Chng 1: KHI QUT C IM A L T NHIN V KINH T - X HI

CA VNG T H TIN

Lch s pht trin ca vng t H Tin tri qua nhiu bin i thng trm. H Tin
xa kia vn l vng t hoang vu vi tn gi l Mang Khm. n khong cui th k XVII -
u th k XVIII, Mc Cu n khai ph vng t . ng ra sc m mang, khai ph
v pht trin bun bn lm cho vng t ny tr thnh tr ph. Vo nm 1708, Mc Cu
thn phc cha Nguyn l Nguyn Phc Chu (cha Minh). T , vng t do Mc Cu cai
qun thuc v lnh th Vit Nam v c tn gi l H Tin. Sau , con Mc Cu l Mc
Thin T m rng thm vng t ny. n i vua Minh Mng, H Tin l mt trong 30
tnh ca Vit Nam v l mt trong 6 tnh ca Nam B. Ngy nay, H Tin l mt th x pht
trin ca tnh Kin Giang.

1.1.C IM A L T NHIN V KINH T - X HI CA H TIN.

1.1.1. c im a l t nhin.

H Tin xa l vng t rng ln (bao gm ton b tnh Kin Giang, C Mau, Bc

Liu, mt phn nh ca tnh An Giang v tnh Sc Trng ngy nay), l dy t tn cng pha
Ty Nam ca T quc Vit Nam, cng l vng t cui cng pha Ty Nam ca ng bng
sng Cu Long.

Ngy nay v a gii hnh chnh, H Tin thuc v tnh Kin Giang. Tnh Kin Giang
c tng din tch t nhin l 617.709 ha, trong phn t lin l 554.734 ha, phn hi o
l 62.975 ha, chim 1,9% din tch c nc v ng u vng ng bng sng Cu Long.
Tnh Kin Giang c chung ng bin gii t lin vi Camphuchia pha Bc trn chiu
di 56,8 km, pha ng v ng Nam gip cc tnh An Giang, Hu Giang v thnh ph Cn
Th; pha Nam gip cc tnh Bc Liu v C Mau; pha Ty gip vnh Thi Lan vi ng
b bin di 200 km. Trn phn t lin, tnh Kin Giang nm trong khong t 902350 n
P P

1003230 v Bc v t 10402640 n 10503240 kinh ng. Phn bin v hi o

P P P P P P

t 100 n 10027 v Bc v t 10305010 n 104050 kinh ng. [72, tr. 324]

P P P P P P P P
 Tnh Kin Giang gm mt thnh ph (Rch Gi), mt th x (H Tin), 7 huyn t
lin : Hn t, Chu Thnh, Tn Hip, Ging Ring, G Quao, An Bin, An Minh, Vnh
Thun v hai huyn hi o : Kin Hi v Ph Quc.

So vi cc tnh khc ca khu vc ng bng sng Cu Long, th thin nhin ca Kin

Giang a dng, phc tp v bin ng hn. Kin Giang c vng ng bng ph sa ph nhiu,
c ni, c rng, c sng rch v bin c, hi o.

Kin Giang l vng tip gip gia c i v hin i, ni, bin v qu trnh bi p
vn ang tip tc. a hnh Kin Giang tng i bng phng, ngoi tr cc o v ni, theo
hng thp dn t ng Bc ( cao trung bnh t 0,8 1,2 m) xung ty Nam ( cao trung
bnh t 0,2 0,4 m) so vi mt nc bin. a hnh i ni ca Kin Giang tp trung ti ven
bin pha ty Bc, thuc cc huyn Hn t, Kin Lng v th x H Tin, cao trung
bnh di 200m. a hnh vng ng bng thuc cc huyn cn li ca tnh, c ph sa
sng Hu bi p, cao trung bnh t 0,2 0,4 m, c nhiu knh rch v sng ngi chy
qua.

Kin Giang nm trong vng kh hu nhit i cn xch o, do nm v thp v

gip bin nn kh hu Kin Giang mang tnh cht nhit i i dng vi c chung l nng
m v ma nhiu theo ma. Tng lng bc x trong nm t t 120 130 kca/cm2, nhit
P P

trung bnh trong nm l 27,0 27,60C. Kh hu Kin Giang th hin r tnh cht nhit i gi
P P

ma in hnh. Kin Giang l tnh c nhiu ma Nam B. Lng ma trung bnh trong
nm t 1600 2000 mm t lin v 2400 2900 mm khu vc hi o. Ma ma t
thng 5 n thng 11 hng nm, tp trung n 90% lng ma c nm. Thng c ma nhiu
nht l thng 8 (lng ma t 300 500 mm), gy kh khn cho thu hoch v bo qun la
h thu. Ma kh Kin Giang ko di t thng 12 n thng 4. Trong ma kh, hu nh
khng c ma, c bit t ma nht l thng 1. Nhn chung, kh hu Kin Gang c nhng
thun li c bn : t thin tai, khng c bo b trc tip, khng rt, nh sng v nhit
lng di do, rt thun li cho cuc sng con ngi cng nh cho s sinh trng v pht
trin ca nhiu loi cy trng v vt nui. Tuy nhin, do nm ven bin, nn Kin Giang
chu nh hng ca ch thy triu Bin ty, vi c trng l ch nht triu khng u,
chi phi rt ln kh nng tiu ng v ma ma v b nh hng ln ca s xm nhp mn
vo cc thng ma kh, gy tr ngi cho sn xut v i sng.
 t ai ca Kin Giang cng rt a dang. Phn b H Tin, Kin Lng, Ph Quc
l nhm t hnh thnh ti ch - t pheralit v sialit pheralit. Phn b cc huyn Tn
Hip, Chu Thnh, Ging Ring, Rch Gi, Hn t, G Quao l t ph sa ngt. y l
loi t tt nht Kin Giang, giu m v kali rt thch hp cho cy trng. t phn, chim
ti 40% din tch t nhin ca tnh, phn b ch yu H Tin, Hn t, An Bin, An
Minh, Vnh Thun. Loi t ny ch thch hp trng cc ging cy nh trm, khm, hoc s
dng k thut ln lip, m phn trng cy n qu, cy cng nghip. Ngoi ra cn c t
mn v t phn mn, phn b ri rc cc huyn trong tnh. Cc loi t ny ch c th trng
la mt v, trng rng v nui trng thy sn.

V ch thy vn, Kin Giang c ba sng ln l sng Ci Ln, sng Ci B, sng

Giang Thnh v mt s sng rch nh. Trong , ng k nht l sng Giang Thnh mt
trong H Tin thp vnh, khng ch c gi tr v thy li, giao thng, thng mi m cn
c gi tr v du lch. Sng Giang Thnh bt ngun t cao nguyn Si Mt (Camphuchia) v
chy vo khu vc H Tin. Chiu di sng trn lnh th Kin Giang l 23 km. Sng vo
ng H (H Tin) vi chiu rng ca sng trn 200 m. Sau ny sng Giang Thnh c
ni lin vi knh Vnh T, to nn tuyn ng thy quan trng t Chu c n H Tin.

Ngun nc khu vc ng bng sng Cu Long c trng thi nghch l l cc k

tha thi m cng cc k thiu thn [8, tr. 12] v ch nc Kin Giang cng khng
thot khi nghch l m cn c phn trm trng hn. Ch thy vn Kin Giang chu
nh hng mnh m bi ch l sng Cu Long, ch ma ni vng v ch thy triu
ca vnh Thi Lan. Ma l Kin Giang thng chm hn ma ma khong 3 thng, ko
di trong 5 thng (t thng 7 11). Thi gian ngp lt ko di t thng 9 n thng 11. Thi
gian xut hin nh l thng xy ra vo u thng 10, tuy nhin cng c nm n sm hn
hoc mun hn (thng 9 hoc u thng 11). Ma cn Kin Giang ko di t thng 12 n
thng 6. Vo ma cn, tnh trng xm nhp mn vo su trong t lin, gy nhim mn cho
vng, ni vng, dn n tnh trng thiu ngun nc ngt cho sn xut v i sng.

Bin v hi o l mt im c bit ca thin nhin Kin Giang. Bin Kin Giang

nm pha ng vnh Thi Lan, l ni rt thun li cho vic pht trin cc ngnh kinh t
bin v l ni thun li cho vic bun bn giao thng. Ti nguyn thy sn ca Kin Giang
rt phong ph, a dng bao gm tm, c cc loi v nhiu c sn qu nh i mi, hi sm,
s huyt, nghu la, ngc trai, bo ng, mc, vi (vy) c Theo iu tra ca Vin nghin
cu bin Vit Nam th tr lng tm c bin H Tin Kin Giang c tnh khong 465
nghn tn, kh nng khai thc cho php bng 44% tr lng (khong trn 200 nghn tn).
[72, tr. 334] Vi ngun thy hi sn phong ph, cng vi vic H Tin Kin Giang c b
bin di hn 200 km dc theo Vnh Thi Lan, H Tin Kin Giang l ni rt thun li cho
vic pht trin cc ngnh kinh t bin v l ni thun li cho vic bun bn giao thng.
Hin nay, ng trng vng bin Ty Nam (bao gm tnh C Mau v Kin Giang) l mt
trong nhng ng trng ln nht c nc vi din tch khai thc trn 63 nghn km2.
P P

Kin Giang l mt tnh quy t nhiu o nht ca Nam B v Trung B Vit Nam, c
trn 100 hn o ln nh, c nhng hn n v nhng qun o. C th k nh: hn Sn
Ri, Hn Tre, Hn Chng v c bit l o Ph Quc l mt o ln nht trong cc o
ca Vit Nam. o Ph Quc c v tr c bit i vi vnh Thi Lan c v kinh t, giao
thng v quc phng. T xa xa, o Ph Quc l mt im n quan trng trong cc hot
ng bun bn ca thng cng H Tin.

Cc ni i Kin Giang l mt ngun nguyn liu ln lao, c bit l vi cng

nghip khai khong, nht l cc m vi. Ton tnh c trn 20 ngn ni vi, tp trung
nhiu nht H Tin vi tr lng khong 440 triu tn, tr lng c th khai thc sn
xut vt liu xy dng l gn 250 triu tn. Ngun vi phong ph ca tnh khng ch c
gi tr sn xut vt liu xy dng m cn to ra nhng hang ng v danh lam thng cnh
c ngha du lch. vi c xc nhn l th mnh ca tnh Kin Giang so vi cc tnh
Nam B. N c coi l mt trong nhng m chin lc ca nc ta. V vy, phi s dng
sao cho hp l v kinh t nht. [34, tr. 48]

Rng ca Kin Giang gm nhiu loi nh rng ven sng, rng g ln, rng ngp mn
v rng trm vi ngun ti nguyn rt phong ph v di do. Rng ngp mn Kin Giang,
tiu biu l vn quc gia U Minh Thng l ni sinh sng ca nhiu sinh vt qu him
c ghi trong sch Vit Nam v th gii. Rng ngp mn ca Kin Giang c vai tr ln
trong bo tn, ci to t v ln bin. Rng trm l rng c trng ca vng t phn. Cy
trm ch yu lm ci t, vt liu xy dng, l trm dng chit sut tinh du. Rng trm c
tc dng ci to t phn v cn bng sinh thi, nht l nhng vng m mi trng thin
nhin b hy hoi. T xa xa, rng l ni cung cp cht t, vt liu xy dng, cht
nhum v cng l ni sinh sng, ni cung cp dinh dng ca nhiu loi c, tm v nhiu
loi gip xc. Hin nay do qu trnh khai hoang nn din tch rng b thu hp nhiu.

C th thy, v tr a l v thin nhin ca tnh Kin Giang rt giu tim nng, thun
li cho s pht trin kinh t. y l ca ng ca T Quc Vit Nam i ra vnh Thi Lan v l
mt v tr tt giao lu vi cc nc trong khu vc cng nh trn th gii. Nhng bn cnh
, thin nhin Kin Giang cng cha ng nhiu kh khn, thch thc cho vic thch ng
ci to v chinh phc, nht l thi k xa xa. iu ny l gii cho s hoang du ca n cho
n tn th k XVII.

Trong s pht trin tnh Kin Giang ngy nay, th x H Tin vi nhiu th mnh ca
mnh, ang gi v tr c bit quan trng.

Th x H Tin nm pha Ty Bc tnh Kin Giang, pha ng v pha Nam gip

T
2 T
2

huyn Kin Lng; pha Ty gip Bin ty; pha bc gip Campuchia. Th x H Tin gm
T
2 2T T
2 T
2

c 7 n v trc thuc l phng ng H, phng Bnh San, phng Pho i, phng T

Chu, x Thun Yn, x M c v x o Tin Hi.

Din tch t nhin ca th x H Tin l 8.851,5 ha, trong m ngp mn ng H

chim 1.047 ha. H Tin nm trong vng kh hu nhit i cn xch o, do v thp v
ven bin nn kh hu mang tnh cht kh hu i dng. Nhit trung bnh hng nm
T
2 T
2

khong 27 28C, thng lnh nht l thng 12 v thng 1 (25 26C); thng nng nht l
thng 4 v thng 5 (28 29C). m tng i trung bnh 81,9%. Ma ma t thng 5 n
2T T
2

thng 10, c nhiu nm ma ma n sm v kt thc mun hn cc khu vc khc ca ng

bng sng Cu Long. Lng ma ln, trung bnh 2.118 mm/nm.
T
2 2T

a hnh th x H Tin rt a dng, bao gm ng bng, ni v ni , hang ng,

T
2 T
2 T
2 T
2

bin, m, qun o Thi s ng H tng ca ngi H Tin nh mt Vit Nam thu nh :

2T 2T T
2 T
2 T
2 2T

k th thay, nh gm ht. C mt t hang su ng him ca Lng Sn. C mt t

ngn ni chi vi ngoi bin ca H Long. C mt t ni vi ca Ninh Bnh. C mt t
thch tht sn mn ca Hng tch. C mt t Ty H, mt t Hng Giang. C mt t cha
chin ca Bc Ninh, mt t lng tm ca Thun Ha. C mt t Sn, Ca Tng, mt t
Nha Trang, Long Hi. [32, tr. 26]
 H Tin c rt nhiu danh lam thng cnh ni ting nh Hn Ph T, hang Tin,
Thch ng, ni Bnh San, ni Ph Dung, ni Lc Tr, ni Dng, ni Chu Nham, Ha
i Kim d, bin ng H,v nhiu bi bin tuyt p nh bi Dng, Mi Naikhng
ch c gi tr v mt pht trin du lch m cn c gi tr v vn ha bi nhng cu chuyn
na tht, na h xung quanh cc danh thng y.

H Tin c khong 22 km chiu di b bin, vi rt nhiu ti nguyn lm sn, hi sn

phong ph, rt thun li pht trin thng nghip trn bin. Trong , bin ng H c v
tr c bit quan trng. Bin ng H l vng bin rng, chia th x lm hai khu ring bit:
pha ng Nam l phng T Chu v Thun Yn; pha ty Bc l phng ng H,
phng Bnh San, phng Pho i v x M c. y l ni rt thun li xy dng
cng bin. Ngoi ra, H Tin cn c x o Tin Hi (qun o Hi Tc) gm 15 o ln
nh l ng trng nh bt v nui trng thy hi sn y tim nng.

Nh vy, vng t H Tin c nhiu kiu kin thun li pht trin kinh t. Trong
, pht trin kinh t bin, vi vic khai thc ngun li t bin, xy dng cc hi cng lm
ni trung chuyn, trao i mua bn hng ha v pht trin du dch da trn nhng danh lam
thng cnh ni ting l hai u th ni bt ca H Tin. Hiu r v v tr a l, thin nhin ca
vng t H Tin Kin Giang l iu kin rt quan trong xy dng chin lc pht trin
vng t ny v mi mt trong tng lai, nht l v kinh t. ng thi, hiu r v vng t
H Tin Kin Giang ngy nay l nhn t quyt nh gip chng ta bit r v sao th k
XVIII, h Mc c th xy dng H Tin thnh mt thng cng sm ut bc nht ng Nam
, bi v, tuy hin nay thng cng H Tin xa khng cn na nhng nhng iu kin
hnh thnh nn cng H Tn l v tr a l, ti nguyn thin nhinvn cn .

1.1.2. c im kinh t - x hi.

T nhng bng chng kho c hc, dn tc hc, rt nhiu nh khoa hc kt lun

rng : vo cui thi i mi hay s k thi i kim kh, ti vng ng bng min ty
sng Hu, trong c H Tin - Kin Giang tng c c dn c sinh sng. l c dn
ca nn vn ha c Eo.

Trong bi vit H Tin im c tr xa ca ngi Vit c, nh nghin cu Trng

Minh t da trn nhng lun c lch s chng minh rng : H Tin thi xa xa l t
ca ngi Vit c. Ngi Vit thi xa dng thuyn i n nhng ni tht xakhi i
vo vng bin H Tin, h gp mt dy ni di n ng pha trc, vng bn o Mi Nai.
l ni thch hp cho ngi thi c dng chn. H li v sn sinh mt lp a danh
c mang t t P T Ny [14, tr. 23]. T , ng khng nh, t thi xa xa, vng t
H Tin chnh l vng t Ph Dung (Ph Youn) ca ngi Lc Vit. ng thi ng cng
gii thch r tn gi H Tin l bt ngun t tn gi ca mt dng sng xa c tn l T Ten
v y cng l tn ca mt p c dn Vit c hng ng bc th x H Tin ngy nay. V
ng kt lun, tn gi H Tin theo cch gii thch c theo truyn thuyt m sch a l i
T c chp li: Ni y xa kia c tin (Tin) hin xung i li trn sng (H) nn gi l
t H Tin tht r rng khng c cn c v thiu khoa hc. [14, tr.30]

Nm 1983, mt trng ng ng Sn c tm thy o Li Sn (Sn Ri), huyn

Kin Hi, tnh Kin Giang. C vt ny l chng tch c th cn st li trn ng hi hnh
2T T
2

ca ngi Vit c. H khi hnh t Vnh Bc B, nng theo gi ma ng Bc - Ty Nam,

T
2 T
2 T
2 T
2

men ven b bn o ng Dng vo vnh Thi Lan V h gp mt ni kh thch

2T 2T T
2 T
2

hp lm trm dng chn, sau c ngi nh c lun, l vng t m by gi c tn l

bn o Mi Nai (H Tin). Tc gi L Trng Khnh vit: T Lng Vit n Mi Ny
(Mi Nai) pha Nam l a bn gc ca ngi Lc Vit c ngun gc v ngn ng chung,
nm trong khi Bch Vit [34]. Cu ni ny, mt ln na cho thy li khng nh H Tin
thi xa xa l t ca ngi Vit c l hon ton c c s.

Cng quan im trn, trong tc phm Tm hiu Kin Giang, Dng Tn Pht ch ra
trn a bn tnh Kin Giang c 5 di ch quan trng thuc v vn ha c Eo cha di tch c
tr, kin trc, m tng, ng nc c nh:

1- Nn Cha (huyn Tn Hip) : c nhiu di tch c tr, kin trc, m tn, ng nc

c.

2- Cnh n (x Vnh Phong - huyn Vnh Thun): c di tch c tr nh sn, gm,

ng nc c.

3- Ni (x Thnh ng - huyn Tn Hip) : c nhiu di tch c tr, kin trc, h

thng ng nc hnh r qut.
 4- Ging (x Bn Tn nh - huyn Ging Ring) : c nhiu mu gm thuc loi
hnh vn ha c Eo.

5- Mp Ging (x M Linh - huyn Hn t) : di tch kin trc, mng gm c trng

loi hnh vn ha c Eo.

Ngoi ra cn nhiu di tch ri rc cc ni . [51, tr. 90]

Cc nh khoa hc cng khng nh rng, nn vn ha c Eo l thnh qu ca s hp

tc gia c dn Vit, c dn Khmer v nhiu c dn khc. Thi , ch nhn ca nn vn
ha c Eo c mt trnh kh cao v t chc x hi v hot ng kinh t. H lp nn
nh nc c tn gi l Ph Nam (vo th k I sau CN). Vo thi k cc thnh ca mnh, Ph
Nam tng gi v th l mt Trung tm lin th gii [37, tr.2]. e Eo l cng quc t ln,
tiu biu nht ca ch Ph Nam. Trong khong hn su th k, c Eo khng ch l mt
trung tm vn ha rc r, l nn tng ca vn ha Ph Nam, m cn c nhiu nh hng n
cc nn vn ha ng Nam . Tuy nhin, v nhiu l do nh s thay i con ng bun bn
ng Ty trn bin, b l lt, b chin tranh tn ph vng quc Ph Nam b suy tn
vo th k VII v b Chn Lp thn tnh. [49]

T th k VII - cho n cui th k XVII, trn danh ngha vng t ng bng sng
Cu Long ni chung v H Tin ni ring thuc Chn Lp nhng ph thuc mt cch lng
lo, cha c chnh quyn Chn Lp trc tip cai tr. S khng n trong ni b t nc cng
nh nhiu nguyn nhn khch quan khin h khng th lm ch vng t ny. ng nh ng
Pierre Dupont ni : Ngi Camphuchia cha bao gi chim ot t Nam K. [14, tr.
31]. Tht vy, ngi Khmer chim ly t ca Ph Nam nhng h khng h lm ch
c vng t thp. i vi h, vng h lu sng Cu Long cn bin l mt tr lc to tt,
ng thi l s thch ca thin nhin. Chnh h chu khut phc. Sut gn 10 th k
(t th k VII th k XVII), h chng h khai ph c vng t ny, mi cho n khi
ngi Vit trn n [14, tr. 31].

u th k XIII, Chu t Quan, mt s gi Trung Quc ghi r s hoang s, tiu

iu ca vng h lu sng Cu Long trong tc phm Chn Lp phong th k: Gn ht c
vng u l bi rm ca rng thp, nhng ca rng ca con sng ln chy di hng trm
dm, bng mt um tm ca nhng gc c th v cy my di to thnh nhiu ch tr xum
xu, khp ni vang ting chim ht v ting th ku. Vo na ng trong sng thy nhng
cch ng hoang khng c mt gc cy, xa na, tm mt ch thy ton c cy y ry. [58,
tr. 36] Trong Ph Bin tp lc, L Qu n cng vit : Ph Gia nh, t ng Nai, t cc
ca bin nh Cn Gi, Soi Lp, ca i, ca Tiu i vo, ton l rng rm, rng hn ngn
dm. [19, tr. 255].

Trong bi cnh y, thi by gi, H Tin vn cn l vng t hoang vng v ch trong

vng vnh Thi Lan. Trong bn du k ca Pierre Poivre, mt du hnh ngi Php, vit : Khi
ri khi qun o M Lai, chng ti nhn thy hng bc mt lnh th gi l Cancar (H
Tin), v c nhn bit ra trn bn hng hi di ci tn l Panthiamas. Lnh th ny
nm ... gia mt bn l x Chn Lp m chnh quyn khng c ly mt hnh thc n nh,
mt bn l t ai di quyn h ca ngi M Lai... B bao quanh bi nhng nc lng
ging nh th, nn cch y 50 nm ( 1), x s tt p ny l mt vng hoang vu, gn nh
P F
3 P

khng c ngi ... [81, tr. 367]

Chnh v th, t nm 1700, Mc Cu n khai ph vng t H Tin v em dng cho

cha Nguyn Phc Chu vo nm 1708, vng t ny cn nguyn s, l vng t mi.
ng nh li ta quyn sch H Tin thp vnh in nm 1737 do Mc Thin T t tay vit :
Trn H Tin ca nc An Nam xa l ci xa. T khi cha ti m mang n nay c
hn 30 nm, dn c mi c yn, tm bit cy cy...Non sng ny thm nhun phong ha
ca cha ti c thm phn trng l, li c cc bc danh s vnh, th li cng thm
thing ling, ti sng. [32, tr. 82]

C th thy, s pht trin kinh t - x hi ca khu vc ng bng sng Cu Long ni

chung v khu vc H Tin ni ring trc th k XVII l rt chm chp. Cho n u th k
XVII, mt ng bng mu m, ph nhiu nh ng bng sng Cu Long vn l vng t
hoang vu, m ly trng thp v rng sc mt mng. Chnh vo lc , nhng lu dn ngi
Khmer, ngi Vit, ngi Hoa... n v cng nhau chung sc lao ng sng to
bin ng bng sng Cu Long t rng hoang thnh nhng cnh ng mu m, nhng
thng cng tr ph.

1.2.QU TRNH KHAI PH VNG T H TIN.

(1) : Tp du k ny c cng b nm 1794.

 1.2.1. Cng cuc khai ph vng t H Tin thi cha Nguyn v h Mc.

Nh trn ni, cho n u th k XVII, vng ng bng sng Cu Long ni chung

v H Tin Kin Giang ni ring vn l vng t hoang ha, dn c tha tht v cng cha
c mt chnh quyn no tht s qun l vng t ny. y chnh l ni dung thn l tng
cho dn phiu tn v nhng l do khc nhau. Qu trnh khai ph vng t H Tin Kin
Giang c th hnh dung qua ba cuc di dn ln ca ngi Khmer, ngi Vit, ngi Hoa.

Cuc di dn u tin n vng t H Tin Kin Giang phi ni n l ca nhng

ngi Khmer din ra vo th k XI XV.

Vo u th k IX, trn lnh th vng quc Camphuchia ngy nay, ch Angkor ra

i. T , cho n 7 th k tip theo, quc gia Angkor l mt nh nc trung ng tp
quyn mnh. Nh nc ny, v i ngoi tin hnh rt nhiu cuc chin tranh xm lc
v cp bc cc quc gia, cc b lc lng ging ; v i ni, li thc hin chnh sch su cao
thu nng tha mn sinh hot xa hoa ni cung nh v cng cuc xy dng v s n i,
cung in nguy nga, s, ng thi dng qun i nh ngh v hnh pht d man n p
mi phn khng ca gii qu tc ly khai v qun chng nhn dn.

Khng chu ni ch thng tr h khc v s lao dch qu nng nhc, ngi Khmer
buc phi ri x s, trn v pha ng bng sng Cu Long, trong c cc vng ra pha
ty bin gii H Tin ca tnh kin Giang ngy nay lnh nn v kim sng. Nhng cuc
di dn ny din ra trong sut th k XI, XII l thi k ch Angkor hng thnh.

Sang th k XIV, XV, do s bc lt thm t ca bn phong kin lm cho sc sn xut

trong nc b kit qu, nht l do b xm lc lin min, ch Angkor t suy yu i n
ch b sp hon ton. Trong cc nm 1353, 1394 v 1431, ba ln qun Xim tn cng
vng quc v nh chim kinh Angkor. Mi ln b xm lc, t nc Camphuchia li
b tn ph ht sc nng n, hng vn t binh, v s ca ci b bt, b cp em v Xim. c
bit l sau khi kinh tht th ln th ba (1431), ch Angkor b suy sp hon ton, khng
th phc dng c na v phi di v Phnom Pnh.

Trc tnh hnh , mt dng ngi Khmer, nn nhn ca cc cuc chinh pht,
thin di xung ng bng sng Cu Long, trong c vng t pha ty (Tri Tn, Rch
Gi), v pha nam (An Bin, Vnh Thun) ca tnh Kin Giang ngy nay [51, tr. 95].
Chnh nhng c dn ny trong qu trnh sinh sng vng t mi to nn tc ngi
Khmer Nam B, h tch khi khi ng tc ca mnh Camphuchia, ri v sau, do iu
kin lch s c th n nh, tr thnh mt tc ngi trong cng ng cc dn tc Vit Nam.

Trn a bn rng mnh mng, tuyt i b phn t ai vn l m ly v rng rm

ca vng t H Tin xa, ngi Khmer Nam B hnh thnh c ba trc c dn chnh
Rch Gi, G Quao v Vnh Thun. Ba trc c dn ny nm tri di, cch bit nhau, quan h
vi nhau rt lng lo do giao thng qu trc tr, mi trc li ch gm mt vi khu c tr
(phum, sc) rt nh. iu cho thy, tng s dn Khmer Nam B lc ny l rt t i. Trong
ba trc c dn trn, th trc Rch Gi gi vai tr nng ct, v y l t im ca my dng
sng ra bin v l ni sn xut, trao i hng ha quan trng nht thi by gi, l sp
trng (sp ong - ting Khmer gi l Kramun sor).

Nhng khu c tr ca ngi Khmer c gi l phum, sc. V nu nh

Camphuchia, phum, sc l n v hnh chnh, th ti y, chng ch cn l cc cng x nng
thn. Nhng ngi ng u phum, sc u do chnh nhn dn trong phum, sc la chn.
Mi vic phum, sc u t lo liu ly. y khng h c quan c Nha (Oknha), mt lnh
cha a phng, quan cai qun mt tnh. iu cho thy mt cch hin nhin l vng t
cn qu hoang vu ny khng h c nh nc Angkor qun l, ngay c trn hnh thc.
[51, tr. 97]

Vi mt dn s t i, t chc x hi lng lo v nht l sc sn xut thp km, mang

tnh t cung t cp, s giao lu vi bn ngoi l rt hn ch (tr vic bun bn sp trng
mt sn phm vn qu nhiu v d kim), cho nn trong nhiu th k khai ph, tc ngi
Khmer H Tin Kin Giang vn cha khai ph t ai c bao nhiu. Qu trnh khai
ph ch tht s din ra mnh m khi ngi Vit n vo th k XVII. Chnh ngi Vit
m ng v hon thnh s mnh khai ph vng t ny.

Cuc di dn ca ngi Vit l cuc di c khai ph ln ln th hai vng t H Tin

Kin Giang. V cng nh ngi Khmer, nhng lu dn ngi Vit buc phi ri b qu
hng v nhiu l do nhng ch yu vn l chin tranh.

T th k XVI, nc i Vit ri vo thi k chia ct, chin tranh lon lc. Triu i
nh L suy yu, khng cn kh nng qun l t nc. Cc th lc phong kin ni ln tranh
ginh quyn lc. Sau cuc chin tranh bt phn thng bi ca cha Nguyn ng Trong v
cha Trnh ng Ngoi (1627 1672), nc ta tm thi b chia ct lm hai, ly sng Gianh
lm gii tuyn.

Nhng cuc chin tranh lin min y cuc sng ca ngi dn lm vo cnh khn
cng : nn hn, rung t b hoang, i kh, b p bc bc lt nng n L Qu n
vit v cuc sng ca ngi nng dn thi cha Nguyn Phc Lan (1635 1648) nh sau :
X ng Trong i hn, v mt ma, dn phi tri dt v cht i rt nhiu [18, tr. 61].
Trong hon cnh y, buc ngi dn phi b lng i tha hng v im n ca h l khu
vc ng bng sng Cu Long, ni h nghe ni t ai rng ln, ph nhiu nhng cha c
khai ph.

Nhng h ly ca chin tranh y bt ngi nng dn ra khi ni chn nhau ct rn

ca h, nhiu ni c mt lng phi ri b qu cha t t tha hng cu thc. Ngi nng
dn min Bc di c vo Nam B ngy cng tng theo mc tn hi, khc lit ca chin
tranh, cc mu thun x hi. V lc lng tham gia vo nhng on lu dn tha hng cu
thc y l rt phong ph. Ngoi s dn ngho tht s, xiu tn l ng nht, trong lp lu
dn ngi Vit n vng t Nam B cn c nhng ngi trn trnh binh dch, nhng t
nhn b lu y, nhng binh lnh o ng hoc gii ng, nhng thy lang, thy ngho
v k c nhng ngi vn giu c nhng mun tm t mi m rng cng vic lm n.
[43, tr. 42].

Di dn ngi Vit i vo Nam B bng nhiu cch nh t ng i hoc do chnh

quyn t chc v i bng ng bin l ch yu. Bi v t nc i Vit ch l mt dy
ni dc theo m bin, cc p u ta ni dai ra mt bin, ni cao sng him, cy rng rm
rp nhiu t tng, hm beo, cc ph khng c ng li thng nhau, mi ph u c mt
ca bin i vo; mun i t ph ny qua ph khc tt do ng binNi cao nng gt, tro
qua rt kh nn i thuyn theo ng bin tin hn [43, tr. 43].

Lu dn ngi Vit vo Nam B nh c nhiu a im khc nhau, trong

vng t H Tin Kin Giang l mt trong nhng a im nh c m ngi Vit la
chn. H Tin l vng t c hai mt gip bin v c nhiu sng ngi ra bin, nn c th
khng nh phng tin nhp c vo vng t ny ca cc lu dn chc chn l ng bin
v ng sng rch. T u cho ti gia th k XVII, nhiu ngi Vit dng thuyn vt
bin vo min cc nam, trong c H Tin sinh sng. Trong Ph Bin tp lc, Qu n
gin tip cho thy tnh hnh di dn y khi ng thut chuyn cc cha Nguyn t chc ra
i Bc Hi hoc ngi thuc thn T Ching Bnh Thun hoc ngi x Cnh Dng, ai
tnh nguyn th sung vo v cp giy sai i, min np tin su cng cc th thu lt vt nh
tin tun , tin , sai h i thuyn cu nh ra cc x nh c lao Cn Ln Bc Hi, Cn
T H Tin, tm kim lm nht i mi, hi ba, bo ng, hi sm [18, tr. 149].

c bit, t khong nm 1658 n 1669, gp rt xy dng mt khu c bit sc

mnh chng li ng Ngoi, cc cha Nguyn dng mi bin php, t khuyn khch, d
d ti cng bc, a ngi vo Nam khai hoang. Ai tnh nguyn i khai hoang th c
min su thu, c cp nng c, tin bc sn xut. Nhng t binh cng c a vo
Nam khai khn, lp n in. Chnh v th, cho n cui th k XVII, ch ring s di dn
ngi Vit c tr ti ng Nai (bao gm Bin Ha v Gia nh ngy nay) t ti 4 vn
h (tnh trung bnh 1 h 5 khu th s dn l 200.000 ngi). [43, tr. 77]

qun l dn s ca mnh cng nh thit lp b my chnh quyn vng t mi,

nm 1698, cha Nguyn Phc Chu sai thng sut chng c L Thnh Hu Nguyn Hu
Cnh kinh lc nc Chn Lp, ly t Nng Ni t lm ph Gia nh, t x ng Nai
lm huyn Phc Long, dng dinh Trn Bin, x Si Gn lm huyn Tn Bnh, dng dinh
Phin Trn, mi dinh t ra cc chc Lu th, Cai b, K lc gi v chm dn, nha thuc
th c hai ty X xai v Tng thn li lm vic; qun lnh th c tinh binh v thuc binh
thy b cc c i thuyn h v; m t ai nghn dm, c dn hn bn vn h [20,
tr. 77], chnh thc xc lp chnh quyn ca cha Nguyn vng t Nam B. Vic chnh
quyn cha Nguyn c thnh lp c coi nh mt tt yu, mt vic ri, chnh thc
ha mt s th dn lng m t trc, Nh nc n cai tr sau. [12, tr. 154] T y, lch
s vng t Nam B ni chung v H Tin Kin Giang ni ring bc sang mt thi k
mi.

T sau s kin 1698, cng cuc khai khn vng t H Tin ca lu dn ngi Vit
vn c tip tc nhng th k sau. Nhng cng t y, cng cuc khai ph H Tin, bn
cnh ngi Khmer Nam B, ngi Vit, cn c s gip sc ca mt nhm di dn mi
l nhng ngi Trung Hoa di s lnh o ca Mc Cu.
 Vo nhng nm na sau th k XVII, nhiu nhm di dn ngi Hoa vt bin Nam
Hi sang nh c Vit Nam. Nu nh nhm Dng Ngn nh v Hong Tin n vng
t M Tho, lp nn M Tho i Ph ; nhm Trn Thng Xuyn n Bin Ha, lp nn
Nng Ni i Ph, th nhm do Mc Cu lnh o li tip tc i xa na, vo min duyn hi
vnh Xim La nh c, kin thit vng t H Tin, lp nn H Tin i ph. Lch s vng
t H Tin t thi Mc Cu tr i c cc b chnh s ca ta chp mt cch r rng.

Cc b chnh s u chp rng : Mc Cu vn l ngi Li Chu (Qung ng

Trung Quc) do nh Minh mt, khng chu thn phc nh Thanh nn chy xung phng
Nam v n vng H Tin xin vua Chn Lp cho nh c khai ph. Khi n H Tin thy
nhiu thng nhn n bun bn, bn m sng bc thu thu. ng cn lp ra 7 x thuc H
Tin. Chng hn, trong sch Gia nh thnh thng ch, s gia Trnh Hoi c chp: H
Tin, l t c ca Chn Lp, tc gi l Mang Khm, ngi Kinh gi l Phng Thnh ( 1)
P F
4 .
P

Bui u, ngi x L Quch huyn Hi Khang, ph Li Chu tnh Qung ng nc i

Minh l Mc Cu, nm Khang Hy th 19 (1680) ( 2) nh Minh mt khng thn phc chnh
P F
5 P

sch bui u ca nh i Thanh, tc sang phng Nam, ti Nam Vang nc Chn

Lp. Thy ph Si Mt nc y ngi Trung Quc, ngi Chn Lp, ngi Ch V, cc
nc t tp m sng nh bc m nh thu thu gi l hoa chi, ri trng mua thu y, li
bt c bc chn, tr nn giu c. ng li chiu m dn phiu tn ngi nc Vit, lp
nn 7 x thn cc x Ph Quc, Lng K, Cn Bt, Vng Thm, Rch Gi, C Mau ( 3)
P F
6

[20, tr. 119 120].

P

Di s qun l ca Mc Cu, vng t H Tin rt pht trin, v th n tr thnh i

tng d b xm lc, nht l vng quc Xim. Vi tm nhn chin lc v s nhy cm v
chnh tr, cng nh t kinh nghim lch s, Mc Cu nhn thc r, trc th lc ca Xim
hng mnh v s suy vi ca Chn Lp, Mang Khm khng th c lp. Theo s gi ca

(1) : Trong sch H Tin phng a ch, Trn Thim Trung gii thch tn gi Phng Thnh nh sau : Ti trn l, mt thnh
vung, t tn Phng Thnh, chung quanh bao bc chin ly, trng tre gai, v th cn c tn chung l Trc Bn Thnh.
(2): V nin i Mc Cu n H Tin c nhiu gi thit khc nhau. Mc th gia ph ca V Th Dinh th cho l nm 1671, cn
Gia nh thnh thng ch ca Trnh Hoi c cho l nm 1680 (nh trn dn). C hai nin i ny iu khng n, bi Mc
Cu sinh nm 1655, th khi y ng mi 25 tui m thi. Cn gio s Trn Kinh Ha th a ra mt gii thit rng : s m mang
ca H Tin c l bt u t trc sau nm 1686. Chng nm 1687 hoc 1688, H Tin b qun i Xim chim ng, Mc Cu
bt buc phi theo qun Xim i Vn Tu Sn Hi Tn (tc l Muang Galapuri), mt hi cng a ht Xim La. Nhng chng
bao lu, Mc Cu trn v Long K (Sre Umbell), ri n khong nm 1700 v ti H Tin.[32, tr. 33] Sau ny, nh nghin
cu Trng Minh t trn c s i chiu nhiu ngun t liu khc nhau, chng minh thi gian Mc Cu n H Tin vo
khong nm 1700 l ng tin hn c. V theo chng ti, mc thi gian nm 1700 l chnh xc.
(3) : X cn li l H Tin. Cc x Lng K, Cn Bt, Vng Thm hin nay thuc lnh th Camphuchia.
mu s h T ( 1) Mc Cu quyt nh nng nh vo cha Nguyn, bn sai hai thuc h
P F
7 P

l Trng Cu v L X mang t biu trn tnh n kinh Ph Xun xin lm ngi

ng u x y [59, tr. 120]. Cha Nguyn nhn thy H Tin l vng t c th kim sot
b bin t Xim La n Nam Vit, v t t y, cha s lm bn p tin ln pha Bc,
ni lin vi Tin Giang[35, tr. 352] nn vui mng chp nhn thnh cu ca Mc Cu.

Ma Thu, thng 8 nm Mu T (1708), Nguyn Phc Chu sc phong cho Mc Cu

lm Tng Binh Trn H Tin, tc Cu ngc hu ( 2). Nm sau (1711) Mc Cu thn hnh
P F
8 P

n Hu yt kin Minh Vng Nguyn Phc Chu. Vic ny biu th ch quyn ca H Tin
khng phi thuc v Chn Lp. Cu v trn dng thnh quch, lp doanh ng, t liu t,
lm nhiu nh khch tip n hin ti. Dn n ngy cng ng, H Tin tr thnh mt
ni hi nh. Trong Mc th gia ph, V Th Vinh ghi kh chi tit v s kin ny : Nam
triu Tin vng (Nguyn Phc Chu) thy Thi Cng (Mc Cu) tng mo khi ngi, dng
v kit hit, c ch knh cn, khen l ngi c lng trung thnh, bn h ch cho lm thuc
quc, t tn t Thi cng cai tr l trn H Tin, phong cho chc Tng binh, ban n tnh v
sai ni thn tin Thi Cng n tn ca i. Thc l mt vinh d c bit him thy. Thi
Cng v H Tin, tun theo ch d ca Vng (Nguyn Phc Chu), xy thnh p ly, tn
to vinh th, t cc chc thuc h v lp s Mc th chiu tp ngi hin ti [24, tr. 17].

Hnh ng ca cha Nguyn Phc Chu c ngha rt quan trng i vi lch s pht
trin ca vng t H Tin. T thi im ny, trn H Tin (bao gm H Tin, Rch Gi, C
Mau v Ph Quc) chnh thc c thnh lp v cng bt u t y tr i, trn H Tin l
mt n v hnh chnh ca Nh nc phong kin Vit Nam ng Trong (cha Nguyn).
Cng vi Gia nh, ng Nai, H Tin tr thnh mt trong ba nh ca tam gic Vit Nam
Nam B, ng thi l mt tin trm chin lc pha Ty sng Hu, to ra ci th khng th
dng trong cuc khai thc phng Nam [69, tr. 22]. Lch s vng t H Tin sang
trang. Mc Cu xy dng dinh ng, ng Phng Thnh, nhn dn ngy cng n
ng [59, tr. 122].

(1) : Mu s h T (T Qun) ni vi Mc Cu rng : Ngi Chn Lp vn nng ni v bc bo, gian xo th nhiu m trung
hu th t, cho nn khng th no da cy lu di c. Chi bng hy xin hng nc Vit, xin nhn chc v xng thn lm ch
cn bn, nu vn nht c th xy iu g th cng c ngi gip (V Th Dinh, Mc th gia ph, tr. 16 17).
(2) : V nin i ghi s kin Mc Cu c cha Nguyn phong chc Tng trn H Tin, cc b s ghi c khc nhau : i Nam
thc lc ghi nm 1708, Mc th gia ph ghi nm 1714. Theo tc gi nm 1708 mi chnh xc.
 Nm 1735, sau 27 nm dc tm kin lp t H Tin, Tng binh trn H Tin l Mc
Cu qua i. ng c cha Nguyn tng Khai trn thng tr quc i tng qun V
ngh cng ( 1)[32, tr. 145].
P F
9 P

Nm 1736, con ca Mc Cu l Mc Thin T (1718 1780) c cha Nguyn Phc

Ch (1725 1738) phong lm c trn H Tin. V s kin ny, trong Mc th gia ph
V Th Dinh chp nh sau : Khi Thi Cng qua i (ch Mc Cu), Cng (ch Mc Thin
T) lin n tn ca khuyt tu by. Tin Hong (ch cha Nguyn Phc Ch) ngh
rng, H Tin l hng trn, n ng ni bin i kh khn ca nc nh, bn ban sc truy tng
Thi Cng chc Khai Trn Thng Tr Quc i Tng Qun V Ngh Cng v cho Cng
Da ta c hng quyn th tp chc Tng Binh i c, li cn ban cho mt b o
mng bo sc cng vi cc th n tn. [25, tr. 18]. Thi k cai tr ca Mc Thin T
chnh l thi thnh tr nht ca H Tin.

Tnh cho n nm 1771, tc l sau 63 nm (1708 1771), di s ng h, gip ca

cc cha Nguyn v qua bn tay xy dng ca cha con h Mc, vng t H Tin tri qua
nhng nm thng pht trin hng kim vi nhiu thnh tu to ln v kinh t, vn ha v c
qun s. th H Tin tr thnh trung tm chnh tr, kinh t v vn ha ca ton trn.
Cng th H Tin tr thnh im xut pht, l khi ngun cho qu trnh khai hoang ca dn
tc Vit Nam x ng Trong, l cu ni quan trng ca nn thng mi th gii ng
Ty.

Nhng cng t nm 1771 tr i, vng t H Tin phi tri qua hai bin c ln, lm
thay i hn s phn ca n. Vo nm ny, H Tin b Xim chim v phi n nm
1773, nh s gip sc ca qun i nh Nguyn ng Gia nh, Mc Thin T mi ly li
c. Sau , H Tin li b cun vo vng xoy ca nhng cuc chin tranh ginh quyn
lc gia hai tp on phong kin Nguyn Ty Sn.

T 1773, ngha qun Ty Sn nh chim ph Quy Nhn. Nm 1775, nh chim

kinh Ph Xun, buc cha Nguyn phi chy vo Gia nh. Triu nh cha Nguyn lm
vo cnh nguy khn v ng trc nguy c b tiu dit nhng Mc Thin T vn mt lng
ng v cc cha Nguyn. Nm 1775, nhn vic cha Nguyn Phc Thun n Gia nh,
Mc Thin T thn hnh n bi yt, ri sau tr v Trn Giang chiu tp dn xiu tn.
1
i Nam thc lc, tp 1, tr. 145
[20, tr. 126] V cng t thi im ny, Mc Thin T v trn H Tin phi tri qua nhng
thng ngy ln n cng vi dng h Nguyn.

Nm 1777, ngha qun Ty Sn nh chim Gia nh, git cht cc cha Nguyn l
Nguyn Phc Thun v Nguyn Phc Dng, lt ch thng tr ca h Nguyn ng
Trong, ch cn Nguyn nh (chu Nguyn Phc Thun) may mn trn thot. Sau khi chim
c Gia nh, ngha qun Ty Sn tin nh Long Xuyn, truy ui Nguyn nh ra tn
o Ph Quc. Cng thi gian ny, ngha qun Ty Sn lm ch trn H Tin, Mc Thin
T v khng chu theo Ty Sn chy ra o Ph Quc v sau , Mc Thin T c vua
Xim l Phi Nh Tn n sang Xim. n nm 1780, Mc Thin T mt ti Xim. [20, tr.
128, 129]. Sau ny, Mc Thin T c triu Nguyn sc phong l H Tin trn Tng binh
i c Quc lo sng qun cng.

T nm 1778 1787, vng t Gia nh ni chung v trn H Tin ni ring tr thnh

vng tranh chp gia Nguyn nh v ngha qun Ty Sn. Nm 1784, sau nhng tht bi
lin tip, Nguyn nh cu cu qun Xim. Thng 3 nm y (1784), 5 vn qun Xim
ko sang Gia nh nhng b Nguyn Hu nh cho tan tc ti Rch Gm Xoi Mt (1785).
Nguyn nh mt ln na may mn thot cht.

n nm 1787, Nguyn nh mi ln lt chim li c cc vng t Nam B,

trong c H Tin. Thng 6 nm 1787, Nguyn nh c tham tng L Chnh Hu lm
tng trn H Tin. Nm 1789, L Chnh Hu mt, Mc Cng Bnh (con Mc T Hong,
chu Mc Thin T) c c lm tng trn H Tin nhng do b chin tranh tn ph, H
Tin tr nn iu tn, Mc Cng Bnh khng ng H Tin m ng Long Xuyn. Sau
, Mc Cng Bnh cht, trn H Tin b khuyt quan cai tr.

Mi n nm 1799, Mc T Thim (con th ca Mc Thin T) v Mc T Hong

mi c Nguyn nh n t Xim v qun l trn H Tin. T y, lch s vng t H
Tin bc sang mt trang s mi, di s qun tr thng nht ca vng triu Nguyn.

Nh vy, t mt vng t giu tim nng, nhng li hoang vu, dn c tha tht, qua
bn tay kin thit ca cc tc ngi Kinh, Khmer, Hoa...di s lnh o ca h Mc, nht
l ca Mc Cu v Mc Thin T, cng vi s che ch v bo v ca chnh quyn cha
Nguyn, H Tin tr thnh mt vng t pht trin thnh vng. Tuy nhin, do ranh gii
a l cha n nh v do trn H Tin nm trong khu m vi nhng dao ng rt ln do
s tranh chp v chnh tr, qun s ca cc nc trong khu vc cho nn s hng thnh v suy
vong ca trn H Tin rt kh lng. H Tin vn ln thnh mt i hi, song chin
tranh v nhng tranh chp trong khu vc tn ph H Tin vo nhng nm cui th k
XIX. [26, tr. 25]

1.2.2. Trn H Tin di triu Nguyn

Sau khi ln ngi nm 1802, cng vi vic thit lp h thng hnh chnh thng nht
ton quc, H Tin c Gia Long ch cng c v to iu kin pht trin. Di thi
Gia Long, H Tin dn dn n nh tuy khng cn phn thnh nh trc y na.

Ngay nm 1802, Mc T Thim c Nguyn nh phong lm Cai c trn th trn H

Tin, v ra lnh sai gi nhn dn lu tn v chin tranh quay v ni c v tha bt cho thu
inh in. ng thi, hai o Long Xuyn v Kin Giang thuc trn H Tin c ci t li
thuc v trn Vnh Thanh. Nm 1808, t hai huyn Kin Giang v Long Xuyn vn do o
qun ht.

n nm 1809, Mc T Thim mt, Mc Cng Du, Mc Cng Th, Mc Cng Ti

(con Mc T Thim) v nh tui nn ch c phong chc hm Cai i gi vic cng t
Mc Cu v Mc Thin T. Dng h Mc tri qua 7 nm khng c ngi ng u H Tin.

Nm Gia Long th 9 (1810), Gia Long t li Trn H Tin, cho hai huyn Kin
Giang v Long Xuyn l vo. Sai Ng Y Nghim v L Tin Phc lm n th trn H Tin.
ng thi cng nm ny, triu nh chun y li tun ca quan n th trn H Tin cho
b ba ngch thu hoa chi (thu sng bc), thuc phin, m ln v d rng : phm cc thu
kha ca tu bun ghe bun ht H Tin, t nay v sau u cho tha min. [20, tr. 136]

Thng 9 nm 1810, Nguyn Vn Thin c phong lm trn th trn H Tin nhng

ng cha kp nhn thc b m cht. H Tin li tip tc tri qua nhng thng ngy ri ren
bi nhng cuc chin tranh ginh quyn lc gia cc tng lnh v nn trm cp. V sau
triu nh c Nguyn Phc Thy n dp lon, H Tin mi bnh yn tr li.

Nm 1811, Trng Phc Gio c b nhim lm Trn th trn H Tin. T y, trn

H Tin bt u tr li nhng hnh nh vn c khi xa. Trng Phc Gio cho gi dn
lu tn tr v, hp ngi n bun bn, t nh hc, khn rung hoang, chia vch ph ch,
th t phn bit ngi Kinh, ngi Thanh (Hoa Kiu), ngi Lo, Min, ngi Ch V, loi
no theo loi y. Chnh lnh th khoan gin, khng c phin nhiu, cng vic ca trn mi c
ging mi kh quan. [20, tr. 136 137]

n nm 1816, Mc Cng Du (con Mc T Hong, chu Mc Thin T) c phong

lm Hip trn trn H Tin v hai nm sau (1818) c thng lm Trn th trn H Tin.
ng thi, vua Gia Long ra lnh cho Mc Cng Du tm hiu v s tch H Tin, vua d
rng : t H Tin l b ci mi do cc thnh nhn m mang v l t c ca t tin ngi
l Mc Cu v Mc Thin T c phong. T triu trc tr i cng vic u c sch v ghi
chp. T gic Ty Sn ni lon, sch v tn mc, khng theo u m k cu c. Nay bt
u yn nh, dn trc st li hy cn, ngi nn ht lng tm hi thu nht vic c, bin
chp tin ln. Trm s ng vo tn s, li i sau. [59, tr. 974] iu ny cho thy, vua
Gia Long nh gia rt cao cng lao ca h Mc v v th ca H Tin. Ni v ngha ca
vic triu nh trng dng con chu h Mc, Trnh Hoi c vit: l triu nh ngh n
ngi cng thn khai thc t ai, m con chu c nh mi n m ca t tng vy. [20,
tr. 137] Con chu sau ny ca h Mc nh Mc Hu Hy, Mc Hu Diu, Mc Hu Phong
u c lm quan v c quyn th tp hm Cai i.

T nm 1816 tr i, a gii trn H Tin dn i vo n nh. Ton trn c 2 huyn,

4 tng v 103 x, thn. Trong Gia nh thnh thng ch, Trnh Hoi c vit v trn H
Tin thi by gi nh sau : Trn ny pha nam gip trn Vnh Thanh, pha ty gip nc
Xim La, pha ng trng sang thnh Gia nh, pha bc gip nc Chn Lp. Hai hn i
Kim d, Tiu Kim d tc l vin ngc chu trn ngoi bin, dn by ng trc; ni Ng H
tc l qu n cp nch, m cp ng sau; pha ng c ni T Chu cao vt, l ca i
ng v ni ca sng; pha ty c ni Lc Tr ng sng lm ct che chn sng d;
sng Tin vng m bn t, ni Bnh Sn h v bn hu. Cc hn o lm n gn trc mt,
hn ra, hn vo xen nhau hoc nh ci ai ngc, ci cung nm, nh ci i vung, ci n
nm ngang, phc di thp m vng quanh hp li. o Ph Quc ng sa chu li, cao
vt p . Nay li c sng Vnh T khi thng, thuyn bum sng bin t hp, ng
thy, ng b tin li. Thc l mt ni hnh th p. T nam n bc ch 54 dm, t ng
sang ty 419 dm, pha ng bc n thnh (Gia nh) 773 dm. C 2 huyn, 4 tng, 103
x, thn [20, tr. 137]
 Nm Minh Mng th 6 (1825), trn a gii trn H Tin, triu nh t thm huyn
H Tin v gp c ba huyn (Kin Giang, Long Xuyn v H Tin) lm ph An Bin.

T nm 1831 1832, vua Minh Mng tin hnh mt cuc ci cch hnh chnh ln,
chia nc Vit Nam thnh 30 tnh v 1 ph Tha Thin. Trong tnh H Tin c lp vo
nm 1832 trn c s trn H Tin. ng thi trong nm ny, ph An Bin c i thnh
ph Khai Bin, huyn H Tin lm huyn H Chu. Tnh H Tin gm c 1 ph (ph An
Bin) v 3 huyn ( H Chu, Kin Giang v Long Xuyn).

Nm 1833, L Vn Khi ni ln khi ngha chng li triu nh v tin nh chim

lnh tnh H Tin. V ngay nm ny, qun Xim li a qun sang xm chim H Tin, triu
nh phi c i binh ca Trng Minh Gin n tiu tr mi yn c.

Nm 1834, triu nh i li ph Khai Bin lm ph An Bin, ly t Cn Bt, Hng

c lm ph Qung Bin v ph Khai Bin.

Nm 1836, triu nh c Trng ng Qu v Trng Minh Gin lm vic t in,

lp a b cho 6 tnh Nam K. Ton tnh H Tin lm xong v c kim thc vo ngy 3
thng 6 nm Minh Mng th 17 (1836). Theo , tnh H Tin gm c 1 ph (Ph An Bin)
v 3 huyn (H Chu, Kin Giang v Long Xuyn), 11 tng, 106 thn, 43 x (c 3 x, 2 thn
mt a b). [9, tr. 101] Cn c vo din tch ca hai tnh Kin Giang v An Xuyn (trc
nm 1975), nh nghin cu Nguyn nh u, phng on din tch ca tnh H Tin vo
nm 1836 l khong 10.459 km2 , vi s dn inh l khong 1.481 ngi (s dn c th
P P

khng thng k c). Sch i Nam nht thng ch miu t v tnh H Tin nm 1836 nh
sau : Tnh H Tin pha ng gip tnh An Giang, pha ty nam gip bin, pha bc tip
gip Chn Lp, ni cao c Vn Sn (Thch ng), sng ln c ng H; da ni lm
quch, st bin lm ho, bo Giang Thnh mt sau, ly bo Ph Anh Thi Vn che mt
sau; pho i Kim d l then kha ca bin, o Ph Quc l bnh phong ngoi khi.
Pha ng c sng Vnh T thng ng qun ng lng vi cc tnh ngoi, thc l
ni ca ng him yu ca Nam K. [61, tr. 9]

Nm 1839, triu nh t ph Tnh Bin, ly hai huyn H Dng v H m lm ph

v giao cho tnh H Tin qun ht.
 Nm 1842, Thiu Tr tr t ph Qung Bin cho Chn Lp, em ph Tnh Bin v
hai huyn H Dng v H m cho thuc tnh ht An Giang. [11, tr. 78 79]

Nm 1867, Php em qun nh chim 3 tnh min Ty (An Giang, Vnh Long, H
Tin). Tnh H Tin b Php chim ngy 24 thng 6 nm 1867. T y, H Tin nm di s
cai tr ca Php cho n khi ginh c c lp vo nm 1945.

Lc u, Php gi ranh gii hnh chnh Nam k nh c. Sau thay i dn nhp,

chia ct ra thnh 20 a ht v hai thnh ph Si Gn, Ch Ln. Tnh H Tin c chia lm 3
a ht l: H Tin, Rch Gi v Bc Liu. a bn H Tin mi l huyn H Chu c, Rch
Gi l Kin Giang cn huyn Bc Liu l huyn Long Xuyn c cng vi hai tng xa thuc
An Giang.

Khi ngi Php cai tr, s phn chia hnh chnh ca H Tin rt phc tp v theo mt
qu trnh quanh co. Sau nm 1867, H Tin vn tn ti 3 huyn c hay l ht nhng Php ch
t Tham Bin Rch Gi cai tr huyn Kin Giang v C Mau cai tr huyn Long
Xuyn. Cn H Tin cha t tham bin v a bn nh hp. n thng 8 nm 1867, Php
thy C Mau cn vng v nn chuyn tham bin v H Tin trng nom vic giao thng
vi Xim v cc x khc trong vng. B Ta B Chnh C Mau, a huyn Long Xuyn
thuc v ht Rch Gi. Lc y Rch Gi l a ht ln nht Nam K. T nm 1874, o Ph
Quc cng tr thnh mt a ht ring.

Ngy 18 thng 7 nm 1882, Php thnh lp tnh Bc Liu gm a phn hai tng
Thnh Ha v Thnh Hng ca tnh An Giang c cng vi 3 tng Qung Long, Qung
Xuyn, Long Hng ca huyn Long Xuyn thuc tnh H Tin c.

Nm 1888, v thy H Tin t hp ngi tha nn xc nhp vo Chu c. n

nm 1892, li phc hi v tr tnh H Tin nh c. T nm 1913 1924, li xc nhp H Tin
v Chu c.

Nm 1945, cch mng thng Tm thnh cng, tnh H Tin cng ginh c c nh
cc tnh khc trong c nc.

T 1945 1956, a gii hnh chnh ca H Tin vn gi nh c.

 Nm 1956, chnh ph Vit Nam Cng Ha nhp hai tnh H Tin, Rch Gi thnh tnh
Kin Giang, ly Rch Gi lm tnh l, li ct phn ln tnh Bc Liu thnh tnh An Xuyn.
H Tin l 1 qun trong 7 qun thuc tnh An Giang.

T sau nm 1975, tnh Kin Giang vn gi tn c, k c a phn v ranh gii. Tnh

Minh Hi c thnh lp gm c tnh An Xuyn v phn ln tnh Bc Liu. H Tin l th x
H Tin thuc tnh Kin Giang.

Nm 1997, th x H Tin b h cp, phn ni th tr thnh th trn thuc huyn l

huyn H Tin ca tnh Kin Giang.
T
2 T
2

Ngy 8 thng 7 nm 1998, ti lp li th x H Tin. Ngy 1/9/1998, th x H Tin

T
2 2T 2T 2T

chnh thc i vo hot ng. Nm 1999, huyn H Tin i tn thnh huyn Kin Lng,
T
2 T
2

vi huyn l mi l th trn Kin Lng. T y, lch s H Tin bc sang mt trang s

pht trin mi, vi vai tr l mt trung tm kinh t ca tnh Kin Giang ni ring v ng
bng sng Cu Long ni chung.

Tm li, t nhng iu trnh by nh trn, chng ta nhn thy rng, lch s vng t
H Tin tri qua nhiu giai on pht trin. Mi bc i ca vng t ny l s phn nh
sinh ng qu trnh m ci v lm ch vng t phng Nam ca dn tc Vit Nam. T mt
vng t hoang vu, dn c tha tht tr nn tr ph di s cai tr ca dng h Mc. V
quyt nh nng nh cha Nguyn ca Mc Cu nh du bc ngot i vi vng t
H Tin. Mc Cu v sau l Mc Thin T xy dng H Tin thnh mt ni hi,
cng H Tin tr thnh thng cng giao thng ng vai tr quan trng trong nn thng
mi ca khu vc ng Nam v th gii.
 Chng 2: S RA I V PHT TRIN CA THNG CNG H TIN (Th k
XVII XVIII)

Trn c s c im v v tr a l v kinh t - x hi c nhiu iu kin thun li

pht trin kinh t, nht l kinh t thng nghip, qua bn tay kin thit ca h Mc, s quan
tm gip ca cc cha Nguyn, s nng ng ca ngi H Tin, thng cng H Tin
dn dn hin hu t nhng nm cui th k XVII v pht trin huy hong trong sut th k
XVIII. Thi y, thng cng H Tin l mt trung tm kinh t ca ng Trong v l mt
thng cng quc t quan trng vi nhng hot ng giao lu kinh t, vn ha ht sc si
ng.

2.1.S RA I CA THNG CNG H TIN.

2.1.1. Nhng iu kin H Tin tr thnh thng cng.

hiu r nhng iu kin thun li gip cho H Tin c th hnh thnh c thng
cng, mt th cng, trc ht chng ta phi hiu c khi nim cng v thng
cng.

Theo T in Bch Khoa Vit Nam th Cng (giao thng, kinh t) khu vc b bin
hay b sng c nhng cng trnh xy dng v trang thit b phc v cho tu thuyn cp bn,
bc d hng ha, hnh khch ln xung, sa cha phng tin vn ti, bo qun hng ha v
thc hin cc cng vic khc phc v qu trnh vn chuyn ng thy [67, tr. 352]. Cn
thng cng theo T in Ting Vit l th cng bin ch yu dng vo vic bun bn
[68, tr. 157].

Nh vy, iu kin tin quyt hnh thnh cng l khu vc phi c b bin hoc
b sng v c cc cng trnh phc v tu thuyn cp bn. Thc t lch s cho thy H Tin
c y iu kin tr thnh mt thng cng. H Tin nm trong vnh Thi Lan vi b
bin di 200 km l iu kin thun li xy dng cng bin nn H Tin sm tr thnh
mt trung tm thng mi khu vc v quc t, vi H Thnh lm trung tm im.

Cng H Tin c xy dng bn b bin ng H thng ra vnh Thi Lan. Trong

Gia nh thnh thng ch, Trnh Hoi c vit v bin ng H nh sau: ng H, l
h trc trn th, pha Nam kha cht ca nc ca hi cng H Tin, gi a kh, b
ngang 5 trng, b su 10 thc. Pha Bc tip vi h lu sng Vnh T. Gia lng h mnh
mng, rng 71 trng, gi l h H Tin, cn gi l ng H, v h v pha ng ca
huyn. Trong h ni cn ct non; pha ng v pha Ty nc su trn di 5 thc.
Thuyn bin thuyn bun neo chen nhau, khch bun t tp, nc trng man mc, trong
mi cnh th ng H n Nguyt (trng in ng H) l mt. [20, tr. 69]

V t nhin, vnh Thi Lan l mt vng bin tng i khp kn. Tuy nhin, vnh c
mt ca ln thng vi bin ng v hai eo bin pha Ty Bc o Sumatra l Malaca v
pha ng Nam l eo bin Sunda. Cc eo bin ny l huyt mch giao thng quan trng ni
th gii phng ng vi phng Ty, c bit l khi Con ng t la trn bin hnh
thnh vo th k VII. Trn thc t, pha Ty b vnh cn c eo Kra, nm mt di t hp
nht ca min Nam bn o M Lai. T khong th k II sau CN, Kra l mt vng t ni
ting bi v th thng mi quc t. Trong nhiu th k, thuyn bun t cc nc vng n
, Ty , Ba T chuyn ch hng ha qua vnh Bengan, tin vo Kra, ri t tin
vo vnh Thi Lan tp trung cng c Eo cng quc t ln, tiu biu nht ca ch
Ph Nam.

Vnh Thi Lan c tt c khong 6.750 o ln nh, trong Ph Quc ni bt ln v

tm c, tim nng kinh t truyn thng v c nhng huyn tch lch s. o c din tch
khong 580km2, l o ven b ln nht Vit Nam. V ti nguyn trn o Ph Quc, sch
P P

i Nam nht thng ch ghi r : ng Ty cch nhau 200 dm, Nam Bc cch nhau 100
dm; khng c h bo m nhiu ln rng, trong ni c hu nai; yn so, dy my, g tt,
i mi, hi sn, hi sm, qu thm. t a cy la sm, trng cc th u, ng, da, t cy
la np. Trong ni sn huyn phch, sc ng nh nh sn, c th dng lm ht eo, cc ln
c th tc hp tru, chn, a. C khi c long din hng. Li c cy hc ban hng, ngoi
v c chm lm m, en nh trm hng non, cht nh, v km, g to, rut rng, c th
dng lm ng bt [61, tr. 18].

Ch qua on miu t trn, chng ta thy rng, ti nguyn thin ca vng t H

Tin l v cng phong ph. H Tin l mt vng a dng v sinh thi. vng t ny c
bin, c rng, c ni i v ng rung. Chnh v vy, sn phm khai thc y l rt a
dng v di do.
 Ngoi cc sn vt lm nn tn tui ca vng t H Tin l c bin, i mi, ba ba,
hi sm (c hai th trng v en, mi nm c 5 vn cn) [20, tr. 161], nc mm, t yn,
tiu, qu, la go Chng ta cng d dng k ra nhiu sn phm khc vn l nhng hng
ha quan trng ca H Tin.

Khai thc mui : Vi b bin di, t rt sm ngnh khai thc mui ca H Tin rt
pht trin. Cho n nhng nm u th k XIX, din tch rung mui ca H Tin ch ng
sau din tch trng la v trng du.

Khai thc t ong : T ong l mt trong nhng sn phm c bit v phong ph ca

rng trm H Tin. Do ton b vng t H Tin l mt di t thp pha Ty sng Hu nn
iu kin mi sinh y to nn din tch rng ngp mn rng ln. Trong rng ngp
mn, cy trm gi v tr thng tr. Cy trm y c thn cao t 10 20 m, to ra mt kiu
rng thun nht. Cy trm n hoa vo ma h, t thng 5 m lch n thng 12 m lch.
Chnh rng trm to nn mt mi trng hp dn, nui sng cc n ong rng. T ong
y nhiu n ni, ngi Khmer Nam B gi vng ny l Kramun Sor, c ngha l x
sp trng do c nhiu ong bm vo cy trm, lu ngy rng xung ri tri trn sng,
khng ngi vt [59, tr. 229]. thi k ny, ngi ta khai thc t ong ch yu l ly sp
lm nn, cho nn sp ong c ch hn l mt ong. Tuy khng tht s ni ting v k ngh
th cng nhng ti ch bin sp ong (cn gi l bch lp) ca ngi H Tin c trnh
rt cao.

Khai thc lng chim : t v rng nc mn H Tin, vi s hoang vu ca n l ni

l tng cho s qun t ca cc loi chim. Cc loi ngan, su, ngng tri v vt nc, lng ,
gi si, thng b, b nngsinh trng rt nhiu vng t ny. Sn phm t lng chim rt
a dang, chnh v vy, ngnh ny rt pht trin H Tin. Trong sch i Nam nht thng
ch ghi rng Kin Giang c S iu nh kh tr mt. V theo nh vn Sn Nam, S
iu nh chnh l sn chim G Quao (huyn Kin Giang).

Khai thc g : Vi din tch rng kh ln, rng H Tin c nhiu loi lm sn qu
nh g kin kin, g sao, g tchy l nhng loi g chuyn dng ng thuyn v
c coi l nhng loi tt nht ng thuyn i bin.
 C th thy, cc sn vt ca H Tin l rt phong ph, t la go, tiu, sp ong, lng
chim, t yn n c bin, i mi, hi smth g cng c v cng nhiu. S a dng ca
nhng sn phm khai thc c tt yu ny sinh nhng lung mu dch trao i theo quy
lut cung cu. Tc ng c cu Go Rch Gi, c H Tin, tiu Ph Quc ni ln s pht
trin kinh t hng ha ca vng t ny. Sch i Nam nht thng ch ni v con ngi H
Tin rng : K s bit ch, dn sing lm n, qu na l ngh bun bn, cn k ngh th tm
thng [61, tr. 10]. Chi tit qu na l ngh bun bn cho chng ta thy hot ng bun
bn nhn nhp ca vng t ny.

Bn cnh, nhng c im thun li v v tr a l, ti nguyn thin nhin xy

dng thng cng H Tin, chng ta cn phi k n chnh sch ca nhng ngi ng u
trong vic hoch nh chin lc pht trin H Tin. l nhng u tin ca cc cha
Nguyn i vi hot ng thng nghip ca H Tin, khi ginh cho H Tin quyn t tr rt
ln v s u i v thu thng mi, v vic cho php c trao i bun bn vi bn ngoi.
V hn tt c l chnh sch pht trin H Tin ca h Mc, vi vic pht trin kinh t hng
ha lm ch o. C Mc Cu v Mc Thin Tch u ch trng n hot ng thng
nghip v coi y l nhn t quyt nh s hng thnh ca H Tin. C th khng nh, y
chnh l nhng iu kin quyt nh trong vic thng cng H Tin hnh thnh v pht trin
t nhng nm cui th k XVII.

Nh vy, H Tin c y nhng iu kin thun li thin thi, a li, nhn ha,
tr thnh mt thng cng phn vinh. V tr a l thun li, ti nguyn nhin thin phong
ph, mt chin lc pht trin ng n ca h Mc, s ng h v gip ca cc cha
Nguyn, chnh l nhng nhn t hnh thnh nn thng cng H Tin vang bng mt thi.
ng nh li nhn xt ca gio s Emile Gaspardone X s ny c ni v bin bao bc
xung quanh, l ni c trng lm giu nh vo thng mi. [81, tr. 375] Qu trnh hnh
thnh v pht trin ca thng cng H Tin, chnh l s hin thc ha nhng iu kin
thun li trn.

2.1.2. Qu trnh hnh thnh thng cng H Tin.

Thng cng H Tin l im sng nht, l ni khi ngun cho qu trnh khai khn
vng t H Tin, cho nn qu trnh hnh thnh cng H Tin gn lin vi lch s hnh thnh
vng t, gn lin vi chnh sch ca cha Nguyn v cng cuc kin thit ca h Mc, m
ni bt l Mc Cu v Mc Thin T.

Mc Cu vn l mt ngi ch thuyn bun, tng ging bum i khp ni bun

bn. ng tng sang Phi Lut Tn (Philippin), Batavia (Innxia) v cn gip Trnh
Thnh Cng i Loan pht trin nn thng mi vi hi ngoi. Khi nh Minh mt, ng
khng th thn phc s cai tr ca nh Thanh, phi ri b qu hng tm n vng t H
Tin kin lp s nghip mi. Gio s Trn Kinh Ha ch ra hai l do Mc Cu n c
tr H Tin mt l nh Thanh bt nhn dn phi dc tc bm ui sam, hai l khng chu
c s khuy ri ca nh Thanh. [31, tr. 32] V th, ng n H Tin v chn ph Si
Mt l ni nh c u tin. Lc u, ng nng nh vua Chn Lp v c phong chc c
Nha. Nhng chng bao lu sau do s bt n ca Chn Lp, ng phi b Si Mt n vi
Mang Khm xy dng c nghip mi.

Vng t Mang Khm, trc khi Mc Cu n mc d cn kh hoang vu nhng c

ngi Vit, ngi Khmer ...sinh sng v nn kinh t y pht trin mt mc nht
nh. y l vng t c a th rt thun li cho vic sinh sng, lm n v bun bn, va
nm trong vnh, trnh c dng bo, va l ni tu thuyn nc ngoi qua li. Vi nhng
iu kin thun li y, ngay t rt sm, trong qu trnh u tranh vi t nhin m t,
nhng ngi lu dn Vit, Khmer, Hoa.. sm thch nghi, khai thc v lm ch ngun li
ht sc tr ph t t ai, sng, m v knh rch mang li. Trn mt vng t m mi li
sng chm khng bao gi ht [61, tr. 27], t nhin gp phn nui dng, lm phong ph
i sng, sinh hot v to nn sc hp dn cho cc dng ngi t nhiu vng khc nhau n
sinh t, nh c.

Thm vo , Mc Cu ra nhiu chnh sch hp l pht trin cc ngnh kinh

t. Mc Cu chia t cho nng dn h lm ca ring, h tr nng c sn xut cn thit cho
nng dn khai thc rung t, h tr ng c cho ng dn, khng thu thu lu di, thu mua
sn phm vi gi cao ... to iu kin tch cc cho s pht trin ca vng t ny c v
nng nghip, ng nghip v thng nghip. ng phn chia rung t cho nhng nng dn
ca ng nh l cp cho, khng gi li mt quyn li no c,... ng cn cung cp cho tt c t
in ca ng nhng phng tin cn thit lm cho t ai c gi tr ... rng c n
h c k hoch, t ai c m rng v gieo ht la ; nhng con kinh o t nhng con
sng em nc vo nhng cnh ng, v ma mng di do trc tin l cung cp cho
nhng ngi nng dn phng tin sng, sau l i tng ca mt nn thng mi
rng ln. [81, tr. 368].

V theo l t nhin, khi cc sn phm nng, ng nghip di do kch thch s pht

trin ca ngoi thng, lm cho vng t H Tin tr nn giu c. Pierre Poivre nhn xt
mt cch xc ng rng : "nh vo nn nng nghip v vic mua bn nhng hoa li do t
ai trong lnh th ca ng sn xut ra, m ng t c mt mc thnh vng... [81,
tr. 369]

Bng nhy cm ca mt thng gia giu kinh nghim, hn ai ht Mc Cu hiu rt r

v th thin th ca H Tin trong vng ng Nam lc by gi. Khng ch khai thc nng
nghip, Mc Cu cn ch c bit ngun li t bin v cng bin mang li. Cho nn ng
dn sc lc xy dng ni y thnh thng cng trung chuyn c tm quc t. Chnh v
vy, ngay t khi t chn n vng t Mang Khm, Mc Cu y mnh cng cuc khai
hoang, ng thi ngy m lo chiu tp ngi khp hi ngoi n bun bn, tu thuyn
vo ra rt nhn nhp, ngi Vit, ngi ng, ngi Liu, ngi Man ua nhau ko n tr
ng, h khu ngy mt ng [24, tr. 15].

Trn c s y, ng lp nn 7 x nm ven vnh Thi Lan, ly pht trin kinh t hng

ha lm ch o, chn H Tin xy dng thng cng v thc thi chnh sch thu thu
hng ha va phi thu ht thng nhn t bn phng ti. Khi y lnh th ca ng tr
thnh x s ca tt c nhng ngi sing nng mun ti lp nghip. Hi cng ca ng
m ra cho tt c cc nc ng ch thit lp nn mt mc thu tm thng trn nhng hng
1T 1T

ha vo trong cng[81, tr. 368]. Cng H Tin pht trin mt cch nhanh chng.
1T 1T

V c bit l t khi quy thun cha Nguyn, c s che ch, bo bc ca cha

Nguyn, Mc Cu cng ra sc xy thnh p ly, tn to dinh th, t cc chc thuc h v
lp s Mc th chiu tp ngi ti, chnh thc bin vng t ny thnh quc gia ly
ngnh kinh t thng mi lm ch o. H Tin tr thnh mt th nho nh [81, tr. 375].
Cho n nhng nm 20 ca th k XVIII, thng cng H Tin c cc thng nhn
Chu u bit n. Gio s Emile Gaspardone dn li ca vin thuyn trng ngi Anh
Alexandre Hamilton, bun bn qua H Tin nm 1720 vit v cng H Tin nh sau : Can
Cao hay l H Tin, nm pha Ty chu th Chn Lp, l mt hi cng tuyt ho cho tu
thuyn khng c trng ti qu 18 foot nc (1 foot = 0,3048m), ca sng pha Ty ca dng
M Cng vo hi cng ny, nhng ni ch c th lu thng c bng thuyn, sut
ma ma [81, tr. 371]

Nu nh nhng ngi Chu u gi H Tin l Can Cao, th nhng ngi Trung Hoa
t cho H Tin mt ci tn khc, phn nh ng bn cht pht trin ca vng t ny hn
Cng Khu Quc. Ngun t liu Trung Quc Hong triu Vn hin Thng kho vit :
Cng khu ( 1) l mt tiu quc min Nam Hi. Nc ny c nhiu ni cao, a ht khong
P F
0
1 P

trm dm vung. Thnh v cc cung tht lm bng g khng khc Trung Quc my. Ch
vua (chi Mc Cu nhng Mc Cu cha tng lm vua) xy bng gch ngi. Ch
trang phc phng pht cc vua i trc, bi tc, i vng, cht khn, i m. Vua mc o
bo v trn rn, lng tht di ai, giy dp bng da. Dn mc o vt c rng dn x ny
thch vn chng ch ngha, sch v thnh hin. X ny c c n th c Khng Phu T,
c trng dy cc thanh ninSn vt c hi sm, c, tht, tm kh. [81, tr. 265].

Nhng ngi Php n H Tin truyn gio trong thi gian ny cng cho chng ta
bit thm v nh ca v tn ngng ca c dn y nh sau: Nh ca H Tin phn ln
lm bng tranh (Pailles), mc d ti H Tin c nhiu . Dn H Tin theo o Khng,
ngoi ra th tt c cc v ni ting v o c (Thnh hin). Ring nh ca h Mc th
bng . [14, tr. 244]

Nhng on miu t trn cho chng ta thy hnh nh mt thng cng vi y

nhng hot ng ca n. Cng H Tin khi y c bn cng tuyt ho hot ng xuyn
sut, c nh ca ca nhng ngi ng u, ca dn chng, c phong tc tp qun, c l
gio, c trng hc, c hng ha trao i bun bn chnh l thng cng H Tin
thi Mc Cu. C th ni, Mc Cu chnh l ngi t nn mng u tin, cho nhng
ngi k tc ng xy dng H Tin tr thnh mt thng cng thnh vng bc nht ca
Vit Nam v th gii th k XVIII.

n thi Mc Thin T, ni ch cha, ng cng ch m mang s nghip hng thnh

H Tin. Mc Thin T c xem l ngi thng minh mn tip, c rng kinh s v tinh
thng v lc. Trong Mc th gia ph, V Th Dinh miu t mt cch trnh trng, bng

(1) : Cng Khu : a danh ca H Tin xa, thng dng trong gii ngi Hoa. Ngi Triu Chu (Phc Kin) pht m l Cn
Kho, do , ngi Chu u phin m thnh Cancao. (Xem Trng Minh t, nn kinh t H Tin thi Mc Cu, tp ch
Kinh t hp tc Kin Giang, s 3, 1999).
ngn ng gn gi thn thit rng : ng l ngi tnh kh trung ngha m lng thin, nhn
t m dng lc, ti c vn ton... rng xem kinh in, c ht bch gia ch t, khng sch
no l khng xem quali gii c binh php [24, tr. 20]. Thay cha lm Tng binh trn H
Tin, Mc Thin T c cha Nguyn ban cho rt nhiu c n : cho 3 chic thuyn
long bi c min thu v sai m Cc c tin thun tin cho bun bn. Sch i Nam
thc lc chp: Bnh thn, nm th 11 (1736), ly Mc Thin T (con Mc Cu) lm c
trn H Tin. Cho 3 chic thuyn long bi c min thu, sai xut dng tm mua cc ca
qu bu np. Li sai m cc c tin tin vic trao i. [59, tr. 146]. Cng t thi ca
Mc Thin T tr i, gia nh h Mc c cha Nguyn nng ln hng vng tn ( 1). P F
1 P

Cng cn ni thm rng, H Tin l c s u tin ca nh nc c c thuyn i

bun bn nc ngoi v l ni xa nht ca triu nh cha Nguyn c nhn nhim v
c tin lu hnh. Nhng s u i y l c s rt quan trng H Tin pht trin v n
cng cho thy s sng sut ca cha Nguyn trong vic nhn thc v tr ca H Tin khi trao
cho h Mc nhng quyn t tr rt ln. Khi so snh chnh sch ca cha Nguyn i vi h
Mc H Tin v Dng Ngn Dch, Trn Thng Xuyn ng Nai, gio s Trn Kinh
Ha ni rng : y, chng ta c thy mt s i chiu tht hay. Dng Ngn ch
v Trn Thng Xuyn sut i bng lng lm Tng binh v c ca cha Nguyn,
khng bao gi lp mt chnh quyn t ch, tri li h Mc H Tin lc no cng gi c
thc quyn ca mt tiu bang, tuy rng tiu bang ny ph thuc ca cha Nguyn, nhng cc
cha Nguyn cha bao gi can thip vo ni chnh H Tin c. Khng nhng khng can
thip vo ni chnh, li tha nhn nhiu c quyn ca h Mc.[31, tr. 34]

Trn c s thun li y, Mc Thin T khng ngng pht trin H Tin mi mt.

ng tip tc y mnh khai thc t ai, m rng cng gii lnh th. Cc cng vic xy
dng, m mang ph ch, kho tng, thnh ly, xng ng v sa cha tu, cng nh xy
dng dinh th, n miu, cha chin...cng c ch trng. ng chia t nha thuc vn
v, tuyn chn binh lnh, xy dng cng th, p thnh ly, quy hoch ng s ch ba

(1) : H Mc t i Mc Cu tr v trc vn khng c tn lt, nhng t i con Mc Cu tr i, dng h ny c cha Nguyn

Phc Chu (1691 1725) ban tng by ch lm tn lt cho cc i ni nhau, gm c : Thin, T, Cng, Hu, B, T v Nam.
Con ca Mc Cu v th con tn l Mc Thin T, con Mc Thin T c tn l Mc T Hong, Mc T Thng, Mc T
Dungv tip na con ca Mc T Hong c tn l Mc Cng Bch, Mc Cng Tr, Mc Cng Bnhng thi cho php h
Mc dng Ng hnh t tn. Chnh v th m Mc Thin T c i tn thnh Mc Thin Tch (Tch l Kim trong Ng hnh).
bin H Tin thnh mt thng cng sm ut. T y thuyn bun cc nc u cp bn
y.

Hn th na, khng ch c nhng chnh sch hp l pht trin kinh t, Mc Thin

T cn rt khn kho trong quan h ngoi giao m rng lnh th H Tin m khng tn
nhiu cng sc v thnh qu ln nht l vic c c t 5 ph ca Chn Lp. Nm 1757, x
Chn Lp c lon, quc vng Nc Tn trn chy sang H Tin. Mc Thin T xin cha
Nguyn cho h tng hi hng v a ln lm vua. Nc Tn cm c n bn ct t 5
ph : Chn Sm, Si Mt, Linh Qunh, Cn Bt, Hng c tng cho Mc Thin T. Nm
ph ny l ton b vng ven bin o Ph Quc. y vn l nhng vng t hoang, khng
ngi Khmer no sinh sng ti y v snh ly v lt li quanh nm. Mc Thin T em
dng ht cho cha Nguyn Phc Khot (1738 1765). V vng xc nhp tt c cc vng
t mi vo trn H Tin giao cho Mc Thin T qun l, ri lp o Kin Giang t Rch
Gi, o Long Xuyn t C Mau, u t quan li cai tr, chiu dn c, lp thn p, lm
cho a gii H Tin ngy cng thm rng. [59, tr. 166, 167]. T y, a vc t Hu Giang
ra n bin pha ng v pha Ty Nam t nc u thuc v cha Nguyn. Bn trn
H Tin v cng th H Tin cng c hnh thnh mt cch r rng.

Mt khc, Mc Thin T cng rt ch trng n hc vn khi mi gi, chiu np k s

bn phng n H Tin v lp Tao n Chiu Anh cc, a nn hc vn n vi ngi dn
H Tin, khin cho vn phong bt u rc r gc bin. [20, tr. 120 - 121]

C th thy, vi s che ch, bo v ca cha Nguyn v qua bn tay cai qun ca Mc

Thin T, cng H Tin ngy cng pht trin, a gii lnh th H Tin ngy cng thm rng
ln, vn ha ngy cng pht trin. H Tin khi y tr thnh mt trung tm kinh t, vn ho
ln ca vng t Gia nh.

Trong Gia nh thnh thng ch, Trnh Hoi c miu t v trn H Tin v
thng cng H Tin nh sau :

Trn th H Tin, ta kiu hng v tn (ng nam) ly ni Bnh Sn lm hu h,

ni T Chu lm tin n. Bin ln lm ho pha nam, ng H lm ho pha trc, ba mt
c ly t, t Dng Ch n ca hu di 112 trng ri ( 1)
P F
2
1 , t ca hu n ca t di
P

(1) : Nh Nguyn quy nh thng nht n v o chiu di nh sau :

153 trng ri. T ca t n Xng Thuyn ra ng H 308 trng ri, u cao 4
thc di 7 thc. Ho rng 10 thc, gia thnh dng cng th. Vng cung li trc
cng th, t hu u by qun tri. Trc sn c cu Tn Thch, bn t l Qun tip s, bn
hu l cng kh. Dinh Hip trn lm chn ni Ng H. ngoi Vng Cung v bn t, ch
ca trn hp y. Bn t cng th c n Quan Thnh. Sau th c cha Tam Bo, bn t
cha c n th Mc cng. Ch ca trn pha ng trng xung bn h, bn c tri c.
pha bc kho cng c miu Hi ng. Pha bc miu c xng ng thuyn. Ngang dc
hoch nh ly ng ci lm gii hn. Bn t n Quan l ph iu Kiu. u bn c
cu g bc qua bin sang hn i Kim, ch bn ng ph iu Kiu l ph ch c. Li v
pha ng na l ph ch T S. Ni y n ph ln, u l Mc Tn trc kia kinh doanh,
ng ph ngang dc, ca nh lin tip. Ngi Vit, ngi Tu, ngi Chn Lp, ngi
Ch V theo tng loi m hp . Thuyn bin, thuyn sng i li nh mc ci, l mt ni
hi min bin. [20, tr. 200, 201]

Trong mt on khc, Trnh Hoi c cng cho bit thm, l s ca trn H Tin c
Nam Ph. ng vit Nam Ph l l s H Tin, ta ngi kin hng v tn m a cc th
ta ngi t hng v ng, cho nn gi bn ven bin l Nam Ph [20, tr. 69]. Trong H
Tin thp vnh Mc Thin T c bi Nam Ph trng ba (Bi Nam lng sng). Ngoi Nam
Ph, vng t H Tin cn c o Long Xuyn v o Kin Giang. o Long Xuyn c l
s pha ng trn th. Bn st ngoi bin. Xa t thuc t Chn Lp gi l C Mau.
Trc l s c ph ch, ngi Kinh, ngi Trung Quc, ngi Chn Lp t tp. Thuyn
nc Xim cng n mua bn nhiu. o Kin Giang cng nm pha ng trn th, l ni
c ng ngi bun bn t hp, sau c lp thnh huyn. [20, tr. 201]

Qua nhng on vn trn, ta thy, trn H Tin v th cng H Tin l mt th

thng nht v v th. Phn l trn thnh c quy m ln, vi ta thnh c 3 ca, c ho
thnh, c Vng Cung, dinh Hip trn, cng ng, tri lnh, kho cha hng v v kh, nh
tip s thn l i din cho c quan chnh quyn ca cha Nguyn t phng Nam.

1 trng = 10 thc = 4 m;
1 ng (b) = 5 thc = 2 m;
1 thc = 10 tc = 0,4m;
1 tc = 10 phn = 0,04m;
1 dm (l) = 360 b = 720 m;
1 b (ng) = 5 thc = 2 m.
Phn th c 3 ngi ch v ph x lin hon; cu, ng ph, ng sng, chng cht ngi
v tu thuyn i li tp np; th dn c ngi Vit, ngi Trung Hoa, ngi Khmer, ngi
Java (Indonesia) u trong cc khu t c quy hoch hon chnh. Cng c bn thuyn,
kho bi, xng ng thuyn, tri c. Khu vc tm linh c n, miu, chaKhu trung tm
ca cng th c gi l Nam Ph. Khu vc xunh quanh c o Long Xuyn, Kin Giang,
C Mau...u l nhng ni dn hp ch, mua bn ng c.

vng t H Tin lc by gi, ngoi cng H Tin, l cng trung tm ca vng, cn

c nhiu cng khc to thnh mt h thng thng mi thng sut. Trong Gia nh thnh
thng ch, Trnh Hoi c cho bit c cc cng sau:

Cng Cn Bt, nm pha Ty trn th H Tin, cch trn th 160 dm ri, rng 49
trng, su 5 thc, c s th ng Ch V. Trong cng c ph ch, l ni t hp ca ngi
Kinh, ngi Trung Quc, ngi Chn Lp, ngi Ch V. y c cng qun l ni khch
Xim thng xuyn n ngh ngi; Cng Kin Giang (Rch Gi), pha ng trn th, cch
hn 193 dm. Cng Kin Giang nm pha ty ca o Kin Giang, y c ph ch tr
mt, thuyn bun hp ng; Cng i Mn (Ca Ln) pha ng trn Kin Giang, cch
26 dm, thng vi sng Kin Giang, l ni lu tr ca dn ngh chi li; Cng c Hong
(ng c), rng 4 trng, su 10 thc, cch o Long Xuyn v pha Ty 107 dm ri,
trong cng qun x tr mt, cc thuyn bun t tp i 84 dm n ng ba sng Khoa Giang,
thng chy ra bin; Cng Ho Ky (Ghnh Hu), pha cc ng ca trn th, pha ng o
Long Xuyn cch 120 dm ri, pha ty nam hp vi thng lu cng B , pha ty bc
ra cng c Hong. y c nhiu ngi lch thng nhau, ci li ring chm dng khng
bao gi ht. [20, tr. 70 72]

C th thy, cc cng trn c phn b dc theo b bin t H Tin n mi C Mau,

vi c trng l cng rng, nc su, dn c sinh sng ng c, rt thun li tu bun t
bn phng dng chn v trao i mua bn hng ha.

Tm li, do nhn thc ng n v tr c bit quan trng ca H Tin nn t khi thu

phc c vng t ny, cc cha Nguyn dnh cho H Tin mt quy ch ph hp vi
c im pht trin ca vng. H Tin c s ym tr, gip v bo v ca chnh quyn
cha Nguyn, cng vi ti nng qun l ca Mc Cu v Mc Thin T l nhng nhn t
quyt nh lm cho vng t H Tin tr thnh mt ni hi. S ra i v pht trin ca
thng cng H Tin gn lin vi qu trnh hnh thnh v pht trin ca vng t H Tin.
i trc cng Bn Ngh Si Gn mt bc, cng H Tin c vai tr tin phong trong vic
m mang v pht trin kinh t khu vc ng bng sng Cu Long. Cng H Tin n nhn
hng ha sn xut t khp min chu th sng Hu, sng Tin n bn hoc trao i hng
ha vi thng nhn nhiu nc trn th gii. iu ny khc vi cc thng cng khc,
thng l pht trin cc vng xung quanh sau t li mt a im pht trin nht. u
y cng l iu c bit ca thng cng H Tin.

2.2. CC HOT NG THNG MI CA THNG CNG H TIN.

2.2.1. Hot ng bun bn trong nc.

Nh trn trnh by, vi s phong ph v ti nguyn thin nhin v nhiu sn phm

c lm ra, to nn cc hot ng kinh t hng ha nhn nhp ca vng t H Tin.
Trc khi Mc Cu n ph Si Mt th c ngi Kinh, ngi Trung Quc, ngi
Chn Lp v ngi Ch V bun bn ng c [61, tr. 201]. iu ny cho thy, t rt sm
kinh t ch yu y l kinh t thng nghip, mua bn, trao i hng ha, bn cnh nn
kinh t nng nghip vn c duy tr.

Vn l mt thng nhn v chnh v thy Si Mt c nhiu iu kin pht trin kinh

t hng ha nn Mc Cu chn vng t ny lm ni nh c lu di. Khi mi n, ng
ng ra thu mua hng ha trong nhn dn v bn li cho cc li bun ngi nc ngoi.
ng cn m cc sng bc thu thu hoa chi. V vi vic ng lp 7 x nm dc theo ven
bin vnh Thi Lan l c s cho s ra i ca cc ch sau ny. Bi v, t ai y khng
thun li cho kinh t nng nghip, mc d Mc Cu cng c chnh sch pht trin, nn
hot ng kinh t ch o y l trao i mua bn hng ha, hay ni cch khc ch c th
pht trin kinh t thng nghip. Chng ta c th hiu, 7 x y chnh l nhng ni tip nhn
v trao i hng ha t khp ni n, c trong nc v ngoi nc.

Cho n th k XIX, cc s gia triu Nguyn cn ghi li trong i Nam nht thng ch
cc h thng ch ca H Tin hot ng tng i nhn nhp nh : ch M c huyn H
Chu c qun x lin tip, ngi Kinh, ngi Trung Quc thng hay t hp; ch Si Phu
huyn Kin Giang, tc gi l ch Rch Gi, ph x ng c, thuyn bun tp np; ch
Hong Giang huyn Long Xuyn, ph x tr mt, thuyn bun t hp v c bit l ch
Sn Chim (S iu nh) a phn thn ng An v Vnh Ha huyn Kin Giang, c mt
s sn chim, chim bin t hp hng ngn, hng vn, hng nm n k sinh , cc nghip h
lnh trng, gi l thu sn chim, h ly cnh v lng chim bn cho li bun Trung Quc
[61, tr. 27].

Cng theo i Nam nht thng ch cho bit Nam B c 93 ch vi qui m ln nh,
phn b nh sau : tnh Gia nh c 12 ch; tnh An Giang c 12 ch, tnh Vnh Long c 19
ch; tnh nh Tng c 17 ch, tnh Bin Ha c 19 ch v tnh H Tin c 14 ch. [61]

Cc ch M c, ch Hong Giang v ch Rch Gi chnh l nhng ch trung tm

ca H Tin.

Ch Rch Gi ban u ch l mt ch nh ven mt con rch nh tn l Rch Gi. Con

rch ny c lch su n thng vi rch Lc Dc, thng ra sng Hu vo ma nc ln. Gn
Rch Gi c vm sng Ci B v Ci Ln l hai con sng ln nht trong vng Ty sng Hu.
lu vc ca n c nhiu sn vt thin nhin nh chim, sp ong, lm sn. Vm Rch Gi
tr thnh bn cng Kin Giang. Cng Kin Giang, ch Rch Gi vn dn ln thnh trung
tm thng nghip.

Ngoi con ng bun bn theo kinh Thoi H m t im ca n l ch Rch Gi

cn phi k n con ng bun bn trn kinh Vnh T vi t im l ch M c v tuyn
ng cn hi hnh ven vnh Thi Lan gm c cc ch Gnh Ho, ch Rch Gi, ch Hn
Chng, ch M c.

Trong h thng cc ch trn, hng ha c trao i, bun bn rt phong ph v a

dng, vi nhiu chng loi. C th thy, l sp trng (sp ong), lng chim l nhng th
c rt nhiu v d kim; cc mt hng lm sn (cc loi g), hi sn (tm, cua, c, mui)
vn rt di do, sn c trong t nhin; n cc mt hng th cng ( an lt, m ngh...)
phc v thit thc cho cuc sng hng ngy. v.v. Ngi dn thng em nhng th hng
ha mnh kim c trong t nhin hoc t lm ra n ch trao i mua bn v mang v
nhng nhu yu phm cn thit cho gia nh. C nh th, cc ch hot ng tp np v u
n t ngy ny qua thng khc. H thng cc ch t lng, x, huyn n tnh hot ng
nhn nhp l mt im rt c bit trong nn thng mi Vit Nam.
 S phong ph v cc ch vi mt h thng lin hon v s a dng v hng ha c
trao i bun bn l nhng minh chng rt c th v s sung tc ca cng th H Tin. iu
c bit hn na l, cng th H Tin khng ch trao i mua bn trong a phn trn H Tin
m hot ng kinh t cn c pht trin ra ton ng Trong, vn ra ng Ngoi v c
nc.

Trong quan h kinh t vi ng Trong, m c th l Bin Ha Gia nh, cng th H

Tin c nhiu hot ng tch cc. Mc d, hin nay chng ta cha c s liu c th lm
r mi quan h bun bn ny nhng theo nh nghin cu Trng Minh t, c hai vic
chng t Mc Cu lin h mua bn, trao i vi trung tm thng mi Bin Ha Gia nh.
Mt l, Mc Cu ci v ngi Bin Ha, b Bi Th Lm ng Mn (tc l Hc Mn,
ca ng i vo Si Gn Gia nh). Chng ta nhn s vic ny di gc kinh t, c th
thy hai h (Mc v Bi) l hai i tc thng mi, t ra l hai u mi giao thng v la
go. Hai l, chnh mi quan h ny, nn Mc Cu c dp i li Bin Ha nhiu ln, to
iu kin cho ng kt lm sui gia vi Trn Thng Xuyn v g con gi cho con trai h Trn
l Trn i nh. Chnh h Trn cng c vai tr m mang lnh o kinh t t Bin Ha
Gia nh. Hai ng c th lin kt th trng la go min ng v min Ty. Rt c th, t
nhng giao thip bc u vi th trng vng ng Nai Gia nh, Mc Cu ngy mt
m rng th trng tiu th hng ha ca mnh, thu ht ngy mt ng di dn Nam H n
trn H Tin. Bi v, H Tin quy ch thng thong, thu kha nh, u i cho ngi sn
xut. Nh th, ta khng ly lm l v kt qu rc r, H Tin tr thnh cng khu phn thnh
nht thi . [16, tr. 13]

n thi Mc Thin T, cng H Tin cn m rng bun bn vi ng Ngoi qua

mt s cng trung tm nh Hi An. Thi by gi, cc cha Nguyn cng t chc ra i
thuyn i bin khai thc cc o xa nh i Hong Sa gm 70 sut c nhim v thu nht
sn vt Trng Sa v ha vt ca tu thuyn b m v tri dt vo o; i Hi Mn khai
thc o Ph Qu (Bnh Thun) v c bit l i Bc Hi thu lm sn vt trn cc
o thuc s kim sot ca ng Trong, trong c H Tin. C th ni, nhng i thuyn
i bin ny c vai tr rt quan trng trong vic thc y hot ng trau i bun bn gia
ng Trong, trong c H Tin vi ng Ngoi.
 Mc khc, nh chng ta bit, khi nhn chc c trn H Tin, Mc Thin T
c cha Nguyn Phc Chu cp cho 3 chic thuyn bun mang long bi c min thu.
y chnh l iu kin thun li Mc Thin T m rng vic bun bn ra ng Ngoi. L
Qu n cng cho bit thm rng, ngoi 3 chic thuyn mang long bi c min thu, khi
thuyn t H Tin n bun bn vi Hi An, thng cng ln nht ca ng Ngoi, cng
ch phi np mt mc thu rt nh. C th, cc thuyn bun t H Tin n Hi An ch phi
chu thu n l 300 quan, thu v l 30 quan [19, tr. 53]. Nu so vi thuyn n t cc
nc phng Ty phi chu mc thu n l 8000 quan, thu v l 800 quan, thuyn n t
Qung ng phi chu thu n l 3000 quan, thu v l 300, thuyn n t Xim La, L
Tng phi chu thu tng ng l thu n 2000 quan, thu v 500 quan v 200 quanth
thu m H Tin phi ng l rt thp. l s th hin chnh sch u i ca cha Nguyn
trong mi thm giao vi vng t H Tin.

S u i cn c th hin r hn, khi cha Nguyn ban cho Mc Thin T c

n c m Cc c tin. Lu thng tin t chnh l yu t quan trng thc y s pht trin
ca ngnh giao thng. V vic tin c c ti H Tin cho thy s pht trin mnh m
v kinh t ca vng t ny.

Lc by gi, ng Ngoi c tin theo nin hiu vua L, cn ng Trong cc cha

Nguyn mun khuch trng th lc y mnh giao thng vi nc ngoi cho c nhiu
loi tin khc nhau. Theo nh nghin cu Nguyn Tng Khi ( 1)
P F
3
1 tin Mc Thin T c c
P

nhiu tn gi khc nhau nh: An Php nguyn bo, Thi Bnh thnh bo, Thnh
Nguyn thng bo. Hin nay Bo tng Kin Giang ang bo qun v gii thiu b su tp
tin c do Mc Thin T c ti H Tin vo nm 1736. Chng c lm t km v hp kim
km ng, ng knh t 2 2,1 cm, c hnh trn, dp. Ch Hn v khun hnh vin
quanh ng tin c ni. Chnh gia c mt l vung xu dy [4, tr. 14]. Theo L Qu n
th dng h Mc H Tin c trn 30 triu tin. C hiu c t, c hiu c nhiu. Tin
ca h Mc lu hnh khp nc ta.

Vi vic mt s lng kh ln ng tin c c ti H Tin v c lu hnh khp

nc ta thi by gi, ngoi vic mt ln na khng nh, cha Nguyn xem H Tin l
mt b phn thing ling ca chnh quyn ng Trong, cn cho thy s t ch trong pht

(1) : Bo tng M thut cung nh Hu

trin kinh t ca H Tin, vi vai tr l ni trung chuyn, lu thng hng ha quan trng ca
c nc. ng thi, l biu hin sinh ng nht ca s pht trin v kinh t.

C th ni, hot ng bun bn trong nc ca cng H Tin l rt nhn nhp. S si

ng y c ghi nhn trong hi k ca nhng ngi nc ngoi n H Tin v c
nhng hot ng tch cc ca thng nhn H Tin. Nm 1743, v Gim mc ngi Php tn
l Armand Fracois Lefvere n H Tin vit rng Hi cng ca ng (Mc Thin T)
c mt s tu ngi Nam Vit Nam qua li, n mua go, sp ong, ng voi v mt s
mt hng khc. [81, tr. 370] iu cho thy, cng H Tin c cc thng nhn trong
nc bit n v cc hot ng giao lu bun bn din ra. Cc loi hng ha nh go, sp
ong, ng voi l nhng mt hng ch lc ca H Tin lc by gi. Thng nhn trong
nc, nht l thng nhn ng Trong coi nhng kho hng ha di do ca H Tin
chnh l mt ngun m bo chng li nhng nn i.

Hn th na, cng H Tin khng ch rng ca cho n cc thuyn bun n m cn

ch ng tm n cc hi cng khc trong nc giao lu bun bn. Nm 1747, mt trong
3 chic thuyn bun mang long bi ca H Tin vt bin, mang nhiu hng ha qu
him n Kinh Ph Xun tin dng cha Nguyn v tin hnh cc hot ng trao i
bun bn. Chic tu ny, vi nhiu c quyn chc hn gh qua cng Nng cng ln
bc nht ca nc ta khi y. V l d nhin, mi quan h bun bn gia H Tin vi Nng
cng c hnh thnh.

Nh vy, cng th H Tin thit lp c mt h thng bun bn thng sut t H

Tin n Bin Ha Gia nh v ra n Hi An. Mi quan h bun bn gia cc trung tm
kinh t ln l minh chng c th nht v mt nn thng mi sm ut ca H Tin ni ring
v c nc ni chung trong sut th k XVIII. V c bit l, cng th H Tin khng dng
li vic bun bn trong nc m cn vn xa ra nc ngoi, giong bum, vt bin n
cc nc lng ging nh Trung Quc, cc nc ng Nam , Nht Bn v giao lu vi c
cc thuyn bun n t phng Ty xa xi. ri t mt thng cng nh, H Tin tr
thnh mt thng cng c tm vc quc t, gi vai tr quan trng trong nn thng mi th
gii th k XVIII.
 2.2.2. Giao lu thng mi vi nc ngoi.

Thng cng H Tin l mt mt xch quan trng pha ng vnh Thi Lan, trn
tuyn hng hi thng mi chu qua vnh Thi Lan, men theo b bin ng Vit Nam ln
T
2 T
2 T
2 T
2

Qung Chu, Trung Quc hay Luzon (L Tng - Philippin). Thi k Mc Cu v Mc Thin
2T T
2 2T 2T T
2 T
2

T, chnh sch bang giao quc t ca H Tin rt thc t v t cn bn trn t do doanh

thng v trng thng, do vy hp dn c cc thng nhn trong nc v quc t. S
sm ut ca cng H Tin c cc thng nhn Anh, Php, B o Nha ghi nhn
trong hi k ca mnh.

L nh qun l giu bn lnh, Mc Thin T m cng cho tu bun nc ngoi bun

bn t do. H Tin lc c gi l Tiu Qung Chu, l im n ca cc on thng
thuyn t bn o M Lai, Sumatra, Java, Xim, n , Min in, Phc Kin, Qung
2T 2T T
2 T
2 T
2 T
2 T
2 T
2

ng, Hi Nam,... H n mua hi sm, c, tm kh, a bin, sp, mt ong, go, lng
chim khuyn khch thng nhn n mua bn, vo cc dp sinh nht Mc Thin T
(ngy 7/3 m lch), cc thuyn bun c php vo cng H Tin min thu. Ngc li, cc
thng nhn, nht l ngi Hoa, h li mang qu biu tng quan li a phng kt cht
tnh giao thng. Nhng tu bun ngi Vit t Ng Qung ti mua go, sp ong, ng voi
v cc mt hng khc. ng thi, h mang n hng t la, ng ma, ng phnNgi
M Lai n mua go, hng vi v bn cau

Khng ch m rng ca cho n cc thng gia n t nhiu nc trn th gii bng

nhiu chnh sch u i, h Mc cn ch ng thnh lp cc i thng thuyn ra nc
ngoi bun bn. Lch s ghi nhn, rt nhiu ln cc i thuyn bun ca h Mc giong
bum i khp ni trn th gii.

Vo nm 1728 v 1729, hai i thuyn bun ca cng H Tin do Lu V Qun v

Qunh Tp Quan ch huy c Mc Cu c sang Nht giao lu bun bn v c chnh
ph Nht l Mc Ph c Xuyn cp giy php giao thng. Cng nm 1729, mt i
thuyn bun khc ca H Tin cng c phi sang Trung Quc bun bn, bt u mi quan
h giao thng gia Cng Khu (H Tin) v Trung Quc. Vo nm Ung Chnh th 7
(1729), mt ng thng mi gia x ny vi Qung ng c thit lp di c 7.200
l ng b. [81, tr. 265] S sch Trung Quc thi nh Thanh chp t i Ung Chnh
(1723 1735) rng cc sn phm H Tin nh : la go, hi sm, i mi, tht b kh, ng
voi xut khu qua Trung Quc. La go H Tin cng tng xut qua nhiu nc ng
Nam nh Chn Lp, Xim, Singapo. [72, tr. 22]. n nm 1731 v 1732, hai chic thuyn
bun khc ca cng H Tin li giong bum vt bin sang Nht Bn bun bn nhng gp
thi tit khng thun li, hai chic thuyn sau ch ti tnh Qung ng (Trung Quc).

Thi Mc Thin T, nhiu tu bun khc ca H Tin cng giong bum ra khi.
Chng ta bit rng, khi nhn chc c trn H Tin vo nm 1736, Thin T c
cha Nguyn Phc Ch ban cho ba chin thuyn long bi, min cho l thu thuyn bun, vi
nhim v hng nm ra nc ngoi mua vt qu n Kinh dng tin [20, tr. 120]. Thc
hin nhim v y, trong hai nm 1740 v 1742, hai chic thuyn bun ca cng H Tin do
Ng Chin Vin v Lm Thin Trng ch huy c Mc Thin T c sang o Nagasaki
ca Nht Bn giao thng bun bn. [31, tr. 33 - 34].

Trong cc thng thuyn y, hng ha bun bn rt phong ph. Theo thng nhn
ngi Anh l Bowyear th vo th k XVII, thuyn bun t ng Nam thng em n
ng Trong nhiu hng ha : T Siam : l tru khng, g (dng nhum vi), sn, x
c, ng voi, thic, ch, go; T Camphuchia : th hong (dng lm thuc v), cnh kin
trng, sa nhn, sp, sn, x c, g , nha thng, da tru, da v gn hu, ng voi, sng
t.v.v.; T Batavia : bc, bch n, tru khng, vi ct b v trng, thuc mu ; T
Mani : bc, dim xinh, g , v s, thuc ht, sp, gn hu. Cn ng Trong bn ra :
vng, st, t v hng ha nh : lnh, la, k nam, trm hng, ng, ng phn, yn so,
ht tiu, bng [37, tr. 41]. Sch i Nam nht thng ch cng vit : Hng ha H Tin
c vi la, mai, i mi, huyn bch, sp ong, mt ong, chiu hoa, tc hng, h tiu, yn
so, hi sm, bng c, vy c, nc mm [61, tr. 33]. Trong cc loi hng ha , huyn
phch c xem l mt loi hng ha rt qu. L Qu n vit trong Ph bin tp lc
T
2 T
2

rng: "Huyn phch c nhiu trn H Tin, trng ging khi ng nhng mu en nh st.
Ngi ta ni eo huyn phch vo mnh th c th tr c gi c, rt tin lm chui trng
ht." [19, tr. 238] Thuyn bun Trung Quc, Xim, M Lai nhp v rt nhiu loi hng ny.

Bn cnh , hi sm v bong bng c cng l nhng mt hng rt c a chung

thi by gi. Trong sch Gia nh thnh thng ch, Trnh Hoi c cng cho bit thm:
Thuyn Qunh Chu Qung ng thng n u hi o mua hi sm v bong
bng c, ln vi dn ta, bum thuyn lin nhau [20, tr. 69]. S hng ha c ch trn
chin thuyn long bi m Mc Thin T em dng cha Nguyn nm 1747 cng cho ta thy
s a dng v hng ha c mt H Tin lc by gi ngc thy ton chiu, ngc ha ton
chiu mi th mt vin ngc, hc nh 20 vin, mt con g ty, mt con ch ty, chim anh
v nm sc mi sc mt con, vi ty, chiu hoa bng c kh, chiu hoa my [20, tr. 121].
Mt thng nhn ngi Anh l A. Hamilton khi n H Tin tha nhn rng hng ha
H Tin v cng phong ph. Trong mt on ghi chp ng cho bit : nm 1720, khi qun
Xim nh ph H Tin Hi qun ca h khi n Ponteamas, a nhng i qun nh
cp ph v t thnh ph,v ni ch tnh ng voi, h t cng c trn 200 tn. Nhng
chic tu, v nhng chic thuyn ca h (qun Xim) cha y vt cp c, nm di
trn ng, cch xa thnh ph c 4 dm ng [81, tr. 372]. Ng voi, vn l sn phm
c ngi Vit mang v t t bn Lo v y l mt hng ha rt c cc thng nhn,
nht l thng nhn Chu u u chung.

Nh vy, chng ta thy trong hot ng trao i bun bn ca cng H Tin ni ring
v ng Trong ni chung th hng ha c bn ra l : cc loi nng sn nh la go,
ng, bng, ht tiu; cc loi hi sn nh i mi, hi sm, c bin, t yn, nc mm
; cc loi lm sn vi nhiu loi g qu nh g kin kin, g sao, g tchl nhng sn
phm c rt nhiu H Tin v c cc sn phm c ngi Vit mang v t Chn Lp, Lo
nh ng voi, x c, vng...Cn cc mt hng nhp khu cng rt a dng, c th k nh cc
loi nguyn liu dng trong vic dt vi, lm giy, thuc mu, trang scc bit, v
kh cng l mt mt hng c bun bn H Tin. Li miu t ca gio s Emile
Gaspardone v chnh sch bo v H Tin thi Mc Cu cho ta thy thc t ny : khng
bao lu, nhng li nhun t thng mi t ng trong tnh trng xy dng ln nhng thnh
ly, o cc hm h, v cung cp cho mnh sng i pho.[81, tr. 368] Rt c th, Mc Cu,
ri Mc Thin T bo v H Tin trc s quy nhiu ca cp bin v c bit l chng
li cc cuc xm lc ca qun Xim phi mua nhiu v kh t cc li bun Chu u.

Vi s phong ph v hng ha v cc hot ng bun bn din ra tp np em n

s giu c cho H Tin. V li chnh s nhn nhp y to ra cho cng H Tin sc hp dn
ln lao m cc thng gia khng th cng li c. Cng H Tin thi Mc Thin T
khng ch l ni dung thn l tng cho nhng lu dn tha hng mong mun tm cuc sng
bnh yn mi m cn l ni lui ti thng xuyn ca thng nhn mun lm giu n t
nhiu nc trn th gii nh: Chn Lp, M Lai, Xim, Trung Quc, Nht Bn, B o
Nha... C nhiu nguyn nhn l gii cho s pht trin ca H Tin, nhng theo Mc th gia
ph th s sm ut ca H Tin khi y l kt qu ca nhiu yu t: thin thi - a li - nhn
ho, nhng cn bn nht vn l nhn ho. Mc Thin T p dng ni y mt chnh
sch thu nh nhng, khn kho nn thu c khch thng bn phng t hi v.

Trong sut th k XVIII, cc hot ng ngoi thng ca cng H Tin din ra rt

nhn nhp. Cng H Tin khng ch n nhn cc thng gia trong khu vc ng Nam ,
Trung Quc, n m c cc nc phng Ty xa xi. C th ni, ngnh thng mi
ng vai tr lm hng thnh H Tin, trc khi quyn lc thng mi ca H Tin chuyn
giao cho cng Bn Ngh Si Gn gn mt th k sau.

Vi cc hot ng bun bn nhn nhp, cng H Tin c v th rt quan trng trong

nn ngoi thng Vit Nam v con ng bun bn ng Ty thi by gi. Cng H Tin
va ng vai tr va l ni phn phi hng ha, va l trm dng chn cho nhng chuyn
hi hnh di ngy.

Hot ng thng mi ca Vit Nam c hnh thnh v pht trin t kh sm v th

k XVII XVIII, c th c xem l thi k hong kim ca hot ng thng mi Vit
Nam phong kin. Thi k ny, trn t nc ta xut hin mt lc lng kh ng cc kiu
dn Trung Quc, Nht Bn nh c lu di v hot ng bun bn l ch yu.

T th k XVI XVII, thng nhn phng Ty cng ln lt n bun bn v lp

thng im (c s i din thng mi) c ng Trong v ng Ngoi. Thng nhn
phng Ty thng mua hng t nc ny sang nc khc bn li kim li. H bn cc
th hng ha nh bc, v kh ca Nht; t la, thuc bc, s ca Trung Quc; len, d,
sng i bc, pha l, thy tinh v mt s sn phm khc ca nn cng nghip phng Ty.
H mua ca Vit Nam sn phm th cng nghip nh s, t la, ng ma v cc loi
lm th sn.

S thng thng bun bn vi nc ngoi, nht l cc nc phng Ty, bc u

a t nc ta tip xc vi lung thng mi quc t ang pht trin, gp phn m rng th
trng trong nc v thc y s hng thnh ca cc th.
 Vit Nam th k XVII XVIII, hng lot th xut hin v pht trin phn
vinh. ng Ngoi c Thng Long, Ph Hin, ng nh cu Th nht Kinh k, th nh
Ph Hin, cn ng Trong xut hin kh nhiu th sm ut nh : Thanh H (Hu), H
Tin, Hi An Trong , Hi An l trung tm trao i, bun bn ca c vng ng Trong,
l mt thng cng quc t nm trn con ng thng mi Bin ng t ng sang Ty,
t Nam ln Bc. Cn H Tin l trung tm thng mi quan trng ca vng t bin vin tn
cng Ty Nam ng Trong v c ca khu vc ng Nam , trc khi thng cng Si Gn
chnh thc ra i vo nm 1862.

Trong nn thng mi Vit Nam, H Tin ng vai tr l trm u mi thng mi

cui cng ca ng Trong, l im dng chn l tng cho thng nhn n t khp cc a
phng trong c nc. Vi v tr a l thun li, s giu c v ti nguyn v s tr ph trong
giao thng a cng H Tin l cng ln nht ng Trong sut th k XVIII. Ra i
trc cng Si Gn hn mt th k, hot ng nhn nhp sut t Nam ra Bc, vai tr to ln
ca cng H Tin trong nn thng mi Vit Nam l khng th ph nhn c. ng nh
Emile Gaspardone ni : Thi Mc Thin T, cng H Tin l bn cc nam ln nht
ca nhng trung tm sinh sng ca ngi Trung Hoa [81, tr. 370].

Trong nn thng mi th gii, H Tin l cng trung chuyn hng ha khng th b

qua ca thng nhn ng Nam v mt s thng nhn phng Ty trn hnh trnh bun
bn ng Ty ca con ng t la trn bin. Vo th k XVIII, nhng thng nhn
ngi Trung Hoa v Chu u vit v cng H Tin vi nhng li y trn trng.

Mt ti liu Trung Hoa vit v thng cng H Tin th k XVIII nh sau : H

Tin ngy hm nay l cng v hng ty ca Nam B Vit Nam, nm m m di nh nng
mt tri, trn ci vnh ca n khng su lm. C mt th k nay, H Tin vn ang cn sng.
Vo th k th XVIII, H Tin phn thnh mt thi c ting vang tn bn Trung Hoa v ngay
c ti Chu u. Nhng tuyn tp ln Trung hoa hng v pha ty khi c ghi chp v
H Tin. Nhng tuyn tp ny lm r nt v H Tin bng hai tnh cht, nhy cm bn
Trung Hoa v by gi vn cn gi tr : mt nn thng mi tch cc v s quan tm n vn
chng. [81, tr. 363] Nhng dng ghi chp ny cho chng ta bit, nhng thng nhn
Trung Hoa nh gi rt cao v th ca cng H Tin lc y v vai tr ca n l u khng cn
bn ci.
 H Tin pht trin mt phn bi v n c tim nng v th mnh phn thnh v cn
v n c nhng ngi lnh o ti ba, bit pht huy li th ca n, to danh ting cho n
trong nn thng mi quc t. Cng H Tin khng ch bun bn trong lnh th cng khu
H Tin, m cn c khu vc ng Trong, vn ra ng Ngoi v c nc. Hn th na,
cng H Tin cn hng n nc lng ging Trung Hoa, n cc nc ng Nam , sang
tn Nht Bn v n c phng Ty xa xi. Ngay t trc khi Mc Cu n lp nghip, hot
ng bun bn ca vng t H Tin kh pht trin v sm c mi quan h vi bn ngoi.
Gio s Emile Gaspardone cho bit t xa xa H Tin lm im bun bn ln lao ca
ngi B o Nha v l mt hi cng thng nghip k cu ca ngi Ty Ban Nha [81,
tr. 369, 372].

Nm 1720, mt thng nhn ngi Anh l Alexandre Hamilton n H Tin bun bn

dnh cho H Tin nhng li nhn xt y ho : Ponteamass (H Tin theo cch gi
ca ngi Chu u th k XVIII), l mt ni p, thun tin cho vic mua bn trong
nhiu nm, c mt im thun tin l c dng sng hp m su (sng Giang Thnh), trong
ma ma c gi ma Ty Nam, giao lu vi Bausack hay con sng Cambodia (sng M
Cng), khin n li cun c nn ngoi thng t kinh ca Chn Lp (Kinh Ung)
n ngi nc ngoi n mua bn chn ni n l Ponteamas, nn ni ny tr
thnh phn thnh. [81, tr. 371]

Chnh s phn thnh y lm cho vai tr ca H Tin ngy cng quan trng. Cng
H Tin khng ch l im n hp dn ca thng nhn t bn phng n lm giu bi
s phong ph ca hng ha v nhng mi li ln do n mang li, m H Tin thi nh
mt kho thc di do nht phn pha ng Chu , l ni m bo s sng cho phn ln
cc dn tc. Ngi M Lai, ngi Vit Nam, ngi Xim La u trng cy vo hi cng ny
nh mt ngun ti nguyn m bo chng s i ngho. Cc dn ... vng xung quanh...
n tm kim thc phm trong cc kho hng ca Ponthiamas (H Tin). Mnh t nh b
ny...c nhn nh l kho thc di do nht trong ci phn hng ng ny ca Chu .
Nhng ngi M Lai, nhng ngi Nam b, v ngay c nc Siam... nhn ci hi cng ny
nh l mt ngun bo m chng li nhng nn i" [81, tr. 368].

Qua nhng li nhn xt trn, c th thy thng cng H Tin khng ch nh hng
ln n nn thng mi trong nc m cn c vai tr to ln trong nn thng mi th gii.
Khi y, cng H Tin l trm trung chuyn hng ha, l cu ni m bo s hot ng nhn
nhp, thng sut ca nn thng mi th gii th k XVIII

Tic rng, v nhiu l do khc nhau, vo u th k XIX, cng H Tin khng cn

phn thnh na v dn mt i vai tr quan trng ca mnh. Nhng nhng g ngi dn H
Tin lm c s mi l nim t ho su sc khng ch i vi nhng c dn ni y
m cn l nim t ho ca T quc Vit Nam thn yu v l mt hnh nh p trong mt
bn b quc t.

2.2.3. Nhng nh hng n i sng vn ha - x hi.

S pht trin v kinh t tt yu dn n nhng thay i ln lao v mt vn ha x

hi. Vng t H Tin c th c coi l thin ng ca nhng ngi nhp c. Ngi H
Tin vi bn tnh phng khong, khng ch l nhng thng gia ti ba m cn l nhng
ngi yu vn chng th ph.

Nm 1736, khi c trao quyn cai qun vng t H Tin, Mc Thin T vi

nhng ngi vn hc thnh lp Chiu Anh Cc ( 1), ni t hp vn nhn, ti t, cng nhau
P F
4
1 P

xng ha ca ngi cnh p H Tin. ng thi cng l ni anh ti trong v ngoi trn
n m o th vn. Ting vang ca Chiu Anh Cc ra tn x ng Ngoi v n c mt s
tnh ca t nc Trung Hoa.

Chiu Anh Cc l Tao n th hai trong lch s vn ho dn tc Vit Nam, sau tao
n ca L Thnh Tng (1442 1497). Tao n do L Thnh Tng lm nguyn sy gm 28
ng tin s gii th vn nht nc thi gi l Tao n nh thp bt t. Cn Chiu Anh
Cc ca Mc Thin T vi 36 v vn nhn li 320 bi th ch Hn v tt c u c
chung ch l ca ngi trn H Tin ca nc An Nam, m c th l 10 cnh p ca H
Tin [14, tr. 438]. Nm 1757, Tham mu Ng dinh Gia nh Nguyn C Trinh ha th
H Tin thp vnh, tng p th vn vi Mc Thin T v cng nhau xc lp bn ca Vit
Nam ng Trong.

Chiu Anh Cc khng ch l mt tao n vn chng, m cn l mt Vn Miu, ni

th c Vn th s biu Khng T v l nh ngha hc, chn con em tun t trong vng v

(1) : Thi s ng H gii thch : Chiu l chiu tp, hi hp. Anh l anh hng, anh ti. Cc l ta lu cc. (Xem ng H, Vn hc
H Tin).
o to nhn ti cho tng lai. Hin nay, Chiu Anh Cc khng cn na, nhng du vt nn
nh xa vn cn . Theo mt s nh nghin cu H Tin, Chiu Anh Cc xa c xy
dng di chn dy Bnh San, tc cha Ph Dung ngy nay [14, tr. 220].

Tao n Chiu Anh Cc ng gp quan trng vo vic cng c thc dn tc v

truyn thng vn ho i Vit vng t mi, vng bin thy ni a u t nc. Chnh
thnh tu vn ho ny bin t H Tin thnh ngn hi ng sng rc bn b Thi Bnh
Dng, lm cho lch s min t ny tr thnh bt t. Cc tc phm H Tin thp vnh, vi
Minh Bt di ng... li cho chng ta nhng ng vn th c sc trong lch s vn ho dn
tc v l ni khi ngun ca vn mch pha Nam.

Bn chc nm sau ngy tao n Chiu Anh Cc xut hin, c lc b li tn bi chin

tranh binh la, nhng nm 1776 khi vo ng Trong, hc gi uyn bc, nh vn ho ln thi
Hu L l L Qu n (1726 1784) say m c vn th Chiu Anh Cc, kinh ngc v
phn phc trc s pht trin bn b ca vn ha dn tc ng Trong vn mch mt
phng dng dc khng dt, tht ng khen lm. Trong , phong kh vn chng H
Tin th k XVIII l mt biu hin khng th ni l ngoi bin xa th khng c vn
chng vy. [19, tr. 123] Cn thi s ng H th tht ln : L lng thay, cch nay hn hai
th k, gc H Tin diu vin, c mt tng qun thi s con chu Minh Hng, lm
c nhng cu th ting Vit lc li trau chut n vy. [32, tr. 148]. Phan Huy Ch th
nh gi, H Tin thp vnh l m i, xinh p, ng hc. [10, tr. 153]

Mi cnh p tiu biu ca t H Tin trong thi tp H Tin thp vnh m Tao
n Chiu Anh Cc ca Mc Thin T m t l:

1. Kim D lan o o vng ngn sng (Ni T Chu)

2. Bnh San ip thu Ni bnh phong lp lp xanh (Ni Lng)

3. Tiu T thn chung - Chung mai cha vng (Cha Ph Dung)

4. Giang Thnh d c - Trng canh m thnh ly bn sng (S. Giang Thnh)

5. Thch ng thn vn ng nut my (Hang Thch ng)

6. Chu Nham lc l - C u bi Chu Nham (Ni Dng)

7. ng H n nguyt - Trng in ng H (Bin ng H)

 8. Nam Ph trng ba Sng lng bn Nam (Bin Bi t)

9. Lc Tr thn c - Xm qu Mi Nai (Bi Mi Nai)

10. L Kh ng bc Thuyn cu u Rch vc (Rch Vc) ( 1) P F

5
1

Qua mi cnh p trn, mt bc tranh phong cnh tuyt p lm say m lng ngi
nh hin hu trc mt chng ta: sng sm ting chung cha ngn ln t ngi cha tch
mch (Tiu T Thn chung), thn xm Mi Nai thanh bnh (Lc Tr thn c), thuyn chi
Rch Vc vui chi li (L Kh ng bc), o vng chn sng hin ra (Kim d lan o),
dy ni nh bc bnh phong trng ip mt mu xanh (Bnh san ip thy), chiu v c u
trin t (Chu nham lc l), hang nut my (Thch ng thn vn), bi nam gi sng
(Nam ph trng ba). Khi mn m bung xung, trng in h nc pha ng (ng H n
nguyt):

Khi lnh my tan ci diu mang,

Mt vng phong cnh gia hng hoang.

Tri xa mt sng in i bng,

Bin bc vng gng di bn phng

Rng snh cng tri bt ngt,

Su cn so vi bin mnh mang.

C rng tnh gic chi tan v,

Mt tm lng bng vn chi chang.

(ng H n nguyt ng H Lm Tn Pht dch th)

Hay thnh thong vng v ting trng m bn bc thnh c (Giang Thnh d c):

Gi cun tri cao my lnh tung,

Sng di vy ta kh anh hng.

Lu thuyn di bng trng sng lnh,

(1) : Xem chi tit ni dung cc bi th ph lc 5.

 Trng m cm canh sng nc trong.

Kim gip nh m cht ch,

Cm bo cho c chn thung dung.

Lc thao em p tnh minh cha,

Nc Vit bin thy vng ni sng.

(Giang Thnh d c - ng H Lm Tn Pht dch th)

Tt c to nn mt bc tranh qu thanh bnh, yn m!

T s ngi ca v p, ngi ca cuc sng lao ng thanh bnh, th Chiu Anh cc

khng nhng lm p thm cuc sng m hn th na, n cn gp phn chn hng vn ho,
truyn b nho phong lm cho t H Tin thm m mang hng thnh. Thng qua hot ng
ca Tao n, cc nh th khng ch xng ho, bnh th, m cn dng n nh mt cng c
n nh tnh hnh phc tp trong sinh hot tinh thn ca m c dn t ching; dng n
lm trng hc truyn b Nho hc, o to ra mt lp ngi thm nhun t tng Nho
gio, v cng dng n lm ni t hi bn lun th s, hoch nh nhng sch lc, bin
php kinh t, chnh tr, qun s, ngoi giao...lin quan trc tip n s sng cn, hng vong
ca vng t bin trn.

Tuy hot ng ca Tao n Chiu Anh Cc khng rng, t tng chi phi ch o ca
thi x ny vn l t tng Nho gio ( bui chiu tn), song gi tr th vn ca Chiu Anh
Cc l rt ln. ng nh t trong li ta tp H Tin thp vnh ca Mc Thin T
ni: Th ny chng nhng lm cho chn ven bin thm phn ti p m cng l trang s
ca Trn H Tin vy". [32, tr. 82] Tht vy, ngha ca th vn Chiu Anh Cc khng ch
tnh cm lc quan ca nhng tm hn gn b vi cuc sng mt vng t mi khai ph;
th vn vnh cnh, vnh vt ca cc thnh vin thi x ny cn c ngha nh l vic ng
ha v mt vn ha i vi mt vng t mi m trc cha thuc v ngi Vit, cha in
du vn ha ngi Vit.[42, tr. 175]

Bn cnh nhng ti sn ln lao v vn ha m ngi H Tin to dng c v

li cho hu th th trong cuc sng i thng, ngi H Tin cng to dng cho mnh
mt th ng x v c tnh vn ha ring bit. vng t y, ngi kinh, ngi Man ln
nhau, qu na l ngh bun bn ngi Trung Quc, ngi Chn Lp, ngi Ch V hay
ven sng sinh nhai; ngi ta khng nh c mt ch m thin di khng thng [61, tr.
10]. l cuc sng ca nhng c dn quen ngh bun bn.

V tnh cch ca ngi H Tin, trong Gia nh thnh thng ch, Trnh Ha c
miu t mt cch chi tit rng : ngi H Tin tnh ngi khinh bc ph hoa, thch trang
sc phong nh. n ng dng ci lc nh bi tc cao ri sau cht khn, bn cnh tc
thng dt ci trm cong, dng vn tc v gi u. Ru th bi sp thm v vut ngang ra
nh hnh hai ch nht i vi nhau. n b th mc o ngn, ca tay hp, thch i khn
bt u mu thin thanh, ngc lam, cnh ch, c trng, u xanh, cc mu non m nht. Bt
u bi tc cao, khi xc du, phn xong ri, mi ly tay bi tc thp xung cho cong
xung gy, nh hnh c g, ly hai bn tay p u bi tc li cho dp v nhn, gi l kiu
trang sc mi. eo vng xuyn, hoa tay, vng ngc xen ln. Khi i th i thng mnh cng
ct, khng c dng ung o, bay bm. Thch khoc ci khn di trn u m i, hoc vt
vo vai, hoc cm tay, khng dng nnThu tha, may o, lm mt lm bnh, nhng
vic kim ch, nu nng, cng kh tinh xo [20, tr. 152].

Trong i Nam nht thng ch, cc s gia triu Nguyn cng vit rng : c dn H
Tin c tnh ngi nh nhm, ham thch phong lu. Khng ai gian tham, khng ai trm
cp, phn nhiu ho phng [61, tr. 10]. V chnh nhng con ngi phong lu, ho phng
chung sc, chung lng xy dng, bo v t H Tin, bin ni y thnh mt ni
hi min bin.

T nhng on trch trn, chng ta thy rng, H Tin khng ch l mt thng cng tr
ph v kinh t m cn l mt x hi vn nh theo ng l tng nho gio, l mt hnh
mu l tng ca thi cc thnh ca ch phong kin. S pht trin v kinh t v phong
ph v vn ha ca vng t H Tin gp phn lm huy hong hn nhng trang s v
vang trong s nghip dng nc v gi nc ca dn tc Vit Nam. V vi nhng thnh tu
t c, cng th H Tin c vai tr rt ln trong cng cuc m ci v phng Nam ca
ngi Vit v gi v tr xng ng trong nn thng mi Vit Nam v th gii th k
XVIII.

2.3. VAI TR CA DNG H MC TRONG S PHT TRIN CA THNG CNG H

TIN.
 T s trnh by lch s hnh thnh v nhng hot ng bun bn ca cng H Tin
nh trn, chng ta thy ni r ln vai tr ca h Mc Mc Cu v con l Mc Thin T
trong vic xy dng m mang ph th H Tin v thng cng H Tin.

Mc Cu l ngi c cng ln trong vic bin H Tin thnh mt trung tm kinh t -

vn ha trong khu vc. ng l ngi c tm nhn xa trng rng, khi quyt nh t b chc
quan c Nha ca quc vng Chn Lp, v ni tnh nc ny lun ri ren do nn tranh ginh
ngi vua v thng b ngi Xim khng ch n nh c Mang Khm, ni c nhiu
trin vng, xy dng giang sn ring. Vng t Mang Khm, trc khi Mc Cu n v
lp nghip tuy l mt vng t cn hoang s nhng l mt cng khu c tu thuyn nc
ngoi n bun bn hoc gh qua trn ng di chuyn. Vic bun bn y c s tp
np mt mc nht nh. Chnh yu t ny kch thch Mc Cu, vn l mt thng
nhn bun bn ln trn mt bin, chn l ni khi nghip ca mnh.

Khi t chn n H Tin, vic lm u tin ca Mc Cu l nhanh chng to dng

thanh th, nn tng pht trin lu di. ng m tim ht, trng mua vic thu thu hoa chi
cc sng bc ln lm giu. Sau khi tr nn giu c, Mc Cu ngh ti v bt tay ngay
vo vic pht trin cng cuc kinh doanh bun bn ca H Tin, nht l vic bun bn vi
nc ngoi, m mang ph ch, xy dng H Tin thnh mt thng cng sm ut. Mc Cu
cho xy dng trng ly Trc Bn Thnh hay Phng Thnh bo v s pht trin bn
vng ca thng cng.

Mc Cu tch cc ku gi v n nhn thuyn bun ca tt c cc nc n bun

bn, ng thi cn ch ng t quan h bun bn vi cc nc. Khng t ln Mc Cu
c nhng on thuyn bun sang Nht Bn v Trung Quc giao thng. Hn th na,
khuyn khch tu bun nc ngoi n bun bn, Mc Cu cho thi hnh mt chnh sch
thu hng ho kh u i. Hng ho bun bn ch phi chu thu rt nh.

l nhng c s ban u lm nn s pht trin ca cng H Tin v sau. V s pht

trin ca H Tin ch tht s vng chc t khi Mc Cu c mt quyt nh lch s, nng
nh vo cha Nguyn vo nm 1708. Vic lm ny khng nhng gn cht s pht trin
ca H Tin vi s pht trin ca t nc Vit Nam m n cn gp phn quan trng trong
vic lm ch vng t phng Nam ca dn tc Vit Nam . H Tin tr thnh mt b phn
ca T quc Vit Nam rt ng lc, khng sm, khng tr. Nu sm hn, tc lc ph Gia
nh cha thnh lp; hoc tr hn, th cuc ni chin Ty Sn Nguyn nh n ra, H
Tin khng th ng vng trc th lc ca ngi Xim. Chnh v th, sau khi ni thuc
ng Trong, H Tin tr thnh ng lc mnh m, c tc ng kch thch lch s khu vc
tin ln, gp phn khng nh trong cng cuc m mang b ci, gi vng cng vc quc gia
vng bin vin tn cng pha Ty Nam T quc v pht trin kinh t x hi [42, tr. 43].
u y cng l mt ng gp to ln ca Mc Cu vy.

Cng lao ca Mc Cu l khng th ph nhn. Bn ch Khai trn tr quc m vua

nh Nguyn ban cho Mc Cu l mt s ghi nhn cng trng ln lao ca con chu Mc gia
v xem h nh cc v khai quc cng thn. Tht vy, sut hn 40 nm cai qun t H
Tin, vi ti nng, c v lng nhn ngha, Mc Cu li du n kh phai m trong
s sch, c bit trong lng ngi dn ca c vng t Nam B ni chung, H Tin v Kin
Giang ni ring.( 1) P 16F

n thi Mc Thin T, k tc s nghip ca Mc Cu, Thin T cng ra sc y

mnh vic thng thng vi nc ngoi. C t nht hai ln Mc Thin T phi thuyn
bun sang Nagasaki xc tin vic mu dch vi Nht Bn. i i vi vic m rng bun
bn vi cc nc, Thin T cn khuch trng vic xy dng ph ch, ng x, xy ct
dinh th, n miu, tri qun, kho tng, cng xng (xng sa cha tu thuyn), thnh lu,
bn bi tu thuyn ra vo thun li .v.v lm cho b mt ca ph cng H Tin cng
c i mi, cng tr nn sm ut, thuyn bun cc nc n rt nhiu [20, tr. 120], tht
ng l mt ni hi min bin.

Khng ch dng li vic pht trin kinh t, Mc Thin T cn c cng trong vic m
mang vn ha ca vng t H Tin. Tao n Chiu Anh Cc do ng sng lp c vai tr
rt quan trng trong lch s vn ha dn tc Vit Nam. ng nh trong Mc Th gia ph, V
Th Dinh vit : Cng (Mc Thin T) lp ra Chiu Anh Cc knh th cc ng tin
thnh v dng hu l chiu tp nhng ngi hin ti, cc bc danh s tun t Thanh triu
(Trung Quc) cng cc nc khc. Vn gio ng Nam (ng hn l Ty Nam) bt u c
b hng thnh l do Cng (Thin T) gy dng vy. [24, tr. 20] Cn sch i Nam lit
truyn th ghi nhn T y, H Tin mi bit n vn hc. [58, tr. 204]

(1) : Pht biu ca ng Mai Vn Hunh Ch tich UBND th x H Tin ti l khnh thnh tng i danh nhn Mc Cu (ngy
7/9/2008), Bo Tui tr ngy 8/9/2008.
 Bn cnh vic m mang kinh t, pht trin vn ha, Mc Thin T cn c cng trong
vic chng li cc th lc xm chim H Tin. Lch s ghi nhn khng t ln Mc Thin T
phi dng ht qun bn h chng li cc cuc xm chim ca Chn Lp, ca bn cp
bin v nht l qun Xim bo v s yn bnh cho H Tin.

Ton b nhng hot ng ni trn ca Mc Cu v Mc Thin T nhanh chng

mang li s mua bn sm ut, tr mt cho ph cng H Tin. T thu ht thm nhiu
lu dn n , trong c ngi Vit, ngi Hoa, ngi Giava v dn c Khmer gn bn.
Chng ta c th khng nh l mt s ng gp trc tip v to ln ca hai cha con Mc
Cu vo s thnh vng ca ph cng H Tin vo nhng thp nin u th k XVIII. ng
nh, Trn Kinh Ha, mt hc gi nghin cu v h Mc H Tin ni : H Tin di
thin ch ca Mc Cu ngy mt thnh vng, nhn dn c an c lc nghip, x hi H
Tin l mt x hi vn nh [44, tr. 215]. Nh nghin cu Nguyn Khc Thun cng vit :
Du tch ca Phng Thnh xa cn , nhng vn th ca cc bc tao nhn mc khch
trong Chiu Anh cc cn ngn vang u , mi cnh p ca H Tin theo cch tuyn la
v gii thiu ca Mc Thin T cng ang cn n vi H Tin xa, n vi x ng
Trong thu xa, khng ai li khng c nghe nhng li y trn trng i vi h Mc.
Vic h Mc theo ph cha Nguyn, c bit, vic Mc Thin T mt lng trung thnh vi
Nguyn nh l iu c tht, nhng nhng g m h Mc cng hin cho H Tin, cho
giang sn mt thu cng l iu c tht. Khng ai c th xa b qu kh m h Mc chnh l
mt phn ca qu kh thi. [24, tr. 10]

C thi s ng H cng c th ni v cng trng ca hai cha con h Mc nh sau:

Chng i tri Thanh Mn

Ln qua t Vit bang

Triu nh ring mt gc

Trung hiu vn i ng

Trc thnh xy v lc

Anh Cc cao vn chng

Tuy cha l c qu
 M cng b vng

Bc phng khi v l

Nam hi lc kinh hong

Giang h gia lang miu

Hn mc trong chin trng

t tri ng gi bi

S nghip tang thng... [ 32, tr. 158].

(Trch : Ngh vnh Mc Cu v Mc Thin T)

Vo nm 1836, i hc s Trng ng Qu i kinh l, t chc li vic cai tr cc

2T T
2

tnh va tri qua tai ha chin tranh, khi v tu trnh ln vua Thiu Tr rng: Vic m
T
2 T
2

mang t H Tin lc ban u do cng lao ca Mc Thin T rt ln, nn lu dng li con

chu h Mc. [59] Li tu y, mt ln na khng nh vai tr ca h Mc i vi vng
t H Tin.

Nh nghin cu Trng Minh t, khi nh gi cng lao ca Mc Thin T i vi

H Tin vit : Ngay khi lnh nhim v, Thin T vc dy nn kinh t, to dng H
Tin thnh mt cng khu tr ph, sung tc. iu , cho thy nng lc ca ngi lnh o
H Tin ( ni Mc Thin T) thi qu l khng nh. [14, tr. 346]

Tm li, ra i t nhng nm cui th k XVII cho n u th k XIX, thng cng

H Tin c s pht trin vt bc. T mt vng t y tim nng nhng hoang vu, qua
bn tay xy dng ca h Mc, s gip sc ca cc cha Nguyn v s nng ng sng to
ca c dn, H Tin tr thnh mt thng cng trung tm ng Nam , v l thng
cng trung chuyn quc t quan trng. C th ni, thng cng H Tin l s k tc xng
ng nhng g m c dn c Eo lm c t hn mi thp k trc. Cng H Tin
ng gp to ln v gi v tr quan trng trong nn thng mi Vit Nam. Trong s pht trin
ca cng H Tin, Mc Cu v Mc Thin T gi mt vai tr ht sc to ln.
 Chng 3: THNG CNG H TIN THI K SUY TN (u th k XIX)

T u th k XIX, H Tin tri qua trn trm nm khai ph v xy dng, tr thnh

mt vng kinh t pht trin tr ph, tin ln gi vai tr trung tm kinh t - chnh tr, vn ha
- x hi ca ton vng. Tuy nhin, cng t thi im ny tr i, v nhiu nguyn nhn cng
H Tin suy yu dn v nhng vai tr ca n cho mt thng cng pht trin huy hong
hn cng Bn Ngh Si Gn.

3.1. NGUYN NHN SUY TN CA THNG CNG H TIN VO U TH K XIX.

Vi v th v tim nng vn c, H Tin t mt vng t khng c tn trn bn

thng mi th gii, tr thnh mt thng cng ting tm lng ly. Nhng cng vi v th v
tim nng y, thng cng H Tin li tn ch sau mt th k pht trin. C th l gii s
suy tn ca cng H Tin bi nhng nguyn nhn sau :

3.2.1. S tn ph ca chin tranh:

Do nm v tr quan trng, li thm ti nguyn thin nhin ph, thm vo l s xy

dng ca h Mc lm cho cng H Tin nhanh chng tr nn phn vinh. Nhng chnh s
pht trin ca thng cng H Tin dn n s bt n cho vng t ny trc s quy
nhiu, cp ph ca hi tc v s xm chim ca qun Xim.

Vng t H Tin c nhiu u th pht trin nhng li c nhc im l rt kh

phng th. Chnh v vy m trc khi v vi i Vit, khng t ln Mc Cu phi a c gia
nh chy lon. M mi ln chy lon l mi ln dng nh phi lm li t u. Trong Mc
th gia ph, V Th Dinh vit rng : Khi y, nc Xim La th giu mnh, thng em
qun sang xm lc Chn Lp. Phng Thnh (H Tin) nm ngay bn b bin, ch l ni
bun bn sinh li ch chng phi l chn him a c th dng v, cho nn h gic cho
thy binh n l chng chim c ngay, khng sao c th gi niQun Xim La vo
nc cp bc ca ci, vng bc v con gi ri ung dung rt v [24, tr. 15]. Tht vy, sau
cuc xm lng nm 1718, qun Xim tn ph vng t H Tin mt cch khng thng
tic, n ni hai nm sau (1720), thng nhn ngi Anh A. Hamilton gh cng H Tin vn
cn nhn r du vt iu tn vi ngn ngang nhng xc tu chm v s nt ca ph th H
Tin. [81, tr. 372]

Mc Thin T ln k tc s nghip ca Mc Cu, H Tin li cng pht trin hn na

nhng mi him ha b xm chim vn khng dt. Mc Thin T v qun dn H Tin
phi nhiu ln cng sc chng li cc cuc xm lc, bo v s bnh yn ca H Tin trc
s quy nhiu ca hi tc v qun Xim.

Ngay t nm 1739, vua Chn Lp l Nc Bn, ly c v Mc Cu m mt t v nhn

vic Mc Thin T mi ln nm quyn, em qun xm chim H Tin. Mc Thin T
phi em ht qun bn h ra mi chin thng c qun th, bo v t ai, ng thi cn
truy kch ui qun Chn Lp ti Si Mt. Nh , Chn Lp khng dm dm ng H Tin
na. V cuc chin ny, sch i Nam lit truyn tin bin chp : Thin T em b thuc
i nh, chin u sut ngy m. V Thin T l Nguyn Th c sut v qun lnh chuyn
lng n v em cm nc cho qun, do , qun c n no. Thin T bn nh hng,
qun ca Nc Bn b tan v . [58, tr. 205]. Qua , chng ta thy nh thng k th,
Thin T gn nh phi dc ton b lc lng ca mnh. Nhng cuc chin tranh nh th lm
cho H Tin b tn tht rt nhiu.

Cuc chin tranh vi Chn Lp, Mc Thin T ton thng, H Tin tr li thanh bnh.
Nhng nguy c b xm chim th khng bao gi ht i vi mt vng t nh H Tin. Nm
1767, mt ngi Hoa qu Triu Chu (Trung Quc) l Hoc Nhin thnh lp mt ng
cp, chim c o C Cng ngoi bin H Tin lm so huyt. T , m hi tc ny
thng xuyn cp ph cc thuyn bun quan li vng H Tin v m mu nh chim t
H Tin. Mc Thin T phi dng n mt lc lng thy binh tinh nhu v mt chin
thut hp l mi tiu dit c bn hi tc Hoc Nhin.

Nm 1769, sau khi m hi tc Hoc Nhin b trit ph cha c bao lu th mt lu

dn Triu Chu khc l Trn Thi li t hp ng cp, ly ni Bch M t H Tin lm
hang hot ng. Trn Thi ngm cu kt vi hai tn phn bi h Mc l Mc Sng v
Mc Khoan m mu nh p H Tin. Nhng nh s cnh gic cao , Mc Thin T
bit r m mu y v ra k sch ph hp. Mc Thin T theo ng k hn phc qun
bt, ui nh bn cp cha Hng Sn (tc gi l cha Thy Hng). Trn Thi chy
trn n x Chn Bn nc Xim La . [20, tr. 123 ] V th m mu ca Trn Thi tht
bi. Tuy nhin, vic khng git cht Trn Thi li hu qu tay hi sau ny, bi v trong
cuc chin tranh nm 1771, chnh Trn Thi dn ng qun Xim nh chim H Tin
v tn ph thnh ph ny.

Mi dp yn ng cp Trn Thi nm trc, H Tin cha kp yn n c bao lu

th nm sau (1770), mt tn lnh trn H Tin l Phm Lam chy ti Hng c v Cn
Vt, kt hp vi ngi Ch V l Vang Ly Ma L v ngi Chn Lp l c Nha K tp hp
bn cp hn 800 ngi cng 15 chic thuyn, chia ng thy b n nh trn H Tin.
Mc Thin T phi em qun chng c, nh tan c. [59, tr. 174].

Nhng cuc chin tranh trn lm cho qun lng hao tn, lng dn dao ng v n
l du hiu bt u cho thi k lon lc H Tin. Cha Nguyn bt u c thc phi a
qun ti bo v vng bin gii Ty Nam ca T quc. ng nh cc tc gi i Nam thc
lc vit : By gi, H Tin lun gp binh ha, qun lng hao tn, lng dn dao ng.
Thin T dng s t trch. Cha ban th t lng khoan hng v an i. Li sc cho iu khin
Gia nh rng h H Tin c tin bo ng th phi ng mau [59, tr. 174, 175].

Nhng k th ng ngi nht ca H Tin l qun Xim. Vo th k XVI XVII,

Xim lun l mt cng quc kinh t ng Nam . Vi chnh sch khai phong v trit
pht huy tim nng kinh t ca khu vc, cc thng cng ca Xim lun l im n hp dn
ca nhiu on thuyn bun Chu v Chu u. i vi ng Trong, do nm trn trc
chnh pha ng ca tuyn hi thng Chu , thuyn Xim thng gh vo trnh bo, ly
thc phm, nc ngt ...ri t tip tc tin ln pha Bc, ni c th trng Trung Hoa rng
ln. C th ni chnh nhng li ch kinh t ca th trng ny khin cho ngi Thi nhn
thc y hn v tm quang trng ca vnh Xim v cc cng duyn hi pha ng ca
Vit Nam [38, tr. 40].

Th nhng nhng cuc binh ha nhiu nm lin tip lm cho sc lc qun i H

Tin b bo mn, tim nng b cn kit v l l do lm cho H Tin khng th ng vng
trc cuc xm lng ca Xim. Nm 1771, qun Xim huy ng mt lc lng ln nh
chim H Tin. Do tng quan lc lng v v khng c qun ca cha Nguyn Gia
nh tip cu kp thi nn Thin T H Tin ri vo tay Xim [59, tr. 176]. Mc Thin
T phi ri b H Tin chy v Trn Giang (Cn Th) sinh sng. H Tin mt ln na b
qun Xim tn ph nng n. Phi n nm 1773, vi s hu thun ca qun Nguyn, Mc
Thin T mi ly li c H Tin. V sau s kin ny, H Tin khng th khi phc c
na. H Tin khng cn gi c a v quan trng v kinh t, trng tm thng mi ng
Trong nghing hn v pha Si Gn, Nng, cn vic bun bn vi Chn Lp th c Sa
c, Ci B.

n nm 1777, qun Ty Sn nh chim Gia nh, ri sau l Long Xuyn. H

Tin ca Mc Thin T cng b ngha qun Ty Sn chim. Mc Thin T v mt lng tn
th cha Nguyn khng chu thn phc Ty Sn nn phi sng nhng nm thng lu
vong gian kh cng cha Nguyn. Sau , Mc Thin T phi lu lc sang tn Xim v mt
ti ni ny vo nm 1780. H Tin mt i mt v th lnh ti ba.

Nm 1784, qun Xim li huy ng mt lc lng rt ln (5 vn qun) tin sang xm

lc nc ta. V phi nh thin ti qun s ca Nguyn Hu, qun Ty Sn nh bi
qun Xim ti trn Rch Gm Xoi Mt (1785), chn ng tham vng bnh trng v pha
ng ca vng quc Xim. Th nhng qun Xim vn cha t b m mu xm lc nc
ta, nht l i vi vng t H Tin.

Sang u th k XIX, di triu Nguyn, qun Xim nhiu ln em qun cp ph

H Tin. Sch i Nam nht thng ch Lc tnh Vit Nam chp : Nm Minh Mng th 14
(1833) c bin ngy Khi, tnh thnh (H Tin) tht th, b qun Xim xm lng dy p
[62, tr. 49]. Qun Xim thng tay t ph, cp bc, dn ta phi b c ng rung rt vo
rng [19, tr. 239]. Sau nh c i binh ca triu nh tn tin mi dp yn c. Sau s
kin nm 1833, vo thi vua Thiu Tr, nhn dn H Tin li cn phi chy gic Xim thm
hai ln na vo nm 1842 v 1845.

C th ni, chnh nhng cuc chin tranh y tn ph H Tin rt nhiu. Chin tranh
lm cho trt t x hi bt n, cc hot ng kinh t b ngng tr, nhn dn lu tn khin
cho H Tin vn giu c cng tr nn iu tn. V sau bin c 1771, H Tin khng th gy
dng li c nh trc y na. Thng cng H Tin cng li tn theo nhng bin c ca
lch s.
 3.2.2. Nhng thay i v tnh hnh kinh t, chnh tr v x hi Vit Nam t cui th k
XVIII u th k XIX.

Bn cnh yu t chin tranh lm cho cng H Tin suy yu, th nhng bin i v tnh
hnh kinh t, chnh tr v x hi Vit Nam t cui th k XVIII cng l mt nguyn nhn
quan trng.

T th k XVI XVIII, mc d y l thi k nc ta b chia ct nhng v nhiu l do

nh s pht trin ca ngnh thng mi th gii sau cc cuc pht kin a lngnh thng
mi Vit Nam rt pht trin, rt nhiu th sm ut ra i, nht l ng Trong v ph
th H Tin l mt trong nhng s .

Thi by gi, nu nh Ph Hin l trung tm bun bn ca min Bc, Hi An l ni

hi ca min Trung th H Tin chnh l thng cng quan trng nht ca min Ty Nam
B trc khi cng Si Gn ra i. S phn vinh ca cng H Tin vo th k XVIII l u
khng ai c th ph nhn.

Nhng bt u t cui th k XVIII, nhng bin i mnh m ca tnh hnh trong

nc v th gii tc ng mnh n cc hi cng Vit Nam ni chung v cng H Tin
ni ring. ng Trong, lc y, qun Ty Sn ang tn cng quyt lit vo tp on phong
kin ca cc cha Nguyn v vng t H Tin cng b cun vo vng xoy ca cuc chin
y. Mc Thin T vn l ngi trung thnh, cho nn trc sau ng vn ng v cc cha
Nguyn v chnh iu ny khin ng phi bun tu theo cc cha Nguyn trc s truy
kch ca Ty Sn. Chin tranh, lon lc lm cho Mc Thin T khng c iu kin v
cng khng c thi gian ton tm khi phc, pht trin cng H Tin. V th lm cho
H Tin vn b qun Xim tn ph cng tr nn tiu iu nhanh hn.

Cng cn ni thm rng, sau khi Mc Thin T qua i, H Tin nh rn mt u.

Nhng ngi k tc Mc Thin T khng c kh nng v iu kin xy dng li H Tin
nh nhng g ng cha mnh lm trc y. Cc con chu ca h Mc, phn th cn nh,
phn th phi sng lu vong ti Xim nn khng c iu kin gy dng li H Tin. V mc
d, cc cha Nguyn c ch n H Tin nhng cng khng u i nh thi Mc Cu v
Mc Thin T cai tr, v y l thi k chin tranh lon lc.

Hn na, bt u t thi Gia Long, vng triu Nguyn thi hnh chnh sch b
quan ta cng, hn ch s pht trin ca ngoi thng, c bit l cc thuyn bun n t
phng Ty. Cc thuyn bun b kim tra nghim ngt v ch c cp cng mt cch hn
ch. Tt c cc thuyn bun mun n bun bn bt k cng no trong nc u phi ti
xin php cng Nng hay Hi An. Chnh iu ny lm cho nhng cng lng danh nh
Ph Hin, Thanh H dn dn bin mt trn bn thng mi khu vc v th gii. c
bit, t thi vua Minh Mng, cc thuyn bun b cm khng c cp bn cng H Tin
m ch c php n cng Nng v Gia nh. y l mt thit thi rt ln i vi mt
thng cng c nhiu u th pht trin nh H Tin. C th khng nh, cng vi chin
tranh, y chnh l nguyn nhn trc tip vn n s bin mt ca cng H Tin vo u th
k XIX.

Nh vy, nhng bin i phc tp ca tnh hnh chnh tr, x hi Vit Nam vo cui
th k XVIII u th k XIX, s ra i ca Mc Thin T v chnh sch hn ch thng
nghip ca triu Nguyn dn dn chm dt vai tr ca cng H Tin trong nn thng
mi Vit Nam v th gii.

3.2.3. S thay i con ng thng mi ng Ty.

Tt c cc iu trn l nguyn nhn ch quan dn n s suy sp ca cng H Tin.

Bn cnh , chng ta phi ni n nguyn nhn khch quan, chnh l s thay i ca con
ng thng mi ng - Ty vo u th k XIX.

Nh chng ta bit, vo th k XV XVI, nhng nh hng hi Ty Ban Nha v B

o Nha i tin phong m nhng con ng trn i dng ni lin th gii phng Ty
v phng ng. Sau nhng cuc pht kin a l y, th gii gn nh khng cn khong
cch na. Ni bc sau cc nh pht kin, tng on thuyn bun ca Ty phng ln
lt tin sang phng ng v ngc li nhng thng nhn phng ng cng ging
bum tin v tri Ty, to nn nhng hot ng thng mi ht sc si ni th k XVII
XVIII.

Trong bi cnh chung y, hot ng thng mi ca i Vit cng ht sc pht trin.

Vi s gp sc ca cc thng gia mi quc n t Nht Bn, Trung Quc, H Lan, Ty
Ban Nha, B Nhahng lot th cng ca Vit Nam ln lt ra i. Trong s
nhng th cng ca Vit Nam ra i vo th k XVII, XVIII, thng cng H Tin c mt
v th ht sc quan trng. Vi v tr nm tn cng pha Ty Nam ca T quc Vit Nam
trn tuyn ng bin quan trong qua vnh Thi Lan, cng vi iu kin thun li l c b
bin di, c ti nguyn di do, c nhiu hn o n ng trnh bo v mt chnh sch pht
trin thng mi hp l ca h Mc, cng H Tin tr thnh mt im n hp dn ca
thng gia t bn phng. Trong sut th k XVIII, cng H Tin gi vai tr to ln v nh
hng su sc n nn thng mi th gii. Cng H Tin l mt quyn lc thng mi
thi by gi.

Tuy nhin, cng v sau ny, c bit l t th k XIX, khi khoa hc k thut khng
ngng pht trin, cc con ng giao thng li cng c m rng hn. Lc ny, thng
gia khng cn qu ph thuc vo nhng con ng sn c trc , m vi iu kin hin
c, h c th n bt c ni u h mun mt cch d dng. V h cng khng cn ph
thuc qu nhiu vo ng bin, cng nh khng nht thit phi i men theo b bin m c
th vt i dng bng nhng con tu ln v hin i. Theo l do , cc thng nhn bun
bn t Trung Quc qua ng Nam , Nht Bn v ngc li cng khng nht nh phi i
qua vnh Thi Lan. V l d nhin, h cng khng nht nh phi gh vo H Tin khi nhng
iu kin hp dn ca H Tin khng cn nh trc y na.

Thm vo , trong khi chnh sch hn ch giao thng vi ngi phng Ty ca

triu nh nh Nguyn lm cho rt nhiu cng th ni ting ca Vit Nam suy tn th
ngoi bin ng xa xi, mt thng cng ni ting mang tn cng Luzon (Philippin) li ang
rt pht trin, tr thnh mt th lc thng mi mi, thu ht phn ln cc tu bun t th
gii n . Chnh v th, cng H Tin dn dn b cc thng gia lng qun v n gn
nh bin mt trn bn thng mi th gii t u th k XIX.

y cng cn ni thm rng, s thay i con ng thng mi trn bin cng chu
tc ng rt ln ca tnh hnh chnh tr th gii lc by gi.

Th k XIX, l th k ch ngha t bn pht trin mnh m v km theo n l cc cuc

xm chim thuc a, th trng cng din ra si ni hn bao gi ht, nht l vo cui th k
XIX, khi cc nc t bn phng Ty hon thnh xong vic xm chim v phn chia
thuc a. Cc cuc xm lng ca ch ngha thc dn lm cho nn thng mi th gii b
tc ng mnh m. Cc tu bun phng Ty khng cn c t do cp bn cc hi cng
phng ng na, m thay vo l s d dt v cm on nghim ngt. Bi v theo sau
nhng tu bun y l s bun bn bt bnh ng, l m mu xm lc ca ch ngha thc
dn. Chnh v th, trong thi gan ny, hng lot cc th sm ut ca cc quc gia phng
ng ln lt bin mt v trong bi cnh y, nhiu th c Vit Nam cng b suy tn.
Nhng th c nh C Lao i ph, Nng Ni i ph v H Tin i ph lm xong vai
tr ca mnh, c khc ghi vo lch s, nhng ch cho nhng th mi vi nhng
thng cng mi ra i.

Nh vy, c nhiu nguyn nhn dn n s suy tn ca thng cng H Tin. Trong

, chin tranh l nhn t quan trng nht gp phn lm cho thng cng H Tin nhanh
chng li tn sau hn mt th k hng thnh. ng thi, chnh sch hn ch thng nghip
ca triu Nguyn v nhng bin i trong nn thng mi th gii ... cng gp phn chm
dt vai tr lch s ca thng cng H Tin.

3.2. CHNH SCH CA NH NGUYN I VI H TIN (U TH K XIX).

T u th k XIX, ton b lnh th Vit Nam c t di s cai tr thng nht

ca vng triu Nguyn. y l triu i cui cng ca ch phong kin Vit Nam, c
lp nn trong hon cnh tnh hnh trong nc v th gii c nhiu bin ng, nht l nguy c
xm lc ngy cng ln t cc nc thc dn phng Ty. Trong bi cnh y, chnh sch
ngoi giao ca triu Nguyn (trong c vic trao i bun bn) vi phng Ty c nh
hng quyt nh n s tn vong ca cc thng cng Vit Nam. Vi chnh sch cai tr
ca triu Nguyn, nhiu thng cng ngy cng pht trin hn nhng cng c nhiu thng
cng phi li tn m cng H Tin l mt trong s y.

Sau khi ln nm quyn (1802), cc vua triu Nguyn c nhiu c gng khi phc
trt t x hi v pht trin kinh t t nc. Vng t Nam B ni chung v H Tin ni
ring c cc vua Nguyn ch v to iu kin pht trin. Trong , c vic triu
nh cho o cc con knh quan trng thc y s pht trin ca Nam B.

Cui nm 1816, vua Gia Long nghin cu a vng t pha Ty sng Hu v bo

vi cc th thn rng : t ny nay m mang ng sng i thng ti H Tin lm rung,
i bun u c li c. Sau ny dn ng c, t m rng ri, c th tr thnh mt trn to
ln [59, tr. 940].

Vic o knh Thoi H c tin hnh ngay trong nm 1817, da trn c s mt con
sng c c tn l Tam Kh. Sch i Nam thc lc chp rng : Vua thy t y gn Chn
Lp, mnh mng ly rng, ng sng qua Kin Giang b bn c n tc, thuyn b khng i
c, bn sai trn th Nguyn Vn Thoi sa sang ng sng, iu ng dn Hn (tc
ngi Vit), dn Di (ngi Min) 1.500 ngi vt, nh nc cp cho tin go, khin nhn
li c m o su rng thm. Hn mt thng sng vt xong, ngang hn 10 trng, su 18
thc, dn Hn, dn Di u c li c. Vua khen cng ca Thoi, t tn sng l Thoi H
[59, tr. 958].

Vic o knh Thoi H l c gng ln u tin ca triu nh nh Nguyn i vi

vng t pha Ty sng Hu xt v mt c s h tng. Trn bia Thoi Sn dng nm 1822 c
ghi : kinh di 12.410 tm (1 tm tng ng 2m56), tri mt thng th vic xong, nghim
nhin tr thnh mt con sng to, lun lun ghe thuyn qua li tin li [29]. Tm quan trng
ca knh Thoi H (tc knh Rch Gi Long Xuyn ngy nay) l khng th ph nhn. Con
knh ny tip nhn nc sng Hu ti th x Long Xuyn vng chy qua ni Sp v chy
vo Vm Rch Gi. Con knh ny lc by gi l con knh o duy nht a nc ngt v
ph sa t sng Hu v cc cnh ng pha Ty bc Kin Giang. iu c bit na l, bn
cnh gi tr phc v thy nng, knh Thoi H cn c gi tr ln v giao thng thy. y l
con ng tt xui ngc ln sng Hu, t hiu qu ln v kinh t - x hi. Ni cch khc,
y l tuyn ng thy thng thng quan trng ni lin H Tin Kin Giang vi cc tnh
khu vc ng bng sng Cu Long.

Nm 1819, vua Gia Long ra lnh o tip knh Vnh T. y l cng trng o knh
qui m nht vo u th k XIX. Trnh Hoi c chp v vic o knh Vnh T nh sau :
vua sai trn th trn Vnh Thanh l thng ch Thoi Ngc Hu Nguyn Vn Thoi, V y
chng c v Hu bo hu qun l Tuyn quan hu Phan Vn Tuyn, c sc dn phu, trn
vnh Thanh, mi phin 5000 ngi, vi qun lu tr n Uy Vin 500 ngi. Chiu Chy
nc Chn Lp l Tn La A Ton Ph em qun dn mi phin 5000 ngi [20, tr. 58].
Nm 1824, sau 5 nm thi cng, knh Vnh T hon thnh. Knh rng 15 tm (1 tm khong
2.56 m), chiu di tng cng 205 dm ri. y l mt cng trnh giao thng thy quan
trng dng lu thng trc tip gia cc con sng Nam k v vnh Thi Lan, c ngha
ln v kinh t - x hi ln quc phng.

i vi H Tin, vic o knh Vnh T cn c ngha c bit, bi v sng Giang

Thnh mt trong nhng tuyn giao thng thy quan trng ca H Tin c ni lin vi
knh Vnh T, to nn tuyn ng thy thng sut t Chu c n H Tin. Tuyn knh
ny cn gp phn a nc ngt t sng Hu v H Tin Kin Giang phc v cho sn xut
v i sng. Knh Vnh T cng gp phn tch cc vo vic tiu thot l cho khu vc Ty
nam sng Hu.

Ngoi nhng li ch v nng nghip, kinh t v gp phn vo vic xc lp ch quyn,

cng c quc phng cho min ty sng Hu, th thit k k thut ca knh Vnh T cng l
mt trong nhng thnh cng m sau ny, trong khi nghin cu v kinh Vnh T, k s ca
thc dn Php cng tha nhn. H vit rng : Ca vo kinh trong Rch Chu c, cch
vm con rch ny v sng Ba Thc 900m, tht kh la chn ni no tt hn lm im tip
hp ca con knh. Rch Chu c ni chung c mt lu lng rt yu. Ngc li, trong
sng Hu lu lng mnh lun lun v dng nc ca n vo mt hng gn nh trc
giao vi nc ca con rch, y li nc ny li v ngc ln con rch vi si cp (1 si
cp khong 200m) n tn ca knh H Tin, kt qu l li vo knh c dng nc nghch
chiu m ngang, nc thng thng chng li v chy vo gn nh khng c tc , iu
kin rt tuyt trnh t bi ca kinh v cng lm d dng cho tu thuyn ra vo. Ti
khng bit ngi An Nam c bit nhng thun li khng v phi chng nhng nhn xt
khin h quyt nh la chn ni ny, rt c th nh th. D th no, cng l s b tr
hu ch cn ghi nh cho tuyn ng cc con con knh tng lai ca ta. [28, tr. 28] Li
nhn xt ny, mt ln na khng nh gi tr to ln v mt giao thng thy m knh Vnh T
mang li. l mt tuyn ng l tng pht trin kinh t thng mi.

C th ni, vi vic nhng con knh quan trng hnh thnh, ni thng H Tin vi cc
khu vc khc to ra iu kin thun li mi cng H Tin pht trin mnh m hn. Lc
ny, bn cnh ng bin, l con ng giao thng ch yu trc y, by gi c thm
ng sng, vi nhng qung ng i ngn hn, an ton hn v thun li hn rt nhiu.

Tuy nhin, vi nhng iu kin thun li nhng trn, ng l ra cng H Tin phi
c khi phc sau nhng nm thng chin tranh v pht trin nh thi hong kim vn c
ca n nhng cng H Tin pht trin theo hng hon ton ngc li. Bi v, v thng
mi, vng triu Nguyn li thi hnh chnh sch b quan ta cng rt khc nghit, nht l
i vi tu bun ca cc nc phng Ty.
 Ngay t thi Gia Long, chnh sch c thng, khng phng Ty c thc
hin, tuy rng n cha qu nghit ng. Di triu Gia Long, thng nhn cc nc c th ti
mi hi cng ca Vit Nam thng thng nhng h phi n Hi An hoc Nng
lm th tc nhp cng. Theo , cc tu bun mun n cp cng H Tin phi phi xin php
ti cng Nng, trong khi Nng cch H Tin hn c 1000 km ng bin, y l c
mt s tn km v thi gian ln chi ph, l mt tr ngi to ln i vi ngnh ngoi thng
H Tin. Hn na, phng nga khng cho cc nc phng Ty c l do xm nhp v
bnh trng th lc vo nc ta qua vic k kt nhng thng c, Gia Long ch trng
khng k thng c vi bt k mt nc phng Ty no. ng cng t chi nhn tng vt
ca cc thng gia phng Ty v khng tip s gi cc nc phng Ty. [66, tr. 80]

Chnh sch c thng, khng phng Ty ca Gia Long c ngi k v ng

- vua Minh Mng thc hin mt cch trit . Di triu Minh Mng, tu thuyn phng
Ty ch c php n thng thng cng Nng, khng c bun bn trc tip vi
cc cng khc. Nng, triu nh t Nha thng bc lo vic t chc qun l, i tc
kinh doanh i vi cc nc phng Ty, bin Nng mt ca khu tng lm tin cng
cho Hi An trong cc th k thnh vng ngoi thng, tr thnh cng quc t ca triu
Nguyn.

Chnh sch b quan ta cng ca nh Nguyn cn tr rt nhiu n hot ng

kinh t ca cc cng Vit Nam ni chung v ca cng H Tin ni ring. Di thi vua
Minh Mng, vic nghim cm cc tu bun phng Ty cp bn H Tin c thc hin rt
nghim khc. Sch i Nam thc lc chp rng : vo nm 1835, c mt thng nhn ngi
Anh i trn mt chic tu bun ca ngi Thanh n xin bun bn trn H Tin, vua Minh
Mng khng cho v cn nhc li lnh cm Thuyn ca Ty Dng ch c vo bn
Nng, ch khng c bun bn cc ca bin khcT nay h ngi nh Thanh th
phi p thuyn nh Thanh mi cho chiu l vo bun bn cc ca bin. Cn ngi Ty
Dng phi p tu Ty vo thng thng ca bin Nng, khng c tr trn vo cc
ca bin khc. [2, tr. 255]. Vic cm cc tu bun phng Ty bun bn ti H Tin l mt
thit hi to ln cho dn c y.

Bn cnh, vic b quan ta cng cn phi k n s cn tr bi cc qui nh khc

ca nh nc i vi ngoi thng. l vic nh Nguyn nm c quyn thng ngoi v
cm xut khu cc mt hng quan trng, trong c go. Sch i Nam thc lc vit :
Triu nh nhiu ln xung d nghim cm thuyn bun khng c ln ch go cho li
bun nh Thanh v nc ngoi, thc go do t nc ta sn ra nn dn ta dng [2, tr.
232]. Vic cm xut khu go nh hng rt ln i vi kinh t Nam K ni chung v H
Tin ni ring, v khu vc ny n u th k XIX, go tr thnh mt loi hng ha
nng sn c khi lng ln. ng thi, vic cm xut khu go gp phn lm km hm
tc khai hoang ca vng t H Tin.

Chnh v nhng chnh sch hn ch thng nghip ca triu Nguyn, cng vi nhng
kh khn sau nhng nm thng chin tranh cha c khc phc, thng cng H Tin
khng cn sung tc nh trc na. Vo u triu Nguyn, s lng thuyn bun c trong
nc v ngoi nc cp cng H Tin tha dn, mc d s hp dn ca vng t H Tin
vn cn . Cng H Tin suy tn dn v chuyn giao v th ca n cho thng cng Si
Gn.

3.3.TRIN VNG CA CNG H TIN NGY NAY.

Lch s H Tin, tnh t khi tr thnh mt b phn lnh th thing ling ca i Vit
mi khong hn 300 nm. Thi gian y so vi lch s hng ngn nm dng nc v gi
nc ca dn tc Vit l kh ngn ngi nhng vi by nhiu thi, ngi dn H Tin vit
nn cho mnh nhng trang s rt ng t ho.

Tht vy, khi nghip t mt vng t c nhiu thun li nhng li hoang vng, qua
bn tay kin thit ca Mc Cu, H Tin nhanh chng tr nn phn vinh v ng (Mc Cu)
sng m rt au xt cho nhng mnh t bao la m b b hoang, mc du t ai y t
nhin l mu m hn nhng ni khc ... ng hnh thnh d n lm cho nhng t ai
tr nn c gi tr [81, tr. 368]. Mc Cu khng ch bit pht huy th mnh ca H Tin, bit
tin tng vo kh nng ca c dn H Tin m cn c mt quyt nh rt sng sut khi
nng nh vo cha Nguyn. Gio s Emile Gaspardone vit v thi khi nghip ban u
ca Mc Cu nh sau Vi nh ny, ng tin tng vo mt s nng dn ti t nc ng
v nhng nc xung quanh, ri ng khi s tm kim ly cho mnh, vi ngh thut v ti
nng, s bo v ca cc ng vua mnh nht trong vng, bo v cho ng... [81, tr. 368].
Quyt nh ca Mc Cu m ra trang s huy hong cho vng t cha ng nhiu huyn
thoi ng nh tn gi ca n H Tin (ni nhng nng tin h gii).

T th k XVII n th k XVIII l thi k phn thnh nht ca H Tin, khi n c

mt nn kinh t rt pht trin vi mt thng cng sm ut, ni khng th b qua ca nhng
thng nhn t bn phng v mt nn vn ha rc r ca vng t hi ngoi xa xi. Ngi
dn H Tin s mi ghi nh thnh qu ca cha ng, bin n thnh ng lc, sc mnh vit
tip nhng trang s ho hng khc.

Th k XVIII khp li, c dn H Tin bc vo th k XIX vi bit bao thng trm

ca lch s. H Tin t mt trn c lnh th rng ln cng thu hp dn thnh mt tnh, ri
mt huyn. Di s qun l ca vng triu Nguyn, thng cng H Tin khng cn c
nhc n na khi nh Nguyn thi hnh mt chnh sch ngoi thng ht sc tiu cc. V n
nm 1867, mt bin c tht s n vi H Tin khi vng t ny ri vo ch thng tr ca
thc dn Php xm lc. T y, c dn H Tin snh vai cng nhn dn c nc bc vo
cuc khng chin trng k chng thc dn Php v quc M ginh ly c lp t do.
Hn 80 nm chng Php h v 30 nm khng chin chng M, c dn H Tin lp nn
bit bao chin cng hin hch, gp phn quan trng vo chin thng chung ca dn tc.

Pht huy nhng thnh qu t c, noi gng cha ng, t nm 1975, c dn H Tin
vt qua bit bao gian kh, gp sc cng c nc i ln xy dng ch ngha x hi. Vng
t H Tin dn i thay v nhn dn c nc li c bit n H Tin vi nhng g ni
ting vn c ca n. H Tin ca th k XX, khng ch l mt thin ng du lch lm say
m lng ngi m cn l mt vng kinh t pht trin nng ng nht ca c nc.

T nm 1998, H Tin tr thnh mt th x ca tnh Kin Giang, mt trang s mi

c m ra. T y, c dn H Tin vi ba dn tc chnh l Kinh, Hoa, Khmer ( 1) vn gn P F
7
1 P

b vi nhau t bao i, nay li cng gn b hn, cng chung tay gp sc xy dng qu

hng H Tin ngy cng ti p hn. Theo bo co ca y ban nhn dn th x H Tin,
sau mi nm thnh lp th x (1998 2007), tnh hnh kinh t - x hi ca H Tin t
c nhng kt qu rt ng kch l. Tc tng trng kinh t tng i kh, nm 2006 l
15,38%, tng sn phm a phng (GDP) nm 2006 t 421,553 t ng, thu nhp bnh

(1) : Theo s liu thng k nm 2009, ton th x H Tin c 8.782 h vi 45.431 ngi, trong dn tc Kinh chim 85,5%,
Khmer chim 10,75%, Hoa chim 3,7%, dn tc khc chim 0.02%. (Ngun : UBND th x H Tin)
qun u ngi t 9,656 triu ng (nm 2006). C cu kinh t c chuyn dch theo
hng tng t trng thng mi dch v, gim dn t trng nng lm ng nghip nhm
pht huy th mnh v du dch ca H Tin. Nm 2006, t trng thng mi du dch t
46,5%, nng lm ng nghip l 30%, cng nghip xy dng t 23,5%. Nm 2005,
doanh thu dch v - du lch t 88,280 t ng. [84, 85, 86] c bit, thng 5/2007, ca khu
X Xa chnh thc c nng cp thnh ca khu quc t, nh du bc pht trin mi
ca kinh t ca khu ti a phng, l c s thc y pht trin mu dch vng bin gii
gia hai nc Vit Nam Camphuchia. Cng vi kinh t, cc hot ng vn ha gio dc,
an ninh quc phng cng t c nhiu kt qu ng khch l. Kinh t pht trin, trt t x
hi c gi vng, i sng vt cht v tinh thn ca ngi dn khng ngng c nng
cao.

Nhng nm tip theo ca th k XXI, kinh t H Tin tip tc t c nhng thnh

tu to ln. Tc tng tng kinh t nm sau lun cao hn nm trc. Nm 2008, tc
tng trng GDP t 17,24%, cao hn rt nhiu t l chung ca tnh v c nc. n nm
2009, GDP t 18,5%. Thu nhp bnh qun u ngi nm 2008 t 840 USD (13,878 triu
ng), nm 2009 t 1.005 USD (16,687 triu ng). Nm 2009, H Tin n trn 937.000
khch du dch, doanh thu t dch v - du dch nm 2009 t 189,116 t ng. n nm 2010
c t 242 t ng (04 thng u nm 2010 t 79,32 t ng). [84, 85] Nhng thng tu
y l nn tng rt quan trng th x H Tin ra chin lc pht trin kinh t mi.

Nm 2009, y ban nhn dn th x H Tin ban hnh n xy dng th x H Tin

n nm 2010 tr thnh thnh ph Vn ha Du lch. Theo , H Tin s c nng cp t
th loi IV ln th loi III. H Tin s l trung tm chnh tr, kinh t, vn ha, khoa hc
k thut, dch v, u mi giao thng, giao lu trong tnh v vng lin tnh, c vai tr thc
y pht trin kinh t - x hi ca tnh Kin Giang v lin tnh. Gi vng tc tng trng
kinh t (GDP) bnh qun hng nm t t 17% tr ln, thu nhp bnh qun u ngi t 17
18 triu ng. [85]

t c mc tiu trn, th x H Tin ang tp trung hon thnh cc cng trnh

trng im nh Trung tm thng mi th x, u t cng sng, cng bin, m rng giao
thng trong nc v quc t, xc tin hon thnh khu ln bin m rng th mi H
Tin ; y nhanh tin u t cc khu chc nng ca khu kinh t ca khu quc t H Tin
(ca khu X Xa) nh kho ngoi quan, siu th hng min thu, ch ng bin...c bit
vi li th c nhiu danh lam thng cnh du dch, di tch lch s vn ha (th x H Tin c
tng s 8 di tch lch s vn ha, trong c 5 di tch cp Quc gia v 3 di tch cp tnh), du
lch c xc nh l ngnh kinh t mi nhn t ph thc y cc ngnh kinh t khc cng
pht trin. Th x ang trin khai xy dng khu du lch trng im Mi Nai vi din tch
170.000 m2 , khu du lch Thch ng din tch 50.000 m2 , tip tc u t cc im du lch
P P P P

mi ti m ng H, ni n, T Lu, qun o Hi Tc, khai thc cc loi hnh du lch

bin, sinh thi, kt hp vi ngh dng...

Bn cnh , th x H Tin ang u t xy dng cng c T Chu, cc cng bin,

cng sng nhm khi phc li hnh nh hi sm ut ca thng cng H Tin xa, xy
dng khu cng nghip Thun Yn thc y kinh t pht trin. H thng giao thng ca th
x tip tc c u t pht trin. V ng b, th x H Tin hin c 23,5 km ng quc
l ; 9.04 km tnh l, 26,13 km ng ni th x v 27,5 km ng giao thng nng thn.
Trong , quan trng nht l quc l 80 ni thnh ph Rch Gi, th x H Tin vi
Camphuchia. V ng bin, t H Tin c tu cao tc i Ph Quc. H Tin cng c ng
thy t ng H i Kin Lng, Ph M...

Nh vy, ngy nay H Tin ang c nhiu th mnh pht trin du lch v c s h
tng ca H Tin cng ang c u t theo hng y. Trong h thng th quc gia, H
Tin l th x trung tm khu vc pha Ty tnh Kin Giang. Vng nh hng ca th H
Tin cn bao trm c khu vc pha Ty Nam tnh An Giang, v H Tin cn ng vai tr hu
cn quan trng cho huyn o Ph Quc. Trong chin lc pht trin du lch quc gia, H
Tin thuc khu vc Rch Gi H Tin Ph Quc, l mt trong by trng im du lch
quc gia. y l trng im duy nht ca quc gia ti khu vc ng bng sng Cu Long.

Chin lc pht trin du lch quc gia xc nh cc nh hng quan trng l du lch
sinh thi v vn ha bn cnh sn phm du lch bin, o l th mnh truyn thng ca
nc ta. chnh l l do H Tin, kt hp vi Ph Quc v trung tm Rch Gi ca Kin
Giang, to thnh mt trng im kinh t quan trng ca Vit Nam, l ht nhn thc y pht
trin du lch vng ng bng sng Cu Long. Th mnh v ti nguyn nhn vn ca H
Tin, vi truyn thng 300 nm xy dng v pht trin, kt hp vi cnh quan thin nhin
c sc mang li nhng gi tr to ln cho vic pht trin ca khu vc trng im ny.
 V th, pht trin du lch l ng lc, l ngnh mi nhn pht trin kinh t v iu
ny c xc nh trong chin lc pht trin ca H Tin. Nhn thc c v th quan
trng ca H Tin, trong chin lc pht trin kinh t ca th k XXI, ng v Nh nc ta
dnh u tin cho H Tin thnh lp khu kinh t c bit, m rng ca khu X Xa tip
cn vi cc nc trong khu vc ASEAN nh Thi Lan, Camphuchia, Malaysia,
Singapong thi tnh Kin Giang v th x H Tin cng ang c d n xy dng cng
bin nc su Ph Quc, Tin Hi, H Tin. V cng H Tin s l cng trung chuyn
hng ha, hnh khch du lch, l u cu mu dch hng hi khu vc Ty Nam ca T quc.
l iu ht sc cn thit, nu chng ta khng sm a H Tin thnh khu kinh t m c
bit trong vnh Thi Lan, th chng ta s b tr tu mt khi nc bn lng ging m rng
hi cng Kampongson. C hi hi nhp ca ta trong vng bin Nam s mt th thng
phong. [15, tr. 17]

Vi v th v tim nng ca mnh, t nhng thnh tu t c trong th k mi, cng

vi mt chin lc pht trin ng n v t bit l trn ci nn huy hong ca lch s, chc
chn trong tng lai H Tin s pht trin bng v vt xa nhng k tch t thi h Mc.

Th x H Tin ang c u t pht trin. Thng cng H Tin ang dn m rng

v ngy cng hon thin. T cu T Chu bc ln khch sn Pho i, chng ta c th thu
gn H Tin vo trong tm mt. Di chn cu, hng trm tu bun, tu nh c ni ui
nhau u thnh hng di sut ngy nhn nhp. Trn b, mt khu ph ln bin rng hng trm
hecta ang c quy hoch thnh khu du lch - dch v - thng mi tr trung, nng ng v
thay i tng ngy. Ngnh thng mi - du lch Kin Giang cng xc tin nng cp cc
khu du lch, to nn mt tam gic kinh t Rch Gi - H Tin - Ph Quc, gip cho th x H
Tin lc no cng sung tc, rn rng v tt bt.

Trong tng lai, cng H Tin khng ch l bn cho khch du lch n chim
ngng v p huyn b ca H Tin m cn l cng trung chuyn hng ha quan trng ca
con ng hng hi trn bin qua vnh Thi Lan. T xa xa, H Tin l mt bc tranh
la thin nhin, l ni hi t ca cc nng tin trong truyn thuyt. Ngy nay, trong xu th
pht trin du lch ton cu v chng trnh nng cp cc khu du lch, H Tin - Kin Lng
s tr thnh nhng khu ngh mt l tng [52], v l mt thng cng quan trng.
 H Tin ang tng ngy i thay vi nhiu cng trnh, nhiu d n v ang trin
khai, t ng nghip, nng nghip n cng nghip, du lch, thng mi Chng bao lu na
H Tin s li tr thnh mt quyn lc kinh t vng t cc Nam T Quc.

Nh vy, vi nhiu nguyn nhn, t u th k XIX, thng cng H Tin khng cn

gi v tr l trung tm ca min Ty sng Hu, khng cn l thng cng trung tm ng
Nam na. Nhng ngy nay v trong tng lai, vi nhng li th vn c ca mnh v s
u t ng hng, chc chn thng cng H Tin s nhanh chng pht trin hn thi
hong kim trc y.
 KT LUN

Vo nm 1708, tc l cch y hn 300 nm, vng t a u cc Nam ca T

Quc Vit Nam din ra mt s kin c bit : l vic Mc Cu quyt nh dng t
H Tin, quy thun cha Nguyn Phc Chu, nh du s xc lp ch quyn ca dn tc Vit
Nam trong qu trnh m ci v phng Nam. S kin ny m ra mt trang s mi trong
lch s hnh thnh ca vng t H Tin. T thi im tr i, H Tin l lnh th thing
ling ca dn tc Vit Nam, l n tin tiu, ni n ng ca ng pha Ty Nam tn cng ca
T Quc. V cng t lc y, H Tin tr nn ni ting trong lch s ng Nam v th gii
bi v c mt thng cng trung chuyn quc t quan trng thng cng H Tin.

Lch s thng cng H Tin gn lin vi cng lao ca dng h Mc. c s u i,

gip , che ch ca cc cha Nguyn v bng s nhy bn ca mt thng gia c ti, Mc
Cu nhanh chng nm bt c li th ca vng t H Tin v bit cch lm cho n tr nn
phn thnh. Vi chin lc pht trin kinh t ly thng mi lm ch o, Mc Cu dc
sc t chc xy dng thnh quch, m mang ph ch v ku gi thuyn bun n bun bn,
bin H Tin tr thnh mt thng cng sm ut. Thi by gi, cng H Tin l im n
hp dn cho gii thng nhn t khp ni trn th gii. Mc Cu chnh l ngi t nn
mng v kin thit cho s pht trin ca H Tin, li mt gia ti kh s cho nhng
ngi k tc s nghip ca ng.

Mc Thin T - mt ngi vn v ton ti- lm c trn H Tin khng ph

cng sc ca cha mnh. ng a thng cng H Tin pht trin n mc cao nht trong
iu kin by gi. Trong sut 45 nm di thi ca ng (1736 - 1780), H Tin t nhiu
thnh tu ln trn nhiu lnh vc, t xy dng kinh t, m mang vn ha, m rng bin
cng b ci n u tranh chng gic ngoi xm bo v s ton vn ch quyn lnh th
quc gia.

V kinh t, H Tin l mt ph th phn vinh. Thng cng H Tin gi vai tr

quyn lc thng mi ca ng Trong, ca th gii, vi tu thuyn ra vo tp np. Thi
y, thuyn bun khp ni trn th gii t ng Nam , Trung Quc, n n Anh,
Php, B o Nha ch hng ha n bun bn v mang nhng sn vt phong ph ca
H Tin ra th gii bn ngoi. Chnh iu ny to nn s giu c cho vng t H Tin vi
cnh ch ba nhn nhp. Cng H Tin khng ch l mt ni trung chuyn, ch thuyn bun
nc ngoi n. T y, nhng on thuyn bun y p hng ha ca c dn H Tin cng
giong bum ra khi, ha mnh vo dng chy ca con ng thng mi quc t. Th k
XVIII l khong thi gian pht trin thnh t nht ca thng cng H Tin, l khong thi
gian thng cng ny c vai tr quan trng trong nn thng mi Vit Nam v th gii by
gi.

V vn ha, ngi H Tin to cho mnh mt th ng x mang du n c bit.

Con ngi H Tin tht th v ho phng, yu qu hng v yu vn chng. Tao n
Chiu Anh Cc vi H Tin thp vnh l sn phm ca tr tu, ti nng vn ha xut sc ca
ngi H Tin, ca tr thc H Tin, c ngi ca l snh vi ch ngha ca thnh hin:
gn xa, cc s phu c tng bi thng thc v thn phc. Du tn ci Nam thy, H Tin
cng nh m tr thnh tri Tru t L ni dy ting tm[42, tr. 164]

Th nhng, cng ging nh sng bin H Tin vo nhng ngy ging bo, s pht
trin ca thng cng H Tin khng ch yn bnh m y sng gi. S giu c ca H Tin
kch thch tham vng ca nhng k xm lc. bo v H Tin, Mc Cu v Mc
Thin T nhiu phen buc phi iu ng binh m, c khi phi xin vin binh t thnh Gia
nh, nh dp bn phin lon v qun xm lc. Kt cc, vi s ng lng chung sc
ca ngi H Tin, s gip ca cc cha Nguyn, vng t ny cng bnh yn sau mi
ln xy ra xung t, chin tranh. Mi ln chin tranh H Tin li b tn ph nng n. y
chnh l nguyn nhn trc tip khin cho thng cng H Tin dn suy tn vo u th k
XIX. Nhng trong th tch v k c dn gian, qu kh pht trin phn thnh ca H Tin v
nhng thnh tu m c dn H Tin t c trong th k XVIII vn c nh n nh mt
k tch k tch H Tin.

Hiu v qu kh hng ti tng lai, nhn dn H Tin ang lm tt c a th

x H Tin, cng H Tin ln mt tm cao mi, rc r hn v huy hong hn. Th x H
Tin ang chuyn mnh vi nhiu cng trnh, nhiu d n v ang trin khai tr thnh
mt thnh ph Vn ha Du lch. H Tin vn ang l min t ch n nhng n lc kin
thit v xy dng: Ngy nay H Tin tuy khng cn rng v nguyn vn nh xa nhng
vn nhn ra vnh Thi Lan, bn kia l o Ph Quc vy gi, ngy m sng v nh nhc
nh chng ta phi lm g H Tin pht trin ph hp vi thi i mi, xng ng vi di
sn vn ha, cng lao ca tin nhn li. [42, tr. 54] Thng cng H Tin ang dn m
rng v ngy cng hon thin. Chc chn chng bao lu na H Tin s li tr thnh mt
quyn lc kinh t vng t cc Nam T Quc./.
 TI LIU THAM KHO

1. o Duy Anh (2006), t nc Vit Nam qua cc i (Nghin cu a l hc Lch s

Vit Nam), NXB. Thun Ha.

2. Nguyn Th Anh (1971), Kinh t x hi Vit Nam di cc vua triu Nguyn, Si

Gn.

3. Nguyn Th Anh (2008), Vit Nam di thi Php h, NXB. Vn hc, Tp. HCM.

4. Bi Cng Ba, Nhng ng tin c ca dng h Mc H Tin, Bo Vn ha, 20

27/6/2006.

5. Bang, Mi quan h gia cc ph cng ng Trong vi Ph Hin th k XVII

XVIII, Tp ch Nghin cu Kinh t, s 1, 1993.

6. Bang, Nhng chin cng chng ngoi xm vng bin di thi cc cha Nguyn
ng Trong, Tp ch Hu Xa v nay, s 57/2003.

7. Bang (1997), Kinh t thng nghip Vit Nam di triu Nguyn, NXB.Thun
Ha.

8. Nguyn Cng Bnh (1995), ng bng sng Cu Long nghin cu v pht trin,
NXB. KHXH, H Ni.

9. Ban nghin cu Lch s ng tnh Kin Giang (1985), Lch s ng cng sn Vit
Nam tnh Kin Giang (1930 1945).

10. Phan Huy Ch (1992), Lch triu hin chng loi ch, tp 3, NXB. KHXH, H Ni.

11. Nguyn nh u (1994), Nghin cu a b triu Nguyn, H Tin (Kin Giang

Minh Hi), NXB. Tp. HCM.

12. Nguyn nh u (1987), a ch vn ha Tp. H Ch Minh, tp 1, NXB. Tp. HCM.

13. Nguyn nh u (2007), Vit Nam quc hiu v cng vc qua cc thi i, NXB.
Tr.

14. Trng Minh t (2008), Nghin cu H Tin, NXB. Tr, Tp. HCM.
15. Trng Minh t (1999), H Tin tm li v th cng khu tr ph ca th k XVIII
T
5

c chng ?, Tp ch Kinh t hp tc Kin Giang, s 2.

16. Trng Minh t (1999), Nn kinh t H Tin thi Mc Cu, Tp ch Kinh t hp tc

T
5

Kin Giang, s 3.

17. Trng Minh t (1999), Du lch Kin Giang khng th mt th ng, Tp ch Kinh
T
5

t hp tc Kin Giang, s 4.

18. L Qu n tuyn tp (2007), tp 2, Ph bin tp lc, phn I/ Nguyn Khc Thun

dch v hiu nh, NXB. Gio Dc, H Ni.

19. L Qu n tuyn tp (2008), tp 3, Ph bin tp lc, phn II/ Nguyn Khc Thun
dch v hiu nh, NXB. Gio Dc, H Ni.

20. Trnh Hoi c (1998), Gia nh thnh thng ch, Mng Khng, Nguyn Ngc
Tnh dch, o Duy Anh hiu nh v ch thch. NXB. Gio Dc.

21. Sn Hng c (1973), Vnh Thi Lan, NXB, Min Ty.

22. Nguyn Hin c (1995), Mc Thin T vi Chiu Anh Cc, in trong Lch s Pht
gio ng Trong, NXB. TP. HCM.

23. L Quang nh (2005), Hong Vit nht thng d a ch, Phan ng dch v ch
gii, Trung tm Vn ha Ngn ng ng Ty, NXB. Thun Ha.

24. Dinh c hu V Th Dinh (2005), Mc Th Gia ph / Nguyn Khc Thun dch,

NXB. Gio Dc, H Ni.

25. L Xun Dim, o Linh Cn, V S Khi (1995), Vn ha c Eo nhng khm ph

mi, NXB. KHXH, H Ni.

26. Nguyn Thy Dng (1997), Kinh t H Tin Rch Gi thi Php thuc (1867
1939), Lun n ph Tin s S hc, NXB. Vin Khoa hc x hi Tp. H Ch Minh.

27. Trn Vn Giu (1994), Li gii thiu tc phm Nghin cu a b triu Nguyn,
NXB. Tp. HCM.

28. V Minh Giang (ch bin) (2006), Lc s vng t Nam B Vit Nam, NXB. Th
Gii, H Ni.
29. Nguyn Vn Hu (1999), Thoi Ngc Hu v nhng cuc khai thc min Hu Giang,
NXB. Tr, Tp. HCM.

30. Nguyn Hu Hiu (2008), H Tin trong lch s Nam B n cui th k XVIII, Tp
ch Xa v Nay, s 314 (thng 8).

31. Trn Kinh Ha (1958), H Mc v cha Nguyn H Tin, Vn ha Chu, s 7

(thng 10).

32. ng H (1970), Vn hc H Tin, NXB. Vn Ngh, TP. HCM.

33. Nguyn Anh Huy (2001), Nhng pht hin mi v h Mc c tin, Tp ch Kho c
hc, s 3.

34. L Trng Khnh (1992), Bc u gp phn vo vic tip cn mt s vn lch s

c i, Nghin cu lch s s 4 (263) thng 7- 8.

35. Phan Khoang (2001), Vit s x ng Trong 1558 - 1777, NXB. Vn hc, Tp. HCM.

36. Trn Trng Kim (1968), Vit Nam s lc, NXB. Tn Vit, Si Gn.

37. Nguyn Vn Kim (2006), Nam B Vit Nam Mi trng kinh t bin v mi quan h
vi cc quc gia khu vc th k XVII XVIII, Tp ch Nghin cu lch s, s 1 (357).

38. Nguyn Vn Kim (2005), c Eo Ph Nam : V th lch s v cc mi quan h khu

vc, Tp ch Khoa hc, i hc Quc gia H Ni, s 1.

39. Nguyn Vn Kim (2003), Quan h ca Nht Bn vi ng Nam th k XV XVII,

NXB. i hc Quc gia H Ni.

40. Nguyn Khang (2006), H Tin tng l thng cng trung tm ng Nam , Kin
thc ngy nay, s 558, (ngy 10/2).

41. K yu Hi tho khoa hc (2002), Nam B v Nam Trung B nhng vn lch s th

k XVII XIX, Trng H S pham Tp. HCM.

42. K yu Hi tho khoa hc (2009), Di sn vn ha H Tin Bo tn v pht trin, S

Vn ha Th thao v Du lch tnh Kin Giang, H Tin, thng 9.

43. Hunh La (ch bin) (1987), Lch s khai ph vng t Nam B, NXB. Tp. H Ch
Minh.
44. Hunh La (2000), Gp phn tm hiu vng t Nam B cc th k XVII, XVIII, XIX,
NXB. Khoa hc x hi, H Ni.

45. TS. Trn Th Mai (2004), t H Tin v dng h Mc, in trong Nam B - t &
Ngi, Nxb Tr.

46. Sn Nam (1973), Lch s khn hoang Min Nam (bin kho), NXB. Tr, Tp. H Ch
Minh.

47. Sn Nam (1997), t Gia nh xa, NXB. Tr, Tp. HCM.

48. Li Bch Ngc (2003), V hot ng ca cng ty ng n H Lan Chu th k

XVII, Tp ch Nghin cu lch s, s 2.

49. Lng Ninh (2005), Vng Quc Ph Nam Lch s v vn ha, NXB. Vn ha
Thng Tin, H Ni.

50. Hn Nguyn (1970), H Tin cha kha Nam tin ca dn tc Vit Nam xung ng
bng sng Cu long, Tp san S - a, s 19.

51. Dng Tn Pht (ch bin) (1986), Tm hiu Kin Giang, Ban nghin cu Lch s
ng tnh Kin Giang.

52. Hoi Phng (2008), Bin H Tin - Khu du lch nht min Ty, Bo Hu
Giang, (ngy 4/4)

53. Nguyn Phan Quang (1999), Vit Nam th k XIX (1802 1884), NXB. Tp. HCM.

54. L Vn Quang (1995), Lch s vng quc Thi Lan, NXB. Tp. HCM.

55. Chu t Quan (2006), Chn Lp phong th k, H Vn Tn dch, NXB. Th Gii, H

Ni.

56. Dng Kinh Quc (1988), Chnh quyn thuc a Vit Nam trc Cch mng thng
Tm 1945, NXB. KHXH.

57. Quc s qun Triu Nguyn (1974), Minh Mng chnh yu/ V Khc Vn, L Phc
Thin dch, NXB, Si Gn.

58. Quc s qun triu Nguyn (2006), i Nam lit truyn tin bin, tp I, Vin s hc
Vit Nam. NXB. Thun Ha.
59. Quc s qun triu Nguyn (2004), i Nam thc lc, tp I, NXB. Gio Dc, H Ni.

60. Quc s qun triu Nguyn (2004), i Nam thc lc, tp II, NXB. Gio Dc, H
Ni.

61. Quc s qun triu Nguyn (1971), i Nam nht thng ch, tp 5, NXB. KHXH, H
Ni.

62. i Nam nht thng ch Lc tnh Vit Nam tp h (1973) : An Giang, H Tin, dch
gi Tu Trai Nguyn To, Nha Vn ha, Ph Quc v khanh, Si Gn.

63. Li Tana (1999), X ng Trong Lch s kinh t - x hi Vit Nam th k XVII v

XVIII, NXB. Tr.

64. H Qui Ha Nht Tm (ch bin) (1995), H Tin t nc con ngi, NXB. C
Mau.

65. L B Tho (1998), Vit Nam lnh th v cc vng a l, NXB. Th Gii, H Ni.

66. Trn Nam Tin (2006), Ngoi giao gia Vit Nam v cc nc phng Ty di triu
Nguyn (1802 1858), NXB. H Quc gia Tp. HCM.

67. Trung tm bin son T in Bch khoa Vit Nam (1995), T in Bch khoa Vit
Nam, tp 1, H Ni.

68. Trung Tm khoa hc x hi v nhn vn quc gia (2005), T in Ting Vit, NXB.
Vn ha Si Gn.

69. Cao T Thanh (1998), H Tin qu kh v tng lai, Bo Cng An Tp. HCM, (ngy
1/10).

70. Thnh Th V (1961), Ngoi thng Vit Nam hi th k XVII, XVIII v u th k

XIX, NXB. S hc, H Ni.

71. Nguyn Cm Thy (2000), nh c ca ngi Hoa trn t Nam B (T th k XVII

n nm 1945), NXB. KHXH, H Ni.

72. L Thng (Ch bin) (2009), a L cc tnh v thnh ph Vit Nam, tp 6, NXB.
Gio dc, H Ni.

73. S Vn ha Thng tin Kin Giang (2000), Kin Giang im hn, NXB. Vn Ngh, Tp.
HCM.
74. Nguyn Q. Thng, Nguyn B Th (1992), T in nhn vt lch s Vit Nam, NXB.
KHXH.

75. L B Tho (1990), Thin nhin Vit Nam, NXB. KH - KT, H Ni.

76. H Vn Thy (2003), Trn H Tin v Tao n Chiu Anh cc, NXB. Vn hc.

77. y ban nhn dn th x H Tin (2008), Bo co tm tt tnh hnh kinh t - x hi t

khi thnh lp th x H Tin n nay (1998 2007), H Tin, thng 8.

78. y ban nhn dn th x H Tin (2010), Bo co nh hng xy dng th x H Tin

n nm 2010 tr thnh thnh ph Vn ha Du lch, H Tin, thng 10.

79. y ban nhn dn th x H Tin (2010), Khi qut v tnh hnh kinh t - x hi ca th
x H Tin trong cc nm qua, nh hng n nm 2015, H Tin, thng 4.

80. D.G.E.Hall (1997), Lch s ng Nam , NXB. Chnh tr QG, HN.

81. Emile Gaspardone (1952), Un Chinois des Mers du Sud le Fondateur de Ha Tien
(Ngi Trung Hoa bin Nam, ngi sng lp H Tin), Tp ch journal Asiatique.
Bn dch, Trng Minh t hiu nh.

82. Website : http://www.tuoitrehatien.info.vn;

2T T
2

83. Website : http://vi.wikipedia.org.

2T 2T
 DANH MC PH LC

Ph lc 1 : Nin biu tm tt Lch s hnh thnh v pht trin ca vng t H Tin (T th

k I XX).

Ph lc 2 : Th th dng hc Mc H Tin.

Ph lc 3 : Mc Cu (1655 1735).

Ph lc 4 : Mc Thin T (1718 1780).

Ph lc 5 : H Tin thp cnh tng vnh v H Tin thp vnh.

Ph lc 6 : H Mc v cha Nguyn ta H Tin (Trn Kinh Ha - Din vn c ti tr s

Hi VN nghin cu lin lc vn ha Chu).

Ph lc 7 : Mt s hnh nh v Kin Giang v H Tin:

- Bn hnh chnh tnh Kin Giang ngy nay.

- Bn hnh chnh th x H Tin ngy nay.

- Tng i Danh nhn Mc Cu th x H Tin.

- Mt s hnh nh v n th h Mc trn ni Bnh San.

- Mt s hnh nh v Cng H Tin ngy nay.

- Mt s hnh nh v cc cnh p H Tin ngy nay.

Ngun :
- i Nam thc lc (tp 1).
- i Nam lit truyn tin bin, tp .
- Mc Th Gia ph.
- Gia nh thnh thng ch/L Vit Dng dch v ch gii,
- Ngin cu H Tin.
- nh chp ca tc gi lun vn.
- http://www.chudu24.com; quehuong.org.vn
T
2 2T
PH LC 1 :

NIN BIU TM TT LCH S HNH THNH V

PHT TRIN CA VNG T H TIN (T th k I XX)

(Ngun : i Nam thc lc (tp 1);

Mc Th Gia ph; Gia nh thnh thng ch, Nghin cu H Tin)

THI
S KIN CHNH
GIAN

TK I - VII H Tin thuc vng quc Ph Nam.

TK VII - H Tin cha c chnh quyn no qun l, lc ny c tn gi l

XVII Mang Khm.

Mc Cu n nh c Mang Khm v c vua Chn Lp

1700
phong lm c Nha.

Mc Cu thn phc cha Nguyn Phc Chu v c phong

lm Tng trn H Tin. T y, H Tin chnh thc tr thnh
1708
mt phn lnh th Vit Nam. Thng cng H Tin bt u
pht trin.

Mc Cu mt v c cha Nguyn tng Khai trn thng

1735
tr quc i tng qun V ngh cng.

Mc Thin T c phong lm c trn H Tin.

Tao n Chiu Anh Cc c thnh lp. Tc phm H Tin

1736
thp vnh ra i.

Thng cng H Tin pht trin sm ut.

Qun Chn Lp xm chim H Tin v b Mc Thin T nh

1739
bi.
 Vua Chn Lp l Nc Tn ct t 5 ph: Chn Sm, Si Mt,
Linh Qunh, Cn Bt, Hng c tng cho Mc Thin T v
1757 c xc nhp vo trn H Tin.

o Kin Giang Rch Gi v o Long Xuyn C Mau

c lp.

1767 Hi tc Hoc Nhin n cp H Tin v b nh bi.

Mc Thin T ph c m mu nh p H Tin ca Trn

1769
Thi.

Mc Thin T nh ph c k hoach tn cng H Tin ca

1770
Phm Lam cng mt s ngi Ch V, Chn Lp.

Qun Xim xm chim v tn ph H Tin.

1771 - 1773
Thng cng H Tin bt u suy tn.

Ngha qun Ty Sn chim Long Xuyn.

1777
Mc Thin T lu lc sang Xim

Mc Thin T mt ti Xim. c phong tng l H Tin trn

1780
Tng binh i c Quc lo sng qun cng.

1787 Nguyn nh thu phc c H Tin.

Hai o Kin Giang v Long Xuyn thuc trn H Tin do

1788
trn Vnh Thanh qun l.

t huyn Kin Giang v huyn Long Xuyn do trn Vnh

1808
Thanh qun l.

Hai huyn Kin Giang v huyn Long Xuyn do trn H Tin

1810
qun l.

1825 t huyn H Tin do ph An Bin qun l.

 Thnh lp tnh H Tin. Huyn H Tin gi l huyn H
1832
Chu.

1836 a b tnh H Tin c lp.

1867 Php chim H Tin.

Xc nhp hai tnh H Tin v Rch Gi thnh tnh Kin

1956
Giang.

1975 - 1997 H Tin l th x thuc tnh Kin Giang.

Th x H Tin tr thnh huyn H Tin thuc tnh Kin

1997
Giang.

1998 Ti lp th x H Tin.

1999 Huyn H Tin i thnh huyn Kin Lng.

 PH LC 2 :
TH TH DNG H MC H TIN

MC CU

MC THIN T

Mc Mc Mc Mc Mc Mc Mc Mc Mc
T T T T T T Th Th Th
Hong Thng Dung Thim Sinh Tun Gic Long Mai

Mc Mc Mc Mc Mc Mc
Cng Cng Cng Cng Cng Cng
Bch Tr Bnh Ti Du Th

Mc Mc Mc
Hu Hu Hu
Hy Diu Phong

Mc Mc Mc Mc Mc
B B B B B
Bnh Thnh Thin Trc Trin

Mc T Khm Mc T Tnh

Mc Nam Hng Mc Nam Chng

Mc Thin Hu

(1)
F
8
1
P P

Mc T B
Ph lc 3 :

(1) : Th th dng h Mc H Tin trn y khng bao gm tt c con chu dng h Mc H Tin, m ch l nhng ci tn
c s sch ghi chp li c lin quan trc tip n lch s H Tin. Thc t con chu h Mc H Tin ng hn rt nhiu. Ch
tnh ring con, chu ca Mc Thin T gn 90 ngi. Tnh n Mc Nam Chng (1895 1964) l i th by. i th tm l
Mc Thin Hu (1920 1999), i th 9 l Mc T B (1952 -). H Mc hin nay c khong 2.000 ngi, sinh sng tnh C
Mau l chnh. Ngoi ra h cn sng H Tin, Vnh Long v Tp. Cn Th. Hng nm, dng h Mc v khu lng m ca dng h
ni Bnh San (Th x H Tin) t chc gi cho Mc Cu vo ngy 26,27 thng 5 m lch v gi Mc Thin T vo ngy 4,5
thng 10 m lch.
 MC CU (1655 1735)

Mc Cu (8/5/1655 27/5/1735) ngi qu x L Quch, huyn Khang Hi, ph Li

Chu, tnh Qung ng, Trung Quc. Trc khi sang nh c H Tin, ng l ch thuyn
bun, i li bun bn trn cc tuyn ng bin t Trung Quc n Philippine, Batavia
(Indonesia) v tng gip Trnh Thnh Cng khuch trng vic bun bn hi ngoi i
Loan.

Khong nm 1700, do nh Minh Trung Quc mt, nh Thanh ln nm quyn

buc ngi Hn phi dc tc bm ui sam v khng chu c s quy ri ca nh Thanh,
Mc Cu ri b qu hng n nh c vng quc Chn Lp. ng l mt thng gia
c ti nn c quc vng Chn Lp lc y l Nc Nn trng dng v giao ph vic
bun bn cho ng. Th nhng chng bao lu sau, nhn thy ni b ca Chn Lp ri ren,
thng din ra nhng cuc chin tranh ginh quyn lc v trc nguy c b Xim La xm
chim, ng xin vua Chn Lp c ra trn th vng t Mang Khm (tn vng t H
Tin lc y) thuc ph Si Mt (cn gi Peam, ngi Trung Hoa gi Phng Thnh). Vua
Chn Lp ng v phong cho Mc Cu chc c Nha (quan cai qun mt tnh). T ,
Thi Cng (Mc Cu) ngy m lo chiu tp ngi khp hi ngoi n bun bn, tu
thuyn vo ra rt nhn nhp, ngi Vit, ngi ng, ngi Liu, ngi Man ua nhau ko
n tr ng, h khu ngy mt ng, ting tm ca Thi Cng ngy mt lng ly. ( 1)
F
9
1
P P

Vng t mang Khm trc khi Mc Cu n c nhiu thng nhn nc ngoi

n bun bn v khi n y Mc Cu y mnh vic kinh doanh. ng m sng nh bc
ri thu thu hoa chi, ng li o c m bc nn nhanh chng tr nn giu c. ng cho
xy thnh quch, m ph x, chiu m lu dn lp nn 7 x, thn nm dc theo vnh Thi
Lan t H Tin n C Mau : Ph Quc, Cn Bt (Kampot), Rch Gi (Gia Kh), Lung
Cy (Lng K), Hng c (Vng Thm, Kompong Som), C Mau ( 2). P F
0
2 P

Di s qun l ca Mc Cu, vng t Mang Khm tr nn thnh vng, ghe thuyn

trong v ngoi nc ra vo tp np. V th n tr thnh i tng xm lc ca Xim La y
tham vng. Vo khong nm 1706, qun Xim nh chim H Tin v H Tin nhanh chng

(1) : V Th Dinh, Mc th gia ph, tr. 15

(2) : X cn li l H Tin.
tht th, bi v Phng Thnh nm ngay bn b bin, ch l ni bun bn sinh li ch
chng phi l chn him a c th dng v, cho nn h gic cho thy binh n l chng
chim c ngay. ( 1) Qun Xim vo cp ph H Tin, ng thi bt lun Mc Cu cng
P 21F P

gia quyn a v Xim v cho ti cng Muang Galapuri (ngi Hoa gi l Vn Tu Sn).

Hai nm sau, nhn lc nc Xim c lon, Mc Cu trn v Lng K (Trng K) ri

sau mi v c Mang Khm. ng bt tay vo vic khi phc H Tin. H Tin nhanh
chng tr li phn vinh. Tuy nhin, trc s e da ca Xim v s yu km ca Chn Lp,
Mc Cu nhn thy cn tm ch nng ta mi.

Khi y c mt mu s h T n ni vi Mc Cu rng : Ngi Chn Lp vn nng

ni v bc bo, gian xo th nhiu m trung hu th t, cho nn khng th no da cy lu di
c. Chi bng hy xin hng nc Vit, xin nhn chc v xng thn lm ch cn bn, nu
vn nht c th xy ra iu g th cng c ngi gip .( 2) Mc Cu cho l phi, lin phi
P F
2 P

hai ngi thuc h l Trng Cu v L X n Hu xin Minh Vng cho quy thuc v
cha Nguyn.

Nm 1708, cha Nguyn l Nguyn Phc Chu chp nhn thnh cu ca Mc Cu, tha
nhn H Tin trn l t ch hu ca Qung Nam, ng thi phong tc Tng Binh Cu
ngc hu cho Mc Cu. Nm sau (1711) Mc Cu thn hnh n Hu yt kin Minh Vng.
Cu v trn dng thnh quch, lp doanh ng, t liu t, lm nhiu nh khch tip n
hin ti. Dn n ngy cng ng, H Tin tr thnh mt ni hi nh. T thi gian ny
tr i, H Tin tr thnh mt b phn lnh th thing ling ca Vit Nam v l mt thng
cng sm ut trong nn thng mi Vit Nam v th gii sut trong th k XVIII. l mt
cng lao rt ln ca Mc Cu.

Sau khi H Tin v vi cha Nguyn, qun Xim vn khng t b m mu xm lc

ca mnh. Nm 1715, qun Xim li xm chim v tn ph H Tin. Mc Cu phi b H
Tin n nh c Sre Umbel (Lng K), mi n nm 1718, qun Xim rt i, mi tr v
H Tin v bt u kin thit H Tin. T , H Tin ngy mt thnh vng, nhn dn di
thin chnh ca Mc Cu c an c lc nghip. Cng trong thi gian ny m ca Mc

(1) : Mc th gia ph, tr. 15.

(2) : Mc th gia ph, tr. 16 - 17.
Cu l Thi Th t Li Chu ti H Tin. Mc Cu gi m li v ngy m phng s
rt hiu tho.

Trong thi gian cai qun H Tin, Mc Cu khng ch ch trng m rng cng H
Tin n nhn tu bun t cc nc m cn ch ng i bun bn vi bn ngoi. Nm 1728
v 1729, Mc Cu phi Lu V Qun v Hunh Tp Quan mang 2 thng thuyn sang Nht
Bn bun bn, c Mc Ph c Xuyn cp giy thng mi, ri nm 1731 v 1732 li
phi thuyn sang Nht, nhng v gi bt thun, hai thuyn y ch ti Qung ng khng ti
t Nht c. Cng bt u t nm 1729, con ng bun bn gia Trung Quc v H Tin
chnh thc hnh thnh. Nh nhng hot ng tch cc ca Mc Cu m ting tm ca cng
th H Tin ngy cng vang xa trong nn thng mi th gii.

Vo ngy 27/5/1735, sau hn 40 nm cai tr trn H Tin, Mc Cu lm bnh m

mt, hng th 81 tui v c cha Nguyn phong tng Khai trn thng tr quc i
tng qun V ngh cng. Hin nay, m ca Mc Cu t trang trng trn ni Lng (mt
trong mi cnh p ca H Tin thp vnh m Mc Thin T chn Bnh San ip
thy).

Nm 1736, con ca Mc Cu l Mc Thin T (1718 1780) c cha Nguyn Phc

Ch (1725 1738) phong lm c trn H Tin.

(Tham kho i Nam lit truyn tin bin, tp 1, Quc s qun triu Nguyn, NXB.
Thun Ha, 2006, tr. 201 - 203)
Ph lc 4 :
MC THIN T (1718 1780) ( 1)
5T P F
3
2
T
5
P T
5
P

Mc Thin T (Mc Thin T, cn c tn khc l Mc Tn) l con trng ca Mc

Cu v b Nguyn Th c ( 2)
P 24F mt ph n Vit Nam. Mc Thin T sinh ngy 7/3/1718
P

ti Lng K (ngi Chn Lp gi l Peam) v mt ngy 5/10/1780 ti Bng Cc (Thi Lan).

Tng truyn, trc khi Mc Thin T ra i, m Lng K c ni ln mt tng Pht cao
by thc, ta ho quang rc r. Lc y c mt nh s ngi Chn Lp i ngang qua, thy
vy bo l im tt, bo hiu hin nhn xut hin. Mc Cu sai ngi vt ln, bao nhiu
ngi cng khng mang ln c, nn nh phi xy mt ngi cha nh trn b th. t
lu sau, b Mc h sang mt con trai mt my khi ng tun t, l Mc Thin T.

Nm 1736, Mc Thin T c cha Nguyn Phc Ch (1725 1738) phong lm

Tng binh i c trn H Tin k nghip Mc Cu. Thin T cn c cha Nguyn
ban tng cho ba chic "thuyn long bi" khng phi np thu v cn cho php m l c tin
thng thng mua bn v tm mua ca qu np cho cha. ng thi h Mc cng c
cha Nguyn phong theo l "Tht dip phin hn" (By i ro du cho quc gia), ly by
ch "Thin, t, cng, hu, b, t, nam" ni i lm ch lt t tn cho con chu v sau v c
ht 7 th h li lp li; ng thi ly nm ch "Kim, mc, thy, ha, th" trong ng hng
tng sanh khi u t b "Kim" ni i t tn v thm b "p" vo ch "Mc" t
khng phi h "Mc" cp ngi nh L. V th t i Mc Thin T mi c ch lt, ng
thi tn Thin T do Mc Cu t cng c i thnh Thin Tch.

K tc s nghip ca cha, Mc Thin T a vng t H Tin bc sang mt

trang s mi bng s pht trin nng ng v kinh t, hng thnh v vn ha v m mang
rng ln v lnh th.

V kinh t, Mc Thin T cho khai m rung vn, thit lp ch ba, khai thng bn
bi thuyn b ra vo thun li. H Tin c t tn l Cng Khu quc. Thng nhn v
l khch cc nc ti ngy mt ng o. Nm 1740 v 1742, Thin T hai ln phi 2

(1) : V nm sinh ca Mc Thin T c gi thuyt cho rng l nm 1708 nhng nm 1718 l ng tin hn c.
(2) : Nhiu ti liu khc cho rng m Mc Thin T l b Bi Th Lm (qu lng ng Mn, tnh Gia nh.).
thuyn bun sang Nht Bn trao i bun bn. Thng cng H Tin thi Mc Thin T l
thng cng sm ut nht ca Nam K.

V vn ha, nm 1736, Mc Thin T lp Chin Anh Cc, m ra s hc cho t H

Tin. Tao n Chiu Anh Cc ca Mc Thin T chiu np vn ti cc ni, ngy ngy
cng bn ging sch, xng ha thi th, cng nhau ca ngi cnh p ca H Tin v li
cho i 10 bi th bt h "H Tin thp vnh" (mi bi th vnh cnh H Tin).

Khng ch pht trin kinh t, m mang vn ha, Mc Thin T cn c cng rt ln

trong vic gip cha Nguyn tin hnh thnh cng cuc Nam tin v pha Nam, xc lp lnh
th rng ln ca i Vit bng nhng chin tch chng ngoi xm v c nhng ng x ngoi
giao khn kho.

Nm 1739, quc vng Chn Lp l Nc Bn mang qun xm ln H Tin. Mc

Thin T cng v l Nguyn th iu ng binh s chin u ngy m, nh bi c
cuc xm lm ca vua Chn Lp. Gic tan, h Mc c cha Nguyn khen ngi, c cch
lm c tng qun, ban o bo cng m, ai. B Nguyn th cng c phong lm
phu nhn.

Vo nm 1747, gic bin cp ph vng ven bin o Long Xuyn, xm ln H Tin

cng b Mc Thin T dp yn.

Nm 1750, Min Vng Angk Sngun (Nc Nguyn) n cp ngi Cn man (l

ngi Chm) Nam K; nm 1754, V Vng Nguyn Phc Khot phi qun s ng dinh
di quyn ch huy ca Thin Chnh v Nguyn C Trinh i chim 4 tnh : Li Lp, Thm
Bn, Cu Nam v Nam Vnh. Nm sau 1755, Trng Phc Do li dc qun nh Chn Lp.
Nc Nguyn bit rng khng th khng c c cha Nguyn, bn chy i H Tin xin
Thin T bo h. Thin T ng ra xin cha Nguyn tha ti cho vua Chn Lp, i li
vua Chn Lp s nhng 2 tnh Li Lp v Thm Bn cho cha Nguyn v s b thc nhng
cng vt nh ch t 3 nm trc. Hai vng t tr thnh hai ph G Cng v Tn An.

Nm 1757, Nc Nguyn mt, ch h l Nc Nhun lm gim quc, t lu c mun

lm vua Chn Lp, lin dng hai x Preah Trapeang v Basac (tc vng Ba Thc, Tr Vinh)
cho cha Nguyn. Nhng lc , Nc Nhun b con r l Ngc Hinh git cht cp ngi.
Con trai l Nc Tn s b st hi chy sang cu cu H Tin. Mc Thin T ng ra sp xp,
xin cha Nguyn cho Nc Tn lm vua Chn Lp. Cha Nguyn thun v sai Mc Thin T
cng tng s nm dinh h tng a Nc Tn v nc.

t n, Nc Tn dng Tm Phong Long (vng t gia Sng Tin v Sng Hu) cho
cha Nguyn. Cha lin theo li kin ngh ca Nguyn C Trinh dn dinh Long H i Tham
Phong X (Vnh Long), li x Sa c lp o ng Khu, x Tin Giang, lp o Tn
Chu v x Hu Giang lp o Chu c. Nh th, ton khu vc ng bng ca sng M
Cng quy thuc nh Nguyn. Ring h Mc, Nc Tn dng nm ph Hng c, Cn Bt,
Trc Sm, Si Mt v Linh Qunh n n gip . Mc Thin T em ht t y dng
cho Cha Nguyn. Cha Nguyn cho xc nhp vo H Tin trn, giao cho h Mc cai qun.
Mc Thin T chia t thnh hai o: x Rch Gi l Kin Giang o, x C Mau l
Long Xuyn o, t quan cai tr, chiu lp dn p. T y, din tch ca H Tin kh
rng, s thc gm ht t gia Hu Giang v vnh Xim La.

Nm 1768, vua Xim l Trnh Quc Anh mang qun tin chim Hn t. Trc khi
T
2 T
2

rt v nc, Trnh Quc Anh cho thnh lp trn o mt cn c hi qun v li mt ton

cp bin nghe ngng tnh hnh, tm c hi nh chim Ph Quc v H Tin.
T
2 T
2 T
2 T
2

Nm 1769, qun Khmer di s ch o ca mt cp bin ngi Triu Chu tn Trn

T
2 T
2

Thi b ln cp ph Hn t, ri kt hp vi hai gia nhn ca Mc Thin T (Mc Sung

v Mc Khoan), tin nh H Tin nhng b Mc Thin T nh bi.

Nm 1770, Mc Thin T em qun nh chim li Hn t v ng thi chun b

tin cng Xim La. Cng vic ang tin hnh th vo u nm 1771, mt cn thn ca Mc
Thin T tn Phm Lam ni ln lm phn. Phm Lam kt hp vi hai cp bin Vang Ly
Ma l (ngi Ch v ) v c Nha K (ngi Khmer) lp ng gm 800 ngi v 15 tu
thuyn tin vo H Tin nhng b Mc Thin T nh bi.

Gia nm 1771, nhn thy nhng m cp bin khng nh li Mc Thin T, Trnh

Quc Anh dng Trn Thi lm hng o, ch thn ch huy o qun 20.000 ngi tin
chim H Tin. Do lc lng yu hn li khng c qun ng dinh ng cu, H Tin b
tht th, Mc Thin T cng cc con trai phi rt v Rch Gi, cho ngi v Gia nh cu
T
2 T
2

cu cha Nguyn. Trnh Quc Anh chim c H Tin thiu ri thnh ph, chim tt c
2T 2T
cc o ln nh quanh H Tin, mang v rt nhiu vng bc v nc. Con chu, hu thip v
ngi con gi t ca Mc Thin T cng b Trnh Quc Anh bt sng em v Bng Cc.

Nm 1772, cha Nguyn mang 10.000 qun cng 300 chin thuyn nh qun Xim,
buc qun Xim rt khi H Tin. Nm 1773, Trnh Quc Anh rt qun khi H Tin, Ph
Quc v Hn t, tr li ngi con gi b bt lm t binh cho Mc Thin T. Mc Thin T
tr v gy dng li H Tin trong cnh nt hoang tn.

Nm 1776, khi qun Ty Sn nh vo Gia nh, truy kch tn qun cha Nguyn,
2T 2T T
2 T
2

Mc Thin T cng Tn Tht Xun chy sang Xim. Nhng thng 4 nm 1780, vua Xim
Trnh Quc Anh nghi ng ng lm gin ip cho Gia nh, bt git cc con ln ca ng l
T
2 T
2

Mc T Hong, Mc T Dung cng cc ph tng Tn Tht Xun, Tham, Tnh v 50 ngi

2T 2T

ty tng, ch li con nh l Mc T Sanh v mt chu nh bt phi i y. Qu phn ut,

Mc Thin T nut vng t t ti Bng Cc vo nm 1780, th 62 tui, kt thc cuc i
2T T
2

ca mt con ngi vn gii ton ti, trung ngha vn ton.

S ra i ca Mc Thin T cng ng thi chm dt thi hong kim ca H Tin. T

y, vng t H Tin bc sang mt trang s mi. Trn H Tin thi Gia Long khng cn
phn thnh nh trc na. Hn 20 nm sau (1804), con chu Thin T sang Xim em
tu ct Thin T v mai tng ni Lng (Bnh San) bn cnh ngi cha v i ca mnh. Sau
ny, Mc Thin T c nh Nguyn phong tng H Tin trn Tng binh i c Quc
lo sng qun cng.

(Tham kho i Nam lit truyn tin bin, tp 1, Quc s qun triu Nguyn, NXB.
Thun Ha, 2006, tr. 203 - 213)

Ph lc 5 :
H TIN THP CNH TNG VNH

(ca Mc Thin T)

Mi cnh H Tin rt hu tnh

Non non nc nc gm nn xinh

 ng H, Lc Tr lun dng chy

Nam Ph, L Kh mt mch xanh

Tiu T, Gianh Thnh chung trng i

Chu Nham, Kim D c chim quanh

Bnh Sanh, Thch ng l rng ct

Sng sng mun nm cng dnh.

H TIN THP VNH

(Mi cnh p ca H Tin)

1. KIM D LAN O O VNG NGN SNG

Nht o thi ngi in bch lin, Mt dy non xanh nc bch lin,

Honh lu k thng trng H Tin. Giang ngang cho mnh p sng tin.

Ba o th tit ng Nam hi, ng Nam sng bin bng trang c,

Nht nguyt quang hi thng h thin. Trn di trng tri sng rc ln.

c thy ng long ty bin ha, Rng c vy vng trong ci nc,

Bng nhai thch th t lin phin. cy san st khp ven min.

Phong thanh lnh tch ng trng c, Nghn thu ting gi quanh chn sng,

Nng m sn xuyn d quc huyn. m nht tranh treo nt l nhn.

2. BNH SAN IP THY NI BNH PHONG LP LP XANH

Long thng tho mc t thiu nghiu , Cy xanh ngn ngt vt cao cao,

ip lnh bnh khai t thy kiu. Ngn dng bnh ging p m miu.

Vn i tp quang sn th cn, My sng vy quanh hnh ni r,

V d gip l vt hoa nghiu. Ma tn thm ni bng non theo.

Lo ng thin a chung linh cu, t tri bn vng nn linh t,

Vinh cng yn h chc vng diu. My khi vi xa ni c ao.

Cm o H Tin phong cnh d, Danh thng H Tin u dm bo,

Lam i ut ut th tiu tiu. Cy ngn mn mn bic xanh gieo.

3. TIU T THN CHUNG CHUNG MAI CHA VNG

Tn linh liu lc hng tin phao, Lt c tri tn nht nh sao,

Mu d kinh m vin t xao. Chung cha xa vng ting a vo.

Tnh cnh nhn duyn tinh th gii, M mng ci tc ngi tiu ln,

C thinh thanh vit xut giang giao. ng vng b cy bn nc xao.

Ht kinh hc l nhiu phong th, Hc ting vn cnh gi thong,

Hu sc nguyt sao. Qu a li gi ngn trng cao.

n gic thin gia y chm hu, Gi nghing gic tnh m m mng,

K truyn hiu tn dic liu liu. Sm gic canh g tin kht khao.

4. GIANG THNH D C TRNG CANH M THNH LY BN SNG

Thin phong hi nhiu ng vn cao, Gi cun tri cao my lnh tung,

Ta thc trng giang tng kh ho. Sng di vy ta kh anh hng.

Nht phiu lu thuyn hn thy nguyt, Lu thuyn di bng trng sng lnh,

Tam canh c gic nh ba o. Trng m cm canh sng nc trong.

Khnh nhng cch d ta kim gip, Kim gip nh m cht ch,

Nhn chnh thin thnh ng cm bo. Cm bo cho c chn thung dung.

V lc thm tha anh c quyn, Lc thao em p tnh minh cha,

Nht Nam cnh v li an lao. Nc Vit bin thy vng ni sng.

5. THCH NG THN VN NG NUT MY

Sn phong ty thy tinh h, Xanh xanh ngn chm thin h,

ng tht lung linh vn bch kha. ng bch long lanh ngc chi la.

Bt yn vn do kh vng, Chng hn khi my thng ln nhau,

V ngn tho mc cng h sa. Khng ngn cy c mc la .

Phong sng cu lch vn chng d, Phong sng cng di mu ti p,

th tn di kh sc a. Nht nguyt chi ngng bng li qua.

Ti th tinh hoa cao tuyt x, Cht vt tinh hoa y hn,

Ty phong h hp t ta nga. Theo chiu gi lng vt cao xa.

6. CHU NHAM LC L C U BI CHU NHAM

Lc n u vn xuyt m h, Bng rp my dm ph ni non,

Linh nham phi xut bch cm t. Bay la bay l trng hong hn.

Vn bi thin trn la phng th, Gc tri th trn ging cy c,

Tinh lc bnh nhai t ngc hoa. a ngc hoa ri khp bi cn.

Bc nh cng phin minh nguyt t, Trng di non treo ln thc ,

Vn quang t tp tch dng sa. Chiu t ct ln nh my tun.

Cung tnh th l tng thi k, Trn ng bay nhy bay xui ngc,

Lc lc th tri thy thch nha. Ngh cnh dng chn bn nc cn.

7. NG H N NGUYT TRNG IN NG H

Vn t yn tiu cng diu mang, Khi lnh my tan ci diu mang,

Nht loan phong cnh tip hn hoang. Mt vng phong cnh gia hng hoang.

Tnh khng lng tch tuyn song nh, Tri xa mt sng in i bng,

Bch hi quang hn tiu vn phng. Bin bc vng gng di bn phng.

Trm khot ng hn thin ng dng, Rng snh cng tri bt ngt,

Lm linh bt qu hi thng lng. Su cn so vi bin mnh mang.

Ng long mng gic xung nan ph, C rng tnh gic chi tan v,

Y cu bng tm thng h quang. Mt tm lng bng vn chi chang.

8. NAM PH TRNG BA SNG LNG BN NAM

Nht phin thng mang nht phin thanh, Mt vng xanh ngt mt dnh khi,

Trng lin gip ph lo thu tnh. Bi ni mu thu tip sc tri.

Thin h i v yu quang kit, Ma ko em my v kt t,

Trch quc v phong lng mt bnh. Gi no cho sng ng tm hi.

Hng hiu c phm phn thy cp, Bin hng hng sng triu tun y,

Xu triu dung phng ti vn khinh. Bm nh nh a khi thong tri.

Tha tri nhp hi ng long nc, Vc thm c rng cn n nu,

Nguyt lng ba quang t ti minh. m m nc ngm bng trng soi.

9. LC TR THN C XM QU MI NAI

Trc c phong qua mng thy tinh, Lu tre gic tnh gi lay mnh,

Nha thm ngoi khc nan thinh. Ting qu n chi trc mi tranh.

Tn h o qui duyn song t, Rng x treo ngang khung ca tm,

Mt th thy tip ph thanh. Cy vn che rp lung rau xanh.

D tnh thin ng vin lc tnh, Tnh gn mc mc hu nai di,

Thanh tm mi tin o lng hinh. Lng thch thm tho np t thanh.

Hnh nhn nhc vn tr h x, Ai hi thm ni chn ,

Ngu bi nht thanh xuy ch nh. Lng tru ting so lng lm thinh.

10. L KH NG BC THUYN CU U RCH VC

(L KH NHN IU)

Vin vin thng lang hm tch chiu, Bng chiu nng ng dng xanh thm,

L Kh yn l xut ng ng. Rch Vc n ng khi chp chng.

Honh ba ym nh bc c nh, Bn c nhp nh thuyn sng,

Lc nguyt sm si ph tro tng. B xa san st li phi trng.

Nht lng thoa y sng kh bch, Cnh ti o thm sng pha but,

K thanh trc tro thy quang ngng. Mi trc ho khua nc sng trng.

Phiu linh t tiu ung dng ngoi, Lng lng vi trng ci th hi,
Dc ph ng long khc v nng. C rng vng vy chn ny chng ?

(H Tin thp cnh tng vnh v H Tin thp vnh, bn dch ca ng H Lm Tn Pht.
Theo Gia nh thnh thng ch/L Vit Dng dch v ch gii, phn ph lc,NXB. Tng hp
ng Nai, 2006, tr. 254, 257)
Ph lc 6 :

H MC V CHA NGUYN TI H TIN

Din vn c ti tr s Hi VN nghin cu lin lc vn ha
Chu, ngy 7/9/1958

TRN KINH HA (Chen Chinh Ho)

Trong lch s hn hai nghn nm gia hai nc Vit Nam v Trung Quc, khng bit c
bao nhiu ngi Trung Quc di c sang Vit Nam, chng ta c th nhn thy trong thi k
Bc thuc, ngi Trung Quc sang Vit Nam phn ng l quan li, qun lnh, thng gia,
tng l, o s, th thuyn, ti phm, quan li b trut, cc ng ph v c n n l. Nhng t
thi k t ch bt u, nhiu vn nhn, tng l, o s v cc th cng ngh c triu nh
v x hi thng lu hu i v trng dng. Cc thng gia min duyn hi Trung Quc
cng lc c ko sang nhng hi cng trng yu ca Vit Nam nh Vn n, Hin Nam,
Ngh An, v Faifo (Hi An).v.v. lm cho vic thng mi ca nhng hi khu y c pht
trin mau chng. H li xy dng ph khch, sinh hot mt cch yn n di s bo h
ca cc vua Vit Nam. Cn c nhiu th Trung Quc sang min thng du Bc K khai thc
cc m than v ng, cng c nhiu ng gia sang min duyn hi Vit Nam nh c tham
d vic m mang ti nguyn ca Vit Nam.

Ngoi th di dn k trn, ta cn nhn ra mt th di dn ring : tc l nhng ngi lu

vong chnh tr v nn nhn do chnh bin v lon lc bn Trung Quc to ra. Th di dn ny,
t hi T Quang lm Thi th Giao Ch (51. BC) c. Th d, t tin ca S Nhip th chy
lon sang Giao Chu vo thi k Vng Mng cp ngi (922.A). Ngay trong thi i t
lp S Nhip (187 226 A), cng c nhiu danh s Trung Quc nh Trn Quc, Vin Huy,
Ha Tnh trn trnh chin lon bn quc di c sang Giao Chu. Chng ta c th nhn xt
thi i cng gn y, s di dn loi ny cng ng c nhiu.

Nm 1247, i Thnh Tn nh Trn, c nhiu ngi Tng min Giang Nam, khng
chu nhng kham kh do s xm lc ca ngi Mng C, mang v con v ti vt i 30
chic tuyn ti L Ct Nguyn. S nn dn ny c php c tr ti phng Ct Bi kinh
Thng Long v bun bn cc th gm v thuc men ca Trung Quc. n nm 1279, nh
Tng b dit, c nhiu di thn nh Tng, nh Trng Th Kit, Lu Ngha, Trn Trng Vi,
Triu Mnh Tn, Dip Lang Tng, Trn Vn Tn.v.v. cng b thuc v v con xin quy
thun nh Trn, c Trn Nhn Tn v Chiu Vn Vng (l ch ca Nhn Tn) sn sc,
hu i. Mt trong nhng nn nhn qun s l Triu Trung. Sau l gia trng cho Chiu
Vn Vng. n lc Tun Do Tng qun nh Nguyn mang 50 vn qun sng nh Vit
Nam, cc ngi Tng trong qun i ca Chiu Vn Vng u mc qun o ngi Tng,
mang cung tn, di quyn ch huy ca Triu Trung cng qun i nh Trn khng c qun
xm lng mt cch oanh lit, kt qu i thng ti Hm t quan. l vi th d trn lch s
trng k ca Vit Nam, nhng ni tm li, phn nhiu di dn v nn nhn Trung Quc c
th mang vn ha, tp qun, phong tc v hnh thc sinh hot ca Trung Quc truyn vo
Vit Nam, cng ngi Vit tht s ha bnh sng chung m cng nhau kin lp mt x hi
t vn v nho nh.

n thi k cui i Minh v u nh Thanh, li c nhiu ngi Minh di c sang Vit

Nam. Mt s nn dn tin vo Bc K, nhng ti chnh sch ca cha Trnh i vi Hoa
Kiu nghim khc qu, cho nn, ngoi thng nghip ra, cng nghip ca h khng pht
trin my. Tri li, mt s ng di c sang a ht ca cha Nguyn, nh s khuyn khch v
bo h ca nh Nguyn, thu c nhiu kt qu kh quan. Mt trong nhng cng lao ca
di dn nh Minh l s m mang khai thc Nam K.

Ngy nay, chng ti c chng kin thnh ph ng c v kin thit ln lao ca Th

Vit Nam Cng ha, cng nh n nhng s hp tc thnh thc gia cha Nguyn v
Hoa Kiu ngy xa.

Ti tin chc qu v bit r, vo khong thng t nm th 32, nm 1679, i cha

Hin Vng Nguyn Phc Tn (1648 - 1687) my ngi tng nh Minh l Dng Ngn
ch, Hong Tin, Trn Thng Xuyn v Trn An Bnh ng u 3000 ngi p 60 chic
tu i ti cng Tourane ( Nng) xin Hin Vng thu dng v ha vui lng cha
Nguyn sai khin. Trong lc , Hin Vng ngh n min ng Ph (tn c ca Gia nh)
cn nhiu t hoang, m cha Nguyn cha nng lc m mang, bn bn qun chc
cho Dng Ngn ch v cc v tng lnh, ri sai i kinh doanh M Tho v Bin Ha.
l cuc di c i quy m ln th nht ca ngi Trung Quc ti Nam K.
 H khai thc hoang a, xy dng ph x, chng bao lu tu bun ca Trung Quc,
Xim La, Java a nhau ti y bun bn, dn s li thm ng c. Gia nh thnh thng
ch chp rng : M Tho l do Dng Ngn ch v Hong Tin ng gi, n i Minh
Vng th lp ph tr thuc dinh Phin Trn. Pha nam tr s Ph Tr l M Tho i Ph tu
thuyn i li nh mc ci, tp np v cng. Cn Nng Ni i Ph trn i Ph Chu
Bin Ha thi do Trn Thng Xuyn tch cc kin thit. Nh ngi san st ko di n 5 dm,
chia lm ph, ng ph lt , thng l cc x t hp thnh mt trung tm thng nghip
min Nam K. V mun cho s cai tr c thch hp vi s m mang pht trin mau
chng y, nm 1698, Minh Vng Nguyn Phc Chu (1691 1725) t Gia nh ph coi
Trn Bin (Bin Ha), Phin Bin (Gia nh) v dinh ng H, ng thi lp x Thanh H
( Trn Bin) v x Minh Hng ( Phin Bin) thu nhng thng gia v c dn ngi
Trung Quc. n y, ton th a phn pha ng Tin Giang quy thun cha Nguyn.
Ngoi b i Dng Ngn ch v Trn Thng Xuyn min ng Nam K, ta cn thy
mt tp on di dn khc di s lnh o ca Mc Cu i xa na, vo min duyn hi vnh
Xim La kin thit tnh H Tin. Hm nay, ti xin a my iu thin kin v s tch h
Mc trnh cc bn, m knh xin cc bn ch gio.

V s tch ca h Mc H Tin, nhiu ngi r. y, ti ch thut li nhng s

tch quan h v nin i tin kho st tnh cht m thi, cn v chi tit kho cu, ti c
pht biu t thin kin hc bo i hc i Loan( 1). Xin c hi khc s thut li.
P F
5
2 P

X s ca Mc Cu l L Quch thn hoc x L Quch, huyn Hi Khng, ph Li

Chu, tnh Qung ng. Ch Mc nguyn l (ch ting Hoa) ch khng phi l (ch ting
hoa). S d th tch Vit Nam ghi thm (ch Hoa) nh ng Gaspardone v ng Fujihara
ni trc, l v mun trnh s lm ln vi nh Mc cp ngi vua L.

Mc Cu l mt ngi thuyn ch thng thuyn, rt hot ng, lun lun sang Phi
Lut Tn v Batavia bun bn. C l vi nh Trnh i Loan c quan h mt thit v
tng gip Trnh Thnh Cng khuch trng mu dch i Loan vi hi ngoi.

Ta c th nhn thy my l do khin Mc Cu c tr Chn Lp. Mt l nh Thanh bt

nhn dn phi dc tc bm ui sam, hai l khng chu c s khuy ri ca nh Thanh.

(1) : Notes on the H Tin Trn hip Trn Mc th gia ph, Bulletin of the College of Arts, National Taiwan University, No 7,
avril 1956.
Cn v nin i Mc Cu trn sang Chn Lp (Mc th gia ph cho l nm 1671, Gia nh
thnh thng ch cho l nm 1680), theo thin kin c l nm 1680 l tng i hp l hn.
Nu ng nh Mc th gia ph chp : Mc Cu sinh 8 thng 5 nm th 9 t v Vnh Lch
(tc l 11 thng 6 dng lch nm 1655), th lc ng sang Chn Lp ch mi 25 tui thi.

Chng ti khng c r nm no Mc Cu ra H Tin kin lp c nghip, nhng my

vic r l : Chnh cuc bt an Chn Lp bt ng phi ra Si Mt Ph, chiu tp lng dn
thit lp thnh ph v n in, tch cc khai thc. Nguyn nhn ph cng ca h Mc, mt
l do kinh doanh qun nh bc, hai l do o c m bc. Tng kho nhng ti liu ng
tin cy, s m mang ca H Tin c l bt u t trc sau nm 1686. Chng nm 1687
hoc 1688, H Tin b qun i Xim chim ng, Mc Cu bt buc phi theo qun Xim
i Vn Tu Sn Hi Tn (tc l Muang Galapuri), mt hi cng a ht Xim La. Nhng
chng bao lu, Mc Cu trn v Lng K (Sre Umbell), ri n khong nm 1700 v ti
H Tin.

Nm 1708, Mc Cu theo li khuyn ca mt v s h T, phi hai ngi thuc h l

Trng Cu v L X n Hu xin Minh Vng cho quy thuc v cha Nguyn. Minh
Vng chp nhn thnh cu ca Mc Cu, tha nhn H Tin trn l t ch hu ca Qung
Nam, phong tc Tng Binh Cu ngc hu cho Mc Cu. Nm sau (1711) Mc Cu thn
hnh n Hu yt kin Minh Vng. Vic ny biu th ch quyn ca H Tin khng phi
thuc v Chn Lp, cha Nguyn c quyn pht ngn vi H Tin, ni mt cch khc l
bt u s quan h gia H Tin vi cha Nguyn.

L do ni thuc ca Mc Cu cng l kt qu ca s bin ha tnh hnh quc t ti

Chn Lp v Nam K. Nh trn ni, t nm 1698, cha Nguyn thit lp Gia nh ph,
a v cha Nguyn ti Nam K vng tri, v li th lc mt ngy mt pht trin. Tri li
ni lon Chn Lp vn tip tc, chnh ph Xim lun lun can thip, qun i Xim ch c
hi xm lc Chn Lp. Mc Cu v mun duy tr a v, khng th khng nh cy cha
Nguyn. Qu nhin nm 1715, qun Xim li qua H Tin tin vo Chn Lp, H Tin b tn
ph, Mc Cu phi trn i Sre Umbell (Lng K). Chuyn ny Mc Cu Sre Umbell
chng 2,3 nm, n nm 1718, qun Xim rt i, mi tr v H Tin v bt u kin thit H
Tin. T , chng ta ch bit H Tin ngy mt thnh vng, nhn dn di thin chnh ca
Mc Cu c an c lc nghip, cn v tnh hnh sinh hot trong dn gian hi y chng ta
khng c r my. Theo ti trong nhng s tch ca Mc Cu vo thi k ny ch c 3
vic sau y l ng k : th nht l m ca Mc Cu l Thi Th t Li Chu ti H
Tin; Mc Cu gi m li v ngy m phng s rt hiu tho. Vic ny c th chng
minh rng khng nh phn ng chng ta tng tng, hi th k 18, n b Trung Quc
cng c ngi i ra hi ngoi.

Th hai l thng mi vi Nht Bn. Nm 1728 v 1729, Mc Cu phi Lu V Qun

v Hunh Tp Quan mang 2 thng thuyn sang Nht Bn, c Mc Ph c Xuyn cp
giy thng mi, ri nm 1731 v 1732 li phi thuyn sang Nht, nhng v gi bt thun,
hai thuyn y ch ti Qung ng khng ti t Nht c.

Th ba l vic thng mi gia Trung Quc v Cng khu (tc H Tin) cng bt u
t nm 1729. T , nhng th sn H Tin nh hi sm, c kh, tm kh.v.v. lc tc xut
cng sang Trung Quc.

Nm 1735, Mc Cu mt, th Mc Thin T (Mc Tn) k nghip, nm sau 1736, cha

Nguyn tha nhn v phong Mc Thin T lm Khm sai c. Chng ta ai cng bit
Thin T l mt v nho hc, gii v th vn v c nhiu ti nng, ng thi chng ta cng
nhn thy di s lnh o ca Thin T, s pht trin ca H Tin ngy mt r rt, v a
v ca H Tin cng c vng chc. Nm 1744, c V Vng Nguyn Phc Khot chnh
thc ln ngi vua, lnh th ca Qung Nam gm c 12 Dinh, tc l Chnh Dinh, Cu Dinh,
Qung Bnh, Lu n, B Chnh, Qung Nam, Ph Yn, Bnh Khang, Bnh Thun, Trn
Bin, Phin Trn v Long H, hai ph Qung Ngha v Quy Nhn th thuc dinh Qung
Nam. Ngoi nhng dinh, ph y cn mt trn tc H Tin. Cc dinh c Trn th, Cai B v
K lc tr dn, nhng ch H Tin trn th do c h Mc ton quyn cai tr. y,
chng ta c thy mt s i chiu tht hay. Dng Ngn ch v Trn Thng Xuyn
sut i bng lng lm Tng binh v c ca cha Nguyn, khng bao gi lp mt chnh
quyn t ch, tri li h Mc H Tin lc no cng gi c thc quyn ca mt tiu bang,
tuy rng tiu bang ny ph thuc ca cha Nguyn, nhng cc cha Nguyn cha bao gi
can thip vo ni chnh H Tin c. Khng nhng khng can thip vo ni chnh, li tha
nhn nhiu c quyn ca h Mc.

Th d, Minh Vng bng lng Mc Thin T duy tr 3 chic long bi thuyn

thng thng vi hi ngoi, cho php c tin ring, cho php khuch trng thnh ph v
xy p thnh tr. Nh s bo h ca cha Nguyn v ti kinh doanh m mang ca Thin T,
mu dch vi ngoi quc v hot ng vn ha ca H Tin cng thm pht trin. Nm 1737,
bin tp v n hnh cun H Tin thp vnh, nm 1740 v 1742 Thin T hai ln phi 2
thuyn ch Ng Chiu Vin v Lm Thin Trng cng thuyn bun sang Nagasaki sc
tin vic mu dch vi Nht Bn, u c th chng minh cch lm vic hng hi ca Thin
T.

L d nhin, quan h gia H Tin v cha Nguyn cng ngy cng mt thit th quan
h gia H Tin v Chn Lp cng ngy cng xa xi. Min Vng Thonino Reachea (Nc
Bn) (1738 1747), t lu phn nn Thin T thn tnh t Chn Lp, nm 1739 bn em
qun n nh H Tin, song qua mt cuc chin u kch lit Banteay Meas, qun i
Thin T c ton thng. Cuc chin tranh ny khng nhng duy tr nn t ch ca H
Tin cn tng thm uy danh ca Mc Thin T ti Chn Lp. T , Thin T t xng Trn
quc i tng ch Chn Lp Kim thp thy lc ng x a phng Ch v Nak Samdec
Prah Sotat Vua Mc, bit Thin T hon ton ct t giy lin lc vi Chn Lp ri.

Thin T gi chc c H Tin 45 nm, ch n vn nin th khng may gp nhiu

cnh gian kh : trc ht l cuc xm lc ca qun i ca Phya Tak Sin (tc l Trnh
Quc Anh ) vn nm 1771, ri b lon Ty Sn ui khi H Tin, bt c d trn sang Xim
(nm 1773), nh cy Phya Tak Sin, sau b k ly gin ca Ty Sn ton gia b git oan ngc
Xim (1780).

Ti cm thy c th v v nhng quan h gia Phya Tak Sin v Mc Thin T. Hai ng

ny u l Hoa Kiu, thot u hai ng hnh nh thn thin lm, sau v nhiu vic phc tp
xy ra Xim v Chn Lp, hai ng bin thnh k ch vi nhau, rt cuc hai ng u cht
mt cch thm hi. Ti thit tng cc chi tit v lch s ny l mt ti cho chng ta kho
cu.

Tng quan nhng s tch h Mc H Tin, chng ta c th nhn xt hai iu c sc :

th nht l tnh cch tinh thn v vn ha. Theo i Nam lit truyn tin bin chp : khi nh
Minh dit vong, ngi Thanh bt nhn dn phi dc tc, Mc Cu khng chu, nht nh gi
tc v chy sang Chn Lp. V nguyn do quy thun cha Nguyn ca Dng Ngn ch v
Trn Thng Xuyn, i Nam thc lc tin bin chp rng : X tc nh Minh mt, khng
chu lm thn h nh Thanh, sang Qung Nam u thnh xin lm ti. Cn v t tin ca
Trnh Hoi c, Chnh bin lit truyn s tp cng chp rng : u i Thanh, Trnh Hi
(ng ca Hoi c, ngi huyn Trng Lc, Phc Chu, cng mt x s ca nh vua
Trn) tc di v sang Nng Ni i ph c tr. Do my on s ny, ta bit Mc Cu
cng nh Dng Ngn ch, Trn Thng Xuyn v Trnh Hi, v mun duy tr truyn
thng vn ha v phong tc, b ht qu hng, nh ca m sang Vit Nam. Chng ta c l
khng hiu nhng nhn vt ny v mun gi tc m chy ra hi ngoi, nhng thc ra th k
16 hoc th 17, quan nim ca ngi Trung Quc i vi tc l trng yu hn ht. Th d,
nm 1695, W. Dampier sang ving Bc K, thy ngi Trung Quc hay nh bc lm; theo
ng ny ni, ngi Trung Hoa nu nh bc thua ht ti sn th bn v con, nu thua na
mi ct tc gi n bc, bit ngi Trung Quc qu tc l nhng no. Cho nn sau khi
ti t Vit Nam, h Mc c bit ch ti l gio v vn hc. Theo Hong Thanh Vn Hin
Thng Kho (quyn 299) chp : Cung tht Cng Khu khng khc g Trung Quc, t
vng cung tr xung u dng gch v ngi lp nh. Phong tc v ch phang phc
ging vi nh Minh. Nh vua tc v i khn, mc long bo, dn chng mc o thng tay,
lc tang mc o trng. Phong tc ch trng vn hc v gii lm th vn. Trong nc c
Vn Miu, vua v nhn dn u tn knh. Trong nc thit lp nh ngha hc, thu np nhng
t u t trong nc v nhng hc sinh ngho. Nu ngi Hn di c sang y m c th
hiu vn ngha th mi lm gio s cho ngha hc y. Cho nn, tt c t u c l lm.

V Hong Thanh Vn Hin thng kho chp xong vo nm 1747, my iu k trn m

t trng thi t H Tin vo tin bn th k 18, ng thi ta c th tng kin mt x hi
vn nh xut hin min duyn hi vnh Xim La, y l s thc hin mt x hi theo
ng l tng ca Nho gio, cng l mt thng li ln lao ca tinh thn bo v vn ha v
truyn thng.

Nu chng ta theo quan im chnh tr m xt, ta c th thy mt th c sc na. Nh

ni trn, t nm 1739, sau cuc xung t gia H Tin v Xim La, a v ca Thin T
ngy mt tng tin. Nh danh ting y, H Tin ng vai tr nh nc hoan xng gia 3
cng quc, tc Qung Nam, Xim v Chn Lp. Th d, nm 1750, Min Vng Angk
Sngun (Nc Nguyn) n cp ngi Cn man (l ngi Chm) Nam K; nm 1754, V
Vng mun bo phc bo hnh ca Chn Lp, phi qun s ng dinh di quyn ch huy
ca Thin Chnh v Nguyn C Trinh i chim 4 tnh : Li Lp, Thm Bn, Cu Nam v
Nam Vnh. Nm sau 1755, Trng Phc Do li dc qun nh Cao Min. Min Vng
Angk Sngun bit rng khng th khng c c cha Nguyn, bn chy i H Tin xin
Thin T bo h. Trong thi gian chin s gia Chn Lp v Qung Nam, chnh ph H
Tin hnh nh gi mt thi trung lp nghim chnh, v tng cu t nhiu nn dn chy
vo t H Tin. Nhng mt vic quan h hn na l hnh ng ca Thin T sau s trn
trnh ca Angk Sngun, theo s chp : Thin T v mun khi phc a v ca Min Vng,
lin t ng lm ngi trung gian gia Qung Nam v Chn Lp, phi ngi i Thun Ha,
nhn mnh rng chin tranh thc ra do m mu ca tng qun Chn Lp (l Chin Trung
ch) m xy ra, xin cha tha th ti li Angk Sngun, v a ra iu kin : Min Vng s
nhng 2 tnh Li Lp v Thm Bn cho Qung Nam v s b thc nhng cng vt nh
ch t 3 nm trc. Thot tin, V Vng khng nghe, cn a my iu kin kh khn,
nhng li nh Nguyn C Trinh, thi hu ca Thin T ni h, V Vng mi nhn iu
kin ca Thin T v bng lng khi phc a v cho Angk Sngun. Hai nm sau (1757),
Angk Sngun mt, ni chin ca Chn Lp li tip tc, ngi ch ca nh vua l Angk Tng
(Nc Nhun) nm c thc quyn, nh xin cha Nguyn tha nhn, th bt thnh lnh b
con r l Ngc Hinh m st, con trai Angk Tng l Angk Tn (Nc Tn)) s b hi, chy vo
H Tin cu Thin T bo h. Mt mt nhn c hi ny, qun i Qung Nam tin vo
Oudong, Ngc Hinh b chy, sau b b h git. Ch n khi tnh hnh yn n, Thin T li
xin V Vng sc phong Angk Tn lm Min Vng. V Vng cho php v h lnh Thin
T v qun lnh ng dinh a Angk Tn v Oudong. Mun bo p V Vng, Angk Tn
hin tnh Thm Phong Long (An Giang) cho cha Nguyn. Cha lin theo li kin ngh ca
Nguyn C Trinh dn dinh Long H i Tham Phong X (Vnh Long), li x Sa c lp
o ng Khu, x Tin Giang, lp o Tn Chu v x Hu Giang lp o Chu c.
Nh th, ton khu vc ng bng ca sng M Cng quy thuc nh Nguyn. Mt mt, Angk
Tn cng biu Thin T mt ming t kh rng t Compong Krasen n Pointe Samite, tc
Hng Ao hoc Vng Thm (tc l Kompong Sum), Cn Bt (Kampot), Chn Sam (nam b
tnh Trang), Si Mat (Banteay Meas) v Linh Qunh (b sng Prek Potasuy).

Theo Thc lc tin bin chp, Thin T khng gim nhn ngay ming t ny, mun
hin cho V Vng, nhng cha Nguyn, tri li, h lnh Thin T tip nhn 5 ph ny
lm thuc a ca H Tin. Thin T tun lnh thu nhn 5 ph y, li Gi Kh (Rch Gi)
lp o Kin Giang v C Mau lp o Long Xuyn, chiu tp lu dn di c cc ni.
Nh th, din tch ca H Tin kh rng, s thc gm ht t gia Hu Giang v vnh
Xim La.

Do nhng iu k trn, chng ta thy s khuch trng lnh th Qung Nam nhiu ch
nh s gip ca Mc Thin T, nhng mt vic c tnh cht quan h hn ht l lng trung
thnh ca h Mc (c bit l Thin T) i vi cha Nguyn v lng th nim ca cha
Nguyn i vi h Mc. Nm 1771, Trnh Quc Anh mang qun n nh H Tin, lc v
tng s ca 3 dinh, Trn Bin, Phin Trn v Long H u nghi ng hnh ng ca Mc
Thin T cho nn khng chu tn tm xut binh vin tr. Rt cuc Thin T phi b H Tin
chy v Trn Giang (Cn Th).

Thy ngc cnh ca Thin T, cha Nguyn Phc Thun (1765 1777) bn sai qun
mang chin th n y lo Thin T, li h lnh ng Dinh cp dn inh 3000 ngi v 3000
chic sng cho Thin T, ng y chun b khi phc H Tin. T nm 1775, cha Nguyn
Phc Thun v lon Ty Sn, chy vo Nam K, th Thin T ht sc nng cha Nguyn,
ng lng mu toan khi phc vng quyn cho cha Nguyn. Nm 1777, Nguyn Hu tn
cng vo Nam K. Gia nh tht th, Thi thng vng (tc Nguyn Phc Thun) v Tn
Chnh Vng u b hi, theo Mc th gia ph chp, Thin T c tin, hng my ngy than
khc ku tri, v ni t nay ta khng cn mt no trng thy vua Nam Thin di sui
vng. Cng theo Mc th gia ph chp, Nguyn Hu tng phi qun lnh mang th n
khuyn Thin T u hng, nhng Thin T tr li rng Ta th nh Nguyn tri 2 i, tm
nh thit thch, ta th khng cng bn gic lm nghch tri. Chng ta ai cng bit n lc
y, i th mt, khng cn mt cht hy vng no khi phc x tc cha Nguyn m
tm tnh Thin T vn cn cng quyt nh th, bit tinh thn trung ngha v quyt tm
cng sng cht trc mt k th chung ca Thin T. K n y, chng ta c th nh ra cu
ni bt h ca Trn Thng Xuyn l : Nguyn vi Vng, Trn vi Tng th th bt vong.
(mt vic ng ch l Trn Thng Xuyn v Mc Cu l thng gia vi nhau, Trn i
nh ly con gi ca Mc Cu). ngha cu ni ny tht l phong ph lm. Trc ht l
biu th tm lng trung ngha khng th lay chuyn ca di dn nh Minh sang Nam K, th
hai l t r quan nim an phn ca h Trn, c th coi nh tinh thn ca thi i khai thc
Nam K.
 Hin nay, Vit Nam v Trung Quc, hai nc ang ng cng mt trn tuyn, ng
thi my chc vn Hoa Kiu sng t Vit Nam ang cng ngi Vit chung lng gp sc
hot ng v thng mi v vn ha trong x hi, nhng s hp tc v kinh t v giao lu
vn ha ang c sc tin mt cch c th v mau chng. Ti thit tng, by gi chng ta
khng cn i tm tinh thn hp tc no khc gia hai nc, s thc, nu m cun lch s
Nam K, ta thy cch y khng n 200 nm c nhiu thc l ca tinh thn hp tc v s
tch v i ng lm kiu mu cho chng ta. Theo thin kin, vic cn nht cho s on kt
gia ngi Vit v ngi Hoa Kiu l khi phc li tinh thn th nim v lng trung thnh
nh cha Nguyn v h Mc H Tin ngy xa. V c mt bi cnh p nh th, ti
tin rng s hp tc v on kt gia Hoa Vit v sau s y hy vng v c th pht dng
quang minh v cng./.

(Tp ch Vn ha Chu, s 7, thng 10/1958, tr. 30 - 38)

PH LC 7 :

MT S HNH NH V KIN GIANG V H TIN

Hnh 2 : Bn hnh chnh th x H Tin ngy nay
 Hnh 4 : n th h Mc trn ni Bnh San (nh TVN)

Ba ch chnh gia l : MC CNG MIU

NHT THT
DIP i lin ch Hn trc n
MN
PHIN (c t bn phi sang tri)
TRUNG
NGHA HN Ngha l :
GIA QUC
Mt nh trung ngha, danh thm c h.
THINH LNG
By l du che, c nc mn yu.
TRONG VINH
Hnh 5 : Bn trong n th h Mc (nh TVN)

Hnh 6 : Li i ln phn m h Mc (nh TVN)

 Hnh 7 : Phn m Mc Cu (nh TVN)

Hnh 8 : Phn m Mc Thin T (nh TVN)

 Hnh 9: Mt gc Cng H Tin ngy nay (nh TVN)

Hnh 10 : Cng H Tin v ch H Tin ngy nay (nh TVN)

Hnh 11 : Cng H Tin v ca bin ng H (nh TVN)

Hnh 12 : Cu T Chu ni lin hai b ng H (nh TVN)

Hnh 13 : Bi Mi Nai H Tin (Ngun: quehuong.org.vn)

H h 14 Bi H Ti (N htt // h d 24 )
 Hnh 15 : Hang Thch ng (nh - TVN)

Hnh 16 : Tng nhng nng tin ang tm s tch tn gi

H Ti ( h TVN)