 beli i 3 crni top~iwa. Od kutijata se izvlekuvaat dve top~iwa
edno po edno, bez vra}awe. Da se opredeli verojatnosta deka dvete izvle~eni top~iwa
se beli.
Re{enie. Da gi ozna~ime nastanite A1: vo prvoto izvlekuvawe e dobieno belo top~e, A2: vo
vtoroto izvlekuvawe e dobieno belo top~e. Ja barame verojatnosta na nastanot A1A2. Spored
prethodnoto svojstvo imame deka 3 $ $ 3 $ 3 $ _ $

Pritoa, 3 $ a verojatnosta 3 $ _ $ bidej}i ako se izvle~e belo top~e vo

prvoto izvlekuvawe, vo kutijata ostanuvaat 6 top~iwa od koi 3 se beli. Ottuka,

3 $ $ 3 $ 3 $ _ $

Formulata za verojatnost na proizvod na dva nastani moè da se obop{ti za

B proizvod na n nastani na sledniov na~in:
3 $ $ $Q 3 $ 3 $ _ $ 3 $ _ $ $ 3 $Q _ $Q $ $
3 Vo edna kutija ima 4 beli i 5 crni top~iwa. Igra~ot izvlekuva po edno top~e od
kutijata, bez vra}awe, Vq dodeka ne izvle~e belo top~e. Da se opredeli verojatnosta
deka toj }e izvlekuva to~no 4 pati.
Voo~i ja postapkata.
Igra~ot }e izvlekuva to~no 4 pati, ako vo prvite 3 obidi izvle~e crno top~e, a vo ~etvrtiot
obid belo. Ako Ai e nastanot deka igra~ot }e izvle~e belo top~e vo i-toto izvlekuvawe,
i =1, 2, 3, 4, toga{ ja barame verojatnosta na nastanot $ $ $ $ Spored prethodnoto svojstvo,
imame:
3 $ $ $ $ 3 $ 3 $ _ $ 3 $ _ $ $ 3 $ _ $ $ $

Pritoa, 3 $

Ako vo prvoto izvlekuvawe e izvle~eno crno top~e, toga{ vo kutijata

ostanale 4 crni od vkupno 8 top~iwa, pa 3 $ _ $

264
Ako vo prvite dve izvlekuvawa se dobieni dve crni top~iwa, vo kutijata }e ima 3 crni od

vkupno 7 top~iwa, pa 3 $ _ $ $

Na krajot, po 3 izvle~eni crni top~iwa, vo kutijata

ima 2 crni i 4 beli top~iwa, pa 3 $ _ $ $ $

Taka, 3 $ $ $ $

Zada~i
1 Od edna kutija vo koja se nao|aat karti~ki 5 Verojatnosta eden strelec da ja pogodi celta
numerirani so broevite 1 do 50 slu~ajno se vo prvoto strelawe e 2/3. Ako ja pogodi celta
izbira edna. Da se opredeli verojatnosta vo prviot obid, steknuva pravo na vtor obid.
deka e izvle~ena karti~ka so neparen broj, Verojatnosta da ja pogodi celta vo dvata
ako e poznato deka brojot na karti~kata e obidi e 0,5. Da se opredeli verojatnosta da
deliv so 3. ja pogodi celta vo vtoriot obid ako steknal
pravo za vtor obid.
2 Od eden {pil so 52 karti slu~ajno se
izvlekuva edna. Da se opredeli verojat- 6 Eden pretplatnik ja zaboravil poslednata
nosta deka e izvle~en broj pomal od 5 ako e cifra od telefonskiot broj na svojot
poznato deka e izvle~ena karta so crvena prijatel i zatoa ja izbiral slu~ajno.
boja. a) Da se opredeli verojatnosta deka }e ja
3 Od eden {pil so 52 karti slu~ajno se pogodi vo tretiot obid.
izvlekuvaat dve karti. Da se opredeli b) Da se opredeli istata taa verojatnost
verojatnosta deka zbirot na dvete karti }e ako znael deka cifrata koja ja zaboravil e
bide 9 ako e poznato deka i dvete se parna.
pogolemi od 3.
4 Od mnoèstvoto S = {1,2,, 20} na slu~aen

na~in se izbira eden broj. Da se opredeli
verojatnosta deka izvle~eniot broj e paren
ako e poznato deka e deliv so 3.
7 NEZAVISNOST NA SLUÂJNI NASTANI E
Za nastanot A velime deka e

Potseti se!
A nezavisen od nastanot B, ako
Kako se definira uslovnata verojatnost na P(A|B) = P(A).
nastanot A pri uslov B, a kako uslovnata Toa zna~i deka pojavuvaweto na nastanot B
verojatnost na nastanot B pri uslov A? ne ja menuva verojatnosta da se pojavi
nastanot A.
265
Ako nastanot A e nezavisen od nastanot B, toga{ imame
3 $% 3 $ _ % 3% 3 $ 3 %
3 % _ $ 3 %
3 $ 3 $ 3 $
a toa zna~i deka i nastanot B e nezavisen od nastanot A. Toga{ za A i B velime deka se

nezavisni nastani. Vo toj slu~aj, P(AB) = P(A|B)P(B) = P(A)P(B).
Obratno, ako poslednoto ravenstvo e ispolneto, toga{
3 $% 3 $ 3 %
3 % _ $ 3 %
3 $ 3 $
pa A i B se nezavisni nastani. So toa e dokaàno slednoto tvrdewe:
Teorema. Nastanite A i B se nezavisni nastani ako i samo ako

P(AB) = P(A)P(B).
Vo nekoi slu~ai nezavisnosta moè da se sogleda od samite uslovi na zada~ata. Na

primer, ako se frlaat dve kocki i se nabquduvaat nastanite
A: na prvata kocka padna {estka, B: na vtorata kocka padna petka,
toga{ e jasno deka A i B se nezavisni nastani, bidej}i ishodot na ednata ne vlijae na
ishodot na drugata kocka.
No, vo nekoi slu~ai, neophodno e da se proveri dali e ispolnet uslovot za nezavisnost
od poslednata teorema.
1 Od {pil so 52 karti se izvlekuva edna karta. Da gi razgledame slednite nastani:

A: izvle~ena e karta na koja e brojot pet; B: izvle~enata karta e list.
Proveri dali nastanite A i B se nezavisni.
Re{enie.

3 $ 3 % 3 $% 3 $ 3 %

Zna~i, uslovot za nezavisnost e ispolnet, pa A i B se nezavisni nastani, iako intuitivno

toa ne izgleda taka, zatoa {to pome|u kartite so znak list ima petka i me|u ~etirite
petki ima petka list.
266
2 Dvajca strelci strelaat vo edna cel nezavisno eden od drug. Verojatnosta prviot
od niv da ja pogodi celta e 0,7, a vtoriot 0,9. Da se opredeli verojatnosta deka celta
}e bide pogodena barem edna{.
Re{enie. Gi ozna~uvame nastanite A: prviot strelec ja pogodil celta;

B: vtoriot strelec ja pogodil celta. Od uslovite na zada~ata e jasno deka A i B se nezavisni
nastani bidej}i dvajcata strelci strelaat nezavisno eden od drug. Pritoa, P(A) = 0,7, a
P(B) = 0,9. Ja barame verojatnosta na nastanot $ ) % Dobivame:
3 $ ) % 3 $ 3 % 3 $% 3 $ 3 % 3 $ 3 %
3 Za nastanite A i B od zada~ata 1 utvrdivme deka se nezavisni. Proveri ja

nezavisnosta na parovite nastani A i % $ i B; $ i %

Re{enie. Od zada~ata 1 imame deka 3 $ L 3 %

Nastanot $ % ozna~uva deka e izvle~ena karta so brojot 5 koja ne e list. Postojat 3 povolni

mo`nosti za ovoj nastan, pa 3 $ %

3 $ 3 %
Zna~i, A i % se nezavisni nastani. Soodvetno, $ % e nastanot: izvle~ena e karta so znakot

list na koja e broj {to e razli~en od 5. Ima 12 povolni mo`nosti za ovoj nastan. Ottuka,

3 $%

3 $ 3 % t.e. i nastanite $ i B se nezavisni.
Na krajot, $ % e nastanot: izvle~ena e karta koja ne e petka i ne e list. Povolni mo`nosti

ima 36, pa 3 $ %

3 $ 3 % Ottuka, i $ i % se nezavisni nastani.
Zapomni!
Ako A i B se nezavisni nastani, toga{ nezavisni se i parovite:

A i % ; $ i B; $ i % .
B Poimot za nezavisnost na nastani moè da se obop{ti za pove}e od dva nastani.
267
Zapomni!
Nastanite A1, A2,, An se nezavisni vo celina, ako za proizvolen k (2 k n) i za koj

bilo izbor na indeksi i1 < i2 < < ik vaì

3 $ $ $
L L LN 3 $ 3 $ 3 $
L L
LN
Zna~i, ako A1, A2, , An se nezavisni nastani, toga{ za verojatnosta na nivniot proizvod
se dobiva deka e proizvod na verojatnostite na poedine~nite nastani, t.e.
P(A1 A2 An) = P(A1)P(A2)P(An).
Sli~no kako i za dva nastani se pokaùva deka ako se nezavisni nastanite
A1, A2, A3,, B1, B2, B3,toga{ nezavisni se i nastanite A1, A2, A3, , % % %
4 Vo edna kutija ima 6 beli i 2 crni top~iwa. Igra~ot izvlekuva edno top~e, ja gleda
negovata boja i go vra}a vo kutijata. Da se opredeli verojatnosta deka belo top~e }e
izvle~e za prv pat vo ~etvrtoto izvlekuvawe.
Re{enie. Neka Ai ozna~uva deka vo i-toto izvlekuvawe e dobieno belo top~e, i = 1,2, Bidej}i
po sekoe izvlekuvawe izvle~enoto top~e se vra}a nazad vo kutijata, ishodot na sekoe
izvlekuvawe ne zavisi od ishodot na prethodnite izvlekuvawa, t.e. nastanite Ai, i =1,2,,
se nezavisni. Pritoa, P(Ai) = 6/8 = 3/4, a 3 $
za i = 1, 2, 3, Ottuka,
L

3 $ $ $ $ 3 $ 3 $ 3 $ 3 $

Zada~i
1 Trojca strelci ni{anat vo ista cel. Vero- 4 Eden rabotnik opsluùva 4 ma{ini. Vero-
jatnostite da ja pogodat celta se 0,6; 0,7 i jatnosta deka vo eden den }e bide potrebna
0,5, soodvetno. Da se opredeli verojatnosta popravka na sekoja od ma{inite e 0,1; 0,3;
deka celta }e bide pogodena barem edna{. 0,2 i 0,1 , soodvetno. Da se opredeli
verojatnosta deka vo tekot na denot ne
treba da se intervenira na niedna ma{ina
2 Dvajca strelci ni{anat vo edna cel. Vero-
ako ma{inite funkcioniraat nezavisno
jatnosta prviot od niv da ja pogodi celta e
edna od druga.
0,6, a vtoriot 0,7. Da se opredeli vero-
jatnosta na slednite nastani:
5 Se frlaat dve kocki za igrawe. Neka a e
A: to~no eden od strelcite ja pogodil celta;
ishodot na prvata, a b e ishodot na vtorata
B: barem eden od strelcite ja pogodil
kocka. Gi ozna~uvame slednite nastani:
celta;
C: celta e dvapati pogodena; A: a se deli so 2, a b so 3;
D: nieden od strelcite ne ja pogodil celta; B: a se deli so 3, a b so 2;
E: barem eden od strelcite ne ja pogodil C: a se deli so b; D: b se deli so a;
celta.
E: a+b se deli so 2; F: a+b se deli so 3.
Da se najdat:
3 Verojatnosta prviot strelec da ja pogodi a) site parovi nastani koi se nezavisni;
celta e p, a vtoriot 0,7. Poznato e deka b) site trojki nastani koi se nezavisni;
verojatnosta to~no eden strelec da ja v) dali dadenite nastani se nezavisni vo
pogodi celta e 0,38. Da se opredeli p. celina?
268
8 POPULACIJA, OBELE@JE, PRIMEROK E, Z
A Matemati~kata statistika e nauka koja vo sebe vklu~uva tri tipa na aktivnosti:
1. sobirawe na statisti~ki podatoci;

2. prou~uvawe na tie statisti~ki podatoci;
3. razrabotka na op{ti metodi i pravila za sobirawe na statisti~ki podatoci, nivno
prou~uvawe, dobivawe na verodostojni rezultati i re{enija koi se nau~no zasnovani.
Pri sekoe statisti~ko ispituvawe se poa|a od mnoèstvoto ednorodni objekti koi imaat
edna ili pove}e zaedni~ki karakteristiki. Na primer, na mnoèstvoto od site deca vo
Skopje na desetgodi{na vozrast moè da se ispitaat slednite karakteristiki: visina,
teìna, uspeh na u~ili{te, pol, nacionalnost, boja na o~i i sl. Na mnoèstvoto, pak,
grozje otkupeno vo edna vinarska vizba moè da se ispituvaat karakteristikite: teìna,
procent na {e}er, procent na alkohol (ako po~nalo da fermentira) i sl.
Vo statistikata mnoèstvoto ednorodni objekti ili rezultati od nekoja operacija koi
imaat edna ili pove}e zaedni~ki karakteristiki se narekuva populacija. Zaedni~kata
karakteristika se narekuva obele`je.
Populacijata e osnoven poim vo statistikata i toj ne se definira. Populacijata se
ozna~uva so bidej}i toa e mnoèstvoto od site mo`ni ishodi vo vrska so eden
eksperiment (mnoèstvo elementarni nastani).
Vo navedenite primeri, za populacijata deca vo Skopje obele`ja se: visinata, teìnata,
uspehot, polot, nacionalnosta, bojata na o~ite i sl., a za populacijata grozje otkupeno
vo edna vinarska vizba obele`ja se: teìnata, procentot na {e}er, procentot na
alkohol itn.
Moè da se voo~i deka vrednosta {to ja dobiva obele`jeto e promenliva veli~ina i
taa ne moè so sigurnost da se predvidi za konkretna edinka od populacijata. Zatoa,
}e smetame deka sekoe obele`je prima vrednosti so odredena verojatnost.
Obele`jata moè da bidat kvalitativni ili kvantitativni. Vrednostite na
kvantitativnoto obele`je se realni broevi. Kvantitativni obele`ja se: visina, teìna,
uspeh (kaj populacijata u~enici), ili procent na {e}er, teìna i sl. (kaj populacijata
otkupeno grozje). Kvalitativni obele`ja se polot nacionalnosta, bojata na o~ite i sl.
Kvantitativnite obele`ja moè da bidat diskretni i neprekinati. Edno obele`je
e diskretno ako prima vrednosti od edno kone~no ili prebrojlivo mnoèstvo. Na primer,
obele`jeto uspeh kaj u~enicite e diskretno, bidej}i prima vrednosti 1, 2, 3, 4, 5, t.e.
prima vrednosti od kone~noto mnoèstvo {1,2,3,4,5}. Edno obele`je e neprekinato
ako prima vrednosti od eden interval ili od celoto mnoèstvo realni broevi. Taka, na
primer, teìnata na lu|eto e neprekinato obele`je.
269
Taa moè da bide koj bilo broj od intervalot [1,250], kade moè da se smeta deka 1 e
minimalna teìna na tuku{to rodeno bebe, a 250 maksimalnata teìna {to moè da ja
dostigne eden ~ovek. Jasno e deka ne sekoja vrednost od obele`jeto se javuva so odredena
verojatnost. Imeno, mnogu e poverojatno deka teìnata na slu~ajno izbran ~ovek }e bide
80 kilogrami, otkolku deka taa }e bide 235 kilogrami.
Pri ispituvawe na edna populacija za site nejzini elementi se registriraat vrednostite

na edno ili pove}e obele`ja. Taka dobienoto mnoèstvo broevi se narekuva mnoèstvo
od statisti~ki podatoci ili statisti~ko mnoèstvo.
Ako za elementite od polulacijata se registriraat vrednostite na edno obele`je, toga{

se dobiva ednodimenzionalno statisti~ko mnoèstvo, a ako istovremeno se
registriraat vrednostite za pove}e obele`ja, toga{ se dobiva pove}edimenzionalno
statisti~ko mnoèstvo.
Vo prodolènie }e razgleduvame ednodimenzionalni statisti~ki mnoèstva.
B Naj~esto, pri vr{ewe na statisti~ki ispituvawa nevozmo`no e da se ispitaat

site elementi od populacijata. Se slu~uva ispituvawata da traat dolgo, da bidat
povrzani so tro{ewe na golemi finansiski sredstva ili, u{te pove}e, pri ispituvawe na
odredeni objekti da dojde do nivno uni{tuvawe.
Zatoa, se izbira del od populacijata na koj se vr{at site ispituvawa i pritoa treba da
se donesat zaklu~oci koi }e vaàt za celata populacija so odredena verojatnost.
Zapomni!
Delot od populacijata na koj se vr{at potrebnite ispituvawa se vika primerok.

Brojot na elementite vo primerokot se vika obem na primerokot.
Zaklu~ocite koi }e se donesat vrz osnova na primerokot treba da vaàt za celata

populacija. Za da se postigne toa, potrebno e primerokot da bide reprezentativen,
t.e. da pretstavuva mini-model na populacijata. Za da se postigne toa, potrebno e sekoj
element od populacijata da ima ednakvi {ansi da vleze vo primerokot. Zna~i, izborot
na sekoj element treba da bide nezavisen i slu~aen.
Zapomni!
Primerokot koj se dobiva so niza nezavisni i ednakvi eksperimenti se narekuva

prost slu~aen primerok.
Otstapuvaweto od principot na slu~aen izbor moè da dovede do seriozni gre{ki. Da go

razgledame sledniot realen primer.
270
1 Amerikanskoto spisanie Literaturen zbornik sprovelo anketa za ispituvawe na
javnoto mislewe okolu pretstojnite pretsedatelski izbori vo SAD vo 1936 godina.
Kandidati bile F. Ruzvelt i A. Lendon.
Za izbor na primerok spisanieto go upotrebilo telefonskiot imenik. Bile izbrani 4
milioni adresi i na site im bila ispratena anketa so pra{awa okolu kandidatite.
Spisanieto potro{ilo golemi finansiski sredstva za ispra}awe na karti~kite i
obrabotka na podatocite i objavilo deka za pretsedatel }e bide izbran A. Lendon.
Rezultatot od izborite potvrdil deka prognozata bila pogre{na. Kade bilo zgre{eno?
Odgovor. Vo ovoj slu~aj, napraveni se dve gre{ki. Prvo, vo toj period na vladeewe na
ekonomska kriza, telefoni imale samo najbogatite. Vtoro, na anketata odgovorile najmnogu
delovnite lu|e koi, vsu{nost, imale navika da odgovaraat na pisma, a site tie go
poddrùvale Lendon.
Od druga strana, dvajca sociolozi, okolu istoto pra{awe, napravile anketa so 4 iljadi
ispitanici i do{le do vistinskiot odgovor. Pri~ina za toa e {to tie ne samo {to
pravilno go sostavile primerokot, tuku trgnale od toa deka op{testvoto e sostaveno
od razli~ni socijalni sloevi i najgolem del od pripadnicite na eden sloj poddrùvaat
ist kandidat. Taka, so pomo{ na prou~uvaweto po socijalnite sloevi bile doneseni
zaklu~oci koi vaàt za celata dràva.
Denes sli~ni vakvi metodi za donesuvawe zaklu~oci se op{toprifateni.
Zada~i
1 Da ja razgledame populacijata sijalici 3 Otpornosta na eden televizor se meri so
proizvedeni vo eden den vo edna fabrika. vremeto na neprekinata rabota na eden
Navedi koi od slednite obele`ja se negov del (na primer, na ekranot). Za da se
kvalitativni, a koi kvantitativni: ja~ina oceni otpornosta na televizorite
na sijalicata, boja, ispravnost, golemina proizvedeni vo edna fabrika se izbiraat
(vo cm) i teìna. 100 televizori i se meri vremeto na
neprekinata rabota na nivnite ekrani.
2 Dadena e populacijata W = {2, 3, 4, 5}. a) Koja e populacijata {to se razgleduva?
Koi se site mo`ni primeroci so obem 2 koi b) Koj e razgleduvaniot primerok?
moè da bidat izvle~eni so vra}awe od taa v) Dali obele`jeto {to se razgleduva e
populacija? kvalitativno ili kvantitativno?
ELEMENTARNA OBRABOTKA NA PODATOCI

9 SO MAL BROJ VREDNOSTI NA OBELE@JETO
E, Z
Potseti se!
Vo statistikata mnoèstvoto ednorodni objekti ili rezultati od nekoja operacija koi imaat edna
ili pove}e zaedni~ki karakteristiki se narekuva populacija. Zaedni~kata karakteristika se
narekuva obele`je.
Kako se vika delot od populacijata na koj se vr{at potrebnite ispituvawa?
Kako se vika brojot na elementite vo primerokot?
271
A 1 Neka se razgleduva obele`jeto ocenka na u~enicite po matematika. Jasno,
ova obele`je moè da primi kone~no mnogu vrednosti, t.e. vrednosti od
mnoèstvoto {1,2,3,4,5} stanuva zbor za diskretno obele`je koe prima samo 5 vrednosti.
Za da se utvrdi uspehot na nastavata po matematika vo edno oddelenie od n=20 u~enici, }e
gi razgledame nivnite ocenki po matematika na krajot od u~ebnata godina. So pregled vo
dnevnikot dobien e sledniot primerok:
5, 4, 5, 3, 2, 1, 2, 4, 5, 5, 5, 4, 4, 3, 2, 1, 2, 3, 5, 2.
Moè da se voo~i deka edinica dobile dvajca u~enici, t.e. elementot 1 se pojavuva vo
primerokot to~no 2 pati, dvojka dobile 5 u~enici, t.e. brojot 2 se pojavuva 5 pati, 3 se
pojavuva 3 pati, 4 se pojavuva 4 pati i brojot 5 se pojavuva 6 pati.
Zapomni!
Brojot na pojavuvawa na elementot a vo primerokot se narekuva frekvencija (~estota)

na pojavuvawe na elementot a i se beleì so na.
QD
Ako n e obemot na primerokot, toga{ brojot SD se narekuva relativna
Q
frekvencija (relativna ~estota) na pojavuvawe na elementot a.
Frekvencijata na go dava brojot na pojavuvawa na elementot a vo primerokot. Brojot pa

pokaùva kolkav del od podatocite se ednakvi na elementot a, odnosno brojot pa100%
pokaùva kolkav procent od podatocite se ednakvi na elementot a.
Voobi~aeno e frekvenciite i relativnite frekvencii da se pretstavat vo tabela koja
se narekuva tabela na frekvencii ili tabela na ~estoti.
Za primerokot naveden prethodno, Frekvencijata i relativnata frekvencija
tabelata na frekvencii go ima sledniot gi imaat slednite svojstva.
oblik:
Zapomni!
Vrednost na Relativna
Frekvencija Neka obele`jeto prima r vrednosti i
obele`jeto frekvencija
za toa obele`je e daden primerok so n

1 2 elementi. Toga{:

i) Q Q QU Q

2 5
ii) d S d L
L
U

3 3 S S SU
iii)

Tvrdeweto i) e jasno, zbirot na site

4 4 frekvencii mora da bide ednakov na obemot

n na primerokot.
Za da ja utvrdime to~nosta na ii), da voo~ime
5 6
Q
deka d Q d Q pa d L
d t.e. d S d
Q
L L
272
Q
Imaj}i predvid deka S L
dobivame:
Q
L
Q Q QU Q Q QU Q
S S SU
Q Q Q Q Q
so {to e pokaàna to~nosta na iii) .
Vrz osnova na tabelite na frekvencii moè da se napravat razni grafi~ki prikazi na

podatocite od primerokot.
Zapomni!
Ako na x-oskata vo pravoagolen koordinaten sistem se nanesat vrednostite na

obele`jeto, a na y-oskata soodvetnite frekvencii i dobienite to~ki se povrzat so
iskr{ena linija se dobiva poligon na frekvencii.
Ako na x-oskata vo pravoagolen koordinaten sistem se nanesat vrednostite na
obele`jeto, a na y-oskata soodvetnite relativni frekvencii i dobienite to~ki se
povrzat so iskr{ena linija se dobiva poligon na relativni frekvencii.
Za dadeniot primerok, poligonot na frekvencii i poligonot na relativni frekvencii

go imaat sledniot oblik:
ni fi
7 0,35
6 0,30
5 0,25
4 0,20
3 0,15
2 0,10
1 0,05
0 0
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Poligon na frekvencii Poligon na relativni frekvencii
Moè da se voo~i deka oblikot na iskr{enata linija e ist kako kaj poligonot na ~estoti,
taka i kaj poligonot na relativni ~estoti. Razli~no e samo skaliraweto na y-oskata. Kaj
poligonot na ~estoti, y-koordinatata na sekoja to~ka e priroden broj, a kaj poligonot na
relativni ~estoti y-koordinatata na sekoja to~ka e broj pome|u 0 i 1.
Od crteìte moè da se voo~i deka vo klasot najgolem e brojot na u~enicite koi imaat
petka, potoa doa|a brojot na u~enicite koi imaat dvojka, a najmal e brojot na u~enicite
koi imaat edinica.
Postapkata na izgotvuvawe na tablica na frekvencii i poligoni na frekvencija i

relativna frekvencija se narekuva elementarna statisti~ka obrabotka na poda-
toci.
273
2 Brojot na avtomobilski nesre}i na eden avtopat e zemen kako obele`je. Slu~ajno se
izbrani 30 dena vo godinata i utvrden e brojot na nesre}i vo tie denovi. Vrz osnova
na toa dobien e sledniot primerok:
1,2,5,3,0,0,1,1,2,5,7,1,1,4,4,7,0,1,3,2,6,5,2,8,0,0,1,1,2,0.
Za dadeniot primerok da se napravi elementarna statisti~ka obrabotka.
Zada~i
Za dadenite primeroci na obele`jata dadeni podolu da se napravi elementarna statisti~ka obrabotka.
1 Obele`je: Broj dobien pri frlawe kocka. 3 Obele`je: Broj na rasipani ma{ini vo eden
izvedeni se 50 frlawa. pogon vo tek na eden den. Nabquduvawata
1, 3, 1, 6, 2, 6, 4, 6, 3, 3, 4, 3, 3, 1, 4, 1, 4, 5, 3, 5, se vr{eni vo period od 40 denovi.
4, 1, 1, 1, 5, 4, 3, 2, 1, 4, 6, 4, 3, 2, 2, 2, 3, 6, 1, 2, 2, 1, 0, 1, 3, 1, 1, 0, 2, 1, 2, 1, 0, 0, 0, 1, 1, 2, 2, 3,
2, 3, 5, 3, 1, 3, 6, 2, 4, 1. 2, 2, 3, 1, 1, 1, 0, 0, 2, 1, 2, 1, 0, 0, 2, 1, 1, 1, 0, 1.
2 Obele`je: Broj na do`dlivi denovi vo 4 Obele`je: Broj na telefonski povici preku

mesec maj. Nabquduvawata se vr{eni vo odredena centrala vo tek na denot od 12 vo
mesec maj vo tek na 30 godini. 13 ~asot. Nabquduvawata se vr{eni vo pe-
21, 16, 18, 17, 22, 20, 17, 19, 19, 20, riod od 30 denovi.
16, 20, 20, 22, 21, 16, 17, 20, 21, 22, 24, 25, 29, 28, 27, 27, 28, 27, 30, 25,
15, 19, 16, 20, 18, 18, 19, 20, 17, 16. 25, 26, 26, 29, 28, 25, 30, 29, 28, 28,
24, 28, 29, 30, 30, 25, 26, 26, 27, 25.
ELEMENTARNA STATISTI^KA OBRABOTKA SO

10 GRUPIRAWE NA PODATOCITE VO INTERVALI
E, Z
Potseti se!
Brojot na pojavuvawa na elementot a vo primerokot se narekuva frekvencija (~estota) na pojavuvawe

na elementot a i se beleì so na.
Tabelata vo koja se pretstaveni frekvenciite i relativnite frekvencii na pojavuvawe na
vrednostite od obele`jeto vo primerokot se narekuva tabela na frekvencija.
Vrednostite od tabelata na frekvencii moè da se pretstavat so poligon na frekvencii ili

poligon na relativni frekvencii.
274
A 1 Neka se razgleduva obele`jeto poeni koi u~enikot gi osvoil na test po
informatika. Testot e napraven taka {to u~enikot moè da osvoi 1,2,...,100
poeni. Zna~i, ova obele`je moè da primi 100 vrednosti, t.e. moè da ja primi koja bilo
vrednost od mnoèstvoto {1,2,...,100}. Za da se utvrdi uspehot na nastavata po informatika
vo vtori klas vo edno sredno u~ili{te, izbrani se 50 u~enici i se razgleduvaat nivnite
osvoeni poeni na testot po informatika. Dobien e sledniot primerok:
91 94 54 32 45 47 63 68 80 53
54 37 87 35 33 97 75 39 67 89
64 46 74 63 90 45 37 33 32 72
78 65 45 54 58 59 43 50 72 49
71 45 62 89 99 72 38 33 60 50
Ako se utvrdi frekvencija na sekoja od vrednostite {to se javuvaat vo ovoj primerok i
se nacrta poligon na frekvencii }e se dobie linijata pretstavena na sledniot crte`.
Od ovoj grafik ne moè da se utvrdi nikakva zakonitost za pojavuvawe na vrednostite
i nivnite frekvencii.
0
30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100
Vo vakvi slu~ai, koga brojot na vrednostite koi{to gi prima obele`jeto e mnogu pogolem
od brojot na site podatoci, toga{ se pristapuva kon grupirawe na podatocite vo
intervali.
Brojot na intervali vo koi }e bidat grupirani podatocite zavisi od obemot na primerokot,
od intervalot vo koj se nao|aat podatocite, od vidot na obele`jeto i sl. Odgovorot na
pra{aweto:
Kolkav treba da bide brojot na intervali r vo koj }e bidat grupirani podatocite,
ne e ednozna~en. Pri daden obem n na primerokot, toj broj moè da bide opredelen po
edna od ovie formuli:
U | Q U | ORJ Q U | ORJ Q
Naj~esto }e go izbirame r spored prvata formula.
Intervalite treba da se so ista dolìna, bidej}i vo sprotivno, te{ko }e moè da se
presmetaat brojnite karakteristiki na ova obele`je.
275
Dolnata granica na prviot interval i gornata granica na posledniot interval se izbiraat
taka {to da ne se sovpa|aat so najmalata, t.e. so najgolemata vrednost na ovoj primerok,
osven vo slu~aj koga najmalata i najgolemata vrednost se ednakvi.
Ako nekoi od podatocite se sovpa|aat so granicite na vnatre{nite intervali, toga{
polovina od podatocite se dodavaat na prviot, a drugata polovina na vtoriot interval
ili, pak, site vrednosti se dodavaat vo edniot, t.e. drugiot interval. No, na~inot {to
}e se odbere za smestuvawe na grani~nite podatoci vo nekoj od intervalite treba da se
primeni na site intervali.
Primerokot {to go razgleduvame ima obem n = 50, pa brojot na intervali vo koi }e gi
podelime podatocite }e bide 7, bidej}i |
Najmalata vrednost vo primerokot e 32, a najgolemata 99. ]e izbereme dolnata granica
na prviot interval da bide 30, a gornata granica na posledniot (sedmiot) interval da
bide 100. Isto taka, izbirame ako nekoj podatok se sovpa|a so nekoja od vnatre{nite
granici da se dodade vo intervalot {to sleduva po nego. Toa zna~i deka }e gi razgleduvame
slednite intervali: [30,40), [40, 50), [50,60), [60,70), [70,80), [80,90), [90,100).
Da napomeneme deka dolnata granica na prviot interval i gornata granica na vtoriot
interval moè da se izberat na pove}e na~ini. Bitno e samo site vrednosti od primerokot
da bidat pome|u tie dve granici. Naj~esto gi izbirame taka da moème polesno da rabotime
so intervalite.
Sega moè da se presmeta frekvencija i relativna frekvencija na sekoj od intervalite.
Frekvencija na sekoj interval e brojot na podatoci od primerokot koi se sodràt vo toj
interval, a relativnata frekvencija se dobiva koga frekvencijata na sekoj interval }e
se podeli so obemot na primerokot n.
Relativna
Interval Frekvencija
frekvencija
Dobienite vrednosti moè da se pret-
> 10 0,2
stavat vo poligon na frekvencii i poligon
> 8 0,16
na relativni frekvencii na toj na~in {to
> 8 0,16
za pretstavnik na sekoj interval se zema
> 8 0,16
negovata sredina. Poligonite na frek-
> 7 0,14
vencii i relativni frekvencii go imaat
> 4 0,08
sledniot oblik:
> 5 0,1
12 0,2
10 0,16
8
0,12
6
0,08
4
2 0,04
0 0
35 45 55 65 75 85 95 35 45 55 65 75 85 95
Poligon na ~estoti Poligon na relativni ~estoti
276
No, vo ovoj slu~aj, koga se raboti za
10
grupirawe na podatocite vo inter-
vali, voobi~aeno e frekvenciite da ne 8
se pretstavuvaat so poligoni, tuku so 6
takanare~eni histogrami na ~esto- 4
ti. Imeno, nad sekoj interval [a,b) se 2
izdiga pravoagolnik so visina 0
30 40 50 60 70 80 90 100
ednakva na brojot na podatoci od
Histogram na ~estoti
primerokot koi se nao|aat vo ovoj in-
terval.
Taka, vo intervalot [30,40) ima 10 podatoci, pa nad ovoj interval se konstruira pravoagolnik
so visina 10, nad intervalot [40,50), pravoagolnik so visina 8, bidej}i vo ovoj interval ima
8 podatoci, itn. Histogramot na ~estoti e pretstaven na crteòt pogore.
Sli~no, moè da se pretstavi i histogram na relativni ~estoti.
Od histogramite na ~estoti i rela- 0,25
tivni ~estoti moè da se voo~i deka
0,2
najgolem broj u~enici na testot
0,15
dobile poeni pome|u 30 i 40, potoa
0,1
ednakov e brojot na u~enici {to
0,05
dobile poeni vo nekoj od inter-
valite [40,50), [50,60) i [60,70) itn. 0
30 40 50 60 70 80 90 100
Histogram na relativni ~estoti
B 2 Dolìnata na vremeto (vo meseci) pome|u lekuvaweto od grip i povtornoto

razboluvawe od ovaa bolest e registrirano kaj 40 pacienti i dobieni se
slednite podatoci :
1,2 0,4 3,2 2,8 10,4 11,2 9,3 0,6 18,5 4,3
5,2 0,5 11,7 3,6 20,5 7,8 2,0 3,7 9,7 4,9
9,5 14,7 20,1 5,9 1,4 0,7 8,3 0,9 12,8 3,9
13,6 5,0 6,1 3,3 0,1 12,2 7,1 3,8 15,6 25,5
Da se napravi elementarna statisti~ka obrabotka.
Re{enie. Vo ovoj slu~aj e jasno deka stanuva zbor za neprekinato obele`je. Isto taka, moè
da se voo~i deka sekoja vrednost se javuva vo primerokot edna{, t.e. frekvencijata na sekoja
vrednost od ovoj primerok e 1.
Najmala vrednost vo primerokot e 0,1, a najgolema 25,5.
Ako se nacrta poligon na frekvencii }e se dobie iskr{ena linija na koja y-koordinatata
}e bide 1, samo za onie 40 vrednosti {to se javuvaat vo primerokot, a za site drugi
vrednosti, y-koordinatata }e bide 0. Od vakviot poligon ne moè da se izvedat nikakvi
zaklu~oci. Zatoa i vo vakov slu~aj, isto kako i vo prethodniot slu~aj, za da se izvedat
nekakvi zaklu~oci potrebno e da se grupiraat podatocite vo intervali. Brojot na podatocite
e 40, pa podatocite moè da se grupiraat vo | intervali.
277
Neka dolnata granica na prviot interval e Histogramot na ~estoti e pretstaven na
0, a gornata granica na posledniot inter- sledniot crte`.
val e 27. Toga{ dolìnata na intervalite 18
}e bide 4,5. êstotite i relativnite ~es- 16
toti na sekoj od intervalite se presme- 14
tuvaat isto kako i prethodno i tie se pret- 12
staveni vo slednata tabela na frekvencii. 10
8
6
Relativna 4
Interval Frekvencija
Frekvencija 2
> 10 0,2 0
0 4,5 9 13,5 18 22,5 27
> 8 0,16
> 8 0,16 Od histogramot na ~estoti se gleda deka
> 8 0,16 najgolem e brojot na pacientite kaj koi
> 7 0,14 bolesta se pojavila povtorno pome|u 0 i
> 4 0,08 4,5 meseci. Potoa, kako se zgolemuva
brojot na mesecite, taka se namaluva
brojot na pacientite kaj koi bolesta se
pojavila povtorno.
Zada~i
Da se napravi elementarna statisti~ka obrabotka za primerocite na obele`jata dadeni podolu .
1 Obele`je: Cvrstina na ~eli~na ìca (vo

MPa). Izvedeni se merewa na 50 par~iwa
ìca. 3 Obele`je: Vreme potro{eno za popravka na
edna ma{ina (vo ~asovi). Daden e primerok
285, 341, 290, 304, 318, 283, 286, 300, 315, 326,
so obem 30.
312, 322, 307, 289, 295, 292, 306, 310, 300, 291,
299, 307, 310, 331, 327, 319, 298, 288, 281, 303, 0,4 0,5 3,5 3,4 4,2 2,7 5,5 3,2 2,9 3,3
305, 331, 333, 340, 309, 319, 286, 297, 290, 310, 2,4 4,6 4,4 0,3 0,1 3,2 4,3 6,3 3,2 2,2
314, 323, 317, 329, 287, 300, 305, 315, 311, 289. 3,2 3,6 4,2 0,5 1,3 1,7 1,0 2,1 2,9 2,6
2 Obele`je: Godi{na koli~ina na vrneì (vo

litri/m2). Dadena e serija vo godi{na 4 Obele`je: Masata na novoroden~iwa (vo
kilogrami). Daden e primerok od 40
koli~ina na vrneì vo 40 posledovatelni
novoroden~iwa.
godini.
634, 637, 629, 545, 556, 780, 658, 547, 639, 790, 2,3 3,4 4,2 3,5 3,1 2,9 2,4 3,2 3,4 4,2
810, 514, 593, 610, 619, 789, 703, 742, 628, 599, 3,4 3,9 4,0 3,8 3,7 3,2 2,7 2,9 3,0 3,8
633, 710, 756, 724, 538, 643, 640, 712, 800, 725, 2,4 2,7 2,8 3,4 3,2 3,1 3,2 4,1 3,6 3,9
591, 609, 633, 701, 753, 802, 639, 622, 781, 739. 3,8 4,1 2,8 2,6 3,2 3,9 3,5 4,3 4,9 3,5
278
11 ARITMETI^KA SREDINA E, Z
Potseti se!
A So pretstavuvawe na podatocite
vo tabeli na frekvencii, so poli-
[to e frekvencija, a {to relativna
frekvencija na pojavuvawe na elementot goni i histogrami, moè da se dobie prvi~na
a vo eden primerok i kako se ozna~uvaat slika za raspredelbata (prostiraweto) na
tie? podatocite. Me|utoa, da se dobie poto~na
pretstava za prostiraweto na podatocite
Kako se vika tabelata vo koja se od eden primerok, potrebno e da se pres-
pretstavuvaat frekvenciite i relativ- metaat odredeni numeri~ki merki koi }e ja
nite frekvencii? odredat lokacijata na podatocite od pri-
merokot (parametri na lokacija) i merki koi
}e go odredat otstapuvaweto na podatocite
od parametrite na lokacijata.
Eden od najzna~ajnite parametri na lokacijata e aritmeti~kata sredina.
Zapomni!
Aritmeti~ka sredina ili prose~na vrednost na eden primerok so obem n e zbirot

na elementite od primerokot podelen so n, t.e. ako x1, x2,,xn e daden primerok so
obem n,toga{ aritmeti~kata sredina na toj primerok e
Q
[
Q
[ [ [Q [
Q
L
L
1 Zaradi ispituvawe na vremenskite priliki vo Ohrid izbrani se slu~ajno 20 godini

i vrz osnova na meteorolo{kiot izve{taj, dobien e brojot na son~evi denovi vo tekot
na izbranite godini:
190 169 189 200 201 188 184 197 174 185
192 195 180 199 178 165 187 164 162 194
Re{enie. Soglasno formulata za aritmeti~ka sredina, nao|ame:

[

279
Voo~i deka podatocite od primerokot se celobrojni, a aritmeti~kata sredina iznesuva
184,65. Zna~i, aritmeti~kata sredina, vo op{t slu~aj, ne mora da e vrednost koja moè da ja
primi razgleduvanoto obele`je. No, aritmeti~kata sredina moè da se tretira kako broj
okolu koj }e se natrupaat vrednostite na primerokot zemen za dadeno obele`je.
B Ako primerokot e zadaden so tabela na frekvencii, toga{ formulata za

aritmeti~ka sredina moè da se zadade vo sledniot oblik.
Potseti se!
Ako, x1, x2,,xk se vrednostite od primerok so obem n i ako vo primerokot vrednosta

xi se javuva ni pati (n1 + n2 + + nk = n), toga{ aritmeti~kata sredina na toj primerok
se opredeluva so formulata:
N
[
Q
Q [ Q [ QN [N QL [L
QL
2 Da se opredeli sredniot uspeh po matematika na xi ni

u~enicite od II5 godina vo edno u~ili{te ako vo
klasot ima 25 u~enici i nivnite ocenki se dadeni 1 2
vo slednata tabela na frekvencii. 2 3
Re{enie. Sredniot uspeh na u~enicite po matematika e, 3 4
vsu{nost, aritmeti~ka sredina na dadenite podatoci.
4 6
Opredeluvaweto na aritmeti~kata 5 10
sredina, spored gornata formula, moè
da se napravi vo samata tabela na
frekvencii.
xi ni Q [
Imeno, moè da se dodade kolona vo koja L
}e se presmeta nixi, potoa }e se opredeli 1 2 2

zbirot na elementite vo taa kolona i toj
2 3 6
zbir }e se podeli so obemot na
primerokot n . 3 4 12
Taka, aritmeti~kata sredina e 4 6 24
5 10 50
6 25 94
[

280
V Vo nekoi slu~ai, primerokot moè da bide zadaden ne so site vrednosti koi
pripa|aat vo nego, tuku so soodvetnata tabela na frekvencii vo koja vrednostite
se grupirani vo intervali. Vo toj slu~aj, aritmeti~kata srednina na primerokot ne moè
to~no da se presmeta, no za da se dobie odredena pretstava za lokacijata na podatocite
moè vrednosta na aritmeti~kata sredina da se oceni pribli`no.
Pribli`nata vrednost na aritmeti~kata sredina se dobiva koga za pretstavnik na sekoj
interval se zema negovata sredina.
Zapomni!
Ako vrednostite na primerokot se grupirani vo k intervali i ako [ e sredinata na L
i-tiot interval, i = 1,2,...,k, a frekvencijata na toj interval e ni toga{ pribli`nata

vrednost [ Q na aritmeti~kata sredina se opredeluva so formulata:
N
[Q
Q
Q [ Q [ QN [N QL [L
QL
3 Vo edno pretprijatie, raspredelbata na platite za mesec januari bila slednava

(izrazena vo iljadi denari):
Plata 7 do 8 8 do 9 9 do 10 10 do 11 11 do 12 12 do 13
Broj na
1 5 9 18 12 5
vraboteni
Da se opredeli pribli`no prose~nata plata za mesec januari.
Re{enie. Presmetkite povtorno moè da se napravat vo tabela.
Interval [
L
ni Q [ L
> 7,5 1 7,5

Spored prethodnata formula,
> 8,5 5 42,5
[
> 9,5 9 85,5
> 10,5 18 189

Zna~i, prose~nata plata za mesec januari
> 11,5 12 138 iznesuva pribli`no 10 500 denari.
> 12,5 5 62,5
6 50 525
281
Zada~i
1 Registriran e brojot na vozila koi pominale 2 Mereno e vremetraeweto na 20 svetilki

po eden regionalen pat vo tek na 21 den. proizvedeni vo edna fabrika. Dobieni se
Dobieni se slednite vrednosti: slednite rezultati (vo denovi):
178 195 237 243 152 103 304 1567 1876 1987 2032 1987
245 287 156 146 190 255 232 2155 1987 1965 1643 1865
145 176 123 255 204 170 198 2045 2134 1589 1890 2134
Da se opredeli prose~niot broj na vozila 1678 1970 1865 1853 1890
koi pominuvale po toj pat vo tekot na eden Da se opredeli prose~noto vremetraewe na
den. edna svetilka.
3 Izmerena e teìnata na 30 novoroden~iwa rodeni vo eden den vo edna bolnica.

2,3 3,4 4,2 3,5 3,1 2,9 2,4 3,2 3,4 4,2
3,4 3,9 4,0 3,8 3,7 3,2 2,7 2,9 3,0 3,8
2,4 2,7 2,8 3,4 3,2 3,1 3,2 4,1 3,6 3,9
Kolku iznesuva prose~nata masa na novoroden~iwata?
4 Vrz osnova na popisot na naselenieto dobieni se podatoci za brojot na ìtelite vo 50 sela vo

edna oblast:
Broj na ìteli 500 1000 1000 1500 1500 2000 2000 2500 2500 3000
Broj na sela 1 4 32 10 3
Da se opredeli pribli`no prose~niot broj na ìteli po selo vo taa oblast.
5 Merena e visinata na mom~iwata i devoj~iwata vo eden klas. Dobieni se slednite podatoci:

mom~iwa: 168 176 180 165 160 178 179 169 186 176
devoj~iwa: 156 168 170 154 175 180 164 159 185 148 159 171
Da se opredeli prose~nata visina na mom~iwata i devoj~iwata, kako i prose~nata visina na
celiot klas.
12 MEDIJANA I MODA E, Z
Potseti se!
Aritmeti~kata sredina e eden od parametrite A 1 Daden e sledniot primerok:

na lokacija.
Ako x1, x2,,xn e daden primerok so obem n, 24 31 29 28 29

kako se opredeluva negovata aritmeti~ka 16 31 26 23
sredina?
282
Ako podatocite od ovoj primerok se podredat vo neopa|a~ki redosled, se dobiva:
16 23 24 26 28 29 29 31 31
Moè da se voo~i deka brojot 28 se nao|a vo sredinata na primerokot, t.e. to~no polovina
od podatocite se pomali ili ednakvi, a to~no polovina se pogolemi ili ednakvi na taa
vrednost.
Vo ovoj slu~aj, brojot na elementite vo primerokot e neparen.
[to }e se slu~i ako brojot na elementite vo primerokot e paren?
2 Daden e primerokot:
14 34 25 28 39 11 41 26 23 50
So podreduvawe na podatocite vo neopa|a~ki redosled se dobiva:
11 14 23 25 26 28 34 39 41 50
Vo ovoj slu~aj, brojot na elementite e paren i vo sredinata na primerokot se nao|aat
dva broja 26 i 28.
Zapomni!
Neka vrednostite na primerokot se podredat vo neopa|a~ki redosled [ d [ d d [ Q

kade [ e elementot koj stoi na i-ta pozicija vo podredeniot primerok. Vrednosta Me
L
na elementot koj se nao|a to~no na sredinata od primerokot, taka {to polovina od

podatocite vo primerokot se pomali ili ednakvi, a drugata polovina se pogolemi ili
ednakvi od taa vrednost se narekuva medijana.
Ako obemot na primerokot e neparen, n = 2k + 1, toga{ postoi to~no eden broj koj se nao|a
vo sredinata na primerokot, pa toj e medijana, t.e. 0H [ N .
Ako obemot na primerokot e paren, n = 2k, toga{ postojat dva broja koi se nao|aat vo
sredinata na primerokot. Vo toj slu~aj, medijanata e nivnata aritmeti~ka sredina, t.e.
[ N [ N
0H

Da voo~ime deka vo zada~ata 1, Me = 28, a vo zada~ata 2, Me = 27 = (26 + 28):2.
B 3 Koj element vo sledniot primerok ima najgolema frekvencija, t.e. se javuva

naj~esto?
24 31 29 28 29 16 30 26 23
Odgovor. Toa e elementot 29. Toj element se javuva dvapati, a site drugi elementi samo
po edna{.
283
Zapomni!
Moda Mo na daden primerok e onaa vrednost na primerokot koja ima najgolema

frekvencija.
Eden primerok moè da nema moda, da ima edna moda ili da ima pove}e modi. Na primer,
1,2,2,2,3,3,3,3,3,4,5,6 ima moda 3
1,2,4,5,7,9,10 nema moda
1,2,2,2,3,3,3,4,4,4,5,6,7 ima tri modi 2, 3 i 4
4 Se razgleduva obele`jeto broj na telefonski razgovori preku edna centrala za

eden ~as. Slu~ajno se izbrani 25 ~asa vo tekot na edna nedela i broevite na izvr{e-
nite razgovori vo tekot na tie 25 ~asa se slednite:
24 35 29 28 29 16 31 26 23 33
25 24 32 23 16 17 23 27 27 26
24 22 23 13 30
Da se opredeli medijana i moda na ovoj primerok.
Re{enie. Tabelata na frekvencii za dadeniot primerok go ima oblikot:
[ L 13 16 17 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 35
Q L
1 2 1 1 4 3 1 2 2 1 2 1 1 1 1 1
Od tabelata moè da se voo~i deka najgolema frekvencija ima vrednosta 23, pa Mo = 23.
Primerokot ima obem 25 = 212 + 1, zna~i, medijana e x(12+1)= x(13)= 25.
Zada~i
Za dadenite primeroci na obele`jata dadeni podolu da se opredeli medijana i moda (ako postoi).
3 Obele`je: Broj na son~evi denovi vo mesec

1 Obele`je: Broj dobien pri frlawe kocka.
maj. Nabquduvawata se vr{eni vo tek na
izvedeni se 50 frlawa.
30 godini.
3, 3, 4, 6, 2, 6, 4, 6, 3, 3, 4, 3, 3, 1, 4, 1, 4, 5, 3, 5,
4, 1, 1, 1, 4, 4, 3, 2, 1, 4, 6, 4, 3, 2, 2, 2, 3, 6, 1, 2, 25, 10, 18, 13, 22, 20, 17, 19, 19, 20,
2, 3, 5, 3, 2, 3, 6, 2, 4, 1. 16, 20, 20, 22, 23, 16, 17, 20, 21, 22,
15, 20, 16, 20, 18, 24, 19, 20, 17, 15.
2 Obele`je: Broj na rasipani ma{ini vo eden 4 Obele`je: Broj na otsutni na ~as po mate-
pogon vo tekot na eden den. Nabquduvawata matika. Nabquduvawata se vr{eni vo pe-
se vr{eni vo period od 40 denovi. riod od 30 denovi.
2, 1, 0, 1, 3, 1, 1, 0, 2, 1, 2, 1, 0, 0, 0, 1, 1, 2, 2, 3, 0, 1, 2, 4, 3, 1, 0, 0, 0, 3, 1, 1, 1, 1, 1,
2, 2, 3, 1, 1, 1, 0, 0, 2, 1, 2, 1, 0, 0, 2, 1, 1, 1, 0, 1. 2, 1, 2, 2, 2, 3, 4, 0, 0, 0, 1, 4, 2, 0, 1
284
MERKI ZA RASEJUVAWE NA PODATOCITE
13 OD PRIMEROKOT
E
Potseti se!
Aritmeti~kata sredina i medijanata se dva od parametrite na lokacija.

Kako se opredeluvaat tie?
A 1 Dadeni se dva primeroka koi soodvetstvuvaat na dve razli~ni obele`ja:

I primerok: x1= 1, x2= 2, x3= 3, x4= 4, x5= 5;
II primerok: y1= 3, y2= 3, y3= 3, y4= 3, y5= 3.
Vedna{ moè da se voo~i deka dvata primeroka imaat ista aritmeti~ka sredina
[ \ i ista medijana Mex= 3 = Mey. No, isto taka, e voo~livo deka site podatoci od
vtoriot primerok se koncentrirani vo edna to~ka (koja e aritmeti~ka sredina i medijana
na primerokot), a vo prviot primerok postoi rasejuvawe na podatocite od aritmeti~kata
sredina. Poligonite na frekvencii za prviot i vtoriot primerok se dadeni na slednite
sliki.
5 5
4 4
3 3
2 2
1 1
0 0
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Zatoa se javuva potrebata da se definiraat nekoi parametri koi }e go pokaùvaat
rasejuvaweto na podatocite. ]e definirame tri merki za rasejuvawe: rang, disperzija i
standardna devijacija na daden primerok.
Zapomni!
Rang ili interval na varijacija za daden primerok e razlikata pome|u najgolemata

i najmalata vrednost vo toj primerok i toj se ozna~uva so r.
Taka, za prviot primerok daden prethodno, rangot iznesuva U[ [PD[ [PLQ a za vtoriot
primerok U\ \PD[ \PLQ Zna~i, dolìnata na intervalot vo koj se smesteni
podatocite od prviot primerok e 4, a za vtoriot primerok e 0, {to jasno pokaùva deka
\PD[ \PLQ pa site vrednosti vo primerokot se ednakvi.
285
Voo~i deka rangot e sekoga{ nenegativen, a prima vrednost 0, samo ako maksimalnata i
minimalnata vrednost vo primerokot se ednakvi, t.e. ako site vrednosti vo primerokot
se ednakvi pome|u sebe.
Sledniot parametar na rasejuvawe go meri otstapuvaweto na podatocite od nivnata

B aritmeti~ka sredina. Se narekuva disperzija ili varijansa na daden primerok.
Zapomni!
Disperzijata VQ na daden primerok x1, x2,,xn e merka za srednokvadratnoto

otstapuvawe na podatocite od nivnata aritmeti~ka sredina i se opredeluva so
slednata formula:
Q
VQ
QL
[ [Q
L
Za prviot primerok daden vo zada~ata 1, disperzijata iznesuva:

V [

a za vtoriot primerok disperzijata e

V \

Zna~i, vo prviot slu~aj imame disperzija ednakva na 2; a vo vtoriot disperzijata e 0, od
{to moè da se zaklu~i deka site vrednosti vo primerokot se ednakvi so aritmeti~kata
sredina, t.e. deka site vrednosti vo primerokot se ednakvi pome|u sebe.
Za presmetuvawe na disperzijata naj~esto se koristi druga formula, koja se dobiva od
prethodnata na sledniot na~in:
Q Q Q Q Q
VQ
QL
[L [Q L L Q Q Q
QL
[ [ [ [

L
[L [Q L Q
QL
[
L
[Q
Q Q

QL
[L [Q [Q Q [Q
Q
[L [Q
QL
Zapomni!
Disperzijata s2 na daden primerok x1, x2,,xn moè da se presmeta i so formulata:

Q
V Q
Q L
[ [ Q
L
286
Ako primerokot e zadaden so tabela na frekvencii ili, pak, e opredelena negovata tabela
na frekvencii, toga{ formulata za disperzija moè da se zadade vo sledniot oblik.
Zapomni!
Ako x1, x2,,xk se vrednostite od primerok so obem n i ako vo primerokot vrednosta

xi se javuva ni pati (n1 + n2 + + nk = n), toga{ disperzijata na toj primerok se
opredeluva so formulata:
N
V Q
Q L
QL [L [ Q
ili na ist na~in kako prethodno moè da se izvede deka disperzijata moè da se
presmeta so formulata:
N
VQ
Q
Q[
L
L

L

[Q
Vo ovoj slu~aj, isto kako i pri opredeluvawe na aritmeti~kata sredina, popregledno e

ako presmetkite se napravat vo tabela.
2 Da se opredeli disperzijata na ocenkite po matematika na xi ni

u~enicite od II5 godina vo edno u~ili{te ako vo klasot ima 1 2
25 u~enici i nivnite ocenki se dadeni vo slednata tabela 2 3
na frekvencii. 3 4
Re{enie. Vo dadenata tabela }e vovedeme novi koloni vo koi }e 4 6
gi presmetame izrazite koi se javuvaat vo formulata za dis-
5 10
perzija.
xi ni x i2 ni xi ni xi2 Sega, aritmeti~kata sredina na primero-
1 2 1 N
2 2 kot e [ Q [
Q
L L

a
2 3 4 6 12 L
disperzijata na ovoj primerok e

3 4 9 12 36
N
4 6 16 24 96 VQ
QL
QL [L [Q
5 10 25 50 250
6 25 94 396

Ako primerokot e zadaden ne so site vrednosti koi pripa|aat vo nego, tuku so soodvetnata
tabela na frekvencii vo koja vrednostite se grupirani vo intervali, toga{ isto kako i
aritmeti~kata sredina, i disperzijata na primerokot ne moè to~no da se presmeta, no
za da se dobie odredena pretstava za rasejuvaweto na podatocite moè disperzijata da
se oceni pribli`no.
287
Pribli`nata vrednost na disperzijata se dobiva koga za pretstavnik na sekoj interval
se zema negovata sredina.
Zapomni!
Ako vrednostite na primerokot se grupirani vo k intervali i ako [ e sredinata na L
i-tiot interval, i = 1,2,...,k, a frekvencijata na toj interval e ni toga{ pribli`nata

vrednost V Q na disperzijata se opredeluva so formulata:
N N
VQ
Q L
QL [L [ Q ili VQ
Q
Q [
L
L

L [ Q

kade {to [Q e pribli`nata vrednost na aritmeti~kata sredina na primerokot.
3 Vo edna fabrika e napravena analiza za starosta na vrabotenite. Za dobienite

podatoci e napravena slednata tabela na frekvencii:
Interval > > > > Da se presmeta pribli`no prose~-
nata starost i disperzijata za
ni 25 35 20 20 vrabotenite vo taa fabrika.
Re{enie. Razgledaj ja tabelata.

Pribli`nata vrednost na
aritmeti~kata sredina na
Interval [ ni [ Q [ Q [
L
primerokot e
L
> 25 25 625 625 15625 N

[ Q [
Q

>
L L
35 35 1225 1225 42875 L
Za pribli`nata vrednost na
> 45 20 2025 900 40500 disperzijata na ovoj primerok
se dobiva:
> 55 20 3025 1100 60500
N
6 100 3850 159500 VQ
QL
Q [ [Q
L L

V Posleden parametar na rasejuvawe e standardna devijacija na primerok.
Zapomni!
Standardna devijacija sn na daden primerok e kvadraten koren od disperzijata na

toj primerok.
Vo zada~ata 2 dobivme deka disperzijata na primerokot e VQ pa standardnata

devijacija na ovoj primerok iznesuva VQ
288
Zada~i
1 Da se opredeli rangot, disperzijata i standardnata devijacija vo zada~ite 1 do 5 od lekcijata 10
i zada~ite 1 do 4 od lekcijata 11.
1 E Neka eksperimentot e izvlekuvawe karta od {pil so 52 karti. Sprovedi 10 serii od po 40

eksperimenti. Po sekoe izvlekuvawe, registriraj go brojot na kartata i nea vrati ja nazad vo
{pilot. Opredeli ja statisti~kata verojatnost za pojavuvawe na nastanite:
A: izvle~ena e karta tref so brojot 10;
B: izvle~ena e karta so neparen broj (za neparen broj se smeta i karta-dama).
2 E Eksperimentot e izvlekuvawe karta od {pil vo koj ima po ~etiri karti so znacite 1,2,3,4,5,6,7.
Napravi 3 serii od po 70 eksperimenti i odredi go brojot okolu koj se natrupuvaat relativnite
~estoti na slednite nastani:
A: izvle~ena e karta so broj ne pogolem od 5;
B: izvle~ena e karta so broj pogolem ili ednakov na 3;
C: izvle~ena e karta so neparen broj.
3 E Istovremeno se frlaat moneta i tetraedar ~ii strani se ozna~eni so bukvite a,b,c,d. Da se

opi{e mnoèstvoto elementarni ishodi na ovoj eksperiment.
4 E Vo edna kutija ima 4 top~iwa, numerirani so broevite 1, 2, 3 i 4. Na slu~aen na~in se izvlekuvaat
edno po edno top~e, bez vra}awe vo kutijata. Izvlekuvaweto se vr{i Vq dodeka ne se izvle~e
top~eto so brojot 1. Da se opi{e mnoèstvoto elementarni nastani za dadeniot eksperiment.
5 E Strelec strela vo cel tri pati, pri {to se registriraat pogodocite ili proma{uvawata na
celta. Da se opi{e mnoèstvoto elementarni nastani i slednite slu~ajni nastani:
A: vo prvoto strelawe e postignat pogodok;
B: celta e proma{ena dvapati;
C: vo site tri strelawa e postignat ist rezultat;
D: vo prvite dve strelawa celta e proma{ena.
6 E Na slednata slika e dadena elektri~na {ema
za protok na struja pome|u to~kite M i N. Gi b1
voveduvame slednite nastani:
A: elementot a se rasipuva;
M a b2 N
Bk: elementot bk se rasipuva, k =1,2,3.
So ovie nastani da se opi{e nastanot C koj
ozna~uva prekin na protokot na elektri~na b3
struja.
7 E Edna serija sodrì 10 ednorodni artikli od koi 6 se ispravni i 4 se neispravni. Od serijata
se izbiraat slu~ajno 5 objekti. Da se opredeli verojatnosta deka pome|u niv 3 se ispravni.
8 E Vo edna kutija ima vkupno 8 beli i crni top~iwa. Verojatnosta da se izvle~at dve beli top~iwa
e 15/28. Da se opredeli brojot na beli top~iwa vo ovaa kutija.
289
9 E Da se opredeli verojatnosta deka vo slu~ajno izbrana godina vo mesec avgust }e ima to~no
~etiri vtornici.
10 E Se razgleduvaat permutacii bez povtoruvawe od n elementi. Kolkava e verojatnosta deka vo

edna slu~ajno izbrana permutacija, dva fiksni elementi a i b }e bidat eden do drug?
11 E Eden {pil se sostoi od 52 karti. Kartite slu~ajno se rasporeduvaat vo edna niza. Da se

opredeli verojatnosta na slednite nastani:
A: site ~etiri edinici}e bidat edna do druga;
B: edinicite }e bidat rasporedeni na prvite ~etiri pozicii ili na poslednite ~etiri
pozicii.
12 E Sekoja strana na edna kocka e oboena. Kockata e podelena na 1000 ednakvi kocki~ki i tie
dobro se izme{ani. Da se opredeli verojatnosta deka slu~ajno izbranata kocki~ka }e ima 2
oboeni strani.
13 E Se frlaat dve kocki. Da se opredeli verojatnosta deka:

a) padnale dve petki, ako zbirot na vrednostite koi padnale e deliv so 5;
b) padnale dve parni vrednosti, ako zbirot na vrednostite koi padnale e deliv so 3.
14 E Vo edna kutija ima 12 top~iwa za tenis. Za sekoja igra se zemaat po 3 top~iwa od kutijata i
po zavr{uvaweto na igrata se vra}aat vo nea. Da se opredeli verojatnosta deka po 4 igri,
site top~iwa }e bidat upotrebeni.
15 E Dvajca {ahisti se dogovorile da igraat me~ pod slednite uslovi: za pobeda vo me~ot igra~ot
A mora da sobere 12, a igra~ot B 6 poeni, pri {to nere{enite partii ne se zemaat predvid.
Igra~ot A pobeduva dvapati pove}e otkolku igra~ot B. Igrata nenadejno se prekinala pri
rezultat 8:4 za igra~ot A. Tie re{ile pobedata da mu pripadne na onoj igra~ ~ija verojatnost
za pobeda e pogolema. Koj e pobednikot?
16 E,Z Fabrikata za avtomobili Peò ima za cel da ja utvrdi potro{uva~kata na gorivo na

avtomobilite od modelot Peò 407. Za taa cel slu~ajno se izbrani 250 vakvi avtomobili i
merena e nivnata potro{uva~ka na 100 km.
a) Koja e razgleduvanata populacija?
b) Koe e obele`jeto {to se razgleduva i dali e kvantitativno ili kvalitativno?
v) [to obrazuvaat podatocite koi{to pretstavuvaat potro{uva~ka na 100 km na
250 izbrani avtomobili?
17 E,Z Na eden natprevar za inovacii, 40 u~enici u~estvuvaat so svoite izumi. Sekoja od inovaciite
e oceneta so ocenka 1 do 10. Dobien e sledniot primerok:
7 9 8 8 4 3 2 2 1 10
9 9 8 10 1 2 1 3 4 5
5 5 6 8 9 10 9 8 8 2
1 2 3 5 8 9 10 8 7 5
a) Da se pretstavat dadenite podatoci vo tabela na frekvencii, a potoa da se nacrtaat
poligoni na frekvencii i relativni frekvencii.
b) Da se presmetaat aritmeti~kata sredina, medijanata i modata na dadeniot primerok.
v) E Da se presmetaat rangot, disperzijata i standardnata devijacija na ovoj primerok.
290
18 E,Z Masata na 30 jabolka e merena vo gramovi i dobieni se slednite rezultati:
86 101 112 75 98 103 89 99 100 85
98 95 102 111 119 87 88 95 96 102
112 108 120 96 93 88 92 100 101 105
a) Da se pretstavat dadenite podatoci vo tabela na frekvencii so grupirawe vo intervali,
a potoa da se nacrtaat histogramite na frekvencii i relativni frekvencii.
b) Da se presmetaat aritmeti~kata sredina, medijanata i modata na dadeniot primerok.
v) E Da se presmetaat rangot, disperzijata i standardnata devijacija na ovoj primerok.
19 E,Z Vo eden odreden den mereno e vremeto na prestoj na avtomobilite na eden gradski parking.
Rezultatite od mereweto se dadeni vo slednata tabela:
Vreme na prestoj (min) > > > > > > > >
Frekvencija 10 15 18 29 30 22 17 9
a) Da se pretstavat dadenite podatoci so histogramite na frekvencii.

b) Da se presmeta pribli`nata vrednost na aritmeti~kata sredina na ovoj primerok.
v) E Da se presmetaat pribli`nite vrednosti na disperzijata i standardnata devijacija.
20 E,Z Trieset u~enici se natprevaruvaat vo brzo re{avawe na zada~i. Vremiwata za koi sekoj od
niv ja re{il prvata zada~a se dadeni vo slednata tabela:
Vreme na re{avawe (min) > > > > >
Frekvencija 15 9 7 5 4
a) Da se pretstavat dadenite podatoci so histogramite na frekvencii i relativni frekvencii.

b) Da se presmeta pribli`nata vrednost na aritmeti~kata sredina.
v) E Da se presmetaat pribli`nite vrednosti na disperzijata i standardnata devijacija na
ovoj primerok.
1 E Nastanot $ ) % }e se pojavi toga{ i samo toga{ koga }e se pojavat nastanite:

a) A i B; b) A ili B; v) $ L % g) samo nastanot A ili samo nastanot B. 1
2 E Verojatnosta na sigurniot nastan W e

a) 1; b) 1/3; v) 0; g) zavisi od eksperimentot. 1
3 E Uslovnata verojatnost P(A|B) na nastanot A pri uslov B se opredeluva so formulata:
3 $% 3 $% 1
a) b) v) 3 $% 3 % g) 3 $ 3 %
3 $ 3 %
4 E,Z Ako obemot na primerokot e paren i podredeniot primerok e [ d [

d d[ Q
, toga{
[ Q [ Q [ Q [ Q 1
medijanata na primerokot e: a) [ Q b) [ Q v) g)

291
5 E Ako xmin e minimalnata, a xmax e maksimalnata vrednost vo daden primerok, toga{
rangot na primerokot e: a) xmax; b) (xmax +xmin)/2; v) xmin; g) xmax - xmin. 1
6 E Mnoèstvo elementarni nastani za daden eksperiment e _________________________
_________________________________________________________________. 1
7 E Verojatnosta na sumata na dva proizvolni nastani A i B vo vrska so daden eksperiment

se opredeluva so formulata: ____________________________________. 1
8 E Nastanite A i B se nezavisni ako i samo ako ______________________________________. 1
9 E,Z [to e populacija? Definiraj gi poimite obele`je i primerok. 1
10 E Koja e vrskata pome|u disperzijata i standardnata devijacija na eden primerok? 1
11 E Marija polaga ispiti po matematika, informatika i fizika. Verojatnosta deka }e

poloì matematika e 0.8, za informatika 0.9, a za fizika 0.7. Gi ozna~uvame
nastanite:
E1: Marija }e poloì matematika; E2: Marija }e poloì informatika;
E3: Marija }e poloì fizika.
So pomo{ na ovie nastani, da se opi{at nastanite A,B,C i D dadeni podolu i da se
opredeli nivnata verojatnost:
A: Marija }e gi poloì site tri ispiti; B: Marija }e padne na site tri ispiti;
C: Marija }e poloì barem dva ispita; D: Marija }e poloì to~no eden ispit. 5
12 E Neka A i B se dadeni nastani takvi {to P(A)=1/2, P(B)=1/5, a P(A|B)=0. 5
a) Da se opredeli 3 $ ) % b) Dali A i B se nezavisni nastani?
13 E,Z Pedeset lu|e vo Skopje bile anketirani so pra{aweto kolku gi gledaat programite
na lokalnite i nacionalnite televiziski stanici. Vrz osnova na odgovorite dobien
e sledniot primerok:
5 9 7 8 6 10 13 9 4 1
8 7 7 6 5 4 2 10 12 11
13 12 11 9 9 10 1 2 2 3
9 8 7 4 5 6 2 3 3 4
5 9 8 7 10 9 6 8 4 1
a) Da se pretstavat dadenite podatoci vo tabela na frekvencii, a potoa da se
nacrtaat poligoni na frekvencii i relativni frekvencii.
b) Da se presmetaat aritmeti~kata sredina, medijanata i modata na dadeniot
primerok.
v) E Da se presmetaat rangot, disperzijata i standardnata devijacija na ovoj 5
primerok.
14 E,Z Vo slednata tabela e daden koeficientot na inteligencija na 480 u~enici od edno
osnovno u~ili{te. Da se presmetaat:
a) aritmeti~kata sredina, medijanata, modata, rangot na dadeniot primerok;
b) E disperzijata i standardnata devijacija na ovoj primerok. 5
Koeficient
na inteleg.
70 74 78 82 86 90 94 98 102 106 110 114 118 122 126
Frekven-
cija 4 9 16 28 45 66 85 72 54 38 27 18 11 5 2
292
TEMA 10 BLAGORODNI METALI Z
SODR@INA NA TEMATA
1 Blagorodni metali. 3 Odreduvawe masa na ~istiot

Poim za finost ............................ 294 metal vo legurata ........................ 300
2 Izrazuvawe finost od angliski utvrduvawe ................................... 303
na~in na promilen na~in
i obratno ......................................... 287 5 Zada~i za samoproverka ............. 304
293
1 BLAGORODNI METALI. POIM ZA FINOST
Blagorodni metali se zlato, srebro i platina. Tie se retki metali, imaat posebni
A hemiski i fizi~ki svojstva, nemaat dovolna cvrstina (rasteglivi), hemiski se ot-
porni, ne oksidiraat, a nekoi od niv (zlato i platina) vo prirodata se nao|aat i vo priroden,
samoroden oblik.
Poradi vakvite osobini, blagorodnite metali se me{aat so drugi metali, t.e. se pravat
leguri so dodavawe na bakar, cink, nikel i dr. Legurite na blagorodnite matali se koristat
za izrabotka na nakit, za obloùvawe na medicinski i laboratoriski instrumenti i dr.
1 Natalitetot na populacijata {to

Potseti se! ìvee vo eden grad e
Kolku deca }e se rodat za edna godina vo
Procent (%) e stoti del od nekoja golemina,
gradot ako toj ima 250000 ìteli?

t.e. RG $ $ Re{enie. Brojot na rodenite deca e

RG e od 250000, t.e.

Promil e iljaditi del od nekoja gole- 2 Vo edna legura so masa 2,5 kg ima 35%
bakar, 42% cink i nikel. Kolku kilo-
mina, t.e. RG $ $ grami ima bakar, cink i nikel vo

legurata?
RG e
Vo edna legura so masa 250 g ima
3
Zborot promil e latinski zbor {to zna~i na
zlato, srebro, a osta-
iljada.
natiot del e nikel.
Kolku grama vo legurata ima zlato, kolku srebro, a kolku nikel?

Re{enie. Zlato ima od 250, t.e. g; srebro g, a

g nikel.
Pri izrabotkata na nekoj predmet od legura {to sodrì blagoroden metal, potrebno e da
se znae masata na ~istiot blagoroden metal vo legurata, bidej}i proda`nata cena na
predmetot zavisi od koli~inata na blagorodniot metal.
Zapomni!
Odnosot me|u masata na ~istiot blagoroden metal vo legurata i vkupnata masa na

legurata se vika finost na blagorodniot metal.
294
Finosta na blagorodnite metali se izrazuva na dva na~ina: promilen i angliski.
Promilniot na~in pokaùva kolku ednakvi delovi ~ist blagoroden metal ima vo 1000
ednakvi delovi od legurata. Na primer, ako eden predmet ima finost zna~i vo
1000 delovi od legurata ima 850 delovi ~ist blagoroden metal.
Na angliskiot na~in finosta na zlaten predmet se iskaùva vo karati (se ozna~uva

so car), FDU Na primer, zlatniot predmet so finost 18 car, zna~i deka vo 24 dela

zlatniot predmet ima 18 delovi ~isto zlato, a se ozna~uva 24/18.
Finosta na srebroto na angliski na~in se izrazuva vo penivejsi (od angliskiot zbor

pennyweight), se ozna~uva so dwt, a GZW

Pomalata edinica od karatot i penivejsot e gren (od angliskiot zbor grain), se ozna~uva
so gr i pritoa FDU JU a GZW JU Na primer, srebren predmet so finost 225 dwt,
zna~i deka vo 240 delovi legurata ima 225 delovi ~isto srebro, a se ozna~uva 240/225.
1
îstoto zlato se ozna~uva so simbolot - simbol na sonce, a ~istoto srebro se ozna~uva
so simbolot 1
- simbol na mese~ina.
Za opredeluvawe na finosta na legurite se koristat i standardno zlato ( finost od 22

car, se ozna~uva 24/22) i standardno srebro (finost od 222 dwt, se ozna~uva 240/222 ).
Voo~i deka so angliskiot na~in finosta ne se iskaùva direktno, tuku se odreduva
kolku karati ~isto zlato sodrì zlatniot predmet, odnosno kolku penivejsi ~isto
srebro sodrì srebreniot predmet.
Zapomni!
So finosta izrazena na angliski na~in se pokaùva za kolku karati zlatniot predmet

e podobar ili polo{ od standardnoto zlato, odnosno za kolku penivejsi srebreniot
predmet e podobar ili polo{ od standardnoto srebro.
Za obeleùvawe na podobra ili polo{a finost na zlatniot ili srebreniot predmet se

koristat oznakite:
(od angliskiot zbor Better), zna~i podobro od standardnoto zlato ( St ),
B m,,n
odnosno standardnoto srebro ( St ).
(od angliskiot zbor Worse), zna~i polo{o od standardnoto zlato ( St ),
W m,,n
odnosno standardno srebro ( St ).
So m se ozna~uva brojot na karati ili penivejsi, a so n brojot na greni za kolku {to zlatniot,
odnosno srebreniot predmet e podobar ili polo{ od standardnoto zlato, odnosno srebro.
295
4 Odredi ja finosta na zlaten predmet {to ima oznaka B1,,2.
Re{enie. Zapisot B1,,2 ozna~uva deka predmetot e so podobra finost za 1 car i 2 gr od stan-
dardnoto zlato, t.e. predmetot e so finost FDU FDU JU FDU JU ili vo decimalen

zapis FDU Zna~i, vo 24 delovi zlatniot predmet ima 23,5 delovi ~isto zlato,

a se ozna~uva kako 24/23,5.
5 Odredi ja finosta na:

a) zlaten predmet so oznaka B0,,3; b) srebren nakit so oznaka B10,,6.
6 Odredi ja finosta na srebren predmet so oznaka W10,,6.
Re{enie. Oznakata W10,,6 pokaùva deka srebreniot predmet e so polo{a finost od

standardnoto srebro za 10 penivejsi i 6 greni. Spored toa imame:

GZW GZW JU GZW JU GZW JU GZW JU GZW GZW

bidej}i 1 penivejs ima 24 greni. Ova zna~i deka od 240 delovi na srebreniot predmet ~isto
srebro se 211,75 delovi, a se ozna~uva 240/211,75.
7 Kolku delovi ~isto zlato sodrì zlaten predmet {to nosi oznaka:
a) W2,,3; b) W3,,1; v) B0,,2?
Re{enie. a) Predmetot e so polo{a finost za 2 car 3 gr od standardnoto zlato, pa toj e so

finost: FDU FDU JU FDU JU FDU JU FDU JU FDU FDU Zna~i, vo 24

delovi predmetot ima 19,25 delovi ~isto zlato (24/19,25).
8 Kolku delovi ~isto srebro ima vo srebren nakit {to nosi oznaka:
a) B15,,12; b) W15,,12; v) W0,,20?

Re{enie. a) St % ili GZW GZW JU GZW JU ili GZW

Zna~i, vo 240 delovi nakitot ima 237,5 delovi ~isto srebro (240/237,5).
Zada~i
1 Eden zlaten predmet e ozna~en so: 2 Izrazi ja na angliski na~in finosta na

a) B1,,1; b) B0,,3; v) B1,,0. zlatniot predmet so oznaka:
Odredi ja na angliski na~in finosta na a) W3,,2; b) W10,,3; v) W7,,0.
zlatniot predmet.
296
3 Kolku delovi ~isto srebro ima vo srebren
5 Standardnata finost na zlaten predmet
predmet so oznaka:
izrazi ja vo promilna finost.
a) B5,,20; b) B12,,12; v) B10,,5?
4 Izrazi ja na angliski na~in finosta na 6 Standardnata finost na srebren predmet

srebren predmet ozna~en so: izrazi ja vo promilna finost.
a) W5,,10; b) W12,,18; v) W6,,20.
IZRAZUVAWE NA FINOST OD ANGLISKI NAÎN NA

2 PROMILEN NAÎN I OBRATNO
Potseti se!
Vo promilnata smetka u~estvuvaat slednite veli~ini:

- konstanta 1000,
- glavna ili osnovna vrednost ( S ),
- promil ( p ),
- promilen iznos ( P ).
Bidej}i spomenatite veli~ini se pravoproporcionalni, vrskata me|u niv e:
na celinata S (cela legura) odgovara delot P (~ist metal)

na 1000 delovi od legurata odgovara promilot p
S 3 6 ili S6 3
A Re{avaj}i gi zada~ite 5 i 6 od prethodnata lekcija sigurno dobi deka St 1
1

e so promilna finost S a St so finost S

1 Izrazi ja na promilen na~in finosta na zlaten predmet ozna~en so B1,,1.
Re{enie. Zlatniot predmet e so podobra finost od standardnoto zlato, t.e. so finost

FDU Zna~i, vo 24 od zlatniot predmet ima 23,25 dela ~isto

zlato, pa
24 delovi legura 23,25 delovi ~isto zlato
1000 delovi legura odgovara promil p

S ili S

297
2 Odredi ja vo promili finosta na srebren predmet so oznaka B10,,12.
3 Odredi ja promilnata finost na srebren predmet so finost 225 dwt 20 gr.
Re{enie. Za finosta na predmetot imame:

GZW JU GZW GZW Spored toa:

na 240 delovi legura 225,83 delovi ~isto srebro
1000 delovi legura odgovara promil p

Od S sleduva deka S

Voo~i, promilnata finost na legurata od blagorodni metali se dobiva koga finosta na

legurata }e se pomnoì so 1000.

Na primer, zlatniot predmet so finost 24/22,5 ima promilna finost

4 Odredi ja promilnata finost na srebren nakit so oznaka W12,,15.
Re{enie. Nakitot e so polo{a finost od standardnoto srebro. Negovata finost e

GZW JU GZW Spored toa,

S

Pri odreduvaweto na finosta na blagorodniot metal na agliski na~in, ako e da-

B dena negovata promilna finost, ja koristime istata {ema kako za promilnata
smetka. Vo ovoj slu~aj go odreduvame promilniot iznos P.
5 Eden zlaten predmet ima finost Ovaa finost izrazi ja na angliski na~in.
Re{enie. na 24 delovi legura P delovi ~isto zlato

na 1000 delovi legura 975 delovi ~isto zlato

3 ili 3 t.e. 3 FDU FDU FDU

FDU JU Zna~i, predmetot e za 1 car 1,6 gr podobar od standardnoto
FDU JU
zlato, t.e. toj e so oznaka B1,,1,6 ili 24/23,4.
298
6 Srebren predmet ima finost Izrazi ja finosta na predmetot vo penivejsi.
Re{enie. na 240 delovi legura P delovi ~isto srebro

na 1000 delovi legura 802,5 delovi ~isto srebro

3 t.e. 3 GZW Zna~i, vo 240 delovi legurata ima

GZW JU GZW JU delovi ~isto srebro. Predmetot e so polo{a fi-
nost od standardnoto srebro za GZW GZW JU GZW JU GZW JU
GZW JU i e so oznaka W29,,10 ili 240/192,6.
Voo~i, ako e dadena promilnata finost na legurata, toga{ angliskata finost se dobiva
koga finosta na predmetot }e se pomnoì so 24 za zlato, odnosno so 240 za srebro.
7 Eden srebren predmet ima vkupna masa 480 g i sodrì 450 g ~isto srebro.Izrazi ja na
angliski na~in finosta na toj predmet.

Re{enie. Promilnata finost na predmetot e Angliskata finost e

GZW (penivejsi). Predmetot e za GZW GZW GZW podobar od stan-

dardnoto srebro i e so oznaka B3,,0.
Zada~i
Izrazi ja vo promilnata finost na:
6 Srebren nakit ima promilna finost:
1 Zlatniot predmet so finost: a) b) v)
a) W5,,2; b) B1,,2; v) 21 car.
Izrazi ja dadenata finost na angliski na~in
2 Srebreniot predmet so finost: i odredi ja oznakata na predmetot.
a) 235 dwt 10 gr; b) B8,,5; v) W13,,20.
7 Eden zlaten predmet ima masa 120 g i sodr-
3 Eden zlaten predmet ima finost: ì 115 g ~isto zlato. Odredi ja finosta na
a) b) v) predmetot na:
Izrazi ja dadenata finost na angliski a) promilen na~in; b) angliski na~in.
na~in.
8 Eden zlaten predmet ima masa 150 g i sodr-
4 Srebren predmet ima finost:
ì 90 g ~isto zlato. Izrazi ja finosta na
a) b) v)
predmetot na angliski na~in.
Izrazi ja dadenata finost na angliski
na~in. 9 Srebren predmet ima masa 600 g i sodrì
5 Zlaten nakit ima promilna finost: 550 g ~isto srebro. Odredi ja finosta na
a) b) v) predmetot na:
Izrazi ja dadenata finost na angliski na~in a) promilen na~in; b) angliski na~in.
i odredi ja oznakata na predmetot.
299
ODREDUVAWE MASA NA ÎSTIOT METAL
3 VO LEGURATA
Za odreduvawe na masata na ~istoto zlato ili ~istoto srebro vo nekoja legura

A treba da se znae vkupnata masa na legurata i nejzinata finost.
Odreduvawe na masata na ~istiot metal se sveduva na odreduvaweto na promilniot iznos

P vo promilnata smetka.
1 Kolku grama ~isto zlato ima vo zlaten predmet ~ija masa e 350 g i finost "
Re{enie. na 350 g legura P g ~isto zlato

na 1000 g legura 820 g ~isto zlato

3 ili 3 g ~isto zlato.

2 Kolku grama ~isto srebro ima vo srebren predmet so masa 600 g i finost "
Re{enie. na 600 g legura P g ~isto srebro

na 1000 g legura 900 g ~isto srebro

3 ili 3 g ~isto srebro.

3 Kolku grama ~isto srebro ima vo predmet so masa 120 g i finost 204 dwt?
4 Kolku grama ~isto zlato sodrì zlaten predmet so masa 620 g i finost W4,,3?
Re{enie. Zlatniot predmet e so polo{a finost od standardnoto zlato. Negovata finost e

FDU Zna~i, vo 24 dela legurata ima 17,25 dela ~isto
zlato. Spored toa imame:
na 620 g legura P g ~isto zlato

na 24 car legura 17,25 car ~isto zlato

3 ili 3 g ~isto zlato.

Voo~i, masata na ~istiot metal vo legurata se dobiva taka {to masata na legurata se
mnoì so nejzinata finost (promilna ili angliska).
300
Za odreduvawe na masata na edna legura treba da se znae masata na ~istiot metal
B i finosta na legurata.
5 Odredi ja masata na zlaten predmet ~ija finost e i koj sodrì 480 g ~isto
zlato.
Re{enie. Vo ovoj primer na promilna smetka nepoznatata e osnovnata vrednost S, pa
legurata ima S g 480 g ~isto zlato
na 1000 g legura 800 g ~isto zlato

6 ili 6 g.

6 Eden srebren predmet ima finost i sodrì 630 g ~isto srebro. Odredi ja ma-
sata na toj predmet.
7 Eden srebren predmet ima finost W20,,16 i sodrì 480 g ~isto srebro. Odredi ja
masata na toj predmet.

Re{enie. Finosta na srebreniot predmet e GZW

S odgovara 480
240 201,33

6 ili 6 g.

Voo~i, masata na edna legura se dobiva koga koli~nikot od masata na ~istiot metal i
finosta na legurata }e se pomnoì so 1000, 24 ili 240, vo zavisnost od toa so {to e
izrazena finosta na legurata, promil, karati ili penivejsi, soodvetno.
8 Eden zlaten predmet e izraboten od slednite leguri: 30 g zlato so finost

50 g zlato so finost 1 troz ~isto zlato WUR] J 9,8565 g bakar.
Presmetaj ja:
a) masata na zlatniot predmet i masata na ~istoto zlato vo nego;
b) finosta na legurata na promilen na~in i angliski na~in;
v) masata na bakarot {to treba da se dodade, pa finosta na legurata da e
Re{enie. a) Vkupna masa Masa na ~isto zlato

30 g zlato so finost g
50 g zlato so finost g
31,1035 g ~isto zlato 31,1035 g
9,8565 g bakar 0g
120,96 g legura ~isto zlato 104,1035 g
301

b) S ili FDU

So dodavawe na bakar (ima zlato), finosta na legurata se namaluva, pa veli~inite se

obratnoproporcionalni.
v) 120,96 g legura ima finost 860,64

x g nova legura ima finost 780

[ ili [ g. Zna~i, ako vo legurata se vgradat

u{te g bakar, toga{ novata legura }e ima finost
Zada~i
1 Zlaten predmet ima masa 35 g i finost 8 Eden predmet e izraboten od: 60 g zlato so
Kolku grama ~isto zlato sodrì toj finost 110 g zlato so finost
predmet? i 60 g zlato so finost W5,,1. Odre-
2 Zlatna funta sterling ima masa 6,889 g i di gi masata i finosta na predmetot.
ima standardna finost. Kolku grama ~isto
zlato ima funtata? 9 Srebren nakit e napraven od 1 kg srebro so
finost 650 g srebro so finost
3 Kolku grama ~isto srebro sodrì B15,,10 i 500 g srebro so finost W4,,6.
srebreniot predmet so masa 920 g i so fi- Odredi ja finosta na nakitot na promilen
nost B12,,12? na~in i na angliski na~in.
4 Zlaten pehar so finost ima masa 16 10 Zlaten nakit e napraven od slednite leguri:
troz (1 troz = 31,1035 g). Kolku grama ~isto 25 g zlato so finost 50 g zlato so
zlato ima vo peharot? finost W5,,3; 1 troz ~isto zlato i 8,735 g
bakar.
5 Srebren pehar so finost W10,,0 ima masa
a) Presmetaj ja masata na nakitot i odredi
18 troz. Kolku grama ~isto srebro ima vo
kolku grama ~isto zlato sodrì nakitot.
peharot?
b) Odredi ja finosta na nakitot na promilen
6 Kolkava e masata na zlaten predmet so stan- i angliski na~in.
dardna finost ako toj sodrì 120 g ~isto v) Kolku grama bakar treba da se dodade za
zlato? nakitot da bide so finost W4,,2?
7 Srebren predmet so standardna finost

sodrì 400 g ~isto srebro. Odredi ja masata
na toj predmet.
302
1 [to e finost na legura od blagorodni metali?
2 So koi edinici se izrazuva na angliski na~in finosta na: a) zlato; b) srebro?
3 Na eden zlaten predmet stoi oznakata W4,,2. [to iskaùva taa oznaka?
4 Zlaten predmet ima oznaka B1,,3. Odredi ja finosta na toj predmet na:
a) angliski na~in; b) promilen na~in.
5 Srebren predmet ima oznaka W8,,15. Odredi ja finosta na toj predmet na:
a) angliski na~in; b) promilen na~in.
6 Odredi ja na angliski na~in finosta na srebren predmet izrazena so:

a) b) v)
7 Odredi ja na angliski na~in finosta na zlaten predmet ~ija promilna finost e :

a) b) v)
8 Zlaten predmet so masa 80 g sodrì 65 g ~isto zlato. Odredi ja finosta na predmetot vo :

a) promili; b) karati.
9 Srebren predmet so masa 180 g sodrì 150 g ~isto zlato. Odredi ja finosta na predmetot vo :
a) promili; b) penivejsi.
10 Odredi ja masata na zlaten predmet so finost W6,,2, a koj sodrì 300 g ~isto zlato.
11 Odredi ja masata na srebren predmet so finost B9,,12, a koj sodrì 500 g ~isto srebro.
12 Vo edna stomatolo{ka ordinacija za pravewe koronki se koristi zlato (zabarsko zlato) so finost
20 car. Kolku grama zlato e potrebno za da se napravat 28 koronki, ako vo prosek za edna koronka
e potrebno 1,90 g? Kolku ~ini upotrebenoto zlato ako negovata nabavna cena e 850 denari za 1 g?
303
1 Standardnoto zlato e so finost: a) 22 car; b) 23 car; v) 24 car; g) 24 car 3 gr. 1
2 Standardnoto srebro e so finost: a) 200 dwt; b) 220 dwt; v) 221 dwt 24 gr; g) 240 dwt. 1
3 Zlaten nakit ima oznaka B1,,2 koja ozna~uva deka nakitot ima:
a) podobra finost od standardnoto zlato za 1 car;
b) podobra finost od standardnoto zlato za 1 car 2gr;
v) polo{a finost od standardnoto zlato za 1 car;
g) polo{a finost od standardnoto zlato za 1 car 2gr. 1
4 Srebren nakit so finost 222 dwt ima promilna finost:

a) b) v) g) 1
5 Oznakata W5,,1 na zlaten predmet pokaùva deka predmetot e so ______________ finost

od standardnoto zlato za _____________________. 2
6 Oznakata B10,,10 na srebren predmet pokaùva deka predmetot e so ______________

finost od standardnoto srebro za _____________________. 2
7 Pomala edinica od karatot, odnosno penivejsot e gren (so oznaka gr), pri {to:
a) FDU BBBBBBBB JU b) GZW BBBBBBBB JU 2
8 Srebren nakit ima finost Izrazi ja ovaa finost na angliski na~in. 3
9 Zlaten nakit so masa 200 g sodrì 180 g ~isto zlato. Izrazi ja finosta na predmetot:
a) vo promili; b) na angliski na~in. 3
10 Kolkava masa ima srebren nakit so standardna finost i {to sodrì 250 g ~isto srebro? 3
304
RE[ENIJA NA ZADAÎTE
TEMA 1 SISTEM LINEARNI RAVENKI SO DVE NEPOZNATI

1 3 a) [ b) [ v) [

g) [ 7 a) [ b) [ Vnimavaj, ne smee{ da

deli{ so [ bidej}i za [ [ pa dobienata ravenka ne e ekvivalentna so dadenata.
9 a) nema re{enie; b) ima re{enie; v) ima re{enie; g) nema re{enie.
1 To~ni se a) i g). 2 a) i v). 3 a) [ b) [ v) [ g) [ 4 a) [ b) [
[ [
5 a) [ [ [ b) [ 6 a) [ b) [

7 a) nema re{enie; b) [ v) [ g) ravenka identitet. 8 a) P [ P P [ P za P z

b) ne postoi takov broj m; v) P a ravenkata e od vidot [
2 8 a) 0 [ \ ^ N N N Z` v) 0 [ ^ N N Z`
10 a) ^ N N _ N Z` b) ^ N N _ N Z` v) ^ N _ N Z` g) ^ N _ N Z`
1 a) i b). 2 b) i g). 3 a) [ \ b) [ \ v) ne moè, [ \ [\ ne e linearna ravenka;
g) [ \ [ \ [ [ \ d) [ \ 4 a) b) v) g)
5 a) Ako \ N toga{ [ N pa 0 [ \ ^ N N N Z` b) [ \ pa ako [ N toga{
[
\ N a mnoèstvoto re{enija e 0 [ \ ^ N N _ N Z` v) [ \ \

pa ako [ N
toga{ \
N

a 0 [ \
N
N

N Z g) [ \

\ [ \ za \ N N Z ima-
me [ N [ [

pa 0 [

N N
Z d) [ \

[ [ \
\ pa [ N a 0 \ ^ N N Z`
305
6 a) \ [ g) [ [ \ [

d) \ [ \ \
za [ N N Z 0 ^ N
_ N Z`
x 0 1
za [ N N Z 0 [ N N
Z
y 3 1
y
y
x

y
1 2
[
\ [ 1
\
1 2 x
x

Pravata [ e paralelna so y-oskata. Pravata \ e paralelna so x-oskata.

[ \ [ \
3 2 a)
[ \
b)
[ \
4 a) ne; b) ne; v) da. 5 a) da; b) ravenkite vo da-
denite sistemi se ekvivalentni, pa i sistemite se ekvivalentni. 7 a) b)
[ \ [ \ [ \ [ \
1 a) b) 2 a) b)
[ \ [ \ [ \ [ \
[ \

[ \ [ \ [ \
[ \

3 a) b) v) 4 a)
[ \ [ \ [ \ [ [

[ \

[ [ \ \ [ \ [ \ [ \
b) 5 Ako broevite se x i y, toga{ sis-
[ [ [
[ [ \ [ \ [ \
[ \ [ \ D E
temot ravenki e 6 7 Neka J toga{
[ \ [ \ D E

8 a) Za [ \ imame zna~i parot ne e re{enie; b) da; v) ne.

[ \ [
9 a) pa re{enie na sistemot e parot [ \ b) [ \
\ \
[ \ [ \ [ \ \ \ [ [
10 a) pa re{enieto na sistemot ravenki
[ \ [ \ \ \
[ \ [
[ \ \
e parot [ \ b) pa re{enieto na sistemot e
[ \ [ [ [ \ [\ [

parot [ \
306
4 4 a) b) 6 a) b)

1 a) b) 2 a) b) 3 a) b)

[ \
[ \
[
4 a) [ [ \ b) 5 a)
\ [ \ \

[ \ [ \
[ \
b) 6 a) Spored toa, sistemot ravenki ima
[ \ \ \ \
beskone~no mnogu re{enia za \ N N Z t.e. [ \ ^ N N _ N Z`
[ \ \ [
\ [
b) Ovoj sistem nema re{enie, bidej}i ravenkata [ e
[ \ [ [
[
nevozmo`na.

5

3 a) b) 5 a) b) 7 a) b)

D D
9 a) za D z Ako D toga{ sistemot nema re{enie, t.e. e nevozmoèn.
D D

a) b) sistemot nema re{enie.
1 a) b) v) 2 a) b) 3

4 a) b) v) 5 a) b) Dadeniot sistem ravenki e ekvivalenten so sistemot
[ \
ravenki koj ima beskone~no mnogu re{enija. Ako [ N toga{ \ N N Z pa re{enieto e
[ \
[ \ ^ N N
_ N Z` 6 a) So primena na svojstvoto D E FG DG EF dadeniot sistem ravenki
[ \ [ \

e ekvivalenten so sistemot ravenki ~ie re{enie e parot b)
\ [
D D

[
D [ D
D[ \ D _ D[ \ D [ D[ D
7 a) D \ D D za
[ \ D
[ \ D [ \ D \ D

D
D
D D
D z t.e. za D z Ako D toga{ sistemot e nevozmoèn. b) [ \ za D z Ako D
D D
307
[ \ N [ \ N [ \ N
toga{ sistemot e nevozmoèn. v)
N[ \ [ \ N[ \ N [ N N
\ N N Z ? ^` [ \
Ako N toga{ sistemot e od vidot i e neopredelen, t.e. ima
[ ]D N z WH N z [ \
beskone~no mnogu re{enija. Ako [ P P Z

toga{ \ P pa re{enie e parot [ \ ^ P P _ P Z`
6 2 Nacrtaj gi graficite na linearnite funkcii dadeni so ravenkite na sistemot. a)
b) v) 5 a) neopredelen; b) nevozmoèn; v) opredelen.
1 Nacrtaj gi graficite na funkciite opredeleni so ravenkite na sistemot.
\ [
\ [ [ [ \ [ [
a) b) v)
\ [ \ \ [ \ \ [ \

\ [ y
2 a)

[ \ a) 0 v) y
[
1 1 2 x
1 2 x 0
0

[
v) [ \ \ [

[

\
\ 0
[
3 a) Nevozmoèn; b) neopredelen; v) opredelen.

4 a) neopredelen; b) z opredelen; v) z nevozmoèn.

P P P P
5 a) b) z P z [ \ P P P z 6 Od
D
imame
D
D D pa D 7 a)
N
z N z P Z b)
N
z
P N P z

N P N P
v)

[ \
7 1 Ako x e prviot broj, a y e vtoriot broj, toga{ go formirame sistemot ravenki
[ \
~ie
re{enie e parot [ \ pa baranite broevi se 163 i 135.
2 [ \

Neka x e cifra na desetki, a y e cifra na edinici. Toga{ , a baraniot broj e 47.
[\ \[
[ \

3 To~no odgovoril na 13 pra{awa. 4 Majkata ima 32 godini, a }erkata 5 godini.
[ \
308
s (km)
5 Ravenkata na izminatiot pat e V V YW pa V$ W a V% W 200 M
W
km.
Od V $ V% sleduva deka W ~asa, pa V $
W

V%
100
$
V
80 B
t 0 1 2 t 0 1 2
50
sA 0 50 100 sB 80 110 140
A t (h)
6 80. Upatstvo. Brojot na zapcite i brojot na vrteìte se obratno proporcionalni.
7 a) \ [ v) g) Y Y[ Y\ Y m/s. 8 160 kg i 100 kg.
[ \
9 Neka x kg ima vo prvata, a y kg vo vtorata legura, pa od dobivame deka
[ \
[ kg i \ kg. 10 Ako prviot rabotnik sam moè da ja zavr{i rabotata za x dena, a vtoriot za y dena,

toga{ sekoj od niv za eden den }e zavr{i odnosno od rabotata. Spored toa imame:
[ \

[ \ [ \ [ \ [ \ [

\
[ \ \ [ \ [ \ \
Prviot rabotnik moè sam da ja zavr{i rabotata za 20 dena, a vtoriot za 30 dena. 11 40000 i 80000 evra.
12 200 kreveti i 150 gosti. 13 ? i ? 14 Neka [ kg zlato, a y kg srebro. Toga{ od
[ \ sleduva deka \ t.e. \ kg. Legurata ima kg.
12 6 meseci 20 dena.
N
8 1 a). 2 3. 3 a) [ b) \ 4 a) ^ N N _ N Z` b) N

_ N Z

[ \ [ \
6 a) Da; b) ne. 7 a) b) 8 b). 9 10 11
[ \ [ \

12 b). 13 a) N z b) N 14 16 kg. 14 115 kg portokali i 150 kg mandarini.

9 1 b). 2 v). 3 g). 4 v). 5 a). 6 b). 7 Ednakvi. 8 Beskone~no mnogu.
D E F
9 ^ N N N Z` 10 Koordinatite na zaedni~kata to~ka. 11
D E F
12 [ \ 13 [ \ 14 15 16 i 11. 16 YaDPHF km/h, YUHND km/h.

[ \
309
TEMA 2 KORENUVAWE
1 4 a) i b). 6 a) b) 9; v) _ _ g) 3.
1 b), v). 2 a) i g). 3 a) [ t b) za sekoj [ Z v) [ t [ d g) za sekoj [ Z

d) za sekoj [ Z 4 a) 11; b) 4; v) g) 3. 5 a) b)

v) 6 a), v), g) i d). 7 a) D t b) D Z v) [ t g) [ Z

a) [ b) [ \
[ \ v)
2 a) 3; v) 5. b) 3 a) D
g) [ D
4 [
1 2

5 b)

8 a)
b) [

[ \

[ \

11 a)
D b)
[ \ v)
[ \ ] 14 a)

b)

E
2 a) D b) D E v) E D g) D D

1 a)
[ b) D E v)
D

3 a)

b) v) 7; g) 64; d) 4 a) b) 0;

5 a) D b) E v) x. 6 a)

b) D v)
D E g) D E

7 a)
D
D i
D
D b)
[ i DE v)
DE i
D E

8 a) i
b) D E D i
D E v)
[ \
[

\

9 a) b)

v) g) 10 a) [ b) [ v) [ g) [

11 a)
D E b) D E D E DE v) _ [\ _ g) DE
DE
3 b)

2 a) b) 3 a)
4 b) 7 b)
[ \
D
g) D E
DE 8 b) [\

[ \ 10 a)
[

b) v) D 11 b)

v)

E
310

1 a) b) v) 13. g)

[ DE
2 a) [\ b) [ \ v) 3 a) b) [\ [ \ v) DE
\ F

4 a) b) v) D g) [ \ 5 a) pa

b) bidej}i
v) ! 6 a) b) v) DE E g) DE

d) |) D D D D D D e) D E
E

4 3 a) i b)

i

v)
\
[\ i
[
[\ 6 a) D

1 a) da; b) da; v) da,
[\ [\ [\ 2 a) b) 0; v)
g) d)
\ [ [\
3 a) D b) D E

DE 4 a) D b) [ \
5 D

2 a) b) [ 3 a) 6; b) D
v) 4; g) 3; d) 1. 4 a) D E b)
D
5 a) 5; b) 1; v) D
[ g)
D 7 a) 5; b) [ [ v) DE 9 a) 3. 10 a)
E
b)

D 11 a)
b) D v)
D 1 a) 42; b) 12; v) 6. 2 a) D b) 9x; v) 30a3.

3 a) D b) [\ [ \ v) [ [ 4 a) 4; b) 3; v) 5 a)
b)
v) 6 a)

9 a) DE D E b)

b)
v) 3. 7 a) D b) D v) D D 8 a) b) 34.
D

v) [ [ g) D E d) D E |) 10 a)
b)
D v) D g)
[ \ d)
D
\
D D
6 6 a) 7 a) b) v)
D
g) D E D E
311

1 a) b) v) g) 2 a) E b) D D v)
[ g) [ 3 a)

b) v)
D g)
E 4 a) E b) D E D E v) D E 5 a) b)

v)

g) d) |) [\ e)

7 2 v) [ > f 3 a) [ t ili [ f b) [ t [ d ili [ f

v) [ ! [ ! ili [ f 6 v) 4; g)

d)
DE

D E
1 a) [ t [ t ili [ > f b) [ > f bidej}i [ e definiran za sekoj [ Z
v) [ t i [ t [ > @ g) [ t i [ z [ > f d) [ t i [ z [ > f

2 a); b). 3 a) x; b) ab; v) g) 1; d) a; |) e) x. Iracionalen izraz e samo v).

DE
4 a) b) 5 a) 6 a) b) 4.
ED

f @

8

1 a), b) i g). 2 a) [ f b) [ 3 a) 21; b) 4. 4 a) [ b) D E

6 a) b) v) DE g) [ [ \ 7 a)

5 a) b) D E v) [ \ [
[ \ i

[ \

b)

D
D E
D E 8

9 a) b) [\
[ \ v)
[\

10 a) b) [ \

v)
E 11 a) 14; b)
[\

[ \ 12 a)

D b)
[ \ v) DE D E 13 b) i g).

14 a) b) v) [ \ [ \ 15
9 1 v). 2 v). 3 a). 4 g). 5 b), v, g). 6 n-ti koren. 7 Korenuvawe. 8 paren.

9 Sli~ni koreni. 10 5. 11 D E 12 D 13 a) D b) D 14 [\ \

15 a) b)
312
TEMA 3 KOMPLEKSNI BROEVI
1 5 a) Re(z) = 2, Im(z) = 3; b) Re(z) = 4, Im(z) = -2; v) Re(z) = 2, Im(z) = 0; g) Re(z) = 0, Im(z) = 3.
8 a) 3i; b) 7i. 1 a) [ ^ Ravenkata ima re{enie vo ^ a bidej}i ^[]Z taa ima
re{enie i vo [] i Z b) [ [ Ravenkata ima re{enie vo [ a bidej}i []Z taa ima

re{enie i vo ]i Z v) [ ] Ravenkata ima re{enie vo ] pa i vo Z g) [ [

Ravenkata ima re{enie vo pa i vo Z
2 a) z = -3 + 12i; b) z =10; v) z = 2 + 3i; g) z = -4i.
3 a) Re(z) = 1, Im(z) = -3; b) Re(z) = 3, Im(z) = -32; v) Re(z) = 0, Im(z) = 5; g) Re(z) = 6, Im(z) = 0.
4 a) ] L ] L b) ] L ] L v) ] ] g) ] L ] L
5 a) ] L L ] b) ] L L L ] 6 a) 9i; b) 12i.

7 a) x = 4, y = 3; b) x = 2, y =11; v) [ \ g) [ \

2 4 a) z1 + z2 = 25 + 10i, z1 - z2 = -1 + 54i; b) z1 + z2 = 4 + 4i, z1 - z2 = 4 + 20i.

1 a) ] ] L ] ] L b) ] ] L ] ] L v) ] ] L

] ] L 2 a) ] ] ]] L b) ] ] ] ] L v) ] ] ] ] L

3 ] ] L ] ] 4 ] ] L ] ]
5 a) L L L b) 22i.

3
] ]
2 ] ] L 1 a) ] ] L L b) ] ] L L
] ]
]

v) ] ] L L 2 a) L L b) L L v) L

L
]
] ]
3 a) L b) _ L _ v) L 4 L
] ]
_ _
5 a) L L

L b) L

L

L v) L L

L L g) L L

L
313
6 a) Ravenkata moè da se zapi{e vo oblik x2 = 16, a ottuka sleduva deka nejzini re{enija se x = 4 ili
x = -4, bidej}i 42 = 16 i (-4)2 = 16. b) Od (4i)2 = 42 i2 = 16 (-1) = -16 i (-4i)2 = (-4)2 i2 =16 (-1) = -16, sleduva deka
re{enija na ravenkata x2 + 16 = 0, t.e. x2 = -16 se x = 4i ili x = -4i.
1 y
4 4 0

2
] L
4 y
L
3 ]
0 3
] L ] L
2
0 0

]
1 1
x 0
1 2 3 4 1 2 3 4 x
0

] L
] L
0

0 ] L

0

] L
y
3 4 0
5 1 a) ] ] L ] ] L
] L
y
3
L 0 7 0
] 2
] ] L
0 ] L
6
1
x 5
z1 - z1
1 2 3 4 4
0

0

3 ] L
] L 2
z1
-z2
0 1
] L x
1 2 3 4 5 6 7 8
z1 + z
4 x = -1, y = -2. 1
0
z2 ] ] L

0
] L

314
b) ] ] L ] ] L v) ] ] L ] ] L g) ] ] L ] ] L
y
d) ] ] L ] ] L |) ] ] ] ]
4
Vektorskoto opredeluvawe na zbirot i razlikata na
3
zada~ite b) - |) e analogno kako vo zada~ata pod a). BB
2 ] ] L
2 a) ] ] ] ] L Zbirot na z i na ] e realen
1 z BB
broj, a razlikata e imaginaren broj (vidi crte`). ] ] ] x
BB
] 1 2 3 4 5 6
b) ] ] ] ] L v) ] ] ]] L

6 1 a) _ L _ b) _L_ v) _ L _ g) _ L _ d) _ L _ |) _ _
] ]
2 a) _ ] _ b) _ ] _ v) ] ] L _ ] ] _ g) L
] ]
]

]
d) L 3 ] L ] L 4 a), b) ednakvi se.
] ]

5 a) _ ] _ b) _ ] _ 6 a) b) v)

7 1 a) z=-10+22i; b) z=-102+25i; v) z=225-3i; g) z=1-i. 2 a) ] ] ] ] L
]
b) ] ] L ] ] L 3 a) ] ] L L b) ] ] L
]
]
L 4 a) 0; b) 0. 5 a) L L _ L _ b) L L
]

_ L _ v) L

L _ L _ 6 a) L b) L

7 ] L 8 Ravenstvoto e to~no. 9 y

4
3
2
0
] L
] 1
0
1 2 3 4 x

0
0

] L
] L
0
] L
315
10 ] ] L ] ] L 11 ] ] L Upatstvo: Na krajot od radius-vekto-
]
rot soodveten na z1 se nanesuva po~etokot na radius-vektorot
soodveten na z2, a na negoviot kraj se nanesuva radius-vektorot
y soodveten na z 3. Vektorot, ~ij po~etok e vo koordinatniot
po~etok, a krajot e vo krajot na vektorot z3, e radius-vektor na
4 zbirot z1+z2+z3. Na crteòt z1+z2+z3 e vektorot nacrtan so crna
boja.
3 y
]
4

]
z2 2 3
1 z 2
1
x
1
1 2 3 4 x

] 1 2 3 4

]
-z2

] ] ]

8 1 v). 2 v). 3 b). 4 a). 5 b). 6 2 + 3i.
9
y 0

] ] L
7 5H ] ] ] D D D ,P ] ] ] E E E 8
7
8 _ ]_ D E D E 9 So to~ka i so radius-vektor. 6
5
0

10 _ ] ] _ _ ] _ _ ] _ ] L
]
4
]
11 0. Upatstvo. L L L 3 z1 z2
-z2
L L L 12 ] L ] L 2
0
1 ] ] L
] ]
13 _ ] _ 14 Re{enieto e dadeno na crteòt.

1 2 3 4 x

z2

0
] L
316
TEMA 4 KVADRATNI RAVENKI

1 2 a) D E F b) D

E

F v) D

E F
4 a) D E F b) D E F v) D E F
6 a) N z b) F WH F N N 7 b) [ [ D E F

8 a) [

[ b) [ [ v) [ [ 10 [ LOL [

12 a) P b) P 1 a), b), g). 2 a) D E F b) D E F
v) D E F g) D E F d) D E F |) D N E N F N
3 a) N b) N z v) N

g) N d) N 4 a) Pz b) P z

5 a) S b) S 6 a) [ [ b) [ v) [ [

7 a) [ [ b) [ [ 8 a) [ [ b) [ [

9 [ [ 10 Ravenkata e kvadratna ako N z a) N b) N v) N

2 2 a) b)

v)

5 a) [

[
b) [ [

v) [ [ 8 a) [ r b) [ r v) [ r 1 a) [ [ b) [ [

2 a) [ [ b) [ [ Upatstvo. [ [ [

3 a) [ [ b) [ [ 4 a) [ [ b) [ [ v) [ [

E
5 a) [ r b) [ r v) [ r 6 a) [ [ b) [ [ r 7 a) [ [

N ! N
b) [ [ 8 a) N f b) N Upatstvo. D N F N LOL
N N !

9 N N 10 Ravenkata ima edno re{enie nula [ ako F F P P r [

317

E
3

3 a) 1; b) 4; v) 1 a) [ [ b) [ [ v) nema realni re{enija.
D

2 a) ] ] b) \ \ 3 a) [ [ b) [ [ v) nema realni re{enija.

4 a) [ [ b) [ [ 5 a) [ [ b) [ [

6 a) [ [ b) [ [ 7 a) za [ ili [ b) za [ ili [

8 a) [ [ b) [ [ 9 a) [ D [ D b) [ PQ [ P Q

v) [ [
D
4 3 b) ' P pa za
P ravenkata ima realni i razli~ni koreni, za P ima realni
i ednakvi koreni, a za P ! nema realni re{enija.
1 a) [ [ b) nema realni nuli. 2 a) ' ! realni i razli~ni; b) ' realni i ednakvi;

v) ' nema realni re{enija. 3 a) N b) N ili N v) N ili N 4 a) N

b) N v) N !

5 a) P b) P ! v) P! 6 a) D t b) D t 7 a) Za ' t.e.

P b) za ' t.e. P ili P 8 a) Za N ima realni i razli~ni, za N ima realni i

ednakvi, a za N ! nema realni re{enija; b) za N ! ima realni i razli~ni, za N ima realni i

ednakvi, a za N
nema realni re{enija; v) realni i razli~ni za N ! realni i ednakvi za N a

nema realni re{enija za N

5 1 a) [ [

S

T

[ [ [ [

b) [ [

S T

P [ S
P T
[ [ [ [ 1 a) [

[ S T b) [

P P
P
2 a) [ [ [ [ b) [ [ [ [ g) [ [ [ [
P P

d) [ [

[ [
P 3 a) [ [ b) [ [ v) [ [ g) [ [

P P
318

4 a) Da; b) da; v) ne; g) ne. 5 a) [ [ b) [ v) E D [ E D 6 N

7 P [ [ 8 a) Re{enie. S

T

[ [ [ [ [ [ [ [ ST

S S T
b) v) S

T g)
T T

6 1 a) [ [ b) [ [

v) [ [

2 a) S T

[

[ b) [ [ v) [ [

3 a) [

[ b) [ [

v) [

[

4 a) [ [ b) [

[ v) [ [
D E
5 a) [ [ b) [ [ v) [ [

6 a) [ [
DE
D E DE
b) [

[ 7 a) [ [ b) [

[ v) [ [ 8
D E D E
[ [ [ [ S T S T t.e. P pa P

9 Re{enie. [

[
P P
10 Od [ [ P i [ [ imame [

t.e. [

Od [ [
P ja dobivame ravenkata
P P P t.e. P
P od kade {to P ili P

7 5 a) [ [ b) [ [ no [ ne e re{enie bidej}i vo toj slu~aj ravenkata

ne e definirana.
1 53 i 70. 2 18 i 19 ili i 3 7 cm. 4 a) Da, 3, 4 i 5; b) da, 6, 8 i 10; v) ne.
5 a) [ [ b) [ ( [ ne e re{enie bidej}i ne pripa|a na definicionoto mnoèstvo).
7 Prviot rabotnik za 25 dena, a vtoriot za 20 dena.

6 Imalo 10 u~enici. Upatstvo.
[ [

Upatstvo. 8 65 km/h, a vtoriot 50 km/h. Upatstvo.
[ [ [ [
319
8 1 v). 2 > f
3 v). 4 v). 5 v). 6 v). [ [ b) [ [ E

v) [ [ 7 a) [ [ b) [ [ 8 a) ' ! realni i razli~ni; b) '

[ b) [ [

realni i ednakvi; v) nema realni re{enija. 9 a) [

10 a) P P b) P 11 a) ' P b) P ili P 12 a) [ [

13 7, 9 i 11. Upatstvo. Neka najmaliot broj e x. Toga{ drugite se [ i [ Od uslovot na zada~ata ja
[ [

ja dobivame ravenkata [

t.e. [ [ od kade {to [ [ Bidej}i
[ ^ baranite broevi se 7, 9 i 11. 14 Upatstvo. Ako x e pogolemata strana na pravoagolnikot, toga{
[

pomalata e [ pa od [ sleduva deka [ Plo{tinata na pravoagolnikot e a na

kvadratot e Stranata na kvadratot e 36 cm. 15 [ [ Ottuka
[ [
dobivame [ [ Vaì samo re{enieto [ pa niz iglata A rastvororot }e prote~e za 12 ~asa.

16 [ [ [ Naponot e 200 volti. 17 Prinosite se 9, 12 i 15 toni.
[
9 1 v). 2 1. 3 Pomala od nula. 4 a). 5 v). 6 a) [ [ b) nema realni

re{enija. 7 a) [ [ b) [ [ 8 a) [ [ b) [
[

9 a) ' nema realni re{enija; b) ' realni i ednakvi; v) '! realni i razli~ni.

10 a) S T [ [ b) [ [ 11 a) [ [

b) [ [ v) Upatstvo. Ravenkata ja mnoìme so [ [ z r i dobivame [ [ Korenite
na ovaa ravenka se [ [ no bidej}i [ ' re{enie na ravenkata e samo [
12 Od [ [ sleduva deka [ [ a broevite se 24 i 6.

[ [
13 Re{enie. Neka x e brojot na {ahistite. Toga{ brojot na odigranite partii e Ottuka sledu-

va deka [ [ t.e. [ Zna~i, na turnirot u~estvuvale 16 {ahisti.

14 Ravenkata ima ednakvi re{ebija ako ' a) P P r b) P

320
TEMA 5 KVADRATNA FUNKCIJA. KVADRATNA NERAVENKA
1 4 Koordinatite na to~kite gi zamenuvame vo dadenoto ravenstvo i dobivame:
E F E F E
pa funkcijata e I [ [

[
E F E F F
y
a=-2 a=2
1 a) x 0 2
b) x 0 2
a=-1
[ -1 1 [ -1 -3 a=1
[ -1 3 [ -1 -5 a=-1/2 1 a=1/2

[ -1 0 [ -1 -2 -2 -1 0 1 2 x

D E D
2 a) pa \ [ b) \ [

D E E
3 a), b) i g). 4 a) 9 I
^ ` b) 9 I
> @ 5 a) I b) 0; v) 21; g) 0.
y
2)
6 1) x 0 0,5 1 2 3
x2 9 4 1 0,25 0 0,25 1 4 9
3) a) I ! I b) I ! I v) I [ ! I [
x
I [ I [ -3 -2 -1 0 1 2 3
7 a) Od P dobivame

P b) P v) P 8 a) P z b) PZ v) P z i P z
9 a) E F b) E F 10 D E F 11 Re{enie. Neka [ W Toga{ [ W
pa I W W W

W

W W W

W Zna~i, I [ [ [
F F F F

12 I F

F F F

y \ [
\ [
2 5 a) Grafikot e pretstaven na crteòt. b) svojastvata se:
Za \ [ 1) ' I
Z 2) 7 3) D ! \PLQ za [
4) grafikot e simetri~en vo odnos ordinatnata oska.
Za \ [ 1) ' I
Z 2) 7 3) D ! \PLQ za [ x
-2 -1 1 2
4) grafikot e simetri~en vo odnos ordinatnata oska.
321
1 a) x 0 r r a) b) y
y
[
0 -1 -4 -2 -1 0 1 2 x
[ 0 -2 -8

[ 0 -2

b) x 0 r r

[ 0 1 4 x
[
0 2 8 -2 -1 0 1 2

[ 0 2

2 x 0 r r y
y
[ 0 -2 -8
[ 1 -1 -7
[ -1

-3 -9
[

3 1 -5 x
3 x 0 r r

[ 0 2
x

[ -2 0

[ 3 5

[ 2

4 a) 7 9 I
f @ \PD[ b) 7 9 I
> f \PLQ 5 a) 7 9 I
> f

\PLQ b) 7 9 f@ \PD[

6 a) 7 9

f \PLQ b) 7

I I

9 I
f @ \PD[
7 a) D F b) D F

8 \ [

9 a) \ D[ b) \ D[ 10 a) Za 1 edinica nagore; b) za 3 edinici nagore; v) za 4 edinici nadolu.

3 2 Nacrtaj go grafikot na funkcijata \ [ i pomesti go: a) za edna edinica nadesno; b) za

dve edinici nalevo.
1 a) 7 b) 7 v) 7 g) 7 2 a) Nacrtaj go grafikot na funkcijata \ [ i
322

pomesti go za 3 ednici nalevo; b) grafikot na funkcijata I [ [ translatiraj go nadesno za 2 edinici;

v) grafikot na funkcijata I [ [ pomesti go nadesno za edinici.

3 a)Parabolata I [ [ pomesti ja za 3 edinici nalevo; b) parabolata \ [ pomesti a za edna

edinica nalevo; v) parabolata \ [ pomesti ja za 0,5 edinici nadesno. 4 a) Nacrtaj ja parabolata

\ [ a potoa pomesti ja za 2 edinici nadesno, odnosno 3 edinici nalevo; b) isto kako pod a), samo {to odve
}e ja pomestuva{ parabolata \ [ 5 a) Nacrtaj go grafikot na unkcijata \ [ a potoa pomesti go

za tri edinici nadesno i ~etiri edinici nadolu; b) grafikot na funkcijata \ [ pomesti o za 2 edinici

[ [ [ [ Zna~i, grafikot na

nalevo i edna edinica nadolu; v) Upatstvo. \ [
funkcijata I [
[ }e go pomesti{ za dve edinii nadesno i tri edinici nagore. 6 a) 7 [
\PLQ b) 7 [ \PD[ v) 7 [ \PLQ 7 a) Za edna edinica kon negativnata na-
soka na x-oskata; b) za ~etiri edinici kon negativnata nasoka na x-oskata; v) za edna edinica kon pozitivnata
nasoka na x-oskata. 8 a) Za tri edinici kon pozitivnata nasoka na y-oskata; b) za pet edinici nadolu;

v) za ~etiri edinici nalevo i ~etiri edinici nagore. 9 a) D D b) D D

10 a) I [ [ b) I [ [ v) I [ [

4 7 7 7 [ v) Re{enie.

[

1 a) b) v) 2 a) \ b) \

[ 3 a) Nacrtaj go grafikot na

I [ [

[ [ [ [ g) \

funkcijata \

[ i pomesti go za za dve edinici nadesno i tri edinici nagore; b) parabolata \ [ pomes-

ti ja za dve edinici nalevo i ~etiri edinici nagore; v) parabolata \ [ pomesti ja za edna edinica nadesno

4 Upatstvo. Dadenite funkcii zapi{i gi vo kanoni~en oblik: a) [

i edinici nagore. \

[ v) \

[ Ponatamu postapi sli~no kako vo prethodnata zada~a.

b) \

5 Karakteristi~nite to~ki se temeto na parabolata i presecite na parabolata so koordinatnite oski.
323
E DF E
a) D E \ pa spored 7 temeto na parabolata e 7 Za [ \ pa para-
D D
bolata ja se~e y-oskata vo to~kata Za \ imame: y

[ [ [ [ t.e. [

[ pa i se

presecite na parabolata so x-oskata. b) Temeto e 7

nuli se [ [ a presekot so y-oskata e to~kata

x
v) 7 [ [ Graficite na trite
funkcii se prikaàni na crteòt, i toa: a) sina boja; b) crna
boja; v) isprekinata crna boja.
6 Upatstvo. Grafikot nacrtaj go so pomo{ na karakteristi~ni to~ki. a) 7 e teme na parabolata,
$ presekot na parabolata so y-oskata, a $ e to~ka od parabolata {to simetri~na so to~kata A vo

odnos na oskata na parabolata; b) 7 $ $ % & v) 7 $ $

Parabolata ne ja se~e x-oskata, zna~i deka so otvorot e nagore. Grafikot nacrtaj go sam.
E
7 S T Upatstvo. S D S 8 D D 9 D E
D
10 D D E
S T S T S
5 6 S T Upatstvo.
S T S T T

1 a) D E b) D E v) D E 2 a) E 9 f b)
E

I

9 I
> f v) E 9 I
> f 3 a) [ [ b) [ [ v) [ [

4 E F 5 D F 6 a) Nuli se [ [ a bidej}i D ! I [ za

[ a

I [ !

za [ f ) f b) D ! nema realni nuli, pa I [ ! za [ f f

v) D nema realni nuli, pa I [ za [ f f
7 a) [ [ D I [ za
[ Z ^ ` ? b) [ [ D ! I [ za [
a I [ ! za [ f ) f

v) [ [

D ! I [ ! za [ Z ? 8 a) Nuli se [ [ D ! I [ za

[ b) [

[ D ! I [ za [ v) [
[ D ! I [ za

324
[ f ) f 9 Graficite na dadenite funkcii se pretstaveni na crteòt.
a) y b) y v) y
x x x

a) 1) ' Z 2) teme 7 3) oskata e [ 4) presk so y-oskata e to~kata $ a preseci so
I

x-oskata se to~kite % i & 5) \PD[ 6) 9
f 7) I [ ! za [ a [
I

I

za [ f ) f
b) 1) '
Z 2) 7 3) [ 4) $ % & 5) \PLQ
I

6) 9 > f 7) I [ za [ a I [ ! za [ f ) f v) 1) ' Z 2) 7
I

I

3) [ 4) $ { 7 % &
5) \PLQ 6) 9 > f 7) [ ! za [ f ) f a

I
I

I [ za [
10 [ D

6 3 a) [ Z ^ ` ? b) [ v) [ g) [ f )
f
1 a) [ b) [ f ) f v) [ g) [ f @ ) > f 2 a) [ > @

b) [ f ) f
v) [ f f 3

a) [ b) [ f ) f v) [ f ) f

4

a) [ [ t [ f ) > f b) [ [ [

5 a) [ Z b) [ Z ^ `?

g) [ ' > @

a) [ f ) > f b) [ [ d [

v) [ 6 7 a)

I

b) ' f @ ) > f
v) ' > @ 8 a) Za [ z [ [ t [

I I

b) za [ z [ [ [ v) za [ z [ [ d [ @

z N N N t t.e. N N d N > @ ? ^`

9 Za N 10 Za N z

N N N t.e. N N ! N f ) f
325
E
7 1 v) i g). 2 Parabola. 3 Z 4
5 [ D 6
D
7 Vidi crt. 1.
8 a) 7 b) 7 9 Vidi crt. 2. 10 a) D D E b) D D E
\ [ y \ [ y y

\ [ [

x x x
0
0
\ [
Crt. 1 Crt. 2 Crt. 3
y
11 a) [ b) [

12 Vidi crt. 3. 13 Vidi crt. 4.

f @

14 a) \PLQ b) \PD[ 15 a) 9 b) 9
f

I I

x

16 a) [ b) [ v) [ f @ ) > f

Crt. 4
8 1 g). 2 > f 3 g). 4 a). 5 a).

y
y
6 kanoni~en oblik. 7 g). 8 E

9 a) D F I [ [

x
b) D F I [ [ 10 Vidi crt. 5. x

11 D E 12 Vidi crt. 6.

13 a) [ f ) f b) [ f @ ) > f

Crt.5 Crt.6
14 I [ ! za [ [ za [ f ) f
I 15 a) [ f @ ) > f b) [ > @
326
TEMA 6 PLO[TINA I VOLUMEN NA GEOMETRISKI TELA
1 1 a) Da. b) i v). Ne, za{to povr{inite so koi se ograni~eni, ne se mnoguagolnici.
3 a) Pravoagolnici. b) Skladni. v) Ne. Na primer, kosa triagolna prizma, pri koja dva bo~ni raba se nor-
malni na eden osnoven rab, ima eden bo~en yid {to e pravoagolnik, no drugite dva bo~ni yida ne se
pravoagolnici (tuku se romboidi ili rombovi).
5 FP 7 84 cm2. 1 V W U 2 a) W V U E b) W V U
E v) W Q V Q U Q E Q 3 FP 4 9,5 cm. 5 a) 18. b) Dvanaeset dijagonali imaat
ednakva dolìna 2a, a ostanatite 6 dijagonali imaat ednakva dolìna D Upatstvo. Od temeto A (crte`)
E1
izleguvaat tri dijagonali: AC1, AD1 i AE1, pri {to $& $( (toa moè da se do- D1

C1
kaè so pomo{ na skladnost na triagolnici). Pritoa, $' $$ $ ' A1 E D
D D

D pa $' D $& moè da se presmeta od pravoagolniot F
C
A B
D

triagolnik ACC1: $& $& && D D pa $& D
6 / FP 3 FP 7 Plo{tinata na pomaliot dijagonalen presek e 4 a na pogolemiot 2Q.

E D
Upatstvo. Vo pravilniot {estagolnik ABCDEF na crteòt, ~etiriagolnikot
a
D
ABCO e romb, pa triagolnikot AGO e pravoagolen; taka, $* i $& D F O C

a G
+ 4
a
Od toa {to 4 D+ t.e. (H e visinata na prizmata), za plo{tinata P1 na
D a
A B
dijagonalniot presek ACC1A1 se dobiva: 3 $& + D
4 t.e. 3 4 a za
D
plo{tinata P2 na dijagonalniot presek ADD1A1: 3 D

4 t.e. 3 4 9
D

3 P

8 Pravoagolnik, (ramnokrak) trapez i triagolnik.
2 2 a) 3 DE DF EF b) 3 D v) 3 D D+
4 Voo~i deka bo~nite rabovi se normalni na osnovata, a visinata H e ednakva so bo~niot rab.
6 Kockata e specijalen kvadar so dimenzii D E F pa 9 D D D D
327
1 Za 1206 cm2. 2 9 m2 i 1 m. 3 9 | FP 3 | FP Upatstvo.
Od D + i D

+ se dobiva: D FP + FP 4 9 FP 3 FP
5 45 cm3. Upatstvo. 9 %+ % FP + VLQ FP 6 | P
7 a) | GP b) | 12000 den. 8 1012500 vre}i; 5062500 evra.
3 1 a) Ramnokraki triagolnici, skladni me|u sebe. b) Centar na vpi{anata i na opi{anata

kru`nica okolu osnovata.
2 a) Da. b) Ne mora; na primer, kaj piramida so osnova pravoagolnik i vrv ~ija ortogonalna proekcija
e presekot na dijagonalite na pravoagolnikot, site bo~ni rabovi se ednakvi me|u sebe, no taa piramida
ne e pravilna.
4 6$ FP Upatstvo. Napravi crte` na pravilna ~etiriagolna piramida SABCD so paralelen
presek A1B1C1D1. Najdi ja plo{tinata Q na osnovata 4 D

FP potoa, so pomo{ na 30, rastojanieto
H1 od vrvot do presekot + + FP Od ' 62$ (O e centarot na osnovata):

6$ + $2 6$ FP i, na krajot, spored svojstvoto 10, }e dobie{ 6$ 6$ + +
6$
FP

6 4 FP K FP Upatstvo. 4 G + G FP + FP 1 16 cm2.

+ + 62 62 62 62 62 62

2 FP Upatstvo. FP
3 FP 4 FP Upatstvo. Najgolemiot dijagonalen presek e ramnostran triagolnik so stra-

V
na D FP 5 a) + b) K v) D 6

D WJ E 7

GP
4
4 2 0 P den. 4 1360 cm3. 6 9 GP +
G

+ GP
1 a) GP b) FP 2 % FP Upatstvo. % %

3 0 FP

Upatstvo. 0

DK D

K + D

D FP 4 0 FP + FP

D
KD FP KE FP 5 a) 3 FP 9 FP b) 3 D 9 6 587,4 g;

9 FP drugata kateta e 4,8 cm. 7 12000 denari; 0 P 8 | J 9 | FP + |
328

D D
9 | listovi lim; 0 | GP Upatstvo. 0

DK K

+ +
GP K | GP

0 0 | GP eden list ima 7 dm x 14 dm = 98 dm .

2 10 a) Okolu 205 gleda~i; b) 211,2 m2.
Upatstvo. a) Volumenot V na arenata e zbir od volumenot V1 S
na prizmata i volumenot V 2 na piramidata (na crteòt e

O
h H2
pretstaven del od arenata).
x
O
D D
9 9 9 %+ %+ + +
D
[ H1
a
9 | P Arenata moè da

DK D
primi okolu 205 | gleda~i. b) 0

K

+

K FP 0 P

P Zna~i, za arenata se nabaveni 211,2 m2 platno.
5 2 3 P Upatstvo. 3 % % 0 % P % P

D D D D
0

K K V
K P pa 0 P 4 9F FP 9G

FP

Upatstvo. Volumenot Vp na potse~enata piramida e 9S

FP Od
% % + [ [ t.e. [

[

kade {to x e visinata na dopolnenieto, se dobiva [
8
1 3 FP 2 3 FP Upatstvo. 3 % % 0 % FP
h
% FP 0 K FRV K FP 0 FP
K 600
D D 1 8 1
3 3 GP Upatstvo. 0

K K
D
Za da ja presmeta{ apotemata h, izberi presek {to minuva niz
centrite na osnovite i niz sredinite na dve sprotivni strani - h

+
}e dobie{ skica kako na crteòt; ottuka:
900

+ D

K D pa K GP

D
4 9
FP Upatstvo. Visinata na potse~enata piramida
e + [ kade {to x visina na dopolnenieto; % %

[

od kade {to [ FP pa + FP
5 9 GP Upatstvo. Od % GP i % GP za dijagonalite se dobiva: G

i
329
G G
G G GP G GP a od + se dobiva + GP Sledstveno,

9

GP 6 9 FP Upatstvo. 9

% % %% +
% V V D V E V F V FP % FP i / FP Od / / D D se dobiva
D / D /
D FP a od % % D D sleduva deka % % D D

FP 7 9 P a) 25,2 t; b) 12600 evra. 8 a) NJ 9 | GP

b) + + + GP v) 3 % 0 % GP

D D
0

K K +
K GP 0 GP 3 GP

9 + | FP P K?
E
6 1 1) U E + D 2) U D + E 3) U

+ D 3 + FP U FP 5 56 cm2.
1 25 cm. 2 Kvadrat. 3 16 cm. 4 Sredinata na otse~kata OO1, kade {to O i O1 se centrite na
osnovite. Re{enie. Neka S e to~ka od otse~kata OO1, a A i A1 se proizvolni
to~ki od osnovite (vidi go crteòt). Od pravoagolnite triagolnici AOS, A1O1S O1

i od uslovot 6$ 6$ se dobiva ravenstvoto 62 2$ 62 2 $ od kade A1
{to 62 62 t.e. S e sredina na OO1. S
5 FP 6 8 cm. 7 FP

| FP
8 900. Re{enie.
U

S U+ S U+ + U zna~i, presekot e kvadrat, pa dijagonali- O
A
te se zaemno normalni.
7 2 U FP 4 Okolu 62 m2. 6 U | PP Re{enie. S U |

U

| | U | PP 8 a) Dlabo~inata H na bazenot e + | P
b) | P

Re{enie. a) U P S U + + | + | P b) Za okolniot yid: U S +

S U
S | P za dnoto:
U S S | P vkupno potro{en beton: | P
D
1 % FP | FP Re{enie. % S U perimetarot na osnovata e / D t.e. S U D pa
S S
D
U | FP
S S
330
2 Okolu 1257 t. Re{enie. 3 S U U + U FP + FP 3 S | FP
3 | W 3 Okolu 16 t; 9 | P 4 Okolu 9,9 m3; 9 5 S + U S + U P 5 P + P
5 Okolu 0,32 m3. Upatstvo. Volumenot na cilindarot e 9F S U+ S | P Volumenot na

prizmata e 9S %+ U

+ | | P 9F 9S | P

6 a) | W b) | denari. 7 | Upatstvo. 9F S U+ U FP + FP
9F | FP 9S D + D D U D 9S FP 9F 9S | FP

9F 9S |

9F
8 a) Ne bi moèl. b) | NJ v) | NJ Re{enie. Cevkata moème da ja zamislime
kako cilindar vo cilindar (crte`), od koi onoj so pomal radius e prazen. Poradi
toa, volumenot na cevkata e 9 9 9 kade {to V1 e volumenot na cilindarot so
pogolem radius U PP FP , a V 2

e volumenot na cilindarot so pomal radius U PP FP
Dolìnata na cevkata e visina na cilindarot, t.e. + P FP Zna~i, 9 S U + S U +
U

U S +
S S | FP 9 | GP pa masata Q na cevkata e
4 9 | NJ b) 3 S U S U + S U + S U S U U S + U U S U U U U +
S | FP 3 | P 3 P NJ | NJ boja.
8 1 32 cm. 5 4 FP Upatstvo. 4 U + U

V

+ U FP

1 4 U

FP Upatstvo. 4 V
kade {to s e kateta; V

U
S

2 4 V
FP 3 D Re{enie. Od %4 S

kade {to % S U i 4 U+ imame S U

U + S pa U +
H
s
t.e. U + Zna~i, pravoagolniot triagolni SOA (na crteòt)

r D
e ramnokrak, pa D O A
+ +

4 4 U

FP Upatstvo. Iskoristi go crteòt od zada~a 3, stavaj}i D 4 U
U

WJ
+ U

5 20 cm. 6 6 cm. 7 + +
| + Upatstvo. % %
+ % + +

+ %

8 % S U S FP Upatstvo. % S U % % + + S U S U U U % S U

S

S FP 9 4 GP + GP triagolnikot e pravoagolen, bidej}i V

V U

331
9 3 S GP | GP 6 3 S FP 9 S FP + FP V FP
1 V U vo ramnostran. 2 | listovi. Upatstvo. 0 S UV U P V

U

+ V | P
0 | P eden list ima P P P | plus | listovi.

3 | denari. Upatstvo. 0 S UV U

| U + 0 S |
V V P P P
S
0 | denari. 4 5 | J 9 | FP + FP 6 | P seno.
7 Re{enie. Neka H1 i H2 se delovite na koi visinata e razdelena so paralelniot presek, a r e radi-

usot na osnovata na cilindarot (kako na crteòt). Dvata dela na koi e razdelen
1234567890123456789012
1234567890123456789012
cilindarot so bo~nata povr{ina na konusot imaat volumeni: 1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
9 S U + S U + i 9 S U + S U + Od uslovot 9 9 t.e. 1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
H2
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012

+ + + +
1234567890123456789012
S U + S U + S U + S U + se dobiva
1234567890123456789012
1234567890123456789012
t.e. 1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012 H1
1234567890123456789012
1234567890123456789012
+ + Spored toa, + + r
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
8 | ~a{i; volumenot na edna ~a{a e | FP pa FP FP | (~a{i).
9 a) 3 S GP b) 9 | GP Upatstvo. Na crteòt e pretstaven eden V U

osen presek na teloto. a) Plo{tinata e 3 % 0F 0N kade {to B e
plo{tinata na osnovata, Mc e bo~nata plo{tina na cilindarot, a Mk e bo~nata r
plo{tina na konusot. b) Volumenot V na teloto e zbir od volumenot Vc na + U

cilindarot i volumenot Vk na konusot, t.e. 9 9F 9N
2r
A A
10 3 S FP 9 S FP Upatstvo. Dobienoto telo e
sostaveno od dva konusa (vidi go crteòt) so radius r ednakov na
visinata hc kon hipotenuzata na pravoagolniot triagolnik ABC, b

q
t.e. U KF Izvodnicata na edniot konus e V D FP a na
drugiot e V E FP Od ' $%& F

D E

r r
C O C
DE FKF KF
F FP a od 3' imame 3' p
a
U FP Plo{tinata P na rotacionoto telo e ednakva na zbirot
B B
od plo{tinite na povr{inite dobieni so rotacija na otse~kite
AC i BC na dadeniot triagolnik. Spored toa 3 0 0 S UV S UV S U V V S FP

Volumenot: 9 9 9 S U + S U + S U + + S U F S FP

332
11 29 kamioni. 12 S FP Re{enie. Volumemot na
S
kos konus se presmetuva so istata formula kako za prav
900
'(6)

konus, t.e. 9 % + Od ' 6() V V

s2
s1

() FP U FP a od 3'6() V V () + t.e.

r
+ se dobiva +
FP Taka, E F
O
S
9 S U+
S FP

10 2 2 cm. 5 0 | FP
3 | FP 6 S FP 9 3 S FP
U U
V FP 9 S FP 1 0 S U U

S GP Upatstvo. 0 S U U V V
U U
FRV
2 3 S FP 3 3 S FP + FP V FP 4 GP 5 Okolu GP 6 3 S FP
9 S FP 7 a) | J b) | denari. Upatstvo. Spored crteòt H
(na koj e pretstaven eden osen presek na figurata so ozna~eni dimenzii vo cm),
3,7 H
jasno e deka +

t.e. + FP volumenot e 9 S FP |
1,2 6,4
| FP masata na figurata e 9 | J a cenata e | denari.
S S
8 a) | ? voda; b) | P lim. Upatstvo. a) 9

9 | GP
zna~i, kofata sobira okolu ? voda. b) Kofata e otvorena (obi~no) od kaj po{irokata strana, pa
3 % 0 S U S U U V V + U U V | FP 3 | GP lim za edna kofa, a okolu 20,30 m2

za 50 kofi; za otpadokot: | P Zna~i, vkupno nabaven lim: pribli`no 23,35 m2.

E r
9 3 S FP Upatstvo. U N U N V N pa 3 S U U U U V
s H
S N N N S N Od crteòt (na koj e pretstaven osen presek na
S C
U U
+ U U U U t.e.
potse~eniot konus): + V

U U

pa + N Od 9 D 6,4

S
N N N N se dobiva N

od S
pa N i U FP U FP V FP

11 1 G FP 2 + E VLQ D FP 3 9 P Upatstvo. 9 % +

% D P + P 4 Za 2 ~asa i 30 minuti. 9 P ? 5 1 dm.

6 16,49 cm; 256 cm2. 7 21,6 m2. 8 + P D P 9 P
333
O1 E1 T1 O1
D D C1

9 a) 54 dm2; b) GP Upatstvo. a) 0

K
T1
D1 h
H H
h

D GP D GP K + 72 72 (vidi crte`)
C
E
T O T O
D D
72 7( GP 72 GP K GP D

9 + D D DD
9
b) GP 10 9 FP Upatstvo. Razgledaj H

go dijagonalniot presek (na crteòt) - toj e ramnokrak trapez so osnovi FP

i FP i visina H; + + FP 11 7,5 cm. 12 4 FP
% S FP Upatstvo. % S U 4 W + W &' (crte`), U 2( FP C

r 60 0
W 4

U 2( W FP 13 | toni. 14 a) | P b) | P
C E D
Upatstvo. Radiusot na iskopaniot bunar e U P

15 4 FP Upatstvo. Spored crteòt: 4 U+ + V VLQ FP s
H

U V FRV FP 60 0
r

16 K + Upatstvo. Iskoristi ja teoremata za paralelni preseci na konus % % + + %
%

pa % % + + +
+ + + K + + + + +

17 | P

+ V U U

S
| P V S0U
S

| P 18 | denari. Upatstvo.

9 S S | P 9 | NJ | W denari. 19 Okolu ? voda;

9 S FP | GP 20 U GP U GP Upatstvo. 0 S GP
S U U S U U U U

(vidi go crteòt), t.e. U U 65 63
sistemot ravenki U U U U ima re{enie: U GP U GP U U
12 1 b). 2 v). 3 v). 4 b). 5 g). 6 a). 7 rastojanieto (me|u) ramninite.
8 visinata (na) proporcionalni. 9 kvadratite (na nivnite) rastojanija (do) vrvot.
10 ramnokrak trapez .... dijametrite na osnovite ... izvodnicata. 11 P 12 + GP

3 GP K GP 13 87,5 %. Upatstvo. 9 S U + 9 S U U + +

334

S U

+
S U + 9 9 9 a 9 9 14 | FP

S
Upatstvo. Volumenot na konusot e 9 | FP a volumenot na delot od cilindarot {to ima

te~nost e S + pa + | | FP 15 a) | FP b) | GP lim.
S S Upatstvo.
a) 9 ? FP

U
U U U + + FP

b) 3 % 0 S S V V + U U V | FP 3 | GP otpdokot e

| GP ili, vkupno nabaven lim: | GP

TEMA 7 RE[AVAWE NA KOSOAGOLEN TRIAGOLNIK
1 3
a)

b) v) g) 4 a) 450, 2250;
b) 6 Odredi gi koordinatite na prese~nite to~ki na koordinatnite oski so trigonometriskata
kru`nica. a) VLQ FRV

b) VLQ

FRV

v) VLQ

FRV

g) VLQ

FRV

d) VLQ

FRV

8 a) III ili IV kvadrant, t.e. D b) II kvadrant,
t.e. D v) III kvadrant, t.e. D 2 a) I kvadrant; b) II kvadrant; v) IV kvadrant;
g) III kvadrant; d) IV kvadrant. 3 a) II kvadrant; b) II kvadrant; v) I kvadrant; g) III kvadrant; d) IV kvadrant.
5 a) D ili D pa VLQ

VLQ

FRV

FRV

b) D VLQ FRV
v) D VLQ FRV g) D VLQ FRV d) isto kako b).
7 Pozitiven: a), v) i d), a negativen: b), g) i |). 8 a) VLQ

! FRV

pa VLQ

FRV

b) negativen; v) negativen; g) pozitiven; d) pozitiven. 9 a) II ili IV kvadrant, t.e.
D ) b) I ili III kvadrant, t.e. D )
10 Negativen: a) i v), pozitiven: b) i g).
2 2 a) FWJ ne postoi, bidej}i funkcijata FWJ D ne e definirana za

D b) 1; v)
g) 0,57; d) |) 3 Pozitiven: b), g), d) i |); negativen: a) i v). 4 v) VLQ ! FRV

VLQ

! FRV

WJ

FWJ pa izrazot ima negativna vrednost. 5 v) I ili II kvadrant,
335
t.e. D ) b) II ili III kvadrant, t.e. D ) v) III ili IV kvadrant, t.e.
D ) 1 a) 1,73; b) v) 0; g) 1,73; d) 2 Pozitiven: a), b) i g);
negativen: v) i d). 3 a) VLQ ! WJ

pa VLQ

WJ

b) pozitiven; v) negativen.
4 Pozitiven: a), b) i v); negativen: g). 5 a) II ili III kvadrant, t.e. D ) b) I ili II
kvadrant, t.e. D ) v) I ili II kvadrant, t.e. D )

3 4 a)

b) v) 7 a) FRV D

WJ D

FWJ D

b) FRV D

WJ D FWJ D v) VLQ D WJ D FWJ D 9 WJ D VLQ D FRV D

a vrednosta na izrazot e 1 a) b) v) g) 2 a) b)

3 a) FRV D WJ D FWJ D b) VLQ D FWJ D WJ D 4 a) VLQ D

FRV D FWJ D b) VLQ D FRV D WJ D 5 6 a) FWJ D b) VLQ D v) WJ D

FRV D
FRV

D FRV D VLQ D FRV

D VLQ D FRV

D
7 b) FWJ D FRV D FRV D FRV D FWJ

D FRV D
VLQ D VLQ D VLQ D D

VLQ
VLQ D FRV D VLQ D FRV D FRV D VLQ D

8 a) VLQ D FRV D WJ D VLQ D FRV D
FRV D FRV D
FRV D FRV D VLQ D FRVD FRVD FRVD VLQ D

FRV D WJ D
FRV D FRV D
4 6 a) WJ

WJ

FWJ FWJ

WJ

FWJ
b) VLQ

VLQ

VLQ FRV

FRV

FRV WJ

WJ

WJ

FWJ FWJ v) VLQ

VLQ ili VLQ

FRV FRV

FRV

ili FRV

VLQ

WJ

WJ ili WJ

FWJ FWJ

FWJ ili FWJ WJ 7 a) b)

v) g) 8 FRV VLQ WJ FWJ 1 a) b) v) 2 a)

S
b) v) 1. 3 a) 3; b) od D E sleduva deka FRV E VLQ D FRV D pa WJ E FWJ D

336

FRV D WJ E VLQ D

4 a)
VLQ b) VLQ

VLQ FRV

FRV

VLQ D FRV E FWJ D

FWJ WJ 5 FRV D

VLQ

FRV

6 1. 7 FWJ
5 2 F D D c 4 F D c E c
6 E / D E / FP 1 a) F E D b) E c F
D 2 a) E c E D b) D c D E 3 a) D c D
E c b) D c F E c 4 a) E D c E F b) D c
E c D E 5 a) D F D c E c b) E F E c
D c 6 D E c J c 7 D E c J G c 8 Visina na trapezot
K FP D c E c G D c J E c
9 + P 10 + P
6 2 D c E F 5 a) E c E F b) E c
J D E c F Bidej}i E ! D a i E ! D zada~ata ima dve re{enija: E E c
E F VLQ
J D E c a F v) Od sleduva VLQ E ! {to ne e mo`no,
VLQ E VLQ J F
zada~ata nema re{enie. 1 a) J c E F b) E c D F
2 a) D c J c F b) Zada~ata nema re{enie, bidej}i VLQ E ! v) J c E c
E Bidej}i J ! D i F ! D zna~i zada~ata ima dve re{enija. Vtoroto re{enie e J J c
E D J c E 3 a) D E c E Bidej}i D ! J i D ! F zada~ata
ima dve re{enija D E D J c E b) VLQ J ! {to ne e mo`no.
Zada~ata nema re{enie. 4 E c J c D 5 a) J D 5 VLQ D E
D D
5 VLQ D D E F D c

F b) Od c J c 6 a)
VLQ D 5
KF
E b) E VLQ D D
c J c F c od J c F D
E
337
%' $% $% VLQ D VLQ

7 Od '$%& sleduva VLQ J J c

VLQ D VLQ J %' D C

K J
E D J c E / D E VLQ D b 13
E h
D E
A 8 B
K E VLQ D 3 $% K FP

7 3 a) D E c J c b) F E c D c
5 a) D c E c J c b) D c E c J c 1 a) E b) F
2 a) F E c D c b) D J c E c 3 a) D c E
J c b) J c E c D c 4 F

D E DE FRV DE
D E D E D DE E D E D E D
D c E c
DE DE D E D E E

D DE E
E D F DF FRV E
5 D c E c J c D 6 a) E D Upatstvo.
D E
E E F E F FRV
b) D F 7 a) b) 8 a) WF b) WF
D E
9 D c E c 3 D E VLQ D 10 D c E c Upatstvo. Primeni ja
kosinusnata teorema za triagolnikot $' ' '' % %&
8 1 a) E / 3 DE VLQ b) D 3 /
2 F G 3 3 Od G

D E DE FRV D i G D E DE FRV D sledu-
E

D

WD WE
va G G D E 4 Od D WE

i E WD sleduva F

F

P
WD WE F
3 4 VLQ D 1 (crt.)
FRV M M 6 F2

W W F1
D E
o oo oo D Q
5 5 N1 ' 5 )

c ' 5 )
c

338
7 + P D c E c Od ' $'& VLQ D
+ $&
+ a od
$& VLQ D
G $&
'%$& sleduva deka
VLQ D E VLQ E
C
+ VLQ D E G | P 8 P
E D
G t.e.
VLQ D VLQ E
E
$$ $$
D
9 Od '$$ % VLQ D $% a od
$% VLQ D H
x C
A
E D
A1 D E D B A D
B d
Crte` za zada~a 7
'$%& [ $% %& $% %& FRV E
[ FP
S S
9 1 2 a) WJ

! b) FWJ VLQ

! FRV

!
3 a) VLQ ! FRV

VLQ

FRV

b) negativen; v) pozitiven; g) negativen.

4 a) VLQ D FRV D b) FRV D v) FRV D 5 a) b) WJ D 6 a) b) v) 1. 7 a)

D
a) FRV D VLQ D WJ D FWJ D D D
WJ
b) 8 v) VLQ FRV
WJ D

FWJ D 9 a) b) 10 a) VLQ D b) FRV D v) 1; g) d) |) FRV E
FRV D FRV D

12 a) b) v) 1; g) 13 a) b) 15 a) E J c F

b) D E J F 16 a) F D c E c b) D c E c
J c 17 c
10 1 g). 2 a). 3 b). 4 v). 5 a). 6 b). 7 Ordinatata, trigonometriskata
kru`nica. 8 Tangensna oska. 9 Prviot, ~etvrtiot. 10 Vtoriot, tretiot. 11 Sinusna teorema.

12 VLQ D WJ D FWJ D 13 a) 1: b) 1. 15 D c F E c E

3 16 P
339
TEMA 8 KOMBINATORIKA
1 1 A B={(a,1), (a,2), (a,3), (b,1), (b,2), (b,3), (c,1), (c,2), (c,3), (d,1), (d,2), (d,3)}.
2 aaaaa, aaaab, aaaba, aaabb, aabaa, aabab, aabba, aabbb, abaaa, abaab, ababa, ababb, abbaa, abbab, abbba,
abbbb, baaaa, baaab, baaba, baabb, babaa, babab, babba, babbb, bbaaa, bbaab, bbaba, bbabb, bbbaa, bbbab,
bbbba, bbbbb,
3 9 4 9 5 9 6 9 Upatstvo. Na sekoe palto
se dodeluva zaka~alka na koja }e bide obeseno. 7 9 Upatstvo. Na sekoj ~ovek se opredeluva
sprat na koj{to }e go napu{ti liftot. 8 9 9 SAD: 9 Kanada:
9 9
2 5 9

9

1 a) 120; b) 5040; v) 1814400. 2 a) 1320; b) 360360.

3 a) 9; b) 6; v) n=11; v) nema re{enie. 4 9 5 9 6 9 9

7 9 8 9

Upatstvo. Brojot ne moè da zapo~nuva so cifrata 0.

3 1 P5= 5! = 120. 2 6! = 720. 3 4! = 24. 4 5! = 120. 5 IGANK.

6 a) 3 b) 3 7 3

8 3 9 Upatstvo. Prijatelite se razgleduvaat kako eden ~ovek,

t.e. se rasporeduvaat 5 lu|e, a potoa se zema deka edniot moè da sedi levo od drugiot ili obratno (postojat
dve mo`nosti).
4 1 {a,b,c,d}, {a,b,c,e}, {a,b,c,f}, {a,b,d,e}, {a,b,d,f}, {a,b,e,f},{a,c,d,e}, {a,c,d,f}, {a,c,e,f}, {a,d,e,f},

{b,c,d,e}, {b,c,d,f}, {b,c,e,f},{b,d,e,f}, {c,d,e,f}.

2 a) 15; b) 210; v) 75; g) 22/7. 3 & 4 & 5 & &

6 & & &

7 & & & & & 8 &
9 aaaa aaab aaac aabb aabc aacc abbb abcb

abcc accc bbcc bbbc bccc bbbb cccc
10 a) 1; b) & &
5 1 a) 9 b) 9 v) 9 g) 9 2 9
340
3 a) 7! Upatstvo. 1234 se razgleduva kako edna cifra; b) 7! 4! = 120 960.
4 a) P4 P3= 4! 3! = 144; b) 2!5! = 250. 5 & & &

6 & & & &

6 1 a) (2x + 3y)6 = 64 x6 + 576x5y + 2160x4y2 + 4320x3y3 + 4860x2y4 + 2916xy5 + 729y5;

b) (x - 3y)7 = x7 - 21x6y + 189x5y2 - 945x4y3 + 2835x3y4 - 5103x2y5 + 5103xy6 - 2187y7;

[ [
v) \ [ \ [ \ [\ \ 2 a) [ [ [ [
[ [ [ [
b) [

[ [ [ [ [ [ [ [ [ [ [ [ 3 a) 220; b) 1760; v) 3041280.
4 252. 5 a) 23 = 8; b) 212 =4096. 6 n = 12; 25344. 7 n = 10; -8064. 8 n = 8; 112.
7 1 99 2 Upatstvo: Ako brojot po~nuva so neparna cifra, toga{ neparni-
te cifri za prva, treta i petta pozicija moè da se izberat na 9 na~ini i na isto tolku na~ini
moè da se izberat i parni cifri za vtora, ~etvrta i {esta pozicija. Ako brojot po~nuva so parna cifra, taa
moè da bide edna od cifrite 2,4,6,8, toga{ tretata i pettata pozicija moè da se popolnat na 9 na~ini, a
vtora, ~etvrta i {esta pozicija na 9 na~ini. Vkupno: 9 9 9 9

3 9

4 a) 3 b) & v) & 5 P3 P3= 3! 3! = 36.

6 Vkupno 3 Neparni: 3 7 a) & b) & &
v) & & & & & &

Upatstvo. Moè da se izberat: trojca maì; tri èni; dvajca
maì i edna èna koja ne e vo brak so nieden od niv; dve èni i eden ma` koj ne e vo brak so niedna od niv.
8 Upatstvo. Ako bilo koi tri od 20 to~ki se nekolinearni, brojot na pravi koi moè da se opredelat
e & No, 6 od to~kite leàt na edna prava, pa zatoa vkupniot broj 190 se namaluva za brojot na onie
pravi koi moè da se povle~at niz 6 to~ki koga bilo koi 3 od niv se nekolinearni. Na kraj toj broj se
zgolemuva so dadenata prava. Ottuka, baraniot broj e & &

D
9 a) &

&
b) &
&
10 -145152. 11 294. 12 a) 1680 x ; b) 4
[

[

13 a) b) -242242. 14 a) [ b) DE
8 1 v). 2 v), g). 3 v). 4 b), v). 5 b). 6 9QN

Q
Q N

7 Varijacija od n elementi klasa n. 8 Podmnoèstvo so k elementi od mnoèstvo so n elementi.
Q Q Q Q Q Q Q Q N N Q Q
9 & N
& N
Q N
10 D E
Q
D D E D E D E E
N Q
Q

11 9 9 12 3 13 & & &

14 6750.
341
TEMA 9 VEROJATNOST I STATISTIKA

1 1 3 $

3%

2 3 $

3%

2 1 W = {(grb,1), (grb,2), (grb,3), (grb,4), (grb,5), (grb,6), (glava,glava), (glava,grb)}.
2 W = {(1),(3),(5),(2,1),(2,3),(2,5),(4,1),(4,3),(4,5),(2,4,1),(2,4,3), (2,4,5), (4,2,1),(4,2,3),(4,2,5)}.
3 Ako 0 ozna~uva proma{uvawe, a 1 pogodok, toga{:

W = {(1,1), (1,0,0), (1,0,1,1), (1,0,1,0), (0,1,1), (0,1,0), (0,0,0), (0,0,1,1), (0,0,1,0)}.
A = {(1,1), (1,0,1,1), (1,0,1,0), (0,1,1), (0,0,1,1) }; B={(1,0,0), (0,1,1), (0,1,0), (0,0,0)}.
C = {(1,1), (1,0,1,1), (0,1,1)}.
4 W={(x,y,z) | x,y,z{1,2,3,4,5,6}}, kade x e brojot na to~ki na prvata kocka, y brojot na to~ki na vtorata
kocka, a z brojot na to~ki na tretata kocka.
A = {(x,y,z)|x,y{2,4,6}, z{1,3,5}}, B = {(x,y,z)|x,y,z{1,3,5}},
C = {(x,y,z)|x,y,z{1,2,3,4,5,6}, x + y + z{4,6,8,10,12,14,16,18}},
D = {(x,y,z) | x,y,z{1,2,3,4,5,6}, x=y}={(x,x,z) | x,z{1,2,3,4,5,6}},
E = {(x,y,z) | x,y,z{1,2,3,4,6}}, ) (.
5 Neka x e ishodot pri prvoto, ypri vtoroto, a zpri tretoto ga|awe. Ishod 0 pri koe bilo ga|awe ozna~uva
deka metata e proma{ena.
W = {(x,y,z) | x,y,z{0,7,8,9,10}}; A={(x,y,z) | x,y,z{8,10}};
B = {(x,y,z) | x{7,9}, y,z{8,10}} ) {(x,y,z) | y{7,9}, x,z{8,10}} )
) {(x,y,z) | z{7,9}, x,y{8,10}}, C={(x,y,z) | x,y{8,10}, z{7,9}},
D = {(9,9,9),(8,9,10),(8,10,9),(9,8,10),(9,10,8),(10,8,9),(10,9,8)}.
3 6 A = {(glava,grb), (grb,glava),(glava,glava)}, B={(glava,grb), (grb,glava), (grb,grb)},

$ % ={(glava, grb), (grb, glava)}, $ ) % =W.
1 Neka Ai go ozna~uva nastanot: vo i-tata partija pobedil igra~ot A, i = 1,2,3,4,5.
' $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $
$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $
( ' ) $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $
2 % $ $ $ , & $ $ , ' $ $ $ , ( $ $ $ $ $ $ , ) $ $ $ $ $ $ $ $ $ ,
* $ $ $ $ $ $ $ $ $ , + ' .
342
3 % $ $ $ & $ ) $ ) $ ' $ $ ) $ $ ) $ $ ( $ $ $ ) ( * $ $ $
4 a) $) % : b) $ % v) $ % g) % $
& & &

9
4 1
&
2
&
3
9

4 W={(x,y,z)|x,y,z{1,2,3,4,5,6}}, |W|=216.
A={(1,4,6),(1,5,5),(1,6,4),(2,3,6), (2,4,5), (2,5,4), (2,6,3), (3,2,6), (3,3,5), (3,4,4), (3,5,3), (3,6,2), (4,1,6),(4,2,5), (4,3,4), (4,4,3),
(4,5,2), (4,6,1),(5,1,5), (5,2,4), (5,3,3), (5,4,2), (5,5,1), (6,1,4), (6,2,3), (6,3,2), (6,4,1)}, P(A)=27/216. P(B)=25/216.
5 Vkupniot broj na mo`ni izboti na 3 od ponudenite 5 dolìni e & . Ako A e nastanot: od trite
izbrani otse~ki moè da se formira triagolnik, toga{ A }e se pojavi ako zbirot na dolìnite na koi
bilo dve otse~ki e pogolem od dolìnata na tretata otse~ka. Ottuka, povolni mo`nosti ima vkupno 3.
Toa se: {2,3,4},{3,7,9},{4,7,9}. Dobivame deka baranata verojatnost e 3/10.
6 & e vkupniot broj na mo`nosti od 15 sijalici da se izberat 3 koi se skr{ile. Neka A e nastanot:
skr{enite sijalici imaa vkupno 180W. Povolni mo`nosti za pojavuvawe na nastanot A se slednite: se
skr{ile 2 sijalici od po 40 W i 1 sijalica od 100 W; ili 3 sijalici od po 60W. Ottuka, povolni mo`nosti

za pojavuvawe na nastanot A ima vkupno && & Taka, 3 $

7 a) ; Upatstvo: 8 e vkupniot broj na pozicii na koi moè da se postavi prvata od

trite knigi, tie 3 knigi moè da se rasporedat na 3! na~ini, a ostanatite 7, na 7! na~ini.
N N N
b) k = 2,3,,10.

5 1 Dobitni se lozovite so reden broj 20,40,60,80,100, pa 3 $

Verojatnosta na
nastanot B }e ja opredelime preku verojatnosta na sprotivniot nastan % : nieden od dva kupeni loza ne e
3 % &

. Sega, P(B)=0.098.

dobiten.
&

2 3 $ ) % 3 $ 3 % 3 $% 3 $ % 3 $ ) % 3 $% 3 $%
3 3 $% 4 Gi ozna~uvame slednite nastani: A: izbranoto lice znae angliski, F: izbranoto

& &
lice znae francuski, G: izbranoto lice znae germanski. a) 3 %
; b) 3&
; v) Prvo }e go
& &
opredelime brojot na onie koi znaat barem dva jazika. Za toj broj dobivame:
$) ? $) * $* ? $) * )* ? $)* $) * Verojatnosta deka site

&
trojca izbrani delegati }e bidat od ovie 24 lica e 3 '

; g) Brojot na onie lica koi znaat barem eden
&
jazik e: |A ) F ) G| = |A| + |F| + |G| - |AF| - |AG| - |FG| + |AFG| = 40 + 30 + 26 - 15 -10 -5 + 3 = 69, pa 3( & ;
&

343
d) Ako 69 lica znaat barem eden stranski jazik, toga{ ostanatite 31 ne znaat nieden stranski jazik. Od druga
strana, brojot na onie koi znaat to~no dva stranski jazika, se opredeluva analogno kako prethodno, i toj
broj e 21. Zna~i, verojatnosta deka od tie 21 lica }e se izberat dvajca i od onie 31, koi ne znaat nieden jazik,
}e se izbere eden e: 3+
& &

; |) Brojot na licata koi znaat samo germanski e:
&

* $* )*
? * $* )* * $* )* $)* , pa 3.
& ; e) Nastanot 0
&

3 0 & , 3 0 &

ozna~uva deka niedno od trite lica ne gi znae site tri jazici. .
& &

6 1

2
3

. Upatstvo. A: zbirot na dvete karti e 9, B: dvete karti se
pogolemi od 3. 3 $%
& & (zbirot na dva broja pogolemi od 3 e 9, ako edniot od niv e 4, a drugiot 5).
&
3 % &

(postojat 40 karti pogolemi od 3). 4 Da gi ozna~ime nastanite: A: izvle~eniot broj e paren;
&
B: izvle~eniot broj e deliv so 3. Spored definicija za uslovna verojatnost dobivame deka
3 $%
3 $ _ %
5 Neka Ai: strelecot ja pogodil celta vo i-toto ga|awe, i = 1,2.
3%
3 $ $
Od uslovite na zada~ata P(A1) = 2/3, a P(A1A2)=0.5. Se bara uslovnata verojatnost 3 $ _ $
3 $
6 Ozna~uvame B: pretplatnikot ne ja pogodil zaboravenata cifra vo prvite dva obidi, no ja pogodil vo

tretiot obid. Ai: pretplatnikot ja pogodil zaboravenata cifra vo i-tiot obid, i = 1,2, Da uo~ime deka
nastanite Ai ne se nezavisni. Imeno, so sekoe nepogoduvame na cifrata se namaluva brojot na cifri od koi
se izbira. Nastanot B }e se pojavi, ako pretplatnikot ne ja pogodi cifrata vo prviot i vo vtoriot obid, tuku
vo tretiot, t.e. % $ $ $ Za verojatnosta na ovoj nastan imame: 3 % 3 $ 3 $ _ $ 3 $ _ $ $ .
a) Zaboravena cifra e edna od cifrite 0,1,2,,10. Verojatnosta da ja proma{i cifrata vo prviot obid e

3 $ , bidej}i 9 cifri se pogre{ni. Soodvetno, 3 $ _ $ , bidej}i ako proma{il vo prviot obid,

ostanuvaat u{te 9 cifri od koi 8 se pogre{ni. Na kraj, 3 $ _ $ $ , bidej}i posle dva proma{eni obida,

ostanuvaat u{te 8 mo`ni cifri, a samo edna e vistinskata. So zamena vo prethodnata formula, za
verojatnosta na nastanot B se dobiva P(B)=1/10. b) Pretplatnikot znae deka cifrata e parna, pa izbira od

cifrite 0,2,4,6,8. Na ist na~in kako i prethodno 3%

344
7 1 0,94. Upatstvo. Neka Hi: i-tiot strelec ja pogodil celta, i = 1,2,3, a D: celta e barem edna{
pogodena. Bidej}i ' + + + i nastanite Hi se nezavisni nastani, se dobiva deka 3' ,a
P(D)=0,94. 2 Neka Hi, i = 1,2 se istite nastani kako vo prethodnata zada~a. Toga{ $ ++ ++ i
P(A) = 0,46. Nastanot B=H1 ) H2 i negovata verojatnost e P(B) = 0,88. P(C)=P(H1H2)=0,42. 3 ' 3% .
3 ( 3 & . 3 Neka Hi, i = 1,2 se istite nastani kako vo prethodnite zada~i. Sega
p = P(H1), P(H1) = 0,7, 3 ++ ++ Zna~i, 0,3p + 0,7(1- p) = 0,38, od kade se dobiva deka p = 0,8.
4 Ako Ai: i-tata ma{ina }e se rasipe, i = 1,2,3,4, toga{ 3 $ $ $ $ .
5 a) Nezavisni se slednite parovi nastani: A i B; A i E; A i F; B i E; B i F; E i F. b) Nezavisni se slednite
trojki nastani: A, E i F; B, E i F. v) Nastanite ne se nezavisni vo celina.
8 1 Kvantitativni obele`ja se: ja~ina na sijalicata, golemina (vo cm.) i teìna, a kvalitativni
se: boja i ispravnost. 2 Mo`ni primeroci so obem 2 se: 2,2; 2,3; 2,4; 2,5; 3,2; 3,3; 3,4; 3,5; 4,2; 4,3; 4,4; 4,5; 5,2;
5,3; 5,4; ili 5,5. Napomena: so znakot to~ka-zapirka (;) se oddeleni razli~nite primeroci.
3 a) Populacija e mnoèstvoto od site televizori vo fabrikata. b) Primerok se izbranite 100 televi-
zori. v) Kvantitativno.
9 2
ni 0,30 fi
8
7 0,24
6
0,18
5
4
0,12
3
2 0,06
1
0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1 2 3 4 5 6 7 8
345
Vrednost na Relativna 1 Vrednost na Relativna
Frekvencija frekvencija Frekvencija
obele`jeto obele`jeto frekvencija
0 6
1 11 0,22

2 8 0,16
3 12 0,24
1 8
4 9 0,18
2 5

5 4 0,08
6 6 0,12

3 2
2 Vrednost na Frekvencija Relativna
obele`jeto frekvencija
15 1 0,033
4 2
16 5 0,167
17 4 0,133
5 3
18 3 0,1
19 4 0,133
6 1
20 7 0,234
21 3 0,1
7 2
22 3 0,1

8 1

3 Vrednost na Relativna 4 Vrednost na Relativna

Frekvencija frekvencija Frekvencija frekvencija
obele`jeto obele`jeto
0 10 0,25 24 2 0,0667
1 17 0,425 25 6 0,2
26 4 0,133
2 10 0,25
27 4 0,133
3 3 0,075
28 6 0,2
29 4 0,133
30 4 0,133
10 1
12 histogram na ~estoti
Relativna
Interval Frekvencija frekvencija 10
> 7 0,14
8
> 8 0,16
> 10 0,20 6

> 11 0,22
4
> 6 0,12
> 6 0,12 2
> 2 0,04
0 280 289 298 307 316 325 334 343
346
2 Relativna 3 Relativna
Interval Frekvencija frekvencija Interval Frekvencija frekvencija
> 4 0,1 > 7 0,233

> 5 0,125 > 8 0,267
> 14 0,35 > 12 0,4

> 4 0,1 >
2 0,067
> 6 0,15 > 1 0,033
> 7 0,175
4 Frekvencija
Relativna
Interval frekvencija
> 3 0,075 11 1 [ 2 [
> 7 0,175
[
3 [ 4
> 12 0,3
>
11 0,275 5 Prose~nata visina na mom~iwata e [
> 6 0,15 a na devoj~iwata: \ Prose~nata visina
> 1 0,025 na celiot klas e ]
12 1 0H 0R 2 0H 0R 3 0H 0R 4 0H 0R
13 10 1 U V V 10 2 U V V
10 3 U V V 10 4 U V V
10 5 Za primerokot od mom~iwata imame: U[ V[ V[ Za primerokot od devoj~iwa:
U\ V \ V \ Za primerokot sostaven od celiot klas: U] V] V]
11 1 U V V 11 2 U V V
11 3 U V V 11 4 U V V

14 1 3 $

3%

2 3 $

3%

3 &

3 Ako ishodite na monetata se ozna~uvaat so grb i glava, a ishodite na tetraedarot so a, b, c, d, toga{

W = {(grb,a), (grb,b), (grb,c), (grb,d), (glava,a), (glava,b), (glava,c), (glava,d)}.
4 W = {(1), (2,1), (3,1), (4,1), (2,3,1), (2,4,1), (3,2,1), (3,4,1), (4,2,1), (4,3,1), (2,3,4,1), (2,4,3,1), (3,2,4,1), (3,4,2,1), (4,2,3,1),
(4,3,2,1)}.
347
5 Neka Si ozna~uva pogovok na metata vo i-toto strelawe, i=1,2,3. A=S1, % 66 6 66 6 6 6 6
& &
& 66 6 66 6 ' 66 6 & $ ) % % % 7 8 Neka vo kutijata ima k beli i
&
&N
8-k crni top~iwa. Verojatnosta da se izvle~at dve beli top~iwa e i od uslovite na zada~ata,
&
&N
potrebno e Se dobiva ravenkata N N ~ie re{enie e k = 6. 9 p = 4/7. Upatstvo.
&
Vo prvite 28 dena od mesecot sigurno ima to~no 4 vtornici, taka {to petiot vtornik bi moèl da padne vo
eden od denovite 29, 30 ili 31, a za da ne dojde do toa postojat 4 od vkupno 7 mo`nosti: 29 da bide sreda, ~et-
vrtok, petok ili sabota. 10 2/n. Upatstvo. ab moè da se javi kako podniza vo (n-1)! permutacii.
Ist e brojot na permutacii vo koi se javuva ba. Zna~i, baranata verojatnost e 2(n-1)!/n!.
11 a) Upatstvo. Postojat 49 blokovi od po ~etiri pozicii kade moè da se smestat

edinicite (za da bidat edna do druga): od 1,2,3,4 do 49,50,51,52. Za sekoj blok postojat 4! razli~ni rasporedi na

edinicite i 48! razli~ni rasporedi na ostanatite karti. b) Upatstvo. êtirite

edinici moè da bidat smesteni vo dva bloka (vo prviot ili vo posledniot).
12 96/1000. Upatstvo. Od sekoj rab na kockata }e se dobijat po 8 kocki~ki koi imaat po dve oboeni stra-
ni. Kockata ima 12 raba, pa vkupniot broj na vakvi kocki~ki e 96.

13 1/7. Upatstvo. W = {(x,y) | x,y{1,2,3,4,5,6}}, |W| = 36. a) Gi ozna~uvame nastanite: A: padnale dve petki,
B: zbirot na padnatite vrednosti e deliv so 5. AB = {(5,5)}, B={(1,4), (2,3), (3,2), (4,1), (4,6), (5,5), (6,4)}.
3 $%
3 $ _ % b) 3$ _ % Upatstvo. Neka A: padnale dve parni vrednosti,
3%
B: zbirot na padnatite vrednosti e deliv so 3. AB = {(2,4), (4,2), (6,6)}, B={(1,2), (1,5), (2,1), (2,4), (3,3), (3,6), (4,2),
(4,5), (5,1), (5,4), (6,3), (6,6)}.
14 Neka Ai: i-tata partija se igra so novi top~iwa, i=1,2,3,4. Po 4 igri site top~iwa }e bidat upotrebeni,
ako sekoja patrija se igra so novi top~iwa. Zatoa, 3 $ $ $ $ 3 $ 3 $ _ $ 3 $ _ $ $ 3 $ _ $ $ $

& & &

15 Neka Ai e nastanot: igra~ot A pobeduva vo i-tata partija, i = 1,2,3, Toga{,
& & &

$ e nastanot deka }e pobedi igra~ot B vo i-tata partija. Pritoa, S 3 $ S 3 $ L

L L L
Ako D ozna~uva deka igra~ot A pobedil vo me~ot toga{ ' $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $

$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ a negovata verojatnost e 3 ' S S S Verojatnosta deka }e

pobedi B vo me~ot e 3 '

Zna~i, pobednik e igra~ot B.

348
16 a) Populacija: site avtomobili proizvedeni vo fabrikata; b) potro{uva~ka na gorivo;
kvantitativno obele`je; v) realizacija na slu~aen primerok za razgleduvanoto obele`je.
17 a)
Q 8 0,2
xi ni
L
Q 7 0,175
1 4 0,1 0,15
6
2 5 0,125
5 0,125
3 3 0,075
4 0,1
4 2 0,05
5 5 0,125 3 0,075
6 1 0,025 2 0,05
7 2 0,05 0,025
1
8 8 0,2
9 6 0,15 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
10 4 0,1 Poligon na frekvencii Poligon na relativni frekvencii
b) [ 0H 0R v) U V V
18 a) Relativna
Interval Frekvencija frekvencija b) [ 0H
> 1 0,033 modi se: 88, 95, 96, 98, 100, 101, 102, 112.
> 6 0,2 v) U V V

> 15 0,5
> 6 0,2
> 2 0,067
0,6
16
0,5
14
12 0,4
10
0,3
8
6 0,2
4
0,1
2
0 70 81 92 103 114 125 0 70 81 92 103 114 125
Histogram na ~estoti Histogram na relativni ~estoti
349
19 a) 20 a)
16
35 14
30 12
25 10
20 8
15 6
10 4
5 2
0 15 50 85 120 155 190 225 260 195 0 5 10 15 20 25 30
Histogram na ~estoti Histogram na ~estoti
b) [ v) V V b) [ v) V V
15 1 b) 2 a) 3 b) 4 v) 5 g) 6 Mnoèstvoto od site ishodi vo vrska
so daden eksperiment so svojstvo pri sekoe izveduvawe na eksperimentot da se pojavi eden i samo eden ele-
ment od toa mnoèstvo. 7 3 $ ) % 3 $ 3 % 3 $% 8 3 $% 3 $ 3 %
9 Mnoèstvo ednorodni objekti ili rezultati od nekoja operacija koi imaat edna ili pove}e zaedni~ki
karakteristiki se vika populacija. Zaedni~kata karakteristika se vika obele`je. Delot od populacijata na
koj se vr{at potrebnite ispituvawa se vika primerok.
10 Standardnata devijacija e kvadraten koren od disperzijata.
11 $ ( ( ( % ( ( ( & ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ' ( ( ( ( ( ( ( ( (
3 $

3 %
3 &
3 '
3 $%
12 Od 3 $ _ % sleduva deka P(AB) = 0. a) 3 $ % 3 $ 3 % 3 $%
3 %
b) 3 $% z 3 $ 3 % A i B ne se nezavisni nastani.
350
13 a) Q
xi ni
L
Q
1 3 0,06
2 4 0,08 8
3 3 0,06
7
4 5 0,1
6
5 4 0,08
6 4 0,08 5
7 5 0,1 4
8 5 0,1 3
9 7 0,14
2
10 4 0,8
1
11 2 0,04
12 2 0,04 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
13 2 0,04 Poligon na frekvencii
b) [ 0H 0R v) U V V
14 a) [ 0H 0R b) U V V
TEMA 10 BLAGORODNI METALI

1 2 0,875 kg bakar; 1,05 kg cink; 0,575 kg nikel. 5 a) FDU JU

FDU
b) 232,25 dwt; 7 b) 18,75 car; v) 21,5 car. 8 b) 206 dwt 12 gr = 206,5 dwt; v) 221 dwt 4 gr = 221,17 dwt.
1 a) 23,25 car; b) 22,75 car; v) 23 car. 2 a) 18,50 car; b) 11,25 car; v) 15 car. 3 a) 227,83; b) 234,5;

v) 232,21. 4 a) 216,58 dwt; b) 209,25 dwt; v) 215,17 dwt. 5 6

3
2 2 1 Se bara promilot p. Od S 6 3 sleduva deka S
6

a) b) v) 2 a) b) v) 3 a) Promilniot iznos

S6
vo karati e 3 pri {to 6 za zlato, odnosno 6 za srebro. 3 FDU Zna~i, vo

24 delovi legurata ima 19,56 delovi ~isto zlato. Predmetot e so finost 19 car 2.24 gr, a e so oznaka W2,,1.76
ili 24/19,56. b) 22,56 car = 22 car 2,24 gr ; v) 22,95 car = 22 car 3,8 gr. 4 a) 198 dwt; b) 216 dwt;
v) 229,5 dwt = 229 dwt 12 gr. 5 a) 23,52 car = 23 car 2,08 gr; B1,,2.08 ili 24/23,52; b) 21,60 car = 21 car 2,4 gr;
W0,,1.6 ili 24/21,60; v) 20,4 car = 20 car 1,6 gr; W1,,2.4 ili 24/20,4. 6 a) 226,8 dwt = 226 dwt 19,2 gr;
351
B4,,19.2 ili 240/226,8; b) 222 dwt, standardno srebro, 240/222; v) 192 dwt; W30,,0 ili 240/192.
7 a) b) 23 car; 8 14,4 car so oznaka W7,,2.4 ili 24/14,4. 9 220 dwt, so oznaka
W2,,0 ili 240/220.

3 3 3

J ~isto zlato. 6 3

J
1 32,9 g. 2 6,315 g. 3 898,92 g. 4 457,8 g. 5 494,55 g. 6 130,91 g. 7 432,4 g.

8 Vo zlatniot predmet ima J ~isto zlato, a predmetot ima masa

230 g i finost ili 21,02 car. 9 Predmetot ima J

~isto srebro. Masata na predmetot e 2150 g, a finosta e ili 211,72 dwt = 211 dwt 17,28 gr.

10 Vo nakitot ima J ~isto zlato, a masata na nakitot e 114, 84 g.

Promilnata finost e a angliskata finost e 18,34 car = 18 car 1,36 gr. Ako x e masata na novata legura,
114,64 764,1
toga{ poradi obratnata proporcionalnost na veli~nite imame: , od kade {to
x 729,17
[ [ J a treba da se dodadat J bakar.
4 2 a) Karat (car); b) penivejsi (dwt). 3 Predmetot e so polo{a finost za 4 car 2 gr od stan-
dardnoto zlato. 4 Predmetot e so podobra finost za 1 car 3 gr, a negovata finost e FDU FDU JU

FDU FDU odnosno

5 a) GZW GZW JU GZW JU GZW

a) 18,72 car; b) 22,32 car;

b) 6 a) 187,2 dwt; b) 223,2 dwt; v) 235,2 dwt. 7

v) 23,52 car = 23 car 2,08 gr. 8 a) b) FDU 9 a) ili 200 dwt.

10 Predmetot e so finost FDU a od [ sleduva deka masata x na predmetot

e 464,52 g. 11 Finosta na predmetot e GZW a masata e J

12 J denari.
5 1 a). 2 v). 3 b). 4 g). 5 Polo{a, 5 car i 1 gr. 6 Podobra, 10 dwt 10 gr.

7 a) 4 gr; b) 24 gr. 8 224,4 dwt = 224 dwt 9,6 gr. 9 a) b) 21,6 car. 10 J

352
PREGLED NA POIMI
A G kvadratna ravenka:
apsolutna vrednost, 67 generatrisa, 153 - polna, 83
apotema, 143 gren, 295 - nepolna, 83

agol: - so parametri, 83
- naso~en, 176
D - op{t oblik, 84
- pozitiven, 176 definiciono mnoèstvo, 4 - normalen (sveden), 84
- orientiran, 176 diskriminanta, 91 - re{enie (koren), 85
aritmeti~ka sredina, 279 dvoen koren, 93 - kanoni~en vid, 118

direktrisa, 153 - neravenka, 128
B disperzija, 287 konus:
broj: - prav, 160
- priroden, 36
E
- kos, 160
- realen, 37 ednakvi kompleksni, 63 - potse~en, 168
- nenegativen, 37 ekstremna vrednost, 124 - ramnostran, 162
- racionalen, 40 eksperiment, 242 - plo{tina, 165
- kompleksen, 62 elementarni nastani, 245 kosinus, 179
- imaginaren, 62 kotangens, 184
I
bo~ni yidovi, 135 kosinusna teorema, 204
izraz:
bo~na plo{tina, 138 kombinacii:
- algebarski, 53
binomna formula, 236
- iracionalen, 53 - bez povtoruvawe, 225
blagorodni metali, 294
- racionalen, 55 - so povtoruvawe, 228
V imaginarna edinica, 61 karat, 295
vietovi formuli, 95
K M
volumen na:
- prizma, 140 koren: modul, 67
- piramida, 147 - normalen vid, 36 maksimum, 124
- potse~ena piramida, 150 - n-ti, 37 minimum, 124
- cilindar, 157 - pro{iruvawe, 47 medijana, 263
- konus, 166 - skratuvawe, 43 moda, 284
- potse~en konus, 170 - sli~ni, 48
- korenuvawe, 52
N
varijacii:
- so povtoruvawe, 214 nuli, 125
kompleksni broevi:
- bez povtoruvawe, 218 nezavisnost na nastani, 266
- definicija, 62
verojatnost: - sprotiven kompleksen, 62 O
- statisti~ka, 243 - konkugirano kompleksni,62 oska:
- klasi~na, 257 - ednakvost, 63 - realna, 71
- svojstva, 259 - modul, 67 - imaginarna, 71
- uslovna, 263 - geometriski prikaz, 70
353
- tangensna, 183 R standardno:
- kotangensna, 183 - zlato, 295
ravenka:
operacii so kompleksni - linearna, 4 - srebro, 295
broevi: - algebarska, 4
- sobirawe, 64 - ekvivalentna, 5
T
- odzemawe, 64 - so edna nepoznata, 4 teme na parabola, 110
- mnoèwe, 66 - so dve nepoznati, 9 trigonometriska
- delewe, 68 - kvadratna, 82 kru`nica, 179
- stepenuvawe, 69 rang, 285 tangens, 183
osen presek: re{avawe sistem na
- cilindar, 154 linearni ravenki: F
- konus, 161 - metod na zamena, 17 funkcija:
operacii so slu~ajni nasta- - sprotivni koeficienti, 20 - linearna, 108
ni: - grafi~ko, 24 - kvadratna, 109
- proizvod, 249 radikand, 37 finost:
- zbir, 250 racionalizirawe, 53 - promilna, 295
obele`je, 269 ramnina: - angliska, 295
P - kompleksna, 71
parametar, 13 - gausova, 71 H
pro{iruvawe koren, 42 rabovi: histogrami, 277
parabola, 110 - bo~ni, 135
prizma: C
- osnovni, 135
- prava, 135 cilindar:
rotaciono telo, 154
- pravilna, 135
S - prav, 153
- plo{tina, 138
- ramnostran, 155
piramida: sistem linearni ravenki
e: - kos kruèn, 155
- triagolna, 143
- plo{tina, 157
- ~etiriagolna, 143 - neopredelen, 19
- volumen, 157
- pravilna, 143 - protivre~en, 19
- potse~ena, 144 - ekvivalenten, 15
- plo{tina, 146 stepen so pokazatel raciona-
penivejsi, 235 len broj, 40
permutacii: sinus, 179
- bez povtoruvawe, 221 sinusna teorema, 199
- so povtoruvawe, 223 slu~aen nastan, 247
poligon na: standardna devijacija, 288
- frekvencii, 273 svojstvo:
- relativni frekvencii,273 - komutativno, 65
populacija, 269 - asocijativno, 65
primerok, 269 - distributivno, 67
354
SODR@INA
TEMA 1 SISTEM LINEARNI RAVENKI ........................................... 3

site struki
TEMA 2 KORENUVAWE ........................................................................... 35

T
TEMA 3 KOMPLEKSNI BROEVI ........................................................... 59

T,E
TEMA 4 KVADRATNI RAVENKI ............................................................. 81

site struki
TEMA 5 KVADRATNI FUNKCII I KVADRATNI NERAVENKI ...... 107

site struki
TEMA 6 PLO[TINA I VOLUMEN NA GEOMETRISKI TELA ........ 133

site struki
TEMA 7 RE[AVAWE NA KOSOAGOLEN TRIAGOLNIK ................... 175

T
TEMA 8 KOMBINATORIKA ..................................................................... 213

E
TEMA 9 VEROJATNOST I STATISTIKA .......................................... 241

E E,Z
TEMA 10 BLAGORODNI METALI .......................................................... 293

Z
ODGOVORI, UPATSTVA, RE[ENIJA ..................................... 305
PREGLED NA POIMI ................................................................ 353
355
Izdava~:
MINISTERSTVO ZA OBRAZOVANIE I NAUKA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

ul. Mito Haxi Vasilev - Jasmin, bb - Skopje
Recenzenziona komisija:
D-r @aneta Popeska, pretsedatel
Jagoda Tamu{oska, ~len
Hamid Hebibi, ~len
So Re{enie na Ministerot za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija

broj 22-4256/1 od 28.07.2010 godina, se odobruva upotrebata na ovoj u~ebnik.
356
Avtori: D-r Naum Celakoski,
D-r Verca Bakeva,
Borivoje Miladinovi},
Jovo Stefanovski
MATEMATIKA
za vtora godina sredno stru~no obrazovanie za site struki
Urednik na izdanieto
Jovo Stefanovski
Jazi~en lektor
Suzana Stojkovska
Kompjuterska obrabotka i dizajn

Dragan [opkoski, Mil~o Avramoski, Boban Avramoski
Korektura
Avtorite
Podgotovka za pe~at
Jovo Stefanovski
:
+*!
,

:
10.700
CIP -

. ,
51(075.3)
: ! / " ...[ .]. -
: # , 2010. - 257 . : . ; 25
: ", $
%, % &, ' *
ISBN 978-608-226-050-1
1.", [ ]
COBISS.MK-ID 84290314

Matematika 2 MK PRINT

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematika 2 MK PRINT

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Naum Celakoski

SREDNO STRU^NO OBRAZOVANIE

Ovaa kniga pretstavuva u~ebnik po matematika za II godina na srednoto stru~no obrazovanie. Vo

Oznaka Grupa na struki

elektrotehni~ka, ma{inska, grade`no-geodetska, soobra}ajna, hemisko-tehnolo{ka,

So vakvite oznaki se ozna~eni aktivnostite, pra{awata i zada~ite {to }e gi

1 Linearna ravenka so edna nepoz- 5 Re{avawe na sistem linearni

Potseti se! Ravenstvo na dva izrazi, od koi

1 Opredeli go vidot na dadenata ravenka spored brojot na nepoznatite i spored

Na primer, [  e re{enie na ravenkata [   [   [ bidej}i        e to~no brojno

Zamenuvaweto na dadena ravenka so druga poednostavna ravenka ekvivalentna na

Posledicite na teoremata se:

P. 1. Sekoj ~len (sobirok) na edna ravenka mo`e da se prenese od edna na druga

Vo slednive zada~i }e poka`eme kako se primenuvaat teoremata T.1 i posledicite P.1

Re{enie. a) So primena na P.1 na levata strana gi grupirame ~lenovite {to ja sodr`at

T. 2. Ako dvete strani na ravenkata $ [ % [ se pomno`at ili se podelat so eden

Posledicite od teoremata T.2 {to se koristat pri re{avawe na ravenkite se:

P. 3. Ako dvete strani na ravenkata $ [ % [ se pomno`at so  toga{ site

P. 4. Ako nekoi ~lenovi na ravenkata $ [ % [ imaat imenitel, toga{ so mno`ewe

[    [   [   So primena na P.1. gi grupirame ~lenovite

[  [  [      Gi sobirame sli~nite monomi

 [     Delime so koeficientot pred nepoznatata, t.e. so 3, T.2

Ravenkata D[  E  se vika op{t ili normalen vid na linearna ravenka so edna

Voo~i. Re{enie na ravenkata pod a) e [  Ravenkata pod b) nema re{enie, bidej}i

8 Proveri koja od ravenkite ima, a koja nema re{enie: a) [   [   [   

Re{i gi ravenkite      [

Potseti se! A 1 Zbirot na dva prirodni broja

Ravenkata od vidot D[  E\ F kade {to x i y se nepoznati, a a, b i c se realni broevi

Sekoj podreden par realni broevi [  \ za koj{to ravenkata D[  E\ F preminuva vo

Sekoja linearna ravenka so dve nepoznati mo`e da se transformira vo ekvivalentna

 [    [   \  Gi pregrupirame ~lenovite vo ravenkata.

5 Zapi{i ja vo normalen vid (ako e mo`no) ravenkata:

V 6 Odredi gi re{enijata na ravenkata  [  \  za \ ^  ` 

Re{enie. Za \  imame  [     [     [  [  Zna~i, parot (1, 2) e re{e-

Re{enie. Izbirame proizvolna vrednost na nepoznatata x. Na primer [  Toga{ imame

Za [     \  \    \  pa [ \  e re{enie na ravenkata.

Voop{to, ako x e koj bilo realen broj, t.e. [ N  N Z toga{ N  \  \   N  pa

Linearnata ravenka D[  E\ F ima beskone~no mnogu re{enija ako:

Dadenata ravenka mo`eme da ja re{ime i so izbirawe na vrednost na nepoznatata y. Na

8 Odredi go mno`estvoto re{enija na ravenkata:

\ D[  E se vika linearna funkcija po G 9 Odredi go mno`estvoto re{e-

[ \  \  [   Ako [ N  N Z toga{ \

Podredenite parovi od mno`estvoto M {to se re{enija na 

SISTEM LINEARNI RAVENKI SO

Potseti se! Neka D [  E \ F i D [  E \ F se

Dve linearni ravenki so dve nepoznati se Zapomni!

Poznatite veli~ini vo ravenkata koi ne zavisat od nepoznatite se vikaat parametri

Pri sveduvaweto na eden sistem linearni ravenki vo normalen vid gi koristime

T. 3. Ako koja bilo ravenka na sistemot se zameni so ekvivalentna ravenka na nea se

2 Svedi go vo normalen vid sistemot ravenki:

Sekoj podreden par realni broevi [  \ za koj{to ravenkite od sistemot preminuvaat

3 Proveri dali podredeniot par  e re{enie na sistemot ravenki:

Da se re{i daden sistem zna~i da se najdat site negovi re{enija.

Ako so ekvivalentni transformacii daden sistem od dve linearni ravenki se

pa re{enie na sistemot e parot [ \   

Zna~i, re{enie na sistemot e parot [ \  

Zapi{i go vo normalen vid sistemot 7 Eden vnatre{en agol na triagolnikot ABC

Sostavi sistem od dve linearni ravenki [  \ [ 

6 Brojot 32 razdeli go na dva sobiroci, taka

O~igledno, podredeniot par  e re{enie na dvata sistemi.

Razgledaj gi ravenkite vo dadenite sistemi. Sigurno voo~i deka:

Prvite ravenki vo dvata sistemi se ekvivalentni, t.e.  [  \  \    [

Vo vtorata ravenka na vtoriot sistem nepoznatata y e zameneta so izrazot   [ dobien

So ovaa transformacija dobivme sistem {to e ekvivalenten so dadeniot, a toa ni go

Na primer, [ e re{enie na ravenkata [ [ [ bidej}i e to~no brojno

P. 3. Ako dvete strani na ravenkata $ [ % [ se pomno`at so toga{ site

[ [ [ So primena na P.1. gi grupirame ~lenovite

[ [ [ Gi sobirame sli~nite monomi

[ Delime so koeficientot pred nepoznatata, t.e. so 3, T.2

Ravenkata D[ E se vika op{t ili normalen vid na linearna ravenka so edna

Voo~i. Re{enie na ravenkata pod a) e [ Ravenkata pod b) nema re{enie, bidej}i

8 Proveri koja od ravenkite ima, a koja nema re{enie: a) [ [ [

Re{i gi ravenkite [

Ravenkata od vidot D[ E\ F kade {to x i y se nepoznati, a a, b i c se realni broevi

Sekoj podreden par realni broevi [ \ za koj{to ravenkata D[ E\ F preminuva vo

[ [ \ Gi pregrupirame ~lenovite vo ravenkata.

V 6 Odredi gi re{enijata na ravenkata [ \ za \ ^ `

Re{enie. Za \ imame [ [ [ [ Zna~i, parot (1, 2) e re{e-

Re{enie. Izbirame proizvolna vrednost na nepoznatata x. Na primer [ Toga{ imame

Za [ \ \ \ pa [ \ e re{enie na ravenkata.

Voop{to, ako x e koj bilo realen broj, t.e. [ N N Z toga{ N \ \ N pa

Linearnata ravenka D[ E\ F ima beskone~no mnogu re{enija ako:

\ D[ E se vika linearna funkcija po G 9 Odredi go mno`estvoto re{e-

[ \ \ [ Ako [ N N Z toga{ \

Podredenite parovi od mno`estvoto M {to se re{enija na

Potseti se! Neka D [ E \ F i D [ E \ F se

Sekoj podreden par realni broevi [ \ za koj{to ravenkite od sistemot preminuvaat

3 Proveri dali podredeniot par e re{enie na sistemot ravenki:

pa re{enie na sistemot e parot [ \

Zna~i, re{enie na sistemot e parot [ \

Sostavi sistem od dve linearni ravenki [ \ [

O~igledno, podredeniot par e re{enie na dvata sistemi.

Prvite ravenki vo dvata sistemi se ekvivalentni, t.e. [ \ \ [

Vo vtorata ravenka na vtoriot sistem nepoznatata y e zameneta so izrazot [ dobien

\ \ Spored toa, re{enieto e

[ \ [ \ [ \ [ \

[ \ \ 5 Odredi gi vrednostite na parametarot m

Re{enie na sistemot e parot [ \

1 Dadena e ravenkata [ \ Koj od podredenite parovi e re{enie na dadenata ravenka?

3 Dadena e ravenkata [ \ Odredi ja vrednosta na:

6 Proveri dali to~kata $ le`i na grafikot na funkcijata dadena so ravenkata:

Re{i go sistemot ravenki

1 Podredeniot par \ e re{enie na ravenkata [ \ ako y e:

2 Podredeniot par [ \

8 Linearna ravenka D[ E\ F nema re{enie ako __________________________. 2

9 Mno`estvoto re{enija na ravenkata [ \ e 0 ^ ` 2

Plo{tinata na kvadrat so strana a se presmetuva so formulata 3 D a volumenot na

Za sekoj realen broj a i sekoj neparen priroden broj Q N N ^ postoi edinstven

Brojot Q Q t se vika korenov pokazatel, brojot a se vika potkorenov izraz ili

Ako korenoviot pokazatel n e paren broj i D ! toga{ n-ti koren od a e nenegativniot

Ako D t i Q toga{ namesto

Ako D toga{ D ! pa za Q N N ^ imame N

u{te deka nemaat smisla vo mno`estvoto Z

Q DQ D DNR Q H QHSDUHQ EURM

a) NZS pa b) NZS pa

8 Svedi gi na ist korenov pokazatel korenite: a)

Voop{to, va`i: ako D ! i P Q N ^ toga{

8 Izvle~i gi mno`itelite pred znakot na korenot: a)

V 9 Razgledaj go ravenstvoto oddesno nalevo.

Voo~i, mno`itelot 2 e vnesen pod znakot na korenot, t.e.

Re{enie. a) Bidej}i sleduva deka

5 Bez presmetuvawe na korenot sporedi gi