Professional Documents
Culture Documents
Akşit Göktürk - Okuma Uğraşı PDF
Akşit Göktürk - Okuma Uğraşı PDF
Okuma Ura
Yazn Metninin Kavrannda
Okur-Metin-Yazar
NCELEM E
Edebiyat - 233
ISBN 975-363-762-4
YUNUS EMRE
i in d e k il e r
n s z 9
GR
1. Dil ile Sanat 1 3
2. Yaznsal letiim 1 8
I. DLBLM LE METN
1. Yaznsal Yapttan Metne 22
2. Metin Dilbiliminden Yaklam rnekleri 24
3. Metin Trleri Dilbilimi 31
4. Sz-Eylem Kuram 33
V. SONU 131
NOTLAR 143
KAVRAMLAR 149
KAYNAKA 158
nsz
stanbul, Ocak g jg
Akit Gktrk
Giri
2.Yaznsal letiim
Metnin bir yerinde "bir adam " sz gese, sonra ayn metin
iinde bir baka yerde bu e yerini "o " szcne braksa, bir
dizimsel yerine-geme oluyor bu. Ama te yandan, "o " szc
yalnz "bir adam" yerine deil "insan" ya da falanca adl ki
i yerine de gemektedir. Bylece, "bir adam" szc hem di
zimsel bir ilikiyi, hem de armsal bir yerine-gemeyi ger
ekletiren bir szck olur.
Bylece, bir metnin dank elerini belli bir anlam y
nnde derleyip toparlayan, metin-birliini oluturan etken,
adllarn bu ikili ilevidir Harvveg'e gre. Grld gibi, ger
ekte bu yaklam, metnin ortaya koymay amalad eyin ile
tilmesine olanak salayan biimsel elerden yola kmaktadr.
Ama bir metnin dil yorumunda adllar dndaki elerin i
levleri bu yaklamda grmezden gelinmektedir. Harvveg, soru
nu yalnz adllarn ilevine balamakla bir hayli yalnla vurur
ii. Evet, adllar metnin yzey yapsnda, sz birimlerini birbiri
ne eklemleyen elerdir. Ama bu eklemleni sonucu ortaya
kan metin-birlii ancak biimsel bir birlik olur. Dolaysyla m e
tin bu yaklamda soldan saa birbirine eklemlenmi tmceler
olmaktan te gemez. Bir metindeki sylem dzeni ile, metnin
iinde olutuu doal dilin btn arasndaki ilikiler gzn-
ne alnmam olur bylece. Oysa birok metnin, zellikle yazn
sal metnin iletiim gcllnn irdelenmeside en nemli nok
ta, bu tr ilikilerdir. Bunu Saussure'n nl sz-dil ayrmn
dan, Prag Dilbilim Okulu'nun gstergebilim alanndaki uygu
lamalarndan beri kesinlikle biliyoruz. Harvveg, balangta di
lin aamal bir yaps olduunu varsayarak yola kmakla bir
likte, yzey elerine saplanarak, gerekte metnin kendisini
aamal bir yap olarak gremez. Yaznbilimsel aratrmaya kat
ks, olsa olsa, metnin birliini biimsel ynden betimleme ne
risidir. Bu aba, dizgecilik ynnde nemli bir deney olarak g
rlebilir.
Bir metnin, soldan saa birbirine eklenen ardk tmceler
den olutuu gereini yaklamna k noktas yapan bir dil
bilimci de Polonyal Irena Bellert'tir. Bellert, metnin almlanma-
s ile anlamlandrlmas sorunlarna ynelirken, Harvveg'den
bir adm daha ileriye gider. Nasl olur da okur ya da dinleyici,
soldan saa birbirini izleyen ardk tmcelerden, o metnin an
lamlar erevesini oluturacak bir balam kurar? Bellert bu so
ruyu yantlamaya alr.18 Bylece metnin somut boyutlaryla
snrl bir tutumun sakncalarndan uzak durduu gibi, Har-
vveg'in zerinde durmad nemli birtakm ilikileri de gz-
nnde tutar. Bir metnin almlan srecinde, almlayan kii,
metindeki tek tek tmcelerin anlamn, kendi bilincindeki geni
kapsaml bir anlamsal ereveye oturtarak btnler Bellert'e
gre. Her tmcenin anlam, byle bir balam iinde belirlenir.
Bu balam, metnin tek tek dilbilimsel elerinin gerek szsel
gerekse dilsel erevesinden, bir de her szcenin nesnel ya da
kullanm durumuyla ilgili ilikilerinden oluur en bata.
Okurun almlama edimi, metnin tutarllna, metinde
tmceden tmceye hep yeni eyler aarak srp giden aka
dayanr. Bu akta, okurun gerekli balam kafasnda canland-
rabilmesini salayacak bir devingen zellik vardr. Bu bakm
dan, Bellert'te Harvveg'deki gibi, metnin belirleyici zellii, me
tin olmayandan ayrlan yn, kendi kuruluu iindeki tutarll
dr. Gerekte metin ile metin olmayan arasndaki byle bir
ayrm, Bellert'in yaklamndaki nemli noktalardan biridir. Ya
psalc yazn kuramnn metnin ba ilkesi olarak grd diz-
gelilik de, ok daha ayrntl olmakla birlikte, temelde ayn ay
rmdan yola kar. Bunun aklayc bir rnei, ada Rus ya
psalcs Jurij M. Lotman'n sanat m etniyle ilgili grleridir.
Lotman, sanat metninin, dilde tek tek dururlarken ancak birer
grlt olan ayrk dil elerini, sunulmak istenen bir dnya
nn anlamlarna edeer bireimlere sokarken grlt olmak
tan kurtardn, bylece bu dilsel eleri doal durumlarnda
srdrdkleri bilgi yitiminin bozucu, kartrc etkisinden
uzaklatrdn ileri srer.19 Ancak, Bellert'in szn ettii tu
tarlln vurgulanan zellii, metnin okurca almlanmas sra
snda ilev kazanan bir ey oluudur.
Bu anlamda bir tutarllk, nceden varsaylm edilgin bir
birlik deildir. Bir bakma, metnin btn etkenlerinin, hepsini
kuatabilecek bir noktadan grlebilmesi demektir. Metinde
dorudan doruya verilen bir anlam, ya da olas bir anlam, bir
birlerinden soyutlanm ayr birimler olarak deil, birbirlerine
ilikileriyle ilev kazanrlar. Metnin her somut paras, br
paralarna byle bir ilevsel bala uymak zorundadr. Yalnz,
bu ba ancak, metnin kendisinin kapsaml bir btn olarak g
rlmesiyle belirir. Metin tutarlln salayan iki nemli etken
vardr Bellert'e gre:
4. Sz-Eylem Kuram
1.a. Budala
b. Alk
c. Saduyusuz
2. Soytar
3. Kt kii
4. Aklndan zoru olan
Alay konusu
Boboaz
Toy
ocuksu
Sarakaya alnan
Acnas
Vaktiyle bir Tilki ile bir Ylan arkada olmular. Bir gn yol
da bunlar giderken bir aya rastgeliyorlar. Tilki aydan ge
mek iin suya giriyor. Ylan kalyor kyda. Diyor ki:
"Tilki karde! Sen ban aldn gidiyorsun, ben derenin
bu tarafnda kaldm. Beni de gtrsene. Ben senin boynuna
sarlrm, te yakaya geer, beraber yolumuza gideriz."
"Olur," diyor Tilki. Dnp geliyor. Ylan' boynuna dola
yp, suya dalyor.
Tam ayn ortasna geldikleri zaman Ylan balyor Tilki'
nin boynunu skmaya.
"Karde!" diyor Tilki. "Korkudan olacak, fazla skma
boynumu. Biraz gevet leceim." Ylan aldrmyor. Bu se
fer Tilki:
"Boynunu uzat," diyor. "Boynunun altndaki krmz
yerden bir peyim ." Ylan uzatyor boynunu.
"H a biraz uzat... Biraz daha uzat... Biraz daha uzat..."
Tam ylann kafas az hizasna eriince, Tilki dilerini bir
batrveriyor, Ylan'n can kyor. Tilki de nefes alyor. Ka
raya knca dmdz uzatyor.
"Anasn bellediimin arkada", diyor. "Eer sen yle
dosdoru arkadalk yapsaydn, dipdiri bu yakaya geer
din. Eri br arkadaln sonu ite byle olur."
Koyuyor orda l Ylan', ekip gidiyor.47
Okuma Edimi
B t n e s e r l e r n y a y i m l a m a y a b a l a d i i m i z d e e r l
YAZAR VE EVR M EN A K T G K T R K , BU KTABINDA,
M E T N N O K U R T A R A F I N D A N N A S I L A L I ML A N D I I N I V E
A N LAM L AN D R LD N N C E L Y O R ; A D A D LB L M
K U R A M L A R I N D A N Y A R A R L A N A R A K , ME T N L E O K U R
A R A S I N D A K U R U L A N L K Y Z M L Y O R .