Ushtrime nga Matematika

Asistente:
Xhevahire Trnava
Punuar gjat 2005
tetor, 2007(rishikim)
A
B
Matricat
C
D
a11 a12 a13 a1n
E
F
G
A= a21 a22 a23 a2n
am1 am2 am3 amn
a
Rreshtat e matrics
23 Tregon kolonn

H Tregon rreshtin
I
J Kolonat e matrics
K
Matrica sht nj bashksi e
X elementeve t renditura n rreshta dhe
shtylla (kolona)
Y
Z
 Mbledhja e dy matricave
2 -1 -3 -2
A= B=
3 4 3 0 Kujdes! Mund ti
mbledhim vetm
2 -1 -3 -2 matricat e rendit t
I mbledhim numrat me
A + B= + = njjt!
ngjyr t njejt!
3 4 3 0

2+(-3) -1+(-2) -1 -3
=
3+3 4+0 6 4
 Zbritja e dy matricave
2 -1 -3 -2
A= B=
3 4 3 0 Kujdes! Mund ti
zbresim vetm
-3 -2 matricat
I zbresim e rendit
numrat met
2 -1
A - B= - = ngjyr njjt!
t njjt
3 4 3 0

2-(-3) -1-(-2) 5 1
= =
3-3 4-0 0 4
 Trego se cilat shumzime
jan t mundshme
Numrojm sa elemente Numrojm sa
i ka marica e par n elemente i ka matrica
rresht. e dyt ne kolon.

1 3 4 1 -4 12
* =
1 5 6 2 7 4 A mund t shumzohen
kto dy matrica? Le ti
3 0 -5
analizojm!

Nse elementet e nj
rreshti nga matrica e par
jan t barabarta me me numrin e
elementeve t
nj kolone nga
Mund ti
matrica e dyt!
shumzojm ato dy
matrica!
 Trego se cilat shumzime
jan t mundshme
Numrojm sa elemente Numrojm sa
i ka marica e par n elemente i ka matrica
rresht. e dyt ne kolon.

1 3 4 1 -4 12
1 5 6
*
2 7 4
=
A mund t shumzohen
kto dy matrica? Le ti
analizojm!

Nse numri i elementeve t

nj rreshti nga matrica e
par jan t ndryshm me me numrin e
elementeve t
nj kolone nga
Smund ti
matrica e dyt!
shumzojm ato dy
matrica!
 Shumzimi i dy matricave
2 -1 -3 -2
A= B= I shumzojm numrat me
3 4 3 0 ngjyr t njjt

2*(-3) + (-1)*3 2*(-2) + (-1)*0

2 -1 -3 -2 =
A * B= * =
3 4 3 0 3*(-3) + 4*3 3*(-2) + 4*0

- 6- 3 - 4- 0 -9 -4
= =
- 9+12 - 6+0 3 -6
 Shumzimi i matrics me nj
skalar

D.m.th., numri 5 i
2 -1 shumzzon t gjith
A= Si skalar le t jet numri 5
3 4 antart e matrics!

2 -1 5*2 5*(-1) 10 -5
5*A= A* 5= 5* = =
3 4 5*3 5*4

sht njsoj! 15 20
 Plotsimi i matrics me
antar
Forma e prgjithshme e
a11 a12 a13 matrics s rendit t tret!
A= a21 a22 a23
a31 a32 a33
Nga ne krkohet q ti plotsojm me
numra hapsirat e zbrazta, t
Shembull: ngjyrosura me t verdh!

a11= 6 a12= 3 a21= 0

A= a22= 1 a32= 8 a31= -2
a13= -1 a33= 10 a23= 2
 Njehsoni katrorin e matrics
2
-2 3 0 -2 3 0 -2 3 0
2
A= 1 4 2 = 1 4 2 * 1 4 2 =
5 0 -1 5 0 -1 5 0 -1

-2*(-2)+3*1+0*5 -2*3+3*4+0*0 -2*0+3*2+0*(-1)

= =
1*(-2)+4*1+2*5 1*3+4*4+2*0 1*0+4*2+2*(-1)
5*(-2)+0*1+(-1)*5 5*3+0*4+(-1)*0 5*0+0*2+(-1)*(-1)

7 6 6
= 12 19 6
-15 15 1
?
Gjeni t panjohurat!
Duke u nisur nga kushti q dy matricat e
mposhtme t jen t barabarta, t gjenden
t panjohurat x dhe a.
Pr t qen matricat e barabarta
duhet q numrat me ngjyra t
x -2 3 -2
= njjta t jen t barabart
-1 2a -1 2

2=2
x=3
-1=-1
2a=2 a=2/2 a=1
Definimi i prcaktorve
Matrica ssht katrore.
2 -1 3 Ska prcaktor.
A=
5 6 11
2 X3 Matrica sht katrore.
2 -1 3 Mund2 tia
-1 gjejm
3 prcaktorin.
Dmth. Ekziston nj
|A| = 5 6 11 = numr q e prcakton
A= 5 6 11 tr matricn katrore.
-3 7 1 -3 7 1
3 X3

|A| Ose detA

Jan dy mnyrat e shnimit t

prcaktorit/determinants
Prcaktort e rendit t dyt

+
-2 1
|A|= 0 -3 = -2*(-3) - 0*1 = 6- 0 = 6

- Ky sht numri q e prcakton apo

+ determinon matricn katrore
x a
|B|= 2 -3 = x*(-3) - 2*a = -3x- 2a

-
Prcaktort e rendit t tret
Duke zbatuar metodn e plotsve algjerbrik dhe sipas reshtit t
dyt t zgjidhet prcaktori

1 0 -1
0 -1 1 -1 1 -1
|A|= 2 -1 0 = - 2* +(-1)* +0* =
5 2 7 2 7 2
7 5 2
a21 a22 a23
Meq 2+1=3 dmth numr
tek ather para 2 e kemi
(minus)

= -2*(0+5) -1*(2-7) +0 = -10+5=-5

Metoda e Sarusit dhe e
trekndshit
+
2 3 0 2 3
A= 3 -1 7 =
3 -1
0 1 4
-
0 1
 Metoda e Gaussit

x1+ x2- 2x3+ x4= 2 I/(-3) Ekuacionin e par e shumzojm me nj

I -3x1 - 3x2 +6x3 -3x4= -6
3x1+ 4x2+ x3+2x4 = 3 + numr
3x1+n4x
Ekuacionin emnyr
par
2+ x3e q4 =kur3 ta mbledhim
shumzojm
+2x me nj me
II
numrEkuacionin
ekuacionin
n mnyr e par
e katrt
q kuremushumzojm
taeliminu me nj
variabla
mbledhim x1
III 2x1 - x2+ 5x3 -3x4 = 5
IV
numr n
ekuacionin extret
+ 7xmu
2mnyr3 - x
q4 =kur
eliminu-3 tavariabla
mbledhimx1 me
3x1 +3x2 - x3 -3x4 = 0 ekuacionin e dyt mu eliminu variabla x1
I/(-2) -2x1 - 2x2 + 4x3 - 2x4= -4
x1+ x2- 2x3+ x4= 2 2x1 - x2+e par
Ekuacionin 5x3 - e3x4 = 5
x2 +7x3 - x4 = -3 prshkruajm
-3x2 +9x3 - 5x4 = 1
-3x2 +9x3 - 5x4 = 1
5x3 - 6x4 = 6 I/(-3) -3x1 - 3x2 +6x3 -3x4= -6
3x1 +3x2 - x3 - 3x4 = 0
5x3 - 6x4 = 6
 x1+ x2- 2x3+ x4= 2 II/ 3 3x2 +21x3 - 3x4 = -9
3x1+ 4x2+ x3+2x4 = 3 -3x2 +9x3 - 5x4 = 1
2x1 - x2+ 5x3 -3x4 = 5 30x3 - 8x4 = -8
3x1 +3x2 - x3 -3x4 = 0

x1+ x2- 2x3+ x4= 2

x2 +7x3 - x4 = -3 Ekuacionin e dyt e shumzojm me nj
numr n mnyr q kur ta mbledhim me
-3x2 +9x3 - 5x4 = 1
ekuacionin e tret mu eliminu variabla x2
5x3 - 6x4 = 6 Ekuacionin e par e
Ekuacionin e ekatrt
dyt enuk ka
prshkruajm
Ekuacionin
x1+ x2- 2x3+ x4= 2 fare variabl x2 prandaj ve e
prshkruajm
x2 +7x3 - x4 = -3 prshkruajm
30x3 -8x4 = -8
5x3 - 6x4 = 6
 x1+ x2- 2x3+ x4= 2
3x1+ 4x2+ x3+2x4 = 3
2x1 - x2+ 5x3 -3x4 = 5
3x1 +3x2 - x3 -3x4 = 0

x1+ x2- 2x3+ x4= 2

x2 +7x3 - x4 = -3
-3x2 +9x3 - 5x4 = 1
5x3 - 6x4 = 6
x1+ x2- 2x3+ x4= 2
x2 +7x3 - x4 = -3
30x3 -8x4 = -8 30x3 - 8x4 = -8
Ekuacionin e tret ose t katrt e
5x3 - 6x4 = 6 Ekuacionin
IV/(- 6) -30x3e+36
par
x4 =enj
36numr n mnyr
shumzojm me
prshkruajm
Ekuacionin e dyt
28x e n mes vete mu
4 = 28
x1+ x2- 2x3+ x4= 2 q kur ti mbledhim
Ekuacionin e tret e
prshkruajm
x2 +7x3 - x4 = -3 eliminu variabla x3
30x3 -8x4 = -8 prshkruajm
28x4 = 28
 x1+ x2- 2x3+ x4= 2 Fillojm prej ekuacionit
IV 28x4 = 28
3x1+ 4x2+ x3+2x4 = 3 t IV
x4 = 28/28 = 1
2x1 - x2+ 5x3 -3x4 = 5 x4 = 1
3x1 +3x2 - x3 -3x4 = 0
III 30x3 -8x4 = -8
30x3 = -8 + 8x4
x1+ x2- 2x3+ x4= 2 30x3 = -8 + 8*1
x2 +7x3 - x4 = -3 30x3 = -8 + 8
-3x2 +9x3 - 5x4 = 1 30x3 = 0
x3 = 0/30=0
5x3 - 6x4 = 6 x3 = 0
x1+ x2- 2x3+ x4= 2 II x2 = -3 -7x3 + x4
x2 +7x3 - x4 = -3 x2 = -3 -7*0 + 1
30x3 -8x4 = -8 x2 = -2
5x3 - 6x4 = 6 I x1= 2 - x2 + 2x3 - x4
I x1+ x2- 2x3+ x4= 2 x1= 2 (-2)+ 2*0 - 1
x2 +7x3 - x4 = -3 x1= 2 +2 - 1
II x1= 3
30x3 -8x4 = -8
III
IV 28x4 = 28
 Sistemet homogjene
Rasti kur D 0

T zgjidhet sistemi homogjen

Meq t gjitha kufizat e lira t sistemit (dmth,
x + 2y + z = 0 pjesa pas barazimit) jan t barabarta me 0
3x - 5y + 3z = 0 (zero), pr kt arsye sistemi quhet
homogjen!
2x + 7y z = 0
+
1 2 1 1 2

D= 3 -5 3 3 -5 = 5+12+21+10-21+6= 33
2 7 -1 2 7
-
Meq D = 33 0

Sistemi ka vetm zgjidhje triviale x=0, y=0 dhe z=0.

 Rasti kur D = 0 E gjejm determinanten e
+
sistemit dhe e shqyrtojm
3 1 2 3 1
3x + y + 2z = 0 se me sa sht baraz!
D= 1 2 3 1 2 = 30+12+6-16-27-5=0
x + 2y + 3z = 0
4x + 3y + 5z = 0 4 3 5 4 3
-
Meq D = 0
Sistemi ka edhe zgjidhje tjera prve zgjidhjes
triviale x=0, y=0 dhe z=0.
3x + y = - 2z 3 1 -2z 1
x + 2y = - 3z D= =5 Dx= = -z
1 2 -3z 2
3 -2z = -7z
Dy=
1 -3z

Dx -z Dy -7z
X= = Y= =
D 5 D 5
Ekuacionet matricore
T zgjidhet ekuacioni matricor, dmth t gjendet matrica X: 2X+5E = 3A

3 2 0 1 0 0
A= E=
0 1 -2 0 1 0 I zbresim numrat me
1 4 -1 0 0 1 ngjyr t njjt nga t
dy matricat.
2X = 3A - 5E =

3 2 0 1 0 0 9 4 0 5 0 0 4 4 0
= 3* 0 1 -2 - 5* = - = 0 -2 -6
0 1 0 0 3 -6 0 5 0
2 4 -1 0 0 1 6 12 -3 0 0 5 6 12 -8

4 4 0 4 4 0 4/2 4/2 0/2 2 2 0

1 = =
2X = 0 -2 -6 X= 0Duhet
-2 -6ta gjejm ve-6/2
0/2 -2/2 0 -1 -3
2
6 12 -8 6matricn
12 -8 X 6/2
sa sht.
12/2 -8/2 3 6 -4
T zgjidhet ekuacioni matricor

x -2 2
Prcaktorin e zgjedhim duke
1 -1 1 =2
prdorur metodn e Sarusit ( duke i
4 2 1
x -2 shtuar dy kolonat e para
x -2 2
1 -1 1 1 -1 = 2
4 2 1
4 2
- x - 8 + 4 + 8- 2x+ 2 = 2
-3x+ 6 = 2
-3x = 2 - 6
Katrori kur t del n ann tjetr t
- 3x = - 3
barazimit bhet rrnj katrore!
x = 1
x = 1
x=1
N qoft se f(x)= 2x - 3 t njehsohet f(-2), f(0) dhe f(3).
4+x

Zgjidhje: Ku kemi x
f(x)= 2x - 3 Ku
Kukemi
kemixx
zvendsojm -2
4+x zvendsojm
zvendsojm30

f(-2)= 2(-2) - 3 =
-4-3
=
-7
4 + (-2) 4-2 2

f(0)= 2*0 - 3 0-3 -3

4+0 = 4+0 =
4

f(3)= 2*3 - 3 6-3 3

4+3 = 4+3 =
7
Funksionet

Te paraqitet grafikisht funksionit linear: Si ta gjej grafikun e

f(x)= 2x+3 ktij funksioni se?
E kam
S pari nj ide!
e bjm x -2 -1 0 1 2
-2
y o j m j m - 1 m 0
paraqitjen tabelare s so soj ojm
endvendzvendzvendvsendsojm
1 2
v z x
x z x Kiuxkemi kemi x z
mui kemKiu kem
keK Ku
Ku

f(x)= 2x+3 Vlerat e x-it i marrim

f(-2)= 2(-2) +3 = -4+3= -1-1 t fardoshme!
f(-1)= 2(-1) +3 = -2+3= 1 1
f(0)= 2(0) +3 = 0+3= 33
f(1)= 2 *1 +3 = 2+3= 55
f(2)= 2*2 +3 = 4+3= 7 7

Ehh, tash e bjm

paraqitjen grafike
Funksionet

Te paraqitet grafikisht funksioni: f(x)= 2x+3

x -2 -1 0 1 2
y -1 1 3 5 7
Ehh, tash e bjm
paraqitjen grafike
I bashkojm pikat e gjetura n
tabel dhe lakorja qe i lidh ato
pika sht grafiku i funksionit

Funksioni linear e
+3

ka grafikun drejtz!
2x
)=
f(x
T konstruktohet grafiku i funksionit kuadratik:
f ( x) = x 2 3x + 2 Vmendje! S pari i gjejm zerot e funksionit
-b -(-3) 3
kuadratik
x = e pastaj
= edhe
= pikn e kulmit.
Zgjidhje: 2a 2*1 Me2 an t ksaj e gjejm
Tash e gjejm sapikn
shte vlera
kulmite t funksionit!
x 2 3x + 2 = 0 Zerot funksionit
e funksion-it
n jan
x=3/2pikat ku
lakorja e prek boshtin2 x. I gjejm me
b b 2 4ac 3 3
x1/ 2 = x) =
f (an t 3x1/2 +2
formuls
2a 2 2
9 9 9 18 + 8 1
(3) (3) 2 4 1 2 f ( x) = +2= =
x1/ 2 = 4 2 4 4
2 1

3 9 8 3 1 31 Prej nga e formojm tabeln:

x1/ 2 = = =
2 2 2 x 2 1 3/2
3 +1 4
x1/ 2 = = =2 y 0 0 -1/4
2 2
3 1 2
x1/ 2 = = =1
2 2 Jan zerot e sht kulmi
funksionit! i lakores
Tash e vizatojm lakoren e funksionit
kuadratik e cila sht parabol
Ja se si duket grafiku i funksionit kuadratik
f ( x) = x 2 3x + 2
x 2 1 3/2
y 0 0 -1/4

Vlerat nga tabela i

paraqesim me radh n
sistem koordinativ!

3/2

-1/4

Kulmi i
parabols
 Dika pr funksionin kuadratik
Grafiku i funksionit kuadratik
gjithmon sht parabol

Kur a>0 funksioni ka formn:

Kur a<0 funksioni ka formn:

Kur x1 dhe x2 jan vlera reale ather funksioni ka zero (d.m.th. grafiku e prek
boshtin x)
Kur x1 dhe x2 jan vlera komplekse, funksioni ska zero (d.m.th. grafiku se prek
boshtin x)
Kur x1 dhe x2 jan t barabarta ather grafiku e prek boshtin x n nj pik dhe
poashtu ka kulm n po at pik!
T gjendet zona e prkufizimit t funksionit:
x 3 Duhet ti gjejm vlerat e x-it pr
f ( x) =
2x t cilat vlera, emruesi i thyss
Zgjidhje: bhet zero!
Pra,2x = 0
0
x = =0
2 x=0
Pr x=0 funksioni ska kuptim!

- +

-2 -1 0 1 2 3

Prej nga; zona e prkufizimit t funksionit sht:

x (,0) (0,+)

Dmth pika 0 nuk prfshihet!

T njehsohet limiti i funksionit lim(3 x 2 7 x + 5)
x2

Zgjidhje: Ku kemi x
zvendsojm 2
Pra, 3 sht limiti i
lim(3x 2 7 x=+ 53
x 2
) 22 7 2 + 5 = 12 14 + 5 = 3 funksionit n pikn x=2

x3 7 x + 5
T njehsohet limiti i funksionit lim
x 1 x2 + 2
Zgjidhje:
x3 7 x + 153 7 1 + 5 1 Ku kemi
Pra,x-1/3 sht limiti i
lim 2 = = zvendsojm
funksionit
1 n pikn x=1
x 1 x + 2
1 +2
2
3
 2
T gjenden asimptotat e funksionit: f ( x) = x
x2

Zgjidhje:
L sht numr!

Asimptota horizonatale: x
lim f ( x) = L
x2
x2 x = x
lim = xlim =
x x 2 x 2 x 2 1 0 1 =
lim = Meq limiti sht , kjo do
1 t thot se funksioni nuk
x x x =0 ka asimptot horizontale!
Pjestojm me fuqin m t
madhe t x-it n emrues

Asimptota vertikale: lim f ( x) =

x x0
2 2
x2 x 2 4
lim = lim = = = Meq limiti sht , kjo do t
x x0 x 2 x2 x 2 22 0 thot se funksioni ka
asimptot vertikale n pikn
Ku kemi x zvendsojm 2 x=2
X0 sht pika ku funksioni
ssht i prkufizuar!
Asimptota e pjerrt:
y = kx + l
f ( x)
k = lim l = lim [ f ( x) kx]
x x x

x2 x2
x 2 x2 x2 1 1
k = lim = lim 2 lim
=x 2 = lim = =1 k=1
x x x x 2 x x 2x x 2 1
1
2
x2
Pjestojmxme fuqin m t x =0
madhe t x-it n emrues 2x
x2 2
x x + 2x
2
2x
l = lim [ 1x ] = lim = lim = xlim x =2=2 l=2
x 2 1
x x2 x x2 x x 2

x x =0
Pjestojm me fuqin m t
y = kx + l = x + 2 madhe t x-it n emrues
sht asimptot e pjerrt

Paraqitja grafike e asimptotave:

x0

1
Njehsoni asimptotat e grafikut t funksionit: f ( x) =
x4
Asimptota horizonatale: lim f ( x) = L
x

1 1 1
1 0
lim = lim x = lim x = lim x = = 0
x x 4 x x 4 x x 4 x 4 1 d.m.th., y=0
1 sht asimptot
x x x x horizontale

Asimptota vertikale: lim f ( x) =

x x0
x 0 sht pika ku funksioni ssht i prkufizuar
Konkretisht: x 0 4 = 0
x0 = 4
Pra, vrtetuam se
1 1 1 drejtza x=4 sht
lim = = = asimptot vertikale
x 4 x4 44 0
Asimptota e pjerrt: Nuk ka asimptot t
pjerrt meq ka
asimptot horizontale!
Asimptota horizontale: Ska!

Asimptota vertikale: x=2

Asimptota e pjerrt: y=x-2

x -2 -1 0 1 2
y = x -2 -4 -3 -2 -1 0

2
x-

x=2
y=
Njehsoni derivatin e funksionit f ( x) = 7 x 3 5 x 2 + 2 x 3
Derivati shnohet me presje ()

f (x) = (7 x 3 5 x 2 + 2 x 3) = Gjithmon fuqin pr 1 e

zbresim!
7 3x 31 5 2 x 2 1 + 2 x11 3 =
=0
21x 2 10 x + 2 0 = 21x 2 10 x + 2
X n fuqin 0 Derivati i do
sht =1 numri sht 0
Njehsoni derivatin e funksionit f ( x) = (2 x + 3)(7 x 2 5)
( u v ) = u v + u v Kur kemi shumzim t dy funksioneve,
derivatin e njehsojm me an t ksaj formule

f (x) =[(2 x + 3)(7 x 2 5)] = (2 x + 3)(7 x 2 5) +(2 x + 3) (7 x 2 5)

=0 =0

= 2(7 x 2 5) + (2 x + 3)14 x = 14 x 2 10 + 28 x 2 + 42 x = 42 x 2 + 42 x 10
 2x 3
Njehsoni derivatin e funksionit f ( x ) =
3x + 4

u u v u v
=
v v2


f ( x) =
2 x 3
=
( 2 x 3) (3 x + 4) (2 x 3)(3 x + 4)
=
3x + 4 =0 ( 2 x + 4) 2 =0

2(3 x + 4) (2 x 3)3 6 x + 8 6 x + 9 17
= =
( 2 x + 4) 2 ( 2 x + 4) 2
( 2 x + 4) 2
T gjenden intervalet e monotonis s funksionit y = + 1
2
x
x
S pari gjejm derivatin e par

u v - u v

( ) ( )
x 2 + 1 x 2 + 1 x x 2 + 1 x 2 x x x 2 1 2 x 2 x 2 1 xx 211 = 0
2
y = = = = = 22
=0
x x 2
=1 x 2 x2 xx

v
Gjejm zerot e derivatit t par

y = 0
A
= 0 Kur vetm A=0!
B

x2 1 = 0

x2 = 1
x = 1
 Funksioni ssht i
Formojm tabeln me zero t f(x) dhe pika ku Funksioni sht
prkufizuar
ssht i prkufizuar funksioni
pr x=0 rrits

f ( x) > 0 Funksioni sht

x
(-, -1) -1 (-1, 0) 0 (0, 1) 1 (1, +) zvoglues
f ( x) < 0
-2 sht

f(x)
0 0
f(x)

-1/
f ( x) = 0 Funksioni sht
2

konstant

n

ht

1/2
E shqyrtojm shenjn e derivatit t par!
m

x=1
-1sht
shtzero
zeroeef(x)
es (-,

x= s f(x)
me

ht
s

n me
-1)

(-1

2
, 0)

( 2) 2 1 4 1 (1) 2 + 1 1 + 1 2

3
sht
f (2) = = = + f (1) = = = = -22
(0,

+ n
(2) 2 4 4 1 1 1

1)

me

1 4
s

1 1
( ) 2 1 1 12 +1 1 +1 2
1 3
f ( ) = 2 = 4 = 4 =
(1

= -3 f (1) = = = =2
,

2
+

2 1 2 1 1 1 1 1 1
)

( )
2 4 4
1 2 1 14
( ) 1 1
1 2 4 3
f ( ) = = = 4 = = -3
2 1 2 1 1 1
( )
2 4 4

(2) 2 1 4 1 + 3
f ( 2) = = =+
( 2) 2 4 4
 Pikat ekstreme t funksionit

x (-, -1) -1 (-1, 0) 0 (0, 1) 1 (1, +)

f(x) + 0 - - 0 + Le ti paraqesim grafikisht!

f(x) -2 2

MaxJan pikat ekstreme tMin

(-1, -2) funksionit!
(1, 2) x=0 dhe y=x
jan asimptota!

Min

Max
?