Akademska 2013/2014 godina

Kristalna reetka
Jedinina elija
Ravne reetke
Prostorne reetke
Braveove reetke
Frakcione koordinate atoma
Z - multiplicitet
Gustina kristala

Osnovigeometrijske
Osnovi geometrijske kristalografije
kristalografije 131A1
1131A
Matematika vs kristalna reetka
Kristali su periodine strukture u 3D i mogu se predstaviti kristalnom reetkom.

Matematika (imaginarna) reetka je regularan raspored taaka u kome svaka

posmatrana taka ima isto okruenje kao bilo koja druga taka reetke.

Matematika reetka u 2D se naziva mreom, a pravilnim slaganjem mrea

dobija se matematika 3D reetka.

2D matematika (imaginarna) 3D matematika (imaginarna) reetka

reetka - mrea

2
Matematika vs kristalna reetka
Matematiku reetku moemo shvatiti kao neki skelet na kome poiva kristalna
struktura. Drugim reima, kada svakoj taki matematike reetke pridruimo
strukturni motiv (atom, jon, atomsku grupa, molekul ) dobijamo kristalnu
reetku.

Za kristal reetka je 3D matrica, a strukturni motiv se nalazi u hipotetikom

paralelopipedu koja se naziva jedinina elija.

Jedinina
elija

3
Jedinina elija
Jedininu eliju moemo shvatiti kao najmanju ponavljajuu jedinicu ijom
translacijom u sva tri pravca u prostoru moemo dobiti itav kristal.

Translacija u 3D

Kristali NaCl

Jedinina elija NaCl Kristalna reetka NaCl

4
Jedinina elija
Jedininu eliju moemo shvatiti kao najmanju ponavljajuu jedinicu ijom
translacijom u sva tri pravca u prostoru moemo dobiti itav kristal.

3D (prostorna) reetka Jedinina elija

Jedinina elija je definisana sa tri translaciona parametra, tri ugla, kao i

frakcionim koordinatama atoma unutar jedinine elije.

Imajte uvek na umu da priroda ne zna ta je jedinina elija! Meutim koncept

paralelopipeda sa tri stranice (a, b, c) i tri ugla (, , ) je vrlo koristan za opisivanje strukture
vrstih kristalnih supstanci.
5
 Jedinina elija

Ugao izmeu vektora a i b je , b i c je , a a i c je . Slino, stranica koju

formiraju vektori a i b je C, b i c je A, a a i c je B.

Duine stranica: a = a, b = b i c = c.
6
Jedinina elija

Jedinina elija karakterie se parametrima jedinine elije:

Tri translatorna parametra kristalografske ose; oznake: mala latinina slova a, b, c

Tri ugaona parametra kristalografski uglovi ; oznake : grka slova , ,

7
Jedinina elija
Kriterijumi za odabir jedinine elije

jedinina elija bi trebalo da ima istu simetriju kao celokupni kristal

pljosni jedinine elije bi trebalo da budu paralelne postojeim elementima simetrije
ose jedinine elije bi trebalo da budu ortogonalne
jedinina elija bi trebalo da ima najmanju moguu zapreminu
jedinina elija bi trebalo da bude najvie mogue simetrije

8
Ravne (2D ili planarne) reetke
Na osnovu parametara (duine osa i veliine uglova) postoji 5 tipova jedininih elija u
2D.

Primitivne reetke nose oznaku p, a jedina

centrirana reetka ima oznaku c.

Napomena: take na slici ne predstavljaju atome, budui da se radi o matematikim (imaginarnim) reetkama.

9
Ravne (2D ili planarne) reetke

10
Prostorne reetke
Kristalni sistemi - podela na osnovu parametara jedinine elije i osne
simetrije

Kristalni Karakteristini
Parametri jedinine elije
sistem elementi simetrije
a=b=c
Kubni
= = = 90 4
a=bc

Heksagonalni = = 90 ili

= 120

a=bc
Tetragonalni 1 ili 1
= = = 90
( 3 ili 3 kubni)
1
a=bc
Trigonalni = = = 90
(podsetite se da m normalno
na 3 daje 6 heksagonalni)
abc 2 i/ili m u tri ortogonalna
Ortorombini = = = 90

pravca
abc

Monoklinini = = 90 2 i/ili m u jednom pravcu

> 90
abc
Triklinini 1 ili 1

11
Prostorne reetke
Moemo zamisliti da prostorne reetke nastaju slaganjem ravnih reetki u 3D.

Poto ravne reetke mogu imati samo simetriju 1, 2, 3, 4 i 6-og reda i nastale prostorne
raetke moraju zadrati ovu simetriju

Ravne reetke je mogue slagati tako da se iznad osnovnog sloja nalazi sledei sloj.
Ovakva trodimenzionalna reetka je primitivna.

mp

Mogue je i takvo slaganje slojeva kada se umesto primitivnih dobijaju centrirane

reetke.

12
Braveove reetke
etiri tipa centriranosti reetki

Br. Tip Opis

1 Primitivna
2 Bazno centrirana
3 Povrinski centrirana
4 Zapreminski centrirana
Take reetke samo na rogljevima. Simbol
P
Take reetke na rogljevima i na centrima
naspramnih strana. Simbol A ili B ili C
Take reetke na rogljevima i na centrima
svih strana.
Simbol F
Take reetke na rogljevima i u centru tela
reetke.
Simbol I

13
Braveove reetke

Godine 1848. Brave je pokazao da u

trodimenzionalnom sistemu postoji 14 moguih
reetki.

Braveova reetka je beskonani poredak taaka sa

identinim okruenjem.

7 kristalnih sistema + 4 tipa centiranosti reetke =

14 Braveovih reetki.
Auguste Bravais
Svaka Braveova reetka je u saglasnosti sa (1811-1863)
translacijom.

14
Braveove reetke

15
Braveove reetke

16
 Frakcione koordinate atoma
Kada prave koordinate svakog motiva (atoma) podelimo vrednou duine stranice
jedinine elije dobijamo frakcione koordinate svakog motiva (atoma).

Frakcione koordinate definiu poloaj posmatranog atoma i poloaj ekvivalentnih atoma u

prostoru. Predstavljaju odnos stvarnih koordinata atoma i duina odgovarajue stranice.

x, y, z - frakcione koordinate
p, q, r - stvarne koordinate
a, b, c - duine kristalografskih osa

U jednoj jedininoj eliji raspon frakcionih koordinata je od 0 do 1.

Atomi u koordinatnom poetku imaju frakcione koordinate 0 0 0 .
Atomi koji lee na kristalografskim osama imaju vrednosti dve frakcione koordinate 0.
Atomi koji lee na kristalografskim pljosnima imaju vrednost jedne frakcione
koordinate 0.

Oznaka za frakcione koordinate: (x, y, z)

17
 Frakcione koordinate atoma
Primer

(0, 0, 1)
(0, 1, 1)
(1, 0, 1)

(1, 1, 1)
(0, 0, 0)

(0, 1, 0)
(1, 0, 0)

(1, 1, 0)

(1/2, 1/2, 1/2)

18
Z multiplicitet elije
Odreivanje broja motiva po jedininoj eliji - Z

Z = 1, primitivna elija Z = 2, multipl elija Z = 4, multipl elija

19
Z multiplicitet elije
Odreivanje broja motiva po jedininoj eliji - primeri

ZA = 1; ZB = 1; ZNa = 4; ZCl = 4; ZA = 1; ZB = 2; ZC = 1;
Zukupno = 1 Zukupno = 4 Zukupno = 1
Primitivna elija Centrirana (multipl) Primitivna elija
elija

20
 Z multiplicitet elije
Odreivanje broja motiva u heksagonalnoj jedininoj eliji

Svi atomi su iste vrste.

x3

Jedna jedinina elija

posmatrana du c ose
Z=1

21
Gustina kristala
Vrlo esto je korisno znati gustinu ispitivanog kristala.

Ukoliko se izmerena i izraunata gustina poklapaju, tada moemo biti sigurni da

znamo stehiometriju u okviru kristala.

Ukoliko se izraunata i izmerena gustina ne slau, tada moemo izraunati molekulsku

teinu jedinine elije pomou izmerene gustine i na osnovu toga esto moemo doi
do stehiometrije.

m masa jedinine elije (u g); V zapremina jedinine elije (u cm3);

Z broj molekula po jedininoj eliji; M molarna masa (g/mol);
N0 Avogadrova konstanta (1/mol)

22
Gustina kristala
Gustina kristala se moe odrediti tehnikom tzv. neutralne plovnosti.

Zamislite ta bi se desilo da ubacimo ispitivane kristale, ija je gustina

= 1,30 g cm3, u epruvetu napunjenu n-heptanom, ija je gustina
= 0,68 g cm3.

ta bi se desilo da istu vrstu kristala ubacimo u epruvetu napunjenu

ugljentetrahloridom, ija je gustina = 1,59 g cm3?

Konano, ako podesimo odnos ove

dve tenosti u smei tako da kristali
ne potonu, ali i da ne plivaju, onda
moemo izmeriti masu 10 cm3 takve
smee, a deljenjem izmerene mase
smee tenosi sa 10 cm3 dobijamo
gustinu smee, koja odgovara gustini
n- heptan smea CCl4
ispitivanih kristala.

23
Gustina kristala
esto je najkorisnije izmeriti gustinu ispitivanog kristala pomou tehnike
neutralne plovnosti, a zatim izraunati Z broj molekula po jedininoj eliji.

Primer:
Jedinjenje C12H12N2O2 kristalie u triklininom kristalnom sistemu. Molarna
masa supstance je 216,24 g/mol, gustina kristala je 1,341 g cm3 , a zapremina
jedinine elije iznosi 535,59 3. Izraunati broj molekula supstance (Z) po
jedininoj eliji.

Z = VNo/M = 1,341(535,59 10-24)(6,02 1023)/(216,24) = 2,002

U jedininoj eliji imamo 2 molekula

date supstance.

24