MATEMATIK

Gjimnazi i shkencave t natyrs (3 or n jav, 99 or n vit)

HYRJE

Matematika pr klasn e dymbdhjet sht vazhdimsi dhe zgjrim i

njohurive paraprake t fituara nga lnda e matematiks n vitet para-
prake. Kjo u mundson nxnsve t fitojn njohuri e shkathtsi pr t
zhvilluar t kuptuarit e bots fizike, asaj shoqrore dhe zhvillon aftsit e
nxnsit pr t shtruar drejt problemet e ndryshme nga fusha e matema-
tiks dhe nga jeta e prditshme si dhe aftsit pr ti zgjidhur ato n
mnyr korrekte.

QLLIMET

T msuarit e lnds s matematiks ka pr qllim q te nxnsi:

T zhvilloje aftsit e t menduarit, t shprehurit n mnyr t
qart dhe precize dhe t avancoj edhe m tj kureshtjen dhe
kreativitetin e tij;
T zhvilloj dhe t thelloj edhe m tej shprehit pr pun t
pavarur dhe t zhvilloj aftsit q njohurit e fituara t i zbatoj
n lmenjt e tjer (fizik, kimi, etj.) dhe jetn e prditshme;
T siguroj nj baz solide pr shkollim t lart.

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM

Nga prmbajtja programore e lnds s matematiks pr klasn XII

nxnsi duhet t jet n gjendje:

112
 T zhvilloj qndrimet dhe vlerat
N kuptimin e sjelljeve personale (t jet kooperativ, i hapur, i
sinqert, i ndershm, i vullnetshm, kritik etj.)

T kuptoj
Domethnien e termave n kontekst (vektor, format e ndrysh-
me t ekuacionit t drejtzs, elips, hiperbol, parabol, limit i
vargut, limit i funksionit, derivat dhe integral etj.);
Veprimet me vektor (mbledhjen, zbritjen, shumzimin me
skalar dhe prodhimin skalar).

T zbatoj
Veprimet me vektor (prodhimin skalar) n gjeometri;
Kushtin q dy drejtza t nj rrafshi t jen paralele, normale
n zgjidhjen e detyrave t ndryshme;
Vetit e vijave t grads s dyt si dhe kushtin q drejtza e
dhn te jet tangjent e vijave t grads s dyt n zgjidhjen e
detyrave t ndryshme;
Teoremn e sinusit dhe at t kosinusit n zgjidhjen e tre-
kndshit;
Limitin dhe derivatin e funksionit pr shqyrtimin dhe paraqi-
tjen grafike t funksionit dhe zgjidhjen e problemeve praktike;
Integralin e caktuar pr zgjidhjen e detyrave t ndryshme
gjeometrike.

T demonstroj shkathtsi mendore

Gjat zgjidhjes s detyrave t ndryshme n lidhje me
drejtzn si dhe vijat e grads s dyt;
Gjat shqyrtimit dhe paraqitjes grafike t funksionit;
Gjat analizs s zgjidhshmris s problemit n saje t t
dhnave q disponon;
N zbatimin e t menduarit kreativ dhe kritik gjat vrtetimit
t rezultateve t ndryshme matematike duke u nisur nga
supozimi i kundrt e duke arritur n ndonj kundrthnie, apo
duke sjell kundrshembuj.
113
ORGANIZIMI I PRMBAJTJES S LNDS

Ndrtimi i prmbajtjes sht organizuar n prputhje me qllimet dhe

objektivat e lnds. Kategorit e prmbajtjes s lnds jan dhn n
tabeln nr. 1.

Tabela 1.

Kategorit e Gjithsej
Lnda Ort %
prmbajtjes %

I. Algjebr 10 10.10

II. Gjeometri 20 20.20

Matematik
III. Analiz 56 56.57

Provimet
me 6 6.06
shkrim
100
Testet 4 4.04

Or
3 3.03
rezerv

114
PRMBAJTJA, REZULTATET E PRITURA, LIDHJA NDRLNDORE

Kategorit e Nnkategorit e Prmbajtja Rezultatet e pritura Lidhja

prmbajtjes prmbajtjes ndrlndore
I. Algjebra I.1. Algjebr I.1.1. Algjebr vektoriale Nxnsi duhet t jet n gjendje:
vektoriale Kuptimet themelore mbi vektort; trajta Fizik:
koordinative (n rrafsh dhe n hapsir); 1. t interpretoj vektorin interpretimi
Veprimet me vektor (mbledhja, zbritja, nprmjet koordinatave n rrafsh vektorial i disa
shumzimi me skalar); pavarsia lineare e dhe n hapsir; madhsive fizike
vektorve; prodhimi skalar dhe zbatimet si rruga,
gjeometrike t tij (distanca mes dy pikave, 2. t kryej veprimet me vekor; shpejtsia,
ndarja e segmentit n raportin e dhn dhe nxitimi, forca
syprina e trekndshit). 3. t zbatoj vetit e prodhimi etj.; puna si
skalar n gjeometri dhe fizik; prodhim skalar
II. Gjeometria II.1. Gjeometria II.1.1. Drejtza mes forcs dhe
analitike n Format e ndryshme t ekuacionit t drejtzs; 4. t dalloj format e ndryshme t rrugs; momenti
rrafsh Pozita reciproke e dy drejtzave; kndi mes ekuacionit t drejtzs n rrafsh; i forcs si
dy drejtzave; largesa e piks nga drejtza. prodhim
Simetralja e kndit. 5. t shqyrtoj pozitn reciproke t vektorial i
drejtzs me vijat e grads s dyt vektorit t rrezes
II.1.2. Vijat e grads s dyt n rrafsh (prerjet konike) nprmjet dhe forcs etj.
parametrave t tyre;
Rrethi. Ekuacioni kanonik i rrethit dhe
format e veanta t tij; rrethi dhe drejtza 6. t prshkruaj dhe t zbatoj
(tangjentja e rrethit, sekanta). Translatimi i teoremat e sinusit dhe kosinusit n
sistemit koordinativ. zgjidhjen e detyrave t ndryshme;
Fizik: ligjet e
Elipsa. Prkufizimi dhe ekuacioni i elipss; 8. t prkufizoj vargun numerik Keplerit;
vatrat dhe direktrisat; drejtza dhe elipsa duke prdorur kuptimin e gjeografi dhe
(tangjentja e elipss, sekanta). pasqyrimit; astronomi:

115
 Hiperbola. Prkufizimi dhe ekuacioni i 9. t dalloj vargun aritmetik trajektoret
hiperbols; (gjeometrik) nprmjet shembujve eliptike t
vatrat dhe direktrisat; drejtza dhe hiperbola dhe t zbatoj vetit e tyre n planeteve t
(tangjentja e hiperbols, sekanta). zgjidhjen e detyrave t ndryshme; sistemit diellor
etj.
Parabola. Prkufizimi dhe ekuacioni i 10. t sjell shembuj t vargjeve t
parabols. Drejtza dhe parabola kufizuara si dhe atyre monotone;
(tangjentja e parabols, sekanta).
11. t prkufizoj limitin e vargut
III.1.1. Zgjidhja e trekndshit nprmjet - rrethins s piks;
Teorema e sinusit, teorema e kosinusit si dhe
zbatimi i tyre n zgjidhjen e trekndshit dhe 12. t shqyrtoj natyrn
vrtetimin e formulave t ndryshme. (konvergjencn, divergjencn) e
vargut nprmjet prkufizimit t
III. Analiza III.1. III.2.1. Kuptimi i vargut numerik limitit;
Trigonometri Prkufizimi i vargut numerik; vargu
(vazhdim) stacionar; vargjet monotone; vargjet e 13. t shqyrtoj konvergjencn e
kufizuara; shembuj t rndsishm t disa vargjeve monotone dhe t
vargjeve; vargu aritmetik dhe vargu kufizuara;
gjeometrik.
14. t zgjidh detyra t ndryshme
III.2. Vargu III.2.2. Limiti i vargut n lidhje me limitin e funksionit
numerik Kuptimi i limitit t vargut; vargu konvergjent duke prdorur prkufizimin e
dhe ai divergjent; faktet themelore n lidhje limitit si dhe rregullat e kalimit me
me vargjet konvergjente; konvergjenca e limit;
vargjeve monotone; numri e (pa vrtetim).
15. t sjell shembuj t funksionit
t vazhdueshm n domenn e tij si
III. 3. Funksionet III.3.1. Disa kuptime t rndsishme dhe shembuj t funksionit q ka
lidhur me funksionet kputje n nj pik dhe ti arsyetoj

116
 Prkufizimi i funksionit dhe e grafikut t tij, ata me prkufizimin e
fusha e prkufizimit (domena) e funksionit, vazhdueshmris;
mnyra e dhnies s nj funksioni real, zerot,
paritetit, periodiciteti, monotonia dhe vlerat 16. t interpretoj kuptimin
ekstreme. Funksioni i prbr dhe funksioni kinematik dhe gjeometrik t
invers. Funksioni fuqis y x n , n N . derivatit;

17. t derivoj funksione t

III.4.1. Limiti i funksionit
III.4. Limiti dhe ndryshme duke prdorur
Prkufizimi i limitit t funksionit. Rregullat e
vazhdueshmria prkufizimin si dhe rregullat e
kalimit me limit (pa vrtetim).
e funksionit derivimit;
III.4.2. Vazhdueshmria e funksionit
18. t shqyrtoj monotonin dhe
Prkufizimi i vazhdueshmris s funksionit.
ekstremet e funksionit nprmjet
Veti t funksioneve t vazhdueshme (pa
derivatit.
vrtetim).
19. t shqyrtoj dhe t paraqes
III.5.1. Derivati i funksionit
III.5. Derivati i grafikisht funksionin;
Problemi i shpejtsis dhe i tangjentes.
fuksionit
Prkufizimi i derivatit t funksionit, derivatet
20. t njehsoj integralin e
e funksioneve elementare (tabela e deriva-
pacaktuar pr nj funksion t dhn
teve). Rregullat e derivimit. Derivati i duke shfrytzuar metodat e
funksionit t prbr dhe derivati i funksionit integrimit;
invers (pa vrtetim). Derivatet e rendeve t
larta. 21. t zbatoj integralin e caktuar
pr llogaritjen e syprinave t
III.5.2. Shqyrtimi i funksioneve me siprfaqeve t rrafshta, gjatsis s
ndihmn e derivateve harqeve t ndryshme, vllimin e
Asimptotat; shqyrtimi i monotonis me trupit rrotullues dhe t syprins s
ndihmn e derivatit, vlerat ekstreme; tij.

117
 konkaviteti e konveksiteti, pikat e lakess Fizik:
dhe paraqitja grafike e funksionit. Shpejtsia dhe
nxitimi, fuqia,
III.5.3. Diferenciali i funksionit puna .
Kuptimi i diferencialit dhe lidhja e tij me
derivatin. Zbatimi i diferencialit n
prafrimin e funksioneve.

III.6 Integrali i III.6.1. Integrali i pacaktuar

pacaktuar dhe ai Prkufizimi i funksionit primitiv dhe i
i caktuar integralit t pacaktuar, vetit e integralit t
pacaktuar (pa vrtetim), tabela e integraleve.

III.6.2. Llogaritja e integraleve

Metoda e zvendsimit, metoda e integrimit
me pjes, integrimi i funksioneve racionale
dhe atyre trigonometrike.

III.6.3. Integrali i caktuar

Shuma integrale, prkufizimi i integralit t
caktuar, vetit themelore t integralit t
caktuar (pa vrtetim);
formula e Njutn-Lajbnicit (pa vrtetim).

III.6.4. Zbatimet e integralit t caktuar

Syprina e trapezit vijprkulur, syprina e
siprfaqeve n rrafsh, vllimi i trupit
rrotulles, gjatsia e harkut dhe syprina e
trupit rrotullues (pa vrtetim).

118
UDHZIME METODOLOGJIKE

Si n do lnd, edhe n lndn e matematiks, detyra kryesore e

arsimtarit sht udhheqja e veprimtarive arsimore t cilat prmbushin
arritjen e rezultateve t t nxnit q parashikohen n objektiva.
Praktika ka treguar se teknikat, metodat e strategjit, t cilat
sigurojn nj msimdhnie produktive, jan ato t cilat i mundsojn
nxnsit t prfshihen aktivisht n ndrtimin e t kuptuarit, n zhvillimin
e strategjive matematike pr zgjidhjen e problemeve dhe zhvillimin e
aftsive pr t zbatuar njohurit n jetn e prditshme. Detyra e shtpis,
seminaret e ndryshme jan segmente shum t rndsishme q mund-
sojn fillimin e ndrtimit t shprehive pr pun t pavarur dhe kreative n
t ardhmen.
N vendimet q merr msimdhnsi pr zgjedhjen e metodave
msimore, krahas shum faktorve, duhet t ket parasysh edhe:
natyrn e materialit msimor;
tipin e t nxnit;
nivelin dhe krkesat e nxnsve.

Pr kt qllim, metodat dhe teknikat e msimdhnies duhet t jen

t larmishme q t prshtaten me stilet e ndryshme t t nxnit t nx-
nsve. Ato duhet t nxisin punn bashkpunuese t nxnsve me qllim
t prforcimit t dimensionit shoqror n procesin e nxnies.
Msimdhnia ndrvepruese i angazhon nxnsit n marrjen e
prgjegjsive pr zgjerimin e njohurive, por edhe vlershmrin e tyre.
Ky model prcatohet nga kto faza:
1. Prcaktohet tema apo shtja q sht me interes pr nxns, q
ka kuptim dhe q sht e lidhur ngusht me aspektet jetsore. K-
shtu, matematika nga nj lnd abstrakte dhe mjaft teorike shnd-
rrohet n nj lnd t kuptueshme, e lidhur ngusht me jetn;
2. Arsimtari inkurajon dhe nxit nxnsit t mendojn rreth sht-
jeve q trajtohen n tekst apo rreth nj problemi t caktuar. N
kt faz, ata prfshihen n hulumtime t ndryshme: vzhgojn,
mbajn shnime, evidencojn probleme, marrin informacione;
3. Shtrohen shum pyetje pr sqarim t cilave duhet dhn prgjigje.
sht e rndsishme q pyetjet t jen t kuptueshme pr nxnsit;
4. Nxnsit zhvillojn planet e tyre pr t ndrmarr krkime apo
hulumtime t thjeshta dhe u japin prgjigje m precize pyetjeve t
shtruara n fazn e msiprme;

119
 5. Nxnsit s bashku me arsimtarin diskutojn rreth praktiks s
tyre- rezultateve t nxjerra nga hulumtimi apo zgjidhja e proble-
mit. Arsimtari u ndihmon atyre t marrin n konsiderat alterna-
tiva t tjera pr rezultatet dhe t planifikojn krkime apo hulum-
time t mtejme. sht e rndsishme q nxnsit t prceptojn
vlersimin e ideve t tyre, zgjidhjeve q ata japin dhe t jen t
vetdijshm pr prgjegjsit q ata marrin.

N vazhdim po i vm n dukje disa metoda t puns.

METODAT E PUNS

Shkolla duhet t shrbej pr ruajtjen dhe ngritjen e interesimit t

nxnsve pr lndn e matematikns dhe gradualisht ta zhvilloj at.
Msimi i matematiks nuk guxon t jet abstrakt dhe verbal,
sepse matematika n esenc edhe ashtu vepron me kuptime dhe
relacione abstrakte. Duhet q sa m shum ti ofrohet nxnsit
duke u shrbyer me eksperimente, paraqitje grafike dhe situata
reale nga jeta e prditshme;
Mnyra e t nxnit duhet t zhvillohet n form t nj spiraleje,
sepse veprimet dhe strukturat matematike nuk sht e mundshme
q prnjher dhe n trsi t kuptohen. Do t ishte mir q sa
her t jet e mundshme, trsit e vogla t prmbajtjeve t lidhen
m t mdhat n at mnyr q, duke futur prmbajtjen e re, t
prvetsohen sa m shum prmbajtjet e vjetra.
Motivimi sht els n t msuarit e matematiks, sepse aty
buron edhe mjeshtria e msimdhnsit. Motivimi i nxnsve q t
punojn n mnyr t vazhdueshme, t pavarur dhe sistematike, sa
m shum q t jet e mundur sht i nj rndsie fundamentale.
sht me rndsi zgjedhja e prmbajtjeve pr ushtrime t cilat
nxisin vazhdimisht t menduarit, me rast shkall-shkall
paraqiten pyetje t reja. Ushtrimet e ktilla produktive orientojn
n drejtim t nj pune hulumtuese dhe ngrisin tema t reja pr
diskutime.
Dallimet e nxnsve n aftsit pr t prvetsuar lndn mund t
jen shum t mdha. Prandaj, msimdhnsit duhet t gjejn
mnyrn q t gjith nxnsit t prparojn. sht e preferueshme

120
 q gjat ushtrimeve t zbatohet metoda e mendimit kritik, duke
ndar nxnsit n grupe t vogla me nga dy, katr nxns etj.
Duhet pasur kujdes q gjat ushtrimeve nxnsit t stimulohen t
zgjidhin detyrat edhe n ndonj mnyr t veten (origjinale).
Qllimi i t msuarit t matematiks nuk duhet t jet t msuarit
mekanik t fakteve ose t veprimeve, por prvetsimi me themel i
materies.
Q n vitin e par arsimtari nuk guxon t udhheq ort msimore
me metodn stereotipe t msimdhnies-me msimdhnsin n
qendr duke ln anash aktivitetin e nxnsit n t rezonuarit
matematik. Duhet t zgjidhen ushtrime t prshtatshme q t zhvi-
llohet intuita n shkalln e mjaftueshme pr t lvizur gjithmon
nj hap prpara.

VLERSIMI

Vlersimi i rregullt i prparimit t nxnsve sht pjes e msim-

dhnies dhe t nxnit t matematiks. Prmes ktij procesi konstatohet jo
vetm shkalla e arritshmris s nxnsit, por edhe vlershmria e pro-
gramit dhe e metodologjis msimore n prgjithsi.
Vlersimi mundson diagnostifikimin e prparimit t nxnsve,
planifikimin e drejt t msimdhnies, motivimin e nxnsve dhe prcak-
timet prfundimtare t rezultateve. Ai duhet t fokusohet n identifikimin
e njohurive ekzistuese t nxnsit, n konceptimet e gabuara dhe stra-
tegjit e t nxnit. Po ashtu, prmes tij sigurohet informacion i vlefshm,
t cilin arsimtari i matematiks e shfrytzon pr t shqyrtuar aftsit e
ndryshme t nxnsve dhe njohurit paraprake t tyre.
Msimdhnsi gjat vlersimit duhet t ket parasysh prmbajtjen
programore, objektivat e prgjithshm, objektivat specifik dhe
standardet e arritshmris t precizuara n kurrikul t lnds.

1. Nivelet e arritshmris

Shkalla e arritshmris s nxnsve vlersohet duke u bazuar

kryesisht n tri nivele:
Niveli I. Prfshin arritshmrin minimale, d.m.th. paraqet mini-
mumin e domosdoshm t cilin duhet ta arrijn t gjith nxnsit. Pra, ai
121
paraqet kufirin e poshtm (t lejueshm) t prvetsimit t prmbajtjes
programore e q n prqindje do t shprehej me 40% t materialit t
zhvilluar. N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin
problemet me ndihmn e msimdhnsit me an t nj numri t kufizuar
metodash, i arsyetojn faktet e thjeshta matematike me ndihmn e arsim-
tarit si dhe komunikojn pr njohurit matematike duke pasur gjithmon
kt ndihm.
Niveli II. Paraqitet me kufijt e rezultateve t shprehura n prqindje
(50%-80%). N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin
problemet dhe i arsyetojn faktet matematike me ndihmn e kufizuar t
msimdhnsit, me an t nj numri jo t madh t strategjive dhe meto-
dave, me disa gabime apo me mangsi t vogla.
Niveli III. sht niveli i avancuar i arritjes s nxnsve i shpehur n
prqindje (80-90%%). N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i
zgjidhin problemet dhe i arsyetojn faktet matematike, me nj ndihm
shum t kufizuar t arsimtarit.
Niveli IV. sht niveli m i lart i arritjes s nxnsve i shpehur n
prqindje (mbi 90%). N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i
zgjidhin problemet dhe i arsyetojn faktet matematike, n mnyr t
pavarur. Zgjidhin probleme matematike me metoda t ndryshme, anali-
zojn dhe komentojn rezultatet e fituara n mnyr t pavarur dhe sakt,
me gjuh t qart dhe rrjedhshmri logjike.

2. Procedura e vlersimit

Procedura e vlersimit rekomandohet t bhet n harmoni me

standardet e vendosura. Tipat e vlersimit jan t shumt. Ata duhet t
prdoren n prputhje me qllimet dhe objektivat e lnds, strategjit e t
nxnit dhe moshn e krkesat e nxnsve. Pr lndn e matematiks
konsiderojm se vlersimi mund t bhet duke marr parasysh kto
aktivitete:
Puna n klas:
o prgjigjet me goj;
o aktivitetin e nxnsit nga vendi;
o aktivitetin gjat puns n grupe.
Testimi:
o testet pr grup temash;

122
 o testet n fund t kategoris s prmbajtjes;
o testet n fund t semestrit.
Provimet me shkrim.
Detyrat e shtpis dhe detyrat seminarike.

LITERATURA

1. M. Berisha, M. Demaj, Matematika pr klasn III gjimnaz, Libri

Shkollor, Prishtin, 1999.
2. E. Hamiti, Matematika pr klasn III gjimnaz, ETTM, Prishtin,
1975.
3. Ll. Puka, E. Lulja, P. Bici, N. Perdhiku, N. Krei, MATEMATIKA
4.1 pr shkollat e mesme t prgjithshme, Lezh, 2001.
4. L. Sula, N. Krei, M. Gumeni, S. Llambri, MATEMATIKA 4.2
pr shkollat e mesme t prgjithshme, Lezh, 2001.
5. M. Berisha, R. Zejnullahu, R. Gjergji, D. Pupovci, Prmbledhje
detyrash t zgjidhura nga matematika pr klasn e dyt t
shkollava t mesme, Libri Shkollor, Prishtin, 1999.

123