Prof.

dr Milan GRUJII

SKRIPTA ZA STUDENTE EKOLOGIJE

I.Sarajevo,2017.
SADRAJ

1. Uvod u definisanje ekologije ovjeka, zdravstveni aspekti ekologije.

2. Dejstvo biotikih i abiotikih faktora na rast, razvoj i ponaanje ovjeka, bolesti
savremenog ovjeka.
3. Ekoloka toksikologija (definisanje, klasifikacija, mehanizam djelovanja ekolokih
otrova), analiza ugroenosti zdravlja ekolokim otrovima (oblici opasnosti hemijskih
supstanci u okolini, glavni uticaji hemijskih faktora okoline), analiza ugroenosti
populacije, epidemioloko ispitivanje toksinosti, terensko ispitivanje ugroenosti
populacije.
4. Zdravstveni efekti najeih ekolokih otrova Metali (olovo, iva, kadmijum i dr. metali),
plinovi, nadraljivci, opojni zaguljivci.
5. Pesticidi i klasifikacija, faktori ugroavanja populacije , mjere zatite, toksikologija
pesticida.
6. Okolina i rak, karcinomi vezani za ishranu i nain ivota, profesionalni kanceri i
klasifikacija.
7. Ekoloki koncept zdravlja, bolesti okoline i ekoloko ocjenjivanje i suzbijanje
zdravstvenih rizika.
8. Uticaj na zdravlje fizikih faktora okoline atmosferskog pritiska, energije zraenja i
elektrina struja.
9. Fiziki faktori okoline ocjena opasnosti od fizikih faktora okoline (toplote okoline,
temperature, toplotnog zraenja, brzine strujanja vazduha, vlanost vazduha, kriterija za
ocjenu toplotnog stanja okoline, toplinski indeksi, buka i vibracije.
10. Sanitacija okoline areozagaenje (izvori i uticaj na zdravlje ljudi, biljni i ivotinjski svijet,
kulturn i materijalna dobra) i dispozicija vrstih otpadnih materija.
11. Voda i zdravlje (Potronja vode, karakteristike vode u prirodi, bolesti izazvane vodom,
zatita vode u prirodi).
12. Demografska istraivanja i demografski metodi.
13. Poloaj ovjeka u biosferi.
14. Strukture ljudskih populacija.
15. Migracije.

2
Uvod
Ekologija je nauka koja prouava meusobne odnose ivih bia i ivotne sredine.

Posebna grana ekologije, koja izuava odnose ovjeka i ljudske populacije prema
biosferi naziva se ekologija ovjeka.

Sve vie ljudi sve manje mari za okoli. Isputanje tetnih plinova u atmosferu uzrokuje
ozonske rupe koje tete samo okoliu ve i ovjeku.
Fosilna goriva ine najveu tetu okoliu. Isputanje nafte u more.
Civilizacija poinje onda kada je ovjek nauio da koristi vatru i druga orua kojima je
mogao da modifikuje okruenje. Zadovoljene potrebe ovjeka danas naizgled manje
zavise od okruenja zbog tehnolokog razvoja. Sve dok se prirodni resursi smatraju
besplatnima nee imati vrijednost u trinim sistemima, smatramo ih nepotroivima ili
nekako zamjenljivima uz pomo tehnolokih inovacija. Sada je potrebno vie nego
ikada da posjedujemo inteligentno poznavanje okruenja da bismo preivjeli.

3
1. DEFINISANJE EKOLOGIJE OVJEKA
Od grke rijei oikos dom, stanite, habitat. P r v i p u t j e r i j e ekologija
upotrebio Ernest Hekel 1866. u k n j i z i Prirodna istorija stvaranja (Natural
History of Creation). Prvobitno je nastala kao grana zoologije i to kao istraivanje
odnosa izmeu ivotinjskih vrsta i njihove organske i neorganske sredine. Nastaje kao
posebna nauna disciplina u okviru biologije. Smatra se i da je njen stvarni tvorac
arls Darvin(1809-1882), zaetnik nove ekologije. On smatra da pojam borbe
za opstanak obuhvata splet meusobnih odnosa ivih bia, jednih prema drugima
i prema neivoj prirodi. Ti odnosi moraju biti u razvitku, dakle uzajamni i promjenljivi i
proeti uvjek novim suprotnostima, uslovljavajui prilagoavanje organizama na
promjenljivost spoljanje sredine.

Dao, francuski teoretiar, definie ekologiju kao nauka koja izuava uslove stanovanja
bia i sredine u kojoj ive. Sinia Stankovi je definie kao splet meusobnih odnosa
izmeu ivih bia, jednih prema drugima i prema uslovima neive prorode.

Osnovni elementi svake definicije ekoogije su:

iva bia
sredina (okolina)
meusobni uticaj ivih bia u sredini
odnos ivih bia i sredine.

Prema podjeli ivih bia razlikuju se:

1. Ekologija ovjeka
2. Ekologija biljaka
3. Ekologija ivotinja
4. Ekologija mikroorganizama
5. Ekologija kopna
6. Ekologija voda
7. Ekologija naselja itd.

4
Ekoloka kriza savremenog svijeta posljedica je nerazumnog i neodgovornog odnosa
ovjeka prema prirodi. Potroaki mentalitet sve je evidentniji, a prekomjerna
eksploatacija prirodnih resursa, gomilanje otpadnih tvari i unitavanje prirode i okolia
pridonose poremeaju bioloke ravnotee na zemlji.

5
6
1.1. ZDRAVSTVENI ASPEKTI EKOLOGIJE

Najjednostavnija definicija zdravstvene ekologije bi bila:Zdravstvena ekologijaje nauna

disciplina koja prouava meuodnose materija, sila i uslova okolia s jedne i zdravlja s
druge strane. Glavni zadatak zdravstvene ekologije je pruiti kvantitativne podatke za
zatitu ovjekova zdravlja od nepovoljnih uticaja okoline, a po mogunosti i za
unapreenje zdravlja pozitivnim uticajem okolia. Dosta se zna o uticaju hemijskih i
fizikalnih faktora, ali je malo saznanja o djelovanju psihikih i socijalnih faktora.
Ipak,nema dileme da su i oni vaan dio zdravstvene ekologije. Okoli predstavlja
razliite vanjske faktore koji utiu na zdravstveni status populacije razliitim vidovima
ekspozicije. Fiziki, hemijski i bioloki agensi okolia su sposobni razviti patoloke
efekte ljudi, biljaka i ivotinja. Uloga kvalitete materijala, sociolokih, kulturolokih i
drugih slinih faktora na zdravlje je dobro poznata.

S tog aspekta okoli ukljuuje interaktivnu kombinaciju okolinih uticaja, koje su

uglavnom predstavljene zdravstvenim problemima.Humani okoli sadri osnovne
ivotne elemente: zrak koji udiemo, vodu koju pijemo,hranu koju jedemo, klimatske
uslove koji okruuju nae tijelo i odgovarajui prostor zanae kretanje. Nadalje, mi
postojimo u socijalnom i duhovnom okoliu, koji je od ogromnog znaaja za nae
mentalno i somatsko zdravlje.Prema tome okoli (okolica, ivotna okolina, ekosistem,
ivotni ambijent, ivotna sredina) je kompleks faktora koji djeluju na organizam ili na
ekoloku zajednicu i odreuju njen oblik i preivljavanje. Ona je kompleks socijalnih i
kulturolokih uslova koji utiu na ivot pojedinca i zajednice.Zdravstveno ekoloki
standardi okolia: Zdravstveno ekoloki standardi okolia su podzakonski propisi kojima se
odreuju granice izloenosti da bi se zatitilo zdravlje populacije i potomstva od
neeljenih uinaka. U odnosu nivoa izloenosti i uinaka odreuju se ekoloki standardi
okolia. Model krivulje sadri odreivanje: koncentracije otrova u odnosu na uinak koji
dovodi do adaptacije, koncentraciju otrova koji organizam kompenzira,koncentracije
otrova koji dovodi do reverzibilnih zdravstvenih uinaka,odreivanje koncentracije
otrova-doze koja vodi organizam u ireverzibilne promjene, bolest ili smrt.

Kako klasificirati okoline faktore? Uobiajena podjela okolinih faktora bila je u tri
skupine: fiziki, hemijski i bioloki.Prema brojnim autorima s druge strane okoli inipet
skupinaokolinih faktora koji oteuju zdravlje na radnom mjestu i u ivotnom okoliu.
Te skupine okolinih faktora ukljuuju slijedee faktore: 1.Fizike (buka, klima,
optereenja na radnom mjestu, toplotni faktori,radijacija, ergonomski faktori); 2.Hemijski
(hemijske materije, praina, lijekovi, duvan, koni iritansi, aditivi u hrani); 3.Bioloki
(bakterije, viruse, parazite); 4.Nezgode i/ili nesree (opasne situacije, brzina, uticaj
alkohola, droga, lijekovi) 5.Psiholoki (stres, noni rad, novac, ljudski meuodnosi).

7
Prirodni i ljudskom rukom produkovani fenomeni okolia: Prirodni okolini fenomen
(uticaji) ukljuuju: vremenske ekstreme, lokalne cirkulirajue infektivne agense, fizikalne
katastrofe, i lokalne mikro nutritientne deficijencije koje utiu na sastav tla. Okolini
fenomen (uticaji) kojeg produkuje ovjek uticajima koji dovode do ruenja i poremeaja
ekolokih i geofizikih sistema.To podrazumijeva poremeaje:

klimatske stabilnosti;zaliha hrane;rezervi iste i pitke vode;zdravo funkcionisanje

bioloki razliitih prirodnih ekosistema koji obnavljaju hranjive materije i mogu otetiti
ljudsko zdravlje.

Primjeri prirodnih uticaja okolia na zdravlje: Poznato je da 20% svjetske populacije ivi
na starim planinama i visoravnima iji jesastav tla deficijentan u odnosu na jodto
ukljuuje visok rizik za razvoj poremeaja deficijencije joda kao to je guavost, gluhoa
i neuro muskularni poremeaji ljudi koji ive u tim podrujima.Drugi primjer je takozvani
EL-Nino fenomen naime svakih 5-7 godina se deavaju poremeaji klimatskih
karakteristika koji su posljedica okeansko- atmosferskih promjena u regiji istonog
Pacifika. Te promjene uzrokuju okoline poremeaje, a posljedica su im razliiti fiziki,
bioloki i drugi tipovi rizika na zdravlje populacije koje tamo ivi. Glavni izvori
destabilizacije ekolokih sistema i njihov uticaj na zdravlje su: ljudskom
aktivnou;saobraajem;oslobaanjem dimova i para preko dimnjaka;prodorom
zagaenja u vodovod i kanalizacijski sistem;industrijska i masinska isparenja;sjeom
uma i poarima; devastiranjem poljoprivrednih dobara.Klasian izvor zagaenja je
veoma intezivno sagorijevanje fosilnih ulja u Zaljevskom ratu, koje je dovelo do ozbiljne
kontaminacije regiona. Poveane su koncentracije mutagenika u zraku Rijada
(Saudijska Arabija). Zagaenje ivotne sredine moe ozbiljno ugroziti ekosistem.
Ljudske aktivnosti kao to je sjea uma mogu takoer destabilizirati ekosistem, a
otrovni zagaivai tipa organskih isparenja imaju tendenciju trovanja ivih organizama.
Rat, bolest i glad su tri najvanija faktora koja slue kao indikatori stanja ovjeanstva.
Rat utie na populaciju direktno, ubijanjem ljudi, ili indirektno kada stvara uslove za glad
i bolest.Bolest moe poprimiti ogromne razmjere, a najbolji primjer je kuga u XIV vijeku
koja poistila etvrtinu centralne Evrope i prepolovila stanovnitvo Engleske.Glad,
odnosno nedostatak hrane, moe da dovede do drutvenog regulisanja populacionog
rasta.Teka ekonomska i ekoloka kriza savremene civilizacije dovela je do
nekontrolisanog demografskog rasta u najsiromanijim djelovima svijeta (do 2020. bar
10 milijardi stanovnika). Pored toga, bar 1.3 milijarde stanovnitva ivi u krajnjem
siromatvu i nema iste vode za pie. Vanredna stanja u vrijeme mira mogu biti:
elementarne nepogode sa katastrofalnim posljedicama, tehniko-tehnoloki udesi sa
katastrofalnim posljedicama i ugroavanje ivotne sredine agresivnim toksinim i
opasnim materijalima.Glavni zadatak zdravstvene ekologije je pruiti kvantitativne
podatke za zatitu ovjekova zdravlja od nepovoljnih uticaja okoline, a po mogunosti i
za unapreenje zdravlja pozitivnim uticajem okolia, koji se postie aktivnou svih
ponaosob.

8
 2. DEJSTVO BIOTIKIH I ABIOTIKIH FAKTORA NA RAST,
RAZVOJ I PONAANJE OVJEKA,
BOLESTI SAVREMENOG OVJEKA
Ekologija se prema objektu istraivanja dijeli na vie ekolokih grana: Fitoekologija -
prouava biljne populacije, biljne vrste, biljne zajednice i njihov odnos sa ivotnom
sredinom; Zooekologija - prouava ivotinjske populacije, ivotinjske vrste, ivotinjske
zajednice i njihov odnos sa ivotnom sredinom; Mikroekologija - prouava ekologiju
mikroorganizama (ekologija bakterija, algi, gljiva i praivotinja; Humana ekologija -
prouava ekologiju ovjeka, njegov sloeni splet meuodnosa sa ivotnom sredinom,
to je bitno za preventivnu medicinu. Ekologija ovjeka prouava odnos ovjeka i
njegove sredine. ovjek se odlikuje po mnogim odnosima u geobiosferi. Sa ekolokog
aspekta gledano, ovjek je najmnogobrojnija vrsta krupnih sisara.BIOTIKI I ABIOTIKI
FAKTORI:ivotna sredina obuhvata sve ono to okruuje organizam i neposredno ili
posredno djeluje na njegov rast, razvie, razmnoavanje i duinu ivota. ivotna sredina
organizma podrzumijeva skup raznovrsnih ekolokih faktora spoljanje sredine u
odgovarajuem prostoru. Ekoloki faktori predstavljaju skup razliitih uticaja koji dolaze
iz spoljanje sredine i mogu biti: abiotiki i biotikih.

U novije vrijeme se od biotikih, kao posebna grupa po znaaju izdvaja i antropogeni

faktor, odnosno uticaj ovjeka. Osnovne osobine ekolokih faktora su:djeluju
kompleksno (kao cjelina),neprekidno se mijenjaju u vremenu i prostoru,meusobno su
uslovljeni. Abiotiki faktori predstavljaju kompleks svih fiziko-hemijskih uslova sredine
(skup faktora neorganske sredine) i mogu biti:klimatski (svjetlost, toplota, vlanost,
vazduh (vjetar),edafski ine: karakteristike zemljita (fizike, hemijske i bioloke), stijene
i pedoloka podloga,orografski su: karakteristike reljefa (nadmorska visina, nagib
terena, stepen razuenosti reljefa, itd.). Biotiki faktori obuhvataju kompleks
meusobnih dejstava svih ivih organizam. To su organski faktori ive prirode ije
dejstvo moe da bude veoma sloeno, i podrazumijevaju meusobne interakcije i
uticaje ivih bia (biljke, ivotinje i ovjek) koje oni vre na datu jedinku, odnosno
organizam. Najpovoljnije dejstvo ekolokog faktora na ivotnu aktivnost organizma
oznaava se kao optimum, a najnepovoljnije dejstvo kao pesimum.

9
10
2.1.UTICAJ BIOTIKIH I ABIOTIKIH FAKTORA NA OVJEKA

ovjek je kosmopolitska vrsta i u biogeografskom pogledu se razlikuje od ostalih ivih

bia koja su uglavno rasprostranjena na ogranienim prostorima na Zemlji. ovjek je
svojim aktivnostima doveo do velikih promjena u prirodi biosferi, unitavanjem
vegetacije, zagaivanjem kopnenih i vodenih ekosistema, unitavanjem pojedinih biljnih
i ivotinjskih vrsta i iskoriavanjem mineralnih i energetskih resursa. Klima na Zemlji se
stalno mijenja.

Klimatski indikatori su: temperatura, vlanost, oblanost, solarna radijacija, jaina i

pravac vjetra.Jo uvijek se ne zna pravi razlog zato su neki ljudi osjetljiviji na
vremenske promjene od drugih.Starosne granice su pomjerene. Pretpostavlja se da su
najmlai osjetljivi na vremenske promjene, jer vie od ostalih slijede instinkt, a stariji
imaju osjetljiviji metabolizam

11
Izgled i odlike reljefa odreuju klimu, mikroklimu, specifinost zemljinog pokrivaa,
zastupljenost odreenih vrsta vegetacije, to sve utie na ovjeka.

Sa poveanjem nadmorske visine dolazi do smanjenja barometarskog pritiska i

procenta kiseonika, usljed ega je organizam primoran da uzima vie vazduha. Vea
nadmorska visina djeluje i negativno.Zbog pojaanog zraenja este su pojave
opekotina, javljaju se "snijeno

sljepilo", prehlade, promrzline i poremeaji koji najee pogaaju planinare - planinska

ili gorska bolest ukoliko se bez prethodnih priprema nau na veim visinama.

Reljef sa vie udubljenja i ispupenja vie prija ljudskom oku i psihi od jednolinog
ravniarskog. Indirektan uticaj na ljude moe nastati promjenom nadmorske visine, ime
dolazi do promjena klimatskih karakteristika, sastava zemljita, biljnog i ivotinjskog
svijeta

Od sastava zemljita zavisi koje e biljke rasti, kako e uticati na ljude preko ivotinja
koje se hrane na tim povrinama, a koje ljudi kasnije koriste u ishrani.Klima veih visina
tj. alpska (1200-2000m) povoljna je za anemine osobe, rahitinu djecu,
rekovalescente, za normalizaciju krvnog pritiska i oporavak. Klima srednjih visina ili
subalpska (500-1200m) izuzetno je pogodna za lijeenje raznih bolesti kao to su:
bronhijalna astma i bolesti disajnih puteva, neuroze, kardivaskularne bolesti, kone
bolesti i slino tome. Klima malih visina (200-500m) najvie pogoduje lijeenju psihikih
oboljenja, dijabetesa i sranih oboljenja. Od pojave razumnog ovjeka otpoinje nagla i
burna evolucija ovjeka kao biolokog i drutvenog bia. ovjek je svojom djelatnou
izmijenio izgled Zemlje i prouzrokovao ozbiljne tekoe u funkcionisanju biosfere.

12
2.3. BOLESTI SAVREMENOG OVJEKA

Dvadeset prvi vijek je vijek ogromnog razvoja tehnologije, ali i injenice da je ljudsko
zdravlje na globalnom nivou sve vie ugroeno.Savremeni nain ivota i konstantna
degradacija ivotne sredine, iji je ovjek neraskidivi dio, uzrokuju pojavu novih bolesti i
sve eu pojavu tzv. bolesti savremenog doba, koje su ranije bile potpuna
nepoznanica. Danas su najvei izazovi za zdravlje ljudi zagaen vazduh, voda,
zemljite, nepravilno odlaganje komunalnog i opasnog otpada, pesticidi, radioloka
kontaminacija, UV zraenje, buka, globalna promjena klime, itd. ivotna sredina djeluje
na ljude svojim uticajem na zdravlje, bolesti i povrede koje su izazvane raznim faktorima
ivotne sredine. U svijetu su primat od zaraznih preuzele hronine bolesti, koje
znaajno djeluju na vitalnost i produktivnost ljudi. Najprisutnije bolesti u svijetu po
podaciam Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) su: srane bolesti,eerna
bolest,gojaznost,astma,depresija itd.

Slika: Smog uzrok bolesti ljudi i ivotinja Slika: Pesticidi unitavaju tlo i sav ivi svijet

Stres je bolest sadanjice, i protiv koje se moe ljeiti prirodom, ali kako kada je ona
danas degradirana?! Ova, najee pominjana "bolest" modernog ovjeka zapravo i nije
oboljenje ve jedan komplikovan mehanizam kojim nae tijelo reaguje na izazove
svakodnevice a to kao posljedicu moe da ima razne psihofizike poremeaje. Ili, ako
se drimo definicije koju je postavio "otac" ovog fenomena i jedan od vodeih svjetskih
strunjaka, Hans Seil, stres je "adaptacioni odgovor organizma" koji se manifestuje kroz
razliite tjelesne procese ubrzano disanje i cirkulaciju, poremeaj metabolizma,
pojaano luenje adrenalina i niz drugih.

13
Najnovija nauna saznanja pokazuju da sve ove bolesti mogu da se promijene pod
uticajem ivotne sredine i naina na koji je ona izgraena. Takoe, danas je nauno
prihvaeno da ljudsko ponaanje igra znaajnu ulogu u odreivanju ljudskog zdravlja.
Na svakog ovjeka utie stanje ivotne sredine i kako se kvalitet ivotne sredine
pogorava, tako se pogorava i fiziko i mentalno zdravlje ljudi koji ive u njoj.Svako
ivo bie vezano je za svoju bliu ili dalju okolinu. Ono ne bi moglo da opstane
izdvojeno iz sredine kojoj pripada i bez onih ivotnih uslova koji mu omoguavaju
opstanak. Ekoloki faktori predstavljaju skup razliitih uticaja koji dolaze iz spoljanje
sredine i mogu biti: abiotiki i biotiki.

U novije vrijeme se od biotikih, kao posebna grupa po znaaju izdvaja i antropogeni

faktor, odnosno uticaj ovjeka.Savremeni nain ivota i konstantna degradacija ivotne
sredine, iji je ovjek neraskidivi dio, uzrokuju pojavu novih bolesti i sve eu pojavu
tzv. bolesti savremenog doba, koje su ranije bile potpuna nepoznanica. esto su, pri
tom, najugroenija djeca i osobe mlae dobi.

14
 3. EKOLOKA TOKSIKOLOGIJA, DEFINICIJA,
KLASIFIKACIJA,DJELOVANJE EKOLOKIH OTROVA I
UGROENOST ZDRAVLJA I ANALIZA POPULACIJE
Ekologija ovjeka je grana ekologije koja se bavi ili prouava grau ovjeka , kako i na
koji nain se brani i bori organizam kroz razne promjene u prirodi.Te promjene se
najese deavaju u neistoi okoline gdje je svaka kvantativna (vani) i kvalitativna
(unutar), promjena moe biti: fiika, hemijska i bioloka promjena.Na taj nain se moe
rei da postoje i znaajne promjene u prirodi koje takoe utiu kako na ovjeka tako i na
okolinu u kojoj ovjek ivi i radi.Osnovne karakreristike pojave okoline su (zrak, voda
,tlo, hrana) koja moe dovesti do naruavanja ekosistema.Ekosistem je vrlo sloen i
dinamian sistem, koji zajedno ine biotop i biocenoza.U svakom ekosistemu razlikuje
se tri tipa odnosa i to:

1. Akcije (predstavljaju uticaj biotopa) neive prirode,

2. Reakcije (uticaj ivih bia na biotop),
3. Koakcije (uzajamni uticaj samih organizama).

Zato postoje mnogi razlozi kako i na koji nain opostati i zatititi se u ivotnoj sredini
gdje ovjek provodi slobodno vrijeme i svoje radne obaveze.

3.1. EKOLOKA TOKSIKOLOGIJA I DJELOVANJE EKOLOKIH OTROVA

Ekoloka toksikologija je ustvari sinonim otrova, koji dovodi do tetnog efekta u

biolokom sistemu, koji naruava njegovu strukturu i funkciju. Tu postoje razni toksini i
toksine materije koji takoe tetno djeluju na ivotnu sredinu. Toksini su visoko-
toksine organske supstance sa antigenim svojstvima,koji proizvode ivi organizmi.

Razgradnjom bilokog otpada pod uticajem mikroorganizama se ogromne deponije iako

razgradivih materija razgrauju dui vremeni period i dok konano ne budu razgraene
ueem mnogih MO, bakterija i enzima dolazi do razvoja virusa i zaraza koje pre
prenose glodavcima, pticama, vodom do ovjeka, a daljom infiltracijom toksini
dospijevaju u pozemne vode i time mogu biti letalne. U tom sluaju toksinost koja se
javlja jeste relativno svojstvo neke supstance, da izazove tetan efekat na organizam.

Putevi koji izazivaju tetan efekat za organizam su organi za disanje, varenje, preko
koe i unoenje direktno u krvotok. tetni efekti koji se javljaju su biohemijske i
fizioloke promjene koje utiu na individuu stope, rasta, raanja i mortaliteta. Prema
dananjem vremenu najveu ulogu ima medicinska ekologija koja se bavi izuavanjem
organizama koji ugroavaju nae zdravlje i ukazuju niz bolesti. Zbog toga je na
organizam sklon na razne naine oboljenja koje uzrokuju patoloko (bolesno) stanje,
koje se oznaava pojavom PATOGEN.

15
Najveu ulogu u analizi slabe take prouavanja zdravlja ovjeka ima ekoloka valenca
(amplituda) koja ima svoja ekoloka dejstva na zdravlje ovjeka. Zbog toga se pojavljuju
razni problemi kao radioaktivna zraenja, poveanje UV-zraka itd. To prisustvo izaziva
itav niz opasnosti, gdje dolazi do mutacija i promjena u lancima DNK, koja gradi
gene,nosioce nasljednih osobina. tetne mutacije imaju ili uzrokuju pojavu razliitih
vrsta kancera ili niz drugih bolesti. Postoje jo neutronska zraenja, tj. zraenja
korpuskularne prirode, koje predstavljaju bre neutrone, koji spoljavaju razliite tetne
efekte u ekosistemima,koje zavise od jaine zraenja.

Postoji jo i radioaktivni otpad koji je najvei problem ovjeka,kako gdje i na koji nain
ga smjestiti, tj, kako ga odloiti. Taj otpad se javlja u industriji medicini, farmaceutskim
ustanovama itd. U sadanje vrijeme koriste se razne jame za odlaganje otpada,ali se
treba imati u vidu,ta ako doe do curenja otpada i naputanja jama i mogunosti
njihovog ukljuenja u vodene tokove. Zato je potrebno obezbjediti trajno zbrinjavanje
radioaktivnog otpada, kako bi dolo do tomanje tetnih posljedica i ugroavanja
zdravlja ovjeka.

Da bi se umanjila ili sprijeila razna oboljenja i degradacije sva tri medij akoja ivot
znae neophodno je da se pridrava strogo implementaciji svih zakona o pravilnom
postupanju sa svim oblicima otpada. Bilo da je to biogeni, ili inertni ili onaj jateeg oblika
tj. otrovni. Zagaenjem vode, vazduha ili zemljita unitava se sav ivi svijet, jer sve to
biva ostavljeno u prirodi se i vraa samom proizvoau tj. ovjeku i to na najgori mogui
naim, trovanje. Bilo da je to postepeno latentno ili letalno, toksini su najvei zagaivai
ivotne sredine i zahtijevaju poseban tretman. Sako ponaoson treba tititi ivotnu
sredinu i poev od reciklae do pravilnog odlaganja otpada, ma kakv on bio.

16
 Slika. Prikaz od poetka odlaganja otpada do konane destinacije i prerade

3.2. POPULACIJE

Populacija je skup jedinki iste vrste koje u odreeno vrijeme naseljavaju odreeni
prostor, a meusobno su povezane odnosima razmnoavanja ili razmjenom genetikog
materijala. Populacija je prostorno i vremenski integrisana grupa jedinki iste vrste koje
su meusobno povezane reproduktivnim odnosima. Populacija kao i jedinka ima ivotnu
istoriju ,tokom koje raste, diferencira se i odrava. Na nju kao i najedinku djeluju
ekoloki faktori koji dovode do niza promjena koje utiu na okolinu i njeno
mjenjanje.Jedinka se raa, razvije, ivi i ima odreene godine starosti i umire, ona
nema atribute grupe kao populacija, tj. nema starosnu strukturu , natalitet (stopu
raanja), mortalitet (stopu smrti). Tako se moe rei da su jedinke izmjenjivi
(moduklarni) elementi populacije.Svaka populacija se razlikuje po odgovarajuoj
strukturi koju ine razliliti elementi i to:

1) formalni elementi strukture, koji su vezani za spoljanji izgled lanova;

2) funkcionalni elementi strukture, elementi koji su vezani za unutranja svpjstva ili

sposobnosti lanova jedne populacije.

17
Populacija ima sposobnost da se mijenja u vremenu, tj. ima svoju dinamiku koja se
ogleda u promjenama genetskog sastava populacije.Populacija i njeni odnosi struktura
u drutvu se ogleda na razne naine. Tako se moe rei da se ta promjena ogleda u
sredini gdje varira tok rasta populacije pojedinih organskih vrsta.Ona se najee
ogleda na uzrasnoj strukturi koja predstavlja brojani odnos ili procenat zastupljenosti
pojedinih uzrasnih nivoa koji ulaze u sastav jedne populacije. Postoje podaci o
populaciji koji imaju normalnu ili stabilnu starosnu strukturu prema kojoj je aktuelna
starosna struktura usmjerena.Npr. kad se jednom stabilna struktura dostigne, tada neki
uzrok moe dovesti do znaajne promjene. Ta promjena se odnosi na poveanje
mortaliteta i nataliteta,gdje e doi do promjene,doi do promjene ili povratka u
predhodnu stabilnu situaciju. Dokazano je da struktura populacije obuhvata niz gruponih
oblika u kojima su jedinke elementi take na dimenzijama prostora i vremena, ili
uestalosti biotikih stanja.

Podaci za sve jedinke,lanove populacije, se prikazuju jednim brojem, tabelarnim ili

grafikim prikazom.Gustina populacije: predstavlja broj jedinki (ili njihovu biomasu) na
jedinici povrine (zapremine) koju naseljavaju. Gustina se izraava odnosno
prilagoava ekolokim i prostornim osobinama stanita. Gustina se odreuje pomou
metoda:

1) apsolutne, metode tanog prebrojavanja populacije,

2) relativne, to su opisne ocjene 1-5, 1-10 itd.

3) statike metode, obrada statistikih podataka.

18
3.3. UTICAJ UGROENOSTI KOJI DJELUJE NA POPULACIJU

Pored odnosa i uticaja koji se stvaraju u ekologiji,postoje i mnogi drugi ekoloki

problemi. Oni se zasnivaju na:

1) zagaivanju vazduha;

2) zagaivanju zemljita;

3) zagaivanju vode.

Zagaivanje vazduha: nastaje sagorjevanjem uglja i nafte u elektrinim centralama,

industriji i saobraaju, gdje se velike koliine N-oksida oslobaaju u atmosferi.

Ovi N-oksidi prelaze u azotnu kiselinu (HNO3), stiu do vegetacije i zemljita u obliku
izuzetno tetnih "kiselih kia" naroito u industrijskim oblastima.

Na taj nain velika koliina sumpora oslobaa se u obliku SO 2 pri sagorjevanju fosilnih
goriva.Prirodnim putem pomou vulkanskih erupcija,anaerobnog disanja S bakterija,
gdje SO2 oteava disanje, oteenje plua, povean % respiratornih i kardiovaskularnih
bolesti.

Zagaivanje vazduha: nastaje sagorjevanjem uglja i nafte u elektrinim centralama,

industriji i saobraaju, gdje se velike koliine N-oksida oslobaaju u atmosferi.Ovi N-
oksidi prelaze u azotnu kiselinu (HNO3), stiu do vegetacije i zemljita u obliku izuzetno
tetnih "kiselih kia" naroito u industrijskim oblastima.Na taj nain velika koliina
sumpora oslobaa se u obliku SO2 pri sagorjevanju fosilnih goriva.Prirodnim putem
pomou vulkanskih erupcija,anaerobnog disanja S bakterija, gdje SO 2 oteava disanje,
oteenje plua, povean % respiratornih i kardiovaskularnih bolesti.

Zagaenje zemljita: predstavlja degradaciju tla, kao jednog od najbitnijih medija i

moe biti:

Fiziko (kopanjem rudnika, odlaganjem otpadnog materijala, taloenjem praine iz

vazduha, zatrpavanjem otpadnim, vrstim i tenim materijama).

Hemijsko ( unoenje u zemlju vee koliine vjetakog ubriva, raznih vrsta polutanata
(nitrata,pesticida,razne pare i tekih metala), to teti da prinosi sjetve budu uspjeni.U
ovom sluaju pesticidi imaju raznovrsne namjere: za unitavanje korova, tetnih
insekata, parazitskih-gljivinih oboljenja i bakterija. Bioloko zagaenje podrazumijeva
pojavu pri kojoj se na vjetaki nain uveava prisustvo patogenih bakterija, gljiva i
drugih tetnih materija koje utiu na zdravlje.Da bi se sve ovo sprijeilo potrebne su
mjere zatite, koje e uticati na znaaj i zatitu ovjekove sredine.To su: uspostavljanje
jedinstvene strategije, upotreba normalnih uslova, podizanje nivoa ekoloke svijesti i
primjena zakonskih propisa i svih oblika regulativa.

19
Zagaenje vode: predstavlja veoma obiman segment unitenja ivotne sredine.Vode
mogu biti: povrinske i podzemne, i oba oblika su izloena degradaciji. Do zagaenja
vode moe doi unoenjem zagaujuih materija ili energije u ivotnu sredinu, izazvano
ljudskim ili prirodnim procesom, koje moe tetno djelovati na kvalitet ivotne sredine,
kao i na samog ovjeka.Koncentrisani zagaivai vode su: urbana naselja; industrijski
objekti;energetski objekti; poljoprivredni objekti za uzgoj stoke; deponije- smetljita.Svi
ovi zagaivai utiu na: smanjenje ispravne vode; zdravlje ljudi; unitavanje flore-faune
itd. Zatitne mjere od razliitih izvora zagaivaa razliite mjere koje se razlikuju od
vrste, porijekla i koliine otpadnih voda; uklanjanje deponija....Preduzimanje svi mjera
kako se komunalne i industrijske vode ne bi isputale u vodotoke bez zatitnih filtera i
preiivaa, a sve u cilju ouvanja ivotne sredine, ovjeka, njegovog zdravlja,
ouvanja flore i faune. Ekologija ovjeka prouava njegovu grau od njegovog
postojanja i prati njegov rad u ivotnoj i radnoj sredini gdje on ivi i radi. Ona analizira
kako i na koji nain se on ophodi prema ivoj i neivoj prirodi i uopte prema biljkama i
ivotinjama koje u njoj ive. ovjek je ustvari nosilac ivotne sredine, koji se bori sa
raznim zagaenjima u prirodi, koje potiu od samog ovjeka i gdje se on ujedno brani
od tetnih efekata. On se bori kako i na koji nain da savlada te tetne uticaje koji tetno
djeluju na zdravlje ovjeka i uopte na ivotnu sredinu. I na taj nain je opet ovjek taj
faktor od koga zavisi kako zatiti ivotnu sredinu.

20
 4. ZDRAVSTVENI EFEKTI NAJEIH EKOLOKIH OTROVA:
METALI (OLOVO, IVA, KADMIJUM I DR. METALI), PLINOVI,
NADRALJIVCI, OPOJNI ZAGULJIVCI
Teki metali kao zagaivai u radnoj i ivotnoj sredini su ozbiljan zdravstveni i ekoloki problem.
Putevi unosa tekih metala su od vazduha zagaenog tetnim materijama koje nastaju
sagorijevanjem fosilnih goriva i dima iz cigareta, do ambalae za hranu koja je u nekoj fazi
izrade bila u kontaktu sa ovim metalima. Iz atmosfere, zemljita, voda (povrinskih i
podzemnih), teki metali se unose i zadravaju u biljkama, a dalje preko lanca ishrane i vode za
pie dospevaju i u ljudski organizam. To nisu za organizam najvaniji metali, ali unijeti u
organizam mogu se nai u gotovo svim tkivima i organima. Pored dospjevanja tekih metala u
zemljite matinog supstrata tokom pedogeneze i industrijska postrojenja zagauju vazduh
tekim metalima, a samim tim zagaenje se prenosi na zemljite i vodu: Arsen (As), kadijum
(Cd), hrom (Cr), iva (Hg), cink (Zn),nikal (Ni), olovo (Pb) i vanadijum (V). iva nema nijedno
blagotvorno dejstvo na ljudski metabolizam, a njen uticaj na raspodjelu i zadravanje drugih
tekih metala je ini jednim od najopasnijih otrovnih metala.Otrovnost olova je jedna od
najeih nenamernih prijavljenih izloenosti otrovnim tekim metalima i glavni uzrok djejih
trovanja tekim metalima. Olovo nema pozitivnih uinaka na ljudski metabolizam. Izloenost u
ljudskoj okolini je uglavnom usljed olovnih boja, hrane u olovnim ulocima u konzervama, hrane
u keramikim teglama ili usljed zagaene vode.Akutno trovanje kadmijumom moe biti
smrtonosno, ali u rijetkim sluajevima; hronina izloenost predstavlja veu opasnost po ljudsko
zdravlje. Kadmijum nema pozitivnih uinaka na ljudski metabolizam. Kadmijum se nalazi u
zemlji i okeanskoj vodi.Nadraljivci su plinovi koji pogaaju respiratorne sluznice gornjih, donjih
ili i gornjih i donjih disajnih puteva, ve prema tome jesu ili u vodi brzo topljivi ili nisu. U skupinu
nadraljivaca koji se u vodi lako i brzo otapaju spadaju amonijak, hlor i njegovi spojevi, fluor,
razliiti suzavci, aldehidi i ketoni te sumporni dioksid. U skupini u vodi teko topljivih
nadraljivaca najee se kao uzronici trovanja nalaze duikovi oksidi (nitrozni plinovi) i
fosgen. Razlika u brzini topljivosti dovodi do razlike u njihovu podraajnom djelovanju.Lako
topljivi nadraljivci otapaju se odmah u kontaktu sa sluznicom oka i gornjih disajnih putova i
izazivaju podraajne simptome konjunktiva, nosne sluznice i dunika, katkada ve u tako malim
koncentracijama da, zbog odbrambenih reakcija organizma, u profesjonalnoj ekspoziciji i ne
dolazi do dulje inhalacije i opasnijeg djelovanja. ovjek, upozoren odbrambenim refleksima,
naputa opasnu atmosferu, uz suzenje, kihanje, eventualno kaalj i stezanje u prsima pa se
trovanja lako topljivim nadraljivcima vrlo rijetko dogaaju (samo ako nesretnim sluajem doe
do udisanja vee koliine takvog nadraljivca).Amonijak je najtopljiviji meu nadraljivcima
gornjega dijela dinog sustava. Hlor Izloenost uzrokuje hemijske opekline, pneumonitis (upala
plunog tkiva) i edem plua. Supmor dioksid je bezbojni plin koji ima karakteristian podraajni
miris, pa se moe osjetiti u vrlo niskim koncentracijama.Plinovi koji uzrokuju hipoksemiju, tj.
smanjenu opskrbu tkiva kisikom. Inertni zaguljivci (argon, duik, vodik, helij, metan) smanjuju
koliinu kisika u udahnutom zraku i na taj nain oteavaju ili onemoguavaju disanje, a hemijski
(ugljini-monoksid, sumporvodik, cijanovodik) vezivanjem na stanine enzime ili hemoglobin
onemoguuju uporabu i uklanjanje kisika u organizmu. Rezultat tih zbivanja je stanina
refleksija tj. Zaguenje. U ovu skupinu plinova ubrajaju se ugljikov dioksid (CO 2), metan
(CH4), etan (C2H6) i neki drugi plinoviti ugljikovodici niske molekularne mase.

21
Njihov otrovni uinak temelji se na istiskivanju kisika iz zraka. Simptomi se mogu
svrstati u vie stadija ovisno o koncentraciji kisika u prostoriji.

Teki metali:kao zagaivai u radnoj i ivotnoj sredini su ozbiljan zdravstveni i ekoloki

problem. Putevi unosa tekih metala su od vazduha zagaenog tetnim materijama
koje nastaju sagorijevanjem fosilnih goriva i dima iz cigareta, do ambalae za hranu
koja je u nekoj fazi izrade bila u kontaktu sa ovim metalima. Iz atmosfere, zemljita,
voda (povrinskih i podzemnih), teki metali se unose i zadravaju u biljkama, a dalje
preko lanca ishrane i vode za pie dospjevaju i u ljudski organizam. To nisu za
organizam najvaniji metali, ali unijeti u organizam mogu se nai u gotovo svim tkivima
i organima. Pored dospjevanja tekih metala u zemljite matinog supstrata tokom
pedogeneze i industrijska postrojenja zagauju vazduh tekim metalima, a samim tim
zagaenje se prenosi na zemljite i vodu.U povrinskim horizontima poljoprivrednih
zemljita esto se mogu nai i teki metali koji nisu geohemijskog ve antropogenog
porijekla kao posljedica razliitih ljudskih aktivnosti. Dugotrajno unoenje zagaujuih
materija u zemljite moe dovesti do smanjenja njegovog puferskog kapaciteta to kao
posljedicu moe imati trajnu kontaminaciju zemljita i podzemne vode. Mobilnost tekih
metala iz antropogenog zagaivanja zavisi od kiselinske reakcije, sadraja organskih
materija i humusa, fizike granulacije, temperature i vlanosti zemljita. Najei teki
metali u zemlji i vodi su: arsen (As), kadijum (Cd), hrom (Cr), iva (Hg), cink (Zn),nikal
(Ni), olovo (Pb) i vanadijum (V). Teki metali u agroekosistemima potiu iz fertilizacije
organskim i mineralnim fosfornim ubrivima, iz industrijskih postrojenja,rudnika,
termoelektrana, pesticida, komunalnih otpadnih voda i iz izduvnih gasova automobila.

Slika: direktno zagaenje okoline industrijskim toksinima

22
iva: nema nijedno blagotvorno dejstvo na ljudski metabolizam, a njen uticaj na
raspodjelu i zadravanje drugih tekih metala je ini jednim od najopasnijih otrovnih
metala. Otrovnost ive kree unosom ive ili njenih soli (koje su slabo biodostupne), ili
udisanjem para ive (koje se lahko apsorbuju). Relativno velika rastvorljivost i stabilnost
nekih ivinih solli u vodi, omoguava njihovu brzu biotransformaciju u metil-ivu u nekim
ribama. Ova jedinjenja se lahko apsorbuju kroz gastrointestinalni trakt i postaju glavni
izvor izloenosti ivi kod ljudi. Dimetil-iva, jedinjenje ive dobijeno u laboratoriji, se
takoe apsorbuje kroz kou i u nekim sluajevima je dolo do smrtonosne izloenosti
radnika u laboratorijama. Iako ljudi izluuju male koliine ive kroz mokrau ili izmet,
kao i izdisanjem ili znojenjem, nedostaje im aktivan, izdrljiv mehanizam izluivanja
ive, to dovodi do gomilanja nakon hronine izloenosti. iva, pogotovu udisana kao
para se lako iri ka organima, ali se gomila u mozgu i bubrezima. Takoe, moe proi
kroz posteljicu i nai se u majinom mljeku. iva ispoljava svoje otrovne efekte
zamjenom sa gvoem i bakrom u aktivnim lokacijama enzima koji se koriste u
proizvodnji energije. Ovo stvara disfunkciju mitohondrije i oksidativna oteenja. iva
takoe direktno ubrzava oksidativno razaranje elijskih membrana i estica LDL
holesterola i deaktivira antioksidante N-acetil cisteina, alfa lipoidne kiseline i glutation
vezujui se za njih.

Pored njenog uticaja na odbranu elija i stvaranje

energije, iva moe uzrokovati otrovnost viih
razmjera i simptome u nekoliko sistema: nervni
sistem (promjena linosti, tremori, slabljenje
pamenja, gubitak koordinacije); kardiovaskularni
sistem (povean rizik blokade arterija, hipertenzija,
log, ateroskleroza, srani udari i pojaane upale);
gastrointestinalni trakt (muka, proliv, irevi) i
bubrezi (prestanak rada). iva se takoe moe
nagomilavati u titastoj ljezdi, poveavajui rizik
od autoimunih poremeaja i moe izazvati kontaktni dermatitis (slika lijevo).

Olovo i otrovnost olova je jedna od najeih nenamjernih prijavljenih izloenosti

otrovnim tekim metalima i glavni uzrok djeijih trovanja tekim metalima. Olovo nema
pozitivnih uinaka na ljudski metabolizam. Izloenost u ljudskoj okolini je uglavnom
usljed olovnih boja, hrane u olovnim ulocima u konzervama, hrane u keramikim
teglama ili usljed zagaene vode (usljed olovnih cjevi ili cjevi sa olovnim varom).
Udisanje olovnih estica je primarni put okupacione izloenosti olovu, dok je gutanje
primarni oblik izloenosti u generalnoj populaciji. Modeli ivotinja predlau i apsorpciju
olova kroz kou; olovni acetat se moe nai u nekim kozmetikim proizvodima.
Apsorpcija olova kod djece je 8 puta jaa nego kod odraslih. Gutanje opiljaka ili praine
olovne boje je glavni izvor izloenosti olovu kod djece.

23
Takoe, igrake i drugi proizvodi namjenjeni djeci, mogu da sadre olovo ili da budu
bojena olovnom bojom; uvozni proizvodi namjenjeni djeci predstavljaju veliki
rizik.Tokom 2009 i 2011, Komisija za Bezjbednost Potroaa je traila nie nivoe olova
u proizvodima za djecu (od 2011, dozvoljeno je manje od 100 milionitih djelova olova
kod lako pristupanih djelova djejih proizvoda uz neke izuzetke) meutim, oprez se ipak
preporuuje. Zbog slinosti sa kalcijumom, vei dio apsorbovanog olova se skladiti u
kostima djece i odraslih gdje moe ostati decenijama. Uslovi za oslobaanje kalcijuma
iz kostiju (lomljenje, trudnoa, godine) takoe mogu pokrenuti olovo u kostima,
omoguavajui ulazak u krvotok i u druge organe. Olovo moe napustiti telo putem
izmeta ili mokrae. Pored ometanja metabolizma kalcijuma, olovo moe podraavati i
pomeriti magnezijum i gvoe iz nekih enzima koji grade DNK (nukleotidi) i ometati cink
u sintezi hema (nosioca kiseonika u eritrocitima). Hronina, niska izloenost (nivoi u krvi
manji od 10 g/dL) je u vezi sa veim rizikom sa hipertenzijom oslabljenim radom
bubrega. Vea izloenost olovu utie na endokrine ljezde (promjena nivoa tiroidnih
hormona), na reproduktivne hormone, smanjenje nivoa vitamina D, mozak (uzrokujui
lezije, kognitivne poremeaje i promjene ponaanja), uzrokuje anemiju. Kod dece, nizak
nivo izloenosti olovu rezultuje kroz nekoliko razvojnih poremeaja (ubrzan rast skeleta,
kognitivni poremeaj i pad koeficijenta inteligencije, usporen rast i odloeno seksualno
sazrijevanje) dok visoki nivoi mogu uzrokovati stomane greve.

Slika: izgled olova

Kadmijum: akutno trovanje kadmijumom moe biti smrtonosno, ali u rijetkim

sluajevima hronina izloenost predstavlja veu opasnost po ljudsko zdravlje.
Kadmijum nema pozitivnih uinaka na ljudski metabolizam. Kadmijum se nalazi u zemlji
i okeanskoj vodi, ak do 10% kadmijuma uzetih putem hrane i vode se apsorbuje. Lako
se apsorbuje udisanjem dima cigareta, a moe se apsorbovati i kroz kou. Nakon
izloenosti, kadmijum se vezuje za eritrocite i prenosi se kroz tijelo, gdje se gomila u
jetri i bubrezima. Znaajne koliine se nalaze u testisima, pankreasu i slezini. Kadmijum
se sporo izluuje i moe ostati u tijelu vie od 20 god. Vjeruje se da kadmijum ispoljava
svoje otrovne osobine ometanjem metabolizma cinka. Postoji oko 3000 razliitih enzima
i strukturnih proteina u ljudskom metabolizmu kojima je potreban cink i potencijalne su
mete trovanja kadmijumom. Kadmijum ometa elijsku ravnoteu cinka, dok nutricioni
cink ili manjak gvoa moe poveati apsorpciju kadmijuma. Hronina izloenost
kadmijumu moe rezultovati akumulacijom kompleksa kadmijuma u bubrezima (sa
mogunou otkazivanja bubrega), umanjenom mineralizacijom kostiju i smanjenim
kapacitetom plua.

24
Arsen: Iako tehniki gledano, arsen nije ,,teki metal", ovaj metaloid (element sa
osobinama metala i nemetala) svejedno je znaajan u pogledu tete po zdravlje.
Tokom 2007. i 2011., arsenik je bio na vrhu liste opasnih supstanci Agencije za Otrovne
Supstance i Registar Bolesti. Ta lista rangira opasne supstance na osnovu njihove
uestanosti, otrovnosti i potencijala ljudskoj izloenosti usljed toksinih otpada. Arsen je
jedan od uobiajenih izvora nenamjernog trovanja. Arsen se u prirodi nalazi kao
neorganski (rijei ali otrovniji oblik) i organski (ei ali manje otrovniji oblik) arsen.
Najei nain izloenosti kod ljudi je konzumacija hrane i vode sa arsenom. Morska
hrana sadri najvii nivo organskog arsena, dok su pahuljice i ivina takoe izvori.

Arsen se takoe moe udahnuti (uglavnom okupaciona izloenost) ili apsorbovati kroz
kou. Neorganski arsen se vezuje za hemoglobin u eritrocitima nakon apsorpcije i brzo
se iri ka jetri, bubrezima, srcu, pluima, u manjoj mijeri ka nervnom sistemu,
gastrointestinalnom traktu i slezini, a moe i kroz posteljicu proi. Izvesna koliina
neorganskog arsena se moe konvertovati u jedinjenja organskog arsena u jetri
(monometilarsonska i dimetilarsinska kiselina) sa manjom akutnom otrovnou.jetre,
beike i bubrega). Hronina izloenost dimetilarsinskoj kiselini, obliku organskog
arsena, moe uzrokovati oteenja bubrega.Veina jedinjenja neorganskog i organskog
jedinjenja se izluuju preko bubrega, uz malu koliinu zadranu u tkivima bogatim
keratinom (nokti, kosa i koa). Arsenik crpi lipoidne kiseline u elijama vezujui se,
ometa proizvodnju hemijske energije (adenozin trifosfat- ATP); takoe moe da se vee
za neaktivni ATP. Akutna izloenost neorganskom arsenu moe izazvati muninu,
povraanje, obilnu dijareju, aritmiju, pad
proizvodnje eritrocita i leukocita, pad zapremine
krvi (hipovolemini ok), trnjenje ekstremiteta i
encefalopatiju. Organski oblici arsena imaju
manju akutnu otrovnost u poreenju sa
neorganskim arsenom i arsin gasom, dvijema
otrovnijim oblicima arsena. Hronina izloenost
neorganskom arsenu moe rezultovati
anemijom, neuropatijom ili toksinou jetre od
par sedmica do par mjeseci.

Dua izloenost (3-7 godina) moe rezultovati

karakteristinim lezijama koe (oblasti hiper-pigmentacije ili lezije sa keratinom) na
dlanovima i tabanima. Ozbiljne izloenosti mogu dovesti do gubitka cirkulacije u
ekstremitetima, to moe izazvati nekrozu i gangrenu (,,bolest crnog stopala"). Hronina
izloenost arsenu se povezuje sa nekoliko tipova raka (koe, plua...).

Gvoe i otrovnost gvoa je jedna od najeih u cijelom svjetu. Klasini simptomi

prevelike koliine gvoa, posebno to se tie hemohromatoze, je hiperpigmentacija
(bronzana ili siva) zbog naslaga gvoa i kompleksa melanina u koi. Kao primarni izvor
naslaga gvoa, jetra je posebno podlona preoptereenju i teti koja sljedi.

25
Otrovnost gvoa se takoe vezuje za bolest zglobova (artropatija), aritmiju, otkazivanje
srca, povean rizik od ateroskleroze, povean rizik raka jetre, dojke, organa za varenje i
hematolokog raka. Opsean izvetaj o preoptereenju gvoem moete pogledati u
Hemochromatosis protocol.

Aluminijum je sve prisutan u prirodi (najei metal u Zemljinoj kori) i prirodno se

pojavljuje u veini prehrambenih namirnica i u vodi, a dnevna izloenost putem hrane je
uglavnom 3-10 mg.profesionalna izloenost aluminijumu
moe podstai opasno trovanje. Aluminijumska trovanja
se ee prijavljuju nego trovanja ne-pesticidnim.
Povieni nivoi Al u mozgu nekih pacijenata od
Alchajmera su od nepoznate uzrono-posljedine
vanosti. Podaci povodom te povezanosti su
nepovezani, pa je radi zakljuivanja povezanosti Al i
Alchajmera potrebno dodatno istraivanje.

Bakar: iako bakar igra vanu ulogu u ljudskoj ishrani, bilo je prijavljivanja trovanja pri
poveanoj izloenosti. Preterane koliine bakra (kroz
preteranu izloenost ili kroz bolesti metabolizma bakra poput
Vilsonove bolesti) mogu biti neurotoksine i akutno
nenamjerno trovanje bakrom se ee prijavljuje nego sa
arsenom.

Plinovi nadraljivci:su plinovi koji pogaaju respiratorne sluznice gornjih, donjih ili i
gornjih i donjih disajnih puteva, ve prema tome jesu ili u vodi brzo topljivi ili nisu. U
skupinu nadraljivaca koji se u vodi lako i brzo otapaju spadaju amonijak, hlor i njegovi
spojevi, fluor, razliiti suzavci, aldehidi i ketoni te sumporni dioksid. U skupini u vodi
teko topljivih nadraljivaca najee se kao uzronici trovanja nalaze duikovi oksidi
(nitrozni plinovi) i fosgen. Razlika u brzini topljivosti dovodi do razlike u njihovu
podraajnom djelovanju.Lahko topljivi nadraljivci otapaju se odmah u kontaktu sa
sluznicom oka i gornjih disajnih putova i izazivaju podraajne simptome konjunktiva,
nosne sluznice i dunika, katkada ve u tako malim koncentracijama da, zbog
odbrambenih reakcija organizma, u profesjonalnoj ekspoziciji i ne dolazi do dulje
inhalacije i opasnijeg djelovanja. ovjek, upozoren odbrambenim refleksima, naputa
opasnu atmosferu, uz suzenje, kihanje, eventualno kaalj i stezanje u prsima pa se
trovanja lako topljivim nadraljivcima vrlo rijetko dogaaju (samo ako nesretnim
sluajem doe do udisanja vee koliine takvog nadraljivca). Teko topljivi nadraljivci
uzrokuju mnogo blae, gotovo neprimjetne podraajne simptome koji ne upozoravaju
radnika na opasnost i on nastavlja radom sve dok se plin ne nakupi i otopi u dovoljnoj
koliini i u najdubljim disajnim puteovima - bronhiolima i alveolama. Simptomi se
pojavljuju nakon latencije (do desetak sati) pa se moe dogoditi da radnik tek kod kue
nakon posla dobije teke simptome: substernalnu bol, tahikardiju, afoniju,
laringospazam, hemoptou, teko disanje, to su znaci toksikog plunog edema zbog

26
oteenja alveolo-kapilarne membrane. Pri pruanju prve pomoi kod takvih je trovanja
najvanije osigurati potpuno mirovanje unesreenoga, jer je snadbjevanje kisikom jako
oteana zbog teko oteenih plua. Zato tokom transporta otrovanog u bolnicu treba
paziti da bolesnik ne ini ni najmanji napor, ak ni promjenu poloaja tijela. Lijeenje se
provodi kao i lijeenje plunog edema bilo koje etiologije, s opreznom primjenom kisika i
kardiotonika, diuretika i hipertoninih otopina te kortikosteroida radi sprjeavanja teke
kasne komplikacije - bronhiolitisa obliteransa. U izloenosti plinovima nadraljivcima ne
smiju raditi osobe sa hroninim bolestima respiratornog trakta i sluznice oka, a prilikom
izloenosti formaldehidu i osobe sklone alergijskim reakcijama.Periodini zdravstveni
pregledi obavljaju se svakih 24 mjeseca i ukljuuju kliniki pregled, laboratorijski
minimum, spirometriju.

Laki oblici akutnog trovanja privremeno ograniavaju radnu sposobnost (10-15 dana) i
ako se ne pojave komplikacije, radnik se moe vratiti na posao. U teim oblicima
akutnog toksikog edema sa ili bez komplikacija, radna nesposobnost moe trajati i
nekoliko mjeseci. Takva osoba vie ne smije doi u kontakt sa nadraljivcima
respiratornog trakta. Isto to vrijedi i za sve osobe koje imaju trajni poremeaj u smislu
respiratorne insuficijencije.

Amonijak: je najtopljiviji je meu nadraljivcima gornjega dijela dinog sustava.

Izloenost uzrokuje kemijske opekline, pneumonitis (upala plunog tkiva) i edem plua.
Visoke koncentracije (>700 ppm, tj. >487 mg m-3 ) i/ili dugotrajna izloenost oteuju
pluni parenhim, a pri niim koncentracijama ili kraem trajanju izloenosti oituje se
nadraajno djelovanje na sluznicu oiju i dinih putova: upala one spojnice i izrazito
suzenje oiju, nadraaj nosa i grla, kaalj, stezanje u prsitu, oteano disanje. Vrlo
visoke koncentracije mogu uzrokovati nagli laringospazam (opstrukcija grkljana zbog
spazma) pa i zastoj disanja.Klor: posjeduje nadraujue djelovanje pri koncentracijama
od 3 ppm (8,7 mg m-3). Otrovani osjea peenje i suzenje oiju, nadraaj nosa i grla,
promuklost, kaalj, bol u prsima i glavobolju, nedostatak zraka, muninu i povraanje.
Kronini uinci izloenosti kloru ispod razine iritativnog djelovanja nisu poznati.

Sumporov dioksid: je bezbojni plin koji ima karakteristian podraajni miris, pa se moe
osjetiti u vrlo niskim koncentracijama (<1 ppm, tj. <2,6 mg m-3). U viim
koncentracijama (6-12 ppm, tj. 15,7 mg m-3 do 31,4 mg m-3) izaziva iritaciju nosa i grla,
bol u trbuhu i akutni bronhitis (2).

Plinovi zaguljivci:koji uzrokuju hipoksemiju, tj. smanjenu opskrbu tkiva kisikom. Inertni
zaguljivci (argon, duik, vodik, helij, metan) smanjuju koliinu kisika u udahnutom
zraku i na taj nain oteavaju ili onemoguavaju disanje, a kemijski (ugljini monoksid,
sumporovodik, cijanovodik) vezivanjem na stanine enzime ili hemoglobin onemoguuju
uporabu i kolanje kisika u organizmu.

27
Rezultat tih zbivanja je stanina asfleksija tj. zaguenje. Dok kod trovanja inertnim
zaguljivcima, odmah nakon prekida izvrgnutosti i dovoda kisika nastaje poboljanje i
brzo oporavljanje, trovanja kemijskim zaguljivcima mogu biti smrtna zbog vrstog
vezivanja zaguljivaca na hemoglobin ili stanine enzime i zbog toga produenog
guenja. U ovu skupinu plinova ubrajaju se ugljikov dioksid (CO 2), metan (CH4), etan
(C2H6) i neki drugi plinoviti ugljikovodici niske molekularne mase. Njihov otrovni uinak
temelji se na istiskivanju kisika iz zraka. Simptomi se mogu svrstati u vie stadija ovisno
o koncentraciji kisika u prostoriji. Kod koncentracije kisika izmeu 14 % i 16.5 %
pojavljuju se tahipneja (ubrzano disanje), tahikardija (ubrzani rad srca) i oslabljena
koordinacija. Ako je koncentracija kisika izmeu 10 % i 14 %, pojavljuju se razdraljivost
i opti umor, ak i pri najmanjim naprezanjima. Fiziko optereenje pojaava simptome
zbog poveane potrebe tkiva za kisikom. Udisanje zraka sa samo 6 % do 10 % kisika
esto uzrokuje muninu, povraanje, gubitak svijesti, a moe doi i do hipoksije organa i
njihova posljedinog oteenja. Kod jo niih koncentracija kisika pojavljuju se
generalizirani grevi, prestanak disanja i zastoj srca. Ugljikov monoksid (CO) je vrlo
otrovan plin koji je glavni uzrok smrti rtava poara. Nastaje nepotpunim izgaranjem
tvarikoji sadravaju ugljik poput krutih, tekuih i plinskih goriva. To je plin bez mirisa i
boje. Zbog injenice da se ne moe osjetiti jo se naziva i podmukli ubojica jer ubija
bez upozorenja. Njegova otrovnost posljedica je velikog afiniteta hemoglobina prema
CO koji je 240 puta vei od afiniteta prema kisiku. Blokirani hemoglobin
(karboksihemoglobin, COHb) smanjuje zasienost krvi kisikom, to uzrokuje staninu
hipoksiju. CO se vee, osim na hemoglobin, i za mioglobin ime se tumai miina
slabost, poremeena koordinacija pokreta i nemogunost bijega s mjesta incidenta,
unato sauvanoj svijesti (otrovani se esto nau mrtvi uz prozor ili vrata) (1). Stupanj
otrovanja s CO ovisi o njegovoj koncentraciji, duljini izlaganja, kao i fizikom
optereenju te zdravstvenom stanju izloene osobe. Klinika slika odgovara brzini
nastanka hipoksije i guenja. Kritini organi kod otrovanja su srce i mozak.Izloenost
koncentracijama od 200 ppm (229 mg m-3) uzrokuje glavobolju i slabljenje mentalnih
funkcija nakon 50 minuta izloenosti. Isti se simptomi javljaju nakon 20-minutne
izloenosti koncentracijama od 500 ppm (573 mg m-3), dok se pri izloenosti
koncentraciji ugljikova monoksida od 1 000 ppm do 10.000 ppm (1,1 g m-3do 11,4 g m-
3) javljaju glavobolja, vrtoglavica i munina ve nakon 10 minuta, a u sluaju daljnje
izloenosti nastupaju nesvjestica i smrt. U sluaju izloenosti koncentracijama viim od
10.000 ppm (11,4g m-3), smrt nastupa za nekoliko minuta, priemu su simptomi
oskudni ili ak odsutni (2). U klinikoj praksi najvaniji laboratorijski nalaz je odreivanje
koncentracije COHb u krvi jer njegova vrijednost dobro korelira s pojavom znakova i
simptoma i vaan je parametar u procjeni prognoze otrovanja. Kronino otrovanje s CO
se ne opisuje, jer se on u organizmu ne nakuplja. Meutim, ponavljano izlaganje moe
rezultirati nastankom neurolokih simptoma, kao i pogoranjem ishemije miokarda . U
svakodnevnom ivotu, hronino je izlaganje najee uzrokovano puenjem cigareta.

28
Naime, ustanovljeno je da su kod aktivnog puenja, ovisno o broju popuenih cigareta i
duljini puakog staa, koncentracije COHb znatno poviene, u iznimnim sluajevima i
do 20 % COHb. U svakodnevnom ivotu, hronino je izlaganje najee uzrokovano
puenjem cigareta. Naime, ustanovljeno je da su kod aktivnog puenja, ovisno o broju
popuenih cigareta i duljini puakog staa, koncentracije COHb znatno poviene, u
iznimnim sluajevima i do 20 % COHb. Cijanovodik (HCN) je plin koji ima miris po
gorkim bademima,ali taj karakteristini miris ne moe osjetiti 30 % do 50% osoba, pa
nije pouzdan znak izloenosti. Otrovanja HCN-om mogu se javiti u poarima gdje gore
organske tvari koje sadravaju duik, kao to su vuna, svila, najlon, akrili, a osobito
poliuretan. Djelovanje HCN-a sastoji se u blokiranju enzima citokrom-oksidaze ime
uzrokuje tkivnu hipoksiju. Kao i kod CO, sredinji ivani i kardiovaskularni sustav
posebno su osjetljivi te je stoga i klinika slika. Klinika slika akutnog otrovanja ovisi o
koncentraciji HCN-a. Kod koncentracije 20 ppm do 40 ppm (22mg m-3 do 44 mg m-3)
tijekom nekoliko sati mogu se pojaviti simptomi poput glavobolje, munine, povraanja,
osjeaja guenja, tahikardije, crvenila lica i vrata te tahipneje. Izloenost koncentraciji
od 100 ppm do 240 ppm (110 mg m-3 do 265 mg m-3) tijekom 30 minuta ugroava ivot
(nastanak kome i depresije disanja), a pri jo viim koncentracijama, od 200 ppm do
480 ppm (221 mg m-3 do 530 mg m-3), nastaje smrt. Trenutani letalni ishod nastupa
kod koncentracije HCN od 3 000 ppm (3,3 g m-3). Akumulacija tekih metala u
pojedinim komponentama agro ekosistema uslovljena je intenzitetom taloenja,
svojstvima zemljita. Zemljita i podzemne vode u poljoprivrednim ekosistemima imaju
znaajnu funkciju u retenciji tekih metala, prije svega, zahvaljujui njihovoj ulozi filtra i
pufera. Mehanizmima hemijske imobilizacije u povrinskom sloju zemljita definie se
retencija tekih metala, a dalji transport kroz profil zemljita zavisi od geohemijskihi
pedolokih procesa karakteristinih za odreene vegetacijske i edafske uslove
stanita.Upotrebom odgovarajuih metodolokih principa mogue je predvidjeti pojavu i
kritine nivoe hazardnih polutanata u svrhu sanacije njihovog negativnog dejstva na
ivotnu sredinu. Korienjem laboratorijskih metoda, statistikih informacionih sistema
iizborom odgovarajuih ubriva i poljoprivredne tehnologije u znaajnoj meri se mogu
ublaiti toksini efekti tekih metala u agroekosistemu. Plinovi nadraljivci i zaguljivci
uzrokuju razliite negativne pojave na ovjeka, kao sto su smanjena dotok kisika u
ovjekov organizam pa sve do toga da izazivaju odreene pojave u ovjekovom
organizmu koje mogu izazvati razliite opasne pojave po ljudsko zdravlje.

29
 5. PESTICIDI I KLASIFIKACIJA, FAKTORI UGROAVANJA,
MJERE ZATITE OD TOKSIKOLOGIJE PESTICIDA
Pesticidi (iz engl. pest = tetoina, [iz lat. pestis = poast, kuga ili bolest] i lat. caedere =
ubijati) naziv je za tvari za suzbijanje tetnih organizama. Mogu biti sintetike hemijske
tvari ili (rijetko) i prirodnog porijekla. Uglavnom su pesticidi toksine tvari kojima je
namjenjena selektivno unitavanje tetnika. Na podruju zatite bilja, pesticidi
su sredstava za zatitu bilja a na podruju desinsekciji oni se nazivaju "biocidi".
Proizvoai esto preferiraju izraz "zatitno sredstvo", a kritiari esto rabe
izraz pesticid. Pesticidi su i sredstva za privlaenje (atraktanti) i odbijanje insekata, ptica
i sisavca primjerice uz pomo spolnih hormona (feromoni). Mnogi pesticidi djeluju tetno
za ljude a mogu uzrokovati akutni ili hronina trovanja. ee u zemljama u razvoju ili
kod osoba koje ih rabe ne-struno.

Podjela prema namjeni:

1. Algicidi sredstva za suzbijanje rasta algi

2. Avicidi sredstva za zatitu od ptica
3. Akaricidi sredstva za suzbijanje tetnih grinja
4. Arboricidi_- sredstva za suzbijanje rasta luga
5. Baktericidi - sredstva za suzbijanje bakterija
6. Fungicidi sredstva za suzbijanje gljiva
7. Herbicidi sredstva za suzbijanje korova
8. Insekticidi sredstva za suzbijanje tetnih kukaca
9. Molluskicidi sredstva za suzbijanje pueva
10. Nematocidi sredstva za suzbijanje tetnih oblia
11. Rodenticidi sredstva za suzbijanje tetnih glodavaca i
12. Virucidi sredstva za suzbijanje virusa.

30
UTICAJ PESTICIDA NA BIOCENOZE: Pri razmatranju dejstva zagaujuih supstanci
na vodene biocenoze, neophodno je imati u vidu mehaniko i toksino dejstvo. Od
sveukupnog dejstva na organizme, toksine supstance utiu oko 25% sluajeva, dok
ostali uticaji dolaze zbog naglog smanjenja rastvorenog kiseonika u vodi. Najveu
opasnost predstavljaju otpaci hemijske industrije, (baze, kiseline, fenoli), naroito u
priobalnoj zoni gdje je koncentracija najvea. Organizmi se u vodenoj sredini unitavaju
u preniku od 30 - 100 m od mjesta isputanja otpada hemijskih industrija. Vodena
biocenoza izloena je i djelovanju nafte i njenih derivata, naroito pri havarijskom
dospjevanju u morsku sredinu kao i pesticidima koji u vodenu sredinu dospjevaju iz vie
izvora. Dejstvo tekih metala na vodene biljke su razliite, a glavne reakcije su
suavanje raznovrsnosti i gustine populacije. Mnoge biljke posjeduju sposobnost
adaptacije na dejstvo tekih metala, u jako zagaenim vodama moe upravo odraavati
njihovu adaptaciju na izmjenjene uslove vodene sredine. Dospjevanje otpadnih voda
moe prouzrokovati i promjenu fizikih uslova u prirodnim vodenim sistemima. Ovo se
naroito ispoljava u pogledu dimenzija vrstih estica i sadraja organske materije u
suspenzijama, a takoe i promjeni pH vrjednosti vode. Toksinost metala za vieelijske
beskimenjake zavisi od takvih inilaca kao to su uzrast, dimenzije, pol i status
ishrane. Treba imati u vidu, da ribe za ishranu koriste beskimenjake koji obuhvataju u
jako zagaenim sedimnetima, u vrijeme kada je koncentracija metala u vodi mala..
Arsen bitnije ne zagauje biljna tkiva osim u blizini isputanja otpadnih voda. I ako u
organizam beskimenjaka dospjeva hranom i vodom, za veinu vrsta bioakumulacija
nije zapaena. Toksinost se mjenja u zavisnosti od vitalnosti, a kod vodenih
organizama i beskimenjaka opada sa poveanjem pH sredine, to dovodi do prelaska
u vie oksidaciono (manje toksino) stanje. Slino tome, dodavanje fosfata spreava
toksino dejstvo arsena na vodene biljke. Ovo se objanjava uticajem fosfata na
inhibiciju biotransformacije jedinjenja arsena u toksinije oblike. Arsen se ne akumulira
u slatkovodnim u morskim ribama, a shodno tome, ne ugroava ribolov izuzev u
uslovima veeg zagaenja. Kadmijum se u sladkovodnim biljkama nalazi u granicama
od 0,15-342 mg na 1 kg suhe materije, uz postojanje dobre korelacije sa ukupnim
koncentracijama u vodi i biljnim tkivima. Prisustvo mangana i gvoa u vodi inhibira
apsorpciju kadmijuma, dok cink i kobalt ne utiu. Kadmijum je za biljke manje toksian
od metil-ive i bakra i po toksinosti je ravan sa olovom, niklom i trovalentnim hromom.
Toksinost se moe objasniti sposobnou da zamjenjuje cink vezan za proteine,
obzirom da dodavanje cinka znaajno smanjuje povrede elija. Selen moe pojaati
djelovanje kadmijuma dok kadmijum inhibira toksinost bakra. Prvenstveno akumulira u
tkivima glavnih unutranjih organa, a ne u miiima. Riblja mla je osjetljivija od polno
zrelih primjeraka ili ikre. Hrom ne dovodi do znaajnijeg zagaivanja biljnih tkiva, sa
izuzetkom specifinih oblasti isputanja otpadnih voda bogatih metalom. Obino se ne
akumulira u ribama, a one su manje osjetljive na toksino dejstvo hroma od
beskiemnjaka. Bakar je visokotoskian metal za veinu vodenih biljaka. Inhibicija rasta
zapaa se po pravilu pri koncentracijama 0,1 mg/dm3 .

31
Submetalni efekat bakarne intoksikacije ispoljava se u poetnom gubitku kalijuma, to je
povezano sa poveanjem propustljivosti elija. Ovo moe dovesti do umanjenog
oslobaanja kiseonika i asimilacije ugljenika. Prisustvo supstanci u vodi agenasa koji
obrazuju komplekse, znaajno sniava toksinost bakra. Pri kombinovanom djelovanju
bakra i olova, kao i bakra i kadmijuma prisutan je antagonizam u djelovanju na biljke.
Bakar je za slatkovodne ribe obino toksiniji nego drugi teki metali, izuzev ive. Visoki
sadraji olova naeni su u biljkama koje ive u zagaenim vodama. Obzirom da izmeu
sadraja u vodi i u tkivima biljaka esto postoji dobra korelacija, neke vrste biljaka
koriste se u biolokom monitoringu. Brzina sorpcije zavisi od vrste vode i poveava se
sa porastom koncentracije olova u vodi. Neorgansko olovo je manje toksino za vodene
biljke od bakra i jedinjenja ive. Usljed niske rastvorljivosti i visoke isparljivosti
tetraetilolova brzo izezava i ne moe se smatrati opasnim za alge. Njegovim
razlaganjem nastaju visokotoksini produkti - radikali, koji su relativno stabilni, u vodi
rastvorni i neisparljivi. Olovo je za beksimenjake manje toksino od bakra, kadmijuma
cinka i ive ali je toksinije od nikla, kobalsta i mangana. Najvii nivoi sadraja ive
karakteristini su za morske vrste starije od godinu dana. Po pravilu sadraj je vii u
starom osnovnom tkivu privrenih biljaka nego u mladim listovima. Sva jedinjenja ive
su visokotoksina za vodene biljke. Tako, na primjer, koncentracija ive-hlorida od
0,002-0,25 mg/dm3 prouzrokuje zaustavljanje rasta, organska jedinjenja ive po pravilu
su toksinija od neorganskih. Relativna koliina organskih jedinjenja ive u morskim i
slatkovodnim beskimenjacima veoma je promjenljiva. Metil-ivu beskimenjaci sorbuju
sa hranom ili neposredno iz vode, intenzivnije nego neorganska jedinjenja. Tempo
akumulacije poveava se porastom temperature vode, a tempo eliminacije iz
organizama je nii od eliminacije neorganskih oblika. Akutna toksinost ive-hlorida za
morske i sltakovodne beskimenjake zavisi od vrste, stadijuma razvoja i uslova ivotne
sredine. Poveanje tvrdoe vode smanjuje akutno toksinost jedinjenja ive za
slatkovodne beskimenjake mada je antagonizam iva/tvrdoa vode znaajno nii nego
za mnoge druge metale. Bez obzira na iroku rasprostranjenost nikla, sadraj u
vodenim biljkama je relativno nizak. Nikl je manje toksian za vodene biljke od ive,
bakra, kadmijuma ali je toksiniji od olova i cinka. Znaajno smanjivanje intenziteta
fotosinteze i tempa rasta biljaka zapaa se pri koncentraciji od 0,1-0,5 mg/dm3 .
Dospevanje nikla u organizam u osnovi se odvija preko hrane ili neposredno iz vode,
to zavisi od vrste organizma, usljed izmjene temperature vode. Hronino djelovanje
subletalnih koncentracija nikla, uglavnom dovodi do snienja tempa rasta organizama.
Nikl je po pravilu manje toksian za ribe od bakra, ive, olova, cinka, kadmijuma, hroma
i arsena. Akutna toksinost nikla se sutinski sniava u morskoj vodi usljed prisustva
kationa mikroelemenata. Toksinost se poveava pri kombinovanom dejstvu nikla,
bakra i cinka. Sadraj cinka u biljkama (koje ive u zagaenim slatkovodnim sistemima)
obino se kree u granicama od 100-500 mg/kg suhe teine. Vii nivoi sadraja
zapaaju se u biljkama niza evropskih rijeka, zagaenih otpadnim rudnikim vodama.
Sadraj cinka u morskim biljkama je po pravilu nii nego u sltakovodnim, to svedoi o
visokom nivou zagaenja kontinentalnih voda.

32
Toksinost cinka za vodene biljke je veoma razliita, to je uslovljeno sposobnou
biljaka da se adaptiraju na visoke koncentraicje. Sadraj cinka u slatkovodnim i morskim
ribama je nii nego u algama i beskimenjacima. Mangan toksino dejstvo ispoljava pri
koncentracijama veim od 75 mg/dm3 . Simptomi trovanja su uznemirenost i svijetle
nijanse trupa ribe. Jedinjenja mangana i gvoa kao dva najmanje toksina metala
(gvoe-hidroksid i hidratisani MnO2) ispoljavaju neke pozitivne osobine, jer aktivno
sorbuju ivu, cink, bakar, olovo i nikl, ime znatno doprinose samopreiavanju voda.
Najee posljedice od zagaivanja naftom osjeaju se u hidrosferi (naftna mrlja). Nafta
i derivati ispoljavaju tetno dejstvo na ive organizme i pogubno utiu na sve karike
biolokog lanca. Naftne mrlje na povrini mora i okeana naruavaju razmjenu toplote,
vlage i gasova izmeu okeana i atmosfere. Prisustvo moe uticati ne samo na fiziko-
hemijske i hidrobioloke uslove u okeanu, ve i na klimu Zemlje i na bilans kiseonika u
atmosferi. Mrlja ne proputa Sunevo zraenje i usporava obnavljanje kiseonika u vodi.
Kao rezultat toga prestaje razmnoavanje planktona, osnovne hrane morskih
organizama. Poto se nafta u veim koliina nalazi na povrini mora, a riba ivi
uglavnom u srednjim slojevima vode ili pri dnu, moe se pretpostaviti da odrasle jedinke
stradaju od jakog zagaenja samo u lagunama plimske zone ili u drugim zatvorenim
vodama. Ogroman broj ptica postaje rtva zagaivanja naftom, pri emu od hroninog
zagaivanja godinje ugine vie ptica nego pri katastrofalnim izlivanjima.Uzroci uginua
su u tome to nafta koja im natapa perje liava ptice letenja (zbog poveane teine), a
istovremeno im paralie i plivanje. Ribe su veoma osjetljive na prisustvo pesticida. Zbog
disanja preko krga, oni mogu dospjeti i neposredno u krvotok mimo jetre, a ribe
grabljivice ishranom unose poveane koncentracije pesticida sadrane u organizmima
kojima se hrane.

Pesticidi u ivotnim namirnicama: Pod ivotnim namirnicama podrazumjeva se sve to

se upotrebljava za hranu i pie u preraenom i nepreraenom obliku, kao i zaini, boje i
druge materije, koje se dodaju zbog konzerviranja, popravke izgleda, ukusa ili mirisa,
obogaivanja ili postizavanjima drugih svojstva. Zagaujue supstance se izmeu
razliitih organizama prenose sistemom lanca ishrane nezavisno od naina dospjevanja
u ivotne namirnice. Druga osobenost prenosa zagaujuih supstanci je mjesto
ukljuivanja u lanac ishrane. Kao bioloki nosioci hemijskih supstanci mogu se navesti
kukolj, itna glavica, gljive, cijanogentske, glikozidne i alkaloidne biljke, kao i razne ribe i
koljke. Meutim, danas se meu supstancama biolokog porijekla najvei znaaj
pridaje mikotoksinima, koje su i pored tetnog dejstva koje dosee u daleku prolost,
hemijski i toksikoloki definisane tek u 20. vijeku.

33
Toksini metali u ivotnu sredinu dospjevaju razliitim putevima, a njihovi najznaajniji
izvori su industrije, metalurke i rudnike otpadne vode, hemizacija poljoprivrede,
saobraaj i energetika. Iz ivotne sredine (rije je o stabilnim elementima), oni su,
ugradivi se u razne jestive organizme (biljne i ivotinjske), ukljuuju u lanac ishrane.
Osim toga, u namirnice mogu dospeti iz ambalaa (konzerve) ili metalne oreme, u toku
proizvodnje ili skladitenja. U toksine metale ubrajaju se iva, olovo, kadmijum, arsen,
selen i berilijum, a potencijalni otrovi u veim koliinama mogu biti kalaj, nikal, bakar,
cink i kobalt.

ZDRAVSTVENE POSLJEDICE PRIMJENE PESTICIDA: Pored rasprostiranja pesticida

u sve sfere Zemlje, oni se ukljuuju i u lanac ishrane, pri emu dolazi do nakupljanja u
pojedinim tkivima. Na prvom mjestu dolazi do nakupljanja u biljkama, u ije organizme
dolazi uglavnom preko korjenovog sistema, prodirui u njega iz vode u tlu, u kojoj su
rastvoreni. Meutim, nakon ulaenja pesticida u biljku, on se rasporeuje u djelove tako
da mu je zastupljenost razliita. Koncentracija u pojedinim djelovima biljke zavisi od niza
inilaca. Sem prodiranja pesticida u biljne organizme preko korjena, moe da se vri i
preko lista. Primjena pesticida i zagaenje dovodi do uticaja na floru i faunu. Djelujui
na insekte, ili uklanjajui nepoeljne biljne vrste herbicidima, mjenja se broj i vrsta
insekata. Ova izmjena dalje prouzrokuje izmjenu u brojnosti i vrstama ptica, to dovodi i
do izmjena sastava biocenoze. Mokra i suha depozicija predstavljaju dva glavna puta
kojima se zagaujue supstance atmosfere vraaju na Zemlju, gdje posredno ili
neposredno degradiraju fizike i bioloke sisteme. Kisela depozicija se definie kao
ukupan iznos H+ jona na datu povrinu za odreeno vrijeme. Ukupno deponovanje
vodonikovih jona rezultat je kiselih kia, snjega, magle, aerosola i kiselih gasova.
Djelovanje herbicida zasniva se na vezivanju ili interakciji molekula herbicida sa jednim
ili vie proteina iz ega proistie negativan uticaj na metabolizam i rast biljke Sumpor je
jedan od vanih hranljivih elementa za biljke. On preko korjenovog sistema u obliku
sulfata dolazi do lia, gdje se redukuje uz pomo enzima i koristi za izgradnju amino-
kiselina.

34
Postoje jasni dokazi da kada je zemljite siromano sumporom, tada sumpor iz
atmosfere moe nadoknaditi deficit. Sumpor moe u biljke doi i neposredno preko lista.
Pri izbacivanju velikih koliina sumpordioksida u atmosferu moe doi do unitavanja
biljki. Za razliku od SO2 i ozona, azotovi oksidi dospjevaju u biljke preko otvorenih
puteva i prodiranjem kroz epidermalni sloj. U sunom periodu (kada su stome zatvorene
zbog uvanje vlage), azotovi oksidi, ako su prisutni u dovoljnim koncentracijama, mogu
tetno djelovati na vegetaciju. Inae, u drugim sluajevima, azotovi oksidi usporavaju
rast i prinos i ostavljaju vidljiva oteenja na listu. Sve padavine sa pH vrijednou
niom od naznaene, nazivaju se kisele kie. Pojava rezistentnosti izuskuje stalnu
potrebu za iznalaenje novih aktivnih materija i posebnu panju pri hemijskom tretmanu
biljaka.

35
MJERE ZATITE:zatita iz proirene primjene pesticida proistie i poveanje broja
ugroenih i trovanih ljudi i znaaj ocijene radne sposobnosti. U akutnom stadijumu
bolesti, tokom rekonvalescencije i za vrijeme akutne faze komplikacija postoji opta
radna nesposobnost (bolovanje) koje traje relativno kratko. Profesionalna radna
nesposobnost je ograniena na due vrijeme i to u zavisnosti od prelaska u hronicitet i
od posljedica trovanja. Velika je uloga medicinske rehabilitacije pacijenata i od zna- aja
za ouvanje radne sposobnosti. I ocijena radne sposobnosti za oboljele od optih
neprofesionalnih oboljevanja organa i sistema osjetljivih na pesticide delikatan je posao.
U procesu proizvodnje pesticida radnici su zatieni upotrebom linih sredstava
hemijske zatite, hermetizacijom, automatizacijom i potovanjem ostalih mjera zatite
na radu. U veim fabrikama postoji sluba medicine rada, te su mjerenja zagaenja
radne atmosfere, rana dijagnostika i terapija uglavnom objezbjeeni u proizvodnji. Tamo
se ee mogu sresti hronina nego akutna trovanja, a intoksikacija su posljedica
havarije, nemara ili loe primjene mjera ZNR i mjera line hemijske zatite. Osnovni
pristup prevenciji trovanja organofosfornim pesticidima je zamena toksinijih jedinjenja
ove grupe manje toksinim. Upotreba izvesnog broja OPP-a (TEPP, GETP, fosdrin,
guzation, demeton, OMPA, paration,) nije odobrena u nekim razvijenim zemljama velike
toksinosti. Ova pravila zabranjuju upotrebu najopasnijih jedinjenja. Meutim, kako se
OPP jo uvek koriste u mnogim zemljama, mora se striktno primeniti izvestan broj
pravila uraenih da spree trovanje. Na kontejnere za pesticide potrebno je staviti
oznake koje indiciraju stepen toksinosti proizvoda koga sadre. Natpisi moraju ne
samo dati kratak opis kako se preparat koristi, ve takoe i osnovne mjere
predostronosti koje treba primjeniti kad se preparat koristi. Moraju se upotrebiti
specijalni sudovi sa dugom ipkom za mjeanje radi razblaivanja i suspendovanja
otrova da bi se runo rukovanje svelo na minimum. Striktno pridravanje pravila higijene
- ne puiti i ne jesti za vrijeme rada, temeljno kupanje poslje rada, mjenjanje zatitnog
odjela prije odlaska kui - je od najvee vanosti. Radi spreavanja oteenja na opremi
za prskanje i prestanka potrebe za njihovim ienjem za vrijeme rada, potrebno je
koristiti samo dobro profiltriranu vodu. Kontejneri sa smjeom za prskanje prema tome
moraju biti opremljeni sa filterima. Oni treba da se iste suspenzijom praka za bijeljenje
u vodi ili drugim alkalnim rastvorima poslje potapanja, a potom tuiranjem vrelom
vodom. Posude se ne smiju koristiti za pripremu hrane za ljude i ivotinje. Za prskanje ili
zapraivanje toksinim OPP-om potrebno je koristiti poljoprivedne avione. Meutim,
potrebno je imati na umu da vazduno prskanje ili zapraivanje prouzrokuje oblake, koji
se prostiru preko veih povrina, nego oblaci nastali primjenom na zemlji. Prskanje
prema tome treba izvesti samo u dane kada nema vjetra. Naseljene povrine kao i
izvori snabdjevanja vodom moraju se izbjei. Lokalno stanovnitvo mora se informisati o
mjestu i vremenu povrinskog tretmana pesticidom. Striktno se mora zabraniti pristup
neovlaenim osobama, a posebno djeci, povrini koja se tretira. Prskanje na zemlji
mora se vriti opremom za prskanje komprimovanim vazduhom, koju vuku traktori sa
zatvorenim kabinama.

36
Velika panja se mora pokloniti kada se primjenjuje veoma toksian OPP sa portabl
(runo ili u vidu ruksaka) opremom sa kontrolnim ventilom za prskanje i kada se tretiraju
usjevi nemehanizovanom opremom. Posebno je opasan rad sa koncentrovanim
insekticidima koji izazivaju trovanje u dodiru sa koom. Prskanje ili zapraivanje mora
se izvriti ujutru ili uvee. Zabranjena je primena OPP-a u vrijeme toplih dnevnih
intervala. Tretirane povrine moraju biti van upotrebe u toku 3 - 7 dana (ve prema tipu
preparata i izvjesnom broju ostalih faktora) posle primene pesticida. Ako mora da se
radi na tretiranim mestima, radnici, koji pristupaju takvim mjestima, moraju da nose linu
zatitnu opremu. Radnici, koji rukuju i primenjuju OPP, moraju biti podrobno informisani
o propisanim merama zatite ivota i zdravlja. Radnici koji rukuju sa pesticidima, ili ih
primjenjuju, moraju se podvri godinjem ljekarskom pregledu na poetku svake
poljoprivredne sezone. Kontraindikacije za rad sa OPP-om su organske bolesti
centralnog nervnog sistema, mentalni poremeaji i epilepsija, izraeni endokrini i
vegetativni poremeaji, tuberkuloza plua, bronhijalna astma, hronine respiratorne
bolesti, kardiovaskularne bolesti i poremeaji cirkulacije, gastrointestinalne bolesti
(peptiki ulkus), gastroenterokolitis, bolesti jetre i bubrega, bolesti oiju (hronini
konjunktivitis i keratitis). Lica koja pokazuju pad u aktivnosti holinesteraze od 25% ili
vie, moraju se prebaciti na drugi posao, gdje se ne izlau dejstvu OPP-a, sve dok se
aktivnost potpuno ne regenerie. 10. Pesticidi u budunosti? znaajno pootravanje
toksikolokih i eko-toksikolokih zahtjeva koji pesticidi morati da zadovolje, te zabrana
prometa velikog broja aktvinih materija na teritoriju EU; unapreenje postojeih
aktivnih materija sintezom aktivnijih ili manje otrovnih stereoizomernih oblika (npr.
metalaksil u metalasksil-m); sinteza novih aktivnih materija koji e biti selektivniji na
korisne organizme u prirodi (mandipropamid, boskalid, tritosulfuron); nove formulacije i
izrada nekih starih aktivnih materija u vidu novih formulacija; formulisanje preparata sa
sisteminom i kontaktnom aktivnom materijom; - znaaj dijagnoze, prognoze i higijene;
oplemenjivanje na otpotnsot i tolerantnost; transgene biljke. Pesticidi kod nas?
Razvoj dravne legislative uz praenje evropskih standarda; Razvoj prognozno-
izvjetajne i strune slube; Stalna edukacija poljoprivrednih proizvoaa;
Obezbjeivanje zakonskih i drutvenih okvira za rad fitosanitarne inspekcije; Redovna
primjena strategije borbe protiv stvaranja rezistetnosti; Obezbjeivanje uslova za
atestiranje poljoprivrednih maina; Stvaranje tehnolokih uslova za uklanjanje
iskoritene ambalae pesticida; Razvoj integralne i organske poljoprivredne
proizvodnje; Uvoenje standarda GAP-a.

37
6. OKOLINA I RAK, KARCINOMI VEZANI ZA ISHRANU I NAIN
IVOTA, PROFESIONALNI KARCENOGENI I KLASIFIKACIJA
ovjekovo tijelo izgraeno je prosjeno od 50 do 100 trilijuna stanica koje se
svakodnevno dupliciraju oko 4 milijuna puta. U tolikom broju stanica stalno se dogaa
da se dio njih replicira s grekom. Kada se to dogodi, takva dioba stanica poinje se
odvijati nekontrolirano i ubrzano, a kada pone obuhvaati i druge stanice, tkiva i
organe, a da pritom imunoloki sustav ne uspijeva takve stanice prepoznati i eliminirati,
nastaje bolest poznata kao rak. Rak je prije svega bolest disfunkcije imunolokog
sustava. A zna se da aerozagaenje vazduha prvi na udaru upravo imunoloki sitem,
koji ga uz respiratorne organe pokuava zatiti od nepovoljnih faktora iz vana. U
suvremenoj medicini i novijim istraivanjima o prevenciji i lijeenju raka postoje
mnogobrojni imbenici koji se dovode u vezu s nastankom raka. Svakako jedna od
osnovnih podjela svih tih imbenika rizika jest na promjenjive i nepromjenjive.
Nepromjenjivi imbenici su nasljeivanje i zagaenje iz ivotne okoline:Nasljedni
imbenik predstavlja genetski materijal koji smo dobili roenjem, a koji moe manje ili
vie utjecati na vjerojatnost nastanka bolesti. Kod osoba koje imaju jednog ili vie
lanova obitelji oboljele od raka, rizik pojave ove bolesti je znatno vei u odnosu na
osobe koje u svojoj blioj obiteljskoj povijesti nisu imale smrtne sluajeve od raka. Ove
osobe bi svakako trebale ee obavljati specijalistike sistematske preglede radi ranog
otkrivanja. Promjenjivi imbenici su oni na koje ovjek moe utjecati i time
umanjiti vjerojatnost za nastanak i razvoj raka. Tu se u prvom redu misli na nain
ivota u koji svakako spadaju nepravilna prehrana, psihiki stres, puenje, alkohol,
pretilost, prekomjerno izlaganje UV zraenju, tjelesna neaktivnost, iscrpljivanje
prekovremenim radom, kao i nedovoljno sna svi ti imbenici smanjuju zatitne
sposobnosti organizma i time stvaraju pogodno tlo za razvoj bolesti. Kada govorimo o
simptomima ove teke bolesti, bolest esto zna napredovati dugo vremena bez i
jednog vidljivog simptoma. U ranim fazama simptomi su slini nekim drugim, manje
opasnim bolestima. Jedino kod zloudnih tumora koji zahvaaju kou i sluznice, oboljeli
moe ranije zapaziti simptome i potraiti pomo. U velikom broju sluajeva se tek u
kasnijoj fazi mogu uoiti jasni simptomi.

Osnovni uzroci nastanka tumorskih stanica su: genetika, okolina, nain ivota i
prehrana.
Svaka osoba ima stanice raka u organizmu koje se tijekom ivota pojave 6-10
puta. (Standardni test za prevenciju i ih ne mogu registrirati dok se ne namnoe
nekoliko milijardi).
Kod osoba s jakim imunolokim sustavom, stanice raka bit e unitene i na taj e
nain biti sprijeeno njihovo daljnje umnoavanje.
Hemoterapija i zraenje je unitavanje oboljelih, tumorskih stanica, ali i zdravih
stanica organizma i imunolokog sustava, to moe dovesti do brojnih vrsta
infekcija i komplikacija.

38
 Najei oblici karcinoma kod mukaraca jesu rak plua, prostate, mokrane
cijevi, eluca i guterae, dok ene ee oboljevaju od raka dojke, grlia
maternice, debelog crijeva i plua.
Tumorske stanice, zbog brzog metabolizma, iskoritavaju veinu hranjivih tvari
koje oboljeli unese, pa esto dolazi do gubitka tjelesne teine, iako jede istu
koliinu hrane kao i prije.

Kancerogeni u ivotnm namirnicama: U dananje vreme oko 200 predstavnika

kancerogenih ugljovodonika ukljuujui i njihove derivate, predstavlja najveu grupu
kancerogena. Benzo(a)piren kao najznaajniji predstavnik u organizam ovjeka
dospeva u ivotnim namirnicama, stie iz zemljita, vode, vazduha, ambalae, tokom
prerade i pripreme hrane i sintezom u namirnicama (endogeno stvaranje kancerogena).
Zagaivanje zemljita benzo(a)pirenom danas u mnogim zemljama smatra se
indikatorom opteg zagaenja. Uzorci itarica gajenih daleko od industrijskih postrojenja
i fabrikih dimnjaka sadre oko 0,13 g/kg benzo(a)pirena, a oni iz industrijskih bazena
od 2,2 g/kg. U povru i vou ovaj se kancerogen nalazi u koncentracijama od 0,2-150
g/kg suhe materije. Osim iz zemljita, policiklini aromatini ugljovodonici u namirnice
mogu dospjeti i iz vode, obzirom da ih podzemne vode sadre u koncentraciji od 1-10
g/m3 , rijene i jezerske 10- 25 g g/m3 , a vrlo zagaene povrinske vode i vie od
100 g g/m3 . Znaajna koliina benzo(a)pirena stvara se u procesu prerade i
prirpema namirnica. Posebno im je visoka koncentracija u dimljenom mesu,
kobasicama i ribi, pri emu se, u zavosnosti od naina, vremena izloenosti dimu i
drugih parametara, sadraj kree u grasnicama od 0,5 do g/kg. U nagorjeloj kori hljeba
se nalazi u kolini od 0,5 g/kg. Za nae podneblje je posebno interesantan sadraj
kancerogena u specijalitetima sa rotilja. Pri pripremanju specijaliteta sa rotilja,
benzo(a)piren se obrazuje pirolizom masti koja kaplje na ar, a zatim sa dimom
zagauje mesto koje se pee. Nitrozamini takoe pripadaju grupi, obzirom da je od 100
ispitanih jedinjenja iz ove klase ak 80 proglaeno tetnim. Hitrozamini su tokom
kasnijih istraivanja otkriveni u peninom branu, zelenoj stabljici itarica i zrnu u toku
itavog vegetacionog period, a naeni su u pasterizovanom mleku i siru.
Nitrozodimetilamin se nalazi u sojinom ulju u koliini od 380 do 450 g/kg, a u dimljenim
kobasciama do 300 g/kg. Pored unoenja u ivotnim namirnicama, ta jedinjenja
nastaju u elucu iz nekancerogenih prethodnika koji se nalaze u hrani (nitrati, nitriti,
amini, amidi).Nitriti se u mnogim zemljama koriste za konzerviranje i ouvanje prvobitnih
boja proizvoda, kao to su meso, kobasice i riba, a koristnost nitrit/nitratne prezervacije
se ogleda u efikasnom kontrolisanju kvarenja hrane i bakterijama Clostridum botulinum.
Nitriti mogu nastati i redukcijom nitrata koji u biljni organizam dospjevaju iz zemljita, u
kome se nalaze kao komponenta mineralnih azotnih ubriva. Antibiotici i hormoni mogu
prodreti u lanac ishrane preko ivotinjskog mesa (koriste se za ljeenje ivotinja), kao
dodatak stonoj hrani (antibiotici) ili kao stimulansi i sredstva za jaanje otpornosti
organizma, za skraenje vremena tova, poboljanje odnosa u strukturi miino-masnog
tkiva i smirivanje polen-aktivnosti (hormoni). Antibiotici se ponekad koriste i za

39
konzeviranje, tako to se meso pripremljeno za trite dri u rastvoru antibiotika, ili se
antibiotici unose u organizam stoke neposredno prije klanja.U ivotnim namirnicama se
mogu nai antibiotici prirodnog porjekla, nastali u procesu pripremanja ivotnih
namirnica, kao rezultata veterinarskih mjera koji se koriste kao biostimulatori i
konzervansi. Pojava ostatka antibiotika u mljeku posljedica je, prije svega, terapetuskih
mjera preduzetih u toku ljeenja mastitisa, pa je stroga kontrola u tim sluajevima
veoma znaajna. Budui da antibiotici, djelovanjem na mikrofloru mjenjaju kvalitet
mljeka, mora se obratiti panja u sluaju nepotovanja rokova od zavretka ljeenja do
prve mue. Pored terapeutske i profilaktike primjene u borbi sa uzronicima raznih
bolesti antibiotici se dodaju u hranu radi stimulisanja i poboljanja prirasta stoke i
peradi. U neeljene posljedice dejstva antibiotika ubrajaju se alergijske reakcije
izmjenjene mirkoflore. Akutna trovanja antibioticima veoma su retka. Od organskih
biokatalizatora (hormoni) najznaajniji su sintetiki estrogeni (uglavnom derivati stibena
- stilbestrol) i tireostatiki preparati. Trankvilizatori (sredstva za umirenje) primjenjuju se
radi spreavanja stresova ivotinja za vrijeme transporta do klanica ili za vrijeme
ekanja za klanje. Ista jedinjenja se primjenjuju i za smanjenje polne aktivnosti mladih
bikova. Aditivi su supstance koje se svjesno, u malim koliinama, dodaju namirnicama
zbog poboljanja njihovog izgleda, mirisa ili ukusa, zbog produavanja vijeka
upotrebljivosti, ili zbog obogaivanja neophodnim sastojcima. U ovu grupu jedinjenja
ubrajaju se konzervansi, boje, antiokdianti i vitamini. Aditivi su dvostruki zagaivai
supstanci i namirnica. Kada se posmatraju posljedice unoenja prekomjernih koliina
mineralnih ubriva u zemljite, efekti njihovih djelovanja (kao zagaivai) mogu biti
sljedei: - poveanje koliine azotnih ubriva u zemljitu, zbog lahke pokretljivosti,
dovodi do poveanja sadraja u podzemnim i povrinskim vodama, zbog ega je danas
praktino niz bunara iskljuen iz upotrebe u poljoprivrednim regionima; - korienjem
nitrata kao mineralnog ubriva, neprekidno se poveava sadraj nitrata u vodama, zbog
svoje pokretljivosti; - korienje vode sa poveanim sadrajem nitrata moe da dovede
do njihove redukcije u elucu do nitrata koji, naroito kod djece, dovode do
methemoglobinemije; - drugi vid negativnog djelovanja mineralnih ubriva je njihovo
skupljanje u biljkama, koje zavisi od vrste biljke i od koncentracije primjenjenog ubriva;
- posljedica nakupljanja komponenata mineralnih ubriva u biljkama ostavlja posljedice
ne samo na kvalitet i zagaenost proizvoda prerade, nego nekad njihovu preradu i
onemoguava (izrazit sluaj kod eerne repe). Poseban problem se javlja kod fosfornih
mineralnih ubriva. Naime, stepen njihovog korienja od strane biljaka kree se oko
60-70%. Obzirom da fosfor nije pokretan u onoj mjeri kao azotna ubriva, to ostaje u
zemljitu poveavajui ukupan sadraj mineralnih materija, to dovodi do opadanja
kvaliteta zemljita. Pored nabrojanih posljedica korienja mineralnih ubriva, dolazi do
djeliminog iscrpljivanja. Naime, nitratna ubriva se ukljuuju u ciklus azota, koji inae
postoji u prirodi. Azot iz azotnih ubriva vraa se u atmosferu, proces je povratan.
Korieni fosfor tokom ovih procesa se rastura u litosferi i hidrosferi, bez mogunosti da
se reverzibilno vrati u odgovarajue mineralne sirovine.

40
Cilj veine terapija koje propisuju poseben dijete je promjena loih biohemijskih
procesa unutar karcinom zahvaenog organizma.Ne moete se lijeiti od raka, a
nastaviti da u organizam unositie kofein, rafinisani eer, rafinisano brano, rafinisano
ulje ili da vei dio vremena provodite uz TV ili kompjuter u zatvorenom prostoru, bez
Sunca i cirkulacije sveeg vazduha. Zna se i da beini telefoni utiu na frekvencije
pojedinih molekula u organizmu. Zato je zdrava, bio ishrana i unos prirodno uzgojenih
produkata iz prirode jako bitna uz suivot sa prirodom, umama, morem i svim drugim
resursima. Od prirode je ovjek postao i prirodi se ovjek treba vratiti, samo istiom i
prirodnim se moe uspostaviti harmonija mikro i makrokosmosa.

PROFESIONALNI KANCEROGENI: su hemijski, fiziki i bioloki agensi kojima je neka

osoba izloena na radnom mjestu i koji uveavaju rizik od nastanka malignog oboljenja
meu radnicima u procesu rada. Prema procjeni oko 4% svih smrtnih sluajeva od raka
nastao je nakon izlaganja profesionalnim kancerogenima. U Hrvatskoj, profesionalne
maligne bolesti ine 1,4% svih dijagnostiki dokazanih profesionalnih bolesti, odnosni
7,6% svih profesionalnih bolesti meu zdravstvenim radnicima.

KLASIFIKACIJA PROFESIONALNIH KANCEROGENA: Kod hemijskih profesionlanih

kancerogena,kancerogeni rizik se procjenjuje:na osnovu epidemiolokih
studija,eksperimentalnih istraivanja na ivotinjama i podataka iz in vitro testova.

Nakon izvrene procene sainjena je lista kancerogena po kojoj su hemijske materije

kao i zanimanja klasifikovani u etiri grupe: Prema hemijskim kancerogenim materijama,
zanimanja su klasifikovana u etiri grupe:

41
 Broj
Grupa Kancerogenost hemijskih Dokazi
agenasa

Prva Agensi koji su za ljude Hemijske materije za koje postoje vrsti dokazi
22
grupa kancerogeni o kancerogenom dejstvu.

Njihovo kancerogeno dejstvo dokazano je u

Druga 2. A
Verovatno kancerogeni agensi 22 eksperimentu, ali su dokazi o kancerogenosti
grupa
za ljude ogranieni.

Njihovo kancerogeno dejstvo dokazano u

Druga 2. B
Mogue kancerogene materije 91 eksperimentu, ali su dokazi o kancerogenosti
grupa
za ljude ogranieni.

Agensi koji se ne mogu

Trea
klasifikovati u odnosu na
grupa
kancerogeno dejstvo

etvrta Agensi koji verovatno nisu Materije za koje postoje dokazi da nisu
grupa kancerogeni za ljude kancerogene za ljude i ivotinje.

Organ na koji
Agensi kancerogeni
djeluje Izvor ekspozicije Bolesti
za ljude
kancerogen

Nos, sinusi, plua, Metalurgija, legure, Rak sluzokoe nosa i paranazalnih upljina,
Nikl
bronhije katalizatori primarni rak bronhija i plua.

Proizvodnja Poveava rizik od pojave karcinoma prostate i

Kadmijum Plua, prostata
boja/pigmenata karcinoma respiratornog trakta.

Rak koe, plua i jetre.

Staklo, metal, Rak plua javlja se dva puta, a rak koe deset
Arsen Plua, koa, jetra
pesticidi puta ese kod radnika izloenih arsenu u
industriji u poreenju sa kontrolnom grupom'

Hrom Oblaganje metala,

Bronhije, plua Rak bronhija i plua
(estovalentni) proizvodnja boja

Vazduhoplovna Nije dokazano kancerogeno dejstvo na

Berilijum Plua, kosti
industrija/metali ovjeku.

42
 Plua, pleura, Izolacija,filterski Karcinom plua i mezoteliom pleure i
Azbest
peritoneum materijal, tekstil peritonuma.

Karcinom plua.
Rudari u rudnicima Kancerogeni efekti nastaju kao posljedica
Hematit Plua
gvozdene rude udruenog djelovanja eljeza i silikogene
praine.
Venilhlorid Jetra Plastika, monomeri Angiosarkom jetre.
Katran
Koa Gorivo Karcinom koe, grla i plua
Parafin
Benzen
Organski rastvarai,
Toulen Krvni sistem Leukemija
gumarstvo
Ksilen
Etilenoksid Krvni sistem Sterilizacija Leukemija
Iperit Plua Bojni otrov
Industrija
2-Naftilamin Mokrana beika
boje/pigmenata
Bis-etar i Hemiski
Plua
hlormetiletiletar meuproizvodi

43
 7. EKOLOKI KONCEPT ZDRAVLJA, BOLESTI OKOLINE I
EKOLOKO OCJENJIVANJE I
SUZBIJANJE ZDRAVSTVENIH RIZIKA
Uticaji iz ivotne sredine na zdravlje se odnose na sve fizike, bioloke i hemijske
spoljanje faktore koji utiu na individu, na njeno zdravlje, ali i ponaanje. To obuhvata
procjenu i kontrolu svih faktora iz ivotne sredine koji potencijalno mogu uticati na
zdravlje. Sve mjere su usmjerene u pravcu stvaranja uslova koji e podravati zdravlje i
prevenirati pojavu bolesti. Nezdrava ivotna sredina: zagaenje vazduha i zemlje, gust
saobraaj, buka,to dovodi do posljedice po zdravlje: poveanje nezaraznih bolesti
(kardiovaskularne, plune bolesti, kancer i dijabetes), planiranje gradova krucijalni
faktor zdravlja u 21 vijeku, zagaenje i nezdravi stilovi ivota, nagli populacioni rast,
koncentracija siromatva zbog nepravilnog iskoritavanja prirodnih resursa. Pod
uticajem drutvene djelatnosti, sredina u kojoj ovjek ivi sve se vie mjenja, gubei
svoj primarni izgled i svojstva. Svaka izmjena ivotne sredine, koja se nepovoljno
odraava na ljudski ivot i pozitivne ljudske i drutvene aktivnosti smatra se
zagaenjem (obino se pod tim podrazumjeva unoenje hemijskih supstanci, biolokih
materija ili mikroorganizama u odreenu sredinu). Promjena klime Zato promjena klime
treba da nas brine? Zato to predstavlja ozbiljnu potencijalnu pretnju prirodnoj sredini.
Zasnovana je na takozvanom efektu staklene bate (green-house effect) koji moe
da se definie na sljedei nain: u atmosferi postoje gasovi koji su radioaktivno aktivni,
a ipak neophodni za ivot jer zarobljavaju toplotu u niim slojevima atmosfere i stvaraju
mnogo topliju sredinu nego to bi inae bila (temperatura zemljine povrine, bez
prisustva ovih gasova, bila bi za oko 33 C nia nego to je sada). Staklena bata
funkcionie po vrlo slinom sistemu zadravanja toplote. Emisije ugljen-dioksida su
najvei izvor globalnog zagrijavanja (65 %), a tome najvie doprinosi energetski sektor
sagorevanje fosilnih goriva i sjea uma. Prirodna koliina ugljen-dioksida u atmosferi
(koju odrava prirodni ciklus kruenja ugljenika) je 550 gigatona (Gt). Tome se u toku
godine prosjeno pridoda jo 9 gigatona zahvaljujui ljudskoj aktivnosti. Tako se tokom
oko 300 godina industrijske aktivnosti poveao nivo ugljen-dioksida. Glavne posljedice
promjene klime su: porast globalne srednje temperature zemljine povrine (izmeu 0,3 i
0,6 C od kraja 19. vijeka), porast nivoa mora (od 10 do 25 cm u proteklih 100 godina),
to dovodi do poplava i promjene vodenih povrina i nizija, nanosi tetu izvoritima vode
za pie i potencijalnim ljudskim stanitima, promjena u padavinama (nivo padavina je
porastao na sjeveru Evrope i smanjio se na jugu), izmjena hidrolokih reima i reima
vodenih resursa (ee i ozbiljnije poplave, slabiji kvalitet vode usljed upliva slanih
voda, usporen rijeni tok), uticaj na ekosisteme, poljoprivredu i umarstvo. Koje je mjere
neophodno preduzeti za ublaavanje klimatskih promjena? Prelazak na druge vrste
goriva (sa manjim sadrajem ugljenika, npr. prirodni gas). Poveanje efikasnosti pri
potronji energije u industriji i saobraaju sklapanjem ekolokih sporazuma i pri
korienju energije u domainstvima (npr. bolja toplotna izolacija). ee korienje
obnovljivih izvora energije (solarne, hidro energije, energije vetra, biomase...).

44
Bolje upravljanje prirodnim ubrivom. Rjee odlaganje na deponije (uglavnom
biorazgradivog otpada) prevencijom stvaranja otpada i poveanim recikliranjem.
Korienje gasa sa deponija kao energetskog izvora. Manje korienje vjetakih
ubriva. Smanjenje ozonskog omotaa u stratosferi(dobar ozon) tj. Oteenje
ozonskog omotaa u stratosferi moe da bude prouzrokovano antropogenim i prirodnim
izvorima (koji tome doprinose samo u maloj mjeri ili indirektno). Povieni nivoi UV-B
zraenja u slojevima blizu zemljine povrine izazivaju sljedee posljedice: po ljude
poveano UV-B zraenje izaziva rak koe, kataraktu oiju, opekotine, sljepilo na snjeg,
starenje koe, slabljenje imunog sistema, na vodene ekosisteme UV-B zraenje
ograniava proizvodnju fitoplanktona i nanosi tetu u ranim fazama razvoja riba,
rakova... po kopnene biljke UV-B zraenje utie na rast (neke biljke su u stanju da se
prilagode povienom nivou zraenja), na hemijske procese u niim slojevima atmosfere
UV-B zraenje doprinosi koncentracijama troposferskog ozona u zagaenim regijama
(fotohemijski smog se poveava kod povienih nivoa ovog zraenja). S ciljem da se
ubrza obnavljanje ozonskog sloja, za ta e sigurno biti potrebno mnogo decenija,
potrebno je da se preduzmu sljedee mjere: obustavljanje proizvodnji koje koriste
hidrohloro-fluoro-ugljenike, freoni i metilbromid supstance, bezbjedno unitavanje
hlorisanih ugljovodonika i halona u skladitima i rezervoarima (npr. stari friideri i aparati
za gaenje poara), spreavanje nedozvoljene trgovine supstancama koje unitavaju
ozon, kontinuirano praenje supstanci koje unitavaju ozon u troposferi radi verifikacije
potovanja meunarodnih protokola.Acidifikacija (kisele kie): Najtetnija posljedice
su: smanjenje vitalnosti drvea (unitavanje i oteenja uma), propadanje ribljeg fonda,
smanjen diverzitet drugih ivotinjskih vrsta u jezerima, rekama i vodotocima, oteenja i
degradacija plodnog zemljita. Taloenje kiselina takoe nanosi tetu spomenicima i
objektima izgraenim od krenjaka i mermera (to skoro u potpunosti uzrokuje SO u
gasovitom stanju), pojaava koroziju metalnih povrina, materijalnig dobara.

Problemi: Gubitak biodiverziteta, Degradacija zemljita, Zagaenje mora i obala,

Propadanje uma (Zato su ume vane. Zato to sadre preko 50% svjetskog
biodiverziteta, formiraju tlo, odravaju njegov kvalitet, pomau u kontroli poplava,
doprinose zadravanju i preiavanju voda i proizvodnji kiseonika, imaju vanu ulogu u
fiksiranju CO, ime ublaavaju klimatske promjene. Drvna graa je ekonomski
najvrjedniji resurs, mada i umsko voe, peurke, pluta, meso divljai, med, aromatine
i ljekovite biljke, smola i dr. omoguavaju ekonomsku korist).

EKOLOKO ZDRAVLJE Ekoloko zdravlje obuhvata i direktne patoloke posljedice

hemikalija, radijacije i nekih biolokih agenasa na zdravlje i blagostanje i esto,
indirektne posljedice ire fizike, psiholoke, socijalne i estetske ivotne sredine, koja
obuhvata stanovanje, urbani razvoj, korienje zemljita i saobraaj - po definiciji
Svjetske zdravstvene organizacije (WHO). Svjetska zdravstvena organizacija
identifikuje pet osnovnih ekolokih uslova za zdravu ivotnu sredinu: ist vazduh,
dovoljne koliine bezbjedne vode za pie, bezbjednu i nutriciono dobro izbalansiranu
ishranu, bezbjedna i mirna naselja i stabilne ekosisteme u kojima ljudi kvalitetno ive.

45
Odrivi razvoj kako izgleda jedna odriva zajednica. Resursi se koriste djelotvorno, a
otpad se svodi na najmanju mjeru. Zagaenje je ogranieno na nivoe sa kojima se
prirodni sistemi mogu izboriti bez tete. Svakome je pristupana dobra hrana, voda,
krov nad glavom, gorivo, uz razuman troak. Svako ima pravo da se unutar raznovrsne
privrede bavi poslom koji ga zadovoljava.

Ouvati zdravlje ivotne sredine, ovjeka je mogue samo kontrolom suzbijanjem izvora
degradacije, oneienja, principon bolje sprijeiti no lijeiti, zato je neophodno voditi se
sljedeim: Novine su najjednostavnije za recikliranje Recikliranje novina je jednostavan
metod. Nemojte vie bacati novine zajedno sa smeem ve ih sakupljajte i sortirajte.
asopisi sa sjajnom hartijom i debljim naslovnim stranama nisu laki za recikliranje.
Sakupljene novine sloite, poveite i odnesite u komercijalne centre za reciklau. Neka
vam to postane navika. Prema istraivanju Amerikog instituta za hartiju, kada bi svako
u SAD reciklirao bar 1/10 svojih novina, spaslo bi se oko 25 miliona stabala svake
godine. Reciklirajte staklo Sve staklene boce i tegle mogu da se recikliraju. Staklo
proizvedeno od recikliranog materijala, umesto od sirovine, smanjuje zagaivanje
vazduha u procesu proizvodnje do 20%, zagaivanje vode do 50%. Boce koje se danas
bacaju, ne vraaju ni ponovo koriste, mogu da zagauju okolinu 3 000 godina jer je
potrebno dugo vreme za raspadanje stakla. Sakupljajte i sortirajte boce prema boji
(providne, zelene i smee) u plastine kante. Uklonite sve vrste zatvaraa, uz obavezno
ispiranje. Provjerite kod lokalnog centra za reciklau gdje postoje pogoni i koliko plaaju
za staklo. Ne bacajte aluminijum. Ako kroz prozor automobila bacite jednu
aluminijumsku konzervu, ona e iduih 500 godina zagaivati zemlju. Prije recikliranja
odstranite hranu, isperite i savite konzerve i stavite ih u kontejnere za aluminujum ili
odnesite do automata koji ih primaju, mjere ili broje i daju novac ili etone. Pored
konzervi moe se reciklirati aluminijumska folija, tanjiri za kolae, prozorski ramovi,
aparati od aluminijuma. Zasadite drvo Prije 10.000 godina na svijetu je bilo preko 5
milijardi hektara pod umom. Danas ta cifra iznosi jedva 3 milijarde i 300.000 hektara.
Ako elite da posadite drvo, ali ne znate kako da to uradite, pozovite ili posjetite lokalni
rasadnik, udruenje za hortikulturu, arboretum ili botaniku batu. Zasaditi drvo mnogo
je lake nego to mislite i mnogi ljudi e vam ne samo pomoi, ve e biti i oduevljeni.
Moda moete zapoeti akciju sadnje u vaem susjedstvu ili okolini, iznenadiete se
koliko je zainteresovanih. Probajte da pravite kompost Pravljenje komposta je proces
pretvaranja organskih materija, koje se obino bacaju (trava, lie, korov, ogrisci od
jabuka i sl.) u bogato ubrivo. Organske otpatke treba bacati u specijalno konstruisanu
posudu (komposter) i odravati je. U jednoj hrpi komposta, milijarde organizama razlau
organske otpatke u oblik koji biljke mogu najbolje da iskoriste. Gotov kompost e dodati
hranljive materije i humus zemljitu, poboljati njegov sastav i poveati njegovu
sposobnost zadravanja vode i vazduha.

46
 8. UTICAJ NA ZDRAVLJE FIZIKIH FAKTORA OKOLINE:
ATMOSFERSKOG PRITISKA, ENERGIJA ZRAENJA I
ELEKTRINA STRUJA
Termin okoli (engl. environment) predstavlja razliite vanjske faktore koji utiu na
zdravstveni status populacije razliitim vidovima ekspozicije. Fiziki, hemijski i bioloki
agensi okolia su sposobni razviti patoloke efekte ljudi, biljaka i ivotinja. Uloga
kvalitete materijala, sociolokih, kulturolokih i drugih slinih faktora na zdravlje je dobro
poznata. S tog aspekta okoli ukljuuje interaktivnu kombinaciju okolinih uticaja, koje
su uglavnom predstavljene zdravstvenim problemima. Beaglehole i njegovi saradnici su
dali bazinu ilustraciju okolia: Humani okoli sadri osnovne ivotne elemente: zrak
koji udiemo, vodu koju pijemo, hranu koju jedemo, klimatske uslove koji okruuju nae
tijelo i odgovarajui prostor za nae kretanje. Nadalje, mi postojimo u socijalnom i
duhovnom okoliu, koji je od ogromnog znaaja za nae mentalno i somatsko zdravlje.
Prema tome okoli (okolica, ivotna okolina, ekosistem, ivotni ambijent, ivotna
sredina)je kompleks faktora koji djeluju na organizam ili na ekoloku zajednicu i
odreuju njen oblik i preivljavanje. Ona je kompleks socijalnih i kulturolokih uslova koji
utiu na ivot pojedinca i zajednice.

Uobiajena podjela okolinih faktora bila je u tri skupine: fiziki, hemijski i bioloki.
Prema brojnim autorima s druge strane okoli ini pet skupina okolinih faktora koji
oteuju zdravlje na radnom mjestu i u ivotnom okoliu. Te skupine okolinih faktora
ukljuuju slijedee faktore:

1. Fizike (buka, klima-atmosferski pritisak, optereenja na radnom mjestu, toplotni

faktori, radijacija, ergonomski faktori);

2. Hemijski (hemijske materije, praina, lijekovi, duvan, koni iritansi, aditivi u hrani);

3. Bioloki (bakterije, viruse, parazite);

4. Nezgode i/ili nesree (opasne situacije, brzina, uticaj alkohola, droga, lijekovi);

5. Psiholoki (stres, noni rad, novac, ljudski meuodnosi).

Vazduni pritisak je kretanje molekula vazduha po povrini uzrokuje pojavu vazdunog

pritiska, koji djeluje u svim pravcima podjednako. Vertikalna raspodjela vazdunog
pritiska Vazduni pritisak opada sa poveanjem visine. Uzrok ove pojave jeste
smanjenje temperature, specifine gustoe, mase, teine a time i sile vazduha koja
pritie posmatranu povrinu.

47
POVIEN ATMOSFERSKI PRITISAK: pritisak moe, kad naglo djeluje, izazvati
povrede uha (baro-trauma). Zbog pritiska na bubnji i Eustahijeva se tuba sve vie
potiskuje prema unutra, a mrea sitnih ilica na tim mjestima prima sve vie potisnute
krvi to dovodi do krvarenja i probijanja bubnjia. Djelovanje poveanog pritiska na
sinuse izaziva bol samo onda ako njihovi otvori ne komuniciraju. Kod visokog
atmosferskog pritiska (oko 4 atmosfere, npr. u dubini od preko 30 metara) moe zbog
djelovanja duika doi i do stanja opijenosti (narkoza duikom). Djelovanje povienog
atmosferskog pritiska oituje se i poveanim otapanjem duika u krvi i tkivima. Ako se
naglo pree u podruje snienog atmosferskog pritiska, u tkivu otopljeni duik se
oslobaa u krv u obliku mjehuria to moe imati za posljedicu nastanak zrane
embolije (dekompresijska bolest). To se dogaa pri radu u kesonima i pri ronilakim
radovima. Najei simptom dekompresijske bolesti je bol u zglobovima (koljeno, rame),
a kasnije u miiima i kostima. Isto tako su esti simptomi svrbe i crvenilo koe. Rjee
dolazi do dispneje i vrtoglavice. Vrlo teka posljedica dekompresijske bolesti je
spastika paraplegija (zbog embolija kimene modine), a esto puta fatalna je embolija
plua. Od kasnih posljedica moe nastati aseptika nekroza kostiju. Simptomi tog
oteenja pojavljuju se tek 3-4 mjeseca nakon incidenta, a obino je zahvaena glava
femura ili donja dijafiza femura i gornji dio tibije, rjee gornji dio humerusa. Promjene se
vide na rtg-u (gubitak kotane strukture zahvaenog podruja). Jedina uspjena terapija
bolesti dekompresije je rekompresija, ime se simptomi bolesti mogu potpuno ukloniti.
Rekompresija i postupna dekompresija obavlja se u posebnim komorama na radilitu.
Sprjeavanje bolesti dekompresije ovisi o pravilnoj postupnoj dekompresiji tano prema
uputama npr. ronilac koji je boravio pola sata na dubini od 38 metara, mora se 5 minuta
zadrati na dubini od oko 9 metara, a zatim 20 minuta na dubini od 3 metra, tako da
sveukupno vrijeme dekompresije u takvim okolnostima traje 25 minuta.

NIZAK ATMOSFERSKI PRITISAK: rad u uslovima snienog atmosferskog pritiska

obavlja se razmjerno rijetko. Ipak postoje zanimanja u kojima se radovi obavljaju na
veim visinama, npr. gradilita u visokim planinama, gradnja cesta itd. pri kojima je
atmosferski pritisak snien, uz istovremeno snienje parcijalnog pritiska kisika. Na
visinama od oko 1.700 do 3.000 metara oteenje zdravlja (tzv. visinska bolest) jo ne
nastaje, ali se mogu pojaviti ubrzano i pojaano disanje, ubrzan rad srca i povienje
krvnog pritiska. Ako se na takvim visinama radi tei fiziki posao, te pojave se dogode
bre i jae su izraene. Na visinama od oko 3.300 metara pojavljuje se opasnost od
teih oteenja zdravlja. Ubrzo nastaje umor, glavobolja, pospanost, munina i
povraanje. Nastaje krvarenje iz uiju i nosa, te poremeaj koordinacije, grevi u
miiima i gubitak svijesti. Prevencija takvih oteenja sastoji se od najstroeg izbora
zdravih osoba za radove na velikim visinama, posebno s obzirom na stanje
kardiovaskularnog, respiratornog i CNS-a. Vano je razdoblje prilagoavanja na snieni
atmosferski pritisak, ime se mogu izbjei pojave naglog dolaska u uslove snienog
atmosferskog pritiska.

48
Kontraindikacije za rad na poslovima u uslovima povienog ili snienog atmosferskog
pritiska su: bolesti centralnog i perifernog nervnog sistema, endokrine,
kardiovaskularne, hronine bolesti respiratornog i lokomotornog sistema, duevni
poremeaji, alkoholizam i tee bolesti uha. Neophodno je redovno podvrgavati se:

Periodini zdravstveni pregled:Obavlja se svakih 12 mjeseci. Obuhvaa prijeko potrebni

minimum (kliniki pregled, laboratorijski minimum, spirometrija i EKG), uz fakultativne
preglede, kao to su Astrandov test, rtg kostiju i otoloki pregled. Radnici moraju imati
zdrave zube, jer se moe pojaviti jaka zubobolja zbog natisnutog zraka u karioznim
zubima (aeroodontalgija).

Ocjena radne sposobnosti:Radna sposobnost osobe koja je preboljela dekompresijsku

bolest odreuje se prema veliini posljedica na sredinjem i perifernom ivanom traktu,
na kardiovaskularnom ili lokomotornom traktu. Pri tome treba misliti na mogunost
prekvalifikacije za sve one radnike kod kojih postoji preostala radna sposobnost.

Bolesti uzrokovane promjenana atmosferskog prtiska: Migrenu obino povezujemo sa

pritiskom, ali tanije, rije je naglim promjenama u kratkom vremenskom periodu, koji su
povezani sa vjetrom i vlagom. Migrene moe uzrokovati i visok i nizak vazduni pritisak.

Nizak pritisak, kao i visoke spoljanje temperature povezuju sa izlivima krvi u mozak.
Kada je temperatura, recimo, preko 35 stepeni Celzijusa, relativna vlanost vazduha
iznad 35-40 odsto, a atmosferski pritisak poprilino nizak, ak 80 odsto bolesnika sa
povienim arterijskim pritiskom osjea znaajne tegobe. A mnogi od njih i dva prije ove
promjene vremena. Modani udari, prema statistikama, se javljaju najee ba u
navedenim uslovima. S druge strane visok atmosferski pritisak moe kod mnogih osoba
da izazove migrene, posebno ako naglo poraste. Danas, kada su vremenska kolebanja
jako izraena interesovanje za uticaj vremena na zdravlje sve vie raste pa je shodno
tome i razvijena nova grana meteorologije, biometeorologija.

49
Ljudski organizam kao dio prirode ali i njen produkt prati spoljanje uticaje i adekvatno
reaguje, to se manifestuje pojavom razliitih tegoba. Kod mladih i zdravih ljudi ove
tegobe su blage i skoro neprimjetne dok kod starijih i hroninih bolesnika mogu biti
toliko izraene da zahtjevaju poseban tretman a u nekim sluajevima i hospitalizaciju.

Ljudski organizam kao dio prirode ali i njen produkt prati spoljanje uticaje i adekvatno
reaguje, to se manifestuje pojavom razliitih tegoba. Kod mladih i zdravih ljudi ove
tegobe su blage i skoro neprimjetne dok kod starijih i hroninih bolesnika mogu biti
toliko izraene da zahtjevaju poseban tretman a u nekim sluajevima i hospitalizaciju.
Tegobe se ne javljaju uvjek istovremeno kada i vremenske oscilacije, esto se javljaju
neposredno prije ili poslje vremenskih promjena. ta se u organizmu tano odigrava pa
on na ove pojave reaguje, bez obzira na razvoj medicine kao nauke, jo uvek nije tano
utvreno ali s druge strane to nije razlog negiranja da uticaji vremena na zdravlje
postoje. ta su meteoropatije? Dr. Angelico Brugnoli sa Instituta klimatoloke medicine
Centra za istraivanja medicinske bioklimatologije, biotehnologije i medicine prirode,
Univerziteta u Milanu, meteoropatiju definie kao grupu simptoma i reakcija koje se
manifestuju kada doe do promjene jednog ili vie meteorolokih faktora. Pod
meteorolokim faktorima podrazumjeva: temperaturu i vlanost vazduha, vjetar,
atmosferski pritisak, kiu i grmljavinu kao i efekat jonizacije.

MAGNETNE BURE: Pored temperature, pritiska, vlanosti itd, na zdravlje ovjeka veliki
uticaj imaju i magnetne bure. One nastaju kada se usljed eksplozija na Suncu u kosmos
izbace velike koliine naelektrisanih estica. Ove estice se izbacuju u vidu mlazeva i
nazivaju se Solarnim vetrom. Od uticaja ovog zraenja Zemlja se titi svojim magnetnim
poljem meutim izvesna koliina zraenja ipak dospjeva na zemlju i utie kako na
zdravlje ljudi tako i na telekomunikacione, satelitske i navigacione sisteme. Kada je
zdravlje u pitanju, kod mnogih ljudi se mjenja arterijski pritisak, poveava se broj infarkta
i to naroito u prva tri dana od poetka magnetnih bura. Magnetne bure imaju uticaja i
na nervni sistem i usporavaju uslovne reflekse, pa se poveava broj saobraajnih
nesrea. Mnogi ljudi oseaju teinu u nogama, ubrzava im se puls, slabi vid...Naunici
su otkrili da postoje ljudi koji oseaju dolazak magnetne bure nekoliko dana ranije dok
se kod drugih tegobe javljaju dan-dva nakon bure.

Na vremenske prilike posebno su osetljivi ljudi koji boluju od sljedeih bolesti:

Artritis - je bolest koja se odlikuje bolom i ukoenou zglobova i okolnog tkiva. Postoji
vie vrsta artritisa ali su najzastupljeniji reumatoidni i osteoartritis. Studija koju su
sproveli naunici sa Univerziteta Pesilvanija jasno je pokazala da povezanost
vremenskih prilika i stanja bolesti, postoji. Nagle promjene vremenskih faktora poput
barometarskog pritiska i vlanosti dovode do intenziviranja bola kod pacijenata sa
artritisom dok niske temperature pojaavaju ukoenost.

50
Fibromialgijski sindrom - je hronino oboljenje koje karakterie umor koji je udruen
sa bolom u miiima, tetivama i ostalim vezivnim tkivima. Najee se javlja kod ena a
na pogoranje stanja utiu stres i vremenske promene. U jednom izvetaju 90%
pacijenata koji pate od ovog sindroma je izjavilo da se osjea loe tokom hladnog i
vlanog vremena. Promjene barometarskog pritiska takoe utiu na pogoranje stanja.

Migrene su glavobolje koje su uzrokovane kontrakcijom ili dilatacijom krvnih sudova

mozga. Bol se javlja u jednoj polovini glave ili lica. Pacijenti, ne rjetko osjeaju muninu,
osjetljivi su na svjetlosne podraaje i zvuk. Okidai migrenoznih napada mogu da budu:
stres, hormonski disbalansi, hrana ali i vremenske prilike. Naunici New England Centar
for Headache su utvrdili da je vie od polovine migrenoznih bolova uzrokovano
vremenskim prilikama. Okida za pojavu migrene moe biti nagla promjena vremenskih
uslova kao i suho i hladno vrijeme. Doktori savjetuju svojim pacijetima da vode dnevnik
glavobolja kako bi se ustanovila veza sa odreenim vremenskim uslovima, to bi
omoguilo adekvatnu prevenciju.

Hipertenzija - Visok krvni pritisak ili hipertenzija je esto udruena sa drugim

oboljenjima kao faktor rizika (angina pektoris i infarkt miokarda). Tegobe poput:
glavobolje, vrtoglavice, nesanice i aritmija javljaju se kod hipertenzivnih bolesnika od 15
do 24h prije intenzivne vremenske promjene. Akutna pogoranja su izrazita kod pada
atmosferskog pritiska i temperature, pojaanog vjetra, prolaska hladnog fronta.

Elektromagnetsko (EM) zagaenje kao posljedica ubrzanog tehnolokog razvoja je

danas moda najvea prijetnja ovjeanstvu i prirodi. Najvea opasnost ovog zagaenja
je to ga ne moemo osjetiti, a negativne zdravstvene posljedice se mogu manifestirati
tek nakon dueg perioda, te se obino ne dovode u vezu sa samim elektromagnetskim
zagaenjem ve s drugim faktorima (stres, loa prehrana). Iako slubena medicina i
krovne organizacije koje brinu o zdravlju ljudi kao npr. Svjetska Zdravstvena
Organizacija (WHO) opovrgavaju ili umanjuju opasnost od raznih elektrinih naprava
koje su postale neizostavan dio ivota modernog ovjeka, neosporna je injenica da
usporedo s rastom broja mobitela i ostalih elektronikih spravica (zadnje brojke govore
o 6 milijardi mobitela u svijetu) raste i broj sve teih oboljenja kao to su tumori i to kod
sve mlae populacije, pa ak i djece.

Svako umjetno stvoreno elektromagnetsko zraenje iz raznih elektronikih naprava i

elektrodistribucijskih vodova je po svojoj prirodi uglavnom tetno za zdravlje ovjeka.
Ova tetnost je uglavnom posljedica 'nesretnog' odabira frekvencija koji remete
funkcioniranje ovjeka kao fino ugoenog bio-elektrinog suptilnog organizma. Izuzetak
su elektronike naprave koje mogu generirati elektromagnetsko zraenje koje ima
blagotvorni efekt na ljudsko zdravlje (npr. zapper).

51
Mikrovalna beina komunikacijska tehnologija: mobiteli, raunala, laptopi, tableti,
beini kuni telefoni, beini ruteri (Wi-Fi) i ostale naprave ('pametni' strujomjeri) koje
koriste beinu komunikaciju (Wi-Fi ili Bluetooth) su posebno tetni jer rade s
mikrovalovima koji imaju svojstvo da duboko prodiru u ljudsko tkivo i izazovu ogromnu
tetu.

Sva trenutno vaea pravila vezana za dozvoljene granice elektromagnetskog zraenja

su falsificirana jer se temelje na pogreno voenim ili posebno izabranim istraivanjima
koje ne mogu jasno dokazati tetnost EM zraenja na ljudsko zdravlje. Istovremeno se
brojna istraivanja koja dokazuju tetnost i vrlo niskih doza EM zraenja namjerno
zanemaruju.

Organizacije kao to su WHO(Svjetska Zdravstvena Organizacija), IARC (Meunarodna

agencija za istraivanje karcinoma) iIi CNIRP (Meunarodna komisija za zatitu od
neionizirajueg zraenja) koje daju preporuke i propisuju dozvoljene limite
elektromagnetskog zraenja koje po njima nisu tetne za zdravlje slue samo kao alibi
za lanu brigu o zdravlju i sigurnosti ljudi. Dapae ove organizacije nisu ni osnovane da
tite i promoviraju ope dobro i kvalitetu ivota i zdravlje ljudi, ve naprotiv da daju
legitimitet korporacijama koje njihove preporuke koriste kako bi ljudima podvalili
smrtonosne naprave kao sigurne i bezopasne ureaje. Osim neposrednog djelovanja
magnetske i elektrine komponente EM zraenja na ovjeka, koja se moe izmjeriti
instrumentima klasine znanosti, najvei problem predstavlja tzv. informacijska
komponenta ili suptilna energija EM zraenja, koju ovjek ne moe svjesno osjetiti, ali ih
na staninom nivou (DNK, stanina membrana, epifiza) moe osjetiti te na njih reagirati.
Poto se uglavnom radi o negativnoj informaciji, stanice ovjeka uglavnom reagiraju na
ovu negativnu informaciju inhibicijom rasta to za posljedicu ima bolest, ali
i ograniavanje razvoja svijesti i duhovnog rasta. EM zraenje unitava ili
onesposobljava ispravno funkcioniranje epifize (pineal gland) i DNK koji predstavljaju
nae glavne fizike veze (antene) s viom svijesti. Analizom svih informacija mogu
ustvrditi da scenarij koji se odvija na prehrambenom planu (uvoenje otrovnih GMO-a i
kemijskih aditiva u hranu i pie) i farmaceutsko-medicinskom planu (namjerno trovanje s
lijekovima), se odvija i u svijetu elektronike gdje se ljudi programiraju da budu ovisni
o raznim elektronikim napravama koje slue vlastodrcima da imaju to bolju kontrolu
nad nama (svojim robovima). Praenje i prislukivanje je osnovna funkcija ovih ureaja,
a zabavna i komunikacijska mogunost je samo usputna stvar kojom se slue da nas
ljude naprave ovisnim o tim spravicama. Vana komponenta je i direktna kontrola uma i
ponaanja kako pojedinca tako i veih skupina ljudi. injenica je da dosta ivotinjskih
vrsta nestaje i izumire. Iako se to moe pripisati raznim faktorima (zagaenju zraka,
vode), pa i normalnoj evoluciji, zabrinjava brzina kojom se to dogaa.

52
Ubrzana tehnoloka revolucija i drastino poveanje ukupne umjetno stvorene
elektromagnetske radijacije, odnosno elektrozagaenja oigledno moe biti presudan
faktor za odumiranje ivotinjskih vrsta o kojima mi ljudi ovisimo. Istraivanje provedena
na Wageningen sveuilitu u Nizozemskoj je ustanovilo da Wi-Fi signali mogu otetiti
oblinje drvee, uzrokujui ozbiljne anomalije na kori i listovima. Svaki poljoprivrednik
moe potvrditi da su danas vrlo este bolesti i deformacije kultura koje uzgajaju.

Osim uobiajenih uzroka (zagaenje zraka, vode, tla), moda bi na listu trebalo dodati i
elektrozagaenje kao jo jedan faktor koji unitava biljni svijet.

Naune studije pokazuju da su elektrina i magnetna polja koja su naena u domovima

verovatno tetna za zdravlje oveka i okoline.

Koji su poznati efekti izlaganja elektromagnetnom polju.

Jake frekvencije elektromagnetnog polja hvataju slabe elektromagnetne tokove unutar

tijela. Magnetno polje moe izazvati vizuelne senzacije odnosno blago treperenje (eng.
phosphenes) ili da stimulie nae nerve i miie, ali to se dogaa uglavnom na
mjestima gdje su magnetna polja i do 1000 puta vea nego ona koja su naena u naim
domovim ili radnim prostorima.

Elektrina polja prouzrokuju elektrina pranjenja na povrini tela. Ova polja se mogu
iskusiti ispod dalekovoda sa velikom voltaom. Pod odreenim okolnostima ljudi mogu
da iskuse mikrookove u obliku statikih okova koji dolaze od objekata koji su pod
jakim elektrinim poljima. Ovi efekti se javljaju uglavnom na mestima koja su van naih
domova.

Mnogo istraivanja je sprovedeno gdje je prouavana mogucnost da elektronska ili

magnetna polja izazivaju rak ili druge ozbiljnije bolesti. Studije ispitivanje uticaja
elektrinog polja su pokazale da male naelektrisane estice , poznat kao joni, koji su
generisani od strane dalekovoda, mogu izazvati posljedice po zdravlje. Rezultati nekih
studija su sugerisali da, ako je magnetno polje poveanog inteziteta u domovima, moe
izazvati pojavu leukemije ve u djetinstvu osoba. Ovo se dogaa u mjestima gdje su
blizu dalekovodi, trafo stanice, bazne stanice za mobilnu komunikacionu tehniku.

Studije su takoe prouavale da li postoji veza izmeu drugih bolesti kao to je

Alchajmerova bolest . Iahko je bilo nekih rezultata koji ukazuju na vezu, ukupni bilans
dokaza je govorio da je veza mnogo manja neko kod rizika od leukemije u djetinstvu.

Vrste studija koje istrauju ove rizike suoavaju se sa mnogim tekocama , ukljuujuci i
mogunost sluajnosti, ije prisustvo moe zbuniti nalaze.

53
Ne postoje poznati i sigurni mehanizmi koji mogu potvrditi i potkrepiti ove dokaze o
uticaju na zdravlje , mada sa druge strane mnogi tvrde da su dokazi i vie nego
oigledni. Postoji veliki broj studija koje pokazuju mogucu vezu izmeu izlaganja
magnetnim poljima u kuci (ili ako ive u blizini visokonaponskih vodova, trafo stanica
itd.) i rizika od leukemije u djetinstvu. Procjenjuje se da bi od 2 do 5 sluajeva dobijanja
leukemije od 500 sluajeva moglo prepisati magnetnim poljima. Jedan od fizikalnih
faktora koji moe dovesti do tetnih uinaka na radnom mjestu, kui, ili okolini je
ELEKTRINA STRUJA, bilo da djeluje kao tehnika elektrina struja ili kao prirodni
elektricitet- udar groma. Elektrina struja uzrokuje tetne uinke koje su posljedica
djelovanja same elektrine energije (elektrini udar) ili su pak posljedica pretvorbe
elektrine energije u toplotnu (elektrine opekotine), odnosno svjetlosnu energiju
(elektrina oftalmija). Koji faktori odreuju rizik povreda elektrinom strujom? Osnovni
faktori koji odreuju vrstu i ishod ozljede elektrinom strujom su: 1. jaina struje, 2.
frekvencija struje, 3. putevi prolaska kroz tijelo, 4. trajanje djelovanja, 5. stanje
organizma. Jaina struje od >0. 1 A moe biti smrtonosan, ali i kad je jaina struje 0. 1
A, ovjek se teko moe odvojiti od vodia. Opasne su i niskovoltane (do 1000 V) i
visokovoltane (iznad 1000 V) struje. Struja od samo 60V moe uzrokovati smrt, ali se
nesree sa smrtnim ishodom ipak ee dogaaju pri naponu od 150 do 250 V. Kako se
postie otpor voenju struje? Otpor voenju struje u ovjeka satoji se od otpora koe
(suha, zadebljala koa ruku prua velik otpor prolazu struje, ali je otpor bitno smanjen
ako je koa znojna, a pogotovo oteena, ali i otpor drugih tkiva. to neko tkivo sadri
vie vode, to je otpor prolazu struje manji. Otpor je manji, i to je vee podruje dodira
koe sa elektrinim vodiem, a otpor je manji to je vee podruje dodira koe sa
elektrinim vodiem,a osim toga otpor se znatno smanjuje s produenjem dodira sa
vodiem elektrine struje. Naizmjenina struja je opasnija od istosmjerne, a najopasnija
frekvencija je od 40 i 60 herca. Putevi prolaza elektrine energije kroz tijelo su vaan
faktor o kome ovise posljedice elektrinog udara. Miina masa, zbog sadraja vode,
vrlo dobro provodi struju. Put prolaza struje kroz ruke zahvata srce i elektrini udar koji
pri tome nastaje uzrokuje fibrilaciju ventrikula sa svim opasnim posljedicama po ivot.
Na kojim mjestima koe se usljed udara elektrine struje razvijaju opekotine? Elektrine
opekotine nastaju prvo na mjestu ulaza i izlaza elektrine struje iz tijela, jer je tu najvei
otpor. Takve su opekotine obino male povrine, ali kad je visoka voltaa i jaka struja,
mogu biti i vrlo opsene pa osim koe zahvatiti i dublja tkiva. Elektrine nekroze su
duboka oteenja tkiva, otro ograniena, obino oblika predmeta s kojim je ovjek
doao u dodir (elektrini biljeg). Ako struja ue u tijelo i izae iz njega preko irokog
podruja djelovanja niskog otpora, jaina struje moe biti nedovoljna da podigne
temperaturu i da izazove koagulacionu nekrozu. Tako da se moe dogoditi da nema niti
biljega, a ni drugih opekotina, nego se na mjestu kontakta stvori samo mala linearna ili
okrugla kona lezija (to je mogue ak i pri smrtnom djelovanju struje niske ili visoke
napetosti). Kako elektrina struja moe otetiti oko.

54
Intenzivna svjetlosna energija koja moe nastati u elektrinom luku moe otetiti
strukturu oka, a posljedice su katarakta, krvarenja u retini, pa ak i ablacija retine.

Koji su principi prve pomoi pri udaru elektrine struje. Prva pomo pri udaru
elektrinom strujom obuhvata to hitniji prekid toka struje bilo kakvim predmetom koji je
lo vodi struje, davanje umjetnog disanja i primjenu vanjske masae srca, ako nema
mogunosti da se primjeni defibrilator.

55
 9. FIZIKI FAKTORI OKOLINE-OCJENA OD OPASNOSTI
FIZIKIH FAKTORA OKOLINE, TOPLOTE, TEMPERATURE,
TOPLOTNOG ZRAENJA, BRZINE STRUJANJA VAZDUHA,
KRITERIJ ZA OCJENU TOPLOTNOG STANJA OKOLINE,
TOPLINSKI INDEXI, BUKA I VIBRACIJA
Postoje brojne podjele ekologije, a jedna od njih je podjela na:

ekologiju ovjeka (humana ekologija)

socijalnu ekologiju (grana sociologije)
kulturnu ekologiju (adaptacija drutva u sredini u kojoj ivi)
urbanu ekologiju (odnosi i procesi u izgraenoj-vjetakoj sredini)
radijacionu ekologiju (promjene na organizmima usljed dejstva zraenja)
ekologiju zagaenih sredina.

Ekologija ovjeka, pored osnovnih odnosa ivih bia, obuhvata i tehnoloke,

ekonomske, socijalne, politike i moralno-ideoloke odnose.Da bismo priali o
ekolokim faktorima, moramo, prije svega, definisati ekoloki optimum. Ekoloki
optimum predstavlja onu vrijednost faktora u okviru ekoloke valence pri kojoj se ivotni
procesi neke vrste najbolje odvijaju. Gornja i donja granica neke ekoloke valence su
njen maksimum i minimum. Van tih granica, fizioloki procesi se prekidaju i nastupa
smrt. Ekoloki faktori su svi uticaji koji dolaze iz spoljanje sredine i formiraju uslove
ivota neke vrste (svijetlost, temperatura, vlanost, kompetitivni odnosi), kao i sve ono
to osigurava kontinuitet fiziolokih procesa i opstanak vrste. Ekoloki faktori su
promjenljivi u vremenu i prostoru.Ekoloke faktore moemo podjeliti na abiotike i
biotike. Abiotiki su fiziko-hemijski uslovi sredine, dok su biotiki faktori uticaji koje
neki organizam trpi od strane drugih ivih bia. Uticaj ovjeka, s obzirom da je vrlo
specifian i znaajan, izdvaja se kao poseban, tzv. antropogeni faktor.

Klimatski faktori: opasnost predstavlja stanje sistema koje odreuje situaciju prije
nastajanja povreda, oboljenja, profesionalnog oboljenja, ugroavanja moralnog i
psihikog integriteta ovjeka ili oteenja materijalnih i prirodnih dobara. Ispravno je pod
pojmom opasnosti podrazumijevati i trenutne i dugotrajne i kontinuirane uticaje, a pod
pojmom tetnosti podrazumijevati uticaje koji za posljedicu imaju materijalnu,
neimovinsku, odnosno moralnu tetu. Radna sredina, u najirem smislu, obuhvata
prostor u kome se ispoljavaju uticaji i dejstva odnosno posljedice radnog procesa pri
funkcionisanju sistema. ini je skup elemenata koji meusobnim vezama formiraju
uslove pod kojima se rad obavlja.Radna sredina kao sistem obuhvata elemente
tehnolokog sistema ije uzajamne veze i odnosi u procesu rada mogu obrazovati takva
stanja u kojima se mogu ispoljiti uticaji i djelovanja sa posljedicama ugroavanja
zdravlja ljudi ili materijalnih i prirodnih dobara.

56
Poseban osvrt u daljem tekstu je na klimatske faktore, koji spadaju u skupinu abiotikih
faktora i odreuju osnovni karakter neke oblasti i obuhvataju svjetlost, temperaturu,
vodu, vlanost i vazduh. Kod rada na otvorenom pri uvjetima visoke temperature i/ili
relativne vlage zraka, uvjete rada odreuje est osnovnih parametara, od kojih su etiri
sadrana u okoliu.

Temperatura-fizikalna veliina kojom se izraava toplinsko stanje neke tvari, izraava se

u stepenima Celzijusa. U ovom podruju je vana temperatura zraka a mjerenje se
obavlja termometrom.Solarno zraenje-kratkovalno zraenje koje Zemlja dobija od
Sunca. Izraava se u W/m2. Podrazumijeva ultraljubiasto (UV) zraenje, vidljivo
zraenje (svjetlost) i infracrveno (IR) zraenje. Brzina kretanja zraka- pri visokim
temperaturama vjetar stvara dojam da je temperatura nia od izmjerene te stvara
osjeaj ugode. Izraava se u m/s a mjeri se anemometrom.

Vlanost-predstavlja ukupnu koliinu vodene pare u atmosferi. Mjeri se relativna vlaga

zraka koja se izraava u postotcima, a pokazuje odnos izmeu koliine vodene pare
koja stvarno postoji u zraku i maksimalne koliine vodene pare koju taj zrak moe
primiti da bi bio zasien. Topliji zrak moe primiti puno vie vodene pare od hladnijeg.
Za preciznije odreivanje relativne vlage koristi se vlagomjer ili psihrometar.

Temperatura je jedan od najznaajnijih faktora sredine: mnogo je radnih mjesta na

kojima su radnici izloeni nepovoljnim toplotnim uslovima. Takvi uslovi utiu na radnu
sposobnost i uestalost nesrea pri radu, a mogu i direktno ugroziti zdravlje radnika.
Velik je broj industrija u kojima je tzv. vrua-suha mikroklima, kao npr. valjaonice
metala, kovanice, industrija stakla, ciglane i mnoge druge industrije u kojima se kao
nusprodukt tehnolokog procesa oslobaa toplotno zraenje. Radnici su takoer
izloeni nepovoljnim toplotnim uslovima u tzv. toploj-vlanoj mikroklimi kao to se npr.
nalazi u rudnicima, praonicama, bojadisaonicama, tekstilnoj industriji itd. Nepovoljnim
toplotnim uslovima mogu biti izloeni i radnici koji rade na otvorenom (poljoprivredni,
graevinski i transportni radnici).U organizmu ivog ovjeka neprestano se odvijaju
egzotermni metaboliki procesi. Na taj nain je ovjek u stalnoj opasnosti od
akumulacije topline u organizmu zbog koje bi dolo do povienja tjelesne temperature
kada ne bi bilo izmjene topline izmeu organizma i okoline. Prosjena specifina toplina
ovjekova tijela iznosi 3,4 kj po kilogramu tjelesne teine. Standardni mukarac (ovjek
teine 70 kg, visine 183 cm, povrine tijela 1,85 m2) metabolikim procesima za vrijeme
mirovanja proizvodi u prosjeku oko 250 - 275 kj/h. Kada ne bi bilo izmjene topline
izmeu tijela i okoline, tjelesna bi se temperatura pri mirovanju, nakon jednoga sata,
povisila za 1,2C. Proizvodnja topline u organizmu naglo se poveava sa poveanjem
fizike aktivnosti, tj. s teinom fizikog rada.Formula toplotne ravnotee: Izmjena topline
izmeu ovjeka i okoline moe se opisati formulom toplotne ravnotee koja glasi:M +
28,5 (tr - 35) + 2,5 v 0,6 (tz - 35) - 3,8 v 0,6(56 - pz) = 0

57
u kojoj je: M = brzina stvaranja topline metabolikim procesima (energetska potronja u
kj/h)

tr = srednja temperatura zraenja (C)

v = brzina strujanja zraka (m/min)

tz = temperatura zraka (C)

pz = parcijalni pritisak vodene pare u zraku (hPa).

Ako je lijeva strana formule jednaka nuli, to su toplotni uslovi maksimalne toplotne
izloenosti koju mogu podnijeti mladi, aklimatizirani zdravi ljudi.Iz formule toplotne
ravnotee vidi se da izmjena topline izmeu ovjekovog tijela i okoline ovisi o
energetskoj potronji ova etiri varijabilna faktora okoline:temperatura zraka (TZ),
vlanost zraka (pz),brzina strujanja zraka (v) isrednja temperatura zraenja (tr).

Ta se etiri toplinska faktora moraju izmjeriti pri analizi toplotnih uslova na radnom
mjestu.

Kriteriji za ocjenjivanje toplotnih uslova radne sredine ine etiri faktora toplotne okoline
mijenjaju se nezavisno jedan od drugoga, pa se u radnim prostorijama susree vrlo
velik broj kombinacija vrijednosti tih faktora. Postoje i mnoge kombinacije koje izazivaju
jednak osjeaj topline kod ovjeka (termoekvivalentni uslovi). Tako, npr. visoka
temperatura zraenja, kombinirana sa niskom temperaturom zraka, moe u ovjeka
izazvati isti toplotni osjet kao visoka temperatura zraka sa niskim toplotnim zraenjem.
Visoka temperatura zraka, ako je kombinirana sa niskom relativnom vlagom i dovoljnim
strujanjem zraka, moe se podnijeti.

Upravo zato to toplotni osjet tijela ovisi o istovremenom djelovanju etiri razliita
toplotna faktora okoline, vrlo je teko interpretirati rezultate dobivene terenskim
mjerenjima tih etiri toplotna faktora. Zato su za ocjenjivanje toplotnih uslova u radnoj
okolini predloeni "toplotni indeksi" koji su funkcija svih etiri ili barem tri toplotna faktora
okoline. Za razliite stepene fizike aktivnosti mogu se predloiti preporuene granice
vrijednosti toplotnih indeksa kao tzv. zone komfora. Uz odravanje toplotnih uslova
unutar zona komfora sprjeava se prekomjerno toplotno optereenje radnika i odrava
njihov maksimalni radni kapacitet. Dakako, time se sprjeava i negativno djelovanje
toplotnog optereenja na zdravlje radnika.Predloeni su mnogobrojni toplotni indeksi, ali
se danas u svijetu najee upotrebljava "korigirana efektivna temperatura" (KET) i
"indeks vlane i globus temperature" (IVGT).

Efektivna temperatura definisana je kao ona temperatura potpuno mirnog zraka (v = 0)

zasienog vodenom parom (relativna vlaga = 100%), koja u ovjeka prosjenih toplotnih
reakcija izaziva isti osjet topline kao kombinacija temperature, vlage i brzine strujanja
zraka na radnom mjestu.

58
Kombinacija temperature zraka, relativne vlage i brzine strujanja zraka od 25C, 92%,
1,3 m/sek izazivaju u prosjenom ovjeku jednaki toplotni osjet kao kombinacija od
20C, 100% (potpuno zasien zrak) i 0 m/sek (potpuno miran zrak), pa se zato sve te
toplotne situacije mogu izraziti kao efektivna temperatura od 20C. Efektivne
temperature itaju se iz specijalnih nomograma na temelju izmjerenih vrijednosti suhe i
vlane temperature i brzine strujanja zraka.Kako efektivna temperatura ne uzima u obzir
i izmjenu topline toplotnim zraenjem, uvedena je "korigirana efektivna temperatura".
Ona se ita pomou istih nomograma kao efektivna temperatura, samo se umjesto suhe
temperature zraka uzima vrijednost globus temperature na radnom mjestu.Na temelju
pokusa s neaklimatiziranim ljudima, gornje se granice efektivne temperature za potpuno
aklimatizirane ljude mogu povisiti za prosjeno 2C. Na taj bi se nain dolo do gornjih
dopustivih granica korigirane efektivne temperature od 32, 30 i 28,5 za lahki, srednje
teak i teki fiziki rad. Treba naglasiti da to treba smatrati i gornjim granicama
toplotnog optereenja kojem smiju biti svakodnevno izloeni samo mladi, zdravi i
potpuno aklimatizirani ljudi. Za primjenu indeksa vlane i globus temperature treba
izmjeriti ove toplotne uzronike okoline: temperaturu zraka (T), temperaturu globus
termometra (Tg) i temperaturu prirodnog vlanog termometra (Tprir.vl.).IVGT za
zatvorene prostore izraunava se po formuli:

IVGT = 0,7 x Tprir.vl. + 0,3 x Tg, a za otvorene prostore po formuli:IVGT = 0,7 x T

prir.vl. + 0,2 x Tg + 0,1 x T.

Oteenja zdravija izazvana nepovoljnim toplotnim faktorima:

Toplinska iscrpljenost (toplotni kolaps):To je stanje poremeene termoregulacije pri

kojem dominiraju znaci zatajivanja cirkulacije. Kolapsu ponekad prethodi osjeaj
vrtoglavice, umor, glavobolja i munina, ali moe nastati i naglo, bez ikakvih
prodromalnih simptoma. Tjelesna temperatura je obino sniena, koa vlana, krvni
pritisak snien, a puls ubrzan.

Toplotni grevi:Oni nastaju zbog velikog gubitka tekuine znojenjem i istodobnim

gubitkom elektrolita. Do greva u pravilu dolazi naglo, bez prethodnih simptoma. Grevi
traju 1-3 minute i ponavljaju se nakon kratkih prekida, vrlo su bolni, pojavljuju se
redovno u drugoj polovici radne smjene ili na kraju rada, a jo ee nakon zavrenog
rada.To je znak potpunog zatajivanja termoregulacije, to znai da se organizam vie
ne moe braniti od pregrijavanja. Glavni simptom je vrlo visoka tjelesna temperatura
(40-43C), puls i disanje su ubrzani, koa suha i vrua, jer znojenje potpuno prestaje.
Tim simptomima prethode glavobolja, munina i povraanje kao izraz nadraaja
meninga. U teim sluajevima nastaju psihiki simptomi u obliku konfuzije, psihoze,
toniko-kloniki grevi i koma. Mortalitet je u korelaciji sa povienjem tjelesne
temperature, trajanjem groznice i trajanjem komatoznog stanja (koma dua od tri sata
ima lou prognozu).

59
Sunanica: je zajedniki uinak opte hipertermije i lokalnog ozraenja toplotnim
zrakama nezatienog zatiljnog dijela glave. Simptomi su nesvjestica, hipertermija, a u
teim sluajevima nastaje koma i mogua je smrt.

Slika: ugroeni i pruanje prve pomoi

60
Prevencija toplotnih oteenja:Obuhvata osim korekcije radnih uslova (asanacija), u
prvom redu u pravilnom izboru radnika koji e raditi na ugroenim radnim mjestima
(pregledi prije zaposlenja). Izraziti asteniari, ali isto tako i jako debele osobe nisu
sposobni za rad uz jako toplinsko optereenje, jer se teko aklimatiziraju na takve
uslove. Za takve radove nisu sposobni ni hronini bolesnici, posebno oni s bolestima
srca, bubrega, sa dijabetesom. U prevenciji gubljenja soli i tekuine znojenjem pomae
davanje napitaka tokom smjene, i to onih koji sadre dovoljno mineralnih soli (mineralna
voda, voni sokovi, slane juhe i slino).

Djelovanje sniene temperature: sniena temperatura postoji na nekim radnim mjestima

u kojima radni proces zahtijeva nisku temperaturu okoline (ledane klaonice,
prehrambena industrija). Hladnoa tetno djeluje na tok razliitih reumatskih bolesti,
pogorava stanje radnika koji boluju od neuritisa, pa zato ti ljudi, kao i oni sa
reumatskom upalom, a posebno ljudi koji boluju od bolesti perifernih krvnih ila, ne
smiju raditi pri niskoj temperaturi.

Kontrolni pregled: periodini zdravstveni pregledi radnika koji rade u nepovoljnim

toplotnim uslovima obavljaju se svakih 12-24 mjeseca, a ukljuuju kliniki pregled,
laboratorijski minimum, spirometriju, EKG (u radnika starijih od 40 godina), a prema
potrebi oscilometriju (pri izloenosti niskim temperaturama) i Astrandov test (pri
izloenosti visokim temperaturama okoline).

Buka. U radnoj sredini podrazumijeva se svaki zvuk stvoren radom maine, aparata ili
ureaja u proizvodnji. Na radnom mjestu moe da vlada i buka koja potie iz okoline, pa
se zbog toga pri analizi njenog tetnog dejstva uzimaju tri tipa buke:

buka koju pravi oprema za rad ili ureaj kojim radnik neposredno rukuje, ili ga
opsluuje;
buka koju pravi oprema za rad ili ureaj kojim radnik ne rukuje niti ga opsluuje;
buka koju stvaraju neproizvodni izvori (ureaji za ventilaciju i klimatizaciju,
saobraaj, drugi tehnoloki proces i dr.).

U razliitim tehnolokim sistemima, kao posljedica tehnolokog procesa, jaka buka

dovodi, pri duem radu, do ozbiljnih oteenja. Tekstilna industrija se odlikuje
konstantnom bukom, metalna industrija je izvor najjae buke, hemijska industrija ima u
nekim pogonima buku izrazito tetnog dejstva (sita i mjealice) i dr. Mjerodavni nivo
buke na odreenom radnom mjestu, u radnim prostorijama, ne smije prelaziti doputene
vrijednosti predviene Pravilnikom o mjerama i normativima zatite na radu od buke u
radnim prostorijama. Doputeni nivo buke na radnom mjestu s obzirom na vrstu
djelatnosti dat je u tabeli dole:

61
 Doputeni nivo buke na radnom mjestu, s obzirom na vrstu djelatnosti

Nivo buke u Nivo buke u Nivo buke u dB

Br. Vrsta djelatnosti
dB (A)- a dB (A)- b (A)- v
Fiziki rad bez zahtjeva za mentalnim naprezanjem i
1. 85 85 80
zapaanjem okoline sluhom
Fiziki rad usmjeren na tanost i koncentraciju;
2. povremeno praenje i kontrola okoline sluhom; 80 75 70
upravljanje transportnim sredstvima
Rad koji se obavlja pod estim govornim komandama
i akustinim signalima
3. 75 70 60
Rad koji zahtijeva stalno praenje okoline sluhom
Rad preteno mentalnog karaktera, ali rutinski
Rad preteno mentalnog karaktera koji zahtijeva
4. 70 65 55
koncentraciju, ali rutinski
Mentalni rad usmjeren na kontrolu rada grupe ljudi
koja obavlja preteno fiziki rad
5. - 60 50
Rad koji zahtjeva koncentraciju ili neposredno
komuniciranje govorom i telefonom
Mentalni rad usmjeren na kontrolu rada grupe ljudi
koja obavlja preteno mentalni rad
Rad koji zahtjeva koncentraciju, neposredno
6. - 55 45
komuniciranje govorom i telefonom
Rad iskljuivo vezan za razgovore preko
komunikacionih sredstava
Mentalni rad koji zahtjeva veliku koncentraciju,
7. iskljuivanje iz okoline, preciznu psihomotoriku ili - - 40
komuniciranje sa grupom ljudi
Mentalni rad, kao izrada koncepcija, rad vezan za
8. veliku odgovornost, komuniciranje radi dogovora sa - - 35
grupom ljudi
9. Koncertne i pozorine sale - - 30

U cilju ocjene karaktera buke i planiranja mjera za smanjenje nivoa buke, pored
mjerenja ukupnog nivoa buke, vri se i frekvencijska analiza nivoa. Rezultat
frekvencijske analize buke je spektar buke, koji prikazuje komponente buke u najee
tercnim standardizovanim opsezima. Na osnovu dobijenog spektra, moe se odrediti
tonalnost buke i karakteristike koje treba da ispuni sistem. Takoe, mogue je
identifikovati odreene komponente mainskog sistema koji generie najvei nivo buke.
Praenjem nivoa dnevne izloenosti buci, kao i iskustvom u mjerenjima i ispitivanjima,
za normiranje rizika moe koristiti tabela nie.

Nivo dnevne izloenosti buci

Nivo rizika
LEX,8h [dB(A]
LEX,8h80 bez rizika
80< LEX,8h85 umjereni rizik
85< LEX,8h povean rizik
LEX,8h87 neprihvatljiv rizik
Skala normiranja rizika izloenosti buci

62
Fizike tetnosti (vibracije): su oscilatorna kretanja mehanikih sistema, kod kojih su
pomijeranja taaka sistema mala u poreenju sa dimenzijama sistema, a period
oscilovanja znatno manji od vremena u kome se kretanje posmatra. Vibracije su rezultat
dinamikih sila kod maina i alata koji imaju pokretne dijelove, kao i kod dijelova i
elemenata za povezivanje maina i alata. Prouavaju se dvije komponente vibracija i to:
prva komponenta koja predstavlja korisna vibraciona kretanja koja se koriste za
obavljanje mehanike operacije jedne maine ili tehnolokog procesa i druga
komponenta, a to su tetna vibraciona kretanja, gdje razliiti dijelovi maina mogu da
vibriraju razliitim amplitudama i frekvencijama, pa je to esto uzrok nastajanja
profesionalnih oboljenja radnika koji rukuju mainom ili alatom. Radnik u radnoj okolini
je aktivan inilac sistema ovjek-maina, pa je esto izloen prinudnim vibracijama.
Izloenost vibracijama na ovjeka moe uticati na razliite naine, od obinih smetnji do
smanjenja radnog uinka, opasnosti po zdravlje, pa i do pojave profesionalnih
oboljenja.Prema nainu djelovanja na ljudsko tijelo, vibracije se mogu podijeliti na:
Opte ili vibracije cijelog tijela (whole-body vibration) koje djeluju na ljudsko tijelo kao
cjelinu kada se ovjek nalazi u okruenju maine koja vibrira, a mogu da se prenose na
cijelo tijelo, obino kroz mjesto kontakta, odnosno strukturu oslonca (industrijske
platforme ili sjedita vozila);Lokalne ili vibracije aka-ruka (hand-arm vibration) koje
djeluju na pojedine dijelove tijela koji su u neposrednom kontaktu sa vibrirajuim
sistemom - najee na dlanove i prste, a od mjesta ulaska vibracije se rasprostiru na
sve strane u vidu talasnog kretanja izazivajui naizmjenino skupljanje i rastezanje
tkiva.

U zavisnosti od lokalizacije dejstva vibracija, razlikuju se i dva osnovna klinika oblika

oboljenja: vibraciona bolest nastala pod dejstvom optih ili lokalnih vibracija. Prenoenje
vibracija na cijelo tijelo zavisi od pozicije tijela. Efekti vibracija su zato kompleksni.
Vibracije izazivaju kretanja i sile u ljudskom tijelu koje mogu izazvati neudobnost, imati
nepovoljni uticaj na karakteristike, pogorati ve postojee povrede u leima i
predstavljati rizik za bezbijednost i zdravlje. Usvajanjem direktive 2002/44/EC
postavljeni su minimalni zahtjevi za kontrolu rizika na radnim mjestima koja su izloena
negativnom dejstvu vibracija. Direktivom su definisane granine vrijednosti dnevne
izloenosti vibracijama, kao i akcione vrijednosti dnevne izloenosti vibracijama kojima
radnik ne bi smio da bude izloen. Pored toga, direktivom su postavljeni zahtjevi
poslodavcima za eliminisanje rizika ili smanjenje na najmanju moguu mjeru.

Dozvoljene vrijednosti dnevne izloenosti vibracijama

aka ruka Cijelo tijelo

Granine vrijednosti dnevne izloenosti 5m/s2 1.15m/s2 (VDV=21m/s1.75
Akcione vrijednosti dnevne izloenosti 5m/s2 0.5m/s2 (VDV=9.1m/s1.75

63
Na osnovu dozvoljenih vrijednosti dnevne izloenosti vibracijama, mogu se formulisati
tri zone za procjenu rizika od negativnog dejstva vibracija.

Zone za procjenu rizika:

aka - ruka Cijelo tijelo

Zona alarma >5m/s2 >1.15m/s2 (>21m/s1.75)
Zona upozorenja 2.5 5m/s2 0.51.15 m/s2 (9.121 m/s1.75)
Zona tolerancije 02.5 m/s2 00.5 m/s2 (09.1 m/s1.75)

Poreenjem vrijednosti ubrzanja vibracija sa dozvoljenim vrijednostima moe se utvrditi

kojoj zoni pripada posmatrana izloenost vibracija i na osnovu toga procjeniti rizik
oteenja tkiva i organa ljudskog tijela usljed dugotrajnog izlaganja vibracijama maine,
opreme ili alata sa kojom radnik rukuje i koja generie vibracije.

64
 10. SANITACIJA OKOLINE AEROZAGAENJE
(IZVORI I UTICAJ NA ZDRAVLJE LJUDI, BILJNI I IVOTINJSKI
SVIJET, KULTURNA I MATERIJALNA DOBRA)
I DISPOZICIJA VRSTIH OTPADNIH MATERIJA
Ono to antropogeni faktor uporno ini jesu djela koja dovode skoro do zatajenja
ivljenja. Aerozagaenjem svih medija ivota se stupilo na stazu postepenog
utihnjavanja biosfere i time svih oblika ivota. Sveobuhvatni oblici zagaenja okoline
dovode do pojave mnogih oboljenja ali i do unitenja materijalnih i drutvenih dobara,
odnosno do degradacije drutva i sveukupnog ovjeanstva i cijelokupne ivotne
sredine. Treba se osvrnuti i zapitati ta je i kakav je kvalitet ivljenja ako je ono to
vidimo oko sebe otpad koji ljudstvo samo stvara, zagaen zrak koji je opet rezultat
ljudskog djelovanja ili bolje reeno nedjelovanja.

Koliko je teka i nepremostiva tematika, odnosno tivo o ekolokoj osvijetenosti ije

savladavanje bi navelo ljude da stanu na tren, sagledaju okolinu oko sebe i krenu initi
stvari za dobrobit sebe, svoje djece i drugih. Zapoeti sa prevozom bez automobila,
time umanjiti zagaenje, pristupiti samoinicijativnom sadnjom drvoreda, zaustaviti
gomilanja otpada, istiti rijeke i sl. ta je ivot ako za ivota ne zasadimo bar jedno
stablo.ta znae isti domovi kad bacamo po ulicama. Do kada unitavati, sva dobra i
ta ostaviti naratajima koji dolaze. Zar da djeca u ole idu sa flaama kiseonika
umjesto sa ruksacima. Jedna indijska izreka kae da ljudi nisu ovu planetu dobili ve im
je ista samo privremeno ustupljena na koritenja, zato je na ovjeanstvu da istu ostavi i
drugima na upotrebu. Da bi se bar malo prikoilo pa tamo gdje je mogue i storniralo
loe stanje okoline kako bi se bar u nekoj znaajnijoj mjeri popravio kvalitet ivota onda
je primarni zadatak mnogih nauka, naunih disciplina, dutava, udruenja, drava,
zajednica pa sve do pojedinca da se problem sanitacije okoline uzme pod lupu i krene
sa pravilnim raspolaganjem svih oblika otpadnih materija u tlu, vazduhu i vodenoj
sredini to u konanici vodi ka sanitaciji cjelokupne ivotne okoline.

65
10.1. SANITACIJA OKOLINE

Ugroeni okoli je stanje, nastalo oneiavanjem veih razmjera okolia na odreenom

podruju, za koje se propisuju posebne mjere radi uspostavljanja prijanjeg stanja ili
novog stanja odreenog dijela okolia, oporavka prirodne zajednice ili obnove prirodnih
izvora radi poboljanja kvaliteta ivljenja. No kada je rije o sanitaciji okolia, onda se to
odnosi na uklanjanje oneiujuih tvari iz tla, vode i zraka.Oneiivaje svaka pravna
ili fizika osoba ije djelovanje posredno ili neposredno uzrokuje oneiavanje okolia,
a tetna tvar je tvar ija su svojstva opasna za ljudsko zdravlje i okoli sa dokazanim
akutnim ili kroninim toksinim djelovanjem i koja kao takva moe biti: nadraujua,
kancerogena, mutagena, nagrizujua, zapaljiva i eksplozivna tvar. Spomenuto
uklanjanje takvih tvari iz okoline, odnosno sanitacija ukljuuje ili fiziko uklanjanje ili
zahtijeva sanaciju UV tretmanom ili se pristupa phytoremediation tretmanu ili izolaciji
mikroorganizama jer su to najee koritene tehnike sanacije. Utvrivanje koja od
navedenih strategija se koristiti ovisi o vrsti tetnih tvari, pa se pristupa sljedeem tipu
uklanjanja:

Fiziko uklanjanje: je najei oblik sanacije i on ukljuuje uklanjanje izvora

oneiujuih tvari i oneienog tla iz tog podruja.

UV sanacija: se koristi kada se neki zagaivai lako razgrauje pri izloenosti

ultraljubiastom zraenju (UV zrake prekidaju hemijske veze). UV tretman je
najuinkovitiji kada se koristi tekua otopina koja sadri zagaivaa. UV tretman moe
unititi tetne patogene zagaivae. Phytoremediation: je mogunost koritenja nekih
divljih i kultivisanih biljaka za remedijaciju zemljita (ienje ili obnavljanje,
revitalizaciju). Te biljke su u stanju da rastu na kontaminiranom zemljitu i da uklanjaju
oneienja iz okoline na razliite naine, ali se iste moraju ukloniti sa takvog tla radi
zaustavljanja daljeg zagaenja.

Sanacija mikroorganizmima: je princip bio-obnove i ukljuuje razgradnju zagaivaa

mikroorganizmima. Mikrobi esto koriste zagaivaa kao izvor hrane i mogu razbiti irok
raspon zagaivaa. Dodavanjem mikroorganizama/mikroba u zagaeno tlo ubrzava se
njegovo lijeenje (izreka kae: zato neke komplikovane radnje poput ovoga da inimo
mi kada to umjesto nas mogu i rade mikroorganizmi).Sanitacijom okolia se osigurava:
kompletno ouvanje kvaliteta okolia, prirodnih zajednica, racionalno koritenje
prirodnih izvora i energije na najpovoljniji nain za okoli to je osnovni uslov zdravog
odrivog razvoja i time prati fundamentalni princip ovjekove ekologije.U oblike
sanitacije okoline spadaju i prijedlozi za sprovedbu osmiljenog prostornog ureenja
(npr. ozelenjavanje urbanih sredina), nadzor nad zbrinjavanjem otpada (s osvrtom da
deponije nisu locirane u blizini vodenih povrina radi mogunosti kontaminacije koja bi
tim putem imala razarajue posljedice po sve ivue organizme), poticaj za primjenu
tedljivih tehnologija (primjena inovativnih i praktinih principa), upotreba obnovljivih
izvora energije (manja potronja neobnovljivih resursa) i provedba potrebnih mjera za
ostvarenje trajno odrivog razvoja.

66
Osnovni ciljevi sanitacije okoline su;

Trajno ouvanje izvornosti: bio-raznolikosti, prirodnih zajednica i ekoloke

stabilnosti,
Ouvanje kvaliteta ive i neive prirode i racionalno koritenje prirode i njenih
dobara,
Ouvanje i obnavljanje kulturnih i estetskih vrijednosti krajolika,
Unapreenje stanja okolia i osiguranje boljih uslova ivota.

Ovi ciljevi postiu se:Predvianjem, praenjem, sprijeavanjem, ograniavanjem i

uklanjanjem nepovoljnih uticaja na okoli tako to se preuzima slijedee;

Zatitom i ureenjem izuzetno vrijednih dijelova okolia,

Sprijeavanjem rizika i opasnosti po okoli,
Poticanjem koritenja obnovljenih prirodnih izvora i energije,
Poticanjem upotrebe, koritenje proizvoda proizvodnih postupaka najpovoljnijih
za okoli,
Ujednaenim odnosom zatite okolia i ekonomskog razvoja,
Sanacijom oteenih dijelova okolia,
Razvijanjem svijesti o potrebi zatite okolia u odgojnom i obrazovnom procesu,
Donoenjem propisa o zatiti okolia,
Obavjetavanjem javnosti o stanju okolia i njenim ueu u zatiti okolia,
Povezivanjem sistema i institucija zatite okolia i sa meunarodnim
institucijama.

Okoli je prirodno okruenje; zrak, voda, tlo, klima, biljni i ivotinjski svijet u ukupnosti
uzajamnog djelovanja uz svu kulturnu i materijalnu batinu kao dijela okruenja koju je
stvorio ovjek, zato je kvalitet okolia bitan segment i predstavlja stanje okolia
izraeno fizikalnim, kemijskim, estetskim i drugim pokazateljima.

Ekoloka stabilnost je sposobnost okolia da prihvati promjene prouzrokovane vanjskim

uticajem i da pri tome zadri svoja prirodna svojstva. Ako se to ne uspije nastupa
oneienje okolia tj. promjena stanja okolia kao posljedica tetnog djelovanja ili
izostanka potrebnog djelovanja, isputanja, unoenja ili odlaganja tetnih tvari ili uticaja
drugih pojava nepovoljnih po okoli. Sve navedeno direkno ili indirektno moe
uzrokovati tetu okoline i ugroziti ivot i zdravlje svih. Kad teta zadesi okolinu onda
nastaje stanje oteenja ili gubitak prirodne funkcije sastavnih dijelova okolia ili
unutarnjih poremeaja odnosa prirodnog toka nastalog zbog ljudskog djelovanja. Kad
su ta injenja visokog stepena vjerovatnoe nastaka tete veih razmjera onda se
proglaava stanje opasnosti po okoli i to zahtijeva sprovoenje odreenih mjera u
skladu sa propisima Zakona o zatiti ivotne sredine, koji svaka civilizacijska drava ima
i postupa po istom.

67
Neke od poetnih mjera tih smjernica je kontinuirano praenje stanja okolia
(monitoring) tj. sistemsko mjerenje emisija, imisija, te praenje prirodnih i drugih pojava,
praenje kvaliteta okolia i svih promjena stanja u okoliu, te adekvatno postupanje
ovisno o alarmantnosti problema. Ono to je bitno jeste voenje katastra o
oneiavanju okolia, a to je predstavlja skup podataka i detaljnih opisa u vezi sa
izvorima, vrsti, koliini, nainu i mjestu unoenja, isputanja ili odlaganja tetnih tvari i
materija u okoli, nebitno o kojoj vrsti i tipu zagaivaa se radi ili medij koji je time
zahvaen: zemljite, vode ili vazduha.

Sanacija tla ozelenjavanjem Edukacija mladih i praksa u prirodi

Protok energije neophodan za ivot unutar cjelokupne biosfere ovisi o uspostavljenoj

ravnotei i harmoniji mikro i makrokosmosa, upravo zato je sanacija, odnosno
pravovremeno postupanje, injenje aktivnosti na sanitaciji od krucijalnog znaaja jer bez
sanitacije okolia nema kvalitetnog ivljenja, a ni dugoronijeg opstanka ovjeanstva.

68
10.2. AEROZAGAENJE I IZVORI AEROZAGAENJA

Aerozagaenje, pristupanije reeno zagaenost vazduha predstavlja prisustvo u

vazduhu onih sastojaka (emitovanje gasovitih i estinih zagaivaa u atmosferu) koji
se ne nalaze u normalnom sastavu vazduha ili ne u koncentracijama koje su
karakteristine za normalan sastav vazduha, stoga bi defnisanje vazduha bi glasilo da
je vazduh prozrana smjesa prirodnih gasova koji se nalaze u stalnom odnosu tj.:
(azota:78%, kiseonika: 21%, ugljen-dioksida: 0,03% i u malim koliinama ksenona,
argona, neona i dr. inertnih gasova), zatim vodene pare i dr. sitnih disperzija (praine i
bakterija) koje imaju stalan sastav i koje se nalaze u stabilnoj ravnotei. Najznaajniji
sastojak vazduha; kiseonik je neophodan za disanje i opstanak svih ivih bia. Kiseonik
je gas bez boje i mirisa, ija se koliina u vazduhu ne mijenja, iako ga organizmi
neprekidno troe. Njegovom obnavljanju doprinose biljke koje tokom
procesa fotosinteze (stvaranja hrane u toku dana) oslobaaju kiseonik, a ima ga
rastvorenog u vodi, to ine fitoplanktoni ime se omoguava ivot biljkama i
ivotinjama koje nastanjuju vodena stanita. Aerozagaenje se moe difinisati kao:
Uslovi atmosfere u kojima su odreene supstance prisutne u takvim koncentracijama u
kojima mogu da proizvedu neeljene efekte na ovjeka i njegovu okolinu, a zagaen
vazduh je vazduh koji sadri gasove/pare, aerosoli i druge zagaujue materije u
koliinama koje su iznad propisanih graninih vrijednosti, odnosno vazduh se smatra
zagaenim ako sadri materije iznad za njih maksimalno dozvoljenih koncentracija, koje
su tada kao takve tetne za zdravlje ljudi, ivotnu sredinu i materijalna dobra. Poetak
industrijalizacije je bio poetak zagaenja vazduha, upotrebom fosilnih goriva, a prije
svega uglja (u 13.om pa u 17.om vijeku), najtea zagaenost je poela 1945 bacanjem
prve atomske bombe na Horoimu i kulminacija 1986god. akcidentom nuklearke u
ernobilu. Prirodni izvori aerozagaenja su: erupcije vulkana, pjeane oluje,
zemljotresi, umski poari, gasovi iz movara, kozmike radijacije, polen, bakterije.
Vjetaki izvori (antropogeni) su: industrija (metalurgija, hemijska industrija), elektrine
centrale (termo i nuklearne elektrane), grijanje (kotlovnice i toplane, individulana
loita), poljoprivreda (upotreba raznih hemijskih sredstava zapraivanja, spaljivanja,
kopanja), sredstva transporta (sagorijevanje benzina, dizel goriva, butana, vodonika),
zanatski obrti (sagorijevanje otpadnih materija) i sl. Razlika izmeu ova dva izvora se
mjeri u koliini i vrsti emitovanih zagaujuih supstanci tj. nainu tog emitovanja. Izvori
(aerozagaivai, aeropolutaniti) odnosno supstance koje zagauju vazduh ukljuuju
gasove (SOx, NOx, CO, ugljovodonike i dr.), zatim aerosoli (vrste estice ili male tene
kapi nastale disperznim procesima, kada se vee estice rastavljaju na manje iz: dima,
praine, leteeg pepela i kondenzovanih gasovitih supstanci: magle, pare) i radioaktivne
materijale.

69
Veina ovih supstanci je prisutna u atmosferi, no u niskim koncentracijama pa time
bezopasnim, no kada je koncentracija istih relativno visoka u odnosu na prirodne
vrijednosti i kada mogu da prouzrokuju neeljene efekte, onda se odreena supstanca
smatra aero-zagaivaem. Saobraaj, industrija i poljoprivreda su osnovni izvori
zagaenja.

Sagorijevanjem raznih oblika goriva u motorima ili fabrikama, oslobaa se energije ali i
isputa velika koliina tetnih materija: ugljen-monoksid, ugljen-dioksid, sumpor-dioksid,
oksidi azota, pepeo i a. Ljudi zagauju vazduh: paljenjem uma radi dobijanja
poljoprivrednog zemljita, vonjom automobila, aviona, paljenjem svega i svaega u
domainstvima. U osnovi gotovo svih oblika aerozagaivanja je potreba ovjeka
za energijom koja se dobija na raun sagorijevanja drveta, nafte, uglja ili prirodnog
gasa. Svojim dospijevanjem u atmosferu, gasovi koji bivaju osloboeni tokom
sagorijevanja fosilnih goriva (uglja, gasa, nafte) stupaju u razliite negativne i time loe
hemijske reakcije, pri emu nastaju opasna jedinjenja: sumporna i azotna kiselina, od
kojih nastaju tzv. kisele kie, koje padaju na zemlju i ulaze u ciklus kruenja vode u
prirodi, unitavajui velika prostranstva uma i koje prirodnim ciklusima ulaze u jezera,
rijeke, mora, okeane tj. sve vodene povrine gdje onda ubijaju ive organizme, koje
nemaju drugi no taj prostor za ivot. Tako je dolo i do: smanjenja ozonskog omotaa
zemlje ili pojave ozonskih rupa i stvaranja efekta taklenih bata, do globalnog
zagrijavanja i podizanja novoa svijetkog mora, to sve zajedno je nastalo kao direktna
posljedica aerozagaenja. Priroda je kroz evoluciju ovjeka uvijek pomagala, olakavala
mu opstanak i nesebino mu davala i bila mu blagonaklonjena. Postojala je energetska
ravnotea, neophodna za ivot, ravnotea mikro i makro-kosmosa. Ali ovjekovom
tenjom za tzv. naprednijom tehnikom, zaradom taj isti ovjek je zaboravio na prirodu.
Ista ga zadnjih godina o tome napominje u vidu elementarnih nepogoda, no da li je to
dovoljno i do kada, ostaje pitanje o kome se mora ozbiljno pozabaviti.

70
10.3. UTICAJ AEROZAGAENJA NA ZDRAVLJE LJUDI, NA BILJNI I IVOTINJSKI
SVIJET

ist vazduh je osnov za zdravlje i ivot ljudi, biljnog i ivotinjskog svijeta. Dananjica
svjedoi da mnoga iva bia trpe posljedice nastale poveanjem koncentracije tetnih
materija u vazduhu: biljke gube hlorofil, mijenjaju boju, zaustavljaju se
procesi fotosinteze i rasta, postepeno im izumiru tkiva i organi te na kraju dolazi do
suenja i njihovog umiranja. tetne materije iz vazduha izazivaju mnoga oboljenja. Ljudi
i ivotinje oteano diu, oteuju im se disajni organi i nastaju oboljenja:
bronhitis, astma, rak, a u konanici nastupa smrt. Naroito teke posljedice
aerozagaenja trpi sam ovjek. estice i prakaste materije (primarni polutanti)
prenika do 10 mikrometara se lahko zadravaju u nosu, a one prenika maksimalno do
2,5 mikrometra ak prodiru u bronhije plua.

Faktori koji utiu na nastanak zdravstvenih problema ljudi su: koliina izloenosti loem
zraku tj. aerozagaenju i duina te izloenosti, konstitucija (pol, godine), otpornost
organizma, ali najosjetljiviji dio populacije su, kao i uvijek: djeca, starije osobe, trudnice
i hronini bolesnici.

U urbanim sredinama stanovnici se susreu sa toplijim zrakom (toplota od graevinskih

materijala, asfalta), manjkom svjetlosti (visoki neboderi svih namjena), vjetrom koji brzo
iri bakterije, prainu, a, polen te maglama i smogom (poguban za asmatiare) tj. sa
zagaenou vazduha. No, pored svega navedenog ovjek uspijevaju da tu ivi jer mu
to omoguava iroka valenca i sposobnost adaptacije. ivot pod uticajem
aerozagaenja dovodi do razvoja dva tipa tzv. efekata: Akutni efekti nastaju naglo kada
koncentracije aeropolutanata znatno porastu zbog nepovoljnih meteorolokih uslova ili
industrijskih akcidenata. Hronini efekti su posljedica svakodnevne izloenosti niskim
koncentracijama aeropolutanata.

Uticaj aerozagaenja na zdravlje ljudi ogleda se u slijedeem;

71
 Respiratorni sistem: polutanti, estice SO2-sumporovog oksida oteuju pluno
tkivo, djeluju iritirajue i dovode do bronhitisa, astme, upale plua, sve do
karcinoma plua,
Kardiovaskularni sistem: visok krvni pritisak, poremeaj sranog ritma,
Hematoloki sistem: tetni efekti na krv, limfne lijezde, kotanu sr,
Imunoloki sistem: hipersenzitivitet, to dovodi do alergije i bolesti imunog
sistema,
Nervni sistem: oteenja centralnog i perifernog nervnog sistema, oteenja
mozga, posebno u toku razvoja ploda i kod male djece,
Skeletni sistem: dolazi do razliitih oteenja i oboljenja kostiju (nepravilan
razvoj),
Reproduktivni sistem: mukarci (sterilitet, karcinom testisa), ene (sterilitet,
prijevremeni poroaj, zaetak ploda niske tjelesne mase, anomalije).

Biljni svijet raspolae sa nevjerovatnim mehanizmom kojim se tite od djelovanja

zagaujuih elemenata. Ispitivanja govore da veina biljaka moe da podnese, bez
vidljivih oteenja, velike koliine tetnih taloga koji padaju sa kiama, injem, noeni
vjetrom i sl. posebno ako kia spira veinu nataloenih estica, tokom kraeg
vremenskog perioda. Primjer tome su recimo rastinje du aktivnih saobraajnica, gdje i
pored izrazito visoke koncentracije olova na listovima biljaka nema vidljivim
oteenjima, za sada, no do kada e ti borci za transformaciju CO 2 u O2 posustati u
svojoj nedovoljno priznatoj i cijenjenoj borbi.

Biljke filtriraju vazduh pomou takozvanog vertikalnog proiavanja vazduha. Vlaniji i

hladniji vazduh iznad zelenih povrina kontinuirano zamijenjuje vazduh nad otvorenim
prostorom, odnosei navie sa sobom gasovito zagaenje. Znaajne degradacije
vegetacije su uzrokovanje kiselim kiama koje kruenjem vode u prirodi oborinama
padaju na biljni pokriva (povrinski ili dospijevanjem u zemljite - ime se mijenja
hemijski sastav istog). Acidifikacija uzrokovana aerozagaenjem unitava mikrofloru i
mikrofaunu, time zemljite biva degradirano i neplodno to rezultira gubljenjem biljnog
svijeta ili se pak kao hrana ponovo vraa ovjeku.Aerozagaenje ima dva toka uticaja
na vegetaciju; Neposredno: oteuje asimilacione organe, utie na smanjenje vitalnosti,
prirasta, to u konecu dovodi do izumiranja stabla i posredno: preko zemljita i u vidu
kiselih padavina (Sumpor dioksid-SO2, sa Ozon-O3 zajedno smatra se najopasnijim
polutantom) to biljkama umanjuje fotosintetsku aktivnost, a vanjski znaci oteenja su
poremeaj rasta i prinosa. Azotni oksidi (NOx) izazivaju oteenja vegetacije i dovode
do promjene u fotosintezi, Amonijak (NH3) i amonijum (NH4) mogu da izazovu razaranje
elijske membrane, i da prouzrokuju nekrozu dijelova lia (simptomi njihovog
djelovanja su ute, crvene, mrke ili crne pjege na liu, koje vremenom uvehne).
Istovremeno djelovanje Azot dioksida (NO2) sa SO2 i O3 i pri manjim koncentracijama
izaziva vea oteenja lia i smanjenje rasta.

72
Jedan od oblika oteenja npr. igliastog drvea su:

1. Poutjele iglice i opadanje istih,

2. Oteenja pupoljaka i mladih klica,

3. Oteenja kore stabla,

4. Anomalije pri rastu,

5. Oteenja korijenja,

6. Slabljenje otpornosti na infekcije, tetoine, mraz.

Ustanovljeno je da ozon tetno deluje na rast biljaka, tako to smanjuje prisutnost

hlorofila, karotenoida i ugljenih hidrata. Na taj nain je povrina lista skoro totalno
unitena, a biljka doivljava tzv. oksidativni stres. Posljedice oteenja ozonskog
omotaa, uzrokovane aerozagaenjem, poveavaju intenzitet UV zraenja u
troposferi, to dovodi do smanjenja prinosa itarica (bioprodukcije). Negativni efekti
kiselih kia na umske i zeljaste tipove vegetacije dovode do nedostatka
kalcijumaijim nedostatkom biljke resorbuju aluminijum, a to je poguban proces za
biljke.

ivotinjski svijet pod uticajem aerozagaenja reaguje vrlo slino ovjeku i oboljevaju
primarno disajni organi, pa svi drugi unutranji organi to dovodi do degenerativnih
promjena i uginua, nestanka vrsta. Posljedice globalnog zagrijavanja utiu na porast
temperature, to dovodi do promjena u biolokim procesima, topljenja ledenih santi,
podizanja nivoa mora i to sve uzrokuje promjene stanita biljaka i ivotinja koji radi
opstanka bivaju primorana na migracije i adaptacije na nove klimatske uslove.

73
Atropogeni faktor, koji je doveo do pojave kiselih kia (produkt aerozagaenja) tj.
padavina zagaenih sumporovim dioksidom, duikovim oksidima i drugim hemijskim
spojevima je pogodio cjelokupnu faunu. Znai ako je normalna pH vrijednost kie oko
5,5, pH, vrijednost kisele kie iznosi u prosjeku od 4 do 4,5., a onda pH vrijednost u vrlo
istim brdskim potocima i jezerima zbog takvih kia prelazi u kiselo podruje to onda
dovodi do izumiranja riba i mnogih drugih organizama. Isto tako ako se nastavi
poveavati koliina isputenoga ugljinog dioksida, povrina mora mogla bi postati
kiselija nego ikad prije, to bi tek rezultiralo nestankom vrsta. Kisela sredina uzrokuje
razgradnju karbonata, pa bi najranjivije ivotinje (u morima) bile one s ljuturom od
kalcijevog karbonata ili sa egzoskeletom (rakovi, kornjae), pa dalje ugroeni su koralji i
neke alge. Znai, veina vodenih povrina ima pH vrijednost izmeu 6 i 8, ali uticajem
kielih kia ta pH vrijednost pada na nivo 3. To vodi do izumiranja ak i
mikroorganizama, bez istih nije mogua razgradnja odumrlih organizama i dalji ciklus
kruenja materije, itav ekosistem jezera se time poremetio i ugrozio opstanak flore i
faune.

U tlu voda se oslobaa aluminijum koji je otrovan i jo uz nisku pH vrijednost smanjuju

se reprodukcija sposobnih riba, dolazi do stresa, to smanjuje tjelesnu teinu, a
ekstremne pH vrijednosti dovode do uginua ivotinjskih organizama. To sve rezultira
smanjenjem populacije i bioloke raznolikosti. Neke biljke i ivotinje mogu bolje podnijeti
kiseline u vodi od drugih. U prirodi, na primjer, neke ivotinje, ribe ili abe mogu da se
razmnoavaju ili da ive u kiselim sredinama. Ta otpornost zavisi od njihove valence i
sposobnosti adaptacije, ali ona varira i nije ista za sve ivotinjske vrste. Kod pH
vrijednosti 5, veina ribljih jajaaca se nee izlei no ako se to pak desi, mladice e biti
nejake i slabije od starijih i time one brzo oboljevaju, umiru i nestaju, a kad nestane
jedna vrsta nestaje i druga ili pak dolazi do poveanja tree vrste, one najotpornije.

Zakljuuje se da se svi ekosistemi dovode u bisbalans, kao rezultat zagaenja. Bez

savrene ravnotee nema ni, protoka energije, a time ni opstanka. Duine kiseline iz
kiselih kia smanjuju koliinu kisika u vodi, a to dovodi do: bujanja algi, naruavanja
zdravlja riba i koljaka i do nestanka morske trave i koraljnih grebena. Proces tzv.
mobilizacije aluminijuma iz zemljita u kiseloj sredini rezultira transport Al u vodene
tokove, uzrokujui mukozno oboljenje ribljih krga, koje na kraju biva fatalno za riblji
fond.

a.) Zdrava riba b.) Riba izvaena izokiseljene vodene sredine

74
10.4. UTICAJ AREOZAGAENJA NA KULTURNA I MATERIJALNA DOBRA

Neposredno djelovanje zagaujuih materija iz vazduha na materijalna dobra uzrokuje

postepeno propadanje ovih materijala zbog hemijskih reakcija koje se odvijaju. Brzina
razgradnje materijala tj. kulturnih i materijalnih dobara uzrokovane hemijskim
reakcijama i brzina reagovanja zavisi od vlage, suneve svjetlosti i promjene
temperature. Uz vlagu oksidi grade kiseline koje izazivaju intenzivnu koroziju. Primjeri
korozije se vide u svim nesaniranim gradovima i esto uz saobraajnice. Viak protona
u kinici prouzrokuje pojaano raspadanje kamenja, to znai da se ubrzava tronost.
Sunevo zraenje potpomae fotohemijske reakcije koje izazivaju oksidiranje, a
temperatura utie na brzinu odvijanja hemijskih rekacija razgradnje raznih materijala.
Znai uticaji aerozagaenja, suhe atmosferske korozije (razni plinovi iz atmosfere) i
mokre korozije uzrokovane kiselim kiama na graevinske objekte i spomenike su vrlo
direktni i razarajui. Kiseline iz padavina napadaju beton, kamen ili metal to ima za
posljedicu njihovu koroziju, degradaciju i razaranje. Gore navedenim procesima se
mnogobrojni kulturni spomenici i stare crkve nepovratno unitavaju.

Zbog sve zagaenije atmosfere koja utie na pojaanu koroziju konstrukcijskih

materijala (kulturnih i istorijskih spomenika). Ekonomska komisija Ujedinjenih naroda za
Europu (UNECE) pokrenula je projekt o uticaju zagaenja zraka na materijale (time na
materijalna i kulturna dobra). Svrha ovog projekta bila je kvantitativno utvrivanje uticaja
sumpornih i duinih spojeva (koji uzrokuju kisele kie) u sprezi sa klimatskim
parametrima, na atmosfersku koroziju znaajnih konstrukcijskih materijala, posebno
onih koja su vjekovna znamenja drutva i drava. Zbog navedenog je posebno vano
razviti ekoloku svijest kako bi se smanjilo aerozagaenje i sauvao okoli, a time i
brojne istorijske znamenitosti i druga materijalna dobara koja svjedoe o postanku i
evoluciji ovjeanstva.

75
10.5. DISPOZICIJA VRSTIH OTPADNIH MATERIJA

Pojam dispozicija dolazi od latinske rijei dispositio (disponere), a znai raspolagati, pa

tu poinje osnova rukovanja, odnosno pravilnog postupanja sa vrstim otpadnim
materijama. Procjenjuje se da u prosjeku, po glavi stanovnika se formira oko kilogram
otpadnih materija. Tokom proteklih vijekova svjetska populacija naglo se poveala i tako
postala sve vie potroaki orijentisana to je dovelo do poveanja proizvodnje dobara,
a time i stvaranja ogromnih koliina otpada. Ako se ne sakupljaju i ne odlau u skladu
sa sanitarnim zahtijevima, lako dolazi do pojave tetoina i bolesti. Otpad iz
domainstva do nedavno se smatrao bezopasnim, meutim, sada je poznato da i ovaj
otpad zagauje ivotnu sredinu. Pored bezopasnog otpada, otpad iz domainstava
sadri i toksine materijale. Neki od njih su boje, rastvarai, baterije, mastilo iz
tampaa, pesticidi, rashladna sredstva, sredstva za poliranje, dezinfekciona sredstva,
ljepila i dr. hemikalije. Zbog navedenog se razvio koncept upravljanja otpadom, a
osnovni sistemi upravljanja otpadom originalno su razvijeni sa idejom da rijeavaju
problem nagomilanog otpada. Njihov zadatak bio je ienje i uklanjanje otpada iz
naseljenih podruja, u cilju zatite kvaliteta ivota i ljudskog zdravlja.

Upravljanje vrstim optadom u okviru eko-bezbijednosti urbane sredine podrazumijeva

tj. ukljuuju pored gore navedenog nastanka: sakupljanje, skladitenje, transport i
odlaganje otpada, uz sva dodatna unapreenja tehnologije koji ukljuuju tretman
reciklae. Skladitenje otpada: obavlja se u prostorijama proizvoaa otpada, od
momenta transporta do lokacije konanog odlaganja. U domainstvima, otpad se
skladiti u kontejnerima, upotrebljenim kesama za kupovinu ili u nekoj drugoj formi
materijala za pakovanje. U pojedinim siromanijim podrujima i neformalnim,
neureenim naseljima, za sakupljanje otpada koriste se kontejneri velikih zapremina koji
su postavljeni za koritenje velikom broju domainstava.

76
Takvi kontejneri se koriste i za odlaganje otpada u velikim prodajnim centrima,
poslovnim zgradama, gradskim kompleksima sa velikom gustinom naseljenosti i bolje
ureenim zelenim povrinama. Sakupljanje otpada: ukljuuje njegovo prebacivanje iz
kontejnera ili slinim tzv. sakupljalita u vozila za sakupljanje otpada. Tip vozila za
sakupljanje otpada je tzv. kompaktor sa utovarivaem na zadnjem dijelu vozila. Otpad iz
kontejnera i plastinih kesa ubacuje se u zadnji dio vozila, gde se po ubacivanju
mehanikim zbijanjem redukuje (smanjuje) zapremina otpada i poveava korisna
nosivost vozila.Transport otpada: do objekata za odlaganje (deponija) izvodi se
direktnim prevozom vozilima za sakupljanje. U sluaju da je deponija locirana dalje
nego to je predviena, potrebno je otpad prebaciti u vozila predviena za prelaenje
veih razdaljina i u njima ga transportovati do krajnje destinacije. Prebacivanje otpada
izvodi se pomou statinih ili pokretnih jedinica za prenos. U okviru prenosa izvodi se i
zbijanje otpada, u svrhu poveanja nosivosti vozila kako bi se pokrile vee
lokacije.Odlaganje otpada: generalno u naoj zemlji u prethodnom periodu, se izvodilo
na organizovanim, a vrlo esto i divljim smetljitima. Pri iznoenju iz vozila, otpad se
prostirao po zemljitu gusjeninim vozilima ili kompaktorima sa elinim obrtnim
valjcima to je bez drugih mjera dovodilo do ugroavanja ivotne sredine. Na sanitarnim
deponijama otpad se pokriva slojem zemljita ili graevinskog otpada da bi se sprijeilo
irenje neugodnog mirisa, kao i razbacivanje otpada i direktnog ugroavanja ivotne
sredine.

U veini sluajeva, u naoj zemlji otpad se, meutim, i dalje odlae na otvorene
deponije, bez sabijanja i pokrivanja, pri emu dolazi i do paljenja otpada to ima
uobiajne posljedice ugroavanja ivotne sredine. Kroz uvoenje tehnologija istije
proizvodnje, namjera je prevencija proizvodnje nepotrebnog otpada u proizvodnim
procesima i smanjenje koliine otpada koji ulazi u konani protok otpada, redukcijom
materijala za pakovanje, itd. Koliina odloenog otpada moe biti smanjena reciklaom
odreenog tipa otpada. Koritenjem kontejnera sa posebnim obiljejima za tip otpada,
materijali koji bi se bacili, na ovaj nain mogu se nai u ponovnoj upotrebi. Dodatno,
materijali pogodni za reciklau kao to su papir, staklo, metali, plastika, itd. mogu biti
izdvojeni iz tokova otpada i sekundarno iskorieni kao sirovina u proizvodnim
procesima. Organski otpad kao to je batenski otpad moe biti transformisan u
kompost, vrijedan resurs, kojim se smanjuje ukupna koliina otpada. Preostale
komponente u otpadnim tokovima mogu biti tretirane u cilju redukcije toksinog otpada
ili u cilju redukcije zapremine potrebnog odlaganja. Od fizikih tretmana, mogu se
ukljuiti procesi kao to su baliranje (presovanje) i sjeenje. Hemijski i bioloki tretmani
ukljuuju razliite hemijske i biohemijske procese za smanjenje rizika u oblasti zatite
ivotne sredine povezanih sa otpadom. Ovo se najee primenjuje na opasne otpade.
Otpadni materijali mogu se izloiti i razliitim destrukcionim procesima kao to su
vakuumska piroliza, gasifikacija i topljenje otpada.

77
Konano, krajnji talog iz svih gore pomenutih procesa, kao i svaki otpadni materijal koji
ne moe biti ekonomino tretiran ili ponovo iskoriten, mora biti odloen na nain
prihvatljiv za ivotnu sredinu i javnost, na odobrenim, sanitarnim deponijama.Trenutno,
reciklaa se spontano pojavljuje pri sakupljanju otpada od proizvoaa, kroz centre za
reciklau, kroz formalne i neformalne akcije oporavljanja zemljita upotrebljenih za
odlaganje otpada, kao i na samim neureenim deponijama gdje nezatiena radna
snaga obavlja skupljanje i sortiranje upotrebljivog otpada.

Reciklaa ima vane osobine jer:

Vodi manjoj uptrebi i ouvanju sirovina,Smanjuje

uticaj otpada na zagaenje,

ini nau okolinu ljepom i istom,

Spaava prostor koji bi bio uniten za deponije

otpada,

Umanjuje prostor u prirodi koji bi bio uniten zbog

sirovina,

tedi novani fond i

Smanjuje koliinu energije da bi se neto proizvelo.

Reciklaa je prerada odbaenih materija u nove materijale.To ini nau zajednicu i

planetu mnogo istijom, a prirodu i ovjeka mnogo zdravijim i korisnijim zato postoji
meunarodno prepoznatljiv znak obiljeavanja procesa recikliranja tzv. krug od tri
strelice koji obiljeava proces nastanka jednog proizvoda i mogunost njegovog
ponovnog iskoritavanja, slinog ili promijenjenog oblika. Jedan od zakona ekologije
ovjeka jeste Mobiusov obru koji glasi: reduse (umanji), recycle (recikliraj) i ponovo
upotrijebi (reuse)

78
Ugroeni okoli je stanje nastalo oneiavanjem veih razmjera okolia na odreenom
podruju za koji se propisuju posebne mjere radi uspostavljanja prijanjeg stanja ili
novog stanja odreenog dijela okolia, oporavka prirodne zajednice ili obnove prirodnih
izvora radi poboljanja kvaliteta ivljenja. Taj proces koji se odnosi tj. primjenjuje radi
uklanjanja oneiujuih tvari iz tla, vode i zraka se naziva sanitacija okoline.

Aerozagaenje tj. zagaenost vazduha predstavljaju uslovi atmosfere u kojima su

odreene supstance prisutne u koncentracijama koje prelaze dozvoljenje maksimalne
vrijednosti, te koje mogu da proizvedu neeljene efekte na zdravlje ljudi,
biljaka/ivotinja, ivotnu sredinu i materijalna dobra. Saobraaj i industrija, radioaktivne
materije su osnovni izvori zagaenja i neizostavno negativni atropogeni uticaj.

ist vazduh je osnov za zdravlje i ivot ljudi, biljnog i ivotinjskog svijeta. Dananjica
svjedoi da mnoga bia trpe posljedice nastale poveanjem koncentracije tetnih
materija u vazduhu: ljudi oboljevaju, biljke gube hlorofil, mijenjaju boju, zaustavljaju se
procesi fotosinteze i rasta, ivotinjama izumiru tkiva i organi, i na kraju dolazi do
suenja biljaka, hroninih oboljenja ljudi i njihovog umiranja.

Uticaji aerozagaenja, suhe atmosferske korozije (razni plinovi iz atmosfere) i mokre

korozije uzrokovane kiselim kiama na graevinske objekte i spomenike su vrlo direktni
i razarajui. Kiseline iz padavina napadaju beton, kamen ili metal to ima za posljedicu
koroziju, degradaciju i razaranje mnogobrojnih kulturnih i materijalnih dobara.

Dispozicija tj. raspolaganje i upravljanje vrstim optadom u kviru eko-bezbijedonosni

urbane sredine podrazumijeva: nastanak, sakupljanje, skladitenje, transport i
odlaganje otpada, ukljuujui reciklau, a sve u cilju ouvanja ovjekove ivotne
sredine.

79
 11. VODA I ZDRAVLJE (POTRONJA VODE, NJENE
KARAKTERISTIKE U PRIRODI I BOLESTI IZAZVANE
ZAGAENOM VODOM I ZATITA VODE U PRIRODI)
Voda je dragocjena tekuina koja ivot znai.

injenica kae da voda ini 70% naeg tijela. Ta voda se mora obnoviti svakih pet do
deset dana. Uz kisik, voda je jedan od najvanijih elementa na zemlji za odravanje
ivota. Za sve to tijelo ini, potrebna mu je voda. Voda izgrauje, regulira, prenosi, isti
i pomae hraniti svaki pojedini dio tijela. Kvaliteta vode koju pijete moe radikalno
utjecati na vae zdravlje. Upravo zato od ivotne je vanosti piti samo najiu vodu.

80
Utjecaj vode na nae zdravlje:Voda je osnovni sastojak svih tjelesnih tekuina,
ukljuujui krv, limfu, slinu, izluevine iz lijezda i tekuinu lene modine.Voda ini
92% krvi i cerebrospinalne tekuine, 98% crijevnih i eluanih sokova, sokova lijezde
guterae te sline.Voda igra vanu ulogu u svim procesima naeg
organizma:podmazuje organe i tkiva, regulira temperaturu, ispire otpadne tvari i toksine,
vlai kou, hrani zglobove, kosti i miie i prenosi nutrijente do vitalnih organa.

Dovoljna koliina vode u organizmu smanjuje zadravanje u tijelu otpadnih tvari i

toksina, poboljava funkcije lijezda i hormona, oslobaa jetru od vika masnoa i
smanjuje glad.ovjek moe bez hrane ivjeti mjesec dana, ali bez vode samo otprilike
sedam dana.

Voda je jedan od najjaih agresivnih otapala na svijetu. Poznata kao "univerzalno

otapalo", ona e na putu do naih slavina, u manjoj ili veoj koliini otopiti gotovo sve na
to naie sve dok ne postigne zasienje.Neistoe koje nalazimo u vodi ukljuuju
atmosferske plinove, minerale, organske tvari te ostale tvari i spojeve koritene prilikom
transporta ili skladitenja vode.Najei uzroci oneienja pitke vode su:

Otpadne vode: Mnogi gradovi nemaju rijeen problem proiavanja otpadnih voda to
predstavlja opasan izvor zagaenja, jer se na takav nain neproiene otpadne vode
mogu dospjeti u podzemlje ili vodotokove te zagaditi sama izvorita ili vodocrpilita.

81
Poljoprivreda: U podrujima intenzivne poljoprivrede, oborinske vode ispiru
poljoprivredno zemljite odvodei u podzemlje velike koliine umjetnih gnojiva,
herbicida, pesticida.

Prometnice:Veliki uzrok zagaenja izvorita predstavljaju otpadne vode prometnica

koje sadre mineralna ulja, teke metale i sl., koje odlaze u zemlju i dalje u vodotokove.

Kisele kie:Nitrati i teki metali dolaze s kiselim kiama u vodotoke, a poznato je da

veina vodotoka gravitira Podunavlju, to dovodi do prekograninog i regionalnog
transporta tih tetnih tvari u Podunavlje. Rijeke u Podunavlju su zbog toga
najzagaenije.

Hemikalije koritene u procesu obrade vode:Redovito, do oneienja pitke vode

dolazi zbog koritenja hemikalija u procesu obrade vode za pie. Po zdravlje su
najopasnije posljedice koritenja hlora, aluminijeva sulfata i natrijevog fluorida.

Otrov u pipama domainstva i uslunih djelatnosti: hlor u plinovitom stanju bio je

koriten kao bojni otrov u I. svjetskom ratu, prije negoli je upotrijebljen za trovanje
bakterija u naim vodovodima. Istraivanja su pokazala da se klor u vodi povezuje sa
sranim bolestima, senilnou i rakom mokranog mjehura, jetre, guterae, debelog
crijeva i urinarnog trakta.

Opasni nusprodukti nastali kloriranjem vode nemaju ni okus ni miris. Ovi nusproizvodi u
laboratorijskim istraivanjima uzrokovali su karcinom, reproduktivne probleme i smetnje
u razvoju.Fluor je jedan od najmonijih otrova koje poznaje ovjek. Natrijev fluorid pak,
koristi se u vodovodima do gustoe 1.2 estice na milijun.Isti taj natrijev fluorid, ali u
veoj koncentraciji, upotrebljava se za trovanje ohara i takora te kao pesticid.

Dodavanje natrijevog fluorida u vodovode poelo je 1939., kad je industrija naredila

biohemiarima da iskoriste veliku koliinu natrijevog fluorida - otpada proizvedenog u
linijskoj topionici aluminija.Velika industrija pritiskala je dravu i lokalne vlade da
fluoridiraju svoje vodovode, a javnosti je ponuen prodajni slogan da fluorid sprjeava
kvarenje zuba.ABC News studija objavila je, da je u vodi za pie pronaeno vie od
700 hemikalija, a 129 od njih navedene su od amerike Agencije za zatitu okolia -
EPA (Environmental Protection Agency) kao zapanjujue, ozbiljno rizine po zdravlje.
Ipak, EPA zahtijeva da se vodovodi testiraju na samo 14 od navedenih
hemikalija.Priblino 1000 mrtvih svake godine i najmanje 400 000 sluajeva vodom
prenosivih bolesti mogu se pripisati kontaminiranoj vodi...Bolesti prenosive vodom se
poveavaju. Postrojenja gradske vode koriste dezinficijense kao hlor za kontrolu
prostiranja mikroba, no dokazi navode da su mnogi mikrobi otporni na hlor.Hlorirana
voda esto je zaraena parazitima otpornim na hlor to dovodi do oboljenja mnogo ljudi.
Istraivai su doli do zakljuka da je treina svih gastrointestinalnih bolesti uzrokovana
vodom za pie.

82
Raznorazne studije napravljene u blizini odlagalita opasanog otpada, otkrile su da
etiri od pet lokacija proputa otrove u podzemne vode.Nae zalihe povrinskih voda
ugroene su ne samo od veih odlagalita i hemijskih postrojenja, nego i od malih
pogona kao to su hemijske istionice i servisne stanice.

Kako osigurati unos iste i zdrave vode:Neistoe koje voda najee sadri mogu nas
odvesti u preranu smrt.No, naalost, samo se nekolicina ljudi trudi osigurati istu vodu
za pie, osloboenu anorganskih minerala, hemijskih otrova i drugih tetnih
oneienja.Veina je ljudi voljna piti vodu iz slavine s bilo kakvim neistoama,a
vodovodi postaju sve zagaeniji zbog industrije, poljoprivrednog otpada, olovnih cijevi,
te zbog natrijevog fluorida, klora i drugih kemijskih primjesa koje se dodaju vodi u tim
vodovodima.Mnogi piju vodu jedino kad im nisu dostupna bezalkoholna pia i drugi
napitci. injenica je da samo nekoliina ljudi opskrbljuje svoje tijelo s istom vodom,
koja je tako neophodna za ivot i zdravlje.

Zagaena voda moe izazvati bolesti:U vodi za pie, ukljuujui i flairanu vodu, moe
se oekivati odreena koliina zagaivaa. U SAD, agencija EPA (Europian
Prosthodontic Association ili Evropsko protetsko udruenje) je postavila standarde za
priblino 90 zagaivaa u vodi za pie. Detaljnije informacije o najeim zagaivaima
vode su dole navedene, kao i njihova klasifikacija kako bi Vam pruili pojanjenja o
specifinim zagaenjima i njihovom uticaju na Vae zdravlje.

Mikrobi: Koliformne bakterije su uobiajene u naem okruenju i generalno nisu tetne.

Meutim, prisustvo ovih bakterija u vodi za pie je obino posljedica problema sa
sistemima za preiavanje vode ili sa crijevima koje distribuiraju vodu i ukazuje da
voda moe da bude kontaminirana bakterijama koje mogu izazvati bolesti.Fekalne
koliformne bakterije i Escherichia coli su bakterije ije prisustvo ukazuje na to da voda
moe biti zagaena ljudskim ili ivotinjskim otpadom.

Koliformne bakterije su primarno nepatogene i normalno se nalaze u donjem

intestinalnom traktu (debelom crijvu) ovjeka i toplokrvnih ivotinja, gdje su odgovorne
za pravilnu probavu hrane. Koliformne bakterije se izluuju fekalijama, dospjevaju u
otpadne vode, a preko njih u prirodne recipijente i sisteme javne kanalizacije. Ukoliko su
u fekalijama prisutne i patogene bakterije, one e takoe dospjeti zajedno s koliformnim
bakterijama u otpadne i prirodne vode. Ukoliko su prirodne vode (potoci, rijeke, jezera)
optereene fekalijama, patogene bakterije, virusi i paraziti takoe mogu biti prisutni,
predstavljajui opasnost za zdravlje ljudima koji dolaze u kontakt sa vodom. Koliformne
bakterije su najpogodnija grupa indikatorskih bakterija za vrjednovanje higijenskog
kvaliteta vode.

83
Escherichia coli je bakterija koja naseljava crijeva ovjeka i ivotinja. Predstavlja dio
crijevne flore i neophodna je za proces varenja i sinteze nekih supstanci (npr vitamin K).
Escherichia coli je indikator zagaenosti voda fekalijama, jer se velike koliine (trilioni)
izbacuju dnevno fecesom samo jednog ovjeka. Jedan je od najeih uzronika
bekterijskih infekcija ovjeka. Moe izazvati infekcije gastrointestinalnog, urogenitalnog
trakta, sepsu, meningitis (kod novoroeneta), zapaljenje plua, itd.

Cryptosporidium je parazit koji ulazi u jezera i rijeke kroz kanalizaciju i putem

ivotinjskog otpada.Ovaj parazit izaziva kriptosporidiozu, blagu gastrointestinalnu
bolest.Kriptosporidioza je oboljenje koje se karakterie pojavom vodenastih stolica i koje
se najee prenosi konzumiranjem kontaminirane vode.Poslje inkubacije od 5-10
dana, javljaju se vodenaste stolice, koje su praene grevima u abdomenu i blago
povienom tjelesnom temperaturom.Kod osoba sa oslabljenim imunitetom se razvija
tei oblik bolesti koji podsjea na koleru i moe se komplikovati sa dehidratacijom i
loom apsorpcijom hrane.

Giardia lamblia je parazit koji ulazi u jezera i rijeke kroz kanalizaciju i putem
ivotinjskog otpada.Ovaj parazit izaziva crijevnu infekciju, sa sljedeim simptomima:
dijareja, grevi u stomaku, bljede, masne i rijetke stolice, slabost, nadimanje i gubitak
teine. Dijareja moe trajati danima ili nedeljama i moe nestajati i ponovo se
pojavljivati. Simptomi variraju od osobe do osobe.Zamuenost vode nema zdravstvenih
efekata. Meutim, zamuenost moe ometati dezinfekciju i obezbjediti sredinu za rast
mikroba. Zamuenost moe ukazivati na prisustvo mikroorganizama koji izazivaju
bolesti. Mikroorganizmi koji se mogu nai u vodi su: bakterije, virusi i paraziti, a mogu
izazvati razliite vrste stomanih problema, probleme sa urinarnim traktom, poremeaje
u razmeni materija, itd.Radionuklidi: Alfa emiteri, pojedini minerali su radioaktivni i mogu
emitovati oblik zraenja poznat kao alfa zraenje. Neki ljudi koji piju vodu koja sadri
alfa emitere vie od standarda EPA tokom mnogo godina, mogu imati povean rizik od
dobijanja raka.

Beta / foton emiteri. Pojedini minerali su radioaktivni i mogu emitovati oblike zraenja
poznate kao foton i beta zraenja. Neki ljudi koji piju vodu koja sadri beta i foton
emitere vie od standarda EPA tokom mnogo godina mogu takoe imati povean rizik
od dobijanja raka.Kombinovani radijum 226/228. Vei broj ljudi koji piju vodu koja sadri
radijum 226 ili 228 vie od standarda EPA tokom mnogo godina mogu imati povean
rizik od benignih, malignih tumora i mutacija.Radon gas moe da se rastvori i akumulira
u podzemnim izvorima vode, kao to su bunari, a isto tako moe da bude prisutan u
vazduhu u Vaoj kui.Radon ima tetan uticaj na zdravlje ljudi. tetna djelatnost se
ogleda u poremeajima elijske strukture DNK zbog visoko energetskog, kratkotrajnog
produkta raspada radona, izazivajuu razvoj kancerogenih elija. Radon u vazduhu je
opasniji od radona u vodi. Mnoge drave imaju norme koje ograniavaju koncentraciju
radona u vazduhu.

84
atita vode u prirodi: Usred promjena vremenskih obrazaca i vodenih reima diljem
svijeta te predvianja jo ozbiljnijih transformacija koje nas oekuju, sve se vie apela
upuuje prema Sigurnosnom vijeu UN-a s ciljem ukljuivanja bitnih pitanja vezanih uz
vodu na dnevni red.

U porastu je meunarodna potpora za prihvaanje univerzalne zatite vode kao

jednog od ciljeva odrivog razvoja skup srednjoronih globalnih ciljeva koji su
formulirani kako bi zamijenili UN-ove Milenijske ciljeve razvoja, a koje je potrebno, oko
ega su se 2000. g. sloili svjetski voe, realizirati do 2015. godine.

No to tono zatita voda podrazumijeva? Nedostatak konkretne definicije

onemoguava napredak na meunarodnim forumima. Obiljeavajui Svjetski dan voda,
u UN-ovom sjeditu u New Yorku, objavljena je opa radna definicija, skovana od
strane UN-a i meunarodnih strunjaka iz cijeloga svijeta. UN-Water, interni UN-ov
koordinacijski mehanizam za sva pitanja vezana uz vodu, govori da bi zatita voda
trebala biti definirana kao:

Mogunost populacije da ouva odrivi pristup dovoljnim koliinama i prihvatljivoj

kvaliteti vode za odravanje ivljenja, dobrobiti ovjeka, i socio-ekonomskog razvoja, da
osigura zatitu od oneienja vode i povezanih katastrofa, te ouva ekosustav u
situaciji mira i politike stabilnosti.Gotovo odmah, definicijom e se rukovoditi skupina
od 30 zemalja lanica, predvoenih Maarskom i Kenijom, iji je zadatak odreivanje
ciljeva odrivog razvoja za period poslije 2015. godine. Oekuje se da e taj izvjetaj,
predvien za polovicu ove godine, biti prihvaen na godinjoj Generalnoj skuptini UN-a
sljedeeg rujna.

U zadnjih nekoliko desetljea, definicije zatite i sigurnosti su, za razliku od prethodog

perioda, nadile kontekst vojnih rizika i sukoba. kae Michel Jarraud, predsjednik UN-
Water-a i generalni tajnik Svjetske meteoroloke organizacije.

Zatita danas podrazumijeva zatitu ljudi i njeno postizanje kroz razvojni

proces. Voda se uklapa u ovu iru definiciju zatite obuhvaajui politika,
zdravstvena, ekonomska i osobna pitanja, kao i pitanja vezana uz hranu, okoli,
energetiku i slino te djeluje kao sredinja poveznica izmeu njih.Univerzalno
razumijevanje definicije je od izuzetne vanosti u meunarodnim raspravama i zatita
vode ne moe imati nekolicinu znaenja. govori Zafer Adeel, supredsjedatelj UN-ove
Water Task Force grupe za zatitu voda i ravnatelj Instituta za vodu, okoli i zdravlje, na
kanadskom ogranku Sveuilita Ujedinjenih naroda u Hamiltonu, Ontario.Pristup istoj
vodi i sanitacija sada su fundamentalno ljudsko pravo. No, upravljanje vodnim
resursima takoer zahtijeva i realni povrat trokova koji se generiraju prilikom
ispostave, odnosno opskrbe vodom. Usuglaenost oko definicije zatite vode je od
vitalne vanosti u tom kontekstu.

85
Mnogi promatrai su identificirali problem vode kao hitno sigurnosno pitanje,
ukljuujui skupinu u kojoj su se prole godine nalazili amerika dravna tajnica Hillary
Clinton te InterAction vijee, asocijacija 37 bivih predsjednika drava i vlada
predvoena Jeanom Chretienom, bivim premijerom Kanade, i dr. Franzom
Vranitzkyjem, bivim kancelarom Austrije.U svom analitikom izvjeu, UN-Water je jo
jednom ponovio svoju potporu prema ukljuivanju zatite vode kao jednog od ciljeva
UN-ovog sigurnosnog vijea. U 2011. godini, UN-ovo Sigurnosno vijee prepoznalo je
ozbiljne implikacije klimatskih promjena, uz vodu kao medij kroz koji e klimatske
promjene imati najvei efekt.Formalnim ukljuivanjem zatite vode kao jednog od svojih
glavnih ciljeva, vijee e priznati izravan utjecaj vode na pitanje zatite ljudske
populacije: bilo kao okida, potencijalni cilj ili faktor doprinoenja. Takvo prepoznavanje
bi priznalo da nedostatak zatite vode predstavlja ozbiljan rizik i da zatita vode moe,
dugorono gledano, doprinijeti postizanju poveanja regionalnog mira i
sigurnosti.Analitiko izvjee navodi primjere utjecaja katastrofa i konflikata na vodne
resurse i povezane ekosustave.U 2011., primjerice, zbog nestaice vode i hrane
uzrokovane duim sunim razdobljem na podruju Afrikog roga (naziva se i Somalijski
poluotok, a ine ga Eritreja, Somalija, Dibuti i Etiopija), otprilike 185,000 Somalijaca
izbjeglo je u susjedne zemlje. U dravi Sudan, neredi su izbili u oujku 2012. godine u
izbjeglikom logoru Jamam kada je velik broj ljudi bio suoen sa nedostatkom vode. Na
podruju Junog Sudana, cijele zajednice bile u prisiljena napustiti svoje domove
uslijed oskudnosti vodnih resursa koja se je zbilja kao posljedica sukoba iz 2012.
godine.Prirodne katastrofe i oruani sukobi mogu takoer imati i utjecaj na fiziku
infrastrukturu nunu za pristup vodi, te pruanju sanitarnih i higijenskih usluga
(vodovodna infrastruktura, postrojenja za obradu vode, odvodni sustavi, brane,
irigacijski kanali, i sl.), reducirajui razine zatite vode.

Kljuni aspekti zatite vode:Saetak osnovnih elemenata koji su potrebni za postizanje i

odravanje zatite vode, sastavljen iz irokog spektra izvora, ukljuuje:

Pristup istoj i kvantitativno dostatnoj vodi po prihvatljivom troku kako bi se omoguilo

ispunjavanje osnovnih ljudskih potreba, ukljuujui zdravstveni i higijenski aspekt, te
ouvanje zdravlja i razina dobrobiti ljudi;Zatita ivota, ljudskih prava, te kulturolokih i
rekreacijskih vrijednosti;Ouvanje i zatita ekosustava u procesu alokacije vode i kroz
sustave upravljanja vodnim resursom kako bi se odrala njihova sposobnost dostave i
odrivog funkcioniranja osnovnih funkcija ekosustava;Osiguravanje vodnih zaliha za
socio-ekonomski razvoj i aktivnosti koje ga podupiru (poput energije, transporta,
industrije, turizma);Prikupljanje i tretman otpadnih voda kako bi se ljudski ivot i okoli
zatitili od zagaenja;Suradniki pristup u prekograninom upravljanju vodnim
resursima unutar i izmeu zemalja kako bi se promovirala odrivost slatkovodnih
resursa i kooperativnost;Sposobnost da uinkovito odgovorimo na neizvjesnosti i rizike
od katastrofa povezanih sa vodnim resursima, poput poplava, sua i oneienja;

86
Kvalitetno upravljanje i odgovornost, te obzirnost prema interesima svih ukljuenih
skupina kroz: odgovarajue i uinkovite zakonodavne sustave; transparentne
,participatorne i odgovorne institucije; temeljito planiranu, koritenu i odravanu
infrastrukturu; i razvoj kapaciteta.

Izvjee prati nekoliko perspektivnih meunarodnih razvojnih inicijativa koje se trenutno

primjenjuju, a usmjerene su ka ostvarivanju zatite vodnih resursa, poput Guarani
akvifera, koji se protee na vie od 1 milijun kvadratnih kilometara na podruju Brazila,
Paragvaja, Urugvaja i Argentine. Populacija od 15 milijuna ljudi danas ovisi o akviferu
zato to su povrinske vode, iako obilne po koliini, esto oneiene.

Prema UN-Water-u, glavnina efekata klimatskih promjena odrazit e se kroz ciklus

vode: vee klimatske i hidroloke varijacije, uz ozbiljne posljedice za drutvo.

Promjene u hidrolokom ciklusu e ugroziti postojeu vodnu infrastrukturu, inei tako

drutva jo ranjivijima na ekstremne dogaaje vezane uz vodne resurse i rezultirati
stvaranjem sve vee nesigurnosti. Izvjetaj navodi predvianja koja govore da bi
varijacije u koliini oborina, posebice kie, mogla natjerati preko 1 milijuna ljudi u
potpuno siromatvo i da bi klimatske promjene mogle poveati globalnu pothranjenost
za 25% do 2080. godine.

Iako veinu povrine naeg planeta ini upravo voda, ta injenica ustvari ne otkriva
kolike su nam zalihe slatke vode, supstance toliko nune za odrivost ivota na Zemlji,
zapravo na raspolaganju.Otprilike 97.4% od ukupne koliine vode na Zemlji otpada na
slanu vodu koja ini mora i oceane, ali je kao takva i neupotrebljiva za veinu ljudskih
potreba. Ostalih 2.6% ine zalihe slatke vode, a vei dio te koliine zaleen je u obliku
leda na podruju Arktika i Grenlanda, ili se pak nalazi preduboko u tlu te je stoga
eksploatacija skoro nemogua.Koliina slatke vode koja nam je direktno dostupna, a
pojavljuje se u obliku vlage u tlu, podzemnih voda, vodene pare, te rijeka i jezera, iznosi
priblino 0.014% od ukupne koliine vode na Zemlji.Zahvaljujui krunom toku vode u
prirodi i ova relativno mala koliina slatke vode do sada nam je bila sasvim dostatna za
ivot. Cirkulirajui konstantno izmeu razliitih spremita poput mora i oceana,
kontinentalnih povrinskih i podzemnih voda, te atmosfere i biosfere, zalihe vode su,
iako ne beskonane, nakon dovoljno dugo vremena i kroz navedeno cikliko kretanje
zapravo potpuno obnovljivi prirodni resurs.Ipak, ljudsko djelovanje je naruilo ovu
ravnotenu situaciju i uvelike umanjilo kvalitetu vode koje nam je dostupna.

ak 25% vodnih tokova u zapadnoj i junoj Europi je izuzetno zagaeno raznim

vrstama polutanata koji su direktni nusprodukti tehnolokog napretka i novonastalih
drutvenih trendova. Na svjetskoj razini, s druge strane, zbog oneienja slatkovodnih
resursa potencijalno je ugroeno ak dvije milijarde ljudi i 40% svjetske poljoprivrede
koji izravno ovise o podzemnim vodnim bazenima preko kojih se osigurava voda za pie
i navodnjavanje.

87
S porastom svjetske populacije poveala se je i potronja vode na globalnoj razini,
posebice u razvijenijim zemljama zbog modernog naina ivota i novousvojenih ivotnih
navika, no i dalje nemaju svi mogunost koritenja dovoljno kvalitetne i iste vode.

Glavne izvore oneienja slatke vode predstavljaju industrija, poljoprivreda i kuanske

aktivnosti, pri emu zagaenje moe biti izazvano organskim (u sluaju da otpad nije
procesiran), mikrobiolokim te drugim tvarima.

Danas je, prema navodima tvrtke Lenntech, izdvojeno otprilike 1500 supstanci koje
doprinose oneiavanju slatkovodnih ekosustava (npr. kiseline i alkalije, cijanidni
anioni, deterdenti, kanalizacija i stajska gnojiva itd.). Organske tvari, pogotovo ljudske
fekalije, osnovni su uzrok oneienja rijenih tokova. Zasiuju vodu i zaustavljaju
normalno funkcioniranje ekosustava te otputaju patogene mikroorganizme u vodu, a
oni potom mogu ovjeku prenijeti niz bolesti, ukoliko voda nije proiena prije
konzumacije. Prema najnovijim podacima, danas se u svijetu svakoga dana u vodne
tokove isputa otprilike 2 milijuna tona ljudskog otpada.

Pesticidi koji su razasuti u atmosferi zagauju povrinske i podzemne vodne tokove

putem infiltracije, jer dolaze u dodir sa tlom i vodom putem kie. Do oneienja
akvifera dolazi preko nitrata u umjetnim gnojivima koja se koriste u poljoprivredi.
Zagaenje nitratima moe imati vrlo toksine efekte ukoliko se u ljudski organizam
unose vee koliine. Slino kao i fosfati, oni mijenjaju bioloku ravnoteu vodenog
okolia i uzrokuju eutrofikacijske probleme.Jednom kada je voda kontaminirana vrlo je
teko i financijski zahtjevno, a ponekad i potpuno nemogue, iz nje odstraniti polutante.
Najee koritene tehnologije u odstranjivanju polutanata iz podzemnih voda danas
su aeracija (eng. air stripping), aktivni ugljen (eng.granular activated carbon) te procesi
napredne oksidacije (eng. advanced oxidation processes), iako bi ih, po svemu sudei,
u budunosti mogao zamijeniti proces nanofiltracije.

Adekvatna prevencija oneienja slatkovodnih rezervi je od izuzetnog interesa za

globalnu ljudsku populaciju, ponajprije stoga to to nije samo ekoloko pitanje, ve ima i
znaajne ekonomske implikacije. Dobavljai pitke vode otkrili su da je zatita slivnog
podruja (eng.watershed), putem kojeg se oborinska voda sakuplja u povrinskim ili
podzemnim tokovima i rezervoarima, isplativija zato to tako reducira zagaenje i
smanjuju trokovi obrade vode za pie.Iako je zatita voda globalno pitanje, nedostatak
odgovarajuih propisa i zakonskih normi u zemljama u razvoju predstavlja glavni
problem. Naime, danas se u ovim zemljama ak i do 90% neobraenih otpadnih voda
isputa u rijeke, jezera i priobalna podruja, a to je prijetnja zdravlju, sigurnosti hrane i
pristupu istoj vodi za pie i druge ljudske potrebe.

88
 12. DEMOGRAFSKA ISTRAIVANJA I METODE
Demografija je drutvena nauka o stanovnitvu . Ovaj termin je prvi upotrebio belgijski
statistiar Akil Giljar 1855 godine. Demografija istrauje i prouava zakonitosti i
pravilnosti u biolokom i migratornom kretanju stanovnitva, promjene u demografskim
strukturama (biolokim, socio-ekonomskim i intelektualnim), prouava kakve su vrste te
zakonitosti, njihovo kvantitativno i kvalitativno djelovanje i utvruje meusobne odnose
kretanja stanovnitva sa drugim drutvenim i ekonomskim pojavama.

Demografija je interdisciplinarna nauka povezana sa matematikom i statikom,

ekonomijom, socijologijom, medicinom i epidemiologijom, psihologijom, antropologijom
i biologijom. Demografija kao nauka o dinamici stanovnitva obuhvata prouavanje
njegove veliine, strukture i podjele, kao i to kako se stanovnitvo mjenja tokom
vremena zbog raanja, umiranja, migracija i starenja. Demografska analiza moe da se
odnosi na cjelokupno stanovnitvo ili grupe definisane kriterijumima kao obrazovanje,
nacionalnost, religija, ekonomska aktivnost i ostalim. Postoji mnogo podela demografije
po razliitim kriterijumima. Najee se u evropskim zemljama djeli na: medicinsku,
matematiku, socijalnu i ekonomsku. Grane matematike, ekonomske i socijalne
demografije su se veoma razvile posljednjih godina. esta podjela demografije je i na
formalni i meterijalnu demografiju. Formalna demografija prouava iste demografske
varijable: raanje, umiranje, migracije i statistike manipulacije u vezi ovih pokazatelja.
Materijalna demografija (population studies) je ire polje demografije koje podrazumjeva
prouavanje: fertiliteta, mortaliteta, i migracija u irem socio-ekonomskom i kulturnom
kontekstu koristei pri tom kvantitativne i kvalitativne metode. Primjena raunara u XX
vijeku nije zaobila ni ovu nauku, tako da na osnovu primjene informacionih sistema
moemo lake vriti kompjuterske simulacije i raditi projekcije stanovnitva za
budunost sa vie zavisnih varijabli, takoe mnogi novi oblici uticanja na brojno stanje i
kvalitet populacije kao to su kloniranje i reprogenetika e u budunosti doi do veeg

89
izraaja. Bilo je puno polemika o potrebi postojanja demografije kao samostalne
discipline, ak i o tome da li je demografija nezavisna nauka ili set povezanih
poddisciplina kao to su matematika, ekonomska, socijalna i istorijska demografija.
Tome je posledica da danas mnogi demografi rade u mnogim disciplinama pored
demografije (ekonomiji, sociologiji, antropologiji).

Demografska ekspanzija i eksponencijalni rast: Osnivanje naselja postalo je mogue

kada su pre vie hiljada godina nomadska plemena otkrila upotrebu semena i kada su
poeli sa nastanjivanjem. Naselja su postajala pijace i trnice ukoliko su imale povoljan
saobraajni poloaj. I socijalno-ekonomski i politiko-pravni okvirni uslovi igrali su
odluujuu ulogu u razvoju naselja u gradove. Kao primer za grad Be je karakteristino
da se istorija u izuzetno velikoj meri ogleda u arhitekturi grada. Urbanistiki razvoj
dokumentuje svakako i veliku prekretnicu evropske istorije. Ovaj vremenski luk protee
se od srednjeg veka sa gotikim katedralama, preko simbola svetovne moi i doba
renesanse i baroka, do dominantne slike grada u doba osnivanja krajem XIX
vijeka. 1857 godine je odlueno da se srue bastioni koji su okruivali centar grada.
Ova odluka do dan danas trajno utie na strukturu grada.
Umjesto prostranih livada oko vjenca gradskih zidina pojavila se ulica Ring koju je
monarhija uinila svetski poznatim spomenikom do dana dananjeg. U Beu se nalazi
mesto koje je UNESCO proglasio svetskom kulturnom batinom, zato se mora prihvatiti
izazov da se s jedne strane ouva istorijsko graevinsko nasljee, i da se s druge
strane dozvoli umjeren moderan razvoj centra grada i arhitekture budunosti.Najvaniji
ciljevi su:

1. obezbeivanje povoljne investicione klime za privredu pomou atraktivnih lokacija,

infrastrukture i inovativnih ustanova kao i obezbjeivanje oblinjih resursa za
snabdjevanje.

2. jemstvo za raznovrsnost i kvalitet ivotnog prostora u regionu Bea obezbjeivanjem

i proirenjem zelene zone i dunavskog predjela zajedno sa Donjom Austrijom,

3. koncentrisanje urbanistikog razvoja oko sposobnih javnih prevoznih sredstava,

tedljivo ophoenje sa resursima zemljita, forsiranje kombinovanog korienja i
spreavanje funkcionalnog i socijalnog izdvajanja.

4. poveanje uea ekolokog paketa (bicikl, peaenje, javni prevoz) i ujedno

redukovanje motorizovanog individualnog saobraaja,

5. garancija za kvalitet ivljenja u gradu pomou ravnopravnog pristupa ustanovama

kulturnog ivota, socijalnim, obrazovnim, zdravstvenim i starateljskim ustanovama,
stambenom prostoru dovoljne veliine i kvaliteta kao i zonama prirode i relaksacije,

6. i svakako voenje rauna o zahtevima naunog drutva odgovarajuim

unapreenjem istraivanja i nauke i na taj nain kontinuinirano poziciranje grada kao
metropole znanja.

90
Na poetku istorije ovjeanstva, broj stanovnika na Zemlji bio je stabilan. Njegovu
dinamiku su odreivali bioloki faktori, a visok natalitet bio je praktino eliminisan
visokom smrtnou. U periodu 7.000 6.000 godina prije nae ere, kada se
zemljoradnja tek poela razvijati, procjenjuje se da je na naoj planeti ivjelo 5 10
miliona stanovnika. Na poetku nae ere ivjelo je oko 300 miliona, a 1750. godine
neto vie od 750 miliona. Prema procesu UNESCO-a, 1830. godine ovjeanstvo je
imalo oko milijardu stanovnika. Od 1900. godine, u svetu je broj stanovnika porastao od
1,5 na preko 6 milijardi. Sada u svjetu ivi preko 6 milijardi ljudi. Svake dvije sekunde
rodi se 10, a umre 5 osoba. To znai da svake dvije sekunde ima 5 stanovnitva vie na
zemlji ili preko 200.000 ljudi za dan. Pretpostavlja se da zemljinu kuglu moe da naseli
30 milijardi ljudi. Svake nedjelje u gradove irom svjeta doseli se preko milion novih
stanovnika. Tako preko 200 gradova ima vie od milion stanovnika, a desetak ima vie
od 10.000.000 stanovnika. Dolazak novog stanovnitva premaio je procjene svjetskih
eksperata. Konkretnije: 90 % rasta populacije dogodie se u urbanim sredinama.

Demografija se oslanja na upotrebu ogromnih koliina podataka, ukljuujui rezultate

popisa stanovnitva i beleenje roenja, braka i smrti. Prvi moderni popis je obavljen u
francuskim teritorijama Severne Amerike 1665. godine, a moderni u dananjem smislu
je obavljen 1801. godine u Engleskoj i Velsu kada je i odreeno da e se obavljati
svakih 10 godina. Ovaj metod skupljanja demografskih podataka se danas koristi u
cjelom svjetu. U mnogim zemljama, posebno u treem svetu, pouzdani demografski
podaci se jo uvek teko prikupljaju. Stanovnitvo Nigerije je, na primjer, tokom 1980-ih
procenjeno na oko 100 miliona ljudi, dok je popisom stanovnitva iz 1991. popisano
manje od 89 miliona ljudi.

Vani pojmovi:Opta stopa nataliteta, godinji broj ivoroenih na hiljadu stanovnika

sredinom godine posmatranja. Poto ova mjera zavisi od ukupnog stanovnitva to je
ona via mera rasta stanovnitva nego mera nivoa raanja. Opta stopa plodnosti ili
fertilitet, godinji broj ivoroenih na 1000 ena u fertilnom kontigentu (esto se uzima
period od 15. do 49. godine starosti, ali ponekad i od 15. do 44. godine). Specifine
stope fertiliteta po starosti, godinji broj ivoroenih (od majki starih izmeu x do x+n)
na 1000 ena u odreenim starosnim grupama (obino starost po petogodinjim
starosnim grupama 15-19, 20-24 itd.). Opta stopa smrtnosti ili mortaliteta, godinji broj
umrlih na 1000 stanovnika sredinom perioda posmatranja.Stopa smrtnosti o dojanadi
ili infantilnog mortaliteta, godinji broj umrle dece mlae od 1 godine na 1000
ivoroenih. Oekivano trajanje ivota, broj godina koje pojedinac odreene strosti
moe oekivati da e doiveti iz aktuelni nivo smrtnosti po starosti.

91
Stopa ukupnog fertiliteta, broj ivoroenih na 1 enu u njenom reproduktivnom
ivotu,ako bude raala po istim specifinim stopama fertiliteta po starosti kao i u godini
posmatranja, to jest to je suma specifinih stopa fertiliteta po starosti. Za prosto
obnavljanje stanovnitva potreban je nivo od oko 2,14 djece po eni, pri niskim
mortalitetnim uslovima.

Bruto stopa reprodukcije, broj enske djece koje e roditi ena u toku svog
reproduktivnog perioda po aktuelnim specifinim stopama fertiliteta, a moe se
izraunati i kao proizvod stope ukupnog fertiliteta i vjerovatnoe raanja enskog djeteta
(0,485).
Neto stopa reprodukcije, broj enske djece koje e roditi jedna ena po istim specifinim
stopa mortaliteta i stopa fertiliteta kao u godini posmatra, to jest ako bude izloena
datom rasporedu raanja i umiranja. Za prosto obnavljanje stanovnitva potrebno je da
ova mjera bude 1, to bi znailo da svaka ena rodi 1 ensko djete. Ova mjera se moe
dobiti i kao prizvod bruto stope reprodukcije i medijane verovatnoe doivljenja za
starost od 50 godina.

Uticaj demografske ekspanzije na kvalitet ivotne sredine.

Kao rezultat intenzivne urbanizacije, industralizacije i razvoja poljoprivredne proizvodnje

vodeni bazeni su izloeni eutrofizaciji, odnosno unosu razliitih otpadnih materija. Kao
rezultat eutrofizacije dolazi do poremeaja ravnotee u ekosistemu koji se manifestuju
remeenjem ivotnih aktivnosti vodenih organizma i izmenom kvaliteta vode. Drastino
remeenje ravnotee u ekosistemu usporava ili zaustavlja proces autopurifikacije,
odnosno samopreiavanje, tokom koga se pod uticajem fizikih
(razblaenje,taloenje), hemijiskih (oksidacija,redukcije,hidroliza) i biolokih procesa
kvalitet vode, nakon nekog vremena od uliva eflueta,poboljava. Zemlju smo prostrli i
po njoj nepomine planine razbacali i uinili da na njoj sve s mjerom raste. Pod
pojmom ivotne okoline podrazumeva se sve ono to okruuje ovjeka. To su: vazduh,
zemljite, voda, vegetacija i ostali ivi svjet koji egzistira u tri sredine, meusobno
povezane u dinaminu ravnoteu. Biljni svjet koristei mineralne stvari, energiju Sunca i
ugljen-dioksid iz vazduha proizvodi organske materije i kiseonik, neophodne za ivot
ovjeka i ivotinja.Uginule biljke i ivotinje vremenom se mineralizuju do neorganskih
materija koja su polazna osnova za sintezu sloenih organskih materija u biljkama, koje
dalje koriste ivotinje i ovjek. To se neprestalno deava, inei veni krug ivota i
ravnoteu, koja je daleko od statine. Kljunu ulogu ine mikroorganizmi koji razlau
organsku materiju do krajnjih anorganskih spojeva: vode, ugljendioksida i amonijaka i
tako omoguavaju obnovu i odravanje ivota na Zemlji. ivotnu okolinu ine tri medija:
vazduh, voda i zemljite. Vazduh, iji omota koji okruuje Zemlju do priblino 970 km
visine i koji ima masu od 5,3 X 10 tona.ist vazduh je osnov za zdravlje i ivot ljudi i
itavog ekosistema. Vazduh je smea gasova koja ini atmosferu, a sastoji se priblino
od 4/5 azota, 1/5 kiseonika i vrlo malih koliina plemenitih gasova, ugljen dioksida,
vodonika, ozona, vodene pare i raznih neistoa.

92
Nevolje nastaju kada se ovaj odnos poremeti. Zagaeni vazduh utie na razliite naine
na zdravlje ljudi i itav ekosistem. Atmosfera slui i kao sredstvo transporta zagaujuih
materija do udaljenih lokacija i kao sredstvo zagaenja kopna i vode. Zagaenje
vazduha zavisi prvenstveno od tipa zagaivaa. Glavni izvori zagaenja vazduha su
zagrijavanje stanova, industrijske aktivnosti i saobraaj. Najese zagadjujue materije
su: ugljen-monoksid (CO), sumpor-dioksid (SO2), azot-dioksid (NO2), mikrooestice
ai. Specifine zagaujue materije vazduha su i olovo, kadmijum, mangan, arsen,
nikl, hrom, cink i drugi teki metali i organske materije koje nastaju kao rezultat razliitih
aktivnosti. Ugljen monoksid (CO) je veoma otrovan gas, bez boje mirisa i ukusa. Ovaj
gas nastaje prilikom nepotpunog sagorevanja fosilnih goriva. Koncetracija od 1% CO u
vazduhu je smrtonosna. Ugljen monoksid je toksian u visokim koncentracijama i
indirektno doprinosi globalnom zagrevanju ozona. Emisije potiu uglavnom od
saobraaja. U Evropi se emituje oko 125 M tona, ili 11% od ukupne svetske emisije
ovog gasa. Emisija SO2 jedinjenja drastino je vea u zimskom nego u letnjem periodu,
zbog sagorevanja fosilnih goriva. Zimski smog pojavljuje se najee i najvie u
centralnoj, junoj i jugoistonoj Evropi. Zato su vlasti u dravama ovih regiona krenule u
kampanju za redukciju upotrebe vozila u centralnim gradskim delovima. Koncentracija
SO2 u atmosferi zapadno-evropskih gradova primjetno je opala u odnosu na 1970.
godinu. Pad koncentracije SO2 u atmosferi rezultat je redukcije korienja fosilnih goriva
u zagrevanju domainstava.

Efekat staklene bate: Osnovni nauni dokazi pokazuju da CO2 igra znaajnu ulogu kad
je u pitanju efekat staklene bate. Inae, efekat staklene bate je prirodni fenomen -
rezultat apsorpcije kratkotalasnog Sunevog zraenja koje Zemlja apsorbuje, ali zbog
pojasa ugljen-dioksida i drugih otrovnih gasova u atmosferi infracrveni zraci ne mogu da
se probiju u kosmos, ve ostaju pod slojem gasova i ponovo ih apsorbuje
Zemlja (dugotalasno infracrveno zraenje). Ovaj proces rezultuje efektom zagrijavanja
atmosfere do take koja je mnogo via nego to bi to normalno bio sluaj, jer je znatno
poveana prisutna koncentracija CO2 i drugih gasova staklenika u atmosferi.

Uticaj demografske ekspanzije na zemljite:Zemljite na kome ovjek ivi je neposredno

vezano za njegov ivot i opstanak. Sastavljeno je od mineralnih stvari, organskih
materija i vode. U njemu egzistira poseban ivi svijet. Poseban znaaj i ulogu imaju
mikroorganizmi koji su prisutni u zemljitu. Cilj kontrole je ispitivanje zemljita, obrada
podataka, formiranje i dopunjavanje baze podataka o stepenu i karakteristikama
zagaenja, kao i vrstama prisutnih polutanata. Pored toga cilj istraivanja je
identifikacija osjetljivih i optereenih podruja, posebno u zoni zatite izvorita i
monitoring efekta zagaenja na vodu koja se zahvata za vodosnabdjevanje, vodu za
zalivanje poljoprivrednih kultura, kao i na zdravlje populacije. Sistematsko praenje
kvaliteta zemljita zahtjeva primjenu adekvatnih metodolokih pristupa i specifinu
statistiku obradu podataka, kako bi dobijeni rezultati mogli biti komparirani i
vrjednovani.

93
Zemljite predstavlja najpovrniji sloj Zemljine kore u kome se neprekidno odvijaju
dinamiki procesi pod uticajem klimatskih, biolokih, hemijskih i mehanikih faktora, a
pre svega ljudske aktivnosti. Uopteno gledano zemljite je sastavljeno od slojeva,
profila, od kojih svaki ima svoje specifinosti. Povrinski sloj predstavlja sloj humusa, a
debljine je od nekoliko sentimetara do 1,5m. Ovaj sloj se tokom vremena stvara
slaganjem biljnog materijala, razloenih ili djelimino razloenih organskih materija.
Prelazni sloj zemljita nastaje spiranjem razliitog geolokog materijala vodom, a dublje
slojeve izgrauju glineni minerali u kojima dolazi do akumulacije neorganskog i
organskog materijala i vode.

Ujedno, zemljite predstavlja veoma kompleksan ekosistem u kome ive razliiti oblici
ivog svjeta (bakterije, gljivice i plesni, aktinomicete, virusi, protozoe, amebe, infuzorije,
hematode, gliste, lankari, insekti, krtice i glodari, alge i drugi biljni i ivotinjski
svet). Zagaenje zemljita porjeklom iz otpadnih voda: otpadne vode iz tehnolokih
postupaka u industriji i privredi;vode zagaene usljed poljoprivrednih aktivnosti
(vjetaka ubriva, pesticidi iorganski otpaci razliitog porjekla); otpadne vode iz
individualnih domainstava, kolektiva, ugostiteljstva i drugo.

Zagaenje zemljita poreklom iz atmosfere: emisija iz industrijskih tehnolokih

procesa; emisija usled sagorevanja fosilnih goriva u industriji, kapaciteta za proizvodnju
energije (TO-TE), individualnih i lokalnih kotlarnica i dr.; emisija porjeklom od motornih
vozila koja koriste naftu i derivate; emisija prilikom sagorjevanja razliitih organskih
materijala, biomase i sl.

Zagaenje zemljita vrstim otpadnim materijalom poreklom iz privrede,

domainstava,poljoprivrede i dr.Buka je zvuk koji je neprijatan za uho. Nekada je
poticala od prvobitnih fenomena grmljavine sa praskom groma, eksplozije vulkana,
duvanje vjetrova i morskih talasa. Sa pojavom raznih zanata,kod kojih je buka
neizbjena, samo odreeni broj ljudi je ugroen (kovai, kujundije, zvonari, bubnjari).
Danas skoro da nema naselja i radnih mjesta koje nije manje ili vie izloeno buci.Zvuk
je oseaj koji se prima preko organa uha izazvan promenama vazdunog pritiska,
odnosno zvuk je sve ono to ujemo. Buka odnosno zvuk nastaje kada oscilacije u
vazduhu logintudijalnih talasa stignu do naeg uha. Uestalost tih talasa nalazi se u
rasponu od 20 20000 Hz. Zvuk moze da se prostire u bezvazdunom prostoru. Za
njegov postanak i prenoenje neophodna je materija. Buka nastaje nepravilnim
treperenjem vrstih, tenih i gasovitih materija ije se oscilacije prenose do uha.

Kod zvuka (buke) se razlikuju:

boja,
jaina i
visina.

94
Otpad predstavlja proizvode iz domainstva, poljoprivrede, industrije . On moe biti
vrst, tean i gasovit. Ranije je izbacivan u spoljanju sredinu dok se nije vidjelo da
priroda ne moe uvjek da se izbori sa njim. Pesticidi, povean organski otpad, toksini
material, teki metali, plastika. Gasovi SO2, CH4, CO2, freoni stvaraju ozonsku
rupu,vraaju se na zemlju u vidu kiselih kia. vrsti otpad on je nastajao jo u
najprimitivnijim oblicima ljudske zajednice. ovjek sve to nije mogao da iskoristi on je
to bacio i tako stvorio otpad.Opasan otpad ini smjea materija koje sadre niz opasnih
toksinih jedinjenja, maker i u mikrokoliinama.

Opasni otpadi mogu na est naina da izazovu opasnost:

1. Njihovim ispitivanjem moe doi do zagaivanja podzemnih voda,

2. Zagauju se povrinske vode, a jo ee podzemne vode,

3. Zagauje se vazduh usljed njihovog sagorjevanja isparavanja i sublimacij,

4. Moe doi do neposrednog trovanja,

5. Preko lanca ishrane,

6. Vatra i eksplozija.

Zatita ivotne sredine od demografske ekspanzije: U cilju zatite izvorita

vodosnabdjevanja, zatite zdravlja stanovnitva, ouvanja kvaliteta vodnih resursa i
prevencije ukljuivanja perzistentnih opasnih neorganskih i organskih materija u lance
ishrane. Dobijeni podaci, u viegodinjem nizu, mogu se koristiti i kao osnova za
procjenu efikasnosti preduzetih mjera sanacije.Buka -Definitivno rjeavanje problema
buke je mogue jedino regulisanjem saobraaja van stambenih i drugih zona kojima
buka remeti kvalitet ivota. Ublaavanje njegovog dejstva moe se postii: a) rijeenjem
vezanim za saobraajnu, i rastojanjem te saobraajnice od objekta, sputanjem na nizu
kotu postavljanjem objekta-barijera ili zelenog rastinja, upotrebom materijala koji je loiji
rezonator i drugo i b) rijeenjem u okviru pojedinih objekta. Odlaganje otpada se moe
vriti bez izdvajanja konverznih proizvoda i energije. Danas se uglavnom odlae ostatak
nakon obrade otpada. Deponija u odnosu na nekontrolisanja smetlita, to su mesta gde
se odreenim tehnolokim procesima i sanitarnim pravilima tretmana vrstih otpadaka
vri zatita okoline od zagaenja, podzemnih, povrinskih voda, zemljita i atmosfere. U
blizini deponije ne sme da bude znaajni resursi podzemnih , povrinskih voda,kao i da
zemljite nije atraktivno za neku drugu svrhu. Dva naina deponovanja vrstog otpada:

1. Povrinski i

2. odlaganje u tzv. rovovima.

95
Povrina postojeih deponija se svake godine poveava to je poseban problem, jer se
mnoge nalaze u neposrednoj blizini gusto naseljenih mjesta. Lokacije sadanjih
deponija nisu predhodno pripremljene za odlaganje otpada, tako da na njima ne postoji
sloj koji sprijeava prodiranje ocjednih voda sa deponije u vode i zemljite. Sadanje
deponije predstavljaju dugoronu opasnost po zdravlje stanovnitva jer zagauju
povrinske i podzemne vode i zemljite. Zbog navedenih injenica, a u cilju zatite
ivotne sredine, zatite zdravlja stanovnitva, zatite voda i zemljita, kao i kvaliteta
vazduha potrebno je izgraditi regionalne sanitarne deponije.

Otpadne vode:Pored iskorienih, a ne preienih voda, u vodotokove se isputaju i

vode koje nastaju prirodnim luenjem rudarskih kopova odlagalita i jalovita. Tako u
vodotokove dospevaju vee koliine otpadnih voda od zahvaenih sa izvorita i
godinje se ispusti preko 22 miliona kubika. Ove vode se isputaju bez ikakvog ili
nedovoljnog preiavanja.Tretman otpadnih voda. Postrojenje za preiavanje
otpadnih voda.

Osnovne faze u preradi otpadnih voda na veini postrojenju su:

1. odvajanje grubog otpada sistemom reetki,

2. odvajanje pjeska u pjeskolovu,

3. taloenje grubih koloida u primarnom taloniku,

4. taloenje estica veliine molekula i sitnijih kloida i stvaranje bioloki aktivnog mulja
(kultura bakterija koja vri preiavanje otpadnih voda) u skundarnom taloniku:

a) bioloki proces prerade otpadne vode aktivnim bakterijama u aerobnom procesu u

bazenima za bioaeraciju u kojima te bakterije razgrauju i unitavaju otpad u vodi koja
se prerauje,

b) odvajanje bioloki preraene vode od mulja koji u ovom procesu nastaje i njegovo
skladitenje u poljima za suenje,

c) isputanje bioloki preiene vode koja zadovoljava ekoloke standarde u recipijent.

Ovakav nain prerade otpadnih voda, potpuno je ekoloki prihvatljiv jer se ne

upotrebljavaju dodatna hemijska sredstva to omoguava da se u reku isputa gotovo
ista voda i dobijanje mulja koji se moe koristiti kao ekoloko ubrivo u poljoprivredi.

96
Kvalitet vazduha: dotrajalost gasovoda i ostale opreme kojom se gasovi iz topionice
transportuju do fabrika sumporne kiseline, veliki problem jeste nizak nivo ekoloke
svjesti, nedostatak radne i tehnoloke discipline i neodgovarajua organizacija rada
(smog je naroito opasan za djecu i starije).Svake godine emituje se preko 200.000 t
sumpordioksida i 300 t arsena. Zemljite sve vie postaje kiselog karaktera to utie na
njegovu plodnost i poveava pokretljivost tekih metala koji mogu dospjeti u biljke.
Kiselost je najvea kod poljoprivrednih povrina koje neposredno okruuju rudarsko-
metalurki kompleks. Sadraj tekih metala u zemljitu: Arsen i teki metali su prisutni u
zemljitu. Po domaim propisima dozvoljen je sadraj bakra od 100 mg/kg a arsena
25mg/kg. Sadraj bakra prekorauje ove norme u katastarskim optinama Otrelj,
Slatina i Buje. Na ostalim prostorima je veoma blizu graninih vrednosti. Sadraj
arsena je u svim zemljitima veoma blizu propisanim normama.

Ovo ukazuje na neophodnost preduzimanja hitnih mera zatite, rekultivacije i

revitalizacije. Time bi se postiglo: poveanje poljoprivredne proizvodnje, proizvodnja
zdravstveno ispravnih ivotnih namirnica, razvoj sjela, smanjenje cijena ivotnih
namirnica, smanjenje siromatva, poboljanje kvaliteta ishrane i poboljanje zdravlja
stanovnitva. Za rekultivaciju je mogue korienje krenjaka iz rudnika u neposrednoj
blizini to bi doprinelo poboljanju ekonomskog poloaja.

Nekada su ljudi ivjeli u skladu sa prirodom. Tada im je priroda davala onoliko koliko im
je bilo potrebno i oni nisu uzimali vie nego to im je bilo potrebno. Sa porastom broja
stanovnika planete Zemlje, kao i sve veem okretanju ka jednostavnijem ivotu, ljudi su
okrenuli lea prirodi. Najvei predator dannjice je sam ovjek. Ako se u budunosti
nastavimo ponaati kao i do sada, planeta nee moi da obezbjedi budunost za
naredne generacije. Davno je reeno mi nau planetu nismo nasljedili od naih
roditelja, nego smo je pozajmili od nae djece. Sve vei razvoj gradova je neminovan,
ali i pored toga moramo se truditi da obezbjedim bolji sklad izmeu nas i planete
Zemlje.

97
 13. POLOAJ OVJEKA U BIOSFERI
Da bi se napravio tzv. prikaz poloaja ovjeka u biogeosferi prvo se treba pojasniti sam
pojam biosfere, a to je: Biosfera (iz strogrkog , bos = ivot i , sfaira = lopta)
oznaava prostor ili podruje na nebeskom tijelu u kojem se nalaze iviorganizami.

Sastoji se od gornjeg dijela (litosfera), podruja vode (hidrosfera) i

sloja zraka (atmosfera).Koliko je do sada poznato, Zemlja je jedino mjesto na kojem
postoji ivot.

ivotni oblici ine biosferu planeta. Smatra se da je razvoj biosfere na Zemlji zapoeo
prije otprilike 3.5 milijardi godina. ivotne zajednice (biomi) nastanjuju gotovo cijelu
povrinu Zemlje, od vrlo rijetko nastanjenih arktikih i antarktikih podruja, do gusto
naseljenih podruja oko ekvatora.Razvitak ivih organizama na zemlji posljedica je
evolucije. Na rasporeivanje organizama najvie utjeu imbenici kao to su
zemljopisna irina, nadmorska visina i dostupnosti vode kao osnovne tvari koje
omoguuju ivot.Znanost koja se bavi irenjem organizama na povrini zemlje zove
se biogeografija.Zahvaljujui zemljinoj atmosferi i vodi u tekuem stanju mogue je
postojanje biosfere, koja sadri tvari bitne za ivot.Svi ekosistemi Zemlje ine
funkcionalnu cjelinu nazvanu biosfera (sfera ivota). Jedinstvo ive i neive prirode ne
ograniava se na ekosisteme, ve se protee i na itavu planetu Zemlju.

Biosferu sainjavaju dijelovi ostalih Zemljinih sfera koje su naseljene ivim biima:

atmosfera, sloj plinova koji ini perifernu oblogu nae planete;

hidrosfera, vodeni omota Zemlje ili tosfera,
povrinski, tvrdi pokriva Zemlje.

U biosferi se objedinjuju svi stepeni organizacije ivog svijeta tako da biosfera

predstavlja vrhunski bioloki sistem. Odlikuje se specifinom strukturom, koja se ogleda
u odreenom prostornom rasporedu ekosistema:horizontalnom ivertikalnom.

Horizontalan raspored ekosistema odreen je, prije svega, klimatskim uvjetima. Idui od
ekvatora ka polovima, moe se uoiti izvjesna pravilnost u rasporedu razliitih
ekosistema na obje Zemljine polulopte. Vertikalni raspored ekosistema na kopnu u
skladu je sa horizontalnim rasporedom ekosistema od ekvatora ka polovima. Od
podnoja do planinskih vrhova temperatura opada i mijenja se klima, pa se u skladu sa
tim smjenjuju i ekosistemi. Tako se liarske i etinarske ume smjenjuju livadama i
panjacima, a planinske tundre i zona vjenog leda nalaze se na vrhovima planina.

98
ovjek je od postanka ne samo bio bio dio biosfere prostor na kome se odvija ivot
ve je uspio svim svojim djelovanjem i aktivnostima mijenjati biosferu. U mogoemu je
to injenje bilo neophodno i dobro ali danji problemi ukazuju na to da su mnoga pak
bila i neophodna i negativna. ovjek nije, meutim, bioloka ve i proizvodno-
potroaka i drutvena jedinka. Geografskom okoliu drutva stoga neodvojivo pripada i
tzv. drutveni odnos koji se nije razvio u okviru prirodnog okolia ve i u uvjetima
odreenih proizvodno-gospodarskih, socijalnih, kulturnih i specifinih demografskih,
politikih i obiajnih okolnosti u danim politikogeografskim okvirima, ukljuujui tu i
batinu te odnose sa susjedima. Tako shvaen geografski okoli, prema tome, sadri
prirodni i preoblikovani prostor, ukljuujui tu stanovnitvo zajedno s mreom njegovih
proizvodnih, gospodarskih, naseobenih i kulturnih ustanova i sredstava, emu osim toga
treba dodati kao specijalne djelatnosti obranu, sigurnost, upravu i usluge. Iako je
stanovnitvo, zatim gospodarska i administrativno-prostorna struktura nastala u okviru
prirodnoga prostora, njihov razvoj meutim nije rezultat utjecaja prirodnih procesa,
stoga je metodologija njihova istraivanja razliita s gledita prakse i znanosti.Uticaji
okolia prema njihovoj funkciji i dinamici izmjena uvjetovanih i usmjerenih temeljnim
faktorima (prirodnim i drutveno-gospodarskim) mogu se svrstati u etiri tzv.
podsistema:

prirodni okoli (geosfera, ekosfera)

preoblikovani okoli (izgraeni, umjetni okoli tehnosfera)
demografsko-ekonomski okoli (proizvoaka sfera)
politiko-kulturni okoli (potroaka sfera).

Veinu podsustava i pojedinih imbenika okolia znanost i praksa dugo su parcijalno

istraivale, no njihove meusobne veze i otkrivanje njihove meuovisnosti djelovanja
danas su od odluujueg znaaja. Zbog eksponencijalnog porasta broja stanovnitva na
Zemlji i intenzivnog porasta njegovih proizvoakih i potroakih aktivnosti sve je
slojevitije koritenje a isto tako preoblikovanje kako prirodnog tako i preoblikovanog
okolia. Slijedom toga dolo je do sve jae divergencije meuovisnosti utjecaja
podsustava i imbenika okolia.

99
Ukljuivanjem naprednijih tehnologija u proizvodnju sve je jae izraena diferencijacija
podjele rada izmeu pojedinih gospodarskih regija, a pojaano je strujanje tvari i
energije. Jaanje proizvoakih potencijala ne rezultira samo gospodarskim
prednostima ve uzrokuje i pojavu odreenih kriznih situacija u okoliu. Nesumnjivo je
da je temeljni zadatak ovjeka u biosferi racionalno koritenje okolia, tonije ostvarenje
funkcionalnog ureenja prostora.

To naravno podrazumijeva rjeavanje niza parcijalnih zadataka (prostorna organizacija

ivota, gospodarenje vodama, urbanistika rjeenja, odgovarajue gospodarenje i
smjetaj industrijskog i ostalog otpada raznog porijekla, zatita okolia, rjeenje pitanja
odvodnje oneienih voda itd.), ije se rjeenje temelji na prepoznavanju uzrono-
posljedinih veza. Cjeloviti geografski okoli sadrajno je slojevitiji, kompleksniji nego
onaj prirodni. Dodati treba da je njegov potencijal sloeniji i raznovrsniji pa drutvu
omoguuje povoljne egzistencijalne mogunosti. U ocjeni potencijala okolia s
antropocentrinog stanovita iskoritavanje prirodnih danosti treba uvijek zajedniki
vrjednovati s njegovim kulturnim, drutveno-gospodarski i tehnikim mogunostima.
Samo vrjednovanjem prostorne strukture neke regije, danosti okolia i njegovih resursa
i imbenika (prednosti i nedostataka slabosti) moe se doi do premjera njezinih
optimalnih mogunosti i kapaciteta, dakle, tanije reeno, do premjera potencijala regije.
Rjeenje nije lako pa zahtijeva kompleksni geografski pristup. Potencijal prirodnog
okolia (ekoloki potencijal) neke regije u irem smislu predstavlja zajedniki utjecaj
svih proizvodnih snaga podruja, dok je njegov drutveno-ekonomski potencijal rezultat
zajednikih stvaralakih i potroakih aktivnosti ovjeka. Integralni potencijal okolia
izraz je kompleksa mogunosti koje pruaju imbenici svih navedenih podsustava.
Prema tome, potencijal okolia nekog podruja dan je prirodnim imbenicima (prirodni i
ekoloki potencijali) te vrijednou cjelokupnih proizvodnih i neproizvodnih aktivnosti
ovjeka (imbenicima drutveno-ekonomskih, politikih i kulturnih potencijala). Integralni
geografski potencijal neke regije ili pak drave mijenja se pri tome prostorno i vremenski
u zavisnosti o ivotnom standardu i nivou tehnolokog i znanstvenog napretka.

100
 14. STRUKTURE LJUDSKIH POPULACIJA
Stanovnitvo ili ljudska populacija je vremenski i prostorno omeena grupa
reproduktivno i socijalno povezanih individua koje mogu imati podmladak. Termin se
najee pominje u demografiji kao nauci i oznaava ukupnu populaciju koja se nalazi u
odreenoj zemlji, sve starosne i spolne grupe, ali i u biologiji, gdje definira
ljudske populacije razliitog nivoa (lokalne, regionalne, dravne - do ovjeanstva u
cjelini).

101
U prirodnim uslovima rijetko mogu se nai jedinke koje cijeli ivot provode izolirano.
Jedinke koje ive na istom podruju uspostavljaju odreene meuodnose kao i odnose
s okolinom. Tako ine bioloki sistem koji se naziva populacija. Sve bioloke vrste u
prirodi postoje u obliku populacija, pri emu je svaka vrsta predstavljena odreenim
brojem populacija. Tako, naprimjer, jednu populaciju ine:

1. Osobine

2. Gustoa populacije

3. Prostorni raspored

4. Natalitet i mortalitet

5. Dobna struktura i brojnost populacije.

Ljudska populacija i razvoj naseljenosti: demogeografija (demos gr.- narod ) je dio

antropogeografije koji prouava naine na koje su prostorne razliitosti u raspodjeli,
sastavu, migracijama i rastu stanovnitva povezane s prirodom mjesta. Ona se bavi
Prouavanjem, ljudi u njihovoj prostornoj raspodjeli i gustoi, Poveanjem ili
smanjenjem broja stanovnika, Kretanjima i pokretnou stanovnitva, Radnom
strukturom, Grupiranjem ljudi u naselja, Nainom iz geografskih karakteristika mjesta
npr. obrasci naselja, Nainom na koji mjesta reagiraju jedna za drugima na populacijske
fenomene npr. imigracija.

Hominizacija (evolucija ili razvoj ovjeka) evolucijski proces koji je doveo do dananjeg
ovjeka (Homo sapiens),a tekao je od najprimitivnijih hominida (Australopithecus) preko
raznih predstavnika roda Homo (H. habilis, H. erectus, H. sapiens); najstariji fosilni
hominid, koji je mogao u evoluciji dati oblik Homo habilis, fosilno je poznat kao A.
afarensis u Africi, starosti oko 3,5 mil. god.; u procesu h. bitni su porast i sloenost
neurokranija te pojava odgovarajueg razvoja kulture.Ostaci najstarijeg ovjekovog
pretka pronaeni su u Africi prije 4 miliona godina,Najstariji nalaz ovjekovog prijetka u
Evropi pronaeni na podruju dananje Engleske.

Humana populacija: ukoliko vrsta zauzima vea prostranstva i naseljava

razliita podneblja kao to je to sluaj sa ljudskom vrstom (Homo sapiens), onda je vrsta
sastavljena od velikog broja populacija. Kada govorimo o humanim populacijama, onda
moemo da mislimo na stanovnike jednog sela, jednog grada, jedne ulice, na jednu
generaciju aka i sl. Dananji ovjek potie iz male grupe ljudi koja se jo pre 1-2
miliona godina pojavila negde na afrikom tlu. Savlaujui prirodne neprijatelje,
prilagoavajui se na razliite uslove sredine humana populacija je doivjela
eksplozivan razvoj u posljednja tri vjeka (broj ljudi se preterano mnogo poveao).

102
ovjek utie i na populacije drugih vrsta: poveava brojnost jednih, smanjuje ili ak
potpuno unitava druge.Mjenjajui odnose u prirodi, ovjek postepeno ugroava i svoj
sopstveni opstanak.

Porjeklo i naseljavanje: Porjeklo ovjeka na Zemlji je objanjeno i opteprihavaeno u

nauci preko evolutivne teorije arlsa Darvina, Porjeklo ovjeka (1871). Iako je Darvin
u svojoj teorija dao i oblast pojavljivanja prvog oveka, danas ne postoje vrsti dokazi
da je Afrika jedina kolevka oveanstva. Afrika teorija pojave prvog ovjeka (Homo
sapiensa) dugo je vremena opstajala kao opteprihvaena. Po njoj prvi ovek se
pojavio u istonoj Africi (gdje je evoluirao izmeu 200.000 i 100.000 godina), odakle se
prije oko 60000 godina proirio ka Evropi zamenjujui tamonju zajednicu Homo
neadretalis-a i Aziji zamenjujui Homo erectus-a.Nasuprot afrikoj teoriji, osamdesetih
godina XX vijeka pojavila se nova multiregionalna teorija o porjeklu ovjeka, koja je
iznela tvrdnju da je evolucija ovjeka poev od Pleistocena, pre oko 2.5 miliona godina
do danas, tekla simultano u vie oblasti u svjetu.

Prvobitne ljudske zajednice bile su suoene sa mnogo veim pitanjem opstanka u

prirodnom okruenju nego to je to danas sluaj. Pre nekih 11000 godina, led koji je
prekrivao znatan deo severne hemisfere (poslednje ledeno doba), poeo je da se
povlai ka severu, a biljke, ivotinje i ovek su poeli da se ire, naseljavajui
novoosloboene teritorije. To vreme starijeg kamenog doba (paleolit) karakteristino je
bilo i po tome to su male ljudske zajednice lovaca i skupljaa poele da se razlikuju u
prostoru po nainu ivota i opstanak u sredini u kojoj su iveli. Prvobitne ljudske
zajednice oliene u lovcima i sakupljaima plodova, stalno su menjali mesto boravka u
potrazi za hranom, odnosno u zavisnosti od smene godinjih doba. Do kraja paleolita,
ljudske zajednice su naselile sve kontinente izuzev Antarktika, irei sa sobom
odreene obrise svoje drutvene organizacije i kulture. Sa prostornim irenjem, ljudska
populacija se i brojno uveavala. Obzirom da su relativno male grupe drale velike
teritorije radi lova i sakupljanja plodova, pretpostavka je da je izmeu datih grupa bilo
odreenih kontakata i ak neke vrste primitivne razmene i meusobnog ukrtanja. Ipak,
prvobitne ljudske zajednice se najvie karakteriu, upravo, visokim stepenom
meusobne izolovanosti. Pretpostavlja se da je 9000 p.n.e., itava ljudska zajednica na
Zemlji brojala izmeu 5 i 10 miliona ljudi.Razvoj prvobitnog ljudskog drutva doveo je do
kreiranja odreenih orua kojima su obraivani razliiti materijali iz prirode, a injenica
da su se prirodni uslovi stanita veoma razlikovali na planeti, dovela je do toga da su se
ljudske zajednice u prilagoavanju tako razliitim uslovima poele oblikovati u
meusobno razliite kulturne i socijalne grupe. Povlaenje ledonog pokrivaa sa
najveeg dela severne hemisfere nakon ledenog doba (od pre 10000), oznailo je
poetak novog razdoblja u razvoju ivog sveta na planeti, pa i ljudske zajednice.
Prostranstva u Evropi, Aziji i Severnoj Americi koja su do tada bila pod ledom bivaju
prekrivena travnatim oblastima, a umski regioni sa juga se povlae ka severu.

103
Klima postaje toplija i ljudska zajednica se poinje bre iriti, kako u prostoru, tako i u
brojnosti. Sakupljako lovaka privreda vie nije dovoljna da obezbjedi dovoljno
hrane, tako da ljudi poinju da pripitomljavaju ivotinje i biljke i da se vezuju za
odreeni prostor (vie nema tolike potrebe za stalnim menjanjem mesta boravka). Od
11000 do 5000 godina p.n.e. traje mezolit (srednje kameno doba). Preko
radiokarbonske metode, arheolozi i geofiziari utvrdili su da se pripitomljavanje svinja u
dananjoj jugoistonoj Turskoj i koza na Bliskom Istoku odigralo izmeu 8000. i 8400.
godina p.n.e., a goveda i svinja u dananjoj Grkoj i na Bliskom istoku pre oko 7000
godina p.n.e. Drugo veliko podruje domestifikacije biljaka i ivotinja bilo je severna
Afrika, Indija i Jugoistona Azija, dok je kasnije uspostavljeno i tree, u Srednjoj Americi
i podruju andskih visoravni u Junoj Americi. Prema nekim arheolokim dokazima,
prva kultivacija biljaka dogodila se znatno pre pripitomljavanja ivotinja i to nezavisno u
nekoliko regiona (postoje arheoloki dokazi o gajenju pojedinih kultura daleko pre kraja
ledenog doba, pre oko 20000 godina). Prije oko 10.000 godina na prostoru dananjeg
Bliskog Istoka i veoma brzo se prostorno proirila po teritoriji dananjeg Sredozemlja.
Sa druge strane postoje arheoloki dokazi da se pre 18500 godina gajile kulture u dolini
Nila (penica, jeam, urme, leblebija, soivo). U drugim djelovima svijeta, gajenje biljnih
kultura poelo je znatno kasnije (na teritoriji dananjeg Meksika pre oko 5000 godina).

Iahka je domestifikacija biljaka i ivotinja krenula u mezolitu, oblikovanje poljoprivredne

proizvodnje dogaa se tokom mlaeg kamenog doba (neolita). Na Bliskom Istoku,
odakle potie skoro svo znanje o neoliti u istoriji, mlae kameno doba traje od 8000
3500 godina p.n.e. odlikuje se stvaranje odreenih orua za rad i uslova za opstanak i
ivot ljudi na datom prostoru. Ljudi su tokom tog vremena ve nauili da prave tkanine
od biljnih vlakana i ivotinjskog krzna i vune. To je doba kada se oslikavaju razliite
povrine, ostavljajui na taj nain trag o svakodnevnom ivotu i aktivnostima ljudske
populacije tog vremena. Koriste se materijali iz prirode, kao kamen, ali i neki minerali za
dobijanje orua, oruja i posuda za domainstvo. Neke zajednice su poele da koriste
ivotinjsku vunu snagu za sopstvene potrebe, a u nekim sredinama poelo se i sa
procesom navodnjavanja zemljita i kultura u cilju dobijanja vee koliine hrane. Ljudi
se organizuju u vee zajednice, sa vrim formalnim pravilima, posebno u segmentu
korienja zemljita. Religija postaje vie fomralizovana.Tokom neolita izdvaja se
nekoliko tzv. jezgara kulture, odakle se ire i rastu prve civilizacije. To su bili prostori u
Egiptu oko doline Nila, na Kritu, u Mesopotamiji (doline Tigra i Eufrata), dolina Inda na
Indijskom potkontinentu, juna Kina, Jugoistona Azija, nekoliko lokacija u
Subsaharskoj Africi i u Srednjoj i Junoj Americi. Iz ovih podruja ire se kulturni uticaji
datih zajednica na okolni prostor, a u njima se dogaa transformacija prvobitnih naselja
iz ruralnih u urbane centre. Poljoprivreda je i dalje primarna delatnost, ali svako od ovih
kulturnih jezgara ima bar jedan veliki urbani centar. U nekim civilizacijama trgovina je
igrala znaajnu ulogu u formiranju urbanih centara (Induska civilizacija zbog trgovine sa
Bliskim Istokom, ili civilizacije u zapadnoj Africi).

104
Razmetaj stanovnitva na Zemlji: Iahko je u iroj javnosti uvjerenje da je naa planeta
prenaseljena dosta prisutno, realnost pokazuje jednu sasvim drugaiju sliku. Kao to se
iz prethodnog izlaganja vidi, najvei dio vremena u svojoj istoriji ovjeanstvo je provelo
u prvobitnoj rodovskoj zajednici, kao sakupljai plodova i lovci, odravajui nizak nivo
brojnosti svoje populacije. Obzirom da je stopa raanja bila gotovo izjednaena sa
stopom smrtnosti, to dug vremenski period u istoriji nije dolazilo do uveavanja brojnosti
populacije. Meutim, nakon prve agrarne revolucije, prije oko 10.000 godina, stvoreni su
po prvi put u ljudskoj istoriji uslovi da se populacija umnoava (obezbjeene su vee
koliine hrane). Ipak, taj porast je bio jedva uoljiv, tako da se prvi pravi demografski
bum dogaa tek sa Industrijskom revolucijom (XVIII i XIX vijek).

Poev od 1400. godine (nakon Crne smrti epidemije kuge), broj stanovnika na
svijetu se stalno poveava, ali eksplozivan rast doivljava u XVIII i XIX vijeku
demografska eksplozija. Uzroci ovakvog porasta stanovnitva na zemlji u periodu
Industrijske revolucije su brojni. Zahvaljujui industriji veliki dio radne snage se preliva iz
poljoprivrede u industriju, koncentriui se u urbana naselja. Istovremeno, bolji uslovi
ivota, vii nivo ivotnog standarda, poveanje nivoa higijene i pronalazak ljekova za
odreene bolesti doveli su do velikog porasta stanovnika na Zemlji. Danas u svjetu ivi
oko 6,8 milijardi ljudi, a predvianja ukazuju da e se taj broj poveavati u budunosti:
8,9 milijardi do 2050. godine, a 10 milijardi tek 2200. godine. Stanovnitvo na zemlji nije
jednako rasporeeno najvie je stanovnika skoncentrisano u priobalnim podrujima i u
dolinama velikih rijeka. Izdvajamo etiri najgue naseljene regije na svijetu: Istona
Azija, Juna Azija, Evropa, Istoni dio SAD i Kanade. Pored ovih regija, postoje i manji
klasteri u svijetu koji se odlikuju izrazitom gustinom naseljenosti; u Jugoistonoj Aziji,
Africi, Latinskoj Americi i du pacifike obale. Najvea koncentracija stanovnika je u
Aziji, na koju odlazi 56% ukupne svjetske populacije, a meu prvih deset
najmnogoljudnijih zemalja u svjetu, est je iz Azije.

105
 Tabela.Deset najmnogoljudnijih zemalja u svjetu

Projekcija broja
Broj stanovnika, 2005 Godinja stopa
Zemlja stanovnika, 2050
(u milionima) rasta, %
(u milionima)
Kina 1 304 0,6 1 437
Indija 1 104 1,4 1 628
SAD 296 0,6 420
Indonezija 222 1,4 308
Brazil 184 1,0 260
Pakistan 162 2,0 295
Banglade 144 2,1 231
Rusija 143 0,4 119
Nigerija 132 2,4 258
Japan 127 0,0 101

Kada se pogleda raspored stanvonika po zemljama, moe se zakljuiti da prvih pet

zemalja obuhvata oko polovine svjetskog stanovnitva (Kina, Indija, SAD, Indonezija i
Brazil). Obzirom da zemlje veoma variraju u svojoj veliini teritorije i broju stanovnika, to
je onda bilo potrebno da se pronae nekakav odnos izmeu te dvije veliine koji bi na
pravi nain mogao da obezbjedi uporedivost zemalja u pogledu demografskog
optereenja teritorije. Tako se dolo do veliine koja oslikava odnos broja stanovnika i
teritorije na kojoj to stanovnitvo ivi gustina naseljenosti (broj stanovnika po kilometru
kvadratnom, st/km2). Poreenje zemalja po gustini naseljenosti daje jednu sasvim
drugaiju demografsku sliku nae planete. Ako izostavimo one drave koje imaju veoma
malu teritoriju (Singapur), najgue naseljena zemlja na svijetu je Banglade (1226
st/km2), a zatim sljede Holandija, Japan, Belgija, Juna Koreja, Tajvan, Izrael. Nasuprot
ovim zemljama, zemlje poput Mongolije (1,7 st/km 2), Omana, Zapadne Sahare,
Namibije ili Australije.

106
Faktori koji uzrokuju odreen razmjetaj stanovnika na datoj teritoriji, odnosno na Zemlji
se mogu svrstati u nekoliko grupa:

Faktori fizike sredine obuhvataju itav set prirodnih uslova koji ljude privlae
da ive na nekoj teritoriji (obalska podruja, doline rijeka i nizije sa povoljnim
klimatskim prilikama), odnosno odbijaju da se naseljavaju na odreene prostore
(ekstremne klimatske prilike (hladna polarna i subolarna klima, klima najviih
planinskih predjela, pustinjska klima), kvalitet zemljita za poljoprivredu,
nedostatak vode za pie);
Faktori ekonomskog i politikog sistema trite radne snage, mogunosti
zapoljavanja i infrastrukturne prednosti urbanih sistema djeluju na naseljavanje
ljudi u odreena podruja, odnosno odlazak iz drugih;

Istorijski faktori dananji razmetaj stanovnika na zemlji posledica je, izmeu

ostalog, i odreenih istorijskih okolnosti.

Na rast stanovnitva djeluju dvije komponente: komponenta prirodnog kretanja

stanovnika i komponenta mehanikog kretanja stanovnika. Prirodno kretanja stanovnika
podrazumeva stopu prirodnog prirataja (razlika izmeu stope raanja i stope
smrtnosti). Mehaniko kretanja stanovnika podrazumeva kretanje stanovnitva u
prostoru u vidu migracija. Broj roenih stanovnika u odnosu na 1000 stanovnika naziva
se stopanataliteta (izraava se u promilima, %o), dok se broj umrlih stanovnika u
odnosu na 1000 stanovnika naziva stopa mortaliteta (izraava se u promilima, %o). U
vezi sa stopom nataliteta je i stopa fertiliteta (fertilitet predstavlja sposobnost ena za
raanjem). Odnos nataliteta i mortaliteta, tj. njihova razlika predstavlja prirodni prirataj i
on je razliit od regiona do regiona, od zemlje do zemlje. Uzroci tim varijacijama nisu
samo uslovljeni medicinskim faktorima, ve su posledica optih ekonomskih i drutvenih
okolnosti. Posljedice rasta stanovnitva sa druge strane, predstavljaju posebno pitanje
koje je predmet interesovanje ne samo demografa i geografa, ve i sociologa i
ekonomista. Meu prvim teoretiarima koji su se bavili rastom stanovnitva i njegovim
posledicama bio je Robert Maltus , u svom delu Eseji o principima populacionog rasta,
(1798). On veoma koncizno objanjava prirodu rasta populacije na odreenom prostoru
i bavi se problemom zadovoljavanja potreba sve brojnijeg stanovnitva (Maltusova
teorija).

107
 15. MIGRACIJE
Migracija ili seoba je izraz kojim se opisuje fiziko kretanje ljudi iz jednog podruja u
drugo, najee preko velikih udaljenosti i/li u velikim grupama. Kroz historiju su se
migracije dogaale u obliku dobrovoljnih migracija unutar jedne oblasti ili izmeu vie
njih, teprisilnih migracija (koje ukljuuju fenomene kao trgovinu robljem i etniko
ienje). Ljudi koji se nalaze u migraciji se nazivaju optepoznatim terminom tj.
migranti, a zavisno o kontekstu, oni mogu biti: emigranti (iseljenici), imigranti (useljenici)
ili doseljenici.

108
Migracije su imale znaajan uticaj na ljudsku historiju, bilo u obliku brzog osvajanja, bilo
kroz postepenu kulturnu infiltraciju (za to se kao primjer navodi pad Zapadnog
Rimskog Carstva); migracije u obliku kolonizacije su, pak, znaajno izmijenile svijet (bilo
da je rije o prahistorijskim kolonizacijama, bilo kolonizacijama Amerika i Australije u
novijem dobu). Populaciona genetika, odnosno tehnike ije je pionir Luigi Luca Cavalli-
Sforza, je u 20. vijeku poela objanjavati historijske obrasce ljudskih migracija.

U dananjem svijetu se obino razlikuju etiri glavna tipa migracije:

sezonska ljudska migracija, obino vezana uz poljoprivredne djelatnosti

ili godinje odmore,
migracija od ruralnih prema urbanim podrujima, obino vezana uz zemlje u
razvoju koje prolaze kroz proces industrijalizacije i urbanizacije,
migracija od urbanih prema suburbanim podrujima, obino vezana uz razvijene
zemlje i motivirana visokim trokovima ivota i niom kvalitetom ivota u
gradskim centrima, poznata kao suburbanizacija;
meunarodna migracija. Pojam migracije migracijski termini i koncepti.

Znanosti koje se sustavno bave migracijama: geografija, demografija, antropologija,

ekonomija, sociologija; znanosti koje su upuene na prouavanje migracija: povijest,
politologija, medicina.

109
 Geografija se prvenstveno bavi prostornim varijacijama migracija, odnosno
migracijskim tokovima; numeriki orijentirana no socijalna geografija pokuava
utvrditi i osnovne razloge migriranja ili zadravanja populacija,
Demografija migracije promatra kao jednu od najvanijih sastavnica kretanja
stanovnitva i prikazuje je kao mehaniko kretanje (uz fertilitet i mortalitet kao
organska kretanja)
Ekonomija je prisiljena baviti se migracijama jer svaki migracijski tok ima
posljedice na ukupna ekonomska kretanja: pitanja trita rada izravno su pod
utjecajem migracijskih trendova i mogunosti; zaposlenost i nezaposlenost
uzrokuju emigraciju ili imigraciju, a emigracija i imigracija povratno utjeu na
stanje na tritu rada; ekonomija istrauje i utjecaj migracija na potroaku
potranju i inflaciju, kao i uinke doznaka migranata na zemlje porijekla,
Antropolozi prouavaju i prethistorijske migracije, prvenstveno migracije homo
sapiensa prije nastanka civilizacija, kao i utjecaj migracija na njegov razvitak;
antropologiju zanimaju i etniki sastav migrantskih populacija u usporedbi s
domaim stanovnitvom, kao i posljedice kulturnog mijeanja,
Sociologiju zanimaju drutveni odnosi koji generiraju migracije, posljedice
migracija na socijalne odnose, uloga migranata u stvaranju novih socijalnih
sistema u podruju izmeu nacionalnih drutava, stvaranje migrantskih
institucija u zemljama primitka, kao i proces drutvene integracije migrantskih
skupina, te pitanje tijeka drutvene integracije u uvjetima visokih stopa imigracije,
Istorija je upuena na prouavanje migracija, posebice kada su masovne
migracije izravna posljedica vanih politikih i socijalnih promjena unutar
odreene povijesne faze; historiari takoer istrauju i povratni utjecaj migracija
na politike dogaaje,
Politologija istrauje suvremene politike procese koji generiraju migracije, prije
svega prisilne migracije, kao i ulogu drava u generiranju, kontroliranju i
spreavanju migracija; ona isto tako posebnu panju pridaje pitanjima politike
pripadnosti, graanstva tj. dravljanstva migranata te utjecaj naturalizacije na
poimanje politike zajednice u pojedinim dravama,
Medicina je zainteresirana za migracije u epidemiolokom smislu, prije svega u
svrhu lociranja naina irenja pojedinih infekcija; no uz to medicina je
zainteresirana i za posebnosti zdravstvene slike specifinih populacija kao to
je npr. migrantska- prije definicije etimologija latinski migratio, migrare
lutanje, kretanje, seljenje.

110
Premda migracije kao fenomen zahtijevaju multidisciplinarni i interdisciplinarni pristup u
prouavanju do sada je svaka disciplina imala svoj vlastiti pristup bez puno integracije.
Posljedice su vidljive i prilikom definiranja samog pojma migracije svaka disciplina
posebno naglaava dimenzije koje su relevantne za njen pristup prouavanju
migracija.Tako se pri definiranju naglaava ili uloga prostora, udaljenosti; ili uloga
vremena (trajnosti), ili uloga ekonomskih ili socijalnih posljedica; ili uloga
administrativnih i dravnih granica; ili ekonomske aktivnosti migranata, ili sama
masovnost migracija itd.; ili posljedice po pripadnost migranata. Ako se radi o
suvremenim migracijama ne moe se izbjei prostorna i vremenska dimenzija bez
obzira koliko pojam jedinice prostora bio arbitraran Standing naglaava 4 dimenzije
koje se odnose na aktere u pokretu (movers).

1. prostor (teritorijalna jedinica arbitrarno odreena fiziko kretanje kroz prostor

izmeu dvije destinacije; pri tome je vana udaljenost),
2. vrijeme ili trajnost prijenosa,
3. stanovanje tj. prebivanje (kao ivotna jedinica pretpostavka da je ovjek gotovo
prirodno sedentaran),
4. aktivnosti i njihove posljedice (vee posljedice fenomen blii migracijama).

Osnovne razlike izmeu migracija i prostorne mobilnosti svaka migracija ukljuuje

kretanje, ali svako kretanje nije migracija. ini se da se danas migracije mogu odrediti
jedino u suprotnosti prema opoj prostornoj mobilnosti. Naime jo 1971. Zelinsky je
ustvrdio u svom lanku Hipoteza o tranziciji mobilnosti da je znaajka modernizacije i
injenica da su oblici mobilnosti sve kompleksniji, privremena pokretljivost sve ea.
Migracije stanovnitva: podrazumjevaju kretanje stanovnitva, pri emu dato
stanovnitvo mjenja mjesto stalnog boravka. Rije je o veoma sloenom procesu koji je
rezultat djelovanja itavog spleta faktora i okolnosti. On za sobom razliite posljedice
kako u podrujima odakle ljudi odlaze (emigraciona podruja), tako i u oblastima koje
ljudi naseljavaju (imigraciona podruja). Uzroci migracija su raznovrsni, ali u najveem
broju sluajeva su ekonomske prirode. Ljudi se sele u potrazi za boljim uslovima ivota
(bolje plaenim poslovima, odlaze iz siromanih oblasti, gdje je nizak nivo ivotnog
standarda). Uzroke migratornih kretanja moemo podjeliti na push i pull faktore. Ovoj
prvoj grupi pripadaju faktori koji djeluju na ljude da se iseljavaju sa odreenih prostora
(visoke stope nezaposlenosti, niske zarade, siromatvo, nedostatak obradivog
zemljita, glad ili, ak, ratovi). Drugu grupu faktora ine oni koji privlae stanovnitvo da
se iseljava iz odreenih podruja (bolji uslovi obrazovanja, lake pronalaenje posla,
vee zarade, mogunost dobijanja veih obradivih povrina, privlana snaga gradskih
sredina). Posljedice migracija su brojne i mogu se svrstati u tri kategorije: demografske,
socijalne i ekonomske. U migracijama najee uestvuju mladi i obrazovani ljudi, tak
oda je odlazak ovakvog stanovnitva veliki udarac za emigraciona podruja.

111
Nije tu rije samo o smanjenju broja stanovnika (poveava se stanovnitva u
imigracionim podrujima), ve i o drugim demografskim posljedicama (u emigracionim
podrujima dolazi do poveavanja prosjene starosti stanovnitva, smanjuje se fertilni
kontigent i mogunost za prirodno obnavljanje stanovnitva, opada stopa raanja , a
raste stopa smrtnosti sve to dovodi i do prirodnog smanjenje broja stanovnika).
socijalne posljedice su usmjerene ka injenici da stanovnitvo koje se doseljava u neko
podruje sa sobom nosi odreene etnike, rasne, kulturne i socijalne karakteristike.
Uklapanje, odnosno asimilacija novopridolog stanovnitva moe tei razliitim tempom,
a moe se dogoditi da do nje nikada ni ne doe.

Veoma esto se u imigracionim podrujima formiraju imigranske zajednice koje

funkcioniu unutar sebe, ali bez mnogo kontakata i mjeanja sa autohtonim
stanovnitvom (imigranti iz Meksika i Kube u SAD). Ekonomske posljedice migracije su
posebno raznovrsne. Bez obzira na karakter i strukturu migranata, migracije pozitivno i
dugorono utiu na ekonomsko stanje podruja u koja se doseljavaju (porast kontigenta
radne snage). To je, ak, sluaj i sa prinudnim migracijama koje u kratkoronom periodu
mogu da dovedu do problema u imigracionim podrujima, ali koji nakon odreenog
vremena konsolidacije, poinju da se integriu u drutvo i postaju njegovi korisni
lanovi.

Migracije mogu biti prisilne i dobrovoljne, to zavisi od spleta istorijskih okolnosti, ali i
ekonomskih, kulturnih i politikih prilika. Veina migracija jesu dobrovoljne, izazvane
pomenutim ekonomskim faktorima. Meutim, postoje okolnosti kada se stanovnitvo
prisilno raseljava ili je prinueno da se pomeri na drugu lokaciju (trgovina robljem iz
Afrike, britanski osuenici u Australiji, progon Jevreja u Drugom svetskom ratu,
graanski rat u Nikaragvi i Salvadoru osamdesetih godina XX vijeka doveli su do
velikog broja izbeglica u SAD, graanski ratovi na prostoru bive SFRJ).Posmatrajui
kretanje stanovnitva u prostoru, migracije moemo podeliti i na unutranje i spoljanje.
Unutranje migracije su one koje se odvijaju unutar granica jedne drave (migracije selo
grad, migracije na bazi udadbeno-enidbenih veza, migracije izmeu regiona).
Spoljanje migracije podrazumjevaju kretanje stanovnitva preko dravnih granica.
Uzroci migracija mogu se podijeliti u dvije osnovne skupine: potisne i privlane (push i
pull faktori). Potisni faktori prisutni su u mjestu prebivalita, a privlani u potencijalnim
odredinim destinacijama. Neki od potisnih faktora su nezaposlenost, niski prihodi,
politike, rasne, vjerske i etnike netrpeljivosti, ratovi te prirodne katastrofe. S druge
strane, privlani faktori mogu biti bolje prilike za zaposlenje i zaradu, bolji uvjeti ivota,
politika i rasna tolerancija itd.

112
Dakle, svaka prostorna pokretljivost stanovnitva obuhvaa podruje porijekla (odnosno
prethodno mjesto boravka) i podruje doseljenja te se prema tome dijeli na emigraciju
(iseljavanje) i imigraciju (doseljavanje). Sve migracije imaju dvostruki efekt, prvi u
mjestu odlaska, a drugi u mjestu dolaska, na nain da utjeu na promjenu broja
stanovnika, njihovu distribuciju i strukturu. Migracije se mogu podijeliti prema nekoliko
kriterija:

1. prema prostornom obuhvataju: vanjske (meudravne) i unutranje (unutardravne);

2. prema vremenskom obuhvatu: dnevne, tjedne, mjesene, sezonske, privremene i

konane;

3. prema motivima ili razlozima: ekonomske i neekonomske;

4. prema voljnosti: dobrovoljne i prisilne;

5. prema organiziranosti: organizirane i neorganizirane (stihijske).

Prema podacima UN-a, sredinom 2000. godine oko 175 milijuna ljudi irom svijeta
ivjelo je izvan zemlje u kojoj su roeni, a od toga ih je 3/5 ivjelo u razvijenijim
dijelovima Svijeta (Tab. 1.). Politika nestabilnosti i sve vee razlike u razvijenosti
pojedinih zemalja snano su uticali na meunarodne politike i ekonomske migracije. U
razdoblju izmeu 1990. i 2000. godine broj meunarodnih migranata irom Svijeta
poveao se za otprilike 21 milijun.

Osim navedenih uinaka na mjesto iseljavanja i useljavanja, migracije mogu imati i

negativne uinke na mjesto doseljenja jer mogu dovesti do politikih, ekonomskih ili
drutvenih napetosti izmeu lokalnog stanovnitva i doseljenika. Zbog toga se u
mnogim zemljama javljaju problemi vezani uz imigraciju stanovnitva te se mnoge vlade
odluuju za uvoenje raznih mjera za ograniavanje useljavanja.

113
LITERATURA
Jankovi, M.,orevi, V: Primjenjena ekologija, Nauna knjiga, Beograd, 1981
ukanovi, Mara: Ekoloki izazov, Beograd, 1991
Vali F.:Zdravstvena ekologija. Zagreb, Medicinska naklada Zagreb, 2001.
R. Kocijani: Higijena, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd 2002
M. Kristifovic, Ili: Higijena sa medicinskom ekologijom, Novi Sad, 2003
ukovi J., Bojani V.(2000): Aerozagaenje, Istitut zatite i ekologije, Banja Luka.
Rakovi A.(1986): Zagaivanje i preiavanje vazduha, Graevinska knjiga, 1986.
Sredojevi J.: Obrada i deponije otpada, Mainski fakultet u Zenici, Zenica 2003.
Ili, M., Mileti, S.: Osnovi upravljanja vrstim otpadom, Beograd, 2002.
Jaki, B., Ili, M.(2000): Upravljanje opasnim otpadom, Urbanistiki zavod, B.Luka.
ukovi, J., Bojani, V. (2000): Aerozagaenje: pojam, stanje, izvori, kontrola i
tehnoloka rjeenja, Institut zatite i ekologije Banja Luka; Mrlje, Beograd.
Rakovi, A. (1981): Zagaivanje i preiavanje vazduha, Graevinska knjiga, Beograd.
Dr Dinko Tuhtar (1990): Zagaenje zraka i vode, Zavod za udbenike Svjetlost,
Sarajevo.
Rade Bioanin (2011): Upravljanje otpadom, Aperion univerzitet, Banja Luka.
Branislav Nedovi:"Ekologija ivotne sredine", Univerzitet za poslovne studije, Banja
Luka, 2008.
Nevenka Pavlovi, Ivica Radovi,: Osnovi ekologije Banja Luka: Prirodno-matematiki
fakultet.
Ekologija i zatita ivotne sredine za 3. i 4. razred srednjih strunih kola
Jankovi M., ore V., : Primjenjena ekologija, Nauna knjiga, Beograd, 1981.
Jankovi M., (2003) : Primjenjena ekologija, Beograd.
Pei R., (2002) : Ekonomija ivotne sredine, Beograd.
D. Petkovi, D. Krsti, V. Stankovi, The Effect Of Electric Field On Humans In The
Immediate Vicinity Of 110 kV Power Lines, FACTA UNIVERSITATIS, Series: Working
and Living Environmental Protection Vol. 3, No 1, 2006.
Prvoslav M. Jovanovi: ekologija vode, via tehnoloka kola za nemetale, odsek:
tehnologija vode aranelovac, 2002.
Prvoslav M. Jovanovi: Zatita ivotnt sredine, milnijum d.o.o. , Aranlovac, 2003.
Filipovi D.: Modelovanje zagaivanja ivotne sredine gradova monitoring i zatita,
Zadubina Andrejevi, Beograd, 1999.
Mara ukanovi: Ekoloki izazov, elit, beograd, 1991.
Larisa Jovanovi: ivotna sredina i ljudsko zdravlje, drutvo za irenje i primenu nauke u
zatiti ivotne sredine scg ekologica , beograd, 2005.
Markovi, M. (1979): Filozofski pogled u svijetu na odnos ovjeka i ivotne sredine,
ovjek i ivotna sredina, SANU, Beograd.
Markovi, D. (1978): Socijalna ekologija, Zavod za izdavanje udbenika i nastavnih
sredstava,Beograd.
Matos, M. et.al. (1980): Zatita okoline danas za sutra, " kolska kwiga", Zagreb.
Molinar, I. et. al. (1995): Agroekologija "Poljoprivredni fakultet" Novi Sad.

114
 Mili, L. (1987): Kozara, priroda, ovjek-istorija, "Dnevnik" Novi Sad.
Mejaki, V. i Nedovi B. (1997): Krmno bilje, "Glas Srpski", Banjaluka.
Nedovi, B. i Mejaki. V. (1992): Ekoloka problematika antropogenog
korienja ekolokih
resursa, Zbornik radova, Resursi Republike Srpske, Banja Luka.
Nedovi, B. (1994): Ekologija i drutvo, Sociologija, Univerzitet u Banja Luci.
Nedovi, B. i Mejaki, V. (1996): Ekoloko-vegetacijske karakteristike Banja Luke, "Naa
ekoloka
istina" Zbodnik radova, Zrenjanin-Kladovo.Poljoprivredni fakultet, Banja Luka.
Nedovi, B. (1983): Ekoloka valenca individua i populacija Adiantum capillus veneris L.
u dolini
Vrbasa, Zatita i unapreenje ovjekove sredine 2. Institut zatite, Banja Luka.
Nedovi, B. (1987): Ekoloko-morfoloka diferencijacija populacija vrste Adiatum capillus
veneris.
Vidakovi A. (2000): Profesionalna toksikologija.Beograd: Udruenje toksikologa
Jugoslavije.
Jovanovi J, Aranelovi M. (1998): Praktikum iz medicine rada: Savez studenata
Medicinskog fakulteta, Ni.

115