Re:Vizija Prošlosti: Darko Karačić Tamara Banjeglav Nataša Govedarica

Promjene u drutvenim i politikim
Darko Karai, Tamara Banjeglav, Nataa Govedarica

kontekstima su konsekventno donijele
i promjene u odnosu prema prolosti, to
je vrlo slikovito prikazano u primjeru svih
triju studija. Tako emo, itajui o primjerima
i praksama sjeanja u posljednja dva desetljea,
primijetiti da postoji snana poveznica izme- Darko Karai
u sva tri konteksta, a to je stalna potreba za Tamara Banjeglav
stvaranjem novih slubenih politika sjeanja (i
zaboravljanja), potreba za redefiniranjem pro- Nataa Govedarica
losti, to se najbolje oitava u odnosima prema
antifaistikom naslijeu i tumaenjima parti-
zanskog pokreta. Brisanje datuma iz kalendara
dravnih praznika, paralelne komemoracije na
RE:VIZIJA
istim mjestima sjeanja s potpuno razliitim tu-
maenjima simbolike mjesta, nasilno unitavanje
odnosno nemaran odnos prema spomenicima/
PROLOSTI
mjestima sjeanja na Narodnooslobodilaku
borbu (NOB), promjene naziva ulica i gradova Politike sjeanja u Bosni i
samo su neki od primjera snanih i esto kon- Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji
tradiktornih promjena u geografskoj i mentalnoj
arhitekturi regiona u posljednja dva desetljea.
od 1990. godine
Iz predgovora
politike sjeanja u Bosni i Hercegovini,

Meline Sadikovi
Hrvatskoj i Srbiji od 1990. godine

RE:VIZIJA PROLOSTI
www.fes.ba
ISBN 978-9958-884-15-3
4
9 789958 88415 3
RE:VIZIJA PROLOSTI
Slubene politike sjeanja u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, 2012.
Naslov: RE:VIZIJA PROLOSTI,
SLUBENE POLITIKE SJEANJA U BOSNI I HERCEGOVINI,
HRVATSKOJ I SRBIJI OD 1990. GODINE
Autori: Darko Karai, Tamara Banjeglav, Nataa Govedarica
Izdavai: Asocijacija Alumni Centra za interdisciplinarne
postdiplomske studije (ACIPS)
Zmaja od Bosne 8
71 000 Sarajevo
Bosna i Hercegovina
Tel.: +387 (0)33 205 383
E-mail: acips@acips.ba
www.acips.ba
Friedrich-Ebert-Stiftung (FES)
Kupreka 20
71 000 Sarajevo
Bosna i Hercegovina
Tel.: +387 (0)33 722-010
E-mail: fes@fes.ba
www.fes.ba

Za izdavaa: Lajla Zaimovi Kurtovi
Dr. Paul Pasch
Lektura: Zinaida Laki
DTP: Filip Andronik
Stavovi, miljenja i zakljuci izraeni u ovoj publikaciji ne moraju nuno odraavati stavove
Friedrich-Ebert-Stiftung.
Friedrich-Ebert-Stiftung ne garantuje za tanost podataka koji su izneseni u ovoj publikaciji
Sva prava pridrana od strane: Friedrich-Ebert-Stiftung BiH.
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
Darko Karai
Tamara Banjeglav
Nataa Govedarica
RE:VIZIJA PROLOSTI
Slubene politike sjeanja u
Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj
i Srbiji od 1990. godine
Sarajevo, 2012.
SADRAJ
Predgovor ......................................................................................................9
ZAHVALE..........................................................................................................15
Darko Karai
Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela
Politike sjeanja na partizansku borbu u Bosni i Hercegovini
nakon 1990. godine....................................................................................... 17
MJESTA SJEANJA NA PARTIZANE NAKON 1990. GODINE............................. 26
AKTERI POLITIKA SJEANJA I DINAMIKE KOMEMORATIVNIH PRAKSI............. 45
SLUAJ SPOMEN-PODRUJA TJENTITE........................................................ 69
ZAKLJUAK.................................................................................................. 76
BIBLIOGRAFIJA.............................................................................................. 78
Tamara Banjeglav
SJEANJE NA RAT ILI RAT SJEANJA?
Promjene u politikama sjeanja u Hrvatskoj
od 1990. godine do danas............................................................................. 91
UVOD........................................................................................................... 93
TKO, KAKO I EGA SE SJEA? SLUBENE POLITIKE SJEANJA U
HRVATSKOJ 1990-ih GODINA........................................................................ 95
PROMJENE U JAVNIM KOMEMORACIJAMA DOGAAJA IZ DRUGOG
SVJETSKOG RATA ZA VRIJEME 1990-ih GODINA.......................................... 103
5
SLUBENE POLITIKE SJEANJA U HRVATSKOJ NAKON 1990-ih GODINA:
PRIBLIAVANJE EUROPSKIM STANDARDIMA I POLITIKAMA SJEANJA.......... 110
OBNOVE SPOMENIKA I SPOMEN-PODRUJA IZ DRUGOG SVJETSKOG RATA.117
O RTVAMA I POBJEDNICIMA:
SJEANJE NA DOMOVINSKI RAT KROZ IZGRADNJU SPOMENIKA I SPOMEN-
OBILJEJA .................................................................................................. 124
PROSLAVA VOJNO-REDARSTVENE AKCIJE OLUJA KAO PRIMJER SELEKTIVNOG
SJEANJA NA RAT...................................................................................... 144
ZAKLJUAK................................................................................................ 150
BIBLIOGRAFIJA............................................................................................ 154
Nataa Govedarica
ZEMLJA NESIGURNE PROLOSTI
Politike seanja u Srbiji u periodu 1991-2011. godina............................... 163
UVOD......................................................................................................... 165
POLITIKA SEANJA U IREM DRUTVENOM KONTEKSTU TOKOM
PERIODA 1991-2011. U SRBIJI..................................................................... 168
Pojmovna i teorijska osnova .................................................................... 168
Hronoloki pregled.................................................................................. 171
Prvi nulti as, godina 1989/90.................................................................. 172
Drugi nulti as, 2000. godina................................................................... 174
Izazivai nelagode.................................................................................... 178
Bez dubinskih promena, uprkos demokratizaciji Srbije.............................. 180
ANTIFAIZAM NACIONALIZOVAN, OSPORAVAN, ZABORAVLJAN,
INSTRUMENTALIZOVAN............................................................................... 181
Miloevieva era i odnos prema antifaistikoj tradiciji.............................. 183
Ulice naih dana...................................................................................... 185
(Ne)slavni datumi..................................................................................... 192
Novi, stari glasovi..................................................................................... 197
Ko odluuje o kalendaru dravnih praznika?............................................. 201
Paradigmatini primer.............................................................................. 204
6
SEANJA NA NOVE RATOVE I DALJE BEZ NULTOG ASA.......................... 206
Zavera utanja......................................................................................... 208
Kultura poricanja..................................................................................... 211
Relativizacija i normalizacija..................................................................... 216
Ta teka strana re genocid.................................................................. 227
Umesto zakljuka..................................................................................... 232
Bibliografija............................................................................................ 235
7
to je moja rijeka
u ratu, crta razgranienja dvije strane svijeta
berlinski zid sa milijardu kapljica
koji smo sagradili u babilonskim straarskim noima
iz sve snage udei da ga razbijemo
Faruk ehi, Una
Pisati o sjeanju i drutvenom pamenju u regionu, odnosno u Bosni i Her-

cegovini, Hrvatskoj i Srbiji, znai pisati o ratovima koji su, i pored svih na-
znaenih i ucrtanih podjela, ipak najsnaniji zajedniki nazivnici naih ivota.
U godini u kojoj objavljujemo ovu publikaciju navrava se dvadeset godina
od poetka rata u Bosni i Hercegovini, odnosno dvadeset i jedna godina
od raspada Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije i poetka ratova
na ovim prostorima.
Vrijeme ratno i vrijeme poslijeratno trajno su oblikovali tlo regiona, ucr-

tali geografske i mentalne mape u svjedocima vremena ljudima koji su da-
nas, ideoloki gledano, dvadesetjednogodinjaci s konfuznim predstavama
o onome to su bili prije. Upravo ti diskontinuiteti, ta pozicija izmeu linog
i historijskog vremena, linih sjeanja i drutvenog pamenja, predstavljali
su snaan motiv da se istrae procesi kreiranja drutvenog pamenja u
regionu, dinamika pamenja, kao i komunikacija izmeu razliitih aktera.
Posveenost ciljevima istraivanja i marljiv rad naih mladih istraivaa re-
zultirali su tekstovima koji daju obuhvatan prikaz odnosa prema prolosti,
odnosno slubenim politikama sjeanja u zemljama koje su u fokusu ove
istraivake studije (Bosna i Hercegovina, Hrvatska i Srbija). Istovremeno,
9
istraivanja objedinjena u ovoj studiji otvaraju vrlo vana pitanja ne samo za
drutva kojima se bave nego i za sve one pojedince koji pokuavaju artiku-
lirati i razumjeti rat i ratne dogaaje, kao i naine na koje se reflektiraju na
pojedinanu i kolektivnu svijest i oblikuju nae ivote. Jedan od doprinosa
ove studije je i otvaranje (ne)sigurnog prolaza iz dnevnopolitikih tumaenja
stvarnosti odnosno sadanjosti i prolosti koje ivimo. Shvaanje sjeanja
i pamenja kao procesa (linih i drutvenih) prvi je korak u razumijevanju
naina na koji se konstruiraju, kao i mogunosti manipuliranja tim snanim
drutvenim procesima.
Promjene u drutvenim i politikim kontekstima su konsekventno do-

nijele i promjene u odnosu prema prolosti, to je vrlo slikovito prikazano
u primjeru svih triju studija. Tako emo, itajui o primjerima i praksama
sjeanja u posljednja dva desetljea, primijetiti da postoji snana poveznica
izmeu sva tri konteksta, a to je stalna potreba za stvaranjem novih slube-
nih politika sjeanja (i zaboravljanja), potreba za redefiniranjem prolosti, to
se najbolje oitava u odnosima prema antifaistikom naslijeu i tumaenji-
ma partizanskog pokreta. Brisanje datuma iz kalendara dravnih praznika,
paralelne komemoracije na istim mjestima sjeanja s potpuno razliitim tu-
maenjima simbolike mjesta, nasilno unitavanje odnosno nemaran odnos
prema spomenicima/mjestima sjeanja na Narodnooslobodilaku borbu
(NOB), promjene naziva ulica i gradova samo su neki od primjera snanih i
esto kontradiktornih promjena u geografskoj i mentalnoj arhitekturi regi-
ona u posljednja dva desetljea.
Simbolino kretanje postjugoslavenskih republika od zvijezde do zvijez-

da ima za posljedicu podjelu historijskog vremena na podobno i nepodobno,
ime se u periodu 1990-ih toleriralo, a u nekim sluajevima naalost i dalje
10
tolerira, aktivno i/ili pasivno unitavanje brojnih simbola zajednike prolosti,
kako to pokazuju primjeri iz svih triju studija. Ipak, ovakvi vidovi direktnog
obrauna s prolou nailaze na otpore u drutvima, to se moe dobro
ilustrirati primjerom iz Srbije, u reakciji lanova Drutva za istinu o NOB-u
1941-1945. koji su 2003. godine uputili otvoreno pismo Skuptini grada Be-
ograda u kojem kritiziraju javno potiskivanje prolosti putem izmjena naziva
ulica: Beogradu nije potrebno da nazivima ulica afirmie dinastike obra-
une u borbi za vlast, linosti kompromitovane kvislintvom i kolaboracijom
sa okupatorima, pa ni stvaraoce koji su se nedvosmisleno izjanjavali kao
ovinisti, rasisti i faisti. (...) Ne sme se ni paualno proglaavati nepodobnim,
bez valjanih argumenata, niti se, prethodna vremena, ma kakva da su bila,
mogu apsolutno potiskivati kao da nisu ni postojala.
11
Autorice i autor tekstova objedinjenih u ovoj publikaciji su, putem analize
dinamika i aktera politika sjeanja, dali svoj doprinos u metodolokim pri-
stupima istraivanju politika sjeanja i pamenja. S obzirom na specifinosti
konteksta kojima se bave, zajedniki metodoloki okvir istraivanja biljei
odreena odstupanja. Tako Darko Karai, autor istraivakog rada o Bosni
i Hercegovini pod nazivom Od promoviranja zajednitva do kreiranja po-
djela: Politike sjeanja na partizansku borbu u Bosni i Hercegovini nakon
1990. godine, analizira naine na koje su se nakon 1990. godine, raznim
politikama sjeanja, transformirale postojee percepcije uloge partizana u
Drugom svjetskom ratu. U svom radu autor je zadrao fokus iskljuivo na tom
odnosu s obzirom na nedovoljnu istraenost ove teme u kontekstu Bosne i
Hercegovine. Tamara Banjeglav, istraivaica iz Hrvatske, u svom istraivanju
pod nazivom Sjeanje na rat ili rat sjeanja? Promjene u politikama sjeanja
u Hrvatskoj od 1990. godine do danas, kako i sam naziv implicira, obuhvata
odnos prema Drugom svjetskom ratu, koji na poetku 1990-ih karakteriziraju
antikomunizam i novo nacionalistiko tumaenje partizanskog pokreta, to
je uzrokovalo mnoge promjene u komemorativnim praksama i slubenim
politikama sjeanja do danas. Nadalje, u fokusu ovog istraivanja su i politike
sjeanja na Domovinski rat putem izgradnje spomenika i spomen-obiljeja.
12
Posljednji tekst u publikaciji je istraivaki rad Natae Govedarice, istraivaice
iz Srbije, pod nazivom Politike seanja u Srbiji u periodu 1991-2011. godine.
Zemlja nesigurne prolosti, u kojem autorica daje vrlo detaljan prikaz promje-
na koje su nastupile u Srbiji u naznaenom periodu, polazei od tvrdnje da u
Srbiji postoji slubena politika sjeanja koja, i pored odreenih razlika, ostaje
visoko etnocentrina. Nadalje, politika sjeanja na ratove devedesetih i Drugi
svjetski rat odraava opi trend u aktuelnoj unutranjoj i vanjskoj politici Srbije,
kao i neodlunost s kojim se politikama iz prolosti eli (dis)kontinuitet. Pu-
tem hronologije nultih asova i mapiranja aktera politika sjeanja autorica
argumentira polazne tvrdnje kroz cijeli rad, pruajui na taj nain uvid u iri
drutveni kontekst Srbije.
Pored kritikog pristupa slubenim politikama sjeanja, jo jedan od

neprocjenjivih doprinosa ove publikacije jeste definicija osnovnih pojmova
relevantnih za istraivanje sjeanja i pamenja, to e, nadamo se, predstav-
ljati koristan materijal i biti nadahnue za sve koji ele saznati i/ili istraivati
o politikama sjeanja u zemljama koje su u istraivakom fokusu ove studije.
itajui o promjenama u slubenim politikama sjeanja u regionu, koje

sadrajno prikazuju sva tri kvalitetna istraivaka rada objedinjena u ovoj
publikaciji, dobijamo dojam da su sjeanja na ratove do te mjere podijeljena
da e biti gotovo nemogue dovesti u dijalog razliite zajednice u okviru
jednog drutva ija su sjeanja do te mjere podijeljena da su esto i opre-
na. No, ova naizgled nepomirljiva razlika unutar drutva nije nita drugo
nego injenica da drutva nemaju prosto jedan identitet, kako to sugerira
njemaki sociolog Helmut Dubiel, koji je istraivao suoavanje njemakog
drutva s nacionalsocijalistikom prolou. Dubiel smatra da kolektivni
identitet, svijest o zajednikom drutvenom prostoru, nastaje tek onda kada
13
se razliite grupe drutva spore oko osmiljavanja zajednike budunosti i
tumaenja zajednike prolosti.1
Koliko e biti mogue prevladati postojeu kakofoniju i izolaciju unutar

drutava u fokusu istraivakih studija zavisi od brojnih faktora, no zasigur-
no zahtijeva izlazak iz okvira dnevnopolitikih tumaenja stvarnosti, kritiki
odnos naspram politika identiteta i sjeanja, i predaniji rad na istraivanju
problema poslijeratnih drutava u regionu.
1 Nepomirljivost i demokratija, u: Wilhelm Heitmeyer (Hg), Frankfurt/M., 1997, u: Niko

nije osloboen istorije. Nacionalsocijalistika vlast u debatama Bundestaga, Helmut
Dubiel, Samizdat B92, Beograd, 2002.
14
ZAHVALE
Ovom prilikom elim zahvaliti predsjednici Asocijacije Alumni Centra za

interdisciplinarne postdiplomske studije Univerziteta u Sarajevu (ACIPS)
Lajli Zaimovi Kurtovi, bez ije podrke i posveenog rada ovaj projekt
ne bi bio mogu. Takoer elim zahvaliti Gorani Mlinarevi, koja je svojim
senzibilitetom za probleme s kojima se suoava poslijeratno drutvo, ali i
svojim bogatim akademskim iskustvom, pruala inspiraciju i veliku podrku
u razvoju ideje projekta, kao i u daljnjem radu na projektu.
Zahvaljujemo i timu Fondacije Friedrich Ebert, Ured u Sarajevu, u ime tima

istraivakog projekta Who (re)members? Regional research forum on transiti-
onal justice. Posebnu zahvalnost izraavamo dr. Paulu Paschu, direktoru Ureda
u Sarajevu, naunim saradnicama Ajli Kasumovi i Suniti Hasagi na njihovoj
susretljivosti i nesebinoj podrci u svakoj fazi implementacije istraivakog
projekta, od poetne ideje do konane realizacije projekta, odnosno izdava-
nja publikacije. Zahvaljujemo i uredima Fondacije Friedrich Ebert u Zagrebu i
Beogradu na podrci koju su pruali naim istraivaicama iz Hrvatske i Srbije.
Formiranje regionalnog istraivakog foruma bilo bi nemogue bez

saradnje s naim partnerskim organizacijama Documenta Centar za
15
suoavanje s prolou iz Zagreba, i Centar za kulturnu dekontaminaciju
(CZKD) iz Beograda, te ovom prilikom posebno zahvaljujemo Vesni Tereli,
voditeljici Centra Documenta, i Borki Pavievi, direktorici CZKD-a iz Beogra-
da, koje su svojim bogatim iskustvom iz oblasti suoavanja s prolou bile
velika podrka naim istraivaicama Tamari Banjeglav i Natai Govedarici
tokom njihovih istraivanja.
Zahvalnost dugujemo i recenzentu tekstova doc. dr. Francu Treku sa

Instituta za drutvene nauke u Ljubljani, koji je svojim sugestijama i komen-
tarima dao korisne smjernice naim istraivaima.
Na samom kraju elim da se zahvalim Maji Musi, istraivaici sa Univerzi-

teta Ghent u Belgiji, koja je u poetnoj fazi istraivanja uestvovala u naim
bezbrojnim diskusijama i na taj nain dala znaajan doprinos u kreiranju
nacrta istraivanja. Moja posebna zahvalnost ide istraivakom timu koji
ine Darko Karai, Tamara Banjeglav i Nataa Govedarica, koji su svojim
predanim radom, svojim linim kvalitetima i akademskom radoznalou kre-
irali sjajnu radnu, timsku atmosferu, to je rezultiralo i ovom publikacijom
koja e zasigurno predstavljati znaajno tivo svima onima koji pokuavaju
razumjeti vrijeme u kojem ivimo.
Melina Sadikovi
Koordinatorica istraivanja
16
Darko Karai
Od promoviranja
zajednitva do
kreiranja podjela
Politike sjeanja na partizansku
borbu u Bosni i Hercegovini nakon
1990. godine
Darko Karai je student doktorskih studija na Centralnoeuropskom
univerzitetu u Budimpeti. Tijekom posljednjih sedam godina je u vie meu-
narodnih projekata istraivao o obrazovanju o osjetljivim temama iz prolosti
bive Jugoslavije, kao i o utjecaju dravnih politika na politike sjeanja u
Bosni i Hercegovini. U meunarodnom projektu udruenja EUROCLIO Hi-
story in Action Planning for the Future suraivao je na pisanju dodatnog
nastavnog materijala koji je za cilj imao doprinos pomirenju u zemljama
bive Jugoslavije. Svoja istraivanja iz polja politika sjeanja o Drugom svjet-
skom ratu u Bosni i Hercegovini je organizirao u suradnji sa Fondacijom
Remembrance, Responsibility and Future iz Njemake.
Kada je 1999. godine, ne znajui je li preao entitetsku granicu, u podruju
Spomen-parka Vraca novinar magazina Dani pitao djeaka koji se tu igrao:
Mali, je li ovaj spomenik na?, djeak mu je odgovorio: Nije, to je Titino.1
Manje od decenije prije tog razgovora Bosna i Hercegovina je bila organizirana
kao jedna od republika Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije, u njoj
je vladao jednopartijski sistem, a sve to je podsjealo na partizansku borbu
u Drugom svjetskom ratu bilo je slubeno percipirano kao nae. Kako je to
nae od ranih 1990-ih godina za neke postalo tue, a za druge u Bosni
i Hercegovini iskljuivo nae mogue je shvatiti jedino kroz razumijevanje
procesa kreiranja vie razliitih politika sjeanja na Drugi svjetski rat nakon
pada socijalistikog reima. U ovom lanku pokuao sam analizirati kako je
u promjenjivom bosanskohercegovakom politikom i drutvenom kontek-
stu poslije 1990. godine raznim politikama sjeanja pokuavano transformi-
rati postojee percepcije uloge partizana u Drugom svjetskom ratu.2 Zbog
toga sam se u istraivanju usredotoio na promjene kroz koje su vremenom
1 Ahmed Buri, Nije to nae, to je Titino,Dani, 6. augusta/kolovoza 1999, 50.

2 U lanku sam se zbog obima rada i dosadanje nedovoljne istraenosti ove teme ograniio
na analizu politika sjeanja na partizansku borbu u Drugom svjetskom ratu na podruju
Bosne i Hercegovine od 1990. godine iako mi je prvobitni plan bio pisanje i o politikama
sjeanja na rat u Bosni i Hercegovini 1992-1995.
Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 19

prolazila mjesta sjeanja na partizansku borbu, kao i na razvoj politika sjeanja
pojedinih stranakih i nestranakih organizacija koje su imale kljune uloge u
procesu kreiranja sjeanja na Drugi svjetski rat.3
Sjeanje na ulogu partizana i Komunistike partije u Narodnooslobodi-
lakom ratu bilo je sredinja tema slubene politike sjeanja jugoslavenskog
socijalistikog reima kroz cijelo razdoblje njegovoga postojanja od 1945.
do 1990. godine. Narativ o ratu kreiran u to vrijeme nije mijenjan tijekom
navedenoga razdoblja, a zbog metoda kojima je masovno promoviran kroz
gradnju spomenika, memorijalnih kompleksa i muzeja te kroz komemo-
rativne prakse, historiografiju, kolske udbenike, literaturu, filmografiju i
medijsku produkciju moe se tvrditi da je taj narativ predstavljao jugosla-
venski dravni osnivaki mit.4 U njemu su bili sadrani osnovni elementi
kolektivnog identiteta koji je reim htio promovirati meu stanovnitvom
cijele Jugoslavije, a to su primarno bili socijalizam, bratstvo i jedinstvo te
jugoslavenstvo. Nacionalnom i regionalnom partikularizmu nije bilo mjesta u
slubenom narativu o borbi jugoslavenskih partizana. Mjesta za neko drugo
sjeanje osim pobjednikog i herojskog takoer nije bilo.5
3 O ovakvom pristupu vidi vie u: T.G. Ashplant, Graham Dawson, Michael Roper, The
politics of war memory and commemoration: Context, structures and dynamics, u
The Politics of War Memory and Commemoration, ur. T.G. Ashplant, Graham Dawson i
Michael Roper (London i New York: Routledge, 2000), 3-85.
4 Wolfgang Hpken, Between memory politics and mourning. Rememembering World
War II in Yugoslavia, u: Bad memories. Sites, symbols and narrations of the wars in
the Balkans, Contributions to the Conference Bad Memories held in Rovereto on 9th
November 2007 (Rovereto: Osservatorio Balcani e Caucaso, 2010), 28, takoer pub-
licirano kao elektronsko izdanje na web stranici: http://www.balcanicaucaso.org/eng/
Our-products/Bad-memories-75492.
5 Heike Karge, Monuments Biographies. Sketches from the former Yugoslavia, u: Bad
memories. Sites, symbols and narrations of the wars in the Balkans, Contributions to the
Conference Bad Memories held in Rovereto on 9th November 2007 (Rovereto: Os-
servatorio Balcani e Caucaso, 2010), 22, takoer publicirano kao elektronsko izdanje na
web stranici: http://www.balcanicaucaso.org/eng/Our-products/Bad-memories-75492.
20 RE:VIZIJA PROLOSTI
Tome su sluile i intervencije u imenovanju i transformaciji javnih prosto-
ra te u urbanoj toponimiji, kao to su bila preimenovanja starih i imenovanja
novih ulica i drugih javnih prostora koji su dobivali nazive pojedinih dogaaja
ili linosti iz Narodnooslobodilakog rata, zatim postavljanja spomenika na
vidna mjesta u gradovima, ali i preimenovanja pojedinih mjesta u cijeloj
Jugoslaviji. Cilj takvih aktivnosti bio je homogeniziranje zemlje.6 Promovira-
nju slubenog narativa o Drugom svjetskom ratu sistematski se pristupalo i
kreiranjem novih kulturnih krajolika izvan gradskih centara, od kojih su neki
od najpoznatijih bili memorijalni kompleksi na Mrakovici i Tjentitu, izgra-
eni u Bosni i Hercegovini od sredine 1960-ih godina. Od vremena otva-
ranja tih centara do kraha reima, masovnim komemorativnim proslavama
i organiziranim posjetima ti krajolici su postali vana mjesta jugoslavenske
simbolike geografije i mentalnog mapiranja njezinih stanovnika.7 Veina
dravnih praznika je takoer bila vezana za sjeanje na Drugi svjetski rat,
a monopol nad kontroliranjem kreiranja i promocije slubenog dravnog
6 Vidi o slinom sluaju promjena u toponimiji s ciljem homogenizacije drave u SSSR-u u

Jay Winter, Emmanuel Sivan, Setting the framework, u: War and Remembrance in the
Twentieth Century, ur. Jay Winter i Emmanuel Sivan (Cambridge: Cambridge University
Press, 1999), 7.
7 Komemoracije na mjestima gdje su se dogodile velike bitke u kojima su u Drugom svjet-
skom ratu sudjelovali jugoslavenski partizani, kao to su Mrakovica i Tjentite, postojale su
i prije izgradnje memorijalnih centara na tim mjestima. Jedna od masovnijih proslava iz tog
razdoblja bila je 4. jula 1958. godine, kada su predsjednici Josip Broz Tito i Gamal Abdel
Naser odrali govore pred oko 70.000 ljudi okupljenih na Tjentitu na Dan borca, jugo-
slavenski praznik kojim se obiljeavala godinjica poziva Komunistike partije Jugoslavije
na partizansku antifaistiku borbu. Najvee proslave su organizirane na petogodinjice
i desetogodinjice Bitke na Sutjesci nakon izgradnje centralnog spomenika na Tjentitu.
Tako se tamo na komemoracijama 1973. godine okupilo preko 100.000, a 1983. godine
oko 150.000 ljudi. Velianstvena proslava legendarne bitke. Duh heroizma boraca na
Sutjesci proima danas nae narode, Osloboenje, 5. jula 1958, naslovna strana; Pro-
slava Dana borca i tridesete godinjice bitke na Sutjesci. Sutjeska je trijumf jedinstva,
Osloboenje, 5. jula 1973, naslovna strana; Julske sveanosti slobode. Na Tjentitu
150.000 ljudi, Osloboenje, 6. jula 1983, naslovna strana.

narativa o ratu imali su Komunistika partija i udruenja boraca Narodno-
oslobodilakog rata.8
Padom vlasti Komunistike partije i podjelom Jugoslavije nestali su poli-
tiki razlozi za koritenjem sjeanja na partizansku borbu kao jugoslavenski
osnivaki mit u Bosni i Hercegovini, a nastavak promoviranja sjeanja na
ulogu jugoslavenskih partizana u Drugom svjetskom ratu su preuzele or-
ganizacije Saveza udruenja boraca Narodnooslobodilakog rata, koje su
i u vrijeme socijalistikog reima, kako je ve spomenuto, imale jednu od
najvanijih uloga u politici sjeanja na taj rat. Pojedine politike stranke koje
su se smatrale nasljednicama tih tradicija, svaka sa svojom politikom sjea-
nja, takoer su se ukljuile u promoviranje sjeanja na partizansku borbu.9
Rat u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine i podijeljenost u
poslijeratnom vremenu do danas su ostali kljunim odrednicama razvitka
politika sjeanja na Drugi svjetski rat. Politiko i drutveno marginaliziranje
organizacija koje su promovirale postojei slubeni jugoslavenski narativ o
Drugom svjetskom ratu doveo je u tom periodu najprije do zaboravljanja
pojedinih mjesta sjeanja i komemorativnih praksi, a onda i do devastacije
nekih od tih mjesta.
Najvidljivije promjene u odnosu postsocijalistikih vlasti prema sjeanju
na partizansku borbu u Drugom svjetskom ratu bile su u intervencijama na
8 Vie o slubenom narativu socijalistike Jugoslavije o Drugom svjetskom ratu u: Wolfgang

Hpken, Between memory politics and mourning. Rememembering World War II in
Yugoslavia, u: Bad memories. Sites, symbols and narrations of the wars in the Balkans,
Contributions to the Conference Bad Memories held in Rovereto on 9th November
2007 (Rovereto: Osservatorio Balcani e Caucaso, 2010), 28-30, takoer publicirano kao
elektronsko izdanje na web stranici: http://www.balcanicaucaso.org/eng/Our-products/
Bad-memories-75492.
9 Neke od tih stranaka su: Savez komunista Bosne i Hercegovine Stranka demokratskih
promjena, Savez reformskih snaga Jugoslavije, te kasnije Socijaldemokratska partija Bosne
i Hercegovine.
izmjeni vizualnih podsjetnika na postojei narativ, kao to su bili: prenamjena
pojedinih memorijalnih centara i muzeja, zaputanje i devastacija spome-
nika i spomen-podruja te preimenovanje ulica iji su nazivi podsjeali na
dogaaje i linosti iz Drugog svjetskog rata koje je socijalistiki jugoslavenski
reim smatrao vanim u tom narativu.10 Taj je proces u Bosni i Hercegovini
poeo dolaskom nacionalnih partija na vlast nakon prvih viestranakih izbo-
ra 1990. godine i nastavljen je do danas, a moe se promatrati kao indikator
dinamike promjena lokalnih politika sjeanja na partizansku antifaistiku
borbu u Drugom svjetskom ratu.
Najsistematiniji pristup u uklanjanju vidljivih podsjetnika na slubeni ju-
goslavenski narativ o partizanskoj antifaistikoj borbi bio je u mjestima u
kojima je na izborima 1990. godine pobijedila stranka Hrvatska demokratska
zajednica, a tijekom rata u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine
u mjestima koja je pod svojom kontrolom dralo Hrvatsko vijee obrane. U
tim mjestima nije ostalo mnogo ouvanih podsjetnika na partizansku borbu
u Drugom svjetskom ratu. U ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine, gdje
su izbore dobile druge nacionalne stranke, taj je proces ovisio o njihovim
promjenjivim politikama sjeanja na Drugi svjetski rat. Srpska demokratska
stranka je imala kompleksnu politiku prema sjeanju na partizansku ulogu
u Drugom svjetskom ratu. U njoj je najvanije mjesto zauzimalo sjeanje na
10 Proces preimenovanja ulica i javnih prostora je u Bosni i Hercegovini od 1991. do 2011. go-
dine bio veoma dinamian. Brojne ulice iji su nazivi sluili sjeanju na partizane preimeno-
vane su u tom razdoblju, ali postoje i primjeri vraanja tih naziva. Vidi vie o nekoliko takvih
primjera u Vijesti iz naih organizacija. Graanica, Glas antifaista, novembar 1997, 34;
Osman Maglajli, Brisanje imena ulica u Sarajevu. Sjea heroja, Glas antifaista, mart
1998, 27; Promjena naziva ulica u Gradici. Deloiran Draa Mihajlovi, Nezavisne
novine, 25. jula 2002, 10; Mostar. Faistike ulice!?, Glas antifaista, zima 2009, 64.
Iako je tema preimenovanja ulica veoma interesantna i vana za praenje razvoja politika
sjeanja, u ovom tekstu sam se uglavnom bavio analizom promjena stanja i namjene
spomenika, spomen-parkova, spomen-podruja i muzeja, kao i analizom razvitka prom-
jena u komemoriranju partizanske borbe na podruju Bosne i Hercegovine.

velika ratna stradanja srpskog naroda, a slubeni odnos prema socijalistikom
jugoslavenskom narativu o partizanskoj borbi bio je najveim dijelom formiran
kroz percepciju toga narativa kao narativa naslijeenog iz propalog politikog
reima te kroz revizionistiko prihvaanje ravnogorskog etnikog pokreta
kao antifaistikog. Zbog takve politike u mjestima gdje je ta stranka dobila
vlast brojni spomenici i memorijalni centri izgraeni u vrijeme vladavine soci-
jalistikog reima bili su zaputeni ili tijekom rata devastirani iako su neki od
njih, kao to je memorijalni centar i spomenik na Mrakovici, bili odabrani kao
vani u politici sjeanja te stranke. U mjestima gdje je Stranka demokratske
akcije preuzela lokalnu upravu od do tada vladajueg Saveza komunista Bosne
i Hercegovine taj je proces bio postupan i razlikovao se u pojedinim mjestima.
Veina mjesta sjeanja na partizansku borbu je bila percipirana kao mjesta
sjeanja na poraeni socijalistiki reim. Stari slubeni narativ o partizanskoj
borbi u Drugom svjetskom ratu je prihvaen selektivno, ovisno o tome koliko
je bio vaan za promoviranje kontinuiteta dravnosti Bosne i Hercegovine.
Ipak, dio tog istog narativa koji je isticao vanost Komunistike partije Jugo-
slavije u organiziranju partizanske vojske i antifaistikog otpora u Drugom
svjetskom ratu nije bio promoviran. U dijelu Bosne i Hercegovine gdje je vlast
preuzela ta stranka mnoga mjesta sjeanja na partizansku borbu su bila za-
putena, a tijekom rata su pojedini spomenici bili izmjeteni ili devastirani.11
Ishod ovakvih politika sjeanja od 1990. do 1995. godine bio je margi-
naliziranje vanosti sjeanja na partizanski antifaistiki pokret u jednom i
potpuno odbacivanje starog jugoslavenskog slubenog narativa o ulozi toga
11 Iako je pobjedom antinacionalistikog stranakog bloka na izborima 1990. godine Tuzla

postala jedini grad u Bosni i Hercegovini u kojem tri navedene stranke nisu formirale lokalnu
upravu, ni u tom mjestu tijekom rata u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. i nekoliko
godina nakon zavretka rata nisu sva mjesta sjeanja na partizanski pokret ostala poteena
devastacije. Vidi o tome vie u: Vijesti iz organizacija. Tuzla, Glas antifaista, mart 1998,
30; B.S. Tomi, Vijesti iz organizacija. Tuzla, Glas antifaista, februar 2000, 63.
pokreta u Drugom svjetskom ratu u drugom dijelu Bosne i Hercegovine.
Mjesta sjeanja izgraena radi promocije toga narativa u socijalistikom
reimu bila su u tom periodu dijelom prenamijenjena, a dijelom zaputena
ili unitena. Imena ulica iji su nazivi podsjeali na partizane i njihovu bor-
bu u Drugom svjetskom ratu bila su u manjem dijelu Bosne i Hercegovine
u potpunosti promijenjena, dok su u veini mjesta selektivno i postupno
mijenjana, to je za ishod imalo da su ostala ouvana u manjem broju. Za
najvei broj oteenja spomenika i memorijalnih centara poinitelji su ostali
nepoznati vlastima, koje, ako i nisu poticale i pomagale takve sluajeve, jesu
tolerirale takav nain ophoenja prema vidljivim ostacima mjesta sjeanja
iz biveg reima.12 Promjene imena ulica i drugih javnih povrina su bile u
nadlenosti lokalnih vlasti, tako da je svaki akt takvih preimenovanja bio akt
slubene lokalne politike sjeanja u danom vremenskom kontekstu u kojem
su takve odluke donoene. Taj proces je nastavljen s manjim intenzitetom i
nakon zavretka rata u Bosni i Hercegovini.
12 Vidi dalje u tekstu o pojedinim primjerima odnosa prema mjestima sjeanja na partizane,
gdje navodim razliite pristupe postojeim spomenicima, spomen-podrujima i muzejima
u vie mjesta na cijelom podruju Bosne i Hercegovine tijekom posljednja dva desetljea.
Cilj ovakvog istraivanja je prikazati raznovrsnost praksi lokalnih politika sjeanja, a dobar
pristup u daljnjim istraivanjima ove teme bio bi analiziranje praksi politika sjeanja u
pojedinim od tih mjesta.

MJESTA SJEANJA NA PARTIZANE
NAKON 1990. GODINE
Intervencije na spomenicima, spomen-podrujima i muzejima graenim u
vrijeme socijalistikog reima s ciljem promocije sjeanja na partizane od ranih
1990-ih su se razlikovale u pojedinim mjestima Bosne i Hercegovine, ovisno
o specifinom lokalnom politikom kontekstu. Partizansko spomen-groblje u
Mostaru, koje je bilo vano mjesto sjeanja na Drugi svjetski rat od vremena
ceremonije njegovog otvorenja 1965. godine, kojoj je prisustvovao Josip Broz
Tito, do viestranakih izbora u Bosni i Hercegovini 1990. godine, zaputeno
je i dijelom devastirano ubrzo nakon tih izbora.13 Prvi pokuaji ruenja mostar-
skog partizanskog groblja zabiljeeni su nekoliko mjeseci prije poetka rata
u Bosni i Hercegovini, kada je groblje minirano u dva navrata.14 Devastirano
spomen-groblje u Mostaru je 1996. godine zatekao i u svom pismu arhitek-
tonskom projektantu tog memorijalnog podruja Bogdanu Bogdanoviu opi-
sao tadanji predsjednik mostarskog Saveza boraca Narodnooslobodilakog
antifaistikog rata, navodei kako su pojedini dijelovi spomenika srueni a
ploe s imenima poginulih partizana razbacane i unitene.15 Od ukupno oko
sedamsto pedeset ploa na originalnim mjestima je do 2008. godine ostalo
njih oko tristo pedeset, a devastirane ploe su bile smjetene u mostarsko
gradsko komunalno poduzee.16 U analizi koju je naruila jedna od mostarskih
opina 2000. godine predlagana je prenamjena tog kompleksa, prema kojoj
13 Dostupno na: http://kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=2778.

Pristupljeno: 3. novembra 2011.
14 Spomenici istorije. Partizansko spomen groblje Mostar. Novi sjaj borakog kompleksa,
Glas antifaista, septembar 2008, 12.
15 Alija Bijavica, Ruevina od spomenika. Pismo Bogdanu Bogdanoviu, Glas antifaista,
juli 1996, 10.
16 Nedim Trtak, Sjea li se naeg prvog partizanskog, Dani, 25. aprila 2008, 56.
se dio prostora groblja planiralo koristiti kao teatarska pozornica, a u tu svrhu
bi bile uklonjene preostale nadgrobne ploe.17 Ovaj plan, ipak, nije realiziran.
Slian mostarskom bio je sluaj devastacije partizanskog spomen-groblja u
Doboju, za koje je zabiljeeno skrnavljenje grobnica poginulih partizana, ije
kosti su iz njih vaene i razbijane.18 U blizini Kiseljaka je uniteno partizansko
groblje koje je bilo ureeno u obliku jugoslavenskih granica.19 Partizanska
groblja s pripadajuim spomenicima u Kalesiji i Bugojnu unitena su 1996.
godine, nakon zavretka rata u Bosni i Hercegovini, a te godine je u Viso-
kom pokrenuta i inicijativa za unitenje spomenika i grobnica u kojima su
sahranjeni ostaci trideset sedam partizanskih boraca.20 Tijekom rata u Bosni i
Hercegovini eksplozivom je sruen dio spomenika na Gradini kod Bosanskog
Grahova, koji je izgraen 1953. godine u sjeanje na 1.500 partizana pogi-
nulih u Drugom svjetskom ratu.21 Pred sami poetak rata u centru Livna je
uniten spomenik Antuna Augustinia Ranjenik, a biste narodnih heroja
Ante Rade aria panca, Mustafe Latifia i Vojina Zirojevia su, nakon to su
nekoliko puta sruene, smjetene u podrum zgrade Narodnog sveuilita.22 Te
tri biste su 2005. godine pronaene na livanjskoj deponiji za vrsti otpad.23
17 Spomenici istorije. Partizansko spomen groblje Mostar. Novi sjaj borakog kompleksa,
Glas antifaista, septembar 2008, 12; Vidi sliku 1.
18 Jovan Babi, Okrenuli se unuci protiv djedova i sinovi protiv oeva. Intervju sa Rajkom
Stuparom, predsjednikom republikog odbora SUBNOR-a RS, Nezavisne novine, 23.
jula 29. jula 1997, 14.
19 Dragan tavljanin et al., Spomenici (ne)slavne prolosti, Radio Slobodna Evropa, 7.
maja 2007. Dostupno na: http://www.slobodnaevropa.org/Content/Article/703313.html.
Pristupljeno: 23. septembra 2011.
20 Skrnavljenje obiljeja. Buldoerom po Partizanskom groblju, Glas antifaista, juli 1996, 12.
21 Hajro Gromili, Bosansko Grahovo: nevesela sudbina monumentalnog spomenika rtvama
i herojima iz NOB-a. Zloin nad bronzanim partizanima, Osloboenje, 20. juna 2004, 9.
22 Nedad Vrebac, Sudbina spomenika NOB-a, AIM press, 15. aprila 2007. Dostupno na:
http://www.aimpress.ch/dyn/pubs/archive/data/199704/70415-004-pubs-sar.htm.Pristu-
pljeno: 2. oktobra 2011.
23 Livno. Bistama narodnih heroja prijeti otpad, Nezavisne novine, 21. juna 2005, 14.

Slika 1
Partizansko spomen-groblje u Mostaru 2009. godine
(Fotografija: Darko Karai)
Centralni gradski spomenik u Stocu je miniran i sruen 27. februara. 1992.
godine.24 Nakon to je odlukom Prijelazne vlade Distrikta Brko i financijskom
pomou Ureda visokog predstavnika zapoela restauracija spomen-kosturnice
u Brkom, 2002. godine je oteen partizanski spomenik koji se nalazio uz
kosturnicu.25
Meu prvim i najee ruenim spomenicima u Bosni i Hercegovini bile
su biste narodnih heroja i partizanskih prvoboraca. Razlog tome je dijelom
bila vidna pozicija na kojoj su u naseljenim mjestima biste podizane, ali i
injenica da su zbog svoje veliine bile laka meta za takve intervencije. U
Bosanskom Petrovcu su biste narodnih heroja bile uklonjene, a u Konjicu
su baene u Neretvu. U Vitezu je bista narodnog heroja Ranka ipke rue-
na etiri puta. Bista Borisa Kidria u istom mjestu je takoer bila sruena,
a Moe Pijade premazana motornim uljem. U Tomislavgradu su sruene
biste narodnog heroja Borie Kovaevia i dvaju prvoboraca, a u Ustikolini
kod Foe je poruena bista narodnog heroja Spasoja Dragovia.26 Umjesto
premjetanja pojedinih bisti narodnih heroja iz banjalukog Kastela, koje je
bilo dogovoreno izmeu vlasti i Saveza udruenja boraca Narodnooslobo-
dilakog rata Republike Srpske (SUBNOR RS), pojedine biste iz toga mjesta
su sruene, isprva one narodnih heroja koji nisu bili srpske nacionalnosti, a
onda i nekih Srba. Neke od njih su ostale u prostoru Kastela, neke su lanovi
SUBNOR-a sklonili i tako spasili od unitenja, dok bistu efketa Maglajlia
nisu uspjeli pronai.27 Biste iz sredinjeg dijela Sarajeva su tijekom rata uklo-
24 Tahir uli, Vijesti iz organizacija. Spomenici u Stocu iz NOR-a 1941-1945. godine,

Glas antifaista, juli 2006, 43.
25 Oskrnavljen partizanski spomenik u Brkom, Nezavisne novine, 3. juna 2002, 3.
Stuparom, predsjednikom republikog odbora SUBNOR-a RS, Nezavisne novine, 23. jula
29. jula 1997, 14.

njene i smjetene u zgradu Narodnog pozorita28, a spomenik uri Pucaru
Starom, koji je u ratu sruen i baen u smetlite, bio je spaen i prenesen
na uvanje u Historijski muzej Bosne i Hercegovine, koji se do 1993. godine
zvao Muzej revolucije Bosne i Hercegovine.29 Vei broj bisti narodnih heroja
koje su nestale u Sarajevu nije vraen na svoja prijeratna mjesta do 2008.
godine, a za neke se i dalje nije znalo gdje se nalaze.30
Navedeni muzej i drugi muzeji novije historije ija je djelatnost bila ve-
zana za promociju slubenog narativa jugoslavenskog socijalistikog reima
o Narodnooslobodilakom ratu proli su kroz razliite vidove transformacije
od vremena pada socijalistikog reima. Neki od njih su devastirani, a njihove
izlobene postavke unitene, dok je drugim promijenjena osnovna namjena,
te su tako opstali kao institucije kulture u novom reimu. Ovakve transfor-
macije su bile odraz drutveno-politikih promjena od 1990. godine, kao
i promjena u percepciji novih vladajuih stranaka prema sjeanju na Drugi
svjetski rat. Od izgradnje nove muzejske zgrade 1963. godine i otvorenja
muzejske postavke 1966. godine, Muzej narodne revolucije, koji je ubrzo
nakon toga preimenovan u Muzej revolucije Bosne i Hercegovine, imao je
za glavnu temu postavljene izlobe ulogu Komunistike partije Jugoslavije
i partizana u Drugom svjetskom ratu.31 U brouri Muzeja revolucije Bosne i
28 Vesna Mueta-Aeri, Granatama na biste. Destrukcija spomen obiljeja NOR-a u Sa-

rajevu, Glas antifaista, april 1997, 17.
30 R. ivkovi, Spomenici istorije. Sarajevo. I zaputeni i ureeni, Glas antifaista, septem-
bar 2008, 9-10.
31 Toni Grbelja, Duan Kojovi i Duan Otaevi, The Museum of Revolution of Bos-
nia and Herzegovina. A Guidebook (Sarajevo: Muzej revolucije Bosne i Hercegovine,
1986), 14-24; Duan Otaevi i Duan Kojovi, Muzeji novije istorije (Sarajevo: Muzej
revolucije Bosne i Hercegovine, memorijalni muzeji i nacionalni parkovi Bosne i Herce-
govine, 1987), 154; Muzej je osnovan 28. novembra 1945. godine kao Muzej narodnog
osloboenja u Sarajevu. Ovako brza reakcija novog reima u osnivanju muzeja odmah
nakon zavretka Drugog svjetskog rata potvruje tezu o odabiru Narodnooslobodilakog
Hercegovine navedeno je da izloeni materijali dokazuju rukovodeu ulogu
KPJ u pripremama i voenju NO rata u Bosni i Hercegovini, njene napore za
stvaranje jedinstva u ustanikim redovima, bratstva i jedinstva naroda.32
Promjenom politikog konteksta nakon 1990. godine tako definirano sje-
anje na Drugi svjetski rat nije imalo podrku novih vlasti, a time je nestala
i potreba za postojanjem dravne institucije koja bi ga promovirala. Nakon
iniciranja preimenovanja Muzeja revolucije Bosne i Hercegovine 1990. godi-
ne, ime mu je zvanino promijenjeno 1993. godine u Historijski muzej Bosne
i Hercegovine33, a nova kljuna namjena mu je bila promoviranje dravnosti
i dravnog kontinuiteta Bosne i Hercegovine, to se vidi iz tvrdnje da je
ovo jedini Muzej koji tretira kompletnu historiju Bosne i Hercegovine od
rata kao sredinje teme u politici sjeanja socijalistike Jugoslavije. Ime ovog muzeja je
promijenjeno 1949. godine u Muzej narodnooslobodilake borbe, zatim 1963. godine
u Muzej narodne revolucije, te 1967. godine u Muzej revolucije Bosne i Hercegovine.
Iako je izbor tema koje je muzej obraivao i promovirao bio vremenom djelomino
proiren, glavna tema je do prenamjene muzeja nakon pada socijalistikog reima ostala
partizanska borba u Drugom svjetskom ratu. Prema Zakonu o osnivanju Muzeja narod-
nog osloboenja u Sarajevu iz 1945. godine, zadaci muzeja su bili: a) da prikuplja,
uva i izlae sve predmete i dokumente o toku i razvitku narodnooslobodilake borbe
i tekovinama koje su u njoj izvojevane; b) da prikuplja, izuava i objelodanjuje sav iz-
vorni materijal koji se odnosi na istoriju narodnooslobodilake borbe; c) da uva i gaji
uspomenu na narodne heroje i rtve faizma, na junatvo i portvovanje naeg naroda u
oslobodilakom ratu, a prema Statutu Muzeja revolucije Bosne i Hercegovine iz 1979.
godine da: sistematski istrauje i prikuplja muzejski materijal iz istorije revolucionar-
nog radnikog pokreta, Narodnooslobodilake borbe i Socijalistike revolucije, i razvoja
samoupravnog socijalistikog drutva u BiH; struno obrauje, odrava, sistematizuje i
uva prikupljeni muzejski materijal; prireuje stalne, pokretne i tematske izlobe; izdaje
strune, naune i druge publikacije; prua pomo u strunom radu i obavlja poslove oko
ureenja i funkcionisanja srodnih muzeja... Duan Otaevi i Duan Kojovi, Muzeji
novije istorije (Sarajevo: Muzej revolucije Bosne i Hercegovine, memorijalni muzeji i na-
cionalni parkovi Bosne i Hercegovine, 1987), 153-155.
32 Citat iz nedatirane broure Muzej revolucije Bosne i Hercegovine.
33 Alma Leka, 65 godina Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine, u: ezdeset i pet go-
dina Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine, ur. Muhiba Kaljanac (Sarajevo: Historijski
muzej Bosne i Hercegovine, 2010), 17.

njenog prvog spominjanja u historijskim izvorima do danas, navedene na
slubenoj internetskoj stranici Historijskog muzeja.34 Dvije dananje stalne
izlobene postavke su Bosna i Hercegovina kroz stoljea i Opkoljeno
Sarajevo, od kojih je prva tematski vezana za spomenutu glavnu namjenu
toga muzeja35. Druga stalna izloba, koja je otvorena 2003. godine, posve-
ena je temi rata od 1992. do 1995. godine, s tim da je geografski limitirana
na prezentiranje i interpretaciju muzejskih eksponata s podruja glavnoga
grada Bosne i Hercegovine.36 Neki od eksponata koji su postojali prije pre-
namjene ovoga muzeja ostali su izloeni u njegovom prostoru, a pojedine
povremene izlobe koje su postavljene nakon 1995. godine djelomino su
ili u potpunosti vezane za teme iz Drugog svjetskog rata, kao to su Tito u
Bosni i Hercegovini i izloba o stradanju Roma u Drugom svjetskom ratu.37
Kao matina institucija memorijalnih muzeja posveenih temama iz Na-
rodnooslobodilakog rata, Muzej revolucije Bosne i Hercegovine je prije
poetka rata igrao kljunu ulogu u promoviranju slubenog narativa o zna-
aju partizanske borbe i uloge Komunistike partije Jugoslavije u Narodno-
oslobodilakom ratu. U njemu je 1970. godine osmiljena koncepcija mree
muzeja Narodnooslobodilake borbe i revolucije u Bosni i Hercegovini, a
prema Statutu Muzeja revolucije Bosne i Hercegovine iz 1979. godine taj
34 Dostupno na: http://www.muzej.ba/index.php?lang=ba&sel=2. Pristupljeno: 14. novem-

bra 2011.
35 U promotivnom materijalu ove izlobene postavke kao njezin cilj je navedeno da poka-
zuje i dokazuje da su tvrdnje da je Bosna i Hercegovina vjetaka, avnojevska tvorevina,
bez ikakvog osnova. Bosna i Hercegovina kroz stoljea, Sarajevo: Historijski muzej Bosne
i Hercegovine, 2005.
36 Dostupno na: http://www.muzej.ba/index.php?lang=ba&sel=3. Pristupljeno: 14. no-
vembra 2011; Grad Sarajevo donirao 10.000 KM za izlobu Opkoljeno Sarajevo,
sarajevo-x.com, 2. aprila 2008. Dostupno na: http://www.sarajevo-x.com/kultura/cla-
nak/080402066. Pristupljeno: 14. novembra 2011.
37 Dostupno na: http://www.muzej.ba/index.php?lang=ba&sel=3#5. Pristupljeno: 14. no-
vembra 2011.
muzej prua pomo u strunom radu i obavlja poslove oko ureenja i funk-
cionisanja srodnih muzeja u BiH.38 Neki od takvih srodnih muzeja, kao to
su bili muzej Bitka na Neretvi u Jablanici, Kozara u NOB-u na Mrakovici
te memorijalna izloba Bitka na Sutjesci na Tjentitu, izgraeni su kao
sastavni dijelovi velikih jugoslavenskih memorijalnih centara u kojima su se
komemorirale kljune partizanske bitke iz Drugog svjetskog rata, a primali
su prije pada socijalistikog reima na stotine hiljada posjetitelja godinje.39
Zbog toga su ta mjesta sjeanja percipirana kao mjesta od velikog znaaja za
reim prije 1990. godine. Tijekom rata izlobene postavke sva tri navedena
muzeja bile su dijelom ili u potpunosti devastirane, a transformacija njihove
namjene tijekom i nakon rata ovisila je o lokalnom politikom kontekstu
svakog od tih mjesta pojedinano. Iako je svoju ustanovu tadanji direktor
Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine Ahmed Hadirovi smatrao i dalje
za matinu instituciju svih historijskih odjeljenja muzeja u Bosni i Hercego-
vini, u intervjuu iz 1997. godine je istakao da ne zna dovoljno o stanju u
kojem se nalaze ti muzeji: () ja ak ne znam ni ta je sa onim koji su na
teritoriju koji pokriva Armija Bosne i Hercegovine
40
Direktor Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine je imao neto vie in-
formacija o Muzeju Bitka na Neretvi: Znam da je u nekolicini tih institucija
bila smjetena vojska, u nekima izbjeglice, u nekima i jedno i drugo. Pretvarani
su, kao uostalom i kole i fakulteti, u kasarne i zatvore. Tako je, recimo, bio
sluaj sa Muzejom u Jablanici. To je, poslije naeg Muzeja, bio najmonumen-
38 Duan Otaevi i Duan Kojovi, Muzeji novije istorije (Sarajevo: Muzej revolucije Bosne
i Hercegovine, memorijalni muzeji i nacionalni parkovi Bosne i Hercegovine, 1987), 154-
155.
39 U prvoj godini nakon otvaranja Muzeja u Jablanici i spomenika na Makljenu ta mjes-
ta je obilo vie od 300.000 posjetitelja, prema: Edhem Badak, Ovjekovjeenje
ovjekoljublja, Osloboenje, 12. septembra 1979, naslovna strana, 5.
40 Opljakali nas zatitnici (Intervju Samije Rizvanovi s direktorom Historijskog muzeja
Bosne i Hercegovine dr. Ahmedom Hadiroviem), Svijet, 1. maja 1997, 12.

talniji u Bosni i Hercegovini sa svojim predivnim objektom, velikim prostorom
oko njega. Tu su, takoe, bile smjetene izbjeglice i vojska i sad je Dom armije
u tim prostorima i to nae odjeljenje u stvari ne funkcionie41
Spomen-muzej u Jablanici je 12. novembra 1978. godine sveano otvorio
predsjednik Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije Josip Broz Tito.
Tito je istog dana otkrio i novoizgraeni spomenik na Makljenu kao sastavni
dio tog spomen-podruja. Privremena izloba je 1983. godine zamijenjena
stalnom muzejskom postavkom koja je za glavnu temu imala Bitku za ra-
njenike, ali su na izlobi bile zastupljene i ostale vojne i politike aktivnosti
u Narodnooslobodilakom ratu koje su realizirane u razdoblju od januara
do maja 1943. godine.42 Do poetka rata u Bosni i Hercegovini taj muzej je
organizirao asove historije, veliki broj manifestacija u povodu vanih datuma
iz Narodnooslobodilakog rata, takmienja iz tema poznavanja historije Na-
rodnooslobodilakog rata i obilaske spomenika na Makljenu.43 Tijekom rata
prostorije muzeja su prenamijenjene, a jedno vrijeme su, prema svjedoenju
bivih zatvorenika, koritene i kao logor za civile i vojnike.44 Iako je muzej u
Jablanici ponovo poeo s radom 1997. godine, kada je odlukom Prijelaznog
opinskog vijea Jablanice izdvojen iz sastava Historijskog muzeja Bosne i
Hercegovine, njegovo ime je promijenjeno u Muzej Sjeverna Hercegovina45, a
glavna namjena mu vie nije bila promoviranje slubenog narativa socijalisti-
41 Opljakali nas zatitnici, 12

42 Gojko Joki, Neretva Makljen. Prozor Jablanica (Sarajevo: Muzej revolucije Bosne i
Hercegovine i Beograd: NIRO turistika tampa, 1979), 21-22; Duan Otaevi i Duan
Kojovi, Muzeji novije istorije (Sarajevo: Muzej revolucije Bosne i Hercegovine, memori-
jalni muzeji i nacionalni parkovi Bosne i Hercegovine, 1987), 58.
i Hercegovine, memorijalni muzeji i nacionalni parkovi Bosne i Hercegovine, 1987), 58.
44 Mirko agolj, Zatakavanje, Osloboenje, 30. aprila/1. maja 2008, 12.
45 Strateki plan razvoja opine Jablanica 2006/2007. godine, 41. Dokument dostupan
na web stranici: www.jablanica.ba/ba/strategija-razvoja/download.html. Pristupljeno: 4.
decembra 2011.
ke Jugoslavije o dogaajima i linostima iz Narodnooslobodilakog rata. Mi-
jenjanje koncepta muzeja u Jablanici nastavljeno je posljednjih deset godina,
a ime mu je ponovo promijenjeno 2005. godine u Muzej Bitka za ranjenike
na Neretvi.46 Muzej je mijenjao i izlobenu postavku, koja je kombinirana od
sauvanih izlobenih eksponata stare muzejske postavke Bitka na Neretvi
o partizanskoj borbi u Drugom svjetskom ratu, zatim postavke etvrtog kor-
pusa Armije Republike Bosne i Hercegovine o ratu od 1992. do 1995. godine,
te jedne manje etnografske zbirke jablanikog kraja.47 Djelomian povratak
ranijoj namjeni moe se primijetiti i iz sadraja internetske stranice ovoga
muzeja, na kojoj se nalaze osnovni podaci o muzeju, informacije o historijatu
Bitke za ranjenike i obiljeavanju godinjice te bitke.48 Izuzetak predstavlja
zaboravljanje spominjanja Komunistike partije Jugoslavije i njene uloge u
Narodnooslobodilakoj borbi, to je prije pada socijalistikog reima bio dio
postojee slubene politike sjeanja na Drugi svjetski rat.
Muzej Kozara u NOB-u je izgraen 1974. godine kao dio memorijal-
nog kompleksa na Mrakovici koji je projektirao Duan Damonja. U nepo-
srednoj blizini muzeja su Memorijalni zid, na kojem se nalazi oko 10.000
imena partizana poginulih na Kozari, i monumentalni spomenik, koji sim-
bolizira stradanje preko 35.000 ljudi s Kozare, meu kojima i 11.000 djece,
a koji je sveano otkrio jugoslavenski predsjednik Josip Broz Tito 1972.
godine.49 Muzejska postavka Kozara u Narodnooslobodilakoj borbi je
46 A. ljamo, Nakon viegodinje neizvjesnosti i lutanja Muzeju u Jablanici vraeno ime,

Osloboenje, 18. augusta 2005, 23.
47 Strateki plan razvoja opine Jablanica 2006/2007. godine, 41. Dokument dostupan
na web stranici: www.jablanica.ba/ba/strategija-razvoja/download.html. Pristupljeno: 4.
decembra 2011.
48 Dostupno na: http://www.muzej-jablanica.com/index.html. Pristupljeno: 1. februara
2012.
49 Gojko Joki, Nacionalni park Kozara (Prijedor: Nacionalni park Kozara i Beograd: NIP
Turistika tampa, 1978), 26-28.

otvorena 1982. godine s sredinjom temom partizanske borbe i stradanja
partizanskih vojnika i civila na Kozari tijekom ljeta 1942. godine.50 Za vrijeme
rata u Bosni i Hercegovini cijeli memorijalni kompleks na Mrakovici je bio
zaputen i djelomino devastiran, ukljuujui i Muzej Kozara u NOB-u.51
U izvjetaju Saveza udruenja boraca Narodnooslobodilakog rata iz 1994.
godine o stanju u kojem se muzej nalazi navedeno je da su stakla izlobenih
vitrina polupana, muzejski eksponati nestali ili pobacani po podu muzeja,
a elektrini ureaji i kino-projektori uniteni.52 Nakon zavretka rata muzej
na Mrakovici je ponovno poeo s radom, ali je bio dugo zapostavljen od
vlasti, koje nisu eljele podravati prezentaciju historije Drugog svjetskog
rata kakva je postojala u muzejskoj postavci prije rata, a nisu imale ni jasnu
viziju to bi taj muzej trebao promovirati. Naziv koji je muzej nosio u vrijeme
vlasti Komunistike partije nije se upotrebljavao nakon to je muzej ponovno
otvoren poslije zavretka rata u Bosni i Hercegovini, od kada se spominje
kao Spomen-muzej na Mrakovici, ili samo Muzej.53 Dio stare izlobene po-
stavke koji je bio privren na unutranje zidove muzeja bio je djelomino
sauvan i nakon 2003. godine je ostao izloen zajedno s novom postav-
i Hercegovine, memorijalni muzeji i nacionalni parkovi Bosne i Hercegovine, 1987), 57.
Stuparom, predsjednikom republikog odbora SUBNOR-a RS, Nezavisne novine, 23.
jula 29. jula 1997, 14; Skrnavljenje obiljeja. Buldoerom po Partizanskom groblju,
Glas antifaista, juli 1996, 12.
52 Erduan Karana, Sveano prazni postamenti, AIM press, 26. jula 1996. Dostupno na:
http://www.aimpress.ch/dyn/pubs/archive/data/199607/60726-003-pubs-sar.htm. Pris-
tupljeno: 12. oktobra 2011.
53 Dostupno na: http://www.npkozara.com/index.php?option=com_content&view=article
&id=87&Itemid=50&lang=ba. Pristupljeno: 27. oktobra 2011; Sneana Tasi, Odobreno
250.000 KM za obnovu postavke Spomen-muzej na Mrakovici, Glas Srpske, 15. janu-
ara 2009. Dostupno na: http://www.glassrpske.com/vijest/5/krozrs/16542/lat/Odobreno-
250000-KM-za-obnovu-postavke-Spomen-muzej-na-Mrakovici.html. Pristupljeno: 10.
oktobra 2011.
kom Genocidi nad srpskim narodom u XX veku.54 Ta izloba promovira
novokreirani narativ o povezanosti zloina iz Prvog svjetskog rata, Drugog
svjetskog rata i rata iz 1990-ih godina, a time je i namjena muzeja bila u
potpunosti promijenjena.55 Interes vlasti Republike Srpske za ovaj muzej je
povean posljednjih godina i planira se revitalizacija stalne izlobene postav-
ke. Okrugli stol o metodama rekonstrukcije izlobene postavke organiziran
je 2008. godine, a tijekom te i naredne godine Ministarstvo civilnih poslova
Bosne i Hercegovine i Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske su u
tu svrhu odobrili i financijsku podrku.56
Neki od spomenika i memorijalnih centara nastradali su zbog blizine
ratnih djelovanja od 1992. do 1995. godine. Spomen-park Vraca bio je
takav sluaj. Taj spomen-park je otvoren 1981. godine na mjestu gdje je
bilo najvee stratite u Sarajevu tijekom Drugog svjetskog rata. Sastavni dio
Spomen-parka Vraca bila je tvrava izgraena u austrougarskom periodu,
a u njenom atriju je bilo upisano 9.091 ime rtava rata koje su ubijene
u Sarajevu i oko njega. U toj tvravi je do rata u Bosni i Hercegovini bila
izloena muzejska postavka Svjedoanstva o borbi, ije su sredinje teme
bile stradanje i borba partizana na podruju Sarajeva.57 Ovaj spomeniki
54 Informaciju o vremenu otvaranja izlobene postavke Genocidi nad srpskim narodom u

XX veku dobio sam 21. oktobra 2011. godine od Mirka Macanovia, kustosa muzeja
na Mrakovici.
55 Vidi sliku 2.
56 Za obnovu postavke 250.000 KM, Nezavisne novine, 1. novembra 2008, 7; Sneana
Tasi, Odobreno 250.000 KM za obnovu postavke Spomen-muzej na Mrakovici,
Glas Srpske, 15. januara 2009. Dostupno na: http://www.glassrpske.com/vijest/5/kro-
zrs/16542/lat/Odobreno-250000-KM-za-obnovu-postavke-Spomen-muzej-na-Mrakovici.
html. Pristupljeno: 10. oktobra 2011.
57 Vesna Mueta-Aeri, Spomenici revolucije grada Sarajeva (Sarajevo: Gradski zavod
za zatitu i korienje kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea, 1989), 202-203; Duan
Otaevi i Duan Kojovi, Muzeji novije istorije (Sarajevo: Muzej revolucije Bosne i Her-
cegovine, memorijalni muzeji i nacionalni parkovi Bosne i Hercegovine, 1987), 60-61.

Slika 2
Izloba u Spomen-muzeju na Mrakovici 2011. godine
kompleks je tijekom rata u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine
bio najrazruenije mjesto sjeanja na Drugi svjetski rat u Sarajevu. Deva-
stacija je uzrokovana direktnim pogocima granata i prisutnou artiljerije
unutar spomenikog prostora. U ratu je najvie nastradala tvrava, koja je
smjetena u sredinjem dijelu spomen-parka, a izlobena postavka koja se
nalazila u njoj potpuno je unitena.58 Iako je Spomen-park Vraca proglaen
zatienim od Zavoda za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti u
Sarajevu i imenovan nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine odlu-
kom Komisije za zatitu nacionalnih spomenika59, do danas nije u potpu-
nosti restauriran, a zbog toga nije bilo mogue ni organiziranje izlobene
postavke. Razlog takvom stanju spomen-parka je obim devastacije i potreba
za velikim financijskim sredstvima za takvo restauriranje. Nakon to su Mi-
nistarstvo prostornog ureenja i zatite okolia Kantona Sarajevo, Opina
Novo Sarajevo i Zavod za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea
Kantona Sarajevo zajedniki realizirali projekt obnove javne rasvjete 2009.
godine, prvu veu akciju u restauriranju pojedinih dijelova Spomen-parka
Vraca proveo je navedeni zavod 2010. godine, kada su obnovljeni obiljeje
narodnim herojima, obiljeje palim borcima i ceremonijalni plato.60
Obnavljanje spomenika, memorijalnih podruja i muzeja kojim je prije
1990. godine promovirano slubeno sjeanje socijalistike Jugoslavije na
pojedince i dogaaje iz Drugog svjetskog rata bilo je rijetko realizirano i
zbog drugaijih politika sjeanja novih kljunih politikih aktera u Bosni i
58 Vesna Mueta-Aeri, Granatama na biste. Destrukcija spomen obiljeja NOR-a u Sa-

rajevu, Glas antifaista, april 1997, 17.
59 Dostupno na: http://kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=2559.
Pristupljeno: 9. decembra 2011.
60 U srijedu putanje javne rasvjete u spomen-parku Vraca. Oivljavanje mrane zone,
Osloboenje, 15. juna 2009, 21; Dostupno na: http://www.sa-c.info/readNews/4163-
djelimicna-rekonstrukcija-i-sanacija-spomen--parka-vraca.html. Pristupljeno: 20. novem-
bra 2011; vidi sliku 3.

Slika 3
Spomen-park Vraca 2009. godine
Hercegovini kako na taj rat tako i na reim u kojem su ta mjesta sjeanja bila
izgraena. Ipak, neka od tih mjesta su obnovljena. Takve akcije su najee
inicirali lanovi Saveza udruenja boraca Narodnooslobodilakog rata, a
financirale lokalne, kantonalne i entitetske vlasti, ali u nekim sluajevima i
pojedinci ili meunarodne organizacije.
U Srebreniku je 1998. godine inicirana sanacija spomen-kosturnice u
kojoj je sahranjeno osamdeset sedam partizana.61 Vlada Zeniko-dobojskog
kantona je 2000. godine financirala obnovu u ratu nastradalog spomenika
poginulim borcima Narodnooslobodilakog rata i rtvama faizma u aka-
lovcu kod Maglaja.62 Naredne godine su obnovljeni spomen-park, spomenik
i spomen-kosturnica u Olovu zahvaljujui pomoi nekoliko lokalnih podu-
zea.63 Do 2002. godine na podruju opine Konjic obnovljeni su: spome-
nik poginulim partizanima u Buturovi-Polju, partizansko groblje u Konjicu,
spomen-kosturnica na pravoslavnom groblju u Konjicu, partizanska groblja
u unjima i Glavatievu, spomenici u Borcima i spomenik 29. hercegovakoj
diviziji na Ivan-sedlu.64 Konjiko udruenje boraca Narodnooslobodilakog
rata iniciralo je obnovu partizanskog groblja na Musali, koju su 2003. godine
financirala dva pojedinca.65 Biste partizanskih boraca Mehmeda Dude,
Mehe Patka i Janka Balorde, koje su privremeno uklonjene odlukom Opin-
skog vijea Visokog, vraene su na svoja originalna mjesta 2002. godine.66
61 Vijesti iz organizacija. Srebrenik, Glas antifaista, mart 1998, 30.

62 Nusret Kolugdija, Vijesti iz organizacija. Maglaj. Raznovrstan program proslave Dana
dravnosti, Glas antifaista, decembar 2000, 35.
63 Vijesti iz organizacija. Olovo. Obnovljeno spomen-obiljeje, Glas antifaista, mart 2001,
42.
64 Rade Vukosav, Vijesti iz organizacija. Konjic. Bogata aktivnost opinskog odbora bo-
raca, Glas antifaista, januar 2002, 54.
65 Mirsad ukle, Spomenici istorije. Jablanica. Dio su nas i dio smo njih, Glas antifaista,
septembar 2008, 17.
66 Muhamed Spaho, Vijesti iz organizacija. Visoko. Ponovo postavljene biste lanova prve
partijske elije KPJ, Glas antifaista, novembar 2002, 48.

U Ilijau je 2005. godine u park ispred zgrade opine vraena obnovljena
bista partizana prvoborca Manojla Popia, a sveano ju je otkrio naelnik
opine.67 Dio oteenja na spomeniku na Mrakovici je saniran, a financij-
skom podrkom Vlade Republike Srpske obnovljeni su spomenici u Donjoj
Trnovi i Donjoj Rai. Administrativna sluba grada Banjaluke financirala je
djelominu obnovu spomenika na ehitlucima uz pomo Zavoda za studiju
i projektovanje i Zavoda za zatitu kulturnoistorijskog i prirodnog nasljea
Republike Srpske, koji su u tu svrhu napravili projekt obnove.68 U Drva-
ru su 2006. godine, uz novanu pomo Agencije za meunarodni razvoj
Sjedinjenih Amerikih Drava, obnovljene dvije u ratu sruene kolibe kod
peine u kojoj je jedno vrijeme tijekom Drugog svjetskog rata boravio Jo-
sip Broz Tito. Nakon zavretka obnove, Titova peina je sveano otvorena
za posjetitelje na ezdeset i drugu godinjicu Desanta na Drvar, koji je u
periodu socijalistikog reima u Jugoslaviji smatran vanim dogaajem iz
Drugog svjetskog rata. U istom mjestu je nakon toga obnovljen i Spomen-
muzej 25. maj 1944.69 Spomenik palim partizanima na Smetovima, koji
je sagraen 1968. godine, sruen je zbog krae aluminija 2003., a te iste
godine je obnovljen financijskom pomou Zeniko-dobojskog kantona i
Opine Zenica.70 Vlada Federacije Bosne i Hercegovine je za 2007. godinu
67 S. uki, Vijesti iz organizacija. Ilija. Obiljeavanje 60-te godinjice osloboenja od

faizma. Akcija sedmorice partizana, Glas antifaista, januar 2006, 45.
68 Tanja ikanji, Spomenici NOR-a na ivici zaborava, Nezavisne novine, 16. marta 2008, 25.
69 Sudbine nekadanjih Titovih gradova. Drvar. Maralove sjeni istjerane iz peine,Nezavisne
novine, 7. jula 2000, 17; Vijesti iz organizacija. Drvar. Obiljeena 62. godinjica De-
santa. Oivjela Titova peina,Glas antifaista, juli 2006, 48; Ekrem Tinjak, Povratak
otpisanih,Start, 30. oktobra 2007, 70; Turisti obilaze Titovu peinu u Drvaru,e-Novine,
22. novembra 2009. Dostupno na: http://www.e-novine.com/drustvo/32451-Turisti-
obilaze-Titovu-peinu-Drvaru.html. Pristupljeno: 21. oktobra 2011.
70 Vijesti iz organizacija. Zenica. Uniteni partizanski spomenik bie obnovljen donaci-
jama, Glas antifaista, juli 2003, 61; Vijesti iz organizacija. Zenica. Dan ustanka pro-
slavljen uz obnovljeni spomenik na Smetovima, Glas antifaista, juni 2004, 60.
izdvojila novac za financiranje obnove, sanacije i revitalizacije veeg broja
mjesta sjeanja na partizansku borbu u Drugom svjetskom ratu, meu ko-
jima su bili partizansko groblje u Mostaru i spomen-kosturnica u Vogoi.71
Sanaciju partizanskog groblja u Mostaru novanim sredstvima su pomogli
vlade Norveke i Nizozemske, Grad Mostar i mostarsko udruenje boraca
Narodnooslobodilakog rata. Pokuaji obnove tog izuzetnog umjetnikog
djela Bogdana Bogdanovia i vanog mjesta sjeanja na mostarske partizane
poginule u Drugom svjetskom ratu bili su nedovoljni jer lokalne vlasti nisu
vodile dovoljnu brigu o groblju, pa je ubrzo nakon sanacije bilo ponovo
zaputeno i dijelom devastirano.72
U rijetkim sluajevima su se nakon 1995. godine gradili novi spomeni-
ci posveeni sjeanju na partizansku antifaistiku borbu tijekom Drugog
svjetskog rata. Takav primjer je spomen-ploa podignuta 1999. godine u
prostoru zenike partizanske spomen-kosturnice.73
Pojedina mjesta sjeanja na partizansku antifaistiku borbu bila su de-
vastirana i vie godina nakon zavretka rata u Bosni i Hercegovini. Najpo-
znatiji takav primjer je bilo ruenje spomenika na Makljenu. Taj spomenik
je miniran i u potpunosti uniten 2000., pet godina poslije zaustavljanja
rata.74 Ruenje spomenika na Makljenu pokazuje koliko su mjesta sjeanja
na Narodnooslobodilaku borbu u nekim podrujima Bosne i Hercegovine
71 Dostupno na: http://www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/zakoni/2007/odluke/108b.htm.

Pristupljeno: 22. januara 2012.
72 Mile Stoji, Partizansko groblje u Mostaru. Spomenici puni faistikih oznaka i simbola,
Glas antifaista, juli 2006, 15; Vijesti iz organizacija. Mostar. Jo jednom o ruenju
spomenika u Mostaru. Skrnavljenje remek djela, Glas antifaista, juli 2006, 47; Spo-
menici istorije. Partizansko spomen groblje Mostar. Novi sjaj borakog kompleksa, Glas
antifaista, septembar 2008, 12.
73 Petar Dodik, Ima li grad elika budunost, Glas antifaista, mart 2001, 24.
74 Uniten spomenik partizanima, Osloboenje, 14. novembra 2000, zadnja stranica;
E. Badak, Povijest se ne brie dinamitom, Osloboenje, 15. novembra 2000, 9; Vidi
sliku 4.

Slika 4
Ostaci spomenika na Makljenu 2009. godine
percipirana kao vani podsjetnici na politiku sjeanja biveg reima koji
nemaju mjesta u politikama sjeanja novog reima.
Rezultat ovakvih dinaminih promjena u Bosni i Hercegovini je postoja-
nje brojnih politika sjeanja na partizansku borbu u Drugom svjetskom ratu,
koje uglavnom ovise o tome kakva je trenutna pozicija politikih i nevladinih
organizacija koje su aktivno ukljuene u kreiranje tih politika u pojedinim
mjestima. Iz tih razloga se Drugog svjetskog rata danas sjea veoma razliito
u pojedinim mjestima u Bosni i Hercegovini, a slubene dravne politike
prema tom sjeanju nema.
AKTERI POLITIKA SJEANJA I DINAMIKE

KOMEMORATIVNIH PRAKSI
Meu nevladinim i nestranakim organizacijama u Bosni i Hercegovini or-
ganizacije Saveza antifaista i boraca narodnooslobodilakog rata u Bo-
sni i Hercegovini (SABNOR BiH) i Saveza udruenja boraca Narodnooslo-
bodilakog rata Republike Srpske (SUBNOR RS) su, bez obzira na njihovu
marginaliziranu ulogu u drutvu i politici Bosne i Hercegovine od vremena
pada jednopartijskog sistema, ostali najzapaeniji akteri u javnom sjeanju
na borbu partizana u Drugom svjetskom ratu, odnosno u kontinuiranom
kreiranju sjeanja na partizane. Takvu ulogu su imali sve od prvih viestra-
nakih izbora u Bosni i Hercegovini do danas, dok je utjecaj predstavnika
pojedinih politikih stranaka na komemorativne prakse naglo porastao tek
posljednjih est godina.
Prvi navedeni savez danas ima svoja kantonalna udruenja, a opinske i
manje lokalne organizacije postoje i u jednom i u drugom. Oba saveza su se
razvila iz Saveza udruenja boraca Narodnooslobodilakog rata Jugoslavije,

koji je formiran 1961. godine kao savez vie udruenja, a njegovi poeci su
vezani za osnivanje Saveza boraca Narodnooslobodilakog rata Jugoslavi-
je (SBNOR) 1947. godine, ubrzo nakon zavretka rata. lanovi SUBNOR-a
Jugoslavije su bili bivi borci koji su ratovali u Drugom svjetskom ratu na
strani Narodnooslobodilakog pokreta pod vodstvom Komunistike partije
Jugoslavije i stanovnici Jugoslavije koji su bili na neki drugi nain ukljueni
u taj pokret otpora, kao i stanovnici Jugoslavije koji su bili ukljueni u druge
pokrete otpora faizmu i nacizmu izvan Jugoslavije, te borci iz panjolskog
graanskog rata. SUBNOR je bio jedna od najvanijih jugoslavenskih dru-
tveno-politikih organizacija koja je za cilj imala ouvanje tekovina Narodno-
oslobodilakog rata, pod ime se podrazumijevao i rad na iniciranju gradnje
i odravanja spomenika, kao i na obiljeavanju datuma koji su smatrani va-
nim za sjeanje na Narodnooslobodilaku borbu. Time je SUBNOR postao
jedan od glavnih aktera politika sjeanja na Drugi svjetski rat u razdoblju od
svoga osnivanja do raspada Jugoslavije. SUBNOR Jugoslavije se raspadom
Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije podijelio, tako da su od ra-
nijih republikih organizacija osnovane nove krovne organizacije udruenja
boraca Narodnooslobodilakog rata na razini novonastalih drava, osim u
sluaju Bosne i Hercegovine.75 SUBNOR Bosne i Hercegovine je nakon poet-
ka rata u Bosni i Hercegovini 1992. godine promijenio ime u Savez udruenja
boraca Narodnooslobodilakog antifaistikog rata Bosne i Hercegovine
(SUBNOAR BiH). Prema Statutu SUBNOAR-a BiH iz 1997. godine u lanstvo
te organizacije su se mogli primati uz bive borce, kako je to regulirao
stari statut SUBNOR-a Jugoslavije, jo i drugi graani antifaisti.76 Cilj
75 Vidi o razvitku saveznog SUBNOR-a Jugoslavije i republikog SUBNOR-a Bosne i Herce-

govine vie u Asim Mujki, Povodom 50 godina osnivanja Saveza boraca NOR-a BiH.
astan hod kroz historiju, Glas antifaista, maj 1998, 10-12.
76 Gojko Vukadinovi, ta sadri novi statut SUBNOAR-a BiH. Udruenja osnovni nosioci
aktivnosti, Glas antifaista, novembar 1997, 10.
te promjene u statutu bio je to vee proirenje lanstva i jaanje utjecaja
u drutvu. Nastavak te politike moe se pratiti kroz aktivnosti SUBNOAR-a
BiH tijekom 2005. i 2006. godine s ciljem transformiranja te organizacije u
iri antifaistiki pokret na podruju Bosne i Hercegovine, koji bi imao vanu
ulogu ne samo u sjeanju na partizansku ulogu u Drugom svjetskom ratu
nego i u borbi protiv nacionalizma i neofaizma. SUBNOAR BiH je u tom
procesu transformacije promijenio ime u Savez antifaista i boraca Narod-
nooslobodilakog rata u Bosni i Hercegovini (SABNOR BiH).77
Rat u Bosni i Hercegovini utjecao je na stvaranje dvaju teritorijalno i or-
ganizacijski podijeljenih saveza. SABNOR BiH danas aktivno djeluje u veem
dijelu Federacije Bosne i Hercegovine, a SUBNOR RS na podruju drugog
bosanskohercegovakog entiteta, Republike Srpske. Iako je u poslijeratnom
razdoblju izmeu njih postojala povremena komunikacija i suradnja, ta dva
saveza nisu organizacijski povezana, niti djeluju koordinirano u svome radu,
a njihovi lanovi u rijetkim sluajevima zajedno organiziraju komemoracije
vezane uz dogaaje iz Drugog svjetskog rata.78
77 Zija Dizdarevi, Reafirmacija najdragocjenijih politikoetikih tekovina Bosne i Hercego-

vine. SUBNOAR prerasta u Antifaistiki pokret BiH, Glas antifaista, januar 2005, 4-5;
Okrugli stol. Transformacija SUBNOAR-a BiH. iriti front antifaizma, Glas antifaista,
januar 2005, 24; Zora Mii-Tufo, Odrana Izborna skuptina SUBNOAR-a BiH. Dalja
afirmacija vrijednosti NOB-a, Glas antifaista, juli 2006, 3; Novak Aneli, Tranzicija
SUBNOAR-a u Savez antifaista i boraca NOR-a. Kriza ovjeanstva, Glas antifaista,
decembar 2006, 15-16.
78 uro Kozar, Intervju: Salih Osmanbegovi. Ponosni smo na svoju ulogu, Glas antifaista,
april 1997, 5; Funkcioneri FMAC-a u Sarajevu. Protiv podjela, Glas antifaista, juli 1997,
19; Vijesti iz organizacija. Tuzla. Milo Miloevi, predsjednik OO SUBNOR-a Bijeljina
(pismo), Glas antifaista, novembar 1999, 62; Dragutin Kosovac, O razlikama principi-
jelno i tolerantno, Glas antifaista, februar 2000, 51-52; Dostupno na: http://sabnor-tk.
com/exponent/index.php?action=view&id=22&module=newsmodule&src=%40random
495037fc0f069. Pristupljeno: 3. septembra 2011; Dostupno na: http://sabnor-tk.com/
exponent/index.php?action=view&id=30&module=newsmodule&src=%40random495
037fc0f069. Pristupljeno: 3. septembra 2011.

Kroz programski ciljanu brigu o brojnim spomenicima i memorijalnim
centrima izgraenim u vrijeme socijalistike Jugoslavije koji su vezani uz
sjeanje na Drugi svjetski rat i organiziranjem proslava na tim mjestima sje-
anja SABNOR BiH i SUBNOR RS djelomino su nastavili odravati tradiciju
SUBNOR-a Jugoslavije neovisno jedan o drugom i s odreenim razlikama
u komemorativnim praksama. Razvoj takvih djelatnosti borakih udruenja
Narodnooslobodilakog rata u Bosni i Hercegovini je veoma vaan za ra-
zumijevanje procesa kreiranja pojedinih politika sjeanja na Drugi svjetski
rat u vrijeme kompleksnih promjena drutvenog i politikog konteksta od
uvoenja viestranakog sistema u Jugoslaviji do danas.
Kao primjere kontinuiteta u djelovanju organizacija nasljednica SUB-
NOR-a Jugoslavije prema sjeanju na Drugi svjetski rat ovdje navodim podat-
ke o programu nekoliko takvih udruenja. Jedan od osnovnih programskih
ciljeva Udruenja antifaista i boraca NOR-a u opini Centar Sarajevo, kako
je to navedeno u statutu te asocijacije iz 2006. godine, jest njegovanje
slobodarskih i antifaistikih tradicija naroda Bosne i Hercegovine i odbrane
istine o antifaistikom NOB-u 1941-1945. Prema tom statutu, neke od
djelatnosti Udruenja antifaista i boraca NOR-a u opini Centar Sarajevo su
podsticanje i organizovanje obiljeavanja znaajnih dogaaja i sjeanja na
borce NOR-a 1941-1945, odbranu i irenje istine o NOB 1941-1945; podsti-
canje i organizovanje aktivnosti graana i drugih subjekata drutva u opini
na zatiti i odravanju spomenika, spomen-obiljeja, muzejskih eksponata i
arhivske historijske grae o NOB-u 1941-1945; iniciranje i uestvovanje u pri-
kupljanju i uvanju arhivske i historijske grae o pokretu otpora i oslobodi-
lakoj borbi: njihovo obraivanje i prezentiranje javnosti; voenje evidencija
spomenika i spomen-obiljeja NOB-a 1941-1945.79 U planiranju djelatnosti
79 Dostupno na: http://www.uabnor-centar.ba/STATUT.pdf. Pristupljeno: 13. decembra

2011.
Saveza boraca Narodnooslobodilakog rata opine Tuzla za 2000. godinu je,
meu ostalim aktivnostima, navedeno i organiziranje zajednike akcije vie
ogranaka udruenja boraca NOR-a u obnavljanju spomenika i partizanskih
grobnica, stvaranje pritiska na odgovorne da vrate biste narodnih heroja
ispred pojedinih dravnih institucija i vraanje starih naziva ulica i institucija
koje su nosile imena narodnih heroja.80
Organiziranje proslava i komemoracija vezanih uz dogaaje iz Drugog
svjetskog rata koje je SABNOR BiH smatrao vanim davalo je udruenjima
boraca NOR-a mogunost da se putem medija promoviraju i da utjeu na
kolektivno sjeanje o dogaajima i linostima iz tog razdoblja. Primjeri ta-
kvoga planskog pristupa u kreiranju sjeanja na pojedine dogaaje i linosti
su popisi znaajnih datuma za obiljeavanja. Ti popisi su kreirani tako da
se veina odabranih datuma odnosila na dogaaje iz vremena Narodnoos-
lobodilakog rata na cijelom dravnom podruju, a kod popisa regionalnih
i lokalnih udruenja jo i na dogaaje iz Drugog svjetskog rata koji su bili
odabrani kao historijski vani za taj kraj. Primjer takve selekcije je popis
znaajnih datuma Saveza antifaista i boraca NOR-a Tuzlanskog kantona.81
Pojedine komemoracije koje su poslije rata u Bosni i Hercegovini orga-
nizirala udruenja boraca Narodnooslobodilakog rata na vane datume
iz Narodnooslobodilakog rata sliile su, ne samo po odabiru tih datuma
nego i prema programima pojedinih proslava, na komemoracije organizirane
u vrijeme socijalistikog reima. Primjer takvih komemoracija su proslave
Dana ustanka naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine, koji se obiljea-
va 27. jula svake godine. U Lukavcu su 1999. godine opinsko udruenje
boraca Narodnooslobodilakog rata i mjesne podrunice toga udruenja
80 Tuzla. Bogat sadraj programskog rada, Glas antifaista, maj 2000, 19.
81 Dostupno na: http://sabnor-tk.com/exponent/index.php?section=4. Pristupljeno: 3. sep-
tembra 2011.

poloili cvijee na spomen-obiljeja s podruja opine i organizirali sve-
anu proirenu sjednicu skuptine svoga udruenja, na kojoj su o znaaju
partizanskog ustanka govorili bivi partizani i pojedini opinski zvaninici.
Na podruju Kantona Sarajevo centralna sveanost je tim povodom orga-
nizirana na Spomen-parku Vraca, gdje su govore odrali predsjednik SUB-
NOAR-a BiH Dragutin Braco Kosovac i nekoliko drugih lanova toga udru-
enja pred oko tristo ljudi. U opini Centar predstavnici SUBNOAR-a BiH su
poloili cvijee kod Vjene vatre, a u Novom Sarajevu je komemoracija
bila organizirana kod spomenika Josipu Brozu Titu. Proslave Dana ustanka
naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine organizirane su 1999. godine u
svim mjestima gdje su udruenja boraca Narodnooslobodilakog rata bila
aktivna.82 Slini ili isti programi komemoracija su se ponavljali svake godine
na istim mjestima bilo za Dan ustanka ili neki drugi datum koji su udruenja
boraca Narodnooslobodilakog rata smatrala vanim u sjeanju na parti-
zansku borbu. SUBNOR Republike Srpske je organizirao komemoraciju na
Mrakovici na Dan borca 4. jula 1997. godine, gdje je tadanji predsjednik
te organizacije Rajko Stupar odrao govor.83 Bez veih razlika u odnosu na
komemorativni program Dana borca iz 1997. godine, SUBNOR Republike
Srpske je 27. jula 2003. godine organizirao obiljeavanje Dana ustanka na-
roda i narodnosti Bosne i Hercegovine u Milia Gaju, na kojem je govorio
predsjednik SUBNOR-a Republike Srpske Blagoja Gaji.84 Iako su SUBNOAR
Bosne i Hercegovine i SUBNOR Republike Srpske komemoracije organizirali
najee odvojeno, svaki na podruju Bosne i Hercegovine na kojem djeluju
njihova udruenja, u nekim sluajevima su u pojedina obiljeavanja vanih
dogaaja iz Narodnooslobodilakog rata bile ukljuene obje organizacije.
82 27. juli Dan ustanka naroda BiH, Glas antifaista, novembar 1999, 23-30.
83 Vijesti iz naih organizacija. Prijedor, Glas antifaista, juli 1997, 29.
84 Proslavljen Dan ustanka BiH, Nezavisne novine, 28. jula 2003, 6.
Takvih sluajeva je bilo najvie u regiji sjeveroistone Bosne, gdje su nakon
rata u Bosni i Hercegovini dva saveza udruenja boraca uspostavila dobru
suradnju. Delegacije udruenja boraca NOR-a Tuzle i Tuzlanskog kantona su
na poziv organizatora SUBNOR-a Bijeljine 1998. godine prisustvovale obilje-
avanju 55. godinjice formiranja XVII. majevike brigade u Donjoj Trnavi.85
Najee mjesto susreta lanova SUBNOAR-a BiH i SUBNOR-a RS je poslije
zavretka rata u Bosni i Hercegovini bilo u Vukosavcima na Majevici, gdje
su odravani susreti boraca Narodnooslobodilakog rata na godinjicama
pogibije lanova taba Majevikog odreda.86 Izvan podruja sjeveroistone
Bosne lanovi dvaju saveza su rijetko zajedniki obiljeavali vanije dogaaje
iz NOR-a. Jedan takav primjer je bila komemoracija 55. godinjice Bitke na
Neretvi, na kojoj su uz organizatore iz SUBNOAR-a BiH bili prisutni i lanovi
SUBNOR-a RS.87
Ipak, izmeu ovih komemoracija i onih koje su organizirane prije prvih
viestranakih izbora postojale su i velike razlike. Udruenja boraca Narodno-
oslobodilakog rata su izgubila snanu dravnu potporu padom jednopartij-
skog reima i nestankom Saveza komunista Jugoslavije. Promjene u interesu
politikih stranaka na vlasti za promoviranje narativa o partizanskoj borbi te
uz to vezan slab medijski interes i nedostatak novanih sredstava za orga-
niziranje velikih komemoracija oitovali su se u relativno malom broju ljudi
85 Muaz Mulaahmetovi, Obiljeena 55. jubilarna godinjica formiranja XVII. majevike

NOU antifaistike brigade u Donjoj Trnavi, Glas antifaista, novembar 1998, 29-30.
86 Tradicionalni susret boraca u Vukosavcima. Ideje faizma su kod nas u BiH, naalost, jo
ive, Glas antifaista, mart 2001, 18; Kerim Bekri, Obiljeena 65. godinjica pogibije
lanova taba Majevikog odreda. Herojstvo se ne zaboravlja, Glas antifaista, juni 2007,
38; H. Bakalovi, Obiljeena 67-godinjica pogibije lanova taba Prvog majevikog NOP
odreda. Poruka: Jednom faista, uvijek faista, Glas antifaista, mart april 2009, 9;
Zlatko Duki, Vukosavci, Majevica, 68 godina kasnije. Nikad zaboravljeni heroji, Glas
antifaista, proljee 2010, 34-35; Zlatko Duki, Vukosavci, Majevica, 20. februara 2011.
69 godina kasnije. Pravi i paradni antifaisti, Glas antifaista, proljee 2011, 7-8.
87 Bitka na Neretvi. 55 godina. Jablanica 5. april 1998., Glas antifaista, maj 1998, 13.

koji su posjeivali mjesta sjeanja na partizansku borbu.88 Iako se politikim
promjenama nakon zavretka rata u Bosni i Hercegovini mijenjala i potpora
udruenjima boraca NOR-a u pojedinim mjestima, ona se ne moe usporediti
s onom koju su organizatori obiljeavanja vanih datuma iz Narodnooslobodi-
lakog rata imali prije pada jugoslavenskog socijalistikog reima. U politikama
sjeanja pojedinih stranaka u Bosni i Hercegovini, bilo onih koje jesu ili onih
koje partizansku borbu nisu smatrale dijelom svoje tradicije, sredinje mjesto
je vremenom zauzelo sjeanje na rat u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995.,
ili u nekim sluajevima novokreirani narativi o meusobnoj povezanosti ide-
olokih stavova zaraenih strana u ratovima iz 1940-ih i 1990-ih godina, kao
i narativi o povezanosti dogaaja iz tih dvaju ratova.
Organizacije boraca Narodnooslobodilakog rata su od vremena osamo-
staljenja Republike Bosne i Hercegovine i poetka rata 1992. godine zauzele
vrste i esto oprene stavove o dravnom ureenju Bosne i Hercegovine i
o razumijevanju karaktera novog rata. Nakon zavretka rata u Bosni i Herce-
govini SUBNOAR BiH je imao planove o ujedinjenju tih organizacija s ciljem
doprinosa reintegraciji drave Bosne i Hercegovine.89 Kako su te ideje ostale
neostvarene, razliiti slubeni stavovi SUBNOR-a RS i SUBNOAR-a BiH o dr-
88 Titovu peinu i Memorijalni kompleks 25. maj 1944. u Drvaru je 2009. godine posjetilo
vie od 18.000 ljudi, a u vrijeme socijalistikog reima ista mjesta je godinje obilazilo do
200.000 posjetitelja. Turisti obilaze Titovu peinu u Drvaru, e-Novine, 22. novembra
2009. Dostupno nna: http://www.e-novine.com/drustvo/32451-Turisti-obilaze-Titovu-
peinu-Drvaru.html. Pristupljeno: 21. oktobra 2011; Spomen-kompleks u kojem se nalazi
Muzej Bitka na Neretvi u Jablanici posjetilo je 2007. godine 25.000 do 30.000 turista,
a posljednjih deset godina prije rata u Bosni i Hercegovini sam Muzej je imao oko tri
miliona posjetitelja. Ekrem Tinjak, Povratak otpisanih, Start, 30. oktobra 2007, 72.
89 uro Kozar, Intervju: Salih Osmanbegovi. Ponosni smo na svoju ulogu, Glas antifaista,
april 1997, 5; Gojko Vukadinovi, ta sadri novi statut SUBNOAR-a BiH. Udruenja
osnovni nosioci aktivnosti, Glas antifaista, novembar 1997, 11; Prva sjednica Skuptine
SUBNOAR-a BiH. Aktuelni zadaci SUBNOAR-a BiH u narednom periodu, Glas antifaista,
august 1998, 14.
avnom ustroju Bosne i Hercegovine i percipiranju rata u Bosni i Hercegovini
1992-1995. ostali su do danas nepromijenjeni. To je utjecalo ne samo na od-
nose izmeu dvaju saveza udruenja boraca NOR-a nego i na komemorativne
prakse i politike sjeanja na partizansku borbu u Drugom svjetskom ratu.
Djelovanje SUBNOAR-a BiH, od njegovog reorganiziranja 1992. godine
u krovnu dravnu organizaciju do kraja rata, bilo je oznaeno davanjem
potpore obrani Republike Bosne i Hercegovine. lanovi predsjednitva SUB-
NOAR-a BiH su osudili agresiju i agresora i poslali apel svojim lanovi-
ma i javnosti za odbranu Republike BiH, kao najvanije tekovine NOB-a
1941-1945., osudili podjelu Republike BiH po nacionalnoj osnovi i politiku
nasilnog rjeavanja spornih pitanja na sjednici te organizacije u Sarajevu
8. jula 1992. godine.90 Govorei 1998. godine o djelatnosti SUBNOAR-a
BiH u ratnom periodu, predsjednik njegovog Glavnog odbora Salih Osma-
nbegovi je istakao da je uz Drugi svjetski rat i rat u Bosni i Hercegovini od
1992. do 1995. bio pravedan antifaistiki rat, te da se jedan broj naih
drugova, ve sedamdesetogodinjaka, aktivno ukljuio i u OS (Oruane
snage, op.a.) BiH, a poseban je na doprinos to smo uticali da se velik broj
potomaka boraca NOR-a u njih ukljui.91 SUBNOAR BiH je nakon 1995.
godine nastavio isticati slinost izmeu dvaju ratova kroz promociju rata u
Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. kao ideoloki antifaistikog.92 Takvo
90 Gojko Vukadinovi, Na kontinuitet. Aktivnost pod granatama, Glas antifaista, no-

vembar 1996, 15.
91 Prva sjednica Skuptine SUBNOAR-a BiH. Aktuelni zadaci SUBNOAR-a BiH u narednom
periodu (Referat Saliha Osmanbegovia, predsjednika Glavnog odbora, na Skuptini 1.
juna 1998), Glas antifaista, august 1998, 9.
92 Takav primjer je govor Izeta Brkia 1998. godine na partizanskom spomen-groblju u
Tuzli o ukljuenju boraca NOB-a i njihove rodbine u Armiju Republike Bosne i Herce-
govine, koju povezuje s partizanskom vojskom iz Drugog svjetskog rata, nazivajui je
oslobodilakom. Mustafa Hadiali, Tuzla sveanost dostojna jubileja. 55 godina
osloboenja grada rudara, Glas antifaista, novembar 1998, 22; Na zboru na Ilovai
kod Gorada Salih Osmanbegovi, tada potpredsjednik SUBNOAR-a BiH, 2000. godine

kombinirano sjeanje na ratove bilo je prihvatljivo veini politikih stranaka
u dijelu Federacije Bosne i Hercegovine gdje je SUBNOAR BiH bio aktivan.93
Rezultat navedene politike bio je prilagoavanje komemoriranja dogaaja iz
Drugog svjetskog rata dodavanjem narativa o ulozi Armije Republike Bosne
i Hercegovine u ratu u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. i o njenoj
ideolokoj slinosti partizanskom pokretu. Sluajevi takvih komemoracija bili
su najee obiljeavanja datuma osloboenja pojedinih mjesta u Bosni i
Hercegovini u Drugom svjetskom ratu, koje su brojne opine slavile i nakon
pada jugoslavenskog socijalistikog reima, ali prisjeajui se obaju ratova
na tim komemoracijama. Sjeanje na rat u Bosni i Hercegovini 1992-1995.
esto je isticano i na komemoracijama Dana ustanka naroda i narodnosti
Bosne i Hercegovine.94 U nekim mjestima su se vani dogaaji iz Drugog
odao je duno priznanje svim antifaistima iz oba rata. Poslije 9 godina ponovo zbor
na Ilovai, Glas antifaista, septembar 2000, 53; Iste godine je na Srnici u povodu Dana
ustanka naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine organiziran etvrti susret antifaista iz
ratova 1941.-1945. i 1992.-1995. godine. Vijesti iz organizacija. Srnica. Na tradicion-
alnom susretu antifaista govorio Dragutin Kosovac. Nema razloga da se ne ujedinimo,
Glas antifaista, septembar 2000, 54.
93 SUBNOAR BiH (kasnije SABNOR BiH) je od 1990-ih godina do danas bio aktivan uglavnom
na podruju Federacije Bosne i Hercegovine koje je tijekom rata od 1992. do 1995.
godine pod svojom kontrolom drala Armija Republike Bosne i Hercegovine
94 Na Dan osloboenja Tuzle 1997. godine poloeni su vijenci kod spomenika u Aleji slo-
bode i na groblju gdje su sahranjeni mladii i djevojke poginuli u masakru 1995. go-
dine. Na skupu koji je tada odran govorili su predstavnici SUBNOAR-a BiH, lokalnih
gradskih vlasti i visokorangirani politiari Socijaldemokratske partije Bosne i Hercego-
vine. Vijesti iz naih organizacija. Tuzla, Glas antifaista, novembar 1997, 34; Na Dan
ustanka naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine 1998. godine u Travniku su lanovi
SUBNOAR-a BiH poloili vijence na spomen-kosturnice u Korianima, Turbetu i Travniku,
kao i na ehidsko mezarje 1992-1995. i grobove pojedinih boraca Armije Republike
Bosne i Hercegovine. Vijesti iz organizacija. Travnik, Glas antifaista, august 1998,
42; Na Dan ustanka naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine 1999. godine u Lukavcu,
ivinicama, Srebreniku, Gradacu i eliu odana je poast borcima iz ratova 1941-1945.
i 1992-1995. 27. jul Dan ustanka naroda BiH, Glas antifaista, novembar 1999, 29-
30; Centralno obiljeavanje 70. godinjice ustanka naroda Bosne i Hercegovine bilo je
2011. godine odrano na Spomen-parku Vraca, gdje su o Narodnooslobodilakoj borbi
svjetskog rata i rata u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. obiljeavali na
jednoj, zajednikoj komemoraciji, kao to je to bio sluaj u Lukavcu 1999.
godine, kada su na jednoj proslavi obiljeeni Dan pobjede nad faizmom i
Dani otpora Opine Lukavac. Na sveanoj sjednici Opinskog vijea Lukavca
odana je poast poginulim borcima NOR-a i rata 1992-1995., a potpredsjed-
nik SUBNOAR-a Lukavca Zijad Nuhi je odrao govor o znaaju Dana po-
bjede nad faizmom, dok je predstavnik Vojske Federacije BiH, komandant
223. brigade major Samir Nuhi, govorio o borbi Armije Republike Bosne i
Hercegovine od 1992. do 1995. godine.95
SUBNOR Republike Srpske je imao drugaije vienje o ratu u Bosni i
Hercegovini 1992-1995. i o prilagoavanju svojih aktivnosti novim uvjetima.
U intervjuu iz 1999. godine predsjednik SUBNOR-a RS Rajko Stupar je dao
svoju percepciju tog problema: Mi borci NOR-a koji ivimo u RS smatramo
da je za raspad Jugoslavije kriva secesija koju su izvrili prvo Slovenci i Hrvati,
a onda i Bosanci i Makedonci, potpomognuti neprijateljima kojima je stalo
da se raspara ta naa divna drava u kojoj smo mi 46 godina ivjeli mirno
i prosperitetno.96 Pojedina udruenja i lanovi SUBNOR-a RS su se nudili
za suradnju novim vlastima ubrzo nakon poetka rata. U Prijedoru je 11.
juna 1992. godine odrana proirena sjednica Ratnog odbora SUBNOR-a
Prijedora, u kojoj je to udruenje, voeno Blagojem Gajiem, izrazilo punu
podrku novoj vlasti u njenim naporima na stabilizaciji prilika u optini, te
i ratu u Bosni i Hercegovini 1992-1995. godine govorili predsjednik SABNOR-a BiH Jure
Gali, gradonaelnik Sarajeva Alija Behmen i odlikovani borac Armije Republike Bosne i
Hercegovine Slavia uur. A. Beirovi, Vraca. Obiljeena 70. godinjica ustanka u BiH.
Traak svjetlosti nagovjetava evropsku zoru, Osloboenje, 28. jula 2011, 9.
95 Ago Okii, Vijesti iz organizacija. Lukavac, Glas antifaista, novembar 1999, 69.
96 Jelena Mrki, SUBNOR protiv SUBNOAR-a. Srpski nacionalisti okrivljuju Tita, rue parti-
zanske spomenike i pljuju po NOB-u: Ne slaem se sa borcima iz Federacije da su samo
Srbi krivi za rat u BiH! (Intervju sa Rajkom Stuparom),Slobodna Bosna, 6. novembra
1999, 33.

je istaknuto da su se i pored poodmaklih godina i velike iscrpljenosti, borci
svrstali u redove odbrambenih snaga s ciljem da zatite svoja sela i svoj grad
od nasrtaja paravojnih muslimansko-hrvatskih formacija.97 Na komemoraciji
27. jula 1993. godine, datuma koji je ranije slavljen kao Dan ustanka naro-
da i narodnosti Bosne i Hercegovine, a koji je tom prilikom preimenovan u
Dan ustanka srpskog naroda u bivoj Bosni i Hercegovini, u Prijedoru je
o slinosti i vezama izmeu rata u Bosni i Hercegovini i Narodnooslobodi-
lakog rata govorio predsjednik SUBNOR-a RS Blagoja Gaji.98 Mijenjanjem
imena, javnim govorima i programom te sveanosti, koji je ukljuivao himnu
Boe pravde i odavanje poasti poginulim borcima u svim oslobodilakim
ratovima od Kosovske bitke do dananjih dana99, nije samo kombinirano
sjeanje na vie ratova, ve je takvom intervencijom promijenjen i narativ o
Narodnooslobodilakom ratu. Time je borbi jugoslavenskih partizana pro-
miljeno dat iskljuivo jednonacionalni karakter, to je bilo u suprotnosti
s dotadanjim slubenim sloganom bratstva i jedinstva svih naroda i na-
rodnosti, koji je promoviran, meu ostalim, i na komemoracijama vanih
datuma iz Narodnooslobodilakog rata tijekom vladavine socijalistikog re-
ima. Bez obzira na takve pokuaje mijenjanja sjeanja na Drugi svjetski rat,
SUBNOR RS nije uspio u potpunosti pridobiti podrku Srpske demokratske
97 Proirena sjednica Ratnog odbora SUBNOR-a Prijedor. Po drugi put u odbrani slobode,
Kozarski vjesnik, 10. jula 1992, 2.
98 Blagoja Gaji je naveo da se narod sa svojom vojskom, u poetnoj fazi razbijanja Jugo-
slavije, susreo ponovo u ovom ratu sa poraenim iz rata 1941-1945. potpomognutim
tobo naim saveznicima iz drugog svjetskog rata, i da zaboravljaju 1941. kada je us-
amljena Jugoslavija, protiv do tada nepobjedivih trupa faistike Njemake potpomognute
Pavelievim ustaama, digla ustanak i jo jednom pokazala da se Srbi ne mire sa ropstvom
ma kako snaan porobljiva bio. O. Kesar, U Prijedoru sveano obiljeen 27. juli, Dan
ustanka srpskog naroda 1941, Kozarski vjesnik, 30. jula 1993, naslovna strana.
99 O. Kesar, Novo znaenje 27. jula. Dan pobune srpskog naroda,Kozarski vjesnik, 23.
jula 1993, naslovna strana.
stranke.100 U vrijeme dok je u Republici Srpskoj ta stranka vladala tijekom
i nekoliko godina nakon rata, sjeanje na partizansku borbu smatralo se
nepoeljnim zbog njegova povezivanja sa sjeanjem na propali jugoslaven-
ski socijalistiki reim i zajedniki ivot Srba sa ostalim narodima u Bosni i
Hercegovini. U pojedinim mjestima, kao to je bio Prijedor, i u tom razdoblju
su u suradnji s lokalnim vlastima odravane adaptirane komemoracije nekih
vanih datuma iz Narodnooslobodilakog rata, dok su u drugim mjestima
opinska udruenja SUBNOR-a RS imala probleme u organiziranju slinih
aktivnosti.101
Politika sjeanja Srpske demokratske stranke na Drugi svjetski rat je
tijekom i nakon rata u Bosni i Hercegovini bila revizionistika u odnosu na
raniju socijalistiku jugoslavensku. Slubeni narativi o dogaajima iz Drugog
svjetskog rata prilagoavani su takvim potrebama, a mjesta sjeanja vezana
uz te dogaaje su djelomino mijenjana. Na podruju memorijalnog kom-
pleksa na Mrakovici 1993. godine patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle
je sluio opelo kozarskim rtvama iz Drugog svjetskog rata. Tom dogaaju
100 U intervjuu iz 1997. godine, predsjednik SUBNOR-a RS Rajko Stupar se alio da se Ra-
dovan Karadi, u vrijeme kada je bio predsjednik Republike Srpske, i drugi visokorangi-
rani politiari Srpske demokratske stranke nisu htjeli sastati s njim. Govorei o pokuajima
suradnje sa SDS-om tijekom rata, naveo je da je SUBNOR ve poetkom ovog graansko-
vjerskog rata u bivoj BiH, mada nam programi nisu podudarni, pokuao da se oko svih
pitanja dogovori sa kljunim ljudima Srpske demokratske stranke, predstavnicima boraca
ovog rata i nekim generalima. Sve je bilo uzalud, kao da se u redovima ovih boraca nisu
nalazili unuci i sinovi nas, boraca NOR-a. Neto je, dodue, moglo da se dogovara dok je
dr ura Davidovi bio na elu boraca ovog rata, ali je njegovom smjenom sve prestalo.
Jovan Babi, Okrenuli se unuci protiv djedova i sinovi protiv oeva (Intervju sa Rajkom
Stuparom, predsjednikom republikog odbora SUBNOR-a RS), Nezavisne novine, 23.
jula 29. jula 1997, 14.
101 O. Kesar, Novo znaenje 27. jula. Dan pobune srpskog naroda, Kozarski vjesnik, 23. jula
1993, naslovna strana; O. Kesar, U Prijedoru sveano obiljeen 27. juli, Dan ustanka srp-
skog naroda 1941, Kozarski vjesnik, 30. jula 1993, naslovna strana; Jovan Babi, Okrenuli
se unuci protiv djedova i sinovi protiv oeva (Intervju sa Rajkom Stuparom, predsjednikom
republikog odbora SUBNOR-a RS), Nezavisne novine, 23. jula 29. jula 1997, 14.

su prisustvovali i visoki zvaninici Srpske demokratske stranke i potpredsjed-
nici Republike Srpske Nikola Koljevi i Biljana Plavi, a skup su organizirali
banjaluka eparhija Srpske pravoslavne crkve, Srpska demokratska stranka i
Skuptina optine Prijedor. Mjesta slubenom jugoslavenskom narativu, kao
ni izmijenjenom narativu SUBNOR-a RS o Narodnooslobodilakoj borbi, na
toj komemoraciji nije bilo. Govornici su istakli znaaj stradanja na Kozari u
historiji srpskog naroda, osudili jugoslavenski socijalistiki reim za prikriva-
nje istine o dogaajima iz Drugog svjetskog rata, a memorijalni kompleks je
tada vizualno izmijenjen izgradnjom kria na njegovom podruju.102 Uz ova-
kve intervencije koje su se direktno odnosile na komemoracije na mjestima
sjeanja na borbu jugoslavenskih partizana, vlasti Republike Srpske su u tom
razdoblju revizionistiki pristupale i prema ranijem slubenom sjeanju na
ravnogorski etniki pokret, koji je u socijalistikom reimu smatran izdajni-
kim. Pedeseta godinjica od pogubljenja Drae Mihailovia je bila navedena
u slubenom popisu datuma iz 1996. godine koje treba obiljeiti u Republici
Srpskoj Kalendaru godinjica znaajnih linosti i dogaaja iz istorije srp-
skog naroda, a na istom mjestu se spominje i poetak antifaistike borbe
srpskog naroda, koju su, prema tom dokumentu, pokrenuli etnici.103
102 O. Kesar, Patrijarh Pavle na Mrakovici sluio opelo kozarskim rtvama iz Drugog svjetsk-
og rata. Sad nevini poivaju u miru, Kozarski vjesnik, 22. oktobra 1993, naslovna strana;
O. Kesar, Patrijarh Pavle na Kozari. Ne traimo osvetu, elimo mir za sve, Kozarski
vjesnik, 22. oktobra 1993, 3. Banjaluki episkop Jefrem je govorio o Kozari i stradanju
Srba na toj planini tijekom Drugog svjetskog rata: Nalazimo se na legendarnoj srpskoj
planini, planini koja je ne samo istorijski srpska sa dva srpska srednjovekovna manastira
Motanicom i Svetim Georgijem u Marinima, okruena isto etnikim srpskim prostorima,
ve je ona, pored Jasenovca i Gradine, najvea srpska grobnica. Grobovima naih predaka
ponovo smo potvrdili vlasnitvo na Kozari O odnosu socijalistikog reima prema
sjeanju na stradanje Srba na Kozari govorio je patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle:
() teko pred Bogom i onima koji su u posleratnom periodu sakrili, svojih ideolokih
koristi radi, sve dimenzije drame i tragedije koje su se odigrale na Kozari, prvenstveno sa
pravoslavnim Srbima O. Kesar, Patrijarh Pavle na Kozari. Ne traimo osvetu, elimo
mir za sve, Kozarski vjesnik, 22. oktobra 1993, 3; Vidi sliku 5.
103 Mio Carevi, Rehabilitacija etnika i ustaa. Prvoborci sadanjih reima, Svijet, 5. de-
cembra 1996, 25.
Slika 5
Naslovna strana Kozarskog vesnika 22.10.1993. godine

Nakon zavretka rata u Bosni i Hercegovini i slabljenja apsolutnog utje-
caja Srpske demokratske stranke u Republici Srpskoj, SUBNOR RS je inten-
zivirao aktivnosti na organizaciji obiljeavanja vanih datuma iz Narodnoo-
slobodilakog rata. Ta organizacija je vremenom djelomino korigirala svoj
ranije izmijenjeni narativ o Drugom svjetskom ratu, uvijek ga prilagoavajui
trenutnom politikom kontekstu. Dok je u Milia Gaju SUBNOR RS 27. jula
1997. godine slavio jo uvijek kao Dan ustanka srpskog naroda bive Bosne i
Hercegovine, na komemoraciji u Donjoj Trnovi 27. jula 1998. godine, nakon
to je Srpska demokratska stranka prvi put izgubila vlast u Republici Srpskoj,
taj datum se spominje kao Dan ustanka protiv okupatora, a 2003. godine
u Milia Gaju kao Dan ustanka naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine,
onako kako se zvao prije pada socijalistikog reima.104
Uz SABNOR BiH i SUBNOR RS, u Bosni i Hercegovini na podruju Distrik-
ta Brko djeluje i SUBNOR Distrikta Brko, formiran 2000. godine ujedinje-
njem dvaju opinskih udruenja koja su do tada djelovala pod SUBNOAR-om
BiH i SUBNOR-om RS.105 Zbog specifinog politikog konteksta u kojem
SUBNOR Distrikta Brko djeluje od svoga osnivanja do danas, njegov je
utjecaj u drutvu bio vei nego to je to sluaj s udruenjima boraca NOR-
a u Federaciji Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Poloaj SUBNOR-a
Distrikta Brko meu drugim udruenjima boraca NOR-a je zbog toga vre-
menom rastao, kako se vidi iz sluaja kada je ta organizacija tijekom 2009.
godine organizirala sastanak udruenja iz Tuzlanskog kantona i opinskih
104 Milan Bogun, Uz 27. jul Zbor u Milia Gaju. Sauvajmo Republiku Srpsku, Kozarski
vjesnik, 1. augusta 1997, 3; P. Mii, U Donjoj Trnovi proslavljen 27. jul Dan ustanka
protiv okupatora u Drugom svjetskom ratu. rtve se ne smiju zaboraviti, Glas srpski,
28. jula 1998, 5; Proslavljen Dan ustanka BiH, Nezavisne novine, 28. jula 2003, 6.
105 U Distriktu Brko konstituisat e se SUBNOAR Distrikta Brko, Glas antifaista, maj
2000, 20; Gojko Vukadinovi, Konstituisan SUBNOAR u Distriktu Brko. Zahtijeva se
uklanjanje spomenika ratnom zloincu Drai Mihajloviu, Glas antifaista, septembar
2000, 24.
udruenja SUBNOR-a RS s podruja sjeveroistone Bosne s ciljem ostvariva-
nja koordiniranog djelovanja udruenja boraca NOR-a u tom dijelu Bosne
i Hercegovine.106
Iz brojnih javnih reakcija SABNOR-a moe se zakljuiti koliko je za aso-
cijacije boraca NOR-a bilo teko prihvaanje pozicije koju su dobili u pro-
mjenjivom politikom i drutvenom kontekstu u kojem djeluju od pada jed-
nopartijskog sistema. Za njih je taj pad predstavljao i pad utjecaja njihovog
udruenja u bosanskohercegovakom drutvu. Iako se politiki i drutveni
poloaj udruenja boraca NOR-a u Bosni i Hercegovini mijenjao i u periodu
od njihovog osnivanja do prvih viestranakih izbora, dinamine promjene u
odnosu drave prema tim organizacijama uslijedile su odmah nakon proved-
be rezultata tih izbora. Na izborima su 1990. godine pobijedile nacionalne
stranke, koje su bile jedinstvene u svom antikomunizmu i koje nisu planirale
odravati kontinuitet s politikom sjeanja kreiranom u vrijeme komunisti-
ke vlasti. U odnosu na svoj poloaj u Socijalistikoj Federativnoj Republici
Jugoslaviji, bivi partizani su se u viestranakoj Bosni i Hercegovini osjeali
marginalizirano, to je u intervjuu za Radio Slobodna Evropa 2005. godine
izjavio i predsjednik SUBNOAR-a Bosne i Hercegovine Jure Gali: U prvom
redu, ja mislim da mi nismo, naa organizacija i na pokret, postavljeni u
ovom sistemu organizovanja na pravo mjesto. Izjednaeni smo sa ribolov-
cima, sa ptiarima, ne znam ni ja s kim sve nismo.107 SUBNOR RS je dijelio
106 B. Novakovi, Sjeveroistona Bosna. Zadaci obnove, Glas antifaista, zima 2000, 62; Iste
godine SUBNOR Distrikta Brko predloio je rjeenje problema izgradnje i premjetanja
spomenika vezanih za rat u Bosni i Hercegovini 1992-1995., koje je meu predstavnicima
meunarodne zajednice u Distriktu prihvaeno kao mogui nain premotenja tog prob-
lema. Kriza oko spomenika u Brkom. SUBNOR miri tri nacionalne vojske, Dani, 17.
jula 2009, 13.
107 60 godina od pobjede nad faizmom,Radio Slobodna Evropa, 6. maja 2005. Dostupno
na: http://www.slobodnaevropa.org/content/article/845746.html. Pristupljeno: 2. okto-
bra 2011.

istu zabrinutost, mjerei svoju i poziciju sjeanja na Narodnooslobodilaki
rat u drutvu kroz odnos vlasti prema lanovima toga udruenja i prema
komemoracijama koje ono organizira. Predsjednik SUBNOR-a RS Blagoja
Gaji se alio 2003. godine na manjak politikog interesa tadanje vlasti
Republike Srpske tijekom obiljeavanja Dana naroda i narodnosti Bosne i
Hercegovine, kada se niko od njenih predstavnika nije pojavio na komemo-
raciji u Milia Gaju.108
U tako promijenjenim okolnostima udruenja boraca Narodnooslobodi-
lakog rata su ostvarila blisku suradnju s pojedinim politikim strankama iji
su pogledi na sjeanje na partizansku borbu u Drugom svjetskom ratu bili
slini njihovim. Ta suradnja je do danas ostala javnosti najvidljivija na dane
obiljeavanja vanih dogaaja iz Narodnooslobodilakog rata.
Sjeanje na borbu jugoslavenskih partizana u Drugom svjetskom ratu
u svojim predizbornim kampanjama 1990. godine najvie su koristili Savez
komunista Bosne i Hercegovine Stranka demokratskih promjena i od no-
voformiranih stranaka Savez reformskih snaga Jugoslavije. Tadanji premijer
Jugoslavije Ante Markovi obznanio je da osniva Savez reformskih snaga
Jugoslavije tijekom proslave Dana ustanka naroda i narodnosti Bosne i Her-
cegovine na Mrakovici pred vie od 100.000 ljudi.109 Na proslavama koje su
108 Proslavljen Dan ustanka BiH, Nezavisne novine, 28. jula 2003, 6.
109 Obraajui se okupljenim ljudima na tom skupu, koji je odran 29. jula 1990, Ante
Markovi je tako iskoristio komemoraciju Dana ustanka naroda i narodnosti Bosne i
Hercegovine kao svoj predizborni skup, a na njemu je govorio, meu ostalim, i o borbi
naroda Kozare za slobodu, koristei narativ o jugoslavenskoj partizanskoj borbi: Vi ste
to pokazali i u Drugom svjetskom ratu u borbi za osloboenje nae zemlje, i u borbi za
revoluciju. Vi ste to pokazali epopejom Kozare koja je postala ne samo jedan od sinonima
naeg rata i revolucije, koja je postala pojam u Jugoslaviji, koja je postala pojam svijeta
B. Grubi, R. Preradovi, Velianstveni narodni zbor na Kozari. Glas za reforme glas
za budunost, Osloboenje, 30. jula 1990, 3. Puni naziv pozicije koju je 1990. godine
obnaao Ante Markovi bio je: predsjednik Saveznog izvrnog vijea Socijalistike Fed-
erativne Republike Jugoslavije.
27. jula 1990. organizirane u drugim mjestima Socijalistike Republike Bosne
i Hercegovine govore su odrali lanovi Saveza komunista Bosne i Hercego-
vine Stranke demokratskih promjena. Predsjednik Centralnog komiteta te
stranke Nijaz Durakovi je okupljene na Brezjaku kod Sokoca podsjetio na
trenutno teak poloaj bosanskohercegovakog drutva u kojem se negira
partizanska antifaistika borba.110 Nakon loih izbornih rezultata u veem
dijelu Bosne i Hercegovine tri najvee nacionalne stranke su preuzele vlast u
republici. Savez reformskih snaga Jugoslavije je nakon poetka rata u Bosni
i Hercegovini transformiran u Uniju bosanskohercegovakih socijaldemo-
krata, dok je Savez komunista Bosne i Hercegovine Stranka demokratskih
promjena transformiran u Socijaldemokratsku partiju. Te dvije stranke su se
ujedinile 1999. godine pod imenom Socijaldemokratske partije Bosne i Her-
cegovine (SDP BiH), ija je politika sjeanja na partizansku borbu u Drugom
svjetskom ratu do danas ostala skoro nepromijenjena. SDP BiH se, prema
programu te stranke iz 2001. godine, smatrao batinikom NOB-a i heroj-
skog otpora faizmu, a kasnije i staljinizmu, koji je inspirirala, organizirala i
vodila Komunistika partija Jugoslavije sa Titom na elu.111 Time je ta partija
u svojoj politici sjeanja djelomino preuzela raniji slubeni jugoslavenski
socijalistiki narativ o ulozi partizana u Drugom svjetskom ratu. Od svoga
osnivanja SDP BiH je bio konstantno angairan na promoviranju vanosti
Narodnooslobodilakog rata, suraujui u takvim aktivnostima najee sa
110 Dio govora Nijaza Durakovia: Umjesto uobiajenog, slavljenikog, svearskog govora,
naalost ovu svoju rije i nakon 45 godina moramo otpoeti rijeju odbrane smisla i histo-
rijskog znaaja naeg NOR-a i revolucije. Jer kao nikada do sada, na sve strane digli su se
oni koji negiraju antifaistiku borbu naroda i narodnosti Jugoslavije. Za jedne ona je bila
nepotrebna avantura u aranmanu fanatinih komunistikih boljevika. Drugi optuuju KPJ
da je izazvala graanski rat i nepotrebno krvoprolie V. Dindo, Dr Nijaz Durakovi na
Brezjaku kod Sokoca. Ne treba nam staratelj, Osloboenje, 28. jula 1990, 4.
111 Dostupno na: http://www.klubsdp.org/sdptk/sdp/program/progsdpbih.htm. Pristupljeno:
17. januara 2012.

SABNOR-om BiH. lanovi Foruma mladih SDP-a su bili ukljueni u obilje-
avanje pojedinih komemoracija koje je organizirao SABNOR.112 Politiari iz
SDP-a su redovito komemorirali vanije datume iz NOR-a prisustvujui sku-
povima koji su tim povodom organizirani, polaui cvijee na spomenicima i
grobnicama poginulih partizana te drei javne govore.113 Pojedini politiari
iz te stranke su posljednjih pet godina koristili obiljeavanja pojedinih doga-
aja iz NOB-a za javno kritiziranje politikih neistomiljenika.114
U Republici Srpskoj je prvih godina nakon zavretka rata u Bosni i Her-
cegovini Socijalistika partija Republike Srpske (SPRS) bila najaktivnije anga-
irana stranka u sjeanju na Narodnooslobodilaki rat, a posljednjih deset
godina njeno mjesto je zauzeo Savez nezavisnih socijaldemokrata (SNSD).
Prema programu Socijalistike partije za razdoblje od 2009. do 2013. godine
navodi se da e ta stranka uvijek visoko vrednovati u svom radu i njegovati
112 Godinjice. Novi Grad, Glas antifaista, ljeto 2010, 38-39; Sarajevo Centar. Dogovor
boraca i mladih socijaldemokrata, Glas antifaista, ljeto 2010, 42.
113 Ovdje navodim nekoliko takvih aktivnosti politiara Socijaldemokratske partije Bosne
i Hercegovine. lanovi SDP-a BiH su 1997. godine u Lukavcu drali govore u povodu
Dana pobjede nad faizmom. Vijesti iz naih organizacija. Lukavac, Glas antifaista,
juli 1997, 29; Nekoliko lanova Glavnog odbora SDP-a je uz predstavnike SUBNOR-a
BiH odralo govore u povodu Dana ustanka naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine
u Banoviima 1998. godine. Vijesti iz organizacija. Banovii, Glas antifaista, august
1997, 41; SDP Sarajeva je zajedno sa SUBNOAR-om BiH i Vladom Sarajevskog kan-
tona 2000. godine proslavio Dan osloboenja Sarajeva. 6. april Dan osloboenja
Sarajeva. Sveano i zajedniki obiljeen jubilej 55 godina osloboenja grada Sarajeva,
Glas antifaista, maj 2000, 35; Delegacija zenikog SDP-a je na Dan ustanka naroda i
narodnosti Bosne i Hercegovine poloila cvijee na Spomenik palim borcima NOR-a i na
spomen-obiljeje Prve zenike 303. viteke brigade, zajedno s delegacijom Opinskog
vijea Zenice i lanovima SUBNOAR-a BiH. Mirza Daji, Zenica. Proslava Dana ustanka
naroda BiH na Smetovima. Najmasovniji skup u posljednjih 15 godina, Glas antifaista,
decembar 2006, 46; Na Dan osloboenja Tuzle 2010. godine su tijekom Sveane sjednice
Opinskog vijea Tuzle govorili Jasmin Imamovi, naelnik opine Tuzla, i eljko Komi,
lan dravnog predsjednitva Bosne i Hercegovine. M. auevi, U Tuzli je obiljeena
68. godinjica osloboenja, Glas antifaista, zima 2010, 43.
114 Ovo je zemlja budunosti, Glas antifaista, juli 2008, 22; Obiljeen 27. juli Dan ustanka
naroda i narodnosti BiH. Cilj vrijedan rtve, Glas antifaista, septembar 2008, 4.
oslobodilake ratove srpskog naroda iz nae istorijske prolosti, posebno
tekovine 1. i 2. svjetskog rata i tekovine antifaistike NOB, a posebno
tekovine borbe za ouvanje svog naroda i stvaranje Republike Srpske u
minulom otadbinskom ratu.115 ivko Radii, predsjednik SP-a RS, odrao
je govor u Milia Gaju na komemoraciji 27. jula 1997. godine.116 On je 27.
jula 1998. godine govorio na proslavi u Donjoj Trnovi, zatim kao lan Pred-
sjednitva Bosne i Hercegovine na Dan borca 1999. godine na Mrakovici i
na Dan ustanka naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine 2001. godine u
Drvaru.117 Krae vrijeme, od 2001. do 2003. godine, na komemoracijama
vanih dogaaja iz Narodnooslobodilakog rata prisustvovao je i govorio
predsjednik Partije demokratskog progresa (PDP), tadanji premijer Republi-
ke Srpske Mladen Ivani.118 Iako se u programu SNSD-a ne spominje politika
sjeanja te politike stranke na Narodnooslobodilaki rat,119 pojedini njegovi
politiari su bili veoma aktivni u obiljeavanjima vanih datuma iz prolosti
115 Dostupno na: http://www.socijalisti.ba/index.php?option=com_content&view=article&i

d=16&Itemid=21. Pristupljeno: 14. januara 2011.
116 Sveano obeleen 27. jul 1997. Ustanak 1941. istorijski podvig Srba Kozare, Kozarski
vjesnik, 1. augusta 1997, naslovna strana.
117 Milan Bogun, Uz 27. jul zbor u Milia Gaju. Sauvajmo Republiku Srpsku, Kozarski
vjesnik, 1. augusta 1997, 3; P. Mii, U Donjoj Trnovi proslavljen 27. jul Dan ustanka
protiv okupatora u Drugom svjetskom ratu. rtve se ne smiju zaboraviti, Glas srpski, 28.
jula 1998, 5; Veliki narodni zbor na Kozari. Sjeanje na ratne rane, Glas srpski, 5. jula
1999, 6; D. Risojevi, Sveano obiljeena 60. godinjica ustanka naroda BiH. Partizani
ponovo u Drvaru, Nezavisne novine, 28/29. jula 2001, 8.
118 Na Mrakovici, legendarnom vrhu Kozare. Obiljeen Dan borca, Nezavisne novine,
9. jula 2001, 9; D. Gavrilovi, U nedjelju obiljeena ezdesetogodinjica uvene bitke.
Tito, glavni dekor na Kozari, Nezavisne novine, 8. jula 2002, 10; Na proslavi Dana
borca na Mrakovici 2002. godine lanovima SUBNOAR-a BiH nije dozvoljeno da dre
javni govor, pa je ovaj dogaaj predstavljao prvi vei problem u poslijeratnim odnosima
izmeu SUBNOAR-a BiH i SUBNOR-a RS. Slavia Sablji, Kozaraki sastanak. Bili smo
ponosni ratnici, Nezavisne novine (Revija), 13. jula 2002, 12; Mladen Grahovac, Bitka
za Sutjesku, Nezavisne novine, 8. jula 2003, 7.
119 Dostupno na: http://www.snsdrs.org/download/Politicki%20Program.pdf. Pristupljeno:
13. januara 2012.

partizanske borbe u Drugom svjetskom ratu. Predsjednik SNSD-a Milorad
Dodik je bio prisutan u Donjoj Trnovi kod Ugljevika na komemoraciji Dana
ustanka naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine 2004. godine.120 Dola-
skom na mjesto premijera 2006. godine i na mjesto predsjednika Republike
Srpske 2010. godine, Milorad Dodik se sve ee pojavljivao i drao govore
na mjestima sjeanja na Narodnooslobodilaki rat, osobito na Mrakovici i
u Milia Gaju povodom godinjica Bitke na Kozari, kada se na Mrakovici
ujedno slavio i Dan borca i proslava Dana ustanka naroda i narodnosti Bosne
i Hercegovine.121 Vlada Republike Srpske je 2006. godine formirala Odbor
za njegovanje tradicije oslobodilakih ratova, ubrzo nakon izbora Milorada
Dodika na mjesto njezina predsjednika. Odbor je od tada bio zaduen za
kreiranje Programa obiljeavanja znaajnih istorijskih dogaaja i dogaaja
vezanih za znamenite linosti iz Oslobodilakih ratova, u koji je ukljueno
i nekoliko datuma vezanih za partizansku borbu u Drugom svjetskom ra-
tu.122 Tim programom su odreeni datumi koje treba obiljeavati na cijelom
podruju Republike Srpske, ali i regionalne i lokalne komemoracije. Time je
120 Obiljeen Dan ustanka naroda i narodnosti BiH. Susret preivjelih boraca u Milia Gaju
u Kneici, Nezavisne novine, 28. jula 2004, 10.
121 D. Kovaevi, Obiljeena 64. godinjica Bitke na Kozari. Narodi u BiH treba da se
uvaavaju, Nezavisne novine, 3. jula 2006, 4; Sneana Tasi, Na Mrakovici centralna
proslava obiljeavanja 65. godinjice bitke na Kozari i Dana Borca NOB-a. Kozara opom-
ena za sva vremena, Nezavisne novine, 5. jula 2007, 5; Dinka Kovaevi, Obiljeeno
66 godina od bitke na Kozari. rtve se ne smiju zaboraviti, Nezavisne novine, 6. jula
2008, 2; D. Kondi, Milorad Dodik, predsjednik Vlade Republike Srpske: RS nastala kao
izraz volje srpskog naroda, Nezavisne novine, 28. jula 2008, 2; D. Kovaevi, Sjeanje
na kozarsku epopeju, Nezavisne novine, 5. jula 2010, 2; Dinka Kovaevi, Narodnim
zborom obiljeena 69. godinjica Bitke na Kozari. Jo ive sjeanja na slavnu epopeju,
Nezavisne novine, 4. jula 2011, 5; Uro Vuki, Obiljeena 70. godinjica ustanka protiv
faizma, Nezavisne novine, 28. jula 2011, 2.
122 Dostupno na: http://www.vladars.net/sr-SP-Cyrl/Vlada/Ministarstva/mpb/Docu-
ments/2011%20kalendar%20obiljezavanja%20istorisjkih%20dogadjaja.pdf. Pristu-
pljeno 13. januara 2012.
uspostavljena kontrola nad komemoracijama, te je kreirana nova slubena
politika sjeanja na podruju tog bosanskohercegovakog entiteta. U skla-
du s takvom politikom od 2011. godine se na podruju Republike Srpske
pokuava centralizirati i slubeni odnos vlasti prema spomenicima i spomen-
obiljejima.123 Nita slino tome nije bilo mogue urediti na dravnoj razini
zbog kompliciranog politikog konteksta i neslaganja politikih stranaka na
vlasti124, dok je slubeni pristup komemoriranju vanih dogaaja u Federaciji
Bosne i Hercegovine ostao decentraliziran na razini kantona i opina.125
U govorima koje su na mjestima sjeanja na partizansku borbu u Dru-
gom svjetskom ratu politiari iz Republike Srpske drali od zavretka rata
u Bosni i Hercegovini do danas partizanski pokret je esto spominjan kao
srpski antifaistiki pokret, neovisno o tome iz koje su stranke ti politiari
dolazili i nevezano za to je li njihova stranka tada bila na vlasti ili u opoziciji.
Time su ouvali kontinuitet s narativom o Narodnooslobodilakom ratu koji
je na podruju Republike Srpske koriten tijekom rata od 1992. do 1995. Na
123 Dostupno na: http://lat.rtrs.tv/vijesti/vijest.php?id=43429. Pristupljeno: 20. decembra 2012;

Dostupno na: http://www.narodnaskupstinars.net/latn/?page=141&kat=1&vijest=86.
Pristupljeno: 20. decembra 2012; Dostupno na: http://www.zvornikdanas.com/2011/12/
bez-saglasnosti-o-zakonu-o-spomenicima/. Pristupljeno: 4. februara 2012; Neprih-
vatljiva veta Hrvata i Bonjaka, Glas Srpske, 4. januara 2012; Dostupno na: http://
www.glassrpske.com/novosti/vijesti_dana/Neprihvatljiva-veta-Hrvata-i-Bosnjaka/
lat/68562.html. Pristupljeno: 14. februara 2012; Dostupno na: http://www.source.
ba/clanak/604590875133/vijesti/Zakon%20o%20spomenicima%20u%20RS-u%20
vra%C4%87en%20predlaga%C4%8Dima. Pristupljeno: 14. februara 2012.
124 Vidi SDP-ov Prijedlog zakona o praznicima Bosne i Hercegovine iz 2010. godine, prema
kojem je za dravni praznik predloen i Dan ustanka protiv faizma u BiH. Dostupno na:
http://www.sdp.ba/dokumenti/zakoni/Zakoni-Praznici_BiH.pdf. Pristupljeno: 10. februara
2012.
125 Dostupno na: http://www.fmbi.gov.ba/bosanski/datumi/index.php. Pristupljeno: 14. feb-
ruara 2012; Dostupno na: http://www.opcinailidza.ba/index.php?option=com_conten-
t&view=article&id=309:odlukaoutvrdivanjukalendaraobiljezavanjaznacajnihdogadajada
tumai-licnosti&catid=53:sluba-za-boraka-pitanja&Itemid=53. Pristupljeno: 1. 2. 2012;
Dostupno na: http://www.novosarajevo.ba/admin/slike/doc/kalendar.pdf. Pristupljeno:
1. februara 2012.

komemoraciji u Milia Gaju 27. jula 1997. godine Radomir Bursa, politiar iz
SP-a RS, govorio je o podizanju ustanka protiv faizma u Bosni i Hercegovini
kao historijskom podvigu Srba.126 Ministar rada i borako-invalidske zatite
Republike Srpske Miodrag Dereti je na Mrakovici 2005. godine govorio o
uspjehu Srba u oba rata Drugom svjetskom ratu i ratu u Bosni i Hercego-
vini od 1992. do 1995.127 Milorad Dodik je na komemoraciji Bitke na Kozari
2006. godine na Mrakovici govorio o veinskom srpskom stradanju u Dru-
gom svjetskom ratu.128 Na istom mjestu je 2011. godine rekao da se ne sjea
podignutih ustanaka protiv faizma u bonjakim i hrvatskim mjestima u
Bosni i Hercegovini129, a na obiljeavanju Dana ustanka naroda i narodnosti
Bosne i Hercegovine te iste godine u Milia Gaju da su Srbi drugima dali
126 U svom govoru Radomir Bursa je naveo: Dizanje ustanka 1941. protiv najmonije i
najmranije sile na svetu u vreme kada je itav svet bio u paninom strahu, predstavljalo
je istorijski podvig srpskog naroda kojim su Srbi itavom svetu pokazali da su narod za
potovanje. Na istoj komemoraciji je o povezanosti i slinosti Narodnooslobodilakog
rata i rata u Bosni i Hercegovini 1992-1995. govorio predsjednik SPRS-a ivko Radii:
Opomena junaka Kozare, slavnih naih predaka, i zov sinova majke Kneopoljke u onom
i majke Kristine u ovom ratu moraju da nas urazume i ohrabre, sada nego ikad ranije, da
istrajemo na izgradnji srpske drave zapadno od Drine i odbrani njenih granica. Sveano
obeleen 27. jul 1997. Ustanak 1941. istorijski podvig Srba Kozare, Kozarski vjesnik, 1.
august 1997, naslovna strana.
127 Dereti je na Mrakovici rekao: I u oba ratu uspjeli smo, bez obzira to nam danas ele
pripisati da je RS nastala kao rezultat etnikog ienja, pa i genocida, to podravaju neki
predstavnici meunarodne zajednice. D. Kovaevi, Na Mrakovici obiljeen 4. jul, Dan
borca NOR-a. Kozara kolijevka ustanaka, Nezavisne novine, 4. jula 2005, 11.
128 D. Kovaevi, Obiljeena 64. godinjica Bitke na Kozari. Narodi u BiH treba da se
uvaavaju, Nezavisne novine, 3. jula 2006, 4.
129 Dinka Kovaevi, Narodnim zborom obiljeena 69. godinjica Bitke na Kozari. Jo ive
sjeanja na slavnu epopeju, Nezavisne novine, 4. jula 2011, 5. Govorei tada o sjeanju
na Narodnooslobodilaki rat u Sarajevu, Milorad Dodik je naglasio: Zato Sarajevo ne
moe da slavi Dan ustanka, jer se on tamo nije ni desio. Ustanak se dogodio 1941. go-
dine ovdje, a ne u Sarajevu. Ne moe Bakir Izetbegovi da potpisuje nikakvu deklaraciju
o antifaizmu kad je njegov otac bio lan Handar divizije.
slobodu u Drugom svjetskom ratu.130 Teme izlaganja Milorada Dodika na tim
komemoracijama esto nisu bile vezane uz sjeanje na partizansku borbu u
Narodnooslobodilakom ratu, ve uz trenutnu politiku situaciju, koristei
tako prisutnost medija na tim mjestima za promoviranje svojih ideja.131
SLUAJ SPOMEN-PODRUJA TJENTITE
Obiljeavanja Bitke na Sutjesci su bila najvea komemorativna slavlja u Soci-

jalistikoj Federativnoj Republici Jugoslaviji do 1983. godine. Na Dan borca,
kojim se tijekom socijalistikog reima slavila Bitka na Sutjesci, 4. jula 1983.
godine se na komemoraciji na spomen-podruju Tjentite132 okupilo
130 U Milia Gaju na proslavi Dana ustanka naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine 2011. je
istakao: Srbi su vjerovali da borba od 1941. do 1945. i izborena sloboda pripada svima, a
1991. su shvatili da tu slobodu ele da ugroze oni kojima su je nesebino dali. Uro Vuki,
Obiljeena 70. godinjica ustanka protiv faizma, Nezavisne novine, 28. jula 2011, 2.
131 Naglaavajui u kakvim problemima se Bosna i Hercegovina nalazi, na Mrakovici je 2006
rekao: Bosna je zemlja straha i ne moe opstati na stalnom produbljivanju atmosfere
straha. Ona mora da ivi na ravnotei i meusobnom uvaavanju i jednih i drugih i
treih. D. Kovaevi, Obiljeena 64. godinjica Bitke na Kozari. Narodi u BiH treba da
se uvaavaju, Nezavisne novine, 3. jula 2006; Govorei na istom mjestu 2008. godine
o Bici na Kozari, rekao je: to je i bitka koja je utkana u temelje Republike Srpske
i dodao: Pred nama su jo mnoge bitke one politike, posebno kada je u pitanju
reforma Ustava BiH. RS u te procese ulazi stabilnija, jaa i odlunija nego ikada. Dinka
Kovaevi, Obiljeeno 66 godina od bitke na Kozari. rtve se ne smiju zaboraviti, Ne-
zavisne novine, 6. jula 2008, 2; Na Mrakovici je 2010. godine rekao da nismo slobodni
u BiH, koja je zemlja pod protektoratom OHR-a. D. Kovaevi, Sjeanje na kozarsku
epopeju, Nezavisne novine, 5. jula 2010, 2.
132 Glavni komemorativni objekti izgraeni tijekom socijalistikog reima na podruju
spomen-podruja Tjentita bili su spomenik Miodraga ivkovia, koji je bio sveano ot-
kriven 1971. godine, i Spomen-kua Bitke na Sutjesci, u kojoj su na zidovima bila ispisana
imena partizana poginulih u bici, uz freske Krste Hegeduia. Spomen-kua Bitke na
Sutjesci je bila otvorena za posjetitelje 1975. godine. U oekivanju velike proslave 30.
godinjice revolucije na legendarnoj Sutjesci. Tito na Tjentitu, Osloboenje, 4. septem-
bra 1971, naslovna stranica; Spomen-kua Bitke na Sutjesci. Otvorena knjiga istorije,
Osloboenje, 6. jula 1978, 2.

oko 150.000 ljudi pred kojima su govore o trenutnoj ekonomskoj i politikoj
situaciji u Jugoslaviji odrali predsjednik SUBNOR-a Jugoslavije Bojan Polak i
lan predsjednitva SFRJ Cvijetin Mijatovi. Cvijetin Mijatovi je istakao vanost
bratstva i jedinstva naroda i narodnosti Jugoslavije te vanost pune nacionalne
slobode i ravnopravnosti kao tekovina koje su ostvarene kroz borbu partizana
u Drugom svjetskom ratu.133 Ovakvih govora i masovnih skupova na Tjentitu
je bilo sve manje nakon 1983. godine. Na komemoraciji 4. jula 1984. godine
na Tjentitu se okupilo oko 10.000 ljudi.134 Meu mjestima koja se navode
kao slavljenika za Dan borca 1988. godine u dnevnom listu Osloboenje
Tjentite se vie ne spominje.135 Prema izvjetaju iz 1991. godine prvi put
od rata do danas nisu za 4. jula Dan borca organizovane komemorativne
sveanosti, niti su polagani vijenci na grobnice palih u narodnooslobodilakoj
borbi.136 Nakon to je tijekom rata u Bosni i Hercegovini i krae vrijeme nakon
njega spomen-podruje Tjentita bilo zaputeno i dijelom devastirano, prve
poslijeratne komemoracije su organizirane krajem 1990-ih godina. SUBNO-
AR BiH je 16. juna 1998. godine organizirao komemoraciju Bitke na Sutjesci
u sarajevskom Domu Armije, a par mjeseci nakon toga je delegacija tog
udruenja posjetila Tjentite, poloivi vijenac na spomen-grobnicu poginulih
partizana.137 U povodu 57. godinjice Bitke na Sutjesci, lanovi SUBNOAR-a
BiH su 2000. godine organizirali komemoraciju na Tjentitu.138 Proslavu na
133 Na Tjentitu obiljeena 40. godinjica bitaka na Neretvi i Sutjesci. Naa snaga je u
naem bratstvu i jedinstvu, Osloboenje, 5. jula 1983, naslovna strana; Govor Cvijetina
Mijatovia. Neretva i Sutjeska su potvrde nae neunitivosti, Osloboenje, 5. jula 1983,
3; Julske sveanosti slobode. Na Tjentitu 150.000 ljudi, Osloboenje, 6. jula 1983,
naslovna stranica.
134 Sveano proslavljen Dan borca. Plamte ustanike vatre, Osloboenje, 5. jula 1984, 4.
135 Osloboenje, 4. jula 1988; Osloboenje, 5. jula 1988.
136 Tjentite pusto, Osloboenje, 5. jula 1991, 4.
137 Rizo Mehinagi, Jubilej Sutjeske, Glas antifaista, august 1998, 16-19.
138 57 godina od Bitke na Sutjesci. Obiljeena jedna od najslavnijih epopeja
Narodnooslobodilakog rata, Glas antifaista, septembar 2000, 16.
Tjentitu su 13. juna 2001. zajedno obiljeili lanovi SUBNOAR-a BiH i SUB-
NOR-a RS, meu kojima su bili i predsjednici tih dviju organizacija Dragutin
Braco Kosovac i Rajko Stupar.139 Prvi raskol u organizaciji komemoracije Bitke
na Sutjesci desio se kada je SUBNOAR BiH reagirao na program obiljeavanja
tog vanog dogaaja iz Narodnooslobodilakog rata koji je SUBNOR RS plani-
rao organizirati za 14. juna 2003. SUBNOAR BiH je tada odluio svoju proslavu
odrati 5. jula 2003., navodei kao razlog te podjele da program SUBNOR-a
RS grubo prekraja istoriju svojatajui narodnooslobodilaku antifaistiku
borbu po nacional-separatistikom modelu i suprotstavljen je osnovnim izvor-
nim vrijednostima NOB-a 1941-1945. tekovine svih naroda koji su ivjeli u
okviru SFRJ.140 Do nove podjele je dolo 2005. godine, kada su lanovi SUB-
NOAR-a BiH prisustvovali komemoraciji Bitke na Sutjesci, koju su na Tjentitu
organizirali Opina Foa i SUBNOR RS. To je bila ujedno i posljednja zajednika
komemoracija SUBNOAR-a BiH i SUBNOR-a RS na Tjentitu. Predsjednik SUB-
NOAR-a Jure Gali je tada odrao govor o faizmu i nacionalizmu koji se u
Bosni i Hercegovini zadrao od vremena rata i o tome da se faistike snage
u raznim vidovima danas nalaze na vlasti, i to manje-vie u svim krajevima
BiH, etnitvo se legaliziralo u RS, etnike organizacije slobodno djeluju i
slobodno se podiu spomenici Drai Mihajloviu, slobodno se istiu etniki
simboli, i propovijeda etnika velikosrpska ideologija, i ne samo uz pomo
odreenih nacionalnih partija, ve i uz blagoslov Srpske pravoslavne crkve.141
Na ovaj govor su reagirali organizator komemoracije naelnik opine Foa
139 Borci NOR-a iz oba entiteta BiH republika bive SFR Jugoslavije zajedno obiljeili 58.
godinjicu Bitke na Sutjesci. Veliki praznik u Dolini heroja, Glas antifaista, juli 2001,
18-19; Vidi sliku 6.
140 Neemo da uestvujemo u prekrajanju istorije. Saoptenje odbora SUBNOAR-a BiH za
obiljeavanje Bitke na Sutjesci povodom promjene termina proslave u Dolini heroja, Glas
antifaista, juli 2003, 3.
141 Elvira Aganovi, Na godinjici bitke na Sutjesci. Galiev govor iziritirao ministra,
Osloboenje, 13. juna 2005, 3.

Slika 6
Naslovna strana Nezavisnih novina 14.6.2001. godine
Zdravko Krsmanovi i ministar rada i borako-invalidske zatite Republike Srp-
ske Miodrag Dereti.142 Uvidjevi politiki potencijal koji imaju komemoracije
na Tjentitu, Vlada Republike Srpske, iji je predsjednik poetkom te godine
postao Milorad Dodik, odluila je sudjelovati kao pokrovitelj u organizaciji
obiljeavanja Bitke na Sutjesci 17. juna 2006. godine. Odgovor SUBNOAR-a
BiH na takvu odluku bio je organiziranje vlastite komemoracije 11. juna 2006.
godine.143
Na prvoj proslavi Bitke na Sutjesci 2006. godine predsjednik SUBNOAR-
a BiH Jure Gali je govorio o komemoraciji koju planira Vlada RS: () da e
se za nekoliko dana na ovom mjestu okupiti ljudi koji su etnike proglasili
antifaistima i u svemu ih izjednaili s partizanima.144 Na drugoj proslavi
Milorad Dodik je rekao da niko nema pravo da kae za nekoga da je faista
jer se ubijalo i u ime BiH, kao i u ime RS, a tadanji ministar vanjskih poslo-
va Bosne i Hercegovine Mladen Ivani je kazao da je alosno to Sarajevo
diktira cijeloj Federaciji BiH kako da se ponaa i da u ime svih odluuje ko
je antifaista, a ko nije, kome BiH pripada, a kome ne.145 Govori lanova
udruenja boraca NOR-a i bosanskohercegovakih politiara na Tjentitu
2006. godine su promovirani na naslovnicama dnevnih novina.146 Takvu
panju medija podijeljene proslave Bitke na Sutjesci sljedeih godina nisu
imale bez obzira na to koji politiari su tada drali govore.
142 Organizacioni odbor ogradio se od istupa Galia. Dnevnoj politici nije mjesto na
Tjentitu, Osloboenje, 14. juna 2005, 3.
143 SUBNOAR BiH mijenja termin obiljeavanja Bitke na Sutjesci. Dodiku i Ivaniu nije mjesto
meu antifaistima, Osloboenje, 7. juna 2006, 8.
144 Na Tjentitu obiljeena 63. godinjica Bitke na Sutjesci. Partizanski glas protiv etnika i
Karadievih sljedbenika, Osloboenje, 12. juna 2006, 6.
145 S. Roajac, I antifaisti iz RS obiljeili godinjicu Bitke na Sutjesci. Suprotstaviemo se
svakome ko pokua da ospori RS, Osloboenje, 18. juna 2006, 6.
146 Vidi slike 7 i 8.

Slika 7
Naslovna strana Oslobodjenja 12.6.2006. godine
Slika 8
Naslovna strana Oslobodjenja 18.6.2006. godine

ZAKLJUAK
Nakon viestranakih izbora u novembru 1990. godine u Bosni i Hercegovini

nijedna od pobjednikih politikih stranaka nije smatrala da treba nastaviti
s postojeim tradicijama sjeanja na ulogu partizana i Komunistike partije
Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu. Svoju slubenu politiku sjeanja prema
Drugom svjetskom ratu ta je partija sistematski i kontinuirano gradila etrde-
set i pet godina, pa su za nove vladajue stranke ta politika i veina uz nju
vezanih mjesta sjeanja predstavljali podsjetnike na pobijeeni socijalistiki
reim. Sjeanje na Drugi svjetski rat je, ipak, ostala nezaobilazna politika
tema u Bosni i Hercegovini od 1990. godine do danas, a razlike u percipira-
nju slubenog narativa iz vremena socijalistike Jugoslavije i novih revizio-
nistikih tumaenja te prolosti esto su koritene u politikim programima
kreiranja podjele meu stanovnicima Bosne i Hercegovine. Politika sjeanja
Komunistike partije Jugoslavije, ije ime je 1952. godine promijenjeno u
Savez komunista Jugoslavije, do pada vladavine te partije imala je suprotan
cilj, a to je bilo stvaranje slike o borbi partizana kao zajednikoj borbi svih
njezinih naroda i narodnosti protiv faizma, za stvaranje novog socijalisti-
kog poretka u dravi. Tijekom rata u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995.
godine navedene podjele su bile produbljene, a interes za promoviranje
starog slubenog socijalistikog narativa o Drugom svjetskom ratu je skoro
nestao zbog novog konteksta u kojem su se drava i njeno stanovnitvo
nali, ali i zbog marginaliziranja politike i drutvene uloge aktera koji su pro-
movirali tu politiku. Nakon potpisivanja Daytonskog mirovnog sporazuma
kojim je zaustavljen rat i stvorena komplicirana dravna organizacija, razvi-
jene su razliite politike sjeanja pojedinih politikih stranaka i nestranakih
organizacija prema ratu u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine, to
je znaajno utjecalo i na interpretaciju kolektivnih sjeanja na Drugi svjetski
rat. Ovakav razvoj kontinuiranog adaptiranja starih i kreiranja novih politika
sjeanja o ulozi partizana u Drugom svjetskom ratu rezultirao je time da je
ova tema u Bosni i Hercegovini ostala do danas vana.
Komemoracije vanih dogaaja iz Narodnooslobodilakog rata nakon
pada jugoslavenskog socijalistikog reima postale su dijelom sjeanja o
podjelama u Bosni i Hercegovini od 1992. godine do danas. Od podjele
na Tjentitu 2006. godine komemoracije vanih dogaaja iz partizanske
borbe su ponovo dobile na vanosti u politikama sjeanja pojedinih strana-
ka, a politiari su ih poeli ee posjeivati koristei ih za svoju medijsku
promociju. Instrumentalizacijom komemoracija kreirano je u jednom dijelu
Bosne i Hercegovine sjeanje na partizane kao na jednonacionalni pokret,
prema kojem su svi drugi koji nisu lanovi te nacije iskljueni iz sjeanja. U
drugom dijelu Bosne i Hercegovine se iskljuivo sebe smatralo batinicima
partizanske antifaistike borbe, odreujui se tako prema ostalima, koji su
imenovani neofaistima. Takvim politikama sjeanja stvarana je slika razdvo-
jenog i sukobljenog drutva.

BIBLIOGRAFIJA
6. april Dan osloboenja Sarajeva. Sveano i zajedniki obiljeen jubilej

55 godina osloboenja grada Sarajeva, Glas antifaista, maj 2000.
27. juli Dan ustanka naroda BiH, Glas antifaista, novembar 1999.
57 godina od Bitke na Sutjesci. Obiljeena jedna od najslavnijih epopeja
Narodnooslobodilakog rata, Glas antifaista, septembar 2000.
60 godina od pobjede nad faizmom, Radio Slobodna Evropa, 6. maja
2005, pristupljeno: 2. oktobra 2011. http://www.slobodnaevropa.org/
content/article/845746.html.
Aganovi, Elvira. Na godinjici bitke na Sutjesci. Galiev govor iziritirao
ministra, Osloboenje, 13. juna 2005.
Aneli, Novak. Tranzicija SUBNOAR-a u Savez antifaista i boraca NOR-a.
Kriza ovjeanstva, Glas antifaista, decembar 2006.
Ashplant, Timothy G., Graham Dawson i Michael Roper, The politics of war
memory and commemoration: Context, structures and dynamics, u: The
Politics of War Memory and Commemoration, ur. T.G. Ashplant, Graham
Dawson i Michael Roper, 3-85, London i New York: Routledge, 2000.
Babi, Jovan. Okrenuli se unuci protiv djedova i sinovi protiv oeva. Intervju
sa Rajkom Stuparom, predsjednikom republikog odbora SUBNOR-a
RS, Nezavisne novine, 23. jula 29. jula 1997.
Badak, Edhem. Ovjekovjeenje ovjekoljublja, Osloboenje, 12. septem-
bra 1979.
Badak, E. Povijest se ne brie dinamitom, Osloboenje, 15. novembra
2000.
Bakalovi, H. Obiljeena 67-godinjica pogibije lanova taba Prvog ma-
jevikog NOP odreda. Poruka: Jednom faista, uvijek faista, Glas an-
tifaista, mart/april 2009.
Beirovi, A. Vraca. Obiljeena 70. godinjica ustanka u BiH. Traak svje-
tlosti nagovjetava evropsku zoru, Osloboenje, 28. jula 2011.
Bekri, Kerim. Obiljeena 65. godinjica pogibije lanova taba Majevikog
odreda. Herojstvo se ne zaboravlja, Glas antifaista, juni 2007.
Bijavica, Alija. Ruevina od spomenika. Pismo Bogdanu Bogdanoviu, Glas
antifaista, juli 1996.
Bitka na Neretvi. 55 godina. Jablanica 5. april 1998., Glas antifaista, maj
1998.
Bogun, Milan. Uz 27. jul Zbor u Milia Gaju. Sauvajmo Republiku Srp-
sku, Kozarski vjesnik, 1. augusta 1997.
Borci NOR-a iz oba entiteta BiH republika bive SFR Jugoslavije zajedno
obiljeili 58. godinjicu Bitke na Sutjesci. Veliki praznik u Dolini heroja,
Glas antifaista, juli 2001.
de Brito, Alexandra Barahona, Carmen Gonzlez-Enrquez i Paloma Aguilar,
ur. The Politics of Memory. Transitional Justice in Democratizing Socie-
ties, Oxford: Oxford University Press, 2001.
Buri, Ahmed. Nije to nae, to je Titino, Dani, 6. august/kolovoz 1999.
Carevi, Mio. Rehabilitacija etnika i ustaa. Prvoborci sadanjih reima,
Svijet, 5. decembra 1996.
auevi, M. U Tuzli je obiljeena 68. godinjica osloboenja, Glas anti-
faista, zima 2010.

ukle, Mirsad. Spomenici istorije. Jablanica, Dio su nas i dio smo njih, Glas
antifaista, septembar 2008.
Daji, Mirza. Zenica. Proslava Dana ustanka naroda BiH na Smetovima. Naj-
masovniji skup u posljednjih 15 godina, Glas antifaista, decembar 2006.
Dizdarevi, Zija. Reafirmacija najdragocjenijih politikoetikih tekovina Bo-
sne i Hercegovine. SUBNOAR prerasta u Antifaistiki pokret BiH, Glas
antifaista, januar 2005.
Dodik, Petar. Ima li grad elika budunost, Glas antifaista, mart 2001.
Duki, Zlatko. Vukosavci, Majevica, 20. februara 2011. 69 godina kasnije.
Pravi i paradni antifaisti, Glas antifaista, proljee 2011.
Duki, Zlatko. Vukosavci, Majevica, 68 godina kasnije. Nikad zaboravljeni
heroji, Glas antifaista, proljee 2010.
Dindo, V. Dr Nijaz Durakovi na Brezjaku kod Sokoca. Ne treba nam stara-
telj, Osloboenje, 28. jula 1990.
uli, Tahir. Vijesti iz organizacija. Spomenici u Stocu iz NOR-a 1941-1945.
godine, Glas antifaista, juli 2006.
uki, S. Vijesti iz organizacija. Ilija. Obiljeavanje 60-te godinjice oslobo-
enja od faizma. Akcija sedmorice partizana, Glas antifaista, januar
2006.
Funkcioneri FMAC-a u Sarajevu. Protiv podjela, Glas antifaista, juli 1997.
Gavrilovi, D. U nedjelju obiljeena ezdesetogodinjica uvene bitke. Tito,
glavni dekor na Kozari, Nezavisne novine, 8. jula 2002.
Godinjice. Novi Grad, Glas antifaista, ljeto 2010.
Govor Cvijetina Mijatovia. Neretva i Sutjeska su potvrde nae neunitivosti,
Osloboenje, 5. jula 1983.
Grad Sarajevo donirao 10.000 KM za izlobu Opkoljeno Sarajevo, sa-
rajevo-x.com, 2. aprila 2008, http://www.sarajevo-x.com/kultura/cla-
nak/080402066, pristupljeno: 14. novembra 2011.
Grahovac, Mladen. Bitka za Sutjesku, Nezavisne novine, 8. jula 2003.
Grbelja, Toni, Duan Kojovi i Duan Otaevi, The Museum of Revolution
of Bosnia and Herzegovina. A Guidebook, Sarajevo: Muzej revolucije
Bosne i Hercegovine, 1986.
Gromili, Hajro. Bosansko Grahovo: nevesela sudbina monumentalnog
spomenika rtvama i herojima iz NOB-a. Zloin nad bronzanim partiza-
nima, Osloboenje, 20. juna 2004.
Grubi, B. i R. Preradovi, Velianstveni narodni zbor na Kozari. Glas za
reforme glas za budunost, Osloboenje, 30. jula 1990.
Hadiali, Mustafa. Tuzla sveanost dostojna jubileja. 55 godina oslobo-
enja grada rudara, Glas antifaista, novembar 1998.
Hodgkin, Katharine i Susannah Radstone, ur., Contested pasts. The politics
of memory, London: Routledge, 2003.
Hpken, Wolfgang. Between memory politics and mourning. Rememem-
bering World War II in Yugoslavia, u: Bad memories. Sites, symbols and
narrations of the wars in the Balkans, Contributions to the Conference
Bad Memories held in Rovereto on 9th November 2007, 27-32, Ro-
vereto: Osservatorio Balcani e Caucaso, 2010, takoer publicirano kao
elektronsko izdanje na web stranici: http://www.balcanicaucaso.org/
eng/Our-products/Bad-memories-75492.
Joki, Gojko. Nacionalni park Kozara, Prijedor: Nacionalni park Kozara i
Beograd: NIP Turistika tampa, 1978.
Joki, Gojko. Neretva Makljen. Prozor Jablanica., Sarajevo: Muzej revo-
lucije Bosne i Hercegovine i Beograd: NIRO turistika tampa, 1979.
Julske sveanosti slobode. Na Tjentitu 150.000 ljudi, Osloboenje, 6.
jula 1983.
Karge, Heike. Monuments Biographies. Sketches from the former Yugo-
slavia, u: Bad memories. Sites, symbols and narrations of the wars in

the Balkans, Contributions to the Conference Bad Memories held
in Rovereto on 9th November 2007, 19-25, Rovereto: Osservatorio
Balcani e Caucaso, 2010, takoer publicirano kao elektronsko izdanje
na web stranici: http://www.balcanicaucaso.org/eng/Our-products/
Bad-memories-75492.
Karana, Erduan. Sveano prazni postamenti, AIM press, 26. jula 1996,
http://w w w.aimpress.ch/dyn/pubs/archive/data/199607/60726-
003-pubs-sar.htm, pristupljeno: 12. oktobra 2011.
Kesar, O. Novo znaenje 27. jula. Dan pobune srpskog naroda, Kozarski
vjesnik, 23. jula 1993.
Kesar, O. Patrijarh Pavle na Kozari: Ne traimo osvetu, elimo mir za sve,
Kozarski vjesnik, 22. oktobra 1993.
Kesar, O. Patrijarh Pavle na Mrakovici sluio opelo kozarskim rtvama iz
Drugog svjetskog rata. Sad nevini poivaju u miru, Kozarski vjesnik,
22. oktobra 1993.
Kesar, O. U Prijedoru sveano obiljeen 27. juli, Dan ustanka srpskog na-
roda 1941., Kozarski vjesnik, 30. jula 1993.
Kolugdija, Nusret. Vijesti iz organizacija. Maglaj. Raznovrstan program
proslave Dana dravnosti, Glas antifaista, decembar 2000.
Kondi, D. Milorad Dodik, predsjednik Vlade Republike Srpske: RS nastala
kao izraz volje srpskog naroda, Nezavisne novine, 28. jula 2008.
Kosovac, Dragutin. O razlikama principijelno i tolerantno, Glas antifaista,
februar 2000.
Kovaevi, D. Na Mrakovici obiljeen 4. jul, Dan borca NOR-a. Kozara
kolijevka ustanaka, Nezavisne novine, 4. jula 2005.
Kovaevi, D. Obiljeena 64. godinjica Bitke na Kozari. Narodi u BiH treba
da se uvaavaju, Nezavisne novine, 3. jula 2006.
Kovaevi, D. Sjeanje na kozarsku epopeju, Nezavisne novine, 5. jula
2010.
Kovaevi, Dinka. Narodnim zborom obiljeena 69. godinjica Bitke na Ko-
zari. Jo ive sjeanja na slavnu epopeju, Nezavisne novine, 4. jula 2011.
Kovaevi, Dinka. Obiljeeno 66 godina od bitke na Kozari. rtve se ne
smiju zaboraviti, Nezavisne novine, 6. jula 2008.
Kozar, uro. Intervju: Salih Osmanbegovi. Ponosni smo na svoju ulogu,
Glas antifaista, april 1997.
Kriza oko spomenika u Brkom. SUBNOR miri tri nacionalne vojske, Dani,
17. jula 2009.
Leka, Alma. 65 godina Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine, u: ez-
deset i pet godina Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine, ur. Muhiba
Kaljanac, 7-21, Sarajevo: Historijski muzej Bosne i Hercegovine, 2010.
Livno. Bistama narodnih heroja prijeti otpad, Nezavisne novine, 21. juna
2005.
Lebow, Richard Ned, Wulf Kansteiner i Claudio Fogu, ur. The Politics of Me-
mory in Postwar Europe, Durhan i London: Duke University Press, 2006.
Maglajli, Osman. Brisanje imena ulica u Sarajevu. Sjea heroja, Glas an-
tifaista, mart 1998.
Mehinagi, Rizo. Jubilej Sutjeske, Glas antifaista, august 1998.
Mii-Tufo, Zora. Odrana Izborna skuptina SUBNOAR-a BiH. Dalja afir-
macija vrijednosti NOB-a, Glas antifaista, juli 2006.
Mii, P. U Donjoj Trnovi proslavljen 27. jul Dan ustanka protiv okupatora
u Drugom svjetskom ratu. rtve se ne smiju zaboraviti, Glas srpski, 28.
jula 1998.
Mostar. Faistike ulice!?, Glas antifaista, zima 2009.
Mrki, Jelena. SUBNOR protiv SUBNOAR-a. Srpski nacionalisti okrivljuju
Tita, rue partizanske spomenike i pljuju po NOB-u: Ne slaem se sa

borcima iz Federacije da su samo Srbi krivi za rat u BiH! (Intervju s Raj-
kom Stuparom), Slobodna Bosna, 6. novembra 1999.
Mujki, Asim. Povodom 50 godina osnivanja Saveza boraca NOR-a BiH.
astan hod kroz historiju, Glas antifaista, maj 1998.
Mulaahmetovi, Muaz. Obiljeena 55. jubilarna godinjica formiranja XVII.
majevike NOU antifaistike brigade u Donjoj Trnavi, Glas antifaista,
novembar 1998.
Mueta-Aeri, Vesna. Spomenici revolucije grada Sarajeva, Sarajevo: Grad-
ski zavod za zatitu i korienje kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea,
1989.
Mueta-Aeri, Vesna. Granatama na biste. Destrukcija spomen obiljeja
NOR-a u Sarajevu, Glas antifaista, april 1997.
Na Mrakovici, legendarnom vrhu Kozare. Obiljeen Dan borca, Nezavisne
novine, 9. jula 2001.
Na Tjentitu obiljeena 40. godinjica bitaka na Neretvi i Sutjesci. Naa
snaga je u naem bratstvu i jedinstvu, Osloboenje, 5. jula 1983.
Na Tjentitu obiljeena 63. godinjica Bitke na Sutjesci. Partizanski glas
protiv etnika i Karadievih sljedbenika, Osloboenje, 12. juna 2006.
Neemo da uestvujemo u prekrajanju istorije. Saoptenje odbora SUBNO-
AR-a BiH za obiljeavanje Bitke na Sutjesci povodom promjene termina
proslave u Dolini heroja, Glas antifaista, juli 2003.
Neprihvatljiva veta Hrvata i Bonjaka, Glas Srpske, 4. januara 2012, http://
www.glassrpske.com/novosti/vijesti_dana/Neprihvatljiva-veta-Hrvata-i-
Bosnjaka/lat/68562.html, pristupljeno: 14. februara 2012.
Novakovi, B. Sjeveroistona Bosna. Zadaci obnove, Glas antifaista, zima
2000.
Obiljeen 27. juli Dan ustanka naroda i narodnosti BiH. Cilj vrijedan
rtve, Glas antifaista, septembar 2008.
Obiljeen Dan ustanka naroda i narodnosti BiH. Susret preivjelih boraca
u Milia Gaju u Kneici, Nezavisne novine, 28. jula 2004.
Okii, Ago. Vijesti iz organizacija. Lukavac, Glas antifaista, novembar
1999.
Okrugli stol. Transformacija SUBNOAR-a BiH. iriti front antifaizma, Glas
antifaista, januar 2005.
Opljakali nas zatitnici (Intervju Samije Rizvanovi s direktorom Histo-
rijskog muzeja Bosne i Hercegovine dr. Ahmedom Hadiroviem), Svijet,
1. maja 1997.
Organizacioni odbor ogradio se od istupa Galia. Dnevnoj politici nije mje-
sto na Tjentitu, Osloboenje, 14. juna 2005.
Oskrnavljen partizanski spomenik u Brkom, Nezavisne novine, 3. juna
2002.
Otaevi, Duan i Duan Kojovi, Muzeji novije istorije, Sarajevo: Muzej
revolucije Bosne i Hercegovine, memorijalni muzeji i nacionalni parkovi
Bosne i Hercegovine, 1987.
Ovo je zemlja budunosti, Glas antifaista, juli 2008.
Poslije 9 godina ponovo zbor na Ilovai, Glas antifaista, septembar 2000.
Promjena naziva ulica u Gradici. Deloiran Draa Mihajlovi, Nezavisne
Proslava Dana borca i tridesete godinjice bitke na Sutjesci. Sutjeska je
trijumf jedinstva, Osloboenje, 5. jula 1973.
Proslavljen Dan ustanka BiH, Nezavisne novine, 28. jula 2003.
Proirena sjednica Ratnog odbora SUBNOR-a Prijedor. Po drugi put u od-
brani slobode, Kozarski vjesnik, 10. jula 1992.

Prva sjednica Skuptine SUBNOAR-a BiH. Aktuelni zadaci SUBNOAR-a BiH
u narednom periodu, Glas antifaista, august 1998.
Risojevi, D. Sveano obiljeena 60. godinjica ustanka naroda BiH. Parti-
zani ponovo u Drvaru, Nezavisne novine, 28/29. jula 2001.
Roajac, S. I antifaisti iz RS obiljeili godinjicu Bitke na Sutjesci. Suprotstavi-
emo se svakome ko pokua da ospori RS, Osloboenje, 18. juna 2006.
Sablji, Slavia. Kozaraki sastanak. Bili smo ponosni ratnici, Nezavisne
novine (Revija), 13. jula 2002.
Sarajevo Centar. Dogovor boraca i mladih socijaldemokrata, Glas antifa-
ista, ljeto 2010.
Skrnavljenje obiljeja. Buldoerom po Partizanskom groblju, Glas antifa-
ista, juli 1996.
Spaho, Muhamed. Vijesti iz organizacija. Visoko. Ponovo postavljene biste
lanova prve partijske elije KPJ, Glas antifaista, novembar 2002.
Spomenici istorije. Partizansko spomen groblje Mostar. Novi sjaj borakog
kompleksa, Glas antifaista, septembar 2008.
Spomen-kua Bitke na Sutjesci. Otvorena knjiga istorije, Osloboenje, 6.
jula 1978.
Stoji, Mile. Partizansko groblje u Mostaru. Spomenici puni faistikih
oznaka i simbola, Glas antifaista, juli 2006.
SUBNOAR BiH mijenja termin obiljeavanja Bitke na Sutjesci. Dodiku i Iva-
niu nije mjesto meu antifaistima, Osloboenje, 7. juna 2006.
Sudbine nekadanjih Titovih gradova. Drvar. Maralove sjeni istjerane iz
peine, Nezavisne novine, 7. jula 2000.
Sveano obeleen 27. jula 1997. Ustanak 1941. istorijski podvig Srba Ko-
zare, Kozarski vjesnik, 1. augusta 1997.
Sveano proslavljen Dan borca. Plamte ustanike vatre, Osloboenje, 5.
jula 1984.
agolj, Mirko. Zatakavanje, Osloboenje, 30. april/1. maj 2008.
ikanji, Tanja. Spomenici NOR-a na ivici zaborava, Nezavisne novine, 16.
marta 2008.
ljamo, A. Nakon viegodinje neizvjesnosti i lutanja Muzeju u Jablanici
vraeno ime, Osloboenje, 18. augusta 2005.
tavljanin, Dragan et al., Spomenici (ne)slavne prolosti, Radio Slobodna
Evropa, 7. maja 2007, http://www.slobodnaevropa.org/Content/Ar-
ticle/703313.html, pristupljeno: 23. septembra 2011.
Tasi, Sneana. Na Mrakovici centralna proslava obiljeavanja 65. godi-
njice bitke na Kozari i Dana Borca NOB-a. Kozara opomena za sva vre-
mena, Nezavisne novine, 5. jula 2007.
Tasi, Sneana. Odobreno 250.000 KM za obnovu postavke Spomen-mu-
zej na Mrakovici, Glas Srpske, 15. januara 2009, http://www.glassrp-
ske.com/vijest/5/krozrs/16542/lat/Odobreno-250000-KM-za-obnovu-
postavke-Spomen-muzej-na-Mrakovici.html, pristupljeno: 10. oktobra
2011.
Tinjak, Ekrem. Povratak otpisanih, Start, 30. oktobra 2007.
Tjentite pusto, Osloboenje, 5. jula 1991.
Tomi, B.S. Vijesti iz organizacija. Tuzla, Glas antifaista, februar 2000.
Tradicionalni susret boraca u Vukosavcima. Ideje faizma su kod nas u BiH,
naalost, jo ive, Glas antifaista, mart 2001.
Trtak, Nedim. Sjea li se naeg prvog partizanskog, Dani, 25. aprila 2008.
Turisti obilaze Titovu peinu u Drvaru, e-Novine, 22. novembra 2009,
http://www.e-novine.com/drustvo/32451-Turisti-obilaze-Titovu-peinu-
Drvaru.html, pristupljeno: 21. oktobra 2011.
Tuzla. Bogat sadraj programskog rada, Glas antifaista, maj 2000.
U Distriktu Brko konstituisat e se SUBNOAR Distrikta Brko, Glas anti-
faista, maj 2000.

U oekivanju velike proslave 30. godinjice revolucije na legendarnoj Su-
tjesci. Tito na Tjentitu, Osloboenje, 4. septembra 1971.
U srijedu putanje javne rasvjete u spomen-parku Vraca. Oivljavanje mra-
ne zone, Osloboenje, 15. juna 2009.
Uniten spomenik partizanima, Osloboenje, 14. novembra 2000.
Velianstvena proslava legendarne bitke. Duh heroizma boraca na Sutjesci
proima danas nae narode, Osloboenje, 5. jula 1958.
Veliki narodni zbor na Kozari. Sjeanje na ratne rane, Glas srpski, 5. jula
1999.
Vijesti iz organizacija. Banovii, Glas antifaista, august 1997.
Vijesti iz naih organizacija. Graanica, Glas antifaista, novembar 1997.
Vijesti iz naih organizacija. Lukavac, Glas antifaista, juli 1997.
Vijesti iz naih organizacija. Prijedor, Glas antifaista, juli 1997.
Vijesti iz naih organizacija. Tuzla, Glas antifaista, novembar 1997.
Vijesti iz organizacija. Drvar. Obiljeena 62. godinjica Desanta. Oivjela
Titova peina, Glas antifaista, juli 2006.
Vijesti iz organizacija. Mostar. Jo jednom o ruenju spomenika u Mostaru.
Skrnavljenje remek djela, Glas antifaista, juli 2006.
Vijesti iz organizacija. Olovo. Obnovljeno spomen-obiljeje, Glas antifa-
ista, mart 2001.
Vijesti iz organizacija. Srebrenik, Glas antifaista, mart 1998.
Vijesti iz organizacija. Srnica. Na tradicionalnom susretu antifaista govorio
Dragutin Kosovac. Nema razloga da se ne ujedinimo, Glas antifaista,
septembar 2000.
Vijesti iz organizacija. Travnik, Glas antifaista, august 1998.
Vijesti iz organizacija. Tuzla, Glas antifaista, mart 1998.
Vijesti iz organizacija. Tuzla. Milo Miloevi, predsjednik OO SUBNOR-a
Bijeljina (pismo), Glas antifaista, novembar 1999.
Vijesti iz organizacija. Zenica. Dan ustanka proslavljen uz obnovljeni spo-
menik na Smetovima, Glas antifaista, juni 2004.
Vijesti iz organizacija. Zenica. Uniteni partizanski spomenik bie obnovljen
donacijama, Glas antifaista, juli 2003.
Vrebac, Nedad. Sudbina spomenika NOB-a, AIM press, 15. aprila
2007, http://www.aimpress.ch/dyn/pubs/archive/data/199704/70415-
004-pubs-sar.htm, pristupljeno: 2. oktobra 2011.
Vukadinovi, Gojko. Konstituisan SUBNOAR u Distriktu Brko. Zahtijeva se
uklanjanje spomenika ratnom zloincu Drai Mihajloviu, Glas antifa-
ista, septembar 2000.
Vukadinovi, Gojko. Na kontinuitet. Aktivnost pod granatama, Glas an-
tifaista, novembar 1996.
Vukadinovi, Gojko. ta sadri novi statut SUBNOAR-a BiH. Udruenja
osnovni nosioci aktivnosti, Glas antifaista, novembar 1997.
Vuki, Uro. Obiljeena 70. godinjica ustanka protiv faizma, Nezavisne
Vukosav, Rade. Vijesti iz organizacija. Konjic. Bogata aktivnost opinskog
odbora boraca, Glas antifaista, januar 2002.
Winter, Jay i Emmanuel Sivan. Setting the framework, u War and Remem-
brance in the Twentieth Century, ur. Jay Winter i Emmanuel Sivan, 6-39,
Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
Za obnovu postavke 250.000 KM, Nezavisne novine, 1. novembra 2008.
ivkovi, R. Spomenici istorije. Sarajevo. I zaputeni i ureeni, Glas anti-
faista, septembar 2008.

Tamara Banjeglav
SJEANJE NA RAT ILI

RAT SJEANJA?
PROMJENE U POLITIKAMA SJEANJA
U HRVATSKOJ OD 1990. GODINE DO
DANAS
Tamara Banjeglav je magistrirala Europske studije na Fakultetu politikih
znanosti u Zagrebu, te studij nacionalizma na Central European University u
Budimpeti. Radi kao koordinatorica programa kulture sjeanja u organizaciji
Documenta - Centar za suoavanje s prolou iz Zagreb, te pohaa dok-
torski studij u okviru kojeg pie doktorsku dizertaciju o politikama sjeanja
i mehanizmima tranzicijske pravde u poslijeratnoj Hrvatskoj. Sudjelovala je
u organizaciji Meunarodne kole o razmjeni znanja i iskustava u sjeanju
na holokaust i druge ratne zloine, koja je odrana u Zagrebu, te u organi-
zaciji radionice o memorijalnim praksama i suoavanju s tekom prolou
u Zapadnoj Europi i Zapadnom Balkanu, koja je odrana u Prijedoru, BiH.
Kao mlaa istraivaica, provela je 6 mjeseci na Institutu za humanistike
znanosti u Beu, istraujui slubene politike sjeanja na Drugi svjetski rat
i rat 1990-ih u Hrvatskoj.
UVOD
Prema francuskom sociologu Mauriceu Halbwachsu sve je sjeanje drutveni

konstrukt, bilo ono institucionalizirano (kao to su interpretacije prolosti
koje nude politike elite) ili individualno. Sjeanje je, tvrdi Halbwachs u svo-
jem radu o kolektivnom sjeanju, podlono sadanjosti i koristi se kako bi se
objasnio i opravdao novi politiki poredak.1 Prema njemu je nemogue da
se pojedinci sjeaju na dosljedan nain izvan konteksta grupe kojoj pripa-
daju. Pripadnost grupi opskrbljuje pojedince materijalom koji ini sjeanje,
a grupe ak mogu u pojedincima proizvesti sjeanje na dogaaje koje ti
pojedinci zapravo uope nisu doivjeli2.
Komemoracije dogaaja iz prolosti, spomenici i memorijali te prei-

menovanja ulica i drugih javnih prostora neki su od elemenata instituci-
onalnog, to jest slubenog sjeanja, pomou kojih politike elite koriste
svoje vienje prolosti kako bi objasnile i opravdale sadanjost u odreenoj
zajednici. Slubeno sjeanje je ono koje promoviraju i podupiru strukture
na vlasti u pojedinom drutvu. Ovo slubeno sjeanje za sebe tvrdi da je i
1 Maurice Halbwachs. On Collective Memory. The University of Chicago Press, 1992.

2 Ibid.
Tamara Banjeglav Sjeanje na rat ili Rat sjeanja? 93

kolektivno, iako je ono uvijek i neizbjeno selektivno jer ukljuuje sjeanje
samo na one prole dogaaje i osobe koji su u danom povijesnom trenutku
pogodni, a iskljuuje one koji to nisu. Srpski sociolog Todor Kulji takoer
naglaava da svaka generacija gradi vlastitu sliku prolosti u skladu s potre-
bama sadanjosti.3 Iz tog su razloga slubene politike sjeanja uvijek pra-
ene i slubenim politikama zaboravljanja.4 Slubeno, drutveno sjeanje,
politiki je proces bez kraja, za ije je uspjeno funkcioniranje neophodno
i umijee zaboravljanja koliko i sjeanja.5 Ipak, u najveem broju sluajeva
prolost se ne moe jednostavno zaboraviti i izbrisati iz sjeanja, ve se
ona, kao to to tvrdi Paul Ricoeur, odlae, stavlja po strani (oubli de reserve)6,
i ponovno koristi kada je potrebna, to jest kada se u drutveno sjeanje
ele ponovno uvesti dogaaji koje su neka prijanja vremena i reimi eljeli
zaboraviti. Paul Connerton tvrdi da se sjeanje neke drutvene grupe moe
oblikovati koritenjem dravnog aparata na sistematian nain, kako bi se
graanima oduzelo njihovo sjeanje.7 Iz tog su razloga politike promjene
openito, a posebno promjene reima, praene razdobljem tranzicije, za vri-
jeme kojega postoji snana povezanost izmeu politike moi i moi uprav-
ljanja simbolima i sjeanjima.8 Ovakvo institucionalno i instrumentalizirano
sjeanje ujedno predstavlja najrelevantniji okvir za analiziranje razdoblja
postkomunistike tranzicije u Hrvatskoj.
3 Todor Kulji. Kultura seanja teorijska objanjenja upotrebe prolosti, igoj tampa,
Beograd, 2006.
4 Vidi Dejan Jovi. Official memories in post-authoritarianism: an analytical framework,
Journal of Southern Europe and the Balkans, Volume 6, Number 2, August 2004.
5 Paul Connerton. How Societies Remember. The University of Cambridge Press, 1996.
6 Paul Ricoeur. Memory, History, Forgetting. The University of Chicago Press, Chicago &
London, 2004, str. 414.
7 Connerton, How Societies Remember, 14.
8 Dejan Jovi. Official memories in post-authoritarianism: an analytical framework.
TKO, KAKO I EGA SE SJEA? SLUBENE POLITIKE
SJEANJA U HRVATSKOJ 1990-ih GODINA
Nakon Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji vlast je strogo kontrolirala sve ko-
memorativne dogaaje, kao to su komemoracije, proslave razliitih obljetnica
te javna okupljanja, koji su postali simboline javne aktivnosti kojima se politi-
ka elita sluila kako bi konstruirala narativ o jugoslavenskoj povijesti i pobjedi
u Drugom svjetskom ratu. Za konstruiranje kolektivnog sjeanja na Drugi
svjetski rat vlast se, izmeu ostalog, sluila i spomenicima, memorijalima, povi-
jesnim knjigama i udbenicima te povijesnim filmovima i drugim umjetnikim
djelima. Meutim, na poetku 1990-ih godina, s raspadom SFR Jugoslavije i
promjenom vlasti, pojavila se potreba za stvaranjem novih slubenih politika
sjeanja (i zaboravljanja) te redefiniranja prolosti, kojima su kao okvir posluili
antikomunizam i novo nacionalistiko tumaenje partizanskog pokreta.9
U Hrvatskoj su se, iz tog razloga, dogodile mnoge promjene u komemora-

tivnim praksama i slubenim politikama sjeanja. S dolaskom na vlast Hrvatske
demokratske zajednice (HDZ)10 njezin predsjednik Franjo Tuman pokuao
je provesti svehrvatsko pomirenje11, koje je ukljuivalo ujedinjenje cjeloku-
pnog korpusa hrvatskog naroda. Takva su nastojanja omoguila vraanje iz
9 Partizanski pokret odnosno partizani koji su poinili ratne zloine 1945. godine, kao to
primjeuje Tihomir Cipek, nakon raspada SFRJ su u Hrvatskoj poistovjeeni s pobunjenim
Srbima, to jest agresorom na Hrvatsku 1991. godine. Vidi u: Tihomir Cipek, Sjeanje na
1945: uvanje i brisanje. O snazi obiteljskih narativa, u: Sulejman Bosto i Tihomir Cipek
(ur.) Kultura sjeanja: 1945. Povijesni lomovi i svladavanje prolosti, Disput, Zagreb, 2009.
10 HDZ je politika stranka koja je pobijedila na prvim viestranakim izborima odranim
u Hrvatskoj 1990. godine, u vrijeme raspada SFRJ, na elu s dr. Franjom Tumanom,
kasnijim prvim hrvatskim predsjednikom.
11 Svehrvatsko pomirenje je bila osnovna ideja Tumana i HDZ-a koja se temeljila na oku-
pljanju cjelokupne hrvatske nacije radi ostvarivanja viestoljetnog sna, to jest stvaranja
samostalne hrvatske drave.

zaborava Nezavisne drave Hrvatske12 i ustakog pokreta, to jest one strane
povijesti koja je, u slubenom komemoriranju dogaaja iz Drugog svjetskog
rata za vrijeme SFRJ, do tada bila potisnuta i zabranjena. Iako Tuman nije
imao za cilj rehabilitaciju ustatva (budui da je i sam bio partizanski oficir),
ovakva HDZ-ova ideologija je za to otvorila prostor, pa se, s poetkom rata u
Hrvatskoj, ustatvo u dijelu hrvatske javnosti poelo shvaati i tumaiti kao
estoko hrvatstvo prijeko potrebno u obrani Hrvatske.13
Prve promjene u slubenim politikama sjeanja koje su se dogodile

poetkom 1990-ih ukljuivale su preimenovanje mnogih ulica i kola koje
su nosile imena slavnih partizana, narodnih heroja i komunista, a kojima su
dodijeljena imena poznatih linosti iz hrvatske povijesti. Kao to primjeuje
etnologinja Dunja Rihtman-Augutin, u gradskom krajoliku imena ulica,
zajedno sa spomenicima i spomen-ploama, pridonose semiotikoj prisut-
nosti vladajue ideologije, jer gradskoj arhiteksturi daju poseban simboliki
sadraj.14 Jedan od najpoznatijih sluajeva preimenovanja, koji je izazvao
najvie rasprava, ali i javnih prosvjeda, svakako je sluaj preimenovanja Trga
rtava faizma, koji je u prosincu 1990. godine preimenovan u Trg hrvatskih
velikana, to je dovelo do estokih prosvjeda i javnih polemika.15 Koliki revolt
je u javnosti proizvela ova nova politika sjeanja na Drugi svjetski rat te ova
12 Nezavisna drava Hrvatska (NDH) marionetska je faistika drava osnovana 10. travnja
1941. godine, na inicijativu nacionalsocijalistike Njemake i faistike Italije, a dravom
je vladao voa ustakog pokreta Ante Paveli.
13 Tihomir Cipek. Sjeanje na 1945: uvanje i brisanje. O snazi obiteljskih narativa, 159.
14 Dunja Rihtman-Augutin. Ulice moga grada, Biblioteka XX vek, Beograd, 2000, str. 51.
15 Jedno od predloenih imena za novo ime trga bilo je i Trg hrvatskih vladara, jer su ulice
koje izlaze na ovaj trg, nakon 1990., nazvane prema hrvatskim kraljevima. Vidi u: Vjeran
Pavlakovi. Sukob, komemoracije i promjene znaenja: Metroviev paviljon kao prij-
eporno mjesto sjeanja, u: Tihomir Cipek (ur.) Kultura sjeanja: 1991. Povijesni lomovi
i svladavanje prolosti, Disput, Zagreb, 2011, str. 215-238.
odluka vladajue stranke o ukidanju javnog sjeanja na rtve faistikog
reima svjedoi i injenica da je nekoliko tjedana nakon donoenja odluke
o preimenovanju osnovan Odbor za povrat imena Trga rtava faizma. Od-
bor je svake godine, na simboliki datum, 9. svibnja, ili Dan pobjede nad
faizmom, organizirao javne prosvjede i komemoraciju u sjeanje na rtve
faistikog reima na trgu, na kojima se iz godine u godinu okupljao sve
vei broj ljudi. Prosvjedi i komemoracija su odravani deset godina zaredom,
sve do ponovnog vraanja imena trgu, to se dogodilo tek u prosincu 2000.
godine, nakon smjene HDZ-a i promjene vlasti.16 O dubini podjele u hrvat-
skom drutvu oko hrvatske antifaistike prolosti govori i injenica da je na
godinjim okupljanjima na kojima se traio povrat imena Trga rtava faizma
dolazilo i do izbijanja nasilja. Zadnjih godina odravanja prosvjeda skupina
osoba odjevenih u crno je, izvikujui ustake parole, napala sudionike inae
mirnog okupljanja, a nasilje je kulminiralo na samom kraju razdoblja Tuma-
nove vlasti, 1999. godine. Zoran Pusi, osniva Odbora za povrat imena Trga
rtava faizma, ove dogaaje objanjava neaktivnou policije, koja se nije
trudila zaustaviti nasilje.17
Osim ukidanja nekih naziva ulica s ciljem zaboravljanja antifaistike

i partizanske prolosti, neke ulice su preimenovane kako bi se u sjeanje
ponovno uvela ona strana povijesti koja je za vrijeme SFR Jugoslavije bila
zaboravljana. Iz toga su razloga poetkom 1990-ih ulice u nekim hrvat-
skim gradovima nazvane prema Mili Budaku, ministru obrazovanja u NDH,
16 Na parlamentarnim izborima 2000. godine, tzv. treesijeanjskim izborima, odranima 3.

sijenja 2000. godine, HDZ je prvi put nakon proglaenja samostalnosti Hrvatske izgubio
vlast, a pobijedila je tzv. estorka, koalicija sastavljena od est lijevo orijentiranih stranaka:
SDP-a, LS-a, HSLS-a, IDS-a, HSS-a i HNS-a.
17 Osobni intervju sa Zoranom Pusiem, osnivaem i tajnikom Odbora za povrat imena Trga
rtava faizma, odran 7. rujna 2011.

ili dobile naziv 10. travnja, prema datumu proglaenja Nezavisne drave
Hrvatske.18
Sudbinu preimenovanih ulica, trgova i drugih javnih prostora dijelili su i

spomenici. Spomenici su postali jedno od orua nove vlasti pomou kojih se
javnosti prezentiralo ega i kako se treba sjeati, a to zaboraviti, iz razdoblja
Drugog svjetskog rata. Ba kao i partizanski pokret, i partizanski spomenici,
koji su komemorirali Narodnooslobodilaku borbu (NOB)19 iz Drugog svjet-
skog rata, doivjeli su ideoloku i etno-nacionalnu transformaciju kako bi
se zajednika jugoslavenska prolost, koja je postala nepoeljna u novom
dominantnom povijesnom narativu, zamijenila s prolou hrvatskoga na-
roda. Tako su ovi spomenici od simbola pobjede nad faizmom (...) postali
simbol propale komunistike diktature.20 Neki drugi spomenici su, nasuprot
tome, postavljeni ili vraeni na mjesto na kojem su se nekada nalazili zato
da bi se simboliki oznaio kraj jednog i poetak novog reima21, kao to je
bio sluaj sa spomenikom banu Josipu Jelaiu22, koji je 1991. godine po-
stavljen na glavni zagrebaki trg, na mjesto s kojeg je uklonjen u prijanjem
pokuaju uspostavljanja kolektivne amnezije 1947. godine. O povezanosti
18 Iako je velikom broju ulica koje su bile nazvane prema Budaku ili nosile naziv 10. travnja
do danas ime promijenjeno, u nekim hrvatskim gradovima jo uvijek postoje ulice s tim
imenima, kao na primjer u Slavonskom Brodu i Pleternici.
19 Narodnooslobodilaka borba je pojam kojim se oznaava borba jugoslavenskih naroda,
predvoenih Komunistikom partijom Jugoslavije, za osloboenje od faistike okupacije
tijekom Drugog svjetskog rata.
20 Cipek. Sjeanje na 1945: uvanje i brisanje. O snazi obiteljskih narativa, 161.
21 Prema Dejanu Joviu, zamjena starih spomenika novima ponekad predstavlja jednako
dobar kraj revolucije ili starog reima kao i stvarno pogubljenje ili hapenje samog biveg
voe. Vidi u: Jovi, Official memories in post-authoritarianism: an analytical frame-
work, 100 (prijevod autora).
22 O povratku spomenika banu Josipu Jelaiu na zagrebaki glavni trg vidi Rihtman-
Augutin, Spomenik na glavnom gradskom trgu, 91-92.
podizanja ovog spomenika i promjene vlasti svjedoi i uvodni govor Franje
Tumana na ceremoniji postavljanja spomenika, u ijoj je interpretaciji po-
dizanje spomenika bilo rezultat trijumfalne pobjede Hrvatske demokratske
zajednice na izborima.23
S poetkom rata u Hrvatskoj 1991. godine spomenici iz Drugog svjet-

skog rata su doivjeli teku sudbinu cenzure koja je ukljuivala ne samo
njihovo uklanjanje i postavljanje, na njihovo mjesto, novih spomenika nego
i njihovu devastaciju i razne oblike vandalizma. Poznati arhitekt Bogdan
Bogdanovi, autor spomenika Kameni cvijet u Jasenovcu, jo je krajem
1987. godine predvidio da polovina od ukupno 12.000 spomenika i spo-
men-obiljeja Narodnooslobodilake borbe postavljenih irom Jugoslavije
nee doekati 2000. godinu, jer e se raspasti i jer e brojni spomenici biti
uklonjeni24. Bogdanovi, ipak, nije mogao predvidjeti na koji nain e se to
dogoditi.
Destrukcija spomenika jedan je od najoitijih naina intervencije u ko-

lektivno sjeanje kroz destrukciju sjeanja ili prisilnog zaboravljanja. Nasilje
izvreno nad antifaistikim spomenicima 1990-ih godina ne predstavlja samo
revalorizaciju prolosti, ve i negaciju antifaistikih vrijednosti koje se spomi-
nju i u samom Ustavu Republike Hrvatske.25 Samo u gradovima i selima irom
Hrvatske u razdoblju od 1945. do 1990. godine podignuto je oko 6.000 spo-
menika i spomen-obiljeja antifaistikim borcima i organizatorima ustanka,
23 Citirano prema Rihtman-Augutin. Spomenik na glavnom gradskom trgu, 91-92.

24 Nepodnoljiva lakoa pripadanja (intervju s Bogdanom Bogdanoviem), Danas, Zagreb,
br. 303, 8. prosinca 1987, str. 17-19.
25 Vidi Ustav Republike Hrvatske, Narodne novine 56/1990, 22. prosinca 1990, http://
narodne-novine.nn.hr/clanci/sluzbeni/232289.html.

kao i drugim nevinim rtvama faizma.26 Prema nepotpunim podacima koje
je prikupio i u monografiji objavio Savez antifaistikih boraca Republike Hr-
vatske, od tog broja je u razdoblju od 1990. do 2000. godine u Hrvatskoj,
srueno, oteeno, oskvrnuto ili uklonjeno 2.964 spomen obiljeja, meu
kojima su 731 spomenik i druga spomen obiljeja od velike umjetnike i kul-
turno-povijesne vrijednosti.27 Analiza sruenih i oteenih spomen-obiljeja
pokazala je da su najvie oteena ili do temelja razorena spomen-obiljeja
koja svjedoe o ubijanju Srba od ustakih jedinica, spomen-obiljeja o ubija-
nju idova, spomen-obiljeja koja svjedoe o ubojstvima i drugim zloinima
faistikog okupatora nad Hrvatima, te obiljeja koja govore o ulozi Komuni-
stike partije i pojedinih istaknutih organizatora NOB-a.28 Iznimno velik broj
oteenih ili sruenih spomenika te injenica da niti jedna osoba nije procesu-
irana za unitavanje kulturne batine dokazuju da je hrvatska drava 1990-ih
tolerirala ovakav pokuaj uspostavljanja kolektivne amnezije, a poznato je
i da su same lokalne vlasti HDZ-a u nekim mjestima organizirale akcije ukla-
njanja partizanskih spomenika.29 Ruenje i vandalizam nad spomenicima su,
sa zavretkom rata, uglavnom prestali budui da je rat ipak odredio prostore
ruenja spomenika. Zanimljivo je primijetiti da je unitavanje partizanskih spo-
menika bilo rijetko ili ga uope nije bilo na podrujima koja nisu bila zahvaena
ratom, kao to su Istra, Hrvatsko primorje i Hrvatsko zagorje. To ukazuje na
nedvojbenu povezanost napada na Hrvatsku i poistovjeivanja agresora s
pripadnicima partizanske vojske za vrijeme Drugog svjetskog rata i brisanja
26 Juraj Hrenjak (ur.): Ruenje antifaistikih spomenika u Hrvatskoj 1990-2000, Savez

antifaistikih boraca Hrvatske, Zagreb, 2002.
27 Ibid., str. 12
28 Ibid.
29 Meutim, treba spomenuti, kao to je primijetio Tihomir Cipek, i to da su spomenike
unitavale i paramilitarne jedinice pobunjenike srpske vojske. Vidi u: Cipek, Sjeanje
na 1945: uvanje i brisanje. O snazi obiteljskih narativa.

sjeanja na partizanski pokret u Hrvatskoj.30 Meutim, treba spomenuti i da
su neki spomenici i spomen-obiljeja oteeni u gotovo 10 godina koliko je
prolo od objavljivanja ove monografije. Tako je, na primjer, 2001. godine
eksplozivnom napravom oteena grobnica narodnih heroja iz Drugog svjet-
skog rata na centralnom zagrebakom groblju Mirogoj, dok je u studenom
2010. godine u potpunosti uniten spomenik rtvama faistikog terora u selu
Prkos, gdje je u prosincu 1941. godine u ustakom ienju stradalo vie od
400 nevinih civila.31 Takoer, 2006. godine su nepoznati poinitelji odnijeli
14 metalnih ploa s ispisanim imenima ubijenih civila sa spomen-kosturnice
srpskim civilima koje su 1941. godine ubile ustae u mjestu Veljun, a spomenik
je ponovno bio na meti vandala 2011. godine. Isti je spomenik poznatiji po
tome to su na tom mjestu 2000. godine Srbi povratnici pokuali organizirati
komemorativni skup za rtve faizma, ali je odravanje skupa pokualo spri-
jeiti lokalno hrvatsko stanovnitvo.
Veliki broj spomenika i memorijala je takoer doivio i svoju prenamje-

nu, pa su tako, na primjer, Spomen-dom u Glini, koji je sagraen 1974.
godine na mjestu pravoslavne crkve u kojoj su krajem srpnja i poetkom
kolovoza 1941. godine ustae masovno likvidirale lokalno srpsko stanov-
nitvo, lokalne hrvatske vlasti preimenovale u Hrvatski dom i pretvorile u
hrvatski kulturni centar, dok je spomen-obiljeje koje je trebalo sadravati
imena rtava srueno u kolovozu 1995. godine.
Neki su spomenici NOB-u neoteeni preivjeli rat, ali su devastirani

nakon zavretka rata, kao to su spomenik slavnog kipara Vojina Bakia,
30 Vidi fusnotu br. 6.

31 O pokolju u selu Prkos vidi u: Slavko Goldstein. 1941. godina koja se vraa, Novi Liber,
Zagreb, 2007.

postavljen 1981. godine, i memorijalni park na Petrovcu (Petrova Gora). Od
rujna 1991. do kolovoza 1995. Memorijalni park bio je na okupiranom po-
druju Hrvatske32, a vojskama i paravojskama koje su tih godina zauzele Petro-
vu Goru sluio je u razliite svrhe. Najvie su upotrebljavane dvorane i suteren
spomenika za skladitenje sanitetsko-medicinskog materijala. Spomenik je
nakon 1995. godine teko oteen kraom nehrajuih ploa, a unutranjost
spomenika je devastirana (i donedavno prepuna medicinskog otpada). Zbog
nedostatka fizike zatite i procesa obnove objekta vrijedna metalna oplata
spomenika, naeta tijekom rata, i dalje se otuuje, koristi u privatne svrhe, ili
naprosto preprodaje kao metalni otpad. Nedostatak interesa vlasti za zatitu
od daljnjeg propadanja i obnovu ovoga spomenika oituje se i u injenici da
iako je Vlada Republike Hrvatske 2008. godine potpisala koalicijski dogovor sa
Samostalnom demokratskom srpskom strankom (SDSS) kojim taj spomeniki
kompleks ulazi u red vanih spomenika koji e biti obnovljeni i revitalizirani,
do danas jo uvijek nita nije uinjeno, a spomenik i dalje propada.33
32 Prema Deklaraciji o Domovinskom ratu, koju je Hrvatski sabor usvojio 13. listopada 2000.
godine, na Republiku Hrvatsku su oruanu agresiju izvrile Srbija, Crna Gora i JNA s
oruanom pobunom dijela srpskog puanstva u Republici Hrvatskoj. Vidi: Deklaracija o
Domovinskom ratu, Narodne novine, br. 102/2000, www.nn.hr.
33 Koalicijski sporazum HDZ-a i SDSS-a na web stranici SDSS-a www.sdss.hr.

PROMJENE U JAVNIM KOMEMORACIJAMA
DOGAAJA IZ DRUGOG SVJETSKOG RATA ZA
VRIJEME 1990-ih GODINA
U (de)konstrukciji sjeanja bitnu su ulogu odigrali i kalendari, to jest dravni

praznici. Nova je vlast neke praznike sasvim ukinula, kao to je Dan republike
29. studenoga, dok su neki prilagoeni u skladu s politikom svehrvatskog
pomirenja34, pa je tako nekadanji Dan ustanka 27. srpnja zamijenjen s 22.
lipnja, Danom antifaistike borbe u Hrvatskoj. Ova promjena datuma na
koji se u Hrvatskoj, nakon raspada Jugoslavije, slubeno poela komemo-
rirati borba protiv faizma vana je iz razloga to se Dan ustanka u bivoj
dravi slavio na razliite datume u svakoj od republika, o emu je odluivao
Centralni komitet Komunistike partije Jugoslavije. U hijerarhiji proslava
Dana ustanka, kako to naziva povjesniar Drago Roksandi35, prvo mjesto je
pripadalo Srbiji, koja je ustanak slavila 7. srpnja, zatim je slijedila Crna Gora s
proslavom 13. srpnja, dok su Hrvatska i Bosna i Hercegovina ustanak slavile
27. srpnja. Odabrani datum je bio povezan s masovnim revoltom srpskog
stanovnitva protiv ustaa. Dakle, problem s ovim datumom se sastojao
u injenici da je sjeanje na Drugi svjetski rat u Hrvatskoj bilo obiljeeno
jednim srpskim ustankom. Novi datum proslave 22. lipnja, odabran od
nove vlasti 1991. godine, oznaava dan kada je skupina komunista u umi
Brezovica kod Siska 1941. godine, nakon vijesti o njemakom napadu na
SSSR, osnovala prvi partizanski odred u Hrvatskoj, ali i u Jugoslaviji openito.
Prema Roksandiu, u Jugoslaviji se ovaj datum preuivao zbog mita da su
34 Drago Roksandi. Shifting References. Celebrations of Uprisings in Croatia, 1945-

1991, East European Politics and Societies, vol. 9, br. 2, 1995.
35 Ibid., 259.

Srbi bili prvi pokretai Narodnooslobodilake borbe.36 Meutim, budui da
se skupina koja je osnovala odred veinom sastojala od hrvatskog stanovni-
tva, nova hrvatska vlast je smatrala da bi se upravo taj dan trebao slaviti kao
praznik, a ne dotadanji, 27. srpnja, za koji se smatralo da ga je Hrvatskoj
bila nametnula jugoslavenska vlast. Na taj je nain u novoosnovanoj dravi
ipak zadrana proslava ustanka protiv faizma, ali je novi datum proslave
na simbolian nain oznaio i novu slubenu ideologiju i odnos prema anti-
faistikom naslijeu. Kao to primjeuje povjesniar Vjeran Pavlakovi, ova
promjena datuma odravanja praznika je vana i zato jer se na taj nain nova
drava usprotivila komunistikom iskrivljavanju injenica, a istovremeno je
potovala dug prema antifaistikom naslijeu Hrvatske, to nije bio sluaj
s mnogim drugim revizijama znaajnih datuma.37
Promjene koje su se dogodile u politikama sjeanja u Hrvatskoj se ipak

najjasnije oituju za vrijeme komemorativnih okupljanja koja se odravaju na
simbolikim mjestima sjeanja. Debate o prijepornim povijesnim dogaajima
najee se odvijaju za vrijeme komemoracija na kojima se komemoriraju
dogaaji vezani uz antifaistiku borbu, kao i za vrijeme onih komemoracija
koje se posebno odnose na dogaaje koji su uslijedili nakon poraza vojske
NDH na samom kraju Drugog svjetskog rata.
Komemoracije koje se odnose na dogaaje iz Drugog svjetskog rata i

poslijeratno razdoblje, a koje su svakako izazvale i jo uvijek izazivaju naj-
vie kontroverzi i polemika u hrvatskoj javnosti, jesu komemoracije koje se
36 Ibid.
37 Vjeran Pavlakovi. Crvene zvezde, crne koulje: simboli, komemoracije i sukobljene isto-
rije Drugog svetskog rata u Hrvatskoj, u: Gordana eri (ur.) Pamenje i nostalgija. Neki
prostori, oblici, lica i nalija. Institut za filozofiju i drutvenu teoriju, Beograd, 2009, str. 53.

svake godine odravaju na mjestima sjeanja u Jasenovcu38 i u Bleiburgu39.
Raspad Jugoslavije, rat u Hrvatskoj te poslijeratni pokuaji pomirenja i proces
euroatlantskih integracija doprinijeli su promjenama u simbolikom znaenju
i vanosti komemoracija u Jasenovcu i Bleiburgu.
Komemoracija u Jasenovcu se odrava sredinom travnja (nedjelja najblia

22. travnja) u spomen na rtve najozloglaenijeg ustakog koncentracijskog
logora za vrijeme NDH, u kojem su ivote izgubili deseci tisua uglavnom
Srba, idova, Roma i hrvatskih antifaista.40 Druga komemoracija, koja se
odrava sredinom svibnja (nedjelja najblia 15. svibnja) u austrijskom gradu
Bleiburg, u blizini austrijsko-slovenske granice, komemorira rtve takozvanog
Krinog puta na kojem su partizani poslali u logore ili bez suenja likvidirali
politiko vodstvo NDH, njegove vojne jedinice te civile koji su ih pratili u po-
vlaenju. Prema povjesniaru Igoru Graovcu, na samom Bleiburkom polju
nije poinjen masovni zloin, jer je ovdje zabiljeeno samo manje stradanje,
prije svega vojnih stradalnika pri pruanju otpora u trenutku kapitulacije41,
38 Jasenovac se nalazi na krajnjem sjeveroistonom dijelu Sisako-moslovake upanije, u

blizini granice s BiH.
39 Bleiburg je grad u Austriji koji se nalazi u saveznoj dravi Korukoj blizu granice sa Slo-
venijom.
40 U hrvatskoj se javnosti razvila estoka polemika oko procjene broja jasenovakih rtava,
koja se kretala izmeu 40.000, broj rtava koji je naveo Franjo Tuman u svojoj knjizi
Bespua hrvatske zbiljnosti, pa sve do 1.000.000 rtava. Iako se pouzdan broj rtava
vjerojatno nee nikada znati sa sigurnou, ozbiljna znanstvena istraivanja smatraju da
se taj broj kree izmeu 80.000 i 100.000 rtava. Za broj i strukturu jasenovakih rtava
vidi web stranicu Spomen-podruja Jasenovac na www.jusp-jasenovac.hr. Vidi takoer:
Nataa Mataui. Jasenovac 1941.-1945. Logor smrti i radni logor, Biblioteka Kameni
cvijet, JUSP Jasenovac, Jasenovac Zagreb, 2003.
41 Igor Graovac. Pitanja poslijeratnih rtava i stradalnika u Hrvatskoj poslije Drugog sv-
jetskog rata, u: Juraj Hrenjak (ur.) Bleiburg i Krini put 1945. Zbornik radova sa
znanstvenog skupa, Savez antifaistikih boraca i antifaista Republike Hrvatske, Zagreb,
2007, str. 75.

ali je sam Bleiburg pretvoren u lieux de memoire42 u kolektivnom sjeanju
na te dogaaje.
Primjeri ovih dvaju mjesta sjeanja ilustriraju kako ih je jugoslavenska

drava koristila za legitimaciju tadanje vlasti. U Jasenovcu, mjestu sjeanja
na ustake zloine nad Srbima, idovima i hrvatskim antifaistima, odravane
su ak dvije komemoracije, neprekidno od 1968. do 1991. Prva, slubena
komemoracija, odravana je na dan proboja zatoenika iz logora 22. travnja,
a druga, takoer slubena, ali ne u povodu proboja, bila je na Dan borca 4.
srpnja. Spontana okupljanja su zabiljeena i prije 1968. godine budui da je
spomenik Kameni cvijet, autora slavnog arhitekta Bogdana Bogdanovia,
otvoren 4. srpnja 1966. godine, dakle dvije godine prije slubenog otvorenja
Spomen-podruja Jasenovac. Tom skupu, koji je nadmaio sve komemora-
cije, prisustvovalo je prema procjenama od 30.000 do 100.000 ljudi, dok o
programu za 1967. godinu nemam podataka.43 Spomen-podruje Jasenovac
u razdoblju od 1991. do 1997. godine ne postoji jer su 1991. godine srpske
snage okupirale podruje na kojem se nalazi memorijalni kompleks, koji je
razruen, a dokumentacija iz muzeja je odnesena u susjednu Bosnu i Hercego-
vinu, tadanje podruje Republike Srpske, a kasnije entitet Republika Srpska.
S druge strane, zloini poinjeni od partizanske vojske te Bleiburg kao

mjesto sjeanja na te zloine izbrisani su iz kolektivnog sjeanja za vrijeme
SFR Jugoslavije, a Bleiburg je postao svojevrsna tabu-tema, pa se tamo svake
godine okupljala samo hrvatska emigracija. Prva komemoracija u Bleiburgu
42 Pierre Nora. Between Memory and History: Les Lieux de Memoire, Representations
26, The Regents of the University of California, Spring, 1989.
43 E-mail korespondencija sa orem Mihoviloviem, kustosom u JUSP Jasenovac, 12. rujna
2011.

organizirana je i odrana 1952. godine, a organizirali su je bivi asnici
NDH. Idue je godine osnovan Poasni bleiburki vod, koji e komemora-
ciju organizirati i svake naredne godine.44 Vjeran Pavlakovi primjeuje i da
su komemoraciju nadzirale jugoslavenske obavjetajne slube i austrijska
policija, no ona nikada nije u potpunosti zabranjena.45
Raspad Jugoslavije je u Hrvatskoj rezultirao delegitimacijom antifaisti-

kog narativa i njegovoga prikaza Drugog svjetskog rata. Tako se znaenje i
vanost mjesta sjeanja u Bleiburgu i Jasenovcu nakon 1990. radikalno mije-
njaju te ova mjesta postaju arine toke razliitih etno-nacionalnih narativa.
Razvija se novi narativ o statusu rtve u skladu s nacionalnim mitovima, to
se najbolje moe pratiti kroz promjenu znaenja logora u Jasenovcu koju
je elio uvesti prvi predsjednik Franjo Tuman. U svojem prijedlogu, koji je
javnosti predstavio 1996. godine, Tuman je smatrao da Jasenovac treba
pretvoriti u mjesto hrvatske nacionalne pomirbe. Prema njemu su se ustae
i partizani u Drugom svjetskom ratu, svako na svoj nain, borili za zajedniki
cilj: hrvatsku dravu. Iz tog je razloga predloio da se spomen-podruje u
Jasenovcu pretvori u mjesto komemoriranja svih hrvatskih ratnih rtava. To
je ukljuivalo i rtve iz Domovinskog rata, pa je predloio da bismo, isto
tako, tu na tom mjestu, ali posebno, razdvojeno, stvorili i mjesta za sve po-
ginule u Domovinskom ratu. (...) Prema tome, na taj nain Jasenovac moe
postati mjesto svih ratnih rtava koje e opominjati hrvatski narod da je u
povijesti bio razdvojen, da je bio doveden u stanje meusobnog sukoba,
da se ne ponovi i da mrtve pomirimo, kao to smo pomirili i ive, njihovu
44 Vjeran Pavlakovi. Komemorativna kultura Bleiburga, 1990-2009, u: Sulejman Bosto i

Tihomir Cipek (ur.) Kultura sjeanja: 1945. Povijesni lomovi i svladavanje prolosti, Disput,
Zagreb, 2009, str. 182.
45 Ibid.

djecu, njihove unuke.46 U skladu s tom politikom mijeanja kostiju je jo
1995. izaslanstvo Sabora RH u povodu 50. obljetnice bleiburkih rtava i
Krinog puta u kriptu jasenovakog spomenika poloilo vijenac svim rtva-
ma palim za hrvatsku domovinu.47 Nakon to su uslijedile brojne kritike,
Tuman je svoju ideju pokuao opravdati neutemeljenom tvrdnjom da u
Jasenovcu nisu stradale samo rtve faizma. Poslije logora Jasenovac za
vrijeme NDH, od 1945. tamo je bio logor i komunistikih vlasti, od 1945.
do 1948. Prijedlogu transformacije logora u Jasenovcu u mjesto sjeanja
na hrvatske rtve estoko su se usprotivili antifaistiki borci Republike Hr-
vatske te idovska zajednica u Hrvatskoj, ali i meunarodna zajednica te
Memorijalni muzej holokausta iz Washingtona48, pa je ideja na kraju od-
baena. Neki autori smatraju da je ta ideja, za razliku od drugih pokuaja
izjednaavanja Bleiburga i Jasenovca, izazvala meunarodne reakcije jer je
prenamjena spomen-podruja biveg koncentracijskog logora dovela do
sukoba sa zapadnim i europskim standardima sjeanja, koji e se kasnije
pokazati iznimno bitnima za smjer kretanja politika sjeanja u Hrvatskoj.
Osim o Jasenovcu, mijenja se odnos vlasti i prema Bleiburgu, s kojeg je

skinut tabu koji je postojao za vrijeme SFR Jugoslavije, te se na tome mjestu
vie nije okupljala samo hrvatska emigracija, a novinari su s komemoracije
prvi put otkada se Bleiburg obiljeava izvijestili 1990. godine. Na komemo-
raciji 1990. godine prisustvovali su predstavnici nekih politikih stranaka
iz Hrvatske, a molitvu je vodio HDZ-ov stranaki sveenik Tomislav Duka,
koji se zauzeo za pomirenje svih Hrvata, za zajedniku obitelj hrvatskog
46 U Jasenovcu nisu stradale samo rtve faizma (intervju s Franjom Tumanom), Vjesnik,
23. travnja 1996, str. 5.
47 Poast rtvama rata i poraa, Vjesnik, 16. svibnja 1995, str. 4.
48 United States Holocaust Memorial Museum, www.ushmm.org.

naroda.49 Predsjednik Tuman osobno nikada nije prisustvovao niti jednoj
od komemoracija na ta dva mjesta sjeanja. Takoer, od 1991. do 1994.
godine stranka na vlasti, HDZ, nije poslala niti jednog svojeg visokopozici-
oniranog lana kao izaslanika na komemoraciju u Bleiburg. Hrvatski sabor
je preuzeo organizaciju komemoracije 1995. godine, a te iste je godine
povodom 50. obljetnice dogaaja u Bleiburgu Sabor RH odrao komemo-
rativnu sjednicu, koju je otvorio predsjednik Sabora Nedjeljko Mihanovi,
te u svom govoru nazvao Bleiburg holokaustom hrvatskih muenika.50
Na toj je sjednici Sabor imenovao nedjelju najbliu 15. svibnja, dan kada
se i odrava komemoracija, danom spomena na hrvatske rtve u borbi za
slobodu i nezavisnost.51 Iste je godine predsjednik Sabora na komemoraciji
u Bleiburgu povukao paralelu izmeu stradanja vojnika NDH te hrvatskih
vojnika u Domovinskom ratu izjavivi da je Hrvatska vojska u Domovinskom
ratu sprijeila srbokomunistiku vojsku da ponovi jo jedan Bleiburg.
Sjeanje na Domovinski rat e, za vrijeme komemoracija u Jasenovcu i

Bleiburgu, nastaviti konkurirati sjeanju na dogaaje iz Drugog svjetskog
rata i nakon 1990-ih. Meutim, znaajna promjena u politikama sjeanja
dogodila se nakon Tumanove smrti i odlaska HDZ-a s vlasti, kada se ko-
memoracije dogaaja iz NOB-a prestaju poistovjeivati s komunistikim
reimom i poinju sluiti za afirmaciju europskih vrijednosti, koje se, prije
svega, temelje na antifaizmu.
49 Za pomirenje svih Hrvata, Vjesnik, 14. svibnja 1990, str. 5.

50 Poast rtvama rata i poraa, Vjesnik, 16. svibnja 1995, str. 3.
51 Zakon o blagdanima, spomendanu i neradnim danima u Republici Hrvatskoj, Narodne
novine br. 33/1996, www.nn.hr.

SLUBENE POLITIKE SJEANJA U HRVATSKOJ
NAKON 1990-ih GODINA:
PRIBLIAVANJE EUROPSKIM STANDARDIMA52 I
POLITIKAMA SJEANJA
Dravni politiki vrh je poeo sudjelovati na komemoracijama i u Bleiburgu i

u Jasenovcu tek nakon 1999. godine. Ivica Raan, predsjednik Socijaldemo-
kratske partije (SDP), koja je u koaliciji s pet drugih stranaka dola na vlast
poetkom 2000. godine, prvi je premijer koji je sudjelovao na komemoraciji
u Jasenovcu 21. travnja 2002. Tada je i komemoracija prvi put organizirana
pod visokim pokroviteljstvom Vlade RH53, a na njoj je, uz premijera te pre-
ivjele logorae i njihove obitelji, sudjelovao i arhitekt Kamenog cvijeta
Bogdan Bogdanovi.54 Raan je, meutim, nastavio s paralelizacijom Blei-
burga i Jasenovca koja je postojala 1990-ih, te je nakon Jasenovca posjetio
i Bleiburg i time ujedno postao prvi hrvatski premijer koji je odao poast
52 Europski standardi sjeanja se, u ovom radu, odnose na ono to Tony Judt naziva surplus
of memory (viak sjeanja), a predstavlja institucionalizirano javno sjeanje kao temelj
zajednikog, kolektivnog identiteta, u Europi nakon 1989. godine. Jedna od karakteristika
tog zajednikog institucionaliziranog sjeanja je i preporuka dravama lanicama EU-a da
usvoje 27. sijenja kao Dan sjeanja na holokaust budui da se sjeanje na rtve holokausta
te antifaizam takoer smatraju jednim od temelja zajednikog europskog identiteta. Vidi
u: Tony Judt. Postwar. A History of Europe since 1945, Penguin Books, 2005.
53 Savjet ustanove Jasenovac se dogovorio da se svake godine rotiraju domaini na
komemoraciji, tako da je to jedne godine predsjednik drave, druge godine Vlada,
tree Sabor itd. One godine kada je domain Sabor onda je i pokrovitelj. (e-mail kore-
spondencija sa orem Mihoviloviem, kustosom u JUSP Jasenovac, 12. rujna 2011).
Unazad nekoliko godina Sabor u svom proraunu osigurava sredstva za komemoracije i
u Jasenovcu i u Bleiburgu. (pisani odgovor Ruice imunovi, voditeljice slube za odnose
s javnou Hrvatskoga sabora, od 29. kolovoza 2011).
54 Nataa Mataui. Jasenovac 1941.-1945. Logor smrti i radni logor, Biblioteka Kameni
cvijet, JUSP Jasenovac, Jasenovac Zagreb, 2003, str. 169.

rtvama i u Bleiburgu. Prvi hrvatski predsjednik na komemoraciji u Jasenovcu
bio je Stjepan Mesi 2003. godine, koja je ujedno bila i godina kada su se
komemoracije u Bleiburgu i u Jasenovcu sluajno poklapale i padale na isti
dan (11. svibnja). Mesi je na komemoraciji u Jasenovcu poslao jasnu poruku
da Hrvatska poiva na antifaistikim vrijednostima, na kojima je zasnovana
i Europska unija.55 Hrvatski predsjednik je time naznaio novi smjer kretanja
Hrvatske, ujedno se odriui naslijea NDH izjavom da dananja Hrvatska
ni u emu nije slijednik one dravne tvorevine iz vremena Drugog svjetskog
rata koja je naalost imala hrvatsko ime.56 Mesi je za vrijeme svoja dva
mandata kao predsjednik Republike Hrvatske odbijao doi na komemoraciju
u Bleiburg sve dok se ne provedu sustavna istraivanja o broju poginulih
civilnih rtava i vojnika u borbi, zato jer na Bleiburgu nije tono povijesno
utvren broj rtava i svojim bi prisustvovanjem sudjelovao na neki nain u
manipulacijama injenicama.57
S novom smjenom vlasti 2003. godine, kada na izborima ponovno po-

bjeuje nova Hrvatska demokratska zajednica na elu s Ivom Sanaderom,
za vrijeme procesa pristupanja Hrvatske Europskoj uniji, dolazi do zaokreta
u odnosu prema prolosti te do europeizacije hrvatskoga slubenog na-
rativa o Drugom svjetskom ratu.58 Trend prema europskim vrijednostima i
standardima u politikama sjeanja te afirmacija antifaistikih vrijednosti,
koji su zapoeli 2000. godine dolaskom na vlast estorke, nastavljen je i
povratkom HDZ-a na vlast.
55 Govor predsjednika Stjepana Mesia na komemoraciji u Jasenovcu 11. svibnja 2003,

www.predsjednik.hr.
56 Ibid.
57 Mesi: Otii u na Bleiburg kad se utvrdi stvarni broj rtava, Nacional, 28. travnja 2008,
www.nacional.hr.
58 Vie Radoni, Univerzalizacija holokausta na primjeru hrvatske politike prolosti.

U pokuaju da priblii Hrvatsku Europskoj uniji i popravi njezin ugled,
vlada premijera Sanadera dala je ukloniti kontroverzne spomenike ministru
obrazovanja iz NDH Mili Budaku (u Sv. Roku) te zapovjedniku ustake Crne
legije Juri Francetiu (u Slunju). Zanimljivo je da je spomenik Francetiu po-
stavljen te je na svom mjestu stajao u razdoblju od 2000. do 2004. godine,
to jest za vrijeme dok je na vlasti bila koalicija lijevih stranaka (estorka), a
premijer bio Ivica Raan.59 Oba spomenika uklonjena su tek odlukom vlade Ive
Sanadera, na temelju lanka 107. Ustava Republike Hrvatske, uz obrazloenje
da je njihovo postavljanje suprotno izvorinim osnovama Ustava Republike
Hrvatske te teti ugledu i interesima Republike Hrvatske koje je Vlada duna
tititi.60 S donoenjem ove odluke, Vlada je takoer zatraila od Ministar-
stva pravosua i Ministarstva kulture da izrade i Vladi dostave nacrt zakona
o spomenicima, te je zaduila Ministarstvo pravosua da u roku od 8 dana
pripremi i Vladi dostavi nacrt izmjena i dopuna Kaznenog zakona kojim e se
zabraniti promicanje i velianje totalitarnih ideologija (faizma, komunizma
i drugih).61
Uklanjanju spomenika Juri Francetiu prethodilo je potpisivanje peticije

graana, godinu i pol dana nakon podizanja spomenika, u organizaciji etiriju
nevladinih udruga (Udruga antifaista karlovake upanije, Centar za mirovne
studije, Odbor za ljudska prava Karlovac i HHO Suradni centar u Karlovcu). U
samo tri dana prikupljeno je preko 800 potpisa, a peticija je uruena elnim
ljudima upanije i grada Slunja 10. prosinca 2001. godine, na Meunarodni
dan ljudskih prava. Takoer je osnovan i Odbor za uklanjanje spomenika Juri
59 Jure Franceti jednima heroj, drugima ratni zloinac, Vjesnik, 13. svibnja 2004, str. 7.
60 Priopenje za javnost Vlada donijela odluku o uklanjanju spomenikog obiljeja Mili
Budaku od 27. kolovoza 2004, www.vlada.hr.
61 Ibid.

Francetiu u Slunju, koji je u travnju 2004. godine uputio pismo predsjedniku
Vlade Ivi Sanaderu i predsjedniku Hrvatskog sabora, u kojem se trai da se
spomenik ustakom ratnom zloincu, zapovjedniku zloglasne Crne legije, Juri
Francetiu, napokon ukloni.
Ovim potezom uklanjanja spomenika koji veliaju faizam i ustatvo nova

vlada je eljela pokazati pripadnost modernoj Europi, izrasloj na tekovinama
antifaizma. Ovo je iste godine na komemoraciji u Bleiburgu naglasio i pred-
sjednik Sabora Vladimir eks izjavom da je moderna Hrvatska nastala na svim
vrijednostima slobodnog svijeta i na temeljima demokratskog antifaizma.62
Afirmaciju antifaizma kao temeljne europske vrijednosti dao je i Hr-

vatski sabor 2005. godine usvojivi Deklaraciju o antifaizmu, povodom 60.
obljetnice pobjede nad faizmom. Deklaracijom o antifaizmu se potvruje
antifaistika demokratska utemeljenost i opredijeljenost Republike Hrvatske
i hrvatskog drutva te duboka privrenost vrijednostima suvremene demo-
kracije, te se poziva dravna tijela i javne institucije na objektivno i nepris-
trano sagledavanje povijesnog razdoblja Drugog svjetskog rata i antifaizma
u Republici Hrvatskoj, ne izjednaavajui antifaistiki pokret s ideologijom
komunizma.63
Meutim, svoju deklarativnu opredijeljenost antifaizmu Sabor je doveo

u pitanje 2008. godine kada je donesena odluka da se od 600.000 kuna,
62 eks u Bleiburgu: Hrvatska gleda u budunost, Vjesnik, 17. svibnja 2004, str. 1-2.
63 Ve idue godine ista vlada je donijela i Deklaraciju o osudi zloina poinjenih tijekom
totalitarnog komunistikog poretka u Hrvatskoj od 1945. do 1990. godine, u skladu s
Rezolucijom 1481 o meunarodnoj osudi zloina totalitarnih komunistikih poredaka
(reima) koju je Parlamentarna skuptina Vijea Europe usvojila 25. sijenja 2006. go-
dine. Vidi Narodne novine, 76/2006, 10. srpnja 2006, www.nn.hr.

koliko je u saborskom proraunu bilo predvieno za organiziranje kome-
moracija u Bleiburgu i Jasenovcu, 500.000 kuna dodijeli organizatorima za
komemoraciju u Bleiburgu, a samo 100.000 kuna za komemoraciju u Jase-
novcu.64 Ovakva odluka je izazvala burne reakcije javnosti i prosvjed Saveza
antifaista RH, pa je vlada dva dana kasnije odluila poveati proraunska
sredstva za Jasenovac na 200.000 kuna.
Javnu polemiku je izazvao i prijedlog oporbene stranke IDS (Istarska de-

mokratska stranka) iz 2008. godine da se uvede dan sjeanja na jasenovake
rtve, emu se usprotivila vladajua veina na elu s HDZ-om, uz obrazloenje
da u Hrvatskoj ve postoji Dan antifaistike borbe.65 Ista HDZ-ova vlada, na
elu s Jadrankom Kosor, 2011. godine je donijela odluku da se uvede jo jedan
spomen-dan 23. kolovoza, ili Dan sjeanja na rtve totalitarnih i autoritar-
nih reima. Vlada je svoju odluku, donesenu u izbornoj godini, u kojoj je i
zavren proces pregovora s Europskom unijom, objasnila injenicom da se u
zemljama Europske unije taj dan obiljeava od 2008. te da je Europa svojom
rezolucijom preporuila lanicama da taj dan posebno obiljee.66
Zanimljivo je takoer primijetiti da je 2008. godine, u kojoj su polemike

oko Bleiburga i Jasenovca izazivale najburnije reakcije, usvojen zakon kojim
se dozvoljava da se komemoracija u Bleiburgu moe odravati dva dana, u
nedjelju, ali i u subotu, kako bi se omoguila prisutnost veeg broja pred-
stavnika crkve.67 Ta odluka je proizvela javnu debatu oko prisustva pred-
stavnika Katolike crkve svake godine na komemoraciji u Bleiburgu, ali ne i
64 Za Bleiburg pet puta vie nego za Jasenovac, Jutarnji list, 15. travnja 2008.
65 U Saboru opet podjela na ustae i partizane, Jutarnji list, 14. svibnja 2008.
66 Jo jedan spomendan: 23. kolovoza Dan sjeanja na rtve totalitarnih reima, Novi list,
2. lipnja 2011.
67 Ibid.

u Jasenovcu, koju je potaknuo jedan od zatoenika jasenovakog logora na
komemoraciji 20. travnja 2008. izjavom da vrh katolike crkve u velikom
luku zaobilazi Jasenovac, ali ne i Bleiburg.68
Meutim, umjesto da komemoracija u Jasenovcu, u politikim govorima

dravnog vrha, konkurira komemoraciji u Bleiburgu, ini se da je konku-
rencija zapravo prisutna izmeu Jasenovca i Domovinskog rata. Tako, na
primjer, premijer Sanader 2005. godine u Jasenovcu holokaust usporeuje
s Domovinskim ratom: Ne treba zaboraviti ni agresiju koju je Hrvatska
trpjela jer smo i mi bili rtva jednog takvog stranog bezumlja kao to je
bio nacizam i faizam, i mi, hrvatski graani, Hrvati, najbolje znamo to to
znai trpjeti od agresije.
Prvi hrvatski predsjednik koji je odao poast rtvama u Bleiburgu bio je

Ivo Josipovi. Iako su taj posjet kritizirali antifaistiki borci i pripadnici srpske
nacionalne manjine u Republici Hrvatskoj, Josipoviev posjet Bleiburgu nije
odran za vrijeme slubene komemoracije, ve je on poloio vijenac i odao
poast rtvama Krinog puta 20. lipnja 2010. godine u sklopu obiljeavanja
Dana antifaistike borbe, a svoj dolazak je objasnio eljom da se politiki
ova pria zakljui i prepusti povjesniarima.69 Dokaz da ova pria u Hrvatskoj,
naalost, jo uvijek nije zavrena, te da se i dalje koristi u politike svrhe, jest
i izjava na komemoraciji u Bleiburgu izaslanika Hrvatskoga sabora Andrije
Hebranga iz svibnja 2011. godine kojom se izjednaavaju zloini komunizma
i faizma. Hebrang je naglasio da je Bleiburg najvei simbol hrvatskih patnji
na kojem su se izjednaili zloini komunizma i faizma. Komunizam postaje
68 Priopenje Ureda Predsjednika RH, 20. travnja 2008, www.predsjednik.hr.

69 Priopenje Ureda Predsjednika RH, 20. lipnja 2010, www.predsjednik.hr.

gori od faizma, postaje najvee svjetsko zlo, jer se pretvara u sustav ubijanja
onih koji misle drugaije.70 U prvom govoru koji je neki predstavnik Vlade
RH odrao u Bleiburgu otkada je 1995. godine preuzeto pokroviteljstvo nad
komemoracijom, ministar unutarnjih poslova Tomislav Karamarko je na istoj
komemoraciji takoer potvrdio da polemiziranje oko ovog poglavlja hrvatske
povijesti jo uvijek nije gotovo te da Vlada ima to rei na obljetnicama koje
podsjeaju na ovakve dogaaje masovnih ubojstava koja jo uvijek nisu rije-
ena, u smislu pronalaenja i procesuiranja poinitelja.71
Komemoraciji u Jasenovcu, osim dravnog vrha, svake godine prisustvuju

i lanovi Saveza antifaistikih boraca i antifaista Republike Hrvatske (SABA
RH), koji kroz mnoge komemoracije i obljetnice sudjeluju u ouvanju sjeanja
na dogaaje i linosti iz NOB-a u Hrvatskoj. U sklopu svojih aktivnosti orga-
niziraju (u suradnji sa Srpskim nacionalnim vijeem) komemoraciju povodom
obljetnice pokolja rtava ustakih logora u Jadovnom i Slanom na otoku
Pagu 26. lipnja te obiljeavanje obljetnice ustanka naroda Hrvatske u Srbu
27. srpnja. Takoer, Savez samostalno organizira i komemoraciju u povodu
obljetnice osloboenja kozarake djece iz ustakog logora u Jastrebarskom i
sisakog logora te obiljeavanje obljetnice 1. korpusa NOV-a Hrvatske i njego-
vih brigada i divizija u Sisku, 22. studenoga. Osim to organiziraju navedene
komemoracije, lanovi SABA RH takoer aktivno sudjeluju u brojnim drugim
komemoracijama i obljetnicama dogaaja iz NOB-a i Drugog svjetskog rata.72
70 Andrija Hebrang: Komunizam je na Bleiburgu postao gori od faizma, Nacional, 14.

svibnja 2011.
71 Karamarko: Postoji otpor prema istrazi komunistikih zloina, Vjesnik, 14. svibnja
2011.
72 Za potpunu listu obljetnica i komemoracija na kojima sudjeluju lanovi SABA RH, vidi:
Savez antifaistikih boraca i antifaista RH Programske smjernice i zadaci SABA RH u
2012. godini, www.sabh.hr.

OBNOVE SPOMENIKA I SPOMEN-PODRUJA IZ
DRUGOG SVJETSKOG RATA
Osim kroz komemoracije, nakon smrti Franje Tumana 1999. godine i smje-
ne vlasti dolazi do promjena u slubenim politikama sjeanja i kroz obnovu
spomenika i spomen-obiljeja. S promjenama u strukturama vlasti promije-
nila se i stvorila povoljna klima za postupnu obnovu oteenih spomenika i
spomen-podruja. Novi zaokret u politikama sjeanja na dogaaje iz Drugog
svjetskog rata i osudu ruenja spomenika iz tog razdoblja, to je tolerirala
vlast 1990-ih godina, prvi je naznaio predsjednik Stjepan Mesi 2001.
godine u svom govoru na proslavi 60. obljetnice ustanka protiv faizma
u Hrvatskoj. On je, govorei o rtvama faistikog reima i antifaistikim
borcima, rekao da je ruenje spomenika koji su podsjeali na njih, a to je
u proteklom desetljeu naalost bila masovna pojava, dijelom poticana, a
dijelom tolerirana od tadanje vlasti, sramota za svakog asnog graanina
ove zemlje. Ba kao i podizanje obiljeja notornim zloincima, emu se, ne
znam zbog ega, ni ova dananja vlast nije dovoljno energino oduprla.73
S obnovom se prvo krenulo u spomen-podruju Jasenovac. Nakon ras-

pada SFRJ, prostor spomen-podruja je podijeljen tako to je u Republici
Hrvatskoj ostao vei dio spomen-podruja, dok je manji dio (Donja Gradina)
u sastavu Republike Bosne i Hercegovine (u Republici Srpskoj). Spomen-po-
druje Jasenovac poelo se ureivati i razminiravati u svibnju 1998. godine,
dok je sanacija spomenika Kameni cvijet autora Bogdana Bogdanovia
zapoela 2002. godine.74 Veina muzejske grae je vraena u muzej 2001.
73 Govor predsjednika Stjepana Mesia u povodu proslave 60. obljetnice ustanka u Hrvats-
koj, 21. lipnja 2001, www.predsjednik.hr.
74 Nataa Mataui. Jasenovac 1941.-1945. Logor smrti i radni logor, 160.

godine, uz pomo amerikog Muzeja holokausta iz Washingtona. Sredinom
svibnja 1998. godine Ministarstvo kulture RH imenovalo je Povjerenstvo za
izradu privremenog muzejskog postava. Osnovna zadaa Povjerenstva bila
je da na temelju pristupane muzejske, arhivske i druge dokumentacijske
grae izradi prijedlog muzejskog postava.75
Hrvatski sabor je 8. oujka 2001. usvojio Zakon o izmjenama i dopunama

Zakona o spomen-podruju Jasenovac, radi ouvanja trajne uspomene na
rtve faistikog terora i borce narodnooslobodilakog rata stradale u Dru-
gom svjetskom ratu u koncentracijskim logorima Jasenovac i Stara Gradika,
kao i radi ouvanja tekovina antifaizma.76 Zakonom je propisano osnivanje
deveterolanog savjetodavnog tijela u koje po jednog lana imenuju Hrvatski
sabor, Ministarstvo kulture, Opina Jasenovac, preivjeli logorai, Savez anti-
faistikih boraca Hrvatske, romska, srpska i idovska nacionalna manjina,77
a to je tijelo imalo zadau osmiljavanja novog postava muzeja. Novi postav
Memorijalnog muzeja Jasenovac javnosti je predstavljen 2006. godine, nakon
nekoliko godina burne diskusije. Javne rasprave su voene zbog toga to su
neke grupe strahovale da e Jasenovac postati iskljuivo muzej holokausta,
po uzoru na onaj u Washingtonu, te da e novi postav muzeja staviti u drugi
plan ustake zloine nad Srbima, Romima i drugim protivnicima reima. Pole-
mike su voene i oko prve koncepcije postava, koja, pored imena rtava, nije
predviala spominjanje i njihove nacionalnosti. Nakon dugih debata ipak su
dodane nacionalnosti i datumi roenja rtava, ali se nacionalnosti rtava ne
nalaze na staklenim ploama s imenima rtava koje su dio postava muzeja,
ve samo u bazi podataka koja se moe pretraivati u muzeju.
75 www.jusp-jasenovac.hr.
76 Narodne novine od 21. oujka 2001, NN 22/01.
77 Ibid.

Svojim sudjelovanjem na sveanosti otvaranja novog postava Memori-
jalnog muzeja 27. studenoga 2006. godine, kojoj su prisustvovali premijer
Ivo Sanader, predsjednik Stjepan Mesi i predsjednik Sabora Vladimir eks,
hrvatski dravni vrh je poslao snanu poruku o znaaju jasenovakog logora.
Premijer Ivo Sanader je obnavljanje uspomene na jasenovake rtve stavio u
iri kontekst pristupanja Hrvatske Europskoj uniji, ali i nastavio s povlaenjem
paralele izmeu Drugog svjetskog rata i Domovinskog rata, koje je zapoelo
jo sredinom 1990-ih, kada je hrvatski dravni vrh poeo sudjelovati i drati
govore na komemoracijama u Bleiburgu i Jasenovcu. Sanader je naglasio
da nam treba istina o Jasenovcu i njegovim rtvama jer, ne zaboravimo,
na neistini o Jasenovcu i na preuvelianim brojkama trailo se uz ostalo i
opravdanje za velikosrpsku agresiju na Hrvatsku. Treba nam istina i zbog
toga da na irim prostorima ovog dijela Europe do kraja i u potpunosti
izaemo iz kruga povijesnih nesnoljivosti, okrenemo se modernim vrijed-
nostima Europe koja je prevladala svoje stare podjele i sukobe.78 Meutim,
u svojem govoru Sanader nije spominjao samo faistike, ve i komunistike
zloine, te poruio da smo u Domovinskom ratu prevladali sve te podjele,
osnaili smo svoje antifaistike temelje, ali istodobno osudili i onaj drugi
komunistiki totalitarizam, uzdigli smo paradigmu nove ujedinjene i pomi-
rene Hrvatske, i to je na zalog u novoj Europi.79
Jasnu poruku osude ustakog reima i zloina poslao je predsjednik

Stjepan Mesi, koji je naglasio da Jasenovac ne smije biti ni poprite, a ni
povod bilo kakvim raspravama o zloinakom karakteru nacizma, faizma
i slijedom toga ustatva. Taj je karakter povijesno utvren, a na mjestima
78 Govor premijera Ive Sanadera od 27. studenoga 2006. na otvaranju Memorijalnog muzeja
i Obrazovnog centra Jasenovac na web stranici Vlade Republike Hrvatske, www.vlada.hr.
79 Ibid.

poput Jasenovca on je na najstraniji mogui nain nepovratno potvren.
Pri tome ne smijemo zaboraviti kako je Jasenovac bio tek jedan od brojnih
logora ustakoga reima, tek jedno od brojnih gubilita Srba, idova, Roma
i Hrvata antifaista, kao i svih drugih koji tome reimu nisu bili po volji.80
Politika volja za obnovom nekih od antifaistikih spomenika koji su bili

srueni za vrijeme Domovinskog rata javila se tek nakon izbora 2007. godine
i ponovne pobjede HDZ-a,81 zbog toga to je u vladajuu koaliciju stupila
i Samostalna demokratska srpska stranka (SDSS) te s HDZ-om potpisala
koalicijski sporazum po kojem je predviena obnova nekih od velikih spome-
nikih cjelina podignutih u sjeanje na dogaaje iz Drugog svjetskog rata.82
Jedan od primjera spomenika devastiranih 1990-ih koji su nedavno ob-

novljeni je spomenik u logoru Jadovno.83 Obnovu spomenika je iniciralo
Srpsko narodno vijee, a financirala Vlada RH. Spomenik je rad kipara Ratka
Petria, ije je originalno djelo postavljeno 1988. godine, ali je ubrzo, poet-
kom 1990-ih, potpuno uniteno. Obnovljeni spomenik je otvoren na kome-
moraciji odranoj 26. lipnja 2011. godine u organizaciji Srpskog narodnog
vijea i Saveza antifaistikih boraca i antifaista RH, kojoj su prisustvovali
izaslanici predsjednika RH Ive Josipovia, ministar kulture Jasen Mesi kao
80 Govor predsjednika Stjepana Mesia na otvaraju Memorijalnog muzeja i Obrazovnog

centra Jasenovac, 27. studenoga 2006, www.predsjednik.hr.
81 Na parlamentarnim izborima odranima 25. studenoga 2007. godine nijedna stranka
nije dobila apsolutnu veinu. Najvie mandata je osvojio HDZ, koji je na kraju i sastavio
vladu u koaliciji s Hrvatskom seljakom strankom (HSS), Hrvatskom socijalno-liberalnom
strankom (HSLS) i Samostalnom demokratskom srpskom strankom (SDSS).
82 Vidi sporazum HDZ-a i SDSS-a na web stranici SDSS-a www.sdss.hr.
83 Logor Jadovno je pripadao kompleksu ustakih logora u kojem su se jo nalazili i logori u
Gospiu i Metajni na Pagu, a u kojem su ustake vlasti u lipnju 1941. zapoele s masovnim
ubijanjem najvie Srba, idova i komunista. Vidi Goldstein, 1941. - Godina koja se vraa.

izaslanik premijerke Jadranke Kosor te predsjednik Srbije Boris Tadi.84 Na
prvoj komemoraciji odranoj u Jadovnu nakon rata 1990-ih, u lipnju 2010.
godine, sudjelovao je i sam predsjednik Ivo Josipovi i otkrio obnovljenu
spomen-plou na lokaciji aranove jame, jedne od jama u sklopu logora
Jadovno u koje su bacane rtve ustakih zloina, te je hrvatski antifaizam
i partizansku borbu nazvao temeljem hrvatske dravnosti.85 Predsjednik
Josipovi je u svom govoru takoer naznaio novi zaokret u kulturi sjea-
nja, to jest zaboravljanja, u Hrvatskoj izjavom da u Hrvatskoj postoji previe
poruenih spomenika i zaboravljenih rtava te obeanjem da e inzistirati
na tome da svi porueni spomenici budu i obnovljeni.86
U svojem govoru, Josipovi je pohvalio injenicu da je Vlada omoguila

da predstojea proslava ustanka naroda Like protiv faizma 27. srpnja u
mjestu Srb bude odrana uz novoobnovljeni spomenik. Obnova spome-
nika u Srbu, koji je komemorirao poetak masovnog ustanka protiv usta-
kog terora u srpnju 1941. godine, otvorila je nove polemike oko politika
sjeanja u Hrvatskoj. Spomenik, autora Vanje Radaua, koji su snage Hr-
vatske vojske sruile za vrijeme operacije Oluja u kolovozu 1995. godi-
ne, jedan je od velikih spomenikih cjelina predodreenih za obnovu na
temelju koalicijskog sporazuma iz 2007. godine izmeu vladajue stran-
ke HDZ-a i najvee stranke srpske nacionalne manjine u Hrvatskoj, SDSS-
a. Ministarstvo kulture RH je 2009. godine objavilo natjeaj za obnovu
84 Boris Tadi je u prvi slubeni posjet Hrvatskoj doao 24. i 25. studenoga 2010. iako je
ranije isti mjesec ve posjetio Vukovar i Ovaru, gdje se ispriao obiteljima rtava pokolja
na Ovari. Na komemoraciji u Jadovnom 2010. godine je, osim Tadievih izaslanika,
sudjelovala i njegova majka, iji je otac tamo ubijen 1942. godine.
85 Predsjednik Josipovi sudjelovao na komemoraciji rtvama logora Jadovno, web stranica
Ureda Predsjednika RH www.predsjednik.hr/26062010.
86 Ibid.

sruenog spomenika, meutim najava obnove je naila na estoke reakcije
po medijima i prosvjede odreenih desno orijentiranih grupa i stranaka
(Hrvatska stranka prava i Hrvatska ista stranka prava), nekoliko lokalnih
udruga s podruja Like te hrvatskih branitelja. Prosvjedi su se temelji-
li na shvaanju ovog ustanka kao etnikog, a ne partizanskog ustanka,
koji je ukljuivao i napad na lokalno hrvatsko stanovnitvo s ciljem stva-
ranja velike Srbije. Iako su se paralelno s otvaranjem novoobnovljenog
spomenika odravali prosvjedi protiv njegove obnove, samo otvaranje je
ipak proteklo bez incidenata, a predsjednik Josipovi je, otvorivi spome-
nik, naglasio da je njegova obnova dokaz da vlada dri do antifaizma.87
U grupu obnovljenih spomenika pripada i Bjelovarac ili Poziv na usta-

nak, spomenik antifaistikoj borbi iji je autor slavni kipar Vojin Baki, a koji
je miniran i uniten 1991. godine. Poinitelji nisu nikada otkriveni, a 2000.
godine je pokrenut apel za njegovu obnovu. Ipak, tek je 2007. godine,
osnutkom Inicijativnog odbora, zapoela i realizacija obnove. Na ponovnom
postavljanju obnovljenog spomenika, 8. prosinca 2010. godine, predsjed-
nik Josipovi je istaknuo kako njegova obnova predstavlja suprotstavljanje
bezumnom inu ruenja spomenika i pokuaju ruenja sustava vrijednosti
antifaistike tradicije demokratske Hrvatske te prljanja Domovinskog rata.
Hrvatska je pokazala da je jaa od vandala i da one vrijednosti koje Hr-
vatsku legitimiraju kao europsku, demokratsku i zemlju tolerancije znamo
sauvati.88 Unato izjavama predsjednika o obnovi spomenika, ministarstvo
kulture nije odgovorilo na apel Saveza antifaistikih boraca i antifaista
Republike Hrvatske (SABA RH) da se obnovi sedam kljunih spomenika
87 Otkriven spomenik ustanka u Srbu, 27. srpnja 2010, www.snv.hr.

88 Predsjednik Josipovi nazoio otkrivanju obnovljene skulpture Bjelovarac, web stranica
Ureda Predsjednika RH, 8. prosinca 2010, http://www.predsjednik.hr/08122010.

Narodnooslobodilakoj borbi,89 koji je u kolovozu 2011. godine potpisalo
150 uglednih osoba iz hrvatskog javnog ivota, ukljuujui i predsjednika
Josipovia.90 SABA RH je Ministarstvu kulture RH predloila obnovu ukupno
228 spomenika od nacionalnog znaaja budui da je, prema njihovim poda-
cima, u hrvatskim upanijama, opinama i gradovima ukupno obnovljeno
oko 10%, ali tu se radi o spomen obiljejima manje financijske vrijednosti
(spomen ploe, manji popravci).
Osim obnova oteenih i sruenih spomenika, postupno dolazi i do vra-

anja imena ulica, trgova i drugih javnih prostora koji su bili nazvani prema
vanim linostima iz NOB-a. Tako je, na primjer, 2009. godine vraeno ime
prolazu sestara Bakovi91 u samom centru Zagreba, koji je to ime nosio do
1990-ih godina, kada je preimenovan u Mikecov prolaz. Povratku imena
prethodila je umjetnika akcija koju je izvela konceptualna umjetnica Sanja
Ivekovi,u sklopu projekta nezavisne kulturne scene grada Zagreba pod
imenom Operacija grad iz 2008. godine, u kojoj je ispod skulptura sestara
Bakovi postavila improviziranu spomen-plou umjesto nekadanje ploe
koja je devastirana devedesetih godina. Na postavljenu plou su graani
sami mogli upisivati vlastiti tekst. Cilj projekta bio je skretanje pozornosti
na zaboravljene sestre Bakovi, od kojih je jedna (Rajka) 1953. godine pro-
glaena narodnom heroinom SFR Jugoslavije.
89 Tih sedam spomenika ukljuuje: partizansku bolnicu i spomenik na Petrovoj Gori; spomenik
Antuna Augustinia na Visu; spomenik Stjepanu Filipoviu u Opuzenu (ija se replika nalazi
u zgradi UN-a u New Yorku); spomenik Vojina Bakia u Gudovcu; te spomenike u azmi,
Bjelovaru i Kninu.
90 Spomenici NOB-a na ekanju, Glas Slavonije, 12. kolovoza 2011.
91 Rajka i Zdenka Bakovi bile su heroine antifaistike borbe koje je 1941. godine uhapsila
i muila ustaka nadzorna sluba. Umrle su tako da se Zdenka bacila sa etvrtog kata
zgrade u koju je bila privedena, a Rajka je preminula od posljedica brutalnog muenja.

2010. godine je svoju ulicu u Zagrebu napokon dobio i Vojin Baki, nakon
nekoliko godina poduzimanja razliitih inicijativa. Prvi je put imenovanje Baki-
eve ulice predloeno u sklopu privatne graanske inicijative 2005. godine u
povodu obljetnice kipareva roenja, a kasnije su inicijativu podnijele i srpske
organizacije. Bakieva ulica prva je zagrebaka javna povrina koja je nakon
rata 1990-ih nazvana u ast nekoga hrvatskog velikana srpskoga podrijetla.92
O RTVAMA I POBJEDNICIMA:
SJEANJE NA DOMOVINSKI RAT KROZ IZGRADNJU
SPOMENIKA I SPOMEN-OBILJEJA
Iz perspektive drave, javni memorijali i spomenici su vrlo esto, kao to je to

rekao Benedict Anderson, povezani sa izgradnjom nacije i definiranjem ima-
ginarne zajednice.93 Spomenici mogu imati vrlo vanu ulogu u izgradnji na-
cionalnog identiteta i uvrivanju onog identiteta koji je odreena zajednica
odabrala. Ono ega se, kroz spomenike, ta zajednica sjea ne mora nuno biti
ono to se doista dogodilo, ve ono to (postkonfliktne) vlasti i politike elite
smatraju politiki pogodnim u danom trenutku i u svrhu izgradnje odabranog
identiteta. Cilj drave, iz tog razloga, ne mora biti komemoriranje rtava i do-
prinos javnom dijalogu o prolosti, ve uspostavljanje i uvrivanje odreenih
identiteta u javnom prostoru, koji se najee kreu od identiteta rtve prema
identitetu heroja i pobjednika. Oba ova identiteta su prisutna u kolektivnom
92 Saa impraga: Zagreb ima svoju Bakievu!, Novosti, Samostalni srpski tjednik, 22.
listopada 2010.
93 Benedict Anderson. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of
Nationalism; Verso, London, 1983.

sjeanju na Domovinski rat u Hrvatskoj, u kojem pad Vukovara 1991. godine
simbolizira rtvu i stradanje hrvatskog naroda, dok, istovremeno, javni dis-
kurs oko operacije Oluja koristi radikalno drugaiji narativ o Domovinskom
ratu, u kojem se govori o herojstvu i pobjedi hrvatskoga naroda u borbi za
samostalnost. Ovi narativi i identiteti, o emu se diskutira u nastavku, svakako
su prisutni i u komemoracijama i nainima obiljeavanja tih dvaju dogaaja.
U Republici Hrvatskoj je podizanje spomen-obiljeja u sjeanje na civile

i vojnike koji su izgubili ivot u Domovinskom ratu94 regulirano Zakonom o
obiljeavanju mjesta masovnih grobnica rtava Domovinskog rata.95 Prema
tom zakonu, usvojenom jo 1996. godine, rtve Domovinskog rata su (na
problematian nain) definirane kao hrvatski branitelji i civili smrtno stradali
u masovnim pogubljenjima tijekom srpsko-crnogorske etnike agresije i
agresije Jugoslavenske armije na Republiku Hrvatsku.96
Sva mjesta masovnih grobnica obiljeavaju se postavljanjem spomen-

obiljeja identinog oblika, koje je rad akademskog kipara Slavomira Drinko-
via, i sadre identian tekst, koji glasi: u spomen na x hrvatskih branitelja
i civila pogubljenih (datum) u velikosrpskoj agresiji na Republiku Hrvatsku,
dok u potpisu stoji hrvatski narod.97 Meutim, u Hrvatskoj su otkrivene
i masovne grobnice u kojima se nalaze osobe ne samo hrvatske nego i
drugih nacionalnosti, kao to su na primjer masovna grobnica Golubnjaa,
94 Domovinski rat je bio rat za uspostavu i obranu dravnoga suvereniteta i teritorijalnog

integriteta Republike Hrvatske koji je trajao od 1991. do 1995. godine.
95 Odluka o proglaenju Zakona o obiljeavanju mjesta masovnih grobnica rtava iz
Domovinskog rata, Narodne novine, br. 100/96, http://narodne-novine.nn.hr/clanci/
sluzbeni/1996_11_100_1963.html.
96 Ibid.
97 Vidi sliku 1.

Slika 1
Spomen-obiljeje na mjestima masovnih grobnica u Republici Hrvatskoj

u kojoj su ekshumirani i identificirani Srbi, masovna grobnica Vasi bare
i Cetingrad, u kojoj su ekshumirani i identificirani Bonjaci, te masovna
grobnica u Bogdanovcima, u kojoj je ekshumiran i identificiran velik broj
Albanaca.98 Te grobnice, koje su trenutno u procesu obiljeavanja, nameu
pitanje je li identino spomen-obiljeje koje sadri spomenuti tekst, a koje
se do sada postavljalo na mjestima masovnih grobnica, prikladno postaviti
i na ta mjesta.
Jedno od mjesta na kojima se nalaze masovne grobnice a koje nije obi-

ljeeno na klasian nain je Memorijalno groblje rtava iz Domovinskog
rata u Vukovaru. Ta masovna grobnica ureena je na nain postavljanja
938 (bijelih) mramornih krieva, prema broju ekshumiranih rtava, dok je
na Memorijalnom trgu 5. kolovoza 2000. godine postavljeno glavno spo-
men-obiljeje Memorijalni spomenik rtvama Domovinskog rata 1991-1995.
Zakljukom Vlade Republike Hrvatske od 16. studenog 2000. godine groblju
je utvren je status Memorijalnog groblja rtava iz Domovinskog rata, a
sredstva za uvanje, odravanje i zatitu osiguravaju se u dravnom prora-
unu Republike Hrvatske.99
Spomenici na mjestima masovnih grobnica ne sadre imena i prezimena

rtava. Upisivanje imena na ostalim spomen-obiljejima nije zakonom zabra-
njeno, ali je slubeni stav vlasti da nije primjereno navoditi imena budui da
98 Odgovor Zorana Komara, dravnog tajnika u Ministarstvu obitelji, branitelja i

meugeneracijske solidarnosti, na pitanje o obiljeavanju mjesta stradanja u Domovin-
skom ratu, dostavljen organizaciji Documenta od 19. rujna 2011. Navedeni podaci su
preuzeti iz pisanog odgovora dravnog tajnika u kojem se navode nacionalnosti, a ne
dravljanstva rtava (op.a.)
99 Memorijalno groblje rtava Domovinskog rata u Vukovaru, web stranica Ministarstva
obitelji, branitelja i meugeneracijske solidarnosti www.mobms.hr.

postoji mogunost da lista s imenima rtava ne bude potpuna.100 Do sada je
postavljeno 57 spomen-obiljeja, kojima je obiljeeno 97 mjesta masovnih
grobnica, a namjera je bila do kraja 2011. godine obiljeiti jo pet mjesta
masovnih grobnica postavljanjem jo tri spomen-obiljeja.101 U Hrvatskoj
trenutno ne postoji zajednika lista spomen-obiljeja vezanih uz Domovinski
rat, ali je u tijeku njihovo evidentiranje, koje provodi Ministarstvo kulture.102
Takoer, osim spomenutog zakona, ne postoji drugi zakon ili propis kojim
je regulirano postavljanje spomen-obiljeja na mjestima stradanja vojnika
i/ili civila.103 U Republici Hrvatskoj nema zakona koji bi propisao podizanje
spomenika ili memorijala104 na mjestima stradanja, kao to su logori, zatvori
ili lokacije ostalih oblika muenja i stradanja. Takoer ne postoji zakon kojim
bi se reguliralo komemoriranje nestalih osoba.105 Poetkom 2001. godine
javila se inicijativa za izradu zakona o spomenicima i spomen-obiljejima,
ali je sve ostalo samo na razini nacrta zakona.
100 Documenta Centar za suoavanje s prolou; Fond za humanitarno pravo, Istraivako-

dokumentacioni centar: Tranziciona pravda u post-jugoslovenskim zemljama. Izvetaj
za 2006. godinu, 66.
101 Dopis Zorana Komara, dravnog tajnika Ministarstva obitelji, branitelja i meugeneracijske
solidarnosti, organizaciji Documenta, predmet: obiljeavanje mjesta stradavanja u
Domovinskom ratu, 30. kolovoza 2011.
102 Ibid.
solidarnosti, organizaciji Documenta, 2. veljae 2011.
104 Razlika izmeu memorijala i spomenika shvaena je u skladu s objanjenjem koje je dao
povjesniar James Young, koji naglaava da se spomenici odnose na podskup memori-
jala: materijalne objekte, skulpture i instalacije to slue za sjeanje na osobu ili stvar. (...)
Memorijal moe biti dan, konferencija ili prostor, ali ne mora biti spomenik. Spomenik je,
s druge strane, uvijek neka vrsta memorijala. James Young. Tesktura sjeanja, u: Maja
Brkljai i Sandra Prlenda (prir.) Kultura pamenja i historija, Golden Marketing Tehnika
knjiga, Zagreb, 2006, str. 201.
105 Savez udruga obitelji zatoenih i nestalih hrvatskih branitelja, pod pokroviteljstvom Vlade
RH i Ministarstva obitelji, branitelja i meugeneracijske solidarnosti, organizira komemo-
raciju za nestale osobe svake godine 30. kolovoza, na Meunarodni dan nestalih osoba.

S obzirom na to tko podie spomen-obiljeja u Republici Hrvatskoj,
ona se mogu podijeliti u tri skupine: ona koja podie Vlada RH na loka-
cijama masovnih grobnica; obiljeja hrvatskim braniteljima i civilima koja
podiu braniteljske udruge, udruge obitelji rtava i lokalne vlasti; te obiljeja
poginulim graanima srpske nacionalnosti na mjestima njihova stradanja,
koja najee podiu lanovi obitelji poginulih, lokalne zajednice ili udruge
graana. O postavljanju spomen-obiljeja u spomen na ljude i/ili dogaaje
iz rata uglavnom odluuju jedinice lokalne samouprave u suradnji ili na
poticaj udruga iz Domovinskog rata, uz obvezu potivanja propisa kojima
su regulirana pitanja vlasnitva i propisa prostornog ureenja i gradnje.
Veliki broj spomen-obiljeja, osobito onih na mjestima stradanja hrvatskih
branitelja, postavljen je od suboraca ili rodbine stradalih.106 Meu spomen-
obiljejima u Hrvatskoj uglavnom prevladavaju spomen-ploe, jer su one
najjednostavniji i esto najjeftiniji nain oznaavanja odreenoga mjesta
na kojem je stradao branitelj ili civilna rtva.107 Spomenici koji se odnose
na Domovinski rat su takoer vizualno jasna suprotnost spomenicima koji
komemoriraju dogaaje i rtve iz Drugog svjetskog rata, te su najee bez
konkretnih figura, napravljeni iz materijala kao to je crni mramor, ukraeni
grbovima i zastavama te s kriem kao najeim religijskim simbolom. Krievi
se esto podiu kao centralni spomenici na gradskim grobljima kao mjesta
odavanja poasti stradalim braniteljima i civilima, ali se, uz dravni grb, vrlo
esto javljaju i kao motiv na ostalim spomen-obiljejima.108
solidarnosti, organizaciji Documenta, 2. veljae 2011.
107 Sandra Krii Roban. Vrijeme spomenika. Skulpturalni, arhitektonski, urbanistiki i drugi
naini obiljeavanja Domovinskog rata, Radovi Instituta za povijest umjetnosti, sv. 34,
Zagreb, 2010, str. 225-240.
108 Za primjere spomen-obiljeja s motivom kria vidi Sandra Krii Roban. Vrijeme spomeni-
ka. Skulpturalni, arhitektonski, urbanistiki i drugi naini obiljeavanja Domovinskog
rata.

Jedan od najzanimljivijih primjera to sve moe biti postavljeno kao
spomenik u javnom prostoru je umjetnika instalacija koja se sastoji od
crvenog fie i tenka, postavljena 2011. godine na krianju Trpimirove i Vu-
kovarske ulice u Osijeku, na mjestu gdje je 20 godina ranije, na samom
poetku rata, fio stradao pod gusjenicama tenka Jugoslavenske narodne
armije. Spomenik simbolizira pobjedu fie nad tenkom, odnosno grada
Osijeka nad nadmonijim agresorom, a autor spomenika je neimenovana
skupina okupljena u odboru za branitelje grada Osijeka, dok je odluka o po-
stavljanju spomenika donesena bez javnih rasprava i bez javnog natjeaja.109
Jedinstven primjer autentinog spomen-obiljeja koje je nastalo spon-

tano, na inicijativu graana, a kasnije postalo dijelom spomen-parka koji je
na temelju raspisanog natjeaja Grada Zagreba izradio poznati kipar Duan
Damonja, jest Zid boli.110 Zid boli bio je sastavljen od 13.600 crvenih i crnih
cigli na kojima su bila ispisana imena nasilno odvedenih, zatoenih i nesta-
lih te poginulih hrvatskih branitelja i civila (crne cigle za ubijene, crvene za
zatoene i nestale). Zid su na Selskoj cesti u Zagrebu 1993. godine postavili
uglavnom roditelji i lanovi obitelji nestalih i zatoenih branitelja i civila,
oko sjedita zgrade UNPROFOR-a.111 Posebnost ovog spomenika je bila u
nainu na koji je on komunicirao s akterima koji su ga postavili, jer su se
graani svakodnevno okupljali oko zida, popravljali ga i brinuli o njemu te
u njegovo podnoje polagali cvijee i svijee. Zid je kasnije postao kamen
spoticanja izmeu politikog vodstva Grada Zagreba i udruga graana koje
109 Kruno Kartus: Spomenik Domovinskom ratu kakav nema nitko, www.tportal.hr.
110 Neki kritiari smatraju Zid boli jedinim autentinim spomenikom Domovinskom ratu u
Hrvatskoj. Vidi: Sandra Krii Roban, Pred zidom: strah od praznine. Teorijski prilog su-
vremenoj raspravi o problematici javne plastike, Radovi Instituta za povijest umjetnosti,
sv. 28, 2004, str. 366-377.
111 United Nations Protection Forces, tj. Zatitne snage Ujedinjenih naroda.

su ga podignule, jer je 2005. godine premjeten i ugraen u Damonjin
Memorijal rtvama, nestalim i zatoenim hrvatskim braniteljima na zagre-
bakom groblju Mirogoj.112 Cigle koje nose imena poginulih branitelja i civila
ugraene su u podnoje Damonjina spomenika, uz obrazloenje da su tu
premjetene zbog dotrajalosti i radi njihove zatite. Braniteljske udruge su
bile protiv premjetanja Zida, jer su smatrale da bi on trebao stajati samo-
stalno na mjestu na kojem je originalno podignut, a ne biti dislociran na
gradsko groblje i uklopljen u sasvim drugi spomenik. Damonjin spomenik
nosi i dodatni naziv Glas hrvatske rtve, a na gotovo svim povrinama su
upisana imena poginulih i nestalih osoba.113 Za komemorativnu kulturu u
Hrvatskoj je zanimljivo primijetiti i to da je Damonjin spomenik na Mirogoju
smjeten u neposrednoj blizini grobnice Narodnih heroja iz Drugog svjet-
skog rata, ime se rtve Domovinskog rata stavljaju u iri kontekst stradanja
za vrijeme razliitih ratova u Hrvatskoj.
U komemorativnim praksama koje su odravane u sjeanje na rtve Do-

movinskog rata vanu ulogu je imao i jedinstven spomenik Oltar domovine,
spomenik svim poginulima u Domovinskom ratu, koji se nalazi ispred junog
bedema na zagrebakom Medvedgradu. Oltar domovine je na Dan dravnosti
30. svibnja 1994. godine otvorio predsjednik Franjo Tuman kao mjesto na
kojem e svi moi odati potovanje hrvatskoj domovini. Spomenik u sebi uje-
dinjuje mnoge elemente bitne za simboliku izgradnju hrvatskog nacionalnog
identiteta. Sastoji se od kamenih kocki od razliitih vrsta kamena nejednake
visine i est staklenih plavih ploa, koje kao da su se po zemlji posloile u hr-
vatski grb. Na kamenim kockama isklesani su hrvatski motivi iz vremena kneza
112 Vidi sliku 2.

113 Krii Roban. Vrijeme spomenika. Skulpturalni, arhitektonski, urbanistiki i drugi naini
obiljeavanja Domovinskog rata, 226.

Slika 2
Memorijal rtvama, nestalim i zatoenim hrvatskim braniteljima na
zagrebakom groblju Mirogoj, autora Duana Damonje

Branimira, Veliki kri te stihovi hrvatske himne. Kameni blokovi izgraeni su od
kamena iz svih hrvatskih upanija, a u sredini se nalazi vjena vatra, koju je
Franjo Tuman upalio na Dan dravnosti 1994. godine. Za vrijeme Tumanove
vlasti spomenik su u povodu dravnih blagdana posjeivali ne samo najvii dr-
avni dunosnici i dravna izaslanstva nego i strani dravnici prigodom posjeta
Hrvatskoj. Od dolaska Stjepana Mesia na dunost predsjednika i formiranja
koalicijske vlade pod vodstvom Ivice Raana Oltar domovine je, bez slubenog
obrazloenja, prestao biti mjesto gdje se protokolarno polau vijenci u povodu
dravnih blagdana, tako da je od tada dravni vrh vijence polagao jedino na
Mirogoju, ispred kria u Aleji hrvatskih branitelja.114 Nakon povratka HDZ-a
na vlast, od 2004. godine, saborska i Vladina izaslanstva odlazila su u povodu
blagdana i na Oltar domovine, no time tom spomeniku ipak nije vraen status
sredinjeg mjesta za odavanje poasti. Oltar domovine je u meuvremenu
propadao i bio meta vandalizama, a ugaen je bio i vjeni plamen. Od 2006.
godine poela je njegova obnova pod vodstvom Muzeja grada Zagreba, a
drava je o tom spomeniku brigu preuzela tek 2009. godine.115 No jo uvijek
nije odlueno hoe li Oltaru domovine ponovno biti vraen status sredinjeg
spomen-obiljeja pred kojim bi domai i strani dunosnici polagali vijence u
povodu dravnih blagdana i posjeta Hrvatskoj ili bi to trebao biti Spomenik
neovisnosti na Trgu Stjepana Radia, kao to je predlagala Raanova vlada
2001. godine. Vlada Ivice Raana je, naime, u svibnju 2001. donijela odluku
o gradnji Spomenika domovini kojim bi se odala poast svima koji su kroz
stoljea u stvaranje i afirmaciju hrvatske drave ugradili svoje ideje, znanje,
rad i ivote.116 Vlada Ive Sanadera je u srpnju 2006. godine odluila spomenik
114 Marijan Lipovac. Oltar domovine opet sredinje mjesto odavanja poasti, www.vjesnik.
hr, 21. lipnja 2011.
115 Ibid.
116 Marijan Lipovac. Obnova Oltara domovine ili gradnja Spomenika neovisnosti?, www.
vjesnik.hr, 12. svibnja 2011.

postaviti ispred Gradskog poglavarstva, a u listopadu te iste godine Spome-
nik domovini je preimenovan u Spomenik neovisnosti. Time se eljelo izbjei
podudaranje s Oltarom domovine, za koji je bilo ideja da postane Tumanov
memorijal. Pitanje sredinjeg dravnog spomen-obiljeja je 2011. godine ak-
tualizirao i predsjednik Ivo Josipovi nakon posjeta spomen-groblju Arlington
pokraj Washingtona. Josipovi je napisao da bi volio kad bismo se i mi u
Hrvatskoj prema onima koji su rtvovali svoje ivote za dobrobit zajednice
odnosili s takvim potovanjem. alosno je, i za to ne moe biti opravdanja, da
u glavnom gradu zemlje koja je svoju opstojnost tek prije petnaest-dvadeset
godina potvrdila obrambenim ratom ne postoji dostojno spomen-obiljeje
palima za nau slobodu, pred kojim bismo mi i strani dravnici polagali vijenac,
odajui tako potovanje nama, naoj uspomeni, naoj legitimnoj i legalnoj
borbi za opstanak.117
U Hrvatskoj, meutim, postoji znatan broj spomenika koji istovremeno

komemoriraju rtve iz razliitih ratova. Tako je na primjer u selu Kostrii na
Banovini 2001. godine drava podignula spomenik koji, osim rtava iz 1991.
godine, sadri i imena poratnih rtava iz 1945. godine.118 Na spomeniku u
Donjoj Budiini se takoer nalaze, podno velikog mramornog kria, spo-
men-ploe s imenima rtava Domovinskog rata i rtava Drugog svjetskog
rata, bez spominjanja o tome radi li se o civilima ili pripadnicima odreene,
to jest koje vojske.119 Zanimljiv je i primjer sela Kozarice u kojem je 2006.
godine podignut spomenik u spomen stanovnicima Kozarica, vojnicima
i civilima, koji su tijekom Drugog svjetskog rata i Domovinskog rata svoje
ivote dali za neovisnost i opstojnost hrvatske drave, pa se tako na istom
117 Ibid.
118 Vidi sliku 3.
119 Vidi sliku 4.

Slika 3
Spomenik u selu Kostrii na Banovini

Slika 4
Spomenik u Donjoj Budiini

spomeniku nalaze imena osoba poginulih u ustakim postrojbama, rtava
faistikog terora, poginulih u partizanskim postrojbama i rtava komuni-
stikog terora. Ovaj i slini spomenici, na kojima se nalaze imena rtava iz
Drugog svjetskog rata i poraa te onih iz Domovinskog rata, problematini
su za kulturu sjeanja iz razloga to ne rade nikakvu razliku izmeu stra-
dalnika koji su se borili i poginuli na strani ustakih postrojbi, onih koji su
se borili na strani partizana te civilnih rtava ratova, ime se stjee dojam
da su sve rtve jednake, bile one civilne ili vojne i bez obzira na okolnosti
u kojima su poginule, jer su dali svoje ivote za neovisnost i opstojnost
hrvatske drave.120
Rijetka spomen-obiljeja za civilne rtve srpske nacionalnosti koje su

poginule za vrijeme rata u Hrvatskoj postoje u dalmatinskom zaleu, u seli-
ma Goi i Varivode, gdje je Vijee srpske nacionalne manjine iz Kistanja u
kolovozu 2003. godine podignulo drvene krieve i drvene spomen-ploe na
kojima su mesinganim slovima ispisana imena rtava, irilinim pismom.121 U
travnju 2010. godine nepoznati poinitelji su otetili spomenik za devetero
mjetana ubijenih u Varivodama krajem kolovoza 1995. godine nakon voj-
no-redarstvene akcije Oluja te odnijeli spomen-plou s imenima rtava122.
Obnovljeno spomen-obiljeje stradalim civilima je 5. listopada 2010. godine
120 Vidi sliku 4.

121 Documenta Centar za suoavanje s prolou; Fond za humanitarno pravo: Tranzi-
ciona pravda u post- jugoslovenskim zemljama. Izvetaj za 2009. godinu, str. 82, www.
documenta.hr.
122 Nakon ovog dogaaja mediji su nagaali da je spomenik vandaliziran kao posljedica na-
petosti u Kistanjama uzrokovanih najavom lokalne vlasti da e preimenovati neke kistan-
jske ulice, meu kojima i ulice Hrvatskih branitelja, Franje Tumana i Ante Starevia, te ih
nazvati imenima osoba iz srpske kulturno-politike ili vojne povijesti. Vidi npr. Varivode:
ibenanin (47) osumnjien da je sruio spomenik, Veernji list, 23. travnja 2010, www.
vecernji.hr.

Slika 5
Spomenik u selu Kozarice

otvorio predsjednik Ivo Josipovi proitavi imena svih devetero ubijenih
srpskih civila, te rekao kako je nad njima poinjen straan zloin. Oni su
ubijeni kad vie nije bilo ratnih operacija i oni su nevine rtve osvete koja
nije smjela biti provedena.123
Nespremnost velikog dijela hrvatske javnosti i vlasti da se obiljei i sje-

anje na stradanja civilnih rtava srpske nacionalnosti za vrijeme Oluje
vidi se i kroz primjer neuspjenog podizanja spomen-ploe izbjeglicama iz
Knina i okolice, koje su morale napustiti svoje domove uoi akcije Oluja.
Spomen-plou rtvama Oluje, u povodu 15. godinjice stradanja civila, u
kolovozu 2010. godine pokuala je podignuti nevladina organizacija Inici-
jativa mladih za ljudska prava iz Zagreba. Spomen-ploa je postavljena uz
cestu, na sjevernom izlazu iz Knina, kojom su izbjeglice iz Knina i okolice
bjeale u koloni, od kojih su mnogi zauvijek napustili to podruje. Na spo-
men-ploi je stajao tekst:
5. 8. 1995. 5. 8. 2010. / O 15. obljetnici akcije HV-a124 Oluja, uz

ovu cestu kojom su prole tisue izbjeglica, plou postavljaju graani
RH koji nude rtvama svoju ispriku u nedostatku isprike odgovornih.
/ Ploa je postavljena uz financijsku potporu Vlade RH.125
Meutim, spomen-ploa je za manje od 24 sata od postavljanja uklo-

njena sa svojeg mjesta, na zahtjev uprave grada Knina, jer za njezino
123 Priopenje Ureda Predsjednika RH od 5. listopada 2010, www.predsjednik.hr.

124 Hrvatska vojska, op.a.
125 Web stranica Inicijative mladih za ljudska prava, www.yihr.org.

postavljanje nisu dobivene potrebne dozvole, a vladin Ured za ljudska prava
je negirao da je financijski pomogao postavljanje spomen-ploe.126
I ostala spomen-obiljeja srpskim rtvama su podignuta iskljuivo na ini-

cijativu udruga graana, lokalnih vlasti ili obitelji rtava. Lokalna samouprava
je, na primjer, podignula spomenik u selu Paulin Dvor kod Osijeka u spomen
na 18 srpskih i jednog maarskog civila koje su u prosincu 1991. godine ubili
pripadnici Hrvatske vojske. U studenom 2010. godine spomenik su posjetili i
poloili vijence predsjednik RH Ivo Josipovi i predsjednik Srbije Boris Tadi,
u sklopu posjeta Borisa Tadia Vukovaru i Ovari.127 Tadi je na Ovari kod
spomenika rtvama poloio vijenac te uputio ispriku i izrazio aljenje zbog
zloina koji je tamo poinjen.128 Ispriku je izrazio i predsjednik Josipovi u
Paulin Dvoru rijeima da zloin zasluuje osudu, rtve na pijetet, a oni koji
su ostali iza rtava zasluuju nau ispriku.129 Dio hrvatske javnosti je posjet
dvaju predsjednika Paulin Dvoru te ispriku na Ovari vidio kao otvaranje
novoga poglavlja u hrvatsko-srpskim odnosima i veliki doprinos procesu
pomirenja, no kod drugog dijela javnosti dogaaj je naiao na otru osudu,
126 Uklonjeno obiljeje: plou emo darovati izbjeglicama u Oluji, Slobodna Dalmacija,
7. kolovoza 2010.
127 Ovara je poljoprivredno dobro kod Vukovara na kojem je poinjen ratni zloin, koji su
poinili pripadnici JNA i srpskih paravojnih postrojbi u noi 20./21. studenoga 1991. tijekom
okupacije Vukovara. Ubijeno je vie od 200 civila i vojnika, koji su, dok su jo uglavnom
tada bili pacijenti, deportirani iz vukovarske bolnice, odvezeni u logor te potom ubijeni.
Zloin na Ovari se smatra najveim pojedinanim pokoljem za vrijeme Domovinskog rata.
128 Predsjednik Srbije Boris Tadi je prvi visoki srpski dunosnik koji je ispriku graanima
Hrvatske i pripadnicima hrvatskog naroda, zbog nedjela i zloina poinjenih u proteklom
ratu, uputio jo u lipnju 2007. godine, gostujui u emisiji Nedjeljom u 2 na Hrvatskoj
radio-televiziji.
129 Tadi se ispriao za Ovaru, Josipovi za Paulin Dvor, Slobodna Dalmacija, 4. studenoga
2010.

zbog miljenja da se na taj nain pokualo umanjiti vukovarsku tragediju i
relativizirati krivnju za zloine poinjene u ratu.130
Nedavni primjer kontroverzi oko podizanja spomen-obiljeja graanima

srpske nacionalnosti predstavlja i spomenik koji su mjetani sela Golubi
kod Knina pokuali podignuti u spomen na srpske rtve, to jest stanovnike
toga sela koji su poginuli u razdoblju od 1991. do 1995. godine. Spomenik
i spomen-ploa u sjeanje na poginule postavljeni su ispred mjesne pravo-
slavne crkve sv. Stefana u Golubiu, a na spomen-ploi su pisala 34 imena
Srba od kojih je veina stradala u Oluji 1995. godine, no i nekoliko imena
poginulih 1991. i 1992. godine. Spomen-ploa je izazvala burne reakcije i
dvojbe u javnosti te revolt hrvatskih branitelja, jer se postavilo pitanje nalaze
li se na spomeniku i imena pripadnika vojske Republike Srpske Krajine131 koji
su poginuli u borbi za vrijeme rata u Hrvatskoj ili se na spomeniku nalaze
samo imena civilnih rtava. Rjeenjem ministra unutarnjih poslova Tomisla-
va Karamarka odravanje komemorativnog skupa i otkrivanje spomenika
poginulim srpskim graanima je na kraju zabranjeno, zbog procjene da bi
odravanje skupa vjerojatno dovelo do uznemiravanja graana i remeenja
javnog reda i mira. Osim toga, Dravna inspekcija Ministarstva zatite oko-
lia, prostornog ureenja i graditeljstva je ustanovila da je prostor na kojem
je sagraen spomenik najveim dijelom u dravnom vlasnitvu te da nema
dozvole i potrebne suglasnosti za njegovo podizanje.132 Meutim, zanimljivo
je da je, bez obzira na slubenu zabranu podizanja spomenika, u studenom
2011. godine ploa na spomeniku promijenjena te su skinuta imena spornih
130 Vidi npr. Tihomir Dujmovi Vukovar i Paulin Dvor su pokuaj poravnanja krivnje,
Veernji list, 30. listopada 2010; Tatjana Mautner Tadi u Vukovaru otvara novo poglav-
lje historije, Deutsche Welle, 4. studenoga 2010, www.dw- world.de.
131 Republika Srpska Krajina (RSK) bila je meunarodno nepriznata srpska paradrava unu-
tar Hrvatske. Osnovana je 1991. od okupiranih dijelova Hrvatske, a veinu teritorija su
Oruane snage Republike Hrvatske oslobodile tijekom 1995. godine, dok je ostatak
podruja u Baranji, istonoj Slavoniji i zapadnom Srijemu mirno reintegriran u hrvatski
pravni sustav 1998.
132 Karamarko zabranio otkrivanje spomenika srpskim rtvama u Golubiu, Slobodna
Dalmacija, 1. listopada 2011.

graana srpske nacionalnosti. Na novoj ploi je irilicom napisano da se
spomenik podie u sjeanje na Golubiane stradale u ratovima, ali se ne
naglaava u kojim ratovima, niti koje godine su ti graani stradali.133
Osim u Golubiu, 2011. godine je na mjesnom groblju u Borovu postav-

ljena spomen-ploa, u organizaciji Vijea srpske nacionalne manjine Borova,
na kojoj su uklesana imena 52 stanovnika Borova koji su najveim dijelom
poginuli 1991. godine. Bezimena spomen-ploa je podignuta jo prije 15
godina, ali je tek na dvadesetu godinjicu pogibije dobivena podrka od
lokalnih vlasti da se na spomen-plou ukleu imena stradalih.134
Kontroverze je godinama izazivalo i srpsko vojno groblje i spomen-park

Aleja u Vukovaru, izgraeno 1994. godine, koje je jedini trajni izraz kolek-
tivnog sjeanja na vrijeme kada je Vukovar bio u sastavu Republike Srpske
Krajine.135 Vojno groblje sadri 26 grobnih mjesta poginulih srpskih vojnika.
U razdoblju nakon mirne reintegracije136 Aleja je bila kamen spoticanja u
uspostavi hrvatsko-srpskih odnosa jer su nadgrobni spomenici bili stilizirani
u obliku ajkae, kape koju su za vrijeme rata nosili pripadnici srpske vojske.
Spomenici su devastirani i lokacija je bila oskrnavljena vie puta, pa su lokalni
srpski politiki i vjerski lideri odluili postaviti nove nadgrobne spomenike,
133 Branitelji: Spomenik u Golubiu se i dalje gradi, 6. studenoga 2011, www.tportal.hr.

134 Parastos i spomenik ratnim rtvama u Borovu, Novosti Samostalni srpski tjednik, br.
614, 24. rujna 2011, www.novossti.com.
135 Kruno Kardov. Zapamtite Vukovar: Sjeanje, mjesto i nacionalna tradicija u Hrvatskoj,
u: Sabrina P. Ramet, Davorka Mati (ur.) Demokratska tranzicija u Hrvatskoj: transfor-
macije vrijednosti, obrazovanje, mediji, Zagreb. Alinea, 2006, str. 76.
136 Mirna reintegracija hrvatskoga Podunavlja predstavlja proces povratka okupiranih
podruja istone Slavonije, Baranje i zapadnog Srijema u ustavnopravni poredak Repub-
like Hrvatske. Razdoblje mirne reintegracije, za ije je provoenje Vijee sigurnosti UN-a
ustanovilo posebnu Prijelaznu upravu UN-a u istonoj Slavoniji (UNTAES), zavrilo je 15.
sijenja 1998, kada je hrvatsko Podunavlje vraeno u sastav Republike Hrvatske.

ali ovog puta ne u obliku kape srpske vojske, tako da je 2002. godine svaka
od 26 nadgrobnih ploa preureena na nain da je s njih skinuta stilizirana
ajkaa. Kao to primjeuje sociolog Kruno Kardov, promjena od vojno-
nadgrobnih prema uobiajenim nadgrobnim spomenicima ujedno je i in
promjene znaenja rtava: od rtve ratnika prema smrti liene transformativ-
ne (politike) moi.137 To su, ujedno, i jedine srpske rtve na tom podruju
koje su slubeno priznate i komemorirane.
Za komemorativnu kulturu u Vukovaru zanimljivo je primijetiti i to da

je Vukovar, u narativu o Domovinskom ratu u Hrvatskoj, zauzeo centralno
mjesto u izgradnji onog dijela hrvatskog nacionalnog identiteta koji se te-
melji na viktimizaciji. Bitka za Vukovar ima ulogu osnivakog mita hrvatske
drave, a grad Vukovar je simboliko mjesto patnje, pa ga se esto nazivalo
i grad-rtva. Kao simbol rtvovanja hrvatskog naroda u ratu, Vukovar je
postao zamiljeno mjesto. Takoer, Vukovar je jedino mjesto ije se rtve
komemoriraju na dravnoj razini odlukom Sabora o proglaenju 18. stu-
denoga Danom sjeanja na rtvu Vukovara 1991.138 Upotreba jednine (r-
tva Vukovara) u nazivu ovog slubenog dokumenta svjedoi o sakralnom
shvaanju Vukovara kao grada-rtve, koji je rtvovan u korist neeg velikog
i vanog, to jest u korist stvaranja hrvatske drave.139
137 Kruno Kardov. Zapamtite Vukovar: Sjeanje, mjesto i nacionalna tradicija u Hrvatskoj, 76.
138 Odluka o proglaenju Dana sjeanja na rtvu Vukovara 1991, Narodne novine, br.
116/1999, 5. studenoga 1999, www.nn.hr.
139 O ovome, kao i o iroj raspravi o Vukovaru kao mjestu podijeljenog sjeanja, vidi u: Kruno
Kardov. Zapamtite Vukovar: Sjeanje, mjesto i nacionalna tradicija u Hrvatskoj.

PROSLAVA VOJNO-REDARSTVENE AKCIJE OLUJA
KAO PRIMJER SELEKTIVNOG SJEANJA NA RAT
U Hrvatskoj se proteklih godina komemorira sve vie ratnih dogaaja, a ko-
memoracije organiziraju drava, lokalne zajednice, ili veteranske udruge. Po-
jaanom komemoriranju je pridonio i Hrvatski sabor, koji je donio odluke o
proglaenjima novih spomen-dana na dogaaje iz rata, kao to je na primjer
Dan sjeanja na zatoenike neprijateljskih logora140, 14. kolovoza. Jedan od
vanijih praznika je Dan domovinske zahvalnosti (5. kolovoza dan kada je
provedena vojno-redarstvena akcija Oluja141 koja je oznaila zavretak rata),
koji se od 2001. godine naziva Dan pobjede i domovinske zahvalnosti, a od
2008. godine to je i Dan hrvatskih branitelja.142 Proslava ovoga dravnog
blagdana i komemoracija koja se svake godine odrava u Kninu izazivaju
oprene reakcije, jer imaju razliito znaenje za razliite skupine. Slubeno sje-
anje na Oluju i dogaaje iz rata je jednostrano, pa su iskustva srpskih civila
iskljuena iz slubene komemoracije, emu svjedoe politiki govori koji se
svake godine odravaju na sredinjoj proslavi u Kninu. Upravo ti govori mogu
posluiti za ilustraciju dinamike i naina na koje se u sjeanje o Domovinskom
ratu postepeno uvodilo sjeanje te prekinula utnja o civilnim rtvama koje
su, za vrijeme vojno-redarstvene akcije Oluja, stradale od Hrvatske vojske.
140 Odluka o proglaenju Dana sjeanja na zatoenike neprijateljskih logora tijekom Domov-
inskog rata, Narodne novine, 40/2010, 2. travnja 2010.
141 Akcijom Oluja, koja se dogodila 5. kolovoza 1995. godine, vraen je u hrvatski ustavno-
pravni poredak cijeli okupirani teritorij, osim istone Slavonije. Oluja je, uz Bljesak,
kljuna akcija koja je dovela do kraja Domovinskog rata. U operaciji je osloboeno 10.400
etvornih kilometara, ili 18,4 posto ukupne povrine Hrvatske.
142 Vie u: Snjeana Koren. Korisna prolost? Ratovi devedesetih u deklaracijama Hrvat-
skog sabora, u: Tihomir Cipek (ur.) Kultura sjeanja: 1991. Povijesni lomovi i svladavanje
prolosti, Disput, Zagreb, 2011.

U govorima u povodu obiljeavanja godinjica Oluje najee se na-
glaavalo da je Oluja oznaila novi poetak i ponovno roenje hrvatske
nacije. To je vidljivo i iz odluke predsjednika Franje Tumana da zakletvu za
svoj drugi predsjedniki mandat poloi upravo na 5. kolovoza 1997. godine,
to jest na drugu godinjicu akcije Oluja. Performativni karakter dogaaja
kao to su polaganje zakletve, polaganje vijenaca, podizanje zastave i slino
doprinio je promoviranju Oluje u osnivaki dravni mit.143 Iako je Tuman
odabrao Trg sv. Marka u Zagrebu, a ne Knin, za polaganje zakletve, te iako
su se za vrijeme Tumanove vlasti obljetnice Oluje obiljeavale na Oltaru
domovine na zagrebakom Medvedgradu, Knin je ostao snano simboliko
mjesto u novijoj hrvatskoj povijesti. Godinu dana kasnije, 1998. godine,
proslavu je pokvario izvjetaj Amnesty Internationala, u kojem se navodi
da stotine ubojstava koje su poinile hrvatske vojne snage 1995. godine za
vrijeme akcija Bljesak i Oluja jo uvijek, tri godine nakon zavretka rata,
nisu istraena, a poinitelji nisu procesuirani.144 Predsjednik Tuman se u
svom govoru na proslavi godinjice Oluje nije obazirao na taj izvjetaj i nije
spominjao mogunost postojanja zloina poinjenih s hrvatske strane, ve
je naglasio da ovaj dan slavimo kao dan hrvatske pobjede u Domovinskom
ratu, u kojem prvi put Hrvati nisu ratovali jedni protiv drugih.145
Iako je 2000. godina mogla predstavljati prijelomnu godinu za probija-

nje utnje o zloinima u Oluji s obzirom na odlazak HDZ-a s vlasti na njezi-
nom samom poetku, to se ipak nije dogodilo. Na prvoj proslavi godinjice
Oluje u Kninu, koja je tamo premjetena 2000. godine, od predstavnika
143 Vidi Gordana eri. Nasilje u drutvenom pamenju. Intima hrvatske i srpske javnosti
povodom operacije Oluja, Filozofija i drutvo, br. 1, 2008.
144 Croatia: Three years since operations Flash and Storm three years of justice and dignity
denied, od 4. kolovoza 1998, www.amnesty.org.
145 Jutarnji list, 6. kolovoza 1998.

dravne vlasti je sudjelovao samo zamjenik predsjednika Vlade RH Goran
Grani, koji je podigao hrvatsku zastavu na kninskoj tvravi, dok e narednih
godina Knin posjeivati i ostatak dravnog vrha. Te je godine jaao pritisak
meunarodne zajednice na Hrvatsku da surauje s Meunarodnim kazne-
nim sudom za bivu Jugoslaviju (MKSJ) u Den Haagu na istraivanju zloina i
procesuiranju poinitelja zloina iz Oluje, to je, koliko je bilo nuno, vlast i
inila, no na nezadovoljstvo velikog dijela javnosti.146 Iz tog je razloga, a s ci-
ljem da i slubeno potvrdi temeljnu vrijednost Domovinskog rata (pravedan
i legitiman, obrambeni i osloboditeljski), Hrvatski sabor u listopadu 2000.
donio Deklaraciju o Domovinskom ratu. U deklaraciji se istie da je radi
dostojanstva Domovinskog rata, hrvatsko pravosue duno procesuirati sve
mogue sluajeve pojedinanih ratnih zloina, tekih povreda humanitarnog
prava i svih drugih zloina poinjenih u agresiji na Republiku Hrvatsku i u
oruanoj pobuni te tijekom Domovinskog rata, strogo primjenjujui naela
individualne odgovornosti i krivnje.147
Zbog suradnje s MKSJ-om premijer Ivica Raan se suoio s tekim kri-

tikama desnih stranaka, ali i velikog dijela javnosti, pa je 2002. i 2003. go-
dine izbjegavao dolazak na komemoraciju u Knin, strahujui od masovnih
prosvjeda. Nova, HDZ-ova vlast je 2004. godine uvela pravilo da svi najvii
dravni dunosnici (predsjednik, premijer i predsjednik Sabora) moraju pri-
sustvovati proslavi te vane obljetnice i komemoraciji u Kninu. No, ak je i
HDZ-ova vlast naila na proteste i nezadovoljstvo. Tako je na 10. godinjicu
Oluje, 2005. godine, u vrijeme kada je Haaki sud intenzivirao potragu za
146 upanijski dom Hrvatskog sabora je ak donio prijedlog o privremenom prekidu suradnje
Republike Hrvatske s Meunarodnim kaznenim sudom u Den Haagu, s ciljem preispiti-
vanja suradnje Hrvatske s Haagom i zatite interesa hrvatskih dravljana. Vidi Suradnja
s Haagom na ispitu, Slobodna Dalmacija, 24. svibnja 2000.
147 Ibid.

odbjeglim generalom Antom Gotovinom148 zbog zloina poinjenih u Olu-
ji, organizirana paralelna proslava obljetnice, koju je organizirao dio umi-
rovljenih generala Hrvatske vojske koji nisu eljeli sudjelovati na sredinjoj
proslavi zajedno s dravnim vrhom. Govor predsjednika Mesia, u kojem je
rekao da oni koji su se ogrijeili o zakone ratovanja moraju biti pozvani na
odgovornost, prekinut je zviducima.
Uz slubenu proslavu godinjice Oluje u Kninu, na kojoj sudjeluje po-

litiki dravni vrh, nastavljeno je svake godine s odravanjem i one alterna-
tivne, to jest neslubene proslave, u mjestu avoglave nedaleko od Knina,
koju organiziraju pripadnici hrvatske desnice i desno orijentiranih stranaka,
nezadovoljni vladajuom strankom i njezinom politikom. Na toj proslavi
esto dolazi do otvorenog velianja ustatva i ekstremizma, to rezultira
incidentima, zbog ega proslavu osigurava veliki broj pripadnika policije.
Iako je retorika dravnog vrha, kada su u pitanju zloini poinjeni od

Hrvatske vojske nad srpskim civilnim stanovnitvom u Oluji, promijenjena
od vremena Tumanove vlasti, te su sami dravni dunosnici priznali da je
takvih zloina bilo, ipak se inzistiralo na tome da su to bili individualni zloini
koji nisu imali veze sa samom vojno-redarstvenom akcijom i koji ne dovo-
de u pitanje njezinu legitimnost. To potvruje i izjava premijera Sanadera
2005. godine s proslave u Kninu, kada je rekao da Oluju treba odvojiti od
traginih dogaaja, kriminalnih djela i nepravdi poinjenih protiv hrvatskih
graana srpske nacionalnosti prije pune uspostave pravnog poretka.149
148 Ante Gotovina je, zbog prijetnje izruenja Meunarodnom sudu u Haagu zbog optubi
za ratne zloine i zloine protiv ovjenosti poinjene tijekom Operacije Oluja, 2001.
godine pobjegao iz Hrvatske. Uhien je na Kanarskim otocima i izruen sudu u Haagu u
prosincu 2005.
149 Ibid.

Idue godine, 2006., komemoracija u Kninu posluila je za slanje poru-
ka politikom vodstvu Srbije, koje su uslijedile nakon izjave premijera Srbije
Vojislava Kotunice da je Oluja veliki nekanjeni zloin odnosno pogrom
nad Srbima. Premijer Sanader je u svom govoru naglasio da Oluja nije bila
zloin, nego je Oluja pobijedila zloin,150 te da je Oluja ista kao suza.151
I svih sljedeih godina e se, za vrijeme obiljeavanja godinjice Oluje,

voditi estoke polemike izmeu hrvatskog i srpskog dravnog vrha oko nje-
zinog znaenja i karaktera. Tako su odnosi izmeu Srbije i Hrvatske ponovno
zaotreni 2008. godine, kada je, uoi 13. godinjice vojno-redarstvene ak-
cije Oluja, srpski predsjednik Boris Tadi rekao kako od Hrvatske oekuje
ispriku za zloine poinjene nad pripadnicima srpskog naroda te kako taj
dan srpski narod oplakuje kao dan velike tuge i nesree, jer je ubijeno i
nestalo oko 1600 Srba.152 Hrvatsko-srpsko politiko natezanje oko Oluje
je, gotovo ritualno, nastavljeno, pa je 2008. godine ministar vanjskih po-
slova Srbije Vuk Jeremi optuio Hrvatsku za etniko ienje 250.000 Srba
nakon Oluje153, a 2010. godine je predsjednik Srbije Boris Tadi Oluju
nazvao zloinom koji se ne smije zaboraviti.154 Na sve ove optube, jednako
tako ritualno, svake godine odgovara hrvatski dravni vrh, no dok premi-
jerka Kosor naglaava da nee nikome dopustiti da revidira nau povijest
predsjednik Josipovi ipak spominje i runu stranu nepotrebne zloine i
150 Sanader: Oluja je pobijedila zloin, Jutarnji list, 6. kolovoza 2006, str. 2.
151 Ibid.
152 Obiljeavanje Oluje opet izaziva hrvatsko-srpske politike trzavice, 4. kolovoza 2008,
www.index.hr.
153 Jeremi ponovno optuio Hrvatsku za etniko ienje, 10. studenoga 2008, www.
dnevnik.hr.
154 Tadi o Oluji: Taj zloin ne smije se nikada zaboraviti, Veernji list, 4. kolovoza 2010,
www.vecernji.hr.

kriminal.155 Ove izjave dio su govora koje su premijerka i predsjednik odrali
na glavnom kninskom trgu, na kojem je, uoi 16. obljetnice Oluje, postav-
ljen Spomenik hrvatske pobjede Oluja 95. Spomenik je otkrilo esnaestero
djece simbolizirajui 16 godina od zavretka vojno-redarstvene akcije Oluja,
a sam spomenik je u obliku slova V, ime se simbolizira pobjeda (Victory) u
Domovinskom ratu i Oluji.
Na proslavi u Kninu 2011. opet je bilo burno s obzirom na to da je,

u svojem govoru, premijerka Jadranka Kosor posebno pozdravila hrvat-
ske generale Antu Gotovinu i Mladena Markaa, koji su u travnju 2011.
nepravomono osueni pred MKSJ-om u Den Haagu zbog ratnih zloina
nad srpskim civilima tijekom akcije Oluja. Njezinu izjavu osudili su srbijan-
ski predsjednik Boris Tadi i elnik srpske nacionalne manjine u Hrvatskoj
Milorad Pupovac, a organizacija Amnesty International je izrazila posebnu
zabrinutost, smatrajui da bi takve izjave (...) koje glorificiraju operaciju
Oluja i osobe koje se smatra odgovornima za ratne zloine poinjene u
okviru te operacije mogle poslati politiku poruku koja bi mogla potkopati
provedbu pravde.156
Proslava godinjice Oluje je ve na samom poetku definirala ovaj do-

gaaj kao sredinji dravni mit o stvaranju nacije, a takoer je oznaila i
naine na koje se ovog dogaaja treba prisjeati budui da je automatski
iskljuila slubena sjeanja na neodgovarajue dogaaje koji prijete potko-
pavanjem tog mita. Prvobitno slubeno potiskivanje i utnja o zloinima
155 U Kninu otkriven spomenik hrvatske pobjede Oluja 95: Nee nitko dirati u nae svet-
inje, 4. kolovoza 2011, www.index.hr.
156 Amnesty International zabrinut zbog izjava Jadranke Kosor i glorificiranja Oluje, Novi
list, 9. kolovoza 2011, www.novilist.hr.

poinjenim od Hrvatske vojske u Oluji nastavljeni su i s promjenom vlasti,
no s vremenom se ipak otvorio prostor za uvoenje i te mrane strane
vojno-redarstvene akcije u narativ o Oluji. Danas se za vrijeme proslave u
Kninu zloini nad srpskim civilnim stanovnitvom ipak spominju u politikim
govorima iako se oni karakteriziraju kao individualni zloini, koji ne smiju
dovesti u pitanje legitimnost same akcije. Sjeanje srpskog stanovnitva na
te dogaaje jo uvijek je potisnuto i izostaje iz slubenog narativa o Oluji,
pa se postavlja pitanje koliko dugo emo trebati ekati prije nego to i ono
pronae svoje mjesto u slubenom sjeanju na samu akciju i ono to je usli-
jedilo. Kao to primjeuje sociolog Todor Kulji, sjeanje Hrvata na Oluju,
kao i na Domovinski rat openito, ostaje institucionalizirano i do te mjere
integrirano u drutveno sjeanje da rat sjeanja oko Jasenovca i Bleibur-
ga ne moe ozbiljnije podijeliti Hrvate. O ratu bi se moda moglo govoriti
ukoliko bi se Hrvati podijelili oko smisla Bljeska i Oluje iz 1995. Budui
da oko ovih stvari nema razgovora u Hrvatskoj, nema ni rata sjeanja.157
ZAKLJUAK
U Hrvatskoj se, s raspadom Jugoslavije i poetkom rata 1990-ih godina,

pojavila potreba za stvaranjem novih, slubenih, politika sjeanja (i zabo-
ravljanja) te redefiniranja prolosti, pa se od toga vremena do danas mogu
pratiti i promatrati mnoge promjene u proizvodnji, distribuciji i recepciji
sjeanja. Takoer dolazi do pojava novih i promjena starih komemorativ-
nih praksi, jer se drava poela slubeno (pri)sjeati odreenih dogaaja
koji do tada nisu bili prisutni u kolektivnom, drutvenom pamenju, ali i
157 Todor Kulji. Hrvatski rat seanja, Sociologija, Vol. LIII, br. 2, 2011.

zaboravljati odreene dogaaje i osobe kojih se dotadanja jugoslavenska
vlast slubeno i javno sjeala. Zaboravljena, skrivena prolost, koja je sve do
tada bila prognana na margine drutvenog pamenja, ponovno je uvedena
u sjeanje kako bi se upotrijebila za legitimaciju budunosti, odnosno kako
bi se opravdali postupci nove vlasti. Iz tog je razloga nuno promatrati
odnos Hrvatske prema Drugom svjetskom ratu i naine kako se dogaaji iz
tog rata komemoriraju u kontekstu tranzicije iz razdoblja komunizma, ali i
u kontekstu etverogodinjeg etnikog rata.
Nasilje, zloini i nepravda poinjeni tijekom i nakon Drugog svjetskog

rata esto su dovoeni u vezu s dogaajima iz 1990-ih, pa su tako mjesta
sjeanja kao to su Jasenovac i Bleiburg uskoro postala opravdanje za nove
cikluse nasilja. Jasenovac je bio rezerviran iskljuivo za rtve srpskog naroda
koje su stradale od ustaa, dok je Bleiburg u hrvatskom drutvenom pame-
nju odigrao ulogu mitskog mjesta kolektivnog stradanja iskljuivo hrvatskog
naroda. Komemoracije u Jasenovcu i Bleiburgu su svake godine konkurirale
jedna drugoj, ali je sjeanja na te dogaaje takoer vrlo esto dovoeno u
vezu i s dogaajima iz Domovinskog rata, zbog ega se 1990-ih taj rat ak
naziva holokaustom hrvatskih muenika, a stradanje hrvatskog naroda u
Domovinskom ratu se usporeuje sa stradanjem idova u Drugom svjet-
skom ratu. Osim kroz komemoracije, dekonstrukcija kolektivnog sjeanja se
dogaa i kroz destrukciju partizanskih spomenika, koji su 1990-ih godina
razrueni u veem dijelu Hrvatske. Taj in ne predstavlja samo revalorizaciju
prolosti, ve i napad na antifaistike vrijednosti te pokuaj radikalnih na-
cionalista da izbriu sjeanje na srpsku nacionalnu manjinu u Hrvatskoj, iji
su pripadnici u velikom broju sudjelovali u partizanskom pokretu. Iako je
Drugi svjetski rat zavren prije gotovo 70 godina, moe se rei da sjeanje
na dogaaje iz tog rata u Hrvatskoj jo uvijek predstavlja politiko bojno

polje na kojem se sukobljavaju razliiti narativi o partizanima, ustaama i
etnicima, koji su ne samo dio politikog diskursa nego su isto tako prisutni
i u medijskim napisima, popularnoj kulturi i sportskim natjecanjima.158
Sjeanje na Domovinski rat, s druge strane, nije podijelilo kolektivno

sjeanje hrvatskog naroda, te je, kao to primjeuje sociolog Todor Kulji,
do te mjere integrirano u drutveno sjeanje da se u ovom sluaju ne moe
govoriti o ratu sjeanja. No, ovo sjeanje svake godine izaziva nove nape-
tosti i naruava odnose sa susjednom Srbijom budui da u komemoracijama
i ostalim nainima sjeanja na Domovinski rat u Hrvatskoj, u veini sluajeva,
jo uvijek nema mjesta za rtve srpske nacionalnosti, koje ostaju u velikom
broju sluajeva preuivane. Napori uloeni u posljednje vrijeme, osobito od
poetka predsjednikog mandata Ive Josipovia, da se kroz javne isprike,
podizanje spomen-obiljeja i obnovu oteenih spomenika priznaju patnja
i stradanje svih nevinih rtava, bez obzira na njihovu etniku pripadnost,
ukazuju na to da u Hrvatskoj ipak postoji volja za otvaranjem prostora ko-
lektivnog sjeanja narativima o rtvama druge strane. Ipak, ini se da e
jo dosta vremena proi prije nego to komemorativne prakse doprinesu
procesu pomirenja i prije nego to se u potpunosti odbaci viktimizacija kao
jedan od temeljnih mehanizama izgradnje hrvatskoga nacionalnog identi-
teta budui da su rane nastale u ratnim dogaajima i sjeanje na njih jo
uvijek prilino svjei i bolni.
158 Jedan od primjera poigravanja s ustakom ideologijom u popularnoj kulturi je i glazbeni

repertoar pjevaa Marka Perkovia Thompsona, koji na svojim koncertima redovno izvodi
pjesmu Jasenovac i Gradika Stara, koja velia ustake zloine nad Srbima, a posjetitelji
vrlo esto nose odjevne predmete s ustakom ikonografijom, zbog ega je ovom pjevau
nastup zabranjivan u nekim europskim zemljama, ali i u nekim dijelovima Hrvatske.

Iz tog bi razloga, za detaljnije izuavanje teme promjena i dinamika u
drutvenom sjeanju na Drugi svjetski rat i Domovinski rat u Hrvatskoj, bilo
zanimljivo da budua istraivanja pristupe temi s aspekta odnosa javnog
(slubenog) i privatnog (osobnog) sjeanja na ratove, ime bi se dobio pot-
puniji uvid u razloge iz kojih i naine na koje pojedinci i zajednice pamte
samo odreene dogaaje i linosti, dok neke druge (namjerno) zaborav-
ljaju. Sjeanje je, kao to tvrdi Maurice Halbwachs, ipak u jednakoj mjeri
proizvod simbola i narativa koji su javno dostupni (...) koliko i vlasnitvo
pojedinaca.159
159 Citirano prema Jeffrey K. Olick. Collective memory: The Two Cultures, Sociological
Theory, Vol. 17, No. 3, Nov. 1999, str. 335, moj prijevod.

BIBLIOGRAFIJA
PRIMARNI IZVORI
Osobni intervjui:
Intervju sa Zoranom Pusiem, osnivaem i tajnikom Odbora za povrat imena
Trga rtava faizma, odran 7. rujna 2011.
e-mail intervju sa orem Mihoviloviem, kustosom u JUSP Jasenovac, 12.
rujna 2011.
Dnevne i tjedne novine:

Nepodnoljiva lakoa pripadanja (intervju s Bogdanom Bogdanoviem),
Danas, Zagreb, br. 303, 8. prosinca 1987.
Za pomirenje svih Hrvata, Vjesnik, 14. svibnja 1990.
Vjesnik, 15. svibnja 1995.
Poast rtvama rata i poraa, Vjesnik, 16. svibnja 1995.
U Jasenovcu nisu stradale samo rtve faizma (intervju s Franjom Tuma-
nom), Vjesnik, 23. travnja 1996.
Jutarnji list, 6. kolovoza 1998.
Jure Franceti jednima heroj, drugima ratni zloinac, Vjesnik, 13. svibnja
2004.
eks u Bleiburgu: Hrvatska gleda u budunost, Vjesnik, 17. svibnja 2004.

Vjesnik, 29. svibnja 2005.
Mesi i Sanader: Oluju slaviti, kazniti zloine, Jutarnji list, 6. kolovoza 2005.
Sanader: Oluja je pobijedila zloin, Jutarnji list, 6. kolovoza 2006.
Za Bleiburg pet puta vie nego za Jasenovac, Jutarnji list, 15. travnja 2008.
U Saboru opet podjela na ustae i partizane, Jutarnji list, 14. svibnja 2008.
Saa impraga: Zagreb ima svoju Bakievu!, Novosti Samostalni srpski
tjednik, 22. listopada 2010.
Andrija Hebrang: Komunizam je na Bleiburgu postao gori od faizma,
Nacional, 14. svibnja 2011.
Karamarko: postoji otpor prema istrazi komunistikih zloina, Vjesnik,
14. svibnja 2011.
Jo jedan spomendan: 23. kolovoza Dan sjeanja na rtve totalitarnih re-
ima, Novi list, 2. lipnja 2011.
Spomenici NOB-a na ekanju, Glas Slavonije, 12. kolovoza 2011.
Karamarko zabranio otkrivanje spomenika srpskim rtvama u Golubiu,
Slobodna Dalmacija, 1. listopada 2011.
Internetski izvori:
Ustav Republike Hrvatske, Narodne novine 56/1990, 22. prosinca. 1990,
http://narodne-novine.nn.hr
Deklaracija o Domovinskom ratu, Narodne novine, broj 102/2000,
www.nn.hr
Koalicijski sporazum HDZ-a i SDSS-a na web stranici SDSS-a, www.sdss.hr
web stranica Spomen-podruja Jasenovac, www.jusp-jasenovac.hr
Zakon o blagdanima, spomendanu i neradnim danima u Republici Hrvatskoj,
Narodne novine broj 33/1996, www.nn.hr
Govor predsjednika Stjepana Mesia na komemoraciji u Jasenovcu 11. svib-
nja 2003, www.predsjednik.hr

Mesi: Otii u na Bleiburg kad se utvrdi stvarni broj rtava, Nacional, 28.
travnja 2008, www.nacional.hr
Priopenje za javnost Vlada donijela odluku o uklanjanju spomenikog
obiljeja Mili Budaku od 27. kolovoza 2004, www.vlada.hr
Deklaracija o antifaizmu, 13. travnja 2005, www.sabor.hr
Deklaracija o osudi zloina poinjenih tijekom totalitarnog komunisti-
kog poretka u Hrvatskoj od 1945. do 1990. godine, Narodne novine,
76/2006, 10. srpnja 2006, www.nn.hr
Priopenje Ureda Predsjednika RH od 20. travnja 2008, www.predsjednik.hr
Narodne novine od 21. oujka 2001, NN 22/01, www.nn.hr
Govor premijera Ive Sanadera od 27. studenoga 2006. na otvaranju Memo-
rijalnog muzeja i Obrazovnog centra Jasenovac na web stranici Vlade
Republike Hrvatske, www.vlada.hr
Govor predsjednika Stjepana Mesia na otvaraju Memorijalnog muzeja i Obra-
zovnog centra Jasenovac, 27. studenoga 2006, www.predsjednik.hr
Predsjednik Josipovi sudjelovao na komemoraciji rtvama logora Jadovno,
web stranica Ureda Predsjednika RH, 26. lipnja 2010, www.predsjednik.
hr
Predsjednik Josipovi nazoio otkrivanju obnovljene skulpture Bjelovarac,
web stranica Ureda Predsjednika RH, 8. prosinca 2010, www.predsjed-
nik.hr
Odluka o proglaenju Zakona o obiljeavanju mjesta masovnih grobnica
rtava iz Domovinskog rata, Narodne novine, br. 100/96, www.nn.hr
Memorijalno groblje rtava Domovinskog rata u Vukovaru, web stranica
Ministarstva obitelji, branitelja i meugeneracijske solidarnosti, www.
mobms.hr
Kruno Kartus: Spomenik Domovinskom ratu kakav nema nitko,
www.tportal.hr

Marijan Lipovac. Oltar domovine opet sredinje mjesto odavanja poasti,
21. lipnja 2011, www.vjesnik.hr
Marijan Lipovac. Obnova Oltara domovine ili gradnja Spomenika neovi-
snosti?, 12. svibnja 2011, www.vjesnik.hr
Documenta Centar za suoavanje s prolou; Fond za humanitarno pravo:
Tranziciona pravda u post-jugoslovenskim zemljama. Izvetaj za 2009.
godinu, www.documenta.hr
Suradnja s Haagom na ispitu, Slobodna Dalmacija, 24. svibnja 2000,
www.slobodnadalmacija.hr
Varivode: ibenanin (47) osumnjien da je sruio spomenik, Veernji list,
23. travnja 2010, www.vecernji.hr
Priopenje Ureda Predsjednika RH od 5. listopada 2010, www.predsjednik.hr
web stranica Inicijative mladih za ljudska prava u Hrvatskoj, www.yihr.org
Uklonjeno obiljeje: plou emo darovati izbjeglicama u Oluji, Slobodna
Dalmacija, 7. kolovoza 2010, www.slobodnadalmacija.hr
Tadi se ispriao za Ovaru, Josipovi za Paulin Dvor, Slobodna Dalmacija,
4. studenoga 2010, www.slobodnadalmacija.hr
Tatjana Mautner. Tadi u Vukovaru otvara novo poglavlje historije, Deu-
tsche Welle, 4. studenoga 2010, www.dw-world.de
Tihomir Dujmovi Vukovar i Paulin Dvor su pokuaj poravnanja krivnje,
Veernji list, 30. listopada 2010, www.vecernji.hr
Odluka o proglaenju Dana sjeanja na rtvu Vukovara 1991., Narodne
novine, br. 116/1999, 5. studenoga 1999, www.nn.hr
Odluka o proglaenju Dana sjeanja na zatoenike neprijateljskih logora
tijekom Domovinskog rata, Narodne novine, 40/2010, 2. travnja 2010,
www.nn.hr
Croatia: Three years since operations Flash and Storm three years of
justice and dignity denied, 4. kolovoza 1998, www.amnesty.org

Deklaracija o Domovinskom ratu, Narodne novine, 102/2000, 17. listopada
2000, www.nn.hr
Obiljeavanje Oluje opet izaziva hrvatsko-srpske politike trzavice, 4.
kolovoza 2008, www.index.hr
Jeremi ponovno optuio Hrvatsku za etniko ienje, 10. studenoga
2008, www.dnevnik.hr
Tadi o Oluji: Taj zloin ne smije se nikada zaboraviti, Veernji list, 4.
kolovoza 2010, www.vecernji.hr
Otkriven spomenik ustanka u Srbu, 27. srpnja 2010, www.snv.hr
Parastos i spomenik ratnim rtvama u Borovu, Novosti, br. 614, 24. rujna
2011, www.novossti.com
Branitelji: Spomenik u Golubiu se i dalje gradi, 6. studenoga 2011, www.
tportal.hr
U Kninu otkriven spomenik hrvatske pobjede Oluja 95: Nee nitko dirati
u nae svetinje, 4. kolovoza 2011, www.index.hr
Amnesty International zabrinut zbog izjava Jadranke Kosor i glorificiranja
Oluje, Novi list, 9. kolovoza 2011, www.novilist.hr
Savez antifaistikih boraca i antifaista RH. Programske smjernice i zadaci
SABA RH u 2012. godini, www.sabh.hr
Slubeni dopisi i odgovori:

Dopis Ruice imunovi, voditeljice slube za odnose s javnou Hrvatskog
sabora, organizaciji Documenta, 29. kolovoza 2011.
Odgovor Zorana Komara, dravnog tajnika u Ministarstvu obitelji, brani-
telja i meugeneracijske solidarnosti, na pitanje o obiljeavanju mjesta
stradanja u Domovinskom ratu dostavljen organizaciji Documenta 19.
rujna 2011.

Dopis Zorana Komara, dravnog tajnika Ministarstva obitelji, branitelja i
meugeneracijske solidarnosti, organizaciji Documenta, predmet: obi-
ljeavanje mjesta stradavanja u Domovinskom ratu, 30. kolovoza 2011.
Dopis Zorana Komara, dravnog tajnika Ministarstva obitelji, branitelja i
meugeneracijske solidarnosti, organizaciji Documenta, 2. veljae 2011.
SEKUNDARNI IZVORI:
Anderson, Benedict. Imagined Communities: Reflections on the Origin and
Spread of Nationalism; Verso, London, 1983.
Bosto, Sulejman i Cipek, Tihomir. (ur.) Kultura sjeanja: 1945. Povijesni lo-
movi i svladavanje prolosti, Disput, Zagreb, 2009.
Cipek, Tihomir. (ur.) Kultura sjeanja: 1991. Povijesni lomovi i svladavanje
prolosti, Disput, Zagreb, 2011.
Connerton, Paul. How Societies Remember. The University of Cambridge
Press, 1996.
Documenta Centar za suoavanje s prolou; Fond za humanitarno pravo,
Istraivako dokumentacioni centar: Tranziciona pravda u post-jugoslo-
venskim zemljama. Izvetaj za 2006. godinu, 2006.
eri, Gordana. Nasilje u drutvenom pamenju. Intima hrvatske i srpske
javnosti povodom operacije Oluja, Filozofija i drutvo, br. 1, 2008.
Goldstein, Slavko. 1941. Godina koja se vraa, Novi Liber, Zagreb, 2007.
Graovac, Igor. Pitanja poslijeratnih rtava i stradalnika u Hrvatskoj poslije
Drugog svjetskog rata, u: Juraj Hrenjak (ur.) Bleiburg i Krini put 1945.
Zbornik radova sa znanstvenog skupa, Savez antifaistikih boraca i
antifaista Republike Hrvatske, Zagreb, 2007.
Halbwachs, Maurice. On Collective Memory. The University of Chicago Pre-
ss, 1992.

Hrenjak, Juraj. (ur.): Ruenje antifaistikih spomenika u Hrvatskoj 1990.-
2000., Savez antifaistikih boraca Hrvatske, Zagreb, 2002.
Jovi, Dejan. Official memories in post-authoritarianism: an analytical
framework, Journal of Southern Europe and the Balkans, Volume 6,
Number 2, August 2004.
Judt, Tony. Postwar. A History of Europe since 1945, Penguin Books, New
York, 2005.
Kardov, Kruno. Zapamtite Vukovar: Sjeanje, mjesto i nacionalna tradicija
u Hrvatskoj, u: Ramet, Sabrina P. i Mati, Davorka (ur.) Demokratska
tranzicija u Hrvatskoj : transformacije vrijednosti, obrazovanje, mediji,
Zagreb, Alinea, 2006.
Koren, Snjeana. Korisna prolost? Ratovi devedesetih u deklaracijama
Hrvatskog sabora, u: Tihomir Cipek (ur.) Kultura sjeanja: 1991. Povije-
sni lomovi i svladavanje prolosti, Disput, Zagreb, 2011.
Krii Roban, Sandra. Vrijeme spomenika. Skulpturalni, arhitektonski, urba-
nistiki i drugi naini obiljeavanja Domovinskog rata, Radovi Instituta
za povijest umjetnosti, sv. 34, Zagreb, 2010, str. 225-240.
Krii Roban, Sandra. Pred zidom: strah od praznine. Teorijski prilog suvre-
menoj raspravi o problematici javne plastike, Radovi Instituta za povijest
umjetnosti, sv. 28, 2004, str. 366-377.
Kulji, Todor. Kultura seanja teorijska objanjenja upotrebe prolosti,
igoj tampa, Beograd, 2006.
Kulji, Todor. Hrvatski rat seanja Sociologija, Vol. LIII, br. 2, 2011.
Mataui, Nataa. Jasenovac 1941.-1945. Logor smrti i radni logor, Bibliote-
ka Kameni cvijet, JUSP Jasenovac, Jasenovac Zagreb, 2003.
Nora, Pierre. Between Memory and History: Les Lieux de Memoire, Repre-
sentations 26, The Regents of the University of California, Spring, 1989.

Olick, Jeffrey K. Collective memory: The Two Cultures, Sociological The-
ory, Vol. 17, No. 3, Nov. 1999, str. 333-348.
Pavlakovi, Vjeran. Komemorativna kultura Bleiburga, 1990.-2009., u:
Bosto, Sulejman i Cipek, Tihomir (ur.) Kultura sjeanja: 1945. Povijesni
lomovi i svladavanje prolosti, Disput, Zagreb, 2009.
Pavlakovi, Vjeran. Crvene zvezde, crne koulje: simboli, komemoracije i
sukobljene istorije Drugog svetskog rata u Hrvatskoj, u: eri, Gordana
(ur.) Pamenje i nostalgija. Neki prostori, oblici, lica i nalija. Institut za
filozofiju i drutvenu teoriju, Beograd, 2009.
Radoni, Liljana. Univerzalizacija holokausta na primjeru hrvatske politike
prolosti, Suvremene teme, god. 3, br. 1, 2010.
Ricoeur, Paul. Memory, History, Forgetting. The University of Chicago Press,
Chicago & London, 2004.
Rihtman-Augutin, Dunja. Ulice moga grada, Biblioteka XX vek, Beograd,
2000.
Roksandi, Drago. Shifting References. Celebrations of Uprisings in Croa-
tia, 1945-1991, East European Politics and Societies, vol. 9, br. 2, 1995.
Young, James. Tekstura sjeanja, u: Brkljai, Maja i Prlenda, Sandra (prir.)
Kultura pamenja i historija, Golden Marketing Tehnika knjiga, Za-
greb, 2006.

Nataa Govedarica
ZEMLJA NESIGURNE
PROLOSTI
Politike seanja u Srbiji u periodu
1991-2011. godina
Nataa Govedarica je dramaturkinja sa diplomom sarajevske Akade-
mije scenskih umjetnosti i magistrica ljudskih prava Centra za interdiscipli-
narne postdiplomske studije Univerziteta u Sarajevu i Bolonji (CIPS). Tokom
poslednjih desetak godina bila je angaovana na brojnim meunarodnim i
regionalnim projektima iz oblasti ljudskih prava, kao i suoavanja sa prolo-
u meu kojima su i Sarajevo Film Festival, CIPS-ov akademski kurs Ratni
zloin, genocid i sjeanje, te Inicijativa za REKOM. Autorka je objavljene
teze o odnosu filma i ljudskih prava i vie angaovanih eseja. Nagraena za
radio-drame realizovane na dravnom BH Radio 1 i dramaturgiju predstave
Hipermenzija rediteljke Selme Spahi. Od 2008. godine ivi u Beogradu i
radila je za Graanske inicijative, Hartefakt fond i Fond za humanitarno pravo.
UVOD
Da bi se odgovorilo na glavno istraivako pitanje Postoje li i, ako postoje,

kakve su dravne/slubene politike seanja na ratove (Drugi svetski rat i ratove
1991-2000) u Srbiji,konsultovani su prvenstveno domai izvori. Oni seu od
naunih, akademskih radova, koji oslikavaju odnos strune javnosti prema
temi, preko publicistike, zbornika i izvetaja nevladinih organizacija, koje su
u Srbiji znaajni akteri javnih politika seanja, do medijskih objava i posred-
no udbenika za osnovne i srednje kole. irok izbor literature nagovetava
kompleksnost i interdisciplinarnost teme. Istovremeno, odluka da primarni
fokus bude na literaturi koja je nastala ili prevedena u Srbiji donesena je sa
uverenjem da i ta biblioteka naslova govori o zastupljenosti pitanja seanja u
izdavatvu, a samim tim i u javnom diskursu. Predstavljanje referentne litera-
ture iz Srbije inilo se i relevantnim doprinosom formiranju liste radova kojom
bi se budui istraivai ove teme u regionu mogli rukovoditi.
Knjiga profesora beogradskog Filozofskog fakulteta Todora Kuljia

Kultura seanja nezaobilazna je lektira za sve kojima su sociologija i istori-
ja bliske (a perspektive ovih disciplina znaajne). Svojevrsna itanka kulture
seanja donosi pregled razvoja ove oblasti i tumaenje vanih pojmova,
predstavlja osnovne teorijske pravce i autore od M. Albvaa, Asmanovih,
Nataa Govedarica Zemlja nesigurne prolosti 165

P. Nora i Hobsboma, istovremeno se referirajui na balkanske i primere iz
same Srbije.
Izuzetan doprinos razumevanju teme omoguava i biblioteka Tranziciona

pravda, iji su izdavai Beogradski krug i Centar za kulturnu dekontamina-
ciju (CZKD), a posebno zbornik Zajednica seanja,koji je priredio ekspert
za tu oblast Obrad Savi.
U delu o odnosu prema ratovima devedesetih, njihovim percepcijama

i posledicama po politike seanja u Srbiji neprocenjiv je znaaj radova dr
Nenada Dimitrijevia, predavaa Centralnoevropskog univerziteta, kao i
sociolokinje Janje Be-Nojman. Pored njenih analiza, uticaj na ovaj rad u
celini ima i J. Be-Nojman kao direktorka akademskog kursa posveenog
temi ratnih zloina, genocida i seanja, koji je pet godina bio integralni deo
MA programa Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije Sarajevo/
Bolonja. Sedmodnevni kurs pruao je mogunost da se tema sagleda iz ugla
pravnika, istoriara, pisaca, novinara, umetnika, ali i rtava i svedoka zloina
poinjenih u Bosni i Hercegovini devedesetih. Sluati Riarda Goldstona,
Luisa Morena Okampa, Dana Bar-Ona, Lanu lezi, ali i Majke Srebrenice,
logorae prijedorskih muilita, porodice nestalih, znailo je dugo se pripre-
mati za bavljenje senkama prolosti i kulturom seanja.
O posledicama politika seanja provedenih kroz obrazovanje, ali i me-

dije, vrednu spoznaju obezbeuje istraivaki rad istoriarke Dubravke
Stojanovi, kao i analiza objavljena pod naslovom Novosti iz prolosti.
Teorijskom okviru za ovaj rad doprineli su radovi istoriara Milana

Radanovia, Olge Manojlovi-Pintar i Olivere Milosavljevi, kao i inspirativni

razgovori sa Katarinom ivanovi, direktorkom Muzeja istorije Jugoslavije,
Borkom Pavievi, direktorkom CZKD-a, Vladimirom Petroviem iz Instituta
za savremenu istoriju, Nataom Kandi, direktorkom Fonda za humanitarno
pravo (FHP), i Marijanom Tomom iz Inicijative za REKOM.
Ovog rada ne bi bilo bez sati i sati sastanaka, dopisivanja, skajpovanja
sa timom posveenika koje je okupila i koordinirala organizacija ACIPS, uz
podrku Fridrih-Ebert-tiftung.
Uvidom u literaturu, uz konsultacije sa lanovima i lanicama tima, auto-

rima u ovoj publikaciji, te koordinatorkom Melinom Sadikovi, kristalisali su
se struktura teksta kao i glavni argumenti koje e rad pokuati da dokae.
ini se uverljivom tvrdnja da u Srbiji postoji slubena politika seanja i

da, iako postoje razlike tokom perioda posmatranja 1991-2011. godine, ta
politika ostaje visoko etnocentrina. Istovremeno, politika seanja na ratove
devedesetih i Drugi svetski rat odraava opti trend u aktuelnoj unutranjoj i
spoljnoj politici Srbije, a to je rastrzanost izmeu nekompatibilnih koncepata
(i EU i Rusija, i Kosovo i EU)1 i njihovog uticaja, kao i neodlunost sa kojim
se politikama iz prolosti eli (dis)kontinuitet.
Da bi se ovaj argument i dokazao, slede tri poglavlja: prvo donosi

pregled osnovnih tendencija u irem drutvenom kontekstu, predstavlja
1 Vie o zaokruenju koncepta spoljne politike na etiri stuba - EU, SAD, Kina i Rusija,
ili o konceptu I Kosovo i EU kao stratekim smernicama srpske politike, na: http://
www.smedia.rs/vesti/vest/17450/Tadic-Srbija-ima-cetiri-stuba-spoljne-politike.html i
na: http://www.novimagazin.rs/blog/tumaranje-izmedju-cetiri-stuba; http://www.rtv.rs/
sr_lat/politika/jeremic:-cilj-clanstvo-u-eu--kosovo-je-nas-jerusalim_192281.html?utm_
source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+RtvSveVesti+%2
8RTV+poslednje+vesti%29 i na: http://www.blic.rs/Vesti/Tema-Dana/273241/Poruka-
Angele-Merkel-Politika-i-Kosovo-i-EU-je-proslost-za-Srbiju. Pristupljeno 2. oktobra 2011.

hronologiju nultih asova i mapira aktere politike seanja, uz uvoe-
nje radnih definicija osnovnih pojmova. Slede ilustrativni primeri koji e
podupreti teze o tretmanu antifaistikih znamenja tokom dve decenije.
Regionalnu perspektivu zajednike studije osnaie analiza tretmana ge-
nocida u Srebrenici u okvirima srbijanske politike seanja.
POLITIKA SEANJA U IREM DRUTVENOM

KONTEKSTU TOKOM PERIODA 1991-2011. U SRBIJI
Gotovo da nije neophodno podseati na drutveno-istorijske okolnosti u
Srbiji u protekle dve decenije. Ipak, periodizacija koja u najkraim crtama
sledi u ovom poglavlju olakae praenje i razumevanje promena u sferi
politike seanja. Osnovni cilj prikazivanja dinamike politike seanja je da se
ustanovi sa kojim politikama iz prolosti je poeljan kontinuitet i kako se on
manifestuje, kao i koji akteri presudno oblikuju seanje.
Pojmovna i teorijska osnova
Na samom poetku rada namee se potreba definisanja osnovnih pojmova.

U literaturi srbijanskih autora retko se upotrebljava sam termin politika
seanja; susreu se kultura seanja, suoavanje sa prolou, prevla-
davanje prolosti, istorijska politika, a predmet rada uokviruje i pojam
tranzicione pravde.
Koristei termin politika seanja pokrivamo polje znaenja koje

Kulji pripisuje kulturi seanja. To je zbirni pojam za oznaku sveukupne

nenaune javne upotrebe prolosti (...) koji se odnosi na ideoloke ko-
lektivne naine, mesta i obrasce seanja.2 Ovaj termin upotrebljava se
i za interdisciplinarnu naunu oblast koja tumai razliite oblike uvanja
i iskrivljavanja prolosti, obuhvatajui individualne i kolektivne strategije
pamenja koje uobliava u naune diskurse. Ova nauna disciplina ispituje
uloge kulturnih obrazaca seanja, znaenje pamenja i seanja za formiranje
identiteta, kao i odnosa prema prolosti, kako u nauci tako i u kolektivnom
pamenju. I sam Kulji uoava da dvosmislenost pojma nije kontradiktorna,
te se komplementarnou znaenja pokriva tano ono polje na koje se i
ovaj rad fokusira. I ova definicija jo jednom istie razliku izmeu pame-
nja i seanja. Pamenje struktuira izbor sadraja iz prolosti u koherentan
sistem koji uva jedne, a zaboravu preputa odabrane segmente kako bi
se razumeo i tumaio najiri kontekst. Kulji pamenje poredi sa sistema-
tinim skladitenjem sadraja prolosti, dok je seanje aktuelizovanje
sauvanih sadraja. Seanje je zahvat u prolo uvek iz nove sadanjice.
Izbor ta se skladiti, a ta izostavlja iz javnog pamenja, te kako se ti sa-
draji koriste, uvek diktiraju interesi, dok je ideologija ta koja predstavlja-
jui posebno kao opte ustanovljuje selektivno pamenje kao autentino i
neiskrivljeno. Selektivno seanje predstavlja vienje onih prolih dogaaja
koji su presudni kod potvrde pripadnosti pojedinca grupi, nacionalnoj, ver-
skoj, klasnoj. To kako se proli dogaaji vide ne pripada samo, pa ak ni
veinski, sferi racionalnog i saznajnog. Izbor sadraja i drutveno poeljnih
tumaenja tih sadraja iz prolosti koji se nameu grupi ine nosioci inte-
resa akteri seanja. Akteri seanja su institucionalizovani kroz dravni
aparat, obrazovni sistem, medije, politike partije, verske zajednice, dok se
neinstitucionalizovanim akterima smatraju porodica, vrnjaka grupa, krug
2 Kulji, Todor. Kultura seanja. Beograd: igoja tampa, 2006, 10.

prijatelja, neformalne grupe.3 U srbijanskom kontekstu naroito je vano
prepoznati nevladine organizacije, udruenja graana, krugove intelektu-
alaca ili umetnike kao aktere seanja. Iako su neki od ovih aktera donekle
struktuirani, oni se sa stanovita moi i uticaja, ipak, mogu smatrati neinsti-
tucionalizovanim. Njihova uloga u Srbiji bila je tokom devedesetih, i sve do
danas, da preispituju, osporavaju i suprotstavljaju se dogmatizaciji seanja
koju su provodile vladajue, institucionalizovane grupe, zalaui se esto za
negativno seanje. Re je o obrascu stvaranja drutvenog pamenja, koji
se sporo i uz mnogo otpora probija, jer polazi od toga da seanja samo tada
mogu delovati humanistiki i demokratski ako ukljuuju i seanja na istoriju
bespravlja i zloina za koju smo i mi sami odgovorni ili bar sauesnici.4
Sa druge strane, slubeno pamenje rezultat je delovanja institucionalizo-
vanih grupa, a praznici, imenovanje ulica, kola, gradova svedoe o onom
ta drava prepoznaje vrednim za zajednicu, ega eli da se sea. Postoji
jedno slubeno pamenje podupire se kako kroz legislativu tako i kroz
finansiranje i politiku podrku odabranim manifestacijama. Istovremeno,
tu je i vie politikih, ideolokih, porodinih, generacijskih, linih pamenja,
pa i negativnih seanja, koja se proimaju, a negde i otro sukobljavaju sa
slubenim. Ova opozicija jedan je od kljunih fokusa u pregledu drutvenog
vremena, nultih asova,ili novih prapoetaka nacije, odnosno poetaka
prerade prolosti. I ire gledano, ceo rad se uklapa u polje interesovanja ta-
kozvane kritike kulture seanja. I on nastoji, kao i kritika kultura seanja,
da traga za unutranjim antagonizmom, prouava plansko usmeravanje
preplitanja javnog, slubenog i linog pamenja, zatim naina kako slika
prolosti deli ljude koji su je doiveli, ali i one koji je nisu proiveli, a ipak je
3 Kulji, Kultura seanja, 9.

4 Kulji, Todor. Kritika kultura seanja,Peanik, 30. juna 2006. Dostupno na: http://
pescanik.net/2006/06/kriticka-kultura-secanja/. Pristupljeno 6. februara 2012.

prihvataju kao deo vlastitog identiteta.5 Drugima reima, predmet rada je
i ono to britanski sociolog Konerton na tragu Morisa Albvaa imenuje kao
drutveno seanje konstrukt koji se otelotvoruje preko rituala, ceremonija,
godinjica posveenih vanim ljudima i dogaajima iz prolosti. Razmatra se i
kontrola konstruisanja drutvenog seanja kao vane komponente homoge-
nosti zajednice. I Konerton uoava dvostruku funkciju povezivanja izmeu
razliitih, vremenski udaljenih generacija, i u stvaranju vrih veza meu
savremenicima jednog drutva. To je politiki proces bez kraja za ije je us-
peno funkcionisanje neophodno umee u zaboravljanju koliko i u seanju.6
Vredno je pokuaja otkriti ta se u Srbiji u protekle dve decenije poklanjalo
zaboravu, a ta procenjivalo vrednim seanja.
Registar najosnovnijih pojmova, kao i tek ovla naznaeni pristup, teo-

rijski su okvir ovog rada, kome je cilj da, ako i ne uspe da se kritiki osvrne
na razne politike sa prolou, bar donekle naznai prelomne take u hro-
nologiji dogaaja, glavne aktere i smerove razvoja politika seanja u Srbiji
u periodu od 1991. do 2011. godine.
Hronoloki pregled
Dananja Srbija u poslednjih 20 godina belei najmanje dva talasa grubih

prerada, ali i nekoliko meufaza finijeg timovanja na terenu istorije7, ali
5 Kulji, Kultura seanja, 9.

6 Konerton, Pol. Kako drutva pamte. Beograd: Samizdat B92, 2002, 15-57.
7 Stojanovi, Dubravka. U ogledalu drugih. Iz: Novosti iz prolosti, ur. Vojin Dimitrijevi,
Beograd: Beogradski centar za ljudska prava, 2010, 14. Dostupno na: http://www.bg-
centar.org.rs/images/stories/Datoteke/novosti%20iz%20proslosti.pdf. Pristupljeno 10.
februara 2012.

i u sferi kulture seanja. Prerade poinju nultim asom to su oni dogaaji
koji su toliko vani za zajednicu da se sve do tada vaee gotovo potire.
Karakterie ih injenica da nakon krupnih promena novi reim nastoji da
uvrsti legitimitet prevladavanjem sada nepoeljne prolosti i razdvajanjem
prethodne vlasti od njenih pristalica. U nultom asu reim raskida sa pret-
hodnim kroz kanjavanje i stigmatizaciju eksponenata ranijih struktura vla-
sti, rehabilitacijom rtava prethodnog reima, kroz rad na nacionalnom
pomirenju, amnestiju i integraciju.8 Sve ove elemente nalazimo u nedavnoj
istoriji Srbije, i to u najmanje dva istorijska trenutka.
Prvi nulti as, godina 1989/90.
Prema mnogim autorima, meu kojima je i Dubravka Stojanovi, prvi talas

promena u predstavi o prolosti dogodio se krajem osamdesetih godina 20.
veka. Dolaskom Slobodana Miloevia na vlast, prethodne, komunistike
ideje, zamenjene su nacionalizmom radi ideoloke i psiholoke pripreme
ratova u bivoj Jugoslaviji. Bilo je potrebno izmeniti istoriju do te mere da
prethodni mit o bratstvu i jedinstvu ustupi mesto novom mitu o fatalnom
i venom istorijskom sukobu junoslovenskih naroda. Oivljeno kolektivno
pamenje, umesto istorijskog znanja, postaje oruje u dolazeim oruanim
sukobima na tlu Jugoslavije. Kao glavni junak istorije tada je istaknut srpski
narod kao kolektivno bie koje je, izloeno udarima istorije kao sudbine,
fatalistiki i deterministiki odreeno.9 Da bi oivljeno kolektivno pam-
enje postalo aktivna mobilizacijska poluga, potrebno je (bilo) uverljivo
8 Kulji, Todor. Prevladavanje prolosti idejna strana. Godinjak za drutvenu istoriju, br.
2-3 (2000). Dostupno na: http://csi-platforma.org/node/39. Pristupljeno 9. novembra 2011.
9 Stojanovi, U ogledalu drugih,15.

doarati vezu izmeu prolosti i sadanjosti i razbuditi matu pre svega
jaanjem uverenja o stalnoj ugroenosti vlastite grupe. Krajem 20. veka,
uz Srpsku akademiju nauka i umetnosti, akademik i pisac Dobrica osi
ponudio je najuticajniju sliku poeljne srpske prolosti uokvirenu marti-
rolokom kulturom seanja.10 Martiroloka retorika (npr. fiziki, politiki,
pravni i kulturni genocid nad srpskim stanovnitvom11), nedoivljena pro-
lost kosovskog mita, Jasenovca, hercegovakih jama, neosveenih kostiju
predaka doprinosi da nova vladajua elita, uz svesrdnu pomo akadem-
ske zajednice, ali i medija, nastavi preradu istorije. Kreira se etnocentrina
prolost, kod koje je neuravnoteeno samovienje i vienje Drugog kao
razliitog. Svaki segment poeljnog (nacionalni, kapitalistiki, pluralistiki)
emotivno se pravda samoviktimizacijom, to jest isticanjem neuporedivosti
srpske rtve. Asimetrinost procene ogleda se i u pripisivanju pozitivnih
crta ili normalnosti svojoj grupi, a negativnih i nenormalnih drugoj grupi.
Dalje, kod etnocentrine kulture seanja neuravnoteen je odnos dobra i
zla: dobro smo Mi (moja nacija, moja drava, naa ideologija), zlo je Drugi
(tua nacija, drava, ili ideologija).12
Novoproizvedena istorija potvrivala je da su Srbi uvek bili na pravoj

strani, da nikada nisu vodili osvajake ratove, da su bili istorijski pobednici,
i da nisu inili nita naao svojim susedima koji pak njima jesu. Takva slika
bila je neophodna radi jaanja nacionalnog identiteta i ponosa, ali i da bi
slika drugih, posebno susednih naroda, postala jo crnja.13 Kombinacija
10 Kulji, Kritika kultura seanja.

11 Memorandum Srpske akademije nauka i umetnosti. Veernje novosti, 25. i 26. septem-
bra 1986. Dostupno na: http://povijest.net/sadrzaj/lenta/20-st/sfrj/542-memorandum-
sanu.html. Pristupljeno 29. oktobra 2011.

samoviktimizacije i vere u apsolutnu moralnu nadmo i ispravnost vlastitih
nacionalnih tenji, pa i nacionalne drave, osnovno je arite novog nacio-
nalnog jedinstva, ali i kljuna metodologija pripreme za ratove koje e Srbija
protiv suseda voditi gotovo celu jednu deceniju.
Drugi nulti as, 2000. godina
Novi preokret u tumaenju prolosti dogodio se 2000. godine, posle pada

reima Slobodana Miloevia. Novouspostavljena vlast kree u preradu istorije
da bi poboljala sadanjost, da bi nala sebi odgovarajuu tradiciju i ide-
alnog pretka.14 Graanska Srbija tridesetih godina 20. veka prepoznaje se
kao normalno, ispravno i poeljno stanje, i proglaava za prolost sa kojom
treba uspostaviti kontinuitet, preskaui sve to je bilo izmeu.15 Istovremeno,
glavni zadatak novih vlasti bilo je pravljenje jasnog diskontinuiteta sa komu-
nistikom prolou, ije je otelovljenje Miloevi, poslednji evropski komuni-
stiki lider i krivac za sva zla prethodne dekade u Srbiji. Na taj nain nove elite
stiu vane poene predstavljajui se kao oslobodioci Srbije od komunizma.
Dubravka Stojanovi konstatuje da se ni posle demokratskih promena
nacionalni program iz Miloevievog vremena nije dovodio u pitanje, jer su
ga delile i mnoge stranke nove vlasti.16 Nove elite, koristei antikomunistiko
raspoloenje javnosti, za izolaciju zemlje, stagnaciju privrednog i drutvenog

15 Milosavljevi, Olivera. Savremenici faizma. Beograd: Helsinki odbor za ljudska prava,
2010. Dostupno na: https://docs.google.com/a/dokukino.org/viewer?url=http://www.
helsinki.org.rs/serbian/doc/Ogledi14.pdf. Pristupljeno 21. oktobra 2011.
16 Stojanovi, U ogledalu drugih,21. Videti i analizu udbenika u: Fond za humanitarno
pravo. Tranziciona pravda u post-jugoslovenskim zemljama. Izvetaj za 2007. godinu,
33-34. Dostupno na: http://www.hlc-rdc.org/?p=13189. Pristupljeno 9. februara 2012.

napretka Srbije krive biveg predsednika, socijalistu, komunistu i diktatora,
ime stiu dodatne poene i popularnost. Istoriar mlae generacije, Milan
Radanovi optuuje nove elite za istorijski revizionizam, preradu prolosti
noenu jasnim namerama pravdanja uih nacionalnih i politikih ciljeva.17
U Srbiji nakon 2000. godine nacionalno pomirenje prieljkuju zago-

vornici teze o graanskom ratu na tlu Srbije 1941-1944, a ono se pred-
stavlja kao uslov uspenije budunosti i izgradnje demokratske drave.
Da bi se rad na nacionalnom pomirenju uspeno zavrio, belei se nekoliko
prelomnih taaka, finih istorijskih timovanja u ovoj deceniji. Osobito je
vana manifestacija politike seanja kroz zakonodavnu delatnost, a to na
kalendaru istie 2004, 2006. i 2009. godinu.
Naime, najpre je Narodna skuptina Republike Srbije 21. decembra

2004. usvojila Zakon o izjednaavanju prava partizanskih i etnikih boraca
iz Drugog svetskog rata. Komentariui ranije predlog ovog zakona, istoriar
Kosta Nikoli, nauni saradnik beogradskog Instituta za savremenu istoriju i
jedan od autora udbenika istorije za srednje kole, istie da je nuno oslo-
boditi se stereotipa po kojima su partizani bili oslobodioci i heroji. Dodaje:
Srpska drava mora formalno da zauzme stav, da se odredi prema tim bol-
nim dogaajima iz Drugog svetskog rata. (...) U tom kontekstu predlog ovog
zakona predstavlja jasan istorijski diskontinuitet. Ako smo iskreno opredeljeni
za tranziciju, moramo stvoriti drutvo diskontinuiteta u odnosu na poetak
jednog neprirodnog poretka koji je oznaavao nasilje nad istorijom, a nastao
je odmah posle Drugog svetskog rata.18
17 Radanovi, Milan. Istorijska politika u Srbiji nakon 2000. godine. Iz: Izgubljeno u
tranziciji, ur. eljko Klari et al. Beograd: Roza Luxemburg Stiftung, 2011. Dostupno na:
http://csi-platforma.org/node/41. Pristupljeno 11. novembra 2011.
18 Stamenovi, Ilija. Kosta Nikoli, istoriar: Ni potomak Svetog Savenebiga majci dobio
penziju,Srpska re, 358, 10. novembra 2004, 11-12.

Potom je Skuptina Republike Srbije 17. aprila 2006. usvojila i Zakon o
rehabilitaciji, kojim se omoguava rehabilitacija lica koja su bez sudske ili
administrativne odluke ili sudskom ili administrativnom odlukom liena, iz
politikih ili ideolokih razloga, ivota, slobode ili nekih drugih prava od 6.
aprila 1941. godine do dana stupanja na snagu ovog zakona, a imala su
prebivalite na teritoriji Republike Srbije.19 Ovo je zakon koji e omoguiti
rehabilitaciju dvojice kvislinkih andarma koje je partizan ikica Jovanovi
panac ubio 7. jula 1941. godine u Beloj Crkvi pokraj Krupnja, ime je
poeo ustanak u Srbiji, to je vie od 55 godina obeleavano kao dravni
praznik. Ovo je zakon koji je omoguio i kasnije pokretanje postupka za
rehabilitaciju Dragoljuba Mihailovia, enerala Drae.
Iako je jasno da je delatnost direktno usmerena na raskid sa vlastitom

prolou, a ka unutranjem pomirenju, vano je napomenuti da je ovakvim
pristupom Srbija zapravo pratila meunarodni trend.
Izglasavanje Zakona o rehabilitaciji predstavlja refleks epohe, konsta-

tuje Radanovi. Ovaj zakon predstavlja odjek Rezolucije (1481) o meuna-
rodnoj osudi zloina totalitarnih komunistikih poredaka (reima) koju je
Parlamentarna skuptina Saveta Evrope usvojila 25. januara 2006. godine.
Ova osuda se nadovezuje na Rezoluciju (1096) o uklanjanju naslea bivih
komunistikih totalitarnih sistema, koju je isto telo usvojilo 27. juna 1996.
godine.20
Zakon o rehabilitaciji, poput Zakona o izjednaavanju prava partizan-

skih i etnikih boraca, predstavlja politiko naslee dveju vlada Vojislava
19 Zakon o rehabilitaciji,Slubeni glasnik Republike Srbije, LXII, 33/2006, 17. aprila 2006, 9.
20 Radanovi, Istorijska politika u Srbiji nakon 2000. godine.

Kotunice, ali zvanino normalizovanje kvislintva21 poinje tokom prve vla-
de Demokratske stranke, na ijem se elu nalazio Zoran ini.
Na tim osnovama stvorena je vratolomna pojmovna i politika logika

prema kojoj se istovremeno moe biti faistiki saradnik i antifaista.
Nastavak delovanja u ovom smeru, pravljenje jasnog i otrog diskonti-

nuiteta sa nekadanjim antifaistikim tradicijama zaokruie e se 2009.
godine kada vlada formira dve dravne komisije za preispitivanje istorijskih
dogaaja koji su se odigrali na tlu Srbije krajem i neposredno nakon Drugog
svetskog rata.
Najpre je 27. aprila formirana Dravna komisija za utvrivanje okol-

nosti pogubljenja generala Dragoljuba Drae Mihailovia. Potom je 9. jula
formirana, odnosno 12. novembra 2009. godine konstituisana, Dravna
komisija za pronalaenje i obeleavanje svih tajnih grobnica u kojima se na-
laze posmrtni ostaci streljanih posle osloboenja 1944. godine. Radanovi
konstatuje da osnivanje komisije za utvrivanje okolnosti pogubljenja
Dragoljuba Mihailovia, uporedo sa pokretanjem sudskog postupka za re-
habilitaciju ovog ratnog zloinca, predstavlja zavrni in dravne rehabilita-
cije najznaajnijeg protagoniste srpskog kvislintva, odgovornog za brojne
zloine ravnogorskih etnikih formacija.
Iako je monumentalizacija ovog ratnog zloinca zapoela jo tokom

Miloevieve vladavine, podizanjem spomenika Mihailoviu u okviru
21 O temi kvislinga i kolaboracionista u Drugom svetskom ratu i njenoj savremenoj percepciji

videti i u: Milosavljevi, Olivera. Potisnuta istina Kolaboracija u Srbiji 1941-1944.
Beograd: Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, 2006.

memorijalnog kompleksa na Ravnoj Gori (1992), slavljenje ravnogorskog
komandanta karakteristika je prve decenije ovog veka. Tokom ove decenije
podignuto je nekoliko spomenika Mihailoviu: u Ivanjici (2003), u Lapovu
(2006) i u Subjeli kod Kosjeria (2008), a drava je de facto rehabilitovala
generala Mihailovia 15. maja 2005. godine ueem predstavnika orga-
na vlasti na proslavi na Ravnoj Gori, organizovanoj pod pokroviteljstvom
Ministarstva kulture Republike Srbije.22
Osim u navedenim primerima kada se dravnim zakonom propisuje po-

eljno seanje, slubena politika seanja ogledala se i u temeljitoj promeni
praznika, imena ulica, spomenika i sadraja udbenika.
Izazivai nelagode
Kako e ovim primerima, kao i tretmanu ratova devedesetih, biti posveena

naredna poglavlja, u ovom je vano napomenuti da tokom dve decenije
osim dravnog delovanja kroz slubene politike postoji i rad drugih aktera
na oblikovanju politika seanja. Nosioci najizrazitije suprotstavljenih tenji
su predstavnici nevladinih organizacija, nezavisni intelektualci, umetnici,
antiratni aktivisti, koji su se suprotstavljali Miloevievom reimu, ali i poje-
dinim odlukama demokratskih politikih snaga. Iako neinstitucionalizovane,
uglavnom bez pristupa medijima, od poetka devedesetih do danas, ove
grupe izraavaju neslaganje sa ratovima, solidarnost sa rtvama, empati-
ju prema drugim narodima, suprotstavljaju se selektivnom pamenju i u

javnom prostoru prizivaju i negativna seanja referirajui se na odgovornost
voa, ali i vlastitog naroda za ratove devedesetih.
Metodologije su razliite; od performansa i protestnih mareva ena u
crnom23, izdavake i kulturne delatnosti Centra za kulturnu dekontamina-
ciju24, snanog zalaganja za ljudska prava i publicistike Helsinkog komiteta
za ljudska prava25, delatnosti Fonda za humanitarno pravo26 na beleenju,
dokumentovanju, arhiviranju, kako iskustva preivelih tako i rtava krenja
humanitarnog prava, nadzoru suenja i podrke svedocima na suenjima za
ratne zloine, do delovanja organizacija mladih na regionalnom povezivanju
i saradnji, ali i edukaciji o novoj politici izgradnje demokratije kroz mreu
Inicijative mladih za ljudska prava27. Nezaobilazno je pominjanje delovanja
umetnika i teoretiara umetnosti okupljenih u Grupu Spomenik iji su fokus
upravo memorijali i intervencije u javne prostore seanja, od zalaganja za
izgradnju univerzalnog obeleja za rtve ratova devedesetih do bavljenja
lokalitetom Omarske28.
Svi ovi akteri rade suprotstavljajui se etnocentrinom seanju, istoriji

preraenoj za potrebe nacionalne zajednice, izazivajui u javnom prostoru
nelagodu. Zagovaraju na sve naine ono to Kulji naziva aktivnim seanjem
koje se odrava stalnim upozoravanjem na senke pre svega vlastite prolosti.29
Imperativ nacionalne homogenizacije koji karakterie protekle dve decenije
23 Vie na: http://www.zeneucrnom.org/.

24 Vie na: http://www.czkd.org/.
25 Vie na: http://www.helsinki.org.rs.
26 Vie na: http://www.hlc-rdc.org/.
27 Vie na: http://www.yihr.org.
28 Vie na: http://grupaspomenik.wordpress.com/.

u Srbiji esto je ove kritike zloina i politika koje su ih omoguile, iako su u
pitanju kritiari sunarodnici, igosao kao antisrpsko delovanje i izdaju.
Ipak, da napori ovih grupa nisu ostali sasvim bez uticaja na javnost, ali
i slubene politike seanja, definitivno potvruje i usvajanje Deklaracije o
Srebrenici, kojom je 2010. godine Skuptina Srbije osudila zloine (ne ime-
nujui genocid) nad Bonjacima, o emu e vie rei biti u treem poglavlju
ovog rada.30

Bez dubinskih promena, uprkos demokratizaciji Srbije
Preradama prolosti kojim je koncept bratstva i jedinstva iz jugoslovenske

istorije zamenjen mitom o venom sukobu i organskoj mrnji junosloven-
skih naroda obavljena je priprema za ratove devedesetih. Posle toga, i pada
Miloevia, komunizam je oznaen kao novi dravni neprijatelj broj jedan,
pa su najvee intervencije u prolosti izvedene u odnosu prema Drugom
svetskom ratu mestu mitskog roenja komunistike vlasti. 31 Uprkos
predanom radu na promeni prolosti,vlasti posle 2000. godine nisu radile
na izmeni dubinskih struktura, niti onih istorijskih tumaenja koja je unela
Miloevieva nacionalistika vlast. Upravo zbog toga to je veliki deo strana-
ka koje su inile novu vladajuu koaliciju imao nacionalistiki program, mit
o istorijskoj sudbini srpskog naroda u velikoj meri je zadran i posle 2000.
godine, a ksenofobian odnos prema drugom nije promenjen.32
30 Vie o delovanju nevladinih organizacija na polju suoavanja sa prolou dostupno i u:

Fond za humanitarno pravo. Izvetaj o tranzicionoj pravdi u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu
1999-2005. Dostupno na: http://www.hlc-rdc.org/?p=13182. Pristupljeno 9. februara
2012.

Delovanju slubene politike suprotna su nastojanja intelektualne i kultur-
ne elite, antiratnih i aktivista za ljudska prava, udruenih u organizacije civil-
nog drutva, koji se esto zbirno nazivaju Druga Srbija. Iako je re o krajnje
fluidnoj i neformalnoj grupi, termin se koristi onako kako ga je definisao Rade
Konstantinovi:Druga Srbija je ona Srbija koja se ne miri sa zloinom.
Da ni slubena politika seanja nije tako jednoznana, niti da se dosled-

no provodi, pokazae i primeri koji slede, fokusirani na pitanja odnosa pre-
ma antifaistikoj tradiciji tokom poslednje dve decenije, kroz odnos prema
praznicima i dotadanjim praksama komemoracije, ali i imenovanju ulica.
ANTIFAIZAM NACIONALIZOVAN, OSPORAVAN,

ZABORAVLJAN, INSTRUMENTALIZOVAN
Pre prvog nultog asa i poetka snane prerade dotadanjih percepcija
prolosti osnova poluvekovnog mira bila je nadnacionalna izbalansirana
martirologija Narodnooslobodilake borbe (NOB)33. Upravo je seanje na
Drugi svetski rat predstavljalo jednu od najvanijih instanci u procesu iz-
gradnje i potvrivanja kolektivnog identiteta u Jugoslaviji. Vaan deo toga
procesa su komemoracije rtava Drugog svetskog rata, mesta putem kojih
su konstruisani i transformisani ne samo poeljni oblici seanja ve i izgra-
ivani dominantni sistemi vrednosti jugoslovenskog drutva.
Istoriarka Olga Manojlovi Pintar upravo objanjava vezu memorijskih

praksi i kolektivnih identiteta. Analiza topografije seanja na Drugi svetski

rat (imena ulica i javnih prostora, drutvenih institucija: kola, vrtia, radnih
kolektiva, preduzea, profesionalnih i udruenja graana, organizacija, gro-
blja, spomen-parkova, javnih spomenika) potvruje koliko su predstave rata
bile sloene i disparatne, te koliko su razliiti naini memorijalizacije rtava
uticali na procese izgradnje kolektivnih identiteta. Ona navodi da su, od prvih
posleratnih dana, isticanjem veliine i znaaja rtava palih za slobodu krei-
rani sistemi vrednosti i izgraivano drutvo kroz materijalnu kulturu i itav
niz manifestacija i komemoracija. Sve vreme postojanja Jugoslavije vojnike
rtve obeleavaju se praznicima (Dan borca 4. juli, Dan Armije 22. decembar,
Dan ustanka...), brojnim spomenicima, po njima se imenuju kole, ulice, a
to doprinosi jaanju pozicije drave i njenih institucija. rtve palih sovjetskih
vojnika se glorifikuju (na primer imenovanje centralnih beogradskih ulica),
ime se afirmie saveznitvo sa tadanjim SSSR-om i novi socijalistiki sistem
vrednosti. Isticanje martirstva partizanske rtve poloene na oltar revolucije
snailo je predstavu autohtonosti oslobodilake borbe i kreiralo transcenden-
tni okvir socijalizma.34 Partizantina, kao verzija solunatva, posredovala je
nadnacionalnu trpeljivost, a harizmatizacija nacionalno uravnoteene NOB-e
osmiljavala je bratstvo-jedinstvo.35 Meutim, iako su vojnike rtve Drugog
svetskog rata bile uvek prisutne u javnom prostoru kroz sve oblike komemo-
rativnih praksi, u procesu afirmacije socijalistikog patriotizma prioritet i
centralnu poziciju svih drutvenih narativa imala je simbolika civilne rtve.
ivoti nevinih rtava, dakle civila, pripadnika svih naroda i narodnosti, izgra-
ivali su Jugoslaviju kao zajednicu neupitnog verovanja.36
34 Manojlovi-Pintar, Olga i Aleksandar Ignjatovi. Prostori selektovanih memorija: Staro

sajmite u Beogradu i seanje na drugi svetski rat. Dostupno na: http://starosajmiste.
info/files/manojlovic_pintar_sajmiste.pdf. Pristupljeno 29. oktobra 2011.
36 Manojlovi-Pintar i Ignjatovi. Prostori selektovanih memorija: Staro sajmite u Beogradu
i seanje na drugi svetski rat.

I Todor Kulji uvia da je upravo insistiranje na nadnacionalnoj kulturi
seanja na NOB i njegove tekovine bilo klju pedesetogodinje miroljubive
koegzistencije u sloenoj vienacionalnoj zajednici, ali ipak konstatuje da je
integracija odve poivala na propisanoj prolosti.
Kako se 1990. rui ta dekretirana prolost,osporava autoritet prvog

ratnika i svetost nevine civilne rtve, nestaje smisao koji je minula prolost
ulivala sadanjici.37
Ve u tom trenutku poinju intervencije u funkciji memorijala i me-

morijskih praksi, a dolazi i do promena interpretacije njihove sadrine. Sve
ovo je jasan pokazatelj da je transformacija seanja na Drugi svetski rat te-
meljno znaajan aspekt ne samo promenljivog i nestabilnog odnosa prema
recentnoj prolosti ve i procesa opcrtavanja granica kolektivnog identiteta,
ovoga puta srpskog u Srbiji.
Miloevieva era i odnos prema antifaistikoj tradiciji
Objanjavajui karakteristike istorijskog revizionizma u Srbiji, istoriar Milan

Radanovi izvrsno sumira odnos prema antifaistikoj prolosti. Kao to
je ve reeno, akademska zajednica priprema teren za nove interpretacije
negiranjem i ignorisanjem naunog doprinosa posleratne jugoslovenske
istoriografije i gotovo bez utvrivanja novih injenica, do tada nepoznatih,
poinje prerada prolosti, koju prati relativizovanje i ignorisanje doprino-
sa jugoslovenskog antifaistikog pokreta. Prema Radanoviu, devedesete

karakterie preutna tenja ka anuliranju istorijskog kontinuiteta s ovim
pokretom, a poinje i relativizovanje i normalizovanje kvislintva.38 Te godine
su poetak zaokreta od slubenog komunistikog antifaizma ka novootkri-
venom patriotskom, nacionalnom konceptu borbe protiv faizma, u kome
je srpski narod istovremeno i nosilac najprogresivnijih tenji i najvea rtva. 39
Nakon dolaska na vlast, Socijalistika partija Srbije (SPS) sa Miloeviem

na elu vrlo brzo poinje sa slubenim manifestacijama prerade istorije.
Naime, Miloevi, iako se nominalno zalae za ouvanje jugoslovenske za-
jednice, batini i klimu koja nastaje nakon objave Memoranduma Srpske
akademije nauka i umetnosti40, konstruisanu prema pojednostavljenoj opo-
ziciji: rtve delati i krivica nevinost. Upravo ovim dokumentom o navod-
noj ugroenosti srpskog naroda u tadanjoj federalnoj dravi postavljeni su
temelji novog etnocentrinog pogleda na prolost, koji predstavlja i najavu
rata za teritorije prilikom raspada zemlje. Ambivalentna pozicija u kojoj se
nacionalizam naao odbacujui Jugoslaviju kao srpsku tamnicu,a isto-
vremeno tvrdei da su samo Srbi bili Jugosloveni,odbacujui komunizam
koji je zatirao srpsku naciju, a istovremeno navodei da su samo Srbi bili
partizani, otvorila je prostor za promenu paradigme novoizgraivanog iden-
titeta.41 Dualnost takvog pogleda na pitanja o prolosti neki istoriari i teo-
retiari pravdaju tvrdnjama da sam Slobodan Miloevi zapravo nikada nije
bio istinski nacionalist, on je nacionalizam prigrabio zarad ouvanja vlasti u

39 Markovi, Vladimir. Politiko naslee antifaizma. Dostupno na: http://csi-platforma.
org/node/40. Pristupljeno 29. oktobra 2011.
40 Memoranduma Srpske akademije nauka i umetnosti,Veernje novosti, 25. i
26. septembra 1986. Dostupno na: http://povijest.net/sadrzaj/lenta/20-st/sfrj/542-
memorandum-sanu.html. Pristupljeno 29. oktobra 2011.
41 Milosavljevi, Olivera. Potisnuta istina Kolaboracija u Srbiji 1941-1944, 9.

momentima kada je pritisak intelektualnih elita za etabliranje nacionalizma
bio toliki da je sve osim prihvatanja te ideologije i uvlaenja Srbije u rat sa
susedima vodilo gubitku vlasti.42 Ovo je jedno od moguih objanjenja
ambivalentnog tretmana prolosti i posebno antifaistikih tradicija tokom
decenije Miloevieve vladavine. Ambivalencija se manifestuje nastavkom
obeleavanja praznika iz vremena SFRJ, ali i neuklanjanjem spomenika Drai
Mihailoviu na Ravnoj Gori ili selektivnim preimenovanjem ulica.
Ulice naih dana
Naime, ve 1991. poinje proces menjanja naziva ulica, zamene imena trgo-
vima, gradovima. Godine 1992. Uice, Vrbas i Mitrovica, gradovi na teritoriji
tadanje Republike Srbije, prestali su biti Titovi. I dok se tragovi prerada
prolosti mogu pratiti i kroz izmene sadraja i interpretacija u udbenicima
istorije na primer, imenovanje ulica i trgova ini se oiglednijim i optijim,
jer su komemorativne prakse svakako okupljale manji broj ukljuenih, a
obrazovanje targetiralo samo mladu populaciju.
U Beogradu, pod okriljem SPS-a, ali uz podrku znaajnog dela intelek-

tualne elite i Srpske pravoslavne crkve, uspostavlja se trend zasnovan na tezi
da se vie ne moe iveti zajedno sa Drugima i meu prvima padaju simboli
koji to demantuju: Trg bratstva i jednistva (1991) (danas: Savski trg) i Titova
ulica (1992) (prvo: Srpskih vladara, danas: Kralja Milana).
42 Perovi, Milo. Nacionalizam i drutveni revizionizam kao posledica sloma drutvenih

vrednosti. Iz: Nacija kao problem ili reenje istorijski revizionizam u Srbiji. Ur. Petar
Atanackovi, Novi Sad: Futura 2008, 90. Dostupno na: https://docs.google.com/
viewer?url=http%3A%2F%2Fwww.csi-platforma.org%2Fsites%2Fcsi-platforma.org%
2Ffiles%2Fpublikacije%2Fnacija-i-revizionizam.pd. Pristupljeno 19. novembra 2011.

Kroz dalji rad Komisije za imenovanje ulica i trgova, selektivnim ili ma-
sovnim preimenovanjem poslata je poruka najveem broju graana, najiroj
javnosti, ta drava, ili vlast, procenjuje kao poeljno seanje. Istovremeno,
ba se na ovom primeru lako uoavaju nedoslednosti slubene politike se-
anja, ali i faktori koji na nju presudno utiu.
Procenjuje se da je od poetka devedesetih do danas izmenjeno najmanje
1500 imena ulica i trgova u Beogradu, to znai da je petina ukupnog broja
prestonikih saobraajnica iz nekog razloga preimenovana. Iako se sistema-
tine izmene mogu pratiti posebno posle 2000. godine, vano je napomenuti
da je i tokom nominalno socijalistikog reima Slobodana Miloevia izme-
njeno oko 500 naziva.43 Posebno je zanimljiva intervencija izvedena 1997.
godine, kada su ulicama u centru Beograda, nazvanim prema pripadnicima
Crvene armije koji su oslobaali grad, vraena imena od pre Drugog svetskog
rata. Odlukom Skuptine grada Ulica generala danova ponovo je postala
Resavska, Bulevar Crvene armije zamenio je naziv Juni bulevar, dok je Ulicu
generala Tolbuhina nasledila Mekenzijeva. Tako su obeleja socijalistikog sa-
veznitva i internacionalne, zajednike borbe protiv faizma, postala rtvama
promenjenog pogleda na vanost sopstvene nacionalne tradicije, ali i dokaz
nacionalizacije antifaizma. Ova odluka nai e se jo jednom u fokusu javno-
sti krajem 2010. godine. Meutim, pre toga e prva demokratska vlast nakon
pada Miloevia jo drastinije krenuti u brisanje simbola antifaizma u centru
Beograda. Naime, poetkom novog veka, u vreme vladavine Demokratske
stranke gradskim optinama u Beogradu, izmenjeno je nekoliko stotina na-
ziva ulica koje su komemorisale NOB i revolucionarni radniki pokret. Re je
o vraanju naziva ulicama koje su imale pre Drugog svetskog rata, ime se
43 Mijatovi, V. Ime promenilo 1500 ulica. Veernje novosti, 11. novembra 2008.
Dostupno na: http://www.novosti.rs/vesti/beograd.74.html:226317-Ime-promenilo-
1500-ulica. Pristupljeno 29. novembra 2011.

uspostavlja kontinuitet s graanskom Srbijom, monarhistikim tradicijama iz
tridesetih godina 20. veka, a brie istorijski kontinuitet s partizanskim pokre-
tom. Na taj nain lokalne vlasti u Srbiji uestvovale su ne samo u promovisanju
ve i u anticipaciji dravne politike seanja. Navodi se podatak da je samo u
Beogradu zbog ideoloke zastarelosti zamenjeno 267 imena. Najvei gubit-
nik u ovim promenama bio je Josip Broz Tito, koji je ranije imao glavne ulice
u gotovo svakom prestonikom naselju, da bi se danas njegovo ime zadralo
tek na etiri table u prigradskim, rubnim naseljima.44
Do kojih razmera je metastazirala priljenost antikomunistikih eg-

zorcista kada je u pitanju proterivanje komunistikih uljeza iz nacionalnog
pamenja, svedoi preimenovanje dve ulice u glavnom gradu. Ulica Milana
Ilia ie, solunskog borca i narodnog heroja, poginulog 1942. u borbi s
Nemcima, preimenovana je u Ulicu Vile Ravijojle. Ulica Franje Ogulinca,
panskog borca i narodnog heroja, poginulog 1942. u borbi s ustaama,
preimenovana je u Ulicu zvezdarskih jelki. Za Radanovia je ovo proteri-
vanje partizana, narodnih heroja i znamenja antifaizma i NOB-a iz svakod-
nevne gradske toponimije drastian dokaz da je slubeno normalizovanje
kvislintva u stvari naslee prve vlade Demokratske stranke, na ijem se
elu nalazio Zoran ini, i prve vlade Demokratske stranke Srbije, na ijem
elu se nalazio Vojislav Kotunica.45 Na zvaninoj internetskoj prezentaciji
Grada Beograda mogue je nai OdlukuSkuptine grada Beograda kojom
jejednom broju ulica vraen stari naziv koji je vaio pre dolaska komunista
na vlast 1945. Tu je i spisak svih izmenjenih naziva (od 2004. do 2010.
godine), ali ne i kriterij kojim se gradska vlast rukovodila.
44 Mijatovi, Ime promenilo 1500 ulica.


Otpor ovakvoj politici belei se kroz delovanje i pisanje predstavnika ne-
vladinog sektora i nezavisnih intelektualaca, koji ipak predstavljaju manjinu
bez ire podrke. Oekivano, najee kritike odluka o preimenovanju ulica
uputili su preiveli borci i antifaisti, okupljeni u SUBNOR i kasnije Drutvo
za istinu o NOB-u 1941-1945. godine, putem otvorenih pisama nosiocima
vlasti, ali i delovanjem u asopisu Glas istine.
lanovi Drutva naglaavali su da su saglasni s tim da je svaki period u

nazivima ulica ostavio neke svoje nedoreenosti, da vreme vri valorizacije
vrednosti, pa da su u skladu s tim neophodne i odreene korekcije. Ipak,
opominjali su Komisiju i Skuptinu grada da svaki predlog za izmenu ili do-
delu imena treba otvoreno i precizno obrazloiti i zaloili se da taj proces ne
bude stalan, a promene velike i masovne. Meutim, ukoliko su neka osoba
ili pojam bili vredni za Beograd i istoriju, a podleu grupnoj promeni, mogu-
a je kompenzacija davanjem tog vrednog imena nekoj drugoj, ili novoj ulici,
predlagali su lanovi Drutva. No, ne smeju se initi nasilja nad istorijom,
ne sme se odstupati od slobodarskih i demokratskih tradicija Beograda.
Beogradu nije potrebno da nazivima ulice afirmie dinastike obraune u
borbi za vlast, linosti kompromitovane kvislintvom i kolaboracijom sa oku-
patorima, pa ni stvaraoce koji su se nedvosmisleno izjanjavali kao ovinisti,
rasisti i faisti. (...) Ne sme se ni paualno proglaavati nepodobnim, bez
valjanih argumenata, niti se prethodna vremena, ma kakva da su bila, mogu
apsolutno potiskivati kao da nisu ni postojala.46
Ipak, ove ocene i predlozi nisu rezultirali promenom manifestacija slube-

ne politike seanja. U vie navrata su lanovi Komisije za imenovanje ulica i
46 Otvoreno pismo,Glas istine Drutva za istinu o NOB-u 1991-1995, maj-jun 2003, 7.

trgova obrazlagali zato je vraanje naziva ulicama koje su imale pre Drugog
svetskog rata opravdano, mada su ti stavovi esto imali prizvuk revanizma.
Jedno od pravila da imena dobiju nazive po svojim graditeljima datira

jo od kraja 18. veka. Podsetimo da su komunisti kada su doli na vlast za
48 sati promenili naziv 160 ulica. Uzmimo primer sadanje Resavske koja
je do 1948. godine nosila naziv General danova, a nakon politikog ra-
zlaza sa Rusima vlast je promenila naziv ulice u Prvomajsku47. Ne mogu se
menjati imena kako se odnosi menjaju,tvrdio je Branislav Beli, nekadanji
predsednik Komisije.48
Da promene odnosa itekako utiu na slubene politike seanja, pa u

konanici i na imenovanje ulica, potvrdilo se prilikom posete predsedni-
ka Rusije Dmitrija Medvedeva Beogradu 2009. godine. Ruska delegacija
boravila je u Beogradu 20. oktobra, na 65. godinjicu osloboenja grada.
Za tu priliku Grad je uredio partizanska groblja, kao i ozbiljno zaputeni
Spomenik oslobodiocima Beograda. Prvi put posle 1985. godine ispred
Spomenika oslobodiocima Beograda bile su postavljene zastave partizanskih
jedinica koje su uestvovale u oslobaanju prestonice.49 Zamenik grado-
naelnika Beograda Milan Krkobabi najavio je i da e se ubudue vea
panja posveivati ureenju muzeja koji su u loem stanju.Pored toga, u
sklopu priprema za dolazak predsednika Medvedeva ruski ambasador u
Srbiji Aleksandar Konuzin otvorio je i pitanje povratka ulica ruskim gene-
ralima. Kako se nakon deklarativnih potvrda u sveanoj atmosferi posete
Medvedeva nita nije desilo, ambasador Konuzin podsetio je gradske vlasti
47 Ovoj ulici je kasnije vraen naziv Generala danova koji je nosila do 1997. godine.
48 Mijatovi, Ime promenilo 1500 ulica.
49 Otvoreno pismo,Glas istine Drutva za istinu o NOB-u 1991-1995, maj-jun 2003.

na oekivanja ruske strane. O pitanju naziva ulica razgovarao sam i sa
zamenikom gradonaelnika u kontekstu obeleavanja pobede nad faiz-
mom u Moskvi. Nai narodi su se zajedniki borili i ta pobeda je deo nae
zajednike istorije i povezanosti. Postoji veliko interesovanje graana, kao i
podrka gradskog rukovodstva i politikih partija da se pronae reenje za
imena ulica ruskih generala, a na obostrano zadovoljstvo,rekao je Konuzin
i dodao da i na adresu Ruske ambasade pristiu pisma veterana, ali i velikog
broja Beograana koji smatraju da ulice srpske prestonice treba da ponesu
imena ruskih generala.50 U isto vreme, Komisija za imenovanje ulica i trgova
potvrdila je da su stigle dve inicijative da se ruskim oslobodiocima vrate
nazivi ulica, jedna inicijativa od grupe graana, a druga od Srpske radikal-
ne stranke. ija je inicijativa bila od presudnog znaaja nepoznato je, ali je
injenica da su ruski generali ponovo dobili svoje ulice.
Novi nazivi dodeljeni su pre 9. maja 2010. godine, kada je obeleeno

65 godina pobede nad faizmom. Odlueno je da se umesto, kao nekad,
strogim centrom grada, Ulica generala danova protee od Belog potoka
do take u predgrau Ripnja. Ime marala Tolbuhina nosi Lazarevaki drum,
dok je novi Bulevar Crvene armije ulica meu zgradama Novog Beograda.51
Tako je ispunjeno obeanje ruskim partnerima i na neki nain ponovo odano
priznanje zajednikoj antifaistikoj borbi. Ipak, ruski generali su smeteni
sasvim van ie javnog interesovanja i cirkulacije, vrlo daleko od centra
grada u kom su zasluni oslobodioci nekad imali svoje ulice. Znai, one
50 Dobie ulice do 9. maja,Beograd: Blic, 29. januara 2010. Dostupno na: http://vesti.
krstarica.com/vesti-dana/dobice-ulice-do-9-maja/.
51 ulovi, Sonja. Ruski generali ponovo dobijaju svoje ulice. Blic, 1. maja 2010. Dostupno
na: http://www.blic.rs/Vesti/Beograd/187530/Ruski-generali-ponovo-dobijaju-svoje-ulice.
Pristupljeno 15. oktobra 2011.

postoje, ali tako da ne smetaju novim smerovima razvoja ni politikama sa
kojima je uspostavljen kontinuitet.
Primer imenovanja gradskih ulica je jo jedan pokazatelj slubene po-
litike seanja, ali i potvrda sa kojim se prolim vremenom i tradicijama eli
kontinuitet. Otud i povratak na nazive od pre Drugog svetskog rata, koji
veliaju nacionalnu dinastiju, mesta svetinje, ili srpske srednjovekovne ma-
nastire. Njenu etnocentrinost potvruje i to to je gotovo iskljuivo re o
znamenjima srpske nacije.
O nedoslednostima, odsustvu kriterija promene, svedoi i injenica da

se iz nejasnih razloga zadralo po neko ime oslobodilaca pripadnika Crvene
armije (Ulica marala Birjuzova i dalje postoji u strogom centru grada), dok
su ostala izbrisana, pa pod pritiskom kasnije i vraana. Tako je i sa ulica-
ma na Novom Beogradu kojima veinom nisu menjana imena,52 gde se
trag internacionalnog antifaistikog duha zadrao i kroz ime duge i vane
Ulice panskih boraca. U sluaju predanog rada na preradi prolosti kroz
preimenovanje ulica, ali i povratom ulica crvenoarmejcima 2010. godine
primetna je i razlika u odnosu centar periferija. Nije bilo od presudnog
znaaja da se Titove ulice preimenuju u svakom prigradskom naselju, niti da
se svako znamenje antifaistikog pokreta ili socijalistikog jugoslovenskog
razdoblja ukloni iz vidokruga ukoliko je dovoljno daleko. Ruski oslobodioci
dobili su ponovo ulice, ali ovoga puta potpuno na periferiji. Ovo je jo jed-
na potvrda refleksa opte politike koja i u sferu politika sa prolou unosi
nedoslednost i balansiranje u pokuaju da se zadovolje razliite potrebe za
korisnom prolou.
52 Re je o novom delu grada, pa se tu ni labilni kriterij povratka na imena od pre Drugog

svetskog rata nije mogao primeniti

(Ne)slavni datumi
Pored brisanja tragova antifaistikog pokreta iz geografske memorije, sli-

ni naini prerade prolosti lako se prate i kroz kalendar dravnih praznika
Srbije. I ovde se susree injenica da je u vreme Miloevieve vlade naizgled
sauvana postojea tradicija jer su praznici nekadanje SFRJ, uz neto iz-
menjen scenarij, ipak obeleavani sve do promena 2000. godine. Tako je
i sa Danom ustanka naroda Srbije protiv faizma, praznikom kakav su na
razliite datume imale sve nekadanje jugoslovenske republike, a koji se
centralnom manifestacijom u Beloj Crkvi u Srbiji obeleavao svakog 7. jula
jo od 1945. godine. Na ezdesetogodinjicu dogaaja prvi put nije bilo
dravne ceremonije jer je upravo tih dana, na predlog Komisije za utvri-
vanje dravnih praznika, Skuptina Srbije odluila da se iz kalendara izbrie
Dan ustanka. Ukidanjem ovog praznika, po jednom delu strune i politike
javnosti, ispravljena je viedecenijska nepravda i ukinuto sramotno obelea-
vanje dana bratoubilakog napada u kom je zapucao Srbin na Srbina,ali
i dana kojim je poela revolucija, a ne ustanak protiv faizma.
Tog 7. jula 1941. godine, posle narodnog zbora na tradicionalnom

vaaru u Beloj Crkvi kod Valjeva, dolo je do okraja izmeu andarme-
rije i pripadnika novoformirane Raevake partizanske ete predvoene
ikicom Jovanoviem pancem, komunistikim aktivistom i dobrovoljcem iz
panskog graanskog rata. Do 2000. godine taj dan bio je dravni praznik,
Dan ustanka, jer su se dva ubijena andarma smatrala pripadnicima kola-
boracionistikih snaga. Odlukom Suda u apcu andarmi Bogdan Lonar
i Milenko Brakovi rehabilitovani su 11. decembra 2008. godine. Njihovu
rehabilitaciju omoguilo je pored Zakona o rehabilitaciji i struno vetae-
nje istoriara Koste Nikolia, zasnovano upravo na tumaenju dogaaja u

Beloj Crkvi, koji je oznaio poetak ustanka. Treba se suoiti sa bolnom
prolou. To nije bio nikakav dan ustanka, ve ubistvo iz ideolokih i poli-
tikih razloga. Mislim da to ubistvo nije bilo detaljno planirano, ve obian
incident, koji je naknadno dobio toliki znaaj. I istoriar Sran Cvetkovi
podrava odluku Suda stavom: Ovo je novi pogled na istorijske dogaaje
koji nije ideoloki obojen. Rasvetljene su sloene okolnosti, a ubistvo dvo-
jice andarma demistifikovano, da se vie ne predstavlja kao herojski in.
Sudsko preimenovanje dvojice andarma u slubi okupatorskog faistikog
reima u rtve progona i nasilja od strane partizanskog pokreta,kako
Nikoli dodatno istie, nije nikakvo prevrednovanje istorije: Nema govora
o revizionizmu. Dogaaji se sada, naprosto, objanjavaju onako kako su se
stvarno dogodili.53
I znatno pre usvajanja Zakona o rehabilitaciji i prve presude po njemu,

praznik kojim se obeleavao dogaaj kao poetak ustanka postao je sporan.
Iako je slavljenje praznika Dan ustanka predstavljalo ezdesetogodinju tra-
diciju, a okolnosti i kontekst dogaaja u Beloj Crkvi54 bili poznati strunoj,
pa i iroj javnosti, prilikom predloga izmena Zakona o dravnim praznicima
u julu 2001. godine gotovo da nije bilo otpora inicijativi da se iz dravnog
kalendara izbriu tragovi antifaizma.

54 Milan Radanovi objanjava da su svedoenja preivelih svedoka istorijskog dogaaja
7. jula 1941. jasna u pogledu vinovnika oruanog sukoba u Beloj Crkvi, kada je re
o izazivaima ovog sukoba (svedoci se slau da su andarmi prvi zapucali na ikicu
Jovanovia i njegovog saborca Dragiu Petrovia, nakon to su se partizani vratili u selo
elei da spree andarme da privedu uesnike minulog skupa), reinterpretatori ovog
istorijskog dogaaja prenebregavaju istorijski kontekst (okupacija zemlje, uloga predratne
andarmerije u novonastalim okolnostima) i neposredan dogaaj (prvenstvo dvojice
andarma u izazivanju oruanog sukoba). Radanovi, Istorijska politika u Srbiji nakon
2000. godine.

Tek su poslanici Miloevievog SPS-a zahtevali da se Zakon povue iz
procedure, prvenstveno zato to se njime ukidaju 7. juli i 28. mart, dotadanji
Dan dravnosti. Poslanik u Skuptini arko Obradovi (dananji ministar pro-
svete u Vladi Srbije) skrenuo je panju da se svuda u svetu slavi borba protiv
faizma, a Srbija ukida praznik koji oznaava poetak borbe protiv nemakog
okupatora, uz netana i proizvoljna objanjenja. Obrazlaui ovaj Predlog
zakona koji e se 9. jula 2001. godine i usvojiti, tadanji ministar pravde i
lokalne samouprave Vladan Bati objasnio je da je polazna osnova vladinog
predloga bio stav Komisije za utvrivanje dravnih praznika u kojoj su bili
istaknuti naunici i javni radnici. Vlada je, kako je rekao, predloila ukida-
nje dosadanjih praznika Dana ustanka 7. jula i Dana dravnosti 28. marta,
smatrajui da u istoriji Srbije postoje mnogo znaajniji datumi koji su uz to i
manje ideoloki obojeni.55 Saglasnost sa ovakvom politikom mogue je pratiti
i u autorskom tekstu doktora istorijskih nauka Koste Nikolia objavljenom
povodom rehabilitacije prvih rtava ustanika palih 7. jula 1941. Komunisti
nisu pucali u sluge okupatora, ve u dravu kao instituciju. (...) Slavljenje
ubistva Lonara i Brakovia, ostavilo je dugotrajne negativne posledice i spre-
ilo proces nacionalnog pomirenja i prevladavanja jo uvek sveih ideolokih
podela. Nikolieva naknadna interpretacija otvara mogunost pretpostavci
da i ponitavanje Dana ustanka moe predstavljati znaajan doprinos suoa-
vanju srpskog drutva s njegovim totalitarnim nasleem koje je i dalje snana
brana punoj modernizaciji i demokratizaciji Srbije.56
Ovo je jo jedna potvrda teorije po kojoj su nove elite, prvenstveno
politike, ali uz podrku akademske zajednice, imale potrebu za jasnim
55 Videnovi, Sava. Sretenje novi dan dravnosti. Dostupno na: http://www.mail-archive.

com/stop-nsp@topica.com/msg00871.html. Pristupljeno 9. februara 2012.
56 Nikoli, Kosta. ta se zaista dogodilo 7. jula 1941. u Beloj Crkvi. Uloga seoskog vaara
u srpskoj istoriji,NIN br. 3028, 8. januara 2009, 34.

distanciranjem od nepoeljne prolosti gde se antifaistiki praznik poka-
zao preprekom novom nacionalnom pomirenju i jedinstvu zarad budueg
napretka. Istovremeno, svrstan je u korpus socijalistikog naslea, koje je
zbog poslednje dekade autokratske vladavine socijaliste Miloevia nekri-
tiki ocenjeno nepoeljnim i tetnim u celosti. Totalitarizam je objedinio
socijalizam i komunizam, kako Miloeviev tako i raniji, koji je neraskidivo
povezan sa antifaizmom u Srbiji. Sa slomom socijalizma, meutim, sru-
eno je i dekretirano antifaistiko seanje, a prevladavanje prolosti nakon
1990. godine konstruisano je prema jednostavnom obrascu: rtve-delati,
krivica-nevinost, demokratija-totalitarizam. A takva antitotalitarna retorika
ne poznaje oprezne niti uzdrane sudove, a tumaenje socijalistike prolosti
ne trpi nikakve nijanse.57
Prema miljenju sociologa Jove Bakia, Srbija po ovome nije naroit

izuzetak u odnosu na ostatak Evrope, jer je re o jednom sveevropskom
trendu pomeranja ideolokog spektra udesno posle pada Berlinskog zida
1989. Socijalizam i faizam se sve ee izjednaavaju u okviru teorija o
totalitarizmu, iako su komunisti veoma esto bili nosioci, katkad i jedini,
antifaizma u pojedinim zemljama. U samoj Srbiji Socijalistika partija Srbije
Slobodana Miloevia, kao naslednik Saveza komunista, navukla je tokom
devedesetih dodatno neprijateljstvo prema komunistima, a onda se taj ide-
oloki trend proirio i na antifaistiku borbu komunista, pa i na datume
koje su oni slavili.
Iako se slae da je problem u tome to se u odricanju od komunistike

u paketu s njom amputira antifaistika prolost, a rehabilituju nosioci
57 Markovi, Politiko naslee antifaizma.

antagonistikih ideja, kolaboracionisti i kvislinzi, Baki smatra da se u Srbiji
ne radi o direktnoj rehabilitaciji faistike ideologije. U Srbiji je re o jednoj
tenji da se antifaizam uini nacionalnijim, srpskim, isticanjem antifaisti-
kog doprinosa etnikog pokreta. Ovaj pokret nije bio faistiki, ve izrazito
nacionalistiki, napravio je genocidne pokolje muslimanskog ivlja u Foi i u
Sandaku, pa iako je na poetku i na kraju rata uestvovao u antifaistikoj
borbi, njegovi pripadnici su neretko saraivali sa okupatorom i zato se ne
moe nazvati antifaistikim. Uz to se neretko, putem anti-antifaizma,
javljaju pokuaji rehabilitacije ak i otvorenih faista, kakvi su bili ljotievci
ili, ee, faistike marionete, srpski kvislinzi, tj. nedievci.58
Srodno je, ali radikalnije, i tumaenje V. Markovia, prema kom je u Srbiji,

ali i u drugim zemljama bive Jugoslavije, bio naroito upadljiv zaokret od
slubenog komunistikog antifaizma ka novootkrivenom patriotskom fa-
izmu i antikomunizmu. Na tragu takve tendencije, nekadanji kvislinzi zauzi-
maju mesto partizanskih patriota, a davno osueni delati stiu oreol rtvi.59
Da bi ilustrovao tvrdnju, Markovi navodi primer iz gimnazijskog udbenika
istorije, izdatog 2002. godine, iji su autori K. Nikoli i drugi. Re je o knjizi
koja u lekciji o okupaciji Beograda i Srbije ni reju ne spominje logore Staro
sajmite i Banjicu, a u kojoj se iznose sledee tvrdnje o ustanku protiv faiz-
ma u Srbiji 1941. godine: Srpski ustanak uguen je u krvi. Njegovi rezultati
bili su minimalni, nikakav uspeh trajnije vrednosti nije postignut, a ustanike
rtve i stradanja naroda bili su nemerljivi. Ustanak je otvorio i srpsko-srpski
raskol koji e ostaviti najdugotrajnije posledice na dalji razvoj rata i u Srbiji i
58 Gligorijevi, Jovana. Zato Srbija nemaantifaistiki praznik. Vreme br. 1070, 7. jula
2011. Dostupno na: http://www.vreme.com/cms/view.php?id=999461. Pristupljeno 19.
novembra 2011.

u Jugoslaviji. Iza iste lekcije, postavlja se sugestivno pitanje: Da li su velike
rtve naroda imale smisla i da li je herojstvo kada se slabo naoruani i neisku-
sni borci uvode u borbu protiv najjae vojske na svetu?60
ak i da postoji saglasnost sa tvrdnjom da se slubena politika u Srbiji ne

odrie od antifaizma u potpunosti, ve ga nacionalizuje tezom o postojanju
dva antifaistika pokreta (partizanski i etniki-ravnogorski), evidentan je
rad na progonu tradicionalnog antifaistikog znamenja preimenovanjem
ulica, zapostavljanjem i zaputanjem spomenika, memorijala, muzeja, kroz
sadraj udbenika, ali i preiavanjem kalendara dravnih praznika.
Brisanjem Dana ustanka slubena Srbija se zapravo jo jednom na neki

nain odrekla vlastite antifaistike tradicije na nivou manifestacija jer je u
slubenom kalendaru ostao jo samo 9. maj, Dan pobede nad faizmom,
koji se obeleava radno i koji se danas dominantno percipira kao Dan Evrope.
Novi, stari glasovi
Teza da se prolost ipak ne da samo ukinuti i da postoji mogunost da

e u zavisnosti od potreba sadanjosti ona ponovo nekad postati korisna
potvrena je i prilikom posete ruskog predsednika Medvedeva. Slinu in-
tervenciju u kalendaru praznika pokuae 2011. godine, bar nominalno,
domae snage.
60 Nikoli, Kosta, uti, Nikola et al. Istorija za III razred gimnazije prirodno-matematikog
smera i IV razred gimnazije opteg i drutveno-jezikog smera. Beograd: Zavod za
udbenike i nastavna sredstva. 2002. Za analizu udbenika videti i: Radanovi, Istorijska
politika u Srbiji nakon 2000. godine.

Tano deceniju nakon ukidanja Dana ustanka 7. jula i sedamdeset godina
od tog dogaaja, poetkom jula 2011. godine, javnost u Srbiji saznala je da
SUBNOR planira pokrenuti inicijativu da Dan ustanka u Drugom svetskom ratu
ponovo bude dravni praznik. Predsednik te organizacije Miodrag Zeevi ide-
ju je obrazloio reima da je doprinos borbi protiv faizma jedini kredit koji
savremena drava Srbija ima u meunarodnim odnosima. Zeevi je dodao
da drava treba da prizna ono to je priznao antifaistiki svet posle zavret-
ka rata, a to je doprinos Jugoslavije u pobedi protiv faizma. Prema njegovim
reima, Srbija je u prolosti imala nekoliko dogaaja koji su odredili njenu
istoriju, a tu, pored ustanaka koje su podigli Karaore i Milo Obrenovi,
spada i partizanski ustanak 1941. godine: Oni su opredelili pravac, sadraj,
poziciju, ulogu i ugled Srbije u meunarodnim odnosima. Drava, zbog sebe,
ne moe da iskljui jedan od tih kljunih dogaaja, a to je partizanski ustanak
1941. godine. Zajednika nit ovih dogaaja je borba protiv okupatora i
domaih kvislinga, kao i borba za bolji ivot ljudi,dok u SUBNOR-u rehabi-
litaciju etnikog pokreta smatraju pogrenom politikom.
Rehabilitacija etnikog pokreta i ukupne kolaboracije za posledicu

moe da ima da na Srbiju u inostranstvu gledaju kao na prostor gde se
rehabilituje faistika ideologija. Ne postoji preciznije objanjenje o kom
se inostranstvu tano radi, ali je zanimljivo da se u argumentaciji jednog
tipino unutranjeg pitanja ipak oslukuju meunarodni trendovi i predvi-
aju reakcije.
Preiveli partizani otro kritikuju politiku demokratskih vlada u prvoj de-

ceniji 21. veka. Imajui u vidu da je uporite ovom sistemu etniki pokret,
a ne mi, oni osporavaju na rat. Oni su najpre 2004. godine doneli Zakon
kojim su izjednaili prava boraca NOB i etnika, a potom 2006. godine

i Zakon o rehabilitaciji, kojim rehabilituju celu izdaju,naveo je Zeevi,
dodajui da je ustanak 7. jula bio antifaistiki, a ne revolucionarni. U ratu
su, kako je istakao, na jednoj strani bili partizani, a na drugoj okupatori,
nedievci, etnici, ljotievci. Pored ukazivanja na vanost ovog praznika na
domaem i meunarodnom planu, Zeevi takoe istie potvrdu o nedo-
slednosti dravnih politika seanja, navodei da je nelogian odnos drave
prema tekovinama NOB-a, jer s jedne strane ne priznaje Dan ustanka, a sa
druge strane pomae obeleavanje nekih od kljunih dogaaja iz Drugog
svetskog rata, poput proboja Sremskog fronta ili bitke na Kadinjai. Kada
se ovoj interpretaciji doda podatak da su 7. jula 2009. godine na bistu
ikice Jovanovia panca u Beloj Crkvi, pored SUBNOR-a, SPS-a i drugih
borakih organizacija, vence poloile i delegacije tadanjeg Ministarstva za
rad i socijalnu politiku (nadlenog za slubenu politiku seanja) i Odbora
Skuptine Srbije za boraka pitanja, odnos drave prema ovom prazniku, u
najmanju ruku, moe se oceniti kao konfuzan.61
Konfuziju su pokuale raistiti i javne i strune diskusije koje je na-

java inicijative za povratak Dana ustanka meu dravne praznike pokre-
nula. Postavljalo se i otvoreno pitanje koja politika partija duva u lea
SUBNOR-u, ta bi povratak praznika zapravo vratio, ali i treba li Srbiji naci-
onalni praznik kojim se obeleava antifaistika borba, te koji bi to datum
trebalo da bude.
Eminentni strunjaci, univerzitetski profesori, od kojih su neki bili i ue-

snici u radu komisija za imenovanje ulica ili utvrivanje dravnih praznika, i
u TV debati su obrazlagali zato podravaju ili osporavaju inicijativu povratka
61 Gligorijevi, Zato Srbija nemaantifaistiki praznik.

Dana ustanka meu dravne praznike, kojoj je, prema nezvaninim po-
tvrdama, podrku iskazala i parlamentarna partija, takozvani preobraeni
socijalisti, nekadanji Miloeviev SPS62.
Za profesora filologije Ljubiu Rajia ovaj datum je nesporan, pa on
podrava inicijativu, a suprotnog miljenja je istoriar edomir Anti, lan
komisije koja ga je i ukinula. Profesor Todor Kulji podrao bi 4. jul kao
adekvatan simbol antifaistike borbe (nekadanji Dan borca, zbog sveju-
goslovenskog karaktera odluke o otporu), dok je za Predraga Markovia
prihvatljiv 6. april. Ve su ove pozicije indikativne i zapravo predstavljaju
izraz suprotstavljenih tenji unutar drutva u Srbiji, ali dokazuju i konstantnu
politiku motivaciju prerada prolosti. Dan ustanka 7. jul Antoni osporava
jer nije in borbe protiv okupatora, nego in revolucije,na osnovu injeni-
ce da je profesionalni revolucionar izvrio ubistvo,da je bio pripadnik usta-
vom zabranjene partije koja je promovisala ideologiju i politiku koju danas
veina oveanstva smatra za najvee zlo,dok su andarmi bili predstavnici
vlasti koja je formirana na osnovu potpisane kapitulacije, ali pre nego ju je
preuzeo Milan Nedi (pa samim tim nisu kolaboracionisti ni kvislinzi, nego
regularni organi reda, op.a). Za istoriara Markovia uspeh ustanka, pa tako
i datum za obeleavanje, upitan je i zbog toga to je broj stradalih nemakih
vojnika bio manji tokom prvih est meseci od ustanka 1941. godine nego
u kratkom aprilskom ratu. Sporan je, po Markoviu, i komunistiki dopri-
nos podizanju ustanka i prenaglaen jugoslovenski karakter partizanskog
pokreta, dok je nesporno da je srpski narod dao najvei broj ustanika po
glavi stanovnika. Proporcionalno svojoj veliini, nijedan narod nije dao vie
antifaistikih boraca od Srba. I nijedan narod, sem moda Poljaka, nije
62 Bekovi, Olja (autor emisije). Utisak nedelje,TV B92. 10. jula 2011. Dostupno na:
http://www.b92.net/video/video.php?nav_category=907&nav_id=524623. Pristupljeno:
1. decembra 2011.

imao manje kvislinga. Prema interpretaciji profesora Rajia, kome bi 7. jul
bio adekvatan datum za obeleavanje antifaistike tradicije, inovi poput
ukidanja ovog praznika, procesi rehabilitacije etnitva, pokuaji davanja
imena ulici u Aranelovcu po Milanu Nediu, kao i pokuaj da se rehabilituje
Ljoti, predstavljaju negiranje antifaizma. Ovaj istaknuti intelektualac leve
provenijencije kritiki ocenjuje tretman antifaizma, ali i motivaciju prerade
prolosti iji je svedok. To su pokuaji da se u Srbiji eliminie antifaizam,
da se snage koje su izgubile rat predstave realno kao pobednike i da se
time, to je jo gore, pokriju zloini koji su injeni od 91. godine pa na-
dalje. 63 Slinog je miljenja i istoriar Vladimir Markovi, koji zakljuuje:
Proces potiskivanja antifaizma iz zvaninog politikog diskursa zaokruen
je nastojanjem da se kao obrazac drutvene integracije posle 2000. godine
inaugurie demokratski nacionalizam, zasnovan na normalizovanju naci-
onalistike politike, potvrene u razdoblju ratova 1990-ih.64
Ko odluuje o kalendaru dravnih praznika?
Nakon intenzivne debate u letnjim mesecima predlog povratka Dana ustan-

ka protiv faizma u kalendar dravnih praznika nestao je iz javnog fokusa
iako je 7. jula 2011. odrana i ceremonija obeleavanja u Beloj Crkvi, ali i u
Beogradu. Na obeleavanju sedamdesetogodinjice ustanka u seditu SPS-a
potpredsednik Vlade Srbije i predsednik socijalista Ivica Dai zaloio se da
se uesnicima antifaistike borbe i oslobodiocima grada vrate njihove
ulice u Beogradu.
63 Bekovi, Olja (autor emisije). Utisak nedelje


Sluajno ili ne, dan kasnije, u dnevnom listu (bliskom vladajuoj
Demokratskoj stranci Borisa Tadia, op.a.) objavljeni su rezultati ankete u
kojoj je 1000 italaca odgovaralo na pitanje koji su to datumi koji zasluuju
da se nau na spisku zvaninih dravnih praznika, a trenutno nisu tamo. U
najuem izboru nalo se nekoliko datuma koje bi, po oceni italaca, trebalo
uvesti kao nove praznike. Skoro 30 odsto anketiranih podralo je ideju da
se obeleava i Prvi srpski ustanak (uz Dan dravnosti Sretenje, dan usvajanja
prvog srpskog ustava), a da se Teslin dan 10. jul, obeleava kao srpski
doprinos ukupnoj civilizaciji glasalo je oko 27 odsto uesnika. Oko 6 odsto
ispitanika veruje da vredi obeleavati 27. mart, kada su u Beogradu 1941.
organizovane antifaistike demonstracije, dok bi Dan primirja u Prvom
svetskom ratu 11. novembar, obeleavalo oko 4 odsto uesnika ankete.
Dan seanja na srpske rtve u Drugom svetskom ratu 21. oktobar (Veliki
kolski as streljanje civila u umaricama), prema glasanju najveeg bro-
ja italaca, oko 33 odsto, ono je to bi trebalo to pre uvrstiti u kalendar
praznika.65 Dnevni list Press odmah po objavi rezultata zvanino je poeo
veliku akciju prikupljanja potpisa za inicijativu da se 21. oktobar, datum
kada su Nemci u Kragujevcu ubili skoro 3.000 ljudi, obeleava kao dravni
praznik i Dan seanja na sve srpske rtve u Drugom svetskom ratu. Prve
potpise na inicijativu ovog lista stavili su predsednica Skuptine Srbije Slavica
uki-Dejanovi (SPS) i premijer Srbije Mirko Cvetkovi (imenovan na pred-
log DS-a)66. Inicijativa je imala iroku podrku, podrao ju je i predsednik
65 Nedeljkovi, Violeta. Akcija Pressa: umarice dravni praznik. Press, 8. jula 2011.
Dostupno na: http://www.pressonline.rs/sr/vesti/vesti_dana/story/167791/AKCIJA+PRES
SA%3A+%C5%A0umarice+dr%C5%BEavni+praznik.html. Pristupljeno 29. novembra
2011.
66 Nedeljkovi, Violeta, Ana Vlahovi. umarice dan seanja na srpske rtve. Press, 14. jula
2011. Dostupno na: http://www.naslovi.net/2011-07-14/press/sumarice-dan-secanja-na-
srpske-zrtve/2671830. Pristupljeno 29. novembra 2011.

Boris Tadi, lanovi predsednikovog kabineta, a pre njih skoro svi ministri u
Vladi Srbije, predsednici politikih partija, poslanici, ugledne javne linosti,
sportisti i oko 16.000 graana.67
Nedugo zatim, Vlada je uputila predlog izmena i dopuna Zakona o

dravnim praznicima. Izmene su veoma usklaene sa rezultatima ankete
dnevnog lista, pa se pred poslanicima naao predlog da se u kalendar uvrsti
Dan podizanja Prvog srpskog ustanka, ali i Dan seanja na sve srpske rtve u
Drugom svetskom ratu, 21. oktobar. Ovaj predlog izmena i dopuna Zakona
je od 20. oktobra 2011. u redovnoj skuptinskoj proceduri i evidentno je
da ima iroku podrku parlamentarnih stranaka, pozicije i opozicije, kao i
strune i ire javnosti. ini se da se uspelo u nastojanju da se pronae datum
iz Drugog svetskog rata koji ujedinjuje naciju, umesto nekih drugih koji dele
i svaaju. To primeuje i predlaga, Vlada Srbije, obrazlaui svoj stav. Prema
predloenom reenju u Republici Srbiji bi se radno obeleavao spomen na
21. oktobar 1941. godine i krvavu jesen kada su nemake okupacione
snage izvrile masovni zloin nad civilima u Kragujevcu i irom Srbije. Naime,
tokom narodnog ustanka u centralnoj Srbiji protiv nacistikog okupatora
1941, u kome su uestvovali i rojalisti i komunisti, ukupno su od 1. avgusta
do 5. decembra 1941. ubijena 203 nemaka vojnika. Istovremeno je ubijeno
11 522 srpskih ustanika i streljano u odmazdi 21 809 talaca u centralnoj
Srbiji, meu kojima su bili i brojni Jevreji i Romi. Dakle, ukupno 33 000 gra-
ana centralne Srbije ubijeno je za vreme ustanikih borbi 1941. godine. U
odnosu na broj ubijenih okupatorskih vojnika, ubijeno je 164 graana Srbije
na jednog nemakog vojnika. Krvava jesen 1941. je jedan od najtraginijih
67 Nedeljkovi, Violeta. Tadi podrao umarice.Press, 20. septembra 2011. Dostupno

na: http://www.pressonline.rs/sr/vesti/vesti_dana/story/176845/Tadi%C4%87+podr%C
5%BEao+%E2%80%9E%C5%A0umarice%22.html. Pristupljeno 29. novembra 2011.

trenutaka u istoriji Srbije i srpskog naroda u poslednja dva veka. Jasno je
da je glavni stradalnik u ovim dogaajima bio srpski narod, kao i Jevreji i
Romi Srbije68, zakljuuje obrazloenje predlaga zakona i prelazi na nain
finansiranja.
Paradigmatini primer
Iako poslednji primer tretmana Ustanka naroda Srbije protiv faizma, kao
i intervencija u slubeni kalendar praznika, mestimino zadire u aktuelne,
pa skoro i dnevnopolitike dogaaje, odabran je jer otelovljuje znaajne
tendencije slubene politike seanja. I predlog izmena zakona, kao i njego-
vo obrazloenje, te istoriografske i muzeoloke interpretacije tog dogaaja
uz sedamdesetogodinjicu, mogu se posmatrati kao paradigma slubene
politike seanja na Drugi svetski rat.
Naime, citirano obrazloenje potvruje tezu o nacionalizaciji antifaiz-

ma i seanja na Drugi svetski rat. Navodi se da su u ustanku uestvovali
prvopomenuti rojalisti i komunisti. Nema obrazloenja za ovu tvrdnju,
ona je normalizovana i prihvaena kroz zakonsku regulativu, udbenike,
politiki i javni diskurs. Ipak, objanjenje profesora Kuljia ini se ubedlji-
vim. Kako je antifaizam evropski priznato ratno rodoljublje, ako su etnici
proglaeni antifaistima i antifaizam nacionalizovan, to preko priznatog
moralnopolitikog uinka u prolosti otvara naciji ulaz u EU. Antifaizacija
nacionalista upeatljivo pokazuje da je znaajna prolost samo upotrebljiva
68 Vlada Republike Srbije (predlaga). Predlog zakona o izmenama i dopunama Zakona o

dravnim i drugim praznicima u Republici Srbiji,20. oktobra 2011. Dostupno na: http://
goo.gl/AyI49. Pristupljeno 20. novembra 2011.

prolost. Nacionalnoj dravi nije potreban partizanski antifaizam, korisniji je
Draa Mihailovi kao rtva i borac.69 Novokonstruisani etniki antifaizam
je pragmatini istorijski smisao etnike, a ne graanske drave, nacionalno
heterogene zajednice, koju je lake spojiti sa starim nadnacionalnim parti-
zanskim, pa i komunistikim znamenjima antifaizma. Slino preraivanje
istorije prati se i u programskom tekstu izlobe u Muzeju istorije prireene
na sedamdesetogodinjicu kragujevakog masakra, gotovo istovremeno
sa zakonskom inicijativom. I dr Aleksej Timofejev predstavlja izmiriteljsku
interpretaciju da su ustanak u Srbiji razvijale dve snage vojnoetniki
odredi Dragoljuba Mihailovia i partizanski odredi Josipa Broza Tita. Prvi su
pristupali ustanku oprezno i s panjom svojstvenom vojnicima od zanata koji
znaju cenu krvi i nee da rtvuju svoj narod bez izgleda na uspeh. Drugi su
stupali u ustanak sa elanom i zanosom mladih revolucionara, spremnih da
rtvuju zbog pobede nad neprijateljem sebe, ali i ostale.70
Potom, odabran je dogaaj u kome je najvea rtva srpski narod.

Nesporna je injenica da to tako i jeste, ali kao i ta da je jevrejske zajednice
u Srbiji doslovce nestalo u genocidu na tlu Srbije tokom Drugog svetskog
rata, kao i to da su progon i stradanje Roma bili raireni i naroito surovi.
Odabir dana seanja na sve srpske rtve je legalan i legitiman, ali je i se-
anje samo na srpske rtve iskljuivo i etnocentrino. Pored toga, inicijativa
za uvoenje novog praznika pojavila se naizgled kao kompromis politikih
stranaka da bi se izbegle uvene podele srpskog naroda koje bi insistiranjem
na praznovanju antifaistikog ustanka mogle da se pojave. Istovremeno,
zanimljivo je i da je odabrano obeleavanje stradanja civila, to je vrsta

70 Timofejev, Aleksandar. Kragujevaki oktobar 1941. Muzej istorije Srbije. Dostupno na:
http://goo.gl/Et0VR. Pristupljeno: 9. februara 2011.

presedana u slubenom kalendaru seanja u Srbiji. Odabran je datum pro-
tiv koga niko normalan ne moe imati nita protiv, neopravdano i strano
stradanje nevinog stanovnitva, mladih ljudi, aka, na ijem su martirstvu
odgojene i generacije Jugoslovena. Tim se potpuno zamaglila injenica da
se i dalje praznikom ne obeleava antifaistika borba i tradicija naroda
Srbije. Naprotiv, u tekstu obrazloenja ponavljaju se tvrdnje o prevelikom i
neopravdanom broju rtava (kojih moda ne bi bilo da se ustanku pristupilo
etniki oprezno!), ime se devalviraju sam ustanak i ustanici. Antifaizam
se i dalje nacionalizuje stalnom normalizacijom teze o dva ravnopravna po-
kreta, balansirajui izmeu potrebe da mu se ipak da neki znaaj, ali da to
ne narui novousvojene pomiriteljske interpretacije, politiki dosta isplative.
Nakon razmatranja osnovnih tendencija u politici seanja na Drugi

svetski rat, bie zanimljivo pratiti kako se politika seanja formira i me-
nja u odnosu na ratove devedesetih, prvenstveno one u Hrvatskoj, Bosni i
Hercegovini, ali i na Kosovu.
SEANJA NA NOVE RATOVE I DALJE BEZ

NULTOG ASA
Sluaj genocida u Srebrenici i odnos u Srbiji prema ovom dogaaju tokom
perioda 1995- 2011. godine na najbolji nain ilustruje kako se konstruie
seanje vezano za ratne dogaaje poslednje decenije 20. veka. I odabir
primera paradigma je za seanje u vezi sa svim ratovima devedesetih, za-
kljuno sa poslednjim, kosovskim, tako da e mu u analizi biti posveeno
najvie prostora, ali nee biti jedini kojim e se dokazati delovi osnovnog
argumenta ovog rada.

U posmatranom periodu primetne su promene u tonu i kvalitetu politi-
ke seanja, ali mogue je dokazati da se radi o finim timanjima,dok se
odluan rez, novi pozitivni nulti as politike seanja, ipak nije pojavio. Javne
manifestacije, skuptinske i naune debate, simbolike geste i razliite inici-
jative institucionalnih i nezavisnih aktera koncentrisale su se od kraja rata do
danas oko prelomnih trenutaka sluaja Srebrenica. Njihova hronologija sa
stanovita politika seanja poinje izruenjem Draena Erdemovia Tribunalu
u Hagu 1996. godine. Sledi: prikazivanje filma Krik iz groba 2000. i 2001.
na dravnoj televiziji (RTS), osnivanje dravne Komisije za istinu i pomirenje
2001, prikazivanje snimka korpiona koji ubijaju estoricu Srebreniana
2005. godine na televizijama sa nacionalnom pokrivenou u Srbiji, izvi-
njenja visokih dravnika Srbije, pokuaji, a potom i usvajanje skuptinske
Deklaracije o Srebrenici 2010. godine. Nezaobilazne take su dogaaji iz i
oko hake sudske prakse, kao to je presuda Krstiu71, izruenje i suenje
Miloeviu, hapenje Radovana Karadia i Ratka Mladia te pokretanje po-
stupaka protiv njih. Od posebnog znaaja je presuda Meunarodnog suda
pravde u tubi Bosne i Hercegovine protiv Srbije, kojom se konstatuje da
je drava Srbija bila u poziciji da sprei genocid, a potom i kazni poinioce,
ali da to nije uinila.72
Sluaj Srebrenica vaan je i zbog mogunosti da se preko njega isprati i

dinamika odnosa slubene i takozvane Druge Srbije u sferi politike seanja.
71 albeno vee Hakog suda ukinulo je 19. aprila 2004. godine prvostepenu presudu iz
2001. godine i pravosnano osudilo Radoslava Krstia, generala Vojske Republike Srpske,
za pomaganje i podravanje genocida, umanjivi mu kaznu izreenu 2001. godine sa
46 na 35 godina zatvora. Ve prvom presudom u sluaju Krsti genocid u Srebrenici
nepobitno je ustanovljen kao sudska injenica.
72 Prevod odabranih delova presude dostupan na: http://www.pulsdemokratije.ba/admin/
files/Prevod%20presude!.pdf.

Pregled i analiza koji slede pokuae da dokau da bez obzira na eviden-
tne promene tona i znaajne pozitivne pomake u slubenoj i javnoj politici
seanja ona ostaje u okvirima etnocentrinog uverenja da je srpski narod
najvea rtva ratova na podruju bive Jugoslavije, a to se odgovornosti
za zloine tie ona se individualizira i/ili relativizira tim to su zloine inile
sve zaraene strane. Istovremeno, neki od najpozitivnijih iskoraka doimaju
se iznuenim, ili trampljenim za politike poene i napredovanje ka lanstvu
u Evropskoj uniji, pre nego kao iskreno suoavanje sa prolou i pravljenje
otrog diskontinuiteta sa politikama prethodnog reima.
Zavera utanja
Jo za vreme tog reima, dok je predsednik Republike Srbije bio Slobodan

Miloevi, 2. marta 1996. godine MUP Republike Srbije liio je slobode
Draena Erdemovia i predao ga Hakom tribunalu 30. marta te iste godine.
Erdemovi je priznao krivicu za uee u najstranijem ratnom zloinu u Evropi
posle Drugog svetskog rata. Potvrdio je da je uestvovao u streljanju do 1200
Srebreniana na vojnoj ekonomiji Branjevo u selu Pilica 16. jula 1995. godine.
Prvostepeno je osuen na deset godina zatvora, ali je albeno vee Tribunala
smanjilo kaznu na pet godina73. I dananji tuilac za ratne zloine Vladimir
Vukevi potvruje: Toj presudi je dat premali publicitet u Srbiji. Sve se de-
avalo u medijskom mraku, 1996. godine, kada su zloinci bili patriote, pa se
patriotizam Draena Erdemovia sakrivao od oiju javnosti.74
73 Vie o presudi i sluaju Draena Erdemovia dostupno na: http://www.hlc-rdc.

org/?p=13167 i: https://docs.google.com/viewer?url=http%3A%2F%2Fhlc-rdc.org%
2Fimages%2Fstories%2Fpublikacije%2FDosije_10.%2520diverzantski%2520odred_
FHP_14.09.2011..pdf. Pristupljeno 9. februara 2012.
74 Vukevi, Vladimir. Jedinstvena prilika za poruku pomirenja. Vreme, br. 997, 11.
februara 2010. Dostupno na: http://www.vreme.com/cms/view.php?id=912702.
Pristupljeno 1. decembra 2011.

Erdemovievo priznanje je zapravo prva proputena prilika da se sa
procesom suoavanja sa jueranjim zloinima pone odmah. Jasno je
da zapravo prilike za takvo neto nije ni bilo s obzirom na to da je reim
koji se mora smatrati bar politiki i moralno odgovoran za ratove i zloine
i dalje bio na vlasti.
Druga prilika je svakako nulti as 2000. godine, kada je sruen Miloevi.

Iako se tada formirala Kotuniina vlada, koja je u znaajnoj meri kohabitira-
la sa ostacima prolog reima, zapaa se vie dogaaja koji pozivaju javnost
u Srbiji na suoavanje sa prolou.
Posebno je zanimljiv primer emitovanja filma Krik iz groba u produkciji
BBC-ja. On je prikazan na Festivalu filma o ljudskim pravima Slobodna zona u
Studentskom centru u Beogradu, kao i u Centru za kulturnu dekontaminaciju
(CZKD), uz uee autora spremnih da odgovaraju na pitanja publike. Film je
2000. godine emitovan i na televiziji B92 i mrei nezavisnih stanica ANEM, a
potom na estogodinjicu dogaaja u Srebrenici i na dravnoj televiziji RTS,
nekada glavnom Miloevievom odeljenju ratnohukake propagande. Ovo
je vaan trenutak jer potvruje izrazito intenziviranje rada nevladinih orga-
nizacija na pitanjima suoavanja sa prolou, ali istovremeno i u potpunosti
onemoguava iroku javnost da se dalje brani neznanjem o dogaajima u
Srebrenici. Emitovanje filma se desilo, dakle, posle petooktobarskih promena
kada je nova vlast preuzela svoju ansu da drukije drutvo, promene, stvara i
u odnosu prema zloinu i prema neposrednoj istoriji, dakle da katarzom, koju
smo toliko pominjali, izazove u svakom smislu produktivne snage da prevla-
daju tiinu, pasivnost, guranje pod tepih i da se oslobode, kroz suoenje, sa
onim to je vaspitavano, okivano strahom, stidom, dugogodinjim uenjem
da je zloin najrazliitijih stepena i vrsta, neto to je dozvoljeno i uspeno.75
75 Pavievi, Borka. Krik iz Groba. Danas, 25. maja 2005, 9.

Kako ocenjuje Borka Pavievi, direktorka CZKD-a, nakon emitovanja filma
zapravo nastaje okantna rasprava sa politikim posledicama. I u Skuptini
i u javnosti uje se da je re o zaveri, neistinama, odgovornost i povezanost
sa zloinima se negira.
Prikazivanjem ovog filma ipak se zavrava prva faza poricanja genoci-
da i potpunog odbijanja da se sa nedavnom zloinakom prolou suoe
institucije, ali i graani u ije su ime zloini poinjeni. Sociolokinja Janja
Be-Nojman naziva ovu fazu zaverom utanja u kojoj uestvuju razliite
sfere drutva.
I Velimir urguz Kazimir, medijski analitiar, govori o svojevrsnoj zaveri

stida i promilja kako se uz toliki broj informacija istina o Srebrenici ipak
prikrivala. Deo odgovora nalazi u odreenom stidu zbog onoga to se
odigralo, ali i u nekoj vrsti zaveta nacionalne lojalnosti. Poto je uraeno to
to je uraeno, i nema povratka, najbolje je sve negirati. (...) Oseanje stida
i nacionalna lojalnost imaju jednu specifinost: zloini tako postaju svoje-
vrsna porodina tajna. Kakva je cena takve tajne na dui period moemo
samo da nasluujemo. urguz primeuje da je film Krik iz groba,koji je
11. jula 2001. godine emitovan putem RTS-a, mogao ne samo da podseti
na dogaaje od pre est godina nego i da podstakne razmiljanja u ovom
pravcu koliko i ta pamtimo. Koliko vidim, to se nije desilo. Pred kamere
i mikrofone izlaze ljudi sa imenima i prezimenima, punoletni graani ove
zemlje, koji izraavaju protest zbog prikazivanja filma koji je, po njima, deo
opte kampanje protiv srpskog naroda 76.
76 urguz Kazimir, Velimir. Zavera stida. Iz: Srebrenica od poricanja do priznanja, ur.
Sonja Biserko. Beograd: Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, 2005, 698. Dostupno
na: ww.helsinki.org.rs/doc/Svedocanstva22.pdf. Pristupljeno 5. decembra 2011.

Ovakve reakcije javnosti tipine su i za predstavnike dela parlamentarnih
stranaka. S jedne strane, jasno je da je u pitanju odbrana politike koja je
vodila zemlju poslednjih desetak godina i koja ne sme biti osporena ni po
koju cenu. Druga, mnogo ozbiljnija stvar, jeste naelno prihvatanje da
svako odgovara za poinjene zloine, ali i snano odbijanja da su Srbi (srpski
narod) u tome uestvovali. urguz konstatuje da je re o golom licemer-
stvu. Kao to je u tom trenutku javnost saznala, ako i pre nije znala, ta se
desilo, svi visoki funkcioneri SPS-a i Radikalne stranke vrlo dobro su znali
da je u Srebrenici u julu 1995. hladnokrvno likvidirano oko sedam hiljada
nenaoruanih mukaraca izmeu 16 i 65 godina. On postavlja pitanje
da li bi se i da je re o srpskim rtvama nalazilo opravdanje da to sve strane
ine i podsea da se i do dananjeg dana utvruje stvarni broj Srba stradalih
u Jasenovcu. Osetljivost na sopstvene rtve podrazumevala bi i osetljivost
na rtve uopte77, zakljuuje analitiar, koji takvu osetljivost oigledno ne
prepoznaje ni kod graana ni kod njihovih parlamentarnih predstavnika.
Kultura poricanja
Utvrivanje istine o ratovima i zloinima je jedan od kljunih mehanizama

tranzicione pravde i politika prolosti na itavom prostoru bive SFRJ na po-
etku 21. veka. Njim se u Srbiji tih godina intenzivno i gotovo iskljuivo
bave nevladine organizacije. Prepoznale su to nunim koliko zbog nedostatka
institucionalnih mehanizama, razvoja odgovornih politika prolosti, toliko i
uzimajui u obzir obilje interpretacija istorijskih injenica i pokuaje istorijskog
77 urguz Kazimir, Velimir. Zavera stida, 697-699.

revizionizma (gde se po pravilu odbija poverovati da je neko iz naeg naroda
ikada mogao da uini neto loe, na primer poini ratni zloin).
Drava je imala priliku da pokae jasnu distancu prema prethodnom

reimu kroz odnos prema istragama i suenjima za ratne zloine, odnosno
saradnju sa Hakim tribunalom.
Da za otar rez sa prolim politikama (i seanja) nije postojao ni najmanji

politiki konsenzus potvruje i to to je vlada premijera inia mogla izai
u javnost sa podatkom da su srpske snage prenele u Srbiju vie od osam
stotina tela kosovskih Albanaca koje su ubili za vreme NATO bombardova-
nja, a da se u Skuptini Srbije i SR Jugoslavije o tome ne progovori ni jedna
re.78 Ovom temom su se do danas nastavile baviti organizacije civilnog
drutva (na primer Fond za humanitarno pravo, ene u crnom) ukazujui na
problem na razliite naine i vrei konstantan pritisak da se navodi ispitaju
i rasvetli istina o sudbinama nestalih.
U ovakvoj atmosferi pokrenuta je i prva dravna inicijativa za preispi-

tivanje nedavnih dogaaja i utvrivanje istine o njima, a i ona se povezuje
sa pojaanim pritiskom meunarodne zajednice na nove vlasti u Srbiji i SR
Jugoslaviji da sarauju sa Hakim tribunalom. Zabeleeno je da je Srbija i
Crna Gora jedina drava u regionu koja je osnovala zvanino telo za ot-
krivanje istine o prolosti. Odluku o osnivanju Komisije za istinu i pomire-
nje (Komisija) doneo je predsednik SRJ Vojislav Kotunica 29. marta 2001.
Zadatak Komisije bio je da organizuje istraivaki rad na razotkrivanju
78 Vie o sluaju Makatica u: Fond za humanitarno pravo. Izvetaj o tranzicionoj pravdi u

Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu 1999-2005.

evidencije o drutvenim, meunacionalnim i politikim sukobima koji su
doveli do rata i rasvetljavanju lanca uzronosti ovih dogaaja; informie
domau i stranu javnost o svom radu i rezultatima; ostvari saradnju sa
srodnim komisijama i telima u susednim zemljama i inostranstvu radi raz-
mene iskustva u radu.79 Mandat komisije bio je dosta irok i kretao se od
prouavanja uzroka jugoslovenskih sukoba, krenja ljudskih prava i povreda
humanitarnog prava, drutveno-psiholokih inilaca sukoba, kao i do ispiti-
vanja uloge religije, medija i stranog faktora u sukobima. Meutim, da nije
postojala ozbiljna namera sa osnivanjem Komisije i bavljenjem postavljenim
zadacima vidi se i po nejasnom nainu i kriterijima izbora njenih lanova.
Dogodilo se da je deo lanstva napustio Komisiju i pre nego to je ona
poela sa radom jer ih niko nije ni pitao ele li da budu lanovi, a politiki
i moralno bilo im je neprihvatljivo da sede u telu koje je po sastavu blisko
prethodnom reimu. Da je sastav Komisije bio problematian potvruje to
to od ukupno 19 lanova nijedan nije bio iz Crne Gore, samo jedan lan
bio je pripadnik nacionalne manjine, dok je od religijskih zajednica samo
Srpska pravoslavna crkva imala svog predstavnika. 80 Ovo je jo jedan od
pokuaja da se deklarativnim ili od sadraja ispranjenim gestama pokae
spremnost slubene Srbije da okrene novi list i napravi raskid sa interpreta-
cijama prolosti nasleenim od prethodnog reima.
Ovakva komisija se javnosti predstavljala kao model suoavanja sa

prolou koji moe dati bolje rezultate nego suenja pred Hakim tribuna-
lom. Meutim, ubrzo se pokazalo da je to bio pokuaj dela politike elite da
uveri meunarodnu zajednicu da je Haki tribunal nepotreban i da prednost
79 Slubeni list SRJ br. 15/01, 59/02, 30. marta 2001.

80 Fond za humanitarno pravo. Izvetaj o tranzicionoj pravdi u Srbiji, Crnoj Gori i na Kosovu
1999-2005.

treba dati istorijskom ispitivanju uzroka raspada bive Jugoslavije.81 Kako
je nedavno ocenio profesor Vojin Dimitrijevi, ovakva komisija nije osnova-
na da bi se raspravljalo o zloinima iz nedavnih ratova, nego da se ide u
uzroke i prolost, da se prebroji ko je koga manje ili vie ubijao, da se pokae
da ko je nekad ubijao manje sad ima pravo da se namiri.82
Komisija je trajala oko godinu dana, neprihvaena u domaoj kritikoj

javnosti, kao ni u dravama bive Jugoslavije, a prestala je da postoji usva-
janjem Ustavne povelje dravne zajednice Srbija i Crna Gora, 4. februara
2003. godine, bez ijednog objavljenog izvetaja.
Dravni pokuaji izbegavanja saradnje sa Hakim tribunalom, formiranje
tela koja slue kao paravani, nekanjavanje zloina i patriotska podrka
braniteljima karakterie ovu fazu politike seanja u Srbiji.
Nenad Dimitrijevi to stanje naziva kulturom poricanja, to je komplek-

san vrednosni sistem, kreiran u vreme zloinakog reima, koji je nasleen
i nastavlja da ivi u procesu demokratske tranzicije. U zloinakom reimu
kultura poricanja predstavlja poseban oblik lojalnosti bez koga zloinaki
reim i njegova nedela ne bi bili mogui. Ovu lojalnost obrazuju vrednosni
sudovi, emocije i postupci, koji se uobliavaju u kulturnu celinu kroz niz
eksplicitnih i implicitnih strategija podrke reimu. Potom, u tranzicijskom
kontekstu kultura poricanja oznaava dominantan vrednosni stav prema
starom reimu, poinjenim zloinima i njihovim posledicama, u ijem jez-
gru je odbijanje veine da se suoi sa injenicama o jueranjim zloinima.
1999-2005.
82 Dimitrijevi, Vojin. Dokle smo stigli u suoavanju sa prolou. Tribina, Beograd: CZKD,
2. decembra 2011.

Poto vie nema totalitarnog pritiska i manipulacije, moemo zakljuiti da
je kultura poricanja sada stvar izbora.83
Kulturu poricanja donekle su razbila izvinjenja visokih zvaninika. Ona

predstavljaju novinu u meudravnim odnosima bivih jugoslovenskih repu-
blika i suprotstavljenih strana u ratovima devedesetih, ali i u odnosu prema
prolosti. Prilikom prve zvanine posete predsednika Republike Hrvatske
Srbiji i Crnoj Gori, 10. septembra 2003. godine, predsednici dveju drava
Svetozar Marovi i Stjepan Mesi uputili su meusobno izvinjenje za sve
zloine koje su njihovi dravljani u prolosti poinili jedni prema drugima.
Predsednik Marovi istakao je da Srbija i Crna Gora ne pristaje da ivi u
prolosti, ve u zajednikoj, evropskoj budunosti. Napomenuo je i da ne
misli da su narodi krivi, niti se oni trebaju izvinjavati, nego je potrebno da
se zajedniki dogovorimo i zajedniki da radimo da svako onaj ko je po-
jedinano kriv izae i odgovara pred zakonom. Slian je sadraj izvinjenja
upuenog tokom prve posete Bosni i Hercegovini. Marovi se izvinio za
svako zlo ili nesreu koje su graani Bosne i Hercegovine pretrpeli od bilo
koga iz Srbije i Crne Gore, naglaavajui da narodi ne treba da trpe krivicu
zbog zla koje su napravili pojedinci.84 Slino je intonirano i izvinjenje prvog
predsednika Srbije koji je posetio Bosnu i Hercegovinu. Boris Tadi se 6.
decembra 2004. godine zaloio da svi jedni drugima upute izvinjenja i sam
to uradio. Zaloio se da se krivino gone odgovorni pojedinci koji su zloine
83 Dimitrijevi, Nenad. Pomirenje i izvinjenje. Peanik, 5. maja 2011. Dostupno na: http://
pescanik.net/2011/05/pomirenje-i-izvinjenje/. Pristupljeno 29. novembra 2011.
84 Marovi se u Sarajevu izvinio za zla poinjena BiH. Beta, 13. novembra 2003. Dostupno
na: http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2003&mm=11&dd=13&nav_
category=11&nav_id=124553. Pristupljeno 29. oktobra 2011.

poinili u ime srpskog naroda, naglaavajui da te zloine nije poinio sam
narod.85
Trend naglaene individualizacije zloina pratilo je, naroito posle do-

laska na vlast Vojislava Kotunice, intenziviranje saradnje sa Hakim tribu-
nalom. Razloge za ovo treba traiti u pritisku meunarodne zajednice, ali i
u pragmatinosti premijera Kotunice, koji je prihvatio nunost saradnje sa
Hakim tribunalom, ali tako da ona ne rui njegov autoritet, niti postojee
interpretacije prolosti. Nova saradnja se odvija u znaku takozvanih dobro-
voljnih predaja optuenika, to ukljuuje i davanje znaajnih materijalnih
kompenzacija porodicama okrivljenih. Optuenici pre izruenja bivaju pri-
mljeni kod premijera, kod drugih najviih dravnih, ali i crkvenih zvaninika,
i ispraeni u Hag kao heroji.86 Ovakav tretman samo pojaava javnu
percepciju o nepravednom Tribunalu, nametnutoj saradnji, ali i hrani kult
martirstva pravih srpskih patriota.
Relativizacija i normalizacija
Nova prelomna taka na kalendaru odnosa prema prolosti sigurno je 2005.

godina. Obeleavaju je uestale debate o Srebrenici u organizaciji nevladi-
nih organizacija (na primer ene u crnom), a posebnu panju privukle su
dve: tribina na Pravnom fakultetu, koja je 17. maja 2005. okupila domai
antihaki lobi intelektualaca i patriota, gde se potpuno negirao zloin u
85 Tadi: Svi dugujemo izvinjenje. B92, 6. decembra 2004. Dostupno na: http://www.
b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2004&mm=12&dd=06&nav_category=11&nav_
id=157274. Pristupljeno 5. decembra 2011.
1999-2005.

Srebrenici, i svojevrsni odgovor na ovu tribinu, meunarodna konferencija
FHP-a Srebrenica van svake sumnje,odrana u Beogradu 11. juna 2005.
Sa konferencije je upuen zahtev Vladi da Srbija prestane biti sklonite za
hakog optuenika Ratka Mladia, kao i da Vlada preuzme odgovornost za
zloine koji su u ime drave i graana Srbije poinjeni. O njima su govorile i
Majke Srebrenice. Na ovoj konferenciji minutom utanja prvi put je u Srbiji
javno odata poast rtvama srebrenikog genocida.
Sredinom 2005. godine ostvareni su znaajni pomaci u otvaranju pro-

stora za otkrivanje i kazivanje istine. Televizijsko emitovanje video-snim-
ka ubistva estorice nenaoruanih Srebreniana od pripadnika jedinice
korpioni87 obesmislilo je uporno poricanje onoga to se dogodilo u
Srebrenici time to je veliki deo drutva navelo da se suoi sa zverskim po-
naanjem pripadnika jedne policijske jedinice. O efektima prikazivanja ovog
snimka govore i nalazi istraivanja Fondacije Ebart koju vodi V. urguz. U
18 tampanih medija u Srbiji je izmeu 1. januara 2003. i 2. juna 2004.
objavljeno ukupno 816 tekstova o Srebrenici. Meutim, neposredno nakon
prikazivanja ovog filma, za nepunih mesec dana, izmeu 2. i 24. juna 2005.
godine, objavljeno je ak 676 tekstova.88
Naime, FHP je predoio video-snimak Tuilatvu za ratne zloine

Republike Srbije 23. maja 2005. godine, a 1. juna uvee, istog dana kada
87 Jedinica korpioni osnovana je u jesen 1991. godine uz pomo eljka Ranatovia

Arkana i Radovana Stojiia Bade (koji je u tom trenutku bio visoki oficir Ministarstva
unutranjih poslova Srbije) u Erdutu, sabirnom centru svih srpskih vojski tokom ratova u
bivoj SFRJ. Uestvovala je u ratovima u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu. Njeni
pripadnici osueni su za ratne zloine u BiH i na Kosovu.
88 Ebart Consulting. Mediji u Srbiji o Srebrenici januar 2003 24. jun 2005. Beograd: Ebart
Consulting, 2005, 12.

je Tuilatvo Hakog tribunala na suenju Slobodanu Miloeviu prikazalo
delove snimka, FHP ga je predao lokalnim televizijama. Odmah ga je emi-
tovala televizija B92, a potom i druge lokalne televizije. Dravni RTS je u
centralnom Dnevniku prikazao delove snimka u trajanju od 18 sekundi, a
glavni i odgovorni urednik RTS-a Aleksandar Tijani obrazloio je odluku
reima da snimak prikazuje samo jednu stranu i zato ga ova televizija nee
emitovati u celini. 89 Prikazivanje snimka je izazvalo lavinu reakcija javnosti u
Srbiji, pa su ak i predstavnici nekih ekstremnih politikih grupacija u Srbiji
izrazili svoje aljenje. Meutim, povodom snimka se nije oglasio pred-
sednik vlade Vojislav Kotunica.edomir Jovanovi, predsednik Liberalno
demokratske partije, ovako je komentarisao ovu injenicu: To nije uradio,
ba kao to nikad nije progovorio o Sarajevu, Dubrovniku, Vukovaru, Pei,
Pritini Kotunice, pitamo te ko je ubio stotine hiljada nedunih ljudi.90
Usledile su slubene reakcije saoptenje Saveta ministara dravne zajed-
nice Srbija i Crna Gora, uz sauee porodicama rtava i molbu da se kri-
vica individualizuje. Ovo saoptenje predstavlja odreeni pomak u odnosu
institucija prema srpskim zloinima, ali je istovremeno sadravalo i ogradu,
odricanje odgovornosti dravnih institucija. Vlada Republike Srbije reagovala
je osudom svih zloina koji su se u prolosti dogodili na ovim prostorima
(pominjui i Srebrenicu i Bratunac), istiui da je od sutinske vanosti da
se pri njihovoj osudi ne sme praviti razlika meu nevinim rtvama na osnovu
njihove nacionalnosti ili vere. Kako primeuju autori izvetaja o dostignui-
ma tranzicione pravde u periodu 1999-2005. okupljeni u Fondu za humani-
tarno pravo, Vlada je u svojoj sveobuhvatnosti i totalnoj relativizaciji uspela
1999-2005.
90 Krivci za zloine moraju na sud. Blic, 5. juna 2005, 3.

da obesmisli koncept suoavanja sa zloinima. 91 U julu te iste godine,
uoi desetogodinjice srebrenikog genocida, Inicijativa mladih za ljudska
prava je u saradnji sa sarajevskim fotografom Tarikom Samarahom postavila
bilborde irom Srbije sa porukom Da vidi, da zna, da pamti. Srebrenica
1995-2005. Organizovali su i niz drugih aktivnosti; u saradnji sa Pokretom
majki enklava Srebrenica i epa posetili su kole, organizovali projekcije
filmova i razgovore mladih sa lanicama udruenja. Bilbordi su unitavani,
ali glas rtava ipak se uo,ocenili su mladi aktivisti te organizacije.92
Te godine prvi put je komemoraciji u Potoarima prisustvovao i Boris

Tadi, predsednik Srbije. U izjavi iz kabineta predsednika navodi se da
je prvi razlog Tadievog odlaska na obeleavanje desetogodinjice ubi-
stva vie od 7.000 Bonjaka u Srebrenici ljudski i da ga ne treba
mnogo objanjavati.Tadi je tada otiao u Srebrenicu da oda potu
nevinim rtvama zloina koji se tamo dogodio,napominjui da od dis-
tanciranja od zloinaca zavisi budunost Srbije. Idem da bih kao
predsednik Srbije pokazao kako se Srbija odnosi prema ratnim zloini-
ma poinjenim nad bonjakim narodom93, bila je poruka predsedni-
ka Republike, koja je oznaila trenutak nade da dolazi vreme drugai-
jeg odnosa prema susedima, ali prvenstveno prema politikama prolosti.
S druge strane, javno prikazivanje ovog snimka, i sve to je posle toga

usledilo, pokrenulo je itav sluaj korpioni, otvorivi i vrlo neprijatno
1999-2005.
92 Vie na: http://rs.yihr.org/rs/programmes/associated/1/5.
93 Prekinuti zaarani krug zla. Veernje novosti, 10. jula 2005. Dostupno na: http://www.
mfa.gov.rs/Srpski/FDP/110705_s.html. Pristupljeno 4. decembra 2012.

pitanje uea drave Srbije u formiranju, opremanju i odravanju te jedi-
nice, pa indirektno i odgovornost za zloine za koje ih je teretio snimak,
a potom i tuilatvo.
I u Helsinkom odboru za ljudska prava, koji vodi Sonja Biserko, smatrali

su da je prikazivanje ovog snimka verovatno najdrastiniji primer suoavanja
sa poinjenim zloinima nad Bonjacima. Istovremeno, odnos srpske elite
prema sluaju korpioni je primer prerade nedavne prolosti, odnosno re-
lativizacije odgovornosti za poinjeni zloin. Ta prerada se svodi na to da su
zloini injeni sa svake zaraene strane u graanskom ratu, a graanski
ratovi su uvek bili patogeno ostraeni. U Helsinkom odboru dokaz za
ovu tezu vide i u podizanju spomenika srpskim rtvama u Bratuncu, neko-
liko kilometara od Srebrenice, i odabiru 12. jula za dan komemoracije, dan
nakon srebrenike. Ovakva simetrija umanjuje oseanje odgovornosti za
Srebrenicu. Srpska politika klasa ne negira zloin (relativizira broj nastra-
dalih i smanjuje ga), ali zato skoro svaka javna linost iz Srbije (pogotovo
politiari) kada pomene Srebrenicu odmah podsea i na srpske rtve u
Bratuncu. Tako se na primeru Srebrenice najbolje oituje srpski nacionali-
zam, koji negira genocid, relativizuje zloin kroz uvoenje simetrije u stra-
danju, dok se u etnocentrinoj kulturi seanja na taj zloin sve prebacuje
na kriminalce.94 Naime, nakon putanja ovog snimka u javnost usledila je
za srpske prilike neobino promptna reakcija drave, koja je iste noi uhap-
sila ubice sa snimka. Usledilo je i suenje etvorici poinilaca, pripadnika
korpiona, koje je poelo u novembru 2005. godine, a presuda da su krivi za
94 Helsinki odbor za ljudska prava, Sluaj korpioni (Beograd: Helsinki odbor, 2008).
Dostupno na: http://pescanik.net/2008/09/slucaj-skorpioni/. Pristupljeno 19. decembra
2011.

ratni zloin doneta je u aprilu 2007.95 Tako korpioni postaju instrument u
postupku dokazivanja nevinosti drave, jer se uz pomo jedinice celokupna
odgovornost za Srebrenicu i za druge zloine poinjene u ime drave Srbije
svaljuje na grupu patolokih linosti, koja samoorganizovano, bez ikakve
pomoi drave i bez motiva, ini zloine. Konkretno, uprkos brojnim doka-
zima (snimcima, izjavama svedoka), drava Srbija e uz pomo sopstvenog
sudstva dokazati da ona i njeni dravni organi nisu uestvovali u pokolju u
Srebrenici, ve da su zloine poinile paravojne formacije koje praktino nisu
bile pod komandom Srbije, ni Republike Srpske, ve su delovale u sopstve-
noj organizaciji.96 I profesor Kulji primeuje tendenciju u etnocentrinoj
kulturi seanja da se zloini projektuju u ekscese i svaljuju na kriminalce.
Time se planski trivijalizuju. Osnovna struktura prie je etnocentrina, a da bi
se sauvala kao demokratska i patriotska treba se ograditi od ekscesa. uju
se miljenja da postoje, naime, i kod nas ekscesi, ali oni ne pripadaju suti-
ni. Ako je i bilo zloina, to su bili zloini u ratu, neka vrsta kolateralne tete.
Tako se u Srbiji govori o Srebrenici kao zloinu kriminalaca, a ne o genocidu.
Osim toga, lake je preutati sluaj nego strukture. Najtee je priznati da
su, premda besmisleni, zloini deo trajnijih etnocentrinih struktura, a ne
ekscesi. Po sebi se razume da strukture ne mogu biti odgovorne, nego samo
oni koji ih smiljeno aktiviraju.97
95 Vee za ratne zloine Okrunog suda u Beogradu osudilo je etvoricu pripadnika jedinice
korpioni na kaznu u ukupnom trajanju od 58 godina, dok je jedan od optuenih
osloboen. Na po 20 godina zatvora osueni su Slobodan i Branislav Medi zbog
ratnog zloina nad est civila. Na 13 godina zatvora osuen je Petar Petraevi, a na pet
Aleksandar Medi. U Hrvatskoj je uhapen Slobodan Davidovi, koji se vidi na snimku, i
osuen na 15 godina zatvora.
96 Helsinki odbor za ljudska prava, Sluaj korpioni.

Govorei upravo o fenomenu odgovornosti za zloine, Nenad Dimitrijevi
razlikuje tri kategorije: zloince, posmatrae i pristojne osobe, ali uvodi i
kategoriju kolektivnog zloina, u koju srebreniki genocid prema svim kri-
terijima pripada.98 U bliskoj prolosti poinjene su teke nepravde, koje se
mogu identifikovati kao zloini to su ih poinili neki Srbi, u ime svih Srba,
protiv ljudi koji su izabrani za predmet napada na osnovu injenice da nisu
bili Srbi. Ovakvu praksu nazivam kolektivnim zloinom. Politiku, pa i kul-
turu seanja u Srbiji, Dimitrijevi opisuje kao kulturu poricanja i moralne
ravnodunosti, u ijem jezgru je poricanje istine o zloinima. Smatra da je
takva kultura moralno pogrean odgovor na jueranje zloine i da se ona
ne moe opravdati. Naa je dunost da radimo na promeni postojeeg
kulturnog obrasca: re je o dunosti da na moralno ispravan nain odgo-
vorimo na jueranje zloine,zakljuuje Dimitrijevi.99
Odmah nakon emitovanja snimka pokrenuta je rasprava i u parlamentu

Republike Srbije o genocidu u Srebrenici, a grupa od osam nevladinih or-
ganizacija100 smatrala je da je moralno ispravan nain reagovanja usvajanje
skuptinske deklaracije o Srebrenici kojom bi se osudio genocid.
98 Nenad Dimitrijevi definie kolektivni zloin kao posebnu vrstu masovnog zloina, koja
se prepoznaje po sledeim svojstvima: 1) zloin se odvija kao koordinirano delovanje
velikog broja pojedinaca i institucija, usmereno ka zajednikom cilju; 2) zloin se ideoloki
opravdava pozivanjem na dobro grupe u ije ime se ini; 3) zloin je ideoloki, pravno i
politiki institucionalizovan i normalizovan: politiki aranmani, pravne norme te sistem
vrednosti, verovanja i stavova, oblikovani su na nain koji dozvoljava, opravdava i ini
rutinskim nanoenje zla onima koji su proizvoljno proglaeni neprijateljima; 4) veina
podanika u ije ime se zloin vri podrava reim, njegovu ideologiju i prakse, ukljuujui
i ubijanje. Iz: Dimitrijevi, Nenad. Pomirenje i izvinjenje.
99 Dimitrijevi, Nenad. Pomirenje i izvinjenje.
100 Centar za kulturnu dekontaminaciju, Komitet pravnika za ljudska prava JUKOM,
Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, Fond za humanitarno pravo, Beogradski krug,
Inicijativa mladih za ljudska prava, Graanske inicijative i ene u crnom.

Inicijativu za usvajanje Deklaracije o osudi zloina u Srebrenici koja bi
pozivala na primenu drugaije politike prema prolosti formalno su 28. maja
2005. godine podneli poslanici Liberalno demokratske partije Nataa Mii i
arko Kora. Predlog se zasnivao na zahtevima grupe nevladinih organiza-
cija koje su se aktivno bavile suoavanjem sa prolou i optom demokra-
tizacijom drutva. Nevladine organizacije su traile, izmeu ostalog: da se
drava Srbija obavee da e razotkriti i kazniti svako ideoloko opravdanje
zloina; da e graanima otvoriti mogunost da odbace kompromitovane
vrednosne stavove i da e onemoguiti i otkloniti instrumente, aktere i
posledice masovnog nasilja iz javnog i drutvenog ivota; da e obezbediti
vrednosni diskontinuitet sa loom praksom usvajanjem mera i propisa koji
e predstavljati pravni okvir za odricanje politike zloina kako bi se afirmi-
sao adekvatan sistem vrednosti i reafirmisao izgubljeni oseaj za pravdu...
Skuptinska rasprava je obilovala optubama i vreanjem predlagaa, a ula
su se i miljenja da je cilj medijske hajke koja se vodi protiv srpskog naroda
i drave neometano hapenje Ratka Mladia i formalno ukidanje Republike
Srpske,negirala se odgovornost drave Srbije, jer ako je neko od Srba u
RS poinio zloin, kakav je to greh za Srbiju.101
Predsednik Narodne skuptine Predrag Markovi je nakon neuspelog

usaglaavanja102 odbio da predlog deklaracije nevladinih organizacija stavi
1999-2005.
102 Nakon konsultacija u parlamentarnim klubovima ustanovljeno je da takvu
deklaraciju podrava opoziciona Demokratska stranka, ali i lanice vladajue koalicije
Socijaldemokratska partija i Srpski pokret obnove, a da joj se protive glavna vladajua
stranka DSS, najvea opoziciona stranka Srpska radikalna stranka, i Socijalistika
partija Srbije.

na glasanje, obrazlaui svoju odluku time da je nedopustivo preglasavanje
o tako vanim pitanjima kao to je osuda zloina.
Uprkos nezadovoljavajuem ishodu inicijative za usvajanje deklaracije

kojom bi Skuptina Srbije osudila srebreniki genocid, 2005. predstavlja
pomak u slubenoj politici seanja i zbog promene u tretiranju zloina u
trpcima, ali i sluaju deportovanih i mahom ubijenih bonjakih izbeglica
u Crnoj Gori. Te godine je Optina Prijepolje odobrila lokaciju i raspisala
konkurs za idejno reenje i tekst na spomeniku.103 U optini Priboj pokre-
nuta je slina inicijativa za podizanje spomen-obeleja rtvama zloina u
Sjeverinu. Bonjako nacionalno vee proglasilo je 11. juli Danom seanja na
bonjake rtve zloina u Srebrenici, otmica u Sjeverinu, Bukovici i trpcima
u Sandaku, a u Crnoj Gori (tada delu dravne zajednice) nevladine orga-
nizacije su traile da se 30. maj proglasi danom seanja na deportovane
Bonjake.104
U periodu do nove prelomne take primetno je neto bolje funkcio-

nisanje saradnje sa Hakim tribunalom, kao i intenzivniji rad Tuilatva i
Vea za ratne zloine. Ocenjuje se ipak da su domaa suenja i dalje pod
snanim uticajem nacionalizma, o emu svedoe i niske kazne za poinio-
ce.105 Istovremeno, nevladine organizacije se intenzivno bave dokumento-
103 Ovaj spomenik zavren je tek 2009. godine. Bio je to prvi put da je na teritoriji Srbije
podignut spomenik nesrpskim rtvama za ije stradanje su odgovorni pripadnici srpskih
oruanih formacija. Na spomeniku se nalaze imena 19 rtava i natpis: Ko u ovoj zemlji
zaboravi stanicu trpci i 27. februar 1993. odustaje od budunosti.
1999-2005.
105 Fond za humanitarno pravo. Tranziciona pravda u post-jugoslovenskim zemljama
Izvetaj za 2009. godinu. Dostupno na: http://www.hlc-rdc.org/?p=14351. Pristupljeno
9. februara 2012.

vanjem svedoanstava i izradom popisa rtava kako se bi se izbegla mani-
pulacija brojkama, ali i dao dignitet rtvama kroz imenovanje i beleenje
individualnih podataka i okolnosti stradanja.106 Primetan je i angaman
na podrci svedocima i oteenima iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i sa
Kosova, ali i uporan monitoring suenja. Intervencije u politike seanja u
javnom prostoru razliite su i neprestane, a posebno se istie zahtev da se
11. juli proglasi danom seanja koji svakog jedanaestog u mesecu stojei
pred dravnim institucijama iznose aktivistkinje ena u crnom i drugi.
Novinu u doprinosu vaninstitucionalnih aktera politikama prolosti pred-

stavlja regionalno povezivanje sa idejom formiranja prostora za istraivanje i
kazivanje istine. Kako nema dravnih inicijativa, stotine nevladinih organiza-
cija iz svih delova nekadanje Jugoslavije 2009. godine izrazito intenziviraju
konsultacije o osnivanju regionalnog oficijelnog tela koje bi utvrivalo inje-
nice o ratnim zloinima na teritoriji bive Jugoslavije i omoguilo rtvama
da neposredno iznose svoja iskustva, ali i doprinelo rasvetljavanju sudbina
oko 15.000 lica nestalih u ratovima devedesetih.
106 Fond za humanitarno pravo (FHP) je tokom 2009. godine javnosti u Srbiji i na Kosovu
predstavio preliminarne rezultate Popisa ubijenih, stradalih i nestalih na Kosovu u
periodu 1998-2000. godine. Popis je najveim delom uraen na osnovu izjava najbliih
srodnika ubijenih i nestalih ili onih koji su ih poslednji videli. Osobe koje su izgubile ivot
predstavljene su imenom i prezimenom, podacima iz biografije, opisom okolnosti ubistva
ili nestanka, pa i fotografijom. Deo podataka FHP je dobio analizom dokumentacije
Meunarodnog krivinog tribunala za bivu Jugoslaviju i domaih sudova (u Srbiji i na
Kosovu), zvaninih izvetaja i spiskova, izvetaja domaih i meunarodnih nevladinih
organizacija, publikacija, medijskih izvetaja, fotografija i drugih relevantnih izvora. Prema
privremenim rezultatima popisa, od 1. januara 1998. do 14. juna 1999. godine i nakon
dolaska meunarodnih snaga na Kosovo do decembra 2000. godine, na Kosovu je
ubijena, stradala i nestala 13.421 osoba. Od ukupnog broja rtava, 10.533 su Albanci,
2.238 su Srbi, 126 Romi, dok ostatak stradalih pripada ostalim manjinskim zajednicama.

Godinu 2009. je obeleila i kontroverza oko neuspelog pokuaja
Udruge pravnika Vukovar 1991. da u Stajievu kod Zrenjanina, te u
Begejcima u optini itite, podigne spomen-obeleje hrvatskim zatoeni-
cima tih logora, ali i podizanje nekoliko spomenika kojim se obeleavaju
pogibije civila i policajaca 1999. godine u oruanom sukobu na Kosovu ili
prilikom NATO bombardovanja Srbije.107
Prethodno hapenje hakog optuenika Radovana Karadia nedaleko

od Beograda, kao i pojaan pritisak da se Hagu izrui i Ratko Mladi, stalno
uslovljavanje daljih EU integracija ispunjenjem ovih obaveza, uz konstantno
prizivanje negativnih seanja u delu javnosti, rezultiralo je 2010. konanim
usvajanjem skuptinske Deklaracije o Srebrenici. Iako se zvanina, instituci-
onalna osuda zloina moe smatrati jasnim diskontinuitetom sa prethodnim
politikama zloinakog reima, kratka analiza atmosfere u kojoj je doku-
ment usvojen, ali i ono to je posle usledilo, pokazae da je ipak u pitanju
fino timovanje, a ne nulti as politike seanja u Srbiji.
107 Na desetu godinjicu napada aviona NATO-a na putniki voz u Grdelikoj klisuri kod
Leskovca, 12. aprila, podignut je spomenik pored mosta na Junoj Moravi u znak seanja
na 15 putnika koji su tom prilikom izgubili ivot. Ministar unutranjih poslova Ivica Dai
otkrio je 24. marta spomen-plou na zgradi Ministarstva unutranjih poslova u Beogradu,
u znak seanja na 177 policajaca poginulih u NATO bombardovanju. U selu Kastrat, pored
Kurumlije, otkrivena je 18. decembra spomen-esma petorici vojnika i policajaca koji su
1999. godine poginuli na Kosovu. Vie detalja u: Fond za humanitarno pravo. Tranziciona
pravda u post-jugoslovenskim zemljama Izvetaj za 2009. godinu.

Ta teka strana re genocid108
Skuptina Srbije usvojila je 31. aprila 2010. godine, nekoliko minuta iza
ponoi, Deklaraciju o osudi zloina u Srebrenici u julu 1995. u kojem je
ubijeno 8.000 Bonjaka. Deklaracija koju je predloila vladajua koalici-
ja predvoena Demokratskom strankom predsednika Srbije Borisa Tadia
usvojena je sa 127 glasova za i 21 glasom protiv nakon vieasovne burne
rasprave. Poslanici Srpske radikalne stranke i drugih opozicionih stranaka,
koji su tokom rasprave ak i negirali da se u Srebrenici desio zloin i op-
tuivali pristalice Deklaracije za izdaju Srbije i srpskog naroda, napustili su
skuptinsku salu pre glasanja.
Deklaracija se poziva na presudu Meunarodnog suda pravde kojom je

utvreno da je u Srebrenici jula 1995. godine izvren genocid, a u samom
tekstu se osuuje zloin na nain utvren pomenutom presudom, ali bez
pominjanja termina genocid. U Deklaraciji se takoe izraava i oekivanje
da e i najvii organi drugih drava sa teritorije bive Jugoslavije na ovaj
nain osuditi zloine izvrene protiv pripadnika srpskog naroda, kao i da e
uputiti izvinjenje i izraziti sauee porodicama srpskih rtava109.
Usledile su brojne reakcije meunarodne i domae javnosti, razliito

intonirane. ini se da je prevladavalo uverenje da je donoenje deklaracije,
ovakve kakva jeste, korak napred u odnosu na atmosferu u srpskom drutvu
od pre pet godina, ali i da je izostavljanjem rei genocid proputena prilika
108 Devet aktivista i aktivistkinja Inicijative mladih za ljudska prava (YIHR), koji su u noi 31.
marta/1. aprila na platou ispred Skuptine Srbije crvenim sprejom na trotoaru ispisali
poruku Ta teka strana re genocid policija je odmah privela. O razlozima za ovaj in
i stavovima organizacije, vie na: http://rs.yihr.org/rs/article/36/.
109 Tekst Deklaracije o osudi zloina u Srebrenici dostupan na: http://bit.ly/I6MBdm

da taj korak bude hrabriji i odgovorniji. Proces usvajanja i usaglaavanja
predloga i izlaganja narodnih poslanika svih politikih opcija daju najbolji
pregled odnosa prema genocidu u Srebrenici, presudama meunarodnih
sudova i najzad, ali ne i manje vano, pokazuju odnos premartvama rat-
nih zloina na teritoriji bive Jugoslavije. Licitacija brojem rtava, ponov-
nokorienje naih rtava u politike svrhe i manjak razumevanja znaaja
simbolike reparacije,koju je sama deklaracija trebalo da prui, obeleili su
polemiku u Skuptini... Relativizacijom ovog zloina su pokazali da su im
kratkoroni politiki ciljevi vaniji od budunosti Srbije i Zapadnog Balkana,
ocenila je Inicijativa mladih za ljudska prava koja je izdala i posebnu publi-
kaciju, transkript skuptinske rasprave.110
Ugledni ekspert meunarodnog prava, dr Vojin Dimitrijevi upravo na

primeru usvajanja deklaracije analizira pristup naunih poricatelja genoci-
da, kao i vladajui strah od genocidnosti nacije, vrlo rasprostranjen u Srbiji.
Nauni poricatelji u skuptinskim klupama su se svim silama upinjali da pre-
kvalifikuju zloin ije postojanje makar u umanjenom obliku prihvataju.
Jeste, kau jedni, za nekoliko dana ubijeno je nekoliko hiljada Muslimana, ali
meu njima nije bilo ena i dece. Ako je i bilo dece, nosila su puku pa se de-
com nisu mogla nazvati. Ili: nisu to bili civili nego zarobljeni vojnici dodue,
tano je da se prema pravilima svake moderne vojske ratni zarobljenik ne sme
streljati, ali ubijanje zarobljenika, ako ga je i bilo, nije genocid to je obian
ratni zloin. Drugim reima, neka bude ba kad mora zloin, najstraniji
zloin, monstruozni zloin ali samo ne genocid! Dimitrijevi dalje pojanja-
va da su upravo nauni poricatelji genocida s velikom merom intelektualnog
110 Usvajanje Deklaracije Narodne skuptine Republike Srbije o osudi zloina u Srebrenici
(stenografske beleke sa sednice),Beograd: Inicijativa mladih za ljudska prava, 2010.
Dostupno na: http://rs.yihr.org/rs/article/149/. Pristupljeno 5. decembra 2001.

nepotenja rairili tezu da se priznanjem kako su neki pojedinac ili grupa
izvrili delo genocida ljaga (krivica i odgovornost) s neposrednog izvrioca
prenosi na njegov narod, pa cela nacija tako postaje genocidna. Proseni
Srbi postaju s pravom zabrinuti za svoj nacionalni identitet zbog toga to
im preti da bez ikakve line krivice nose ig nekakve nasledne izopaenosti,i
tako nastaje panian strah od genocidnosti, a sledi poricanje genocida. U
istom tekstu, Dimitrijevi primeuje da iako je svakome teko da prizna da su
pripadnici njegovog naroda izvrili zloin velikih razmera i to se deava. Ljudi
prihvataju da su neki njihovi sunarodnici zloinci zapravo izuzeci, manjina.
Zato je to skoro nemogue kada je u pitanju genocid? Verovatno zato to
izgleda da poinioci nisu delovali u linom interesu, ve za neko perverzno na-
rodno dobro. Veruje se da oni nisu hteli da pljakaju, da siluju, ve da zauvek
uklone pretnju, olienu u tuoj, veito neprijateljskoj i zlonamernoj grupi, da
oslobode prostor za svoj narod i lie ga permanentne opasnosti. Genocidlije
su, misli se, moda surove, grube i nemilosrdne, ali su na neki nain nese-
bine jer samo rade za svoj narod. Iako se ne razumeju u svetsku politiku,
meunarodne odnose i meunarodno pravo i ne shvataju da se tako ne moe
ui u Evropsku uniju, moramo, kau, da ih razumemo, bar malo.111 Na ovaj
nain snai se strah od proglaenja genocidnom nacijom,ali i obezbeuje
solidarnost i podrka optuenima za zloine, pa i genocid.
Pojedini autori, meu kojima je i doktorantkinja filozofije Tijana M.
ajetinac, ocenjuju da je ovakva Deklaracija o Srebrenici potpuno izneverila
smisao izvinjenja kao iskrenog i autentinog performativnog ina. ajetinac
podsea da konkretan razlog zato je re genocid izostavljena iz teksta
Deklaracije, i ak odbijena od dela parlamenta, nikada nije naveden. Takav
111 Dimitrijevi, Vojin. Genocid ta magina re. Peanik, 6. aprila 2010. Dostupno na:
http://pescanik.net/2010/04/genocid-%E2%80%93-ta-magicna-rec/. Pristupljeno 29.
novembra 2011.

razlog, da bi bio verodostojan, trebalo bi da ukazuje na konkretne injenice
u srebrenikom masakru koje e eventualno dokazati da zloin ne ispunjava
kriterijume po kojima bi mogao da se definie kao genocid... Srebreniki
masakr ima sve elemente genocida i odbijanje da se nazove tim imenom je
samo skrivena forma poricanja. Opte je poznato da je poricanje poslednja
faza genocida, koje se esto smatra drugim ubistvom i koja traje jo dugo
poto je sam fiziki zloin poinjen.112
Ova vrsta kompromisa, koja je naknadno pojaana usvajanjem jo jedne

skuptinske Deklaracije o osudi zloina nad srpskim narodom i graanima
Srbije (14. oktobra 2010)113, kao i institucionalizacija poricanja genocida,
potvrda su da do eljenog preokreta u slubenim politikama seanja nije
dolo ni 2010. godine.
Sam tekst srebrenike deklaracije, a onda i usvajanje reciprone osude

zloina nad Srbima, potvruje da prilino ubedljiva veina i u Skuptini i
u javnosti smatra da se u Srebrenici nije desilo nita drugaije ili stranije
nego negde drugde. Za Politikinog analitiara Ivana Torova to je potvrda da
Miloevieva i srpska nacionalistika matrica u interpretaciji ratova i zloina
nije na izdisaju. Ovakav razvoj dogaaja i tretman prolosti za Torova znai
da su vladajua koalicija i sam predsednik Tadi postigli preko potreban kon-
senzus, a koji, zapravo, znai pokuaj da Srbija nastavi put ka Evropi, a da
pritom ne rtvuje nita od svog nacionalistikog asortimana. To potvruju i
112 ajetinac, M. Tijana. Deklaracija o Srebrenici jo jedno simboliko ubistvo. Peanik,

14. aprila 2010. Dostupno na: http://pescanik.net/2010/04/deklaracija-o-srebrenici-
%E2%80%93-jos-jedno-simbolicko-ubistvo/. Pristupljeno 29. novembra 2011.
113 Informacija o usvajanju i tekst deklaracije dostupni na: http://www.glas-javnosti.rs/clanak/
politika/glas-javnosti-15-10- 2010/usvojena-deklaracija-o-osudi-zlocina-nad-srpskim-
narodom

rezultati ispitivanja javnog mnenja. Skoro deceniju i po od pokolja 8.000 sre-
brenikih Bonjaka i u vreme kad Srbija nezaustavljivo srlja u EU, 64 odsto
graana ove drave glavnog kreatora Srebrenice, generala Ratka Mladia
smatra nevinim, u stvari, nacionalnim herojem.
Odluka da umesto jedne budu dve deklaracije i potreba za recipronom
osudom zloina, prema nekim miljenjima, odraz su straha predsednika
Tadia od reakcije nacionalistikog politikog i intelektualnog korpusa.
Govorilo se o proceni da bi otriji obraun sa retrogradnim snagama u Srbiji
Demokratskoj stranci smanjio izborni rejting i popularnost. Ukoliko su to
razlozi negiranju genocida i kreiranju institucionalne relativizacije, onda je
premalo razloga i povoda da se veruje kako je na pomolu istorijski zaokret i
kako je srpska politika konano okrenula urak i oprostila se od dosadanje
interpretacije ratova i ratnih zloina tokom 90-ih,zakljuuje Torov.114
Izostavljanje termina genocid u deklaraciji kojom se on osuuje i usva-
janje pratee reciprone osude stradanja srpskih rtava vie doprinosi stva-
ranju prividnih promena i diskontinuiteta. Ovakvi potezi su pre nastavak
politike nametanja iluzija poput Kosova srca Srbije, ili regionalnog liderstva
Srbije u svemu. Oni su nastavak (samo)obmanjivanja vlastite nacije zarad
iardijskog prikupljanja politikih poena i odravanja statusa quo, odra-
vanja vlastite politike opcije vladajuom.
Prema Nenadu Dimitrijeviu, rezultat ovakvih izbora je to to Srbija
izgleda kao drava u kojoj kao da je doneta odluka da se ostane u pro-
losti iako je mali broj onih koji e eksplicitno priznati Miloeviev reim
kao vreme koje je vredno ouvanja ili restauracije. Meutim, analiza preo-
vlaujuih vrednosnih orijentacija, ideolokih matrica i delovanja vodeih
114 Torov, Ivan. Dve deklaracije jedna manipulacija? Peanik, 14. januara 2010. Dostupno
na: http://pescanik.net/2010/01/dve-deklaracije-%E2%80%93-jedna-manipulacija/.
Pristupljeno 4. februara 2012.

politikih aktera, iji je deo predstavljen i u ovom radu, razotkriva delovanje
na ouvanju i daljoj reprodukciji u bti istih ideolokih tema i vladavinskih
tehnika. Sumirajui odnos prema ratovima devedesetih na primeru tretma-
na genocida u Srebrenici i vaee politike seanja na njega, uverljivom se
ini Dimitrijevieva ocena da se naa sadanjost zasniva na retrogradnim,
anti-civilizacijskim opcijama odnosa prema prolosti. Ove opcije mogu se
saeti kao odbijanje da se graani, nacija, drutvo i drava suoe sa zloi-
nima poinjenim u ime Nacije.115
Umesto zakljuka
Kroz periodizaciju prelomnih taaka, nultih asova politike seanja u Srbiji u

periodu 1991-2011. godine, kao i odabirom njenih eklatantnih manifestaci-
ja, pokualo se dokazati da, iako takva politika postoji, ona je nedosledna,
podlona uticajima i esto uslovljena principom politike upotrebljivosti.
To je vidljivo i kroz ambivalentan odnos prema Drugom svetskom ratu i
antifaizmu. Naglaena je nacionalizacija antifaizma, rehabilitovani i apo-
logizirani etniki pokret favorizuje se u odnosu na partizanski. Tragovi
partizanskog otpora faizmu briu se iz javnog prostora, sa ulinih tabli,
imena preduzea, ustanova, iz slubenog kalendara praznika. Namera i
uspeh partizanskog ratovanja se devalviraju tvrdnjama o neracionalnom
rtvovanju civilnog stanovnitva i boraca za ideoloke, revolucionarne ci-
ljeve. Istovremeno, u javnom diskursu izostavljaju se i zaboravu predaju
ratni zloini pripadnika etnikog pokreta prema nesrpskom stanovnitvu,
zarobljenicima i onima za koje se verovalo da podravaju partizane. Ovakvu
115 Dimitrijevi, Pomirenje i izvinjenje.

preradu prolosti omoguio je s jedne strane refleks epohe, a s druge strane
vlastita akademsko-medijska etnocentrina interpretacija. Evropska tenden-
cija izjednaavanja komunizma i totalitarizma olakala je distanciranje od
partizanskog antifaistikog pokreta pod vostvom Komunistike partije
Jugoslavije. Ipak, snano prevrednovanje istorije kojim e ravnogorski et-
nici, bez utvrivanja novih injenica, postati nosioci antifaistikog otpo-
ra i pobednici u Drugom svetskom ratu omoguio je princip uspostavljen
prethodnom zamenom jugoslovenskog narativa srpskim nacionalistikim,
krajem osamdesetih i poetkom devedesetih godina 20. veka.
I posle 2000. godine i drugog nultog asa srpske nacije u poslednjih

dvadesetak godina primetna je slina tendencija. Prelazak u etnocentrino
seanje na ratove devedesetih, koje se gradilo na simbolici rtve srpskog
naroda, bilo je mogue ili bar jednostavnije jer je na meta-razini to bila ista
strukturalna pria (samo)viktimizacije, koja je bila na delu i kod nove slube-
ne politike seanja na Drugi svetski rat u SFRJ. Etnocentrizam ostaje glavna
karakteristika politika seanja jer se umesto sa nacionalistikim programima
zloinakog reima diskontinuitet uspostavlja u odnosu na socijalistiko-ko-
munistiko naslee Miloevieve ere. Pribliavanje evropskim vrednostima (i
Uniji), bilo da je re o saradnji sa Hakim tribunalom, formiranju Komisije za
istinu ili donoenju Deklaracije o osudi zloina o Srebrenici, vie izgleda kao
veba mimikrije nego rezultat otrog reza i otvorenog suoavanja sa juera-
njim zloinima u ime nacije. Ovakvi postupci aktera slubene politike seanja
potvruju nastojanje da se odgovori na razliite, pa esto i suprotstavljene
uticaje s polja zarad vlastite politike koristi, bilo da se sledi evropski stav o
genocidu u Srebrenici ili se vraaju ulice ruskim oslobodiocima Beograda.
Posledice takvog tretmana politika sa prolou, koje uz etnocentrizam
karakteriu i nedoslednost i mimikrijsko prilagoavanje uticajima, rezultira

preradama istorije u kojima zloinci mogu postati rtvama, gubitnici pobed-
nicima. Ovo nikako ne znai da je preispitivanje istorije i odluka u prolosti
zabranjena ili tetna stvar, re je o tome da se mora zasnivati na nauno
utvrenim injenicama a ne na interpretacijama.
Dalje, nedvosmisleno je da slubene politike seanja moraju ukljuiti i

negativna seanja, senke prolosti. Za njih su se tokom posmatranog perio-
da uglavnom zalagali pripadnici takozvane Druge Srbije, one koja se ne miri
sa zloinom. Naslee njihovih inicijativa za hrabro suoavanje sa prolou
danas artikulie mnogolana koalicija za formiranje Regionalne komisije za
utvrivanje injenica o svim rtvama ratnih zloina i drugih tekih krenja
ljudskih prava poinjenih na teritoriji bive SFRJ u periodu od 1991. do
2001. REKOM. Ta inicijativa predlae objedinjavanje dravnih dostignua
u sferi tranzicione pravde pozivajui se na sudski utvrene injenice, naune
analize i nalaze petnaestogodinjeg rada nezavisnih aktera, reena da stvori
prostor i za lina seanja rtava i preivelih. Predlagai REKOM-a zalau se
da budua komisija u posebnim tematskim sesijama ispita i odgovornost
institucija, pa i medija za dogaaje devedesetih. Ukoliko bi se drave nastale
raspadom Jugoslavije saglasile i formirale REKOM, bila bi to prva meudr-
avna komisija koju bi zajedno osnovale nekada zaraene strane. Ovakva
jedinstvena verzija Komisije za istinu otvara mogunost pristupa politikama
seanja kakav nije vien na prostorima Zapadnog Balkana, a nezabeleen je
i u dosadanjoj istoriji mehanizama za utvrivanje istine u postkonfliktnim
drutvima. Zbog toga se inicijativa ini vrednom podrke, ali i naglaene
akademske panje u predstojeem periodu.

Bibliografija
Dobie ulice do 9. maja,Blic, 29. januara 2010. Pristupljeno: 12. decembra

2011.
Otvoreno pismo,Glas istine Drutva za istinu o NOB-u 1991-1995, maj-jun
2003.
Tadi i Medvedev poloili vence oslobodiocima Beograda,Politika, 21. ok-
tobra 2009. Pristupljeno: 16. novembra 2011. http://www.politika.rs/
rubrike/tema-dana/Tadic-i-Medvedev-polozili-vence-oslobodiocima-
Beograda.lt.html.
Krivci za zloine moraju na sud,Blic, 5. juna 2005. novembra
Marovi se u Sarajevu izvinio za zla poinjena BiH,Beta, 13. novembra
2003. Pristupljeno: 29. oktobra 2011. http://www.b92.net/info/vesti/in-
dex.php?yyyy=2003&mm=11&dd=13&nav_category=
11&nav_id=124553.
Memorandum Srpske akademije nauka i umetnosti,Veernje novosti, 25.
i 26. septembra 1986. Pristupljeno: 29. oktobra 2011. http://povijest.net/
sadrzaj/lenta/20-st/sfrj/542-memorandum-sanu.html.
Prekinuti zaarani krug zla,Veernje novosti, 10. jula 2005. Pristupljeno: 4.
decembra 2012. http://www.mfa.gov.rs/Srpski/FDP/110705_s.html.

Tadi: Svi dugujemo izvinjenje,B92, 6. decembra 2004. Pristupljeno: 5.
decembra 2011. http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=
2004&mm=12&dd=06&nav_category=11&nav_id=157274.
Usvajanje Deklaracije Narodne skuptine Republike Srbije o osudi zloina u
Srebrenici (stenografske beleke sa sednice),Beograd: Inicijativa mladih
za ljudska prava, 2010. Pristupljeno: 5. decembra 2001. http://rs.yihr.org/
rs/article/149/.
Zakon o rehabilitaciji, Slubeni glasnik Republike Srbije, LXII, 33/2006, 17.
aprila 2006.
Vlada Republike Srbije (predlaga). Predlog zakona o izmenama i dopunama
Zakona o dravnim i drugim praznicima u Republici Srbiji, 20. oktobra
2011. Dostupno na: http://goo.gl/AyI49.
Bekovi, Olja (autor emisije). Utisak nedelje,TV B92, 10. jula 2011.
Pristupljeno: 1. decembra 2011. http://www.b92.net/video/video.
php?nav_category=907&nav_id=524623.
ajetinac, M. Tijana. Deklaracija o Srebrenici jo jedno simboliko
ubistvo,Peanik, 14. aprila 2010. Pristupljeno: 29. novembra 2011.
http://pescanik.net/2010/04/deklaracija-o-srebrenici-%E2%80%93
-jos-jedno-simbolicko-ubistvo/.
urguz Kazimir, Velimir. Zavera stida. Iz: Srebrenica od poricanja do
priznanja, ur. Sonja Biserko. Beograd: Helsinki odbor za ljudska prava u
Srbiji, 2005. Pristupljeno: 5. decembra 2011. http://www.helsinki.org.rs/
doc/Svedocanstva22.pdf
Dimitrijevi, Nenad. Pomirenje i izvinjenje. Peanik, 5. maja 2011.
Pristupljeno: 29. novembra 2011. http://pescanik.net/2011/05/
pomirenje-i-izvinjenje/
Dimitrijevi, Nenad. Dunost da se odgovori masovni zloini, poricanje i
kolektivna odgovornost. Beograd: Fabrika knjiga, 2011.

Dimitrijevi, Vojin. Dokle smo stigli u suoavanju sa prolou,Tribina,
Beograd: CZKD. 2. decembra 2011.
Dimitrijevi, Vojin. Genocid ta magina re. Peanik, 6. aprila 2010.
Pristupljeno: 29. novembra 2011. http://pescanik.net/2010/04/
genocid-%E2%80%93-ta-magicna-rec/.
Ebart Consulting. Mediji u Srbiji o Srebrenici januar 2003 24. jun 2005.
Beograd: Ebart Consulting, 2005.
Fond za humanitarno pravo. Izvetaj o tranzicionoj pravdi u Srbiji, Crnoj Gori
i na Kosovu 1999-2005. Pristupljeno: 9. februara 2012. http://www.hlc-
rdc.org/?p=13182.
Fond za humanitarno pravo. Tranziciona pravda u post-jugoslovenskim ze-
mljama Izvetaj za 2009. godinu. Pristupljeno: 9. februara 2012. http://
www.hlc-rdc.org/?p=14351.
Fond za humanitarno pravo. Tranziciona pravda u post-jugoslovenskim ze-
mljama. Izvetaj za 2007. godinu. Pristupljeno: 9. februara 2012. http://
www.hlc-rdc.org/?p=13189.
Gligorijevi, Jovana. Zato Srbija nemaantifaistiki praznik. Vreme 1070,
7. jula 2011. Pristupljeno: 19. novembra 2011. http://www.vreme.com/
cms/view.php?id=999461.
Helsinki odbor za ljudska prava, Sluaj korpioni (Beograd: Helsinki odbor,
2008). Pristupljeno: 19. decembra 2011. http://pescanik.net/2008/09/
slucaj-skorpioni/http://vesti.krstarica.com/vesti-dana/dobice-
ulice-do-9-maja/.
Konerton, Pol. Kako drutva pamte. Beograd: Samizdat B92, 2002.
Kulji, Todor. Kritika kultura seanja. Peanik, 30. juna 2006. Pristupljeno:
6. februara 2012. http://pescanik.net/2006/06/kriticka-kultura-secanja/.
Kulji, Todor. Prevladavanje prolosti idejna strana. Godinjak za drutve-
nu istoriju, br. 2-3 (2000). Pristupljeno: 9. novembra 2011. http://csi-
platforma.org/node/39.

Kulji, Todor. Kultura seanja. Beograd: igoja tampa, 2006.
Manojlovi Pintar, Olga i Aleksandar Ignjatovi. Prostori selektovanih me-
morija: Staro sajmite u Beogradu i seanje na drugi svetski rat.
Pristupljeno: 29. oktobra 2011. http://starosajmiste.info/files/manojlo-
vic_pintar_sajmiste.pdf.
Markovi, Vladimir. Politiko naslee antifaizma. Pristupljeno: 29. oktobra
2011. http://csi-platforma.org/node/40.
Mievi I. ikica Jovanovi panac zapoeo je graanski, a ne rat protiv
okupatora. I heroj i terorista. Veernje novosti, LVI, 10. januara 2009.
Mijatovi, V. Ime promenilo 1500 ulica. Veernje novosti, 11. novembra
2008. Pristupljeno: 29. novembra 2011. http://www.novosti.rs/vesti/be-
ograd.74.html:226317-Ime-promenilo-1500-ulica.
Milosavljevi, Olivera. Potisnuta istina Kolaboracija u Srbiji 1941-1944.
Beograd: Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji. 2006.
Milosavljevi, Olivera. Savremenici faizma. Beograd: Helsinki odbor za ljud-
ska prava, 2010. Pristupljeno: 21. oktobra 2011. https://docs.google.
com/a/dokukino.org/viewer?url=http://www.helsinki.org.rs/serbian/doc/
Ogledi14.pdf.
Nedeljkovi, Violeta, Ana Vlahovi. umarice dan seanja na srpske rtve.
Press, 14. jula 2011. Pristupljeno: 29. novembra 2011. http://www.na-
slovi.net/2011-07-14/press/sumarice-dan-secanja-na
-srpske-zrtve/2671830.
Nedeljkovi, Violeta. Akcija Pressa: umarice dravni praznik. Press, 8. jula
2011. Pristupljeno: 29. novembra 2011. http://www.pressonline.rs/sr/
vesti/vesti_dana/story/167791/AKCIJA+PRESSA%3A+%C5%A0umarice
+dr%C5%BEavni+praznik.html.
Nedeljkovi, Violeta. Tadi podrao umarice.Press, 20. septembra 2011.
Pristupljeno: 29. novembra 2011. http://www.pressonline.rs/sr/vesti/

vesti_dana/story/176845/Tadi%C4%87+podr%C5%BEao+%E2%80%
9E%C5%A0umarice%22.html.
Nikoli, Kosta, uti, Nikola et al. Istorija za III razred gimnazije prirodno-ma-
tematikog smera i IV razred gimnazije opteg i drutveno-jezikog sme-
ra. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva, 2002.
Nikoli, Kosta. ta se zaista dogodilo 7. jula 1941. u Beloj Crkvi. Uloga se-
oskog vaara u srpskoj istoriji. NIN br. 3028, 8. januara 2009.
Pavievi, Borka. Krik iz Groba. Danas, 25. maja 2005.
Perovi, Milo. Nacionalizam i drutveni revizionizam kao posledica sloma
drutvenih vrednosti. Iz: Nacija kao problem ili reenje istorijski revizi-
onizam u Srbiji, ur. Petar Atanackovi, Novi Sad: Futura 2008. Pristupljeno:
19. novembra 2011. https://docs.google.com/
viewer?url=http%3A%2F%2Fwww.csi-platforma.org%2Fsites%2Fcsi-
platforma.org%2Ffiles%2Fpublikacije%2Fnacija-i-revizionizam.pdf.
Radanovi, Milan. Istorijska politika u Srbiji nakon 2000. godine. Iz
Izgubljeno u tranziciji, ur. eljko Klari et al. Beograd: Roza Luxemburg
Stiftung, 2011. Pristupljeno: 11. novembra 2011. http://csi-platforma.
org/node/41.
Savi, Obrad i Ana Miljani, ur. Zajednica seanja. Beograd: Beogradski krug
i CZKD, 2006.
Stamenovi, Ilija. Kosta Nikoli, istoriar: Ni potomak Svetog Savenebiga
majci dobio penziju,Srpska re, 358, 10. novembra 2004.
Stojanovi, Dubravka. U ogledalu drugih. Iz: Novosti iz prolosti, ur. Vojin
Dimitrijevi. Beograd: Beogradski centar za ljudska prava, 2010. http://
www.bgcentar.org.rs/images/stories/Datoteke/novosti%20iz%20proslo-
sti.pdf.
ulovi, Sonja. Ruski generali ponovo dobijaju svoje ulice. Blic, 1. maja
2010. Pristupljeno 15. oktobra 2011. http://www.blic.rs/Vesti/
Beograd/187530/Ruski-generali-ponovo-dobijaju-svoje-ulice.

Timofejev, Aleksandar. Kragujevaki oktobar 1941. Muzej istorije Srbije.
Pristupljeno: 9. februara 2011. http://goo.gl/Et0VR.
Torov, Ivan. Dve deklaracije jedna manipulacija?. Peanik, 14. januara
2010. Pristupljeno: 4. februara 2012. http://pescanik.net/2010/01/
dve-deklaracije-%E2%80%93-jedna-manipulacija/.
Videnovi, Sava. Sretenje novi dan dravnosti. Pristupljeno: 9. februara 2012.
http://www.mail-archive.com/stop-nsp@topica.com/msg00871.html.
Vie o presudi i sluaju Draena Erdemovia dostupno na: http://www.hlc-rdc.
org/?p=13167 i: https://docs.google.com/viewer?
url=http%3A%2F%2Fhlc-rdc.org%2Fimages%2Fstories%2Fpublikacije
%2FDosije_10.%2520diverzantski%2520odred_FHP_14.09.2011..pdf.
Pristupljeno: 9. februara 2012.
Vlada Republike Srbije. Predlog zakona o izmenama i dopunama Zakona o
dravnim i drugim praznicima u Republici Srbiji. Pristupljeno: 20. oktobra
2011. http://goo.gl/AyI49.
Vukevi, Vladimir. Jedinstvena prilika za poruku pomirenja. Vreme, br.
997, 11. februara 2010. Pristupljeno: 1. decembra 2011. http://www.
vreme.com/cms/view.php?id=912702.
Linkovi:
http://grupaspomenik.wordpress.com/
http://rs.yihr.org/rs/programmes/associated/1/5
http://www.czkd.org/
http://www.helsinki.org.rs
http://www.hlc-rdc.org/
http://www.yihr.org
http://www.zeneucrnom.org/

Promjene u drutvenim i politikim

kontekstima su konsekventno donijele
i promjene u odnosu prema prolosti, to
je vrlo slikovito prikazano u primjeru svih
triju studija. Tako emo, itajui o primjerima
i praksama sjeanja u posljednja dva desetljea,
primijetiti da postoji snana poveznica izme- Darko Karai
u sva tri konteksta, a to je stalna potreba za Tamara Banjeglav
stvaranjem novih slubenih politika sjeanja (i
zaboravljanja), potreba za redefiniranjem pro- Nataa Govedarica
losti, to se najbolje oitava u odnosima prema
antifaistikom naslijeu i tumaenjima parti-
zanskog pokreta. Brisanje datuma iz kalendara
dravnih praznika, paralelne komemoracije na
RE:VIZIJA
istim mjestima sjeanja s potpuno razliitim tu-
maenjima simbolike mjesta, nasilno unitavanje
odnosno nemaran odnos prema spomenicima/
PROLOSTI
mjestima sjeanja na Narodnooslobodilaku
borbu (NOB), promjene naziva ulica i gradova Politike sjeanja u Bosni i
samo su neki od primjera snanih i esto kon- Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji
tradiktornih promjena u geografskoj i mentalnoj
arhitekturi regiona u posljednja dva desetljea.
od 1990. godine
Iz predgovora
politike sjeanja u Bosni i Hercegovini,

Meline Sadikovi

RE:VIZIJA PROLOSTI
www.fes.ba
ISBN 978-9958-884-15-3
4
9 789958 88415 3

Re:Vizija Prošlosti: Darko Karačić Tamara Banjeglav Nataša Govedarica

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Re:Vizija Prošlosti: Darko Karačić Tamara Banjeglav Nataša Govedarica

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Re:Vizija Prošlosti: Darko Karačić Tamara Banjeglav Nataša Govedarica

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Promjene u drutvenim i politikim

Darko Karai, Tamara Banjeglav, Nataa Govedarica

politike sjeanja u Bosni i Hercegovini,

Hrvatskoj i Srbiji od 1990. godine

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Faruk ehi, Una

Pisati o sjeanju i drutvenom pamenju u regionu, odnosno u Bosni i Her-

Vrijeme ratno i vrijeme poslijeratno trajno su oblikovali tlo regiona, ucr-

Promjene u drutvenim i politikim kontekstima su konsekventno do-

Simbolino kretanje postjugoslavenskih republika od zvijezde do zvijez-

Pored kritikog pristupa slubenim politikama sjeanja, jo jedan od

itajui o promjenama u slubenim politikama sjeanja u regionu, koje

Koliko e biti mogue prevladati postojeu kakofoniju i izolaciju unutar

1 Nepomirljivost i demokratija, u: Wilhelm Heitmeyer (Hg), Frankfurt/M., 1997, u: Niko

Ovom prilikom elim zahvaliti predsjednici Asocijacije Alumni Centra za

Zahvaljujemo i timu Fondacije Friedrich Ebert, Ured u Sarajevu, u ime tima

Formiranje regionalnog istraivakog foruma bilo bi nemogue bez

Zahvalnost dugujemo i recenzentu tekstova doc. dr. Francu Treku sa

Na samom kraju elim da se zahvalim Maji Musi, istraivaici sa Univerzi-

1 Ahmed Buri, Nije to nae, to je Titino,Dani, 6. augusta/kolovoza 1999, 50.

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 19

6 Vidi o slinom sluaju promjena u toponimiji s ciljem homogenizacije drave u SSSR-u u

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 21

8 Vie o slubenom narativu socijalistike Jugoslavije o Drugom svjetskom ratu u: Wolfgang

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 23

11 Iako je pobjedom antinacionalistikog stranakog bloka na izborima 1990. godine Tuzla

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 25

13 Dostupno na: http://kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=2778.

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 27

24 Tahir uli, Vijesti iz organizacija. Spomenici u Stocu iz NOR-a 1941-1945. godine,

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 29

28 Vesna Mueta-Aeri, Granatama na biste. Destrukcija spomen obiljeja NOR-a u Sa-

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 31

34 Dostupno na: http://www.muzej.ba/index.php?lang=ba&sel=2. Pristupljeno: 14. novem-

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 33

41 Opljakali nas zatitnici, 12

46 A. ljamo, Nakon viegodinje neizvjesnosti i lutanja Muzeju u Jablanici vraeno ime,

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 35

54 Informaciju o vremenu otvaranja izlobene postavke Genocidi nad srpskim narodom u

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 37

58 Vesna Mueta-Aeri, Granatama na biste. Destrukcija spomen obiljeja NOR-a u Sa-

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 39

61 Vijesti iz organizacija. Srebrenik, Glas antifaista, mart 1998, 30.

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 41

67 S. uki, Vijesti iz organizacija. Ilija. Obiljeavanje 60-te godinjice osloboenja od

71 Dostupno na: http://www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/zakoni/2007/odluke/108b.htm.

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 43

AKTERI POLITIKA SJEANJA I DINAMIKE

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 45

75 Vidi o razvitku saveznog SUBNOR-a Jugoslavije i republikog SUBNOR-a Bosne i Herce-

77 Zija Dizdarevi, Reafirmacija najdragocjenijih politikoetikih tekovina Bosne i Hercego-

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 47

79 Dostupno na: http://www.uabnor-centar.ba/STATUT.pdf. Pristupljeno: 13. decembra

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 49

85 Muaz Mulaahmetovi, Obiljeena 55. jubilarna godinjica formiranja XVII. majevike

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 51

90 Gojko Vukadinovi, Na kontinuitet. Aktivnost pod granatama, Glas antifaista, no-

Darko Karai Od promoviranja zajednitva do kreiranja podjela 53