Knjiga/Book 4

ODRIVE TEHNOLOGIJE I
HEMIJSKA INDUSTRIJA
Sustainable technologies and
Chemical engineering

Editors

Midhat Jai
Mustafa Burgi
Elvis Ahmetovi
University of Tuzla
Faculty of Technoloy
Tuzla, Bosnia and Herzegovina
Odrive tehnologije i hemijska industrija
Sustainable technologies and Chemical engineering

Editors/Urednici:
Midhat Jai, Mustafa Burgi, Elvis Ahmetovi
University of Tuzla/Univerzitet u Tuzli
Faculty of Technology/Tehnoloki fakultet
Tuzla, Bosnia and Herzegovina/Bosna i Hercegovina
 to god zadesi Zemlju, zadesit e i njene sinove.
ovjek nije istkao mreu ivota, on je tek jedna njena nit.
to god on ini mrei, ini to sam sebi.
Dio svjedoanstva poglavice Seattlea 1854. godine

Ova knjiga je nastala kao dio projektnih aktivnosti u okviru Tempus projekta Tempus 158989-
Tempus-1-2009-1-BE-Tempus-JPHES Creation of university-enterprise cooperation networks for
education on sustainable technologies, a namijenjena je za edukaciju inenjera iz prakse u podruju
odrivih tehnologija. Autori poglavlja su kreatori svojih radova i oni u potpunosti odgovaraju za njihov
kvalitet i sadraj.
INTRODUCTION

In the first chapter the concept of sustainability related to chemical industry is covered. Some of the
topics are Green chemistry and Clean technologies. The basic question is: How to achieve that chemical
industry become is sustainable? Basically, the approach is the same as in other industries but there are
also some specific aspects. The renewable resources should replace non renewable and biorefineries
should replace conventional ones. In the second chapter the pollution prevention in chemical industry
has been discussed while the third and the forth chapters focus on the design and modeling of the
sustainable manufacturing and industrial processes. In addition, the importance of systematic methods
and computer aided tools for the synthesis, design and optimization of sustainable chemical processes
are highlighted. The very important issue in chemical industry related to Combustion processes as a
source of air pollution is discussed in the fifth chapter. The zero emission concepts related to mass and
energy in chemical industry is given in the sixth chapter. In addition, the methodology and
implementation of zero emission in chemical industry have been presented followed by example of total
water integration (zero liquid discharge) in the process. The seventh chapter focuses on the treatment of
textile waste and minimizing of the wastewater from textile factories. Also, an overview of techniques
for wastewater treatment is presented. Finally, some aspects of sustainability using Case studies are
covered in more details such as Pollution and environmental protection from pollution in alumina
production, Electrochemical industry, Application of electrochemistry in the environmental protection,
Cement Production and environmental protection in the Cement factory Lukavac, Benefits and
application of cleaner production for improving environmental protection in Sodium carbonate
production (Sisecam Sodium carbonate factory Lukavac), Sodium chloride production and environment,
Medical waste management in Tuzla Canton, Case study solution of environmental problems in aleka
Valley, Disposal of hazardous waste, Process development for base oils production.
UVOD

U prvom poglavlju je obraen koncept odrivog razvoja vezan za hemijsku industriju. Neke od tema su
Zelena hemija i iste tehnologije. Osnovno pitanje je: Kako postii da hemijska industrija bude odriva? U
osnovi pristup je isti kao i kod ostalih industrija ali postoje i specifinosti. Obnovljivi resursi bi trebalo da
zamijene neobnovljive a biorafinerije klasine rafinerije. U drugom poglavlju diskutovana je tema u vezi
Sprijeavanja nastanka zagaenja u hemijskoj industriji Hemijska dok je tree i etvrto poglavlje
fokusirano na Projektovanje i modeliranje odrive proizvodnje i odrivog industrijskog procesa. Pored
toga, istaknut je znaaj sistemskih metoda i kompjutersko potpomognutih alata u sintezi, dizajniranju i
optimizaciji odrivih hemijskih procesa. Veoma vana problematika u hemijskoj industriji koja predstavlja
Proces sagorevanja kao izvor zagaenja vazduha je obraena u petom poglavlju. Koncept nulte emisije
mase i energije u hemijskoj industriji je dat u estom poglavlju. Pored toga, metodologija i
implementacija nulte emisije u hemijskoj industriji je predstavljena i primjer potpune integracije vode u
procesu. Fokus sedmog poglavlja je vezan za tretman tekstilnog otpada i minimiziranje otpadne vode u
tekstilnim fabrikama. Takoer, predstavljen je pregled tehnika za tretman otpadne vode. Na kraju su
prikazani neki aspekti odrivosti koristei studije sluaja kao to su: Zagaenje i spreavanje zagaenja
proizvodnje glinice na okolinu, Elektrohemijska industrija, Primjena elektrohemije u zatiti ivotne
sredine, Proizvodnja cementa sa stanjem ivotne okoline u Fabrici cementa Lukavac, Koristi i primjena
istije proizvodnje na poboljanju okolia u proizvodnji kalcinirane sode (Sisecam fabrika sode Lukavac),
Proizvodnja natrijum hlorida i okolina, Upravljanje medicinskim otpadom u Tuzlanskom kantonu, Studija
sluaja rjeavanja okolinih problema u alekoj dolini, Zbrinjavanje opasnog otpada, Razvoj procesa za
proizvodnju baznih ulja.
9.1. ODRIVI RAZVOJ-IZAZOV ZA HEMIJSKU INDUSTRIJU ...................................................... 5
9.1.1. Uvod ...................................................................................................................................................... 5
9.1.2. Novi pristupi odrivom razvoju .......................................................................................................... 5
9.1.3. Praktini alati za procesne industrije ................................................................................................. 7
9.1.4. Resursi za sprovoenje procjene ivotnog ciklusa (LCA) ................................................................ 8
9.1.5. Zelena hemija i iste tehnologije ......................................................................................................... 9
9.1.6. Kako postii da hemijska industrija bude odriva? ........................................................................ 11
9.1.7. Svojstva biogenih sirovinskih materijala ......................................................................................... 12
9.1.8. Biorafinerije - stubovi odrivog razvoja........................................................................................... 15
Literatura ........................................................................................................................................................ 22

9.2. PREVENCIJA ZAGAENJA U HEMIJSKOJ INDUSTRIJI ...................................................... 25

9.2.1. Hemijska industrija kao izvor zagaenja......................................................................................... 25
9.2.2. Zagaenje u hemijskoj industriji ...................................................................................................... 26
9.2.3. Metodologija spreavanja zagaenja ............................................................................................... 27
9.2.4. Redukcija izvora zagaenja .............................................................................................................. 35
Literatura ........................................................................................................................................................ 37

9.3. PROJEKTOVANJE ODRIVE PROIZVODNJE ........................................................................ 39

9.3.1. Odriva proizvodnja ........................................................................................................................... 39
9.3.2. Naini postizanja odrivosti proizvodnje ......................................................................................... 40
Literatura ........................................................................................................................................................ 46

9.4. PROJEKTOVANJE I MODELIRANJE ODRIVIH INDUSTRIJSKIH PROCESA .................. 48

9.4.1. Uvod .................................................................................................................................................... 48
9.4.2. Koncept odrivog razvoja i odrivosti u industriji .......................................................................... 49
9.4.3. Bazni koraci u razvoju i projektovanju odrivih procesa .............................................................. 50
9.4.4. Sistemske metode za sintezu i projektovanje procesa ..................................................................... 53
9.4.5. Modeliranje, simulacija i optimizacija procesa ............................................................................... 55
Zakljuak......................................................................................................................................................... 68
Literatura ........................................................................................................................................................ 68

9.5. PROCES SAGORIJEVANJA KAO IZVOR ZAGAENJA VAZDUHA ........................................... 72

9.5.1. Toksini produkti sagorijevanja ....................................................................................................... 72
9.5.2. Izvori toksinih produkata sagorijevanja ........................................................................................ 74
9.5.3. Uzroci nastajanja toksinih produkata sagorijevanja .................................................................... 74
9.5.4. Neke mogunosti smanjenja emisije toksinih produkata sagorijevanja ...................................... 77
Literatura ........................................................................................................................................................ 80

9.6. NULTA EMISIJA MATERIJE I ENERGIJE U HEMIJSKOJ INDUSTRIJI .............................. 82

9.6.1. Koncept nulte emisije ......................................................................................................................... 82
9.6.2. Metodologija uspostavljanja nulte emisije ....................................................................................... 83
9.6.3. Proces uvoenja nulte emisije u hemijskoj industriji ..................................................................... 85
9.6.4. Primjer potpune integracije vode u procesu bez njenog isputanja u okolinu ............................. 88
9.6.5. Zakljuci ............................................................................................................................................. 91
Literatura ........................................................................................................................................................ 91

9.7. TRETMAN TEKSTILNOG OTPADA .......................................................................................... 93

9.7.1. Uvod .................................................................................................................................................... 93
9.7.2. Problem prekomjerne potronje tekstila ......................................................................................... 94
9.7.3. Model piramide .................................................................................................................................. 95
9.7.4. Konstituenti reciklae tekstila ........................................................................................................... 97
9.7.5. Tekstilni procesi ................................................................................................................................. 98
9.7.6. Otpadne vode iz tekstilne industrije ................................................................................................. 99
9.7.7. Minimiziranje otpadnih voda u fabrikama tekstilne industrije ....................................................100
9.7.8. End-of-pipe tehnologije ....................................................................................................................103
9.7.9. Pregled raspoloivih metoda za obradu otpadnih voda .................................................................103
Literatura .......................................................................................................................................................108
2
STUDIJE SLUAJEVA.................................................................................................... 109
CASE STUDIES ................................................................................................................. 109
9.8.1. ODRIVI RAZVOJ ZAGAENJE I SPREAVANJE ZAGAENJA U PROIZVODNJI
GLINICE NA OKOLINU .............................................................................................................................111

9.8.2. ELEKTROHEMIJSKA INDUSTRIJA .............................................................................................125

9.8. 3. PRIMJENA ELEKTROHEMIJE U ZATITI IVOTNE SREDINE ..........................................143

9.8.5. KORISTI I PRIMJENA ISTIJE PROIZVODNJE NA POBOLJANJU ZATITE OKOLIA

U PROIZVODNJI KALCINIRANE SODE NA 2 CO 3 ............................................................................159

9.8.6. PROIZVODNJA NATRIJUMHLORIDA I OKOLINA ..................................................................168

9.8.7. UPRAVLJANJE MEDICINSKIM OTPADOM U TUZLANSKOM KANTONU ........................178

9.8. 8. STUDIJA SLUAJA RJEAVANJA OKOLINIH PROBLEMA U ALEKOJ DOLINI......198

9.8.9. ZBRINJAVANJE OPASNOG OTPADA ..........................................................................................204

9.8.10. RAZVOJ PROCESA ZA PROIZVODNJU BAZNIH ULJA ........................................................212

3
4
9.1. ODRIVI RAZVOJ-IZAZOV ZA HEMIJSKU INDUSTRIJU
SUSTAINABLE DEVELOPMENT A CHALLENGE FOR CHEMICAL INDUSTRY

Zoran Ilikovi
Univerzitet u Tuzli,Tehnoloki fakultet Tuzla

Milorad Tomi
Univerzitet Istono Sarajevo,Tehnoloki fakultet Zvornik

9.1.1. Uvod
Introduction

Na globalnoj svjetskoj ekonomskoj razini koncept odrivog razvoja postupno se javlja 70- tih godina
prolog stoljea, kao odgovor na izazove intenzivnog tehnolokog i ekonomskog razvoja, koji nije
vodio rauna o brizi za zatitu okolia i zatiti prirodnih resursa.Definicija, odnosno termin odrivi
razvoj je redefiniran i postao globalno poznat kroz izvjetaj Our Common Future ili kako se jo
naziva Brundtland report Svjetske komisije za okoli (WCED, 1987) iz 1987. godine u kojem se
izmeu ostalog kae:
...Odrivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadanjih generacija, a da istovremeno ne
ugroava mogunosti buduih generacija da zadovolje svoje potrebe.
Iz izvjetaja se jasno vidi da odrivi razvoj u sebi sadri socialne, kulturalne, okolinske, te ekonomske
aspekte i da se mora posmatrati globalno i dugorono. Nakon to je pomenuta publikacija ugledala
svjetlo dana koncept odrivog razvoja postao je znaajna tema o kojoj se jako mnogo diskutiralo u
okviru akademskih i naunih krugova. Malo pomalo, postao je iroko prihvaen od strane vlada
mnogih zemalja. Poslovni i finansijski svijet je takoer prihvatio koncept na nain da su definirane tri
osnovne dimenzije odrivog razvoja:
socialna
ekoloka
ekonomska.

Slika 9.1.1. Ilustracija odrivog razvoja

Figure 9.1.1. Illustration of sustainable development

9.1.2. Novi pristupi odrivom razvoju

New approach to sustainable development

Elkington je 1997-e transformirao koncept u tzv. model trostruke bilance ili paradigmu trostruke
osnove (triple bottom line 3P -People,Planet, Profit). Nedugo nakon toga, poetkomXXI-og vijeka
mnogo kompanije su je prihvatile i poele koristiti (Shell, 2000).

5
 Bearable-podnoljivo; Equitable- pravino; Viable- odrivo; Sustainability- odrivost

Slika 9.1.2. Ilustracija 3P-(triple bottom line) modela

Figure 9.1.2. Illustration of triple bottom line model

U svojim aktivnostima kompanije podjednaku teinu trebaju usmjeriti na:

1. ljude-People- socijalnim posljedicama njihovih aktivnosti,
2. planet-Planet ekolokim posljedicama njihovih aktivnosti,
3. zaradu-Profit - profitabilnosti kompanije(treba da budu izvor prosperiteta).
Sutina je u tome da bottom line odnosno osnovni zadatak kompanije nije samo zarada
nego u isto vrijeme kompanija ima i socijalnu i ekoloku odgovornost. Stoga prema 3P perspektivi
kompanija koja je usvojila strategiju odrivosti mora nai ravnoteu izmeu ekonomskih ciljeva i
ciljeva u pogledu socijalnih i ekolokih aspekata.Prihvatanje ovog 3P- koncepta od strane industrije je
dovelo do njegove popularnosti i prihvatanja i od strane mnogih vlada.
Na Svjetskom Kongresu o Odrivom Razvoju, pod organizacijom UN a, u Johanesburgu,
Juna Afrika 2002. godine, 3-P koncept je prihvaen i modificiran na naina da je Profit zamijenjen
sa Prosperitet. Odavde se vidi da je industrija u stvari pomogla da koncept odrivog razvoja postane
primjenjiv te moemo rei dobije na vanosti, bude lake pamtljiv uvoenjem izraza 3P
odnosnotriple botom line. Kada se eli ii dalje od definicije u neposrednu implementaciju to moe
biti izazov za organizaciju jer imamo nedostatak pravih kvantitativnih pokazatelja (mjerenja) da bi se
donijele potpuno ispravne odluke. Do sada su postojali mnogi pokuaji da se ustroje sistemi mjerenja,
indikatora, postupanja, djelovanja itd. Sa naeg aspekta najinteresantniji su oni pokuaji koji ovaj
problem posmatraju sa inenjerske strane kao to je to npr., Ameriko udruenje hemijskih inenjera
(AIChE). U odnosu na generirano trojstvo sociolokih, ekonomskih i okolinskih poslovnih indikatora,
Institut za odrivost, Amerikog udruenja hemijskih inenjera (AIChE) je predloio Index odrivosti
koji je usmjeren na korporacijsko upravljanje(Cobb et al., 2007).
Tu spadaju:
potpuna(strateka)posveenost odrivosti,
sigurnosne perfomanse (zaposlenika i procesa u cjelini),
okolinske perfomanse (upotreba resursa, emisije, stakleniki plinovi),
socialna odgovornost (ulaganje zajednice, obaveze dioniara),
upravljanje prodizvodima (sigurnost proizvoda, odgovorna briga),
inovacije (u odrivost) i
upravljanje sistemom (lancem)vrijednosti (standardi dobavljaa i kupaca).
Kao dio ove inicijative nedavno je kompletiran pregled alata dostupnih za pomo(asistenciju)
organizacionih programa odrivosti (Schuster, 2007).
Odgovorna briga (Responsible Care)je volonterska inicijativa unutar hemijske industrije u
kojoj kompanije zajedno kroz njihove nacionalne asocijacije pokuavaju da poboljaju zdravlje,
sigurnost,okolinske aspekte, te da komuniciraju sa zainteresiranim grupama o njihovim proizvodima i

6
procesima. Ovo je iroka industrijska inicijativa da se pomogne uspostavi kredibiliteta (pouzdanosti)
u korporacijsku odgovornost hemijske industrije generalno sa posebnim akcentom na usklaenost
(www.responsiblecare.org). Najnoviji program EU je usvojio dodatnu odgovornost industrije da obavi
dodatna testiranja i ustroji upravljanje rizikom (Risk Menagement) za sve hemikalije koje se prodaju i
koriste u EU. Ovi programi su prije svega usredsreeni na ljudske i okolinske zdravstvene aspekte
odrivosti.

9.1.3. Praktini alati za procesne industrije

Practical tools for process industries

Pored zahtijeva za usklaenosti za hemijske produkte, koji su dati u Responsible Care and Reach,
indikatori i pokazatelji gore navedeni, obezbjeuju samo okvir za organizacijske ciljeve. Potrebne su
jo neke specifine informacije da bi se donijele odluke ta izabrati od ponuenih alternativa i opcija.
Jedan od alata javno dostupan od strane udruenja Hemijskih inenjera je tablica mjerenja koja se
preporuuje za procese (hemijske) industrije (IchemE, 2002):
1. Okolinski indikatori
a) Energija
b) Potronja materijala
c) Voda
d) Zemljite
e) Emisije
I Usmjerene na atmosferu
Acidifikacija
Globalno zagrijavanje
Zdravlje ljudi
Unitenje ozonskog sloja
Photohemijski ozon (smog)
II Usmjerene na vodene povrine
Acidifikacija
Potronja kisika
Ekotoksinost
Eutrofikacija
III Usmjerene na zemljite
Odlaganje toksinog otpada
Odlaganje netoksinog otpada
2. Ekonomski indikatori
a) Profit, vrijednost, porezi
b) Investicije
3. Socijalni indikatori
a) Radno mjesto (poslovi, obuka, sigurnost)
b) Drutvo
Mjerenja su strukturirana u skladu sa 3P metodologijom (triple - bottom line) odrivog
razvoja.Teinski faktori su dostupni za ekoloke utjecaje velikog broja komponenti u svakoj kategoriji
emisija tako da se okolinsko optereenje rauna na osnovu faktora snage pomnoenim sa kvantitetom
emisije (u metrikim tonama).
Ameriko udruenje Hemijskih inenjera 1999 2000-te je razvilo okvir oznaen kao Total
Cost Analysis (ukupna analiza trokova) u okviru Centra za tehnologije redukcije otpada (AIChE,
2000). Ovaj pristup je koristio nadzor ivotnog ciklusa (Life-cycle inventory), te njegovu procjenu
(Life-cycle assesment) za definiranje ukupnog okolinskog utjecaja. Namjera je da se okolinski i
socijalni trokovi stave u istu ravan sa ekonomskim trokovima tako da biznis moe koristiti
standardne alate, te trokovne alate, u donoenju odluka.Trokovi su kategorizirani na slijedei nain:
1. Direktni trokovi
a) Kapital
b) Fixni (rad)

7
 c) Sirovine
d) Odlaganje otpada
e) Proizvodnja i odravanje
2. Indirektni trokovi
a) Nelocirani i dodatni trokovi
3. Budue obaveze
a) naknade, kazne i pravne takse
b) prekidi poslova
c) trokovi okolinskog ienja
4. Nematerijalni interni trokovi
a) Reputacija
b) Prihvatljivost od strane kupca i lojalnost
c) Moral uposlenika i sigurnost
5. Nematerijalni eksterni trokovi
a) Trokovi koje snosi drutvo
b) Okolinski trokovi

Metodologija se moe downlodovati (AIChE, 2000). Automatizirani alat za procjenu ukupnih

trokova (total cost assessment tools), ukljuujui studije sluaja, je dalje razvijen u softver poznat
kao TCAce, koji je poboljan kroz industrijske aplikacije. Softver se moe kupiti zajedno sa drugim
alatima za procjenu ivotnog ciklusa i sredstvima koja pomau primjenu ove metodologija. Prorauni
trokova tipa od I do III su relativno jasni i jednostavni. Prorauni trokova tipa IV i V su mnogo
sloeniji. Pristup putem radionica u kojima se mogu koristiti iskustvene okolinske ekspertize ili pak
ekspertize vanjskih-odnosa moe pomoi da se prorauna utjecaj trokova.
Na razvoju dodatnog benchmarkinga i alata iz ove oblasti radi Institut za odrivost koji djeluje
unutar AIChE, ukljuujui tu i Centar za odrive tehnoloke prakse (Center for Sustainable
Technology Practices) koji djeluje kao produena ruka Instituta za razvojne projekte (Cobb et al.,
2007).Veliki broj istraivakih organizacija i pojedinaca daje svoj doprinos u promociji odrivosti u
razliitim oblastima ljudskog djelovanja, a posebno u hemijskoj industriji. Tako su npr., Garner and
Keoleian uveli principe Industrijske ekologije 1995-e ukljuujui i check-listu za nadzor ivotnog
ciklusa i studije sluaja industrijske simbioze u regionu Kalundborga u Danskoj. Industrijska
simbioza podrazumijeva povezivanje (sintezu) proizvodnje elektrine struje, rafinerije nafte,
biotehnologiju i proizvodnju razliitih ploa od vlakana.
Jednostavan okvir za mjerenje odrivosti je takoer razvijen u kolaboraciji izmeu U.S. EPA i
Akademije (Martins et al., 2007).

9.1.4. Resursi za sprovoenje procjene ivotnog ciklusa (LCA)

Resources for implementation of LCA

Nadzor ivotnog ciklusa (LCI) i procjena ivotnog ciklusa (LCA) se iroko koriste za procjenu
odrivosti i okolinski footprint. Slijedee kategorije se se smatraju relevantnim za nadzor i procjenu
ivotnog ciklusa prema U.S. EPA (SAIC, 2006):
unitenje ozonskog sloja,
globalno zagrijavanje,
formiranje smoga,
acidifikacija,
eutrofikacija,
kancerogene bolesti kod ljudi,
nekancerogene bolesti kod ljudi,
polutanti koji utiu na ljudsko zdravlje,
ekotoksinost,
smanjenje zaliha fosilnih goriva,
upotreba zemljita i

8
 upotreba vode.
Iz svega ovog se moe vidjeti da je ovo izuzetno sloena oblast i da ako elite u praksi doi do
relevantnih rezultata o odrivosti esto e te morati upotrijebiti dodatna razliita mjerenja koja su
zajednika sa procjenom okolinskog footprinta kao i za potronju prirodnih resursa.Djelimina lista
metodologija koje su dostupne za utjecaj kao i za procjenu footprinta u hemijskoj i procesnoj
industriji je data u tabeli 9.1.1.

9.1.5. Zelena hemija i iste tehnologije

Green chemistry and clean technologies

Zelena hemija i iste tehnologije su dvije subdiscipline pod platom odrivog razvoja, koje se odnose
na hemijsku i procesnu industriju. Zelena hemija(Poliakoff and Anastas, 2001) tei da razvije
sigurnije hemijske procese odnosno hemijske procese koji e biti bezopasni po ljude i okolinu
koristei 12 osnovnih principa (Anastas and Warner, 1998):
1. prevencija stvaranja otpada,
2. dizajniranje sigurnijih proizvoda,
3. primjena manje opasnih hemijskih sinteza,
4. koritenje obnovljivih sirovina,
5. koritenje katalizatora,
6. izbjegavanje hemijskih meuproizvoda,
7. minimiziranje ekonomije atoma,
8. koritenje prihvatljivijih-sigurnijih otapala i reakcionih uvjeta,
9. poveanje energijske efikasnosti,
10. dizajniranje hemikalija i proizvoda da se razgrauju nakon upotrebe,
11. primijeniti real time analizu i kontrolu za prevenciju zagaenja i
12. minimizirati potencijal za nesree.

Tabela 9.1.1. Dostupne metodologije za utjecaj i procjenu footprinta u hemijskoj i procesnoj industriji
Table 9.1.1. Methodologies for footprint impact and assesment in chemical and process industries

9
Mjerenja koja se uobiajeno koriste u zelenoj hemiji ukljuuju(Anastas et al., 2001):
1. efektivno iskoritenje mase,
2. efikasnost Karbona,
3. ekonomija na razini Atoma,
4. efikasnost reakcione mase i
5. okolinski faktori.
Ova mjerenja predstavljaju podskupove potronji materijala i faktorima okolinske toksinosti
pri procjeni ivotnog ciklusa.
Zeleno inenjerstvo je povezan koncept (Anastas, 2003a; Anastas i Zimmerman, 2003b), iji
se principi mogu sumirati u slijedeem.
1. Minimiziranje mogunosti nesree na ulazu energije i materijala,
2. Spreavanje nastanka otpada prije nego njegovog ienja,
3. Minimiziranje energije i potronje materijala u dijelu separacije i koracima rafinacije,
4. Dizajn produktai procesa na nain da se maximizira masa, energijai prostor tj da se
postigne vremenska efikasnost (time efficiency),
5. Za optimalnu uinkovitost, bolje je odabrati i ukloniti produkt nego forsirati masu (materijal)
i energiju na ulazu u proces,
6. Ugraena entropija i sloenost se moraju uzeti u obzir prilikom donoenja odlukeo tome dali
reciklirati, ponovno korititi ili odlagati,
7. Ciljana trajnost bi trebalo da bude cilj dizajna, a ne beskonano koritenje,
8. Izbegavanje nepotrebnih kapaciteta ili sposobnosti,
9. Promovisanje recikliranja smanjenjem kompozicione raznovrsnosti proizvoda,
10. Optimiziranje integraciju topline i mase (materijala),
11. Gdje je mogue poeljno je proizvode procese i sisteme dizajnirati za recikliranje
odnosno za afterlife i
12. Gdje god je to mogue, koristiti obnovljive sirovine i energiju.

10
Eko-efikasnost i zeleno inenjerstvo tee da osiguraju da proizvodi i procesi ostvare iste one prednosti
za kupca tokom itavog ivotnog ciklusa i da su i okolinske i ekonomske procjene uzete u obzir.
Ovaj pristup ukljuuje slijedee (Allen i Shonnard, 2001; 2002; Shonnard et al., 2003):
proraun ukupnih trokova sa gledita kupca,
provedba specifine analize ivotnog ciklusa za sve proizvode i procese koji se prate
prema standardima ISO serije 14000,
poreivanje utjecaja na zdravlje, sigurnost i rizika za ljude,
poreivanje vanosti faktora analize ivotnog ciklusa u odnosu na socijalne faktore i
poreivanje relativnog znaaja ekologije u odnosu na ekonomiju.
iste tehnologije je jo jedna inicijativa u okviru odrivog razvoja (www.ct-si.org/about ) koja
ima unekoliko iri fokus, ali naglaava posebno slijedee oblasti, odnosno podruja djelovanja kako su
to opisali Pernick and Wilder (2007).
1. Promocja i komercijalizacija novih odrivih i istijih tehnologija
a) obnovljiva energija,
b) biogoriva,
c) integracija sistema,
d) okolina i voda i
e) opi interes.
2. Promocija prakse smanjivanja zagaenja u tradicionalnim industrijama
a) tradicionalne elektrine centrale (ugalj, nafta),
b) istraivanje, iskoritavanje i rafinacija (ruda minerala,...),
c) transport,
d) graevinarstvo,
e) industrijski procesi i
f) industrijske inicijative i najbolje raspoloive prakse.
Ovo je zapoelo kao investicijski index za iste tehnologije, ali je poslije preraslo u sinonim
za odrive tehnologije i razvoj zelene tehnologije.Iz prethodno reenog moemo rei, da postoji
mnotvo indeksa, pokazatelja i mjerenja odrivosti, te razliitih alata i metodologija za implementaciju
istih. Iako moramo biti svjesni irine pojma odrivosti u praktinom smislu se esto trebamo fokusirati
na dijelove relavantne za odreeni biznis, program ili projekt. Poreenje opcija i benmarking u
odnosu na konkurenciju zahtijeva koritenje dosljednog seta mjerenja i indikatora. Tu nepostoji
univerzalni one size fits all program za odgovarajue indikatore odrivosti ili mjerenja za datu
kompaniju, proizvodnu jedinicu ili skupinu. Iako ekonomski elementi, kao i neki elementa okolinskih
perfomansi, jednostavno mogu biti kvantificirani, relativni znaaj okolinskih kategorija i socijalni
utjecaj, ostaju uveliko nekvantitativni, esto subjektivni i podloni kritici.

9.1.6. Kako postii da hemijska industrija bude odriva?

How to make chemical industry be sustainable?

Ako se eli industrija uiniti odrivom potrebno je krenuti od poetka svakog procesa- sirovine.
Sirovinski materijali definiraju mnoge aspekte samog procesa. Obezbjeivanje sirovina za neki
industrijski proces moe prouzroiti znatne (nepovoljne) ekoloke utjecaje, te u isto vrijeme
prouzrokovati znaajne efekte na socijalnu situaciju onih koji ih moraju obezbijediti. Njihov kvalitet,
te svojstva e usloviti strukturu logistike kao i tehnologiju procesa. Njihovo obilje ili nedostatak, te
njihova dostupnost u dugom vremenskom periodu e imati znaajan utjecaj na globalna pitanja kao
to su mir i sigurnost u svijetu.
Danas smo svjedoci da nafta kao glavna sirovina naeg vremena postaje sve vie uzrok
nestabilnosti i konflikata u svijetu (Irak, Libija). Pored toga moemo rei da upravo sirovine odreuju
kvalitet gotovog proizvoda, a u isto vrijeme imaju odluujuu ulogu na ekoloki utjecaj procesa ili
samog proizvoda (kao primjer moemo uzeti plastine vreice koje se dobijaju iz nafte nisu
biorazgradljive, dok one koje se dobijaju iz prirodnih sirovina kao to je to npr. mlijena kiselina ili
skrob se mogu bioloki razgraditi), te imaju puno povoljniji ekoloki utjecaj.ovjeanstvo e uvijek
teiti da se osloni na resurse koje mu obezbjeuje priroda i tu e uvijek postojati mnotvo resursa
kojie biti na raspolaganju industriji da ispuni ljudske potrebe za odrivou i poboljanjem ivotnih

11
 Posmatranje operacija i
Pregled podataka o
intervju pojedinani Definisanje postrojenju i identifikovanje i
problema popunjavanje podacima
praznih mesta

Razvoj
dijagrama

Sastaviti spisak emisija i otpada i Identifikovanje uzroka

trokove upravljanja otpadom isputanja u vodu, vazduh, tlo

Istraiti promenu hemizma Razvoj strategije Istraiti promenu

procesa i promene spreavanja zagaenja naina odravanja i

Istraiti promenu hemizma Oceniti utede

procesa i promene Odrediti benefit sirovina, energije

Preporuiti prevenciju zagaenja

Slika 9.2.7. Metodologija za procenu prevencije zagaenja

Figure 9.2.7. The methodology for the assessment of pollution prevention (Robert et al., 1993)

9.2.4. Redukcija izvora zagaenja

Reduction of pollution source

Tehnike redukcije izvora ukljuuju modifikaciju hemije procesa, modifikaciju inenjerskog

projektovanja, modifikaciju aparata i ureaja, dodatnu automatizaciju.

Modifikacija hemijskog procesa

Modification of chemical process
U nekim sluajevima razlozi za emisiju su u vezi sa samom hemijom procesa kao to je stehiometrija
reakcije, kinetika, konverzija ili prinosi. Stvaranje emisije se minimizira strategijom koja se menja
(varira) npr. od jednostavnog podeavanja redosleda kojim se dodaju reaktanti pa do sutinskih
promena koje zahtevaju znaajan rad na razvoju i usavravanju procesa kao i znaajne utroke novca.
Kao jedan primer modifikacije hemijskog procesa naveemo jedno farmaceutsko postrojenje
koje je proizvodilo neprijatne mirise. Napravljena je modifikacija procesa ime je minimizirano
nastajanje neprijatnog mirisa koje je bilo posledica dobijanja izobutilena tokom sintetskog procesa.
Proces se sadrao od etiri arne operacije. Emisija izobutilena je bila redukovana kada su procesni
uslovi koji su dovodili do njegovog formiranja u treoj fazi procesa bili identifikovani. Istraivanje je
ukazalo da su se dodatkom vika NaOH dobijali alkalni uslovi u reaktoru i da je to favorizovalo
stvaranje izobutilena pored tercijarnog butil alkohola. Kada se postigla kontrola brzine dodavanja
NaOH i pH odravala izmeu 1 i 2, formiranje izobutilena bilo je gotovo potpuno eliminisano. Ovde
se nije zahtevala instalacija nekih postrojenja za kontrolu emisije i samo su dodatni trokovi bili za
kontrolu pH vrednosti.

35
 Kao drugi primer moemo navesti jedan primer iz hemijske industrije gde su neprijatni mirisi
nastajali nekoliko godina u neposrednoj blizini suare koja je koriena za uklanjanje organskih
rastvaraa iz reakcione smee. U ovom postrojenju su postojale dve sunice ali su se ti neprijatni mirisi
razvijali samo kod jedne. Analiza i ispitivanja su pokazala da se samo neprijatni mirisi formiraju u
gornjem toku procesa gde smo imali hidrolizu hemijskih aditiva dodatih u proces. Produkti hidrolize
su podvrgavani desorpciji sa izlaznim rastvorom i pojavljivale su se neprijatne mirisne pare u suari.
Na hidrolizu su uticali temperatura, kiselost i raspoloivo vreme zadravanja u procesu. Poto je ovde
uzrok neprijatnog mirisa bila hemija samog procesa, rukovodstvo preduzea je moralo da odredi nain
(put) kako da minimizira hidrolizu. Upotreba ventilatora kao nain reavanja a sve u cilju ublaavanja
delovanja mirisa na ljude ne bi trebalo da predstavlja dugotrajno reenje (Consoil, 1993)

Modifikacija inenjerskog projektovanja

Modification of chemical engineering design
Emisije mogu biti uzrokovane radom postrojenja kao i odgovarajue opreme iznad projektovanih
kapaciteta, pritisaka, temperatura, nepravilnom odnosno nepropisnom kontrolom procesa kao i
neispravnou odgovarajue raspoloive instrumentacije. Strategije za reavanje ovog problema mogu
ii od otklanjanja smetnji u radu opeme pa do projektovanja i instaliranja sasvim nove opreme.
Modifikacija ispusta pare
Modification of vapor exhaust
U nekim postrojenjima ispusti pare su znaajni izvori emisije zbog jednog ili vie sledeih uslova:
izvrene modifikacije baj-pasa ispusta para, ali promene nisu dokumentovane na
inenjerskim emama
para je suvie razblaena da bi se kondenzovala zbog promene procesnih uslova
kondenzator je prekapaciran (povrina za razmenu toplote je neadekvatna) to je u skladu
sa postepenim poveanjem proizvodnog kapaciteta tokom vremena
ukupni koeficijent prenosa toplote je mnogo manji od projektovanog zbog oneienja sa
zaprljanim komponentama ili plavljenja kondenzatora sa velikom koliinom
nekondenzujueg azota
kapacitet hlaenja kondenzatora je ogranien netanim kontrolnim emama (temperatura
rashladnog sredstva u povratnom toku je kontrolisana).
U svakom sluaju zadatak modifikacije projekta je da se izvri redukcija emisija. Jedan od
naina da se redukuje zagaenje je i redukcija korienja azota. Tu je potrebno identifikovati naine
kojima e se izvriti data redukcija. Neka postrojenja mogu kontrolisati i redukovati potronju azota
instaliranjem ureaja za merenje protoka (rotametara), automatskih ventila i programatora.
Takoe veoma uspean metod za prevenciju zagaenja je uspostavljanje dodatne
automatizacije. Ponekad uvoenje kontrole procesa na samom poetku moe dati ogromne rezultate.
Na primer proizvoai jono izmenjivakih smola unapreuju uniformnost veliine estica slojeva
smole instaliranjem kompjuterske kontrole procesa ime se smanjuje otpad i do 40% (Harwell i Kelly,
1986).

Modifikacija naina rada

Modification of work method
Tokom rada hemijskog postrojenja, emisije zavise i od brzine rada i standardne operativne procedure.
Implementiranje modifikacija rada najee zahteva najmanje kapitala u poreenju sa drugim
strategijama. Kompjuterizovanje sistema esto moe ukazati na nedostatke (ogranienja) procesa.
Veoma esti nedostatci u pogledu spreavanja zagaenja su nemogunosti usklaivanja datog zahteva
sa kvalitetom produkta i drugim zahtevima potroaa.
Kao jo jedan primer redukcije emisije usled modifikacije rada naveemo dobijanje
sintetikih organskih hemikalija gde se eli izvriti redukcija emisije cikloheksana iz rezervoara. U
datom preduzeu koje se bavilo dobijanjem sintetikih organskih hemikalija organska tenost je bila
skladitena u rezervoarima sa nepominim i plutajuim krovom. Glavni izvor emisije cikloheksana
bilo je premetanje tenosti u skladu sa periodinim punjenjem rezervoara sa nepominim krovom.
Standardne operativne (radne) procedure modifikovane su tako to su skladini rezervoari sa
nepominim krovom uvek drani puni i zapremina tenog cikloheksana je samo varirala u
rezervoarima sa plutajuim krovom (Doerr, 1991).

36
9.3. PROJEKTOVANJE ODRIVE PROIZVODNJE
SUSTAINABLE DESIGN AND MANIFACTURE

Milovan Jotanovi, Vladan Mii, GoranTadi, Branko Pejovi

Univerzitet Istono Sarajevo, Tehnoloki fakultet Zvornik

9.3.1. Odriva proizvodnja

Sustainable manufacturing

Tradicionalna definicija odrivosti , Bruntland-ove komisije iz 1987 je "Ostvariti potrebe sadanjosti

bez ugroavanja sposobnosti buduc ih generacija da zadovolje svoje potrebe ". U tom smislu, odrivo
projektovanje bi predstavljalo spoj odrivosti i inovacija u projektvanju.To je projektovanje koji
integrie, analizira i poboljava ivotnu sredinu, socijalne i ekonomske faktore ivotnog veka
proizvoda. U izvetaju Komisije Ujedinjenih nacija za ekologiju i razvoj iz maja 2007. godine vezano
za odrivost razvoja, ukazuje se na neophodnost da se sadanje potrebe oveanstva na globalnom ali i
regionalnom i nacionalnim nivoima zadovolje bez korienja resursa koji su namenjeni buduim
generacijama. Koncept odrivosti se prikazuje na prirodnim ekosistemima. Ovi sistemi funkcioniu
kao poluzatvoreni ciklusi sa povratnom spregom i menjaju se lagano, brzinom koja doputa prirodnu
adaptaciju. Za razliku od njih kretanje materijala je samo u jednom pravcu od sirovina prema
eventualnom proizvodima ili eventualno njihovom odlaganju kao industrijski ili komunalni otpad
(slika 9.3.1).

Slika 9.3.1. Konvencionalno projektovanje

Figure 9.3.1. Conventional design

Da bismo imali odrivost razvoja moraju se dogoditi promene, odnosno odrivost razvoja
zahteva promene. Kada se proizvodi i sam proces proizvodnje menjaju, onda se i ukupan uticaj na
okruenje redukuje. Ukoliko primenimo tzv. zeleno projektovanje ono se odnosi na efikasno
korienje materijala i energije, redukciju toksinog otpada, ponovno korienje i recikliranje
materijala (slika 9.3.2.).

Slika 9.3.2. Zeleno projektovanje

Figure 9.3.2. Green design

39
9.4. PROJEKTOVANJE I MODELIRANJE ODRIVIH INDUSTRIJSKIH PROCESA
DESIGN AND MODELING OF SUSTAINABLE INDUSTRIAL PROCESSES

Elvis Ahmetovi
Univerzitet u Tuzli,Tehnoloki fakultet Tuzla
Goran Tadi
Univerzitet u Istonom Sarajevu,Tehnoloki fakultet Zvornik

9.4.1. Uvod
Introduction
U industrijskom (tehnolokom) procesu, koji se sastoji od procesnih jedinica povezanih
interkonekcijama (tokovi materije i energije), obino se vri hemijska i/ili fizika transformacija
polaznih sirovina u finalne proizvode. Polazne sirovine najee predstavljaju prirodne resurse a
finalni proizvodi se produciraju u cilju zadovoljavanja potreba trita i drutva. U dananje vrijeme
globalizacije, modernizacije i stalnog porasta ljudske populacije, i zadovoljavanja njihovih potreba,
dolazi do poveane proizvodnje iroke lepeze proizvoda. Pri tome se ima sve vea potronja polaznih
sirovina i vee iskoritavanje prirodnih resursa. Nakon koritenja finalnih proizvoda, od strane
drutva, obino se generie otpad koji se odlae u okolinu. Takoer, u tehnolokom procesu (slika
9.4.1) gdje se produciraju finalni proizvodi generiu se otpadni tokovi (vrsti, teni, plinoviti) koji se
isputaju u okolinu (Ahmetovi i Ibri, 2011a).

Slika 9.4.1. Konceptualna ema veze okoline, procesa, sistema za generisanje energije i trita
Figure 9.4.1. Conceptual scheme of interconnections between the environment, process, utility system,
and market

Za uspjeno odvijanje tehnolokog procesa, pored sirovina, u proces je potrebno uvoditi i

odreenu koliinu energije. Ta energija moe da bude mehanika/elektrina, toplinska (para, topla
voda) i rashladna (rashladna voda, rashladni medij). Da bi se proizvela navedena energija ponovo se
troe prirodni resursi kao to su ugalj, nafta, zemni plin, voda i sl. U procesu generisanja energije
potrebne za odvijanje procesa, a i zadovoljavanja potreba drutva (npr. toplinska energija za centralno
grijanje, elektrina energija za svakodnevnu upotrebu) dolazi do nastajanja otpadnih tokova koji se
emituju u okolinu. U skladu sa navedenim, otpadni tokovi koji se isputaju u okolinu nastaju od strane:
a) tehnolokog procesa odnosno procesne industrije; b) sistema za generisanje energije; c) trita
odnosno drutva (slika 9.4.1).
U cilju zatite ovjekove okoline potrebno je koliinu otpadnih tokova (otpada) svesti na
najmanju moguu mjeru. Idealan sluaj bi bio kada bi se izvrila recirkulacija i ponovo koritenje svih

48
otpadnih tokova u sistemu (zero-waste koncept) a iz njega isputali tokovi koji ne zagauju okolinu.
Recirkulacijom i ponovnim koritenjem jednog dijela nastalih otpadnih tokova u znatnoj mjeri se
smanjuje zagaenje okoline. Iz recikliranog otpada se moe proizvesti energija koja se moe ponovo
koristiti u sistemu. Takoer, u cilju poveanja iskoritenja procesa u tehnolokom procesu se vri
recirkulacija i ponovo koritenje neizreagovane sirovine. U skladu s navedenim, smanjuje se koliina
sirovina odnosno prirodnih resursa potrebnih za odvijanje tehnolokog procesa kao i generisanje
energije, te se na taj nain postie odrivost sistema. Da bi se smanjilo zagaenje okoline, otpadni
tokovi se prije njihovog isputanja u okolinu najee preiavaju (end-of-pipe tretman). Meutim,
danas se prednost daje preventivnom sprjeavanju nastajanja zagaenja na samom izvoru (izbor i
koritenje ekoloki prihvatljivih sirovina) u odnosu na primjenu tzv. end-of-pipe tretmana otpadnih
tokova (Ahmetovi i saradnici, 2010).

9.4.2. Koncept odrivog razvoja i odrivosti u industriji

Concept of sustainable development and sustainability in industry
S obzirom da centralni interes procesnih (hemijskih) inenjera predstavlja tehnoloki proces, jedan od
izazova koji se postavlja pred inenjere je ostvarivanje to veeg kapaciteta proizvodnje uz
prihvatljive trokove u odnosu na jedinicu proizvoda. Pored ostvarivanja ekonomske efikasnosti
procesa, novi izazov koji se danas postavlja pred procesne inenjere je i poveanje ekoloke
efikasnosti (odrivosti) procesa (odrivi razvoj). Odrivi razvoj podrazumijeva iskoritavanje
postojeih prirodnih resursa od strane dananjeg drutva tako da se ne ugrozi mogunost buduih
generacija da zadovolje svoje potrebe (Dimian, 2003). Takoer, odrivi razvoj predstavlja integralni
ekonomski, tehnoloki, socijalni i kulturni razvoj koji je usklaen s potrebama zatite i unaprjeenja
okoline (slika 9.4.2).

Slika 9.4.2. Koncept odrivog razvoja

Figure 9.4.2. Concept of sustainable development

U procesno inenjerskom smislu, odrivi razvoj podrazumijeva razvoj (sintezu) i

projektovanje ekoloko prihvatljivih tehnolokih procesa (Allen i Shonnard, 2002). Projektovanje
(dizajniranje) ekoloko odrivih tehnolokih procesa predstavlja jedan od najvanijih zadataka
procesnih (hemijskih) inenjera. Ti zadaci obuhvataju kreativno rjeavanje problema i timski rad.
Pri razvoju novih procesnih postrojenja ili modifikaciji postojeih postrojenja koriste se
osnovna znanja iz hemijskog inenjerstva, ekonomike, zatite okoline. Za realizaciju projektnih
zadataka najee se koriste razliiti kompjuterski alati. Projektni problemi su u veini sluajeva
otvoreni problemi sa nekompletnim informacijama o njima pa je pri rjeavanju takvih problema
potrebno donositi odluke pri razliitim stadijama razvoja procesa (Biegler i saradnici, 1997). Pored

49
toga, projektovanje odrivih tehnolokih procesa je kompleksna i raznolika aktivnost. Projektovana
postrojenja obino imaju ivotni vijek od nekoliko decenija u kome se kontinuirano analiziraju,
modificiraju i poboljavanju u cilju bolje efikasnosti. Projektovanje procesa se sastoji u razvoju ne
samo jedinstvenog procesa, nego skupa razliitih procesnih alternativa iz kojih se odabire optimalna
alternativa sa stanovita efikasnosti iskoritavanja materijala/energije i zadovoljavanja ekolokih
kriterija. To je danas u svijetu, a bie sigurno jo dugo i u budunosti, jedan od aktuelnih istraivakih
izazova i zadataka koji se postavlja pred procesne inenjere i istraivae. Motiv za razvoj i
projektovanje novog procesa moe da bude npr. proizvodnja novog proizvoda pri emu se
istovremeno ima minimalno isputanje otpadnih tokova u okolinu ili se ak otpadni tokovi ne isputaju
u okolinu (zero-waste koncept). Motivi za modifikaciju ili rekonstrukciju postojeeg procesa mogu da
budu razliiti, kao to su: poveanje kapaciteta, smanjenje radnih (pogonskih) trokova, poboljanje
sigurnosti procesa, smanjenje odnosno minimiziranje isputanja otpadnih tokova i materija iz procesa.

9.4.3. Bazni koraci u razvoju i projektovanju odrivih procesa

Basic steps in development and design of sustainable processes
Ideje za projektovanje tehnolokog procesa i proizvodnje nekog proizvoda mogu biti razliite. Ideja
moe da bude generisana na osnovu prethodne analize trita, od strane marketing tima, menadment
tima ili pak pojedinca. Tako npr. tim prodaje moe otkriti da potroai trebaju proizvod sa osobinama
koje nema ni jedan drugi proizvod na tritu. Isto tako, moe se imati novi katalizator koji znaajno
moe smanjiti proizvodne trokove za iste hemikalije koje proizvodi konkurent na tritu.
Menadment kompanije moe traiti da se otkrije/razvije proces u kome se moe iskoristiti viak
sirovine koju kompanija proizvodi (Biegler i saradnici, 1997).
Meutim, u svim sluajevima razvoj novog procesa mora da prati zakonsku i okolinsku
regulativu i ogranienja na dozvoljeni sadraj kontaminanata koji se isputaju u okolinu. Drugim
rijeima reeno, razvoj i projektovanje procesa treba da sadri komponentu ekonomsko-ekoloke
efikasnosti procesa. Pri preliminarnom projektovanju razvija (sintetizira) se i procjenjuje konceptualna
procesna ema za specifini proces. Razvoj (sinteza) procesa predstavlja najkreativniju fazu
projektovanja. Takoer, ovaj zadatak zahtijeva generisanje i analiziranje odreenog broja
odgovarajuih alternativa procesnih ema. Svaka procesna ema se moe opisati u pogledu vrste
opreme/procesnih aparata (npr. izmjenjivaa topline, pumpi, destilacionih kolona, reaktora) koje se
nalaze unutar eme i naina na koji je meusobno povezana oprema. U analiziranju procesa koristi se
materijalni i energetski bilans dopunjen sa korelacijama za fizike osobine materije i brzinu odvijanja
reakcija, iz razloga procjene protoka, temperature, i pritisaka svih tokova u procesnoj emi. Takoer,
za procjenu investicionih i pogonskih (proizvodnih) trokova koriste se jednostavne korelacije koje
aproksimiraju stvarne trokove. Faza sinteze procesa je obino iterativne prirode, a ona se zavrava
izradom baznog dizajna (projekta). Procesnim dijagramom toka je predstavljen svaki proces sa
podacima o protocima, temperaturama i pritiscima svih tokova. Izvjetaj preliminarnog projektovanja
omoguava menadmentu kompanije da odlui da li projekat ima dovoljno ekonomskog potencijala u
cilju nastavka njegovog studiranja. U cilju generisanja, pronalaenja i ocjene alternativnih projekata
koriste se efikasne strategije.
Projektovanje je jedan od mnogih koraka u ivotnom ciklusu procesa. Uloga projektovanja procesa
u praksi je znaajna, iz razloga istraivanja tipine sekvence aktivnosti koje vode ka dizajnu, nabavci
opreme, konstrukciji (izgradnji) hemijskog procesa i njegovom pokretanju (putanju u rad). Projektne
aktivnosti koje su usmjerene ka izgradnji postrojenja i njegovom kasnijem putanju u rad prolaze kroz
nekoliko stadija koji obuhvataju preliminarno projektovanje, bazno projektovanje, pocesno
projektovanje, detaljno inenjersko projektovanje, i na kraju pokretanje i rad postrojenja (slika 9.4.3).
S obzirom da e postrojenje imati dui radni vijek, nakon njegovog pokretanja pa sve dok
postoji, vri se kontinuirano unaprijeivanje, optimizacija i inoviranje procesa u cilju ostvarivanja
maksimalnog profita i zadovoljavanja ogranienja sa stanovita zatite okoline. Aktivnosti koje se
provode u stadiju preliminarnog dizajna provode se od strane tima koji se sastoji od dva do pet ljudi,
dok za vrijeme konstrukcije postojenja moe biti ukljueno nekoliko stotina ljudi. U skladu s
navedenim, na slici 9.4.3 su prikazani opti koraci pri projektovanju tehnolokih procesa. Svaki od
navedenih koraka je sloen i sastoji se od mnogobrojnih aktivnosti. Prema tome, ukupno projektovanje

50
i sinteze vri se uz koritenje procedure proba/greka odnosno iterativno. U svim sluajevima, za neku
pretpostavljenu vrijednost, se rjeava flowsheeting problem. Isto tako se flowsheeting problem rjeava
iterativno u sluaju da se simulacijski problemi odnose na dizajn, optimizaciju i sintezu procesa.

Flowsheeting problem
Flowsheeting problem
U ovoj formulaciji problema (slika 9.4.7) korisnik mora definirati sve varijable ulaznih tokova i sve
varijable pogonskih uslova i parametre opreme. Rjeavanjem odgovarajueg matematikog modela
dobijaju se sve intermedijalne i izlazne varijable tokova.

Slika 9.4.7. Flowsheeting simulacijski problem

Figure 9.4.7. Flowsheeting simulation problem

U skladu s time, na slici 9.4.8, prikazan je primjer destilacije. Sastav, protok, temperatura, i
pritisak pojnog toka predstavljaju ulazne varijable. Poznate su i specifikacije protoka destilata (D) ili
ostatka (B) i jedne od dunosti grijanja/hlaenja (Q REB ili Q DEF ) a koje predstavljaju varijable
pogonskih uslova. Parametri opreme su broj stepeni i lokacija pojnog toka. Izlazni rezultati simulacije
mogu da budu sastav i temperature produkata i podova kolone.

Slika 9.4.8. Flowsheeting simulacijski problem destilacione kolone

Figure 9.4.8. Flowsheeting simulation problem of distillation column

Dizajn problem
Design problem
U dizajn (specifikacijskom) problemu, umjesto varijabli koje moraju biti specificirane u flowsheeting
problemu, specificirane su neke izlazne ili intermedijalne varijable toka (slika 9.4.9). Umjesto varijabli
koje pripadaju skupu pogonskih uslova i parametrima opreme specificirane su neke izlazne varijable.
Kao rezultat simulacije dobijaju se radni (pogonski) uslovi i parametri opreme.

58
 Slika 9.4.9. Dizajn problem
Figure 9.4.9. Design problem

Zbog prirode problema, iterativnim rjeavanjem flowsheeting problema u unutranjoj petlji

(slika 9.4.10) rijeava se dizajn problem. U skladu s time, pretpostavljaju se vrijednosti nepoznatih
varijabli pogonskih uslova i/ili parametara opreme da bi se imala korektna formulacija flowsheeting
problema. Nakon toga se rjeava flowsheeting problem te se za izraunate varijable tokova provjerava
da li su izraunate vrijednosti varijabli blizu pretpostavljenim vrijednostima. U sluaju da jesu
pronaeno je rjeenje specifikacijskog problema. U protivnom, pretpostavljaju se nove vrijednosti
nepoznatih varijabli i ponovo rjeava flowsheeting problem. Rjeavanje se nastavlja iterativno dok se
ne pronae rjeenje.

Slika 9.4.10. Strategija rjeavanja dizajn problema

Figure 9.4.10. Solution strategy of design problem

Optimizacijski problem
Optimization problem
U ovom tipu simulacijskih problema (slika 9.4.11) najee je potrebno odrediti nepoznate varijable
dizajn problema za koji se istovremeno maksimizira (ili minimizira) funkcija cilja sa ili bez
ogranienja funkcije. Prema tome, dizajn problem, se moe takoer formulirati kao optimizacijski
problem ako su definirana dodatna ogranienja (funkcija cilja i ogranienja funkcije) u skup jednaina
koje predstavljaju matematiki model procesa. Optimizacijski problemi su jedni od najeih
problema sa kojima se susree procesni inenjer u praksi.

59
9.5. PROCES SAGORIJEVANJA KAO IZVOR ZAGAENJA VAZDUHA
COMBUSTION PROCESS AS A SOURCE OF AIR POLLUTION

Branko Pejovi, Vladan Mii, Radoslav Gruji

Univerzitet Istono Sarajevo, Tehnoloki fakultet Zvornik

Tehniki razvoj svake zemlje praen je porastom proizvodnje energije, a kao mjerilo razvijenosti slui
potronja energije po glavi stanovnika. Pored sve veeg korienja drugih izvora, daleko najvei dio
od ukupne energije koja se proizvodi u svijetu dobija se sagorijevanjem goriva. Najvei korisnici
procesa sagorijevanja kao izvora energije su termoelektrane, industrijske pei, parne i gasne turbine,
toplane, transportna sredstva ukljuujui individualne automobile itd (, 1980; Andrews,
Bradley, 1972). Produkti sagorijevanja su osnovni izvor toksinih materija koje se emituju u
atmosferu, pa je poveanje potronje energije praeno zaotravanjem problema zatite vazduha od
zagaenja.

9.5.1. Toksini produkti sagorijevanja

Toxic combustion products

Ravnoteni sastav produkata sagorijevanja jedne odreene gorive smjee zavisi samo od temperature
sagorijevanja i pritiska. Na slici 9.5.1 predstavljena je zavisnost ravnotenog sastava produkata
sagorijevanja stehiometrijske smjee heptana i vazduha na P = 0,1 MPa. Meutim, stvarni sastav
produkata sagorijevanja zavisi od naina i kvaliteta mijeanja goriva i vazduha, od konstrukcije
gorionika i komore sagorijevanja, od uslova razmjene toplote sa okolinom itd (,
,1976; , ,1996).
Pored osnovnih komponenti (CO 2 , H 2 O, CO, H 2 , O 2 , N 2 ,OH i NO, O, H i N) u razliitim
fazama procesa sagorijevanja obrazuje se itav niz produkata termikog razlaganja i parcijalne
oksidacije goriva. U zavisnosti od vrste goriva i organizacije procesa sagorijevanja ovi produkti
nepotpunog sagorijevanja se u veoj ili manjoj mjeri zadravaju u izduvnim gasovima. Svi produkti
sagorijevanja se ne smatraju zagaivaima okoline. Tako na primjer, ugljendioksid se ne svrstava u
otrove jer ne reaguje u respiratornom sistemu iako dovodi do guenja kada njegovo prisustvo izazove
smanjenje koncentracije kiseonika ispod granice potrebne za odravanje ivota. Osim toga sporo, ali
neprekidno poveanje koncentracije CO 2 , u atmosferi ima odreeni uticaj na klimu (,
,1976, Denbigh, 1963). Osnovni zagaivai okoline, koji se stvaraju u procesima sagorijevanja
su ugljen-monoksid, produkti termikog razlaganja i parcijalne oksidacije goriva, oksidi azota i
sumpora i aerosoli. Toksinost ugljen-monoksida se ogleda u njegovoj osobini da se vezuje sa
hemoglobinom pri emu se stvara stabilno jedinjenje karboksihemoglobin koji smanjuje sposobnost
hemoglobina da raznosi kiseonik u tkivu. Zbog svog velikog afiniteta prema hemoglobinu, koji je oko
200 puta vei od afiniteta kiseonika, ve male koncentracije ugljen-monoksida mogu dovesti do
visokog sadraja karboksihemoglobina u krvi. Koncentracija ugljenmonoksida u duvanskom dimu na
primjer, kree se oko 44 ppm (0,04%) pa u krvi prosjenog puaa sadraj karboksihemoglobina
iznosi oko 5%, a kod tekih puaa oko 10%. Ve koncentracije karboksihemoglobina od 2 do 5%
deluje na nervni sistem, a koncentracije vee od 5% izazivaju srane smetnje. Maksimalna dozvoljena
koncentracija ugljenmonoksida u vazduhu za boravak od 8 asova iznosi oko 50 ppm (0,005 vol.%).
Koncentracija od 0,5% CO u vazduhu u roku od 20 do 30 minuta dovodi do smrti. Produkti termikog
razlaganja i nepotpunog sagorijevanja ugljovodonika mogu da sadre veliki broj razliitih jedinjenja
poevi od parafina i olefina, produkata parcijalne oksidacije (aldehida i ketona) do poliaromatskih
jedinjenja i ai.
U veini sluajeva ovi produkti su toksini. Formaldehid je na primer, 70 puta toksiniji od
CO. Mnoga od poliaromatskih jedinjenja posjeduju kancerogena svojstva koja su naroito izraena
kod 3,4-benzopirena (C 20 H 12 ). Toksinost kancerogenih jedinjenja je neocjenjiva, jer oni ne izazivaju
neposredne znake trovanja, ali njihovo nagomilavanje u pluima pogoduje razvoju raka. Azotni oksidi
su veoma toksini, a naroito NO 2 , ija je toksinost deset puta vea od toksinosti CO. Maksimalno
dozvoljena koncentracija NO u radnoj atmosferi iznosi 0,0025%, a NO 2 0,0005%. Pored direktne
toksinosti azotni oksidi interakcijom sa olefinima pod dejstvom suneve svetlosti prouzrokuju
stvaranje otrovnog fotohemijskog smoga.

72
9.6. NULTA EMISIJA MATERIJE I ENERGIJE U HEMIJSKOJ INDUSTRIJI
ZERO EMISSION CONCEPT OF MASS AND ENERGY IN CHEMICAL INDUSTRY

Milorad Tomi, Vladan Mii, Branko Pejovi

Univerzitet Istono Sarajevo, Tehnoloki fakultet Zvornik

Elvis Ahmetovi
Univerzitet u Tuzli,Tehnoloki fakultet Tuzla

9.6.1. Koncept nulte emisije

Zero emission concept

U vrijeme kada predloeni koncepti za smanjivanje, ponovno korienje i recikliranje otpada

generalno nisu dali oekivane rezultate za smanjivanje negativnih uticaja na ivotnu sredinu pojavio se
koncept nulte emisije (zero waste concept). Termin nulte emisije je privukao posebnu panju i postao
interesantan za istraivae razliitih oblasti u cijelom svijetu. Imajui u vidu da je poslednjih nekoliko
godina koliina otpada u stalnom porastu, potranja za energijom sve vea, a raspoloivi prirodni
resursi ogranieni, korienje otpada je postala jedna od glavnih oblasti od interesa za istraivae.
Predloeni koncept podrazumeva optimizaciju integrisanog sistema procesa i zahtijeva industrije sa
redizajniranim procesom proizvodnje uz korienje resursa kako sirovina u procesu tako i otpada u
cilju odrivosti. U integrisanom procesu ne proizvodi se otpad. Istorijski gledano kontrola i redukcija
emisija koje se javljaju usljed rada industrije ila je kroz tri faze. Prva faza je obuhvatila tehnologije
kontrole zagaenja na kraju proizvodnog procesa koje su bile u mogunosti da obrade otpade i emisije
nakon to su oni stvoreni, npr. korienje tehnologija kontrole zagaenja za tretiranje otpada koji
nastaje u procesu proizvodnje. Drugi koncept je bio da se ima istija proizvodnja koja je bila
usmjerena ka redizajniranju procesa i produkata na takav nain da se manje emisija proizvodi na licu
mjesta. Trea faza nastala je tokom razvoja tehnologija za kontrolu i redukciju emisija. Ona
predstavlja nultu emisiju i to je koncept iji je cilj da maksimizira produktivnost resursa (njihov stepen
konverzije) i povea ekoloku efikasnost uz istovremeno eliminisanje otpada i zagaenja koje bi bilo
posledica dobijenih produkata.
Kada se upotrebljava koncept istije proizvodnje neophodna je modifikacija procesnih
jedinica (ureaja i aparata) koja mora da dovede do grupisanja i zatvorenog kruga u industriji a to
predstavlja osnovni princip (naelo) funkcionisanja nulte emisije. Koncept istije proizvodnje i
koncept nulte emisije e zahtijevati industriju sa ponovnim tehnikim preraivanjem njenih
proizvoakih sistema tako da oni mogu potpuno koristiti sve resurse unutar te industrije kao i cijelog
industrijskog kompleksa (celokupne industrijske mree preduzea). Put ka uvoenju istije
proizvodnje moe se shvatiti kao prelazna faza ka uvoenju nulte emisije. Koncept nulte emisije ima
za cilj da pomjeri (udalji) industrijsku proizvodnju od konvencionalnog linearnog modela, u kojem
sirovine zavravaju kao otpad na kraju procesa. Umjesto konvencionalnog linearnog modela koji je do
danas najrasprostranjeniji u industrijskim procesima, koncept nulte emisije predvia da se svi
industrijski inputi (sve sirovine koje ulaze u proces) ponu koristiti u finalnim produktima ili de se
konvertuju u inpute (ulaze) za druge industrije i druge procese proizvodnje. Od industrije kao celine se
oekuje da ne isputa i ne odlae nita u okolinu, tako da bi trebalo da funkcionie kao prirodni
ekoloki sistem (Gravitis, 2007).
Sa druge strane gledita koncept nulte emisije zahtijeva adekvatne promjene u drutvu kao
cjelini. U generalnom je poznato da su proizvodnja i potronja tijesno povezane aktivnosti i da je
njihova povezanost veoma kompleksna. Da bi se izvrila implementacija koncepta nulte emisije
zahtjeva se prouavanje i istraivanje veeg broja sistema unutar kojih se deavaju industrijske
aktivnosti. Ovdje se misli na prouavanje zakona, sistemskih ureenja koja se tiu zajednice na viem
nivou (nivo optine, regiona, itd). Postizanje koncepta nulte emisije na nivou zajednice (optine,
regiona i ire) upuuje na neophodnost urbanog i regionalnog planiranja, preciznog definisanja
strukture potronje, tednje i uvanja energije, stvaranje industrijskih klastera, ponovno koritenje i
recikliranje produkata i interakciju ovih aktivnosti sa primarnom industrijom. Od 1997. godine krenulo
je intenzivnije istraivanje ovog koncepta u svijetu. Posebno aktivni u ovom polju bili su Japanci. Na
njihovim univerzitetima uraeno je nekoliko projekata gde su se ispitivale oblasti (podruja) gde je

82
ekoloko restrukturiranje cjelokupnih zajednica (optina) postignuto kroz promjene u stilu ivota,
potronji i modelu proizvodnje. Koncept nulte emisije u industrijskom procesu, umreavanje razliitih
industrija za unapreenje (poboljanje) iskorienosti resursa i projektovanje na nivou zajednice (npr.,
optine) u cilju potpunog kruenja materijala bile su tri komponente gotovo svih istraivakih
projekata (Gravitis et al., 2004).
Eliminacija otpada koji predstavlja danas veliki problem kako na lokalnom tako i nacionalnom
i globalnom nivou je sa stanovita ekologije veoma perspektivno rjeenje. Skoro svi naunici danas u
svetu se slau sa konstatacijom da se jedino eliminacijom otpada postie konano reenje problema
zagaenosti. Potpuna iskorienost sirovina koju bi pratilo i pomjeranje prema obnovljivosti izvora bi
omoguili da iskoritenost resursa na Zemlji moe biti vraena na odrivi nivo. Sa ekonomske take
gledita, koncept nulte emisije moe znaiti veu konkurentnost i predstavlja neprekidno kretanje
prema veoj iskorienosti sirovina, veoj produktivnosti sa ciljem da se sa to manje ulaznih sirovina
dobije to vie proizvoda. Nulta emisija moe se zbog toga razumjeti i kao novi standard u pogledu
efikasnosti i integracije (Kuehr, 2007).

9.6.2. Metodologija uspostavljanja nulte emisije

Methodology for zero emission

Metodologija prema kojoj je koncept nulte emisije u industrijskim ekosistemima uspostavljen ima tri
osnovne faze. Metodologija poinje sa postavljanjem i analiziranjem materijalnih i energetskih tokova
(ulazni i izlazni tokovi iz sistema). Prva faza se djelimino zavrava sa postavljanjem materijalnih i
energetskih bilanasa za otpade i analizom postavljenih bilanasa. Druga faza predstavlja analiziranje
razliitih mogunosti spreavanja stvaranja otpada. Trea faza bavi se identifikovanjem, analiziranjem
i projektovanjem moguih opcija obnovljivosti van datog mjesta i njihovog ponovnog koritenja. To
takoer iziskuje (zahtijeva) identifikovanje zaostalih otpada u treoj fazi i postupak tretiranja koji
slijedi je metod usmjeren prema nultoj emisiji (Gravitis, 1998).
Analiza materijalnih i energetskih tokovaje vana iz razloga identifikacije produkata, otpada,
prekomjernosti (suvinosti) potronje materijala i energije u proizvodnji. Ova analiza se koncentrie da
se odredi vrsta kao i koliina produkata, otpada, materijala i energije koji u proizvodnom procesu.
Ovaj postupak poinje se analizom koja se vri kroz cijeli proces da bi se dobio pregled gdje se ulazne
sirovine obrauju, a gde se produkti ili otpad stvaraju. U ovoj fazi se takoe postavljaju materijalni i
energetski bilansi za ulaz izlaz procesnog dijagrama toka. Materijalni i energetski bilansi doprinose
razumijevanju relativne vanosti razliitih uzroka stvaranja otpada, potronje energije kao i njihovih
uestvovanja u cijeni proizvodnje odnosno u ukupnim trokovima proizvodnje.
Mogunosti spreavanja nastajanja otpadaova faza je bazirana na analiziranju materijalnih i
energetskih tokova. Na osnovu te analize i podataka do kojih se doe moe se djelovati u cilju
spreavanja nastanka otpada i njegovom minimiziranju, ako on ipak nastaje. Minimiziranje otpada
ostvaruje se na osnovu informacija o koliini, karakteristikama, metodama upravljama otpada koje se
mogu dobiti od osnovnih proizvoaa ovog otpada. Zavisno od specifinosti procesa i drutveno
ekonomskih uslova nekoliko alternativnih metoda za spreavanje i minimiziranje nastajanja otpada se
koristi. Kombinacijom ovih metoda dolazi se do optimalnog rjeenja za spjeavanje nastajanja otpada.
Individualna procjena i kombinacija ovih moguih rjeenja trebala bi da rezultuje njihovom
integracijom u jedan praktian i izvodljiv model. Koje e rjeenje biti prihvatljivo zavisi od ekolokih
propisa i uredbi, raspoloive tehnologije, kvaliteta produkta, ekonomske efikasnosti.
Identifikacija, analiziranje i projektovanje rjeenja za mogunost ponovnog koritenja i
obnavljanje van mjesta nastanka. U ovoj fazi razmatra se ponovno koritenje, recikliranje i
obnovljivost produkta. Produkti e ponovo biti korieni kao ulazi (inputi) u druge procese da bi se
ostvario krajnji cilj nulti otpad (sluaj bez generisanja otpada u procesu). U ovoj fazi e se ostvariti i
tretman otpada. Sam proces tretmana u mnogome zavisi od karakteristika i koliine otpada, ekolokih
standarda, zahtjeva koji se odnose na redukciju zagaenja, raspoloivih tehnologija. Ostvarivanje
postavljenog cilja da nema otpada (bez otpada) i ekoloki i ekonomski efikasnog procesa zahtijevaju
korienje integrisanog industrijskog klastera. U ovim klasterima otpad koji se stvara i nastaje u jednoj
industrijskoj grani predstavlja input (ulaznu sirovinu) u drugoj industriji (slika 9.6.1).

83
9.7. TRETMAN TEKSTILNOG OTPADA
THE TREATMENT OF TEXTILE WASTES

Vineta Srebrenkoska, Silvana Krsteva, Saka Golemova

Tehnoloko-tehniki fakultet, Univerzitet Goce Delev, tip

9.7.1. Uvod
Introduction

Tekstilna industrija je jedna od najveih i najkomplikovanijih vrsta industrijske proizvodnje. Tekstilna

industrija je sastavljena od velikog broja podsektora, koji obuhvataju cjelokupni proizvodni proces od
izrade sirovina (hemijska vlakna) do poluproizvoda (predivo, tklanine i pletivo sa procesima dorade
ovih tekstilnih materijala) i gotovih proizvoda (tepisi, teksil za domainstvo, odjea i tehniki tekstil).
Mnogi od procesa i proizvoda koji su povezani sa savremenim nainom ivota imaju negativan uticaj
na ivotnu sredinu. Otpad iz tekstilne industrije se sastoji od materijala vrstog, tenog i gasovitog
agregatnog stanja (http://www.bvt.umweltbundesamt.de/archiv-e/bvt_textilindustrie_zf.pdf, 2003).

Tokom posljednih decenija proizvodnja tekstilnih vlakana u svijetu biljei konstantan porast.
Poveana potranja i potronja su rezultat porastva broja stanovnika sa visokim ivotnim standardom.
U principu, najvei dio tekstilnih vlakana se prerauje u tri kategorije proizvoda: odjea, tekstil za
potrebe domainstva i tekstil za potrebe industrije. Veina tekstilnih proizvoda ima ili kratak rok
upotrebe (na primjer, potroni materijal) ili prosjean rok upotrebe (odjea, tepisi, autopresvlake, itd).
Italija je vodea zemlja u Evropi prema proizvodnji tekstila. Iza nje slijede Njemaka, Velika
Britanija, Francuska i panija, koje zajedno proizvode 80% tekstila u Evropi. Francuska, Njemaka i
Velika Britanija su najvei evropski proizvoai tepiha (Engelhardt, 2005).
Najvei dio tekstilnog otpada je sastavljen od prirodnih ili sintetikih polimernih materijala:
pamuk, poliester, najlon, polipropilen i dr. Osnovni izvor sirovina za izradu sintetikih polimernih
materijala je nafta. Nafta je prirodni neobnovljivi izvor, ije rezerve, prema sadanjem tempu
potronje, mogu trajati najvie nekoliko stotina godina. Za proizvodnju pamuka, koji predstavlja
prirodni obnovljivi izvor, potrebni su energija i hemikalije, koji spadaju u neobnovljive izvore.
Opasnosti po ivotnu sredinu od prekomjernog tekstilnog otpada i od nestanka prirodnih resursa, nafte
i drugih sirovina koje se odnose na daljnu izradu tekstilnih materijala, nameu potrebu za ispitivanje
mogunosti ponovne upotrebe tekstilnog otpada. Koliina tekstilnog otpada koji se svakodnevno
poveava i energija koja je potrebna za njegovo odlaganje ili sagorijevanje, provedeni oni pravilno ili
ne, nameu potrebu za uvoenje odrivog naina upravljanja sa tekstilnim otpadom (Williams, 2005).
Odrivi nain upravljanja tekstilnim otpadom e doprinijeti smanjenju stvaranja otpada, tj. efikasijem
iskoritenju sirovina i ponovnoj upotrebi tekstilnih materijala u proizvodnji, smanjenju trokova
odlaganja, a to neminovno namee potrebu za prestruktuiranje tekstilnih fabrika i podizanje ekoloke
svijesti o generisanju otpada.
Problem sa tekstilnim otpadom najbolje i najekonominije se moe rijeiti uvoenjem
takozvanih tehnologija koje ne stvaraju otpad ili zatvorenog tipa tehnologija. Uvoenjem novih
tehnologija koje u proizvodnim procesima ne stvaraju otpad, titi se ivotna sredina sa jedne strane. Sa
druge strane, smanjuju se trokovi upravljanja ili unitenja otpada, to takoe dovodi do ouvanja
osnovnih sirovina i energije. Za efikasnu implementaciju sistema upravljanja tekstilnim otpadom, koji
treba da bude efikasan u pogledu trokova, modernizacija postrojenja je obino prvi korak.
Modernizacija je povezana sa tehnolokim i proceduralnim promjenama opreme, tehnolokih linija,
kao i sa izuavanjem mogunosti za ponovnu upotrebu tekstilnog otpada kao potencijalne sirovine.
Ovo smanjuje trokove za odlaganje otpada, sa jedne strane i poveava profitabilnost i konkurentnost
preduzea kroz prodaju ili koritenje otpada, sa druge strane. Meutim, u ovom prelaznom razdoblju,
kada jo uvijek nije postignut zadovoljavajui nivo tehnikih, tehnolokih i organizacionih rjeenja u
pogledu otpadnih materijala, zahtijeva se velika posveenost svih uesnika (domainstva, preduzea,
optine, drava) u rjeavanju pitanja vezanih za otpadne materijale, koja predstavljaju velike
probleme.

93
 Potroai treba da budu svjesni da skoro 100% svoje odjee mogu reciklirati i da postoje
brojna i razliita trita za prodaju koritenog tekstila i proizvodnju vlakana. Podizanjem svijesti o
zatiti ivotne sredine i poslovne etike, mogu se napraviti koraci ka stvaranju odrive ivotne sredine.
Preporuuje se obnova protoka tekstilnog otpada, ukljuujui ponovnu upotrebu proizvoda u
izvornom obliku (to je uobiajena praksa za ponovno koritenje stare odjee), reciklau otpada i
njegovu transformaciju u novi proizvod. Uobiejeno je da se tehnologije za reciklau dijele na
primarne, sekundarne, tercijarne i kvaterne. Primarni postupci obuhvataju reciklau proizvoda u
njegovu oruginalnu formu. Sekundarni postupci reciklae obuhvataju preradu polimernih proizvoda u
novi proizvod koji ima niu vrijednost fizikih, mehanikih i hemijskih svojstva. Tercijarno
recikliranje ukljuuje procese koji polimerni otpad pretvaraju u osnovne hemijske supstance i gorivo
(piroliza i hidroliza, na primjer). Kvaterni postupci reciklae se odnose na sagorijevanje vrstog
tekstilnog otpada i koritenje toplote koja nastaje tom prilikom. Svi, gore navedeni, postupci se koriste
za recikliranje tekstila.
Dominantan nain za uklanjanje vrstog teksilnog otpada je odlaganje (deponovanje). Postoji
nekoliko nedostataka ovakvog naina za rjeavanje tekstilnog otpada: prvo, deponije zauzimaju
korisne povrine zemljita i potrebno je platiti trokove koritenja deponije, i drugo, zagauje se
ivotna sredina zbog velike koliine otpada. Isto tako, deponovanje tekstilnog otpada stvara
materijalne i energetske gubitke. Ukoliko se reciklira 100% tekstila, iz tekstilne i konfekcijske
industrije nita se nee morati slati na deponiju. Meutim, proces reciklae se suoava sa velikim
brojem izazova (Williams, 2005). Za razliku od direktnog ponovnog koritenja, neki procesi obrade
(mehaniki, hemijski ili bioloki), koji su ukljueni u procese reciklae otpadnih materijala i izrade
novih proizvoda, su povezani sa potronjom odreene koliine energije, dodatnih sredstava i emisijom
otpadnih materija u vazduh, vodu i zemljite. U stvarnosti, stopa reciklae tekstilnog otpada je veoma
visoka. Kao est razlog za to navodi se nedovoljno razvijena svijest potroaa da uestvuju u procesu
reciklae i ekonomski uslovi. Iako zakonodavstvo moe da promijeni ravnoteu u korist reciklae,
ovaj potez prisile moe imati suprotan efekat na odnos prema ivotnoj sredini. Kada se vidi koliko je
tekstilni otpad heterogen, za razvoj energetski efikasnih i jeftinijih postrojenja za reciklau neophodna
je saradnja tekstilne i konfekcijske industrije, zakonodavstva, adekvatnih resursa, rada i vremena.

9.7.2. Problem prekomjerne potronje tekstila

The problem of over-consumption of textile

Velika potronja tekstila je podstaknuta estim promjenama modnih trendova. Osnovna pokretaka
sila mode je promjena, esta zamjena sadanje proizvodnje sa neim to je novo i moderno. Modni
proizvodi doprinose poveanju potronje tekstila na nivo koji je vii od potrebnog. Ali, bez promjena u
svijetu mode, tekstilna industrija, industrija za proizvodnju odjee i industrija namjetaj e biti jo vie
ugroene u sredinama u kojima ve postoji velika konkurencija na tritu. Danas tekstilne kompanije
imaju sezonski modni nastup pomou kojih kontinuirano privlae potroae i stimuliu prodaju i
poveaje profita. To je ma sa dvije otrice budui da stimuliu privredu, sa jedne strane, i dovode do
nagomilavanja problema u otklanjanju vikova tekstila.
Sa poveanjem potronje, poveavaju se koliina generisanog tekstilnog otpada i problemi sa
ambalaom za pakovanje koritenje odjee i tekstilnih proizvoda koritenih u domainstvima. Danas
se odjea razlikuje od one koja je bila prije nekoliko decenija, ne samo prema dizajnu, nego i u odnosu
na sirovinski sastav. Pojavom sintetikih vlakana u 20-tom vijeku, reciklaa tekstila je postala veoma
sloena, izmeu ostalog i zbog sljedeih razloga: (1) poveana jaina vlakana, proces kidanja ili
otvaranja ini teim i (2) primjena smjese vlakana oteava proces sortiranja. Meutim, zadatak
industrije reciklae je da se nosi sa onim to je stvorila modna industrija. Industrija za reciklau
tekstila je jedna od najranije formiranih industrija za reciklau u svijetu i ona je sposobna da preradi
93% otpada i to bez nastanka novog opasnog otpada ili drugih tetnih nus-proizvoda. Iskoriteni tekstil
i tekstilni proizvodi se irom svijeta recikliraju i ponovo koriste. Tekstilni materijali za recilau se
mogu podijeliti u dvije grupe i to: pre-potroaki (period prije upotrebe) i post-potroaki (period
nakon upotrebe) otpad. Pred-potroaki otpad se sastoji od nus-proizvoda koji su nastali u industriji za
proizvodnju vlakana i tekstila, koji se ponovno prerauju i koriste za izradu prediva, odjee, dueka,
namjetaja, papira, tehnikog tekstila za potrebe automobilske industrije, industrije namjetaja i drugih
industrija.

94
 Otpad iz procesa za izradu tekstilnih proizvoda sainjavaju vlakna, filc, prediva ili ostaci iz
procesa krojenja tekstilnih tkanina ili pletiva. Ovaj otpad, u preduzeima sa zaokruenim procesom
proizvodnje, esto se vraa u proizvodnju nakon razliitih postupaka reciklae. Za ovu namjenu, on
treba da bude sortiran prema sirovinskom sastavu i boji. Tekstilni otpad se, nakon toga, reciklira
postupcima rezanja i vlasanja, a zatim se u obliku vlakana vraa u proces predenja, i kasnije koristi u
procesima pletenja i tkanja. Ukoliko materijal nije sortiran prema sirovinskom sastavu, a posebno
prema boji, on se moe reciklirati u filc, koji e se upotrijebiti u graevinarstvu kao izolacioni
materijal ili materijal za jaanje betona, zatim u automobilskoj industriji (kompozitni materijal,
netkani tekstil za unutranje oblaganje), u industriji namjetaja (dueci, tapacirani namjetaj), kao filc
za jednokratno upijanje neistoa rastvorenih u mastima (obino sintetike prirode), kao izvor energije
i slino. U zavisnosti od prirode tekstilnog otpada za recikliranje se primjenjuju: suvi i mokri
postupak. Tako, rastresiti ostaci kao to su vlakna, prediva, pletiva i tkanine sa malom gustinom mogu
se reciklirati suvim postupkom, dok tkanine sa velikom gustinom, posebno one od sintetikih vlakana,
mokrim postupkom ( , 2007).
Tekstilni otpad nastao nakon perioda koritenja (post-potroaki otpad) se definie kao bilo
koja vrsta odjee ili tekstilnih proizvoda za domainstvo, koji vlasniku vie nisu potrebni pa je odluio
da ih baci. Ovi proizvodi se bacaju zato to su stari, istroeni, oteeni ili vie nisu moderni. Stara
odjea se ponekad daruje u dobrotvorne svrhe.
Proces sortiranja obuhvata odstranjivanje tekih tekstilnih proizvoda, kao to su kaputi i ebad, a zatim
sortiranje prema odreenim kategorijama odjee, na primjer, pantalone, bluze, haljine itd.
Razvrstavanje se moe obaviti i na bazi sirovinskog sastava tekstilnih materijala, boje, situacije i
kvaliteta. Pocijepani i zaprljani proizvodi se odvajaju od onih koji su pogodni za noenje. Odreene
marke i stilovi (na primjer, Levis, Tommy Hilfiger i slino) se posebno odvajaju u tzv. kategoriju
dijamant, koja moe dobiti viu cijenu na odreenom tritu. Nivo znanja i ekspertize potrebnih
tokom ovog procesa zavise od sloenosti razvrstavanja (Wang, 2006). Industrija za reciklau tekstila
ulae posebne napore u sluaju reciklae i smanjenja dvije vrste otpada: pred-potroaki (materijali
koji nisu koriteni) i post-potroaki otpad (materijali koji su koriteni). Godinja potronja tekstila u
zemljama Evrope i SAD je dostigla 20-25 kg/ovjeku. U Republici Makedoniji, zbog niskog ivotnog
standarda, ova koliina otpada je mnogo manja (od 500 tona otpada koji svakodnevno pristie na
deponiju Drizla tekstilni otpada i otpad od koe odpada samo 15 kg). Pribliavanjem EU i poveanjem
ivotnog standarda u Republici Makedoniji, oekuje se poveanje i potronja tekstila, to e nametnuti
potrebu za traenjem novih rjeenja za njegovo uklanjanje ili ponovnu primjenu
(http://www.moepp.gov.mk, 2008).

9.7.3. Model piramide

The pyramid model

Koliina tekstilnog otpada za reciklirau razvrstanog po kategorijama najbolje je predstavljen

modelom piramide (slika 9.7.1). U modelu piramide tekstilni otpad se dijeli na: tekstilni otpad koji se
izvozi u zemlje u razvoju, tekstilni otpad koji se prevodi u nove proizvode ( potpuna reciklaa ili
redizajn), otpad koji se sijee na krpe pogodne za brisanje i poliranje, otpad koji se deponuju i spaljuje
za dobijanje energije i otpad oznaen kao dijamant. Kod najveeg broja tekstilnih materijala,
koliina materijala je obruto proporcionalna njegovoj vrijednosti. Na primjer, izveena tzv. second
hand odjea po koliini je najvea kategorija. Proces otvorena reciklaa se odnosi na mehaniko i
hemijsko otvaranje tekstila i njegovu dekompoziciju do vlakana. Mehaniko otvaranje obuhvata
sjeenje, sitnjenje, razvlaenje i procesiranje tekstilnog materijala. Hemijsko otvaranje ukljuuje
primjenu enzimskih, termo, glikozidnih i drugih hemijskih metoda. Nakon otvaranja odjea, koja je
koritena, ona se moe preraditi u nove proizvode, koji se mogu ponuditi na tritu (Wang, 2006).

95
Waste minimisation in textile industry, The Indian Textile Journal September 2008,
http://www.indiantextilejournal.com/articles/FAdetails.asp?id=1431%20

STUDIJE SLUAJEVA
CASE STUDIES

109
9.8.1. ODRIVI RAZVOJ ZAGAENJE I SPREAVANJE ZAGAENJA U
PROIZVODNJI GLINICE NA OKOLINU
SUSTAINABLE DEVELOPMENT POLLUTION AND POLLUTION ENVIRONMENT
PROTECTION IN THE PROCESS OF ALUMINA PRODUCTION

Dragica Lazi, ivan ivkovi, LjubicaVasiljevi

Univerzitet Istono Sarajevo, Tehnoloki fakultet Zvornik

Uvod
Introduction
Priroda je danas u potpunosti podreena ovjeku, njegovom direktnom ili indirektnom uticaju, pri
emu je iskoritavanje prirodnih resursa dostiglo nivo kada se vie ne moe govoriti o netaknutoj
prirodi u bilo kom dijelu na Zemlji. Sastavni dijelovi biosfere danas su megalopolisi, kao i drugi tipovi
naselja, poljoprivredna zemljita, opustoena vegetacija najee nastala kao posledica sjee uma,
industrijske zone i deponije.
Antropoloki faktor uticaja na biosferu veoma je znaajan, i uglavnom negativan. Ljudske
djelatnosti koje dovode do zagaenja i naruavanja ivotne sredine mnogostruke su i meusobno
povezane, a odraavaju se kroz promjene fizikih i hemijskih uslova sredine. U najoptijem smislu to
su: industrija, poljoprivreda, energetika, komunalne djelatnosti, saobraaj, vojne aktivnosti i drugo.
Najvee promjene u hemijskom sastavu pretrpjela je atmosfera prihvatajui najrazliitije zagaivae,
kako prirodne (CO 2 , CO, SO 2 , O 3 , NH 3 , oksidi azota), tako i ljudskom djelatnou stvorene i prirodi
nepoznate materije (fluoridi, hidrokarbonati, ketoni, azbest, teki metali). Vodena sredina je takoe
izloena uticaju razliitih zagaivaa od kojih su najagresivniji industrija, saobraaj i poljoprivreda.
Isputanje otpadnih voda iz procesnih postrojenja dovodi do promjene fizikohemijskih uslova
sredine, to se esto veoma negativno odraava na ivi svijet u vodi (Anon, 2006.)
Industrija kao izvor zagaenja zauzima vodee mjesto u kategorizaciji emitera zagaivaa, i u
sklopu ovogprojekta bazirajui se na tehnologiji glinice, govorie se o otpadnim vodama, koje
predstavljaju jedan od najaktuelnijih problema svih industrija sa kojima se ovjeanstvo suoava, i
kome se poslednjih godina pridaje veliki, i iznad svega, opravdan znaaj. U ovom procesu pored
zagaenja sredine isputanjem voda u recipijent govorie se i o otpadnom crvenom mulju, koji se baca
na deponiju i mjestima zagaenja od dimnih gasova i estica praine boksita, glinice i zeolita. Ne
samo da e se govoriti o zagaivaima i zove tehnologije, nego i o mogunostima koritenja otpadnih
materija za stvaranje nekih novih vrijednosti tj nekih novih proizvoda.
Pored otpadnih materija u ovom kompleksnom procesu mogu se razvijati itav niz novih
proizvoda (specijalnih vrsta glinica, novih tipova zeolita, novih nanomaterijala na bazi alumosilikatne
hemije), a sve u cilju racionalizacije procesa.
Voda je veoma znaajan resurs, jer je sve manje iste vode u svijetu, a broj stanovnika na
planeti ubrzano se poveava, te s toga i potreba za vodom raste. Do 2025. godine dvije treine
ovjeanstva osjetie ozbiljan nedostatak vode. Procjene strunjaka kau da oko 1,1 milijarda ljudi
nema pristup pijaoj vodi, 2,5 milijardi nema obezbjeene elementarne sanitarne uslove, a vie od 5
miliona ljudi godinje umire od bolesti, koje su uzrokovane zagaenom vodom. Organizacija
Ujedinjenih nacija je prije desetak godina proglasila 22. mart za Svjetski dan voda, sa namjerom da
istakne njenu vanost,kao i opasnost da postane ograniavajui faktor razvoja nae civilizacije.
Takoe, njihovi izvjetaji kau da e u narednih 20 godina prosjena koliina vode kojom e ljudi
raspolagati biti manja za treinu, te kljuno rjeenje vide u preiavanju otpadnih voda i njihovom
ponovnom koritenju. Najvei dio pitke vode koristi se za navodnjavanje i proizvodnju hrane, a veliki
dio mogao bi da se sauva, ukoliko bi se za navodnjavanje koristilepreiene otpadne vode.
Najadekvatnije rjeenje kontrole zagaenja okoline jeste mjerenje zagaenja. Dovoenje
zagaenja u optimalne granice, kada ono nee imati pogubne posledice po ivi svijet i prirodu uopte,
predstavlja u isto vrijeme i znak da se proces vodi optimalno i da se tedi energija. Prvi korak kontrole
zagaenja poinje uzorkovanjem vode na njegovom izvoru prije isputanja u recipijent, i

111
prelaze u crveni mulj, koji predstavlja otpad pri ovom procesu i baca se na deponiju crvenog mulja. U
crvenom mulju dominiraju sledee komponente: Na 2 O(vez.)=6-7%, Na 2 Osl.=1-2%, Al 2 O 3 =14-16%,
SiO 2 =10-14%, Fe 2 O 3 =40-60% TiO 2 =4-6%, CaO= 3-5%, a ostale komponente nalaze se u neznatnim
koliinama( Zn, Mg, V, P, Cr, K, Co, Ni, Mn, Ga i dr.).Minerali prisutni u mulju su: natrijum-
alumosilikat, hidrogranat, natrijum-titanat, kalcijum titanat(perovskt), hematit, getit, anatas, rutil,
kalcit, itd.
Glavni problem u crvenom mulju predstavlja slobodni natrijum-hidroksid, koji mu daje veliku
alkalnost, to predstavlja veliku opasnost po okolinu. O opasnosti ovog otpada govori i ekoloka
katastrofa u Maarskoj, koju je izazvalo pucanje brane crvenog mulja i izlivanje mulja u
okolinu.Deponija je sadravala crveni mulj dobijen 50-godinjom proizvodnjom fabrike MAL" kod
Ajke u Maarskoj, 160 kilometra zapadno od Budimpete. Na sledeoj slici (slika 9.8.1.4) prikazana je
brana crvenog mulja, koja je pukla. U pritokama Dunava, zbog baznog efekta izlivenog otpada ove
deponije dolo je do pomora ribe i drugog ivotinjskog sveta, a mrlja se proirila kilometrima.

Slika 9.8.1.4. Deponija crvenog mulja fabrike M" kod Ajke u Maarskoj
Figure 9.8.1.4. Red mud landfill MAL factories near Ajka in Hungary

Prijedlozi poboljanja i najbolje raspoloive tehnologije. U cilju efikasnije proizvodnje i

odrivog razvoja primarni cilj Upravnog odbora i menadmenta Fabrike glinice Bira je podizanje
obima proizvodnje do stepena maksimalne efikasnosti, kako bi, uz to racionalnije iskorienje svih
resursa i optimizaciju proizvodnih trokova, obezbijedili stabilnost u radu fabrike. Dostignut je veoma
visok kvalitet proizvoda glinice, zeolita, hidrata i vodenog stakla. Kvalitet glinice nije ni jednog
momenta bio nii od oekivanog, i po hemijskom sastavu fabrika ima kvalitet na nivou najveih
proizvoaa glinice u svijetu. I pored toga neophodno je teiti jo racionalnijem procesu proizvodnje
glinice i zeolita uvoenjem informacionih tehnologija praenja procesa, u cilju postizanja smanjenja
utroka energije i smanjena gubitaka osnovnih komponenata u sistemu(Na 2 O i Al 2 O 3 ). Obzirom da se
radi o kontinuiranom procesu, koji se moe korigovati sve do izlaza gotovog proizvoda, bra
informacija o parametrima procesa omoguie da se na vrijeme reaguje u korekciji poremeenih
parametara(orevi I sar., 2010). Koritenjem programa ANNM (Artifical Neural Network
Methodology)u fazi rainjavanja, razlaganja aluminatnih rastvora i kristalizacije e se moi definisati
ulazni i izlazni parametri ovih faza procesa, njihov stepen vanosti i meuzavisnosti sa ostalim
parametrima procesa proizvodnje glinice (ivkovi i sar., 2009; orevi i sar., 2010). Sabirni aht
(tzv. Drinski kolektor) tehnolokih, sanitarnih i atmosferskih otpadnih voda, koje se bez preiavanja
isputaju u rijeku Drinu neophodno je usmjeriti u postrojenje za neutralizaciju, koje je neophodno
obezbjediti, kako bi se sprjeilo isputanje lunate vode u Drinu (pH=11).
Na pogonu pripreme mineralnih sirovina u prostorijama drobljenja boksita, neophodno je
obezbjediti ventilaciju i otpraivanje vazduha u tim prostorijama od estica praine boksita. Takoe je
neophodno obezbjediti kontinuirano praenje prisustva estica praine u vazduhu tih prostorija.
Dimni gasovi sa kalcinacije se otprauju u ciklonima i elektrofilterima, koje treba unaprediti u
cilju potpunijeg odstranjivanja sitnih mikronskih estica iz gasova i postizanja istijih gasova, koji se
isputaju u okolinu, a samim tim i bolje efikasnosti proizvodnje. Neophodno je uvesti monitoring

121
9.8.2. ELEKTROHEMIJSKA INDUSTRIJA
ELECTROCHEMICAL INDUSTRY

Milorad Tomi, Miomir Pavlovi

Univerzitet u Istonom Sarajevu, Tehnoloki fakultet Zvornik

Uvod
Introduction
Elektrohemija ima znaajno mesto u visokotonanoj hemijskoj i metalurkoj industriji sa kapacitetom
od vie desetina miliona tona proizvoda godinje (prvenstveno proizvoda hlor-alkalne elektrolize i
elektrolitikog dobijanja aluminijuma i cinka). Proizvodnja svih materijala u elektrohemijskoj
industriji sledi istu optu shemu. Ona se sastoji od pripreme sirovina, spravljanju rastvora/rastopa
elektrolita, preiavanja elektrolita, elektrolize i obrade proizvoda u oblike pogodne za trite.
Elektrohemija se klasino definie kao nauka o hemijskim promjenama izazvanim elektrinom
strujom i proizvodnji elektriciteta iz energije hemijske reakcije. Elektrohemija je dio nauke posveen
razumjevanju posebne vrste fizikih i hemijskih pojava i procesa transformacije materije vezanih za
postojanje i dijelovanje osnovne estice elektriciteta slobodnih pokretnih elektrona koji u
koordinisanom kretanju ine elektrinu struju.
Osnovu elektrohemije dakle, ine hemijske reakcije u kojima je aktivni uesnik (reaktant)
elektron, kao osnovna estica elektriciteta i elektrine struje. Interakcija izmeu elektrona i molekula
(ili jona) hemijske supstance izaziva redukciju (ukoliko supstanca primi elektron) ili oksidaciju
(ukoliko ga odaje). U tom smislu elektrohemijske reakcije su sline hemijskim redoks reakcijama.
Meutim, dok u redoks reakcijama elektron izmenjuju dva molekula (jona) hemijske supstance, u
elektrohemijskim reakcijama elektron predaje ili prima elektroda, po pravilu metalna, koja sadri
elobodne elektrone u vidu elektronskog gasa koji ispunjava prostor izmeu pozitivnih estica kristalne
reetke. Elektrodna reakcija (eng. electrode reaction) se uvek odigrava na graninoj povrini elektroda
elektrolit, odnosno u veoma tankom reakcionom sloju (eng. reaction layer), koji predstavlja
praktino dvodimenzionalnu fazu, budui da je nanometarskih dimenzija.
Prema jednoj od vodeih linosti u elektrohemiji druge polovine dvadesetog vijeka, Donu
Bokrisu elektrohemija je oblast nauke koja opisuje stvaranje supstanci pomou elektriciteta i stvaranje
elektriciteta troenjem supstanci (Bockris i sar. 1998).
Primjenjena elektrohemija u industriji predstavlja elektohemijsko inenjerstvo, koje je dio
hemijskog inenjersta kao to je i sama elektrohemija dio hemije. Elektrohemijsko inenjerstvo se ne
bavi samo temama koje se mogu smatrati samo elektrohemijskim, ve prenosom energije u toj
industriji, iskorienjem dobijene energije, projektovanjem, konstrukcijom i pogonom ureaja, maina
i postrojenja, ekonomskim razmatranjem konkurentnosti hemijske i elektrohemijske metode za iste ili
sline produkte, njihovom prodajom, raspodjelom, potronjom i uticajem na iva bia i ivotnu
sredinu. Elektrohemijsko inenjerstvo je most izmeu hemijskog inenjerstva, elektroinenjerstva i
elektrometalurgije (Murphy i sar., 1992; Landay i sar., 1980; orevi, 1972).
Zastupljenost elektrohemijskih procesa u svakodnevnom ivotu i privredi mnogo je vea nego
to je to poznato prosjenom graaninu, pa i strunjacima svih struka osim tehnoloke.
Prvi izvor kontinualanog toka elektrona elektrine struje ostvario je Alesandro Volta
(Alessandro Volta, 1796. godine), u vidu Voltinog stuba elektrohemijske elije (sprega) sastavljenog
od veeg broja naslaganih parova ploica bakra i cinka, razdvojenih vlanim filter-parirom
natopljenim rastvorom soli (Despi, 2003). Najnovija dostignua iz ove oblasti predstavljaju, na
primjer, litijumove baterije, naroito one zasnovane na ureivanju (interkalaciji) atoma litijuma u
ugljeninu osnovu. Litijumove baterije izrauju se danas u obliku listova (kao listovi papira) i to
veoma velike specifine snage po jedinici mase. Sa prvim Voltinim stubom kao izvorom struje bilo je
mogue izvoditi i prve elektrolize eksperimentalnim putem.
Elektrohemijsko inenjerstvo prouava elektrohemijske sisteme u kojima se odigravaju
elektrohemijske reakcije (procesi elektrolize, galvanski spregovi i korozioni spregovi), ija ukupna
hemijska relacija ima kao rezultat konverziju energije (Mantell, 1960; Pletcher, 1984; Zeevi i sar.,
2001):

125
9.8. 3. PRIMJENA ELEKTROHEMIJE U ZATITI IVOTNE SREDINE
ENVIRONMENTAL ELECTROCHEMISTRY WITHIN THE ENVIRONMENTAL
ENGINEERING

Perica Paunovi
Univerzitet Sv. Kiril i Metodij, Tehnoloko-metalurki fakultet, Skopje

Ekoloka slika planete Zemlje

Environmental picture of the Earth
Da bi se moglo govoriti o primjeni elektrohemije u zatiti ivotne sredine, potrebno je prvo predstaviti
trenutnu sliku svijeta. Za bolje razumijevanje ove slike, potrebno je vratiti se u prolost i hronoloki
pratiti promjene u ivotnoj sredini. Biosfera i drugi ekosistemi, kao i krug kretanja materija i energije
su uvijek bili u ravnotei koja je samoodriva. Sa termodinamske take gledita, krug kretanja materije
i energije nije zatvoren, tako to dio materije i energije naputa sistem, akumulirajui se u kori Zemlje
u obliku naslaga fosilnih goriva (ugalj, nafta, prirodni gas). Od svog postanka do danas, ovjek je bio
ukljuen u globalni ekosistem Zemlje, koristei ga za proizvodnju vlastitih resursa materijali,
hranaienergija. Eksploatacija metala od strane ovjeka je bila poznata jo od praistorijskog perioda i
definisala je duge vremenske periode zavisno od toga koji je od metala najvie koriten u tom periodu,
na primjer eljezno, bakarnoilibronzano doba.Tokom 4500 godina postojanja ljudske civilizacije, od
njenog nastanka do pojave industrijske revolucije (druga polovinaXVIIIvijeka), eksploatacija
prirodnih resursa je bila odrivai Zemlja je bila sposobna da odri ravnoteu unutar svog globalnog
ekosistema. Sve to je ovjek odlagao kao otpad, Zemlja je lako razgraivala. Poznati svjetski ekolog
iz prolog vijeka (Vernadsky, 1945), je ovaj period oznaio kao homosapiens doba (homo
sapience era).
U periodu izmeu prve industrijske revolucije i sredine XX vijeka dolo je do naglog
poveanja broja stanovnika, pa samim tim i porast potreba za materijalima i energijom.Ovo je period
intenzivnog porasta naunih otkria koji su podstaknuti potrebom stanovnitva za konformnijim
nainom ivota. Udovoljenje ovim potrebama je dovelo do znaajnog poveanja potrebe za
materijalima i energijom, uz istovremeno nastajanje otpadnih materijala i porast zagaenja. Tokom
ovog perioda dolazi do naruavanja ravnotee u prirodi zbog velike koliine nastalog otpada, koji se
teko i sporo razlae. Pokretaka sila za razvoj ekosistema Zemlje vie nije priroda, ve ovjek sa
svojim intelektualnim i proizvodnim aktivnostima. Varnadski ovaj period naziva doba svjesnog i
radnog homo sapiensa (homosapiens faber ). Tadanja slika demografske eksplozije na Zemlji i
eksponencionalni porast potrebe za materijalom, energijom i robama, kao i potreba za osvjetljenjem,
grijanjem, putovanjima na velike udaljenosti, materijali za linu potrebu, zadovoljenje visoko-
tehnolokih zahtjeva, doveli su do nekontrolisane eksploatacije materijalnih i energetskih resursa, to
je dovelo do ozbiljnog naruavanja ravnotee na Zemlji, koje je izraeno kroz nepovratno zagaenje
ivotne sredine.Ovaj najkrai period u razvoju na planeti Zemlji, ruski naunik (Goltsov,
2001), nasljednikVernadskog, naziva doba nerazumnog i pohlepnog homo sapiensa (homo desapiens
faber ).
Dananja ekoloka slika na Zemlji nije ni ruiasta ni optimistika.Najvaniji vid naruavanja
ravnotee na Zemlji je rezultat ovjekovih aktivnosti i poznato je kao efekat staklene bate (green
house effect). Temperatura na Zemlji je kontrolisana odnosom apsorbovanog i reflektovanog
sunevog zraenja (Bockris, 2004; Salmond, 2006). Sastojci u atmosferi koji apsorbuju sunevo
zraenje su CO 2 , vodena para i ozon. Kao rezultatat ogromnog porasta koliine CO 2 to je rezultat
ovjekovih aktivnosti (industrija, transport,itd.),na povrini Zemlje se zadrava velika koliina
suneve energije (toplota), to dovodi do porasta njene temperature. Pored toga, efekat staklene bate
dovodi do globalnog zatopljenja i klimatskih promjena na Zemlji (Bockris, 1991; Manahan,
2000). U 1985 god., NASA satelit, koji je kruio iznad Zemlje, je zabiljeio rupe u zatitnom
ozonskom sloju iznad Antartika. Postojanje ozonskih rupa je potvreno od strane velikog broja
naunih timova, koji su mjerili topljenje leda usljed tetnog uticaja sunevih ultraviolentnih talasa.
Jedna od tetnih posljedica oteenja ozonskog omotaa jeste esta pojava raka koe koji se veoma iri
meu stanovnitvom.

143
 Sredinom XX vijeka zapaena je nova nepovoljna ekoloka pojava fotohemijskismog.
Kao rezultat izduvnih gasova iz vozila, od NO 2 inezasienihugljovodonikanastaje jedinjenjeparacetil
nitrat, sa fotohemijski generisanim NO stvara suspenziju koja smanjuje vidljivost smog. Nakon 1980
god., zabiljeene su neobine pojave kao to su pomor riba u jezerima, unitenje uma, unitenje
graevinskih objekata itd. Ove ekoloke katastrofe nastaju kao posljedica djelovanja kiselih kia.
Kao posljedica rada u metalurgiji ili rada u termoelektranama nastaje SO 2 koji u vlanom vazdu
prelazi uH 2 SO 4 . Nastale kie su veoma agresivne i smrtonosne za odreene ekosisteme. Eksplozivni
industrijski razvoj i potronja materijala i energije uzrokovali su enormnu proizvodnju komunalnog i
industrijskog otpada. Oni mogu da sadre opasne, nerazgradive, toksine i druge komponente.
Odlaganje takvih otpada znai zaposjedanje velikih povrina zemljita, to direktno dovodi do
naruenja ravnotee na planeti Zemlji. Sa druge strane, opasni i toksini otpadi prestavljaju direktnu
opasnost za zagaenje povrinskih i podzemnih voda, to dalje moe da dovede do zagaenja
hrane. Zagaenje hrane, esto nastaje kao posljedice upotrebe pesticida i vjetakih ubriva.
Osim navedenih ekolokih poremeaja, dio ekoloke slike Zemlje zauzima i
iscrpljenjematerijalnih i energetskihresursa. Prema nekim procjenama sa kraja XX vijeka, rezerve
nekih minerala, kao na primjer Sn, Pb, Zn, W, Cu, Mn, Mo i Ni, e biti potroene tokom ovog vijeka
ako se ne bude koristilo njihovo recikliranje (Janke, 1997). Slina situacija je i sa fosilnim gorivima.
Eksponencionalni porast stanovnita i industrije doveli su do eksponencijalnog porasta potronje
energije, koja se najveim dijelom proizvodi iz fosifnih goriva.Meutim, globalno zagaenje koje je
posljedica eksploatacije fosilnih goriva i njihovo iscrpljivanje nisu jedini problem. Motiv svih
savremenih ratova je zapravo borba za resurse fosilnih goriva.Tokom ratova koriste se hemijsko,
bioloko i radioaktivno oruje, koje moe dovesti do dodatnog zagaenja i masovnog unitenja ljudi i
prirode u nekim dijelovima Zemlje. Nekoliko posljednjih decenija ovjeanstvo se suoilo sa
rjeavanjem nekoliko ozbiljnih ekolokih i energetskih problema. Savremena nauka i zakonodavstvo
nastoje da promoviu iste tehnologije, smanjenje troenja materijala i energije, upotrebe i
konzumiranje istih proizvoda, bezbjedno odlaganje opasnih i toksinih materijala itd. Kao rezultat
tendencija da se rijee navedeni problemi, osnovano je novo nauno i inenjersko podruje
inenjerstvo ivotne sredine (Engl.,EnvironmentalEngineering). To je interdisciplinarno podruje, u
kojem je elektrohemija nala svoje mjesto.Ona ima veliki potencijal za poboljanje ekoloke slike
Zemlje.

Elektrohemija ivotne sredine

Environmental electrochemistry
Dio elektrohemije koji se bavi izuavanjem problema inenjerstva ivotne sredine se naziva
elektrohemijaivotne sredine(Engl. Environmental Electrochemistry).
Elektrohemijski procesi zavise od koncentracije (pritiska) i temperature, slino kao hemijski
procesi. Meutim, sistemi u kojima se odvijaju elektrohemijske reakcije vodena sredina (elektrolit u
koji su uronjene dvije elektrode) omoguavaju im da se odvijaju kod niskih temperatura, a uesnici
reakcije ne naputaju sistem.
Osnovna podruja gdje se primjenjuje elektrohemija ivotne sredine su:
ekoloka dijagnostika: kvalitativno i kvantitativno odreivanje kontaminirajuih materija
organskog i neorganskog porijekla pomou elektrohemijskih metoda,
elektromedijacija: razgradnja kontaminirajuih materija u svim sredinama (vazduh, vodai
zemljite) pomou elektrohemijskih postupaka,
reciklaa metala,
alternativni izvori energije.
Elektrohemijski procesi imaju odreene prednosti (Rajeshwar, 1997) nad klasinim
postupcima, a to su:
Ekoloki ista tehnologija
Jedini reagensi su elektroni, tj istosmjerna struja. Nema potrebe za dodavanjem drugih
hemikalija.
Velika prilagodljivost
Mogue je tretirati veliki broj razliitih organskih, neorganskih ili biohemijskih
zagaivaa u vrstom, tenom ili gasovitom stanju, bez obzira da li su negativno ili

144
9.8.4. PROIZVODNJA CEMENTA SA STANJEM IVOTNE OKOLINE U FABRICI
CEMENTA LUKAVAC
CEMENT PRODUCTION WITH THE STATE OF ENVIRONMENT IN CEMENT
FACTORY LUKAVAC

Mustafa Burgi
Univerzitet u Tuzli,Tehnoloki fakultet Tuzla

Izet Imamovi, Sead ati

Fabrika Cementa Lukavac

U Fabrici Cementa Lukavac tehnoloki postupak proizvodnje je suhi, jer je takav nain pripreme
sirovina za proizvodnju. U tehnolokom smislu se proces proizvodnje moe podijeliti u dva tehnoloki
neovisna dijela:
prvi dio gdje se vri priprema sirovina i proizvodnja klinkera
drugi dio gdje se vri mljevenje klinkera sa dodacima, skladitenje, pakovanje i otprema.
U lokacijskom smislu proces proizvodnje se odvija u zasebnim objektima kao:
proizvodnja sirovinskog brana
proizvodnja (peenje) klinkera
proizvodnja (mljevenje klinkera i dodataka) cementa
skladitenje, pakovanje i otprema cementa.

Proizvodnja sirovinskog brana

Prema blok emi, slika 9.8.4.1., osnovna sirovina krenjak (visoka kompomenta), skladiti se u
pokrivenom depou cca. 25.000 t i sa deponije se putem transportera transportuje u odgovarajui
bunker u pogonu kapaciteta 150 t. Granulacija materijala je od 0-60 mm, a vlanosti 3-5%. Niska
kompomenta (laporovita glina, glina, pepeo) kao druga sirovinska komponenta skladiti se na
otvorenom i zatvorenom depou i istim sistemom transportera doprema u odgovarajui bunker
kapaciteta 150 t. Granulacija niske kompomente je 0-60 mm i vlanosti od 0- 10%. Iz bunkera se
krenjak, niska kompomenta (laporovita glina, glina, pepeo) i korigujua komponenta pijesak isputa
preko procesnih tranih vaga na zajedniki transporter koji ih otprema u drobilicu Mlin sirovina je sa
kuglama i to strujni jer se iznos materijala obezbjeuje glavnim cirkulacionim ventilatorom U mlinu
sirovine se ujedno vri istovremeno i mljevenje i suenje na taj nain to se topli plinovi iz rotacione
pei (oko 350 C) putem ventilatora transportuje u mlin u istom smjeru kao to je kretanje sirovine
mjeavine.

153
jama, 1 preista voda sa separatorom za odvajanje ulja, 15 talonika (separatora) oborinskih voda, 2
postrojenja za preiavanje oborinske vode.

Zatita zraka
Instalirani su moderni sistemi za otpraivanje tj. vreasti i elektro sistemi. Stalno praenje emisija
potpomae u provjeri stanja filtera kako bi se moglo pravovremeno izvriti investiranje u njihovu
popravku ili zamjenu.

Zatita voda
Proizvodni sistemi Fabrike Cementa Lukavac ukljuuje sisteme vodosnabdijevanja industrijskom
rashladnom, hidrantskom (protiv-poarnom) i vodom za pie. Izuzimanje industrijske rashladne vode
vri se iz glavnog kolektora Vodoprivrednog preduzea Sprea i transportuje cjevovodom 300 mm
do pumpne stanice u FCL-u kapaciteta cca. 15 m3/h. Prije isputanja tehnoloke vode u rijeku Jalu vri
se preiavanje vode od masti i ulja u preistau voda sa separatorom za odvajanje masti i ulja.
Procesne otpadne vode (vode nastale od hlaenja) su relativno iste jer ne dolaze u dodir sa
sirovinama, poluproizvodima, kao i gotovim proizvodima. Sve nastale sanitarne otpadne vode
sakupljaju se u dvokomornim septikim jamama, te u biolokom preistau. Nakon prihvatanja
sanitarnih otpadnih voda i njihove obrade iste se spajaju sa procesnim otpadnim vodama i zajedno
isputaju u rijeku Spreu. U krugu FCL-a izgraen je sistem kanalizacije kojim se odvode sve otpadne
vode do rijeke Jale.

Zatita tla
Fabrika Cementa Lukavac ne vri iskop sirovina (krenjaka, laporovite gline, kvarcnog pijeska) nego
se dobavljaju sa kamenoloma Vijenac i Doboj, a laporovita glina sa povrinskog kopa urevik. Tlo
direktno ne zagaujemo ve indirektno deponovanjem laporovite gline u FCL na otvorene deponije
kapaciteta 10.000 tona.

Zatita od buke
Preduzete su znaajne mjere u smanjenju negativnog uticaja ugradnjom vrata sa sendvi limom za
smanjenje buke i vibracija u procesu prozvodnje koje se javljaju usljed rada postrojenja za meljavu
sirovina i dodataka, te rada kompresora.

Svjetska iskustva
Sa stajalita zbrinjavanja otpada u cementnoj industriji vano je spomenuti da iz sirovine i iz goriva u
klinker dolaze i teki metali u sljedeim uobiajenim koncentracijama. (Hg 0,15 mg/kg; Tl, Cd
1,50 mg/kg; Sb; Pl, Cu 80 mg/kg; Ni 140 mg/kg;Ci; V 200 mg/kg; Zu 350 mg/kg; Ba 1000
mg/kg).
Temperatura materijala i plinova u pei s ciklonskim izmjenjivaem plina prikazuje tabela 9.8.4.1. i
dijagram na slici 9.8.4.4.

Tabela 9.8.4.1. Pregeled temperatura u pei za klinker i spalionicama opasnog otpada

Table 9.8.4.1. Temperatures in the furnace clinker and hazardous waste incinerators

156
A.Durekovi, Cement, cementni kompozit i dodaci za beton, IGH i kolska knjiga, Zagreb, 1996.
R.Krstulovic, Tehnoloki procesi anorganske industrije, Sveucilite u Splitu, Tehnoloki fakultet,
Split, 1986.

9.8.5. KORISTI I PRIMJENA ISTIJE PROIZVODNJE NA POBOLJANJU ZATITE

OKOLIA U PROIZVODNJI KALCINIRANE SODE NA2CO3 (SISECAM FABRIKA
SODE LUKAVAC)
BENEFITS AND APPLICATION OF CLEANER PRODUCTION ON
IMPROVEMENT OF ENVIRONEMTAL PROTECTION IN CALCINATED
SODIUM PRODUCTION

Mustafa Burgi
Univerzitet u Tuzli,Tehnoloki fakultet Tuzla

Nihad Akelji
Sisecam Fabrika sode Lukavac

Milovan Jotanovi
Univerzitet Istono Sarajevo, Tehnoloki fakultet Zvornik

Kratak opis tehnolokog postupka proizvodnje kalcinirane sode Na2CO3

Kalcinirana soda soda (natrijumkarbonat), je hemijski proizvod koji se koristi u nizu grana hemijske
industrije. Natrijumkarbonat je poznat pod komercijalnim nazivom soda i poslije natrijumhlorida
predstavlja najznaajniju so natrijuma. Upotrebljava se najee kao sredstvo za neutralizaciju i
podeavanje pH vrijednosti rastvora u procesu kao i za proizvodnju niza hemikalija kao to su kriolit,
perborat fosfat, silikat i drugi, sredstva za pranje i sapune, zatim u industriji celuloze, papira, tekstila,
stakla, keramike, hrane, neorganskih pigmenata, aluminijuma, za omekavanje vode , itd.
Najznaajnije komercijalne vrste kalcinirane sode (bezvodnog natrijumkarbonata) su ,,laka soda'' i ,,
teka soda'' koje se meusobno razlikuju po raspodjeli veliina estica a time i po nasipnoj
zapreminskoj masi. Laka sode ima nasipnu zapreminsku masu od 500 600 kg / m3, a teka soda od
1050 1150 kg / m3. U indusriji se vie koristi teka soda poto se manje prai i rasipa od lake sode.
Teka soda se proizvodi iz lake sode, koja direktno nastaje u procesu proizvodnje, na taj nain to se
vreloj sodi iz procesa kalcinacije dodaje toliko vode da nastaje Na2CO3 H2O, koji se potom
podvrgava dehidrataciji.

Osnovne karakteristike Solvay evog procesa proizvodnje sode

Solvay-ev , ili amonijani postupak proizvodnje zasniva se na obrazovanju relativno teko rastvornog
natrijumhidrogenkarbonata (poznatog u industriji sode pod imenom bikarbonat) uvoenjem CO2 u
rastvor NaCl a zasien amonijakom, to je prikazano reakcijom:

NaCl + NH3 + CO2 + H2O = NaHCO3 + NH4Cl

Proces dobijanja NaHCO3 odvija se u dva stepena :

Prvi stepen je apsorpcija amonijaka u zasienoj slanoj vodi . Kao rezultat ove operacije dobije se
amonijana slana voda u pogonu apsorpcije,

NH 3(G) + H2O(SV) = NH4OH(SV)

(Indeks (SV) oznaava da se reakcija odvija u otopini soli, odnosno u slanoj vodi).

159
Toxicology in Transition, Eds.: Degen, G.H., Seiler, J.P., Bentley, P., Archives of Toxicology,
Suppl.17, Springer-Verlag, New York-Berlin, 1995.
Walker, C.H., Hopkin, S.P., Sibly, R.M., Peakall, D.B.: Principles of Ecotoxicology, Taylor&Francis,
London, 1997.
Winacker,K., L.Kuhler,ChemischeTechnologie,Band I-VII,Carl Hanser Verlag, Munchen, 1971.
Wu C.-H.: Adsorption of reactive dye onto carbon nanotubes: Equilibrium, kinetics and
thermodynamics, J. Hazard. Mater. 144, 93-100, 2007.

9.8.6. PROIZVODNJA NATRIJUMHLORIDA (Kuhinjska sol) I OKOLINA

PRODUCTION OF SODIUM CHLORIDE AND ENVIRONMENT

Mustafa Burgi
Univerzitet u Tuzli,Tehnoloki fakultet Tuzla

Izudin Kapetanovi, Abdulah Ahmetovi, Ragib Babovi

Solana DD. Tuzla

Milovan Jotanovi
Univerzitet Istono Sarajevo,Tehnoloki fakultet Zvornik

Uvod
Solana Tuzla je jedini proizvoa soli u BiH i najvei proizvoa soli na podruju bive Jugoslavije
(ostali proizvoai su Solana Ulcinj, Solana Pag i Solana Portoro). Zbog trenutne ekonomske
situacije nije mogua izgradnja novih proizvodnih pogona i ve godinama se radi na revitalizaciji i
modernizaciji postojeih postrojenja. Fabrika u ovom momentu doivljava znaajne promjene u smislu
revitalizacije u skladu sa kontinuiranim tendencijama osavremenjavanja tehnolokog procesa i zatite
okoline. Proizvodnja soli u Tuzli datira od 1885 godine, u industrijskim razmjerima, dok uopteno
gledano proizvodnja soli na ovim prostorima ima tradiciju od vie stotina godina. Trenutno se
proizvodnja odvija u etverostepenoj vakuum isparivakoj stanici, u tri smjene. Napori koji se ulau u
cilju optimalizacije proizvodnje koji vode ka nioj proizvodnoj cijeni soli, kao i operativnoj
pouzdanosti postrojenja, efikasnosti koritenja sirovina i energije, istovremeno imaju svoje efekte
uticaja proizvodnje soli na okolinu. Pored znaajnih koliina osnovne sirovine, slane vode proizvodno
postrojenje zahtjeva i znaajne koliine energije (tehnoloke pare) kao i dodatnih sirovina. Kvalitet
sirovina i funkcionalnost rada postrojenja imaju veliki uticaj na sastav, koliinu i tretman otpadnih
voda.
Djelatnost fabrike bazira se na proizvodnji soli u vie asortimana, kao i drugih proizvoda na bazi soli:

- Jodirana so za jelo - Tabletirana so

- Nejodirana industrijska so - Nitritna so
- So za koarsku industriju - Dodatak jelima sa suenim povrem
- So za posipanje puteva - Supe

Proizvodnja gore navedenih proizvoda, po tehnolokim cjelinama, odvija se u vie pogona i to:
- pogon za preiavanje slane vode;
- pogon za proizvodnju soli; - pogon za proizvodnju dodatka jelima sa
- pogon za suenje, pakovanje i skladitenje suenim povrem;
soli; - pogon za proizvodnju supa.
- pogon za proizvodnju nitritne soli;

So je hemijski proizvod koji se koristi u prehrani, raznim granama industrije i za posipanje puteva.
Prema literaturi so se koristi u oko 14.000 proizvoda.
Struktura potronje soli je (prosjek)

168
9.8.7. UPRAVLJANJE MEDICINSKIM OTPADOM U TUZLANSKOM KANTONU
MEDICAL WASTE MANAGEMENT IN TUZLA CANTON

Franc Andreja, Zoran Ilikovi, Gordan Avdi

Univerzitet u Tuzli, Tehnoloki fakultet Tuzla

Aleksandar Aleksovski
Zada pharmacutical Tuzla

Uvod
Ratna zbivanja su na prostoru Tuzlanskog Kantona (TK) kao uostalom u BiH u cjelini, kao
direktne posljedice donijela, moe se slobodno rei, katastrofalno stanje u ekonomiji a to je opet
posredno dovelo do ozbiljnog pogoranja stanja u upravljanju medicinskim otpadom, posebno kada se
govori o poboljanjima u odlaganju, koja su se pojavila poetkom devedesetih godina i koja bi da tada
nisu zaustavljena dovela do ubrzanog izjednaavanja sa praksom i standardima Evropske Unije (EU).
Degradiranje standarda u oblasti zdravstva, u ratu i poslije rata, rezultiralo je postepenim narastanjem
negativnih uinaka po javno zdravlje. To je posebno izraeno u sluajevima direktne izloenosti
radnika koji rukuju medicinskim otpadom, zatim u sluajevima naselja u neposrednoj blizini
odlagalita ili preko zagaenja voda, bilo onih koje slue za vodozahvate pitke vode, bilo onih koje se
koriste za navodnjavanje usjeva i napajanje stoke. Ukoliko bi se ova nepoeljna praksa nastavila, tada
postoji velika opasnost za jo vee i ozbiljnije posljedice po zdravlje. Nastavljanje i poveanje
zagaenja, te gubitak povrinskih izvora pitke vode e zahtjevati skupe postupke preiavanja i
saniranja zemlje i vode. Zbog svega toga je unapreenje upravljanja medicinskim otpadom
identificirano kao visoki prioritet.
Evidentno je da se EU standardi u upravljanju medicinskim otpadom koji su trenutno na snazi
ne mogu trenutno implementirati u na sistem, te je promjena u smislu postepene nadgradnje jedini
kako ekonomski, tako i socijalno prihvatljiv nain na koji se mogu proizvesti poboljanja koja bi dala
dugorone pozitivne rezultate.
U kompleksu mjera za upravljanje medicinskim otpadom, jasno se izdvajaju etiri osnovna
aspekta:
pravni,
ekonomski,
organizacioni i
tehnoloki.
Oigledno je da se samo multidisciplinarnim pristupom i racionalnim rjeenjima prua
mogunost uspjenog upravljanja medicinskim otpadom.
Medicinski otpad je otpad od zdravstvene zatite ljudi i ivotinja i srodnih istraivanja. Svaki
materijal nastao od tretmana dolazeih ili odlazeih pacijenata na medicinskim ili hirukim
odjeljenjima bi trebalo da predstavlja medicinski otpad. Pod medicinskim otpadom se podrazumijeva
sav otpad nastao u zdravstvenim ustanovama, bez obzira na njegov sastav, osobine i porijeklo.
Nastanak otpada uopte je posledica ljudske djelatnosti, pa tako i zdravstvene. Medicinski otpad
predstavlja znaajan problem za zdravlje ljudi, ivotinja i ekoloki sistem. Svako civilizirano drutvo
svjesno je opasnosti do kojih moe doi zbog neodgovornog postupanja s otpadom koji nastaje u
zdravstvenim ustanovama, s jedne strane za zdravstvene radnike i druge zaposlene, korisnike usluga, a
s druge strane za bliu i dalju okolinu . Razvoj zdravstvene tehnologije promjenio je koliinu i sastav
otpada.
Otpad koji nastaje kao rezultat pruanja zdravstvenih usluga, u zdravstvenim ustanovama,
predstavlja mjeavinu komunalnog i opasnog medicinskog otpada. Uobiajena klasifikacija svrstava
medicinski otpad na osam glavnih kategorija:
opti otpad,
patoloki otpad,
radioaktivni otpad,
hemijski otpad,
178
9.8. 8. STUDIJA SLUAJA RJEAVANJA OKOLINIH PROBLEMA U ALEKOJ
DOLINI
CASE STUDY SOLUTION OF ENVIRONEMENTAL PROBLEMS IN ALEKA
VALLEY

Stanko Blatnik
IPAK Institut, Velenje

aleka dolina ili Velenjska kotlina je dolina u sjevernom dijelu Slovenije. Dolina lei u smjeru
sjeverozapd-jugoistok, pribline je duine 8 km i irine 2 km. U dolini se nalaze najvee zalihe
ugljena u Sloveniji, sa debljinom sloja (165 m) koja spada meu najvee na svijetu. Do sada je u dolini
iskopano vie od 180 miliona tona lignita.
Zbog rudarstva dio doline tone, tako da su unutar eksploatacione zone rudnika Velenje nastala
aleka jezera. Najvee jezero je Velenjsko jezero, zatim slijedi Drumirsko jezero te kalsko jezero,
koje je nastalo jo prije drugog svjetskog rata.
Eksploatacija ugljena poela je 1875, a ve 1905. je u blizini rudnika izgraena prva ermoelektrana
(Seher, 1995).
Meutim, pravi industrijski razvoj dolina je doivjela nakon drugog svjetskog rata.
Proizvodnja ugljena je brzo rasla, te se ustalila na oko 4.000.000 tona godinje. U dolini je izgraena
termoelektrana snage 779 MW koja danas daje treinu elektrine energije u Sloveniji (u kriznim
stanjima i 50%). ezdesetih godina prolog vijeka u Velenju se razvilo poduzee Gorenje koje danas
proizvodi oko 4 miliona velikih kuanskih aparata i jedan je od najveih izvoznika u Sloveniji.
Brzi razvoj u drugoj polovici 20-tog stoljea doveo je do velikih ekolokih problema u dolini.
Na mjestu manjih naselja nastala su jezera, od kojih je najvee Velenjsko imalo ph 12 zbog odlaganja
pepela iz termoelektrane. Rijeka Paka koja tee kroz dolinu postala je jedna od najzagaenijih rijeka u
Sloveniji. Zrak je bio zagaen plinovima iz termoeletrane (SOx, NOx). Pojavile su se kisele kie koje
su unitavale ume u okolini doline (Svetina, 2004).
U 1980-tim godinama u alekoj dolini nastaje jak ekoloki pokret koji kulminira sa
zahtjevima za ekoloku sanaciju termoelektrane u otanju. Ta civilna incijativa je ubrzala donoenje
odluka o sanaciji tako da su poetkom 1990-tih godina doneseni programi sanacije vode, zraka i
zemljita u alekoj dolini. Ti programi su uspjeno realizovani tako da je zagaenje bitno smanjenjo,
a dolina danas predstavlja pozitivan primjer uspjene ekoloke sanacije.

Sanacija rijeke Pake

Glavni vodotok aleke doline Rijeka Paka je u osamdesetim godinama prolog stoljea
spadala meu najzagaenije vodotokove u Sloveniji. Oko 40.000 stanovnika doline predstavljalo je
preveliko optereenje za rijeku. Pored toga, rijeku su zagaivala industrijska poduzea te rudnik. Tada
je Paka bila u etvrtoj kategoriji, praktino rijeka bez ivota. Zato je 1991. putena u pogon naprava
za ienje otpadnih voda, kojom je iz rijeke mehaniki oieno 40% otpada, a u rijeku se vratio
ivot.
Poetkom 1990-tih optina Velenje je kao cilj sanacijskog programa postavila izgradnju druge
faze naprave za ienje otpadnih voda. Tako je 2006. u probni rad putena centralna naprava za
ienje otpadnih voda (slika 9.8.8.1). ienje se obavlja postupkom biofiltracije sa fiksiranom
biomasom, u kojem se ciljno vodi oksidacija ugljika, nitrifikacija i denitrifikacija. Ta tehnologija
zahtijeva bitno manju zapreminu naprave pri jednakim efektima ienja.

198
 Slika 9.8.8.1. Centralno postrojenje za ienje otpadnih voda
Figure 9.8.8.1. Central wastewater treatment plant.

Tabela 9.8.8.1. Rezultati probnog rada iz decembra 2006. godine.

9.8.8.1. Results of test work of plant in December 2006.

MDV-Garantiran nivo
Parametar Jedinica Postignuto
ienja
BPK5 mg/l 20 0,0 - 13,7
KPK mg/l 90 52 - 74
N- NH4 mg/l 10 1,0 - 3,3
Suspendirana materija mg/l 30 0 do 10

Rijeka Paka je postala rijeka II kategorije. Sama naprava slui kao primjer zatvorenog sistema,
jer se bioplin koji se dobija iz mulja koristi za kogeneraciju topline i elektrine struje, koje sistem
koristi za grijanje te pogon kompresora. Konani tvrdi otpad bi se mogao koristiti kao ubrivo.
Izgradnja naprave je kotala 10 miliona Eura, od toga je iz EU fondova dobijeno 4,5 miliona.

Tabela 9.8.8.2. Polugodinje praenje parametara.

Table 9.8.8.2. Half-year paremeter recording.
Parametar JM MDV Januar - juni April - juni
Amonijev azot mg/l 10 2,5 0,9
Ukupni duik mg/l 15 - 12,5
BPK5 mg/l 20 22,4 14,1
KPK mg/l 110 63,2 46,1
Ukupni fosfor mg/l 1 1,9 * 0,9
Suspendirana materija mg/l 35 41,5 19,6

Sanacija Velenjskog jezera

Velenjsko jezero je trenutno najvee u dolini. Godine 1960. imalo je 2,6 miliona m3 vode i
povrinu od 25 ha. Do 1998. zapremina jezera poveala se skoro deset puta (25 miliona m3), a
povrina vie od pet puta (135 ha). Jezero je dugo 1.430 m i iroko 1.210 m. Sa dubinom od 54 m
dublje je od Bohinjskog jezera 45 m (trbenk, 1999, str. 48).
Do 1983. Velenjsko jezero sluilo je za odlaganje pepela iz otanjske termoelektrarne.
Suspenzija pepela i vode u jezero je odvoena cijevima. Kod takvog transporta iz pepela se izlue
razni hidroksidi, koji poveavaju alkalitet vode. Zbog toga je pH vode u jezeru bio izuzetno visok
(12), tako da u njemu nije bilo ivih organizama. Poto je ustanovljeno da je glavni uzrok zagaivanja
Velenjskog jezera transportna voda, 1994. godine izgraen je zatvoren sistem odstranjivanja pepela.

199
9.8.9. ZBRINJAVANJE OPASNOG OTPADA
DISPOSAL OF HAZARDOUS WASTE

Midhat Jai
Univerzitet u Tuzli, Tehnoloki fakultet

M. Mati, Milica Markanovi

Kemokop Tuzla

Uvod
Introduction
Polazei od osnovnih prava svake osobe, meu kojima je svakako i ustavno pravo na zdrav i
ekoloki prihvatljiv okoli, pogodan za zdravlje i blagostanje, razumljiva je sama po sebi, pojedinana
i drutvena dunost zatite i poboljanja okolia za dobrobit sadanjih i buduih narataja.
Kontakt sa opasnim otpadom moe prouzrokovati povrede ili oboljenja kod ljudi i ivotinja, a
lo tretman, skladitenje i odlaganje opasnog otpada moe izazvati zagaenje tla, zraka i vode. Tlo je
neobnovljivi prirodni resurs, i zajedno sa vodom, zrakom i organizmima sainjava eko-sistem. Voda i
otpad su usko vezani, nekontrolirano odloen otpad dospijeva do podzemnih voda koje sistemom
krvotoka kroz rijene slivove i rijeke zagauju zemlju. Nastavljanje i narastanje zagaenja, te gubitak
povrinskih izvora pitke vode e zahtjevati skupe postupke preiavanja i saniranja zemlje i vode.
Opasan otpad je definiran kao opasna otpadna materija koja ima bar jednu od opasnih
karakteristika: eksplozivnost, zapaljivost, sklonost spontanom sagorijevanju, sklonost oksidaciji,
uzrokuje infektivnost, tvar koja je sklona koroziji, tvari koje u kontaktu sa vodom oslobaaju zapaljive
plinove, tvari koje u kontaktu sa zrakom oslobaaju otrovne plinove, ukoliko sadri otrovne tvari sa
odloenim hroninim djelovanjem kao i toksine karakteristike te ambalaa u kojoj je bio ili jeste
spakovan opasni otpad (Basel Convention 1995). U odnosu na navedene karakteristike jasno je da
upravljanje opasanim otpadom zahtjeva specijalno rukovanje i postupke obrade kako bi se izbjegli
rizici i tetna djelovanja na zdravlje i ivotnu sredinu.
Efikasno upravljanje otpadom nema samo ekoloke ciljeve i efekte, nego i veliki ekonomski
znaaj. Odvojenim prikupljanjem iskoristivog otpada koji ima trinu vrijednost i koristi se u nekim
drugim procesima kao sirovina (papir, plastika, staklo i sl.) smanjuje se koliina otpada. Mijeanjem
opasnog otpada sa neopasnim poveava se koliina opasnog otpada, a samim tim i cijena zbrinjavanja
te vrste otpada.
Opasan otpad u BiH se jo uvijek zbrinjava od strane komunalnih preduzea, jednim dijelom
zbrinjavanje rade ovlatena preduzea za prikupljanje i zbrinjavanje opasnog otpada ili se skladiti u
industrijskim/ bolnikim krugovima.

Zakonska legislativa
Legislation
Upravljanje otpadom kao kljuno pitanje zatite okolia na podruju Evrope je ureeno
Okvirnom direktivom o otpadu (2008/98/EC) donesenom od strane Evropskog vijea 19.11.2008.god.,
Odlukom Evropskog vijea 2000/532/EC kojom se uspostavlja Evropska lista otpada i Uredbom
1013/2006 kojom se definira transport otpada izmeu drava. Baselska konvencija o kontroli
prekograninog kretanja opasnog otpada i njegovog odlaganja, donesena je 1989.god. a usvojena
05.05.1992.god., izmijenjena je i dopunjena u enevi 22.09.1995.god. i sprovodi se u okviru programa
UN za ivotnu sredinu. Bosna i Hercegovina propisuje zakone i pravilnike usklaene sa navedenom
Evropskom regularivom i prilagoene naim uslovima. Prema ustavu BiH, entiteti su zadueni za
zatitu okolia, te su svi relevantni okolini zakoni doneseni na nivou entiteta. U Federaciji BiH
nadleni organ u ovom segmentu, Federalno ministarstvo okolia i turizma je izradilo i usvojilo Zakon
o upravljanju otpadom (Sl. novine FBiH 33/03 i 72/09) te pravilnike i uredbe koji ureuju upravljanje
otpadom u FBiH. Prema zakonu o upravljanju otpadom FBiH zabranjen je uvoz otpada u BiH.
204
9.8.10. RAZVOJ PROCESA ZA PROIZVODNJU BAZNIH ULJA
PROCESS DEVELOPMENT FOR BASE OILS PRODUCTION

Pero Dugi, Zoran Petrovi

Univerzitet u Istonom Sarajevu, Tehnoloki fakultet Zvornik

Savremena motorna ulja formulisana su od razliitih baznih ulja i sintetikih hemijskih aditiva. Bazna
ulja obezbjeuju niz funkcija finalnom proizvodu-motornom ulju i to: podmazivanje stvaranjem
sloja fluida koji razdvaja pokretne povrine, hlaenje i ienje kontaktnih povrina odvoenjem
toplote i odnoenjem estica habanja iz podruja pokretnih radnih povrina. Meutim, niz novih i
poboljavanje postojeih osobina baznog fluida, kao i zatitu od oksidacije samog baznog fluida
obezbjeuju posebno razvijeni hemijski aditivi. Bazni fluidi su istovremeno i nosioci aditiva, odnosno
rastvarai koji moraju drati aditive u rastvoru u irokom podruju radnih temperatura i pritisaka. Jo
uvijek su u formulacijama motornih ulja najzastupljenija bazna ulja dobijena fiziko-hemijskim
procesima iz sirove nafte. Dananje svjetske potrebe za mineralnim baznim uljima su oko 36 miliona
tona. Razlozi za dominantnu ulogu mineralnih baznih ulja u proizvodnji svih vrsta maziva su:
odgovarajue tehnike performanse, raspoloivost, a pri tome je cijena povoljnija od svih alternativnih
baznih fluida. Brojni savremeni rafinacioni tehnoloki procesi omoguuju proizvodnju baznih ulja
koja imaju odline performanse za formulisanje motornih ulja uz ekonomski prihvatljive proizvodne
trokove. Bazni fluidi ne-mineralnog porijekla primjenjuju se u formulacijama maziva kada su
neophodne posebne osobine, koje mineralna ulja ne mogu ispuniti u pogledu tehnikih ili ekolokih
zahtjeva. Ovi zahtjevi ubrzano nameu sve veu upotrebu tzv. nekonvencionalnih baznih fluida u
formulacijama motornih ulja za dananje motore putnikih i komercijalnih vozila.
Sve otriji tehniki i ekoloki zahtjevi koji se postavljaju pred proizvoae motornih ulja,
smanjuju mogunost primjene klasinih separacionih procesa prerade nafte u svrhu dobijanja baznih
ulja. U svrhu promjene hemijskog sastava polazne sirovine, odnosno dobijanja baznih ulja koja imaju
znatno bolje osobine od onih koje se postiu samo odstranjivanjem nepoeljnih jedinjenja, razvijeni su
mnogobrojni katalitiki hidrogenizacioni procesi. Proizvoai baznih ulja, proizvode razliite vrste
baznih ulja u pogledu hemijskog sastava, odnosno funkcionalnih fiziko-hemijskih karakteristika kao
to su viskoznost, niskotemperaturne karakteristike, promjena viskoznosti sa temperaturom, otpornost
na oksidaciju i dr. Proizvoai formulatori motornih ulja, najee raspolau vlastitom proizvodnjom
odreene vrste baznih ulja, a ostale vrste baznih ulja i aditive nabavljaju od drugih proizvoaa.

Konvencionalni postupci proizvodnje baznih ulja

Convencional processes of base oil production
Kao prva maziva mineralnog porijekla korieni su ostaci nafte nakon destilacije lakih
frakcija, ali ubrzo je otkriveno da je mogue poboljati kvalitet maziva dodatnim veoma jednostavnim
procesima kojima se odvajaju manje poeljne komponente kao to je asfalt, parafinski vosak i
aromatska jedinjenja. Destilacija pod vakuumom omoguava separaciju mazivih destilata iz ostatka
atmosferske destilacije sirove nafte, a asfaltno-smolasta jedinjenja ostaju u ostatku destilacije.
Parafinski vosak se izdvajao hlaenjem i filtriranjem destilata. Sadraj aromatskih ugljovodonika
smanjivan je tretiranjem ulja sa sumpornom kiselinom i separacijom kisele smolaste faze. Finalni
tretman dobijenog, kiselinom rafinisanog, baznog ulja vren je adsorpcijom na kiselinom aktiviranoj
zemlji za bijeljenje, pri emu se odstranjuju kiseli ostaci i preostala asfaltno-smolasta jedinjenja.
Ovi procesi su uglavnom arni, zahtijevaju obimna laboratorijska ispitivanja u fazi pripreme i
odreivanja procesnih uslova, kao i za kontrolu pojedinih faza procesa, iskorienje je nisko, a kvalitet
proizvoda lo. Meutim, najvei nedostatak ovih procesa je negativan uticaj na radnu i ivotnu sredinu
i zato oni danas imaju samo istorijski znaaj. Kao sporedni proizvodi ovog postupka, nastaju kiseli
talog i zauljeni adsorbent koji su deponovani u otvorena odlagalita u samoj rafineriji ili u neposrednoj
blizini. Jo uvijek u mnogim rafinerijama ili u njihovoj blizini nalaze se deponije (odlagalita) kiselog
taloga-gudrona i drugih zauljenih materijala iz procesa rafinacije kiselinom. Nove tehnologije
omoguuju kontinuirano izvoenje procesa i velike kapacitete koji doprinose snienju proizvodnih
trokova i ujednaenom stabilnom kvalitetu proizvoda. Ove nove procesne metode zasnovane su na
212