ALEX SAYILAR DYARINDA

Pegasus Yaynlar: 564

Popler Bilim: 3

ALEX SAYILAR DYARINDA

ALEX BELLOS
zgn Ad: Alex's Adventures in Numberland

Kitap Editr: brahim ener

Matematik Editr: enay Parlak
Dzelti: Kemal Kkgedik
Sayfa Tasarm: Cansu Gm
Kapak Uygulama: Pnar Yldz
Kapak Bask: Zirve Ofset
Film-Grafik: Mat Grafik

Bask-Cilt: Aliolu Matbaaclk

Orta Mal. Fatin Rt Sok. No: 1/3-A
Bayrampaa/stanbul
Tel: 0212 612 95 59

1. Bask: Eyll 2012

ISBN: 978-605-5289-90-4

Tm haklar sakldr.
Trke Yayn Haklar PEGASUS YAYINLARI, 2012
Metin Alex Bellos, 201O
llstrasyonlar Andy Riley, 2010

Yaynevinden yazl izin alnmakszn hibir yolla oaltlamaz.

Yaync Sertifika No: 12177

Pegasus Yaynclk Tic. San. Ltd. ti
Gmsuyu Mah. Osmanl Sk. Alara Han
No: 2719 Taksim / STANBUL
Tel: 0212 244 23 50 (pbx) Faks: 0212 244 23 46

www.pegasusyayirlari.com / info@pegasusyayinlari.com
 ALEXBELLOS

ALEX
SAYILAR

DiYARINDA

llstrasyonlar: Andy Riley

ngilizceden eviren:
KKSAL GLERKAYA

PEGASUS YAYINLARI
Ann e m ve babama
indekiler

Girif11

BLM SIFIR
Saylara Girif17
Yazar bu blmde, en bandan beri ortada olmadklar iin sa

ylarn nereden geldiini bulmaya alyor. Bir dnem ormanda

yaayan bir adamla ve her zaman ehirde yaam olan bir may

munla tanyor.

BLM BiR
Karf Kltr51
Yazar bu blmde ok sk tekrarlanan bir tiranl ve onu ykmaya

alan devrimcilerin varln reniyor. Tokyo'da boncuklar d

nerek hesap yapan rencilerin bulunduu bir okul sonras

kulbe gidiyor.

BLM iKi
Vay Be!91
Yazar bu blmde, Yunan mezhebi mridi yapmas gerektiini

syledii iin neredeyse adn deitiriyor. Ama bunun yerine

baka bir Yunan dnrn talimatlarna uyuyor, pergelinin

tozunu temizliyor ve kartvizitlerden gen piramitler yapyor.

BLM
Hibir ey Hakknda Birka ey 133
Yazar bu blmde bir Hindu kahini dinlemek iin Hindistan'a

yolculuk yapyor. Aritmetiin ok yava ve ok hzl bir eidini

reniyor.
BLM DRT

Pi'nin Hayat 169

Yazar bu blmde Almanya'da dnyann en hzl zihinsel he

saplamalarna tank oluyor. Bu dairelerin hikayesini anlatmaya

balamak iin dolambal bir hikaye, transandantal bir masal

onu New York'a ve 50 peninin deerlendirilmesine srklyor.

BLM BE

x-faktr 211

Yazar bu blmde saylarn neden iyi ama harflerin daha iyi oldu

unu aklyor. Braintree'de srgl cetvel koleksiyonu yapan bir

adam ziyaret ediyor ve yok olularnn trajik hikayesini dinliyor.

Logaritmann, hesap makinesi szlnn ve sper yumurta

yapmnn aklamasn yapyor.

BLM ALTI

Oyun Zaman 255

Yazar bu blmde matematiksel bulmaca grevine kyor. Biri

ahmak bir kei ve dieri dnyaya dm olan iki inlinin mirasn

soruturuyor ve bir sihirbazla tanmak iin Oklahoma'ya uuyor.

BLM YEDi

Ardkln Srr 305

Yazar bu blmde, ilk kez sonsuzla karlayor. Durdurulamayan

bir salyangoz ve saylarn eytani ailesiyle yzleiyor.

8
BLM SEKiZ
Altn Parmak339
Yazar bu blmde, gzel dilerin srrn kefettiini syleyen ks

kal bir Londral ile tanyor.

BLM DOKUZ
ans iyi Bir ey363
Yazar bu blmde Dukes of Hasard filmini anmsyor ve kumar

oynamaya Reno'ya gidiyor. Rastgele bir yrye kyor ve

kendini Newport Beach, Kaliforniya'da okyanusa baksa Gney

Pasifk'deki Desert lsland'da bir piyango talihlisini grebilecei

bir i merkezinde buluyor.

BLM ON
Her ey Normal417
Yazar bu blmde istatistiin doumunun tadn karmaya alyor.

BLM ON BiR
Yolun Sonu4SS
Yazar bu blmde cipsler ve t ileriyle yolculuunu sona erdi

riyor. Ve nce tekrar klid'e sonra da ani mteri aknyla baa

kamayan sonsuz odal bir otele bakyor.

SZLKE491

EKLER499

BLMLER ZERiNE NOTLARSOS

TEEKKRS19

9
GR

1992 yaznda, Brighton 'daki Evening Argus gazetesi iin amatr mu

habir olarak alyordum. Gnlerim yerel mahkemede grlen sab

kal genleri izleyerek, yaanan ekonomik durgunluk hakknda dkkan

sahipleriyle rportajlar yaparak ve gazetenin duyurular blm iin

haftada iki gn Bluebell demiryolu alma saatlerini gncelleyerek

geiyordu. Bunlar eer kk apta hrszlklar yapan bir soyguncu

ya da bir dkkan sahibiyseniz elenceli zamanlar deildi, ama benim

hayatmn mutlu bir dnemiydi.

John Major tekrar babakan olarak seilmiti ve zaferinden havalara

uup, en ok hatrlanan (ve alay edilen) siyasi hamlesini gerekletir

miti. Bir babakan ciddiyetiyle, trafik konileri hakknda bilgilendirme

telefon hattnn kurulduunu aklam, bu sradan tasary sanki tm

ulusun gelecei buna balym gibi gstermiti.

Ancak Brighton'da koniler ciddi haberdi. Yol almalarna ta

klmadan ehir merkezine gidemezdiniz. Crawley'den Preston Park'a

kadar Londra ana yolu A23 (M), turuncu trafik konilerinin izgi halinde

sraland bir koridor gibiydi. Argus, aka yollu okuyucularndan,

A23 (M) yolu boyunca kilometrelerce dizilmi olan konilerin saysn

tahmin etmesini istedi. dare kadrosu bylesi harika bir fkr nedeniyle

kendilerini tebrik ediyorlard. Bu ky usul neeli grev hem olay

aklyor, hem de hkmete biraz dokunduruyordu: Mkemmel bir

yerel gazete iiydi.

Ancak, yarma aklandktan sadece birka saat sonra, ilk kat

lm gerekleti ve okuyucu konilerin doru saysn tahmin etmiti.

Kdemli editrlerin haber odasnda, adeta ehrin nemli bir meclis

yesi lm gibi keyifsiz bir biimde nasl oturduklarn hatrlyorum.

11
Babakanla dalga gemek istemilerdi ama bu durum kendilerini aptal

durumuna drmt.

Editrler yaklak otuz kilometre boyunca dizilmi konilerin say

sn hesaplamann imkansz bir i olduunu dnmlerdi. mkansz

olmad ise ortadayd ve binada bunun nedenini grebilen tek kii

bendim. Her bir koninin eit mesafede yerletirildiini var sayarak tek

bir ilem yapmanz yeterliydi:

Konilerin says = yolun uzunluu / koniler arasndaki mesafe

Yolun uzunluu arabayla zerinden geerek ya da harita kullanlarak

llebilir. Koniler arasndaki mesafeyi lmek iinse gereken tek

ey bir erit metre. Koniler arasndaki mesafelerde kk farkllklar

olabilmesine ve yol uzunluunun da hatal hesaplanmas ihtimaline

ramen, yerel gazetelerin dzenledii yarmalar kazanma amacyla

yaplan bu hesaplamadaki kesinlik olduka yeterlidir (ve muhtemelen

gazeteye doru cevab veren trafik polisi de bu yntemi kullanmhr).

Olay olduka net hatrlyorum, nk gazetecilik kariyerimde mate

matiksel bir zihne sahip olmann deerini ilk kez o an fark etmitim.

Aynca birok gazetecinin hesap yapamamas bana ok rahatszlk ver

miti. Yola dizilmi konilerin saysn hesaplamann karmak bir taraf

yoktu, ama birok meslektamn bu hesaplamay yapmas olduka

uzak bir ihtimaldi.

ki sene nce, bir taraftan fen bilimleri, dier taraftan ise sosyal

bilimlere bulam bir biimde hem matematik hem de felsefeden me

zun olmutum. Gazetecilik yapmaya balamak ise bilimden uzaklap

sosyal bilimleri kucaklamak adna verilmi yzeysel bir karard. Koni

baarszlndan ksa bir sre sonra Londra'daki gazetelerde almak

iin Argus'dan ayrldm. Sonunda ise, Rio de Janeiro'da d haberler

muhabirliine baladm. Zaman zaman, saylardan keyif alma eilimi-

12
min bana yardm da dokunuyordu. rnein hangi Avrupa lkesinin

yzlmnn, Amazon ormanlarnn en son yok edilen alanna yakn

olduunu bulmak gibi ya da ekonomik krizlerin yaand dnemlerde

dviz kurunu hesaplamak gibi. Ama sanki matematii arkamda brak

m gibi hissediyordum.

Ardndan, birka sene sonra, ne yapmak istediimi bilmeyerek

ngiltere'ye geri dndm. Brezilyal futbolcularn tirtlerini sattm,

bir blog atm, yar ciddi bir biimde tropikal meyve ithal etmeyi d

ndm. Hibir i yrmedi. Ve genlik yllarmda iimi yiyip bitiren

konuya tekrar bir gz attm ve tam orada bu kitab yazmam salayan

ilham kvlcmlarn buldum.

Matematiin dnyasna bir yetikin olarak adm atmak, ocukken

girmekten daha farklyd, o zamanlarda snavlar geme zorunluluu

merak edilen konular yok saymak demekti. Artk, sadece kulama

ilgin geldii iin ya da merak uyandrd iin bile matematiin

caddelerini turlamakta zgrdm. Farkl kltrlerin matematie yak

lamlarn inceleyen 'Etnomatematik' ve dinlerin matematii nasl

biimlendirdii hakknda bir eyler rendim. Beynin nasl ve neden

saylar dnd konusunda yeni yaplan psikoloji ve nroloji a

lmalarna kar ilgi duymaya baladm.

Tpk bir grevde bulunan d haberler muhabiri gibi davrandm

fark ettim, tek fark ziyaret ettiim lke soyut bir lkeydi-'Saylar

Diyar.'

Matematii gerek dnyada tecrbe etmek istediim iin yolcu

luum ksa srede blgesel bir hal ald. Bu yzden tarihin en byk

zihinsel buluu olan 'Sfr'n icat edildii lke olan Hindistan'a utum.

Olaslk hesaplarn i zerinde grmek iin Reno'daki devasa bir

kumarhanede kendime yer ayrttm. Ve Japonya'da, rakamlar dnya

zerinde en iyi okuyabilen empanzeyle tantm.

13
 Aratrmam ilerlerken, kendimi hem bir uirnan hem de bir amatr

olarak grdm tuhaf bir pozisyonda buldum. Okul matematiini ye

niden renmek kendimi eski arkadalara tekrar takdim etmek gibiydi,

ama arkadalarmn o zamanlar tanmadm ok fazla arkada vard

ve mahalleye ok sayda yeni ocuk tanmt.

Bu kitab yazmadan nce, mesela, onluk say sistemimize iki

yeni say eklemek iin yzlerce yldr yrtlen bir alma olduu

nun farknda deildim. Neden ngiltere'nin yedi kenarl paray ilk icat

eden ulus olduunu bilmiyordum. Ve Sudoku'nun arkasndaki mate

matiksel fikrin ne olduu konusunda bir fikrim yoktu (nk henz

icat edilmemiti).

Braintree, Essex ve Scottsdale, Arizona gibi hi ummadm

mekanlara yolculuk yaptm ve ktphanelerin hi ummadm raflarn

ziyaret ettim. Pisagor'un yemek semedeki kt hretinin nedenini

anlayabilmek iin, bitkilerle uygulanan ritellerin tarihi zerine bir

kitab okuduum unutulmaz bir gn geirdim.

Elinizdeki kitap blm sfrdan balyor, nk ele alnan konunun

matematik ncesi olduunu vurgulamak istedim. Blm saylarn nasl

ortaya ktklaryla alakal. Birinci blmn banda saylar gerekten

de ortaya kyorlar ve biz de iimize koyulabiliyoruz. Bu blmn

ba ve on birinci blmn sonu arasnda ise, aritmetik, cebir, geometri,

istatistik ve birok baka alan 500 ksur sayfaya sdrabileceim

kadar ele aldm. Teknik malzemeyi minimumda tutmaya altm,

buna ramen bazen denklemleri ve ispatlar ortaya dkmek zorunda

kaldm. Eer beyninizde karncalanmalar hissederseniz, bir sonraki

blmn balangcna geebilirsiniz, rahatladnz greceksiniz. Her

bir blmn kendisine ait bir konusu vardr ve kiinin bir blm an

lama<> iin ncekini okumas gerekmez. Blmleri istediiniz srayla

okuyabilirsiniz ama yine de ben, ciddi dncelerin kronolojik bir

biimde ele alnma<> ve daha nceki blmlerde ele alnan noktalara

gndermeler bulunduu iin batan sona doru okumanz neririm.

14
Kitab matematik bilgisi olmayan okuyucuyu hedefleyerek yazdm,
iinde ilkokul seviyesi kavramlardan niversitenin son snfnda
retilen seviyeye kadar eitlilikte bilgiler var.

Matematik ayn zamanda matematiin tarihini de ierdiinden

kitapta bir miktar tarihsel bilgi de var. Eski fikirlerin ve uygulamalarn
yenileriyle deitirildii, srekli bir yeniden kefetme srecinde bulu
nan, uygarlk tarihi ve teorilerin dzenli olarak daha iyi hale getirildii
uygulamal bilimlerin aksine, matematiin alar yoktur. Pisagor ve
klid'in teoremleri her zaman olduklar gibi geerliliklerini srdrr
ler ki Pisagor ve klid, okulda rendiimiz en eski isimlerdir. Orta
retim mfredatnda on yedinci yzyln ve ayn biimde niversite
mfredatnda ise on sekizinci yzyln ortalarnda bilinmeyen herhangi
bir matematik bilgisi neredeyse yoktur (ben niversitedeyken okutulan
en yeni teoremler 1920'lerde ortaya konmutu).

Bu kitab yazarken amacm matematiksel keiflerin bysn ve

heyecann anlatmakt (Ve matematikilerin elenceli insanlar olduunu
gstermekti. Bizler mantk krallaryzdr, bu da bize mantksz olarak
ayrmc bir yaklam kazandrr). Matematik, zor olduuna ynelik
hretinden, ok sknt ekmitir. ounlukla zordur. Ancak, ilham
verici, eriilebilir ve hepsinin zerinde olaanst yaratc olabilir. Soyut
matematiksel dnce insan soyunun elde ettii en byk kazanm
lardan birisidir ve tm insan geliiminin temelinde yatt kolaylkla
ortaya konabilir.

Saylar Diyar olaanst bir yerdir. Ziyaret etmenizi tavsiye ederim.

Alex Bellos

Ocak 2010

75
BLM SIFIR

Saylara Giri

Pierre Pica'nn Paris tarz dar apartman dairesine girerken, sivrisinek

kovucunun kt kokusuyla kendimden getim. Pica, yerli bir kabileyle

be ayn geirdii Amazon yamur ormanlarndan henz dnmt ve

beraberinde getirdii hediyeleri dezenfekte ediyordu. alma odasnn

duvarlar kabile maskeleri, tyl balklar ve hasr sepetlerle dekore

edilmiti. Akademik kitaplar raflardan tayordu. Tamamlanmam tek

bir Sabr Kp rafn zerinde duruyordu.

Pica'ya seyahatinin nasl getiini sordum.

"Zorlu" diye yantlad.

Pica bir dilbilimcidir ve sanrm bu yzden zgn kelimeleri kul

lanmaya zen gstererek, tane tane ve zenle konuur. Ellili yalardadr

ama parlak mavi gzleri, krmz surat ve yumuak, dank gmi

salaryla ocuksu bir grnm vardr. Ses tonu sakindir; tarz ise

arpc.

Pica, nl Amerikal dilbilimci Noam Chomsky'nin rencisiydi,

imdi Fransz Ulusal Bilimsel Aratrmalar Merkezi'nde alyor. Son

on yldr almalarnn merkezinde, Brezilya Amazon ormanlarnda

yaayan, 7000 nfuslu Munduruku yerlileri olmutu. Munduruku'lar,

Galler'in iki kat byklndeki yamur ormanlarna dalm kk

kylerde yaayan avc-toplayc bir topluluktur. Pica'nn ilgi alan Mun

duruku 'larn diliydi: Zamanlar, oullar ve bee kadar olan rakamlar

dnda saylar iin kullandklar kelimeleri yoktur.

77
 Pica, bilimsel almasna balamak iin, byk maceralara bedel

bir yolculua kt. Bu yerlilere en yakn byk havaalan, Atlantik

Okyanusu'ndaki Amazon'lardan 500 mil mesafedeki Santarem eh

rindeydi. Oradan, Tapaj6s Nehri'nden, neredeyse 200 mil boyunca 15

saatlik bir feribot yolculuu onu, eskiden altn karlan bir kasaba olan,

olduka ok miktarda yiyecek ve yakt satn almak iin son dura

olan taituba'ya gtrr. Pica, en son yolculuunda bir cip kiralayp,

iini bilgisayarlar, gne panelleri, bataryalar, kitaplar ve 500 litre

petrolden oluan ekipmanlaryla doldurdu. Sonra da, yer yer tehlikeli

ve geilmez ekilde amurlu bir yola dnen, 1970'lerin milliyeti

altyap samal olan Trans-Amazon Otoban boyunca yola koyuldu.

Pica'nn istikameti, taituba'nn 200 mil gneybatsndaki kk

bir yerleim birimi olan Jacareacanga'yd. Ona, mesafenin ne kadar

srdn sordum. "Deiir" diyerek omuz silkti. "Bir mr boyu da

srebilir, iki gn de."

Bu gidiinde ne kadar srd diyerek yineledim.

"Yani, hibir zaman ne kadar sreceini bilemezsin, nk asla

ayn olmaz. Yamur sezonunda on, on iki saat aras srer. O da, her

ey yolunda giderse."

Jacareacanga, Munduruku'larn snrlarn izdikleri blgenin s

nrndayd. Pica, blgeye girmek iin yerlilerden birilerinin gelmesini

bekledi, bylece onu kanoyla gtrmeleri iin onlarla anlaabilecekti.

"Ne kadar bekledin?" diye sordum.

"Bir hayli bekledim. Ama bana yine ka gn diye sorma."

"Peki, birka gn myd?" dedim ekinerek.

Birka saniye kalarn att. "ki hafta olmak zereydi."

Paris'ten ayrlal bir aydan fazla olmutu ki Pica nihayet var

yerine yaklayordu. Kanlmaz ekilde, Jacareacanga'dan kylere

olan mesafenin ne kadar olduunu bilmek istiyordum.

18
 Ancak Pica u ana kadar benim soru yamuruma kar bariz bir

biimde tahammlszd: "Cevabm ayn-deiir!"

Direndim. Bu defa ne kadar srd?

Kekeledi: "Bilmiyorum. Sanrm . . . belki . . . iki gn . . . bir

gn bir gece . . . "

Pica'y kesin veriler konusunda zorladka isteksizlii gittike

artt. Skntdan bunaldm. Cevaplarnn altnda Fransz uzlamaz

lnn m, akademik bilgiliinin mi yoksa genel bir aksiliin mi

yatt belirsizdi. Sorgulamamdan vazgetim ve konuyu deitirdik.

Ancak sszln ortasnda o kadar uzun zaman geirdikten sonra eve

dnmenin nasl bir ey olduundan bahsettiimiz birka saatin ardn

dan ald. "Amazon'dan dndkten sonra, zaman ve say algm ve

muhtemelen mekan algm kaybettim " dedi. Randevular unutuyordu.

Ba'iit talimatlar an yordu. "Keleri ve dz yollaryla tekrar Paris'e

uyum salamakta an zorlanyorum. " Pica'nn bana nicel bir veri

verme yetersizlii bu kltr okunun bir parasyd. Zar zor sayabilen

insanlarla uzun zaman geirmesi yznden saylar zerinden dnyay

tanmlama yetisini kaybetmiti.

Kimse kesin olarak bilemez ama saylarn ya byk olaslkla 10.000

yldan fazla deil.Bununla, kullanlan kelimeler ve semboller sistemini

kastediyorum. Teorilerden bir tanesi, saylarn, stoklama ve kazkla

nlmadndan emin olmak iin vazgeilmez aralar olmas nedeniyle

bylesi bir uygulamann tarm ve ticaretle ortaya ktn ileri srer.

Munduruku'lar geimlerini sadece iftilikten kazanyorlar ve para

da sadece ksa sre nce kylerinde dolamaya balad, bu nedenle

sayma becerilerini henz evrimlemedi. Papua Yeni Gine, yerli kabi

leleri iinde, saylarn ortaya knn karlkl zenli hediyeleme

srecinin ardndan ortaya kt tartlr. Buna karlk, Amazonlar'da

byle bir gelenek yoktur.

79
 Ancak, on binlerce yl nce, saylarn da ortaya kndan uzun

zaman nce, atalarmzn miktarlar konusunda bir anlaya sahip olmas

gerekiyor. Bir mamutun iki mamuttan ve bir gecenin dierinden farkl

olduunu ayrabiliyor olmallard. ki ey dncesinden, soyut iki

kavram iin kelime ya da sembol retme noktasna yaplan zihinsel

srayn gereklemesi iin yzyllar gemesi gerekti. Aslnda bunun

ortaya k baz topluluklarda Amazonlar'daki kadar uzun srd. Say

kelimeleri olarak sadece 'bir', 'iki' ve 'ok' olan kabileler vardr. Bee

kadar kan Munduruku, nispeten karmak topluluktur.

Saylar yaamlarmzda ylesine yer etmitir ki onlar olmadan

insanlarn nasl hayatta kaldklarn hayal bile edemeyiz. Ama Pierre

Pica, Munduruku'larn iinde yaarken saylarn olmad bir varlk

durumunun iine kolayca girebilmiti. Bir hamakta uyudu. Ava kt,

tapir armadillo ve yabani hayvanlar yedi. Saati gnee bakarak sy

ledi. Eer hava yalysa dar kmad, gneliyse kt. Saymay

gerektirecek bir durumda bulunmad.

Yine de, Amazonlar'n tmnde beten byk bir saynn gn

lk yaamda ortaya kmam olmasn tuhaf buluyorum. Pica'ya bir

yerlinin 'alt balk' ifadesini nasl sylediini sordum. Mesela yerli

bir kadn veya erkek alt kii iin yemek hazrlyor ve herkes iin bir

balk olmasn istiyor.

"Bu imkansz" dedi Pica. "'Alt kiilik balk istiyorum' cmlesi

dillerinde yok."

Peki ya alt ocuu olan bir Munduruku'ya, "Ka ocuun var?"

diye sorarsan.

Pica ayn tepkiyi verdi. "'Bilmiyorum'. diyecektir. Sylemesi

imkansz."

Ama bunun temel kltrel bir sorun olduunu ifade etti. Mundu

ruku 'larn ocuklarn, bir, iki, , drt, be diye sayp altncda daha

fazla ileri gidemedii iin kafalarn kayarak kalakalmalar gibi bir

20
durumun olmadn syledi. Munduruku iin ocuklarn sayma fikri

bal bana samayd. Aslna bakarsanz herhangi bir eyi sayma fikri

bile bal bana samayd.

"Yetikin bir Munduruku neden ocuklarn saymak istesin ki? "

diye sordu Pica. ocuklarn bakmyla toplumdaki yetikinlerin ta

mamnn ilgilendiini ve kimsenin kimin kime ait olduunu sayma

dklarn syledi. Bu sorumu Franszca bir deyi ile kyaslad 'j'ai

une grandefamille ' ya da 'Byk bir aileden geliyorum.' "Byk bir

aileden geldiimi sylediimde, size ailemin ka yesinin bulunduunu

bilmediimi sylyor olurum. Benim ailem nerede biter ve dierleri

nerede balar? Bilemem. Kimse bana bunu anlatmaz. Ayn biimde

yetikin bir Munduruku 'ya ka tane ocuun sorumluluuna sahip

olduunu sorarsanz verecek doru bir cevab yoktur. Size 'bilmiyorum'

diyecektir ki durum da bundan ibarettir. "

Munduruku'lar tarih iinde topluluklarnn saysn tutmama konu

sunda yalnz deiller. Kral Davut kendi halkn saydnda gnlk

salgn ve 77 .000 kiilik lmle cezalandrlmt. Yahudilerin sadece

Yahudileri saymas gerekiyordu, bu nedenle sinagoglarda on kelimelik

duann her kelimesinin bir kiiye yneldiinden emin olmak iin, bir

minyan yani en az on kiinin ya da ibadetin yaplabilmesi iin yeterli

kiinin bulunmas gerekir. nsanlar saymak, onlar dlamak anlamna

gelir ve bu onlar kt etkilere daha ok maruz brakr. Ortodoks bir

hahambandan ocuklarm saymasn istediinizde bir Munduruku'ya

sorduunuzda alacanz cevab almanz olduka muhtemeldir.

alma zamannn ounu yerli topluluklarla geiren Brezilyal

bir retmenle konumutum. Yerlilerin, dardan gelenlerin kibarlk

iin bile olsa ka tane ocuklar olduunu sormalarnn tuhaf bir drt

olduu dndklerini syledi. ocuklar saymann amac neydi? Bu

nun yerlilerde phe duygusuna neden olduunu syledi.

21
 Munduruku'lardan bahseden ilk metin 1768 ylnda birkan bir

nehir yatanda gren bir yerleimciye aittir. Yzyl sonra, Fransisken

misyonerler Munduruku topraklarnda s kurdular ve on dokuzuncu yz

yln sonlarndaki kauuk toplayclarnn blgeye giriinin gerekletii

kauuk hamlesi zamannda daha fazla temas kuruldu. Munduruku 'larn

ou gnmzde hfila nispeten soyutlanm olarak yaamaktadrlar ama

temasn uzun zamandan beri kurulmu olduu baka birok yerli grup

gibi tirt ve gmlek gibi bat giysileri giymektedirler. Kanlmaz olarak,

modem yaamn elektrik ve televizyon gibi dier unsurlar da yaamla

rna girecek. Ve saylar. Aslnda topraklarnn snrlarnda yaayan baz

Munduruku'lar Brezilya'nn resmi dili olan Portekizceyi rendiler ve

Portekizce sayabiliyorlar. "Um, dois, tres, diye yze kadar sayabiliyor

lar" diyor Pica. "Onlara sorabilirsin 'Bu arada, be eksi ka eder?"

dedi Gallerli umursamazlnn taklidini yaparak. Hibir fikirleri yok.

Pica yamur ormanlarnda aratrmasn pillerini gne enerjisiyle

doldurduu dizst bilgisayarnda srdrd. Her ne kadar asl zorluk

katlmclar bir araya getirmek olsa da scaklk ve nem yznden bilgi

sayarn bakmn salamak lojistik bir kabusa dnm. Bir keresinde

kyn lideri Pica'dan bir ocukla grebilmesi iin byk krmz

bir karnca yemesini istemi. Bu ok gayretli dilbilimci kprdanan

bcee bakp yzn buruturmu ve mideye indirmi.

Sadece tek eliyle sayma kapasitesine sahip insanlarn matematiksel

becerilerini aratrmann amac temel saysal sezgilerimizin doasn

kefetmek. Pica btn insanlarda evrensel olann ne olduunu ve neyin

kltrle biimlendiini renmek istiyor. En heyecan verici deneyler

den birinde saylarn uzamsal olularn aklam. Modem dnyada

cadde zerinde sralanan evlerde, metrelerde, cetvellerde, grafiklerde,

ska grdmz bir doru zerine yerletirilmi saylan nasl hayal

etmilerdi? Munduruku'larda say olmad iin, Pica ekranda bulunan

nokta kmelerinden faydaland. Her bir gnllye dier sayfada yer alan

22
iaretlenmemi izginin bulunduu ekil gsterildi. izginin sol tarafnda

tek bir nokta ve sanda on adet nokta vard. Her bir gnllye rastgele.

bir ila on arasnda nokta gsterildi. Her birinde denein saynn doru

zerinde nerede olmas gerektiini gstermesi gerekiyordu. Pica imleci

hareket ettirip tklad. Tekrarlanan tklamalarla Munduruku 'larn bir ile

on arasndaki saylar nasl yerletirdiini grebiliyordu.

Amerikal yetikinler bu teste tabi tutulduunda, doru zerinde eit

aralklarla yerletiriyorlar. Say dorusunun okulda rendiimiz bii

miyle ardk saylar bir cetvelle llm gibi eit aralklarla yeniden

oluturuyorlar. Ama Munduruku 'lar olduka farkl bir biimde tepki

veriyorlar. Saylar arasndaki araln balangta ok geni olduunu

ve ilerledike giderek kldn dnyorlar. rnek olarak, aa

daki grafikte grld gibi birinci nokta ile ikinci nokta ve ikinci ile

nc nokta arasndaki mesafe yedinci ve sekizinci nokta ile sekizinci

ve dokuzuncu nokta arasndaki mesafeden ok daha byk.

Munduruku Amerikal
10 10

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ekran zerine gsterilen nokta says Ekran zerine gsterilen nokta says

23
Sonular ok artc. Bu genel olarak saylarn birbirinden eit me

safelerde bulunduunun kant olarak kabul grlyor. Bunu okulda

reniyor ve kolayca kabul ediyoruz. Bu tm lmler ve bilimlerin

temeli. Ama Munduruku'lar dnyay bu ekilde alglamyorlar. Saymadan

ve saylardan yoksun bir dille byklkleri tamamen farkl alglyorlar.

Saylarn cetvel zerinde eit olarak dalmasna dorusal ad

verilir. Saylar bydke mesafelerin ksalmasna ise Logaritmik ad

verilir. Logaritmik yaklamn Amazonlu yerlilere zg olmad an

lalmtr. Hepimiz saylar bu biimde hayal ederek doarz. 2004

ylnda, Pennsylvania Camegie Mellon niversitesi'nden Robert Siegler

ve Julie Booth (5.8 ya ortalamasyla) anaokulu, birinci snf (6.9) ve

ikinci snf (7.8) rencilerinin tabi olduu benzer bir say dorusu

almas ortaya koydular. Sonular saymadaki benzerliklerin algla

rmz ekillendirdiini ortaya koyuyor. Daha nce matematik eitimi

almam anaokulu rencileri saylar logaritmik olarak yerletiriyor

lar. lkokulun birinci ylnda say kelimeleri ve sembollerle tanan

renciler iin eim biraz daha dzleiyor. Ve okulda ikinci yldan

itibaren saylar sonunda doru zerine eit aralklarla yerletiriliyor.

Anaokulu Birinci snf ikinci snf

100 100

0o 20 40 60 80 100 o 20 40 60 80 100 o 20 40 60 80 100

Gerek byklk Gerek byklk Gerek byklk

Neden yerliler ve ocuklar byk saylarn birbirine kk saylardan

daha yakn olduunu dnyorlar? Bunun basit bir aklamas var.

Deneylerde gnlllere nokta kmeleri gsterildi ve bu kmelerin tek

24
nokta solda ve on nokta sada olacak biimde gerekli yere yerletiril

meleri istendi (ocuklarla yaplan deneyde ise 100 nokta kullanld).

Bir Munduruku'ya gsterilen be noktay hayal edin. Onu yakndan

inceleyecek ve be noktann bir noktadan be kat daha byk olduunu,

ama on noktann be noktadan sadece iki kat daha byk olduunu

grecektir. Munduruku'lar ve ocuklarn saylarn bulunmas gereken

yer konusundaki kararlarn miktarlar arasndaki oranlar ile verdikleri

grnyor. Ve oranlar sz konusu olduunda be ile birin arasndaki oran

on ila bein arasndaki orandan byk. Ve miktarlar hakknda oranlara

bakarak karar veriyorsanz, daima logaritmik bir lek oluturursunuz.

Pica'ya gre okluu yaklak oran tahmini ile anlamak evren

sel insan sezgisidir. Aslnda say kavram bulunmayan -yerliler ve

ocuklar gibi- insanlarn dnyay anlamak iin bunun dnda baka

bir yollar yoktur. Buna karlk, okluklar kesin saylar ile alglamak

evrensel bir sezgi deil, kltrn bir rndr. Tahminlerin ncelii

ve oranlarn saylara stnlnden dolay Pica vahi yaamda hayatta

kalmak iin oranlarn, sayma becerisinden daha nemli olduunu ileri

sryor. Ellerinde mzraklar olan bir grupla kar karya geldiimiz

anda saylarnn bizden fazla olup olmadklarm bilmek isteriz. ki aa

grdmzde hangisinde daha fazla meyve olduunu bilmek isteriz.

ki durumda da her bir dman ya da meyveyi say sal olarak bilmek

gerekli midir? Hayati olan hzlca karlkl oranlar belirleyebilmek ve

kyaslamaktr, baka bir ifadeyle oranlar hakknda tahninde bulunup

bir yargya varmaktr.

Logaritmik lek ayn zamanda uzakln alglanmasnda da sa

dk bir yoldur ve muhtemelen bu nedenle bu kadar sezgiseldir. Bak

asn hesaba katar. rnein, eer 100 m ileride bir aa grrsek

ve onun da 100 m ilerisinde baka bir aa varsa, ikinci 100 m daha

ksa grnr. Bir Munduruku iir her bir 100 m eit mesafe bildirir

dncesi dnya algsnda bir bozukluk demektir.

25
 Tam saylar bize logaritmik sezgilerimizle elien dorusal bir

ereve salarlar. Gerekten de, tam saylar konusundaki yeterliliimiz,

logaritmik algmzn geersiz kalmas anlamna gelir. Ama tamamen

ortadan kaldrlmaz. rnein, zamann akna ynelik algmz loga

ritmik olmak zorundadr. Genellikle yalandka zamann daha hzl

aktm hissederiz. Ama tam tersinin de olduu grlr: Dn haftann

tamamndan daha da uzun grnr. Derinlerde bulunan logaritmik i

gdmz ok byk saylar dndmzde ortaya ak bir biimde

kar. rnek olarak, hepimiz bir ila on arasndaki fark anlayabiliriz.

Bir litre bira ile on litre bira arasnda kafamzn karmas ihtimal

ddr. Peki ya bir milyar galon ve on milyar galon su arasndaki

fark? Miktarlar devasa llerde olmasna ramen iki nicelii de, ok

byk miktarlarda su olarak, ayn biimde grme eilimindeyizdir.

Ayn ekilde, milyonerler ve milyarderler neredeyse ayn anlamda al

glanrlar-sanki ok zengin olmakla ok ok zengin olmak arasnda

fark yokmu gibi. Ama milyarder milyonerden bin kat daha zengindir.

Saylar bydke verdikleri hisler birbirine yaklar.

Pica'nn sadece ormanda geirdii birka ayn ardndan saylar

nasl kullanacan unutmas dorusal anlaymzn beynimize loga

ritmik anlay kadar kkl bir biimde yer etmediinin gstergesidir.

Say anlaymz artc derecede krlgandr, bu nedenle dzenli kul

lanmazsak tam saylar kullanma becerimizi kaybedebilir ve okluklar

tahminler ve oranlarla ele almaya geri dnebiliriz.

Pica matematiksel sezgiler zerine kendisinin ve dierlerinin yap

t aratrmalarn -hem Amazonlar' da hem de batdaki- matematik

eitimi iin ciddi sonular olduunu sylyor. Modem toplumda i

grebilmemiz iin dorusal say izgisi anlayna sahip olmamz

bekleniyor. Bu, lmenin temeli ve ilemlerini kolaylatryor. Ama

belki de dorusallk zerine bamllmz hususunda ok ileri gittik

ve logaritmik sezgilerimizi boduk. Pica belki de bu nedenle birok

insann matematii zor bulduunu sylyor. Belki de kesin saylar

26
dntrmek yerine oranlar zerinden karar verme igdlerimize daha
fazla nem vermeliyiz. Ayn ekilde, Munduruku'lar. bizim yaptmz
gibi saymay retmek yanl olabilir nk bu onlar hayatta kalma
lar iin ihtiya duyduklar tm matematiksel sezgiden ya da bilgiden
mahrum brakabilir.

Saylar iin kelime veya sembolleri olmayanlarn matematiksel becerileri

zerine duyulan ilgi geleneksel olarak hayvanlar zerine odaklanm tr.
En ok tannan deneklerden bir tanesi de Clever Hans isimli yar
atdr. l 900'l yllarn balarnda, ata aritmetiksel toplama ilemleri
yaptran emekli matematik retmeni Hans'n sahibi Wilhelm von
Osten' izlemek iin halk Berlin avlusuna toplanrd. Hans cevab
toynan cevap kadar yere vurarak verirdi. Repertuannda toplama
ve karmann yannda, kesirler, karekkler ve faktr hesaplan da
vard. Halkn ilgisi ve atn zekasnn bir eit numara olduuna dair
phesi, saygn bilim adamlarndan oluan bir komitenin atn bece
rilerini soruturmasna neden olmutu. Sonucun atn lehine olduuna
karar verdiler. Hans gerekten de matematik ilemleri yapabiliyordu.
Einstein gibi zeki olan bu ksran foyasn ortaya karmak daha az
saygn ama daha kararl bir psikoloa dmt. Oscar Pfungst, Hans'n,
sten 'n beden dilinden ald ipularna gre tepki verdiini fark etti.
Hans toynaklarn yere vurmaya sadece Osten'n yzndeki belirli
bir ifadeden sonra balyordu ve daha sonra doru cevaba geldiini
gsteren gergin ifade deiince duruyordu. At, ban ne eilmesi ve
kalarn kalkmas ve hatta burun deliklerinin genlemesi gibi en kk
grsel iarete bile duyarlyd. Yon Osten'n kendisi bile bu mimikleri
yaptnn farknda deildi. Hans kesinlikle insanlarn reaksiyonlarn
okuma konusunda zekiydi ama bir aritmetiki deildi.

Getiimiz yzylda hayvanlara saymay retmek iin daha bir

ok baka giriimde bulunuldu ve bunlarn hepsi sirk tarz elenceler
adna deildi. 1943 ylnda Alman bilim adam Otto Koehler kuzgunu

27
Jakop' zerlerinde eitli saylarda birok nokta bulunan deiik m
lekler arasndan kapanda belirli bir sayda nokta bulunan mlei
semesi iin eitti. Ku bu grevi bir ila yedi arasndaki herhangi bir
sayda nokta bulunan mlekler iin gerekletirdi. Yakn bir tarihte
ku zekas daha etkileyici seviyelere kt. Harvard niversitesi'nden
!rene Pepperberg, Alex adndaki Afrika gri papaanna 1 ila 6 arasn
daki rakamlar retti. Kendisine karmak renkli bloklar gsterilip
rnein ka tane mavi blok var diye sorulduunda cevab ciyaklayarak
verebiliyordu. Alex bilim adamlar ve ku severler arasnda o kadar
mehur olmutu ki, 2007 ylnda beklenmedik bir biimde ldnde
lm ilan The Economist' de yaynland.

Hayvanlara saymay retmek konusunda Clever Hans'dan ka

rlan ders, istemsiz insani telkinlerin ortadan kaldrlmas konusunda
temkinli davranmakt. Matematik eitimi iin 1970 ylnda Afrika'dan
Japonya'ya getirilen empanze Ai iin insan telkinleri tamamen ortadan
kaldrld nk Ai eitimini dokunmatik bilgisayar kullanarak ald.

Ai imdi 31 yanda ve Japonya'nn ortasndaki kk bir turist

ehri olan Inuyama'daki Primat Aratrma Enstits'nde yayor. Aln
geni ve kellemi enesinde kllar beyaz ve orta yal bir maymunun
kk gzlerine sahip. Orada bir 'denek' deil bir 'renci' olarak
biliniyor. Ai her gn kendisine grevlerin verildii derslere katlyor.
Geceyi devasa bir aaca benzeyen ahap, metal ve ipten oluan yapda
dier empanzelerle birlikte geirdikten sonra dakikas dakikasna sabah
9'da ortaya kyor. Onu grdm gn, kafas bilgisayar ekranna
yakn oturmu ekranda grd rakamlar dizisini giriyordu. Grevi
doru bir biimde yerine getirdiinde 8 mm kpler eklinde doranm
elmalar sandaki bir tpe vzldayarak dyordu. Ai eliyle yakalayp
derhal itahla azna atyordu. Bo gzlerle bak, parlayan, bipleyen
bilgisayar ekranna heyecansz bir biimde bas ve srekli elde ettii
dln sradanl bana ev ilerini yapan yal bir kadn anmsatt.

28
 Ai yavruyken Arap rakamlaryla sayabilen ilk insan d varlk

olarak kelimenin iki manasnda da byk bir maymun oldu (Arap

saylan 1, 2, 3 eklinde devam eden sembollerdir ve ironik bir bi

imde Arap dnyas dnda neredeyse tm dnyada kullanlan say

sembolleridir). Bunu tatmin edici bir biimde gerekletirebilmek iin

Primat Aratrmalar Enstits bakan Tetsuro Matsuzawa'nn insani

say algsnn temelini oluturan iki unsuru retmesi gerekiyordu:

Nicelik ve sra.

Saylar bir miktar ve ayn zamanda bir sra belirtir. Bunlar bir

birleriyle ilikilidirler ama farkl kavramlardr. rnein 'be havu'

dediimde grup iindeki havularn niceliinin 5 olduunu kastederim.

Matematikiler saylarn bu zelliine 'nicelik' diyorlar. Dier yandan

1'den 20'ye kadar saydmda saylarn sralamaya denk gelen zel

liini kullanrm. 20 tane nesneden bahsetmiyorum, sadece bir diziyi

ezberden sylyorum. Matematikiler saylarn bu zelliine 'sralama'

diyorlar. Okulda bize nicelik ve sralama zellikleri birlikte retilir

ve bizler kolayca birinden dierine geebiliriz. Ama empanzeler iin

bu o kadar belirgin deildir.

Matsuzawa, Ai'ye bir krmz kalemin '1' sembolne iki krmz

kalemin '2' sembolne denk geldiini retti. 1 ve 2'yi rendikten

sonra 3 ve ardndan da 9'a kadar olan dier rakamlarn tamamn

retti. Diyelim ki 5 rakam gsterildiinde be paralk nesneler dizisine

basyordu ve 5 paral bir nesne dizisi gsterildiinde ise 5 rakamna

basyordu. Ona verilen eitim bir dllendirmeye dayalyd: Bilgisayar

grevini ne zaman doru bir ekilde yapsa, bilgisayarn yanndaki

tpte bir para yemek veriliyordu.

Ai l 'den 9'a kadar olan saylarda ustalatktan sonra Matsuzawa

ona nasl sralandklarn retecei grevler vermeye balad. Testleri

ekranda meydana geliyordu ve Ai 'nin onlar artanlar biiminde sra

lamas gerekiyordu. rnein ekranda 4 ve 2 gzktyse, Ai 'nin kp

elmalarn kazanmak iin nce 2'ye sonra 4'e basmas gerekiyordu.

29
Bunu olduka abuk kavrad. Ai'nin hem nicelik hem de sralamadaki

yeterlilii Matsuzawa iin rencisinin saymay rendii anlamna

geliyordu. Bu baars onu Japonya'da ulusal bir kahraman haline

getirdi ve kendi tr iinde dnya apnda bir ikon oldu.

Matsuzawa bunun sonrasnda onu sfr kavramyla tantrd. Ai,

O sembolnn nicelikselliini kolayca rendi. Ekranda ne zaman ii

bo bir kare ksa rakama basyordu. Matsuzawa sfrn sras hakknda

bir karmda bulunup bulunamayacan grmek istedi. Ai'ye tpk 1

ila 9 arasndaki saylan sralamay renirken olduu gibi rastgele iki

rakamn bulunduu ekranlar gsterildi ama arada gsterilen rakam

lardan birisi O'd. Saylan sralarken sfrn yerinin neresi olduunu

dnmt?

lk seansta Ai O' 6 ile 7'nin arasna yerletirdi. Matsuzawa bunu

Ai'nin hangi saylarn O'dan nce ve hangi saylarn O' dan sonra gel

mesi gerektiini konusunda tahminlerinin ortalamasn alarak hesap

lad. Devam eden seanslarda Ai'nin sfra verdii konum 6'nn altna

indi, ardndan 5'in ve 4'n ve birka yz denemenin ardndan O birin

altna yerletirildi. Ai her ne kadar saylan kullanmay mkemmel bir

biimde rense de, derin insani saysal anlaytan yoksun.

Ancak renerek edindii bir alkanl ise ovmenlik. imdi bir

profesyonel ve bilgisayar bandaki grevlerini ziyaretiler ve zellikle

de kamera karsnda daha iyi yapma eilimde.

Hayvanlardaki saysal hakimiyeti aratrmak etkin akademik bir

ura. Deneyler semenderler, fareler ve yunuslar gibi eitli trlerdeki

hayvanlar arasndaki beklenmedik 'Nicelii ayrt etme' kapasitesinin

olduunu ortaya koyuyor. Her ne kadar atlar hala karekk hesaplaya

masalar da bilim insanlar hayvanlarn saysal becerilerinin daha evvel

dnlenden daha karmak olduuna inanyorlar. Tm hayvanlar

matematie eilimli birer beyinle douyormu gibi grnyor.

30
 Nihayetinde vahi yaamda hayatta kalabilmek iin saysal bir
yeterlilik ok nemli. Bir empanze kafasn kaldrp aaca bakt
nda yiyebilecei olgunlam meyve miktarn hesaplayabiliyorsa a
kalma ihtimali az demektir. Sussex niversitesi'nden Karen McComb,
Serengeti'de aslanlar topluluunun dier aslanlara saldrrken saysal
duyumlarn kullanp kullanmadklarn ortaya koymak iin gzlemlerde
bulundu. Deneylerden birinde yalnz bir dii aslan afakta srsnn
bulunduu yere geri dnyordu. McComb allarn arkasna hoparlr
gizlemiti ve tek bir kkreme sesi verdi. Dii aslan bu sesi duydu ve
evine doru yrmeye devam etti. kinci deneyde be dii aslan bir
aradayd. McComb aslann kkremesini hoparlrden verdi. Beli
grup kkremeyi duydu ve sesin geldii yne doru dikkatle baktlar.
Dii aslanlardan biri kkredi ve ksa bir sre sonra be aslan saldr
mak iin allklara doru harekete gemilerdi. McComb'un vard
sonu, aslanlarn nicelikleri kafalarnda tartt ynndeydi. Bire bir,
saldrmak iin ok riskli demekti, ama bee avantajd ve saldn
gerekleiyordu.

Elbette saylar ile ilgili hayvan aratrmalarnn tm bir empan

zeyle iliki kurmak ya da Serengeti'de kamp yapmak gibi byleyici
deildir. Almanya'daki Ulm niversitesi'nde akademisyenler sahra
l karncalarn bir tnelin ucuna koydular ve onlar yiyecek aramaya
gnderdiler. Ancak yiyecee ulatklarnda karncalardan bazlarnn
ayaklarnn altlar kesildi ve bazlarnn ayaklar domuz kl eklenerek
uzatld (Bu ilem dnld kadar acma<;zca bir ilem deildir,
nk l karncalarnn ayaklan sahra gnei nedeniyle hissizdir). Uzun
bacakllar yuvalarn geerken ksa bacakl karncalar yuvalarndan
nce durdular, bu da karncalarn mesafeler iin gzlerini kullanmak
yerine isel bir adm sayc mekanizma kullandklar sonucunu ortaya
kard. Karncalarn o muhteem saatlerce yryp daima yuvalarna
geri dnebilme becerileri belki de admlarn sayabilme konusundaki
becerilerinden kaynaklanmaktadr.

31
Ayumu bu grevde basldnda beyaz karelere dnen! 'den 7'ye kadar
olan saylara dokunmaktadr. dl olarak yiyecek kazanabilmesi iin
karelere hafife vurarak saylarn konumlarn anmsamak zarundadr.

32
 Hayvanlarn saysal kabiliyetleri zerine yaplar aratnnalar hi

beklenmeyen noktalara da ult. empanzelerin matematiksel yeterlilii

snrl olabilir, ama almasn yrtrken Matsuzawa empanzelerin

bizlerden stn olan baka bilisel becerileri olduunu kefetti.

2000 ylnda Ai, dnyaya Ayumu adnda erkek bir yavru getirdi.

Primat Artrma Enstits'n ziyaret ettiim gn Ayumu annesinin

yanndaki snftayd. Daha kkt ve yznde ve ellerinde pembe

derisi ve daha siyah kllar vard. Ayumu bilgisayarnn nne oturmu

parldayan rakamlara basyor ve baarl olduundaysa elma kplerini

hapur hupur yiyordu. Gruptaki baskn diinin olu ve varisi olmann

salad ayrcalkl statsyle kendisine gveni olan bir gen adamd.

Ayumu'ya bilgisayar nasl kullanaca hibir zaman retilmedi,

ancak bebekken her gn snfta annesinin yannda oturuyordu. Matsu

zawa bir gn snfn kapsn yarya, sadece Ayumu'nun girebilecei

ama Ai'nin ona katlmas iin dar olacak kadar at. Ayumu doruca

bilgisayar ekrannn bana gitti. trmaclar neler rendiini gr

mek iin heyecanla onu izlediler. altrmak iin ekrana dokundu ve

l ve 2 rakamlar grnd. Bu basit bir sralama greviydi. Ayumu

2'ye dokundu. Yanl. Tekrar ikiye bast. Tekrar yanl. Ardndan l

ve 2'ye ayn anda basmay denedi. Yine yanl. Nihayetinde doruyu

buldu: l 'e ve ardndan 2'ye bast ve avucuna bir elma kp dt.

Ksa bir sre sonra Ayumu bilgisayar grevlerinin hepsinde annesin

den daha iyiydi.

Birka sene nce Matsuzawa yeni bir bilgisayar grevi oluturdu.

Ekrandaki altrma dmesine basnca l ila 5 arasndaki saylar

rastgele bir srayla grnyordu. 0.65 saniye sonra saylar kk beyaz

karelere dnyorlar. Grev beyaz karelere hangi karenin hangi say

olduunu hatrlayarak doru srayla basmak.

Ayumu bu grevi yaklk % 80 dorulukta tamamlad ve bu

oran ortalama Japon ocuklar ile aynyd. Bunun ardndan Matsu-

33
zawa saylarn grnr olduu sreyi 0.43 saniyeye drd ve bu
durum Ayumu iin neredeyse hibir fark oluturmazken ocuklarn
baarsnda ciddi bir d gerekleti ve% 60'lara indi. Matsuzawa
saylarn gzkt zaman dilimini tekrar azaltp 0.21'e indirdiinde,
Ayumu hfila% 80 baar gsterirken ocuklarn baars% 40'a dt.

Deney, Inuyama'daki tm empanzelerle birlikte Ayumu'nun da

srad bir grsel hafzaya sahip olduunu ortaya kard ancak hibiri
Ayumu kadar iyi deildi. Daha sonraki deneylere Matsuzawa gzken
rakam saysn arttrd ve imdi Ayumu sadece 0.21 saniye gzken
sekiz rakamn srasn hatrlayabiliyor. Matsuzawa aynca zaman ara
ln da drd, Ayumu artk sadece 0.09 saniye gzken be raka
mn srasn hatrlayabiliyor ki bu insanlar iin brakn hatrlamay,
rakamlarn ne olduunu grebilmek iin bile snrda bir zaman. Bu
artc aniden ezberleme yetenei rnein vahi yaamda dmanla
rn saysn ezberlemenin hayatta kalmak iin ok nemli olmasndan
kaynaklanyor olabilir.

Hayvanlarn saysal becerilerindeki snrlar zerine yaplan alma

lar bizi doal olarak insann doutan gelen becerilerini sorgulamaya
gtryor. Bilim insanlar bilgi edinme yntemiyle safl bozulma
m olabildiince gen zihinleri incelemek istiyorlar. Sonu olarak,
sadece birka aylk bebeklerin matematiksel becerileri dzenli olarak
test ediliyor. Bu byklkteki bebekler doru dzgn konuamadk
lar ve uzuvlarn kontrol edemedikleri iin saysal hnerlerinin test
edilmesi iin gzlerinden faydalanlyor. lgin bulduklar resimlere
daha uzun sre baktklarna dair bir teori var. 1980 ylnda Pennsylva
nia niversitesi'nden Prentice Starkey, 16 ve 30 haftalk arasndaki
bebeklere zerinde iki nokta bulunan bir ekran ve zerinde iki nokta
bulunan baka bir ekran gsterdi. Bebekler ekrana 1.9 saniye baktlar.
Starkey testi iki noktal ekrann ardndan noktal ekran gstererek
tekrarladnda bebekler ekrana 2.5 saniye yani neredeyse te biri

34
kadar daha uzun bir sre baktlar. Starkey bu ekstra bakma sresinin,

bebeklerin iki noktal ekran ile noktal ekran kymlayarak farkl

bir ey grdklerini ve dolaysyla ilkel bir say alglan bulunduunu

ileri srd. Dikkat sresini temel alarak saysal idrak zerine karar

verme yntemi gnmzde standart bir yntemdir. 2000 ylnda Har

vard niversitesi'nden Elizabeth Spelke alt aylk bebeklerin 8 ile 16

nokta arasndaki fark anlayabildiklerini gsterdi ve 2005 ylnda da

16 ila 32 arasndaki fark anlayabildiklerini ortaya koydu.

Benzer bir deney de bebeklerde aritmetik kavraynn bulunduunu

gsterdi. 1992 ylnda Arizona niversitesi'nden Karen Wynn be aylk

bir bebei kk bir sahnenin nne oturttu. Bir yetikin sahneye bir

Mickey Mouse bebei koydu ve bebei gizlemek iin paravan kal

drd. Yetikin sahneye bir tane daha Mickey Mouse bebei yerletirdi

ve grnmeleri iin paravan indirdi. Wynn deneyi tekrarladnda,

ekranda yanl sayda bebek gsterdi: Sadece bir bebek ya da tane.

Cevabn iki olmas gerektii zamanlarda sadece bir ve tane bebek

olduu zamanlarda bebek sahneye daha uzun sre bakyordu, bu da

bebein ilemin yanl olmasna ard anlamna geliyordu. Wynn,

bebeklerin bir bebek art bir bebein iki bebek etmesi gerektiini bil

diklerini ileri sryor.

Mickey Mouse deneyi daha sonra susam soka karakterleri olan

Elmo ve Emie 'yle tekrarland. Elmo sahneye yerletirildi. Paravan

indirildi. Sahne arkasndaki baka bir Elmo sahneye yerletirildi. Para

van kaldrld. Bazen iki Elmo bazen de bir Elmo ve bir Emie birlikte,

bazen sadece bir Elmo ve sadece bir Emie gsterildi. Bebekler sadece

tek bir kukla gsterildii zamanlarda yanl iki kukla gsterildii za

manlardan daha uzun sre sahneye baktlar. Baka bir ifadeyle 1 + 1

= 1 'in aritmetiksel imkanszl Elmo'lann Emie'lere dnmesinden

daha rahatszlk vericiydi. Bebeklerin matematik yasalar konusundaki

bilgileri fiziksel bilgilerinden daha kkl gzkyor.

35
 svireli psikolog Jean Piaget ( 1896-1980) bebeklerin say kavra
ylannn tecrbeyle birlikte yava yava kurulduunu sylyordu, bu
nedenle alt ya da yedi yan altndaki ocuklara aritmetik retmenin
bir anlam yoktu. Bu, nesiller boyunca eitimcilerin ilkokuldaki ocuk
lara dzgn bir matematik eitimi vermek yerine derslerde bloklarla
oynamalarna izin vermelerine neden oldu. renciler Arap rakamlaryla
ilkokuldan sonra yz yze geldiler.
..---
.

1. Karakter sahneye yerletirilir. 2. Paravan belirir ve karakteri gizler.

3. ikinci karakter paravann arkasna yerletirilir. 4. Paravan karakteri gizler.

5. Yukardaki durumlardan birinin gsterilmesi iin paravan kaldrlr.

Karen "Ynn 'n deneyinde bebekler, paravan arkasndaki oyuncak be

beklerin doru saysn ayrt etme becerileri zerine test ediliyorlar.

36
Nokta deneyler ayn zamanda yetikinlerin saysal kavray aratr

malarnda da ke tadr. Klasik bir deneyde kiiye ekranda noktalar

gsterilir ve ka tane nokta grd sorulur. Bir, iki ya da nokta

gsterildiinde cevap neredeyse annda gelir. Drt nokta gsterildiinde

ise cevap ciddi lde yavalar be noktada ise daha da yavalar.

'Ne olmu yani !' diyebilirsiniz. te bu, birok kltrde 1, 2 ve 3

rakamlarnn bir, iki ve izgi ile ifade edildiini ama 4 rakamnn

drt izgiyle ifade edilmediini aklamaktadr. ya da az izgi bu

lunduunda izgilerin saysn derhal syleyebiliriz, ancak drt izgi

olduu zaman beynimiz daha fazla i yapmak zorundadr bu nedenle

baka bir semboln kullanlmas gerekir. Bir ile drt arasndaki ince

semboller -, .:.. , - ve v dr. Antik Hinte ise _ , = , := ve + . Eer

bu izgileri birletirirseniz modem rakamlar olan 1, 2, 3 ve 4'e nasl

dntklerini grebilirsiniz.

Aslnda bir bakta kavrayabileceimiz izgi saysnn ya da

drt olduu zerine farkl grler vardr. Romallarn drt iin IlII ve

iV eklinde alternatifleri vard. iV bir bakta daha kolay fark ediliyor,

ama Romallar -belki de estetik sebeplerden- m semboln kullanl

masn istemediler. Hzl, kendimize gvenerek ve kesin bir biimde,

sayabileceimiz nokta, izgi ya da kaplan dii says kesinlikle drtten

fazla deildir. 1, 2 ve 3' kesin bir biimde alglayabiliriz ancak 4'n

tesinde kesinlik duygumuz azalr ve saylar hakkndaki yarglarmz

yaklak deerler haline gelir. rnek olarak bir sonraki sayfada stte

ka tane nokta olduunu hzlca tahmin etmeye aln.

Bu imkanszdr (Elbette Yamur Adam filminde Dustin Hoffman'n

canlandrd karakter gibi birka saniye bakp ' yetmi be' diye m

rldanan dahi bir otistik deilseniz). Tek stratejimiz tahmin etmek

olacaktr ve muhtemelen yakn bir tahmin bile olmayacaktr.

37


Aratrmaclar miktar algmzn uzanm belirlemek iin testler

yaptlar ve gnlllere zerlerinde farkl saylarda noktalar bulunan
imgeler gsterdiler ve noktalan ayrt etme becerimizin benzerlikler
tad ortaya kt . rnein 80'1i bir grupla l OO'l bir grup arasndaki
fark anlamak, 8 1 'li ve 82'li bir grup arasndaki fark anlamaktan daha
kolay. Ayn biimde 20 ve 40 aras noktadan oluan gruplarn farkn
sylemek 80 ile 100 aras noktadan oluan grubun farkn sylemekten
daha kolay. Aada, hem A hem de B iin sol kmedeki nokta says
sa kmedeki nokta saysndan daha fazla, buna ramen B grafiinde
bu bilgiyi edinmek iin ihtiya duyduumuz sre dikkat ekici bir
miktarda daha uzun.

Kutu A

Kutu B

38
 Bilim insanlar kyaslama gcmzn apma ilkesi gibi matematik

yasalarna nasl kat bir ekilde bal olduu konusunda ak nla

dtler. Say Duygusu adl kitabnda Fransz Bilisel bilimcisi Sta

nislas Dehaene 10 ila 13 nokta arasndaki fark % 90 kesinlikle ayrt

edebilen bir insan rnei veriyor. lk kme iki katna kartlp 20

nokta yaplrsa ayn kiinin tekrar % 90 kesinlikle bilebilmesi iin

ikinci kmeye ka tane nokta eklenmesi gerekir? Cevap ilk kmenin

tam iki kat olarak 26'dr.

Hayvanlar da noktal kmeleri kyac;layabiliyorlar. Bizler kadar

yksek sonular elde edemeseler de, becerilerini yneten ayn mate

matik yasalardr. Bu olduka dikkat ekici. nsanlar ayrntl bir sayma

sistemine sahip olma konusunda esizdir. Hayatlarmz saylarla dolu.

Ama byk saylar alglama ve tahminlerde bulunma konusuna gelince

beyinlerimiz tyl ve kll dostlarmz gibi i gryor.

nsanlarn nicelikler zerine olan alglar, milyonlarca yln ardndan

saylarn yaratlmasna yol at. Bunun tam olarak nasl gerekleti

ini bilmek imkansz, ama aylarn, dalarn, yrtclarn ya da davul

ritimlerinin takip edilmesi arzusu ile ortaya ktn iddia etmek akla

yatkn grnyor. Balangta izini srdmz eyle birebir karl

salamak iin parmaklarmz ya da bir odun zerine atlm entikler

gibi grsel semboller kullanm olabiliriz, iki parmak ya da iki entik

iki mamut anlamna gelebilir ya da parmak ya da entik sadece

demektir. Daha sonra iki entik ya da parmak kavramlarna

karlk gelen kelimeler rettik.

Takip edecek daha fazla nesne olmaya baladka, saylar iin

bulduumuz kelimeler ve semboller giderek artan bir hzla geniledi ve

gnmzde istediimiz byklklere kadar sayabileceimiz tam olarak

gelimi bir tam say sistemimiz var. Saylar tam olarak ifade edebilme

becerimiz, rnein nceki sayfada stteki resimde tam olarak 75 nokta

39
var diyebilmek, daha temel bir becerimiz olan bu tip nicelikleri tahmini

alglama yeteneimiz ile sk bir iliki iindedir. inde bulunduumuz

koula gre hangisini seeceimize karar veririz: rnein bir spermar

kette, rnlerin fiyatlarna bakt mzda tam say algmz kullanrz.

Ama en ksa sat srasna girmeye karar verdiimizde igdsel olan

tahmin yrtme algmz kullanrz. Tm sralardaki her bir insan say

mayz. Sralara bir bakar ve hangisinin daha az olduunu tahmin ederiz.

Gerekte, saylara kar, kesin olmayan yaklammz srekli

kullanrz, hatta kesinlik belirten terimleri kullanrken bile. Birisine

ie gitmesinin ne kadar srdn sorun, yantlarn ounun 'Otuz

be, krk dakika' gibi ifadeler olduunu greceksiniz. Aslnda ben

nicelik gerektiren bu tip sorulara kesin bir say ile cevap veremedi

imi kefetmitim. Partide ka kii vard? 'Yirmi, otuz . . . ' Ne kadar

kaldn? ' buuk, drt saat. . . ' Ne kadar itin? 'Drt, be . . . on .

. . ' eskiden kararsz bir kii olduumu dnrdm. imdi o kadar

emin deilim. Artk saylarla iimden gelen bu sezgisel ve hayvansal

bir eilim olan tahminlerle i grme drtme gre hareket ettiimi

dnmeyi tercih ediyorum.

Yaklak bir say algs hayatta kalmak iin temel bir gerekli

lik olduu iin, btn insanlarda benzer eilimlerin olmas gerektii

dnlebilir. 2008 ylnda Johns Hopkins niversitesi ve Kennedy

Krieger Enstits'ndeki psikologlar 14 ya grubunda bunun geerli

olup olmadm aratrdlar. Genlere bir ekranda 0.2 saniye sresince

eitli saylarda mavi sar noktalar gsterildi. Sonular aratrmaclar

akna evirdi. nk sonular beklenmeyen bir eitlilik sergiliyordu.

Baz renciler 9 mavi ve 10 sar nokta arasndaki fark kolayca anla

yabilirken, dierleri bebeklerle kyaslanabilecek bir beceri sergileyip 5

sar ve 3 mavi nokta arasndaki fark zar zor anlayabiliyorlard.

Genlerin nokta kyaslama becerileri ve anaokul aritmetik becerileri

kyaslandnda daha da artc bir bulgu gn na kt. Aratr-

40
mac lar daha nce sezgisel olan noktalar ayrt edebilme becerisinin

denklem zme ve gen izme gibi grevleri yerine getirmek konusunda

bir katks olmadn dnyorlard. Ama bu alma, hesaplama ve

okullarda retilen matematik arasnda gl bir karlkl ilikinin

varln tespit etti. Say tahmininde daha iyi olan rencinin okulda

daha iyi bir not alma ans daha yksekti. Bu bulgunun eitim adna

ciddi sonular olabilirdi. Eer tahmin etme kabiliyeti matematiksel

beceriyi besliyorsa, belki de matematik derslerinde arpm tablolarnn

daha az, nokta kmelerini kyaslama becerisini gelitiren almalarn

daha ok yer almas gerekir.

***

Stanislas Dehaene, trde saysal kavray zerine trde alanl a

lmalarn belki de ncs. e bir matematiki olarak balad, imdi

ise College de France 'da nroloji profesr ve Paris yaknlarndaki

son teknoloji NeuroSpin aratrma enstitsnn yneticisi. Say Duy

gusu kitabn 1 997 ylnda yaynladktan ksa bir sre sonra, Paris

bilim mzesinin kantininde Harvard 'da geliim psikologu olarak grev

yapan Elizabeth Spelke ile bir yemek yedi. ans eseri orada Pierre

Pica'nn yannda oturmulard . Heyecan verici bir tartmadan sonra

Pica, Munduruku'lar ile yaad tecrbeleri paylat ve ortaklaa

almaya karar verdiler. Sayma sistemleri olmayan bir topluluk zerine

al mak mkemmel bir yeni alma alan frsatyd .

Dehaene, Pica'nn Amazonlar'a gtrebilecei trden deneyler

gelitirdi ve bir tanesi olduka basitti: Say kelimelerinden ne anla

dklarn renmek istiyordu. Yamur ormanlarna geri dndnde

Pica, gnlllerden oluan bir grup oluturdu ve ekran zerinde eitli

saylarda noktalar gsterdi ve yksek sesle ka tane nokta grdklerini

sylemelerini istedi.

41
 Munduruku saylan u biimdedir:

bir pg
iki xep xep
ebapug
drt ebadipdip
be pg pogbi

Ekranda sadece bir tane nokta olduunda Munduruku Pg der. ki

nokta olduunda xep xep. Ama ikiden sonras kesin deildir. nokta

gsterildiinde ebapug deme oranlan % 80'di. Drt noktaya verdik

leri tepki % 70. Be nokta gsterildiinde cevap olarak pg pogbi

;;adece % 28 orannda ve ebadipdip % 1 5 orannda verilmiti. Baka

bir ifadeyle ve yukars iin Munduruku say kelimeleri gerekten

de tahminlerden ibaretti. 'Bir ' , 'iki' , 'ms', ' drdms', beimsi'

eklinde sayyorlard . Pica kelime manas olarak 'Bir avu' anlamna

gelen pg pogbi'nin gerekten bir say olarak nitelendirilip nitelendirile

meyeceini merak ediyordu. Belki de bee kadar deil de drdmsye

kadar sayyorlard?

Pica say kelimelerinin baka bir dilsel zelliini daha kefetti. Bir

ile drt arasndaki kelimelerin hece saysnn karlk geldii rakam

kadar olduunu gsterdi. Bu gzlem onu gerekten de heyecanlandrd.

'Heceler adeta saymann iitsel bir yolu gibi' dedi. Romallar da ayn

biimde 1, il, n ve 1111 olarak sayyorlar ama bete V harfini kulla

nyorlard, Munduruku'lar bir heceyle balyor iki iin bir tane daha

ekliyor, iin bir tane daha, drt iin baka bir tane daha ekliyorlar

ama be iin bir hece daha eklemiyorlard. ki ve iin kullanlan

kelimeler kesin olarak kullanlmasa da kesin sayda hece ieriyorlard.

Hece says artk nemli olmadnda kelimenin kendisi belki de say

kelimesi olmuyordu. 'Bu harika, nk insanlarn ayn anda sadece

drt nesnenin izini srebildikleri dncesiyle uyuuyor' dedi Pica.

42
 Pica, aynca Munduruku'lann byk say tahminlerini de test etti.

Testlerden birinde, deneklere arka sayfada gsterildii gihi, bilgisayar

ekrannda bo bir teneke kutuya dolan iki nokta kmesinin animas

yonu gsterildi. Deneklere bu iki nokta grubunun kutu iinde toplanp

toplanmad soruldu -noktalar .kyaslama iin bu aamada grnr

deillerdi- ekranda nc kmeden daha fazla nokta grnyordu.

Bu onlarn toplama ilemini de yaklak tahminler cinsinden yapp

yapmadn test ediyordu. Testin sonucu ayn teste tutulan yetikin

Franszlardan alnan sonuca benziyordu.

Benzer bir deneyde, ayn ekilde o da arka sayfada gsteriliyor,

Pica 'nn bilgisayarnn ekranndan altt noktann bir teneke kutuya

dolduu ve kutudan drt noktann kt bir animasyon gsterildi.

Ardndan Munduruku'lara tenekede ka tane nokta kaldna dair

seenek sunuldu. Baka bir ifadeyle, 6 eksi 4'n ka olduu? Bu

grevi tamamlayamadlar. Test saylarn 6, 7 ya da 8 noktayla tekrar

landnda da cevap veremediler. 'En basit durumlarn hesabn bile

yapamyorlard ' dedi Pica.

Bu nokta deneylerinin sonucu, Munduruku'lann byk miktarlar

ile baa ktklarn ama bein stndeki saylarda berbat olduklarn

gsterdi. Pica, Munduruku'lar ve batllar arasnda ortaya kan bu

benzerliklere hayran kalmt: Her iki toplulukta tam olarak i gren,

kk saylan takip ederken tam say sistemi, byk saylan takip

ederken tahmini hesap sistemi vard. En nemli fark ise beten byk

saylara ulamak iin Munduruku 'lann birbirinden bamsz bu iki

sistemi birletirmeyi baaramam olmasyd. Pica, bunun sebebinin

muhtemelen bu iki sistemi birbirinden ayn tutmann daha faydal

olmas olduunu syledi. Kltrel farkllklara duyulan ilgi iinde,

Munduruku 'lann sayma biimlerini korumann nemli olduunu iddia

ediyor nk Brezilyal yerleimciler ve yerlilerin kanlmaz olarak

artan temaslar bu durumu tehdit eder hale gelecek.

43
 Daha byk olan gsterin: A + B veya C

ii




c

:
. . .
.

:. .. . .

Tahmini toplama ve kyaslama

D - E'yi gsterin

!



E

Tam olarak karma.

Aslna baklrsa, baz Munduruku'lann Portekizce saymay

renmeleri ancak basit aritmetii kavrayamam olmalar gerei kendi

matematiksel sistemlerinin ne kadar gl olduunun ve kendi ihti

yalar na nasl uygun geldiinin bir gstergesi. Ayn zamanda beten

byk tam saylan kavrayabilmek iin yaplmas gereken kavramsal

bir sramann nasl zor olduunu da gsteriyor.

44
nsanlar saylar tam olarak anlamak iin drtten yukar say kelime

lerine ihtiya duyuyor olabilirler mi? University Collegc London'dan

Profesr Brian Butterworth buna ihtiya olmadna inanyor. Beynin

tam saylar anlamak iin doumla gelen 'Tam say modl' adn

verdii bir kapasitesinin bulunduuna inanyor. karmlarna gre

insan kk bir topluluk iindeki belirli sayda nesneyi anlayabili

yor ve bu topluluu tek tek yaplan eklemelerle daha byk saylarn

davranlarn kavrayabiliyoruz. Aratrmalarn Amazon'un dnda,

neredeyse hibir say kelimesi bulunmayan tek yerinde srdryordu.

Warlpiri aborijin topluluu Alice Springs civarnda yayorlar ve

say kelimesi olarak dillerinde sadece bir, iki ve ok var ve Carpentaria

Krfezi, Groote Eylande'da Anindilyakwa yerlilerinde ise sadece bir,

iki, (bazen drt anlamna da geliyor) ve ok var. ki grubun o

cuklaryla yaplan bir deneyde bir tahta blounun zerine bir ubukla

en fazla yedi kez olacak ekilde vuruldu ve vurma says kadar tahta

paras bir hasrn zerine dizildi. Bazen vurma saylar ve dizilen tah

talar birbirini tutuyor, bazense tutmuyorlard. ocuklar saylarn tutup

tutmadn mkemmel bir biimde syleyebiliyorlard. Butterworth,

doru cevab verebilmek iin ocuklarn, hem iitsel hem de grsel

numaralandrma iin yeterli olacak lde soyut zihinsel bir tam say

tasarm gerekletirebildiklerini ileri srd. Bu ocuklarn drt, be,

alt ve yedi iin kullandklar bir kelime yoktu, ama bu miktarlar

akllarnda mkemmel bir biimde tutabiliyorlard. Butterworth 'un

vard sonu uydu: Kelimeler kesinlii anlamak iin kullanldr

ama zorunlu deildirler.

Butterworth'un -Stanislas Dehaene'nin- almasnn nemli bir baka

noktas diskalkuli ad verilen bir durum ya da say algsnn kusurlu

olduu say krlyd. Tahmini olarak toplumun % 3 ila 6'snda

grlmektedir. Diskalkuli'ler saylar bakalar gibi anlamazlar. rnek

olarak, aadaki saylardan hangisi daha byktr?

45
 65 24

ok kolay, 65. Neredeyse hepimiz doru cevab yann saniyede bu

luruz. Ama eer sizde say krl varsa cevab vermek dakika

srebilir. Bu durumun biimi kiiden kiiye deimektedir, ama say

krl tans konan kiiler genellikle bir say kelimesi ile say sem

boln karlkl olarak ilikilendirmekte zorluk ekerler, rnek olarak

5 semboln karlk gelen nesne saysyla ilikilendiremezler. Onlar

iin saymak da zordur. Say kr olmanz sayamayacanz anlamna

gelmez, ama temel say algsndan yoksun olduu iin skntlar yaar

ve gnlk yaamda saylarla baa kmak iin sayarken parmaklarn

kullanmak gibi alternatif stratejiler kullanr. leri derecede say kr

olanlar saatin ka olduunu zar zor sylerler.

Eer okuldaki btn derslerinizde baarlysanz ve sadece mate

matik snavlarnda baarsz oluyorsanz say kr olabilirsiniz (Ancak

matematikten srekli kaldysanz bu kitab muhtemelen okumazsnz).

Bu durum dk matematiksel becerinin balca sebebi olarak dnlr.

Say krln anlamann toplumsal bir nemi var, nk matematiksel

beceriden yoksun insanlar genellikle isizdirler ve evreleri tarafndan

bask altna alnrlar. Ama say krl az da olsa anlalmaya baland .

Yaz krlnn say eidi olduu dnlyor: ki durum da top

lumda aa yukar ayn oranda bulunuyor ve zekann hibir eidiyle

herhangi bir ilikileri yok. Ama yaz krl, say krlnden ok

daha fazla biliniyor. Aslnda yaz krl hakknda bulunan akademik

makalelerin saysnn say krl hakknda yazlan makalelerden on

kat fazla olduu tahmin edilmekte. Say krlnn neden bu kadar

geride olduunun nedenlerinden birisinin matematikte baarsz olmak

iin baka nedenlerin de bulunmas-ders okullarda genellikle kt

bir biimde retiliyor ve eer nemli kavramlardan birinin anlatl

d bir dersi karrsanz geri kalmanz ok kolay. Aynca toplumda

46
matematik konusunda baarsz olmak konusunda okumada baar sz

olma hakknda daha az sosyal tabu bulunuyor.

Brian Butterworth, srekli olarak potansiyel iverenlere say krl

eken insanlar hakknda matematikteki baarszlklarnn tembellik ya

da zekadaki bir kusurdan kaynaklanmadn aklayan bavuru yazlar

yazyor. Say krleri saylar dndaki tm alanlarda yksek baarlar

elde edebilirler. Butterworth, say krlerinin matematikte bile baar

elde edebileceklerini sylyor. Matematiin saylar ya da denklemler

yerine tmdengelimsel akl yrtmeyi ya da uzamsal farkndal n

plana karan mantk ve geometri gibi birok dal bulunmaktadr. Ama

say krleri genellikle matematikte baarl deillerdir.

Say krl testlerinin birou davransaldr, bu testlerde okul

andaki on binlerce ocua bilgisayar ekrannda iki say gsterilerek

hangisinin daha byk olduu sorulur. Baz lar nrolojiktir ve okuma

kr olan ve olmayan deneklerin beyinlerinde, devresel farkllklarn

grlmesi iin manyetik titreim taramalar yaplr. Bilisel bilimde,

zihinsel bir becerinin anlalmas genellikle i grmeyen bu becerile

rin incelenmesi yoluyla gerekleir. Yava yava, say krlnn ne

olduuna ve say duygusunun beyinde nasl i grdne dair daha

net bir resim olumaktadr.

Aslnda, saysal idrak alanndaki en heyecan verici yeni keifler

nrobilim sayesinde olmaktadr. Gnmzde belirli saydaki noktay

dnen bir maymunun beynindeki ilgili nronlarda neler gerekle

tiini grmek mmkndr.

Gney Almanya'daki Tbingen niversitesi'nden Andreas Nieder,

rhesus maymununu bir sayy dnecek biimde eitti. Bunu bilgisayar

ekrannda birer saniye aralkla nokta kmeleri gstererek yapt . Eer

maymunlar ilk dizinin, ikinci diziye eit olduunu dnrlerse yandaki

bir kolu ekip dl olarak bir yudum meyve suyu kazanyorlard. Eer

ilk dizi ikinci diziye eit deilse meyve suyu kazanamyorlard . Yaklak

47
bir yl sonra maymunlar sadece birinci ve ikinci ekrandaki noktalar eit
olduunda kolu ekmeyi rendiler. Nieder ve meslektalar ekranlar
arasndaki bir saniyelik aralklarda maymunlarn az nce grdkleri
nokta saysn dndklerini varsaydlar.

Nieder, maymunlarn saylar akllarnda tuttuklarnda beyinlerinde

neler olduunu renmek istediine karar verdi. Bu nedenle iki mikron
apnda bir elektrotu kafataslar iindeki bir delikten nral doku zerine
yerletirdi. Endielenmeyin maymunlarn hi birinin can yanmad. Bu
lekteki bir elektrot beyin zerinde herhangi bir acya ya da hasara
neden olmadan hareket edecek kadar kktr (Aratrmalar iin insan
beynine bu tip elektrot yerletirme ilemleri, sara gibi hastalklarn
tedavisi gibi tedavi amal uygulamalara izin verilse de ahlaki ilkelerle
elimektedir). Nieder, elektrotu maymunun pre-frontal korteksinin bir
ksmna denk gelecek biimde yerletirdi ve deneye balad .

Elektrot o kadar hassast ki herhangi bir nronun elektriksel boa

lmn tespit edebilirdi. Maymunlar saylar dndnde Nieder baz
nronlarn olduka hareketlendiini grd. Beyinlerinin bir blmn
tamamen aydnlanmt .

Daha detayl bir analizle Nieder muhteem bir keifte bulundu.

Saylara duyarl nronlar maymunlarn dnd saylara gre eitli
yklemelerde bulunuyordu. Ve her bir nronun belirli bir says, daha
aktif hale geldii 'tercih' ettii bir say vard. rnein bir rakamn
tercih eden birka bin nron bulunuyordu. Maymun bir rakamn dn
dnde bu nronlar prl prl oluyordu, ikiyi dndnde daha az
parlak ve , drt dier saylarda daha az parldyorlard . ki rakamn
da tercih eden baka bir nron kmesi vard. Bu nronlar maymun iki
rakamn dndnde daha ok, bir ve dndnde daha az
parldyorlard . Ve rakamn ve drt rakamn da tercih eden baka
nron gruplar vard. Nieder deneyini 30 saysna kadar srdrd ve
her say iin o sayy tercih eden bir nron kmesi bulundu.

48
 Sonular sezgilerimizin neden talunini say anlayn tercih ettiini
ortaya koyuyor. Bir maymun 'drt' saysn dndnde, elbette
en hareketli nronlar onu tercih eden nronlardr. Ama ayn zamanda
ve bei tercih eden nronlar da aktif, ama daha az nk beyin
ayn zamanda drd evreleyen saylar da dnyor. 'Bu grltl
bir say algs ' diye aklyor Nieder. Maymunlar niceliksellii sadece
yaklak olarak ifade edebiliyorlar. '

Ayn eyin insan beyninde de gerekleiyor olmas neredeyse

kesin. Bu da ilgin bir soruyu ortaya karyor. Eer beynimiz saylar
sadece tahmini yolla tasarmlayabiliyorsa, nasl oldu da say denen
eyi icat edebildik. "'Tam say algs ' [benzersiz olarak] insana ait bir
deer ve muhtemelen saylar sembollerle olduka kesin bir biimde
ifade edebilme becerimizden kaynaklanyor' diye aklyor Nieder. Bu
da saylarn kaltsal olarak kazan lm bir ey deil insanlar tarafndan
retilen kltrel bir lm nesnesi olduu grn pekitiriyor.

49
50
BLM BR

Kar Kltr

Orta ada, Lincolnshire'da bir pimp ve bir dik topland zaman bir
bum.fit elde edilirdi. Bunda ayplanacak bir taraf yoktu. Bunlar sadece,
koyunlarn saymak iin obanlar arasnda kullanlan bir dildeki be,
on ve on be anlamna gelen saylard . Tm dizi yleydi:

1. Yan
2. Tan
3. Tethera
4. Pethera
5. Pimp
6. Sethera
7. Lethera
8. Hovera
9. Covera
1 0. Dik
1 1 . Yan-a-dik
1 2. Tan-a-dik
1 3. Tethera-dik
1 4. Pethera-dik
1 5. Bumft
1 6. Yan-a-bumft
1 7. Tan-a-bumft
1 8. Tethera-bumft
1 9. Pethera-bumfit

20. Figgit

51
Bu, bugn kullandmz sayma sisteminden farkldr ve tek farkl

lk kullanlan kelimelerin bize yabanc olmas deildir. Lincolnshire

obanlar , yan ile balayan ve figgit ile biten, yirmierli gruplar ile

sayarlard . Eer obann yirmiden fazla koyunu varsa -ve uykusunun

katn var sayarsak- bir dngy bitirdikten sonra cebine bir akl

ta koyarak, yere bir iaret izerek ya da deneine bir entik atarak

not tutmas gerekirdi. Ve tekrar batan balard : 'Yan, tan, tethera . .'
.

eer 80 koyunu varsa, sayma ileminin sonunda cebinde drt akl

ta ya da yere izilmi drt iaret olmalyd . Bu sistem obanlar iin

olduka kullanlyd, 80 hayvana karlk cebinde drt tane kk

akl tayorlard.

Modern dnyada say sistemimiz on rakamdan olutuu iin -O, 1 ,

2 , 3 , 4 , 5, 6 , 7 , 8, 9- elbette onarl gruplar halinde sayyoruz. Sayma

grubundaki rakamlarn says ki, ayn zamanda kullanlan sembollerin

saysdr bu, say sistemimizin taban adn alyor, yani obanlarnki

yirmiyken, bizim ondalk sistemimiz on tabanndadr.

Mantkl bir taban olmadan, saylarn kontrol edilmeleri g ey

lerdir. obann birlik tabanda saydn dnn, bu da sadece tek bir

says var demektir, yan, yani bir. ki, o halde syle olur, yan yan. 80

koyun seksen kez yan diyerek sylenebilir. Bu sistem n zerin

deki byklkleri saymak iin olduka kullanszdr. Buna karlk

her bir saynn baka bir kelimeyle ifade edildiini dnn, bunun

iin seksen ayn kelime ezberlenmesi gerekir. Bu ekilde bine kadar

saydnz bir dnn!

Soyutlanm birok topluluk hfila allmam say tabanlar kullan

maktadrlar. Amazon' daki Tara, rnein, iftler halinde saymaktadrlar,

rakamlar birden sekize kadar syledir: anane, adak, adak anane, adak
adak, adak adak anane, adak adak adak, adak adak adak anane,
adak adak adak adak. kierli saymak, tek tek saymak sz konusu

olduunda pek bir gelime saylmaz. 100 say sn ifade edebilmek

iin 50 kere adak demek gerekmektedir-alverite pazarlk etmek

52
Luca Pacioli 'nin Summa de akhmetica, geometria, proportioni et
proportionalita'sndaki parmak sayma istemi ( 1494).

olduka zaman kaybettiren bir i olur. Amazon'larda aynca l ve

drtl gruplar halinde sayma sistemleri de bulunmaktadr.

yi bir taban sisteminin pf noktas, l 00 gibi byk saylar nefesi

mizi tketmeden sylemeye olanak verecek byklkte olmaldr, ama
bu byklk bizi, hafzamz ok zorlamak zorunda brakmamaldr.
Tarih iindeki en ok kullanlan sistemler be, on ve yirmidir ve bunun
apak bir sebebi vardr. Bu saylar insan bedeninden alnmlardr.

53
Bir elimizde be parmamz vardr, o halde birden saymaya balad
mzda be ilk olarak nefes alacamz yerdir. Ardndan ikinci doal
durak dier elimizden, yani onuncu parmaktan sonra gelir ve ardndan
ayak parmaklar gelecektir. Yani toplamda yirmi el ve ayak parma
saylm olacaktr (Baz sistemler paraldrlar. Lincolnshire, koyun
sayma szl, belik, onluk ve yirmilik taban iinde barndrr: lk
on say benzersizdir, sonraki on say belikler halinde gruplandn l
mtr. Parmaklarn sayma iinde oynad rol saylara karlk gelen
kelimelerde de ortaya kar. rnein, Rusa be, piat'tr. Uzatlan el
iin kullanlan kelime ise piast'tr. Benzer bir biimde, Sanskritedeki
be, pantcha, Farsadaki el kelimesi pentcha ile ilikilidir.

***

nsanolu saymaya balad andan itibaren yardm olarak parmaklarm

kullanmtr ve byk bilimsel gelimelerin vgsn parmaklarmzn
becerisine yklemek abart saylmaz. Eer insanolu ellerinin ve ayaklarn
ucunda dz kklerle domu olsayd , ta andan gnmze kadar
zihinsel bir evrim geirmediimizi tartmak normal olurdu. Rakamlarn
yazlmasna olanak salayan kat ve kalemin geni apl faydalarndan
evvel, ou zaman detayl parmakla sayma sistemine dayanan iaret
dilleriyle anlayorlard . Sekizinci yzylda Northumbria'l teolog Ve
nerable Bede, bir taraf aritmetik bir taraf ak bir ele dayanan ve bir
milyona kadar saymay salayan bir sistem gelitirdi. Birler ve onlar
sol elin parmaklaryla belirtiliyordu, yzlkler ve binlikler ise sa elin
parmaklaryla. Daha yksek rakamlar ise ellerin vcut zerinde yukar
aa hareketiyle ifade ediliyordu-rnein 90.000 : bir papaza pek
yakmayan bir biimde olan ifadesini Bede yle yazyor, 'sol elinle
belini kavra ve sa elin baparman reme organna evir.' Daha da

54
akllca iaret bir milyonu temsil eden, baann olmann verdii tatmin
jesti idi: Eller birbirine kenetlenmi ve parmaklar birbirine gemi.

Sadece birka yz yl ncesine kadar, parmak hesab diyagram

lar olmayan bir aritmetik kitab hazrlanmam t . Gnmzde, ou
kaybolmu bir sanat olsa da, bu uygulama dnyann baz blgelerinde
devam etmektedir. Anlatklar fiyat dier mterilerden gizlemek
isteyen Hindistanl tccarlar, elbiselerinin ya da rtlerin arkasndan
parmak boumlarna dokunma yntemini kullanyorlar. in'de kulla
nlan -olduka karmak olsa da- kullanl bir teknik on milyardan
bir eksiine kadar -9.999.999.999- saymaya olanak salyor. Arka
sayfadaki ekilde iaretlendii gibi her parmakta, her boum izgisi
zerinde tane olmak zere, dokuz hayali nokta var. Sa elin sere
parmandaki noktalar 1 ile 9 arasndaki rakamlar temsil ediyor. Sa
elin yzk parmandaki noktalar lO 'dan 90'a kadar olan saylan
gsteriyor. 1 00 ile 900 arasndaki saylar sa elin orta parmandaki
noktalarda yer alyor ve byle devam ediyor, her parmak bir sonraki
basama gsteriyor. Dolaysyla teknik tm dnya zerinde yaayan
her insan tek elinizle sayabilmenize olanak salyor bu da tm dnyay
ele almanza olanak salayan tek yntem.

Baz kltrler el ve ayak parmaklan yerine daha ok vcutlarnn

blmlerini kullanmaktadrlar. On dokuzuncu yzyln sonunda ngiliz
antropologlar yaptklar keif gezileri srasnda Avustralya'y Papua
Yeni Gine'den ayran sulara yaylm olan Torres Strait adalarna
ulatlar. Orada sa elinin sere parmandan saymaya balayan bir
kltrle karlatlar. Sa el sere parma 1, sa el yzk parma
2 anlamna geliyor ve parmaklardan devam ederek sa bilek 6 sa

dirsek 7 omuzlardan devam ederek gs kafesi sol kol, sol el, ayak
ve bacaklardan devam ederek sa ayan sere parmana denk gelen
33 son buluyor. Daha sonraki keif gezileri ve aratrmalar blgede

benzer 'vcut hesab ' yapan birok topluluk olduunu ortaya kard .

55
Bu in sisteminde her parmakta 1 ila 9 arasndaki rakamlar temsil
eden dokuz nokta vardr her parmak byklk srasna gre dizilmitir,
bylelikle sa el 105 - 1 'e kadar tm saylar dieri ile alakal noktaya
dokunarak gsterilebilir. Sfr noktasnn parmaklar zerinde olmas
gerekmez, nk bu parmakla ilikili hibir deer bulunmad iin
dier ele braklmtr.

Aralar nda en ilgi ekici olan belki de her birinin isim ya da imza
gibi kendisine ait ksa bir melodisi olan Papual Yupno halkdr. Aynca
burun delikleri, gzler, meme ulan, gbek delii ve dorua ulaarak
sa testisi 3 1 sol testisi 32 ve penisi 33 olarak numaralandrdklar
bir sayma sistemleri vardr. Bir yandan insan byk tek tanr l
dindeki 33 saysnn nemi zerine dnrken (sa'nn ld ya,
Kral Davut'un hkm srd yllarn say s ve Mslmanlarn tespi
hindeki boncuklarn says), Yupno'larn erkeklik organyla gsterilen
say lar nn asl ilgin yan bu konuda mahcup olmalar . 33 saysna
geitirerek 'erkek eyi ' diyorlar. Aratrmac lar, saylar bilmemeleri
ve sorulan sorulara cevap vermeleri gerektii iin kadnlarn ayn kav-

56
nunlan kullanp kullanmadn kefedemediler. Yupno'da st sn r 'bir

l adam' adn verdikleri 34'tr.

Onluk tabanl sistemler batda binlerce y ldr kullan !maktadr.

Bedenimizle uyumlu olnalanna ranen, biroktan gerekten saymaya

en uygun sistemlerin bunlar olup olmadn sorgulamaktadr. Aslnda,

bazlar tarafndan fiziksel kkeninin onlar bilfiil kt yapt ileri

srlmektedir. svire kral XII. Charles, onluk sistemi kaba ve basit

insanlarn beceriksizce parmaklarn kullanmalar gerekesiyle kaldr

mtr. Modern skandinavya' da taban sisteminin daha yararl ve yce

amalar iin kullanlmas gerektiine inanyordu. Bu nedenle, 1716'da

bilim adam Emanuel Swedenborg'a 64'lk yeni bir say taban geli

tirme emri verdi. Bu hayranlk uyandrc sayya kpten yola karak

ulamt 4 x4x 4. Byk Kuzey Sava 'nda arpan ve kaybeden

Charles barut kutularnn hacimleri gibi askeri hesaplamalarn kp ta

banl bir sistemle daha kolay olacana inanyordu. Ama parlak fikirleri,

diye yazyor Voltaire, 'sadece srad ve zor olan eyleri sevdiinin

kant oldu.' 64 tabannda bir sistem, saylar iin 64 benzersiz isim (ve

sembol) gerektirir-samalk derecesinde kullansz bir sistemdir. Bu

nedenle Swedenborg sistemi sekiz tabanna sadeletirdi ve O, 1 , 2, 3, 4,

5, 6, 7 'nin o, 1, s, n, m, t, f, u ile deitirildii yeni bir yazlm geli

tirdi. Dolaysyla bu yeni sistemde 1 +1 = s ve m x m = so oluyordu
(yeni saylar yerine kullanlan kelimeler olduka sradyd . Sekizin,

lo, loo, looo, 10000 ve 100000, eklinde yazlan katlar , lu, lo, li, le
ve la olarak seslendirilecek ya da mrldanacakt, ancak Swedenborg

sistemini aklamadan ksa bir sre nce kral vurularak ldrld ve

sekiz tabanl sistemi de lp gitti.

Ama XII . Charles'n hakl olduu bir nokta vard. Neden ellerimiz

ve ayaklarmzdaki parmaklarn saysyla uyuuyor diye ondalk sis

temi srdrmemiz gereksin ki? Eer insanlar Disney karakterlerindeki

gibi drt parmakl olsalard, sekiz tabanl bir matematik sistemi olan

bir dnyada yayor olmamz neredeyse kesin olurdu: Puanlar sekiz

57
 6

32

lj 1
\_;
31

\1 J

16 11

17 12
Bir l Yupno 18 13

zerinden verir, en iyi sekizi seer v e seksen kuruu bir lira kabul
ederdik. Farkl say gruplarmz olduunda matematik deimezdi.
Sava sveli, anatomik yapmza en uygun olan yerine bilimsel ihti
yalarmz iin hangi tabann en iyisi olduunu sorgulamakta haklyd .

1 970'lerin sonlarnda, Michael de Vlieger cumartesi sabah televiz

yonda izgi film izliyordu. Ksa bir blm yaynlanyordu. Mzikler
rahatsz ediciydi, detone piyano akorlar, wah-wah gitar ve tehdit edici
bas. Dolunayl ve yldzl gecede, tuhaf, insans bir ey belirmiti.

58
Mavi beyaz izgili silindir bir apka ve frak giyiyordu, sar salar
ve sivri bumu vard, dnemin glam-rock modasna epeyce uygundu.
Ellerinde altar parma olmas yeterince korkutucu, deilmi gibi,
deiik ayaklarnda da altar parma vard. "Biraz korkutucu, biraz
acayip" diye hatrlyor Michael. izgi film, on ikilik taban hakknda
bilgilendirmek iin hazrlanm olan Little Twelvetoes 'du. "Amerikan
toplumunun ounun neler dnd konusunda bir fikri yoktu. Ama
ben harika olduunu dnmtm."

Michael imdi 38 yanda. Onunla St Louis, Missouri 'deki yerleim

blgesindeki dkkanlarn st katnda bulunan ofisinde bulutum. Yer
yer krlam seyrek siyah salar, yuvarlak bir yz, siyah gzleri ve
soluk bir cildi var. Annesi Filipinli babas ise beyaz ve melez bir ocuk
olduu iin alay edilmelere maruz kalm. Faal bir hayal gc olan zeki
ve duyarl bir ocuk olarak snf arkadalar defterlerini okuyamasn
diye kendine yeni bir dil icat etmeye karar vermi. Ayn eyi saylarla
yapmas konusunda Little Twelvetoes ona ilham kayna olmu ve on
ikilik taban kiisel kullanma uygulam.

12'lik tabanda on iki rakam vardr: O'dan 9'a kadar olan saylar ve
on bir ve on iki iin ekstra yeni rakamlar. Bu onluk sonras sistem iin
kullanlan rakamlar X ve (. Bylece 1 2'ye kadar O, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8,
9, X, ( eklinde saylyor (Bir sonraki sayfada bulunan tabloya baknz).

Karkl engellemek iin yeni rakamlara yeni isimler veriliyor,

X dek ve ( el olarak adlandrlyor. Aynca l O'a do deniyor ve l O'lu
sistemdekiyle kartrlmasn diye dzinenin ksalmas olan doh ad
veriliyor. 12lik tabanda do'ya veya "dzine"den sonrasn sayarken 11
iin do bir 12 iin do iki ve 20 iin de iki do saylarn kullanyoruz.
Michael 12 tabann kullanarak kendine zel bir takvim gelitirmi.
Her tarih doduu gnden itibaren, on ikilik sisteme gre saylan gn
lerden birine geliyor. Hala kullanyor ve bana kendisini, doumundan
sonraki 80(9. gnde ziyaret ettiimi syledi.

59
 2 3 4 5 6 7 8 9 x l 10
ont two thru four fivt six seven tight nint dt!t ti do

11 12 13 14 15 16 17 18 19 x il 20
do do do do do do do do do do do twodo
ont two thru four fivt six stvtn tight nint dt!t ti

21 22 23 24 25 26 27 28 29 2X 2l 30
twodo twodo twodo twodo twodo twodo twodo twodo twodo twodo twodo thrttdo
ont two thrtt four fivt six stvtn tight nint dtlt ti

31 32 33 34 35 36 37 38 39 3X 3l 40
thrtedo thrudo thrttdo thrttdo thrttdo thrttdo thrttdo thrttdo thrttdo thrttdo thrttdo fourdo
ont two thru four fivt six stvtn tight nine dek ti

41 42 43 44 45 46 47 48 49 4X 4l 50
fourdo fourdo fourdo fourdo fourdo fourdo fourdo fourdo fourdo fourdo fourdo fivtdo
ont two thrtt four fivt six stvtn tight nint dt!t ti

51 52 53 54 55 56 57 58 59 5X 5l 60
fivtdo fivedo fiwdo fivrdo fiwdo fivtdo fivtdo fivtdo fivtdo fivedo fivedo sixdo
ont two thrtt four flvt six seven eight nint dtk ti

61 62 63 64 65 66 67 68 69 6X 6l 70
sixdo sixdo sixdo sixdo tixdo sixdo sixdo sixdo sixdo sixdo sixdo stvtndo
ont two thru four fivt six stvtn tight nine dtk ti

71 72 73 74 75 76 77 78 79 7X 7l 80
sevtndo stvtndo stvendo stvtndo stvtndo stvtndo stvtndo stvtndo stvtndo stvtndo stvtndo tightdo
ont two thrtt four fivt six stvtn tight nint dtlr ti

81 82 83 84 85 86 87 88 89 8X 8l 90
tightdo rightdo rightdo rightdo rightdo rightdo rightdo rightdo tightdo rightdo rightdo nintdo
ont two thrtt four fivt six stvtn tight nint dele ti

91 92 93 94 95 96 97 98 99 9X 9l XO
nintdo nintdo ninrdo nintdo nintdo nintdo nintdo nintdo nintdo ninrdo nintdo Mltdo
ont two thru four fivt six stvtn tight nint dt!t ti

n n n B n n n
Mkdo Mkdo Mlrdo Mlrdo dtlrdo delrdo dtkdo Mkdo dtkdo Mkdo Mledo tldo
ont two thrtt four fivt six seven tight nint Mk ti

v l2 l3 l4 l5 l6 '{} l8 l9 lX ll 100
tldo tldo tldo tldo eldo tldo tldo tldo tldo tldo tldo gro
ont two thrtt four fivt six seven tight nint delr ti

60
 Michael 12'lik taban kiisel gvenlik nedeniyle kullanmaya balad,
ancak 1 2'nin cazibesine kaplan tek kii o deil. Birok ciddi dnr
say sistemi iin 1 2'nin lO'dan daha kullanl olduunu tart yor.
Aslnda 1 2 taban bir say sisteminden fazla<>dr-bir siya<>i-matematik
gayedir. lk savunuculardan birisi Duodecinul Arithmetick adl kita
bn kendisi basan Joshua Jordaine 'dir. On ikiliklerle saymak kadar
doal ve esiz bir ey olmadn ileri srer. On sekizinci yzyln
on ikilik sistemin olduka iyi tannan takipilerinin arasnda, icat et
tii ve dnyaya yaylan stenograf sistemiyle olduka byk bir ne
kavuan Isaac Pitman ve Viktorya dnemi sosyal teorisyenlerinden
olan Herbert Spencer da vard .
Spencer, alan insanlar, dar gelirliler ve kendi ihtiyalarn
kar layan kk dkkan sahipleri adna taban sisteminde bir reform
yap imas adna bask yapmt . Amerikal mucit ve mhendis John
W. Nystrom da sistemin hayranlarndan biriydi. 1 2'lik taban 'duode

nal' -belki de bilim tarihindeki en talihsiz- ift anlamllkt.

1 2'nin onluk tabana gre daha iyi olmasnn sebebi belki bl
nebilirlik zelliidir. On iki 2, 3, 4 ve 6'ya blnebilirken on sadece
2 ve 5 ile blnmektedir. 1 2 tabannn savunucular , gnlk yaamda
muhtemelen 5 yerine 3 ya da 4 ile blmeyi daha ok tercih edeceimizi
savunuyorlar. Bir dkkan sahibini ele alalm. Eer 1 2 elman z varsa
ikier olarak 6 torbaya, erli olarak 4 torbaya, drderli olarak 3 torbaya
ve altarl olarak iki torbaya ayrabilirsiniz oysa on elmay ikierli
olarak 5 ve beerli olarak iki torbaya blnebiliyor. Bakkal (grocer)
kelimesi perakendecilerin 1 2 iin kullanmay tercih ettikleri, on iki
dzine ya da 144 anlamna gelen 'gross' kelimesinin bir uzantsdr.
1 2'nin daha ok arpana sahip olmas mparatorluk llerinin de
faydalarn aklyor: Bir fit 12 intir, kolaylkla 2, 3, 4 ile blnebilir,
bu da terziler ve marangozlar iin bir artdr.

Blnebilirlik arp m tablolaryla da ilikilidir. Herhangi bir ta

banda renilmesi en kolay olan saylar taban blen saylardr. Bu

61
yzden onluk tabanda, 2 ve 5 ' in arpm tablosunu -sadece ift saylar
ve 5 ve O ile biten saylardan oluur- renmesi en kolay olanlardr.
Ayn biimde 12'lik sistemde en basit arpm tablolar 2, 3, 4 ve 6'ya
blnenlerdir.

2 x l =2 3 x 1 =3 4 x l =4 6x l =6
2x2=4 3x2=6 4x2=8 6 x 2 = 10
2x3=6 3x3=9 4 x 3 = 10 6 x 3 = 16
2x4=8 3 x 4= 10 4 x 4 = 14 6 x 4 = 20
2x5=X 3 x 5 = 13 4 x 5 = 18 6 x 5 = 26
2 x 6 = 10 3 x 6 = 16 4 x 6 = 20 6 x 6 = 30
2 x 7 = 12 3 x 7= 19 4 x 7 = 24 6 x 7 = 36
2 x 8 = 14 3 x 8 = 20 4 x 8 = 28 6 x 8 = 40
2 x 9 = 16 3 x 9 = 23 4 x 9 = 30 6 x 9 = 46
2 x x = 18 3 x X = 26 4 x X = 34 6 x X = SO
2 x = 1x 3 x = 29 4 x = 38 6 x = 56
2 x 10= 20 3 x 10 = 30 4 x 10 = 40 6 x 10 = 60

Eer her bir satrn son iki basamana bakarsanz, dikkat ekici bir
ablonla ilerlediini grrsnz. 2'nin katlan ayn biimde ift saylarla
ilerlemektedir. n katlan ise 3, 6, 9 ve s fr ile biten rakamlardr.
Drdn katlan ayn biimde 4, 8 ve O ile bitmektedir ve altnn katlan
6 ve sfrla biter. Baka bir deyile, 1 2'lik tabanda 2, 3, 4 ve 6'nn
arpm tablosu ceptedir. Birok renci arpm tablolarn renmekte
sknt yaad iin, eer 1 2'lik taban kullanmaya balarsak byk
insani bir i yapm oluruz. nerme byle devam eder.

12'lik sistem kampanyasnn mparatorluk lleri hayranlarnn

metrik sisteme at sava ile birletirilmemelidir. Fit ve in lle
rini, metre ve santimetreye tercih eden bu insanlarn, 1 2'li sistemde
olmas gerektii gibi bir fitin 1 0 ya da 1 2 in olup olmamasyla ilgili
bir sorunlar yoktur. Ancak, tarihsel olarak 1 2 taban almalarnn
temelinde an milliyeti bir Fransz kartl bulunmaktadr. Belki

62
de bu giin en iyi rnei 1913 ylnda mhendis Rcar-Adniral G.
Elbrow'un hazrlad ve Fransz metrik sisteminin 'geri' olduunu
syledii elkitabdr. Bir liste halinde 12'li tabanda ngiltcre'nin kr..llar
ve kralielerinin tarihlerini yaynlamtr. Aynca ngiltere 'nin onluk
tabandaki her milenyumdan ksa bir sre sonra Romallar tarafndan
M.S. 43 ylnda, Norman'lar tarafndan 1066 ylnda igal edildiini
de eklemitir. 'Peki ya nc milenyumun banda, diye ngiide
bulunmutur, 'bu ikisi [lke] ayn niyetle tekrar ortaya kar ve birle
irlerse?' talya ve Fransa igalinin yllarn 12'lik tabanda 1913 yln
1 135 yazarak bertaraf edildiini ileri srmt ve bylelikle nc
milenyumu birka yz yl ertelemi oluyordu.
En mehur 12'lik seferberlik ars ise, yazar F. Emerson Andrew
tarafndan yazlan ve The Atlantic Monthly'nin Ekim 1934 saysnda
yaynlanan Duodecimal Society of America, ya da DSA'nn oluu
muna yol aan bir makaledir. Daha sonra 'Duodecimal' kavramnn
deitirmeyi istedikleri sistemi fazla<>yla hatrlatt dnldnden
ismi Dozenal Society of America olarak deitirilmitir. Andrews onluk
tabann 'balanamaz bir ngiiszlk' nedeniyle kabul edildiini
ileri srer ve ondan vazgemenin 'byk bir fedakarlk' olup olma
yacan merak ettiini belirtir. DSA balarda olas yelerinin drt
12'lik aritmetik testinden gemesi konusunda srarc davranmtr,
ancak bu talepten ksa srede vazgeilmitir. Varln gnmzde
de srdren Duodecimal Bul/etin harika bir yayndr ve tbbi yaynlar
dnda altparmakllk durumu olan hekzadaktili zerine makalelerin
bulunduu tek yayndr (Altparmakllk dnldnden daha yay
gndr. Her 500 kiiden bir tanesi ellerinde ya da ayaklarnda fazladan
bir parmakla domaktadr). Karde bir topluluk olan Dozenal Society
of Great Britain 1959 ylnda kuruldu ve bir yl sonra ilk uluslararas
12'lik sistem konferans Fransa'da dzenlendi. Bu ayn zamanda so
nuncusuydu da. Hala iki topluluk da, onluk sistemle olan savalarn
63
srdrmekteler ve kendilerini ounluun zorbalna maruz kalan
ezilmi kesim gibi gryorlar.
Michael de Vlieger'n 12'lik sisteme duyduu hayranlk geici
bir genlik ak deildi; u an DSA'nn bakanln yapyor. Aslnda
sisteme o kadar bal ki, dijital mimari modeller ta'>arm yapt mes
leinde de bu sistemi kullanyor.
12'lik sistemin arpm tablosunu renmede kolaylk salamas
bir yana, en byk avantaj kesirleri ortadan kaldrmas. Onluk taban
blme yapmak istediinizde genellikle sorun kartr. rnein lO'un
te biri 3.33 ... ,'tr ve ler sonsuza kadar devam eder. lO'un drde
blm 2.5 'tir ve ondalk bir basamak gerekir. 12 tabannda lO'un te
biri 4'tr drtte biri ise 3'tr. ok ho. Yzdelik olarak ifade edersek
te biri yzde krk, drtte biri yzde otuzdur (Elbette doru telaffuzu
yzde 30 deil gross 30'dur). Aslnda lOO'n 1 ile 12 arasndaki
blmlerine bakarsanz ('On ikilik' blmlerin bulunduu satrda)
saylarn daha kesin saylar olduunu greceksiniz.

lOO'lk blmleri Onluk On ikilik

Bir 1 00 1 00
iki 50 60
3 3 .333 . . . 40
Drt 25 30
Be 20 24;97 . . .
Alt 1 6.666 . . . 20
Yedi 1 4.285 .. . 1 8;6X35 . . .
Sekiz 1 2.5 16
Dokuz 1 1 . 1 1 1 .. . 14
On 10 1 2;497 . . .
On bir 9.09 . . . 1 1 ; 1 1 .. .
On iki 8.333 . . . 10

64
Bu yaklaklktaki art 12'lik tabann Michael'n ihtiyalarna daha

uygun olmasn salyor. Mterileri lmleri onluk sisteme gre

verseler de o bunlar on ikilik sisteme eviriyor. Henz sadece oranlara

blerek altmda bana daha ok seenek tanyor' diyor.

'Karmak kesirlerden kurtulmak bir eylerin daha uygun olma

sn salyor. Bazen, zaman kstlamalar veya son dakika gelimeleri

yznden daha nce ayarlamalarn yaptm yerlerde deiiklikler

yapmam gerekiyor. Bu nedenle nceden tahmin edilebilir basit oran

larn olmas nemli. 12'lik sistemle daha net seeneklere sahibim,

stelik daha hzl . ' Michael yzclerin ve bisikletilerin bacaklarn

tra etmesinin bile fayda salamas gibi 1 2'lik taban kullanmasnn

iine byk katk saladna inanyor.

DSA eskiden onluk sistemi on ikilik sistemle deitirmek istiyordu,

radikal ksm hfila istiyor, fakat Michael'n arzulan daha mtevaz. O

sadece insanlara onluk sistemin bir alternatifi olduunu ve belki de

daha kullanl olduunu gstermek istiyor. Dnyann dix'yi douze ile

deitirme ansnn olmadn biliyor. Deiim hem karmak hem

de ok pahal olur. Ve onluk sistem, zellikle de zihinsel aritmetik

becerilerin daha az ihtiya duyulduu bilgisayar anda insanlarn

ou iin olduka iyi i gryor. 'On ikilik sistemin genel hesaplamalar

iin en ideal sistem olduunu sylemeliyim' diye ekliyor, 'ama burada

insanlar buna inandrmak iin bulunmuyorum. '

DSA'nn temel amac dek ve el'in bilgisayarlarn ounun kul

land metin karakter daarc olan Unicode iine dahil edilmesi.

Aslnda topluluk arasndaki en byk tartma konusu hangi sembollerin

65
 kullanlaca. DSA standard olan X ve l 1940'larda Amerika'nn en
nemli font tasarmclarndan olan ve Caledonia ve Electra karak
terlerini tasarlayan William Addison Dwiggins tarafndan tasarland.
Isaac Pitman ve l karakterlerini tercih ediyordu. Cokulu bir Fransz
olan Jean Essig L ve karakterlerini tercih ediyordu. Deneyimli baz
yeler, tulu telefonun 12 saysnn zerinde bulunduu iin ve # *

karakterlerini tercih ediyorlar. Rakamlarn isimleri de sorun. On kilik

Sistem El Kitab (1960 ya da on ikilik sistemde 1 174 ylnda yazld)
dek, el ve do'nun kullanmn neriyor (100 iin gro, 1000 iin mo ve
do'nun dier katlar iin do-mo, gro-mo, bi-mo and tri-mo). Baka bir
neri ise on, on bir ve on ikiyi kullanmaya devam edip, on iki-bir, on
iki-iki diye saymaya devam etmek. Bu DSA'nn herhangi bir sistemi
zorla kullanmak istemedii hassas bir durum. Herhangi bir semboln
kullanlmas nedeniyle dier destekilerin dlanmamas iin byk
bir dikkat gerekiyor.
Michael'n yeniliki taban sevdas 12 ile snrl deil. Bazen evde
kendi ilerini grrken sekiz tabann da kullanyor. 'Sekiz tabann ara
gere gibi kullanyorum' diyor. 60 tabanna kadar almalar yapm
ve on rakamdan oluan sistemimize 50 yeni sembol daha tasarlamak
zorunda kalm. Kullanmak amacyla almam. 60 sistemiyle a
lmann yksek bir daa trmanmak gibi olduunu sylyor. 'Orada
yaayamam. Gruplandrmak iin ok byk. Vadisi desimal ve orada
nefes alabiliyorum. Ama manzaras neye benziyor diye bu da ziya
ret edebilirim.' 60'lk tabann ya da sexagesimal Altmlk sistemin
tam blen tablolarn hazrlam ve ortaya kan modellere hayranlkla

bakm. 'Grdm tam bir gzellikti' diyor.

60 taban srad retken bir hayal gcnn rnym gibi
gzkse de sexagemal sistemin tarihsel bir gemii var. Aslnda
bildiimiz en eski sistem.
66
En basit numaralandrma sistemi entik sistemidir. Dnya zerinde

kullanlan birok farkl eidi vardr. Maara insanlar kayalar n zerine

iaretler izerken, nka'lar iplerin zerine dm atarak sayyorlard

ve ahap mobilyann icadndan sonra karyola direklerinin zerine -en

azndan desenli bir biimde- entikler atlmaya baland . Kefedilen

en eski insan yapm 'matematiksel' objenin Swaziland maarasnda

bulunan 35.000 yllk babun kaval kemiinden yap lma etele olduuna
inanlyor. 'Lebombo bone'un zerinde muhtemelen ay dngsn

gsteren 29 izgi var.

Daha nceki blmde grdmz gibi insanlar, bir ve iki, iki ve

obje arasndaki fark derhal anlayabiliyorlar, ama drt ve sonras

zorlamaya balyor. Bu, dmler iin de geerli. Uygun herhangi bir

dmleme sistemi iin dmlerin gruplandrlmas gerekmektedir.

ngiltere'de entik atma gelenei, 'be ubuklu kap ' tabir edilen drt

dikey entik ve onlarn zerine atlan apraz beinci entik biimin

deydi. Gney Amerika'da tercih edilen stil, kare oluturacak drt izgi

ekmek ve beinci apraz atmak eklindeydi.

Japon, in ve Koreliler, rnein 'doru ya da 'uygun' anlamna

gelen .1. karakterini oluturduklar, daha ayrntl bir yntem kulla

nyorlard (gelecek sefer sui yemee gittiinizde garsondan suinizi

nasl entiklediini gstermesini isteyin).

Avrupa ve Kuzey Amerika

I Jf ltf Hff
Gney Amerika

' L U o
in, Japonya ve Kore

T
Dnyadaki entik sistemleri.

67
 M.. 8000 yllan civarnda antik dnya genelinde ortaya kan
kk kil paralan kullanlarak nesneleri iaretleme uygulamas balad.

Bunlar, ncelikli olarak satlan ya da alnan koyunlar gibi eylerin

saylarnn sembolleriydi. Farkl kil paralan farkl nesneleri ya da

obje saylarn gsteriyordu. O andan itibaren yanlarnda olunmadan

koyunlar saylabilmeye baland ve bu da stok tutma ve ticareti daha

kolay bir hale getirdi. Bu, imdi saydan anladmz eylerin douuydu.

M.. drdnc milenyumda, gnmzde Irak'n bulunduu yer

olan Smer'de bu sembol sistemi, sivri ulu bir kamn yumuak kilin

zerine batrld bir yaz sistemine dntrld. Saylar, daireler ya

da trnak iaretleriyle temsil ediliyorlard. M.. 2700 civarnda, kopya

kalemlerinin sert keskin ulan vard ve damgalar da ku aya izine

benziyordu. Farkl damgalar farkl saylan gsteriyordu. Yazya ivi

yazs ad verildi, bat yaz sistemlerinin uzun tarihinin balangcn

iaretlemi oldu. Edebiyatn Mezopotamyal muhasebecilerin icat ettii

saysal gsterim sisteminin yan rn olduunu dnmek kaderin bir

cilvesi gibi gzkyor.

1 10 60 3600

Eski dnem Smer saylan

o
.. ,

M.. drdnc yzyl o o ;:;

. '"

iviyazs saylan
M.. nc yzyl
y -< y r::>

ivi yazs sisteminde sadece 1, 10, 60 ve 3600 iin semboller vardr,

bu da sistemin 60'lk onluk tabann bir karm olduu anlamna gelir,

temel ivi yazs kmesindeki rakamlar 1, 10, 60 ve 60 x 60 biiminde

tercme edilir. Smerlilerin saylarn altnarl olarak gruplandrdklan

sorusu, aritmetik tarihinin en byk zlemeyen gizemi olarak ifade

68
edilmektedir. Bazlar daha nceki iki sistemin, belik ve on ikilik
sistemin bir karm olduunu iddia etse de bu konuda destekleyici
bir kant henz bulunamamtr.
Matematik ve astronomide byk ilerleme gerekletiren Ba
billliler, Smerlerin Altmlk tabanna kucak atlar ve daha sonra
Msrllar, ardndan da Yunanllar zamanlarn altml sisteme gre
biimlendirdiler-bu yzden bugn kullanlan 1 saatte 60 dakika ve
bir dakikada 60 saniye vardr. Zaman 60 tabannda sylemeye yle
altk ki hi aklanmam olsa da nedenini asla sorgulamadk. Ancak,
devrimci Fransa, onluk sistem iin bir tutarszlk olarak grdkleri bu
durumu dzeltmek istediler. 1793 ylnda Ulusal Kongre, arlk ve
lmler iin metrik sistemi ileri srdnde zaman da onlu sisteme
evirmeye alt. Her bir gnn on saat olduu ve her saatin yz
dakika her dakikann ise yz saniye olarak kabul edilecei konusunda
bir kararname imzaland. Gnde 100.000 saniye, 86.400 (60 x 60 x
24) saniyeye kyasla daha ok ie yarar gibi gnyordu. Devrimsel
saniye, doal olarak normal saniyeden bir para daha ksayd. Onluk
zaman 1794 ylnda zorunlu hale geldi ve zerinde on'a kadar rakamlar
bulunan saatler retildi. Ama bu yeni sistem halk iin tamamen kafa
kartrcyd ve alt ay gibi ksa bir sre sonra terk edildi. 100 dakikalk
bir saat 60 dakikalk bir saat kadar kullanl deildi, nk lOO' 1
2, 4, 5, 10, 20, 25 ve 50 ile blebilirsiniz, fakat 60' 2, 3, 4, 5, 6, 10,
12, 15, 20 ve 30 ile. Onluk zamann baarszl on ikilik dncenin
zaferiydi. Sadece 12, 60'a blnebildii iin deil, bir gn iindeki
saat says olan 24'e de blnebildii iin.
Yakn bir tarihte baka bir zaman onluk hale getirme giriimi daha
byk baarszlkla sonuland. 1998 ylnda byk bir svire irketi
olan Swatch, Gn Beat ad verilen lOOQ paraya blen (1 dakika 26.4
saniyeye eit) Swatch Internet Time projesini piyasaya srd. irket
zamann devrimsel grntsn gsteren saatlerden satt, aa yukar
bir sene sonra kataloglarndan bu saatleri geri ekmek zorunda kald.
69
 Ancak yalan gemilerinde kafadan atlak sayma yntemleri olan
batl uluslar sadece Franszlar ve svireWer deiller. lk Smer ivi
yazs tableti basldnda demode olan entik ubuu, 1826'ya kadar
ngiltere'de para birimi olarak kullanlmaktayd.
ngiltere bankas eskiden piyasaya, parasal deerin tabandan belli
aralklarla iaretlendii entik ubuklan sryordu. l l 86 ylnda hazine
mdr Richard Fitzneal tarafndan yazlan bir belgede deerler u
biimde belirlenir:
70
 1000 f elin avu ii kalnl
100 f baparmak genilii
20 f sere parmak genilii
1 f kaln bir arpa genilii

Hazinenin kulland bu yntem aslnda "ift entik" sistemiydi. Bir

para odun ortadan ikiye ayrlr bir tanesi hisse ve dieri kyas deeri

olarak kullan lrd . Hisse zerine ilenen --entiklenen- deer ayn

zamanda bir nevi fatura grevi gren kyas deeri zerine de ilenirdi.
Eer ngiltere Bankas 'na biraz para yabrmsam bana zerinde miktar

gsteren bir hisse verilirdi -bu da Hissedar ve borsac (stockholder ve

stockhroker) kelimelerinin kkeninin nereden geldiini aklamaktadr
bankada ise ayn entikten bulunan kyas deeri kalrd .

Bu uygulamadan aa yukar iki yz sene kadar nce vazgeildi.

1824 ylnda hazine, ngiliz hkmetini adna Westminster Saray 'nn

albndaki bir frnda eski tahta paralarn yakmaya karar verdi. Ancak

ate kontrolden karak yayld . Charles Dickens yle anlabyor: "Ocak

bu sama sapan ubuklar a bir hayvan gibi tketti ve avam kamara

snn ahap kaplamas alev ald, ahap kaplama avam kamarasn atee

verdi, [hkmete ait] iki ev yanp kl oldu." Anlalmas zor ekonomik

dokmanlar hkmetlerin almalarnda hep etki sahibi olmulardr,

ama sadece entikli ubuklar parlamentoyu yerle bir etmitir. Saray

yeniden ina edildiinde yepyeni bir saat kulesi vard , Big Ben hzl

bir biimde Londra'nn tannan bir sembol haline geldi.

Metrik sistem yerine imparatorluk sisteminin daha iyi olduunu

belirtmek iin sk sk kullanlan nermelerin birisi de kelimelerin kulaa

daha ho geldiidir. Verilen tipik rnek arap iin kullanlan lmlerdir:

77
 2 gill =1 chopin
2 chopin = 1 pint

2 pint = 1 quart

2 quart = 1 pottle

2 pottle = lgalon

2 galon = 1 gaga
2 gaga =1 kasa

2 kasa = 1 kile
2 kile = 1 kk f

2 kk f = 1 varil

2 varil = 1 byk f

2 byk f = 1 pipo

2 pipo = 1 tun

Bu sistem genellikle O ve 1 rakamlar kullanlarak ifade edilen

ikili sistemdir ve iki tabanndadr. kili sistemde saylar onluk sistemde
kullandnz saylardr ama sadece O ve 1 ile yazlrlar. Baka bir
deyile say dizisi yle balar O, 1, 10, 1 1, 100, 101, 1 10, 1 1 1, 1000.
Yani 1 O iki, 100 drt 1000 ise sekizdir ve bu biimde devam eder ve
sonda bulunan her O iki ile blnebilirlii temsil eder (Tpk onluk
sistemde olduu gibi--saynn sonuna O eklemek onun katlarn temsil
eder). arap lmlerinde kullanlan en kk birim eyrek pint'dir. ki
gill bir chopin eder, 4 gill bir pint, 8 gill bir quart, 16 gills bir pottle,
vb. ller mkemmel biimde ikili rakamlar oaltr. Eer bir gill
1 ile temsil ediliyorsa bir pint 100, bir litre 1000 ile ifade edilir ve bu
10.000.000.000.000 'la temsil edilen tun'a kadar devam eder.
kili sistem, standart d bir tabana 3k olan en byk matematik
inin kendisine amigoluk yaptn iddia edebilirdi. On yedinci yzyln

72
sonlarndaki en nemli dnrlerden olan Gottfried Leibniz bir bilim
adam, filozof ve devlet adamyd. Grevlerinden birisi de Hanover'deki
Brunswick Dk 'nn saray ktphaneciliini yapmakt. Leibniz o kadar
heyecanlyd ki bir keresinde Dk' e bir mektup yazarak ikili sistemin
erefine zerinde /mago Creationis (dnyann suretinde) yazl gm
bir madalyon yaptrmaya davet etmiti. Leibniz iin, ikili sistemin
pratik ve manevi nemi vard. lk olarak, her sayy iftler halinde
ifade edebilme kapasitesi birok ilemi kolaylatryordu. 1703'de
syle yazyordu: "[kili sistem] lm yapan kiinin her trl ktleyi
birka arlkla tartmasna olanak salyor ve daha kk paralar
daha byk deer kazandran bir icat olarak kullanlabilir." Leibniz
ikili sistemin kullanmna dair birka ekincesi olduunu da kabul
ediyordu. Yazldklarnda rakamlar daha uzun oluyordu: rnein, on
luk sistemdeki 100 ikilik sistemde 1, 1 1 1, 1O1,000 olarak yazl yordu.
Ama unu ekliyordu: "Uzunluuna kar, [ikili sistem] bilim iin daha
esasl ve yeni keiflere olanak salyor." kili yazmdaki simetriye ve
ablonlara bakarak, yeni matematiksel anlaylarn ortaya ktn ve
onun sayesinde say teorisini daha zengin ve daha ok ynl bir hale
geldiini iddia ediyordu.

Leibniz 'in ikili madalyonu iin tasarm,Johann Bemard Wiedeburg'un

Dissertatio mathematica de praestantia arithmeticae binaria prae decirnali
( 1718) koleksiyonu iinde. Imago Creationis'in yan sra Latince olarak,
"Hibir eyden bir ve her ey gelir,fakat bir gereklidir" yazmaktadr.

73
 kinci olarak, Leibniz, ikili say sisteminin kendi dini grle

riyle nasl uyum iinde olduuna hayret ediyordu. Kainatn var olan ya

da tz ve var olmayan ya da hilikten meydana geldiine inanyordu.

Bu ikilik 1 ve O rakamlaryla mkemmel bir biimde sembolletirile
biliyordu. Ayn biimde Tanr tm varlklar bir hilikten yaratmt,

tm rakamlar l ' ler ve O'lar eklinde yazlabiliyordu. Leibniz'in ikili

sistemin temel bir metafizik hakikati rnekledii inanc -kendisi iin

byk bir keyif olarak- yaamnn ilerleyen dnemlerinde karlat

mistik bir in metni olan I Ching ile daha da glendi. I Ching bir

kehanet kitabyd. inde her birine elik eden bir yorum bulunan 64

farkl sembol vard . Okuyucu sembolleri rastgele (geleneksel olarak

kandil iei ubuklarn kullanarak) seiyor ve ilikili metinle yorum

luyordu-tpk birisinin astroloji haritalarn okumas gibi. I Ching 'de

bulunan her bir sembol bir hexagram'd yani alt yatay izgiden olu

uyordu. izgiler bir yin ya da bir yang'a karlk gelecek biimde

kesintiye uruyor ya da uramyordu. I Ching 'de bulunan 64 hexagram

altl gruplar haline alnm yin ve yang '!arn tam bir kombinasyonunu
oluturuyordu. Bir hexagram' zel olarak gruplandrmann zarif bir

biimi kar sayfadaki rnekte gsterilmitir. Eer her bir yang O'la

ve her bir yin l 'le yazlrsa dizilim kesinlikle ikili sistemdeki O ile 63
ansndaki yazlma uymaktadr. Bu sralama biimi Fu Hsi dizisi olarak

bilinir (Akas, Hsi Fu tersidir, ama matematiksel olarak edeeridir).

Leibniz, Fu Hsi ikili doasnn farkna vardnda, bu I Ching'e

daha byk bir nem vermesini salad. nk ikili istemin yaradln

aynas olduuna inanyordu, ayn zamanda kefi, Taoist bilgeliin,

Dou mistisizminin artk kendi Bat inanlarn destekledii anlamna

geliyordu. "in'in antik teolojisinin bozulmam ve fazladan hata

lardan temizlenmi tz, Hristiyan dininin en byk gereklerinden

faydalanabilir," diye yazyordu.

74
 - -

- -

000000 000001 0000 10 0000 1 1

- -

- -

000100 0001 0 1 000 1 10 000 1 1 1

- -

- -

001000 00 1001 001010 00101 1

I Ching ve onun ikili sisteme edeer olan Fu Hsi dizisinin bir paras.

Leibniz'in iki tabanna dzd methiyeler, bu rakipsiz bilgenin

a iin olduka allmam bir urat . Ama yine de, sistemin ne

mine atfta bulunarak, kendisinin bile hayal edebileceinden byk

bir ileri grllk sergilemiti. B ilgisayar teknolojisi en temel dilsel

seviyedeki O'lar ve 1 '!erden oluan binary (ikili) sistem zerine kurulu

olduu iin dijital a ikili sistem zerinde i grr. "Heyhat! " diye

yazar matematiki Tobias Dantzig. "Bir zamanlar tek tanrl inanlarn

abide gibi kutsad ey, bir robotun barsaklarnda son buldu."

"zgrlk, iki kere ikinin drt ettiini syleyebilme zgrldr"

diye sylyor George Orwell'n 1984 adl eserinin kahraman Winston

Smith. Orwell yalnzca Sovyetler Birlii'ndeki konuma zgrln

yorumlamyordu, matematik hakknda da konuuyordu. ki kere iki

daima drt eder. Etmediini size kimse syleyemez. Matematiksel

gerekler kltrden ya da ideolojiden etkilenmezler.

75
 Dier taraftan, bizim matematie olan yaklammz kltrden

olduka etkilenmitir. rnein onluk tabann seilmesinin dayana

matematiksel sebepler deil psikolojik sebeplerdir, el ve ayaklarmzdaki

parmaklarn saysdr. Aynca dil de matematiksel anlay artc bir

biimde ekillendirmektedir. rnein, batda saylan ifade etmek iin

tercih ettiimiz kelimeler nedeniyle geri kaldk.

Neredeyse tm bat Avrupa dillerinde say kelimeleri dzenli bir

kalba uymaz. ngilizcede mesela twenty-one [2 1 ] , twenty-two [22],

twenty-three [23] deriz tenty-one [ 1 1 ], tenty-two[ 1 2] , tenty-three [ 1 3]

demeyiz-bunlar yerine eleven, twelve, thirteen deriz. Eleven [ 1 1 ] ve

twelve [ 1 2] yegane szcklerdir. Ve her ne kadar thirteen, ten [ 10] ve

three [3] 'nin bir araya gelmesinden olusa da three ksm ten ksmndan

nce gelmektedir. On ile yirmi aras ngilizce dank bir haldedir.

Buna karlk ince, Japonca ve Korece dillerinde saylar dzenli

bir kalba uyarlar. 1 1 , on ve birle yazlr, 12 on ve ikiyle ve bu ekilde

devam eder, 13 on ve , 14 on ve drt, 19 iin on ve dokuza kadar gider.

20, iki on ve 2 1 ise iki on ve birdir. Saylar her durumda yazldklarn

grdnz biimleriyle telaffuz edersiniz. Ne fark eder? Aslnda gen

yalar iin fark ediyor. Deneyler defalarca Asyal ocuklarn saymay

Avrupal ocuklardan daha kolay rendiklerini ortaya koymutur. Drt

ve be yandaki Amerikal ve inli ocuklarla yaplan bir alma iki

ulusun da 1 2 'ye kadar sayma konusunda ayn baary gsterdiini

ortaya koymaktadr, ama inliler daha byk saylarda bir sene ilerde

oluyorlard . Dzenli bir sistem ayn zamanda aritmetii daha ak ve

anlalr hale getirmektedir. rnein yirmi be ile otuz ikinin toplam

iki on be art on iki biiminde ifade edildiinde cevaba bir adm

daha yaklam oluyoruz: be on yedi.

Tm Avrupa dilleri dzensiz deildir. rnein Galce tpk ince

gibidir. Galce on bir un deg un (bir on bir), on iki un deg dau (bir on
iki) eklindedir ve byle devam eder. Ann Dowker ve Delyth Lloyd
Oxford niversitesi'nde Ayn Gal kyndeki Galce ve ngilizce ko-

76
nuan ocuklarn matematik becerilerini test ettiler. Asyal ocuklar,

almak iin ayrdklar zaman ya da matematie yaklamlar gibi

kltrel etkenlerden tii Amerikal ocuklardan daha baar l olabi

lirler, eer ocuklarn hepsi ayn yerde yayorsa kltrel etkenlerin

nne geilecektir. Dowker ve Lloyd, Galce ve ngilizce konuan o

cuklarn aritmetik becerileri aa yukar benzerlik sergilerken Galce

konuan ocuklarn -iki basamakl saylarn okunmas, kyaslanmas

ve ekillendirilmesi gibi- belirli alanlarda daha yksek matematiksel

becerileri sergiledikleri sonucuna vardlar.

Almanca ngilizceden daha da dzensizdir. Almanca yirmi bir

einundzwanzig olarak telaffuz edilir yani bir ve yirmi, yirmi iki zwei
undzwanzig yani iki ve yirmi ve bu bylece onun katlar eklinde 99'a
kadar devam eder. Bu bir Almann l OO'den byk saylar telaffuz

ettiinde rakamlarn sral bir dizi iinde olmad anlamna gelir:

yz krk be dreihundertfnfundvierzig ya da yz be ve krk olur

ve rakamlar karmakark olarak 3-5-4 biiminde Iistelenir. te bu

Almanya' da rakamlarn olmalar gerektiinden daha karmak olduklar

konusunda endieler dourmutur. Zwanzigeins (yirmi bir) adl daha

dzenli bir sisteme geilmesi iin bask oluturan bir kampanya grubu

oluturulmutur.

Ve Bat Avnpa dillerini konuan insanlar, baz Asya dilleri konuan

insanlar karsnda dezavantajl duruma dren sadece rakamlar temsil

eden kelimelerin yeri ya da 1 1 ila 1 9 arasndaki dzensizlik deildir.

Saylan syleme sresi asndan da engelli durumundayz. Say Algs

adl kitabnda Stanislas Dehaene 4, 8, 5, 3, 9, 7, 6 rakamlarn yazp

bizden 20 saniyede ezberlememizi istiyor. ngilizce konuan insanla

rn bu yedi rakam doru olarak ezberleme ans % 5 0 . Buna karlk

ince konuan bir insan bu ekilde dokuz rakam ezberleyebilmektedir.

Dehaene, herhangi bir zamanda aklmzda tutabileceimiz rakamlarn

miktar nn, iki saniyelik bir dngde ka rakam syleyebildiimizle

belirlendiini belirtiyor. ince bir'den on'a kadar tm rakamlar tek

77
heceden oluuyor: yi, er, san, si, wu, liu, qi, ba, jiu. eyrek saniyelik
bir sre iinde sylenebiliyorlar, yani iki saniyelik bir sre iinde ince

konuan bir kii dokuzunu da hzlca syleyebiliyor. Buna karlk

ngilizce rakam kelimelerini sylemek bir saniyenin te biri kadar

siiyor, (Hantal iki heceden oluan 'Seven' (7) ve uzun bir hece ile
sylenen 'three ' (3) iin itenlikle teekkrler), yani bizim iki saniyelik
bir dilimde syleyebildiimiz rakam says yedi. Ancak rekor, rakamlar

daha ksa ekillerde sylenebilen Kanton lehesine ait. ki saniyelik

bir zaman diliminde on rakam syleyebiliyorlar.

Bat dilleri herhangi bir matematiksel anlay kolaylatrmaya

kar i giiyor olsa da, Japonya'da dil bir mttefik gibi i giiyor.

Kelimeler ve ifadeler arpm tablosunu ezberlemeyi kolaylatnlmalan

iin deitirilmi ve adna kuku diyorlar. Antik in'e ait olan bu tablo

gelenei, sekizinci yzyl civarnda Japonya'ya yay lm. Japonca Ku

dokuz demek ve ismi de, bu tablolarn eskiden sondan 9 x 9 = 81 ile

balamasndan geliyor,

400 yl kadar nce deitirildiler yani kuku bugn bir kere bir,

bir ile balyor.

kuku kelimeleri basite yle:

Bir kere bir, bir

Bir kere iki, iki

Bir kere , . . .

Bu bylece bir kere dokuz dokuza kadar devam ediyor ve ikiler balyor:

ki kere bir, iki

ki kere iki, drt

Ve byle devam ederek dokuz kere dokuz seksen bir'e kadar gidiyor.

78
 u ana kadar her ey bizim arpm tablomuzu ezberlerken kul

landmz sradan yntemimize benzer grnyor. Ancak kuku'da

bir kelimeyi telaffuz etmenin her zaman iki yolu var ve en akc olan

kullanlyor. rnein, bir iin in ya da ichi kelimeleri kullanlabiliyor

ve kuku 'ya in in ya da ichi ichi ile balamak yerine kulaa daha gzel
gelen in ichi kullanlyor. Sekiz iin kullan lan kelime ha, sekiz sekiz
iin ha ha kullan lmas gerekiyor. Ancak kuku ' da 8 x 8 happa nk
dil buna daha rahat dnyor. Sonu olarak kuku bir iir, bir ninni gibi
alg lanyor. Tokyo' da bir ilkokula yaptm ziyaret srasnda yedi ve

sekiz yandakilerin snflarnda kuku almalarn izlerken kulaa adeta

bir rap arks gibi gelmesine ok armtm, kelimelerde senkron ve

coku vard . Kesinlik benim okulda ezberlediim yoku yukar kan

bir trenin kard eit zamanl sesi andran arpm tablosuyla hibir

benzerlik tamyordu. retmen Makiko Kondo, kuku'yu rencilerine

artan bir tempoyla retmeyi tercih ettiini, nk bu ekilde renmeyi

daha elenceli bir hale getirdiini sylemiti. 'nce ezberlemelerini

salyoruz, gerek anlamn biraz daha vakit getiinde anlyorlar. Kuku

iiri Japon beyinlerine iyice kaznm grnyor. Yetikinler bana yedi

kere yedinin 49 ettiini matematii hatrladklar iin deil, yedi yedi

krk dokuz'un mzikal olarak kulaklarna doru geldii iin bildiklerini

sylemilerdi.

Bat say kelimelerindeki dzensizlikler byme andaki arit

metikiler iin talihsizlik olabilir fakat matematik tarihilerine kar

youn bir ilgiye sahipler. Seksen' in Franszcas quatre-vingts ya da

drt-yirmi, bir zamanlar 20'lik sistem kullanan Fransz atalarna iaret

etmektedir. Aynca 'nine' ve 'new' kelimelerinin birok Hint Avrupa

dil ailesinde, Franszca (neuj, neuf), spanyolca (nueve, nuevo), Al

manca (neun, neu) ve Norvee (ni, ny), benzer oluunun sebebinin,

uzun zaman nce unutulan ve dokuzun yeni bir kme eleman olarak

kabul grd sekiz taban sisteminin miras olduu ileri srlmek

tedir (Baparmaklar saymazsanz sekiz parmamz bulunur ki bu

79
da sekizlik sistemin dayana olabilir. Ya da muhtemelen pannaklar
arasnda kalan boluklar saymlardr). Say kelimeleri, aynca Amazon
ve Avustralya'mn rakamsz kabilelerine ne kadar yakn olduumuzun
bir hatrlatcsdr. ngilizce thrice hem hem de birok kez anlamna
gelir, Franszca trots demektir ve tres ok demektir: Belki, bize ait
olan 'bir, iki, ok' gemi olan glgeler.

Saylarn baz ynleri -taban, tarz, numaralar ya da kullanlan

kelimelerin biimi gibi- kltrler arasnda byk farkllklar gsterir,
oysaki ilk medeniyetler sayma ve hesap yapma konusunda artc bir
birlik iindeydiler. Genel olarak kullandklar metot 'basamak deeri'
olarak adlandrlr ve farkl pozisyonlar saylarn farkl kuvvetlerini
temsil etmek iin kullanlr. Gelin orta a srasnda Lincolnshire'da
yaayan bir oban iin bunun ne anlama geldiine bir gz atalm. Daha
nce yazdm gibi yan 'dan figgit'e kadar 20 saylan vard . oban
yirmi tane koyunu saydktan sonra, kenara bir akl ta koyar ve
yan 'dan figgit'e kadar tekrar tekrar saymaya devam ederdi. Eer 400
koyunu varsa, 20 tane akl ta olurdu nk 20 x 20 = 400. imdi

bu obann bin tane koyunu olduunu dnn. Hepsini saydnda

50 tane akl ta olmas gerekirdi nk 50 x 20 = 1 000 eder. Ama
50 tane akl tann olmas yle bir sorun kyordu; obann bunlar
saymasna olanak yoktu nk 20'den yukar sayamazd.

Bu sorunu zmenin bir yolu yere kar sayfadaki gibi paralel

oluklar amakt . oban yirmi koyun saydnda ilk olua bir akl
yerletiriyordu. Yava yava ilk oluk akl talanyla doluyordu. Ve
sra ikinci olua yirminci akl yerletirmeye gelince ikinci olua ilk
akl yerletiriyor ve ilk oluu temizliyordu. Baka bir ifadeyle, ikinci
oluktaki bir akl tpk ilk oluktaki bir akln yirmi koyun anlamna
geldii gibi ilk oluktaki yirmi akl anlamna geliyordu. kinci oluktaki
bir akl 400 koyun demekti. Bu yntemi kullanan bir obann ikinci
olukta iki, birinci olukta on tane akl ta olmas gerekiyordu. Her

80
bir oluun farkl deerleri temsil ettii bu sistemi kullanarak oban 50

akl yerine on iki aklla 1 000 koyunu sayabiliyordu.

Oluk 1 (1 akl = 20 koyun)

--
--------....
..
-,-
--
---
---
-
- -
-
---..__
-- ---
-----
-- --

Oluk 2 ( 1 akl = 400 koyun)

Toplam koyun = ( 10 x 20) + (2 x 400) = 1000

Basamak deeri hesap sistemleri tm dnyada kullanld. Oluklar

iindeki akl talar yerine, nka'lar tepsilerde fasulye veya msr tane

leri kullanyorlard. Kuzey Amerika yerlileri farkl renklerdeki iplerin

zerine inciler ya da kabuklar diziyorlard. Yunanllar ve Romallar

zerlerinde farkl stunlarn bulunduu masalarda saya olarak kemik,

fildii ya da metal paralar kullanyorlard. Hindistan' da kum zerine

izilen iaretler kullanlyordu.

Romallar aynca yuvalarnda hareket eden boncuklar kullanlan

ve Abaks adn verdikleri mekanik bir ara yapmlard. Bu tana

bilir trler medeni dnyaya yayld ve farkl lkelerde farkl tipler

kullanlmaya baland. Rus schoty'de her ubuk zerinde on boncuk

bulunuyordu (sadece bir ubukta kasiyerlerin, eyrek rubleyi gstermesi

iin kulland drt boncuk bulunuyordu). Japon soroban 'nda ve Roma

abaks'nde be boncuk varken, in suan-pa 'snda yedi boncuk vard.

Japonya'da her sene bir milyon kadar ocuk 20.000 okul sonras

abaks kulbnden birisine katlyor. Bir akam bat Tokyo banliy

lerinden bir tanesindeki bir kulb ziyaret etmitim. Kulp yerel tren

istasyonundan ksa bir yry mesafesinde bir yerleim blounun

kesindeydi. Darda parlak renkleri olan otuz tane bisiklet vard.

81
Roma abaks

Rus akabs

in suan-pan abaks

Geni bir vitrinde dller, abaksler ve zerlerine yldz rencilerin

isimleri kaznm ahap talar sergileniyordu.
Okuma yazma ve hesap yapmann Japoncas yomi, kaki, soroban
ya da baka bir deyile okuma yazma ve abaks. fade Japon tarihinin
on yedi ve on dokuzuncu yzyllar arasnda lkenin neredeyse tm
dnyadan soyutlanm olduu dnemden kalmadr. Samuray klcnda
ustalk dnda baka beceriler gerektiren bir tccar snf ortaya k
mt , bu nedenle zel topluluk kltr -dil ve aritmetik retilen
okullar kurarak- abaks eitimine odakland.
Yuji Miyarnoto'nun abaks kulb eski soroban giriimlerinin
modem torunlarndan birisidir. eri girdiimde, lacivert bir takm elbise
ve beyaz gmlek giyen Miyamoto, be kz ve dokuz erkek ocuktan
oluan bir snfn nnde duruyordu. Bir at yar yorumcusunun nefes
nefese olan temposuyla saylan Japonca okuyordu. ocuklar ilemleri
yaparken boncuklarn sesi kulaa austosbcei srs gibi geliyordu.

82
 Bir soroban 'da, aada gsterildii gibi her stundaki boncuklar
iin O ile 9 aras ndaki rakamlar temsil eden on konum vardr.
Soroban 'da bir say gsterildiinde, her rakam farkl stunlardaki
on pozisyondan birisiyle temsil edilir.

t t . t t t
o 2 3 4

t t t
5 6 7 8 9

3 4 5 9

Soroban zerindeki saylar

Abaks aslnda bir sayma yntemi olarak icat edilmitir ama bir
hesaplama yntemi olarak kendini gstermitir. Aritmetik, boncuklardan
faydalanld nda daha da kolay bir hale gelmitir. rnein 3 art l 'i
hesaplamak iin boncukla balay n ve bir boncuu daha hareket

83
ettirin, cevap gzlerinizin nndedir-4 boncuk. 31 art 45'i hesaplamak
iin 3 ve 1 boncuk bulunan bir stunla balatn ve soldaki kolona 4
boncuk sadaki stuna 5 boncuk ekleyin. Son durumda kolonlarda 7

ve 6 boncuk bulunur, cevap da 76'dr.

Biraz pratik ve uygulamayla, rakam saysna karlk yeteri kadar

stun varsa herhangi bir uzunluktaki sayy toplamak gittike kolayla

maktadr. Eer herhangi bir stundaki iki rakamn toplam onu aarsa

boncuklar yandaki stuna tamanz gerekir. rnek olarak, bir stun

zerinde yaplan 9 art 2 ileminde bir boncuk soldaki stuna kayar ve

ilk stunda bir boncuk kalr, cevap 1 1 'dir. karma, apma ve blme

biraz daha karmaktr, ama bir kere ustalald zaman ilemler ok

hzl bir biimde yaplabilmektedir.

Ucuz hesap makinelerinin 1 980'1erde yaygnlamaya balama

sndan nce Moskova'dan Tokyo'ya kadar abaksler dkkfularda

hesaplama iin kullanlyordu. Aslnda manelden elektronie gei

dneminde zerinde hem hesap makinesi hem de abaks bulunan bir

rn Japonya'da satlmt. Toplama ilemi abaks zerinde daha hzl

yaplr nk rakamlar girer girmez sonu ortaya kar. apmada

hesap makinesi size hafif bir avantaj salar (Abaks aynca, pheci

abaks kullancs iin, hesap makinesine inanmad durumlarda so

nucu kontrol edebilme olana salyordu).

Sharp 'n abaks hesap makinesi

84
 Abaks Japonya'da 1 970'lerden bu yana de geti, zirvesin
deyken ylda 3,2 milyon insan soroban yeterlilik snavna giriyordu.
Ancak abaks hfila gelimeyi tanmlayan ynlerden biri olarak varln
srdryor, popler okul d bir aktivite, yzmek, keman almak veya
judo gibi. Aslnda abaks eitimi, tpk dv sanatlar gibi. Beceri
seviyeleri dan'larla llyor ve yerel, blgesel ve ulusal yarmalar
dzenleniyor. Bir pazar gn blgesel bir etkinlii grmeye gitmitim. 5
ve 12 yalar aras yaklak 300 ocuk bir konferans salonunda gsterili
abaks masalarn andran, zel soroban aksesuarlar olan sralarda
oturuyorlard . Salonun nnde bir sunucu sabrsz bir mezzin tonuyla
toplanmas, karlmas ya da arplmas gereken saylar okuyordu. Bu
birka saat sren eleme usul bir yarmayd. Kazananlara her birinde
elerinde abaks tutan kanatl figrlerin bulunduu kupalar verilirken
ses sisteminden askeri bir bando mzii alnmaya balamt .

Miyamoto beni okulundaki en iyi rencilerinden birisiyle tantrd.

1 9 yandaki Naoki Furuyama eski soroban ampiyonuydu. Siyah bir
tirtn zerine ak renk kareli bir gmlek giymiti ve olduka sakin,
uyumlu bir gence benziyordu, kesirlikle sosyal adan tuhaf an inek
klielerinden biri deildi. Furuyama drt saniyede alt basamakl iki
sayy arpabiliyordu ki problemi okumak bu kadar sryordu. Ona
bu kadar hzl hesap yapabilmenin ne manas olduunu sordum nk
gnlk hayatta byle bir yetenee ihtiya yoktu. Odaklanma gcne ve
kiisel disiplinine yardmc olduunu syledi. Miyamoto yanmzdayd
ve sze kart. Bana, '26 mil komann bir anlam var m?' diye sordu.
26 mil komann bir anlaml yoktu ama insanlar performanslarnn
snrn zorlamak iin kouyorlard. 'Ayn biimde' diye ekledi, 'kiinin
aritmetiksel beynini gelitirmenin asil bir yan var. '

Baz aileler ocuklarn abaks kulplerine, okul matematik so

nularnda gelime salad iin gnderiyorlar. Ancak bu, abaksn
poplerliini tamamen aklamaya yetmiyor.

85
 Dier okul sonras kulpler daha hedefe ynelik matematik eitimi

veriyorlar-rnein 1 950'lerde Osaka'da balayan alma sayfalar

kullanlarak srdrlen yntem olan Kumon imdi dnya zerinde drt

milyon ocuk tarafndan takip ediliyor. Abaks kulpleri elenceli.

Bunu Miyamoto'nun okulundaki rencilerin yznde grdm. Bon

cuklar hzl ve tam bir kesinlikle hareket ettirme hnerlerinden keyif

alyorlar. Bir Japon miras olan soroban ulusal bir gurur salyor. Ama

yine de, abaksn bence gerek elencesi daha ilkel: Binlerce yldr

kullanlyor ve baz durumlar iin hfila toplama yapmann en hzl yolu.

Birka yl abaks kullandktan sonra, boncuklarn konumlarna olduka

alnca, hesaplar gznzn nne bir abaks getirerek yapmak da

mmkn olabiliyor. Buna anzan deniyor ve Miyamoto'nun en iyi

rencilerinin hepsi bunu biliyor. Bu yetenei, her ne kadar grlecek

bir ey sunmasa da izlemesi ok heyecan verici. Miyamoto tamamen

sessiz ve hareketsiz bir snfta saylar okuyor ve birka saniye iinde

cevab bulan rencilerin elleri havaya kalkmaya balyor. Naoki Fu

ruyama bana sekiz stunlu bir abaks gznde canlandrabildiini

syledi. Baka bir deyile, hayali abaks O ile 99.999.999. arasndaki

saylar gsterebiliyor.

Miyamoto'nun abaks kulb, rencilerin dan'lar ve lke a

pndaki turnuvalarda aldklar dereceler bakmndan lkedeki en iyi

kulplerden birisi. zellikle de anzan 'da. Birka sene nce Miyamoto

sadece anzan ile cevaplanabilen bir aritmetik yarmas tipi tasarla

maya karar vermi. Bir toplam renciye okuduunuzda, bu birok

yolla cevaplanabilir: Hesap makinesi, kalem ve kat, abaks ya da

anzan kullanlarak. Miyamoto sonuca ulamak iin kullanlabilecek

tek yolun anzan olduu durumlarn var olduunu gstermek istemi.

zm, bilgisayar oyunu Flash Anzan olmu ve bana bir gsteri

sundu. Snfa hazr olmalarn syledi, balat tuuna bast ve renci-

86
ler snf n n tarafnda bulunan televizyon ekranna bakt lar. Makine
baladn gstermek iin kere bipledi ve aadaki on be say
tek tek grnmeye balad. Her say sadece 0,2 saniye grnd, yani
her ey saniye iinde bitti.

1 64

597

320

872

913

450

568

370

619

482

749

1 23

310

809

561

Saylar o kadar hzl gzktler ki onlar zar zor kaydedebildim. Ama

son say grnd anda, Naoki Furuyama glmsedi ve toplamn
7907 olduunu syledi.

Bir Flash Anzan sorusunu hesap makinesi ya da abaks kullanarak

zmek imkansz nk say lar ezberlemek iin zaman yok, kald ki
bunlar bir makineye girmek ya da boncuklar hareket ettirmek gerekiyor.

87
Anzan'da saylan hatrlamanz gerekmiyor. Tm yapmanz gereken

bir say grdnzde beyninizdeki boncuklan hareket ettirmek. O ile

balyorsunuz ve sonra 164' grdnzde annda abaks 164'e

eviriyorsunuz. 597'yi grdnzde isel abaksnz hareketlenerek

toplam gsteriyor yani 761 'i. 1 5 toplama ileminden sonra grdnz

saylan ya da ara toplanlan hatrlamyorsunuz, sadece aklnzdaki

hayali abaksn gsterdii cevab gryorsunuz: 7907.

Flash Anzan 'n aknlk yaratma etkisi onu ulusal bir lgnlk

haline getirdi ve Nintendo bile DS konsolu iin Flash Anzan oyununu

piyasaya srd. Miyamoto, bana gen anzan yldzlarnn hayranlarnn

karsnda birbirleriyle mcadele ettikleri televizyon programndan klipler

gsterdi. Miyamoto oyunun lke genelinde abaks kulplerine birok

yeni renci kazandrdn sylyor. 'nsanlar soroban becerileriyle

neler yapabileceklerinin farknda deillerdi ' diyor. 'Tm bu yaynlar

sayesinde artk biliyorlar. '

Nral grnt taramalar abaks ya da anzan ile harekete geen

beyin blgelerinin normal aritmetik hesaplan ve dil ile harekete geen

blgelerinden farkl olduunu gsteriyor. Klasik 'kat ve kalem' arit

metii dilsel ilemlerin yrtld nral a ile balantl. Soroban ise

grsel bilgilendirme a ile balantl . Miyamoto bunu yle basitle

tiriyor: 'Soroban sa beyni kullanr, normal matematik ise sol beyni. '
B u ayrmn salad yararlan y a da normal zeka, odaklanma

veya dier beceriler ile nasl bir ilikisinin bulunduunu anlamak

iin yaplm yeterli aratrma yok. Ancak hayret verici bir fenomeni

aklyor: Soroban uzmanlar oklu grevleri inanlmaz bir biimde

yapabiliyorlar.

Miyamoto, eski bir soroban ampiyonu olan eiyle, genken gittikleri

abaks kulbnde tanm. Kzlan Rik:ako bir soroban dehas . Olmasa,

artc olurdu. Sekiz yandayken en yksek dan'a ulam-sadece

100.000 insan hayadan boyunca bu seviye ulaabilmitir. Pastel mavisi

88
bir elbise giymiti ve kaklleri gzlklerinin zerine dyordu. ok

dikkatli bakt ve bir odaklanma belirtisi olarak dudaklarn bkt.

Shiritori bir Japon kelime oyunu ve oyun kii Shiritori dedii

zaman balyor ve sradaki her kii bir nceki kelimenin son hecesiyle

balayan bir kelime sylemek zorunda. Yani sradaki kelime ringo

olabilir nk ri hecesiyle balyor. Miyamoto Rikako ve yanndaki

kzdan birlikte shiritori ve ayn zamanda haneli 30 saynn 20 sa

niyede gsterildii Flash Anzan oynamalarn istedi. Makine balama

biplerini yapt ve kzlarn diyaloglar u ekilde devam etti:

Ringo

Gorira (goril)

Rappa (trompet)

Panda (panda)

Dachou (devekuu)

Ushi (nek)

Shika (geyik)

Karasu (karga)

Suzume (sere)

Medaka (yllk bal)

Kame (kaplumbaa)

Medamayaki (k zarm yumurta)

20 saniyenin sonunda, Rikako 1 7.602 dedi. Ayn anda 30 sayy top

layp shiritori oynayabiliyordu.

89
BLM K

yay Be!

Doum tarihimin heyecan verici bir giri konumas olduunu dn

myorum. Fakat bunun sebebi, Jerome Carter gibi insanlarla yeterince

vakit geirmemi olmam olabilirdi. Scottsdale, Arizona'daki evlerinde

o ve ei Pamela ile le yemei iin oturmutuk, konu o srada ald:

22 Kasm.

' Vaaayyy! ' dedi 57 yandaki eski bir uu hostesi olan Pamela,

zerinde pembe ho bir bluz ve kot etek vard .

Jerome bana bakt ve ciddi bir tonda einin cokusuna ortak oldu:

'Olduka iyi bir say yakalams n . '

Jerome 53 yandayd v e sradan bir mistik gibi grnmyordu.

Turuncu bir havai gmlek ve beyaz bir ort giymiti, sert hatlar ,

karate ampiyonu olan ve uluslararas koruma grevi yapm birinin

eski kariyerinin izlerini tayordu. "22/1 1 'in bu kadar iyi olmasn

salayan ne?" diye sordum.

"22 bir stn say . 1 1 de yle. Sadece drt tane stn say var:
1 1 , 22, 33 ve 44."

Jerome'un gl glmseme izgileri ve bir kubbeyi andran par

lak kel kafasyla fark bir yz vard . Olaanst mzikal bir ses tonu

vard , ksmen bir spor yorumcusu ksmen bir rapi edasyla, "Ayn

yirmi ikisinde domusun" dedi. lk bakanmzn ayn yirmi ikisinde

domas bir tesadf deil. ki kere iki neye eit? Drt. Biz bakanlar

ka senede bir seeriz. Drt senede bir. Vergilerimizi drdnc ayda

91
deriz. Birleik devletlerde drt her eydir. lk deniz kuvvetlerimizde

1 3 gemi vard, 1 art 3 eittir 4. Eskiden 1 3 smrgemiz vard, 1 art

3 eittir 4. Bamszlk Bildirgesi'ni imzalayanlarn says 1 3 . Drt.
Nerede bulunuyorlard 1 300 Locust Caddesi. Drt!

'Paray drt rakam kontrol eder. Sen de bunun altnda domu

sun. ok gl bir rakamdr. 4 rakam bir karedir, yani iinde hukuk,

hkmet, organizasyon, gazetecilik ve yap vardr.

Kendini kaptrmaya balamt: "O. J.'e yryp gideceini bu

ekilde syledim. Avukatlarna baktm. Tm avukatlar drdn altnda

domutu. Johnny Cochran ayn yirmi ikisinde domutu 2 art 2 eittir

4. F. Lee Bailey ayn on nde domutu, 1 art 3 eittir 4. Barry

Scheck ayn drdnde domutu. Robert Shapiro ayn otuz birinde

domutu; 3 art 1 eittir 4. Drdn altnda doan drt avukat vard.

Hkm kata akland? Saat drt. Hitler bile kp giderdi."

"Tpk saylarna baktm zaman Mike Tyson'n syledii gibi

bu saylarn zaman gelmise hatalarn bile iyi sonu verir."

Jerome profesyonel bir say uzman. Saylarn sadece nicelik deil

nitelik de bildirdiine inanyor. zel yeteneinin, bu bilgiyi insanlarn

kiilikleri hakknda gr elde etmek hatta gelecei tahmin etnek iin

kullanabilmesi olduunu sylyor. Aktrler, mzisyenler, sporcular ve

irketler tavsiyeleri iin iyi para dyorlar. 'Say uzmanlarnn ou

fakir, medyumlarn ou fakir. Bu ok anlamsz' diyor. Buna karlk

Jerome ise lks bir apartman dairesinde oturuyor ve evinin garajnda

25.000 $ deerinde 3 motosikleti var.

Doum tarihleri, karakter zelliklerinin karlabilecei saylar

iin belirgin kaynaklar. simler de yle, nk kelimeler her biri saysal

bir deer tayan harflere ayrlabiliyorlar. 'Puff Daddy hapse girmek

zereydi' dedi. 'Puff Daddy'nin kt ilikileri vard. smini P. Daddy

olarak deitirdim. Daha sonra kalc olmak istediinde ismini Diddy

olarak deitirdim. Benim tavsiyelerim bunlard ve o da bunlar din-

92
ledi. Jay-Z, Beyonce ile evlenmek istiyordu. Ona gerek adna geri

dnmesini syledim. O da Shawn Carter'a geri dnd.'

Jerome'ye benim iim tavsiyesi olup olmadn sordum.

''Tam adn ne?" dedi.

"Alexander Bellos, ama herkes bana Alex der."

"ok yazk" dedi dramatik bir ifade ile.

"Alexander, daha m iyi?" diye sordum.

Sesi ykseldi, "yle diyelim, bu dnyaya gelmi en byk in

sanlardan birisinin ad Byk Alex deildi."

"Sana sylemeliyim, daha nce ad Alex olan insanlarla konutum.

Daha basit bir ifadeyle: smin ilk harfi olduka nemlidir. A, 1 . Bu

zaten Alex'de var. Ama Alexander 'r' ile bitiyor. 'R' dokuza eittir.

Yani isminin ilk ve son harfleri l ve 9. Alfa ve omega. Balang ve

biti. imdi Alex'in ilk ve son harflerine bakalm. Yalnzca 'x' sesi. '

Adeta kusacakm gibi suratn ekiterek 'ekkss' diye telaffuz etti.

"Bunu kullanmak ister misin? Ben kullanmazdm. Bu isimle an l

mak istemezdim."

''Tanr iyi bir ismin byk zenginliklerden daha tercih edilir ol

duunu syler! Takma adlarn daha tercih edilebilir olduunu deil!"

"Alex bir takma ad deil' diye itiraz ettim. "Bir ksaltma."

"Neden direniyorsun, Alexander?"

Jerome ardndan defterimi istedi ve aadaki tabloyu izdi:

1 2 3 4 5 6 7 8 9
A B c D E F G H 1

J K L M N o p Q R

s T u v w x y z

93
Bu tablonun, hangi harfin hangi sayya denk geldiini gsterdiini

syledi. Parmaklarn ilk stuna gtrd. 1 'e eit olan harfler A, J, S.

Allah, Jehovah (Yehova), Jesus (sa), Saviour (Kurtarc), Salvation

(Kurtulu). ki diplomatlarn ve bykelilerin saysdr. ki iyi tavsi

yeler verir, iki sevilir, takm oyuncususundur. B, K ve T, bu nedenle

Burger King'e gider ne istersen alrsn. radyo, TV, elence ve say

bilimini kontrol eder. C, L, U elbette radyo ve televizyona karsn,

nasl olduuna dair fikrin bile yok.' Alayc bir ifadeyle gz krpt . 'Eer

say bilimini renirsen, sana hayatn tm ipularn sunar. Drt: D,

M, V bir arabada ka tane tekerlek vardr? Ehliyetini nereden alrsn?

Motorlu tatlar dairesinden (Department of Motor Vehicles). Be 1

ile I O'un orta noktasdr. E, N ve W. Be deiimin say sdr. Eer

hartlerin yerlerini deitirirsen 'new' (yeni) elde edersin. Alt Vens'n,

akn, ailenin ve topluluun saysdr. Gzel bir kadn grdnde ne

grrsn bir FOX (tilki). Yedi maneviyatn saysdr. sa ayn yirmi

beinde domutu. 2 ve 5 toplamda 7 eder. Sekiz iletme, finans, ticaret

ve parann saysdr. Paran nerede saklarsn? Karargfilta (headquar

ters). 9 iki harf bulunan tek saydr 1 ve R. Daha nce bir Jamaikalyla

konutun mu hi? Her ey irie dostum.'

Sonu olarak, kalemini brakt ve yzme bakt : 'Bu' dedi, 'Je

rome Carter'n Pisagor yntemi. '

***

Pisagor, tam olarak genlerle ilgili teoreminden dolay matematikteki

en nl isimlerden birisidir (leride daha fazla ele alacaz). tibar gren

baka katk lan daha vardr, rnein 'Tam kare' saylar. Bir zamanlar

geerli bir uygulama olan akl talaryla saydnz hayal edin (akl

tann Latincesi hesap anlamna gelen calculus'tur bu da hesaplama

[calculate] kelimesinin kkenini iaret etmektedir). akl talarnn

94
yatay ve dikey olarak eit biimde bir araya getirildii kareler meydana

getirdiinizde, ilci sradan meydana gelen kareler iin drt akl ta

ve sral kareler iin dokuz akl gerekir. Baka bir deyile n say

sn kendisiyle arptnzda, n sral karenin stunlarnda bulunmas

gereken akl ta saysn gsterir. Dnce o kadar igdseldir ki

kendi kendiyle arpma ilemi iin 'kare' terimi hemen yerlemitir.

Pisagor, karelerinde srad modeller gzlemledi. 2'li karede

kullan lan akl says 4 ' n 1 ve 3 'n toplam 3'l karede kullanlan

akl says olan 9'un 1 , 3 ve 5 'in toplam olduunu grd ve 4'li

karede 1 6 ak l ta vardr ya da 1 + 3 + 5 + 7. B aka bir ifadeyle

n saysnn karesi ilk n tane tek saynn toplamna eittir. Bu, akl

karelerin nasl oluturulduuna baklarak grlebilir.

42 = 16

.
! ! ! !
+ 3 + 5 + 7 16

akl kareleri .

95
 Pisagor'un kefettii baka bir model de mzikle alakaldr. Anla

tlanlara gre bir gn, bir demircinin yanndan geerken demire vuran

ekicin sesini iitmi, nlama sesinin rgn arlna gre deitiini

fark etmi. Bu da onu titreyen telin kalnlnn kard sesle olan

ilikisini aratrmaya yneltmi. Bu ise onun, telin boyu yarya indi

inde sesin bir oktav arttn kefetmesini salamtr. Dier armoniler

tel 3:2 ve 4:3, vb oranlarnda blndnde de ortaya kmaktadr.

Pisagor doada kefettii ablonlar karsnda kendinden gemiti,

evrenin srlarnn sadece matematikle anlalacana inanyordu. Ancak

matematii doay aklamann bir arac olarak grmek yerine, saylarn

bir biimde doann z olarak gryor ve rencilerine onlara sayg

duymalarn retiyordu. nk Pisagor sadece bir filim deildi. Ayn

zamanda felsefi ve matematiksel dnmeye adanm mistik bir tarikat

olan ve bir eit ifa merkezi, eitim kamp ve ashram karm olan

Pisagor kardeliinin karizmatik lideriydi. Mritler, asla gnee kar

iememek, altn ssler takan bir kadnla asla evlenmemek ve sokakta

yatan bir ahman yanndan asla gememek gibi belirli kurallara uy

mak zorundaydlar. Kardelie katlmas iin seilen grubun be yllk

adaylk srecinden gemesi gerekiyordu ve bu sre iinde Pisagor'u

sadece bir paravan arkasndan grebiliyorlard.

Pisagor'un manevi evreninde on, ilahi bir deere sahipti ve bunun

sebebi sadece el ve ayak parmaklar ile ilgili deil ayn zamanda her

biri drt elementten birinin, ate, hava, su ve topran sembol olan

ilk drt rakamn toplam olduu iindi (1 + 2 + 3 + 4 = 10). 2 rakam

diil, 3 eril ve birleimleri olan 5 kutsald. Kardeliin armas pen

tagram ya da be ulu yldzd. Saylara tapnma dncesinin imdi

tuhaf grnmesine ramen, belki de soyut matematiin ilk keiflerinin

meydana getirdii aknln boyutlarn gstermektedir. Evrende daha

nce var olduklar bilinmeyen bir dzenin bulunduunu renmenin

verdii heyecan dinsel bir uyan gibi hissettirmi olmal.

96
 Pisagor'un manevi retileri saysal olmann tesindeydiler. Re
enkamasyon inanc da bunlarn arasndayd ve muhtemelen kendisi
vejetaryendi. Aslnda beslenme konusundaki gereklilikleri 2000 yldr
hararetli bir biimde tartlmaktadr. Kardeliin mehur kk yuvarlak
bakla yeme yasa Pisagor'un anlatlan lm hikayelerinden birinde
kendisine saldranlardan kaarken bir bakla tarlasndan geldii sylenir.
Hikayenin ilerleyen blmlerinde baklalara basmak yerine yakalanmay
ve ldrlmeyi tercih eder. Baka eski bir kaynaa gre baklalarn kut
sal olmasnn sebebi insann meydana geldii ilk topraktan filizlenmi
olmalardr. Pisagor bunu, bir baklay inerken dilerinizle ezip, bir
sre gne altnda bekletildiinde meni gibi kokmaya baladn gs
tererek ispatlamtr. Daha yakn zamanlarda ileri srlen bir hipotez
ise Kardeliin kaltsal bakla alerjisi olan bir koloni olduu ynndedir.

Pisagor M.. altnc yzylda yaad . Hibir kitap yazmad. Onun hak
knda tm bildiklerimiz lmnden yllar sonra yazld. Her ne kadar
Kardelik, Antik komedi tiyatrosu tarafndan hicvedilerek kaleme alnm
olsa da, Hristiyanlk dneminin balamasyla birlikte Pisagor faydal
bir k, esiz bir deha olarak grlmeye baland , matematik teorem
leri onu Yunan filozoflarnn dnsel atas haline getirdi. Kendisine
mucizeler yaktnld, baz yazarlar, olduka tuhaf bir biimde, altn
kalalar olduunu ileri srdler. Bakalar bir keresinde bir nehirden
karya getiini ve getikten sonra nehrin herkesin duyabilecei bir
sesle ' Selam sana Pisagor' diye seslendiini yazar.

Bu, lm ardndan efsaneletirme hali baka bir Akdenizli ru

hani lider ile paralellikler gsterir, aslnda Pisagor ve sa geici bir
sre iin dinsel rakipler durumunda olmulardr. M.S. ikinci yzylda
Hristiyanlk Roma'da kk salmaya baladnda imparatorie Julia
Roma halkn Pisagor'un reenkamasyonu olduunu iddia ettii Tyna'l
Apollonius'a tapmalar iin tevik etti.

97
 Pisagor'un elikili iki miras vardr: Matematii ve kart mate
matii. Aslnda belki de baz akademisyenlerin iddia ettii gibi hatm z
olarak onunla ilikilendirilebilecek tek dnceler mistik olanlardr.
Pisagorcu ezoterizm, ilk adan bu yana Bat dncesinde varln
srekli olarak korumutur, fakat Pisagor'un Altn Msralar adndaki
'kiisel geliim' zdeyilerinin bulunduu iirlerinin yeniden kefe
dilmesi sayesinde Rnesans srasnda zellikle revatayd . Pisagor
Kardelii birok esrarengiz gizli topluluk iin bir modeldi ve ay
nntl ritelleri bulunan ve sadece ngiltere'de yarm milyon yesi
bulunduuna inanlan bir kardelik rgt olan zgr masonlarn ya
rat imasnda etkisi vard . Pisagor ayn zamanda 1 908 'de yaynlanan
Saylarn Felsefesi adl eserin yazar ve Bat Numerolojisinin 'kurucu
annesi' olan Atlantic City 'li bir ev hanm L. Dow Balliett 'e de ilham
kayna olmutur. 'Pisagor gklerin ve yerin tek saylara ya da tek
rakamlara titretiini syler' diye yazar ve alfabedeki her harfin l 'den
9'a kadar bir sayya kar lk geldii bir falclk sistemi gelitirir. Bir
isimdeki her harfin deerlerini toplayarak, kiisel zellikler hakknda
kehanette bulunulabileceini ileri srer. Bu gr kendi zerimde
denedim. ' Alex' 1 + 3 + 5 + 6 = 1 5 'dir. lemi sonucun iki hanesini
toplayarak sonlandrdm ve u sonuca ulatm 1 + 5 = 6. Bu bana 6
rakamnn isim titreimini verdi, bu da u anlama geliyor: Daima zenli
ve dikkatli bir biimde giyinmeliyim, zarif etkilere ve renklere dkn
olmalym, zel renklerim turuncu, kzl ve gnebakann ak tonlar .
Uurlu talarm safir, elmas, oniks ve yeim ve uurlu mineralim boraks
ve ieklerim smblteber, defne ve krizantem. Kokum ise japonica.

Numeroloji elbette modem mistisizm bfesinde servis edilen bir

yemek tabadr, piyango saylar hakknda tavsiyelerde bulunan ya da
gelecekte her iin yolunda gidecei bir gn hakknda yorumlar yapan
gurular hi eksik olmaz. Zararsz bir elence gibi gzkr ve ben Jerome
Carter ile yaptm konumadan son derece keyif aldm-buna karlk
saylara manevi bir anlam yklemenin kt sonular da vardr. rnein

98
1 987 'de Bunna'daki a<>keri ynetim yazl deeri dokuza blnebilen
banknotlar bast-bunun tek nedeni yneten generalin uurlu saysnn
dokuz olmasyd. Yeni banknotlar ani ekonomik bir krizin kmasna
neden oldu ve 8 Austos 1988 'de bir isyan kt-88'in sekizinci aynn
sekizinci gn (Sekiz diktatrlk kart hareketin uurlu saysyd).
Protestolar iddetli bir biimde bastr ld ve her nas lsa 18 Eyllde:
dokuzuncu ayn dokuz ile blnebilen bir gnnde.

Pisagor teoremi udur: herlungi bir dik gende hipotensn karesi dik
kenarlarn kareleri toplamna eittir. Bu szler beynime eski bir ocuk
tekerlemesi ya da bir Ylba arks gibi kaznd; szlerin nostaljik bir
anlam var ve ieriinden bamsz bir rahatlama duygusu salyor.

Hipotens dik ann karsndaki kenardr ve dik a ise eyrek bir

dntr. Teorem temel geometrinin en nde gelen teoremlerindendir
ve okulda retilen ilk gerek kkrtc matematiksel kavramdr. Beni
bu kadar heyecanlandran ey ise saylar ve uzay arasndaki derin ili
kiyi ortaya kar biimidir. Tm genler dik gen deildir, ancak
dik olduklarnda iki kenarn kareleri toplam ncye eit olmaldr.
Ayn biimde teoremin baka bir yn daha vardr. Herhangi sayy
aln. Eer ikisinin kareleri toplam ncye eitse bu uzunluklardan
bir dik gen elde edebilirsiniz.

Pisagor hakkndaki baz yorumlar, onun Kardelii kurmadan

nce Msr'a bilgi toplama zerine gitmi olduu ynndedir. Eer
herhangi bir Msr binasnn iinde biraz zaman geirdiyse iilerin
dik gen elde etmek iin kullandklar ve daha sonra kendi adyla
uygulanacak olan teoremin hilesini grm olabilir. 3 , 4 ve 5 birim
uzaklklarla dmlenmi bir ip. nk 32 + 42 = 5 2'dir, eer bu ip bu
dml noktalardan gerilirse dik a l bir gen elde edilir.

99
 a + b = c

c
a

Pisagor teoremi.
b

p germe, piramitler gibi yap larn inasnda birbiri zerine ya da

yanna ymak iin gerekli olan, talarda veya tulalarda kullanlmak
zere dik gen elde etmek iin en uygun yntemdi (Hipotens kelimesi
Yunanca 'karlkl gerilen' kelimesinden gelmektedir). M srllar dik
genler elde etmek iin 3, 4 ve 5 'e ek olarak birok baka rakamlar
kullanm olabilirler. Aslnda biimine uyan sonsuz say bulunmaktadr.
plerini 5, 1 2 ve 1 3 noktalarndan dmlemi olabilirler nk 25 +
144 = 1 69'dur, ya da 8, 1 5 ve 17, nk 64 + 225 = 289'dur, hatta
2772, 9605 ve 9997 (7.683.984 + 92.256.025 - 99.940.009) elbette
bu sonuncu pek kullanl olmazd. 3, 4 ve 5 saylar bu grev iin
en uygun olanlardr. Sebebi sadece en dk deerli l olmalar
deil, ardk olan tek l olmalardr. p germe mirasndan dolay,
3:4:5 oranndaki dik gen Msr geni olarak bilinir. Matematiksel
mirasmzn hazinesi cep boyunda dik gen reten bir makinedir,
byk bir gcn, zarafetin elinden km bir sanat eseridir.

Gnyenin msr versiyonu 3:4:5 oranlarndan dmlenmi ve bu d

mlerden balandnda dik a oluturan bir ipti.

100
 Pisagor teoreminde bahsi geen kareler hem sny c lttruk h m d
gerekten de genin kenarlarnda oluturulmu ku 1 ri n r smi olarak
artla labilir. S radaki imgede yer alan karelerin all ndun yap lm ol
duunu hayal edin. Pisagor Kardelii'ne kat lmay dU Unnliyorsunuz,
bu nedenle alt n sizin iin arzulanabilir bir eydir. Ya iki kk kareyi
alabilirsiniz ya da byk olan bir taneyi. Hangisini seerdiniz?

Matematiki Raymond Smullyan bu soruyu rencilerine ynelt

tiinde yar snn byk olan tek paray dier yar snn ise kk olan
iki paray tercih ettiiri ve aslnda bir farklar olmadn rendik
lerinde hepsinin birden akna dndn syledi.
Bu dorudur nk teoremin de belirtti i gibi kk karelerin
kaplad toplam alan byk karenin alanna eittir.
Tm dik a l genler bu biimde byk olann alan kk
olan dier ikisine eit olan tane kare elde edilecek biimde geni
letilebilirler. Hipotensn karesirin dier iki kenarn karesine bazen
eit olup bazen olmamas kesirllikle sz konusu deildir. Uyum, her
zaman mkemmeldir.
Her ne kadar klasik dnemde teoreme ad ilitirilmi olsa da
Pisagor' un kendi teoremini gerekten kefedip kefetmedii bilinme
mektedir. yle ya da byle teorem matematiksel evrendeki olaanst
uyumu ortaya koyarak onun dnya grn sergilemektedir. Aslnda
teorem bir dik gendeki kenarlar n kareleri aras ndaki ilikiden daha

101
fazlasn ortaya koyar. rnein hipotensn zerinde bulunan yarm
dairenin alan dik kenarlarn zerinde bulunan yarm dairelerin top
lamna eittir. Hipotens zerindeki bir begenin alan dier kenarlar
zerindeki begenlere eittir ve bu kural altgenler, sekizgenler ve as
lnda dzgn ya da deil tm ekiller iin geerlidir.

Benim iin, Pisagor Teoremi 'ndeki gerek keyif, neden doru

olduunun ortaya koyulmasndadr. En basit ispat aadaki gibidir.
in kaynakldr ve muhtemelen Pisagor'un doduu tarihten bile n
cesine dayanmaktadr ve bu da birok kiinin teoremi ilk onun bulduu
hakkndaki phelerinin sebebidir.

Kare A Kare B

102
 Okumaya devam etmeden nce bir sre iin iki kar ye bakn.
Kare A kare B 'yle ayn boyutta ve kareler iindeki tm dik genler
de ayn ebatlardadr. nk kareler eit ve kapladklar alanlar da eit.
imdi A karesindeki beyaz alann dik genin hipotensnn karesi
olduuna dikkat edin. Ve B karesindeki kk kareler dik genin
dier kenarlarnn kareleri. Baka bir deyile, hipotensn karesi dik
kenarlarn kareleri toplamna eit. te buyurun ! Herhangi bir byk
lkte ya da biimdeki dik al genin kenarlarndan bu biimde A ve
B kareleri oluturabileceimiz iin teorem her durum iin geerlidir.
Matematiin heyecan bunun gibi kantlar n kendilerini birdenbire aa
vurduklar , aniden her eyin anlaml gzkt anlardadr. Son derece
tatmin edicidir, neredeyse fiziksel bir keyif verir. Hintli matematiki
Bhaskara, benzer bir Pisagor kant karsnda yle hayranlk duymutu
ki, on ikinci yzylda yazd matematik kitab lilavati'de bir resmin
altna hibir aklamada bulunmadan sadece syle yazm t , "Vay be!"

Pisagor teoremi iin baka birok kant bulunmaktadr ve Arap mate

matiki Annairizi'ye ait olan M.S. 900 y llarna ait olan ve zellikle
de gzel olan bir tanesi aada grlebilir. Teorem tekrar eden bir
ablonda yer almaktadr. Grebiliyor musunuz? Eer gremiyorsanz,
kitabn sonundaki Ekler ksmnda biraz yardm bulabilirsiniz.

103
 1 940 ylnda yaynlanan Pisagor nermeleri adl kitabnda Elisha
Scott Loomis, olduka artc derecede farkl insanlar tarafndan ge
litirilen 371 ispat yaynlad . 1 888 tarihli bir tanesi kr bir kz olan E.
A. Coolidge'e, 1938 tarihli bir dieri ise 1 6 yandaki bir lise rencisi
olan Ann Condit'e aitti, dierleri arasnda ise da Vinci ve Birleik
Devletler bakan James A. Garfeld'a ait olan ispatlar vard . Garfeld
ispat , Cumhuriyeti Parti 'den milletvekillii yapt dnemde mes
lektalaryla matematiksel bir elence srasnda tesadfen bulmutu.
spat 1 876 ylnda ilk kez yaynlandnda; 'Biz bunun iki partinin

yelerinin parti ayrm olmadan zerinde birleebilecekleri bir ey

olduunu dnmtk ' demiti.

Delillerinin eitlilii matematiin canl lnn bir kantdr. Bir

matematik problemine kar hcuma gemenin 'doru' yolu diye bir
ey hibir zaman olmamtr. Farkl zihinlerin zm retirken farkl
rotalar izmeleri ilgintir. Karda farkl dnemde yap lm farkl
ispat grnmektedir: Bir tanesi nc yzylda yaayan inli ma
tematiki Liu Hui, dieri Leonardo da Vinci ( 1452- 1 5 19) ve 1 9 1 7
tarihli ncs ise ngiltere'nin e n nl bulmaca hazrlaycs Henry
Dudeney'ye aittir. Hem Liu Hui hem de Dudeney'in ispatlar kk
karelerin byn iine yerletirildii 'paralara ayrma' ispatdr.
Leonardo'nun ispat iin biraz daha dnmek gerekmektedir (Eer
yardma ihtiya duyarsanz yine kitabn sonundaki Ekler ksmna bakn).

1
1
1
1
1

Liu Hui 'nin ispat. Dudeney 'in ispat Leonardo 'nun ispat

104
 Aa da gsterilen zellikle dinamik bir kant matematiki Her
mann Baravalle tarafndan gelitirilmitir. Bunun organik bir yan var
dr-byk karenin tpk bir amip gibi nas l daha kk ilci kareye
blndn gstermektedir. Her aamada glgeli alan ayndr. Bariz
olmayan tek aama 4. Aamadr. Yani paralel.kenarn 'yamultulmu'
olduu ya da taban ve yksekliin korunduu ve alann ayn kald
aamadr.
BaravalJe kant matematik tarihindeki en kkl kan t olan ve
M.. 300 y llarnda klid tarafndan ortaya konan kanta benzer.

2 3

Baravalle 'in ispat

4 5

Pisagor'dan sonraki en nl Yunan matematiki olan klid ismi

asla k salt lmayan adam olan Byk skender tarafndan kurulan
skenderiye'de ya yordu. Bayapt , Elemanlar'da dnemin Yunan

705
bilgisinin zetini veren 465 teorem bulunuyordu. Yunan matematii
neredeyse tamamen 'yer' ve 'lm' kelimelerinden treyen geomet
riydi-ancak Elemanlar gerek dnyayla alakal deildi.
klid nokta ve izgilerden oluan soyut bir etki alannda faaliyet
gsteriyordu. Alet antasnda bulunmasna izin verdii aralar sadece
bir kalem, bir cetvel ve bir de pergeldi, bu nedenle alar boyunca
rencilerin kalem kutularnn temel paralan bunlardan olumutur.
klid'in ilk grevi ( l . Kitap, 1 . nerme) verili herhangi bir do
ruyla ekenar gen izilebileceini gstermekti. Yani bir kenar bu
dorudan oluan ve eit kenarl bir gen:

1 . Adm: Pergelin ucunu dorunun bir tarafna yerletir ve dorunun

dier ucundan geen bir ember iz.

2. Adm: lk admda yaptnn aynsn dorunun dier ucundan

balayarak yap. imdi elinde kesien iki ember var.

3. Adm: emberin kesiim noktas ndan ilk dorunun iki ucuna yeni
dorular iz.

Elemanlar 1 . nerme

106
Daha sonra dorularn. genlerin ve dairelerin zellikleri hir dizi

aklama sunarak, titizlikle nermeden nermeye ilerlerler. rnein.

9. nerme bir ann ' iki eit paraya nasl blndn' yani tam
olarak verilen bir adan yann a oluturmay gsterir. 32. nerme bir

genin i alarnn toplamnn daima iki dik aya ya da 180 dereceye

eit olduunu ifade eder. Elemanlar titizlik ve bilgeliin bayaptdr.

Varsaylan hibir ey yoktur. Her satr mantksal olarak kendinden

nceki satn takip eder. Ancak sadece birka temel aksiyomdan klid

ilgi ekici sonulan olan etkileyici bir btn meydana getirmitir.

lk kitabnn byk finali 47. nermedir. 1 570 ylnda yaplan

ngilizce ilk basksnda yle bir yorum bulunur: Bu, mkemmel ve

ok dikkate deer teorem byk filozof Pisagor tarafndan gelitiril

mitir, Hierone, Proclus, Lycius, & Vitruvius bunun icat edilmesi ile
bir kz kurban edildiini yazarlar. Ve bu Dulcamon zamanndan

sonraki barbar yazarlar tarafndan ok iyi bilinir. Dulcamon iki boynuz

ya da kafas allak bullak anlamna gelir, bunun sebebi muhtemelen

ispatn iki boynuzu andran bir biimde ilerlemesi ya da anlalmasnn

gerekten inanlmaz derecede zor olmasdr.

klid'in Pisagor Teoremi ispatnn gzel herhangi bir yan yok

tur. Uzun, titiz ve kan ktr ve st ste izilmi dorular ve genler

gerektirir. On dokuzuncu yzyl Alman flozoflanndan olan Arthur

Schopenhauer, ispatn gereksiz derecede karmak olduunu ve bu yzden

'olaanst bir huysuzluun baypt ' olduunu syler. klid'e kar

drst olmak gerekirse, ispat elenceli (Dudeney'inki gibi), estetik

(Annairizi 'ninki gibi) ya da sezgisel (Baravalle'ninki gibi) deildir.

klid'in temel endiesi tmdengelirn sistemindeki titizliktir.

Pisagor saylarda mucize grrken, Elemanlar adl yaptnda klid

daha derin bir gzellik, matematiksel gerekleri su geirmez bir sistem

ortaya koyar. Sayfalar ilerledike matematiksel bilginin dier her eyden

baka bir dzene sahip olduunu kantlar. Elemanlar 'daki nermeler

ebediyen gerek olacaktr. Zamanla daha az kesin ve daha az alakal

107
hale gelemezler, bu nedenle klid okullarda hala okutulurken Yunan
oyun yazarlar airleri ve tarihileri okutulmamaktadr. klid yntemi
gz kamatrcdr. On yedinci yzyl ngiliz bilginlerinden Thomas
Hobbes'un, 40 yandayken, ktphanede ak duran Elemanlar'n
bir kopyasna gz att sylenir. nermelerden birini okuyup syle
demitir: 'Tanr akna bu mmkn deil! ' Bu nedenle bir nceki
nermeyi okumu ardndan ondan ncekini daha sonra her eyin doru
olduuna inanm . Bu srete ortaya koyduu kesinlik nedeniyle ge
ometriye k olmu bu tmdengelimsel yaklam, en nl siyaset
felsefesi almalarn etkilemi. nk Elemanlar'daki mantksal akl
yrtme tm insani sorgulamalar iin altn bir standarttr.

klid sadece dorulardan oluan ve okgenler olarak bilinen ekillerin

ailesini iki boyutlu uzamda taksim etmeye balad . Pergel ve cetvel ile
o, sadece bir ekenar gen deil ayn zamanda kare begen ve altgen
de oluturabiliyordu. Her kenar eit uzunlukta olan okgenlere dzgn
okgenler denir. lgintir ama klid'in yntemi tm iin geerli deildir.
rnein, yedigen cetvel ve pergel kullanlarak oluturulamamaktadr.
Sekizgen oluturulabilirken, dokuzgen yine oluturulmaz. Bu arada
inanlmaz derecede karmak olan 65.537 kenarl dzgn okgen olu
turulabilmektedir ve gerekte de oluturulmutur (Bu say 216 + l 'e eit
olduu iin tercih edilmitir). 1 894 ylnda Alman matematiki Johann
Gustav Hermes'in on yllk almas sonucunda tamamlanmtr.

DDOO
Dzgn okgenler.

708
 klid'in uralarndan biri de zde dzgn okgenleri bir araya
getirerek oluturulabilir boyutlu ekiller aratrmakt . Bu tasarsna
uyan sadece be ekil vard : gen piramit, kp, sekiz-yzl, yirmi
yzl ve oniki-yzl, bu beliye platonik katlar deniyordu nk Platon
Tirnaeus diyalogunda bunlardan bahsetmiti. Platon, evrendeki drt
elementi, ek olarak da tm bunlar evreleyen gksel alan onlara ede
er kabul etmiti. gen piramit, ate; kp, toprak; sekiz-yzl, hava;
yirmi-yzl, su ve oniki-yzl ise onlar kuatan kubbeydi. Platonik
katlar zellikle ilgintir nk mkemmel bir biimde sirnetriktirler.
Onlar bkn, dndrn, evirip evirin, her zaman ayn kalrlar.

gen piramit Kp Sekiz-yzl Yirmi-yzl Oniki-yzl

Platonik katlar

Elemanlar'm on nc ve son kitabnda ekenar gen ile balayp

ve sonra kareler begenler, altgenleri ele alp, dzgn okgenler ile
yaplabilir olas tm kat cisimleri ele alarak neden sadece be platonik
katnn bulunduunu ispatlar. Dier sayfadaki diyagram sonuca nasl
ulatn gstermektedir. okgenler ile kat bir nesne yapmak iin her
zaman tarafn bulutuu bir nokta, bir ke ya da bir tepe noktas
(verteks) olmas gerekir. rnein ekenar geni tepe noktasnda
birletirdiinizde gen piramit elde edersiniz (A). Drt tanesiri bir
araya getirdiinizde piramit elde edersiniz (B). Piramit bir platonik kat
cisim deildir, nk tm kenarlar eit deildir, ancak tabana ters bir
piramit eklerseniz sekiz-yzl elde etmi olursunuz. Be ekenar geni
birletirdiinizde yirmi-yzlnn ilk parasn elde etmi olursunuz

709
(C). Ama alt sn birletirmek istediinizde . . . elinizde dz bir kat
paras olur. Alt ekenar genle kat bir cisim elde edemezsiniz,
yani bunlardan yap lm baka herhangi bir platonik kat cisim yok
tur. leme karelerle devam edilir, kareyi keden birletirmenin
sadece bir yolu olduu ok aktr (E). Bu ilemle kp elde edilir.
Drt kareyi birletirmek istediirizde elinizde dz bir kat paras
bulunur (F). Buradan hareketle de platonik kat cisim elde edilemez.
Ayn ekilde begen birlikte oniki-yzl olacak olan kat cismin
bir a sn oluturur (G). Drt begeni birletirmek imkanszdr. Ayn
noktada birlemi altgen birbirleririn yan nda dz olarak dururlar
(H), yani onlardan da kat bir cisim yapmak mmkn deildir. Baka
Platonik kat cisim yoktur, alt kenardan fazla olan dzgn okgenleri
bir keden birletirmenin olana yoktur.

Sadece be Platonik kat cisim olduunun ispat .

1 10
 Kendisinden sonra klid geometrisini kullanan tm matematikiler
yeni sorular sordular ve yeni keiflerde bulundular. rnein, 1471 'de
Alman matematiki Regiomontanus bir arkadana aadaki soruyu
ynelttii bir mektup yazd : 'Yer zerindeki hangi noktadan yere di
kili bir ubuk en byk grnr? ' Bu daha sonra 'heykel problemi '
olarak yeniden ifade edildi. nnzde bir kaide zerinde bir heykel
olduunu hayal edin. ok yaklatnzda heykeli grmek iin yukar
bakarken boynunuzu kaldrmanz gerekir ve grmek iin ok dar bir
aya sahipsinizdir. ok uzak olduunuzda gzlerinizi ok zorlarsnz
ve grmek iin yine ok dar bir anz vardr. yleyse grmek iin
en iyi yer neresidir?

Durumun bir sonraki diyagramda bulunan yandan grnts ze

rine biraz dnn. Gz seviyesini gsteren noktal alanda yle bir
nokta bulmak istiyoruz ki heykel en byk haliyle gzksn. Cevap
Elemanlar'n nc kitab olan emberler' de bulunmaktadr. Grme
amzn en byk olduu nokta emberin noktal izgilerin ve heykelin
st ve alt noktas zerinden getii yerdir.

Sorun ragbi oyuncularnn say yapmak iin kaleye en iyi mesafenin

neresi olduunu bilmek istemeleriyle ayndr. Eer kar kaleye ok
yaknsanz a ok dardr, fakat ok uzaksanz a yine azalacaktr. En
iyi pozisyon neresidir o halde? Burada sahaya havadan bakmamz ve
dierine benzer bir diyagram izmemiz gerekir. Mmkn olan en net
at noktalarn gsteren noktal izgilerin en ak olduu yer emberin
kalenin iki ucundan ve dorunun geri kalan ksmndan getii yerdir.

klid geometrisinin belki de en nefes kesen sonucu, genin

olaanst zelliklerinin gsterilmesidir. ncelikle genin merkezi
hakknda dnelim. Bu, artc derecede belirsiz bir sorundur. Aslnda,
bir genin merkezini belirlemek iin drt yol vardr ve hepsi de farkl
noktalar gstermektedir (elbette gen e kenar deilse, bu durumda
hepsi st ste gelecektir). Birincisine ykseklik merkezi denmektedir ve
her keden kar kenara dik izilen ve ykseklik ad verilen dorularn

111
Heykele ok yakn An uzak

Direklere ok yakn An uzak Tam mkemmel

Regiomontanus'un heykel ve ragbi problemi

kesiim noktasdr. Herhangi bir genin yksekliklerinin daima bir

noktada birletiini dnmek olduka heyecan vericidir.

kincisi evre! merkezdir, yani kenarlarn orta noktalarndan dik

izilen yksekliklein kesiim noktasdr. Tekrar herhangi bir gende

bu izgilerin de birleimleri muntazamdr.

ncs arlk merkezidir baka bir deyile kenar ortaylarn

kesiim noktasdr. Bunlar da bir noktada buluurlar. Son olarak, orta

1 12
 il il
ykseklik merkezi evrel merkez

il il

arlk merkezi orta ember

Euler izgisi

Euler izgisi yapm.

7 73
ember her bir kenarn orta noktasndan ve kenar yksekliklerin kesi
im noktalarndan geen bir emberdir. Her genin bir orta emberi
vardr ve bu emberin merkezi genin sahip olabilecei drdnc
tip orta noktasdr-1767 ylnda Leonhard Euler ykseklik merkezi,
evrel merkez, arlk merkezi ve orta ember merkezinin daima ayn
doru zerinde olduunu ispatlad. Bu akllara durgunluk veren bir
ey. genin ekli ne olursa olsun bu drt noktann birbirleriyle gz
kamatrc tek tip bir ilikisi var. Bu uyum gerekten de mucizevi.
Pisagor muhtemelen dehete kaplrd .

Bunu bugn anlamak zor olabilir ancak, Elemanlar yaznsal anlamda

olay yaratt. Yirminci yzyla kadar ncil haricinde tm kitaplardan
daha fazla sayda basld sylenir. Bu Elcmanlar' okumann hi de
kolay olmad dnldnde daha da dikkat ekicidir. Ancak bir
basksndan, metni ulalabilir yapmak ynndeki allmadk yakla
myla bahsetmeye deer. i Kralienin Falkland'daki yerleimi iin yer
lmleri yapmak olan Oliver Byrne, klid'i renklendirerek yeniden
yazd. Uzun uzun kantlar yerine, alarn, dorularn ve alanlarn;
krmz, sar, mavi ve siyah geometrik bloklar iinde yer ald izimler
yapt. inde renmede kolaylk salamas amacyla harfler yerine
diyagramlar semboller kullanlan kendi Elemanlar' 1 847'de basld
ve 'On dokuzuncu yzyln en tuhaf ve en gzel kitab ' olarak tarif
edildi. 1 8 5 1 ylnda yaplan Byk Sergi'de gsterilen birka ngiliz
kitabndan birisiydi, ancak halk duyduu heyecan kaybetmi gibiydi.
Gerekten de, Byme'nin yaynclar, 1 853 ylnda kitabn % 75'lik
satlmam kopyalaryla iflas etti. Kitabn yksek retim maliyetleri bu
iflasa katkda bulundu. Byme'nin resimli delilleri klid'i daha anlalr
hale getirerek son yllarda hazrlanan renk koordineli ders kitaplarnn
ncs olmutur. Sanatsal olarak da zamanndan ilerideydi. atafatl
ana renkler, asimetrik dzeni al, soyut ekiller ve bol bo alan birok

1 14
yirminci yzyl sanatlarn resimlerinde ortaya km tr. Byme 'nin

kitab, Piet Mondrian'a kendisi domadan 25 yl nce yaynlanm bir

sayg duruu gibi grnyor.

***

klid yntemi gibi ustaca bir yntem, tm problemleri zememektedir;

olduka basit olan baz problemler bile gerekten de sadece cetvel ve

pergel kullanlarak zlememektedir. Yunanllar bunun acsn yaa

dlar. M.. 430 ylnda Atina'da veba salgn ba gsterdi. Vatandalar

Delos'taki kfiline dantlar ve kendilerine Apollo'nun kp eklinde

olan sunan iki katna karmalarn syledi. Bylesi kolay bir grevle

kurtulacaklarn renip rahatlayan halk, orijinal sunan bir kenarn

iki katna kar p yeni bir sunak ina ettiler. Ancak kpn bir kenarn

iki katna kararak acaba ilk suna iki kat m bytmlerdi yoksa

sekiz kat m? Apollo mutlu olmamt ve salgn daha da beter yapt .

Tanr larn ileri srd bu sorun, yani verili bir kbn iki kat baka

bir kp ina etmeye Delian Problemi denmektedir ve antikada klid

gereleriyle zlemeyen klasik problemden biridir. Dier iki klasik

problem emberi karelemek yani verili bir emberin alanna eit kare

yapmak ve bir ay e blmek yani verili bir ann te birini elde

etmektir. Bu problemlerin neden klid geometrisi ile zlemeyip

baka yntemlerle zldn anlamak matematii ok uzun sre

megul etti.

Geometrik ekillerin gz kamatrclna ilgisi olan tek millet

Yunanllar deildi. slam'da en kutsal ekilli platonik cisim: Mekke

kutsal Camisi'nin merkezinde bulunan siyah paladyum, kp ya da

Kiibe'dir ve haclar, hac srasnda saat ynnn tersine etrafnda dner

ler (Aslnda biim olarak mkemmel bir kptr). Kabe ayn zamanda

dnya zerinde nerede olurlarsa olsunlar Mslmanlarn namaz klarken

1 15
dnmesi gereken yn de iaret eder. Matematik slam dininde dier
tm dinlerden fazla rol oynamtr. Uydu ile yn belirleme teknoloji
sinden bin sene evvel, yzn Mekke 'ye dnme gereklilii karmak
astronomik hesaplamalar gerektiriyordu, slam bilimi ile neredeyse
bin yl boyunca ayn seviyeye gelinememesinin bir sebebi de budur.

slam sanat, kutsal mekfularda insan ve hayvan imgelerinin bilinli

bir biimde yasaklanmasyla kutsal binalarn duvarlar, tavanlar ve

zeminine yerletirilen dahiyane mozaik biimleriyle temsil edilmitir.
Geometrinin insani olann tesinde bulunan hakikatin ifadesi olduu,
Pisagorcu durua yakn bir biimde evrenin kendisini matematik arac -
lyla aa vurduu dnlyordu. Mslman zanaatkarlarn desen
lerinde meydana getirdii simetriler ve sonsuz dngler bir sonsuzluk
alegorisi, dnyann kutsal matematiksel dzeninin bir ifadesiydiler.

Tekrarlanan mozaik desenlerin gzelliinin altnda yatan unsur

tekrarlanan deseni oluturmann kolayl yani desenlerin dzlemi m
kemmel bir biimde kaplamas deildir. Geometri gelitike sanat da
geliir. Hi boluk ya da st ste binme olmadan duvar hangi desen
lerle kaplayacan belirlemek tam bir matematiksel mcadeledir ve
daha nce bir banyo kaplamas yapan her kiinin bildii bir gerektir.
Sadece tane dzgn okgen ile bir alan herhangi bir yeri akta
brakmadan kaplamak ya da teknik ifadesiyle, mozaik deyebilmek
mmkndr. Bunlar ekenar gen kare ve altgendir. Aslnda mozaik
demek iin genin ekenar olmas gerekmemektedir. Kenarlar her
hangi bir ebatta olabilir. Herhangi bir tip gen iin gerekli olan yan
sayfadaki diyagramda gsterildii gibi zde geni tam ters biimde
birletirmektir. Birlemi olan biim paralelkenar olur. Paralelkenarlar
zde olan baka paralelkenarlar ile ayn srada birleebilirler ve bu
sralar yan yana bir araya gelebilir. Ayn desenin srekli bir araya
geldii bu tip mozaik iine periyodik denir.

1 16
 gen ve drtgen mozaikler

Kare ile dz bir yzey kaplanr. Bunda phe yok. O halde her
hangi bir dikdrtgen biim ile bu yaplabilir mi? Bu da nemsiz bir
sorgulamadr, tuladan yaplm bir duvara baktnzda, dikdrtgen
paralarla yaplm ayn zenli alma grlr. artc olan ise her
hangi bir drtgen ile periyodik mozaik ii yaplabilmesidir. Herlangi bir
drt kenarl cisim izin ve paralar birbirlerine daha evvel genlerde
yapbmz gibi ba aa olarak birletirin, imdi alt kenarl bir biim,
zt kenarlar eit olan dzensiz bir altgen elde edersiniz. Bu cisim bir
sraya kenarlar mkemmel biimde uygun gelecek bir biimde yan
yana dizilebilir. Yukardaki diyagramda gsterildii gibi, birbirleri
ile uygunluklar iki yanda da mevcuttur ve tekrar eden altgenler bir
dzlemi mkemmel biimde kaplarlar.

1 17
 Periyodik mozaik iinin hi bitmeden devam edebileceini syledim.
Periyodik: olmann daha kullanl bir tanm vardr. Bir nceki sayfada
yer alan gen desenlerle kapl olan ve her yne sonsuz byklkte
yaylm bir dzlem hayal edin imdi bir aydnger kadna bu mozaik
.

desenin zde bir kopyasn kardnz ve dzlem zerine yerletir

diinizi hayal edin Periyodiklik, bir kopyay yukar kaldrp baka bir
.

pozisyona getirmek ve somasnda kopyalanan desenin orijinal desenle

mkemmel bir uyum iinde olaca biimde tekrar dzleme yerleti
rebilme kapasitesidir. Bu mozaik iini genler ile yapabiliriz nk
kopyay sola (ya da saa, ya da yukar veya aa) doru kaydrarak
istediimiz miktarda gen kullanarak tekrarlayabiliriz. Kopya yeni
pozisyonuna hizalandnda kopya altta bulunan mozaik ile mkemmel
bir uyum iinde bulunur. Periyodikliin bu tanm faydaldr nk
artk periyodik: olmama durumunu aklamak daha kolaydr. Periyodik
olmayan mozaik ii kopya oluturulduunda, bu kopyann dzlem
zerinde mkemmel bir biimde yerleebilecei sadece bir pozisyon
olmasdr-ilk pozisyon. rnein, aada yer alan mozaik periyodik
deildir (Mozaiin sonsuza kadar emerkezli begenler oluturarak
devam ettiini hayal edin). Eer bir kopyasn karrsanz, kopyanz
alttaki mozaik ile sadece bir pozisyonda yerine oturacaktr.

Periyodik olmayan mozaik ii.

1 18
 Periyodik olarak bir araya gelen birok para ayn .a:nda pe
riyodik olmayan biimlerde de bir araya getirilebilir. Buna rancn,
periyodik olmayan bir biimde dizilebilecek ekil lerin hulunduu

herhangi bir kmenin olup olmad sorunu yirminci yzyln ikinci

yansnda matematikileri bouna megul etmitir. Bu paralarn bir

yzeyi kaplamalar ancak herhangi bir desen meydana getirmemeleri

gerekir. Bu dnce sezgilere aykryd, eer paralar o kadar uyumlu

ve boluk brakmadan bir araya gelecek kadar iyi yerletirilebiliyorsa,

buna ayn biimde dzenli bir tekrarlama ile devam edebilmeleri doal

gzkmekteydi. Uzun zaman boyunca periyodik olmayan paralarn

var olmadna inanlmt.

Daha sonra Roger Penrose ok ve uurtmasyla ortaya kt . 1 970

ylnda bir evrenbilimci olan Penrose periyodik olmayan birka para

gelitirerek matematik dnyasn heyecana bodu. En basitiyle, ekenar

drtgeni akllca adlarna ok ve uurtma dedii iki farkl ekil elde

edilecek biimde ikiye bld. Herhangi drtkenarl ekil ile periyodik

mozaik ii yaplabilecei iin, Penrose'un yapmas gereken bu ekillerin

bir araya gelerek oluturduklar desenleri periyodik olmasn kstlaya

cak bir biimde nasl birleebileceine dair bir kural formle etmekti.

Bunu her uurtma ve okun zerine bir yay izerek ve yaylarn daima

benzerleriyle birletirilmesini art koarak yapt .

Penrose 'un oku ve uurtmas sadece periyodik olmayan biimde di

zilebilmektedir.

1 79
 Periyodik olmayan paralarn birletirilebilmesi matematik iin

heyecan verici bir krlma noktasyd ancak daha sonra fizik ve kimyada

olaca kadar heyecan verici deildi. 1980'li yllarda aratrmaclar var

olduuna inanmadklar bir kristal kefettiler. Bu kk yap periyodik

olmayan bir desen sergiliyordu ve Penrose'un iki boyutlu yapsnn

boyutlu halini sergiliyordu. Bu yaplarn varl -kristalimsiler- bi

lim insanlarnn madde anlaylarn deitirdi, nk tm kristallerin

platonik kat lardan karlan simetrik rgye sahip olmalar gerektii

ynndeki klasik grle eliiyordu. Penrose belki kendi paralarn

elence olsun diye gelitirmiti ama doal dnya hakknda gereinden

fazla isabetliydiler.

Be yz sene nce, Mslman geometriciler, mozaik ilerinde

periyodik olmayan paralan anlam olabilirler. 2007 ylnda Harvard

niversitesi'nden Peter J. Lu Princeton niversitesi 'nden Paul J. Ste

inhardt zbekistan, Afganistan, ran, Irak ve Trkiye' deki mozaikler

zerine yaptklar almalarn, zanaatkarlarn 'batdan be yz sene

nce neredeyse mkemmel Penrose Kristalimsileri' kullandklarn

gsterdiini ileri srdler. Dolaysyla Mslman matematikilerinin,

bilim tarihilerinin dndnden daha ileri bir matematik kullanm

olmas mmkn gzkmektedir.

Hinduizm de tanrsal olan ifade etmek iin geometri kullanm tr.

Mandala'lar tanrsalln ve kainatn sembolik temsilcileriydiler. Bun

larn en karmak olan hepsi ortak bir merkez ya da Bindu zerinde

bulunan aa dnk be ve yukar dnk drt genden oluan Sri

Yantra'dr. Evrensel sreler olan yaylma yeri nfuz etmenin ana

hatlarn temsil ettii sylenir. Oluturulmas dzensizdir-yaps uzun

ve anlalmas zor bir iirde tarif edilmektedir, ama kutsal metinler

yeterince detay vermezler. Bugn bile matematikiler nasl dzgn

biimde yapldna armaktadrlar.

720
Sri Yantra.

Geomek ekillerden uzunca bir sredir keyif almay srdren

baka bir dou kltr daha vardr. Kat katlama sanat olan Origami,
nlerinin bir ksmn bir kat zerinde tanrlara minnettarlklar iin
sunan Japon iftilerinin bir geleneinden hareketle gelitirilmitir.
rn dz bir kat zerine sermek yerine, insan dokunuunu da sun
mak iin kada kelerinden bir kat veriyorlard . Origami son birka
yz yl iinde Japonya'da ailelerin ocuklarn elendirmek iin yapt
tipte gayri resmi bir elence olarak geliti. Japonlarn anlatlmaz olan
sanata sevgi, detaya olan ilgileri ve ekonomi biimleriyle mkemmel
bir uyum gsterdi.

Kartvizit origami, iki ulusal tutkuyu bir araya getiren nihai Japon
icad hissi uyandrr. Aslnda bu onlar iin bir nefret uyandrmaktadr.
Japonlar kartvizitleri kinin bir uzants olarak grrler, yani onlar
oyuncak olarak kullanmak olduka onur krcdr, origami niyetiyle
bile olsa. Tokyo'daki bir restoranda bir tanesini katlamay denediim
srada neredeyse bu anti sosyal davranm yznden dar atlyor
dum. Ancak dnyann geri kalannda kartvizit katlamak, kat katlama
sanatnn modem bir alt trdr. Kkeni (gnmzde demode olan)
kiisel kartlarn origamisine dayanyor.

121
 Basit bir rnei kartvizitin sa alt kesini sol st keye birle
ecek ekilde katlamaktr ve sonrada darda kalan ksmlar aada
gsterildii gibi katlanr. Aynsn baka bir kartvizit ile tekrarlayn
ancak bu sefer alt solu st saa gelecek ekilde yapn. imdi elinizde
birletirildiinde gen piramit oluturacak olan iki para var. Ma
tematik konferanslarnda kartlarnz verirken cazip bir yntem, en
azndan bana sylenen bu.

EiJ t;j D
0
Kartvizit gen piramit.

Kartvizit kp.

122
 Drt kart kullanlarak sekiz-yzl yaplabilir. Ayrca platonik

bir kat olan kp de yapmak kolaydr. ki kart art iareti olutura

cak ekilde st ste yerletirin ve kanatlar yukarda gsterildii gibi

katlayn, bu bir kare ekli meydana getirecektir. Alt kart bu ekilde

katlanr ve bir araya getirilerek kanatlar d arda da olsa bir kp ekli

meydana getirilir. Tam bir kp yapmak istiyorsanz yzleri kaplamak

iin alt karta daha ihtiyacnz var.

Kartvizit origamisinin zen ustas Massachussetts'li yazlmc olan

Jeannine Mosely'dir. Birka yl nce kendini garajnda 100.000 kart

ile buldu- grup halinde toplu olarak i arkadalarndan kalmlard,

ilkinde irket adn deitirmiti, ikincisinde irket baka bir adrese

tanmt ve daha sonra da yeni kartlarda bask hatas olduunu kefet

milerdi. 100.000 kartvizitle olduka ok gen piramit yapabilirsiniz.

Ama Mosely'nin platonik kat cisimler yapmaktan daha byk bir arzusu

vard . Kendini neden antik Yunan ile snrlasn ki? 2000 yl boyunca

geometri daha heyecan verici boyutlu cisimler retmemi miydi?

Edindii kaynaklarla Mosely kendini sanatnn en byk zorluuyla,

Menger sngeriyle, mcadeleye girimeye hazr hissetti.

Menger sngerine gelmeden nce, sizi Sierpinski halsyla tan

trmak istiyorum. Bu acayip ekil 1916 ylnda Polonyal matematiki

Waclaw Sierpinski tarafndan gelitirildi. Siyah bir kareyle balyor

sunuz. Bunun dokuz kk kareden meydana geldiini hayal edin ve

merkezdekini karn (ekil A). imdi sra kalan kk karelerde, ayn

ilemi onlar iin de tekrarlayn. Yani onlarn da dokuz daha kk

kareden meydana geldiini hayal edin ve ortadakini karn (B). Ayn

ilemi tekrarlayn (C). Sierpinski hals bu ilemi sonsuza kadar devam

ettirdiinizde elde ettiiniz ekildir.

1 926 ylnda Avusturyal matematiki Karl Menger, Sierpinski

halsnn gnmzde Menger sngeri adyla tannan boyutlu versiyonu
zerine dnmeye balad . Bir kp ile ie balarsnz. Kpmzn
27 zde kpten olutuunu hayal edin ve merkezdeki kp ve ayn

123
 n :
--

(; (;
l"'I
--
l"'I
n 11

A B c

zamanda her kenarn ortasnda bulunan alt kp karn. imdi eliniWe

zerine bir utan dierine adet kare eklinde delik alrn bir kp
var (D). Kalan yirmi kpe ilk kpe uyguladnz ilemin ayn sn
uygulayn ve kalan tm kplerin 27 alt kpnn 7'sini karn (E).
Ayn ilemi tekrar uygulayn (F) ve blok geometri takntl bir tahta
kurdunun yiyip bitirdii bir kme olarak grnmeye balayacaktr.

Kutunun iinde- dnme: Mosely Jeannine ve onun Menger Sngeri.

124
 Menger sngeri gz alc paradoksal bir nesnedir. Kk ve daha

kk kpler karmaya devam ettike snger paralar iyice klr

ve sonunda neredeyse grnmez hale gelir-sanki bizim tahtakurumuz

artk ne varsa yemi gibi gzkr. Ama ayn zamanda yaptnz her

yineleme sngerin yzey alann arttrr. Tekrarlar daha da srdr

dke yzey alan istediinizden daha byk hale gelir, yani tekrarlar

sonsuza giderken sngerin yzey alan da sonsuza yaklamaktadr.

Limitte, Menger snger sonsuz derecede byk bir alana sahip bir

nesnedir ve ayn zamanda grnmezdir.

Mosely, nc derece bir Menger sngeri ina etti, baka bir

deyile kp karma ilemini kere tekrarlad (F). Projesini hayata

geirmesi on sene srd. Yaklak iki yz kiiden yardm ald ve

66.048 tane kart kulland . Tamamlanan snger 142.24 cm yksekli

inde, eninde ve geniliinde oldu.

'Uzun bir sre tamamen sama bir ey yapp yapmadm dn

dm' dedi bana. 'Ama tamamladmda yannda durdum, leklerin

bir ihtiam verdiini grdm. Baka bir olaanst yan ise modelin

iine banz ve omuzlarnz geirip bu inanlmaz ekli daha evvel hi

grmediiniz bir adan grebilmek.' Sonsuz derecede heyecan verici

nk daha yakndan inceledike kendini tekrarlayan desenleri daha net

grebiliyor. 'Sadece bakmanz yeterli, aklama yaplmas gerekmiyor.

Sadece bakarak onu anlayabiliyorsunuz. Bu varla brnm bir d

nce; grnr hale getirilmi matematik.' Kartvizit Menger sngeri,

duygusal ve zihinsel bir tepki yaratan gzel bir biimde biimlendirilmi

bir nesne. Bir geometri rn olduu kadar bir sanat rn de.

Her ne kadar origami bir Japon icad olsa da, kat katlama teknikleri

?!Yn ca birbirlerinden bamsz olarak farkl lkelerde de gelitirildi.

Avrupal nclerinden biri, on dokuzuncu yzyln ortalarnda kat

katlama tekniini ocuklara geometri retmek iin kullanan Alman

125
eitimci Friedrich Frbel. Origami okul ncesi rencilerine geometrik
ekilleri sadece izimlerden tanmay deil ayn zamanda hissetmeyi
olanakl hale getiriyor. Frbel 1 90 1 ylnda kat katlama teknikle
rini yaynlamak iin Hintli matematiki T. Sundara Row'dan ilham
alm , kitapta origaminin baz durumlarda klid'inkinden daha etkili
olan matematiksel bir yntem olduunu ileri sryor. yle yazyor:
'Birok geometrik ilem, bir pergel ve bir cetvelden ok daha etkili
olabilmektedir. ' Ama o bile origaminin aslnda ne kadar gl olabi
leceini tahmin etmiyordu.

1936 ylnda Ferrara niversitesi 'nden talyan bir matematiki

Margherita P. Beloch L uzunluunda bir kat parasn L karekk
orannda katlayabileceini gsterdii bir makale yaynlad . O zaman
belki farknda deildi ama Yunanl larn kahininin bir kpn iki ka
tn almalarn istedii Delos problemini zmt. Delos problemi
verilen kpn -kbn kare kk- uzunluundaki bir kp meydana
getirme biiminde yorumlanabilir. Origami diliyle katlama iini 1 birim
uzunluunda katlanma'i durumuna indirgenir. 1 uzunluunu kendi
zerine katlamak suretiyle 1 iki katn alarak 2'yi elde edebileceimiz
ve Beloch'un admlarn takip ederek, yeni uzunluun kp kkn
bulabildiimiz iin, problem zlr. Ayn ekilde Beloch'un kan
tyla herhangi bir a eit paraya blnebilir, bu da zlemeyen
ikinci antik problemin sonunu getirir. Ancak Beloch 'un katlar , ta ki
1 970'lerde matematik dnyas origamiyi ciddiye alana kadar, onyllar
boyunca bilinmezlik iinde kald .

Delos problemi zerine ilk origarni ispat 1 980 ylnda bir Japon
matematiki tarafndan yaynland ve ardndan da 1986 ylnda bir
Amerikal matematikinin ay e blme yntemi geldi. lgi patlamas
k smen klid katlnn iki bin yldan daha fazla zamandr yaratt
hayal krklndan kaynaklanyordu. Sadece cetvel ve pergel ile alma
ile klid'in getirdii kstlamalar matematiksel soruturmann kapsamm
daraltm t . Sonularna bakldnda, origami, rnein okgenlerin

126
yaplmasnda bir cetvel ve pergelden daha ok ynlyd. klid eke
nar gen, kare, begen ve altgen izebiliyordu, ama yedi ve dokuz
kenarl ekenar okgenlerin stesinden gelemiyordu. Origami yedi ve
dokuz kenarl okgenleri nispeten daha kolay katlayabiliyordu ama on
bir kenara gelince o da dengiyle kar layordu (Ak bir ifadeyle bu
durum tek bir katlama olduunda sz konusudur. Eer birden fazla
katlamaya msaade edilirse fiziksel olarak ortaya konmas imkansza
yakn da olsa herhangi bir okgen yapm mmkndr).

Bir ocuk oyunu olmann ok tesinde, origami gnmzde ma

tematiin snrlarndan birini oluturmaktadr. Gerekten. Henz 17
yandayken Erik Demaine ve arkadalar herhangi bir kad kat
layarak ve sadece tek bir kesik atarak dzgn kenarl herhangi bir
ekli oluturabilmenin mmkn olduunu ispat ettiler. Oluturmak
istediiniz ekle karar verdikten sonra, katlama biimini belirliyor
sunuz, kad katlyor, tek bir kesik atyor, kad ayor ve uygun
gelen ksm ayryorsunuz. Byle bir sonucun sadece okul ocuklarnn
y lba sslemelerini ilgilendirdii dnlecek olsa bile Demaine'in
buluu endstride kullanlmaya baland, zellikle de arabalardaki hava
yat tasarmlarnda. Origami'nin protein katmanlaryla da ilikisi
bulunmaktadr ve atardamar stentleri, robot bilim ve uydularn gne
panellerinin yapm gibi en beklenmedik alanlara uygulanmaktadr.
Modem Origami 'nin gurusu ve ayn zamanda kat katlamann ar
kas ndaki teorinin gelitiricisi Robert Lang bu elenceyi heykelvari
bir sanat niteliine soktu. Eski bir NASA fizikisi olan Lang, yeni
ve daha da karmak tasarm biimlerinin yarat lmas iin bilgisayar
kullanmna nclk etti. Kendine ait figrlerin aranda bcekler,
akrepler, dinozorlar ve kuyruklu piyano alan adamlar vardr. Katlama
biimleri, tamamlanm tasarmlar kadar gzeldir.

Amerika Birleik Devletleri gnmzde origamide Japonya ka

dar ileride olma iddiandadr, bunun sebebi k smen origaminin resmi

olmayan bir ura olarak Japon toplumunda kkl bir biimde bu-

127
lunmas nedeniyle bir bilim olarak ciddiye alnmas noktasnda daha

ok engelin bulunmasdr. Uluslararas Origami Birlii'nin bakan

Kazuo Kobayashi 'nin, bir elitist olduu gerekesiyle Robert Lang'n

almasn reddettiini duyduumda armtm: 'Bunu kendisi iin

yapyor' diye hayfland , 'Benim origamim ise ocuklarn eitimi ve

hastalarn rehabilitasyonu iin. '

Bununla birlikte ilgin yeni iler karan birok Origami merakls

Japon var ve onlardan birisiyle tanmak iin ben Tokyo'nun kuze

yindeki modem bir niversite ehri olan Tsukuba'ya gittim. Kazuo

Haga emekli bir entomologdu yani bcek yumurtalarnn embriyonik

gelimelerinde uzmand . Kk ofisi kitap ve kelebek vitrinleriyle

doluydu. 74 yandaki Haga yzn geometrik bir ekilde evreleyen

ince ereveli byk gzlkler takyordu. Olduka utanga, yumuak

ve mtevaz bir kii olduu hemen gzme arpmt ve kendisiyle

rportaj yaptm iin biraz gergindi.

Ama Haga sadece sosyal anlamda ekingendi. Origami sz ko

nusu olduunda bir isyankard . Popler olan origami akmnn dnda

kalmay tercih ederek, geleneksel sluplarn snrlamalarnn skn

tsn hibir zaman yaamamt . rnein, geleneksel Japon origami

kurallarna gre, ilk katlamay yapmann sadece iki yolu vardr. kisi

de yarya katlama biimindedir, ya karlkl kenarlar birletirecek

ekilde ortadan ya da karlkl keleri bir araya getirecek biimde

apraz katlama. Bu ikisi bir kareyi ortadan ya da aprazlama olarak

ikiye blen 'Temel katlama' olarak bilinirler.

Haga baka bir biimde yapmaya karar vermiti. Keyi kardaki

kenarn orta noktasna katlarsa ne olur? Ker-azee ! Bunu ilk kez 1978

ylnda denedi. Bu basit katlama grkemli yeni bir dnyann perdesini

kaldrd . Haga tane dik al gen yaratmt. Ama bunlar eski dik

al genler deildi. Hepsi de Msr genleriydi, tarihsel olarak en

eski ve en ok bilinen genler.

128
 1 1

B A

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
l---------------------

Haga teoremi: A, B ve C Msr genleri.

Bu kefin verdii heyecanla ve bunu paylaacak kimsenin olma

mas nedeniyle, origamiyle ilgilendii bilinen teorik fiziki Profesr

Koji Fushimi 'ye bir mektup yollad . 'Mektubuma bir cevap almadm'

dedi Haga, 'ama ksa sre iinde Mathematics Seminar isimli dergide

Haga Teoremi isimli bir makale yaynlad . Bu cevap yerine geiyordu.

O zamandan sonra Haga iki teoreme daha kendi adn vermi, ancak
50 tane daha teoremi olduunu sylyor. Bana bunun bir kstahlk
gstergesi olmad n, aksine bu alann ne kadar zengin ve kefedil

memi oluunun bir gstergesi olduunu sylyor.

Haga teoreminde ke kenarn orta noktasna katlanr. Haga ke

nin kenar zerinde herhangi bir noktaya katlanmas durumunda ilgin

bir sonu elde edilir mi diye merak etmi. Bana bunu gstermek iin

mavi bir origami kad ald ve kenar zerinde rastgele bir noktay

krmz kalem ile iaretledi. Kardaki kelerden birini bu noktaya

katlad , katlama izi kard ve kad at . Ardndan ikinci katlama

izini oluturmak iin dier keyi ayn noktaya katlad ve karenin

zerinde birbirleriyle kesien iki izgi oluturdu.

129
 Rastgele seilmi bir nokta

'
1
1

:
___________ .]

Haga 'nn dier teoremi

Haga bu iki kat izinin kesiiminin daima kadn orta noktas

zerinde olduunu ve rastgele seilmi noktann kesiim noktasna

olan uzaklnn kesiim noktasnn kar kelere olan uzaklna

eit olduunu gsterdi. Haga'nn teoremini nefes kesici buldum. Nokta

rastgele seilmiti ve merkez zerinde deildi. Ama katlama ilemi

adeta kendini dzelten bir mekanizma gibi iliyordu.

Haga bana son bir katlama yntemi daha gsterdi. Bu kefi iin

verdii isim haiku gibi bir eydi: Rastgele izilmi bir 'ana hat' dn
yaya on bir muhteem bebek getiriyordu.

1. Adm: Kare bir kad rastgele bir noktadan katlayn.

2. Adm: Her kenar bu kat boyunca aada A'dan E'ye kadar gs

terildii biimde ayn ayn katlayn.

-
.- - . , '
1 '
1
1
1

: 1

1
A ! .

Ana hat on bir mucize bebeinden yedisini gsterirken.

130
 Bu da, yapmas olduka basit ve mkemmel geometrik bir dzeni

aa karyor. Tm kesiimler F'de gsterildii gibi ana kat izgileri

zerindedir (Diyagramda yedi kesiim noktas orijinal kare zerinde

gsterilmektedir; dier drd katlarn uzanlan zerinde bulunmaktadr).

lk kat rastgeleydi, ama dier tm katlar orta izgiler ve kegenler

zerinde bir dzen halinde bulunmaktadr.

O zaman, eer modem dnyada herhangi bir kiinin Pisagor'un

ruhuna sahip olduu sylenecekse onun Kazuo Haga olduunu d

ndm. kisi de geometrinin sadece uyumuna dayanan matematiksel

keifler iin tutku besliyorlard . Haga bu tecrbeyi tpk 2000 sene

nce Pisagor'un hissettii gibi ruhunda hissetmi grnyordu. 'Bir

ok Japon, origamide yeni ekiller yaratmaya alyor' dedi Haga.

'Benim amacm fiziksel bir ey oluturma fikrinden kaarak matema

tiksel bir fenomen oluturmakt . Bu nedenle origamiyi bu kadar ilgi

ekici buluyorum. Bunu ok ok basit bir dnyada byleyici eyler

kefederek bulabilirsin.'

13 1
BLM

Hibir ey Hakknda Birka ey

Her yl bir Hint sahil kasabas olan Puri, bir milyon hac ile dolar.
Hindu takviminde en grkemli festivallerinden biri olan Rath Yatra iin
gelirler, bu festivalde byk sava arabas ehir merkezine ekilir.
Ben ziyaret ettiimde sokaklar anlar alan, mantralarm syleyen din
darlarla, plak ayakl, uzun sakall din adamlaryla ve modaya uygun
tirtleri ve neon sarileri bulunan orta snf Hintli turistlerle doluydu.
Yaz ortasyd, muson mevsiminin balangcyd ve yaan yamurlar

arasnda festival iileri serinlemeleri iin katlmclarn yzne su

pskrtyorlard. Daha kk Rath Yatra geit trenleri ayn anda
tm Hindistan' da gereklemektedir, ancak Puri'deki etkinliklere ve
sava arabalarna duyulan ilgi daha byk.

Festival yerel din adam , Puri'nin Shankaracharya's kalaba

ln karsnda dikilip onlar kutsadnda balar. Shankaracharya
Hinduizm'in en nemli bilgelerinden birisidir, binyldan fazladr var
olan manastr dzeninin badr. Ayn zamanda Puri'ye gitme sebebim
de oydu. Ruhani bir lider oluunun yan sra eserler yaynlam bir
matematikiydi. Ben de aydnlanma arayn srdren bir seyyahtm.

Hindistan'a ular ulamaz, saylar kullanlarnda allmadk bir

ey fark ettim. Otelimin resepsiyonunda The Tmes ofIndia gazetesini
aldm. alan metal vantilatn iddetli zgan nedeniyle sayfalar
kprdarken, n sayfa bal gzme takld :

133
 Hkmetin dndnden
5 crore daha fazla Hintli

Crore Hint ngilizcesinde on milyon yerine kullanlan kelimedir, yani

hkiimet daha evvel varlndan haberdar olmad 50 milyon vatandatan
haberdar olmutu bu say kabaca ngiltere nfusuyla kyaslanabilirdi.

Tm nfusun yzde beinden daha az bir ksmn temsil etse de

bir lkenin bu byklkte bir sayy gzden karmas olduka ar
tcyd . Ama beni daha da artan crore kelimesi olmutu. Hint ngi
lizcesinde byk rakamlar iin ngiliz ya da Amerikan ngilizcesinden
farkl kelimeler kullanlr. rnek olarak 'milyon' kelimesi kullanlmaz.
Milyon on lakh ile ifade edilir. Bir lakh 1 00.000 'dir. Milyon kelimesi
Hindistan' da bilinmedii iin Oscar dll Slumdog Millionaire filmi
Slumdog Crorepati ismiyle gsterime kmtr. ok zengin bir kii
milyonlarca deil crore'lerce dolan ya da Rupi'si olan kiidir. ngi
liz/Amerikan ngilizcesindeki say szcklerinin Hint ngilizcesindeki
karl aadaki gibidir.

ngiliz/Amerikan Yazm Hint ngilizcesi Yazm

On 10 On 10
Yz 1 00 Yz 1 00
Bin l .000 Bin l .000
On bin 1 0.000 On bin 1 0.000
Yz bin 1 00.000 Lakh 1 .00.000
Bir milyon 1 .000.000 On lakh 1 0.00.000
On milyon 1 0.000.000 Crore 1 .00.00.000
Yz milyon 1 00.000.000 On crore 1 0.00.00.000

Bin'in zerinde, tm dnyada basamaktan sonra nokta olduu

halde Hintlilerin her iki basamaktan sonra nokta koyduuna dikkat
edin. Lakh ve crore kullanm Antik Hindistan matematiinden kalma

134
bir gelenektir. Kelimeler Hindu dilindeki lakh ve karod kelimelerinden

gelir, bunlar da Sanskritedeki laksh ve koti kelimelerinden. Antik

Hindistan'da byk saylara kelimeler bulmak bilimsel ve dinsel bir

urat . rnein, drdnc yzyln balarna ait olan Sanskrite bir

metin olan Lalitavistara Sutra 'da Budha'nn yz koti'den byk sa

ylara kelimeler bulmas gerektii anlatlr. Budha yle der:

Yz koti'ye ayuta denir, yz ayuta bir niyota eder, yz ni

yota bir kankara eder. Yz kankara bir vivara eder, yz

vivara bir kshobhya eder, yz kshobhya bir vivaha eder, yz

vivaha bir utsanga eder, yz utsanga bir bahula eder, yz

bahula bir ndgabala eder, yz ndgabala bir titilambha eder,

yz titilambha bir vyavasthanaprajnapati eder, yz vyavast

hanaprajnapati bir hetuhila eder, yz hetuhila bir karuhu

yapar, yz karuhu bir hetvindriya eder, yz hetvindriya bir

samdptalambha yapar, yz samdptalambha bir gananagati

eder, yz gananagati bir niravadya eder, yz niravadya bir

mudrdbala eder, yz mudrdbala bir sarvabala yapar, yz

sarvabala bir visamjnagati eder, yz visamjnagati bir sarvajna

eder, yz sarvajna bir vibhutangamd eder, yz vibhutangamd

bir tallakshana yapar.

Tpk bugnk Hindistan' da olduu gibi Budha listeye yzn katlar

eklinden devam etmiti. Bir koti on milyon deerinde olduu iin bir

tallakshanat'nn deeri on milyonun yirmi kere yzle arpmna

eittir ve 10 ve arkasna yazlan 52 sfr ya da 1 053 ile gsterilir. Bu

olaanst byk bir saydr, o kadar byktr ki tm evreni batan

sona metre ile lseniz ve bulduunuz sonucun karesini alsanz aa

yukar 1 053 civar bir say elde edersiniz.

135
 Fakat Budha burada da durmamt . Daha yeni snyordu. Henz
sadece tallakshana sayma sistemini akladn sylyordu. Onun
zerinde bir bakas daha vard , dhvajdgravati sistemi ayn oklukta
say iin bulunmutu. Ve bunun da zerinde, bir dieri olan dhavjagra
nishamani sistemi vard ve tekrar 24 yeni say kelimesi kullanlyordu.
Aslnda Budha'nn mkemmel bir biimde listeledii alt sistem daha
vard, son sistemin son says 1 0421 'e eitti: Bir ve arkasnda 421 sfr.

Burada dnmek iin durup bir nefes almak iyi gelecektir. Ev

rende tahmini 1 Q80 tane atom bulunmaktadr. Eer Plank zaman olarak
bilinen llebilir en kk zaman birimini ele alrsak ki bu da bir
saniyenin 1 043'te birine eittir, Byk Patlama'dan bu yana 1Q60 tane
Plank zaman var olmu olur. Eer atom saysn Byk Patlama'dan
bu yana var olan Plank zamanlarnn says ile arpacak olursak, elde
ettiimiz say 1 0140 eder ki bu say 1042"den hfila olduka kk kalr.
Budha'nn byk saylarnn pratik anlamda kullanlabilecei bir yer
yoktur-en azndan var olan eyleri sayabilme asndan.

Budha sadece inanlmayacak kadar byk saylar anlamakla kal

myordu, akl almayacak kadar kk paralar fileminde de yeterliydi,
10 km deerinde antik bir l birimi olan bir yojana'da ka tane
atom olduunu da syleyebiliyordu, Budha'ya gre edeeri uydu:

Drt krosha, her birinin boyu bin yay deerindeydi

Bir yay, drt arn deerindeydi
Bir arn, iki kar deerindeydi
Bir kar, on iki parmak kemii deerindeydi
Bir parmak kemii, yedi arpa tanesi deerindeydi
Bir arpa tanesi, yedi hardal tohumu deerindeydi
Bir hardal tohumu, yedi haha tohumu deerindeydi

136
 Bir inek tarafndan hareket ettirilen haha tohumu, yedi
toz parac deerindeydi

Bir inek tarafndan hareket ettirilen bir toz parac. bir

ko tarafndan hareket ettirilen yedi toz zerresi deerindeydi

Bir ko tarafndan hareket ettirilen bir toz zerresi, bir

tavan tarafndan kaldrlan yedi toz zerresi deerindeydi

Bir tavan tarafndan kaldmlan bir toz zerresi, bir rzgarn

tad yedi toz zerresi deerindeydi

Bir rzgarn tad bir toz zerresi, yedi kk toz zerresi

deerindeydi

Bir kk toz :zerresi, yedi ok ufak toz zerresi deerindeydi

Bir ok ufak toz :zerresi, ilk atomlarn yedi parac de
erindeydi

B u aslnda olduka iyi bir tahmindi. Bir parman yaklak 4 cm

olduunu belirtelim. Budha'nn ilk atomu dolaysyla 4'n on kere

yediye blm yani 0.04 m x 7-10 ya da 0.0000000 1 4 1 6 m kadar

olacaktr, bu da aa yukar karbon atomunun bykl kadardr.

Budha antik Hindistan'da akl almayacak kadar byk ve imkansz

derecede saylarla ilgilenen tek kiilik deildi. Sanskrit edebiyat an
byk saylarla doludur. Hinduizm'in karde dini olan Cainizm dinine

inananlar, raju'yu, bir tanrnn her gz krpmasnda 100.000 yojana

kat etmesi durumunda alt ayda alaca mesafe olarak tanmlarlar. Bir
payla ii yeni domu kuzu ynleriyle dolu yojana boyutlu devasa bir
kpn her yzylda bir ip teli karlmas durumunda boalmas iin
geen srenin lsdr. ok byk (ve ok kk) saylar zerinde
taknt sahibi olmak doas gerei metafizikseldir, hayatn byk var
olu sorularna el yordamyla gidip engel atmaya allan bir yoldur.

137
 Arap saylar uluslararas ortak kullanma balamadan nce, insan
lar saylar yazmak iin ok eitli yntemler kullanyorlard . Batda
ortaya kan ilk semboller entikler, ivi yazs ve hiyerogliflerdi. Diller
kendi alfabelerini oluturduklarnda, deiik kltrler saylar temsil
eden harfler kullanmaya balam lard . Yahudiler bir iin branice
alef'i () kullanyorlard iki iin bet (.J) ve bu ekilde devam ediyor
lard . Onuncu harf olan yod e) on yerine kullanlyordu devam eden
saylar onlar halinde devam ediyordu. Ve yze ulatklarnda yzlerle
devam ediyorlard . brani alfabesinin yirmi ikinci ve son harfi olan tav
(n) 400 anlamna geliyordu. Saylarn yerine harfler kullanmak kafa
kartryordu ve sayma konusunda saysal bir yaklam olumasn
da tevik etti. rnein Gematria, branicedeki kelimelerin harflerinin
saylarn toplayp bir deer bulma ve bu deerden yorumlar ve tah
minler karma uygulamasyd .

Yunanllar da benzer bir sistem kullanyorlard , bir iin alfa (O<),

iki iin beta ( ) bu bylece yirmi yedinci ve son harf olan 900 yerine
kullanlan sampi'ye (q) kadar devam ediyordu. Antik adaki en ileri
matematik kltrne sahip olan Yunanlar Hintlilerle ok byk saylara
duyulan al paylamyorlard . En byk saylar olan myriad 10.000
anlamna geliyordu ve byk M harfiyle yazlyordu.

Her ne kadar kkenleri Yunanlardan ya da Yahudilerden daha

eskilere dayansa da Roma rakamlar da harflerden oluuyordu. Bir
iin kullanlan sembol I idi ve muhtemelen entik ubuunun zerin
den bir kalntdr. 5, 10, 50, 1 00, 500 ve 1 000 iin kullanlan Dier
rakamlar srayla V, X, L, C, D ve M idi. Dier tm say lar kullanlan
yedi byk harften retiliyordu.

Roma sisteminin entik ubuuna dayanan kkeni saylarn ya

zmn olduka sezgisel bir hale getirmiti. Bu, ayn zamanda, brani
alfabesinde 22 harf ve Yunan alfabesindeki 27 harfle kyaslandnda

738
olduka yeterli bir yazma sistemiydi ve bin yldan uzun hir sre Avrupa' da

hak.im olan yazma sistemi oldu.

Ancak Roma rakamlarnn aritmetie uygunluk konusunda baz

skntlar vard . Gelin 57 x 43 ' hesaplamaya alalm, bunun iin

en iyi yntem Msr ya da ifti yntemi olarak bilinen yntemdir

nk kkeni antik Msr'a kadar dayanr. ok yava olmasna karn

olduka i gren bir yntemdir.

ncelikle arplacak saylarn ilkini ift kuvvetlerine ayryorsunuz

( 1 , 2, 4, 8, 1 6, 32 . . . biiminde her seferinde iftini alarak) ardndan

dierini. Yani 57 x 43 rneindeki 57'yi ayrtralm. Ben nasl yapl

dn gstermek iin Arap numaralandrma sistemini kullanacam

ardndan Roma rakamlarna evireceim.

Ayrtrma: 57 = 32 + 16 + 8 + 1

iftler tablosu

1 x 43 = 43
2 x 43 = 86
4 x 43 = 1 72
8 x 43 = 344
1 6 x 43 = 688
32 x 43 = 1 376

57 x 43 arpm iftler tablosundaki ayrtrlm ift saylarn kar

lklarnn toplamna eittir. Gze uramas zor gibi gzkebilir

ama olduka basittir. Ayrmda bir 32, bir 1 6, bir 8 ve bir 1 vardr.

Tabloda 32'ye karlk gelen say 1 376, 1 6 'ya karlk gelen say

688, 8'e karlk gelen say 344, ve 1 'e karlk gelen say 43 'tr. O

halde balangtaki arpm 1 376 + 688 + 344 + 43 = 245 1 eklinde

yazabiliriz.

139
 imdi ayn ilemi Roma rakamlaryla yapalm 57, LVII ve 43

XLID olarak yazlr. Ve ayrma LVII = XXXII + XVI + Vill + 1, olur

ve

XLID

LXXXVI

CLXXII

CCCXLIV

DCLXXXVID

MCCCLXXVI

Sonu olarak,

LVII x XLID = MCCCLXXVI + DCLXXXVID + CCCXLIV +

XLID = MMCDLI, olur.

Oof! Hesaplamay sindirilebilir paralara ayrp toplamalar ve iftler

biiminde daha basit paralara ayrldnda Roma rakamlar bu g

revi yerine getirebilirler. Yine de yapmamz gerekenden daha fazla i

yaptk. Daha nce Roma sisteminin sezgisel ve yeterli olduundan

bahsetmitim. Szm geri alyorum. Saylarn deerleri uzunlukla

ryla ilikili olmadndan Roma rakamlar hzl bir biimde sezgisel

olmaktan ktlar. MMCDLI, DCLXXXVIII saysndan daha byktr

ama daha az rakam kullanlr ve bu saduyuya aykrdr. Ve sadece

yedi sembol kullanarak kazan lan yeterlilik kullanmdaki yetersizlikler

yznden kaybedilmitir. Kk rakamlar gstermek iin genellikle

uzun dizilimler gerekmektedir: Arap yazmyla kyaslandnda sadece

iki karakterle yazlan 86 Roma sisteminde alt karakter kullanlarak

LXXXVI biiminde yazlmaktadr.

740
 Yukardaki hesab okulda rendiimiz arpma yntemiyle k
yaslayn:

57

x 43
0171

2280

245 1

Bu sistemin daha hzl ve kolay olmasnn bir sebebi vardr. Ne Roma

ne Yahudi ne de Yunan sisteminde sfr iin bir sembol bulunmaz. Ve
i toplamaya geldiinde hibir ey daha byk bir fark yaratamaz.

Veda'lar Hinduizm 'in kutsal metinleridir. 2000 sene nce Sanskrite

olarak yazya aktarlmadan nce, azdan aza nesiller boyu aktarl
mlardr. Veda'larn birinde sunaklarnn inas ile ilgili bir pasajda
aadaki saylarn karl olan kelimeler listelenmitir:

Dasa 10
Sata 1 00
Sahasra 1 000
Avuta 1 0.000
Nivuta 1 00.000
0ravuta 1 .000.000
Arbuda 1 0 .000.000
Nvarbuda 1 00.000.000
Samudra 1 .000.000.000
\1 adhva 1 0.000.000.000
Anta 1 00.000.000.000
Pariirdha 1 .000.000.000.000

Bulunan bu isimlerle byk saylar etkili bir biimde aklanmaktadr,

bu da a'itronornlar ve astrologlara (ve muhtemelen sunak yapmclarna)
hesaplamalarnda gerekli olan ok byk saylar iin uygun bir kelime

14 1
daarc salar. Bu, Hint gkbiliminin an ok tesinde olmasnn
sebeplerinden bir tanesidir. 422.396 saysn dnelim. Hintliler en
sadaki en kk basamaktan balayarak srasyla sola doru numa
ralandnrlar: alt ve dokuz dasa ve sata, iki sahasra ve iki ayuta ve
son olarak drt niyuta. Bu saylarn kuvvetlerine isim vermeyi bra
kabileceinizi anlamak iin ok ge basamak deildir, nk listedeki
saylarn konumu deerlerini de belirtir. Baka bir deyile, yukardaki
say alt , dokuz, , iki, iki, drt biiminde yazlabilir.

Bu tip numaralandrma daha nce ele aldmz gibi 'basamak

deeri ' olarak bilinir. Abaks zerindeki bir boncuk bulunduu s
tuna gre bir deer alr. Ayn biimde yukardaki sayda yer alan her
rakamn listede bulunduu pozisyona gre bir deeri vardr. Ancak
basamak deer sistemleri bir 'yer tutucu' kavramn gerektirir. rnek
olarak, eer say iki rakamdan ibaretse, bir dasa deeri yoksa ve
sata'dan oluuyorsa iki, biiminde yazlamaz nk bu iki ve
dasa anlamna gelir. Bir yer tutucu doru pozisyonlarn salanmas
ve bir daha deerinin bulunmadn ak bir biimde gsterilmesi
iin gerekmektedir ve Hintliler bunun iin 'boluk' anlamna gelen
ve yer tutucu grevini stlenen shunya kelimesini kullanrlar. ki ve
sata'dan oluan say iki shunya biiminde yazlr.

Yer tutucuyu ilk kullananlar Hintliler deillerdi. Bu eref muhteme

len saylarn altmlk tabanda stunlar halinde yazan Babillilere aittir.
lk stun birler basama, ikincisi 60'lar ncs 3600'ler ve byle

devam eder. Eer bir stunun says , herhangi bir say deeri yoksa
stun bo braklrd . Ancak bu kafa karklklarna neden oluyordu.
Bu nedenle en sonunda bir deer olmadn gsteren bir sembol ge
litirdiler. Ancak bu sembol sadece bir belirte olarak kullanlyordu.

Shunya'y bir yer tutucu olarak kabullendikten sonra Hintliler fikri

alp gelitirerek shunya'nn kendisini tastamam bir say haline getir
diler: Sfr. Gnmzde sfnn bir say olduunu anlamak konusunda

142
herhangi bir sknt yaamyoruz. Fikir apak ortadayd . mcin batl

kltrler, binlerce yllk matematiksel sorgulamann ard ndan bile bunu

ortaya koymay baaramad . Gerekten de Hintlilerin gerekletirdii

kavramsal sramann ap , klasik dnyada sfr ile yz yze gelindii

halde bir biimde grlemediini gstermektedir. Abakste sfr deer

olarak vard nk basamak deeri sistemine dayanyordu. rnein

bir Romal 101 saysn gstermek istediinde, 100 deerini gstermek

iin birinci stundaki boncuklardan birini hareket ettirirdi, onlar basa

manda deer olmadm gstermek iin ikinci stundaki boncuklara

dokunmaz, bir saysn gstermek iin nc stundan bir boncuk

oynatrd. Dokunulmayan ikinci stun herhangi bir deer gstermezdi.

Abaks kullancs, hesaplamalarda dokunulmayan stunlarn hareket

etmi olan boncuklar gibi deerlendirilmesi gerektiini bilirdi. Ama

dokunulmayan stuna saysal bir isim ya da sembol verme deerini

asla gstermemiti.

Sfr iyi niyetli bir say olarak ilk deneme admlarn yedinci yzylda

Shunya'mn karde rakamlar gibi davrandm gsteren Brahmagupta

gibi Hintli matematikilerin himayesi altnda gerekletirdi:

Bir bor eksi shunya bir bortur

Bir servet eksi shunya bir servettir
Shunya eksi shunya shunya 'dr
Shunya eksi bir bor bir servettir
Shunya eksi bir servet bir bortur

Bir bor ya da servet arp shunya, shunya'dr

Shunya arp shunya rn shunya'dr

Eer servet pozitif bir say, a ve bor negatif bir say -a olarak anla
lrsa Brahmagupta aadaki ifadeleri yazm olur:

143
 -a - 0 = -a
a-O=a
0-0=0
0 - (-a) = a
0 - a = -a
O x a = O, O x -a = O
OxO=O

Saylar sayma aralar, belirli miktarlar gstermeye yarayan soyut

kavramlar olarak ortaya kmlard. Ama sfr ayn biimde bir sayma

arac deildi; deerini kavramak iin daha ileri seviye bir soyutlama

gerekiyordu. Ama matematik gerek eylerle ilikisini ne kadar ko

parrsa o kadar gl bir hale geliyordu.

Sfra say gibi davranlmas, abaks en iyi hesaplama arac

haline getirmi olan basamak deeri sisteminin semboller kullanlarak

yazlmas halinde tam olarak kullanlabilecei anlamna geliyordu. S

frn matematie, okulda hi sknt ekmeden rendiimiz ve gnlk

ihtiyalarmz iin kanlmaz olan ama hibir biimde apak ortada

olmayan negatif saylarn kefedilmesine olanak salayarak baka kat

klar da oldu. Yunanlar sfr, negatif saylar ya da ondalk kesirler

olmadan olaanst matematiksel keiflerde bulundular. Bunun sebebi

matematii uzamsal olarak alglamalaryd . Onlara gre hiliin bir

ey olmas anlamszd. Pisagor iin negatif bir say dnmek negatif

bir gen dnmekten daha mmkn deildi.

Saylarn grd tm yaratc muamelelerin belki de hibiri sfr

ile dokuz arasndaki rakamlara verilen isimler kadar ilgin deildi. Her

bir rakama tek bir zgn isim vermek yerine renkli bir eanlamllar

szl oluturulmutu. rnein sfr shunya adn almt ama ayn

zamanda 'eter', 'nokta', delik' ya da 'sonsuzluk ylan ' adlarn da

alyordu. Bir, 'yer', 'ay', 'kutup yldz ' ya da ' kesilmi st' olabi-

144
 Hindistan
- - - r " ) , ,,
l . yzyl

Hindistan
'\ " 6) o
9. yzyl
j, f4 z. 1 T

Kuzey Afrika
14. yzyl
t 1 , '"" ., 6' 1 3 '

spanya
10. yzyl
l (, t. '( '1 , 1 8 '

ngiltere
t 2 ' _jt ' G' J\ s ') o
14. yzyl

Fransa
16. yzyl
1 2 3 4 5 6 7 8 9 o

Modern rakamlarn evrimi.

liyordu. ki 'kollar' ile karlkl kullanlabiliyordu, 'ate', drt

'vulva' ile. Seilen kelimeler ierie ve Sanskritenin dz yaz ve
vezin kurallarna balyd . rnek olarak aadaki m sralar antik bir
astroloji metninden bir paradr:

Yuga iindeki bir ayn apsisleri

Ate. Boluk. Atl . Vasu. Ylan. Okyanus,
Ve onun zayflayan dm
Vasu. Ate. lk ift. Atl. Ate. kizler.

Tercmesi:
[Kozmik dng iindeki] ayn apsislerinin [devirlerinin says]
. Sfr. ki. Sekiz. Sekiz. Drt, [ya da 488.203]
ve azalan dm
Sekiz. . ki . ki. . ki. [veya 232.238]

145
 Balangta her bir rakam iin byle rengarenk alternatifler bu
lunmas karmak gzkse de olduka anlamldr. El yazmalarnn da
yanksz ve abucak bozulabildii bir tarih evresinde gkbilimciler ve
astrologlar nemli saylan hatrlamak iin yedek bir plana ihtiyalar
vard . Say dizileri bir msra iinde deiik isimlerle kullanldnda
tekrar eden rakamlardan daha kolay ezberlenebiliyordu.

Say larn azdan aza gemesinin bir dier nedeni, rakamlara

karlk gelen kelimelerin Hindistan'n farkl blgelerinde 1 ila 9 ara
sndaki (sfrdan daha sonra bahsedeceim) rakamlarn ortaya knn
farkl olmasdr. Birbirinin say sembollerini anlamayan iki insan en
azndan rakamlar , saylan kullanarak anlaabilirler. Milattan sonra
500 y llarnda ise kullanlan rakamlar arasnda ok daha byk bir
benzerlik vard ve Hindistan modem say sisteminin ihtiya duyduu
unsura sahipti: On rakam, basamak deeri ve ark syleyen dans
eden sfr.

Kullanm kolayl sayesinde, Hint yntemi, Orta Dou'ya yayld

ve slam dnyas tarafndan kabul edildi. Rakamlarn hatal bir biimde
Araplara ait olduu bilgisinin sebebi de budur. Oradan giriimci bir
talyan olan ve soyad "Bonacci'nin olu" anlamna gelen Leonardo

Fibonacci tarafndan Avrupa'ya getirildi. Byd y llarda babas

nn Pisa gmrk grevlisi olarak alt ve imdi Cezayir'in Bejaia
adyla bilinen kentinde Hint rakamlaryla ilk tanan kii Fibonacci
olmutu. Roma rakamlarndan ok daha iyi olduunu fark eden Fi
bonacci basamak deeri sistemi zerine Liber Abaci isimli bir kitap
yazd ve 1 202 ylnda yaynlad . Kitap mutlu haberlerle balyordu.

Dokuz Hint rakam :

9 8 7 6 5 4 3 2

146
 Bu dokuz rakam ve Araplarn zefir adn verdii O iarctiylc
btn saylar hangisi olursa olsun yazlmakta ve ispatlana
bilmektedir.

Liber Abaci Hint sistemini batya dier tm kitaplardan daha fazla

tantt . Kitapta Fibonacci, aritmetiin Avrupallar n kulland tm
metotlardan daha hzl, daha kolay, daha zarif bir biimde gerek
letirmenin yollarn gsteriyordu. Uzun arpma ve blme ilemleri
imdi bizlere skc grnebilir ama on nc yzyln balarnda en
son teknolojik yeniliktiler.

Ancak bu yeni sisteme hemen gemek konusunda herkes ikna

olmamt. Mesela profesyonel abaks kullanclar bu daha kolay hesap
lama yntemi nedeniyle kendilerini tehdit altnda hissetmilerdi (onluk
sistemin abaksn sembollerle yazlan hali olduunu ilk olarak onlar
fark etmi olmal). En byk sebebi de, Fibonacci'nin kitabnn slam
zerine hal seferlerinin dzenlendii dnemde ortaya kmasyd ve
ruhban snf Araplar artran her eye pheyle yaklayordu. As
lnda bazlar yeni aritmetiin bu kadar kullanl olmasn tam olarak
eytan ii olmasna balamt. Arap rakamlarna duyulan korku baz
modern kelimelerin kkeninde ortaya kmaktadr. Zefir kelimesinden
Sfr [Zero] kelimesi tredi ayn zamanda Portekizce chifre ' [eytann]
boynuzlar()' ve ngilizce kod anlamna gelen cipher szc tretildi.
Bunun sebebinin saylarn sfrla kullanlmasnn kilisenin iradesi d
nda gizlice gerekletirilmesi olduu tartlmaktadr.

1299 ylnda Aoransa'da Arap rakamlar yasakland, sebep olarak

o kk sembollerin Roma rakamlarndaki V'ler I'lardan daha kolay
kartrld sylenmiti. O kolaylkla 6 ya da 9 olabiliyordu 1 ise ko
layca 7'ye evrilebiliyordu. Sonu olarak, on beinci yzyl civarlarnda
Roma rakamlar deitirildi, ancak negatif saylarn kabul daha uzun
srd. On yedinci yzylda kabul grd nk eskiden yasal olmayan

147
Arithmetica, aritmetiin ruhu, Arap rakam{ar kullanan Boethius ile,
hesaplama tahtas olan Pisagor arasnda hkm verir. Sevgi dolu bak
lar ve elbisesi zerindeki saylar hangi yntemi seeceinin ipularn
tar. zerine Gregorius Reisch 'n Margarita Philosophica's kaznm
( 1503) bir tahta parasndan.

748
para hesaplar ve an yksek faiz hesaplarnda kullanld syleni
yordu, bu da kutsal deerlere kar bir kfr kabul ediliyordu. Ancak
hesaplamann gerekmedii yerlerde, baz yasal evraklarda, kitaplarn
blmlerinde ve BBC programlarnn sonunda verilen tarihlerde, Roma
Rakamlar hfila kullanlmaktadr.

Arap rakamlarnn kabul ile aritmetik geometriye geildi ve bu

matematiin ciddi bir paras haline geldi. Arap rakamlar daha evvel
dkkan sahipleri tarafndan kullanlan bir ara olmaktan kp bilimsel
devrimlere kap aralayan yeni bir sistem haline geldi.

Hindistan'n dnya saylarna daha yeni katks toplamda Veda

Matematii olarak bilinen aritmetik numaralar dizisidir. Yirminci
yzyln banda gen bir Hindu din adam, Bharati Krishna Tirthaji
tarafndan kefedildi. O, bu yntemi vedalarda bulduunu iddia etti.
Bu, bir papazn drdnc dereceden denklemlerin zmn ncil'de
bulduunu sylemesi gibi bir eydir. Veda Matematii aada listelenen
1 6 zdeyi ya da sutra'da temellendirilir, Tirthaji vedalarn herhangi

bir blmnde bunlarn yazlmadn, sadece sezgisel vahiy temelinde

tespit edilebildiklerini sylemitir.

1. Bir ile ve daha ok bir ncesiyle.

2. Hepsi 9'dan, sonuncusu l O'dan.

3. Dikey ve apraz olarak.

4. Yerini deitir ve uygula.

5. Eer Samuccaya aynysa sfrdr.

6. Eer bir oran iindeyse dieri de sfrdr.

7. Toplayarak ve kartarak.

8. Btnleme ve btnlememe kullanarak

9. Diferansiyel kalkls.

1 O. Eksilterek.

149
 1 1 . zel ve genel.

1 2. Son basama kalanyla.

1 3 . Nihai ve sondan bir ncekinin iki kat .

14. Bir ile ve sondan bir ncekiyle.

1 5 . Toplamn sonucu.

1 6. arpanlarn tm.

Ciddi miydi? Evet, hem de olduka. Tirthaji kendi dneminin en ok

sayg gren din adamlarndan birisiydi. Dahi bir ocuktu, 20 yanda
Sanskrite, felsefe, ngilizce, matematik, tarih ve bilim diplomalarn
ald. Ayn zamanda yetenekli bir hatipti, bu zellii yetikinlik d
neminin balarnda ortaya ktnda Hint dini hayatnda nemli bir
rol stlenmeye balamt. 1 925 ylnda Tirthaji gerekten de Hindu
toplumunun kdemli kademelerirden biri olan Shankaracharya'ya
ykselmiti, Bengal Krfezi 'nde bulunan Orissa, Puri'deki manas
trn bana getirilmiti. Ziyaret ettiim, Rath Yatra sava arabasna
odaklandm ve Veda Matematiinin o dnemki eli olarak grevde
bulunan Shankaracharya ile tanmay umduum kasaba buydu.

Tirthaji Shankaracharya greviyle 1 930'lu ve 1 940'l yllarda ge

nellikle on binlerce kiiden olan kalabalklara, genellikle dini rehberlik
ama ayn zamanda kendi yeni matematiksel hesaplama yntemi hakknda
vaazlar vererek Hindistan' turlad . rettii 1 6 sutra adeta matematik
formlleriymi gibi kullanlmalyd . Bir mhendislik kitabnn blm
balklar ya da ya da saysal mantralar gibi kulaa mulak gelseler de
gerekte belirli kurallara gndermede bulunuyorlard. En anlalanlardan
birisi ikincisidir, hepsi 9'dan sonuncusu JO'dan. Bu kural ne zaman bir
saynn kuvvetlerinden, rnein l OOO 'den, bir sayy karldndan
kullan lacaktr. Eer 1 000 - 456'y hesaplamak istersem, 4' 9'dan,
5'i 9'dan ve 6'y IO'dan karmam gerekir. Baka bir deyile ilk iki
rakam dokuzdan sonuncu rakam IO'dan karmalym cevap 544

150
olur (Dier sutralar baka durumlarn uygulamalardr daha fazlasn

ileride ele alacam).

Tirthaji okul andaki ocuklarn matematii on be senede

rendiklerini ama sutralarla sekiz ayda renilebildiini savunarak Veda

Matematii'ni ulusa bir armaan haline getirdi. Hatta daha da ileri

giderek sistemin sadece aritmetii deil cebir, geometri, kalkls ve

astronomiyi de kapsayabileceini ileri srd. Tirtharji 'nin ahlaki otori

tesi ve halk konumacs olmasndan kaynaklanan karizmas nedeniyle

dinleyenleri onu sevdi. Veda Matematii karsnda Halk 'Olduka

etkilendi, kar kt , heyecan duydu, hayran kald ve akna dnd'

diye yazd . ' Metodun matematiksel bir yntemi yoksa sihir mi?' diye

soranlara syle cevap verdi: 'kisi de. Siz onu anlayana kadar sihir;

anladktan sonras matematik.

1 958 ylnda 82 yandayken dndnde byk anlamazlklar

yaayaca Amerika ziyaretinde bulundu, nk ruhani liderlerin yurt

dna kmalar yasakt ve ilk defa Shankaracharya Hindistan'dan

ayn lmt . Amerika seyahati byk merak uyandrd. West Coast daha

sonra iek gc, gurulan ve meditasyon ile mehur olacakt ama

daha o zamanlar hi kimse ona benzer birini grmemiti. Tirthaji

Kalifomiya'ya vardnda Los Angeles Tmes onun iin 'dnyadaki

en nemli -ve en az tannan- insanlardan birisi' demiti.

Tirthaji 'nin program konumalar ve televizyon programlaryla

doluydu. Her ne kadar tamamen dnya bar zerine konusa da bir

konumasn sadece Veda Matematii 'ne ayrd. Yer dnyann en saygn

bilimsel kurumlarndan biri olan Kaliforniya Teknoloji Enstits'yd.

Elli kilodan fazla gelmeyen ve geleneksel kyafetler giyen Tirthaji ahap

kaplamal bir snfn n tarafnda bulunan bir sandalyeye oturdu. Sessiz

bir tonda ama hkmeden bir durula dinleyenlerine yle syledi: 'o

cukluumdan bu yana bir yanda metafizik dier yanda ise matematie

eit derecede dknm. Ve herhangi bir zorlukla karlamadm.'

151
 Ve ou ift anlam barndran Vedalarda gizli bilgiler dnyas

bulunduunu ve sutralar nasl bulduunu aklayarak konumasna

devam etti. Bu gizemli kelime oyunlarnn batl Hint bilimcilerinin

gznden tamamen kam olduunu ekledi. 'Matematiin Veda litera

trnn bir paras olmad varsaylyordu' dedi, 'fakat ben bulmay

baardmda, nasl desem, yolculua kmak kolayd . '

Tirthaji'nin al numaras 9 x 8 ' i arpm tablosunu kullanmadan

nasl arplacan gstermek oldu. Bunun iin hepsi 9'dan sonuncusu

JO'dan sutrasn kullanyordu ve bunun sebebi ise sonra anlald.

nce kara tahtaya bir 9 izdi ve yanna l O'dan fark olan -1 'i.

Altna 8'i ve l O'dan fark olan -2'yi izdi

9 -1
8 -2

Cevabn ilk rakam drt farkl yolla elde edilebilir. Ya ilk stundaki

rakamlar toplar ve l O'dan karrsnz (9 + 8 - 10 = 7). Ya da ikinci

stundaki rakamlar toplar, l O 'dan karrsnz (-1 - 2 + 10 = 7) ya

da iki taraftan birisini aprazlama toplarsnz (9 - 2 = 7, ve 8 - 1 =

7). Cevap daima yedidir.

9 -1
8 -2

Cevabn ikinci ksm ikinci stndaki iki say arplarak elde edilir

(-1 x -2 = 2). Tam cevap 72'dir.

9 -1
8 -2
7 2

152
Bu numaray son derece tatmin edici buluyorum. Tek basamakl bir

saynn yanna lO'dan farkn yazmak bir biimde ite sakl olan ki

ilii aa karmaya, kiilii ve ikinci kiilii yan yana sralamaya

benziyor. Saylarn davran biimlerini daha derinlemesine kavryoruz.

9 x8 gibi bir arpnm deeri gzkt gibi sradan, ancak yzeyi

kazdka beklenmedik bir zarafet ve dzenle kar karyayz. Ve

metot sadece 9 x8 iin geerli deil. Tirthaji baka bir rnek daha

iziyor: 8 x 7.

Ayn ekilde ilk rakam drt biimde karlabilir: 8 +7 - 10 = 5, ya

da -2 - 3 + 10 = 5, ya da 8 - 3 = 5 veya 7 - 2 = 5. kinci rakam ikinci

stundaki rakamlarn rndr -2 x -3 = 6.

Tirthaji'nin taktii iki tek basamakl saynn arpmn toplama

ilemine ve saylarn l O'dan farknn arpmna indirgiyor. Baka bir

deyile, iki tek basamakl saynn arpmn beten byk iki saynn

toplamna ve beten kk iki saynn arpmna indirgiyor. Bu da

beli arpm tablosunun stne kmadan bele, altyla, yediyle sekizle

ve dokuzla arpabilmek anlamna geliyor. Bu da arpm tablosunu

ezberlemekte glk eken insanlar iin olduka kullanl.

Aslnda, Tirthaji'nin aklad teknik Avrupa'da, en azndan Rnesans'tan

bu yana kullanlan parmak hesaplama yntemi ile ayndr ve 1950'lerin

sonlarna kadar Fransa ve Rusya'mn baz blgelerindeki iftlik alanlar

tarafndan kullanlmaya devam edilmitir. Her eldeki parmaklar 6'dan

lO'a kadar numaralandrlr. Diyelim ki, 8 ve 7 saylarnn arpm iin

153
8 ve 7 pannaklar bibirlerine dokundurulur. Dokunan pannaklarn say
sndan kardaki eldeki yukarsnda kalan pannak says karlr (7 - 2
ya da 8 - 3) ve 5 bulunur. Birletirilen parmaklarn stndeki parmak
says arp lr 2 x 3, 6 elde edilir. Cevap yukar da olduu gibi 56'dr.

8 x 7'nin ifti parmak hesab ile arplmas.

Tirthaji yntemin iki basamakl say larn arpmnda da ie yaradn

gstererek konumasna devam etti, bu sefer 77 x 97 rneini kulland .
Tahtaya unlar yazd :

77

97

Bu sefer her bir saynn lO'dan farkn bulmak yerine her saynn
I OO'den farkn yazd . (ikinci sutrarun ie kart yer burasdr. Bir
saynn lOO'den ya da onun herhangi bir kuvvetinden farkn alrken, son
basamak l O'dan, son basamak dnda tm basamaklar 9'dan karlr):

77 23
-

97 -3

154
nceki durumda olduu gibi cevabn ilk ksmn bulmak i in drt
seenek vardr. Tirthaji apraz olan saylarnn toplam n gstermeyi
tercih eder: 77 - 3 = 97 - 23 = 74.

77 - 23

97 - 3

74

kinci ksm sadaki stunda bulunan iki saynn arpmndan elde

edilir. -23 x -3 = 69

77 -23

97 -3

74 69

Cevap 7469'dur.

Tirthaji ardndan basamakl saylar iin bir rnek vererek devam

eder: 888 x 997. Bu sefer 1000 farklarn yazar.

888 -1 12

997 -003

885. 336

apraz toplama ilk ksmn sonucunun 885 olduunu syler ve sa

stunun toplam ikinci ksmn 336 olduunu syler, cevap 885.336'dr.
Denklemler bu formllerle daha kolay ilenmektedir' dedi Tirthaji.
rencilerin tepkisi iten bir kahkaha oldu. 82 yandaki bu cbbe

155
giymi gurudan temel aritmetik dersi alan belki de Amerika'daki en

zeki matematik rencilerinin glmeleriydi. Ya da belki Tirthaji 'nin

aritmetiksel numaralarna duyulan yksek takdir duygusuydu. Arap

rakamlar gizli ablon madenleri, iki tek basamakl saynn arpm gibi

basit bir seviye de bile. Tirthaji daha sonra kare alma, blme ve cebir

teknikleri ile ilgili konumaya devam etti. Ders notlarnn dkmnden

anlald kadaryla grd tepki heyecan verici: 'Ders bitiminin

hemen ardndan bir rencinin yannda bulunan arkadaa unu sorduu

iitiliyor, 'Ne dnyorsun?' arkada yle cevap veriyor. 'Srad ! "

Hindistan' a dnnde, Tirthaji kutsal ehir Varana"i 'ye anld

ve orada zel Hint yallar meclisi yurt dna karak yapt protokol

ihlalini ele aldlar. Yolculuunun bir Shankaracharya'nn yurt dna

kmasna izin verilen ilk ve son yolculuk olduuna karar verildi ve

Tirthaji yolculuu srasnda tkettii Hindu kaynakl olmayan gdalar

iin bir arnma riteline balad. ki yl sonra hayata gzlerini yumdu.

Puri'deki otelde daha fazla bilgi sahibi olmak iin Veda Matematii 'nin
nce gelen iki savunucusuyla bir araya geldim. Eski bir matematik

retmeni olan 62 yandaki gney skoyal Kenneth Williams yn

tem hakknda birka kitap yazmt . 'ok gzel bir biimde sunulmu

ve birleik bir sistem' dedi. 'lk karlatmda matematiin byle

bir ey olmas gerektiini dnmtm. ' Williams bir rahibi andran

tral krll sakal ve ar gz kapaklan olan mavi gzl arbal bir

beyefendiydi. Yannda daha konukan olan Kalkta'dan bembeyaz bir

gmlek ve Armani gne gzlkleri bulunan 29 yandaki eski borsac

Gaurav Tekriwal vard. Tekriwal, nternet sitesini yrten konuma

lar dzenleyip DVD'ler satan bir organizasyon olan Veda Matematik

Forum Hindistan'n bakanyd.

Tekriwal, Shankaracharya'nn huzuruna kabul edilmemi garanti

altna alma konusunda bana yardmc olmutu. Bir ara evirdik ve

Govardhan Matl' a doru yola koyulduk, isim olduka alakal gzkse

156
de maalesef matematikle bir alakas yoktu. Manastr ya da tapnak

manasna geliyordu. Sra sra yiyecek ve desenli ipek satan tezgahlar n

bulunduu kk caddelerden ve deniz kysndan getik. Math dz tula

ve betondan yaplma kk bir ky kilisesi byklndeydi, evresi

palmiye aalaryla ve fesleen, aloe vera ve mango dikilmi bir kum

bahesiyle evriliydi. Avluda, sekizinci yzylda tarikat kuran Hint

bilgesi Shankara'nn oturup meditasyon yaptna inanlan yerde Hint

inciri aac vard gvdesi koyu sar bir rtyle sslenmiti. Ortamdaki

tek modem dokunu birinci kattaki parlak siyah n cepheydi, buras

terristler tarafndan lm tehdidi aldktan sonra Shankaracharya'nn

odasnn nne eklenmiti.

Puri'nin imdiki Shankaracharya's Nischalananda Sarasvati g

revini, Tirthaji'nin yerine geen kiiden devralmt. Tirthaji'nin mate

matiksel mirasyla gurur duyuyordu ve Veda Matematii'nin saylara

ve hesaplamaya olan yaklam zerine be kitap yazmt. Math'a

vardmzda bizi Shankaracharya'nn konumalar iin kulland

odaya aldlar. Odada mobilya olarak sadece koyu krmz kaplanm

antika bir kanepe ve hemen onun nnde bulunan geni bir otura

ve ahap bir arkal bulunan krmz al rtl alak bir sandalyeydi:

Shankaracharya'nn taht. Yzmz ona dnerek oturduk ve bu kutsal

adamn gelmesini bekledik.

Sarasvati zerinde pembe bir cbbeyle ieri girdi. Kdemli bir

mridi ayaa kalkt ve kutsal bir metinden alntlar okumaya balad

ve ardndan Sarasvati ellerini dua eder gibi birletirerek duvardaki

Shankara resmine dokundu. Mavi gzleri, beyaz sakal, ak renk bir

teni ve tralanm bir kafas vard. Tahtna yarm lotus pozisyonunda

oturarak huzurlu ve kasvetli aras bir ifade taknd. Oturum balamak

zereyken mavi cppeli bir adam nme geerek tahtn nnde elle

rini uzatarak yere kapand. Bezgin bir dede edasyla Shankaracharya

adama gitmesini iaret etti.

157
 Dinsel kurallar Shankaracharya'nn Hindu dilinde konumasn
gerektiriyordu, bu nedenle kdemli mridini tercman olarak kullan
dm. lk sorum u oldu: 'Matematiin maneviyatla balants nedir?'
Birka dakika sonra cevap geldi. 'Bana gre, evrenin yaratlmas ,
varln srdrmesi ve yok edilmesi matematiksel bir form iinde
gerekleiyor. Biz matematik ve maneviyat birbirinden ayr eyler
olarak dnmyoruz. Biz matematiin Hint felsefesinin k kayna
olduunu dnyoruz. '

Ardndan Sarasvati ormanda kar laan iki kraln hikayesini an

latt . lk kral dierine sadece bir aaca bakarak zerindeki yapraklar
sayabileceini syledi. kinci kral ona inanmayarak aacn yapraklarn
tek tek koparp saymaya balad . B itirdiinde tam olarak birinci kraln
verdii sayya ulamt . Sarasvati hikayeyi kadim Hintlilerin byk
saylar tek tek saymadan bir bakta btn olarak sayabilme yetenekleri
olduunu belirmek iin anlatt . Bu ve o dneme ait daha baka birok
beceri kaybolmutu. 'Tm bu kayp bilimler ciddi bir dnme, ciddi
bir meditasyon ve ciddi abalarla yeniden elde edinilebilir' dedi. Eski
bilgilere ulamak iin antik metinler zerine yrtlen almalarn
tam olarak Tirthaji 'nin matematikte yapt ey olduunu ekledi.

Oturum srasnda odada sessizce oturup Shankaracharya'nn ko

numasn dinleyen yaklak 20 kii vard . Konumann sonlarna doru
Bangalore 'dan orta yal bir yazlm uzman 1 062 saysnn nemi ze
rine bir soru sordu. 'Say Vedalarda geiyordu ' dedi, 'yani bir anlam
olmal .' Shankaracharya adamn grlerine katld. Say Vedalarda
yer alyordu ve evet bir nemi olmalyd . Bu Hint hkmetini lkenin
mirasn nasl grmezden geldii konusunda bir tartmaya yol at ve
Shankaracharya enerjisinin ounu geleneksel kltr korumak iin
harcadndan ve kendini matematie veremediinden yaknd. Bu
sene sadece 1 5 gn ayrabilmiti.

158
 Ertesi gn kahvaltdan sonra yazlm uzmanna 1 062 says zerine
olan ilgisini sordum ve antik Hindistan'daki bilimsel kazanmlar konu
sunda bir ders vererek sorumu cevaplad . Binlerce yl nce Hintlilerin
dnya hakknda bu gn bilinenden daha ok ey anlad klarn syledi.
Bu syledii iin herhangi bir kant olup olmadn sorduumda bana
bir hava aracnn bin yllk talara kaznm bir gravrnn bulun
duunu syledi. Bu uaklar jet motorlar kullanyorlar myd ? Hayr
dedi, glerini dnyann manyetik alann kullanarak elde ediyorlard .
Kompozit bir maddeden yaplmlard ve saatte 1 00 ile 150 kilometre
aras dk hzlarda uuyorlard. Ardndan sorduum sorulardan gi
derek rahatsz oldu ve bilimsel aklamalara kar duyduum arzuyu
Hint mirasna bir hakaret olarak yorumlad . Ve en sonunda benimle
konumay reddetti.

Veda bilimi, fantastik, olaanst glere inanan ve zar zor inanlr

bir eyken Veda Matematii, her ne kadar sutralar ounlukla belirsiz
olsa da her trl dikkatli incelemeye gs germi ve nanszlk
drtsnn askya alnmasn gerektiren Vedalara ait kkenini kabul
etmitir. Baz teknikler o kadar belirli alanlara yneliktir ki, rnein
onluk tabanda kesir hesaplarna ynelik ipularndan ibaret olan ilgin
liklerden te eyler deildir. Ama dierleri gerekten de ok aktr.

Daha nceki 57 x 43 rneini dnn. Bu arpm hesaplamann

standart yolu iki ara basama yazp ardndan bunlar toplamaktr:

57

x 43
0171

2280

245 1

159
nc sutray kullanarak dikey ve aprazlama cevab olduka basit

bir biimde aadaki gibi buluruz.

Birinci adm: Saylan st ste yazn:

5 7

4 3

kinci adm: kinci stundaki saylan arpn. Bulduunuz

saynn son basama cevabn son basamadr. Sa stunun
altna yazn ve 2'yi sonraki basamaa geirin.

5 7

4 3

nc adm: apraz arpmlarn toplamn bulun: (5 x 3)

+ (7 x 4) = 1 5 + 28 = 43, bir nceki basamakta elde bulunan
ikiyi ekleyin ve 45 'i elde edin. Bu basamakta elde ettiiniz
saynn son basaman soldaki stunun altna yazn ve 4'
sonraki basamaa geirin.

160
 Drdnc adm: Sol stundaki saylar arpn 5 x 4 = 20.
Bir nceki basamaktan elde bulunan 4' ekleyin ve 24'
bulun ve cevabn son eklini oluturun:

5 7
1
4 3
2 4 5 1

Saylar tam olarak sutrann syledii gibi apraz ve dikey olarak ar

pld . Bu yntem tm byklerdeki arpma ilemine uygulanabilir. Tm
deiiklik dikey ve aprazlama olarak arplmas gereken saylarn
daha fazla olmasdr. rnein 376 x 852:

3 7 6
8 5 2

Birinci adm: Sadaki stundan balyoruz: 6 x 2 = 12

3 7 6
1
8 5 2

kinci adm: Birler ve onlar basamandaki saylarn apraz

arpmnn toplam, (7 x 2) + (6 x 5) = 44, art yukarda
elimizde kalan 1 . Sonu 45.

x
3 7 6
8 5 2
2

767
 nc adm: imdi yapmanz gereken birler ve yzler
basamann apraz arpmnn toplamn onlar basaman
dikey arpmn eklemek, (3 x 2) + (8 x 6) + (7 x 5) = 89
art yukarda elimizde kalan 4, sonu 93.

3 6
8 2
93 5 2

Drdnc adm: Sola doru hareket edip ilk iki basaman

apraz arpmnn toplamn almak: (3 x 5) + (7 x 8) 7 1 ,
=

art bir nceki basamakta elimizde bulunan 9. Bu da 80 eder.

3 6
x
7

8 5 2
3 5 2

Beinci adm: Son olarak soldaki stunun arpm, 3 x 8 24, =

art bir nceki basamakta elimizde bulunan 8. Son cevap 320.352.

3 7 6
1
8 5 2
3 2 o 3 5 2

Dikey ve apraz/ama ya da apraz arpma, daha hzldr ve uzun arpma

ileminden daha az yer kaplar ve daha az zahmetlidir. Kenneth Willi
ams okulda ne zaman Veda Matematii anlatsa rencilerinin kolayca
anladm syledi. 'Daha nce bunu renmediklerine inanamyorlar. '

162
Okullarda uzun arpma yntemi tercih ediliyor nk her aama tek

tek yazlyor. Dikey ve aprazlama ynteminde ara amalar n bazlar

gizli kalyor. Williams bunun kt bir ey olmadn hatta ok parlak

olmayan renciler iin daha faydal olduunu dnyor. 'ocuklara

yol gstermeli ve her zaman her eyi bilmeleri gerektii konusunda

srarc olmamalyz. Baz ocuklarn [arpmann] nasl yap ldn

bilmesi gerekir. Baz lar nasl yapldn bilmek istemez. Sadece yapa

bilmek isterler. ' Eer bir ocuk, retmeni anlamad genel bir kural

retmek konusunda srar ettii iin bir arpma ilemini yapamad

bir durumla karlayorsa ocuk eitilmiyordur. Daha zeki ocuklar

iin Veda Matematii aritmetiin canlanmas olduunu sylyor. 'Ma

tematik yaratc bir konudur. eitli metotlar rendiinizde kendi

yntemlerinizi icat edebiliyorsunuz, bylelikle ocuklar da yaratc

olabiliyorlar. Matematik gerekten keyifli, elenceli bir konudur ve

matematii [Veda Matematii] bu ekilde retme yolu salyor. '

Shankaracharya huzuruna ilk kabul ediliimde konumak istediim

tm konular ele alamam tm, bu nedenle ikinci kez kabul edildim.

Bu seansn banda, kdemli mridin yapaca bir anons vard : ' Sfr

hakknda sylenmek istediimiz eyler var' dedi. Ardndan Shanka

racharya Hindu dilinde canl bir ifadeyle yaklak on dakika konut,

ardndan mridi tercme etti: 'Gnmz matematik sistemi sfr var

olmayan bir nicelik olarak kabul etmekte' dedi. 'Bu anormallii d

zeltmek istiyoruz. Sfr var olmayan bir nicelik olarak kabul edilemez.

Bir nicelik bir yerde var kabul edilirken bir yerde yok kabul edilemez. '

Shankaracharya'nn iddias sanrm yleydi: nsanlar sfr l 'da var

kabul ederken kendi bana O olarak var olmayan kabul ediyorlar. Bu

bir elikidir, bir ey ya vardr ya da yoktr. Yani sfr vardr. 'Veda

Matematiinde sfr hi tkenmeyen saydr' dedi. 'Sfr yok edilemez.

Yok edilemeyen bir zemindir. Her eyin zeminidir. '

163
 Artk Shankaracharya'nn kendine zg matematik ve metafizik
kar mna almtm. Belli noktalara aklk getirmesi iin sorular
sormaktan vazgemitim nk yorumlarn Hinteye evrilip tartl
dktan ve tekrar tercme edildiinde kanlmaz olarak sadece kafa
karklma katkda bulunuyorlard . Konumasndaki detaylara odak
lanmay brakmaya karar verdim ve kendimi tercme edilen cmle
lerin akna braktm. Shankaracharya'ya dikkatlice baktm. Bugn
zerinde turuncu bir cbbe vard ve ensesinden byk bir dmle
dmlenmiti, aln bej rengi bir boya ile boyanmt. Onun gibi bir
yaam srmenin nasl bir ey olduunu merak ettim. Bana hi mo
bilya bulunmayan bo bir odada uyuduunu her gn ayn ac Hint
baharatn yediini ve herhangi bir sahip olma arzusu ya da ihtiyac
bulunmadn sylediler. Gerekten de, seansn banda bir kei ona
yaklap bir meyve kasesi verdi ve kaseyi alr almaz bize datt , bana
ayamn kenarnda duran mango dt.

Shankaracharya'nn bilgeliini baka bir yoldan tecrbe edebilmek

iin, 'Sfr var olan bir niceliktir' cmlesini dndm ve bir mantra
gibi aklmn iinde tekrar ettim. Kendimi braktm. Neredeyse derhal
dncelerin arasnda kayboldum. Her ey anlam kazanmt . ' Sfr
var olan bir niceliktir' sadece Shankaracharya'nn matematiksel bak
as deil kendini zl bir biimde tanmlama biimiydi. nmde
oturan Bay Sfr, shunya'nn et ve kemie brnm haliydi.

Bu bir akla kavuma, belki de aydnlanma anyd . Hindu

dncesinde hilik hi olmayand . Hilik her eydi. Bir kei ve z
verili Shankaracharya kendi hilii iin mkemmel bir eliydi. Dou
maneviyat ve matematik arasndaki derin balanty dndm. Hint
felsefesi tpk Hint matematiinin sfr kabul etmesi gibi hilii kabul
etmiti. Sfrn icadna yol aan kavramsal srama, boluu evrenin
z olarak kabul eden bir toplumda meydana gelmiti.

164
 Eski Hindistan'da ortaya kan Sfr sembol Shnkaracharya 'n n
matematiin maneviyattan ayrlamaz olduuna dair verdii hu nemli
mesaj iin mkemmel bir muhafaza olmutu. emhcr, O seilmiti
nk gkyznn dngsel yzn resmediyordu. Sfr hilik ve
sonsuzluk demekti.

Sfr icat etmenin gururu matematiksel mkemmelliin, ulusal

Hint kimliinin bir paras haline gelmesine yardmc oldu. Okul a
ndaki ocuklarn arpm tablosunu 20'ye kadar renmeleri gerekir,
bu benim bydm srada ngiltere'de rendiimin iki kat . Daha
nceki birka on sene iinde Hintlilerden arpm tablosunu 30'a kadar
renmeleri isteniyordu. Hindistan'daki Veda d matematiindeki
en byk isimlerden biri olan, S. G. Dani bunu onaylyor: 'ocuk
ken matematiin an derecede nemli olduu izlenimine sahiptim. '
Yallarn ocuklara matematik sorulan sormalar ok yaygnm ve
eer doru cevap verilirse byk bit takdir grrlermi. 'Hindistan'da,
matematik kullanl olup olmadna baklmakszn kiinin arkada
evresi ve yatlar arasnda an nemlidir. '

Dani Bombay'daki Tata Temel Aratrma Enstits'nde kdemli

bir matematik profesr. Akademisyenlere zg keli kapatan salar
kaplumbaa kabuundan yaplm gzlkler ve st dudan evreleyen
bir by var. Ve bir Veda Matematii hayran deil; ne Tirthaji'nin
ynteminin vedalarda bulunabileceine inanyor ne de bulunduuna
inanmann herhangi bir faydas olduuna. 'Antik metinlere bavurmadan
da matematie ilgi duyulmasn salamann daha iyi birok yolu var'
diyor. 'Matematii ilginletirdiklerine inann yorum. Algoritmalar
daha hzl yapabilmelerini salyorlar, ama bu matematii ilgin yapm
yor, ne olup bittiini iselletirmenizi de salamyor. Tm ilgi sonuca
kar duyuluyor, srece deil. ' Hesaplamalar daha hzl yaptklar
konusunda da pheleri var, nk gerek yaam insann karsna
onluk sistemin krlma yaad mkemmel bir biimde biimlenmi

165
problemler karmyor. 'Her ey hesaba katldnda geleneksel yntem
daha kullanl ' diye ekliyor.

Dani 'nin, Tirthaji'nin Veda Matematii grevi hakknda anlayl

bir biimde konumas beni artt . Dani, Tirthaji 'ye duygusal bir
zeminde balyd . 'Ona kar hissettiim baskn duygu, fethetmeye
alt aalk duygusuyla ilikili. ocukken benim de buna ben
zer bir tavrm vard . O dnemlerde Hindistan'da [bamszlktan ksa
bir sre sonra] ne yapp ne edip [ngilizlerden] kaybettiklerimizi geri
almamz gerektii hususunda gl bir hissiyat vard . Bu ounlukla
ngilizlerin alp gtrm olabilecei eserlerle alakalyd. nk ok
fazlasn kaybettik, kaybettiimiz kadarn geri almamz gerektiini
dnrdm.

' Veda Matematii, aritmetii Hindistan'a geri getirmek iin yanl

ynlendirilmi bir giriimden ibaret.'

Veda Matematii'nin baz numaralan o kadar basit ki, matematik

kaynaklarnda herhangi biriyle karlaabilir miyim merak ediyorum.
Fibonacci'nin Liber Abaci 'sinin balamak iin iyi bir kaynak olduunu
dndm. Londra'ya geri dndmde, ktphaneden bir kopyasn
buldum, arpma ile ilgili blm atm ve Fibonacci'nin ilk nerdii
yntem Dikey ve aprazlama'yd. Biraz aratrma yaptm ve on al
tnc yzyl Avrupa'sna ait kitaplarda hepsi 9'dan sonuncusu JO'dan
yntemini neren arpma ilemleri olduunu kefettim (Aslnda iki
yntemin arpma ileminin sembol iin X'in kabul edilmesinde etkisi
olabilecei daha nce ileri srlmt. 1 63 1 ylnda arpma ilemi iin
x yazm ilk kez ortaya ktnda, iki arpma yntemindeki apraz
lama izgilerini gstermek iin byk X'lerin izildii kitaplar oktan
yaynlanmt .

Tirthaji'nin Veda Matematii, yle grnyor ki, en azndan bir

ksm Rnesans matematik numaralarnn yeniden kefedilmesidir.
Kkenleri Hindistan olabilir ya da olmayabilir, kayna ne olursa ol-

166
sun Veda Matematii'nin ekicilii benim iin saylarn iinde bulu
nan ablonlar ve simetrilerden ocuka bir keyif almaya tevik eden
bir yol. Aritmetik gnlk yaammzn bir paras ve doru dzgn
yaplmas nemli, bu nedenle okulda bu kadar sistemli bir biimde
retiliyor. Ancak kullanllna odaklanarak Hint say sisteminin
ne kadar muhteem olduunu gremiyoruz. Daha evvelki tm sayma
sistemlerinin ok tesinde ve binlerce yldr daha ilerisi bulunamad.
Onluk basamak deeri sistemini ne kadar maharetli, zarif ve yeterli
olduunu fark edemeden ylesine gz kapal bir ekilde kabul ettik.

761
o
o
BLM DRT

Pi'nin Hayat

On dokuzuncu yzyln balarnda Kralie Charlotte'un kulana

Devonshire' l bir duvar ustasnn olu olan mucize ocuk George
Parker Bidder'n hikayesi geldi. Kralienin ona sormak istedii bir
soru vard :

"Cornwall, Land'in sonundan, skoya Farret'in ba aras 838

mil olarak llmtr. Gnde 8 fit yol alan bir salyangoz bu mesafeyi
ne kadar zamanda alr?"

Cevap -553.080 gn- o dnemin popler kitaplarndan olan A Slwrt

Account of George Bidder, the celebrated Mental Calculator: with a
Variety ofthe most difficult Questions, Proposed to him at the principal
Towns in the Kingdom and his surprising rapid Answers!'da yer almak
tadr. Kitabn sayfalarnda, ocuun yapt iinde 1 19.550.669. 1 2 1 'in
karekk nedir?' (345.761 , yarm dakikada cevaplad) ve her biri 12cwt.
lqr. 22 lbs arlkta olan 232 f ka kilo eker alr? (323.408 lbs,
bunu da yarm dakikada cevaplad) sorularnn da yer ald olaanst
hesaplamalarn listesi vardr.

Arap rakamlar toplamay herkes iin kolaylatrmt , ama bek

lenmeyen sonu baz insanlara gerek anlamda nefes kesici aritmetik
beceri bahedildiinin ortaya kmas oldu. Genel olarak bu dahiler
saysal becerileri dnda herhangi bir stnle sahip deildirler. lk
rneklerden, Derbyshire 'l bir iftlik iisi olan ve glkle okumasna
ramen arpma konusundaki becerisiyle evredekileri hayretlere d-

169
ren Jedediah Buxton. rnein, eyrek eninin 1 40 kere iki arpmn
hesaplayabiliyordu (Cevap 39 rakam uzunluunda ve sonu 2 ilin 8
peni ile bitiyor). 1 754 ylnda, Buxton 'n yeteneine duyulan merak,
onun Londra'ya davet edilmesini salad ve orada Royal Society ye
leri tarafndan incelendi. st dzey otizm belirtileri gsteriyor gibiydi.
Shakespeare'in, m. Richard oyununu izlemeye gtrdklerinde yaad
bu tecrbe nedeniyle ne yapacan bilmez bir halde kalakalmt ,
buna ramen davet sahiplerine oyuncularn 5202 adm atp 14.445
kelime konutuklar belirtti.

On dokuzuncu yzylda 'Yldrm hesaplar ' uluslararas yldz

haline gelmilerdi. Bazlar bu yetenei srad gen bir dnemde
gsterdiler. Vermont'dan Zerah Colbum, ilk gsterisini dzenlediinde
be ve byk baar hayalleriyle ngiltere'ye yelken atnda ise sekiz
yandayd (Colbum altparmakl domutu, ama fazladan bir parman
ona saymay renirken bir avantaj salayp salamad bilinmiyor).
Colbum'un adalarndan olan bir dieri, Devonshire'dan George
Parker Bidder'd . Bu iki dahinin yollar 1 8 1 8 'de Colbum 14 ve Bid
der 12 yandayken birleti ve Londra'da bir barda meydana gelen
bu karlama kanlmaz olarak bir matematik dellosuna dnt.

Colbum'a dakikada 3878 fit hzla hareket eden bir balonun evresi
24.91 2 mil olan dnyann etrafnda ne kadar srede dnecei soruldu.
Bu dnyann resnl olmayan en bilmi kiisi iin uluslararas uygunlukta
bir soruydu. Ancak dokuz dakikalk lp bime ardndan Colbum
cevap vermeyi baaramad . Bir Londra gazetesi, rakibinin bu soruya
sadece iki dakikada doru cevab verdiini ballandrarak anlatt; cevap
23 gn 1 3 saat ve 1 8 dakikayd ve byk bir alk almt. Amerikal
ocua birok baka soru soruldu, gen Bidder hepsini cevaplarken, o
hibirini cevaplamay kabul etmedi. Kendisinin kaleme ald yaam
yksnde Zerah Colbum yarmann farkl bir versiyonunu anlatr.
' [Bidder] aritmetiin daha yksek dallarnda byk bir kuvvet ve zihin
gc sergiledi ' ardndan ilgisizce ekler, 'ama kk alma ve saylarn

7 70
faktrlerini hesaplayamyordu.' ampiyonun kim olduu belirlenemedi.
Ardndan Edinburgh niversitesi Bidder'n eitimini stlenmeyi teklif
etti. Ve Bidder balangta demiryollar ve nihayetinde Victoria liman
inasnn denetiminin bana gelecei mhendislik hayatna giri yap
m oldu. te yandan Colbum Amerika'ya geri dnd, vaiz oldu ve
35 yanda ld.

ok hzl bir biimde hesap yapabilme yeteneinin matematiksel

ngr ya da yaratclkla byk bir karlkl ilikisi yoktur. Sadece
birka byk matematiki yldrm hesaplama yetenei sergilemitir
ve birok matematiki alacak biimde aritmetikte zayftr. Ale
xander Craig Aitken, yirminci yzyln ilk yarsnda iyi tannan bir
yldrm hesapsyd ve ayn zamanda allmadk bir biimde Edin
burgh niversitesi 'nde matematik profesryd. 1 954 ylnda Aitken,
Londra'da Mhendisler Birlii iin repertuarnda bulunan cebirsel ksa
yollar ve hafzann tad hayati nem gibi baz tekniklerden bah
settii bir konuma yapt . Ve ispat olarak 'nin 96 rakamdan oluan
9
ondalk almn ezberden syledi.

Aitken konumasn, ilk kez bir masast hesap makinesi edindii

gnden bu yana hesap yapma becerisinde azalma olduunu zlerek
belirterek tamamlad . 'Zihinden hesap yapanlar da tpk Tazmanya
ya da Moriori gibi yok olmaya mahkum olabilir' diye bir ngrde
bulundu. "Sonu olarak byle ilgin bir tr incelemek iin neredeyse
antropolojik bir ilgi duyabilirsiniz ve belki de burada beni dinleyen
lerden bazlar 2000 ylnda yle syleyebilir, 'Evet, byle birini
tamyordum. '"

Bu Aitken'nin yanl hesaplarndan biriydi.

'Nronlar! Hazr! Bala! '

Beklenmeyen bir sesle, Dnya Zihinsel Hesaplama ampiyonas

yarmaclar arpma turu iin sayfalarn evirdiler. Leipzig niver-

171
sitesi'ndeki oda, 17 erkek ve 2 bayan yanmac ilk soruyu tamamla
dklannda sessizdi: 29.5 1 3.736 x 92.842.033.
Aritmetik yine popler. Ucuz elektronik hesap makinelerinin zi
hinsel hesap yeteneinin kn yaymasndan otuz sene sonra kar
tepki harekete geti. Gazeteler gnlk matematik bilmeceleri veriyor,
aritmetik bulmacalar olan popler bilgisayar oyunlan zihnimizi trpl
yor ve -en nemlisi- yldrm hesaplayclar dzenli olarak uluslararas
turnuvalara katlyorlar. Dnya Zihinsel Hesaplama ampiyonas 2004
ylnda bir Alman bilgisayarbilimci olan Ralf Laue tarafndan kuruldu
ve iki ylda bir dzenleniyor. Bu Laue'nin iki hobisinin kanlmaz
doruk noktas: Aritmetik ve allmadk kaytlar tutmak (Bir dakikada
metre uzaktan atlan ve azla tutulan zm says gibi ki, bu da
55). Kafa denkleriyle tanmasna nternet yardmc olmu-zihinden
hesap yapan insanlar genellikle pek dadnk kiiler deildirler. Peru,
ran, Cezayir ve Avustralya gibi eitli lkelerden gelen insanlar he
sap makineleri ya da 'matematik sporcular ' uluslararas topluluu,
Leipzig'de iyi bir biimde temsil ediliyorlar.
Hesap yapma becerisi nasl llr? Laue, Guinness Dnya
Rekorlar 'nn belirledii kategorileri kabul etmi-iki sekiz basamakl
saynn arpm, on tane on basamakl saynn toplam, alt ile sekiz
basamakl saylann karekkn alma ve 1 600 ve 2100 yllan arasnda
herhangi bir tarihteki gn bulma. Sonuncu takvim hesab olarak biliniyor
ve yldrm hesaplamann altn gnlerine geri dnn temsil ediyor.
Yanmaclar izleyicilerden birine doum tarihini soruyorlar ve annda
doduklar gnn haftann gnlerinden hangisi olduunu sylyorlar.
Dzenlemeler ve mcadele ruhunun etkisiyle ortaya teatral bir
hava kmt . Dnya Kupas 'nn en gen yarmacs Hindistan'dan
gelen 1 1 yandaki bir ocuk, 'hava abaks' gsterisi gerekletirdi,
dier herkes sessiz sedasz beklerken, ellerini hayali boncuklar yeniden
dzenliyor gibi etrafnda lgnca sallyordu, ara sra verilen cevaplan
not ediyordu (Kurallara gre sadece son cevap yazlabiliyor). 8 dakika

172
2 saniye sonra spanya'dan Alberto Coto heyecanl bir renci gibi
elini havaya kaldrd . Bu sre iinde 38 yandaki yarmac on adet

sekiz basamakl iki saynn arpmn hesaplayarak dnya rekorunu

altst etti. Bu gerekten olaanst bir baaryd ama onu izlemek bu

snava gzetmenlik yapmak kadar zorlaycyd.

Leipzig'deki ampiyonada yokluu dikkat ekici bir biimde gz

lenen kii belki de dnyann en nl matematik sporcusu, hesaplama

gcnn llebilmesi iin baka lleri tercih eden Fransz bir renci

olan Alexis Lemaire'd. 2007 ylnda, 27 yandayken Londra'daki

bilim mzesinde aadaki saynn on nc kuvvetten kkn alarak

dnya apnda gazetelerin ba sayfalarnda yer almt :

85.877.066.894.7 1 8.045.602.549. 144.850. 1 58.599.202.77 1 .

247 .748.960.878.023. 1 5 1 .390.3 14.284.284.465 .842.798.373
.290.242.826.57 1 .823. 1 53.045.030.300.932.59 1 .615.405.92
9.429.773.640.895.967.99 1 .430.38 1 .763.526.6 1 3.357.308.6
74.592.650.724.52 1 .84 1 . 1 03.664.923.661 .204.223

Lemaire 'nin baars hi phesiz daha grkemliydi. Say 200 ra

kamdan oluuyordu ve 70.2 saniyede zar zor okunuyordu. Ama bu

becerisi kendisinin iddia ettii gibi tm zamanlarn en byk yldrm

hesaps olduu anlamna m gelir? Bu, hesaplama evreleri iin ciddi

bir tartma konusudur ve her ikisi de kendi balarna olaanst olan

2'.erah Colbum ve George Bidder arasnda geen savaa da ayna tutar.

On nc kuvvetten kk, bir saynn kendisiyle 1 3 defa arpl

masyla elde edilmi olduu anlamna gelir. Sadece belirli saylarn

kendisiyle 1 3 kere arpmnn 200 basamakl bir sonucu olabilir (Bu

olduka geni belirli bir aralktr. Cevap her biri 2 ile balayan ve 1 6

haneli olan 400 trilyon ihtimal vardr). 1 3 asal say olduu iin ve uur

suz sayld iin Lemaire'nin hesab daha da gizemli bir atmosferde

173
elde edilmi olur. Aslnda 1 3 'n getirdii baz avantajlar da vardr.
rnein 2 kendisiyle 13 kere arpldnda cevap daima 2 rakamyla
biter. 3 kendisiyle 13 kere arpldnda cevap daima 3 ile biter. Ay
ns 4, 5, 6, 7, 8 ve 9 iin de geerlidir. Baka bir deyile bir saynn
on nc kuvvetten kk kendisiyle ayn son basamaa sahiptir. Bu
rakam herhangi bir hesaplama yapmadan bedavadan cebimizdedir.

Lemaire en son cevapta bulunan dier 14 basama hesaplad

ve hibir zaman aklamad bir algoritma yrtt. Pristler, belki de
haksz olarak, yeteneinin pek de bir hesaplama becerisi olmadn,
aslnda ok byk saylar ezberleme becerisi olduunu sylyorlar.
Ve Lemaire'n kendisine verilen herhangi bir 200 basamakl saynn
on nc kuvvetten kkn bulamayacan iddia ediyorlar. Bilim
mzesinde ona birka yz say gsterildi ve aralarndan hesaplayaca
sayy semesine izin verildi.

Yine de, Lemaire'in peformans gemiteki sahne hesaplarnn

performansna daha uygun. zleyenler yrtlen ilemi anlamak yerine
'vay be' demeyi tercih ediyorlar. Buna karlk, Dnya Zihinsel Hesap
lama ampiyonas 'nda, Coto zmesi gereken problem iin 29.5 1 3.736
x 92.842.033 saylarn arparken 1 'den 9'a kadarki arpm tablosu
dnda herhangi bir gizli teknik kullanmad . Sekiz basamakl bir sa
yy sekiz basamakl baka bir sayyla arpmann en hzl yolu Veda
matematiinin dikey ve apraz sutrasn kullanmaktr ki, bu da arpm
64 tek basamakl saynn arpm haline getirir. Cevab ortalama 5 1
saniyenin altnda hesaplamay baard. Yapt ey ne kadar hayranlk
verici olursa olsun, ne yaptn bilmek daha az byleyici.

Leipzig'deki yarmaclarla konutuumda birounun 1970'li

yllarda mehur olan Hollandal y ldrm hesaps Wim Klein saye
sinde hzl aritmetik sevdasna tutulduklarn kefettim. Cenevre' deki
Avrupa'nn en nde gelen fizik enstits olan European Organization
for Nuclear Research (CERN)'de ie baladnda sirklerde ve mzik

174
salonlarnda teciibeli bir kiiydi. Belki de insan hesap makinesi olarak

ie alnan son kiiydi. Bilgisayarlarn gelimesiyle birlikte becerileri

gereksiz olmaya balad ve emekliliinde ov dnyasna geri dnd ve

dzenli olarak televizyonlarda boy gsterdi (Aslnda Klein on nc

kuvvetten kk hesaplan seviyesine ykselen ilk hesapyd).

Klein'dan nceki yzylda baka bir insan hesap makinesi olan

Johann Zacharias Dase'de bilimsel bir kurulu tarafndan hesaplarm

yapmak iin insan hesap makinesi olarak ie alnmt. Dase, Hanburg'da

domu ve genlik yllarnda yldrm hesaps gsterilerine balad

nda saygn iki matematiki onu kanatlan altna almt . Elektronik

ya da mekanik hesap makinelerinden nce bilim insanlar karmak

arpma ve blme ilemlerini yapabilmek iin logaritma tablolarna

gveniyorlard . Daha sonra daha detayl aklayacam gibi her saynn,

zahmetli bir ilem kullanlarak kesirlerin toplanmasyla hesaplanabi

len bir logaritmas vardr. Dase, her birinin yedi ondalk basama

olan ilk 1 .005.000 doal saynn logaritmalann hesaplamt . Bunu

yapmas sene srmt ve bu grevden keyif aldn sylemiti.

Sonrasnda matematiki Cari Friedrich Gauss'un tavsiyesiyle baka

devasa projeye yneldi: 7.000.000 ve 10.000.000 arasndaki tm say

larn arpanlarnn olduu bir tablonun derlemesine. Bu, bahsi geen

aralktaki tm saylara bakp arpanlarn, yani bu sayy tam blen

saylan hesaplamas demekti. rnein, 7.877.433 saysnn sadece iki

arpan vardr: 3 ve 2.625.8 1 1 . Dase 27 yanda ldnde, tablonun

nemli bir ksmn tamamlamt.

Ama Dase 'in hatrlanmasnn sebebi yapt baka bir hesapla

madr. Genlik dnemlerinde pi saysnn ondalk 200 basaman

hesaplamt ve bu o dnemde bir rekordu.

175
Doal dnyada ember her yerdedir-dolunaya, insanlarn ya da
hayvanlarn gzlerine ve yumurtann yar kesitine baktnzda g
rrsnz. Bir kpei bir noktaya balayn, ip gerildiince izecei
devriye bir emberdir. ember en basit iki boyutlu geometrik biimdir.
Daire biimindeki tarlaya ka tane bitki dikileceini hesaplamak iste
yen Msrl bir ifti, ya da bir tekerlek iin gereken ahap miktarn
hesaplamak isteyen Romal bir teknisyen emberleri ieren hesaplar
yapmak zorundadr.

Antik topluluklar, bir dairenin evresinin apna orannn, daire ne

kadar byk ya da kk olursa olsun, daima ayn olduunu kefettiler
(dairenin evresi etrafnn uzunluu, ap ise dairenin merkezinden
geen dorunun uzunluudur). Oran, pi ya da 7t olarak bilinir ve ten
biraz byktr. Yani, eer bir dairenin apn alr ve evresinin zerine
kvracak olursanz kerede dairenin evresini kapladn grrsnz.

ap

Her ne kadar pi dairenin sade oranlar arasnda basit bir kesir olsa da,
tam deerini hesaplama grevinin basit olmaktan ok te olduu ispat

lanm tr. Bu hesaplanamazlk pi'yi hayranlk duyulan bir nesne haline

getirmeye yetmitir ve Kate Bush'un bir arksna ve Givenchy'nin
rettii bir parfme isim olan tek saydr. Aadaki metni halkla
ilikiler blm gnderdi:

1 76
 n - Pi

SONSUZLUGUN TESiNDE

DRTBN YIL geti ve gizemini hala koruyor.

Her ne kadar okul andaki her ocuk rr'yi rense de, aina olduu

muz bu sembol byk bir karmaklk uurumunu gizliyor.

Neden ebedi bir erkeksilik sembol iin rr seilmitir?

Bu bir iaretler ve ynelimler meselesidir. Bu, ulalamaza ulamak

iin verilen mcadelenin uzun hikayesidir. Bu, ayn zamanda

bilgiye ulamann masals bir portresidir.

Pi, erkekleri anlatr, tm erkekleri, bilimsel dehalarn, macera zevkle

rini, hareket etme istekliliini ve arla kar duyduklar tutkularn.

***

Pi iin en erken yaklamlar, ondalk sisteme evrildiinde srasyla

3. 1 25 ve 3 . 1 60'a eit olan, 3 -k- deerini kullanan Babillilere ve 4(:)2
deerini kullanan Msrllara aitti. ncil' de bir blm pi deerinin
alnd bir durumdan bahseder: 'Hiram, dkme tuntan on arn a
pnda, be arn derinliinde, evresi otuz arn uzunluunda yuvarlak
bir havuz yapt . ' (1. Krallar 7 .23).

Eer havuzun biimi emberse ve evresi 30, ap on arnsa, o

30
halde pi says ya da 3 'tr. ncil'in kusurlu bu lm iin birok
10

7 77
bahane gsterilebilir, rnein havuzun kaln dairesel bir kasnan iinde
bulunduu gibi. Bu durumda bahsi geen 10 arnlk mesafe, havuzu ve
kasna kapsar (Havuzun apn 10 arndan daha kk hale getirir) bu
arada havuzun evresi kasnan i ksmnda kalr. Mistik bir aklama
daha ok heyecan vericidir: branice telaffuzun zelliklerinden dolay
'doru' kelimesi, qwh ya da qw biiminde telaffuz edilir. Harflerin
saysal deerlerinin toplam qwh iin 1 1 1 ve qw iin 1 06 etmektedir.
' ile arptmzda pi saysnn ilk be rakam iin doru bir
106
deer olan 3 , 1 4 1 5'i buluruz.

Pi'nin kefi konusunda an bir tutkuya sahip olan ilk dahi ve

Givenchy'nin tra losyonuna gereken hakk veren ilk, ayn zamanda
bilim tarihindeki en mehur banyoyu yapan adamla ayndr. Arirnet
kvetin iine szld ve taan su miktarnn suyun altnda bulunan
vcudunun arl kadar olduunu kefetti. O anda, doal olarak her
hangi bir nesneyi suya batrarak, zellikle de Sirakza kralnn tacnn
arln hesaplayabileceini ve bylelikle younluklar sayesinde tacn
saf altndan olup olmadn anlayabileceini fark etmiti (Ta saf altn
dan deildi). Sonu olarak 'Evreka! [Buldum! ] ' diye bararak sokaa
frlad ve -en azndan Sirakza halkna- ebedi erkeksiliin ne olduunu
gstermi oldu. Arimet, benzersiz bir biimde soyutlamalarla alan
klid'in aksine, problemlerle mcadeleye girmeye baylrd . catlarnn
arasnda devasa bir mancnk sisteminin ve Sirakza Kuatmas srasnda
gne nlarn byk bir younlukla yanstp Roma gemilerini atee
veren bir aynalar sistemi olduu sylenir. Ayn zamanda pi saysn
yakalayacak ilk dzenei gelitiren kiidir de.

Bunu yapmak iin nce bir ember izer ve ardndan sadaki

ekilde grld gibi biri dairenin iine, dieri de dna uygun olan
iki altgen ina eder. Bu bile bize, altgenin evresinin hesaplanarak pi
deerinin 3 ile 3.46 arasnda olmas gerektiini syler. Eer dairenin
apn bir alrsak altgenin evresi 3 olur, bu da dtaki altgenin ev
resinden yani 2 ya da iki ondal k basama olan 3.46'dan kktr

7 78
(Arimet'in yapt pi deeri hesaplama yntemi, daha ok dikkat
gerektiren trigonometrinin habercisidir ve burada dile getirmek iin
ok karmaktr).

Sonu olarak, 3 < pi < 3.46.

Altgenler Onikigenler

imdi eer altdan fazla kenar olan iki okgen kullanarak bu hesab
tekrar ederseniz pi iin daha dar bir aralk elde edersiniz. Bunun sebebi,
yukardaki 12 kenarl okgen kullanlarak izilen diyagramda grd
mz gibi, okgenlerde kenar says artka okgenin evre uzunluunun
dairenin evresinin uzunluuna yaklamasdr. okgenler pi 'nin evresini
saran duvarlar gibi davranr, aadan ve yukardan sklnca snrlar
gittike daralr. Arimet altgenle balad ve sonunda 96 kenarl bir
okgen kullanarak pi deerini u ekilde hesaplad : 3 !2.
71
< pi < 3 _!_7

Bu deer u biime dntrlebilir: 3,14084 < pi < 3, 14289,

ondalk iki kesinlik yakalanmtr.

Ama pi avclar burada duramazd. Saynn gerek deerine daha

yaklamak iin yaplmas gereken ey, daha fazla kenar olan bir ok-

7 79
 gen yapmakt . nc yzylda in'de Liu Hui, benzer bir yntem

uygulad , 3072 kenarl bir okgenin alann kullanarak pi saysnn be

ondalk basaman tutturdu: 3,141 59. ki yzyl sonra Tsu Chung-Chih

ve olu Tsu Keng-Chih 1 2.288 kenarl okgen kullanarak bir basamak

daha ileri gittiler ve 3,14 1592 deerini buldular. Yunanllar ve inliler

elverisiz yazm nedeniyle geri kalmlard . Matematikiler nihayet

Arap rakamlarn kullanmaya baladnda rekor krld. 1 596 ylnda

Hollandal bir eskrim ustas Ludolph van Ceulen glendirilmi 60 x
9
22 lk bir okgen kullanarak pi saysnn 20 ondalk deerini hesaplad.
'

Sonucu bastrd kitapk u szlerle bitiyordu, 'steyen her kii daha

da yaklaabilir' ve kimse bunu onun kadar arzulamyordu. almalarna

devam ederek pi'nin mezartana kazlacak olan nce 32, ardndan 35

basaman hesaplamay baard . Almanya' da die Ludolphsche 7.ahl
(Ludolph Say s) kavram hfila pi says iin bir terim olarak kullanlr.

2000 senedir pi saysn tam olarak belirleyebilmenin tek yolu

okgenler kullanmakt . Ama on yedinci yzylda Gottfried Leibniz

ve John Gregory, pi saysnn deerini bulmak konusunda aadaki

formlle yeni bir a balattlar:

Pi 1 1 1 1
1 - - + - + -

4 3 5 7 9

Baka bir deyile pi says 1 eksi bir bl art bir bl be eksi bir

bl yedi art bir bl dokuz . . . sonsuza giden tek saylarn toplama

ve karma eklinde deien deerine eitti. Bu noktaya kadar bilim

adamlar pi saysnn ondalk ksmnn rastgeleliinin sama ateleyen

bir tfeinki gibi olduunun farkndaydlar. Ama ite matematiin en

zarif ve en karmak olmayan denklemi ellerindeydi. Pi dzensizliin

afiinde boy gsteren kahramanken, DNA'snda bir eit dzen olduu

ortaya kt .

. 180
 Leibniz kendi kefettii gl bir matematik modeli olan ve iinde
sonsuz kk alanlarn k vnmlan ve ieriklerinin hesaplanmas iin
kullanld 'Kalkls ' kullanarak bir forml gelitirdi. Isaac Newton
da bamsz olarak kalkls' gelitirmiti. Ve iki adam olduka uzun
bir zaman bunu hangisi daha evvel gelitirdi diye az dala yaparak
geirdiler (Yllarca, yaynlama tarihi gz nne alnarak tartmay
kazanann Newton olduu dnld, imdi ise aslnda kalklsn
bahsi geen versiyonunun drdnc yzylda yaam olan Madhava
adnda Hintli bir matematiki tarafndan gelitirilmi olduu grlyor).

Leibniz'in pi iin bulduu forml sonsuz seriler, sonsuza giden

toplamlar olarak bilinir ve pi'nin hesaplanmas iin olanak salar.
ncelikle pi saysn elde edebilmek iin eitliin her iki tarafn da
drtle arpmamz gerekmektedir:

. 4 4 4 4
P = 4 - - + - - - + -

3 5 7 9

lk terimden balayarak ardk terimlerin toplam (ondalk sisteme

evrilmi olarak):

4 - 2.667 - 3.467 - 2.896 - 3.340 - . . .

Toplam giderek klen aralklarla pi deerine yaklamaktadr. Ama

bu metot ile pi say snn ondalk iki basaman tutturabilmek iin
300'den fazla terim gerekir, yani pi saysnn ondalk almnda daha
fazla basamak bulmak isteyen kiiler iin kullanl deildir.

Daha sonra kalkls, pi deerlerini daha etkili hesaplamak iin daha

az ho ama daha etkili sonsuz seriler salad . 1705 ylnda astronom
Abraham Sharp, Ceulen'n bir asr yandaki 35 basamaklk rekorunu
krarak pi saysnn 72 ondalk basaman hesaplad bir seri kulland.

181
Bu olduka byk bir baar olmasna ramen ie yaramayan bir baar
oldu. nk pi saysnn 35 ya da 72 basamann bilinmesi iin gerekli
hibir neden yoktu. Mhendislerin hassas aralarda kullanmas iin
ondalk drt basama bilmeleri yeterliydi. Ondalk basamak dnya
nn evresinin santimetre leinde hesaplanabilmesi iin yeterliydi.
39 ondalk basamakla, bilinen evreni evreleyen dairenin, hidrojen
atomunun ap leinde hesaplamak mmkndr. Ama kullanllk
kimsenin hedefi deildi. Uygulama aydnlanmann pi insanlarnn derdi
deildi: Basamaklarn peine dmek bile bal bana romantik bir
grevdi. Sharp'n abalarnn ardndan bir sene sonra John Machin
100 basama hesaplad ve 1 7 1 7 ylnda Fransz Thomas de Lagny,
27 basamak daha ekledi, yzyln sonunda Slovenyal Jurij Vega 140
basamakla liderdi.

Alman yldrm hesaps Zacharias Dase, pi rekorunu youn iki

aylk bir almayla 200 basamak snrna getirdi. Dase, yukardaki pi
formlnden daha kark grnen ama aslnda kullanm daha kolay
olan aadaki seriyi kulland . Sebebi ncelikle pi saysna daha ha
tr saylr bir oranla yaklamasyd. Virglden sonraki iki basaman
lsne dokuzuncu terimden sonra ulaabiliyordu, ikinci olarak, her
terimde bir grnen ..!._, _!_ ve _!_ zerinde oynamaya olduka el-
2 5 8
veriliydi . ..!._ says olarak ve ..!._ ..!._ x ..!._ x ..!._ olarak yazldnda bu
5 10 8 2 2 2
terimlerin ierildii tm denklemler, iki katm ya da yarsn alma
kombinasyonlarna indirgenebiliyordu.

Dase, yapt hesaplamalarda kendisine yardmc olmas iin bir

iftler katlar referans tablosu hazrlamt, 2, 4, 8, 16, 32 saylaryla
balyor ve ihtiya duyduu deere kadar devam ediyordu, pi say
snn 200 ondalk basaman hesaplamak istedii iin son ift kat
muhtemelen 200 basamak uzunluunda olmalyd . Bu, ardk 667
ift kat alma ileminden sonra gerekleir.

182
 1t
_!__ - ill)3 5 - ..
+ .

4 2 3 5

+ _!__ - lli)3 lli)5 - ..

+ .

8 3 5
= _!__ + _!__ J_ [lli)3
+ _ + lli)3 + lli)3]
2 5 8 3 3 3
+ [Gil5 + lli) 5 + G'.hl5 ] - ...
5 5 5
Yani 7t = 4(0.825 - 0.0449842 + 0.00632 - ...
Bir terim sonra bu deer 3.3 'dr.
ki terim sonra bu deer 3 . 1 200'dir .
terim sonra bu deer 3 . 1 452'dir.

Dase'in hretinin rehavetine kaplacak zaman neredeyse hi olmad ,

ngilizler baarsna gzlerini diktiler ve on sene iinde William Ruther
ford, pi saysnn 400 basaman hesaplad . County Durham blgesinde
bir yatl okulu ileten, himayesi altndaki amatr bir matematiki olan
William Shanks'i daha da ileri gitmesi iin tevik etti. 1 853 ylnda 607
ba<;amaa ulat ve 1874 ylnda ise 707'ye ulamt. Chester'daki Royal
Naval College'dan D. F. Ferguson, Shanks'in hesaplarnda bir hata bulana
kadar, rekoru 70 yl boyunca elinde tuttu. 527. basamakta hata yapmt,
bu nedenle ardndan gelen btn basamaklar yanlt . Ferguson, kinci
Dnya Sava 'mn son senesini, pi saysn elle hesaplayarak geirdi.
Bazlar sava oktan kazandm dnebilir. 1945 ylnn Mays aynda
530 basamaa, Temmuz'da ise 620'ye ulamt, sadece kalem ve kat
kullanarak daha uzununu hesaplayan hi kimse olmad.

1 83
 Ferguson, elle hesap yapanlarn sonuncusu, mekanik hesap yapan
larn ilkiydi. Masast hesap makinesi kullanarak sadece bir senede
200 basamak daha ekledi, yani 1 947 ylnn Eyll aynda 808 basa
mak biliniyordu. Daha sonra bilgisayarlar yarn seyrini deitirdi
ler. Pi savana giren ilk bilgisayar, Electronic Numerical Integrator
and Computer, ya da ENIAC, kinci Dnya Sava 'nn sonlarnda
Maryland'deki Balistik Aratrma Laboratuar 'nda gelitirildi. 1949
ylnn Eyll aynda ENIAC 70 saatte pi saysnn 2037 basaman
hesaplayarak, rekoru binden fazla basamakla krd .

Pi'nin daha da fazla basama bulunduka tek bir husus ak

grnyordu: Saylarn uyduu herhangi bir ablon yoktu. Ama yine
de 1 767 ylnda matematikiler rakamlarn karman orman diziliminin
birbirini asla tekrar etmediini ispatlayabildiler. Keif, pi 'nin nasl bir
say olduu dncesinin ardndan geldi.

En aina olduumuz say tipi belki de doal saylar. Bunlar bir'den

balayan sayma saylardr:

1 , 2, 3, 4, 5, 6 . . .

Ancak doal saylar kapsam asndan snrldr nk tek bir yne

doru ilerlerler. Tam saylar daha kullanl, bunlar da sfrdan balayan
doal saylar ve bunlarn negatiflerinden oluuyorlar.

. . . -4, -3, -2, -1, O, 1 , 2, 3, 4 . . .

Tam saylar eksi sonsuz ile art sonsuz arasndaki tm pozitif ve

negatif saylar kapsarlar. Sonsuz sayda st kat ve sonsuz sayda
bodrum kat olan bir otel olsayd , asansrdeki kat saylar tam sa
ylar olurdu. Bir dier temel say, a ve b birer tam say ve b'nin
sfrdan farkl olduu durumlarda, 7; eklinde yazlan saylar yani
784
baya kesir/erdir. Kesirin st ksmndaki sayya blnen ve alt ks
mna yazlan sayya blen denir. Eer birden fazla kesirimiz varsa,
en kk ortak kat herhangi bir kalan olmadan tm blenlere bl
nebilen en kk saydr. Eer elimizde _!_ ve .l varsa, en kk
+ t
2 10
ortak kat I O'dur, nk hem 2 hem 1 0, IO'a blnr. Peki ya ,
-%- ve 1 saylarnn en kk ortak kat nedir? Baka bir deyile 3,
4, 9 ve 13 saylarna tam blnen en kk say hangisidir? Cevap
artc biimde byktr: 468! Bu rnei matematiksel deil se
mantik bir noktay dile getirmek iin veriyorum. En kk ortak kat
tabiri genellikle sade ya da karmak olmayan bir eyi tarif etmek
iin kullanlr. artrd bir eyler vardr, ancak aritmetiin yanl
sunulmasn salar. En kk ortak kat genellikle byk bir say olur:
468 olduka etkileyici bir saydr. Daha popler ve ucuz bir ey iin
kullanlan aritmetiksel manada daha anlaml bir ifade de en byk
ortak blen ifadesidir ve grup iindeki saylarn hepsine blnebilen
en byk say anlamna gelir. 3, 4, 9 ve 1 3 'n en byk ortak bleni
l '<lir ve bundan daha sade ve karmak olmayann bulamazsnz.
Kesirler, tamsaylar arasndaki orana eit olduklar iin, rasyonel
saylar adn da alrlar ve sayca sonsuzdurlar. Aslnda O ile l arasnda
da sayca sonsuz rasyonel say bulunmaktadr. rnek olarak, blneni
l , bleni doal say ve 2 ya da 2'den byk olan tm kesirleri alalm.
Kmemiz yledir:

1 1 1
2' 3' 4' 5' 6

Daha da devam edip herhangi iki say arasnda sonsuz sayda rasyo
nel say olduunu kantlayabiliriz. c ve d iki rasyonel say olsun ve
c, d'den kk olsun. c ve d rasyonel saylarnn orta noktas: ;
(c d)

olur. Buna e says diyelim. imdi c ve e saylarnn orta noktasn

hesaplayalm. Bu (c ; J'dir. Bu say da rasyonel bir saydr ve bu da c

185
ve d saylarnn arasndadr. Bu ilemi sonsuza kadar srdrebiliriz

ve c ile d arasnda blnen alan gitgide daha da klr. Balangta

c ve d arasndaki mesafe ne kadar kk olsa da aralarnda daima
sonsuz sayda rasyonel say bulunacaktr.

Herhangi iki say arasnda daima sonsuz sayda rasyonel say

bulabileceimiz iin, rasyonel saylarn tm saylan kapsad d

nlebilir. Bu gerekten de Pisagor'un umduu eydi. Onun metafizii,

dnyann saylarla kurulduu ve bu saylar arasnda harmonik bir orann

bulunduu inanc ile temelleniyordu. Bir oran ile tanmlanamayan bir

saynn varl dorudan eliki oluturmasa da, konumunu sarsyordu.

Ancak, Pisagor iin zc olsa da kesirlerle ifade edilemeyen saylar

vardr ve Pisagor iin biraz utan verici olsa da bizi bu saylara gt

ren kendine ait bir teoremdir. Eer kenar uzunluu 1 olan bir kareniz

varsa kelerden izilen bir doru ikinin karekkdr ve herhangi bir

kesirli ifade biiminde yazlamaz (Kant Ekler 2 blmne ekledim).

Kesirler biiminde yazlamayan saylara i"asyonel saylar denir.

Bir efsaneye gre varlklarn ilk olarak Pisagor'un mritlerinden biri

olan Hippasus ispatlamtr ve bu da Kardeliin takdirini kazanma

mtr; kafir ilan edilip denizde boulmutur.

Rasyonel bir say ondalk biiminde _!_ olarak yazldnda ya

2
snrl bir basama vardr, kesirinin 0.5 biiminde yazlmas gibi, ya

da ondalk ksm kendini tekrar etmeye devam eder; = 0.3333 . . . rne

inde n sonsuza kadar devam ettii gibi. Bazen kendini tekrarlayan

deer, bir rakamdan fazladr; = 0.090909 . . . rneinde 09 says sonsuza

kadar devam eder ya da = 0.05263 1 578947368421 0 .. bu rnekte ise
.

05263 1 57894736842 1 says sonsuza kadar kendini tekrarlamay sr

drr. Aksine ve buras nemli bir noktadr, say irrasyonel olduunda

ondalk ksm asla kendini tekrar etmez.

1 767 ylnda svireli matematiki Johann Heinrich Lambert, pi

saysnn irrasyonel bir say olduunu ispatlad . Daha nceki pi insanlar,

186
balangtaki 3.14159 ... kannaasnn ardndan giiltnn azalma'in

ve bir ablon meydana gelmesini umdular. Lambert'n kefi, bunun

imkansz olduunu ispatlad . Pi say snn ondalk ksm nceden be

lirlenmi ama geliigzel bir biimde sonsuza gitmekteydi.

rrasyonel saylarla ilgilenen matematikiler, bu saylar daha detayl

snflandrmak istiyorlard . On sekizinci yzylda transandantal sa

ylar ad verilen bir tip say hakknda fikir yiitmeye baladlar. Bu

saylar ylesine gizemli ve ele avuca gelmeyen eylerdi ki, sonlu ma

tematiin onlar yakalamas mmkn giinmyordu. kinin karekk,

--.f2 rnein irrasyonel bir saydr, ancak x2 = 2 denkleminin zm

olarak gsterilebilir. Transandantal say, snrl sayda terimle ifade

edilemeyen irrasyonel saydr. Transandantal saylar kavram ilk kez

ileri srldnde, kimse gerekte byle saylarn var olup olmadn

bilmiyordu.

Byle saylar vard , ama Fransz bir matematiki olan Joseph

Liouville'in birka rnek gstermesi yaklak bir yzyl srd. Aralarnda

pi yoktu. Ama sadece 40 yl sonra, Alman Ferdinand von Lindemann

pi saysnn aslnda transandantal bir say olduunu ispatlad . Say

sonlu cebir gerekliinin snrlar tesindeydi.

Lindemann'nn kefi say teorisinin kilometre tayd. Aynca

matematik tarihinin belki de en mehur problemlerinden birisini tamamen

zmt: Bir daireden kare yapmann mmkn olup olmad. Ancak

bunun nasl gerekletiini aklamadan nce size dairenin alann he

saplamaya yarayan forml takdim etmeliyim: m-2, buradaki r dairenin

yarap dr (Yar ap merkezden dairenin kenarna olan uzaklktr ya

da apn yarsdr). Bunun doruluuna grsel bir kant sunmak iin

pi yerine kullanlabilecek en iyi metafor bir pastadr. Aadaki A

rneinde olduu gibi ayn byklkte iki pastanz olduunu hayal

edin, biri beyaz dieri gri olsun. Her bir pastann daire evresi apn

187
pi katdr ya da pi arp yarapn iki kat ya da 2nr. Ve pasta eit
paralara ayrldnda pasta B eklinde olduu gibi eyrek dilimlerle
ya da C eklinde olduu gibi on dilimle yeniden dzenlenebilir. Her iki
durumda da kenarlarn uzunluu 2nr olmay srdrr. Eer pastalar
daha ufak dilimlere ayrmay srdrrsek, en sonunda elde edeceimiz
biim D eklinde grnd gibi kenarlar r ve 2nr uzunluunda olan
bir dikdrtgen olur. Sonu olarak dikdrtgenin alaru -yani iki pastann
alan- 2tr2 olur, yani tek pastann alaru m-2' dir.

htr htr

B
htr htr

c D

Dairenin alannn :nr2 'ye eit olduunun ispat .

Bir daireden kare yapmak iin (sadece cetvel ve pergel kullanarak)

daire ile ayn alana sahip olan bir kare izmemiz gerekir. imdi dairenin
apnn r, alarunn tr2 olduu biliyoruz ve aynca tr2 alaruna sahip bir
r...Jn olmas gerektiini biliyoruz (nk (r
r2(...Jn)2
karenin kenar uzunluunun
...Jn)2 = = r21t= m-2). Yani bir daireden kare yapma grevi r...Jn
uzunluundan elde etmeye indirgenebilir. Ya da eer r uzunluunu
elverililii a sndan 1 alrsak elde etmemiz gereken deer olur.

Daha sonra ele alacam analitik geometriyi kullanarak, izginin

cebirsel oluturma srecini sonlu bir denklem olarak tarif etmek mm
kndr. Denklemin sonucu x olduu srece gstermek mmkndr,

188
ardndan 1 uzunluunda bir doru izerek balayp, x uzunluu1da hir

doru izebiliriz. Ancak x sonlu bir denklemin sonucu deilse hka hir

deyile x transandantal bir sayysa, x uzunluunda bir doru izmenin

bir olana yoktur. imdi 1t saysnn transandantal olmm; saysnn

da transandantal olduu anlamna gelir (Bu konuda bana gvenmek

zorundasnz). Sonu olarak uzunluunda bir doru oluturulmas

olanakszdr. Pi saysnn transandantal olma'i bir daireden kare yap

lamayacann ispatdr.

Lindemann'n pi saysnn transandantal olduunu ispat etmesi,

binlerce yldr saysz matematiki tarafndan kurulan bir hayali altst

etti. Belki de bir daireden kare yapmay baardn iddia eden kiilerin

en saygn Leviathan adl kitabyla siyaset felsefesinin kurulmasn

salayan on yedinci yzy l ngiliz filozofu Thomas Hobbes'tu. Yaa

mnn ilerleyen dnemlerinde keskin bir amatr geometrici olan Hob

bes, zmn 67 yandayken yaynlad . Her ne kadar bir daireden

kare yapmak o dnemde de ak bir soru olsa da, zm bilimsel

evreler tarafndan aknlkla karland . Oxford niversitesi'nde pro

fesrlk yapan ve Isaac Newton 'dan nceki en iyi matematiki olan

John Wallis bir kitapk yaynlayp Hobbes'un hatalarn gsterdi ve

bylelikle ngiliz entelektel yaamndaki en elenceli ve en gereksiz

dmanl balatm oldu. Hobbes, Matematik Profesrlerine Alt

Ders isimli bir ilave yaynlayarak Wallis'e cevap verdi. Wallis, Bay
Hobbes 'a, Derslerinin Doru Olduunu Sylemeden Okul Disiplini
inde Gereken Dzeltme isimli kitabyla hamlede bulundu. Bunu
Hobbes'un Absrt Geometrinin Alametleri, Krsal Dil, sko Kilisesi
Politikas ve John Wallis'in Barbarl yaynlar izledi. Bunun ardn

dan da Wallis'in Hobbiani Puncti Dispunctio! 'su geldi. Bu tartma

Hobbes 1 679 ylnda lene kadar, neredeyse 25 yl srd. Wallis bu

sava halinden memnundu, nk bu ona Hobbes'un irendii dinsel

ve politik grlerini karalama olana veriyordu. Ve elbette hakl olan

taraf Wallis'ti. Birok anlamazlkta iki tarafn da hakl olduu yanlar

189
vardr. Ama Hobbes ve Wallis arasnda durum bu deildi. Hobbes
daireden kare yapamad , nk bu imkanszd .

Bir emberden kare oluturulamayacann ispat birok kiiyi

denemekten alkoydu. 1 897 ylnda Indiana eyalet parlamentosu E.
J. Goodwin 'in bir daireden kare yapma ispatnn yer ald beyann
ele ald , E. J. Goodwin bir doktordu ve kant 'Indiana eyaletine bir
armaan ' olarak sunmutu. Elbette yanlyordu. nk 1 882 ylnda
Ferdinand von Lindemann daireden kare yapmann, akli dengesi ol
mayan bir kiinin matematiksel zirvesi olduunu aklamt.

On sekizinci ve on dokuzuncu yzylda pi'nin anlalmaz zellikleri

sadece antik geometri problemlerinin kalbinde aa kmad , ayn
zamanda dairelerle yakn ilikisi bulunmayan bilim dallarnda da kk
sald . 'Gizemli 3 , 1 4 1 592 . . her kapdan pencereden ve bacadan ieri
.

giriyor' diye yazd ngiliz matematiki Augustus De Morgan. rnein

sarkacn salnm iin gereken sre pi saysna baldr. Toplumdaki
lmlerin dalm pi saysnn bir fonksiyonudur. Eer bir bozuk
paray havaya 2n kere atarsanz, n saysnn ok byk deerlerin %
50 yaz ve % 50 tura gelme ihtimali 'dir.
Pi 'nin en srad grnmlerinde ad belki de en ok geen kii
Fransz bilge Comte de Buffon, Georges-Louis Leclerc 'dir ( 1 707-88).
Buffon 'un en renkli bilimsel giriimlerinin arasnda belki de en hrsl
olduu, Arimet'in gemileri atee verdii sylenen ayna silahnn alan
bir versiyonunu yapmakt . Buffon'un mekanizmas 1 5 x 20 cm ebat
larnda 168 dz aynadan oluuyordu ve 45 metreden tahta bir levhay
atee verebiliyordu, Roma filosunu atee vermese de iyi bir abayd .

Pi konusunda ise Buffon, pi say snn hesaplanmasn salayan

bir denklem bulmu olmasyla hatrlanr, ama kendisi bu balanty
kuramamt . Buffon denklemi madeni bir paray parke bir zemin ze
rine atp parann parkeler arasndaki izgide mi yoksa parke zerine

790
mi kalacann tahmin edildii on sekizinci yzyl bahis oyunlarndan

'Clean tile' oyununu incelerken buldu. Buffon, alternatif bir senaryo

gelitirdi: aminin birbirine paralel izgilerle iaretlendiini, zerine

ine frlatldn hayal edin. Buffon, inenin l uzunluunda ve izgiler

arasndaki mesafenin d olmas durumunda aadaki denklemin geerli

olacan doru bir biimde hesaplad:

nenin izgiye dokunma olasl =

d d d d d

Buffon ldkten birka sene sonra, Pierre Simon Laplace bu denklemin

pi deerini hesaplamak iin kullanlabileceini fark etti. Eer zemine ok

byk saylarda ine frlattmzda inenin izgiye deme saysnn,

frlatma saysna oran, yaklak olarak inenin izgiye matematiksel

olarak deme oranna eit olacaktr. Baka bir deyile birok attan

sonra:

iwenin bir izgiye deme says 2/

toplam at says "' 1td

191
 1t "" 21 (toplam at says)
d (inenin bir izgiye deme says)

(::: sembol yaklak olarak eit anlamna gelir.)

Her ne kadar pi'nin bu biimde hesaplanabileceini ilk Laplace ke

fetmi olsa da bu almas Buffon'un denklemi sayesinde olduu iin
hatrlanan kii Buffon'dur. Bu baars ona Arimet ve Leibniz gibi
pi says iin yeni bir hesaplama yntemi gelitiren matematikiler
aras nda saygn bir yer kazandrd .

Daha ok sayda ine atldka, isabet oran da daha iyi bir hale gelir
ve ineyi izgilere denk getirme ura matematikilerin daha iyisini
asla dnemeyecekleri bir elence halini alr. Ancak ilgin bir sonu
yakalamadan nce olduka uzun bir zaman geirmeniz gerekebilir. Bu
teknii ilk benimseyenlerden biri olan Yzba Fox'un Amerikan
Sava 'nda ald sava yaralar iyileirken bir kablo parasn paralel
izgiler olan yere on bir bin kere frlatt ve pi saysnn ondalk iki
basaman bulduu sylenir.

Pi 'nin zellikleri onu saylar arasnda mehur bir yere getirdi ve daha
da kltrel bir ikon oldu. Saynn basamaklar birbirini asla tekrarla
madklar iin ezberlemek baya bir beceri gerektirir. Eer ezberlemek
sizin iinizse saylarn zirve noktas pi'deki saylardr. Bu en azndan
1 838 ylndan beri, The Scotsman 12 yandaki Hollandal bir ocuun
bilim adamlar ve soylular karsnda o zaman bilinen 155 hanesini
ezberden okuduu haberini yaptndan bu yana bir elence biimi. 60
yandaki emekli mhendis Akira Haraguchi u anki dnya rekorunu
elinde bulunduruyor. 2006 ylnda Tokyo yaknlarnda halka ak bir
salonda pi saysnn 100.000 hanesini ezberden okurken filme alnd .

1 92
Bu peformans pirin toplarndan yemek iin iki saatte bir beer dakika

olarak verdii aralar ile birlikte 1 6 saat 28 dakika srd. Bir gazete

ciye pi'nin yaam sembolize ettiini nk saylarn asla birbirini

tekrarlamadn ve herhangi bir dzeni takip etmediini syledi. 'Pi'yi

ezberlemek' diye ekledi, 'evrenin dinidir. '

Pi 'yi ezberlemek zamanla skc hale gelir, ama hokkabazlk ya

parken pi saysn ezberden okumak, ite bu rabet grecek bir spordur!

Rekor top evirirken 9778 basama ezberden okuyan ellili yalarnda

svireli bir sigorta uzman olan Mats Bergsten'a ait. Ancak bana en

gurur duyduu baarsnn, 14159 ile balayan ilk 10.000 basaman

beli 2000 gruba ayrld 'Everest test' olduunu syledi. Test srasnda

50 grup rastgele okunuyor ve yarmacnn hangi belinin birbirinden

nce ya da sonra geldiini bilmesi gerekiyor. Mats Bergsten bunu

dnyada hatasz baarabilen sadece drt kiiden birisi ve sre olarak

1 7 dakika 39 saniye ile en hzls . Bana 1 0.000 basama rastgele

ezberlemenin srayla ezberlemekten ok daha zor olduunu syledi.

Akira Haraguchi pi saysnn 100.000 basaman ezberden okudu

unda sfr ile dokuz arasndaki saylara heceler atayarak pi 'nin ondalk

basamaklarn kelimelere evirdii bir hafza teknii kullanm. lk elli

basamak iin yle bir cmle km: ' Kadn ve ocuklar yurt dna

gittiler, koca korkmuyor. ' Pi saysnn basamaklarn ezberlemek iin

kelimeleri kullanmak dnya zerindeki eitli kltrlerin okul andaki

ocuklar tarafndan kullanlyor, fakat bu genellikle heceler kullanlarak

deil ondalk ksmdaki her bir basamaa karlk gelen bir cmlecik

bulunarak yaplyor. ok iyi bilinen bir ngilizce rnek antropolog

Sir James Jeans tarafndan bulunan: 'How I need a drink, alcoholic

in nature, after the heavy lectures involving quantum mechanics. All
of thy geometry, Herr Planck, is fairly hard' cmlesidir. How'da
haf vardr. l'da bir, need'de drt ve bu ekilde devam eder.

1 93
 Saylar arasnda hayranlar bulunan sadece pi vardr. Kimse ayn

derecede zor olan karekk iki saysn ezberlemek istemez. Pi ayn

zamanda kendi yaznsal alt trne ilham kayna da olmutur. Snrl

yazm, belirli metinlerin kurallar ya da belirli kstlamalar kabul edile

rek yazlmasdr. Kullanlan kelimelerin harflerinin says pi saysnn

basamaklarna uygun olma kstlamas altnda iirler ya da "piirler"

yazlmtr, sfr says iin on harfli bir kelime kullan lmas ortak bir

uzlamdr. En iddial piir Mike Keith'in yazd pi saysnn 3835

basaman takip eden ve Edgar Allan Poe'nun Raven adl iirine

yknme ile balayan Cadaeic Cadenza dr:'

One; A poem

A Raven

Midnights so dreary, tired and weary,

Silently pondering volumes extolling ali by-now obsolete lore.

During my rather long nap - the weirdest tap!

An ominous vibrating sound disturbing my chamber s ante

door. 'This ' I whispered quietly, '/ ignore . '

Keith, belirli bir kstlama iinde yazmann hem disiplin hem de kefetme

asndan egzersiz olduundan bahsediyor. Pi'nin basamaklar rastgele

olduu iin, kstlama ' Karmaan n ierisinde dzen oluturmak gibi'

olduunu syledi. 'Neden pi?' diye sorduumda, pi'nin sonsuz ya da

gizemli ya da ngrlemez ya da sonsuz merakla dolu olan her ey

iin bir metafor olduu eklinde cevap verdi.

Pi bu isme sadece 1 706 'dan beri sahip, Gallerli William Jones

kitabnda 7t semboln kulland ve akll bir biimde kitabna Birok

Yazara Ve Birok Ciddi Aratrmaya Ne Bo Zaman Ne Uygun Ko

ullar Ve Belki de Sabr Olmayan Arkadalarn Matematikte Gzle

794
Grlr Biimde lerleyebilmeleri in Kanlmaz Olarak Gertkli Olan
Matematie Yeni Bir Giri adn verdi. Yunanca bu harf muhtemelen
evre [periphery] kelimesi iin bir ksaltmayd ve hemen kabul gr

medi, standart bir sembol olarak kabul grmesi otuz y 1 sonn. Leonhard

Euler'in kullanmasyla gerekleti.

Euler, tm zamanlarn en retken matematikisiydi (886 kitap

yaynlad) ve pi'nin anlalmasna en ok katkda bulunan kiiydi.

On sekizinci ve on dokuzuncu yzylda basamak avclarnn srekli

eklemelerde bulunmasn salayan, onun gelitirdii formld. Yir

minci yzyln balarnda, Hintli matematiki Srinivasa Ramanujan,

Euler tarz birok sonsuz pi dizisi gelitirdi.

Ramanujan byk oranda kendini yetitirmi bir matematikiydi,

Cambridge niversitesi profesr G. H. Hardy'ye mektup yazma

dan nce Madras 'ta katiplik yapyordu. Hardy, Ramanujan'n elde

edilmesi yz sene sren sonular elde ettiini grnce ok ard ve

onu ngiltere'ye davet etti ve Ramanujan 32 yanda lmeden nce,

orada ortaklaa almalar yrttler. almalar , iinde pi'nin de

bulunduu saylar hakknda olaanst bir gr ortaya koyuyordu ve

en nl forml aadakiydi:

__!_ =
2'5. (4n)!(l 103 + 26390n)
n 9801 n:--0 (n!)43964n

00

.o sembol bir dizi deerin toplandn gsterir, n deerinin sfra

eit olduu deerden balar, n = 1 deerini ekler ve bylece sonsuza

kadar devam eder. Yazm anlamadan bile kii bylesi bir formln

etkisini takdir edebilir. Ramanujan 'n forml pi saysna dikkat ekici

bir hzla yaklamaktadr. Daha balangta n = O ve formlde sadece

bir terim varken bile pi saysn alt ondalk basamaa kadar kesin-

1 95
likle belirler. n deerindeki her art iin, forml sekiz yeni basamak
vermektedir. Bu endstriyel anlamda gl bir pi retme makinesidir.

Ramanujan 'dan esinlenen Ukrayna doumlu matematikiler Gre

gory ve David Chudnovsky, daha da hnerli bir forml gelitirdiler.

Her terim yaklak olarak 1 5 basamak ekliyordu.

_!_ =
I (-I)n x (6n)! x 163096908 + 6541681608 n
1f, n=O (3n) ! n!3 (2625374 12640768000)n+Yz

Chudnovsky formln ilk grdmde ayakta dikiliyordum. Gre

gory ve David kardeler Brooklyn'deki Polytechnic niversitesi'nde

ayn ofisi paylayorlar. Ofisleri, kede bir kanepe ve birka sandalye

bulunan, dzinelerce pi forml ile kapl mavi zeminiyle ak bir

alandan oluuyor. 'Yere bir eyler koymak istedik ama matematikle

alakal eyler dnda yere ne koyabilirsiniz ki?' diye aklad Gregory.

Aslnda pi desenli zemin ikinci tercihleriymi. Asl niyetleri Alb

recht Drer'in Melencolia I isimli eserinin dev bir reprodksiyonunu

yaptrmakm. On altnc yzyla ait olan bu gravr matematikilerin

gzdesidir, nk iinde elenceli say, geometri ve perspektif gn

dermeleri bulunur.

'Bir akam zeminde hibir ey yokken Melencolia /'in 2000 ya

da daha fazla sayfa ktsn alp yere serdik' dedi David. 'Ancak

etrafnda dolatnda kusma istei oluuyor. nk grme noktanda

ani deiiklikler oluyor. ' David daha sonra mide bulants drtsn

harekete geirmeden zemini nasl dekore edebileceklerini anlamak

iin Avrupa'daki atolarn ve katedrallerin zeminlerini incelemeye

balam. "Grdm zeminde kullanlann sadece . . . "

"Basit bir geometrik stil" diye araya girdi Gregory.

"Siyah, beyaz, siyah, beyaz kareler . . . " dedi David.

1 96
 "Anlyor musun, ok karmak bir resmin zerinde yrdnde
a deiiklikleri o kadar keskin oluyor ki gzn bundan holanmyor"
diye ekledi Gregory. "Yani byle bir eyi yapabilmenin tek yolu . . . "

"Tavandan sarkmak!" diye haykrd David sol kulama ve ikisi

birden kendilerini tutamayarak kahkahaya bouldular.

Chudnovsky 'lerle konumak iki kulaa da dzensizce ses ve

ren stereo kulaklklar takmak gibiydi. Beni kanepeye oturttular ve
iki yanma oturdular. Olduka melodik bir Slav aksanyla ngilizce
konuarak srekli birbirlerinin lafna karp, birbirlerinin cmlesini
tamamladlar. Kardeler 1 970'lerden beri Amerika'da yaamalarna
ve Amerikan vatanda olmalarna karn Ukrayna Sovyet Cumhu
riyeti dneminde Kiev'de domulard . Beraber o kadar ok makale
ve kitap yaynlamlard ki aslnda iki ayn deil tek bir matematiki
olduklarna inanmaya balyordunuz.

Tm o genetik, konuma tarz ve mesleki ortak ynlere ramen

birbirlerinden farkl grnyorlar. Bunun en nemli sebebi, 56 yanda
Gregory'nin bir eit kas otoimmun hastal olan myasthenia gravis
maduru olmas . yle zayf ve hassas ki zamannn ounu uzana
rak geirmesi gerekiyor. Yine de uzuvlarnda bulunmayan enerji ne
zaman matematikten konusa hayat fkran yznde ortaya kyor.
Sivri hatlar , byk kahverengi gzleri, beyaz bir sakal ve bir tutam
dank sa var. Be ya byk olan David'in mavi gzleri, daha toplu
bir vcudu ve daha dolgun temiz tral bir yz var ve ksa salar
zeytin yeili bir beysbol apkasnn altna gizlenmi.

Chudnovsky'lerin pi saysn popler bir hale getirmek iin en

ok ii yapan matematikiler olduu kolaylkla sylenebilir. 1 990'l
yllarn banda Gregory'nin Manhattan'daki dairesinde posta sipariiyle
satn altklar paralardan sper bir bilgisayar yapp, kendi formllerini
kullanarak saynn iki milyon kadar basaman hesapladlar ve bu o
dnemde bir rekordu.

197
 Bu inanlmaz baar New Yorker'daki bir makalede yer aldnda
1 998 yapm olan Pi adl filme ilham kayna oldu. Asl kahraman
evde yapt sper bir bilgisayarla menkul kymetler verilerinde gizli

ablonlar arayan asi bir matematik dehasyd. Chudnovsky'lerin olumlu

eletiriler alm ve dk bteli siyah beyaz psiko-matematik gerilim

filmleri iin referans olmu bu filmi izleyip izlemediklerini merak

ediyordum. "Hayr, hayr, izlemedik" dedi Gregory.

"unu anlamalsn film yapmclar genellikle kendi i dnyalarn

tekrar ederler" diye ekledi David.

Grdkleri ilgiden biraz koltuklarnn kabarm olabileceini

dndm syledim.

"Hayr, hayr" diye srtt Gregory.

"Sana baka bir ey syleyeyim" diye lafa kart David. 'ki

sene nce Fransa' dan geldiimde, ayrlmadan birka gn nce byk

bir kitap fuar vard . zerinde, detektiflik hikayesi olan bir kitabn

bulunduu bir standn nnde durdum. Kitab yazan bir mhendisti.

Gizemli bir cinayet kitabyd, bilirsin. Birok ceset vard, ou da otel

odalarnda bulunan kadnlar ve yapt her eyin kayna pi saysyd. '

Gregory az kulaklarnda srtyordu ve fsldayarak yle dedi:

"Tamam artk bu kitab okumayacamdan emin olabilirsin."

David devam etti: "Ben de yazarla konutum. Eitimli bir insand."

Durdu ve omuzlarn silkti ve sesini bir oktav ykselterek: "Dediim

gibi herhangi bir sorumluluk sahibi deilim."

David, Givenchy'nin reklam panolarndaki tantmlar ilk grd

nde ok ardn syledi. "Tm sokaklar doluydu pi ... pi ... pi ... '

imdi inliyordu. 'Pi ... pi ... pi! Bunda benim bir sorumluluum var m?"

Gregory bana bakt ve yle dedi: "Bir sebepten tr halk bu eye

bayld . Bir anlamda yanl karmda bulunuyorlar." Pi says zerine

alan birok matematiki olduunu syledi. Ve alayc bir biimde

ekledi: ' Bu tip insanlarn genelde gn n grmemesi gerekiyor. '

1 98
 1 950 ve 1 960'l yllarda bilgisayar teknolojisindeki gelimeler pi
saysnn basamaklarna da yansd . 1 970'li yllarn sonlarnda rekor
dokuz kere krlm ve bir milyonun zerine kmt . Ancak 1 980'li
yllarda daha da hzl bilgisayarlarn bir araya gelmesiyle lgn bir
basamak av dnemi balam oldu. Tokyo niversitesi 'nden gen
bir bilgisayar bilimci olan Y asumasa Kanada, Japonya ve Amerika
arasndaki ift ynl pi yarn balatan kii oldu. 1 98 1 ylnda bir
NEC bilgisayar kullanarak pi saysnn 2 milyon basaman 147 saatte

hesaplad . ki sene sonra 1 6 milyona ulamt. Liderlie Kalifomi

yal bir matematiki olan William Gosper 17 .5 milyon ile getikten
sonra, NASA'dan David H. Bailey, 29 milyon ile onu geti. 1 986
ylnda Kanada ikisini de 33 milyon basamak ile geti ve sonraki iki
yl iinde hesaplamay alt saatin altnda yapan yeni bir makineyle
kendi rekorunu kere krarak 20 1 milyona ulat .

Chudnovsky'ler, basamak avnn parldayan klarndan uzakta, pi

zerinde harl harl alyorlard . nternet ad verilen yeni bir iletiim
sistemini kullanarak baucu bilgisayarn Amerika'run farld yerlerindeki
iki IBM sper bilgisayarna balamt. Ardndan kardeler, kendilerinin
kefettikleri bir sper hzl bir forml zerinde alan pi hesaplama
program gelitirdiler. Bu bilgisayarlar sadece bakalar kullanmad
zamanlarda, geceleri ve hafta sonlar kullanmaya izinleri vard .

' Harika bir eydi' dedi Gregory gemii hatrlayarak. O dnem

lerde kardelerin hesaplad saylar depolayabilecek bir bilgisayar
hafzas yoktu. 'Pi'yi manyetik bantlara kaydediyorlard ' dedi.

'Mini bantlarla, ilgilenen adam arayp sorman gerekiyordu . . . '

diye ekledi David.

'Ve bant numarasn falan sylemen gerekiyordu' diye devam etti

Gregory. Ve bazen daha nemli baka biri olduunda hesaplamann

1 99
ortasnda bantlarnz sklyordu. ' Gzlerini sanki havaya yumruk

savuracakm gibi kst .

Engellere ramen Chudnovsky'ler devam ettiler ve bir milyar

basamak snrna kadar zorladlar. O arada Kanada Chudnovsky'ler 1 .13

milyara ulamadan ksa bir sre nce liderlii ele geirdi. Daha sonra

David ve Gregory eer pi saysn hesaplamaya devam edeceklerse

kendi makinelerinin olmas gerektiine karar verdiler.

Chudnovsky sper bilgisayar Gregory'nin dairesinde yayordu.

Birbirine kablolarla bal ilemcilerden oluan tm cihaz, kendi he

saplarna gre yaklak 70.000 dolara mal oldu. Ayn kapasitedeki bir
bilgisayar satn almann onlara milyon dolarlara mal olaca d

nldnde tam anlamyla kelepirdi ama yaam tarzlarnda kendine

zg skntlarn da beraberinde getirdi. M zero adn verdikleri bil

gisayar, kapama durumunda verilerin kaybolma ihtimaline kar daima

ak duruyor ve soutulmas iin odada 25 fan bulunmas gerekiyor.

Kardeler ek ykn tesisata yklenmemesi iin dairede ok fazla k

amamaya zen gsteriyorlard .

1 99 1 ylnda David ve Gregory'nin ev yapm mekanizmas , pi

saysnn 2 milyardan fazla basaman hesaplad. Daha sonra baka
sorunlar yznden ara verdiler. 1 995 ylnda Kanada tekrar ne geti
ve 2002 ylnda 1 .2 trilyon basamaa ulat . Bu rekoru sadece 2008
ylna kadar elinde tutabildi. Tsukuba niversitesi 'nde hemerileri 2.6
trilyon basamaa ulatlar. 2009 ylnn Aralk aynda Fransz Fabrice
Bellard, Chudnovsky formln kullanarak 2.7 trilyon basamaa ulat

ve yeni rekorun sahibi oldu. Hesaplama kendi masast bilgisayarnda

1 3 1 gn srmt.

Eer 1 trilyon rakam ok kk boyutlarda yazarsanz dnya ile

gne arasndaki mesafe kadar uzun olur. Eer bir sayfaya 5000 rakam

yazarsanz (ok kk olmas gerekir) ve sayfalar st ste yarsanz

ge uzanan pi 1 0 km uzunluunda olur. Peki, pi saysn bu kadar

200
abartl uzunluklarda hesaplamann manas nedir? Sebeplerden biri
olduka insancl: Rekorlar krlmak iin vardr.

Ancak baka bir sebebi var, daha nemli bir gdleyici. Yeni

basamaklar bulmak, bilgisayarlarn ilem yapma kapasitesini ve g

venilirliini test etmek iin ideal bir yntemdir. 'Pi saysnn bir hobi

olarak geniletmek konusunda herhangi bir ilgim yok' dedi Kanada bir

seferinde. 'Esas ilgim hesaplama performansn gelitirmek. ' Pi hesap

lamalar sper bilgisayarlar test etmek iin vazgeilmez bir yntem

nk 'byk bir hafza, ok byk rakamlarla i grmeyi ve cevabn

doruluunu kontrol etmek iin kolay bir yntem salamay gerektiren

yksek randmanl bir i. Karekk 2 ve gama gibi matematiksel sabitler

de adaylardan birka, ama en etkilisi pi. '

Pi 'nin hikayesinde harikulade bir ak var. Matematikteki en sade

ve en eski oran ve bilgisayar teknolojisinin n cephesinde kitlesel

neme sahip bir ara olarak yeniden icat edilmeye devam etmiti.

Gerekte de Chudnovsky'lerin pi'ye olan ilgileri hfila ilerinde

yanan sper bilgisayarlar yapma arzusunun nne gemi. Kardeler

imdilerde dnyann en hzls olacan sadece 2.7 cm geniliinde

olup 1 60.000 daha kk ip ve 1 .75 km kablo barndracan iddia
ettikleri bir ip tasarlyorlar.

Yeni iplerinden bahsederken Gregory cokuya kapld : ' Bilgisa

yarlar, sadece daha hzl olduklar iin deil daha fazla zellie sahip

olduklar iin her 1 8 ayda bir kapasitelerini ikiye katlyorlar. Ama bunun
bir kayb var' dedi. Matematiksel anlamdaki mcadele, blmlerin

birbirleriyle en etkili biimde iletiime geebilmeleri iin nasl daha

kk paralara blmlendirileceini bulmakt . Dizst bilgisayarnda

ipin devre emasn gsterdi. 'Bu ip sorununun kapitalist bir ip

olduunu syleyebilirim' dedi. 'Sorun buradaki birok parann hi

bir i yapmamas . Burada ok fazla ii yok. ' Bir blm iaret etti.

'Buras ipin iindeki maazalarn idare ksm ' diye yaknd. 'Burada

20 1
alanlarn ou depolama ve hesaplama yapyor. Bu korkun bir ey!
malat yapan ksm nerede? '

***

Cari Sagan'n en ok satan kitaplarndan Mesaj'da, dnya d bir

varlk dnyadan bir kadn pi saysnn belirli bir basamandan sonra
sradanln sona erdiini ve O'lar ve l 'lerin iinde gizli bir mesaj
olduu bilgisini veriyor. Bu mesaj 1 02'nci ( 1 ve arkasnda 20 sfrla
yazlyor) basamaktan sonra ortaya kyor. imdi 'sadece' 2.7 tril
yon basama bildiimize gre (27 ve 1 1 sfr) bunun uydurma olup
olmadn bulabilmek iin kat etmemiz gereken az bir mesafe daha
var. Aslnda gitmemiz gereken daha ok yol var nk mesaj belli ki
1 1 'lik tabanda yazlm.

Pi'nin iinde bir dzen bulunduu dncesi heyecan verici.

Ondalk basamaklar olduu zamandan bu yana matematikiler bu
basamaklarda bir dzenin iaretlerini aryorlar. Pi saysnn irrasyonel
lii rakamlarn tekrarlanan herhangi bir rnee gre ortaya kmad
anlamna geliyor, ama bu O'lar ve 1 'ler rneinde olduu gibi, dzen
yamalarnn bulunma olasln ortadan kaldrmyor. u ana kadar
hi kimse nemli bir ey bulamad . lk sfr 32. srada karmza
kyor, bu da, eer rakamlar rastgele dalmsa tahmin edilenden
ok sonra. Ardk olarak kendini alt kere tekrar eden rakam 999999,
762. s rada. Eer rastgele kyorlarsa, 9'larn ortaya bu kadar erken
kma olasl % 0. 1 'den az. Bu sralama Feynman noktas olarak
biliniyor, nk bir keresinde Fiziki Feynman pi saysn bu noktaya
kadar ezberleyip dokuz, dokuz, dokuz, dokuz, dokuz, dokuz, diyerek
bitirmek istediini sylemiti. Sonraki seferde Pi'nin karmza kar
d ardk alt zde rakam 1 93 .034. srada kyor ve bu saylar
da 9. Bu baka bir yerden bir mesaj m, eer yleyse anlam nedir?

202
 Bir say, O ile 9 arasndaki her rakam ondalk basamaklarda eit
miktarda ortaya ktnda normal kabul ediliyor. Pi says normal
mi? Kanada, ilk 200 milyar basamaa bakt ve aadaki rakamlarn
tekrarlanma frekansn buldu:

o 20.000.030.84 1 5 1 9.999.9 1 7.053

1 1 9.999.9 14.7 1 1 6 1 9 .999.88 1 .5 1 5
2 20.000. 1 36.978 7 1 9.999.967.594
3 20.000.069 .393 8 20.000.291 .044
4 1 9.999.92 1 .69 1 9 1 9.999.869. 1 80

Sadece 8 rakam biraz bol ama istatistiksel olarak nemli bir fark

oluturmuyor. Pi normal bir say gibi grnyor ama henz kimse bunu

ispatlayamad . Ve byle bir ispatn mmkn olduunu da ispatlaya

mad . Yani pi saysnn normal olmamas mmkn. Belki de I02'den

sonra gerekten de sadece O'lar ve 1 'ler olacak. Farkl ama ilikili bir
sorun da saylarn konumlanmas . Rastgele mi konumlanm lar? Stan

Wagon pi saysnn ilk on milyon basama 'poker testi' ile analiz etti:

Ardk be rakam ald ve onlar sanki bir poker eliymi gibi inceledi.

Gerekte Umulan
Elin tr
grnme says grnme says

Tm rakamlar farkl 604.976 604.800

Bir ift dierleri farkl 1 .007. 1 5 1 1 .008.000
iki ift 2 1 6.520 2 1 6.000
Aynsndan l 1 44.375 1 44.000
Bir l bir ikili 1 7.89 1 1 8 .000
Aynsndan drtl 8887 9000
Aynsndan beli 200 200

Sadaki kolonda pi normal bir say olsa poker elinde ka defa grn

mesinin beklendiini gsterir, her ondalk basamakta tm rakamlar iin

203
ans eittir. Sonular beklenen snrlar iinde. Her bir say rgs, belli
bir frekansla rastgele ortaya kan ondalk basamaklar gibi gzkyor.

Dorun gnnzn pi says zerinde ortaya kn gsteren siteler

var. 0 1 23456789 sralamasnn ilk ortaya kt yer 1 7.387.594.880.
basamak-bu basamak 1 997 ylnda Kanada bu kadar ileri gittiinde
kefedildi.

Gregory'ye pi iinde bir dzen olduuna inanp inanmadn

sordum. 'Bir dzen yok' dedi ilgisizce. 'Eer olsayd bu tuhaf ve
yanl olurdu. Yani zaman kaybetmenin bir anlam yok.'

Pi iindeki desenlere odaklanmak yerine, bazlar pi'deki rastgelelii

matematiksel gzelliin olaanst ifadesi olarak gryor. Pi nceden
belirlenmi bir saydr ama takliti rastgelelii olaanst iyidir.

'ok iyi bir rastgele say' diye katlyor bu gre Gregory.

Chudnovsky'ler pi saysn hesaplamaya baladktan ksa sre

sonra Amerikan hkmetinden telefonla aranm lar. David sesini tizle-
tirerek hattn dier ucundaki kiinin taklidini yapt: 'Pi'yi gnderebilir
misiniz ltfen?'

Tesadfi saylara sanayi ve ticarette ihtiya duyuluyor. rnein,

diyelim ki bir pazar aratrmas irketi bir milyon kii arasndan bin
kiilik bir seme rneine ihtiya duyuyor. irket grup rnekleri semek
iin rastgele say reticileri kullanr. retici ne kadar rastgele say
retirse seilen temsilciler ve seimler de o kadar kesin olur. Ayn
biimde bilgisayar modellerini test ederken, ngrlemez durumlar
yaratmak iin rastgele saylar gerekir. Saylar ne kadar tesadfi olursa
test etme o kadar salam olur. Aslnda projeler kullanlan saylarn
yeterince tesadfi olmamas nedeniyle baarsz olabilirler. ' Saylarn
ne kadar tesadfiyse o kadar iyisin' diye dncesini belirtti David.
'Eer korkun tesadfi saylar kullanrsan korkun durumlara debi
lirsin' diye tamamlad Gregory. Tm mmkn rastgele saylar kmesi
iinde en iyisi pi.

204
 Ama felsefi bir paradoks sz konusu. Pi says aikar bir biimde

rastgele deil. Basamaklarndaki rakamlar rastgele gibi davranabilir

ler, ama belirlidirler. rnein, eer pi saysndaki rakamlar gerekten

tesadfi olsayd , ilk ondalk basaman l olma<> sadece % 1 0 ihtimal

olurdu, ama ilk basaman l olduunu mutlak bir kesinlikle biliyo

ruz. Pi rastgele olmayan bir tesadfilik sergiliyor ki bu ayn zamanda

hayranlk verici ve tuhaf.

Pi binlerce yldr zerinde allan bir matematik kavram, ama

iinde yine de birok sr barndryor. Transandantal oluu nedeniyle

neredeyse yz elli yldr doasn anlamada herhangi bir ilerleme kay

detmedik.

'Aslnda pi ile ilgili ok eyi bilmiyoruz' dedi Gregory.

Ona pi'yi anlamada yeni herhangi bir ilerleme olup olmadn

sordum.

'Elbette, elbette' dedi Gregory, ' Her zaman ilerleme vardr. Ma

tematik ilerliyor. '

'Daha da mucizevi olacak ama gzel olmayacak' dedi David.

1 968 dnya apnda kar kltrel bakaldrnn ylyd ve ngiltere

byle bir alkantya kar bak deildi. Mays aynda hazine devrim

yaratacak yeni bir madeni parann kullanlacan duyurdu.

50 peni, imparatorluk sisteminden onluk sisteme geiin bir par

as olan eski on ilinin yerini almas iin tasarlanmt . Ama paray

dierlerinden ayran deer birimi deil, biimiydi.

'Bu sradan bir madeni para deil' diye uyarmt Daily Mirror.
'Neden onluk para kurulu ok kenarl yay-yedigen adn verecek kadar

ileri gitti? Daha nce hibir lke yedi kenarl madeni bir paray piyasaya

srmemiti. Ve daha nce hibir ulus geometrik bir ekil iin bu kadar

fkelenmerniti. syana nclk eden Anti-Heptagonist'lerin kurucusu

205
Derbyshire, Rosset'den emekli Albay Essex Moorcroft'tu. 'lkemizi
Cromwell'in kalpten haykrndan alyoruz. ' Bu deersiz eyi aln
gtiin.' Bu topluluu kurdum, nk kraliemizin bu yedi kenarl
canavarlkla hakarete uradn dnyorum' demiti. 'Bu irkin bir
para ve zerinde resmini tad en yce deerimize bir hakarettir. '

Yine de 1 969 ylnn Ekim aynda 50 peni tedavle girdi ve Al

bay Moorcroft engelleri kaldrmad . Gerekten de 1 970 ylnn Ocak
aynda The Times kvrml hatlara sahip yedigenin kendisine biraz ilgi
toplamay baardn yazd. Bugn yedi kenarl 50 peninin ayrt edici
olduu ve ngiliz mirasnn el stnde tutulan bir paras olduu d
nlyor. 1 982 ylnda piyasaya siilen 20 peniler de yedi kenarlyd .

50 ve 20 peniler gerekten de tasann klasikleriydi. Yedi kenarl

biimleriyle yuvarlak madeni paralardan kolaylkla ayrt edilebiliyor
lard ve zellikle krler ve ksmen gren kiiler iin kullanlydlar.
Ve dnsel balamda tedavle kan en kkrtc madeni paraydlar.
Daire, matematikteki ilgi gren tek ekil deildi.

Bir daire merkezden eit uzaklktaki noktalardan oluan yay olarak

tanmlanabilir. Bu biimin birok pratik kullanm vardr. Tekerlek
-genel anlamda insanln ilk byk icad kabul edilen- en belirgin
olandr. Yerden belirli bir ykseklikte duracak ekilde merkezinden
aks geen bir daire ve belli bir yzey boyunca dzgn bir biimde
dner, arabalarn ve trenlerin aa yukar sallanmadan hareket etme
lerinin sebebi budur.

Ancak ok ar yklerin tanmas iin bir tane aks yeterli olma

yabilir. Alternatiflerden biri silindirlerdir. Silindir, dairesel kesiti yere
konulmu bir tptr. Dzgn yzeyli ar bir nesne (piramit yapm iin
kullanlacak devasa kbik bir ta paras gibi) birka silindir zerine
konulur ve yavaa itilebilir ve ilerledike nne yeni silindirler konur.

206
 B

Reuleaux geninin (solda) de bulunduu sabit genilikteki yaylar ve

50 peni olarak bilinen ok kenarl yay-yedigen (ortada)

Silindirin en nemli zellii zemin ve silindirin st ksm arasn

daki mesafenin her zaman ayn olmasdr. Bu dairesel kesit iin genel

bir ilkedir, nk emberin genilii (ap) daima ayndr.

Btn silindirlerin hepsinin dairesel kesiti olmak zorunda mdr?

e yarayacak baka ekiller yok mudur? Sezgilere aykr grnebi

lir fakat vardr, ashnda mkemmel silindirler olabilecek birok ekil

vardr. Bir rnek 50 penidir.

Eer madeni paralan, dairesel kesiti 50 peni olan bir silindir olu
turmak iin birbirine tutturursanz ve bu kitab zerine yerletirirseniz,

ittiinizde kitap ilerlerken yukar aa ykselip alalmayacaktr. Da

iresel bir silindir gibi dzgn hareket edecektir.

Byle olmasnn sebebi 50 peninin kenarlarnn sabit uzunluktaki

yaylardan meydana gelmi olmasdr. Neresinden lerseniz ln
50 peninin zerindeki yaylarn genilii ayndr. Bu nedenle 50 peni
zemin zerinde yuvarlandnda yer ve parann tepe noktas arasndaki

ykseklik daima sabit kalr.

artc bir biimde sabit genilikli birok eri vardr. En basiti

Reuleaux genidir. Ekenar genin kelerine pergelin ucu yerle

tirilerek dier iki tepe noktasndan geen bir yay izilerek elde edilir.

Yukardaki diyagramda pergelin ucunu A noktasna koyun ve kalemi B

207
noktasndan C noktasna hareket ettirin ve ayn ilemi dier noktalarda

da gerekletirin. ok kenarl yay-yedigen de ayn biimde izilir. Sabit

genilikteki yaylarn simetrik olmas gerekmez. Yukardaki rnekte

grld gibi birbirleriyle kesien herhangi bir saydaki doruyla

izilebilirler. Yaylar daima kardaki tepe noktasnn merkez olduu

bir emberin yaydr.

Erilerden oluan gen ismini, uygulamalarn ilk kez 1 876

ylnda yaynlad Kinematics of Machinery adl kitabnda kaleme
alan Alman mhendis Franz Reuleaux'a borludur. Kitap yllar sonra

Institution of Mechanical Engineers'n eski bakanlarndan olan ve

ondalk para kurulunun banda bulunan H. G. Conway tarafndan

okundu. Conway, 50 peni iin sabit genilikteki yaylardan oluan ve

dairesel olmayan madeni para fikrini ortaya att, nk zellikleri

madeni parayla alan makineler iin elveriliydi. Makineler parann

farkn aplarnn farkndan aynr ve 50 peni hangi konumda ieri

atlrsa atlsn ayn apa sahiptir. Kare olan bir madeni para, yuvarlak

kenarlar olsa bile sabit bir genilie sahip olamaz, bu nedenle drt

kenarl madeni para yoktur. Yedi kenar seilmesinin sebebi estetik

anlamda en uygun bulunmu olmasdr.

Reuleaux geni silindirleri yeniden icat etmi olsa da, tekerlei

yeniden icat etmemitir. Reuleaux geninden tekerlek yaplamaz nk

dairesel olmayan kvrmlarn sabit bir merkezi --evreye her noktadan

eit uzakta bulunan bir nokta- yoktur. Eer bir Reuleaux genine aks

balayacak ve dndrecek olursanz eklin ykseklii daima ayn kalr

ancak aks kendi evresinde dnerken titrer.

Reuleaux geninin kullanl bir zellii ise, bir karenin iindeki

kenarlarn karenin drtkenarna da temas edecek biimde dndrle

bilmesidir. Bu zellii 1 9 14 ylnda Pennsylvania'da yaayan ngiliz

mhendis Harry James Watts tarafndan var olan en tuhaf arac, kare

208
delikler aabilen bir matkap tasarlarken kullan ld ( K " 1 r k skin

deil kvrmlyd, tabiri caizse modifiye bir kareydi ).

Watts'n icadnn kesiti basit olarak Reuleaux il geninin kesici

kenar elde etmek iin paras kar lm hal idir. Dndnde

merkezinde meydana gelen sarsnty gidermek iin zel bir matkap

kovan ile birlikte kullanlr. Watts kare delici matkap bugn hfila

kullan lmaktadr.

Sol: Reuleau.x geninin kare iinde dn.

Yukarda: Watts 'n kare matkabnn kesiti.

209
BLM BE

x-faktr

Matematikiler sihir numaralar yapma eilimindedirler. Elencelidirler

ve ilerinde ilgin bir teoriyi saklarlar. te size klasik bir numara, bu

ayn zamanda cebirin meziyetlerini gstermek iin de iyi bir yol. lk

ve son basama arasnda en az iki fark olan herhangi bir basamakl

say seerek balayn-mesela saymz 753 olsun. imdi bu sayy

ters evirin, elde ettiimiz yeni say 357. Byk olandan kk olan
kartn 753 - 357 = 396. Son olarak da bulduunuz sayy tersi ile
toplayn: 396 + 693. Elde ettiiniz toplam 1 089. Baka bir say ile
yeniden deneyin, mesela 42 1 ile.

42 1 - 1 24 = 297

297 + 792 = 1 089

Cevap ayn. Aslnda basamakl hangi saydan balarsanz ba

layn elde edeceiniz sonu 1 089 olur. Sihir gibi, 1 089 birden ortaya
kar, tesadfi seilen saylarn deien doasnda deimeyen bir de

er. Herhangi bir balang noktasndan sadece birka basit ilemle

ayn sayya ulatmz dnmek kafa kartrc gibi gzkse de,

bu durumun bir aklamas var ve ksa sre iinde buna deineceiz.

Srekli tekrarlanan 1 089'un sm, problem, rakamlar yerine sembollerle

yazld an zlr.

211
Elence amacyla saylarn kullanlmas matematiksel kefin istikrarl
bir temas olsa da, matematik balangta pratik problemlere zm
arac olarak kullanlmaya balanmtr. M .. 1 600 yllarndan kalma
Rhind papirs, antik Msr' dan gnmze ulam en kapsaml ma
tematik dokmandr. inde arazi alan lm, mali hesaplamalar ve
belli saydaki ekmei belli saydaki insan arasnda bltrme gibi
konular ieren 84 problem bulunmaktadr. Msrllar, problemlerini
cmleler ile ifade ediyorlard. Rhind papirsnn sorduu 30. prob
lemi yledir: Katip : + 1 'u 1 0 eden yn nedir dediinde onu
dinleyelim. 'Yn ' Msr'da, modem cebirin temel sembollerinden
biri olan ve bizim bugn x olarak kullandmz bilinmeyen nicelik
yerine kullanlan terimdir. Gnmzde 30. problemi u ekilde sorarz:
32 +J 'u arptmzda 1 0 eden x deeri nedir? Daha ksa ifade etmek
gerekirse ( : + J )x 1 O sorusunda x deeri nedir?
=

Msrllarn elinde bizim bugn sahip olduumuz ayralar, eit

iaretleri ya da x'ler gibi sembolik aralar olmad iin yukardaki
soruyu deneme yanlma yntemi ile zyorlard. Yna deer verip
zm zerinde alyorlard. Bu kurala 'yanl konum kural' denir
ve golf oynamaya benzer. imlerin zerine ulatnzda, topu delie
nasl sokacanz bilirsiniz. Ayn ekilde bir cevap bulduunuzda,
bulduunuz cevap yanl bile olsa doru cevaba nasl yaklaacanz
bilirsiniz. Buna karlk modem zm yntemi denklemdeki kesirleri
x deikeniyle birletirir:

( + _!_) x = l O
3 10

Bu da una eittir:

( 20 + 1..) x = 1 0
30 30

2 72
 Ya da:

( 23 ) x = l0
30

Daha sonra buna indirgenir:

x = 10 ( 3 )
23

Ve sonu olarak:
300
x = 23

Sembolik yazm hayat ok daha kolaylatrr.

Toplama iin kullanlan Msr hiyeroglifi A, sadan sola doru y

riiyen bir ift ayakt . karma iin kullanlan hiyeroglif /\..., soldan

saa doru kullan lan bir ift ayakt . Saylar gibi semboller de etele

ubuundan gnmze evrimletiler, bununla birlikte aritmetik ilemler

de evrimleti.

Bilinmeyen bir nicelik iin Msrllarn bir sembol olmad

gibi, ayn ekilde Pisagor ve klid'in de sembol yoktu. Onlar iin

matematik geometriydi, ina edilebilir olanla snrlyd. Bilinmeyen

bir nicelik daha ileri bir seviye soyutlamay gerektiriyordu. Bilinmeyen

iin sembol kullanan ilk Yunan matematiki Yunan harfi sigmay

kullanan Diophantus 'tu. Bilinmeyen saynn karesi iin t:.Y semboln

kp iin Kv semboln kulland. Kulland yazm problemlerin daha

net bir biimde ifade edilmesini salad iin, matematik alannda bir

krlma noktas olmasyla birlikte bir bakma da kafa kartrcyd,

nk x, x2 ve x3 durumunun aksine ve kuvvetleri olan t:.Y ve KY

2 13
arasnda grsel bir balant yoktu. Sembollerinin yetersizliine ramen,

cebirin babas olarak tannd .

Diophantus birinci ve nc yzyl arasndaki bir tarihte

skenderiye'de yaad . Yunan bilmece koleksiyonunda ortaya kan

ve mezartanda yazd iddia edilen u bilmece dnda zel hayat

hakknda bilinen hibir ey yoktur:

Tanr ona hayatnn altda biri kadarnda ocuk olmay

balad; on ikide biri kadar da eklenince sakal brakt;
yedide biri kadar zaman geince iinde evlilik atei yand
ve evlendikten be yl sonra bir oul bahedildi. Heyhat!
Ge baba olmu adam ve babasnn yann yarsna kadar
yaadnda kendisini souk mezarlarn ald zavall evlat.
Kendisini saylarn ilmiyle teselli ettii drt yln ardndan
hayat sonuna erdi.

Kelimeler belki de, yukardaki gibi problemlere yeniliki zmler

reten adama sayg gstermenin tesinde, Diophantus'un ailevi koul

larn tarif etmede bir kesinlie sahip deildirler. Eksik, kafa kartnc

ve laf kalabalndan ibaret matematiksel sorular, ak bir biimde

ifade edebilme becerisi, yeni tekniklere kap at . Bu mezar yaztnn

zmne gemeden nce bu tekniklerin bazlarna gz atalm.

Cebir, matematiin denklemleri iin kullanlan, saylarn ve ilemle

rin sembollerle yazld bir trn ismidir. Kelimenin kendisinin de

merak uyandran bir gemii vardr. Orta ada berber dkkanlarnda

Algebrista y Sangrador yazl tabelalar bulunurdu. "kk ve kan

aktc" anlamna gelen kelimeler eskiden berberlik mesleinin paras

olan yan uralara iaret ediyordu (Bu nedenle berber dkkanlarndaki

ubuklarda krmz ve beyaz eritler vardr, krmz kan beyaz ise

sarg bezini sembolize eder).

2 14
 Algebrista kelimesinin kk, basit cerrahi tekniklere ek olarak,
yeniden kurma anlamna gelen Arapa al-jabr kelimesidir. Dokuzuncu

yzylda Badat' da Muhammed bin Musa Al-Harezmi, Hisab al-jabr

w'al-muqabala ya da Yeniden Kurma ve ndirgeme Yntemiyle Hesaplama
adnda bir matematik kitab yazd . Kitapta matematik problemlerini

zmek iin kullanlan iki teknii aklad . Al-Harezmi problemleri

cmleler halinde yazyor, ama burada anlamay kolaylatrmak iin

modem semboller ve terminolojiyle ifade edeceiz.

A = B - C denklemini ele alalm.

Al-Harezmi, al-jabr, ya da yeniden kurmay, denklemin A + C

= B biimine gelme sreci olarak tarif ediyor. Baka bir deyile, eksi

iaret eitliin dier tarafna alndnda artya dntrlebiliyor.

imdi A = B + C denklemini ele alalm.

ndirgeme A - C = B biimine evirme ilemidir.

Modem yazm sayesinde, denklemin bir tarafnda ne yapyorsan

dierinde de yapmalsn genel kuraln rnekleriyle yeniden kurma

ve indirgemenin nasl yapldn grelim. lk denklemde iki tarafa

da C ekledik. kinci denklemde iki taraftan da C karttk. Tanm ge

rei denklemdeki eitliin iki taraf eit olduu iin, ayn zamanda

iki tarafta da ayn deerle toplama ya da karma yapldnda eitlik

bozulmaz. Ayn ekilde eer bir taraf bir deerle arparsak dier taraf

da ayn deerle arpmamz gerekir ve bu blme ve dier ilemler iin

de geerlidir.

Eittir iaretleri, rakip iki ailenin bahelerini birbirinden ayran

kazkl itler gibidirler. Jones'lar baheleri iin ne yaparlarsa Smith'ler

de tam olarak aynsn yapmak zorundadrlar.

Al-Harezmi indirgeme ve yeniden kurma tekniini ilk kullanan kii

deildi-bu ilemler Diophantus'ta da bulunur; ancak Al-Harezmi'nin

kitab Latinceye tercme dildiinde al-jabr ad cebir [algebra] oldu.

Al-Harezmi'nin cebir kitab ve Hint onluk sistemi zerine yazd baka

2 75
bir kitapla birlikte Avrupa apnda yle bir yayld ki, Al-Harezmi ismi
bilimsel bir terim olarak lmszleti. Al-Harezmi, nce Alchoarismi,

sonra Algorismi ve en sonunda, algoritma oldu.

***

On be ve on yedinci yzyllar arasnda matematiksel ifadeler,

cmlelerden sembolik ifadelere dnt. Yava yava kelimelerin
yerini harfler ald . Bilinmeyen nicelik iin harfini kullanarak sem
bolletirmeyi balatan Diophantus olsa da, bu alkanl etkili bir
biimde mehur eden, on yedinci yzylda Fransa'da yaayan Francois

Viete'dir. Viete, -A, E, 1, O, U- ve Y byk harflerinin bilinmeyen

nicelikler iin, B, C, D gibi byk sessiz harflerin bilinen nicelikler
yerine kullanlmasn nerdi.

Viete'nin lmnden birka on y l sonra Rene Descartes, Yn

tem zerine Sylev adl kitabn yaynlad . Kitapta, matematiksel akl

yrtmeyi insan dncesine uygulad . e tm inanlarndan phe

ederek balad, phelendii her eyi kafasndan uzaklatrdktan sonra,

tek kesinlik olarak kendi varl kalmt . Dnme eyleminin, d

nen bir znenin varln zorunlu kld ve kiinin bu nedenle kendi

varlndan phe duyamayaca argmann Dnyorum, yleyse
Varm biiminde zetledi. Cmle tm zamanlarn en ok alntlanan
zdeyilerinden birisidir ve kitap Bat Felsefesi 'nin ke talarndan
birisidir. Aslnda Descartes kitab dier bilimsel al malarna ek
giri olarak tasarlamt. Bu almalardan birisi olan La Geometrie,
ayn biimde matematik tarihinin snr noktalarndan birisidir.

La Geometrie kitabnda Descartes, daha sonra standart haline

gelecek cebir notasyonunu tantt . inde yer alan a'lar b'ler c'ler ve
x'ler y'ler ve z'lerle modem matematik kitaplarna benzeyen ilk ki
tapt . Bilinen nicelikler iin alfabenin ilk ve bilinmeyenler iin son

276
harflerini kk olarak kullanmak Descartes'n karnn yd . Ancak kitap

baslrken, matbaacnn harfleri tkenmeye balad ve matbaac x, y

ya da z kullanmn farkllk yaratp yaratmayacan sordu, Descartes

yaratmayacan syleyince, y'ler ve z'lere kyasla Frans zcada daha

az kullanlan x'lere odaklanmaya balad . Sonu olarak x matematikte

kullan lan sabit bir sembol -ve daha geni anlamlarda- bilinmeyen

nicelikler iin bir sembol haline geldi. Bu nedenle srad olaylar

X-dosyalar olarak adlandrlr ve Wilhelm Rontgen'in X-n teriminin

kullanmasnn sebebi budur. Kstl matbaa malzemesi sorunu olmasa,

kavranamaz yldz nitelii y-faktrle ve Afrika asll Amerikal siyasi

lider Malcolm Z olarak biliniyor olabilirdi.

Descartes'n sembolleriyle cmlesel ifadelerin hepsi matematikten

kart ld.

1494 ylnda Luca Pacioli denklemi ifade edi biimi olan:

4 Census p 3 de 5 rebus ae O

Ve Viete'nin 1 59 1 ylnda yazaca biimiyle:

4 in A quad - 5 in A piano + 3 aequatur O

1 637 ylnda Descartes tarafndan u hale getirilmiti:

4x2 + 5x + 3 = O

Kelimeler yerine harfler ve semboller kullanmak, bask iin kulla

nl olmaktan da teydi. x sembol balangta 'bilinmeyen nicelik'

iin kullanlm olsa da, icat edildikten sonra dnce iin gl bir

ara olmutu. Bir kelime ya da k saltma, matematiksel ilemlerde x

sembolnn kullanld gibi kullan lamaz. Saylar hesap yapmay

kolaylatrmtr ama harf sembolleri matematikileri dilin ok tesinde

bir etki alanna tamtr.

Problemler Msr'da olduu gibi cmleler halinde ifade edildik

lerinde matematikiler zmleri ok kullanl ama geliigzel yn-

217
temlerle buluyorlard . Bu erken dnem problem zcler sisler iinde

hapsolmu ve hareket edebilmeleri iin birka numaralan bulunan

kaifler gibiydiler. Ancak, bir problem semboller kullanlarak ifade

edildiinde, sanki sis kalkyor ve byk bir kesinlikle tanmlanm

bir dnya ortaya kyordu.

Cebirin bys, problem bir kere sembollerle ifade edildiinde

problemin genellikle neredeyse zlm olmasdr.

rnek olarak Diaphantus ' un mezar yazsn yeniden ele ala

lm. ldnde ka yandayd? fadeyi dntrrken D harfini

Diaphantus'un ld zamanki ya olarak alyoruz. Mezar ta yl

ocuk olduunu ve sakalnn kmas iin yl getiini ifade ediyor

12
ve ardndan yl sonra evleniyor. 5 yl sonra + sene yaayan

bir ocuk sahibi oluyor ve drt sene sonra son nefesini veriyor. Tm

bu zaman aralklarnn toplam D'ye eit nk D, Diophantus'un

yaad yl saysna eit. O halde:

Tm kesirlerin en kk ortak bleni 84, yani denklem una dnyor:

140 70 1 20 5 420 4 =
+ + + + + D
84 84 84 84

u ekilde bir araya getirilebilir:

14 + 7 + 1 2 + 42
D(
84
)+ 9-D
_

Ya da:

D(Z2. ) + 9 = D
84

2 18
 Bu da una eittir:

D( ) + 9 = D
28

D'leri ayn yere topladmzda:

D - D( ) = 9
28

arpma ilemini yaptmzda sonu:

0 = 9 = 84
3

Cebirin babas 84 yandayken ld.

Artk blmn bandaki numaraya geri dnebiliriz. Sizden ilk ve

son basama arasnda en az iki fark olan herhangi bir basamakl
say semenizi istedim. Ardndan ikinci saymz elde etmek iin ilk
sayy ters evirmenizi syledim. Ardndan kk sayy bynden
karmanz syledim. Yani eer 614 saysn setiyseniz, saynn tersi
4 1 6 olur. Ardndan, 614 - 41 6 ileminin sonucu 1 98'e eittir. Ardndan
ara basamaklarda bulduumuz bu sayy tersiyle toplamanz syledim.
Yukardaki rnei uygulayacak olursak ilem yle olur: 198 + 89 1 .

Daha nce de olduu gibi cevap 1 089'dur. Her zaman bu sonu

kar ve nedenini bize cebir syler. Ama ncelikle kahramanmz
olan, ilk ve son basamandaki rakamlar aras nda en az iki fark olan
basamakl saymz ifade etmek iin bir yol bulmamz gerekiyor.

614 saysn ele alalm. Bu una eittir: 600 + 1 0 + 4. Aslnda abc

eklinde yazlabilen basamakl saylar lOOa + lOb + c biiminde de

219
yazlabilir (Not: bu durumda abc, a x b x c demek deildir). O halde

balangta kullandmz sayya abc ve a, b ve c'nin birer rakam

olduunu belirtelim. lem rahatl asndan a, c'den byk olsun.

abc saysn ters evirip elde ettiimiz cba saysn l OOc + lOb
+ a eklinde geniletelim.
Ara basamaktaki sayy bulabilmemiz iin cba saysn abc sa
ysndan karmamz gerekiyor. yleyse abc - cba is: ( l OOa + lOb
+ c) - ( lOOc + lOb + a) olur.
lemdeki b saylan karlkl olarak birbirlerini gtrrler ve ara
sonu olarak elimizde 99a - 99c, ya da 99(a - c) kalr.

Cebirin en temel seviyesinde, ngrlerin deil belli kurallarn uy

gulamalar sz konusudur. Ama, kurallarn, ifade olabildiince basit
bir biim alana kadar uygulanmasdr. 99(a - c) terimi olabilecek en
sade bir ifadedir.

abc saysnn ilk ve son basamandaki saylar arasnda en az

iki fark olmas gerektii iin a - c ya 2, 3, 4, 5, 6, 7 ya da 8 olabilir.

O halde, 99(a c) unlardan birisidir: 1 98.297, 396.495, 594, 693

ya da 792. Hangi basamakl sayy seersek seelim tersinden
kardmz zaman ara sonu olarak yukardaki sekiz saydan birisini
elde ederiz. Son basamakta ara sonucumuzu tersiyle toplarz.

Gelin yaptmz ilemi tekrar edelim ve bu sefer bulduumuz

ara sonucu da ileme katalm. Ara sonucumuz def olsun yani lOOd +
lOe +f Bu sefer def ile tersi olan fed saylarn toplamak istiyoruz.
Yukarda bulduumuz ara sonulara daha yakndan baktmzda or
tadaki basaman ve birinci ve sonuncu rakamn toplamlarnn daima
9 olduunu grrz. Baka bir ifadeyle d + f = 9. Bylece, def+ fed :

IOOd + IOe + f+ lOOf + lOe + d

220
 Ya da:

lOO(d + f) + 20e + d + j

Ki bu da una eittir:

(100 x 9) + (20 x 9) + 9

Ya da:

900 + 180 + 9

Vay be! Toplam 1 089 ve bilmece tm plaklyla ortada.

1 089 saysnn artc yan, tesadfi seilmi tm saylarn daima

ayn sonuca gitmesidir. Cebir bize somut olandan soyut olana gitme
olana vererek aldatmacann tesini gsterir-belirli saylarn davra
n larnn izini srmeyi brakp herhangi bir saynn davranlarnn
izini srmemize olanak salar. Bu vazgeilemeyecek bir aratr ve
bu sadece matematik iin geerli deildir. Geri kalan tm bilimler de
denklemlerin diline bel balam lardr.

1621 ylnda Diophantus'un bayapt Arithmetica 'nn Latince evirisi

Fransa'da yaynland. Bu yeni bask, daha iyi bir numaralandrma ve
sembollerle birletirilmi antik problem zme teknii zerine duyulan
ilgiyi tekrar alevlendirdi ve yeni bir matematiksel dnce ann ka
plarn at . Daha az karmak olan yazm, problemleri ifade ederken
byk bir aklk salyordu. Toulouse'da yaayan ve bir yarg ve
memur olan Pierre de Fermat kendi Arithmetica kopyasn saylarla
ilgili derin dncelerle doldurmu olan amatr bir matematikiydi.
Pisagor lleri, 3, 4, 5 rneinde olduu gibi, a2 + b2 = c2 zelliini

22 7
gsteren herlangi l say kmesi ile ilgili blmn bulunduu sayfann
kenarnda kalan bolua baz notlar dmt. a3 + b3 = c3'e eit olan
bir a, b ve c deer kmesini bulmann imkansz olduunu fark etmiti.
Ayn zamanda a4 + b4 = c4 eitliini salayan a, b ve c saylarn da
bulamam t . Fermat, kendi Arithmetica kopyasna n 'in 2' den byk
olduu herhangi bir deer iin a" + b" = c" eitliini salayacak olas
hibir deerin olmadn not etmiti. 'Bunun iin gerekten de muh
teem bir kantm var ama bu kenar boluuna sdrmam mmkn
deil' diyordu.

Fermat savnn -muhteem ya da baka trl- herhangi bir kant

kitap kenarlaryla snrlandrlmad zamanlarda da retemedi. Arith
metica'sna dt notlar bir kant olduunun ya da kantladna
inandnn ya da kkrtc gzkmeye altnn bir gstergesi olabilir.
Her durumda, arszca yazd bu cmle nesiller boyunca matematikiler
iin atlm bir yem oldu. Bu sav Fermat'n on teoremi olarak bilinir
ve 1 995 ylnda ngiliz Andrew Wiles tarafndan zlene kadar ma
tematik tarihinin en mehur zlemeyen problemlerinden birisiydi.
Cebir bu adan olduka aalayc olabilmektedir. Bir problemin ifade
edilmesini kolaylatrmann, zm kolaylatrmakla karlkl ilikisi
yoktur. Wiles'n kant ylesine karmakt ki birka yz kiiden baka
kimse tarafndan anla lmamtr.

***

Matematiksel yazmdaki gelimeler yeni kavramlarn kefedilmesini

salad . On yedinci yzyln balarnda Merchiston'l toprak sahibi
olan ve hayat boyunca teoloji alannda yapt almalar ile daha ok
tannan sko matematiki John Napier tarafndan kefedilen Logaritma
ok byk neme sahip bir bulutu. Napier, papann deccal olduunu
ve kyametin 1 688 ve 1 700 yllan arasnda kopaca kehanetinde bu-

222
lunduu ve Protestanlar arasnda tartmalara yol aan oksatar bir
kitap yazd . Geceleri uzun bir cbbe giymeyi ve kulesindeki odasnn
etrafnda dolamay severdi, bu da nne bir de bycl ekledi.
Aynca, Edinburgh yaknlarndaki geni arazisinde gbreler zerinde
deneyler yapard ve ' her yere ykm saan' ve ' ateten az olan' bir
araba fikriyle, 'dalglarla ve baka sava hileleriyle dolu suyun altndan
ilerleyen bir makine' gibi askeri aralar fikirlerini ortaya att-bunlar
tank ve denizaltnn ncleriydi. Bir matematiki olarak ondalk deeri
gsteren noktann kullanm ile birlikte, Yunanca logos, ratio ve aritmos
kelimelerinden trettii logaritma dncesini gelitirmesiyle tannr.

Aadaki tanm keyfinizi karmasn: Bir saynn logaritma, ya da

log deeri bu saynn onuncu kuvvetleri eklinde ifade edilen ssdr.
Logaritma u biimde ifade edildiinde daha kolay anlalr. Eer a
= 1 0" ise a 'nn logaritmas b'dir.

yleyse, log 1 0 = 1 (nk l O = 1 01)

log 1 00 = 2 (nk 1 ()() = 1 02)

log 1 000 = 3 (nk 1 000 = 1 03)

log 1 0.000 = 4 (nk 1 0.000 = 10'1)

Say lO'un kuvvetlerinden biri olduunda logaritmay bulmak ok

kolaydr. Peki ya bulmaya altnz say l O'un kuvvetlerinden biri
deilse? Mesela 6'nn logaritmas nedir? 6'nn logaritmas l O'un ken
disiyle n sayda arpldnda 6 sonucunu veren n'dedir. Ama lO'u
kendisiyle belli bir sayda arpp 6 elde edildiini sylemek kulaa
sama gelir. lO'u kendisiyle kesirle ifade edilen bir miktarda nasl
arpabilirsiniz? Bu kavram elbette gerek dnyada karln bul
mak istediinizde samadr, ama matematiin gc ve gzellii bizim
cebirsel gerekliin tesinde dnmek zorunda olmaymzdadr.

223
 6'nn logarihnas, ondalk ba"3llla olan 0.778 saysdr. Baka
bir deyile, 1 0 saysn kendisiyle 0.778 kere arptmzda 6'y elde
ederiz.

Aada 1 ile 10 arasndaki saylarn logaribnas vardr.

log 1 = O log 6 = 0.778

log 2 = 0.301 log 7 = 0.845
log 3 = 0.477 log 8 = 0.903
log 4 = 0.602 log 9 = 0.954
log 5 = 0.699 log 10 = l

Peki ama logaribnann amac nedir? Logaribna zor olan arpma i

lemlerini daha basit toplama ilemlerine dntrr. Daha ak bir
ifadeyle, iki saynn arpm logaribnalar toplamna eittir. Eer X x Y
= Z ise, log X + log Y = log Z'dir. Bu denklemi yukardaki logaritma
tablosuyla kontrol edebiliriz.

3x3=9
log 3 + log 3 = log 9
0.477 + 0.477 = 0.954

Ayn ekilde,
2x4=8
log 2 + log 4 = log 8
0.301 + 0.602 = 0.903

Dolaysyla bu yntem iki sayy arpmak iin kullanlabilir: Lo

garitmalarn aln, nc saynn logaritmasn bulmak iin ikisini
toplayn. Ve toplam sayya dntrn. rnek olarak 2 x 3 nedir? 2

224
ve 3'n logaritmalarn alrz ve 0.30 1 ve 0.477 deerlerini buluruz.
Birbirleriyle topladmzda 0.778 deerini buluruz. Yukardaki lis
teden kontrol ettiimizde 0.778 'in log 6'ya eit olduunu grrz. O
halde cevap 6'dr.

imdi de 89 ile 62'yi arpalm.

ncelikle logaritmalarn bulmamz gerekir ve biz sayy bir hesap

makinesi ya da Google'a yazarak bulabiliriz. Ancak yirminci yzyln
sonlarna kadar bunu yapabilmenin tek yolu logaritma tablolarndan
faydalanmakt . 89'un logaritmas, ondalk ba<ama olan 1 .949'dur.
62'nin logaritmas ise 1 .792'dir.

O halde logaritmalar toplam 1 .949 + 1 .792 = 3.741 'dir.

Logaritmas 3.74 1 olan say 5518'dir, bu da ayn ekilde logaritma

tablolarndan faydalanarak bulunur.

O halde, 89 x 62 = 55 1 8 'dir.

Anlaml bir biimde, bu arpma ilemini gerekletirmek iin

yaptmz tek ilem olduka basit bir toplama ilemidir.

Logaritmalar, diye yazar Napier, matematikileri usandrc zaman

dilimlerinden ve arpma, blme ve ok byk saylarn karelerinin ve
kplerinin alnmas ilemlerindeki gzden kaan hatalardan kurtarr.
Napier'in yntemini kullanmak sadece arpma ilemini toplamaya
dntrmekle kalmaz, blme ilemini de karma ilemine dnt
rr; bir saynn karekknn alnmas iin, saynn logaritmas ikiye
blnr, kp kknn alnmas iin ise, logaritma e blnr.

Logaritmann salad kullanllk, onu Napier'in zamannn en

nemli matematiksel buluu haline getirdi. Bilim, ticaret ve sanayi
dnyas ok byk oranlarda logaritmadan faydaland . rnein Alman
gkbilimci Johannes Kepler, logaritma hesabn kullanarak Mars'n
yrngesini hzlca hesaplad . Yakn zamanlarda, gk mekaniinin
yasasnn Napier yeni saylarnn salad hesabn yardm olmadan
kefedilemeyecei ileri srld.

225
 1 6 14 ylnda yay rtlanan Hayranlk Uyandran Logaritma Tablo
larnn Tarifi adl kitabnda Napier, modem matematikilerin kulland

ndan biraz farkl bir logaritma kullanyordu. Logaritmalar taban ad

verilen saylar n kuvvetleri olarak ifade edilebilir. Napier' in sistemi

gereksiz derecede karmak bir taban olan 1 - 10-1 (O zaman 107 ile

arpyordu) tabann kullanyordu. Napier dneminde ngiltere'deki en

byk matematiki olan Henry Briggs, skoyal y kefi konusunda tebrik

etmek iin Edirburgh'u ziyaret etti. Briggs sistemi sadeletirmek iin,

halihazrda Briggs logaritmalar olarak bilinen 10 taban logaritmasna

evirdi, nk 10 tm zamanlarn e n popler tabanyd . Briggs, 1 6 1 7

ylnda l 'den l OOO ' e kadar olan saylarn 'sekiz ondal k basamaa

kadar olan logaritma tablolarn yaynlad. 1628 ylnda, Biggs ve

Hollandal matematiki Adriaan Vlacq logaritma tablosunu on onda

lk basamakl 1 00.000 saysna kadar genilettiler. Hesaplamalar iin

youn bir emek harcadlar-geri toplamalar doru yap lm olsayd

yeniden yaplmalarna hibir zaman gerek olmayacakt .

1824 tarihli Briggs 'in logaritma tablosundan bir sayfa.

226
 Bu durum 1 792 ylnda gen Fransz cumhuriyetinin, daha hyk
-100.000 ' e kadar 1 9 ondal k basamakl ve 1 00.()()()'den 200.000'e
kadar 24 ondalk basamakl- logaritma tablolar smarlama karar alana
kadar srd. Projenin banda olan kii Gaspard de Prony iin 'loga
ritma tablolarn bir ine retir gibi kolay retebilecek kii' deniyordu.
ou ihtilal ncesinde, devlet ilerinde ya da peruk yapmcs olarak
alm olan ve yeni ynetimde ileri (haince deilse bile) gereksiz
kabul edilen (tabi ihanet saylmazsa) yaklak 90 insan hesap maki
nesinden oluan bir kadrosu vard. Hesaplamalarn ou 1 796 ylnda
tamamlanmt ama o zamana kadar hkmet projeye kar duyduu
ilgiyi kaybetti ve de Prony'nin devasa tablolar asla yaynlanmad .
Bugn Paris gzlemevinde bulunuyorlar.

Briggs'in ve Vlacq'n tablolar 1 924 ylnda ngiliz Alexander

J. Thompson 20 ondalk basamak kesinliindeki yeni deerler ze
rinde elle almaya balayana kadar, 300 yl boyunca tm logaritma
tablolarnn temelini oluturdular. Ancak eski kavramn zerine mo
dem bir lt getirmek bir yana, Thompson almasn 1 949 ylnda
bitirdiinde oktan an gerisinde kalmt . O tarihte bilgisayarlar
tablolar kolaylkla retebiliyorlard.

1 ile 1 0 arasndaki deerlerin logaritmalarn bir cetvel zerine

konumlandrdnzda aadaki desen oluur:

3 4 6 7 8 9 10

Ayn ekilde, diyelim ki l OO'e kadar devam edebiliriz:

10 20 30 40 50 60 70 8090100

227
 Bu, logaritmik lek olarak bilinir. Bu lekte saylar ykseldike
birbirlerine daha da yaklarlar.

Baz cetvel lmleri logaritmiktir, bu artan her birimin, lmde

1 0 kat deiiklik meydana getirdii anlamna gelir. nceki sayfadaki
cetvellerde 1 ile 10 arasndaki mesafeyle 1 0 ile 1 00 arasndaki mesafe
eittir. rnek olarak sismograflar tarafndan dalga geniliiri len
Richter lei logaritmik lein en genel kullanld yerdir. Richter
lei ile kaydedilen 7 iddetindeki bir deprem, 6 iddetinde kaydedilen
bir depremden 1 O kat daha byk bir genilikte kaydedilir.

1 620 ylnda logaritmik lei bir cetvel zerire iaretleyen kii

ngiliz matematiki Edmund Gunter'di. Cetvel zerirdeki deerleri
toplayarak arpma yapabileceiri fark etmiti. Eer bir pergelir sol
ucu 1 noktasna yerletirilip sa ucu da bir a noktasn gsterdiinde,
pergel bir b noktasna kaydrldnda sa u a x b noktasn gsterir.
Aadaki diyagramda iki noktasna yerletirilen pergel 3 noktasna
kaydrldnda, sa ucu 2 x 3 yani 6 noktasn gstermektedir.

Gunter arpm.

228
 Bu kefin ardndan ksa bir sre sonra Anglikan kilisesinden hir
bakan olan William Oughtred, Gunter'in fikrini gelitirdi. Pergeli hir
kenara brakt ve iki tane logaritma cetvelini birbirine ekleyerek srgl
hesap cetveli olarak bilinen aleti gelitirdi. Oughtred iki eit srgl
cetvel gelitirdi. Bunlardan biri iki dz cetvelden, dieri ise zerinde
ibreler bulunan iki yuvarlak diskten oluuyordu. Ancak Oughtred, bu
yeni icadn bilinmeyen nedenlerden tr yaynlamad ama 1630
ylnda, rencilerinden biri olan Richard Delamain yaynlad . fke
den deliye dnen Oughtred, Delamain'i bilgi hrszlyla sulad ve
srgl cetvelin kkeni nedeniyle balayan kan davas Delamain'nin
lmne kadar devam etti. 'Bu skandal' diye ikayetlerini belirtti Ough
tred yaamnn sonunda, 'bana kar birok nyarg ve dezavantaja
neden oldu.'

Srgl cetvel etkileyici bir hnere sahip bir hesap makinesiydi

ve imdilerde demode olsa da hfila fanatik hayranlar bulunmaktadr.
Onlardan biri olan Braintree, Essex'den Peter Hopp'u ziyaret ettim.
' l 700'ler ve 1 975 arasnda meydana gelen her bir teknolojik gelime
srgl cetvel kullanlarak icat edilmitir' dedi Hopp beni istasyonda
karladnda. Emekli bir elektrik mhendisi olan Hopp bir tutam
kirpik, mavi gzleri ve gsterili bir alt enesi olan olduka dost canls
biriydi. Bana dnyann en byklerinden olan ve bilimsel mirasm -
zn binden fazla unutulmu kahramann barndran srgl cetvel
koleksiyonundan bahsetti. Evine giderken yolda koleksiyonculuktan
konutuk. Hopp en iyi paralarn nternet zerinden ak arttrmayla
satldn ve rekabetin kanlmaz olarak fiyatlar arttrdn syledi.
Nadir bulunan bir srgl cetvelin kolaylkla yzlerce sterline mal
olabildiini anlatt .

Evine vardmzda ei bize ay ikram etti ve alma odasna

getik ve bana 1970'lerden kalma manolya renkli cilalanm Faber
Castell srgl cetvelini gsterdi. Cetvel normal 30 santimlik cetvel
boyundayd ve hareketli bir orta blm vard . zerine birok farkl

229
lek kk bir yazyla iaretlenmiti. zerinde aynca hareket edebilen

ok ince effaf bir ibresi de vard . Faber-Castel l ' in biimi ve dokusu

asosyallerin ortalkta tirt, spor ayakkab ve iPod' larla deil gmlek,

kravat ve cep koruyucularla dolat sava sonras , bilgisayar a

ncesi bir an hesap taknts hissini antnyordu.

Ben ortaokula 1 980'lerde gittim, o tarihlerde srgl cetveller

artk kullan lmyorlard, Hopp bana hzl bir ders verdi. Balang

olarak ana cetvelde ve hareketli orta ksmdaki l ile 100 aras ndaki

logaritma leklerini kullanmam gerektiini syledi.

Amerika'da slipstick adyla bilinen say lar n srgl cetvelle

arp lmas ana cetveldeki deerlerin ve srgl cetveldeki deerlerin

belirlenmesiyle gerekleiyor. Logaritma deerlerinin ne olduunu

anlamanz bile gerekmiyor, sadece ortadaki hareketli cetveli doru

pozisyona getiriyor ve deeri okuyorsunuz.

rnek olarak 4.5 ve 6.2'yi arpmak istiyorum. Yapmam gereken

bir cetveldeki 4.5 ve dier cetveldeki 6.2 deerlerini birbirine eklemek.

Bu, orta cetveldeki 1 deerini , ana cetveldeki 4.5 deerinin zerine

kayd rarak yap lyor. arpma ilemimizin cevab , orta cetvelde 6.2

deerinin, ana cetvelde denk geldii yerin deeri. Aadaki diyagram

arpma ilemini daha anlalr hale getiriyor:

4.5 x 6.2

4.5 6.2

Srgl cetvel kullanarak arpma ilemi.

230
 effaf ibreyi kullanarak leklerin birbirleriyle bulutuu noktay
gmlek ok kolay. Ortadaki cetveli hareket ettirerek 6.2 nokta-;nn 28'in
tam altna geldiini gryorum, bu da doru cevap. Srgl cetveller

hassas aletler deiller. Ya da baka bir ifadeyle, onlar kullanmak ko

nusunda tam anlamyla hassas deiliz. Srgl cetveli okurken, kesin
sonucu bulmak yerine analog lekte saynn nereye geldiini tahnin
ediyoruz. Yine de doalarnda bulunan hassas olmaya ramen, Hopp,
bir mhendis olarak kendi amalarna gre birok ii yapmaya yetecek
kadar hassas olduklarn sylyor.

Benim kullandm srgl cetveldeki deerler 1 ila 1 00 arasn

dayd . Aynca 1 ila 10 arasnda lekli olan ve rakamlar arasnda daha
byk boluk bulunduu iin daha byk kesinlik salayan cetveller de
var. Bu nedenle srgl cetvel kullandnzda orijinal toplam daima 1
ile 1 0 arasndaki ondalk bir noktaya tamak en iyi yntemdir. rnek
olarak 4576 ve 623 1 saylarm arpmak iin bu arpma ilemini 4.576
x 6.23 1 haline eviririm. Cevab bulduumda alt basamak geriye gi
derim. 4.576 ve 6.23 1 deerlerini iaretlediimde yaklak olarak 28.5
deerine ularm, bu da 4576 x 623 1 sorusunun cevabnn yaklak
28.500.000 olduu anlamna gelir. Yukardaki hesabn Logaritma kul
lanarak bulunan cevab 28.5 1 3.056'dr. Hi de kt bir deer bime
deil. Genellikle Faber-Castell gibi bir srgl cetvel size ondalk
basamaa kadar kesin bir say verir-bu da ounlukla ihtiya duyulan
kadardr. Buna karlk, kesinlikte kaybettiimi, hzdan kazandm
bu ilemi yapmam 5 saniyeden daha ksa srd. Logaritma tablolar
kullanarak bu ilemi yapmam on kat daha uzun srerdi.

Peter Hopp'un koleksiyonundaki en eski para on sekizinci yzyln

balarndan kalma, alkol tketimini hesaplayan bir vergi memurunun
kulland ahap bir cetveldir. Hopp'la bulumadan nce gemiten kalan
srgl cetvelleri toplamann ne kadar ilgin olabilecei konusunda
phelerim vard . Fosiller ve pullar en azndan gzel grnebilirler.
Ama srgl cetveller kullanlrlk a s ndan ilerini gururla yerine

23 1
Profesr Fuller 'in hesap makinesi.

getiren aralardr. Ancak, Hopp'un antika srgl cetveli kaliteli bir

ahab n zerine saylarn zarafetle kaznd gzel bir arat .

Hopp'un geni koleksiyonu yzyllar iinde kaydedilen kk iler

lemeleri yanstyordu. On dokuzuncu yzylda yeni lekler eklenmiti.

Listeleme taknts (zihinsel bir rahatszlkla baa kma mekanizmas

olarak), eskimeyen klasik ve eksiksiz Eanlamllar Szl 'yle sonu

lanan Peter Roget, 325 gibi kesirli kuvvetlerin ve karekklerin hesabna

olanak salayan log-log leini icat etti. retim teknikleri gelitike,

artan yaratc lk, hassasiyet ve ihtiamn yeni cihazlar tasarlanm tr.

rnein, Thacher'n Hesaplama Aleti, metal bir yuva zerindeki bir

merdaneye benzer, Profesr Fuller'n Hesap Makinesinin emerkezli

pirin silindiri ve maun bir sap vardr. Silindir evresindeki 1 2 metrelik

helezon be haneye kadar kesin sonu verir. te yandan kronometreyi

232
andran Halden Calculex krom elii ve camdan yap lmt. Srgl
cetvellerin, artc bir cazibeye sahip nesneler olduuna karar verdim.

Dier nesnelerin arasnda, Hopp'un rafnda baharat deirmenine

benzeyen bir mekanizma gzme iliti ve ne olduunu renmek istedim.
Onun bir Curta olduunu syledi. Curta siyah, avu byklnde,
tepesinde altrma kolu olan bir silindirdi ve esiz bir bulutu-retilmi
tek mekanik cep hesap makinesiydi. Nasl altm gstermek iin
Hopp altrma kolunu bir tur dndrerek sfr pozisyonuna getirdi.
Saylar, Curta'nn yan tarafnda bulunan ayarlama dmeleriyle giri
liyordu. Hopp saylar 346'ya ayarlad ve kolu bir kez evirdi. Ardn
dan dmeleri 2 1 7 'ye ayarlad . Tekrar evirdiinde saylarn toplam
olan 563, makinenin stnde okunuyordu. Hopp, Curta'mn karma,
arpma, blme ve dier matematiksel ilemleri de yapabildiini syledi.
Eskiden araba sporu merakllar arasnda olduka popler olduundan
da bahsetti. Yardmc pilotlar gzlerini yoldan ok fazla ayrmadan
sr zamanlarm evirme kollaryla kolaylkla hesaplayabiliyorlard .
Srgl cetvelleri okumaktan daha kolay, yoldayken bir yere vurmaya
daha az sebebiyet verir.

Curta bir srgl cetvel olmad halde, hesap yapmadaki hneri

ile kendisini matematiksel ara koleksiyoncularna sevdirmi. Kullanr
kullanmaz Hopp'un koleksiyonunda, en sevdiim ara oldu. Balang
olarak hesap gerek manada yaplyor, saylar giriyorsunuz ve bir kol
hareketiyle sonu beliriyor. Buna ramen, bir svire saati kesinliinde
al an 600 parann hareketiyle ileyen bir aletin, tc gibi al
mas ise ok kabacayd .

Daha da ilgin olan Curta'mn etkileyici tarihi. Mucidi, Curt

Herzstark aletin ilk rneini kinci Dnya Sava 'nn son yllarnda
Buchenwald toplama kampnda esirken tasarlam. Babas Yahudi bir
Avusturyal olan Herzstark'a, bir mhendislik dehas olduunu bilen
kamp yneticileri tarafndan hesap yapan makinesini gelitirmesi iin

233
 m i n iature

a l l purpose calcul ator

Weighs o n l y 9 oz.

THE C U RTA I S A P R E C I S I O N
CALC U LAT I N G MACH I N E FOR
_All ARITHMETICAL OPERATIONS
Curta adds, subtracts, multiplies, divides,
square and cube roots, continuous multi
plication, negative multiplication, standard
devlatlons and ali &tatistical calculations,
squares and higher powers, co-ordinates and
associated land survey formulae, and every
other computation arising in science and
commerce . . . Available on a trlal basis.
Price $125.00. Write lor llterature.

CU RTA C O M P A N V

DEPT. SA-4

Curta reklam, 1 971

zel bir izin verilmi. Herzstark'a eer alet al rsa Hitler'e hediye
edileceini, ardndan ari rktan olduu duyurulup hayatnn balanabi
lecei sylenmi. Sava sona erdiinde ve Herzstark serbest kaldnda
neredeyse bitirdii planlar kendisinde kalm. Birok yatrmc bulma
giriiminden sonra, Liechtenstein prensini ikna etmeyi baarm ve ilk
Curta, 1 948 ylnda imal edilmi. O zamandan 1 970' lerin balarna
kadar prenslikteki bir fabrikada 1 50.000 kadar imal edilmi. Herzstark,
1 988 ylna kadar Liechtenstein 'daki evinde yaad ve 86 yanda ld.

234
 Curta, 1 950'ler ve 1 960'lar boyunca var olan ve tan cevab ve
rebilen tek cep hesap makinesiydi. Ama hem Curta hem de srgl
cetvel, elektronik cep hesap makinelerinin doumuyla, dinozorlarn
gktayla yok olmas gibi dehet verici bir biimde matematiksel
aralar tarihinden yok olma durumuna geldi.

Srgl cetvel kadar uzun sre hakimiyet sahibi bir araken bu

kadar hzl ortadan kaybolan baka bir nesne dnmek zordur. 300
y l boyunca heybetli bir hakimiyetten sonra 1 972 y lnda Hewlett
Packard, HP-35'i piyasaya srd. Alet 'Yksek kesinlikli tanabilir
elektronik srgl cetvel' olarak tantld ama srgl cetvele hi
benzemiyordu. Kk bir kitap byklndeydi, krmz LED ekran,
35 tuu, bir ama kapama dmesi vard . Birka yl sonra ikinci eller
ve koleksiyona eklemek d nda kiisel amal olarak srgl cetvel
satn almak imkanszd .

Her ne kadar elektronik hesap makineleri pek deerli srgl

cetvelleri yok etse de, Peter Hopp herhangi bir fke hissetmiyor. Hesap
makinelerinin ilk modellerini toplamaktan keyif alyor. Konu hesap
makilerine dndnde, bana kendi HP-35 modelini gsterdi ve 1 970'li
yllarn banda makineyi ilk grd zamanki anlarn anlatmaya balad.
O zamanlar, elektriksel iletiim irketi olan Marconi'de mhendislik
kariyerine yeni balyormu. arkadalarndan biri 365 sterline -o

zamanda bu, deneyimsiz bir mhendisin yllk maan yansna eit

bir HP-35 satn alm. 'O kadar deerliydi ki, masasnda kilitli tutard
ve baka kimsenin kullanmasna asla izin vermezdi, dedi Hopp.' Ama
arkadann bunu gizlilikle saklamasnn baka bir nedeni daha vard.
Hesap makinesi kullanarak irketin yllk masraflarnda % 1 'lik bir
azalma salayacak bir yol bulduuna inanyormu. 'Patronlarla ok
gizli bir toplant yapm . Her ey ok gizliydi' dedi Hopp. Aslnda,
i arkada hata yapmt . Hesap makineleri mkemmel aralar deil
dirler. Eer makineye 1 0 deerini girerseniz ve bunu 3 'e blerseniz
3.3333333 deerini bulursunuz. Ama bulduunuz bu sayy tekrar 3

235
ile arptnzda balangtaki sayy elde etmezsiniz; bulduunuz say

9.9999999 olur. Hopp'un arkada dijital hesap makinelerinde hiten

bir eyler elde etmesine neden olan bir hatay kullanmt . Hopp olay

hatrlarken glyordu: 'Plan srgl cetvel kullanlarak tekrar gzden

geirildiinde geliimin hayali olduuna karar verilmiti. '

Hikaye Hopp'un neden srgl cetvellerin arkasndan yas tuttu

unu gsteriyor. Ara kullancya saylar grsel olarak anlama olana

salyordu, daha cevab bulmadan nce sonucun ne olacana dair

aa yukar bir fikri oluyordu. Gnmzde, diyor Hopp, insanlar sa

ylar hesap makinesine doruluk ya da yanllk herhangi bir sezgileri

olmadan giriyorlar.

Yine de, dijital hesap makineleri, analog srgl cetveller konusunda

bir ilerlemeydi. Cep hesap makinelerini kullanmak daha kolayd, kesin

cevab veriyordu ve 1978 ylndan sonra 5 sterlin altndaki fiyatlarla

herkesin alabilecei bir ara oldu.

Srgl cetvellerin ortadan kayboluundan bu yana otuz sene ge

mesi, aslnda hala ortak olarak kullanldklar bir alann bulunduunu

kefettiinizde aknlk yarataca anlamna geliyor. Pilotlar uaklar

uururken onlar kullanyor. Pilotlarn kulland srgl cetvel dai

resel, 'whizz wheel' olarak biliniyor ve hz, mesafeyi, zaman, yakt

tketimini, scakl ve hava younluunu lyor. Bir pilot olabilmek

iin whizz wheel konusunda yeterli olmanz gerekiyor ki, kokpitlerde

en son teknoloji bilgisayarlar kullanld dnldnde kulaa tam

manasyla tuhaf geliyor. Whizz Wheel gereklilii, pilotlarn stlerinde

bilgisayarlar bulunmayan kk uaklar da uurabilme zorunluluun

dan kaynaklanyor. Yine de en modem jetleri uuran pilotlar Whizz

wheel kullanmay tercih ediyorlar. Elinizde srgl bir cetvel olmas,

hesaplan daha hzl tahmin edebilip uuun saysal deerleri hakknda

grsel bir anlaynzn olmas demek. Jetleri uurmak, pilotlarn ye

tenei ve on yedinci yzyln banda icat edilmi hesaplama aygt

sayesinde daha gvenli.

236
 lk retilen hesap makinelerinin astronomik fiyatlar , onlar lks i
letme rnleri haline getirdi. Mucit Clive Sinclair ilk rettii rne
Executive [Ynetici] adn verdi. st dzey Japon i adamlarna y
nelik pazarlama fikirlerinden birinde geyalar kullan lyordu. Elenceli
bir gecenin ardndan geya kimonosunun altndan birdenbire faturay
hesaplamas iin hesap makinesini karyordu. Ev sahibi de kendini
makineyi almaya mecbur hissediyordu.

Fiyatlar drldke hesap makineleri sadece hesaplama ko

nusunda yardmc olmaktan kp ok kullanl elence aralarna
dnmeye balad . 1975 ylnda bu ileri teknoloji elektronik harikalar
iin birok elenceli etkinlikten bahseden The Pocket Calculator Game
Book kitab yaynland . Kitap, 'Cep hesap makineleri hayatmza yeni
girmiti. Be sene nce bilinmeyen bu aralar televizyonlar ya da
mzik setleri kadar popler oldular' diyordu. 'Ancak, pasif elence
aralarndan farkl olarak zeka gerektiren girdiler ve belirli bir amaca
ynelik kullanm gerektiriyorlar. Cep hesap makinesinin ne yapabi
lecei, bizim onlarla neler yapabileceimiz kadar ilgimizi ekmiyor.'
1 977 ylnda en ok satanlar arasnda yer alan Fun & Games with
Your Electronic Calculator kitabnda dijital LED rakamlar, O, 1, 2,
3, '"I, 5, 6, 1 ve B 'i tersten okuyarak O, 1, Z, E, h, S, g, L ve B
harflerinden oluan kelimelerin oluturulabildii bir szlk verildi. En
uzun kelimeler unlard :

Yedi harftiler:
OBELIZE LEglBLE

ELEgIZE BESIEgE

LIBELEE BlgglSh

OBLigEE LOOBIES

gLOBOSE LEgLESS

SESSILE ZOOgEOg

237
 Sekiz harfliler: Dokuz harftiler:
ISOgLOSS gEOLOgIZE

hEELLESS ILLEglBLE

EggShELL EISEgESIS

artc bir biimde, listede 'BOOBLESS' kelimesi bulunmaz-ergenlik

andaki erkekler tarafndan dz gsl kzlara kar kullanlmas
muhtemel bu szck bir neslin matematikten soumasna neden olurdu.
Fun & Games with Your Electronic Calculator muhtemelen aritmetik
yerine ngilizcenin gelimesini salayan tek kitaptr.

Daha elenceli bilgisayar oyunlarnn piyasaya srlmesinden sonra

hesap makinesi oyunlarna kar hissedilen heyecan yok oldu. Ksa sre
sonra saylar zerinde sevgi oluturmak yerine tam tersi bir etki yarat
t anlald-zihinsel aritmetik yeteneklerinin azalmasna neden oldu.

Logaritmik yazmdaki yenilikler sayesinde mmkn olan yepyeni bir

keif olduu iin, ikinci dereceden denklemler yepyeni sembollerle bir
kalba brnm antik matematiin balca rndr. Modem yazmda,
ikinci dereceden denklemlerin una benzediini syleyebiliriz.

ax2 + bx + c= O, x bilinmeyen a, b ve c herhangi bir sabit.

rnek olarak, 3x2 + 2x - 4 = O.

kinci dereceden denklemler, baka bir deyile x ve x2 biiminde yazlan

denklemlerdir. Babil kil tabletinde bulunan u problemi ele alalm:

238
60 birimkarelik dikdrtgen biimindeki bir tarlann bir kenar dier
kenarndan 7 birim byktr. Tarlann kenarlar hangi byklkte
dir. Cevab bulmak iin aadaki diyagramda olduu gibi bir izim
yapmamz gerekir. Problem ikinci dereceden denkleme indirgenerek
zlr, x2 + 7x - 60 = O.

60 = x(x + 7)
Alan . 60
60 = x2 + 7x
O = x2 + 7x - 60

x+ 7

kinci dereceden denklemlerin en elverili zellii tek bir formldeki

a, b ve c 'nin yerine deerler vererek zlebilmesidir:

X=
-bVb2 - 4ac
2a
areti bir tane a + ve bir tane a - deeri iin iki zm olduu an
lamna gelir. Babil probleminde a = 1 , b = 7 ve c = --60 bu da bize 5
ve - 1 2 olarak iki sonu verir. Bir alan tanmland iin -12 cevab
anlamszdr, bu nedenle cevap S 'tir.

kinci dereceden denklemler alan hesaplar dnda da kullanlr,

zellikle Galileo Galilei'nin eik Pisa kulesinden top glleleri atarak
denedii sylenen den cisimler teorisinde. Den cisimlerin mesafesini
tanmlamak iin kulland denklem ikinci dereceden denklemdir. O

239
andan itibaren ikinci dereceden denklemler dnyay anlamak iin o
kadar nemli oldu ki, modem bilimin temelini oluturduunu sylemek
hi abart olmaz.

Btn bunlara ramen, tm problemler x2 biimindeki denklemlere

indirgenemez. Bazlar x'in bir sonraki kuvvetini gerektirir: x3 Bunlara

nc dereceden denklemler denir ve biimi yledir:

ax3 + bx2 + cx + d = O bilinmeyen a, b ve c ve d herhangi birer

sabittir.

rnek olarak, 2x3 - x2 + 5 x + 1 = O.

nc dereceden denklemler, kat bir cismin boyutunun arpl

masn gerektiren hacim hesaplarnda ortaya kar. kinci dereceden
denklemlerden bir kademe yksek olsa da nc dereceden denklem
leri zmek ok daha zordur. kinci dereceden denklemler binlerce yl
nce ortaya kmasna ramen -rnein Babilliler, cebir kefedilmeden

nce zebiliyorlard- on altnc yzyln banda nc dereceden

denklemler matematikilerin yeteneklerinin tesindeydi. Her ey 1 535
ylnda deiti.

Rnesans talyas 'nda bilinmeyen nicelik ya x cosa ya da ' ey'

olarak adlandrlyordu. Denklemler bilimi 'cosa sanat' olarak bilini
yordu ve bunlar zen uzmanlara cosaclar ya da tam tercme olarak
'eyciler' deniyordu. eyciler sadece fildii kulesindeki akademisyen
ler deildi, aynca yeni filizlenen ticaret snfnn hesap ihtiyalarn
gidermek iin matematiksel becerilerini kiralayan tccarlard da. Bi
linmeyenle uramak rekabet gren bir iti ve tpk usta bir zanaatkar
gibi, cosaclar da tekniklerini gizli tutuyorlard.

Gizliliklerine ramen, 1 535 ylnda, iki cosacnn nc derece

den denklemlerin zmn kefettii sylentisi Bolonya'ya yayld.
Cosac topluluk iin bu haber olduka heyecan vericiydi. nc de-

240
receden denklemleri fethetmek kendi gruplar iinde ykselmesini ve
daha yksek cretlerle almasn salyordu.
Modem akademilerde zlmemi mehur bir problemin zl
dnn duyurulmas, makale halinde yaynlanma<> ya da basn kon
ferans biiminde olurdu, ancak Rnesans'ta eyciler halk karsnda
matematiksel dello konusunda hemfikirdi.
1 3 ubat' ta kalabalk, Bolonya niversitesi 'nde NiccolO Tartaglia
ve Antonio Fiore'nin mcadelesini izlemek iin toplandlar. Yarmann
kurallarna gre her katlmc dierinin yneltecei 30 tane nc
dereceden denklem sorusuna cevap verecekti. zlen her denklem
iin yarmac rakibin dedii bir ziyafete hak kazanacakt.
Yarma Tartaglia'nn ykc zaferiyle sonuland (ad 'kekeme'
anlamna geliyordu ve ayn zamanda bir kl darbesi nedeniyle yznde
oluan bozukluk yznden baz kelimeleri telaffuz etme konusunda
engelli olduu iin onun lakabyd da). Tartaglia, Fiore'nin tm so
rularn zd halde, Fiore, Tartaglia'nn tek bir problemini bile
zemedi. nc dereceden denklemlerin zmn ilk bulan kii
olarak Tartaglia, Avrupa apndaki tm matematikilerin kskand
kiiydi, ama nasl yaptn kimseye aklamayacakt. zellikle de,
matematik tarihinin en renkli ve nemli karakterlerinden birisi olan
Girolamo Cardano'nun ricalarna direndi.
Cardano'nun meslei doktorluktu ve -uygulad tedavilerle ulus
lararas olarak tannyordu- bir keresinde skoya'ya seyahat edip
lkenin bapiskoposunun astmn tedavi etti. Ayn zamanda retken
bir yazard. Hayat hikayesinde, 1 3 1 baslm, 1 1 1 baslmam ve yete
rince iyi olduunu dnmedii iin 1 70 manuskript olduunu belirtir.
Kederli kiiler iin bir inceleme olan Consolation, Avrupa'da en ok
satlanlar arasnda yer ald ve edebiyat bilginleri tarafndan 'Olmak ya
da olmamak' monologu srasnda Harnlet'in elinde bulunan kitap olarak
dnlr. Ayn zamanda profesyonel astrologdu ve 'metoposcopy'yi

24 1
yani kiinin yzndeki dzensizliklerden kiinin karakterini okuma

yntemini icat ettii iddia edilir. Matematikte, Cardano'nun en byk

katks daha sonra deineceim olaslk hesabm bulmasdr.

Cardano, Tartaglia'nn nc dereceden bir denklemi nasl z

dn renmek konusunda o kadar istekliydi ki, yazd bir kitapta

nc dereceden bir denklemin zmn anlatp anlatamayacan

renmek iin ona mektup yazd. Tartaglia reddettiinde, Cordano kim

seye sylemeyeceine sz vererek tekrar sordu. Tartaglia yine reddetti.

Tartaglia'dan nc derece denklemin formln almak Cardano

iin bir taknt haline gelmiti. En sonunda bir kurnazlk dnd

Tartaglia'y olas bir ba olan Lombardy valisi ile tantrma baha

nesiyle Milan'a davet etti. Tartaglia bu teklifi kabul etti, ama Milan'a

ulatnda vali ehir dndayd. Tartaglia sadece Cordano ile karlat.

Cordano'nun verdii ard arkas kesilmeyen rahatszlklardan yorulan

Tartaglia, ona acyarak eer forml kimseyle paylamazsa kendisine

verebileceini syledi. Ama bu bilgiyi Cordano'ya aktard zaman,

kurnaz bir kii olan Tartaglia zm kastl olarak 25 msralk an

lalmas g bir iir biiminde verdi.

Bu engele ramen pek ok konuda yetenekli olan Cordano ifreyi

zd ve szn hemen hemen tuttu. zm sadece tek bir kiiye

anlatt , kiisel yardmcln yapan Lodovico Ferrari adl bir gence.

Bu daha sonra bir sorun oldu, sebebi Ferrari'nin az gevek biri ol

mas deildi, sebebi Ferrari'nin Tartaglia'nn metodunu gelitirmesi

ve drdnc dereceden denklemlerin zm yntemini bulma<;yd.

Bunlar x4 kuvvetini ieren denklemlerdir. rnek olarak, 5x4 - 2x3 -

8x2 + 6x + 3 = O. Drdnc dereceden bir denklem iki tane ikinci
dereceden denklemin arprm sonucu ortaya kar.

Cordano g bir durumda kalmt-Tartaglia'ya verdii sze

ihanet etmeden Ferrari'nin kefini yaynlayamazd . Ama Ferrari'nin

hak ettii vglere kavumasna da engel olamazd. Cordano akl-

242
lca bir k yolu buldu. Tartaglia'ya halk karsnda yenilen Antonio
Fiore'nin aslnda nc dereceden denklemlerin zmn bildii ve
bunu lm deinde olan Scipione del Ferro adnda yal bir matema
tikiden rendii ortaya kt. Cordano bunu del Ferro'nun ailesiyle
kurduu iliki sonucu ve yal matematikinin yaynlamad notlar
inceleyerek renmiti. Doal olarak Cordano as 1 ilk icat eden kii
itibarn del Ferro'ya ve ikinci icat eden kii itibarn Tartaglia'ya ve
rerek sonular yaynlamann ahlaki adan yanl olmadn hissetti.
Metod, Cordano'nun on altnc yzyln en nemli cebir kitaplarndan
biri olan Ars Magna adl kitabnda yaynland.

Tartaglia, Cordano'yu asla affetmedi, fkeli ve kederli bir adam

olarak ld. Buna karlk Cordano 75 yana kadar yaad . Yllar nce
kendi yldz falna bakarken kehanette bulunduu tarih olan 2 1 Eyll
1 576 ylnda ld. Baz matematik tarihileri salnn mkemmel
olduunu, sadece tahminleri doru ksn diye zehir itiini sylerler.

Karmakl arttrmak iin x'in daha byk kuvvetlerini aramak

yerine denkleme ikinci bir bilinmeyen say da, y, ekleyebiliriz. Okul
cebirinin gzdesi olan bu denklemler ezamanl denklemler olarak bi
linirler ve genellikle iki bilinmeyenli iki denklemin zm biiminde
olurlar. rnek olarak:

y =x

y = 3x - 2

Bu denklemi zmek iin birinci denklemdeki deeri ikinci denklemde

kullanrz. Bu durumda y = x olduu iin:

x = 3x - 2 olur.

Bu da una indirgenir: 2x = 2

O halde x = 1 , ve y = 1 olur.

243
ki bilinmeyenli herhangi bir denklemi grsel olarak da anlamak mm
kndr. Birbiriyle kesien bir dikey bir de yatay izgi izin. Yatay
olan x ekseni, dikey olan y ekseni olarak tanmlayn. Eksenler O
noktasnda kesiir. Dzlemdeki herhangi bir nokta bu eksenler referans
alnarak belirlenebilmektedir. Konum (a,b) x ekseninin a noktasnda
geen yatay bir izgi ve y ekseninin b noktasndan geen dikey bir
izginin kesiimi olarak tanmlanr.

b - - - - - - - (a b)
,

1
1
1
1
1
1
1

x ve y biimindeki herhangi bir denklemde x ve y iin deer

ald ve tanml olduu (x,y) noktalar grafik zerindeki izgilerle
tanmlanr. rnein, (0,0), ( 1 , 1), (2,2) ve (3,3) noktalarnn tamam
yukardaki y = x denkleminde tanmldr. Eer bu noktalar grafik
zerinde iaretleyecek ya da izecek olursak y = x denkleminin gra
fii sadaki grafikte olduu gibi dorusal olur. Ayn ekilde ikinci
denklemin, y= 3x - 2, grafiini de izebiliriz. X'e deerler vererek y
deerlerini buluruz, (0, -2), ( 1 , 1 ), (2, 4) ve (3, 7) noktalar denklemin
oluturduu grafikteki dorunun noktalar olur. Bu da y eksenini -2
noktasnda kesen dorusal bir grafiktir.

244
 -3 -2 -!

Eer iki doruyu st ste yerletirecek olursak ikisinin ( 1, 1) noktasnda

birletiini grrz. O halde, ezamanl bu denklemin zmnn, denk
lemlerin tanmlad dorularn kesiim noktas olduunu grebiliriz.

Denklemlerin dorularla gsterilebilecei dncesi Descartes'n

La Geometrie kitabnn kazandrd en byk gelimeydi. 'Kartezyen'
koordinat sistemi devrimsel nitelikteydi nk daha nce haritas ka
n imam olan geometri ve cebir arasndaki yollar aa kannh. lk
defa, birbirinden farkl iki alma alan birbiriyle ilikilendirilmekle
kalmam birbirinin yerine kullanlabilecei ortaya kmh. Descartes'
harekete geiren sebeplerden birisi, hem cebiri hem de geometriyi
daha anlalr hale getirmekti, kendisinin de syledii gibi, 'Cebir ve
geometri hibir pratik uygulamas olmayan son derece soyut konularla
ilgili gzkyorlar, [geometri] her zaman hayal gcn son derece
yormadan anlalamayan ekillerin incelenmesine baldr... [cebir]
ise kesin kurallar ve saylara ylesine baldr ki akl gelitirmesi
gereken bir bilim olmak yerine bask altna alan anlalmas g bir
sanat haline gelmitir.' Descartes an aba harcamann hayran deildi.
Tarihin grd en uykucu kiiliklerden birisiydi, frsat bulduunda
gn ortasna kadar yataktan kmamasyla nlyd.

245
 Cebir ve geometrinin Kartezyen evlilii, matematik tarihinde
kendini tekrarlayan soyut fikirlerle uzamsal geometrinin etkileimi
iin gl bir rnektir. Fermat'n son teoreminin ispat gibi birok
etkileyici ispat geometriye dayanr. Ayn biimde, cebirsel bir biimde
ifade edilerek 2000 yllk geometri sorularna yeni bir yaam hakk
tannmtr. Matematiin en heyecan verici zelliklerinden birisi de
birbirinden farkl gzken konularn nasl ilikili olduklar ve coku
uyandrc keiflere olanak salamalardr.

Descartes 1 649 ylnda sve kraliesi Christina'nn akl hoca

ln yapmak iin Stockholm'e yerleti. Kralie erkenciydi. Hem
skandinavya'nn kna hem de sabahlar saat 5 'te kalkmaya alk
olmayan Descartes yerletikten ksa bir sre sonra zatrre hastalna
yakaland ve ld.

Descartes'n x ve y biimindeki denklemlerin dorular biiminde

yazlabilecei dncesinin en belirgin sonularndan birisi farkl tr
deki denklemlerin farkl trde grafikler oluturduudur. imdi bunlar
snflandrmaya balayabiliriz:

y = x ve y = 3x - 2 gibi sadece x ve y'lerden oluan denklemler

daima dz izgiler olutururlar.

Buna karlk, x2 ve/veya y2 gibi terimlerden oluan ikinci de

receden denklemler daima u drt eit eriden birisini olutururlar:
ember, elips, parabol ya da hiperbol.

ember Elips Parabol Hiperbol

246
 inde x'ler ve y'ler olan ikinci derece denklemler ile izilchilen

tm ember, elips, parabol ya da hiperboller, bu erilerin hepsi gerek

dnyada bulunduklar iin bilime faydalar olmutur. Parabol havada

uan bir cismin (hava direncini ihmal eder ve tek eit bir ekim alan

olduunu var sayarsak) yrngesinin biimidir. rnek olarak bir futbolcu

topa vurduunda top bir parabol takip eder. Elips, gezegenlerin gne

evresinde yapt harekettir ve gne saatinin glgesinin ucunun gn

iinde yapt hareket ise hiperboldr.

Aadaki ikinci dereceden denklemi emberler ve elipsler izen

bir makine gibi dnn:

x
- +
a
v
L.
b
= 1, a ve b sabitlerdir.

Makinenin iki dmesi var, bir tane a ve bir tane b. imdi a ve b

deerlerini ayarlayarak O merkezli istediimiz herhangi bir ember

ya da elipsi izebiliriz.

rnein, a'nn b'ye eit olduu durumlarda denklem a yarapl bir

emberdir. a = b = 1 , olduunda denklem x2 + y2 = 1 olur ve aadaki

gibi yarap 1 olan ve birim ember olarak da bilinen ember oluur.
Ve a = b = 4, olduunda denklem + fi = 1 olur, bu da 4 yarapl
ember oluturur. Dier taraftan a ve b birbirinden farkl olduunda

denklem x eksenini a, y eksenini b noktasnda kesen bir elips denklemi

olur. rnek olarak aa sadaki grafik a = 3 ve b = 2 noktalarndaki

elipsin grafiid . if y

-2

247
 1 8 1 8 ylnda Fransz matematiki Gabriel Lame ember ve elips
forml zerinde oynamaya balad. Eer a ve b deerleri yerine sleri
deitirirse neler olacan merak ediyordu.

Bu yeni deiikliin etkisi ok etkileyiciydi. rnek olarak x" + y"

= 1 denklemini ele alalm. N = 2 iken denklem birim ember oluturur.
Aada n = 2, n = 4 ve n = 8 deerlerini grafii vardr.

y y y

2 2-

' '
x
-2 1 o 2

-2 -2 -2'-
x2 + f = 1 x4 + y4 = 1

N=4 deeri iin eri Babybel peynirinin kutuya sktrlm ha

linin yukardan grnts gibidir. Kenarlar dzlemi ve oval drt
kesi vardr. Sanki daire kare olmaya alyormu gibidir. N deeri
8 olduunda eri kareye daha ok benzer.

Aslnda n deerini ykselttike eri kareye daha da yaklar, li

mitte, x + = 1 iken denklem karedir (Eer daireden kare yapma
adn hak eden bir durum varsa bu kesinlikle odur).

Ayn durum elips iin de geerlidir. Eer <fr + <fr = olarak

tanmlanan elipsi alr ve n deerini arttrrsak elips giderek dikdrtgene
dnmeye balar.

248
 y y

' ' '

x x
3 -2 -1 o 2 3 -2 -1 o 1 2

-1 -1

\.

(-/ + (L )
4 (--}8 + (L) 8 1
3 2
=
1
3 2
=

***

Stockholm ehir merkezinde Sergels Torg isimli bir halk meydan var
dr. Alt kat yayalara, st trafie ayrlm olan dikdrtgen biiminde
bir alandr. Eylemcilerin siyasi gsteriler iin ve sporseverlerin sve
milli takm byk bir baar elde ettiinde kutlamak iin topland
alan burasdr. Meydann ba<kn zellii ise 1 960'larda yaplm olan
ve halkn eletirmeyi ok sevdii 37 metre yksekliindeki geceleri
aydnlatlan cam ve elik dikilitatr.

1 950'lerde Sergels Torg'u tasarlayan ehir planlamaclar geometrik

bir problemle kar karya geldiler. Dikdrtgen biimindeki bir alana
yaplacak en iyi yry yolu biimi nedir diye sordular kendilerine.
ember kullanmak istemiyorlard nk dikdrtgen biimindeki alan
tamamen kullanamyorlard . Ama oval ya da elips de kullanmak is
temiyorlard nk sivrileen ularda hareket ak engelleniyordu.
Cevap aray iinde, projede alan mimarlar yurt dna bakt lar ve
Danimarka'daki en mehur nc adam olan (fiziki Niels Bohr, yazar
Karen Blixen'den sonra) Piet Hein'a dantlar. Piet Hein, kinci Dnya
Sava srasnda Nazilere kar direnmek iin yaynlanan vecizeler bi
imindeki bir eit iir olan Grook'un yaratcsyd. Ayn zamanda bir

249
ressam ve matematiki olarak gerekli olan, sanat duyarll, detayl

dnme ve bilimsel anlay zelliklerinin doru bir karmna sahip

olduu iin skandinavya planlama sorununa taze fikirler salad .

Piet Hein'n zm basit matematii kullanarak elips ve dik

drtgen aras bir cisim bulmakt . Bunu gerekletirmek iin nceki

sayfada akladm yntemi kulland . Sergels Torg'daki dikdrtgen

biimindeki alana uygun bir ekil bulabilmek iin elips denklemindeki

s deerini deitirdi. Cebirsel terimler ile, Lame'in elips denklemin

deki n deerinde yapt deiiklikleri yapt :

nceki sayfada gsterdiim gibi n deeri 2'den sonsuza doru art

trldnda ember biimi kareye ya da elips dikdrtgene dnr.

Piet Hein, oval ve dik kenarlar arasndaki sanatsal anlamda en iyi

uyumann n deerinin 2.5 alndnda meydana geldiine karar verdi.

Bu yeni biime ' squircle' (karedaire) adn verebilirdi ama o sper

elips adn verdi.

---t-'---t-'----t--+ X
-2 -1 o 2

-1

25 L 2.s
(..=_) .
+ (2)
_

3
- 1

250
 Zarif bir matematik objesi olmann tesinde Piet Hci ' n sper

elipsi daha derin insani bir noktaya temas ettievremizi saran dz

ve kvrml nesnelerin sregelen atmasna. Kendisi yle der: 'Tm

medenileme sreci iinde iki eit eilim vardr, biri dz izgiler

ve drtgenler dieri ise dairesel olanlar. Dz hatlar olan nesneler

bir arada uyumlu olur ve yerden kazandrrlar. Ve dairesel olanlar

-fiziksel ve zihinsel olarak- daha rahat hareket ettiririz. Ama ara bir

formun daha uygun olduu zamanlarda birini ya da tekini semekle

snrlanm durumdayzdr. Bu problemin zm sper elipstir. Ne

dairesel ne de drtgendir, ikisinin arasdr. Ama yine de belirli, tanml

ve bir btndr. '

Stockholm'n sper eliptik yry yolu baka mimarlar tarafn

dan da kopyaland, en belirgin olan 1970 ve 1986 yllarnda dnya

kupasnn oynand Mexico City'deki Azteca stadyumudur. Aslnda

Piet Hein'n erisi modaya da yaylarak 1 970'li yllarn skandinavya

mobilya tasarmnn bir unsuru haline geldi. Hfila Piet Hein'n olu

tarafndan iletilen irketten sper eliptik tabaklar, tepsiler ve kap

kollar satn almak mmkn.

Piet Hein'n elenceli zihni sper elipste durmad . Bir sonraki

proje olarak eklin boyutlu halinin neye benzeyeceini merak etti.

Sonu kre ve kutu aras bir ey oldu. Buna ' sphox' adn verebilirdi.

Ama o buna 'sper yumurta' adn verdi.

Sper yumurtann beklenmedik zelliklerinden biri dmeden

ularnn zerinde durabilmesidir. 1 970'lerde Piet Hein, paslanmaz

elikten yapt sper yumurtalar 'yontu, tak ya da tlsm' olarak

piyasaya srd. Merak uyandran gzel nesnelerdi. Benimki minemin

zerinde duruyor. Uri Geller'da da bir tane var. Ona John Lennon

vermi ve verirken New York'daki dairesini ziyaret eden uzayllardan

251
Speryumurta: Uri Gel/er

252
aldn sylemi. 'Bunu sakla' demi Lennon Geller'a. ' Benim iin
fazla tuhaf. Eer bu benim baka bir gezegene gitme bilctimse, oraya
gitmeyi istemiyorum.'

253
BLM ALTI

Oyun Zaman

Maki Kaji, Japonya'da say bulmacalar zerinde uzmanlam bir

dergiyi ynetiyor. Kaji kendisini, insanlar elendirmek iin rakam

lar sanatnn arac olarak kullanan biri olarak tanmlyor. ' Kendimi

bir matematikiden ok bir sinema ya da tiyatro ynetmeni olarak

hissediyorum' diyor. Kaji ile Tokyo'daki ofisinde bulutum. Bir ma

tematikide grmeyi umacanz biraz ciddi biraz da grev takntl

karakter zellii onu baarl bir iadamna dntrmt. Kaji son

moda bej bir ceketin altna siyah bir tirt giymi ve John Lennon

gzlkleri takmt. 57 yanda ulan kesilmi beyaz kei sakal ve

favorileri vard ve her zaman neeli bir biimde glmsyordu. Kaji

bana hevesle say bulmacalar dndaki dier hobilerinden bahsetti.

Mesela, lastik bant biriktiriyordu ve Londra'ya yakn zamanda yapt

ziyaretinde kendisi iin grkemli bir kazan sayd WH Smith'den

25 gramlk ve bamsz bir krtasiyeciden de 1 00 gramlk lastik bant

almt. Ayn zamanda aritmetik olarak gzel bulduu araba plakalarnn

fotoraflarn ekiyordu. Japonya' da araba plakalar iki basamakl iki

saydan oluur. Kaji yannda her zaman kk bir fotoraf makinesi

tayor ve ilk saynn rakamlarn arptnda ikinci sayy veren btn

plakalarn fotoraflarn ekiyor.

Japonya'daki hibir arabann plakasndaki son iki saynn 00

olmadn dnerek Kaji 'nin fotoraflad her plakann rakam

arpm tablosu zerinde 1 den 9'a kadar olan aralkta yer almaktadr.

rnek olarak 1 1 Ol, 1 x 1 = 1 olarak dnlebilir. Buna benzer ola-

255
rak 1 2 02, 1 x 2 = 2. Listeyi devam ettirdiimizde mmkn olan 8 1

kombinasyonu bulabiliriz. Kaj i imdiden 50 tane fotoraflam bile.

arpm tablosunun hepsini topladnda bunlar sergilemeyi dnyor.

Rakamlarn elence unsuru olmas fikri matematiin kendisi kadar

eskidir. rnek olarak, Antik Msr' dan kalan Rhind papirs, 79. soruya

cevap olarak aadaki listeyi vermektedir. Papirsteki dier sorularn

aksine, bunun belirgin bir pratik uygulamas yoktur.

Kaji, Tokyo araba parknda 3 x 5= 15 'in fotorafn ekti.

Evler 7

kediler 49

.fareler 343

budaylar 240 1 (Orijinal metinde yanllkla 230 1 olarak yazlmtr)

Hekat 1 6.807 (Antik Ms r'da kullan lan birim ls)

Toplam 1 9.607

256
Liste, her biri yedi farkl yerden gelmi, yedi buday yemi yedi fareyi

yiyen yedi kedinin yaad yedi evin envanteridir. Saylar sabit bir

deerin bir nceki terimle arplarak hesaplanmasyla oluan 8eometrik

dizi'yi olutururlar, bu rnekte say yedidir.

Evlerden yedi kat fazla kedi, kedilerden yedi kat fazla fare, fare

lerden yedi kat fazla buday, budaydan yedi kat fazla hekat vardr.

Toplam saylar 7 + 72 + 73 + 74 + 75 biiminde yeniden yazabiliriz.

Ancak bu diziye kar koyamayanlar sadece Msrllar deildir.

Neredeyse tam olarak ayn Anne Kaz ocuk arksnn iinde de vardr.

St Ives'e giderken

yedi kars olan bir adamla tantm

her bir kadnn yedi tane heybesi vard

her bir heybede yedi tane kedi

her bir kedinin yedi tane yavrusu vard

yavrular, kediler, heybeler, kadnlar

St Ives'e ka kii gidiyorlard .

Bu dizeler ngiliz literatrnde gelmi gemi en aldatc soruydu,

nk adam ve onun kadn ve heybe iinde mahsur kalm kedi ai

lesinden oluan gruh byk ihtimalle St Ives'ten geliyorlard . Yine

de, seyahat yn ne olursa olsun, yavrularn, kedilerin, heybelerin ve

kadnlarn toplam says 7 + 72 + 73 + 74 = 2soo'd.

Baka bir daha az bilinen bulmacal soru Leonardo Fibonacci nin'

on nc yzylda yazd Liber Abaci'de bulunur. Bu versiyon

Roma'ya giden yedi kadn ve onlarn yanndaki artan sayda eek,

heybe, ekmek somunu, bak ve bak knndan olumaktadr. Ekstra

76 says seriyi 1 37.256 rakamna ulatrr.

257
 Yedi saysnn artndaki gcn, eitli yzyllarda ve eitli ko

ullarda ortaya kmasndaki ekicilik nedir? Her bir rnek geometrik

dizilerin sper hzl artn gstermektedir. Kafiyeler kk saylardan

nasl byk olanlara ulalabileceini airane bir yolla gsterir. lk

duyduunuzda heybelerin, kedilerin ve yavrularn neredeyse 3000 ' den

kk bir miktarda olduunu sanyorsunuz. Rhind papirsleri ve Liber

Abaci 'deki elenceli matematik sorular benzer matematiksel bir kav

rayn varlna iaret eder. Ve yedi say s , bu tr problemlerde zel

bir nedenden dolay yer alyor olarak gzkse de aslnda bu konudan

tamamen bamszdr. Herhangi bir sayy alp kendiyle birka kere

arptnzda say hzla artk takip edemeyeceimiz bir seviyeye ular.

En kk say olan 2'yi kendisiyle arpmaya balarsak sonu ba

dndrc bir hzla gkyzne kadar ular. Satran tahtasnn ke

sindeki bir kareye bir buday tanesi yerletirerek balayn ve her bir

kareye bir ncekinin iki kat olacak ekilde buday tanesi yerletirerek

devam edin. Son kareyi doldurmak iin ka tane buday tanesine ihti

yacnz vardr? Muhtemelen birka traktr ya da konteynr dolusu mu?

Satran tahtasnda 64 kare olduuna gre bu da 2 saysn kendisiyle

63 kere arpmamz gerektii anlamna gelir yani 263'e eittir. l

birimi olarak, bu miktar dnyann gnmz buday retiminin 100 kat

fazlasdr. Dier bir deyile siz satran tahtasna Byk Patlama' dan

hemen sonra buday tanelerini saymaya balasaydnz 1 3 milyon yl

sonra hfila 263'n onda birini bile saymam olurdunuz.

Matematik bulmacalar , kafiyeler ve oyunlar u anda topluca elenceli

mate matik olarak bilinmektedir. Dokunulamayacak kadar karmak

matematiksel teorilerle ilikili olabilmelerine ramen, sradan bir in

sann bile kolayca anlayabilecei kadar geni ve canl olma zelliine

sahiptir. Ya da herhangi bir teoriyi iermezler bile ama saylarn ne

kadar muhteem olduklarna dair bir hayranlk duygusu uyandrrlar,

tpk plakalarn fotoraflarn toplamann verdii heyecan gibi.

258
 Elenceli matematik tarihindeki dnm noktas n n M.. 2000

yllarnda in'in San Nehir kylarnda meydana geldii sylenebilir.

Efsaneye gre mparator Yu nehirden darya bir kaplumbaann

ktn grr. Kamnn altnda siyah ve beyaz benekleri olan kutsal

bir kaplumbaadr bu. Benekler ilk dokuz sayy gstermektedirler

ve kaplumbaann kamnda (eer noktalar Arap saylaryla yazlm

olsalard) A 'daki gibi gzken bir sistem olutururlar.

4 9 2
3 5 7
8 1 6
A B

Bunun gibi l 'den balayan ardk saylarn satr, stun ve keden

keye her bir parann toplamnn birbirine eit olacak ekilde yerle

tii kareler sihirli kare olarak bilinir. inliler bu kareye Lo Shu derler

(Satr, stun ve keden keye toplamlar 1 5 eder). inliler Lo Shu'nun

evrenin i dengesini sembolize ettiine inanrlar ve onu kehanetler ve

tapnmalar iin kullanrlar. rnek olarak, birden balayarak srasyla

karenin zerindeki saylarn zerinden bir izgiyle geecek olursanz

Grafik B 'deki gibi bir desen elde edersiniz, bu desen size Taocu ra

hiplerin tapnaklardaki hareket biiminin talimatn verir. Yubu olarak

adlandrlan bu desen ayn zamanda in estetik felsefesi olan Feng

Shui'nin baz kurallarnn altn izer.

259
 o

o
2 a fil
1

stnde yubu olan Taocu tahta kalp basks

Lo Shu 'nun mistik tarafn gren tek kltr in deildi. Sihirli

kare Hindular, Mslmanlar, Yahudiler ve Hristiyanlar iin ruhani

nemi olan bir obje olmutu. slam kltr en yaratc kullanmlarn

bulmutur. Trkiye 'de ve Hindistan'da bakirelerin sava l arn k

yafetlerinin stne bu sihirli kareyi naketmeleri gerekliydi. Doum

srasnda bir kad nn rahmi zerine sihirli kare konulursa doumun

kolay geeceine inanlrd. Hindular bunlar koruyucu muskalar ola

rak takarlard ve Rnesans gkbilimcileri bunu gne sistemimizdeki

gezegenlerle badatrmlard . Atalarmzn bycle olan meyil

leriyle alay etmek kolaydr ama modem insan sihirli kareye duyulan

bu ilgiyi anlayabilmitir. Hem basit hem de kurnazca karmak olan

sihirli kare matematiksel mantra gibidir, sonsuz dncenin nesnesidir

ve dzensiz bir dnyada, dzenin ifadesini iinde barnd nr.

260
 Sihirli karelerin en keyif veren ynlerinden biri i ad ce x 3
leiyle snrlandr lmam olmasd r. 4 x 4' 1k ok bilinen bir rnek

Albrecht Drer' in bir almasnda yer alr. Drer, Melankoli 1 'e aa

da yap ld y lla tannan 4 x 4 bir kare ekler, aa baskn n zerine

1 5 1 4 y l kaz nmtr.

Melankoli 1: Drer 'in nl aa basksnda kendisini evreleyen bir

pergel, bir kre, bir terazi takm, bir kum saati ve bir sihirli kare gibi
matematiksel ve bilimsel nesnelerin arasnda dncelere dalm bir
melek resmedilmitir. Sanat tarihileri, zellikle mistisizme eilimli
olanlar, uzun yllar boyunca resmin orta sol tarafinda bulunan ve
Drer 'in begeni diye bilinen geometrik objenin sembolik aklama
sn dnmlerdir, uzun yllar boyunca byle bir eyin nasl olup da
yaratlabileceini dnmlerdir.

26 1
 Drer'in karesi aslnda sihir st bir almadr. Yalnzca satr,

stn ve aprazlarn toplam 34 olmakla kalmam, ayn zamanda aa

daki karelerde noktalarla iaretlemi ve birletirilmi olan saylarn

toplam da ayn sayya ulamtr.

16 3 2 13 .........

5 10 1 1 8 r-h 1 1
Lu 1 1
9 6 7 12
4 15 14 1 ... .....

Drer' in karesinde ortaya kan desenler inanlmazdr ve ne kadar

ok bakarsanz o kadar fazlasn grrsnz. rnek olarak birinci ve

ikinci satrdaki saylarn kareleri toplam 748'dir. Ayn sonuca 3. ve

4. satrlar toplayarak da ularsnz ya da 1 . ve 3. satrlar ya da 2.

ve 4. satrlar, ya da iki kegendeki saylarn karesini. nanlmaz!

Daha ok armak isterseniz Drer'in karesini 1 80 derece evirin.

1 1 , 1 2, 1 5 , 1 6 saylarnn bulunduu karelerden 1 kartn. Sonu u

ekilde olacaktr:

262
mge, Antoni Gaudi tarafndan izilen, Barselona'dak:i Sagrada Farnilia

katedralinin duvarndan alruntr. Gaudi'nin karesi ayn say iki kere

tekrarland iin sihirli deildir ama yine de olduka zeldir. Sat rlar

stunlar ve kegenlerin toplam, sa'nn ld ya olan 33'e eittir.

Sihirli karelerle oynayarak ve desenlerin uyumuna hayret ederek

elence dolu saatler geirilebilir. Aslnda matematiin hibir blm

bu kadar uzun bir sre boyunca profesyonel olmayan matematikile

rin ilgisini ekmemitir. Sihirli kareler on sekizinci ve on dokuzuncu

yzy llarda serpilmilerdir. En nl merakl larndan biri Amerika'nn

kurucularndan olan Benjamin Franklin, Pennsylvania meclisinde he

nz gen bir szcyken tart malardan o kadar ok sklmt ki kendi

karesini icat etmiti. En iyi bilinen karesi sonraki sayfada gsterilen

henz gen bir ocukken gelitirdiini syledii 8 x 8 lekli oland .

Bu karede Franklin, sihirli kare teorisine kendi buluu olan bir sihir

daha eklemiti: ' Bozulmu kegenler' aadaki ekilde A ve B olarak

gsterilen siyah ve gri karelerdeki rakamlardr. Bu karesi kegenler

zerindeki rakamlarn toplam 260 olmad iin tam bir sihirli kare

deildi ama yeni gelitirdii bozulmu kegenlerin toplam ediyordu.

C, D, E'deki siyah karelerin toplam ve E'deki gri karelerin toplam

ve elbette tm satr ve stunlarn toplam da 260 yapyordu.

263
 . . n:.
5.216- 4 18 fl9 8 l40
'}./)
14 , ') 1 4 85 o 'fi
$3 li J 1 2 2 1 aa 31 44
11
n .;9 -'4- 4-3 :J B 27
S3 $8 7 ; .10 23 .'2 6 8.9 42
l s
f 57 .;: 4 .f 40 : 25 24
a' o b3 s 19 3 1 -'4 47
'

16
. I 64 4.9 4 8 3 2 fJ

1 769'da yaynlanan bir mektubunda Benjamin Frank/in sihirli kare

ler hakkndaki bir kitaba yorum yapmt. 'Genlik dnemlerimde, bu
tarzda sihirli kareleri yapmaktan keyif alrdm, kendimi iyiden iyiye
gelitirmitim, yle ki makul boyuttaki herhangi bir sihirli karenin iini
yaz yazar bir hzla yatay, dikey ve apraz olarak karelerin toplamnn
birbirine eit olacak ekilde do/durabiliyordum, fakat bunlar yaygn
ve kolay bir ey olarak grdm iin beni yeterince tatmin etmiyor
lard. Daha deiik zellikleri olan, daha zorlarn yapmak konusunda
baarl olmalydm. ' 1 769 ylnda Philadelphia'da yaynlad Elektrik
zerine Deneyler ve Gzlemler adl kitabnda yukardaki karesini
okuyucularyla paylat .

264
 Franklin'in karesi ok daha ayartc simetrilerden olu uyordu.

Her 2 x 2 lekli alt karedeki say lar n toplam 1 30'dur, ayn ekilde

merkezden ayn uzaklkta olan her 4 saynn toplam da. Franklin

40'l yalarnda bir baka kare daha gelitirdiini sylemiti. Tek bir

gecede, ' Herhangi bir sihirbaz n yapabilecei en sihirli kareden ok

daha sihirli bir kare' olduunu ileri srd 1 6 x 1 6 gibi inan lmaz

bir boyutta bir sihirli kareyi gelitirdi (Ekler ).

A B c D E

Toplam = 260 Toplam = 260 Toplam = 260 Toplam = 260 Toplam = 260

Sihirli karelerin srekliliinin bir sebebi de, artc sayda sihirli kare

olmasdr. Gelin, en knden balayarak sayalm; 1 x 1 lekli

sadece 1 tane sihirli kare vardr: 1 say s . Drt saydan oluan 2 x

2 format nda hibir sihirli kare yoktur. 1 'den 9'a kadar rakamlardan

oluan 3 x 3 lekli sekiz farkl sihirli kare oluturmak mmkndr,

ancak bu sekiz farkl kare ya dndrlm ya da simetri yntemiyle

bulunmutur, bu yzden aslnda 3 x 3 formatnda tek bir sihirli kare

vardr demek yanl olmaz. Bir sonraki sayfadaki ekil, Lo Shu'yla

balanarak btn sekiz olas l gstermektedir.

artc bir ekilde, sihirli karelerdeki art hz llerden inan l

maz bir boyuta ular. Dndrmeleri ve simetrileri karttktan sonra

bile 4 x 4 lekli 880 farkl sihirli kare elde edebiliriz. 5 x 5 lekli

sihirli karelerin olasl olarak ise 1 973 ylnda bir bilgisayar yardm

ile 275.305.224 tane farkl kare oluturulabilecei hesaplanm tr. Bu

rakamn ok byk lekli artna ramen 1 'den 25'e btn say larn

265
olaslklarn hesaplayacak olursak, bu da l 'den balayarak 25 'e kadar

olan btn say larn art arda arp lmas anlamna gelir, bu say da

1 .5 saysnn yanna 25 tane O elde olmas demektir ya da bir baka

8
deile 1 5 septiJyondur.

8
1 6
3 5 7 Yatay
9
3 4 4
00
2
9
1 5

8
lo shu
6 7 2

8 *8
Dikey
9

Go0
6 1 4 2
7 5 3 - 3 5 7
9
2 4 1 6
9

/
1

8
Kegen

Go0
2 7 6
9 5
1 2 7

%
4 3

Dnler Kegen

Yansmalar

6 x 6 lekli bir sihirli karenin ka farkl ekilde olabilecei .

bilinmiyor, yalnz 1 saysnn yannda 1 9 tane sf r gibi bir rakama

kar l k gelmesi muhtemel. Bu say o kadar byktr ki getiimiz

sayfalarda bahsedilen satran tahtasnn son karesindeki budaylarn

say sndan bile fazladr.

Sihirli kareler sadece amatrlerin ilgilendii bir konu olmamtr.

mrnn son yllarnda, nl svireli matematiki Leonhard Euler bu

karelere kar ilgi duymaya balad (O dnemde neredeyse tamamen

kr olduundan dolay say larn uzamsal uygulamalarna ynelik ara

trmalar hayranl k uyandncdr). al malarnda her bir saynn her

266
s rada ve her stunda bir kere kullanld zel bir eidi bulunuyordu.

Buna Latin Karesi adn vermiti.

2 3 4 o 1
f, y $ o 1 2 3 4
$ y f, 3 4 o 1 2
$ f, y 1 2 3 4 o
y f, $ 4 o 1 2 3
Latin Kareleri

Sihirli karelerin aksine, Latin karelerinin birka pratik uygulamas

vard r. Bunlar her takmn birbiriyle karlamak zorunda olduu tur-

nuvalarn hesaplanmalarnda kullan labilirler. Ve tar m konusunda da

iftilere farkl gbreleri test edebilecei kullan l bir lek olutur-

masnda yardmc olur. ifti eer alt tane gbreyi test etmesi gerek

tiini sylyorsa, topra 6 x 6 ebatlarnda karelere blmesi gerekir.

Her bir rn Latin karesine datmas, topraktaki olas herhangi bir

deiikliin her bir ilemi ayn ekilde etkilemesini garanti altna alr.

Blmn ba na size tanttm Japon bulmaca ustas Maki Kaji

say lar ve karelere olan hayranlkla ilgili yepyeni bir a balatt . Fikir

bir Amerikan bulmaca dergisini incelerken aklna geldi. ngilizce konu

amayan biri olarak kelimelerden oluan anlalmaz karelere bakmaktan

vazgeecei zaman karsna ilgin grnml say lardan oluan bir

zgara ekilli bir bulmaca kt . Bulmaca ' Rakam Yerleri' balyla

verilmiti ve 9 x 9 formatnda l 'den 9'a kadar olan say lardan oluan

bir Latin karesiydi. Her sayy bir satr ya da bir stun ierisinde yal

nzca bir kere kullanmak kouluyla, zen kiinin mantksal karmlar

yardmyla bo kareleri doldurmas gerekiyordu. zen kiiye koullarn

267
yardmyla destek veriliyordu, rnein kare 3 x 3 ebatlarnda alt karelere

de blnyorlard ve her bir alt kare koyu renklerle iaretleniyordu.

l 'den 9'a kadar olan saylar alt kareler ierisinde de yalnzca bir kere

kullanlabiliyorlard . Kaji bulmacay zm ve olduka heyecanlanmt

nk bu tam olarak kendi yeni dergisine koymak istedii trden bir

bulmacann kaynayd.

Rakam yerleri ilk kez 1979 ylnda Indiana eyaletinden emekli

bir mimar ve bulmaca merakls olan Howard Gams'n buluu olarak

grcye kt. Kaji her ne kadar Gams'n bulmacalarn zmekten

keyif alsa da bunu deitirmeye karar verdi, saylar tpk kare bul

macalarda olduu gibi lek evresine simetrik ablonla dizdi. Bu

versiyona Japonca 'bir rakam sadece bir kere grlmeli' anlamna

gelen Sudoku adn verdi.

1 5 4 8
8 3 5
6 5 2
8 6 5
4 8 3 6
6 9 1
2 1 8
9 8 7
8 7 2 1

Sudoku Kaji 'nin bulmaca dergisinin 1 980 ylnda kan ilk yayn

larnda grnd ama bekledii ilgiyi grmedi. Bulmacann bir yangn

gibi yaylmas ilk deniz an seyahati srasnda oldu.

ngilizce bilmeyen ve yalnzca Japonca konuan biri Rakam Ye

rini anlayabildiyse, yalnzca ngilizce konuan birisi de Sudoku 'yu

anlayabilirdi. 1997 ylnda Wayne Gould adndaki bir Yeni Zelandal,

Tokyo'da bir kitap dkkfunna girdi. Balangta tm yaynlarn Japonca

olmasndan dolay biraz arm olan Gould'un gz daha sonra tan

dk bir eye denk geldi. Kitabn kapanda zerinde rakamlar bulunan

268
apraz bir bulmacann bulunduu bir kitap grmt, grnnden

bunun bir bulmaca olduu ok belliydi, o an kurallarn anlayamamt .

Yine de kitab satn ald nk ilerleyen zamanlarda ne olduunu

anlayabileceini dnmt. Gney talya'da tatili srasnda bulma

cay zene kadar zerinde alt . Henz Hong Kong'daki yarglk

grevinden emekli olduktan hemen sonra bilgisayar programlamay

renmeye balayan Gould sudoku yapan bir program yazmaya karar

verdi. yi bir programc iin muhtemelen birka gnde bitecek bu

program Gould'un alt yln ald .

Fakat abalarnn sonucu buna dedi, 2004 ylnda New Hempshire s

Conway Daily Sun gazetesini, bulmacalarndan bir tanesini yaynlamaya

ikna etti. Baar inanlmazd . Bir sonraki ay ngiliz ulusal basnna

ulamaya karar verdi. Gould bulmacay en etkili ekilde yerletirmenin

yolunun, zerinde sudoku basl olan bir gazetenin sunumunu yapmak

olduunu dnd. Hong Kong'da The Tmes'n yneticilerini grmeye

ikna etmesi ve bunu doruca ynetim ofisine gtrmesi gerektiini

biliyordu. Lobide bekledii birka saatin ardndan Gould yneticilere

bulmacann basklarn gsterdi ve yneticiler fikri beendiler. Aslnda,

oradan ayrldktan hemen birka saat sonrasnda The Tmes yneticile

rinden bulmacay kimseye gstermemesini istedikleri bir e-posta ald .

ki hafta sonra bulmaca ilk kez gazetede yaynland ve bundan yalnz

3 gn sonra Daily Mail gazetesi kendi versiyonunu yaynlad. Ocak

2005 ylnda Daily Telegraph da oyuna katld ve bundan ok ksa

bir sre sonra btn ngiliz gazeteleri rekabette geri kalmamak iin

bulmacay gnlk olarak yaynlamaya baladlar. Ayn yl ierisinde

bamsz raportrler ngiltere'de o yl ierisinde kalem satnn % 700

arttn bildirdiler ve bunun bulmaca lgnlndan kaynaklandn

sylediler. O yaz kitaplarn, gazetecilerin havaalanlarnn raflarnda

sudoku kitaplar belirmeye balad , stelik yalnzca ngiltere'de deil

tm dnyada. 2005 ylnda Amerika'da en ok satan ilk 50 kitaptan 6

tanesi sudoku balklyd . Yl sonuna kadar bulmaca otuz lkeye yayld

269
ve Time dergisi Wayne Gould'u, Bill Gates, Oprah Winfrey ve George
Clooney'le birlikte o yl dnyay en ok deitiren 1 00 isimden biri

olarak aklad . 2006 ylnn sonunda sudoku 60 lkede yaynlanmaya

baland ve 2007 yl sonunda 90 lkeye ulat . Maki Kaji'ye gre u

anda dnyada dzenli olarak sudoku zen 1 00 milyon kii var.

Herhangi bir bulmacann tamamlanmas ego iin olduka tatmin edi

cidir, fakat sudoku zmek Latin karesinin o mkemmel dengesi ve i

gzelliinden kaynaklanmaktadr. Sudokunun baars say ve kareye

duyulan yz yllk kltrler aras bir saplantnn kantdr. Ve dier

bulmacalarn aksine, sudoku matematikiler iin dikkate deer bir

zaferdir. Bu bulmaca gizlice yaplan hesaplamalara dayanr. Sudoku

herhangi bir aritmetik iermese de, soyut bir dnce, ablon tanm

lama, mantksal karmlar ve algoritmik bir retim gerektirmektedir.

Aynca bulmaca, problemlerin zerine saldrgan bir ekilde gitmeye

cesaretlendirip matematiksel zarafeti de takdir etmeye tevik eder.

rnein sudokunun kurallar anla lr anlalmaz, benzersiz bir

zm kavram nemli bir lde aa kacaktr. Balangta kareler
iinde verilen her bir rakam iin bo kalan kareleri doldurmann sa

dece bir yolu vardr. Ancak bu, k smen doldurulmu her kare iin bir

benzersiz zm olaca anlamna gelmez. 9 x 9 lekli kareler iine

yerletirilmi rakamlarn bir zm olmamas olduka mmkndr,

ayn ekilde birden fazla zm olmas da muhtemeldir. Sky TV bir

sudoku gsterisi yaynladnda, tebeirle 275 x 275 lekli dnyann

en by olduunu iddia ettikleri bir sudoku izdiler. Ancak, verilen

rakamlar yerlerine yerletirildiinde 1 905 tane geerli zm yolu

vard . Dnyann en by olduu iddia edilen sudokunun benzersiz

tek bir zm yoktu, bu yzden bu tam bir sudoku deildi.

Sky TV'nin hatal sudokusunun 1905 olaslnn hesabnda olduu

gibi, olaslklar hesaplamaktan oluan matematik dalna kombinatorik

denir. Bu sudoku gibi nesnelerin permtasyon ve kombinasyolarnn

270
konu edildii almadr fakat en ok bilinen kullanm gezici sat

temsilcilerinin takvimlerinin oluturulmasdr. Mesela, diyelim ki ben

bir gezici sat temsilciyim ve ziyaret etmem gereken 20 tane dkkan

var. Hangi yolu izlemeliyim ki kat edeceim mesafe en ksa olsun.

zme ulamak iin bana gereken btn dkkanlar arasndaki me

safenin permtasyonudur ve bu bir klasik (ve ayn zamanda fazlasyla

zor) kombinatoral problemdir. Benzer sorunlar i ve sanayi dnyasnda

artmaktadr, rnein havaalanlarndaki ta ma irketlerinin uu tak

vimleri ya da etkili bir posta sralama sistemi.

Kombinatorik ok yksek rakamlarla srekli olarak uraan mate

matik daldr. Sihirli kareler grdmz gibi, kk bir say kmesi

artc derecede ok farkl yollarda bir araya getirilebilir. Her ikisi de

ayn biimde karelere blnm bir biim kullansa da, ayn lekteki

Latin karelerinin says sihirli karelerin saysndan daha azdr, buna

ramen Latin karelerinin says devasa boyutlardadr. rnein 9 x 9

ebatlarndaki Latin karelerinin says 28 basamakldr.

Mmkn olan ka tane sudoku vardr? Eer bir Latin karesi bit

mi bir sudokuyu nitelemek iin kullanlrsa, bu her 9 alt karede her

basaman bir kere kullanlmas anlamna gelir ve bu bizim toplam

9 x 9 olaslk saymz 6.670.903.752.02 1 .072.963.960'a drr. Bu

kalplarn ounluu dndrme ya da simetri'yle elde edilen ayn kare

lerin farkl versiyonlardr. Bu dndilime ve simetrileri de elediimizde

geriye kalan mmkn sudoku says 5.5 milyardr.

Yine de bu, pek ok bitirilmi sudoku kalb birok dier kalp

iin zm oluturduu iin, hfila olas sudoku says toplam deildir.

rnein bir gazetedeki sudokunun sadece kendine zel bir zm

vardr. Karelerden bir tanesini doldurduunuzda, yeni saylarla veril

mi yeni bir kalp oluturmu olursunuz, bir baka deyile ayn zel

zmle yeni bir sudoku oluturursunuz ve bu her doldurduunuz

kareyle devam eder. Bir sudokuda verilmi 30 tane rakam olduunu

sylersek, kalb tamamlayana kadar ayn benzersiz zml 50 sudoku

271
oluturabiliriz (8 1 karelik bir kalpta 80 rakam verilene kadar her kare

iin yeni bir Sudoku ihtimali demektir). Sudokularn toplam saysn

bulmak o kadar da elenceli deildir, nk bulmaya altmz ey

ounluk olarak ii bo braklm karelerdir, ki bu da bulmaca ruhuna

aykrdr. Bunun yerine matematikiler bo braklabilecek karelerin

says hakknda daha byk heyecan duyuyorlar. Kombinatroniklerin

sudoku iin sorduu ilk soru, karelere en az ka tane kareyi bo brak

malyz ki sudokunun sadece tek bir zel zm olsun?

Gazetelerde yaynlanan sudokular genelde 25 tane verilmi say

ierir. Bugne kadar, hi kimse 17'den daha az sayda verilmi bir sudoku

iin benzersiz bir zm bulamad . Aslnda 1 7 ipulu sudoku kombi

natronik kltrnden ilham almtr. Bat Avustralya niversitesi'nden

Gordon Royle 1 7 ipulu sudoku veritaban oluturdu ve dnyann

her tarafndaki bulmaca hazrlayanlar her gn ya da drt tane yeni

sudoku ekliyor. u ana kadar 50000'in zerinde sudoku toplad. Ama

dnyaca tannan bir 1 7 ipulu sudoku uzman olmasna ramen, mm

kn olan toplam sudoku saysna ne kadar yaklat konusunda hibir

fikri olmadn sylyor. "Bir sre nce, artk sonuca gerekten ok

yaklatm diyebileceim bir anda, yabanc bir katlmc 5000 tane yeni

sudoku gnderdi, dedi. 'Anon 1 7 ' isimli bu yabancnn bunu nas 1 ba

ardn henz anlayabilmi deiliz ama ok akllca bir algoritma

kulland kesin."

Royle'a gre henz kimse 16 ipulu bir sudoku bulamad, ona

gre 'Ne biz insanlar o kadar akllyz ve ne de bilgisayarlarmz o

kadar gl.' Byk ihtimalle, Anon l7 kullanmamas gerektii halde

bir bakasna ait olan ok gl bir bilgisayar kulland iin, metodunu

henz aklayamyor. Kombinatroniklerin sorularn cevaplayabilmek

genellikle bilgisayara ok fazla sayy girmeyi gerektiren sk bir al

maya bal oluyor. Royle, baz yeni teoriler olmadan, 1 6 ipulu sudo

kunun toplam saysn bulmaya almann sadece kk bir parasn

bulmaktan teye gemeyecek bir aba olduunu iddia ediyor. Fakat

272
igdsel olarak 1 6 ipulu sudokunun bulunamayacan dnyor

ve ekliyor, 'Elimizde 17 ipulu o kadar ok sayda sudokumuz var

ki, 1 6 ipulu sudokuya rastlam olmak bizi gerekten ok artr.'

Maki Kaji'nin kartvizitinde Sudoku 'nun Babas yazmaktadr. Wayne

Gould kendini Sudoku'nun vey baba'i olarak tanmlar. Sonunda Gould'la

bat ngiltere 'nin bir meze dkkannda kahve ierken tantm. Yeni

Zelanda ragbi apkas takyordu ve bununla taban tabana zt gzken

babacan bir grnts vard. n dilerinin aras boluktu, ince gzlkleri

vard, ksa gri salar ve genleri aratmayan cokusuyla bana, eski bir

hakimden daha ok gen bir retim grevlisini anmsatyordu. Sudoku,

Gould'un yaantsn deitirmiti. Emekliliinde, alma hayatnda

hi olmad kadar meguld. Dnya zerinde 8 1 lkede 700'den fazla

gazeteye bedava Sudoku vermekte, sadece satt kitaplar ve program

lardan para kazanmakta ki, dediine gre bu btn Sudoku pazarnn

sadece % 2'si. Yine de bu ona yedi basamakl bir servet kazandrd .

Ve artk o nl birisiydi. Ona karsnn beklenmedik bir biimde bu

kadar nl olmas karsnda nasl davrandn sorduumda bir saniye

duraklad ve 'Geen yl ayrldk,' diye kekeledi. '32 yllk evliliin

ardndan, belki o kadar paraya sahip olmak ona daha nce hi sahip

olmad bir zgrlk vermitir. ' Sonraki sessizlikten kardm mesaj

i burkucuydu. Kendi apnda bir lgnlk balatm olabilirdi, fakat

bu macera kiisel olarak ok ar bir bedele mal olmutu.

Amerikal Howard Garns'n fikri Indiana'da bulmu olmasna ramen

Sudoku 'nun baarsnn hep, douya ait romantik bir bilgelik hissi veren

adndan kaynaklandn dnmmdr. Aslnda bulmaca gelenei

doudan gelmektedir. lk olarak uluslararas bulmaca lgnl 1 9.

yzyln balarnda, Amerikal ve Avrupal denizciler in'den dn

dkleri zaman yanlarnda tahtadan ya da fldiinden yaplm 7 par

al geometrik ekil takmlar getirdiklerinde -bu takmlar iki byk

273
gen, iki kk gen, bir orta boy gen, bir ekenar drtgen ve

bir de kareden oluuyordu- ortaya kmtr. Bu paralar bir araya

getirildiinde byk bir kare elde ediliyordu. Bu takmlarn yannda

dzinelerce kitapklar, insan figrl anahtarlklar, geometrik ekiller

ve daha bir sr nesneler getirmilerdi. Bulmacann amac verilen tm

7 nesneyi kullanarak resmedilmi ekilleri yapabilmekti.

Bulmaca, inlilerin ziyafetler iin tablolar ve eitli dzenlemeler

yapma geleneinden esinlenmiti. 1 2. yzyldan kalma bir in kita

bnda, 76 farkl ziyafet yerleimi gsteriliyordu, bunlardan pek ou,

dalgalanan bayrak, iekler ya da da sralar gibi grnyordu. 1 9 .

yzyln kapanmasna yakn, Aptal Kei gibi elenceli bir lakab olan

inli bir yazar bu tren kareografisini, parmak geniliindeki geometrik

biimleri kk el kitaplarna uygulad ve bu figrleri kitaba koydu.

Resimler yedi tane zekice tasarlanm paradan oluuyordu .

ngiltere 1817 ngiltere 1818

in 1858 ABD 1903 ABD 1925

alar boyunca tangram figrleri

274
 Orijinal olarak in bulmacas olarak adland r lan hu setler daha

sonra 'Tangram' ismini aldlar. in dnda yaynlanan ilk Tangram

kitab 1 8 1 7 ylnda Londra'da basld. Kitap hemen bir moda balatt .

1 8 1 7 ve 1 8 1 8 yllar arasnda onlarca Tangram kitab, Fr..nsa, Almanya,

talya, Hollanda ve skandinavya' da kt . O gnn karikatristleri l

gnla kaplm, karsyla yataa girmek istemeyen erkekleri, yemek

piiremeyen alar ve hastasyla ilgilenmek istemeyen doktorlar

resmetmilerdi nk yeni genler yapmaya kendilerini fazlasyla

kaptrmlard . lgnlk Fransa'da kendini daha fazla gstermiti,

bunun nedeni byk olaslkla Napolyon 'un gney Atlantik adalarndan

St. Helana'da srgndeyken en keyif ald eyin bu bulmaca olduu

iddiasyd. Eski imparator ilk benimseyenlerdendi, nk Asya'dan

dnen gemiler nce oraya uruyorlard .

Tangram seviyorum. Erkekler, kadnlar, hayvanlar sihirli bir

ekilde hayat buluyor. Sadece tek bir paray bile hafife evirseniz

figrn kiilii tamamyla deiiyor. Asal ve genellikle acayip olan

d hatlaryla figrler inanlmaz ilgi ekiciler. Franszlar siletler ha

linde bu imgeleri tablolarna yanstarak kiiselletirmeyi ok ileri bir

boyuta tadlar.

Bulmacann ne kadar srkleyici olduunu onu zmeyi dene

meden anlamak olduka zordur. Aslnda olduka kolay gzkseler de,

Tangram zmek inanlmaz derecede zor olabilir. ekiller kolaylkla

aldatabilir, tamamen ayn grnen iki siletin yaps tamamen farkl

olabilir. Tangram size bir nesnede ilk grdnz eyin aslnda onun

z olmayabileceini hatrlatarak gnl rahatlna kar bir uyan ola

rak hizmet edebilir, sonraki sayfadaki tangramlara bir gz atn. Birinci

figrden ikinciyi elde etmek iin sadece kk bir geni kartmak

yeterliymi gibi grnyor. Aslnda iki figrde de ekillerin tamam kul

lanlmtr ve birbirinden tamamen farkl bir ekilde yerletirilmilerdir.

275
 1 9. yzy ln ortalar nda tangramlar, hiila bir yetikin elencesi

olmalar na ramen, okullar tarafndan benimsendiler. Alman irketi

olan Richter, Tangram ' Kopft.erbrecher ya da beyin patlamas olarak

yeniden adlandrd ve rnn baar s ndan dolay , deiik boyutlarda

deiik paralar n kesilmesiyle bir dzine kadar daha yeni Tangram

tasarland . Birinci Dnya Sava srasnda, Richter bulmacalar si

perlerde skp kalm askerlerin aras nda daha da ok sevilen bir

zaman geirme elencesi olmutu. Talep o kadar artmt ki baka

bir 1 8 Tangram daha piyasaya sunuldu. Bir tanesine Schutzengraben

Geduldspiel -siper sabr oyunu- deniyordu ve zeplin, revolver ve el

bombas gibi askeri ekillerden oluuyordu. Baz ekiller cepheden

neri gnderen askerler tarafndan gelitirilrri lerdi.

S BRI@ 1t
..J'ru.
s

XMAS
PARAD E
UITTS TU D O R B LOClll AHD I U I L D E C

kinci Dnya Sava Lott 'un tula bulmacalarnn reklam

276
 Richter'in bulmacalar Birinci Dnya Sava 'ndan nce Alman

snrlarnn tesinde olduka fazla satlm lard . ngiliz hkmeti

Alman rnlerinin ithalini yasaklaynca, Watford Lott tula irketi,

yurtsever bir ekilde ileri atld ve 1 940'lara kadar bunlarn ngiliz

yapm kopyalarn retti.

Her kuak yeni figrler rettii iin 200 yl boyunca Tangram

modasn hi kaybetmedi. Hfila kitaplardan veya oyuncaklardan

bunlar satn alabilirsiniz. Yaynlanm Tangram repertuar u anda

5900'den daha fazladr.

Bu tarzda bulmacalarn Tangram'da bir araya gelmi olmasna ra

men, tangram yeniden dzenleme bulmacalarnn ilki deildir. Antik

Yunan'da stomachion isimli oyunda bir kareyi 1 4 paraya blerlerdi

(Stomachi mide anlamna gelir ve bu ismin paralar sindirmeye a

lmaktan deil bulmacay zmeye alrken sizde brakt karn

ar sndan dolay verildii dnlmektedir). Arimet stomachion ze

rine, yalnzca bir paras gnmze ulaan bir eser yazm. Bu eser,

kalan paradan anlaldna gre, mkemmel bir kare elde etmek iin

stomachion 'un paralarnn ka farkl ekilde dizilebilecei hakkna bir

metindir. Yalnzca yakn bir sre nce bu problem zlebildi. 2003

senesinde bilgisayar bilimcisi Bill Cutler 536 yolunun olduunu buldu

(dndrme veya simetriler altnda zde olan zmler haricinde).

Stomachion, ayn zamanda 'Arimet hcresi ' olarak da bilinir.

277
 Arimet zamanndan beri, elenceli bulmacalara kar duyulan

zel ilgi matematikilerin ortak noktas olmutur. 'nsanlk, hibir ko

nuda, oyunlar icat etmekte olduu kadar usta olmamtr' der Gottfried

Leibniz. rnein, delikli damaya olan tutku ikili sisteme ve rakamlara

olan saplant syla alakaldr: Bir deliin iinde bir kazk olabilir ya da

olmayabilir, ya 1 'dir ya da O'dr. Ancak, elenceyi seven en byk

matematiki, 1 8. Yzyl muammasn zmek iin tamamen yeni bir

matematik daln bulan Leonhard Euler'dir.

Eski ad Koninsberg ve Pnsya'mn bakenti olan, imdiyse Rusya'mn

bir ehri olan Kaliningrad'da, eskiden Pregel Nehri'ni gemek iin yedi

tane kpr kullan lrd . Yerel halk, ayn kprden 2 kere gemeden

btn kprler zerinde yolculuk yapmann mmkn olup olmadn

bilmek istiyorlar.

Byle bir dngnn imkansz olduunu ortaya koymak iin Euler,

bir harita izdi ve kara parasn gstermek iin nokta ya da dm,

her bir kpry gstermek iin bir izgi ya da hat kulland . Her bir

hattn her dm nokta<>na deerek bir devre oluturabilecei bir grafik

zerinde almalar yapt, ama bunu yapmak imkanszd.

Euler'in yapt kavramsal srama, sorunu zmek iin nemli

olann kprlerin tam yerleri deil, birbirlerine nasl balandklaryd .

Bu fikir Londra yeralt haritasnda da kullanld; harita corafi olarak

doru deildi ama tnellerin birbirlerine olan balantlarn tam olarak

doru veriyordu. Euler teoremi, grafik teorisi balatt ve sktrldk

larnda, bzldnde, gerildiinde zellikleri deimeyen nesneleri

inceleyen ok geni bir matematik dal olan topolojinin gelitirilmesine

ilham kayna oldu.

1 8 1 7 ylnda tangrarna olan byk ilgi dnyann ikinci uluslararas

bulmaca lgnlyla karlatrldnda hibir ey deildir. 1 879 yl

aralk aynda Boston'da bir oyuncak dkkannda Onbe Bulmacas

sat a sunulduunda, reticiler talebi karlayamadlar. 'Ne yalln

278
 a

On sekizinci yzylda bir harita ve grafik olarak Konigsberg.

getirdii kr kl klar ne de nurtopu gibi bir ocuun simas bu bulac

hastala kar koyamyor' diye yaynlad haberi Baston Post.

Onbe Bulmacas kare bir 4 x 4 kalbn ierisine yerletirilmi

1 5 kp bloktan oluuyordu, yani demek oluyor ki bir paras eksikti.

Bulmacann amac bo olan kareyi kullanarak dier bloklar kaydrp

bulmacay numara srasna gre dizerek tamamlamakt . Onbe Bul

macasyla oynamak ylesi elenceli ve ba mllk yapan bir eydi

ki bu baml lk Massachusetts ' ten New York'a oradan da btn

Amerika'ya yay ld . ' lkeyi doudan batya kadar bir kasrga gibi

sprd, her getii yerde insann beynini kasp kavurdu ve geride

geici bir lgnlk b rakt ' diye yaynlad Chicago Tribune. New York
Times 'a gre, veba bile daha nce ne bu ne de baka bir lkede bu

derece korkun bir hzla yay lm t .

Bulmaca daha sonra deniz an yolculuuna kt, sylendiine

gre Londra'da baka hibir ey satmayan bir dkkan vard . Alt ay

iinde bulmaca dnyann teki tarafna ulamt . 'lgna dnenlerin

says azmsanmayacak kadar' diye yazmt, Yeni Zellanda'dan Otago

Witness gazetesi l Mays 1 880 tarihinde.

279
Onbe Bulmacas balangta mcevher bulmacas olarak biliniyordu

Onbe bulmacas, 4 x 4 sihirli karenin fiziksel bir modelini yapmak

iin neredeyse 20 y l boyunca uram ve New York tarasndan bir
posta mdr olan Noyes Chapman'n buluuydu. Her biri zerinde
1 6'ya kadar saylar bulunan kk tahtadan kpler yapm t ve bu
kpler bir tahta kutu ierisine kolayca giriyordu. Kutudan bir tane
kp kartp dier kplerin kayarak hareket edebildiiri grdnde
saylan tekrardan dizmenin elenceli bir oyun olduunu fark etti. Chap
man bunun birka kopyasn ailesi ve arkadalar iin yapt ama bunu
asla serrnayeletirrnedi. Bulmaca Bostonlu ak Il bir marangozun bunu
ticarete dkme fikrinden sonra ortaya km oldu.
Onbe Bulmacas bazen zlebilir ve bazen zlemez oluu
yznden insanlara ikence olmutu. Kpler kutuya rastgele dizildiinde
iki sonula karlalyordu: Ya kpler doru srasyla yerleiyordu ya
da ilk sras doru son srada ise 1 3- 1 5- 1 4 olarak sralanyordu.
lgnlk bu 1 3- 1 5- 1 4 srlamasnn 1 3- 14- 1 5 olarak yeniden dzenlenip
dzenlenemeyeceinin aranmasyla iyice atelenmiti. 1 890 ylnn Ocak
aynda, ilk bulmacann sata kmasndan birka hafta sonra, New York
Rochester'tan bir dii gazeteye bir ilan verdi ve bunu ispatlayacak

280
olan kiiye 1 00 $ ve takma diler vaat etti. Bunun imkansz olduuna

inanyordu ama biraz matematik desteine ihtiyac vard.

Onbe Bulmacas aknl oturma odalarndan, akademilerin

salonlarna kadar btn dnyaya yaylmt ve sonunda profesyoneller

ie dfilil olunca bu delilii tetikleyen zmszlk lgnl tatmin edici

memnuniyet veren bir lgnla dnt. 1 980 ylnn Nisan aynda,

zamannn sekin matematikilerinden Hermann Schubert, bir Alman

gazetesinde 1 3- 1 5-14 konumunun zmsz olduu konusundaki ilk

kant yaynlad . Ksa bir sre sonra da, yeni kurulmu olan American

Journal ofMathematics tm balang pozisyonlarna gre, sonularn

yarsnn 1 3- 1 5- 1 4 ile bittiini dier yarsnn ise 1 3- 14- 1 5 ile bittiine

dair bir kant yaynlad . Onbe Bulmacas her zaman zlemeyen

uluslararas tek bulmaca lgnl olarak kald . Baz insanlar ldrt

masna hi amamak lazm.

Tangram gibi, Onbe Bulmacas da tam anlamyla yok olmad.

Bugn hala oyuncaklarda, Ylba kurabiyelerinde ve kurumsal pa

zarlama hediye paketlerinde bulunabilen kayan blok bulmacalarnn

atas olarak kald. 1 974 ylnda bir Macar bu bulmacay gelitirmek

iin abalarken aklna bunu boyutlu olarak yeniden tasarlamak

geldi. Em Rubik, btn bulmacalar tarihindeki en baarl bulmaca

olan Rubik kpnn (Sabr kp) ilk rneini ortaya kard,

2002 ylnda yaynlad Bulmaca gds adl kitabnda, gster

gebilim uzman Marcel Danesi ' Bulmacalar zmek iin gereken

sezgisel yetenek insanlk durumunun bir parasdr' diye yazd . Bir

bulmacayla karlatmz zaman igdlerimiz tatmin olacamz bir

zme ulancaya kadar bizi zorlar. Bulmacalar, Yunan mitolojisinde

bilmece soran sfenksten gnmzdeki dedektif gizemlerine kadar, farkl

zaman dilimlerinde farkl toplumlarn ortak zellii olmutur. Danesi

zor sorularn kesin zmleri olabileceinin gsterildii varolusal bir

terapi biimi olduunu savunuyor. ngiltere 'nin en byk bulmaca

281
derleyicisi olan Henry Emest Dudeney bulmaca zmeyi insan do

asnn temel esi olarak tanmlyor. ' Aslnda hayatmzn byk

bir blmn bulmaca zmeye harcarz; nk bulmacalar da kafa

kartrc sorular deildir de nedir?' Ve ocukluumuzdan balayarak

srekli sorular sorar ve cevaplamaya abalarz.

Bulmacalar ayn zamanda matematiin 'aknlk' faktrn harika

bir ekilde tarlar. Genellikle etraflca dnmeyi ya da kart sezgisel

gereklere gvenmeyi gerektirirler. Bir bulmacay zmenin verdii

haz bamllk yapacak kadar keyifli, zememenin verdii yk ise

tanamayacak kadar ardr. Yaynclar elenceli matematiin bir pazara

sahip olduunu hemen fark ettiler. 1 6 1 2 ylnda Fransz Claude Gaspard

Bachet 'Rakamlarla zlebilecek Elenceli ve lgin Bulmacalar '

(aritmetik kullanan her trl merakl insan iin ok yararl) adl kitab
yaynlad . Kitapta sihirli kareler, kart hileleri, ondalk olmayan taban

lar ve aklnzdan bir say tutun tipinde sorular bulunuyordu. Bachet,

Diophantus 'un Arithmetica' sn tercme etmi ciddi bir filimdi. Ama

onun popler matematik kitab gzle grlr biimde akademik al

malarndan daha etkili oldu. Daha sonraki tm bulmaca kitaplar ona

borludur ve nemini yzyllar boyunca koruyan kitap en son 1 959

ylnda baslmtr. Matematiin hatta elenceli matematiin belirleyici

zelliini oluturdu ve gncelliini asla kaybetmedi.

On dokuzuncu yzyln ortalarnda Amerikan gazeteleri satran

sorulan yaynlamaya baladlar. Bu sorunlar ilk ve en erken geliti

ren tasarmclarndan birisi de Sam Loyd'dur. Bu New York'lu, ilk

bilmecesi yerel bir gazetede yaynlandnda henz 14 yandayd .

1 7 yana geldiinde btn Amerika' da en baarl ve en ok tannan

satran problemleri tasarlaycsyd.

Satrantan matematik tabanl bulmacalara gei yapt ve yzyln

sonunda dnyann ilk profesyonel bulmaca derleyicisi ve menajeri oldu.

Amerikan basnnda geni bir lde yaynlar yapyordu ve iddiasna

gre kesine gnde 100.000 mektup geliyordu. Ancak, biz ona ihtiyatla

282
yaklamalyz. Loyd profesyonel bir bulmacacdan beklenilecek tipte

bir tavr gelitirdi. Balang olarak, Onbe Bulmacas ' n kendi inin

bulduunu iddia etti, bu bir yzyldan daha uzun bir sre gerek olarak

dnld, ta ki 2006 ylnda Jerry Slocum ve Dic Sonneveld adl iki

tarihinin izleri takip ederek temelinin Noyes Chapman 'a dayandn

bulmasna kadar. Loyd ayn zamanda szde 4000 yl l k bulmaca tarihi

nin konu edildii eski bir yaztn yeni bir versiyonu olan The Bth Book
o/Tan Part /'le Tangram olan ilgiyi yeniden canlandrd . Balangta

matematikiler tarafndan ciddiye alnsa da kitap bir akadan ibaretti.

283
 Loyd'un matematiksel problemleri, resimli bulmacalara evirmede
benzersiz bir yetenei vard . Onun en neeli buluu Brooklyn Daily
Eagle iin 1986 ylnda yapt al masyd . ' Dnyadan Yok Olu'
isimli oyunu o kadar popler oldu ki, daha sonra baz firmalar tara
fndan eitli tantm hileleri iin kullanld , buna The Young Ladies
Home Jourral, Byk Pasifik ve Atlantik ay irketi ve 1 896 bakanl k
seimleri aday cumhuriyeti platfonn da dahildi (vermeye alt
mesaj bir manifesto iermemesine ramen). Bulnaca merkezi etrafnda
karttan yaplm bir disk zerinde dnebilen Dnya'nn etrafnda yer

284
alan inli savalarn resimlerinden oluuyordu. Ok kuzey doguyu

gsterdiinde 1 3 sava vard ama ok kuzey baty gsterdiinde 1 2

sava oluyordu. Bulmaca kafa kartrcyd. Gerekte 1 3 sava

vard ama gz ap kapay ncaya kadar 1 2 oluyordu. Hangi adam yok

oluyordu ve nereye gidiyordu?

Bu bulmacadaki hile geometrik yok olma diye bilinir. Olay aynca

u ekilde de ortaya konulabilir. Bir sonraki sayfadaki resimde dikey

1 0 tane izgi olan bir kat parasn gryoruz. Kat apraz bir

izgi boyunca kesildiinde, iki blm sadece dokuz satr oluturacak

biimde tekrar dzenlenebilir. Onuncu izgi nereye gider? Olan ey,

paralarn orijinal paradan daha uzun olan dokuz izgi biiminde

yeniden sralanmasdr. Eer ilk ekildeki izgilerin uzunluu 1 0 bi

rimse, yeni oluturulan ekil eer bir izgi eit ekilde datlacak

olursa 9 birim halini alr.

Sam Loyd'un 'Dnyadan Yok Olu'da yapt eyde geometrik

yok olmay kullanarak ayn ilemin erisel olarak izgilere askerler

yerletirerek bir tanesini dnyadan gndermektir. 1 O izgi rneine

benzer olarak bulmacas nda 1 2 pozisyon vardr. Orijinalde 2 tane

savann bulunduu, sol alt ke yok olmann biti noktalarna e

deerdedir. Ok kuzeydoudan kuzeybatya doru hareket ettiinde 2

savann bulunduu konum dndaki dier btn konumlara bir

sava daha eklenmi olur, lsel olarak klr ve sanki bir sa

va tamamen kaybolmu gibi grnr. Aslnda sadece dierlerinin

etrafnda da lmtr. Sam Loyd ' Dnyadan Yok Olu'un 10 milyon

kopyasnn retildiini iddia etti. Zengin ve nl oldu ve Amerika'nn

bulmaca kral olarak anlmann keyfini srd.

Bu arada, Byk Britanya' da Henry Emest Dudeney de benzer

bir ne ulamtr. Loyd'un kapitalist kstahl ve kendini tantma

yetenei, New York'ta bir devri balatrken kapattysa, Dunedey daha

iednk olan ngiliz yaam tarzn benimsedi.

285
Geometrik yok olma: on izgi dokuz izgi halini alr

Sussex 'de koyun iftilii yapan bir aileden gelen Dudeney 1 3

yanda Londra'daki kamu dairesinde memur olarak almaya ba

lad . inden skld iin, eitli yayn organlarna ksa hikayeler ve

bulmacalar gndermeye balad . Sonunda kendini tam mesai gaze

tecilik yapmaya adad . Ei Alice krsal Sussex blgesindeki yaam

hakknda oksatar romantik romanlar yazd ve bu romanlarn telif

haklar sayesinde ift lks bir hayat srd. Dudeney'ler yaamlarnn

bir ksmn krsalda ve bir ksmn tm edebiyat tarihinin muhtemelen

en sembolik bulmaca zcs ve entelektel edebiyat tarihinin bir

paras olan Sherlock Holmes'un yaratcs Sir Arthur Conan Doyle'un

da bulunduu Londra'da geirdiler.

Dudeney ve Sam Loyd'un ilk kez 1 894 senesinde, Loyd'un kim

senin zemeyeceine inand 53 hamlelik satran sorusu sorduunda

tantklar dnlyor. Loyd 'dan 1 7 ya daha kk olan Dudeney

sonuca 50 hamlede vard . kisi bir sre birlikte altlar ama Dudeney,

Loyd'un kendi fikirlerini aldn fark ettii zaman kavga ederek yol

larn ayrd. Dudeney Loyd'dan o kadar ireniyordu ki, onu eytanla

edeer tutuyordu.

286
 Her ikisi de kendi kendilerini yetitirmi olsalar da, Dudcncy 'in

daha iyi bir matematik zekas vardr. Onun bulmacalarnn ou daha

derin problemler oluturmu ve genellikle akademik evrenin ilgisini

ekmitir. rnein, 1 962 senesinde matematiki Mei-ko Kwan sokak

lar sisteminden oluan bir ehirdeki postacnn tm sokaklar gezmek

kouluyla en ksa ekilde ehri nasl dolaabilecei sorusunu arat

ryordu. Dudeney ayn sorunun bir benzerini bir maden mfettiinin

maden iindeki kanallarda dolamas ile ilgili olann neredeyse 50

yl nce bir bulmaca ierisinde oluturmu ve zmt.

Dudeney say teorisine de istemeden katkda bulunmutur. Onun

Kk Alma isimli bulmacalarnn biri, aadaki saylarn kp kklerinin

ayn saylan oluturan basamaklarn toplamna eit olduu gereinin

bulunmasnda rol oynamtr.

1 = 1 x 1 x 1 1 = 1

512 = 8 x 8 x 8 8 = 5 + 1+ 2

49 1 3 = 17 x 17 x 1 7 1 7 = 4 + 9 + 1 +3

5832 = 1 8 x 1 8 x 1 8 18 = 5 + 8 + 3 + 2

1 7.576 = 26 x 26 x 26 26 = 1 + 7 + 5 + 7 + 6

19.693 = 27 x 27 x 27 27 = 1 + 9 + 6 + 8 + 3

Bu zellikteki saylar -ve onlardan yalnzca alt tane vardr- Dude

ney saylan olarak bilinir. Dudeney'in en iyi yapt bir baka ey de

geometrik kesitlemedir, bu tangramn kurallarndaki gibi geometrik

bir ekli paralara ayrarak bir baka geometrik ekil elde etmektir.

Dudeney bir kareyi alt paraya blerek bir begene dntrmenin bir

yolunu bulmutur. Metodu popler bir klasik haline gelmitir nk

uzun yllar boyunca begen elde edebilmek iin bir kareyi en az yedi

paraya ayrmak gerektii dnlyordu.

287
Dudeney ayn zamanda bir geni drt paraya blerek bir kare elde
etmenin yeni bir yolunu bulmutur. Dudeney, zmnde, paralarnn
birbirine zincir oluturulacak ekilde menteelendiinde bir yoldan
gidildiinde kare, dier yoldan gidildiinde ise gen elde edilebile
ceini fark etti. Buna Haberdasher's Puzzle (Tuhafiyeci Bulmacas)
dedi, nk paralar tuhafiyedeki kumalardan arta kalan paralan
andn yordu. Bulmaca bylece 'Menteeli Kesit' konsepti olarak tantld
ve yle ilgi grd ki Dudeney, 1 905 ylnda ngiliz bilimsel akade
misinin bir toplant snda, maun aa ve pirin menteelerden yapt
rnei sunduunda byk bir ilgi uyandrd. Tuhafiyeci Bulmacas
Dudeney'in en byk mirasyd ve matematikiler iin de bir asrdan
fazla bir sre iin bilgi ve mutluluktu.

Tuhafiyeci Bulmacas

288
 Tuhafiyeci Bulmacas 'na tutkuyla balanan biri de Kanadal gen

Erik Demaine'dir. Demaine daha henz 20 ya ndayken MIT'de pro

fesr olmu bir dahiydi ve en ok ilgisini eken ey problemlerin

'evrensellii' idi. Dzgn kenarl bir ekli paralarna ayrp bunlar

zincir oluturacak ekilde birbirlerine menteeleyip ayn hacimde baka

bir dzgn kenarl ekil elde etmenin mmkn olup olmadm merak

ediyordu. Soruyu zmek iin on ylm harcad ve Mart 2008 'de 27

yandayken Atlanta Oteli'nin balo salonunda anlaylar gl olan

bulmaca sever dinleyicilerine sonucu aklad .

Demaine uzun boylu ve sskayd , kabark sakallar ve arkadan

atkuyruuyla toplanm koyu sar salar vard . Arkasndaki byk

ekrana projektrle bir Tuhafiyeci Bulmacas yanstlyordu. Sorunun

zerine ksa bir sre nce doktora rencileriyle birlikte gitmeye karar

verdiini syledi. 'Bunun doru olduuna inanmyordum' dedi. Ancak

beklentilerinin aksine, o ve rencileri Tuhafiyeci yntemiyle herlangi

baka bir okgeni ayn alanda baka bir okgene dntrmenin yolunu

bulmulard . Salondan alk ykseliyordu, bilgisayar destekli geometride

ok nadir bir olay gerekletirilmiti. Fakat bulmaca dnyasnda bu

gerekten yapabileceiniz en heyecan verici atlmlardan biriydi ve

zamann en nemli zekalarndan birinden sembol bir soruya verilen

bir zmd.

Gardner toplant s olarak da adlandr lan Atlanta Konferans

Demaine'in konumas iin bir araya gelebilecek en byk hayran

kitlesiydi. Buluma, matematikiler, sihirbazlar ve bulmaca severler

iin dnyann en nde gelen toplants olmutu. Getiimiz yzyln

ikinci yar snda elenceli matematiin evrimlemesini salayan adam

iin ylda iki kere yaplan bir sayg gsterisiydi. Martin Gardner u

anda 93 yanda, 1 957 ve 1 98 1 yllar arasnda Scienti.fic American

dergisinde aylk olarak matematik blm yazd . Bu dnem bilimsel

gelimelerin olduu bir dnemdi -uzay yolculuu, bilgi teknolojisi ve

genetik- ama okuyucularn hayal gcne hitap eden ey Gardner'n

289
canl ve berrak dz yaz syd . Kesinde platform oyunlarndan sihir

hilelerine, ilk bilgisayar oyunlarndan say bilimine kadar her trden

konular yer alyordu ve genellikle dilbilimi ve tasarm gibi konularda

yzeysel yazlar bulunuyordu. Konumasndan ardndan Demanie bana

'Garder'n matematie yaklamnn ok elenceli olduunu dnrdm,

bu da evrelerinin gznden kaard ' dedi. ' nsanlar ok ciddi olmaya

alyorlar. Benim amacmsa her eyi keyifli bir biimde yapmak. '

Demaine, henz bir ocukken Gardner'n sayfasyla cam ustas

ve heykeltra olan babas sayesinde tanm. Sk sk matematiksel

yazlar yaynlayan Demaine'ler, Gardner'n disiplinler aras ruhunu

davuruyorlar. Erik, hem matematik hem de sanatn ortak noktas

olan bilgisayar destekli origaminin ncsdr ve baz origami mo

delleri hfila New York Modem Sanatlar Mzesi 'nde sergilenmektedir.

Demanie matematik ve paralel dallarn 'gzellik ve basitliin estetii'

olduunu dnyor.

Demaine Atlanta'da dinleyicilere Tuhafiyeci Bulmacao; tarz ke

sitlemenin evrensellii konusundaki kantn detaylarn aklamad, bir

okgeni hesaplayp bir baka okgene dntrmek iin menteeleme ve

yeniden tasarlamann her zaman gzel sonular vermediini ve sklkla

tamamen ie yaramaz sonular oluturduunu syledi. Demanie u anda

bu metodu kullanarak ekil deitiren robotlar zerinde bir alma

yrtyor-tpk deiik ekillerdeki makinelere dnen robotlarn

bulunduu Transformers filmi ve izgi filminin kahramanlar gibi.

290
 Konferans 8. Gardner iin Toplanma ya da G4G idi ve logosu da

ters evirme ya da ambigram olarak adlandrlan teknikle Scott Kim

tarafndan tasarland .

Logo ters evrildiinde yine ayn ekilde okunur. Daha sonra

bulmaca tasarmcs olan eski bilgisayar bilimcisi Kim, bu simetrik

gzel yaz tarzn 1 970'li yllarda icat etti. Ambigramlar, herhangi bir

simetri ya da gizli yaznn yapt gibi 1 80 derece dndrldklerinde

ayn grnmek zorunda deillerdir.

Yazar Isaac Asimov, Kim' i, perspektif ve simetrileri kullanarak

kendi iinde elikili grntler oluturan ve bunlarn en nls olan

yukar trmanarak balad noktaya gelen merdivenler olan Hollandal

sanat ile kyaslarak "Alfabenin Escher'i" olarak tanmlar. Escher ve

Kim arasndaki bir baka benzerlik ise iki sanatnn almalarnn da

Gardner toplantlarnda en geni izleyici kitlesine ulam olmasdr.

Ambigramlar bamsz ve ezamanl olarak yaync ve sanat

olan John Langdon tarafndan tasarland . Matematikiler bu tarz harf

leri zellikle kendilerine ait simetri ve desen aratrmalarn elenceli

hale getirdikleri iin severler. Yazar Dan Brown ambigramlarla, bir

matematik retmeni olan babas Richard Brown sayesinde tan t .

Dan Drown oksatar eseri olan Melekler ve eytanlar adnn bir am

bigram tasarlamas iin Langdon'a bavurdu ve onun onuruna kitabn

bakahramannn ismini Robert Langdon yapt . Langdon daha sonra

Da Vinci'nin ifresi ve Kayp Sembol kitabnn da kahraman oldu.

Ambigramlar ayn zamanda kendilerine beden st sanatlarda da yer

buldular. Yar gotik desenler simetrinin de yardm eklenerek, isim

leri ileriye, geriye, yukarya ya da aaya okumann verdii mistik

enerjiyle dvmelerin estetiine mkemmel uyum salad .

G4G'de matematiin kiilik blnmesinin balamasn engellediini

dnmemek imkanszd . Konuklarn byk bir ounluu 70 yann

stndeydi, 80 ve hatta 90 yann zerinde olanlar bile vard . Yarm

291
yzyl akn bir sre boyunca Gardner binlerce okuyucusuyla yazt,

bunlarn birou nl matematikilerdi ve bazlar yakn dostlar olmutu.

88 yandaki Raymond Smullyan, dnyann en ileri gelen mantksal

paradoks uzmandr. Ben ona 'Sizinle bir ey konumak istiyorum '

diye konumama balamadan nce o konumaya balad . Kambur,

arpc ekilde dank, beyaz sal ve tyl sakallar olan Smullyan

sklkla otel piyanosunda konuklar elendirirdi. Aynca yanndan gelip

geenlere beklenmedik sihir numaralar yapyordu ve zellikle akam

yemeinde yapt komedi ovuyla oradakileri glmekten knp geirdi.

Mark Palmer tarafndan tasarlanan bu dvmede melek ters evrildii

zaman eytan haline dnr.

76 yandaki Solomon Golomb fiziksel olarak Smullyan'dan daha

az enerjikti ve Paradokslar dndaki konularda da konuabiliyordu.

Yumuak bir dede gibi konuan Golomb, uzay haberlemesi, matematik

ve elektrik mhendislii alannda nemli bulular yapmt . Martin

Gardner'in yardmlar sayesinde de kresel popler kltre de katkda

bulunmutu. Golomb akademik kariyerinin ilk yllarnda ikiden fazla

kareden oluan domino ta olan polyomino fikrini gelitirmiti. Trio-

292
mino taneden, tetromino drt taneden oluur ve hu hylccc devam
eder. Gardner'n sayfasnn ilk yllarnda Golomh'un kitahndaki bu
dominolarn nasl bir araya geldikleri uluslarans bir ilgi uyand rmt ,
Polyominoes Rusaya tercme edildi ve orada oksatar kitaplar ara'ina
girdi. Bir hayran den tetraminolardan oluan bir oyun gelitirdi. O
oyun, yani tetris, dnyann en ok sevilen ve en uzun sreli oyunla
rndan bir tanesi oldu. Tabii ki Golomb da tetris oynad ama yarm
saatten fazla bir sre deil.

Dier bir katlmc Ivan Moscovich adeta Vincent Price'n daha

yal bir kopyasyd . Kusursuz bir koyu siyah renkli takm elbise
giymi, prl prl gzleri, kalem by ve arkaya doru taranm
gri salar vard . Moscovich iin, bulmacalarn cazip yan yaratc
dnme gerektirmeleriydi. imdi Srbistan olarak bilinen blgede
domutu ve kinci Dnya Sava srasnda hem Auschwitz hem de
Bergen-Belsen toplama kamplarnda bulunmutu. O doutan gelen bir
yaratclk nedeniyle -srekli kendini kurtulmas gereken durumlara
soktuu iin- hayatta kaldna inanyor. Savatan sonra, bir ikolik
bulmaca yapmcs oldu. O kanlmazdan kaabilmek iin, srekli
kalplarn dnda dnmeyi seviyor. Motivasyonu srekli yeni fikirler
gelitirmenin verdii gd, ansl kandan sonra oluan travmann
etkisi olduunu sylyor.

Moscovich'in getiimiz yarm yzyl boyunca oluturduu yak

lak 1 50 tane lisansl bulmacas var ve derlemi olduu bulmaca kitab
Loyd ve Dudeney ann ardndan derlenmi en iyi kitap olarak sayg
gryor. imdi 82 yanda ve en son buluu olan Sen ve Einstein
adnda bir kayan kutu bulmacasna sk sk sarlyor. Oyunun fikri kare
bir zgara etrafnda dnen ekillerle Einstein 'in resmini oluturmak.
Moscovich'in akll hamlesi ise her bir bloun zerine kutuyu yanstan
kvrml bir ayna koymak, yani bloun aslnda bir eyin yansmas oldu
unu dnyorsunuz. Moscovich bana, Sen ve Einstein 'in uluslararas
bir baarya ulaabilecei fikrinin onu heyecanlandrdn syledi.

293
 Bulmaca endstrisindeki her insann ryas gibi, Moscovich'in

ryas da yeni bir bulmaca lgnl icat edebilmek. Bugne kadar

matematikle balantl olarak dnyada sadece drt tane bulmaca l

gnl yaand : Tangram, Onbe Bulmacas, Sabr Kp ve Sudoku.

1 974 ylnda buluu yapldndan bu yana Sabr kp 300 milyonun

zerinde satld . Ticari baarsnn yan sra, sslce boyanm kp

hi lmeyecek bir popler kltr objesidir. Bu bulmaca krallnn

emsalsiz bir yesiydi ve artc olamayan bir ekilde 2008 G4G'de

varl hissedildi. Drt boyutlu Sabr Kp zerine yaplan bir konuma

byk bir alk ald .

Orijinal Sabr Kp 3 x 3 x 3 boyutlarnda sral 26 kp ya da kpk

ten oluur. Her bir dikey ve yatay sralar bamsz bir ekilde hareket

edebilirler. Oyunun amac kp kar trldktan sonra, kpkleri her

bir yzeyi ayn renkte olacak ekilde dizmektir. Her bir yzey iin ayn

bir renk vardr. Moscovich, Ern Rubik'in kesinlikle bir dahi olduunu

syledi. Sadece kp fikri deil ayn zamanda kpleri birbirine arpc

ekilde uydurmas da dahiyane bir mhendisliin bir parasyd . Sabr

Kp'n paralara ayrdnz zaman btn paralar bir arada tutan

ayn bir ara yoktur, her bir para merkezinden kan kresel bir kilit

mekanizmasyla ana gvdeye balanr.

Bir nesne olarak, kpn kendisi de seksidir. Platonik bir kat ci

simdir ve en azndan eski Yunanllardan beri kalc, mistik stats de

vardr. Marka ismi de ayn zamanda rya gididir: Ho bir tat brakan

bir ses benzerlii ve uyum vardr. Sabr Kp (Rubik Cube) isminde

doudan gelen egzotiklik de var ancak bu kez Asya' dan deil souk

sava dnemindeki dou Avrupa'dan. Kulaa, orijinal Sovyet uzay

teknolojisinin gzbebei olan sputnik gibi geliyor.

Baarsndaki bir dier etken ise bulmacay zmenin kolay ol

mamasna ramen insanlarn kendinden soumasna neden olmamas .

294
Hampshire'de mteahhit olan Graham Parker 26 y l hoyuca kp

tamamlayabilmek iin bekledi. ' Kp tamamlayabilmek iin nemli

olaylan kardm, bazen geceleri kp dnerek uyuyamazdm' diyor

ve kpn banda tahmini olarak 27.400 saat geirdiini sylyor.

' Son paray da yerine yerletirdiim ve kpn tm yzeyinin ayn

renkte olduunu grdmde mutluluktan alad m. Bunun nasl bir

rahatlama olduunu size anlatamam. ' Kp uzun bir srede zmeyi

baarabilen herkes kp tekrar zmeyi ister ama daha ksa bir sre

ierisinde. Birinin Sabr Kp rekorunu krmak rabet gren bir spor

haline gelmitir.

Speedcubing yani Sabr Kp'nn hzla zlmesi ancak 2000

ylndan sonra ortaya kmtr. Bunun bir nedeni de zamana kar

yaplan daha acayip mekanik bulmaca sporlarnn ortaya kmasdr.

Speedstacking plastik bardaklarn en hzl ekilde bir kalba gre di

zilmesi almasdr. Hem byleyici hem de muhteemdir. En hzl

istifilerin hz o kadar fazladr ki sanki havaya plastikle resim yapyor

gibi grnrler. Bu spor Kaliforniya'da 1 980'li yllarda ocuklarn hem

salklar hem de el-gz koordinasyonlarn gelitirmek iin icat edilmi

tir. Dnya apnda 20.000 okulun bu sporu mfredatlarna koyduklar

iddia edilmektedir. Speedstacking'de bir kronometre ile balantl bir

dokunmatik sensoru olan zel alet kullanlr. Bu aletler speedcubing
topluluuna ilk defa standart bir lm yapabilme olana salamtr

ve bu tarzdaki btn yarmalarda kullanlmaya balanmtr.

Aa yukar her hafta, dnya zerinde bir yerlerde yerel bir

speedcubing turnuvas dzenlenmektedir. Kplerin zmne ba

lamadan nceki konumlarnn herkes iin eit zorlukta olduundan

emin olmak iin, kpn bir bilgisayar program tarafndan belirlenen

rastgele bir sayda dndrlm olmas salanmaktadr. u andaki

mevcut rekor 19 yandaki Hollandal renci Erik Akkersdijk'e ait

olan 7.08 saniyedir. Akkersdijk ayn zamanda 2 x 2 x 2 kpe ait olan

(0.96 sn), 4 x 4 x 4 kpe ait olan (40,05 sn) ve 5 x 5 x 5 kpe ait olan

295
(hile 1 6.21 sn) rekorlarn da elinde bulundurmaktadr. Ayn zamanda
ayaklaryla da Sabr Kp zebilmektedir ve 5 1 .36 saniyelik rekoruyla
dnya drdncsdr. Buna ramen Akkersdijk tek elle zme konu
sunda kendisine gerekten gelitirmeli nk bu dalda dnya 33. 's ve
gzler bal zmede dnya 43. 's. Gzleri bal zmenin kurallar
aadaki gibidir: Zamanlayc kp yarmacya gsterildii andan
itibaren balar. Yarmac kp incelemeli ve gzlerini balamaldr.
Ve zdn dnd anda jriye saati durdurmasn sylemeli
dir. Mevcut rekor 2008 ylnda Finlandiyal Ville Seppiinen'e aittir.
Dier Sabr Kp zme disiplinleri de yledir, hz treninde, suyun
altnda, yemek ubuklaryla, tek tekerlekli bisiklette dengede dururken
ve serbest atlama esnasnda.

Matematiksel anlamda en ok ilgi uyandran zme metodu ise

onu mmkn olan en az hamlede zmektir. Yarmada zel olarak
kartrlm bir kp verilir ve yarmacnn en ksa srede zm
tarif etmeden nce incelemesi iin 60 dakika sresi vardr. 2009 ylnda
Belikal Jimmy Coll 22 hamleyle dnya rekorunu eline geirmitir.
Bu ok zeki bir insann kartrlm bir kb zebilmek iin 60
dakika dndkten sonra yapabilecei hareketin saysdr. Peki bu
insana ayn kp iin 60 saat sre verilirse daha dk bir hamlede
yapabilir mi? Bu soru matematikilerin Sabr Kp'yle ilgili en ok
ilgisini eken sorudur: n yle bir say olsun ki her olaslk n kadar ya
da daha az hamleyle zlebilsin. Bir sayg iareti olarak bu soruda
n tanrnn says olarak adlandrlr.

Tanrnn saysn bulmak an derecede zordur nk saylar ol

duka byktr. Yaklak olarak 43 x 1018 (ya da 43 'n arkasndan 1 8
tane sfr) kp pozisyonu vardr. Eer kpn her bir olasl yaplp
bu kpler st ste dizilirse oluacak uzunluk gnee sekiz milyondan
fazla kez gidip gelmeye yeterli olur. Matematikiler gibi btn olas
pozisyonlara bakmak yerine, problem zerinde yirmi yl akn bir
sredir alan Tomas Rokicki 1 9.5 milyar hareketin 20 ya da daha az

296
hamlede zmn buldu. u ana kadar her biri 19.5 milyar hamlesi
bulunan bir milyon ya da benzer sayda pozisyonlara sahip olan baka
koleksiyonlar inceledi ve tekrar yirmi hareketin zm iin yeterli
hareket olduunu buldu. Ve 2008 ylnda bir koleksiyonundaki dier
btn hamlelerin 20'den sadece iki hamle uzak olduunu ispat etti.
Bylece tanrnn saysnn st snrnn 22 olduunu bulmu oldu.

Rokicki tanrnn saysnn 20 olduuna dair ikna olmu durumda.

'Tm kp pozisyonlarnn ortalama % 9'unu zdm ve onlardan hi
birinde 2 1 hamleye gerek olmad . Eer 2 1 ya da daha fazla hamle
gerektiren bir pozisyon olursa bu olduka ender rastlanan bir ey olur. '
Rockini'nin mcadelesi teorik olmaktan daha ok lojistiktir. Her bir
takm kpn olaslklarn incelemek ok byk bilgisayar zaman
gerektirir. 'Mevcut tekniimle tanrnn saysnn 20 olduunu bir yl
iinde ispatlamam iin 1000 tane mcx:lem bilgisayara ihtiyacm var' dedi.

Kp matematii Rokicki iin uzun sreli bir hobiydi. Ona 'Sudoku

gibi dier matematik bulmacalaryla ilgilenmeyi hi dndn m'
diye sorduumda bana 'dikkatimi dier parlak problemlerle datmaya
alma, zaten bamdaki problem yeterince byk' diye aka yapt .

Em Rubik hfila Macaristan'da yayor ve ok nadir rportaj veriyor.

Ben ans eseri onun eski rencilerinden biri olan Atlanta'dan Daniel
Erdely ile tanma ansn yakaladm. Onunla matematiksel objeleriyle
dolu bir otelin lobisinde bulutuk. Origarni modelleri, geometrik ekiller
ve ayrntl bulmacalar masamzn zerinde duruyordu. Erdely kendi
retimlerine bakyordu, zerinde giriftli dnen desenlerin olduu ak
mavi renkli kriket topu byklndeki nesneler. Erdely onlara sanki
bir kpek reticisinin yavru kpeklerine gsterdii efkati gsteriyordu.
Bir tanesini ald, avu ii byklnde kristal yzeyli bir gezegendi
bu ve 'Spidrons' dedi.

297
 Erdely de Rubik gibi bir matematiki deil. Rubik bir mimard ve
Erdely bir grafik tasarmcs ve Rubik'in profesr olduu Budapete
Uygulamal Sanatlar niversitesi 'nde grafik tasarm eitimi almt .
1 979 ylnda Erdely Rubik'in eitim verdii derslere girmi. Bu snflar

iin ev devi olarak, alternatif bir dizi klen, ekenar ve ikizkenar

genden oluan yeni bir ekil icat etmi. Bu ekil sarmal gibi kavisli
olduu iin ona 'Spidron' adn vermi. niversiteyi bitirdiinden bu
yana spidronlar onun saplants haline gelmi. zerlerinde srekli dei
iklikler yapm, fayanslar gibi estetik bir ekilde hem iki boyutta hem
de boyutta birbirlerinin ilerine geebildiklerini fark etmi. Yaklak
be y 1 kadar nce, Macar bir arkada ona bilgisayarda spidronlar
izen bir program tasarlam. Onlarn mozaik zellikleri daha sonra
matematikiler, mhendisler ve heykeltralar bylemi ve Erdely
bu ekiller iin daha sonra bir dnya turu yapm. Bu uygulamann
gne panelleri yapmnda kullanlabileceini inanyor. G4G'de ro
ketler frlatan bir irketin sahibiyle tanm. Bana anlatt spidron
belki de uzaya gidebilir.

Spidron ve spidron topu

298
 Bir leden sonra konferans delegeleri. Tom Rodgers' n Atlnta 'nn

banliysnde olan evine gittiler. Rodgers orta yalarn sonuna gelmi ve

G4G'yi 1993 ylnda ilk kez dzenlemi olan iadamyd. ocukluundan

beri Gardner hayran olan Rodgers'n en byk hayali, utangalyla

nlenmi olan Gardner'n yllardr yazt hayranlaryla kar lkl

grebilmesi iin bir toplant dzenlemekti. Gardner'n en ok ilgi

lendii o alan olan matematik, sihir ve bulmaca dalndan konuklar

davet etmeye karar verdi. Toplant o kadar baarl olmutu ki 1 996

ylnda ikinci bir toplant dzenlendi. Gardner ilk ikisine itirak etmiti

ama daha sonra dzenlenenlere katlamayacak kadar gszlemiti.

Rodgers' ziyaret ettiim zaman iek, bambu, am ve meyve aalar

ile evrili, Japon tarz tasarlanm bir bungalovda yayordu. Bahe

iinde eitli konuklar, ahap ve metalden geometrik heykeller ina

etmek iin ekiplerini oluturmulard. Dierleri ipular evin d duvar

larna yaptrlm smarlama bir bulmaca avn zmeye alyorlard.

Birdenbire Princeton niversitesi matematik profesr John Horton

Conway'in l herkesin dikkatini ekti. Conway'in kaln bir sakal,

gr gri salar vard ve zerinde denklem olan bir tirt giyiyordu.

Kendisi son elli yln en sekin matematikilerinden biriydi. Herkesten

spirallerini sayabilmesi iin kendine on tane am kozala getirmesini

istedi. Kozalak snflandrmas onun yeni hobisiydi: Birka yl nce

baladndan bu yana onlardan 5000 tane saymt .

Evin iinde, Port Sunlight'ta yaayan Avustralyal Colin Wright'la

ile tantm. Okul ocuu tral kzl salar ve gzlkleriyle tam ola

rak bir matematikiden beklenecek biimde grnyordu. Wright bir

hokkabaz, 'Tek tekerlekli sirk bisikletini srmeyi rendikten sonra

yaplacak en bariz ey gibi grnyordu' dedi. Ayn zamanda hokka

bazln matematiksel yazlmn gelitirme zerine yardmlarda da

bulundu, ok nemli gibi gzkmeyebilir ama uluslararas hokkabazlk

topluluu zerinde ok etkisi oluturuyordu. Bu dil sayesinde hokka

bazlarn binlerce yldr yapamadklar hareketleri yapabildikleri ortaya

299
kt . 'Bir kere problemleri konumak iin bir lisana sahip olduunda
bu dnce srecine katkda bulunuyor' dedi Wright, ksa sre nce
gelitirdii hokkabazlk numara<>m gstermek iin topu kartrken.
' Matematik sonular, hesaplamalar ve formller deildir. Matematik
ilerin nasl yrdn anlamak iin eylerin paralarm aa karr.'

Matematikteki en keskin zekalarn am kozalaklar sayma, hok

kabazlk gibi nemsiz elenceler zerinde alma ve hatta bulmaca
zme gibi uralarnn aslnda keyfi, hatta sonusuz ve anlamsz bir
zaman kayb olup olmad konusunda 'Matematikiler ne yapmak
istiyorlarsa brak yapsnlar' dedi. 'Gerekten de neyin yararl olup
neyin olamayacam asla bilemeyiz.' Cambridge niversitesi profesr
G. H. Hardy 1 940 ylnda nl bir sylevinde (ve gururlu bir ekilde)
aklad ve u anda birok nternet gvenlik programnn temeli olan
say teoreminin hibir pratik uygulamas yoktur diye yapt akla
madan alnt yapt. Wright'a gre, matematikiler teoremler ilk olarak
kefedildikten uzun yllar sonra grnte yararsz olan teoremlere
uygulama alanlar bulmada baarl oluyorlard.

G4G'nin en nemli yanlarndan bir tanesi de katlmclarn hepsinden

Martin'e verilmek zere bir hediye getirmelerinin istenmesiydi.

Aslnda sizden her bir konua verilmek zere hediyenizden 300

tane getirmeniz isteniyordu ve sonunda her kiiye herkesin hediyesinin
olduu bir anta veriliyordu. Benim ziyaret ettiim yl verilen anta da
bulmacalar, sihir numaralar, kitaplar, CD'ler, aletler ile doluydu. an
talardan bir tanesi Martin Gardner'a aitti ve antay ona ben gtrdm.

Gardner, Norman, Oklahoma'da yayor. Oraya vardm gn

eyaletin zerinde frtnalar dolayordu. Eyaletler aras yollarda birka
saat boyunca yanl dnler yaptktan sonra evini nihayet bulabildim.
Texan fastfood dkkannn yan tarafndaki bir destekli yaam mer-

300
kezinde yayordu. Odasnn kaps yallarn oturduklar ve sohbet
ettikleri ortak salonun giri kapsndan sadece birka adm uzaktayd .
Gardner'in kapsnn yannda bir yazmalar kutusu duruyordu. E-posta
kullarm yordu. Evin dier sakinlerinin toplamndan daha fazla mektup
gnderiyordu.

Gardner kapy at ve beni ieriye davet eti. Duvarda kendisinin

dominolardan yaplm bir portresi ve onun yannda Einstein'in ve
Escher'in zgn byk birer fotoraf vard. Gardner'n zerinde gndelik
yeil bir gmlek ve pantolon vard . Yumuak ve ak tenliydi, beyaz
sa demeti ve kaplumbaa kabuundan ereveli gzlnn altnda
gzleri parlyordu. Dnyevi olmayan bir yan vard . Muhtemelen her
gn masasnn banda dikildii iin ise mkemmel bir durua sahipti.

Gardner Oz Bycs 'nden frlam gibi grnyordu. Yal bir

bycyle tanmak iin ktm grevde bir frtna tarafndan orta
batya atlmtm. Dorothy & co'nun zellikle mnasip bir referans
olduu ortaya kt . Bunu onunla tanmadan nce bilmiyordum, Gard
ner Oz Bycs'nn yazar olan L. Frank Baum hakknda dnya
apnda bir uzmand . Gardner bana on yl kadar nce onun Dorothy
ve arkadalarnn Manhattan'a gitmeleri zerine bir devam hikayesi
yazdn syledi. Eer deerli olmasayd ok nemli gazeteler tara
fndan incelenmezdi, 'Temel olarak Oz hayranlar iin yazlmt ' dedi.

Ona G4G hediye antasn verdim ve bir konferansn konusu

olmann nasl bir duygu olduunu sordum. 'Olduka gurur duydum ve
de ardm' diye cevaplad. 'Bu kadar hzla bymesine hayret ettim. '
Matematikiler arasndaki n hakknda konumaktan rahatsz olduu
aka belli oluyordu. ' Ben bir matematiki deilim' dedi. 'Aslnda
ben bir gazeteciyim. Kalklsn tesinde kaybolurum. Yazlarmdaki
baarmn sm da budur. Yazdm eyleri okuyucunun anlayaca
biimde yazmay bildiimi anlamam uzun srd. Gardner'in gerek

301
bir matematiki olmadn rendiim zaman bata iten ie hayal

krkl yaadm, sanki sihirbaz perdesini kaldrmt.

Gardner'n tercih ettii konu sihirdi. Onu asl hobisi olarak ta

nmlyordu. Sihir dergilerine abone olmutu ve eklemlerinin elverdii

kadar sihir numaralarn uygulamaya alyordu. Bana kendi icat ettii

ve adn 'bir rpda deien' koyduu el abukluuna dayal kart

oyunlar yapmay teklif etti, bu numarada kartlarn rengi gz ap

kapayncaya kadar deiiyordu. Bir paket kart kartt, avu iiyle

destenin arasna bir siyah kart yerletirdi ve kart aniden krmz oldu.

Gardner matematikle ilgilenmeye matematiksel sihir numaralar vastasyla

balad ve henz daha gen biriyken sosyal dngsnn olumasn

salayanlar matematikiler deil sihirbazlard . Sihri sevdiini nk

sihrin dnyada konusunda merak duygusunu uyandrdn syledi.

'Havada szlen bir kadn grrsnz ve bu size yerekimi etkisiyle

yere dmemesinin mucizevi olduunu hatrlatr. Fakat yerekiminin

kadnn havada durmas kadar gizemli bir ey olduunu asla dn

mezsiniz. ' Ona matematiin de ayn zevki verip vermediini sordum.

Cevab 'Kesinlikle evet' oldu.

Gardner matematik zerine yazd yazlar konusunda ok iyi

tannyor olabilir, ama onlar sahip olduklarnn ok azn gsteriyor

lar. lk kitab szde bilimi alaa etmek konusundaki ilk kitap olan

'Fads and Fallacies' kitabyd. Felsefe zerine yazm ve din zerine

ok ciddi bir roman yaynlamt. En ok satan kitab Alice Harikalar

Diyarnda iin alar st bir inceleme olan Annotated Alice (Akla
mal Alice) idi. 93 yanda olmasna ramen verimliliinde bir azalma
gstermiyordu. Dier pek ok projeyle birlikte G. K. Chesterton zerine

yazd denemelerden oluan bir kitab yaynlad iin devasa bir

kelime oyunlar kitapl vard .

Gardner sayesinde elenceli matematik ok iyi bir durumda. He

yecan verici ve farkl bir alanda her yatan ve her milletten insanlara

302
keyif vermeye devam etmenin yan sra ciddi sorular zerindeki ciddi
aratrmalara da ilham kayna olmakta. Gardner'n bir matematiki
olmadn rendiim zaman hafif bir hayal krklna uramtm,
ama destekli yaam merkezinden ayrlr ayrlmaz aklm ba ma geldi.
Nihayetinde, Gardner'n elenceli matematik ruhu asndan bugn
elenceli matematiin kiiselletirildii bir kii olarak yalnzca hevesli
bir amatr olmas olaanstyd.

303
BLM YED

J\rdkln Srr

Atlanta'da srad hobisi olan bir adamla tantm. Neil Sloane say
biriktiriyordu. Bamsz saylar deil ama bu samalk olurdu, dizi
olarak adlandmlan trden say gruplarn topluyor. rnein, n'inci
say n'dir biiminde tanmlanan doal saylar bir dizidir.

1 , 2, 3, 4, 5, 6, 7 . . .

Sloane koleksiyonuna 1 963 ylnda, daha bir lisans rencisiyken

kartlarn stne seriler yazarak balamt. Sral listelerden holanan
bir kiiden elindekilerin sral bir listesini istemek kulaa ok anlaml
geliyordu. 1 973 ylna geldiinde 2400 tane serisi olmutu ve bunlar
Tamsay Dizileri adl bir kitapta yaynlad . Doksanlarn ortalarnda
5500'e ulat . ntemetin icadyla da, koleksiyonu ideal byklne
ulat . Sloane'n listesi on-line tamsaylar dizisi ansiklopedisine d
nt, u anda 1 60.000 tane baln oluturduu bir yayn ve her yl
1 0.000 yeni balk alyor.

lk tantnzda, Sloane tipik iine kapal bir kii gibi grnyor.

Zayf, kel ve kaln caml kare gzlkler takyor. Yine de bir baka
tutkusu olan da trmanlarndan kazand, Zen benzeri kasl ve sert
durua sahip. Sloane ykselen jeolojik oluumlara karlk verdii m
cadele gibi ykselen saylara kar verdii mcadeleden de keyif alyor.
Sloane'n grne gre say dizilerini incelemek ve da trmanlar

305
benzerlii ikisinin de kurnaz bir bulmaca zme yetenei gerektiriyor

olmalar . Buna baka bir paralel daha olduunu sylemek isterim:

Seriler de daclk gibi insana cesaret verir. Bir n saysna ulatnz

zaman n+ 1 saysn aramak iin insan cesaretlendirir. Bir sonraki sa

y ya ulama arzusu, her defasnda daha yksek bir zirveye trmanma

arzusuna benzer: Buna ramen daclar corafyann snrlandrmasyla

kar karyayken, say dizileri genellikle sonsuza kadar devam ederler.

Bir plak koleksiyoncusunun nadir bulunan eski kaytlar birik

tirmesi gibi, Sloane onun ansiklopedisinin genel olanlar kadar tuhaf

taraflarn da kucaklam. rnek olarak koleksiyonunda aadaki seri

de var. 'O serisi' sadece O saysndan oluur (Ansiklopedideki her

serinin bana bir A n eki koyulmutur. O serisi Sloane'n toplad

drdnc seridir bundan dolay A4 olarak bilinir).

(A4) O, O, O, O, O . . .

En basit olas biti dizisi olarak, belirgin bir nihilistik cazibeye sahip

olmasna ramen koleksiyondaki en kk dinamie sahiptir.

On-Line Ansiklopedi 'nin bakmn yapmak, Gerek ii olan New

Jersey AT&T Labs'deki matematikilik grevinin yannda Sloane iin

tam zamanl baka bir i olmu. Fakat artk yeni seriler iin etrafta

dolamasna gerek yok. Ansiklopedi'nin baarsyla, srekli dardan

gnderimler almaya balad. Bunlar profesyonel matematikilerden ve

ok sayda say sevdals amatrlerden geliyor. Sloane'n yeni bir seriyi

kulbe kabul etmek iin yalnzca tek bir kriteri var: 'iyi tanmlanm

ve ilgi ekici olmal . ' yi tanmlanm olmas serideki her terimim

hem cebirsel hem de retorik olarak tanmlanabilir olmas anlamna

geliyor. lgi ekici olmas, bir karar verebilme sorunu, emin olama

d zamanlarda da kabul etme eilimi sergiliyor. yi tanmlanm ve

306
ilgi ekici olmas serinin matematiksel bir deer tad anlamna

gelmiyor. Tarih, folklor ve tuhaflklar da bu kriterleri salayabiliyor.

Ansiklopedi'deki serileri arasndaki en ok eski olan seri:

(AlOOOOO) 3, 6, 4, 8, 1 0, 5, 5, 7 . . .

Serinin numaralar dnyada bilinen en eski matematiksel objenin ze

rindeki iaretlerin saylara evrilmi hali: u anda Kongo Demokratik

Cumhuriyeti diye bilinen lkede bulunan 22.000 yandaki shango

kemii. Maymun kemiinin balarda bir entik ubuu olduu d

nlmt, ama zerindeki 3 says ve onu takiben n iki kat, 4

says ve drdn iki kat sonra 1 0 says ve onu takiben l O ' un yars

bunun ok daha gelimi bir matematiksel veri olduuna iaret edi

yordu. Koleksiyonda ayn zamanda ok nefret edilen bir seri de var.

(A5 1003) 666, 1666, 2666, 3666, 4666, 5666, 6660, 666 1 ...

Bu seri, kendi ondalk gelime dizelerinin iinde 666 saysn ierdik

leri iin sevimsiz saylar olarak da bilinir. Daha hafif bir not olarak,

kre serisi:

(A38674) 2, 2, 4, 4, 2, 6, 6, 2, 8, 8, 16 . . .

Bu saylar Latin Amerika arks olan 'La Farolera' ocuk arksnn

saylardr: Dos y dos son quatro, cuatro y dos son seis. Sets y dos
son ocho, y ocho dieciseis.'
Belki de btn seriler iinde en klasik olan asal saylardr:

(A40) 2, 3, 5, 7, 1 1 , 1 3 , 17, 1 9, 23, 29, 3 1 , 37 . . .

307
Asal saylar birden byk ohm ve yanlzca kendine ve bire blnebilen
saylardr. Betimlerken olduka basit gzkse de dizi bazen olduka
gizemli bazen de olduka grkemli zellikler sergiler. lk olarak klid'in
ispatna gre asal saylar sonsuzdurlar. Bir say dnn, herhangi
bir say, her zaman bu saydan daha byk bir asal say vardr. kinci
olarak, 1 'den byk herhangi bir doal say, asal saylarn benzersiz
bir arpm olarak yazlabilir. Baka bir deyile, her say birbiriyle
arplm benzersiz asal saylar topluluuna eittir. rnein 221 = 1 3
x 17. Bir sonraki say 222 = 2 x 3 x 37. Bir sonraki 223 asal saydr,
bu yzden sadece 223 x 1 ile elde edilir ve 224 = 2 x 2 x 2 x 2 x 2 x
7. Bunu sonsuza kadar devam ettirebiliriz ve her bir say sadece tek
bir benzersiz yolla asal arpanlarna ayrlabilir. rnein milyon says
=2x2x2x2x2x2x2x2x2x5x5x5x5x5x5x5x5
x 5. Bu zellik say aritmetiinin temel teoremi olarak bilinir ve bu
yzden asal saylar say sisteminin blnmez yap talardr.

Asal saylar birbirleriyle topladmz zaman da yap talardr.

kiden byk her ift say iki tane asal saynn toplamna eittir:

4=2+2

6=3+3

8=5+3

10 = 5 + 5

12 = 5 + 7

222 = 1 99 + 23

224 = 2 1 1 + 1 3

Bu, her ift say iki asal saynn toplamdr nermesi, Goldbach
Konjektr olarak bilinir ve adm Leonhard Euler'le bu konuda mek-

308
tuplaan Prusyal matematiki Christian Goldbach'dan alm tr ve Eu
ler, konjektrn doruluundan tamamen emindir. Nerdeyse 300 yl
boyunca hi kimse bir ift saynn iki asal saynn toplam olmadm
ispatlayamamtr, ama imdiye kadar hi kimse konjektrn doru
olduunu da ispatlayamamtr. Bu en eski ve en nl zlememi
matematik problemlerinden biridir. 2000 ylnda, matematiksel de
dektiflik hikayesi olan Petros Amca ve Goldback Konjektr 'nn ya
ync lar bunun matematik bilgisi snrlarnn ok tesinde olduuna
olan inanlarndan dolay, Goldbach konjektrn zene 1 .000.000
$ vaat ettiler ve hala bir zen kmad .
Goldbach Konjektr asal saylarla ilgili zlememi tek prob
lem deildir. Aratrmann bir dier odak noktas da, bu saylarn
say dorusu zerine, hibir kalba bal olmadan nasl geliigzel
serpilmi olmasdr. Aslnda, asal saylarn dalmn oluturan d
zeni aratrmak en zengin say teorileri aratrmasdr ve ok derin
sonulara ve varsaymlara yol amaktadr.
Ancak, btn stnlklerine ramen asal saylarn matematiksel
dzenin (ya da dzensizliin) srlarn barndran serilerde ok nemli
hakimiyeti yoktur. Tm serilerin, saylarn davranlar zerinde byk
bir katks vardr. Sloane'n Ansiklopedi'si ayn zamanda ablonlar
zerine bir alma, matematiksel DNA'nn kyamet kitab, dnyann
temelini oluturan saysal dzeninin bir rehberi olarak da grlebilir.
Neil Sloane'n kiisel takntsndan hareketle balam olabilir ama
bu proje ok nemli bilimsel bir kaynak haline gelmitir.
Sloane, Ansiklopedi 'yi matematie edeer olan FBI'n parmakizi
veritabanyla karlatn yor. 'Su mahalline gittiiniz zaman parmak
izlerini alrsnz ve bunlar suluyu bulmak iin veritabannzdaki
parmak izleriyle karlatrrsnz,' dedi. 'Bu Ansiklopedi'yle ayn
eydir, matematikiler ilerinde doal yollarla ortaya kan serilerle
karlarlar ve bunu veritabannda ararlar-ve bunun zaten orada var
olduunu grmek onlar iin mutluluk vericidir. ' Veritabannn kulla-

309
mlrl sadece matematikle snrl deildir. Mhendisler, kimyaclar,

fizikiler ve uzay bilimciler de bakarlar ve ansiklopedide bulduklar

seriler onlara kendi alma sahalarnda hi beklemedikleri balantlar

ve matematiksel ngrler salar. Akl almayan matematiksel serilerin

ortaya sald ve anlalmaya alld bir alanda i gren herhangi

biri iin bu ansiklopedi bir altn madeni deerindedir.

Ansiklopedi yardmyla Sloane birok yeni matematiksel fikri

gryor ve aynca kendisine ait bulular yapmak iin zaman ayryor.

1 973 ylnda saylarn 'sreklilii' dncesini ortaya att. Bu tek

basamakl bir say elde edebilmek bir nceki basaman basamakla

rm arpmak, ikinci sayy bulmak iin nceki basaman saylarm,

ardndan nc sayy bulmak iin tekrar nceki basaman saylarm

arparak yaplan ve birka basamak sren bir ilemdir. rnek olarak:

88 - 8 x 8 = 64 - 6 x 4 = 24 - 2 x 4 = 8

yleyse Sloane'a gre 88 saysnn sreklilii, tek basamakl sayya

ulamak iin aamadan getii iin 3 'tr. Buna gre daha byk bir

saynn sreklilii de daha byktr. rnein 679'un sreklilii 5 'tir.

679 - 378 - 1 68 - 48 - 32 - 6

Ayn almay 277.777.788.888.899 says zerinde yaptmzda

srekliliini 1 1 buluruz. Ancak buradaki sorun: Sloane 1 1 'den byk

sreklilii olan hibir say bulamamtr hatta aratrmay 1 saysnn

yannda 233 tane O olmas anlamna gelecek ekilde 1 0233'e kadar yap

m olsa da. Bir baka deyile 233 basamakl herhangi bir say alp bu

sreklilik kavramndaki gibi basamaklar birbiriyle arparsanz sonuta

bulacanz say ya 1 1 ya da 1 1 'den daha kk bir say olacaktr.

370
 Bu olaanst bir biimde sezgilere aykrdr. Grne gre

iinde 8 ' ler ve 9 ' lar gibi birok byk rakam bulunan 200 basamakl

ya da ok daha fazla basamaktan oluan bir say aldnzda bunu

tek basamik bir sayya indirgemeniz iin yapacanz ilem says

en fazla 1 1 tanedir. Byk saylar her naslsa kendi arlklar altnda

paralanrlar. Bunun sebebi eer sayda O ortaya karsa, btn ba

samaklarn sonucu O olur. Eer baladnz sayda hi O yoksa ve

say daha nce tek basamaa indirgenmediyse O daima 1 1 . basamakta

ortaya kar. Sreklilik teoremiyle, Sloane inanlmaz derecede verimli

'dev katili ' bulmutur.

Bu noktada durmayp, Sloane en kk n sreklilik saysn veren

saylardan oluan bir seri oluturmutur (En az iki basamakl saylar

olacak biimdeki saylar ele alyoruz). lk terim l O'dur, nk:

1 O - O ve 1 O bir ilemde tek basamaa ulaan en kk iki

basamakl saydr.

kinci terim 25 'dir, nk:

25 - 1 O - O ve 25 iki ilemde tek basamaa ulaan en kk

saydr.

nc terim 39'dur, nk:

39 - 27 - 14 - 4 ve 39 says ilemde tek basamaa inen

en kk saydr.

371
 Tam listesi:

(A3001 ) 1 0, 25, 39, 77, 679, 6788, 68889, 2677889, 26.888.999,

3.778.888.999 277. 777. 788.888.899
'

Bu say listesini garip bir ekilde byleyici buluyorum. Aralarnda

belirgin bir dzen var ama ayn zamanda karmakark bir asirnetriklik

gsteriyorlar. Sreklilik sanki yalnzca 1 1 tane merak uyandracak

biimde ekillendirilmi sosis reten bir sosis makinesi gibi.

Sloane'n yakn arkadalarndan biri olan Princeton profesr John

Horton Conway de srad matematiksel kavramlardan keyif alyor.

2007 ylnda bir s Treni kavramm gelitirdi. abcd formunda yazlm

herhangi bir say . . . s Treni abc'1 olur. Basamak saysnn tek olmas

durumunda, son basaman ss yoktur, bylelikle abcde ahc'1e olur.

3462 saysn alalm. 3462 = 8 1 x 36 = 291 6. s Treni'ni sadece tek
bir say kalana kadar uygulayalm.

3462 29 1 6 291 6 = 5 1 2 x 1 = 51 2 - 512 = 1 0 - 1 = 1

Conway yok edilemez rakam - s Treni yardmyla tek basamaa

indirilemeyen bir say olup olmadn bilmek istiyordu. Yalnzca bir

tane bulabildi.

2592 2592 = 32 x 8 1 = 2592

Bo bo oturacak biri olmayan Neil Sloane davaya el att ve bir

tane daha buldu:

24.547 .284.284.866.560.000.000.000

3 12
 Sloane artk baka bir yklamaz basamak olmad ndan emin.

Bir an iin dnn, Conway'in s Treni ylesine lmcl bir maki

nedir ki evrendeki bibirleriyle alakasz gzken sonsuz saylar dzleminde
sadece iki noktay gsteren 2592 ve 2454728428486656000000 'den

baka evrendeki tm saylar yok edebilir. 'Sonu muhteem,' dedi

Sloane. Byk saylar sreklilikte olduu gibi s Treni hesaplamasnda
da olduka hzl bir ekilde lmekteler-bir O says belirir ve her ey
sfra ular. Sloane'a s Treni'nde kurtulabilecek salamlkta bu iki
saynn gerek dnyada bir iimize yarayp yaramayacan sordum.
e yarayabileceini dnmyordu. 'Sadece elenmeye yarar. Bunda
bir sorun da yok. Arada elenmek de gerek' dedi.

Sloane eleniyordu. O kadar ok seriyle ilgilenmiti ki kendi

say estetiini oluturmutu. Onun en sevdiklerinden biri Kolombiyal
matematiki Bemardo Recaman Santos tarafndan gelitirilen Recaman
dizisiydi:

(A5 1 32) O, 1 , 3, 6, 2, 7, 1 3 , 20, 12, 2 1 , 1 1 , 22, 1 0, 23, 9, 24, 8,

25, 43, 62, 42, 63, 4 1 , 18, 42, 1 7, 43, 1 6, 44, 1 5 , 45 ...

Saylara bakp kalb grmeye aln. Onlar dikkatlice takip edin.

Etrafta dalm bir ekilde dolayorlar. Her ey karmakark, biri
orada, biri burada.

Aslnda, numaralar u basit kurala gre oluturulmutur 'kara

hiliyorsan kar yoksa topla.' n'inci terimi bulabilmek iin bir nceki
terimi alp n'i ya ondan karr ya da toplarz. Kural ise bir nceki
sayy kartmak iin sonucun eksi bir deerde olmamas ya da daha
nce seride bulunmam olmasdr. Burada ilk sekiz terimin nasl
hesaplandn gsterelim.

3 73
O ile balyoruz

lk terim = O'nc terim O'dan 1 karttmzda sonu -1 olduu

+ 1 = 1 ve buna da izin verilmedii iin toplama
mz gerekir.

kinci terim = ilk terim Tekrar l 'den 2 karttmzda sonu -1

+2 = 3 olduu iin toplamamz gerekir.

nc terim = ikinci Yne 3 saysndan 3 karttmzda sonu

terim +3 = 6 O olduu ve bu da seride bulunduu iin
toplamamz gerekir.

Drdnc terim = nc 6-4 ( +) deerde olduu ve 2 says seride

terim - 4 = 2 olmad iin kartmamz gerekir.

Beinci terim = drdnc 2 - 5 says -3 deerini verdii iin toplama

terim +5= 7 yapmamz gerekir.

Altnc terim = beinci 7 - 6 says 1 ettii ve 1 says seride bu-

terim +6 = 1 3 lunduu iin toplamamz gerekrir.

Yedinci terim = altnc 13 - 7 = 6 olduu ve 6 saysn seride bu-

terim + 7 = 20dir. lunduu iin toplamamz gerekir.

Sekizinci terim = yedinci 20 - 8 says ( +) deerde olduu ve seride

terim - 8 = 12'dir. olmad iin kartmamz gerekir.

Ve bylece devam eder.

3 14
 Bu olduka zahmetli ilem tam saylan alr ve tamamen gelii
gzel grnen cevaplan hesaplar. Ortaya kan kalb gnncnin bir
yolu da dizinin aada gsterildii gibi bir grafiini izmektir. Yatay
eksen terimlerin konumudur ve dikey eksende terimlerin deeridir yani
n. terim n 'de bulunur. Recaman serisindeki ilk 1 000 terimin grafii
muhtemelen daha nce grdklerinize hi benzememektedir. Bahe
sulama sistemine ya da bir ocuun noktalar birletirmeye almasna
benzemektedir (lek ok byk olduu iin, grafikteki kaln izgiler
aslnda nokta kmeleridir). 'Karmaaya bylesi bir dzen getirilebil
diini grmek ok ilgin' diye altm izdi Sloane. 'Recaman serisi
tam olarak matematiin karmaas ve gzelii arasnda bulunuyor ve
ite bu yzden ok etkileyici. '

600000

400000 .-
-

-- -
-
-
-- -
-
-

.
200000 - -- ---
--
- -
.. - -- -
.:..... -- - -
:..;:::: : -----
--
20000 40000 60000 80 000 100000

Dizilimdeki terim konumu

Recamdn serisi

Recaman serisindeki dzen ve dzensizliin arasndaki atma m

zikal olarak da takdir edilebilir. Encyclopedia'mn herhangi bir seriyi
mzikal olarak dinletne fonksiyonu vardr. 88 tulu sekiz oktavl bir
piyano hayal edin. 1 says piyanoda en tiz sesi vermektedir, 2 says ikinci
tiz sestir ve bu ekilde en gl ses olan 88 saysna kadar devam eder.

3 15
Notalar bittii zaman tekrar en aadan balarsnz, bylece 89 says

ilk notanz olur. Doal saylar, 1, 2, 3, 4, 5 . . . Sonsuz bir dngyle

ykselen sesler gibidir. Ancak Recaman serisi tarafndan retilen mzik

tyler rperticidir. Sanki bir korku filmi mzii gibidir. Uyumsuzdur ama

rastgele deildir. Btn bu ahenksizlie ramen sanki gizemli bir elin

size arkadan dinlemeye deer kalplar aldn hissedersiniz.

Recaman serisi hakknda matematikilerin ilgilendii soru ise

serinin tm saylar ierip iermediidir. Serinin 1 025 terimden sonra

eksik en kk say 852.655'dir. Sloane er ya da ge 852.655 de dahil

olmak zere her saynn seride grneceini dnyor ama bu henz

ispatlanm deil. Bu yzden Sloane'n, Recaman' neden bu kadar

merak uyandrc bulduunu anlamak zor olmaz.

Sloane'n bir dier gzdesi ise Gijswijt'in serisi, nk dierleri

nin aksine bu seri inanlmaz bir hzla byr. Gijswijt'in serisi akllara

durgunluk veren bir aylaklk hznda artmaktadr. Hi sonu gelmeyen

harika bir dngdr.

(A90822) 1 , 1 , 2, 1 , 1 , 2, 2, 2, 3, 1 , 1 , 2, 1 , 1 , 2, 2, 2, 3, 2, 1 , 1 , 2 ...

3 says ilk defa dokuzuncu pozisyonda ortaya kar. 4 ilk defa 22 1 .

pozisyonda ortaya kar. 5 says ilk defa sakland yerden kafasn

gsterene kadar geen srede cehennem bile souyabilir, bu say ken

dini 1010000000 pozisyonunda gsterir.

Bu olduka byk bir saydr. Kyaslama yaplacak olursa kainat

1080 paradan olumaktadr. Nihayetinde, 6 says o kadar uzak bir

noktada ortaya kar ki bu pozisyonu kuvvetin kuvvetinin kuvvetinin

kuvveti olarak tanmlamak daha uygun olur.

316
Dier rakamlar eninde sonunda gzkecek olmasna ramen, bu sa

ylarn hibir acelesi olmadnn da altnn izilmesi gerekir. 'Karalar

lr, hatta denizler bile lr,' diyor Sloane airane bir slupla, ' ama

insan, Dion Gijswijt'in A090822 dizisinin soyut gzelliine snabilir. '

Asal saylara gsterdikleri ilginin yan sra Yunanllar kendi tabirleriyle

mkemmel saydan da bylenmilerdir. 6 saysn ele alalm: Onun

arpanlar 1 , 2 ve 3'tr. Eer bu arpanlar birbiriyle toplarsanz ve
ite tekrar 6 saysn elde edersiniz. Mkemmel saylar tpk 6 gibi
arpanlarnn toplamna eit olan saylardr (6 says da aslnda 6 say -

snn bir arpandr, ama mkemmellik sz konusu olduunda, sadece

verilen saynn kendisinden daha dk arpanlarn toplanyor olmas

anlamldr). 6'dan sonraki ilk mkemmel say 28 'dir nk 28'i blen

saylar 1 .2.4.7 ve 14'tr ve bunlarn toplam 28 eder. Yalnzca Yunanllar
deil, Yahudiler ve Hristiyanlar da byle rakamsal bir mkemmelliin

kozmolojik nemiyle ilgilenmilerdir. Dokuzuncu yzyl Benedikten

ilahiyats Rabanus Maurus '6 says tanr dnyay, 6 gnde yaratt

iin mkemmel deildir, aslnda, tanr 6 says mkemmel olduu iin
dnyay 6 gnde yaratmtr,' diye yazmtr.

Matematikte bir saynn arpanlarnn toplanmas ok tuhaf kav

ramlara yol aar. Eer iki saydan birincisinin arpanlarnn toplam

ikinci sayy veriyorsa ve ikinci saynn arpanlarnn toplam da bi

rinci sayy veriyorsa bu saylar dost saylardr. rnein 220 saysnn

arpanlar olan 1 .2.4.5 . 1 0. 1 1 .22.44.55 ve 1 10 toplad zaman 284

elde ederiz. 284 saysnn arpanlar olan 1 .2.4.71 ve142 toplandnda
220 ederler. Harika! Pisagorcular 220 ve 284 saylarn kardeliin
sembol olarak grrler. Orta a boyunca bu rakamlarla ak tevik

etmek iin eitli tlsmlar yaplmtr. Bir Arap kendisi 220 etiketli
bir ey yerken partnerinin 284 etiketli bir ey yedii zaman ortaya
kan erotik etki zerinde aratrma yaptn yazmtr. 1 636 ylnda
Pierre de Fermat, dost saylarn ikinci setini kefetti, 17.296 ve 1 8.41 6.

377
bilgisayarn gelimesi sayesinde gnmzde 1 1 milyondan daha fazla
dost say ifti bilinmektedir. En byk iftin her bir says 24.000'den
daha fazla basamaa sahiptir. Bu saylan bir baklava dilimi zerine
yazmak biraz zor olacaktr.

1 9 1 8 ylnda Fransz matematiki Paul Poulet, yeni bir saysal

dostluk eidi olarak 'sosyalleme' terimini uydurdu. Aada verilen
saylar sosyaldir nk ilk saynn arpanlarn toplarsanz ikinci sa
yy verir, ikinci saynn arpanlarn toplarsanz nc sayy verir,
nc saynn arpanlarn toplarsanz drdnc sayy verir, drdn
arpanlar size beinciyi verir ve eer beinci saynn arpanlarn top
layacak olursanz bu sizi en baa dndrr ve ilk sayy elde edersiniz:

12.496

14.288

1 5 .472

1 4.536

1 4.264

Poulet sadece iki tane sosyal say zinciri kefetmitir, bunlardan bi

rincisi yukarda verilen grup ve ikincisi ise daha az zellik tayan
14.3 1 6 saysyla balayan 28 saylk bir gruptur. Bir sonraki sosyal
say grubu ancak 1 969 ylnda Henri Cohe tarafndan bulunmutur.
Her biri drt saydan oluan dokuz tane sosyal zincir bulmutur ve
bunlarn en kk deerli olan 1 .264.460, 1 .547.860, 1 .727.636 ve
1 .305. 1 84 'tr. Gnmzde 1 75 tane sosyal say zinciri bilinmektedir
ve bunlarn neredeyse tamam drt sayl zincirlerden olumaktadr.
Hibir zincir l gruptan olumaz (airane bir tarzda sylemek ge
rekirse hepimizin bildii gibi l grup kalabalktr ama drtl grup

3 18
sosyaldir). En uzun zincir hala Poulet'in 28'lik zinciridir ve ilgin
olan ise 28'in de bir mkemmel say olmasdr.

Mkemmel saylarla asal saylar arasndaki beklenmedik balanty

ortaya karan Yunanllardr ve bu daha ileri bir matematiksel maceraya
yol amtr. 1 'den balayan 2'nin kuvvetlerini ele alalm:

(A79) 1, 2, 4, 8, 16 . . .

Elemanlarda, klid ift saylar toplayarak elde ettiimiz tm asal saylar

iin, topladmz en yksek ifti asal sayyla arparsak bir mkem
mel say elde ettiimizi gsterdi. sabetli bir ey sylenmi gibi, gelin
rnekler zerinde bunun ne anlama geldiini grelim:

1 + 2 = 3'tr. 3 bir asal saydr. En yksek saymz 2 olduu iin

3x2 = 6 ve 6 bir mkemmel saydr.

1 +2+4 = 7. 7 de bir asal saydr ve en yksek say olan 4 ile

arptmzda 7 x 4 = 28. 28 dier bir mkemmel saydr.

1 +2+4+8 = 15. Bu asal bir say deildir bu yzden burada

mkemmel say yoktur.

1 + 2 + 4 + 8 + 16 = 3 1 . Bu asal bir saydr. 3 1 x 1 6 = 496

mkemmel say.

1 + 2 + 4 + 8 + 1 6 + 32 = 63. Asal deil.

379
 1 + 2 + 4 + 8 + 16 + 32 + 64 = 1 27. Asal say. 1 27 x 64 = 8 1 28
mkemmel say .

1 + 2 + 4 + 8 + 1 6 + 32 + 64 + 128 = 255. Asal deil.

klid'in ispat tabii ki geometri yoluyla yaplmtr. Saylar yazmak

yerine onlar say dorusu zerinde gstermitir. Eer klid'in cebirsel

numaralandrma lks olsayd 1 +2+4 gibi iftlerin toplamn ikinin

kuvvetleri olarak ifade edebileceinin farkna varrd, 2 + 21 + 22 +
. . . (herhangi bir saynn O. Kuvveti daima 1 ve herhangi bir saynn
1 . Kuvveti ise saynn kendisine eit olarak kabul edilir) buradan da
ak olarak herhangi bir ift serisi toplamnn bir sonraki en byk

saynn bir eksiine eit olduu sonucuna varlr. rnein:

1 + 2 = 3 = 4 -1

ya da

2 + 21 = 22 - 1

1 +2 + 4 = 7 = 8 -1

ya da

2 + 21 + 22 = 23 - 1

Bu, formle gre 2 + 21 + 22 + . . . + 2-1 = 2 - 1 olarak genelle

tirilebilir, bir baka deyile ift saylarn serisinden olumu 1 'den
balayan n tane saynn toplam = 2 - 1 '<lir.

yleyse, klid'in ' ift saylar toplayarak elde ettiimiz tm asal

saylar iin, topladmz en yksek ifti asal sayyla arparsak bir

320
mkemmel say verir' aklamasn kullanrsak ve buna modem cebirsel
numaralandrmay da eklersek ok daha zgn bir tanm elde ederiz.

2" - 1 'in asal olduu tm durumlar iin, (2" - 1 ) x 2n- bir m

kemmel saydr.

Mkemmel saylara deer veren uygarlklar iin klid'in ispat mthi

bir haberdir. Eer mkemmel saylar 2" - 1 asal say olduu zaman
retilebiliyorlarsa bir sonraki mkemmel sayy bulmak iin bir sonraki
2n - 1 formunda olan asal sayy bulmak yeterli olacaktr. Mkemmel
say aray belirli bir tip asal say arayna indirgenmitir.

2" - 1 formunda olan asal saylara olan ilgi belki mkemmel

sayya olan ilgiden kaynaklanyor olabilir, fakat on yedinci yzylda
asal saylar hak ettikleri hayranlk uyandran nesneler olma durumunu
kazandlar. Ayn yolla baz matematikiler pi saysnn daha fazla on
dalk blmn bulmaya al rlarken baz matematikiler de daha
byk asal saylar bulmaya kendilerini adadlar. abalar birbirine
benzer fakat zttrlar: pi saysnn ondalk basamaklar gitgide k
lrken asal saylarn basamaklar ge doru ykselir. Bunlar saylarn
kefedilebilecek olas kullanmlarnn yam sra yolculuun romantizm
yznden stlenilen grevlerdir.

Asal saylarn peinde 2n - 1 oluturma yntemi bana buyruktur.

Bu n saysnn her biri iin bir asal say retnez ama kk deerler
deki baar oran olduka yksektir. Yukarda grdmz gibi n = 2,
3, 5 ve 7 olduu zaman 2" - 1 bir asal saydr.

2" - 1 yntemiyle asal saylar retne konusu zerinde en fazla

odaklanm matematiki Fransz rahibi Marin Mersenne'di. 1 644 ylnda
257'ye kadar olan btn n deerleri iin 2" - 1 ' in asal say deerini
bildiini syledii o arpc iddiay ortaya att . ddiasna gre saylar
unlard :

321
 (A 1 09461 ) 2, 3, 5, 7, 1 3, 17, 1 9, 3 1 , 67, 1 27, 257

Mersenne yetenekli bir matematikiydi ama listesi nemli lde

tahminlere dayanyordu. 2257 - 1 says 78 basamakldr ve bu, insan
zekasnn bunun asal olup olmadm kontrol edebileceinden ok
daha byk bir saydr. Mersenne saylarnn karanln iine saplanp
kaldnn farkndayd . Listesi iin, 'Btn zamanlar bunlarn asal olup
olmadm belirlemek iin yeterli olmaz' dedi.

Ama yine dier matematik konularnda olduu gibi zaman yeterli

oldu. Mersenne listesini yazdktan iki buuk asr sonra 1 876 ylnda
Fransz say kuramcs Edouard Lucas saylarn 2n - formunda yazlm
asal saylar olup olmadklarn kontrol edebilecek bir metot buldu ve
Mersenne'in 67'de yanldm, 61, 89, 107'yi de kullanmadm buldu.

Buna ramen Mersenne artc bir ekilde 127 hakknda hakl

kmt. Lucas metodunu kullanarak 2127 - 1 'in ya da 1 70. 141 . 1 83
.460.469.23 1 .73 1 .687.303.7 1 5.884. 1 05.727 saysnn asal olduunu
ispatlad . Bu bilgisayar ana kadar bilinen en byk asal sayyd.
Buna ramen lucas 2257 - 1 saysnn asal olup olmadn ispatla
yamad nk say kat ve kalem kullanlarak yazlamayacak kadar
byk bir sayyd.

Hatal paralar bulunmasna ramen Mersenne'in listesi onu lm

szletirdi ve artk gnmzde 2n - 1 eklinde yazlan asal saylar
Mersenne'in asal saylar olarak adlandrlr.

2257 - 1 saysnn asal olup olmad ancak 1 952 ylnda Lucas'n

metodu kullanlarak ispatland fakat byk bir yardmla. Bir bilim
insan grubu Los Angeles Saysal Analiz Enstits'nde toplandlar ve
SWAC olarak bilinen o gnn bilgisayarna 8.5 metre uzunluunda
bir kat rulo koydular. Sadece ruloyu koymalar bile biraz zaman
ald . Daha sonra operatr test edilecek sayy bilgisayara girdi: 257.

322
Saniyenin kk bir blmnde sonu geldi. Bilgisayar, 2m - l asal
say deildir dedi.

1952 ylnda ayn gecede 2257 - 1 saysnn asal olmad bulundu

ve bilgisayara dier olas Mersenne saylar girildi. SWAC ilk 42 gir

dinin asal olmadn syledi. Sonra beklenen sonu geldi. Bilgisayar

onaylamt evet 2521 - 1 says bir asal sayyd . Say son 75 ylda
tanmlanm en byk Mersenne asal saysyd , buna cevap olarak

da 2520 (252 1 - 1 ) son iki yzyldan fazla sredir bulunmu sadece 1 3.

mkemmel sayyd . Yalnz 2521 - 1 says en byk asal say olma
keyfini yalnzca iki saat yaayabildi. Gece yarsndan biraz nce SWAC

2ro7 - 1 saysnn da ayn zamanda bir asal say olduunu belirledi.

lerleyen birka ay boyunca SWAC kapasitesinin snrlarn zorlad ,

tane daha asal say buldu. 1957 ve 1996 yllar arasnda 17 tane
daha Mersenne asal says bulundu.

1952 ylndan bu yana bilinen en byk asal say hep bir Mersenne
asal says olmutu ( 1989 ve 1992 yllar aras hari. Bu yllarda bilinen
en byk asal say , bamsz bir asal say olarak yazlan [391581 x
9
2216 1 3] - 1 saysyd). Var olan btn asal saylar arasnda ve biz onlarn

sonsuz sayda olduunu biliyoruz, Mersenne'in asal saylar kefedilmi

asal saylar tablosunda en yksek asal saylar olarak hakimdir nk

bu saylar asal say avclarna nian alnacak bir hedef verir. Yksek

asal saylar bulmak iin kullanlacak en iyi teknik, Mersenne'in asal

saylarna bakmaktr, dier bir deyile 2 - 1 saysn bilgisayara girip

n deerine daha yksek deerler vermektir ve daha nce bahsettiimiz

Edouard Lucas 'n metodunun daha gelimi bir hali olan Lucas-Lehmer

metoduyla bunun asal say olup olmad ispatlamaktr.

Mersenne' in asal saylarnda ayn zamanda estetik bir gzellik

vardr. rnein ikili modda yazlan herhangi bir 2 says 1 ve pein

den n tane sfr olarak yazlr. rnein 2 2 = 4 bu ikili 100 ve 25 = 32,

bu da 10000 olarak yazlr. Tm Mersenne saylar 2 saysndan 1

323
eksile olduundan, Mersenne asal saylarnn tm ilcili tanmlamalar

1 'in yanndaki basamak serileri olarak ortaya kar.

Modem zamanlarn en etkili asal say avcsnn grevine ba

lamasnda, mektup zerindeki iaretler ilham kayna oldu. George

Woltman 1960'l yllarda henz daha bir ocukken babas ona posta pulu

zerindeki 2 1 12 1 3 - 1 ne anlama geldiini aklad : En yakn zamanda

bulunmu olan asal say. 'O kadar byk bir saynn asal olduunun

ispatlanm olmasna ok armtm' dedi.

1 1 2l 3_ 1

I S PR iM E

Woltman daha sonra asal saylarn grevinde muazzam katkda

bulunan bir yazlm yazlmasnn sorumluluunu stlendi. Btn proje

devasa saylar zerinde alan bir sper bilgisayar evresinde d

nyordu ve bu bilgisayara giri snrlyd. 1 990'1 yllarda ise birok

byk grev kk paralara ayrlarak intemet araclyla birbirine

bal birok kk bilgisayara paylatrld . 1996 ylnda Woltman

intemetten bedava indirilebilinen ve bir kere bilgisayara kurduunuz

zaman aratrlmam bir asal sayy bilgisayarnzda aratrmaya balayan

bir program yazd . Program ilemciyi sadece bo olduu zamanlarda

kullanyordu. Siz uyuduunuz zaman yazlm bilgisayarnzda bilim

iin asal saylan aratryordu. Byk nternet Mersenne Asallar Ara

trmas ya da GIMPS u anda 75.000 bilgisayara baldr. Bunlardan

bazlar aratrma enstitlerinde bazlar i merkezlerindedir ve bazlar

324
da kiisel bilgisayarlardr. GIMPS datlm bilgisayar yaz lmlar nda

ilklerden birisidir ve en baarlsdr (Buna benzer en byk proje

Seti@home, uzaydaki yaam belirtilerini saptamak iin kozmik ses

leri deifre eder. Milyonun zerinde kullancs olmasna ramen u

ana kadar hibir ey kefedememitir). GIMPS 'in on-tine olmasndan

sadece birka ay sonra 29 yandaki Fransz programc 35. Mersenne

asal says olan 2 u98269 - 1 saysn ada yaynlad . Bundan yaklak

bir yl sonra GIMPS toplamda 1 1 tane daha Mersenne asal saysn

ortaya kard . u an asal saylarn altn am yayoruz.

En byk asal say olma rekorunu elinde bulunduran 45. Asal

say 24311 260'1 - 1 'dir ve bu yaklak 1 3 milyon basamakl bir sayya

karlk gelmektedir. 2008 ylnda GIMPS 'e bal olan Los Angeles

Kaliforniya niversitesi 'ndeki bilgisayar tarafndan bulunmutur. Bu

lunan 46. ve 47. Mersenne saylar aslnda 45. saydan kktrler.

Bunun nedeni farkl hzlardaki farkl bilgisayarlarn say serilerinin

farkl yerlerinde alyor olmalardr. Bu yzden daha nce bulunan

asal saylarn daha sonra bulunanlardan byk olmas mmkndr.

GIMPS 'in vermi olduu bilimsel gelime iin kitlesel gnll

ibirlii mesaj zgr nternet anlay iin de bir rnek olmutur.

Woltman istemeden asal say araym yar siyasi bir uraa dn

trd. Projenin sembolik neminin bir iareti olarak, bir dijital haklar

kampanyas rgt olan Electronic Frontier Foundation (EFF), 1 999

ylndan beri bulunan her byk asal say iin para dl koymutur.

45. Mersenne says 10 milyon basamaa ulaan ilk asal sayyd ve

100.000 $ dl kazand . EFF ilk 1 00 milyon basamakl asal say iin
1 50.000 $, ilk milyar basamakl say iin 250.000 $ dl koydu. Eer
1952 ylndan bu yana kefedilmi en byk asal saylar kefedildikleri
yllara gre logaritmik bir grafik zerine izilirse ortaya neredeyse dz

bir izgi kar. lem gcnn de bu sre ierisinde gzle grlebilir bir

tutarllkta art sergilediini gstermenin yannda bir milyar basamakl

a<;al saynn bulunaca zaman da tahmini olarak gsterir. Bunun 2025

325
ylnda olacana bahse girerim. Byle bir say y yazmak iin her bir

rakam bir milimetre olarak yazarsanz ortaya kacak mesafe Paris'ten

Los Angeles'a kadar uzanr.

100000000

10000000

1000000

100000

10000

1000

1945 2005

Keifyl ve bilinen en asal say grafii.

Sonsuz sayda asal say olmasna ramen (ancak Mersenne asal

saylarnn sonsuz sayda olup olmad henz bilinmemektedir), daha

byk asal saylar arama grevi hi bitmeyecek bir grevdir. nk

ne kadar byk bir say bulursak bulalm, henz ulamadmz asal

say azmimizin azl konusunda bizimle alay edecek byklkte baka

bir asal say olacaktr.

Sonsuzluk muhtemelen temel matematiin en derin ve zorlu fikridir.

Zihin bir eyin sonsuza kadar gidecei fikriyle baa kmakta zorlanr.

rnein eer 1 'den balayp hi durmadan 2, 3, 4, 5 . . . diye saymaya

devam etsek ve hi durmasak ne olur? Bu soruyu basit bir ekilde

ocukken sorduumu hatrlyorum ve imdiye kadar henz dzgn

326
bir cevap alamadm. Ailelerden ve okul retmenlerinden gelen klasik
cevap sonsuzluktur ama bu cevap sorunun yeniden sorulmasna neden
oluyor. Sonsuzluk basit biimde saymaya balayp hi durmamamz
biiminde ifade edilir. Yine de erken yalarda bize sonsuzluu bir
say gibi dnmemiz gerektii sylenmiti, garip bir say ama yine
de dierleri gibi bir say .

Biz sonsuzluu, sonsuz dng olan sembolyle gsteriyoruz (buna

lernniskat denir) ve kendine zg aritmetik biimi olduu retilir.
Herhangi bir sonsuz sayy bir baka sonsuz sayyla toplarsanz yine
sonsuzluk elde edersiniz. Bir sonsuz saydan dier bir sonsuz sayy
kartrsanz yine sonsuz bir say elde edersiniz. Sonsuz bir sayy O
olmamak kouluyla arpar ya da blerseniz yine sonsuz elde edersiniz.
Bize basit bir ekilde sonsuzluun 2000 yldan beri gizemli terimler
arkasna saklanma zahmetine katlanan bir say olduu anlatlr.

Sonsuzluk sorununun vitrininde ilk boy gsteren kii, M.. beinci

yzylda yaayan Yunanl filozof Elea'l Zenon'dur. ok mehur pa
radokslarndan birinde, kaplumbaa ve Ail arasnda olan teorik bir
yartan bahseder. Ail kaplumbaadan daha hzldr, bu yzden kap
lumbaaya balang iin avans verilir. nl sava bir A noktasnda,
srngen rakibi ise daha ilerideki B noktasnda yara balar. Ail B
noktasna geldii zaman Kaplumbaa oktan C noktasna gitmitir.
Sava C noktasna ular ama rakibi oktan D noktasna ulamtr.
Ail D noktasna ulamaldr fakat bunu yapt zaman Kaplumbaa
oktan E noktasna varm olacaktr. Zenon' a gre bu kama kovalama
yar sonsuza kadar devam etmek zorundadr ve hzl Ail hibir zaman
drt ayakl rakibine yetiemeyecektir. Atlet kaplumbaadan ok daha
hzldr ama onu asla geemez.

327
 o
A

o
A

o 1.0
A B

Ail ve kaplumbaa

Zenon tpk bunun gibi, tm paradokslannda srekli olan hare

ketler zerinde ayrk olaylar yaratarak sama sonulara varmaktadr.
Ail kaplumbaaya yetimeden nce bu sramalardan sonsuz sayda
yapmak zorundadr. Paradoks sonsuz sre ierisinde bu sonsuz at
laylar yapmann imkansz olduu varsaymndan meydana gelir.

328
 Ancak Yunanllarn sonsuzlukla ilgili bu varsaymn bir safsata
olduunu grebilmeye yetecek kadar matematiksel derinlikte bir kav
raylar yoktu. Sonsuz sre ierisinde sonsuz sayda srama yapmak
mmkndr. En nemli art sramalarn k sa olmas ve daha az zaman
almasdr bylece mesafe ve zaman O'a yaklar. Bu gerekli bir koul
olmakla birlikte, yeterli deildir: Aynca sramalarn da hzl bir oranda
azalmas gerekmektedir.

Ail ve kaplumbaa arasnda geenler unlardr. rnein, diyelim

ki Ail kaplumbaadan iki kat hzl kouyor ve B noktas A noktasndan

1 metre tede olsun. Ail B 'ye ulatnda kaplumbaa T metre C'ye

hareket etmitir. Ail C'ye vardnda kaplumbaa ! metre hareket
edip D'ye varmtr. Ve bu byle devam eder. Ail'in kaplumbaaya
yetimesi iin komas gereken toplam mesafe:

1 +
2
+
4
+
8
+
6
+ . . . olur.

Ail'in bu aralklarn her birini gemesi bir saniye alsa bu yar ta

mamlamas sonsuza kadar devam eder. Fakat durum byle deildir.
Hzn sabit olduunu varsayarsak, bir metre komas bir saniyesini
alacaktr, yarm metre gitmek iin yarm saniye, eyrek metre gitmesi
iin eyrek saniye ve byle devam eder. Kaplumbaaya yetiebilmesi
iin gerekli sre ayn toplama ilemiyle hesaplanr.

1 +

Hem sre hem de mesafede her seferinde yarya indirerek sonlu bir
mesafe ve zaman elde edilir. Yukardaki durumda 2 metre ve 2 saniye
olur. Ve aslnda Ail'in kaplumbaay yakalayabilecei ortaya kar.

329
 Yine de Zenon'nun tm paradokslar matematiin sonsuz di
zileriyle zlmez. 'Diktomi' paradoksunda bir koucu A'dan B 'ye
komaktadr. Ancak B 'ye varmak iin koucunun iki nokta arasndaki
mesafenin yarsn kat etmesi gerekir, biz buna C diyoruz. Fakat C'ye
gitmek iin ncelikle A ve C arasndaki mesafenin yar sn gemek
zorundadr. Sonu olarak koucunun bir noktaya ulaabilmesi iin
daima gemesi gereken bir yarm mesafe olmasndan dolay koucu
asla bir 'ilk nokta'ya ulaamayacaktr. Eer Zenon'nun syledii gibi
koucu hibir zaman bir ilk noktasna ulaamayacaksa koucu hibir
zaman A noktasn terk edemez.

Bilgiye gre, bu paradoksu rtmek iin Alayc Diyojen sessizce

ayaa kalkt ve A noktasndan B noktasna yrd, bylece byle hare
ketlerin mmkn olduunu gsterdi. Fakat Zenon 'un Diktomi paradoksu
byle kolay gzard edilemezdi. ki bin be yz yl boyunca bu kafa
kartran bulmacay tam anlamda zen hi kimse kmamtr. Kar -
kln sebebi, sonsuz ekilde devam eden izginin sonsuz sayda bir
seriyle ya da sonsuz sayda aralklarla tanmlanmam olmasdr. Ayn
ekilde, kesintisiz zaman ak ayrk zaman paralaryla mkemmel bir
ekilde tanmlanmamtr. Sreklilik ve ayrklk kavramlar tamamen
uzlatrlabilir deildir.

Onluk sistem Zenon 'dan esinlenerek ortaya mkemmel bir para

doks rnei koyar. l 'den daha kk en byk say nedir? Bu tam bir
karmaadr, 0.9 fakat bu 0.99'dan kktr. Bu say 0.99 da deildir
nk o da 0.999'dan kktr. Tek olas aday yinelenen ondalk
0,9999 . . . saysdr bu da 9 saylar sonsuza kadar gidecei anlamna
gelir. te asl paradoks burada balar. Say 0.99999 . . . da olamaz
nk bu say 1 ile zdetir.

Bir de u adan dnelim. Eer 0.99999 . . . says 1 'den farkl

bir say ise say dorusu zerinde aralarnda bir boluk olmaldr. O
halde bu bolua 0.9999 . . . 'dan byk ve 1 'den kk bir say yer-

330
!etirmek mmkn olmaldr. Peki, bu say hangi say olabilir. 1 'e
0.9999 . . . 'dan daha fazla yaklaamazsnz. yleyse 0.99999 . . . 1 'den
farkl deilse bu saylar birbirine eit olmaldrlar. Bu da manta
aykrdr, 0.99999 . . . = 1 .

yleyse 1 'den kk en byk say nedir? Paradoksa tatmin

edici olarak verilebilecek tek cevap bu saynn var olmaddr (Ayn
zamanda 2'den ya da 3 'ten ya da dier herhangi bir saydan kk
en byk bir say yoktur).

Ail 'in kaplumbaaya kar olan yarnn paradoksu, srama s

relerinin sonsuz seriler olarak bilinen sonsuz sayda terimin toplamnn
yazlmasyla zld. Bir dizinin elemanlar birbirlerine eklendii zaman
buna seriler denir. Hem sonlu hem de sonsuz seriler vardr. rnein
ilk be doal sayy birbiriyle toplarsanz bu sonlu bir seri oluturur.

1 +2 + 3 + 4 + 5 = 15

Bu toplama ilemini elbette kafamzdan yapabiliriz, fakat seriler daha

fazla terime sahip olduklarnda asl mcadele buna kolay bir yol bul
maktr. Buna nl bir rnek, daha gen bir ocukken Alman mate
matiki Carl Friedrich Gauss tarafndan bulundu. Hikayeye gre okul
retmeni ondan ilk yz doal sayy toplamalarn ister.

1 +2 + 3 +. . . + 98 + 99 + 100

retmeni Gauss'un annda '5050' cevabn vermesine inanamamtr.

Olaanst durum aadaki formlle meydana gelmitir. Eer saylar
akllca elerseniz -ilk sayyla son say ikinci sayyla sondan ikinci
say- seri u ekilde yazlabilir.

331
 ( 1 + 1 00) + (2 + 99) + (3 + 98) + ... + (50 + 5 1)

Bu da

101 + 101 + 101 + 101 + ... + 101

Her birinin deeri 101 olan 50 adet terim elde ederiz bu da 50 x 101
= 5050'dir. Bunu herhangi bir n sayl serinin toplamn bulmak iin
genelletirebiliriz. lk n tane saynn toplam tane n + 1 'e eittir.
Yukardaki rnekte n = lOO'dr yleyse toplamda = 5050'dir.

Sonlu bir serideki saylan toplarsanz sonu sonlu bir say olur,
bu aktr. Buna ramen sonsuz serileri toplarsanz sonucun iki farkl
senaryosu olabilir. Sonsuz sayda saylan ekleye ekleye yaklat -
ruz sonu hem sonlu hem de sonsuz olabilir. Eer sonu sonluysa
seriye yaknsak seri, deilse raksak seri denir. rnek olarak daha
nce grdmz,

1 + ..!._
2
+ ..!._ + ..!._ + ..!._ + . . .
4 8 16

Serisi yaknsak bir seridir ve 2'ye yaknsar. Ayn zamanda biz pi

saysna yaknsayan ok fazla seri grdk. Dier taraftan ise

1 +2+3+4+5+. . .

Serisi raksak bir seridir ve sonsuza kadar gider.

Yunanllar sonsuzlukla ilgilenmi olabilirler ama on yedinci yz

ylda matematikiler konuyu seve seve zerlerine almlardr. Sonsuz
serilerin anlalmas Isaac Newton'un matematik tarihinde en nemli
bilimsel gelimelerden biri olan integral hesabn icat etmesi iin ge
rekliydi.

332
Matematik eitimi alrken en sevdiim egzersizlerden bir tanesi bana

sonsuz bir terimli bir dizi verilmesi ve serinin yaknsak m raksak

m olduunu sorulmasyd. Her zaman yaknsak ve raksak saylar

arasndaki farkn ok acmas z olduunu dndm -sonsuz say ve

sonsuzluun arasndaki fark sonsuzluktur- ama yine de serilerin ynn

belirleyen unsurlar genellikle ok nemsiz grnr.

Aadaki Harmonik serilere bir gz atn.

1 + ...!.. + ...!.. + ...!.. + ...!.. +

2 3 4 5

Her bir terimin pay 1 ve her terimin paydas ise doal saylardr.

Harmonik seriler yaknsak olmak zorundaym gibi grnr. Serideki

her terim gitgide klr ve terimlerin toplamnn sabit bir miktarla

snrl olduu izlenimini verirler. Fakat Harmonik seriler tuhaf bir ekilde

raksak serilerdir ve bir salyangoz gibidir, ok yavatr ama durmazlar.

1 00 terim toplandktan sonra sonu 5 'i biraz geer. 1 5.092.688.622. 1

1 3 .788.323.693.563.264.53 8 , 1 0 1 .449.859.497 terimden sonra toplam

l OO' biraz geer. Bu inat salyangoz hfila zgrlk giriimine devam

emektedir, iaretlediiniz her mesafeyi kat eder. Bu seri nihayetinde

milyona ve milyara ular ve gitgide sonsuzlua yaklar (Kant, Ekler

5 'te verilmitir).

Harmonik seriler biz Jenga bloklarnn hesaplarn yapmay dn

dmzde de ortaya karlar. Diyelim ki elinizde iki blok var ve

bunlar stteki en geni yzeye sahip olacak ve yklmayacak ekilde

st ste yerletirmek istiyoruz . Bunu yapmann yolu en stteki blou

bir altndakinin yars mesafesinde koymaktr, bir sonraki sayfadaki

ekil (A)'da gsterilmektedir. B u yolla stteki bloun arlk merkezi

alttaki bloun kenarlarna denk gelmi olur.

333
 Elimizde blok olduunda yukar bakan yzeyler en byk
olacak ve yklmayacak ekilde st ste yerletirmek iin hangi pozis
yonda yerletirmeliyiz? zm, ekil (B)'de grld gibi en stteki
alttakinin yar kadar yerletirilirken ortadaki de altndakinin eyrei
kadar mesafeye yerletirilmektir.

Daha fazla blokla devam etmek iin, olas en byk yzeyi elde
edebilmek iin genel yntem en sttekinin alttakinin yans kadar, onun
da altndakinin eyrei ve onun da alttakinin i 's kadar onun altn
dakinin f 'i kadar olacak ekilde yerletirilmeli ve bu ekilde devam
etmelidir. Bylelikle ekil C'deki grlen gibi eik bir kule elde ederiz.

1
2

Jenga bloklarn ykmadan mmkn olabilecek en byk yzey genilii

olacak biimde dizilmesi.

Bu kulenin yzeyleri toplam, yani her bir yzeyin ayn ayn top
lam aadaki serilerdir:

+ . + . + . + . . .
2 4 6 8

334
 Aynca bu seri u ekilde de yazlr:

..1... (1 + J... + J... + J... +

2 2 3 4

Bu da sonsuz sayda devam ettirebilmemiz durumunda Harmonik bir

serinin yans eder.

imdi, Harmonik serilerin sonsuza gittiklerini bildiimiz iin, ayrca

Harmonik serilerin sonsuza 2'ye blnerek gittiini biliyoruz nk
sonsuzun 2 'ye blm yine sonsuz eder. Jenga bloklarnn istifleme
balamnda yeniden ifade etmemiz gerekirse, teorik olarak istediimiz
uzunlukta serbest bir ekilde asl duran bir kule meydana getirebiliriz.
kiye blnen Harmonik serilerde yeterli miktarlarda terimle istedii
miz bir sayya ulaabiliyor olmamz, yeterli sayda blok salandnda,
Jenga bloklarn da istediimiz kadar ykseltebileceimiz anlamna
gelir. Teorik olarak bu mmkn olsa da ok katl bir kule ina etmek
abas olduka yldrc olacaktr. 50 blokluk bir kule yapmamz iin
gerekli olan blok says 15 x 1042'dir. Bu da dnyadan gzlemlenebilecek
uzayn ok daha tesinde bir ykseklik elde etmemiz anlamna gelir.

Harmonik serilerin elencesi llemeyecek kadar boldur, y

leyse hadi biraz daha elenelim. Her bir teriminde 9 says olan bir
Hannonik seriyi ele alalm ki bu sonsuz bir seridir. Dier bir deyile
aadaki terimleri kartalm.

1 ' 1 ' 1 ' 1 ' 1 ' 1 ' 1 ' 1 ' 1 ' 1 ' 1 ' 1
9 19 29 39 49 59 69 79 89 90 91 92

O halde eksiltilmi seri u ekilde grnr:

l + J... + J... + ..!.. + J... + . . + J... + J... + . . . + -1 + ..!.. + . . .

2 3 4 5 8 10 s 20

335
Hannonik serilerin toplamnn sonsuzlua ulatm hatrlayacak olursak,
iinde 9 olmayan Harmonik serilerin de olduka yksek bir rakama
ulaacan dnlr. Yanl. Toplamlar 23 'n hemen altndadr.

Seriden 9'un karlmasyla sonsuzluu eittik, sonsuzluk cana

varn katlettik ve ondan geriye kalan tek ey yaklak 23 deerinde
burumu cesedi oldu.

Bu sonu dikkat ekici grnr, fakat biraz daha yakndan bakarsak

onu tamamen anlayabiliriz. 9'u karmak harmonik seriden sadece ilk
10 sayda 1 tanesini karmamza neden olur. Fakat ilk yz saydan 19,
ilk bin saydan 27 1 say karmamza neden olur. Zamanla saylar ok
byrler. Diyelim ki 100 haneli saylar ve bunlarn byk bir ounluu
9 saysn ierir. Sonu olarak Harmonik seriyi 9 saysn kartarak
azaltmak neredeyse onun tamamn ortadan kaldrmak gibidir.

Harmonik serileri zelletirmek bundan ok daha ilgi ekici bir

hale gelir. 9'lar elemek tamamen keyfi bir tercihtir. Eer Harmonik
seriden btn 8 saysn ieren terimleri kartsaydm sonu yine sonlu
bir sayya yaklard . Eer sadece 7 ya da herhangi bir tek basamakl
sayy kartsaydm sonu ayn olacakt . Aslnda kendimizi tek ba
samakl saylarla snrlamamza gerek bile yok. Herhangi bir sayy
ieren btn terimleri kaldrn, azaltlm seri yaknsak bir seri olur. Bu
9, 42, 666 ya da 3 141 59 olsun sonu olarak ayn ey meydana gelir.

666 rneini kullanaym. 1 ile 1000 arasnda 1 kere, 1 ila 1 0000

arasnda 20 kere, 1 ila 100000 arasnda 300 kere grlr. Bir baka
deyile ilk 1000 say arasnda 666 saysnn grlme yzdesi % 0. 1 ,
ilk 10000 say arasnda % 0.2, ilk 1 00000 say arasnda % 0.3 'tr.
Daha byk ve daha byk saylar dikkate alndnda, 666 rakam
seriye orantl olarak daha fazla ve daha sk grlr. Sonunda hemen
hemen tm saylan bir 666 var olacaktr. Yani, harmonik seri iindeki
hemen hemen tm terimlerde bir 666 olacaktr. Bunlar Harmonik
seriden kardmz zaman, eksiltilmi Harmonik seri yaknsar.

336
 2008 ylnda Thomas Schmelzer ve Robert Baillie 3 14159 sa
ysn ieren terimlerin karld harmonik serilerin toplamnn 23
milyonun biraz stnde olduunu hesapladlar. Bu, byk bir say
ama sonsuzdan olduka uzak.

Bunun doal bir sonucu olarak, yalnzca 3 1 4 1 59 saysn ieren

Harmonik serilerin toplamnn sonsuzlua erimesi gerekir. Dier bir
deyile,

+ 1314159 + 234159 + 3314159 + 434159 + ...

1 1 1 1
314159

serisi sonsuza gider. ok kk bir sayyla balamasna ramen ve

terimler daha da ufalsa da toplam nihayetinde sizin istediiniz sayy
aacaktr. Bunun nedeni yine saylar ok byseler bile neredeyse
saylarn tamamnn 3 14159 saysn iinde barndryor olmasdr.
Hemen hemen tm birim kesirler 3 14. 1 59 ierir.

Son olarak bir tane daha sonsuz seriye, bizi tekrardan asal saylarn
gizemine gtren seriye bakalm. Asal Harmonik seriler, paydalar
asal say olan kesir serilerdir.

. + . + . + . + .11 + -113 + -111

2 3 5 7

Saylar bymeye baladka asal saylar seyreklemeye balar. Bu

yzden bu saylarn sonsuzlua ulaacak ivmeye sahip olamayacaklarn
dnlebilir. nanlmaz olsa da ularlar. Mantk d ve muhteem
olarak, sonular bize asal saylarn gcn ve gerekliliini gsterir.
Sadece doal say bloklarnn kurulumunda grnmezler, ayn zamanda
sonsuzluun yap talarnda da grnrler.

337
 - -

,; 1
t'' "
'
1 1,,,, '
V''1 '''' .
1

1 , .,
BLM SEKZ

Altn Parmak

Evinin salonunda otururken, Eddy Levin bana bo beyaz bir kat

uzatt, byk harfler kullanarak adm yazmam istedi. Gri kirli sakal,
geni bir aln ve yznde hoca ifadesi bulunan Levin 75 yandayd
ve eski bir di hekimiydi. Londra'nn kuzeyindeki East Finchley'de,
ngiltere'nin refah ve tutucu banliyleri iin ideal bir rnek olabilecek
bir caddede yayordu. Birinci ve ikinci dnya savalar arasnda ina
edilen ssl bahe itleri ve yeni biilmi imleri, tula evlerin garaj
kaplarnda pahal arabalar vard . Kad aldm ve adm yazdm:
ALEX BELLOS.

Levin eline, trna bulunan ve k skac andran paslanmaz

elikten bir alet ald. Titremeyen elleriyle kadn zerine tuttu ve
yazm analiz etmeye balad . Aleti, snnet hazrlndaki bir hahamn
titizliiyle admdaki E harfinin zerine hizalad .

'Olduka iyi' dedi.

Levin'in kskac kendi icadyd. trnak, her biri kska al

dnda ayn hizada ve birbirleri arasndaki mesafe hep ayn oranda
kalacak biimde tasarlanmt. Aleti, ortadaki ve ilk trnak arasndaki
mesafenin daima orta ve sondaki trnak arasndaki mesafenin 1 .6 1 8
kat olacak ekilde tasarlamt. B u say altn oran olarak bilindii
iin aracn ismini Altn Oran lme Aleti koymutu ( l . 6 1 8 saysnn
dier adlar, altn l, tanrsal oran ya da fi 'dir). Levin lme aletini
admdaki E harfinin zerine yerletirdiinde kskacn ular E harfi-

339
nin st, orta ve alt yatay izgilerinin zerine geliyordu. Adm byk

harflerle yazarken E harfinin orta izgisini yukardan ve aadan tam

ortaya hizaladm dnyordum, ama Levin'in aleti ortadaki izgiyi

bilinsizce yans kadar yukar-ortadaki izgiyi, harfi 1 'e 1 .618 orannda

ikiye blecek ekilde yerletirdiimi gsteriyordu.

Adm gayet neeli bir acelecilikle yazm olmama ramen, altn

orana olaanst bir kesinlikle bal kalmtm.

Levin glmsedi ve S harfine yneldi. lme aletini, st ve alt

trnaklan S harfinin st ve alt k vnmlanna gelecek biimde yeniden

ayarlad ve ortadaki trnan harfin ortasndaki kvrma denk gelmesi

benim iin daha da byk bir aknlk oldu.

'Tam tamna' dedi Levin sakin bir biimde. ' Herkesin el yazs

altn orana uygundur.'

Altn oran, belirli bir oran temsil eder, yle ki bir izgiyi ikiye bl

dnzde izginin tamamnn orannn byk olana oran, byk

olan parann kk olan paraya oranna eittir. B aka bir ifadeyle

A + B 'nin A'ya oran A'nn B 'ye oranna eittir.

A B

Altn oranla ikiye blnen izgi altn kesit olarak bilinir ve byk ve

kk kesitler arasndaki oran olan fi says, (! +2--15) olarak hesaplanr. Bu

bir irrasyonel saydr ve ondalk basamaklar aadaki biimde balar:

1 .6 1 803 39887 49894 84820 . . .

Yunanllar fi karsnda bylenmiti. Bunu be ulu yldz ya da

Pisagor kardeliinin sembol olan pentagram'da bulmulard . klid

340
buna 'snr ve orta oran' adn verdi ve pergel ve cetvel kullanarak bu
oran bulma yntemi gelitirdi. Say, Rnesans'tan beri matematikilerin
olduu kadar sanatlarn da ilgisini ekmektedir. Altn oran zerine
yaplan en temel alma, Luca Pacioli'nin 1 509 ylnda yaynlanan
saynn yer ald birok geometrik yapnn listesini sunan ve Leonardo
da Vinci tarafndan resimleri izilen Tanrsal Oran adl almasdr.
Pacioli, orann, eylerin isel gzellii hakknda gizli bir bilgi kayna
olan tanrsal bir mesaj olduu sonucuna varr.

Antik alardan beri mistik bir sembol kabul edilen pentagram altn
oran barndrr.

Fi'ye duyulan matematiksel ilgi matematiin en mehur dizisiyle

olan ilikisinden kaynaklanr: O ve 1 ile balayan ve dizideki her saynn
nceki iki saynn toplam olduu Fibonacci dizisi.

O, 1 , 1 , 2, 3, 5, 8, 13, 2 1 , 34, 55, 89, 144, 233, 377 . . .

34 1
Dizideki saylar byle kurulur:

o+ 1 = 1

1 + 1=2

1 +2=3

2+3=5

3+5=8

5 + 8 = 13

Fi ile Fibonacci'nin nasl balantl olduklarn gstermeden nce,

dizideki saylar inceleyelim. Doal dnyann Fibonacci saylarna
ynelik bir tercihi vardr. Eer doaya bakarsanz birok iein ta
yapraklarnn Fibonacci saysnda olduunu grrsnz.

3 yaprakl zambak ve ssen

5 yaprakl pembe renkli karanfil ve Dniei

8 yaprakl hezaren iei

1 3 yaprakl kadife iei ve kanarya otu

2 1 yaprakl yldz iei

55 / 89 yaprakl papatya

Bu ieklerin yapraklar daima bu sayda olmaz ama ortalama sayda

iein yapra Fibonacci dizisinin saylarndadr. rnek olarak, yonca
genelde Fibonacci says olan yaprakl olur. Sadece nadir sayda
yoncada 4 yaprak olur, bu yzden drt yaprakl yonca zel kabul
edilir. Drt yaprakl yonca zeldir, nk 4 Fibonacci says deildir.

342
 Fibonacci say lan am kozala , ananas ve ay ieinin spiral
dzeninde de karmza kar. Aadaki resimde spirallerin ays saat
ynnde ve saat ynnn tersinde verilmitir. ki ynde de saydnz.da
spiral says ardk Fibonacci say larna denk gelir. Ananaslarda ge
nellikle 5 ve 8 ya da 8 ve 1 3 spiral bulunur. am kozalaklar genelde
8 ve 1 3 spiralli olma eilimindedir. Ayiekleri 2 1 ve 34 ya da 34
ve 55 spiralli olabilirler, ancak 1 44 ve 233 gibi yksek sayda spiralli
rnekleri de mevcuttur. ekirdek says arttka spiraller dizide daha
yukar karlar.

Fibonacci serisi ad , dizinin Fibonacci 'nin Liber Abaci isimli

kitabnda yer alan tavanlarla ilgili bir problemden tr verilmitir.
Dizi, bu ismi 1 877 ylnda kitap yaynlandktan, 600 y ldan fazla sre
sonra, say teorisyeni Edouard Lucas kitab incelerken ald , Lucas
Fibonacci 'ye sayg olarak diziye onun ismini vermeye karar verdi.

aat ynnde 34 ters ynde 21 spiralli ayiei.

343
 Liber Abaci 'de dizi u biimde geer: Diyelim ki bir ift tavann
var ve bir ay sonra ift, bir ift daha tavan dourdu. Eer her ay tm
yetikin iftler bir ift daha dourursa ve bir iftin yetikin olmas iin
bir ay gerekiyorsa, bir sene iinde ka ift tavan olur?

Cevap tavan saysn ay ay hesaplayarak bulunur. lk ay sadece

bir ift vardr. kinci ay da iki ift. nc ayda ift vardr nk
yavrularn yetikin olmas bir ay srer ve ilk ift bir kez daha yav
rular. Drdnc ayda iki yetikin ift poplasyona iki yeni ift daha
kazandrr. Fibonacci serisi iftlerin aylk toplamdr:

Toplam iftler

Birinci ay: 1 yetikin ift 1

kinci ay: 1 yetikin ift ve 1 bebek ift 2

nc ay: 2 yetikin ift ve 1 bebek ift 3

Drdnc ay: 3 yetikin ift ve 2 bebek ift 5

Beinci ay: 5 yetikin ift ve 3 adet bebek ift 8

Altnc ay: 8 yetikin ift ve 5 bebek ift 13

Fibonacci dizisinin nemli bir zellii tekrarlanr olmasdr, b u her

bir terimin bir nceki terimlerin deerleri tarafndan meydana gelmesi
demektir. Bu durum Fibonacci saylarna doal sistemlerde neden
bu kadar ok rastlandn aklar. Birok yaam formu yinelenme
ilemiyle byr.

Doada Fibonacci saylar ile ilgili birok rnek vardr ve benim

en ok beendiklerimden birisi arlarn reme srecidir. Erkek arnn
sadece tek ebeveyni vardr: Annesi. Ancak dii anlarn iki tane ebeveyni

344
vardr: Bir anne ve bir baba. O halde bir erkek arnn 3 tane byk
anne ve babas, 5 tane byk byk anne ve babas, 8 tane byk
byk byk anne ve babas vardr ve byle devam eder. Erkek arnn
atalarnn haritasn karrken (aadaki diyagramda olduu gibi) her
nesildeki akraba saysnn daima Fibonacci says olduunu grrz.

An

fi:'
'tt Dii 1
* Erkek 1t

Bir erkek arnn ata tarihini izleyen bir tablo

Meyvelerle, iftlemek iin aynn gzetmeyen kemirgenlerle ve

uan bceklerle ilikisine ek olarak, Fibonacci dizisinin merak uyan
dran birok zellii vardr. lk 20 saynn listesi zellikleri grmede
faydal olacaktr:

345
 (Fo O)

F 1 F 89

F 1 F 144
12
F 2 Fl 233
3 3
F4 3 F 4 377

Fs 5 Fs 610

F 8 F 987
6 6
F1 13 F1 1 597
1
Fs 21 Fs 2584

F9 34 F9 4181

F 55 Fw 6765
10

Daha dikkatli inceleyince, dizinin kendi bana birok artc zel

lik gelitirdiini grebiliriz. F , F6, F9, ve devamna bakn, baka bir
3
ifadeyle dizinin her nc saysna. Hepsi ikiye blnr. Bu F4, F8 ,
F , srasyla karlatrn ya da dizinin her drdnc says 3'e
2
blnr. Dizinin her beinci says 5'e blnr. Her altnc say 8 'e
blnr ve her yedinci say 1 3 'e blnr. Blnen saylartn hepsi
tam tamna F- saylardr.

Bir baka artc zellik F-

1 , ya da _!_ saysndan gelir. Bu say
il 89
u saylarn toplamna eittir:

.o

.Ol

.001

.0002

.00003

346
 .00005
0

.000000 8

.000000 1 3

.00002
000 1

.00000034

.00005
000 5

.00000089

.000000 144

Yani, Fibonacci dizisi kafasn aniden tekrar ortaya karyor.

Dizinin baka bir ilgin matematiksel rneine daha bakalm.

Ardk herhangi bir miktarda f says aln. Birinci ve ncnn
arpm daima ikincinin karesinden bir farkldr:

F4 x F6 = F5 x F _ l . . . nk 24 = 25- l 'dir.
5

rnein F , F6, F7:

5
F x F7 = F6 x F6 + 1 . . . nk 65 = 64 + 1 'dir.
5

rnein F s F19, F20

F x F 9 = F 9 x F 9 - 1 . . . nk 17.480.760 = 17.480.761
s
- 1 '<lir.

Bu zellik yzlerce yllk bir matematik hilesinin temelini tekil eder: 64

hirimlik bir kareyi drt paraya blp yeniden birletirerek 65 birimlik

347
bir dikdrtgen elde etmek. Yapl yledir; 64 birimlik bir kare izin.
Bir kenar 8 birim uzunluunda olur. Dizide 8 'den nce gelen iki F
says 5 ve 3 'tr. Kareyi birinci resimdeki gibi 3 ve 5 uzunluklarndan
bln. Paralar alan 65 olan ve 5 ve 1 3 uzunluunda bir dikdrtgen
oluturacak biimde bir araya getirilebilir.

-- ......__
...
" ......
....,...
. .,,,, ..... ......
... ...
" l..
J
-.... ..._
.....

I
r
.....
... ...
........_
...
J

' 5 x 13 = 65

8 x 8 = 64

Hile, ekillerin mkemmel bir uyum iinde birlememesiyle aklanr.

Geri plak gz iin apraz hat boyunca olduka ince bir ekilde
oluan bir birimlik boluk ok belirgin deildir.

Ayn ekilde 1 69 birimden oluan bir kareden ( 1 3 x 1 3) yeniden

birletirilerek 1 68 birimlik (8 x 2 1 ) bir dikdrtgen elde edilebilir. Bu
durumda da katlar ortadaki apraz hat boyunca hafif bir ekilde st
ste binerler.

On yedinci yzyln balarnda Alman gkbilimci Johannes Kep

ler yle yazar: "5'in 8 'e yaklat gibi 8, 1 3 'e yaklar ve 8 'in 1 3 'e
yaklat gibi 1 3, 2 1 'e yaklar." Baka bir ifadeyle Kepler ardk
F-saylarnn benzer olduunu fark etmiti. Bir asr sonra, sko ma
tematiki Robert Simson daha da inanlmaz bir ey kefetti. Ardk
saylarn oranlarn alr ve onlar u ekilde bir dizi haline getirirseniz
her bir terimin deeri fi says, altn orana yaklar.

348
 una eittir:

2 3 5 8 13 2 34 55
1 ' 1' 2' 3' 5' 8' i3' 21' 34

Ya da ( ondalk basamakl deerlerle):

1, 2, 1 .5, 1 .667, 1 .6, 1 .625, 1 .615, 1 .6 19, 1.618 . . .

Baka bir ifadeyle, Fibonacci saylarnda ardk olarak ileri doru

gidildike saylarn oran arta bir kesinlikle altn orana yaklamaktadr.

imdi bu dnce dorultusunda ilerleyelim ve rastgele iki sayyla

balayan Fibonacci benzeri bir dizi ele alalm ve ardk terimleri
toplayarak diziye devam edelim. O halde 4 ve 10 ile balayalm, bir
sonraki terim 14 olur ve daha sonra ki ise 24. rneimiz u diziyi verir:

4, 10, 14, 24, 38, 62, 1 00, 1 62, 262, 424 . . .

Ardk terimlerin oranlarna bakn:

10 4 24 38 62 100 162 262 424

4' 10' 14' 24' 38' 62' oo' 162 ' 262

Ya da:

2.5, 1 .4, 1 .7 14, 1 .583, 1 .632, 1 .6 1 2, 1 .620, 1 .6 1 7, 1 .6 1 8 . . .

349
Fibonacci ardk iki say nn topland yinelenme algoritmas sradaki

terimi o kadar gl yapar ki, hangi iki sayy seersek seelim ardk

terimlerin oran daima fi saysna ynelir. Ben bunun byleyici bir

matematiksel sradlk olduunu dnrm.

Fibonacci saylarnn ayn anda birok yerde bulunmas zellii, fi

saysnn da dnyada halihazrda bulunduu anlamna gelir. Bu da bizi

emekli di hekimi Eddy Levin'a geri getiriyor. Kariyerinin balarnda

zamannn ounu takma diler yaparak geirmi, bunun can skc bir

i olduunu dnyormu, nk dileri nasl dizerse dizsin, insanlarn

glleri ona doru gzknyormu. 'Kan ter iinde kalrdm' diye

anlatyor. 'Ne yaparsam yapaym diler yapay grnrd. ' Ama Levin

matematik ve maneviyat zerine dersler almaya balad dnemde

fi ile tanm. Levin Pacioli'nin Tanrsal Oran adl kitabm okumu

ve ondan ilham alm. Peki ya Pacioli'nin dedii gibi gerek gzel

olduunu iddia ettii fi, ayn zamanda takma dilerdeki gzelliin de

kaynaysa. 'Bu tam bir evreka fuuyd ' diyor. Saat ikiymi ve o alma

odasna komu. 'Gecenin geri kalan ksmm alma odamda dileri

lerek geirdim. '

Levin, fotoraflar tarayp en ekici di gruplar arasnda en n

deki byk diin (Merkezi kesici di) yanndaki diten (Yan kesici

di) fi orannda kadar byk olduunu kefetti. Yan kesici diler de

bitiiindeki dilerden (Kpek dii) fi orannda daha geniti. Ve k

pekdiide yanndakinden (Kk az dii) fi orannda geniti. Levin

gerek dileri lmyordu, kafa fotoraflarndaki dileri lyordu.

Ama buna ramen tarihi bir keifte bulunduu hissine kaplmt :

Mkemmel glmsemenin gzellii fi tarafndan nceden belirlenmiti.

'ok heyecanlanmtm' dedi Levin olay anmsarken. Meslek

talarna kefinden bahsettiinde sanki tuhaf birisi gibi ondan uzak

durmular. Ama buna ramen fikirler retmeye devam etmi ve 1 978

350
ylnda Journal of Prosthetic Dentistry 'de fikirlerini aklad bir

makale yaynlam. 'O andan itibaren insanlar ilgi gstermeye balad '

dedi. ' Artk di estetii zerine altn oran kesitinden bahsedilmeden

ders verilmiyor. ' Levin 1 980'lerin banda ilerinde fi saysn o kadar

ok kulland ki, bir mhendisten iki diin arasndaki orann altn oran

olup olmadm anlayabilecei bir ara gelitirmesini istedi. Sonu

trnakl Altn Oran lme Aletiydi. Hfila dnya zerinde birok di

hekimine bu aleti satyor.

Levin'in kendi dilerinin altn oranda olup olmadm syleyemem

ama ilerinde yeterli miktarda altn vard . Levin, lme aletinin bir i

aracndan fazlas olduunu anlatt, daha sonra dilerden baka nesneleri

de lmede kullanmaya balad . ieklerin desenlerinde, dallarn gvde

zerindeki dalmlarnda ve dallar zerindeki yapraklarda fi saysn

kefetti. Tatillerde yanna ald ve binalarn oranlarnda fi saysn

kefetti. Fi saysn aynca insan bedeninin geri kalan ksmlarnda

da kefetti, mutalarn parmaklara olan orannda ve bumun dilere ve

eneye gre olan pozisyonunda. Ek olarak da tpk benimkini gsterdii

gibi birok insann el yazsnda fi saysnn kullanldm kefetti.

Levin fi saysn aramay arttrdka daha fazla bulmaya balad.

'O kadar ok buldum ki, bunun nedenini merak etmeye baladm.'

Dizst bilgisayarn at ve bana fotoraflardan bir slayt gsterisi

izletti, her biri trnakl lme aletinin, oran tam olarak gsterdii

fotoraflard. Kelebek kanatlarnn, tavuskuu tylerinin, hayvanlarn

zerindeki renklerin, salkl bir insan kalbinin EKG' sinin, Mondrian

tablolarnn ve bir arabann fotoraflarn grdm.

Kenarlar fi orannda oluturulan dikdrtgene ' altn dikdrtgen' ad

verilir. Bu dikdrtgeni dikey olarak kare biiminde bldnzde dier

ksmn da bir altn dikdrtgen oluturmaya uygun bir yaps vardr.

Anne kck bir kz ocuk dourur.

35 1
Altn dikdrtgen ve logaritmik spiral

Bu ileme, torunu, torunun ocuu eklinde sonsuza kadar de

vam edebiliriz. imdi pergel kullanarak bir eyrek ember izelim,

pergelin ucunu sa alt keye yerletirip kalemi bitiikteki keden

dierine hareket ettirelim. Ayn ilemi ikinci byk karede de, pergeli

sol alt keye gelecek biimde tekrarlayalm ve kalem baka bir eyrek

emberin yayn izsin ve bu ileme daha kk karelerde de devam

edelim. Yay bir logaritmik spiral oluturmaya yaklau.

Gerek bir logaritmik spiral eyrek yaylarn birleim yerlerindeki

eimlerde, sramalarn bulunduu diyagramdaki spiralin aksine ayn

kelerden geer, ama kendi zerinde yumuak bir sarmal oluturur.

Bir logaritmik spiralde merkezden geen bir doru -'kutup'- spiral

erisini tm noktalarda ayn ayla keser, bu nedenle Descartes loga

ritmik spiral'e 'e al spiral' adn vermitir.

Logaritmik spiral matematikteki en byleyici erilerden birisidir.

Logaritmik spiralin zelliklerini tam anlamyla inceleyen ilk kii on

yedinci yzyl matematikilerinden Jakob Bemoulli'ydi. Ona spira

mirabilis, muhteem spiral adn vermiti. Mezartana bir tane izil

mesini istemiti, ama heykeltra yanllkla bir Arimet spirali kazd .

Logaritmik spiralin temel zellii bydke eklinin asla dei

memesidir. Bemoulli bunu mezar ta yaztnda ortaya koyar: Eadem

mutata resurgo ya da 'deiimde bile ayn kalrm. ' Spiral, kutbuna

ulamadan nce sonsuz sayda dng geirir. Eer bir mikroskop alr,

logaritmik spiralin merkezine bakarsanz, yukardaki spiral bir galaksi

352
logaritmik spiral - mkemmel. Arimet spirali - o kadar mkemmel deil.

byklnde de olsa ve siz baka bir gne sisteminden izleseniz

bile greceiniz eklin aynsn grrsnz. Aslnda birok galaksi
logaritmik spiraller eklindedir. Tpk kendini ayn biimde tekrar
eden bir logaritmik spiral olan fraktallar gibi byk spiralin kk
bir paras byk spiralle zde biimdedir.
Doada bulunan en nefes kesici logaritmik spiral rnei nautilus
kabuudur. Kabuk bydke ardk odalardan her biri daha byk
olur ama daina bir nceki odan n eklindedir. zerinde farkl oran
tl byklklerde odalar barndracak tek spiral Bemoulli 'nin spira
mirabilis'idir.

Nautilus kabuu.

353
 Descartes'nda belirttii gibi, merkezden geen bir doru, spiral

erisini tm noktalarda daima ayn ayla keser ve bu zellik doan

larn avlarna saldrrken neden spiral izdiini aklar

Doanlar avlarnn zerine spiral/er izerek alalrlar

Doanlar dz izgiler izerek saldrmazlar, avlarna evrelerinde

spiraller izerek yaklarlar. 2000 ylnda Duke niversitesi'nden Vance

Tucker bunun nedenini kefetti. Doanlarn gzleri kafalarnn iki ya

nndadr, bu da nlerine bakmak istediklerinde kafalarn 40 derece

lik bir ayla dndrmeleri gerektii anlamna gelir. Vance doanlar

rzgar tneli testine sokup rzgann doanlar bu ayla bakan kafa

ekliyle dosdoru ileri bakan hallerine gre % 50 daha fazla srkle

diini gsterdi. Kuun avna daima sabit bir ayla bakarken kafasn

aerodinamik olarak mmkn olan pozisyonda tutmasn salayan yol

logaritmik spiraldir.

Avc kular gibi bitkiler de, fi mziiyle hareket ederler. Bir bitki

byrken gvdesini saran yapraklarn zerlerine den gne n

dan en fazla yararlanaca konumda bulunmas gerekir. Bu nedenle

bitki yapraklan birbirlerinin tam stnde bulunmazlar; eer bu ekilde

olursa en alta kalan yaprak hi gne alamaz.

354
 Gvde ykseldike, gvde zerindeki her yaprak, bir ncekine

gre belirlenen bir ada ortaya kar. Gvde zerindeki filizler aada

yer alan diyagramda gsterildii gibi nceden belirlenmi noktalarda

karlar.

Yapraklarn gvde zerinde izdii spiral

Yapraklan n en fazla gne grmesini salayan, gvdenin ze

rindeki yapraklarn bir biri zerine denk gelmelerinin olabilecek en

az miktarda olduu a nedir? 1 80 derece ya da gvdenin yann turu

deildir nk bu durumda nc yaprak dorudan ilkinin altnda

kalacaktr. 90 derece ya da eyrek tur da deildir, nk bu durumda

da beinci yaprak dorudan ilk yapran altnda kalacaktr ve ilk

yaprak gvdenin sadece bir ksmn kullanacak ve bu da dier taraftaki

gne nn boa harcanmas olacaktr. En iyi dzen salayan a

1 37.5 derecedir, yukardaki diyagram arda arda gelen yapraklarn bu

a sayesinde nasl birbirinden ayn konumlarda bulunduunu gsterir.

lk yaprak birbirinden olduka ayn konumlarda bulunurlar. Dier

ikisi kendilerine en yakn yapraktan 50 dereceden fazla bir a yla ayr

d rlar, bu da onlara yeterli derecede gne salar. Altnc yaprak

ilk yapraktan 32.5 derece uzaktadr. Bu daha nceki tm yapraklardan

daha yakndr. Byle olmak zorundadr, nk daha ok sayda yaprak

vardr, ama a klk yine de olduka genitir.

355
1 37.5 derecelik a altn a olarak bilinir. A, bir emberin tam devrini
altn orana gre blerek bulunur. Baka bir ifadeyle 360 dereceyi, byk
olann ke oran 1 .6 1 8 olacak ekilde bldmzde, bir ondalk
basamakla 222.5 ve 1 37 .5 derecelerini elde ederiz. Kk olan altn a
olarak bilinir. Altn ann neden en iyi yaprak dalmn belirlediinin
matematiksel nedeni, kesirler biiminde ifade edilemeyen saylar olan
irrasyonel saylar kavramyla ilikilidir. Eer bir a irrasyonel sayysa,
bir ember evresinde ka kere dndrrseniz dndrn asla balad
yere geri dnmez. Bu kulaa sanki George Orwell ifadesiymi gibi
gelebilir, ama baz irrasyonel saylar dierlerinden daha irrasyoneldir.
Ve altn orandan daha irrasyonel bir say yoktur (Ekler 6;da ksa bir
aklama bulunmaktadr).

222.5

Altn a.

.Altn a91 neden genellikle bitki gvdesindeki yaprak saysnn

ve ilk yapran tam altna denk gelen yapraklarn saysnn Fibonacci
says olduunu aklyor. rnek olarak gllerin her iki turda 5 yapra,
yldz ieklerinin her turda 8 yapra ve badem aalarnn her 5
turda 1 3 yapra vardr. Fibonacci saylar ortaya kar, nk altn
aya en yakn tam say oranlarn onlar salar. Eer bir bitki her 3
turda 8 filiz veriyorsa her bir yaprak i- turda bir ya da altn aya
olduka yakn bir derece olan 1 35 derecede bir ortaya kar.

356
 Altn ann esiz zellikleri tohum yerleim dzenlerinde ortaya

kar. Bir iek bann, merkezi evresinde belirli bir ayla dnerek

tohum rettiini hayal edin. Yeni bir tohum ortaya ktnda, dier

tohumu merkezin daha da dna iterler. Bu diyagramlar farkl belirli

ada tohumlarn ortaya kma desenini gstermektedir: Altn ann

biraz altnda, altn ada ve altn ann biraz yukarsnda.

. . .... . . . . . . . . . . . .
. .
. . . . . .. . . . .
. . .
. . . . .. . . . . . . . . . .. . '. . .: : . . .. .
:
. . . . . . . . . :
:: :

. .. . . . . . . . . . . .. . . . . ': '. . . . ..
. . . . . .

__ :_ :
.
.... . ... : . :. :. .:..: .:. ... .......... . .:... ... . . : . : . >. " .: .:. .. . .. :: .. .. . . ... . . :: . : . : ... . .:.. . .:. .. .. . .
.
.

. . . . . .. . . .. . . . . . ... . . . . . . . . .

" . . .
.
. .
. .

::.---...:. / .:: ) :

. .. . .. .. .. . . . . . . .
.

. . . . .
. . . ..: . _.: .j .: .. .
.

. . . ..:. : : .
.
: . .

.. . . .

. . ..
.

A = 1373 derece A = 1375 derece A = 137.7 derece

altn ann biraz alt altn a altn ann biraz st

artc olan adaki kck bir deiikliin tohumlarn konu

munda ok byk bir eitlilie neden olmasdr. Altn ada tohum

balar byleyici bir biimde birbirine gemi logaritmik spiral de

senindedirler. Bu olabilecek en derli toplu biimdir. Doa altn ay,

dzenliliinden dolay tercih eder-tohumlar bibirlerine daha yakndan

baldr ve bu yzden organizma daha gldr.

On dokuzuncu yzyln sonlarnda, Alman Adolf Zeising zorlu bir

biimde, altn orann gzelliin vcuda gelmi olduu grn 'Koz

mik ya da bireysel, organik ya da inorganik, akustik veya optik olsun

manevi bir ideal olarak, tm yaplar, fevkalade formlar ve oranlar tam

gereklemesini ancak insan formunda bulur' evrensel yasasyla ileri

srd. Zeising, Parthenon'un n cephesinin altn dikdrtgen biiminde

olduunu iddia eden kiiydi. Aslnda Phidias 'n heykelinin de bulun

duu mimari projede alan kiilerin altn oran kullandna dair

357
belgesel herhangi bir delil bulunmamaktadr. Eer dikkatli bakarsanz
altn dikdrtgen tam olarak yerine oturur. Ama Phidias'n Parthenon
ile balants, 1909 ylnda Amerikal matematiki Mark Barr' e altn
orana fi adn verme konusunda ilham verdi.
Zeising'in almasnn allmam atmosferine ramen, deneysel
psikolojinin kurucularndan olan Gustav Fechner tarafndan ciddiye
alnd. nsan zihni iin altn dikdrtgenin herhangi bir dikdrtgenden
daha gzel olduuna dair herhangi ampirik kantn olup olmadn
kefetmek iin Fechner bir test gelitirdi ve deneklere ok sayda farkl
tipte dikdrtgenler gsterip hangisini tercih ettiklerini sordu.
Fechner'in elde ettii sonular Zeising'i hakl karr gibi g
zkyordu. Altn orana en yakn olan dikdrtgen kk bir grubun
te biri tarafndan tercih edildi. Fechner'in yntemi acemice olsa da,
deneysel psikoloji sanatnda -daha az kapsaml 'dikdrtgen estetii'
disiplininde olduu gibi- yeni bir bilimsel alma alan am oldu.
Birok psikolog dikdrtgenlerin ekicilii ile ilgili kulaa geldii kadar
sama olmayan benzer anket almalar yaptlar. Eer 'en seksi ' diye
bir dikdrtgen varsa, bu ekil tasarmclar tarafndan reklam rnlerinde
kullanlabilirdi. Gerekten de kredi kartlar, sigara paketleri ve kitaplar
genellikle altn dikdrtgene yakn orandadrlar. Maalesef fi seviciler
zc bir gelime olarak Chris McManus liderliindeki University
College London'dan bir takm tarafndan yakn tarihte yrtlen son
alma, Fechner'in yanldn ortaya koyuyor. 2008 ylnda yaynlanan
makale, yzyldan fazla zamandr deneysel psikoloji zerine yaplan
almalar altn kesitin deneklerin dikdrtgen seimleri zerinde ok az
normatif bir rol oynadn ortaya koyuyor. Ama yazarlar, dikdrtgen
analizi almalarnn tam bir vakit kayb olduu sonucuna varmadlar.
Bunun tam aksi grteler. nsanlar tarafndan evrensel olarak tercih
edilen bir dikdrtgen olmadn ama yine de dikdrtgenleri been
mek konusunda nemli bireysel farkllklarn daha detayl aratrmalar
yapmaya deeceini sylyorlar.

358
 Zeising'in teorisinden etkilenen Fechner'den daha nemli baka

bilim adamlar da vard. New York'dan Frank A. Lone, 65 kadnn

boy ve kala evresi genilii llerini karlatrd ve orann 1 .6 1 8

olduunu kefetti. B u deere uymayan oranlar iin bahanesi vard :

'lleri bu orana uyumlu olmayan denekler ocukken geirdikleri

kala yaralanmalar ve baka hasar brakan kazalar konusunda beyanda

bulundular. ' Fransz mimar Le Corbusier, mimari ve tasarmda uygun

oranlan kullanabilmek iin 'Birimsel adam ' yaratt . Bu adamn bo

yunun kala evresine oran 1 829/l 1 30, ya da 1 .619 ve adamn gbek

ukurundan sa elini kaldrd zamanki yksekliine oran ve gbek

ukurunda kafasnn yksekliine oran 1 1 30/698, yani, yine 1 .6 19. Le

Corbusier'in birimsel adam yaratmaktaki amac, bu oranlan mimari

ve tasarmda kullanmakt .

53 yandaki Gary Meisner, Tennessee'den bir i danman. Kendisine

fi adam diyor ve web sitesinde fi tirtleri ve fncanlan gibi rnler
satyor. En ok satt rn ise bilgisayar ekrannda l izgileri olu

turup resimlerin altn oranda olup olmadm kontrol etmenizi salayan

PhiMatrix adnda bir bilgisayar program . Alclarn ou program

atal bak takm, mobilya ve ev yapm iin ara olarak kullanyor.

Baz alclar fnansal grafiklerin zerine yerletirerek gelecee dair

ekonomik tahminler yapmak amacyla da kullanyor. 'Karayiplerden

bir adam matriks'imi petrol ticareti iin, in'den birisi ise dviz kurlar

zerinden alm satm yaparken kullanyor' dedi Gary Meisner. Meisner

altn orana kendini kaptrm nk manevi deerlere nem veren bir

kii, ayrca altn orann evreni anlamasna yardmc olduunu sylyor,

fakat Fi Adam bile takipilerinin ok ileri gidebileceini sylyor. r

nein baz tccarlarn yaptklar onu ikna etmemi. 'Pazar aratrmas

yaptnzda fi ile uygunluk gsteren ticari ilikiler bulmak olduka

kolaydr' diyor. 'Asl zorluk gemie bakmann pencereden darya

bakmaktan daha zor olmasdr. ' Meisner'in web sitesi onu her tipten

fi tutkunu iin bavurulacak insan haline getirmi. Bana bir ay nce

359
i bulabilmesinin tek yolunun zgemiini altn orana gre yazmak
olduuna inanan isiz bir adamdan bir e-posta aldn anlatt. Meisner
adamn byk bir yanlg iinde olduunu dnm ve ona acm.
Fi biimleriyle ilgili birka ipucu vermi ama i alarn aratrmak
gibi daha geleneksel i kovalama yntemlerinin daha iyi meyve vere
cei tavsiyesinde bulunmu. 'Bu sabah bir mektup aldm' dedi birden.
' Bir i grmesi iin an ldn syledi. Sebebinin yeni zgemi
tasarm olduunu dnyor! '

Londra 'da Eddy Levin' a altn zgemi hikayesini, hi tahmin edile

meyecek tuhaflklara rnek olarak anlattm. Ama Levin bunun komik
olduunu dnmedi. Aslnda fi oranl zgemiin sradan zgemie
gre daha iyi olduunu syledi. 'Daha gzel gzkr, bylelikle okuyan
kii de ona daha fazla dikkat eder. '
Altn oran zerine yaplan 30 senelik almann ardndan Levin,
gzellik nerede olursa olsun fi'nin de orada olduuna inanm. 'Gzel
gzken btn sanatlarda baskn olan oranlar altn orandadr' diyor.
Bunun, gzelliin formln sunduu iin pek tutulmayan bir gr
olduunu biliyor, ama herhangi bir sanat eserinde fi 'yi bulacann
garantisini veriyor.
Levin'n fi saplantsna benim tepkim pheyle yaklamak oldu.
Balang olarak, lme aletinin 1 .6 1 8 orann yeterli kesinlikte le
bildii konusunda ikna olmadm. Eer hangi paralar seeceinize
karar verirseniz bir sanat eserinde ya da bir tabloda 'yaklak fi' deeri
bulmak ok artc bir ey deildir. Aynca ard k Fibonacci saylar
1 .6 1 8 saysna olduka yakn bir oran verdii iin llerin 5 x 3 ya
da 8 x 5 ya da 13 x 8 olduu her yerde altn dikdrtgen grebilirsiniz.
Bu oran elbette genel bir oran olur.
Ama yine de Levin 'n almalarnn ok ilgi ekici bir taraf vard.
Bana gsterdii her resimde byk bir aknlk hissettim. Gerekten
her yerde fi vard. Evet, altn oran tuhaf kiiliklerin ilgisini her zaman

360
ekmitir ama bu tm fi teorilerinin sama olduu anlamna gelmez.

Gerekten sayg n baz akademisyenler fi'nin gzellik yarattn iddia

ettiler, zellikle de mzik kompozisyonlarnn yap snda. nsanolunun

doal bymeyi ve yenilenmeyi en iyi a klayan bu orana kendini

kapt rmas ok da ihtimal d grnmyor.

Gneli bir yaz gnyd, Levin ve ben bahesindeydik. Katlanr

sandalyelere oturmu aylarmz yudumluyorduk. Levin bana limerick'in

baar l bir iir biimi olduunu syledi, nk her msradaki hece

say s (8, 8, 5, 5, 8) Fibonacci say lanndand . O anda aklma bir fikir

geldi. Levin'a iPod'un ne olduunu bilip bilmedii sordum. Bilmi

yordu. Benimki cebimdeydi, kardm. Onun gzel bir nesne olduunu

syledim ve onun dncelerine gre altn orana uygun olmal yd .

Levin parlak beyaz iPod 'u ald ve avucunun iinde tuttu. Evet,

dedi, gzel bir ey, o halde altn orana uygun olmal . Beni ok umut

land rmamak iin fabrika yapm nesnelerin genellikle altn orana m

kemmel bir biimde uygun olmadklarn syledi. ' ekiller retime

elverililie gre biimlendirilir' dedi.

Levin l aletini at ve nemli tm noktalar lmeye balad .

'Tam tamna' diye glmsedi.

36 1
BLM DOKUZ

ans iyi bir ey

Eskiden evlenmek iin Las Vegas'a, boanmak iin de Reno 'ya git
denirdi. u anda iki ehri de kumar makineleri iin ziyaret edebilirsin.
1900 tane kumar makinesine sahip olmasna ramen, Reno'nun Pep
permill kumarhanesi ehrin en byk kumarhanesi deil. Ana salonda
yrrken, rulet ve blackjack masalar, dnen, klar saan, sesler kar
tan dier kumar makinelerine gre daha glgede ve snk kalyordu.
Teknolojik evrim, en ok tek kollu kumar makinelerinin kollarn ve
mekanik paralarm ald gtrd. Oyuncular artk bahislerini aydn
latlan dmeler ya da dokunmatik ekranlarla oynayabiliyorlar. Ara
sra ykselen bozuk para seslerini duyduum oluyordu, ama bunlar
jetonlarn yerine artk elektronik krediler kullanld iin kaydedilmi
rnek elektronik seslerden geliyordu.

Kumar makineleri kumarhane endstrisinin dnm noktasdr,

balad ve son bulduu yerdir. Arnerika'da kumar makineleri yllk
25 milyar dolar kazanyor (kazanlan tm paralar dedikten sonra),
bu yaklak yllk toplam sinema bileti satnn iki buuk kat kadar.
Evrensel kumarhane kltrnn merkezi olan Nevada'da yllk kumar
gelirlerinin % 70'ini makineler oluturuyor ve bu rakam her geen yl
artmaya devam ediyor.

Olaslk bir eit ans bilimidir. Yaz tra attmzda ya da kumar

makinesinin dmesine bastmzda, parann hangi yznn ste

363
geleceini ya da arkn nerede duracan bilemeyiz. Olaslk bize o

parann tura gelme ihtimalini ya da kumar makinesinin byk dln

nasl kazanabileceimizi syleyen lisandr. Matematiksel bir yaklam

ile, tahmin edilemeyen olduka ngrlebilir bir hale gelir. Gnlk

hayatmzda hi dnmeden kabul ettiimiz bu dnce olduu halde

st biraz kapaldr, rnein ne zaman bir hava tahmini okusak, mate

matiin bize gelecei syleyebilecei fikrinin yerli yerinde ve insanlk

dnce tarihi iinde grece yeni bir dnce olduunu fark ederiz.

Reno'ya dnya zerindeki kumar makinelerin yarsnn olaslklarn

dzenleyen matematiki ile tanmak iin gelmitim. Yapt iin tarihsel

soy aac var, olaslk teorisi ilk olarak on altnc yzylda daha nce

nc dereceden denklemleri tartrken tantmz talyan kumarbaz

dostumuz Girolamo Cardano tarafndan tasarland . Nadiren de olsa,

kendisinden irenilecek bir ey matematiksel bir krlma noktasna

sebebiyet verir. 'Satranca ve zar masalarna an derecede baml

biri olduum iin en sert biimde knanmay hak ettiimin farknda

ym' diye yazyordu. Onun alkanlklar, ans Oyunlar Kitab adl

kk bir kitapkta yaynland ve bu muhtemelen olaslk hesabnn

ilk bilimsel incelemesiydi. Kitap zamannn o kadar tesindeydi ki,

lmnden 100 yl sonrasna kadar yaynlanmamt .

Cordano'nun dncesi uydu; eer rastgele bir olayn birbirine

benzer birka tane sonucu varsa tek bir sonucun ortaya kma olasl,

btn sonularn ortaya kmas olaslna eittir. Bunun anlam; eer

bir eyin olma olasl alt seferde bir ise, onun olma olasl altda

birdir. yleyse bir zar yuvarladnzda zarn alt gelme olasl

i zarn ift gelme olasl 'dr bu da -i 'ye eittir. Olaslk bir

eyin olma ihtimalinin oranlar ile ifade edilmesi olarak tanmlanabilir.

mkanszlk olasln O; kesinlik olasln 1 olmasdr ve geriye

kalan her ey bunlarn arasndadr.

364
o 0.5 1

l l l
Dk ihtimal, yar yarya, yksek ihtimal

Bu bir bakta anlalr gibi giinyor ama deil. Yunanllar, Romallar

ve antik dnem Hindilerinin hepsi takntl kumarbazlard . Bir rastgele

oluun nasl da matematik yasalar tarafndan ynetildiini anlamaya

almadlar. rnein Roma' da anlamazlklar zmek iin yaz tura

atlrd , eer zerinde Julius Sezar'n olduu taraf ste gelirse bu an

latklar anlamna gelirdi. Rastgele olmak tesadfilik olarak deil. ilahi

bir irade gibi anlalyordu. Tarih boyunca, insanlar rastgele olaylar

yorumlamak iin yollar bulma konusunda son derece yaratc olmutur.

rnein, Rhapsodomancy, edebi bir eserden ans eseri seilmi bir

blmden rehberlik arama sanatyd. Benzer olarak, ncil'e gre, ksa

p semek sadece tanrnn izin verdii lde tercih etme iiydi:

'nsan kura eker ama her karar Tanr verir' (Deyiler 1 6.33)

Batl inanlar, olasla ynelik bilimsel bir yaklamn nnde

byk bir engel oluturuyordu, zar atmadan yz yl kadar sonra, misti

sizm daha gl bir insan arzusu tarafndan alt edildi; mali kar arzusu.

Girolamo Cardano servete esir den ilk adamd . Aslnda, olasl

icat etmenin temelinin son birka yzyln dini ve batl inanlarn

reddetmek iin gerekletirildii tartlabilir. Eer tahmin edilemeyen

olaylar matematiksel yasalara uyuyorsa, bunlarn tanrsal olaylarla

aklanmas da gerekmez. Dnyann laiklemesi genellikle Charles

Darwin ve Friedrich Nietzsche gibi dnrlere mal edilmiti, ama ilk

hareketi balatan kiinin Girolamo Cardano olmas da mmkndr.

ans oyunlar en genel olarak zar oyunlarndan oluur. En popler olan

antik modeli, drt belirgin dzgn yzeyi olan, kei ya da koyunun ak

365
kemiinden yaplan astragalus'tur. Hintliler, ubuklar ve Tobleron

eklindeki zarlar severlerdi ve bu zarlarn yzeyleri birbirinden farkl

biimlerde iaretlerlerdi, bunun iin yaplacak en iyi aklama bunun

gnmz zar sisteminin ncs olduu ve bu gelenein gnmze

kadar devam ettiidir. En adil zar zde yzeyleri olan zardr ve eer

biri daha ileri gidip her bir kenarn dzgn bir okgen olmas gerek

tiini ileri srerse bu tasarya uyacak sadece be tane ekil bulunur,

platonik katlar. Tm platonik cisimler zar olarak kullanlmtr. Ur

oyunu, .. nc yzyla dayanan gemiiyle muhtemelen dnya

zerinde bilinen en eski oyundur ve bu oyun iin seilen zar be platonik

cisim aras ndaki en kt tercih olan gen piramittir, nk bu cismin

sadece drt yzeyi olduu iin yuvarlanmas olduka zordur. Sekiz

yzeyli zarlar antik Msr'da kullanlmtr, on iki ve yirmi yzeyli

zarlar bugn hfila falclarn antalarnda bulunmaktadr.

Ak bir farkla en popler olan zar ekli kptr. Yaplmas en

kolay olandr ve saysal deeri ne ok kk ne de ok byktr, gzel

yuvarlanr ama ok da kolay deildir, hangi yzeyin ste geldiini

anlamak ok kolaydr. aretlenmi yzeyli kp zarlar kltrler aras

ansn semboldr, ngiliz arabalarnn dikiz aynalarnda asl olanlardan

ttn in 'in mahjong salonlarna kadar geni bir alana yaylmlardr.

Daha nceden de sylediim gibi bir zar attnz zaman altnn

gelme olasl -i- Zar tekrar attnzda alt gelme olasl yine -i- .
Bir ift zar atldnda alt - alt gelme olasl nedir? En genel olarak

birbirinden bamsz iki olayda ayn sonucun elde edilmesi olasl

bir sonucun elde edilmesi olaslnn dier sonucun elde edilmesi

olaslyla arpmna eittir. Bir ift zar attmzda ilk zarn deeri

ikinci zarn deerinden bamszdr. yleyse iki tane alt atma olas

lmz -t x -t ya da -iG olur. Bunu grsel olarak iki zarn tm olas

kombinasyonlarn hesaplayarak grebilirsiniz: Otuz alt farkl olaslk

vardr ve bunlardan yalnz bir tanesi bir ift altdr.

366
 Dier taraftan 36 olas lk iinde 35 tane olas lk ift 6 deildir.

yleyse bir ift 6 atmama olas l 'dr. 35 tane rnei saymaktansa

btn olaslklardan ift gelme olas l n kartabilirsiniz. rnekte

olduu gibi l -
= Bir eyin olmama olasl , o eyin olma

olas ln l 'den kartmaya eittir.

Zar masalar kumar makinelerinin ilk edeerleridir, kumarbazlar

bahislerini zarn gelebilecek sonular zerine oynarlar. Bunun klasik

bir rnei, drt tane zar yuvarlay p alt saysnn en az bir tanesinde

kmas zerinedir. Bu para koymaya raz gelen kiiler iin kk ve

gzel bir kazan yntemidir ve bunun nedenini grebilmek iin yeterli

matematik bilgisine sahibiz;

Aama 1 : Drt zarda herhangi bir zarn 6 gelme olasl ayn

zamanda l eksi hibir zarn 6 gelmeme olas lna eittir.

367
 Aama 2: Bir zarda 6 gelmeme olasl f olduuna gre drt
2 x2 x2 x2 62
zarda 6 gelmeme olaslg
= 5 'dr bu da
6 6 6 6 1 296 '
0.482'dir.

Aama 3: yleyse drt zarda alt gelme olasl 1 - 0.482 =

0.5 1 8 'dr.

olasln 0.5 1 8 olmas; drt tane zar bin kere yuvarladnzda 6 sa

ysn 5 1 8 kere grebilir ve 482 kere de grmeyebiliriz anlamna gelir.

Eer paranz en az bir tane 6 gelme olaslna oynarsanz kazanma

ortalamanz kaybetme ortalamanzdan daha fazla olacaktr, bylece

bahsi kazanla tamamlarsnz.

On yedinci yzyl yazarlarndan Chevalier de Mere, Paris'in

en mehur salonlarndaki zar masalarnn dzenli bir mterisiydi.

Chevalier para kazanmaya devam ettike zar matematiine olan ilgisi

de artt. B ahisle ilgili kendisinin de cevaplayamad bir ift sorusu

vard, bu yzden 1 654 ylnda o dnemin sekin matematikilerinden

olan B laise Pascal 'a yaknlat . ans zerine aratrmas, rastgelelik

almasn douran rastgele bir olayd .

Blaise Pascal, Mere'nin sorularyla karlatnda henz 3 1 ya

ndayd fakat yaklak 20 yldr matematik evrelerince tannyordu ..

Pascal yeteneklerini henz 1 3 yanda bir ocukken babasnn izniyle

katld ve bir rahip ve asal say merakls olan Martin Mersenne'in,

Rene Descartes ve Pierre de Fermat gibi pek ok mehur matematikiyi

bir araya getirdii bilimsel salon organizasyonlarnda gstermiti. Henz

daha gen bir delikanlyken ok nemli geometrik teoremler ispatlam

ve Pascaline ad verilen ilk mekanik hesap makinesini icat etmiti.

De Mere'nin Pascal'a sorduu ilk soru ift 6'yla ilgiliydi. Yukarda

da grdmz gibi ift 6 atma olaslmz her frlattmz zarda

artar. Chevalier'in bilmek istedii ift 6'nn iyi bir bahis olmas iin

zar ka kere frlatmas gerektiiydi.

368
 kinci sorusu ok daha kannakt . Diyelim ki Jcm1 ve Jacques zar

oyunu oynuyorlar ve yksek zar kimin attn gnnck iin birka tur

boyunca zar atyorlar. kere en yksek zar atan oyunu dorudan

kazanyor. Her biri 32 frank bahis koyuyor bylece toplam bahis 64

frank oluyor. Eer oyun turda bitmek zorundaysa ve Jean iki kere

Jacques ise bir kere yksek zar attysa toplam dl nasl bllmelidir?

Cevaplar dnp, bunu bir dahiyle tart ma ihtiyacn duyan

Pascal, Mersene salonundan arkada olan Pierre de Fermat'a mektup

yazd . Fermat, Paris'ten uzakta, kumar analizi yapan birinin yaamas

iin gayet uygun bir ismi olan Toulouse'ta yayordu. Pascal 'dan 22

ya bykt, yerel bir mahkemede yarg olarak alyordu ve ma

tematikle sadece entelektel bir merak olarak ilgileniyordu. Bununla

birlikte, onun amatr dnceleri onu on yedinci yzyln ilk yarsnda

en saygn matematikilerden birisi yapt .

Pascal ve Fermat arasndaki, kendileri tarafndan rastlant olarak

adland rd ans zerine yaplm bu ksa yazmalar bilim tarihinde

bir dnm noktas oldu. kisi de iyi yaamay seven bu adamn prob

lemlerini zmlerdi ve bylece modem olaslk teorisinin temellerini

atmlard.

Chevalier de Mere'nin sorularnn cevaplarna gelince: Bir ift zar ka

kere atmalsnz ki zarda ift alt gelme olasl olsun. lk zar frlat

mzda zarda ift 6 gelme olasl _!_ ya da 0.028'dir. ki kere zar

36
attmzda ift 6 grme olaslmz 1 'den ift alt grmeme olasl-

nn kartlmasna eittir bylece denklem 1 x) olur. Bu da 1;6

0.055'e eittir (Not: iki defa ift alt atma olasl x deildir. Bu
-

her iki zarn da ift 6 gelme olasldr. Bizim ilgilendiimiz en az bir

tane ift alt atma olaslmzdr, yani ilk atta ya da ikinci atta ya da

her ikisinde. Kumarbazn kazanmak iin bir tane ift 6'ya ihtiyac vardr

(her at ta gelmesi gerekmez). atta ift 6 atma olaslmz 1 - hi

369
alt atmama olaslmz bu denklemde 1 - ( x x ) = 436768 16 ya da
36 36 36 . 5
0.08 1 'e eittir. Grdmz zere her bir zar atmzda ift 6 gelmesi
olasl artmaktadr. Bir atta 0.028, iki atta 0.055 ve atta 0.08 1 .
bu nedenle, orijinal soru zar ka kere atmalyz ki ift 6 gelme olasl
0.5 'ten daha yksek olsun diye dzenlenebilir. Yarmdan daha byk
olaslk demek bu olayn olma ihtimali olmama ihtimalinden daha fazla
demektir. Eer Chevalier 24 zarda ift 6 atmak zerine bahis oynarsa bu
bahsi byk ihtimalle kaybeder diyebiliriz, fakat 25. zardan sonra ans
kendi lehine dner ve kazanmas beklenir.

De Mere'nin toplam paray blmek adna sorulan ikinci sorusu

Puan problemleri olarak adlandrlr, Fermat ve Pa<;cal ele almadan ok
daha nce de sorulmu ama daha nce doru bir cevap verilememitir.
Gelin soruyu yaz tura olarak deitirelim. Yaz geldiinde Jean tura
geldiinde Jacques kazanyor olsun. Toplamda kere kazanan toplam
paray alsn. Jean 2 yaz ve Jacques 1 tura bulduu zaman oyunun birden
sona ermesi gereksin. Eer durum buysa toplam paray blmenin en
adil yolu nedir? Cevaplardan bir tanesi Jean nde olduu iin btn
paray almasdr, ama bu yine de Jacques'n kazanma ans olmad
anlamna gelmez. Bir dier blme ise Jean'n 2 pay Jacques'n bir
pay almasdr ama bu yine de adil olmaz nk 2- 1 'lik bir skor yalzca
bitmi bir olay anlatr, gelecekte olacaklar hakknda hibir bilgi ver
mez. Jean yaz veya tura geleceini tahmin etmede Jacques'dan daha
iyi deildir. Her bir frlat ta yaz veya tura gelme olasl 50:50'dir.
En adil sonu parann iki kere daha atlp dier muhtemel sonularn
hesaplanmas olacaktr:

Yaz, yaz

Yaz, tura

Tura, yaz

Tura, tura

370
Bu iki frlattan sonra oyun kazanlr. lk denemede Jcan ve drt

denemede Jacques kazanmaktadr. Toplam parann en adil blt

rlmesi -%-'n yani 48 frankn Jean'a +un yani 1 6 frank n Jacques'a

verilmesidir. Bu gnmzde olduka drst gzkmektedir, ama on

yedinci yzylda henz olmam olaylarn matematiksel olarak ele

alnma<> nemli kavramsal bir atlmdr. Bu kavram, gnmz modem

dnyasnda fizikten finansa, salktan pazar aratrmalarna kadar pek

ok kavram bilimsel olarak anlamamz salar.

Pascal, Fermat'a kumarbaz soruturmalar hakknda ilk mektubu

yazdktan birka ay sonra, derin bir dini deneyim yaadndan bu

raporu bir keseye koyup ceketinin iine dikmi ve mrnn kalan

ksmnda bunu zerinde tamtr. Bunun nedeni muhtemelen atnn

kprden geerken korkuluktan atlamas yznden hocasnn kprde

asl kalp lmle yz yze gelmesi ya da devrim Fransa'snda zar

masalarnn banda meydana gelen ahlaki ke duyduu bir tepki

olabilir. Her iki durum da onun kat bir Katolik mezhep olan Janse

nizme sk skya balanmasna, teoloji ve felsefe iin matematii

terk etmesine yol amtr.

Yine de Pascal, Matematik hakknda dnmekten vazgeememitir.

Felsefeye en byk katks, insan Tanrya inanmal m inanmamal mdr

konulu tartmasdr ve bu Pascal'a Fermat'la yapt ilk tartmann

analizini yapma ans vermitir.

Daha sade bir ifadeyle, beklenen deer bir bahis sonucunda ka

zanlmas umulan deerdir. rnein Chevalier de Mere atlan drt

zarn en az birinde 6 gelme olasl zerine oynad 10 f ile ne

kadar kazanmay umuyordu? Alt her geldiinde 1 0 f. kazandn ve

gelmediinde her eyi kaybetttini dnn. Bu bahsi kazanma ansnn

0.5 1 8 olduunu biliyoruz. Bylelikle yan dan daha fazla oranda 10 f

kazanrken yardan daha az oranda 10 f. kaybeder. Beklenen deer

371
ise her bir olaslkla bu olaslklar deerlerinin arpmnn toplamna

eittir. Bu olayda kazanmas beklenilen rakam:

( 1 0 { kazanma ans) x 10 { + ( 1 0 { kaybetme ans)x -10 {

ya da

(0.5 1 8 x 10 {) + (0.482 x - 1 0 {) = 5 . 1 8 { - 4.82 { = 36p

(Bu eitlikte, kazanlan para pozitif ve para kayb ise negatif deerdedir)

Elbette ki de Mere tek bir bahiste 36p kazanmaz, ya 1 O { kazanacaktr

ya da 1 O { kaybedecektir. 36p deeri teoriktir fakat bahis oynamaya

devam ederse bahis bana kazanaca yaklak deer 36p olacaktr.

Pascal beklenen deer fikrinden faydalanmay dnen ilk ki

iydi. Ama onun zihni zar masasnda maddi kazan fikrinden ok

daha nemli dncelerle meguld. O, Tanr 'nn varlnn bahse

deer olup olmadn bilmek istiyordu.

Pascal 'n Tanr 'nn varl zerine bir bahis hakknda yazdn

hayal edin. Pascal 'a gre byle bir bahsin beklenen deeri aadaki

gibi hesaplanr:

(Tanr 'mn var olma ans) x (varsa kazan labilecekler) + (Tanr 'mn

var olmama ans) x (yoksa kazanlabilecekler)

Bu durumda tanrnn var olma ans 50:50'dir yani Tanr 'nn var olma

olasl +'dir. Eer tanrya inanyorsanz bu denklemden neler elde

edebilirsiniz. Forml u ekilde olur:

( x sonsuz mutluluk) + ( x hibir ey) = sonsuz mutluluk.

372
Bir baka ifadeyle bahsi tanrnn var olduu fikri zerine oynamak

akllca olacaktr nk kazan inanlmazdr. Aritmetik bize hibir

eyin yar snn hibir ey, sonsuzluun yarsnn ise yine sonsuzluk

olduunu syler. Ayn ekilde tanrnn var olma olasln l OO 'de 1

olduunu kabul ettiimizde forml u ekilde olur.

( 10 x sonsuz mutluluk) + ( :O x hibir ey) = sonsuz mutluluk

Tekrar sylemek gerekirse, sonsuzluun yzde birinin yine sonsuzluk

olduunu dnrsek, tanrnn var olduuna inanmann dl yine

olaanstdr. Buna gre, ansn O'dan daha byk olduunu gz

nnde bulundurarak Tanr 'nn var olma ans minicik bile olsa, eer

Tanr 'ya inanyorsanz, inanca oynadnz bahsin karlm size sonsuz

olarak der. Karmak bir yoldan kp ok nemli bir sonuca ulatk.

Tabii ki Hristiyanlar bahisleri Tanr 'nn var olduundan yana oynar.

Pascal kiinin tanrnn varlna inanmadnda olacaklar konu

sunu daha ok merak ediyordu. Byle bir durumda Tanr 'nn var olup

olmad zerine bahis oynamak iyi bir bahis midir? Eer Tanr 'mn

var olmama ansm 50:50 olduunu dnrsek denklem u ekli alr.

( + x sonsuz lanet) + (+ x hibir ey) = sonsuz lanet.

Beklenen sonu sonsuz cehennemdir ki bu da ok kt bir bahistir.

Tekrardan, eer tanrnn var olma olasl yzde bir ise sonu n

ceki denklemin bir benzeri olacaktr. Eer ok kk bir ans da olsa

tanr varlna inanmayanlar iin bahsin sonucu sonsuz derecede kt

olacaktr.

Yukardaki nerme Pascal Bahsi olarak bilinir. u ekilde zet

lenebilir: Eer tanr ok kk bir ihtimalle bile var ise, ona inanmak

373
inanlmayacak derecede faydal olacaktr. nk, eer Tanr yoksa
inanmayanlarn kaybedecekleri hibir ey yoktur ama eer Tanr varsa
inanmayanlar her eylerini kaybedecekler. Bunu bir aptal bile anlar.
Hristiyan olun, hadi durmayn.

Daha yakndan incelenecek olursa Pascal 'n nermesi geersizdir.

Balang olarak sadece Hristiyan Tanr sna inanma seenein konu
alm tr. Peki ya dier dinlerin tanrlar hatta uydurma dinlerin tanrla
rna ne olacak? Yaamdan sonra cennete ya da cehenneme gitmemize
yeil peynirden yaplm bir kedinin karar verdiini hayal edin. ok
muhtemel grnmese de yine de byle bir ihtimal vardr. Pascal'n
tartmasna gre yeil peynirden yaplm bir kediye inanmak gerekir,
ki bu elbette ok samadr.

Paskal Bahsi ile ilgili olaslk matematii iin ok retici olan

baka sorular da vardr. Atlan zarda alt gelme olaslnn 6'da 1
olduunu sylediimizde, bunu zarn iaretlenmi 6 yzeyden olu
tuunu bildiimiz iin yaparz. Matematiin kavramlaryla Tanr 'mn
var oluunun 1 olduu ifadesini anlayabilmemiz iin Tanr 'mn iinde
gerekten var olduu olas bir dnya olmas gerekir. Bir baka deyile,
nermenin Tanr 'mn bir yerlerde var olduunu ileri srmesi gerekmek
tedir. Bu nerme sadece inanmayan bir kii tarafndan reddedilemez
ayn zamanda Pascal'n dnme sisteminin kendine hizmet edecek
bir dngde olduunu gsterir.

Pascal 'n dindar niyetlerine ramen, miras kutsallndan daha ok

din ddr. Beklenen deer ok karl olan kumar endstrisinin temel
kavramdr. Baz tarihiler rulet emberinin icadm Pascal'a mal eder.
ster doru olsun ister olmasn, ruletin icadnn Franszlar tarafndan
yapld ve 1 8 . yzyln sonlarnda Paris'te byk ilgi grd bir
gerektir. Kurallar yledir: Bir top d emberde dner ve hzm
kaybettiinde dnmekte olan bir i embere der. ember 1 'den
36'ya kadar numaralanm blmler (krmz ve siyah renklerde) ve

374
O, 00 (yeil renkte) iki zel nokta ile 38 cepten oluur. Top i embere
ulatnda sekerek bir noktada sabit kalr. Oyuncular kacak sonuca
gre pek ok bahiste bulunabilirler. En basit bahis olan topun decei
cebe oynamaktr, eer top setiiniz cepte kalrsa, kumarhane size
bahsinizin 35 katn der. Eer 1 0 f bahis oynadysanz, size 350 f
denir (ve koyduunuz 10 f bahsi geri alrsnz).

Rulet ok etkili bir para kazanma makinesidir nk her oynadnz

bahsin negatif bir beklenen deeri vardr. Bir baka deyile, oynadnz
her bahiste para kaybetmeyi bekleyebilirsiniz. Bazen kazanr ve bazen
kaybedersiniz ama uzun sreli bir oyunun ardndan kazandnzdan
daha fazla para kaybederek kalkarsnz. yleyse, burada sorulmas
gereken nemli soru udur: Ne kadar kaybetmeyi umabilirsiniz? Tek
bir rakama oynadnz zaman, kazanma ihtimaliniz 38 farkl sonu
olma ihtimali olduu iin _!_'dir: Her 10 f'luk bahis iin kazanmay
38
bekleyeceiniz rakam:

(setiiniz numarann gelme ans) x (kazanacanz deer) +

(semediiniz numarann gelme ans) x (kazanacanz deer)

ya da

( ...!... x 350 f) + ( 37 x - 10 f ) = -52.6p

38 38

Bir baka ifadeyle oynayacanz her bir 10 f bahis iin 52.6p kaybe
dersiniz. Ruletteki dier bahislere bakacak olursak -birden daha fazla
rakama oynama, blgeye oynama, renge oynama ve kolonlara oynama
bunlarn hepsinde 52.6p orannda kaybetmeniz beklenmektedir. O, 00,
l , 2 ya da 3 gibi komularna oynamay bunlardan ayn tuttuk nk
bu ok daha kt bir bahis olur, nk bunda kaybetmeniz beklenen
rakam 78.9p'dir.

Kazanma ihtimallerinin bu kadar kt olmasna ramen rulet ge

mite de gnmzde de en ok sevilen elence olmutur. Pek ok insan

375
iin 350 f kazanma heyecan l O f kaybetme ihtimali yannda adil bir
demedir. On dokuzuncu yzylda kumarhaneler hzla oaldlar ve
oyunu daha rekabeti yapabilmek iin, rulet emberinden 00 rakam
kartld bylece hem kazanma ans ykselmi oldu hem de her 10
f bahiste kaybedilecek rakam 27p'ye drlm oldu. Bu deiiklik
para kaybetme hznzn yarya dt anlamna geliyordu. Avrupa
kumarhanelerinde rulet emberlerinde yalnzca O varken Amerika ku
marhaneleri orijinal ember olan O, OO' tercih ettiler.

Tm kumarhane oyunlar negatif beklenen deer bahisleri ze

rine gelimitir, bir baka ifadeyle bu tr oyunlarda oyuncularn para
kaybetmesi beklenir. Eer oyunlar bunun tersi bir yntemle yaplm
olsalard kumarhaneler iflas ederdi. Yine de hatalar yapld. Bir Illinois
yzen kumarhanesi reklam amal olarak 21 oyununda denen miktarn
ykseltildiini duyurdu fakat bunu yaparlarken beklenen deerin nega
tiften pozitife getiini fark etmemilerdi. Oyuncularn para kaybetmesi
beklenecekken her bir 1 0 $ bahiste oyuncular 20 cent kazanyorlard .
Sylendiine gre kumarhane bir gnde 200.000 $ kaybetmiti.

Bir kumarhanede bulunabilecek en iyi oyun barbuttur. Oyun bir

ngiliz zar oyununun Fransz uyarlamasdr. Oyuncular iki zar atarlar,
kazan hangi rakamlar geldiine ve toplamlarna baldr. Barbutta
kazanma ansnz 495 'te 244 ya da % 49.2929 oluyordu. Oynadnz
her bir 10 f'luk bahiste beklenilen kayp yalnzca 14. l p olur.

Barbutta ayn zamanda bahsedilmesi gereken ve kumarhaneyle

birlikte yapabileceiniz yan bahisler de vardr, bu oyuncunun ataca
zara gre yaplan bir bahistir. Yan bahisi as l bahisi kaybettii za
man kazanr ve asl bahisi kazandnda da kaybeder. Asl bahisi
oynad her 1 0 f iin 14. 1 p kaybettiini dnrsek yan bahisi her
bahis iin 14. l p kazanr. Fakat barbutta bu yandan bahis olayndaki
kazanc nlemek iin ekstra bir kural vardr. Eer asl oyuncu ilk zarda
ift 6 atarsa (bu oyunu kaybettii anlamna gelir), yan bahisiler de
kazanamazlar, sadece koyduklar bahisleri geri alrlar. Bu nemsiz bir

376
deiiklik gibi grnyor. ift 6 atma olasl 36'da l 'dir. Bylece
zaten ok dk olan kazanma ansnn beklenen deeri de der ve
her bir 1 O { bahiste 27 ,8p olur, bylece beklenen deer negatif tarafa
doru hareket eder. Kumarhanelerin yapt gibi 10 {'luk bahiste 14. l p
kazanmak yerine, yan bahisiler her 10 {'luk bahiste 14. l p - 27.8p =
-13.7p kazanrlar ya da kaybederler. Her bir 1 0 { bahis iin sadece
0.4 p 'lik kk bir kazanc olsa da yan bahisler kesinlikle daha iyi
bahislerdir.

Beklenen kayba dier bir bak ise geri deme yzdesi terimiyle
dnmektir. Eer 1 O ;[ bahis oynarsanz geri almay umacanz rakam
9.86 ;[ olur. Bir baka deyile barbutun geri deme yzdesi 98,6'dr.
Avrupa ruletinin geri deme yzdesi 97 .3 Amerikan ruletininki ise
94.? 'dir. Bu kumarclar iin kt bir bahis oyunu olarak grnse de
kumar makinelerinden ok daha iyi kazandrr.

1 893 ylnda San Francisco Chronicle gazetesi okurlarna, ehrin ina

nlmaz kazan salayan bin be yz tane Nickel-in-the-Slot kumar
makinesine ev sahiplii yaptn duyurdu. 'Birka ay nce ortaya
kan bu makineler, mantar hznda oalyorlar.' Bu makinelerin pek
ok eidi vard fakat modem kumar makinelerinin douu, yzyln
sonunda Alman gmen Charles Fey'in 3 emberli kumar makineleri
fikrini gelitirmesiyle oldu. Onun zgrlk an makinesinde maka
ralarnda at nal , yldz, elmas, sinek birli ve Philadelphia'nn atlak
zgrlk annn resmi vard. Farkl sral ekiller farkl demeler yap
yordu ve en byk dl 3 tane ana veriliyordu. Kumar makinelerine
oynayanlar iin merak esi de eklenmiti, nk makaralar srasyla
duruyordu. Dier reticiler de bu makinelerin kopyalarn yapmaya
baladlar ve 3 arkl kumar makinelerinin n San Francisco'yu at ,
1930'lu yllarda 3 arkl kumar makineleri Amerikan Toplumu'nun bir
paras haline gelmiti. Oyun yasalar nedeniyle ilk makinelerde vakit
geirdiiniz iin size meyve aromal sakz veriliyordu. Kiraz ve kavun

377
sembollerinin makinelere girme sebebi budur ve bu yzden ngiltere'de
kumar makineleri meyve makineleri olarak bilinirler.

zgrlk an oyununun geri demesi ortalama % 75 'di, gn

mz kumar makineleri eskiye gre ok daha cmertler. "Eer makine
dolar para birimiyle alan bir makineyse geri deme oran yaklak
hesapla % 95 'tir" diyor dnya kumar makineleri sektrnn % 60'n
elinde bulunduran uluslararas oyun teknolojileri (IGT) irketi oyun
tasarlama yneticisi Anthony Baerlocher, en iyi kumar makinelerinin
dolarla al an makineler olduundan bahsederken. Eer 25 cent bahis
koyulursa kazanma yzdesi % 90-92, penny ile yaplrsa bu oran %
88'lere dyor. Bilgisayar teknolojisi kumar makinelerinin farkl oran
larda bahisler kabul etmesini salar, bylece kumar makineleri farkl
oranlardaki bahislere farkl demeler yapabilir. Ona insanlarn para
kaybettikleri iin oyun oynamay braktklar bir yzde olup olmadn
sordum. "Benim kiisel inancma gre % 85 civarnda ayarlanan bir
makinenin keyif vermesinin mmkn olmad ynnde. Gerekten
ansl olmanz gerekiyor. Oyunu heyecanl klmak iin oyuncuya ve
recek yeterli miktarda para yoktur. % 87 .5 - 88 'de olduka iyi bir i
kartyoruz. Ve % 95 - 97 civarna karttnzda oyunlar gerekten
de ok heyecanl oluyorlar."

Baerlocher'la, Peppermill kumarhanesinden arabayla 20 dakika

uzaklkta olan Reno i merkezindeki IGT merkez ofisinde bulutuk.
Birlikte, her yl on binlerce kumar makinesi reten retim hattndan
ve sonrasnda da yzlercesinin gzelce depoland depo sahasnn
yannda yrdk. Baerlocher, enesinde ukur olan, koyu renk sal ,
tral ve gzel giyimli biriydi. Aslen yarm saat mesafedeki Carson
City'dendi, (IGT) irketine lndiana Notre Dame niversitesi'nde ma
tematik eitimini tamamladktan sonra katlmt . ocukken oyunlar
icat etmeyi seven ve niversitede olasla olan yeteneini fark etmi
bir insan iin olduka uygun bir meslei vard .

378
Kawrd paraya baklacak olursa, 19. yzyl sonlarnda retime geen
Charles Fey 'in Liberty Beli makinesi ok abuk bir baar elde etti.

Daha nce, Beklenen Deer' in ok karl olan kumar endstrisinin temel

kavram olduunu sylediimde hikayenin yalnzca yansn anlatm
tm. Hikayenin dier yans ise matematikilerin byk saylar kanunu
adn verdikleri kanundur. Eer rulet ya da kumar makinelerini sadece
birka kere oynarsanz sonuta karl kabilirsiniz, ama eer oynamaya
devam edecek olursanz, bu byk ihtimalle kaybedeceiniz anlamna
gelir. deme yzdeleri sadece uzun sreli oyunlar iin geerlidir.

Byk saylar kanununun bize, eer bir paray kere frlatrsak

her seferinde yaz gelmeyebileceini, ama milyon kez sallad
nzda neredeyse o/o SO'sinin kesin olarak yaz geleceinden olduka

379
emin olabileceimizi syler. Matematiki John Kerrich kinci Dnya
Sava 'nda, Danimarka ziyareti srasnda Almanlar tarafndan tutuklanp
esir alnmt. Hapishanede ok fazla zaman geirecei iin, byk
saylar kanununu test etmeye karar verdi ve 10000 kere yaz tura att .
Sonu 5067 yaz ya da toplamda % 50.67 oran kmt . 1900 yllarnda
istatistiki Karl Pearson ayn denemeyi bu sefer 24.000 yaz turayla
yapt . Ve bunun gibi daha birok artan denemeler yapld , sonucun
% 50'ye yakn olmas gerektiini bekleniyordu ve yleydi de. 12012
kere yaz atmt ya da sonu % 50.05 kmt .

Yukarda belirtilen sonular, kabullerimizi dorulayacak nitelikte

dir-yaz tura attmzda yaz gelme oran, tura gelme oranna yaklak
olarak eittir. Buna ramen yakn bir genite istatistiki Persi Diaco
nis tarafndan ynetilen Stanford niversitesi'nden bir ekip gerekten
de yaz ve turann eit oranda gelip gelmediini aratrdlar. Grup
bir para frlatma makinesi gelitirdi ve para havada dnerken bunlar
ar ekim kaydettiler. Sayfalar dolusu incelemeden sonra, 5 sentlik
bir para 6000 atta 1 kere dik olarak dt. Diaconis'in sonular bir
parann karlaabilecei etkileyici ve srpriz sonular gzler nne
serdi, aslnda bir parann atldnda atld tarafn gelme oran %
51 'di. yleyse bir paray yaz tarafndan atarsak yaz gelme olasl
tura gelme olaslndan biraz daha fazladr. Diaconis yapt aratrma
sonucunda hem rastgele fenomenleri incelemenin ne kadar zor oldu
unu ispatlam oldu, hem de "para frlatma" zerine klasik bamsz
varsaymnn olduka salam bir varsaym olduunu ispatlam oldu.

Kumarhanelerin hepsi byk saylarla ilgilenirler. Baerlocher'n da

aklad gibi, tek bir makineden oluan bir kumarhane yerine birok
makineden olumu kumarhaneyi tercih ederiz nk ya kazanr ya da
kaybederiz. Ama eer ok sayda makine topluluuna bakyorsak ma
kineler hakknda daha olumlu dncelere sahip oluruz. IGT'nin kumar
makinelerinin deme yzdeleri on milyon oyun sonrasnda yalnzca %
0,5 'lik bir hata pay olacak ekilde tasarlanmlardr. Reno ziyaretim

380
 sresince kaldm Peppennill'de her makine gnde yaklak 2000 oyun
yapyordu ve 2000 makineli bir kumarhane olduunu dnrsek bu
da yaklak gnlk drt milyon oyun eder. ki buuk gnn sonunda,

, .
Peppermill yzde 0.5 'inin kazanlacandan emin olabilir. Eer orta
1
lama bahislerin bir dolar ve geri demenin 95 sent olduu dnlrse
her 60 saatte toplamda 500000 $ giri olur ve aa yukar 50000 $
kar elde edilir. Bu kk bir mucizedir ve bu nedenle bu makineler
kumarhaneler tarafndan ok tercih edilir.

Ruletin ve barbutun kurallar, kefedildikten beri yzyllardr

deimedi. Buna karlk Baerlocher'n iinin elenceli taraf, pazara
kan her IGT rn iin yeni olaslklar tasarlyor olmasdr. lk olarak
arklarda ne tr semboller kullanacana karar verir. Geleneksel olarak
kirazlar ve barlar vardr, ama yeni arklarda izgi film karakterleri,
Rnesans ressamlar veya hayvanlarn bulunmas da olduka mm
kndr. Daha sonra sembollerin ne sklkta arkta bulunacana, hangi
kombinasyonlara deme yapacana ve makinenin kazanan kombinas-
' yonlara ne kadar deme yapacana karar verir.

Baerlocher bana basit bir oyun izdi, bir sonraki sayfadaki A oyunu
kirazlar, barlar, krmz yediler, bir Jackpot ve boluklardan oluan
82 kombinasyonlu arktan olumaktadr. Eer tabloyu okuyacak
olursanz ilk arkta kiraz gelme olaslnn ;2 ya da 1 0.976 olduunu
grrsnz ve eer bu olursa 1 $ bahsin demesi 4 $ olur. Muhtemel
kazanan kombinasyonlarn demeleriyle arplmasna Beklenen Katk
denir. Kiraz gibi bir kombinasyonun beklenen katks 4 x 1 0.967 =

% 43.902'dir. Bir baka deyile yaptnz her 1 $ bahis iin kiraz

kombinasyonuna makine tarafndan 43.902 sent denir. Baerlocher

oyun ta4'arlarken btn demeler iin toplam beklenen katk deerinin
istenilen deme deerine eitlemesi gerekmektedir.

38 1
Oyun A - Dk Dalgalanma Oyun B - Yksek Dalgalanma
Simge k i - Simge l
Boluk 23 27 25 Boluk 20 22 23

Kiraz(CH) 9 o o Kiraz(CH) 6 o o

1 Bar ( I B) 19 27 25 1 Bar ( I B) 18 25 19

2 Bar (2B) 12 15 16 2 Bar (2B) 13 15 14

3 Bar (3B) 12 7 10 3 Bar (3B) 12 9 13

Krmz ?'li (R7) 5 4 4 Krmz ?'li (R7) 9 7 10

bingoOP) 2 2 1 bingoOP) 4 4 3

Toplam 82 82 82 Toplam 82 82 82

denebilir puan kart denebilir puan kart

... ...
.. ..
.:
i ..:
"'

-; o;
5
,.Q ,.Q ...

5 -B

-B
::-' .,, ,..._ ,..._ ::-' .,, i ,..._ ,..._

Ol ! !
il!f :o il!f :O
Kombinasyon .... il!f Kombinasyon .... il!f
- #.
o
CH Hi Hi 4 10.976 43.902 CH H i Hi 4 7.3 17 29.268

lB lB lB 10 2.326 23.260 lB lB lB 10 1.551 1 5.507

2B 2B 2B 25 0.522 13.058 2B 2B 2B 25 0.495 1 2.378

3B 3B 3B 50 0. 1 52 7.617 3B 3B 3B 50 0.255 12.932

R7 R7 R7 100 0.0 1 5 1 .451 R7 R7 R7 1 00 0. 1 1 4 1 1 .426

JP JP JP 1 000 0.001 0.725 JP JP JP 1000 0.009 8.706

Toplam VUl'Uf frekans o/o 13.992 Toplam vuru frekans o/o 9.740

Toplam oyuncu demesi o/o 90.01 5 Toplam oyuncu demesi o/o 90.017

50 50
45 45
40 40
35 35
30 30

o

o
25 25

-B
20 20
15 15
10 10

o
4 10 25 50 1 00 1000 4 10 25 50 100 1000
1 $'1k bahiste $ demesi 1 $'!k bahiste $ demesi
382
 Kumar makinesi tasarlamada esneklik, koyacanz ekiller, ka
zanma kombinasyonlar ve yaplacak demelerle ok farkl oyunlar
elde edebiliyor olmanzdan gelir. Oyun A -kiraz sektirme- olarak bilinir,
bu makineler dzenli olarak ama kk miktarlarda deme yaparlar.
Makine ald parann yaklak yansn 4 $ olarak deme yapar, Oyun
B bunun tam aksine ald parann te birini 4 $ olarak deme yapar
ve kalan miktar byk ikramiyede toplanr. Oyun A gibi oyunlar dk
dalgalanmal oyunlardr, Oyun B 'de dk kazan miktar azken byk
kazan ok daha byktr bu yzden yksek dalgalanmal oyun denir.
Makinelerdeki dalgalanma bydke, makine yneticileri iin ksa
vade riskleri de artar.

Baz oyuncular dk dalgalanmal makineleri tercih ederken ba

zlar byk dalgalanmal makineleri tercih eder. Oyun tasarlayanlarn
ana rol, makinelerin oyuncularn oynama isteklerini devam ettirecek
biimde dyor olmalarn salamaktr, nk ne kadar ok kii orta
lamann zerindeyse o kadar ok kaybedecektir. Yksek dalgalanmal
makineler ok daha byk heyecan yaratrlar, zellikte kumarhanelerde
byk dl kazanldnda makine insann iini rperten ve herkesin
dikkatini ekecek bir lde k ve ses karr. yi bir oyun tasarla
mak yalnzca gelimi grafikler, neeli ses tonlar ve video gsterileri
hazrlamak deildir, oyunun iyi olmas ayn zamanda altnda yatan
olaslklar doru ayarlamaktr.

Baerlocher'a dalgalanmayla oynayarak dk deme yapan bir

makinenin oyuncular iin yksek deme yapan bir makineden daha
heyecan verici bir hale getirilip getirilemeyeceini sordum. ' Meslek
tam ve ben bir yl akn bir sredir bunun hesaplarn yapyoruz ve
formller kartyoruz ve sonunda gerek geri demeyi gizleyecek
bir metot bulduk,' dedi. 'u anda baz kumarhanelerin dk demeli
makineler altrdn ve oyuncularn bunu fark edemediklerini du
yuyoruz. Bu hi kolay bir i deil.'

383
 Bunun etik olmayan bir mdahale olup olmayacan sordum.

'Bu gerekli bir ey ' diye cevaplad. 'Biz hala oyuncularmzn

oynarken heyecan duymalarn istiyoruz fakat ayn zamanda mte
rilerimizin kazandklarndan da emin olmamz gerek' diye cevaplad.

Baerlocher'n kullanc deme tablolar , sadece tek kollu kumar

makinelerini i dzenini anlamamza deil, ayn zamanda sigorta sek
trnn de nasl altn anlamamzda yardmc olmutur. Sigorta
kumar makinelerinde oyun oynamaya ok benzer. Her iki sistem de
olaslklar stne kuruludur, ounluun kayb aznln kazancdr.
Fakat geri deme yzdeleri kontrol sayesinde iki taraf da bu iten
artc bir ekilde karl kar.

Sigorta priminin kumardan hibir fark yoktur. Mesela, evinizin

soyulacana bahse girersiniz. Eer soyulursa alnan eyaya gre geri
deme alrsnz. Eer eviniz soyulmazsa tabii ki hibir ey alamazsnz.
Sigorta endstrisinde alan sigorta uzmanlar aynen IGT'de alan
Anthony Baerlocher gibi davranrlar. Toplamda mterilerine ne kadar
geri demesi gerektiini bilir. Olas her bir deme durumunun olasl
n bilir (hrszlk, yangn, ciddi hastalklar vb.) ve beklenen katknn
toplam toplam geri deme oranna eit olacak biimde demelerini
ayarlar. Sigorta tablolar oluturmak kumar makineleri yapmaktan ok
daha byk lde karmak olmasna ramen, temel prensip ayndr.
Sigorta irketlerinin geri demeleri, ald primlerden daha az olduu
iin, geri deme yzdeleri % l OO'n altndadr. Sigorta poliesi satn
almak negatif beklenen bir bahistir ve bu yzden kt bir bahistir.

Peki, eer sigorta kt bir kumar ise insanlar neden hala sigorta
yaptryorlar. Sigorta ve kumarhanede kumar oynamak arasndaki fark,
kumarhanelerde (umarm) kaybetmeyi gze alabileceiniz miktarda
oyun oynarsnz. Sigortada ise kaybetmeyi gze alamayacanz eyleri
korumak iin kumar oynarsnz. Kan lmaz bir ekilde kk mik
tarlarda para kaybederken (primler}, bu sizi astronomik miktarlarda

384
paralar kaybetmeye kar korur (rnein eviniz ve iindekilerin toplam
deeri). Sigorta huzurunuz iin iyi bir bedel talep eder.

Bununla birlikte astronomik olmayan bir miktar para iin yaplan

sigorta anlamszdr. rnein cep telefonunuzu sigortalatmak, telefonu
nuz dierlerine gre olduka ucuzken (mesela 100 f) sigorta bedeliniz
yksektir (mesela aylk f7). Ortalama olarak dnlrse, kaybolma
ihtimaline kar telefonunuzu sigortalamak yerine kendinize yeni bir
telefon almanz daha iyi olacaktr. Bu yolla kendinizi kendiniz sigorta
lam ve sigorta irketinin kar miktarn kendinize saklam olursunuz.

Kumar makineleri sektrndeki ilerleyiin bir dier nedeni ise pazara

kan aydn sosyal bir politika ile ok az ve annda servet sahibi olma
hayalleriyle ok fazla ilikili olan kademeli makinelerdir. Kademeli
makineler bir a ile birbirlerine baldrlar, her bir makine toplam byk
dle katkda bulunurlar bylece toplam byk dl kademeli olarak
byr. Peppermill'de, on binlerce dolar byk dl sunan balantl
makineler grdmde arm tm.

Kademeli makineler yksek dalgalanmal makinelerdir, bu da

kumarhanelerin ksa srede ciddi miktarlarda para kaybedebilecei
anlamna gelir. 'Eer kademeli makinelerde verilen bir dl ele alacak
olursak, her yirmi kumarhaneden biri bize oyunun bozuk olacan
syleyecektir. nk bu oyun haftada iki defa kazandrr ve maki
neler 1 0.000 $ borca girerler' diyor Baerlocher, olaslklardan kazan
salamaya alanlarin olas ln en temel ilkesini bile anlamam
olmalarn artc bularak. 'Hepimiz analizler yapyoruz ve bunun
diyelim ki 200'de 1 olduunu gryoruz. Sonu olarak bunun gerek
leme olasl % 50'dir ve herhangi birine denk gelebilir. Onlara, bu
normal, oynatmaya devam edin diyoruz.'

IGT'nin en popler makinesi olan Megabucks Nevada zerinde

yzlerce makineyi birbirlerine balar. irket bunun yaklak on yl nce

385
duyurduunda verilen en kk dl 1 milyon dolard . Balangta,

kumarhaneler bu kadar byk miktarda paralar demenin sorumlu

luunu almak istemediler, bu yzden IGT btn makinelerden yzde

alarak makinelerin verecei byk dl kendilerinin deyeceinin

altna imzasn att . Milyonlarca dolar dl datm olmasna ramen

IGT'nin Megabucks makineleri hibir zaman bir zarara uramadlar.

Byk saylar kanunu son derece gvenilirdir, ne kadar byk bir

miktara ularsan, o kadar kesinlik salar.

Megabucks'n byk dl u anda 10 milyon dolardan bal

yor. Eer byk dl kazanlmadysa zamanla bu 20 milyon dolara

yaklayor, kumarhaneler Megabucks makinelerinde oluan kuyruu

grdklerinde IGT'den yeni makineler getirmelerini istemektedirler.

' nsanlar artk normalde vurmas gereken yeri geti, o halde yaknda

vuracak diye dnyorlar' diyor Baerlocher.

Ancak bu mantk hataldr. Kumar makinelerinde oynanan her

bir oyun bamsz bir olaydr. dl 1 0 $, 20 $ hatta 1 00 milyon do

larken de kazanma ihtimaliniz ayndr ama igdsel olarak byk

dl artt zaman makinelerin artk bunu verme eiliminde olduuna

inanlr. Byk dln 'zamannn gelmi' olmas kumarbaz safsatas

olarak bilinir.

Kumarbaz safsatas inanlmaz gl bir insan drtsdr. Kumar

makineleri insanlarn zaaflarndan yararlanan bir virs gibidir, belki

de kumarhane oyunlar arasnda en ok bamll onlarn yapmas

bu yzdendir. Eer ksa bir srede birok oyun oynamsanz uzun

sre kaybettikten sonra, 'artk bir dahaki sefere kazanacam' dn

cesine kaplmak ok normaldir. Kumarbazlar makinelere ok deme

yapmalarna gre 'scak' ya da ' souk' gibi isimler verirler. Bu da

oranlar hep ayn olduu iin bir samalktr. Yine de insann neden bir

para plastik ve metali insanlatrp tek kollu korsan adn verdiklerini

anlayabilirsiniz. Kumar makinelerinde oynamak youn ve samimi bir

386
deneyimdir, hazrlanrsnz, ona pannanzn ucuyla dokunursunuz ve
dnyann geri kalann artk umursamazsnz.

Beynimiz rastgelelii anlamakta yetersiz olduu iin olaslk, ma

tematiin paradokslar ve srprizlerle en dolu daldr. Biz igdsel
olarak ablonlar olaylara uyarlarz. Bir makine oyuncusunun uzun
bir kayp serisinden sonra artk makinenin deme yapacana inan
masn kmseyebiliriz, ama kumarbaz safsatas psikolojisi kumar
oynamayanlarda bile grlmektedir.

Aadaki parti hilesini dnn. ki kii aln ve bunlardan bir

tanesine 30 kere yaz tura atp gelen yzleri srasyla yazmasn syleyin.
Dieri de hayalinde 30 kere yaz tura atsn ve hayal ettii yzeyleri
yazsn. ki oyuncu yazdklar katlar kime ait olduunu sylemeden
size versinler. Bunu annem ve vey babamdan yapmalarn istedim
ve sonu aadaki gibiydi.

Liste 1
YTTYTYTTTYYTYYTYYYYTYTTYTYTTYY

Liste 2
TTYYTTTTTYYTTTYTTYTYYYYTYYTYTY

Bu oyunun amac , hangi listenin yaz tura atarak ve hangi listenin

hayalden yazldn anlamann ok kolay olduunu gstermek. Yu
kardaki durumda gerekten yaz tura atlan listenin ikinci liste oldu
unu benim iin ok akt ve yanlmamtm. lk olarak en uzun yaz
tura sralamalarna baktm. kinci listede en uzun 5 tane tura varken
birinci listede en uzun 4 tane yaz vard . 30 yaz tura atnda S 'li bir
srann gelme olas l neredeyse te ikidir, yleyse 30 atta S ' li bir
sra gelme olasl ok daha yksektir. kinci liste gerek para ile

387
atlmaya ok daha byk bir adayd . Ayn zamanda pek ok kiinin
ardarda 30 attan 5 tanesinin ayn gelmesini rastgele olamayacak kadar
planl bulduklarn biliyordum. Fakat hakl olduumdan iyice emin
olabilmek iin iki listede de yaz ve turann ne sklkla deitiklerine
baktm. Paray her atnzda yaz veya tura gelme olasl bir birine
eit olduu iin, atlarn farkl gelme olasl da, sral gelme olas
lna eitti. nsan mdahalesinin bir kant olarak ikinci liste 1 5 kere
deiirken birinci liste 1 9 kere deiiyordu. Yaz tura attmz hayal
ederken beynimiz normalde meydana gelebilecek deiimlerden ok
daha fazla deiim yapmaya eilimlidir. Birka yazdan tekrar yaz
gelme olasl hata eit olsa da beynimiz otomatik olarak bunu telafi
etmek iin tura geldiini hayal etmeye balar. te bu noktada kumar
baz safsatas ortaya kmaktadr. Gerek rastgeleliin daha nce neyin
geldiiyle ilgili bir hatras yoktur.
nsan beyni sahte rastgelelii imkansz olarak alglamasa da ina

nlmaz derecede zor bulur. Ve biz rastgelelikle kar latmzda onu

genellikle rastgele deilmi gibi alglarz. rnein, pod'un arklar
alarken kulland kar trma seenei rastgele bir olaydr. Fakat Apple
bu seenei ilk yaynladnda mteriler makinenin baz arklar ka
yrp daha fazla aldndan ikayeti oluyorlard. Mteriler kumarbaz
safsatas durumundan muzdariptiler. Eer pod'un kartrma seenei
gerekten rastgele ise, alnacak olan her bir yeni para ncekinden
bamsz olmaldr. Para atma deneyimizin de gsterdii gibi manta
aykr gelen uzun tekrarlar normaldir. Eer arklar rastgele seiliyorlarsa,
tamamen olmasa da ayn sanatnn pek ok arksnn pe pee alnmas
olduka mmkndr. Apple'n CEO'su Steve Jobs gelen yaknmalara
cevap olarak ok ciddi bir ekilde unu sylemiti: 'Kartrma see
neini daha fazla rastgele gzkmesi iin daha az rastgele yapyoruz.'

Kumarbaz safsatas neden bu kadar gl bir insan drtsdr?

Bu tamamen kontrolle alakaldr. Biz evremizi kontrol altnda tutmay
severiz. Eer olaylar rastgele gerekleirse bunlarn stnde kontro-

388
lmzn olmadn hissederiz. Tam tersine bizim olaylar zerinde
kontrolmz varsa bu olaylar rastgele deillerdir. Bu yzden olma
dklar halde biz olaylan kalplar ierisinde grmek isteriz. Bu kontrol
isteini kurtarmak iin alyoruz. nsann kontrol etme ihtiyac ok
derinlere kk salm bir hayatta kalma igdsdr. 1 970'1i yllarda
bakmevindeki yal hastalar zerinde byleyici (aynca acmasz) bir
deney kontrol igdsnn ne kadar gl olduunu sergiledi. Baz
hastalarn odalarn istedikleri gibi dzenlemelerine ve bakmalar iin
bir iek almalarna izin verilmiti. Baz hastalara ise odalarn nasl
yapmalar sylenmi ve bakmalar iin bir iek verilmiti. 1 8 ay
sonrnki sonular arpcyd . Odalar zerinde kontrol olan hastalarn
% 1 5 'i lrken kontrol olmayan hastalarn % 30'u lmt. Kontrol
sahibi olduumuzu hissetmek bizi hayatta tutabilir.

Rastgelelik dzgn deildir. Kendisine bo alanlar ve rtme

alanlan oluturur.

. . . . .
. .
.
. . .

.
.
. . .
. . . . . .

..
. . . . . . .

.
. .

..
. .
. . . .

: . .

.
.

.
. . . . . . .

.
. .
. .

..
. .
. . . . . .

:
. . . . . .

.
.
. . .
. . . .
.

. . . .

.
. .
. .
. . . . .
. . . .

.
. .
.
.
. . . .
.

Rastgele noktalar; rastgele olmayan noktalar.

Rastgelelik neden baz kk kylerde doum kusurlarnn dier

lerinden daha fazla olduunu, neden baz yollardaki kaza orannn daha
yksek olduunu ve baz basketbol oyuncularnn neden baz malarda
tm serbest atlar sayya evirdiklerini aklayabilir. Aynca neden
son on dnya kupasnn yedisinin finallerinde en az iki oyuncunun
doum gnlerinin ayn olduunu da aklayabilir.

389
 2006 Patrick Vieira, Zinedine Zidane (Fransa) 23 Haziran

2002 yok

1 998 Emmanuel Petit (Fransa), Ronaldo (Brezilya) 22 Eyll

1 994 Franco Baresi (talya), Claudio Taffarel (Brezilya) 8 Mays

1 990 yok

1 986 Sergio Batista (Arjantin), Andreas Brehme (Bat Almanya)

9 Kasm

1 982 yok

1 978 Rene ve Willy van de Kerkhof (Hollanda) 1 6 Eyll, Johnny

Rep, Jan Jongbloed (Hollanda) 25 Kasm

1 974 Johnny Rep, Jan Jongbloed (Hollanda) 25 Kasm

1 970 Piazza (Brezilya), Pierluigi Cera (talya) 25 ubat

lk bakta bunlar artc tesadfler serisi olarak gzkseler de, bu

durum matematiksel olarak artc bir durum deildir nk eer
rastgele seeceiniz 23 kiilik bir grupta (rnein iki futbol takm ve
bir hakem) iki insann doum gnnn ayn olma olasl olmama
olaslndan daha yksektir. Bu fenomen 'Doum gn paradoksu'
olarak bilinir. Bu sonuta elikili hibir ey yoktur, fakat bu ortak
algda bir dalgalanmaya neden olur nk yirmi says insana sama
gelecek kadar kk grnr.

Doum gn paradoksunun ispat, bu blmn banda yapbrnz

zarn belirli kombinasyonlarda atlmasyla ilgili yaptmz ispatlarla
ayndr. Aslnda doum gn paradoksunu 365 yzeyli bir zar olarak
batan dzenleyebiliriz, 23 attan sonra zarn ayn yznn iki kere
ste gelme olasl ok muhtemeldir.

390
 Aama 1: ki insann ayn doum gnn paylama olasl 1
eksi hi kimsenin paylamama olaslna eittir.

Aama 2: ki kiilik bir grupta ayn doum gnlerini paylamama

olasl : x: tir. nk birinci insan 365 gn ierisinde her
hangi bir gn domu olabilir ve ikinci kii birinci kiinin domu
olduu gn haricinde herhangi bir gn domu olabilir. Durumun
elverili olmas iin ubat aynn 29 ektii yllar ihmal ediyoruz.

Aama 3: kiilik bir grupta kimsenin ayn doum gnn

365 x 364 x 363 . 0..
pay1amama o1as 1g
. . ' grupta 365
ort ki 1k br
365 365 365 365
364 363 362 ..
x 365 x 365 x 365 olur ve boylece devam eder. Bunlar arptka
sonu gittike ufalr. Grubunuz 23 kiiyi kapsadnda son sonu
0.5'e kadar klr (tam rakam 0.493).

Aama 4: Eer hi kimsenin doum gn paylamama ihtimali

0,5 'ten kkse, en az iki kiinin doum gn paylama ihtimali
0,5 'ten byktr ( 1 . Aamadan dolay). Bu yzden 23 kiilik bir
grupta en az iki kiinin doum gnlerinin ayn olmas olasl
hi olmama olaslndan daha yksektir.

Futbol malar bu gereklerin teoriye uyup uymadn grmek

iin mkemmel rneklerdir nk sahada her zaman 23 kii vardr. 23
kiilik bir grupta en az iki kiinin doum gnlerini paylama olasl
0.507 ya da % 50'nin hemen stdr. Buna ramen bu durum on dnya
kupasnn yedisinde (van de Kerkhof ikizlerinin darda braklmas
durumunda bile) % 70'lik arpc bir oranla ortaya kmtr.

Bu, ksmen byk say lar kanununun bir parasdr. Eer btn
dnya kupalarndaki btn malar inceleyecek olsaydm sonu %

391
50.7'ye yakn olacakt. Ancak bir baka deiken daha vardr. Futbol
cularn doum tarihleri yl zerine eit bir ekilde datlm mdr?
Muhtemelen hayr. Antrmalar sporcularn yln belirli bir dneminde
doduklarn gstermektedir, bu dnem okul ylnn tam bitimine denk
gelmektedir. Bylece bir sonraki yla kaldklarndan kendi yatlar
arasnda en yal ve en irileri olurlar ve okul sporlarnda dierlerine
gre stnlk salarlar. Eer sporcularn doum gnlerinin yaylmasyla
ilgili bir sapma varsa, daha fazla ortak doum gnnn olmas olas -
ln bekleyebiliriz. Ve genellikle sapma vardr. rnein gnmzde
ocuklarn byk bir ounluu ya sezaryenle ya da yapay sanc veri
lerek dourtulmaktadr. Bu genellikle hafta ilerinde olmaktadr (nk
doum personeli hafta sonlar almay tercih etmemektedirler) sonu
olarak doumlar yl ierisine rastgele bir dalm gstermezler. Eer
ayn 1 2 aylk dnemde domu 23 kiilik bir grup alrsanz, rnein
anaokulundaki bir grup ocuk, rencilerin ayn doum gnne sahip
olmas olasl belirgin bir ekilde % 50,7'den fazla olacaktr.

23 kiilik bir grup bu test iin kolay bulunamyorsa o zaman

ajlenize bakn. 4 kiilik bir ailede ayn ayda domu 2 kii olmas
ihtimali yaklak % 70'dir. 2 kiinin ayn hafta domu olmas ihti
malinin yksek olmas iin 7 kiiye gerek vardr. Ve eer 14 kiilik
bir grubunuz varsa birer gn arayla doma ihtimali ykselmi olur.
Grup bydke olas lk ihtimali artc bir ekilde artar. 35 kiilik
bir grupta ayn doum gn olma ihtimali % 85 'ken 60 kiilik bir
grupta ihtimal % 99 'dan fazladr.

imdi ise srada en az doum gn paradoksu kadar manta

aykr bir baka paradoks daha var: Ka kiilik bir grupta olmalsnz
ki gruptan en az bir kiiyle ayn doum tarihini paylayor olma olas -
lnz % 50'den fazla olsun. Bu doum gn paradoksundan farkldr
nk bumda belirli bir doum tarihi vardr. Doum gn paradoksunda
kimin kiminle ayn doum gnn paylatn nemsemeyiz, bizim
iin nemli olan ortak bir doum gndr. Sorumuz u ekilde yeniden

392
dzenlenebilir: Belirli tarihi tutturabilmek iin 365 yzeyli zanmz
ka kere atmalyz. Cevap 253'tr! Bir baka deyile grubunuzda eer
ayn doum tarihini paylaan en az iki kii olmasn istiyor ve bundan
emin olmak istiyorsanz size gereken en az kii says 253'tr. Bu
byk bir rakam gibi grnr, 1 ile 365 arasndaki yolun yarsnn
zerindedir. Ama yine de rastgelelik kmelenmeler oluturur-grup
bu byklkte olmaldr nk yelerin doum tarihleri dzenli bir
ekilde sralanmaz. Bu 253 kiinin arasnda, sizin doum gnnz
paylamayan ama dierleriyle paylaan pek ok kii vardr ve sizin
onlar da hesaba katmanz gerekmektedir.

Doum gn paradoksundan karmamz gereken ders; tesa

dflerin tahmin ettiimizden ok daha fazla meydana geliyor olduudur.
Tpk ngiliz ulusal piyangosunda olduu gibi Alman piyangosunda,
kazanma ansnz on drt milyonda birdir. Buna ramen 1 995 ve 1986
yllarnda ayn kombinasyon olan 1 5-25-27-30-42-48 saylar byk
ikramiyeyi kazanmtr. Bu artc bir tesadf mdr? Pek deildir,
byle eyler olur. Bu iki kazanan piyango arasnda toplam 3016 kere
piyango ekilmitir. Ayn kazanan kombinasyon gelmesi iin yapa
camz ilem 3016 kiilik bir grupta en az iki kiinin ayn tarihte
domu olmas iin yapacamz ilemin aynsdr ve hesaplamalarn
gsterdii burada mmkn olan 14 milyon doum gn olduudur.
Burada olaslk 0.28 olur. Bir baka deyile, .bu geen sre ierisinde
ayn saylarn tekrar denk gelme olasl % 25'ten daha fazladr;
yleyse meydana gelen bu tesadf aslnda abartlacak derecede garip
bir olay deildir.

Bundan daha kts, tesadfleri yanl anlamak adalet ala

nnda birka durumun olumsuz sonulanmasna da yol amtr. 1 964
ylndaki ok nl bir Kalifomiya davasnda, ahit alnt sar bir araba
ierisinde atkuyruklu bir sarn ile sakall bir zenci grdn syle
miti. Bu tanma uyan bir ift yakalanp sulanmt . Savc byle bir
iftin var olma olasln hesaplamak iin her bir detayn olasln

393
birbiriyle arpt; san araba iin +, sarn iin + ve devam. Savc
byle bir iftin olma olasln 1 2 milyonda 1 olarak hesaplad . Bir

baka deyile, ortalama olarak 12 milyon iftten yalz bir tanesi byle

bir tanma uyuyordu. Tutuklanan iftin sulu ift olma olaslnn ok

byk olduunu iddia etti. ift ceza ald.

Ancak, savc yanl hesap yapyordu. Onun ahidin tamnna uyan

rastgele ifti seme olasln da hesaba katn olmas gerekiyordu. Asl

soru yle olmalyd, tanmda uyan ift iin, tutuklanan iftin sulu ift

olma olasl neydi. Olaslk yaklak % 40't. Yakalanan iftin tarif

edilen ifte benzemesi daha byk bir oranda tesadft. 1 968 ylnda

Kaliforniya yksek mahkemesi, cezann drlmesine karar verdi.

Kumar dnyasna dnecek olursak, New Jersey'den bir kadn

1985-86 yllarnda 4 ay arayla eyalet piyangosunu iki kere kazanmt.

Byle bir olasln olma ihtinalinin 17 trilyonda 1 olduu aklann t.

Ancak, her iki durumda da kazanlan tek bir biletin satn alnmas ve

bu bilete byk ikramiyenin denk gelmesi olasl 1 7 trilyonda 1

olmas doru bir hesaplama olsa da, bu bir yerde birinin kazanan iki

piyango biletini satn almasnn mmkn olmayaca anlanna gelmez.

Aslnda bu olduka mmkndr. Purdue niversitesi'nden Stephen

Samuels ve George McCabe 7 yllk bir piyango sresi ierisinde

Amerika' da iki kere piyango kazanma ihtimalinin yarya yakn oldu

unu hesaplamlardr. Hatta drt aylk bir srede lkenin herhangi

bir yerinde iki kere piyango kazanma ihtimalinin 30'da 1 olduunu

hesaplanlardr. Persi Diaconis ve Frederick Mosteller buna ok byk

rakamlar kanunu derler; 'ok byk rneklerde, herhangi bir eyin

olma olasl mmkndr. '

Matematik diliyle konuacak olursak, piyangolar yasal bahisler

iinde ak ara en kt olanlardr. En cimri kumar makinelerinde

bile % 85'lik bir geri deme oran vardr. Buna kyasla ngiliz Ulusal

piyangosunda deme miktar yaklak olarak % 50'dir. Piyango, or-

394
ganizasyon irketlerine hibir risk oluturmazlar nk verilen dl
kazanlan parayla datlmaktadr. Ya da Ulusal Piyango'da olduu
gibi datlan para kazanlann yansdr.

Bununla birlikte, baz nadir durumlarda, piyango en iyi bahis

oyunu olabilir. Bu, piyango katlayarak arttnda kazanlacak miktarn
olas tm numaralar oynandnda harcanan miktardar ok daha fazla
olduunda meydana gelir. Bu gibi durumlarda, btn olaslklar ka
pattnzda, kazanacanzdan emin olursunuz. Tek risk bakalarnn
da kazanan numaralara oynam olmas ihtimalidir, byle bir durumda
ise dl kazananlarla paylamak zorunda kalrsnz. Her bir olasl
oynama yaklam bunu yapabilme yeteneinize baldr, bu teorik ve
lojistik olarak nemli bir sorundur.

ngiltere piyangosu 6/49 'luk bir piyangodur, bu da her bir bilette

49 saydan 6'sn yazabileceiniz anlamna gelmektedir. Burada 14
milyon olaslk vardr. Bunlar ayn olaslklar tekrar etmeden nasl
yazabilirsiniz. 1 960'l yllarn banda Romanyal ekonomist Stefan
Mandel kk Romanya piyangosu iin ayn soruyu kendine sormutu.
Bu sorunun cevab ak deildi. Mandel birka yllk bir almann
ardndar bunu baard ve 1 964 ylnda piyangoyu kazand (Aslnda, bu
olayda Mandel btn olaslklar oynamad nk bunun iin ok para
gerekiyordu. Bunu baarabilmek iin en azndan 5/6 garanti edecek ek
bir metot olan 'younlamay ' kulland . Genellikle 5 tutturmak ikinci
byk dl kazanmanz anlamna gelir fakat Mandel anslyd ve ilk
denemesinde byk ikramiyeyi kazanmt ). Mandel, kazanabilecek
kombinasyonlar oluturmak iin kulland algoritmay 8000 dosya
kadna yazd . Bundan ksa bir sre sonra ilkin srail'e sonra da
Avustralya'ya g etmitir.

Mandel Melbourne 'de iken, uluslararas bir bahis irketi kurdu,

alnabilecek her bir olasl aldndar emin olabilmek iin yelerinden
para toplad . Dnya apnda harcayacandan kat fazla dl olan
btn devretmi piyangolar takip etti. 1 992 ylnda, btn kombinas-

395
yonlar her biri 1 $ olan 7 milyon olaslkl ve byk dl 28 milyon

dolar am olan Virginia eyaleti piyangosunu buldu. Mandel hemen ie

koyuldu. Avustralya' da kuponlar bast, yedi milyon olasl bilgisayar

vastasyla doldurdu sonra da kuponlar uakla Amerika'ya gnderdi.

Byk dl ve 1 35 .000 tane de ikinci dl kazand .

Virginia Eyalet piyangosu Mandel'in kazand en byk dld,

Romanya' dan ayrldndan bu yana 1 3 tane byk loto kazanmt.

ABD i gelirler servisi, FBI ve CIA birlikte sendikann Virginia piyan

gosunu kazanmasn incelediler, fakat yanl olan hibir ey bulamadlar.

Aldatmacaym gibi grnse de, her bir olasl satn almann yasalara

aykr olan bir taraf yoktu. Mandel u anda piyango oynama iinden

emekliye ayrld ve gney pasifikte bir adada yayor.

Rastgeleliin zellikle yararl bir grselletirilmesi, 1 888 ylnda

John Venn tarafndan gelitirildi. Venn muhtemelen n herkese bili

nen, muhteem matematikiler arasnda en aa sradadr. Bir Camb

ridge profesr ve ngiliz kilisesi papaz olan Venn, yaamnn ileri

yalarnn byk bir ksmn niversitenin 1900 yl ncesi 1 36.000

mezununun biyografilerini derleyerek geirmitir. Uzmanlk alannn

snrlarm ilerletmezken, yine de farknda olmadan, mantksal iddialar

kesien emberlerle anlatan ok sevimli bir metot gelitirdi. Leibniz ve

Euler nceki yzyllarda bunun benzeri almalar yapm olsalar da

ema ismini Venn'den ald. ok az bilinen ey ise, Venn'in rastgelelii

gstermek iin ayn derecede dayanlmaz bir yntem dnddr.

Bo bir sayfann tam ortasnda bir nokta dnn. Noktadan gide

bileceiniz mmkn olan sekiz nokta vardr; kuzey, kuzeydou, dou,

gneydou, gney, gneybat , bat ve kuzeybat . Her bir yne O - 7

aras bir numara verin. O ile 7 arasndan rastgele bir say sein. Hangi

numara geldiyse o dorultuda bir izgi ekin. Bir yol oluturmak iin

bunu tekrar edin. Venn bunu, bildii en ngrlemez say dizisiyle

yapt ; pi saysnn ondalk devamyla ( 14 1 5 'ten balayarak 8'ler ve

396
9'lar da dfilil olmak zere). Sonu olarak ortaya kan, rastgeleliin
olduka kayda deer bir grafiiydi.

Venn'in krokisi 'rastgele yry'n ilk grafik resmi olduu d

nlmektedir. Buna genellikle ' ayya yry' ad verilir nk

orijinal nokta yerine bir lamba direini ve izlenen yolu da bir sarhoun

rastgele sendelemeleri olarak hayal etmek ok daha keyiflidir. Sorul

mas gereken en belirgin soru, sarhoun dp baylmadan nce ne

kadar ileri gideceidir. Ortalama olarak ne kadar yrrse o kadar uzaa

gidecektir. Ald mesafenin uzunluu yrrken geirdii zamann

karekk lsnde artar. yleyse, eer bir saat sendelemenin ardndan

lambadan sadece bir blok uzaklaabildiyse, iki blok uzaklamas drt

saat, blok uzaklamas dokuz saat srecektir.

Ayya rastgele yrrken, daireler izdii ve izleri zerinden getii

vakitler de olacaktr. Ayyan en sonunda balad lamba direine

geri dnme ans ne kadardr? Cevap artc bir biimde % lOO'dr.

Yllar boyunca en cra kelerde babo gezse de kesin olan ey,

eer yeterince zaman tanrsanz, ayya eninde sonunda balad yere

geri dnecektir.

Ayyan boyutlu hareket ettiini dnn. Buna kafas kar

m ar vzlts denir. An, uzaydaki sabit bir noktadan balar ve daha

sonra sabit bir mesafe iinde rastgele bir ynde dz bir hat zerinde
uar. An durur, biraz kestirir, sonra ayn mesafe ierisinde rastgele

bir yne doru vzldayarak uar. Ve bylece devam eder. Peki arnn

tekrar balad noktada vzldama ihtimali nedir? Cevap ise sadece

0.34 bir baka deyile te birdir. Garip bir ekilde iki boyutta bir

ayyan balad lamba direine dnmesi kesinken, arnn sonsuza

kadar etrafta vzldamas ve eve dnmesinin pek mmkn gzkme

mesi ok daha gariptir.

Luke Rhinehart'n ok satan roman '"Zar Adam'da, romana adn

veren karakter yaamyla ilgili kararlar zar atarak vermektedir.

397
 Balang Biti

K KD D GD G GB B KB
t 1" +- t JI -+
o 2 3 4 6 7

Rastgele yry ilk olarak John Venn 'in ansn Mant adl kitabnn
3. Basksnda (1888) ortaya lantr. Yry ynlerinin kural (benim
ek/erimde) pi saysnn ondalk basamaklarndan sonra gzken O-7
basamaklarn takip eder.

Bir Madeni Para Adarn'n kararlarn yaz tura atarak aldn

dnn. Diyelim ki bu adam yaz atarsa bir sayfa ne gitsin, tura

atarsa bir sayfa geriye gitsin. Madeni Para Adarn'n izleyecei yol,

ayya adamn yolunun tek boyutlusudur, ayn izgi zerinde yalnzca

ileri, geri hareket edebilir. Getiimiz sayfalarda 30 kere yaz tura atna

sonularnn verilmi olduu Liste 2'nin izimini yaparsak aadaki

grafii elde ederiz.

398
 4
3
2

izgi, vadiler ve tepelerden oluan bir izgidir. Eer bu izgiyi ok

daha fazla ilerletecek olursanz bir eim ortaya kar. izgi aa yu

kar ynlerde byk salnmlar gsterir. Madeni Para Adam balang

noktasnda her iki yne doru daha uzaa yol alr. Aadaki yolculuk

6 tane para adamn yz kere yaz tura atmasyla ortaya kmtr

20

15
10

50 100
Atlar

Eer bir dorultuda balang noktasndan belirli bir uzaklkta

bir engel koyduumuzu dnrsek, Madeni Para Adam'n o engele

arpma olasl % lOO'dr. Bu arpmann kanlmaz oluu kumar

kalplarn analiz ederken bizim iin son derece eiticidir.

399
 Madeni Para Adam 'n rastgele hareketini fiziksel yolculuk yerine

onun bir banka hesabn temsil etiini syleyelim. Ve oynadmz ku

mar da yaz tura olsun. Yazda 100 f kazansn, turada 100 f kaybetsin.

Bankadaki parasnn deeri artan miktarlarda aa ve yukar salnmlar

gsterir. Ve Madeni Para Adam'n oynamasna engel olacak tek eyin

hesabnn O f deerine dmesi olsun. Biz Madeni Para Adam 'n o

noktaya geliinin kesin olduunu biliyoruz. Baka bir deyile; para

adammz daima iflas edecektir. Nihai yoksullamann kesin olduu

bu olgu, kumarbazn k olarak bilinir.

Elbette hibir kumarhanenin bahisleri yaz tura (geri demesi

% l OO'dr) kadar cmert deildir. Eer kaybetme ans kazanma

ansndan daha fazlaysa, rastgele yry haritasnn yn yatay bir

eksende hareket etmekten ok aaya doru kayar. Bir baka deyile

iflas etme hz artm olur.

Rastgele yry kumarn neden zenginlerden yana olduunu

aklar. flas etme srenizin ok daha uzun olmas , rastgele yry

rotanzn zaman zaman st blgeye doru hareket etmesi olasl da

artrr. Ancak, hem zengin hem de fakir olanlar iin kazanmann sm,

nerede durmak gerektiini bilmektir.

Rastgele yry matematii kanlmaz olarak baz kafa patlatan

paradokslar ierir. Bir nceki sayfadaki Madeni Para Adam'n yaz

tura at iarnn sonucuna gre hareketinin verildii grafikte, yryn

yatay ekseni dzenli olarak kesecei sonucu beklenebilir. Yaz tura

size % 50 ans verdii iin, biz Madeni Para Adam'n iki blgede de

eit zaman geirdiini beklemeliyiz. Aslnda bunun tam tersi doru

dur. Eer para sonsuz sayda atldysa, Madeni Para Adam'n blge

deitirme says en byk ihtimalle sfrdr, bir sonraki en muhtemel

say 1 , sonra 2 olur ve byle devam eder.

Snrl sayda frlatmalar iin hfila baz garip sonular vardr. Wil

liam Feller eer bir yl boyunca bir paray her saniye atarsak, Madeni

Para Adam 'n haritann bir tarafnda 364 gn 10 saatten fazla kalmas

400
ihtimalinin 20'de 1 olduunu hesaplamtr. Olaslk Teorileri ve Uygu
lamalarna Giri adl eserinde 'ok az insan, mkemmel bir parann

milyonlarca baarl denemede yn deitirmedii sama sapan diziler

oluturabileceine inanr, ama bu iyi bir parann dzenli olarak yapaca

eydir' diye yazmtr. 'Eer modern bir eitimci ya da psikolog, uzun

vadeli tek bir para atma oyununu tarumlayacak olsalard , paralarn

byk bir ksmn uyumsuz diye tanmlarlard . '

Rastgeleliin kart sezgisellii saf matematikiler iin hfila bir heye

can kayna iken, ayn zamanda onursuzlua da bir davettir. Temel

olasln anlamn kavrayamamak kolayca dolandnlabileceiniz an

lamna gelmektedir. Eer bir kere ayartlrsanz, rnein bebeinizin

cinsiyetini nceden tahmin edeceini iddia eden bir irket tarafndan,

kitaptaki en eski dolandrcln kurban olmusunuzdur. Benim Be

bek Tahmini verdiim, doacak bebeklerin kz ya da erkek olacan

ngren bilimsel bir forml yazm bir irket kurduumu dnn.

Bebek Tahmini irketi annelere doacak bebein tahmini iin bir fiyat

belirler. Formln inanlmaz derecede gvenli ve irketin CEO'sunun,

yani benim, inanlmaz derecede hayrsever ve cmert olmam nede

niyle, irket ayn zamanda sonucun yanl kmas ihtimaline kar

size bir geri deme vaat eder. irketin tahmini iin para demek iyi bir

anlamaym gibi grnr nk tahmin ya dorudur, ya da yanl tr.

Yanl olmas durumunda ise paranz geri alacaksnzdr. Ancak, ne

yazk ki irketin tahmin forml yaz tura atmaktan farkl deildir.

Yaz iin erkek, tura iin kz diyelim. Kzlarla erkeklerin oran 50:50

olduu iin, olaslk bana % 50 ansla doruyu bulacam syler.

Paran n yansn geri verirken elbette dier yansn kendimde tutarm.

Aldatmaca grevini yapmtr, nk anne byk resmi greme

mitir. Anne kendini bir btnn paras yerine tek bana bir rnek

olarak grmtr. Hala bebek tahmini irketleri ayakta ve iyi durum

dalar. Her dakika yeni bir bebek ve de yeni bir enayi doar.

40 1
 Daha ayrntl bir versiyonunda, bu sefer hamile kadnlar yerine
a gzl erkekleri hedef alalm, ssl bir web sitesi olan irketimizin
ad Hisse Tahmini olsun. Bir yatrmc e-posta listesine 32.000 posta
gnderelim ve ok karmak bir bilgisayarla oluturulmu formlle
hisse senetlerinin deerinin azalp azalmayacan hesapladmz
ilan edelim. nmzdeki hafta iin postalarn yansna ykseleceini,
yarsna azalacan yazalm. Endeks ne olursa olsun, 1 6.000 yatrmc
doru tahmin postas alm olacaktr. Bylece Hisse Tahmini irketi
bu 16.000 yatrmcya bir sonraki hafta iin tahmin yollar. Tekrar bu
tahminlerin 8000 ' i doru olacaktr. Eer Hisse Tahmini nmzdeki
drt hafta boyunca bu ekilde tahmin gndermeye devam ederse 1 000
posta alt haftalk ard k bir srete doru tahmin edilmi olacaktr.
Daha sonra Hisse Tahmini bu yatrmclara daha ok tahmin almak
iin deme yapmalar gerektiini duyurur ve irketler de bunu kabul
eder -neden etmesinler- nk irketin o ana kadar ald tahminleri
olduka iyidir.
Hisse Tahmini at yar tahminlerine, futbol malarna ve hatta
hava durumuna d& uygulanabilir. Eer tm olaslklar kullanlabilirse,
en az bir kii tm malar, yarlar ya da gneli gnler hakknda
doru bilgilendirilmi olur. Bu kii yle dnr 'Vay be! Byle bir
kombinasyonun doru olmas olasl ancak milyonda birdir' ama
eer tm olaslklarn kapsand bir milyon posta gnderildiyse bir
yerlerde birileri muhakkak doru postay alm olacaktr.

nsanlar dolandrmak hem ahlak ddr hem de yasalara aykrdr.

Ancak, kumarhanelerdeki durum genellikle hakl nedenlere balan
maktadr. Matematikilere gre, oranlan alt etmek iin abalamak bir
boaya krmz bir bez paras gstermeye benzer ve bunu baarabi
lenler onurlu bir gelenekten gelirler.
e girime yntemlerinin ilki dnyann mkemmel olmadnn
farkna varmaktr. Joseph Jagger, Lancashire pamuk fabrikasnda bir

402
makine teknisyeniydi ve kumarhanelerdeki rulet tekerleklerinin d
nnn mkemmel olamayabileceini anlayacak kadar da Victoria
dnemi mhendislik bilgisine sahipti. Eer ark mkemmel bir dn
sergilemiyorsa baz saylarn dierlerine gre daha fazla gelebileceini
sezmiti. 1 873 ylnda 43 yandayken teorisini test etmek iin Monte
Carlo'yu ziyaret etti. Jagger kendisine 6 yardmc tuttu ve her birini
kumarhanedeki alt rulet masa'ina yerletirdi ve her birine bir hafta
boyunca gelen btn rakamlar not etmelerini syledi. Rakamlarn
analiz edilmesi sonucunda, bir tekerlein gerekten de kusurlu oldu

unun farkna vard . Bu tekerlekte alt say dierlerine oranla daha

fazla gelmiti. Bu sk gelen saylarn dierlerine gre avantaj yzlerce
oyun gz nne alnd zaman ortaya kacak kadar kkt.

Jagger bahislerine balad ve bir gnde yaklak 70.000 $ kazand .

Kumarhane sahipleri sonunda onun sadece tek bir masada kumar oyna
dn fark ettiler. Jagger'n hamlesine karlk olarak btn tekerleklerin
yerlerini deitirdiler. Jagger ynetimin ne yaptn anlayana kadar
kaybetmeye balamt. Sonra tekrar bozuk tekerlein olduu ma'iaya
yneldi nk tekerlein zerinde ayrt edici izikler vard . Tekrar
kazanmaya balad ve kumarhane sahiplerinin arklar ve zerindeki
rakamlar her gn deitirmeye balamasyla oynamay brakt . Bu
arada Jagger zaten 325.000 $ kazanmt ve bu onu bugnn parasyla
milyoner yapyordu. Evine geri dnd, fabrikadaki iini brakp gayri
menkul yatnmclna balad . 1 949- 1 950 yllar arasnda Nevada' da,
Jagger'n yntemi Al Hibbs ve Roy Walford isimli iki bilim adam
tarafndan tekrarland . 200 $ bor alarak baladklar oyunu 42.000 $
dolara evirmilerdi, bu da onlara almalarna geri dnmeden nce 1 2
metrelik bir yat alp 1 8 ay boyunca Karayiplere yelken ama olana
salad. Kumarhaneler u anda tekerlekleri normalde olmas gerekenden
fazla deitirmektedirler.

Bahisleri kendi lehinize evirmenin ikinci yolu rastgeleliin ne

olduunu sorgulamaktr. Belli bir bilgi kmesiyle deerlendirildiinde

403
olaylar rastgele olurken daha byk bir bilgi kmesiyle deerlendi
rildiinde rastgele olmayabilirlr. Bu matematiksel bir problemi fizik
problemine evirir. Yaz tura atma olay rastgeledir nk yere hangi
yzeyin deceini bilemeyiz, fakat atlan paralar Newton'un hareket
yasalarna uymak zorundadr. Eer atn hzn ve asn net olarak
biliyorsak, havann younluu ve dier uygun fiziksel verilerle parann
hangi yzeyi zerine deceini kesin olarak hesaplayabiliriz. 1950'li
yllarn ortalarnda gen bir matematiki olan Ed Thorp, rulette topun
nereye deceini tahmin etmek iin hangi bilgilerin gerekli olduunu
tartmaya balad .
Thorp almalarnda Massachusetts Teknoloji Enstits'ndeki
alma arkada olan Claude Shannon'dan yardm ald . Ondan daha
iyi bir su orta bulmay hayal bile edemezdi. Shannon bir garaj
dolusu elektronik ve mekanik aletleri olan, retken bir mucitti. Ayrca
bilgisayar geliimine yol aan ok nemli bir at lm olan bilgi teorisi
nin fikir babas olan Shannon dnyann en nemli matematikilerden
bir tanesiydi. ki adam bir rulet tekerlei satn ald ve Shannon 'n
bodrumunda deneylerine balad. Eer tekerlein d halkasnda sabit
bir ekilde dnen topun ve topun aksi ynnde dnen i tekerlein
hzlarn bilirlerse topun hangi blme deceini olduka iyi bir bi
imde tahmin edebileceklerini kefettiler. Kumarhaneler oyunculara
top atldktan sonra da bahis oynattklar iin, Thorp ve Shannon'n
yapmas gereken tek ey krupiye bahisleri kapatmadan nceki birka
saniye ierisinde topun hzn lp gerekli hesaplamalar nasl ya
pacaklarn bulmakt .
Kumar, bir kez daha bilimin bir adm ileri gitmesine sebep olmutu.
Matematikiler Rulet oyununu doru tahmin edebilmek iin dnyann
ilk giyilebilir bilgisayarn yaptlar. Makine cebe sacak boyuttayd,
bir kablo anahtarn bulunduu ayakkabya iniyordu, dier bir kablo ise
kulaktaki bezelye byklndeki bir mikrofona kyordu. Bilgisa
yar tayan kiinin anahtara drt defa basmas gerekiyordu, tekerlek

404
zerindeki bir nokta referans noktasndan getiinde, tekerlek tam bir

tur attnda, top ayn noktadan getiinde ve top tam bir tur attnda.

Bu bilgiler topun ve tekerlein hznn hesaplanmas iin yeterliydi.

Thorp ve Shannon tekerlei her biri 5 saydan oluan 8 blgeye

ayrmlard (tekerlekte 38 blge olduu iin baz blgeler akyordu).

Cep boyutlu bilgisayar bir oktavlk sekiz nota alyordu ve mziin

durduu nota bilgisayarn topun dt blgeyi gsteriyordu. Bilgisayar

topun hangi blmeye deceini kesin olarak hesaplayamyordu ama

bu gerekli de deildi. Thorp ve Shannon'un istedii, rastgele yaplan

tahminden daha kesin bir hesap yapabilmekti. Bilgisayar kullanan kii,

ipleri kulaklktan duyduu notaya ait olan be rakama yerletiriyordu

(bu rakamlar tekerlek zerinde birbirlerine bitiikken uha zerinde

birbirinden ayn noktalarda durmaktadr). Bu yntem artc bir ke

sinlie sahipti tek saylk bahisler iin, her bir 1 0 $ bahiste beklenilen

kazan 4.4 $ oluyordu.

Thorp ve Shannon deneme yapmak iin Las Vegas 'a gittiklerinde

bilgisayar altrmak tehlikeliydi. phe uyandrc gzkmemeleri

gerekiyordu, kulaklk kablolar dar frlamt ve kablolar o kadar

hassastlar ki srekli krlyorlard . Sistem yine de alt ve kk

bir kme olan bahislerini birka ka kat arttrmay baardlar. Thorp

pratikte ok belirgin olmasa da ruleti teoride yenmi olmakla yetinmiti

nk baka bir kumar oyununa yapt saldn da ok daha byk

baar elde etti.

B lackjack ya da dier ismiyle 2 1 , bir kart oyunudur va ama

elde st deer olan 2 1 'e mmkn olduunca yakn bir el tutmaktr.

Kartlar datan kii ayn zamanda kendine de bir el datr. Kazan

mak iin 2 1 'i gememek artyla datan kiiden daha byk bir ele

sahip olmak gerekir.

Dier btn kumarhane oyunlarnda olduu gibi 21 de ev sahibine

kk bir avantaj verir. Eer Blackjack oynuyorsanz uzun vadeli

oyunlarda para kaybedersiniz. 1956 ylnda anlalmas g istatistik

405
dergisinde bir makale yaynland ve kumarhanelerin oyunda % 62
orannda avantaj salayan bir strateji gelitirdiklerini iddia ediliyordu.
Thorp Bu makaleyi okuduktan sonra stratejiyi rendi ve Vegas ziya
retleri srasnda bunu test etti. Dier oyunculara gre ok daha yava
para kaybettiini fark etti. Blackjack hakknda daha derin dnmeye
karar verdi ve bu karar hayatn deitirecek karard .

Ed Thorp u anda 75 yanda ama ben onun yarm yzyl ncekinden

daha farkl grndnden pheliyim. nce, uzun boyunlu, kendine
zg bir sima<; var, temiz renci tral , gsterisiz gzlkler tak
yor ve sakin dik bir duruu var. Thorp Vegas'tan dndkten sonra
dergideki makaleyi tekrar okudu. 'Makaleyi okur okumaz, oynanan
kartlar takip ederek oyunu nasl kazanabileceini hemen fark ettim'
dedi o gnleri hatrlayarak. Blackjack ruletten farkldr nk katlar
datldnda oranlar deiir. Rulette 7 gelmesi olasl her turda
38'de 1 'dir. BlackJack'de ilk datlan kadn as olmas ihtimali
'tr. Eer ilk datlan kat as ise bir sonra datlan kadn as
gelme olasl artk _.!._ deil 1- 'dir, nk artk destede 5 1 kat ve
13 51
3 tane as kalmtr. Thorp oyuncunun lehine olacak bir bahsin olmas
gerektiini dnd. Artk sorun sadece bu teoriyi bulmakt .

52 kartlk bir deste iin 52 x 5 1 x 50 x 49 x ... x 3 x 2 x 1 say s

kadar sralanma ihtimali vardr. Bu rakam yaklak 8 x 1 067 ya da
8 'den sonra 67 tane sfrdr. Say o kadar bykt ki rastgele karl
m iki destedeki katlarn ayn srada gelme olasl dnya tarihi
boyunca insanlar Byk Patlama'dan bu yana kat oynasalar bile
mmkn deildir. Thorp ok sayda permtasyon olduu ve bu kadar
permtasyonu insan zekasnn herhangi bir sistemle ezberlemesinin
mmkn olmadn biliyordu. Bunun yerine kumarhanenin avanta
jnn datlm olan katlara gre nasl deitiine bakmaya karar
verdi. lk yaplan bilgisayarlardan birini kullanarak, destedeki tm

406
belileri -kupa, maa, sinek ve karo- sayan bir oyuncunun destedeki
kartlardan olumlu bir tahmin yrtebilecei kansna vard . Thorp'un
sisteminde, kalan kartlara gre Blackjack % 5 orannda kazanlabilir
bir oyun eklini alyordu. Thorp ' Kat Saymay ' icat etmiti.
Teorisini yazd ve bunu Amerikan Matematik Topluluuna (AMS)
sundu. 'zeti sunduumda herkes bunun sama olduunu dnd'
diye anmsad . 'Bilim dnyasnda, herhangi bir kumar oyununun ye
nilemeyecei kutsal bir dnce gibiydi ve bu dnce yz yllar bo
yunca yaplm aratrmalar ve analizlerden ok daha byk bir destek
gryordu.' Kumarhanedeki oyunlar yenebileceinin kant, emberin
kareye evrilmesi kantyla kyaslandnda, kiinin lgnlnn ok
daha kesin bir kantyd . Neyse ki AMS kabul komitesi yelerinden
biri Thorp'un eski bir snf arkadayd ve zeti kabul edildi.
Thorp 1 96 1 yl ocak aynda, AMS'nin Washington k toplan
tsnda raporlarn sundu. Bu yerel bir gazete olan Boston Globe 'un
n sayfas dahil olmak zere ulusal basnda bir ilk sayfa haber haline
geldi. Thorp ilerinde kendisini finanse edip kazancn yarsna ortak
olabilecei tekliflerini de ieren yzlerce telefon ve mektup ald . New
York'tan bir sendika kendisine 1 00.000 $ teklif etti. New York mek
tubunun zerindeki numaray arad ve bir ay sonra kapsnn nne
bir Cadillac yanat . Arabann ierisinden darya vizon krkl iki
muhteem sarn eliinde orta yal bir adam kt.
Bu adam matematie kafas alan ve yksek oranl bahislerin
bamls olan New York mafyas Manny Kimmel'd. Kimmel Doum
Gn Paradoksu 'nu anlayabilecek kadar olaslk renmiti ve en ok
sevdii bahislerden birisi de bir grup insan arasnda ayn doum g
nne sahip olma ihtimaliydi. Kimmel kendisini New York'ta 64 park
blgesinin sahibi olarak tantmt ve bu doruydu. Kzlar da yeen
leri olarak tantmt ki muhtemelen deillerdi. Thorp'a Kimmel'n
mafya balants olduundan phelenip phelenmediini sordum.
"O sralar kumar dnyas hakknda ok fazla bilgiye sahip deildim;

407
aslna bakarsanz kumarla ilgili tm bildiklerim teoriden ibaretti ve
ayn zamanda su dnyasn da aratrmamtm. Kendisini zengin bir
iadam olarak tantmt ve bunun kantlar ezici bir ekilde ortadayd"
yantn aldm. Kimmel, Thorp'u bir sonraki hafta Manhattan'daki
lks dairesinde Blackjack oynamaya davet etti. Birka oyundan sonra
Kimmel Kat saymann ie yaradna ikna olmutu. ki adam birlikte
bunu denemek iin Reno'ya utular. 10.000 $ ile baladklar turlarn
2 1 .000 $ ile sonlandrdlar.
Bir kumarhanede oyun oynuyorsanz, ne kadar kazanacanz ya
da kaybedeceinizi belirleyen iki faktr ortaya kar. Oyun Stratejisi
oyunu nasl kazanacanzla ilgilidir. Bahis Stratejisi ise para yne
timiyle ilgilidir, bahsi ne kadar ve ne zaman koyacanz belirler.
rnein, paranzn tamamn tek bir bahse oynamak m daha man
tkldr? Ya da paranz olabilecek daha fazla kk bahse blmek
mi daha nemlidir? Farkl stratejiler kazanmay umduunuz paralar
zerinde artc derecede byk etkiler oluturabilir.
En iyi bilinen strateji 'martingale' dier adyla ikiye katlamayd ve
on sekizinci yzylda Fransz kumarbazlar arasnda olduka poplerdi.
Prensip, kaybettiinde bahsi iki katna karmaktr. Diyelim ki yaz
tura oyunu zerine bahse giriyorsunuz. Yazda 1 dolar kazanp turada
1 dolar kaybediyorsunuz. Diyelim ki tura geldi ve 1 dolar kaybetti
niz. Bir sonraki oyun iin 2 dolar bahis oynamalsnz. kinci oyunda
kazanmak size 2 dolar kazandm, bylece ilk oyunda kaybettiiniz
1 dolar geri kazanrsnz ve 1 dolar kara geersiniz. Diyelim ki ilk
5 bahiste kaybettiniz:

1 dolar kaybettiniz, sradaki bahis 2 dolar.

2 dolar kaybettiniz sradaki bahis 4 dolar.
4 dolar kaybettiniz sradaki bahis 8 dolar,
8 dolar kaybettiniz sradaki bahis 1 6 dolar
1 6 dolar kaybettiniz

408
 1 + 2 + 4 + 8 + 16 = 3 1 dolar kayptasnz, bir sonraki turda 32
dolar bahis yapp kazandnzda kaybettiiniz 3 1 dolar geri kazanr
ve 1 dolar kara geersiniz. Fakat bu kadar byk rakamlar riske etmek
yerine asl bahis olan 1 dolarla da devam edebilirsiniz.
Martingale'in kesinlikle bir cazibesi vardr. Orann hemen hemen
50:50 olduu bir oyunda, rnein yaklak olarak % 47 olasl olan
rulette krmzya oynamak gibi, byk bir olaslkla uygun bir miktarda
kazan salarsnz ve bylece devam etmek size iyi bir ans verebilir. Fakat
Martingale sistemi bu kadar gvenli deildir. Balangta kazanrsanz
bu kk miktarlarda olur. Ve bildiimiz zere 30 yaz tura at nda 5
kere ayn yzeyin dme ihtimali olduka fazladr. Eer bahsinize 40
dolar ile balar ve 5 kere kaybederseniz bir sonraki bahsiniz 1280 dolar
olmak zorundadr. Peppermill kumarhanesinde bunu yapmanz mm
kn deildir nk en yksek bahis 1 000 dolardr. Kumarhanelerdeki
maksimum bahis kural Martingale gibi sistemleri engellemek iindir.
Martingale sistemi kayplarndaki kuvvetsel art sklkla, kaybettik
lerinizi kazanmanzdan, iflasnz hzlandrmaktadr. Sistemin en nl
ampiyonu, 18. yzyl Venedik apkn Giacomo Casanova bunu zor
yoldan rendi. Bir keresinde, 'hfila martingale oynuyorum, fakat o
kadar anszm ki elimde tek bir pul bile kalmad ' demiti.
Yine de Peppermill kumarhanesinin rulet masasnda 1 0 dolar
bahisle krmz renge martingale oynarsanz, eninde sonunda 1 0 do
lar kazanmamak iin gerekten ok anssz olmanz gerekir. Sistem
sadece st ste alt kez kaybederseniz ker. Bunun olma olasl ise
yalnzca 47'de 1 'dir. Eer kazan rsanz kazancnz nakit olarak alp
oyunu terk etmeniz tavsiye edilir. nk bahislere daha uzun devam
ederseniz st ste kaybetme olasl eninde sonunda ortaya kacaktr.
Gelin baka bir bahis sistemini ele alalm. Size 20.000 dolar para
verildiini ve bunu rulet oynayarak ikiye katlamanz gerektii sy
lendiini dnelim. Paray ikiye katlamak iin en iyi strateji nedir?
Btn paray cesur bir hamleyle tek seferde bahse yatrmak m, yoksa

409
ihtiyatl olup en kk bahis olan 1 dolarlk olas bahislere yatrmak

m? Balangta dncesizce gnse de, bir seferde tm paray bahse

yatrrsanz, baarma ansnz ok daha yksektir. Matematik diliyle

konuursak en yerinde olan cesur oynamaktr. zerinde biraz d

nrsek daha anla lr olur; byk saylar kanunu bize uzun oyunlarda

kaybedeceimizi syler. Oyunu olabildiince ksa tutmak yapabilece

iniz en iyi ey olacaktr.

Aslnda 32 yandaki Ashley Revell'in 2004 ylnda yapt ey

tam olarak buydu. Kyafetleri de dfilil olmak zere tm mlkn satt

ve paras olan 135.300 dolar Las Vegas'ta tm krmzya oynad.

Kaybettiinde en azndan Bahsin bir TV realite programnda gste

rilmesiyle C snf bir televizyon nls olabilirdi. Fakat top krmz

7'ye dt ve evine 276.600 dolar ile dnd.

Blackjack'de Ed Thorp farkl bir konuyla sunuldu. Onun kart

sayma sistemi, oyunun belli bir blmnde kumarhaneye gre daha

avantajl olunup olunmadn syleyebiliyordu. Thorp kendine u soruyu

sordu: ans kendinden yanayken oynayabilecei en iyi bahis nedir?

Kazanma olaslnn % 55 ve kaybetme olaslnn % 45 olduu

bir bahis dnn. Basit bir rnekle, oyun ift saylara deme yapyor

ve biz 500 kere oynayacaz. Avantaj snn % 10. Uzun vadeli oyunlar

gz nnde bulundurursak, her 1 00 dolarlk bahis iin kazandmz

rakam 10 dolar olacaktr. Toplam kan en st dzeye kartabilmek

iin toplam bahsi de en st dzeye karmamz gerekmektedir. Bunun

nasl yaplabilecei hemen ortaya kmaz, servetimizi en st dzeye

kartrken kaybetme ansmz da en alt seviyede tutmamz gerekir.

Bu drt bahis sisteminin alma biimidir;

Strateji 1: Her eyi bahse yatr. Ayn Ashley Revell'n yapt

gibi tm varln tek seferde bahse yatr. Kazanrsan paran ikiye

katlarsn kaybedersen iflas edersin. Kazanrsan kazandnn ta

mamn tekrar bahse yatr. Her eyi kaybetmemenizin tek yolu

470
btn 500 oyunu da kazanmaktr. Bunun olma ans; kazanma

orannn her oyun iin % 55 olduunu dnrsek 1 0130 ya da

1 'den sonra 1 30 tane sfr demektir. Bir baka deyile 500 oyunda
iflas etme ihtimaliniz neredeyse kesindir. Grnen o ki uzun sreli

oyunlarda bu strateji mantkl deildir.

Strateji 2: Sabit bahis. Her bir turda belirli bir miktar bahis

oynanr. Kazanlnca servet sabit oranda artar. Kaybedince servet

ayn oranda azalr. Eer kazanma says kaybetme saysndan

fazlaysa servet toplamda artar, . ama artlar sadece sabit bahis

orannn miktarndaki sramalarla mmkn olur. Arka sayfadaki

ekilde grld gibi, para ok byk bir hzla bymez.

Strateji 3: Martingale. Bu kayplarn ardndan bahsi her seferinde

iki katna kartt iin sabit bahisten ok daha hzl bir oranda

hareketlilik gsterir fakat beraberinde ok daha byk risk getirir.

Yalnzca birka bahis kaybederek iflas edebilirsiniz. Ayn ekilde

bu da iyi bir uzun sreli bahis deildir.

Strateji 4: Oransal bahis. Bu durumda, sahip olduunuz top

lam parann snn oranna oynarz. Oransal bahsin birok eidi

vardr, fakat sistemde serveti en hzl arttran Kelly stratejisidir.

Kelly paranzn bir blmnn oran ile oynamanz syler. Bu

koulda snr % 1 0 ve bahis oranlan ift saylardr (ya da 1 'e 1 )

toplam paramzn % lO'una eitlenir. Yani her bahsimiz toplam

paramzn % lO'u kadar olur. Kazanrsanz toplam paranz % 1 0

artar, bylece bir sonraki bahsin oran, ilkine oranla % 10 daha

byk olacaktr. Eer kaybederseniz toplam paranz % 10 orannda

azalacaktr, bylece yapacanz bir sonraki bahsin miktar ilk

bahisten % 10 daha az olacaktr.

411
 dolarlk bahis ile balayan her birinin yzde 55
100 1
kazanma ans bulunan 500 bahis simlayonu: "Sa-
80 bit Bahis", "Matingale" ve "Kelly"de balang 10

senttir. "Her eyi bahse yatr" her bahiste tm miktar

60 bahse yatrna anlamna gelir.

l 40
8

-20

250 500
Bahisler

Bu ok gvenli bir stratejidir nk eer bir kayp serisi iine

girdiyseniz, yapacanz bahsin mutlak deeri de klr, bu da ka
yplarn limitli olduu anlamna gelir. Ayn zamanda, kazanan bir seri
yakaladnzda, bileik faizde olduu gibi servetiniz katlanarak arttar.
Birbirinden ayn iki durum da karldr: Dk risk, yksek kazan. Ve
grevini yerine nasl getirdiine bakalm: Yava balar ama 400 bahis
sonrasnda dierlerine gre ok daha fazla ne geer.

Teksasl bir matematiki olan John Kelly Jr 1956 ylnda mehur

kumar formlnn ana hatlarn bir kada dkt ve Ed Thorp bunu
Blackjack masasnda pratie geirdiinde sonular ok arpc olmutu.
' Generalin birinin syledii gibi oraya ilk ve en byk kuvvetinle sen
k.' Kk snrlar ve adil bir para ynetimiyle, ok byk kazanlar
elde edilebilir. Thorp'a hangi yntemin Blackjack'de para kazanmak
iin daha nemli olduunu sordum, kat saymak m yoksa Kelly
kriterini kullanmak m? ' Sanrm onlarca yl sren bu sorunun in
celenmesi ardndan vardm sonu ' diye cevaplad, 'bahis stratejisi
drtte iki ya da drtte olutururken, oyun stratejisi dier drtte
birini oluturur. yleyse Bahis stratejisi ok daha nemlidir. ' Kelly
stratejisi daha sonra Thorp'a finansal pazarda 80 milyon dolarn ze
rinde bir servet elde etmesini salad .

4 12
 Ed Thorp kart sayma stratejisini 1 962 ylnda 'Krupiyeyi Yen '
adl kitabnda duyurdu. Daha sonra 1 966 ylnda ikinci bir bask iin

metodunu gelitirdi, bu da 10 deerindeki kartlar saymak demekti

(Vale, kz, kral ve on). Her ne kadar on kart oran be karttan daha az

deitirse de on deerinde katlardan daha ok olduu iin avantajlar

tespit etmek daha kolay oluyordu. Krupiyeyi Yen dnya apnda bir

milyondan fazla satt, kumarbaz ordularna ilham kayna oldu ve

hala olmakta.

Kart sayma tehlikesini ortadan kaldrmak iin kumarhaneler eitli

taktikler denediler. Bunlarn en yaygn birok desteyle oyun oynatp

kart sayma iini hem daha zorlatrp hem de kann azaltmakt. Birok

desteyi tek seferde kartrmaya yarayan dzenee 'profesr durdurucu'

ad Thorp'un onuruna verilmiti. Ve kumarhaneler rulette bilgisayarla

tahmini kullanmay engellemek iin bir savunma gelitirmeye zorland.

Thorp en son, 1 974 senesinde B lackjack oynad . ' Ailece Spokane

Dnya Fuar 'na bir geziye gitmi ve dn yolunda Harrah kumarha

nesine uramtk, ocuklarma bana birka saat sre vermelerini nk

ktmz seyahatin masrafn karlamak istediimi sylemitim. '

' Krupiyeyr Yen' yalnzca bir kumar klasii deildi. Ekonomi ve

finans dnyasnda da yankland . Thorp 'un kitabndan esinlenen bir

matematikiler nesli finansal pazar modelleri olutrup bahis stratejisini

bunlara uyguladlar. Bunlardan ikisi, Fischer Black ve Myron Scholes,

finansal trevleri nasl fiyatlandracaklarn gsteren Wall Street'in en

tannm (ve ad ktye km) denklemi olan Black-Scholcs formln

gelitirdiler. Thorp, akllca yatnn yollar bulmak iin bankalara alan

matematikilerin yani miktar analistlerinin dier adyla 'quant'larn

kral olduu dnemde yeni bir dnem balatt . 'Krupiyeyi Yen' 'quant'

tarznda yazlm ilk kitapt ve olduka byk bir devrime yol at '

dedi Thorp ve biraz gerekelendirmeyle ilk 'quant' olduunu iddia

edebilirdi. Bir sonraki kitab 'Piyasay Yen' menkul kymetler piyasa-

4 13
 snn ekillenmesine yardmc oldu. l 970'li yllarn banda o ve bir i
arkada, herhangi bir piyasa riskini ortadan kaldran, koruma fonlar
trevi olan 'piyasa ntrleme' almasna baladlar. O zamandan bu
yana Thorp, onu ok zengin eden (en azndan bir matematiki iin)
birok matematiksel karmak finansal rnler gelitirdi. ok bilinen
bir koruma fonu ynetmi olsa da, imdi sadece kendi ailesi tarafndan
ynetilen kendi parasyla yatrm yapt bir fonu var.

Thorp'la Eyll 2008 'de tantm. Newport sahilinde Pasifik

Okyanusu 'na bakan yksek bir kulede yer alan ofisinde oturduk. Berrak
mavi gkyzyle enfes bir Kalifomiya gnyd. Thorp sadece bilimsel
anlamda ok mtevaz, dikkatli ve dnceli deil aynca kurnaz ve
elenceliydi. Sadece bir hafta nce, Lehman Brothers bankas iflas
bavurusu yapmt. Ona, yllardan bu yana yaanlan en byk mali
krizin olumas nda etkisi olan baz mekanizmalarn yaratlmasnda
katks olduu iin kendini sulu hissedip hissetmediini sordum. 'So
run trevlerin kendileri deil, bu trevlerin dzenlenmesiydi ' diye
cevaplad, belki de tahminde bulunuyordu.

Bu bana, global finans dnyasnn arkasndaki matematik bylesine

karmak olduu iin, politikaclarn ondan tavsiye alp almadklarn
dndrd. 'Hayr, bildiim kadaryla olmad ! ' diye cevaplad g
lmseyerek. 'Eer gelirlerse onlar iin ok miktarda var, ama bunlarn
ou an derecede siyasi ve ayn zamanda bir toplumun kltrne
gre.' Eer sesinizin duyulmasn istiyorsanz, dou kylarnda golf
oynayp, bankerler ve politikaclarla yemek yemelisiniz, demek isti
yordu. 'Fakat ben Kalifomiya'da durup olaylara daha geni ereveden
bakyorum . . . matematiksel oyunlar oynuyorum. Bu insanlarn yo
luna kmak istemezsin, bir kerelik bile olsa. ' Thorp darda durduu
konumundan keyif alyordu. Kendini finans dnyasnn bir paras
_
olarak bile grmyordu, ama yaklak 40 yldr parasyd. 'Kendimi
bilgisini mali piyasalara uygulayan bilim adam olarak gryorum. '
Aslnda, geleneksel bilgelie kar verdii mcadele onun hayatnn

4 14
konusunu tanmlyordu ve bunu her gn baaryla tekrar ediyordu. Ve
zeki matematikilerin her zaman oranlar yenebileceine inanyordu.
Ayn zamanda, olasl byle entelektel bir ekilde anlamann
ona birok konuda kart sezgiden uzaklamasna yardmc olup ol
madyla ilgileniyordum. Daha nce hi kurban olmu muydu, r
nein Kumarbaz safsatasna? ' Sannn ylece hayr demekte olduka
iyiyim, fakat bu epey zamanm ald . Hisse senetleri hakknda bilgi
almak istediimde aldm eitim ok pahalya mal olmutu. Rasyonel
saylmayacak kararlar aldm' dedi.
Ona hi piyango oynayp oynamadn sordum.
'Kt bahisler mi demek istiyorsun?' dedi.
yle bir ey yapmadn tahmin ettiimi syledim.
'Kar koyamadm. Bir kere denemek zorundasn. Sahip olduu
nuz her eyin eviniz olduunu varsayalm. Beklenen deer mantyla
evinizi sigorta ettirmenin kt bir kumar olduunu biliyoruz, fakat uzun
sre boyunca devamllk salamak iin bu ihtiyatl bir yaklam olur. '
Bylece, evini sigortalatp sigortalatmadn sordum.
Bir sre durakladktan sonra 'evet' dedi.
Duraklamt nk tam olarak ne kadar zengin olduunu d
nyordu. 'Eer yeterince zenginseniz kk eyay sigortalamanza
gerek yoktur. Eer bir milyarderseniz ve milyonluk bir eviniz varsa,
onu sigortalamanz ya da sigortalamamanz nemli deildir, en azndan
olaya Kelly kriterinden bakyorsanz. Kendinizi servetinize kyasla
bu kk kayp iin korumaya almanza gerek yoktur. Paray baka
yatrmlarda deerlendirmeniz daha ak llca olur' dedi.
'Gerekten de evimi sigortalattm m? Evet, sannn sigortalattm.'
Thorp'un ld zaman bedenini dondurtaca ile ilgili bir makale
okumutum. Ona bunun bir kumar olduunu, stelik tam da Kaliforniya
tarz olduunu syledim.
Pekala, bilimkurgu dostlarndan birinin dedii gibi; 'ehirdeki
tek oyun, bu.'

415
BLM ON

Her ey Normal

Yakn bir zamanda bir mutfak tarts satn aldm. Cam bir kefesi ve

mavi aydnlatmal kolay okunur bir ekran var. Satn alma sebebim

hassas lleri olan zenle hazrlanm tatllar yapmak deildi. Evi

min yerel uyuturucu etelerinin zula evi olmas gibi bir niyetim de

yoktu. Sadece bir eyleri tartmakla ilgileniyordum. Tarty kutusundan

karr karmaz, mahallemdeki frna, Greggs 'e gidip bir tane baget

ekmek aldm. Arl 391 gramd. Ertesi gn tekrar Greggs 'e gittim

ve bir baget daha aldm. Bu biraz daha ard ve 398 gramd. Greggs,

ngiltere'de binden fazla ubesi bulunan bir zincirdir. Fincan ay, kfteli

rulolar ve pudra ekerli poaa konusunda uzmandrlar. Ama benim

gzm sadece bagetlerdeydi. nc gn bagetin arl 399 gramd .

Her gn tm bir baget yemekten oktan sklmtm ama gnlk tart

rutinime devam ettim. Drdnc baget 403 gram arlndayd adeta

ok byk bir balk yakalamm gibi hissedip onu duvara asmak

istedim. Elbette arln sonsuza dek tartamayaca biliyordum ve

haklydm. Beinci somun bir yem bal kmt, 384 gramd.

On altnc ve on yedinci yzy llarda Bat Avrupa veri toplama sevdasna

tutulmutu. Termometre, barometre ve perambulator -yol zerinde

ilerlerken mesafeyi len bir tekerlek- gibi lm aletleri hep bu yz

yllarda icat edilip byk bir yenilikmi gibi kullanldlar. Sonu elde

etmek iin etkili bir yazm olana salayan Arap saylar en sonunda

eitimli snf iin faydal ortak bir kullanm alanna sahiptiler. Saylarn

417
toparlanmas medeniyetin zirvesiydi ve gelip geici bir heves deildi;

bu lgnlk modem bilimin balang noktas oldu. Dnyay niteliksel

olarak deil de niceliksel ifadeler olarak tarif edebilme becerisi ev

remizi saran eylerle olan iliiimizi tamamen deitirdi. Saylar bize

bilimsel aratrmalar iin bir dil verdi ve nesnelerin gerek doasn

daha derinden anlayabileceimize dair daha derin bir gven kazandrd.

Gnlk ekmek alma ve tartma ritelimi artc derecede keyifli

buluyordum. Greggs 'den eve dnerken o gnk bagetin ka gram ge

leceini grmek cokusuyla hzl admlarla yryordum. Duyduum

heyecan futbol mann sonucunu renmek iin televizyonu aarken ya

da finans piyasasn takip ederken -takmnzn nasl oynadm ya da

hisselerinizin deerinin ne olduunu kefetmek gerekten heyecan verici

dir- duyduunuzla aynyd . Bense bu heyecan bagetler ile yayordum.

Her gn frna gitme konusundaki bu heyecanmn arkasnda

arlk dalmnn bir tablosunu oluturabilmek vard ve onuncu

gnn sonunda arln en dk deerinin 380, en yksek deeri

nin 410 gram olduunu ve 403 gram arln kendini tekrarladn

grebiliyordum. Dalmn olduka geni olduunu dnyordum.

Bagetlerin hepsi ayn dkkandan alnyordu, fiyatlar aynyd ama en

an en hafiften neredeyse % 8 daha ard .

Deneyime devam ettim. Yenmeyen ekmekler mutfamda yl

maya baladlar. Yaklak bir ay sonra, Greggs'in Somalili mdr

Ahmet ile arkada oldum. Bana gnlk baget stokunu arttrdn iin

teekkr etti ve karlk olarak ikolatal poaa ikram etti.

Ekmek arlklarnn tablo zerindeki dalmn grmek hari

kayd . Herhangi bir bagetin ka gram geleceini tahmin edemesem

de, toplu halde ele alndnda ortaya bir ablon kesinlikle kmt .

100 bagetten sonra deneye son verdim, o zamana kadar sadece drt
istisnayla 379 gr ve 422 gr gram arasndaki her say en az bir kere

ortaya kmt :

418
 7
[ 6
...: 5
] 4
3
l 2

Ekmek arlklarnn gram cinsinden deeri.

Ekmek projesine matematiksel nedenlerle balamtm, ama il

gin kiisel psikolojik yan etkiler kefettim. Her bir somunu tartma

dan nce her bir ekmee bakp, rengi, boyu, evre ls ve dokusu

zerine -ki gnden gne eitlilik gsteriyorlard- dnyordum.

Kendi kendime ampiyon bir uvnanfirnc gibi yle diyordum, ' te

bu ar bir ekmek' ya da 'kesinlikle ortalama bir somun. ' Yanldm

kadar hakl da kyordum. Ama iler acs tahmin kaytlarm baget

deerlendirme konusundaki uzmanlk inancm azaltmyordu. Ayn ey

spor ve ekonomi uzmanlarnn bana da geliyor, onlar da rastgele

olaylar tahmin edemiyorlar ama bunun zerine kariyer yapyorlar

diye akl yrtyordum.

Greggs hakkndaki en artc duygusal tepkileri, ekmekler an

derecede hafif veya a r ktnda veriyordum. Nadir durumlarda

an yksek ya da an alak lmlerde heyecanlanyordum. Ekme

in arl ekstra zel olduunda gnm ekstra zel gzkyordu,

sanki bagetlerdeki bu istisnai durum hayatmn dier ynlerine de

aktarlyormu gibi. Mantken, baz ekmeklerin normalin zerinde ve

baz larnn normalin altnda olduunu biliyordum. Yine de yksek bir

arln tespiti bana ekstra bir coku veriyordu. Ruh halimin bir para

ekmek ile bu kadar kolay deiebilmesi korkutucuydu. Batl bir taraf

olmayan birisi olduumu dnrm ama rastgele deerlerden anlamlar

419
karna konusunda kendime engel olamyordum. Bu bana, aslnda
hepimizin aslsz inanlar konusunda ne kadar eilimli olduumuzu
hatrlamak iin gl bir etken oldu.

Saylar, aydnlanma bilimcilerine bir kesinlik vaadinde bulunmasna

ramen, bu bilimciler her zaman o kadar kesinlik iinde deillerdi.
Bazen ayn ey iki kere lldnde iki farkl sonu elde ediliyordu.
Bu durum, doal olaylara ak ve net aklamalar getirmek isteyen
bilimciler iin tuhaf bir skntyd . rnek olarak Galileo Galilei, te
leskopuyla yldzlar arasndaki mesafeleri lt zaman hesaplarnn
eitlilik gstermeye yatkn olduunu fark etmiti ve bunun sebebi
hesaplarndaki hatalar deildi. Sebebi lmlerin doas itibariyle
belirsizlik gstermeleriydi. Saylar umulduklar kadar kesin deillerdi.

Bagetlerle yaadm ey de aynen buydu. Muhtemelen ekmeklerin

arlna etki eden birok etken vard-kullanlan unun younluu,
frnda kald zamann uzunluu, ekmein merkezi frndan mahal
lemdeki dkkana gelii srasnda yapt yolculuk, havadaki nem ve
bunun gibi etkenler. Ayn ekilde, Galileo'nun teleskopunu etkileyen
birok sebep vard-mesela atmosfer koullar , kullanlan aletlerin
scaklklar ve okumalar kaydederken Galileo'nun ne kadar yorgun
olduu gibi kiisel etkenler.

Yine de Galileo sonulardaki eitliliin belirli kurallara uyduunu

grebildi. Farkllklara ramen, her bir lmn verisi merkezi bir
deerin etrafnda bir araya toplanma eilimdeydi ve merkezi deer
ile kyaslandnda, kk hatalar byk hatalara gre daha yaygnd .
Dalmn simetrik olduunu da fark etti-bir lmn merkezi de
erden daha az olmas byk olmas kadar olasyd.

Ayn ekilde, benim baget verilerim 20 gr eksik ve 20 gr fazla

aralklarla, yaklak olarak 400 gramlk bir merkezi deer etrafnda
biraraya gelen bir arlk deeri gsteriyordu. Her ne kadar 1 00 ba-

420
getten hibiri tam olarak 400 gr gelmese de, yaklak olarak 400 gr

gelen bagetler 380 gr ya da 420 gram gelen bagetlerden daha fazlayd.

Da lm olduka simetrik grnyordu.

Bu tip bir lmn ortaya koyduu ablonu ilk fark eden kii Alman

matematiki Carl Friedrich Gauss' du. ablon an erisi olarak bilinen

aadaki eriyle tarif edilmiti:

x
Sonu

Gauss 'un grafiinin biraz aklanmas gerekir. Yatay eksen sonular

kmesidir, mesela bagetlerin arl ya da yldzlarn uzakl gibi.

Yatay eksen bu sonularn olabilirliliidir. Byle bir grafikle ifade

edilen eriye dalm erisi ad verilir. Sonularn dalmn ve her

birinin ne kadar olas olduklarm gsterir. an erisi ayn zamanda

normal dalm ya da Gauss tipi dalm olarak da bilinir. Aslen hata

erisi olarak da tannr ancak belirgin biimiyle an erisi terimi daha
genel bir kullanm haline gelmitir. an erisi ortalama bir deerdir,

ben burada X ile iaretlediim yere ortalama adm veriyorum. Ortalama

en ksa sonutur. Ortalamadan uzaklatka, sonularn olabilirlii

azalr. Ayn eyin iki lmn aldnzda ve srete rastgele bir

hata olasysa ayn sonucu almamanz muhtemeldir. Ama daha fazla

lmde bulunduka, sonularn dalm an erisine benzemeye

balar. Bu sonular ortalama deerin etrafnda bir araya gelirler. El-

42 1
bette, bir lmler grafii srekli bir eri vermeyecektir-size (benim

bagetlerimde grm olduumuz gibi) belirli oranlarn inili kl

bir tablosunu verecektir. an erisi rastgele bir hata tarafndan ortaya

konan ideal teorik bir ablondur. Daha ok veriye sahip olduumuzda,

sonularmzn inili kl tablosu bir eriye daha ok benzeyecektir.

On dokuzuncu yzyln sonlarna doru Fransz matematiki Henri

Poincare rastgele bir hataya tabi bir sonu dalmnn bir an erisine

yaklaacan biliyordu. Aslnda Poincare, ayn sonuca benim yaptm

gibi bagetler sayesinde, ama farkl nedenlerle ulat . Mahallesindeki

frnn olmas gerekenden hafif ekmekler satarak kendisini kazkla

dndan phelendi, bu nedenle adalet arzusuyla matematii hare

kete geirdi. Bir sene boyunca her gn 1 kg'lk somun ekmei tartt .

Poincare birka kere ortaya kan 1 kilodan az ekmein yolsuzlua

delil olamayacan biliyordu, nk 1 kg olarak belirlenmi arln

biraz aasnda ve biraz yukarnda olmas beklenir bir eydi. Ve

ekmek yapmnda meydana gelen ne kadar un kullanld ve ne sre

piirildii gibi hatalarn rastgele olmas nedeniyle ekmek arlnn

grafiinin normal bir dalm gstereceini tahmin ediyordu. Bir yl

sonra toplad verilere bir gz att. Gerekten de ekmek arlklar

nn dalm an erisine yaklam t. Ama erinin tepe noktas 950

gramd . Baka bir ifadeyle ortalama deer, sylendii gibi bir kilo

deil 950 gramd. Poincare 'nin pheleri doru kmt. Bu saygn

bilim adam , somun bana gnde ortalama 50 gram dolandnlyordu.

Sylenenlere gre Poincare, Parisli yetkilileri harekete geirdi ve f

rncya sert bir uyanda bulunuldu.

Tketici haklan konusundaki bu kk zaferin ardndan Poincare

iin peini brakmad. Bir sonraki sene de her gn somunlar tartmaya

devam etti ve ikinci yln sonunda grafiin biiminin dzgn bir an

erisi olmadn, daha ok saa doru giden bir eri olduunu grd.

422
Tam olarak rastgele olan bir hatann an erisi reteceini bildii iin,
satn ald ekmeklerde rastgele olmayan bir hata meydana geldii
sonucunu kard. Poincare, frncnn pintiliinden ve daha az ekmek
satma alkanlndan vazgemediine, kendine elinde bulunan en byk
ekmeklerin satldna ve erideki sapmann bundan kaynaklandna
karar verdi. Maalesefjirncnn mterisi Fransa'daki en zeki adamd .
Poincare, durumu polise tekrar bildirdi.
Poincare'nin frncy alt etme yntemi ileriyi gren bir yntemdi;
gnmzde tketici haklarnn teorik tabann oluturuyor. Dkkanlar
belirlenmi arlklarda rnler sattnda, rnn yasal olarak tamta
mna belirlenen miktarda olmas zorunlu deildir-Olamaz da, retim
aamas kanlmaz olarak baz rnlerin daha hafif, bazlarnn ise
daha ar olmasna neden olur. Ticari standart grevlilerinin ilerinden
birisi de, sata kan rnlerden rastgele rnekler alp arlk grafik
lerini karmaktr. lmlerini yaptklar her bir rn iin, arlk
dalmlar duyurulan ortalamann evresinde bir eri oluturmaldr.

Poincare ekmek somunlarnda eriyi grmeden yarm yzyl nce,

bakt her yerde an erisini gren baka bir matematiki vard.
Adolphe Quetelet dnyadaki en etkili Belikal olarak bilinir (Bu
nun bir rekabet alan olmad gerei onun baarlarn azaltmaz).
Geometri ve gkbilimci olan Quetelet, verilere -daha belirgin olarak
saylar iinde ablonlar- bulmaya duyduu hayranlkla baka taraflara
ynelmitir. lk projelerinden birinde Quetelet hkmetin 1 825 ylnda
yaynlamaya balad ulusal su istatistiklerini inceledi. Quetelet ci
nayet saysnn her sene neredeyse sabit bir seyirde olduu fark etti.
Kullanlan silahlarn oranlar bile -cinayetler ister silahla, ister klla,
ister bakla ya da elle ilensin- aa yukar aynyd .
Gnmzde byle bir gzlem nemsiz gzkebilir-Gerekten,
kamu kurulularn idare etme biimimizin temelinde, her sene kyasla-

423
nabilir olmalann beklediimiz rnein su oranlan , snavlardan geme
oranlan ve kaza oranlan bulunur. Ama poplasyonu bir btn olarak
kabul ettiimizde meydana gelen sosyal olaylarn artc bir dzen
izlediini kefeden ilk kii Quetelet oldu. Herhangi bir sene kimin bir
katil olacan sylemek imkanszdr. Ama bir sene iinde ka tane
cinayetin meydana geleceini olduka yakn bir isabetle sylemek
mmkndr. Quetelet, bu bilgilerden kaynaklanan kiisel sorumlulukla
ve ek olarak ceza etii ile ilikili derin dncelere boulmutu. Eer
toplum bir makine gibi belirli sayda cinayet vakas retiyorsa bu
cinayetin bireyin deil de toplumun suu olduunu iaret etmez miydi?
Quetelet'in dnceleri orijinal manas saylarla pek alakal ol
mayan istatistik kelimesinin kullanmn deitirdi. Kelime, nceleri
devlet ile ilgili genel gerekleri ifade etmek iin kullanlrd ; devlet
adamlarnn ihtiya duyduklar bilgi tipleri gibi. Quetelet istatistii,
devlet idaresiyle daha az alakal ve kolektif davranla daha ilikili olan
daha geni bir disiplin haline getirdi. Veriler ierisindeki rastgelelii
analiz etmeye yarayan teknikleri veren olaslk teorisindeki gelimeler
olmadan bunu gerekletiremezdi. 1 853 ylnda Brksel'de istatistik
zerine ilk uluslararas konferansn verdi.
Quetelet'in kolektif davran ile ilgili dnceleri baka bilim
dallarnda da yanklarn buldu. Eer insan poplasyonu verilerine
bakarak gvenilir ablonlar bulabiliyorsanz, atom poplasyonun da
ngrlebilir bir dzen iinde davrandn kestirmeniz kk bir s
rama olur. James Clerk Maxwell ve Ludwig Boltzmann gaz basnc -
nn farkl hzlarda rastgele hareket eden atomlarn arpmas sonucu
meydana geldiini belirten kinetik gaz kuramn ileri srdklerinde,
Quetelet'in istatistiki dncelerine minnet borluydular. Tek bir mo
lekln bireysel hznn bilinememesine ramen, toplamda molekller
tahmin edilebilir bir biimde hareket ederler. Kinetik gaz kuramnn
kkeni, sosyal bilimlerdeki gelimelerin kayna doa bilimlerindeki

424
gelimelerdir genel kural iin bir istisnadr. Bu durumda bilgi dier
yne doru akmtr.

Quetelet'in btn almalarnda yer alan ortak ablon an erisidir.

Buna, insan nfusu ile ilgili veriler incelendiinde ok sk rastlanr.
O zamanlar veri gruplarna ulamak bugnknden daha zordu, bu
nedenle Quetelet, bir dnya veriyi bir koleksiyoncunun inat ve az
miyle aratrd . rnein, 1 8 14 ylnda Edinburgh Medical Journal'da
yaynlanan 5738 sko askerinin gs lleriyle ilgili bir almaya
rastlad . Quetelet say sal bir grafik hazrlad ve gs ls grafi
inin ortalama olarak yaklak 1 metre deeri etrafnda an erisi
izdiini grd. Baka veri gruplarndan erkek ve kadn boylarnn
da an erisi izdiini gsterdi. Gnmzde bile perakende sektr
srtn Quetelet'in keiflerine dayamtr. Giyim maazalarnda, orta
boy bedenin kk ve bykten ok bulunmasnn nedeni insan beden
ls dalmnn da kabataslak an erisi iziyor olmasdr. Yetikin
ngilizlerin ayakkab ls zerine en son veriler de olduka benzer
bir ekil ortaya koymaktadr:

15 15




10 10

.E
"" .E
""
z z






6 7 8 9 3 4 5 6 7 8
0 0
0 10 11 12 0 1 2 ..
Erkekler llzeri Kadnlar zeri

ngiliz ayakkab lleri.

425
 Quetelet 1 874 yl nda ld. On sene sonra, kanaln bu tarafnda,
ngiltere caddelerinde sklkla grnmeye balayan kel ve bakml

Victoria tarz by olan 60 yandaki bir adam, kadnlara aval aval

bakp cebinde detayl bir aratrma yapyordu. Bu saha al mas y

rten saygn bilim adamnn ad Francis Galton 'd . Kad n ekiciliini

lmlyordu. Geen kadnlar hakkndaki dncelerini, 'ekici', 's -

radar ', 'itici ' olup olmadm gizli bir biimde kaydetmek iin cebine

apraz biimde bir kat dikmiti. almasn tamamladktan sonra

lkenin grn zerine haritasn kard . En yksek deerlerin

olduu ehir Londra, en dk deerlerin olduu ehir Aberdeen'di.

'Yuvarlak bir keki bilimsel prensiplere gre kesmek ' adl diyagramda
Galton nasl kesilmesi gerektiini kesikli izgilerle ve kesikleri dz
izgilerle gstermeyi tercih etti. Bu yntem geleneksel dilim/emenin
(Bunun kusurlu olduunu sylyor) neden olduu kekin iinin kuru
masn en aza indiriyor. lemin ikinci ve nc aamalarnda kek
elastik bir bantla bir arada tutuluyor.

Galton, muhtemelen on dokuzuncu yzyl Avrupasnda veri top

lama konusunda Quetelet'den daha taknt l olan tek adamd . Gen bir

bilim adamyken, gnlk olarak aydanln scakl , kullanlan kaynar

su miktar ve ayn ne kadar lezzetli olduuna dair veriler toplad .

426
Amac mkemmel lezzetli bir fincan ayn nasl yaplacan bulmakt
(Bir sonuca varamad ). Aslnda be ay matematii onun iin yaam
boyu bir tutku olmay srdrd. Yal bir adamken bir keki mmkn
olabildiince uzun sre taze tutmak amacyla en iyi nasl kesileceini
gstermek iin Nature dergisine yan sayfadaki diyagram yollad .

Ve kitabn adnda say kelimesi bulunduu iin, Galton 'n 'say

formu' teorisinden -her ne kadar bu blmn konusuyla ok az alakal
olsa da- bahsetmemek hi centilmence olmazd . Galton zeki insan
lara hayranlk duyuyordu-% 5 'inin saylan otomatik ve istemsiz
olarak zihinsel haritalar biiminde kafasnda canlandrdn tahmin
ediyordu. Bu haritalar aklamak iin say formu kelimesini uydurdu
ve 'Tam olarak tanmlanm sabit konumlarda' olduklarn ve yle ki
bu bireyler, bir sayy kendi zihinsel gr alanlarndaki doal yaam
alanyla ilikilendirmeden dnemezler. Say formlarnn ilgin taraf
genel olarak kendilerine zg bir desen izmeleridir. Beklendii gibi
dorular oluturmak yerine, genellikle daha ilgin kvrmlar meydana
getiriyorlar.

Say formlar Victoria tarz acayipliin, belki de bastrlm

duygularn ya da uyuturuculara gsterilen an hogrnn esintilerini
tar. Buna ramen bir asr sonra bilisel yollarn birbirlerini istemsiz
uyarmasndan meydana gelen nrolojik bir fenomen olan sinestezinin
bir eit olarak kabul edilip akademik aratrmalara konu olmutur. Bu
durumda, saylara uzayda bir mekan atfedilir. Sinestezinin dier trle
rinde harflerin, renklerin ya da haftann gnlerinin kiilikleri olduuna
inanlr. Aslna baklrsa, Galton, saylarn insanlardaki say formalarn
eksik hesaplamtr. Gnmzde % 12 kadannuzn saylar bu ekilde
tecrbe ettii dnlmektedir.

Ama Galton 'n asl tutkusu lmler zerineydi. Londra'nn mer

kezinde, halktan insanlarn geerken urayp boylarnn, kilolarnn,
kavrama glerinin, soluk alma iddetlerinin, gr mesafelerinin Gal-

427

t
>
! 'I ' . . :r-.t
;
1

i . l I
., ...

,. 1
.
1
.:

:
. 11/l;
.
J

. ,_., ,_,, -- ..
JllG. L

114

. ,
iM

,. ,

Gaitan 'un 'say formlarna ' dair drt rnek: Saylarn tuhaf uzamsal
gsterimleri.

428
ton tarafndan llebilecei bir 'antropometrik ktphane' oluturdu.

Ktphanede 1 0.000 'den fazla insann lmlerinin bir derlemesi var

dr ve Gaitan yle bir hrete ulamt ki kafasnn lmleri iin

babakan William Gladstone bile ktphaneye uramt ('Biraz bask

olsa da gzel bir kafa' demiti Galton). Aslna baklrsa, Galton lm

konusunda ylesine takntl bir kiiydi ki, llecek herhangi bir ey

olmadnda bu aln gidermek iin lecek bir eyler bulurdu.

1 885 ylnda Nature'da yaynlanan bir makalede, skc bir toplant

srasnda meslektalarnn kprdanmalarn lmlediini yazmt .

Bundan byle bilim adamlarnn skc toplantlardan faydalanmalar

gerektiini, bylelikle dinleyicilerin sklma ifadelerini saysal olarak

aklayacak bir yntem gelitirebileceklerini sylemitir.

Galton 'n aratrmas , Quetelet'in insan topluluklar iindeki

eitliliinin kesin bir biimde belirli olduu ynndeki grn

destekliyordu. O da bakt her yerde an erileri gryordu. Aslna

baklrsa, an erisinin ortaya kmasndaki sklk, Galton dalma

uygun bir isim olarak 'Normal' kelimesinin kullanlmasna n ayak

oldu. nsan kafasnn evre ls ve beynin byklk lleri hep

an erisi oluturur, ama Galton fiziksel olmayan, zeka gibi zelliklerle

ilgileniyordu. O sralar IQ testleri henz icat edilmemiti, bu nedenle

Gaitan baka eit zeka lmlerinin peindeydi. Aradn Sandhurst

kraliyet askeri akademisine giri snavlarnda buldu. Snav sonularnn

da an erisine uyduunu gzlemledi. Bu onda bir hayranlk duygusuna

neden oldu. ' Hemen hemen her eyin bir an erisiyle ifade edilen

kozmik bir dzen iinde olduunu biliyorum' diye yazmt . ' Yunan

llar tarafndan bilinseydi, bu yasa onlarn bir simgesi haline gelirdi ve

tanrsallatnlrd. Bu, lgn karkln ortasnda kendini geri planda

tutarak tam bir huzur ile hkmeder. zdiham ve karmaa arttka, onun

egemenlii daha mkemmel olur. Bu, samaln en yetkin yasasdr.'

Gaitan, el stnde tutulan erisinin arkasndaki matematii aklayan

gzel ve basit bir makine icat etti ve adn quincunx koydu. Kelimenin

429
ille anlam, zerinde be nokta bulunan zar desenidir, mekanizma dikey
olarak her biri dierinin orta noktasnda olacak biimde konumJandnl

m pimlerin bulunduu bir eit tiJt makinesine benzer. Quincunx ' n

stnden bir top der ve pimler arasndan sekerek tabanda bulunan

sral parmaklklarn zerine der. B irok top brak ldktan sonra

stunlarda doal olarak oluan ekil an erisine benzer.

F I G . 7.

. . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .. . .

quincunx.

430
 Olas l kullanarak neler olduunu anlayabiliriz. lk olarak

quincunx'n sadece bir pimi olduunu hayal edin ve topun pime arp

t nda sonucun rastgele, % 50 saa, % 50 sola dme ihtimalinin

olduunu syleyelim. Baka bir deyile, topun saa dme olasl,

'
sola dme olasl _!__ dir.
2
imdi ise ikinci s radaki pimleri ekleyelim. Top ya sol ya da

saa decektir, ben bunlar LL, ya da LR ya da RL ya da RR olarak

ifade edeceim. imdi saa ve sola ynelmek ayn konumda kalmaya

eit olduu iin sa ve sol birbirlerini iptal ederler (ayn biimde sol

ve sa da), o halde topun sola dme, -%- ortada kalma ve saa

dme ihtimali vardr.

Ayn eyi nc sra pimler iin tekrar edersek topun eit dere

cede dme olas llklan LLL, LLR, LRL, LRR, RRR, RRL, RLR,

RLL olur. Bylece topun en sola dme olas l _!__ , ilk sola dme

f, ilk saa dme olas l f ve en saa dme olas l f'dir.

8
olas l

Top buradan girer Top buradan girer

A
o

1
!\ 1
2 2

1 2 1
4 4 4

1 3 3 1
8 8 8 8

Bir sra iki sra sra

43 1
 B aka bir ifadeyle, eer quincunx iinde tek s ra pim varsa ve
makinenin iine ok sayda top atarsak, byk saylar yasas, dibe
den toplarn say snn 1 :2: 1 oranna yaklatn syler.

Eer sra olursa, den toplarn oran 1 :3:3: 1 olur.

Eer drt sra olursa, den toplarn oran 1 :4:6:4: 1 olur.
Eer on sral bir quincunx iin olaslklara devam edersem den
toplarn oran 1 : 1 0:45: 1 20:2 1 0:252:2 10: 1 20: 45 : 1 0: 1 olur.

Bu saylarn grafiini izdiimizde aadaki ekillerin ilkini elde ederiz.

Daha fazla sra eklediimizde ortaya kan ekil daha da tandktr.
Aada ayn zamanda 100 ile 1 000 sralk grafikler de bulunmaktadr
(Bu tablolarn sadece orta ksmlan grafiklerde verilmitir, nk sa
ve soldaki deerler grlemeyecek kadar kktr).

252

10

35

432
 Pekfila, bu tilt oyunu ile gerek dnyada olan biten na<>l ilikilidir?
Quincunx'n her srasnn, lmde hataya neden olacak rastgele bir
deiken olduunu hayal edin. Bu doru lme, ya kk bir miktar
ekleme ya da doru lmden kk bir miktar karma biiminde
meydana gelir. Galileo ve teleskopu sz konusu olduunda tek sra,
aletlerin ssn temsil eder, bir dier sra ise havada gei halinde
bulunan bir scak hava ktlesinin bulunup bulunmadn, baka bir
tanesi de hava kirliliini temsil eder. Her bir deiken yle ya da byle
bir hatann meydana gelmesinde bir katk salar, tpk quincunx'n
iinde topun saa ya da sola sekmesi gibi. Herhangi bir lmde gz
lemlenemeyen milyonlarca rastgele hata olabilir, ancak toplam hata
an erisini andran bir lm verecektir.

Eer poplasyon karakteristii normal dalmsa, baka bir ifadeyle

an erisi biiminde bir araya getirilmise ve an erisi rastgele bir
hata nedeniyle meydana geldiyse, Quetelet, insan zelliklerinin para
digmada meydana gelen rastgele hatalar gibi grlebileceini savunu
yordu. Bu paradigmaya I'homme nwyen ya da 'Ortalama insan' adn
verdi. Poplasyonlarn bu prototipteki sapmalardan meydana geldiini
sylyordu. Quetelet'e gre ortalama olmak ama edilebilecek bir
eydi, nk bu toplumu kontrol altnda tutmann bir yoluydu-orta
lamadan herhangi bir sapmann ' Vcuttaki bir irkinlik gibi ahlakta da
bir kusur' olduunu yazmt . Her ne kadar I 'homme moyen kavram
bilim tarafndan asla kabul grmese de toplum arasnda kstlanarak
kullan ld. Sk sk ahlaktan ya da toplumun ortalama bir temsilcisinin
ne dnebileceinden ya da hissedebileceinden bahsederiz: Sanki
'ortalama insann gzlerinden grnen' kabul edilir bir eymi gibi.

Quetelet ortalama olmay verken, Galton onu hakir grr. Galton

daha nce de bahsettiim gibi snav sonularnn normal bir dalma

433
sahip olduunu grmt. ok az kii ok yksek ve ok dk puan

alrken birok kii ortalama bir puan almt.

Laf arasnda, Galton, ortalamann st bir aileden geliyordu. Birinci

kuzeni Charles Darwin'di ve iki adam bilimsel dnceleri hakknda

srekli olarak yazyorlard . Darwin doal seleksiyon teorisini ortaya

att Trlerin Kkeni'ni yaynladktan on sene sonra, Galton insan

evriminin kendi kendine nasl rehber olabilecei konusunda kuram

oluturmaya balamt . Zekann kaltmsal oluuyla ilgileniyor ve

poplasyonun tamamnn zekasnn nasl iyiletirilebileceini merak

ediyordu. Yapmak istedii, an erisini saa doru kaydrmakt . Bu

amala Galton 'Irk ekimi' ya da reme yoluyla toplumun zeka biriki

mini iyiletirme zerine yeni bir alma alannn almas nerisinde

bulundu. Bu yeni alma alanna Latince hayat anlamna gelen 'vita'

kelimesinden treyen viticulture (baclk) ismini vermeyi dnd

ama Yunanca iyi anlamna gelen eu ve doum anlamna gelen genos

kelimelerinden treyen eugenics (soy aktarm ) kelimesini tercih etti

(Viticulture'n genel anlam olan, zm bacl, Latince arap an

lamna gelen vitis kelimesinden gelir ve kkeni yaklak ayn tarihe

dayanr). On dokuzuncu yzyln sonlarnda ve yirminci yzyln ba

larnda birok liberal entelektel soy aktarmn toplumsal iyiletirme

yntemi olarak destek verse de, daha zeki insanlar retimi dncesi

daha sonra bozuldu ve itibarsz bir konuma geldi. 1 930'1u yllarda soy

aktarm eli kanl Nazi subaylarnn stn aryan rk yaratmak istei

ile ayn anlama gelmiti.

Gemie bakarak, zeka ve rksal saflk gibi en yksek zellikle

rin nasl ayrmcla ve banazla neden olduunu grmek olduka

kolaydr. nsan zellikleri lld zaman an erisi ortaya kt

iin, bu eri doas gerei baz insanlarn dierlerinden daha iyi ol

duu biimde bir snflandrma ile ayn anlama gelmeye balad. Bu

konuda en iyi bilinen rnek Richard J. Hermstein ve Charles Murray

tarafndan 1 994 ylnda yaynlanan ve son yllarn en ok tart ma

434
yaratan kitaplarndan olan an Erisi'dir. IQ sonularnn dalmn
konu alan kitap, rksal gruplar arasndaki zeka farkllklarnn biyolojik
farkllklarn kant olduunu iddia ediyor. Galton an erisinin 'Ken
dini ortaya karmadan gizlilik iinde' hkm srdn yazyordu.
Ama brakt miras tamamen farklyd .

Quincunx tarafndan retilen saylarn kymetini anlayabileceimiz

baka bir yol da onlar bir piramit biiminde sralamaktr, sonular
Pascal geni olarak bilinir.

1 1

1 2 1

1 3 3 1

1 4 6 4 1

1 5 10 10 5 1

Pascal geni, Victoria dnemine ait bir fasulye makinesine rastgele

braklan toplarn dalmn hesaplamaktan daha kolay bir biimde
elde edilebilir. Birinci sraya 1 koyarak balayn ve altna gen olu
turacak biimde iki tane 1 yerletirin. Ve her srann bana ve sonuna
bir yerletirecek biimde alt sralar kurmaya devam edin. Ortadaki
saylarn deerleri stlerindeki iki saynn toplamna eittir.
Her ne kadar kendisinden ok nceki bir dneme ait olsa da
gene Blaise Pascal'n ad verildi. Hintli, inli ve ranl matematik
ilerin hepsi bu deseni kendisinden yzlerce yl nceden biliyorlard .

435
Sadece ikiye blnebilen karelerin beyaz olduu Pascal geni.

Ama daha nceki hayralann aksine Pascal 'le triangle arithmetique'

ismini verdii gen ile ilgili bir kitap yazd . Kefettii desenlerdeki

matematiksel zenginlie hayrand . Kitaba ekledil<lerinden daha faz

lasn hari tuttuunu da ekleyerek 'zellil<leri bakm ndan bu kadar

bereketli olmas ok artc ' diye yazmt .

Pascal geni ndeki en sevdiim zellik udur: Her bir sayy

' kare

iine alalm ve tm tek saylan siyaha boyayalm. Btn ift saylar

beyaz kals n. Sonu olarak yukardaki olaanst mozaik ortaya kar.

Bir dakika, dediinizi duyar gibiyim. Bu desen bir yerden tandk

geliyor. Doru. Blm ki 'deki karenin dokuz alt kareye ayr ld ve

ortadakinin kar lp ayn ilemin tm alt karelere sonsuza kadar ye

niden uyguland matematiksel bir deme olan Sierpinski hal sn

anmsatyor. Sierpinski halsn n gen versiyonu, drt alt gene b

lnm ve ortadaki kar lm bir ekenar genden oluan Sierpinski

436
genidir. Kalan para ayn ileme tabi tutulur, drde blnr ve
ortadaki karlr. Aada ilk tekrar yer almaktadr:

Eer Pascal genini renklendirme ilemini tekrar tekrar yaparsak

desenler Sierpinski genine gittike daha da fazla benzer. Aslna
bakarsanz, limit sonsuza yaklarken, Pascal geni Sierpinski geni
haline gelir.
Sierpinski, bu siyah beyaz kareler iinde karlatmz tek dost
deildir. Birinci ekil bir kareden yaplmtr, ikincisi alt kareden,
ncs 28 kareden ve dierleri 1 20 ve 496 kareden. Bu saylar size
bir ey hatrlatyor mu? tanesi --6, 28 ve 496- Blm Yedi 'deki
mkemmel saylardr. Birbirleriyle ilikileri yokmu gibi grnen soyut
dncelerin grsel olarak ortaya kmas olaanst.
Pascal genindeki say lan boyamaya devam edelim. ncelikle
3'e blnen tm saylan beyaz olarak brakalm. Ardndan ilemi drde
blnen saylar iin tekrarlayalm. Ve tekrar 5'e blnen say lar iin
tekrarlayalm. Bir sonraki sayfadaki sonularn hepsi ters yn gsteren
simetrik gen desenleridir.
On dokuzuncu yzylda, Pascal geninde baka bir tandk daha
kefedildi: Fibonacci serisi. Belki de bu -geni nceki ayn ilemi
tekrarlayarak oluturduumuz iin- kanlmazd , sradaki rakamlar
bulmak iin nceki iki terimi toplamaya devam ettik. Art arda gelen
iki sayy toplama ii Fibonacci serisini elde etmek iin yaptmz
ilemin kendisidir. Fibonacci dizisindeki ardk iki saynn toplam
nc say ya eittir.

437
 Sadece 3 'e blnen karelerin
olduu Pascal geni

Sadece 4 'e blnen karelerin

olduu Pascal geni

Sadece 5 'e blnen karelerin

olduu Pascal geni

438
 Fibonacci say lan , gende 'hafif eimli ' apraz izgiler adn
verdiimiz say larn toplamnda sakldr. Hafif eimli bir kegen
herhangi bir saydan balayarak soldaki sayn n altna ve daha sonra
bir bolua doru sola ya da st saa ya da bir boluk boyunca saa
hareket eder. lk ve ikinci apraz izgiler sadece 1 ierirler. ncnn
zerinde 1 ve 1 vardr bu da 2 eder. Drdnc zerinde toplarnlan
3 'e eit olan 1 ve 2 bulunur. Beinci apraz izgi bize 1 + 3 + 1 = S'i
verir. Altnc 1 + 4 + 3 = 8'i. u ana kadar 1, 1, 2, 3, 5, 8 ' i elde ettik
ve daha elde edilen basamaklar srasyla sonraki Fibonacci saylardr.

= l
l
l +1 2
1 +2 3
l +3+ l 5
1 +4+3 = 8
l +5+6+ l = 13

5 10 10 5
6 15 20 15 6

Pascal geni iindeki hafif eimli apraz izgiler Fibonacci serisini

vermektedir.

Antik Hindistan'da Pascal genine duyulan ilgi nesnelerin bi

leimini ieriyordu. Mesela tane meyvemiz olduunu hayal edin:
Mango, !ii ve muz. meyvenin sadece bir bileimi vardr: Mango
lii ve muz. Eer sadece iki meyve seecek olursak bunu deiik
ekilde yapabiliriz. Mango ve lii, mango ve muz, lii ve muz. Ayn
ekilde meyveleri tek tek almak iin sadece yol vardr, her bir mey
veyi tek olarak almak. Son seenek ise hibir meyveyi sememektir
ve bunu yapmann sadece bir yolu vardr. Baka bir ifadeyle farkl

439
meyve ile elde edilen kombinasyon say dizisi 1 , 3, 3, 1 yani pascal
geninin nc srasdr.
Eer drt tane nesnemiz varsa, bir kerede hi birini sememe, tek
tek seme, ikierli, erli ve drderli seme kombinasyonlar dizisi 1 ,
4, 6, 4, 1 olur, bu da pascal geninin drdnc srasdr. Bunu daha
da fazla saydaki nesnelerle denersek pascal geninin eyleri bir araya
getirmek iin bir referans tablosu olduunu grrz. Eer elimizde n
sayda nesne varsa ve bu nesnelerden m tanesinden ka deiik ola
rak bir araya getirebileceimizi bilmek istiyorsak, cevap tam olarak
pascal genindeki n. srann, m. deeridir (Not: Uygunluk asndan
en soldaki 1 'inci srann hibirini sememe kombinasyonu olduunu
unutmayn). rnek olarak, yedi meyve arasndan seilen meyveyi
sralamann ka deiik yolu vardr? 35 yolu vardr, nk yedinci
sradaki nc konum 35'dir.
imdi de matematiksel nesnelerin kombinasyonlarna gelelim.
x + y terimini ele alalm. (x + y)2 nedir? (x + y) (x + y) ile ayndr.
Bunu geniletmek iin ilk sradaki saylar ikinci paradaki saylar ile
arpmamz gerekir, bu durumda xx + xy + yx + yy, ya da x2 + 2xy +
y2 elde ederiz. Dikkatinizi eken bir ey oldu mu? Eer ileme devam
edersek ablonu daha net grebiliriz.

(x + y)2 = x2 + 2xy + y2
(x + y)3 = x3 + 3x2y + 3xy2 + y3
(x + y)4 = x4 + 4x3y + 6x2y2 + 4xy3 + y4

(x + y) saysn daha da fazla arptnzda elde edilen eklin eri olu

turacan ilk gren kii Fransz Protestan bir gebe olarak Londra'da
yaayan matematiki Abraham de Moivre 'ydi. Bu eriye daha sonra
verilecek olan an erisi, hata erisi, normal dalm ya da Gauss
dalm isimlerini vermedi. Eri, matematik eserleri arasnda ilk defa

440
1718 ylnda yaynlanan ans oyunlar hakkndaki ans retisi adl
kitapta yer ald. Kitap, olaslk teorisi ve kumar oyunlar sayesinde
bilimsel bilginin nasl serpildii zerineydi.

an erisini, var olan tek eri gibi ele aldm ancak an erisi eriler
ailesinin bir yesidir. Hepsi ana benzerler fakat bazlar dierlerinden
daha genitir (aadaki diyagrama bakn.)

y y

Farkl sapmalarn olduu an erileri.

te size neden farkl geniliklerde olduklarnn aklamas . Eer Ga

lileo, rnein gezegen yrngelerini yirmi birinci yzyl teleskopuyla
inceleseydi, hata pay on altnc yzyl teleskopu kullanrken oldu
undan daha az olurdu. Modern aralar antik aralara gre ok daha
dar an erileriyle retilirler, ama yine de normal dalm sergilerler.
an erisinin averaj deerine ortalama denir. Genilie sapma ad
verilir. Eer sapmay ve ortalamay biliyorsak, erinin eklini de biliriz.
Normal erinin sadece iki parametre kullanlarak tanmlanmas inanl
maz derecede pratiktir. Belki de fazla pratiktir. statistikiler genellikle
verilerinde an erisi bulma eilimdedirler. KPMG'nin adli hesaplama
blmnn bakan ekonomist Bili Robinson durumun bundan ibaret

44 1
olduunu kabul ediyor. ' Normal dalmlarla almay seviyoruz,
nk [Normal dalm] olduka iyi aratnln matematiksel zel
liklere sahiptir. Bir kere dalmn normal olduunu bildiimizde, ilgi
ekici her eit verileri ortaya koyabiliyoruz. '

Robinson'un ii, basit bir ifadeyle, birileri zerlerinde tahrifat yapsa

bile devasa veri kmelerine bakarak karmda bulunmak. Poincare'nin
her gn ekmeklerini tartarken kulland stratejiyi uyguluyor ancak
Robinson gigabaytlarca veriye bakyor ve elinin altnda daha karmak
aletler var.

Robinson, blmnn herhangi bir veri kmesi iin varsaylan

dalmn normal dalm olduu varsaym zerine alma eiliminde
olduunu sylyor. 'Normal dalmn i grdn varsaymay se
viyoruz, nk o zaman nmz grebiliyoruz. Aslnda, bazen i
grmyor ve bazen karanlktan bakmamz gerekiyor. Sanrm finans
piyasalarnda i grmedii zamanlarda da normal da hm olduunu
farz ediyoruz. ' Aslna baklrsa son yllarda hem akademik evre hem
de finans evrelerinde normal dalma duyulan tarihi gven sarslyor.

Dalmn ortalama deerin etrafnda an erisinden daha az odak

land durumlara, Yunanca dz anlamna gelen 'paltm;' ve geni an
lamna gelen 'kurtos' kelimelerinden treyen platykurtic {azbask) ad
verilir. te yandan, dalmn ortalama deerin etrafnda daha youn
olduu durumlara, Yunanca ince anlamna gelen 'leptos' kelimesinden
treyen leptokurtic ad verilir. Dublin'deki Guinness bira fabrikasnda
alan istatistiki William Sealy Gosset, 1908 ylnda hangisinin han
gisi olduunun kolayca anmsanmas iin yan sayfadaki ekilleri izdi:
gagal memeli platykurtic ve pen kangurular da leptokurtic erilerdi.
Kangurular tercih etti, nk kangurularn srama kabiliyetleriyle
mehur olduklar ayn sebepten belki de onlarn tavan olmas ge
rektiini yazar. Dalm erilerinin en sa ve en solundaki ksmlar
iin kuyruk teriminin kullanlmasnn sebebi Gosset'in bu izimleridir.

442
Platykurtic ve leptokurtic dalmlar.

Ekonomistler dalmlarn kaln kuyruklu ya da ar kuyruklu olarak

nitelendirdiinde sanki Gosset'in hayvanlar ortalamadan daha byk
m gibi erilerin eksenlerden normalden daha yksekte olduklarn
sylerler. Bu eriler beklenmedik olaylarn dalmn normal olduu
zamanlardan daha olas olduunu gsterirler. Mesela eer hisse fiyatla
nnn dalm kaln kuyrukluysa, belirgin bir dn ya da frlamann
dalmn normal olduu zamanlardan daha olas olduu anlamna
gelir. Bu nedenle bazen an erisini kaln kuyruklu bir eriye tercih
etmek pervaszlk olabilir. Ekonomist Nassim Nicholas Taleb ' in ok
satanlar arasnda yer alan Siyah Kuu adl kitabnda kuyruklarn da
lm erilerindeki boylarn ve nemlerini nemsememek eiliminde
olduumuzu ortaya koyar.

an erisinin tarihsel olarak kusurlu bir model olduunu iddia

eder, nk internetin icad gibi bilimsel gelimeleri ya da 1 1 Eyll
terr saldns gibi olduka nadir ve beklenmedik olaylarn ortaya
kn tahmin edemez ve etkilerini ngremez. Ayn anda her yerde
gerekleme, dnyann [Normal dalmn] bir zellii deil' diye
yazar, 'ona bak amzdan kaynaklanan ve aklmzn iinde yer
alan bir problemdir. '

Verilerde an erisi grme arzusu belki de en ok gl biimde

eitimde grlmektedir. Ylsonu snavlarndan notlar A ile E arasnda
dllendirilmesi rencilerin sonularnn an erisi altna den notlarn

443
beklenen notlara benzerliiyle belirlenir. Eri en yksek notun A ve bir

alt kesitin B olduu ve bu biimde devam eden kesitlere ayrlr. Eitim

sistemini przsz bir biimde devam ettirebilmek iin her sene A 'dan

E'ye kadar not alan rencilerin yzdelerinin kyaslanabilir olmas

nemlidir. Eer herhangi bir yl sonularnda -ayn derse giren yetersiz

ya da ok sayda renci arasnda- sayca ok fazla A ya da ok fazla

E varsa kaynaklar arasnda byk bir sapma var demektir. Snavlar,

zekann gerek bir gstergesi olup olmadna baklnakszn zellikle

sonularn an erisine olabildiince uymas umuduyla hazrlanrlar

(Genel olarak bu kabul grse de baz durumlar iin geerli deildir).

Baz bilim insanlarnn an erisine gsterdii saygnn batan savna

uygulamalara neden olduu gr de tartlmaktadr. Quincunx'da

rastgele hatalarn normal dalm sergilediini grdk. Doal olarak

lmlere daha fazla rastgele hata eklersek, lmlenen fenomen normal

dalm gstermiyor olsa da veriden bir an erisi elde etme olaslmz

yksektir. Bir veri kmesi iinde normal dalm bulunduu zaman

bunun sebebi lmlerin an kaotik bir biimde bir araya getirilnesidir.

Bu da beni bagetlerime geri getiriyor. Acaba arlklar gerekten de

normal bir dalm m sergiliyordu? Kuyruklar ok ince ya da ok

mu kalnd? Tekrar zetleyelim. Arlklarnn dalm daha nce

verilmiti. Grafik umut verici baz eilimler gsteriyor-yaklak 400

gr civar bir ortalama mevcut ve 380 ve 420 gr arasnda aa yukar

bir simetrik bir dalm mevcut. Eer ben yorulmak bilmeyen Henri

Poincare olsaydm, deneye bir sene devam ederdim ve kyaslayacam

365 tane (frnn kapal olduu gnler hesaba katlrsa belki birka
tane eksik) lmm olurdu. Dalm daha fazla veriyle daha belirgin

olurdu. Ama yine de benim daha kk olan rneim biimlenen

model konusunda fikir sahibi olmak iin yeterliydi. Baka bir numara

kullandm ve grafiimi 1 g yerine 8 gramlk gruplar halinde yeniden

izdim. Sonu olarak yan sayfadaki grafik olutu:

444
 30

10

Gram cinsinden arlklar

Bu grafii ilk izdiimde baget deneyim gerekten de bir an erisi

iziyor grnd iin rahatlk hissetmitim. Olgular deneye uyuyor
gzkyordu. Bu uygulamal bilimin adna bir baaryd. Ama daha
yakndan baktmda grafiin an erisine hi benzemediini fark
ettim. Evet, bir ortalama etrafnda kmelenen deerler vard, ama eri
kesinlikle simetrik deildi. Erinin sol taraf sa taraf kadar dik deildi.
Sanki grnmez bir ekim gc eriyi sola doru biraz ekiyordu.

Doal olarak iki sonutan birisine varabilirdim. Ya Greggs'in

bagetleri normal bir dalm sergilemiyordu ya da normal dalm
sergiliyorlard ama benim deney yapma srecimde baz sapmalar ger
eklemiti. Bu sapmann ne olabileceine dair bir fikrim vard . Yen
memi bagetler mutfamda bekliyordu ve birka gnlk olanlardan
birisini tekrar tartmaya karar verim. Olduka artc bir biimde 32 1
gr geldi, tarttn en hafif ekmekten bile ciddi biimde hafifti. O an
arlklarn sabit olmadn, ekmeklerin kuruduka hafflediklerini fark
ettim. Baka bir ekmek daha satn aldm ve bagetin sabah saat 8'den
akama kadar 1 5 gr hafiflediini kefettim.

445
 Deneyimin kusurlu olduu ok akt . lmleri yaparken gnn

hangi saatinde olduumuzu hesaba katmamtm. Bu tr bir eitliliin

arlklarn dalm zerinde etkili olduu neredeyse kesindi. ou

zaman dkkana ilk giden kii bendim ve somunlarmn sabah 8 . 1 0

civarnda tartyordum, ama bazen daha ge kaldm d a oluyordu. Bu

tesadfi eitlilik normal olarak dalmyordu, nk ortalama saat 8

ve 9 arasnda deiiyordu, ama kuyruk saat 8 'den nce asla olmamt

nk dkkan kapalyd. Dier taraftaki kuyruk le yemeine kadar

gidiyordu.

Ardndan aklma baka bir ey geldi. Peki ya ortam ss? Deneye

ilkbaharn banda balamtm. Ve havann ciddi biimde scak olduu

yazn banda bitirmitim. Grafiime baktm ve baget arlklarnn

proje sonuna doru belirgin biimde hafiflediini grdm. Yaz sca

nn ekmekleri daha hzl kuruttuunu fark ettim. Tekrar bu eitlilik

erinin sola doru bozulmasnda etkili olabilirdi.

Deneyim, baget arlklarnn hafif bozulmu bir an erisine ben

zediini gstermi olabilir, ama bu deneyden rendiim ey lm

yapmann o kadar da basit bir ey olmad . Normal da lm teorik

bir ideal ve kimse tm sonularn ona uygun geleceini ileri sremez.

Henri Poincare'yi merak ediyorum. Acaba lmleri yaparken Paris'in

hava artlarndan ya da lmleri yapt saatten kaynaklanan sapmalar

darda brakabilmi miydi? Belki de kendisine 1 kg yerine 950 gr ekmek

satld deil de, 1 kg ekmein 50 gram kayba uradn ispatlamt.

an erisinin tarihi, gerekte saf ve uygulamal bilimin merak

uyandran akrabal konusunda olaanst bir k ssadr. Poincare,

bir keresinde Fransz fiziki Gabriel Lippmann'dan normal dalmn

neden bu kadar vg hak ettiine dair bir mektup almt : 'an erisine

herkes inanyor: Deneyciler, nk matematik yoluyla ispatlanabiliyor,

matematikiler, nk gzleme dayal olduuna inanyorlar. ' Tpk

baka bir alanda olduu gibi bilimde de en ok ilgilendiimiz eyleri

grmeyi tercih ediyoruz.

446
Francis Galton kendisini bilime ve keiflere sadece ok talihli bir insann

adayabilecei bir biimde adamt. Yetikinlik dneminin balarn

Afrika'nn bilinmeyen ksmlarna yaplan ve kendisine byk hret

kazandran bir keif gezisinde geirdi. Ustaca bir beceriyle ve bilimsel

aralarn sayesinde, bir keresinde, uzak bir mesafeden balketli bir

Hotanto'nun vcut llerini sekstant kullanarak lmt. Bu olay

kadn ile mesafeyi koruma arzusunun bir gstergesiydi. Kabile efi

daha sonra cinsel iliki iin hazrlk olarak tereya ve krmz toprak

boya srlm gen bir kadn ona sunduunda Galton bu teklifi beyaz

keten elbisesini lekeleme ihtimaliyle geri evirmiti.

Soy artm Galton'n en kalc yenilii olmamasna ramen en kt

hretli miras oldu. Galton, anketleri psikolojik testler iin kullanan ilk

kiidir. Parmak izleri iin polis aratrmalarnda bir ara olarak kabul

gren ve bugn hfila kullanlan bir snflandrma sistemi gelitirdi. Ve

hava artlarn resmetme dncesi 1 875 ylnda ilk halka ak hava

durumu haritas olarak The Tmes'da yaynland .

Ayn yl, Galton baz arkadalarn bezelyeler zerine deney yap

mak iin bir araya getirdi. Tohumlar yediye ayrd ve arkadalarna

ekmelerini ve byyenleri geri getirmelerini istedi. Galton yavru to

humlarn evre llerini ald , ebeveynleri ile kyaslad . Balangta

mantk d grnen bir olguyla karlat : Geni tohumlar kendi

lerinden daha kk dller retme eilimindeydiler. On sene sonra

antropometrik laborotuvarnn salad verileri inceledi, ayn eilimi

insanlarn boy uzunluklarnda da fark etti. 205 ebeveyn ve 928 yetikin

ocuu inceledikten sonra, ok uzun ebeveynlerin kendilerinden ksa

ocuklar olduunu grd, ayn biimde olduka ksa ebeveynlerin

kendilerinden uzun ocuklar oluyordu.

Biraz dndkten sonra bunun nedenini anlayabiliriz. Eer ok

uzun ebeveynlerin kendilerinden daha uzun ve ok ksa ebeveynlerin

kendilerinden daha ksa ocuklar olsayd imdiye kadar devlerden ve

ccelerden oluan bir insan rk iinde yayor olurduk. Ama byle bir

447
ey gereklemi deil. nsan rk daha iyi beslenme ve salk artlan
nedeniyle artk toplamda daha uzun olabilir, ama poplasyon iinde
uzunluk dalm hfila belli snrlar iinde.
Galton bu olguya 'kaltsal boy uzunluunda vasata geri gitme'
adn verdi. Bu kavram ortalamaya geri gitmek olarak daha iyi bilinir.
Matematiksel balamda, ortalamaya geri gitme, beklenmeyen bir durum
sonunda az beklenmeyen bir durumun meydana gelmesinin daha olas
olduu anlamna gelir. rnek olarak, bir tane Greggs bagetini lp
380 gr bulduumda, ki bu olduka dk bir arlk, bir sonraki bagetin
arl nn 380 gramdan fazla olmas daha muhtemeldir. Ayn ekilde
420 gram ltkten sonra, bir sonraki bagetin 420 gramdan daha hafif
olmas daha olasdr. Quincunx, bize geri dnmenin mekanizmasn
grsel bir sunumunu verir. Eer yukardan braklan top en soldaki
konuma derse, ardndan brak lan top muhtemelen daha orta bir
konuma decektir, nk toplarn ou ortadaki konumlara inerler.
Ancak insa.'l boyundaki eitlilik, baget arlnn hafta iindeki
eitliinden ya da quincunx' daki topun inecei konumdan farkl bir
yol takip eder. Tecrbe vastasyla biliyoruz ki ortalamann stnde
boya sahip ailelerin ocuklar ortalamann stnde boyu olan ocuk
sahibi olma eilimdedir. Ayn zamanda snfmzdaki en ksa boylu
ocuun ayn ekilde ksa boylu bir aileden geldiini biliriz. Baka
bir ifadeyle, ocuun boyu ebeveynlerinin boyuyla tamamen rastgele
bir iliki iinde deildir. Dier taraftan, sal gn aldm ekmein
arl pazartesi gn aldm ekmein arl ile tamamen rastgele
bir iliki iindedir. Quincunx iindeki bir top (pratik tm amalar iin)
brak lan tm dier toplar ile rastgele bir iliki iindedir.
Ebeveyn boyu ve ocuun boyu arasndaki gl ilikiyi anlamak
iin, Galton baka bir fikir gelitirdi. Ebeveyn boyunu bir eksene, ocuun
boyunu dierine iaretledii bir grafik oluturdu ve en uygun dalm
belirlemek iin bu noktalardan geen dz bir izgi izdi (Her ebeveyn
kmesi anne ve babann ortasndaki bir boy ile temsil ediliyordu ve

448
Galton buna orta ebeveyn adn vermiti). izgiler f eimliydi. Baka
bir ifadeyle orta e_heveynden byk her in iin ocuk ortalamadanfin

uzun olabilirdi. Orta ebeveynden kk her in iin ocuk ortalamadan

in ksa olabilirdi. Galton izgideki bu eime korelasyon katsays

adn verdi. Katsay iki deiken kmesinin ne kadar gl olduunu

gsteren saydr. Korelasyon, Galton'n himayesinde bulunan ve 1 9 1 1

ylnda dnyann ilk niversite istatistik blmn aan Kari Pearson

tarafndan daha da gelitirildi.

Geri gitme ve korelasyon, bilimsel dnce asndan byk k

rlma noktalan oldu. Isaac Newton ve adalar iin evren neden

sonu ilikisinin belirlenmi kurallarna itaat ediyordu. Olmu olan

her eyin bir nedeni vard . Ama btn bilimler bu kadar indirgemeci

deildir. rnein, biyolojide ortaya kan belirli eylerin -akcier kan

seri gibi- kannak bir biimde bir araya gelen birden fazla nedeni

olabilir. Korelasyon birbirleriyle kannak ilikiye sahip veri kmelerini

analiz edebilmeye olanak verir. rnein, sigara ien herkes akcier

kanserine yakalanmaz ancak matematikiler sigara ime ve akcier

kanseri vakalann inceleyerek eer sigara ierseniz akcier kanserine

yakalanacanz riskini hesaplayabilirler. Ayn ekilde, bir okulun st

snflarndaki her ocuk kendinden alt snflardaki ocuklardan daha

dk bir performans sergilemez ama bulunulan snflarn snav sonu

larnda etkisi vardr. statistiki analiz, tp'tan sosyolojiye, psikolojiden

ekonomiye tamamen yeni bir aratrma alan am tr. B ize kesin

nedenleri bilmeden bilgiyi kullanabilme olana salad . Galton'n

orijinal grleri istatistii saygn bir alan haline getirdi: ' Baz insanlar

istatistik adndan bile nefret ederler, ama ben onda tam bir gzellik

ve nem buluyorum' diye yazar. ' Merhametsizce ele alnmayp, daha

byk yntemlerle birlikte hassas bir biimde ele alndklarnda ve

dikkatli bir biimde yorumlandklannda, karmak olgularn stesinden

gelme gleri olaanstdr. '

449
2002 yl Nobel ekonomi dln kazanan, bir ekonomist deildi.
Bir psikolog olan, kariyerini (byk bir ksmn meslekta Amos
Tversky ile) karar verme srecinin arkasndaki bilisel faktrler ze
rine yapan Daniel Kalneman tarafndan kazanld . Kalneman, orta
lamaya geri dn anlaynn kendisi iin en doyurucu 'Evreka an '
olduunu sylyor. l 960'l yllarn ortasnda srail hava kuvvetleri
uu eitmenlerine ders veriyordu. Onlara rencilerin renmesi iin
cezalandrma yerine dllendirmenin daha faydal olduunu syl
yordu. Konumasn bitirmek zereyken, en deneyimli eitmenlerden
birisi ayaa kalkt ve Kalneman'a yanldm syledi. Adam yle
sylemiti: ' Birok durumda rencileri akrobatik bir manevray
baaryla gerekletirdikleri iin dllendirdiimde ve genel olarak
tekrar yapmay denediklerinde daha ktsn yaparlar. te yandan,
kt uygulayan rencilere bardmda genellikle daha iyi sonular
alrlar. Bu nedenle ltfen bize desteklemenin ie yaradm ve ceza
landrmann yaramadm syleme, nk bunun tersi ie yaryor. '
O an Kalneman durumu kavrad . Uu eitmeninin cezalandrmann
dllendirmeden daha etkili olduu dncesi, ortalamaya geri dnme
anlayndaki yanllktan kaynaklanyordu. Eer bir renci olduka
kt bir manevra yaptnda, bir sonraki manevra, eitmen dllendir
mesi ve cezalandrma<;na baklmakszn elbette daha iyi olacakt . Ayn
biimde, eer renci bir manevray an iyi bir biimde yapt ysa, bir
sonraki muhtemelen daha az iyi olacaktr. 'nk baarl olduklarnda
bakalarm dllendirmek baarsz olduklarnda ise cezalandrmak
eilimdeyizdir ve ortalamaya geri gitme nedeniyle bakalarm dllen
dirdiimiz iin cezalandr lmak ve bakalarm cezalandrdmz iin
dllendirilmek insan oluumuzun bir parasdr' diyor Kahneman.
Ortalamaya geri gitme karmak bir fikir deildir. Bir olayn sonu
cunun ra<;tgele faktrlerle bir yere kadar belirlenebileceini syler ve bu
durumda srad bir olayn ardndan daha az srad bir olay gelmesi
olasdr. Ama sadeliine ramen geri gitme birok insan tarafndan takdir

450
grmez. Aslnda diyebilirim ki, geri gitme en az anlalan ama dnyay
anlamak iin en kullanl matematik kavramlarndan birisidir. Bilim
ve istatistik hakkndaki artc derecede ok sayda yanl dnce,
ortalamaya geri gitmeyi hesaba katmada baarszla neden olur.

Hz kameralar rneini ele alalm. Eer bir caddenin bir nokta

snda ok sayda kaza olursa, bunun iin bir sebep vardr-rnek olarak
bir grup afacan gen yola tel balamlardr. Genleri tutuklarsanz
kazalar durur. Ya da rastlantsal olarak bir araya gelen daha fazla se
bep vardr-zorlu hava artlan, yolun durumu, yerel futbol takmnn
galibiyet alma<> o blgede oturan birisinin kpeini gezdirme karan .
Kazalar srad olaylara e deerdirler. Ve srad bir olaydan sonra
olas olan, daha az srad bir olay olmasdr: Rastgele faktrler daha
kk apl kazalarn olmas iin bir araya gelirler. Hz kameralar
genellikle birden fazla ciddi kazann meydana geldii noktalara yer
letirilirler. Ama, ofrlerin daha yava gitmesini salayarak kaza
saysnn azaltlmasdr. Evet, hz kameralar yerletirildikten sonra kaza
dme eilimi gsterir, ama bunun sebebinin kameralarla ilgisi ok az
olabilir. nk ortalamaya gerileme yznden kameralar yerletirseniz
de yerletirmeseniz de, bir kaza gerekletikten sonra ayn noktada
tekrar kaza olma olas l zaten daha azdr (Burada bahsedilen hz
kameralarna kart bir grn dile getirilmesi deil, nk gerekten
de etkili olabilirler. Burada bahsedilen istatistiin yanl kullanmlarn
ortaya koyan hz kameralar taraftan bir sylem).

Geri dnme konusunda benim en sevdiim rnek, sporcularn

muzdarip olduu ve Amerika'nn en byk spor dergisinde kapak
olduktan sonra baarszlk getiren 'Sports Illustrated laneti. ' Lanet,
derginin ilk says kadar eski. 1 954 ylnn Austos saysna beysbol
oyuncusu Eddie Mathews kapak olmutu ve takm Milwaukee Braves'i
ard arda dokuz galibiyete tamt. Ama dergi yaynlanr yaynlanmaz
takm kaybetti. Bir hafta sonra Mathews yedi ma karmasna neden
olan bir yara ald. Ama lanet en mehur biimde 1 957 ylnda saldn ya

451
geti. Oklohama futbol takm 47 matr malubiyet almamt bunun
ardndan dergi 'Oklohama neden yenilemez' balyla yaynland .
Dergi yaynlandktan sonraki Cumartesi gn Oklahama, Notre Dame
karsnda 7-0 malup oldu.
Sports lllustrated laneti iin bir aklama, kapaa km olmann
yaratt psikolojik baskdr. Sporcu ya da takm halkn gz nnde
daha n plana kar ve malup edilmesi gereken bir rnek haline gelir.
Baz durumlarda, en gzde olmann basksnn zarar verici olduu doru
olabilir. Ama ounlukla Sports Illustrated laneti sadece ortalamaya
geri gitmenin bir gstergesinden ibarettir. Derginin kapanda yerle
rini alabilmek iin bazlar genellikle formlarnn zirvesinde olurlar.
Srad bir sezon geiriyor olabilirler ya da ampiyon olmu ya da bir
rekoru krm olabilirler. Sporda baar yetenekten kaynaklanr ama
daha baka birok rastgele etken de vardr, mesela rakibinizin nezle
olup olmamas, yara alp almamarz ya da gznze gne girmesi
gibi. Alnm en iyi sonu, srad bir olayla kyaslanabilirdir ve
ortalamaya geri dnme, srad olaydan sonra daha az srad bir
olayn olmasnn olas olduunu syler.
Elbette, baz istisnalar vardr. Baz sporcular yarmalardan ok
daha iyidir ve rastgele etkenlerin performanslar zerinde ok az etkisi
vardr. anssz olduklar halde kazanabilirler. Ama biz yine de rastgele
liin sportif baarlardaki katksn grmezden gelme eilimindeyizdir.
1 980'li yllarda istatistikiler basketbol oyuncularnn sonularm analiz
etmeye baladlar. Belirli bir oyuncunun at baarmasnn veya kar
masnn tamamen rastlantsal olduunu bulduklarnda hayrete dtler.
Elbette baz oyuncular dierlerinden daha iyidir. Ortalama % 50 say
yapan bir A sporcusunu ele alalm; baka bir ifadeyle say yapma ya
da karma oran eit olsun. Aratrmaclar, A oyuncusunun basket
atma ve karma diziliminin tamamen ra<>tgele olduunu kefettiler.
Yani oyuncu ut atmak yerine yaz tura da atabilirdi.

452
 % 60 say yapma ve % 40 karma ans olan B oyuncusunu ele
alalm. Basket atma dizilimi tekrar rastgeledir, sanki oyuncu topu atmak
yerine 60-40 oran nda yaz tura atm gibidir. Oyuncu say yaptnda
uzmanlar ona iyi olduu iin vgler yadrrlar ve saylar kardnda
onu kt bir gn geirdii iin eletirirler. Ama sayy yapmas ya da
karmasnn bir sonraki atn say olmas ya da kamas zerinde
hibir etkisi yoktur. Her at tpk yaz tura atmak gibi bir ncekinden
bamszdr. B oyuncusu birok oyunda 60-40'1k bir say ortalamas
olduu iin vlr, ama onu ard arda be basket att iin vmenin
ard arda be kere tura atan herhangi birinin yeteneini vmekten bir
fark yoktur. ki durumda da st ste be t anstan ibarettir. Aynca
ma iinde daha fazla oynam olan A oyuncusunun -her ne kadar akla
yatkn olmasa da- toplamda B oyuncusundan daha fazla say yapmas
mmkndr. Rastgele olma durumu, A oyuncusuna ansl bir zaman
dilimi, B oyuncusuna da ansz bir zaman dilimi salar.

Ksa bir sre nce Siman Kuper ve Stefan Szymanski, ngiltere

futbol takmnn 1 980'den bu yana oynad 400 man incelediler.
ngiltere Neden Kaybediyor'da yle yazyorlar: ' ngiltere'nin kazanma
dizilimi, bir dizi yaz tura atl ndan ayrt edilebilir. ngiltere'nin son
oyununun ya da ngiltere'nin yakn zamanda oynad oyunlarn tahmin
edilebilir herhangi bir deeri bulunmamaktadr. Bir mata olanlarn
bir sonraki zerinde herhangi bir etki sahibi gibi gzkmyor. Tahmin
edebileceiniz tek ey, orta ya da uzun vadede, ngiltere malarnn
yan s n dorudan kazanacaktr.'

Spor performanslarnn inileri ve klar genellikle rastgelelikle

aklanr. Olduka byk bir kn ardndan Sports lllustrated tara
fndan aranabilirsiniz. Ve performansnzn de geecei neredeyse
garantilenmi olur.

453
@
BLM ON BR

Yolun Sonu

Birka yl nce Daina Taimina, ders verdii Comell niversitesi'nin

bulunduu Ithaca, New York'taki evinde kanepeye uzanmt . Aile
sinden birisi ona ne yaptn sordu.

Neredeyse iki yz yl boyunca matematikiler iin bir gizem ve

hayranlk olan kavrama atfta bulunarak "Hiperbolik dzleme t rgs
yapyorum" diye cevaplad .

"Daha nce hi tu rgs yapan matematiki grm mydn?"

diye gelmiti kaytsz yant.

Ancak, bu karlk Daina'y bilimsel ilerleme ierisinde el sanat

lar kullanma konusunda daha da kararl hale getirmiti. Tam olarak
yapt bu oldu: 'Hiperbolik t ii' diye bilinen eyi, yn iplikten
ilmeklerle daha nce WI'nn yapt kadar gzel ve karmak objeler
retme metodu kefetmek ve bu da daha nce hibir matematikinin
mmkn olabileceini bile dnmedii bir biimde geometri anla
yna katkda bulundu.

Hiperbol'n tanmna ve Daina'nn t ii modellerinden elde

edilen kavraylara birazdan detayl bir biimde deineceim, ancak
u an iin bilmeniz gereken ey, hiperbolik geometrinin tmyle kar
sezgisel bir tip geometri olmasdr ve on dokuzuncu yzylda klid'in
Elemanlar yaptnda ok dikkatli bir ekilde ortaya koyduu kural
lar kmesinin yanl kabul edilmsiyle ortaya kmtr. 'klidyen
olmayan" geometri dnya deneyimimizle tamamen elien fiziksel

455
alan teorisini tanmlamasyla matematikiler iin bir dnr noktas
olmutur ve bu nedenle hayal etmesi zordur ama yine de matematiksel
eliki iermez ve bu yzden matematiksel olarak kendinden nceki
klid sistemi kadar geerli bir sistemdir.
On dokuzuncu yzyln sonlarna doru benzer bir neme sahip
entelektel bir atlm, sonsuzluun farkl boyutlarda ortaya ktn
ispatlayarak sonsuzlua olan sezgisel anlaymzn alaa eden Ge
org Cantor tarafndan gerekletirildi. klidyen olmayan geometri ve
Cantor kme teorisi, tuhaf ve muhteem iki farkl dnyaya gei ka
ps oluturuyordu ve ben ilerleyen sayfalarda iki dnyay da ziyaret
edeceim. Tartmal da olsa, bu ikisi birlikte modem matematiin
balangc oldular.

Hiperbolik t ii

456
 Yunan geometrisi temellerini ortaya koyan Elemanlar'n tm
zamanlarn en etkili matematik ders kitab olduu kolaylkla syle
nebilir. Kitap aynca aksiyomatik sistemi de kuruyordu. klid nce
kullanlacak terimlerin ve uygulanacak kurallar aka tanmlyor ve
bunlardan kendi teoremlerini oluturuyordu. Kurallar ya da aksiyomlar
bir sistemin kant gerektirmeksizin kabul edilen tanmlardr, bu yzden
matematikiler aksiyomlar her zaman mmkn olduu kadar basit ve
apak yapmaya alrlar.

klid Elemanlar'da 465 teoremin tamamn genel olarak klid'in

be postulat olarak bilinen 5 tane aksiyomla ispatlamt :

1 . ki nokta arasndaki en ksa mesafe bir dorudur

2. ki nokta arasndaki srekli doru sonludur

3. Herhangi bir noktay merkez kabul ederek herhangi bir apta
ember izilebilir

4. Tm dik alar birbirine eittir

5. Eer bir doru belirli iki dorunun zerinden geiyorsa ayn

ynde dik adan daha kk i alar oluturur, eer verilen iki
doru belirsiz ise kesiim iki dik adan daha kk a olacak
tarafta olur.

Beinci aksiyoma geldiimizde bir eyler bizi rahatsz eder. Postulatlar

olduka hareketli balarlar. lk drdn aklamak, anlamak ve ka
bullenmek kolaydr. Ancak beinciyi partiye davet eden kim? Beinci
postulat, uzun soluklu, karmak ve zellikle de ak deildir. Ve hatta
bu temel esaslar kadar ak deildir; Elemanlar ilk defa nerme 29'a
gereksinim duyar.

klid 'in tmdengelim yntemine duyduklar sevgiye ramen, ma

tematikiler beinci nermeden nefret eder; sadece estetik duygularna

457
aykr geldii iin deil, ayn zamanda bir aksiyom iin ok fazla kabul

barndrdn hissetmelerinden dolay . Aslnda, 2000 yl boyunca

birok byk zeka beinci postulatn yerini , onu dier postulatlardan

karp bir teorem olarak yeniden snflandrabilmek iin deitirmeye

almt . Fakat kimse bunu baaramad . Belki de klid'in zekasnn

en byk kant, onun beinci postulatn kant olmakszn kabul edil

mesi gerektiini anlamasyd .

Matematikiler postulat farkl terimler kullanarak yeniden ifade

etmek konusunda ok daha baarl olmulard . rnein, 17. Yzylda

ngiliz John Wallis Elemanlar'n ilk drt postulat aynen alp beinciyi

aadaki ifadeyle deitirdiinde ispatlanabildiinin farkna varmt;

herhangi bir gen, kenarlarnn birbirlerine olan oranlan ve kenarlar

aras ndaki alar sabit kalacak ekilde istenilen bir lde geniletilip

daraltlabilirler. Beinci postulat dorular yerine genlerle aklayarak

yeniden ekillendirmek olduka byk bir sezgi olmasna ramen,

matematikilerin kayglarm yine de azaltmamtr: Wallis'in alter

natif postulat belki beinci postulattan biraz daha anlalr olmasna

ramen, yine de bu ilk drt postulat kadar basit ve ispat kendi iinde

deildi. Aynca beinci postulat'n baka e deerleri de bulunmutu.

klid 'in teoremleri, beinci postulat, genin i alan toplam

1 80 derece olduu yani Pisagor'un teoreminin doru olduu ya da

tm emberlerde, emberin evresinin apna olan oram pi olduu

ifadeleriyle deitirilse bile hala geerlidir. artc gelebilir fakat

bu ifadelerin her biri matematiksel olarak birbirleriyle deitirilebilir.

Ancak, beinci postulatn zne en uygun e deeri, paralel izgile

rin davranlaryla ilgili olandr. klid zerine alan on sekizinci

yzyl matematikilerinden itibaren matematikiler, paralel postulat

olarak bilinen versiyonunu kullanmay tercih etmeye balamlardr:

Verili bir doru ve dorunun zerinde olmayan bir noktadan, verilen

doruya paralel olan yalnzca bir doru izilebilir.

458
 Bu paralel postulatn, 'en fazla bir doru" matematiksel ifadeyle
'ya bir doru vardr ya da yoktur' ifadesinden yola k larak iki ayn
yzeye gnderme yapt gsterilebilir. Tabloda gsterilen ilk durumda,
herhangi bir L izgisi ve p noktasndan, L izgisine paralel olan ve p
noktasndan geen yalnzca bir doru vardr (L' ile iaretlenen). Paralel
postulatn bu biimi en ok bilinen yzeye, mesela masanzn stnde
duran bir kat gibi dz bir yzey uygulanmtr.

p
- - - - - - - - --.- - - - - - - - - - - - -
['

Paralel postulat

imdi verilen bir L izgisi, bu L izgisi zerinde olmayan bir P nok

tasn ve P den L'ye hibir paralel doru ekilemeyen bir dzlem olan
ikinci paralel postulat ekli dnelim. Bata bu yzeyin nasl bir yzey
olduunu anlamak olduka zordur. Acaba hangi . . . ? Dnya stnde
varsa tam olarak nerede? rnek olarak, Dnn ki L noktamz ekva
tor olsun ve P noktamz da kuzey kutup noktas olsun. Kuzey kutup
noktasndan geebilecek dorular sadece Greenwich meridyeni gibi
olan boylam izgileridir ve btn boylam izgileri ekvatorun zerinden
geer. yleyse kuzey kutup noktas zerinden geip ekvatora paralel
olabilecek hibir izgi yoktur.

Paralel postulat bize iki eit yzey iin geometri salar; dzgn
yzeyler ve kresel yzeyler. Elemanlar, dzgn yzeyle ilgilenmektedir
ve 2000 yl boyunca matematiksel aratrmalarn ana oda olmutur.
Dnya gibi kresel yzeyler ise teorisyenler iin, rotaclar ve astronom
lar iin olduundan ok daha az ilgi ekici olmutur. Matematikiler
dz ve kresel yzeyleri kapsayan daha geni bir teori bulduklarnda

459
daha henz 19. yzyln balaryd ve bu nc bir tr yzey olan

hiperbolik yzeyle karlamalarndan hemen sonra olmutu.

Paralel postulatn aslnda bir nerme deil bir teorem olduunu, ilk

drt postulatla ispatlama aray iinde olan en kararl adaylardan biri,

Transilvanya'da mhendislik eitimi gren Janos Bolyai'ydi. Bir ma

tematiki olan babas Farkas kendi baarsz giriimlerinden dolay

zorluun lsn biliyordu ve olunu durdurmak iin ona yalvard;

'Tanr akna, sana yalvaryorum, vazge. Ondan tensel isteklerinden

korktuun gibi korkmalsn nk hem seni salndan hem de huzur

ve mutluluundan mahrum eder. ' Fakat Janos inatla babasnn tavsiye

lerini gzard etti ve bu onun tek isyan da deildi; Janos nermenin

yanl olabileceini dnmeye cesaret etmiti. Hristiyanlk iin ncil

neyse Matematik iin de Elemanlar yleydi, deitirilemeyen kutsal

gerekler kitab . Beinci postulatn bir aksiyom mu ya da bir teorem mi

olup olmad hakknda tartmalarn devam etmesine ramen, kimse

bunun aslnda doru olmayabileceini sylemeye cret edememiti.

Ve bu cretin, yeni bir dnyann anahtar olduu ortaya kt.

Paralel postulat, verilen bir doru ve o doru zerinde olmayan

bir noktadan, verilen doruya paralel olan yalnzca bir tek doru izi

lebileceini sylyordu. Janos 'un cesareti, verilen bir doru ve o doru

zerinde olmayan bir noktadan bu doruya paralel birden fazla doru

izilebileceini nermekti. Her ne kadar bu aklamann gerek oldu

unu gstermek iin grsel bir yzey oluturmak zor olarak gzkse

de, Janos drt postulatla birlikte yaratlan bu geometrinin matematiksel

olarak hfila tutarl olduunun farkna varmt. Bu devrim yaratacak

bir bulutu ve o bunun ciddiyetinin farkndayd . 1 823 ylnda babasna

yazd mektubunda 'hilikten yeni bir evren yarattm' demiti.

Janos muhtemelen herhangi bir matematik enstitsnden bam

sz olarak almas ve geleneksel retilerin propagandasna maruz

460
kalmamasnn faydasn grmt. Kefi yaptktan sonra bile, o bir

matematiki olmay tercih etmedi. Mezun olduktan sonra meslektalar

arasnda en iyi silahor ve dans olarak gsterildii Avusturya-Ma

caristan ordusuna katld. Aynca olaanst bir mzisyendi, rivayete

gre bir keresinde kazanmas durumunda kaybedenlere kemanda bir

para almas kouluyla on subay delloya davet etmitir.

Janos'tan habersiz bir ekilde, Avrupa akademisine Transilvanya'dan

ok daha uzak bir blgede baka bir matematiki bamsz olarak benzer

ilerlemeleri kaydetmiti fakat matematik kurulular bu almalarn

reddetmiti. 1 826 ylnda Rusya'da Kazan niversitesi'nden bir Pro

fesr olan Nikolay vanovi Lobaevski, dnyaca nl St Petersburg

Bilimler Akademisi 'ne paralel postulatn ihtilafl gereiyle ilgili bir

rapor sundu. Raporu geri evrildi, bu yzden Lobaevski daha sonra,

raporu yerel gazetelerden biri olan Kazan Messenger' da yaynlamaya

karar verdi ve sonuta hi kimse farkna bile varmad .

Ancak, klid' in beinci postulatnn dokunulmaz gerekler kaidesin

den dndeki en by ironi, Janos Bolyai ve Nikolai Lobaevski'den

onlarca yl nce matematiksel geliimin kalbinde duran birisi tarafndan

ayn buluun yaplm olmasyd, ancak bu kii sonularm akranlarndan

esirgemiti. Zamannn en byk matematikisi olan Cari Friedrich

Gauss'un neden paralel postulat zerine yapt almalar gizli tut

tuu anlalabilmi deildir, ama hakim olan gr faklte yeleriyle

klid'in stnl konusunda bir kavgaya tutumaktan kanmak

istedii ynndedir. Babas Farkas'n 1 83 1 ylnda yazd, Janos'un

sonulan hakknda ekleri okuduktan sonra Gauss kendisinin de paralel

postulat n yanlln kabul ettiini herkese aklad . Gauss eski bir

niversite snf arkada olan Farkas'a, olu Janos'u 'birinci snf bir

dahi ' olarak tanmlad bir mektup yazd , yine de mektubuna onun

bu atlmn vmenin mmkn olmadn ekledi: "nk onu vmek

aslnda kendimi vmek olur. Denemenin tm ierii benim bulula

nmla rtyor, bunlarn baz lar 30-35 yl nce yaplm bululard.

461
Daha sonra bunlarn hepsini yazmaya niyetliydim, bylece bu bilgiler

benimle birlikte yitip gitmeyecekti. Bu yzden bylesi bir skntdan

kurtulmak benim iin ok ho bir srpriz oldu, aynca bu konuda n

cl benim yerime eski bir dostumun olunun yapmas benim iin

byk bir mutluluk oldu . ' Janos, Gauss 'un bu sonulara varan ilk

kii olduunu rendiinde sklmt. Ve yllar sonra Lobaevski'nin

de kendisinin nnde olduunu rendiinde, Lobaevski 'nin, Gauss

tarafndan kendisini buluundan mahrum etmek iin kurnaz bir hile

olarak yaratlm kurgusal bir karakter olduu sama fikrine kendini

kaptrmt.

Gauss'un beinci postulat zerine yaplan aratrmalara son kat

ks, lmeden ksa bir sre nce geldi, o sralar ok ciddi ekilde

hastayd , aratrmann baln onun en parlak rencilerinden biri

olan 27 yandaki Bemhard Riemann 'n derslerinden biri iin att ;

'Geometrinin temellerinde yatan hipotezler zerinde ' . Lteriyen pa

paz olan bir babann hastalkl saylacak kadar utanga olu olan

Riemann ilk balarda ne syleyecei konusunda kendiyle ok ykc

bir mcadeleye girdi fakat sonunda syledikleri matematikte devrim

yaratmt. Daha sonra fizik alannda devrim yaratt, nk getirdii

yenilikler genel izafiyet teorisini formle etmek iin Einstein'n ihtiya

duyduu eylerdi.

Riemann'n 1 854 ylnda verdii dersler, paralel postulatn

k ve yerine klid ve klid d tm teorileri kapsayan yeni bir

teori oluturmasyla geometri anlaymzdaki paradigma deiimine

salamlk kazandrd . Riemann teorisinin arkasndaki anahtar kav

ram, uzayn eriliiydi. Bir yzeyin erilii sfrsa, yzey dzd ya

da klid geometrisiydi ve Elemanlar'n tm sonular geerliliini

srdryordu. Eer yzey pozitif ya da negatif erilikte ise, yzey

eriydi ya da klid d geometriydi ve Elemanlar'n sonular ge

erliliklerini yitiriyordu.

462
 Erilii anlamann en basit yolu, genlerin davrann dikkate
almaktr diye devam etti Riemann. Sfr erilikteki bir yzeyde bir
genin i alan toplam 1 80 derece, Pozitif erilikteki bir yzeyde
a !ar toplam 1 80 dereceden byk, negatif erilikli bir yzeyde alar
toplam 1 80 dereceden kk oluyordu.

Krenin erilii pozitiftir. Bunu aadaki emada bulunan genin

i alarn toplayarak grebiliriz, bu gen ekvator, Greenwich me
ridyeni ve Greenwich'in 73 derece batsndan (New York'tan) geen
boylamdan olumaktadr. Her iki boylam da ekvatoru 90 derecelik dik
a yla keserler yani i ann toplam 1 80 dereceden daha byk
olmak zorundadr.
Kuzey kutbu

Kre zerindeki gen: Alarn toplam 180 dereceden byk

\
I \
'
,' ... _
, ,
, ,
, , '
, ,
, ,'

/1-"

Pringle zerindeki gen: Alarn toplam 180 dereceden kk

463
 Nasl bir yzey negatif erilikte olur? Bir baka deile alar

nn toplam 1 80 dereceden kk olan genler nerededir? Bir paket

Pringles an cevab greceksiniz. Patates cipsinin eri ksm zerine

bir gen izin (mmknse iyi bir Fransz hardalyla), gen, krede

grdmz gibi ikin deil sanki emilmi gibi grnecektir. Ala

rnn toplam ak bir biimde 1 80 dereceden azdr.

Negatif erilik.teki yzeylere hiperbolik yzeyler denir. yleyse

bir Pringle'n yzeyi hiperbolik.tir. B una ramen, Pringle snrlara sahip

olduu iin hiperbolik geometri anlamnda yalnzca bir mezedir. Bir

matematikiye snr gsterirseniz, onun stne gitmek isteyecektir.

u ekilde dnn. Herhangi bir kenar olmayan ve sfr e

rilikteki bir yzey hayal etmek basittir: rnein masann zerinde

bulunan ve her ynde sonsuz genilikte uzanan bu kat. Eer byle

bir yzeyde yayor olsaydk ve herhangi bir doru zerinde dz bir

biimde herhangi bir yne doru yrmeye balasaydk bir kenara

asla ulaamazdk. Ayn ekilde elimizde erilii pozitif olan ve hibir

kenar olmayan bariz bir rneimiz var: Kre. Eer bir kre zerinde

yayor olsaydk, bir yne doru kadar yryebilir ve kenara asla

ulaamazdk (elbette przl bir kre stnde yayoruz. Eer dnya

tamamen dzgn olsayd, zerinde yolumuzu engelleyecek dalar ve

okyanuslar olmasayd, yrye balar, balang noktamza geri dner

daireler izerek yrymze devam ederdik).

Peki, kenarlar olmayan negatif erilikte bir yzey neye benzer?

Bir Pringle gibi grnemez, eer dnya byklnde bir Pringle

zerinde yayor olsaydk ve bir yne doru yrmeye balasaydk,

sonunda mutlaka kenarndan derdik. Matematikiler uzun sredir

kenarsz bir hiperboliin, zerinde sonuna gelmeksizin istediimiz kadar

uzaa yryebileceimiz ve hiperboliklik zelliini kaybetmeyecek bir

eklin nasl grneceini merak ediyorlar. Bunun srekli bir Pringle

gibi erilere sahip olmas gerektiini biliyoruz, yleyse Pringle'lar

464
u uca yaptrmaya ne dersiniz? Ne yazk ki bu ie yaramaz nk

Pringle'lar birbirlerine dzgn bir biimde uymaz ve eer boluklar

baka bir yzeyle doldurmaya kalkarsak bu ekil artk hiperbolik bir

yzey olmaz. Dier bir deyile, Pringle bize hiperbolik zelliklerini

sadece belli blgelerde gsterir. En parlak matematik beyinleri iin

bile hayalde canlandrmas bu kadar zor olan ey sonsuza kadar giden

hiperbolik bir yzeydir.

Kresel ve hiperbolik yzeyler matematiksel olarak birbirleri

nin tersidir, ite size neden byle olduunu gsteren pratik bir rnek.

Kresel bir yzeyden bir para kesin, rnein bir basket topundan.

Elimizdeki malzemeyi dzletirmek iin zemine ya gerilecek ya da

yrtlacaktr, nk dzgn bir zemine yaylacak kadar yeterli ma

teryal yoktur. imdi elimizde lastik bir Pringle olduunu dnn.

Dzletirmek istediimiz Pringle'da materyal fazlas bulunur ve bir

ksm kendi zerine katlanr. Kresel yzey kendi iine kapanrken

hiperbolik yzey geniler.

Hadi bize dz, kresel ve hiperbolik yzeylerin snflandrlmasn

kestirme bir yol salayan paralel postulata geri dnelim.

Verilmi bir doru ve bu izgi zerinde olmayan bir nokta:

Dz bir yzeyde bu noktadan geen ve doruya paralel olan yal

nzca tek bir doru vardr.

Kresel bir yzeyde bu noktadan geen ve doruya paralel olan

hibir doru yoktur.

Hiperbolik yzeyde bu noktadan geen ve doruya paralel olan

sonsuz sayda doru vardr.

Enlem izgilerinin ekvatora paralel olduunu dnebilirsiniz. Bu doru deildir,

nk enlem izgileri (ekvator dnda) dzgn izgiler deillerdir ve yalnzca
dzgn izgiler paralel oluturabilir. iki nokta arasndaki en ksa mesafe dz bir
izgidir, bu yzden ayn enlem zerinde olan New York ve Madrid arasnda uan
bir uak enlem izgisi zerinde deil, iki boyutlu bir harita zerinden bakldn
da eri gzken bir rota zerinde uarlar

465
 Sezgisel olarak dz ve kresel yzeylerin zerindeki paralel do

rularn davranlarn anlayabiliriz, nk sonsuza kadar uzanan dz

bir yzeyi kolaylkla hayal edebiliriz ve hepimiz krenin ne olduunu

biliriz. Hiperbolik yzeyler zerindeki paralel dorularn davranlarn

anlamak ok daha zordur nk sonsuzlua uzanan bir hiperbolun neye

benzediini tam olarak bilmemekteyiz. Hiperbolik yzeyler zerindeki

paraleller gittike birbirlerinden uzaklarlar. Birbirlerinden erilerek

uzaklamazlar nk iki dorunun paralel olmas iin ayn zamanda

dzgn olmalar gerekmektedir, ancak sapma gsterirler nk hiper

bolik yzey srekli olarak erilerek kendisinden uzaklamaktadr ve

hiperbolik yzey erilerek kendisinden uzaklatka paralel dorular

arasndaki boluk srekli artar. Yine, bu fikir akla tamamen aykrdr,

dehasna ramen Riemann'n zelliklerini tanmlad yzeyin eklini

ortaya koyamay arlacak bir durum deildir.

1 9. yzyln sonlarnda hiperbolik dzlemin grselletirilmesi a

bas pek ok matematikiyi harekete geirmitir. Henri Poincare 'nin

bir giriimi, Frenchman'n hiperbolik yzey "disk model"inden esinle

nilerek nl ember Limiti serisi gravrnn sahibi Maurits Comelis

Escher'i byledi. ember Limiti IV'de, dairesel bir disk zerinde iki

boyutlu bir evren ve bu evrenin zerinde diskin d emberine yak

latka aamal olarak klen melekler ve eytanlar bulunmaktadr.

Ancak, melekler ve eytanlar, daraldka kldklerini anlamazlar

nk kendi lm aletleri de klmektedir. Disk sakinlerine gre,

hepsi ayn llerdedir ve evrenleri sonsuza kadar devam etmektedir.

Poincare disk modelinin marifeti paralel dorularn hiperbolik

uzayda nasl davrandn gzel bir ekilde gstermesidir. lk olarak disk

zerinde ne tip dz izgilerden bulunduunu net bir biimde bilmemiz

gerekir. Kre zerindeki dz bir izginin dzlem harita<>nda eri olarak

gzkt gibi (rnein, uu rotalar dzdr ama harita zerinde eri

gzkrler) disk dnyas zerindeki dzgn izgiler de bize eri olarak

gzkrler. Poincare disk zerindeki doru hatt, diske dik ayla giren

466
ember Limit N

ember kesiti olarak tanmlyordu. Bir sonraki sayfadaki ekil 1 , A ve

B noktalarndan geen ve diske dik ayla giren bir emberle yap lm
A ve B noktalan arasndaki doruyu gstermektedir. Paralel postulatn

hiperbolik uyarlamas , her bir L dorusu ve bu doru zerinde olma

yan P noktas iin, L dorusuna P noktas ndan geen sonsuz sayda
paralel bulunduunu belirtir. Bu durum, her biri P noktasndan geen
ve L dorusuna paralel olan - L', L" ve L"' iaretlenmi dorularnn
bulunduu ekil 2'de gsterilmektedir (iki izgi dorusalsa ve hibir
zaman kesimiyorlarsa paraleldirler). L', L" ve L"' dorular nn tm
diske dik a larla giren farkl emberlerdir. Artk diske baktmzda
P noktas ndan geen ve L dorusuna paralel olan sonsuz sayda do-

467
runun nasl olduunu anlayabiliriz, nk diske dik ayla giren ve P
noktasndan geen sonsuz sayda ember izebiliriz. Poincare modeli
ayn zamanda bize iki paralel dorunun nasl raksadn anlamamza
da yardmc olur; L ve L' birbirlerine paraleldir ancak diskin evresine
yaklatka birbirlerinden uzaklarlar.

...
'
'
\
\
1

,
ekil l ...
.... - - - .....
....
,
ekil //

Poincare'nin disk dnyas aydnlatcyd, ama sadece bir noktaya

kadar. Bize olduka tuhaf bozuk bir lens araclyla Hiperbolik uzayn
kavramsal model bir bize sunmasna karn, hiperbolik bir yzeyin
neye benzediini ortaya koymaz. On dokuzuncu yzyln sonlarn
daha da umut verici gzken daha gereki hiperbolik modellerin
arayna 1 90 1 ylnda Alman matematiki David Hilbert tarafndan,
forml kullanarak hiperbolik bir yzeyin tanmlanmasnn imkansz
olduu ispatyla byk bir darbe vuruldu. Hilbert'in kant matematik
topluluu tarafndan mecburen kabul edildi, nk yle bir sonuca
varmlard : Eer byle bir yzeyin formlle tarif edilmesi imkanszsa,
byle bir yzeyin de var olmamas gerekir. Bu yzden Hiperbolik
yzeyler oluturmaya olan ilgi azald .

468
 Bu bizi, Londra'daki, tiyatrolarn, sinemalarn, sanat galerilerinin
bulunduu nehir kys yerleimi olan South Bank'de tantm Daina
Taimina'ya geri getiriyor. Taimina, bana ksaca Comell niversitesi'nde
misafir doent olarak rettii hiperbolik uzay tarihinden bahsetti.
Hilbert'in, hiperbolik alann bir forml tarafndan oluturulamaya
ca ispatnn sonucu olarak, bilgisayarlarn da hiperbolik yzeylerin
grntsn oluturamayacaklarn nk bilgisayarlarn sadece for
mller yardmyla grntler oluturabildiini syledi. Ancak, 1970'li
yllarda, geometrici William Thurston ok daha verimli olan dk
teknolojili bir yaklam buldu. O hiperbolik yzey yapmak iin formle
deil, kat ve makasa ihtiyacmz olduu inancndayd . 1981 ylnda
Fields Madalyas (matematikte en yksek dl) ile dllendirilen ve
imdi Daina'nn Cornell niversitesi 'ndeki meslekta olan Thurston,
atnal eklinde kat eritlerinin birbirine yaptrlmasyla yaplm
bir model gelitirdi.

Daina rencilerine ders verirken Thurston modelini kullanyordu

ama bu model o kadar krlgand ki her seferinde paralanyordu ve her
seferinde yeni bir tane yapmak zorunda kalyordu. 'Kat yaptrmaktan
nefret ediyorum, beni lgna eviriyor,' diyordu. Sonra aklna parlak
bir fikir geldi. Kat yaptrmak yerine hiperbolik dzlem modelini
rgyle rmek mmkn olabilir miydi?

Fikri olduka basitti: Bir ilmik hatt ile bala ve sonra devam
eden her bir hat iin nceki hattaki ilmik saysna bal olarak sabit
bir miktarda ilmik ekle. rnek olarak, nceki hattaki her iki ilmik
iin bir tane ilmik. Bu durumda eer ilk hatta 20 ilmikle balarsan
ikinci hatta 30 ilmik olur (10 tane ek), nc hatta 45 ilmik olur ( 1 5
tane ek) ve byle devam eder (Drdnc hatta fazladan 22,5 ilmik
olmaldr, yarm ilmik yapamayacamz iin ilmik saysn ya yukar
ya da aa yuvarlamamz gerekir). Bununla adeta hiperbolik olarak
dar doru gittike genileyen, bir kuma paras oluturmay hayal
ediyordu. Ancak rg ok dikkat gerektiren bir iti, herhangi bir hata-

469
dan sonra o btn hatt skmek gerekiyordu. Bu yzden rg ilerini

t ile deitirdi. T ile her seferinde yalnz bir tane ilmik rdnz

iin, skme ihtimali yoktur. in smn ok abuk kapm t. 1960'l

y llarn Sovyetler Letonya'snda geirdii ocukluu onun el ilerinde

bir eytana dnmesine ok yardmc olmutu.

lk t modelinde, nceki hatta yer alan her iki ilmik iin 1 ilmik

eklemiti. Ancak sonu olarak ortaya, sk birok frfr olan bir mal

zeme kmt . "ok kvrmlyd" diyordu.

"Sorunun ne olduunu gremiyordum." Bu yzden bir sonraki

denemesinde oranlan deitirdi ve nceki hatta bulunan her be ilmik

iin bir yeni ilmik eklemiti. Beklediinden daha iyi bir sonu elde

etmiti. Malzeme artk dzgn bir ekilde kendi zerine katlan yordu.

Malzemeyi ald ve ieri ve dar doru genileyen kanatlar zerindeki

dzgn dorulan takip etti ve abucak birbirlerinden raksayan paralel

dorulan grebildiini fark etti. 'Bu daima grmeyi hayal ettiim

resimdi" demiti heyecanla. "Benim iin ok heyecan vericiydi. Ayn

zamanda bilgisayarlarn yapamad bir eyi ellerimle yapmann verdii

heyecan yayordum" derken gzlerinin ii glyordu.

Daina hiperbolik t modelini eine gsterdi, o da Daina kadar

heyecanlanmt . David Henderson Comell niversitesi'nde geometri

profesryd. Onun uzmanlk alan Daina'nn hakknda hibir ey

bilmediini iddia ettii topolojiydi. David ona topolojicilerin uzun

sredir, hiperbolik dzlemde izilen sekizgeni pantolona benzeyecek

biimde katlayabileceini aklam t. "O sekizgeni oluturmak zorun

dayz" demiti kansna ve yaptklar tam da buydu. "Hiperbolik bir

pantolonu daha nce hi kimse grmemiti" dedi Daina heyecanla ve

yannda tad spor antasn at, iinden t ii sekizgen bir para

kartt ve modelin nasl oluturulduunu gstermek iin katlamaya

balad . Yeni yrmeye balam bir bebek iin ynden rlm ok

irin bir orta benziyordu.

470
 Daina'nn zincirli tasarmlar hakkndaki konumalar Comell ni
versitesi matematik blmnn her yerine yay lmt . almalar n
Hiperbolik dzlemlerle ilgili yazlaryla tannan bir meslektana gster
diini syledi. 'Modele bakt ve onunla oynamaya balad. Sonra yz
ayd nland . "Horocycle ite tam da byle grnr!" demiti elindeki
modelin daha nce hi resmedilememi ok karmak bir eri modeli
olduunu fark ederek. "Tm kariyeri boyunca onlar hakknda yazlar
yazmt" diye ekledi Daina. "Ama onlar sadece hayal gcnn iindeydi."

Daina'nn hiperbolik modellerinin, matematiin kavramsal olarak

yorucu bir alanna yeni ve nemli bir kavray imkaru getirdiini sylemek
pek de abart saylmaz. Bu modeller rencilere daha nce sadece soyut
yollarla anla labilen yzeylere dokunma olana tanyarak hiperbolik
dzlem konusunda organik bir tecrbe yaama frsatn tanyorlard .
Ancak, modeller mkemmel deillerdi. Sorunlardan bir tanesi, ilmiklerin

471
kalnl yznden teoride przsz olmas gereken bu yzeyi sadece
yaklak kaba bir modeli olmasyd. Yine de bunlar Pringle'dan ok
daha kullan l ve daha doruydular. Eer hiperbolik t iinin sonsuz
sayda sras olsayd, byle bir yzeyde yaamak ve snrna ulamadan
herhangi bir ynde sonsuza kadar yrmek mmkn olabilirdi.

Daina modellerinin etkileyici taraflarndan biri eklen idrak edilebi

len bir ey iin beklenmedik organik bir grn salamasdr. Hatlar
greceli olarak kk dikiler halinde arttrldnda model lahana
yapraklan gibi grnyordu. Art daha byk olduunda, malzeme
doal mercan grnml paralar biiminde kendi zerlerine kvrlr.
Daina'nn Londra'ya gelmesinin asl amac onun modellerinden esin
lenen dnya denizlerinin yok olmas konulu Hiperbolik Mercan Resifi
T i, sergisinin alyd. Getirdii matematiksel yenilik sayesinde
Daina farlpnda olmadan kresel bir t aktivizmi hareket oluturdu.
Getiimiz on yl ierisinde Daina yzden fazla hiperbolik model rd.
Bunlardan en byn Londra'ya getirdi. Bu, pembe renkte 5,5 km
uzunluunda 4,5 kilogram iplik kullanlarak yaplm bir modeldi ve
yapm alt ay srmt. Tamamlanmas tam bir ileye dnmt.
"Bydke dndrmek iin daha fazla enerji gerekiyordu," diyordu.
Modelin dikkat ekici bir zellii de Daina'nn kendisinin yaklak iki
kat olan 3,2 metrekarelik byklkte yzeye sahip olmasyd . Hiper
bolik dzlemler minimum hacimde maksimum yzey olutururlar, bu
yzden baz bitkiler ve deniz organizmalar tarafndan tercih edilirler.
Bir organizma, mercanlarda olduu gibi beslenmek iin geni bir yzeye
ihtiya duyan canllar hiperbolik bir byme gsterirler.

Eer Daina dnyaya bir erkek olarak gelmi olsayd hiperbolik t

rgs fikrini dnmesi dk bir ihtimal olurdu, bu yzden onun bu
kefi, kadnlarn uzun zamandr yeterince temsil edilmedii matematiin

472
kltrel tarihinde takdire deer bir sanat eseridir. Aslnda T ii, son
yllarda geleneksel yeni teknikleri kefetmek iin matematikilere ilham
salayan kadn zanaatlarndan sadece bir tanesidir. Matematiksel rg,
nak ve dokuma hep beraber Matematik ve Fiber Sanatlar olarak da
bilinen akademik bir disiplini oluturmaktadr.

Hiperbolik uzay ilk dnld zaman, gereklik algsna tamamen

kar grnyordu ama bugn dz veya kresel yzeyler kadar 'gerek'
olarak kabul edilir oldu. Her yzeyin kendine ait bir geometrisi vardr
ve biz kendimize en uygun olan seeriz ya da Henri Poincare'nin bir
zamanlar dedii gibi; 'Bir geometri, bir dierinden asla daha doru
olamaz, sadece daha kullanl olabilir.' rnein klid geometrisi
cetveller, pergeller ve dzlem katlar kuanm ilkokul ocuklar
iin en uygun geometriyken, uu rotalarn hesaplayan pilotlar iin
en uygun olan kresel geometridir.

Fizikiler de hangi geometrinin kendi amalar iin en uygunu

olduunu merak ederler. Riemann 'n yzeylerin erilii hakknda fi
kirleri Einstein'a en byk atlmlarndan birisini gerekletirmesine
olanak salad. Newton yasalar uzay klidyen ya da dz varsayar.
Ancak Einstein'n genel izafiyet teorisi, uzay-zaman geometrisinin
(3-boyutlu uzay ve drdnc boyut olarak kabul edilen zaman) klid
d eri geometrisine uyduunu belirtir. 1 9 1 9 ylnda, Brezilya'nn
kuzeydousunda bulunan Sobral ehrine dzenlenen bilimsel bir keif
gezisinde, gne tutulmas srasnda gnein arkasnda kalan yldzlarn
grntlerini ektiler ve yldzlarn gerek konumlarndan biraz kay
d n kefettiler. Bu Einstein'n yldzlardan gelen klarn dnyaya
ulamadan nce gnein etrafnda bkld teorisiyle aklanmt .
Ik boyutlu uzayda gnein etrafnda bklyor gzkmesine ra
men ki bu bir eyleri grebi l memizin tek yoludur, eri uzay zaman
geometrisine aslnda dorusal bir yol kat eder. Aslnda Einstein'n
teorisinin yldzlarn konumunu doru tahmin edebiliyor olmas genel
grelilik teorisini hakl kartyordu ve ona dnya apnda byk bir n

473
kazandran da buydu. London Times balndan unu ilan ediyordu:

'Bilimde devrim, Yeni Evren Teorisi, Newton yasalar ykld . '

Einstein, eri olduunu gsterdii uzay-zaman zerine kafa yoruyordu.

Peki, zamann bir boyut olarak kabul etmeden evrenimizin erilii?

Hangi geometrinin en geni anlamda bizim boyutlu dzlemimizin dav

ranlarna en uygun olduunu grmek iin, dorularn ve ekillerin

ok byk uzaklklarda nasl davrandn grmemiz gerekir. Bilim

insanlar bunu Mays 2009 ylnda frlatlan ve Byk patlama sonras

'akam kzll ' olarak tabir edilen kozmik arka plan radyasyonunu her

zamankinden daha yksek bir znrlk ve hassasiyet len Planck

uydusu tarafndan toplanm veriler araclyla kefetmeyi umuyor

lard . Her ne kadar evrenin hiperbolik olma olasl hfila mmkn olsa

da genel kan evrenin dz ve ya kresel olduu ynndedir. Aslnda

balangta sama olduu dnlen bir teorinin aslnda gerekleri

yanstyor olabilme ihtimali kaderin bir cilvesidir.

Matematikilerin klid d uzayn kar sezgisel blmlerini ke

fettikleri srada, bir adam baka bir matematiksel kavram tepetaklak

ediyordu: Sonsuzluk. Almanya Halle niversitesi'nde retim grevlisi

olan Georg Cantor, sonsuzluun birden fazla boyutu olabileceini gs

teren bir saylarn teorisini gelitirmiti. Cantor'un fikirleri allmn

o kadar dndayd ki balangta birok meslekta tarafndan alaya

alnd. rnein Henri Poincare onun almalarn ' Matematiin bir

gn tedavisini bulabilecei bir illet' diye tan mlarken, Cantor'un eski

retmeni ve Bedin niversitesi'nde matematik profesr Leopold

Kronecker, onu "arlatanlk" ve genlii yozlatrmakla sulamt.

Bu sz dellosu muhtemelen, 1 884 ylnda 39 yanda olan Cantor'un

sinirlerini kerterek, birok defa meydana gelen ruh salnn bozul

mas ve hastaneye yatrlma olaynn ilki olmutu. Cantor hakkndaki

474
Her ey ve Daha Faz/as kitabnda, yazar David Foster Wallace unlar
sylemektedir: 'Ruhsal ynden rahatsz olan matematiki gnmzde,
alar boyunca macerac valye, mahcup aziz, ikence grm sa
nat ve deli bilim nasl grldlerse yle grlmektedir. Bir bakma
yasaklanm blgelere gidip hepimizin kullanabilecei bir hediyeyle
geri dnp cezasn tek bana eken Prometheus gibi. ' Edebiyat ve
filmler matematik ve delilik arasnda balanty romantikletirdikleri
iin suludur. Bu Hollywood senaryolarnn anlatm gereksinimlerine
uygun bir kliedir (sunum A: Akl oyunlar), fakat elbette bu haksz bir
genellemedir. Ancak klienin icat edildii byk matematikilere ilk
rnek Cantor' dur. Bu klie zellikle ona uygun gelir nk matema
tiklere, felsefe ve dini birbirine balayan bir kavram olan sonsuzlukla
boumutur. Sadece matematiksel bir doktrinle urat iin deil,
ayn zamanda yeni bir bilgi teorisi ve kendi aklnca insann yeni bir
tanr alglay teorisini ortaya koyduu iindir. Bu yolda ilerlerken
birka kiiyi hayal krklna urattna da armamak gerekir.

Sonsuzluk matematik ierisinde insan beynini en ok kurcalayan

kavramlardan biridir. Daha nce, Zenon paradoksunda giderek azalan
mesafeler iindeki sonsuz saynn bulunduunu ngrmenin mate
matiksel ve felsefi tuzaklarla dolu olduunu grmtk. Yunanllar
sonsuzluktan ellerinden geldiince uzak durmaya almlard . klid
sonsuzlukla ilgili grn olumsuz savlar ile ifade etmiti. rnein,
onun sonsuz sayda asal say olduu ispat, aslnda daha byk bir asal
say bulunamayacann ispatdr. Eskiler, sonsuzluu kendi bana
yeten bir kavram olarak kabullenmekten kanyorlard, bu yzden
Zenon paradokslarna ikin olan sonsuz seriler onlar iir sorunluydu.

On yedinci yzyla gelindiinde, matematikiler, sonsuz adm ieren

ilemleri kabul etmeye istekliydiler. 1 655 ylnda, Sonsuz kklk
ler (sonsuz derecede klen nesneler iin) zerine yapt almada
sonsuzluk iin oo semboln kullanan John Wallis 'in almas , Isaac
Newton'n kalkls almasnn zeminin oluturdu. Sonsuz sayda

475
terimden oluan = 1 - . . . gibi yararl denklemlerin bulunmas bize

sonsuzluun bir dman olmadn, yle bile olsa dikkat ve p

heyle yaklalmas gerektiini gsterdi. 1 83 1 ylnda Gauss sonsuz

luun kimsenin asla ulaamayaca bir mesafeden bahsettii, sadece

hi durmadan devam edebilmeyi ifade eden 'bir tr konuma biimi'

olduunu belirtirken genelgeer bir bilgiyi dile getiriyordu. Cantor'un

sapknl, sonsuzluu kendi iinde bir varlk gibi muamele etmesiydi.

Cantor ncesi matematikilerin neden sonsuzlua herhangi bir

dier say gibi davranmaktan bu kadar rahatszlk duyduklar bugn

bile hala bir muammadr, bunlarn en mehuru Galileo'nun ki Yeni

Bilim' de yazd, Galileo paradoksudur:

1) 1 , 4, 9 ve 1 6 gibi baz saylar karedir ve 2, 3, 5, 6, 7 gibi baz

saylar ise kare deillerdir.

2) toplamda btn saylar, toplam kare saylardan daha byk

olmaldr nk btn hem kareleri hem de kare olmayanlar

kapsamaktadr.

3) Ancak her bir say iin kendisi ve karesini arasnda birebir

eleme belirlenebilir.

1 2 3 4 5 n ...
.J, .J, .J, .J, .J, .J,
1 4 9 16 2 5 n ...

4) O halde, aslnda bilinen saylar kadar da kare saylar vardr. Bu

da bir elikidir nk ikinci madde de tm saylarn toplamda

kare saylardan daha fazla olmas gerektiini ortaya koymutuk.

476
Galileo'nun vard sonu, sonsuzluk sz konusu olduunda, 'eit',
'daha fazla' ve 'daha az' gibi say kavramlar pek bir anlam ifade
etmediidir. Bu terimler sonlu miktarlar tartrken anlalabilir ve
tutarl olabilirler, sonsuz miktarlar tartrken deil. Toplamda, btn
saylarn ve kare saylardan fazla olduunu ya da her say kadar kare
say bulunduunu sylemek anlamszdr hem saylar hem de kare saylar
topluluu sonsuzdur. Georg Cantor Galileo'nun paradoksu gereksiz klan
yeni bir sonsuzluu dnme yntemi gelitirdi. Cantor saylar tek
tek ele almak yerine 'kmeler' adn verdii say topluluklarn dikkate
ald. Herhangi bir kmenin srasall o topluluk iindeki elemanlarn
says kadardr. O halde { 1 , 2, 3 } dizisinin eleman says ve { 17 ,
29, 5, 1 4 } dizisinin eleman says drttr. Sonsuz sayda yesi bulunan
kmeler ele alndnda Cantor 'kme teorisi'nin nabz tavan yapar.
brani alfabesinin ilk harfini sfr alt indisi ile kullanarak (No) (alef
sfr olarak telaffuz edilir), kullanarak sonsuzluk iin yeni bir sembol
ortaya koydu ve bunun doal saylar kmesi eleman says ya da { 1 ,
2, 3 , 4, 5 , . . . } olduunu syledi. Elemanlar doal saylar kmesiyle
birebir eleme yaplabilen her bir say kmesinin eleman says No
olur. O halde, doal saylar ve kareleri arasnda bire bir eleme olduu
iin, { 1 , 4, 9, 1 6, 25 . . . } kare kmesinin eleman says No olur. Ayn
ekilde tek saylar kmesi { 1 , 3, 5, 7, 9 . . . } , asal saylar kmesi { 2,
3, 5, 7, 1 1 . . . } ve ierinde 666 saysn barndran saylar kmesi
{ 666, 1 666, 2666, 3666 . . . } , her birinin eleman says No olur. Eer
elinizde sonsuz elemandan oluan bir kme olsa ve bu elemanlarn
tamamn tek tek saymak mmkn olsa, bu kmenin eleman says No
olur. Bu sebepten dolay No ayn zamanda 'saylabilir sonsuzluk' olarak
bilinir. Bunun heyecan verici olmasnn nedeni, Cantor'un bunu daha
da arttrabileceini gstermeye alm olmasdr. Byk olsa bile No,
Cantor'un sonsuzlar ailesi ierisinde sadece bebektir.
Sizi, David Hilbert'n derslerinde anlatt sylenilen saylabilir
sonsuzlukta odalara yani No tane odas olan bir otel hikayesinin yardm

477
ile No'dan daha byk bir sonsuzlukla tantraym. Matematikiler
tarafndan ok sevilen nl kurulua Hilbert Oteli de denir.
Hilbert'n otelinde 1 , 2, 3, 4 . . . eklinde numaralandrlm
sonsuz sayda oda vardr. Bir gn bir otelin resepsiyonuna gelen bir
gezgin btn odalarn dolu olduunu grr. Kendisi iin bir oda ayar
lamann bir yolu olup olmadn sorar. Resepsiyoncu byle bir yolun
elbette olduunu syler. Ynetimin tm yapma'> gereken, konuklan u
biimde yeni odalara yerletirmektir; 1 . odadaki konuu 2. odaya, 2.
odadaki konuu 3. odaya yani n. odadaki tm konuklar n+ 1 'e yerle
tirmektir. Eer bu yaplrsa, her konuk hala bir odaya sahip olacaktr
ve yeni gelen misafir iinde 1 . oda boaltlm olacaktr, Mkemmel !
Ertesi gn daha karmak bir durum meydana gelir. Btn
yolcularnn odaya ihtiyac olduu bir otobs otele yanar. Bu otob
sn her birisi dolu olan 1 , 2, 3 . . . eklinde numaralandrlm sonsuz
sayda koltuu vardr. Yolcularn her biri iin bir oda bulunabilme
sinin herhangi bir yolu var mdr? Bir baka deyile, otel dolu olsa
da resepsiyon grevlisi odalardaki ziyaretileri, sonsuz saydaki yeni
mterilerine sonsuz sayda yeni oda aabilecek ekilde yeniden yer
letirebilir mi? Resepsiyoncu cevab ocuk oyunca diye cevap verir.
Bu sefer ynetimin tm yapmas gereken konuklarm iinde olduklar
odann numarasnn iki kat numaral olan odalara tamak olacaktr,
bylece odalar 2, 4, 6, 8 . . . numaral odalar kullanlr. Bu da oteldeki
tm tek sayl odalarn boalmasn salar ve otobs yolcularna bu
odalarnn anahtarlar verilebilir. 1 numaral koltuktaki yolcu, ilk terk
rakam olan 1 numaral oday, 2 numaral koltuktaki yolcu ikinci tek
say olan oda 3 ' alr ve bu bylece devam eder.
nc gn Hilbert'in oteline ok daha fazla otobs yana
r. Aslnda otobsler sonsuz saydadrlar. Otobsler darya sralanr,
otobs 1 'in yanna otobs 2, otobs 2'nin yanna otobs 3 gelir ve bu
bylece devam eder. Her otobste, bir gn nce gelen otobste olduu
gibi sonsuz sayda yolcu vardr. Ve elbette her yolcunun da bir odaya

478
ihtiyac vardr. (Zaten dolu olan) Hilbert Oteli 'ne gelen her otobsteki
her yolcu iin bir oda bulmak mmkn mdr?

Sorun deil diye cevaplar resepsiyon grevlisi. lk yapmas

gereken sonsuz sayda oda boaltmaktr. Bunu bir nceki gn kulland
.
numaray kullanarak yapar, oteldeki herkesi kendi oda numaras nn
iki kat olan odalara yerletirir. B u btn tek sayl odalar boaltr.
Sonsuz saydaki otobs kafilesini yerletirmek iin tm yapmas ge
reken tm yolcular saymann bir yolunu bulmaktr ve daha nce bir
metot gelitirdii iin, ilk yolcuyu 1 . odaya, 2. yolcuyu 3. odaya, 3.
yolcuyu 5. odaya yerletirebilir.

Bunu u ekilde yapar: her otobs iin, her yolcuyu aadaki

tabloda olduu gibi l isteler. Bylece her bir yolcu mln biiminde nu
maralandnr, burada m otobsn numarasn ve n ise oturduu koltuu
temsil eder. Eer biz ilk otobsn ilk yolcusundan saymaya balarsak
(yolcu 1/1) ve sonra aadaki kal pta olduu gibi zikzak bir yol uy
gularsak, ikinci kii birinci otobsteki ikinci yolcu olur (yolcu 1 /2) ve
nc kii ikinci otobsteki birinci kii (yolcu 2/1 ) olur sonu olarak
her bir yolcuyu saym oluruz.

koltuk 1 koltuk 2 koltuk 3 koltuk 4 koltuk 5

otobs l 111 1 /2 1 13 1 /4 1 /5

otobs 2 2/1 2/2 2/3 214 215

otobs 3 3/1 3/2 3/3 3/4 3/5

otobs 4 4/1 412 4/3 4/4 4/5

otobs 5 5/1 512 5/3 5/4 515

479
Hadi imdi Hilbert'n otelinden ne rendiimizi matematik sembol
lerine aktaralm.

Bir kii bir oda bulduunda bunun e deer gsterimi 1 + No =

No olur
Saylabilir sonsuzluktaki insanlar oda bulduklarnda No + No =

No olduunu grrz.
Saylabilir sonsuzluktaki otobslerdeki her biri saylabilir sonsuz
luktaki yolcular oda bulduklar ortaya No x No = No olduu kar

Sonsuzluktan beklediimiz kurallar unlardr; sonsuz ile sonsuzu toplar

sak sonsuz elde ederiz, sonsuzla sonsuzu arparsak sonsuz elde ederiz.

Tam burada ksa bir sre duralm. oktan hayret verici bir sonuca
vardk. Koltuklar ve otobsler tablosuna tekrar bakn. m/n eklinde
ifade edilen her kiiyi kesri olarak dnn. Sonsuz ekilde ge-
n

niletildiinde Tablo, tm pozitif kesirleri kapsar nk pozitif kesirler

ayn zamanda olarak da tanmlanr. rnein, 5::58 kesri 5628.
satr ve 785. stunda yer alr. O halde, her bir otobsteki her yolcu
saymak iin kullandmz zikzak sayma yntemi, pozitif tm kesirleri
saymak iin de kullanlr. Baka bir ifadeyle, tm pozitif kesirler k
mesi ve tm doal saylar kmesi ayn eleman say sna sahiptir yani,
No . Sezgisel olarak doal saylardan daha fazla kesirli saylar olmas
gerektii dnlebilir, ancak Contor bize sezgilerimizin yanldn
gsterir. Doal saylar kadar pozitif kesir vardr (yukarda grld
gibi, doal saylar kadar pozitif ve negatif kesir vardr No + No = No
nk No kadar pozitif kesir ve No kadar negatif kesir bulunmaktadr).
Bir doru zerindeki noktalarn saylar olarak kabul edildii Say
Dorusu zerinde durarak bunun ne kadar tuhaf bir sonu olduunu
anlayabiliriz. Aadaki, O'dan balayarak sonsuza kadar giden bir
say dorusudur.

480
 o 1 2

Tm pozitif kesirler bu izgi zerinde bir nokta olarak kabul edile

bilir. Daha nceki blmde, O ile 1 , ya da 1 ile 2 ya da herhangi iki
baka say arasnda sonsuz sayda kesir olduunu renmitik. imdi
bu izgi zerine bir mikroskoptan bakp noktalar arasnda
o ve 10
eklinde ifade edilen kesirleri grebildiinizi hayal edin. Daha nce
ayn ekilde gsterdiimiz gibi, bu iki nokta aras da sonsuz sayda
kesir ile ifade edilir. Aslnda mikroskobu bu iki nokta arasna nereye
yerletirirseniz yerletirin, bu noktalarn aras ne kadar kk olursa
olsun, bu aralkta kesirlerle ifade edilen sonsuz sayda nokta bulunur.
Nereye bakarsanz bakn kesirleri temsil eden sonsuz sayda nokta bu
lunduu iin, bunlarn her birinin istisnasz bir ekilde dzenli bir liste
halinde saylabilmesinin mmkn oluu inanlmaz derecede artcdr.

imdi byk bir olaya gelelim: No'dan daha byk niceliin olduunun
ispatna. Hilbert'in oteline geri dnelim. Bu sefer, bo oda isteyen
sonsuz sayda insann ortaya kt oteldeki odalar bo olsun. Fakat
bu sefer her biri O ve 1 say aralnda ondalk genilemeyi gsteren
bir tirt giymi olan ziyaretiler otobslerle gelmemi olsun. Herhangi
iki kii ayn iki ondalk genilemeyi zerlerinde tamasn ve O ve 1
aralndaki tm ondalk saylar kapsanm olsun (Tabii ki ondalk
saylar sonsuz genilikte olacaklar iin bu numaralar tayan tirt
lerin genilikleri de sonsuz olmaldr ve hazr sonsuz sayda odalar
olan bir oteli hayalimizde canlandrmaya dair tm inanszlmz
askya almken, sizden bu tirtleri hayal etmenizi istemenin ok fazla
olmadn dnyorum). Ziyaretilerden birka resepsiyona gelip
otelde kendilerini arlamann bir yolu olup olmadn sorar. Bunu
baarmak iin resepsiyon grevlisinin tm yapmas gereken ey, O ve

48 1
1 arasndaki her ondalk sayy listeleyebilecek bir yntem bulmaktr,
bunu yaptnda tm mterileri odalarna yerletirebilir. Sonsuz say

daki otobsn sonsuz saydaki yolcularn listelemenin bir yntemini

bulduunu dndnzde, bu resepsiyon grevlisine makul bir sknt

gibi grnr. Ancak bu sefer, grev imkanszdr. O ve 1 arasndaki her

bir ondalk haneyi, herkesi sral bir biimde listeleyerek saymann bir

yolu yoktur. Bunu ispatlamak iin O ve 1 arasndaki her bir sonsuz

liste iin her zaman 0- 1 arasnda olan ve listede olmayan bir saynn

olduunu size gstereyim.

Bu ilem u ekilde yaplr. lk gelen mterinin tirtnde

0.6429657 . . . ikincisinin tirtnde 0.01960 1 2 .. ., saylar olduunu ve

bu yolcularn resepsiyoncu tarafndan resepsiyoncunun 1 ve 2 numaral

odalara yerletirildiklerin dnelim. Ve bylece resepsiyoncu tqm

gelen yolcular odalarna yerletirirken aadaki gibi balayan sonsuz

bir liste oluturur. (her bir araln sonsuza kadar gittiini hatrlayn):

Oda 1 0.6429657 ...

Oda 2 0.0 196012...

Oda 3 0.998 1 562...

Oda 4 0.7642 178 ...

Oda 5 0.6097856...

Oda 6 0.52736 1 1 ...

Oda 7 0.300298 1 ...

Oda . . . o...

Daha nce de belirttiimiz gibi hedefimiz O ve 1 arasnda olup liste

mizde bulunmayan ondalk sayy bulmak. Bunu aadaki metodu

kullanarak yaparz. lk olarak, 1 . odadaki ilk ondalk yeri alacak olan

sayy oluturur, saynn ikinci ondalk basama 2. odaya, saynn

482
nc ondalk basama 3. Odaya . . . vb. Bir baka deyile burada
altn izdiimiz apraz rakamlar seeriz:

0.6429657 .. .

0.019601 2 .. .

0.9981 562. . .

0.764178 . . .

0.6097856.. .

0.527361 1 ...

0.3002981...

Bu numara;

0,6 1 828 1 1 ... Olur.

Neredeyse baardk. Resepsiyon grevlisinin listesinde bulunmayan

ondalk sayy oluturmak iin yapmamz gereken son bir ey daha
var: bu saydaki her bir basama deitiririz. Gelin saydaki her bir
ba<;amaa 1 ekleyelim. Bylece 6, 7 olur, 1 , 2 olur, 8'de 9 olur ve
byle devam eder ve u sayy elde ederiz: 0,7293922...

Ve artk baardk. Bu ondalk say bizim aradmz istisna olan

saydr. Resepsiyon grevlisinin listesinde olamaz nk onu yapay
olarak biz oluturduk. Bu say 1 . odada olamaz nk ilk basama 1 .
odann ilk basamandan farkldr. Oda, 2. odada da olamaz nk ikinci
basamandaki say 2. odann ikinci basamandaki saydan farkldr,
bunu saymzn herhangi bir n. odada olamayacana grecek kadar
uzatabiliriz, nk saymzn n. basama her zaman n. odadaki ondalk
kesrin n. basamandan farkl olacaktr. Bizim zellikle ayarladmz
0.7293922 ... dolaysyla her zaman o odaya atanan saydan en az bir

483
rakan farkl olur, bu nedenle oda iin atanan herhangi bir sayya eit

olanaz. Listede pekala da ilk yedi basana 0.7293922 olan bir say
bulunabilir ana bu say listede olsa da bizim tasarladmz say bu

saydan en az bir basanak bile olsa daha sonraki basanaklarda farkl

olacaktr. Bir baka deyile, resepsiyoncu mterilerine sonsuza kadar

odalar atanaya devan etse bile tirtnn zerinde bizim verdiimiz

0.7293922 numarasn tayan mteri iin bir oda bulanayacaktr.

Ben listeye balarken geliigzel saylar olan 0.6429657 ile 0.0196012.

. . setim fakat ayn ekilde listeye balanak iin herhangi iki say

da seebilirdim. Bunu her liste iin yapmak mmkndr, her zanan,

'diyagonal' yntemin tersini kullanarak, listede yer alma n bir say

oluturmak mmkn olacaktr. Hilbert'in otelinde sonsuz sayda oda

olabilir ana yine de O ve 1 arasnda ondalk olarak tanmlanm sonsuz

sayda insan odalara yerletiremez. Her zanan akta kalan birileri

olacaktr. Basite sylemek gerekirse otel yeterince byk deildir.

Cantor'un doal saylarn sonsuzluundan daha byk sonsuz

luklarn olduunu kefi on dokuzuncu yzyln en byk matematiksel

atlmlarndan biriydi. Bu akllara durgunluk veren bir sonutu ve bu

sonu gcnn bir ksmn, dorudan aklanabilir oluundan alyordu:

Baz sonsuzluklar saylabilirdir ve No boyutundadr, baz sonsuzluklar

ise saylabilir deildir ve dolaysyla daha byktrler. Bu saylanayan

sonsuzluklarn boyutlar ok farkldr.

Saylanayan en basit sonsuzlua c ad verilir ve bu say Hilbert'in

oteline gelen ve zerinde O ve 1 aralndaki ondalk saylar olan ti
rtleri giyen mterilerin saysdr. Ayn biimde, bu c saysnn ne

anlana geldiini say dorusuna bakarak yorumlanak olduka re

ticidir. O ve 1 arasndaki ondalk genilemenin yazl olduu tirtleri

giyen her bir kii ayn zananda O ve 1 arasndaki noktalar olarak da
dnlebilir. C harfinin kullanlmasnn sebebi ise say dorusu ze-

484
rindeki noktalarn 'sreklilii' anlamna gelen [continuum] kelimesinin
yerine kullanlmaktadr.

te bu noktada baka bir garip sonuca varrz. O ve 1 arasnda c

noktalar olduunu biliyoruz ve ayn ekilde say dorusunun stnde
toplamda o tane kesirin bulunduunu da biliyoruz. Daha nce c'nin
den byk olduunu ispatladmz iin, bu durumda say dorusu
zerinde, O ve 1 arasnda btn say dorusu zerinde tanmlanan kesir
noktalarndan daha fazla nokta olmas gerekmektedir.

Cantor bizi tekrardan sezgilere ok aykr olan bir dnyaya gtrr.

Kesirler, saysal olarak sonsuz olsalar da, say dorusu zerinde ok
ok kk bir alandan sorumludurlar. Say dorusu zerinde doruyu
oluturan dier trl saylardan ok daha serbeste yaylm saylar
vardr, bunlar eski dostlarmz irrasyonel saylardr ve kesirlerle ifade
edilemezler. Sonunda anlalr ki, irrasyonel saylar ylesine youn
olarak gruplanmlard ki, herhangi bir sonlu doru paras stndeki
irrasyonel saylar, tm say dorusu zerindeki kesirli saylardan daha
fazladr.

Yukarda c'yi say dorusu zerindeki O ve 1 arasndaki noktalarn

says olarak belirtmitik. 0-2 ya da 0- 100 aralnda ka tane say
vardr? Tam olarak c tane. Aslnda birbirine ne kadar uzak ya da yakn
olursa olsunlar, say dorusu zerindeki herhangi iki nokta arasnda tam
olarak c tane say vardr. Daha da ilginci btn say dorusu stndeki
saylar toplamda c kadardr ve bunun ispat ekilde bir sonraki say
fadaki gsterildii gibidir. Burada temel fikir O ve 1 aralndaki tm
saylarla kalan say dorusu zerindeki tm saylarn arasnda birebir
eleme olduunu gstermektir. Bu, say dorusu zerindeki her bir
sayy O ve 1 aralndaki her bir sayyla elemek yoluyla yaplr. lk
olarak O ve 1 aralnn stnde duracak biimde bir yarm daire izin.
Bu yarm daire O ve 1 aral ile kalan say dorusu arasnda, iftler
oluturan bir patan gibi i grr. Say dorusu zerinde herhangi

485
bir nokta aln ve a ile iaretleyin ve bu a noktasndan yann dairenin

merkezine doru dz bir doru izin. Doru yann daireyi zerine

0- 1 aralnda benzersiz bir konumda olan keser ve bu noktadan say

dorusu zerinde a' olarak iaretlenen bir dik izilir. Bu ekilde her

bir a noktasn benzersiz a' noktasyla eleyebiliriz. Eer setiimiz

a noktas art sonsuza doru ilerliyorsa ona 0- 1 aralnda karlk

gelen nokta 1 'e doru yaklar ve eer setiimiz a noktas eksi son
suza doru ilerliyorsa ona O ve 1 aralnda karlk gelen nokta O'a
yaklar. Eer say dorusu zerindeki her bir nokta, benzersiz bir

noktayla eleebiliyorsa ve O ve 1 aralndaki her bir nokta say do

rusu zerinde benzersiz bir noktayla eleebiliyorsa, sonu olarak say

dorusu zerindeki noktalarn says, O ve 1 aralndaki noktalarn

saysna eit olmaldr.

o a

ile c arasndaki fark, say dorusu zerindeki kesirlerin mikta

rnn, kesirlerin, irrasyonel saylarn ve dier tm saylarn toplamdaki

miktarndan farkna bldr. !'\o ile c arasndaki srama o kadar byktr

ki, say dorusu zerinden rastgele herhangi bir nokta setiimizde seti-

486
imiz noktann kesir olma olasl % O olur. Saylamayacak kadar ok
irrasyonel sayyla karlabracak olursak, elimizde yeterince kesir yoktur.

Cantor'un fikrini balangta kabul edilmesi ok zor bir fikir olsa da,
buluu olan alef'in hakk tarih tarafndan iade edildi: Gnmzde
saysal kat halinde evrensel olarak kabul edilmekle kalmad , ayrca
zikzak ve apraz ispatlar genel olarak btn matematiin ierisinde
en gz kamatrc eylerden biri olarak takdir toplad. David Hilbert
yle diyordu: 'Cantor'un bizim iin yaratb bu cennetten kimse bizi
dar kartamaz.'

Ne yazk ki bu cennet Cantor'un ruh salna mal olmutu. lk

ruhsal knden kurtulduktan sonra, teoloji ve Elizabeth tarihi gibi
baka konular zerine odaklanmaya balad, William Shakespeare'in
oyunlarm bilim adam Francis Bacoo'n yazdna inanyordu. Bacon'n
yazarln kantlamak onun iin kiisel kutsal bir sava halini ald ve
giderek dzensiz davranlarnn kayna haline geldi. 19 1 1 senesinde
matematik hakknda konumak iin davet edildii St Andrews ni
versitesi 'ndeki bir konferansta, ev sahibini ok utandracak bir ey
yapt ve matematik hakknda konumak yerine Shakespeare zerine
grlerini anlatt . Cantor 1 9 1 8 ylnda lene kadar daha pek ok kez
ruhsal bunalma girdi ve birok kez akl hastanesine yatrld.

Dindar bir Luteriyen olan Cantor, din adamlarna bulduu sonu

larn nemi hakknda birok mektup yazd . Sonsuzluk yaklamnn,
insan zekasnn sonsuzluu dnlebileceini gsterdiine ve bu sa
yede insann tanrya bir adm daha yaklabna inanyordu. Cantor'un
atalar Yahudi soyundan geliyorlard, sonsuzluk sembol olarak Alef'i
semesinde bunun etkisi olabilir -bu konu tartmaldr- nk Cantor
mistik Yahudi gelenei Kabala'da ve Alef'in tanrnn birliini temsil
ettiinden haberdard. Cantor Alef'i setii iin kendiyle gurur duy-

487
duunu sylyordu, nk brani alfabesinin ilk harfi olan Alef yeni
bir balang iin mkemmel bir sembold.

Alef ayn zamanda yolculuumuzu bitirmek iin de mkemmel bir

yer. Kitabn ilk blmlerinde yazdm gibi matematik, insann kendi
evresine anlam kazandrma arzusundan ortaya kmtr. Atalarmz
ahap zerine entikler aarak ya da parmaklarla sayarak saylar icat
ettiler. Tarmda ve ticarette ondan faydalandk ve bizleri 'medeniyet' ile
buluturdu. Daha sonra matematik gelitike, konu somut kavramlardan
ok soyut kavramlara doru ynelmeye balad . Yunanllar nokta ve
doru gibi kavramlar kefi ve Hintlilerin sfr icad negatif saylar
gibi daha radikal soyutlamalara kap at . Balangta bu kavramlar
sezgiye aykryken hzla sindirilerek gnlk yaantmzn birer paras
haline geldiler. On dokuzuncu yzyl sona erdiinde matematikle kendi
deneyimlerimizi birletiren gbek ba tamamen kopmutu. Riemann
ve Cantor'dan sonra, matematik dnyann herhangi bir sezgisel bee
nisiyle balantsn kaybetti.
Cantor, c'yi bulduktan sonra aratrmalarna devam etti ve ok
daha byk sonsuzluklarn olduunu kantlad . Grdmz gibi c
bir doru zerindeki noktalarn saysdr. Ayn zamanda iki boyutlu
bir yzey zerinde noktalar n saysna da eittir (Bu bana gvenmek
zorunda olduunuz bir baka artc sonutur). ki boyutlu bir y
zey zerine izilebilir eri ve br btn olas izgilerin saysna d
diyelim, (bu eri br izgiler, kalemi sayfadan hi kaldrmazsanz
ya srekli olur ya da en azndan bir kere kalemi sayfadan kaldrrsa
nz sreksiz olur ve ayn izginin farkl kesimleri arasnda bir boluk
brakr). Kme teorisini kullanarak d'nin c'den daha byk olduunu
ispatlayabiliriz. Ve bir adm daha ileri giderek d'den daha byk son
suzluklar olduunu gsterebiliriz. Ancak, bugne kadar hi kimse doal
olarak meydana gelen ve d' den daha byk eleman olan bir kme
bulmay baaramam tr.

488
 Cantor bizi hayal edilebilir olann tesine tad . Bura-; olaanst
bir yer ve elenceli bir ekilde kitabn banda belirttiim Amazon
kabilesinin durumuna ters. Munduruku'lar pek ok eye sahipti ama
bunlar saymak iin yeterli says yoktu. Cantor bize istediimizden ok
daha fazla say salad ama artk elimizde sayacamz kadar ey yok.

489
SZLKE

Aksiyom: Genellikle kantn kendi iinde tad iin, kanta gerek

olmayan n kabuller. Mantk sisteminin kurulmasnda kullanm lardr.

Algoritma: Problemi zmek iin tasarlanm kurallar ya da talimatlar

kmesi.

Anbigran: inde ters evrildiinde genellikle ayn kelimeyi sakla

yacak biimde yazlan kelime ya da kelimeler grubu.

Asal say: Sadece 1 ve kendisine tam olarak blnebilen doal say .

Badak say: Kendileri hari arpanlarnn toplam birbirine eit

olan saylar.

Beklenen deer: Bir bahiste ne kadar kazanp ne kadar kaybetmeyi

umabileceinizi gsteren teorik deer.

Blen: Kesrin alt tarafnda yer alan say.

Blnen: Kesirin st ksmnda yer alan say .

Byk saylar yasas: Olasln byk saylarda i grd kural,

rnein yaz tura atma ok defa tekrarlanan rastgele bir olayda, elde
edilen sonucun beklenen sonuca ok yaklamas durumu.

491
Byklk mertebesi: En yaygn haliyle, en soldaki rakamn ondalk
deerine gre sralanan say dizisi. Yani 1 ile 9 arasndaki herhangi
bir saynn byklk mertebesi bir 1 0 ile 99 arasndaki herhangi bir
saynn byklk mertebesi iki ve 100 ile 9999 arasndaki herhangi
bir saynn byklk mertebesi tr ve bu ekilde devam eder.

ap: Bir emberin genilii.

arpan: Belirli bir saynn bleni.

arpanlarna ayrma: Bir sayy kendisini tam blen saylara ayrma

ilemi, bu saylar genellikle asal saylardr.

ok byk saylar yasas: Eer rnek yeterince bykse ne kadar

ihtimal d gzkse her olayn gerekleebilecei kural .

okgen: Sonlu sayda dorudan oluan iki boyutlu kapal ekil.

Dalm: Olas sonularn ve bunlarn meydana gelme ihtimallerinin

yaylm.

Dairenin evresi: emberin evrel uzunluu.

Deiken: Deiik deerler alabilen nicelik.

Diskalkli: Kiinin saylan kavramasna engel olan rahatszlk.

492
Dizi: Bir say listesi.

Doal say: O'dan itibaren sayarak ulalabilen tm saylar.

Dzgn okgen: Eit kenarl ve eit i al okgen.

Eri: zellikleri genler ve paralel dorularn davranlar araclyla

belirlenen uzay.

Eleman says: Bir kmenin bykl.

Esiz zm: Sadece ve sadece tek bir cevabn bulunduu durum.

Fi: Ondalk alm 1 .6 1 8 ... , olarak devam eden matematiksel sabit,

altn oran, ya da ilahi oran olarak da bilinir.

Fibonacci says: 1 , 1, 2, 3, 5, 8, 1 3 . . . biiminde devam eden Fibo

nacci serisinin bir says,

Gauss dalm: Normal dalm.

Geometrik dizi: Her bir terimin bir nceki terimin sabit bir sayyla
arplarak bulunduu say dizisi.

Hiperbolik dzlem: Negatif erilikteki, sonsuz byklkteki dzlem.

Hipotens: Dik al bir gende dik ann karsndaki kenar.

493
Iraksak seriler: Toplam sonlu bir say olmayan sonsuz seriler.

kinci dereceden denklem: a, b, ve c 'nin birer sabit ve a'nn sfrdan

farkl olduu, ax2 + bx + c = O biimindeki denklem.

nversiyon: Ambigram ile ayn durum.

rrasyonel say: Kesir biiminde ifade edilemeyen say.

Kombinatorik: Kombinasyon ve permtasyon almalarn yrten

matematik dal.

Korelasyon: Rastgele iki deikenin ilikilik lsdr.

Ke: ki dorunun bir a meydana getirecek ekilde birleimi ya da

boyutlu bir nesnenin a oluturan noktalar.

Kumarbaz safsatas: Rastgele sonularn rastgele olmadna dair

yanl bir dnce.

Kumarbazn k: Uzun sre oynanmas durumunda iflasn ka

n lmaz olma durumu.

Kuvvet: Bir saynn ka defa kendiyle arplacan belirleyen ilem.

Yani eer 1 O says kendisiyle 4 defa arplacak olursa, bu 1 04 bii
minde yazlr ve "onun drdnc kuvveti" biiminde telaffuz edilir.
Kuvvetler daima doal say olmazlar. Ancak 'x'in kuvvetlerinden'
bahsedildiinde sz edilen sadece x'in var olan kuvvetleridir.

494
Kne: eyler toplam.

Latin karesi: Her elemann satrlarda ve stunlarda sadece bir kere

ortaya kt lekli kare.

Logaritma: Eer a = 1 01' ise a'mn logaritmas b'dir ve log a = b

biiminde yazlr.

Mersenne asal: 2 - 1 formunda yazlan asal saylar.

Msr geni: 3:4:5 geni.

Mozaik ii: Mozaiklerin iki boyutlu bir dzleme hibiri birbirinin

stne gelmeyecek biimde denmesi.

Mkemmel say: Kendisi hari tm blenlerinin toplam yine ken

disine eit olan say .

Normal dalm: an erisi reten en genel dalm tr.

Normal say: Ondalk basamanda ayn rakamlarn bulunduu say

(O'lar, l 'ler, 2'ler, 3'ler, 4'ler, 5 'ler, 6'lar, 7'ler, 8'ler ve 9'lar)

Olaslk: Bir olayn meydana gelme ihtimalinin O ile 1 arasnda bir

kesir ile ifade edilmesi.

495
Ondalk kesir: Ondalk basamakla yazlan kesir, rnein 1 .5, 2- ye
2
eit olan ondalk kesirdir.

Ortalamaya geri gitmek: Beklenmeyen bir durum sonunda az bek

lenmeyen bir durumun meydana gelmesinin daha olas olma durumu.

Paralel: Birbirleriyle asla kesimeyen iki doru birbirine paraleldir.

Pi: Ondalk alm 3.14159265358979323846 . . ., olarak devam eden

matematiksel sabit, aynca emberin evresinin apna oranna eittir.

Platonik katlar: Kenar uzunluklar birbirine eit olan be kat cisim,

baka bir ifadeyle gen piramit, kp, sekiz yzl, yirmi yzl ve on

iki yzl.

Pt: Doru olduu kabul edilen ve aksiyom olarak kullanlan ifade.

Rastgele yry: Her hareketin rastgele bir yne doru gerekletii

rastgelelik durumunun grsel olarak yorumlanmas .

Rasyonel say: Kesir biiminde ifade edilebilen say.

Sabit: Belirlenmi deer.

Say dorusu: Saylarn zerinde grsel olarak temsil edildii srekli

bir doru.

496
Saydabilir sonsuz: Elemanlar doal saylarla birebir eletirilebilen
sonsuz kme.

Saylamaz sonsuzluk: Elemanlar doal saylarla birebir eletirile

meyen sonsuz kme.

Seri: Bir dizideki terimler toplam.

Snr: Bir kumar oyununu kaybetme ihtimalinin kazanma ihtimalinden

fark .

Sihirli kare: Balayan ardk saylarn satr, stun ve keden keye

her bir parann toplamnn birbirine eit olacak ekilde yerletirdii
karelerdir.

Sonsuz seriler: Sonsuz sayda terim bulunan seriler.

Sreklilik: Devam etmekte olan bir doru zerindeki noktalar.

Taban: Bir say sisteminde, taban say grubunun genilii gsterir,

Arap rakamlar kullan ldnda taban sistemde kullanlmasna izin
verilen rakamlarn saysna eittir. kili sistemde O ve 1 kullanlr
ve taban ikidir, onluk sistemde ise O ile dokuz arasndaki rakamlar
kullanlr ve taban ondur.

Tam blen: Baka bir says kalansz olarak blen say , rnein 5,
20'nin tam blenidir.

497
Tam say: Sfr da dfilil olmak zere negatif ve pozitif doal saylar
kmesinden bir say .

Teorem: Baka teoremler ya da aksiyomlar araclyla ispat edile

bilen nerme.

Transandantal say: Sonlu bir denklemin zm olarak ifade edi

lemeyen say.

nc derece denklem: a, b, c ve d'nin birer sabit ve a'nn sfrdan

farkl olduu, ax3 + bx2 + cx + d = O biimindeki denklem.

s: Saynn sa stne yazlan kuvveti, 3 saysnn x ktJvveti 3' olarak

gsterilir.

Yaknsak seri: Sonsuz terimden oluan ve toplam sonlu bir say

olan seri.

Yarap: Dairenin merkezinden dairenin evresine izilen dz izgi.

498
EKLER 1

Annairizi'nin mozaiklerinin Pisagor teoremini nasl ispatladm grmek

iin, sayfa 1 03'teki iaretli gene bakn. Yapmamz gereken tek ey,

hipotensn karesini dier dik kenarlarn karesi eklinde dzenlemektir.

Hipotensn karesi be kesitten meydana gelir; koyu, ikisi ak

gridir. Desenin kendini ak gri kesitlerin, genin kenarlardan birinin

ve koyu gri kesitlerin dier kenarn karesini oluturacak biimde nasl

tekrarladn dnerek grebiliriz.

Leonardo'nun kant iin ise, (i) ve () nolu grafiklerde glgelen

dirilmi kesitlerin ikisinin de eit olduunu gstermemiz gerekir. Bunu

kesiti P. noktas evresinde dndrerek yaparz. ki kesitin de kenar

uzunluklar ve a lar eittir ve dolaysyla eit olmak zorundad rlar.

Ardndan bu kesitin (i) kesitine eit olduunu gstermeliyiz. Bu da

doru olmak zorunda nk paralar birbirine eittir.

Elimizdeki bu bilgiyle, kant tamamlayabiliriz. Glgeli ilk ksmn

yansmas ve onun noktal izgiler boyunca oluan simetrik grnt

snde iki dik al gen ve kk kenarlarnda iki kare vardr. Bu

alan, iinde iki dik a l gen ve hipotensn karesinin bulunduu

() ve (i) grafiklerinde glgelendirilen alanlar n toplamna eit olmak

zorundadr. Eer iki genin alann iki taraftan da karacak olursak,

hipotensn karesi dier iki kenarn karesine eit olmak zorundadr.

(i ) (ii) (iii)

499
EKLER 2

Bir birim karede kegen uzunluu Yi'dir. Bunun irrasyonel olduunu

gstermek iin Yinin rasyonel olduunu kabul edeceim eliki ispat
yntemini kullanacam ve bunun bir elikiye neden olduunu gs
tereceim. Eer Yi rasyonel yani baka bir ifadeyle eliki karsa,
sonu olarak irrasyonel demektir.
Eer rasyonelse, yle iki a ve b doal saylar bulunmaldr ki
Yi = f olsun. Gelin bunun kesirin en sadeletirilmi biimi olduunu
iddia edelim ve f, a ve b'den daha kk olan m ve n saylar iin !fi
biiminde yazmak mmkn olmasn.
Eer Yi = f ise iki tarafn karesini aldmzda 2 f olur ve
=

bunu a2 = 2b2 biiminde yeniden yazabiliriz.

b2 saysnn tm deerleri iin 2b2 says ift olmak zorundadr,
nk hangi sayy ikiyle arparsak arpalm sonu ift olur. Eer 2b2
iftse a2 de ift olmak zorundadr. imdi de, bir tek saynn karesi
daima tek ve ift saynn karesi daima ift say olduu iin, a says
ift olmak zorundadr.
Eer a says iftse, a = 2c biiminde a'dan kk bir c says
bulunmak zorundadr ve dolaysyla a2 = (2c)2 = 4c2 olur.
Yukardaki denklemde a2 ile 4c2'nin yerlerini deitirdiimizde
4c2 = 2b2 olur. Buradan da sadeletirme yoluyla b2 = 2c2'yi buluruz.
Ayn nedenlerden tr bu da b2'nin ift say olduu anlamna gelir
o halde b says da ifttir. Eer b ift sayysa b = 2d biiminde b'den
kk bir d says bulunmak zorundadr.
Sonu olarak, f , ; ya da 1 biiminde yazlabilir nk 2'ler
sadeleir. elikimizi bulduk! Yukarda 4-'nir kesirin en sadelemi
a t' a
biimi olduunu n grmtk, yani b = d biiminde b yazlabilecek
a ve b'den kk herhangi bir c ve d deerinin bulunmadn syle
mitik. Sonu olarak Yi deerinin yazlabilecei elikisine ulaarak,
Yinin asla byle bir biimde yazlamayacan ve Yinin irrasyonel
olduunu ispatladk.

500
EKLER 3

Franklin'in 16 x 16 sihirli karesinde tm satrlar ve stunlarn toplam

2056'dr. Bu gerek bir sihirli kare deildir nk kegenlerin toplam

2056 deildir, ama zellikleri bakmndan o kadar zengindir ki, Clif

ford A. Pickover, ' Kiinin bir mr bu muhteem yapy inceleyerek

geirebileceini sylemek hi abart olmaz, ' diye yazm tr. rnein

her bir 2 x 2 alt karenin (ve bunlardan toplam olarak 225 tane vardr)
toplam 5 1 4 eder, ki bu da her bir 4 x 4 alt karenin toplamnn 2056

olduu anlamna gelir. Bu karede baka birok simetri ve ablonlar

bulunmaktadr.

200 217 232 249 8 25 40 57 72 89 104 121 136 153 168 185
58 39 26 7 250 23 1 218 199 186 167 154 135 122 103 90 71

198 219 230 251 6 27 38 59 70 91 102 123 134 155 166 187

60 37 28 5 252 229 220 197 188 165 156 133 124 101 92 69

201 216 233 248 9 24 41 56 73 88 105 120 137 152 169 184
55 42 23 10 247 234 2 1 5 202 183 170 1 5 1 138 1 19 106 87 74

203 214 235 246 1 1 22 43 54 75 86 107 1 18 139 150 171 182

53 44 21 12 245 236 213 204 181 172 149 140 1 17 108 85 76

205 212 237 244 13 20 45 52 77 84 109 1 16 141 148 173 1 80

51 46 19 14 243 238 2 1 1 206 179 174 147 142 1 1 5 1 10 83 78

207 210 239 242 15 18 47 50 79 82 1 1 1 1 14 143 146 175 178

49 48 17 16 241 240 209 208 177 176 145 144 1 13 1 1 2 81 80

196 221 228 253 4 29 36 61 68 93 100 125 132 157 164 189
62 35 30 3 254 227 222 195 190 163 158 1 3 1 126 99 94 67

194 223 226 255 2 31 34 63 66 95 98 127 130 159 162 191

64 33 32 l 256 225 224 193 192 161 160 129 128 97 96 65

501
EKLER 4

Gijswijt dizisinin arkasndaki ilke, serinin bir nceki teriminde tekrar

lanan rakamlar dizisini aramaktr. 'Blok' bir nceki terimin dizisinin

sonunda olmak zorundadr ve tekrarlanma says bir sonraki terimi verir.

Matematiksel olarak dizi aadaki gibi tanmlanr. 1 ile bala

yn ve alt dizi deerlerinin her biri k olsun, nceki terimler srayla

arpldnda mmkn olan en byk k deeri iin xyk deeri yazlr.

Dizi u ekildedir: 1 , 1 , 2, 1 , 1 , 2, 2, 2, 3, 1 , 1 , 2, 1 , 1 , 2, 2, 2, 3, 2, 1 ...

Sanrm burada olup biteni anlamann en kolay yolu 3 'n ilk

kez gzkt zaman ele alarak olur, bu da dokuzuncu pozisyondur.

nceki terimler srasyla 1 x 1 x 2 x 1 x 1 x 2 x 2 x 2 biiminde ar

plrlar. Gijswijt'in bizden yapmamz istedii ey, en byk k deeri

iin toplam xyk biime dntrmemizdir Bu durumda ( 1 x 1 x 2 x

1 x 1 ) X 23' elde ederiz. O halde sradaki terim 3 ' tr. Bir nceki
terimde tekrar eden en byk say blounu aryoruz, bu durumda blok

tek bir saydan, 2, oluur, ve kere tekrarlanr. Ama genellikle blokta

ok sayda rakam olur. 16. sray ele alalm. Bir nceki terim arpm

haline dntnde 1 x 1x2x1x1x2 x2x2x3 x 1 x 1 x2x 1

x 1 x 2. Bu da (1 x 1 x 2 x 1 x 1 x 2 x 2 x 3 ) x (1 x 1 x 2)2 biiminde
yeniden yazlabilir. O halde 1 6. terim 2'dir.

Balangca dnersek ikinci terim l 'dir nk bir nceki terim olan

1 hibir eyle arlm deildir. nc terim 2'dir nceki terimler

srayla arpldnda 1 x 1 = l 2 sonucu elde edilir. Ve drdnc terim

1 '<lir nk nceki terimlerin sonucu ( 1 x 1 x 2) x 1 'dir ve sondaki 1

kendisiyle arplmamhr.

502
EKLER 5

Harmonik serilerin yaknsadm gstermek istiyoruz, baka bir ifadeyle .

1 +
Deerinin sonsuza yaklat bu harmonik serilerin aadaki seriler

den daha byk olduu yani toplamn sonsuza yaklat gsterilerek

ispatlanabilir:

1 + 1 + 1 + 1 + 1 +
2 2 2 2 2

Gelin bu terimleri nc terimden balayarak ikili, drtl, sekizli ve

bu biimde devam eden gruplar halinde kyaslayalm +. f'den byk

+ + + f, ! + den byk olmaldr. Ayn ekilde
1 + 1 + 2- + 2- toplam ..!...
olduu iin

1 ve 2- den byk olduu iin

yani + 'den byktr. Eer bu ekilde terimlerin saysn iki katna
5 6 7 8 ' 5 6 7 8 8

kararak devam edersek, bu saylar toplamaya devam ettike f 'den

byk bir deer buluruz.

3. ve 4. terimler: ..!. + ..!. > ..!. + ..!. ..!.

1
=
3 4 4 4

+ + +
2
5. terimden 8. terime kadar , ..!. ..!. ..!. ..!.> 4(.l) =
5 6 7 8 8
+
2
9. terimden 16. terime , 9
1
. . . + i61 > 8'
(_
6) .

= 1
2

O halde harmonik seriler yani ..!...

2
+ ..!...2 + ..!...2 + ..!... + ..!...
2 2
+ .

.

eklindeki sonsuza kadar devam eden yarm deerinin toplamndan

byktr. O halde harmonik seriler sonsuzdan byktr, baka bir

ifadeyle sonsuzdur.

503
EKLER 6

Srekli kesir, sonsuz bir toplama ve blme ileminden oluan tuhaf

bir kesir trdr. Fi says srekli kesir biiminde ifade edildiinde
aadakine benzer:

fi = l + 1

1 + 1

1 + 1

1 + ...

Bu ilemin nasl olduunu anlamak iin gelin satr satr aalm ve fi

saysna nasl yaklatn grelim

1 + 1 =2

1
1 + - = 1 .5
1 + 1
1
1 + 1 = 1 + f = 1 .66 . . .
1 + l+l
1
1 + --- = 1 .6
1 + l +

Bu ekilde devam eder.

Srekli kesirler matematikilere irrasyonel saylar derecelendirebilme

olana verirler. Fi saysnn ifadesinde sadece 1 'ler bulunduu iin, bu
var olan en saf kesirdir ve bu nedenle 'en irrasyonel' kesir kabul edilir.

504
BLMLER ZERNE NOTLAR

Bu kitab yazdm srada masamn zerinden indirmediim ve tm

blmlerde faydalandm drt cilt vard. Martin Gardner'n bil

gelii zekas ve akl popler matematik iinde hfila rakipsizdir.

Tobias Dantzig'in Say adl kitab matematiin kltrel evrimi

iin bir klasiktir. Hem Ifrah hem de Cajori, titizlikle aratrlm

ve sonsuz derecede byleyicidir.

Cajori, F., A History of Mathematical Notations, Dover, 1 993 (Open

Court, Illinois, 1 928/9 orijinal bask)

Dantzig, T., Number, Plume, New York, 2007 (originally Macmillan,

1 930)

Gardner, M., Mathematical Games: The Entire Collection ofHis Scientific

American Columns, Mathematical Association of America, 2005

Ifrah, G., The Universal History of Numbers, John Wiley, New York,
2000

BLM SIFIR

Bu blm Brian Butterworth ile Londra'da Stanislas Dehaene and Pierre

Pica ile Paris 'te yaplan konumalara dayanmaktadr. University

College London'da Teresa Luculano ve Marinella Cappelletti'nin

yannda okullarda kullanlan bilgisayar programnda say krln

inceledim. Say kr deilim, ki bu da bir srpriz olmasa gerek.

Eer Munduruku doal evre ve kltr korumaya katkda bulun

mak isterseniz, balarnz The Munduruku Fund, The Arrow

Rainforest Foundation, 5 Southridge Place, London SW20 8JQ,

505
 United Kingdom adresine gnderebilirsiniz. Daha fazla bilgiye

www.thearrowrainforestfoundation.com adresinden ulaabilirsiniz

Butterworth, B., The Mathematical Brain, Macmillan, London, 1999

Dehaene, S., The Numher Sense, Oxford University Press, Oxford, 1997

Matzusawa, T. (ed.), Primate Origins of Human Cognition and Be-

havior, Springer, Tokyo, 200 1

Angier, N., 'Gut Instinct's Surprising Role in Matl', New York Ti

mes, 2008

Dehaene, S., Izard, V., Spelke, E., and Pica, P., 'Log or Linear?',

Science, 2008

Inoue, S., and Matsuzawa, T., 'Working memory of numerals in chim

panzees' , Current Biology, 2007

Pica, P., Lerner, C, Izard, V., and Dehaene, S., 'Exact and Appropri

ate Arithmetic in an Amazonian lndigene Group', Science, 2004

Siegler, R.S., and Booth, J.L., ' Development of Numerical Estimation

in Young Children', Child Development, 2004

BLM BR

12 taban hakknda daha fazla bilgiye ulamak isteyenler contact@

Dozenal.org Dozenal Society of America ya da 5 106 Hampton

Avenue Suite 205, Saint Louis, Missouri 63 1 09-3 1 15, USA adre

sinden ulaabilirler. Kk on iki parmaklar 1 970'lerde yaplan,

matematik bilim ve gramer konularn ileyen bir izgi film dizisidir

ve bir Schoolhouse Rock klasiidir, isteyenler nternet zerinde

506
 seyredebilirler. Abaks dnyasna giriim sadece bir soroban vaizi

olan ve Sherlock Holmes gibi giyinerek Tokyo demiryolu istasyo

nunda benimle buluan Kouzi Suzuki ile mmkn hale gelebildi.

Andrews, F.E., New Numbers, Faber & Faber, London, 1 936 Duo

decimal Society of America, ine., Manual of the Dozen System,

Duodecimal Society of America, New Yorl<:, 1960 Elbrow, Rear-Admiral

G., The New English System of Money, Weights and Measures

and of Arithmetic, P.S. King & Son, London, 1 9 1 3

Essig, J., Douze, notre dixfature, Dunod, Paris 1955

,_
Glaser, A., History of Binary and Other Nondecimal Numeration,

Southampton, PA, 1 97 1 Kawall Leal Ferreira, M. (ed.), Ideias

Matemdticas de Povos Culturalmente Distintos, Global Editora,

Sao Paulo, 2000

Suzuki, K., Lectures on Soroban, Institute for English Yomiagezan

Dowker, A., and Lloyd D., ' Linguistic influences on numeracy', Edu

cation Transactions, University of Bangor, 2005

Wassmann, J., and Dasen, P.R., 'Yupno Number System and Coun

ting ', Cross-cultural Psychology Journal, 1 994 Hammarstrom,

H., 'Rarities in Numeral Systems', 2007

BLM K

Proof Without Words gerek bir hazine ve benim iin bu baka bir

Pisagor kant kayna oldu. Tom Hull 'a origaminin arka plan

hakknda verdii bilgiler iin teekkrler. Kartvizitlerle yaplan

507
 gen piramitlerin ve kplerin izimlerinde onun kitabndan

esinlenilmitir. Kayda deer baka bir Japon dinsel geometri

uygulamasnn ad sangaku, bu blmde yer almasa da burada

bahsetmeye deecek kadar muhteemdir. Sangaku, Budist ya da

into mabetlerinde asl olarak bulunan ve zerinde geometrik bir

problemin zm bulunan ahap bir tablettir. On yedinci ve on

dokuzuncu yzyllar arasnda geometri problemleriyle uraan

ve bunu bir kitapta yaymlayacak paras olmayan Japonlar tara

fndan binlerce sangaku yap lmtr. zmleri tahta bir tabletin

zerine izmek ve onu mabede asmak, hem dini bir sunu hem

de sonular duyurma yoluydu.

Kitap baskya girmeden ksa bir sre nce Jerome Carter'n 2009

ylnda bir motosiklet kazasnda ldn rendim.

Balliett, L.D., The Philosophy of Numbers, L.N. Fowler, 1 908

Beli, E.T., Numerology, Century, 1 933

Dudley, U., Numerology, Mathematical Association of America, 1 997

du Sautoy, M., Finding Moonshine, Fourth Estate, Landon, 2008

Ferguson, K., The Music of Pythagoras, Walker, New York, 2008

Hull, T., Project Origami, A.K. Peters, Wellesley, MA, 2006

Kaln, C.H., Pythagoras and the Pythagoreans, a BriefHistory, Hackett,

Indianapolis, IN, 2001

Loomis, E.S., The Pythagorean Proposition, Edwards Bros, Ann Ar

bor, MI, 1 940

Maor, E., The Pythagorean Theorem, Princeton University Press, NJ,

2007

Mlodinow, L., Euclid's Window, Free Press, New York, 2001 Nelsen,

R.B., Proofs Without Words, Mathematical Association of America,

Washington DC, 1 993

508
Riedwig, C, Pythagoras, His Life, Teaching and Jnfluence, Comell

University Press, lthaca, NY, 2002

Schimmel, A., The Mystery of Numbers, Oxford University Press,

New York, 1 993

Simoons, F.J., Plants ofLife, Plants ofDeath, University of Wisconsin

Press, Madison, WI, 1 998

Sundara Rao, T., Geometric Exercises in Paper Folding, Open Court,

Chicago, iL, 1 901

Bolton, N.J., and MacLeod, D.N.G., "The Geometry of the Sri Yantra',

Religion, vol. 7, 1 977 Bumyeat, M.F., 'Other Lives' , London

Review of Books, 2007

BLM

Her ne kadar Liber Abaci ilk kez 1 202 ylnda yaynlanm olsa da ilk

ngilizce tercmesi 2002 ylnda, 800. yldnmne kadar ortaya

kmad . Pazarda yer alan hzl aritmetik yntemleri arasndaki

tek tr Veda matematii deildir. Ayn numaralar paylaan birok

sistem bulunmaktadr. En ok bilinenlerden biri Jakow Trachtenberg

taraf ndan gelitirilen Nazi toplama kampnda siyasi esir olarak

tutulduu srada gelitirilen Trachtenberg sistemidir. Kendine zg

bir 'matematik sihirbaz ' olan Arthur Benjamin hzl hesaplama

sanatnn en son temsilcisi.

Fibonacci, L., Fibonacci's Liber Abaci, Springer, New York, 2002

Joseph, G.G., Crest of the Peacock, Penguin, London, 1 992

Knott, K., Hinduism: A Very Short Introduction, Oxford University

Press, 1 998

509
Seife, C, Zero, Souvenir Press, London,

2000 Tirthaji, Jagadguru Swami S. B. K., Vedic Mathematics, Motilal

Banarsidass, Delhi, 1 992

Dani, S.G., 'Myths and reality: On "Vedic mathematics " '

BLM DRT

Leipzig'deki en aptal yarmac okulda matematikten kalm olan eski

bir vcut gelitirme sporcusu Rdiger Gamn' d. Byk pazl

abartl bir kariyerden sonra, imdi abartl byk bir beyni var,

hesaplama becerileri kendisine Almanya' da kk bir n salayan

GAMM, bana belleinin onun en byk varl olduunu sy

ledi. Kafamda 200.000 - 300.000 aras saynn [sakl] olduunu

dnyorum.

(Bu blmn olduka zor olduunu dnyorum nk pi ile ilgili

korkun kelime oyunlar yapma konusunda kendime birok s -

nrlamalar getirdim. Matematikilerin kelime oyunlar konusunda

doutan gelen bir eilimleri var. Bir kelime grdmzde onu

paralara ayrp yeniden oluturma konusunda kendimize engel

olamyoruz, bu da dnyann en iyi Scrabble oyuncularnn neden

dilbilimciler deil matematikiler ve bilgisayar bilimciler oldu

unu aklyor).

Arndt, J., and Haenel, C., Pi Unleashed, Springer, London, 2002

Beckmann, P., A History of Pi, St Martin's Press, New York, 1 97 1

Berggren L., Borwein J., and Borwein P., Pi: A Source Book, Springer,

London, 2003 Bidder, G . , A Short Account of George Bidder, the

celebrated Mental Calculator: with a Variety of the most dif.ficult

510
 Questions, Proposed to him at the principal Towns in the Kingdom,
and his surprising rapid Answers!, W.C. Pollard, 1 82 1

Colbum, Z., A memoir of'Zerah Colburn, written by himself, G . & C.

Merriarn, Springfeld, MA, 1 833 Rademacher, H., and Torplitz,

O., The Enjoyment of Mathematics, Princeton University Press,

NJ, 1 957

Aitken, A.C., "The Art of Mental Calculation; with Demonstrations ' ,

Society o f Engineers Joumal and Transactions, 1 954 Preston, R.,

"The Mountains of Pi' , New Yorker, 1 992.

BLM BE

Acheson, D., 1089 and ali that, Oxford University Press, Oxford, 2002
Berlinski, D., lnfinite Ascent, The Modern Library, New York, 2005

Dale, R., The Sinclair Story, Duckworth, London, 1 985

Derbyshire, J., Unknown Quantity, Atlantic Books, London, 2006

Hopp, P.M., Slide Rules, Their History, Models and Makers, Astragal
Press, New Jersey, 1999

Maor, E., E: 17e Story ofa Number, Princeton University Press, NJ, 1994

Rade, L., and Kaufman, B.A., Adventures with Your Pocket Calculator,
Pelican, London, 1 980

Schlossberg, E., and Brockrnan, J., The Pocket Calculator Garne Book,

Williarn Morrow, New York, 1 975

Vine, J ., Fun & Games with Your Electronic Calculator, Babani Press,

Landon, 1977 (published in the US as Boggle, Price, Stem, Sloane

Publishers, Los Angeles, CA, 1 975)

57 1
BLM ALTI

Kitabn birinci basksndan sonra Mays 2010'da, Martin Gardner ld.

95 yandayd ve hfila almaya devam ediyordu. ki ay sonra

Tom Rokicki ve i arkadalar Google'n balad bilgisayar

ile 35 yllk bilgisayar zaman hesaplama ardndan tanrnn sa

ysnn 20 olduunu hesaplad.

Dudeney'in makalesini Strand Magazine dergisinde buldum, bulmacalarn

dehasna bakmakszn ok iyi yazlmt ve okumaya deiyordu.

Henry Dudeney konusunda uzman olan, Angela Newing'e ve

bulmacalar hakkndaki dier bulmacalar zen Jerry Slocum'a

minnettarm. Eer Ambigram dvme yaptrmak isteyen herhangi

bir kii olursa Mark Palmer'n almalarna www.wowtattoos.

com adresinden bakabilirler.

Bachet, C.G., Amusing and Entertaining Problems that can be Had

with Numbers (very useful for inquisitive people of all kinds who
use arithmetic), Paris, 1 6 1 2

Bodycombe, D.J., The Riddles of the Sphinx, Penguin, Landon, 2007

Danesi, M., The Puzzle Instinct, University of Indiana Press, India

napolis, iN, 2002

Elffers, J., and Schuyt, M., Tangram, 1 997

Gardner, M., Mathematics, Magic and Mystery, Dover, New York, 1956

Hardy, G.H., A Mathematician s Apology, Cambridge University Press,

Cambridge, 1 940 Hooper, W., Rational Recreations, in which the

principles of Numbers and Natura/ Philosophy are clearly and
copiously elucidated by a series of easy, entertaining, interesting
experiments, among which are ali those commonly perjormed with
the cards, Landon, 1 774 Loyd, S., The 8th Book of Tan Parti,

1903; new edition Dover, New York, 1968

5 12
Maor, E., Trigonometric Delights, Princeton University Press, NJ, 1998 .
Netz, R., and Noel, W., The Archimedes Codex, Weidenfeld & Nicol
son, London, 2007 Pasles, P.C., Benjamin Frank/in s Numbers,
Princeton University Press, NJ, 2008
Pickover, C.A., The Z.en ofMagic Squares, Circles and Stars, Princeton
University Press, NJ, 2002
Rouse Ball, WW., Mathematical Recreations and Problems, Mac
millan, London, 1 892 Slocum, J., The Tangram Book, Sterling,
. New York, 2001 Slocum, J., and Sonneveld, D., The 15 Puzzle,
Slocum Puzzle Foundation, California, 2006
Swetz, F.J., Legacy of the Luoshu, Open Court, Chicago, IL, 2002
Dudeney, H., 'Perplexities', column in Strand Magazine, London,
1 9 1 0-30 Singmaster, D., "The unreasonable utility of recreational

mathematics ' , lecture at the First European Congress of Mathe

matics, Paris, July 1 992

BLM YED

On-Line Encyclopedia of Integer Sequences (www.research.att.com/

njas/ sequences/) ilk bakta uzman olmayan kiiler iin olduka
yldrc gzkyor ama bir kere kavradktan sonra, gezinmek
gerekten heyecan verici. Chris Caldwell 's online encyclopedia
of primes'n da (www.primes.utm.edu) olaanst bir kaynak
olduunu dnyorum.
Doxiadis, A., Uncle Petros and Goldbach s Conjecture, Faber & Faber,
London, 2000

Du Sautoy, M., The Music of the Primes, Fourth Estate, London,

2003 Reid, C, From Zero to Infnity, Thomas Y. Crowell, New

York, 1955

513
Schmelzer, T., and Baillie, R., 'Summing a curious, slowly convergent
series', American Mathematical Monthly, July 2008

Sloane, N.J.A., 'My Favorite Integer Sequences', 2000

BLM SEKZ

Dilsel kkenleri tamamen ayr olmasna ramen pi, fi ve Fibonacci'nin

kulaa balantlym gibi gelmesi olduka tuhaf bir durum ama
komplo teorisi sevenler pek ikna olmayacaklardr. altn orana
geldiinde, kafadan atlak olanlar, olmayandan ayrmak pek
kolay bir i deil. atlak olmayanlardan birisi de Ron Knott ve
nternet sitesinde 1 .6 1 8 ... ile ilgili merak ettiiniz her ey var.
www.computing.surrey.ac.uk/personal/ext/ R.Knott/Fibonacci/

Livio, M., The Golden Ratio, Review, Landon, 2002 Posamentier, A.S.,
and Lehmann, 1., The (Fabulous) Fibonacci Numbers, Prometheus
Books, New York, 2007

McManus, l.C., Cook, R., and Hunt, A., 'Beyond the Golden Section
and normative aesthetics: why do individuals differ so rnuch in their
aesthetic preferences for rectangles? , Perception, vol. 36, 2007
'

BLM DOKUZ

Kelly stratejisi kesirleri hatrlamann da tesinde bir ey nk ku

marhanedeki koullar benim tarif ettiim basit birka tanesinden
ok daha karmak. Rportaj srasnda Kelly hakknda yeterli

514
 detay verip veremeyeceimi soran Ed Thorp'dan zr diliyorum.

zgnm Ed ama bu kitabn ierii iin ok karmak bir strateji

bu. William Poundstone'un dehete dren kitab yol gsteren

bir kt ve kendisine 412. sayfadaki yer alan grafii salad

iin minnettarm.

Aczel, A.D., Chance, High Stakes, Landon, 2005

Bennett, D.J., Randomness, Harvard University Press, Cambridge,

MA, 1 998

Devlin, K., The Unfinished Game, Basic Books, New York, 2008

Haigh, J., Taking Chances, Oxford University Press, Oxford, 1999

Kaplan, M., and Kaplan, E., Chances Are, Penguin, New York, 2006
Mlodinow, L., The Drunkard's Walk, Allen Lane, Landon, 2008

Paulos, J.A., Innumeracy, Hill & Wang, New York, 1 988

Poundstone, W., Fortune 's Formula, Hill & Wang, New York, 2005

Rosenthal, J.S., Struck by Lightning, Joseph Henry Press, Washington

DC, 2001

Thorp, E.O., Beat the Dealer, Vintage, New York, 1 966

Tijms, H., Understanding Probability, Cambridge University Press, 2007
Venn, J., The Logic of Chance, Macmillan, Landon, 1 888

BLM ON

statistik bu kitapta yer alan alanlar arasnda okulda ya da niversitede

almadm tek alan, bu yzden birou benim iin ok yeni.

Birok matematiki iin istatistik doru dzgn bir matematik

alan bile deil, lmler gibi dank bir yer igali. Her ne ka-

5 15
 dar uzun bir sre daha Greggs'e gitmeyecek olsam da ellerimi
bulatrmaktan byk keyif aldm.

Blastland, M., and Dilnot, A., The Tger That /sn 't, Profile, Landon, 2007

Brookes, M., E.xtreme Measures, Bloomsbury, Landon, 2004

Cline Cohen, P., A Calculating People: The Spread of Numeracy in

Early America, University of Chicago Press, iL, 1 982
Cohen, 1. B., The Triumph of Numbers, W. W. Norton, New York,
2005 Edwards, A.W.F., Pascal's Aritlmetical Triangle, Johns
Hopkins University Press, Baltimore, MD, 1 987

Kuper S., and Szymanski S., Why England Lose, HarperCollins, Lon
don, 2009

Taleb, N.N., The Black Swan, Penguin, Landon, 2007

BLM ON BR

Evrenin, dz, eik ya da hiperbolik olup olmad hfila ak bir soru

olmasna ramen, syleyebilirim ki evren olduka dz, eer eimli
olsayd sapmas sfr olurdu. Ama ok hafif bir sapmas var.
Evrenin eimli olup olmadm test etmenin bir cilvesi olarak
lmlerde daima hatalar olacaktr. Buna karlk, teorik olarak
evrenin eik olduunu ispat etmek mmkn, bu sfr olmayan
lm hatasn hesaba katarak eer sonular eimliyse mmkndr.

Hilbert Otel bazen Sonsuzluk Oteli olarak anlr ve hikayesinin birok

farkl versiyonu vardr. Benim tercihim tirt giyen konuklar.

516
Aczel, A.D., The Mystery of the Aleph, Washington Square Press,

New York, 2000 Barrow, J.D., The Infnite Book, Jonathan Cape,

London, 2005

Poster Wallace, D., Everything and More, W. W Norton, New York,

2003

Kaplan, R., and Kaplan, E., The Art of the In.finite, Allen Lane, Lon

don, 2003

O'Shea, D., The Poincare Conjecture, Walker, New York, 2007

Taimina, D., and Henderson, DW., 'How to Use History to Clarify

Common Confusions in Geometry', Mathematical Association

of America Notes, 2005

NTERNET

Wikipedia ve Wolfram MathWorld (www.mathworld.wolfram.com)

bakmadan matematik ile ilgili herhangi bir eyi aratrmak mmkn

deil, ki ben onlara her gn dantm.

GENEL KAYNAKLAR

Gz attm kitaplarn says burada sralanamayacak kadar ok, bu

aadakiler yle ya da byle kitaba dorudan katk salayanlar. Ke

ith Devlin, Clifford A. Pickover ya da lan Stewart'n herhangi bir

almas okumaya deer.

Bell, E.T., Men of Mathematics, Victor Gollancz, London, 1 937

517
Bentley, P.J., The Book ofNumbers, Cassell Illustrated, London, 2008

Darling, D., The Universal Book of Mathematics, Wiley, Hoboken,

NJ, 2004

Devlin, K., Ali the Math That's Fit to Print, Mathematical Association

of America, Washington DC, 1 994

Dudley, U. (ed.), Is Mathematics Inevitable?, Mathematical Association

of America, Washington DC, 2008

Eastaway, R., and Wyndham, J., Why Do Buses Come in Threes?,

Robson Books, London, 1 998

Eastaway, R., and Wyndham, How Long is a Piece of String?, Robson

Books, London, 2002

Gowers, T, Mathematics: A Very Short Introduction, Oxford University

Press, Oxford, 2002 Gullberg, J., Mathematics, W W. Norton,

New York, 1 997

Hodges, A., One to Nine, Short Books, London, 2007

Hoffman, P., The Man Who Loved Only Numbers: The Story of Paul

Erdos and the Searchfor Mathematical Truth, Fourth Estate, 1 998

Hogben, L., Mathematicsfor the Million, Ailen & Unwin, London, 1936

Mazur, J., Euclid in the Rainforest, Plume, New York, 2005

Newman, J. (ed.), The World ofMathematics, Dover, New York, 1 956

Pickover, C.A., A Passionfor Mathematics, Wiley, Hoboken, NJ, 2005

Singh, S., Fermat's Last Theorem, Fourth Estate, London, 1 997

5 18
TEEKKR

ncelikle, cesaretlendirmeleri olmasa bu kitab asla yazamayacam

Janklow & Nesbit'den Claire Paterson'a ve Londra'daki editrm Ric
hard Atkinson ve New York'daki editrm Emily Loose'a teekkrler.
Aynca muhteem illstrasyonlar iin Andy Riley'ye minnettarm.
Seyahatlerimin baars eski ve yeni arkadalarmn katksna
balyd : Japonya'da Chieko Tsuneoka, Richard Lloyd Parry , Fiona
Wilson, Kouzi Suzuki, Masao Uchibayashi, Tetsuro Matsuzawa, Chris
Martin ve Leo Lewis. Hindistan' da, Gaura:v Tekriwal, Dhananjay Va
idya ve Kenneth Williams. Almanya'da, Raif Laue, ABD'de Colm
Mulcahy, Tom Rodgers, Tom Hull, Neil Sloane, Jerry Slocum, David
Chudnovsky, Gregory Chudnovsky, Tom Morgan, Michael de Vlieger,
Jerome Carter, Anthony Baerlocher ve Ed Thorp. ngiltere'de Brian
Butterworth, Peter Hopp ve Eddy Levin.
Taslaklarma yaplan yorumlar sayesinde daha iyi oldular bu ne
denle Robert Fountain, Colin Wright, Colm Mulcahy, Tony Mann,
Alex Paseau, Pierre Pica, Stefanie Marsh, Matthew Kershaw, John
Maingay, Morgan Ryan, Andreas Nieder, Daina Taimina, David Hen
derson, Stefan Mandel, Robert Lang, David Bellos ve Ilona Morison' a
teekkrler. Aynca Natalie Hunt, Simon Veksner, Veronica Esaulova,
Gavin Pretor-Pinney, Justin Leighton, Jeannine Mosely, Ravi Apte,
Hugo de Klee, Maura O'Brien, Peter Dawson, Paul Palmer-Edwards,
Elaine Leggett, Rebecca Folland, Kirsty Gordon, Tim Glister, Hugh
Morison, Jonathan Cummings, Raphael Zarum, Mike Keith, Gareth
Roberts, Gene Zirkel, Erik Demaine, Wayne Gould, Kirk Pearson,
Angela Newing, Bili Eadington, Mike LeVan, Sheena Russell, Hartosh
Bal, Ivan Moscovich, John Holden, Chris Ottewill, Mariana Kawall
Leal Ferreira, Todd Rangiwhetu, William Poundstone, Frank Swetz ve
Amir Aczel'e ve son olarak, bu kitabn bir yerinde adndan bahseder
sem matematikten yldzl A almaya sz veren yeenim Zara Bellos'a.

519
RESM ZNLER

S. 32 Tetsuro Matsuzawa.

s. 58 Jrg Wassmann.

ss. 60-65 Dozenal Society of Anerica.

s. 70 Musee intemational d'horlogerie, La Chaux-de-Fonds, svire.

s. 1 1 9 Sir Roger Penrose.

s. 124 Ravi Apte.

s. 226 Science Museum / Science & Society Picture Library.

s. 232 Science Museum / Science & Society Picture Library.

s. 252 Justin Leighton.

s. 256 Maki Kaji.

s. 263 Jose / Fotolia.

s. 264 History of Medicine Library, University of Kansas Medical

Center.

s. 276 Jerry Slocum.

s. 280 Jerry Slocum.

ss. 283-4 Sam Loyd Company.

s. 290 Scott Kim'in izniyle.

s. 292 Mark Palmer, Wow Tattoos.

s. 298 Daniel Erdely, Walt van Ballegooijen ve Spidron Team, 2008.

s. 324 Paul Bateman.

s. 343 Shutterstock.com lisans altnda.

s. 361 Alex Bellos.

s. 379 Scott W. Klette, Nevada State Museum, Carson City, NV.

s. 4 1 2 William Poundstone.

s. 456 Daina Taimina.

s. 467 M.C. Escher Company, Hollanda, 2009.

s. 47 1 Daina Taimina

520