– wetenschap –
Voor de volwassenen met ADHD
Psychiater Sandra Kooij schrijft proefschrift over ADHD bij volwassenen
Dr. Sandra Kooij. Wie uit de wereld van de
volwassenen met ADHD kent haar naam niet?
Iedereen weet dat ze pal staat voor haar patiënten.
Ze is in de afgelopen tien jaar voor deze groep
een symbool van hoop geworden. Kooij was een
van de eerste psychiaters in Nederland die
signaleerde dat ADHD ook bij volwassenen
voorkwam, en zich vervolgens sterk ging maken
om hieraan bekendheid te geven. Op 18 december
2006 verdedigde ze aan de Radboud Universiteit
Nijmegen haar proefschrift waarmee ze de
validiteit van de diagnose ADHD bij volwassenen
een stap verder probeert te brengen. Ze draagt
het werk op aan de volwassenen met ADHD.
Tekst: Arga Paternotte / Foto’s: Rudolf Arndt
Z
e noemt de validering van de diagnose
ADHD bij volwassenen een ‘puzzling
never ending journey’. Had het gevoel
toen ze hier tien jaar geleden mee begon, op reis
te gaan naar een ver doel. Waarom was die reis
nodig, vraag ik haar. We weten inmiddels toch dat
ADHD lang niet altijd overgaat na de kindertijd
en er dus ook volwassenen zijn die last hebben
van ADHD-symptomen? We weten toch ook dat
er nog veel volwassenen rondlopen die vroeger
geen diagnose kregen, omdat ADHD toen nog
onvoldoende bekend was? We weten toch dat,
nu bekender is dat de diagnose ADHD bij volwas-
senen geen verzinsel is, het honderden mensen
de kans heeft gegeven, hun leven opnieuw op de
rails te zetten? Waarom is er dan zo’n ingewikkeld
proefschrift nodig om ‘de validiteit’ van ADHD bij
volwassenen aan te tonen? Oftewel te bewijzen
dat het bestaat, betrouwbaar gediagnosticeerd
kan worden en dat effectieve behandeling moge-
lijk is.
De DSM
Omdat, legt ze mij zoals altijd geduldig uit, dit
niet zomaar aangenomen mag worden, dat uit
degelijk wetenschappelijk onderzoek moet blijken
dat het idee klopt. Dokters hebben betrouwbare
12
gegevens nodig om op een verantwoorde manier
hun patiënten te kunnen behandelen. Het mag
niet zomaar een idee zijn. Eerst moet dus be-
wezen worden dat volwassenen met ADHD een
aantal gezamenlijke kenmerken hebben, die te
onderscheiden zijn van problemen die iedereen
wel eens heeft, en van kenmerken van andere
psychiatrische stoornissen. Er moet dus eerst
onderzoek worden gedaan, voordat het concept
een plaats krijgt in het diagnostische systeem (de
DSM) dat psychiaters gebruiken om stoornissen te
kunnen classificeren. Voordat ze dus dit systeem
kunnen gebruiken om te onderzoeken of hun
patiënt ‘voldoet aan de criteria van ADHD’.
ADHD bij kinderen
Nu komt in dat systeem alleen nog maar ADHD bij
kinderen tussen vier en zestien jaar voor. Er wordt
in de laatste versie (DSM-IV) al wel gesproken
over ADHD in gedeeltelijke remissie (gedeeltelijk
herstel) bij adolescenten en volwassenen. Dit gaat
om mensen die niet meer het aantal criteria halen
dat nodig is voor de diagnose, maar nog wel
klachten hebben. Uit haar onderzoek blijkt dat er
voor volwassenen minder criteria nodig zijn voor
de diagnose dan nu voor kinderen worden
Voor de diagnose ADHD
bij volwassenen zijn minder
criteria nodig dan nu voor
kinderen worden gebruikt
gebruikt. Bij volwassenen kun je niet meer observeren
‘hoe vaak hij in de klas van zijn stoel loopt of in
bomen klimt’. Enerzijds omdat volwassenen meestal
niet meer in de klas zitten of in bomen klimmen, en
anderzijds omdat ze vaak met grote moeite geleerd
hebben zich sociaal aan te passen en op hun stoel te
blijven zitten als de situatie dat van hen vraagt.
Ze voelen dan wel de onrust van binnen.
Validiteit
Eerder waren er in de VS al wel studies verschenen
die gingen over ADHD bij volwassenen. Naar
impulsief januari 2007

goed wetenschappelijk gebruik moeten die
echter bevestigd worden in ander onderzoek
voordat de diagnose serieus genomen kan
worden.
En dat is dus wat Kooij voor Nederland en
Europa heeft gedaan. Ze heeft bestudeerd hoe
het beeld van de volwassenen met ADHD in
een bepaalde patiëntengroep eruit ziet, welke
vragenlijsten en interviewtechnieken gebruikt
kunnen worden om het betrouwbaar te kunnen
vaststellen, of ADHD vastgesteld kan worden bij
een bepaald deel van de algemene bevolking dat
vergelijkbaar is met het voorkomen bij kinderen,
of het onderscheiden kan worden van andere
stoornissen, of volwassenen net zo goed op
methylfenidaat (Ritalin en Concerta) reageren als
kinderen en of genetische kenmerken in relatie
staan tot de reactie op methylfenidaat. Met al die
gegevens zal de validiteit van het bestaan van
ADHD bij volwassenen beter onderbouwd zijn.
Eerste patiënt
We gaan even terug naar 1994 toen Sandra Kooij
voor het eerst bij een patiënt dacht aan de diagnose
ADHD. Het was een vrouw met een diagnose
‘borderline persoonlijkheidsstoornis’.
impulsief januari 2007
Sandra Kooij met haar proefschrift voor PsyQ
Ze was depressief, impulsief en agressief,
maar miste het voor de borderlinediagnose
kenmerkende manipulatieve gedrag in het
persoonlijke contact. Daarop overwoog Kooij de
diagnose ADHD in combinatie met depressie.
De patiënte en haar familie herkenden zich in de
kenmerken van ADHD en konden, terugkijkend
naar haar jeugd, aangeven dat er ook vroeger
ADHD-symptomen aanwezig waren. De patiënte
reageerde vervolgens goed op de ADHD-behande-
ling. Dit was voor Kooij aanleiding om zich verder
in ADHD te gaan verdiepen. En dat viel weer samen
met het bij de vereniging Balans groeiende
besef dat veel ouders van kinderen met ADHD
de symptomen bij zichzelf herkenden. Zo leidde
dat tot de hechte samenwerking en vriendschap
tussen Sandra Kooij en ondergetekende. Eerst in
relatie tot Balans, later tot Impuls.
ADHD en winterdepressie
Een van de hoofdstukken van het proefschrift
gaat over de bijkomende stoornissen bij ADHD
en de vraag of ADHD daarvan is te onderscheiden.
Kooij vergelijkt ADHD met de seizoensgebonden
depressie (SAD), en met de borderline en anti-
sociale persoonlijkheidsstoornis (BPS, APS).
De SAD (Seasonal Affective Disorder), met ver-
schijnselen in het najaar als toegenomen eetlust
met veel behoefte aan koolhydraten en extreme
slaperigheid, bleek in Kooijs onderzoek voor
te komen bij 27 procent van 259 onderzochte
patiënten met ADHD. Daaronder een groter
aantal vrouwen dan mannen. Kooij wijst erop
dat er veel overlap in symptomen is tussen beide
stoornissen. Bij beide komen concentratieproblemen,
slaapproblemen, vergeetachtigheid, irritaties,
en impulsief eetgedrag voor. De bijkomende
diagnose winterdepressie heeft gevolgen voor
de behandeling, want lichttherapie is daarvoor
behandeling van eerste keus.
Voor geïnteresseerden:
De handelseditie van ADHD
in adults. Clinical studies on
assessment and treatment van
J.J.S.Kooij is verschenen bij
Harcourt Book Publishers, isbn
9789026517921
13
ADHD en borderline
Haar eerste patiënt, met de
diagnose ‘borderline persoonlijk-
heidsstoornis’ die later bleek te
voldoen aan de criteria voor
ADHD en goed bleek te reageren
op ADHD-behandeling, stimu-
leerde Kooij tot het onderzoeken
van de relatie tussen deze twee
aandoeningen. De bij beide
stoornissen voorkomende
impulsiviteit, stemmings-
wisselingen en onaangepaste
woede kan tot verwarring over
de diagnose leiden. Omdat
bekend is dat ADHD bij kinderen
vaak samengaat met de opposi-
tionele gedragsstoornis (ODD)
en de ernstige gedrags-
stoornis(CD) vroeg ze zich af of
deze diagnoses verband houden
met de later optredende BPS of
APS. Kooij onderzocht dit bij 26
vrouwen en 28 mannen met de
diagnose ADHD. De conclusie is
dat meer symptomen van ODD
en CD in de kindertijd de kans
op latere BPS of APS vergroten.
Een definitieve diagnose BPS of
APS kon slecht bij 5,6 procent
van de ADHD-groep worden
vastgesteld. Dit percentage was
aanzienlijk hoger (24,5 procent)
wanneer de subklinische diagno-
sen BPS of APS werden mee-
gerekend (een symptoom te
weinig voor de diagnose).
Seksueel misbruik
Het is bekend dat het aantal
gevallen van seksueel misbruik
bij kinderen hoog is in volwassen
populaties met psychiatrische
stoornissen, en dat dit kan
leiden tot BPS. Kooij onderzocht
de samenhang tussen seksu-
eel misbruik in de kindertijd
en BPS bij volwassenen met
ADHD. Eenderde van de door
haar onderzochte groep volwas-
senen rapporteerde onplezierige
seksuele ervaringen in de jeugd.
18,5 procent (en eenderde van
alle vrouwen) rapporteerde sek-
14
Stellingen
Bij een proefschrift horen stel-
lingen. Sandra Kooij stelde er
14 op waarvan er dertien over
ADHD gaan en een over tekkels.
Kooij schrijft: ‘Tekkels mogen
dan klein lijken, zij beschouwen
zichzelf niet als kleine honden.’
De eerste stelling luidt:
‘De diagnose ADHD moet
worden overwogen bij volwas-
senen die hulp zoeken voor
problemen op het werk of in
relaties, en die last hebben van
stemmingswisselingen, woede-
buien of depressieve klachten.’
Haar laatste stelling schrijf ik
van harte met grote letters.
Dr. Sandra Kooij stelt:
Het is een schande dat in Neder-
land maar één, verouderd medi-
cijn voor ADHD wordt vergoed.
Dit signaal zal producenten van
nieuwe langwerkende medicatie
ervan weerhouden in ons land te
investeren, en maakt up-to-date
patiëntenzorg onmogelijk.
sueel misbruik in de jeugd. Dit
bleek in de volwassenheid vooral
samen te gaan met boulimia ner-
vosa (vreetbuien), meer agressief
gedrag gedurende de levensloop
en meer ‘kernsymptomen’ van
de BPS. Kooij veronderstelt dat
impulsiviteit hierbij een belang-
rijke factor is.
Zijn medicijnen effectief?
Als bewezen kan worden dat
de medicatie bij volwassenen
net zo effectief werkt en veilig
is als bij kinderen met ADHD,
is dat eens te meer het bewijs
dat ADHD bij volwassenen geen
verzinsel is, maar een serieuze
aandoening. Kooij vergeleek als
eerste in Europa het effect van
methylfenidaat versus placebo
(fopmiddel) bij 45 volwassenen
met ADHD. Daaruit blijkt dat
de medicatie bij 38-51 procent
effectief is en het fopmiddel bij
7-18 procent van de patiënten.
Dit is een aanzienlijk verschil dat
in wetenschappelijke zin signifi-
cant (betekenisvol) is bevonden.
De bijverschijnselen worden als
mild beoordeeld.
Genen en pillen
Het laatste hoofdstuk van het
proefschrift gaat over een
interessant nieuw onderzoeks-
gebied; dat van de farmaco-
genetica. Dit bestudeert de
relatie tussen genen (erfelijke
eigenschappen) en de reacties
op medicatie. Bij ADHD richt het
onderzoek naar de reactie op
methylfenidaat zich momenteel
op gebieden op drie verschil-
lende genen die coderen voor
(te maken hebben met) variaties
in de zenuwoverdracht in de
hersenen. Het gaat daarbij
vooral om de dopamine neuro-
transmissie en in mindere mate
om de noradrenaline neuro-
transmissie. Dopamine speelt
een grote rol in de hersengebieden
die geassocieerd worden met
ADHD. Kooij vond in haar
onderzoek een eerste bevesti-
ging van de relatie tussen de
respons op methylfenidaat en
het gen dat codeert voor de
dopamine transporter, een van
de eiwitten die zorgen voor
zenuwoverdracht in de dopa-
minerge zenuwcellen. Dit
verband is ook bij kinderen met
ADHD gevonden en ondersteunt
daarmee eveneens de validiteit
van ADHD bij volwassenen.
Boodschap
Wat valt er nu uit het proef-
schrift op te maken? Allereerst
natuurlijk dat ADHD bij volwas-
senen een serieuze aandoening
impulsief januari 2007
 ‘Uit degelijk wetenschappelijk onderzoek
moet blijken dat het idee klopt.’

is die behandelkansen biedt die kunnen leiden

tot nieuwe perspectieven in het persoonlijk
functioneren van een patiënt. Er wordt gemeld
dat het patroon van ADHD-symptomen hetzelfde
is bij kinderen als volwassenen, dat er bij volwas-
senen andere kenmerken centraal staan dan bij
kinderen, en dat ADHD daarom gezien moet
worden als een chronische aandoening met per
leeftijdsgroep verschillende presentatie van de
kernsymptomen. Verder zijn er net als bij kinderen
naast de kernsymptomen die in de DSM worden
genoemd, veel bijkomende symptomen en
stoornissen. Er is aangetoond dat ADHD bij on-
geveer 2 procent van de volwassen bevolking
voorkomt. Daarnaast wordt meegegeven dat de
diagnose ADHD overwogen kan worden bij
diverse andere psychiatrische beelden.
Een gemiste ADHD-diagnose betekent
een gemiste behandelkans.

Don’t give up
Er is door het werk van Kooij een zelfscreenings-
lijst voor ADHD beschikbaar. (Zie www.psyq.nl
of www.adhdbijvolwassenen.nl voor de test met
online uitslag: ‘wel / geen kans op ADHD’). Er is
ook een instrument ontwikkeld dat gebruikt kan
worden door psychiaters om de diagnose ADHD te
stellen bij een volwassene. Als je ervan uitgaat dat
2 procent van de algemene volwassen bevolking
ADHD heeft en dat ongeveer 16.000 volwassenen
een actuele medicatiebehandeling voor ADHD
krijgen, betekent dat dat momenteel maar 6,4
procent van de volwassenen met medicatie voor
ADHD behandeld wordt.
Slechts 6,4% van de
volwassenen met ADHD
wordt met medicatie
behandeld
Dat moeten er meer kunnen worden. Sandra
Kooij adviseert patiënten hulp te zoeken als ze
keer op keer vastlopen in werk en relaties en
symptomen bij zichzelf merken als: chaotisch
gedrag, stemmingswisselingen, woedebuien,
vergeetachtigheid en het veelvuldig te laat
komen en verliezen van persoonlijke eigen-
dommen. Haar devies is: ‘Don’t give up!’
Impuls
Vereniging Impuls geeft Kooij het advies mee
contact te zoeken met de Nederlandse Vereniging
voor Psychiatrie en het Nederlands Instituut voor
Psychologie en erop aan te dringen dat het on-
derwerp ADHD bij volwassenen een volwaardige
plaats krijgt in de opleiding van huisartsen, psy-
chiaters en psychologen. Ondanks de groeiende
kennis bij het Netwerk ADHD bij volwassenen van
behandelaars zijn er volgens Kooij nog te weinig
collega’s die voldoende kennis hebben om ADHD
vast te stellen en goed te behandelen. En zonder
kennis kun je niet goed onderkennen, voegt ze
toe. En dat is wel waar veel volwassenen baat bij
kunnen hebben. Mooi dat er vanuit het Netwerk
behandelaars ADHD bij volwassenen en het
Kenniscentrum ADHD bij volwassenen (beide
onder auspiciën van Sandra Kooij) plannen zijn,
om begin volgend jaar een symposium te or-
ganiseren over de noodzaak van behandeling
van ADHD bij volwassenen: ‘Tijd voor ADHD bij
volwassenen?’ Impulsief houdt de lezers hierover
op de hoogte. ■■

impulsief januari 2007 15