ANKAYA

FALH RIFKI ATAY

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan:
Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
Ekim 1999
CGAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.

nsz

Atatrk devri zerine hatralarm 1952'de ''Dnya'' gazetesinde
yaynlamtm. Bu eserin iki eksii vard: Biri Atatrk devrini bilenler iin
olmak, teki de o gnlerde srasz saylabilecek baz olaylar
aklamamak.
imdi bu iki eksii tamamlyarak ''ankaya''y yeniden yaynlyorum.

Moda, 2 Mart 1968 Falih Rfk Atay

Birinci Basknn nsz

1946, hele 1950'den beri Atatrk devri, onun iinde yle byle bulunmu
olanlarn, veya kendilerini olduklarndan baka trl sandrmak hevesine
kaplanlarn elinde smrlp durmutur. Yaynlanan hatralarn ounda
ller tank, bir azla iki kulak arasnda, hi kimsenin duymad
fsldamalar belge diye kullanlmaktadr. Tarihi ise, gazete okuyucular
kadar kolay avlanmaz. Tarihi, bu hatralarn dorular ile sahteleri ve
zorlanmlar arasnda yanlmaktan kendisini kurtarmasn bilir.
Gariptir ki grev ve sorum banda bulunanlardan belli bal hi kimse de
hatralarn yazmamtr. Elimizde yalnz Atatrk'n ''Nutuk''u var.
Atatrk de, kzp darlr, barp gene bozuur, bazan huysuzluu, bazan
keyfi tutar, bir mddet herhangi bir dedikodunun etkisi altnda hakszla
kadar gider, sonra pimanlk duyar, stelik alay, akay sever, fnilii
size bana benzer tabi bir insand. ahslar iin bir ''deimez'', bir de
''geici'' vg ve yermeleri vardr. Hemen her akam ve her yerde meclisli
mr srd iin, yannda bir iki defa bulunanlar, ok defa, ahslar
veya olaylar zerine bu ''geici'' vg veya yermelerini duymulardr.
Herkes duyduunu tarih belgesi olarak vermee kalkarsa, sanatn
bilmiyen bir tarihi bu aykrlmalarn altnda phesiz pek glk eker.
Atatrk'le devaml birlikte bulunanlar da sevdikleri bir kimse iin onun
''geici'' vgsn, sevmedikleri iin ''geici'' yermesini ne
srmektedirler.
Belli bal adlar sz konusu olduu zaman, bu ahsiyetleri nasl
grevlendirdiine baknz. Gerek hkmlerini ancak byle
kavryabilirsiniz. nk devlet ve halk ilerinde hi luballii yoktu.
Bir zamanlar akrabasndan birini Nafia Vekilliine tavsiye etmiti. Bir
mddet sonra bir akam:
- Ben de onu su mhendisi sanrdm. Meer sudan bir mhendis imi,
demiti.
En yakn mnasebette olduklarnn bile devlet hizmetlerinden
uzaklatrlmasna hi ses karmamtr.
Hatralar okunurken yle bir duyguya da dlyor ki mesel Atatrk
ilerin srrn ya sofrasnda yalnz kaldmz zaman zaman bana, ya bir
gezintide ba baa bulunduunuz vakit size, yahut aralarnda bir
ncs bulunmadn grerek bir bakasna anlatmtr.
Mavi boncuk kimdedir?
Haber vereyim ki Atatrk ne yaptn, nasl yapacan, kimlere ne
yaptracan, kimleri nasl ve nerede kullanacan bilir pek hesapl bir
adamd. Yapm olduklar zerinde istediiniz tenkitlerde bulunabilirsiniz.
Fakat kendi varmak istediine ulamaktan baka bir ey dnmiyen,
dostluklarnn, yaknlklarnn, szde srdalklarnn stnde bilhassa
''kendi kendine vefal'' bir lider olduu sz gtrmez.
Tarih boyunca btn kendi gibi olanlara benzerdi. O da bal veren bir iek
deil, her iein kendine gre baln almasn bilen bir ar idi. Her iein
kovan peteklerinde phesiz bir pay vardr. Fakat ieklerden hibiri,
eer ar olmasayd, petekteki bal yapabileceini syliyerek
vnemez. Ama bu bal zehir sayanlar da bulunabilir.
Otuz yl nice kimselerden:
- Ben olmasaydm... demee benzer szler duymuumdur.
u var ki asl mesele O'nun ''olmasnda'' veya ''olmamasnda'' idi. 1914'te
Osmanl Devletinin sz sahibi Enver yerine Mustafa Kemal olduunu,
1919'da da Samsun'a Mustafa Kemal yerine Enver'in ayak bastn bir
tasarlaynz. Trk tarihinin gidii baka trl olurdu. Byk frsatlar fni
ahslara bir milletin kaderini iyiye veya ktye doru deitirmek
imknn verebilir.
Geenlerde bir yazma yle balamtm: ''Elli altm sularnda msn,
uydur uydur anlat! Gemi dediimiz ey de buna dnd. Baz
vnmeleri iittike ve baz hatralar okuduka iimi bir phe basyor:
- Acaba ben bu devrin iinde mi idim? Yoksa otuz yl sren bir rya hli
mi geirdim?
''Benim tandm sandm Atatrk, bana milletvekillerinden biri olduum
gibi gelen Meclisler, dinlemi veya okumu olmak sansna dtm
hatipler ve yazarlar, acaba hepsi hayaletler mi idi? Yoksa hepsi ift idiler
de ben sahte ikinciler ile beraber mi dp kalkyordum? Dorusu
Shakes- pear'in listeleri arasnda ya benden acayibi yoktur, yahut, eer
ben gerekten o gemite yaamsam, eski devirden kalma olanlarn
yzlercesini hekimler, ruhu ve aklclar, trajedi, komedi, vodvil ve rev
sanatkrlar arasnda datp ilme ve sanata hizmette bulunmalyz."
Bu yaz biraz mizah, biraz yerme klkl olmakla beraber tam iimin sesi
idi.
Ya ben kimim?
Ben haddini bilen bir yaz adamym. Cumhuriyet devrine ''Akam''
gazetesinin drt sahibinden ve iki bayazarndan biri olarak girdim.
Cumhuriyet Halk Partisinin iktidar devrinden ''Ulus'' gazetesinin ''eski''
bayazar olarak ktm. Otuz yl yazdm, konutum, dinledim ve grdm.
Hepsi bu.
Krk, bir olgunluk yadr. Daha gen olanlar braknz, bu yatakilere bile
geen devre ait hangi hatram anlatsam, atklarn gryorum. Hemen
hepsi:
- Ne olur, bunlar yazsanz... diyor.
Ben de onlar yanma alp 1881'den 1938'e doru gemii dolatrmak
istiyorum. Bu dolamada benim dinlediklerimi iitecekler, grdklerimi
seyredecekler. Atatrk' ve onun devrini ben nasl anladmsa yle
anlatmak istiyorum. Basit de bir metodum var. Fkralar ve hatralar iinde
sindire sindire anlatmak! Geri bu bir datmadr. Toplamay okuyanlara
brakyorum.
Bir okul tarihi deil, kendi hatralarm yazdm unutmaynz.
Kulanza bir ey syliyeyim: Geen devirde ne ben istedim, ne de bana
vermediler. Hi kimseden alacakl deilim. Kendi orta hlli kemde bir
fikir savas idim. Sonlarna yaklaan mrm baka trl bitirmee de
niyetim yok.
ahslar arasndaki anlamazlklar ve rakiplikler beni ilgilendirmedii gibi,
u bunu sevmedii, bu onu ekemedii, o buna gcendii iin tarih
olaylarnn deimesi de lzm gelmez.
Bu hatralar grdklerim ve iittiklerimdir. Grdklerimin hepsi benden.
ittiklerimin ou Atatrk'n azndan!
***
Birinci Dnya Harbi zerine yazdm hatralarn ad ''Zeytinda'' idi. Bu
Kuds'te bir tepenin ad. Yedek subaylm onun stndeki Drdnc
Ordu Kararghnda geirmitim. 1923'ten 1938'e kadar hayatmn byk
bir ksm da ankaya'da, Atatrk'n yaknlnda geti. ocukluk, genlik,
askerlik ve ihtillcilik hikyelerini, eski ve yeni kknde, kendi azndan
dinledim. ''Hkimiyet-i Milliye'' ve ''Milliyet'' gazetelerinde kan ilk
hatralarn ben yazmmdr. Birok gnler uzun boylu ba baa kaldk.
Hindenburg'a ait fkralar Almanya Byk Eliliinin ikyetlerine sebep
olduu iin bu hatralar yarda kestik. Geri kalan notlar bende idi.
lmnden sonra 19 Mays'n ilk yldnmnde bu notlardan mtarekede
stanbul'da geirdii gnleri anlatan blmlerini toplayp bir kk kitapta
yaynlamtm.
Kuvay- Milliye ve devrim yllarnn birok hretlerini, gerek veya ireti
ahsiyetleri ile, ankaya meclislerinde tandm. Atatrk'n devlet srlarn
sofrasnn stne dkt sanlmamaldr. Resm ilerini sorumlu
hkmet adamlar ile grrd. Akam meclislerinde dostlar ile
bulumak, olaylar ve ahslar zerine hatralarn anlatmak, tartmalarda
bulunmak da eski deti idi.
Onun herkesi fikir ve karakter deeri kadar srlarna yaklatran, devaml
bir telkin sanatnn inceliklerini pek iyi kavrayan yaman bir politikac
olduu unutulmamaldr. Son byk Makedonyal idi. Sofrasnda
bulunanlar onu kendi kafalarnn iki kula ile dinlemiler, ok defa
yanlmlardr.
Bir ''emir'' ve ''nehiy'' zorbas deil de inandrc, balayc bir lider olmay
istedii ve sevdii iin bazan yorucu, pek zeki olmyanlar artc dolak
yollar semitir.
Atatrk'n davasna lesiye bal, fakat iini dkmekten hi ekinmiyen
fikir arkadalarndan biri Recep Peker'di. Hatralarm arasnda yle bir
not var: deta akal bir konumadan sonra bahis bilmem neden bu
korku meselesine geldi. Atatrk, yannda oturan Recep'e:
- Sen benden korkmaz msn? diye sordu.
Recep gld. Atatrk:
- Karma ge! dedi.
Geti:
- Korkar msn, korkmaz msn, syle, dedi.
- Hayr, dedi, ne senin arkadalarn korkaktrlar, ne de sen korkunsun.
Biz inanarak senin ideallerine balyz. Sen sevilen adamsn, korkun
olamazsn.
Atatrk:
- Gel gene yanma otur, dedi.
Atatrk'n anlat, ne nutuk sylemesine, ne de yaz yazmasna
benzerdi. Ara sra Rumeli azna kayan tatl bir ivesi, gnl tellerine
dokunan byl bir sesi, hi bezginlik vermiyen renkli bir hikye slubu
vard. nsanlarda beenecek pek az ey bulmay belki ss edinen nice
titiz tenkitiler, sohbet cazibesine kolayca kaplmlardr.
Geen otuz yllk gemie doru ne zaman bam evirsem, o tepeyi bir
trl gzden kaybedemem. ne gelir, geriye gider, yana kaar, yle olur
ki ondan baka bir ey grnmez, o kadar kaplaycdr, olur ki hi
olmazsa ta uzaktan glgesi vurur, fakat hatralarm o tepenin hkm
veya etkisi altndan kurtaramam. Onun iin bu kitabn adn ''ankaya''
koydum.
Bykleri byklkleri, kkleri kklkleri, bayalar bayalklar,
zevkleri aclar, hznleri tuhaflklar ile iinden geip geldiim gemi
seyredilmee deer.
Grme, anlayma gvendiiniz kadar yazdklarma inanabilirsiniz.
Yanlm olabilirim. Hele, tarih hafzam pek zayf olduundan, yl, ay ve
olay sralarnda yanlabilirim. Zorlamak, bozmak veya deitirmek...
Hayr!
***
arkllar iin ya ''methiye'' ya ''hicviye'' vardr. kbal adamlarn, ya
borlusunuz, batan ayaa vmeli, ya kinlisiniz, tepeden trnaa
yermelisiniz. Bu trl yazlarda airin veya nesircinin hayal ve nktelerini
tatmakla kalrsnz. Fakat adam tanmazsnz. ark devlet adamlarnn
hatralar da vnmekten veya savunmaktan te gemez.
Atatrk vlmekten hi phesiz holanmakla beraber, mesel,
Trkiye'de yaynlanmasna izin verilmiyen Armstrong'un ''Bozkurd''u
kendi zerine yazlm eserler arasnda en beendii idi. Bu kitabn
haksz ve yanl, hatta doru da olsa yazlmasn ho bulmyacamz
taraflar olsa bile, Atatrk'n ahsiyet ve karakter srlarna hayli yaklaan
bir taraf olmal idi.
Hikyeyi birok kimseler bilir. Atatrk zmir'e bir gidiinde Kordon
boyundaki evinin salonuna byk bir sofra kurulur. Davetliler tamam olup
oturulaca vakit, sokakta biriken halkn ierisini seyrettiini istemiyen
vali, perdelerin indirilmesini emreder. Atatrk der ki:
- Vali bey, dardaki halk acaba bizim ne yaptmz sanyor? ki
itiimizden phesi yok. Fakat imdi masa stnde kadn da
oynattmz ve kim bilir daha neler yaptmz zannedecekler. ki
imekten baka bir ey yapmadmz grmeleri iin perdelerinizi
atrnz.
Szl, oyunlu ve kadnl toplantlardan biri idi. Sofrann iki trl dal
vard. Ya Atatrk'e iyice uyku ve yorgunluk basar, arkadalarna izin verir
ve yatak odasna kar, yahut, yabanc ve yar bildiklerle vedalap birka
yakn arkadan alkoyard. Yemek odasnda veya eer bahar ve yaz
gnleri ise, kkn bahesinde kalanlarla biraz daha vakit geirdikten
sonra, hafifler ve ayrlrd.
O gece baz arca sahneler geti. Gle oynaa sabahladk. Atatrk
benimle birka kiiyi sona brakt. Gece stne bir hayli dedikodu yaptk.
kp gideceimiz sra kendisine dedim ki:
- imdiye kadar sizin iin yalnz yabanclar yazd. Biz yannzdayz. Sizi
ve eserinizi daha iyi tanyoruz. zin verir misiniz? Yakup Kadri ile sizin iin
bir kitap hazrlasak...
Ferah ve uyank bir bakla beni szd:
- Dn geceyi yazacak msnz?
- Canm efendim, bu kadar hususiyetlerinize girmeye ne lzum var?
- Ama bunlar yazlmazsa ben anlalmam ki... Siz de bakalarnn
yazdklarn tekrarlam olursunuz.
Yaptn saklamak riyakrlndan, kendi gibi, halk da kurtarmaya
alt. Bir yaz ikindisi Dolmabahe Saray'ndan bir motrle Kalam
Krfezi'ne kadar uzanmtk. Koy sandal dolu idi. Ortalarna sokulduk.
Herkesin gz Atatrk'te ve hepsi put. Ses yok, kmldan yok. Atatrk
garsona:
- Bize bira getiriniz, dedi.
Getirdiler. Kadehini kaldrarak:
- erefinize vatandalar... deyince kimi yan banda, kimi oturduu yerin
altnda saklad iki kadehlerini:
- erefine paam... diye kaldrp itiler. Btn koy nee iinde alkalanp
durdu.
Hatralarmdan gizleme abasna dmeyiim, yalnz Atatrk'n o
sabahki dn tutmak iin deildir. Atatrk kadar i ve d, zel ve
resm yaay birbirine karan, i ie giren, hatta birbirinden ayrlmayan
belki pek az tarih adam vardr. yaay zerine hikyeler yazlmas
doru deildir diye grnebilir. Fakat onu anlamak ve o anlatmak iin
bunlar, devrimlerinden veya eserlerinden herhangi birinin cansz belgeleri
kadar faydal olsa gerek. Atatrk, toplam hesaplamasnda, iinde
grnd btn olaylarn stnden bakar olur. Dikeni als ayanz
yalyarak indirdiiniz bir da gibi, geri dnp baktnzda onun ancak
ycelii altnda ezilirsiniz.
Herkes gibi Atatrk'n insanl itahlardan, hrslardan, heyecanlardan,
gurur ve fkelerden, zaaf ve kuvvetlerden, i varln dzlerinden, ini ve
klarndan yorulmutur. Eseri bu insanln derinliklerinden gelme,
kaynaklarndan domadr. Atatrk' ayklyarak deil, bir tabiat paras
gibi, toplu ve tam ele almaldr.
***
Byk adamlar iin hayranlar, dostlar, dmanlar, hatta uaklar hatra
yazmlardr.
Napoleon bir akam sofrada otururken, yeni oynanan bir piyesten
bahsederler. Piyeste bir de imparator rol varm. Napoleon, bu role
hangi aktrn km olduunu sormu. Sonra da kendisini saraya
artarak:
- mparator roln nasl yaptn, tekrarla da bir greyim, demi.
Aktrn rol pek iyi yapm olduunu sylemee lzum yok. Fakat
Napoleon'un bizzat kendisi imparator! Bir imparatorun ne gibi hllerde
nasl davranacan onun kadar bilmek kimin haddi?
- Yerinize oturunuz, der ve kalkp bu roln nasl yaplmas lzm geldii
hakknda kendisi canl bir ders verir.
Olay Napoleon'un ua yazmtr. mparatoru daima banda tac ve
altnda taht ile gstermek isteyen safdil klar iin:
- Anlatlmasa daha iyi olmaz myd? denecek bir hikyedir ama, bizi
Napoleon'un insanlna yaklatrc ve sndrc bir tad yok mu?
Asl mesele ktl iyili, aal yksekli hatralar iinde bir tarih adamnn
nasl kiilik baladdr.
Cumhuriyetin ilk zamanlarnda memlekette Atatrk dmanln yaymak
iin bilhassa husus hayatn ele alanlar pek oktu. Bunlardan biri, Kocaeli
kylerinden birinde Atatrk'n koynuna her gece bir bakir kz verildiini
syler. Ak sakall bir ihtiyar der ki:
- Haydi be canm, lnceye kadar her gece bir kz verseler, Yunan
askerlerinin bir gecede yaptn yapmaa mr yetmez.
Sca scana zafer gnlerinde byle idi. Daha sonra, Serbest Frka
denemesinde bizim ak sakallnn hafzasndan hayli kaybettiini de
grdk.
F. R. ATAY
MUSTAFA KEMAL
1881 - 1914


ocukluu ve lk Genlii

Atatrk 1881 tarihinde Selnik'te Ahmet Suba Mahallesi'nde Sanayi
Okulu karsnda orta hlli bir ahap evde dodu. Babasnn ad Ali Rza,
anasnn Zbeyde'dir. Otuz yan geen evli kadnlara dendii zere,
Zbeyde Molla Selnik'e birka saat uzak Saryer adl bir Yrk
kyndendir. Mustafa Kemal ana tarafndan Yrktr. Ondaki Altayl tipi
bundan olsa gerek.
Ama asl Tesalya fethinden sonra Anadolu'dan gm, 1810'da
Vodina'da Sargl bucandan Selnik'e gelip yerlemitir. Bu gmenin
ad Feyzullah'tr, soyad Hac Sofular. Kz Zbeyde'nin iki kardei vard.
Biri Lankaza'da ahlk eden Hasan, ikincisi Selnik erafndan Hac
Sami Bey'in iftliinde Suba Hseyin.
Gen yanda evlendii Ali Rza Efendi, Katerin ilesinin Pasaport Kpr
denen yerinde gmrk muhafaza memuru idi. Aralarnda yirmi ya fark
vard. Kzl bykl ve iri yar idi. Babasna Krmz Hafz Ahmed derlerdi.
Aydn'n Ske taraflarndan gelmilerdi. Memurlukta iyi geinemedii iin
keresteci Cafer Efendi ile ortak olmutu. nce iyi kazanyordu. Islahhane
semtindeki katl evi bu srada ald. Sonra ileri bozulunca 1887'de
kayptan ve skntdan aclanarak ld. Bir kz Naciye'yi daha nce
kaybetmitir.
ark'ta bym kimselere ok defa hanedanms bir ktk uydurmak
istiyenler kar. Mustafa Kemal kendinden ncesine merakl ve pek bal
deildi. Geri 1876'da, ilk Kanun- Esasi'nin iln edildii gne raslyan 23
Aralkta Selnik'te kurulmu Asakir'i Milliye Taburundaki gnll
subaylardan biri babas olarak ne srlmtr. Resmi tekilerden
ayrlarak bytlmtr. stanbul hrriyetilerine yardm etmek iin
toplanan bir mill kuruluta babasnn da bulunmu olmas Mustafa
Kemal'in houna gidecek bir eydi ama inanm mdr, sanmyorum. hatta
bir gn alaylca bir dille:
- Bu bizim peder deildir, dedii kulama gelir.
Ali Rza Efendi sa iken bu orta hlli ailenin balca kaygs ocuklarn
okutup yetitirebilmekti. Mustafa yedi yana basnca ana baba arasnda
anlamazlk kt. Zbeyde Mollaya gre olu ilhilerle Kasmpaa
semtine yakn medrese ilkokuluna, babasna gre yeni usul eitim yapan
emsi Efendi Okuluna gitmeli idi. Atatrk der ki:
- Nihayet babam bir kurnazlkla iin iinden kt. nce ilhi ve alayla
mahalle mektebine baladm. Biraz sonra emsi Efendi Okuluna
yazldm.
Mustafa pek kk yata ksz kald. Ailenin geinecei olmad iin
anas olunu okuldan alarak Lankaya taraflarnda aabeyi Hseyin
aann iftliine gittiler. Days Mustafa'y iftlik ilerinde yetitirmee
karar verdi. Atatrk kz kardei ile beraber karga kovmak iin bakla tarlas
bekilii ettiini hi unutmamtr. Devlet bakanl zamannda bir
misafiri bu tarla bekilii hikyesine:
- Aman efendimiz... yollu, estafurullaha benzer, bir inanamazlk
gstermesi zerine:
- Evet yledir. Ben de herkes gibi dodum, bydm. Douumda bir
ayrlk varsa Trk oluumdan ibarettir, demiti.
Bir halk ocuu olmakla vnrd.
Mustafa'y yakndaki bir Rum okuluna vermei dndler. Vazgetiler.
iftlik yazcs Karabet Efendinin derslerinden pek faydaland yoktu.
Lankaya'da be alt ay kaldktan sonra bir sonbahar gn days ile
ayrda dolarken Mustafa'y eve ardlar. Selnik'te teyzesi yeniden
okula yollamak iin ocuu yanna almaya karar vermiti. O zaman on
yanda bulunan Mustafa'ya gre iftlikte kalsa daha iyi idi. Fakat ister
istemez anas ile Selnik'e dnd. Halasnn kocas gmrk
memurlarndan Hac Hseyin Efendi idi. Okul iinde bu aileye
Evrenoszade Muhsin Bey yardmda bulunmutu. Atatrk'ten ok defa bu
Muhsin Bey ailesine balln duymuumdur.
1894'te Selnik'te sivil rtiye (ortaokul) mektebine girdi. Fakat orta
retimini burada tamamlamak ksmet olmad. Ayn zamanda mdr
yardmcl eden ve kendine Kaymak Hafz denen matematik hocas
Hseyin Efendi bol dayak atan sert bir kimse idi. Atatrk derdi ki:
- Berbat bir adamd. Ondan ok korkardm. Beni dverse ne yaparm,
diye dnrdm.
Nitekim snf arkadalarndan biri ile kavga ettii srada Kaymak Hafz'n
eline dt. nsafszca dayak yedi, kan iinde kald ve bu yzden okuldan
kt.
Komularndan Kadri Bey adnda bir binbann olu Ahmet asker
rtiyeye gidiyordu. Onun asker esvabna imrenen Mustafa ille ayn okula
girmek, sokakta grd niformal subaylar gibi olmak hevesine kapld.
Anasn yoklad. Hi de asker olmas tarafls deildi. O kimseden
habersiz kabul imtihanlarna girdi ve salad baar ile kendisini retim
sresi drt yl olan rtiyenin nc snfna aldlar. Zbeyde Hanm olup
bitene boyun emek zorunda kald. Arkadalar arasnda hemen kendini
gstermiti. Matematie bilhassa merakl idi: ''Az bir zamanda bize bu
dersi veren retmen kadar, belki daha ok bilgi edindim. Dersler
stnde problemlerle urayordum. Yazl sualler hazrlyordum.
Matematik hocas da yaz ile cevap verirdi. Hocamn ad Mustafa idi. Bir
gn bana, olum senin de adn Mustafa benim de. Bu byle olmaz.
Arada bir fark bulunmal. Bundan sonra senin adnn sonuna bir Kemal
ekliyelim dedi. O gnden beri adm Mustafa Kemal'dir.'' Hoca sert bir
adamd. Snfta birinci ikinci tanmazd. Bir gn bize:
- Aranzda kendilerine kimler gveniyorlarsa kalksnlar, onlar mzakereci
yapacam, dedi. nce durakladm. yleleri ayaa kalkt ki ben oturmay
daha doru buldum. Bunlardan birinin de mzakerecilii altna girdim.
Mzakere ortasnda dayanamadm, ayaa kalkarak, ben bundan daha iyi
yaparm, dedim. Bunun zerine hoca beni mzakereci yapt ve eskisini
benim altma koydu.
ocukluk arkadalarnn anlattna gre rtiyede iken Kulekap
Mahallesi'nde bir kzla bir ak hikyesi olmutur. Akamlar okuldan kar
kmaz eve koar, esvaplarn tletir, zpzp oynyan ocuklar
seyretmek bahanesi ile kz pencereden grmee gidermi. lm
yatana kadar sren iyi giyinmek titizlii bu ak gnlerinden kalmtr,
derler.
***
Mustafa Kemal 1898 yl banda asker rtiyesinden snfn drdncs
olarak diploma ald vakit on be yanda.
Anas Zbeyde Hanm kocasndan kalma dul maa ile geinemiyordu. O
srada Larisa'dan gmen olarak gelen ttn rejisi memurlarndan otuz
iki-otuz yalarndaki Ragp Bey'le evlendi. O da eski karsndan iki
veya ocuklu bir duldu. Ragp Bey i gvey olarak eve geldi. Mustafa
Kemal bu evlenmeyi bir trl iine sindirememiti. Evi brakarak Horhor
Mahallesi'nde oturan halas Emine Hanmn yanna gitti. Manastr asker
idadisine (lise) gidinciye kadar anasnn evine pek az urad. Yeni baba
vey oluna saygl idi. Birinci Dnya Savandan sonra, ileri iin kalm
olduu Selnik'te lm, Atatrk kendisine devaml olarak yardm
etmitir. Yeni bir baba edinmek gururunun almyaca bir eydi ama,
Ragp Bey iin kt bir hatras da yoktu. vey aabeyi Sreyya iin pek
iyi konutuunu hatrlarm. Bilindii zere Trk kadnnn o kapallk
devirlerinde Trkler arasnda cins ahlk pek bozuktu. Delikanl iin
gzellik bir tehlike idi. Mustafa Kemal de altn yeleleri, henz terliyen
srma byklar, pembe teni, mavi gzleri ile bir erkek gzeli idi. Bir gn
kendisini Sreyya aabey arm, sustal bir ak vermi.
- Ne olur olmaz, rzn bununla koruyacaksn, demi. Yzba Sreyya
Toyran'da intihar etmitir. kinci vey kardei reji memuru Hakk Bey'di.
Son snf imtihanlarna ''mmeyyiz'' olarak gelen Hasan Bey adnda bir
kurmay, Mustafa Kemal'e idadi renimini nerede yapacan sormu.
stanbul'a gitmek istediini syleyince:
- Hayr, demi, Manastr'a gidin. Daha iyi yetiirsiniz.
arkada ile Manastr'a gitti. Kendisi lisedeki ilk zamanlarn yle
anlatmt:
- Bana matematik ok kolay geldi. Kendimi bu derse verdim. Fakat
Franszcada geri idim. lk aylk tatili geirmek zere Selnik'e
geldiimde gizlice Fransz mektebinin husus snfna devam ettim.
Franszcam ilerlettim.
Bu mektep Tophane'deki Collyye des frres'di. Mustafa Kemal'e gre
''bir kurmay mutlak bir yabanc dil bilmeli" idi.
Arkadalar arasnda gzel konuan ve iir yazan mer Naci vard: ''Bir
gn benden okumak iin kitap istedi. Verdiklerimden hibirini
beenmemesi pek gcme gitti. Edebiyat diye bir ey olduunu o zaman
rendim. iire heves ettim. Eer kitabet hocam alay emini Mehmet Asm
Efendi imdadma yetimeseydi air olup kacaktm. Asm Efendi bir gn
beni ard, bak olum, dedi, iiri, edebiyat brak, sen iyi bir asker
olmalsn, teki hocalarn da benim fikrimde, sen Naci'ye bakma,
hayalperest bir ocuk o, ilerde iyi bir air ve ktip olabilir, fakat iyi asker
olamaz, dedi. Gerekten de hocamn dedii kt. mer Naci ok istedii
halde kurmay olamad.''
Mustafa Kemal tarihe de merakl idi. Hocas bir milliyeti subayd.
19 uncu asrda en byk savamz 1877-78 Trkiye - Rusya Harbi
olmutu. Ruslar stanbul kaplarna kadar gelmilerdi. Mustafa Kemal
henz domamt. Fakat Manastr asker lisesinde o ykc bozgunun
sebeplerini renmeye byk nem verdi idi. Manastr evresinde Srp
ve Bulgar eteleri daa kmakta, Trk kylerini basmakta idiler. Mustafa
Kemal'in iine ilk defa bu lisede vatan kaygs kt. Topraklarmz
stnde arlaan tehlike havasn nefesleri iinde duyduu srada 1897
Trk - Yunan Sava kt. ''Genliimin en heyecanl gnlerini yaadm.
Kk yama bakmyarak gnlller arasna katlmak istiyordum.''
Genler davul zurna sesleri arasnda, ellerinde bayraklar ile cepheye
kouyorlard. Aralarnda byklar henz terliyen ocuklar da var. Baz
arkadalarnn anlattklarna gre o da arkadalarndan biri ile okuldan
kat. Katlacaklar bir kta ararken gece vakti bir kap nne geldiler.
Mustafa Kemal kap tokman vurdu. Kapy aan kadn sesini
karmadan ieri ekildi. Sonra lmbay genlerin yzne tutarak:
- Mustafa sen burada ne aryorsun? dedi.
Bu, Selnik'te uzun mddet kalm, Zbeyde Hanm tanyan bir Bulgar
kadn idi. Mustafa'y ieri alarak:
- Nereye gidiyorsun? dedi.
- Cepheye... Yunanllarla arpmaya...
Kadncaz glkle Mustafa Kemal'i kararndan vazgeirebildi.
ocukluk ve ilk genlii hikyesini bitirmeden nce Mustafa Kemal'in ok
onurlu olduunu syliyelim. Mahallesinde sokak oyunlarn seyreder,
fakat katlmazd. O zamanki arkadalarndan birinin anlattna gre bir
gn komu ocuklar birdirbir oynuyorlarm. Kendisini de armlar:
- Gel, sen de oyna, demiler.
Mustafa:
- Peki, demi ve olduu yerde ayakta durmu.
- Ama eil ki atlyalm, demiler.
Mustafa ban sallyarak:
- Ben eilmem. stmden byle atlyabilirseniz atlayn, diye cevap
vermi.
Mustafa Kemal 13 Mart 1889'da Pangalt'da harp okuluna girmitir.
Mustafa Kemal'in Atatrkl bu okulda balyacaktr. Onun iin 19 uncu
yzyl sonunda iinde doup byd ortamn artlar zerine bir gz
gezdirelim.
Bir ocukluk arkada der ki:
- Bir kolaasnn kz Mjgn' sevmiti. Ona verirler mi idi, phesinde
iken, yolla anan, nianlan, demilerdi. Onurunu hibir eye deimedii
iin, reddedilmekten, karlk grmemekten ekinirdi. Utangat. Byk
yalarna kadar iki bu utangalktan syrlmasna yardm etmitir.
Kadnlara yalvaranlara kzard. Hayali geniti. Saatlerce kendi bana
dnd olurdu.



Ortam

Mustafa Kemal Makedonya'da dodu ve byd. Makedonya on yedinci
asrn sonlarna kadar Viyana kaplarna doru giden Osmanl ordularnn
fetih destanlar havas iinde idi. Makedonya'da yerleen Trklerin bir
ad da ''evld- ftihan'', ''fatihlerin ocuklar''dr. On yedinci yzyldan beri
Bat yeniaa ulama yolundadr. Osmanl mparatorluu Cermen ve
Islav aknlar nnde lkeler kaybetmitir. Byk Petro Rusya'y Bat
medeniyet dzeni iine sokmutur. Osmanl Devleti Bat nnde bu
ekiliinin ana sebepleri zerinde esasl durmamtr. Medrese ulum-i
akliye denen msbet ilimlere bsbtn kaplarn kapamtr. Devlet
zayfladka, eskisi gibi doyumluk ve ulufe alamyan yenieriler bsbtn
disiplinden karak ikide bir kazan kaldrr, padiah indirir, vezir bodurur,
yeni deyimi ile, sk sk ''taklb-i hkmet = hkmet devirme'' krizleri i
huzuru bsbtn bozucu olmulardr. On sekizinci asrn ortalarndan beri
kurtulmak iin Bat sistemi bir ordu ve dzen kurmay dnenler
olmusa da ou seslerini bile ykseltmek cesaretini gsterememiler,
Mslman halk ynlarn ve iktidarlar basks altnda tutan medreseden
yetime ve gittike daha dk, daha dar kafal ve ''mteassp'' ulema
takm ise herhangi bakmdan Bat'ya benzemei ve uymay ''kfr''
sayd iin, nc Selim gibi, yenieriler yannda bir de ''Nizam-
Cedid'' denen Bat sistemi ordu kuranlar da boazlanmlar (1808) ve
kurduklar ordu datlmtr.
Yabanc dil renmek gnah sayld iin d politika hiyanetleri Osmanl
topluluundan ayrlmak istiyen ve Fenerli denen Rumlarn elinde idi.
1808'de Fransz ihtilli milliyetilik ve hrriyet lksn oktan yayd
iin, Avrupa'nn kap eiindeki imparatorluk Hristiyanlar da
uyanmlard. Bilindii zere Trkler, spanyollarn yapt gibi, kendi
dinlerinden olmyanlar ldrmemilerdir. Bu bir yandan, slm dininin
kitap ve peygamber sahibi teki dinlere kar tolrance'ndan, bir yandan
da Mslman olmyanlar haraca baland iin Hristiyanlarn belli bal
vergi kayna olmalarndan ileri gelir. Yunan isyan srasnda Avrupa
Trkiyesindeki vilyetlerde sulu susuz Rum ldren bir paaya yazd
mektupta sadrazam, yalnz, neden susuzlar da ldryorsun, demez,
her ldrdn Hristiyanla devlete vergi kaybettirdiini unutuyor musun,
der.
Cermen ve Islav aknlar ve byk Bat devletlerinin basks altnda
Romanya elden km, Srbistan ve Yunanistan bamszlk yolunu
tutmu, devletin zaafn smren bir vali, Mehmet Ali Paa, devletine ba
kaldrarak Msr' hkm altna almtr.
Sonunda yenierilii kinci Mahmud, kabristanlardaki mezar talarna
kadar krarak kaldrm, bir yeni ordu kurmutu. Padiah tarafndan
Trkiye'ye arlan Prusya subaylar arasndaki Moltke 7 Nisan 1836'da
Beyolu'ndan yazd mektubunda Osmanl mparatorluunun durumunu
yle anlatmaktadr: ''Uzun zaman Avrupa ordularnn grevi, Osmanl
egemenliine set ekmekti. Bugn ise Avrupa politikasnn tasas bu
devletin kendi varln koruyabilmesidir. slmln Bat'nn byk bir
ksmn hkm altnda tutacandan hakl olarak korkulduu devir geeli
pek ok olmamtr. Hristiyanln asrlardan beri kk sald lkeler,
havarilerin klsik topra, Korinth ve Efes, Nikomedya, skenderiye,
Sinodlar ve kiliseler ehri znik, Hristiyanln beii ve sa'nn mezar,
Filistin ve Kuds, hepsi nce Mslmanlarn, sonra Trklerin ellerine
gemitir. Mslmanlar Avrupa'nn btn valyelerine kar mukaddes
topraklar savunmulard. Roma mparatorluunun uzun mrne son
vermek ve 1000 yldan fazla zamandan beri sa ve azizlerinin kulland
Ayasofya Kilisesi'ni cami yapmak onlara ksmet olmutur. Trkler
Steiermak ve Salzburg'a kadar ilerlemilerdi. O zamanki Avrupa'nn en
bata gelen hkmdar bakentinden kam, nerede ise Viyana'daki
Stephan Kilisesi de Bizans'taki Ayasofya gibi bir cami olacakt.
''O vakitler Afrika llerinden Hazar Denizi'ne ve Hind Okyanusu'ndan
Atlantik kylarna kadar btn lkeler Osmanl padiahnn emrinde idi.
Venedik'le Alman imparatorlar Bab- li'nin hara defterine kaytl idiler.
Akdeniz kylarnn drtte ona boyun emitir. Nil, Frat ve hemen
hemen Tuna Trk nehirleri, Ege ve Karadeniz Trk i denizleri olmutu.
Bunun zerinden iki yzyl gememitir ki ayn ulu imparatorluk
gzlerimizin nnde bir dalma ve zlme tablosu olarak durmaktadr
ve bu hl onun yaknda sona ereceini anlatyor gibi...
''Yunanistan bamszln kazanmtr. Eflak ve Srbistan Bab- li'nin
egemenliini ancak grnte tanmaktadr. Trkler bu yerlerden
srldklerini grmektedirler. Msr bir baml eyaletten fazla bir 'dman
hkmet'tir. Zengin Suriye ve Kilikya, aln elli be hcum ve yetmi bin
insan hayatna mal olan Girit, kl bile ekilmeden elden km ve bir asi
paann mal olmutur (1). Trablus'ta egemenlik henz yle byle
kurulmuken yeniden gene elden kmak zere. Akdeniz kylarndaki
teki Mslman lkelerinin artk Bab- li ile hemen hemen hi balants
yok. Eer Fransa bu lkelerden en gzelini kendisi iin alkoymakta
kararsz ise bu, stanbul'daki vezirler divanndan fazla St. James'teki
ngiliz kabinesinden ekinmekte oluundandr. Arabistan'da, hatta
mbarek ehirlerde, Medine ve Mekke'de ok eskiden beri padiahn
gerek hibir hkm yok. Hkmete bal yerlerde de padiahlarn
hkmranlk hakk ou zaman snrl. Frat ve Dicle kylarndaki milletler
pek az ballk gstermekte, Karadeniz ve Bosna'daki eraf padiahn
iradesinden fazla kendi karlarna dkn. stanbul'dan uzaktaki
ehirlerin oligarik bir idare ekilleri var. yle ki hemen hemen bamsz
gibi bir ey.
''Bylece Osmanl saltanat gerekte bir krallklar, prenslikler ve
cumhuriyetler yn haline gelmitir. Bunlar uzun bir alkanlkla, Kur'an
birliinden baka tutan bir ey yoktur.
''ok eskiden beri Avrupa politikas Bab- li'yi menfaatlerine aykr
harplere srklemi veya geni topraklara mal olan barlara zorlamtr.
Fakat devletin kendi topranda, Bat'nn btn ordu ve donanmasndan
daha korkun grnen bir dman vard. 3 nc Selim yenierilerle
savann taht ve hayatna mal olduu tek hkmdar deildi. Buna
ramen onun yerine geen Mahmud II bu askere gvenmektense
bir reformun tehlikesini gze almay ye grd. Dereler gibi kan aktarak
maksadna ermitir. Padiah Trk ordusunu yok ettii iin kendini
bahtiyar sanrken, Yunan yarmadasndaki ayaklanmay bastrmak iin
Msr Valisi Mehmet Ali'yi yardmc armak zorunda kalmtr. O zaman
Hristiyan devlet, Fransa, ngiltere ve Rusya, aralarndaki geimsizlii
unutarak, ilk ikisi padiahn donanmasn vurup bitirdiler. Rusya'ya da
Trkiye'nin kalbinin yolunu atlar.
''Memleket ald bunca yaray iyiletirmeden Msr paas Suriye'den
ilerliyerek Sultan Osman'n son torunu devletinin batmas tehlikesi altnda
kald. Yeni kurulmu ordu isyanclara kar koydu ise de haremden
yetime generaller bu orduyu harcamlard. Sultan Mahmud Rusya'y
yardma ard. Tabi dman ona gemileri, paras ve askeri ile yardma
geldi. O vakit dnya, 151.000 Rus askerinin padiah ve sarayn
savunmak iin Boazii Asya yakasndaki tepelerde ordugh kurmas gibi
garip bir olay karsnda kald. Trkler arasnda byk bir honutsuzluk
ba gstermiti. Yenilikler birok menfaatleri zedelemiti. Ulema
nfuzlarn kaybetme kaygs iinde idiler. lmden arta kalan binlerce
yenieri ile, boulan, denize atlan veya topla vurulan binlercesinin
dostlar, yaknlar her yere sokulmulard. Ermeniler yaknda uradklar
zulmleri unutmamlar, Rumlar ise bata Trkleri dman ve Ruslar ise
kendi dindalar saymakta idiler. Trkiye bir ordu karacak hlde deildi.
''Yabanc ordular imparatorluu bat uurumuna kadar srklemiler,
gene yabanc ordular onu kurtarmlard. Trkler kendilerinin de bir
ordular olmasn istiyorlard. Byk aba ile 70.000 kiilik bir ordu
kurabildiler. Bu kuvvetin Osmanl mparatorluu lkelerini korumas iin
ne kadar yetersiz olduu haritaya bir bakla hemen anlalabilir. Birok
yerlere dalan byle bir kuvveti, tehlikeye urayan bir noktaya toplamya
sadece mesafeler engel olur. Badat'taki asker Arnavutluk'taki
kodra'dan yz elli mil uzaktadr. imdilik Trk ordusu eski ve
tamamiyle sarslm bir temel zerinde yeni bir yapdr. Osmanl hkmeti
bugn gvenliini ordusundan fazla yapaca anlamalarla salyabilir.
Osmanl Devletinin her eyden nce dzenli bir idareye ihtiyac var.
imdiki idare ile hatta bu yetmi bin kiilik zayf orduyu bile devaml
olarak zor besleyebilir.
''Memleket fakir. Devlet gelirleri azalmtr. htiyalar karlamak iin
hkmetin yapabilecei son eyler, servetlere ve miraslara el koymak,
devlet hizmetlerini satmak, hediyeler koparmak, parann ayarn
bozmaktr. Para ayarnn bozulmas son haddine gitmitir. Bu bel
Trkiye'de her memleketten fazla ardr. nk burada topraa pek az
sermaye yatrlmaktadr. Servet denen ey ok defa paradan ibarettir.
Trkiye'de para maln kendisidir. ok yksek olan yzde yirmi resm faiz
sermayelerin iletilmesi iin bir belge olmaktan ok uzaktr. Bu, sadece
paray elden karmann bal olduu tehlikeyi gsterir. Burada btn
zenginliklerin esas art, onlar kurtarabilmektir. Hristiyan ve Yahudi bir
fabrika, bir deirmen veya bir iftlik kurmaktansa yz bin liraya bir
mcevher satn almay daha iyi bulur. Eer bir hkmetin ilk artlarndan
biri gven duygusu uyandrmaksa, Trk idaresi bu grevi asla yerine
getirmemitir. Hristiyan ve Yahudilere yaplan hakszlklar, herhangi
birinin sermayesini ancak zamanla kr getirecek ilere yatrmasna
elvermez. Ticaret bir mamul eya ve ham madde deiiminden ibaret.
Trk, ham maddesi kendi topranda yetien bir okka dokunmu kumaa,
on okka ham ipliini verir.
''Tarm durumu bundan da kt. Eskiden mahsullerinin yarsn stanbul'a
getirmek zorunda bulunan Budan, Eflak ve Msr'n, bu byk zahire
ambarlarnn kapanm olmasndan hayat pahall durmadan artmtr.
Hkmet kendi kendine tesbit ettii fiyatlarla satn aldndan memlekette
kimse tarmla uramak istemez. Zorla satn almalar bu Trkiye'de,
yangn ve vebann ikisi bir arada olmasndan daha byk bel. Bu yalnz
refah yok etmekle kalmaz, refahn kaynaklarn da kurutur. Bylelikle
hkmet, 800.000 nfuslu bir ehrin kaplarndan bir saat tede usuz
bucaksz verimli topraklar ekilmeksizin dururken, buday Odesa'dan
satn almak zorunda kalr.
''Bir zamanlar o kadar kuvvetli devlet yapsnn d uzuvlar kurumu,
btn hayat kalbine ekilmitir. Baehrin sokaklarndaki bir ayaklanma
Osmanl hkmdarlnn lm olay olabilir. Bu devlet dme srasnda
durabilir ve kendini organik bakmdan yenileyebilir mi, yahut yok olmak
kaderinde midir, bunu gelecek gsterecektir.''
***
Bu tablo karsnda Osmanl Devletinin on dokuzuncu asrdan nasl sa
kabildiine insann inanmyaca gelir. Geri Abdlmecid devrinde biri
1839'da, biri 1856'da reform fermanlar Hristiyanlara hukuk eitlii
vererek, bilhassa Rusya'nn elinden sava ve imparatorluu paralama
bahanesini almak, Avrupa sistemi okullar aarak, sivil idare kurarak,
hkmete batkri bir kurulu vererek yeni dzen yolunda ilerlemek
istemitir. Fakat asl davann devletin teokratik karakterine son vermek,
din ve dnya ilerini ayrmak, ticaret ve endstri yoluna dklmek olduu
bir trl anlalamam, kilise ve okul el birlii ile gelien ve ilerliyen eski
''reaya'' memleket ekonomisine hkim olmular, Trkler kendi lkelerinde
bu eski ''reaya''nn ve imtiyazl yabanclarn tepeden baktklar smrge
yerlileri hline dmlerdir. Reform hareketlerine ramen, sivil okullar,
hatta niversite, eriatlarn kontrol altnda idi.
Bat'nn penesinden kurtulmak iin giriilen reformlar medrese ve cami
asla benimsememi, halk ynlar da onlarn manev hkimiyeti altnda
olduu iin, Bat medeniyetilii pek kk bir aznln mal olmutur.
Daha yirminci yzyl balarnda bile ancak stanbul, Selnik ve Beyrut
gibi Frenkli ve Hristiyanl ehirlerde kravatl ve Avrupa giyimli Trklere
raslanrd. Taralarda sivil ve asker idare adamlar ile halk arasnda fark,
smrgelerdeki koloni adamlar ile yerliler arasndaki fark andrrd.
Orduda okuma yazma bilmiyen kk, orta ve yksek rtbeli subaylar
oktu.
On dokuzuncu asrn sonlarna doru ''can ekien'' hasta adamn en
zayf yeri Makedonya'dr. Avusturya-Macaristan mparatorluu Selnik'e
inmek, Yunanistan kuzeye, Srbistan gneye doru genilemek,
Bulgaristan bymek ister. Srp, Bulgar ve Rum eteleri Makedonya
dalarndadr. arlar onlarndr. Refah onlarndr. Trklerin bir kuru
efendilii vardr. Aznlktaki aydnlar, yurtlarnda acaba ka yl daha
kalabilecekleri kaygsnda. Osmanl Avrupas genlii hep bir tehlike
rpertisi iinde. Bu ortam, Mslman ve Trk ocuunun vatan ve millet
duygularn pek erken uyandrr. ocuk, peri ve dev masallarndan fazla,
sava, g, zafer ve bozgun hikyeleri dinler. Osmanl tarihinde ''serhad''
denen ey, ileri yrylerin, daima baka yurtlara doru uzaklaan
mjdecisi iken, artk geri dnlerin, gitgide bir kara haberci kld
serhad, sanki btn Avrupa Trkiyesinin topraklarna yaylmtr. Eski
hasretler, destan ve trkleri ile, yeni korku, phe ve rivayetleri ile,
serhad, btn Makedonya'nn ehirleri ve kyleri iindedir.
Medrese yobazlarnn manev basks altndaki halk ynlar ise kurtuluu
ta yedinci asrdaki eriat artlarna kavumakta arar ve bamza ne geldi
ise Kur'an yolundan ayrlm olmamzdan ileri geldiini, inanarak, syler.
Ayaklanp Nizam- Cedid'den beri Batllama yolunda neler yaplmsa
hepsini ykmak iin frsat bekler.
Ordu aydnlarnda bir uyan vardr. Onlara gre de ba are saray
istibdadn ykp memleketi merutiyet rejimine kavuturmaktr.
te Manastr lisesini bitiren Mustafa Kemal, bu ortam iinde yetiti ve
cierleri bu ortamn zehirli havas ile dolu, stanbul'a gitti.




Pangalt

Manastr idadisini bitiren Mustafa Kemal, 13 Mart 1889'da Pangalt'da
harp okuluna girdi. ki ay iinde stnln tantarak snfnn avuu
olmutur. Kendisi der ki: ''dadide iken inatla alyorduk. Snfta birinci
ikinci olmak iin hepimiz gayret iinde idik. Harp okulunda matematik
merakm devam etti. Fakat birinci snfta saf genlik hayallerine kapldm.
Dersleri gevee aldm. Yln nasl getiinin farknda olmadm. Ancak
dersler kesilince kitaplara sarldm.''
kinci snfa getikten sonra derslerine daha fazla sarlmtr. iiri
brakmsa da iyi konumak balca hevesleri arasnda idi. ''Tatil
saatlerinde hatiplik idmanlar yapardk. Ellerimizde saat, bu kadar zaman
sen, bu kadar ben, diye yarma ve tartmalar tertiplerdik.''
nc snfta, hele kurmay snflarnda memleket kaygsna dt.
Batyorduk, kurtulmann yolunu aramal idi. Buna ordu n ayak olacakt.
Subaylar aralarnda tekiltlanmakta idiler. Bir gn genlik zntlerini
yle anlatmt: Harp Akademisi'nde bir subay. Henz yirmi yanda.
Kendisini, ne olduunu pek de anlyamad birtakm dnce ve
duygulara kaptrmtr. Kskndr. syanldr. Neye ve kime kar?
Sorsanz pek de cevap veremez. Bir gn arkadalarndan biri:
- Sen kalk borusunda hi uyanmyorsun. Nbeti subay karyolan
sarsmadka kalkmyorsun. Nen var senin? diye sordu.
- Yataa girdikten sonra uykuya dalamyorum. Gzlerim sabahlara kadar
ak. Tam uyuyacam zaman da kalk borusu almak zere.
Bir gn asker hocalardan biri snfta rencilere bir mesele verdi:
- Sava nedir, artk biliyorsunuz, dedi, fakat bir de gerilla vardr. Bu kolay
bir ey de deildir. Gerillay yapmak da bastrmak da gtr.
Sonra bir misal zerine rencileri imtihana ekti.
- Osmanl mparatorluunun devlet merkezi stanbul. Farz ediniz ki u
veya bu sebepten Boazii'nin dou kys ile zmit Krfezi arasnda halk
devlete isyan etmitir. imdi soruyorum: Halk byle bir isyan ne iin
yapabilir? Devlet bu isyan ordusu ile nasl bastrabilir?
''Bu suallere en iyi cevab o uyumyan dalgn ocuk, Mustafa Kemal verdi.
nk akl fikri ok zamandan beri byle hayallere sapl idi.''
Daha harp okulunun son snfnda yakn arkadalar ile el yazs bir dergi
karmlard. Lider O, ve sorumluluun en ar yk de onun
omuzlarnda idi. Kurmay snflarnda derginin yaynlanmasna devam
ettiler. Akademi birinci snfnn yannda, okullarndan temen kan
veterinerlerin yzba olarak orduya katlabilmek iin eitimlerini
tamamladklar bir ders odas vard. Oray setiler. Veteriner temenlerin
saylar azd. Aralarnda uyank genler de vard. Dergi bu odada
hazrlanr, sonra gizlice elden ele geerdi. Sarayn korkun hafiyelerinden
biri naslsa haber alp curnal eder. Okul nazr arlp bir gzel azar
yerse de okulda byle eyler olmadn sylemekten vazgemez. Bir
gn kendisi ders odasn bast, hepsini sust yakalad. Deerli bir
asker deildi. Ama vicdanl ve namuslu bir kimse idi. Eer isteseydi
hepsinin asker mesleinin son bulacana phe yoktu. Dergiyi
grmemezlikten geldi.
- Ne diye baka eylerle urap derslerinize almyorsunuz? demekle
yetindi.
Fethi, sonradan soyad Okyar, Mustafa Kemal'in sonuna kadar
arkadalarndan ve bir aralk babakan, ate pskrecek ve bir eli ile
Sultan Hamid'in oturduu Yldz Saray'n gstererek:
- Hep o adamn ba altndan kyor bunlar... Saray bana yklmadka
rahat yok. Elime frsat geerse altna bomba koyardm, diyordu.
Tuhaf bir raslamadr ki 27 Nisan 1909'da Sultan Hamid tahttan indirildii
vakit onu Selnik'e gtren muhafz bu Fethi olacakt.
Snf arkada ve eski Genelkurmay Bakan Asm Gndz bana:
- Mustafa Kemal okulda iken Franszcasn ilerletmek iin bir yabanc
hanmdan ders alrd. Sonra Paris'teki hrriyetilerin gazeteleri ile,
Franszca gazeteler getirir, kapal gizli odada bizlere anlatrd. Namk
Kemal'in ''Vaveyl''s ile ''Hrriyet kasidesi''ni ben ondan dinlemitim.
***
Gen Mustafa Kemal arkadalar ile Beyolu elence yerlerine giderdi. yi
giyinmeyi ve yaamay severdi. stanbul'a gelinceye kadar biradan baka
iki kullanmamt. Bir gn arkada Ali Fuad'la (Cebesoy) beraber
Bykada'ya gitmiler. Ne lokantada yiyip iecek, ne de otelde
geceliyebilecek paralar yok. Ali Fuad bir ie rak, bir ie bira, ekmek ve
yemi alp amla yrmler. Mustafa Kemal bir ie biray bitirince:
- imdi ne yapacam? demi.
lk defa raky o akam denemi. Ba bir ho dnm. Gne batmak
zere; sigara paketinin altna resimler izmi, sonra:
- Fuad, demi, ne iyi iki imi bu... nsann air de olas geliyor.
Bu ar ve sert iki bir daha yakasn brakmamt.
ocukluunu ve genliini yakndan bilen Klolu Hakk bana yazd
mektupta der ki: ''Ailece pek yakndk. Zbeyde Mollay ikinci defa kocaya
veren benim byk kaynatam eyh Rfat Efendidir. Mustafa Kemal
tatillerde Selnik'te slaya geldii vakit byk kaynatamn tekkesine gelir,
ayin gnlerinde derviler halkasna katlarak, huuu huuu diye kan ter
iinde kalncaya kadar dner dururmu.''
Bunu renmenin byk faydas vardr. Mustafa Kemal yalnz Rumeli
folklor trklerini mat sesi ile gzel ve tatl sylemekle kalmaz, klsik
alaturka musiki makamlarn da bilirdi. Kafaca Bat musikisine inanm,
zevke alaturkaya bal kalmt. Devrimcilii yllarnda her ite olduu
gibi zevkince deil, kafasnca giderek, mill eitimde yalnz Bat musikisi
retimi yaptrmtr.
Gene bu tatil gidilerinde Selnik'te vals etmei de renmiti. ''Bir
kurmay dans etmesini bilmelidir,'' derdi.
Edebiyat ve iirde ilk rnei mer Naci olduu iin dili Namk Kemal
okulu idi. Koyu Osmanlca idi. Okulda hapse atld vakit syledii bir
gazel vard ki ankaya'nn ilk yllarnda kendi azndan dinlemitim. En
son msrann bir paras hatrmda kalmtr: ''... ecel olsa da hals etse
beni.''
Harp Akademisinde iken gelecek Mustafa Kemal'i bir Osmanl paas
khince haber vermitir. Ali Fuad'n babas smail Fazl Paa idi. Onun
Boazii'ndeki yalsnda gece yatsna giderdi. Sonradan Viyana'da
bykelilik eden, drt dil bilen, ok okumu Ali Nizami Paa bu
delikanlnn arkada tarafndan pek vldn duymu, bir gn de
kendisi onunla uzun boylu konuma frsat bulmutu. Ali Fuad'n
anlattna gre Ali Nizami Paa, Mustafa Kemal'e der ki:
- Mustafa Kemal Efendi olum, seni venlerin yanlmadklarn anlyorum.
Sen bizim gibi yalnz normal subaylk hayatna atlmyacaksn. Memleket
kaderi zerine tesirli olacaksn. Szlerimi iltifat olarak alma. Sende
memleket balarna gelen byk adamlarn daha genliklerinde
gsterdikleri mstesna kabiliyet ve zek almetlerini gryorum. nallah
yanlmam olurum.
***
1904 Aralk aynda Harp Akademisini bitirerek kurmay yzba
diplomasn alan Mustafa Kemal, eer yalnz son yl alnan notlar hesap
edilse idi, snfnn birincisi olurdu. Beinci olarak kmtr. Arkadalarna:
- ocuklar imdi her birimiz bir Osmanl paasnn yanna gideceiz.
Hepsi slm lemi gafleti iindedirler. Olanca kaynaklarmz Trk
Anadolu ortasnda toplamalyz, diyordu.
Her eyden nce tekiltlanmal idi. Tekiltlanmak ve hareket merkezi
de Makedonya olmal idi. Btn dilei Selnik'e gnderilmekti.
Baz arkadalar ile Yenikap'da bir Ermeni evinde oda tutup yerletiler.
Buras fikir arkadalar ile toplant yeri idi. Namk Kemal gibi
hrriyetilerin eserlerinden bir de kk ktphaneleri vard. nanlar u
idi ki ilk art istibdat rejimine son vermektir. Bu zorlamay da ancak ordu
yapabilir.
Bu toplantlarda Fethi adnda bir de sivil var. Yatacak yeri, yiyecek
ekmei olmad iin yanlarna snmtr. Askerlikten kovulma. Mustafa
Kemal bandan geeni yle anlatmtr: ''Kendisine yardm da etmeye
karar vermitik. ki gn sonra kendisinden Beyazt'taki bir kraathanede
bulumak zere pusula aldm. Gittiim vakit yannda saraydan bir yaver
grdm. Bizim odadaki arkada, smail Hakk'y gtrmler. Bir gn
sonra ben de yakalandm. Fethi meer bir hafiye imi. Bir mddet tek
bana hapis kaldm. Sonra mabeyne gtrdler. Sorgudan anladk ki
gazete karmaktan, tekilt yapmaktan, apartmanda toplanp
grmelerde bulunmaktan sanktk. Daha nceki arkadalar itiraf da
etmiler. Birka ay tutuklu kaldktan sonra serbest brakldm.
Kurtuluumuz okul mdr Rza Paa'nn aracl ile mmkn olabilmi.
Birka akam sonra bizi ard. Her eyi bildiini, bizi savunma zorunda
kaldn, bundan sonra dikkatli davranmamz gerektiini syledi.''
Mustafa Kemal bir ara Avrupa'ya kamay dnd. Eer Libya'da
Fizan'a srerlerse, orada kumandan Recep Paa idi. Ondan kama
kolayl grebilecekti.
Aradan bir mddet daha geince Genelkurmaya ardlar. kinci veya
nc orduya gndereceklerdi. kinci ordunun merkezi Edirne,
ncnn Selnik'ti. Gidecek olanlar ya kur'a ekecekler, yahut
aralarnda anlaacaklard. Konuup anlamalar, aralarnda bir tekilt
olduu phesini uyandrd iin bir ksmn drdnc, bir ksmn da
merkezi am'da bulunan beinci orduya verdiler. Mustafa Kemal bu
sonuncular arasnda idi.
Hlbuki Selnik'e gelebileceini anasna yazmt.
- Anam beni ok bekliyecek, diye gzleri yaard.

Hrriyet Yolunda

Mustafa Kemal'in askerlik ak byk, asker dehas uyankt. Fakat o
tarihlerde hepinizin Mustafa Kemal'in yerinde olmanz iin memleket
havas ne idi, Mustafa Kemal nasl bir ordunun iine katlmtr, bunu
biraz anlatmalyz. Doup byd ortam anlatmtk. imdi kurtulu
iin kendini verecei memleketin ve iinde alaca ordunun durumunu
gzden geirelim. Sultan Hamid'in son yllarnda ben de o havann iinde
idim.
Biz ahir zamanlk kbusu ile gzlerimizi aardk. Bu devlet kurtulmaz, bu
millet adam olmaz, Moskof ve Avusturya gvuru bizi yaamaa
brakmaz, ilk genlikte hep iittiimiz szler bunlardr. stanbul'da hayat
denilebilecek ne varsa Hristiyanlarda ve yabanclardadr. Kapitlsyonlar,
yabanclar tarafndan basklar ve gndelik mdahaleler Trk ve
Mslman halkn az ok aydncalarn iyilemez bir aalk duygusu
altnda ezmektedir. idare zerine evlere hibir iyi haber gelmez. Bir
paalar ve konaklar snf dnda, memurlarn maalar pek azdr, ve
ylda birka ay kmaz. Hrszlk, hakszlk, her trl idare ktlkleri
deta gzle grlr. Saray, can havli ile eriatla sarlmtr. Medrese
takm, halka bu kara kaderin tek sebebi eriattan ayrlmak olduunu
telkin eder. Halk cesaretini kaybetmemitir. Biz yine ''yedi dvele'' kar
koyarz ama, padiahmz kandran dinsizler ve uursuzlar olmasa,
derler. Hamiyetli orta aydnlar, halk inan ile tatl su Trk' dediimiz,
milletlerinden de vatanlarndan da tiksinen alafranga takmn inanszl
arasnda akn bir ruh hli iindedirler. Halk Mehdi bekler. Orta snf yar
umutsuzluk iinde bir baka mucize bekler. st takm hibir ey
beklemez. Saray ve vezirler idaresi bir ''idre-i maslahat''tan ibaret. Gn
gnne i grmek. Gnlk arelerle zorluklar atlatmak.
Osmanl corafyasnda kendimizin sandmz birok eyaletler, vilyetler
devlete pamuk iplii ile baldr. Bulgaristan szde beyliktir. Ne Dou
Rumeli'nin, ne Bosna-Hersek'in, ne de ''mmtaz'' denen eyalet ve
emaretlerin topraklar stnde Osmanl harita boyas silinmemitir. Sultan
Hamid'in toprak vermi grnmekten d kopar. Ama saltanat btnl
kendiliinden zlmektedir. Devlet su ald bilenen, fakat henz btn
heybeti ile deniz stnde grnen bir gemiye benzer. lerin ta
derinlerinde, uurla inilemiyen yerlerinde, dudaklara kadar sesi gelmiyen
bir sezinti vardr: ''Ah ben memleketten nce lsem...'' Memleket, bizim
mrmze de yetse!
Yirminci asrn krizleri henz hayallerde bile olmad iin, Avrupa, iki
''dvel-i muazzama''lar cepheli Avrupa, kapitalist ve emperyalist Bat
btn saltanat ve kudreti ile ayaktadr. Bat medeniyeti, liberalizm ve fetih
devrinin altn an yaamaktadr. Bu saltanat ve kudret dnya
nimetlerinin paylalmas zerinde tutunur. Afrika ve Asya milletlerinin pek
ou dorudan doruya smrgedirler. Bir ksm, Osmanl mparatorluu
gibi, yar smrgedirler. Byk devletlerden her biri can ekien bizim
imparatorluun mirassdr. erdeki Hristiyanlar bamszlk bekler.
Her aznln ve her byk devlet d bakanl kasasnda Osmanl
Devletinin bllme projeleri durur. Bir ahsn verilmiyen alaca iin
yabanc donanma bu imparatorluun bir adasn igal etmee kalkar.
Bereket biraz arkada 1313 Yunan Harbi zaferi, Dumeke ve daha arkada
Pilevne ve hele bizim batmamz, dalmamz ngiltere'nin iine gelmez,
avuntusu vardr.
Bu hava iinde zayflar ya kadere teslim olmulardr, ya artk umursamaz
hle gelmilerdir. Ruhlar bu trl olmyanlar, enerji ve gurur sahipleri de
bir are aray mistii iindedirler. Bir ey doabilecee, bir ey
olabilecee benzer. Mercan idadisinin ikinci snfnda idim. uurlu bir
anlayla olmakszn, ben de ister istemez ayn havaya kaplmtm.
Beyazt'taki Acem dediimiz sahaflardan, bunlarn ou Azerbaycanl
Trkler idi, dilini hi de anlamadm Namk Kemal'in el yazs ile
''Rya''sn alp gece, isli petrol lmbasnn snk ve bulank altnda
okur, arkada kalan bir eyin, bu ey nedir bilmezdim, bize ulamak iin
aranp durduu vehmine kaplrdm.
Evde bizden gizlenen ba baa konumalardan yarn beklemediimiz bir
ey kacan dnerek uyurdum. Bu, hapistekilerin, ebed krek
mahkmlarnn her sabah pencereden szan ktan umut almalarna
benzer. Hayat yalnz umutsuz olmaz. Fakat bu umut, rzgrl ak
havada elle korunan bir fener gibi, imdi snecee benzer, titreye
titreye yanar, bir mddet btn alevini gsterir, yine titreyiler iinde
rpnp durur.
Bitmiyen ey de bitmemitir. Her gn akam eder, sabah buluruz.
''Adam sen de!'' diyenler de sayszdrlar. Dncelerin acsndan
kurtulup soka ktnz m, yryenler, bakkaldan erzaklarn alanlar ve
yeni yaptracaklar evin temelini attranlar vardr. Bir gerekten yalana
deil, inallah bir yalandan geree kmsnzdr.
Takunyas ile, yaln ayak, resm ceketi omzunda, cami musluundan
aptest almaa giden komiser, mektepli subay olan aabeyimi Harbiye
Nezareti avlusundaki dairesinde, gel bakalm evlt diye mektubunu
okumaa aran alayl binba, padiah su altna dalmasndan rkt
iin Hali'te bir kzak stnde paslanp ryen tek denizalt teknesi, bir
iiden pek az farkl, gazete bile skemiyen ark subay, yamurda
kamaras akan Mesudiye zrhls, yirmi kuru mlzemet maal Bab- li
memuru, l-i Osman saltanatnn bu ackl yknts bazan tabileir,
bazan devlet bunlarn stnde nasl durur, korkusu yeniden uykular
karr.
Bu bir roman, birka sayfas esneten, sonra bir sayfas merak kaldran,
tekrar uyutan bir roman gibi srer, gider.
***
Tuhaftr, 1908'de hrriyet ordudan gelecek! Byle bir ayaklanma, daha
fazla, kt i gren saray adamlarn devirerek, idareyi bir lider-
kumandana veren bir ihtill olmad idi. Hlbuki 1908'de, ttihat - ve -
Terakki'ye giren kk subaylar Sultan Hamid'e Kanun- Esasi'yi iln
ettirerek merutiyet rejimini kurdurmak iin ayaklanmlard.
O zamanki ordu iinde bu hareket nasl ve ne artlar iinde dodu, bunu
o devrin gen bir erkn- harp subay azndan dinlemek istemitim. En
iyi hikyeyi smet nn'den iiteceimi biliyordum. smet Bey, zamanna
yetienlerin hep beraber syledikleri zere, bulunduu okullarn ve
ktalarn daima bir yldz olarak parlamtr.
1906'dayz. smet Bey yirmi iki yanda erkn- harp yzbas olarak, iki
yllk kta hizmeti grmek zere, Edirne'ye gnderilmiti. Kendisini
sekizinci topu alaynn nc blne tayin ettiler. O vakit topu
frkas tekilt vard. Yedinci ve sekizinci alaylar yan yana kla
ordughnn bir ksmn tutmaktadrlar. Bu alaylar ''seri ateli'' toplar yeni
almlardr. Yedinci alay hemen tamamiyle mektepli yzba ve
mlzmlarn elinde. nn'y dinliyelim:
"Sekizinci topu alay kadrosunun byk ksm alayl idi. Klada
yatyordum. Vaktimizin ou yedinci alayn mektepli subaylar ile geiyor.
Bizimkilerden baka alaylarn birok toplar eski sistem. Onda sekizi
alayl subay ve kumandanlarn elinde. Talim ve terbiye mektepli
yzbalarn kabiliyetlerine kalmtr. Asker, umum olarak drt yllk silh
altnda. Ne vakit terhis olunacaklar belli deil. Terhislerin bir gecikme
sebebi de, birikmi maalarn denmesindeki zorluktur. Bu senelerde
ayaklanma ile terhis olunmak hemen hemen kaide idi. Ayaklanma yle
olurdu: Askerler kendi aralarnda gizlice konuurlar, karar verirler ve
anszn, subaylarn ilerine almayarak ve talime kmayarak, padiaha
mracaat ederler. Subaylarn asker zerindeki nfuzlar ahlk ve bilgi
kuvvetlerinden gelir. Bu nfuz da, terhis ayaklanmalarnda bu subaylara
ancak fena muamele grmemek imtiyazn verir. Blklerde bile at
talimleri hi yaplmazd. Bin dokuz yz altda seri ateli toplarn kabul
edilmesi zerine 7 nci alayda ilk defa ve bir defa at yaplmt. Edirne'ye
gittiim vakit btn mektepli subaylar bu at talimlerinin zevki ve
heyecan iinde idiler. Yedinci topu alay kadrosunun hemen tamamiyle
mektepli subay oluu da, bu at talimlerinin yaplmasndaki
mecburiyetten ileri gelmiti. Bu en iyi topu alaynda dahi blkten yukar
harp vazifeleri talim ve terbiyesi hi dnlmezdi. Bu ihtiya unutulup
gitmiti. Bir ktaya harp talim ve terbiyesini verecek olanlar, blkten
yukar kumanda sahipleridir. Yzbadan yksek kumanda sahipleri
iinde ise, benim bulunduum topu frkasnda, ehliyetli hi kimseyi
hatrlamyorum. Almanya'da tahsil gren, okulda hocalk eden, kendileri
de blk kadrosu iinde yetimi bulunan imtiyazl paalar ara sra
ordulara gelir, teftiler ve tatbikat yaparlard. Bu tatbikatlarda ne manevra
fiei kullanlr, ne de kla dnda yatmak, tertiplenmek ve gece
geirmek gibi zarur eyler yaplrd. Dnnz ki, bu topu alay o
zaman ikinci ordunun en iyi ktas idi. Piyade ve svarilerde byle alaylar
yoktu. Kabiliyetli subaylar adlar ile tannr ve saylrd. Bylelerinin husus
bir itibarlar vard. Btn snflarda yzbadan yksek kumanda sahipleri,
gece gndz, alaylarn nasl besliyecekler, subaylarnn maalarn nasl
verecekler, yalnz bunlarla urarlard. Kolaasndan ordu kumandanna
kadar btn amirlerde maa tedariki iin tedbir almak balca vazife,
'padiaha sadakat' balca meziyet idi.
''Yanmzdaki klaya iki alayl bir svari livas gelmiti. Bu alaylar
stanbul'da kurulmu, en gzel Arap atlar ve en yeni tehizat ile
donatlmt. Btn subaylar padiah yaveri idi. Yarsndan fazlas
okuyup yazma bilmiyordu. Zannediyorum ki, iki svari alaynda biri
mektepli biri mektepsiz iki binba okur yazar ve ders verebilir bir
gsterite idi. Askere ve alayl subaylara, idealist mektepli mlzmlar ve
yzbalar hem okuyup yazmay, hem de rakam ve metreyi retmee
alrlard. Ben bizzat blkte ilk retim hocal yapardm.
Subaylarma, ayrca bugnk orta retimin ok daha zayfn, klsik ve
byk bir tahsil olarak vermiye alrdm.
''Btn ordunun esvap, ayakkab gibi ihtiyalarn temin etmek 'muazzam'
mesele idi. Edirne ite bu artlar iinde bir byk asker ordught. ki
piyade frkas, bir topu frkas ve bir svari frkas ile Edirne kalesinin
byk kuvvetlerini barndrrd. Ordunun sefer ihtiyac, ordunun seferde
kullanlmas veya seferberlii gibi meseler iin hibir fiil hazrlk yoktu.
Erkn- Harbiyenin bitip tkenmez ve hibir tecrbeye dayanmyan nazar
raporlar ile oyalanp giderdik.
''Gen mektepli subaylar iin bir terfi usul de yoktu. Kimin, ne vakit, ne
sebeple terfi edecei bilinmezdi. drt senede yzba ve binba
olmularn yannda, on senelik mlzmlara ve on be senelik
yzbalara ok tesadf edilirdi.
''Gen mektepli subay, nihayet yzba kadrosu topluluuna kadar gze
arpard. Daha yukar kademelere km olanlar, iinde bulunduklar
kadronun seviyesine ister istemez uyarak, zaman ile, kltrlerini byk
lde kaybetmilerdi. Sekizinci topu alaynn bir kumandan vard ki,
mektepli olduu hlde, eer diplomas olmasa, koyup yazma bilmiyen bir
alayldan ayrmanza ihtimal yoktu. Hlbuki bir orduyu sefere hazrlyacak
olanlar alay kumandanlar ve daha byk kumandanlardr. Bu artlar
iinde ordunun sefer terbiyesini ve sefer hazrln yapacak unsurlar
hemen hemen yok gibi idi. Byk kumanda makamnda olanlarn vcut
takatlar da almalarna elverili deildi. Ktalarn talim ve terbiye
etmek, sefer iin yetitirmek deil, sadece yardmc talimler ve umum
disiplin iin alp didinebilen amirler, hlde ve gemite, saylr ve
anlrd. Bizim topu frkamzn kumandan Ferik evket Paa merhum
Almanya'da tahsil etmi, o zamanki kadroya gre gen denebilecek bir
general idi. yi binici ve at merakls idi. Btn frkann binicilik terbiyesine
bizzat rnek olur ve yaz k her gn herkesi ata bindirmee alrd. Bu
bile o zaman iin byk bir faaliyetti. Silh kullanlmas, tabiye terbiyesi
gibi konular, byk amirlerin bilmedikleri eylerdi. Sadece gelip gemi
birka isim hatra gelirdi. Ordu bu varl ile bir sefer ordusu vasflarndan
mahrumdu. Son on yl iinde yetien gen subaylar ktalarnn da,
amirlerinin de btn zaaflarn biliyorlard.
'' drd bir araya gelince bu zaaflar ele alarak ekitirmek balca
zevkleri idi. Btn memleket lsnde knt kaygs, hepsinin balca
ikyet ve strap konusu idi.
''Her ay ba tayn bedelini almak subaylar iin g bir mesele olarak
kalmt. Yzba ayl 380 kurutu ve senede alt, nihayet sekiz ay
alnabilirdi. Bunun da alt ayl para olarak ele geer, st krdrlrd.
Ayrca nefer tayn zamlar da vard. Ay banda mteahhide
krdrrdk. Krma bedelinin piyasas belli idi. Mteahhitler her ay bu
piyasay yeniden tesbit ederlerdi. Mteahhidin yazhanesi, ay balarnda,
kendisi ile pazarla gelen subaylarla dolard. Yzba olarak benim
taynm alt mecidiye tutard.
''Fakat ordunun bir ksm erkn, byk kumandanlar, iltimasllar ve
gzdeler maalarn her ay alrlar, tayn bedellerini de ya tam olarak ya
rhanl fiyatla ele geirirlerdi. Gen mektepli subaylar deer ve bilgiyi
kendilerinde, aczi ve cehaleti byklerinde grrler, stelik maalarn ve
taynlarn da onlardan en az yzde krk eksik alrlard. Ordunun gen ve
salhiyetsiz unsurlar ile cahil ve imtiyazl erkn arasndaki manev
uurum doldurulmaz bir hlde idi. Artk hi kimse hafiyelerden korkmaz
olmutu. Btn kymetli subaylar, padiahn sadk kadrosunu kendilerine
ve memlekete zararl buluyorlard. Bundan baka erkn- harp tahsili
grm olanlara, amel hibir tecrbeleri olmayan, zaten ktalarla
kanunca ilgileri de bulunmayan kimseler gibi bakarlard. te bu artlar
iinde Edirne subaylar kadrosuna girmi, yedinci ve sekizinci alaylarn
mterek hayatlarna katlmtm. Manev huzurunu kaybeden yal bir
mektepliler kadrosu iinde, nisbeten ok gen ve tecrbesiz, erkn- harp
mesleinin imtiyaz olarak da ok erken yzba olmu bir subay
olduumdan, vaziyetim pek nazik idi.''
Gen erkn- harp yzbas smet Bey iin de en nemli mesele, blk
subayl yapmak, kltr ve insan vasflar bakmndan itibar temin
etmekti. Onun gayretleri ile btn topu frkasnda yeni bir talim terbiye
anlay yayld. Gen subaylarn srar ile btn topu frkasna smet
Bey'i tabiye retmeni setiler. Konferanslar verir, meseleler hallettirirdi.
smet Bey 1907'de artk gen, tecrbesiz ve kskanlan bir erkn- harp
yzbas deil, arkadalarnn btn ilerini ve dertlerini bilen,
ilerlemelerine yardm eden, faydal bir kimsedir.
''Gece gndz klada kaldmzdan ordu dndaki sivil hayat ile
temasmz pek azd. Bununla beraber gen memurlarla, mlkiye mektebi
mezunlar ile, her meslekte ve her yata vatanseverlerle nadir de olsa
buluurduk. Umum kntnn strab 'sr ve mstevli' bir hlde idi.
Gen mlkiyeliler bizimle ayn kayglar paylayorlard. 1907 nihayetine
doru memleket endiesi yeni bir istikamette belirmee balamt: Bu
istikamet, kurtulu ihtiyac idi. are de Kanun- Esasi'nin tatbik edilmesi
idi. Bunlar, gizli gizli, fakat her yerde, her toplantda konuuluyordu. Bu
srada nc ordu blgesinde yabanc mfettilerle beraber Hseyin
Hilmi Paa husus bir idare kurmutu. Makedonya'da ve btn Bat
Rumeli'de Bulgar, Yunan ve Srp eteleri, orduyu geceli gndzl daim
bir jandarma takip vazifesi ile uratryordu. Memleketin bu ksmnda
ayn dertler ve straplar, sratle, bir siyas toplan ve toparlan niteliini
alyordu. Nihayet ayn ihtiyac Edirne'de de duyduk.''
***
Mustafa Kemal am'a 5 ubat 1905'te tayin edilmiti. Hemen gitmeli idi.
Deniz yolu ile Beyrut'a varnca arkadalar ile bulutu. Beyrut, stanbul
gibi, zmir ve Selnik gibi, Hristiyan ve yabancl olduu iin
yaanabilecek drt Osmanl ehrinden biri idi. Tanzimat'tan beri
Hristiyanlar eriat idare basksndan kurtulduklarndan tam batkri
mr sryorlard.
am'da otuzuncu svari alayna verilen Mustafa Kemal grevinde ve
hizmetlerinde rahatt. Daima gzel giyindii niformas iinde gururlu ve
erefli idi. Askerine rnek bir eitim veriyordu. Ancak am taassubun
hkm altndaki btn ark ehirleri gibi, bir hayat zindandr. nsan
iinden knca, birka kii ile buluup imekten baka bir ey yapamaz.
Mustafa Kemal de askerliini ktasnda brakp evine doru yola knca,
akam ezan ile beraber snen, tnenmi kmesler hzn balayan
ehir, ksz, sessiz, gurbetin btn aclarn duyuran bir hapise
dnmtr. Bu l toplumu drtmek, sarsmak, paralamak, evleri
boaltmak, sokaklar arklar, gller ve enlikler iine bomak ister.
Kalebent toplumun zindanndan omuzlar stne ken baskdan
silinmek ister.
Bir akam yine evine dnyordu. Bir sokaktan geerken kulana mzka
sesi geldi. Ses gelen tarafa doru yrd. Bu, pencereleri ktla
kapanm bir kahve idi. Kapsn hafife aralad. Hicaz demiryolunda
alan talyan iileri, karlar ve kzlar ile mandolin alyorlar, trk
sylyorlar, arap iiyorlar ve oynuyorlard. Hepsi ii klnda idiler.
Derin bir i ekii ile bakt. Hayat, bu ktla rtl pencerelerin
arkasnda, lmba isi ve ttn duman arasndan g seilen bu insanlarn
neesinde idi. Hemen girip ilerine katlacakt ama, bir esvabna bir
kalabala bakt, yapamad, ertesi gn bir ii esvab satn alarak ara
sra bu kahveye gelmeyi, onlarn elence ve arklarndan canlanmay
det etti.
Mustafa Kemal'e gre de her ey hrriyete kavumaya bal idi. Askerlik
grevini yapmakla beraber bir yandan da siyas almalara ve telkinlere
balamtr.
Bir gn subay Hamidiye arsna gitmilerdi. ine ancak iki kii
sabilecek bir dkknn nne geldiler. subaydan biri Mustafa Kemal,
biri de Havran hareketlerini idare eden komutan... Mustafa Kemal
arkadann ayanda izme pantolonu, fakat altnda izme deil de ad
pabu grr. Kyafet, dzen ve temizliinde pek titizdir. Bunun sebebini
sorar. Arkada:
- Baka pantolonum kalmad, der.
Bu, almyan subaydr.
Dkknn iinden nalnl bir adam, kendilerini kepengin nne koyduu
iskemlelerde biraz oturmaa davet etti. Trke konuuyordu. Mustafa
Kemal merak edip dkkna girince masann stnde Franszca sosyoloji,
felsefe ve tp kitaplar grr. Biraz sonra anlalr ki tccar tp okulunda
hrriyetilik telkinleri yapt iin am'a srlmtr.
Bir gece Mustafa Kemal arkada ile bu tccarn (Cumhuriyet Millet
Meclislerinde uzun mddet bulunan orum Milletvekili Mustafa Cantekin)
evine giderler. am'n kmaz karanlk bir soka. Tccar konuma
arasnda:
- htill yapmal... nklp yapmal... diyordu.
Biraz sonra daha da alm: ''Ben tbbiyenin son snfnda bu lk
peinde olduum iin hapiste yattm, buraya srldm. ok deerli
arkadalarmz vardr. nklp yapmalyz.''
Hepsi inklp uruna lmekten sz ederken Mustafa Kemal:
- Mesele lmekte deil, lmeden idealimizi gerekletirmektedir, diyordu.
Cemiyetin bir kolu Beyrut'ta almt. Arkadalar her gittikleri yerde
cemiyetin gelimesini salyacaklard. En fazla nem verdii Makedonya
idi.
***
am Mustafa Kemal'in askerlik hayat zerinde de etkili olmutur. Grevi
svari alaynda eitimle uramakt. Komutan ''alayl'' denen, okul
grmemi subaylktan yetime idi. Mesleine pek dkn olduu iin
Mustafa Kemal kendini iyice grevine verdi. Ktasnn eitiminde
kazand baar ile am'da bulunan kk byk rtbeli askerler
arasnda tannd.
Havran, Suriye vilyetinin bir sanca idi. Bu sancaktaki Drzler sk sk
devlete kar ayaklanrlard. Yzba Mustafa Kemal de arkadalar ile
birlikte bastrma hareketlerine katlarak ilk ''ate vaftizini'' geirmi
olacakt. Onun iin ama ''almak'', ''baarmak''t. Hlbuki bu
ayaklanmalar birtakm kimseler iin soygun frsat saylyordu. Yzba
Mustafa Kemal anlamt ki Havran'da sk sk mesele kmasn istiyenler
ve hazrlyanlar bu vurgunculardr. Bir gn oraya gene kuvvet
gnderileceini haber ald. ki odal basit bir evde oturan Mustafa Kemal'e
arkada gelerek:
- Haberin var m? Gitmek zere... demiti.
- Kim, nereye?
- Bizim staj yaptmz alay Havran'a...
Yzba Mustafa Kemal atna bindi, nce staj yapt 30 uncu svari
alay komutannn yanna gitti:
- Alaym emir ald iin Havran'a gidecekmi. Bu alayda ben bir blk
komutanym. Ben de beraber gitmeli deil miyim? diye sordu.
- Siz staj yapyorsunuz. Blnzn asl komutan bakasdr. Hem siz
kurmaysnz. Byle ilere gelemezsiniz. Onun iin rahat kalrsnz,
diye dndm. Maanz gene alacaksnz.
Mustafa Kemal ordu mrne (1) giderek alay komutann ikyet etmek
istedi. Mr bir subayn kendine kadar geliindeki kstahla aarak
yanna bile uratmad.
Mustafa Kemal:
- Ben giderim, dedi.
Ve alayna katlmya gitti.
Ktalar o akam emskin'de adrl ordugha son neferine kadar yerleti.
Yalnz Mustafa Kemal ve yanna ald stajyer arkada akta kaldlar,
nihayet bir nefer adrnda yer bulabildiler. Havran'da grev yapacak
olanlardan tecrbeli bir subay kendisine dedi ki:
- Gryorsunuz, size komutanlk vermiyecekler. Bunun sebebi vardr. Ben
zel bir grevle geldim. Eer kimseye sylemiyeceinize dair namus
sz verirseniz, bizimle beraber olursunuz.
Mustafa Kemal hi olmazsa neler olup bittiini anlamak iin adama sz
verir. Hemen ertesi gn anlyor ki Havran birtakm blgelere ayrlarak
her blgeye bir kuvvet sokulmutur ve bu kuvvetin yapaca halk
soymaktr.
Havran halk bir veya iki gm mecidiye, bir veya birka altn lira vererek
kendilerini kurtarabiliyorlard. O vakit orda bulunan subaylar ikiye
ayrldlar: Soymak iin birleenler! Mustafa Kemal ikincilerin banda idi.
Mustafa Kemal erkezlerin oturduu Kunaytra'nn yanndaki ordughta
idi. Bir gn u haber geldi: Asiler ordugh basacaklar ve herkesi
ldrecekler. Doru mu idi, yoksa ora halkn soymak iin bahane mi
idi? Mustafa Kemal hemen karar verdi. Yanna bir arkada ile bir de emir
neferi alarak, batya doru yola kt. Bir ara bir tepeye geldiler. Atlardan
indiler. Mustafa Kemal tepenin stnden durumu gzden geirdi. Gece
vakti baskn yapabilecek bir topluluk grd. Tam o srada kardakiler de
Mustafa Kemal'i seerek atl kuvvetleri ile hcuma getiler. Mustafa
Kemal soukkanlln bozmyarak arkadana:
- Atna bin, arkamdan gel, dedi.
Hcum edenleri artc zikzaklar yaparak drt nala ordugha dndler.
Mustafa Kemal dmann durumu ne olduunu anlatt. Artk onun szn
dinliyorlard. Sylediklerine gre tedbir aldlar. Baskn olmad.
Bir gn Kunaytra dousunda bir kye gitti. erkezler onu ve
yanndakileri soygunculardan sanarak iyi karlamadlar. Bir mddet
sonra anladlar ki bunlar dertlerini dinlemeye, kendilerine iyilik etmee
gelmiler. Hemen aldlar. Ky ileri gelenlerinden biri dedi ki:
- Siz ne derseniz yaparz. Fakat bizi ezen devletin istediini yapmayz.
Bir gn de bu kye hcum eden bir kolaas ile kuvvetlerini kyller
kuatmlar, ldrmek zere idiler. Mustafa Kemal biraz arkada idi. Tam
vaktinde yetiti. Kyller etrafn alp kolaasn ona baladlar.
Kta bandakiler yine hayli para vurmulard. Ona da bir pay vermek
istiyorlard. Onun iin ise ya erefle gelecek zamanlara doru gitmek,
yahut o yata lekelenmek vard. Menfaat karsnda klenlerden,
byk yetimez. Doyum pay alp almamaktan kararsz bir arkadana
sordu:
- Bugnn adam m olmak istiyorsun, yoksa yarnn m?
- Elbette yarnn.
- yle ise elbette pay alamazsn.
Gene bir gn kendiliinden yatan bir olay zerine zafer havadisi
uydurmak istiyen jandarma komutanna:
- Fakat onlar biz pskrtmedik, kendileri gittiler, demesi zerine
jandarma komutan:
- Sen henz cahilsin. Padiahmz anlamamsn, dedi.
- Ben cahil olabilirim ama, padiahmz cahil olmamaldr, sizlerin de ne
olduklarnz bilmelidir, demiti.
***
am'da diledii ortam bulabilmesine imkn yoktu. Bir aresini bulup
Selnik'e gitmeli idi. am'da svari stajn bitirmi, Yafa'da piyade stajna
gidecekti. Ortada kumandann olu arkada olduu iin, onun yardm ile
bir izin tezkeresi kopard. Ancak bu tezkere ile zmir'den teye
geilemezdi. Fakat O Selnik'e gitmekte kararl idi. Orada grevli
arkadalarna birer mektup da yazmt. Biri merkez komutan yardmcs,
biri de topu mfettiinin tand idi.
Mustafa Kemal Yafa'dan gizlice Msr'a gitti ve orada pek az kalarak
vapurla Pire'ye geldi. Selnik'e giden Yunan bandral bir baka vapura
bindi. Bir arkada kendisini karlamaya geldi. Gmrk ve polis
kordonundan kolaylkla getiler. Doru evine gitti. Anas anszn olunu
grnce aakald. yi dnceli bir hanmd:
- Ne cesaretle buraya geldin? Hem nasl geldin? Padiahmzn emrine
kar koymu olmaz msn? diye merakla sordu.
- zlme anne, benim buraya gelmem lzmd. Onun iin geldim.
Padiahmzn ne olduunu da pek imdi deil ama, yaknda grrsn.
Birka gn evde sakland, gizlice topu mfettii kr Paa'nn evine
gitti, biraz glkle karsna kt, durumu anlatt. Ona am'dan mektup
da yazmt:
- Ben bir ey yapamam. Ancak senin yaptklarna ses karmam, senden
yalnz bir ricam var: Beni yakma!
O gece sabaha kadar uyuyamad. Sabaha kar kararn verdi.
Kendisine Manastr idadisine gitmeyi t veren Subay Hasan Bey imdi
kurmay albayd. niformasn giyip onu grmek zere 3 nc ordu
merkezine giderek orada yakndan tand bu kurmay albayn gelmesini
bekledi. Geldiini grnce nne geerek:
- Beni tanmadnz m? diye sordu.
- Tanyamadm ocuum.
Mustafa Kemal kendini tantt:
- Ben Selnik rtiyesinde iken mmeyyizlie gelmitiniz. stanbul'a
gidecekken beni Manastr idadisine gnderdiniz.
Albay hatrasn toplad ve tand.
Daireye girdiler. Mustafa her eyi olduu gibi anlatt. Albay:
- Sen her eyi ykp buraya gelmisin. Ben ne yapabilirim, senin iin?
dedi.
- Ben milletime daha fazla faydal olabilmek iin her eyi gze aldm.
Bana yardm etmezseniz hayatm da mesleim de tehlikeye girer, dedi.
Hasan Bey, Mustafa Kemal'e yardm elini uzatt. Memlekette devrim
olmasn istiyen, bu uurda alanlar destekliyen bir vatanseverdi.
Selnik'te drt ''tebdili hava'' raporu almtr. ''Vatan ve Hrriyet''
cemiyetini o gnlerde kurdu. Bu kurulu toplantsnda bulunan
arkadalarndan biri diyor ki: ''Grmeyi Mustafa Kemal at. Memleketin
umum durumunu, Rumeli'nin iinde bulunduu artlar, saray idaresini
anlatt. 'Hrriyet olmyan yerde lm ve batmak vardr, tarih biz
ocuklarndan grev beklemektedir. Despotlukla savaacaz, buraya da
onun iin geldim, sizden de fedakrlk bekliyorum,' dedi."
Sonra masaya konan tabancay birer birer perek onun zerine yemin
ettiler.
Bu srada stanbul'dan am'da beinci orduya bir emir geldi. Mustafa
Kemal'in nerede olduu soruluyordu. Komutann olu Yafa'daki
arkadalarna mektup yollad, Yafa'da olduunu bildireceklerdi. Tutulmas
iin Selnik'e de emir verilmiti. 3 nc ordu salk brosu raporu
tanmak istemiyordu. Raporu veren de, ben hangi ordudan olduunu
bilmiyorum, diyordu.
Yafa'dan stanbul'a giden habere gre Mustafa Kemal Msr snrnda
Bi'russuba'da ktasnn banda idi. Soruturma iin giden subay da ayn
bilgiyi verdi. Mustafa Kemal gene gizlice 15 Temmuz 1906'da Yafa'ya
dnd ve her ey unutuldu.
***
Artk Selnik'te ttihat - ve - Terakki Cemiyeti de kurulmutu. inde Talt
(sonradan parti lideri, ileri Bakan ve Babakan), Mithat kr
(sonradan milletvekili ve parti umum ktibi) vard. Talt Edirne
postahanesinde memur iken Selnik'e srlmt.
Mustafa Kemal'in ''Vatan ve Hrriyet'' cemiyetindeki arkadalar da ttihat
- ve - Terakki Cemiyetine gemekte idiler. Toplantlarda askerlerden
Enver (sonradan Harbiye Nazr ve Birinci Dnya Savanda
bakomutan) ilk hazr bulunanlardand. Cemiyetin Paris'teki merkezi ile
Selnik'tekiler arasnda anlamazlklar vard. Paris'te yetkili bir temsilci
bekleniyordu.
Herkes bir asker ayaklanmas ile Kanun- Esasi'yi yrrle koydurmak
davasnda oydat:
- Pekiy ya sonra?
Bu soru zerine duran bile yoktu.
- Sonras kolay, der, geerlerdi.
Hareket lidersizdi. Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu artlara
gre, saray idaresi ykldktan sonra, neler yaplaca zerine program
deil, grme bile yoktu.
Mustafa Kemal am'da staja gitmezden nce Beyrut'taki toplantlarda
bile arkadalar ile konumasnda:
- Asl mesele yklmak zere bulunan imparatorluktan bir Trk devleti
kmaktr, diyordu.
Stajn tamamladktan sonra 25 Haziran 1907'de kolaas rtbesine
ykselip 5 inci ordu kurmay dairesinde alan Mustafa Kemal 27 Eyll
1907'de nc orduya tayin edilmitir. Hemen harekete geerek
Selnik'te kalmas iin arkadalarndan almalarn istedi. Ordu merkezi
Manastr'da idi. Kendisini oraya yollamak istediler. Selnik'te daha
yksek makam olmak zere ''mrlk'' ve onun Kurmay Heyeti vard.
Mustafa Kemal ordu mrn grd ve o gnlerde bir ''rnek alay''
tefti edenler arasnda bulundu. Kendisinin mrlk Kurmay Heyetinde
deerli bir subay olacan anlyarak Selnik'te alkoydular. Ayrca
Selnik - skp demiryolu mfettiliini verdiler ki devrime yakn
zamanlarda skp ve Selnik gibi en hareketli merkezler arasnda gidip
gelmek ok iine yaramtr.
''Vatan ve Hrriyet'' ttihat - ve - Terakki ile kaynaarak 27 Eyll 1907'de,
iki cemiyet birlemiti. Mustafa Kemal bir eyden kaygl idi. Merutiyet
rejimi kurulduktan sonra ne yaplacakt? Ona gre gizli cemiyet ve siyas
parti haline gelmeli ve iktidar ele almal idi. imdiden hazrlkl ve
programl olmal idi. Olmazsa ikinci merutiyet de, ona gre, birincisi gibi
ifls edecekti.
Mustafa Kemal ac ve sert tenkiti olduu kadar ak konuucu idi. Daha
o zaman, 1907'de arkadalarna u fikrini sylemekten ekinmemitir:
Khneleen ve hayatlln kaybeden Osmanl mparatorluu gvdesi
zerine devlet oturtulamaz. Ancak Trk ounluu topra zerine
oturtulabilir. Byk devletlere bir likidasyon yaptrmaktansa, ihtill idaresi
bunu kendi yapmaldr. Merutiyet hrriyetleri gerekleince btn milliyet
davalar ortaya kacakt. Avrupa Trkiyesinde Bulgaristan, Srbistan,
Yunanistan, Karada ve Selnik'e inmek istiyen Avusturya - Macaristan
imparatorluu ile evrilmitik. Srp, Yunan ve Bulgar aznlklar bizim
topraklarda idi. Hepsi birer para kopararak anavatan saydklar
topraklara katlmak istiyeceklerdi. Tek devlete bal olanlar Trklerdi.
Onlar da yoksul ve zayf idiler. Araplara da ayrlma fikri alanmt.
mparatorluun paylalmasna oktan karar verilmiti. Yalnz biz Trkler
ezilecektik. mparatorluun ykntlar altnda biz kalacaktk. Hristiyanlar
ayrlacaklar, Trkler ve Araplar ayr ayr devletlerin smrgeleri
olacaklard. Mill bir snrlanma gerekti. Avrupa yakasnda Bat ve Dou
Trakya bizde kalmal idi. Edirne vilyetinin kuzey snrlar genilemeli,
Arnavutluk bamsz olmal, Avusturya - Macaristan, Srbistan,
Bulgaristan ve Yunanistan stanbul'da bir konferansa arlmal idi. Dava
milliyet prensiplerine gre zlmeli, Anadolu kylarna yakn adalar
bizim olmal, yabanclara kalan Avrupa Trkiyesi topraklar ile bize
kalanlar arasnda nfus deiimi yaplmal, Anadolu gneyinde ise Hatay,
Halep ve Musul bizde kalmak zere gerisi Araplara braklmal idi.
ttihat - ve - Terakki ise tam bir kaytszlk iindedir. leriyi gren yok. Hi
kimse toprak fedakrl istemez. Mustafa Kemal gibi dnmek ''vatan
hainlii''dir.
Mustafa Kemal artk ttihat - ve - Terakki toplantlarna katlmaktadr.
Akamlar sonradan Hrriyet ad konan meydandaki gazinolarda
arkadalar ile ier ve konuur. Balca tartma konusu ''merutiyet
sonras''dr. Gen subaylarn ou da bu gazinolara geldii iin Mustafa
Kemal byk bir aba iindedir. Gittikleri belli bal gazinolarn adlar
Olimpos Palas, Kristal ve Yonyo'dur.
Bir gn ttihat - ve - Terakki'nin bir gizli toplantsnda fikirlerini aka
ortaya koymak frsatn buldu. Merkez ounluu onun bu tenkitlerini bir
ayrlk gibi sayarak kendisini toplantlara artk pek armaz olmulardr.
Mustafa Kemal'i ''umum rehber''lik grevi ile skp merkezine verdiler.
lerinden Mustafa Kemal'in pek ileri gittiini syliyenler ve bunu ona
iittirenler olmutu.
Ordudan, saray zorlayc hareketlerde kullanmak iin birka kii semek
lzmd. Bunlar ilerde hrriyet kahramanl hreti kazanacaklard. En
ok ilerine gelen Enver'di. dealist, cesaretli, toy ve kibirli bir subayd.
Mustafa Kemal durumu kavramt.
Bir akam Olimpos'ta toplanmlard. Aralarnda Fethi (Okyar) ve Ali
Fuad (Cebesoy) da vardr. Konu dnd dolat, ran olaylarna geldi.
ran'da hrriyet savana atlanlar byk baar kazanmlar,
Muzafferiddin ah parlmentoyu amak zorunda kalmt. Venizelos da
Girit'te aday Yunanistan'a katmak iin savata idi.
Ali Fethi:
- Bizde neden byle adamlar kmaz? diye fkeli bir k yapt. Masada
bir susma. Mustafa Kemal derin bir dnceye dalmt. Biri neden sonra
ona dnd:
- Ben senin ne dndn biliyorum: Neden ben kmayaym,
diyorsun.
Mustafa Kemal birden atld:
- Evet byle dnyorum. Neden bir Mustafa Kemal kmamal?
Pek de cidd idi. Yksek sesle sylemiti. Biraz sonra, belki de ekinerek,
masada bulunanlardan ou ayrlp gittiler.
- Evet neden bir Ali Fethi, bir Mustafa Kemal kmaz?
Fethi:
- Biraz da Yonyo'ya gidelim, dedi.
Maksad bahsi deitirmekti. Konu orada da ayn... Fethi:
- ok iyi sylyorsun ama, bir para da elenerek... Politikay braksak...
diyordu.
Mustafa Kemal durmadan konumak istiyordu:
- Hem ihtillden sz ederiz, hem stanbul basks altnda korkuyoruz.
Sonra da ran'daki, Girit'teki hareketlere imreniyoruz. Ben ba olabilirim,
diye biri ortaya knca herkes susuyor. Yok yle ey. Hemen toplanmal,
karar vermeliyiz.
Hikyenin altn Cebesoy'dan dinlemitim: Fethi, Yonyo'dan bir kadnl
dansl bir yere gitmei teklif eder. de gitmiler. Fethi zevkine
dalmtr. Mustafa Kemal, Ali Fuad' gene brakmaz:
- Niin kmamal?
Bu millet Yunanllardan da m canszdr, ranllardan da m dktr?
Giderek sabahlamlardr. Ortalk aarmak zere. Erkenden grevleri
banda bulunacaklar.
Fethi kendi evine dner. Ali Fuad'n evi uzakadr. Mustafa Kemal:
- Sen bize gel. Anam bir eyler hazrlamtr. Kahvalt eder, ykanp
tra olur, daireye gideriz, der.
Anas pek sevdii olunu bekliyerek sanki hi uyumamtr. Vurulur
vurulmaz kapy aar:
- Bu kadar ge kaldna gre iyi elenmisinizdir... Oh... Oh... Ne iyi
ettiniz, der.
Ali Fuad:
- Aman teyze sormayn. Fethi Bey'le beraberdik.
- Fethi ile mi? Akll ocuktur o...
- Olun birahanede bir bahis tutturdu, bir trl arkas gelmez, Fethi haydi
gidelim de elenelim, dedi.
- Ya... Fethi yledir, aklldr.
- Gittik ama, olunun bahsinden kurtulursan kurtul, gene konutuk,
durduk.
- Fethi ne yapt?
- O elenecek bir ey buldu...
- Dedim ya... Aklldr Fethi...
Daima sofrasnn ba idi. Kendine alabildiine gvendii ve byk
sergzetler iin bir ruh hazrl iinde bulunduu grlr hlde idi. Bir
akam sofrasndaki arkadalarna makam datrken Nuri'ye (Conker):
- Seni de bavekil yapacam, der.
- O birader, beni bavekil yapmak iin sen ne olacaksn?
- Bir adam bavekil yapabilecek adam!
Bu fkray cumhurbakanl devrinde Nuri Conker bir iki defa
anlatmt.
Mustafa Kemal iin iki, kadn, buluma, elence, hepsi kafasndan
gnlnden bir trl kopup ayrlmyan byk kaygnn ve bir ey yapmak,
bir ey yapabilecek otoriteyi avucu iine almak hrsnn glgesi altnda idi.
Onu dinlemiyecekler ve lider de yapmyacaklard.



1908 - 1914



Merutiyet

Hrriyet iin ayaklanma artk nlenemiyecek olgunlukta idi. Mustafa
Kemal'in kaygs ondan sonras iindi. Hl bir kuvvetli tekilt ve bir
program ve ihtilli temsil edecek bir lider de yoktu. Serez'deki bir
hrriyetiyi stanbul'a haber vermilerdi. Soruturma yapmak zere
yollanan Yarbay Nazm, Enver'in enitesi idi. ldrmeye karar verdiler. lk
vurulan odur. 7 Temmuz 1908'de daa kan Niyazi ve arkadalarn
yakalamak iin stanbul'dan gelen emsi Paa Manastr
telgrafhanesinden kt srada Temen Atf tarafndan ldrlmtr.
Kavakl Fevzi (akmak) da emsi Paa ile birlikte idi. Tuhaftr ki ayn
Fevzi, paa olarak, saray hesabna Mustafa Kemal'i tutup stanbul'a
gtrmek iin Kuvay- Milliye'nin ilk zamanlarnda Anadolu'ya gelecek ve
General Kzm Karabekir'in yardmn istiyecektir.
Niyazi'den sonra Kolaas Eyp Sabri, Yzba Bekir ve daha baz
subaylar birlikleri ile ayaklanmya katlmlard. En sonra daa kan
Enver'dir. Fakat ilk hrriyet trklerinde de yalnz Niyazi ve Enver'in, ara
sra da Fethi'nin ad geer. Bilinen artlar iinde en sonu Kanun- Esasi
yeniden yrrle konmu, merutiyet iln edilmitir.
Merutiyet iln olunduktan sonra Mustafa Kemal'in btn korkular kt.
ttihat - ve - Terakki orduya dayanan bir gizli komite niteliinde kalp,
devlet idaresini Sait ve Kmil paalar gibi eski Osmanl ihtiyarlarna
brakt. Sanki seimler olup, Millet Meclisi toplannca her ey hemen
yoluna girecekti. Aslnda ise Adriyatik kylarndan Fars Krfezi'ne doru
btn imparatorluun eriat cahil Mslman halk halifeye bal idi.
Uyank Hristiyan aznlklarn da imparatorluu paralyarak kendilerinin
saydklar blgelerle ana vatanlarna katlmaktan baka dndkleri
yoktu. ttihatlar fedayileri stanbul'da ilk muhalifleri, polis korurluu
altnda, ldrme yolunu tutmulard. Mustafa Kemal'in dndnn
tam aksine, ihtillciler halk kazanmak iin, oktan kaybettiimiz Girit'i
Yunanistan'a vermemek, Bosna-Hersek'i Avusturya-Macaristan
mparatorluundan geri almak, Bulgaristan'n bamszln tanmamak
gibi bir irredantizm edebiyat tutturmulard. Ben okulda iken sokak
gsterilerinde Budin (Budapete) trkleri bile okuduumuzu hatrlarm.
Hrriyet trklerinden birinin msra u idi: ''Alalm dmandan eski
yerleri!''
Ordu politika bata iinde idi. Temen yarbaya selm vermez olmutu.
Talt (sonradan Sadrazam Talt Paa...):
- Vallahi ben de atm, kaldm, diyordu.
Mustafa Kemal:
- Orduyu hemen politikadan ekmelidir. Bu yaplmazsa ordu bir kuvvet
olmaktan kar, diye direniyordu.
Mustafa Kemal'in tenkitleri sertti. Enver bir gn Yzba Hafz Hakk'ya
(sonradan Genelkurmay Bakan ve ark cephesinde Ruslarla
dvrken len ordu komutan):
- Mustafa Kemal fazla ileri gidiyor. Buna bir are bulalm, demiti.
Bir gece gene Hrriyet meydanndaki gazinolardan birinde tenkitlerde
bulunurken, ttihat subaylardan biri:
- Hrriyet mademki bizim eserimizdir, onu korumak da bize der, dedi.
Bir bakas:
- Ne Sultan Hamid'e, ne vezirlerine gvenilmez, biz muhafz kalmayz,
diye ayn fikire katld.
Mustafa Kemal politika iine giren bir ordunun sava gcn
kaybedeceini misaller vererek anlatyordu. Fethi susuyordu:
- Mustafa Kemal Bey, belki pek doru sylyorsunuz. Fakat hrriyeti
kaldrmak istiyenlere kar ne yaparsnz?
- Cepheye gider gibi zerlerine yrrm.
Yonyo'ya gittiler, gazino subaylarla dolu idi. Fethi, Mustafa Kemal'e
imdilik sert tenkitlerden vazgemesini tavsiye etti:
- Arkadalar iyi karlamyor, dedi.
Mustafa Kemal:
- Bunu senden beklemiyordum.
Ve sonra:
- Memleket mehul bir akbete doru srklenmektedir, dedi.
stanbul'da Meclis almtr. Enver, Fethi ve kalburst subaylar
ataemiliterlik almlardr. Mustafa Kemal'i Selnik'ten uzaklatrmak
lzm. Enver, bu fikrini Talt'a da sylemitir.
1908 sonlarnda umum merkez kendisine, ayaklanmalar olduu iin,
Trablus-Garp'a gitmek grevini verir. Mustafa Kemal, bu ayaklanma
blgesine gidecek. Geni lde yetkisi var. Bakana sebebini sorar,
sana gvencimiz, cevabn verir. Bir vapura atlayp gider. Ayaklanan
derebeyleri Mustafa Kemal'i ilk gemi ile geri gndermek kararn
vermiler. abuka harekete geer, kargaal bastrr, devlet otoritesini
yerletirir. Bu ayaklananlar merutiyetten sonra yalnz kazanlarn
kaybetmek korkusuna den eyhler ve nfuzlu kimselerdi.
Mustafa Kemal 1909 Ocanda Selnik'e dner. Doru cemiyete giderek
toplant halindeki yelerin yzlerine bakp:
- te geldim, der.
Bazlar utantan balarn eerler.
***
31 Mart 1909'da stanbul'da bir eriatlk ayaklanmas olmutur. Kara ve
deniz askerleri, subaylarn kovarak ve bazlarn ldrerek medrese
hocalarn da saflarna katarak bakenti nfuzlar altna geirdiler. n
ayak olanlar Selnik'ten getirilme avc taburu avu ve erleri idi.
- Mektepli subay istemiyoruz, diyorlard. Sngleri ile Meclis'e girip:
- eriat kanunlar karacaksnz, diye baryorlard. ttihat Meclis
Bakan Ahmet Rza Bey'e benzeterek Adliye Nazrn, ''Tanin''in ttihat
bayazar ve stanbul Milletvekili Hseyin Cahid'e (Yaln) benzeterek
Layikiyya milletvekilini ldrdler. Hepsi mukaddes halife Sultan Hamid'e
bal idi. Trk ve Mslman halk ynlarnn ounluu batan beri
halifeci ve padiah idi. Ayaklanma Anadolu'ya hemen bulat. Her tarafa
yaylmak yolunda idi.
Ayaklanmay bastrmak zere Selnik'ten stanbul'a yryen birliklere
''Hareket Ordusu'' adn veren Mustafa Kemal'dir. Hsn Paa
komutasndaki bu birliklere Edirne'den evket Turgut Paa
komutasndaki birlikler de katlmt. Kendisi der ki: ''stanbul halkna bir
bildiri yazmak lzm geldi. Bunu ben yazdm. Sonra eliler iin ikinci bir
bildiri yazdk. Bunun imzas stne ne konulmak doru olacan
dndk. Baz arkadalar 'Hrriyet Ordusu' dediler. Hlbuki btn ordu
hrriyet ordusu durumunda idi. 'Hrriyet ordusunun operasyon kuvvetleri'
denmek teklifine kar ben 'operasyon' kelimesini Trkeye evirmeyi
uygun grerek 'Hareket Ordusu' deyimini kullandm.''
Enver ve arkadalar Avrupa'dan koup gelmilerdi. Hareket Ordusu'nun
bana da Mahmut evket Paa geerek, birka gn iinde Selnik'ten
gelenler ve bunlar arasnda Mustafa Kemal glgede kalmtr. Zafer gene
ttihat - ve - Terakki'nin ve onun tuttuu askerlerindi. Bilindii zere
Yeilky'de toplanan Mill Meclis eyhlislm'dan fetva alarak Sultan
Hamid'i tahtndan indirmi ve onun yerine Sultan Read' halife ve
padiah yapmtr.
Mustafa Kemal Selnik'e dnd. Politika ile, gelecek parti kongresine
kadar ilgisini keserek kendini askerlie verdi. Tatbikatlara, manevralara
katlmakta, asker kulpte konferanslar vermekte idi. Bu arada Trkiye
hizmetinde bulunan Mareal von der Gol garnizon tatbikat yaptrmak
zere Selnik'e gelecektir. Byk komutanlk kurmaynda talim ve terbiye
masas efi olan Mustafa Kemal, mareal gelmezden nce, Selnik
evresinde tatbikini uygun grd bir meseleyi hazrlamaktadr.
Paalara bunu haber verince hepsi arr: ''Gol buraya bizden ders
almak iin deil, bize ders vermek iin geliyor,'' derler. Mustafa Kemal:
''Trk kurmay ve kumanda heyetinin, kendi vatanlarn nasl savunmak
lzm geldiini gsterebilmeleri elbette nemlidir. Biz de buraya yorgun
gelecek olan mareale fazla klfet de yklememi oluruz,'' cevabn verir.
Mareal Selnik'te Splandit Palas'tadr. O gnn gecesinde Mustafa
Kemal'e marealin yanna gitmek zere bir davet gelir, kendini karlyan
kurmay bakan Mustafa Kemal'e mjdeyi verir. Mareal plnn ok
beenmitir. Ancak baz aklamalarda bulunmas iin kendisini davet
etmitir.
Masa stnde byk bir harita var. Sonunda Mustafa Kemal plnnn
uygulanmasna karar verilmitir.
Ertesi gn Vardar Nehri evresinde tatbikat balam, Mustafa Kemal
marealin yannda bulunmu, topraa yabanc olan mareale yardm
etmiti.
***
1909 ttihat - ve - Terakki kongresine Bingazi delegesi olarak katlmtr.
Cumhuriyet devrinin uzun mddet d bakan Tevfik Rt Aras
hatralarn anlatrken diyor ki: ''Selnik'te toplanan kongre olup bitenleri
gzden geirerek yeni bir alma yolu izecekti. Toplant Ramazan ayna
rasladndan akam yemeinden hayli sonra buluuyorduk. Kongreye
ben umum ktip seilmitim. Bakanlk grevi iin her toplantda yeni bir
ye seilirdi. Kongreye katlanlardan kii bir iki toplantdan sonra
herkesin dikkatini ekmiti. Biri sonradan stanbul temsilcisi olan Kara
Kemal, ikincisi Ziya Gkalp't. Fakat btn kongrenin dikkatini devaml
olarak stnde toplyan Mustafa Kemal'dir. Cemiyet onu zaten tanyordu.
Ancak ortaya att tez kongrenin balca urama konusu olmutu.
Merkezcilerden birtakm ona kar idi. Grmeler ok sert geiyordu.
Mustafa Kemal diyordu ki: 'Askerler cemiyet iinde kaldka ne partimiz,
ne de ordumuz olacaktr. Subaylarnn ou cemiyetten olan nc ordu
modern bir ordu saylamaz. Orduya dayanan cemiyet de millet iinde kk
salmamtr. Cemiyet iinde kalmak istiyenleri ordudan karalm. Bundan
sonras iin de kanun hkmler koyalm.' etin tartmalardan sonra,
ordu iindeki arkadalarmzn da ne dndklerini bilelim, dediler,
kongreden bir heyet Edirne'de ikinci orduya gitti. Getirdii bilgilere gre
hepsi Mustafa Kemal'in dncesinde idi. Kongre byk bir ounlukla
Mustafa Kemal'in teklifini kabul etti.''
Mustafa Kemal'in kongredeki bu almalarn ilerine sindiremiyen ve
orduyu brakmak istemiyen komite takm onu ldrmeye karar verdi. lk
teklif fedayilerden Yakup Cemil ve Hsrev Sami'ye yaplmtr. kisi de
Mustafa Kemal'i sevdikleri iin reddetmiler, Yakup Cemil stelik Mustafa
Kemal'e tedbirli olmasn sylemitir. Ondan sonra ayn grevi Enver'in
amcas Halil (sonradan ordu komutan) ve Abdlkadir (sonradan Kuvay-
Milliye devrinde Ankara valisi ve zmir stikll Mahkemesi karar ile idam
olunan) stlerine almlardr. Mustafa Kemal geceleri, parma silhn
tetiinde, keleri aktan dolaarak, her an vuruacakm gibi evine
giderdi. Bir gidiinde evin ileri kesinde ikisinin de glgesini grm ve
hemen silhna davranmt.
Aradan yirmi, yirmi be yl getikten sonra Halil Paa'y Cumhurbakan
Atatrk'n sofrasnda hanm ile birlikte grmtm. Halil Paa ilk
merutiyet yllarnda, ttihatlarn fedayilerinden idi. stanbul'da
emsettin Paa'y o ldrmtr. Hikyeyi Kl Ali'den dinlemitim. Kl
Ali'nin asl ad Asaf'tr. O vakitler ''kanun zabiti'' denen merkez
komutanl subaylarndand. Bir gn kendisine emsettin Paa'y
gecenin ge bir saatinde, Divanyolu ve Caalolu stnden Bab- li'ye
doru gtrmesini sylemiler. Bu suikastlarda usul, her taraf polis
emberi iine almak ve katili korkusuzca ldrmekte serbest
bulundurmakt. Emniyet Sand dairesinin bulunduu sokakta, birdenbire
Halil, Kl Ali ile paann karsna kyor. Bir tabanca kurunu ile
emsettin Paa yere dyor. Sonralar Halil, Kl Ali'ye demi ki:
- Vakay ahitsiz brakmak iin seni de ldrmeli idim. Fakat grdm ki
gen bir subaysn, kyamadm.
Sofrada konudan konuya sz Selnik olayna geldi. Artk yalanan ve bir
geimlik aramak iin Ankara'ya gelen Halil Paa, Atatrk'e de:
- Sizi sevdiim ve sakndm iin o vazifeyi almtm, demesine Atatrk
pek kzd ve kt idi. nk elinden gelse ldreceine phe yoktu.
Fakat ertesi gn kendisine bir idare meclisi yelii de verdirmitir.
ttihatlarn ihtiyac, bal ve kapal kafalara, fakat kendine bal ve kendi
duvarlar iine kapal insanlara idi. Mustafa Kemal ferman dinlemeyen biri
idi.
Mustafa Kemal ttihatlara gre artk itii iin sarhoun biri, durmadan
arkadalar ile olup bitenleri tenkit ettii iin frsatnn biri, zevkine
dkn olduu iin belki de ahlkszn biri, askerlikte deeri varsa da ne
verilse doyurulmas imkn olmyan ''haris''in biri idi.
Mustafa Kemal talya'nn Libya'ya saldr zerine Afrika'da Trkiye
topraklar iin arpmya gidinceye kadar ordu iinde alt. Yenilenen
tekiltta Selnik kolordusu Kurmay Heyetine kk rtbede bir subay
olarak girmitir. Henz kolaas idi. En ok urat ordu eitimi idi.
Kprl taraflarnda Cumal'da svari alaylar arasndaki tatbikat
talimlerini denetlemek iin giden ordu kurmay bakan Ali Rza Paa'nn
yannda idi. Yllardan beri bir svari tugaynn topland grlmemiti.
Grlmiyen baka bir ey de ordu komutanlarnn kurmay bakanlar ile
manevralarda bulunuu idi. Mustafa Kemal grd yanllar zerine ar
tenkitler yapt. Bir mektubunda diyordu ki: ''Cumal manevralarnda
rtbem ve yetkim elverili olmad hlde ar yanllar karsnda
dayanamadm. Paay subaylar yannda tenkit ettim. Ho grmedi, ama
gcenmedi de! Hareketim belki disipline aykr idi. Fakat Almanya'da
alan bu paa da komutanlk sanatn edinmezse tekiler ne
yapacaklar? Tmen komutanlarnn grevlerinden haberleri yok!''
Mustafa Kemal, Cumal ordughn ''zlemekte olduu askerlik hayat''nn
balangc saymtr. On gnn hatras olarak tuttuu notlar bastrp
''Asker hediyesi asker olanlarca makbule geer,'' diyerek silh
arkadalarna datmtr. Mustafa Kemal'in bundan baka ''Takmn
Muharebe Talimi'', ''Bln Muharebe Talimi'' adl General Litzmon'dan
evirme iki eseri daha vardr. Biri 1909, biri 1910 tarihlidir.
Mustafa Kemal'in Cumal'da ar tenkit ettii komutan Hasan Tahsin
Paa'dr. Bu adam Balkan Savanda Selnik'i 60 bin askeri ile birlikte
Yunanllara teslim edecektir.
O tarihlerde kendisini yakndan tanyan Klolu Hakk, bana yazd
mektubunda yle der: ''Toplantlarda en ok o konuurdu. Biz dinlerdik.
Eskiden 'mir-i kelam' dedikleri gzel syleyicilerdendi. Ama neye yarar ki
rtbesi kolaas idi. ttihatlar onun yerine Enver'i tutmulard. nk
Enver daha nce Makedonya'da bulunmu, Bulgar etecileri ile
savam, yararlk gstermi ve ad kmt. Fakat byk asker birlikler
ynetecek yeterlikte olmad Birinci Dnya Harbinde apak grlmtr.
ttihatlar Enver yerine Mustafa Kemal'i tutsalard iin rengi ok
deieceini sanyorum. Mustafa Kemal daha Suriye'de iken ben gizli
gizli ttihat - ve - Terakki'ye girmitim. Askerlerin bu gibi ilere
karmasna kar idim, ama son kurtulu aresini de bunda
grmtm. Kolaas Mustafa Kemal de ttihat oldu ise de Selnik'teki
cemiyet kodamanlar onu ne sevdiler, ne de ekebildiler. nk
hepsinden yksekti. Onu ykseltmek, kendilerini kltmek ve silik
duruma drmek olacakt. Mustafa Kemal hepsini tenkit ederdi. Bir defa
bir Rum tiyatrosunda yaplan cemiyet toplantsnda sz ald ve hepsini hi
etti. Ondan sonra Mustafa Kemal'in notunu verdiler. Onu ldrmek de
istedikleri duyulmutu. Mukadderat denen bir ey var m, yok mu
bilinmez. Fakat Mustafa Kemal'i yok etmek istiyenler, o hayatta iken
memleket dnda birer birer ldrlmler, birtakm da suikast yznden
aslmlardr. Mustafa Kemal'de dinmiyen bir ykselme hrs vard.
Nereye kadar ykselecekti? Belki hkmdarla kadar! Mustafa Kemal'in
asker kabiliyetini Selnik'te kn harita ve yazn da arazi zerinde idare
ettii harp oyununda grmtm. Kolorduda ok deerli subaylar vard.
Komutan da Ferik Tahsin Paa idi. Byk genelkurmayn emrettii bir
harp oyununun idaresini hibiri stne alamad. Mustafa Kemal, ben
yaparm, dedi. stne ald ve byk baar ile yapt. Baars tekileri
daha ok rktt. Oyunun ikisinde de bulundum. Yalnz askerlikteki
yeterliini deil, yksek bnye dayann da grdm. Akamst
karargha geldiimiz vakit birka kii ile iki masas kurulur, gece
yarsna kadar iilir, herkes yorgun ve bitik yatana ekilip gider, Mustafa
Kemal tek bana kalp bir yandan ikisine devam eder, br yandan
ertesi gn herkese verecei grevleri hazrlayarak pek az uyur, en nce
toplant yerine gelir, hepimize grevlerimizi yazl olarak verir ve hemen
hareket balard. Hareket sonundaki tenkitleri ne kadar canl idi. Bir
kurmay albay bir defa ylesine halad ki adamcaz eridi: 'Bileinizde
saat, belinizde harita antanz ve pergeliniz vardr. Bunlar kullanmak
hatrnza gelmedi mi? Yarn harp meydannda byle mi hareket
edeceksiniz? Yok olmutur o birlik!' Arazi zerindeki bu tatbikat bir ay
srd. Serez'de balayp Cuma-i Bala'da bitti. Kolordu Kurmay Bakan
Yarbay Selhattin bir puttu sanki! Ama Mustafa Kemal bir hayli daha
kolaaslkta kald.
''Glklerden bkp usand da olmutur, sanyorum. Akamlar evine
giderken kolordu karargh yolumun stnde olduu iin arada bir attan
iner, Mustafa Kemal'in yanna gider, lf atardk. Bir defasnda onu
yapyalnz buldum. Nuri (Conker) ve zzettin (allar) gitmilerdi. Beni
dosta karlad: 'Siz yle buyurunuz, benim bitirilmesi gereken bir iim
var, sonra beraber karz,' dedi. ok srmedi, birlikte ktk. ki yolun
kavandaki bir emenin yannda birden durdu: 'Hakk Bey ben
askerlikten ekileceim, bir yere mutasarrf olup gideceim,' dedi. Dona
kaldm: 'Aklnz m kaybettiniz? Olacak i mi bu? Ben ahsnzda byk
bir kumandan grmekteyim,' deyince, kaba bir kfr savurarak: 'Ben bu
heriflerle anlaamyorum, onlarla yapamyacam,' dedi. 'Biraz sabrl
olun. Onlarn mrleri uzun deildir. Her ey dzelecek,' cevabn verdim.
Beyazkale bahesine girdik. erken hep ayn szleri tekrarladm: 'Byle
bir ey yapmyacanz syleyin de evime rahat gideyim,' dedim. Gld.
Yllar sonra Anafartalar zaferi olunca ona Biga'dan bir telgraf ektim ve
yle dedim: 'Kehanetimin bu kadar abuk kacan tahmin etmezdim.
Zaferinizi tebrik ederim.' Artk ordudan ayrlmtm. Emekli idim. Bana
telgrafla cevap verdi, teekkr etti ve kararghna davet ederek, Akba'a
knca bana telefon et, otomobilimi gnderir, sizi aldrrm, diyordu. ok
sevindim. En iyisinden iki binlik rak ve birok meze hazrladm. Bir
arabaya atlaynca anakkale'nin yolunu tuttum. Ama felek yar olmad,
dmann att bir bombadan ayam yaraland. Biga'ya dndm. Ona
emanetleri gnderdim. Bir mektubunu aldm.''
***
Bu sralarda Arnavutluk'ta ayaklanmalar vardr. Bir trl yattrlmaz. ki
komutan birbirlerini kskanmlardr. Birinin yapt tekine uymaz.
stanbul'dan Harbiye Nazr Mahmut evket Paa'nn gnderilmesi lzm
gelir. Mustafa Kemal Selnik'te Kurmay Heyetindeki grevindedir. Sanki
bir gn bu ii zmek ona decekmi gibi de Arnavutluk'taki hareketleri
inceleyip durur. Her ey kt gitmektedir. Asker ilova Boaz'n bir trl
geemez. Hatta Cafer Tayyar (sonra general) ilova Boaz'n gemek
iin ald emire:
- taat varsa da takat yok, diye o vakit azdan aza dolaan cevab verir.
Balangta ayaklanmay ne kadar hafife aldklarn gsteren bir fkray o
vakit orada hizmette bulunan Aziz Samih'ten dinlemitim. Komutan:
- Tel etmeyin ocuklar, demiti, bunlar bir somun ekmei, biraz
kalkandelen dolmas, birka da fiekle gelirler. Birka gn sonra iki bini
ekmek ve fiek almak iin dner, yars geri gelir. Sonra bini gider, yars
dner. Geri kalanlar da ben be altna satn alrm.
Mahmut evket Paa komutay almaya geldii iin yannda kurmay
yoktu. Selnik'te kendisine Mustafa Kemal'i verdiler. Daha trene binince,
Harbiye Nazrnn geldii belli olmas iin, emir yadrma istei belirir.
Mustafa Kemal:
- Aceleye lzum yok, bir defa durumu anlyalm, der, nne geer.
skp'te komutan evket Turgut Paa'y telgraf bana arrlar. Nerede
hangi kuvveti olduundan haberi yok. Kurmay bakan da yle. Kurmay
Heyetinden Kzm Karabekir gelir. O da karanlkta. Fakat kar taraftan
konuann yalnz Kolaas Mustafa Kemal oluu hepsini ileden karr.
Hele pek kskan olduu iin Kzm Karabekir ifrit kesilmitir.
Mustafa Kemal, Mahmut evket Paa'ya:
- Durumu gryorsunuz. Eer muvaffak olmak isterseniz, Selnik'ten baz
arkadalar getireceiz, diyor. Nuri, zzettin gibi yaknlarndan bir takm
kendilerine katlmtr. Mustafa Kemal kendini anlyan bu arkadalar
kuvvetlere datmtr. Bastrma hareketi baar ile sona ermitir.
Geilemiyen boazda kimsenin burnu bile kanamaz. Baar Mahmut
evket Paa'nndr, ama hareketi Mustafa Kemal ve arkadalar idare
etmilerdir. Bir veya yukar rtbede olanlar bunu ekememilerdir.
Mahmut evket Paa'dan Selnik'ten getirdiklerinin orada
braklmamasn istemiler. Maksat hepsini rtbelerinin yerine oturtmak ve
stlerinden, yahut yan yana bakmak. Mustafa Kemal yalnz kendi
gitmekle kalmaz, arkadalarn da gtrr. Son akam kurmaylarn
sofrasnda:
- Kalrm, ama hepinize kumanda etmek iin kalrm, eer isterseniz...
Mustafa Kemal 1910'da bir ara Fransa'da Picardi manevralarna gitti.
Topu Rza Paa ve Ali Fethi ile beraberdi. Her akam harita zerinde
ertesi gnk hareketler zerine tahminlerde bulunulurmu. Mustafa
Kemal sklgan mizal idi. yice alp konuabilmesi iin bu sklganl
giderecek kadar sinirlenmeli, ya bir grev heyecan domal, yahut iki ile
silkinmeli idi. Franszcas da serbeste konuabilecek kadar kuvvetli
olmamt. Mustafa Kemal kalpakl Osmanl subaylarn kendilerinden bile
saymyan, parlak niformal, iddial ve gururlu yabanclara biraz rkerek
yaklam, yava yava farkna varm ki biroklar hayli basittirler. tici ve
uzaklatrc dekorun altndaki zaaf sezince kendine cesaret geldi. Bir
defasnda arka arkaya iki konyak ierek haritaya yaklat. Biraz kendi,
biraz arkada yardm ile ertesi gnk hareketler zerine tahminlerini
syledi ve hareketleri takip etmek iin en iyi yerin onlar tarafndan seilen
yer olmadn ileri srd. Yukardan yle baktlar ve daldlar. Ertesi
gn Mustafa Kemal hak kazand. Sofrada yanna bir miralay dt. Bir
aralk ona dedi ki:
- Dn akam sizin dediiniz herkesinkinden doru idi, fakat...
Bir ey sylemekle sylememek arasnda duraklama geirdikten sonra
Mustafa Kemal'in ban gstererek:
- Ne diye bu tuhaf bal giyersiniz, banzda bu olduka kafanza kimse
itibar etmez, der.
Tenkitlerini ho grmiyen stlerince Selnik'te 38 inci piyade alay
komutanlna tayin edilmesi de mesleinde cidd bir adm olmutur.
Hikyeyi o zaman o ayn alayn birinci taburunun nc blnde
takm komutan bulunan Ziya Kl'tan dinliyelim: ''Alay komutan Miralay
(Albay) Sadettin Bey gzlerinden rahatsz olduu iin izin almt. Ayn
gnn akam kolordunun gnlk emrinde beinci kolordudan Kurmay
Kolaas Mustafa Kemal Bey'in alay komutanl vekilliine tayin edilmi
olduu bildiriliyordu. O vakit ki alaylar drt taburlu idi. Bu alayn tabur
komutan binba rtbesindedir. Tabi bir kurmay kolaasnn byle bir
alay komutanlna getirilmesi btn komutanlar artmtr.
Bir gn sonra alay komutan vekilinin alay teslim almak zere gelecei
haber verildi. Alay kla meydannda tefti durumuna girdi. Biraz sonra
beyaz ata binmi, uzunca boylu, gr, dik bykl ve keskin bakl kurmay
kolaas geldi. Usul gerei en kdemli tabur komutan tekmil haberi verir.
Mustafa Kemal Bey alaya yaklanca gr bir sesle:
- Merhaba asker, dedi.
O tarihlerde yoklama ve teftilerde komutanlar askere:
- Selmn aleykm... derler, asker de:
- Aleykm selm... diye cevap verirdi. Almad bu tek kelimelik selm
karsnda asker biraz irkildikten sonra ayn kelime ile cevap verdi. te o
tarihten sonradr ki orduya bu tek kelime ile selm usul girmitir.''
Mustafa Kemal iki saat gibi ksa bir sre iinde btn blk
komutanlarn, blklere basit tatbikat yaptrarak, imtihandan geirmi.
Baar gsteremiyenleri hemen Selnik'teki talimgha yollyarak yeni
asker usulleri renmelerini salam. Ksa zamanda 38 inci alay
kolordu iinde rnek hle getirmi. Herkese anlalm ki bu 28 veya 29
yandaki kolaas, rtbelerin basit snrlar iinde kalacak ve llecek
bir kimse deildir. Bir gece tatbikatndan sonra Selnik'in dousunda
bulunan Karaburun'a doru yry yapyorlard. Mustafa Kemal alayn
banda idi. Ufuk aarm, gne domak zere... Birden:
- ocuklar, dedi, nerede ise afak skecek. Yllarca bu vatann
ufuklarnda parlak bir gnein domasn bekledim. Bakalm bu sabaha...
Gne dodu. Fakat geceden kalma bulutlar prltsn glgeliyordu.
Mustafa Kemal:
- Hayr, hayr! Beklediim bu kara bulutlarla rtl gne deildir. Ben
bulutsuz, glgesiz bir gnein domasn bekliyorum ve bekliyeceim.
Selnik'te bulunan btn garnizon birlikleri alayn tatbikatna
kendiliklerinden katlmakta idiler. Verdii konferanslara baka subaylar da
geliyordu. deta btn subaylar onun evresinde ve ekicilii altnda idi.
Bu durumdan holanmyan nc ordu mfettii kendisini Selnik'ten
uzaklatrmak iin stanbul'da Genelkurmay Bakanl Dairesine tayin
ettirmitir (13 Eyll 1911).
Fakat talyanlar 27 Eyll 1911'de Libya'ya saldrdklarnda Mustafa Kemal
stanbul'a deil, Afrika'ya gidecekti.
***
Balkan Savanda donanmamz yenildii vakit banda bulunduu
Hamidiye kruvazr ile denize alarak Yunan kylarn dven, bir hayli
zaman yakalanmakszn Akdeniz dousunu korkusu altnda tutan Rauf
(Orbay) ki Birinci Dnya Savandan sonra zzet Paa kabinesinde
Bahriye Nazr olmu, Mondros Mtarekesi heyetine bakanlk, daha
sonra Ankara'da Mustafa Kemal'e babakanlk etmitir, saltanat rejimine
bal ve geleneki olduundan Cumhuriyet devrinde Atatrk'ten ayrlm
ve onunla dargn olarak lmtr, kltr kt, dnya gr dar, fakat
namuslu bir adamd. Nitekim Atatrk ldkten yllarca sonra Kuvay-
Milliye devrinin Kzm Karabekir, Refet Bele ve Ali Fuad (Cebesoy) gibi
''byk'' tannmlar ile bir toplantda:
- Hibirimiz olmasaydk Kurtulu Savan Atatrk gene baarrd. Ama o
olmasayd hibirimiz onun yaptn yapamazdk, demek drstln
gstermitir. Mustafa Kemal'in Libya sergzeti zerine onun
hatralarnda aydnlatc bilgiler vardr.
Rauf Orbay, Mustafa Kemal'i kendisinin de gnll olarak katld
Hareket Ordusu stanbul kaplarna geldii vakit Mahmut evket Paa
kararghnda tanmt. Mustafa Kemal, 31 Martta birinci ordu
ayaklanmas sebeplerini yle anlatmt:
- ttihat - ve - Terakki reisleri hkmet kuvvetini meruluk prensiplerine
aykr olarak, ahslarnda toplamlar ve serbest seimle gelen bir millet
meclisi yerine asker kuvvetine dayanarak zor ve iddet kullanmlardr.
Bu fikrimi ttihat arkadalarma syledim, durdum, fakat anlatamadm.
Biraz sonra Harp Divan'nda grev alan Rauf Bey yarglama srasnda
Mustafa Kemal'e hak verdiini ve artk ttihat ahsiyetlere eski
yaknln kaybettiini de syler.
Hatralarn anlatt srada ben Atatrk'e sormutum:
- Afrika'ya gidip talyanlarla dvmek faydaszd. Bir baar umuyor mu
idiniz?
- Hayr... Fakat Enver ve arkadalar gideceklerdi. Halk gitmiyenleri
vatanseverlik grevini yapmam sayacakt. Sizin kahramanlnz lfta,
diyecek olanlar da oktu.
Selnik'te sefere hazrland srasnda arkadalarna:
- Trablus dnnde gene buralara gelebilecek miyim? Selnik'i Trk
elinde grebilecek miyim? diye hayflanyordu.
Arnavutluk hareketleri srasnda kurmay bakanl ettii Harbiye Nazr
Mahmut evket Paa'ya da ordu zerine fikirlerini sylemi, sonra:
- Paann da cemiyete sz geirebildii yok... demiti.
talya'ya gemek zere Msr'a gitti. Yannda ttihat - ve - Terakki
Cemiyetinin miting hatipliini yapan mer Naci ile fedayi subaylardan
Sabancal Hakk ve Yakup Cemil birlikte idi. Bunlar hem orduda, hem
politikada idiler. Mustafa Kemal iin hibir zaman anlamad Enver'le
ibirlii yapmak da bir fedakrlkt. Rauf Bey bu subaylar yannda
grmesine atn sylemesi zerine Mustafa Kemal:
- mer Naci ile eski dostluum var. Konumaktan holanrm. Ama hibiri
ile fikir birliim yok. Ne yaparsnz, zorlayc hller beni yol arkadalna
mecbur etti, cevabn verdi.
Yllar sonra bana, yetime yolunda Libya'da savanda ikinci imtihann
verdiini anlatmt:
- Orada subay sfatl haydutlar vard. Elleri tabancalarnda idi. Fedayi ve
kabaday. Bunlar kznca ldrmekle tannmlard. Benim iin ya lmek,
ya bunlara emretmek lzmd. Silhma tutundum. adr altnda iddet
gsterdim. Sert davrandm. Emirlerimi kendilerine geirdim. En sonunda
hepsine hkmettim.
lk att zar kendi hayat idi. Byle ttihat fedayilerinin kendi lgatinde
karl ''kasap''t.
Okurlarm birinci ve nc imtihanlarnn ne olduunu merak
edeceklerdir. Sras deilse de kendinden aldm gibi anlataym: "Birinci
imtihan Harbiye'de ve subay olduum sralarda bamdan geenlerdi.
nc imtihan, Dnya Harbinde beni Dou cephesine gnderdiler. Her
ey bozuk. Ordu bitkin. Kendi erefimi ve orduyu kurtarmak lzm. Uzun
bir savama ile baardm. Bu tecrbeler bana sabr, bir fikre balanmay
ve o fikirde durmay ve sonra da insanlar retmitir.''
Sonra baklar prldyarak:
- Bir gerei de renmi oldum: Tehlike insandan kaar!
Enver Libya'da Bingazi blgesinin sivil ve asker idaresini stne almt.
Enver, ttihat liderler srasnda idi. Aralarnda anlamazlklar kacana
phe etmiyen Rauf Bey bu phesini kendisine sezdirince Mustafa
Kemal:
- Karnzda dman var. talya ordular ile arpmak iin yoktan kuvvet
var etmek lzm. Bir de siyas fikirler yznden ayrla dersek sonu
bozgundur, dedi.
Rauf Bey'in belki Bingazi blgesine gitmemekliiniz doru olmaz, demesi
zerine de:
- Bana verilecek asker grevleri yerine getirmek ve siyas tartmalardan
kanmak kararndaym. Vakit geirmeden dmanla vurumaya
gidiyorum. Herhangi bir sebeple bunu yapamyacak olursam dnmei
baka herhangi bir davranta bulunmaktan daha doru bulurum,
cevabn verdi.
Mustafa Kemal nce Tobruk'a gitti ve burada komutan bulunan Ethem
Paa'nn kurmayln stne ald. Tobruk'taki talyan kuvvetlerine kar
saldra geti. 9 Ocak Tobruk Sava o erevede ilk sava ve ilk baar
olmutur. Daha sonra Derne'ye giderek oradaki kuvvetlerin komutasn
ele ald.
Sonuna kadar Derne blgesi komutanln baar ile yapan Mustafa
Kemal'in gsterdii yksek kabiliyet oradaki muhaliflerinin de dikkatini
ekti. Mustafa Kemal 25/26 Nisan 328 (1912) tarihi ile ve Derne Osmanl
kuvvetleri komutan imzas ile yazd bir mektupta der ki: ''Bilirsin, ben
askerliin her eyden fazla sanatkrln severim. Burada sanatn btn
gereklerini uygulyacak kadar zaman ve bu zamanla edinilebilecek
vastalar olursa, ite o vakit milletin istedii hizmeti yapm olacaz.
Hayatmn bugnne kadar orduya faydal bir kimse olmaktan baka
vicdanmda bir emel beslemedim. nk vatan korumak ve milleti mesut
etmek iin, her eyden nce ordumuzun eski Trk ordusu olduunu
dnyaya bir daha gstermek lzm olduuna oktan inanmmdr. Bu
inan yznden, ihtimal, ifrat grnmmdr. Fakat zaman saf ve
temiz kafalardan kan hakikatleri -kabul edilmese de- bir gn
uygulandrr. Bu gece Derne kuvvetlerimizin btn kumandanlar ve
subaylar ile bir akam elencesi tertip etmitik. Mektubumu adrma
dnmde yazyorum. Bu gzel kalpli, kahraman bakl arkadalarmn,
bu kk rtbeli, fakat dman titreten byk kumandanlarn gzlerinde
vatan iin lmek akn okuyorum. imde byk bir sevin ve gurur ile
kendilerine 'Vatan mutlak selmet bulacak, millet mutlak mesut olacaktr.'
nk kendi selmetini, kendi saadetini, memleketin ve milletin selmeti
iin feda edebilen vatan evltlar oktur.''
Zaman getike Mustafa Kemal'e bal olanlarla Enver'i tutanlar arasnda
srtmeler kendini gstermi ve azmak zere iken, Balkan Sava
kmas zerine, iki komutan da vatana dnmlerdir.
1911'de Bingazi Savanda bulunan bir Fransz muhabiri Enver'le
Mustafa Kemal arasnda u kyaslamay yapmtr: ''Enver byk
plnlardan, byk fikirlerden abuk umutlanr, canlanrd. Teferruatla
uramazd. Mustafa Kemal realistti. Parlak projeler, gz kamatrc her
ey onda bir gvensizlik yaratrd. Byk fikirler onu sihirlemezdi. Onun
amalar snrl idi. nce hesap ve uzun yarglamadan sonra karar verirdi.
'Takrib = yaklaa' ve 'umum' ile yetinmez, salam esaslar ve rakam
isterdi.''
Hekimlerimizden biri de kendisini bir l kararghnda nasl tandn
yle anlatmtr: ''Komutan hasta, yataktadr, sizi yle kabul edecek,
dediler. Mustafa Kemal Bey adrda portatif karyolasnda oturuyordu.
Eyas bir portatif masa, iki iskemle, bir de yere serilmi kurt
postundan ibaret. Bir gznde kan var. Sk nefes almakta. Elini skarken
atei olduunu da hissettim. Pek glkle bir hastanede birka gn tedavi
olmaya gnderebildik.''
***
Balkan Savandan nce ttihat - ve - Terakki i kargaalk ve
honutsuzluk yznden iktidar muhaliflerine brakmt. Her trl
gcenmilerin, bu arada ayrlk Arnavut, Rum, Bulgar, Srp ve Arap
politikaclarnn kendileri ile ibirlii ettikleri muhalifler, ilerinde bulunan
fesat ve Trk olmyan arka niyetli kimselerin kkrtmas ile Trakya'daki
orduyu terhis ettiler. Harbiye Nazr iken Mahmut evket Paa bu
kuvvetleri iyice silhlamt. Yunanistan, Srbistan, Karada ve
Bulgaristan ellerine geen frsat karmyarak saldra getiler. Hkmet
ve ordu akna dnd. Koca devletin yklacana hi ihtimal vermiyen,
bilkis Balkanl ordularn yenileceini sanan byk devletler, statkonun
bozulmasna izin vermiyeceklerini bildirmilerdi. Oysa birka hafta iinde
her yerde yenildik. Avrupa Trkiyesini kaybettik. Bulgar ordusu atalca'ya
geldi, dayand. Hi unutmam, Manastr dt vakit hece vezninde bir
iir yazmya balamtm. Ben iiri bitirinceye kadar Edirne dt. Hece
says uyduu iin adn Edirne'ye evirdim. Bu iirim ''Tanin'' gazetesinin
ilk sayfasnda kt. Artk Edirne'yi de Bulgarlara brakmay kabul ederek
bar yapmya karar vermitik. Byk devletler biz yenilince statko
antlarn unutmulard.
Mustafa Kemal 24 Ekim 1912'de stanbul'a dnmek zere iken Msr'da
Avrupa Trkiyesini kaybettiimiz ve Bulgar ordusunun stanbul kaplarna
geldiini duydu. Avrupa yolu ile Romanya stnden stanbul'a geldi.
Makedonya ve Selnik artk dman elinde idi. Bab- li caddesinde
''Meserret'' kraathanesinde birka asker arkadana raslamt. stemiye
istemiye yanlarna gitti. Selnik'ten sz aarak:
- Nasl braktnz? Selnik'i bu kadar ucuz nasl dmana teslim ettiniz,
diyordu.
O byle bir felketin geleceini bildii iin ordunun politikadan ekilerek
onu karlamaya hazrlanmasn istiyordu. Gerekten dedii gibi
alsayd Rumeli elden gitmezdi. Bunun belgesi udur ki byk devletler
Osmanl Devletinin Balkanllar yeneceklerine inandklar iin statkoyu
ortaya atmlard.
Mustafa Kemal'i Gelibolu yarmadasn korumak zere Bolayr'da
toplanan Akdeniz Boaz Kuvvetleri ''Harekt'' ubesi Mdrlne tayin
ettiler (25 Kasm 1912). Kurmay Bakan Fethi (Okyar) idi.
Rauf Orbay hatralarnda diyor ki: "Bulgarlar atalca savunma hattn
aamaynca Gelibolu Yarmadas'na doru saldr hazrlklarna
balamlard. Biz de yarmaday Bolayr tarafndan savunmak iin Ferik
Fahri Paa komutasnda bir kolordu gndermitik. Bu kolordunun kurmay
bakanlna Trablus'tan dnen Ali Fethi Bey, Harekt ubesi
Mdrlne de Derne'den dnen Mustafa Kemal Bey tayin edilmilerdi.
Kolordu karargh Maydos'ta idi. Donanma da Maydos karsnda
bulunuyordu. Vakit bulduka Maydos'a gider, ikisini de ziyaret ederdim.
Bazan donanma kumandanl adna onlarla asker grmeler
yapardm. Bu arada bir defa donanma korumas altnda denizden asker
kararak yaplacak bir saldrya kar yarmadann nasl
savunulabileceini inceliyen kolordu Kurmay Heyeti grmelerinde hazr
bulundum. Yarmadann bat kysnda asker karmaya elverili
kumsallar istihkmlanrsa karmaya engel olacaklarn ileri srenlere
Mustafa Kemal Bey'in kar koyduunu iyiden iyiye hatrlyorum. Mustafa
Kemal Bey dmann donanma atei altnda karaya kabileceini kabul
etmek gerektiini, savunma tertiplerinin ancak bundan sonra alnmas
doru olacan sylyor ve bu fikrine kar olanlara sinirlenerek:
- stediiniz kadar tel rg engelleri koyunuz. Paralar karm. Karada
ilerlemekliimi nliyecek stn kuvvet yoksa yarmaday pekl ele
geiririm, diyordu.
Mustafa Kemal Bey, Bingazi blgesinde talyanlarn donanma koruluu
ile karaya asker karmalarndan ders almt. Oradaki kurmay subaylar
arasnda donanma top ateinin tesiri hakknda doru ve pratik fikri
olduunu grdm ilk ahsiyet Mustafa Kemal Bey'dir. Balkan Harbinde
bunu bilmemek yznden baarszla uradmz bilindii hlde ne
yazk ki fikirlerini dzeltmiyenlere Birinci Dnya Savanda da rasladm.
O gnlerde Fahri Paa kolordusuna kar Eskmil tepesine dayanan bir
Bulgar tmeni bulunuyordu. Bu srada Marmara'nn Rumeli kysnda bir
noktaya kuvvet kararak atalca'daki Bulgar ordusunun ekilme hattn
kesip ve onu iki ate arasnda brakarak yenilgiye uratmak iin
hazrlklar yaplmakta idi. Bu maksatla Ferik Hurit Paa komutasnda bir
kolordu kurulmu, kurmay bakanlna da Yarbay Enver Bey tayin
edilmiti. Ben dman kylarna akn etmek iin Akdeniz'e aldm vakit
pln uygulanm, fakat baar elde edilmemitir. ki kolordunun
hareketlerini idare eden Enver Bey'le Ali Fethi ve Mustafa Kemal beyler
arasnda anlamazlk karak orduda ikilik kendini gstermiti.''
Bu arada Balkanl mttefikler birbirlerine girdiler ve Srbistan, Yunanistan,
Romanya birleerek Bulgaristan'a hcum ettiler ve onlar kolayca
yendiler. imdi frsattan faydalanarak Trakya stne yrmek ve hi
olmazsa Edirne'yi geri almak lzmd. Hlbuki Edirne'yi Bulgaristan'a
vermitik. Byk devletler, hele Rusya ne de teki devletler geri
almaklmza engel olacaklard. Byle bir tehlikeyi gze almak iin
hkmeti devirmek, Bab- li'yi basmak, belki Harbiye Nazrn ldrmek
gerekecekti.
Hkmeti devirme hareketinden nce Talt Bey Gelibolu'ya gelerek
Mustafa Kemal'i grm, sonra birlikte Fethi Bey'in yanna gitmiler. Talt
kendilerine gene birlikte almay teklif etti. Mustafa Kemal bir aralk:
- Siz partinin bandan ekilecek misiniz? diye sordu.
- Niin? Beni ldrmek mi istiyorsunuz?
- Hayr, biz size layk olduunuz yeri vereceiz.
Talt stanbul'a dndkten sonra Ali Fethi stanbul'da nemli bir vaka
olacandan hemen gelmesini istiyen bir telgraf ald. Gitti. Yapacaklarn
haber verdiler. Nazm Paa'y ldrme kararna isyan etti.
Yapmyacaklarn vadettiler, dnd. Mustafa Kemal:
- Fakat dndklerini yapacaklar, dedi.
Nitekim dedii kt. Bab- li basknclarnn banda Enver vard.
ttihatlar iktidara gelince orduyu yrttler. Enver bir kou Edirne'ye
giderek, savasz kansz bir kahramanlk daha elde etti.
Bir mddet sonra Enver hem paa hem Harbiye Nazr olacakt. 4 Ocak
1914 tarihli gazetelerde, Bingazi'deki hizmetlerinden dolay zam olunan
sene kdemli miralayla (yarbay) ve Balkan Harbindeki fedakrlna
mkfaten sene daha zam ile mirlivala (tmgeneral) terfi eden Enver
Paa Harbiye Nezaretine tayin edilmitir, haberi kt.
1908'de Talt onu ileri srmt. Enver dzenli yetimemitir. Alay, liva,
tmen gibi birliklere sra ile kumanda etmemitir. Makedonya'da ete
kovalam, Trablus'ta ete bal yapm ve Balkan Harbinde Bolayr'da
birdenbire bir kolorduyu karaya karmak istemi ve bozulmutu. Harpte
de bir orduya kumanda etmiye kalkarak Sarkam bozgununa
uryacakt. Mustafa Kemal bana demiti ki: ''Bu yetimezlik yznden de
emir verirken, verdii emirlerin yaplabilip yaplamyacan bilemezdi.''
ttihatlar Fethi'yi de Mustafa Kemal'i de artk yadrgyorlard. Enver'in
Harbiye Nazrln orduda iine sindiremiyecekler arasnda Fethi'nin de
bulunacana phe yoktu. Onu askerlikten alarak parti umum ktibi
yapmay dndler. Fethi'nin bu grevi pek istedii yoktu. Fethi'nin
evine yerleen Mustafa Kemal belki bu yoldan bir eyler yaplabilecei
umuduna kaplarak kabul etmesinde srar etti. Fethi umum ktip olunca
ilk i olarak ttihat fedayilerinin maalarn kesti. Onun komitecilikle
hi ilgisi yoktu. Btn fedayi takm ve onlar tutanlar aleyhine birletiler.
''Ne yapacakmm, partinin parasn onlara m yedirecekmiim?'' diyordu.
Kongre yaklat srada Fethi ve Mustafa Kemal bir nutuk hazrladlar.
Nutkun umum ktip tarafndan sylenmesi tabi bir eydi. Fethi'nin neler
syliyeceinden phelenenler bir oyun tertip etmiler. kr Bey (sonra
Maarif Nazr ve suikast) tarafndan sylenmek zere bir nutuk
hazrlanm. Toplant alnca Fethi Bey daha yerinden kmldamadan
kr Bey krsye km. Merkezi Umum'nin resm nutkunu ekmi.
Bir gn o ve Mustafa Kemal otururlarken Talt geldi:
- Birka szm var, diye Fethi'yi odadan kard. Fethi dnd vakit
kendisine Sofya eliliini teklif ettiini haber verdi. Mustafa Kemal:
- Kabul ettin mi? dedi.
- Evet, nk durum ok nemli imi. Cemal Paa ile de grmler. O
beni sever, bilirsin.
kisi birlikte Cemal Paa'ya gittiler. ''ok nemli. Hatta sen de beraber git.
Ataemiliter olursun. Hem hizmet edersin, hem faydasz didimelerle
ypranmazsn,'' dedi.
Mustafa Kemal byk iler grmek istiyen insanlar iin sabrl olmak,
bouna olaylar zorlamamak, frsat kollamak gerektiini bildirdi. Bu gibi
insanlar tel ve acele ile kmazlara saplanmamaldrlar. Askerlikte ok
zaman rtbeleri ok stn, ikinci snf kimselerin arkasnda kalmay
bilerek baarlar kazanmt. Kendini ortaya atmay, trl hrslar arasnda
bunalp kalmamay renmi ve denemiti. Bir kimse, lmedike daima
vakti vardr.
Mustafa Kemal kenara ekilmeyi bildi. Ataemiliterlik grevi ile Sofya'ya
gitti.
O her iinde cidd idi. Ataemiliterlik ilerine de kendini verdi. O kadar ki
bir mddet sonra Bkre, Belgrat ve etine ataemiliterlik grevlerini de
kendisine verdiler.


1914-1918


Birinci Dnya Harbi

Benim Mustafa Kemal'i tanym Balkan Sava sonlarnda idi.
1913 Austosundayz. ''Tanin'' gazetesinde devaml gazetecilie
balamtm. Edirne'yi Bulgarlardan geri almtk. Veliaht Yusuf zzettin
Efendinin Trakya'ya giderek ordu ve halk ile temaslarda bulunmasna
karar verilmi. Hem bu yolculuk zerine haberler gndermek hem de
Trakya iin rportajlar yapmak grevi ile ben de ''Tanin'' muhabiri olarak
ayn trende gitmek iin stanbul muhafzlndan izin almtm.
Enver Bey'i, ilk defa snf arkada Salhaddin Adil Bey'in tavsiyesi ile
orada tandm. Enver Bey binba idi, ama kumandan var myd, kimdi,
imdi bile bilmiyorum. Hurit Paa'sna hi raslamadm. Asl rtbesi
hrriyet kahraman ve mttefiklerinin saldrna urad iin askerlerini
ekip gtren Bulgarlarn boaltt ehre ilk giren olduu iin o srada
Edirne'nin de fatihi idi.
Ordu, ttihat - ve - Terakki Cemiyetinin gene de asl kuvveti idi. K
byn stne geiren askerlik d ''nemi''ler hiyerariyi altst ettii
zaman, bir ordu bu disiplinsizlie nasl dayanabilir? Nitekim ilk merutiyet
yllarnda generaller, yzbalarn oynatt mankenler gibi grnmtr.
Politika ile uraan ordunun, bir despotluu ykmakta ve milleti hrriyete
kavuturmakta samim de olsa, nihayet hrriyet rejimini diktatrle
srkleyip gtreceine, sanki tarihin ihtiyac varm gibi bir misal de biz
hazrlyorduk. Bir mddet sonra orduyu genletirme davas ortaya
atlacakt. Genleen ordunun bana Enver geecekti. Ordunun bana
geen Enver, Harbiye Nazr Enver Paa ksa zamanda rejimin balca
otoritesi olacakt. Daha o vakit kahramanlk kskanl ordunun, stma
gibi, sk sk nbet yapan bir hastal idi.
Kendisini ilk grdm gn Bulgaristan snrnda bir kyden hemen
gelmiti. Bulgarlar kyde kz aradklar vakit onlara kzl evleri gsteren
bir ihtiyar gstermiler. Glerek:
- Dayanamadm, tabancamla ldrdm, diyordu. Ne kadar da sevimliye
benzer bir d yz vard.
Bir gn Vali Hac dil Bey bir teftie kacan, beni de beraber alacan
haber verdi. ''Tanin'' gazetesine mektuplar yollayacama seviniyordum.
nce Dimetoka'ya gidecektik. Buras, galiba bir kolordu merkezi idi.
Sonradan anladma gre, Hac dil Bey'in bir grevi de Enver'le bu
kolordu arasndaki bir anlamazl yattrmak, bir soukluu gidermekti.
Olay u imi: Mttefikleri ile harbe tutuan Bulgarlarn Edirne'de dayanma
imknlar yoktu. Yrye karar verdikten sonra, durum yle imi ki,
ehre Fahri Paa kuvvetleri girmeli imi. Hlbuki Enver, svarilerini
koturarak Edirne'ye varm ve gazetelerin gndelik kahraman olmu.
Fahri Paa'nn yannda Enver'in iki rakibi varm: Fethi Bey, Mustafa
Kemal Bey! Biri kurmay bakan, teki harekt ubesi mdr imi.
Bunlar Enver'e kzmlar. Hlbuki de ttihat - ve - Terakki'nin ileri
gelen asker yelerinden imiler. Hac dil Bey, o buhranl gnlerde bu
ordu genci arasndaki dargnln derinlemesini nlemek iin
alacakm.
''Tanin'' gazetesine yolladm 1 Austos tarihli mektupta u cmle var:
''Yar yolu gemitik ki Fahri Paa, Erkn- Harbi Mustafa Kemal Bey ve
kaymakam karlamaa geldiler.''
Akam karanlnda bir eraf evinin byk salonunda toplanmlard.
Fahri Paa ve Fethi Bey sedirde idiler. Eyice sarn gen bir zabit bu
sedirin karsndaki duvarn dibinde bir iskemleye oturdu. Yakkl, temiz
giyimli, keskin bakl, gururlu, btn dikkatleri stne eken bu subayn
pek sze kart yoktu. Fakat seziliyordu ki bu olup bitenlerde onun
rtbesinden stn bir nemi vardr. Sonra, aralarnda vali ile neler
grtklerini, nasl bir karara vardklarn bilmiyorum. Bir gazete
muhabiri idim. Byle politika ilerinden kendisine bahsedilecek mevkide
deildim.
Bu toplant benim stmde derin bir tesir brakt. Mustafa Kemal ba
klhl, gs fiekli, omzu tfekli fedayi komiteciler klnda bir subay
deildi. tibar, olsa olsa baka deerlerden ileri gelmeli idi.
Mustafa Kemal adn, daha sonra Birinci Dnya Harbinin pek karanlk
gnlerinde duydum. Kalbmzla Suriye'de, canmz ve nefesimizle
stanbul'da idik. anakkale sklp dman stanbul'a girecek miydi?
Byle bir faciann ryasn grrz diye uyumaktan korkardk. Mustafa
Kemal'in ismi, o vakit stanbul'un kurtulu hikyesine kart idi. Enver'in
rakibi olduu sylendiinden ve ad saklanmak istendiinden onu
bsbtn benimsemitik. Bir sr gibi gizli gizli yaylp ilere sinen hreti,
Enver'i sevmiyen ve ona artk gvenmiyen gen subaylarn dillerinde
destand. Bir aralk ''Harp Mecmuas''nda Ruen Eref'le konumas
yaynland vakit, Enver'in veya ona yaranmak isteyenlerin emri ile bask
durdurulmu, Mustafa Kemal'in resmi karlarak yerine Liman von
Sanders'in resmi konmu olduunu duyuyorduk.
Enverci subaylarn da onun zerine hikyeleri vard. Mesel Doktor
Nazm ve bir nfuzlu ttihat aralarnda konumakta imiler. Enver Paa
birdenbire ieri girince susmular. Bakumandan merakla:
- Her hlde bana dair bir eyden bahsediyordunuz. Syleyin bana, demi.
- Mustafa Kemal'in niin terfi ettirilmediini konuuyorduk, cevabn
vermiler. Enver:
- te, demi ve cebinden anakkale kahramann generallik rtbesine
karan tezkeresini gstermi. Sonra unu ilve etmi:
- Ama biliniz ki onu paa yapsanz padiah, padiah yapsanz Allah
olmak ister.
Bir aralk ben drdnc ordu kararghnda iken Suriye'ye geldi.
Kararghta gen subaylardan rendiimize gre kendisine Medine
kumandanln teklif etmiler. O bu teklifi kabul etmedikten baka,
oradaki kuvvetleri de Filistin cephesine ekmesini tavsiye etmi. Doru
mudur, deil midir, sonradan anlamak bile istemedim. Fakat gen
karargh kurmaylarnn: ''Tam asker... te hakik asker...'' diye aralarnda
konutuklarn hatrlyorum. Harbin asker politikasnn da, harpteki i
politikann da aleyhinde imi. Bunlarn hikyelerini kitabmda sras
gelince anlatacam.
stanbul'a dndmde kendisini k bir asker makferlan ile Lebon
ekerlemecisinden karken grmtm. Btn parlakl stnde,
benzerlerinden yalnz tabi olarak ayr deil, istiyerek ve zenerek ayrl
edinmek istedii de belli idi. stanbul'da biraz daha bilgi edinmitim, ne
Almanc, ne ngiliz veya Franszc idi. ttihatlara sorarsanz lzumundan
fazla ''kendici'' idi. Gururlu ve tenkiti olarak tannmt. Sevilen veya
saknlan, fakat bir trl kaytsz kalnamyan, gergin yaya oku takmak
gibi, onun hrsn da iktidara yaklatrmak tehlikeli saylan bir adamd.
Harbin sonlarna doru Ruen Eref'in Pangalt taraflarndaki
apartmannda bir fotorafn grmtm. Resimdeki paa esvab pek
ssl ve resm idi. Enli bir nian kurdels ile, nemi ve duman stnde
ts ile, bu esvab Mercan yokuundaki (1) cameknlardan birine daha
fazla yaktryordum. Onu bir siper klnda grmek istiyordum.
Fotorafn altndaki uzun ''ithaf'' yazs, beyanname gibi bir eydi. Bu yaz
benim zerimde Ruen Eref'e bir hatra olmaktan fazla, onun evine
gelecek btn genlere bir seslenme olmak etkisi brakt idi. slp,
Namk Kemal zevkinde ve enisinde idi.
ttihat tenkitlerini de bir trl iimden atamadm iin, bu resimde
balyan zen, inandran phelendiren, eken brakan, scak m souk
mu, insann dokunaca gelen bir ahsiyet esrarl bulmutum. Dorusu
askerden de yorulmutuk. Enver'in yerine bir adam aramyorduk. Bizi
Enver'den de onun yerine geeceklerden de kurtaracak, bir trl tarif
edemediimiz bir memleket art aryorduk. harp, de birbirinden
beter harp, vatan para para eden harp, destanlara el'aman
dedirmiti. Her trl kahramandan korkuyorduk.
Fakat Birinci Dnya Sava bozgunundan sonra denizden dman
donanmas ve Yunan zrhls Averof, karadan Franchet d'Fesperey
stanbul'a girdiinden, vatan ve sancak ayaklar altna dtnden,
padiahla vezirleri Afrika'daki kabile eyhleri gibi aalatklarndan beri,
Mustafa Kemal'e Pera Palas'n alt kat salon penceresinde veya caddede
rasladm vakit:
- Acaba? derdim.
Yalnz balaycl, ekicilii ve inandrcl kalmt. Ama ne yapacakt?
Nerede ve nasl yapabilirdi?
Ne vakit, en uzaktan bile grsem, bir yerde toparlanmak bilmiyen o
manev zl iinde, donuk, arsz, fakat hi iradesini kaybetmiyen
bir bak vard.
O gnlerdeki hayatn bana ok sonra ankaya'nn eski kknde anlatt.
Kitabmda okuyacaksnz.
***
Sofya'ya dnyoruz. Mustafa Kemal Bulgaristan bakentine geldii vakit,
eli Fethi Bey arkada ya, nasl olsa ev buluncaya kadar kendini misafir
eder diye elilie eyalar ile gider. Valizlerini kapda brakarak yukar
kar. Fethi Bey hnez bekrdr. Bir mddet konutuktan sonra Fethi Bey:
- Biraz ehri dolaalm. Hava da alm oluruz, der.
nerler. Eli kap nndeki valizleri grnce:
- Ne olacak bunlar? diye sormas zerine pek sklan Mustafa Kemal:
- Otele gtreceim, der ve karlar.
Fethi Bey hasisti. Hlbuki Mustafa Kemal Ankara'da Kuvay- Milliye'ye
Meclis Bakan ve sonra Cumhurbakan olunca, Fethi ne zaman gelse
ailesi ile beraber kendi evinin bahesindeki ufak kkte yatrp kaldrrd.
Mustafa Kemal Sofya'da Franszcasn ilerletti. Hoca tuttu ve alt. Pek
ekici, iyi giyinen, dans eden, ien elenen bir erkek gzeli de olduu iin
toplant yldzlar arasnda idi. ok eitli zevkleri olduu iin fikir
arkadalar, olay ve elence arkadalar, birbirinden pek farkl idi.
mrnn sonuna kadar da byle kalmtr. Bir deimez hli toplant
havasna o hkim olmal idi. Hrs ve gururu phesiz, hele itii vakitler,
krc denecek kadar sert ve yalnd. Ordu ve politikada kendinden stn
grd yoktu. Dorusu bu da doru idi. Sofya'ya gidinceye kadar daima
hakl kmt. Hibir huyu ve davran ttihat lsne gre deildi. O
devirde y a a m a, ve onun zevklerini yaratan eyler, kadn, iki, ak
elence, dans, flrt, hepsi ayr ayr gnahtr. Hi olmazsa ''gizli'' olmaldr.
Kimse grmemeli ve duymamaldr. Mustafa Kemal'in huyu da gizlilii
gurur ezici bulmas idi. Ahlkn softaca da halka da anlalma ve
zorlanma sk ve basksna kar idi.
stanbul'da Madame Corinne denen bir dulla ilikileri olmutur. Sofya'dan
ona Franszca mektuplar yazmtr. Bu mektuplar ayn zamanda
Franszca exersise'leri saylabilir. Birinde iini yle dker: ''K Sofya'da
etindir. Mevsimin elenceleri elilikte geirilen geceler, meslekdalar
arasnda kk toplantlar, bazan da kt oyunlar... Beni ok
elendirmiyen ve hi houma gitmiyen bir hayat... Umarm ki senin
elenceleri hi eksik olmyan stanbul'da daha ho geen bir hayatn var.''
Fakat mektup birdenbire parlayverir: ''Benim ihtiraslarm, hem de pek
byk ihtiraslarm var. Fakat ben bu ihtiraslarmn gereklemesini
vatanma byk faydalar dokunacak, bana da yeterlikle yapabileceim
bir grevin canl i rahatln verecek byk fikri baarmakta aryorum.
Btn hayatmn prensibi bu olmutur. Onu ok gen yamda edindim ve
son nefesime kadar ona bal kalacam.''
Enver bir gn kendisine:
- Ne istiyorsun Kemal? diye sormas zerine:
- Byk kuvvetlere kumanda etmek istiyorum, demiti.
Bu Bayan Corinne'in Harbiye okulu karsndaki evinde mzik toplantlar
yaplrd. stanbul'un sanat veya Bat eitimli kimseleri bir araya gelirdi.
Mustafa Kemal general olduktan sonra da sava srasnda bu evin
elencelerine katlmt.
***
Birinci Dnya Savana yaklayoruz. Almanya Generali von Sanders'in
bakanl altnda Trkiye'ye bir ''asker slahat'' heyeti gnderilmitir.
anakkale ve stanbul boazlarn nfuzu altna tutan bir durumda olduu
iin ngiltere, Rusya ve Fransa protesto etmilerdir. Enver Almancdr:
Ona gre bu devlet yenilemez. Mustafa Kemal'e gre Trkiye iin harbe
girmemek bir lm-kalm meselesidir.
ngiltere, Fransa ve Rusya Trkiye'nin tarafsz kalmasn ister. Enver
buna kar Yunan topraklarndan taviz ister. ''Yapamayz. Fakat sizin
toprak btnlnz garanti ederiz. Memleketinizdeki Alman
demiryollarna da el koyunuz. Size bunu hak olarak tanrz,'' derler. Enver,
ordu benim emrimdedir, benim istediimden baka trl olmaz,
direniindedir. Merutiyet Trkiyesinde iki eit emperyalizm ideolojisi
ba gstermiti: Pan-slmizm, Pan-Turanizm. Enver Pan-slmisttir.
Halifenin fetvasn alnca btn Mslmanlar ayaklandrabileceini
sanmaktadr. Kayzer Wilham'de bu hayale az ok bel balamtr. Gben
ve Breslauv Alman sava gemileri anakkale Boaz'ndan geerek
stanbul'a gelmilerdir. Gemiler szde bize satlmtr ama, amiral de,
subaylar da, erler de Alman kalmtr. Yalnz kasketlerini fesle
deitirmilerdir.
Harbe girersek dou snrmzda Rusya var: Denizden asker
gnderemeyiz. Karadan yol yok. Demiryolunun son istasyonu Ankara.
ngilizler Msr'da Mezapotamya'ya asker karacaklar. Bizim Badat
demiryolu henz ne Toros'u, ne Amanuslar' am deildir. Halep-Hicaz
demiryolu dar hattr. Bu artlar iinde savaa girmek, nasl olsa pek ksa
zamanda Almanlar dmanlarn yenecekler, biz ufak tefek
fedakrlmzn byk karlklarn toplayacaz, diye dnmektir.
Sadrazamla kadar kan Talt Paa, biz varlmz iki byk devletler
takmndan birine balamakla koruyacamz inancnda idik, Almanlar
ittifaklarna alnca girdik, artlar da yanlarnda savamamz olduu iin
harbi gze aldk, der.
Trkiye asker deil, bir sivil aydnn da kolayca karar verecei zere,
kendisine saldrlmadka eline tfek almamas gereken bir durumda idi.
Enver'in tek dayana Alman zaferi idi. Nitekim iki Alman harp gemisi
Karedeniz'e karak, sadrazam ve nazrlarn haberi olmakszn, Odesa'y
bombardman etmi, sava bir olup bitti haline getirmitir.
Mustafa Kemal bu ara bir de kaza atlatm. Bir gn kendisine
ataemiliterlerin bal olduu dairenin bandaki Almandan bir tezkere
gelir. Mustafa Kemal Sofya'da oturmal, ordan btn Balkan
merkezlerindeki ataemiliterlik ilerine bakmal imi. Teklif sama idi. Sert
bir cevap verdi. stanbul'da oturaym, oradan btn merkezlerdeki ilere
bakaym... diye. Hlbuki o srada orduyu pek sk bir disiplin altnda
tutmak ve Alman idaresine itaat ettirmek iin en iddetli tedbir almya
karar vermilerdi. Daire bakan ilk ar cezay Mustafa Kemal'e
uygulamak istedi. Enver Paa: ''lk tecrbeyi Mustafa Kemal'de
yapmaynz!'' dedikten sonra, Almann yanndaki Osmanl kurmayn
ararak: ''Durum kt olacakt. Yaz, byle yapmasn!'' demi.
Mustafa Kemal bu ac gnlerdeki hatralarn bana yle anlatmt: ''Ben
Kaymakam Mustafa Kemal Sofya'da ataemiliter bulunuyordum. Harp
kt. Alman asker slahat bakan Liman von Sanders'in anakkale'yi
savunacak ordunun bana getiini de henz bilmiyordum. Osmanl
ordusunda hemen seferberlik yaplmas bile dnlecek bir mesele iken
devletin Karadeniz'de hl bugn bile nasl gemi olduunu
renemediim bir olay zerine harbe girilmi olmasndan ikyeti idim.
Bu ikyetlerim o vakit ne kadar manasz saylmt. nk ben yalnz
ikyeti olduumu sylemiyordum. Almanlarla beraber olanlar
yenileceklerdir, diyordum. Bu szlerim ise gerekten ok elverisiz bir
zamana raslyordu. nk Alman kuvvetleri dev admlarla Paris zerine
yrmekte idiler." Trkiye'yi, bilerek veya bilmiyerek, aldatmak iin
enelerini iletenlerin, doru bir i yapmak neesi ile sarho olduklar
gnlerde, bir Sofya ataemiliteri kmtr. stanbul'da baz kimselere
sayfalar dolusu tenkitler yapmakta, yaln bir i yapldn sylemektedir,
bu adam delinin biri deil de nedir? Bir ara Talt'la smail Cambulet
Bulgarlar harbe girmeye kandrmak iin Sofya'ya gelmiler,
grmlerdi. Mustafa Kemal'i yanlarna bile almadlar. Dev gibi
admlarla ilerleyen Alman kuvvetleri sonunda Paris nnde takld, kald.
"Btn memleketin bence ak bir felkete atlm olduunu grdkten ve
btn Trk ordusunun bu felketi, her ne pahasna, nlemek iin kann
dkmee hazrlanmasndan baka are kalmadn anladktan sonra
benim hl Sofya'da kordiplomatik iinde rahat salon hayat
geirmekliime imkn olabilir mi idi? Bakumandanlk vekilliine ba
vurdum. Ordu iinde rtbeme uygun herhangi bir grev istedim.
Bakumandan vekili tarafndan ok nazik bir cevap geldi: 'Sizin iin
orduda daima bir grev vardr. Fakat Sofya ataemiliterliinde kalmanz
ok nemli sayld iindir ki sizi orada brakyoruz.' Cevap verdim:
'Vatanmn savunmas ile ilgili fiili grevlerden daha nemli bir grev
olamaz. Arkadalarm sava meydanlarnda ate hatlarnda bulunurken
ben Sofya'da ataemiliterlik yapamam. Eer birinci snf subay olmak
deerinde deilsem, inancnz bu ise ltfen ak syleyeniz.' Uzun
mddet cevap gelmedi. O gnlerde neler ektiimi anlatamam. Gerekirse
bir er gibi, herhangi bir cepheye katlmaya karar vermitim. Onun iin
Sofya'daki evimin eyalarn, Fethi Bey arkadamla anlaarak, elilie
tattm. Hemen hareket edebilmek zere kk bir bavul hazrladm.
Artk evi de brakmak zere iken 'smail Hakk' imzal bir telgraf aldm.
mzann stnde 'Harbiye Nazr Vekili' yazl idi. 'Ondokuzuncu tmen
kumandanlna tayin buyruldunuz. Hemen stanbul'a hareket ediniz.'
Ben bu telgraf aldm vakit Bakumandan Vekili Enver Paa Sarkam
Savan yapyordu. 'Levazmat- Umumiyye Reisi' smail Hakk Paa da
bu ilerinde ona vekillik ediyordu.''
Sarkam, Birinci Dnya Harbinde Trkiye'nin urad en kanl
bozgunlardan biridir. Alay, tmen, kolordu ve ordu kumandanlklarndan
hibirini yapmadan bakumandanla kan Enver, ark ordumuzu kar
k iinde Kafkas topraklar iine atm ve ''eritmitir.'' Ben bu kitapta
asker tenkitilerin ileri ile ilgilenecek deilim. Fakat Sarkam
bozgununun o vakit ordu iinde nasl kt tepkiler uyandrdn
hatrlarm. leri srlen tek zr u idi: ''Harp bir btndr. Hindenburg
Rus ordusu ile arprken, Asya Rusyasndan o cepheye giden
kuvvetlerden bir ksmn stmze ekmek de bizim grevimizdi.''
Sonralar Sarkam Savana katlan bir hekimin gn gnne tuttuu
notlar okumutum. Bir Rus albayn esir almz. Esir albay cepheye
doru giden stsz basz zavall askerlerimizi grnce:
- Yahu bunlar souktan lmiye gtryorsunuz, diye acm.
Ayn gndemler arasnda Enver Paa'nn bir de gndelik emrini
okumutum. Aa yukar: "Evet askerimizin giyecek yiyecek ve malzeme
eksiklerini biliyorum, ama onun yiitlii ve manev gc btn bu
eksiklerin yerine geer.''
Yllar sonra CHP umum ktibi Saffet Arkan'dan dinlemitim. Kuvay-
Milliye devrinde Ali Fuad Cebesoy Moskova'da bykeli iken yannda
ataemiliterlik eden Arkan, bir ara Moskova'ya gelen Enver Paa'ya:
- Paa hazretleri biz Sarkam meselesini bir trl kavryamamtk,
demesi zerine ksaca:
- Zaten alktan leceklerdi. Cephede dman da ldrerek ldler,
cevabn vermi.
Bu bozgun Orta Anadolu'ya doru btn vatan kaplarn Rus ordularna
amt.
Mustafa Kemal, Sofya'dan stanbul'a geldii vakit Enver Paa da
Sarkam'tan dnmt. nce kendisini grmek zere makamna gitti:
''Biraz sonra Enver Paa ile kar karya bulunuyorduk. Enver biraz
zayflam, rengi solmu bir hlde idi. Sze ben baladm:
- Biraz yoruldun, dedim.
- Yok, o kadar deil, dedi.
- Ne oldu?
- arptk, o kadar...
- imdiki durum nedir?
- ok iyidir, dedi.
Kendisini zmek istemedim. Konumay grevim zerine evirdim:
- Teekkr ederim, beni numaras ondokuzuncu olan tmene kumandan
tayin etmisiniz. Bu tmen nerededir?
- Ha, evet... Belki bunun iin Erkn- Harbiye (Kurmay Heyeti) ile
grseniz daha iyi bilgi edinirsiniz.
Enver'i ok yorgun ve kafas ilerinde gryordum. Sz uzatmadm.
- Pekiy, o hlde fazla rahatsz etmiyeyim, dedim.
Bakumandanlk Erkn- Harbiyesine gittim. Gerekenlere kendimi yle
tantyordum:
- Ondokuzuncu Tmen Kumandan Mustafa Kemal...
Hepsi ayordu. Byle bir tmenin var olduundan haberi olana
raslamadm. Sonunda bir akllcas dedi ki:
- Belki byle bir tmen Liman von Sanders'in ordusunda bulunmaktadr.
Bir defa onu grseniz...
Von Sanders'in Kurmay Bakan Kzm Bey'in brosuna giderek durumu
anlattm. Kzm Bey:
- Bizim dislokasyonumuzda byle bir tmen yoktur. Fakat olabilir ki
Gelibolu'da bulunan nc kolordu yapmakta olduunu bildiimiz baz
yeni tekilt arasnda yeni bir tmen kurmay tasarlamtr. Bir defa oraya
kadar gitseniz.
Kzm Bey:
- Bununla beraber hareketinizden nce sizi kumandan paaya tantaym,
dedi.
Sofya ataemiliterliinden geldiimi de renen Liman von Sanders Paa
beni byk nezaketle kabul etti. Kibar bir tavrla:
- Bulgarlar hl harbe girmiyecekler midir? diye sordu.
- Benim grdme gre henz girmiyecekler.
- Niin?
- Benim anladma gre Bulgarlar iki ihtimalden biri anlalmazdan nce
harbe girmezler. Biri Almanya'nn baar kazanabileceine inandrc
deliller grmedike. kincisi harp kendi topraklarna temas etmedike.
Cevabm generali birdenbire fkelendirdi. Sa yumruunu skarak ve
yukar kaldrarak, nce gld, sonra:
- Bulgarlarn Alman baarsna gvenleri yok mu? diye sordu.
Soukkanl cevap verdim:
- Hayr, ekselans, dedim.
- Biraz daha fkelenen Liman von Sanders Paa, yz kpkrmz olarak:
- Niin? dedi.
Bu soru ile ne demek istediini anlyamamtm. Yzne baktm. Aklad:
- Nasl olur, Alman baarsna kar gvensizlik? Nasl olur bu?
- yle efendim, dedim.
Yzme dikkatle bakt:
- Sizin fikriniz nedir?
Cevap vermek mi, vermemek mi lzm geldiinde bir an irkildim. Fakat
havada bir kumandan durumunda bulunan ben ne duyguda olabilirdim.
Bu ilerde kendi grm oktan gerekenlere yazmtm. Aksine bir ey
syliyemezdim. Sofya'dan ayrlrken Harbiye Nazr General Liyapef'in
grn renmitim. Trk vatannn Boazlarn savunma grevi alm
bulunan Liman von Sanders'e ne diyebilirdim? Bir an vicdan
yoklamasndan sonra cevap verdim:
- Bulgar dndklerinde hakl gryorum.
Hemen ayaa kalkt ve bana izin verdi.''
Bu arada Mustafa Kemal'in ciddye almad bir teklif daha olmutur:
''Enver Paa bana Hindistan'a doru sefer yapmak isteyip istemediimi
sordu. Emrime alay vereceklerdi. ran'dan halk ayaklandra
ayaklandra Hindistan'a kadar gidecektim.
- Ben o kadar kahraman deilim, dedim.
Talt Paa niin bu grevi kabul etmediimi sorduu zaman da:
- Bize bir harita getirsinler, dedim. Durumu gsterdikten sonra da, 'Hem
niin alay? Tek bir adam gnderin, yeter. Nasl olsa kendi kuvvetini
kendi yapmya mahkm deil midir?'
- Bu fedayilii stne almal idin.
- Eer byle bir eye imkn olsayd, sizin emrinizi beklemezdim. Kendim
gider, kuvvetler bulur, Hindistan' fetheder, ve imparator olurdum,
cevabn verdim."
Bu hatray yazmaktaki maksadm, Mustafa Kemal'le baa ba yara
kanlardan Rauf Orbay'la bir karlatrma yapmak iindir. Rauf Orbay
hatralarnda der ki: "Harp balarnda stanbul'a dndm vakit artk
btn ilere hkim durumda olduu hemen sezilen Enver Paa'y
makamnda ziyaret ettim. 'Rauf Bey,' dedi, 'ne yapalm ite byle oldu. Bu
grev de bize dt. Yoksa padiahn, corafya durumu bakmndan
nemini dnerek Afganistan'la ilikiler kurmak ve Afgan ordusuna bir
dzen vermek iin Afgan Emirine yollamak zere olduu heyetin banda
bulunmay daha fazla isterdim.' O sonra gzlerimin iine bakarak
dpedz:
- Sen gitmez misin? dedi.
- Afganistan denen yerin adndan baka nesini biliyoruz paam?
Haritadaki yerini bile gzmn nne getiremiyorum. Nereden, nasl
gidilir, bilmiyorum. Amerika yolu ile mi gitsem acaba?
Enver Paa bu ie ok nem verdiini gsterir bir tutumla:
- Bahis konusu, Afganistan' ngiltere'ye kar harbe girmiye hazrlamak.
Siz merak etmeyin. Irak ve evresi kumandan Cevat Paa'ya gereken
direktifler verilmitir. Her ey hazrlanmtr. Siz nce onu grn, yeter.
Bu ii asl dnenin Almanya imparatoru olduunu da rendim.
Afganistan'a hem bir asker heyet, hem bir tabur askerle nasl
gidilebileceine aklm ermiyordu ama, grevi kabul ettim ve imparatorun
adam von vas Muss'la ve heyetle yola ktk. Cevat Paa bana:
- Sizi eyh Hazal gtrecek, deyince gene ardm. nk bu eyhin
ngiliz ajanlarndan biri olduunu iitmitim. Enver Paa ile haberleerek
Tahran Bykelisi ile temas ettim.''
Her ne ise Rauf Orbay snr geer ama hibir zaman uzaklamak ihtimali
olmadn grr. Enver Paa da sonunda, imdilik bulunduun yerde kal,
Gney-ran bakumandansn, o taraflar airetlerle savunarak ngilizleri
harcyacaksn, der. ran'n kuzeyi Ruslarn, gneyi ngilizlerin elinde
idi. Sergzet abuk sona erer.
Eer Mustafa Kemal'e eski arkada Cemal Paa'nn Msr fatihlii de
teklif edilseydi reddedeceine phe yoktu. Yalnz o hayal iinde ve
sergzet peinde deildi.
***
Biz bu eserde gerek byk harp, gerek Kurtulu Sava zerine askerce
tenkitler veya incelemeler yapacak deiliz. Sadece Mustafa Kemal'in bu
savalardaki durumunu ve hizmetlerini belirtmekle yetineceiz.
Politika dndaki Trkiye aydnlar ve halk Mustafa Kemal'i ilk defa
Anafartalar kahraman olarak tanmtr. 1915'te stanbul'un kurtuluunu
byk lde ona borlu olduunu renmitir. Bu tannma Mustafa
Kemal'i vatan kurtarclna ve temeli devrimler zerine dayanan yeni
devletin kuruculuuna kadar gtrmtr. Onun iin anakkale blm
stnde biraz genie durmak istiyoruz.
Tekirda'da bir ay uraarak tmenini kendi hazrlyan Mustafa Kemal
komutas altndaki kuvvetlerle Gelibolu Yarmadas'nda Maydos
blgesine geti (25 ubat 1915). Henz dman anakkale'ye
saldrmamtr. Trk kuvvetleri bir saldr olursa ona kar tedbirler
almaktadr. Dman, Ege Denizi'nden bir karma yaparsa en ksa yoldan
Marmara Denizi'ne nasl ulaabilir? Kestirme iki kara yolu vardr: Biri
Bolayr yaknndaki drt buuk kilometrelik blge. kincisi Kabatepe ile
Maydos arasndaki yedi buuk kilometrelik blge. Birincisi glklerle
dolu. kincisi dmann daha kolayna gelecekti. Trk komutanlar bu
fikirde idiler. Mustafa Kemal'in de dnd bu idi. Almanlar birinci
ihtimale saplanmlard. Yarmadada savunma yaplamyaca kans ile
byk yedek kuvvetleri Bolayr ve evresine ymak istemilerdi. Trk
komuta heyeti ise daha balangta dman yarmada kylarnda
karlamak zere hazrlanmlard. Baz yaya alaylar ile kyda
gzetleme yapan kuvvetler de Mustafa Kemal'in emrine verilmiti. Ona
gre dman ya Kabatepe, ya Seddlbahir taraflarndan karaya
kacana gre, alaylarn byle kydan savunulabilecek yolda
yerletirerek, geceli gndzl tatbikatla birliklerini apmya hazrlyordu.
Dman 18 Mart donanma saldrsnda baarszla uramas zerine
karadan zorlama yapmak zere Boaz dndaki adalarda ynak
yapmya koyulmutu. Bu haber alndktan sonra 22 Mart 1915'te
anakkele blgesinde beinci ordu kurulmutur. Btn kuvvetler ordu
emrinde idi. Ordu on beinci kolorduyu Maydos evresinde brakarak 19
uncu tmeni 19 Nisanda yedek olarak Biga'ya geldi. 25 Nisan 1915'te
tanyeri aarrken Arburnu ve Seddlbahir blgesine ilk dman birlikleri
kt. Arburnu'na kan kuvvet gzetleme taburunu pskrterek,
sonradan Kemalyeri ad verilen yere kadar ilerledi. Burada arkadan
koup gelen 27 nci Trk alay ile karlat. Dman karmasn haber
alan Mustafa Kemal, Conkbayr ynnde yryen dmana kar
ordudan emir almay beklemeden kuvvetlerini harekete geirdi.
Birliklerine kendisi yol bularak Kocaimen tepesine vard. Askerlerine
orada ksa bir dinlenme vererek, atla gidilemedii iin yanndakilerle yaya
olarak Conkbayr'na geldi. Orada cephaneleri bittii iin ekilen ve
dmanca kovalanan bir gzetme blne raslad: "Niin kayorsunuz?
dedim.
- Efendim dman.
- Nerede dman?
- te... diye 261 rakml tepeyi gsterdiler.
Gerekten de dmann bir avc hatt 261 rakml tepeye yaklam,
serbeste ilerliyordu. imdi durumu dnn. Askerlerimi dinlenmeleri
iin brakmm... Dman da bu tepeye gelmi... Dman bana benim
askerlerimden daha yakn. Dman bulunduum yere gelse kuvvetlerim
pek kt duruma decek. O zaman, bir mantkla mdr, yoksa bir igd
ile mi, bilmiyorum, kaan erlere:
- Dmandan kalmaz, dedim.
- Cephanemiz kalmad, dediler,
- Cephanemiz yoksa sngmz var, dedim.
Ve bararak:
- Sng tak, dedim. Yere yatrdm. Ayn zamanda Conkbayr'na doru
ilerliyen piyade alay ile cebel bataryasnn erlerini mar marla benim
bulunduum yere gelmeleri iin yanmdaki emir subayn geriye
saldrdm. Erler yere yatnca dman da yere yatt. Kazandmz an, bu
andr.''
Dman ne yapacana karar verinceye kadar 57 nci alay Conkbayr'na
yetiti. Mustafa Kemal alay hemen saldrya geirdi. Arkasndan 19 uncu
tmenin teki alaylarn da Arburnu'na yneltti. Daha nceden orada
tutunmu olan 27 nci alay da emrine alarak saldrya daha etinlik verdi.
Sava gece de srd ve dman kynn son srtlarna kadar geri atld.
Bylece Gelibolu yarmadasnn en nemli bir paras olan Kocaimen
platosunun elden kmamas salanm ve anakkale savunuunun
temeli atlmtr. Mustafa Kemal o gn, Arburnu kuvvetleri komutan
olarak verdii emirde yle diyordu: ''Size ben saldr emretmiyorum,
lmeyi emrediyorum. Biz lnceye kadar geecek zamanda yerimizi
baka kuvvetler alabilir.'' Ayn gn anlatan bir tenkiti yazsna u
hkmlerini eklemitir: ''Mustafa Kemal'in bu savalarda durumu abuk
kavramak, abuk karar vermek, kararn enerji ile uygulamak ve
sorumluluktan ekinmemek gibi davranlar kendisinde byk
komutanlk nitelikleri olduunu meydana karmtr.''
Mustafa Kemal 19 Mays 1915 tarihine kadar saldr ve savunma
savalar ile dmann her gn artan kuvvetlerini yerlerinde durdurmay
baarm, iki taraf kar karya siperlere girmi, dmann Arburnu'nda
kazand yer de bir dar eritten ibaret kalmtr.
1 Haziran 1915'te Mustafa Kemal albaylk rtbesine ykseldi.
Yeni kuvvetler getiren dman Conkbayr-Kocaimen hattna saldrp
buralar aldktan sonra Kabatepe-Maydos hattna ilerliyerek Trk
ordusunun stanbul'la ban kesmek, geri kalan kuvvetlerle Anafartalar'a
karak burasn hareket ss yapmak istedi. 6/7 Austos gecesi
Arburnu kuzeyinde ve Anafartalar'da karma balad. Arburnu'ndan
20.000 kiilik bir kuvvet Kocaimen'i almak iin ilerlediler. Buradan
kolla Conkbayr ve kuzeyine doru yrdler. 7 Austos sabah
Conkbayr-Kocaimen blgesinde cidd bir tehlike ba gstermitir.
nk bu hat botu. Bu hat dmann eline geerse Gelibolu Yarmadas
debilirdi. En yakn tehlikede olan Mustafa Kemal'in ondokuzuncu
tmeni idi. Etraftan yardm gelinceye kadar Mustafa Kemal elindeki son
yedek kuvvetini de Conkbayr'na gndererek burasn 7 Austosa kadar
elde tuttu. O srada durumun nemini anlyan ordu komutanl
Anafartalar ad ile bir grup kurmu ve buna Albay Fevzi'yi tayin etmiti.
Conkbayr'nda durumun ok kritik olduunu gren Mustafa Kemal ''sevk
ve idare''nin bir elde olmas gerektiini anlatmya alt: ''Daha bir anmz
vardr. Onu da kaybedersek umum bir felkete uramaklmz ihtimali
byktr,'' diyerek ordu komutannn dikkatini ekti. Bana anlatt
hatralarnda yle demiti: ''Durum buhranl ve ok tehlikeli idi.
Bakumandan vekili Enver Paa'ya kadar dorudan doruya yazmak
zorunda kaldm. Kandrc bir cevap alamadm. Karargh Yalova'da (1)
bulunan ordu komutan Liman von Sanders Paa telefonla beni arad.
Konumamza araclk eden kurmay bakan Kzm Bey'di. Sorduu u
idi:
- Durumu nasl gryorsunuz ve nasl bir tedbir dnyorsunuz?
Durumu nasl grdm ve nasl tedbirler alnmak gerektiini oktan
btn ilgili olanlara bildirmitim. Hepsi cevapsz kalmt. Dedim ki:
- Durumu nasl grdm oktan size bildirmitim. imdi alnabilecek
tek bir tedbir kalmtr.
- O tedbir nedir?
- Btn komuta ettiiniz kuvvetleri emrime veriniz. Tedbir budur.
Alayl bir sesle:
- ok gelmez mi? dedi.
- Az gelir! dedim.
Telefon kapand.''
8/9 Austos gecesi saat 21.50'de kendisine Anafartalar grubu
kumandanlna tayin edildiini bildirdiler. Mustafa Kemal demitir ki:
''Geri byle bir sorumluluu almak basit bir ey deildir. Fakat ben
vatanm yok olduktan sonra yaamamaya karar verdiim iin bu
sorumluluu yklendim.''
Mustafa Kemal nce kararlatrd saldry kendisi yneterek stn
kuvvetleri geriletti, 10 Austos sabah da tan yeri aarrken dman
zerine sng ile atlmak iin hazrlad asker saflarnn nne geerek
kuvvetlerini dman zerine att. Dman ortalk aardktan sonra
Conkbayr'n denizden ve karadan byk apta toplarla dvmiye balad.
Bu arada Mustafa Kemal'e bir misket arpm, fakat sa cebindeki saat
kendisini yaralanmak, belki de lmekten kurtarmt. 8 inci tmen
tarafndan tertiplenen ve yanak dzende toplu olarak yaplan 10
Austos saldrsnn en nnde bulunan Mustafa Kemal Conkbayr'na
yerlemek istiyen dman geri atm ve ikinci defa yarmaday
kurtarmt. 21 Austos 1915'teki dman saldrs da ok etin ve gs
gse savalarla sonusuz braklmtr.
10 Austos Conkbayr sava zerine Mustafa Kemal not defterinde
diyor ki: ''Btn geceyi pek rahatsz ve uykusuz geirdim. Bir yandan
Anafartalar blgesinden gelen raporlar ve hele yanl, fakat nemli
haberler beni uratrd gibi bir yandan da nceki gnlerin kt
olaylarnda birliini, amirini kaybetmi komutanlarn dorudan doruya
bana bavurmalar bir dakika bile dinlenmiye imkn brakmad.
Kararghmdan benimle buluabilen baz subaylar sekizinci tmenin
tertiplerini anlamak zere yolladm. 41 inci alay hcum anna kadar
gelmedi. Yanl yere gitmi, sonra grnd. Sekizinci tmen tertiplerini
almt. 23 nc alayn iki taburu birinci hatta sava nizamnda, bir taburu
da bu hattn gerisinde olmak zere Conkbayr'na saldrmaya
hazrlanmlard. 28 inci alay da ayn hizada ahinsrt'a hcum tertiplerini
tamamlamt. Fecir olmak zere idi. adrmn nne ktm. Hcum
edecek askeri gryordum. Hcuma balanmasn bekliyecektim.
Gecenin karanl kalkmt. Artk hcum an idi. Saatime baktm. Birka
dakika sonra ortalk bsbtn aaracak ve dman, askerlerimizi
grebilecekti. Dmann piyade, mitralyz atei balar, kara ve deniz
toplarnn mermileri bu sk nizamda duran askerlerimiz zerinde bir defa
patlarsa hcumun imknszlaacana phe etmiyordum. Hemen ileri
kotum. Tmen komutanna rasladm. O ve btn yanmzdakiler hcum
safnn nne getik. ok abuk ve ksa bir tefti yaptm. nlerinden
geerken yksek sesle askerlere selm verdim ve dedim ki:
- Askerler! Karnzdaki dman yeneceimize hi phe yoktur. Fakat
siz acele etmeyin. nce ben ileri gideyim. Size krbacmla iaret verdiim
zaman hep birden atlrsnz.
Komutan ve subaylara da iaretime askerlerin dikkatini ekmelerini
emrettim. Ondan sonra hcum safnn nnde bir yere kadar gittim ve
oradan krbacm havaya kaldrarak hcum iaretini verdim.
Btn askerler, subaylar artk her eyi unutmular, gzlerini, kalplerini
verilecek iarete saplamlard. Sngleri ve bir ayaklar ileri uzatlm
olan askerlerimiz ve onlarn nnde tabancalar, kllar ellerinde
subaylarmz krbacm aa iner inmez elikten bir yn gibi arslanca
ileri atldlar. Biraz sonra dman siperleri iinde, Allah Allah'tan baka
ses duyulmaz oldu. Dman silh kullanmya vakit bulamad. Boaz
boaza kahramanca sava sonunda ilk hatta bulunan dman tamamiyle
yok edildi. Drt saat boumadan sonra 23 nc ve 24 nc alaylarmz
Conkbayr'n dmandan temizlediler ve 28 inci alay da ahinsrt'n en
yksek yerini geri aldktan sonra, al zerinden batya saldrp nne
raslyan dman birliklerini yendi ve bozdu. 28 inci alayn bir ksm
ahinsrt'n boyun noktasnda yerletirilmi olan dman mitralyzlerinin
etkili atei altnda daha ileri gidememiti. Conkbayr tepesi elimize
getikten sonra dman karadan ve denizden ynelttii sratli ve youn
topu atei ile Conkbayr'n cehenneme evirmiti. Gkten arapnel,
demir paralar yayordu. Byk apta deniz toplarnn tam vurulu
taneleri yerin iine girdikten sonra patlyor, yanmzda byk lamlar
ayordu. Btn Conkbayr dumanlar ve ateler iinde kald. Herkes
tevekklle sonunu bekliyordu. Etrafmz ehitler ve yarallarla doldu. Olan
bitenleri seyrederken bir arapnel paras gsmn sa tarafna arpt.
Cebimdeki saati para para etti. Etime giremedi. Yalnz derince bir kan
lekesi brakt. Bu paralanm saati sonra bugnn hatras olarak Liman
von Sanders Paa'ya verdim. O da aile armal kendi saatini bana hediye
etti.''
Bu savalar srasnda dmann zehirli gaz kullanaca haberi duyuldu
idi: ''Kar bir silhmz yok. Dman zehirli gaz kullansa bile, biz
tepedeyiz, onlar ovada, bize tesir etmez, szn yazdm. Geri bir
deneme yaptlarsa da rzgr yn deitirmesi zerine bir beldan da
kurtulmu olduk. Askerin de bize gveni artt.''
Bu blme Mustafa Kemal'in Kemalyeri'nden 1915 Nisannda verdii
gnlk emri de alalm: ''Burada benimle beraber harp eden btn
askerler kat' olarak bilmelidirler ki bize den namus grevini yerine
getirmek iin, bir adm geri gitmek yoktur. Rahat uykusu aramann, bu
rahattan yalnz kendimizin deil, btn milletimizin ebed olarak yoksun
kalmas ile sonulanacan hepinize hatrlatrm.''
anakkale'de sava artk siperlere sapland idi. Mustafa Kemal dmann
ekileceinden phe etmedii iin bir saldr ile hepsini denize dkmeyi
teklif etmise de st komutanlara anlatamam, kendisine, bouna
harcyacak kuvvetimiz, hatta bir erimiz yoktur, cevabn vermilerdi.
Byk bir frsatn karlmakta olduunu gren Mustafa Kemal 10 Aralk
1915'te grevinden istifa ettiini bildirdi. Mustafa Kemal'e sayg gsteren
Liman von Sanders istifay hava tebdiline evirmi, stanbul'a geldikten
sonra dmann anakkale'yi zararszca boalttn renmiti (19
Aralk 1915).
Eski harp akademisi komutan Orgeneral Ali Fuad Erden der ki:
''anakkale'de en buhranl anda, en lzumlu adam bulundu. Harbin
seyrini eldi. ngiliz Bahariye Nazr Churchil onun iin, kaderin adam,
demiti.''
Mustafa Kemal ordunun yldz idi. Fakat onun hrslarna snr olmad
inancnda bulunan Enver ve partizanlar kendisi ile Anafartalar zerine
yaplan bir konuma fotoraf ile birlikte ''Harp Mecmuas''nda basld
srada basky durdurup resmini kartmlar, yerine Liman von
Sanders'in fotorafn koydurmulard. stanbul'u bir Alman bile kurtarm
olmal, fakat Mustafa Kemal, Sarkam bozgununun manev yk altnda
kvranan Enver'i glgede brakmamal idi.
Kararghndan stanbul'daki dostu Madame Corinne'e yazd bir
mektupta yle diyor: ''Benim admn duyulmamasna amayn. Ben
nemli savalarn kahraman olarak Mehmet avu'a eref kazandrmay
tercih ettim. Tabi phe etmezsiniz ki sava idare eden dostunuzdur ve
sava gecesi Mehmet avu'u bulan da o idi.''
Anafartalar kahraman iin son sz Rauf Orbay'a brakalm: ''Bizi
Asya'ya atarak mttefiklerimizden ayrdktan sonra Ruslarla birlemek
istiyen ngiliz plnna, doru karar ve baarl saldrlar ile ilk engel olan
phesiz Mustafa Kemal Bey'dir.''
Mustafa Kemal baz ileri iin izinle Sofya'ya gitmiti. Bakumandanlk
tarafndan kendisini anakkale'den Edirne'ye dinlenmek zere
ekilmekte bulunan 16 nc kolordu komutanlna atand. Mustafa Kemal
14 Ocakta Karaa'a geldi. Ertesi gn askerlerinin banda at stnde ve
halkn cokun alklar arasnda Edirne'ye girdi. ubat sonlarna kadar
orada kald.
1916 yaznda Erzurum'u geri almak zere Diyarbakr blgesinde ikinci
orduyu topluyorduk. Bakomutan Mustafa Kemal'i bu cephede ayn 16
numaral kolorduya yollad. 12 Martta kolorduya geldi. Kolordu Bitlis
evresindeki bir tmenle Mu evresindeki bir tmenden kurulu idi. Bitlis-
Mu-Frat hatlarnda seksen kilometrelik bir cephe. Ruslar bizim saldr
plnn bozmak ve ikinci ordu toplanmadan nce Erzurum cephesindeki
nc orduya saldrmya karar vermilerdi. Fakat bu saldr srasnda
Bitlis-Mu blgesindeki Trk kuvvetleri Ruslarn sol kanatlarnn gerisini
tehlikeye sokabilirlerdi. Ruslar nc orduya saldrmadan nce Bitlis-
Mus dolaylarnda harekete getiler. Ruslarn misli kuvvetle yaptklar
bu saldr karsnda onaltnc kolordu komutan Mustafa Kemal ustaca
bir manevra ile Ruslar pskrtt ve Bitlis'le Mu'u geri ald. Ruslar
austos aynda yeni bir deneme daha yaptlarsa da bir sonu elde
edemediler. Bylece Mustafa Kemal, Rusya devine kar tek zaferin de
kahraman olmutur. 1917 yl banda kendisini tugenerallie
ykselttiler.
Bu savalar pek etin olmutur. Mustafa Kemal etraf Rus sngleri ile
sarlma tehlikesi gsterecek kadar kendini ortaya atm, emri altndakilere
daima yiitlik ve fedakrlk rnei olmutu.
1916 sonlarnda Mustafa Kemal ikinci ordu komutan vekilliine
atanmtr. Sekerat'ta bulunan ordu kararghna gelince Ordu Kurmay
Bakan Albay smet Bey'le bulutu. Ordunun durumu pek kt idi. Kara
ktan nce geri ekerek kurtarmak lzmd. Mustafa Kemal o sralarda
alktan insanlarn birbirlerini yediklerini ka defa anlatmtr. slm
ansiklopedisinin Atatrk fkrasnn bu blmnde bir kayrma vardr.
Ansiklopedi diyor ki: ''Albay smet kendisini ordusunun durumu hakknda
aydnlatt. Bunun zerine kn yiyecek glklerine uramamak iin ileri
hatlarda hafif birlikler brakarak ordu cephesini geri almaya karar
verdiler.'' Mustafa Kemal bana o gnn hatrasn yle anlatt idi: ''Ben
Enver'in adam olduu iin smet'i sevmezdim. (smet Bey harp banda
Bakumandanlk kararghnda Harekt ubesi Mdr idi.) Kendisine
hemen bir geri ekilme emri hazrlanmasn syledim. Gitti, gelmez.
Yaverim Cevad' bak ne yapyor, diye yolladm. Dnd, masasnn
banda dndn syledi. ehirler ve topraklar brakacaktk. Orduyu
kurtarmak iin baka are yoktu. Ama byle bir karar vermek de gt.
Git syle, yazamyorsa ben dikte edeyim, dedim. Bir mddet sonra
ekilme emrini yazm, getirdi. Askerlik edebiyatna rnek diye
alnabilecek kadar iyi dnlm ve yazlmt.''
smet nn, sonuna kadar da Atatrk'e parlak bir kurmaylk, i k i n c i a
d a m'lk etmitir.
Geri ekilite ordunun en arkasnda idi. Nasl ki anakkale saldrlarnda
en nnde ise! Ona gre bizim askeri panik tehlikesine uratmamak iin
daima en yaknnda olmaldr. Bir asker: ''Ben kfiri ldryordum. Niin
geri ekerler bizi? Ne korkakm kumandan! Nereye kat kim bilir?'' diye
syleniyordu. Mustafa Kemal:
- Sen o kumandan tanr msn? diye sordu.
Yar karanlkta yzne bakt:
- Benim o! der. Sylenen er aalyarak:
- Ha... O baka... dedi.
Bu arada General Mustafa Kemal'i ordu komutanl yetkisi ile Hicaz
Kuvve-i Seferiyyesi bana getirmek istediler. Grevi Medine'yi kurtarmak
ve Hicaz' ngilizlerin elinden almak olacakt. am'a, drdnc ordu
kararghna geldi. Komutan ayn zamanda Bahriye Nazr olan eski
arkada Cemal Paa idi.
Bu srada drdnc orduyu teftie geleceini bildiren Enver Paa, acaba
Hicaz'dan ekilsek de ordaki birlikleri ve tatlar, sava lehimize
evirmek iin, Filistin cephesine mi getirsek, diye sormutu. Mustafa
Kemal'le de grerek Cemal Paa, Hicaz' boaltmak daha doru
olaca cevabn verdi. Boaltma da hayli tehlikeli idi. Be yz kilometre
uzunluundaki bir yoldan, n, yan ve arka ate altnda olarak
ekilecektik. Drdnc ordunun Kurmay Bakan Ali Fuad Erden
(sonradan orgeneral ve harp akademisi komutan) der ki: ''Byle bir
hareketin harp tarihinde misli yoktur. Bu iin yaplabilmesi iin, Medine ve
Peygamber'in kabrini savunmadan vazgeileceine gre, din
duygularnn etkisi altnda bulunmyarak yalnz bir stratej ve tabiyeci gibi
hareket edecek azimli ve yeterli bir komutana ihtiya vard. Bu ar g
ii baarabilecek adam ancak Mustafa Kemal Paa idi.''
Mustafa Kemal, en dorusu imdiye kadar kim savunmusa ekilmeyi de
o yapmaldr, diyordu. Hakl idi. Ona kalsa Filistin'i gerisinde ngilizlerle
boaz boaza brakp, Peygamber torunlarnn ngilizlerle birleerek
saldrdklar Medine'ye elbette getirmiyecekti. imdi ona yalnz
Peygamber'in mezarn dmana brakmak grevi ykletilecekti.
Enver Paa geldi. Teftiten sonra ikinci ve nc ordular grubu zzet
Paa'nn komutasna verilerek Mustafa Kemal Paa ikinci ordu
komutanlna atanm, Medine'nin boaltlmas da emredilmitir. Sultan
Reat, Medine boaltlrsa halifelik ve padiahlktan ekileceini
sylemiti. Sadrazam Talt Paa da o ekilmiye kar koydu. Enver Paa
boaltma kararn zoraki verdii iin o da vazgeti. Fakat Medine ve
Hicaz' brakmamak yznden Filistin savunulmam, Kuds dmt.
Bir mddet sonra Badat' ngilizden geri almak iin bir ordular grubuna
kumanda etmek zere General Falkenhein Trkiye'ye geldi. Halep'te
toplanacak olan bu gruptaki yedinci ordu komutanlna Mustafa Kemal
atanmt. Mustafa Kemal byle bir seferin imknsz olduunu bilmekte
idi. O srada ngilizler Filistin'de saldrya getiklerinden General
Falkenhein komutasndaki yldrm ordular grubu bu saldry nlemek
iin grevlendirilmitir. Fakat Mustafa Kemal generalin tutumunu hi
beenmedii iin yedinci ordu komutanlndan istifa etti. Yeniden ikinci
orduya atand ise de onu da reddetti. Kendisine stanbul'a gelmesi iin
izin verdiler. stanbul'a gelebilmesi iin at ve ksraklarn satmas lzmd.
Bu ii Cemal Paa stne ald.
Trkiye'yi kurtarmak iin bir ey yapmal idi. Geceli gndzl bunu
dnyordu. Halep'te Cemal Paa kendi fikirlerine katlarak:
- Ne yapmal? dedi.
- Hibir ey yapamazsanz, hi olmazsa ekiliniz.
- Yapamam. nk kendim ve evltlarm iin dayanabilecek hibir eyim
yok.
- Bahis konusu koca bir milletin lm, kalmdr. Yok olmaya doru giden
budur. Byle durumda ahs kaytlara dmemelidir. ''O tarihte umum
durum zerinde etkili olacana phe etmediim arkadamn harekete
gemesi iin ok bekledim. Cemal Paa ile ok eyler konutuk.
Ortaklaa kararlar vermi olduumuzu sandm.''
Mustafa Kemal 5 Temmuz 1917'de yedinci ordu komutanlna atanmt.
20 Eyll 1917'de bakomutanlk vekilliine verdii u rapor Birinci Dnya
Savann Trkiye blmnde tarih bir nem almtr:
Halep 7 Eyll 1333 (1917)

''1- nce umum memleket durumu dikkate alnmaldr. Harp Mslman,
Hristiyan btn halkmz bitkin bir hle getirmitir. Halk ve idare
arasndaki balar zlmtr. Evlerinde kalanlar her bakmdan
hkmete uzak durmaktadr. Bu kalanlar da ya kadnlar, ya cizler veya
asker kaa olup alp topraktan aldklar kendi geimlerine yetmezken
asker ve sivil idare onlardan, alk ve lm pahasna, varlarn yoklarn
almakta direnmek zorundadr. br yandan idare tam bir aciz iinde
olduundan, umum hayatn bir anariye doru srklenmesini
nliyememekte, adalet ve hukuka aykr davranlar hkmetten nefreti
arttrmaktadr. Mahall hkmetin aciz iinde olmas bir zabta kuvveti
olmamasndan, ihtiya yznden memurlarn rveti olmalarndan,
vurgun ve yolsuzluklardan, adalet cihaznn asla iliyememekte
bulunmasndandr. Bu hl umum hayat her kede, her ehirde
rtmektedir. Halk geimi ve ticaret ileri korkun bir kntye
uramtr. Bugn bir para meselesi var ki bu ne memurlarda, ne halkta
gelecee emniyet brakmam, namuslu kimseleri mukaddes saydklar
deerlerden uzaklatrmaktadr. Harp devam ederse karsnda
bulunduumuz en byk tehlike, her taraftan ryen ulu saltanat
binasnn bir gn ierden birdenbire kmek ihtimalidir.
''2- Umum asker durum harbin yaknda biteceini gstermemektedir.
Mttefiklerimizin dmanlarmz asker hareketlerle bara zorlyacaklar
artk sz konusu olmayp, Almanlar stratejilerini: 'Geliniz de bizi yeniniz!'
esasna balamlardr. Dmanlarmzn birbirinden ayrlmyacaklarna
phe olmayp dman halkn sknt ve yoksunluu daha azdr. Harp
daha uzun srecektir. Harbi bitirme imknlar bizim tarafn elinde deildir.
''3- Trkiye'nin harp durumu udur: Ordu balangcna gre pek ok
zayftr. Birok ordularn kuvveti, olmas gerekenin bete biri kadardr.
Memleketin nfus kaynaklar eksileni tamamlamya yeterli deildir. Hatta
yedinci ordu gibi btn memleket iin iyi tutulmya allan tek orduya
dahi, daha dmana bir kurun atmadan, kuvvetli bulundurmya imkn
bulamyoruz. En g ileri grmek zere biner kiilik taburlarla bana
gnderilen tmenin yzde ellisi ayakta duramyacak kadar zayf
olduundan ayklanm ve salam kalan erat 17-20 yanda ocuklarla
45-55 yandaki ie yaramazlardan ibaret kalmtr. Baka en iyi
tmenlerin taburlar da stanbul'dan biner mevcutla hareket etmiler, ve
en kuvvetlisi be yz mevcutla Halep'e gelebilmitir.
"Asker umum duruma gre, mesel, son kuvvetlerle Badat' geri
almay dnmiye imkn yoktur. En kuvvetli dman, hazr olarak
Sina'dadr.
''4- Bu ksa aklama ile, artk her ey bitmitir ve bulunacak are
kalmamtr, demek istemiyorum. Kurtulma yolu ve aresi vardr. Ancak
en iyi tedbirleri bulmak lzm gelir. Bu tedbirler unlar olabilir:
''(A) erde hkmeti kuvvetlendirmek. Beslenmeyi salamak.
Yolsuzluklar en aa haddine indirmek. Harbin uzamas yeni kayplara
sebep olsa da, elimizde ve gerimizde kalacak blgeleri ve halk
dayanmaz ve rk hlde bulmamalyz. Memleket salam bir hareket
ss halinde kalmaldr.
''(B) Asker politikamz bir savunma politikas olmal, elimizde bulunan
kuvvetleri ve bir tek neferi sonuna kadar saklamalyz. Memleket dnda
da bir tek Trk askeri kalmamaldr.''
Rapor bunun arkasndan alnabilecek asker tedbirleri sralamaktadr.
Suriye ve Sina'nn Alman kumandasnda braklmasna kardr.
Bamszlkta kskan olursak, Almanlarn bize Bulgaristan'dan daha
itibarl tutacan syler. Falkenhein Alman olduunu ve her eyden nce
Alman menfaatlerini dneceini saklamamaktadr. Bu sz syliyen
subaylarca Trk'n kan iin karar verecek mevkidedir. Halep'te, Frat'ta
ve Suriye'de Alman menfatlerinin ne olduu da bilinmektedir. Falkenhein,
Araplar Trklere dmandrlar, biz tarafsz davranarak onlar
kazanabiliriz, demekten de ekinmemitir.
Enver'in cevab ksa: ''Bu hareketlere Falkenhein memur edilmitir. En
doru kararlar vereceinden eminim. Bu gvenime siz de katlnz.''
***
Trk ordular bakomutanlk kurmay bakanlna gelen General von
Seckt'e 1917 Aralk 13 tarihli raporu ile General Liman von Sanders Trk
ordularnn durumunu yle anlatmakta idi: ''Birok yanl tedbirler
sonucu Trk ordularnn umum sava kuvveti pek ok azalm ve
birliklerin harp gc gzden uzak tutulmayacak kadar dmtr. Trk
ordusu eitli cephelerdeki savalarda byk kayplar vermitir.
Kayplarn ou bsbtn yanl birok tedbirler yzndendir. Biraz
dikkatle kayplarn pek oundan kanlabilirdi. Sz konusu yanl
tedbirler yle sralanabilir:
''A- 1914 Aralk ile 1915 Ocak aynda yaplan birinci Kafkas seferi:
Enver'in komutasnda olup General von Bronzar'n kurmay bakanlnda
bulunduu doksan bin askerlik nc ordu snra yakn Hasankale
yresindeki dalar zerinde pek uygun savunma yerlerinde ve kendinden
stn olmyan Rus kuvvetleri karsnda idi. Ordu baarl savalarla
dalardan geebilse bile kuatma toplar olmadndan Kars kalesini
hibir zaman alamazd. Hl byle iken, nlenmek iin yaplan btn
tavsiyelere ramen, Sarkam - Kars zerine saldrya geilmek karar
verilmitir. Sol hatta karl dalarn kei yollar zerinde yetersiz yiyecek
hazrl ile harekete geen iki kolordunun sonu, ikisinin de ayr ayr
yenilmesi olmutur. Baka bir kolordu da bu arada cephede baarsz
savalar yapyordu. Resm belgelerle anlald ki doksan bin kiiden
ancak on iki bin kadar er pek ackl durumda geri dnebilmitir. Geri
kalan vurulmu, alktan lm, donmu veya esir dmtr. Harp tarihi
bu saldr iin hibir zr bulamyacaktr.
''B- 1916 yaz balangcnda yetersiz kuvvetle Ruslara kar gene nc
ordunun giritii saldr sava sonundaki geri ekilmede ordunun byk
bir ksm dalmtr.
''C- nc ordunun 1916 yaznda toplanp lzumsuz yere yaklak
olarak Van Gl'nn Mu - K hattndan Erzurum ynne doru ve daha
balangta baarszla uryan saldr hareketi, ne ileriye doru yollar,
ne de geride kullanlmaya elverili ulama hatlar olmadndan ve her
trl tat aralar da pek kt olduundan yaplmamal idi. Bu orduda en
azndan altm bin kii alk, hastalk ve sonra souktan ve pek az ksm
da dman silh ile vurularak lmtr.
''D- Askerlik asndan byk bir yanl olmak zere XIII. kolordunun
1916 yazndan balyarak btn k sren saldr savalar ki ngilizler
Basra'ya kadar olmasa bile Korne'ye kadar atlmadan nce byle bir
hareket yaplmas hi doru deildi.
''E- Hibir zaman baar ihtimali yokken Msr' almak iin 1916
Austosunda Svey Kanal'na doru on sekiz bin kiilik sava
birliklerle giriilen ve balangta baarszla uryaca phesiz
hareket, o zamanlar sadece Svey Kanal'n korumakla yetinen
ngilizleri Tih l'nden beriye ekmi ve Filistin'deki bugnk
ilerlemelerine sebep olmutur.
''Trk ordularnn kaak toplam imdi 300.000'i ok amaktadr. Bunlar
memleket iine kamlardr. Yama ve hrszlkla gvenlik ve huzuru
bozmaktadrlar.
"Trk askeri ve hele Anadolu askeri bulunmaz bir cevherdir. yi baklr,
yeteri kadar doyurulur, gerei gibi eitim grr, soukkanllk ve gvenle
ynetilirse, bu askerle en byk grevler baar ile yaplabilir. Hemen iki
yldan beri birliklerin ouna eitim iin gereken zaman braklmamtr.
Birliklerde askerlerin byk ounluu birbirini ve stlerini tanmazlar.
Yalnz durumun iyi gitmedii bir yere gnderilmekte olduklarn bilirler.
''Kaarken vurulmak tehlikesine ramen her frsatta kamya kalkarlar.
Kama trenden atlyarak yahut elverili yerlerde yol kolundan ayrlarak
yaplmaktadr. Harp cephelerine aktarlrken binlerce asker kaybetmiyen
tmen yoktur. Trk askerinin daha iyi bakma ve davrana ihtiyac vardr.
stlerine kar gven ve inan besliyen Trk askeri ile her ey yaplabilir.''

Bir Komplo

Mustafa Kemal henz Diyarbakr'da iken stanbul'da bir Yakup Cemil
vakas kt idi. Yakup Cemil ttihat fedayilerdendir. O da inanmtr ki
harp kaybolmutur. Tek kurtulu yolu hkmeti devirmek ve hele
bakomutan vekilini ve Harbiye Nazrn yerinden atmaktr. Anlat
arkadalar da var. Yakup Cemil Irak'a komutas altnda gtrmek zere
bir gnll bl hazrlamaktadr. Kabine toplu olduu srada bu
kuvvetle Bab- li'yi basp hkmeti devirmiye ve onun yerine bir bar
hkmeti getirmiye karar vermitir. Bakomutan vekili ve Harbiye Nazr
adaylar da Mustafa Kemal. lerinden biri komployu Enver Paa'ya
duyurur. O da Yakup Cemil ve arkadalarn tutturup hemen Divan-
Harp'e verir. Yakup Cemil kuruna dizilmitir. Mustafa Kemal bana
hatralarn anlatt vakit demiti ki: "Yakup Cemil'in ahsndan
bahsetmek istemem. Onda bana kar heyecanl bir temayl (eilim)
uyanmt. Benim i bana gemekliimi istemitir. Bir gn Bursa'da
ihtill arkadalarna:
- Byk sandklarmz ne kadar kkm. Hepsini ldrmek lzm. Bunu
ben yapacam.
Daha yumuaklar kendisine sorarlar:
- ldrmek kolay, fakat vaziyeti dzeltecek kim?
- Mustafa Kemal! diyor.
- Bu zavall, kendisini ldrme sanatna altranlara kar da bu sanat
kullanmakta bir mahzur (saknca) grmiyerek eksik tedbirlerle harekete
gemi. Yakn sand arkadalar kendisini ele vermiler. Yakup Cemil
tutulmu ve aslmtr. O vakit tmenlerimden birine komuta eden Ali
Fuad'a (Cebesoy):
- Yakup Cemil aslm. Sebebi de ben bakomutan vekili ve Harbiye
Nazr olmadka kurtulu yoktur, demi. Dediini yapm bile olsayd ben
stanbul'a gittiimde ilk i olarak Yakup Cemil'i cezalandrrdm. Eer ben
o ve onun gibiler tarafndan iktidara getirilecek bir adamsam, adam
deilim!''
Ama adaylar niin Mustafa Kemal'di? nk biliniyordu ki o daha
balangta harbe girilmesine kar idi. Sonra da harpten kma aresi
aranmas iin fikirlerini hi kimseden saklamam, bir de h a r e k e t
tasarlamtr.
Arburnu ve Anafartalar' yapan bir asker olarak sznn dinlenecei
kansnda idi. Bir defa Dbakan Halil Bey'e (Mentee) gitti. Halil Bey'ce
durum pek iyi idi. Mustafa Kemal, en g sonu alnabilecek bir sava
cephesinden baarl bir komutan olarak geldiini syliyerek:
- Memleket ve her ey yok olmak zeredir. Siz bunu anlamam
grnyorsunuz. Belki de benimle byle eyler konuulmaz
sanyorsunuz. Ben o adamm ki benimle her ey konuulur ve
konutuklarmz aramzda kalacaktr. Doruyu konumaktan
ekinmeyiniz.
Halil Bey samim idi. Onun iin Mustafa Kemal'e sert cevap verdi.
Mustafa Kemal sertlie gelecek olanlardan deildi. Aralarnda tatsz bir
tartma geti. Halil Bey Mustafa Kemal'i nazrlar heyetine ikyet etmi
ve cezalandrlmasn istemiti.
Talt Paa'ya da hayli almtr. Fakat ondan da iyi bir karlk
grmemitir. Bana demiti ki: ''Sadrazam olduu gnlerde kendisine baz
hayat meselelerden bahsetmitim. Verdii cevaplarda beni gzelce
'atlattn' sanm, hatta bunu bir saat sonra gelen yakn bir arkadana
anlatmt. Fakat iki gn sonra kendini tela dren bir durum ba
gstermesi zerine beni gece yars evine ararak are ve tedbir sorma
ihtiyacn duydu. O gece sadrazam meclisinde ayn arkadam hazrd.
u szleri sylemekle kendimi avuttum:
- Benden fikir soruyorsunuz. Sylemekte zr dilerim. nk daha
gn nce bir mesele zerine fikrimi sylemitim. Siz beni atlattnza
inanm, hatta sevincinizi gstermitiniz.
- Asla! dedi.
- Sylediiniz yanmzda oturuyor, dedim."
Mustafa Kemal'in asl tertibi bir ordular hareketi idi. En ok bel balad
da drdnc ordu komutan ve Bahriye Nazr Cemal Paa idi. Bu yzden
Cemal Paa'y delloya bile armt. Dello tan da Rauf (Orbay) idi.
Bende yle bir hatra notu vardr: ''Cemal korkmasayd, sadrazam da,
bakumandan da o olurdu.''
imdi o tarihlerde Enver ve Mustafa Kemal paalarla yakn ilikileri
bulunan Rauf Bey'in (Orbay) hatralarn okuyalm: ''stanbul'a geldikten
sonra vakit bulduka Akaretler'de kira ile oturduu evinde kendisini
ziyaret ederdim. Bazan da o Bahriye dairesine beni grmiye gelirdi.
Grmelerimiz srasnda harbin gdmn iddetle tenkit ederdi.
Bakumandanla ve suretlerini Sadrazam Talt Paa'ya gnderdii
belgelere dayanan raporlarn okur, her eyden Almanlarn oyunca
hline gelen Enver Paa'nn sorumlu olduunu srarla syler ve bunlar
dzeltmenin tek aresi olarak da Bakumandanlkta bir deiiklik
yaplmas fikrini ileri srerdi. Bu hdiselerden nce (Yakup Cemil vakas)
Mustafa Kemal Paa'nn ordu kumandan vekili olarak Diyarbakr'da
bulunurken evresindeki ordu kumandanlarna ifreli bir telgraf ekerek,
harbin ve ordularn kt idare olunduundan, hkmetin kargaa iinde
bulunduundan ikyet ederek bunu dzeltmek zere ibirlii teklif
ettiini Vehip Paa, Enver Paa'ya haber vermiti. Bunun zerine
bakumandanlka asker makamlarn ifreli haberlemelerini kontrol
etmek iin tedbirler alnmt. Sonralar Mustafa Kemal Paa ile
grtmzde Yakup Cemil'in Divan- Harp'te syledikleri ile, Vehip
Paa'nn ekmi olduu telgraftan bahsettim. Byle bir teebbste
bulunmadn sylemiti (1). Mustafa Kemal Paa'nn nc harp ylna
doru Enver Paa'ya kar bir teebbste daha bulunduunu stanbul'dan
Brest-Littowsk bar konferansna gitmek zere olduum gnlerde smail
Canbulat Bey'den (o vakitler gizli mill emniyetin banda idi) yle
iitmitim: Sofya eliliinden gelip milletvekili seilen Ali Fethi Bey, Talt
Paa'ya gidip gizli tutulacana namus sz aldktan sonra demi ki:
Mustafa Kemal Paa bana geldi. Harbiye Nazrl Mstear ve
Levazmat- Umumiyye Reisi smail Hakk Paa kendisini otomobili ile
alp ehir dna gezmiye gtrm. Harp politikas geviyen hkmetin
tek bamza bar yapmya eilimli olduunu sylemi. Byle bir
hareketin imdiye kadar katlanlan fedakrlklarla badaamyacan
anlatm. Hkmet bar yapmya ynelirse ona kar koyup harbe
devam edecek bir asker kabine kurulmas lzm geldiini ileri srm ve
kendisinin bu kabinede bir grev kabul edip etmiyeceini sormu. Bu
durumu salama urunda yalnz ve dorudan doruya kendisine bal on
bin kiilik bir gizli kuvvetin merkezden Anadolu ve stanbul kylarnn
eitli yerlerinde hazr bulundurulduunu ve bu kuvvetten Enver
Paa'dan baka kimsenin de haberi olmadn syliyerek eklemi. Fethi
Bey'in verdii bilgi zerine Talt Paa, parti merkezinden Mithat kr ve
Kemal beyleri arp kendilerine olup bitenleri anlatm. lk nce tel
etmiler. Grmelerden sonra, Enver Paa samim arkadamzdr, gidip
aka onunla konualm, demiler. Enver Paa da: 'Evet byle bir kuvvet
var. Fakat benim de iinde Harbiye Nazr olduum kabineye kar
deildir. Yakup Cemil vakasndan sonra buna benzer bir hareket olursa
diye alnm bir tedbirdir,' cevabn vermi."
smail Hakk Paa, Enver'in direktifi olmadan byle bir grme
yapmayacana gre Mustafa Kemal'in nasl g duruma dt
kolayca anlalabilir.
Orbay' dinliyelim: ''Talt Paa, Fethi Bey'in tutumunu kabinenin nemli
yelerini birbirlerine kar gvensizlik ve pheye drmek ve bylece
hkmeti iinden ykmak maksad ile yorumlam. Ben smail Canbulat
Bey'den bu haberi aldm zaman, ilk nce, Enver Paa'nn Mustafa
Kemal Paa aleyhine bir harekete gemesi ihtimalinden korktum. Mustafa
Kemal Paa o srada stanbul'da deildi. Almanya imparatorunun
stanbul'a geliine bir karlk olarak Almanya'ya giden Veliaht Vahidddin
ile beraberdi. Berst-Littowsk'a hareketten nce Enver Paa'y da
grmee gittim. Rus snrndan alnacak kuvvetlerin Badat' geri almak
iin kullanlabileceinden bahsedince, Mustafa Kemal Paa'nn
Filistin'deki durumu daha tehlikeli grdn ileri srdm. Enver Paa
glmsiyerek: 'Evet, Mustafa Kemal Paa'nn bu fikirde olduunu
biliyorum. Medine-i Mnevvere'nin de boaltlmasn bu bakmdan zarur
grmektedir. Fakat biz umum duruma gre Medine'nin sonuna kadar
savunulmasn, Badat'n da bir an nce geri alnmasn politikaca zaruri
gryoruz.'
Enver Paa biraz durarak:
- Rauf Bey, diye devam etti, Mustafa Kemal Paa nedense sadece
grevini ilgilendiren noktalardaki fikirlerini sylemekle kalmyor. Askerlikle
badamas imknsz husus ve siyas tahriklere de kalkyor. Her hlde
duymusunuzdur, bir defa baz ordu kumandanlarna telgraflar ekerek
hepsini birlikte harekete ve itaatsizlie tevik etti. Haber alnca kendisi ile
konutum. Politika yapmak istiyorsa askerlikten ekilmesini syledim.
Mebusluuna yardm edeceimi vadettim. Fikirlerini Mecliste savunmas
daha doru olacan anlattm. Kumandan olarak orduyu nizamszla
srklemek ve savunmay zorlatrc hareketlere devam ederse, nleyici
tedbirler almak zorunda kalacan bildirdim. Hareketlerinin yanl
yorumlanmasndan zldn, Meclis ve mebusluk dnmediini,
askerlikte kalmay tercih ettiini syledi. Hi phesiz hizmetinden
memleketin vazgeemiyecei deerli bir kumandanmzdr. Bunu daima
takdir ederim. Tekrar ordu kumandanlna tayin ettim. Fakat son
gnlerde gene baz siyas tahriklerde bulunduunu haber aldm...
Mesel...
Burada dayanamadm, Enver Paa'nn szn keserek: 'Mustafa Kemal
Paa ile stanbul'a geldii vakitler frsat bulduka harp durumu ve
savunma ilerimiz zerine konuuyoruz. Vatann selmeti ile endielidir.
Husus bir maksad, hele tahrik gibi bir kast bulunduuna inanmam,'
dedim. ittiklerinin iirilerek ve ekememezlikten anlatlm olduunu,
bu sebeple ciddye almamasn rica ettim.
Birka gn sonra Brest-Littowsk'a doru stanbul'dan ayrldm. Berlin'e
varr varmaz doru Adlon oteline gittim. Mustafa Kemal Paa'y sordum.
Henz yatakta imi. Fakat bekletmedi, o hliyle beni kabul etti.
stanbul'dan haber sordu. aka klkl dedim ki: 'Talt Paa, kendi
kabinesi aleyhine yaplmak istenen bir hareketi Fethi Bey'den duymu,
nlemeye alyormu...' Mustafa Kemal Paa: 'Ne diyorsun,' diye
yatandan frlad: 'Talt Paa bundan kimseye bahsetmiyecei zerine
namus sz vermiti. Szn tutmam, yle deil mi?' diyerek hayli
fkelendi: 'Hayr, dedim, ben bunu Talt Paa'dan deil, Enver Paa'dan
duydum.' Heyecan ve merakla gzlerimin iine bakyordu. Enver Paa ile
konutuklarmz olduu gibi anlattm. Sakinleti. Sonra Enver Paa'nn
kendisine mebusluk teklif ettii doru olduunu, alayl bir dille de
mebuslarn memurlardan fark olmadn ve asker kalmaktan baka are
gremediini de znt ile anlatt.''

Almanya Yolculuu

stanbul'da Pera Palas oteline indi. Artk her eyin bitmek zere olduuna
inanan, fakat bir kurtulu yolu bulunacandan da umut kesmiyen bir
adamn ruh hli iindedir.
Bir gn kendisine Enver Paa u haberi gnderir: Almanya imparatoru,
padiahmz umum karargha davet etti. Byle bir yolculua
katlanabilecek hlde deildir. Yerine veliaht gidecek. Onun yannda
bulunmay kabul eder misiniz?
Veliaht ile byle bir yolculuk yapmay kendisi iin faydal grr. Hemen,
evet, cevab verir. Daha nce veliaht ile tanmal idi. Saraya bavurur.
Buluma gnnde gider. Redingotlu prens bir kanepe kesine, Mustafa
Kemal de karsna oturur.
- Sizinle tantma memnun oldum, der.
Biraz sonra:
- Seyahat edeceiz, deil mi?
- Evet seyahat edeceiz.
Her szden sonra gzlerini kapayp kendinden gemi bir hli var. Hibir
ey konuulmaz.
Asker selmlama gibi trenlerde ona klavuzluk eder. Almanca iyi bilen
Mustafa Kemal'in eski hocas Naci Paa da beraberdir. Tren kalknca
veliaht kendisini salonuna arr. Yarnki padiah tanyacakt. Merakla
gider. Sarayda grdnden bsbtn baka bir adam. Gzleri aktr.
Mustafa Kemal'e dikkatle bakmaktadr:
- Affedersiniz paa hazretleri, birka dakika ncesine kadar kiminle
seyahat etmekte olduumu bilmiyordum. Bana anlatmamlard. Sizi pek
iyi bilirim. Anafartalar'da kazandnz baar herkesin de bildii eydir.
Siz stanbul'u kurtarmsnzdr. Beraber olduumuzdan pek memnunum.
Aralarndaki konuma cidd ve samim geti. stanbul'da iken anlalmas
kolay sebeplerin etkisi altnda olmal idi. imdi serbestti. Her gn ksa
veya uzun bir konuma oluyordu. Mustafa Kemal'de u inan belirdi ki
kendisini aydnlatarak, yakndan ve iten destekliyerek bu adamla bir ey
yapmak imkn vardr. Eski hocas ve imdi veliaht yaveri Naci Bey'le onu
bu yolda hazrlamak faydal olacanda anlamlard.
Kk bir kasabadaki kararghnda imparatorla bulutular. Veliaht
yanndakileri tantt srada, bir eli gs zerindeki dmeler arasna
sokulmu olan imparator tekisi ile Mustafa Kemal'in elini tutarak yksek
sesle:
- Onaltnc kolordu... Anafartalar... dedi.
Mustafa Kemal skld ve nne bakt. mparatoru yanlp ''ekselans''
demekle bir de gaf yapt.
Sonra Hindenburg'a gittiler. Hindenburg veliahta gven verecek szler
sylyor, o da teekkr ediyordu. Mustafa Kemal ses karmad. Fakat
Ludendorf Kuzey - Bat cephesi zerinde baladklar parlak saldr
savan anlatrken sze kart. Bunun ''parsiyel'' bir saldr sava
olduunu syledi ki bundan cidd sonular elde edilemiyeceini anlam
olduunu gsterir. Ludendorf sz orada brakt. Mustafa Kemal'in asker
olarak renmek istedii Alman ordusunun ne hlde olduu idi.
Kayzer veliaht grmiye gelecekti. Grmeler arasnda yaver
tercmanl ile velilaht adna kayzerden sordular:
- mparatorun syledikleri bize byk ferahlk vermitir. Ancak bir noktay
ak anlamak ihtiyacndaym. Trkiye'ye kar dman saldrs durmadan
ilerlemektedir. Eer bu hcumlar devam ederse Trkiye yklacaktr.
Bunlar durdurmak iin yeteri kadar teminat alamyorum. Ltfen bu
bakmdan beni aydnlatr msnz?
Bu soru zerine imparator hemen ayaa kalkt:
- Trkiye'nin sayn veliaht, anlyorum ki zihninizi bulandranlar vardr.
Ben size gelecekteki baarlarnzdan bahsettikten sonra pheniz
kalmal mdr?
mparator kalkt yere artk oturmad. Ayrld, gitti.
Akam yemeinde Hindenburg'la Mustafa Kemal arasnda Trkiye'nin
harp durumu zerine konumalar da tatsz geti. Mustafa Kemal durumu
''aldanmyacak'' ve ''avunmyacak'' kadar iyi bilmekte idi. Mustafa Kemal,
veliaht da kendi kayglarna inandrmt:
- Gerei anlyor musunuz? Konutuunuz Alman imparatorudur. Benim
size arz ettiim endieleri giderecek bir tek kelime syledi mi?
- Hayr.
Sonra Bat cephesine gittiler. Veliaht seyirci, Mustafa Kemal sanat
olarak dinlediler ve grdler. Mustafa Kemal cephedeki komutann
syledikleri ile yetinmiyerek ate hattna kadar gitti. Aalara kadar
trmand. Alman subaylar tehlikeli durumda olduunu kendisinden
gizliyemediler.
Mustafa Kemal umutlu idi. Veliahta ald:
- Henz padiah deilsiniz. Fakat Almanya'da grdnz ki imparator,
veliaht, prensler hepsi bir i zerindedir. Neden siz btn ilerden uzak
kalasnz?
- Ne yapabilirim?
- stanbul'a gider gitmez ordu komutanl isteyiniz. Ben sizin Erkn-
Harbiye Reisiniz (Kurmay Bakannz) olurum.
- Hangi ordunun komutanln?
- Beinci ordu.
Bu numaradaki ordu Liman von Sanders'in emrinde bulunan veya
bulunmak gereken ve Boaz' savunacak ordu idi.
Vahidddin: ''Bu komutanl bana vermezler!'' dedi.
Siz isteyiniz.
- stanbul'a gittiim zaman dnrz.
Bu umutlandrc bir cevap deildi.
***
stanbul'a dnlerinde rahatszlanmas zerine bir ay kadar yatandan
kmad. Hekimler Viyana'ya gitmekliini istediler. Bir ay kadar da Viyana
yaknlarnda bir sanatoryumda kald. Sonra Karlsbad'a gitti.
Rahatszl henz tam gememiti ki 1918 Temmuzunun 5 inde zmirli
tand biri ile arkada Karlsbad'da kald yere gelip padiahn
ldn haber verdiler. Birka gn iinde tamamlayc haberler de ald.
zzet Paa yeni padiahn yaver-i ekremi (1) olmutur. Bu olay ilgi ekici
idi. nk yaverlik deil, bir eit asker danmanlk, kurmay bakanl
gibi bir eydir, sand.
Bir mddet sonra yaveri kendisine hemen stanbul'a gelmesi iin bir
telgraf ekti. Cidd bir sebep olmadka dnmek istemediinden bu yolda
cevap yazd. kinci bir telgrafta ''stanbul'a sratle gelmesi arzu
buyrulduu'' yazldndan Temmuz sonlarnda Karlsbad'dan hareket etti.
stasyonda karlayan yaverinden rendi ki stanbul'a dnmesini istiyen
zzet Paa idi. Geldiini bildirmesi zerine Pera Palas otelinde kendisi ile
grt. zzet Paa hibir sebep olmadn, ancak Almanya
yolculuundaki yaknl devam ettirmek faydal olabileceini dnerek
telgraf yazdrdn syledi. Mustafa Kemal:
- Her hlde umum durumun fenaln gidermek iin yeni padiah yeni
bir yne evirmek lzmdr. Bu yolda kendisi ile grmekliimi uygun
bulur musunuz? diye sordu.
zzet Paa:
- Doru! dedi.
Padiahn yaverliine geen hocas Naci Paa ile padiahtan bir
grme istedi. Saraydan olumlu cevap geldi: ''Yolculuk arkadam
Veliaht Vahidddin ile birka ay ayrlktan sonra yeni padiah
Vahidddin'in salonuna Naci Paa yanmda olarak girdim. O andaki
duygularm yle anlatabilirim: Tahta oturmadan nce ok eyleri ok
ak grtmz ve benim btn fikirlerime katlr gibi grnen bu zat
acaba hkmdar olduktan sonra benim ayn yolda konumaklma izin
verecek midir? Bunda duralyordum. Bu duraksama duygusu ile kar
karya geldik. Beni ok nazik kabul etti. Daha fazla iyi yz gsterdi.
Oturdu, bana karda yer gsterdi. Bir de sigara verdi. Kendi sigaras iin
yakt kibriti bana uzatt. Dorusu ok umutlandm. Kendisinden
serbeste konumak iznimi aldktan sonra, hemen bakomutanl
kendiniz stnze alnz, bir kurmay bakan seiniz, her eyden nce
orduya sahip olmak lzmdr, ancak ondan sonra dnlebilecek
kararlar uygulanabilir, dedim.
Vahidddin bu teklifim zerine, tpk ilk grmde olduu gibi, gzlerini
kapad ve az sonra u cevab verdi:
- Sizin gibi dnen baka kumandanlar var m?
- Vardr.
- Dnelim.
Konumamz kendiliinden bitmiti. zin aldm.
Birka gn sonra beni zzet Paa ile birlikte kabul etti. Umum konular
stnde kaldk. Vahidddin ok ihtiyatl idi. Gnler sonra tekrar kendisi ile
yalnz grmek istedim. Beni bu sefer de kabul etti. lk teklifimde direnir
yollu konumaya baladm. Hemen bana cevap verdi:
- Paa, ben her eyden nce stanbul halkn doyurmak zorundaym.
stanbul halk atr. Bunu temin etmedike alnacak her tedbir yanl olur.
Gzlerini kapad. Ben tilki mizal entrikacnn yzlerce rneinden biri
karsnda bulunduumu zlerek anladm. Bir fikir daha sylemekten
kendimi alamadm:
- ok doru buyuruyorsunuz. Ama stanbul halkn doyurmak iin
alnmas gereken tedbirler zat- ahanenizi btn memleketi kurtarmak
iin alnmas gereken lzumlu ve acele tedbirlere bavurmaktan
alkoyamaz. Bildirmee mecburum ki yeni padiahn ilk hareketi kuvvetin
sahibi olmak olmaldr.
Biraz tedbirsizce konumutum. Verdii cevaba u szler de kart:
- Ben Talt ve Enver Paa hazretleri ile grtm.
Bunu syliyen adam, daha birka ay nce Talt ve Enver paalardan
tiksindiini syliyen ve bunlarn memleketi yklmaktan baka sonuca
gtrmesi imknsz hareketlerini tenkit eden Vahidddin idi. Benim
Vahidddin karsnda vicdan grevim sona ermiti. Ayaa kalktm, izin
istedim. Gzlerini kapad ve hibir kelime sylemeden elini uzatt.''
Harbin Sonu

Vakitsiz kimseyi rktmek istemiyen Mustafa Kemal, ordu komutan
olduundan, her cuma gn selmlk treninde bulunmakta idi. Bir
defasnda Naci Paa geldi. Padiahn kendisini zel olarak grmek
istediini syledi. Yannda iki Alman generali vard. Mustafa Kemal'le
yalnz kalmak istemiyordu. Gitti. Padiah:
- Sizi Suriye'ye kumandan tayin ettim. Oradaki durum ciddlemi.
Gitmeniz lzmdr. Sizden istediim udur: O taraflar dman eline
geirtmeyiniz. Hemen hareket etmelisiniz.
Sonra Alman generaline bakarak:
- Bu kumandan dediklerimi yapabilir, dedi.
Sadece izin alp salona dndm. Enver Paa'nn gler yz karma
kt:
- Azizim, hi olmazsa biraz esasl tedbirler zerinde konualm. Benim
bildiime ve anladma gre artk Suriye'de ordu, kuvvet, durum, hepsi
szden ibarettir. Beni oraya gndermekle alyorsunuz. Sonra usul
dnda bana bizzat padiaha emir verdirdiniz.
Enver Paa glyordu.
***
kinci defa yedinci ordu komutan olarak Nabls'teki kararghndadr. lk
ii ok yorucu dolamalarla cepheyi grmek ve durumu incelemek
olmutur. u kanya varmtr ki her ey bitmitir. Yakn felketi nlemek
iin esasl tedbir bulmak gtr. Yzlerce kilometre uzunluunda bir
cephe zerinde ordu vardr. Adlar ordu... Zayf, dank birtakm
kuvvetler... Daha stanbul'dan ayrlmazdan nce dnd, ekiller
iinden kmak, gerekler iine girmekti. Yani btn kuvvetlerle ufak da
olsa deeri olan tek bir ordu kurulmal idi. Gene daha nce bu tek
kuvvetin kendi emrine verilmesi lzm geldiini bildirmiti. Teklifini ciddye
aldramad.
Karlsbad'dan tam iyilemi olarak dnm deildi. ektii zntler ve
cephe dolamalar yorgunluu ile tekrar rahatsz olmutu. stanbul'dan
kal on be gn olmamt. Yatanda idi. Bir gn kurmay bakan o
gnn raporlarn okudu. Basit raporlar, her zamanki gibi... imdi
kendisini dinliyelim: ''Yalnz raporlar iinde bir nokta dikkatimi ekti. Bu bir
ngiliz esirinin syledikleri idi. Sezdim ki bir veya iki gn sonra ngilizler
btn cephe zerinde saldrya geeceklerdir. 'Biraz sonra Kurmay
Heyetini toplu olarak grmek isterim,' dedim. Yataktan kalktm. Giyindim.
alma odasna giderek bir emir yazdm. Bu emire, dman 19 Eyll
gn umum saldr savana geecektir, diye balyor ve buna kar
alnacak tedbirleri sralyordum. Emri bilgi edinmesi iin grup kumandan
Liman von Sanders Paa'ya da gnderdim. ok saydm bu zat benim
raporlardan kardm sonucu uzak grm ve glm. Bununla beraber
ihtiyatl olmaktan zarar gelmez diye bana da fazla bir ey sylemiye
lzum grmemi. Ben verdiim emrin urayabilecei anlayszl
tahmin etmitim. Onun iin dman ok dikkatle takip ediyordum. 19-20
Eyll gecesi kolordu komutanlarn telefon bana ardm ve sordum:
- Verdiim emri ve ona gre tedbirleri aldnz m?
- Emriniz yaplmtr, cevabn verdiler.
Ben daha telefon konumasn bitirmeden dman topusu hatlarmz
zerine ate etmiye balad. Gece savala geti. Benim ordumun sa
kanadndaki ordu esir dt ve bo kalan cepheden geen dman
svarileri Liman von Sanders'in kararghn bast. Gerek meydana
kmt. Fakat neye yarar?
Anlatlmas uzun glkler iinde nehirlerden geerek, llerden aarak
ordumu am'a kadar getirebildim. am'n iinde bir anormallik sezindim.
Bunun manasn anlamak gt. Fakat ben okuldan kurmay yzba
olarak ktktan sonra ilk srgn yerim olan am' tanm olduum iin
kolaylkla bize kar sinsi bir hazrlanma olduunu anladm. am'da von
Sanders'i bulacam sanyordum. Brakm, gitmi. Daha nce
gnderdiim kurmay bakanm Sedat Bey'e direktif vermi. Buna gre
ben ordumu am' savunmas iin drdnc ordu komutan Mersinli
Cemal Paa'nn emrine vereceim ve kendim Rayak taraflarndaki
komutansz kuvvetleri emrime almak zere hemen hareket edeceim.
Victoria otelindeki kararghndan Cemal Paa'y buldum. Benim aldm
direktiften onun da bilgisi vard. Yedinci ordu kuvvetlerini kolordu
komutanlarndan smet Bey'in kumandas altnda ona teslim ettim. Ben
de o gece husus bir trenle Rayak'a gittim. Rayak'ta von Sanders'le
grtm. Benim kararghm Rayak'ta, von Sanders'inki Baalbek'te idi.
Grdme gre Rayak evresinde dank, morali bozuk, birtakm
insanlardan baka kuvvet denecek bir ey yoktu. Erleri gvendiim
subaylar ve komutanlar tarafndan hemen toplatp tefti ettim. Rayak
istasyonunun atee verilmesini de emretmitim. Bana baz ordu
komutanlarnn atla kuzeye getiklerini haber verdiler. am' savunacak
komutann ayrlp gittii anlalyordu. Dmana teslim olan bir
kolordunun komutannn da Rayak'a geldiini duydum. Yanma arttm,
dedim ki:
- Kolorduyu brakp Beyrut'a gittiniz. Oradan da benim yolladm trenle
buraya geliyorsunuz. Kolordu denen ey, kuvvet bakmndan en byk
birliktir. Bunun komutan bir tek erini dahi kurtarmakszn, bilkis topunu
birden dman elinde brakarak ahsn kurtard vakit, btn sebepler
ve artlar onun aleyhindedir. imdi size bir iyilik yapmak istiyorum. Fakat
bir artla: Kumanda etmek iin maneviyatnz henz yerinde midir?
Biraz dndkten sonra:
- Evet, dedi.
- O hlde Baalbek'te bekliyen Fuad Paa'nn (Cebesoy) yanna gidiniz,
yarn size bir kuvvetin kumandasn vereceim.
Bu zat benim yanmdan ayrlm ve Baalbek'e deil, trene binip stanbul'a
gitmitir.
O gece bende yle bir uyanma oldu: Btn cephelerde ve btn
kuvvetler zerinde emir ve kumanda kalmamt. deta delice bir emir
verdim. Bu emrin esasl noktas udur: 'am'da ve Rayak'ta bulunan
btn kuvvetler kuzeye hareket edeceklerdir.' Emrin bir kopyasn bilgi
edinmesi iin von Sanders'e gnderdim. Bana kar bir kprme olmu:
''Kimdir bu adam ve ne yapyor?'' Ben zaten bunu bekliyordum.
Yapacam iin ne olduunu anlatacamdan phem olmyarak, Rayak
istasyonunu yaktktan sonra, yerli halkn ateleri iinden geerek
Baalbek'e geldim. Oradaki kuvvetlere emrimi yerine getirmelerini
syliyerek von Sanders'in bulunduu Humus'a getim. Gece idi. ok
samim olarak alnacak kararn bundan ibaret olduunu von Sanders'e
syledim. Von Sanders ok asilce:
- Karar budur, dedi. Fakat ben nihayet bir yabancym, bu karar
veremem. Bunu ancak memleketin sahipleri verebilir.
- O hlde karar uygulanacaktr, dedim.
- Yalnz rica ederim, benim kurmay bakanmla da anlar msnz?
Kurmay bakan Diyarbakrl Kzm Paa idi. Hastayd. Von Sanders'le
beraber yatt odaya gittik. O da benim fikrime katld. Pratik kararm u
idi: Ortada kalan yedinci ordu ad ve birok yknt... Bunlar Halep'te,
Suriye'nin kuzey sonunda toplamak, ondan sonra yaplacak eyi
dnmek... Bunu ben kendim yapacaktm. Von Sanders teklifimi kabul
etti.''
Bu kuvvetler Halep'te toplanmtr. Devaml yorgunluklar yznden birka
gn rahatszlk ekti. Yataktan kalkp da Baron otelindeki kararghna
geldii gnn ertesinde Halep hava hcumuna urad. ehir
ayaklanmaya yz tuttu. Damlardan bombalar atlyordu. Daha nce
tertipli davrandndan Mustafa Kemal Halep'te bir sokak sava yapmak
zorunda kald. Bir hayli adam ld. Zati Halep'te kalacak deildi.
Otomobili ile ehirden kmak zere iken Halep'teki komutana u emri
verdi: ''Bu akam Halep ilerisindeki kuvvetleri geriye ekeceim. Yarn
Halep'in kuzeybatsnda ngiliz ve Araplarla savaacam. Hareketlerinizi
buna gre tertipleyiniz.''
Ertesi gn sabahleyin Trk kuvvetlerinin ekildii zaman ngiliz ve Araplar
saldrya getiler. Mustafa Kemal onlar yendi ve bozdu. Bu sava sonucu
tuttuu hatt savunmalar iin birliklerine emir verdi. ok zaman sonra
Erzurum ve Sivas kongrelerinde mill snr izmek iin Trk snglerinin
izdii bu hat esas alnmtr.
1915'te Arburnu ve Anafartalar zaferi ile stanbul'u kurtaran ve 1916'da
douda Ruslara kar tek zaferi kazanan Mustafa Kemal, devlet dmana
teslim olaca gnlerde kuvvetlerini kurtaran tek kumandan olmu ve son
arpan Trk birlikleri ile ngilizlerin ileri hareketini durdurmutu.
***
Halep'te bulunduu son gnlerde dnd hep u idi: imdi ne
yapacaktk? Mttefiklerimiz ve biz partiyi kaybetmitik. Fakat Trkiye iin
durum btn varlndan olacak kadar tehlikeli idi. Kaybettiimizi artk
geri alamazdk. Ancak varlmz korumak iin abuk ve kesin tedbirlere
bavurmal idik. Harbi bu sonuca getiren o gnk hkmetten byle bir
hareket beklemek bouna idi. Hemen bu kabine drlmedi, onun
yerine Mustafa Kemal'in de iinde bulunduu yeni bir hkmet kurulmal
ve btn komuta Mustafa Kemal'e verilmeli idi. Fikrini telgrafla Padiah
Vahidddin'e yazd. Telgraf udur: ''Seryaver-i Hey'et-i ehriyar Naci
Beyefendiye: Talt Paa kabinesinin meflu bir hlde bulunduunu, Tevfik
Paa hazretlerinin de bir kabine tekilinde mklta uradn haber
alyorum. Ordular muharebe kudretinden mahrum ve zaten mevcut
kuvvetler mdafaadan ciz bir hle getirilmitir. Dman her gn daha
msait ve ezici artlar elde etmektedir. Birlikte olmad takdirde mnferit
olarak ve behemehal sulh takarrr ettirmek lzmdr. Aksi takdirde
memleketin kmilen elden kmas ve devletimizin tamir gtrmez
felketlere maruz kalmas ihtimalden uzak deildir. Muhterem
padiahnza olan sadakatim ve vatann selmetini temin iin arz ederim
ki Sadaretin Tevfik Paa hazretlerine verilmesi ve Fethi, Tahsin, Rauf,
Canbulat, Azmi, eyhlislm Hayri ve cizlerinden mrekkep bir kabine
tekil edilmesi zarurdir. Bu kabine vaziyete hkim olaca kanaatindeyim.
Mnasip ise bu zatlarn evketmeap efendimize arzn rica ederim. -15
Birinci Terin (Ekim) 1918- Fahr Yaver'i Hazret-i ehriyar Mustafa
Kemal."
Geri Talt Paa ekildikten sonra Tevfik Paa yerine zzet Paa yeni
hkmeti kurmusa da Mustafa Kemal Paa bu hkmete alnmamtr.
Yalnz zzet Paa kendisine bir tel- graf ekmitir ki son cmlesi u idi:
''Badessulh refakatiniz eltaf- Sbhaniyeden memuldr.'' Mustafa Kemal
barn abuk gelmiyeceini, o zamana kadar ok krizli ve nemli
durumlar karsnda kalnabileceini, bu gnler iinde vatana cidd
hizmetlerde bulunmak imkn olabileceini, bu sebeple Harbiye
Nazrln ve kuvvetler kumandanln istemi olduunu sylemiti.
Atatrk bana son harp gnlerinin hatralarn anlatrken Gaziantep
Milletvekili Ali Cenani Bey, ki Ticaret Bakanl da etmitir, yanmzda idi.
Dediine gre stanbul'dan Gaziantep'e giderken Katma istasyonunda
Mustafa Kemal Paa'ya raslam. stasyondaki kararghnda,
apulcularn ehir yaknlarna kadar geldiini, ordu ekildikten sonra
akrabalarnn dman aya altnda kalacaklarndan korktuunu, onun
iin memleketine gitmekte olduunu anlatm. Mustafa Kemal demi ki:
- Memlekette adam kalmad m? Kendinizi savunma arelerini
dnnz.
Ali Cenani hayretle sormu:
- Ne ile? Nasl?
- Tekilt yapmal... Mill bir kuvvet meydana koymal... Ben istediiniz
silh veririm.
''Gerekten de o zaman Mustafa Kemal tarafndan verilen silhlarla mill
tekiltn ekirdei kurulmutu.''
1918 ylnn son aylarnda yldrm ordular grup kumandanl Mustafa
Kemal'e verilmiti. Adana'ya geldi. Grup karargh ehir yaknnda kk
bir otelde idi. Mareal Liman von Sanders ile Kurmay Heyetini bu otelde
buldu. Liman von Sanders ile Mustafa Kemal yalnz balarna kar
karya. Von Sanders byk terbiye ve nezaketle, fakat ackl bir dille
aadaki szleri syliyerek kumanday teslim etti:
- Siz sava cephelerinde Arburnu ve Anafartalar'da ok yakndan
tanm olduum bir kumandansnz. Aramzda geri baz hdiseler de
geti. Ama bunlar bize birbirimizi daha iyi tantmaya yardm etmitir.
Bugn Trkiye'yi brakmya zorlanrken emrim altndaki ordular
Trkiye'ye ilk geldiim gnden beri o takdir ettiim kumandana teslim
ediyorum. Bu umum felket iinde bedbahtlk duymamak imknszdr.
Ben yalnz bir eyle kendimi teselli ediyorum: Kumanday size brakmak!
Bu dakikadan itibaren emir sizindir, ben misafirinizim.''
***
Bu blm Enver Paa zerine bir fkra ile bitirelim: Harbin sonlarna
doru ttihat - ve - Terakki ileri gelenleri de umut keserek tek bir
bar denemesinde bulunmak istemilerdi. Fakat Enver Paa ile bu bahis
zerinde konumak ihtimali yoktu. Atatrk'n eski umum ktibi Hasan
Rza Soyak'n babas skp'te 1908 ihtillinden nce Enver'i de
tanmt. Enver kendisinin elini per, herkesten kard sultan eini de
yalnz ona karrd. Bir gn kendisini Merkezi Umum'ye arp:
- Senden bir ricamz var. Enver Paa'ya yalnz sen sz anlatabilirsin,
dediler.
Meselenin ne olduunu da sylediler. Enver Paa'ya gitti, bakumandan
kendisini yemee alkoydu. Soyak'n babas uzun uzun anlatt. Enver
Paa cevap olarak:
- Vah vah, dedi, seni de zehirlemiler. Ben Cenab- Hak tarafndan Trk
milletini kurtarmak ve ykseltmek iin ''mekkel''im (1) Onun iin hi
zlme. Rahat uyu.
Akam eve dndkten sonra babas oluna der ki:
- Hani Harbiye Nazr, bakumandan, damat olmasa Enver'in yeri
tmarhanedir.


KME


Ykl

Osmanl yan Meclisi yelerinden aml Abdrrahman Paa, devrinin
sayl imanlarndan biriydi. 1918 kr mevsimini Karlsbad kaplcalarnda
geirmiti. Dnte Sadrazam Talt Paa'y Berlin'den stanbul'a getiren
trene bindi. Soyfa istasyonunda Bulgar hkmet adamlar Talt Paa'y
karlamaya geldiler. Sadrazam bir mddet onlarla grtkten sonra,
vagonda kendini seyredenlere iittii haberin tatszln hissettirmemek
iin Abdrrahman Paa'ya alayc bir sesle:
- Kaplcalara gidiyorsun ama, bir trl bu imanlktan kurtulamyorsun,
dedi.
Abdrrahman Paa:
- Evet efendim, bu semen (1) beni ldrecek. Cevabn verdi.
Talt Paa trene girmiti. Arkasn kompartmana dayayp, sessizce bir ah
ederek:
- Keke ben lseydim... diye iini ekti.
stasyonda Bulgar ordusunun zldn ve Sofya hkmetinin tekli
bar yapmak zere tilf devletlerine bavurduunu renmiti.
Berlin'den stanbul'a getirdii mjdelerin artk hibir deeri kalmamt.
Talt Paa'y o hli ile gzmn nne getiriyorum. Bir yl kadar zel
kaleminde bulunmutum. Bu sznde samim olduuna hi phe
etmem. Gnlden bir vatan ve halk adam idi.
aml Abdrrahman Paa yerine bir bakas olup da:
- Paam, byle olacan bilseydiniz, Almanlarla beraber harbe girer mi
idiniz? diye sorsayd, acaba hi olmazsa iinden ''Evet" cevabn verir mi
idi? Sanmyorum. Fakat kendi eli ile yazd hatralarnda niin bu itirafta
bulunmamtr, dorusu bunu da pek anlamyorum. Artk btn belgeler
elimizdedir. Bu belgelerden anlalyor ki bizim iin Birinci Dnya Harbine
girmemek, kinci Dnya Harbine katlmamak kadar kolayd. phesiz
daha da yerinde idi.
Geriye dnp olup bitenleri ksaca gzden geirelim. Balkan Harbini
henz kaybetmitik. Tkenmitik, silhszdk. Almanlar Marn'da
durduklar iin iki devlet grubu, Dou'da ve Bat'da olanca kuvvetleri ile
mhlanmak zere idiler.
Niin girmitik? Talt Paa'nn hatralarn okuyuncaya kadar ben de
duraksamal idim. Mustafa Kemal ve smet (nn) gibi askerlerin, birok
diplomatmzn ve Cavit gibi hkmet adamlarnn harbe girmekliimiz
aleyhinde olduklarn biliyordum. Bir kt'a devletinin ngiltere ile
mttefiklerine kar zafer kazanamayaca fikri, Trkiye'de hemen hemen
umum idi. Uzun srecek bir harpte yenilecek devlet grubunun yannda
bile bile nasl atee atlrdk? Daha bir iki ay beklemi olsaydk, iki taraf
da bizi el stnde tutacakt. Dyun-u Umumiye'yi, demir yollarn
idaremize soksak byk gelir salayacaktk. Acaba niin byle
yapmadk? Almanya ve mttefiklerinin mutlak zafer kazanacan hesap
edenler sorumlu hkmeti inandrmlar m idi?
Talt Paa'nn hatralarna gre ttihat - ve - Terakki hkmeti teden beri
memleket varln korumak iin byk devlet gruplarndan biri ile ittifak
etmek lzm olduu kansnda idi. 1914'te Almanya Bykelisi bir gn
Sadrazam Sait Halim Paa'ya gelir ve Almanya'nn Trkiye ile eit artlar
iinde ittifak etmek istediini syler. Bu sr drt kii arasndadr: Sait
Halim Paa, Talt Paa (o zaman bey), Enver Paa ve Halil Bey (Hariciye
Nazr). Drt nazr bir sonuca varncaya kadar meseleyi arkadalarndan
gizlemee karar vermilerdir. Drt arkada biliyorlarm ki Almanya'nn
byle bir teklifte bulunuu, bir harbi yakn grdnden ve bizi kendi
saflarnda arptrmak isteyiinden idi. Fakat onlar harp kmyaca
fikrinde imiler. Beklemedikleri harp patlaynca szlemeyi yerine
getirmek meselesi ortaya kar. Sait Halim Paa karar vermek sras
gelince ter dkp durur. Nihayet biraz geciktirme bahanesi bulunmutur.
Bulgaristan'dan emin olmalyz. Onlar da Romanya'dan emin olmak
kaygsndadrlar. Hkmet Almanya Bykelisine bu iler zlnceye
kadar sabredilmesini syler.
te tam o srada Gben zrhls Brevlas kruvazr ile anakkale
Boaz'ndan ieri girmitir. Enver Paa bu havadisi Sait Halim Paa
yalsnda toplananlara glerek:
- Bir ocuumuz dnyaya geldi, diye haber verir.
Yaplacak ey basittir. ki gemi ya 48 saatte geri gitmelidirler, yahut
silhszlandrlmaldrlar. Sait Halim Paa'nn bu tekliflerine kar Alman
Bykelisi fkeden kprr. Bir mddet sonra Halim Bey'in aklna
gemileri satn almak gelir. Biri ''Yavuz'', biri ''Midilli'' ad ile donanmamza
katlacaksa da, gene de Alman amirallerinin elindedirler.
Talt Bey Sofya'ya giderek Bulgar hkmeti ile grr. Bulgaristan karar
veremez. Romanya bsbtn menfi cevap verir. Talt Bey stanbul'a
dner ve bir karara varlmak iin sabrszlk gsterir. Sait Halim Paa ve
onun tarafn tutanlar vakit kazanmak isterler.
Fakat bir arife gn bizim misafir teknelerin Karadeniz'de Rus kylarn
bombardman ettikleri haberi gelir. Talt Paa'nn anlattna gre, Enver
Paa bile bu olaydan hibir haberi olmadna yemin etmitir.
Nazrlarn ou hl harbe girmek fikrinde deildirler. Bir yandan da tilf
devletlerinin basks vardr. Nihayet toplanp:
- Artk bir karar verelim, derler.
Bylece harbe gireriz. Cavit ve harbi istemiyen teki nazrlar istifalarn
verirler.
Harbe byle girmitik. Fakat imdi nasl kacaktk? ''Keke ben
lseydim...'' Talt Paa'nn bu sz samim idi. phe yok, fakat keke
devlet lmeseydi... nk kyorduk.
kinci Dnya Harbi sonlarna doru smet nn, 1914'te Umum
Kararghta Harekt ubesi Mdr smet Bey, bir gn bana demiti ki:
- Dn ne kadar da cahilmiiz. Geri ben ve arkadalarm bizim ordunun
byle bir harbe karacak hlde olmadn biliyorduk. Fakat yle
sanlyordu ki eer Almanlar Fransa'y ykarlarsa harp bitecektir. Japonlar
ve talyanlar o zaman Almanya'ya kar idiler. Bu harpte Almanlarla
beraberdiler. Fransa yklmtr. Harp tabi yine de Almanya aleyhinde!
ttihatlar vatansever adamlard. Harbe girilerini bozgundan sonra da
hakl gstermee altklarn hatrlyorum. Dayandklar bir mantk da
Osmanl mparatorluunun artk pek yayamyaca idi. Mademki imdi
Trk topraklarnda son bir Trk devleti kurmutuk, sanki iyi olmu da
Birinci Dnya Harbine katlmz gibi bir ey...
Geri biz Avrupa Trkiyesini kaybettikten sonra paralanma sras
Osmanl Kk Asyasna geldi idi. Araplk meselesi ile kar karya idik.
Ruslar Dou Anadolu'da bir Ermenistan kurma peinde idiler. Ermeni
halkn ektii zulm bahane ederek, Balkan Harbinden sonra Bab- li'ye
Ermenilerin oturduu vilyetler iin bir yabanc mfetti getirmek fikrini
kabul ettirmilerdi. Bunun ne demek olduunu anlyorduk. Krdistan
meselesi de atelenmek zere idi.
ttihatlarn milliyetilii ne Ermenistan, ne Krdistan bamszlk veya
otonomisini akla bile getirmee elverili deildi. Fakat Arap
memleketlerine tavizlerde bulunmaa balamlard: Arapa konuan
nfuzlu ile ve bucaklara Arap kaymakam ve mdr tayin etmek gibi...
yle grnyordu ki Trklk hareketi Osmanl-slmclk fikir akmn
gevettike Hicaz, Suriye ve Irak Arapl ile Anadolu ve Trakya Trkl
arasnda bir federasyon yapmak imknsz bir ey olmyacakt.
Trklerden ileri grller bu fikirde idiler. Ben am'da iken oraya
gelen Mustafa Kemal'in konumalar zerine iittiklerimden onun da bu
kanaate iyice meyilli olduunu anlamtm. Yirminci asrn ilk dekatlarna
kadar Trklemeye ve Trke diline yatmayan som Arapln, bu milliyet
anda temsil edilmesine ihtimal yoktu. Hatta oralara giden Trkler pek
abuk Araplamakta idiler. Azimzadeler, ki Suriye erafnn bandadrlar,
Konya'dan gme ''Kemik Hseyin''in torunlar idiler. Halep ailelerinden
pek ou Trk aslndand. Hepsini kaybetmitik.
Bunlar hatrlatmaktan maksadm, eer harbe girilmeseydi Kk Asya'da
imparatorluun bir yaama ekli bulabileceini gstermek iindir. Bylece
imdi dnya petrol kaynaklarnn pek nemli ksmn barnda tutan bu
zengin blgeler devletimizin snrlar iinde bulunacakt.
Harp srdke byk devletler zayflayacaklar iin kapitlsyonlardan ve
her trl yabanc bask ve kontrol artlarndan kurtulacaktk. Birinci
Dnya Harbi srasnda iki milyon kurban verdikten sonra dahi Kuvay-
Milliye ile baa kamyan Batl devletler, btn ordusu ayakta duran
imparatorlua kar elbette herhangi bir harekette bulunamyacaklard.
Biz Birinci Dnya Harbine hrs deil, cahillik yznden girmiizdir.
Almanlara satlmamzdr. ttihatlar vatan satcs deil idiler.
Liderlerinin hepsi parasz ve yardmsz, dman kurunlar altnda can
vermilerdir. Fakat bir umum dnya grnden, realiteleri elde tutarak
ve karlatrarak uzun vadeli hesaplar yapmak ve hkmler karmak
gcnden, yetkisinden yoksun idiler. Hi olmazsa kendi partileri iinde
serbest bir denetleme olsayd gene de kendimizi koruyabilirdik.
Ya Almanlar harbi kazansayd, o bitik hlimizle ne olacaktk? Bir gn
Harekt ubesi Mdr smet Bey, kendisi ile alan bir Alman yksek
subayna der ki:
- Canm, siz kalabalksnz. Sanayicisiniz. Belika da yle. Onu kendinize
mi katacaksnz? Yahut ayn hldeki Avrupa memleketlerini mi? Zaferden
sonraki kazancnz ne olacak?
Subay, kendi aralarnda sk sk bu konu zerine konuma det etmi
olacaklar ki azndan kaverir:
- Die Turkei!
1918 Eyll ayndayz. Bykada'daki Yat Kulbnde son Trk mevsimini
tamamlamak zereyiz.
1914'e kadar, bankalar, irketler ve piyasalar gibi, kulpler de Trklere
hemen hemen kapalyd. imdi ''Byk Kulp'' dediimiz Cercle
d'Orient'in resm dili Franszcadr. Bugnk stanbul Kulbnn bir ad da
ngiliz Kulbdr. Padiahlktan en kk idare hizmetine kadar siyas
iktidar biz Trklerde iken, Beyolu ve Galata tam bir smrgeciler yata,
Osmanl-Mslman snf ise bir proletarya ezginlii iinde idi. 1908
Merutiyeti saltanat devrinin 33 yllk mabeyn ve Bab- li oligarisini de
ykt iin, bsbtn yaldzsz, gsterisiz bir kalabala dnmtk.
ttihat - ve - Terakki Frkasnn Rumeli'den stanbul'a tanan merkez-i
umumsi, uzun mddet, eski Alemdar Mustafa Paa takmna benzer,
ivesi tuhaf, detleri iptida, mizac dal bir komiteciler ve fedayiler oca
gibi yadrganmt. Gece vakti bir paa, birka gazeteci ldrlm,
bazlarnn katilleri hi aranmam, bulunanlar da merkez-i umum nfuzu
ile korunmutu. lk Bab- li hkmetleri bu esasl cemiyeti idare
edenlerin kuklalar sanlrd. Fakat merkez-i umumnin de hkm Trklere
idi. Hristiyanlar tekin deildi. Ecnebiler ise bsbtn imtiyazl idiler.
Mahkemeleri dahi ayr idi.
1914 Harbi balaynca Beyolu evreleri sindiler. Teklif-i harbiye denen
rekizisyondan ve polisten korktuklar iin Hristiyanlarn Trklere
yanamak ve onlara ho grnmek yolunu tutmalar tabi idi.
Kapitlsyonlar kaldran ttihatlar, ekonomi ve ticaret gibi, kulpleri,
hatta otelleri de Trkletirmek lzm geldiini dnm olacaklard.
Merkez-i umumnin balca yeleri harp yazlarnda Bykada'ya g
ederler ve Yat Kulbne yahut kiralk kklere yerleirlerdi.
Harp zenginleri ve karaborsaclar zayf mizallara sokulmak yolunu
kolayca bulmulard. Bir kl krk yaran ahlklarn nasl olup da halk
sefaletiyle bir hzda artan, kstah ve srtc sefihliin i yzne doru
bakmak merakn duymadklarna aardk.
Yat Kulpte iki parola vard: Harbe devam ve zafer.
Zaferden en kk phe imanszlkla damgalanmak iin yeterdi. Bir
merkez-i umum yesi vard ki kardei az zamanda harp zenginleri
arasna gemiti. Kendisi ise Yat Kulbn bahesinde fikir adamlarna bir
iman korkuluu gibi grnrd. ok drst kalmt da! Mutfak
ihtiyalarn merkez-i umum devletinin vermekte olduu bu devirde fikri
uruna yiyecek kuponlarn tehlikeye koyabilecek pek az kahraman
km olmas tabi deil midir?
- Zenginler bir gn ie yarar, dncesi de vard. Sanki btn bu
zenginler paralarn ttihat - ve - Terakki hesabna biriktirmekte idiler.
Sonralar bana ayn kulbn bahesinde, sa elinin parmaklariyle sol
elinin avcunu gstererek:
- ki milyon liray elimde grdm, diyen Selnikli Karasu, ngiliz
donanmas stanbul'a girdikten hemen sonra talyan uyrukluuna
gemiti. ttihat nazrlardan birinin korurluu ile yz binler kazanan bir i
adam, mtareke zaman ocuklarnn svire'ye gidebilmesi iin bilet
paras vermenizi rica etmektedir, dediimde:
- Nerede bende para? Kendim nasl geineceimi dnyorum, diye
yazhanesinin kapsn yzme kapamt.
Talt Paa da Berlin'den yazd bir mektupta, pek az bir bor yznden
anasnn kira evinden atlmamasna yardm etmiyenlerden, ac ac
ikyet eder. Himayelerinde milyonerler yetien bu ttihat efleri
namuslu idiler. Talt Paa Nianta'ndaki sadrazamlk konana
tanmam, ''Sonra kmas g olur!'' demiti. Levazm Reisi smail
Hakk Paa'nn yollad husus beyaz ekmei geri yollayarak: ''Biz
herkesle beraber frndan nafakamz alyoruz!'' demiti. Bu amur gibi,
ne id belirsiz bir hamur paras idi.
Yat Kulbn bahesinde yalnz Ziya Gkalp ile ak konuabilirdik. O ise
sapl fikirlerinin kapal havas iinde idi.
1918 Eyllnde son bulumalar hayli hznl olmutur. Donanmadan ve
cepheden gelen haberler iyi deildi. 1914'te bize:
- Ya batacaz, ya kacaz! demi olanlar, 1919'daki fikirleri ne
olduunu sylemek iin artk bizimle karlamak frsatn
bulamyacaklard.
Eylln 27 nci gnk stanbul gazetelerinin birinci sayfalarnda stun
zerine Veliefendi at yarlarnn haberleri ve resimleri vard. "Akam''n
balca yazs rahmetli mer Seyfeddin'in edebiyatta tenkidin faydas
zerine bir konumasdr.
Ertesi gn, birdenbire, Bulgar Bavekili Malinof'un tilf devletlerine bar
teklif etmi olduu ve Bulgar ordusunun dalmaa balad havadisleri
stanbul gazetelerinin yosunlu su durgunluu zerinden lkl bir dalga
gibi geti. Halk efkrnn alt stne geldi. Geri Alman komutan
Makenzen'in Bulgaristan kargaaln yattrmak zere Makedonya
cephesine gittii yazlmsa da, artk kimseyi Alman mucizesine
inandrmak imkn yoktu.
Son umut, iki taraf da harpten usanarak uzlamal bir bara varmak
umudu ifls etmiti. Almanya henz teslim olmad iin, acaba biz de bir
tekli bar teklif etsek cezamz hafifletebilir miyiz, ngilizleri bir defa daha
Osmanl Devletini kurtarmak fikrine yatrabilir miyiz gibi avutucu hayallere
kaplyorduk. Yat Kulpte merkez-i umum masasnda bulunanlardan bir
arkada nihayet bu fikri ortaya atmak cesaretini gsterir. Daha cmlesini
tamamlamadan rahmetli Doktor Nazm:
- Trkler kanck deildirler, sonuna kadar Almanlarla beraber... diye kesip
atar.
Ama Mareal Alenbi'nin yaklat Halep stanbul'a uzaksa da Franchet
d'Esperey ordular Trk Trakyasna yaklamak zere idi.
Vagonlar stnde ''Enverland'' yazl Balkanzu trenleri artk Berlin
istasyonundan kalkmyordu.
Yat Kulb Rumlar teslim almaa hazrlanmakta idiler. Gelecek yaz,
kulbn kaplar Trklere kapanacakt. eride Yunan zaferleri erefine
yaplan enlikleri grp kahrolmamak iin arka sokandan bile
gemiyecektik.
Bulgar ordular zldkten sonra, stanbul zerine yryen General
Franchet d'Esperey ordularn hangi kuvvetle durduracaktk? Sonradan
duyduumuza gre General Franchet d'Esperey'nin fikri hi durmadan
stanbul'a yrmek ve Osmanl Devletini, olduu gibi saray ile Bab- li'si
ile, var you ile teslim almakm. Hatta dnk mttefikimiz Bulgarlar,
kendileri mmkn olduu kadar az ziyanla kurtulmak iin, ordularn bize
kar kullanmak zere Franchet d'Esperey'nin emrine vermeyi teklif
etmiler, general reddetmi.
Byle korkun kaza ve kader gnlerinde sorumlu iktidar ile halk arasna
nasl onulmaz bir yabanclk girer, nasl en yaknlar bile ikbaldekilerin
yanndan kap kaybolmak ister, mrmde ilk defa gryordum. Ordu ve
polis basksndan biraz nefes alabilse halk iktidar ayaklar altnda
iniyecekti. Harbe girerken ona sormular mdr? Halk, alk ve
yoksulluk ekerken, yz binlerce delikanl cephelerde can verirken,
ehirler ve lkeler birbiri ardna dman ordularnn eline geerken, onu
zafer-i niha edebiyat ile avutmamlar mdr? Hibir saldr olmamken,
Msr ve Kafkasya zerine fetih aknlar ile harbe giren iktidar, imdi
dnp de halka nasl:
- Ne yapalm, talihimiz yokmu, mahvolduk! diyebilirdi?
Merkez Komutanl ve polis henz emirlerinde olduu iin eski
nazrlardan bir ksmnn eski cakalarndan hibir ey feda etmediklerini
grmek de gnl krc bir eydi. Sanki devlet batmakla, kendilerine kar
bir kusur ilenmekte idi.
tilf devletleri ttihat - ve - Terakki liderlerini ayrca ahs ahs
cezalandracaklarn iln etmilerdi. Halk iin bir lm-kalm, iktidar iin
sadece bir lm gn yaklamaktadr.
Gazeteciler Wilson prensiplerinin dnyaya hkmedecek yeni esaslar
olduunu yazarak havann arln biraz gidermeye almaktadrlar.
Acaba Osmanl mparatorluunun bu prensiplere gre tasfiye edilmesine
raz olduumuzu bildirsek, Hicaz', Suriye'yi, Filistin'i ve Irak' kaybetsek
Trklerin vatann kurtarabilir mi idik?
Almanya'dan hibir umut kalmadn gren ttihatlar, partilerinin yerine
eski liderlerden hibirinin bulunmad yeni bir parti kurmak ve harp
sulular arasnda saylmyan zzet Paa'nn reislii altnda, harp
politikasn tenkit eden arkadalar ile bir hkmet kurmak aresine ba
vurdular. Yeni partinin ismi ''Teceddt'' idi.
8 Ekimde Talt Paa istifa etti. Ben Bahriye Nazr Cemal Paa'nn
Husus Kalem Mdr Muavini idim. Nazrm son gnlerde pek bitkin,
deta alamal idi. Kendisine bu hizmete yedek subaylktan geldiimi,
memurluk mesleim olmadn syliyerek, ark mektebinin edebiyat
hocaln istedim. Kabul etti, son emirlerinden birini benim iin yazd.
Bunun bile ka gnlk bir ey olduunu kendi kendime soruyordum.
Bir devletin bat gnlerinde idik. Dyun-u Umumiye ngiliz Dainler Vekili
Sir Adam Block, 1914'te harbe girmemiz zerine stanbul'dan ayrlaca
zaman yle demiti:
- Eer Almanya kazanrsa, siz de Alman kolonisi olacaksnz. Eer
ngiltere kazanrsa mahvoldunuz!
Harbi ngiltere kazanmt.
***
stanbul pek susturucu bir asker sknts altnda idi. Harp mddetince
halk yalnz bir defa hncn doyurabilmiti. O da gene sessizce Sultan
Hamid'in tabutu arkasna taklmaktan ibaretti. Alay yolu stnde baz
pencerelerden balarn uzatan kadnlar:
- Krk paraya ekmek yediren, yirmi paraya kmr yaktran padiahm, bizi
kime brakp da gidiyorsun? diye inlemilerdi.
Harbin sonlarna doru, artk hibir ey ummayan, bir zaferi de bildirse
hibir habere sevinmiyen halkn bu sessizliinden iktidara vehim mi geldi,
nedir, ''Gazetelere biraz serbestlik versek...'' derler. Kimi bunun havadaki
zehri almak gibi faydas, kimi de zararl olacan syler. Talt Paa
glmsiyerek:
- Sanki ne olacak sanyorsunuz? Hrriyeti buldular m gazeteciler
birbirlerine hcum ederler, halk da hkmeti de unuturlar, cevabn verir.
yi de sezmi. Gazeteler nefes alnca, bir eker yolsuzluu dedikodusu
stnde birbirlerine girmiler, hcum etmek iin gene de kendi kendilerini
arayp bulmulard. Fakat zzet Paa kabinesi kurulunca mesele deiti.
Hrriyet - ve - tilf yazarlar, gazetelerde grndler. Daha ilk gnden
nasl bir i boazlamaya doru srklenip gittiimizi anlyorduk.
zzet Paa kabinesi harpte zmir ngilizlerine yardm eden vali Rahmi Bey
veya harp esiri olarak bizden pek iyi muamele gren General Tavshend
gibi baz ahsiyetlerle ortal yokladktan sonra, Mondros Mtarekesini
imzalamaktan baka are olmadn grd.
Sonradan Ali etinkaya ve baz arkadalarnn bu mtarekeyi imzalad
iin Rauf Bey'e (Orbay) niin hcum ettiklerini anlamak gtr. Mondros
Mtarekesi o gnk artlar iinde semek zorunda olduumuz
felketlerin en hafifi idi. Ya mtareke yapacaktk, yahut General Franchet
d'Esperey, ordular ile stanbul'a girerek devlete el koyacakt.
Mesele namuslu hkmet adamlarnn mtareke artlarnn ktye
kullanlmasn nliyecek karakterde olmas idi. Bir mill btnlk
kurmamzda, dman penesi altnda birbirimize girmemekliimizde idi.
Bir ahlk imtihan geirecektik.
Bir mddet sonra limanda dman donanmasn ve ehirde Hristiyan
nmayilerini nasl grp katlanabileceimizi elimizle kalbimizi skarak
dnyorduk.
Geri daha beteri olduunu da hatrlamyorduk. Ya ar Rusyas 1917'de
yklmam olsayd? Mttefiklerle aralarndaki anlamaya gre stanbul
Sakarya kylarna kadar Ruslarn mlk olacakt. 1918'in o haftalarnda
Rus ordular kumandan, ar Nikola'y Dolmabahe Saray'nn rhtmnda
karlyacakt. Daha neye uradn bilmeden, doudan gneye doru,
Adana'ya kadar uzayan bir Ermenistan kurulacakt. Lenin arl devirdii
srada, Rus ordularnn nerede ise Sivas kaplarna dayanm olduunu
unutuyorduk.
Henz stanbul'da bulunan Cemal Paa, Ali Kemal'in kendi hakkndaki bir
yazs zerine kk bir aklamasn gazetelere koydurabilmek iin beni
Boyacky'deki yalsna ard.
- Gazetelerin taknln gryorsun. zzet Paa kabinesi yar yarya
bizden. imdiden ahslarmza hcum ederlerse, yarn ne yapmazlar?
dedi ve Refik Halid, Cell Nuri, tarihi Ahmet Refik gibi baz yazar isimleri
sayarak kendilerine biraz para vermesi faydal olup olmyacan sordu.
- Bilirsin ki ben paral bir adam deilim, dedi. Enver Paa'da Alman gizli
deneinden krk be bin lira kalm. Bunun on be bin lirasn bana, on
be bin lirasn Talt Paa'ya verdi, gerisini de kendine alkoydu.
Bu parann memleketten kaarak darda hizmet imknlar aramak iin
bllm olduunu bir iki gn sonra anladm.
Daha birka gn ncesine kadar son santimine kadar kdnn parasn
demi olduu Cell Nuri'nin gazetesinde bile onun yazsna iki satrlk
yer bulamadm. Her zaman olduu gibi ''ehibb dyi ive- yamada
mephut'' etmek zere idi.
Bir akam st binbir tasa ile bam ve gnlm ar, Bykada iskelesine
karken biri geldi, elime bir zarf tututurdu. Sonra da:
- Acaba Halide Edip Hanm nerede bulabilirim? diye sordu.
Cemal Paa'nn mektubu u idi: ''Olum Falih Rfk, memleketin galeyan,
avam kitlelerini ayaklandrmak iin baz eclaf (reziller) ve esalifin (sefiller)
teebbsleri beni her zaman iin baz naho tecavzlere maruz
brakabilirdi. Memleketin hayr ve selmetine hizmetkr olmaktan baka
hibir emel beslememi olan benim gibi bir adamn esafil-i nas'n arklar
altnda kalmay istemiyecei bedihidir. Binaenaleyh memlekette skn
avdet edinceye kadar, daha dorusu aramza girecek olan ecnebi
kuvvetleri sulh olup vatan gene mnhasran milletin eline brakncaya
kadar madd hakaretlerin yetiemiyecei bir yere ekilmeyi mnasip
grdm. Siyas ve idar ef'al ve icraatnn hesaplarn vermee her an
hazr olduumu herkesten fazla sen bilirsin. Verdiim talimatlar
dairesinde hareket ederek hukuk ve haysiyetimi vikaye (korumak)
etmee alacama itimat ediyorum. Vesikalarm evvelki gibi
kullanarak aleyhimde yaplabilecek her trl iftiralara cevap verebilirsin.
nallah dnmde seni mes'ut ve msterih grrm. Gzlerini perim
olum. Boyacky 1 Terinisani 1334 (1 Ekim 1918)"
Mektubu Sleyman Nazif ve Cenap ahabettin'e de gstermekliimi ve
Yahya Kemal'e selm sylemekliimi de mektubun kenarna yazmt.
Sleyman Nazif ve Cenap ahabettin vaktiyle Suriye'ye gelmiler ve
onun yardm ile ipek alp satmlard. Yahya Kemal de Bahriye Nazrl
ambarndan besledikleri arasnda idi. Cell Nuri gazetesinde dnk
efendilerinin gitmelerini be stuna iri punto ile yle haber verecekti:
Ferre, yefrr, firara... Nazif ve Cenap, adn bile azlarna almyacaklar,
Yahya Kemal ise ilk svenlerden biri olacakt.
Byle klerde herkes bann derdine der. Tek korunma aresi
gemie saldrmaktr. Hcum saflarnda, ok defa, dost dmann nne
geerse buna hi amamak gerektiini kitaplarda okurdum. Mtarekede
kendim de gryordum.
Bu mektubun ''verdiim talimatlar dairesinde'' ve ''resm vesikalarm
kullanarak'' szleri yznden sras gelince anlatacam zere az daha
aslacaktm. ''Talimat vermek'' sz Suriye ve Garbi Arabistan Umum
Kumandan ve Bahriye Nazr Cemal Paa'nn bir ''kalem alkanl'' idi.
Resm vesikalara gelince bende bir kt paras bile yoktu. Sonradan
iittiime gre baz dosyalarn Seyfi adnda bir adamna brakm, o da
korkudan yakmtr.
Talt Paa da Sadrazam zzet Paa'ya bir mektup yollamt: ''Pek
muhterem ve mbarek tandm zzet Paa hazretlerine, memleketin bir
mddet ecnebi nfuz ve tesiri altnda kalacan anladm. Buna ramen
memlekette kalmak ve millet karsnda muhakeme olmak fikrinde idim.
Btn dostlarn bunu tiye (gelecek) brakmak iin srar ettiler. Zat-
fahimaneleri ile istiare edemedim. Mkil mevkide kalacanz ok
dndkten sonra sarf- nazar ettim. Btn hayat- siyasiyemde hedefim
memlekete namuskrane ve fedakrane hizmet etmek idi (1). Btn
servetim zat- ahanenin ikram ettii otomobil paras ile her ay arttrdm
yirmier liradan bin alt yz liralk istikraz- dahil bedelinden ve bir de drt
arkadamla birlikte kiraladmz iftliin devri ile hasl olan paradan
ibarettir. Bunun bir ksmn aileme terk ederek bir ksmn yanma aldm.
Bundan baka nesneye malik deilim. Millete hesap vermek ve
muhakeme olunarak tayin edilecek cezay kemal-i cesaretle ekmek
isterim. te zat- fahimanelerine sz veriyorum. Memleketin ecnebi nfuz
ve tesirinden azade kald gn ilk telgrafnza itaat edeceim. Kemal-i
hrmetle ellerinizi perim, Muhterem Paa Hazretleri. 2 Terinisani 1334
(2 Ekim 1918)"
En yakn gelecekten bile haberli deildi. stanbul'da tam bir kme,
madd ve manev kme devrine giriyorduk. zzet paalar da silinip
sprlecek, ngiliz subaylarnn emirlerindeki bir Krt paasna kanp
divanlar kuracakt. Eski sadrazamn, Harbiye ve Bahriye nazrlarnn
adlarn, sanklar arasnda, yle okuyacaktk: ''Talt Efendi, Enver
Efendi, Cemal Efendi...''
Gene o gnlerde son zamanlara kadar sevitiimiz ve Bahriye
ambarndan beslenmesine yardm ettiim Ahmet Him'in, ngiliz casusu
Sait Molla'nn ''stanbul'' adl gazetesinde irkin bir yazs kt. Suriye'de
Edip Hanm bir sihirbaz kazan kartrrken ben nasl ampanya
iermiim. Halide Edip Hanm Beyrut'ta mektep ilerine bakard.
Kendisini hibir suvarede grdm hatrlamyorum. Alarla, yetimlerle
urar ve Cemal Paa'nn yannda biraz nfuzu varsa, yalnz onlar iin
kullanrd. Ben ise nihayet bir yedek subaydm. Bakalarndan farkm, ara
sra ''Tanin'' gazetesine edeb yazlar yazmak, husus kalem ilerine
baktm iin de ordu kumandan ile beraber stanbul'a gelip gitmekti.
Mtarekeye cebimde 25 lira ile kmtm. ark mektebinden aldm
ayl haftada iki gece kaldm otele brakrdm. Bu yaz hayli gcme
gitti. Birka satr karaladm. Gene benim vastamla bunca iyilik gren
gazeteye gittim. Cell Nuri'yi grdm: ''Vay edepsiz vay!'' dedi. ''Hem siz
hafif yazmsnz, bana braknz. Hakkndan geleyim!''
Ertesi gn gazeteyi atm; hibir ey yok. Telefonla aradm. Biraz souk:
''Biliyorsunuz, imdi ttihatlk davas var. Siz de damgal saylrsnz.
Gazete iin bir ey deil... Fakat size fenalmz dokunmasn diye
yazmadk!'' dedi.
Zavall Him, bir ruh hastas idi. Sonra gene bartk. lmeden nce son
defa beni Haydarpaa garnda uurlad vakit grmtm. Bu da tedavi
edilmek zere Almanya'ya gidebilmesi iin kendisine bir para yardm
salam olduumdand. Gemiteki yle bir vak'adan sonra kendisi ile
hl nasl grebileceimi soranlara:
- Ne yapaym, holanyorum. Siz ttne kzar msnz? Veya enfiyede
ahlk arar msnz? diye cevap verirdim.
Gcme giden bir olay da anlataym: Bahriye Kurmay Bakan Rauf
Bey'in (Orbay) Cemal Paa ile aras iyi deildi. Olabilir. Onun yerine
Bahriye Nazrlna geldi.
Cemal Paa son iktidar gnlerinde beni ararak:
- Biliyorsun, bana Adana'dan dilediim hayr ilerine harcanmak zere bir
hayli para verilmiti. Yirmi bin liras artt, stanbul'a getirdim. Kendi adma
vezne kasasndadr. Fakat benim param deildir. Acaba nereye
verebilirim? diye sordu.
Trk Ocaklar hatrma geldi. Ocan kimsesiz ocuklar okuttuunu da
biliyordum:
- ok iyi... Paray al, gtr. Halide Hanmefendiye teslim et. Nereye
harcyacan o daha iyi bilir. Senedi al, getir dedi.
Dediini yaptm. Halide Hanm da pek sevindi idi.
Bir gn beni Bahriye Nazr Rauf Bey'in istediini sylediler. Gittim:
- Son gnlerde vezne kasasndan 20.000 lira ekilmi. Nedir bu? dedi.
Hikyeyi anlattm. Parann Bahriye ile hibir iliii olmadn da
szlerime ekledim. Cemal Paa memleketi brakrken alp gtrse de
hibir ey kmazd. Rauf Bey:
- Ocak m? Trk Oca ha... Ben yle ey dinlemem. Ya gidip geri alarak
getirirsin, yahut Cemal Paa'y da, Halide Hanm da, sizi de gazetelere
veririm, dedi.
Paray geri verdik.
***
13 Kasmdan beri dman donanmalar stanbul limanndadr. Harp
sulular ile politika zenginlerinden ou memleketten kamlardr. Hibir
gnahlar olmadn sananlar, mesel Hseyin Cahit ve Cavit,
gazetecilere:
- Kamadk, hesap vereceiz, derler.
Bouna bir iyimserliktir bu. Hrriyet - ve - tilf gazetelerinin sulu susuz
ayrd yok. Eski muhaliflerin bata olmak zere kard yahut yazd
gazeteler memleketi harbe sokanlarla Ermenileri ''tehcir'' edenlerin
hemen yarglanmasn istemektedirler.
Daha fenas var: Harp mddetince Tasvir-i Efkr gazetesini birlikte
karan Yunus Nadi ile Velid Ebzziya ayrlmlardr. Yunus Nadi ''Yeni
Gn'' gazetesini kurmutur. Nadi, bir ttihat ve milliyetidir. Velid'in de
vatanseverlii sz gtrmez. Dman zrhllar Galata rhtmna yanat
gnlerde Velid, Yunus Nadi ile hesaplamaya kalkmtr. ki memleket
gazetesi amansz bir boazlama hlindedirler.
Bir manev zl iindeyiz. Edebiyatta bir kelime olarak kullandmz
''inkraz'' denen ey bu mu idi?
Milliyeti Trk ne yapacan, hatta ne dneceini bilmez. Yaamaksa,
nasl ve niin yaamak? lmekse, nerede, nasl ve niin lmek? Acaba
bize ne yapacaklar? Koyu Trklnde phe olmyan Yahya Kemal
bana gelir:
- Ah paralamasalar... Bari ngilizler vatanmz toptan alsalar... Msr gibi
olsak... Msr, Osmanl hdivinin yar-kle Msr akln aran milliyetinin
bombo hayalinde bir bahtiyarlk serab gibi buhar buhar tter.
- nk, diyor, Tanzimatlar bir millet deil, bir vatan yapmaya altlar.
Tarih gsteriyor ki eer millet kalrsa, kaybolan vatan yerine koymak
imkn vardr. Biz paralanrsak, elden ele geersek millet olarak kalabilir
miyiz? Devletin ekildii yerlerde Trkln tkendiini grmyor muyuz?
Fes Kstence'de hamaln, Filibe istasyonunda pabu boyacsnn
banda kalm...
Hrriyet - ve - tilflardan bir ksmnn basit bir forml var: Dvel-i
muazzamann adaletine snmaktan baka aremiz yoktur. Eer onlara
gnahlarmz affettirmek istiyorsak, hemen daraalarn harpiler ve
ttihatlarla donatmaya bakmalyz.
Bir ksm o kadar ki deta sevin iinde. kide bir yznze:
- te battk... der.
Bu sz de:
- yi ki battk... der gibi syler.
Biraz isyan etmek isterseniz:
- Hl m o kafa? diye bir kahkaha pskrr.
Yaamak ve beklemek lzmd. Gen ve cesaretli idim. Gazetecilie
atlmak istiyordum. O srada ''Akam'' gazetesinin ortakl frsat kt.
Bab- li caddesinde Reid Efendi Hannn birka odasna snan
''Akam'' gazetesi kt baskl, az satl, avu kadar bir eydi. ortan
-Necmeddin Sadak, Kzm inasi ve Ali Naci- yazcdan fazla sermayeye
ihtiyalar vard. Bir dostumuz teebbs ele ald. O, Yahya Kemal, Fazl
Ahmet, Rfat Meyyet ve ben Akam sahipleri ile beraber bir irket
kuracaktk. Gnlerce toplanarak, konutuk, daldk. Nihayet ben
babamdan kalma evin satndan arttrdm be yz liray yatrdm,
ngiliz Rfat diye tannan Rfat Meyyet de parasn verdi. Be ortak
olduk.
Bab- li camiinin bitiiindeki krmz ahap binay vaktiyle ttihat - ve -
Terakki tutmu. ine bir iki dz makine yerletirmi. Maksat ''Yeni
Mecmua''y karmak. Hepsi merkez-i umum yelerinden Kk Talt'n
zerinde idi. Ben ''Yeni Mecmua''y da karmak artiyle, binay ve
makineleri devraldk. Ziya Gkalp'n dergisini ziyanna katlanmak
mmkn olduu mddete kardm.
Yeni bina ayakst olduundan, elverili bir toplant yeri idi. st kat
odalardan bir ksmn sonradan Matbuat Cemiyetine kiralamtk.
stanbul'un kalbur st yazarlar ve fikir adamlar ile sk sk buluur,
dertleirdik. Ben gazetenin nc sayfasnn banda ''Gnn fkras''n
yazyordum. Yakup Kadri de bitiiimizdeki ''kdam'' gazetesinin ikinci
sayfasna yerleti. Pek az, geindiremiyecek kadar az kazanyorduk. Hi
olmazsa, iimizi dkebiliyorduk.
Ara-kabine derek yerine Tevfik Paa hkmeti gemitir. Artk saray ve
sarayla oynayanlar, Bab- li zerinde tam hkmlerini yrtmektedirler.
Hrriyet - ve - ttihatlar da padiah ele geirmee uramaktadrlar.
Tevfik Paa kabinesinde Hrriyet - ve - tilf Rza Tevfik'i Maarif Nazr
olarak buluyoruz.
Bir gn kprye doru gidiyordum. Bir otomobil durdu, iinden glerek,
seslenerek Rza Tevfik indi, kar kaldrmda bir ngiliz yzbasna doru
yrd. Bir eyler anlatt zaman, yzba souktu bile...
Bir Osmanl nazr iin bir ngiliz yzbasndan iltifat grmek... O, imdi,
daha bir yl nce am sokaklarnda bir Suriyeli erafn bir Osmanl
kumandan ile selmlaabilmesi kadar, gstermee ve gsterie deen
bir hdise idi.
1908 Merutiyetinin ilk devirlerinde tenkitlerini sevmedikleri iin Zeki Bey,
Hasan Fehmi ve Samim gibi gazetecileri birer gece kurunu ile yere
seren fedayilerden hibirinin, her gn drt stun btn efendilerine,
ereflerine ve tarihlerine svdkten sonra, tek bana, ferah ve kibirli,
''Sabah'' gazetesinden kprye yaya inen Ali Kemal'e yan baktklarn bile
grmyorduk.
Atatrk hakknda ''Bozkurd'' kitabn yazan Armstrong, mtarekede ngiliz
subay olarak stanbul'a gelmitir. Bir baka kitabnda tatl su Osmanll,
Hrriyet - ve - tilf Trkl ve Beyolu Hristiyanlnn stanbulu
hakknda u fikri syler: ''stanbul ehri bir yara. Burada byk idealler ve
ilhamlar yok. Buras kirli sokaklarda yaayan baya insanlarn ehri.
Buras entrika, rezalet, hile, korkaklk karargh. Hain erkekler ve
namussuz kadnlar ehri.''
Zamane eyhlislmnn kendi kapsnda grme nbeti beklediini de
yine bu subay ayn risalesinde yazar.
General Franchet d'Esperey kpr bandan beyaz bir ata binerek ve at
rkt iin kendini selmlayan mzkay krbaciyle susturarak, Galata
nmayiileri arasndan Beyolu'na kt. Bu beyaz at, fetih resimlerinde
kinci Mehmed'in suya at sren 465 yllk hayaletini inedi, geti.
le zeri padiah kovarak Dolmabahe Saray'na kendi yerlemek
istedii havadisini duyduk. Acaba Fransz generalini Dolmabahe Saray
zerinde kendi bayran dalgalandrma fikrinden caydrmak mmkn
olacak m idi? Btn kaygmz bu...
Rahmetli Sleyman Nazif, gazetelerden birinde, bu giri gnne ''kara
gn'' adn vermitir ve birka satrlk bir fkra yazmtr. Franchet
d'Esperey bunu haber alnca:
- Hemen yakalaynz, kuruna diziniz, emrini verir. Kim bilir kimlerin
ricalar zerine Dolmabahe Saray'na yerlemek ve Sleyman Nazif'i
kuruna dizdirmekten vazgeer.
Bu zl gittike arlaarak Yunanllar zmir'e ve Mustafa Kemal
Samsun'a kncaya kadar srp gidecektir.
stanbul'da hayat denebilecek ne varsa, birka gn iinde Trkln
havasndan kt. 1911'den, hele Rumeli'yi kaybettikten beri durmadan
den stanbul'un Birinci Dnya Harbinde ekmedik ilesi kalmyan
Mslman semtleri bir g hli gsterir. Hemen btn mlkler,
mcevhere benzer eyler Emniyet Sandna veya tefecilere rehin
verilmitir. Atina Bankas, Trk mal satn alacak olanlara hesapsz kredi
aar. Gazetelerde ikide bir, satmaynz, gmeyiniz, konulu yazlar
okursunuz.
Kendi kendime dnrm: Eer o hl devam etseydi ne olurduk?
Padiahn sarayndan son memurun yuvasna kadar, cemiyetin ba
hazneye bal idi.
Galata kaynamakta, Beyolu enlik iinde, biz ise ehrin bu yakasnda
birbirimizin boazna sarlm, svp duruyorduk. Sevmediklerinden
almak iin igal casuslarna yanaanlar oktu. Bir sabah gazetelerde
Asquit'in u szlerini okumutuk: ''Asrlarn grd en aalk idareyi
tahrip ederek ileriye doru bir adm attk. Byk hasta, lm deinde.
Birok defalar pimanlk getirmitir. Bu hastann milletler ailesi ortasnda,
bir er kuvveti olarak son gnlerini yaadn umut edelim. Mezar
stne yazlacak kitabenin ne olacan bilmiyorum, fakat Osmanl
Devleti bir daha bs- bdelmevte nail olamyacaktr.''
Hemen o gn Maarif Nazr:
- Elbet. Elbette, diyor, malp deil miyiz? stediklerini yapacaklar.
Ertesi gn halkn ylgnl iinden bir ses kyor. Bu ses Kadky
kadnlarnndr. Kimdi bu hanmlar bilmiyorum. Gazetelerin koymaya
cesaret ettikleri telgraf u idi: ''anakkale mdafaasn yapan ehitlerin
muazzez ruhlar nnde Trk kadnlna ve medeniyet lemine hitap
ediyoruz. Limanmza girdiini grdmz ahenin kalelerin karaya
kardklar yarm milyon askeri denize dken milletimizi malp
addetmiyoruz. Peelerimizi yrtan, sonra da cihan hrriyeti namna harp
ettiklerini iln edenlere teessf ediyoruz. Mill hukukumuzu ve ismetimizi
muhafaza edecek hkmet ve erkek yoksa, biz varz.''
Byle seslerle ara sra , yanm yreimizin serinliini duyardk. Bu
sesler Anadolu ihtillinin ilk mjdeleri idi.
O gnlerde halk kbuslarndan biri de Ayasofya'dr. Ara sra stanbul
semtlerinin sessiz ve gaml durgunluu stnden bir rperi geerdi. Bir
gn leye doru Glhane kapsndan Sultanahmed'e doru lgnca bir
akna rastladm. Sanki dalgalar beni kapt, iine katt.
- Ne var? diye soruyordum.
Heyecandan bitkin sesler:
- Ayasofya'ya an takacaklarm... diyor.
Camiin kapsna kadar gidiyoruz. Avlusunda silhlarn atm, ayaklarn
germi askerler var.
Rahat bir nefes alyoruz.
Bunlar kravatsz, tral, eski esvapl fakir halk adamlar...
Kar yakadan gelen haberler ise ktdr. Tatl su Trk, halk
strabndan syrlmann ve yabanclara sokulmann yolunu bulmutur.
te size o zamandan kalma bir not: ''Orada ngiliz zabitinin dizini baca
ile saran kadn. Barlar, kabareler, mzkalar. Burada sandklarnn dibini
kartrarak son ilemeli pekirini ve gm parasn arayan halk kadn.
Bedestende stleri balar eski, sesleri titriyerek, bezirgndan fiyat
sormaa utanan, sapsar yzlerinde kkl bir stanbul hzn yalanan
kadnlar...''
ngiliz subay Armstrong'un da notlar vardr: ''stanbul'da hayat en,
gnahkr ve zevkli idi. Gazinolar iki ve dans ile dolu idi. Vatann
dnen yoktu. Tokatlyan'a gidip orkestray dinlemek, gzel kzlar
baklarla yakalayarak masalar arasnda dans etmek, Marmara adalarna
giderek denizde yzmek hotu. Evler, arabalar, motrler emre hazrd.
ili tarafnda Trk hanmlarnn da katld aylar verilmekte idi. Bu
hanmlar beni krk dkk Trkemle konumaa tevik etmekte ve
benim ok iyi Trke konutuumu sylemekte idiler. Hlbuki bu doru
da deildi. Fakat o kadar methediyorlard ki pabularmn ayamda
uzadn, mahmuzlarmn her yere takldn hissediyordum.''
''Ate ve Gne''i bugnlerde kardm. Durmadan ktlenen gemi
iinden millet kahramanlnn birka hikyesini kurtarmaa alyordum.
Bir iki fraya daha ihtiya var. stanbul'un mtareke dekoru iine Ruslarn
gn de katmak lzm. htill ordularnn yklmasndan umut
kesilmitir. Hanedann sa kalan prenslerinden, arn son Hariciye Nazr
arikof'a kadar, generaller, amiraller, Boleviklerin elinden yakasn
kurtarabilen btn burjuvalar stanbul'a geliyor. Yklan Rusya, Osmanl
saltanatnn bakentine snmaktadr.
ngilizler, yerli Hristiyan polisleri aracl ile ehrin iinde ve yazlklarnda
Trk ailelerini evlerinden kovmakta ve gmenleri yerletirmektedirler.
Yuvalarn ellerinden almak antaj altnda Trk halk soyulup
durmaktadr. stanbul'a kendi ordularnn ve donanmalarnn arkasndan,
''sahip'' ve '' ''hkim'' olarak gelecek olanlar, ehrin sokaklarnda srnr
grmekten bile, vatan acs ile, ferahlanamyoruz.
Eski Erzurum valisi rahmetli Tahsin Bey anlatmt. Harpten nce Beyolu
Mutasarrf iken kendisine haber verirler. Rusya Bykelisi Bykdere
rhtm zerine dikilen telefon direklerinden sefarethane karsna
denlerin hemen kaldrlmasn ister. Yoksa kavaslar ile sktrp denize
attracan syler. Yreinin yumuaklna getirip izin almak imkn olup
olmadn bir denemek iin mutasarrf, Bykdere Rus elilik binasnda
sefir hazretlerini grmeye gitmi. Kapdan girdii vakit, sefir
merdivenlerden inmekte imi:
- Kimdir bu adam? diye sorar.
- Beyolu Mutasarrf imi, sizden bir ricada bulunmaya gelmi, derler.
- Beyolu Mutasarrfnn benimle ne mnasebeti var? Bir diyecekleri
varsa sadrazamlar gelip konuur, yle syleyiniz, der ve Tahsin Bey'i yz
geri evirir.
Mtareke gnlerinde Tahsin Bey evinde kzna Franszca dersi vermek
iin Rus muhacirleri arasndan ucuzca bir hoca arad vakit kimi bulsa
beenirsiniz? Kendini kap eiinden kovan bykeliyi. Kibarlk edip
vak'ay hatrlatmaz bile!
Henz baka yerlere gidemedikleri iin stanbul, Rus gzelleri ve kibarlar
ile dolu idi. Onlarla beraber Beyolu lokanta ve gece lokallerine bsbtn
baka bir slp geldi. Eski Rum ve Levanten havasndaki bu deiiklik
pek cazibeli idi. Ruslar harcayc ve elenici millettirler. Trklerden paras
olanlar veya mallarn satp para edinenler de yle idi. Byk facia
ortasnda bir israf ve sefahattir gitti. Tripolar ve ak tuzaklar birok
ocaklarn snmesine sebep olmutur. Gmenlerin mcevherleri ve
deerli eyalarnn ou da stanbul'da tefecilerin elinde kald.
Florya'y aanlar da gmenlerdir. Osmanl devrinde ne Trkler ne de
Hristiyanlar ak denizde ykanma, hele gnelenme merakls deildiler.
Sosyal hayata hi allmadk bir serbestlik geldi. Son aile hatralarn
mezada ve rehine veren Osmanl kibarl artklar ile Rus saray ve
konaklarnn yurtsuz gmenleri arasndaki bu trajik kaynamaya hznle
bakardk. Rusya'y kan gtrmektedir. Anadolu'da ise, haydut eteleri,
anari ve paralanma korkusu iinde, sekiz buuk asrlk Trklk kaderini
karartmakta idi.
Beyolu'nun o devir hatralar arasnda Yunan generalinin oturduu
binann kbusu da vardr. Balkonuna Yunan bayra ekildii zaman, halk
zorla selma dururdu. Trkler geilerini bu zamana raslatmamak iin
hesapla yola karlard.
Trklkten de kaan kaana idi. Bir gn dostlarmdan biri nefes nefese
matbaaya gelerek, Beyolu caddesinde Osmanl bykelilerinden birinin
olunu Kafkas esvabiyle grdn, bir felketmi gibi haber verdi.
ivesi ivemizden, kafas kafamzdan nice tandklarmzn Krt
olduklarn anlyordu. ''tihat'' Abdullah Cevdet'in yaz yazd gndelik
gazetenin ad ''Jin'' idi. Bunun Krte ''Hayat'' demek olduunu
renmitik.
ttihatlar hapistedir. Ziya Gkalp da onlarla beraber. Bir gn, igal ua
sabah gazetelerinin birinde bir milliyeti yazarn, Akagndz'n (1) u
fkrasn okuduk: ''Ah ne yazk ki onu asacaklar. Yemin ederim ki
asldn istemiyorum. Hrmet ettiim bir zatn bir fikri vardr ki ne
gzeldir: Ziya'nn kafatasna bir dzine nalnc ivisi akmal. Yaya olarak
Anadolu'ya karmal. Kasaba kasaba, ky ky, oba oba gezdirmeli.
Eyvah byle yapmayacaklar da onu asacaklar. Ne kadar yazk! Ne kadar
adaletsizlik.''
Bu, iledii bir su zerine tabi cezasn eken eski bir ttihat idi.
Trklk ve Trkler, hi politikaya karmasalar bile, sulu ve
sorumlular arasndadr. Mtareke edebiyatnda cinayet yerine geen
eylerden biri de ''Trklerde milliyet hissini uyandrmak'' idi. Sanki btn
felketlere o yzden uranmt. Maarif nazrlarndan biri kraat
kitaplarndan ''Trk'' kelimesinin karlmasn emretmitir. niversiteden
Trk profesrler tasfiye edilmitir. Ne ac eydir ki bu tasfiye iinden
kurtulmak iin, Ziya Gkalp'n en yakn mezleri Damat Ferit
hkmetlerine yaranmak yolunu bulmulard.
Geen mtareke tarihini yznden okursanz, stanbul politikaclarnn
ikiye ayrldn grrsnz: Vatanseverler, vatan hainleri!
Mesele o kadar sade deildir.
Acaba baz tannm kimseler zerinde bir deneme yapsam, iin iinden
daha kolay kabilir miyim?
***
1917 yaznn scak bir gnn hatrlyorum. Yahya Kemal'le can
skntsndan ne yapacamz dnyorduk. Arkadam:
- Ali Kemal'i tanr msn? diye sordu.
- Hayr.
- Gel gidelim, tuhaf bir adamdr, dedi.
Servet-i Fnun devrindeki Hseyin Cahit - Ali Kemal tartmalarn
okuduumdan beri ismini bilirdim. O vakitler Hseyin Cahit stanbul'dan
hi kmam tam bir Garpl, Ali Kemal ise stanbul gazetelerine Paris'ten
yaz gnderen alaca bir arkl idi. Biri gen nesle tenkit rnei vermek
iin Hyppolite Tain'in Balzac hakkndaki yazsn Trkeye evirirken,
teki Paris hayatna ait yazlar Arap airi Mtenebbi'nin Arapa beyitleri
ile donatrd.
Bir gn ''kdam'' gazetesinde Ali Kemal'in Elize Saray'nda Cumhurreisini
ziyaret ettiini hikye eden bir Paris mektubu kyor. Bu mektubun
Figaro gazetesi muhabirinin yazsndan kopye edilmi olduunu Hseyin
Cahit Servet-i Fnun'da tehir eder. ki yazar ondan sonra galiba hi
barmamtr.
Ben erkenden Edebiyat- Cedide'ye balandm iin, Ali Kemal'den adn
daha rendiimiz zaman soumutum. 1908 Merutiyeti gelince
Hseyin Cahit ''Tanin''i kard ve memlekete Paris'ten hrriyet
kahramanlar arasnda dnen Ali Kemal'e Abdlhamid'den ald paralar
ne yaptn soran bir fkra neretti. Cahit ttihatlarn gazetecisi idi. Ali
Kemal, muhalefet safna geti. lk Merutiyet aylarnda ttihatlardan
''hain'' damgasn yedi, i kargaalklar srasnda Avrupa'ya kaarak idam
edilmekten kendini kurtarabildi. Galiba Bahriye Nazr Cemal Paa'nn
yardm ile ok sonra stanbul'a dnd ve kesine ekildi.
Arkadamla beraber Fndkl ve Cihangir taraflarnda ksa bir yokuu
trmandk. Ahap bir evin ikinci katna ktk. Ev sahibesi, bir eski devir
mirinin kz, kibar ve sade, fakat Frenk terbiyesiyle yetimi stanbul
hanmlarndand. Patiska entarisi ile bizi yalnayak ve terlikli karlayan Ali
Kemal ile, bize ay ikramna hazrlanan hanm arasndaki aykrlk hl
gzmn nnden gitmez.
Harbin nasl biteceini grmemek iin pek saf olmalyd. Dnrken akl
zorlyan byk faciann baz kimselerde sevince benzer bir duygu ile
beklendiini o gn Ali Kemal'den sezindim.
Arkadam, biz harbe girdiimiz iin Rusya'nn ykldn, hi olmazsa o
beldan kurtulduumuzu syleyince, ev sahibi de bir fkra anlatt: Berlin
elimizi bir husus ava davet etmiler. Ormanda onu da bir kaya bana
yatrmlar. Kendi avlyaca aynn hangi taraftan geleceini de
gstermiler. Eli sapsar kesilmi. Gzn yola dikmi. Hem bekler, hem
de iinden avn yolunu arp bir baka yana gitmesine dua edermi.
Derken koskoca bir ay homurdanarak kagelmez mi? Bizim eli
sendelemi, kayadan yuvarlanp dm. Fakat tesadfe baknz ki
elindeki tfek taa arparak ate alm ve ayy tam alnndan vurmu.
Herkes akn akn stn ban temizlemee uraan elimizin
yanna gelmiler, niancln tebrik etmiler. Bizim de Rusya'y
ykmzn hikyesi byle idi. Sonra: ''O da mahvoldu, fakat ben dahi
elden gittim!'' msran syleyerek bir kahkaha att.
Ali Kemal, Hseyin Cahit'in kaaca ve kendisinin bir gazeteye
yerleecei gn beklemekte idi. Hain olduundan m? Hangi manaya?
Ali Kemal parasz lmtr ve yabanc uakl yapacak bir mizata da
deildi.
Ali Kemal bir Tanzimatdr. Ne istikllci ne de milliyetidir. Fakat huyu
suyu, ahlk, slubu ile zamannn tam ''mill''si, o gnk toplumun
yetitirdii normal bir insan tipi idi. Ona gre Osmanl Devleti ancak
dvel-i muazzamann himayesi altnda yayabilir. Hatta, ayn devletlerin
teminat ile merut bir hayat evrimi geirmelidir. Trkler kendi balarna
kaldlar m, ttihat - ve - Terakki rejiminden baka trlsn yapamazlar.
Ne ekonomilerini ne de maliyelerini dzeltebilirler. imdi buna bir ey
daha eklemek lzmdr: Ali Kemal, bu memlekette diledii gibi yazarak
yaayabilmek iin, imtiyazl yabanclar kadar arkal ve teminatl olmal idi.
ttihat - ve - Terakki, yahut ona benzer milliyetiler iktidara geldi mi, Ali
Kemal iin mrn gurbette ve hapiste geirmekten baka are kalmazd.
Ali Kemal bu yzden, mtarekede amansz ttihat dmanl yapacakt.
Bir ttihat isyan sayd, yahut nasl olsa yle bir rejime varaca iin
Kuvay- Milliye'nin de hasm olacakt. Bir zafer havadisi duyduu zaman
bile:
- Evet iyi, iyi ama, tarihimizde zafer mi yok, eer bunun faydasn grmek
istiyorsak, Mustafa Kemal artk ii dvel-i muazzamann gvenecei bir
Bb- li'ye brakmaldr, diyecekti.
Unutulmamaldr ki, Osmanl saltanat bir yar smrge idi.
Kapitlsyonlar rejimi altnda idi. Osmanl ideali dvel-i muazzamann
kontrol altnda ''tamamiyet-i mlkiyesini'' toprak btnln
koruyabilmekten ibarettir. Kaytsz artsz bamszlk, bir ihtill ve zafer
parolasdr. Merutiyet Trklnn gayesi de, hi phesiz bu
topraklara btn kaynaklariyle Trkleri sahip klmakt. Ama bu uzak,
hayale benzer bir amat. Ali Kemal, o kadar Trk hlli iken, Trkle
kar idi. Satlm bir adam deilse de kaybolmu bir adamd.
Damat Ferit Paa da yle bir kafa ve ruh kuruluudur.
kinci bir tip vardr: Abdullah Cevdet, kinci Merutiyet'ten nceki gizli
edebiyat kahramanlarndan biri idi. evirme kitaplarn Beyazt'taki Acem
sahaflardan bin bir korku ile alp yataklarmzda okurduk. Merutiyette de
''tihat'' dergisi en ileri fikirlere ak grnrd. Ltin yazsna balang
olmak zere ilk defa Ltin rakamlarn dergisinde, kitaplarnda kullanan
odur. Jn Trkler Avrupa'da, onun ne gvenilmez bir ahlk olduunu
sezmiler ve kendisini aralarna sokmamlardr. Abdullah Cevdet, eline
frsat der gibi olunca, bir hrriyetiden beklenen eyin tam aksini
yapmtr. Abdullah Cevdet'in Trk milletinden hibir hayr ummadn
sonradan renmitik. Anadolu Trklerine Avrupa kann alama fikrini
ileri srmt. Birinci Dnya Harbi srasnda onun bir fkrasn
duymutum:
- Ne dersin doktor? Balkan ordularna kar gnde zlp dalalm
da ngiliz ve Fransz ordularn anakkale'de denize dkelim.
- yledir evlt, yledir. Balkanlar'da bize vahet hcum etti, ona hemen
kucamz atk. Medeniyete kar dayatma hassamz bilinen bir eydir.
Nitekim mtareke olunca Abdullah Cevdet'in ngilizlere snarak onlarn
deta emri ile shhiye mdrln aldn duymutuk. Krtlk davas
peine denlerden biri de o idi.
Mtareke gazetecilerinden ve politikaclarndan Sait Molla, tam bir cretli
yabanc uadr. Ho yzl, gsterili de bir molla idi. Fakat onun iin
satlmyacak hibir ey yoktur.
Mtarekedeki milliyetilik ve Kuvay- Milliye dmanlarn bu tip
arasndan ahslandrabilirsiniz. Fakat en iyi niyetlisi de vatansever
Osmanldan ve Trkten bir noktada farkl idi: Vatansever Osmanl ve
Trk, cesaretli ve azimli ise, bu topraklar bu millete mal etmek iin her
trl fedakrla girer. nanmyorsa ve zayfsa bile, kahramanlar bir frsat
hazrlad zaman, ona kar durmaz. Bilkis, baar kazanmasna hi
olmazsa dua eder. Tevfik Paa ve ona benzer Osmanllar byle yaptlar.
Byle yapmamalar iin hibir sebep olmayanlar da ttihat kini yanl
yola srklemitir. Politikada kin, ok defa akl yenmitir.
Vatandaa hak ve hayat gvenlii veren adaletin, topluluu bu trl
hastalklardan koruma gibi gzel bir sihri vardr. Bu millet, hrriyet diye bir
hak tanmad zamanlardan beri adaleti aramtr. Hrriyetler dahil,
milletten bu adalet susayn gidermemitir.

Dalma

Tarihin byle ac ve karanlk gnlerinde en byk tehlike i ktr. Biz
harbe girdikten sonra byk devletler arasnda birtakm paylama
tasarlar yapldn biliyorduk. Arap lkelerini kaybetmekle
kalmyacaktk. Mara'la birlikte Kilikya'ya doru alt vilyetimizde
Ermenistan kurulacakt. Antalya evresi talya'ya, Kilikya evresi
Fransa'ya verilecek, bu iki devlet ayrca nfuz blgeleri edineceklerdi.
Fransz nfuz blgesi Sivas'a kadar uzanmakta idi. Trkleri Avrupa'dan
karmak, stanbul ve Boazlar' zel bir rejim altna almak davasnda
ngilizlerle mttefikleri arasnda anlamazlk yoktu. Trakya Yunanllarn
olacakt. zmir iin henz bir girime yoksa da Avrupa gazeteleri
sylentilerle dolu idi. Wilson prensiplerinden faydalanma hakkndan
yoksun etmek zere Wilson'un bar notasna verdikleri cevapta
mttefikler, Hristiyan ve yabanclar Bat medeniyetine dman Trklerin
elinden kurtarmak ve Trkleri Avrupa dna atmak artlarn ileri
srmlerdi.
ngilizler padiah ve Bab- li'nin emirlerine boyun ediklerini grnce
Trkiye iinin kolayca zmlenecei inancna varmlard. Padiah
vatansever zzet Paa kabinesi ekildii gn Dolmabahe camiindeki
selmlk treninde Bahriye Nazr Rauf Bey'e (Orbay):
- Millet bir koyun srsdr. Ona bir oban lzmdr. O da benim, demiti.
Milletin ngiliz ua gz ile bakt Damat Ferit Paa'ya sadrazamlk
verilmesine dokunan Meclis Reis Vekili Hseyin Kzm Bey'e de:
- Ben istersem Rum patrikini de, Ermeni patrikini de getiririm.
Hahamban da getiririm, cevabn vermiti.
ngilizler Trk ordusunu diledikleri gibi kullanmak iin yirmi be ordu ve
kolordu komutann geri artmlar, bazlarn da tutuklamlard.
Soysuz Osmanl aydnlarn bir yana brakalm. Vatanseverliklerine hi
phe olmyanlarn imzalad bir tarih belge 1918'deki i kn ne
kadar derinlere kadar gittiini gsterir. Belgenin Trkesi yok edilmitir.
Fakat ngilizcesi Amerika D Bakanl arivinden alnp Ankara
niversitesi Tarih Aratrmalar dergisinin III nc cilt 4-5 inci saysna ek
olarak yaynlanmtr. Birinci imza Halide Edip, sonra sras ile Yunus
Nadi, Ahmet Emin, Velid Ebzziya, Cell Nuri, Necmeddin Sadak gibi
isimleri gryoruz. Bu dileke Trk Wilsoncular Birlii adna 5 Aralk 1918
tarihi ile Amerika Birleik Devletleri Bakan Woodrow Wilson'a verilmitir.
Belgede Trkiye'deki dinler ve rklar meselesinin zmlenmesi iin
Amerikan yardm istenmekte, Trkiye vatanseverlerinin ve aydnlarnn
tarih ve geleneklerinden ve rklar aras anlamazlklardan dolay kendileri
tarafndan kabul edilecek herhangi bir sistemin bir mstebitlie
soysuzlaaca kansna vardklar bildirilmektedir. Bu sebeple kendi
milletlerinin, belirli bir zaman iinde, devlet ilerini bilen yabanc bir
idarenin ynetimi altna sokulmya ihtiyac olduu inancndadrlar.
Dilekleri, gelimemi ve geri kalm bir milleti belki bir zaman iin
eitmektir. Belge bu nszden sonra artlara geiyor: 1- Padiahn
hkmranl ve Trkiye iin merut bir hkmet ekli korunacaktr. 2-
Btn seimlerde nisb temsil aznlklarn hakkn temin edecektir. Btn
Osmanl uyruklar, en alttan en ste kadar, hkmet memurluklarna
alnacaktr. 3- Finans, tarm, endstri, bayndrlk, eitim bakanlklarnn
her birine uzman yardmclar ile birlikte bir Amerikan bamstear
getirilecek, bu mstearlardan kurulu Amerikan komisyonu yeni esaslara
gre gereken reformlar yapacak, yeni metotlar getirecek, sosyal refah
ve retimle ilgili btn almalar dzenliyecek ve tamamiyle idare
edecektir. 4- Adliye reformu iin Amerikan mstearnn uygun grecei
memleket ve milletlerden seilecek uzmanlardan bir heyet kurulacaktr. 5-
Jandarma ve polis ileri bir Amerikan umum mfettiine ve onun
seecei memurlara braklacaktr. 6- Trkiye'nin her vilyetinde grevi
yerli idarede reform yapmak olan bir Amerikan bamfettii ile ona bal
uzmanlar bulunacaktr. 7- Bu ekildeki yerli idare her vilyetin zel olarak
ve en iyi yolda gelimesi iin Amerikan yardm ile yrtlecektir. 8-
Amerikan ynetimi en az on be, en ok yirmi yl srecektir. Amerika'da
ynetmesi istenen Trkiye'nin snrlar bar konferansnda tesbit
edilecektir.''
Viyana kaplarna kadar giden koca Osmanl mparatorluunun son
aydnlar, hem de koyu milliyeti aydnlar kuann son sz bu idi.
Paris'te Osmanl Devletini ortadan kaldrmak istiyenlerin, gereke olarak
bu belgeyi yabanc dillere evirmekten baka kullanacaklar hibir
zahmetleri yoktu.
Snrlarmz bile bizi medeniyetlerinden saymyanlarn keyiflerine
brakyorduk. Ordumuz iin tek bir szmz yoktu.
Kendi kendimizden kurtulmak istiyorduk.
1918 Aralnda btn ekonomi, btn i ve d ticaret, bakkallara kadar
arlarmz, kadrolarnda bir tek Trk bulunmyan banka ve imtiyazlar,
irketler, hepsi Hristiyan, Yahudi veya ecnebi idi. Su, k, gaz, her trl
ulatrma, telefon, rhtmlar ve limanlar, fenerler hepsi yabanclarn elinde
idi. Trk halk ynlar medrese eitimi altnda, vicdan ve kafa karanl
iinde idi. Sivil eitim pek kk bir aznlka benimsenmiti. Amerika
phesiz Ermenilerin yurtlarna dnmelerine engel olmyacakt. Trklere
Hristiyanlardan farkl davranmasa bile, onun idaresi altndaki bir
Trkiye'nin 1919+25=1944'teki durumunu gz nne getirir misiniz?
Trkiye Trklerinin bugnk Bulgaristan veya Yunanistan yahut
Yugoslavya Trk ve Mslmanlardan ne fark kalacakt? Acaba Amerika
Trkiye'yi ka otonomiden kurulma bir federasyon olarak brakacakt?
kn bir iki rneini daha verelim: Sleyman Nazif, ki Fransz
askeri stanbul'a girdii zaman ''Kara gn'' diye yazd bir fkra iin az
daha kuruna dizilecekti, Veliaht Mecit Efendinin de bulunduu bir
toplantda stanbul'u gz yalar iinde coturdu idi, Rauf Orbay'n Malta
hatralarnda anlattna gre bir gn koca vatansever komutan Yakup
evki Paa'ya:
- Vatanlar nehirler snrlamtr. Siz de ben de Frat'n br yakasndayz.
Trk saylmayz. ngilizlere bavurup srgnden kurtulalm, demi ve
hayli hakaret grmt. Ayn Sleyman Nazif Mihran'n gazetesinde Ali
Kemal'e snd ve ''Sen hakl imisin!'' dedi. ''Akam'' da kendisine pek
ar hcumlarda bulunmutum.
Sevres Antlamas padiah delegelerine verilirken Clemenceau'nun
mttefikler adna verdii nutkun yukardaki belgede birinci snf
vatansever Trk aydnlarnn sylediklerinden fark var m idi: ''Ne are ki
Trk milletinin deerleri yannda baka unsurlar idare edebilmek yeterlii
gremiyoruz. Tecrbeler pek uzun bir zaman iinde o kadar ok
tekrarlanmtr ki sonucu zerinde hibir pheye dlemez. Tarihte
birok Trk baarlar, birok da Trk felketleri vardr. Baarlar birtakm
yabanc kavimleri Trk egemenlii altna alnmasndan, felketleri ise bu
kavimlerin o egemenlikten yakalarn kurtarmalarndan ibarettir. Ne
Avrupa, ne Asya, ne de Afrika'da hibir zaman, Trk egemenlii altna
giren bir memleketin madd refah ve meden dzeyi dmedii
olmamtr. Sonra bir memleket zerinden Trk egemenlii kalknca o
memleketin madd refah ve meden dzeyi ykselmediini gsterir hibir
misal de yoktur. Trk savata kazandn barta feyizlendirecek yeterlii
gstermemitir.''
Folklor tipi iirlerini o kadar sevdiimiz ve fkralar ile o kadar
elendiimiz, tam ''mill'' tipte Rza Tevfik, ki Maarif Nazr ve delege
olarak Paris'te gitmiti, antlamay pek ar bulup bir defa da padiaha ve
onun vezirler meclisine (1) danmak karar veren heyete kzm ve
gazetecilere yle demiti:
- Clemenceau bizi bir hayli iyi halad. ler tutar yerimizi brakmad.
Yerden ge hakk vard ya hoca adamn. Fakat bizimkiler meram
anlyacak takmdan m? Elimize verilen sulh muamelesini hemen orackta
imza edip iin iinden kacamz yerde bir ey yapmadan dnyoruz.
Neymi? Bir daha padiaha arz etmek lzmm. Yahut da nazrlar
meclisinde grlmesi gerekirmi. Bu da yetmiyormu gibi sadrazam
paa, Allah selmet versin, bir de yan Meclisi'nin fikrini almaa
mecburuz, demesin mi? Clemenceau'yu da beni de hafakanlar
bouyordu...
***
ngilizlere gre, padiah onlarla, Bab- li onlarla, ordu datlm, Enverci
ordu ve kolordu kumandanlar ayklanmtr. Belli bal ttihatlar
tutulmu ve hapse atlmtr.
Trkiye'de her ey yaplabilir.
Trakya Yunanistan'a, Dou geniliyecek olan Ermenistan'a, zmir ve
Hinterland Yunanistan ve talya'ya, Kilikya Franszlara verilmek korkusu
iindedir. Hrriyet - ve - tilf Partisi byk devletler ne yaparlarsa hepsini
hakl bir ceza gibi grmektedir. Her vatansever ttihat, her ttihat da
Ermeni ldrmek ve Trkiye'yi savaa sokmak sulusu. Nereden bir
protesto sesi gelirse ona hemen ttihatlk damgas vurulur. Bununla
beraber bazlarnn merkezi stanbul'da da olsa Dou, Gney, Ege ve
Trakya'nn haklarn korumak iin mill dernekler kurulmutur. Bunlar
danktr. Her biri kendi blgesinin kaygsnda. Yaptklar da o blgelerde
Trklerin ounlukta olduu gsterici istatistikler toplamak ve yaynlarda
bulunmak. Dounun bat ile, kuzeyin gneyle ilgisi yok. nk ''ba'' yok.
''Toplayc'', ''birletirici'' yok. Vali, kaymakam, jandarma, polis, asker
stanbul'a bal. Hkmet boyun eicilerin elinde. Ama yurtta:
- Hayr... sesleri var. Hele Ermeniye, Ruma kle olmak bu Trkl
ldrtc bir ey... Ne yapmal?..
Evet ne yapmal? Daha Mondros Mtarekesi imzalanr imzalanmaz
Adana'ya gidip bu suali Yldrm Ordular Kumandan Mustafa Kemal'e
soralm: Mustafa Kemal diyor ki: ''Kumandasn zerime aldm kuvvetler
unlard: Birinci ordu, karargh Adana. Yedinci ordu. Hicaz kuvvetleri ve
Maan'da baz birlikler... u tedbirleri dnyorum: Dorudan doruya
elim altnda bulunan kuvvetleri geirdikleri felketlere ramen gene
gerek kuvvetler hline getirmek, dzenlemek, ayklamak, glendirmek!
Hicaz ve Maan'da bulunanlar hi hesaba katmyordum. Onlarn esir
dmee mahkm olduklarn daha iki yl nce Enver ve Cemal paalara
sylemitim. Musul yaknlarndaki altnc orduyu faydalanlabilir bir hlde
grmek isterdim. Bu maksatla ordunun kumandan ile dorudan doruya
haberlemee giritim. stanbul ve anakkale evresindeki kuvvetlere
umut balamyordum. Douda Azerbaycan ve ran'da bulunan ordularla
hibir temas ve ilikim yoktu. Aden kapsn zorlyan Sait Paa tmeninin
varln hatra bile getirmiyordum. Fakat her eyden nce elim altnda
bulunan iki orduyu istediim gibi kuvvetlendirmek, btn felketlere
ramen Trk sesini duyurabilmek iin lzmd. Bu yolda ie koyuldum.
Bana yardm eden ordu, kolordu kumandanlar ve kurmaylar her ihtimale
kar benimle olmya sz vermi ahsiyetler idi. Byle olmyanlar birer
bahane ile uzaklatrdm.''
Bu srada stanbul'dan Mondros Mtarekesinin imzaland haberi ve bu
ordunun da mtareke artlarna gre grevlerini yerine getirmesi emri
geldi.
Yldrm Ordular Grup Kumandan Mustafa Kemal Paa memleketi ve
milleti iin olduu gibi, kendisi iin de yeni bir devir baladna m
hkmetmitir, nedir, mtarekename artlarn ve bunlar zerinde Bab- li
ile tartmalarn bez kapl bir cep defterine geirmitir. Sayfalarda krmz
mavi kalemle iaretleri ve ara sra ''benim imzam'' gibi notlar vardr.
Mustafa Kemal, son a Trk tarihinde parlayp snen birok hretler
gibi tesadflerin adam deildi. Onun askerlik ve reformculuk hayat, ta ilk
genliinden beri henkli ve hibir zaman elimiyen bir gelime gsterir.
1918'de Suriye kuzeyinde Birinci Dnya Harbinin son savan veren
Mustafa Kemal Paa, henz gen bir kurmay subay iken Arnavutluk
isyannda, sadece sanat stnl ile kendini belirten ve arkadalar
arasnda imtiyazlandran Mustafa Kemal Bey'dir.
ankaya sofrasnda konuan Atatrk de, daha Merutiyetten nce
Selnik birahanelerinden birindeki masasnda konuan Mustafa Kemal
Bey'in tpksdr. Kafas bin bir fikirle, ii bin bir ihtirasla kanar, fakat hibir
zaman aklnn yolundan amaz. Onda idealist ve realist i ie girmitir.
Daima ateli ve o kadar hesapldr. Deh uzun bir sabrdr, demiler.
Mustafa Kemal hi acele etmemi, eline geen hibir frsat da
karmamtr.
31 Ekim 1918'de Trkiye, Birinci Dnya Harbini Almanya ve Avusturya
imparatorluklarn yenerek kazanan byk devletlere teslim olmutur.
''Yapacak bir ey kalmamt.'' Trkln kaderi zafer devletlerinin
ltuflarna bal idi. Gemi ve yklm idareyi btn sular ile harpi
liderlere ve onlarn partisine mal ederek ve bunda ne kadar samim
olduumuzu gstermek zere hele ngilizlere tam bir boyun eile
balanarak, ''ne verseler ana akir, ne klsalar ana ad'' tevekkl
kapsndan ayrlmamal idik.
O gnlerde memleketin hibir tarafnda hibir dayanma yoktur. Mtareke
artlar, sadrazam ve Bakomutanlk Kurmay Reislii tarafndan Yldrm
Ordular Grubu Komutanlna da bildirilmitir ve bu artlara gre
kendisine den grevin yaplmas emredilmitir.
Mustafa Kemal'e gre bir i banda bulunan herkesin daima yapaca
bir ''ey'' vardr. Bir grev ve sorumluluk adam, ''teslim olmaz''. Nitekim
Yldrm Ordular Grubu Komutan mtareke artlarnn bazlarn ok
kark ve gelecek iin tehlikeli grmektedir. Daha 11 Kasmda zzet
Paa'ya bir telgraf yollayarak, Toros tnelleri, Suriye snr gibi
meselelerde ve mtarekenamenin birtakm artlarnda karklk olduunu
syler ve aklama ister. zzet Paa hemen cevap verir: Toros tnelleri
tilf devletleri kuvvetleri tarafndan sadece ''korunma'' iin igal
olunacaktr. letme ordular grubuna aittir. tilf kuvvetlerinin Amanos
tnellerini de igal etmee haklar yoktur. Suriye'deki garnizonlarn teslim
olmas maddesi de ''ihtiyat'' olarak yazlmtr. Cephedeki kt'alar bunlar
arasnda deildir.
Yldrm Ordular Komutan bu telgraftan rahat etmez. Bir cevap yazarak:
"Suriye'deki garnizonlarn teslimi ihtiyat olarak yazlm bir maddedir,
diyorsunuz, benim anlayma gre bu madde ngilizler tarafndan bizi
aldatmak iin konmutur, mtareke artlarn hkmetin baka trl,
ngilizlerin baka trl anladklarna phe etmiyorum, nitekim ngilizler
bu gece (5/6.11.1334 - 1918) raporla anlatacamz zere Suriye
kt'asndadr diyerek yedinci ordunun teslimini istemilerdir. Kilikya
snrn sormaktan maksadm, bu tarih ismi kabul eden hkmetin bu
blgeyi gsteren ngilizce atlasta Kilikya snrnn Mara kuzeyinden
getiini dikkate alp almadn anlamakt, nk benim fikrimce Adana
ismi yerine tarih Kilikya ismini koyan ngilizler Suriye snrlarn Kilikya
kuzey snr dousuna uzanmasndan ibaret kabul etmektedirler" diyor.
5.11.1918 tarihli bu telgrafn sonu u cmle ile bitmektedir: ''Pek cidd ve
samim olarak arz ederim ki mtareke artlar arasnda anlamazlklar
giderecek tedbirler alnmadka ordular terhis edecek ve ngilizlerin her
dediine boyun eecek olursak, ngiliz ihtiraslarnn nne gemee
imkn kalmyacaktr.''
Bab- li ruhu ve kafas ile Kuvay- Milliye kafas arasndaki derin ayrl
belirten ilk tarih belge budur, sanyoruz. Mustafa Kemal, sonradan, son
cmlenin yann pek kaln bir mavi izgi ile evirmitir.
Sadrazamn konandan Adana'ya 5.11.1918'de u telgraf gelir:
''Mtareke artlarna gre geri ngilizlerin skenderun'u igal etmee
haklar yoksa da Halep evresindeki ordularn beslemek iin
skenderun'dan faydalanmak istemeleri de hakl bir istek mahiyetindedir.
Mtarekenamedeki bir hayli maddeleri tadil ederek, vaktin darlndan
dolay bize yalnz 'ifahen (azdan) izahat ve teminat' veren ngiliz
delegesinin bu 'centilmenliine kar' bir karlk olmak ve 'Yunanistan'n
faaliyet sahasna karlmamasn' temin etmek zere skenderun
limanndan ngilizlerin erzak ve saire tamak iin istifade etmelerine ve
skenderun-Halep yolunu tamir edebilmelerine msaade etmekte bir
mahzur grmyorum. Bununla iskenderun liman ve ehrini terk etmi
olmuyoruz. Asker ve mlk hkmetimiz yine yerli yerinde kalacaktr.
Keyfiyeti kendi tarafnzdan ngiliz Suriye ordusu kumandanlna
bildiriniz.''
Bu emri Mustafa Kemal'in akl almaz. Hemen cevap verir: ''Halep
evresindeki ordularn beslemek iin ngilizlerin skenderun'dan istifade
etmek istemeleri hakl deildir. ngilizlerin eline geen Halep ehrinde
milyonlarca erzak olduktan baka, mtarekenin 21 inci maddesine gre
Halep'te ngiliz ordusuna beslemece yardm etmek lzm gelirse, pek ok
erzak bulunan Kilis ve Antep taraflarndan kendilerine istedikleri satlabilir.
Sizi temin ederim ki maksat Halep'teki ngiliz ordusunu beslemek deil,
skenderun'u igal etmek ve skenderun-Krkhan-Katma yolu ile hareket
ederek yedinci ordunun ricat hattn kesmek ve bu orduyu, Musul'da
altnc orduya yaptklar gibi, teslim olmaktan ekinemez bir vaziyete
sokmaktr. ngilizlerin Ermeni etelerini bugn slhiye'de harekete
geirmi olmalar da bu zannn yanl olmadn gsterir. ngiliz
delegesinin centilmenliini ve buna karlk gstermei 'idrak ve takdir
nezaketinden mahrum' bulunduumu arz ederim. Yunanistan'n faaliyet
sahasna karlmamas ile ngilizlerin skenderun-Halep yolunda
yerlemelerindeki mantk mnasebeti anlyamadm gibi bu hususta
msamahay da pek mahzurlu gryorum. Onun iin meseleyi sizin
tarafnzdan ngiliz Suriye ordusu kumandanna bildirmekte mazurum.
skenderun'a her ne sebep ve bahane ile asker karmaa teebbs
edecek ngilizlere atele kar konulmasn ve yedinci orduyu da, bugn
bulunan hatta pek zayf ileri karakol tertibat brakarak kuvvetlerini,
Katma-slhiye istikametinde hareket ettirip Kilikya snrlar ierisine
geirmesini emrettim.
''ngilizlerin aldatc muamele, teklif ve hareketlerini ngilizlerden fazla
hakl ve nazik ve buna karlk gsterecek emirleri tatbik etmee
yaradlm msait olmadndan, hlbuki Bakomutanlk Erkn-
Harbiyesinin itihadna uymadm takdirde birok ithamlar altnda
kalmaklm tabi bulunduundan kumanday hemen teslim etmek zere
yerime tayin buyuracanz zatn sr'atle gnderilmesini rica ederim.''
Bu telgrafn stnde ''aceledir'' ve ''tehir eden idam olunur'' iaretleri
vardr.
ngilizlere atele kar koymak? Sadrazam ve Bakumandanlk Erkn-
Harbiye Reisinin ve hkmetinin akl bandan gider. 6.11.1918'de Grup
Kumandanlna bir telgraf gelir. Bunda silh kullanma emrinin hemen
geri alnmas, mtarekenamenin tatbikinde zorluklar kt, fakat bu
zorluklar kabul ettiren eyin gaflet deil, ''kat' malubiyetimiz'' olduu
bildirilmekte ve siyas teebbslerde bulunulduu da ilve edilmektedir.
Telgrafta, ''grubun kaldrlmas,karargha Drdnc Ordu Karargh
unvan verilmesi muvafk grld, fakat vazife banda bulunanlarn
bundan kanmyacaklarna gvenildii'' de bildirilmektedir.
Mustafa Kemal'in 7.11.1918 tarihli cevabnda yle denilmektedir:
''skenderun'a kacaklara atele kar konulmas hakkndaki emrimin
maddesi udur: ngilizlerin muhtelif bahanelerle yedinci ordu kt'alarn
mkl vaziyete sokmak istediklerini anlyorum. Buna meydan vermemek
zere nc Kolordu skenderun'a kuvvet karlmasn, Yirminci
Kolordu iin beinci maddede zikrolunan harekt nihayet buluncaya
kadar icap ederse atele men edecektir. Bu harekt nihayet bulmu
olduundan silh kullanma hakkndaki emrin de tatbik edilmesine lzum
kalmamtr.''
Telgrafta Mustafa Kemal siyas teebbslerde bulunulduu fkras ile
hemen hemen alay eder: ''Mazhar- eltaf- sphniyye olmanz tazarru
ederim'' der. Kararghtaki grevine devam etmesi fkrasna da, u
khince cevab verir: ''Cephedeki hareketlerin tarafmdan ifasnda izhar
buyurulan emniyetin samimiyetine phe etmem. Bu samimiyet ve
tevecche itimadmn derecesi, memleketin kurtulmas iin uhde-i
cizaneme muhavvel vazifelerin tatbik-i filiyatnda sbut bulacaktr.''
Devletin durumu hakkndaki ihtarlar ayn telgrafta yle karlamtr:
''Bugnk vaziyetin nezaketini btn mahiyeti ile takdir edebileceimde
tereddt etmeniz kadar beni mteessir edecek bir ey olamaz. Vazife
yaparken yalnz memleket selmetini hedef edinen icraatmn ve bunun
lzum gsterdii ricalarmn su-i telkkiye uramamasn rica ederim.''
Mustafa Kemal'in sezindii tehlikelerde nasl doru grd hemen
meydana kmtr. 8.11.1918 tarihli bir telgraf ile zzet Paa unlar
bildirmektedir: ''Bugn Britanya hkmeti tarafndan ald emir zerine
Visamiral Galtrop skenderun ehrini, General Allenby tarafndan
bildirilecek mddet iinde teslimini talep etmi ve kabul olunmazsa
generalin ehri cebren igal edeceini bildirmitir. Bu bapta
mtarekenamenin yedinci, onuncu, on birinci maddelerine gre ehrin
teslim teklifine hakk ve selhiyeti olduu ve harbe devam etmekten
mutlak surette ciz bulunduumuza gre g hl ile akdettiimiz
mtarekenin skenderun ehri iin feshedilebilecei, onun iin teklifin
kabul edilmesi zarur olduu ilve edilmektedir.''
Telgrafta Mustafa Kemal'i sinirlendiren bir fkra udur: ''skenderun
limanndan ve Halep osesinden istifade edebilecekleri teklif edilmi iken
byle 'dehetli' bir cevap karsnda kalmaklmza da tilf devletlerinin
ilk mracaatlarna tarafnzdan sert ve souk cevap almalarnn da 'dahl-i
kllisi' olduu 'kaviyyen mehluz' olduundan 'ibraz-i ftur' etmemek art
ile bu aczimizin dikkatte bulundurulmas lzmdr.''
Mustafa Kemal'in sadrazama mtareke defterindeki son ahs cevab u
olmutur: ''skenderun limanndan ve Halep osesinden istifade etmeleri
hakknda tilf devletlerinin ilk mracaatlarna tarafmzdan sert ve souk
cevap verilmi olduu telkkisinin sebebi anlalmamtr. Bilkis oradaki
kumandanmzn ngilizlere cevaplar ok nazikne olmutur. ngilizlerin
'dehetli' bulduunuz en son mracaatlarnn sebeplerini baka yerde
aramak lzmdr ve tedricen btn memleketimizi istil etmee kadar
varacak olan byle 'dehetli' mracaatlarn tekrarlanacana phe
olmadndan, asl sebeplerin muhakeme edilmesi lzumunu arz etmei
vazife addederim. ngilizlerle akdolunan mtarekenin imza altndaki ekli
devletin syanet ve selmetini muhafaza eder mahiyette deildir. Bu
mtareke maddelerinin, mphem ve mull medlllerini bir an evvel
tesbit etmek lzmdr. Yoksa ngilizlerin tekliflerine bugne kadar olduu
gibi mukabele edilmekte devam olunursa, imdi Kilis - Payas hattna
kadar olan araziyi isteyen ngilizlerin yarn Toros'a kadar olan Kilikya
mntakasn ve daha sonra Konya - zmir hattnn igali gibi tekliflerin
birbirini takip edecei ve ordumuzun kendileri tarafndan sevk ve idare,
hatta vkelmzn Britanya hkmeti tarafndan intihap edilmesi gibi
teklifler karsnda kalmaklmz ihtimalden uzak deildir. Aczimiz ve
zaafmz derecesini pek iyi bilirim. Bununla beraber devletin yapmaa
mecbur olduu fedakrln derecesini de tayin ve tahdit etmek lzm
gelecei kanaatini muhafaza ederim. Yoksa Almanya ile ittifak hlinde
sonuna kadar harbe devam edilerek bsbtn bozguna uradmza
gre, ngilizlerin elde etmek istediklerini onlara kendi yardmmzla
bahetmek, tarihte Osmanllk iin, bilhassa bugnk hkmet iin pek
kara bir sayfa vcuda getirir. Vatann kibeti ile endieli olmaktan
mtevellit ve samim olduuna phe edilmemek lzm gelen ibu
mtalalarmn mnakaa mahiyetinde telkki edilmemesini rica ederim.
Bilhassa sizce yakndan malm olmutur ki, cizleri her ne hl ve her ne
vasfta bulunursam bulunaym doru olduuna kani bulduum ve icap
edenlere bildirilmesini memleket selmeti icab saydm itihatlarma
bal kalmaktan nefsimi menetmee muktedir deilim.''
***
Mustafa Kemal ondan sonra stanbul'a gelecek, Anadolu'da stikll
Mcadelesine balamak frsatn bekliyecektir. Mtarekenin o ilk
gnlerinde olduu gibi, kendisine hkim olan balca fikir elde kalan
silhlar ve kuvvetleri mmkn olduu kadar ieriye alarak saklamak ve
ilk ayaklanmada kullanmaktr. Btn komutan arkadalarna bunu tavsiye
eder. Mustafa Kemal'a gre ngiliz adalar halk yeni bir harbe tutuma
istemez. ngilizlerin esas menfaatlerine dokunulmadka, Anadolu'da bir
mukavemet hareketine giriilebilir. Mustafa Kemal bunu Hrriyet ve tilf
hkmetlerine de telkin etmitir. Onlar sadece glmlerdir.
Grlyor ki o daha ilk gnden bir ''dayatmac'' idi. Yukardaki
tartmalara zel nem verdiim iin bu hatralar iine katm deilim.
Fakat umutsuzlar ve bitkinler ruhu ile, vatan iin ve eref iin en kt
artlar iinde dahi daima yapacak bir ey olduu dnnden ve
duyuundan ayrlmyan dayatlar ruhu arasndaki fark gstermek
istedim.
Eer bu dayatlk ruhu olmasayd Franszlar gney vilyetlerimize
yrdkleri zaman, kendiliinden kar koyucu halk hareketleri olabilir
miydi? Yunan istilsna kar da, hibir komutasz, nceden ve arkadan
tertipsiz, ayaklanmalar olur mu idi?
zzet Paa istifa edecei zaman Mustafa Kemal'in stanbul'da bulunmas
doru olacan kendisine yazar. O da stanbul'da krizli gnler geirildiini
anlyarak, komuta ettii grup da kaldrlm olduu iin, stanbul'a hareket
etti. 19 Kasm 1918'de stanbul'dadr. 19 Mays 1919'da Samsun'a ayak
basacaktr. Aradaki alt ay stanbul'da nasl geirmi olduunu bana
anlatmt. Kurtulu tarihimizde bu alt ayn byk nemi vardr.
Mustafa Kemal'in harbe girilmesine kar olduu, Enver'le ve ttihatlarla
durmadan savat bilindii iin, ne henz iktidar almamakla beraber
asl gc ellerinde tutan Hrriyet - ve - tilflarn, ne de ngilizlerin
ondan bir pheleri yoktu. Tam frsat gelmedike srlarn tutmay ve
sabrl olmay bilen de bir adamd.
stanbul'da nce zzet Paa'nn kald sadrazam konana gitti.
Kendinden dinlediine gre ekilmenin sebebi bir haysiyet meselesi idi.
Mustafa Kemal bunu doru bulmad, yeni sadrazam Tevfik Paa'nn
hkmet kurmasn nlemek ve zzet Paa'nn tekrar iktidara gelmesini
salamak iin almann doru olaca fikrinde olduunu bildirdi. Bu
fikrini kabul ettirmi, hatta yeni bir nazrlar listesi de hazrlanmtr.
Hemen Meclis yeleri ile buluma ve grmeler yapt. Harpten kalma
Meclis henz dalm deildi. Tevfik Paa'ya gvenoyu verilecei gn
sivil esvapla Meclise gitti. Birtakm milletvekilleri dnyorlard ki eer
gvensizlik oyu verirlerse Meclis datlabilir. Fakat gvenoyu vermekle
vakit kazanlp belki faydal iler de yaplabilir. Hlbuki Meclis zati
datlacakt. Datacak olan da Tevfik Paa idi. Ama Meclisi
databilmek iin nce ondan gvenoyu almal idi. Ayakst bir sr
tartmalardan sonra nemli sayda milletvekilleri bir salonda toplandlar
ve Mustafa Kemal'i de ardlar, Mustafa Kemal aydnlatc aklamalar
yaptktan sonra gvensizlik oyu verilmesini tavsiye etti. Hazr bulunanlar
teklifini kabul ettiler ve dinleyiciler locasnda oylarn saylmasn
beklerken, Tevfik Paa'nn ounlukla gvenoyu aldn renerek at,
kald.
Evine dner dnmez saraya telefon ederek padiahtan bir grme izni
istenmesini syledi. Maksad kendisi ile ak grmek ve en iyi tedbirleri
almasna yardm etmekti. Padiah cuma selmlna gelmesi ve kendisi
ile orada grecei cevabn verdi. Hemen konumak mmkn
olmamt. Cuma gn namazdan sonra Vahidddin, Mustafa Kemal'i
yanna ald. Hayli uzun grtler. Fakat Mustafa Kemal istediklerini
sylemiye frsat bulamad. Tam bir nsz yaparken padiah konumay
keserek:
- Ordunun komutan ve subaylarnn seni ok sevdiklerinden eminim.
Bana teminat verir misiniz ki onlardan bana bir zarar gelmiyecektir?
- Ordu tarafndan aleyhte harekete ait duyduklarnz var m, efendim?
Padiah gzlerini kapad, olumlu olumsuz bir ey demedi, Mustafa Kemal
cevap verdi:
- Geri ben stanbul'a geleli ancak birka gn oldu. Buradaki hli
yakndan bilmiyorum. Fakat ordu komutan ve subaylarnn zat-
ahanenize kar bulunmas iin hibir sebep olabileceini sanmyorum.
Onun iin temin ederim ki hibir fenalk beklemeyiniz.
- Yalnz bugnden bahsetmiyorum. Bugnden ve yarndan!
Padiah bir karar vermi olmal idi. Ayaa kalkt ve u szlerle bulumaya
son verdi:
- Siz akll bir komutansnz. Arkadalarnz tenvir (aydnlatmak) ve teskin
(yattrmak) edeceinizden eminim.
ok umutsuzca, fakat zntsnn sebebini pek de anlyamyarak
yanmdan kt.
ki gn sonra Meclis datlmt. ''ili'deki evimde vaziyeti
dnyordum. stanbul sokaklar tilf askerlerinin sngl askerleri ile
dolu idi. Boazii, topraklarn saa sola eviren dman harp gemileri ile
mavi sular grnmiyecek kadar rtlmt. Herkes ancak gndelik
ihtiyalar iin evlerinden kyor, yollarda hatr ve hayale gelmiyen
hakaretlere uramamak iin caddelerin duvar diplerinden bzlerek,
eilerek ve korkarak gelip gidiyordu. Her trl ihtiyatlara ramen her trl
saldr ve satama sahneleri gene eksik deildi. Koskoca stanbul ve yz
binlerce halkn sesleri kslm bir hldeydi. ok alacak eydir ki
ayaklar altnda inenen bu ehirde hl bir saltanat, bir hkmet, bir
varlk bulunduunu sananlar vardr.''
Bir gn anasnn Akaretler'deki evinde iken kapy talyan askerlerinin
zorladn haber verdiler. Arama yapacaklard. Aa indi, kendisinin kim
olduunu syliyerek, yukar kmamalarn istedi. Mustafa Kemal'in pek
sinirli olduunu gren subay:
- Biz byle emraldk, dedi.
- Size bu emri veren kimdir?
- Kumandanmz!
- Kumandannzdan size emir almya alrm. O zamana kadar siz
olduunuz yerde kalnz.
Subay nazik davrand. Evde telefon olmad iin bir ke yukarda oturan
bir general arkadann apartmanna kotu. talyan temsilciliini arad,
bana geleni anlatt, bir mddet sonra kendisine ''Affedersiniz, bir
yanllk olmal... askerlerin bandaki subay arrsanz emir
verilecektir,'' dediler. Subay geldi, konutular ve evi zorlamaktan
vazgetiler. Ertesi gn de ili blge komutanndan, bu eve kimse
dokunamaz, diye yazl bir kt getirdiler. Birka gn sonra talyan
olmyan bir asker takm gene eve geldi. Mustafa Kemal yoktu.
Kendilerine kd gsterdiler. Askerlerin bandaki subay, ki ngilizdi,
talyan belgesini yrtt ve btn evi arad.
***
Bu sralarda Mustafa Kemal'in bandan bir ticaret ve bir gazete maceras
geiyor: Ordular Grubu Kumandanlndan stanbul'a geldii zaman baz
ahbaplar bakmlar ki Atatrk'n be bin lira tasarrufu var:
- Artk bir vazifeniz yok, byle arkas gelmiyen masrafa dayanlmaz,
paranz bir ticarete koysak, demiler.
- Ama ben ticaret bilmem ki...
- Bilmenize hacet yok, efendim. Mesele, A... Beyefendiye sizin bu
ehemmiyetsiz paranz kabul ettirebilmekte. Ondan sonra paranz
kendiliinden iler, durur.
Syleyen eski bir ahbab. A... Beyefendi de tanmad bir stanbul kibar.
Kendi kendine, yle ya topu topu birka bin lira var, anamn sandnda
duracana A... Beyefendi kim ise, onun sermayesi iinde dnp oalsa
hi de fena olmaz, diye dnr. Ahbab:
- Dn hatrma geldi de A... Beyefendiye danmadan size geldim. Onun
raz olacan syleyemem. ok byk iler grr. Bunlar arasnda birka
bin liranzla alkadar olacan tahmin etmiyorsam da bu defa grr,
tanrsnz... Pek hosohbet bir zattr da...
A... Beyefendi akam meclislerinden birine davet eder. Mustafa Kemal
yanna Fethi Bey'i alarak gider. Niyeti beyefendi ltuf buyurursa, Fethi
Bey'in tasarrufunu da kendi parasna katarak ''nemalandrmak''tr.
stanbul tarafnda bir konaa girmiler. Sofra, yemekler, salon hepsi
yerinde. Beyefendi Bb- li uslbu ile sohbetler aar, terbiyeli konuur,
pek nezaketli dinler, ticaret ve para gibi bahislere tenezzl edip
dokunmaz bile! Mustafa Kemal iinden, galiba bizi beenmedi, paramz
kabul etmiyecek, diye kayglara bile der. Bir aralk, hani bizim mesele,
der gibi ahbabna gz ucu ile iaret eder. Ahbab sonunda glkle
meseleyi aar, beyefendi yar dinler, yar dinlemez:
- Hele paa hazretleri yazhaneye terif etsinler de... gibi yarm az bir
vaitte bulunduktan sonra felsefeye mi, politikaya m, bir kibar bahse daha
geer.
Gece ge vakit konaktan kmlar. Mustafa Kemal yolda Fethi Bey'e:
- Nasl? demi.
- Nesi nasl? nedir? Ne verilecek? Ne getirecek? Bir ey sylemedi ki...
- Tuhafsn Fethi, adamn nezaketine, kibarlna baksana... Kendisinden
byle ad eyler sorulur mu hi?
- Ben bilmediin ie senetsiz kontratsz on para koymam, der.
Mustafa Kemal, inatl yznden, arkadann byle bir frsat
karmasna onun hesabna esef eder ve ertesi sabah anasnn da:
- Ne yapacaksn yavrum? Sakn paran elinden kapmasnlar? gibi ihtiyatl
szlerine kar da, deta beyefendi hesabna sklarak parasn alp
gtrr. Yaveri Cevat'n galiba yz elli liras birikmi. O da rica ederek bu
sermayesini komutannn parasna katm. Yolda Mustafa Kemal'in
korkusu, ya kabul buyurmazsa? Yazhaneye gitmiler. Beyefendi Mustafa
Kemal'in zarfn alm:
- Bir defa saysanz...
"Szne deer mi?" gibi bir yar glle baktktan sonra kasasn am,
iine atvermi.
Binlerce lirann eksik olup olmadn bile merak etmiyecek kadar kibar
olmak iin kim bilir ne kadar zengin olmal, diye dnen Mustafa Kemal,
sermayesinin de konduu ticaret iinin teferruat zerine konumaktan
bile sklm. kp gitmiler.
Nihayet ii ahbabndan sorabilmi. O da bir incir meselesinden
bahsetmi. zmir'den bir yelkenliye konacakm. Bir yere gtrlecek,
satlp bir eyler alnacak. O stanbul'a gelecek, karma kark,
dolambal bir i ama, ahbab:
- Byk kr byle olur. Yzde ikiden, yzde ten ne kar? Bir iki
dnte konan para iki misline kmal ki bir ey anlayasnz.
Bir iki dnte iki misli, drt dnte drt misli, Mustafa Kemal
anacna alaca evi hayalinde bir iyi demitir bile!
Gnler geer. Yelkenli bu, gn lsne gelmez. Haftalar geer, Mustafa
Kemal Fethi Bey'e bir soraym, der o soukkanl ve realist:
- Ne yelkenlisi, ne inciri birader... Mkemmel dolandrdlar seni... derse
de, atlas deli kupa, sofra stndeki kristal kadehler, yaldzl koltuklar,
sonra beyefendinin para zarfn yle kasaya doru at gz nnde
canlanan Mustafa Kemal arkadana kzar:
- Sen de hep bylesin. Her eyin fena taraflarn bulursun, diye sinirlenip
yine ahbab ile soruturur.
Yanl bir limana m gitmiler, yoksa incirde kurt yokmu da var diye
rvet mi istemiler, boalm da yerine yklenecei mi beklemekte
imiler, her grmede yeni bir havadis! Hatta hepsinin beyefendide
telgraflar var.
Bir gn btn cesaretini toplayp beyefendiye gider. Aaaa... Sanki hibir
ey yok. Adamcaz masann banda, eski hal, eski dzen... Bykdere
Postas sekiz on dakika rtar yapm gibi bir ey... Mustafa Kemal, zahir
byk tccarlk bu, hi tecrbem olmad iin ben tellanyorum galiba,
diye ayrlp yine beklemeye koyulursa da iine nihayet bir phe de
girmi. Ha geldi ha gelecek gnlerinde Sultanahmet meydannn deniz
grr bir kesinde zavallya o gn ikindiye doru enginde grnecek
yelkenliyi bile gzetletmiler.
Tabi sizin de anlyacanz zere en sonunda tekne batm!
Cevat ne kadar olsa kk subay, parasz. Yz elli lirasn kaybetmeyi bir
trl iine sindiremediinden bir gn beyefendiyi kpr stnde sktrr.
- Buraya bak, ben paa deilim, ya imdi param verirsin, ya seni
kprden aa atarm, demi ve sermayesini kurtarm.
Mustafa Kemal, o gzel tatl anlat ile bu ticaret macerasn ara sra
tekrarlad zaman, hl maa artklarndan birikme parasna ii yanard.
Bir mddet sonra stanbul'da bir gndelik gazete meselesi ortaya kar.
Gazetenin banda Fethi Bey var. Mustafa Kemal, az da olsa, sermaye
koyanlar arasnda.
Bu yeni ticaret bsbtn tatl. Yazacaksn, yazdracaksn, fikir kavgalar
yapacaksn, stelik para da kazanacaksn.
Gazete mterisi nedir? Bir gazeteyi alanlardan yzde ka cidd yaz
okur, yzde ka merakl havadisler ve tefrikalar peindedir, Mustafa
Kemal'in bunlar hakknda hibir fikri yok. O sanyor ki o gnk
gazetelerde Fethi Bey'den daha akll bayazar m var, kendisinden daha
iyi polemik ilhamlar kim verebilir, o hlde bu gazetenin srm de
hepsinden daha yksek olmas pek tabi deil midir? Birok fikir adamlar
ve yazarlar bu hataya dmlerdir ve imzal makalelerinin bir gazeteyi,
ne kadar srdrecei sualini kendilerine sormamlar, sonra bir gazete
yazclnn zellikleri zerinde de durmamlardr. Biz okurlarmzla
konutuklarmz birbirine kartrrz. Konutuklarmz seviyece, zevke
aa yukar bir ayarda olduklarmzdr. Bunlar, ok defa, gndelik gazete
bile okumazlar. Beendikleri gazete en az, ele alamadklar gazete ise en
ok satar. Evet, gazetecilik de bir ticaret ama, bir fikir adam iin dahi incir
zm alverii kadar anlamad bir ticaret!
Mustafa Kemal de, gazetesini evinde okur. Pek houma gider, herkesin
elinde grmek sevincini tatmak iin erken sokaa kar. Ne kimsenin
elinde, ne de satclarn azndadr. Byle bir gazete ktndan
sokaktaki, tramvaydaki ve vapurdaki ehirli habersiz grnr. Hlbuki
Mustafa Kemal meclislerinin hepsinde herkesin gazeteden haberi vardr.
Gazete teknesi, incir teknesi kadar da dayanmaz. Btn komutanlk
hayatndan nesi kalmsa, o da en ok srlmemesi iin hibir sebep
olmyan bu gazetede eriyip gider.
***
Mustafa Kemal'in ne saray ne hkmetten umudu kalmamt.
Tandklarn ve bildiklerini arayarak veya kendini aryanlarla buluarak,
bu gidile vatann hayrna herhangi bir bar elde etmek ihtimali
olmadna gre, bir mill dayatma hareketinin hazrlna geiyor. Ne
yapabiliriz? Fikir yoklamak zere konutuklar arasnda yakn arkadalar,
eski ttihatlar, Hrriyet - ve - tilflar, igal kuvvetleri ile birlikte
alanlar da vardr. Bir gn Fethi Bey ve drt arkada ihtillci bir komite
kurmaya bile karar verdiler: Padiah deitirmek, hkmeti devirmek,
yeni bir hkmetle daha azimli hareketlere bavurmak gibi tedbirler
zerinde konuulduu srada drt kiiden biri, smail Canbulat (1) eer
hareket baarszla urarsa yedek olarak kalmas daha doru olacan
syliyerek zr diledi. Fethi ile bir gz danmas yaptktan sonra Mustafa
Kemal: ''Beyefendinin katlmyaca bir hareket akllca da olmyabilir.
Onun iin cemiyeti hemen datalm,'' dedi. yle yaptlar ve Canbulat izin
alp gittikten sonra kalanlar cemiyeti yeniden kurmu oldular.
Gnler getike Vahidddin'i ldrmekten veya deitirmekten, hkmeti
drmekten bir ey kmayacan dndler. Yenileri de dmann
sngleri karsnda kalmaktan kurtulamyacakt. Mustafa Kemal kararn
vermiti: ''Uygun bir zaman ve frsat kollayarak stanbul'dan kaybolmak,
basit bir tertiple Anadolu'nun iine girmek, bir mddet isimsiz altktan
sonra millete felketi haber vermek!''
inde saklad bu srr vakit gelmedike kimseye amad. Byle bir karar
vermemi gibi buluma ve konumalara devam etti. Bir gn smet Bey'i
evine ard. smet Bey (nn) bar konferans iin asker hazrlklar
komisyonunda alyordu. Mustafa Kemal masann stne bir harita at:
''Mesel," dedi, "hibir sfat ve yetkim olmakszn Anadolu'ya gemek ve
orada milleti uyandrarak kurtulma arelerini aramak iin en elverili blge
ve beni o blgeye gtrecek en kolay yol hangisi olabilir?''
smet Bey harita zerinde derin derin dndkten sonra:
- Yollar ok, blgeler ok, dedi.
Atatrk bu hazrlk gnleri iin bana demiti ki: ''Dnebilirsiniz ki
verilmi bir kararm varken onu niin hemen tatbik etmiyorum? Hemen
sylemeliyim ki ar ve kat' bir kararn doruluuna inanmak iin vaziyeti
her kesinden ele almak, incelemek lzmdr. Bir karar tatbik edilmiye
balandktan sonra, keke u tarafn da dnseydik belki bir kar yol
bulurduk, yeniden bunca kan dkmee lzum kalmazd, gibi kayglara yer
kalmamaldr. Byle bir kayglanma karar sahibini yaptnn
doruluundan pheye drr. Bundan baka beraber alacak
olanlar, yaplandan baka bir ey yaplmak ihtimali kalmadna inanmal
idiler. te benim mtareke devrinin be alt ayn stanbul'da
geirmekliimin sebebi budur. Bu geirdiim zamann bir ksmn da
hazrlklara ayrdm. Fikir hazrlklar, seferberlikte davul zurna alarak
asker toplamak gibi olmaz. Alak gnlllkle almak, kendini silmek,
karsndakilere samim bir kan vermek arttr.''
Anadolu'ya geen komutanlarla ilgilenmekte idi. Kulandan rahatsz
olduu gnlerde eski arkada Ali Fuad Paa (Cebesoy) onu hasta
yatanda grmeye geldi. Ulukla taraflarndan Ankara'ya alnmak zere
yirminci kolordu komutanlna atanmt. ''Bu kolordunun banda
bulunmalsn. Bundan sonra nemli eyler olacaktr. Kolorduna hkim ol.
evrene emniyet ver. Hele halk ile yakndan ilgilen!'' dedi.
Mustafa Kemal'le konuanlar arasnda Anadolu'ya gitmek sergzetini
tehlikeli bulanlar az deildi. ngilizlere gven verebilsek, yahut Franszlar
kazanabilsek veya talyanlarla iyi geinmek yollarn arasak, gibi umutlara
kaplanlar hl vard. Mesel bir sylentiye gre ngiltere eliliinin
papaz, ki Fru ad ile duyardk, padiahla grmek istemitir, ona u
veya bu trl teminat vermitir. Hemen etrafa bir ferahlktr gelir. stanbul
her gn bu trl avutucu kulak haberleri ile alkalanmakta idi. Bir gn
harpte tand bir otel mdr Mustafa Kemal'e geldi. Fethi de yannda
idi: ''Ben yabanclarla temastaym. Size ne kadar nem verdiklerini de
biliyorum. ngiliz eliliinde bir msy sizinle grmek istediini bana
birka defa tekrar etti. ster misiniz, sizi bizim evde buluturaym?''
Fethi, kabul et, der gibi bakt. ''Konualm," dedi. "Fakat isteyen o ise...''
Bir hanmn salonunda Franszca grtler. Papaz Fru Trkiye'nin
yapt ktlklerden sz at. Eer hepsi bilinse medeniyet dnyasnn
bu memleketi belki de bsbtn ortadan kaldracan syledi. Mustafa
Kemal: ''Bu hanmla kocas sizin benimle grmek istediinizi ve byle
bir bulumann faydal olacan sylediler. Bunlar anlatmak iin mi beni
aradnz?'' dedi. ''nce ttihat - ve - Terakki'nin cinayetlerini tasdik
etmelisiniz!'' dedi. Mustafa Kemal ttihat - ve - Terakki'nin pek ok
kusurlar olabileceini, fakat vatanseverliinin her trl tartmalar
stnde olduu cevabn verdi ve bu adamn kendini niin aram
olduunu bir trl anlayamazd. Neden sonra, Kuvay- Milliye'nin banda
iken bu papaz Antalya'ya gelerek, Mustafa Kemal'in kendisinden
stanbul'da, gene grelim, diye ayrldn syleyerek bir buluma arad
ise de kap dar edilmitir. Yabanclarla bu temaslar onun
tandklarndan birounun anlaylarndan uzaklatrd. Bana demiti ki:
''Benim kanaatim o idi ki ve daima o oldu ki insan diye yaamak istiyenler,
insan olmak vasfn ve gcn kendilerinde grmelidirler. Bu uurda her
trl fedakrla gslerini germelidirler. Yoksa hibir meden millet
onlar kendi srasnda ve safnda grmek istemez.''
stanbul'daki tilf devletleri temsilcilerinin, politikac, hatta askerlerinin
anlamya altklar ey, Trkiye'de btn memlekete nfuzunu
geirebilecek bir tekilt olmasna ihtimal var mdr, byle bir tekilt
varsa bana geebilecek ahsiyetler kimler olabilir, meselesi idi. ttihat -
ve - Terakki'yi hi hatrlarndan kardklar yoktu. bir gn bir baka
tand, bir talyan ahsiyetinin kendisi ve Fethi Bey'le grmek
istediini haber verdi. Beyolu'nda Bonmare karsnda bir talyan
mimarnn evine gittiler. Gelen adam, Trkiye'nin dostu olduundan,
hkmetin zaaf yznden memleketin ktye doru srklendiinden
bahsederek, Mustafa Kemal ve Fethi'ye yeni bir hkmet kurabilecek
tekilt ve adamlar olup olmadn sordu. Mustafa Kemal ilk tant bir
yabancya almaktan ekindi. Fethi, belki de kendilerine verilen nemi
boa karmamak iin, kuvvetli olduklarn ve gl arkadalar da
olduunu syledi. ''O hlde kendinizi gstermelisiniz,'' dedi.
Niindi bu buluma ve soruturma? Her hlde talyanlarn bir baka
maksatlar olmal idi. Arkadalar arasnda bu maksadn Antalya ve
evresinden baka zmir ve evresine de hkim olmak olduuna karar
verdiler. zmir ve hinterlandn Yunanllara brakmamak! Bu talyan
Arnavut asll baz ttihatlarla da gryormu. Onlara yle bir sr da
emanet etmi. zmir ve hinterlandn Yunanllara igal ettireceklerdir.
Trkiye phesiz bunu istemez. talya da ayn kaygdadr. Onun iin zmir
ve evresinde Yunan igaline kar silhl tekilt yapmaldr. Eer kar
konulamazsa hi olmazsa dost talya tercih edilmelidir. Bu i iin talya
istenildii kadar silh ve cephane verecekmi. Bu teklifi dinliyenler
arasnda akla yakn bulanlar, hatta talyan gemileri ile zmir'e giderek
taraf toplamya alanlar bile olmu. Gene onlar byle bir tekiltn
bana geerek adam da semiler: Mustafa Kemal! talyan ahsiyetine
de adn haber vermiler ve Mustafa Kemal'in bu ii yapacan da
kendisine sylemiler. Asl grtkleri Comte Sfora (1) idi. Mustafa
Kemal'e meseleyi ''talyanlarn Trklere dorudan doruya yardm
edecekleri'' yolunda anlatmlard. Mustafa Kemal, talya'nn byle bir ey
yapacana inananlar pek saf bulmakla beraber, mademki buluma
gnn bile kararlatrmlard, gidip konumakta bir saknca grmedi.
Bu bir ac hatras idi. Bana yle anlatmt: ''Buluma saatinde Comte
Sfora'nn alma odasnda bulunuyordum (2). ok terbiyeli ve nazikti.
Evimi basan talya askerlerinin geri arlmas iin temsilciliin nasl
yardm ettiini hatrlattm.
- Ekselans, dedi, herhangi bir tehlike karsnda eliliin emrinize hazr
olduunu ben de syleyebilirim, dedi.
Yldrmla vurulmua dndm. zntm saklamak iin kendimi g
tuttum. talyan tebaas (uyruk) m olmutum? Dedim ki:
- Beni buraya nemli bir meseleden bahsetmek iin siz davet etmisiniz.
Bu nemli eyi dinlemek istiyorum.
Bir an durdu: 'Ha', dedi, 'bulumamz sizin de tandnz arkadalarnz
istediler. yle pek nemli bir mesele bahis mevzuu (konusu) deildi.'
- yle ise fazla rahatsz etmeyeyim, dedim ve kalktm.
Bir millet esirlie dnce milletten olan herkes nasl bir hi olur. Ben bu
yabancnn evinden karken, btn uaklarn arkamdan gldklerini
duyar gibi oluyordum. Caddenin kalabal arasnda kendimi kaybetmeye
altm ve beni buraya srklemi olanlara kstm. Bununla beraber bu
zat, ilk sznn benim stmdeki tesirini grnce, bana btn o
tasarlarndan bahsetmemek inceliini gstermiti.''
O srada stanbul'da birok kimseleri, ngilizlerin emri ile hapse
atmlard. Fethi Bey de bunlar arasnda idi. Mustafa Kemal arkadan
ve tandklarn grmek zere polis mdrlne gitti: ''Dam katna ktk.
Etrafma baktm. Bir dar koridor zerinde karlkl ufak odalar! Grn
heybetli idi. Sadrazamlar, nazrlar, btn Osmanl 'rical-i mhimmesi' ve
baz tannm gazeteciler. Ne kadar derin dncelere daldm. Canmn
yand u idi: Bu kimseler arasnda hesap sorulmas lzm gelenler
vard. Fakat hesap soran millet deildi. Bilakis milleti daha ar felkete
srkliyen insanlard. Ben de o gnlerde baz takiplere urar gibi
olduumu hissettim. Ne azledilmi, ne tekat olmu, ne de aa
karlmtm. Resm vaziyetim zerimde idi. Harbiye Nazrl yaverimi,
otomobilimi alm ve tahsisatm kesmiti. ktidarda bulunanlardan byle
bir hareket beklemiyordum."
Bu nereden geldii henz belli olmyan bir bask idi. O tarihlerde General
Allenki stanbul'a gelmiti. Bir gn Harbiye Nazrn ve Kurmay kinci
Bakann karsna alarak cebinden kard bir not defterinden baz
eyler not ettirmek ister. Nazr ve kinci Bakan konumaya kalknca da:
- Sizi grmek iin deil, baz arzularm sylemek iin kabul ettim, der.
"te o bulumada Allenki Altnc Ordu Kumandanlna benim tayin
olunmaklm tavsiye eder. Gideceim yerin neresi ve alacam vazifenin
ne olduunu ve ne vaziyette kalacam bildiim iin hemen reddettim.
Yaver, otomobil ve tahsisat meselesi bu vak'aya bal olsa gerekir."
Mustafa Kemal'i niin tutmamlard? zzet Paa'dan sonra sadrazamla
gelenlerle, durmadan deien kabinelerdeki nazrlar onun hakknda yle
bir anlayta idiler: Mustafa Kemal Talt ve Enver paalarn ve umum
olarak ttihat - ve - Terakki'nin muhalifi idi. Bu sebeple kendi taraflarna
kazanlabilirdi. Kendisi ile bu yolda yaknlk kurmak isteyenler de olmutu.
Mesel sarayn, Damat Ferit'in ve ngilizlerin balca adamlarndan
Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey! Evine kadar gelip kendisi ile grt.
Arkadalarna grmeden memnun kaldn da haber verdi. Mustafa
Kemal'in stanbul'dan kncaya kadar Hrriyet - ve - tilflar oyalad
meydandadr. Bu oyalama onun en elverili yolda Anadolu'ya gemesi
iin de faydas byk olacaktr. Hrriyet - ve - tilflar arasnda ona
gvenmek doru olmad inancnda olanlar da vard. Hoca Zeynel
Abidin bunlardan biridir. Bir gn:
- Siz ondaki o gk gzleri gryor musunuz? Eline frsat geerse ne
halife brakr, ne padiah, demiti.
Koca ve kara kafa hakl idi. yi ki ona inanmamlard.
Harp Divannn banda pek ak Arnavut ivesiyle bir sakall paa. Savc
bir Rum. Azadan biri Ermeni. Eski Yozgat Mutasarrf Kemal, Boazlyan
Kaymakam iken tehcir facialarna sebep olduu iin yarglanmakta.
Tanklar toplyan, hazrlyan, getirip gtren de patrikhane.
Ermeniler Byk Ermenistan'n, birtakm dnk Trkler bu Ermenistan
yannda Krdistan'n, Rumlar zmir'in, Trakya'nn ve Karadeniz kylarnda
Pontus Krallnn peinde. Anadolu eraf, Hristiyanlarn ve Hrriyet - ve
- tilfn curnallar ile koalanma altnda. Tabi kimse de erefini, cann
gelen gidene kahve gibi ikram etmez. Yakalanmyanlar ya gizlenmilerdir,
yahut silhlanarak daa kmlar, iftliklerine ekilmilerdir. Kuvay-
Milliye'nin ilk kayna.
stanbul'da tutmak, hapse atmak, srmek, hatta asmak kolaydr ama
Anadolu'da ''Ferman padiahn, dalar kim silhn kapm, al dibi
semise onundur.'' Hristiyan etelere kar Trk eteleri km, baskn,
pusu, vuruma ve kama, hele Karadeniz kylarnn baz blgelerinde
bir boazlamadr gider.
Acaba Hristiyan azlklar, nerede biraz Hristiyan topluluu varsa orada
Trk devleti varlnn tehlikede olduuna Trkleri bsbtn inandrmakla
iyi mi etmekte idiler? Ermeni tehciri faciasnn sebebi de bu deil miydi?
1914'te ar Rusyasnn srar ile doru Anadolu'ya gelen bir yabanc
umum mfetti Trklere, Dou Anadolu'nun da, Rumeli gibi vatandan
kopmak zere olduu korkusunu vermemi miydi?
Osmanl saltanatndan yeryznde hibir kuvvetin hesap soramyaca
alarda, dinleri, dilleri ve kiliseleriyle epevre Mslmanlk ortasnda
yaayabilen, Ortaadan yirminci asra kadar gelebilen Hristiyanlk, bu
korku yznden deil midir ki nihayet Anadolu'da son yuvasna kadar
dalmtr?
Bu sralarada gazetelerde ilk defa ''Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti''
balkl bir havadis kyor. Cemiyetin maksad basit: ''Vilyetimizin
hukuk- milliyesini muhafaza etmek iin Rum ve Ermeni teebbsatna
kar sulh konferans nezdinde mdafaatta bulunmak.'' Trakya da byle
bir cemiyet kuracaktr.
stanbul etrafnda Hristiyan haydut eteleri var. Bunlardan biri Erenky
tarafnda bir kk basarak iindekileri balta ile boazlamtr. ehirde
polis Hristiyanlarn saldrlarna uramaktadr. O kadar ki ngilizler, bir
bildiri ile herkesi Trk polisine itaate armak zorunda kalmlardr.
Yreklerine ve parmaklarna gvenen Trkler, akam karardktan sonra
evlerine dnecekleri zaman, tabancalarn d ceplerine yerletirmekte ve
kenar sokaklara emniyet tetiklerini hazrlyarak girmektedirler. Ara sra
evine gittiim bir ahbabm: ''Sakn karanlkta beni seersen selm
vereyim, deme! Bir tela gelir'' diyordu.
Nihayet Hrriyet - ve - tilflarn istedii olmutur. lk Damat Ferit Paa
hkmeti iktidara geliyor. Geri padiah kendisine ''Hasis ve sefil bir hiss-i
menfaat ve intikam ile hkmet etmiyeceinizi mit ederim'' diyor. Fakat
Hrriyet - ve - tilflar gazetelerinde ve toplantlarnda ''Harp ve tehcir
mesulleri cezalandrarak tilf devletlerini samimiyetimize inandrma''
bahanesi altnda vatansever ve milliyeti hretleri tasfiye etmek
meselesini bsbtn kztrmlardr. Nitekim Damat Ferit'in yeni Divan-
Harp'i zavall Kemal'i idama mahkm eder. Boazlyan kaymakam
sigarasn ierek, byk bir soukkanllkla sehpaya gider ve idam
fermann skt ve sayg ile dinler: ''Evlt ve iyalimi millete emanet
ediyorum'' der ve ''Yaasn millet!'' diye haykrarak can verir.
Kemal'in cenazesi, stanbul milliyetiliinin, bilhassa genliin i isyann
gstermeye frsat olmutur. Tbbiyeliler, cesaretle ne atlmlardr.
zl, bu trl heyecanl hdiselerde, bir duraklama geirir. Bir dik
bayr stnden yuvarlan, hi olmazsa bir mddet bir alya tutunur.
Su ile zeytinya ayrlr gibi, bu idam hakl bir ceza sayan saray ve igal
takm ile, onu cinayet sayan milliyetiler ve halk takm birbirinden
ayrlmtr.
Damat Ferit hkmeti, Anadolu'da Trklerle Hristiyanlar arasndaki
atmalar ''nasihat heyetleri'' gndererek yattrmaya da kalkar. Bu
heyetlerde ehzadeler ve Rum patrikhanesi temsilcileri de vardr. Dahiliye
Nazr:
- Patrikhaneyi memnun etmek iin elimizden gelini yapyoruz, der.
Anadolu ''erir''lerinin, Anadolu'da bir harekete nayak olabileceklerin
yakalanmalar hakknda emirler gider, havadisler gelir. Btn bu
kaynamalar, zmir igali hazrlklarnn bittiini gstermekte idi.
Havada bir titreme var. Bir trl sahi olabileceine inanmyoruz. Fakat
vapur gvertelerinde ve kamaralarda Rumlar, bize yan yan bakarak ve
szlerinin iitilmemesine dikkat ederek konuuyorlar. Yzlerinden sevin
akyor.
Ajanslarn getirdii Avrupa edebiyat kt m kt. Damat Ferit Divan-
Harp'i milliyeti Trkler iin neyse, byk devletlerin yksek meclisi btn
Trkler iin yle bir mahkeme.
Ah Pierre Loti Paris gazetelerinden birine bir mektup yazmaz msn?
Kaleminin renkli mrekkebini gnl yalarmza katmaz msn? Sen
olmazsan Claude Farrere! Vay Times'n bir kesinden Aa Han!
Umutlarmz bunlar.
16 Maysta Yunanllar zmir'e, 19 Maysta Mustafa Kemal Samsun'a
kacaktr.
***

16 ve 19 Mays

Bu ikisine bir de 16 Mart eklemeliyim. Tuhaf kader cilveleri vardr. Eer
Lenin arl ykmasayd ve Rusya zafer gnne erise idi, stanbul Rus
olacakt. nsann acaba bir stanbul kesine Lenin'in bstn koysak m,
diyecei gelir. Eer Yunan ordusu 16 Mays 1919'da zmir'e kmasayd,
bizim byk devletler cephesine kar bir savaa girimemiz pek g,
belki imknsz olacana phe yoktu. Dadan haydutlar inerek vatan
kurtarma savana katlacaklar, Anadolu'nun btn dank dayat
kuvvetleri artk ortaklaa bir sava amac bulacaklard. 16 Martta ngilizler
stanbul'u igal edince de, Anadolu stanbul'dan bsbtn koparak tam
be hafta sonra, 23 Nisanda Ankara'da yeni Trk devletinin temelleri
atlacakt.
zel notlarmn arasndaki bir hikye, tarih kitaplarnda ocuklarmzn
okumakta olduklarn bir ho tamamlamaktadr. Bu notlar, igal gecesi
Harbiye Nezaretinde nbet tutan muharebe memurunun anlat zerine
hazrlanmtr: ''Gece yarsndan sonra muharebe makinesinin tkrts ile
uyandm. Durmakszn 'acele' iaretiyle Harbiye Nezaretini arayan
makinenin bana getim:
- Neresi oras? diye sordum.
- zmir! cevab geldi.
Ne istediklerini sorunca, Kolordu Askerlik Dairesi Reisi Sleyman Fethi
Bey'in Harbiye Nazr paa ile makine banda hemen konumak istedii
cevabn verdiler. Telefonla Harbiye Nazrnn evini buldum. Haberi
verdim. Nazr paa hemen geleceini sylemi. zmir'e bildirdim.
ok gemeden nde Harbiye Nazr Mir akir Paa, arkasnda byk
Fevzi Paa (akmak), kk Fevzi Paa (Ahmet Fevzi) ieri girdiler.
Nazr yanmdaki iskemleye oturdu. zmir'i buldum. Harbiye Nazr,
kollarn muhabere masasnn stne dayam, ben verilen haberleri
yazdka, okuyordu. zmir haberi yle idi: 'Paam, zmir limanna girip
demirliyen tilf donanmas amirali Caltrop, mtarekenamenin 7 nci
maddesine gre zmir istihkmlarnn teslimini istedi. Karaburun'dan
gelen haberlere gre krfez dnda asker dolu birok Yunan nakliye
gemileri beklemektedir. stihkmlar biz verir vermez Yunanllar igal
edecekler. Halk galeyandadr. Msaade ederseniz biz bu istei
reddederek elimizdeki kuvvetlerle zmir'i mdafaa edeceiz. Kuvvetimiz
de buna elverilidir. Ferman sizindir.'
akir Paa bu notu okur okumaz ayaa kalkt ve:
- Haydi evltlar, Allah muvaffakyet versin, Tanr yardmcnz olsun, dedi
ve yal gzlerini silerek bana:
- Onlara bu szlerimi yaz, dedi.
- Paam, szlerinizi bir kda yaznz da tekrar edeyim, dedim.
Kda yazmak sras gelince toplandlar. 'Nasl olur da
mtarekenamenin 7 nci maddesinin tatbik edilmesine kar koyarz?'
meselesi kt.
akir Paa: 'zmir'i Yunanllara teslim etmek olur mu?' diyordu.
Kk Fevzi Paa: '7 nci madde meydandadr. ayet Yunanllar zmir'e
kacak olurlarsa, Bab- li vastasyla protesto ederiz' diyordu.
Nihayet akir Paa, sapsar kesilmi bir hlde, benden yana dnd ve
sinirden titreyen elindeki kalemiyle eski notu silerek unlar yazd ve
imzalad. Sonra bana bakarak:
'Oul bunu yaz, inn lillh ve inn ileyhi rciun' dedi.
Yaz u idi: Amiral Caltrop'un mtarekenamenin 7 nci maddesine
istinaden vuku bulan talebini yerine getiriniz. Ben Bab- li'ye gidiyorum,
lzm gelen teebbsatta bulunacam.''
Yunanllarn zmir'e k zerine mnevi zl devri, birdenbire, btn
halk ynlarnn, iyi ruhlu halk evltlarnn yreinden kopan:
- Hayr, sesiyle sona erer.
Nihayet sonu lm de olsa, gidilecek bir yol var. zmir igali, sanki bu gz
gz grmez, gnl gnle ulamaz kaos iinde, Trkl bir kara ve
dipsiz bataa gmle gmle boulup gitmekten kurtarmak iin, gkten
bir Tanr eli gibi uzanmtr.
Geri ilk ac, Trk bayrann krmz rengini karaya evirtecek, btn
sokaklar bir cenaze arkasndan kopan alaylar ve lklarla inliyecek,
her eyin bittii duyguyu verecek bir yanp yakl gibi idi.
Byle bir umutsuzluk hlinin kurtarc iradeler kayna olabileceini
hemen tahmin etmek kolay deildi. Ama byle hller fertler gibi toplumlar
da son karara doru srkleyebilir. Nitekim hepimiz zmir taraflarndan
ufak tefek arpmalar haberlerinden bile hemen umuda kaplyoruz.
Sadece bir eref borcu demek iin de olsa bir dvme istiyoruz. u
Anadolu batan baa ayaklansa ve seller gibi zmir'e doru aksa... zmir
Anadolu toprandan deil de, etimizden ve canmzdan kopuyor sanki...
zmir etrafnda telgrafhanelere kouan halk, a susuz, stanbul'dan,
saray ve Bab- li'den haber beklemekte... 19 Maysta ise Damat Ferit
hkmeti bsbtn Hrriyet - ve - tilf bir karakter almtr. Yeni
Harbiye Nazr evket Turgut Paa mstesna! nk o politika ile
uramayan sade ve mtevaz bir askerdi.
Rum ve Ermeni gazetelerinin neler yazdklarn tercme ettirip okumay
bile gze alamyorduk. 20 Mays tarihli bir Trk gazetesinde kan u
satrlara baknz: ''zmir'i kaybettik. Halk avutmaya lzum yok. Yarn
stanbul'u da kaybedince yine barp aracak myz? Buna ne
hakkmz var?''
Yani hepsi cezamz. Btn millet el birlii ile bir cinayet ilemitir. Btn
millet, devletini, hrriyetini, vilyetlerini vererek ve hi ses karmayarak
bu cinayetinin cezasn demeye raz olmaldr.
23 Maysta halk, kapkara Trk bayraklar ile, kadnlar, oluk ocuklar ile
Sultanahmet meydanna doru akt. Krs zerindeki siyah arafl kadn
hayaletleri ve siyah bayrak, o gnlerin iki sembol olarak kalmtr.
Divanyolunda bir kenarda duruyordum. Meydandan gelip caddeyi tkayan
grltl halk kalabal, birden, eer bir maher varsa tpk o kaynayla,
ilhi bir cezbeleni iinde kendinden geti:
- Padiahm... Padiahm, diye haykryorlard.
Tahtn sarayn brakp artk kendilerine katlmaya gelen Vahdettin'in
otomobilinden inerek nlerine getiini sanyorlard. Padiahn ayn
selmlktaki niformal resimlerine benziyen bir adam, ta nde,
heyecandan sapsar, Beyazd meydanna doru yryordu.
Baklarda, seslerde, rpnlarda yle bir lgnlk vard ki, nereye gitse
gidecekler, ne istese yapacaklard. Sanki padiah milleti bir mucizeler ve
tlsmlar yerine doru srklyordu. Fatihlerin, Yavuzlarn evld, nihayet:
- Artk yeter, demiti.
''Padiahm... Padiahm...'' baranlar, dp baylanlar, inenenler,
bir tersin yze veya bir yzn terse evrilii gibi, her insan kendi
kendisinin bakas idi.
Zavalllar, evket Turgut Paa'y Vahdettin'e benzetmilerdi.
Kalabalk Harbiye Nezaretinin, kapanan d kaps nnde durdu.
Padiah bir ey syliyecekti. Bir emir verecekti. Onun sesini
duyacaklard. Bir yaver, Harbiye Nazr evket Turgut Paa'nn kendilerini
sknetle dalmaya davet ettiini syledi. Kpkrmz ate suya dt ve
kmr rengi balad.
***
Mustafa Kemal'i daha nce Anadolu'ya ''srmee'' karar vermilerdi.
Enverci harp sulusu ve ttihat deildi ama, tekin de deildi. almad
kap yoktu.
Bir gn Harbiye Nazr akir Paa kendisini ard, yanna gittii vakit bir
tek kelime sylemeden nne bir dosya uzatt:
- Bunu okur musunuz? dedi.
Mustafa Kemal dosyay batan sona gzden geirdi. tilf makamlar
tarafndan verilen raporlarn zeti u idi: ''Samsun ve evresinde birok
Rum kyleri her gn Trklerin saldrsna uramaktadr. Hkmet bu
barbarca saldrlarn nne geememektedir. Oralarn emniyet ve
huzurunu temin etmek insanlk namna borcumuzdur.'' Raporlar stanbul
hkmetine verilirken bir de ltimatomsu protesto eklenmitir: ''Eer siz
ciz iseniz, bu vazifeyi biz stmze alacaz.'' Dosyay okuduktan sonra
Harbiye Nazrnn yzne bakt.
- Emriniz paam?
- Bu byle midir sanrsnz?
- Sanmyorum, ama bir eyler olmak ihtimali vardr.
Nazr asl konuya geti:
- te, dedi, byle midir, deil midir, nce bunu meydana karmak iin
oralara bizim gidip tetkikler yapmamz lzm. Ben Sadrazam Paa
(Damat Ferit) ile grtm. Sizi mnasip grdk. Gider ve meselenin ne
olduunu anlarsnz.
- Memnunlukla giderim. Ancak ben oraya Trkler Rumlara zulmediyorlar
m, etmiyorlar m, yalnz bunu anlamak iin mi gideceim?
- Evet, dedi, konutuumuz bu!
- Pekl, yalnz eer izin verirseniz memuriyetime bir ekil vermek lzm.
Sizi zmiyeyim, arzu ederseniz, Erkn- Harbiye Reisinizle (Kurmay
Bakan) grerek bunu tesbit edelim.
- Hay, hay, dedi.
Mustafa Kemal, Kurmay Bakan Fevzi Paa'y (akmak) arad. Yerinde
yoktu. Yirmi gnden beri hasta olduu iin gelmemekte olduunu
sylediler. Meer General Allenki stanbul'a gelecei vakit Harbiye Nazr
gidip karlamasn sylemi. ''Ben bunu yapamam!'' demi. ''Yapmak
lzmdr!'' cevabn da alnca: ''Hastaym evime gidiyorum!'' demi. O
gnden beri de gelmiyormu. Mustafa Kemal dairede kinci Bakan
Diyarbakrl Kzm Paa ile karlat. Harbiye Nazrnn kendisine verdii
grevden bilgisi yoktu.
- te ben sana haber veriyorum, dedi.
Kzm Paa ile ak konutu ve yeni durumdan olabildii kadar ok
faydalanmak gerektiini anlatt. Kzm Paa:
- Ha... dedi, zaten ordu mfettilikleri meselesi var. Sen de oralara bu
sfatla gidebilirsin.
akir Paa ile gidip gren Kzm Paa'nn ald direktif u idi: ''Maksat
Samsun taraflarnda Rumlara saldran Trkleri yola getirmek, sonra
Anadolu'da birtakm mill tekiltlanmalar oluyormu, onlar da ortadan
kaldrmak! Mustafa Kemal'i bunun iin yolluyoruz. Kendisine sadrazam
paa ile beraber bir selhiyetname vereceiz.''
- Onlar ne istiyorlarsa daha fazlasn da katnz. Yalnz bir iki noktay ben
not ettireyim.
Asl nem verdii yetki meselesi idi. Samsun'dan balyarak btn dou
vilyetlerinde bulunan kuvvetleri komutas ve bu kuvvetlerin bulunduu
vilyetlerdeki valileri emri altna alabilmeli, bundan baka bu blge ile
herhangi ilgisi bulunan askerlik ve idare makamlarnca sz gemeli idi.
Kzm Paa yzne bakt:
- Bir ey mi yapacaksn?
- Kulan bana uzat, dedi... Evet bir ey yapacam. Bu maddeler olsa
da olmasa da yapacam.
Anlatklar zere yazlan talimatnameyi Kzm Paa nazra gtrd.
Dndnde sylediine gre sadrazam talimatnameyi
imzalamyacakm. akir Paa da imzasn koymaktan ekinmi ama
''Mhr basarm!'' demi.
Mustafa Kemal mhrl talimatnameyi cebine koydu.
Yetkisi bykt. ''Ne l ey, talih bana yle elverili artlar hazrlam ki
kendimi onlarn kucanda hissettiim zaman ne kadar bahtiyarlk
duyduumu anlatamam. Harbiye Nezaretinden karken heyecandan
dudaklarm srdm hatrlyorum. Kafes alm, nmde geni bir
lem, kanatlarm rparak umaya hazrlanm bir ku gibi idim.''
Dokuzuncu Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa kararghna alacaklarn
kendi seti. Bunlar arsnda Miralay (Albay) Kzm Bey (Kzm Dirik),
Miralay Refet Bey (Refet Bele), Dr. Refik Bey (Babakanlk eden Refik
Saydam) vard.
Sadrazam Damat Ferit Paa'ya gitti. Pek gler yzl idi. Kendisinden ok
eyler beklediini syledikten sonra, her istediinizi dorudan doruya
bana yazabilirsiniz, dedi. Sonra Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'i grd. O
da pek samim davrand. Uradklarndan biri de smet Bey'di.
Kendisinden hatralarn smet Paa bavekil iken almtm. Bana
yazdrd u idi: ''Sleymaniye sokaklarndan birinde ho bir ev... Buraya
vakitsiz ve teklifsiz gitmitim. Ev sahibi geldi:
- Ne haber, ne haber... Bu ne baskn?
- Vaktim dar. Sana hikyeyi ksaca syleyeyim, dedim ve her eyi
anlattm:
- Ben yerleinceye kadar sen de burada kalacaksn ve i balad vakit
yanma geleceksin, dedim. stanbul'da bulunduum kadar benimle az
alkal grnmesini de syledim.''
Cmle bittikten sonra Atatrk yzme bakt: ''Sen benim tarihimi yazacak
olanlardansn. in gerei, kendisinin benimle gelmesini istemiye
gitmitim.
- Yeni evlendim. Beni biraz rahat brak, dedi.
Gelmek istemedi.''
Yllar sonra bir yolculukta Tokat'a uramtk. Milletvekillerinden
Mustafa'nn evinde idik. Sedat Paa Kolordu Komutan idi. Kuvay-
Milliye'ye katlmad iin emekliye ayrlacakken, Atatrk, stanbul'da
benim isteimle kalmtr, diye bir belge vermesi zerine kurtulmutu.
Atatrk:
- Fena m ettik? Ordumuza iyi bir komutan kazandrdk, dedikten sonra:
- Sz aramzda, smet de yle deil mi? diye glmsiyerek yzmze
bakmt.
19 Maysta Samsun'a hasta kan ve birka saatte bir scak bir banyo
almak iin dura dura byk sergzete doru giden Mustafa Kemal,
nihayet bir tertiple alabildii ordu mfettilii otoritesi ile, Hristiyanlara
zulmeden Trk etelerini ''tenkil'' etmee gitmek zeredir.
stanbul'dan son ayrl hikyesini, bana anlatm olduu hatralarndan
dinleyiniz:
"Yunanllar zmir'e asker karmazdan nce, galiba Maysn 14 nc
gn, Sadrazam Damat Ferit Paa'nn Nianta'ndaki evine akam
yemeine davetli idim. Belli saatte gittim. Benden baka henz kimse
yoktu. Ksa birka kelimeden sonra uzunca bir durgunluk devam etti.
Kendisinde Harbiye Nazr ile beraber grdm zamanki samimlikten
eser yoktu. Benimle yalnz kalmaktan sklyor gibi idi. Bir aralk saatine
bakt: 'Acaba nerede kald?' 'Birini mi bekliyordunuz efendim!' 'Evet,
Cevat Paa Hazretleri gelecekti.' Gene skt... Biraz sonra Cevat Paa
salona girdi. Hemen mz beraber yemek salonuna getik. Sofrada
atal ve tabak tkrtlarndan baka ses yok. mz de susuyoruz.
imden gelen suallere kendi kendime iimden cevap vermee
alyordum. Her hlde benimle konuacak baz eyleri olmal idi. Belki
de ok nemli meseleler vardr, sofradan sonraya saklyordur, diyordum.
Yemein sonuna yaklamtk. Sadrazam Paa ksa bir cmlesi ile beni
vehimlerimden kurtard. Cevat Paa'ya ve bana bakarak:
- Yemekten sonra biraz grelim, dedi.
- Emir buyurursunuz!
Ortasnda genie bir masa bulunan ok dar, fakat bo bir salon. Daha
ayakta iken sadrazam dedi ki: 'Bir pafta getirsek de mfetti paa onun
zerinde izahat verse...' Kipert'in atlas geldi, Anadolu paftasn bulduk.
Sadrazam Paa'ya baktm, 'Ne cihetlerden izahat emir buyurulur' dedim.
'Mesel,' dedi, 'Samsun ve havalisinde ne yapacaksnz?' Kelimeler
deta azmdan dklmeye balad: 'Efendim,' dedim, 'ngiliz raporlarna
gre Samsun ve havalisinde baz karklklar varm... Biraz
mbalaldr, zannediyorum. Ne de olsa bunlar basit eyler... Yerinde
yapacamz tetkikat ile hallederiz. imdiden isabetli bir ey
sylememekten korkarm.' Cevat Paa'ya dnd: 'Siz ne dersiniz?' Cevat
Paa pek tabi bir tavrla: 'yledir efendim, bu gibi iler yerinde
hallolunur.' Kanaat getirmemi grlen sadrazamn kafasnda daha
byk bir endie, sual ekli aryordu. Derken biraz heyecanl bir sesle
sordu: 'Pekla, siz bana harita zerinde nerelere kadar kumanda
edeceksiniz, gsterir misiniz?' Vesveseye dt noktay hemen
anlamtm: 'Efendim henz ben de pek iyi bilmiyorum, belki... Takriben...
(Kipert'in kk haritasna elimi koyarak) ihtimal u kadar ufak bir
para...' diye baz vilyetleri gsterdim ve manal bir tarzda Cevat
Paa'nn yzne baktm. Ben haritadan elimi kaldrrken o da ilve etti:
'Efendim,' dedi, 'Paa tabi o blgedeki kuvvete kumanda edecek... Zaten
nerede ne kadar kuvvet kald ki...' Szn tamamlarken, vaziyetin hi de
nemli olmadn anlatmak istermi gibi, masadan uzaklar gibi oldu.
imden Cevat Paa'ya teekkr ediyordum. Her birimiz birer koltua
ekildik ve kahvelerimizi imeye baladk. Damat Paa ferahlam gibi idi:
'Ne vakit hareket edeceksiniz?' 'Ne vakit emir buyurulursa... Ben hazrm,
arzu ederseniz yarn veya br gn...' 'Zat- ahaneyi ziyaret ettiniz mi?'
'Hayr efendim,' 'Ziyaret etmeden mi gideceksiniz?' 'rade buyurulmad...'
'Ben iradei seniyeyi tebli ediyorum, yarn kendilerini ziyaret ediniz.' 'Peki
efendim.'
Baka ziyaretlerde de bulunmak lzmd. Harbiye Nazrn, Sadrazam,
Dahiliye Nazrn aradm. Hibiri makamnda yoktu. tima hlinde imiler.
En kestirmesi Bab- li'ye gidip kendilerine haber vermekti. Beni sadaret
bekleme salonuna aldlar. Benim geldiimi duyan baz nazrlarn da
heyecanl heyecanl salona geldiklerini grerek, biraz ardm. Mehmet
Ali Bey beni meraktan kurtard: 'Allah Allah ne kstahlk... ittiniz mi
efendim, Yunanllar zmir'e kyor...' Bu szleri Bahriye Nazr teyit etti:
'Ya...' dedim, 'bu da m oldu?' 'Evet...' Ben memleketin bana neler
geleceini tahmin etmemi deildim, fakat kimseye anlatamamtm.
Nazrlarn tel karsnda alamak m, glmek mi lzmd? Kendimi
tutuyordum. Fakat bu emrivaki karsnda ben 'Allah Allah...' demekten
baka bir ey dnemiyen bu nazrlara ibretle bakyordum. tidalden
ayrlmamaya pek dikkat ederek: 'Ne yapmay tasavvur ediyorsunuz?' diye
sordum. 'Protesto edeceiz!' cevabn verdiler. 'Bu lzmdr, dorudur.
Ancak byle bir protesto ile Yunanllarn zmir'den geri ekileceklerine
veya ngilizlerin onlar geri ekeceklerine ihtimal veriyor musunuz?'
Yzme baktlar: 'Fakat baka ne yapabiliriz?' 'Belki daha kat' tedbirler
dnlebilir.' 'Mesel... ne gibi?' O zaman bir ses, eer yanl hatrmda
kalmamsa, Mehmet Ali Bey'in sesi cevap verdi: 'yle hareketlere
kalkarsak bize ne yaparlar, bilir misiniz?' Tabi: 'Kalkar benim yanma
gelirsiniz!' diyemezdim. Avni Paa'nn elini tuttum: 'Bizi Anadolu'ya
gtrecek vapur hazrdr, deil mi?' 'oktan tertip etmitim. Bandrma
vapuru emrinizdedir.' 'Dorudan doruya vapur kaptanna emir verebilir
miyim?' 'Hay hay...' dedi. Yaverime seslendim, 'Paa hazretlerinin bir
emirleri var, not ediniz.' Yaverim kurun kalemi ile Bandrma kaptanna bir
emir yazd, imza edilmek zere Avni Paa'ya uzatt.
Damat Ferit kabinesini bu perianlk iinde brakarak zat- ahaneyi
ziyaret etmek zere Bab- li'den ayrldm.''
imdi bir de Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk cumhurbakan ile Osmanl
saltanatnn son padiah arasndaki ayrl grmesinde bulunalm:
"Yldz Saray'nn ufak bir salonunda Vahdettin'le deta diz dize denecek
kadar yakn oturduk. Sanda, dirseini dayam olduu bir masa ve
stnde bir kitap var. Salonun Boazii'ne doru alan penceresinden
grdmz manzara u: Birbirine paralel hatlar zerinde dman
zrhllar! Bordalarndaki toplar sanki Yldz Saray'na dorulmu!
Manzaray grmek iin oturduumuz yerlerden balarmz saa sola
evirmek kfi idi. Vahdettin hi unutmyacam u szlerle konumaya
balad: 'Paa paa, imdiye kadar devlete ok hizmet ettin, bunlarn
hepsi artk bu kitaba girmitir (elini demin bahsettiim kitabn stne bast
ve ilve etti:) tarihe gemitir.' O zaman bunun bir tarih kitab olduunu
anladm. Dikkatle ve sknla dinliyordum: 'Bunlar unutun,' dedi, 'asl
imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa paa, devleti
kurtarabilirsin!' Bu son szlerden hayrete dtm. Acaba Vahdettin
benimle samim mi konuuyor? O Vahdettin ki ecnebi hkmetlerin
yznc derece letleriyle temas arayarak, devletini ve saltanatn
kurtarmaya alyordu, btn yaptklarndan piman m idi? Aldatldn
m anlamt? Fakat byle bir tahminle baka bahislere girimeyi tehlikeli
addettim. Kendisine basit cevaplar verdim: 'Hakkmdaki tevecch ve
itimada arz- teekkr ederim. Elimden gelen hizmette kusur
etmiyeceime emniyet buyurunuz.' Sylerken, kafamdaki muammay da
halletmeye urayordum. ok iyi anladm, veliahtlnda,
padiahlnda, btn his ve fikirlerini, temayllerini tandm adamdan
nasl yksek ve asil bir hareket bekliyebilirdim? Memleketi kurtarmak
lzmdr, istersem bunu yapabilirmiim. Nasl? Hemen hkm verdim:
Vahdettin demek istiyordu ki hibir kuvvetimiz yoktur. Tek mesnedimiz
stanbul'a hkim olanlarn siyasetine uymaktr. Benim memuriyetim,
onlarn ikyet ettikleri meseleleri halletmektir. Eer onlar memnun
edebilirsem, memleketi ve halk bu siyasetin doru olduuna
inandrabilirsem ve bu siyasete kar gelen Trkleri uslandrrsam,
Vahdettin'in arzularn yerine getirmi olacaktm. 'Merak buyurmayn
efendimiz,' dedim, 'nokta-i nazar- ahanenizi anladm. rade-i seniyeniz
olursa hemen hareket edeceim ve bana emir buyurduklarnz bir an
unutmyacam.' 'Muvaffak ol!' hitab- ahanesine mazhar olduktan sonra,
huzurundan ktm. Naci Paa, padiahn yaveri, fakat benim hocam,
derhl benimle bulutu. Elinde ufak mahfaza iinde bir ey tutuyordu.
'Zat- ahanenin ufak bir hatras' dedi. Kapann zerine Vahdettin'in
inisiyalleri ilenmi bir saatti: 'Peki, teekkr ederim' dedim.
Sonra, sanki Yldz Saray'ndan ktmz ve hareket etmek zere
olduumuzu gizlemek, saklamak ister gibi bir ihtiyatla, ayaklarmzn
patrdsn iittirmekten korkarak saraydan uzaklatk.''
Artk ili'deki evi brakmak zeredir. Bandrma vapuru Galata rhtmnda
hazr. Otomobil kap nnde. Tam o srada Rauf Bey (Orbay) eve geldi ve
Mustafa Kemal'i brosuna gtrerek, ngilizlerin ya hareketine izin
vermiyecekleri, ya yolda vapuru batracaklar sylentisi dolatn haber
verdi. Mustafa Kemal yldrmla vurulmua dnd. Biri daha geldi, ayn
haberi verdi. Bir an yalnz kalarak durumu dnd. u anda
dmanlarn elinde idi. Ona her istediklerini yapamazlar m idi? Ancak
onun iin artk yakalanmak, hapsolmak, srlmek, dndklerini
yapmaktan alkonulmak, hepsi lmekle birdi.
Hemen karar verdi. Otomobiline atlyarak Galata rhtmna geldi. Vapur
uzakta idi. Sandalla gittiler.
Karadeniz boazndan ktktan sonra kaptana mmkn olduu kadar
kylara yakn gitmesini tavsiye etti. Bundan sonra Anadolu'nun bir kara
parasna ayak basmaktan baka kaygs yoktu. nce Sinop'a geldiler.
Oradan Samsun'a kara yolu olup olmadn sordu. Yokmu. ok zorluk
ekecek, gnlerce yollarda kalacakm: ''Bilmem neden Samsun'a bir an
nce varmak iin o kadar acele ediyordum ki vakit kaybetmektense
tehlikeye gs germeyi tercih ettim. Ayn tertipte yolculua devam
ederek Samsun limanna ulatk.''


LDERLE DORU


Durum

Mustafa Kemal Samsun'a kt vakit durum ktdr. erkez Ethem ve
Demirci Efe eteleri batda daha gelecek ay harekete geecekler. Yunan
yryn aksatc bir dayatma henz yok. talyanlarn Konya'da,
Antalya'da, Akehir, Fethiye, Afyon, Marmaris, Burdur, Bodrum, Mils,
Bucak ve Kuadas'nda askerleri var. Sanki bar olup da nfuz
blgelerinde i grmeye sra gelmi gibi Antalya - Burdur - Bolvadin
demir yolu iin uzmanlar ilk almalar zerinde. Franszlar Kilikya'da ve
gney blgelerimize yerlemekte. Rumlar nisbetsiz aznlklarna ramen
Sivas vilyetinin Amasya ve Tokat gibi sancaklarnda bile yirmi bir ete ile
harekete gemiler. Maksat gvenlik olmadn gstermek ve mdahale
bahanesi yaratmak. ngiliz subaylar ile o kadar sk temaslar var ki
Havza'daki alay komutan bir taburla haydutlar yakalamak iin bir ky
abluka edince Merzifon'dan otomobilleri ile gelen ngiliz subaylar hemen
mdahale etmitir. stanbul hkmetinin kaymakam da Rum Margerit
Efendi. Bamsz Pontus hkmeti kurma kkrtcl alabildiine.
Rusya'daki btn Rumlar getirip ky ve hinterland blgesine
yerletirmek istediklerini gren Trk halk da ayaklanmtr. Bir sr ete
de onlardan. Douda Brest - Littowsk antlamas ile aldmz vilyeti
geri vermitik. Kars ve Sarkam'ta on bin Ermeni askeri topland
haberi var. Arkalarnda Batum'a giren ngilizler. ki ngiliz subay Ermeni
kuvvetlerinin banda Nahvan ve evresi Trk kylerini almtr. Fransz
Cumhurbakan Ermeni lideri Bogos Nobas Paa aracl ile Ermeni
generali Antran' kabul etmitir. Ermenistan davaclarnn hayalleri geni:
Yedi ilimizi alp Kilikya'ya kadar uzanmak! ngilizler Van, Bitlis, Diyarbakr,
Musul vilyetlerindeki Krtleri de kkrtmakta. stanbul'da bir dernekleri
ve gazeteleri var. Babanoullar ve Abdullah Cevdet gibi Osmanl
aydnlar iin iinde. Hrriyet - ve - tilf Krtlere otonomi verme yolunda
bir protokol imzalanmtr. Hibiri gizli de deildir. Biz Trkler her gn
gazeteleri atmzda vatanmzn nasl paralanma yolunda olduunu
okuyoruz. Anadolu'nun ortasnda, belki de denize yolu bile olmayan bir
beylik olarak kalacaz.
Mustafa Kemal 22 Maysta Samsun'daki ngilizlerle konutuktan sonra
stanbul'a bir rapor gnderir. Bu raporda Samsun ve evresi Rumlar
hrslarndan vazgemedike yatma olamyacan, Trkln yabanc
mandasna katlanamyacan, mill hareketlere hak vermek gerektiini
bildirir. Oysa grevi ba kaldran Trkleri ezmek ve susturmakt.
Samsun'a gelince ngilizler kuvvetlerini arttrmlar ve bir ksmn ieriye
yollamlard. Bu hl hem mtarekeye aykr idi, hem de kendini g
duruma sokuyordu. 24 Maysta kararghn Havza'ya gtrr. Sk sk
scak banyo almasn gerektiren hastal iin orann hamamlar faydal
da olmutur. Mustafa Kemal zerine stanbul'a gelen haberler ngilizleri
kukulandrr ve hkmeti de telalandrr. Konya'dan stanbul'a dnen
General Milne, Mustafa Kemal'in grevleri ne olduunu sorar. Geri
arlmasn ister. Amiral Galthape de ayn istektedir. General Milne
Erzurum'daki kolordunun silh teslimi yapmadndan da ikyeti idi.
Hazirann ilk haftasnda Harbiye Nazr nemli meseleler grmek zere
stanbul'a gelmesini yazd. 18 Haziranda nazr bir telgraf daha gnderir:
''ngilizler o blgedeki almalarnz iyi bulmadklarndan stanbul'a
arlmanz istemilerdir.''
21 Haziranda Kzm Karabekir Paa'y onun yerine mfettilie atamak
isterlerse de o bunu doru bulmaz ve Mustafa Kemal Paa'nn
deitirilmesi yerinde olmad cevabn verir. Sadrazama vekil olarak
kabineye bakanlk eden Hrriyet - ve - tilf Mustafa Sabri Hoca,
arlp gelmedii ve halk kkrtt iin hemen azledilmesine karar
verildiini syler. Bu arada hkmet mill kurtulu iin yer yer kurulularn
telgraflarnn alnmamas iin postanelere emir verir. Mustafa Kemal de,
bu emir milletin sesini bomaktr, hemen geri alnz, der. Anadolu ve
stanbul arasnda atma balamtr.
Artk toparlanmak sras idi. Btn dank ve kendi balarna buyruk
kurulular bir araya toplamal, her toplana bir mill hareket karakteri
vermeli, Mustafa Kemal de onun lideri olmal idi. Mustafa Kemal adm
adm, yoklya kollaya bu isteini iki ay iinde gerekletirmitir. Bu iki
ay iinde O, bir hayli bakmdan, byk bir yalnzlk iinde ve iini
amadan ve dkmeden, gelecekte biroklar ile asla birlik olamyaca
kimselerle almak zorunda idi. 1907 ve sonrasnda Selnik'te Yonyo
ak szcs ve isyancs btn gdm cihazlarn eli altna alncya
kadar bir sabr heykeli gibi katlanc, uzlac ve yer yer tavizci, ama hi
amakszn amacna doru yryecekti. Profesr Pittard'n ei, romanc
ve tarih yazar Noelle Royer bir gn Atatrk'e btn isteklerine ulama
baarsnn srrn sormutu:
- Durur, durur, dinlerim... dedi.
Sonra tekrarlad:
- Durur, durur, dinlerim. Ve sustu.
Sakarya zaferi tacn giyinceye kadar durup durup dinliyecekti: ''Ben
herhangi bir ie giritiim zaman karmdakinin ne yapabileceini ve en
kt ihtimalleri dnrm. Ona gre tedbirlerimi alarak hareket ederim.''
dnyas hi dar szmamal idi.
6 Haziranda 20 nci Kolordu Komutan, eski arkada Fuad Paa
Ankara'dan kendisine bir telgraf ekti. Rauf Bey'in (Orbay) geldiini haber
verdikten sonra Osmanck veya skilip'te bulualm, diyordu. Mustafa
Kemal kendilerini Havza'ya ard. Geldiinden beri burann ileri
gelenlerini mill savunmaya hazrlamakta idi: ''Hibir zaman umut
kesmiyeceiz. alacaz, memleketi kurtaracaz,'' diyordu. Diyarbakr
blgesindeki birliklerimizden alnarak Samsun'a gtrlen binlerce tfek
mekanizmasna Havza'da el koymu, asker depodaki silhlar da evlere
tatmt. Merzifon'da nemlice bir ngiliz birlii bulunduundan Havza'da
kalmas da pek tekin deildi. Kararghn Amasya'ya gtrmeye ve
arkadalar ile toplanty burada yapmya karar verdi. 13 Haziranda
Havza'dan ayrlrken son bir konuma yapt: ''Bugn bir millet adamym.
Bir niformal deilim,'' demiti. Askerlikten ekileceini anlamakta, fakat
halk ynlarnn paa niformasna ve padiah yaverlii srmal
kordonuna ne kadar nem verdiini de bildiinden, liderlie doru
ykseliinde, mmkn olduu kadar uzun mddet bu rtbe ve sfat
otoritesini brakmamak kararnda idi.
Amasya toplantsnn ve bu toplantda alnan kararlarn mill kurtulu
tarihinde byk nemi vardr. Arkadalar ile konuma saatlerce srd.
21/22 Haziran gecesi yaverine u esaslar not ettirmiti: "1- Vatan
btnl, millet bamszl korunacaktr. 2- stanbul hkmeti bu
grevini yapamad iin milletimiz yokmu yerine konulmaktadr. 3- Millet
bamszln kendi kendine kurtaracaktr. 4- Milletin sesini dnyaya
duyurmak iin hibir bask altnda olmyan bir mill heyet kurulmaldr. 5-
Sivas'ta en abuk zamanda bir mill kongre toplanmaldr. 6- Her
vilyetten delege seilerek yola karlmaldr. 7- Delegelerin seimi ve
yolculuklar gizli tutulmaldr. 8- ark vilyetleri adna 10 Temmuzda
Erzurum'da bir kongre toplanacaktr. O tarihe kadar teki vilyetler
delegeleri de Sivas'a ulaabilmilerse, Erzurum kongresinin azalar da
Sivas umum toplantsna girmek zere hareket edeceklerdir.''
Konya'daki kuvvetlerin banda bulunan Mersinli Cemal Paa bu karara
hemen katlmtr. Ankara'daki kolordunun komutan karar hazrlyanlar
arasnda. Yalnz Erzurum'daki Kolordu Komutan Kzm Karabekir var: O
daha nce Erzurum Kongresi'nin toplanmasnda direndii iin arkada
da bunu kabul etmilerdir. Bundan sonra Amasya kararlar her tarafta
asker sivil makamlara bildirilmitir.
Mustafa Kemal stanbul'da alanlarla Anadolu'daki valilere ayrca
bildiriler yollam, vatann paralanma tehlikesi karsnda mill savunma
hareketlerinin hzla devam ettiini, yalnz miting gibi gsterilerle hibir
zaman kurtulua varlamyacan, bu kurtulu salanncaya kadar
kendisinin Anadolu'dan ve milletten ayrlmyacan yazm ve sonuna
kadar bir millet ferdi gibi alacana mukaddesat adna sz vermitir.
Amasya antlamasnn hi aklanmyan bir gizli maddesi vardr. Bu
maddeye gre Mustafa Kemal, Kzm Karabekir, Fuad paalarla Rauf
Bey bir mill hkmetin ilk kadrosu olarak tesbit edilmitir.
Erzurum'a Doru

Mustafa Kemal 23 Haziranda Tokat - Sivas yolu ile Erzurum'a hareket
etti. stanbul onu geri almakta direniyordu. Mustafa Kemal'i hibir sfatla
tanmamak iin her yana emirler verilmitir. Azlettiler, aldr etmedi.
stndeki resmi sfat mill kongrelerde liderlik otoritesini alncya kadar
kendi stnde tutmya alacakt. Zaafa denlere de durmadan umut
ve yrek peklii vermek lzmd. stanbul'da Kuvay- Milliye ncl
yapanlar bile Urfa, Mara ve Antep'i alan Franszlara ho grnmesini
t veriyorlard. Mustafa Kemal: ''Franszlar ho tutmakla ne
kazanacamza akl erdiremiyorum. Garp zihniyeti dalkavukluk ve
riyakrlk, hele zulm grm bir milletten gelirse, o milletin yaamak
hakk olmadna hkmeder. Tersine ahlkszlk ve zulme kar avazmz
kt kadar haykrmalyz. Avrupa'ya yaamya hakkmz olduunu
anlatmalyz. Sizler de bu yolda yrynz,'' diye cevap veriyordu.
Refet (Bele) komutanln stanbul'da ngiliz gemisi ile yerine gnderilmi
olana teslim ediyordu. Mustafa Kemal onunla hayli tartt. Refet:
- Almanya'ya kar bizim de ihtiyatl davranmamz gerektirmez mi?
"Kararsz ve programsz hareketlerle maksada hiyanet ederiz," diyordu.
Yolda bir de Ali Galip hikyesi vard. stanbul onu Mustafa Kemal'i
yakalamak iin yollamtr. Fesat ve frsat olduu kadar korkak bir
adam. Mustafa Kemal onu bile elde etmek iin sabaha kadar dil dker.
Bu yzden uyumaz. Yanndakiler de uykusuzdur. Sabah bayram toplar
atlrken Sivas'tan yola karlar. Geceyi Refahiye'de geiren Mustafa
Kemal ertesi gn uzun bir yryle Erzurum'a varmak ister. Yol bozuk.
Yanlarna aldklar yemekten stelik ondan baka herkes hasta.
ardak boazndan Frat'n yanndan geen osa zerine yamatan
den bir metre kutrunda kaya yolu tkamtr. Arabann gemesine
imkn yoktu. Yanlarna bir kazma almlard. ki kii zorla bir geit
aabildiler. Mustafa Kemal eski ak bir arabada idi. Durmadan bozulur,
ofr tamir etmek iin urap durur ve yorgun argn arabay srerdi. Bu
yzden Erzurum'a varlamayaca anlaldndan Erzincan' tutmak
istediler.
Karanlk bast. ardak boazndan bir trl kamamlard. Haziran
olduu hlde evrede kar vard. Gece ilerleyince yolu da kaybettiler.
Seller osay berbat etmiti. Arkada iki otomobil de yetiememiti.
- Geceyi olduumuz yerde geirelim, dedi.
Arabadaki battaniyeyi topraa serdiler. Bu arkadann yata idi. Kendisi
ak otomobilin iinde uyumya alt. Gn aydnlnda yeniden yola
dzldler.
Kzm Karabekir ve yanndakiler Mustafa Kemal ve arkadalarn
karlamak zere Ilc'ya kadar gelmilerdi. St aalar altnda
konuklara yorgunluk kahvesi ikram edilmiti. Sekiz on kii kahve ierek
konuuyorlard. Mustafa Kemal'in gz Ilca bandaki srtlara iliti. Scak
yaz gnei batmak zere idi. Tam yolun getii yerde, arkasn gnee
ald iin, kaya renkli ve parltl, heykel gibi bir hayal. Glge ve k
oyunu. Yanndakilere gsterdi. Ufuk zerinde yeni insan ve kan
siluetleri. Aa doru inen kervan yava yava stle kadar geldi.
Balarndaki adam oturanlarn nemli kimseler olduunu sezinerek elini
gsne gtrp selm verdi. Mustafa Kemal hatrn sordu:
- Aa byle nereden geliyorsun?
- Rus gelirken muhacir olmutum. ukurova'da idim. imdi kyme
dnyorum.
Zaman kt. Gvenlik yok. Byle iken ka doru buralara neden
geldiini sorar:
Yoksa oralarda geinemedim mi?
- Hayr paa... ukurova cennet gibi yer... Bize tarla da verdiler. Rahattk.
Yalnz son gnlerde bizim Erzurum'u Ermenilere vereceklermi sz kt.
Geldim ki greyim, kimin maln kime verecekler?
Mustafa Kemal yanndakilere:
- Bu milletle neler yaplmaz, dedi.
Erzurum'a geldikleri vakit Kzm Karabekir Paa, Refet Bey'den gelen bir
telgraf Mustafa Kemal Paa'ya verdi. Bu telgrafta stanbul'un Mustafa
Kemal hakkndaki kararlar bildirilmekte idi. Kararlardan biri de Mustafa
Kemal imzal hibir telgraf alnp ekilmiyecekti. Refet Bey'e gre Mustafa
Kemal askerlikten ekilmeli, Sivas'a da gelmiyerek Erzurum'da kalmal
idi. Mustafa Kemal:
- Ne yapmalyz? dedi.
Karabekir:
- zlecek bir ey yok paam. niformanz karsanz da mukaddesatm
zerine sz veriyorum ki size stm olduunuz zamandan daha bal
kalacam, dedi.
Mustafa Kemal mill hareketin ba tannacak ve orduya byle
tantlacakt. stanbul'dan Harbiye Nazr evket Turgut Paa kendisine
Mustafa Kemal yerine ordu mfettiliini teklif ettii vakit, ben
Erzurum'dan ayrlamam, Mustafa Kemal'in de ekilmesi doru olmaz,
yolundaki cevabn da gsterdi.
Henz bir halk temsilcileri toplants olmamt. Mustafa Kemal
askerlikten ekilince, bizim artlarmza gre, hibir otoritesi kalmyacakt.
Onun iin kendine eraf ve halk ynlar zerinde nfuz salyan padiah
yaveri kordonlu niformasn mmkn olduu kadar uzun mddet
stnde tutmak faydal olacakt. Halk devlete itibar edegelmitir. Fakat
askerlikten de kovulmak zere idi. ster istemez istifa etti. Kovulma haberi
de ondan sonra geldi.
Burada pek dramatik bir sahneyi anlatmak isterim: Mustafa Kemal, Rauf
Orbay'la otururken mfettilik Kurmay Bakan Kzm Bey'i (Dirik) btn
haberlemelerde ktip etmekte idi ve lnceye kadar Mustafa Kemal'le
birlikte kalacana yemin edenlerdendi, yanlarna geldi, askerce bir selm
verdi.
- Artk grevime devam etmekliim imkn yok, izin verirseniz Kzm
Karabekir Paa'dan vazife istiyeceim. Dosyalar kime teslim etmemi
emredersiniz? dedi.
Mustafa Kemal ve Rauf Orbay vurulmua dndler. Mustafa Kemal
hzn dolu gzleri ile Kzm Bey'e bakarak:
- Ya yle mi efendim? Peki dosyalar Hsrev Bey'e verirsiniz.
Kzm Bey alml alml kt, gitti.
Kzm Bey, Mustafa Kemal'in ta Rumeli'den tand idi. Sonra onu
affetmi ve Cumhuriyet devrinde kendisine zmir Valilii ve Trakya Umum
Mfettilii gibi grevler vermiti.
Mustafa Kemal Rauf Orbay'a dnd:
- Grdn m, dedi, rtbe ve niformann ehemmiyeti yok mu imi.
Biraz sonra Karabekir Paa'nn geldiini haber verdiler. Mustafa Kemal'in
iinden zntl bir phe geti. Kzm Karabekir:
- Kumandamda bulunan subay ve erlerin sayglarn sunmya geldim. Siz
bundan sonra da kumandanmzsnz dedi.
Mustafa Kemal, Karabekir'i kucaklad.
Kzm (Dirik) Kuvay- Milliye gnlerinde de g duruma dt vakit
Mustafa Kemal tarafndan tutulduuna gre, yukardaki ayrl ikisi
arasnda, Rauf Bey'den de habersiz, hazrlanma benzer. nk
Mustafa Kemal, Kzm Karabekir'e kar ihtiyatl davranmal idi.
Kuvay- Milliye ve Cumhuriyet tarihinde Karabekir'in bir hayli ad
geecektir. Onun imdiden ksa bir portresini izmek isterim. Karabekir
karakterli, ahlkl, yurtsever, fakat kltrsz ve kafaca ''pek orta'' bir
adamd. Eskiden tiyatro Osmanlcaya ''ibret'' sz ile evrilmitir. Opereti
''arkl bret''e evirerek pek gln bir eser yazm, Erzurum'da okul
ocuklarna oynatp durmutur. ''arkl bret''in hem gfteci, hem
bestecisi idi. Mustafa Kemal'in uzak grl politikacl ve hele Bat
medeniyetilii yolundaki devrim anlay ile hibir ilgisi yoktu. Askerlikleri
arasndaki sanat rakl da sz gtrmez. Birinci Dnya Savanda ve
daha sonra Mustafa Kemal'in glgesinde kalm olanlardand. Fakat
Bolevik ihtilli olup da ar ordusu ktkten sonra Erzircan, Erzurum ve
Kars' almak frsat ona derek douda iyice tannm, general de
olmutu. Kendine olduundan pek ok stnde deer veren ruh
hastalarndand. En kk eyasnn mzelik olduuna inanrd. Eitim ve
ekonomi ilerini en iyi kendi yola koyacan sanrd. En ok sevdii
kelime ''ben''di. ''Rya'' adl bir iiri, 1950'de yaynlanmtr, bu iirde
Abdlhamid'in ruhu ona der ki: ''Beni ve saltanat devirenler arasnda sen
de vardn - Hele sonuncusunda hem de mebus, hem kumandandn -
stikll Harbini sen kurdun ve ba da sen buldun.''
Mondros Mtarekesinden sonra byk tehlikelerden biri douda
Ermenistan kurulmas idi. Btn dnya halklar efkr, harp srasndaki
''katliam ve tehcir'' haberlerinin etkisi altnda, Ermenici idi. stanbul'a
gelen haberlerde ''vilyat- sitte-alt vilyet'' denen Erzurum, Van, Bitlis,
Harput, Diyarbakr, Sivas illerinin yeni Ermenistan olaca bildirilmekte ve
Ermeni liderlerinin Kilikya'ya kadar sarkmak peinde olduklar bilinmekte
idi. Douyu nasl kurtarmal idi. nce stanbul'da ''Vilyat- arkiyye
Mdafaa-i Hukuk'u Milliye'' adnda ve sadece bu vilyetlerin Trk
olduunu yaynlarla anlatmak, bar konferansna bavurup anlatmak
zere bir dernek kurulmutur ki sonradan Erzurum'da ad ''Vilyat-
arkiyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti''ne evrilmitir.
Kzm Karabekir o evredeki tannmlndan da faydalanacan,
tehlike ba gsterdii vakit bir hareket yaplabilmek ihtimali varsa nderlik
etmeyi dnerek Erzurum'daki kuvvetin bana gitmek istemitir.
Kendisinin, Ali Fuad Cebesoy ve Rauf Orbay'n hatralarnda
anlattklarna gre 1918 Kasmnda Karabekir Zeyrek'te smet Bey'le
(nn) grr. smet Bey Osmanl Harbiye Nazrlnn o vakit belli bal
ahsiyetleri arasnda idi. Karabekir eski arkadana:
- Beni Erzurum'a tayin ettirmeye alnz, der. Ben orada milleti
aydnlatrm. Bir anari olursa douda bir Trk idaresi kurarz. Oray
tehlikeden kurtardktan sonra bat iin alrz, demiti.
smet Bey:
- Tehlike byk. Sylediini yapmak imknsz. kimiz de askerlikten
ekilerek bir kyde iftilik yapalm, cevabn verir.
Fevzi Paa (akmak) ki o vakit Genelkurmay Bakan idi, gider, douya
gideceini syler. Fevzi Paa:
- Gitme, seni tasfiye edeceklerine de phe etme, kk der, dnersin,
der.
Douda mill bir hareket ekirdei kurulmakla tasfiye edilmenin ne iliii
olduunu sormas zerine de Fevzi Paa kendisine bu yzden Divan-
Harp'e verileceini syler.
Kzm Karabekir'in btn dnd, ne yaplabilirse ancak douda
yaplabilecei idi. Trl kurulular orada birletirmeli, hazrlanmal,
olaylarn gelimesini beklemeli idi. lkenin teki blgeleri mill hareket
iin elverili deildi. stanbul'da ise devleti teslim alm olanlarn
istediklerini uygulamaktan baka bir harekete giriilemezdi.
Mustafa Kemal, Anadolu'ya giden Ali Fuad (Cebesoy) gibi onunla da
grt. Mustafa Kemal'e gre de Anadolu'da hazrlanmak, frsat
gzetmek, eer bar artlar ar olursa giriilecek mill hareketin
artlarn salamak lzmd. Ama o memleketi dou ve bat diye ikiye
ayrmay doru bulmuyordu. Vatan bir btn olarak ele alnmal idi ve
kurtulu iin millete yurt lsnde tedbirler ve areler aranp bulunmal
idi.
Karabekir daima kendi stnde grd Mustafa Kemal'e sz verdi ama,
komutan o, kuvvet onda idi. Mustafa Kemal'in kendinden baka dayana
olmad, Erzurum Kongresi'ne gelecek olanlarn da ancak kendisine
bal kalacaklar fikrine saplanmt. Mustafa Kemal ise askerlikten
ekildikten sonra milletin bana gemi olmak durumunda ve davran
da bu yolda idi.
Karabekir:
- Ben ahslarn milleti kurtaracaklarna ve kurtuluun ahslar
sivrilmekte olduuna inanmam, diyordu.
Sebebi, bir toplantda:
- Mill harekete bir lider lzmdr. Hareketin bana Mustafa Kemal
gemeli, arkadalar ona yardmc olmaldr, diye karar verilmi olmas ve
bu fikir etrafnda propaganda yaplmas idi. Karabekir liderlie ''ahslk''
damgas vurduu vakit dnd Mustafa Kemal'i baa geirmemek ve
kendi, aka meydanda grnmeksizin, bata bulunmak olduuna phe
yoktu. Erzurum'a gelen delegelerden bazlar ile Erzurumlulara verdii bir
adr yemeinde:
- Bu size birinci yemeim. kincisini inallah stanbul'da Yua tepesinde
yiyerek kran namazn da Eyp camiinde klacaz, demiti.
Bir ngiliz airin kadnlar iin syledii, ne onlarla ne onlarsz, sz
hatrlardadr. Mustafa Kemal, imdi onlarsz yapamyacaklar ile birlikte
olmak, ama ilerde onlarla yapamyacan da dnerek tedbirli olmak
zorunda idi. Karabekir, szde hizmetinde bulunmak, gerekte onun en
kk hareketini gzden karmamak, sual sorarsa sr vermemek grevi
ile Baavu Ali'yi Mustafa Kemal'in emrine vermiti. Ali avu diledii
vakit komutan Karabekir'in yanna izinsiz girebilecekti. Ali avutan
Mustafa Kemal kukulanm, onu elde etmitir. Daha sonralar Kzm
Karabekir de ''Deli Halit'' denen tmen komutan Halit Paa'nn Mustafa
Kemal Erzurum'dan ayrld zaman, onunla ifre ile haberletiini
renip, onun emri zere hareket edecei hakknda bir de telgrafn
yakalamt. Halit Paa, gerektiinde Kzm Karabekir'le ilgisini keserek
dorudan doruya Mustafa Kemal'i tanyacan yazyordu. Karabekir bu
kararn Mustafa Kemal Erzurum'da iken verilmi olduunu tesbit etti. Pek
atlgan ve pek gzl Halit Paa gerektiinde kumandaya dorudan
doruya el koyacakt.

Erzurum Kongresi

Mustafa Kemal askerlikten ekildikten sonra be kii gelerek kendisine
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bakan olduunu bildirmilerdir. Cemiyetin
yeri yok, kadrosu yok, btesi yoktur. Pek oklarnda umut da yoktu.
Mdafaa-i Hukuk'un btn paras doksan lira kadar bir eydi. Bazlar,
kadnlarmzn nesi varsa satalm, demilerse de onlar da sava yllar
glerinde satlp tkenmiti.
23 Temmuz 1919. Pek orta hlli bir okul. Yirmiye on iki metrelik sularnda
am tahtalarndan, hal ve seccade ile rtl, bir bakan, iki de ktip
krss. Gene am tahtasndan renci sralar. Duvar ve pencereler
plak.
Bamszlk sava ve ondan sonraki yeni Trkiye kuruluunun temeli, ilk
bu salondaki toplantda atlacakt. Be vilyetten elli drt delege gelmitir.
teki vilyet valileri delege gndertmemilerdi. Gelenlerden on yedisi
ifti ve tccar, bei emekli subay, drd emekli memur, bei retmen,
drd gazeteci, bei hukuku, drd mhendis, biri hekim, alts sarkl
hoca, eski milletvekili, bir komutan, biri de eski bakand. Kzm
Karabekir toplantda yoktu.
Bakan kim olacakt? Kzm Karabekir'e gre Mustafa Kemal olmamal
idi. Gene ona gre birok delegeler de bu fikirdeydiler. Rauf Orbay da bir
bakasnn bakan olmasn ister. lk toplant bakanlk, ttihatlk ve
tilflk tartmalar ile geer. Bir hoca, ki tannm bir gerici idi, kongreyi
at vakit, Trabzonlu bir delege:
- ttihatlarn reisliini istemiyoruz, in aa! diye barmt. Hoca
krsden indi, bakas da kmad.
Daha sonra bakanlk edecek biri de, ''tilf istemiyoruz, in aa!''
haykrlar arasnda krsy brakt. Sonunda bir delege sz alarak:
- te Mustafa Kemal Paa... te Rauf Bey... Ben kendi hesabma
Mustafa Kemal'i seiyorum, siz de seerseniz krsye onu davet edelim,
dedi.
Hava da buna gre hazrland iin her taraftan:
- Hay hay... sesleri geldi. Mustafa Kemal krsye kt. Baka esvab
olmad iin niformal idi. Delegelerden bazlar bu hli serte tenkit
ettiler. ''Paalk niformasn brak, bizim gibi ol,'' diyorlard.
Rauf Bey:
- Paam Erzurum valisini azletmiler. Gidecek. Ondan bir takm isteyelim
dedi. Vali redingot takmn verdi. Atatrk'n bana anlattna gre
parasn da tam almtr.
Kongre on drt gn srd. Alnan kararlar unlard: 1- Mill snrlar
iindeki btn vatan ksmlar bir btndr. 2- Her trl yabanc igal ve
istilsna kar ve Osmanl hkmetinin k hlinde millet hep birlik
olarak savunma ve dayatma grevini yapacaktr. 3- Hkmet vatan ve
istiklli koruyamazsa bir geici hkmet kurulacaktr. Bu hkmet heyetini
mill kongre seecektir. Eer kongre toplantda deilse bu seimi ''Heyet-i
Temsiliye'' yapacaktr. 4- Kuvay- Milliye'yi ''mil'' ve mill iradeyi ''hkim''
klmak esastr. 5- Manda ve himaye kabul olunamaz. 6- Millet Meclisinin
toplants salanmasna ve bylece hkmetin murakabe altnda
bulundurulmasna karar verilmitir.
''Heyet-i Temsiliye'' bakanl, hkmet, hatta devlet bakanl demekti.
Kim olmal idi, Kzm Karabekir de, bakalar da Mustafa Kemal'i
setirmek istemiyorlard. Mustafa Kemal bu mesele iin herkesin
dndn aka bilmek ister. Toplantdakilere birer kt verir. Kzm
Dirik'in fikri: ''Mustafa Kemal Paa nokta- hcum olduundan Heyet-i
Temsiliye'ye girmemelidir." Hsrev (Gerede): ''Girmesinin bir zarar
yoktur.'' brahim Tali: ''Mustafa Kemal uzakta kalmaldr.'' Bunlar 19 Mays
gnnn en yakn arkadalar, mill kurtulu savasnn ''yar- gar''lar
idi.
Heyet-i Temsiliye'ye dokuz kii seilmitir. lerinden biri Erzincan Naki
eyhi, biri de Mutki aireti reisidir. Mustafa Kemal'in o gnler nasl bir
hava iinde bulunduunu daha da iyi belirtmek iin, gelecekteki laik
Cumhuriyet kurucusunun Erzurum Kongresi'ndeki duasn okuyalm:
''Cenab- Vcib-l-mteal hazretleri habib-i ekremi hrmetine mbarek
vatann sahip ve mdafii ve diyanet-i celile-i Ahmediyye'nin il yevm-il
kyme hris-i esdak olan millet-i necibemizi ve makam- saltanat ve
hilfet-i kbray masun ve mukaddesatmz dnmekle mkellef olan
heyetimizi muvaffak buyursun, min.''
Mustafa Kemal Erzurum'dan ayrlmadan nce Cevat Dursunolu ile baz
arkadalarna demiti ki:
- Ben milletle kumar oynamam. Muvaffak olacamz biliyorum, artk
milletlerin kendi kendilerini kurtarmalar devri gelmitir. Mstemleke devri
sona ermitir.

Sivas Kongresi

Artk Sivas Kongresi'ni toplamal, hepsi kendi bana buyruk mill
kurulular bir tek ynetimine balamal, mill kurulu hareketinin bir lideri
olmal idi.
Trakya-Paaeli Cemiyetinin davas ne idi? Osmanl Devleti topraklar
blldnde ngiltere, olmazsa Fransa'ya snarak Trakya'y
kurtarmya almak!
ark Vilyetleri Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin program bu vilyetlerdeki
slm ve Hristiyan unsurlarn serbeste gelimelerini salamak, slm
halkn tarih ve mill haklarn tantmak ve savunmak, yaplm zulmlerin
hesabn sormak, sorumlar olanlar cezalandrmak, yaklp yklmalar
yerine koymann arelerini aramak!
Trabzon'da Pontus hkmeti kuruluunu nlemek zere ''adem-i
merkeziyet''i bir cemiyetin de yolu ayn idi.
Batda Yunanllara kar ete savana girienler kendilerini mill
kurtuluun kurucu ve yneticisi saymakta idiler.
Sivas'ta vatan btnl ve btn millet adna bir kongre toplamya kar
olanlar oktu. Amasya toplantsnda Rauf Bey (Orbay):
- Ben misafirim, diye Mustafa Kemal'in hazrlad bildiri ve ar
vesikasn imzalamaktan ekinmi, sonra bir hatra olarak imzalamt.
Refet Bey nce reddetmi, Ali Fuad Paa'nn (Cebesoy) srar zerine
belli belirsiz bir imza koymutu.
Balkesir'deki ''Karasi-Saruhan havalisi hareket-i milliye ve redd-i ilhak''
cemiyeti kongre bakan Hac Muhiddin Sivas'a delege yollamak daveti
zerine:
- Ne kuvveti var bunlarn? Medeniyet lemini antaj ve blfle ne kadar
aldatabiliriz? diyordu.
Bu cephedekiler daha sonra Sivas'a:
- Karmzda seksen bin asker var. Biz komutanlarmzla ve tekiltmzla
bamsz kalmalyz, diye kafa tutacakt.
Kzm Karabekir'e gre Sivas'ta toplanmak varlmz kendi elimizle
tehlikeye atmakt. Yeni bir kargaala sebep olacaktk. Erzurum
Kongresi kararlar ile yetinmeli idik. Bar esaslar anlalncaya kadar da
hi kmldamyarak sabretmeli idik.
gal kuvvetleri ile stanbul hkmeti de kongreyi toplatmak iin el birlii
etmilerdi. Binba rtbesinde bir Fransz jandarma subay, yanna bir
tercman alarak Sivas valisine geldi: ''Eer burada kongre toplanrsa
Franszlar Sivas' igal edecekler,'' dedi.
Vali, Mustafa Kemal'e ikinci bir kongreden vazgeilmesini tavsiye etti.
Yahut Erzincan' semeli idiler. Kuvay- Milliyeci bir gen, sonradan Sivas
milletvekili Rasim de valiyi desteklemekte idi. Mustafa Kemal, ngilizlerin
Samsun'u topa tutmak, on gne kadar yeni igaller yapmak antaj ile
kendi almalarna engel olmak istediklerini hatrlatarak bu blflere kulak
asmamalar cevabn verdi.
Erzurum'dan Sivas'a gitmek iin paralar yoktu. Bir emekli binba btn
parasn dn verdi ki 900 lira idi, 100 lira da aralarnda toplyarak 29
Austos 1919'da Erzurum'dan ayrldklar vakit Heyet-i Temsiliye'den
yalnz be kii idiler. Drd gelmemilerdi.
Erzincan boazna geldiklerinde baz jandarma subay ve erleri
otomobilleri durdurup boazn Krt haydutlar tarafndan tutulmu
olduunu bildirdiler. Merkezden kuvvet istedikleri iin, bu kuvvet gelip
boaz alncaya kadar beklemelerini sylediler. Erzincan'a dnecekler,
kim bilir ne kadar orada kalacaklard. Fakat daha byk tehlike tam
gnnde Sivas'a varmamakt. Mustafa Kemal, ift mitralyzl bir
otomobili ne katarak hemen yrmek kararn verdi. Ufak tefek atelere
nem verilmiyecek, vurulanla lenle uralmyacak, haydutlarla yakn
karlama olursa hepsi arabalarndan atlayp arpacaklar, sa kalanlar
yola devam edeceklerdi. Dadalolu'nun yazd gibi, ''lenler lr, kalan
salar bizimdir.''
Hibir vak'a olmadan 2 Eyll akam Sivas'a varlmtr. ehirde ne kadar
fayton ve yayl araba varsa hepsini karlayclar tutmulard. Yalnz
Hrriyet - ve - tilf Partisinden kimse yoktu. Kalabalk arasnda Fransz
subaynn tehdidi zerine tellanan gen Rasim'i grnce Mustafa
Kemal:
- Genler iin vatan ilerinde lmek olabilir, korkmak asla! dedi.
Kurtulu Savanda Sakarya Zaferi nasl bir kader dnm olmusa,
Anadolu'da yeni devletin kuruluunda Sivas Kongresi'nin o kadar byk
nemi vardr.
smet Bey (nn), Halide Edip (Advar) ve Refet Bey (Bele) de iinde
olmak zere birok yurtsever kimseler Anadolu'da kurtulu sava
verilebileceine inanmyorlar, Amerikan mandas altna girmekten daha
iyi bir are grmyorlard. Halide Edip 10 Austos 1919 tarihi ile yazd
mektuptaki metni Atatrk'n "Nutuk"unda vardr, ''Biz stanbul'da
kendimiz iin btn eski yeni Trkiye snrlar iine almak zere geici bir
Amerikan mandasn ehven-i er olarak gryoruz,'' dedikten sonra,
mektubunu; "Sergzet ve cidal devri gemitir. Hudutlarnda bu kadar
ok evld len zavall milletimizin fikir ve temeddn (medenlemek)
muharebesinde ka tane ehidi var?" diye bitiriyordu. smet nn'nn
Kzm Karabekir'e yazd mektubu buraya olduu gibi alyorum:
''Kardeim Kzmcm,
''Bundan evvel bir mektup yazmtm. Onu daha almamsnzdr.
Bununla vaziyet hakknda malmat vermek istiyorum: imdi stanbul'da
belli bal iki ceryan vardr. Amerika, ngiliz taraftarl. ngiliz tarafnda
Hrriyet ve tilf ve Trke stanbul gazetesi, Adil Bey... v.s. Mtebakisi
Tevfik Paa dahil olduu hlde Amerikan muaveneti (koruyuculuu)
taraftardrlar. Evvelce Amerikallarn kabul etmesi pek pheli olduu iin
ngilizler sakin idiler. Hlbuki tahmin hilfna olarak, Amerika'da gelmek
iin temayl artm. stanbul'da propagandaya baladlar. Taraftarlarn
hkmet ile beraber krklyorlar. stanbul'un baz mahallerine
beyannameler bile datmlar. ngilizleri isteriz diye... ngilizlerin emeli bu
esnada memlekette, Amerikan heyetinin tahkikatn ve temaylatn iptal
edebilecek ceryan ihzar ve iln ettirmek, bu suretle bir defa Amerika iini
suya drdkten sonra yine bildiklerini yapmaktr, diye tahmin olunuyor.
Korkulur ki btn Asya'y eline geirmi olan ngilizler, yegne kabiliyet-i
harbiyye ve ihtilaliyyesi olan Trkiye'yi elinde bulundurarak tamamen
rtp mahvetmek istiyeceklerdir. Eer Amerika'nn gelmesi suya
derse, ngilizler iin bu gnk taksim vaziyetini tevsik etmekten (ileri
srmekten) baka yaplacak bir ey yok gibidir ki, ngilizlere dierleri bu
hususta muavenet edecekler, muhalefet etmiyeceklerdir.
''Eer Anadolu'da halkn Amerikallar herkese tercih ettikleri zemininde,
Amerika milletine mracaat edilse pek ziyade faydas olacaktr, deniyor ki
ben de tamamiyle bu kanaatteyim. Btn memleketi paralamadan
Amerika'nn mrakabesine tevdi etmek (denetimine vermek)
yaayabilmek iin yegne ehven are gibidir. Fakat bugn bu kanaatn
kymeti onun ihzarndadr. Avrupa'nn Amerika'nn pazarlk ettikleri bir
zamanda Amerika aleyhine bir koz gstermemektedir. Sen Erzurum'a
giderken korkuyorum ki seni bir eye kartracaklar demitin. Evimden
dar kmadm ve hibir eye karmadm.
''Fakat muhitim kart. Ben karmadm da ne oldu, hi! ray- asker
tekil ettiklerini ve beni oraya tayin ettiklerini bildirdiler. Bir hafta sonra
affettiklerini sylediler. Kim istemiti? Sonra ne sebeple affettiler? Bilen ve
syleyen yoktur. Anadolu'ya silh ve cephane giderse ben gnderirmiim,
hep ben idare edermiim, Adil Bey'in kanaati bu... Merhumun her bildii
byle ise vay milletin bana... (smet nn, ben gndermiyorum ki
demek istiyor.) Dahil nifak, hkmetle millet arasndaki iftirak en soysuz
en alak ksmn idare banda bulunmas gibi ahvalin memleketi daha
nice felketlere sreceine phe yoktur. Anadolu'da anari gnden gne
artyor. Hkmetsizlik her gn daha ziyade tebarz ediyor. Bu hl yalnz
bana bir felkettir. En muktedir, en temiz insanlar bu anariyi senelerce
tedavi ve mahvolan nfuz-u hkmeti de iadeye teebbs etseler
muvaffakyetleri phelidir. Bilkis tutulan sakin yolun inat ve srarla
takibinden mtevellit netayi (sonu) bakalm ne olacaktr? te biz
evimizde hibir kimse ve hibir eyle alkadar olmakszn hkmetin
kanaatine ramen ahvali byle teessrle gryoruz. Dilhun (iimiz kan
alyor) oluyoruz. Duadan baka elimizden bir ey gelmez. Malatya'dan
bana Malatya mebusluunu teklif ediyorlar. Sen ne dersin? Gzlerinden
perim. Seni barma basarm sevgili kardeim Kzmcm.
smet''

Vatanseverliklerinde hi phe olmyan, asker sivil, biroklarna gre iki
ihtimal vardr: Biri Hrriyet - ve - tilf Partisi ile saraya ve Bab- li'ye
dayanan ngilizler elinde paralanmak, blnmek, ikincisi yalvara yakara
Amerikan mandas altna girmek ve bylece yurt btnln korumak!
Byk devletlere meydan okuyucu bir bamszlk sava bunlar iin
imknsz bir ey...
Kzm Karabekir gibi gerektiinde paralanmya kar dayatmak fikrinde
olanlar iin de sonuna kadar beklemek, byk devletleri gcendirici
davranlardan ekinmek, stanbul'ca ''asi'', yani kanun d tannmamak
art. Damat Ferit hkmeti Sivas kongrecilerini bastrmak iin Krtl
bile ayaklandrmak zere, ngilizlerle el birlii yaparak, cr'etli fesatlar
yollamt.
phesiz padiah da Damat Ferit de birer ''hain'' deildirler. Fakat onlara
gre tek kar yol ngilizlere snmak, itaat etmek, iyi niyet gstermek ve
onlardan yardm beklemektir. Yapabilecek baka bir ey yoktur.
Sivas Kongresi'nin amalarndan biri tam bir mill dayattan baka btn
dn ve tasarlamalarn hayalden ibaret olduuna vatansever ve
milliyetileri inandrmak olacakt.
Tuhaftr, Kzm Karabekir gene yeni liderin kaygs altnda idi. Mustafa
Kemal'e yazd bir ifreli telgrafta: ''Telgraflar ve tamimler altnda imzanz
olmamaldr. Siz 'mnferit' grnmemelisiniz,'' diyordu.
zel konumalarnda da, efendim herkes Mustafa Kemal padiah indirip
yerine geecek, diyor diye kendi korkusunu ileri sryordu.
Amerika liberal bir devlettir. Hristiyandr. Ermeni katliamndan btn
Trkl sorumlu tutmaktadr. Eer onun mandas altna girsek
Amerika'dan Dou Anadolu'ya bir Ermeni gne engel olacak m idi?
Hayr, Krt otonomicilerini susturacak m idi? Hayr. Hristiyanlarn elinden
ekonomik ve tarm egemenliini zorla alp sadece rgatlk, askerlik ve
memurluk yapan Trklere devredecek mi idi? Hayr. Demokratik yolda
medreseciler ve eriatlar eitim ve ynetimini durdurup devrimci bir yol
mu tutacakt? Hayr. Nice misyonerlerin o vatann drt kesinde okullar
ap Trk olmyan unsurlar yetitirdikleri byle bir mandadan sonra
Trkln hli ne olacakt? zmir 1914'ten nce ticarete, varlka,
yaaya Rumdu. Van Ermeni idi.
Umutsuzluk iinde bunlar dnebilen yoktu. Bir mill kurtuluun ilk art
bir lider bulmak olduunu da anlamamazlktan gelmek tuhaf bir ey, daha
dorusu o sra manev otoriteyi ellerinde tutanlarn kendi yoksun olduklar
liderlik niteliini bir bakasnda grmek istemeyiten, birtakm iin de
henz maceraclk ilesini ektiimiz Enver'in bir ikincisine uramaktan
ekinilerinden idi.
Kongre toplanaca gnn arifesinde Hsrev (Gerede) Mustafa Kemal'e
geldi. smail Fazl Paa (Ali Fuad Cebesoy'un babas), Rauf Bey (Orbay),
Bekir Sami sizi bakan yapmamaya ve smail Fazl Paa'y reislie
setirmiye karar verdiler, dedi.
- Araya fitne mi sokuyorsun?
- Hayr efendim, ben de beraberdim.
Ertesi gn kongrenin toplanaca lise merdivenlerini karken Rauf
Bey'e:
- Kimi reis yapalm? diye sordu.
Rauf Bey heyecanla:
- Siz reis olmalsnz, dedi.
- Demek bana Bekir Sami Bey'in evindeki kararnz bildiriyorsunuz, dedi
ve yrd.
Mustafa Kemal krsye karak kongreyi at:
- Reisinizi seiniz, dedi.
Biri krsye geldi:
- Bendeniz reisliin birer gn veya birer hafta nbetle vilyet adlarnn
harf srasna gre reislik yaplmas fikrindeyim, dedi.
Teklifinin vilyeti eliflerin (a) banda idi:
Mustafa kemal:
- Neden lzm geliyor bu? diye sordu.
- ahsiyet olmamak iin. e politika kartrmamak, msavat (eit) olmak
iin...
Sonunda oy eksikle Mustafa Kemal'i setiler.
Sivas Kongresi'nin ilk gn hemen hemen bouna kongredeki
temsilcilerin ttihat olmadklarna dair yemin forml hazrlan,
padiaha ''arza'' yazmak, gelen telgraflara cevap vermek, kongre politika
ile uraacak m uramayacak m gibi tartmalarla geti.
Drdnc gn nemli idi. Cemiyetin ''arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk''
olan ad ''Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti''ne evrilmi,
''Heyet-i Temsiliye, arki Anadolu'nun heyet-i umumiyesini temsil eder''
maddesi de, ''Heyet-i Temsiliye, vatann heyet-i umumiyesini temsil eder''
olarak deitirilmitir.
Kongre zerine en byk bask Amerikan mandaclarndan geldi.
stanbul'da Ahmet Rza Bey, Ahmet zzet Paa, Cevat Paa, rksulu
Mahmud Paa, Reat Hikmet, Cami, Reit Sadi beyler, Esat Paa, Kara
Vasf gibi bata gelen ahsiyetlerin hep manda tarafls olduuna dair
ifreler yad. Bekir Sami ve Refet beyler (Bele) krsde bu davann
szcln yaptlar. Rauf Bey de nutkunu:
- Bu tehlikeler karsnda memleketimize kar en bitaraf vaziyette
bulunan Amerika'nn mzaheretini kabul etmiye mecburuz. Ben bu
kanaattaym, diye bitirmitir.
Manda zerine geen uzun tartmalar ki ''Nutuk''ta bol yer verilmitir,
sonunda heyet istemek iin Amerika'ya bir mektup yollanmak gibi, ki
gnderilmemitir, sudan bir karara balanp kalmtr. Mustafa Kemal'in
mandaclara kar en kuvvetli silh Erzurum Kongresi'nin ''manda ve
himaye kabul olunmaz'' yolundaki karar idi.
Kongre 11 Eyll 1919'da daha kalabalk bir Heyet-i Temsiliye seerek
sona ermitir. Fakat yeler olaanst toplant ihtimali ile bir mddet
daha Sivas'ta kalacakt. Yeni bir seim yaplarak Meclis toplanmas da
kongrenin kararlar arasnda idi.
Kzm Karabekir telgraf ekerek:
- Sivas Heyet-i Temsiliyesi Erzurum Heyet-i Temsiliyesini kaldramaz.
Yalnz oraya seilenler buradan ekilmelidirler, diyordu.
Bu srada Mustafa Kemal ok ileri bir adm daha att: Mill hareketi
durdurmak iin Malatya'da Krtlk ayaklanmasna kadar haince
hareketleri kongre adna dorudan doruya padiaha bildirmek iin
stanbul hkmetinden izin istedi. Verilmemesi zerine, gene kongre
adna, Anadolu ile stanbul'un btn iliiklerini kesmeye karar verip sivil
ve asker makamlara, bugnn padiah ile milleti arasna giren hainler
hkmeti yerine meru bir hkmet iktidara gelinceye kadar hepsinin
Sivas'ta Heyet-i Temsiliye'ye bal olduklarn bildirdi. Geri pek ok
tenkitler ve kar gelmeler olmusa da artk Anadolu'da stanbul'dakinden
ayr mill bir iktidar ekinilmez bir olupbitti, bu yeni iktidarn ba da
Mustafa Kemal'di. 12 Eyll 1919'da Anadolu stanbul'dan ayrlmtr.
Sivas Kongresi konumalarndan gn gnne haber verilmedii iin
ikyetler eden Kzm Karabekir, bu defa da acele edildiini sylyordu.
Kendini tek yetkili kuvvet sahibi gren Kzm Karabekir:
- stanbul'da kt bir hkmet bu hareketi bsbtn isyanc saydrabilir,
halk ayaklanabilir, Anadolu'da karde kan dklebilir, diyordu.
Geri sonradan sra ile bunlarn hepsi olacakt. Ama bir kurtulu sava
iin hepsini gze almal idi.
ngiliz Yksek Komiseri Amiral Robeck, D Bakanna 13 Eyll 1919'da
yle yazyordu: ''Sadrazam Damat Ferit'le grtm. Mustafa Kemal'in
hareketine gittike daha nem vermektedir. Bu hareket, ona gre Ankara,
Sivas ve Erzurum vilyetlerinde be yz kadar subayn ii. Ya onlar
ezecek bir Osmanl kuvveti gnderelim, ya eer mttefikler buna izin
vermezlerse, kendileri baz kilit noktalar igal etmek zere kuvvetler
gndermelidirler. Ben kendisine u cevab verdim: Eer Trk kuvveti
giderse bir i sava olur. Mttefikler harpten yorulmulardr. Kan
dklmesini istemezler. Ferit'e gre halk mttefikleri ok kuvvetli biliyor.
Bar kararlarn kabul etmiye hazrdr. Kendisine Mustafa Kemal'le bir
grme frsat aramasn syledim. 'Bunun iin vakit geti,' dedi."
17 Eyll tarihli bir rapora gre de: ''Anadolu'da mill hareket bamsz bir
cumhuriyete doru gitmektedir. Bu hareket stanbul'dan, bilhassa Harbiye
Nazrlndan desteklenmekte, halk efkrn Damat Ferit'ten fazla
Mustafa Kemal temsil etmektedir. Onlara hkmetin kabul edecei bir
anlamay silh kuvveti ile zorlamak gerekecektir. Damat Ferit, ben
ekilirim ama bu padiah brakmak manasna gelir, padiah ise kendine
kar gelenlerle bir hkmet kurmaktansa tahtndan vazgemeyi tercih
eder...'' deniyordu.
Amerika'dan gelip Sivas'ta kendisi ile gren General Harburd yle
yazmtr: ''Mustafa Kemal otuz sekiz yalarnda. Zayfa, boyu bosu
yerinde. Asker tavrl bir gen adam. Trklerin evde ve darda balar
kapaldr. Bunun ise ak. Ate hattnda tehlikeye uramaktan ekinmez
olduunu ve bu yzden Alman subaylarnn kendisinden ikyeti
olduklarn iittiimizden kendisi ile ilgili idik. Cevaplar pek ak ve akarsu
gibi idi. Skntl iler iinde bulunduu gzel tesbihini hi durmadan
ektiinden belli idi. ahsiyeti ile arkadalarna kolayca hkim olmutu.
Onun ve yakn arkadalarnn gerek vatanseverler olduklarn grdk.''
General Pershing'in kurmay bakan olan General Harburd Sivas'ta
Mustafa Kemal'le grrken der ki:
- Trk tarihini okudum. Milletiniz byk kumandanlar yetitirmi, byk
ordular hazrlamtr. Bunlar yapan bir millet elbette bir medeniyet sahibi
olmaldr. Takdir ederim. Ama bugnk duruma bakalm. Bata Almanya,
mttefiklerinizle drt yl harp ettiniz, yenildiniz. Drdnz bir arada
yapamadnz eyi, bu durumda tek banza yapmay nasl
dnebiliyorsunuz? Fertlerin intihar ettikleri vakit vakit grlr. Bir
milletin intihar ettiini mi greceiz?
Mustafa Kemal generale: ''Teekkr ederim," dedi, "tarihimizi okumu,
bizi renmisiniz. Fakat unu bilmenizi isterdim ki biz emperyalistlerin
penesine den bir ku gibi yava yava aalk bir lme mahkm
olmaktansa babalarmzn oullar olarak vurua vurua lmeyi tercih
ediyoruz."
General ve arkadalar sessizce ayaa kalktlar.
- Biz de olsak byle yapardk!
D Bakan Lord Curzon yle diyordu: ''u menhus (uursuz) zmir
karmasndan beri her Trk Mustafa Kemal'in temsil ettii yurtseverlik
davasna kar derin bir sempatiden baka duygu besliyemez.'' ngiliz
Genelkurmay Bakan Sir Henry Wilson, artk ngiliz politikas Mustafa
Kemal'le dost olmaktadr, demiti. stanbul komutanlna gelen Sir
Charles Harrington yazd mektupta gene Sir Henry Wilson,
yapacamz en doru hareket stanbul'dan kp gitmek ve Trklerle dost
olmaktr, diye yazyordu.
Mustafa Kemal davranlarnda meruiyeti kalmya pek dikkatli idi.
Anadolu'da Mill Meclis alncaya kadar Osmanl ''mevzuat''na
dokunmamtr.
- Her eyi yapabilirsiniz, diyenlere, daima, hayr cevabn vermitir.
Kendisini devrimci kararlara srklemek istiyen Trk ve ilerici genlere
de:
- Biz imdi vatan kurtaracaz. Bu ilerin sras deildir, derdi.
Sivas Kongresi ou drtle gelen 31 ye ile toplanm, Heyet-i
Temsiliye saysna 6 kii eklenmiti. 18 gn sonra toplanan Balkesir
Kongresi hareket btnlnn salanmadn gsterir. Bata
bulunanlar:
- Biz Yunanllara kar bir cephe kurduk. Sivas'takilere katlrsak
politikaya karm oluruz, diyorlard.
stanbul'dan da, onlarla birlik olmadnz iln ederseniz size silh da
veririz, diye ayrl kkrtyorlard. zmir Kuzey Blgesi Kuvay- Milliyesi
adna 28 kii ancak 1920 Martnda u karar verdi: ''4 Eyll 1919 Sivas
Kongresi'nin vahdet-i milliyye maksatlarna ve siyas emellerine
tamamiyle itirak ederiz.''
16 Mays zmir igali, uyann, 16 Mart stanbul igali tamamlyacakt.
Damat Ferit'in dayat Ekime kadar srd. 1 Ekimde padiah ve halifeye
bal, fakat yurtsever ahsiyetlerden bir hkmet kurulmutur. Mustafa
Kemal bu hkmeti kendi ynetimi altnda tutmak, yeni Millet Meclisini de
Anadolu'da toplamak isteinde idi. stanbul hkmetine yardmc olmak
iin bir hayli artlar ileri srd. Yeni hkmet kongre kararlarn tutmal idi.
Meclis toplanncaya kadar millet kaderi ile ilgili hibir karar vermemeli idi.
Bar konferansna gidecek delegeler milletinin gvenini kazanan
ahsiyetler olmal idi. Baz tutuklama, aziller, sorumlu olanlar
cezalandrmak, alnan rtbeleri geri verme, Kuvay- Milliyeciler
aleyhindeki davalar durdurma, basn yabanc sansrnden kurtarma
gibi istekleri vard. ou, stanbul hkmetinin yapamyaca eylerdi. Bir
hayli haberleme, makine banda grmelerden sonra, stanbul
hkmeti Bahriye Nazr Salih Paa'y Mustafa Kemal'le konumak ve
anlamak iin Anadolu'ya gndermiye karar verdi. Mustafa Kemal 18
Ekimde Sivas'tan kalkarak Salih Paa ile bulumak zere Amasya'ya
gitti. Bu toplantda be protokol imzalanmtr. Esaslar hep Mustafa
Kemal'in istedikleri idi. Pek nemli mesele yeni seimden sonra Millet
Meclisinin toplant yeri olmutur: Mustafa Kemal'e gre Meclis
Anadolu'da bulunmal idi. Salih Paa ile Bursa zerinde bir uzlamya
vardlarsa da Bahriye Nazr verdii szlerin hibirini yerine getiremez.
Mustafa Kemal Sivas'ta iken Sivas'taki Hrriyet - ve - tilflar padiaha
telgraflar ekerek ne Heyet-i Temsiliye, ne de bandakileri
tanmadklarn bildirmilerdi. stanbul'da hkmet deimi olsa da
padiah takm her yanda yn kaynatrclnda devam ediyordu.
stanbul'un Meclisin Anadolu'da toplanmasna kar olduu haberi gelince
Mustafa Kemal, Kzm Karabekir'i ve Ali Fuad Paa'y Sivas'ta son bir
grmiye ard. Gerek Meclis, gerek Paris'te hazrl bitmek zere
bulunan bar konferans diktasndan sonra ne yaplaca zerine bir
karar verilmeli idi.
Buluma tarihi 28 Kasm 1919. Heyet-i Temsiliye'nin ounluu ve
Mustafa Kemal yeni Meclisi Anadolu'da toplamak fikrinde. Kzm
Karabekir bu defa btn arl ile bu fikre kar koymutur: ''stanbul'la
bozuuruz. Bir Damat Ferit hkmeti daha gelir. Halk ayaklandrlabilir,''
diyordu. Kuvvet banda yalnz kendi vardr, sanyordu. Bu tek bir
kolordudan ibaretti. Birinci gn sonu alamad ise de ertesi gn Rauf
Bey'in de katlmas ile Mustafa Kemal ve arkadalar daha fazla
diretmediler. Rauf Bey kendi de stanbul'a gitmek, fedakrca tehlikenin
iinde bulunmakta mill hareket iin fayda grr. Rauf Bey, hl,
Hamidiye Kahraman'dr. Tek bana feda olmaktan ne kabilir? Kzm
Karabekir, padiah ve halifeyi, ngilizleri fazla huylandrmaktan ekinip
durur. Sabrl olmak lzmd.
stanbul'a gidecek milletvekilleri ile grerek direktifler vermek zere
Mustafa Kemal batya doru gitmeye karar verir. 18 Aralkta Sivas'tan
ayrlarak Ankara'ya gelir. Gene yol paras yoktu. Bankalardan almak
istemiyordu. Birinden bor aldlar. Otomobil lstiini de Amerikan okulu
mdrnden. Ankara'da bir nutku vardr. Bu nutukta ilk defa zaferle dahi
ilerin bitmiyeceini sylemitir: ''Bugnk yapacamz vatan
paralanmaktan ve milleti esir olmaktan kurtarmaktr. Ama vazifemiz
bununla bitmiyecektir. Meden milletler arasnda faal bir unsur
olabileceimizi ispat etmemiz lzmdr,'' der.
Seim yapldktan sonra son stanbul Meclis-i Mebusan 12 Ocakta yz
krk kii ile toplanmtr. 80 milletvekillik ounluk kendine ''Mdafaa-i
Hukuk Grubu'' adn vermek istemez. ''Felah- Vatan'' teklifini benimser.
Padiah ''inhiraf- mizac''n ileri srerek meclisi amya bile gelmez.
Padiah Hrriyet - ve - tilflarla ngiliz korkusunun basks altndadr.
Meclisi kendine mal etmekten korkmaktadr. Milletvekillerinden birtakm
da sarayn glgesi altna girmitir.
Bu meclisin tek faydas Misak- Mill'yi kabul etmesidir. Misak- Mill
yabanc igal kuvetlerine mill hareketin sadece Trk vilyetleri zerinde
hak dava ettiini, ne Suriye'de Franszlarn, ne de Irak'ta ngilizlerin
kazanlarna dokunulmyaca inancn vermek bakmndan phesiz pek
faydal idi. Profesr Yeke der ki: ''Mustafa Kemal ezeli dman
tanmazd. Hibir zaman kazand zaferi ar isteklerle tehlikeye
sokmamtr. 30 Ekim 1918 mtareke hatt tesindeki Osmanl
topraklarndan cesaretle vazgemesi ihtillci eserlerinin en bydr.
Atatrk bu istekler izgisini Bat-Trakya meselesinde bile amam ve
Dnya Harbinden sonra biricik gerek antlama olan Lausanne' elde
etmitir.''
Sevres Antlamasnn ne Anadolu, ne onun bu Meclisine
zorlanamyacan bilen mttefikler iin yeni bir hava yaratmak lzmd.
18 Mart 1915'te anakkale Boaz'na saldran filoya komuta etmi olan
Amiral Robeck, ki stanbul'da ngiliz Yksek Komiseri idi, verdii raporda
der ki: ''Her tarafta fiil kontrolde bulunamayz. ok gemi ve kuvvetle
yalnz stanbul'a ve kylara hkim olabiliriz. Meclis alnca liderler
stanbul'a geldiler. Davranlar mttefiklere kar dmancadr. Batum'u
boaltarak kuvvetleri stanbul'a toplamalyz. Bar abuk yapmalyz.
Padiahn durumunu kuvvetlendirmeliyiz.''
stanbul igaline karar verilmiti. Mustafa Kemal, Rauf Bey'e,
arkadalarn al gel der. Hayr. Bilkis arkadalarn alarak padiahla
grmeye gider, Vahidddin onlara t verir:
- Mecliste konumalarnza dikkat ediniz. Mttefikler her ey yapabilirler.
sterlerse Ankara'ya da giderler, der.
Bir milletvekili saray penceresinden dman zrhllarn gstererek:
- Padiahm bunlarn hkm su kenarna kadar geer. Rahat olunuz.
Anadolu pulattr (eliktir). Vatan sava baarlacaktr, der.
Sonunda padiah ve halife gene son szn syler:
- Rauf Bey bir millet var. Koyun srs. Buna bir oban lzm. O da
benim!
16 Mart 1920 gn idi. Rauf Bey Meclise dnnce muhafz kt'as
kumandan gelir. Rauf Bey'e:
- Kapda ngiliz var. Sizi ve Kara Vasf Bey'i teslim almya gelmiler, der.
Rauf Bey Malta'ya srlr.

stanbul

imdi biraz da duruma stanbul'dan bakalm.
1920 Martnn 16 snda stanbul'un tilf kuvvetleri tarafndan igal
edilmesine kadar sren bir devir geirmitik. Bu devirde Anadolu, yava
yava stanbul'dan kopup uzaklaacaktr.
Yunanllara kar ilk dayatma bagstermitir. Her tarafta mill kuvvetler
kurulmaktadr.
Saray, Bab- li, Hrriyet - ve - tilf gazeteleri Anadolu direniinin bar
artlarn arlatrmaktan baka bir eye yaramyacan yazmaktadrlar.
Mill kuvvetlerin ad, stanbul edebiyatnda ''haydut eteleri''dir. Dahiliye
Nazr Ali Kemal'in bir tamimine gre Anadolu'da ''yeniden ekavet
(ekyalk) ve yama devrini aanlar'' Yunanllarn ekmeine ya
srmektedirler.
Damat Ferit'i ikinci defa iktidara getirdii vakit, Meclis kinci Bakan
Hseyin Kzm Bey itiraz edince padiah:
- Ben istersem Rum patriini de, Ermeni patriini de, hahamban da
iktidara getiririm, demiti.
Damat Ferit kabinelerinden birinde Adliye Nazr Bosnal Ali Rt Bey
Yunan taarruzu baars iin dua ettirmitir.
stanbul'un vatansever ve milliyeti takm da Anadolu direniinden kesin
bir sonu bekliyor mu idi? Hayr. Birinci Dnya Harbinde varn younu
kaybeden, biten, tkenen, nihayet artakalm silhlarnn ounu teslim
eden bir memleket, gerilla eteleriyle, tilf devletlerinin ordularna ve
donanmalarna nasl kar koyabilecekti? stelik imdi zmir'den ieriye
doru bir de istil ordusu srmlerdi. Ama, Trk milletinin her eye
boyun emiyeceini gsteren bir dayatma hareketi bar pazarl
bakmndan elbette faydal idi. O artla ki Anadolu, pek ihtiyatl
davranmalyd. Hele ngilizleri gcendirmemeye dikkat etmeliydi. O
sralarda stanbul fikir ve politika adamlarndan bir haylsnn bizim
''Akam'' binasndaki Matbuat Cemiyeti salonunda bir toplants olmutur.
Varlan karar Mustafa Kemal'e ''itidali elden brakmamas ve ngilizleri
kukulandrmamaya almas'' iin bir telgraf ekmek! ngilizleri
kukulandrmamaktan maksat, Eskiehir gibi baz merkezlerde bulunan
ngiliz kt'alarna saldrmamakt. Bu toplant iin stihzarat- Sulhiye
Komisyonunda alan smet Bey'i (smet Paa) davet etmitik. Kendisini
daha eskiden tanrdm.
Ge geldi ve salonun bitiiindeki odada oturdu. Toplant tartmalarn
kendisine anlattk:
- Pekiy ama Anadolu ne diyor? dedi.
Toplantya gelenlerin unuttuklar da bu idi.
Bu srada smet Bey'in Necmeddin'le bana:
- Anadolu'da yeni bir kahraman yaratmya almayn, dediini de
hatrlarm.
Anadolu? Anadolu stanbul'un klavuzluuna balanmal idi. Fakat
stanbul ne yapacakt?
oktandr stanbul'da Amerikan mandas fikri alp yrmt. Vatansever
ve milliyeti takmnn balca sz ve kalem sahiplerine gre eer Trkiye
topyekn Amerikan mandasna girecek olursa ileride yeniden kurtulmak
imknn bulabilirdi. Byk tehlike, paralanmakta, Anadolu ve Trakya'nn
Fransz, talyan ve Yunan nfuz blgelerine ayrlmasndadr. Fakat iki
byk mesele var: Amerika'y Trkiye mandasn kabul etmeye nasl
kandrabiliriz? Ermeni ldrl suumuzu Amerikallara nasl
affettirebiliriz?
Yahya Kemal'in:
- Ah bizi toptan yalnz biri alsa... diye kvrand gzmn nne gelir.
ster Amerika, ster ngiltere veya Fransa...
Bu sralarda stanbul'a urayan bir Amerikan yan manda meselesini
kongreye kabul ettirmenin hemen hemen imkn olmadn sylemitir.
Bir de ngiltere mandaclar, daha dorusu himayecileri vard. Bunlar
''ngiliz Muhipleri Cemiyeti''ni kurmulardr. Cemiyet Sait Molla gibi satlk
ajanlarn elindedir. Programlar basittir: ''Eer ngiltere bize bir ltufta
bulunursa, Osmanl saltanat, hilfetin ruhan ve manev btn kudretini
ngiliz mttefiklerine hadim klmay taahht eder.''
Henz bar artlar hakknda bir ey bilindii de yok. Ama tasarlamalarn
yaman olduunu biliyoruz. Mttefikler Wilson'un bar notasna verdikleri
cevapta ''yabanc toplumlar Bat medeniyetine dman Osmanl
idaresinden kurtarmak ve Osmanl Devletini stabul'dan dar atmak''
gerektiini sylemilerdi.
stanbul Avrupa kt'asnda idi.
stanbul hkmeti Paris'e bir heyet gndermeye karar verir. 1919 ylnn
Haziranndayz. Paris'e gidecek heyetin eyas, tuhaf bir tesadf olarak,
''Demokrasi'' zrhlsna yklenmitir.
Paris'e gidenler ttihat ve Anadolu dman olmalarna ve Ermeni
ldrl suu ile adam asmalarna gvenmektedirler. Clemenceau
bir szle onlarn bu trl hayellerini altst eder: ''Her millet, kendi
bandakilerin yaptklarndan sorumludur,'' der.
Heyet bir kuru vait bile almakszn, bar artlarnn dikta edilecei
gnlerde yeniden arlacan renerek stanbul'a dner.
Delegelerden biri Rza Tevfik idi. Heyetle beraber elimize geen Paris
gazetelerinde onun bir konumas kmt. Anasnn bir odalk ve
babasnn Arnavut olduunu syliyen Osmanl delegesi:
- ngilizlerden ok ey rendim. Fransz medeniyetine tutkunum. Bende
his ve fikir itibariyle beenilecek ne varsa sizindir. Bende fena olan her
eyin kayna benim, dediini okuruz.
Milliyeti gazeteler, sansr ve terr altnda, bu szleri tenkit edebilmek
hrriyetinden bile yoksun. Divan- Harp lm sehpalariyle ba ularnda.
Serke Anadolu ''mill snrlar iinde btn vatan paralarnn bir btn
olduu'' ve ''ne manda, ne himaye fikirlerinin asla kabul edilmiyecei''
prensipleri zerine dayanan davas ile, stanbul'da alp veren bin bir eit
fikir akmlar karsna dikilip durur. Nedir bu Anadolu? Hibir ey, henz
birka ete... Kimdir bandaki bu Mustafa Kemal? Askerlikten de istifa
ettii iin komuta edecek kt'alar kalmayan ve etelere emir vermek iin
hibir yetkisi olmyan bir adam, fakat bir lider... Daha Temmuz aynda
onun ve arkadalarnn yaklanarak yarglanmak zere stanbul'a
getirilmeleri emri kmtr. stanbul'a dnmesi istendii iin askerlikten
ekilen Mustafa Kemal, Erzurum ve Sivas kongrelerine bir eit mill
meclisler karakterini vermitir. Bu kongrelerin kararlarn yrtmek zere
bir Heyet-i Temsiliye seilmitir. Bu bir hkmet demektir, reisi de Mustafa
Kemal'dir.
Gene o sralarda yeni bir Mebusan Meclisi seilmek zeredir. Hrriyet -
ve - tilflar, daha imdiden, seimin Anadolu'da ttihat basks altnda
getiini syliyerek yeni Meclisi ngilizlere curnal etmektedirler.
Fakat dardan bir ey koparamyan, ieride bir itibar kalmyan Damat
Ferit Paa'dan saray da umut keser. Anadolu'daki itaatsizlii
nliyebilmek, memleketi padiah etrafnda toplamak zere sessiz bir
''hamiyetli paa'' bulur. Sadrazam yapar: Ad Ali Rza Paa. Biz
gazetecilere syledii bir cmlesi hatrmdadr: ''Btn dnya demokrasi
yaparken biz nasl aristokrasi yaparz?'' Rejimler hakkndaki fikri bile bu...
Stunlarmzn siperlerinde nbet tutan milliyetiler, genie bir nefes
alyoruz. Damat Ferit'in hyanetinden bahsedebiliyoruz. Yakalanp
stanbul'a getirilmesi iin hkmetin emirlerini yaynlyan gazetelerde,
Mustafa Kemal'in ilk demeci kyor. Mustafa Kemal bu demecinde
mahall Mdafaa-i Hukuk tekiltlarnn artk memleket lsnde bir
nitelik aldklarn bildirir. Bu birlemekten gaye ''vatan ve milleti
kurtarmak''tr. Mustafa Kemal Paa bu frsatla u iki teminat da vermeye
lzum grr: ''ttihat deiliz, Hristiyan dman deiliz!''
Ali Rza Paa hkmeti bir ara bulma hkmetidir. Mustafa Kemal ve
arkadalarn padiah etrafnda toplamaya kandrmak zere Anadolu'ya
Hurit ve Fevzi (Fevzi akmak) paalar gnderir. Fevzi Paa'nn Sivas'ta
g bir duruma dt ve bu yzden Erzurum'a doru yola kt
hakknda stanbul gazetelerinde haberler kar.
Mustafa Kemal yeni Meclisi Anadolu'da toplamak fikrini yrtemedi.
Franszlar Adana ve hinterlandn, Antep ve Mara' igal ettikleri srada,
padiah imparatorluun son Mebusan Meclisini Fndkl Saray'nda
aacaktr.
O gnlerde ''Akam'' matbaasnda otururken beni bir paann grmek
istediini haber verdiler. Kapdan prl prl niformasiyle Damat Ferit'in
Divan- Harp Reisi Krt Mustafa Paa girdi. Bu adamn ayn zamanda
Krt Tali Cemiyetinden olduunu biliyordum. Oturdu, ''Akam''
gazetesinde kan bir havadisi dzeltmek iin bir ey yazdn syledi,
bana bir kt uzatt. Yaz: ''Sadr- sabk Damat Ferit Paa Hazretleri...''
diye balyordu. Damat Ferit'ten de, Krt Mustafa'dan da tiksinirdim:
- Biz yle bir haine ''hazretleri'' diyen yazlar gazeteye koyamayz, dedim.
Benim kararl hlimi grnce, herhangi bir az atmasna meydan
vermemek iin glmsiyerek kd ald, kalkt gitti.
Bir mddet sonra Damat Ferit gene sadrazam, Krt Mustafa yeniden
Divan- Harp Reisi olacakt. Ben de lmekliim ve yaamaklm dilinin
ucundaki bir kelimeye bal olan bu adamn karsna kacaktm.
1920 Martnn 16 sna, stanbul'un igaline yaklayoruz.
stanbul'da 1919 ylnn 16 Maysna, zmir igaline kadar sren manev
zl devri ile, 1920 ylnn 16 Martndaki stanbul igaline kadar sren,
yeis iinde bin bir umuda kaplma ve bir ey, ismi konmyan, gkten mi
inecei, yerden mi bitecei bilinmiyen bir ey arama devri byle geti.
***
Kuvay- Milliye tarihinin i yzn bilmiyenler biraz yukardaki: ''Ali Rza
Paa hkmeti bir ara bulma hkmetidir. Mustafa Kemal ve
arkadalarn padiah etrafnda toplanmaya kandrmak zere Anadolu'ya
Hurid ve Fevzi (Fevzi akmak) paalar gnderir. Fevzi Paa'nn
Sivas'ta g bir duruma dt ve bu yzden Erzurum'a doru yola
kt hakknda stanbul gazetelerinde haberler kar,'' fkrasn aarak
okumulardr. nk onlarn Cumhuriyet kitaplarnda okuduklarna gre
Fevzi akmak mill savan temel direklerinden biri idi.
Hikye Mustafa Kemal'in nasl yapayalnz'dan yetitiini ve baz karakter
zelliklerini belirttii iin anlatlmaya deer. Fevzi akmak vatann seven
ve onun uruna her zaman lecek bir Osmanl askeri idi. Mustafa
Kemal'in ordu mfettilii ile Anadolu'ya gitmesi tertiplerini
hazrlayanlardan biri idi. Bir gn Genelkurmay Reislii odasnda Mustafa
Kemal, Cevdet Paa ve o ba baa verdikleri zaman, stanbul korkusu ile
her eyi feda etmekten bahis almas zerine:
- (Harita zerinde stanbul'u gstererek) Bir nokta iin (elini btn
memleket zerinde gezdirerek) hepsini feda etmek! diye haykran o idi.
Fakat Fevzi akmak, kafa ve vicdan kuruluu bakmndan
muhafazakrdr. Padiaha ve halifeye baldr. Mustafa Kemal'in Anadolu
hizmetlerini de bu disiplin erevesi iinde grr. O gn, ki Mustafa
Kemal askerlikten ayrlarak bir ''ferd-i millet'' olmutur. Padiah ve
halifeye kar isyan bayra amtr, Fevzi akmak hi hesiz ikiden biri
arasnda onu semez.
Bir aralk Anadolu'da bulunan komutanlar da Ankara'y deil, stanbul'u
tanmaya davet edildikleri zaman Bursa ve Konya'da bulunan ikisi
Mustafa Kemal'den ayrlmlard. Bunlar belli bal ordu paralar idi.
Refet Bey'in (General Refet Bele) bir baskn ile Konya'daki kolordu
kumandan kt'alarnn bandan alnmt. Sonradan bu kumandan dahi,
Fevzi akmak gibi, kurtulu savalarnda byk hizmetler grmtr.
Fevzi akmak bir aralk padiahtan Heyet-i Nasha vazifesini, Anadolu'yu
stanbul'a itaat ettirmek ve Mustafa Kemal isyanndan ayrmak iin
stna almtr. Bunda yabanc devlet menfaatlerini dnd pek
uzaktan bile hatra gelemez. Ona gre devlet ve vatan, padiah ve
halifesi ile bir btndr. O bu btnn paralanmasnda bir lm kaderi
grr.
imdi rahmetli Kzm Karabekir'in bir hatrasn dinleyiniz: Kzm
Karabekir bu hatray 1946'da stanbul Milletvekili seildii zaman Vali
Ltfi Krdar ve yanndakilere anlatmtr. Fevzi Paa dindar tannm, iyi
konuur, halk iin pek cazibeli bir ahsiyet idi. Sivas'a kadar bir hayli tesir
yaparak gelmiti. O vakitler ahs itibarndan baka hibir kuvveti
olmayan Mustafa Kemal bu yolculuktan kukuland. Fevzi akmak' daha
fazla dolatrmyarak stanbul'a geri gndermesini Kzm Karabekir
Paa'dan rica etti. Kzm Karabekir Fevzi akmak'a yolculuunun
faydaszln syliyerek birlikte douya doru yola kmlar. Yolda Fevzi
akmak Karabekir'e:
- Sen vatansever bir askersin. Eer Mustafa Kemal itaat etmezse onu
padiah ve halifenin hkmetine teslim etmez misin? demi.
Kzm Karabekir, ayn olay Ali Fuad Cebesoy'a yle anlatmtr:
- Fevzi Paa bana, Mustafa Kemal ve Ali Fuad paalar ''muhteris'' ve
menfaat dkndrler, dayandklar sensin, unu bil ki eer Mustafa
Kemal baa geerse ilk ii seni ortadan kaldrmaktr, hatta en gvendiin
smet Bey (nn) ve Samsunlu efik Bey de bu fikirdedirler, Mustafa
Kemal ve Ali Fuad paalar yakalayp stanbul'a gtreceim, sen mni
olma! demiti.
Fevzi akmak igal tarihine kadar stanbul'da kald. ngilizler devlet
merkezine de el koyarak, vatanseverler arasnda kendisini de
tutacaklarn renince Anadolu'ya snmaktan baka are grmedi.
Gizlice bakentten kat ve Geyve'de Ali Fuad Paa (Ali Fuad Cebesoy)
kararghna geldi. Hikyenin bu ksmn da Ali Fuad Cebesoy'dan ben
dinledim: Cebesoy hemen bir telgrafla bu snma haberini Mustafa
Kemal'e verir. Fevzi akmak'n Kzm Karabekir'e sylemi olduunu
bilmemekle beraber Heyet-i Nasha macerasn unutmayan Mustafa
Kemal, Fevzi akmak'n geri evrilmesini ister. Cebesoy, stanbul
hkmeti Harbiye Nazrnn bu snmas Anadolu'nun itibarn
arttracan yazarak srar eder. Nihayet glkle kabul ettirir.
Fevzi akmak Ankara'da, tpk padiah ve halifeye olduu gibi, Mustafa
Kemal'e balanmtr. O bu defa da samim idi ve phesiz dnd
tek ey, artk dman boyunduruu altna giren padiah ve halifeyi
kurtarmakt. nsanlar zerine hi hayal yapmayan, realist ve iini bilir
Mustafa Kemal kendisini hkmet reisliine kadar karmtr. Sonra da
lnceye kadar Genelkurmay Bakanlnda tuttu.
Fevzi akmak devletin ve grevinin adam idi. Muhafazakrd:
Devrimlerden hibirinin tarafls olmadn bilirdik. Genelkurmay
Bakanlndan ayrlncaya kadar eski yazy kullanmtr. Atatrk belli
bal devrim kararlarn verdikten sonra, bir defa pek sevdii Diyanet leri
Reisi Hoca Rfat Efendiyi arp onu tatl dille kandrr, sonra:
- imdi mareale gidelim, derdi.
Biri camilerin ve hocalarn, biri ordunun banda idi.
Yzmze kar bir ey demez, fakat biz ileri hareket takmna kem gzle
baktn hissederdik. Fevzi akmak'n geri dnl, yasak blgeler
sisteminde kendini gsterir. Bir defa Antalya Valisi Him can'la beraber
Finike'ye doru gidiyorduk. Bir yeni yol yaplyordu. Vali:
- Bu yolu karyorum, demiti. Sonra aklad:
- Fevzi Paa kydan ieriye doru yol yapmay yasak etti. talyan
taarruzuna yardm olur diye...
zmir bir yasak blgeler hapsi iinde idi. Pek verimli birok ziraat
topraklar nfussuz kalmt. Hatta bir gn oradaki komutana:
- Canm paam, urasanz da zmir'e biraz nefes aldrsanz... diyecek
oldum. Tpk Fevzi Paa gibi dnen komutan:
- Benim fikrimce asl yaplacak ey, zmir'i bu krfez dna karmaktr,
cevabn vermiti.
- Ama unutuyorsunuz ki millet Erzurum'dan buraya kadar ite bu zmir'e
kavumak iin kann akta akta kotu, geldi.
Mimar Yansen zmit tersanesinin kaldrlmasn ve ehrin denize
almasn teklif etmiti. Bir defasnda Babakan Cell Bayar'la birlikte
zmit'e gittiimizde bunu kendisine hatrlattm. Yanmzda bulunanlar:
- Ne diyorsunuz beyefendi, Fevzi Paa Hazretleri diyorlar ki kt
fabrikasna bir baka vilyette yer bulunuz. Onu da yasak blge iine
alacam.
Btn zmit Krfezi bouluyordu. Mustafa Kemal'in emri ve basks
zerine Yalova serbest braklarak stanbul'a balanp imar edilmeye
balanmas zerine:
- Yapnz, yapnz, ben Yalova'nn on kilometresine bir top koyunca
masraflarnzn ne kadar boa gittiini anlarsnz, demiti.
Medence manas ile yaamaktan, imardan ve dnya zevklerinden bir ey
anlamazd. Bir lokma bir hrka ruhlu idi. Demir ve elik endstrisini
Karabk'e srdren, zeks yontulmu mhendis ve ihtisas adamlarnn
madd manev ihtiyalar nasl bir evre arayacan dnmeden
Krkkale'deki bozkr gurbetlerinde fabrikalar kurduran odur. Hatta ktisat
Bakanl, Karabk'te kurulmaktansa demir ve elik endstrisine
balamamak daha dorudur, diye sylemesi zerine Fevzi Paa,
Atatrk'e:
- Demir ve elik yapmak iin benim lmm bekliyorlar, diye haber
yollamt. Atatrk nce Bakan Cell Bayar'a:
- Rica ederim, telefona gidiniz ve kendisine demir ve elik endstrisinin
Karabk'te kurulacan haber veriniz, demiti.
Ordu ile pek ilgilenen ve Terakkiperverler muhalefetinden nceki
komutanlar vak'asndan beri dikkat kesilen Atatrk, harpte kendisi
bakomutan olacan dndne gre, barta asker kuvvetlerin
banda tamamiyle gvenilir bir ahsiyet bulundurmak istemiti. Zaaf
bundandr.
Rejim Fevzi akmak' gerektiinden ok fazla ordunun banda tuttu.
Aydn general ve subaylar, eski anlaylara ballk yznden, ordunun
pek geri kaldndan daima ikyeti idiler. spanya i sava srasnda
kendisinin:
- Harpte tankn ve uan byk deeri olmad sabit olmutur, dediini
yaknlarndan duyarak iimiz yanyordu:
- nallah akmak devrinde bir harbe tutumayz, diye dua ediyorduk.
Nihayet emekli ya geldi, att. Uzatma imknlar da tkenince nn
kendisini emekliye ayrtmak zorunda kald. Fevzi akmak kst. Ordu
onun mal gibi bir eydi sanki. Kolundan yakalanp ana baba yuvasndan
atlma dnd. Kendisini ziyarete gelen devlet reisine gitmedi. lk
muhalefet hareketleri meydana gelince de, iinde bu kinle harekete geti.
Ankara'dan stanbul'a bir geliinde Beykoz'a uramt. Kahvede
toplanan halka yle diyordu:
- stanbul igalinden sonra vatan kurtarmak iin Anadolu'ya buradan
hareket ettiim zaman...
***
16 Marttan sonra Ankara'ya gelmekten baka are kalmadn gren ve
Saffet Arkan'la arkadalarna katlarak Ankara'ya gelen smet Bey
(nn), Atatrk'n bana anlattn yukarda sylediim gibi 19 Maystan
nce, yeni evlendiini ileri srerek, Anadolu'ya gelmek teklifini
reddetmiti. 1920'de bir defa Ankara'ya gelmi, fakat Ali Fuad Paa'dan
(Cebesoy) dinlediime gre Mustafa Kemal kendine souk davranmtr.
Atatrk'n kendisi ile birlikte yrmiyeceini bildii hretlere kar yeni
prestijelere ihtiyac vard. Fevzi Paa ile smet Bey onun ok iine
yaramlard. Bir ikinci adam olarak, alma ve kltr bakmndan, en
iyisi phesiz nn idi ve Fevzi Paa da, o da tam hizmet tipi idiler.
Hatralarn anlatt srada Atatrk'e bir sual sormutum. Kuvay-
Milliye'ye katlp katlmamak, erken veya ge katlmak bir zamanlar
Ankara'da balca tartma konusu olduunu syleyerek:
- Bu meselede yalnz siz ho grr davranyorsunuz. Hatta size kar
stanbul'da cephe alm olanlar bile affetmitiniz, dedim.
Baklar eski hatralara doru uzaklaarak ve sislenerek:
- nanmyanlar da inananlar kadar hakl idiler. Ben Erzurum'dan zmir'e
sa elimde tabanca, sol elimde sehpa, yle geldim, demiti.
''Nutuk''unda ordunun kuruluuna, hatta belki de Sakarya zaferine kadar
sren devrin hikyelerini okurken hl ruhum rperir.
Kitabn ''gerilla'' blmnde hikyelerini dinliyeceksiniz. Birinci Dnya
Harbinden ktmz vakit, Anadolu dalar asker kaaklar ve haydut
eteleriyle doluydu. Mtareke ile beraber hele Karadeniz kylarnda
Hristiyan eteleri tredii iin, bunlara kar Mslman halk silhlanarak
harekete gemiti. Yunanllarn zmir'e kmas zerine yer yer mill
kuvvetler de kurulunca, Anadolu'nun ne hle geldii kolayca anlalabilir.
Bitkin halk, bir yandan dmann, bir yandan bu silhl kuvvetlerin basks
altnda bezmi hldeydi. Dman vurur, dost vurur. Kyler kasabalar
hara altndadr. Halifeci gelir, phelendiini ipe eker. Birka silhl ile
bir da ban tutan herkes bana buyruktur. Ne kanun bilir, ne devlet, ne
kongre tanr. Bu tam tavaif-i mlk kargaas idi.
Lider Mustafa Kemal mahall Mdafaa-i Hukuk kurulularn Ankara'da
Millet Meclisi iinde kaynatrncaya kadar pek etin gnler geirmitir.
Asker Mustafa Kemal, eteleri ve mill kuvvetleri nizaml bir ordu iinde
yourup komutas altna alncaya kadar ayn ileyi dolduracaktr.
Anadolu'da asker kt'alara komuta edenler, Mustafa Kemal rtbelerini
brakp stnde vatandalktan baka sfat kalmad zaman, gene
onunla ibirlii ettikleri iin Kurtulu Savann ereflerine hi phesiz
ortaktrlar. Fakat Mustafa Kemal'in ef tannmas hayli g olmutur. Ama
o lider mizac ile domutu. Lider vasflar edinerek bymt. Hibir
zaman, en kk rtbesinde bile, sra adam olmamt. Karar vermek
zaman gelinceye kadar byk bir sabr gsterir. Yenilmiyecek artlar
zorlamaz. lk zamanlar ''Makam- mukaddes-i hilfeti dman
esaretinden kurtarmak", vatan ve milleti kurtarmak gibi, dilden
drmedii szler arasndadr.
Erzurum ve Sivas kongrelerine deta mill meclisler nemi verdirmitir.
Heyet-i Temsiliye, halk iradesini belirten bu kongrelerin hkmeti
demektir. O kendisi Heyet-i Temsiliye'nin reisliine de bir devlet reislii
nemi verdirmekte gecikmez. Mstesna bir zeknn btn frsatlar sabr
ve soukkanllkla kollamasn ve kullanmasn bilen taktikleri nnde
herkes srklenip gider. Belli bal arkadalarndan hibirine ikincilik
muamelesinin arln hissettirmez. Fakat daima birinci olarak kalmay
da bilir. Basit ete reislerine, mill kuvvetlerin banda bulunanlara, rtbe
ve ahsiyet farkna bakmakszn, kahraman saygs gsterir. Halka kar
apak zulmlerini bile durdurmak iin bouna gidecek mdahalelerde
bulunmaz ve sergerderleri huylandrmak istemez. Byk kararlarda ''ge
kalmamak'' kadar, ''erken davranmamak'' da liderlik dehasnn byk bir
vasfdr. Daima tam vaktini seer. Bu vakit yle seilmitir ki bir gn nce
kimsenin hatrndan gemiyen eyler, bir gn sonra gerekleiverir.
Herkes arr. Kimse dayatma denemesinde bulunamaz. Bu lider ''orta''
ve ''kk'' adamlarn, belki birtakm hakl artlar iinde, kendileriyle bir
grmeye raz olup olmamakta duraksadklar bir ''byk adam''dr.
etelere, mill kuvvetler ve kt'alara komuta edenler arasnda, emir
verilecek askerleri olmak bakmndan, en zayf odur. Komutanlardan
kendisini ekemeyenler de vatanseverdirler. ahs hrs ve rakiplik
yznden davay rtmek hibirinin aklndan gemez. Hibirinde eteci
Ethem'in binde bir soysuzluu yoktur. Nihayet kzarlar, tartr, ''Bakalm!''
der, brakrlar.
Bu notlarm Mustafa Kemal'in devrim atllarn anlattm zaman
hatrlyacaksnz. Fakat o devirdeki Mustafa Kemal, 19 Maysla zafer
arasnda geen devrin Mustafa Kemal'i yannda insana ok daha ''kolay''
hissini verir. Trkiye'yi 1919-1921 krizleri iinden syrp karmak, bir dev
iidir. Birinci Dnya Harbini kazanan byk devletler, yer yer
ayaklanmalarla Anadolu'nun birok vilyetler halk, daha sonra bu
isyanlar bastran mill kuvvetler, zaman zaman Meclis ve arkadalar, ya
onun karsna gemiler, yahut onunla uyuamamlardr. Hepsini ve her
eyi idare etti. radesinin insana aknlk verecek bir eilip bklme
kabiliyeti vard. Onda politikac kahraman korur, kahraman politikacy
kurtarrd.
yle artlar iinde Mustafa Kemal'in yaptn yapabilecek, cesarette
demiyorum, belki ondan gz pekler vard, azminde demiyorum, belki
onun kadar azimli olanlar vard, bilgide demiyorum, phesiz ondan
daha bilgili olanlar vard, fakat krk yllk mrmde onun liderlik
dehasnda hi kimseyi tanmadm.
Mustafa Kemal anasndan tam gnnde ve saatinde domutu.
***
16 Marttan sonra vatansever ve milliyetilerden ou Mustafa Kemal'e
balanmtr. Bazlar sadece umutsuz dmlerdir. Mesel Fransz
generali stanbul'a girdii zaman ''Kara Gn'' fkrasn yazd iin
kuruna dizilmekten g kurtulan Sleyman Nazif Malta'da ordu
komutan Yakup evki Paa'ya, yukarda anlattm zere:
- Snrlar nehirler izer. En dorusu da budur. Paam ben
Diyarbakrlym, siz Harputlusunuz. Bu iki ehirde Frat ve Dicle nehirleri
iindeki blgededir. Siz de ben de Irakl olarak Badat hkmetine
katlmalyz. Osmanl mparatorluundan umut yoktur. Bamzn aresine
bakalm, der.
Ayn Sleyman Nazif ilk defa stanbul'da kurulan Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetinin, Cevad Dursunolu'nun deyimi ile, ''ruh-i muharriki'' idi. Bu
dava iin kacak gazetenin sorumluluunu o stne almt.
Bazlar btn nitelikleri ile ''hain''dirler. Dmandan para ve nimet
dilencisidirler. Adlar anlmaya demez.
Bir ksm ngilizlere snmaktan baka are olmad ve Anadolu dayat
ngiliz yardmndan bizi yoksun edecei iin ''hainlik'' denebilecek
davranlarda bulunmulardr. Bata Vahidddin vardr. Ona gre
ngilizlerce Mustafa Kemal ve yanndakiler ''heyet-i kaatile''dendirler. Yani
Hristiyan ldrcleri! Onlar ''tenkil'' olunmadka Trkiye ngiltere'den
yardm bekleyemez. Mesel Yunan taarruzu olduu vakit drdnc
Damat Ferit kabinesinin Adliye Nazr gazetecilere u demeci verir:
- Hkmetimiz Yunan ordusu tarafndan yaplan harekt protesto
etmeyecek midir?
- Hkmetimiz Mustafa Kemal'i resmen mahkm etmi ve hilfetle vatana
hain olduunu iln eylemitir. Binaenaleyh vazifesi asilere lyk olduklar
cezay vermekti. O hlde kendi programmza dahil bulunan bir hareketi
neye protesto etmeli?
- Bu harekt mhim glklerle karlanacak mdr?
- Hayr, Mustafa Kemal ordusu teden beriden toplanm haydutlardan,
sabkallardan mrekkep, tekiltsz, inzibatsz bir ordudur.
- Fikrinizce harekt uzun srecek mi?
- Asker deilim. Fakat intibam u merkezdedir ki General Paros-
Kevupulos'un ordusu imdi srat ve iddetle harekta devam ederek
birka hafta iinde Ankara surlar nnde bulunacaktr.
Ama btn stanbul bu deildir. Canlarn ortaya atan asker ve sivil
milliyetiler M.M. Grubu ve ''Karakol Cemiyeti'' gibi komiteler kurup
Anadolu'ya gerek adam, gerek silh karmak iine koyulmulardr. Bir
defa Glhane Park'nda Trk kadnlarna saldran Fransz eri ldrp
kaanlar Karakol'un fedayileri idi. ngiliz yzbas Armstoriz yazd
kitapta der ki: ''stanbul silh ve mhimmat depolarndan kaaklk
yapldn renmitik. Nbetileri tuttuk. Kk subaylar hapsettik.
nliyemedik. Ben Hali'teki byk silh deposunda bir yana saklanarak
durumu incelemiye karar verdim. Geceleyin Trkler gene geldiler. Barut
mahzenlerinde rahat rahat sigara iiyorlar, birka tahta krarak ate
yakyor ve yemek piiriyorlar. Patlayc maddeleri hi ekinmeyerek
tayorlard. Kaaklk devam etti."
***
Matbaaya ok defa arkadalardan daha nce gelirdim. O sabah
Sarahaneba'ndaki evimden Bab- li'ye kadar caddeler ve yollar
sessizlik iinde idi. Kimse ile konumadmdan ne olup bittiini
bilmiyordum. Yalnz caddeden bir zenci birliinin geiine mana
verememitim. ''Akam''n kapsndan girince avlunun sandaki odaya
uradm. Buras Kzm inasi'nin brosu idi. Bir iki arkada:
- Haberiniz yok mu? diye sordu.
- Neden?
- ngilizler stanbul'u igal ettiler.
Birka gnden beri ajanslar tilf devletleri arasnda stanbul meselesi
konuulduunu haber vermekte idiler. Trkleri stanbul'da brakp
brakmamak, ikide bir tehdit olarak ortaya atld iin pek de
umursamamtk.
Hemen bir iskemleye ylvermitim. Haber benim stmde, stanbul'u
bizden aldlar, manasna geldi. Bir mddet sonra, ehzade Karakolu
faciasna, ngilizlerin baz devlet dairelerine yerletiklerine dair havadisler
arasnda kendimizi toparlamaya vakit bulmadan, bir ngiliz subay ile
ngiliz niformal bir Ermeni tercman odaya girdi. Subay:
- Siz kimsiniz? diye sordu.
Tutuklanacam sanyordum. lk nce kimliimi gizlemek hatrmdan
geti, bir faydas olmadn dnerek gazetenin yaz ilerine bakan
sorumlu olduumu ve adm syledim. Hemen cebinden bir kt
kararak:
- imdi bunu dizdireceksiniz, gazeteye basacaksnz, o zamana kadar
burada kalacaz, dedi.
Uzatt kt stanbul'un igali bildirisi idi:
- Hibir yerini deitirmiyeceksiniz, diyordu.
Bildiri yle yazlmt ki bu igalin sebebi Trklerin sular olduunu sayp
dkenler, bizim hkmet midir, igal makamlar myd, belli deildi.
Bildirideki ''muharebe'' sznn tam Ermeni ivesiyle ''mahrebe'' yazld
dikkatime arpt. Mrettiphaneye gtrdm vakit, ba diziciye usulca:
- Sakn bu kelimeyi dzeltmeyiniz, dedim.
Tek baarmz, bu kelimeyi olduu gibi basarak igal bildirisinin yabanc
kaleminden kma ve Ermeni ivesiyle Trkeye evrilme olduunu
''Akam'' okurlarna anlatmakt.
Mrettiphane ve matbaa, gazete kncaya kadar, ngiliz igali altnda
kalacakt. Arkadalarla:
- Ne yapabiliriz? diye dndk. Bab- li bitiiimizde idi. Birimiz oraya
gitti. Toplant hlinde bulunan Nazrlar Meclisine haber yollyarak
gazetede geenleri anlatt. Bildiriyi yaynlatmamak onlarn elinde deildi.
Dnmler, tanmlar, hkmet adna da ksa bir resm teblide
bulunmaya karar vermiler. Tebli geldi, hi olmazsa halk efkrn
herhangi bir pheye dmekten koruyucu bir belge idi.
ngiliz subay kendi getirdii yaznn baa konacan syledi. Hkmet
tebliinin de onun sol tarafndaki stunlara konmas iin glkle izin
aldk. lk nce altta bir keye sktrlmasn istiyordu.
Gazete yle kt. Ge vakte kadar gelip gidenlerden igalin bin trl ac
vak'alarn reniyorduk. Yaz odalar st katta, denize kar idi.
Limandaki zrhllarda bir atee tutma hazrl gryorduk. lerinden birini
Galata rhtmna yanatrmlard.
Merkez-i umumden tandm Cafer de ite o gn bizden haber almaya
geldi, pek vatansever bir Rumeli delikanls idi. Bitkin bir hlde idi. Sigara
paketimi uzatrm:
- Off... der.
kram ettiim kahveyi getirirler:
- Off... der.
Bir mddet sonra gzleri yaararak bana limana gelen ngiliz gemilerini
gsterdi. Hepsinin toplar havaya dikilmiti. Zafer, Osmanl
mparatorluunu yere serenlerin zaferi padiahn oturduu Dolmabahe
Saray'nn biraz ana demirlemiti. O pene, derin ve onulmaz ac
penesi btn trnaklarn boazmza geirmiti. Kmldamyorduk. Bir
aralk Cafer'in gzleri kurudu. ki yumruunu pencereden zafer filosuna
doru skarak:
- Biz size gsteririz, dedi.
Kuvay- Milliye ite bu sklm yumruktan ibaretti.
Arkadalarmzdan yal bir efendinin, sabah kl ile penceresinde
otururken, bir dman birliinin getiini grnce yreine inip ldn
haber aldm. stanbul'un binlerce yrei byle bir inmenin hasretlisiydi.
Daha sonra eer uslanrsak ve serkelikten vazgeersek, stanbul'un
gene Trkiye bakenti olacana dair baz telgraflar geldi. Trklerin
bsbtn stanbul'dan atlmasn teklif eden birine Lloyd George u
cevab veriyordu:
- Trkleri kolayca Hristiyan ldremiyecekleri bir yerden karp ldrler
yapabilecekleri yerlere mi gnderelim? Trk hkmeti ngiliz toplarnn
tehdidi altnda kalmaldr.
Dolmabahe'de oturan Zillllah- Fil'lem, daha imdiden bu toplarn
glgesinde idi.
Eski politikaclardan tutulanlar ngiliz srgnlerine gtrlmekte,
tutulmyanlar Anadolu'ya kamakta idiler.
Gazeteler mttefikler aras sansrn elinde bsbtn snd. Alamaya
bile izin alamyorduk. Dosyalarmda o gnlerden kalan bir yazmn
balangc u: ''Bu sene bile bahar geliyor. Bu sene bile bahelerimizdeki
aalar kar beyaz iekler dkt. Kanun Sleyman eyyamnda da bahar
byle gelmez miydi? Fatih ordusu Bizans' kuatt zaman, sur
diplerinde ve Topkap krlarnda aan iekler de byle deil miydi?''
Nisan haftasnda padiah yeniden Damat Ferit'i hkmet bana geirdi.
11 Nisanda mehur ''Fetvay-i erife'' kt. Bu fetvalara gre Mustafa
Kemal'in emri altnda vuruanlar ve lenler ehit olmyacaklard, Kuvay-
Milliye'ye kar cihat iln edilmekte idi.
Padiahn etecisi Anzavur'un haydutlar ''Kuvay- Muhammediye'' ad
almlard. Btn halk, Anadolu'da ve her yerde, din adna Mustafa
Kemal'e isyan etmeye ve padiah itaatine girmeye davet olunmakta idi.
Bu fetvalarn gerekte sadece Vahdettin'in ''hal'i" (1) fetvalar deil,
padiahln ve halifeliin tarihine nihayet veren fetvalar olduu o zaman
hatra gelir miydi?
tilf devletleri Mays aynda Sevres Antlamasn tebli ettiler. Bu
antlamann imzalanp imzalanmamas iin toplanan Saltanat rasnda
yalnz bir kii ''mstenkif'' kalabildi: O da Topu Feriki Rza Paa idi.
Yunan ordusu byk taarruzunu yaparak Bursa'ya kadar geldi.
Biroklarnda gene Anadolu dayatnn snmekte olduu hissi vard.
Armstrong, stanbul hatralarn yazd kitabnda telgrafn icat edilmi
olduuna esef eder. nk stanbul'da bulunan ngilizler, Anadolu
dayatnn kolayca yenilebilecek ete kuvvetlerinden ibaret olduu
zamanlar, hemen ellerinde bulunan kt'alar gnderip hareketi
durdurmaya karar vermiler. Armstrong'a gre, eer telgraf icat edilmeyip
de eski devirlerde olduu gibi, mahall ngiliz grevlileri ilerinde
bulunduklar artlara gre karar vermek ve kararlar uygulamak
yetkisinde olsalard, Anadolu iini halletmek o kadar g olmyacakt.
Fakat ngiltere'de ruh hli o kadar deimi ve herkes silhl
maceralardan o kadar nefret etmiti ki fikirlerini bir trl Londra'ya kabul
ettirememiler. Neden sonra Anadolu'ya kar bir hareket yaplmas
yeniden dnlmse de o kadar byk bir kuvvete ihtiya varm ki
teebbs edememiler. Anadolu dayat hareketinin tutunmasnda ve
kuvvetlenmesinde Mustafa Kemal ve tekiltn nemsiz gstermeye ve
mttefiklere, padiah taraftarlarnn nihayet hepsini ortadan kaldraca
inan vermeye alan Hrriyet - ve - tilflarn da yardm olmutur.
Bunlar, eer Mustafa Kemal ve tekiltnn nfuzlu ve kkl olduuna
hkmederlerse ngilizlerin kendilerinden yz evirip onlarla ibirlii
edeceklerinden korkmulardr.
***
Yllarca sonra kan kitabnda Armstrong baknz, o gnler zerine neler
yazar: ''...Padiahn lehinde bulunmak, bize gre en salam siyasetti.
Meru hkmeti temsil ettikten baka mttefiklerin emirlerini yapmaya
hazrd... Damat Ferit bambaka bir tipti. nat, cretkr ve aklsz bir
adamd. Krt kan ile kark bir Arnavut olan Damat Ferit'in ruhu kan
gdenlerin btn dmanlln tamakta idi. Bu bir kabile adam idi.
Malta srgnlerinin bir ksm Damat Ferit'in ricasiyle tevkif olunmulardr.
Damat Ferit Krtleri de ayaklandrmak iin teebbs etti... Sevres
Muahedesinden sonra Trkler, memleketlerini kurtarmak iin
birlemilerdi. Padiahn avenesi bunlarn dnda idi. Her kymetli Trk,
milliyetperverdi.''
Sarayn ve Bab- li'nin yzne glen dmann ii de ite bu idi.

Bir Hikye

Sadece mtarekedeki stanbul havasn size teneffs ettirebilmek iin
bamdan geen bir vak'ay hikye edeceim:
Ramazan ay idi. Bykada'da oturuyordum. Bir sabah vapurdan kprye
ktm vakit, Anadolu ile gizli temaslarda bulunan ve bu grevle Harbiye
Nezaretinde kalan drdnc ordu kararghndan tantmz bir yzba
bana doru geldi:
- ngilizler senin de ismini hkmete verdiler. Tevkif edileceksin.
Anadolu'ya kaman dndk, dedi.
- Nasl gidebilirim?
Bir ticaret yazhanesinde bu ilerle uraan Tolal Sleyman Bey'in
adresini vererek:
- Sleyman Bey'i gr, o sana syler, dedi.
Tolal Sleyman eski bir ttihat idi. Kendisini ben de tanrdm. Gidip
grdm. Cumartesi gn skdar'da bir adrese gidecek, tekilt
adamlariyle buluacaktm. Tolal Sleyman kendilerine hemen haber
verecekti. Onlar beni de bir kafileye katarak karacaklard.
Nikhlanmak zere olduumdan, kendi kendime, daha teki cumartesiye
kalmann bir sakncas olmayacana karar verdim. nmzdeki
cumartesinin son frsat olduunu nereden kefedebilirdim? Meer o hafta
ngilizler tekiltn bulunduu yeri haber almlar, basmlar ve yol
kapanm.
Fakat ben de iyi ki tutulmu ve hapsedilmitim. Neden sonra tekiltta
bulunan arkadalardan biri demiti ki:
- htill zamandr bu... Herkes herkesten phe eder. Biz de haber
verdikleri hlde senin gelmediini, ngilizler tam o gn baskn yapp yolu
kapaynca, dorusu, kendini kurtarmak iin bizi ele verdin, diye
vehimlenmitik. Yakalandn duyunca ferahladk.
Geceyi Bykada'da geiren Yakup Kadri ile beraber sabah vapuruna
yetimek zere iskeleye iniyorduk. Karakolun nnde iki kiinin
ceketlerini tella arkalarna geirerek peimize dmelerinden biraz
huylandm. Bunlar beni takip etmek zere bir akam nce adaya
gnderilmiler. Kprye ktk, yrye yrye Bab- li yokuunu
trmandk, Yakup kap komumuz ''kdam'' gazetesine girdi, ben de
''Akam''n st katndaki odama ktm.
Aradan pek az geti, hademe polis mdrlnden bir sivil memurun
beni aradn haber verdi. Odama almasn syledim. Geldi:
- Sizi polis mdrlnden istiyorlar, dedi.
O vakit polis mdr ''Arnavut'' diye lkaplanan mehur Tahsin'di. Yanna
bile karmadlar. ''Merkez Kumandanlna gideceksiniz'' dediler. kileen
sivil polisle beraber bir atl arabaya bindik. Beyazt'ta, Harbiye Nezareti
giri kklerinin sandaki Merkez Kumandanna gittim.
Sofada ilk karladm subay, o vakitler Merkez Komutan Emin Paa'nn
muavinliini yapan Mfit zde (Sonradan Krehir mebusu) idi. Mfit
Bey'i biz Trk bilirdik. Yanma sokularak:
- Sorma Falih, dedi, seni tutacaklarn dn ge vakit rendim. Fakat bir
yolunu bulup haber yollyamadm.
Byke bir odada bir keye ilitim. Galiba bekleme salonu idi. Bir aralk
Kiraz Hamdi Paa ieri girdi, oturdu, az yoklama kabilinden benimle
konutu. Biraz geince tutulmu olduumu rendim. ttihatlarn
emekliye ayrd, tilflarn yeniden hizmete ald yalca bir subay:
- Buyurun gideceiz, dedi.
- Nereye?
- nce stanbul'daki evinize...
Ellerime kelepe takmak istediler. Kelepelenecek kadar ar bir suum
olabilir miydi? Ben nihayet ''Akam'' gazetesinde yazdklarm hoa
gitmedii iin yakalanmam mydm? lk defa isyan ettim. Bir hayli
tartma zerine, bileklerime kelepe takmaktan vazgetiler. Yine bir atl
arabaya binmitik. Harbiye Nezareti d kapsndan knca yanmdaki
subay:
- Benim olumun arkadasnz... dedi, sizinle mahsus ben gelmek
istedim. Evinizde evrak aranacaktr. Ben sizi bir mddet yalnz
brakacam. Odanzda pheli bir eyler varsa, saklaynz, dedi.
Sonra: ''ttihatlar beni ekmeimden, mesleimden ettiler, tramvay
kondktrl yaptm,'' diye ikyet etti.
Evde acele ile arandm. Cemal Paa'nn mektubu elime geti. Rahmetli
komutan bu veda mektubunda bile kendisini grev banda sanp
''verdiim talimatlar dairesinde hareket ederek'' gibi, hele intikamc bir
Divan- Harp heyetinin nnde izah edilemiyecek szler kullanmt.
Mektubu ortadan kaldrdm. Subay geldi. Szde phelendii bir iki
nemli kt ald, kp Merkez Komutanlna dndk. Akama doru
beni Sultanahmet'te, meydan stndeki eski hapishanenin tevkifhane
ksmna gtrp bir koua braktlar.
Kou tka basa doluydu. Hava boucu, yataklar tahtakurusu iinde, ilk
geceyi darack bir masa stnde kt fal aan dertlilerle geirdim. Ben
sanyordum ki, hemen aracaklar, birka sual soracaklar, bylece bana
bir gzda vermi olacaklard. Yakup Kadri'nin tutulup biraz sonra
serbest kalmasndan umutlanmtm. imdi artk o devrin tarihe mal
olmu belgelerinden (1) ok sonralar rendiime gre ''arkn huzur ve
sknunu ihll etmek suu ile behemehal idam edilmek zere''
yakalandm hatrma bile getirebilir miydim? ngiliz casusu Arnavut
Tahsin tarafndan Harbiye Nazr Sleyman efik Paa'ya, onun
tarafndan da Divan- Harp Reisi Krt Mustafa Paa'ya havale olunan elli
ksur kiilik liste iinde imiim. Bir haylmz semiler, yakalamlar,
Sadrazam zzet Paa gibi bir iki kiiyi de brakmlar.
Ara sra byk d kapda parmaklk arkasndan beni ziyarete gelenlerle
gryordum. Onlarn da bir ey bildii yoktu. Dorusu ziyaretilerim de
be kii idi. Hele siyas hapse giren bir adamn birdenbire ne kadar
yalnz kalacan ilk defa reniyordum.
Yine ok sonra rendiime gre Kuvay- Milliye tarafn tutanlar tethi
etmek iin Krt Mustafa ve arkadalar bir hkmet adam ile bir
gazeteciyi aradan karmaya karar vermiler. Hkmet adam, eski vali
ve Dahiliye Nazr rahmetli Hzm Bey, gazeteci de ben! Hzm Bey'in
hyaneti, 16 Mart gn Galata rhtmna yanaan zrhly gstererek,
vapur kamarasnda bulunanlara:
- Sanki bu toplar stanbul'a ne yapar? demekmi. Tabi buna bir sr
rivayetler de eklemi olacaklar.
lk defa le st ikimizi aldlar, Harbiye Nezaretine gtrdler. Niin bu
kadar ok sngl ile gtrldmz bir trl anlamyordum. En
tehlikeli ekyalar gibi muhafaza altnda idik.
Sorguya ekilmek iin dorudan doruya mahkeme karsna ktm.
Mustafa Paa, Akam gazetesinde beni grmeye geldii prl prl
niformas ile karmda idi. Bana soracaklarn yle tertip etmi:
Anadolu'da halkn canna malna kyan eteler vardr. Ben Kuvay-
Milliyecilik etmekle, bu eteleri halkn canna malna kymaya tevik
ediyormuum. lenen cinayetlerini nasl bilmezmiim?
Anadolu'da vatan mdafaasna uraanlardan baka hi kimsenin
tarafls, kanunsuzluklar, cinayet ve zulmleri tevik edecek bir adam
olmadn syledim ve hep bu tema zerinde durdum.
Bir aralk Suriye'den ne kadar servetle dndm sordular. Ali Kemal,
bir aralk, beni de Suriye'den kn kn altnlarla dnenler arasnda
saymt. ftiras o kadar glnt ki cevap bile vermemitim. Bu iftirann
zararn, sadece, iane istemek iin benimle akrabalk, dostluk, mektep
arkadal icat eden bir sr kimse ile savuturduumu sanyordum. Bir
gazetecinin iftiras, imdi, Divan- Harp'in yazl suallerinden biri olarak
karma kyordu.
Sorgu sualden sonra sofada Hzm Bey'le bulutuk. Bir arabaya binerek
dnmek zere izin almamz teklifinde bulundum:
- Hayr, yaya gidelim, millet mazlumlarn grmelidir, dedi.
ftar vakti idi. Beyazt ve Divanyolu'ndan Ramazan kalabal tayor.
Yalnz biz skmyoruz. Sngler arasnda iki kii gren herkes ban
evirerek bir yana kayor. imden, kendini gstermek iin dimdik
yryen ve yzne bir martir hli veren Hzm Bey'e glyorum. O
zamanlar Hasan li'yi de tanmazdm. Sonradan anlattna gre, o da
pek, ama pek yakn bir dostumla Yahya Kemal'le o kalabaln iinde
imi. Kemal bizi uzaktan grnce:
- Aman u sokaa sapalm, der.
Hasan li:
- Niin, sebebi? diye sorar.
- Falih Rfk'y getiriyorlar. Gz gze gelmiyelim. Selm vermeye mecbur
oluruz, cevabn verir.
Size 88 gn sren hapsin hikyesini anlatacak deilim. ldrlmek
istendiimi bilmediim iin bu basit bir skntdan ibaretti. Hrriyetsiz ve
gnesiz kalmak, yatamn altndaki tahtay ikide bir gazla yakarak
tahtakurusu temizlemek, lm mahkmlarnn son straplarn grp
ilenmek gibi eyler...
Yalnz size, devrin zulmn ve ruh hlini gsterecek, bakalarna ait, baz
vak'alar fkralar hlinde toplamak istiyorum.
Kouumuz karmakarkt. Ben stme deta baygnlk hli gelmeden
uyuyamyordum. Bir akam kulaktan kulaa bir fslt dolat:
- Suikastlardan alts yarn sabah idam edileceklermi, dediler.
Bunlar on iki kii idiler. Alts polis mdrlnde, alts bizim
tevkifhanede idi. lerinden biri, Enver Paa'nn eski yaveri, Mslman ve
efendi bir asker, yan bamda yatard.
Sonra ikinci fslt geldi:
- Terziler aada idam gmlei biiyorlarm.
Demek bizimle birlikte olanlar idam edileceklerdi. Onlar bunu bizim
baklarmzdan rendiler. Yzleri soldu. sli lmba altnda llerin
balmumu rengini baladlar. Ellerine dokunsam belki soumulard bile...
dam mahkmlar ile, bu akam henz yaayan ve gn domadan lecek
olanlarla beraber ilk defa gece geiyordum. Hibir hastalklar ve hibir
sular olmyan, braklsalar yirmi otuz yl daha mr srecek bu alt kii,
karlarnn salarn bir daha koklamadan, analarnn buruuk ellerini ve
ocuklarnn taze yanaklarn bir daha pmeden, boyunlarna ip taklp bir
sehpann ayaklar arasnda sallanacaklard.
Ne kendi aramzda, ne onlarla konuabiliyorduk. Onlar da bize artk
iinden kp gittikleri bir lemde kalm yabanclar gibi bakyorlard.
Yanmdaki subayn, yar soyunup, kollariyle durmadan idman hareketleri
yapmasna ayordum. Acaba oynatm myd?
lm geceleri, bir dar ve tka basa kouun iinde, bir bunaltc havada
bile ne kadar souk ve saatleri ne kadar uzundur. Fecirden nce bir
yangn, bir yer sarsm, minareleri uuran, kubbeleri deviren bir ilah afet
bekliyorduk. Bylece, gnlmz dmlene dmlene ortalk aard,
can kulamz vererek, her an duyar gibi olduumuz ayak sesleri, lm
habercilerinin sesleri gelmedi, yava yava umutlandk. Nihayet gnn
btn aydnl skt.
Meer polis mdrlndeki alt kiiyi asmlar. Oradakileri
tanmadmz iin bizdekilerin kurtuluuna sevin hissi, bir olan, farksz
olan faciann acsna bir uyuukluk verdi.
Enver Paa'nn yaverine nihayet sordum:
- Dorusu ya, dn gece yatanda idman yaparken acaba oynatt m diye
phelenmitim.
- Yook, dedi, neden oynataym? Ama ehit olmak iin kan akmal.
Kendimi, beni gtrecek olanlarla boumaya hazrlyordum. Nasl olsa
vcuduma bir iki sng saplyacaklard. Sehpaya kanl kanl gidecektim,
dedi.
Umum hapishanenin koularna smyorduk. Henz biten Sultanahmet
tevkifhanesine tanmamz iin emir geldi.
''Akam''daki arkadalar Merkez Komutan Emin Bey'e rvet vermeye
baladklarndan, (byk bir ey deil, Merkez Komutanlnda evden
gelenlerle konumak zere her km iin 15 lira), beni ''ekbir kouu''
denen odaya aldlar. Bu odaya topu Hasan Rza Paa, evket Turgut
Paa, Pertev Paa, Hazm Bey ve daha bir hayli byk ve orta rtbeli
Osmanl ahsiyetleri vard. Szde 31 Mart Vak'as zerine Hareket
Ordusu stanbul'a geldii vakit Yldz Saray yama edilmi. Bu paalar o
yamadan sorumlu imiler. Tehcir san Mutasarrf Nusret de bu kouta
idi. Karyolalarn hepsi tek, biri iftti. Ben bu ift karyolann stnde, eski
Musul Mebusu brahim Fevzi de altnda yatyorduk.
Karmzdaki kou, hrsz ve yankesici gibi ad sulularla, onun
yanndaki byk kou da Kuvay- Milliyeci subaylar, kk ttihatlar,
Anadolu'dan getirilme tehcir sanklariyle doluydu.
Bu paalar hatralarla dolu olmal idiler. Bir gen gazeteci iin, hemen
hemen yarm asrn tarihi ile ba baa gnler, geceler geirmek ele geer
frsat m idi? Fakat ou itahsz ve dnceli idiler. Ah bilseniz kapal
havada insanlar ne abuk biter. Lf lf bir trl amaz.
Bir ksm da fakir adamlard. Hareket Ordusundan beri ismini
duyduumuz, Osmanl Devletinde Harbiye Nazrl eden evket Turgut
Paa'nn yemei, kk bir ispirto zerinde titrek elleri ile piirdii iki
yumurta idi. Biroklarmz dardan, bazlarmz evlerden olduka iyi
yemekler getiriyorduk.
Tevkifhane Mdr Yasin Efendi, Sultan Hamid'in alayl subaylarndan
biri idi. Uzun, srm gibi, yaz bir Habe. Eski yerimizde iken bu Yasin
Efendinin adrna urayp hediye vermeden bizimle grmek imkn
yoktu. Mehur bir yankesiciyi Ramazan akamlar Divanyolu'na
salverdiini ve onun tramvaylarda vurduu para ve eyay beraber
paylatklarn da biliyorduk. Bu yankesici onun av atmacas gibi bir eydi.
Yasin Efendiyi 31 Marttan sonra tfekiler, harem aalar ve teki saray
adamlar ile beraber tutup Harbiye Nezaretinin en alt katnda bir avluya
tkmlar. O vakit 31 Mart asilerini asan Divan- Harp'in reisi, imdi
kouumuzda bulunan Topu Rza Paa idi. Bir gn Rza Paa,
yarglanacak daha kimler olduunu grmek zere Harbiye Nezaretinin
altndaki bodrumu tefti etmeye gider. Yasin Efendi ve bir sr arkada
korkudan titreye titreye, bu kelli felli, iri yar, sert paann azndan
kacak kelimeyi bekledikleri srada, Rza Paa, izmesinin ucu ile
birkan drterek:
- Bu kadar arab orab ben ne yapacam? Tutup tutup asmal... der.
Daha dorusu diyecei tutar.
Bu szn, harem aalar ve tfekiler gibi Yasin Efendiyi de ne hle
soktuunu tasarlyabilirsiniz. Mtareke olunca rtbesi geri verilen Yasin
Efendi, Krt Mustafa Paa'nn tand olduundan, tevkifhane
mdrlne gelir. Topu Hasan Rza Paa artk eski azametinden hi
eser kalmyan, yal, kk, umutsuz bir insan art idi. Yasin Efendi ara
sra kou kapsna bir sehpa gibi dikilip, Habele Arap aras bir ive ile:
- Sen... Rza Paa... Sen... Asn unlar, asn unlar! imdi ben seni
asacam. Mustafa Paa'ya yalvardm, emir verdi, seni ben asaym
diye... Bakkaldan ipini aldm, yaladm, der, zavall Osmanl paas
boyun bker, dururdu.
***
Bir gn beni Yasin Efendi'nin yanna ardlar. Mdr:
- Adliye Mstear Sait Molla Beyefendi seni grecek, dedi. Deniz
stndeki odada, mtareke devrinin mehur mollas ile karlatm:
- yi bir muharrirsiniz. Ben size hrmet ederim. Arkadalarnz da gelip
bana mracaat ettiler. Mustafa Paa nasl zalimdir, bilmezsiniz. Elinden
sizi kurtarmak isterim. Fakat paradan baka dinleri imanlar yoktur. Siz de
bana yardm etmelisiniz. Bu herifleri biraz doyurmalsnz, dedi.
Sait Molla da benim Suriye'den getirdiim altn klarn sakladm
sananlardan ve ellerinde iken mmkn olduu kadar ''szdrmaya'' karar
verenlerden olmal idi. Gerekten parasz bir gazeteci olduumu
syledim:
- Fakat bir defa arkadalarla konuaym, belki biraz para bulmak
ihtimalleri olabilir, dedim.
''Soyulmak'' ve ''szdrlmak'' umudu ile artk Divan- Harp'e
arlmyordum. Necmettin Sadak ve Kzm inasi de ellerinden geleni
yapmakta idiler. Bir aralk Refik Halid (Karay) vastas ile Mustafa Paa'y
yumuatmak tecrbesinde bulunmular. Refik Halid hatralarnda bu
vak'ay teferruat ile hikye etmitir. Gider, Mustafa Paa'y grr. Benim
braklmaklm rica eder. Mustafa Paa, hi cevap vermeden, hademeyi
arr. Mahkeme yelerini yanna davet etmesini emreder. Onlara:
- Mahkememize verilen vesikalara gre Falih Rfk'nn cezas
vicdannzca nedir? diye sorar.
Hepsi: ''damdr!'' derler. Refik Halid donakalr.
Demek bir para bulmak, bulunabilecek para ile de bunlar kandrmak
lzmd.
Anadolu korkusu ile stanbul'a yeni bir geveklik gelip beni brakncaya
kadar bulabilip de verdiimiz para 500 liraya varmamt.
***
Zindanda yalnz umut snmez. Byk koutakiler Mustafa Kemal'in
bir ete gndererek bir gece hepimizi karacan fsldamakta idiler. Bu
ete stanbul yakasna nereden geecekti? Nasl Sultanahmet'e kadar
gelecek ve tevfikhaneyi basarak bizleri kurtaracakt? Hepsi mmkn olsa
bile, Mustafa Kemal bunca fedayinin hayatn tehlikeye atarak bizleri
kurtarmakla ne kazanacakt?
Geri o gnlerde Kuvay- Milliye etelerinin Gebze'ye kadar aktndan
bahsedildiini gelen gidenden iitiyorduk. Ali Kemal bile, Peyam-
Eyyam'da: ''Beykoz'a Gegboza'dan gelse aceb mi kartal?'' diye bu
rivayetleri alaya tutard.
Nihayet bir gece tevkifhanenin dndan gelen yaylm ate sesleri
arasnda uykumuzdan sradk. Muhafzlar avludaki adrda idiler. Hemen
hkmettik ki bizi kurtarmaya gelmiler ve muhafz bl ile vurumaya
balamlardr.
Tevkifhane avlusunda karmakark bir uultu, lk ve tel.
Karyolamdan kouun karanlna doru sarktm. Beyaz gecelikli
paalardan biri ba ucundaki mumu yakt. Kouun karanl buland,
alaca hayaletler, gzlerinin yalnz korkudan bym bebekleri
grnerek, yar bellerine kadar dorulmu sessiz bakyorlard.
Tfek sesleri susmutu. Fakat ieriye bir akn olduunu duymuyorduk.
Paalardan biri szland:
- Canm, dedi, yle byle kendi bamza urap duruyorduk. Onlara
kim bizi kurtarnz dedi?
Bir daha ihtiyarcas: ''Sngleneceiz!'' diye iini ekti.
Baskn yapanlardan hepsinin yakalanm veya ldrlm olduunu farz
edenlerden biri:
- Zavalllar! Delilik kurbanlar! Yahu oluk ocuumuz var!
Koridordan Yasin Efendinin sesi geliyordu:
- Yakarm, yakarm...
Byk koutan birtakm sesler de onu yattrmaya alyor:
- Beybaba silhn brak.. Beybaba silhn brak.. Gel de kendin gr, ne
kaan var, ne bir ey...
Tella uyanan Yasin Efendi tabancasn yakalam, don paa bizim
koua doru geliyormu. Kurun mu, sng m, birdenbire tevkifhaneye
ihtill tarihlerindeki lm gecelerinden birinin deheti iine dt.
Meer yanmzdaki binada yatan mehur yankesici Fantoma Mehmet o
gece de kamaya kalmm. Nbeti olup olmadn anlamak iin nce
yatak arafn bzp katlayp iple pencereden sarktm. Kardaki
nbeti, acelesinden pencereye doru silh atm. adrlarnda uyuyan
nbetilerimiz de neye uradklarn bilmiyerek tfeklerine sarlmlar ve
rasgele havaya boaltmlar.
Sabahleyin hikyeyi duyanlar, Mustafa Kemal'in kendilerini kurtarmak iin
Anadolu'dan bir ete gndermediine ne kadar sevindilerdi.
***
Bu Hayran Baba'nn lm hikyesidir. Vaktiyle bir yazma da konu olarak
almtm.
Hayran Baba, Erzincan erafndan Hafz Avni Efendinin saz iirlerinde
kulland ismi idi. Olgun bir ehl-i dil olduundan btn derdi, gam kendi
iinde idi.
Tevkifhanede ikiye vurmutu. Gitgide sinir muvazenesi iyiden iyiye
bozulduu iin doktor raporu zerine hastaneye yolladlar. Ertesi gn
Divan- Harp Reisi Hayran Baba'y istedi. Hastanede olduundan
getirmediler. Mustafa Paa mdr ararak:
- Bu adam niin getirmediniz? diye sordu. Hastanede olduunu
sylediler:
- Ben bu adam asacam! Nasl uraya buraya gnderirsiniz? diye
bard.
Nihayet i muhafz komutana geldi. Muhafz, Doktor Necip Bey'i yanna
arp:
- Hayran Baba'y niin hastaneye gnderdiniz? diye sordu. Doktor:
- Bu emirle! diyerek cebinden hasta mevkuflar hakkndaki tamimi karp
okudu, ve:
- Ben rapor vermee mecburum, gnderip gndermemek makama aittir,
dedi.
Merkez Komutan, Hayran Baba'nn Divan- Harp'e yollanmasn emretti.
Muhakeme gn hastaneye bildirildiyse de hastane doktorlar Hayran
Baba'nn bir yere kamyaca hakknda bir rapor verdiler.
Daha hibir muhakemeye arlmyan Hayran Baba'nn idam olunaca
azdan aza sylenmekte idi. Bu srada btn hasta mevkuflarn ancak
Selimiye Hastanesinden tedavi olunaca hakknda bir karar verildiinden
Hayran Baba da Selimiye'ye gnderilmek zere raporu ile beraber
tevkifhaneye teslim edilmi, fakat Selimiye'ye gnderilmeyip
hapsedilmitir.
Hayran Baba'nn salk durumu gitgide fenalatndan doktor yeni bir
rapor daha verdiyse de okumadlar bile.
Bir gn Hayran Baba'nn ektii straba kalbi dayanamyan doktor her
trl tehlikeyi gze alp bir rapor daha vermeye cesaret etti. Hayran
Baba'y muhafaza altnda Selimiye Hastanesine gnderdiler. Divan-
Harp Reisi vak'ay haber alr almaz gece yars bir zabit yollad, hastann
bileklerine kelepe vurdurdu. Hayran Baba'y srkliye srkliye
Haydarpaa iskelesine indirdiler, zavall adam doruca sehpaya gittiini
sanyordu:
- Beni asmaa gtryorsunuz, biliyorum, sabaha kadar sabretseniz ne
olur? diyordu.
Hayran Baba'y getirdiler, o bitkin hlinde ta locaya attlar. Bizler
Sultanahmet tevkifhanesine naklolunacamz srada eline kelepe
vurulduunu ve omzuna btn eyasnn yklendiini gren Hayran
Baba:
- lm eziyeti dediin be dakikalktr. Bu cevr cefaya ne lzum var?
diye inliyordu.
Hayran Baba idam olunacan bilerek yirmi gn yirmi gece ta locada a
ve ilsz yatt. Biraz merhamet duygulu gardiyanlar bile ayn locann
yanndaki locada yatan bir retmene:
- u pencereden zavallya biraz st veriniz! diye yalvaryorlard.
Hayran Baba bu yirmi gnn lm bekleyii iinde kvrand. ''u kapy bir
lhza anz, biraz hava alaym!'' diyordu.
Ve bylece loca rutubeti ve alk iinde yirmi gn ikence ektikten sonra,
bir gece sabaha kar kendini aslmak iin uyandrdklar zaman, tpk
hrriyete kavuuyor gibi sevindi, subayn omuzlarn okad.
***
Hseyin Hsn Paa, yan azasndan ak sakall, inmeli ihtiyar bir efendi
idi. Gndzleri oluu ocuu paay kolundan, koltuundan tutup
kendisine bahede biraz nefes aldrrlard. Bir gn ocuklar yine paay
kkn kapsndan baheye karmak zere iken, d kapnn
zorlandn, subaylarla polislerin ieriye daldn grdler.
Hseyin Hsn Paa Hareket Ordusu kt'alarnn banda bulunanlardan
olduu iin hapsedilecekti. Tutmaya gelenlerin banda, muharebede
toplarn brakarak kat iin askerlikten kovulan ve mtarekede yine
hizmete alnan bir binba vard. Paann kke alnmak zere olduunu
grnce hemen tabancalarn ektiler ve kapya hcum ettiler.
- abuk anz!
- Kimi aryorsunuz?
- Paanz almaya geldik...
Hseyin Hsn Paa ihtiyar bir feriktir. Gelenler mlzm ve balar
binba. Bir yandan izmeleriyle vurmakta, kapy omuzlariyle itmekte,
kasaturalariyle kilidi zorlamakta idiler. Kadnlarn lklar arasnda kap
krld, sinema ilnlarndaki polis basknlarna imrenen bu binba ile
kk subaylar balar ne uzanm, parmaklar tabancalarn tetiinde,
ak sakall inmeli komutann ve kadnlarn zerine atldlar:
- Haydi, gideceiz!
Paa:
- Msaade ediniz, giyineyim! diye rica etti. nk arkasnda entarisiyle
robdambr vard. Mlzm: ''Hayr, lzumu yok, byle gideriz!'' diyordu.
Nihayet bir bakas bir elinde saati, bir elinde tabancasn tutarak:
- Haydi be dakika msaade! dedi.
Hanm ve ocuklar yukardan esvap namna ne buldularsa aa
koturdular. Entarisinin stne ceketini, pantolonunu geirdiler, ayana
bir ift pabu soktular.
- abuk, abuk, diyorlard.
Be dakika nihayet bulur bulmaz hemen ihtiyar paay kolundan,
omzundan, ayandan tutarak otomobile bindirdiler. Hanm kalpan
otomobile dar yetitirebilmiti.
htiyar hasta sandal iinde stanbul'a geti. nce Merkez Komutanlna,
oradan Sultanahmet tevkifhanesine gtrdler. Tevkifhanede Hsn
Paa'nn hline acyarak kendisini ayr bir odaya koydular. Gece yars
yaklayordu. Merkez Komutanlndan tevkifhaneye sordular:
- Hsn Paa orada m?
- Evet!
- Nereye koydunuz?
- Odalardan birine...
- Hayr, imdi locaya atacaksnz.
Bu emir, Hsn Paa'nn hasta ve inmeli olduu haber alndktan sonra
veriliyordu. Loca ta, plak, rutubetli ve kszd. Hastay intiltileri
arasnda uyandrp:
- Sizi baka bir odaya nakledeceiz! dediler.
Hsn Paa sendeliyerek kalkt. Demir parmaklklar iinden geerek
localar koridoruna girdi. Kapy atlar. Hsn Paa bu tek delikli dar
locay grnce:
- Beni diri diri mezara m gmyorsunuz? diye szland.
Gece yars bu loca kapa alm bir lhde benziyordu. htiyar iine
atverdiler.
***
Mutasarrf Nusret'in lm esiz bir faciadr.
Terbiyeli, z sz birbirinden temiz bir Trk milliyetisi idi. Tehcir san
olarak bizim kouta yatyordu. Bir gn kendisini acele Merkez
Komutanlna istemilerdi. Malta'ya srlecei havadisini duyduk ve
sevindik.
Sapsar geri dnd:
- Benden hayr yok, beni ldrecekler... dedi.
Sonra anlatt:
- Kulamla duydum. Yan odada ngilizlerden gelen subaya Mustafa Paa
yalvararak: ''Onu braknz. Birka gne kadar idam edeceiz,'' diyordu.
Bu sz zerine beni tekrar aranza yolladlar.
Birinci Divan- Harp'te muhakeme edilerek, sadece vazifesini ktye
kullanmak suu ile 3 yla mahkm edilmiti.
Yeni Reis Mustafa Paa yelerden biri ikisiyle birleerek Nusret'in idamn
istemi. tekiler muhalif kaldklarndan on be yl krek cezas zerinde
anlamlar. kinci tutanak byle yazlm. Fakat Divan- Harp ktibi
tutana bir trl beyaza ekmez, soranlara:
- lerimiz ok, birka gne kadar kartrz, cevabn verirmi.
Mustafa Paa arada kendiliinden bir ahit daha icat eder. Kararn
yeniden arlatrlmasna kar koyan yelerle kavga kar. Bir iki gn
sonra bu yelerin deitirildiine dair nezaretten emir gelir. Merkez
Komutanl vak'as bu srada olmutur.
Nusret'i tekrar mahkemeye ardlar. Patrikhaneden drt yeni kadn
ahit getirilmiti. Nusret hkimlerin karsnda iken, ezberlediklerini
syliyen kadnlara:
- Nusret Bey burada m? Tanyor musunuz? diye sorulunca kadnlar:
- Tanyoruz ama, burada deil! cevabn vermeleri zerine, tekrar darya
karmlar, bir mddet sonra yerlerine dnerek:
- Nusret budur, diye gstermilerdir.
Hkmet dmesi zerine Mustafa Kemal aleyhine kouturma yapld
zaman bu ift tutanaklar meydana kmt.
Nusret kullanlmaktan kay hline gelen iskambil ktlar ile fal aarak
lmn bekliyordu. Nihayet bir akam locaya indirmek zere aramzdan
aldlar. Bize alayl bir sesle veda etti. Sanki hayattan kopup gittiine
deil de, dostlarndan ayrldna yanyordu. Kapdan karken
pantolonunun yamasn grdm.
Sabaha doru koridorda sngl muhafzlarn ayak seslerini duyduk.
Nusret, sehpaya gidiyordu. brahim Fevzi karyolasnn ucuna kt, ezan
okumaya balad.
Karsna ve ocuklarna bile gsterilmemiti. Gsne aslan yaftada
''para almak iin ktal yapt'' sylenen Nusret'in yamal pantolonu
cebindeki czdannda yalnz bir kt lira bulmulard.
Sabahn ilk saatlerinde tevkifhane avlusundan, zavall karsnn lklar
geliyordu.
***
Bir akam da eski vali ve Dahiliye Nazr Hzm Bey'i mdrn yanna
ardlar. Koua dnmedii iin merak ettik: Aa locaya indirmiler,
ertesi sabah asacaklarm.
Hzm Bey drstlnden, namusundan ve kanun saygsndan baka
hibir hikyesi sylenmiyen bir devlet emektar idi. Bu idam, tam bir
''katil''di.
Hzm Bey locaya iner ve lm nbetini bekler. Sabaha doru biraz
dar kmak ihtiyacn duyar. Loca kapsnn deliinden subay
artarak:
- Tuvalete kadar gideyim. Kapy aar msnz? der,
Subay: ''Canm efendim yarm saat sonra lp gideceksin. Biraz kendini
tutuver!'' cevabn verir.
Sultan Hamid'in Adliye Nazr Abdurrahman Paa'nn olu damatlardan
idi. Hzm Bey'le eski tankl olduu iin, meer o akam saraya
gitmi. Vahdettin'in yanna kmaya muvaffak olmu. El pm, etek
pm, nihayet Hzm Bey'in idamdan affedilerek cezasnn ebed hapse
evrilmesi iin msaade alabilmi. Mahkmu sehpaya gtrecek olanlar
son hazrlklarn yaparken, nefes nefese koan memurlar iradeyi
tevkifhane mdrne getirmiler.
Hi uyumamtk. Sabaha doru koridordaki ayak seslerini bekliyorduk.
Sesler duyuldu. brahim Fevzi ezana balamadan, kou kaps ald.
Yataklarmza dikilip baktk: Hzm Bey!
pten indirilmi kadar sar idi. Bir mddet yutkundu, sonra:
- Kurtuldum, diye alad.
Yuvasna pek bal bir aile babas idi. Hkrk iinde hikyesini dinledik.
Hzm Bey Franszca manzumeler yazard. Hikyesini bitirdikten sonra:
- Baknz, cebimde ne ile aslmaya gidiyorum, dedi.
Eser-i cedid denen byke beyaz bir kt kard, okumaya balad.
Bu, oluna yazlm Franszca bir manzume idi.
Ka trl gldk, bilseniz... Kahvaltlarmz birbirimize ikram ettik.
Hzm Bey sonra kinci Meclise mebus geldi. Cumhuriyetin iln kanunu
konuulduu srada, krsye kt, memleketten gnderilecek hanedan
azalarndan damatlarn karlmamas iin birka sz syledi:
- Vay hanedanc... Vay mrteci... sesleri arasnda nutkunu
tamamlayamad.
Nasl bir bor demek istediini yalnz ben biliyordum.



GERLLA DEVR

Kurulu

nsz

Anadolu'da yeni bir Trk devletinin temeli 23 Nisan 1920'de Byk Millet
Meclisi ald gn atlmtr. Mustafa Kemal bu Meclis Bakan seildii
gn, gerekte, yeni Trk devletinin ilk bakan olmutur.
23 Nisan 1921'den 13 Eyll 1921'de Sakarya zaferi kazanlncaya kadar
bu devir byk ve tehlikeli krizler iinde gemitir. Mustafa Kemal'in esiz
liderlik nitelikleri asl bu krizler srasnda kendini gsterir.
Gerilla devri 1920 sonlarnda kuzey ve gneybat cephesi komutanlklar
Genelkurmay Bakan smet Bey'le Dahiliye Vekili Refet Bey'e (Bele)
verilerek nizaml ordu devri balayncaya kadar srer. Kara gnler stne
Sakarya zaferi k tutuncaya kadar on alt aydan fazla geecektir.

Ortam

Birinci Dnya Savann sonunda Anadolu anari iinde idi. Seferberliin
daha ikinci ylnda asker kaaklar irili ufakl eteler kurmulard. Halk
ordudan da hkmetten de trl etelerden de bezgindi. O yllar yedinci
ordu komutanlndan ekildii vakit Bakomutanla verdii ve kopyesini
Sadrazam Talt Paa'ya yollad raporda Mustafa Kemal aka
anlatmtr. Halk, iinden, devlete kar idi. Savatan hibir ey bekledii
yoktu.
Bir rnek vermek istiyoruz. anakkale'de dman boaz zorlarken
arkalarda Laz Mehmet, Arnavut zzet ve asker kaa eteleri yollar
tutmakta, kyleri basmaktadr. Biga'nn Kayapnar kynden Kara
Hasan'n da otuz kiilik bir etesi vardr. Paras olduu sylenen kasabal
veya ky aasna haber gnderir veya ocuunu daa kaldrr. Hara
balca gelir kayna. 1916 Kasm aynda hkmet kaaklar affetmekten
baka are bulamaz. Kara Hasan da altm kiilik etesi ile Biga'ya gelip
silhlar kendilerinde kalmak artiyle teslim olmutur. eteden kimse
kyne dnemez. Arada kan vardr. Hak ve vardr. Kara Hasan yirmi
odal Piti hann kira ile tutarak etesini yerletirir. lerinden kimse
okuyup yazma bilmedii iin belinde fieklii omzunda tfei ile okur
yazar bir celep de aralarna girer. Geinmek lzm. Kara Hasan alacak
verecek, evlenme boanma gibi ilere bakmakla kendi kendini
grevlendirir. Han bir kararghtr. Kimin kimden alaca varsa ona gelir.
Borlu ya der veya kefil gsterir, yahut hann mahzenine hapsolup
dayand kadar jop yer. lenler de olmutur. Alnan parann yars Kara
Hasan'n. Bir kz gzne kestiren Kara Hasan'a bavurur. Kocas ile
geinemiyen kadn, damadn istemiyen kaynata hann kapsndadr.
Mahkeme dosyalar ete kararghna aktarlmtr. Mal mlk
anlamazlklar nce handa, sonra tapuda zlr. Resm makamlar ileri
gitmemesini diledikleri vakit de:
- Ben bu kadar adam ne ile besliyeceim yleyse? Masraflarm siz mi
vereceksiniz? der.
Bir defa ete adamlar borcunu detmek istedikleri okumu bir gen:
- Siz kim oluyorsunuz? Alacakl varsa mahkemeye gider, demesi zerine
dvmler, o da kar koyunca ldrmler, kurtarmak iin araya giren
kza bir kurun skmlardr.
Sustdr. ldrenler yakalanp hapse atlmtr. Kara Hasan savcya
gider:
- Bir yanllk olmal. Onlara bir ceza veririz, der ve savcnn biraz
direnmesi zerine de:
- Akama bana ura. Yoksa yeniden daa karz, tehdidini savurur.
Hapistekileri kurtarr.
Buras Biga'dr. Bakomutan korkun Enver Paa stanbul'dadr. Artk
Anadolu'nun br taraflarn dnnz. Harp bitip de ngilizler ve
mttefikleri ttihat ve hele Ermeni ldrl hesaplarn sormak
yoluna gidince ne kadar gocunan varsa silhlanp bir eteye katlmtr.
Yunanllar zmir'e knca gvura kar ilk dayatma cephesinde eteler
vardr. Sonra bu cephe Mustafa Kemalci damgasn yiyince onlara kar
giden halifeci kuvvet de gene bu etelerdir.
Mustafa Kemal Sivas'tan Mdafaa-i Hukuk tekilt yaplmas iin Biga'ya
da yazmtr. Kaymakam ve mft halk uyarmya gidince Karabiga'da
iken gelenler:
- Padiah var. eyhlislm Sabri Efendi gibi ulema var. Mustafa Kemal
Paa'nn emri ile tekilt olmaz. Bu isyan demektir, derler. yz kii ile
Balkesir cephesine gnderilen Kara Hasan'dan yardm istemek lzm.
Mftye: "Korkma, memleketi gvurdan kurtarmak iin arpa arpa
Mustafa Kemal'e kadar gideceiz," diye haber gnderir.
Dayatmaclar arasnda yalnz haydut eteleri yoktur. Asker ve sivil
kahramanlar vardr. Franszlar elindeki Akba cephaneliini basp
Anadolu'ya karan Hamdi Bey, Edremit kaymakam idi. Tekilt yapmak,
silh toplamak, vermiyeni cezalandrmak, evleri aramak gibi cidd
hareketlere giriince Kara Hasan:
- Bir kmeste iki horoz tmez, der. Saptmtr da!
Bir punduna getirip Kara Hasan' ldrmek lzm gelir. Halifeci ete reisi
Anzavur da Kuvay- Milliyeci Hamdi Bey'i ikenceler iinde ldrtmtr.
Batda Kuvay- Milliye'nin ilk kahramanlar arasnda eteciler bata gelir.
erkez Ethem'i bir zamanlar Mustafa Kemal'in stnde grenler
olmutur. Ethem genken askerlii sever. Babas istemezse de 19
yanda Osmanl Harbiye Nazrl muhafz svari alayna girer. Staj
grr. Baavu, daha sonra Balkan Savana katlarak svari yedek
subay olmutur. Birinci Dnya Savanda ttihatlar ordu dnda
hareketler yapmak zere Tekilt- Mahsusa denen eteler kurmulard.
Ben hem asker yanda hem gazeteci olduum iin bu tekilta girmek
zere Merkez-i Umum'ye giderek Dr. Nazm' grdmd: "Onlar
hapishanelerdeki katillerden topluyoruz. Ne iin var aralarnda?" demiti.
Ethem bu tekilta girmitir. Rauf Orbay'n yannda ran'a gitmitir.
Mtareke srasnda Bandrma'dadr. Yunanllar zmir'e gelmeden nce
etesini Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine besletmekte idi. Bu srada zmir
Valisi Rahmi Bey'in olunu daa kaldrarak 30.000 lira hara almtr.
Adapazar'nda tccar Arapzade'den de 50.000 ve Karacabeyli birinden
5.000 lira alm olduunu Atina'da yazdrd hatralarnda sylemitir.
Gezer Divan- Harp'i vardr. Konduu yerde daraalar kurar. Devlet
gelirine el koyar. Bir kasabada ttn stoku mu buldu, hemen paraya
evirir. Bir defa Ankara Maliye Bakan Ferit Bey ondan nce davrand
iin:
- Sen orada blbl gibi tyorsun. Biz burada canmz ortaya koymuuz.
Ankara'ya gelince sana hesabn sorarm, demekten ekinmez. Nitekim
Ankara'ya gelince ete adamlar Ferit Bey'i bulmular, "Ethem Bey
istasyonda seni ister," diye gtrmek istemiler, iki polis ve birka kii
bakan ellerinden g kurtarmlardr. Bir gn Nazilli'ye, Yunan geliyor,
diye haber gelmesi zerine kasaba boalmtr. Sonra dman
hareketinin durduu haber alnmas zerine kasabaya dnenler ne
grseler beenirsiniz, Ethem etesinin develeri tccar maln ykleyip
gtrmektedir.
Ethem'in iki byk kardei vardr. Biri Millet Meclisindedir. kincisi Divan-
Harp'in ve gerektii vakit kuvvetlerin bandadr. Ad Tevfik. En sonu
Ethem kuvvetlerinin ordu emri altna girmesi istendii vakit Tevfik Bey
komutanla verdii cevapta, "Bizim kuvvetimiz ne tmen, ne de herhangi
bir ordu kuvveti hline sokulamaz, bu serserilerin bana ne bir subay, ne
de hesap memuru konamaz, subay grdler mi, Azrail grm gibi isyan
ederler, bizim birliklerimiz, Pehlivan Aa, Ahmet Onba, Sar Mehmet,
Halil Efe, Topal smail gibi adamlar tarafndan idare edilmektedir. Blk
emirleri de yazdn okuyamaz, okuduunu yazamaz kimselerdir," der.
Ethem 1919 Hazirannda harekete katlmtr. Temmuzda Demirci Efe
denen ekya gvura kar cepheye gelmitir. Bu efe generalleri bile
hapsetmitir. ldrlen efendisinin cn almak iin Denizli'ye yapt
akn Kuvay- Milliye tarihinin en ac hatralar arasndadr. Denizli'ye bir
efe ile birka kzan gitmiti. Dman gelmek ihtimaline gre Kuvay-
Milliyeci grnmek iin halktan baz kimseler efe ile kzanlar
vurmulardr. Demirci byk kuvvetle geldi. Elini eskiden beri sayg ile
pt eraftan biri ile iki yz kii karlamya gittiler. Demirci tam
aasnn elini pmek iin eildii srada, yaral ve donlu bir kzan
srnerek geldi, bunlar bizi bu hle koydular, dedi ve Demirci, Tevfik Bey'i
tabancasn ekerek vurmu, iki yz kiiyi ldrtmtr. Sonra:
- Hepsinin kanlar helldir, dedi.
Bulduklarn kestiler.
Soyguncu idi. Sonralar demitir ki: "Yedi vilyete kumanda etmek bana
dt, idare ya ilim ile olur ya zulm ile, bende ilim olmadndan zulm
ile idare ettim."
Demirci Efe'yi kullanmak zere yollanan Refet Bey (Bele), onun emrine
girmiti. Gvura kar yararl grnen Demirci Efe de nizaml ordu
kurulduu vakit Ethem ayaklanmasna katlmak istedi ise de gz
tutmam, Refet Paa decik'te basarak efeyi karmtr. Refet Paa, bir
top savurdum, kat, tam yz bin liras elime geti, ama bu paray
sonralar gene onlara harcadm, demitir. Bu baskn yz bin liras hayli
dedikodu konusu olmutu.
Bir Yrk Ali Efe de vardr. Vurguncu deildir. Gz pektir. Aydn
basknnda iki yz kii ile bir alay Yunanl karmtr.
eteler Kuvay- Milliyesi Yunan tehlikesi ile batda, Ermeni tehlikesi ile
gneyde, Pontus tehlikesi ile Karadeniz blgesinde kendini gstermitir.
Bir ara Pontus Rum eteleri alt - yedi binden yirmi be bine ykselmitir.
Bunlara kar koymak iin de Kel Olan ve Topal Osman gibi halk
kahramanlar kmtr. Topal Osman be on kii ile harekete geti. Bir
Trk evine kar Rum evi yakmak, mezarn kendine kazdrp diri diri
adam gmmek, vapur kazanna kmr yerine canl adam atmak gibi
zulm ve ikenceleri ile tannmtr. Sonunda Pontus Rumluunu iyice
yldrd idi. Yanndakiler aztarak daa eraf kaldrmak gibi haydutluklara
balamalar zerine Samsun'daki tmen komutan Topal Osman'
Ankara'ya aldrmak istemi, Mustafa Kemal imzas ile bir telgraf
uydurmutur. Cumalar mzka ile selmlk yapmak kadar kendini
gznde bylten ve varlkly haraca kesen Osman Aa:
- Deil Mustafa Kemal, Allah emretse yerimden kmldamam, gidecek
zaman ben bilirim, demiti.
Komutan sabrl davrand. Kan gtme davasndan ekindii bir adam
kullanarak gitmesini salyabildiler. Sakarya Sava arifesi idi. Mustafa
Kemal, Osman Aa ile etesini muhafz kuvvet olarak yanna almakla
onu hareketsiz kld. Fakat zaferden sonra bir milletvekilini kovdurarak
Mustafa Kemal'in bana byk dert amtr.
Adana, Mara, Antakya, Urfa, Kilis ve Antep'te Ermeni lejyonlar ile
glendirmeli iki Fransz tmenine kar, Ermenistan olmamak iin
ayaklananlar haydut eteleri deildirler. Yerli vatanseverler ve askerlerdir.
ngiliz ve Franszlar gneye Ermeni milisleri ile birlikte girmiler, Adana
Ermenileri onlar yollara hallar sererek karlamlard. lk dayat
cephesini kuranlar Mustafa Kemal'den yardm istedikleri vakit, silhmz
ok az, eer Diyarbakr'a adam yollarsanz bir eyler alabilirsiniz, ama
bunu gizli tutunuz ve ekyadan saknnz, cevabn almlard. Sivas
Kongresi ve Mustafa Kemal ad dayatmaclara manev dayanak
olmutu. Bir aralk Suriye Fransz Yksek Komiseri George Picot Sivas'a
giderek (Kasm 1919) Mustafa Kemal'le grt idi. Onlar Ermenileri
ekecekler, halka zulmetmiyecekler, biz de Franszlar rahat brakacaktk.
ngilizler bu szde yaklamay bile ilerine sindirememilerdir. 16 Marttan
nce bir rapor veren D Bakan Lord Curzon yle diyordu: "Fransa
Dou slm dnyasna Arabistan, Irak, ran, Afganistan ve Hindistan'la bir
Bat slm dnyas katarak hepsini himayesi altna almak istemektedir.
Picot, Sivas'a gitti. Harbe girii ile onu en az iki yl uzaktan yenilmi
dman Avrupa'dan ekilmelidir. Be yz yldan beri sren bu meseleyi
kknden zmek iin elimizdeki frsat karmamalyz."
Picot sznde de durmam, 1919 sonlarnda ve 1920 balarnda Urfa,
Mara, Antep ve btn Adana evresinde arpmalar olmutur.
Bat cephesinde yalnz haydut eteleri deil, fedayi vatanseverler ve
byk kk rtbeli askerler de savaa atlmlardr. Bursa'da Gkbayrak
taburunu kuran Dastanl Cemal Bey'in nn Harbine kadar byk
hizmetleri olmutur. Bu tabur ilk ald emirle ordu saflarna girmitir.
Osmanl Genelkurmay cephe kurulularna el altndan yardmc idi.
Albay Bekir Sami ile Akhisar'a tekilt yapmya giden Albay Kzm
stanbul'a dnerek 61 inci tmen komutanln istedii vakit
Genelkurmay Bakan Cevat Paa'ya:
- Bandrma'daki tmenin komutanlna gitmeliyim. Sizden emir aldm
demem, Yunanllarla arprm, demiti.
Cevat Paa da:
- Yahu yapabilir misin bunu? diye gzlerinden pmt.
Hkmetin Harbiye Nazr ise:
- Zorda kalmadan Yunanllarla arpmamaya dikkat edin, diyordu.
Demirci Efe'ye kadar ilk dayatma hareketlerini albay ynetmiti.
Balkesir bir asker cephe idi.

Halk ve Ordu

Ortam havasn iyice anlatabilmek iin halkn ve ordunun durumunu
yorumlamalyz. nk bu eteler i ayaklanmalar bastrmlar, dnyaya
Trkln: "Hayr!" sesini duyurmular, fakat Yunan saldr nnde
dalmlar ve pek az dayandktan sonra ekilmilerdir.
Halk bkkn ve bitkin hlde idi. Yurdu Erzurum'a dnen Cevat
Dursunolu'nun getii kyler bombo, ot yok ocak yok. Geen drt yln
knda insan eti yemeye alan kurt srleri akn etmekte. Birok gnler
yavan ekmek bile bulamaz. Kald her ky ksz ve atesiz. 80.000
nfuslu eski Erzurum ykk, harap, kalanlar - drt bin kl art. Kyl
gmenler. Dou sava blgeleri hep byle.
Trakya ve Anadolu halknn Balkan Savandan beri ktlktan, seferlerden,
ekyadan ekmedii kalmamtr. Mustafa Kemal halk ynlar
hareketsizliinin millet iin iyi yorumlanmyacan anlatmak ister. ster
sivil her yneticiye halk uyarma grevini verir. Krklareli'nden gelen
rapora gre Balkan Sava blgeyi ok sarsmtr. Eraf ekingendir.
Fedakrlk beklenemez. Raporda "l hissiyat namna bir ey yok,"
demektedir. Kean'daki 60 nc tmenin raporuna gre yerli halk
"tekiltsz, duygusuz, kaygsz, silhsz"dr. Tekilt isteyen yok.
Ellerindeki silhlar Rumlara satanlar bile var. Rumeli gmenleri ile
Pomaklardan belki faydalanlabilir.
Zorlu etelere kar kimse ba kaldramaz. Fakat Franszlar elindeki
Akba iskele ve deposunu basarak Akhisar ve zmir cephesine cephane
karan Hamdi Bey, halk etelere hara yerine cepheye para ve gnll
vermek iin bask yapt iin, bir kkrtma ile, esvaplar soyulup, don
gmlek, ikence edilerek, yalnayak dolatrlarak, sopa atlarak, srtna
binilerek ldrlr.
Albay Bekir Sami Akhisar'a geldii vakit hemen askerlik dairesine gider.
Yapayalnzdr. Bir odada bir kii. Darda sekiz on kii. Sert, disiplinci
albay aalamtr. Pencereden baknca eerli atn grr. Koca kolordu
bir kiiye inmitir. Kimsenin asker olmya hevesi yok. Herkes subaya ve
stlere kar. Jandarma blnden kaan kaana. Biroklar da Uak'a
doru g yolunda. "Bandrma'dan Balkesir'e geldik. Btn istasyonlara
Yunan bayra ekilmiti. Herkes Yunanly bekliyordu. Eer Yunanl
gelirse maln cann emniyete alaca kansnda idi. Terzi dkknlar
Yunan bayraklar dikiyordu."
- Biz bir ey yapamayz. Devlet asker gnderirse gnderir. Yunanlya
boyun eeriz, derler.
O sralarda o evrede bulunan Rauf Orbay:
- ntibam iyi deil. Bu artlar altnda bir eyler yaplamaz, der.
Bu devir erkez Ethem'ler, Demirci Efe'ler, Yrk Ali'ler, Topal Osman'lar
devridir. Uzun, ta 1912'den beri devaml bir ikence gibi srp giden
sava sknts halkn devletten de ordudan da stkn syrmtr.
Birinci Dnya Sava'na 22.000.000 nfus ve 1.700.000 km2 toprakla
girmitik. Topramzn hemen hemen 1.000.000 km2'sini ve 12.000.000
nfus kaybetmitik. Trkl seferlerde, sonra alktan ve ktlktan
tketirce harcamtk. Drt cephede devlerle dven ordulardan,
mesel, Yldrm Ordular grubunda son savalarda 75.000 esir de
verdikten sonra 2.500 kadar piyade kalmt. Kuvay- Milliye'nin ilk
devirlerinde seferberlik yapmak imkn yoktu. Eldeki kuvvetleri kullanmak
da, hele padiah ve halife halk ynlarna Anadolu'ya "asi" tanttktan
sonra tehlikeli idi. Halk ayaklanma blgelerinde greve giden kuvvetleri
tekbirler getirerek karlyor, kolayca kandrp datyordu. Ankara evresi
gvenlii iin yola kan Arif Bey kuvveti Baypazar ve Aya'ta baar
kazandktan sonra komutan kendi erleri tarafndan ldrlm ve kuvvet
dalvermitir. Ktahya'da uzun mddet iyi giden bin be yz mevcutlu
mill tabur bir gn anszn dalm, komutan glkle cann
kurtarmtr. Propaganda o kadar kt idi ki subaylar bile etelerde
grev almak peinde idiler. erkez Ethem etesi ayaklanmalar bastrd
srada subay ve milletvekilleri arasnda bile klsik tekiltlanmann
lzumsuz olduunu ileri srenler az deildi. Sonradan ordu komutan
zzettin allar batda Ali Fuad Paa'nn bakanlndaki bir toplantda
yalnz kendisinin yakas kapal olduunu syler. Hlbuki toplantda tek
sivil erkez Ethem'di.
etelere bu ar gvenlik srasnda Keskinli Rza denen haydut, ki
milletvekili idi, sonralar aslmtr, bir svari alay ile kendi bildii bir
geitten Bursa'ya girip dmandan alacan sylemi, Meclis Mustafa
Kemal'e ramen kendisine bu alay kurdurmak kararn vermitir. Tabi bu
alay ilk atete dalmtr. Fakat hepsi Trk kylerini yamaya
koyulmular, bu defa da bin glkle silhlar geri alnabilmitir.
etelerin itibar Yunan ileri hareketleri karsnda hibir ie yaramadklar
gnlere kadar devam etti. lk zamanlarda Meclis'te ordunun grev
yapamad tartma konusu olduu vakit, 12 Temmuz 1920'de, Mustafa
Kemal:
- Uzun mddet arpabilmek ve halkn sava evkini ayakta tutmak iin
harb- sair (1) yapacaz. Buna baladk. Hedefimiz dman
maneviyatn krmak, kendi maneviyatmz ayakta tutmaktr, demiti.















Kuatlma

19 Mays 1919'dan hayli gerilerdeyiz. Henz zmir'e Yunanllar
gelmemitir. Ama stanbul'da dman basks vardr. Trkiye iin ne
kadar kt eyler dnldn de biliyoruz.
Yurtsever Osmanl aydnlar aran iindedirler. Ne yapsak da mill bir
uyan hareketi yaratabilsek, yarn katlanlmaz bar artlar diktas
altnda kalrsak, hayr diye haykrabilsek! Toplant yerlerinden biri de gz
hekimi Esat Paa'nn evi. Dertleenler arasnda Profesr Akoraolu
Yusuf ve Ferit (Tek) beyler de var. Hepsinin birletii nokta stanbul
dman basks altndadr. Burada bir ey yaplamaz. kar yol
Anadolu'yu hazrlamaktr. Fakat kim yapabilir bu ii? Kimi gndermeli
Anadolu'ya? Refet Bey (Bele) Jandarma Komutan, Gazze savalarndan
tannmtr. Bir defa da ona danalm, demiler ve kendisini toplantya
arp fikrini almak istemiler. Refet Bey:
- Siz dnn, ben de aradnz adamn kim olabileceini aratraym,
gelecek defa grrz, der.
Ertesi toplanta sormu:
- Kimi tasarladnz?
- Rauf Bey'e (Orbay) ne dersiniz?
- Yzde elli bulmusunuz. Bende bir yzde yz var, bizi kurtarr ama,
sonra biz ondan nasl kurtulabiliriz, bilmem.
- Canm gvura kalmaktansa ona kalrz.
- Mustafa Kemal!
ttihatlarn daha Selnik'te iken vurduklar damga stndedir: "Haris"dir,
hibir rtbe ve makamla doymaz. nsanca yaamay, elenmeyi ve
imeyi sevdii iin o devir anlayna gre "sefih"tir. Ve durmadan tenkit
ettii ve ttihatlarn tutumunu beenmedii iin "uzlalmaz" bir adamdr.
Mustafa Kemal, Osmanl dzenini altst eder devrimler yaplmadka
bizim bir Bat medeniyeti toplumu olamyacamz ve bunu da, her eit
yoklamalardan sonra, gerekletirebilecei inacnda idi.
Erzurum ve Sivas kongrelerinde Kzm Karabekir ve Rauf Orbay gibi
kendisine, bamzdasn, diyen arkadalarnn bile bakan olmamas iin
nasl altklarn biliyoruz. Onsuz olmazd, o olmal idi, ama bata
olmamal idi, hareket kollektif, Mustafa Kemal bu kollektifin glgesinde
kalmal idi.
Nitekim 16 Mart stanbul igalinden sonra Mustafa Kemal Heyet-i
Temsiliye'yi geici bir hkmet olarak tantmak ve o vakit ''Meclis-i
Messesan'' denen bir ''Kurucu Meclis'' toplamak ister. Btn asker ve
sivil otoritelere, artk yetkili otorite biziz, stanbul'la btn ilgilerinizi
keseceksiniz diye bildirir. Komutanlarn fikirlerini sorar. ''Kurucu Meclis''
sz bata Kzm Karabekir'i kukulandrr. Komutanlara ve sivil
makamlara bildirdikleri arasnda unlar da vard: 1- stanbul igali her
tarafta protesto edilecektir. 2- stanbul'da hibir resm makamla temas
edilmiyecektir. 3- Hristiyanlara kt davranlmyacaktr. 4- ngiliz subaylar
rehin olarak tutulacaktr. Bu rehin ilerde Malta srgnlerinin
kurtarlmasna yarayacakt.
Baz irkilmeler zerine ikinci bir bildiri ile Kurucu Meclis yerine olaanst
bir meclis toplanmaya karar verildiini syler. Seim 19 Martta
yaplacaktr. stanbul'da kaanlar Meclise katlacak, gelmiyenler yerine
yenileri seilecek, belediye ve vilyet meclisleri ile Mdafaa-i Hukuk
heyetleri de temsilci yollyacaklard. 441 yerine 381 milletvekili ile yeni
Meclis kurulmutur. 115 memur ve emekli, 61 sarkl, 51 asker, 26 ifti,
37 tccar, 49 avukat, 21 hekim, 8 eyh, 6 gazeteci, 5 aa, 5 airet reisi.
ngilizler ve stanbul hkmeti 16 Marttan sonra Ankara'y ykmak iin
trl tedbirler almlard. lk deneme, ngiltere iddet gsteriyorsa sebebi
bata Mustafa Kemal olduundandr, eer onu brakrsanz bar artlar
da hafifler, fitnesi idi.
Mustafa Kemal'in son stanbul Meclisine gveni yoktu. Kzm Karabekir'e
yazd bir telgrafta ''mebuslarn ikbal dknl yznden grupta
dayanma salanamadn, daha fazla hkmetin aldatc politikasna
kapldklarn'' sylemiti. Baz vali ve komutanlar da Ankara'nn stanbul
ile ilgi kesilmek emrine kar, hkmet stanbul'da onunla ilgiyi kesmek
nasl olur, yollu tenkitlerde bulunmulard. Bir 23 Nisan akam
ankaya'da Atatrk o gnn hikyesini yle anlatt idi: '' isyan Ankara
kaplarndadr. Bata ben olmazsam tehlikenin hafifliyecei fikrinde
olanlar byle bir denemenin faydal olacan bana kadar iittirdiler. Ben
nereye gidebilirim, diye sormaklm zerine de, arka doru,
tavsiyesinde bulunmulard. (Sofrada bulunan Recep Peker'e dnerek)
Hatrlar msn Recep, yeni gelmitin, sana da fikrini sordum, memleketin
menfaati bunda ise fedakrlk etmelisiniz, demitin. Fakat ben, tarih bir
grevimiz var; Meclisi amak! Bu grevi yerine getirelim de sonra
dnrz, cevabn verdim ve Meclisin hemen toplanmas iin tedbir
aldm.''
Hibir zaman sz altnda kalmyan Recep bu hatrlatma zerine ban
nne edi idi.
23 Nisan 1920 Cuma gn Cuma namazndan sonra din trenle Meclis
alm ve her idare merkezinde hatim dualar, Buhari-i erifler,
minarelerde sala ve ''sevgili padiahmza sadakat'' yeminleri ile ayn
tren yaplmtr. Meclis toplanr toplanmaz ''ilk ve son sz padiah ve
halifeye ballk'' olduuna yemin edilmitir! ''Cenab- Hak ve Resul-i
Ekrem'i namna yemin ederiz ki padiaha ve halifeye isyan sz
yalandan ibarettir.''
Mustafa Kemal ilk amacna ermitir. Bir Millet Meclisi vardr. Onun
babakan ve hkmeti vardr. Yeni devlet kurulmutur. stanbul iin tek
umut bunu ykmakta, hatta dmana yktrmakta, yeni devletin de tek
dayana vatan dmandan kurtarmaktadr. Ya hep ya hi!
Mustafa Kemal Ankara'ya geldii vakit 1200 liras kalmt. Bu da
mfettilie verilen 20.000 lirann art idi. Sonradan Diyanet leri
Bakan olan Rfat Hoca tccarlardan 6.000 lira toplyarak kendisine
vermiti. Para bulmak, bu kck sermaye ile kurulan devleti beslemek
daima etin bir mesele olacakt.
19 Martta Fevzi Paa (akmak) stanbul'da Harbiye Nazr idi. Ankara
stanbul hkmeti ile haberlemeyi kestii iin Bursa'daki Kolordu
Komutan Yusuf zzet Paa Harbiye Nazr ile grmek iin kendisine yol
verilmeyince grevinden ekildi idi. 19 Martta bir ngiliz torpidosu Harbiye
Nazr Fevzi Paa'nn emrini getirip kendisine yollad. Emir u: ''Amiral
Galtrop Anadolu stanbul hkmetini tanmamak yoluna girdii iin daha
iddetli tedbirler alnacan bildirmitir. stanbul'un igal edilmesi
mtareke artlarna aykr deildir. Anadolu'da baz sergerdelerin
hareketleri menafi-i hakikiyye-i Osmaniyye'ye muhaliftir. Anadolu'da taraf-
ahaneden mansup (tayin edilmi) en kdemli kumandan sizsiniz.
Harbiye Nezaretinin emrini btn kt'alara tebli ederek ordunun stanbul
hkmetini tanmakta devam etmesini temin ediniz.'' Yusuf zzet Paa
emri komutanlara bildirir. lerinden Bekir Sami Ankara'da Heyet-i
Temsiliye ile grecei cevabn verir. Konya'da Fahrettin Altay hemen
itaat eder. Bu pek tehlikeli bir eydi. Hemen hal aresi bulunmal idi.
Mustafa Kemal, Refet Bey'i (Bele) hemen Konya'ya gnderir. Refet bir
istasyon nce treni durdurur. Fahrettin Altay'a grmek iin haber
gnderir. Gelince hemen treni hareket ettirerek komutan Ankara'ya
gtrr. Onun yerine o sralarda ikinci defa Ankara'ya gelen smet Bey
gnderilecekti. Fakat Fahrettin Altay, Mustafa Kemal'in emrine girdiine
ve emrinde kalacana sz vererek grevi bana dner.
Damat Ferit Paa yeni hkmetini 5 Nisanda kurdu idi. Eski kabine ile
Harbiye Nazrlndan ekilen Fevzi Paa bu hkmete de girmek iin
Boazii komusu Cemil Molla'nn aracln ister. Gerekesi, Anadolu ile
ancak kendisinin baa kaca, eski paalardan hkmetin
faydalanamyaca idi. Cemil Molla gider, Damat Ferit'e bunu syler. O
da doru bulur. Fakat padiah ngilizlerin Fevzi Paa'ya gvenmediklerini
sylemesi zerine Damat vazgeer. Fevzi Paa da Beykoz'daki evine
ekilir. stanbul'dan Anadolu'ya adam karan o evre komitesinin ba
kendisine gelir. Malta'ya srleceini, en yakn kafile ile Anadolu'ya
kamasn tavsiye eder. Fevzi Paa'nn Ankara'ya gitmesi byle olmutur.
Adapazar ayaklanma blgesi olduundan Fevzi Paa kendini gtren
subayla, Geyve'de Ali Fuad Paa'nn (Cebesoy) kararghna gider. Ali
Fuad Ankara'ya haber verir. Mustafa Kemal, Fevzi Paa'y affetmez. Ali
Fuad, stanbul hkmeti Harbiye Nazrnn bile Ankara'ya gelip mill
idareye katlm olmasnn ok iyi bir hava yaratacan anlatarak Mustafa
Kemal'i caydrr. te ikinci Mareal ve ikinci kurtulu kahramanmzn,
yakalanp stanbul'a getirerek, padiaha teslim etmek istedii, sonra da
btn komutanlara kendisini tanmamak emrini verdii Mustafa Kemal'le
birleme hikyesi budur. Ankara'ya gider gitmez, gericilerin de houna
gider tipte olduundan Fevzi Paa'y Meclis krssne karm,
stanbul'a yerdirmi, daha birinci gn hizmetine almtr.
nn'nn tarihilerine gre, smet Bey Anadolu'ya ilk nce 1920 banda
gelmi ve Atatrk'e kararghnda misafir olmutu ve kararghta savunma
hareketlerini bir kurmay subay gibi takip etmekle grevlendirilmiti. Bu,
Anadolu'da savunmann tam bir gerilla nitelii tad devirdir. ubat
ortasnda Harbiye Nazr Fevzi Paa nn'y stanbul'a istemitir. Onun
zerine Atatrk'le aralarnda durum yle ele alnmtr: Gelecek ordu
savan hazrlamak iin para ve subaya ihtiya vardr. stanbul'un
yardm lzmdr. htiyalar anlatmak ve hazrlklar yapmak zere smet
Bey stanbul'a gitmelidir. Atatrk nutkunda meseleyi byle anlatt idi.
Ali Fuad Cebesoy bu ilk gidiinde smet Bey'i yannda alkoymak iin
hayli altn, smet Bey'in ise Atatrk'ten bir teklif almadn ileri
srerek geri dndn sylediini yukarda yazmtm. Mustafa Kemal,
Ali Fuad'n aracln iyi karlamamtr. stanbul igalinden sonra
kendisini de, ya Ankara ya Malta, diye sktrarak Maltepe yolundan
gtrmler, bir sylentiye gre de adn Ankara'dan istenenler listesinde
grmedii iin geri bile dnmek istemise de braklmtr.
Atatrk'n ilk devirlerdeki yalnzln anlamak iin bu gerekleri
renmek lzmdr. Daha sonralar Fevzi Paa'dan da, nn'nden de
Atatrk'n nasl faydalanm olduunu ve ikisinin g gnlerde hangi
boluu doldurduklarn anlatacaz.
***
Yunanllar Milne hattn tutmulard. Bu hat Menemen boaz demek.
ngilizler bir Yunan saldrsna bavurmazdan nce halife ve hkmetinin
Ankara'y ordu itaatsizlii ve halk ayaklanmalar ile sararak ykmak
istemilerdi. Mustafa Kemal orduyu tuttu ise de Ankara hkmetini
tanmay kfr sayan halife fetvalarna dayanan ayaklanmalar Mustafa
Kemal'e pek g gnler geirtmitir.
Paris'te bize zorlanacak bar antlamas hazrlanmt. Damat Ferit 22
Nisan 1920'de arlarak antlama ona verilecekti. stanbul ister istemez
bu artlara boyun eecekti. Daha nce Anadolu dayat son bulmal idi.
11 Nisanda eyhlislm Drrizade Ankara ile birlikte olanlarn dinden
kacaklarn bildiren fetvalarn verdi ve trl yollardan bu fetvalar
Anadolu'ya yayld. 19 Nisanda stanbul'un balca isyancs Anzavur
bsbtn ortaya kmtr.
Halk okur yazar olmyan, medrese softalarnn basks altndaki o
zamanki Trkiye'de din kuvvetine kar koymak kolay deildi. 9 Mays
1920 Edirne Kongresi'nde Mekteb-i Mlkiye'den (Siyas Bilgiler Okulu)
diplomal istatistik mdr:
- Sava padiahmzn emir ve iradesine baldr. Bizde bu yetki var
mdr? Dinimiz buna elverili midir? nce meselenin dince taraf
zlmelidir? diyordu.
psala mfts:
- Cihad imam iln eder. mam olmadka harp olmaz. Padiahmz
serbest deildir. Cihad kimse iln edemez, derken teki mftler de ona
katlyorlard.
Halifeci hocalar byk sarsnt yaratmlard. Aralarnda silhl olanlar da
vard. Eskiden ''mektepli subay'' dman yobazlar, Bolu ve Gerede
dolaylarnn Kr Ali Hocas, Biga'nn Gvur mam, Dzce'nin Ahmet
Hocas ve daha bir sr hoca ve eyh halk kkrtyordu. Konya'da
ukurova cephesini hazrlyan Adanal yurtseverler Ereli'ye varnca
kendileri ile birlik grnenler Konya'da fetva bildirilerinin duvarlara
asldn duyduklar zaman dalvermiler, smarlanan ve sz veren
arabalar gelmemi, hayli de arlklar da olduundan pek glkle yola
kabilmilerdir.
Ayaklanmalara kar erkez Ethem ve Demirci Efe gibi zorbalar
kullanmaktan baka da are yoktu. Atatrk: ''Boucu isyan dalgalar
Ankara'daki kararghmzn kaplarna kadar arpyordu. Drt aydan fazla
kan ve ate iinde rpndk. 'hanet-i Vataniyye' Kanunu kararak
komutanlara olaanst yetkiler verdik, istikll mahkemeleri kurduk,'' der.
eteler ise diledikleri gibi asp kesiyorlard. lk ba kaldrma 1919 Ekim
aynda, Sivas Kongresi'nden sonra Gnen evresinde kendini
gstermitir. stanbul'dan emekli Jandarma Binbas Anzavur Ahmet
Kuvay- Milliye'ye kar tekilt yapmaya gelmiti. Parolas, ''Yanmda
Kuran, gsmde iman, elimde ferman, padiahnzn emri ile geldim''
sz idi. Susurluk'ta halk toplyarak:
- Artk askerlik yok. Askerler evlerine gitsinler. Kuvay- Milliye iin
toplanan paralarn hesabn soracaz, demiti.
Damat Ferit zmit mutasarrf ve Mir-i miran paas olan Anzavur'a,
ngilizlerden izin alarak, Maka silhhanesinden 600 tfek, 30.000 fiek,
80.000 makineli tfek cephanesi verdiydi. 1920 Nisannn ilk haftasnda
Gnen ve Manyas evresine Anzavur hkimdi. Fetvalar devrinde
Ankara'ya kar ayaklanma Balkesir kuzey blgesinden balayp
Adapazar, Hendek, Dzce, Bolu ynlerinde geliti. Bursa'ya doru
Eskiehir'den yollanan askerler kamlardr. Subaylar nefer esvab
giyerek kama sebeplerini anlamak istediler, kyl ve hoca kyafetli
kimseler:
- Anzavur ve adamlar padiahn Mslman askerleridir. Onlara silh
atmak cinayettir, padiaha isyan etmektir, diyorlard.
Anzavur Kuvay- Ahmediye komutan idi. 13 Nisanda Heyet-i Temsiliye
Anzavur'a kar hareket emri verdi. Yunan cephesi boalarak ete
kuvvetleri ayaklanma blgesine gidiyorlard. Padiah isyanclara nian
veriyor, ayrca zmit'ten harekete gemek zere Kuvay- nzibatiye ad
altnda bir ordu kuruyordu.
Balkesir cephesinden Kzm zalp'n erkez Ethem'e gnderdii
telgrafta, cephemize yakn yerlere kadar her tarafta durum ktdr.
Anzavur Rahmi Bey olayn yendi, esir ald subay ve erleri halife adna
yemin ettirmektedir, askerin Bursa'ya ekilii ile durum gleti, bizzat ve
her hlde hareket ediniz, diyordu. Ethem Kirmast'da Anzavur kuvvetleri
ile karlat. arpma on saat srd. Ethem, Anzavur kuvvetlerini
bozdu. Kirmast'ya girdikleri vakit kasabay ikiye ayran kpr yannda
daraac grdler. Anzavur Divan- Harbi kii iin idam lm karar
vermi, hemen aslmak zere idiler. Divan- Harp yeleri henz ehirde
idiler. Bakan subay Tatar Hasan'n ipini, ellerini zdkleri lm
hkmlsne ektirdiler.
Daha sonra Biga'ya yrd. Ayn gn bir harp gemisi Anzavur'u
Karabiga'dan alp gtrmt. Gnn bir tan diyor ki: ''Biga alndktan
sonra adamlar aslyordu. Cellt brahim, akurt gibi, daraacna
ekilecek adam peinde idi.''
Bu arada Genelkurmay Bakan Miralay smet Bey, Ethem'i telgraf bana
ard. nce zaferini tebrik ettikten sonra dedi ki: ''Umum durum iyi
deildir. Mustafa Kemal Paa ve kardeiniz Reid Bey (milletvekili
seilmiti) yanmdadr. Makine bandayz. Ac haberler vereceim.
Merkezde kuvvetimiz yok. Miralay Mahmut Bey frkasna Hendek
boaznda hcum ettiler. Mahmut Bey ld. Ankara'nn kuzeybat
tarafndaki isyan blgesine yolladmz kaymakam Arif Bey'in birlii
yenildi ve geri gelirken kendisi de suikasta kurban gitti. Askerleri
isyanclara katld ve dald. Geyve boazn isyanclara kar mdafaa
eden 22 nci kolordu komutan Ali Fuad Paa'nn (Cebesoy) durumu da
tehlikededir. Orada Miralay Kzm Bey'i (zalp) brakarak en kestirme
yoldan Geyve boaznda Ali Fuad Paa'ya yardma yetiiniz.''
Ethem, Manyas blgesinde teslim olanlar da kendi etesine aldndan
kuvveti be bini ayordu. Gerilla devri havasn anlatmak iin bir fkrasn
yazmza aktaralm: ''Kuvay- Milliyecilerin topladklar para listesine
baktm. Arnavut Galip Paa ad karsnda 150 lira. Altn m, kt m,
diye sorup da kt para olduu cevabn alnca, toplantda hazr bulunan
Galip Paa'ya:
- Sen birahanede elli lira yersin. Nasl ey bu? dedim.
- anedir. stee baldr. Fazlasn vermem, dedi.
Fena kzdm. Tutun, gtrn, dedim. Bir gece hapiste kald. Ertesi sabah
erkenden be bin lira getirdiler.''
Dinlenmek iin daha nce Bursa'ya gidecekti. Ali Fuat Paa, rahata
ihtiyacmz var ama durum kt, Geyve'ye geliniz, diye telgraf eker (27
Nisan 1920).
Ertesi gnden sonra geleceini bildiren telgrafnn altndaki imza yledir:
''Salihli Cephesi ve Kuvay- Tadibiye Kumandan Ethem.''
Kuvay- nzibatiye denen halife ordusu Geyve boazna hkim bir durum
almak zeredir. Ethem'in aztmaya doru nasl gittiini gsteren ilk olay:
Hemen ertesi gn taarruza geecektir. Ali Fuad Paa acele bir taarruzun
baarszla uramasndan ekinmektedir. Gece Mustafa Kemal ve
smet Bey'le grlr. Onlar daha emniyetli bir sonu alabilmesi iin
kendisine gnlk bir yryten sonra kuzeydou ve Ankara
ynnden hcum etmesini salk vermiler. Bu pln tehlikesizdi ama, iki
gn yrmek lzmd. Dinlemedi, saldrya geti, yendi.
Bu yeni Baavu Ethem'i byk komutanlar glgesinde grmek
gururunu vermitir.
Eline den subaylar Adapazar'ndaki kendi Divan- Harbine verdi.
stanbul kuvvetlerinden artanlar harp gemilerine snarak kaabildiler.
Subaylar Ankara'ya gnderilerek fesat sanklar daraalarna ekildiler.
Sonra Dzce'ye girerek isyanclardan ele geenleri ast. Mustafa Kemal
btn Millet Meclisi adna kendine Ali Fuad aracl ile teekkr etti.
Ethem hem Salihli cephesini idare etmek, hem gerektiinde ieriye
kuvvet gnderebilmek iin Eskiehir'e yerleti.
Dzce-Bolu blgesi temizlenmitir, ama, Yozgat ve evresi ayaklanmas
tehlikeli bir hl almtr. Oraya da Ethem'i gndermek art. Ethem,
kuvvetlerinden bir ksmn Salihli cephesine gnderir. Szde Yunan
ordusu saldrmak zeredir de onu geri evirecek. Ankara bu kuvvet
yollann duyunca tela der. imdi Ethem'in gururuna baknz: ''Ben
kuvvetlerimin hepsini cepheye gndermediimi Ankara'dan gizlemitim.
Bundan maksadm da Ankara merkezini dua edici hlinden karp onlara
Yozgat isyann sndrme vazifesini grdrmek ve Ankara'y faaliyete
altrmakt. Maalesef Ankara'nn kuvetlice bir ekya etesini bile tedip
etmekten ciz olduunu anlamtm.''
Ethem srarl arlar zerine Ankara'ya gitti. stasyonda kendisini
karlyanlar arasnda bulunan Mustafa Kemal Paa, Ethem'i otomobiline
ald. Doruca ziraat mektebine gittiler. Bu okul hem Genelkurmay
Bakanl, hem Mill Savunma Bakanl idi. lk gecesini de orada
geirdi.
imdi u ac hle baknz. Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa (akmak) ve
smet Bey (nn) eteci baavula kar karya oturmulardr.
Ethem'in byk kardei Tevfik de beraber. Duruta davranta l i d e r
Ethem. Yalnz kuvvet deil, akl da onda.
smet Bey durum zerine bir aklama yapt. Ethem:
- Buraya geliim bence nemsiz sizce nemli. Yozgat isyan hakknda
bilgi edinmek, Yunan cephesi ile mi Yozgat'la m uramak daha gerekli
olduuna karar vermektir, dedi.
Ethem'in anlattna gre, Mustafa Kemal Paa hi ses karmamakta.
Fevzi Paaya smet Bey'e, ya Ethem'e hak vermektedir. Ama Fevzi
Paa'ya gre bir Yunan saldrs henz beklenemez. smet Bey'e gre
isyan bastrlmadan ne Ethem, ne de kuvvetleri cepheye dnmemelidir.
imdi baavuun Anafartalar kahraman ile iki komutana yapt
kmaya baknz:
- Sivas'ta Heyet-i Temsiliye ve Ankara'da Meclis kurulduundan beri bir
yldan fazla zaman gemitir. Bu mddet iinde Anadolu'da neden
esaslca bir harekette bulunulmam olduuna aryorum. Niin
merkezinizi kuvvetlendirmediniz? Cephe iin de hibir esasl gayret
grmedik. Sonunda bizi cepheden gerilere gelip size den vazifeleri
yapmaya mecbur ettiniz.
Sonra kendisi Yozgat'a giderse ilerinden birinin cephe ilerini stne
almasn art kotu. Mustafa Kemal Paa Yozgat hareketi devam ettii
kadar Fevzi Paa'nn cephe ileri ile uramas uygun olacan syledi:
''ikyetlerinizde haksz deilsiniz, ama milletvekillerinden birtakmnn
nasl fesatlklar evirdiklerini, birtakmnn da stanbul hkmeti tarafn
tuttuklarn bilmiyorsunuz. oktan beri karmaya altmz hanet-i
Vataniyye Kanunu'nu Meclisten geirinceye kadar gbeimiz atlad.
Kar taraf da almalarmz felce uratmak iin her eyi yapyor. Son
fetvalar ve fesatlar ile az ok edindiimiz kuvvetleri datmlardr.
Faaliyetlerimiz bu yzden sekteye uramtr. Onun iin sizi cepheden
armak zorunda kaldk," dedi.
Ethem kuvvetlerini toplad gnlerde Ankara'da Mustafa Kemal
dmanlarnn iyice telkinleri altnda kalmtr. Lider Ethem'di. Kuvvet
onda idi. Kendilerini Mustafa Kemal'den kurtarmya bakmal idi. Mecliste
alklarla ayakta karlanan Ethem'in kurumu yamand.
syan blgesinde Zile'ye giden bir birliimiz arpmada bozulmutu.
Yalnz Cemil Cahid kendi blgesinde isyann genilemesini nliyebilmiti.
Ethem Yozgat'a varnca ehri hemen temizlemi, Harp Divan'n kurmu,
on iki kii de aslmtr. Harp Divan Bakan aabeyisi Tevfik'ti. Divan,
Yozgat mutasarrfn hapse atmt. Szde soruturmalara gre
ayaklanmadan asl sulu Ankara Valisi Yahya Galip'ti. Vali su yeri
Yozgat'a gelmeli idi. Hastaln bahane etti. Gene Harp Divan'na gre
valiyi gndermiyen Mustafa Kemal'di. nk soruturma sonunda onun
da hesap vermesi gerekecekti. Mustafa Kemal, Ethem'in milletvekili
kardei Reid'i Bursa'dan getirterek ve Yozgat'la telgraf banda
grtrerek, Yahya Galip olaynn glkle nne geti.
Ethem o gnlerde Ankara'ya gelerek Mustafa Kemal'i Meclis nnde
asacan sylemiti. iten ve haber verenlerden biri de Yozgat
Milletvekili Sleyman Srr idi. Mustafa Kemal, Reid Bey aracl ile,
Yunan Taarruzu da balad iin, Ethem ve kuvvetlerinin Konya
stnden cepheye gitmelerini salamak istemitir. Ethem'in kardeine
son cevab u idi:
- Benden niin msamaha istiyorsunuz? En son defa vicdanm raz
olmyarak vali hakkndaki kararm iptal ediyorum. Konya'dan geerek
gitmee ise lzum grmyorum.
Ethem kuvvetleri Trk kylerini yama ederek Ankara'ya gelmiler, talan
eyasn aka Ankara pazarnda satmlardr. Mustafa Kemal Paa, bir
ihtiyat tedbiri olarak, o srada Afyon'a gitmitir.
Mustafa Kemal, ksa bir mddet iin daha Ethem'den faydalanmakla
beraber artk ondan kurtulmay, gerilla devrinden karak Millet Meclisi
ordularn kurmay tasarlamaktadr.
Ankara'y iinden ykamyacaklarn grnce ngilizler Yunanllar taarruza
geirmilerdi. Yunanllar btn dayanlar ktrerek ilerlemekte idiler.
Bursa kolayca dmt. Ethem, Demirci zerinden hareketine devam
eden dman kolu zerine kar saldrda bulunacakt. Ktahya
evresindeki hapishanelerde birok mahkm olduunu renerek
bunlarla, kendi deyimi ile, bir ''kaatiller taburu'' da kurdu. etesine yol
vermiyen, Simav'daki isyanclarla vuruarak ova batsndaki Yunanllara
hcum etti. Simav ayaklan Yunan kkrtmas eseri idi. Ethem'in
Yunanllara kar tek kazanc, bu akn srasndaki Demirci savadr.
Mustafa Kemal, Afyon'dan ektii bir telgrafta o evrelerde Yunanllara
kar koyabilecek kuvvet bulamadn, umutlarnn Ethem'in denenmi
savalarnda olduunu bildirmekte idi. Demirci'yi geri ald iin
kendisini tebrik eden Mustafa Kemal, hemen Ankara'ya dnmek zorunda
kaldn da yazmt. Mecliste bozguncu takmnn fesatlarn durdurmak
lzmd.

















Meclis

24 Nisan 1920'den beri Mustafa Kemal Paa Meclis ve Hkmet Bakan
idi. 18 Haziranda Meclis Misak- Milli'ye yemin etmi, 22 Nisanda Paris
Bar Konferans'na arlan stanbul hkmeti 25 Haziranda Damat Ferit
heyetini grevlendirmiti. Ankara'y iten ykma denemesi suya
dtn gren ngilizler 25 Haziranda Mudanya ve Bandrma'ya asker
karmlar ve ayn gn Yunanllar taarruza geirmilerdi. stanbul nasl
olsa Paris diktalarna boyun eecekti. imdi Ankara'y da stanbul
hkmetine uymaktan baka are olmadna inandrmak iin Yunanllar
ilerlemeli, Meclis bozguncularna frsat verilmeli idi. Sevres Antlamas 10
Austosta Osmanl delegeleri Rza Tevfik ile Hadi Paa tarafndan
imzalanmtr. Yunan taarruzu srasnda Kuvay- Milliye'nin Ayvalk'ta
be-alt yz, Soma blgesinde yedi yz, Akhisar blgesinde drt-be
yz, gneydeki 57 nci tmende be bin kadar silhl, sonra Demirci Efe,
Yrk Ali eteleri kalmt. Bu, bar basks yapmak iin en elverili
zamand. Trk cephesi gerekten de bozguna uratlarak iki hafta iinde
Bursa, Akehir, Nazilli hattna kadar gelen Yunanllar, 9 Austosta Uak
blgesini de ele geirmilerdi.
ttihat - ve - Terakki'nin ats ak numune mektebine biraz eki dzen
verilerek yerleen Meclis, yazdm gibi, 115 memur ve emekli ile 61
hoca, 51 asker, 26 ifti, 37 tccar, 49 avukat, 51 hekim, 8 eyh, 6
gazeteci, 5 aa, 5 airet reisi, 2 mhendisten kurulu idi. Meclisteki eski
ttihatlardan ou Mustafa Kemal'e hep eski gzle bakmlar, onun
yerine Enver'i getirmeyi dnmlerdir.
Mustafa Kemal'in banda Enver de bir derttir. stanbul'dan kat vakit
kendi yerine Mustafa Kemal'i Harbiye Nazrl iin salk veren Enver,
imdi Anadolu'daki mill kurtulu savann lideri olmak hrsndadr.
Mustafa Kemal'i, hl, bakumandan iken emri altndaki ordu kumandan
gibi grmektedir.
Bir yandan stanbul hkmeti ve ngilizler Anadolu hareketine ttihat
damgas vurmakta, Mustafa Kemal ve arkadalar da bu tehlikeli
istinattan kurtulmya almaktadr. Enver yalnz ttihatln deil,
girdikten kncaya kadar, btn harp sorumluluklarnn semboldr.
Enver, Berlin'den Makova'ya oradan Bak'ye gelmitir. ark ve slm
kongresine katlmtr. Trabzon'daki partizanlar ile haberlemektedir.
Kahvelerde Enver Paa gelecek, szleri dnp durmaktadr. Kzm
Karabekir, Albay Sabit'i Enver'in ieri girmesini nlemek grevi ile
Trabzon'a gnderir. Ardahan Milletvekili Hilmi Salim Sabit'e gider:
- Sen kime dayanarak Enver Paa'ya kar cephe amsn?
Salim Sabit, gsn gstererek:
- Kendime!
- Azizim biz Mecliste krk stnde ttihatyz. stediimiz vakit Mustafa
Kemal'i alaa eder, Enver'i onun yerine geirebiliriz.
ttihatlarn fikri, Mustafa Kemal yetersizdir, bu irade byle devam
edemez, yolunda idi.
Mustafa Kemal, Enver'e u tekliflerde bulunmutu: Ankara'ya
gelmemelidir. Harpten sonra da bir mddet memleket iktidarn rahat
brakmaldr.
Enver, 1920'de Mustafa Kemal'e bir mektup yollamt: "Bir Hristiyan Kzl
Ordunun yardm kt sonular dourur. Ben Dastan ve Kafkasya
Mslmanlarndan kuvvet toplyarak ilkbaharda size yardma geleceim.
O zamana kadar dayann. Glkler iinde imisiniz. Ruslardan medet
ummayn. Masraflar ksmaya bakn!" Bu bir eit direktif vermekti. Ama 4
Ekim 1920'de amcas Halil Paa'ya yazd mektupta iini amtr:
"Yaplacak i Osmanl saltanatn federasyon olarak yaatmaktr. ngilizler
elbet raz olmazlar buna! Onun iin bir kuvvetle ilkbaharda Anadolu'ya
geeceim. Eer Ruslar Mslman asker toplamya izin vermezlerse gizli
gireceim."
Halil Paa, Makova'da d bakanlnda Karahan'a yazdn, kuvvet
verilmesi g olduu, Anadolu'ya geerseniz seimle iktidar alabileceini
sylemesi zerine Trabzon'a gemesine izin verilecei cevabn aldn
bildirir.
Enver, Anadolu durumunun kendisinin oraya gitmesini gerektirdiini,
Ruslarn ilkbaharda kendisine kuvvet verip vermiyeceini anlamasn
tekrar Halil Paa'ya yazmtr.
Karahan, kuvvet vermeyi reddetti ve stelik:
- Bu Anadolu'da ikilie sebep olacak ve ancak ngilizleri sevindirecektir,
dedi.
ki hafta sonra Enver, amcasna yeni bir mektup gndermi, bunda slm
htilal Cemiyeti'nin kendi elinde olduunu, kr'ye (eski yaveri,
Yenibaheli) direktif vererek memleket iinde dorudan doruya kendine
bal arkadalarla bir tekilt kurmasn ve silhlamasn bildirdiini
yazmtr. Halil Paa, Enver'e Anadolu'ya gememek d vermitir.
Enver'in tasarlad, Arap liderleri ile anlaarak Misak- Mill disiplini
altndaki Anadolu kurtulu savan, Irak-Suriye-Filistin ve Trkiye aras
bir federasyon ynne evirmekti. Kanatlar yumurta ak ve patatesle
korunan tek uakl ve tanksz Trk ordusunun karsna ngilizleri ve
Franszlar da alm olacaktk. Enver'in bu davran Sakarya zaferine
kadar srd. Sonra Orta-Asya sergzetine atlarak Kzl Ordu ile
arprken lmtr.
ttihatlar da Ankara'ya haber vermeden Ruslarla yaklamak
istemilerdir. Fikirleri u idi: Biz bu ii kendimiz baaramayz. Rus
devrimine yanamalyz. Mslman dnyasnda komnist devrimini rnek
edinecek bir sosyalist ihtill yapmalyz. Tarihe Yeil Ordu diye geen
kurulu bu dncenin eseridir. Yeil Ordu Cemiyeti umum ktibi Hakk
Behi, ki bir ara Maliye Bakan idi: "Biz cemiyeti gizli kurmutuk.
Trkistan'da, ran'da, Azerbaycan'da birok kurulularn bulunduunu
haber almtk. Hepsini birbiri ile balamak istedik," demiti. Bu slmlar
aras geni bir el birlii pln idi. Bat emperyalizmine kar byk Dou
devrimi ile daha sk bir yaknlk salanacakt. Sonra da eer gene Rusya
ile snrda olursak (henz deildik) bundan doabilecek tehlikeleri
nlemekti. Anadolu halknn da morali ykselecekti.
Mustafa Kemal: "Faydal olur," diye hareketi balangta tuttu. Gvendii
arkadalarndan birkan da tekilt iine soktu. Daha sonra erkez
Ethem Yeil Ordu'nun balca dayana saylmtr. Eskiehir'de Arif Oru
adndaki adamnn banda bulunduu gazete iyice solculuk karakteri
almtr. Durum tehlike gsterince Mustafa Kemal, Yeil Ordu Cemiyetini,
hayli glkle datmak zorunda kalmtr.
Mecliste daha azl ve ak komnist takm da Mustafa Kemal'e kar idi.
Bolevikler daha ilk gnlerde Meclise el atmlard. Lenin, emperyalizmle
savaan mill hareketleri tutmalyz, emperyalistlerin ekildii yere biz
yerleiriz, diyordu. htillci Moskova'nn ilk burjuva devlet olarak Ankara'y
tanynn mant budur. Daha 1919'da paralanm Trkiye'ye
Bolevikliin ilk doyumluu gibi bakan eerin 13 Eyllde Trk "kyl ve
iilere ar" bildirisinde yle diyordu:
- lkemiz smrc paalarn elinde. Sizi ne asker yneticileriniz, ne de
demokrasi partileri bundan kurtaramaz. Btn dnya emekileri
kendilerine bask yapanlara kar birlemelidirler. Bu bakmdan Rusya
hkmeti umut eder ki siz Trk kylleri ve iileri bize karde elinizi
uzatasnz.
O tarihte Moskova'daki Trk komnistlerinin ba Mustafa Suphi idi. Daha
1918'de partiyi kurmu, Stalin'in gvenini kazanarak "Yeni Dnya"
gazetesini karmt. Bolevikler Azerbaycan' alnca o da parti merkezini
Bak'ya gtrm, oradan vatanlarna dnecek Trk esirlerine komnist
eitimi vermitir. Onun abas ile 14 Temmuz 1920'de Ankara'da nc
enternasyonalin merkezi kurulmutur. Trk komnistleri daha ilk "Dou
Milletleri Birinci Kongresi"nde Mustafa Kemal'i karlarna almlardr.
Kongre bakan yle demiti:
- Banda Mustafa Kemal'in bulunduu hareketin bir komnist hareketi
olmadn bir an bile unutmuyoruz. Bu hareketin amac ngiliz
efendilerine masadan ayaklarn ekmelerini dilemektir. Sonra da Trk
aalarnn ayaklarn masa stne koymalarna izin vermektir. Biz
Trkiye'de gerek bir halk ihtilli kncaya kadar beklemek zorundayz.
Ankara, Rusya ile anlamak zorunda idi. Silh ondan, paray ondan
bekliyorduk. Kafkasya'daki ngilizler iki komuyu birbirinden ayryordu.
1919 Maysndan 23 Nisan 1920'ye kadar i savalarla uraan Rusya ile
iliki kuramamtk. lk defa Enver'in amcas eski ordu komutan Halil
Paa para ve silh istemek iin Rusya'ya gnderilmitir. Erzurum'dan
getii srada Kzm Karabekir, bize Rus yardm salayn, demi ve
Tanaklar yznden btn kuvveti douda tutup batya asker
yollayamamaktan yaknmt. Ruslar 1920 Nisannda Azerbaycan'a
girmilerse de Ermenistan ve Grcistan henz Menevikler elinde idi.
23 Nisan 1920'de Byk Millet Meclisi kurulduktan sonra Bakan Mustafa
Kemal Paa 29 Nisanda Moskova'ya ilk telgrafn ekmiti. Meclis Rusya
ile daha yaknlamak ve bir antlama yapmak zere bir heyet yollamya
karar verdi. Bekir Sami heyeti Paris'te Osmanl delegelerine ar bar
artlar dikta edildii srada hareket etti. Trabzon'dan deniz yolu ile
Rusya'ya geerek 19 Temmuz 1920'de Moskova'ya vard. Bu arada
doudaki kuvvetimiz yirmi iki bini bulmutu. Karabekir 1920 Hazirannda
Sarkam-Kars ynnde harekete geerek, ngilizlerin bizden alp
Ermeni ve Grclere verdii topraklar geri almak, Paris konferansnda
Ermeni heyetine yaplan vaitlerden ve ngiliz desteinden faydalanmya
kalkan Ermenistan tehlikesini durdurmak istiyordu. Mustafa Kemal
Moskova'ya "Emperyalist hkmetlere kar Rusya ile ibirliine
Trkiye'nin hazr olduunu, Ruslar Menevik Grcistan'a kar harekete
geerse Trkiye'nin de emperyalist Ermenistan'a yryeceini,
Azerbaycan'da Sovyet ynetimin kurulmasn kabul ettiini" yazm ve
para yardm istemiti. eerin ise Ermenistan, Krdistan, Lazistan,
Batum ve Trakya blgesinde bir referandumdan sz etmesi Ankara'y
kukulandrm, Kzm Karabekir'e bekleme direktifi verilmitir.
Moskova'da 22 Temmuz - 24 Austos arasnda hazrlanan dostluk
anlamas, Dileri Bakan yolda icerin Van, Bitlis ve Mu illerinin
Ermenistan'a verilmesine balaynca, geri kalmtr. Rusya o srada
Menevik Ermenistan'la bir anlama yaparak Nahvan blgesini ona
brakmt. 11 Eyll 1920'de bizim heyet Moskova'dan Kafkasya'ya
inmiti. Bir milyon altn ruble, silh ve cephane yardmn denizden
motrlerle alyorduk.
Heyetten Trkiye'ye gelen Yusuf Kemal (Tengirek) Moskova'da iken
Lenin'in kulana:
- Ermenilerle anlama yapmakla yanldk. Biz dzeltmiye alacaz. Bir
yapmazsak siz dzeltirsiniz, demi olduunu anlatt.
24 Eyll 1920'de Ermeniler Sevres Antlamasndaki byk Ermenistan
vaitlerine ve Yunan saldrsna ve icerin'in Trk heyetine sylediklerine
gvenerek ve dayanarak taarruza geti. 30 Eyllde Sarkam' aldk.
Ruslar ve Grcler anlamal olduklarndan ordu Kars'a yrmei
sakncal grd. Fakat Mustafa Kemal ancak Kars ile bir zm yoluna
gidilebilecei kansnda olduundan vekiller heyeti 11 Ekimde harekete
devam etmek kararn verdi. Kars' aldk. Gmr Antlamasn yaptk.
Ermenistan'n Boleviklii de salanm olduu iin Lenin, Mustafa
Kemal'e dosta ve tutarca bir telgraf ekti. Menevik Grcistan elindeki
Ardahan, Artvin, Ahska ve Batum'u almtk. Sovyetlerle anlama
sonunda Batum ve Ahska Grclere braklmtr.
Bu zaferle Ankara'nn itibar kadar Rus sevgisi de artmt. Bir hayli
milletvekili rejimin hl komnistlikte ayarlanmamasndan ikyeti idiler.
"Ne bekliyoruz? Niin komnizmle halka yeni bir ruh alamyoruz? Hangi
mal, hangi servet kald ki korkalm?" diyorlard.
Belediye bahesinde masa masa aka propaganda yaplmakta idi.
Kalpak stnde krmz renk ve boyunlarda krmz kravat moda olmutu.
- Sen de mi komnistsin?
- Rusya'dan baka nerde umut var. Sevres Antlamasn okudum. Bizi
orak steplere atmlar. Burada bile serbest deiliz. Yokluumuz ferman
kmtr. 20.000.000 Yunanistan kurulma yolunda. Bu hlde iken
bamdaki uhann rengini neden sorarsn?
Meclis iinde ve dnda Tokat Milletvekili Nazm, Bursa Milletvekili eyh
Servet ve Afyon Milletvekili kr alabildiklerine almakta idiler.
Meclisteki tekiltlanma Sovyet elisinin eseri idi. Bykeli Medivani
Ankara'ya kadnl erkekli iki yz kii ve telsiz cihazlar gelmiti. Daha
nce Kars'ta bir iki gn yerine bir ay kalp propagandaya koyulmutu.
Ankara'da Kurunlu Cami yannda biri geni birka ev tutmutu. At
srtnda krlarda gezintiye kar, ehrin iinden kalabalkla ve grlt ile
geerdi. Direktifi bir hli vard. El altndan Meclisteki partizanlarn
oaltm, krmz uhal kalpak says artmt. Yeil Ordu ve Ethem'i
iyice avcu iine ald anlalmakta, Arif Oru'un "Yeni Dnya"s
Ankara'da satlmakta idi. Meclistekiler artk ii aa vurmulard. Bir gn
Tokat Milletvekili Nazm Hacbayram yaknlarnda yeni atklar kulbe
birok kimseleri ard. Kapda karlayc eyh Servet'ti. "Mecliste bir
grup yapalm. Memleketin buna ihtiyac var. Komnistlik slm esaslarna
uygundur. Ebubekir komnisttir. Mslman olduktan sonra btn varn
yoksullara datt idi," diyordu.
Anadolu'da tekiltlarn yapmak iin Rusya'dan drt yz bin altn almak
iin Mustafa Suphi ile haberletiler. Moskova ise bu ileri Radek'in
kontrol altnda ancak Mustafa Suphi'ye emanet edebilecekti. Mustafa
Suphi arkadalar ile Trabzon'a geldi. duruma o kadar gveniyordu ki
Ankara'ya:
- nc Enternasyonalin Trkiye ile ibirlii yapmas iin alacaz.
Fakat bu srada sosyal devrim esaslarn hazrlamak zere propaganda
yapacaz. Eer menfi davranrsanz yardmdan mahrum olursunuz,
diyordu.
erkez Ethem onlarla idi: "Yurdun Kafkastr, uludur oyman" diye
balyan bir mar bile vard.
rndan kmak zere idi. Mustafa Suphi ve on yedi arkada Yahya
Kaptan'la adamlar tarafndan bir takaya bindirilerek denize atlmlardr.
Meclis komnistleri vatana hiyanet suu ile stikll Mahkemesi'ne
verilmilerdir. Mecliste partizanlar te bire kmken dokunulmazlnn
kaldrlmas grmesinde yapayalnz kalmlard.
Mecliste altm yandaki Isparta Milletvekili Mehmet Nadir Bey de talyan
casusluu ile yarglanmtr. "Niin casusluk yaptn?" sorusuna u cevab
vermiti: "Yunan ordusu ilerliyordu. etelere gvenmiyorduk. Bir araya
geldik. Kurtuluu talyanlara snmakta bulduk."
Mecliste Mustafa Kemal'den kukulanan en tehlikeli ve azgn grup
muhafazakr takm idi. Mtareke yllarnda Osmanlca irtica dediimiz
gericilik stanbul'da da, Anadolu'da da alp yrmt. ttihatlar er'iye
mahkemelerini eyhlislmlk dairesinden adliye dairesine tamay
devrimsi bir hareket saymlard. Yukarda yazdm zere bu tanma bile
geri alnmt. stanbul Maarif Nazr okuma kitaplarndan "Trk"
kelimelerinin kaldrlarak yerine "Osmanl" sz konmasn emretmiti.
Ankara'da Maarif Vekillii resim dersini izgi dersine evirmi, alabildiine
yeni medrese amt. Anadolu'da Tanzimat'tan da ncesini hatrlatan bir
hava vard. air Akif, sarkl hocalardan ou, Trabzon Milletvekili Ali
kr bu grupta idiler. Ali kr, bir deniz kurmay olduu hlde en azl
olanlardan biri idi. 26 yanda Meclise gelmiti. Cr'etli ve atlgand. Bir
salk kanunu tartmasnda: "Kadnlarmzdan ne ister bunlar? Yzlerini
atrmyacaz!" diye haykrmt. stikll Mar'n yazan air Akif Mecliste
bir defa azn amt: Neden sivil gazete "Hkimiyet-i Milliye"ye denek
verilmi de eriat Sebilrread dergisine verilmemitir, kavgasnda bu
yardm esirgiyenlere "Dalkavuklar!" diye barmak iin!
Shhiye komisyonunda o vakitler Anadolu'yu saran frengi illetini nleme
tedbirleri arasnda evlenecek kadnlarn daha nce muayene edilmesi iin
kanun hazrlanmt. Gericiler hemen, bir bakire kadn hekime
gsterilemez, diye ayaklanverdiler. Bir hoca, evlenecek olan ebe kadn
grr, hekime grdklerini syler, lzmsa, hekim ila verir, diye teklif etti.
Komisyon szcs Dr. Emin Bey dayatt ve tartma srasnda bir
hocaya tokat att iin az daha lin edilecekti.
1920 Nisan 20'sinde kinci Mahmud'un Rumlardan taklit ettii fes iin
darya milyonlarca lira verildiini ileri srerek kalpan balk olarak
seilmesini ileri sren bir teklif yznden kyamet koptu:
- Hayr, hayr.
- Fes Trkn ruhuna yerlemitir.
- Fas ve Tunus slmlar fes giyer.
- slm dnyas iin fes almet-i farikadr, hcumlar arasnda teklif
reddedilmi,
- Yaasn fes!
- Yaasn kalpak! lklar arasnda Meclis birbirine girmitir.
Men-i mskirat adl iki yasa kanunu deniz kurmay Ali kr'nn teklifi
zerine bir eriat kanunu olarak kmtr. Maliye Vekili bo hazinenin bu
yzden yirmi milyon lira daha kaybedeceini bo yere anlatmaya alt:
- Ar vergi koyalm, diyordu.
Hatta kiliselerde dinleri gerei Hristiyanlarn arap bulundurma hakk bile
tannmamtr. Bir hoca:
- Kiliseleri meyhaneye evirip Mslmanlar soyarlar, diyordu.
Bakanlk eden Hoca Vehbi, Hadd-i eri denen dayak cezasn da teklif
etti. lk defas iin 80 denek vurulacakt. Bir milletvekili:
- Yahu drt kadeh iene drt kere seksen sopa! Nasl dayanr buna
insan! diye haykrd.
Gericiler iin Meclis de hkmet de geici idi. lk frsatta Osmanl merut
saltanat sistemine dnlecekti. Mustafa Kemal'in gelecekte yeni bir rejim
kurma korkusunda gerici olmyanlar da onlarla birlikti. Kzm Karabekir
tandklarna:
- dare tek ele doru gitmektedir, diye ikyet ediyordu.
Kuvvetler birlii zerine yaplan ilk anayasa tartmalar ar olmutu. Bir
hukuku Mustafa Kemal'e:
- Sizin kurmak istediiniz sistem hibir hukuk kitabnda yoktur, demesi
zerine Mustafa Kemal:
- Uygulanp denemeden geen iler prensip ve kaide hlne gelirler. Ben
yapaym, siz kitaba yazarsnz, cevabn vermiti.
22 Haziran 1920'deki Yunan saldrs sonunda Burhaniye-vrindi-Soma-
Akhisar, Salihli-Nazilli cephesindeki ok zayf mill cephemizin iki gnde
kmesi ve iki hafta iinde Yunanllar Nazilli-Akehir-Bursa hattna kadar
ilerlemesi ve nc bir saldr ile Uak ve Dou Trakya blgesi de
dman eline gemesi zerine Mecliste muhalefet alabildiine aztt.
Mustafa Kemal'in cepheden Ankara'ya komas bu yzdendir. Hamdullah
Suphi (Tanrver) gibi yakn arkadalar ile bile sert tartmalar zorunda
kald.
Artk nizaml ordu devrine girmenin ve Ethem etesini de ordu iine
almann sras gelmiti. Mecliste ordu fikrini tutmyanlar oktu. Milis
kuvvetleri ile savaa devam etmek daha uygun olacan ileri srenler
arasnda komutanlar bile olduu bilinen bir eydi.
Mantkl bir dzen mill kurtulu savan dou ve bat cephelerine
ayrmak, ikisini bir bakomutanln emri altna vermekti. Mustafa Kemal:
- Bu dorudur ama bir geri ekilite yenilen ben olursam baka
sermayemiz kalmaz, diyordu.
***
stanbul, Ankara'y ykmak iin Yunan saldrsna bel balamtr. Adliye
Nazr Ali Rt Efendinin, gazete muhabirinin:
- Hkmet Yunan ordusu tarafndan yaplan hareketleri protesto etmek
niyetinde midir? sorusuna:
- Hkmetimiz Mustafa Kemal taraftarlarn resmen mahkm etmi ve
hilfetle vatana hain olduklarn iln etmitir. Vazifesi asilere lyk
olduklar cezay vermekti. Kendi programmz iinde bulunan bir hareketi
nasl protesto ederiz? cevabn verdiini yazmtm.
Nazr:
- Baz haberlere gre Mustafa Kemal taraftarlar arasnda anlamazlk
ba gstermitir, sorusuna da:
- Bu sylentilere dair henz bir resm havadis almadk. Fakat doru
olduu fikrindeyim. Halk bar ve sknet istemektedir, cevabn vermiti.

Gerilla Devrinin Sonu

Ordu devrine gemezden nce gerilla devri zelliklerinin bir zetini
yapalm: Bir zamanlar Topal Osman Karadeniz kylarnn destan
kahraman idi. Pontus Rum Kralln kurmak iin silhlanan eteler, Trk
kylerine lm, talan ve ate saldklar zaman, karlarna o ve onun gibi
yiitler kt. Yunan istilsnn ilk aylarnda Trk halk edebiyat Demirci
Efe'nin hreti ile alkalanmtr. Atl etelerinin banda yldrm hz
isyandan isyana koan ve hepsini olduu yerde bastran erkez Ethem,
bir gn Millet Meclisinde grnd vakit btn milletvekilleri onu ayaa
kalkarak selmladlar ve alkladlar.
Yalnz Anadolu iin deil, stanbul hkmeti ve dman iin de bu bir
eteler devri idi. Bata Anzavur olmak zere, memleketin hemen her
kesinde halifeci efler saf halk ynlarn kkrtmakta, Konya'da
olduu gibi, frsat elverince hkmete bile el koymakta idiler.
Halifenin fetvalarna gre Topal Osman'lar, Demirci Efe'ler ve erkez
Ethem'ler asi, Anzavur'lar kahraman, Anadolu hocalarnn fetvalarna
gre de Mustafa Kemal ve Byk Millet Meclisine kar koyanlar asi,
onlar vuranlar kahramand.
Eer devlet otoritesinin bu zlp dal Ortaa'n sonlarna doru
olsayd, ete reislerinden her biri yeni beylikler kuracaklar, ya Anadolu'yu
aralarnda blecekler, yahut ilerinden biri rakiplerini yenip yeni bir
devlet banisi (kurucusu) olacakt.
Hlbuki balarnda komutanlar ile dou cephesinde kuvvetlerimiz,
urada burada frkalarmz ve alaylarmz da vard. eteler szde, fakat
onlar gerekten Byk Millet Meclisi hkmetinin emrinde idiler. Ayrca
niin daha nceden nizaml ordu mill dayat hareketlerine hkim
olmamtr? Niin, nizaml ordu mill dayat hareketlerine hkim
olabilmek iin Kuvay- Milliye etelerini vurmak lzm gelmitir?
lerinden yalnz Topal Osman kuvveti Mustafa Kemal'in muhafz kt'as
olarak zmir zaferinden biraz sonraya kadar ayakta kalmtr. Zaferin ilk
gnleri zmir'e vardm vakit Topal Osman' Buca'da grmtm. Sz
arasnda:
- Ah Mustafa Kemal Paa o kadn bana verse de kar koymak nedir,
ona gstersem... diyordu.
Bahsettii kadn Halide Edip Hanmd. Kar koymak dedii ey de,
Halide Edip Hanmn her trl iddet hareketlerini nlemek iin
Bakomutan ve cephe kumandanndan daim dileklerde bulunmas idi.
Bir defasnda da: "Mustafa Kemal Paa'dan bir ey isterim. stanbul'a
gidince adrlarm Fener'de kuraym," diyordu. Fener, Rum
Patrikhanesi'nin bulunduu semtin addr. Daha sonra stanbul'a gelip
Beyolu caddesinde dolat zaman da, arafl, peesi ak bir kadn
grm:
- Biz bu karlar byle grmek iin mi dvtk? diye mrldanmt.
Karadeniz kylarnn bu destan kahraman, sonuna kadar Mustafa
Kemal'e bal kalan, etesinin adamlarna ankaya'da ve kkle ehir
arasndaki yolda nbet bekleten Topal Osman da, en sonunda, nizaml
ordunun kt'a komutanlarndan smail Hakk Teke tarafndan ve Mustafa
Kemal'in emriyle ankaya srtlarnda vurulmutur.
Sonra, uzun yllar, bu hikyeleri Atatrk'ten, nn'den, rahmetli General
zzeddin allar'dan, Bakomutanlk ve Garp Cephesi Kararghnda
bulunanlardan merakla dinleyip notlar almtm.
Kuvay- Milliye etelerinin banda kahramanlar da, haydutlar da,
sahtekrlar da bulunmutur. Kahramanlardan pek ounun ad
unutulmutur. Bunlar grevlerini bitirince yuvalarna ekilmiler, zaferden
sonra da ne edebiyattan, ne devletten hizmetlerinin denmesini
istememilerdir.
Bazlar sadece kahramandr. Bazlar, kahraman-haydut karmdr.
Bununla beraber 1920-1921 yl arasndaki yer yer ayaklanmalar, bu ete
kuvvetleriyle bastrlmtr. Bir defa yirmiden fazla yerde kan isyanlardan
birinin ucu Ankara srtlarna dayanmt. Baka isyanlarn, stanbul
hkmetinin de, Byk Millet Meclisi hkmetinin de emri gemiyen,
nfuzu olmyan byk dou blgeleri dnda olduunu unutmaynz.
Bir ete reisi kimdir? Bazen bu Ethem gibi bir avutan ibaret. Ethem,
kuvvetlerini kendisi toplamtr. Silhlarn kendi bulmutur. Bu kuvvetleri
besliyecek paray kendi salamtr. Ast astk, kestii kestiktir. Ethem'e
kanundan, mahkemeden, meruluktan bahis alamaz. Bir isyan
bastrmtr. Dnte kendi adamlar Ankara arsnda srmal kuaklar
satar. Her urad yerde, arlar talandan geer. Ambardan devlet mal
ttnleri alp mektepli bir subayn komutasnda neferleriyle Ankara'ya
satlmaya gnderir. Maliye Vekili, devlet maldr, der. Sattrmamak ister.
Ethem: "Seni gelip asarm," diye telgraf eker. Sonra smet Bey'i cephede
grnce:
- Senin hatrn iin gelip de asmadm, der.
Bir baka fkesinde Ankara valisini asmaya kalkar. Etrafna topladklarna
Mustafa Kemal'i, Meclis nnde sallandracan syliyerek vnr.
Hatta, baucunda yalnz onu fazla ve fuzul grd iin, istasyondaki
evine giderek hasta yatanda Mustafa Kemal'i ldrmek ister. Fakat
binann etraf Mustafa Kemal'in muhafzlar tarafndan sarlp kendisi iin
de kurtulmak imkn kalmadn anlaynca, yanndakine erkeze bir
eyler syliyerek vazgeer.
Bir kyde birini ldrmtr. Cinayete kyllerden birkan da katmtr.
Bu sulular artk onun kulu klesidirler. etesinin sadk erleridirler.
Herhangi bir alay veya tmende bulunan bir subay komutan tarafndan
cezalandrlacan anlad vakit, gidip onun kuvvetlerine girer.
Ethem'den bu kaaklardan hibirini geri almak mmkn olmamtr.
Ordu kurulsa ve eteler kalksa, Mustafa Kemal asker kuvvetlerin bana
geecektir. Millet Meclisindeki birok hasmlar bunu istemez. Bazlar da,
samim olarak, ancak gerilla yaplabilecei fikrindedirler. Hepsi ete
eflerini tutarlar. Elde bir bahane daha vardr: Millet Birinci Dnya
Harbinden bitkin kmtr. Ordu yapmak, seferberlik yapmak demektir.
Vergi almak, bte yapmak demektir. Bunlar baarabilir miyiz? Hayr!
Ordu aleyhindeki propaganda stanbul'da ve bat illerinde o kadar kk
salmtr ki subaylardan bile mill kuvvetlerde grev almay tercih edenler
oktu. Birtakm da ordunun eitim ve disiplin skntsndan uzakta kalmak
isterdi.
Bundan baka i isyanlarda ordu kuvvetleri bir trl baar
gsterememiti. Baz isyan blgelerine giden birlikler ellerinde halife
fetvalarn tutanlarn tekbirleriyle karlanmlar, gler yzle misafir
edilmiler ve geceleyen baskn yapan asiler bu birliklerin silhlarn alp
datmlardr. Hlbuki yal, tecrbeli ve gnll eteciler, her trl
fesada kar koymulardr.
Ama bu eteler de, bir yandan, asker ve para toplamlar, keyfi
cezalandrmalar, yamalar yznden itibarlarn kaybetmiler, bir yandan
da dmann nizaml ordusuna kar hibir baar kazanamadklar iin,
ordu kurmak ihtiyacn sonunda iyice hissettirmilerdir.
Bir gn kardeiyle seferlerinin birinden dnen Ethem:
- Bir dzine adam astk, demiti.
- Tabi muhakeme ettiniz, diye sorulunca, birbirlerine baktlar. D
grn kurtarmak iin ezbere bir ilm dzdrlm, o srada dzme de
olsa lmleri bir ilma balamak, soyma, vurma da olsa alnan paralar
iin kuru senet verdirilmek bile byk bir ilerleme saylmtr.
Kahramanlklar gibi, etelerin zulmleri de dillerde destand. ete
eflerinden biri, Topal Osman bir gn bir kaymakama kzm, eline
kazmay vermi:
- Burada bir ukur kaz! diye emretmi, derinlik kvamn bulunca:
- Gir iine! demi ve kaymakam kendi eliyle kazd mezara gmmt.
Bir defasnda bir ete reisinin, iindekilerle beraber yaktrd evden, bir
anann dar att ocuu soukkanllkla kucaklayp tekrar aleve doru
frlatt grlmtr. Gemi ocana kmr yerine srlenlerin hikyesi
uzun mddet tylerimizi rpertmiti.
Ah bu vatan, bu vatan, ne g artlar iinde, dosta kar ve dmana
kar, ne uzun, ne etin sabr ve ile ikencesinden sonra kurtarlmtr. O
zamanlar grmemi olanlar, vicdann unutulmasn emrettii bu
hikyeleri, Mustafa Kemal ile onun medeniyeti fikir arkadalarn iyi
tanmamz iin yazyorum.
***
Biraz da stanbul havasna dnelim:
Beyolu'nda ngiliz kararghna uryalm, Yzba Armstrong'la bir defa
daha grelim. Armstrong der ki:
''Londra'da iken Trkiye'deki yanlmalarmzn sebebini anlamak istedim.
Fakat bouna uratm. Londra'da sanlyordu ki Trkiye'ye ait kararlar
stanbul'da verilmektedir, stanbul'da ise bunun aksi sanlmakta idi. Asl
mesele harp ruhunun snm olmasnda idi. Hibir snfta kuvvet
kullanmak hevesi yoktu. 'Kzl bayrak' tahrikleriyle alkalanan ngiliz
adalarnn yan banda rlanda ate iinde idi. Hkmet d politika ile
uramaya vakit bulamyordu. Yaknark'a nem verilmiyordu. Yeni bir
Trkiye'nin doduu, mttefikler karsnda dayanabilecek bir kuvvet
meydana geldii anlalmyordu. ark ilerini bilmeyen Lloyd George'u
gden duygu ve dnce, Gladston'kr Trk dmanl idi. Yunanistan
bymeli ve ngiltere ile yeni byk Yunanistan'n menfaatleri
birletirilmeliydi. Lloyd George'un bilgisi, eski Yunanistan'n airleri ve
filozoflar olmu olmasndan ibaretti. Bir defa Clemenceau demiti ki:
'Lloyd George'un okumak bildiini biliyorum, fakat okuduundan phe
ediyorum.' Venizelos'un sihrine kaplan Lloyd George'a gre Yunanistan,
Avrupa ve Anadolu'da eski an ve erefine kavuacak, Boazlar'
Avrupa'ya ak tutacak, Akdeniz'de ngiltere ile beraber yryecekti.
Yunanistan oyun bozanla kalkarsa, ngiltere donanmas onu
uslandrmaya yeterdi. Lloyd George'un aldand nokta, Yunanllarn
kendilerine verilen grevi baarabilecek gte olmad idi.
''Birbiri arkasndan gelen ar arpma, Lloyd George'u uyandrmalyd.
Biri, bir maymun srmas ile len Kral Aleksandr'n yerine Yunanllar Kral
Kostantin'i getirmi, Venizelos'u drmlerdi. Franszlar Yunanllara
yardm etmekten vazgeerek Trk milliyetileri tarafn tutmulard.
Bolevikler Vrangel ordusunu yenerek gneydeki son ihtill dman
kuvvetleri denize dktklerinden beri, Mustafa Kemal Lenin Rusyasnda
yeni bir yardmc bulmutu.
''Durumun gerei anlalmadan Sevres Antlamasnn uygulanmasna
geilmitir. Birok komisyonlara ben de katlmtm. Her taraftan iyi i
aramaya gelen kk byk rtbede subaylar, Trkiye'nin, Kitchner
devrindeki Msr gibi, yeni feldmarealler yetitirecek bir yeni frsat yeri
olaca fikrinde idiler. Trkiye'de iler Sir Charles Harrington'un reislii
altnda yrtlecekti. Komisyonlarda generaller, albaylar ve subaylar
doluydu. Kitaplar, haritalar, diyagramlar izilip duruyordu. Hepsi bo,
hepsi lzumsuzdu. Sevres Antlamas kuvvet kullanlmadan
uygulanamazd. Mttefikler ise kuvvet kullanamaz hlde idiler. Yunanllar
Trklerle baa kamyacaklardr. ngiltere yalnz ngiltere'yi dnmek
zorunda idi.
''stanbul, bu ehri dnyann hibir taraf ile temas ettirmiyen bir Yunan
duvar ile evrili idi. Her tarafta Yunanllar vard. Bunlar Karadeniz'den
Marmara'ya, Marmara'dan anakkale'ye ve Akdeniz'e kadar btn
kylar tutmulard. Gelibolu yarmadas ile Trakya da onlarn elinde idi.
''Mustafa Kemal artk bir stanbul hkmeti kalmam olduunu iln
etmesine ramen Sevres Antlamasnn uygulanma hazrlklar devam
etti.
''Bir gn Dolmabahe Saray'na yakn olan Beikta iskelesinden bir
kaya binerek skdar'a gidiyordum. Sular henz sisli idi.Gne
domamt. Boaz'n kylarna beyaz kkler, saraylar, camiler ve
duvarl baheler sralanmtr. Birou harapt.
''skdar'a giderken aknt bizi Yunan zrhls Averof ile hemiresi
Klk'n yanndan geirdi. Bir nbeti bakt. Ben bu gemilerin burada
emniyetle durabilmelerine ayordum. Mttefiklerin tarafsz blge iln
ettikleri yerde idiler. Hasm tarafndan hibirinin gemisi burada
duramazd. Yunanllar Osmanl bakentini s diye kullanmakta, buradan
Karadeniz ve Marmara kylarna akn ederek Trk kylerini atee
tutmakta idiler. Trklerin de bu gemileri batrmaya girimediklerine
ayordum. Kk bir abayla batrlmalar mmknd.
''skdar eski bir tuhaf yerdir. Caddeleri, Beyolu sokaklar gibi dik ve
dolambal. Evlerinin damlarna yaan yamur geenlerin balarna
dklr. skdar iptida, mutaassp, garip ve henz on yedinci asrda
yaayan bir yer. Mesafece Avrupa'nn biraz tesinde iken asrmzdan
asr geriydi.
''skdar mutasarrf iman, tembel ve yetersiz bir adam. Benimle
Trke konumaktan utanarak Franszca sylemek isterdi.
''Padiahla birlikte kalanlar byle ie yaramaz adamlar, iyi Trklerin ou
Mustafa Kemal ile beraber.''
***
Sizleri ngiliz kararghnn havas iine sokmaktan maksadm belli. tilf
devletleri Yunanllar yalnz bizim illerimizi alp kendi vatanna katmak
deil, kendi davalarn da yrtmek iin Anadolu'ya karmlardr.
Ahval yle geliiyor ki tilf devletleri Trkiye'ye kar uygulanacak
politikada artk beraber deildirler. talya karmakarktr. Zati Yunanllarn
Anadolu'ya yerlemesini de kskanmtr. Fransa Suriye'deki toprak
kazanlarn yeter grmektedir.
Mustafa Kemal, Misak- Mill and ile Trk davasn z Trk vatan
snrlar iine ald ve rredantizm yapmad iin, Osmanl saltanat
miraslarnn Anadolu hareketinden bir korkusu yoktur.
Artk Yunanllar, kendi ordulariyle Anadolu'ya boyun edirmek
zorundadrlar. Mustafa Kemal de Yunan ordusunu yenerse, Trkiye'yi
kurtarm olacaktr.
Bu kk bir ordu deildir. Ve elbette iyi komutanlarn ynetimindeki
nizaml bir ordunun savalar ile yenilebilir. Kuvay- Milliye devri grevini
bitirmitir. Byk Millet Meclisi hkmetinin ve ordusunun devri gelmitir.
Nitekim mill eteleri kolaylkla srp diledii blgeleri igal eden Yunan
ordusu, Byk Millet Meclisi ordusu ile Birinci ve kinci nn harplerinde
duraklyacak, Sakarya harbinde duracak ve geri dnecek, Afyon ve
Dumlupnar harplerinde ise mahvolacaktr.






















ORDU DEVR









Ordu

stanbul hkmetinin Ankara'y iinden ykmak iin son baarlarndan biri
Konya'da Deliba isyann karmaktr. Be yz kadar asker kaa
toplyan Deliba, nce umra'y, sonra Konya'y bast. Beyehri ve
Akehir ilelerinden de ayaklanma haberleri geldi. Bu son isyanlar
fedakrca harekete geen komutanlarmzca bastrlmtr.
Bat cephesi kurularak etelerin de ordu iine alnaca haberleri Ethem
ve kardeleri ile Meclisteki partizanlar harekete geirmitir. Mecliste:
- Ordudan fayda yok. Hepimiz Kuvay- Milliye olalm, yollu propaganda
ald, yrd.
Bu gnlerde bir yenilgi Mustafa Kemal'in iine yaramtr. Gediz'deki
Yunan tmeninin ordu ile basz kaldn ileri srerek bir taarruz
yaplmasn istiyen Ethem ve kardelerini destekleyen bat cephesi
komutan Ali Fuad Paa (Cebesoy) Ankara'ya bir teklif yapt.
Genelkurmay bu teklifi doru bulmad ve reddetti. Taarruz buna ramen
iki tmenimiz ve Ethem kuvvetleri ile birlikte yaplmtr ve yenilmiizdir.
Yunanllar bir karlk olarak Yeniehir ve negl' igal ettiler. Sulu
orduya gre Ethem, Ethem'e gre ordu idi. Bu taarruzun yaplmas iin
Meclisteki btn gerilla partizanlar da seferber olmulard.
Gerilla devrinin en frtnal gnlerini geiriyorduk. Mustafa Kemal Paa
bat cephesini ikiye ayrarak Albay smet'le Albay Refet'in komutas altna
vermiti. Genelkurmay Bakanl Albay smet'in stnde idi. Refet'i can
dman bilen ve Konya'da kendine kar hazrlk yaptn renen
Ethem iyice huylanmt.
Albay smet'in komutas altndaki birliklere ilk emri u idi:
1- Komutanlar ihtiyalar olan paray cepheden istiyeceklerdir. Hibir
sebeple ve hibir ihtiya iin halktan para istemiyeceklerdir.
2- Komutanlar ihtiyalar olan askeri cepheden istiyecekler ve kendileri
memleket iinden ne asker toplyacaklar ne askere gelmiyenleri
kovuturacaklardr.
3- Komutanlar halktan hi kimseyi tutuklamyacak ve
yarglamyacaklardr. ikyetlerini cepheye bildireceklerdir. Cephe
komutanndan baka hi kimsenin idam hkmlerini oylamaya ve
uygulatmya yetkisi yoktur.
Bu bildiri dorudan doruya Ethem gibi, Demirci Efe gibi ete balarn
ama edinmekte idi. lk nce Ethem, Mustafa Kemal Paa'ya bir telgraf
ekerek bundan byle raporlarn Meclis Bakanlna vereceini ve
yalnz ondan emir alacan bildirmitir. Mustafa Kemal Paa ordu ile
eteler arasnda bir atma iin hazrlanlmasn emretti. Asl istei ise
bu atmay nlemek ve etelerin ordu ile kaynamasn salamakt.
Bunun iin son dakikaya kadar alt.
Ama iler kt gitmekte idi. Herhangi bir birlikte bir subay veya er su
ilerse hemen Ethem kuvvetlerine katlyordu. Onlar da hibir suluyu
birliine geri gndermiyorlard. Ethem kuvvetleri herhangi bir depoya
veya cephanelie istedikleri zaman gidip istediklerini alyorlard. Anadolu
iinde sulu saydklar vatandalar kendi adamlar ile kovuturuyorlard.
Ordu karargh ile Ethem kuvvetleri karargh ayn kasabada
bulunduklar vakit birbirlerine kar gvenlik tedbirleri alyorlard. Bir defa
Eskiehir'de uzun bir konumadan sonra Mustafa Kemal Paa ile smet
Bey ayn vagonda kalmlar, smet Bey niformas ile asker karyolasna
uzanm ve uyand vakit Mustafa Kemal Paa'nn sabaha kadar uyank
beklediini grmt. Mustafa Kemal Paa:
- imdi sen almaya bala, ben Ankara'ya dneceim, demiti.
Mecliste ok kimseler eer eteler ortadan kalkarsa, ordusu ile ba baa
kalan Mustafa Kemal'le ba edilemiyecei fikrinde idiler. Cephe
komutanlndan pek kukulanan Ethem'in kendi anlatt u olay o
gnlerdeki havay pek iyi kavratmaktadr: "15 kadar muhafzmla ve
doktorumla trene binerek Ktahya'dan Eskiehir'e gittim. Maksadm
cephe komutan ile kar karya anlamazlklar grmekti. Bundan
sonra da Ankara'ya gidip Mustafa Kemal Paa ile konuacaktm. Pek
uygunsuz giden ilerin bir yola girip giremiyeceini anlamak istiyordum.
Akamdan nce Eskiehir'e vardm. Kendi yerimde dinlenirken Kuvay-
Seyyare'de Yzba smail Hakk Efendi kageldi. zinli olarak
Eskiehir'de bulunuyormu. Kendisine u emri verdim:
- Git bak. smet Bey kararghnda ise kendisini gr. Grmeye
geleceimi haber ver.
Yzba gitti, bir saat sonra geldi. Gne batmt. Bana u cevab getirdi:
- Karargh komutann grdm. Ordu komutannn ii varm. Bu akam
kimseyi almaynz, diye emir vermi. Yarn gelirlerse grebilirler, dedi
komutan.
Bu cevap beni byk hayrete drd. Dnceye daldm gren ve
henz ayakta duran yzbann u szleri ile uyandm:
- Efendim, Kuvay- Seyyaremizin ordudaki 'irtibat zabiti' ile dn
konumutum. Onun sylediine gre smet Bey bugnlerde hastaneden
km Kuvay- Seyyare subaylarna raslad zaman onlara hakaret
etmek iin bahane aryormu. Ben de karargh subayndan nezaketsizce
bir muamele grdm.
Bu szler, acs altnda inlediim hastaln gerdii sinirlerim zerinde
yle bir krba tesiri yapt ki, hibir taraftan ciddlik ve samimlik eseri
grmediim bu ortaklk hayatna bir son vermeliyim, bu artk
karlmyacak bir frsattr, yeter ki smet Bey'le buluaym, hele beni
hafife aldn greyim, diye dndm ve iimden byle bir hl
karsnda ne yapacama da karar vermitim. Oturduum yatamdan
frladm. Arkadalarma:
- Arkamdan gelin! dedim.
Hep birlikte sokaa frladk. Karargh oturduum eve uzak deildi.
Yrrken en gvendiim arkadalardan ikisine baz direktifler verdim.
Karargh kapsna yaklatk. ifte nbet bekliyen askerler emir alm
olacaklar ki:
- Yasaktr efendim, nbeti subayna haber verelim, dediler.
Birisi zili almak istedi ise de nlendi. Nbetilerin yanna
arkadalarmdan drdn brakarak tekilerle Nizamiye kapsndan ieri
daldm. Bu atakla smet Bey kararghnn kaps bizim elimize gemi
demekti. Hzla smet Bey'in bulunduu ikinci kata ktk. Yaver ve
kurmaylar odasnn kapsna bakan merdivenin bana iki nbeti
diktikten sonra kendimi koridorun sonundaki komutanlk odasnn
kapsnda buldum. Onlarn kapsn vurmakla ap ieri girmekliim bir
oldu. Arkadalarm koridorda braktm.
smet Bey koltukta idi. Karsnda ayakta levazm subay duruyor, yksek
sesle kendisine bir eyler sylyordu. En son iittiim kelimeler 'Kuvay-
Seyyare' idi. smet Bey beni grnce arm hlde ayaa kalkarak ksa
bir duraklama geirdi. Sonra gergin admlarla bana doru geldi.
Yzndeki aknlk glmsemeye evrilmiti. Ellerimi tutarak, nabzm
yoklyarak, kollarm okayarak:
- Ne vakit terif ettiniz? Sizi ateli ve skntl buldum. Rahatszlnz
nasl? diye beni masaya doru ekti. Kar karya oturduk. smet Bey'e:
- Beyefendi izin veriniz de levazm reisiniz bizi yalnz braksnlar, dedim.
smet Bey'in iareti zerine reis elindeki ktlar masann zerine
brakarak kt. Ben hemen unlar syledim:
- Samimlikten eser kalmyan aramzdaki mnasebetlere son vermiye
geldim. u gnlerde aleyhimdeki maskeli ve maskesiz hareketlerden
maksat nedir? Eer bana ve Kuvay- Seyyare'ye ihtiya kalmamsa
aka syleyin, hemen dataym. Gryorsunuz ki hastaym. Kafaca
vcuta dinlenmiye ihtiyacm var. Ben sizinle ak gryorum ve byle
cevap vermenizi istiyorum.
smet Bey:
- Allah u fesatlarn cezasn versin, dedi. Samim sylyorum ki ben
sizi Fuad Paa'dan daha ok seviyorum. Emin olunuz, memleket
mdafaasnda size ve kuvvetlerinize lzum kalmad inancnda deilim.
Fakat gryorum ki bire bin katan nifaklar sizi hakkmda pheye
drmler. Btn bu anlamazlklarn eskisi gibi ortadan kalkmasn
istiyorum. Ben sizin gibi arkadalarn fedakrlna gvenerek ordu
komutanln alp geldim. nce unu syleyim ki sizi hizmetlerinize
uygun decek bir asker niforma iinde grmek istiyorum. Rtbenin
derecesini siz tayin ediniz. Karar vermek ve emrini almak benim
vazifemdir. Refet Bey meselesine gelince stikll Mahkemesi'ne verdiiniz
dosyay geri aldrnz. Bu yarglamann braklmasn rica ederim. Refet
Bey sizi daima takdir etmitir. Size istediiniz yerde tarziye verecektir.
smet Bey kulaklarn avcunun iine alm, gzlerini gzlerime dikerek
vereceim cevab bekliyordu. ltifatna teekkr ettim. Rtbe merakls
olmadm syledim. 'Sras dnce zararl grdn baz
vatandalarn, hatta baz akrabamn idam kararlarn imza ettim. Rtbe
alrsam klrm. Ben bu ltfa kuvvetlerinle alan subaylar lyk
grrm,' dedim. Refet Bey'e gelince o mahkemede beraat etmesine
imkn olmyan bir sank olduu iin Dahiliye Vekili olmas bile doru
deilken nasl olurmu da Gney Cephesi Komutanlna gnderilirmi?
Yarn Ankara'ya gideceim. Dnte tekrar bu meseleyi grmek
isterim. Karargh komutanmz da uyarmanz rica ederim. Bu akam
size kar biraz nezaketsizce hareket etmekliime o sebep olmutur."
Ethem: "smet Bey'in konumas tasarladm yapmaktan beni
vazgeirdi" diyor. Bu tasarladnn ne olduunu derinletirmeye hacet
yok. Bir mddet sonra Ethem'in nasl bir ruh hli iinde olduunu Mustafa
Kemal Paa ile Ankara'dan Eskiehir'e geldii zaman daha iyi
anlyacaz.
Ethem, ertesi gn Ankara'ya gitti. Ankara'da btn nifaklar etrafn
sarmlar, Ethem'i alabildiine kkrtmlard. "Nasl, sen Mustafa
Kemal'e gvenme, dediimiz vakit bize inanmamtn. Senin iin ne
dndklerini gryorsun!" diyorlard. Mustafa Kemal'i ise zgn
bulmutu. Mustafa Kemal: "Siz Ktahya'dan ayrldktan sonra kardeiniz
Tevfik Bey'le cephe komutan arasnda anlamazlk artmtr. Acele
Ktahya'ya dnmelisiniz," diyordu. Tevfik Bey Kuvay- Seyyare blgesine
gnderilen kaymakam brahim Bey'i komutas altndaki svari kuvveti ile
birlikte geri gndermiti. Szde brahim Bey Kuvay- Seyyare aleyhine
bildiriler datmt. Tevfik Bey: "Bize erefsizlik isnat eden sizin gibi bir
komutan bundan sonra tanyamam, sizinle mnasebetlerimi kesiyorum,"
diyordu.
Tevfik, Ankara'dan Ethem'e de bir telgraf ekerek, gel ii dzelt, yoksa
ben bu artlarla bu grevde kalmam, bundan byle de fesatlk yapanlarn
kararghma yollanmasn emrettim, hepsini muhakemesiz ve kaytsz
artsz idam edeceim, diyordu.
Cephe komutannn Kuvay- Seyyare'ye kar tutumu meydanda idi.
Ethem bu telgraf ald gece Nazilli'den Demirci Efe kendisini telgraf
bana ard. Efe diyordu ki: "Bundan iki buuk ay nce Konya isyan
zerine oraya gnderilmitim. Miralay Refet Bey'le altktan sonra
Nazilli'ye dndm. Dinlenmeye ihtiyacm olduundan kendim kymde
kaldm. Kuvvetlerimi cepheye gndermitim. Konya'dan dndmde
apak gryorum ki ahsma kar entrikalar evrilmektedir.
Yanmdakiler bile bile aleyhime kkrtlmaktadr. Refet Bey'den dn bir
telgraf aldm. Asker birliklerden birine komuta etmek zere Konya'ya gel,
diyor. Benim bulunduum yer cepheye Konya'dan daha yakn. Sonra
ordu birliine benim komutan olmaklm ne demek? Ben bunda bir
samimlik grmyorum. Bilmem siz ne dersiniz?" Ethem u cevab verdi:
"Refet Bey'in istediini yapp yapmamak senin bilecein ey. Onu benden
daha iyi tanman lzm. Yakn vakte kadar sizinle beraber bulunmutur.
htiyatl bulun. Ben de bu meseleyi Meclis yolu ile halletmek iin
Ankara'ya gelmitim. Fakat Mecliste bir aknlk var. Bu uygunsuzluklara
tam bir son vermeden Ktahya'ya dnmek zorundaym. Sr'atle dnm
Kuvay- Seyyare ile cephe arasnda bir fenala meydan vermemek
iindir. Refet Bey'i geri aldrmak yolu ile meseleyi halletmek isteyen
mebuslar var. Refet Bey stikll Mahkemesi'nde sanktr. Yrk Ali ile
aranz nasldr? Birka gn nce bir mektubunu almtm. Cevap
veremedim. Cevabmda bize sadk kalmasn tavsiye edeceim."
Her ey yoluna konaca sylendii iin Ktahya'ya gitti. smet Bey
Eskiehir'de olmadndan onunla gremedi.
***
ngilizler Anadolu'ya asker yollamak ve Yunanllara yardm niyetinde deil
idiler. Venizelos Yunanistan'n kendi ordusu ile zmir ve hinterlandn ele
geirmeyi baaracan sylemiti. lke dndaki Yunan zenginlerinden
de byk yardm grmt.
Yunan taarruzu yalnz igal blgesini geniletmekten ve kuvvetleri yayp
datmaktan baka sonu vermeyince ngilizler bir bar taarruzuna
getiler. Padiah ekim balarnda Damat Ferit'i ekerek yerine ihtiyar
vezir Tevfik Paa'y getirdi. zzet ve Salih paalar da kabinede idiler. Yeni
hkmet Serves Antlamasn hafifletme ve ngilizlerle anlama umudu
belirdiini bildirerek Ankara'y yumuatmaya kalkt. Uzaktan
haberleme ile sonu almaynca zzet ve Salih paalar baz nemli
ahsiyetlerle birlikte Mustafa Kemal Paa ile bulumak istediler. Mustafa
Kemal kendilerini Bilecik'te bulacan yazd.
Ethem tehlikesi de o aralk durmal ve Kuvay- Seyyare'nin ba bo
braklmamal idi. Mustafa Kemal Ktahya'da Ethem'e u telgraf ekti:
"stanbul'dan Ankara'ya gelmek zere yola ktklarn bildiren zzet Paa
heyetinin karlanmas iin Meclis tarafndan bir heyet gnderilmesini ve
bu heyet arasnda sizinle benim de bulunmaklmz arkadalar uygun
bulduklarndan rahatszlnza ramen husus trenle Ankara'ya
dnmenizi bekliyorum."
Atatrk'e gre Ethem ve Tevfik kardeler isyan etmee karar vermilerdi.
Cephede Tevfik Bey frsat aramakta idi. Ankara'da kardei milletvekili
Reid Bey ve Ethem takm hareketlerini buna gre ayarlyorlard. nce
cephe komutann itibardan ve makamndan drmek, orduya hkim
olmak, ondan sonra Meclis havasn lehlerine evirerek baary
tamamlamak lzmd. Mustafa Kemal cephede ve Ankara'da her trl
tedbirleri aldrdktan sonra Ethem'i davet etmiti. Sonuna kadar
kendilerini yola getirmeye alacak, olmazsa son kararn verecekti.
Ankara'ya gelen Ethem'i ve kardei ile baz ahsiyetleri yanna alarak
nce Eskiehir'e gitmek ve orada smet Bey'le buluarak grme amak
istiyordu. Ethem hastaln ileri srerek beraber gidemiyeceini
bildirmesi zerine Dr. Adnan' (Advar) yoklamya gnderdi. O da
rahatszlnn doru olduunu syledi ise de Mustafa Kemal srar etti.
Beraber trene bindiler. Gidenler arasnda Kzm Paa (zalp) ve Cell
Bayar'dan baka Ethem'in gvendii Hac kr de vard. Mustafa Kemal
diyor ki: "Henz ben uykuda iken tren Eskiehir'e vard. Daha nce smet
Bey'in Bilecik'te bulunduunu renmitik. Eskiehir'de uyandm zaman
trenin niin durduunu sordum. Yaverlerim arkadalarn kahvalt yapmak
zere istasyon karsndaki lokantaya gittiklerini ve gelmek zere
olduklarn sylediler. abuk gelmeleri iin haber yollattm. Birka dakika
sonra, hazrz, dediler. Btn arkadalarn gelip gelmediklerini sordum.
Herkes hazrd ama, Ethem ve bir arkada yoktu. Ethem Bey olmakszn
Bilecik'e gitmemizde bir fayda yoktu. Daha nce ve husus grmemiz
lzumlu olduundan ben de bir iki istasyon ileri giderek bulutuk."
Hikyeyi burada brakarak Ethem'in anlattn dinliyelim: "Ankara'da
trenden inince Meclis yaknndaki otelde Hac kr Bey'in yatana
uzandm. Biraz sonra kabine ve Meclis yelerinden bazlar yoklamya
geldiler. Biraz sonra Mustafa Kemal Paa ile Dr. Adnan Bey de geldi.
Adnan Bey beni muayene etti. Ateimin yksek olduunu ve dinlenmem
lzm geldiini syledi. Mustafa Kemal Paa ayakta sylenenleri
dinliyordu. Bir ara Adnan Bey'e yle dediini iittim: ' drt saat sonra,
karlama heyeti ile biz de hareket etmek zorundayz. O zamana kadar
atei drecek areler bulunuz. Trende yatakl ve husus bir yerin
Ethem Bey iin hazrlanmasn temin ediniz. Gelen heyet her hlde
Ethem Bey'i de aramzda grmelidir.' Mustafa Kemal Paa bunlar
syledikten sonra ayrlp gitti. Bu defa paann yznde bir anormallik
gzme arpar gibi oldu. Acaba gelen heyete ok mu nem vermekte
idi? Yoksa bana kar iinde kurduklarnn bir belirtisi mi idi? Bunlar
dnecek hlde deildim. Adnan Bey'in verdii ila da ateimi biraz
sonra drmt. Mustafa Kemal Paa gittikten sonra gelen mebuslar
beni uyaryorlard. ahsma kar bir ey tasarlandnda phe etmek
istemiyor gibi idiler. Vakti gelince istasyona giderek Mustafa Kemal Paa
ile bulutuk ve Eskiehir'e doru hareket ettik. (Ethem burada beraber
giden heyettekilerin adlarn saymaktadr. Yalnz Kzm Paa'nn ad
eksik.) Mustafa Kemal Paa'nn elli kiilik sivil bir mfrezesi, benim ise on
be kii kadar adamm ve yaverim vard. Bunlar ayr ayr
kompartmanlarda idiler. Mustafa ayakta durarak salm soruyor, sonra
ayrlp gidiyordu. Yznde bana kar gler yzlln samim olmadn
gsterir baz belirtiler gryorsam da derinliine varamyordum. Dik
bakl gzlerinde szlerinin zayfln okuyordum. Tren gne doarken
Eskiehir istasyonuna geldi. Trenin burada su gibi ihtiyalar iin bir
mddet duracan tahmin ediyordum. Bilecik'e yetimek iin aceleye
lzum yoktu. Bu srada trenden inmi olan yaverim dnp geldi. Ordudan
iki subayn benimle husus grmek istediklerini syledi. 'Tren burada iki
saat kadar kalacak, daha iyi dinlenebilmek iin ehirdeki makamnza
gitmeniz uygun olmaz m? Ayn zamanda sizi grmek istiyen subaylarn
ne sylemek istediklerini de renirsiniz!' dedi. Trenden yanmda
gelenlerle birlikte indim. ehirdeki yerime geldim. Kendi subaym beni
grmeye gelenlerin birliklerini ve adlarn haber verdi. Beni neden grmek
istediklerini sordum. u cevab verdi: 'Efendim Ankara'ya gittiiniz
gnden beri ordu birlikleri arasnda tertipli deiiklikler var. Dn gece
husus trenle nn'nden hcum taburunu Eskiehir'e getirdiler. Ayn
zamanda baka bir piyade alay da Ktahya yolu zerindeki Porsuk Nehri
kprsne yakn bir yerde yerletirilmitir. ok gizli tutulmak istenen bir
faaliyet var. smet Bey iki gnden beri Bilecik tarafnda. Ne olduu
bilinmiyen bu hller karsnda Eskiehir halk da tell ve heyecanl.
Baz vefal ordu subaylarndan szan haberlere gre bu tertiplerin hepsi
sizin iindir. Bu iki subay da bu maksatla sizi grmeye ve uyarmya
gelmiler. Bana biraz aldlar. Syledikleri benim anlattklarma uygun.
Kendilerini getireyim, siz de grn.' ki subayla konutum. Aldm
bilgilere gre u kanaati edindim: Ustaca tertiplenen bu tren yolculuunda
herhangi bir noktada almna getirebilirlerse, ben ve lzum olursa az
olan adamlarm ortadan kaldrlacaktk. Yolda buna imkn bulunmazsa
Bilecik istasyonuna vardmzda seme bir mfreze ben ve yanmdakileri
evirecek, diri olarak teslim olmazsam l olarak ele geirileceim.
Eskiehir'e getirilen taburun vazifesi halkta ayaklanma olursa onu
bastrmak, Porsuk kprs yaknlarnda dikilen piyade alaynn vazifesi
de Kuvay- Seyyare Eskiehir stne yrrse onu nlemektir. Ben bu
bilgileri edindikten sonra ii talihe brakmay uygun bulmadm. Hemen
gvendiim arkadalarmdan birini odama ardm. u direktifi verdim:
Dikkati ekmiyerek ak gz bir arkada silhsz olarak istasyona
gnder. Vazifesi bizi getiren treni gzaltnda bulundurmak. Mustafa
Kemal Paa ile dardan gelip buluanlar sk bir kontrol altnda tutmak.
Dikkati ekecek kk bir hl oldu mu, hemen bana haber yetitirmek.
kinci bir arkadaa da u emri verdim: Kuvay- Seyyare'den olup da izinli
olarak burada bulunan veya tedavi iin gelip de iyileen gvenilir
adamlardan be alt kiiyi silhlandrp buraya getirecek. Bunlar size
katlacaklar ve hemen harekete hazr bulunacaksnz. ki arkada salona
kp yolladktan sonra odama dndm. Kararm u idi: stasyona sr'atle
dnmek, Mustafa Kemal'le lzm geldii gibi grmek ve kendisini
kapana sktrmak."
O srada heyetten birka kii geliyor. Merak etmiler. Hatr sormular
ama, kaygl ve dnceli imiler. Neden Ethem trenden indi ve ehre
niin geldi, diye! Aralarndan biri salona giren iki silhly grr. "Gzleri
velfecri okuyor," der. Ethem bu adamdan emindi, teklif etsem hemen
bana katlacakt, diyor. Hac kr olmal idi.
Heyetten baka biri Mustafa Kemal'den selm getirdiini ve kendisini
beklediini syler. Ethem istemeksizin bu gelene souk davranmt.
Etrafta grdklerinden phelenen bu kimse heyetten olanlara:
- Paann bir siparii var. Ben hemen gideyim, siz de gelirsiniz, dedi ve
gitti.
Ethem de ziyaretilere:
- Siz de buyrun, ben arkanzdan geliyorum, dedi.
Ve hemen salona kt. Bekliyen adamlarna:
- Ka kiisiniz? diye sordu.
- Silhl olarak 17 kiiyiz, cevabn verdiler.
"Haydi delim yola, diyerek evden ktk. stasyona doru biraz
yrmtk ki kardan birinin koarak geldiini grdk. Yaklanca
tandm. Gzclk vazifesi verdiim arkadamzd. Nefes nefese idi.
Sormaya vakit brakmadan syledi:
- Tren hareket etti.
- Heyet yetiti mi?
- Hayr efendim, istasyona geldilerse de binemediler.
Kontrole gelen ve bir smarlama bahane eden tam vaktinde haber
ulatrm olmal idi.''
Belli ki Ethem byk bir aknlk iinde idi. stasyonda treni ve Mustafa
Kemal'i bulsayd ne yapacakt? Mustafa Kemal'in de hazrlkl olduuna
phe yoktu.
Ethem'in kendi az ile de anlatt ikinci hesaplama atldr bu.
Birincisini Mustafa Kemal'den dinlemitim. O da bir istasyonda, fakat ayr
artlar altnda gemitir. Mustafa Kemal henz Ankara istasyonundaki
evde idi. Rahatsz olduu iin odasnda yatt srada Ethem ve
kardeinin gelmek zere olduunu haber vermiler. Ethem'in Mustafa
Kemal'i balarndan atmak istiyenlerce iyiden iyiye doldurulduu gnlerde
idi. Mustafa Kemal: ''Ethem'le kardei odama geldikleri vakit
penceremden grlecek gibi evin etrafn askerle sarnz,'' emrini verir ve
tabancas yastnn altnda, soukkanllkla bekler. Ethem kapya ve
merdiven basamaklarna adamlarn koyarak odaya girer: ''Yatamdan
yar doruldum. Tfekleri ile gelip karmda oturdular. Mecliste ok
dedikodu varm. D ve i politika iyi gitmiyormu. Bunun sonu ne
olacakm. Ar ar, tavrm bozmadan kendilerine i ve d durum
zerine dndklerimi sylemeye koyuldum. O srada dardan
sarldklarn da grmlerdi. Kardei Ethem'e erkeze bir eyler
syledi. Benimle konutuklarndan honut kalm gibi grnerek gittiler.''
Kardeinin adn syledi mi idi, hatrlamyorum. Fakat Tevfik idi.
Mustafa Kemal istasyon olay akam Eskiehir'e dnd. Kalan
arkadalar ile bir lokantada yemek yediler. Ethem yoktu. Rahatsz
olduunu sylediler. Hlbuki smet Bey'in kararghnda hep birlikte
konuulacakt. Kardei Reid Bey, Ethem'in rahatsz olduunu sylerken
kararghtaki toplantya gelebileceini de sylemiti. Yemekten sonra
karargha gidilince Mustafa Kemal, Ethem'in ne zaman geleceini
Reid'e sordu. Reid ksaca:
- Ethem Bey bu dakikada kuvvetlerinin bandadr, dedi.
smet Bey, Tevfik'in serkeliini anlatyor, Reid Bey kendisi ve kardeleri
adna cevap veriyordu. Konumas sert ve saldr idi. Kardeleri birer
kahramand. Hi kimsenin emrine giremezlerdi. Herkes bunu byle kabul
etmek zorunda idi. Mustafa Kemal'i dinliyelim: ''Dedim ki bu dakikaya
kadar sizinle eski bir arkadanz olarak ve lehinize bir sonu almak iin
gryordum. Artk arkadalk sfatm son bulmutur. imdi karnzda
Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ve hkmetinin reisi bulunmaktadr.
Devlet reisi sfat ile garp cephesi komutanna ne yapmak gerekse
yetkisini kullanmasn emrediyorum."
smet Bey de: ''Ben onu yola getirmeyi bilirim,'' deyince avaz kt
kadar bararak konuan Reid Bey durumun ciddliini grerek snrca
bir davran ald. leri gidilmemesini, kardelerinin yanna giderse bir are
bulacan ileri srd. Maksad kardelerini aydnlatmak, zaman
kazanmakt. Buna ramen teklifini kabul ettiler. Kzm Paa da, Reid'le
birlikte gidecekti. Hareket ettiler.
Mustafa Kemal sonra Bilecik'te zzet ve Salih paalarla bulumaya gitti.
Kendisini:
- Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmeti reisi... diye tanttktan sonra:
- Kimlerle konuuyorum? diye sordu.
Salih Paa kendisinin Bahriye ve zzet Paa'nn Dahiliye Nazr olduunu
syleyince, Mustafa Kemal, stanbul'da bir hkmet tanmadn, eer
yle bir hkmetin temsilcileri olarak greceklerse kendisinin buna
katlmyacan bildirdi. Sfat ve yetki sz konusu edilmeksizin konuma
ald. Mustafa Kemal, bir mddet sonra, kendilerinin stanbul'a
dnmelerine izin vermiyeceini, birlikte Ankara'ya gideceklerini haber
verdi. Gelenlerin ahsiyetlerinden faydalanmay dnyordu. Ajans yolu
ile de paalarn ve heyetin Ankara rejimine katldklarn iln etti.
Bu srada Ethem ve kardeleri kuvvetlerini arttrmak, Ankara evresinde
hazrlklar yapmak, Mustafa Kemal'i oyalyarak cepheyi ele geirici
tertiplere girimek yolunu tutmulard. Meclisteki adamlarn da olanca
glerini seferber etmilerdi. Mustafa Kemal eer baz artlar kabul
ederse, Kuvay- Seyyare'nin olduu gibi kalmasna izin verilecei vaadine
kadar uysalca davrand. Son defa Ktahya'ya bir heyet de yollad. Ethem
ve kardeleri bu heyeti diledikleri gibi kullanmlar, telgraf ektirmiler,
heyet yeleri Ankara'da kendilerine daha faydal olacaklarn syliyerek
glkle ellerinden kurtulmulardr. Bu arada smet Bey'i ve Refet Bey'i
cepheden ektirmek iin Mecliste kyametler kopmutur. Ethem
partizanlar ile Mustafa Kemal'e kar olanlara gre btn sorumluluk
Ethem'le pek iyi anlaan Ali Fuad Paa'nn cephe komutanlndan
alnmasnda idi.
Sonunda Mustafa Kemal vekiller heyetinden bir trl yola gelmiyen
Kuvay- Seyyare'nin asker kuvveti ile serkeliini nlemek kararn alm,
etin bir arpmadan sonra Ethem kuvvetleri bozguna uratlm ve
kendisi de Yunanllara snmtr. Ethem'den orduyu gocunduran son
vesika kendisi tarafndan stanbul'a ekilen bir telgraftr. Ethem ''Kongre''
adn verdii Byk Millet Meclisini datacan bildiriyordu. Bursa
taraflarnda bir snr istasyonundan ekilmek istenen telgraf memur
tarafndan stanbul'a deil, smet Bey'e gnderilmitir. Daha nce Refet
Bey Demirci Efe'nin kyn basm, kaan efe bir mddet sonra
snmtr. Ethem'in Yunanllara teslim olduu zamanki rpntlar
arasnda bir ahbabnn u sz hatrlamya deer:
- Canm Napolyon bile fitne fesat iinde kald. Baka are bulamad.
Karsndaki dmanlara teslim olup esirlik ve srgn hayat iinde ld.
Yamalar, daraalar ve basknlar kahraman Yunanllara snnca daha
bir iki gn nce Mustafa Kemal Mecliste krsye kt vakit onu Ethem
gibi bir kahraman feda etmekle sulyanlar, imdi, Mustafa Kemal
''Ethem'' ve ''Reit'' isimlerine ''Bey'' sfatn ekleyince:
- Hayr, hayr onlara bey diyemezsiniz, hain deyiniz diye baryorlard.
Mustafa Kemal:
- Ethem iin pekiyi... Fakat Reid Bey henz Meclisimiz yesidir, dedi.
Bir nefeste Reid'in milletvekilliini stnden alverdiler.
Yozgat isyann bastrr gibi Ankara devletini ortadan kaldrmaya kalkan
ve ara sra: "Boleviklik nasl olsa bizde de olacaktr. nce biz kuralm",
hayallerine kaplan sergzetler kahraman Yunanl elinde postsuz
koyuna dnmtr: ''1920 ubatnn sonlar idi. Susurluk'a gelen
kardeim Tevfik Bey, Kaymakam Aleksandr, Temen Yorgiyadis, evket
Bey, ben ve birka arkadam trene binerek zmir'e hareket ettik.
stasyonlarda durduka yerli Mslman ve Rum halk, kimi nefret ve
hakaretle, kimi sevinle bize bakyordu. Krkaa istasyonunda kolu
baavu iaretli biri ieriye girerek bana Rumca ve Trke kfrler etti.
Aleksandr ile Yorgiyadis seslerini karmyorlard. avuun etrafnda
Yunan askerleri gittike artyor, kfrler oalyordu. Gelen inzibatlar
avuu alp gtrdler.''
Trk ordusunda Mustafa Kemal komutanlarnn emri altna, hatta imtiyazl
bir birlik banda kalmak kibrine dokunan bir etebann erefli sonu bu
idi.
***
Pek g artlar iinde nihayet Byk Millet Meclisi'nin nizam ordusu
kurulmutur. Gerilla devri sona ermitir.
te Birinci nn Sava bu g asker ve siyas artlar iinde olmutur.
Kuvvetlerimizin bir ksm artk Yunan saflar arasnda idi. Ordu 5 Ocaa
kadar Ethem'i kovalad. Yunanllar 6 Ocakta btn kuvvetleriyle
kt'alarmza kar taarruza getiler. Birinci nn Harbi kazanlmalyd.
Rahmetli zzettin Paa, Atatrk'n pek sevdii ve gvendii
komutanlarmz arasndadr. yi ve gz pek bir asker, pek drst bir
vatansever, Mustafa Kemal'in de k idi. smet nn'nn hretini ve
hizmetini kltmek iin, Birinci nn zaferini sndrmeye uraan
zamane politikaclarn lnceye kadar affetmemitir. Son yazsnda
diyordu ki: ''Bu muharebe tam bir zaferimizdir. Birtakm kalemler bu zaferi
Yunanllar gibi, hie saymak istemilerdir. Yunanllar bu muharebeden
kendilerini Aksu-Dimboz mstahkem hattna atarak kurtulabildiler.''
Asl sevin Mustafa Kemal'de idi. Birinci nn zaferi olunca: ''Bu
muharebe ile pek ok ey kurtarlmtr!'' demi, sonra bu szn yle
tamamlamt: ''Hayr, her ey kurtarlmtr!''
Mustafa Kemal gibi askerlik sanatn deta mukaddes sayan, tam
askerliini taknd vakit yakn dostlarn tenkit etmekten ve nefret ettii
dmanlarnn hakkn vermekten ekinmeyen bir adam, Birinci nn'nde
ilk ordu zaferiyle ne kazanlm olduunu bilmekte idi.
Bu savan yldnmnde Garp Cephesi Komutan smet Paa'ya
''Akam'' gazetesi adna bir tebrik telgraf yollamtk. smet Paa'nn
cevab bugn de okunmaya deer: ''Birinci nn'nde ehit olanlar,
memlekette nizam ve cephede ordu ile mdafaay temin iin feday-i
hayat etmilerdir. Hibir muharebenin ehitleri bu kadar fevkalde artlar
iinde ve o derece dnyev, hatta uhrev menfaatlerden azade olarak
feday-i hayat etmemilerdir.''
nk halifenin fetvalarna gre Anadolu tredilerinin emirlerine uyarak
Yunanllarla dvenler ehit saylmak erefinden ve hakkndan mahrum
idiler.
Tebihte hata olmaz derler. Mareal Petain kinci Dnya Harbinde
Almanlarla ibirlii ettii iin Fransz vatanseverleri tarafndan idama
mahkm edilerek bir zindan kesinde lmtr. Fakat Mareal Petain'in
Birinci Dnya Harbinde Fransz ordusuna kazandrd eref, bir mill
eref olarak kalmtr. Hatta o eref Petain'in adndan ayrlmamtr.
Hibir Fransz politikacs, Petain'in ne kadar kt bir Fransz olduuna
kendi milletini inandrmak iin, Fransz tarihinin bir erefine hakaret ve
iftira etmeyi dnmemitir.
smet nn'nn 1938'den sonraki politikasn hakl veya haksz olarak
sevmiyenler yahut, onunla hakl veya haksz bir gemii olanlar, vatana
yapt son fenalk Trk milletini kinci Dnya Harbine katlarak bugn bir
demir perde peyki olmak faciasndan kurtaran bu devlet ve politika
adamn ktlemek iin, nn savalarn Trk tarihinden silmeye kadar
gitmilerdir.
nn savalar, ete devrinden kan Anadolu'nun nizaml ordusu ile ilk
kazand zaferlerdir. Bu iki zaferin arkasndan Sakarya, onun arkasndan
da Afyon ve Dumlupnar gelir. Sakarya, Afyon ve Dumlupnar, sadece
yksek bilgili sanat komutanlarn emri altndaki nizaml ordular
tarafndan baarlabilecek tarih savalardr. Gerilla ileri deildir.
Bir Fransz Kuvay- Milliyesi de vardr. Dayatma edebiyat ve bu sradaki
eref yarmalar hl, Fransz edebiyatn ssler, durur. Ama Fransa
Normandiya kylarnda karaya kan nizaml ordularn zaferi ile
kurtulmutur.
Unutulmamaldr ki, Birinci nn Sava, cephe gerisinde orduyu
istiyenler ve istemiyenler arasndaki kavga ile ayn gnlerde olmutur.
ahs rakiplikler ve hrslar yznden davann kazanlmas ile
kaybedilmesi oynak talihin kk bir cilvesine bal kaldn renmek
imdi bile tyler rpertici bir ey deil midir?
Mustafa Kemal'in, i kargaalklar arasnda umutsuzluu yenecek bir
lider olmak iin hep bildiimiz vasflar vard. Fakat Trkiye'yi kurtarmak
iin bir ordusu olmalyd. Sonunda komutanlk vasflarn gstermek
frsatn bulmalyd. Alaylarnn banda bilgili ve sanatl komutanlar,
frkalarnn banda kumandanlar, kolordu ve ordularnn banda
kumandanlar, nihayet hepsinin banda kendisi bulunmalyd.
Bu ordu, Ethem zerine yryten Birinci nn zaferi kazanlncaya
kadar sren be on kat' alma gnlerinin eseridir.
Kolay hret, g sanatn erefini daima kskanmtr. Bir kasabada
asileri temizliyen bir eteci karargh masasnn bandaki kurmay
bakan iin: ''Bu adam da kim?'' der. O adamn kalemi kurtulu zaferinin
pln taslaklarn hazrlamaktadr. Basknc ya bir alayl subay, yahut ona
yakn bir eydir. Hatta bu Atatrk'n sk sk:
- Simple soldat... diye elendii kltrsz, grsz, sanatsz ve ala
pala vurup krc bir kumandan da olabilir:
Sonra harp, kdemleri ve nizamname hiyerarilerini altst eder. Bir harbe
general giren emekli kar, yzba giren general kar. Harp, zek, irade
ve sanat talarn ileri sre sre, oyun tahtasnn stnde nihayet birka
ta kald grlr.
Fakat bu kader, kdem gururlarnn sonuna kadar hrslanmalarn
yattrmaz. ''Nutuk''un bu trl ahs hikyeleri iine dorusu hi girmek
istemiyordum. Bu hikyeleri, insan ve tabi de buluyordum.
Ancak Mustafa Kemal ayarnda bir svarinin, seferde, kendini diledii
konaa eritireceinden phe ettii atlara hatr iin binmesi akla gelir
ey midir?
Mustafa Kemal son derece hesap idi ve bir baar hesaps idi.
***
Birinci nn ile Kuvay- Milliye'nin babozuk devri son bulduktan, ordu
ve Meclis otoritesi kurulduktan sonra, Mustafa Kemal saray ve Bab- li
ile her trl pazarl kesti. Artk hakik devlet reisi idi.
stanbul'da Tevfik Paa hkmeti vardr. tilf devletleri Vahdettin ve
Damat Ferit tertipleriyle Anadolu'nun yklmyacan ve Sevres
Antlamasnn olduu gibi uygulanlmyacan anlamlardr. stanbul
dnr ki madem Yunanllar zayflamlardr, madem byk devletler zor
kullanabilecek hlde deildirler, ne olur, Mustafa Kemal de inadndan
vazgese, stanbul ve Ankara anlasalar, Sevres Antlamasn imdilik ne
kadar mmknse o kadar yumuatsalar, gerisini tarihin gidiine
braksak...
Nitekim bu frsat da kmtr. Byk devletler Londra'da Trkler ve
Yunanllarla bir arada konumak zere bir konferans toplamaya karar
vermilerdir. Osmanl delegeleri arasnda Ankara temsilcilerinin de
bulunmasn art komaktadrlar. Bir yanda Birinci nn, bir yanda
Londra konferans var. Herkesin iinde bir umut ve gnllerin ta iinde:
- Ah bir uzlasak, bitirsek... sesi.
Mustafa Kemal ise Misak- Mill der, ne Nuh ne Peygamber demez.
Sadrazam Tevfik Paa'ya aksi cevaplar verir. Trk Milletini yalnz Byk
Millet Meclisinin temsil ettiini syler ve Ankara delegelerinin stanbul
heyetine asla katlmyacaklarn bildirir. Tevfik Paa gibi vatann hayrn
isteyen ahsiyetler eer bir ey yapacaklarsa, Mustafa Kemal'e gre,
Vahideddin'den Byk Millet Meclisini tandn gsterir bir irade
almaldrlar. Tevfik Paa gerekten vatann hayrn isteyen bir ihtiyar
vezirdir ama, stanbul'da padiahn bir hkmeti kalmamak gibi ihtillci bir
fikir onun btn anlaylarna aykrdr. Misak- Mill'yi daha o ve
arkadalar phesiz bir ham hayal saymaktadrlar. Yunanl ve yabanc
ordular Trkiye'nin her yerinden ekilip gidecekler, zmir'i, stanbul'u,
Edirne'yi kaytsz artsz Byk Millet Meclisi hkmetine teslim
edecekler, Trkiye'nin kaytsz artsz bamszln tanyacaklar. Yoksa
ordularmzla dman topraklarndayz da onlara artlarmz m dikte
ediyorduk?
stanbul'dakilere ve Byk Millet Meclisinin yzde yz Mustafa Kemalci
olmyanlarna gre Anadolu ne Yunan ordusunu ve yabanc kt'alar
yurdumuzdan atabilir, ne de ngiliz donanmasn denizlerimizden
kovabilir. Memleket bir Enver'den teki Enver'e atmtr. Biri
imparatorluu harbe soktu, batrd, biri de naslsa elimize geen gzel
imknlar tehlikeye sokmaktadr.
Nasl m? Fakat bu gzel imknlar yaratan adam Ankara'dadr. Bu gzel
imknlar urunda halkn damarlarndan, oluktan su akar gibi, kan
akmtr. Antlamann maddelerinde birtakm tavizler ne demek? Tam ve
kesin bir mill kurtulu yolunda sonuna kadar irkilmeksizin yrmek
lzmdr.
Byk adam, kk adamdan bir yl daha uza grmezse bu sfata nasl
hak kazanabilir? Herkes 1921'in eiinde, byk stratej ve lider ise 1922
Austosunun son haftalarndadr:
- Ah bana inannz... Geri gideceiz, ileri gideceiz, fakat dman bize
boyun ediremez. Sonunda onu yeneceiz. Hrriyet denen eyi byle bir
zaferden baka bir temel stnde tutturamayz, diyordu.
stanbul'a byle diyor, dnp Byk Millet Meclisine byle diyordu. Belki
de ok defa kendisine yalnz kendisi inanyordu.
Mustafa Kemal artk zar atmyordu. Satran oynuyordu. Bu oyunun da,
bilmiyenlere seyri bile, yorgunluk verir.
Trl durumlar, frsatlar ve artlar pek iyi kollamasn ve kullanmasn
bildiinden, harp ve politika ilerini de kskvrak iradesine balamtr.
nde, gidip daima yerinde bulaca bir ordusu, arkada, gelip daima
kavuaca bir insanlar takm vardr. Fakat her gnk krs
kavgalarndan sonra:
- Canm efendim bu Meclis de nedir? zin veriniz, datalm, gibi
tekliflerde bulunan dar kafal gayretkelerden de, rpererek uzak durur.
Mustafa Kemal Meclissiz yaamay akl almyan bir yirminci asr lideridir.
Syler, inandrr, zora getirir, susturur, fakat Meclissiz yapamaz.
***
Londra konferansna giden Ankara heyetinin banda Bekir Sami Bey'in
bulunuu bir talihsizlik olmutur. Bekir Sami Bey ngiliz ve Fransz
nazrlariyle baz meseleler zerinde husus konumalarda kendiliinden
tavizlerde bulunmutur. Konferanstan bir ey kmyaca belliydi. Teklif
olunan antlama tadilleri pek sudan eylerdi. Fakat sonra Bekir Sami
Bey'in tavizlerini birer birer geri almak lzm geldi. Bekir Sami Bey bu
ikinci Avrupa yolculuunda tam bir Bab- li adam olmutur. Onun da
inanc, harbe devam etmenin bir felket olaca idi.
Konferanstan Yunanllar honut muydu? Hayr. tilf devletleri Anadolu ile
onun srtndan pazarlk etmek yolunda idiler. Ankara gibi, Atina'nn da
elindeki are, ordusunun zaferinden ibaretti.
Nitekim Yunanllar konferanstan umut keserek byk bir taarruza daha
getiler. Bu taarruzu da kinci nn zaferi durdurmutur.
Zafer stanbul'a gkten bir mjde gibi indi. Gazetelerin ilk sayfalar byk
resimler ve zafer edebiyat ile kaplanp bezendi. O srada, 8 Nisan 1921,
baz ukal gazeteciler zzet Paa'ya giderek nn zaferinin kendisi
Ankara'da iken hazrlad plnlarla kazanld rivayetinin doru olup
olmadn sormular. zzet Paa: ''Zaferde hibir hissem yok,'' dedikten
sonra ''smet bir dhidir,'' diyor. Ama daha sonra, Yunan ordular
birliklerimizi yenerek Sakarya'ya doru yrdkleri vakit, bu dhiye bir
mektup yazarak Ankara'da iken kendi dehasna inanmadklar iin
balarna gelen felkete amamalar lzm geldiini hatrlatacaktr.
Mustafa Kemal, yine o gnlerde, bir baka gazeteciye:
- Mill mukavemet bu hlini buluncaya kadar ka defa lmle gz gze
geldik, diyor.
stanbul da rahatsz. Gazetelerimizde yalnz Byk Millet Meclisi
hkmetinden bahsediyoruz. Hrriyet - ve - tilf gazetelere az
atrmyoruz.
Adalar'da ltarnalar, ''Zito, zito Venizelos'' arklar susmutur.
Haziranda ngiliz nazrlar, Trk - Yunan harbinde tarafsz kalacaklarn
iln etmiler, stanbul blgesine bir Yunan saldrs yaptrlmyaca iin
de teminat vermilerdir. Daha ileri giderek, Yunanllarn ii artk
mttefiklere emanet etmesi lzm geldiini sylemilerse de Yunanllar bu
teklifi reddettiler.
Fakat aramzda dmandan da dman var. Bab- li caddesinde, ah
Mustafa Kemal zaferi kazansa da kurtulsak, diyen milliyetiler, ah
Yunanllar u ordunun hakkndan gelseler de Mustafa Kemal'den ve
ttihatlardan kurtulsak, diye bekleen bozguncu ve hainlerle
karlayoruz. Verinlur Ermeni gazetesinin sahibi Zaven iki tarafl Trk
gazetelerini dolap haber szdrmaa bakarken:
- Anadolu'da Mustafa Kemal, stanbul'da Ali Kemal, asayi berkemal...
diye alay eder. Size bir stanbullu Trk'n o zamanki yazsndan bir fkra
alyorum: ''Hep oturuyorduk. Bir adama sorduk:
- Bu memlekette tekrar ttihat - ve - Terakki'nin mi, yoksa Yunanllarn m
hkmetmesini istersiniz?
Biltereddt:
- Yunanllarn! dedi.
Bunun zerine ev sahibi:
- Ben evimde byle bir sz sylenmesine tahamml edemem, diye
haykrd.''
Nihayet Temmuz scaklarnda Kral Kostantin zarn att. Umum
seferberlik yapmt. Pek cidd ngiliz yardm da gryordu. Bizim
ordumuz, taarruz edecek Yunanllarn te biri kadar bir eydi. Kral
ordulariyle Ankara'ya gidecek ve zaferini orada Mustafa Kemal'e dikte
edecekti.
Yine kara gnler geldi. lk arpmalarda ordumuzu yendiler. Eskiehir
dt. Rum gazetelerine gre artk hibir dayat imkn kalmamt.
Hrriyet - ve tilflarn da fikri bu idi. Saray, yeniden bir Damat Ferit
hkmeti kurmak iin Kral Kostantin'in Ankara'ya ayak basmasn
bekliyordu. O kara gnlerde ''Akam'' gazetesinde bir yaz yazmtm. Bu
yaz: ''Eskiehir de ehir olarak Bursa'dan kymetli deildi. Ordumuz bize
yeter!'' diye bitiyordu. Bykada vapuruna bindiim vakit, zafer ve sevin
gnlerinde glerek birbirlerine beni gsterenler, imdi ''Bu hain... te bu
hain...'' der gibi parmaklarn uzattktan sonra balarn eviriyorlard.
Ertesi gn gazetelerde:
- Babann mal m Eskiehir? diye balyan az dolusu kfrler kyordu.
Peyam- Sabah: ''Sivas'a ekileceiz de orada dayanacaz ha...
Heyhat!'' diyor, yazsn: ''Hamaset ve celdet neye yarar? Zavall Trk
kbet ricate mecbur deil mi?'' diye tamamlyordu.
Hill-i Ahmer'e kouyorduk. Balangtan beri buras bir vatansever oca
idi. Gizli Anadolu haberlerini hep oradakilerden alrdk. Hi kimsenin
azn bak amyordu. Fevzi Paa'ya ''Akam''dan bir telgraf ektik;
''Ordumuz manevra kabiliyetini muhafaza ediyor'' diye manasn
skemediimiz bir cevap geldi. Bilir sandklarmzdan sorduk, ''Her ey
bitmitir diyemez a...'' cevabn verdiler.
Yalnz Anadolu'dan geldiini duyup grtmz bir erkn- harp
miralay:
- Benim bildiim Mustafa Kemal, Anadolu'nun son tepesine kadar gider,
yine teslim olmaz, diyordu.
Son tepe... Son tepe... Ona da raz idik. Adalarda gene sabahlara kadar,
sarho kafilelerinin nne den ltarnalar, Trk kaplarnn eiinde
durup mar alyorlard. Rumlarn sokucu bir glleri vard. Ne gazete
aabiliyor, ne sokaa kmaya katlanyorduk. lk mtareke gnlerinden de
azgn, mark ve boucu bir hava idi.
- Acaba Londra konferansnda daha uysal m olmalydk?
- Sonunu getiremeyiz, azizim, sonunu getiremeyiz. Biz byleyiz, diyenler
oalmt.
Meclislerde: "Ben demedim mi idi"lerden geilmiyordu.
En cokun Anadolucular bile caymlard.
Mustafa Kemal... Btn fkeler, hakaretler ve kfrler onun stne doru
kprd gibi, son umutlar, bir trl cevab bulunmyan sualler de onun
stnde dmleniyordu.
Felkette idik. Tek sorumlu o idi. Acaba kurtulunca zafer erefini ona
verecek miydik?
***
Mustafa Kemal Karacahisar'daki kararghnda Garp Cephesi Komutan
ile durumun arln inceledikten sonra:
- Birliklerinizi toparlyarak dmanla kendi aranza byk bir mesafe
koymaya baknz. Dman slerinden uzaklatrmak iin Sakarya
dousuna kadar ekilebilirsiniz. ehirler brakmak halk efkrn sarsabilir.
Biz askerliimizi yapalm, der.
Byk sanat, soukkanl karar iradesiyle el ele vermitir. Ordu, nesi
kalm ve kurtarabilmise, datmamaa alarak gerilemeye devam
eder.
Meclis kaynamaktadr:
- Nerede o kahraman?
Mustafa Kemal'in dmanlar, Mustafa Kemal'i sormaktadr:
- Millet nereye gtrlmektedir? Ordu nereye gitmektedir? Bu facialarn
sorumlusu nerede? Onu cephenin banda grmek isteriz.
Eer Mustafa Kemal de bir yenilmeye urarsa ortada hibir otorite
kalmyacan dnen ve onun cepheye gitmesini doru bulmyan birka
arkada mstesna, dostu da dman da Mustafa Kemal'i ordunu bana
geirmek ister. Dostlar samimdirler. Mustafa Kemal'in askerlik dehasna
gvenmektedirler. Dmanlar ise, nasl olsa dn ve bozgun facialar
iinde onun da kaynayp gideceini ummaktadrlar.
Nihayet Mustafa Kemal, Bakomutanl kabul eder.
Meclistekiler:
- Hayr, hayr Bakomutanlk hakk Meclisindir. Bakomutan vekili
olabilirsiniz, derler.
Dmanlarnn oyununu sezen Mustafa Kemal, onlar kendi oyununa
getirmeyi bilir. Yalnz Bakomutan olmak deil, Bakomutan olduka
Meclisin yetkilerini kullanmak hakkn ister. Bu diktatrlk demektir.
Sakarya cephesi tutunmazsa, Mustafa Kemal mcadeleyi brakacak m?
Hayr. Ama Meclis onu brakabilir. Ne Ankara stne yryen Kral
Kostantin, ne de Meclisin iindeki hasmlar nasl bir zek ve karakter
kuvveti ile boy ltklerinin farknda deildirler.
Meclis, istedii sfat da, yetkileri de kendisine vermitir. Mustafa Kemal,
Bakomutan.
Bilhassa cephe gerisi iin pek kat' tedbirlere bavurur. Asker toplamak,
umutsuzluk yznden artan kaakl nlemek, ayaklanmalara frsat
vermemek iin stikll Mahkemeleri kurulur. Milletin varndan youndan
ordu ihtiyalarnn temin edilebilmesi iin bir sr emirler verir.
Hikyesini bir yerde okuyabileceiniz Sakarya Meydan Muharebesi, orta
Anadolu'nun barndan kopmutur. nde zaferlerine gvenen gururlu bir
kral ve ordusu, arkada bin trl fesat vardr. Rahmetli Necati ile beraber
Kastamonu stikll Mahkemesinde bulunan dostum Nebizade Hamdi'den
dinlemitim. Binlerce kandrlm, fesatlanm kaak toplayp cepheye
srmler:
- Yalnz bir kii idam ettik, o da onuncu defa kat iin... demiti.
Klksz kyafetsiz, yoksul ve biare halk, batan bir devletin yerine
geecek yeni bir Trk devletinin temellerini attklarn bilmeksizin, dii ile
trna ile urayordu. Bu, komutanlarn ve subaylarn erlerle omuz
omuza, kara namlu delii ve sng prlts nnde insan cesaretini tarife
ihtiya brakmadklar bir lm kalm boumas idi. Atndan inerken bir
kemii krlan Mustafa Kemal, glkle dorularak:
- Ya sen, ya ben... demiti.
Ya Kral Kostantin, ya o...
Eskiehir bozgunundan sonra dmanla temas keserek iki yz kilometre
geri ekilmi ve Sakarya cephesini kurmutuk. Bu cephe yz kilometre
geniliinde ve yirmi kilometre kadar derinliinde idi.
Ankara ve Meclisteki vatanseverler de, umutlarn pek zayflad gnlerde
bile, ehri brakp Anadolu iine gitmek tekliflerini reddetmilerdir.
Btn Trklerin kalpleri Sakarya cephesindedir. stanbul'un her soka bu
cephenin bir paras idi.
Ne kadar da uzun srmt bilseniz... Tarih kitaplarndan hangi gn
balayp hangi gn bittiini renerek bu uzunluu lemezsiniz. Sakarya
Harbinin her dakikas kendi bana bir ''zaman'', gelen, geldiini duyuran,
giden, gittiini duyuran bir zamand. Uyanklmzda, uykuda imi gibi
sryorduk. nk ben imdi stanbul'un bir kesinde bu satrlar,
Sakarya Savan kazandmz iin yazabiliyorum. Bu srada siz stanbul
denizini hl o zafer erefine seyrediyorsunuz.
Nihayet mjde eriti. Sayfalarmz Mustafa Kemal'in niformal resmiyle
kapladk. Bu resim, o gnlerde sancak gibi bir eydi.
Dil tutulur gibi, kalemlerimiz tutuluverdi. Hepimiz bir evk denizi iinde
lerimizden, yaslarmzdan, aclarmzdan ykanma dndk.
Sakarya Savann son gnlerine ait hatralarn Atatrk'n kendisinden
dinlemitim:
"Cephe Kurmay Bakan odama geldi. Kemiim krk olduu iin
yatyordum. Bana umutsuz bir sesle son raporlar okudu. Bu raporlara
gre dman taze kuvvetler alyordu. Raporlar ara sra kanatlanan
uamzn grleri idi. 'Bir daha oku!' dedim. Dikkatle dinledim. Raporu
veren, Yunan cephesinin bir kanadndan br kanadna giden (bu
sanatlarn adlarn hatrlyamyorum) kuvvetleri yeni kt'alar sanm
olduunu anlamakta gecikmedim. Bu aktarma ancak bir ekilme hareketi
olabilirdi. smet Paa'ya 'Zaferini tebrik ederim, paam!' dedim ve hemen
kar taarruz emri vermelerini syledim. Bir mddet sonra Genelkurmay
Bakan Fevzi Paa (akmak) odama geldi. Bir kolordu komutanndan
bahsederek: (Kemalettin Sami) 'Kendisini taarruza kaldramyoruz. Emri
doru bulmuyor. Sedye ile de olsa telefon bana kadar gel!' dedi. Gittim.
Telefonla bu komutana: 'Sen olmazsan yerine bir avu gnderir, taarruz
ettiririz' dedim. Biraz serte olan sesimi tanynca; 'Ya... Byle mi tensip
buyurdunuz, emredersiniz!' dedi."







Perde Arkas

Sakarya zaferi ile ''gazi ve mir'' Mustafa Kemal Paa tam otoritesini
elde etmitir. Biraz sonra Meclis'te ''Mdafaa-i Hukuk'' grubu ad ile kendi
partisini kuracaktr. Artk bir yeni devlet vardr. Onun banda bulunan
adam da Mustafa Kemal'dir. Bu olup bittiyi ilerine sindiremiyenler oktur
ve durmakszn bozgunculuk frsat arayacaklardr ama, Mustafa Kemal
eskisinden ok daha kolayca bu muhalefetleri nliyecektir. Asl byk kriz
atlatlmtr.
Ordunun kuruluu ile Sakarya zaferi arasndaki devir zerine bir hayli
hatra yazlmtr. Bu hatralar birbiri ile ve hepsi Atatrk'n nutku ile
atp durur. Atatrk smet Paa'y Ali Fuad Cebesoy'a ve Refet Bele'ye
kar tutmutur ve kendisine hakk olmad erefleri vermitir, iddias ileri
srlmtr. Tenkitilere gre nn soyad Atatrk'n bir kayrmasndan
ibarettir. Bu zaferler onun deildir. Ethem kuvvetlerinin kaldrlmas bile,
baz hatralarda, ona mal edilmez. Demokrasi devrinde nn zaferi tarih
kitaplarndan silinecek kadar ileri gidilmitir.
Gerilla devrine son vererek orduyu kurmak Atatrk'le smet Paa'nn
ortaklaa eseri olduuna phe edilemez. uras gerektir ki Atatrk,
birok yaknlar da Ethem'i tuttuklar iin son zamanlarda Kzm Paa
(zalp) komutas altnda Kuvay- Seyyare'ye bamszca bir durum
tanmakta bir saknca olmad fikrine yatmt. Ethem'in yanna giden
heyet Ktahya'dan dnerken Mustafa Kemal tarafndan smet Bey'e yle
bir ifre gelmi ve yaver kr Bey (Skmenser) tarafndan almtr:
''Merkezi Ktahya'da olmak zere Kzm zalp komutas altnda bir
tmeni Ethem kuvvetleri, teki de 61 inci tmen olmak zere Garp
Cephesi Komutanlna bal bir grup tekil ederek Ethem'le olan
anlamazln ortadan kalkabilecei dnlmektedir. Bu konuda ne
dndnzn bildirilmesi.'' smet Bey ksaca yaveri kr'y hemen
yola kard cevabn vermitir. kr Skmenser, Mustafa Kemal'le
grmesini yle anlatmaktadr: ''stasyonun hemen yan bandaki
kk binadaki odasnda beni kabul eden Mustafa Kemal Paa'ya,
Ethem ve kardei Tevfik'in isyanc durumlarn, gizli maksatlarn
akladktan sonra mill mcadelenin selmeti bu kuvvetleri ortadan
kaldrmakta olduunu ve garp cephesinin buna gc yeteceini, ayr grup
kurulmasnn byk mahzurlara yol aacan zaten 61 inci tmenin bir
alaynn Ktahya'da Ethem tarafndan silhlar alndn, tmen
Ktahya'ya gidince ayn hle uramas ihtimali bulunduunu ve bylece
garp cephesinin en ok gvendii bir kuvvetten ve komutandan (zzettin
allar) mahrum kalacan syledim. Mustafa Kemal Paa bir iki defa
u sualleri sordu: 'Garp cephesi kuvvetleri Ethem kuvvetlerini yenecek
gte midir ve buna gvenebilir miyiz?' Her defasnda msbet cevap
verdim. Tabi sylediklerimin hepsi smet Bey'den aldm direktif zerine
idi.''
smet nn'nn bir dzen ve kanun rejimi adam olduu sz gtrmez.
Fakat nn zaferleri zerindeki emir ve komuta pay zerinde
anlamazlk byktr. Kendi Kurmay Bakan Tevfik Bykl'nn ''nn
zaferlerini smet Paa m kazanmt?'' balkl uzun bir tenkit yazs harp
tarihi dosyalar iinde bulunsa gerek. Bir kopyesi bendedir. Bu tenkitlere
gre ''nn zaferlerinde smet Paa'nin hi hissesi yok gibidir.'' Bu
savalar birlikler banda bulunan pek kahraman komutanlar tarafndan
kazanlmtr. kinci nn'nn hikyesini son geceyi Ankara'da ziraat
mektebinde Atatrk'n yannda geiren eski bir bakandan yle
dinlemitim: ''Odann ortasnda bir masa. stnde bir harita. Mustafa
Kemal:
- Bir kadeh bir ey imek istiyorum, dedi.
Oturduk. Biraz sonra bir kurmay subay geldi:
- Haber kt... Sa kanadmz ekiliyormu, efendim, dedi.
'Meer szde Yunan svarileri istasyona girmiler. smet Bey geri ekilme
emri vermi. Kendisi ukurhisar'a doru yola km. Mustafa Kemal
Paa'nn ektii telgrafa yerinde kalan komutann verdii cevapta yle
deniyordu: 'Sol kanatta Nazm Bey dayanmaktadr. Sa kanat tutundu.
Biz de ne yapacamz bilmiyoruz.' Mustafa Kemal hemen smet Paa'y
buldurarak durumu haber verdi. O da yeniden kuvvetlerinin bana
dnd. te smet Paa'ya ektii o tarih telgraf bu gecenin sabahnda
yazlmtr.''
Tevfik Bykl'nn tenkit yazsna gre daha sonraki Ktahya, Eskiehir
bozgunu ise smet Paa'nn komuta yetersizliini bsbtn aa
vurmutur. Bykl ''Bu bozgun komutanlar Harp Divan'na gtrr''
diyordu.
Bu bozgunda ordu hemen hemen yok olmu gibi idi. Rahmetli Cevdet
Kerim'den dinlemitim: "Sakarya yolunda bir ky odas. smet Paa
uykuda. Kapnn nnde Tevfik (Bykl). Bizim tmenden de bir ey
kalmam ama, karargh yerinin neresi olacan anlamak iin gelmitim.
Tevfik:
- Her ey bitti. Ne umut kalmtr, ne bir ey... Bak ben sakal braktm.
Niyetim birka koyunluk bir sr ile Suriye'ye gemek. Sen de bann
aresine bak, der.
Mustafa Kemal Ankara'da bozgun haberini ald vakit pek fkeli idi.
Fakat soukkanlln taknarak cepheye geldi. smet Paa Mustafa
Kemal'e selm durur:
- Yapamyorum, der.
Mustafa Kemal daha nce Garp Cephesi Komutanlna Fevzi Paa'y
getirmeyi dnm, Fevzi Paa yannda kalmak istiyerek zr dilemiti.
Mustafa Kemal, smet Paa'ya:
- Yaparsn, yapacaksn, dedi.
Fakat, Tevfik Bykl'nn sylediine gre, ondan sonra da ne cephe
komutanlnda, ne sivil hizmetlerinde, sonuna kadar, smet Paa'y kendi
bana brakmamtr.
Bozgun srasnda Ankara'da Meclisin havas pek bozuktu. Kimsenin
azn bak amyordu. Mustafa Kemal grnte soukkanl olmakla
beraber geceleri uyuduu yoktu. Ziraat mektebindeki harita bandan
ayrlmyordu. Sabahleyin evine gittii vakit sadece ykanyor, sonra
hemen Meclise gidiyordu. Meclis ate stnde idi. Mustafa Kemal ieri
girdii vakit, eskisi gibi, herkesin gz onun stnde deildi. Homurtu ile
karland bile olurdu. Birok milletvekillerine gre uranlan bozgunun
gerek sorumluluu onun omuzlarnda idi. Odasnda ise biroklar ondan
haber almya gelir: ''Ordu manevra yapyor...'' cevabn alrd.
Yetmi bin askerden ancak otuz bin kadar Sakarya'nn dousuna
ekilmiti. Onlar da bitkin bir hlde idiler. Bereket Yunanllar
duraklamlard. Vekiller Heyeti ve Genelkurmay Bakan Fevzi Paa
(akmak) bir gn gizli oturum istedi. Rengi umu, trasz, kim bilir ka
gndr uykusuz, milletvekillerine:
''Arkadalar," dedi, "tarihi gnler yayoruz. Yunanllarn ok stn
kuvvetler yaptklar taarruza kar askerlerimiz kahramanca dvtler.
Ar kayplara uradk. Biz ehir ve blge harbi yapmyoruz. Hedefimiz
zaferdir. Ordumuz stratejik bakmdan en elverili yerde harbe devam
edecektir. Hkmetimiz adna Ankara'y bu hafta iinde boaltmya,
merkezi Kayseri'ye gtrmeye karar verdik. imdiden hazrla
balanmasn rica ediyoruz.''
Bir kyamettir koptu. Krsden inen kana idi. Milletvekilleri iki noktada
birleiyorlard:
1- Ankara'y harpsiz brakmamak,
2- Bozguna sebep olanlar iddetle cezalandrmak.
Fevzi Paa bozgun sorumluluunu stne almak zorunda kald. Krsye
gelerek:
- Stratejik komuta hatlarna gelince, Genelkurmay Bakan olarak
onlardan ben sorumluyum. Vereceiniz cezay imdiden kabul ediyorum,
dedi ve, ben lmden korkmam, milletin uruna seve seve ehit olmasn
bilirim, diyerek yerine oturdu.
Meclis cepheye bir heyet yollamya karar verdi. Heyet gitti geldi.
Ankara'da siperler kazlmak, cepheye asker yetitirmek iin her asker
alnma blgesine olaanst yetkilerle milletvekilleri gnderilmek gibi
tedbirlere bavuruldu.
Bu srada baz milletvekillerinin hatralarna Mustafa Kemal'i bakomutan
yapmak fikri geldi. Bunlar Meclise tekliflerini verdiler. Teklif zerine bir
gizli oturumda grmeler iki gn srd. Vatann son tepesine kadar
sava kararnda olan Mustafa Kemal herhangi bir arpmann dorudan
doruya sorumluluunu stne almak istemiyordu. ki gn sren
tartmalardan sonra Mustafa Kemal krsye geldi:
- Bu tekliften maksat nedir? dedi. Eer iin banda benim bulunmaklm
ise, esasen iin iindeyim. Durumu yakndan takip ediyorum.
Genelkurmay Bakan ile benim kararghmz Ankara'dadr. Lzm gelen
tedbirleri buradan alyoruz. Bu teklif beni Ankara'dan uzaklatrmaktan
baka mana tamaz.
fkeli idi. Baz arka niyetli kimselerin maksad onu ypratma frsat
aramakt ama, teklif sahipleri Sakarya zaferinin ancak onun cephe
banda bulunmas ile mmkn olaca inancnda idiler. Bunun zerine
Mustafa Kemal, Meclisin btn yetkileri ay mddetle kendisine
verilmek art ile, Bakomutanl kabul edeceini bildiren bir takrir verdi.
Yeniden bir kaynama. Sz alan alana. ki gn de bu tartma devam etti.
Bunun zerine Mustafa Kemal Sakarya'da bir bozgun olsa da durumu
elinde tutabilmesine elverili yetki ile 5 Austos 1921'de Bakomutanla
geldi.
Mustafa Kemal cepheye gider gitmez daha nce alnan tedbirde
deiiklikler yapt. Sava pek g artlar iinde, pek etin olmutur. Bu bir
subaylar sava idi. Eski Afyon Milletvekili Ali Takapl'dan dinlemitim.
Yedek subay olarak umum kararghta iken, bir sabah erkenden Mustafa
Kemal'i kyn sokanda dolarken grr. Mustafa Kemal kendisine:
- Yahu Ali Bey neden kaamz ok. Gnde ne kadar? diye sorar.
- Bin kadar efendim.
- Geriden cepheye gelen ne kadar?
- Sekiz yz kadar...
Mustafa Kemal yle bir hesap yaparak:
- On be gnde iki bin be yz... Pek fark etmez, der.
Bir defa smet Paa'y telefonla aryan Yusuf zzet Paa, Mustafa
Kemal'le grmek istediini syler. Telefonu Mustafa Kemal'e verirler:
- Beni aramsnz, buyurun.
- Gizli emirlerinizi bildirmediniz. Yani geri ekilme lzm geldii vakit
istikametiniz ne olacaktr?
Pek kzan Mustafa Kemal, daha savaa girmeden kamay dnen bu
komutana:
- Paa, paa, gizli emrim senin kemiklerinin orada gmlmesidir, der.
''Hatt- mdafaa yoktur, sath- mdafaa vardr,'' emrini Yusuf zzet
Paa'nn kendisi ile bu grmesinden sonra vermitir.
Sava srasnda dman, hatlarmzda tehlikeli bir gedik am,
geniletiyordu. Bu gedik hemen kapatlmal, dman sng hcumu ile
geri evrilmeli idi. htiyat kuvvetlerinin hemen oraya gnderilmesini istedi.
htiyat kuvvetimiz kalmad cevabn verdiler. Yalnz Giresunlu Osman
Aa'nn etesi vard. Onlarn da sngleri yoktu. ''Sngleri yoksa
bellerinde baklar vardr, dman zerine atlacaklar, onu eski yerine
kovacaklardr'' dedi. Bu kahraman ocuklar eri baklar ile Yunanllar
eski yerlerine kadar srmlerdir.
Bir defasnda Fevzi Paa'nn ne yaptn sordu:
- Kur'an okuyor, efendim, dediler.
- arn!
Geldiinde dedi ki:
- Efendim bir komutan ihtiyatlar ile harp eder. Bir tek nefer ihtiyatm yok.
htiyatmz senin itibarndan ibaret. Onun korunmas iin Kur'an
okumaktan baka ne yapabilirim?
***
Sakarya'dan dnmde ankaya'da:
- Ben galiba en iyi gene u askerlii yapabiliyorum, demiti. Bu savata
iki ey buldum. Daha iyi atlmak iin ekilmeler yaptm srada, srt vere
vere ta Ankara kaplarna geleceimizi gz nnde tutarak, bu hat da
elden giderse hangi hatt savunacaz, diye benden zlerek soran bir
komutana, 'Vatan korumakta hatt- mdafaa yoktur, sath- mdafaa
vardr. Bu sath batan baa vatann btn yzdr. Vatan sath en son
kayasna kadar dmanla bouularak mdafaa edilecektir,' cevabn
vermitim. Bu forml bir gndelik emirle btn orduya bildirdim. kincisi
de bana Sakarya'da gelen u dncedir: Hibir zafer gaye deildir. Zafer
ancak kendisinden daha byk bir gayeyi elde etmek iin gereken en
belli bal vastadr. Gaye, fikirdir. Zaferin, bir fikri kazandrd kadar
deeri vardr. Bir fikri kazandrmaya yaramyan zafer kalamaz. Her
byk meydan savandan sonra yeni bir lem domaldr. Yoksa bal
bana zafer bouna bir aba olur.
Kendisine Napolyon'un:
- Programnz nedir? sorusuna:
- Ben yrrm. Programm kendiliinden kar, dedii hatrlatlmas
zerine:
- Ama o trl giden sonunda ban Saint-Helen kayalarna arpar,
cevabn vermitir.
***
Ankara'da Fransz delegeleri ile ukurova anlamasn yapacak, bylece
Ankara hkmeti byk devletlerden biri tarafndan tannm olacaktr.
Sakarya zaferi yeni Trk devletinin belli bal temel tadr. Mustafa
Kemal Mecliste Mdafaa-i Hukuk ad altnda kendi partisini kurarak,
Meclis kargaaln nliyecek, rakipsiz liderlii ile btn ynetimi eline
alm olacaktr.










Sakarya'dan Sonra

1921 Eyllndeyiz. Hatralarmn iinden sizinle beraber 1918 Eyllnde
yola kmtk. Aradan otuz be ay geti. Dile kolay. Bir imparatorluun
yklndan, Sakarya'nn dousunda nihayet bugnk Trkiye'nin
temelleri atlncaya kadar geen otuz be ay ka ile ve mihnet yl
arlnda idi, yaamyan bilmez.
Bugnk Trkiye'nin douu szn kullanmak iin teki Austosu
beklemiyorum. nk biz Sakarya zaferi ile artk kurtulacamza
inanmtk. Avrupa devletleri iin dahi bakent stanbul deil, Ankara idi.
lk nce Fransa geldi, yeni Trkiye ile Ankara tilfnamesini imzalad.
Kilikya davasn hallettik. O Fransa ki, 1919'da Sivas dahi onun nfuz
blgesinde idi.
Geri zafere hemen hemen bir yl daha var. Fakat stanbul mtareke
devrinin bu yl uzun boylu anlatlmaya demez. Trkler artk ya
stanbul'daki halife ve padiahn, ya Ankara'daki Mustafa Kemal'in
yanndadrlar. gal kuvvetleri ile ibirlii etmi olanlarn talii de Tanr'ya
kalmtr. Herkes biliyor ki, Sakarya'dan sonra Sevres Antlamas
yryemez. Fakat Mustafa Kemal tam bir zafer kazanp Misak- Mill
Trkiyesini kurabilir mi? imdi tam kelimenin yeri geldi, Kemalistlere gre
ya evet, ya belki. Yunanllar gibi, Mustafa Kemal'den de kurtulmay
dnenlere gre ya hayr, ya inallah hayr.
1921'in baz hdiseleri stnde durarak ve mtarekenin son bir iki
tablosunu izerek zmir'de Birinci Kordon stndeki evinde Gazi ve Mir
Mustafa Kemal Paa ile bulumak iin bir Fransz vapuruna binip
stanbul'dan ayrlacaz.
***
Fransa ve talya gibi, Lenin Rusyas da Ankara'ya sokulmaktadr. Balca
ihtillcilerden General Franze bu yl Ankara'ya geldi. Bu geliin eski
deyimi ile, bir "istikaf" olduuna phe yoktu. Meclisteki nutuklarnn
birkanda ve baz bildirilerinde "kapitalizm ve emperyalizm"e ka
savatn syliyen Mustafa Kemal Moskova iin de bilmece idi.
Bu ziyaretin hikyelerini sonradan dinlemitim. Mustafa Kemal General
Franze'yi kendisine ve davasna sndrmak iin pek scak davranmtr.
Ge vakitlere kadar birlikte yemiler, imiler ve kucaklamlardr.
General Franze Trkiye'den dnd vakit Tiflis gazetecilerine demiti ki:
- Ankara bizi dmanca deil, fakat ihtiyatl kabul etti. Ben her eyi
grdm. Trkiye tarafndan bize bir saldr tehlikesi yok. Daha ileri
giderek derim ki hibir Trk hkmeti Trk milletini byle bir saldrya
srkleyemez. Ankara'da mstebit bir hkmet yoktur. Demokrasiye
doru gitmek istidadnda bir hkmet var.
Sonra Ankara'daki dostlarna hitap ederek diyor ki: "Ankara'y da
kaybetseniz, istediiniz kadar ekiliniz, arkanz Rusya'ya dayaynz ve
harbe devam ediniz."
Mustafa Kemal de i pheleri gidermek iin yle demiti: "Bizde
komnizm olamaz. Son zamanlarda kurulan partiler bunu anlyarak
dalmlardr."
Ankara'da komnist yoktu. Fakat tek dostluk gsteren, yardm eden,
dou illeri meselesini halleden Lenin Rusyasnn herkes dostu idi.
Kemalistin bamszlk fikri tertemiz, przsz, tavizsiz Trk ve
Trkiyeci idi. Mustafa Kemal, daha sonra misallerini greceiniz zere,
kafaca nasl deta ark sznden tiksinecek kadar bir Batl ve Bat
medeniyetisi ise "Xnophobe = ecnebi-sevmez" denecek kadar da
Frenklikten uzakt. arkl ve mteassplar gibi, tatl su Frenklerinin de
dman idi. O mizaa, ahlka hrriyetiden baka bir ey olamazd.
Milliyetiliinin bir nitelii, kibir sertliinde bir gururdur.
Btn sava yllarnda Mustafa Kemal, ne cumhuriyetilikten, ne
garplktan, ne devrimcilikten bahsetmitir. Gericilik her tarafta idi.
Hocalar ve eriatlk kkrtcl e blnmt: Bir ksm stanbul'da
halife ile beraber, bir ksm da ngiliz ve Yunanllarn emrinde idi. Fakat
hepsinin ortaklaa dman, ta Tanzimat'a kadar, topyekn "Batlama"
davas idi.
Devlet ker kmez stanbul'da hemen seslerini duyurmulard. Tabi ilk
admda kadn ve "tesettr" ve er'iye mahkemeleri meselesini ortaya
attlar. Bu mahkemeleri yeniden meihat binas atlar altna gtrmek
iin kurulan komisyonun raporu yle balyordu: "Bir asrdan beri ilesini
ektiimiz dl'slahat...", yani daha ilk kelimede Tanzimat'tan beri devam
eden yeni nizam, veba gibi bir hastalkt: "Avrupa'da ihtilf milleri
aristokrat, burjuva ve demokrat gibi tabakat- itimaiye arasnda sa'y-i
beerle alamyacak uurumlar olup bizde ise bir kyl nazr
olabileceinden" devrimlere hi lzum yoktu.
Bir ahlak komisyonu da bilhassa kadna kar harekete geti. Ramazan
akam Direkleraras'nda dolarken, yan sokaklarda sngl askerler
grmtm. Bunlarn grevi, caddeye arafl peeli de olsa kadn
sokmamakt. eriat Tevhid-i Efkr, siyasette Anadolucu iken, kadn ak
sakllna dikkat etmedii iin gnar polise hcum etmekte idi.
Mustafa Kemal'i ve onunla beraber olanlar "tekfir" eden fetvalar stanbul
hocalar vermilerdir.
stanbul Tanzimat'a doru, Anadolu ise Tanzimat'tan geriye doru
yuvarlanp gidiyordu. Byk Millet Meclisinde bir hoca milletvekili,
Tekilt- Esasiye Kanunu'nda Byk Millet Meclisinin kanun koymak
hakk bahis konusu edildii srada, krsye km, Tanr'nn kitab
dururken kanun koymak iddiasnda bulunan bir Mecliste ye
kalamyacan syleyerek memleketine dnmt. Mekteplerden resim
dersi kaldrlyor, Anadolu'da alabildiine medrese alyordu. Men-i
Mskirat Kanunu'nun tartmas srasnda iki hoca Meclisin sokaa doru
penceresini aarak:
- Ey mmet-i Muhammed, din elden gidiyor, diye avaz avaz
haykrmlard.
Mustafa Kemal'siz bir Anadolu zaferinin, o Meclis ve memleket havas
iinde yeni devlete nasl bir karakter verecei asla belli deildi. Mustafa
Kemal, savan, gayesi makam- mukaddes-i hilfeti kurtarmak olduunu
sk sk tekrarlamak zorunda kalrd. Dehann sabr niteliine en iyi misal,
byk liderin gericilie kar yllar sren sessiz ve uysal katlandr.
stanbul, Ankara gericilii ve dmanla birlik gericiler hepsi bir tek
programn stnde idiler. Padiah ve halife de, Mustafa Kemal de,
Yunanllar da kazansa, Trkiye'de Garplk nizam davasn kknden
kazmak olan bir program yrmeliydi. Yazk ki, bu program, bugnk
gericinin de elindedir. Bugnk gericilik de, btn siyas partiler arasnda
saflarn tutmutur. Yalnz onlar bir program peindedirler.
Mustafa Kemal zaferi bir eline geirse, hemen geriye dnerek klcn
gericiliin tepesine indirecekti. Fakat onu, ister istemez, bann stnde
tar grnmek lzmd. Yalnz Tekilt- Esasiye ve hilfet messesesine
dair hocalarn koymak istedikleri teminat bin dereden su getirerek
atlatmaya muvaffak oluyordu. Hasmlar Mustafa Kemal'den nasl
kurtulacaklarn dndkleri gibi, hocalar da tam bir eriat nizam
kurmak iin bin bir tertip arkasnda idiler.
Artk stanbul'da yeni hibir ey yoktur. Son Bizans imparatoru gibi,
Osmanl padiahnn da hkm stanbul ehri surlarnn kaplarna kadar
geiyor. Bu hkm de kime kar? ngiliz polis bir gn trafik nizamlarna
aykr hareket etmitir, diye sadaret otomobilini evirip karargha kadar
gtrd: Sadrazam iinde idi. Dolmabahe Boazii kylarnda hl bir
saray ise de iindeki saltanat snp gitmitir. Vahideddin, Afrika
smrgelerindeki bir emiri veya sultan andrmaktadr. Kaplarndan
kk rtbeli bir igal subay yrek oynatarak girer, acaba bir mjdesi mi,
bir kara haberi mi vardr? Beikta kylar karsnda demirliyen zrhllar,
imdi, bu sarayn nbetisidirler. Umut, onlardadr. Sarayn btn
mavirleri derler ki, Yunan ordusu mstahkem hatlar arkasndadr. Trk
ordusu mmkn deil bu hatlar skemez. Er ge Ankara da ngilizlerle
bir uzlama yolu arayacaktr: "Hi ngilizler efendimizi brakrlar m?"
Doru, brakmyacaklar ama, birlikte gtreceklerdir. Vahideddin, ceddi
kinci Mehmed'in fethettii ehri son defa, penceresinin karsndaki
zrhlnn gvertesinden seyredecek. Balta Liman'ndaki yalsnn rutubetli
lo odalarnda kinlerini ve hnlarn kemiren Damat Ferit, kendini
rye brakmtr. Krt Mustafa Badat'ta! Ankara'dan, ikide bir, idam
mahkmunun sesi geliyor: Mir ve Gazi Mustafa Kemal Paa! Ne
mirlik fermannda padiahn mhr, ne de gazilik menurunda turas
var.
Sarayclarn son avuntusu da bu: "Hi Trk ordusunun taarruz sava
yapt grlm mdr? Bu ordu yalnz savunmaya yarar. ki ordu da
kar karya yllarca beklemez ya, elbette ortalama bir bar olacaktr."
Mustafa Kemal'in Millet Meclisindeki hasmlar, Sakarya zaferinin sevinci
sour soumaz, gene meseleler karmaya koyulmulardr. Efendim ayn
adam hem Bakomutan hem Millet Meclisi Reisi nasl olabilir? Ya
cephede, ya Ankara'da bulunmal deil midir? Ya ordu? Taarruz edecek
midir? Mustafa Kemal'in Byk Millet Meclisindeki muhalifleri de, saray
ve Bab- li mavirleri gibi Trk ordusunun taarruz edemiyecei
fikrindedirler. Yalnz Yunan m var? Yunann arkasnda ngiliz var. Biz
muharebe ile bu iin iinden nasl karz? Bir uzlama aresi aramal ve
bulmal deil miyiz?
te bu sralarda Mustafa Kemal mill kurtulu davasnn balca
tehlikelerinden birini daha atlatmtr: tilf devletlerinin Hariciye nazrlar
toplanarak Trkiye ve Yunan hkmetlerine mtareke teklif ettiler.
Yunanllar, bu teklifi hemen kabul etmilerdir. Mustafa Kemal dorudan
doruya ret cevab vermenin ne kadar aykr olacan dnd iin,
hkmete bir kar teklif hazrlatmtr. Teklifin esas, drt ay iinde btn
igal altndaki topraklarmzn boaltlmas idi. Bu teklif, ister istemez ret
mahiyeti almtr.
Vaktiyle smet Paa'dan dinlediime gre, Mustafa Kemal en korkulu
gnlerini bu mtareke teklifi srasnda geirmitir. Biz savala iin iinden
kamayz, bir uzlama yolu bulmalyz propagandas cephe gerisini iyice
sarmt. Fakat en kts cephe maneviyatnn sarslmas idi. Mustafa
Kemal, karargh karargh, komutan komutan dolaarak, mtareke
teklifinin bir oyun olduunu ve Yunanllara kar zafer kazanacamzdan
artk hi kimsenin phesi kalmadn gsterdiini, tandklarna
tanmadklarna inandrmaya uramtr. Komutanlardan biri:
- Nasl, nasl? Mtareke teklifini kabul etmediniz mi? diye haykrmt.
Mtareke teklifini kabul etmemek cinayetini nasl oldu da ilediniz,
dememek iin kendini pek g tutmu olmalyd. Mustafa Kemal hi
tnmakszn ona da delillerini saym ve kararghtan ktktan sonra smet
Paa'ya dnerek:
- Ben bu adamn bir kalpazan olduunu sana sylemez miydim? demiti.
Byk grlt biraz daha sonra Bakomutanlk Kanunu'nun
yenilenmesinde koptu. Muhiddin Baha Pars anlatmt:
- Bir yanda Mustafa Kemal ve yanndakiler, bir yanda Ziya Hurit (sonra
suikasttan idam edilmitir) ve btn arkadalar, elleri ceplerinde ve
tabancalarnda birbirlerine kar yrrken, Mustafa Kemal'i o gn
ldrecekler sanmtk.
Mustafa Kemal Bakomutanlktan dm gibiydi. Kendisinin Meclis'e
kar iki dikta jesti vardr. Biri bu meselede olmutur:
- Bu dakikada ordu komutanszdr. Eer ben komuta etmekte devam
ediyorsam, kanunsuz komuta ediyorum. Yerine konmaz bir felketi
karlamak zorundaym. Dman karsnda ordu, basz braklmaz.
Onun iin brakmadm, brakamam, brakmayacam, demiti.
Meclis istese de istemese de ordularnn bakomutan olarak grevine
devam edecekti.
Ordu hazrlklarn bitirmek zere idi. Mustafa Kemal daha Haziran
ortasnda taarruza karar vermiti.
Taarruz bir yldrm gibi inecekti. Cr'etin sanat kadar yer almakta olduu
pln, son dakikaya kadar gizli kalmalyd.
Mustafa Kemal'in azim, karar ve irade kuvvetini, 1922 Austosunun son
haftasndan iki ay nce sahneden ekiniz. Bugnk Trkiye gene bu
Trkiye olmazd. Onun iindir ki bir defasnda hasmlar ile, ahslara m
dayanlmaldr, yoksa yalnz millet mi vardr, gibi sk sk geri tepen bir
tartmada:
- Adamlar vardr, adam vardr, adam! diye haykrmt.
Yapmakta olduu eyin deerini iyice bilirdi. Tevazuunun stne fazla
varmaya gelmezdi.








Zafer

Trkler 1071'de Malazgirt Sava'n kazandktan ksa bir mddet sonra,
znik taraflarnda Trke konuuluyordu. Meydan savalarnda devletler
batar, devletler doar. Bir meydan muharebesinin takvimdeki tarihi, baz
defa, yeni bir devletin tarihteki balangcdr.
1914'teki Osmanl mparatorluu, kapitlsyon rejimi altnda bir yar
smrge idi. Eer 1918'de Birinci Dnya Harbini kazanm olanlar bu
imparatorluu affetmi olsaydlar, "Dile bizden ne dilersin," deseydiler,
eskisi gibi kalmaktan baka bir ey bekliyebilir miydi? Hlbuki mill
kurtulu savandan, Lausanne'da ngiltere kadar bamsz bir yeni
Trkiye dodu.
Bu yeni Trkiye iki meydan savann eseridir. Biri, 1921 Austosunda
Sakarya Nehri boyunca, ikincisi 1922 Austosunda Afyon cephesinde
verilmitir. kisinde de Trk ordularnn Bakomutan Mustafa Kemal idi.
Nitekim askerlik tarihinde ikinci kesin arpmann ad "Bakomutan
Meydan Muharebesi"dir.
***
Mecliste hava bozuktu. Ordunun bir saldr harbi veremiyecei fikri byk
ounlukta idi. ngilizler de artk yumuam olduu iin Anadolu'yu
boaltmak esas zerinden grme yaplmal idi. in iinde stanbul'la
birlemek, Mustafa Kemal'den kurtulmak fikrinin de byk pay vardr.
Saldr harbi verilmeli idi.
Garp (Bat) Cephesi Komutanl saldr harbi yapamayacamz
inancnda idi. Cephenin haber kayna stanbul'du. stanbul'dan gelen
haberlere gre Yunan cephesinde, madd manev, her ey yerinde idi.
Genelkurmayn Rus kaymakamlarndan rendiine gre Yunan
Bakomutan Hac Anesti ordunun Anadolu ortasnda durumunu kt
buluyordu. Menemen Boaz'ndaki Milne hattna ekilmeli, Trakya'daki
birliklerle stanbul igal edilerek Ankara zerine bask yaplmal idi.
Franszlar stanbul'un igali fikrini reddetmilerdi. Mustafa Kemal'e gre
saldrnn sras idi.
ileri Bakanna gre Karadeniz kylarndan Ankara evresine kadar
hemen her blgede gvenlik bozuktur. Gelir, Mustafa Kemal'e raporlar
okur. Daha geen gn nebolu'dan gelen kamyon yolcular Ankara'nn on
be kilometre tesinde soyulmulardr.
Mill Savunma Bakanna gre gnn birinde herhangi bir hareket emri
verilecek olsa ordunun yrmek iin pabucu yoktur. Silh kay yoktur.
Bunlar edinmek iin hemen hi olmazsa alt yz bin lira lzmdr.
Maliye Vekiline gre kasada on para kalmamtr. Yaknlarda vergi
toplamak da imknszdr.
Meclisteki muhaliflerine gre, milletvekilleri aldatlmaktadr. nk o da
biliyor ki ordu yryemez.
Hindistan'dan Mustafa Kemal'e gelen bir para vard. Mustafa Kemal son
ihtiyalarn karlanmas iin bu paray hkmet emrine verdi. imdi
saldrya geilmek iin son kararlar almak sras idi. Yanna Genelkurmay
Bakann alarak garp cephesi kararghna hareket etti.
Ordu komutanlarndan biri Yakup evki Paa idi. kinci Ordu Komutan Ali
hsan Paa, cephane komutanna kar entrikac davranlarndan ve
ordu iinde blclk yaptndan, geri alnmt. Yerini Ali Fuad Paa'ya
teklif etmi, "Ben cephe komutanl yaptm," diye reddetmiti. Refet
Paa'ya teklif etmi, "nemli bir ey mi olacak?" "Evet olacak," "Ben
sanmyorum, olaca zaman dnrm," demiti. Ordu komutanln
Nureddin Paa'ya verdi.
ay'da toplanlmt. Fevzi akmak saldr plnn aklamtr. smet
Paa saldrya kar. Yakup evki Paa, milletin varn younu zar gibi
atmann tarihe cinayet saylacan syler. Mustafa Kemal:
- Milletin var you bundan m ibarettir, paam?
- Evet!
- O hlde kesin sonucu bununla almak zorundayz.
Kolordu Komutan Kemalettin Sami Paa bizim geri tekiltnn dman
yirmi kilometreden fazla kovalayamayacan syler. Mustafa Kemal:
- Bizim geri tekiltmz dman yirmi kilometreden fazla kovalayamaz
m?
- Hayr paam!
- Demek dman yirmi kilometre iinde yok etmek zorundayz. kinci
Ordu Komutan Nureddin Paa ise henz cepheye yeni geldiinden bir
fikri olmad cevabn verir.
Bu arada, belki ikisi arasndaki bir tertip eseri olarak, Fevzi Paa:
- Mademki ordunun bana gveni yok, ben ekiliyorum, diye istifasn verir.
Mustafa Kemal de Genelkurmay Bakan ekildiine gre kendisinin de
komutanlk grevinde kalamyacan bildirir. Tela den smet Paa:
- Efendim bize fikrimizi sordunuz, syledik. Yoksa hepimiz emrinizdeyiz,
ne yolda isterseniz yle hareket ederiz, der.
Saldrya karar verilmitir.
Atatrk, Ankara'da vekiller heyetini toplyarak saldr kararna onlar da
katt.
Yunanllarn cephede 120.000, geride 30.000 askerleri vard. Bizim ordu
105.000 kii. Topumuz Yunannkinden eksik, svarimiz daha fazla idi.
24 Austos sabah Ankara'dan hareket etti. Afyon gneyindeki uhut
kasabasnda geceyi geirdi. 25-26 gecesi Kocatepe'nin hemen
gneyindeki dere iine Bakomutanlk kararghna geldi. afakla beraber
saldr emrini verdi.
Ankara'dan hareket edecei gnn akamn Keiren'de yakn adamlar
ile geirmiti. Ayrld zaman bir hayli yorgundu. Yanndakilere:
- Taarruz haberini alnca hesap ediniz. On beinci gn zmir'deyiz,
demiti.
Acaba ikinin tesiri mi idi? Arkasndan hafife gltler bile... zmir'den
dnnde karlayclar arasnda o gece beraber bulunduklarndan bir
ikisini grnce:
- Bir gn yanlmm, dedi, ama kusur bende deil, dmanda!
zmir'e taarruzun on drdnc gn girmiti.
Cepheye geldii zaman raporlar dinledi. Kt'alar yerlerine varmlard.
Sordu:
- Dmanda bir sezinti var m?
- Aldmz raporlara gre henz yok.
- Baskn muvaffak olmutur, dedi.
Ve mehur Fransz generalinin kelimesi gibi yazya geemiyecek bir sz
savurdu.
Kocatepe'de, bir ar dncenin ebed heykelini andran fotorafn gz
nne getiriyor musunuz? Mustafa Kemal 26 Austos sabah orduyu
saldrya srmtr.
Balarn atee, taa ve elie arpa arpa kan kpren Trk
kahramanlnn dnen, arayan, bulan, gsteren, bazan bir ''evet'' ile
bir ''hayr''na vatan talii balanan badr o! Akp giden sular gibi, boanp
giden mill kaderler byle bir set bulursa durur. Bu mill kahraman denen
adamdr. Dan eteklerinde den halk ve tepenin stndeki zafer
yaratcs, o sabah ikisi birbirine ne kadar lyk idiler.
Fakat taarruz skmeli idi. Arkasndan btn afaklar skecek Mustafa
Kemal bu anlarnda sert, yaln, kalbi ve siniri aransa bulunmaz bir
iradeden ibarettir. Tam zamannda emrini yerine getiremedii iin pek
sevdii bir tmen kumandan intihar eder. Mustafa Kemal, vah vah,
demez. Azndan ar bir kelime kar. Bouna da lmtr. nk biraz
sonra tmeni vazifesini yapmtr. Canna kymak, velev onun uruna
canna kymak! Ne kar bundan? Mustafa Kemal, kendisine verdii sz
uruna len bu sevgili arkadann, kanlar iindeki hayaletini grmek,
''Yazk oldu ocua...'' demek iin bile afaklarn tesindeki bir gn
bekliyecektir.
***
Uak'ta esir Bakomutan Trikopis'le General Denis'i karsna getirdikleri
zaman, kendisi de bu kadar kolay ve abuk zaferin merak iinde idi.
Onlar dosta yanna ald ve meslektaa konutu. General, bir ucu
Afyon Karahisar'da, br ucu Ktahya'da bulunan bir Trk ilerleyiinin bir
anda kesinleerek hzla daraldn, etraflarn git gide genlemesine
kapladn ve sonunda kendilerini bir dan eteine doru srdn
syledi!
- Byle bir eyin olacan anladnz m?
Trikopis taarruzunun son dakikaya kadar iyi gizlenebilmi olduunu itiraf
etti. Kendisinin yksek yaylada tedbirler alnmakszn barnlamyacan
yksek makamlara anlatamadn syledi. Ordularn kuatan gen
darala darala yle bir kerteye gelmiti ki bir yamacn eteine dalmlard:
- O zamana kadar toplarmz az ok kullanarak geri ekiliyorduk. Fakat
srtmz o yamaca dayatldktan sonra kprdamaklmza imkn
kalmamt. O srada iliyemez bir darla geldik. Ancak ellerimizdeki
tfekleri kullanabiliyorduk. Sonunda bir an geldi ki tfeklerin bile
iliyemedii bir darla drldk. Sngler parlamya balad. Arkamz,
nmz, her yanmz sng! Bylece artk i bitmiti! Atm bile
bulamyordum. Yaya olarak ormanlar iine dtk.
Sonra sordu:
- Siz bu harbi nereden idare ediyordunuz?
- te tam o snglerin parladn sylediiniz yerde askerlerin yannda
idim.
- Harp byle kazanlr. Yoksa be yz elli kilometre uzakta, durum gzle
grlp hkm verilmeksizin, bir harita zerinde pergelle llerek yattan
idare edilmez, dedi.
***
Sakarya'da 3282 l ve 13618 yaral vermitik. Byk saldr harbi bize
2542 l ve 9977 yaralya mal olmutur.
***
Bu zafer Millet Meclisine, hkmete, ordu komutanlarna ramen
Bakomutan Mustafa Kemal tarafndan kazanlmtr.
***
Bu tarih gnlere bir de stanbul'dan bakalm:
Gazeteye geldiim vakit, Anadolu'nun birdenbire kapandn sylediler.
stanbul ve Trkiye'nin igal altndaki kyleriyle, memleketin br ksm
arasnda hibir temas yapmaya imkn yoktu. Aradan 30 yl geti. O
sabahki heyecanmn, imdi bile gnlm rperttiini duyuyorum.
- Acaba Yunanllar m taarruza getiler?
- Belki de bizimkiler...
Tarihte hibir perde, kadar ar bir kader srr stne inmemitir. Ne
Rumca ve Ermenice gazetelerde, ne ngiliz veya Fransz az
konuanlarn szlerinde merak giderici bir yaynt bile yoktu.
- Canm, biz taarruz edebilir miyiz? Daha geenlerde Fethi Bey mtareke
aramak iin Londra'ya gitti. Ummam ki byle bir delilik yapalm.
- htimal ne cepheyi ve ne de cephe gerisini tutamaz hle geldikleri iin
bir son are aramlardr.
Hepimiz Mustafa Kemal'in dehsna inanrdk. Onun her eyi, vara
olduu kadar, yoka da evirecek bir zar atamyacan biliyorduk.
Fakat nasl haber almal idi?
Btn gnmz, deta merak sancs iinde geti. Yalnz yemekten deil,
dnmekten kesilmitik. Zrhllar ile, tmenleri ve alaylar ile Birinci
Dnya Harbi dmanlarnn zaferi, hl stanbul'un sularnda ve
sokaklarnda idi. Bir tek umut, bir avu askerde ve Mustafa Kemal denen
bir isimdedir. Kapkara perdenin arkasnda yalnz onlarn yaklap
uzaklaan hayaletlerini sezinliyoruz.
Nihayet Rumca gazetelerde ilk rivayetler kt, biz, taarruza gemitik ve
bamz Yunan ordusunun elik kayasna bo yere arpp duruyorduk.
Trk ordusunun bir taarruz savana giremiyecei fikri, bizim kuamz
iin deimez gereklerden biri idi. Ordumuzun kahramanlna bel
balardk, fakat onun ancak dayanma mucizeleri verebileceini sanrdk.
Onun son destanlar 1877 Harbinde Pilevne, 1912 Harbinde Edirne,
sonra da anakkale idi. Rumca gazetelerin haberi ile, merakmz biraz
azalsa bile, kaygmz ate gibi yanyordu.
Zaman getike umutsuzluumuz artt. Havadis duyurmakta Beyolu
gazeteleriyle yar eden ve st ste kasabalar alnd rivayetlerini
uyduran bir Trke srm gazetesine kzyorduk.
- Taarruz skm olsa, bir tebli verirlerdi. Durduk mu, geriledik mi? Ah,
hi olmazsa bir iki kasaba alsak da yle dursak.
Bir iki kasaba alp durmay nimet saymaya balamtk. Az da olsa bir
baary, halk gvenini arttrma yolunda kullanmak kolaydr. Bu, bir
edebiyat iidir. Fakat ya hibir ey yapamadksa, ya geriledikse?
Mustafa Kemal'e kzanlar azlarn amlard bile...
Akam st gene beynimizin iinde ayn burgu, kalbimizin iinde ayn
ar Bykada'ya gidiyordum. Aydnlk, ferah bir Austos akam...
Kpkl, uyank ve neeli bir deniz. Gverte, tka basa dolu... Trke
konumyanlarda, birbirinin szn kapan bir sevin var. Sadece bu
sevin, bizi ykmaya yeterdi. ''Ne olmutu?'' diye sormaktan korkuyorduk.
Bir fena ey vard. Kimseye bir ey sormakszn onu zihnimizde de
hafifletmiye urayorduk. htimal durmutuk. Belki de bir iki noktada
gerilemitik. Ordu bozulmamsa bundan ne kard? Yunanllar da artk
bitkin bir hlde deil mi idiler? Aa yukar bir uzlama yapabilirdik. Bu
da, elbette Sevres Antlamasndan daha iyi olurdu.
Fakat iimizdeki sorunun, kimseden aramaya cesaret edemediimiz
cevab kendiliinden yaylverdi: Bakomutan Mustafa Kemal Paa btn
karargh ile beraber esir olmu...
Keder insanlar ldrmez derlerse, bu sze inannz. Kalp denen eyin ne
dayankl bir maddeden yaplm olduunu ben, o akam st Bykada
vapurunun gvertesinde rendim.
Trkleri Bykada Yat Kulb'nden kovmulard. Yalnz bir iki srnak,
yolunu bularak ilerine sokulabilmilerdi. Bunlar, o akam cezalarn
ekmilerdir. nk kulpte, Mustafa Kemal'in esir olmas erefine
kulbn btn ampanyalar patlyor ve Trkler de datlan kadehleri
imeye zorlanyordu. Ada sokaklar, oluk ocuun lklariyle geilmez
bir hle geldi.
lm bir uyku, rahat bir uyku gibi aryarak sabah ettik. lk vapurun en
grnmez kesine snarak, iki bklm kprye indik.
Btn Trkleri, yas iinde bulacam sanyordum. Meer ne kadar
soysuzlua uramsz. Acaba sokaktakilerin hepsi, u veya bu muhipler
cemiyeti yeleri mi idi? Bizimkiler utanlarndan evlerinde mi kalmlard?
Bu gller, bu rpnlar, bu el sklar ne idi?
Meer btn karargh ile Bakomutan Mustafa Kemal deil, Yunan
Bakomutan Trikopis esir olmu...
Size, kalbin ne kadar dayankl bir maddeden yaplm olduunu yukarda
sylemeseydim, burada sylerdim. Bir ocuk gibi sramaya baladm.
Habere, havadise, telgrafa kouyorum. Hani dn kzdmz o srm
gazetesi yok mu, meer resm teblilerin kilometrelerce gerisinde imi.
Yunan ordusunu yok etmiiz ve zmir'e iniyormuuz.
Ben, mrmde hibir edebiyat eserinde, ordulara ilk hedeflerinin Akdeniz
olduunu bildiren gnlk emri okurken duyduum zevki duymadm. Bu,
btn heyecanlarn stnde bir heyecan veren, btn iirlerin stnde bir
iirdi. Ne olmutuk, biliyor musunuz? Kurtulmutuk.
Ah Mustafa Kemal, Mustafa Kemal, sana lnceye kadar o gnn
sevincini deyebilmekten baka bir ey dnmiyeceim.
Konumak iin dilim, yazmak iin kalemin tutuldu. kdam'daki Yakup
Kadri'yi aradm, ilk vapurla zmir'e gitmeyi teklif ettim.
Tuhaf ey: zmir'in alnd haberi geldii vakit, iimizde artk sevinme
gc kalmamt. Gnlmz, uzun ve derin uykuya dalm gibi idi. Bir
hastann banda gnlerce beklemekten sonraki ylp kalmaya benzer
bir uyku... Hatta daha fazla alamal bir hl... Bir akam nce ampanya
bayram yapanlarn yzlerindeki unulmaz yas gidip grmek
dncesinden bile sevinmiyorduk.
Nemiz varsa, bamsz bir devlet kurmusak, hr vatanda olmusak,
erefli insanlar gibi dolayorsak, yurdumuzu Bat'nn, vicdanmz ve
kafamz Dou'nun penesinden kurtarmsak, u denizlere bizim diye
bakyor, bu topraklarda ana barnn scan duyuyorsak, belki nefes
alyorsak, hepsini, her eyi 30 Austos zaferine borluyuz.
''Akam''n ilk sayfas iin koskoca bir klie hazrlamtk: ''Elhamdlillh,
zmir'e kavutuk!'' Kaplar amann imkn m var? Gazeteyi pencereden
aktyorduk. Alan, yzne gzne sryordu. Galata rhtm zerinde
kams ile selm marn susturan beyaz atl Franchet d'Esprey, o
korkun hayal, sanki bir operet sahnesinden kalma ho bir hatra idi!
Dorusu, daha fazla Dolmabahe'ye gidip Vahideddin'i grmek
istiyordum. imdeki tek zulm hevesi bu idi.
Vahideddin'i gremedim. Fakat sonradan ilk Meclisten kalma bir dostum,
Muhiddin Baha, bana bir Ankara hikyesi anlatt. Onlar da sevinten ne
yapacaklarn bilmiyorlarm. Mecliste bir aralk ellerini ykamaya gitmi.
Ask suratl bir milletvekili grm. Mustafa Kemal muhaliflerden biri:
- Yahu nedir bu hlin? diye sormu. teki dudaklarn skarak:
- Ne var sanki? Nasl olsa zmir'i bize vereceklerdi. Nesini byltp
duruyorsunuz? diye km da!
Sonra da:
- Yunanllardan kurtulduk. Bakalm Mustafa Kemal'den nasl
kurtulacaz? demi.
Evet, muhalifleri ve rakipleri sapsar idiler. Ah! Bir kurun, son Yunan
kurunu Mustafa Kemal'in gsne saplanamaz myd?
Dou byledir, dostlarm, Dou'da kin, kolayca hiyanete kadar gtrr. O
gn sapsar kesilenler veya onlarn kinini gdenler, imdi bile o gnn
hatrasn sndrmeye uramakta deil midirler? Dou kini, vicdanlar
saran bu kanser... Kanserlerin en habis soyu!
***
O umulmaz gnleri daha fazla canlandrmak iin size gndelik
notlarmdan bir zet sunuyorum:
24 Austos - Gazeteler, Fethi Bey'in Londra'daki erait ve teklifatndan
bahsetmektedir. ''Lifild'' ajansnn bir tebliine gre, Llyod George Mart
teklifleri reddedildii takdirde bu tekliflerin istikbal iin keenlemyekn
addedileceini Trklere bildirecektir. ''Akam'' gazetesinin bir bal:
''Konferansa ne zaman davet edileceiz?''
25 Austos - Venedik'te aktedilecek konferans hakknda henz hibir
tebli olmamtr. ngiliz sansr tarafndan baz artlar silinen bir
havadise gre konferansa ayn zamanda Ankara hkmeti ve Bab- li
davet edilecektir. Bab- li delegelerine ya zzet veya Tevfik Paa riyaset
edecektir.
26 Austos - Her gn olduu gibi, gazetede alyoruz. Henz atalca
stne yryen Yunan tmenlerinden kayg iindeyiz. Bir rivayete gre,
eer biz son teklifleri reddedersek, Yunanllar stanbul'u alacaklar. Btn
umut Fransz igal ordusunun dayatna baldr. Henz saray, Bab- li
ve hepsinin stnde Kroker Oteli'nin(1) saltanat var. Rum ve Ermeni
sansrlerinden geirebilmek iin yazlarmz bin dikkatle yazyoruz.
Ankara yolcularndan hazrlk ve harp haberleri alyoruz. Bu haberlere
kendilerinin de inand yok. Fakat hemen herkesin kafasna u ''fikr-i
sabit'' yerleiyor: Bu sonbaharda eer Ankara iyi kt bir harekette
bulunmazsa, kn Anadolu'yu tutmak mmkn deildir. Ordunun siperler
iinde bir k daha geirmeye tahamml edeceinden phe ediyoruz.
Usan umumdir. Zafer kelimesi, ancak politika edebiyatnn aznda.
Selhiyet sahibi zannettiklerimizin hemen hepsi bizim bir taarruz
teebbsmzn cinnet olduu kanatindedir. Sonra rendik ki,
Ankara'da i durum daha baka trl deildi. Zafere iman etmi olanlar
orada da ekall-i kalil idiler.
''Ne yapacaz?'' Hepimizin dilinde bu ac soru var, saat on bire geliyor.
Arkadalarmzdan biri odadan ieri girdi, yznde sr tayanda grlen
bir acayiplik gze arpyor:
''Size Hill-i Ahmer'den bir havadis getiriyorum, fakat son derece ihtiyat
ile yazalm, doru kmayabilir,'' dedi. Havadis uydu: ''Bugn leyin
ehrimizin salhiyettar menabiinde Kocaeli blgesinde Trk ordusu
tarafndan harekt- mhimme-i askeriye icrasna baland
sylenilmekte idi. Vakit ge olduundan dolay bu harektn bir taarruz
mukaddemesi mahiyetinde olup olmadn tahkik edemedik.
Havadisimizin mevsukiyetine itimat etmekle beraber, karilerimizin tebli-i
resmlerimize intizar etmelerini tavsiye ederiz. Haber doru ise, Allah
ordumuzla beraberdir, neticeye itminan ile muntazr olabiliriz.''
Ve tam altnda Ajans Ryter'in bir teblii: ''Delegeler Venedik'te ya Saray-i
Kralde yahut Lido adasnda toplanacaklardr.''
27 Austos - Roma'dan bir kk telgraf var: ''Menderes vadisinde Trk
ileri hareketi teeyyt ediyor.''
Atina'dan gelen baka bir telgrafta deniyor ki: ''Trkler vaka cephenin
baz noktalarnda kuvvetsiz msademelere teebbs etmilerdir. Bu
faaliyet ehemmiyetsiz msademeler mahiyetindedir.''
Hill-i Ahmer'den, Fransz evrelerinden, her taraftan tahkik ediyoruz.
Muhbirler havadissiz dnyor. Akama kadar ldrc bir merak
iindeyiz. Havada asabiyet var.
28 Austos - Anadolu, telgraf ve posta muhaberatn kesmitir. Motrler
ve kayklar Anadolu ile stanbul arasnda mnakalttan men olunmutur.
Ve ilk doru haber: ''Ordumuz Afyonkarahisar cephesinde Yunan
hatlarna taarruz etti.'' Yunan teblii ise mtemadiyen
muvaffakyetsizliimizden, geri ekildiimizden, baz kyleri birer mddet
igal ettiimizden bahsediyor.
Istrap iinde eziliyoruz: ''Muvaffak olmazsak, her ey bitti, deil mi?'' Bu
soruya herkes: ''Evet!'' cevabn veriyor. Ya Mustafa Kemal Paa? O
nerede? Her hlde taarruzu bir maksada veriliyor. Bazlar diyorlar ki:
''Meclisteki muhaliflerden o kadar bkt ki herebadbat bir harekete
geti.'' Bu ''herebadbat'' szn ise bir trl yaktramyoruz.
Muhakkak bir bildii, bir dnd var. Fakat nedir? O srada bir lhza
onun beynindeki esrar anlamak iin, canmz vereceiz. stanbul'u
taarruzun muvaffakyetinden sonraki sevinten ziyade, bir rica'atten
sonraki facialar igal ediyor. Sokakta ecneb askerlerini bizi yemee
hazrlanan canavarlar gibi gryoruz.
29 Austos - Anadolu hl susuyor. ''Akam''da rivayet kabilinden bir
havadis: ''Bir habere gre askerlerimiz Afyonkarahisar'a girdiler.'' Fakat
altnda meseleyi aklyoruz: ''Bu sabah telgrafhane hibir malmat
almamtr. Yunanllar da leye kadar hibir tebli vermediler.''
30 Austos - Anadolu teblileri karanlk iinden ilk klar getirdi. Drt
stun byk balkla u havadisi veriyoruz: ''Ordumuzun sol cenah
dmann bir seneden beri tahkim ve tel rglerle takviye ettii sra
siperden mrekkep mstahzar mevazii tamamen zaptederek sng
hcumlariyle Afyonkarahisar'a girmitir. Esirler ve ganimet pek oktur.''
Rivayet istediiniz kadar: Eskiehir'i zaptetmiiz, Bilecik boaz ateimiz
altnda imi. Bir akam gazetesi bizi fersah fersah geiyor, hatta Uak'n
alndn bile yazmak gayretkeliine dyor. Aramzda yle
konuuyoruz: ''Anlalyor ki Uak-Bursa hattn alacaz. imdiden
meseleyi bu kadar bytmeye ne lzum var? Ahali muvaffakyetimizin
derecesini lmek imknlarn kaybedecek...'' Bu gazetenin havadisleri
hayal, buna phe yok ve biz meslek adna onun bu yaygarasndan
sklyoruz. Meer o gn Yunan ordusu artk yokmu, gerek Akam
uydurucusunun hayalini bile geride brakm. Meer o gn zmir'e doru
yryormuuz.
31 Austos - Snk bir gn, son havadis u: ''Taarruzumuz olanca
iddetiyle berdavamdr. Yalnz henz resm haberler gelmemitir.''
Gnlmz kararyor. Acaba bir bozguna m uradk?
Ertesi sabah zafer haberleri birbirini kovalad. Gazeteleri sormaynz,
hepsi balk halinde kyor: ''Yunanllar Dumlupnar meydan
muharebesini kaybettiler. Kahraman ordumuz malup Yunan kt'alarn
Uak'tan evvel yakalam ve ksm kllsini imha derecesinde bir
hezimete uratmtr. Eskiehir istirdat (geri alnmtr) edilmitir.
Mukaddes Bursa'nn istirdad haberine anbean intizar ediyoruz.''
Fakat henz izah edemediimiz bir nokta var: Bizim teblilerimiz pek
ihtiyatl geliyor. Erkn- Harbiye'nin sktunu bir trl anlyamyoruz. Bu
son mbhemiyet (belirsizlik) gnlerinde, galiba eylln biriydi, akam st
adaya gidiyordum. Vapurda byk bir Rum kalabal vard. Eski yeisleri
gitmi, bir eyler konuuyorlard, glyorlar, bize garip bir tarzda
bakyorlard. Merakla soruturdum, acaba an bir msibete mi
uramtk? Arkadalarmdan biri, eneleri kilitlenmi, yanma sokuldu,
kulama eilerek: ''Gya bozulmuuz. Uak'ta Mustafa Kemal Paa'y
esir almlar.''
O dakika nasl lmediime hayret ediyorum. Geceyi nbet iinde kendini
kaybeden bir ar hasta gibi, hezeyan iinde geirdim. Sabahleyin
matbaaya can attk; kimimiz Hill-i Ahmer'e, kimimiz Beyolu'na kotuk.
ehirde byk yamurlardan nceki boucu hava vard, nefes
alamyorduk. Hill-i Ahmer Ankara'ya sordu. Akama kadar heyecan ve
ate iinde dolap durduk.
Nihayet Hill-i Ahmer'e bir ifre geldiini haber verdiler. Bu ifre deta
Trk tarihinin anahtar idi. Gittik, u haberi okudular: ''Yeni Yunan
Bakomutan General Trikopis, Erkn- Harbiye Reisi, Levazm Reisi,
Onnc Frka Kumandan 2 Eyll akam Uak civarnda esir edilerek
Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin kararghlarna gnderilmitir.
Bakomutan Mustafa Kemal Paa Hazretleri esirlerine nezaketle
muamele ederek yeni Bakomutan mukadderatn bu cilvesinden dolay
teselli eylemitir.''
Gya havadisi gizli tutacaktk, Ankara'nn tembihi byle idi. Mmkn olsa
gazeteyi bir tarafa brakp telll gibi sokaklarda barrdk. Susmak ve
saklamak mmkn m idi?
Nihayet ''Akam'' gazetesinin matbaa pencerelerinden, sokakta ldrm
gibi, salarn yolan, gslerini dven, yerlere yatarak rpnan halka
dattmz saylar ve btn sayfay dolduran klie: ''Elhamdlillh,
zmir'e kavutuk.''
Bakomutan ilk gn beyannamesini u cmle ile bitirmiti: ''Ordular ilk
hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!..''
Ve son gn- hdiselere u cmle ile nihayet veriyordu: ''Akdeniz
hedefine varld.''
***
Bir gn Mslman memleketlerinden birinde (Msr'da) bamszlk
davas iin alan liderlerden biri, Mustafa Kemal'i grmeye gelmiti.
Kendisine:
- Bizim hareketin de bana gemek istemez misiniz? diye sordu.
Olabilecek ey deildi ama, insan yoklamalarn pek seven Mustafa
Kemal:
- Yarm milyonunuz bu uurda lr m? diye sordu.
Adamcaz yzne baka kald:
- Fakat paa hazretleri yarm milyonun lmesine ne lzum var?
Bamzda siz olacaksnz ya... dedi.
- Benimle olmaz, beyefendi hazretleri, yalnz benimle olmaz. Ne zaman
halknzn yarm milyonu lmeye karar verirse o vakit gelip beni ararsnz.
Komutan, subay, eri, etesi, kyls, Mustafa Kemal hepsinin temsil
ettii Trk fedakrlnn banda idi. 1918 Trkiyesinin artlar iinde,
srt sra birbirinden beter harpten kan, bandakilerin aklszl ve
maceracl yznden milyonlarca evlt, vatanlarca toprak veren, l
ocuklarn yiyen ldrm analar, yolsuz, demir yolsuz, tekniksiz,
medeniyetsiz bir memleketin bir ucunda Rus devinin, br ucunda yedi
dvelin ate dalgalar iinde eriye eriye tkenen bir millet, gene de harp
edecek evk bulur, gene de bandakilerin peine dp, mandalaryle
top ekerek, kadnlarna glle tatarak, don gmlek yirmi bir gnlk
meydan muharebeleri verir, deta eti ile istihkmlara arparak kaleler
drr, bunsuz, byle milletsiz Mustafa Kemal neye yarard?
50 nci yldnmnde bir heyetle ziyaretine gittiimiz Hitler, o delice
gururlu Hitler demiti ki:
- Mustafa Kemal, bir millet btn vastalarndan mahrum edilse dahi,
kendini kurtaracak vastalar yaratabileceini isbat eden adamdr. Onun
ilk talebesi Mussolini'dir, ikinci talebesi benim!
Bu millet, Balkan bozgunu iinde dnyaya gln olduumuz zaman da
ayn yiitlerin milleti idi.
Mustafa Kemal onsuz olmazd. Fakat 1919-1922'de o da Mustafa
Kemal'siz ne olurdu?
anakkale harpleri srasnda, bir gn, bir ngiliz hcumunu krmak iin
Mustafa Kemal'in askerlerine bir kar taarruz yaptrmas lzm gelmi.
Emir vermi. Durmu, arkalarndan bakm. Siperden frlayp lme
doru akarlarm. Hepsi lecekmi ve lmler. Anlatrken gzleri
yaarrd.
Sadrazam zzet Paa'nn kardei Esat Paa'y pek sayard. O da svari
komutan imi. Bir an olmu ki bu svariyi dman stne srmek
lzumunu duymu. Yzde yz lm. Esat Paa'ya emir vermi. Hi
tnmakszn:
- Ba stne! demi.
Mustafa Kemal:
- Galiba anlamad! diye tereddt etmi:
- Ne yapacanz acaba iyice ifade edebildim mi? diye sormu.
- Evet paam, lmekliimizi emrediyorsunuz.
Sonra bu harekete sebep kalmam. Esat Paa ve svarileri yaamlar.
Mustafa Kemal'in harp cephelerinde erleri onlar, komutanlar bunlard.
Ama bu kahramanlklarn hepsi, Viyana dnnden Sakarya tutunuuna
kadar, nice kafasz komutanlarn hesapsz harplerinde nice bo kafal
liderlerin bozuk politikalarnda ziyan olup gitmemi midir?
En iyi heykeltra, mermerini bulmaldr. amur, kire ve kerpi, eser
tutmaz.
***
Geliniz, yeni alnan zmir'de Kordon stndeki kararghnda Mustafa
Kemal'i grmek zere Galata rhtmndan vapura binelim. Yeni devletin
kuruluunda ve devrimlerinde, frsat elverdii kadar onunla beraber
bulunalm.












Zafer Sonras

Sanat: Gazetecilik. Nereye gidecei: zmir'e. 9 Eyll 338 (1922) tarihli
yolculuk vesikam imdi masamn stnde. Arka sayfasnda fesli resmim
ve biri Franszca, biri ngilizce iki vize var. Szde kendi
memleketimizdeyiz.
Yakup Kadri ile beraber Paquet kumpanyasnn Lamartine vapurundayz.
Ta Kadifekale'de Trk bayran grnceye kadar zmir'e kp
kmyacamz bilmiyorduk. Eer bir gecikme olmusa, vapurda
kalacaktk.
Limanda derin bir sessizlik. Zrhllar ile, kruvazrleri ile, torpidolar ile
ngiliz donanmas orada. Fakat bir dev uyumu da rktmemek iin sanki
hepsi birbirine: ''Sus!'' diyor. Lamartine vapurunun Akdeniz
memleketlerine gidecek btn yolcular da ilerinden konumakta.
Bazlarnn szlerini baklarndan iitiyorum: ''Zavall ehir, yine mi
Trklerin eline geti?''
Bir motrle neeli birka Trk subay geldi. Gvertede Yakup ile benim
vesikalarmza baktlar. simlerimizi de tanm olmal idiler. Hemen izin
verdiler.
Rhtm boyu kap eiklerine melen silhl askerlerle karlatk. Yzleri
gne yan, stleri balar toz iinde, hepsi taze zafer ttyor. Fakat bir
savatan deil, bir trenden km gibi sade ve gsterisiz bir hlleri var:
- Ne yaptnz? diye sorsak, belki de:
- Hi! deyip balarn evirecekler.
Boz esvaplarnn bsbtn rengi atm, sigara iiyor ve gelene geene
bakyorlard.
nce Kramer Palas oteline gidip glkle st katta bir oda bulduk ve
eyalarmz braktk.
Otel yabanc ve yerli Hristiyanlarla dolu idi. Sonradan bize anlattklarna
gre Mustafa Kemal de ehre girince bu otele uram. Ne srmas, ne de
nnde arkasnda kouan generalleri ve subaylar var. Dolu salona
girmek isteyince, garson yer olmadn sylemi. Fakat mterilerden
biri tanyp da:
- Mustafa Kemal... Mustafa Kemal... diye barnca, kalabalk birbirine
girer. htimal hepsi dalacaklar. Mustafa Kemal kimsenin rahatsz
olmamasn rica eder ve yanndakilerle bir masaya oturur. Garson mudur,
otel mdr mdr, artk kim nce koup gelmise birer kadeh iki
istediklerini syler ve sorar:
- Kral Kostantin hi bu otele gelip de bir kadeh rak iti mi?
- Hayr paa efendimiz!
- yle ise neden zmir'i almak istemi? der ve zmir'e giriinin ilk zevkli
saatlerinden birini o masada geirir.
Sokaa ktk. Banda Ankara kalpa ve uzun boyu ile Ruen Eref
grnd:
- Mustafa Kemal Paa'y greceksiniz, tabi... Ben sizi gtreyim...
Karargh hemen uracakta, eski bir Rum evinde ... Neler grdk neler...
Tarih olduk artk.
Rhtmda bir yalnn alt kat salonunda ak bir pencere: Bakomutan
yanlamadan gryoruz. T gibi bir asker, keskin, canl ve yank bir yz...
Karsnda ayak st selm duran iki ngiliz subay. stanbul'da bir szleri
ile kme kme insanlar hapse giren, Malta'ya srlen, evlerinden
kovulan, kap uaklar bile Osmanl nazrlarndan daha dik konuan
niformal ngilizleri Bakomutana put gibi selm durur grmek, deta
ilerimizi souttu. Bunlar byk rtbeli subaylar imiler. Zrhllar da
nerede ise rhtma yanak...
Biraz sonra bizi deta sevinerek kabul etti. Refakat subay Mahmut'tan
daha sonra rendiime gre ''Akam''daki yazlarmn biroklarn
okurmu. Glerek stanbul'dan haberler sordu. Acaba yenmi
olduumuza artk inanmlar myd? Zaferinin stanbul'daki tepkilerini
anlattk. Sonra:
- smet'in yanna gidelim, dedi. Sofaya kp smet Paa'nn bulunduu bir
masa etrafnda toplandk.
Byk yangn gn idi. Ate mahalleleri sardka halk rhtm zerine
kouuyordu. Bir iki saat sonra otele gitmeyi bile ihtiyatsz bulduk ve
kararghta kaldk. Bu evin sahibi son dakikada kam. Mustafa Kemal'in
de kald yatak odasnn baucu masasnda bir ak kitap brakm: Bir
Franszn Mustafa Kemal aleyhine yazd eser!
Kalabalk arttka artt. Bazan binlerce kiinin arasndan bir lk
kopuyordu. Bu lk, bir yaylm ate gibi, kalabal sarp kaplyor, hava,
bouk seslerle kabarp iiyordu. Asker bir Yunan neferi olduundan
phelenip ilerinden birini yakalad m, gvdeden bir kol koparlm gibi,
nce bir kadn alay, sonra boazlar yrtan, alala yksele, dalgalana
dzele srp giden bir haykrma balyordu. Denize atlanlar, sandalla
donanmaya sokulanlar vard. Toplarn glgesi altnda Yunanllar zmir
rhtmna karan bu donanma, imdi, onlardan dnebilmi olanlara,
merdivenlere trmanmak istedikleri zaman, ularna yangn vuran
snglerini eviriyorlard.
Yreim titriyerek esiz trajediyi seyrediyorum. Mustafa Kemal'in yaln
ve yrtlmaz sakinliine bakyordum. Bu saatlerde zafer bile ondan
kkt.
zmir yanmakta, ehrin iinden ve sava boyundan akp gelen Rumluk, ilk
medeniyetlerin halk, Ortaa Mslmanlarla beraber geirerek,
yurtlarnda ve yuvalarnda rahata yayan, zmir'in ve Bat Anadolu'nun
tarmn, ticaretini ve btn ekonomisini ellerinde tutan, saraylar, konaklar,
iftlikler iinde mr sren halk yirminci asrn yirmi ikinci ylnda bir daha
dnmemek zere ayrlp gitmek iin bir tekne parasna can atmakta idi.
Yangn yaklat iin yaverleri ve dostlar telta idi. Mustafa Kemal,
kendisine evden kmay kim teklif etmise tersledii iin bize geldiler:
- stanbul'dan yeni geldiniz. Belki sizi paylamaz. Bir de siz syleseniz...
dediler.
Kordon boyunu tklm tklm dolduran halk iinde birou da esvap
deitiren Yunan askerleri ve subaylar bulunduunu biliyorlard. Tehlikeyi
biz de anlyorduk. Fakat Mustafa Kemal'e akl retmek iin zmir'e
gelmemitik.
Nihayet yangnn kzl ve korkun dili, hemen nmzdeki binalarn
atlarn yakalamaya balad. kmak lzmd. Fakat nasl?
Mustafa Kemal zmir'e geldii vakit, bir Trk evine misafir olmasn istiyen
Ltife Hanm Gztepe'deki aile kkn onun emrine vermiti. Mustafa
Kemal oraya gidecekti. Biz de Kramer Palas yangn iinde olduundan,
Karkaya'da galiba Kral Kostantin'in kalm olduu bir eve yerleecektik.
Bir kamyon dolusu askerle birka otomobil getirdiler, Mustafa Kemal ak
arabasna bindi. Kamyon halk glkle yaryor. Mustafa Kemal'in arabas
arkadan gidiyordu. Kamyon ve araba geinceye kadar alp, sonra
hemen dalgalar gibi birbirine kavuarak halk arasndan:
- O... O... ve korkarak:
- Mustafa Kemal... sesleri kyordu.
Ar yryen otomobile atlsalar, Mustafa Kemal'i kucaklarnda
boarlard. Fakat denize doru kayorlard. Panik nasl bir korkudur,
nasl on binleri hie indirir, cesaretleri eritip akllar durdurur ve hisleri
uyuturur, gzmle gryordum.
Yangn artk bir sele benziyen alevi ile denizi kaplayan filo arasnda, on
binlerce Rum, Ermeni ve Yunanl iinden, Mustafa Kemal bir Tanr iradesi
gibi geti, gitti.
***
Karyaka'daki evimize gittik ama, stmze giymi olduklarmzdan
bala hibir eyamz yoktu. Kramer Palas geri ok sonra yand, fakat
oraya kadar sokaklar skebilmek ihtimali yoktu.
Yangn, sonuna kadar yakt ve doyarak dindi. Gztepe'de Mustafa Kemal
Paa'y grmeye gidiyorduk. Arka caddeler atlan apkalarla deta
kaldrmlanm gibi idi. Esirler geiyordu. Durup dururken ikide bir:
- Yaa Mustafa Kemal yaa... diye baryorlard. Bunlar zmir'e
girdiklerinin birinci gn ehit Fethi'yi:
- Zito Venizelos... diye bartmak iin snglemilerdi.
Gvur zmir karanlkta alev alev, gndz tte tte yanp bitti. Yangndan
sorumlu olanlar, o zaman bize sylendiine gre, sadece Ermeni
kundaklar m idi? Bu ite ordu Komutan Nureddin Paa'nn hayli
marifeti olduunu da syliyenler oktu. Atatrk'n Nureddin Paa'y
eskiden beri sevmedii ''Nutuk''unda grnr. Zafer srasnda birinci
ordunun banda bulunmas da tesadf eseri idi. Ali ihsan Sabis'in
atlndan sonra, Atatrk Ali Fuad ve Refet paalara komutanl teklif
etmi, ikisi de ''kdemsiz'' smet Paa'nn emrine girmek holarna
gitmiyerek, reddetmesi zerine Nureddin Paa hatra gelmiti. Kibirli, dar
kafal, zulm ve ceberut dkn bir kimse idi. Bu yzden bir zamanlar
Millet Meclisi kendini Harp Divan'na verip mahkm bile ettirmek istemiti.
Bu kararn nne gemek iin Mustafa Kemal'in ne kadar uram
olduunu ''Nutuk''tan reniyoruz. Nureddin Paa'nn biri zmir'de biri
zmit'te tertip ettii iki linin hikyesi gene o vakitler, bizi ikrah (tiksinme)
iinde brakmtr. Bunlardan biri zmir metropolidi Meletyos teki de
''Peyam- Sabah'' yazar Ali Kemal'dir.
Bildiklerimin dorusunu yazmaya karar verdiim iin o zamanki
notlarmdan bir sayfay buraya aktarmak istiyorum: ''Yamaclar da atein
bymesine yardm ettiler. En ok esef ettiim (zldm) eylerden
biri, bir fotoraf dkknn yamaya giden subay, btn taarruz harpleri
boyunca ekmi olduu filmleri otelde brakt iin, bu tarih vesikalarn
yanp gitmesi olmutur. zmir'i niin yakyorduk? Kordon konaklar, oteller
ve gazinolar kalrsa, aznlklardan kurtulamyacamzdan m
korkuyorduk? Birinci Dnya Harbinde Ermeniler tehcir olunduu vakit,
Anadolu ehir ve kasabalarnn oturulabilir ne kadar mahalle ve semtleri
varsa, gene bu korku ile yakmtk. Bu kuru kuruya tahripilik hissinden
gelme bir ey deildir. Bunda bir aalk duygusunun da etkisi var. Bir
Avrupa parasna benzeyen her ke, sanki Hristiyan veya yabanc
olmak, mutlak bizim olmamak kaderinde idi. Bir harp daha olsa da
yenilmi olsak, zmir'i arsalar halinde brakm olmak, ehrin Trkln
korumaya kfi gelecek miydi? Koyu bir mutaassp, fkelendirici bir
demagog olarak tanm olduum Nureddin Paa olmasayd, bu faciann
sonuna kadar devam etmiyeceini sanyorum. Nureddin Paa, ta
Afyon'dan beri Yunanllarn yakp kl ettii Trk kasabalarnn enkazn ve
alayp rpnan halkn grerek gelen subaylarn ve neferlerin affetmez
hn ve intikam hislerinden de phesiz kuvvet almakta idi.''
Nitekim zmir zaferinin hemen arkasndan bir Nureddin Paa meselesi
kacaktr. Zaferin bu en kk hisseli adam zmir'e girer girmez yle bir
vizita kart bastrmt: ''Kt-l-Amare muhasr, Afyon ve Dumlupnar
muharebeleri galibi, zmir fatihi Nureddin Paa.'' zmir'de ilk bulutuu
adam da mft idi. Nureddin Paa kendisine bir vasiyetname brakyordu:
lnce Kordon boyuna bir camii, bir de trbesi yaplacakt. Fatih bu
trbeye gmlecekti. Mft, bir risalesi ile, biraz sonra irtican bu sakall
ve azametli liderini btn Trkiye yobazlarna takdim ettirmek zere idi.
zmir'den zmit'e gittii zaman da, ay'da komutanlara danld zaman:
- Yeni geldim, diye taarruz hakknda oy vermiyen bu adam:
- Ben Mesta-Karasu stne yrmek iin hazrlanmtm, beni burada
tuttular, diyecekti.
***
Yakup Kadri, ben ve Asm Us, Bornova'da bir ngiliz evine yerletik.
Bornova kararghlarn bulunduu yer olduu iin, her gn smet ve Fevzi
paalar ve onlarla grmeye gelen Mustafa Kemal'i gryorduk.
Bir gn bize urad:
"Ankara'dan arkadalarmz geldi, akam beraber geirelim," dedi.
Gztepe'ye geldiimiz zaman, Yakup Kadri ile beraber kkte Ltife
Hanm'n yatl misafiri olacamz rendik. Bu mnasebetle Ltife
Hanm'n gerek o gnlerde, gerek btn evlilik devrinde Atatrk'n fikir
arkadalarna her zaman ne kadar nazik davrandn sylemek isterim.
Ltife Hanm'n ayrldktan sonra dahi Atatrk'n hatrasna kar
gsterdii pek faziletli ballk birok kimselere ders olabilecek bir asillik
rneidir.
Mustafa Kemal'in ilk sofrasnda bulunacaktk. Holde toplandktan biraz
sonra, arkasnda beyaz bir Kafkas gmlei ile merdivenden indi. Bu
kemerli gmlek, pek ahenkli bir endam ister. Mustafa Kemal, ince, zarif
ve gzel bir erkekti. Kahramanlk annn, o gnlerde, bu gzellii nasl
cazibelendirmi olduu da kolay anlalabilir.
imdi onun ahsiyeti ile tanmak frsat idi. Derin bir merakla btn
szlerini ve jestlerini izliyordum. lk rendiim ey kuvvetli ve yanlmaz
hafzas oldu. Bir aralk:
- Msaade eder misiniz, sizi ilk nce nerede grm olduumu
anlataym, dedim.
Hemen bak ehlya kayarak:
- Hac Adil denen vali Dimetoka'da biz onu karlamaya geldiimiz vakit,
arabasna Fethi Bey'i almal idi. Siz nihayet bir gazete muhabiri idiniz...
dedi.
aa kaldm.
Dikkatime arpan ikinci zellii konuma zevki ve merak ile renkli, neeli
ve sade anlat slbu idi. Mustafa Kemal, bizim nesle, yazarken Namk
Kemal'i, konuurken Yahya Kemal'i hatra getirirdi. Sohbetler ve meclisler
adam olduu belli idi. Daha ilk geceden bir eski arkada kadar
yaknln hissediyorduk. Fakat bir bak, veya sz ile, aramzdan
kendi istedii kadar uzaklap ayrld da seziliyordu. Bu iki adam
sonuna kadar i ie kalmtr. ocukluundan beri arkadalk ettikleri dahi
pek samim gece lemlerinin ertesinde, biraz ekingen davrand m,
onunla henz tananlarn duraksamasn duymulardr. O gerekte
byk grev ve mesuliyetler adam idi. Bu gerek ahsiyeti, elence
akamlarnda bile, ok defa, btn gece yanndan ayrlmamtr. Zihni,
daima, bir dnceye takl idi. Birine ham ervahlarca "sefih" ad konan iki
adam birbirinin mrn ksaltmtr: Fakat dalgalar gibi kprmeksizin
durmayan o miza, tehlikeli de olsa, iyi ki byle bir denge kurabilmiti.
Sevmek mi, acmak m, diye bir bahis at. Metotlu felsefe ettleri
yaptn sanmyorum. Szleri terimsiz, tarifsiz ve "zikir"sizdi. Ama sk sk
derine inen bir felsef dn, ince bir zeknn ve titiz bir saduyunun
devaml kontrol altnda bir mantklk, duyduklarn kolayca tutup
kavrayan, sonra hepsini ho bir sentez iinde youran bir muhakeme,
metotlu ve ilm bir tefekkr eksikliinin boluunu rtmekte idi. Sevmek
mi, acmak m? O geceki tartma srasnda, ilk defa, bu yaln sava ve
pek hesapl politika adamnn dnyal ve insan tarafn gryordum. Bu,
imdiye kadar bana tamamiyle yabanc idi.
Neslinin kurmaylar gibi, Trke edebiyattan, tercmelerden, nizamsz
srasz, fakat trl yaynlardan hrs ile faydalanmaya altna phe
yoktu. Sonra bu kuaktan olanlar gen yalarnda dndrc,
vaktinden nce olgunlatrc ok ey grmlerdir. Mustafa Kemal de,
1908'den nce am'a srlmtr. "Hrriyet" cemiyetini kurmutur.
Selnik'te ttihatdr. 31 Mart'ta, Bingazi'de, anakkale'de, Rus cephesi
karsnda, Suriye ve Filistin sava cephesinde, her yerde vardr. Yksek
askeri renim, kafasn anlaylara ve grlere hazrlamtr.
Gene o gece ilk defa trkler sylediini iittim. Mustafa Kemal vals
oynayanlarn ve bir ataemiliterlikte musikili salon toplantlarnda
bulunanlarn alabilecei kadar Frenk musikisine bal, alaturka
musikide ise makamlar ayrabilecek kadar bilgili idi. Sesi mat, yava, tatl
ve cazibeli idi. Bilhassa Rumeli trkleri sylerken, derin ve onulmaz bir
gurbet ve sla acs gzlerinde yaarrd. O vatan unutmaz, kaybettiimiz
Rumeli ve Makedonya topraklarnn kr kokularn alr gibi, su ve ngrak
seslerini duyar gibi baklar uzaklaa uzaklaa sslenir, bizim iinde
olmadmz hatralar iine karr giderdi. yi vals ettiini sonralar
grdm. O akam zeybek oynad. Oyunu efekri ve kibard. Baz jestleri
hi yapmazd. Bu bir alafranga deil, bir Batl, bir alaturka deil, bir Trk
idi.
Gn aarrken uyuduk. lenin ge bir vaktinde yemek masasnda
bulutuk. Dn geceki ahbabmzla deil, kararghndaki Bakomutanla
konuuyorduk. Yakup'la bana birok eylerden bahsetti. Hemen
grlyor ki, zafer ve zmir, ilerinin sonu deil, balangc idi.
- Yeni Mecliste sizinle arkadalk edeceiz, dedi.
O gn Yakup'la bana uzun birer mlkat verdi. Mlkat asker ve siyas
ikiye ayrarak "Akam" ve "kdam" gazeteleri iin paylatk. Yazda
olduka adal bir Osmanlcaya merakl olmakla beraber, dncelerini
pek iyi toparlyarak kolay ve pek insicaml konuuyordu. Kuvay- Milliye
Meclisinin krssnde hatiplik idmanlarn tamamlamt. Bu mlkatta
bize, yendiimiz Yunan ordusunun, bu devletin o zamana kadar kard
en kuvvetli ordu olduunu sylemitir: "26 ve 27 Austosta yarma
hareketi ve 28, 29 ve 30 Austos meydan muharebesi de iinde olmak
zere ordularmz on be gnde drt yz kilometre yol aldlar. Piyade ve
svarilerimiz zmir'e kavumak iin birbirleri ile deta yartlar. zmir
rhtmnda svarilerimizin kllar suya aksederken, piyadelerimiz
Kadifekale'ye Trk bayran ekiyorlard. Hatramda aldanmyorsam,
byk ordularn yry ls yirmi, yirmi iki buuk kilometredir.
Askerlerimiz btn rekorlar krmtr."
l, hasta, yaral, bizim kaybmz on bin kii idi. Yunanllar yalnz yz
binden fazla l brakmlard.
***
Limandaki ngiliz donanmas, Mustafa Kemal'i rahatsz etmekte idi. Yirmi
drt saatte sularmzdan kmas iin amirale mektup gnderecei vakit,
her zamanki zayflarn bir daha yrekleri oynad: te imdi bamz
belya sokacaktk. ngilizlerle harbe tutuacaktr.
yi bir komutan, elindeki imknlarn tam verimini alabilmelidir. "Basiret",
"tedbir" ve "itiyat" denen eyler, iyi bir komutan bu tam verimi almak iin
akln, sanatn ve iradesini kullanmaktan alkoymak iin deil, bu haddi
amaktan korumak iin gereklidir. yi bir komutan, sade nerede
duracan deil, nereye kadar gideceini de bilmelidir. Mustafa Kemal'in
etrafnda, Erzurum'dan beri, onu her ileriye giriten nce tutmak ve gidip
varnca durdurmak isteyenler eksik olmamtr.
Birou iyi niyetli orta adamlard. yi niyetli olmayanlar da vard.
Kimine gre ngiliz filosunun zmir limannda kalmasna ses karmamal
idi. Kimine gre stanbul zerine yryp tilf devletlerinin kara ve deniz
kuvvetlerini hie saymal idi. Mustafa Kemal ne onu, ne bunu yapt.
Yirmi drt saat bitmeden ngiliz donanmasnn limandan kp gidiini
seyrettik.
Yldrm Ordular Grubu Komutanlndan stanbul'a dnp de dman
donanmalarn limanda grd vakit yaveri Cevat Abbas'a:
- Geldikleri gibi giderler... demiti.
Geldikleri gibi gitmilerdi.
stanbul'daki Fransz Yksek Komiseri General Pell de bu srada zmir'e
geldi. Ak sal, vakarl bir askerdi. Gztepe kknn bahesinde idik.
Merdivenlerden karken, pek sade kyafeti ile Mustafa Kemal'i grnce
sendelediini hissettik. Bu zaferin ne demek olduunu bilen general, kim
bilir nasl bir arkl komutan greceini tahmin etmitir? Kendisi srmasz,
gsterisiz, saf saf adamsz, mtevaz bir ev sahibi ile karlayordu.
General gemisine dnnce bizi yanna ard:
- Ordularnz durdurunuz, diyor. Muzaffer ordularmz daha uzun mddet
nasl tutabilirim? abuk mtareke yaplmaldr, dedim. Acele stanbul'a
gidecek...
Sonra gld:
- Bizim muzaffer ordular... Nerelere daldklarn pek iyi bildiim yok. Bir
toplanmaya kalksak kim bilir ne kadar zaman geer? dedi.
Btn ordular bir yumruk gibi skp Yunan ordusunun bana indiren bu
komutan, imdi de:
Mtareke olmadan tek bir Trk jandarmasn Trakya'ya geirmem,
diyordu.
Hesapsz ve lzumsuz, "Bir tek Trk'n hayatn tehlikeye sokmamak"
davasndan mrnn sonuna kadar amayacaktr.
mrnn sonlarnda Hatay meselesinde bir baka szn duymutum.
Atatrk bu mesele yznden uykusuz, sinirli gibi. Raslad elilerle
tartr, sylemediini brakmaz, kendi hazr bulunduu yerlerde ecnebi
sefaretlerin kulana gidecek nmayiler yaptrrd. Bir akam sofrada
vaktiyle Hariciyede de bulunan bir arkada:
- Paam, niin kendinizi de milletinizi de zp duruyorsunuz? Bir tmen
yollasanz Hatay' alrsnz. Renani'de Alman olup bitenlerini kabul eden
Franszlar, Suriye'nin bir sanca iin sizinle muharebe mi edecekler?
dedi.
fke ve siniri dalga gibi dinerek, sesi yavalad:
- Evet bunu ben de bilirim. Bir tmen yollasam, Hatay' alabiliriz.
Renani'de Almanlarla muharebe etmeyen Franszlar da Hatay iin
muharebe amazlar. Fakat ya bu sefer haysiyetlerine dokunup kar
koyacaklar tutarsa?
Sual sorana dnerek:
- Ben bir sancak iin altm u kadar Trk vilyetini tehlikeye sokamam,
dedi.
***
General Pell'nin ziyaretini iade edecek miydi? Bunun iin gemiye
gitmesi lzm olduunu syleyince:
- Ben gemiye gitmem, diye cevap verdi.
Ne olur ne olmaz, aya karada ve kendi vatannn karasnda olmal idi.
Tuhaftr, son yllarnda Sovyet sefaretindeki bir hdiseden sonra, Stalin'in
kendisi ile Krm aklarnda bir gemide grebilecei sylendii vakit
ayn cevab vermitir. Irak Kralnn ve ran ehinahnn ziyaretlerini de
iade etmek niyetinde deildi. htillciler, kendi elleri altnda olmayan
artlara emniyet etmezler.
Bornova'da rasladm Nureddin Paa, kendi de "Akam" gazetesine bir
mlkat vermek istediinden, beni ehirdeki dairesine ard. Gittim, iyi
karlad ve ikram etti. Sonra tam bir medreseci slubuyla, neler
yaptklarn sayp dkt. Bunlar yazabileceimi sanmasna atm. Eer
syledikleri bir yabanc konsolosunun raporunda ksayd, hemen
yalanlamak iin hkmet ve gazeteler hep bir olurduk.
Hayal bu ya, eer taarruzun son gnlerinde Mustafa Kemal ve bir iki
arkada kazaya urayp da, zmir fatihlii tac byle bir komutann
banda kalsayd, diye de iimden bir rperti geer.
***
Mudanya'da bizim mtareke heyetimizin Bakan smet nn, ngiliz ve
Fransz heyetlerinin bakanlar General Harington ve Charpi idi. Bu arada
anakkale evresinde tehlikeli bir olay geti. Svarilerimiz tarafsz
blgeye geerek, silh atmakszn, ngiliz siperlerine girmilerdi. ngiliz
hkmeti oraya yeni birlikler gndermesi, Mustafa Kemal'in mttefikleri
stanbul'dan karmasna kar kuvvet kullanmas iin General
Harington'a 15 Eyll 1922'de emir verdi. Churchill de D Bakanlna
sormadan, 16 Eyllde sert bir bildiri yaynlad. Bu bildirinin ilk tepkisi
anakkale Anadolu yakasndaki Fransz ve talyan birliklerinin, Trklerle
arpmamak iin, geriye alnmas olmutur. Londra'da o kadar sinirli bir
hava esiyordu ki ngiliz kabinesi Lord Curzon'un muhalefetine ramen 29
Eyllde General Harington'a kendi tarafndan tesbit edilecek ksa bir
zamanda Trkler tarafsz blgeden geri ekilmezlerse ate edilmesini
bildirdi. ngiliz kabinesi arpmann balad haberini bekliyerek toplant
halinde idi. General Harington ate emrini saklam ve Mudanya
mtarekesinin bitirilmesini salamtr.
Mtareke grmeleri gn srmt. Bizim ba delegenin:
- Trkiye'yi ne zaman boaltacaksnz? Sorusu zerine grme kesilmi,
Fransz delegesi:
- Herhangi bir zamanda boaltmaya kar deiliz, cevabn vermiti.
Harington biraz mhlet istedi:
- Trk ordusu daha yirmi drt saat msaade etsin! dedi.
Sonra on be gn iinde boaltlaca haberini getirdi.
Halide Hanm, Yakup Kadri, Ruen Eref, Asm Us ve ben bat Anadolu
zerinden Bursa'ya giderek Yunan zulmleri zerine belgeler toplayp
yazmay kararlatrdk. Yakup Kadri ile bana birer asker kaputu verdiler.
Bu yazlar "zmir'den Bursa'ya" adl bir kitapta toplanmtr. Henz
rmiyen cesetler ve neredeyse henz tten yangnlar iinden
geiyorduk. Yakup, klleri savrulan Manisa'ya, cetlerinin ehrine iki eli
brnde baka kald. Yunanllar, ekililerinde, yok edici bir tahrip
yapmlard. Yanmayanlar, vakit bulup da yakamadklar, yaayanlar,
frsat bulup da ldremedikleri idi. ki millet arasnda yalnz birinin arta
kalaca bir boazlama gemi olduunu gryorduk. Bat Anadolu'yu
Trkler iin oturulmaz bir le evirmek istiyen Yunanllar, gerekte kendi
rklarnn, mitoloji masallarndan son tarih gnlerine kadar, bu
topraklardaki yaaylarna son vermilerdi. Rum halk kklerine kadar
sklp atlmakta idi. Onlarla beraber zmir'in, btn bat Anadolu'nun her
trl ekonomisini de kklerinden skp atyorduk. Bir merkezde
kasaballar bize gelmiler:
- Arabamz tamir ettiremiyoruz, giden Hristiyanlardan sanat sahibi
olanlar geri gndertseniz... demilerdi.
Yanmam yerlerde arlar kapal idi. Ticaret ve iyi tarm onlarn elinde
olduundan, Trkler almadklar bir hayat tarzn yeni batan kurmaya
mahkm idiler. Bu yeni hayat, yangn yerlerinde klden ve sfrdan, ate
grmiyen yerlerde kapal ve bo dkknn almasndan balyacakt.
Yuvalar yanan, veya baba analarn, ya karde veya ocuklarn
kaybeden halk, fkeden ve kinden o kadar ldrmt ki ellerinde balta ile
esir kafilelerinin peine dp:
- Hi olmazsa birini verin, ldreyim! diye yalvaran kadnlar grlyordu.
Hlbuki Anadolu halk kadnlar ne de yumuak yrekli ve
merhametlidirler!
Rauf Bey (Orbay) Ankara'da Refet Bey'i (Bele) de ararak bir grev
vermesini Mustafa Kemal'den istemiti. O da Refet'i stanbul'a girecek
kuvvetlerin bana geirmeye ve Ankara'nn stanbul temsilcisi yapmaya
karar verdi. Biz yolda kendisine rasladk, son durumun ne olduunu
sordu:
- stanbul stne yryorlar m?
- Hayr, Mudanya'da mtareke grmeleri yapacaklar.
- imdi her eyi kabul ettiler, cevabn verdi. Refet deimeyecekti.
Yanmyan yerleri dolaarak sevin iinde Bursa'ya kavutuk. Bu sanat ve
tarih ehrinin yangn grmemi olmas, zaferin balca zevklerinden biri
idi. Bursa deerini lemediimiz kadar Trktr. "Deerini lememek"
szn bouna sylemiyorum. Onun semtlerine bile imentodan galata
paralar yaptrp durmuyor muyuz?
Bursa'da valinin yannda bir toplantda bulundum. Ankara'dan gelen pek
uyank fikirli bir iki milletvekili de vali ile beraberdi. Mustafa Kemal'i
karlama programn hazrlamakta idiler. Birinci madde, "Sultan
Osman'n trbesini ziyaret" idi.
- Mustafa Kemal'in bu ziyarette bulunacan zannetmiyorum, dedim.
aarak yzme baktlar. Hamdullah Suphi, ki aanlar arasnda idi,
Mustafa Kemal'i Kuvay- Milliye yllarnda pek yakndan tanmt. Biz ise
bir grte Mustafa Kemal'in stanbul'a giderek bir yeni padiahn
sadrazam olmyacan pek iyi biliyorduk. Hanedan, intihar etmiti.
Ortaa'da olsaydk, Mustafa Kemal'e "biat edilecei ve hanedann isim
deitirecei" zamanda idik. Yirminci asrda, ken hanedanlarn yerine
cumhuriyetler gelir. Mustafa Kemal'in devlet reisi olmaktan baka hibir
ey olmasna ihtimal yoktu.
***
Bugnk kuak benim kuamn bir hikyesini dinlemelidir.
"Beni karlarmla kzlarm ldrd" diyerek son nefesini veren Sultan
Mecid zayf ve snk bir padiah, yerine geen Sultan Aziz bir yar deli,
ondan sonra gelen Sultan Murad bir tam deli, daha sonraki Sultan Hamid
Yldz tepesinden Boaz'da bir geminin bat gibi, devletin batn
seyreden bir kzl mstebit, arkasndan tahta kan Sultan Read arabas
iinde grdmz vakit utandmz bir sarsak, sonuncusu da ngiliz
zrhlsna binerek kaan Vahideddin! Bizler bir padiah erefi tatmak iin
asrlar gerisine doru giderdik.
Bir mnasebetle anlatacam zere hanedandan yalnz Yusuf zzeddin
Efendi'yi Edirne seyahatinde tanmtm. "Tanin"e bir mlkat verdirmek
zere beni vagonuna gtrmlerdi. Kanepede sa ayan sol ayann
altna sokmu, yar bada oturuyordu. Bir gen yazcnn btn merak
ile bekliyordum:
- Ben o bunaa senet al, dedim, almad, dedi.
Bunak, Sadrazam Kmil Paa idi. Balkan Harbi balad vakit byk
devletler, harbin sonunda statkonun bozulmasna izin vermiyeceklerini
sylemilerdi. Bunun manas eer, biz yenersek Balkanl Hristiyan
devletlerden toprak alamyacaktk. Veliaht, szde, sadrazama:
"Devletlerden senet al" demi. O da almad iin Rumeli'yi kaybetmiiz.
Dorusu ise, Kmil Paa Hrriyet - ve -tilf olduu iin, veliahtn
"Tanin" gazetesinde ttihatlara yaranmak isteyii idi.
Sonra dnd:
- Ben orduyu severim, gibi bir sz karabildi.
Ne yazacam bilmiyordum. Meseleyi Edirne Valisi Hac dil Bey'e
anlattm. O veliaht hesabna bir mlkat dikte etti. Sonradan gelen Enver
Bey, bu mlkat okudu, o da bir eyler ilve etti. "Tanin"de kan yaz bu
idi.
Bir Osmanl prensini de, 1910 sularnda stanbul'un bir seyranlnda
grmtm. Ak krkl, yaldz tekerlekli, mavi atlas demeli bir fayton
iinde hemen hemen sar kostml, byklarnn iki ucu kozmetikten
dimdik, arabacnn yannda bir haremaas, gene bir kadn grdke
yar beline kadar dar eilen ve peinden uzun fesli saray adamlar
koan bir ehzade idi. Yam kk olmakla beraber, bana pek gln
geldi. Osmanl tarihinde ilk kurucu ve sava padiahlarn devrini
okuyorduk. Bir Osmanolunun bu ilk grnn bir trl hayalime
yedirememitim.
Prenslerden birini de Direkleraras salalarnn birinde, konferans,
sinema, kanto, komik hep bir arada, Merutiyet gnlerinin "erefe veya
menfaate", alt stn tutmaz bir toplantsnda grmtm. Sessiz
sinema filminde bir yaban at terbiyesi sahnesi gsteriliyordu. Bir aralk
locadan:
- Sokulma... Sokulma... Tepecek... sesi geldi. Prens, filmde ifteli ata
yanamak istiyen bir terbiyeciye haykryordu. Karanlkta hepimizin
kula, klar yannca gzleri onda idi.
Hanedan ve prenslere dair baka hatram yoktu. Biz bunlar sevmiyorduk.
Bununla beraber hanedansz bir devlet ekli de akla geldii yoktu. ok
ok, gen bir prenses yetitirerek padiah yapmak, ouldan oula
usuln koruyarak, ihtiyar padiahlar devrine nihayet vermek gibi eyler
dnldn duyardk.
Geenlerde son halife Abdlmecid'in yaveri Ymn Bey (General
Ymn), Mustafa Kemal'in o vakit veliaht olan bu prensi Anadolu'ya davet
ettiini yazd. Hikyenin doru olduuna phe etmiyorum. Ben de
hatralarn anlatt srada, stanbul'da Harbiye Nazr olsayd, ne
yapaca zerine konutuum zaman:
- Vakti gelince Anadolu'ya padiah da beraber geirirdim, demiti.
Hanedann son talihi, Tevfik Paa sadrazam iken, Mustafa Kemal
tarafndan Vahideddin'e Byk Millet Meclisini tantmak teklifi
yrtlemedii zaman kaybolmutur. Eer Vahideddin bu telifi kabul
etseydi, Byk Millet Meclisi hkmetini tanm olacakt. gal kt'alar
hi phesiz saray kuatacaklard. Padiah, zindan haline gelen bu
saray iinde, ordunun ve milletin gzlerini ve gnln ayrmad bir
mazlum ve kahraman hlini alacakt.
Anadolu'nun zaferinden hi pheleri kalmad vakit hanedan adna
Prens mer Faruk Anadolu'ya gelmek istemise de, nebolu'dan geri
evrilmitir.
Hanedan devri sona ermiti!
Geenlerde bana, Birinci Dnya Harbinden tandm bir ahbap geldi. O
vakitler, ttihat - ve - Terakki srgnlerindendi. Mtareke devrinin saray ve
Hrriyet - ve - tilf tarafn yakndan ve iinden grm olanlardandr.
Bana anlattna gre Vahideddin, Mustafa Kemal'in gerekten
memlekette faydal eyler yapabileceine inanarak onu Ordu
Mfettiliine yollamtr. Padiah veliaht iken, Almanya'ya Mustafa
Kemal ile birlikte gitmiti. Bu seyahat srasnda Mustafa Kemal
Almanya'nn durumu ve gelecek hdiseler zerine ne sylemise,
sonradan olduu gibi kmt. Vahideddin'in kendisine gvenmesinin
sebebi bu idi. Enver ve arkadalarnn aleyhinde olduunu da biliyordu.
Hrriyet - ve - tilflarn ou Mustafa Kemal'in Anadolu'ya
gnderilmesini istememiler. Hele Zeynelbidin, ki partinin pek nfuzlu
ahsiyetlerindendi, bir gn ahbabm kendisine:
- Ben Mustafa Kemal'i bir defa grdm. Kendisiyle dostluum yok. Fakat
bozgunda Suriye'de idim. Devletin, ordunun ve herkesin ne yapacan
ard o anari iinde bu komutann ordusunu nasl tuttuuna ve ricati
nasl idare ettiine tank oldum, bakalarna benzemiyor, demesi zerine
Zeynelbidin:
- Sen onun gk gzlerinin iine bak. Bir frsat bulursa ne padiahl
brakr, ne de halifelii... demi.
Yine bir gn bu ahbabm, Sleyman Nazif, mtarekenin mehur
gazetecilerinden biri, bir de sonradan stanbul'da nzrlk ettikten sonra
Anadolu'ya geen bir dostlar ile oturuyorlarm. Mustafa Kemal'den
bahis alm. Ahbabm ayn szleri tekrarlam. Gazeteci:
- Yahu bana randevu vermiti. Gidip de bir konuaym, demi.
Gitmi, neden sonra dnm, ahbabma:
- Hakkn varm senin! Ne adam, ne adam... Olacak olanlarn hepsini
nceden grm. Hem lfla deil, harp ceridelerinden birer birer
vesikalar karp gsterdi, demi.
Sonra:
- Ama birader, askerle ttihat bir adamda birleti mi, gene tuhaf bir ey
meydana kyor. Bu kadar aklls bile sonunda bana ne dese
beenirsin? Frsat bu frsat imi. Anadolu'da mukavemet etmekle
kurtulurmuuz. Mstakil devlet olurmuuz. ngilizler artk asker gnderip
muharebe edemezlermi. Dnn, azizim, ngiliz burada. Askerleri
Anadolu'nun her yerinde, diyerek bir kahkaha atm. Hepsi de
glmler.Yalnz Sleyman Nazif:
- Allah vere de abdala malm olduu gibi olsa... diye dua etmeyi
unutmam.
"Bugn olacaklar dn grm olan bu adamn, yarn olacaklar iin
dndklerine bir gerek olabilir mi?" diye dnmek de hibirinin
hatrna gelmemi.
***
Zafer gnlerine dnelim. stanbul milliyetilerinin sesi, "Yaa!"dan ibaretti.
Henz siyas ilerde ve dedikodularda hibir hissesi yoktu. Ankara ise,
kaynamakta idi.
Harpten sonra ihtill mi? Hi kimse bu heveste deildi: ''Bitirsek... Bitirmi
olsak!'' diyorlard. Bunun da aresi devlet dzeninde bir deiiklik
dnmemekti. Vahideddin phesiz hal'edilecek, yerine Abdlmecid
Efendi geecekti. Bar olup da Byk Millet Meclisi de Fndkl Saray'na
yerleince, byk sergzeti bir tatlya balam olurduk.
Mustafa Kemal'i ne yapmal idi? Zaferin hemen arkasndan onun artk
siyas ilerin Ankara'daki hkmete grlmemesi lzm geldii fikri
ortaya kt. stanbul'da henz yaz yazan Hrriyet - ve - tilflara gre
de, Anadolu son sz Bab- li'ye brakmal idi.
Bir yandan hocalarda da halifecilik ve eriat hareketi uyanmt. Mustafa
Kemal'in padiahl kaldrmak gibi bir cinayet ilemesinden dleri
kopmakta idi. nk onlara gre halifelik padiahlktan ayrlamaz.
Cisman nfuz ve kuvveti elinden alnamaz. Alnrsa eriat yrmez.
Mustafa Kemal ise btn ilerin bandadr. Bar konferans iin
hazrlklar yapar. Ankara, ikide bir bu olup bittiler karsnda nasl silkinip
de dorulacan bilmez. Zafer Mustafa Kemal'e yle bir itibar ve eref
vermitir ki, orduda ve halk arasnda bu tek adam, bir devlet
kuvvetindedir.
General Pell zmir'den ayrld vakit bir harp gemisiyle Franclin
Bouillon'u gndereceini sylemiti. O bulumada mdr, daha sonra bir
temaslar daha olmu da ondan sonra mdr, bilmiyorum. Notlarmn
arasnda Mustafa Kemal'in u fkras var:
"Franclin Bouillon bar konferansnda benim bulunmam istiyordu. O
vakit konferansn zmir'de toplanmas lzm geleceini syledim.
'alrm, fakat birinci snf devlet adamlarn zmir'e getirmekliim
gtr,' dedi. Ben gitmiyeceime gre konferansa kimi ba delege
yapmaklm dndn sordum:
- smet Paa'y gnder! dedi.
- Yapabilir mi?
- Evet... En iyisini..."
Mudanya mtarekesini yapm olmakla beraber, Garp Cephesi
Kumandannn kendisine bar konferans ba delegelii teklif
edileceinden haberi yoktu.
Mustafa Kemal diyor ki:
''Ankara'ya gittiim vakit Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'le grtm.
Bar konferansnda ba delegelii kimin yapabileceini sordum: 'Onu siz
bilirsiniz!' dedi.
'Mesel smet Paa?'
'Yapabilir.'
Yusuf Kemal Bey'in vekillikten istifa ederek yerine smet Paa'y
brakmas lzmd. Yusuf Kemal Bey feragatle vazifesinden ekildikten
baka, kendi yerine smet Paa'nn vekillie seilmesini tavsiye etmitir.
Bursa'ya gelmitim. Kzm Karabekir de beraberimde idi. smet Paa'nn
hibir eyden haberi yoktu. Telgraf gelince kendine her eyi anlattm ve
bar konferansnda ba delegemiz olacan syledim:
'Kat'iyyen!' diye reddetti.
'Git bir defa Fevzi Paa ve Kzm Karabekir'le gr,' dedim.
Fevzi Paa hemen tavsiye etmi. Kzm Karabekir:
'Nasl olur? Bota generaller var!' cevabn vermi. Botaki general
kendisi idi.''
Tuhaf hikyedir: Karabekir'i yattrmak iin, siz Ruslarla antlama
yaptnz, hlbuki Ruslar bu konferansa gelmiyeceklerini bildirmiler, sizin
bulunmanz doru olmaz, demiler. Kabul etmi: ''yle ise askerler
gnderilmemelidir!'' demi. Fakat bundan sonra Ruslarn konferansa
katlacaklar haberi alnnca:
- Artk benim gitmekliim iin mahzur kalkt, diyerek yeniden umuda
dm.
ok sonralar smet Paa'ya bu delegelik meselesini sormutum. Bana:
- Evet bu hi hatrmda olmayan bir eydi. Mudanya mtarekesi
mzakereleri gibi bir almadr diyerek kabul ettim. Lausanne'da
ektiklerimi tasavvur etseydim, gitmemekte srar ederdim, demiti.
Bar konferans delegeliinin ikinci aday Rauf Bey'di. Ama Kzm
Karabekir de, Rauf da kendi branlarn yapacaklard. Mustafa Kemal'e
kendi dediklerini dinliyecek ve ahs eref salama duygularna
kaplmyacak biri lzmd.
Mustafa Kemal ilk Kuvay- Milliye arkadalar ile arasndaki uzakl
gidermek iin alyordu. stanbul'a gidecek kuvvetleri Refet Paa'nn
emrine verdi. Ordunun ehre giriini Eminn'nde seyrettim. Belki ilk fetih
gn de bu kadar sevinli gemitir. Refet Paa, Anadolu hkmetini
stanbul'a yerletirmek ve igal kuvvetleri otoritesini eritmek iin btn
enerji ve hnerlerini kulland.
Trk askerinin stanbul'a giriini gren Yzba Armstrong der ki:
''Ruhumun isyan ettiini duyuyorum. Trkler sanki Kanuni Sultan
Sleyman devrinde imiler gibi dnyorlard. ngiltere mparatorluu
erefinin btn Asya'ya kar, amurlara yuvarlanmas gururumu
yaralyordu."
Daha sonra Lausanne antlamasnn imza treninde bulunan bir mehur
Amerikal muhabir de yazsn yle bitirecekti: ''Garbn ark nnde
eilii, hibir zaman bu kadar aaca olmamtr.''
Ama kendi milletinin adamlar Mustafa Kemal'le urayordu. Ekim aynn
krizli gnlerinde Ankara'da Mustafa Kemal'i devlet ekli zerine bir sze
balamak, yani saltanat rejiminin devam edecei teminatn elde etmek
iin altlar. Rauf Bey bata idi. Kendisinden bir sz de almaya
muvaffak oldular. Mustafa Kemal ''Nutuk''unda yle diyor: ''Umum ve
tarih vazifemden o gne ait safhay ifa ettim.''
Henz olmayan artlar bouna zorlayanlardan deildi. Fakat frsat, ayn
ayn sonlarna doru kendiliinden eline geti: Devletler bizi bar
konferansna arrken, stanbul hkmetine de davetname
gndermilerdi.
Saltanat kaldrlmadka ve milletin kendi kaderini yalnz kendi hkim
olduu dnyaya anlatlmadka, bu karklktan kurtulmak ihtimali yoktu.
''Osmanl mparatorluunun inkraz bulduunu'' ve ''yeni bir Trk
devletinin doduunu'' iln etmek lzmd. Saltanat kaldrma teklifi
Meclise geldi. ki kii aka muhalefette bulunarak padiahl mdafaa
ettiler. Bunlardan biri, sonradan Mustafa Kemal'i ldrmek istedii iin
zmir'de idam olunan Lzistan Milletvekili Ziya Hurit'tir.
Teklif ''Tekilt- Esasiye, adliye ve er'iye encmenlerinden mrekkep''
bir karma komisyona verilmiti. Komisyonda hemen medrese ban
dorulttu. Saltanat hilfetten ayrlabilir mi idi, ayrlamaz m idi. Mecliste
dorudan doruya oylarn gstermiyenler ii bir teoriler kmaz iine
saplamak istiyorlard. Mustafa Kemal'in Meclise kar ikinci ak diktas
bu encmende olmutur.
Dinleyiciler arasnda idi. nndeki sraya karak yksek sesle haykrd:
- Hkimiyet ve saltanat hi kimseye hi kimse tarafndan ilim kabdr diye
mzakere ile verilmez. Hkimiyet ve saltanat kuvvetle, zorla alnr. Trk
milleti bu hkimiyeti kendi eline almtr. imdi bu millete saltanat
brakacak msn, diye sorulmaz. Mesele emr-i vakidir ve behemehal
olacaktr. Burada toplananlar, Meclis ve herkes meseleyi byle tabi
grrse, muvafk olur. Yoksa hakikat gene usul dairesinde ifade
olunacaktr. Fakat ihtimal baz kafalar kesilecektir.
Karma komisyon yeleri bu ''izahat ile tenevvr ettiklerini'' syliyerek ii
ksa kestiler.
***
Mecliste muhalifler zaferden beri taknlk iin frsat peinde idiler. Zafer
zerine orduda terfiler yaplmt. Yeni rtbeler hkmet tarafndan
verilmi ve Meclis Bakan Mustafa Kemal tarafndan onaylanmt.
Muhaliflere gre bu Meclisin hakkna saldrmakt. Babakan Rauf Bey
ite bir yolsuzluk olmadn ileri srd. Muhaliflerden Hseyin Avni:
- Ben Meclis iradesini ineyenleri Yunanl kadar memlekete zararl
sayarm, diyordu.
Mecliste sert atmalar oluyordu. Bir defasnda Trabzon Milletvekili Ali
kr krsde konuan Mustafa Kemal'e ar szler syledi. Birbirlerinin
stlerine yrdler. Bu olaya ok sinirlenen Topal Osman bir adamn
yollyarak Ali kr'y konumak zere ankaya tarafndaki evine arr
ve karsndaki iskemleye oturur oturmaz bodurur.
Vak'a ok nemli idi. Boduran Mustafa Kemal'in muhafz komutan.
Mustafa Kemal'in evini bekliyen erler onun adamlar. Dmanlar cinayeti
Mustafa Kemal'den biliyorlard. Mustafa Kemal, Muhafz Taburu
Komutan smail Hakk'ya yakalama emri vererek kendisi ei Ltife
Hanmla birlikte ankaya'dan uzaklat. iddetli bir arpma sonunda
Topal Osman l olarak ele geti. Adamlar Mustafa Kemal'in
ankaya'daki kkne ate etmilerdi.
Fakat olay bununla kalmad. Trabzon'da Faik Barutu denen avukat ki
Atatrk'n lmnden sonra nn'nn ilk milletvekillerinden biri olmutur.
''Katil ankaya'da'' balkl yazlar yazyordu.
Lausanne konumalar devam ederken Meclisteki hoca takm da
ayaklanmt. Ankara'da yaynlanan bir brorde ''Halife Meclisin, Meclis
Halifenindir'' deniyordu. stanbul'daki Refet Paa da halifeye iyice
sokulmutu. Bir aralk Seim Kanunu'na bir madde eklenmesi iin bir
teklif getirdiler. Bu madde u idi: ''Byk Millet Meclisine ye seilebilmek
iin Trkiye'nin bugnk snrlar iindeki yerler halkndan olmak veya
seim evresi iinde oturmu olmak arttr. G yolu ile gelenlerden
Trkler ve Krtler yerleme tarihinden be yl gemi ise seilebilirler.''
Bu madde dorudan doruya Mustafa Kemal'in seilememesini
salamak iindi. Mustafa Kemal kendisi krsde teklifin i yzn
aklad ve teklif geri evrildi.
Lausanne'da grmeler bitmiti. Konferans srasnda aralarnda geen
tartmalar ne srerek smet Paa ile bir daha yz yze gelemiyeceini
syliyen Rauf Bey Babakanlktan ekildi.
***
Bir gn ''Akam'' da oturuyordum. Afyon Mebusu Ali Bey'le Antaya
Mebusu Rasih Hoca beni grmiye geldiler. stanbul'da Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetini kurmaya memur edilmiler.
''Gazi hazretleri sizinle Yakup Kadri Bey'in de bizimle almanz emretti''
dediler.
Bylece ilk defa bir siyas partiye girmi oluyordum.
Milletvekili olmazdan nce Mustafa Kemal'i bir de zmit gazeteciler
toplantsnda grdm. Beraber olduklarmzdan Velid Ebuzziya'y, smail
Mtak' ve ttihat - ve - Terakki'nin eski stanbul ktib-i mes'ul Kara
Kemal'i hatrlyorum.
Mustafa Kemal'in sylediine gre Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti tarih grevini artk bitirmiti. Yeni bir parti kurmak sras idi. Bu
frkann ad ne olmal idi?
Bu konumalarda Mustafa Kemal'in bir liderlik vasfn daha rendim.
Herkesi sonuna kadar sylemekte serbest brakmak ve hi houna
gitmiyecek fikirleri dahi sonuna kadar dinleme sabrn gstermek! Kesin
kararn verinceye kadar byle idi. Bu kesin karar da herkesle beraber,
herkesle inanarak, ortaklaa bir karar hline sokmaya dikkat ederdi. Bir
gn ''Arkadalarla verdiimiz karar'' diyebilmeli idi. ocukluk arkada ve
yaveri Salih Bozok der ki: ''Fikirleri kendisince hibir deeri olmayan
kimselerle grtn ok grmmdr. Hatta bir defasnda
dayanamayp: 'Paam,' dedim, 'u fikir dantklarn arasnda yleleri var
ki ayorum. Bunlarn fikirlerine nasl olsa sonunda katlmyacaksn. Ne
diye birer birer arp karnda syletirsin?' Atatrk u cevab verdi:
'Bazan hi umulmadk adamdan ben ok eyler renmiimdir. Hibir fikri
aa grmemek lzmdr. Sonunda kendi fikrimi tatbik edecek bile
olsam, ayr ayr herkesi dinlemekten zevk alrm'..."
Gazetecilerin ak bir kanlar da yoktu. Acaba yeni partinin hangi snfa
dayanmas doru olurdu? Memurlara ve aydnlara m? iftilere mi?
Esnaflara m? Tccar ve sanayici diye kelimeler kullanldn
sanmyorum. nk o vakit bunlar Trklk dnda eylerdi. Mustafa
Kemal:
- Fakat bunlarn hepsi halk deil mi? Hepsi biz deil miyiz? dedi.
Partisinin adn koymutu. Bu adn bizler tarafndan sylenmesine kadar
bekliyecekti. stanbul gazetecileri bylece partinin isim babalar olduk.
Halka nutuklar veriyor, btn memleket bir yeni zamanlar savana
arlyordu. Bu bir bitirme deil, bir balama idi.
***
zmit'in bizler iin bir fena hatras vardr. Beyolu'nda Cercle d'Orient
(imdiki Byk Kulp) altndaki berberde tra olurken, Komiser Cemil ve
arkadalar Ali Kemal'i tutmular ve bir motrle zmit Krfezine
karmlard. Henz igal kuvvetleri stanbul'da olduundan Ali Kemal,
kendisinin emniyette olduunu sanyordu.
Ali Kemal, Ankara'ya gnderilecek ve orada yarglanacakt. zmit'te
bulunan Nureddin Paa, Peyam- Sabah bayazarn alkoydu. Ordu
Hukuk Mavirliinde bulunan rahmetli Necip Ali, komutann emri
zerine, kendisini sorguya ekti. Necip Ali'nin sonradan bana
anlattklarna gre Ali Kemal, byk bir kayg duymuyormu. Anadolu'nun
byle bir zafer kazanacan asla ummadn, memleketin menfaatini bir
uzlamada grd iin kanaat mcadelesi yaptn sylyormu. Sonra
kendisini Nureddin Paa'nn ardn haber vermiler. Yanna girince:
- Artin Kemal sen misin? demi.
Ali Kemal, sesi bile titremeksizin:
- Hayr paa hazretleri, Artin Kemal deilim, Ali Kemal'im, demi.
Komutan:
- Onu mahkemede anlatrsn! Cevabn vermi, ve:
- k dar! diye kovmu.
Hlbuki daha nce baz neferleri sivil giydirerek Ali Kemal'i lin etmek iin
hazrlatmt. Komutanlk kapsndan biraz uzaklanca talarla zerine
hcum etmiler. Bir subaya sarlm. Kuvvetli de bir adamd. Koparr gibi
almlar ve tala ldrmler. st parampara kprnn stne
asmlar.
Szde bu Lausanne'a gitmek zere o akam zmit'e gelecek olan smet
Paa ve arkadalarna bir enlik tertibi idi. smet Paa daha uzaktan
mealelerle aydnlanan bu korkun sehpay grnce yzn asm,
ban emi ve hi bakmyarak aralarnda yalnz kalacaklar binaya
kadar yle gitmi. Orada Nurettin Paa'ya sylemediini brakmam.
Mustafa Kemal de bu vak'adan tiksinerek bahsederdi.
ehitlerin, kurbanlarn ve kahramanlarn soylu hatralarn bir cinayetle
lekelemee kimin hakk vardr? Sebepsiz bir cinayeti hi kimseye
affetmemiimdir. nsan bir vurumada lr, bir mahkeme karar ile lr.
Bir fedayi, vatan iin zararl bulduu bir kimseyi can pahasna da
ldrebilir. Eer Ali Kemal'i, vatana zarar verdii iin bir fedayi, igal
kuvvetlerinin tuttuu stanbul'da ldrseydi, onu ngilizler veya
padiahlar asarlard. Halk affederdi. Nureddin Paa bir adam
ldrmeye nasl karar verebilirdi? Haini dahi, tutulunca, ancak adalet
ldrebilir.
***
Mustafa Kemal Hrriyet - ve - tilflarla, gericilerle savaacakt. Fakat
ttihatlarla ne yapacakt? Bunlar dnda politikac da yoktu.
yice kavramak iin bu konuyu batan sona bir gzden geirelim.
Enver, Talt ve Cemal paalarla merkez-i umum yelerinden bazlar
mtareke ile beraber memleketi brakp gitmilerdi. Tarihimizde
deimiyecek gerek udur: Biz Birinci Dnya Harbine girmiyebilirdik,
girdik. Girmeseydik ne olaca zerine herkes bir hayal yrtebilir. Fakat
girdiimiz iin Osmanl saltanat batt.
ttihat - ve - Terakki iin bir devlet batmasnn sorumluluu altndan
kurtulmaya imkn var mdr? Talt Paa, harbe girmek tarafls olduunu
hatralarnda itiraf etmitir. Enver bu taraflln hibir zaman inkr
etmemitir. Bahriye Nazr Cemal Paa, Maliye Nazr Cavit Bey'le
beraber, nce hibir harbe girmemek, sonra da hi olmazsa birka ay
beklemek fikrinde idi. Fakat harbe girilince teki nazrlar gibi
ekilmemitir.
Sofya ataemiliteri Mustafa Kemal Bey, harbe girmek aleyhinde idi. O
sralarda stanbul'daki bir dostuna yazd mektup, tarih belgelerimiz
arasndadr. Memleketi ve orduyu yakndan bilen Osmanl subaylarndan
bir hayls da Mustafa Kemal gibi dnmekte idiler. Denizcilerin byk
okluu, ngiltere'ye kar bir harbe tutumakln zaten gnll aleyhtar
idiler.
Kendiliinden bir harbe katlmak sorumluluundan tek kurtulu yolu, o
harpten zaferle kmtr. Harp kaybolunca ttihat - ve - Terakki'nin hi
olmazsa sorumlu reisleri kendilerini unutturmaya almal idiler. Fakat bir
yandan vatana pek baldrlar. Bir yandan da stanbul'da iktidar ele alan
Hrriyet - ve - tilflarn dmana gzleri bal kulluk edeceklerinden
phe etmezler. Onun iin gnlleri, bir hizmet frsatna kavumakt.
Anadolu dayatnda ttihat - ve - Terakki Tekilt Mustafa Kemal ile
birlikte alyordu. Talt ve Cemal paalar iin mesele yoktu. Mustafa
Kemal'i, pp balarna koyarlard. Fakat Enver? Mustafa Kemal,
nihayet kendisini onun naibi saymal idi.
Atatrk, Enver'e pek kzard. Bir akam, gene ukallndan ve tehlikeli
cr'etlerinden bahsettii srada sofrada bulunan smet Paa:
- Ama hepimizi komutas altnda tuttu, deyince, Mustafa Kemal:
- Evet yle! cevabn verdi.
Enver, Hitler gibi Tanr tarafndan milletini kurtarmaya gnderildii
inancnda idi. Hayaller iinde yaamtr ve bir hayal uruna lmtr.
Mustafa Kemal, Anadolu'da Erzurum ve Sivas kongrelerini yaparak mill
dayat hareketinin bana getii zaman, ilk urad glk bu harekete
''ttihat'' damgas vurulmu olmasdr. Mustafa Kemal, ierideki
ttihatlardan faydalanm olsa bile, ttihat - ve - Terakki'nin byk
sorumlular ile ibirlii yapmadn anlatmak zorunda idi. Byle de yapt.
Enver'i hi sevmezdi ve tehlikeli bulurdu. Talt Paa'y vatansever tanr,
Cemal Paa'y severdi. Eer sonuna kadar yaasaydlar Enver'i ne
yapard bilmiyorum. Fakat Talt Paa ile belki alrd. Cemal Paa'y ise
daha Kuvay- Milliye zaman memlekete almak niyetinde bulunmu.
Atatrk bana u hatray anlatmt: ''Sakarya'dan nce ordu bozulup da
Eskiehir'i braktmz vakit, Batum'da Enver ve arkadalarnn bir
kongre yaptn duyduk. ttihatlardan Hafz Mehmet'i ardk:
- Ben Batum'a gideyim. Dnte size olanlar anlatrm, demiti.
Gitti, dnd, fakat bir ey anlatmad.
O srada Enver'in bir mektubunu yakalamtk. Bir tertibe gre Karadeniz
blgesinde gnlller toplanacak, Enver de bir nefer gibi aralarna
karacakt. Ankara'da kendi yetitirmelerine gveniyor ve gelir gelmez
bir darbe ile baa geebileceini sanyordu.
Ben bu gnlllerin toplanmasn tevik ettim. Enver'i tutturacaktm.
Fakat Sakarya harbi kazanld iin onun teebbs de bizim hesabmz
da geri kald.
Enver bizi devirerek bir Osmanl mparatorluu bar yapmak iin talyan
generallerinden birine de mracaat etmitir. Bu mektuplar generalden
aldrp Ankara'ya getirttik.
Cemal Paa efendice hareket etti. ahs muhaberelerine kadar hepsini
bana yollad.''
Acaba Enver, hl tercmesindeki Bab- li baskn sergzetini bir
ankaya baskn maceras ile tamamlamaya gerekten teebbs eder
miydi? Bunu bilmezsem de eer btn artlar elverili olsayd, bir irtica
lideri olarak Enver'in Birinci Millet Meclisi temayllerine daha uygun
geleceini tahmin ederim.
O srada ben de husus bir vasta ile, Mnich'te bulunan Cemal Paa'dan
bir mektup almtm. 30 kinciterin (Kasm) 921 tarihli mektubu udur:

Mnich: 30 Terinisani (Kasm) 921
Aziz Falih Rfk Bey;
Baz mhim mesail iin Afganistan'dan Avrupa'ya geldiim srada gayet
garip bir havadisin stanbul gazetelerini igal etmekte olduunu grerek
son derecelerde mteaccip oldum. Enver Paa ile rfekasnn Batum
teebbsatndan bahsetmek istiyorum. Enver Paa ve rfekas deyince,
bilemem nasl bir zihniyetle stanbul gazetelerinden bazlar benim de bu
ite marik olduumu tahmin etmi ve benim resmim de o meyanda
neredilmi. Gayet vazh bir lisan ile beyan etmek mecburiyetindeyim ki,
gerek Batum teebbsatnda ve gerek dahil-i memlekette frkalar tesisi
ilerinde benim Enver Paa ile hibir alka ve mnasebetim olmad gibi
mumaileyhi bu teebbsatndan vazgeirmek iin bir seneyi mtecaviz bir
zamandan beri kemal-i ciddiyetle megul olmaktaym. Kbil'de
bulunduum sralarda haber aldm bu iler beni fevkalde mteessir
etmi ve kendisini tarik-i savaba isal iin kendisine birok mektuplar
yazmmdr. Binaenaleyh Batum teebbsat ve Anadolu'da frkalar tesis
ve beyannameler neri vesaire ilerinde benim Enver Paa rfekasndan
olduum hakkndaki zehabn tamamiyle hakikate mgayir olduunun
gazetenizle neredilmesini sizden hasseten rica ederim. Vatann
selmetine mgayir hibir teebbste bulunmyacama ve
Afganistan'daki mesaimin menafi-i liye-i vataniyeye tamamiyle mutabk
bulunduuna Anadolu Byk Millet Meclisi hkmet-i liyesinin de kanaat
ve itimad vardr kanaatindeyim. Bu mektubum aynen gazetenizle
neredilirse millet nazarnda bigayri hakkn phe tahtnda bulunmaktan
beni kurtarm olursunuz. Efendim.
Esbak (Eski) Bahriye Nazr
Ahmet Cemal

stnde yle bir knt da var: ''Bahsettiim gazete Tevhid-i Efkr'n
3191-163 numaral ve 22 kinciterin (Kasm) tarihli nshasdr.''
Bu mektup Atatrk'n anlattklarn tamamlamakta, Enver'in memleket
dnda ve iinde faaliyetlerde bulunmu olduunu gstermektedir.
Mustafa Kemal, ttihat - ve - Terakki'nin bir vatanseverler partisi
olduunda phe etmemitir. Sorumlu olanlar, banda bulunanlard.
Onlar da gurbette lmlerdi. Acaba geri kalanlar, eski bir ttihat olan
Mustafa Kemal'in efliini tanyarak onunla alacaklar m idi? Kk
kadro iin mesele yoktu. Fakat Doktor Nzm gibi, Kara Kemal gibi
hemen hemen Talt ayarnda nfuzlu merkez-i umumciler ne fikirde
idiler?
te Mustafa Kemal'in Kara Kemal'i zmit'e davet ediinin sebebi budur.
Acaba merkez-i umumiyi temsil edenler vaktiyle ''sarho, ahlksz ve
haris'' damgasn vurarak hibir itibar kazanmamasna alm olduklar
adam, vatan kurtarcs olarak balarnda grmeye katlanacaklar myd?
Bu mesele zmir suikastna kadar uzayaca iin, burada ksaca
bahsettim.
Mustafa Kemal btn iyi, faydal ve nfuzlu ahsiyetleri etrafnda
toplamaya alyordu. Herkese kar hak kazanm olduu iin, bunu
baaracan sanyordu. Fakat temellerine kadar ykmakta daha da hakl
olduu ark'ta idi. O ark iinde ki kdem rekabetleri yznden nerede
ise zaferi kazanan ordu kurulmyacakt. O ark ki, ayn partinin hizipleri
iine bile hemen mezhep nifaklar iddeti ve hrs girer. O ark ki, Doktor
Nzm'a:
- Eer Mustafa Kemal, Talt Paa'y memlekete alsayd, Ermeniler onu
ldrmezdi. Mustafa Kemal mi? Talt Paa'nn katili, diye sokak sokak
haykracaktr. Hatrna, mesel:
- Talt'n da benim gibi o zamanlar memlekete girmesi doru deildi. O
da benim gibi iyice saklansayd, sa kalrd, demek gelmiyecekti.
Vatan kurtulmu, fakat Talt Paa kurtulmamt. Mustafa Kemal btn
millet iin vatann kurtarcs, fakat merkez-i umum azas Doktor Nzm
iin Talt Paa'nn katili idi. Onu affetmiyecekti. Ve ''gazi'' kelimesini alaya
alarak, zmir tramvaylarnda:
- Gazoz paa... diye aleyhine sylemediini brakmyacakt.
nk ark'ta vatanseverliin de bir haddi vardr.






YEN DEVR

Ankara'da lk Gnler

-1-

Saltanat kaldrmak, Osmanl devrine son vermekti. Eski devlet, artk bir
gemi zaman hatras idi.
1922 sonunda yeni bir devrin eiindeyiz. Fakat bu yeni devir, henz
Mustafa Kemal'in bir srrdr. Cumhuriyet kelimesi, 1923 Nisannda iln
olunan Halk Frkas umdeleri arasnda bile yoktur. Bal olduu limandan
ayrlm bir geminin iindeyiz. Enginlere doru uzaklayoruz. Fakat
nereye varmak iin? Bunu yalnz kaptan kprsndeki adam biliyor. Halk
yolcular evk iinde trk armaktadrlar. Onlarn iinde tek bir ey var:
Bu adama inanmak! Bu adam onlar iin kader gibi bir ey...
Fakat halife stanbul'dadr. Ne o, ne de Mustafa Kemal'in Byk Millet
Meclisindeki muhalifleri ve bu muhaliflerle yeni ibirlii eden saltanat ve
eriat gazeteciler, Tanzimat veya medreseciler, bir esrarlar lemine
doru bu giditen honut deildirler.
Dostum rahmetli Namk smail, son Halife Abdlmecid Efendi de resim
merakls olduu iin, ara sra veliaht kkne devam ederdi. Halife
seildikten sonra saraya gitmi. Mecid Efendi kendisini kabul etmi:
- Btn ehzadeliimi bu halka iyi bir padiah olmak iin neler
yapacam dnerek geirmitim. Bu dncelerimi bir deftere
yazmtm. Hepsini yaktm... demi.
Biz Mustafa Kemal ile zmit'te bulutuumuz vakit tellca bir gn
geirmitik. Meclisteki hocalar ''Hilfet-i slmiye ve Byk Millet Meclisi''
isimli bir risale neretmilerdi. Bu risalede ''Meclis halifenin ve halife
meclisindir'' deniyordu. Tasvir-i Efkr sahibi Velid Ebzziya da toplantda:
- Yeni hkmetin dini olacak m? diye sormutu.
- Dini var efendim, fakat slmda fikir hrriyeti de vardr.
- Hayr, anlamak istiyoruz. Hkmet bir din ile tedeyyn edecek mi?
imdi baka trl ikiye ayrlmtk. Artk bir tarafta hainler ve sarayclar,
bir yanda milliyetiler ve istikllciler yoktu. Ayrlk bu sonuncular arasnda
idi. stikllci Mustafa Kemal, saltanat kaldrd gnden beri, eski
messeseleri ve nizamlar nereye kadar ve nasl deitirecei bilinmeyen
bir ihtillci idi. Tanzimat'tan beri her slahat hareketinde kar karya
gelenler, yine kar karya idiler. Bu ayrl daha da derindir. nk
ihtillcinin karsnda basit bir gericilik ayaklan yoktur. Saltanat
geleneklerine bal Osmanl Tanzimatlar da onlarla beraberdirler.
Vakitsiz ve ihtiyatsz bir adm, Mustafa Kemal'i pek g bir duruma
sokabilir. Ama byk stratej, bu g durumlar, frsat bulduka muhalifleri
iin yaratacaktr. Muhalifleri de ona frsat vermekte hi hasis deildirler.
Nitekim o gnlerde seim kanununda bir deiiklik teklif etmilerdir. Bu
deiiklie gre bir seim evresinde be yl oturmam olanlar
milletvekili olamyacaklard. Mustafa Kemal ise, o gnk Trkiye snrlar
iinde, hibir seim evresinde 5 yl ''mtemekkin'' olmamt. Demek ki,
yeni Meclise ye seilemiyecekti. Fakat Rumeli kaybolmusa, harpler
iinde be yl bir yerde oturmak imkn bulmamsa kabahat onun mu
idi? Mustafa Kemal, bu tema zerinden pek kolay bir sava at.
Memleketin her yanndan Meclise protestolar yad. Dmanlar sinmek
zorunda kaldlar.
Sekiz ay sren Lausanne konferansnda bir kesilme olmas zerine
Ankara'ya gelen badelege smet Paa'ya kar hazrlanan hcum taktii
de havaya gitti.
Mustafa Kemal'in hi bo durduu yoktu. Btn srlarn smsk gnlnn
iine kapayarak, halk kendine balamak iin dolap durmakta, Meclis
dndaki otoritesini kuvvetlendirmekte idi.
1923 Temmuzunda Lausanne'da yeni devleti btn dnyaya tantyorduk.
Kapitlsyonsuz, tam egemenlik ve bamszlk artlar iinde mill bir
devlet olmutuk. Birinci Dnya Harbine girdii vakit bu devlet, geri bir
saltanatt ama, bir yar smrge idi. Rus arndan izin kmadka Alman
sermayeli demir yolunu Ankara'dan bir kar ileriye yrtmeye hakk
yoktu. Dou vilyetleri, tpk Rumeli gibi, vatandan kopmak zere idi.
smet Paa, eski artlardan ne mmknse kurtarmak istiyen kibirli Lord
Curzon'un btn tekliflerini reddetmiti. Birinci Dnya Harbi kazanlarn
braknz, yannda bulunan ileri fikirli arkadalarndan bile buna aanlar
vard. Lord Curzon, her reddolunan teklifi geri aldka:
- Ben bunu cebime koyuyorum. Yarn para bulmak iin bize geleceksiniz.
Para bende ve (Fransz badelegesini gstererek) bunda var. Her para
istedike cebime koyduum reddedilmi tekliflerden birini size takdim
edeceim, diyordu.
Bu sze dikkat ediniz, yeni Trkiye'nin kendi aln terinden baka hibir
kaynak bulamyarak, devleti sistemle, kalknmaya uramasnn balca
sebebini anlam olacaksnz. Byk devletler sekiz aydan fazla
tartmalar sonunda yeni Trk devletini tanyacaklar, fakat daha birka
sene ''kabul'' etmiyecektir, hatta yeni bakente yerlemek iin elilik
arsas bile aramyacaklard. Silhl bir dayat savandan silhsz bir
dayat savana geiyorduk. Kuvay- Milliyecilik ruhu, hi
zayflamakszn ve mitsizlie dmeksizin, yeni devletin btn kurulu
devrinde dinamizmini ve ylmaz iradesini titizce koruyacakt.
Austosta Bolu milletvekili seilmitim. Mardin Milletvekili Yakup Kadri ile
beraber Ankara'da, Hamamn taraflarnda kerpi bir ev bulduk.
-2-

Vaktiyle Hristiyanlar Ankara'nn btn iyi geim ve kazan kaynaklar
stnde kurulmular, kalenin istasyona bakan srtn konaklar, otelleri,
lokanta ve hanlar ile donatmlar. ankaya ve Keiren semtlerine de
asma, yemi ve glge aac dikerek yaz iin serince birer ke
edinmiler. Biz Trkler efendiliimizle kalmz ama, onlar, orbacmz
kesilmiler. 923'te Ankara'ya geldiimiz vakit, ba evleri mstesna,
Hristiyan mahallesinden eser yoktu. Trenden inince iki tarafl bir bataktan,
aasz bir mezarlktan, kerpi ve hm esnaf barakalar arasndan
geerek tozumas bir trl bitmeyen bir yangn yerine sapardk.
imdi geri bir Anadolu kasabasnn bile o gnk Ankara kadar iptida
olduunu sanmyorum. Yemek ve yazmak iin eve bir masa yaptrmtk.
Drt ayandan hibiri tekine kout ''mvazi'' deildi. Yakup'la karsna
geer, bu masann nasl dz durabileceine aardk. Ankara, stanbul
surlar dndaki btn Trkiye'nin sembol idi. Ermeniler ve Rumlarla
beraber hayat ve ''umran'' denecek ne varsa hepsi sklp gitmiti. Bu
ehri ve bu memleketi temelinden atsna kadar kuracaktk.
Gazi Mustafa Kemal, ankaya'da havuzlu bir kk kkte otururdu.
Galiba bir ngiliz yapa tccarnn evi imi. Nakil vastalar yalnz atl
fayton arabalar olduundan, ehirden oraya kadar bir hayli srerdi. Yol
denebilecek bir ey de yoktu. Eski halkevinin bulunduu tepe
eteklerinden ta ankaya srtlarna kadar bozulmu balarla asma
ktkleri ve yaban gl fidanlar arasndan sarsla sarsla giderdik.
ankaya'dan ufuklar boyu bombo bir bozkr paras grnrd. Bu kl
ve toz ynlar iinde bir yeni devlete bakent yapmay dnmek deil,
onun yzne bakmak bile cesaret krc bir eydi.
Yerliler bize yaban derler ve aramza katlmazlard. Birinden bir ev arsas
satn almak istemitim. Beni ankaya yokuu stndeki tarlasna
gtrd, eni boyu, snr ve iindeki aalar zerine ne syledi ise, hemen
hibirini anlamamtm. Lehe ve ive bakmndan da birbirimize o kadar
yabanc idik.
Sokakta dolaanlar veya Meclis yanndaki a dkkn ile belediye
bahesinde buluanlar hep ayn kimseler olduumuzdan selmlamazdk
bile! ''Ah bir anonim olmak, kalabalk iine karp kaybolmak tadna
kavuabilseydik...'' diye hasretlenirdik. Gndzleri Meclisten baka vakit
geirecek yer yoktu. Akamlar Mustafa Kemal tarafndan arlmaya can
atardk. Eer davetli deilsek, Meclisin yaknndaki a dkknnn iki
iebildiimiz kesinde toplanrdk. Men-i Mskirat Kanunu yrrlkte idi.
kimizi polis mdrnn adamlarndan temin ederdik. Bunun bir ad da
''Dilaver suyu'' idi. Dilaver, polis mdr! Balarda oturan baz
milletvekillerinin de imbikleri vard. Bir akam byle bir bada bize scak
rak ikram edildiini hatrlyorum. Elektrik yoktu. kide bir yavalayan ve
kararan lks lmbalar ile didiip dururduk. Neden sonra lokomobilden
baz yerlere elektrik vermilerdi. I titriye titriye yanard. O sralarda
''Hkimiyet-i Milliye'' gazetesinde yle ilnlar okurduk: ''Elektrikli odalar
kiralktr!'' Bu iln Amerika'da okunsayd, elektrikle dnen veya elektrik
dmesine baslnca duvar kapaklar alp, ihtiyaca gre, yatak odas
yahut yemek odas vazifesini gren son icat eyler olduu sanlacan
syliyerek glrdk. Evler de, eyalar da bir lemdi.
ar o kadar iptida idi ki, kk bir masann stn ayn eit bardak,
kadeh ve tabakla donatamazdk. u bildiimiz Beyolu, Karaolan
arsndan Paris'te bir bulvar gibi grnrd.
Ankara Belediye Reisi:
- Tozdan ne zaman kurtulacaz? sorusuna:
- Bunlar ne biim adamlar, hem yol isterler, hem toz istemezler... diyordu.
lk k, Ruen Eref'in evine ziyarete gitmitik. Ana yolun bir dere ar
srtnda idi. Biz evde iken kar yad, mbala etmiyeyim ama, galiba iki
gn iki gece kmldyamadk, misafir kaldk.
Bereket k, kuru geerdi. Toprak donar, her yer yola dnerdi. Yazn toz
kasrgalar iinde boulur gibi olurduk.
Ruslar devaml otururlar, teki yabanclar ara sra gelir ve hemen
dnerlerdi. Yerlemee hi niyetleri yok gibi idi. Fransz elilii, bir aralk,
kale tarafnda Osmanl Bankasna tanm, depoyu Goblen hallariyle
kabul salonuna evirmiti.
Bazlar:
- Sfrn stnde medeniyet kurulmaz, diyorlard.
phesiz svire'nin deniz kysnda olmadn unutuyorlard.
Eek, yerli halkn balca nakil vastas olmakta devam ediyordu. Sk sk,
sokaklarda tellllar:
- Eek bulaan... Eek bulaan... diye haykrarak kaybolmular arard.
Yerli halk, devletin kalkp gitmeyiinden memnun da deildi. Hayat
pahallaacakt. Kendileri, dardan akn edenler arasnda eriyip
gideceklerdi. Bir avu arsas olann, birka yl iinde zengin olacan
tahmin etmiyorlard.
Ankaral bir dostum anlatt: imdi Atatrk Bulvarnn stndeki byk
apartmanlardan birinin arsas satlkm. Galiba 200 liraya kadar bir ey.
Almak iin haber yollam. Bir ses kmam. Sonradan renmi ki,
sahibi bir yabancya satm:
- Yahu, niin bana vermedin? diye sormu.
- Vallahi burasn babam da ekti, ben de ektim. Bir hayrn grmedik. Ne
diye seni zarara sokaym? Bir yabancya verdim... demi.
Akamlar masa banda ge vakitlere kadar konumaktan, iimizi
canlandrmaktan baka elencemiz yoktu. Yalnz toplantlar deil, evler,
oteller, sokaklar hep kadnszd. Amerika'nn ilk g zamanlarnda bile
kadn, Ankara'nn ilk kurulu yllarnda olduu kadar bulunmazl
hissettirmi midir, diye dnrm. Bir gn bir milletvekiline stanbul
usul araf giyen kars ile Karaolan arsnda rastlanmas, Mecliste
dedikodu konusu olmutu.
Geceleri araba olmad iin, Yakup Kadri ile beraber Kemal'in
lokantasndan knca sk sk cep fenerlerimizi yakarak, glkle evimize
giderdik. Yol uzun, bitmiyecek gibi gelirdi. Hi unutmam, bir akam erken
yatmaa karar verdik. Karaolan getik. Tam yangn yerine gelince, bo
ve ssz karanlk bizi deta geriye doru itti. Dndk, tekrar iki
masasndakilere katldk. Karlkl konumalarmzda yle tkenirdik ki
yeni bir stanbul yolcusu meclislerimize taze bir hava katmazsa ne
yapacamz bilmezdik.
Dairelerde, ancak a kaldklar iin stanbul'u brakan memurlar vard. Bir
siyas hrslar ve heyecanlar da olmadndan bunlar bsbtn bedbaht
kimselerdi. Be on memurun bir tek kerpi odaya snd olurdu. Bir
akam rahmetli Nuri Conker, gece yarsndan sonra ankaya kknden
karak eski mahallelerden birindeki evinin kapsnda otomobilden iner.
Cebinden asma demirli byk kap kilidinin anahtarn kard srada bir
de bakar ki ayda bir tuhaflk var. Tam ortasndan blnm gibi bir ey,
ap seyrettii srada, o saate kadar kim bilir nerede hangi arkada ile
iip sallana sallana evine dnen bir memurun geldiini grr.
- Birader efendi, diye arr.
- Buyurunuz.
- Hdise-i cevviyeyi gryor musunuz?
Adamcaz ban bile kaldrmyarak:
- Brak Allahn seversen, benim burnumun ucunu grecek hlim yok,
cevabn verir.
Tek avuntu, ara sra stanbul'a kamak! Trenlerde henz yatakl vagon ve
lokanta yoktu. Sabahleyin kalkar, le yemeini Polatl, akam yemeini
Eskiehir istasyonunda yer, geceyi rahatsz kompartmanlarda geirir,
ertesi sabah Kocaeli'nin yeil tabiatn ve krfezin mavi sularn grnce,
lmten dirilmie dnerdik. Tahtakurusu yznden ok defa
kompartmanlarda uyunmazd. Bir gece, ak pencerenin yannda ayakta
kalmtm. Trenin hz ile kendini tutamyan bir bayku gsmn stne
arpt. Yolda stma alanlar oktu. Yine de iki gn stanbul keyfi srmek
iin bunca zahmeti gze alrdk.
Henz stanbul'dan gelen bir iki arkada, bir akam st ankaya
kknn bahesinde bulutuktu. Gne batyordu. lerinden biri:
- Paa hazretleri, gelin de bu gurubu stanbul'da bulun, dedi.
Henz stanbul'a gitmek devri gelmedii iin Ankara'dan ayrlmayan
Mustafa Kemal davetlisinin yzne yle bir hazin bakt idi.
Cumhuriyetin iln edilmesine daha iki ay var. Ankara'nn bakentliine
bile karar vermemitik. stanbul'a dnmek istemiyen ka kii idi,
bilmiyorum, fakat hi olmazsa Eskiehir'e doru, yeil ve sulak yerlere
doru gitmek istemiyen hemen hemen yoktu. Mustafa Kemal:
- Ankara kendisi merkez olmutur, istil onun kapsnda durmutur,
diyordu.
Yer semek bahsi alsa, Ankara'nn birok rakipleri vard. Garba doru
Eskiehir ve Bursa, merkeze doru Konya belli ballar arasnda idi.
Ankara susuzdu. Aaszd. Kuru ve yaban idi. Fakat Byk Millet
Meclisi orada kurulmu, orada toplanm, btn sava oradan idare
edilmiti. Yeni idarenin milletleraras edebiyatta ad ''Ankara Hkmeti''
idi. Meclis toplandktan iki ay kadar sonra Malatya Milletvekili smet Paa,
Ankara'nn bakent olmas iin Meclis Reisliine takrir verdi. Baz
duraksamalar gsterilmekle beraber, sonunda herkes en kestirme yolun,
bulunduumuz yerde kalmak olduunda birleti.
Meclisten ktmz vakit hemen kap nne eski bir idare amirinin dikmi
olduu am gstererek:
- Baknz aa da pek iyi yetiiyor, diyorduk.
Vaktiyle balar aalkm. Yaknlarda kk korular varm. ankaya
bekisine bir gn:
- Buradaki aalar ne diye kestiler? diye sormutum.
- Glgeden baka bir ey verdikleri yoktu ki, dedi.
Bir defasnda da yerli bir tandk bize:
- Geliniz, size bir mazlk gstereyim, dedi. Arka taraflara doru gittik.
Hayli uzaklatk. Bir keden sapnca:
- Aa... dedi.
plak bir da idi:
- Harpten nce buras mazlkt, ne olmu bunca aa? diye at.
''Yeil Ankara'' bal ile ''Hkimiyet-i Milliye'' gazetesinde bir bamakale
yazdm vakit, Mecliste deta hakarete uryacaktm:
- Dalkavuk... diye syleniyorlard.
- Baknz, dedim, ikiden biri, ya Ankara yeil olur ve su gelir, yahut devlet
merkezi olmaz.
Hlbuki ben Birinci Dnya Harbinde lde Bir-s-Saba'da yeillik
yarattmz grmtm. srail, birka binal bir iki baheli bu kasabay
imdi altm bin nfuslu ehir haline getirmitir.
Ben insan iradesinin yaratclndan hi phe etmemiimdir. evk ve
eyimserliimi en g artlar iinde kaybetmeyiimin sebebi budur.
Ankara'nn modern bir merkezi olabilmesi iin aylarca hatta yllarca btn
edebiyatm seferber ettim. ehir plncl fikrini yaymak iin birka yz
yaz yazdm. Eer Frenk uzmanlar abuk kovulmasayd ve son defa
stanbul'da olduu gibi, speklsyoncular ve arsa tccarlar plna
musallat olmasaydlar, Ankara bugn imdikinden birka misli daha ileri
bir ehir olurdu. Geenlerde len eski ngiliz bykelilerinden Sir
Georges Clarck, Trkiye'ye son geliinde benimle bulutuu vakit:
- Ankara'dan geliyorum. Hibir eye amadm. imento olduka, btn
o binalar yaplabilirdi. Fakat Ankara'nn yeilliine atm, demiti.
Ben ''Yeil Ankara''y yazdm yllarda Sir Georges Clarck da
ankaya'daki ahap evinden ufuklar boyu bozkr boluunu
seyrediyordu.
***
Ankara iin bir rapordan baz paralar sunuyorum:
ehirlerin kuruluu, byy ve yapl, mcerred manada almak
artile, rakmla hi de ilgili deildir. harpten nce dnyann en bayndr
ehirlerinden biri saylan Madrid'in denizden ykseklii 655 metre idi.
Mnih'in rakm 526'dr. Buna kar Berlin'in, Londra'nn, Paris'in
Nevyork'un, Oslo'nun, Hamburg'un rakmlar 30-200 metre arasndadr.
Fakat biz, Ankara'nn 907 metre olan yksekliini ne Berlin'in 70, ne de
koca bir yeni zaman ehri olan San Salvador'un 682 metre olan rakm ile
kyaslayarak bir hkm karamayz: nk Ankara, zerinde 13 vilyet
bulunan ve Trkiye'nin en geni paras olan iklim zellikleri kendine has
Orta Anadolu'nun bir toprak paras stnde kuruludur.
Buras bir yayladr ve bu yksek platformda dnyann en engin
medeniyetleri domu ve gelime imknlar bulmutur. nk bu yaylada
iklim, erkek bir iklimdir. Yllk s ortalamalar byk farklar gstermez.
"Trait de climatologie biologique et medicale" adl eserinde Lion Tp
Fakltesi climatologie ve hydrologie thrapeytique profesr Bay Piry,
bu yaylay -yanl bir grle- bozkr olarak sayd hlde burada bir
medeniyetin kuruluu iin en byk vasflarn bolluunu u cmlelerle
anlatmaktadr:
''...Bu iklim, mihnet ve meekkate kar koyma terbiyesini veren esiz bir
mekteptir. Buradaki insan tabiatn asiliiyle savamay ahlk edinmitir.
Scak memleketlerin yakclna olduu kadar, kutup souklar ile
uyuabilir.
Bu iklim, inisiyatif yeteneini ve moral enerjiyi gelitirir. Bu rkn cilt
dokusu kuvvetlidir. Hava deiimleri onun karakterinde sava vasflar
kuvvetlendirir.''
Moskova Merkez Biyologie ve Climatologie Enstits profesrlerinden Dr.
Aleksandrof'a gre: ''Osmanl Trklerinin, anayurt iklimlerine hi
benzemeyen dnyann drt kesinde asrlarca yaayabilmeleri ve
buralarn muhit zelliklerine gre kuaklar yetitirmeleri, ite bu yayla
ikliminin nimetlerinden biridir.''
Ankara'nn on yllk hava basnc, ortalama 685,5 milimetredir. Deniz
dzeyinin normal basnc 760 milimetre olduundan bunun manas udur:
nsanlarn shhati zerinde en byk bir etkisi, atmosfer basnc,
enternasyonal miyarlara gre, Ankara'da tatl bir yayla zellii gsterir ve
ok deimez.
Ankara ikliminin en orijinal tarafn sda buluyoruz. Ankara'nn on yllk s
ortalamas, sfrn stnde 12 derecedir. Hlbuki bir de byk ehirlerin
yllk s ortalamasna baknz: Oslo 5.5, stokholm 5.7, Kopenhag 6.9,
Liverpul 9.4, Londra 9.8, Hamburg 8.4, Berlin 9.4, Mnih 8.4, Paris 10.2,
Zrih 8.4, Viyana 9.6, Belgrad 11.2, Bkre 10.2, Varova 7.9, Leningrad
4.6, Moskova 3.4, Odesa 9.9, ikago 10.1, Nevyork 11.0, Vaington
12.07...
Bu, u demektir ki, eer siz, s ortalamasn, ehir gelimesi iin bir l
olarak alyorsanz, Ankaramz, dnyann en ileri ehirlerinden biri
olacaktr.
907 rakml Ankara'da s en yksek olarak birka gn 37.5 dereceye
kabilir. On ylda, yalnz tek bir gn mstesna, sfrn altnda 20.5
dereceden aaya dmez. Gece gndz s fark nihayet 25 derecedir.
Hlbuki rakm 150'yi bulmayan imal (Kuzey) Amerikasnn Nevyork,
Vaington ve btn Ohio ve Texas vadileri zerine kurulmu yirminci asr
ehirleriyle Avrupa'nn baz byk merkezlerinde bu s ortalamalarnn
byk farklar bir felket hlindedir: Tayfunlar, kasrgalar, toz bulutlar,
frtnalar, btn meden vastalarla cihazl olan bu ehirleri daima tehdit
etmektedir. Eksiksiz ijiyen artlarna ramen scaktan lenler, souktan
donanlar, salgn hastalklar, hayat ve hareketi felce uratan tabiat afetleri
hep bu mthi shunet farklarnn arkasndan geliyor. Biz Ankara'da
bunlar yalnz gazetelerde okumaktayz.
Sonra Ankara'nn u iklim zelliklerine baknz: Ankara'da ylda 116 gn
s 25 derecenin stne kabilir. 95 gnn gecesi sfrn altna iner ve
yalnz 15 gn gndzn shunet sfrn altnda kalr. Ankara'da senede
ancak 46 gn sis oluyor. Bunun 7 gne indii de vakidir. Ankara'nn en
ok esen rzgr poyraz, yani s a l k rzgrdr.
nce Ankara, bir b o z k r deildir. nk, enternasyonal birimleri
rutubet miyarna nisbeti 55-75 derece olan yerler orta derecede kuru
saylr. Ankara'nn on yllk rutubet vasatisi 57'dir. Yani orta derecede kuru
ehirler arasndadr.
Yalnz, sda olduu gibi, rutubette de Ankara havasnda bir dzenlilik
gze arpar. Ankara'nn rutubet ortalamasnn 60 olduu yllar vardr.
Fakat 54'ten aa dt yoktur.
imdi, Ankara'nn modern ehir ve shh ehir davasndaki byk
meselelerinden biri zerinde duracaz. Prof. Piry diyor ki: ''... ehirler,
bilhassa salgn hastalklarn yerlemesine imkn vermez. Orta
Anadolu'da insanlarda ve nebatlarda, bnyev hastalklara az rastlanr.
Tberkloz ferddir. Buralarda daha fazla iklimin shhat zerindeki menfi
tesirlerini nleyerek ijiyen vastalarnn yokluu dolaysiyle grlen anjin,
grip gibi hastalklara tesadf edilir. klim dolaysiyle yenen ar yemekler,
mide ve karacier hastalklarn dourur.''
Tp, mevsim hastalklarnn, bilhassa yksek rakml yaylalarda, en fazla,
rutubetin kararll ile nlenecei sonucuna varmtr. Bugnk fen,
dorudan doruya yamur yadrtamyor. Fakat tecrbeler, bize bu
alanda kymetli iki imkn vermitir: Biri, tabiata rutubetin ekonomisini
reten aa, teki shhatin en belli bal artlarndan biri olan belli s ve
rutubet derecelerini temin eder stma santrallar.
Aa, rutubetin hazinesidir. Havada rutubet derecesi azaldka ona
rutubet verir. Fakat toplu hlde aa, yani orman, bir taraftan rutubeti
korurken, dier taraftan da yamur bulutlarn toplar. Bol aa, ki bizim
Orta Anadolu iin byk davamzdr, elde ettiimiz zaman Ankara'nn
rutubet varl iin en byk faktr salam olacaz.
Eksiklerimiz, bol aa ve modern stmadr. Bunlar yalnz Ankara iin
deil, btn Trkiye lsnde istiyoruz. Biz ki yerden fkrr gibi ehir
kurmu ve dnyann en zengin kmr ve linyit kaynaklarna sahip bir
milletiz. Eksiklerimizin ikisini de tamamlamak nihayet azam ksaltlm bir
zaman meselesidir. nk bol aa ve modern teshin, Trkiye'de yeni
zamanlar ehri kurmakta olan Kemalizmin ehircilik davasnn iki ana
vasfdr.''
-3-

1923'te bir buuk katl Meclis binasna giriyoruz. Bu bina, Merutiyet
devrinde ttihat ve Terakki Frkas tarafndan iane ile yaptrlmtr.
Kapnn karsnda reis yaverlerinin de oturduu bir bekleme odas.
Koridor zerinde sada kk bir oda reise ayrlmtr. Solda byk bir
oda var ki, bakanlar, milletvekilleri burada buluurlar. Mustafa Kemal de
umum temaslarda bulunmak iin buraya gelir ve dipteki yaz masasnda
oturur. Toplant salonu skc ve bozuk kldr. ki yannda merdivenle
klan dar dinleyici balkonlar vardr. Dinleyiciler de, milletvekilleri gibi,
ayn koridordan geerek, ayn salon kapsndan girip balkona karlar.
Milletvekillerinin oturmalar iin ancak eski mektep sralar bulunabilmitir.
Mill Hkimiyet rejimi, 23 Nisan 1920'de, eski bir siyas partinin bir vilyet
merkezindeki bu kulp binasnda kurulmutu. Kuvay- Milliye devri bu
atnn altnda gemitir. Padiahlk bu sralarda oturanlarn oylar ile
kaldrlmtr. Sonradan Cumhuriyet Halk Partisi merkezi iin kullanlmak
zere, birok tadiller yapldndan, imdi ayn binann iinde eski havay
yakalamak bizim iin bile g. O dekor olduu gibi kalmal idi. Yeni devrin
balca hatras idi. Bu hatray bozmak gnahn, Halk Partisi umum
ktibi Recep Peker'e affedemem.
1923 Austosunda yan locaya kp da salonda toplananlara bakanlar,
yar Asyal bir teokratik devletten tam Avrupal bir lyik devlet karmak
iin bir sr nizamlar koymaa hazrlanan devrimciler karsnda
bulunduklarna phesiz inanmazlard. Bunlar, eski messeseleri ykmak
ve yeni messeseler kurmak iin ak programl bir partiye sz vererek
seilmi kimseler deildi. Vatanseverce iler grmee gelen, fakat 10
kiisi ikinci onuna uymayan, yetimece farkl, kafaca farkl, anlaya,
gre, isteyie, ok defa, taban tabana aykr denecek kadar farkl bir
''kalabalk''t. Bu kelimeyi fena bir manaya almaynz. Topluluk manasna
kullanyorum. Mustafa Kemal'i liderlikten alnz. Yerine saa doru
herhangi bir ahsiyet koyunuz. Bu ''kalabalk'' arasnda byle bir liderin
bilkis eski messeseleri ayakta tutmak ve kuvvetlendirmek iin kolayca
ounluk bulacana phe yoktu. Mustafa Kemal kendi ounluunu,
yava yava ve yerine gre, ya sevilmesine, ya saylmasna, ya
korkulmasna, inanlmasna veya arkasndan gidilmekten baka are
olmyaca kaderciliine dayanarak yaratacakt. Bu ounluk yine de ok
uzun yllar sun' ve ereti olmaktan kmyacakt.
Kalabal ksa ve ku bak bir tahlilden geirelim: Saracolu, Mahmut
Esat, Vasf gibi Ankara'da tandklarmzla beraber biz Trkler, fakat
Trkln tam Batl kolu vardk. Tanzimat'tan beri devam eden kltr
ve medeniyet ikizliini tasfiye etmek, eski nizam kklerine kadar ykmak
ve Trk milletine, Bat topluluu iinde bir yeni a cemiyeti olarak yer
alma imknlarn vermek iin Mustafa Kemal'in zafer otoritesini frsat
biliyorduk. Merutiyet devrinde er'iyye mahkemelerini, niteliklerinde
hibir deiiklik olmamak zere, meihat dairesinden alp adliye binasna
yerletirmek bizler iin bir baar idi. Radikal reformlar fikri o kadar
aznlkta idi. O gidile daha bir asr olduumuz yerde bocaladk. nk
medreseler, sivil mekteplerden daha ok insan yetitiriyordu.
Padiah ayn zamanda halifedir. Hkmette padiahn sadrazam varsa,
halifenin de eyhlislm vardr. Maarif ikizdir: Sivil mektep ve medrese
vardr. Sivil mektep dahi, kltr bakmndan medresenin kontrol
altndadr. Adalet ikizdir: Bat dnyasndan aldmz kanunlarla
hkmeden mahkemeler ve hkimler, eriat esaslarna gre hkmeden
er'iyye mahkemeleri ve kadlar vardr. Fetvasz harbe girilmez. Aile
tamamiyle eriatln emri altndadr. stanbul'dan en uzak merkeze
doru her yerde iki kadroyu i ie grrsnz. Sarkl kadro, hi phesiz,
daha nfuzludur. En itibarl vali bile sara kar riyakrlk eder. Kadn
hukuksuzdur. stanbul'da Trkler piyano alan veya nutuk syleyen
arafl bir hanm sahneye karmay bir devrim sanmlardr.
Fakat Birinci Dnya Harbinde kocas ile bir ada oteline inen Trk kadn,
polis mdr tarafndan kolundan tutulup kovulmutur. Ayn arabaya
binen kadn ve erkekten polis, kar koca vesikas sormaktadr. niversite
vardr ama, iinde hr dnce nefes alamaz. Felsefe, medresenin
maldr. Biz ileri Trkler nihayet bu kargaalktan kurtulmak zaman
geldiine seviniyoruz. Bereket Mustafa Kemal, Enver gibi, gericilie
dayanarak sadece ahs hkm ve nfuz kazanmak eiliminde deildi.
Hayalimizde ne varsa, onun yklmaz ve kar konulmaz itibarna
gvenerek gerekletirecektik. Hlbuki onun devrimcilii, bizim
hayallerimizi bile aan bir enginlikte idi. Mavi gzlerine baktka, gelecek
zamanlarn ryalarn grrdk. Acaba eserini tamamlayncaya kadar
yaayacak myd? Btn kaygmz bundan ibaret.
leri Trkler, dedim. Gerileri de vardr. lerinden Tanzimat ve
gelenekidirler. Bunlar kklere kadar inen devrim kararlarn
sevmiyeceklerdir. ou saltanatn kaldrln hazmetmemilerdir. Bir
ksm hilfetin kaldrlmasndan memnun olmyacaklardr. Fakat hibiri
yeni yaz ve dile, Trk milletini gerek kltr hrriyetine kavuturucu
devrimlere kadar bizimle beraber kalmyacaklar, Mustafa Kemal'den de
ayrlmyacaklardr. Bunlar ''kerhen'' Kemalisttirler. imdi de ayn kimseleri
Trklk devrindeki geri akmlara saplanm olarak grmekteyiz.
Bir kltr hazrlklar olmamakla beraber, tam bir inanla Mustafa
Kemal'e bal olanlar kaydetmeliyim. Bunlar iin o ne yaparsa doru idi.
Ona bir yeni zamanlar habercisi gibi, samim bir imanlar vard. Urunda
lmee kadar her eye raz idiler.
Hocalar vardr. Bazlar aydncadrlar. ou tam kara kuvvettirler.
Birinciler kendi hllerine braklsalar, eski binadan hibir ta
kmldatmazlar ve halk arasnda uyank hocalklarn deil, taassubu
okayan riyakrlklarn kullanrlar. Mustafa Kemal, bunlardan hilfetin
dinde yeri olmadn, din delillerle ispat ettirerek faydalanacaktr. Kara
kuvvet ise, Mustafa Kemal halife olsa kabul edecektir. Fakat hilfeti
kaldrnca da, kendilerine salad menfaatler yznden, sessiz ve sinik,
frsat bekliyecektir. Yalnz birka cesurdur. Her devrim kararn nlemek
iin krsye kacaklar. Onlara gre Mustafa Kemal byk adamdr, millet
kurtarcsdr, onsuz bu memleket olmaz ama, hele u etrafndakiler
olmasa, gibi bir edebiyat tutturmulardr. Etrafndakiler, tabi bizler...
Btn hnlar, hcumlar, kinleri, nefretleri bize dorulacaktr. Hilfet
kalkt, apka giyildii, yaz deitirildii vakit, Mustafa Kemal yine
Mustafa Kemal'dir. Biz ise dalkavuklar, mfsitler, zndklar olarak
lnetlerine urayacaz.
Yeni seimlerde Birinci Millet Meclisinin ikinci grubu tasfiye edilmitir.
Fakat bir muhalefet partisinin btn unsurlar yeni Meclise gelmitir.
Aralarnda siyas hretler, yar veya tam aydnlar yle byle Trkler,
fakat bilhassa Osmanllar vardr. Devrimci deildirler. Gerici de deildirler.
Bunlar ''bil kayd- art Hkimiyet-i Milliye'' prensibini tutacaklar, Mustafa
Kemal'in diktatr olmamas iin dosta, muhalife uraacaklardr. Biraz
sonra ilk gerek demokrasi savan bunlar verecekler, ''Terakkiperver
Cumhuriyet'' Frkasn kuracaklardr. Kendileri ile Mustafa Kemal arasnda
asl ayrc arpma, Cumhuriyet iln edildii zaman balyacaktr.
Vaktiyle ''Roman'' adl kitabmda ''Gaziciler'' ismini verdiim, o ne derse
''evet'', neyi istemezse ''hayr'' diyen, pek az sevgi, birou menfaat
duygusu ile onun ahsna bal birtakm da vardr. Silhldrlar. Meclisin
iinde bir eit ''mfreze'' halindedirler.
Vaington'da ilk kongre topland vakit, yelerden birou yataanl imi.
Birinci ve kinci Millet Meclisinde de tabancal idi.
Yaay, giyini ve tutum bakmndan biz stanbul kyafetliler kinci
Mecliste yadrganrdk. Henz potur ve klot braklmamt. Kalpaklar,
biroklarna, garip bir dallk hli verirdi.
kinci Meclisin yalnz vatanseverliinde phe yoktu ve birbirine bu kadar
aykr kafa ve mizalar biraz kaynatran yourucu hassa da bu idi.
***
Mustafa Kemal, Rauf Orbay'n yerine eski arkada Fethi Bey'i bavekil
setirmiti.
Mustafa Kemal, Austostaki toplanndan 20 Ekime kadar hemen her
gn Meclistedir. Parti grup toplantlarna reislik eder. Pek nemli iler
olduu vakit krsye kar, konuur ve tartmalar yapar.
Kendisine has bir reislii vard. O zamanlar takrirlerin oya konmadan
nce reis tarafndan aklama yaplmas detti. Mustafa Kemal'in
aklamas yle olurdu ki, takririn kabul m, yoksa ret mi edilmesini
istedii anlalrd. Bir defa byle takrirlerden birini oya koydu,
beklediinin aksi knca:
- Ltfen ellerinizi indirir misiniz? Galiba eyi izah edemedim.. dedi ve
yeniden ret karar istediini hissettirerek izah etti. Byk devrim devrinin
balangcnda hibir eyi oluruna ve tesadfe brakmak niyetinde
olmad belli idi.
Bir defa da Halk Partisi tz konuulduu zaman, hoca
milletvekillerinden biri krsde ar tenkitlerde bulunuyordu. Tenkitler hi
de hoa gidecek eyler deildi. Hoca bir aralk:
- Bu ''asr'' kelimesi de ne demektir? deyince, Mustafa Kemal, reislik
makamnda oturduunu unutarak, yukardan hatibe doru eildi:
- Adam olmak demektir, hocam, adam olmak... demiti.
Dorusu btn devrim programnn da hulsas bu idi.
Yeni ve parasz devlet, yz binlerce Rumeli gmeninin yerletirilmesi
gibi pek ar ve tehlikeli bir yk altnda idi. Kapal bir oturumda
yerletirme ileri zerinde grmeler yapld srada, Trk airi Mehmet
Emin Bey krsye kmt. Hicretler ve muhacirlere dair uzun bir mensur
iir okuyaa koyuldu. Amel tedbirler stnde durulmasn istiyen
milletvekilleri sabrszlanmakta idiler. Mustafa Kemal, yine hatibe doru
eilerek:
- Sadede geliniz, beyefendi... dedi.
Mehmet Emin Bey:
- Sadede arkadalar gelecek, reis beyefendi... dedi ve ktlarn
toplayarak indi idi.
Cumhurreisi olduktan sonra, daima elindeki ktlar okumaa mahkm
oluu ve Meclis tartmalarna artk katlamamas, Mustafa Kemal'in bir
hatip olarak tannmamasna sebep olmutur. Pek hnerli bir krs
oyuncusu idi. Oyuncu kelimesini en iyi manasna almalsnz. Bazan bir
hatip dolgun bir Meclis havas iinde krsye kar. ounluun karar
deta baklarda okunur. Bu havay nce hafifletmek, sonra datmak,
nihayet baka bir yne aktarmak iin Meclisin ruh hli ile inceden inceye
oynamak zarureti vardr. Mustafa Kemal zorlama taktiini pek az,
meydana kan meseleler hayat nemde olduu zaman kullanmtr. Bir
gn krsye frlyarak aa yukar demiti ki:
- Alacamz kararlarda halk temayllerini elbette gz nnde tutacaz.
Mutlaka bu temayllere kar hareket etmiyeceiz. Fakat eer
prensiplerimiz bahis konusu ise, bamz veririz, prensiplerimizden
fedakrlk etmeyiz!
Meclisin trl kaynamalar iinde gen hrslar da belirmekte idi.
Bakanlar, milletvekilleri tarafndan seildii iin, abuk parlamak istiyen
genler koridor avna karlard. Bunun ilk misalini rahmetli Necati
vermiti. Bir iskn vekleti kurulmas iin takrir imzalatlyor, bu byk
meselenin bal bana bir veklet olmakszn baarlamayacan
anlatmaya alyordu. Yeni kuruluun kahraman olaca iin vekil de
phesiz o seilecekti. Krsden yine btn atei ile konutuu srada,
milletvekilleri arasnda, elinden hi eksik etmedii tespihi ile ayakta duran
Mustafa Kemal:
- Btn bunlar vekil olmak iin sylyorsun, seni vekil yapmyacaz,
diyordu.
Fakat Fethi Bey kabinesinin listesinde ''skn Vekili Mustafa Necati''
ismini grrsnz. Mustafa Kemal; kendisi ile dorudan doruya
hasmlalmadka, kinci ve inat deildi. Bilkis mstesna bir
yetitirmeci idi. Necati'yi de sonradan pek sevdi. ld vakit Mustafa
Kemal arkasndan deta ''hngr hngr'' alamtr. Alama zaafna pek
az dtn de hatrlatmalym. Mustafa Kemal, her trl zaaftan
tiksinen bir kuvvet, zek ve irade adam idi.
Bir yanda muhafazakrlk, bir yanda Mustafa Kemal'in ahs otoritesinin
artmasn nlemek isteyen Mill Hkimiyetilik, bir yanda da ileri
hareketilik akmlar artk iyice belirmektedir. Mustafa Kemal, akamlar
sofrasnda ileri hareketi ve onun urunda verilecek btn savalar
hazrlamaktadr. Arkada Fethi Bey'i ve hkmetin sac ve geri fikirli
adamlarn tenkit etmektedir. Sanki bir devlet reisi deil de, bir muhalefet
lideri idi. Bir defasnda hkmet aleyhine iyice giriildii srada, holden
Fethi Bey'in sesi duyuldu:
- ocuklar susunuz, hkmeti geliyor... diye tellanmas grlecek
eydi.
Beklemek, sabrla, fakat hazrlayarak, yoklayarak, hatta sinerek, her
vakann hakkn vererek beklemek!
Bir defa Saracolu krsde Arap kltr diye tutturduu vakit hocalar
ayaklanmlar, hatibi dvmek iin krsye doru yrmlerdi.
Saracolu, acaba kendimi zerlerine mi atsam, ne yapsam, diye
dnd srada kapdan Vasf ve arkadalar girerek krsye kotular
ve bir kavga cephesi kurdular. Bylece hocalarn ayaklan sonuna
kadar gitmedi. O akam Mustafa Kemal, Saracolu'na diyordu ki:
- Bak ocuk, byk bir hata ettin. Ya seni dvselerdi ne olurdu?
Yapacamz bir mddet daha geri brakmaya mecbur kalrdk. Byle
eyler tertip ister. Daha nce bize haber vermelisiniz. Hazrlkl olmalyz.
Sonra u fkray anlatmt:
- Sakarya'dan dnmtm. stasyona knca hocalarn beni Hac
Bayram'a gtreceklerini haber verdiler. Baktm ki, Mehmetiin zaferini
trbeye kaptracaz. Ret de edemezdim, kalabalk arasnda yava yava
yryerek bir tertip dnyordum. Tam Meclisin nne gelince, birden
ayrldm, balkona karak nutuk sylemeye hazrlandm. Halk da
milletvekillerine katlarak karmda bir dinleyiciler kalabal topland.
Syledim, sonra ieriye girdim. Program bu olmu oldu.
***
Hemen hi kimse de gidiattan memnun deildi. leri hareketiler, frka
seimlerinde yksek kadroya gerici hocalarn sokulmasndan ikyeti
idiler. Bu kadrolarda, devrime inanarak Mustafa Kemal ile sonuna kadar
alacak olanlardan hemen hibir gen yoktu. Byk taktiki, bu
genlerin kendisi ile birlik kalacan bilmekte, asl teki ve aykr
kalabal nasl yrteceini hesaplamakta idi. Onlar imtiyazlandka
Mustafa Kemal'den ayrlmyacaklar, ikbal nimetleri uruna kanaatlerini
kolayca feda edeceklerdi. Feda etmiyecek olanlar da muhalif olarak
karsna alacakt. Bizler, kendimizin ne kadar azlkta olduumuzu
unutuyor ve bir ''tek''in bu bir avu azlkla nasl bir duruma deceini
hesaplamyorduk. O zaman dpedz, sadece orduya dayanan bir istibdat
rejimi kurmak lzmd. Mustafa Kemal ise Meclisi idi. Her ey, son, en
son imknlar tecrbe edilerek mill iradenin ''tecellisi'' mantna uymal
idi.
1923 notlarmdan birini okuyalm: ''Bahede Ahmet Bey yanma oturdu.
Seim listelerini kendisine verdik. Daha nce bizimle konumaya gelen
bahriyeli Ali Rza Bey kalkt, Meclise girdi. Ahmet Bey, Ali Rza Bey'in
kalkt yeri gstererek:
- Bizi bu mu idare edecek? dedi.
lk listede Ahmet Bey'in de ad varm. Bu liste daha gen ve liberalmi.
Yeni listede ise geri, snk ve itaat etmekten baka meziyetleri olmayan
kimseler var.
Ahmet Bey:
- ttihat ve Terakki'nin yolunda gidiyoruz, dedi.
Hem kzgn, hem krgn idi. Oportnistlerle klikilerin ste getiini
gryorduk. Aramza katlan gen bir milletvekili:
- ktidar saa kayor. Hepimizi feda edecekler, diye sylendi.
Liste ounluk kazand. Hi kimse krsye kp koridorda sylediklerini
tekrarlamamakla beraber, Mustafa Kemal Paa'nn hatr iin susulduu
da belli idi. Srada yanmda bulunan Yunus Nadi, Necmettin Molla'nn
ismini ilve etti. Ben hoca Mahir'le beenmediim birka kiinin adlarn
sildim.
ttihat ve Terakki devrini hatrlyanlar, idare heyetlerinin merkez-i umum
yerine geeceini dnerek, hem istemediklerinin hkm ve nfuzu
altnda kalmaktan, hem de kendilerinin bu hkm ve nfuz
mekanizmasnda hisseleri olmadndan kederli idiler.
Akam st birka arkada ay imek iin belediye bahesine gittik. Ac
eyler konutuk. Btn gazeteler Meclisin dman, btn genlik gen
milletvekillerinin aleyhinde idi. Necati'ye arkadalar mektup yollayarak:
- Bu iin sonu kmayacan anlamyor musun? stifa et gel, diyorlarm.
Acaba Mustafa Kemal partiyi ve Meclisi hkmete kar daha serbest
brakmyacak myd? Eer bugn byle bir serbestlik olsa Fethi Bey
hkmetinin ayakta duramyacana phe yoktu.
Btn gn Meclis havas hep byle zntl geti.
Yakup Kadri ile beraber eve dndk. Yemekten sonra da dertletik.
Yakup, bir selmn alabilmek iin sabahtan akama kadar Mustafa
Kemal Paa'nn yolunu bekliyen milletvekillerinden bahsederek:
- Ben de onlardan olacakmm gibi, o kadar sevdiim Mustafa Kemal'e
Mecliste rastlamak istemiyorum, dedi. 14 nc Louis devrinde btn
asilzadeler kraln bir gz iltifatn kazanmak iin Versay Saray'nn
tavanaras odalarna yerleirlerdi. ki baca olmad iin ne ziyafetlerde,
ne de suarelerde kral gremiyen bir asilzade bir gn el arabas ile byk
havuzun kenarnda bekler. Kral yanndan geer, fakat ktrm
asilzadenin yzne tiksinerek bakar. Azilsade kendisini havuza atarak
intihar eder. imdi Mecliste hep bu ktrmn hayalini srkliyerek
dolayorum.
Ben de, o da Mustafa Kemal'in inklplna inanyoruz. O bir hkmdar
gibi putlaamaz. nsanl anlayn da seviyoruz. Biz genler kendi
aramzda rekabetlerle, kskanlklarla paralanarak ve yalnz onun
kuvvetini yiyerek, Mustafa Kemal'i istemediimiz tarafa kaydrmyor
muyuz? Ama ne bizi, ne de fikirlerini feda etmesine ihtimal var m?
''Frkada kuvvet kafadan fazla, kolun elinde! Genler ne zaman
toplanacaklar ve birleecekler? Tabancal olmamz deil, fakat
ylmadmz gstermekliimiz lzm geliyor.''
Mustafa Kemal ise, hocalar, Men-i Mskirat Kanununun kaldrlmasna
doru hazrlamaktadr. lerinden biri demi ki: ''Dinde mskirat haram
deildir, iene ceza verilir!''
Mustafa Kemal, taassubun batan baa kasp kavurduu, memleketi
Birinci Dnya Harbi ncesinden bin beter bir cehenneme evirdii o
srada hoca fetvasn, iki kanununda ve son defa da hilafetin
kaldrlmasnda kullanacaktr. imdi bu notlar gzden geirdike, biz
titizlerin Mustafa Kemal'i 1923'te, Afgan Kral Emanullah'a
benzeteceimizi dnemediimize ayorum. 1923'te Trkiyemiz
lzumundan fazla geri, medreseler, tekkeler, eyhler ve derebeyleri halk
ynlarna hkimdi. stelik saltanat ve hilfet taraftarlndan, bakentlii
elden gittii iin topyekn aleyhimize dnen stanbul gazetelerinin
tahriklerinden de kuvvet almakta idiler.
***
Ben ''Akam''da hemen hemen eski polemik sertliini bulmutum. Hava
Ankara'ya kar o kadar kt idi. stelik en ok biz gen ve yazar
milletvekilleri hcuma uruyorduk. Admz:
- Dalkavuklar... idi.
Salonlarda, toplantlarda, her yerde itibarmz kaybetmitik. stanbul'a
gelince zorcu ve cakac milletvekilleri de Ankara hakknda pek kt bir his
brakmakta idiler. Hemen her gn gazetelerde yle bir telgraf grlrd:
''Ankara -...mebus...'' "... mebusu... stanbul'a hareket etmilerdir.''
Klk kyafetleri, tavrlar ve edalar ile bunlar bir rejimi sevdirecek deil,
fakat zati hazmedilmeyen bir rejimden herkesi bsbtn nefret ettirecek
kimselerdi. stanbul inatlar, havay zehirlemekte Ankara
gsteriilerinden daha az zararl deil idiler.
Zafer ve ncesi tamamiyle unutulmutu. Bir yaz gnnn kk bir
hatrasn nakledeyim. Kprden vapura binmi, Bykada'ya gidiyorduk.
Kzm inasi, galiba Necmettin Sadak, rahmetli Cavit Bey ve ben
gvertede beraber oturmutuk. Moda iskelesinde vapura ttihat ve Terakki
Merkez-i Umum azasndan rahmetli Dr. Nzm bindi. Cavit alayc ve
tenkiti idi. Anadolu'yu da, Ankara'y da, Mustafa Kemal'i de pek hafife
alyordu. Milletvekillii taslamamak iin tartma aramyordum. Fakat
Doktor Nzm tam bir intikamc ve kinci dili kullanyordu. Hristiyan
aznlklarla Trkler arasnda fark yapldndan ikyet edecek kadar
kendini unutmutu. Politika tartmalarn hi sevmiyen Kzm inasi bile,
eski Merkez-i Umum gnlerini hatrlyarak, bir aralk:
- Aman doktorcuum, hi olmazsa sen bunlar syleme... dedi.
Doktor Nzm:
- Bizim zamanmz baka idi, imdiki zaman baka... diye cevap verdi,
sonra da:
- Trabzon ttihat ve Terakki ubesinin evrak nerolunsun. Kuvay-
Milliye'yi kim yapmtr, renirsiniz, diyordu.
Cavit:
- Evet Mustafa Kemal bir devlet adam olamaz, siyaset bilmez, hkmet
ileri bilmez, fakat askerliine de bir ey diyemezsiniz ya! diyecek
olmutu. Doktor Nzm:
- Askerlik mi? Ali hsan Paa ordunun bana gesin. Plnlar hazrlasn.
Tam kumanda verecei zaman sen gel, onu at, koulu arabaya bin ve
zmir'e git... dedi.
Hatta kendi aralarnda birbirine zt birok cereyanlar, Mustafa Kemal'i
ykmakta birlemilerdi. Hi kimsenin de bir program yoktu. Mustafa
Kemal yklp da ne olacakt?
imdi daha iyi dnyorum: 14 Mays 1950'yi 1923 ylna doru
gtrnz. Ne olacamz kolayca anlyabilirsiniz.
Bereket Mustafa Kemal tandklar adam deildi.

-4-

Feylesof, fiillerin tarihi fikirlerin tarihidir, der. Devrimci Mustafa Kemal'i
youran fikir hareketleri nelerdi? Mustafa Kemal kimleri ve neleri okumu,
kafasn nasl hazrlamt?
Bu metotlu bir hazrlan deildir. Bizim Tanzimat'tan sonraki fikir
hayatmz, Fransz ihtillcilerini yetitiren tarih, felsefe ve ilim gemiine
benzemez. Bu stnkr bir ''slahat'' edebiyatdr. Onda ne ekonomik, ne
sosyal bir meslek karakteri vardr.
Tanzimat'tan sonraki devrimizde, Merutiyet'teki Trklk akmna
kadar, kafalara yn verici sanatlar ve dnrler grlmez. Bu edebiyat
bazan uyank vatanseverler, bazan vatanlarn da, milletlerini de hor
gren Frenk taklitileri yetitirir. Nasl bir cemiyet olacaz? Nasl bir
devlet olacaz? Batllama tarihinin tannm adamlar eserlerinde byle
suallere cevap vermemilerdir. Bir hrriyet ve merutiyet davasdr, gider.
Bu ise bir rejim meselesidir. Osmanl devletinin ve cemiyetinin yeni
zamanlara gre nasl gelimesi lzm olduunu tartan fikr, ekonomik ve
sosyal devrim davas deildir.
Din ve dnya ileri birbiri iindedir. Devletin teokratik niteliine dayanan
ve halkn cehaleti ile taassubundan kuvvet alan medrese faktr, btn
mill hayat zerinde basksn ve kontroln hissettirir. niversite,
dnce terbiyesi bakmndan medresenin hkm altndadr. Kadn hr
deildir, dn hr deildir, yaay hr deildir.
Hr dnmeyi ve hr yaamay isteyen vatandalar gibi, Mustafa
Kemal de bu basky geceli gndzl hisseder. Ondan nefret eder. Fakat
bu nefret, Mustafa Kemal'i tatl su Trk' gibi, memleketinden ve
milletinden tiksindirmez. Onu mitsizlik iinde, ykp devirmez. Bilkis ona
ilk frsatta bu baskdan silkinmek, bu basky, asl hrriyet olan dnce,
vicdan ve yaama hrriyetlerini yasaklayc basky ykp devirmek akn
verir.
O da meslek kitaplar dnda umum bilgiler edinmitir. yi muhakeme
eder. Okuduklarn, grdklerini ve dinlediklerini iyi kavrar ve onlar
''terkip'' etmesini bilir.
Hayat ve sergzetleri kendisini bir eye inandrmtr: Biz Batl bir millet
ve bir Bat devleti olmadka kurtulamayz. Bizi Batl bir millet olmaktan
ve bir Bat devleti hline gelmekten alkoyan gelenekler ve messeseler
kalkmaldr. Taassuba kar aka cephe alnmaldr. Halk, kara kuvvetin
penesinden kurtarlmaldr. Halk biz yetitirmeliyiz. Onu kara kuvvet
yobazlarnn eitimine brakmamalyz.
Mustafa Kemal'in Trklk hareketini takip etmi olduunu sanmyorum.
Kuvay- Milliye devrinde ve sonrasnda ise, bilhassa Trk fikir ve sanat
adamlar ile temas etti. Ziya Gkalp'a, ge ve g sndn hatrlyorum.
Asla siyas rk ve Turanc deildi. Trkiyeci, Trkiye Trks idi.
Sonradan dil ve tarih bakmndan o kadar sarld milliyetilikte Asya'ya
doru ve geriye doru bakmazd. Bu meselelerle de, hayli sonradan
ilgilenmitir. Mustafa Kemal, byk bir realistti. Siyasette, topyac
zaaflarna dmekten kaard. Ziya Gkalp, tandktan sonra, Mustafa
Kemal'e hayran kalmtr. nk devrimci olarak, en ileri Trklerin bile
kurtulacaklarn sanmadklar Ortaa messeselerini bir hamlede ykm
ve Trk milliyetiliine engin ufuklar amt.
Mustafa Kemal'in devrimcilik mesleinde ilmiyi andran formller,
sonradan ve kendiliinden doacaktr. Kurtulu devri nihayet bulduktan
sonra, devrimcilik eseri ilk zamanlar hatra gelmiyen hayret verici bir
''tecans'' gsterecek ve ileri Trkler btn harekete ''Kemalizm'' ismini
vereceklerdir.
Mustafa Kemal, bir memleketli idi. Avrupa'ya birka defa ''uramtr.'' lk
seyahatlerine dair tuhaf fkralar anlatrd. Fethi Bey ataemiliter olduu
vakit Paris'e gitmiti. Selnik'te apka ve sivil esvap almak zere bir
maaza semi. Uzun tyl Tirol apkasndan pek holanm ve satn
alarak valizine koymu, Fethi Bey vestiyerde o apkay grnce:
- Bu da ne Kemal? diye hayret etmi.
Mustafa Kemal ise onun hayretine am:
- Beenmedin mi? Maazada en ok onu beendim.
- Sokakta bu apka ile kimseyi grdn m?
Hemen orada kendi apkalarndan birini vermi.
Grand Hotel'de telefonla hizmet ettirmeyi bir trl beceremedikleri iin,
kahvalt istemek zere, yatak odasnn kapsnda arkada ile bir garson
yakalamak iin nasl nbet tuttuklarn glerek hikye ederdi.
Byk harpte tedavi olunmak zere Viyana ve Karlsbat'ta bulunmutu. O
seyahatten kalma bir hatra defterini ara sra okurdu. Defter, Franszca
idi. Zannederim, bir kadndan Franszca ders alm olmaldr. Franszcay
az konumakla beraber, okuduklarn anlayabilecek kadar bilirdi.
ankaya'da devrimcilik hayatna giren Mustafa Kemal'in hazrlan
zerine edindiimiz bilgiler bunlard.
Sofralar uzun srer, herkesi konuturur, sabrla dinlerdi. Meden kanun
fikri Mahmut Esat, Saracolu, kr Kaya gibi Bat'da okumu Trkler
tarafndan ''ilham'' olunmutur. Ltin yazs biz birka Trknn telkinleri
sonucu idi. Bir ar gibi ieklerden bal toplard. Ama o yapmal idi. onsuz
hibirinin yaplmasna imkn yoktu.

KEMALZM











Devrimler

-1-

Gerekte deien ne idi? Hibir ey veya pek az ey... Padiahlk
kalkmtr ama, ''bil-irs- velistihkak'' Vahideddin'in yerine geen
Abdlmecid halifedir ve Dolmabahe Saray'nda oturmaktadr.
Mslmanlkta dini ile dnyann birbirinden ayrlmyacan iddia eden
hocalar, halifenin padiah da olmas lzm geldii fikrinden
caymamlardr. Muhafazakr Osmanl ve sa eilimli Trkler de, hl
merutiyetidirler. Mustafa Kemal hilfeti padiahlktan ayrmakla ve
devlet merkezini Ankara'ya nakletmekle btn hkm ve nfuzu kendi
ahsnda toplamak isteyen bir zorlama yapmtr. Fakat Meclis, eski
Meclistir. Hkmet bakann ve yelerini ayr ayr o seer. Mustafa
Kemal de, nihayet, bu Meclisin reisidir. Bir gn merut hkmdarla
dnmek iin, bu sistem olduu gibi kalmaldr. ''Gn domadan meme-i
ebden neler doar?'' Mustafa Kemal yarn lebilir. ldrlebilir. tibarn
kaybedebilir. Byk gazeteler stanbul'da kmaktadrlar ve halk efkrn
bu gzel ''ihtimal''e hazrlamaktadrlar.
Mecliste hi kimse Cumhuriyet kelimesinin aza alnmasn istemez.
Mustafa Kemal, smet Paa ve fikirdalar ise, sk sk, rejimdeki bu ''gayr-i
tabiliin'' abuk nihayet bulmas gerektiini ileri srmektedirler.
Yabanclara gre Trkiye'de devlet ekli askdadr. Bir gn kapal bir grup
konumasnda smet Paa, yabanclarn devlet ekli zerindeki bu
phelerini milletvekillerine anlatmt.
Bir gn de Mustafa Kemal, galiba Avusturyal bir gazeteci ile grt
srada, ''Cumhuriyet'' kelimesini azndan karmas zerine Meclisin ve
stanbul gazetecilerinin yrei oynamtr. Meclis Reisinin kk odasna
kouan birtakm milletvekilleri Mustafa Kemal'in bu ''dil srn''
dzeltmesini istemilerdir. Balarnda Hamdullah Suphi'yi (Tanrver)
grmek hayli tuhaft. Gine bu kk odada geen bir konumay 11 Eyll
1923 tarihli notlarm arasnda saklamtm. Konumann rejim meselesine
deinen ksmn buraya alyorum:
''Divandan sonra, saat yarmda, reis vekili Sabri Bey (rahmetli Sabri
Toprak) ve bir iki arkadala yemee kyorduk. Meclisin i kapsndan
baheye ineceimiz srada, Mustafa Kemal Paa'nn hademeye
pabularn sildirdiini grnce durduk. Gznde, kendini bir tuhaf
deitiren, olduundan daha zayf ve yal gsteren kenar kapakl toz
gzl vard. Parti toplantsnn kata olduunu sordu. te idi.
- Bana birde olduunu sylediler, onun iin erken geldim, dedi.
Odasna giderken bizi de ard. Milletvekili olmakla beraber hl
yaverliini yapan eski subaylardan biri, parti tznn son eklini getirdi.
Tzk bugn btn milletvekilleri tarafndan birer birer imzalanacakt.
Biraz sonra cebinden tzn bir nshasn kard: Sahife ana
yazd Franszca bir cmleyi okudu. Bu, Fransz Cumhuriyetinin 'bir ve
gayr-i kabil-i tecezzi' olduunu syliyen cmle idi:
- Dn akam Fransz htill tarihini gzden geirdiim vakit not etmitim,
dedi ve sildi.
Bir sualim zerine Kanun- Esas tadilleri meselesine getik. Biraz nce
ieriye giren Yunus Nadi de aramzda idi.
Gazi dedi ki:
- Cumhuriyet ne demektir? Kamusa baktm, 'chose publique' kelimeleriyle
tercme edilmitir. Bizde mnas ne olmal?
Gazinin, sz hangi konu stne getirmek istedii belli idi. Kanun-
Esas'de yeni hkmet eklini aka gstermek sras geldiini syliyen
Sabri Bey:
- Mesele bugnk vaziyetin ifade edilmesinden ibarettir, dedi.
Gazi:
- Ben projeyi grdm. ok eksik yerleri var. Bu hafta kendim
uraacam. Sonra baz arkadalarla husus mzakerede bulunuruz ve
frkaya getiririz, dedi.
Yunus Nadi:
- Bunu en kuvvetli zamanmzda yapmalyz.
Gazi, kalemini masaya vurarak:
- En kuvvetli zamanmz bugndr, dedi.
Sonra yeni Kanun- Esas'nin kendi niyetine gre ilk maddesini okudu:
'Trkiye Cumhuriyet usuli ile idare olunur bir halk devletidir.'
Nihayet yaknda cumhuriyetin iln olunacan Mecliste Mustafa Kemal
Paa'nn azndan iitiyorduk. Haber azdan aza yaylarak, Mecliste
herkes pheden kurtulacakt. Acaba, byle bir havadisi lm haberi gibi
bekliyenler harekete geecek miydi?
Aramzdan biri sordu:
- Reis-i Cumhur olduktan sonra gene Halk Frkasnn reisi kalacak
msnz?
Gazi glmseyerek: 'Aramzda, yle...' dedi.
Reis-i Cumhurluk mddeti zerine konutuk. Onun fikrince Reis-i Cumhur
Byk Millet Meclisinin de reisidir. Drt sene, yedi sene bahisleri geti. Bir
gayretke:
- Kayd- hayat artiyle de olabilir, dedi.
Gazi sert bir tavrla bunu reddetti.
Bir arkada fesih hakk meselesini at.
- Geri imdiki Meclis iin dnlecek bir ey yok. Sizin hkmetleriniz
daima ekseriyet bulabilir. Fakat frkalar oalnca hkmetsizlik tehlikeleri
de bagsterebilir, buna ne are dnyorsunuz?
- Millet Meclisi kendi kendini feshedebilir.
Bu cevap emniyet verecek gibi deildi. Arkadalarn ortaya srd
fikirler yle hulsa olunabilir: Cumhuriyeti Fransa'daki ekli ile almak
arzusunda olanlar, bu hakk Reis-i Cumhura ve hkmete brakmak
teklifinde bulundular. Eski ttihat Sabri Bey, fesih hakknn Merutiyet
devrinde iki defa ktye kullanldn hatrlatarak, ihtiyatl olmay tavsiye
etti. Bir arkada: 'Acaba fesih hakk artlarn son derece kaytlamak,
mesel, Reis-i Cumhur ve hkmetin, bu hakk ancak frkalar arasndaki
nisbetsizlik anariye vard zaman kullanmas daha doru deil midir?'
dedi.
Gazi:
- Millete mracaat eder, referandum yaparz, cevabn verdi.
Arkadalar bu usuln karkln ve sebep olabilecei buhranlar ne
srdler. Mnakaaya gene kendisinin bulduu yle bir forml stnde
karar kld:
Reis-i Cumhur ve hkmet, Millet Meclisi ifa-y vazife imknszlnda
kald vakit yeni intihabat icra ettirmek hakkn haizdir.''
***
10 Eyllden 29 Ekime kadar krk dokuz gn var. Yukardaki notu buraya
almn sebebi, Cumhuriyet meselesinin sonuna kadar bir sr olarak
saklanp, bir gece, top sesleri ile anszn ortaya km olmadn
anlatmaktr. Ankara'da ve stanbul'da dnebilen, grebilen ve
duyabilen herkes biliyordu ki, hibir yerde benzeri olmayan o rejim yle
gidemez. Bir ey olaca, bir ey hazrland belli idi. Devlet eklinin
Cumhuriyet ve Mustafa Kemal'in Cumhurreisi olmasn istemiyenler, halk
efkrn kendileri ile beraber srkliyeceklerine inanmakta idiler ve bu
inanlarnda hakl idiler. Eski Trkiye'de ''Cumhuriyet'' sz ''apka'' sz
kadar kt ve korkulu idi. Yobaz lgatindeki manas ile ''gvurluk''
mahiyetinde idi. Geri Tanzimat'tan sonraki edebiyatta ilk halifeler
rejiminin Cumhuriyet demek olduu gibi bir iki fkraya tesadf olunabilir.
Fakat eski Trkiye'de hibir zaman Cumhuriyetilik diye bir fikir akm
olmamtr. Olmasna da imkn yoktu. Bir Osmanlya Cumhuriyeti
demek, o zaman iin ''gvur'' demek, bugn iin ''komnist'' demek gibi
bir eydi. yle ise Cumhuriyet, Millet Meclisinin bir toplanta verecei
karar ile ''emr-i vki'' olmamal idi. Mecliste ve gazetelerde tartmaya
konulmal idi. Ayrca milletin oyu alnmak gibi tekliflere frsat verilmeli idi.
Muhafazakrlar byle bir devrimi ''millete istetmemenin'' ne kadar kolay
olduunu bilmekte idiler. Ama halk, her tarafta, medrese mutaassplarnn
ve mrteci derebeylerin kat otoritesi altnda olduundan Mustafa Kemal
de hasmlarnn elindeki bu kolayln farknda idi.
O sralarda Mustafa Kemal'e halife olmak tevikleri dahi yaplmtr. Bu
teklifi, Hindistan'dan Antalya Milletvekili Rasih Hoca da getirdi idi. Kendi
kendime hanedann btn itibarn kaybederek bir dman zrhlsnn
gvertesinde intihar etmi olduu o devirde Mustafa Kemal'in yerine
Enver'i koyarm. ran'da Rza ah ne yaptysa, onun da yle yapaca
bana pek yakn bir ihtimal gibi grnr.
1923 ylnn o haftalarnda Byk Millet Meclisinde Cumhuriyetilik akm
var myd? Hayr! Mustafa Kemal ne yapsa ona itirazsz raz olacaklar
dahi, ilerinden; "Keke bunu yapmasa...'' diyorlard. Mustafa Kemal o
Mecliste fikir tartmalar ile tabi bir ''ekseriyet'' elde edemezdi. nce
politika taktikleri ile bir ''teslimiyet'' havas yaratmal idi.
Ya vekil seilmek, ya yksek Meclis ve hkmet kadrosuna Mustafa
Kemal'i firenliyecei sanlan ahsiyetleri getirmek iin el altndan bir hizip
kaynamas vard. Mustafa Kemal bu kaynamay, ancak kendi hakemlii
ile iinden klabilecek bir buhrana doru srkletti. Meclisteki baz
seimleri kendi aleyhine bir hareket sayarak bu oyuna gelmiyeceini
gsterir bir tavr taknd. Kimse de Mustafa Kemal ile ak bir savaa
girimek niyeti olmad iin, onun bu tavr gerekten bir anariye doru
gidildii duygusunu yayd. Eski arkada Bavekil Fethi Bey, bu ''kuvvetli
bir hkmete ihtiya olduu'' havas iinde istifasn verdi. Mecliste birok
listeler meydana geldi. Fakat bu listelerde ahsiyet denebilecek olanlar,
Mustafa Kemal'den ayrlamazlard. Ne onlarsz bir hkmet yapmak, ne
de, Mustafa Kemal kendilerine seilmeyi reddetmek tavsiyesinde
bulunduu iin, onlarla bir hkmet kurmak ihtimali vard. yle bir ''hl ve
art'' dodu ki, ya Mustafa Kemal'i drmek, yahut onunla birlikte
yrmek yollarndan birini tutmak lzm geldi. Drmek mmkn olsa,
bu fikir etrafnda bir hayli insan toplamak imkn da yok deildi. Fakat
drmek mmkn deildi.
Gerek bir ihtillci karsndayz. O sonuna kadar her eyi gze almtr.
Kimseye ne yapacan da sylemez. ankaya tepesinde kendisinden
her ey beklenebilecek esrarl bir tli kuvveti balamtr. Muhalifleri ise,
ilerin ''kendiliinden'' diledikleri gibi gelimesini gizli gizli ve hibiri ortaya
atlmyarak hazrlamaktan baka bir ey yapamamaktadrlar.
Mustafa Kemal bir ayaklanmadan korkmaz. Ordudaki zafer arkadalarna
ve halk arasndaki mistik nfuzuna gvenmektedir. Komutanna ve
subaylarna tamamiyle bel balad muhafz ktas vardr. ankaya,
Trkiye'de tutunabilecek tek tepe olsa, bu muhafz ktas ile ihtilli o
tepede savunacak ve oradan tekrar btn memleketi etrafna
toplyacaktr. Bu, son silhtr. Hibir zaman kullanmyacaktr. Fakat o trl
bir karar ve irade ile, Meclis koridorlarnn kulaktan kulaa fslt ve kk
tertip taktikleri boy lemez.
Nihayet 1923 Ekiminin son gnleri gelip atar, 28'i 29'a balayan gece,
Mustafa Kemal'in sofrasnda bir toplant olmutur. Ertesi gn Meclisten
gelecekler, ''in iinden kamyoruz. Byle zamanlarda liderler vazifeden
kamamaldrlar, buhrann halledilmesi iin Meclise yardm etmelisiniz,''
diyeceklerdir. Mustafa Kemal de ksaca devlet eklinin Cumhuriyet
olmasndan baka are olmadn syliyecektir. phesiz onu
Cumhurreisi yapacaklar. Rejim kanunu, hkmete de artk normal kabine
mahiyeti verecektir. O gece yemekte bulunanlarn ou, asker
milletvekilleri idi. Aralarnda Hariciye Vekili smet Paa da vard. Mustafa
Kemal, sabaha doru Ocak 1921 tarihli anayasann birinci maddesinin
sonuna u fkrann eklenmesine karar verdiler: ''Trkiye devletinin ekli,
Hkmet-i Cumhuriyyedir.''
***
Eski rejimin son gn idi. Bunu bilenler az, bilmiyenler oktu. Bilenler
kaygl bir rahat iinde idiler. Rahat, nk mesele kknden kesilip
atlacakt. Kaygl, nk kim bilir ka yl iin, sadece Mustafa Kemal'in
mrne bal bir yabanc rejime giriyorduk. Halk bu rejime
sndrabilecek tek ey, Mustafa Kemal'in bata bulunmasna
alkanlktan ibaretti. Acaba Mustafa Kemal, Meclisin iinde muhafaza
ettii halk adaml karakterinden uzaklaacak myd? ankaya ihtill
karargh olmaktan kp, yeni bir saray havasnn itici merasim
soukluu iinde, yaklalmaz, grlmez, kaynalmaz bir diktatrn
saltanatkr uzleti mi olacakt? Kartal yuvas bozulacak myd? Hepimiz
bir ucundan bu pheye tutulmutuk. Mabeyni ve kuranas ile aramzdan
ayrlp giden Cumhurreisinde, inklpy kaybetmekten korkuyorduk.
Bilmiyenler, btn gn, ateli bir hastaln sayklatc nbetleri iinde
geirdiler. Bir Meclis hkmeti kurmak imkn kalmamt. Mustafa
Kemal'in arkadalk edebilecei her ahsiyet, bavekillik veya vekillik
tekliflerine:
- ''Hayr! cevabn veriyordu.
Nihayet 29 Ekim 1923 Pazartesi gn Halk Frkas grubu, grup idare
heyeti bakan Ali Fethi Bey'in (Okyar) bakanlnda saat onda
toplanm, yeni kabine zerinde gene etin tartmalar balamt. dare
heyeti, bir adaylar listesi hazrlamt. Listede ktisat Vekilliine aday
gsterilen Cell Bey (Bayar) sz alm, ''Bu listede grlenler,
ekilenlerden daha kuvvetli deildir, Mecliste ben kendimi ktisat
Vekilliine lyk grmyorum,'' dedi. leden sonra tartmalar ok
sertlemiti. Sonra Kemalettin Sami Paa'nn verdii takrir, oya
konmutu. Bu takrire gre ''Umum Reis Mustafa Kemal Paa buhrana
are bulmas iin davet edilmeli'' idi. Mustafa Kemal ankaya'da bu karar
bekliyordu. O gn de dii sancyordu. Toplant salonuna girince hemen
krsye km:
- Bana bir saat msaade ediniz. Bulacam hal tarzn arz ederim,
demiti.
Kk reis odasna ekilerek orada Meclis arkadalar ile son
grmelerini yapt. Ve yeniden toplant salonuna gelerek, kuru ve ksa
bir nutuktan sonra, hep bildiimiz takririni reise uzatt.
Muhalifler, devlet ekli meselesini brakalm, nce hkmet iini
halledelim veya, biz Tekilt- Esasiye Kanununu tadil edebilir miyiz, gibi
geciktirici tedbirler zerinde tartma almasna altlar. Tarihi
Abdurrahman eref Bey: ''Doan ocuun adn koymaktan baka ne
yapyoruz?'' diyordu. 23 Nisan 1920'den beri memleketi, sadece ad
konmyan Cumhuriyet rejimi ile idare etmiyor muyduk?
Frka toplantsndaki grmeler hayli uzun srd. Akama doru, grup
toplants, Meclis toplantsna evrilerek, kinci Millet Meclisinin
milletvekilleri saat sekiz buukta Tekilt- Esasiye Kanunundaki tadilleri
kabul ettiler ve Mustafa Kemal'i Trkiye'nin ilk Cumhurreisi setiler.
Cumhuriyet teklifi oya sunulurken yanmda bulunan rahmetli ve eski
valilerden, bir aralk Osmanl Dahiliye Nazr Hzm Bey'i hatrlyorum.
''Birinci maddeyi kabul edenler?'' ki elini kaldryor ve yar sesle: ''Aman
Allah!'' diyordu. ki defa daha tekrarlamas zerine: ''Beyefendi niin
aman Allah?'' diye sordum. ''Min kllilvcuh, yavrum, min kllilvcuh!''
demiti. Oy, sanki yreinin iinden trnakla sklyordu.
***
O gece birka arkada belediye bahesindeki gazinoya giderek ge
vakitlere kadar enlik yaptk. Beraber olduklarmza bakyordum: Meclisin
btn karmal bu yuvarlak sofrann etrafnda idi. Cumhuriyet hepimiz
iin ayr bir eydi. Bazlar Tanzimat bile deildiler. Mustafa Kemal'in ne
kadar tehlikeli bir mesuliyet yklenmi olduunu gzlerimle gryordum.
Eer, btn messeseleri ve bizi Bat'dan ayran gelenekleri ile eski
dzeni ykmaz, btn messeseleri ve bizi Dou'dan ayran gelenekleri
ile yeni dzeni kurmazsak, devrimci Mustafa Kemal tarih vazifesini
yapmazsa, hibir ey kazanm olmazdk. Belki, sarayn ve onun
otoritesine dayanan vezirlerin, ara sra memlekette ''slahat'' yapmak
ihtimalini de kaybetmi olurduk. Cemiyet seviyesinin o gnk artlar
devam ettike, her ey Mustafa Kemal'e bal idi.
Cumhuriyetten ileriye doru daha bir eyler umanlara, Mustafa Kemal'in
zayf damarlarn okyarak onu ''yaplmamas lzm gelen eyleri
yapmaa tevik edecek'' fesatlar gibi baklmakta idi. Meclisin byk
ounluuna gre i, hi olmazsa burada kalmalyd. Bu Mecliste,
devrimlerden hangisine dair bir fikir ortaya atlsa, zndk gibi talanrdk.
Hlbuki Tanzimat'tan beri srp gelen medeniyet ve kltr sava,
Garplk davas lehine bir zaferle nihayet bulmazsa, devlete, Cumhuriyet
ekli verilmemesi phesiz daha eyi olurdu. Mustafa Kemal hem bu
vazifesini yapmal, hem de eserini savunabilecek bir yeni nizam kadrosu
yetitirecek kadar yaamalyd.
Sabaha doru uyuduk. ertesi gn stanbul gazetelerinde kyamet
koptuunu duyduk. Sonradan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kuran
paalar ve ahsiyetler, gizli muhalefetlerine daha ak bir hl vermilerdi.
Her zaman bizden kalm bir dostumdan 31 Ekimde aldm bir mektupta
stanbul'un o sradaki havas kolayca hissedilebilir:
''Cumhuriyete diyecek yok. Fakat iln tarzna bayldk. Oyun pek
mahirane tertip edilmi. Millet Meclisi azasnn oundan saklanmtr.
Dorusu Hkimiyet-i Milliye prensibinin cari olduunu her vesile ile tekrar
ettiimiz bir devirde devlet eklinin tesbit edilmesi gibi bir meselenin byle
yaplvermesi kolaylkla hazmedilebilecek bir ey deildir.''
Btn parola bu idi.
Trabzon mevki komutan Kzm Paa (Orbay) o gece top atarak
Cumhuriyet ilnn kutlamak emrini alm ve yerine getirmiti. Trabzon'da
bulunan Kzm Karabekir:
- Nedir bu toplar? diye sordu. Kzm Paa, Cumhuriyetin iln edildii
cevabn verince:
- Neden bana sormadnz? dedi.
- Sorsaydm top atmamaklm m emredecektiniz?
- Hayr ama... Biz bunu konumamtk! dedi.
***
Atatrk'n bana anlattklar arasndan kk bir notu buraya alaym:
''Rauf Bey istifa edip yerine Fethi Bey seildikten sonra smet'i
grmtm. Bavekillik meselesi knca kendisinin seileceini
dnm olduunu tahmin ediyordum:
- Ben senin zihninden geeni biliyorum, dedim.
Yzme bakt:
- Bavekil olmamakln dnyorsun. Fakat buna gelecekte cevap
vereceim, dedim.
Cumhuriyetin iln zerine kendisini Bavekil seince:
- imdi o gnk szm hatrla! Hangisi daha eyi? diye sordum.
smet Paa tarihe Cumhuriyet devrinin ilk Bavekili olarak geiyordu.''
***
1923 ylnn Kasm aynda honutsuzluk havas umumleti. Cumhuriyet,
Meclis ve halk efkr nnde aka ve serbeste tartlmakszn ''acele''
iln edilmitir. Mesele bundan m ibaretti?
Bu bir bahane idi.
ttihat - ve - Terakki Frkasndan arta kalan nfuzlular hl eski kolaas
Mustafa Kemal'in aleyhindedirler. Talt Paa'y ve Merkez-i Umum
byklerini ieriye almamakta inat ederek ldrlmelerine o sebep
olmutur. Bu tez Dr. Nzm'ndr. ttihat - ve - Terakki'nin stanbul ktib-i
mesul Kara Kemal, zmit'teki toplantya geldii vakit, ttihat - ve -
Terakki'nin temsilcisi sfat ile kendini takdim etmiti. Yakup Kadri
Karaosmanolu Mdafaa-i Hukuk adna ayn seyahate katlmt. Mustafa
Kemal, daha o zaman, Mdafaa-i Hukuk'tan gayri bir siyas teekkl
tanmadn sylemiti. ttihat- ve -Terakki'nin bir kolu vaktiyle bu frkann
kurmu olduu bir mill irketi idare eden rahmetli Nail'in reislii altnda,
Ankara'da idi. Nail'i tandm iin ara sra evine gider ve onun
yanndakiler tarafndan yadrgandm hissederdim. Biz Mustafa Kemal'e
balandmz iin, arkamzdan nankrler diye gammazlanyorduk.
Eski Maliye Nazr rahmetli Cavit, ttihat - ve - Terakkinin gze grnr
lideri hkmnde idi. Cavit bir komiteci deildi. Meden bir adamd. Onu
Lausanne'dan beri muhalefete srkliyen sebepler unlardr: Byk
Avrupa devletlerinin yardm olmakszn ve bu yardm temin edecek
tavizler yaplmakszn, Anadolu'nun ortasnda tek bamza bir devlet
kurup yayamazdk. stanbul'dan ayrlmamal idik. Mustafa Kemal de,
smet de, nihayet, Enver gibi birer askerdirler. Ankara iktidar, ister
istemez kafasnn dikine giden bir asker dikta rejimi olacaktr.
Cumhuriyet, iin i yzn maskelemekten baka bir ey deildir. Cavit,
iktisad ve mal lemden kafasn ayramyan, milliyetilii her bakmdan
bir ''darlama'' sayan, devrim diktalarna akl yatmyan bir Osmanl idi.
Vatanperver ve namuslu adamd. Bir ahs kusuru lzumundan fazla
kibirli olmas idi.
Hseyin Cahit, Tanin gazetesinin banda Ankara'ya kar savaa
gemiti. Cahit, phesiz bir mrteci deildi. Daha Merutiyet devrinde
Ltin yazsnn kabul edilmesi lehinde bulunmutur. Fakat ta balangtan
beri, ne Mustafa Kemal ona, ne de o Mustafa Kemal'e snabilmiti. 1908
Merutiyetinde ttihat ve Terakki Frkasnn gazetecisi iken, Selnik'te
toplant olmu ve Cahit'e bir altn kalem hediye edilmek teklifi ortaya
atlmt. Merkez-i Umum politikasn sevmiyen ve beenmiyen Mustafa
Kemal, bir nutuk syliyerek, o politikann stanbul'daki savasna altn
kalemin verilmesini reddettiini ve reddettirmee altn kendisinden
dinlemitim. Gerekte Mustafa Kemal'in yaratmak istedii yeni Trkiye ve
yeni Trk cemiyeti ile, Hseyin Cahit'in ilk genliinden beri ryasn
grd yeni zamanlar Trkiyesi arasnda hibir fark yoktu. Cavit de; o
da iki tabi cumhuriyeti idiler. yle olmal idiler. kisi de aa yukar
Mustafa Kemal ile ayn eye inanmakla beraber Mustafa Kemal'e
inanmyorlard. ttihat ve Terakki devrindeki Enver diktatoryas
tecrbesinin bu trl kayglanmalarda derin tesiri olmutur.
Tasvir-i Efkr sahibi Velid Ebzziya, o devirde belli bal akmlardan birini
temsil eder. Vatanperver, milliyeti, fakat koyu eriat denecek kadar geri
fikirli idi. Bu geri fikirlilik pek basit bir formlde izah olunabilir: Avrupallar
maddece bizden stndrler. Biz manaca onlardan stnz. Garp'n
madd ileriliklerini almalyz. Bu anlay, devrimci anlay ile taban tabana
zttr: Biz Avrupa'nn madd stnln deil bu madd stnl
yaratan manev stnlnn kurban idik. Garp, bir hr tefekkr
yoruluudur. Osmanl gericilerinin zaaf, ''manev'' kelimesini ''din'' ile bir
tutularnda, din ve dnyay birbirinden ayrmak sz konusu olduka,
dinimizi ve onunla beraber milliyetimizi kaybedeceimiz korkusuna
kaplmalarndandr. Velid hi phesiz halifeci ve padiah idi.
Cumhuriyetin temelinden aleyhinde idi.
Gazetelerin ve memleket aydnlarnn topland merkez olduundan,
stanbul, hemen hemen, btn snflar ile Ankara'ya snmamt.
stanbul'da o vakitler madd strabn da ne kadar derin olduunu
dnmeliyiz. 1908'de stanbul, Adriyatik kylarndan Fars krfezine
kadar uzanan koca bir imparatorluun merkezi idi. Gittike fakir dmekle
beraber, umum bir ayarlanma iinde, yaayp gitmekte idi. Merutiyet,
saray ve konaklar snf ile geimleri bu hazne snfna bal olanlar
datmt. Balkan Harbi devlet snrlarn Meri kylarna getirdi. Arkadan
umum harp ve onun, stanbul ailelerini sandk diplerindeki krpntlara
kadar neleri var yoksa sattran skntlar geldi, att. Para deerini
kaybetti. Maalar ekmek parasna yetmez hle geldi. Bir avu tredi harp
zengininden baka btn Trkler bedbaht idiler. Nihayet bat ve
mtareke devri kt. ehrin ticar ve iktisad faaliyetleri ile ilgisi olmayan
Trk halk eski reaya durumuna dt. Vatan ve kendisini kurtaran zafer
de bakentliini elinden almakta, hazne snflarn Ankara'ya tamakta
idi. Istrap, muhakeme etmez. Istrap, sorumluyu gemite aramaz.
Istrap, can acsndan kvrand vakit, karsna kim karsa onun
yakasndan tutar. 1923'te stanbul mustaripleri Ankara'ya kar
honutsuzlar seferberliinin tabi gnllleri olmulard.
kinci Byk Millet Meclisine gelen Kuvay- Milliye hretlerinden asker
olanlar, milletvekili kalmakla beraber Mustafa Kemal'den uzaklamlar
ve her trl muhalefetler mitlerini bu hretlere balamlard.
Trkiye'de umum hava, o tarihte bu hretlerin, hrriyet artlar iinde,
pek kolay bir mcadele yapmalarna elverili idi. Rauf Bey'in komutan
arkadalar ile uurlanarak ve karlanarak stanbul'a gidip gelmesi,
Cumhuriyet iln zerine stanbul gazetelerinde kan szleri, bir ey
yapmak veya bir ey yaplmasn istiyenlere, Rauf Bey ve arkadalarnn
da dncelerini aan bir cesaret vermitir.
Silhlarnn kuvveti, sadeliinde idi. ''Ne istiyorsunuz?'' dendike:
- Hibir ey... ''Bil kayd- art Hkimiyet-i Milliye'nin tecellisini'' istiyoruz,
diyorlard.
Cumhuriyetin iln ekli hakkndaki tenkitleri de Tekilt- Esasiye
Kanununun bu ana prensibine riayet edilmemi olmak bakmndan idi.
Bu srada stanbul'da halifenin istifa edecei rivayeti kt. ''Tanin''
gazetesinin nerettii bir ak mektup zerine gazetelerde kyamet koptu:
Nihayet bu felket olacak myd? Halifemizden mahrum mu kalacaktk?
slm lemindeki manev nfuzumuzu, kendi elimizle feda m edecektik?
Dnnz: Bu feryatlar lik ve Ltin harfi Hseyin Cahit'in
gazetesinden iitiliyordu. Mustafa Kemal'in hasta olduu haberi de
azdan aza yaylmakta idi.
te 22 Kasm mehur grup toplants bu artlar iinde olmutur. Parti
yesi Rauf Bey, etrafnda uyanan pheler zerine, kendi durumunu izah
etmiye davet edilmiti. Esas tartma smet Paa ile Rauf Bey arasnda
geti. smet Paa'nn ilk krs imtihan idi.
O da, Rauf Bey de imtihanlarn eyi verdiler. Genelkurmay Bakan iken
krsye kt vakit, birka kelime kekeliyerek inen ve hi de eyi bir tesir
brakmad sylenen smet Paa, kendi kendini yetitirmesini ne kadar
eyi bildiini isbat etti. Bize o gnlerde tam bir Avrupa parlmentosu hatibi
hissini verdi. Rauf Bey de, insan ileden karabilecek birok gayretke
tahriklerine ramen sabr ve soukkanlln sonuna kadar korudu. Sra
tahrikilerinin hizasna inmiyerek, smet Paa ile ba baa kald. Lehinde
olanlar sustuklar ve ekingen davrandklar, aleyhinde bir marifet
gsterii yapmak istiyenler, asab ve hassas bir mizaca her trl llerini
kaybettirecek taknlklarda bulunduklar dnlrse, Rauf Bey'in bu
imtihandan ne kadar eyi km olduu tahmin olunabilir.
Bu grup tartmas, Mustafa Kemal ve onun yannda toplananlarn hibir
muhalefet karsnda taviz vermek ve geri dnmek niyetinde
olmadklarn, onlarn gidiini beenmiyenlerin de partiden ayrlarak ak
bir mcadele cephesi kurmaa henz akllar yatmadn anlatmt.
Mustafa Kemal, bir mddet ileri kendi gidiinde brakmak, daha dorusu
yeni kararlar verme frsatnn kendiliinden hazrlanmasna vakit
brakmak zere, iki aylk bir zmir seyahatine kt.
***
Bu yln hikyeleri arasnda stanbul'a giden stikll Mahkemesi
hatrlanmaa deer. Kuvay- Milliye devrinde irtica ve isyan hdiselerini
bastrmakta ie yarayan bu ihtill mahkemesi, stanbul'da gazetecileri
muhakeme edecekti. Reis, eski Ankara stikll Mahkemesi Reisi hsan
(Bahriye Vekili), savc da Vasf rahmetli idi. Mahkeme Fndkl'daki son
Osmanl Mebuslar Meclisi binasnda kurulmutu. Biz de gidip locadan
dinliyorduk. Gazeteler biz gen milletvekilleri ile ''Cumhuriyet Prensleri''
diye alay ediyorlard. stanbul'un pek ok zarif giyimli hanmlar
dinleyiciler arasnda idi. Bilhassa hsan'n kolayca stanbul havasna ho
grnmek zaafna tutulmu olduunu grmtk. yle zamanlar oluyordu
ki sanki sanklar yarglar muhakeme ediyorlard. Oturum bitince
Hseyin Cahit salonun seyirci safna yaklaarak: ''Bugnk perde de
indi!'' diye alay ediyordu. Sonunda yarglar hi kimseyi mahkm
etmediler. Ankara ile grerek byle bir sonuca varp varmadklarn
bilmiyorum. Keke bu stikll Mahkemesi hi gnderilmemi olsayd!
hsan ve arkadalarnn zaaf kt bir tepki uyandrmtr. Nihayet daha
sonraki sehpal ve lml zmir stikll Mahkemesi faciasna yol amtr.
***
Cumhurreisi Mustafa Kemal'in zmir seyahati sonknundan (ocaktan)
ubat nihayetlerine kadar srd. Bu devirdeki gazeteler okunursa,
Cumhuriyet iln edilmekle byk hibir meselenin halledilmemi
olduuna kolayca hkmolunabilir. stanbul'daki halife, er ge padiahln
bekliyen ahane bir nbetidir. Btn er'iyeciler, medreseciler,
muhafazakr Osmanllar, hepsi onun etrafnda manev bir saf birlii
kurmulardr. Fakat smet Paa'nn grup toplantsndaki mehur cmlesi
de kulaklarnda nlamaktadr: ''Tarihin herhangi bir devrinde, bir halife,
eer zihninden bu memleket mukadderatna karmak arzusunu
geirirse, o kafay behemehal koparacaz!''
Siyas tartmalarn parolas, en kk frsat ele alarak, Ankara rejimini
ktlemektir. O aylarda Yakup Kadri Karaosmanolu'nun ''Akam''
gazetesinde hilfet ve hanedan meselelerine temas eden bir yazs
kmt. Bu, Meclisteki devrimci takmn bir Cumhuriyet btesinde
hanedan ve damat maalarnn yeri olmad gibi, ''Henz yaplacak iler
olduunu ima eden'' koridor hasbhallerini halk efkrna aksettirici bir yaz
idi.
Yakup Kadri'nin, bu yazsndan dolay krsde hesap vermiye arld
gn hatrlyorum. Meclisin tekmil hocalar ve muhafazakrlar n sralara
toplanmlard. lerinden biri elindeki kalemi uzatarak:
- Senin iki gzn oyacaz, diyordu.
Sarklarn durmadan dalgaland grlyordu. Yakup, hibir cmlesini
tamamlyamyordu. Mustafa Kemal'in 2 Martta yapacaklarnn yzde birini
yazmaa cesaret eden hatip, devrime on be gn kala, kollarna gvenen
birka delikanl milletvekilinin krsye yaklaarak savunmaya hazrland
pek kk bir azln adam idi.
Ortaal teokratik devlet henz btn iliyen cihazlar ile, ayakta idi.
Mspet ilmin glgesini bile kaplarndan ieri sokmayan medreseler,
mrleri boyunca, Bat medeniyetilii dmanl edecek unsurlar, sivil
mektep rencilerinin birka misli yetitirmekte idiler. er'iye Vekleti,
btn tekilt ile, ister istemez hilfetin tamamlaycs idi. Sonradan
vekillie kadar kan bir mebus, arafl kars ile Karaolan arsnda
grld iin, Meclis koridorlarnda kendisine gnlerce lnet
okunuyordu. Dekoru ile, az ok uyank cemiyeti ve gelenekleri ile iinde
yaayan ve alanlara otoritesini hissettiren stanbul'dan Ankara'ya
tanmakla bsbtn gerilemitik. Bizler yeni bakentte 1915 Trkler
evresini bile bulamyorduk.
Umum fikir kargaalnn herkesi artt gnlerde, 22 ubatta
Mustafa Kemal ankaya'ya dnd. Onun yeni kararlarn azndan
duyunca, knndan syrlm bir kl prltsn andran iradesi karsnda
ruhlarmzn sndn duyduk. Tanzimat'tan beri devlet ve millet
bnyesinde bir ur gibi kaskat ien Ortaa kknden kesip atacakt.
Her zaferinin salad byk itibar, eline geen esiz ikbal, fni mrne
kadar nesi varsa nesi yoksa hepsini, byk fikir uruna harcamaa
hazrd.
Hakikati syliyelim: Mustafa Kemal, bir devrimci olarak, 18 yandan son
nefesine kadar hibir taviz zaaf gstermiyen bir idealisttir. Bu taraf
adalarndan hi kimseye benzemez. Ve hibir trl tenkit edilemez.
Mustafa Kemal'in tenkit edilecek zaaflarn insan ve politikac tarafnda
arayabiliriz. Bulabiliriz de!
Mustafa Kemal'in basit taatlar dnda, trl takm olmutur:
Devrimciliine bal fikir ve ideal takm, insan ve politikac zaaflarn ya
hakszlklar, ya menfaatler iin smrmekten baka bir ey dnmiyen
trediler takm! Bu takm, Mustafa Kemal'in sofrasnda daima yan
yana gelmiler, fakat hibir zaman birlememilerdir. Bu fikri daha fazla
izah edecek vakalar ileride okuyacaksnz.
Biz Mustafa Kemal'in kesip atmasn ve yeni dzeni, salam teminat elde
edinceye kadar, sk bir disiplin altnda korumasn istiyorduk. Bu
bakmdan Hkimiyet-i Milliyecilerden tamamiyle ayrlyorduk. Bize gre
Trkiye, her eyin banda, medeniyet meselesini halletmeli idi. Bir
milletin tarihinde medeniyet meselesinin oy toplyarak halledildii
grlmemitir. Bize gre 1923'te Hkimiyet-i Milliye silh,
muhafazakrlarn, yani halledilecek bir medeniyet meselesi olduuna
inanmayanlarn, yahut irtican, yani Tanzimat'tan beri medeniyet
dmanln elden brakmayanlarn silh idi. Bize gre mill irade hr
deildir. Mill irade, batl fikirler ve batl inanlarla paslanm ve byk
lde Ortaa messeseleri kadrosunun klelii altnda idi. Her eyden
nce bu irade, mspet ilme dayanan ilk eitim terbiyesi ile, kara
inanlardan temizlenerek saf klnmal ve hrriyetine kavuturulmal idi.
Bizler usul olarak tekmlden tesini grememitik. Ortaa
messeselerinin hkm altndaki bir toplulukta, ileri fikirlerin ihtilli alttan
gelmez, stten gelir. Byk Rus ihtillcisi Deli Petro'dur. lk Osmanl
ihtillcileri padiahlardr, vezirlerdir. Byle topluluklarda alttan yalnz
''kar-ihtilller'', yani irtica gelir. Medeniyet dmanlnn bir mill irade
zevahiri almakla hakl olabileceini dnmek, bir budalalktr.
1923'te devrimi gerekletirecek ve Tanzimat'tan beri devam eden sava
nihayetlendirecek tek otorite Mustafa Kemal idi. Bir mill kahramand, halk
kahraman idi. Onun bir de fikir kahraman oluu 1923 genlii iin,
zaferden de byk kazan olmutur. Son asr tarihimizde de asker
zaferler eksik deildir. Trk milletinin kurtuluu iin zaferlerin yeterli
olmad anlalmtr. Zaferler, tarih dman bildiimiz Ruslar ve
Almanlar ksa veya uzun mddet herhangi bir snr izgisinde tutabilmiti.
Fakat Osmanl saltanatnn, bata kadar, tabi kaderini takip etmesine
engel olmamt. nk Trk milletinin gerek dman, Ortaal yar
teokratik devletin, msbet ilim vurmayan ark kafasnn ta kendisi
idi. Dman onun dnda deil, iinde idi.
***
2 Martta grup toplants yaplarak yeni kararlar verilecek ve 3 Martta,
Trkiye'yi Ortaaa balyan btn kprler atlacakt.
3 Mart devrimi, kinci Byk Millet Meclisine u teklif ile gelmitir:
"1- Hilfetin ilgasna ve hanedan- Osmannin Trkiye haricine
karlmasna dair eyh Saffet Efendi ile elli arkadann teklif-i kanunsi.
2- er'iye, Evkaf ve Erkn- Harbiye Vekletlerinin ilgasna dair Siirt
Mebusu Halil Hulki efendi ve elli arkadann teklif-i kanunsi.
3- Tevhid-i tedrisat hakknda Saruhan Mebusu Vasf Bey ve elli
arkadann teklif-i kanunsi.''
Grmeler balad vakit Mustafa Kemal, reislik brosunun
karsndaki geni odada idi. Bir aralk birka sarkl hocann ieriye
koutuklarn grdm. Krsde rahmetli Vasf nutuk sylyormu.
Aralarndan biri Mustafa Kemal'e atlarak:
- Paam, paam, diye haykrd, maksadn kitab da kaldrmak olsa, bize
emret, yolunu bulalm, (toplant salonunu iaret ederek) ama bunlar
syletme...
Hilfeti ve er'iye Vekletini kaldrma tekliflerinin ba imzalayclar da
hocalar idi. Bunlar iin din ve mukaddesat bahaneden ibaretti. Korkular
halk zerindeki nfuzlarn ve bin bir ''cer'' kaynan kaybetmekti.
Hilfetin dinde yeri olmadn, o gn hibir hocann cevap veremiyecei
er' delilleriyle isbat eden Seyyid Bey de eski bir hoca idi. Nutkunu byk
bir baar ile bitirip krsden indii zaman, Mustafa Kemal:
- Seyyid Bey son vazifesini yapt, diyordu.
Yal ve pek itibarl bir hoca, yanna gelip oturmutu. Mustafa Kemal onu
gstererek:
- Hilfetin dinde hibir yeri olmadn bana reten efendi hazretleridir.
yle deil mi? demesi zerine, efendi hazretleri hilfetin dinde hibir
lzumu olmadn Mustafa Kemal'e retmek erefini ne kadar
kskandn gsterecek bir tella tasdik etti idi.
Daha on be gn nce Yakup Kadri'yi nerede ise lin edecek olanlar,
Saracolu'nu dvmek iin krsye hcum edenler, imdi hepsi kzl
devrimci idiler. Tevhid-i Tedrisat Kanununun konuulmasnda rahmetli
Vasf:
- Btn dnyada Maarif Vekletlerine bal olmayan hibir mektep yoktur,
gibi kendine has bir atlganlk gsterdii vakit, doruluk merakls rahmetli
Yusuf Akura:
- Msaade buyurunuz, beyefendi, Fransa'da benim okumu olduum
Ulm-i Siyasiye Mektebi Maarif Nezaretine bal deildir, diye itiraz etti.
Vasf:
- Beyefendi, beyefendi, iyi tahkik buyurunuz da yle geliniz, diye haykrd
ve sralardan bir alktr koptu. nk Yusuf Akura Rusya asll olduu
iin, ounluka sevimsizdi.
Byk iradelerin sihri byledir. nanmayan da inann, istemeyen de
isteyiin heyecanna tutulur. Glk bu havann yaratlmasndadr. An'n,
kader n'nn tam stne dlmesindedir.
Hanedandan damatlar ve kadnlar snrdan dar karlmal mdr, yoksa
memlekette braklmal mdr? Bu mesele, tartlmasnda byk bir
mahzur olmamak geveklii iinde ortaya kt. Bir iki yoklayta davay
yrtebileceklerini sananlar, bir ey koparmak hnc ile sanki bunu
koparrlarsa, btn gnn c yatacakm gibi, stne tler.
lerinden rahmetli Hzm Bey'in damatlar savunarak, ban ipten
kurtaran damat Arif Hikmet Paa'ya borcunu demekte olduunu yalnz
ben biliyordum. Celseyi bir mddet tatil ettiler. Karki ufak salonda, eski
Fransz htilli gravrlerini hatra getiren, pek ateli bir sahne geti.
skemle stne kan, masalar zerine frlayan hatipler sesleri kslncaya
kadar haykrp durdular. Eer o srada Mustafa Kemal damat ve
sultanlarn memlekette kalabilecei hakknda bir takrir vermi olsayd,
belki de devrime hyanet etmekle sulanacakt. Devrimci Meclis
ounluu hibir taviz vermemekte srar eder grn ibret verici idi.
Halife ve btn hanedan o gece Trkiye topraklarn terk ettiler.
***
Mustafa Kemal zmir'de iken Matbuat Cemiyeti Reisi Necmettin Sadak,
stanbul gazetecileri ile lider arasnda anlama imknlar aramt. stikll
Mahkemesi hibir gazeteciyi mahkm etmedii iin, hava da byle bir
anlamaya elverili idi. Btn bu hdiselerin getii zaman zerine
okurlarmn daha iyi bir fikir edinmeleri iin Necmettin Sadak'tan aldm
mektubu buraya nakletmek istiyorum:
''Kardeim Falih, zmir seyahati hakknda biraz malmat vereyim.
Seyahat iyi geti. Bu ie teebbs ettiim iin derin bir memnuniyet
duyuyorum. Eer Velid (Velid Ebzziya) hdisesi olmasayd, daha iyi
olacakt. Maamafih Velid'in paa ile grmemesi hibir eye mni
olmad. Velid, stikll Mahkemesinden sonra kendisini bir kahraman
addediyor. Seyahatten evvel burada gazetesine, zmir'e davet edildik,
tarznda bir havadis yazd. Kendisini hem ben, hem hsan Bey tekdir ettik.
'Ben yazmadm, haberim yok,' dedi.
zmir'e gittiimiz gn Tevhid-i Efkr gazetesi de gelmi, paa o fkray
okuyunca otele Tevfik Bey'i gnderdi. Tevfik Bey: 'Paa, Velid Bey'i kabul
etmiyecek!' dedi. Biz meselenin dzeleceinden emin idik. Hatta paaya
bizzat rica ettim. ''- Bir fena tesadf eseridir, Velid Bey'in haberi olmadan
yazlmtr,'' diye izah ettim. Paa herhalde affedecekti. Fakat Velid
mthi bir pot daha krm, Tevfik Bey'e: 'Ben zaten paay ziyaret etmek
arzusunda deildim, dvet edildim zann ile geldim. Bilseydim gelmezdim'
tarznda hezeyanlar etmi. Tevfik Bey de bunlar aynen Paaya
nakletmi. Tavassut ve ricada bulunduum zaman paa bunlar
syleyince yerin dibine getim. Yine srar ettik. Ertesi gn kendisinden
Tevfik Bey'e hitaben gayet basit bir mektup istediler. 'Yazlan fkradan
haberim yok, ben zmir'e paay ziyarete geldim,' gibi bir ey. Eer bunu
yazsayd paa, Velid'i yine kabul edecekti. Kahraman Velid, Gazi Paa'y
kendisi ile msavi grd iin bu mektubu taziye addetti ve yazmad.
Ancak paann bizlere syledii eyleri ve istikbal hakkndaki programn
kendisine anlattm vakit, Velid artk gazetecilikten vazgemekten baka
are olmadn syledi. Ahmet Cevdet Bey de (kdam sahibi) Velid'e
bunu tavsiye etti.
Gazi ile bir defa , bir defa dokuz saat konutuk. Azizim, ben mrmde
byle adam grmedim ve iddia ederim ki, hibir memlekette byle bir
adam yoktur. Benim zerimde mthi bir tesir yapt. Kendisi i banda
kald, bizzat mil olduu takdirde memleketin salh bulmamasna
imkn yoktur.
ki mhim sual sordum: 1- Mademki Cumhuriyet bir emr-i vki suretinde
iln edildi, (Kendisi byle anlatmt) demek ki, Mecliste Cumhuriyete
muarz kuvvetli bir hizip var. Fakat cumhuriyet tamam olmad. Bunun
icabatn Meclisten nasl geireceksiniz? Yoksa baka emr-i vkiler
oluncaya kadar Cumhuriyet byle eksik mi kalacak? Medreseler, er'iye
mahkemeleri, er'iye Vekleti v.s. ne zaman kalkacak? Tekilt-
Esasiye'deki din maddesi kalacak m?
Paa, Meclisten gese de gemese de, bunlarn hepsinin yaplacan
syledi.
- Mademki bu Meclis Cumhuriyet iln etmiye kendisini salhiyetli grd.
O hlde baka bir Mecliste baka bir ekseriyet bir gn Merutiyet iln
ederse ne yaparz? dedim.
- Olabilir. Fakat hepsini sopa ile kovarz, dedi.
Bunun iin frkann banda kalmak istediini ve hakik bir Cumhuriyet
Frkas tekil edeceini ilve etti.
Hseyin Cahit, Cumhurreislii ile frka reisliinin beraber olamyacan
syledi. Hem epeyce sert ve serbest syledi. Paa uzun uzadya cevap
verdi.
Konutuumuz eylerden kan esasl neticeler unlardr: Hilfeti
kaldracak, mevcut devlet tekiltn ta esasndan ykacak ve yeni bir bina
kuracak. Giditen memnun deildir. Radikal hareket etmiye karar
vermitir. Fakat bunun iin kuvvetli, mtecanis bir frkaya ihtiyac var.
Azim ve karar mthitir. Bunun dnda da yanmaa imkn yoktur.
Paann nutkuna Cahit'in cevap vermesini istedim ve bu suretle kendisini
taahht altna soktum. Cahit ok gzel syledi. heyecandan sesi
titriyordu. Kendisi bu mlkattan ok memnundur. Ne are ki, ttihat
inad, memnun olduunu syleyemez!
Fakat azizim, paann bu kat azim ve iradesi, yeni fikirlere yeni insanlara
ihtiya gstermektedir. Artk ttihatl filn brakmal, bil istisna her
deerli adam kullanmaldr. Gazinin fikirleri o kadar asrdir ki, bugn i
banda bulunanlardan ekserisi bunlar tatbik etmekten deil, anlamaktan
bile cizdir. Allah bu memleketin bana byle bir adam ihsan etmi. Eer
onu yalnz brakp, azim ve dehasndan istifade edilmezse gnahtr.
Paa, mart banda Ankara'ya gidecek. Ben de o zaman gelirim.''
***
Necmeddin Sadak'n bir eski mektubunu buraya almn bir iki sebebi
var.
Necmeddin o zamanlar yine ''Akam'' gazetesinin bayazar, renimini
Avrupa'da bitiren bir sosyoloji hocas, Trk milliyetisi ve Garp
medeniyetisi idi. Mustafa Kemal'i zmir'de ilk defa grp tanyan bu
objektif tenkiti, biri , biri dokuz saatlik iki konumada ''Bizim Mustafa
Kemal'i'' kefetmitir.
Bugn bu Mustafa Kemal, binlerce, on binlerce Cumhuriyet devri
yetimelerinin anlad, hatta ondan bakasn anlamad adamdr.
1923'te bu binlerce, on binlerce Kemalist, Necmeddin gibi bir avu ileri
kafal aydndan ibaretti. Cumhuriyetin onuncu yldnmne doru, bir
akam lmnn tehlikesi yine ortaya atld vakit:
- Mustafa Kemal'ler yirmi yandadrlar, demesinin sebebi bu idi. Bugn
onlar krkna, krk beine, Mustafa Kemal'in kurtulu zaferini kazand
yaa basmlardr.
Mustafa Kemal 1923'te bugnk aydnlar ve uzmanlar takmnn yarsn
bulsayd, Trkiye imdi tam kurululu bir Bat devleti ve topluluu, tam
yorululu bir Bat topluluu olup gitmiti.
Mustafa Kemal'i, sadece hkm ve nfuz srmek iin iktidar peinde
koan bir hrs maceracs olarak tanyanlar, onun ele geebilecek en
parlak ikbale erdikten sonra dahi durmadn, bilkis zaferini de, bu
ikbalini de fikirleri uruna tehlikeye attn grerek ahs zerine yeni bir
anlay edinmeli idiler. Mustafa Kemal, yeni dzeni kurmak dvasnda
kendisi ile beraber olmak art ile, herkesle ibirlii yapmak istemitir.
zmir'de Velid hdisesindeki sabr ve ho grrl, o gne kadar
aleyhine yazmadn brakmyan Hseyin Cahit'le mnasebetleri de
bunu gsterir. Daima o reddedilmitir. Keki byle olmasayd, keki btn
eski arkadalar ve kafa terbiyeleri ile tabi Cumhuriyetiler onun etrafnda
kalabilseydiler...
Trkiye'nin Ortaal bir teokratik devlet ve Trk milletinin geri bir ark
topluluu olarak yayabilmesine ihtimal olmadn son asr tarihi isbat
etmiti. ekillerin hibir deeri olmamt. Tanzimat 1856 doumlu idi. lk
parlmento 1877'de almt. Galatasaray Lisesi 1886'da kurulmutu. 31
Mart, 1909'da olmu. 1922'de bir milletvekili, Kur'an varken kanun
yapmak iddiasnda bulunan bir Mecliste bulunamam, diye Millet
Meclisinden ekilip gitmiti.
Japonlar ok daha ksa bir mhlet iinde yeni zamanlarn byk devletleri
srasna gemilerdi. nk ilk ileri, in medresesinden kurtulmak ve
Garpllamak olmutur. 1923'te bile Anadolu maarifinin drtte henz
medrese atlar altnda idi.
Bizim ilim kafas ile ''bilmiyorduk''. Tefekkr kafas ile ''dnmyorduk''.
Fakat Tanzimat'tan beri hi olmazsa mukayese yapma imknlar elde
etmitik. Bir karar vermek lzmd. Bu karar veremiyorduk. Mustafa
Kemal bu karar vermiti.
3 Mart, devrimin balangc idi. 1924 Nisannda er'iye mahkemeleri
kaldrlarak, retim birlii gibi, adalet birlii de temin olunacakt. 925
Austosunda apka giyilecek, ayn yln Kasm aynda tekkeler
kapatlacakt. Meden Kanun, yeni cemiyetin temellerini atacakt. Nihayet
1928'de Anayasa tadilleri ile devlet tamamiyle likleecek ve ayn yl
Ltin yazs kabul edilerek devrim eseri tamam olacakt.
Demek ki, inklp devri, eer Cumhuriyet ilnn balang alrsak, 29
Ekim 1923'ten 3 Kasm 1928'e kadar be yl bir ay srmtr.
Ondan sonra btn i, yeni dzeni btn toplulua sindirmekte idi. Bu da
Trkiye halkn, yzde yz msbet ilme dayanan ilk eitim terbiyesinden
geirmee bal idi.
Bizler Tanzimat'tan beri ok zaman getiini sanrdk. lk eitim grmiyen
ky iin, Tanzimat gelmemiti bile!
Biz hatralarmzda bu devre ''devrimler devri'' ad takyoruz. Artk tarih
srasn brakarak, kurulu devrinin balca hadiselerini toplu olarak
hikye edeceiz.

Din ve Devrimler

Tanzimat ferman bamza ne gelmise eriatn bozulmu olmasndan
geldii nsz ile balamaktadr. Gerekte ise, din ve dnya, din ve akl
ilerini birbirinden ayrmamaklmzn cezasn ekiyorduk. li Paa,
Fransz Meden Kanununun alnmasn teklif ettii vakit, karsna
Mecelle tavizcilii kmtr. Namk Kemal ve Ziya Paa gibi Tanzimat fikir
adamlar Reit ve li paalar ''eriat- slmiyye dururken, Garp'tan
kanunlar almakla'' sulamlard. Her ey ''er-i erif''e uygun olmal, bir
fetvaya balanmal idi. Sivil okulla medrese ve cami birbirine dmand.
Halk ynlar ise camiye bal idiler. Bat medeniyetilii, daima pek
kk bir aznln mal kalmt.
Kemalizm, aslnda byk ve esasl bir din reformudur. Tanr, bir
paygambere verdii eriat, ikinci bir peygamberde deitirmekle, hatta
Kur'an'n bir ayetindeki emrini baka bir ayette kaldrmakla hkmlerin
toplum evrimini izlemesi gerektiini gstermitir. Fkhta buna "nesih"
diyoruz. Muhammed, son peygamber olduuna gre, ondan sonra nesih
hakk insan aklna kalmtr. Onun iin slm bilginleri, ''zamanla
hkmlerin deiecei'' itihadnda bulunmulardr. Mustafa Kemal'in
yapt ite bu nesih hakkn kullanmakt.
slmda btn er' meseleler iki byk blme ayrlmtr: Birinci blm,
ahreti ilgilendirir ki ibadetlerdir: Oru, namaz, hac, zekt! kinci blm,
dnyay ilgilendirir ki bunlar da nikh ve aileye ait hkmlerle muamelt
denen mal, bor, dava ilikileri ve ukubat denen ceza hkmleridir.
Kemalizm, ibadetler dndaki btn yet hkmlerini kaldrmtr.
Kald ki insan akl nesih hakkn farzlar zerine de gtrebilir; zekt
kazan ve gelir vergilerinin bulunmad bir devrin mirasdr. Hac,
Kbe'den faydalanan Mekkelilerin Mslmanln salamak iin
konmutur ve bu dviz anda Hicaz dndaki hibir yabanc Mslman
halk buna zorlanamaz. Namaz ekli de iskemle olmyan entarili bir halkn
yaayna uygundur. Pantolon, etek ve hele bakasnn aya deen
yere yz dedirmeyi yasak eden ijyen devrinde yryemez. Cenaze
namazn neden ayakta klyoruz? Camiin dnda olduu iin! Bugnk
ijyen anlayna gre camiin ii ile d arasnda fark yoktur.
Atatrk ibadet devrimine ezan ve namaz Trkeletirmekle balamt.
Gerekte verdii ilk emir ezan ve namazn Trkelemesi idi.
Muhafazakrlarn szcln yapan nn, Atatrk'e yalvarm, nce
ezan Trkeletirelim, sonra namaza sra gelir, demiti. Arkadan dil ve
Kur'an metni meseleleri kp namazn Trkelemesi gecikti idi. Atatrk
sa kalsayd ibadet reformu olacanda da phe yoktu.
Didime

Ordu mfettileri ayn zamanda milletvekili idiler. 1924 Kasmnda birinci
ve ikinci ordu mfettileri Kzm Karabekir ve Ali Fuat paalar istifalarn
vererek Byk Millet Meclisine katlacaklarn bildirdiler.
O tarih gecelerde ankaya'da Mustafa Kemal'in davetlileri arasnda
bulundum. stifa haberlerinin kendi zerinde ilk brakt etki, Meclisin
iinde ve dndaki muhalefet hareketi ile ayarlanm bir asker komplo
karsnda bulunmu olmak ihtimalidir. Bu byle imiesine harekete
geti. Bir asker isyan da olsa, hi tereddtsz karlyaca belli idi.
Mustafa Kemal nc ordu mfettii ile milletvekili komutanlara bir ifreli
telgraf ekerek, kendilerini Meclisten istifa etmiye davet etti. Genelkurmay
Bakan da arlanlar arasnda idi. Semenleri ile danmakszn istifa
etmeyi mnasip grmediklerini syliyen ikisi mstesna, hepsi Millet
Meclisinden ekildiler.
Bunun bir sonucu, ordunun artk kesin olarak politikadan ayrlm
olmasdr. Kuvay- Milliye zaman politika ile uzaktan yakndan ilgili ne
kadar komutan ve subay varsa, yaverlerine kadar hepsi sivil olmular ve
ou Meclise katlmlardr.
kinci sonucu, ''Terakkiperver Cumhuriyet'' Partisinin kurulmasdr.
''Cumhuriyet'' kelimesi bir muhalif partiye mal edilmemek iin ''Halk
Partisi''nin bana ''Cumhuriyet'' kelimesi eklenmitir. Fakat yeni parti
zerinde asl tartma, programdaki ''hissiyat- diniyye''den bahseden
fkra stnde koptu. Bu fkrann btn irtica unsurlarn tahrik edecei
meydanda idi. Geri bu kayt olsa da olmasa da, Cumhuriyet devri
boyunca ne zaman bir muhalefet hareketi uyansa, onun balca kuvveti,
liderler istese de istemese de, irtica olmas tabi idi.
Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin kuruluunu da, ahs kskanlklar,
rekabetler veya geimsizlikler gibi basit sebeplere balamak, ok stn
kr bir eydir. Byle bir yorum hibir ey retemez. Hdiseler zerinde
fikir yorabilecek kabiliyetleri olmyanlarn yaktrmalarndan ibarettir.
Eer Mustafa Kemal, smet Paa yerine, mesel Kzm Karabekir
Paa'y bavekil seseydi. Kzm Karabekir Paa kafasn deitirecek
miydi? Yahut, Rauf Bey, Mustafa Kemal'in ba adam olmakla, fikir ve
kanlar ne ise onlardan vaz m geecekti? Rauf Bey bavekil olduu
zaman da, kendi fikir ve kanlarna bal kalmam myd?
Yoksa Mustafa Kemal beraber alt ve bulutuu kimselerin kuklas
m idi? Yani, Mustafa Kemal'in yannda smet Paa veya baka bir
ahsiyet bulunmakla, Mustafa Kemal ayr bir adam m olacakt?
Bir gn eski yaveri mebus Salih Bozok'a:
- Tarih size lnet okuyacak, demiler.
- Neden? diye sormu.
- Mustafa Kemal'e iki iiriyorsunuz. Kadn elenceleri tertip ediyorsunuz.
mrn ksaltyorsunuz.
- Ya... yleyse tarih bizim hepimize birer heykel dikecek. O bize yalnz
ikide ve elencede esir olmaz ya, demek zmir'i de ona biz aldrdk,
cevabn vermi.
Mustafa Kemal'de tek olmayan ey, ''alet olmak'' zaaf idi. Uzun yalnzlk
ve halktan uzaklamann ve netameli hastaln tesiri altnda kalncaya
kadar, kendine has kontrol metotlar ile her trl telkinleri de karlamay
bilmitir.
Terakkiperver Cumhuriyet Partisi, cidd ve byk bir hareket idi. Halk,
hatta o devrin aydnlar arasndaki karl devrim ideolojisinin
karlndan ok daha esasl idi. Ben Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn
kuranlarla o gn de bir fikirde deildim, bugn de bir fikirde deilim. Fakat
bu ayrlk, bizi tarihi yanl grmeye ve gstermeye, Terakkiperver
Cumhuriyet Partisinin bandaki ve iindeki ve etrafndaki ahsiyetleri,
mahalle mektebi kskanl veya sadece ahs hrs ve hesaplar zerinde
yryen basit kimseler gibi tehir etmiye sevk etmemelidir.
Mustafa Kemal, hkmet reisi olarak, kendi davasn birlikte
yrtebilecei bir ikinci arad vakit aklna ilk gelen smet Paa
olmamtr. Fethi Bey olmutur. Fethi Bey, phe yok, Bat medeniyetisi
idi. Fakat bir devrim rejiminin dikta sksna akl yatmyacak kadar
liberaldi. Ona gre ''eyler'' zorlanmamal idi, olmal idi.
Mustafa Kemal'in vefal ve eski arkada olmakla beraber,
bavekilliinde, Mustafa Kemal ile ok defa hi uyumad grlmekte
idi. Biz Fethi Bey'i fikir adam olarak pek dzden bulurduk. Onda,
hayalimizdeki yeni Trkiye'nin adamn bulamazdk. Fethi Bey'in
bavekillii zamannda Mustafa Kemal ile hayli etin arpmalar
olmutur. Bir defasnda Mustafa Kemal:
- Yarn Meclisin kararn greceiz, demesi zerine Fethi Bey:
- Siz Meclise gelmeseniz daha iyi olur, demiti.
Mustafa Kemal'in:
- Niin? sualine de:
- G mevkide kalabilirsiniz, cevabn vermiti.
- Ya? G mevkide nasl kaldm ben de grmeliyim. Onun iin
geleceim.
Ertesi gn geri Fethi Bey Mecliste kaybetti. Fakat n srada oturan
Mustafa Kemal'in tam karsndaki krsye gelen mebuslardan 52 si,
onun gz nnde, oy kutusuna elli iki krmz pusula attlard.
Daha nce Franszca bilen, Paris'te bulunan ve Fransz kltrne snan
Fethi Bey, Malta'da ngilizce renmiti. nat ve huylu olduktan baka,
grlerinde ve anlaylarnda devrimci takmn sistem grnden ve
anlayndan ok uzakt.
Arkadalar da, dorusu, seme ''sath''ler idi. Dalkavuk, Mustafa Kemal'i
yalnz elendirir, fakat Fethi Bey'i srasna gre sevk ve idare de ederdi.
Pek arkada ve arkadal da tatl idi. Tembel denecek kadar az
alyordu. Harap, yoksul, temelinden atsna kadar yeni batan ve
maddeten ve manen ina edilecek o gnk Trkiye'nin, gecelerini
gndzlerine katan, ylmaz ve yorulmaz faaliyet adamlarna ihtiyac vard.
Mustafa Kemal, smet Paa'y niin seti? smet Paa, daima ''almak'' ve
kendisinden hi ''vermemek'' detinde olduu iin fikir kymeti pek
tannmaz.
Mesel smet nn'nn ok iyi Almanca bildiini, Franszca konutuunu
ve okuduunu, ellisinden sonra rendii ngilizce ile en g metinleri
takip ettiini pek az kimse bilir. O kadar kendi iine kapaldr. Hlbuki
bizim krslerde Farsa ''peresti'' kelimesiyle Franszca ''prestige''
kelimesini kartranlardan niceleri, Frenke sz katmadan be cmle
sylemezlerdi.
Ona dair sk sk anlattm bir fkra vardr. leye doru yanna
gidersiniz. O sabah gazetede Londra'dan gelme bir havadis kmtr.
smet Paa'nn bu havadisi sizden nce okuduuna phe yoktur.
''Grdnz m efendim?'' diye sorarsnz. Grmemi gibi, sizi dinler. Siz
anlatrken, havadisi nasl muhakeme ettiinizi de yoklamaktadr. Biraz
sonra baka bir ziyareti gelir, ayn suali sorar, ayn sahnenin
tekrarlandna ahit olursunuz.
Bir akam Saracolu, rahmetli Nafi Atuf ve daha birka arkada yannda
idik. Acaba Trk milleti Osmanl saltanat devrinde ka yl bar yz
grmtr, meselesi konuuluyordu. Hepimiz bir cevap veriyorduk. smet
Paa garsonunu ard:
- Bana bir bloknot getiriniz! dedi.
Byke bir kdn stne Sultan Osman'dan Vahideddin'e kadar btn
padiahlarn sra ile isimlerini yazd. Her padiahn yanna alafranga
cls ve lm tarihlerini koydu. Bunlarn arasna belli bal harp ve bar
tarihlerini dizdi. Bir sr isim ve bir sr rakam iinden yalnz ikisi
zerinde sual iareti vard. Byle bir imtihan pek az tarih hocasnn
geirebileceini tahmin ediyorum. nk smet Paa, saltanatn
kaldrlmas gibi bir mesele olunca, onun btn tarihini bilmeli idi. Ona akl
yatmalyd. nklplarn daima en eyi esbab- mucibesi onun kafasndan
doard.
1923'te Mustafa Kemal'in, smet Paa zerinde karar klmas iin balca
sebepler unlardr: Mustafa Kemal'e kar husus bir rakiplik hissi
olmadktan baka, Mustafa Kemal'in otoritesine kat ihtiya olduu
kansnda idi. Son derece alkan, cidd bir hkmet adam idi. Mustafa
Kemal'in ''madd ve manev topyekn bir ina'' kelimeleri ile hulsa
edebileceimiz devrim davasna en aa onun kadar inanm bir fikir
adam idi.
Mustafa Kemal teferruat ile uramay sevmezdi. Yalnz d politikaya
devaml bir ilgi gstermitir. Bunun dnda hkmet, smet Paa'ya, ordu
Fevzi Paa'ya emanet idi. Baz meselelerde, ikyet ve tenkitler zerine,
mdahaleler yapmak ve hakem rol oynamaktan baka, hkmet ileri ile
pek yorulmamtr.
Mustafa Kemal byk aksiyonlar kahramandr. Trk milletinin talii,
Mustafa Kemal'in askerliini Dumlupnar zaferi ile brakm olmasndadr.
Ondan sonra onu ancak devrimler iinde geen ''devam tehlikeli hayat''
havas avutabilmitir. ok defa ankaya'daki kknde yapacak bir i
bulamad iin i skntsna tutulduu vakit, kendisini cangldan alnarak
kafese konmu bir arslana benzetirdim.
Mustafa Kemal, omuzlarndaki ykn arl hakknda fikri olmayan bir
kabile reisi deildi. Grevlendirdii her arkadan imtihandan geirirdi.
Bir istidat grd vakit abuk feda ederdi.
Mustafa Kemal'in sadece itaat gibi, etrafndaki bin bir kiiden bininde
kolaylkla bulaca bir hassasndan dolay, koskoca devleti una buna
brakaca gibi bir dnce, Mustafa Kemal hakknda hibir fikri olmamak
demektir. Nitekim Mustafa Kemal'i yatak odasna kadar girenler deil,
kafasnn iine sokulabilenler tanmlardr. Hi yzn grmemi olsalar
bile!
Mustafa Kemal'in smet Paa ile yakndan tanmas, Ahmet zzet
Paa'nn yerine arktaki ordunun kumandan olduu vakit smet Bey'i
Kurmay Bakan olarak bulmasndan sonradr. Mustafa Kemal, bir Trk
tabiri ile, insan sarraf idi. Daha nceden smet'e hi snmamt. Her
nedense onu da galiba Envercilerden sayarm. Beraber almaya
baladktan az zaman sonra, arkadan btn zaaflar ve kuvvetleri ile,
kusurlar ve meziyetleri ile tand ve ona baland. Mustafa Kemal,
sonuna kadar, gerek orduda, gerek siyas hayatta smet Paa'nn bu
kuvvet ve deerlerinden faydalanmtr. Zaaf ve kusur sayd eylerde
de, pek ihtiyatl ve nazik mdahalelerde bulunmutur.
Buna kar smet Paa, Mustafa Kemal'in gittike kuvvetlenen otoritesini
kendi menfaatleri iin smrenlere kar mcadele ederek, ona belki de
en byk hizmeti etti. smet Paa'nn etrafndaki btn hasmlklarn ba
sebebi, bu mcadeledir.
smet Paa, Mustafa Kemal ve Atatrk sofrasnn birincisi ve mstesnas
idi. Nfuzu o kadar bykt ki, bugn kendisinden llabalce
bahsedenlerin, smet Paa sofraya gelince azlarn bile aamadklar
saysz akamlar hatrlyarak iimden glyorum.
Bir misal verelim. nn orkestra konserleri ile at yarlar merakls idi.
Baz kimseler musiki ve at sevdikleri iin deil de nn'ye grnmek ve
yaranmak iin konser veya yarlar karmazlard. Bugn nn'den
kabaca bahsedenlerden birinin bir pazar gn ''Yahu, yine mi yara
gideceiz?" diye mrldanan arkadana:
- Haberin yok mu? smet Paa nezle olmu, gelmiyecekmi. Bugn
kurtulduk, mjdesini verdiini iitiyor gibiyim.
Hlbuki nn'nn byle eyler umurunda deildi. Biroklarmz hemen
hemen hibirine gitmezdik. Ama yaranclarn belli bal marifetleri byle
eylerdi.
Mustafa Kemal'in smet Paa yokken onun zaaflarna ait baz tenkitlerde
bulunmas neyi ifade eder? Mustafa Kemal kendi kendisinin zaaflar ile
alay bile ederdi. Biz Paris'teki apka hikyesi gibi, Picardi
manevralarndaki baz Franszca gaflar gibi gln fkralarn onun
azndan duymu ve beraberce glmtk. Orman iftlii kurulduu
yllarda idi. Topraa ne koyarsa, kaybediyordu. Bir yldnm akam
aa ufak kkn nnde oturuyorduk. Topraklar bombotu. Mdr
Tahsin Bey bu kkn nne bir havuz yaptrmt. O gn, bir senelik
zarar haber ald iin dnceye dald srada, havuzun fiskyesini
atlar. Meer Tahsin Bey suyun iine renkli ampuller koydurmu.
Bozkrn bir kesinde, alaca karanlkta birdenbire yeilli, mavili, all sular
fkrnca, Mustafa Kemal gld:
- A Kemal, dedi, sen ziraat okudun mu? Hayr. ifti misin? Hayr. Baban
ifti miydi? Hayr. te bilmedii ie parasn koyup da kaybedenlere
sular bile gler.
Mustafa Kemal, her eyi ve herkesi, kendisine kadar herkesi zaman
zaman tenkit etmitir. Fakat on be yl onun husus meclislerinde
bulunanlar bilirler ki, Mustafa Kemal, smet Paa'y btn
arkadalarndan daima stn tutmutur. Onun zeksna, faziletine, devlet
idaresine gvenmitir. Nice defalar:
- ocuklar, ankaya'da rahat ediyorsam, smet sayesindedir, demitir. Bu
sz duymayan ankaya davetlileri parmakla gsterilebilir.
Mustafa Kemal ve smet, aralarndaki nisbet daima ayrca muhakeme
edilmek zere, birbirlerini tamamlamlard.
Birinci Dnya Harbinden sonraki sivil diktatrler iktidara geince niforma
giymiler ve bir daha arkalarndan bu niformay karmamlardr.
Mustafa Kemal, smet Paa ile beraber zaferden sonra niformalarn
kardlar ve bir iki asker manevra mstesna, bir daha giymediler.
Mustafa Kemal, yeni dzen devletini ve toplumunu kurmak, yeni dzene
aykr btn messeseleri ve gelenekleri ykmak, yerlerine yenilerini
koymak davasnda samim, ak ve tereddtszd. Birok Trkler
kendisi ile beraber idiler. Ancak bunlar bir ahs ve keyf otorite deil,
Mustafa Kemal'in liderlik itibar ve nfuzunu da iine alan bir Meclis ve
kanunlar otoritesi istiyorlard. Tekilt- Esasiye Kanununun tadillerinde
Cumhurrisine veto ve fesih haklar verilmek meselesi tartld zaman,
devrimin otoriter idaresini zarur bulan ileri fikir arkadalar dahi kendisine
kar koymulardr. Bunlar arasnda Saracolu kr ve rahmetli Mahmut
Esat Bozkurt vard. Mustafa Kemal, Meclis grmeleri srasnda, en ok
krs nfuzu kazanan bu iki genci bir akam ard. Sabahlara kadar
kendileri ile tartt ve sonunda bu yeni haklarla ahs otoritesini
kuvvetlendirmek iddiasndan vagzeti. Btn nimetlerin ve
mahrumiyetlerin kayna olan bir zamane hkimi bunu yapmaz. Mustafa
Kemal emir kullar ile fikir yoldalarn birbirinden ayrmasn ve
hangilerini nerelerde kullanacan bilmeseydi, Atatrk olur mu idi? Keki
baz husus zaaflar ve msamahalar da olmasayd!
Hastalanp o korkun illetin penesi altnda abas mvazenesi
sarslncaya kadar, Mustafa Kemal ile hkmet ve Meclis arkadalar
arasnda ok tartmalar ve kendisine, yahut kt yaknlarna kar ok
dayatlar olmutur. Mustafa Kemal, devrim yolculuunda kendisi ile birlik
olduuna phe etmedii arkadalarnn her trl nazn ekmitir.
Ama etrafndaki bu adam ve seviye karklnn sebebi ne olduunu
soracaksnz. Bu, o devrin, kendisine eski komitekri taktiklerden
faydalanmak zaruretlerini duyuran zelliklerinden gelir. Sofrasnda
devrinin btn eitleri vard. Bir akam yanndaki hanma sofrasndaki
bir davetliyi gstererek:
- Bu adamn ne baya olduunu bilemezsiniz, demiti.
Sonra fikrine daha da kuvvet vermek iin:
- Hani p tenekesi vardr. ine her trl sprntler konur. Ne kadar
boaltsanz, dibinde yapk bir eyler kalr. te bu o eylerdendir,
szlerini ilve etmiti.
Hanm, ararak:
- Aman paacm yle ise ne diye sofranza alyorsunuz? demesi
zerine:
- Ha... te onu da sen bilmemezsin kzm, cevabn vermiti.
***
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn byk bir hareketin temsilcisi
olduunu yazmtk. Bu hareket trl akmlarn kaynaa idi.
inde samim demokrasi savalar vard. Bunlar ahs veya takm
tahakkm olmakszn, serbest seimli hr bir murakabe meclisi tarafls
idiler. Bunlara Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin idealistleri diyebiliriz.
lerinde, ilerin drst gitmesinden, tahakkm ve yolsuzluk
olmamasndan baka bir ey istemeyen mtevaz memleketiler vard.
Yine hareketin iinde ahs kinler ve rekabetler vard. Bilhassa eski
ttihatlardan bir ksmn bu takma katmak lzm gelir. Gericiler ise, pek
tabi olarak, Terakkiperverlerin safnda idi.
ahs idareye nihayet vermek, Hkimiyet-i Milliye prensiplerine gre tam
bir murakabe sistemi kurmak umum parola idi. Mustafa Kemal'e kar
husus bir kastlar olmayp yalnz otorite ve sistemden kurtulmak
isteyenler de, Mustafa Kemal'i drmekten baka bir ey
dnmeyenler de, henz balayan devrimi, olduu yerde durdurmak
veya eski dzeni tekrar kurmak isteyenler de, hepsi bir parolada birlik
idiler.
Mustafa Kemal'in mill kahramanlk ve liderlik otoritesi gittike
zayflamakta idi. Kurmaa balad yeni dzenin devam edebilmesi iin
Mustafa Kemal'in uzun yaamasndan baka are olmamakla beraber, bu
arenin de kfi olduuna inananlar gittike azalyordu. stanbul'a gelip
gittike Ankara'nn ne kadar hafife alndn gryorduk. Meclislerde
szn esirgeyen yoktu. Bizler gazetelerde ''dalkavuklar'' diye tehir
ediliyorduk. Halk efkr bir Ankara mdafaacsna tahamml edemedii
iin, ortak olduum ''Akam'' gazetesinden ayrlarak Hkimiyet-i Milliye'ye
gemek zorunda kalmtm. Bu gazetenin de srm, resm aboneleri ile
beraber iki bin arasnda idi.
Muhalefetle iktidar arasndaki Meclis atmalar, smet Paa ve kar
parti liderleri arasnda kalsa iyi olacakt. Ne yazk ki, Mustafa Kemal'in
yaknlarndan bazlar krsde veya koridorlarda muhalefet ahsiyetlerine
ar hakaretlerde ve hcumlarda bulunarak, hepsini hak ve halk
kahraman klmakta idiler. Eski ttihat kr Bey'in bir lokantada
masasna tabak frlattn duymutuk. Terakkiperver Cumhuriyet
Partisinde bir suikast fikrinin uyanmasnda, ahs krgnlklar affetmez kin
kzgnlna karan bu arlklarn da byk rol olduunu sanyorum.
Bizim duyduumuza gre ttihatlarn eski Maarif Nazr kr Bey, 1908
Merutiyetinde suikastlar tertip eden husus komitenin banda idi. Acaba
Mustafa Kemal'i ldrmek dorudan doruya onun mu aklna geldi,
yoksa eski fedayiler zihniyeti iinde kendiliinden mi dodu, bilmiyorsam
da, Meclis iindeki ve dndaki liderlerin suikastlar sylenti ve
sylemelerini duyup dinlemekten ileri bir ilgileri olabileceine hibir
zaman inanmammdr.
Mustafa Kemal'in lm o tarihte yeni rejimi olduu yerde durdurmak,
hatta ykmak iin tek are idi. Orduyu emniyetli ellere teslim eden
Mustafa Kemal'i drmek imkn yoktu. lmn bir are olmas
bakadr, ldrmee karar vermek bakadr.
Suikast zmir'de yaplacakt. Tertipiler pek iyi bir nokta semilerdi.
Mustafa Kemal'in otomobili bu noktadan yavalayarak gemek zorunda
idi. Kalabalk arasna sokulan ve saklanan katil, onu vuracak ve
kargaalktan faydalanarak savuacakt. Mustafa Kemal tren
yolculuunda gecikti. Bu gecikmeyi suikastn kefedilmi olmasna veren
tertipilerden biri, ilk ihbarda bulunann cezadan kurtulmas imtiyazn
kazanmak iin gitti, her eyi zmir valisine anlatt. Sanklar ve pheliler
tutularak stikll Mahkemesine verildiler.
Muhalefet hareketine liderlik eden kimler varsa, hepsi tutulanlar arasnda
idi. Bunlardan kr Bey'le birka arkadandan bakasnn suikast
olabileceine inanlmyordu. Muhakemeye adalet mi, umum bir tasfiye
fikri mi hkim olacakt? Gen devrimin cinayetle lekelenmesini
isteyenlerin byk kaygs bu idi.
Ankara'da Kzm Karabekir'i tevkif etmilerdi. Kzm Karabekir kendisini
gtrenlere Bavekil smet Paa'y grmek istediini syledi. Yanna
kardlar. smet Paa, Kzm Karabekir'in suikastlk san olarak
yakalandn duyunca, btn suikast hikyesinin topyekn bir tertip
olduuna hkmetti. Kzm Karabekir ok eski arkada idi. Mizac,
karakteri, ahlk ne olduunu, neye elverili, neye elverisiz olduunu
pek iyi biliyordu. Mustafa Kemal, suikast tertibinin arkasndan kacak
vakalar bilinmedii iin hkmet reisinin Ankara'da kalmasn istemiti.
Kzm Karabekir meselesindeki mdahalesini duyunca, kendisine,
meselenin gerekten cidd olduunu temin etti ve zmir'e gelerek durumu
yakndan incelemesini istedi. smet Paa zmir'e giti. Suikast hikyesinin
asl olduuna, hapishaneye giderek Ziya Hurit'in kardei Faik Bey'le
grp, bizzat Faik Bey'in kendisine verdii aklama zerine inanmtr.
Fakat Kzm Karabekir ve arkadalarnn acele bir hkme kurban
gitmeleri ihtimali zerine Mustafa Kemal'den iyice teminat da almtr.
Terakkiperver Parti liderlerinin, Kzm Karabekir, Refet ve Ali Fuad
paalarn meselesini sonuna kadar takip etti. Paalar mahkmiyetten
kurtarmak iin Mustafa Kemal'le yapm olduu tartmalardan
sonuncusunu, o srada tesadfen yanlarna giden General Fahreddin
Altay'dan dinledimdi.
O aralk ben de zmir'e gitmitim. Sinemadaki muhakemenin bir
celsesinde bulundum. Milletvekili olduumuz iin mahkeme heyeti ile
beraber sahnede oturuyorduk. Reis Ali Bey'in Cavit'e bir ar muamelesi
pek gcne gitti. Cavit'in eli cepte konumak eski deti idi. Birok
fotoraflar da byle kmtr. phesiz bir mahkemenin karsnda eli
cepte konuulmaz. Fakat ba ile oynanan bir sank, heyecanl anlarda
kendi kendinin kontroln kaybeder. Ona yarglamasndan fazla
alkanlklar hkmeder. Ali Bey bunu grnce, herkese saygl ve yava
hitap etmiken, birdenbire alabildiine kprd. Cavit'e haykra haykra
hakaret etti. Bu hakarette eski bir geri ttihatnn, eski bir ileri ttihatya
kar kininin kprdn hissediyordum. Bu hakaret, Cavit'in
medeniyetilikte bizden ayr olmayan kafasna idi.
leden sonra Mustafa Kemal'in ve smet Paa'nn bulunduklar
eme'ye gittim. Mustafa Kemal, kk bir kkte oturuyordu. Haber
verdiler. Beni yanna ard. Talt Paa'nn eski yaveri Abdlkadir'le
gryordu.
- Ne var, ne yok? diye sordu.
zmir'e urayarak geldiimi syledim. stikl Mahkemesi'nde grdklerimi
anlattm. Ve:
- Paam, bir adalet mahkemesi, veya siyas bir rejim mahkemesi, ikisi de
olur. Adalet yalnz hakly haksz, rejim de yalnz kendi selmetini
dnr. Ben ikisini de anlyorum. Ali Bey'in ne yapmak istediini
anlyamadm, dedim.
Ve o gnk celseden baz misaller verdim.
Mustafa Kemal'in benim aklamalarmdan neler sezindiini bilmiyorum.
O akam eme'nin otelinde bir suare vard. stikll Mahkemecileri de
kkte yemee davetli idiler. Gelince st kata ktlar. Onlar, smet Paa
ve Fevzi Paa konumaya daldlar.
Ben aada, davetlilerden olan zmir mstahkem mevki komutan ile
bekliyordum. Konuma uzun srd. Meer bu bir tartma imi. Mustafa
Kemal birtakm tenkitlerde bulunmu. Arada benim adm da azndan
karm.
Tabi hepsi bana dman kesilmiler: ''Her ey yolunda idi. Bu mfsit
geldi, araya nifak soktu'' diye sylenmiler.
Sofraya inildii vakit, stikll Mahkemecilerinin bana selm vermediklerini
grdm. Mustafa Kemal ise beni sofrada tam karsna oturttu. Lzumlu
lzumsuz benimle alkalanmasna bir mana veremiyordum. Neden
bahsedilse, sk sk:
- yle deil mi Falih? diyordu.
Yemekten sonra stikll Mahkemecileri eme'de kalmadlar. Biz suareye
birka kii gittik.
Ertesi sabah otelde otururken baktip Tevfik Bey geldi:
- Paa, hemen zmir'e gitsin, bir vapurla stanbul'a, oradan Ankara'ya
gelsin, diyor.
Kendi kendime: ''Bu da ne demek?'' diye sinirlendim. Doru kke gittim.
Mustafa Kemal, smet Paa ile beraber aa avluda idiler. Glerek:
- Ne o? dedi.
- Bir emrinizi aldm. Ama kusurumun ne olduunu bilmiyorum, dedim.
- ocuum senin kusurun yok. Ben bir gaftr, yaptm. Biliyorsun grlecek
iler var. Ben yarn Ankara'ya dnyorum. Sen de doru stanbul'a git,
oradan Ankara'ya gel. Hem rica ederim sana, bir mektup yaz, Ali Bey'in
hatrn al, dedi.
Dediklerini yaptm. Ali Bey'in bir yaknna mektup yazdm. Fakat Ali Bey
ve arkadalarndan kimlerse bilmiyorum, deta sofrasnda ya o, ya biz,
diyesiye kadar ileri varmlar.
Mustafa Kemal byle zorlamalara hi gelmezdi. Nasl dnememiler,
aarm. Ben bilkis Mustafa Kemal'in bsbtn sk davetlileri arasna
getim. stikll Mahkemecileri de bir akam, Hariciye kknn
bahesinde birer birer elime sktlar.
Keki fesatlmda muvaffak olabilseydim! Biz Cahit'le Cavit'in hibir
zaman suikast olamayacaklarn biliyor ve Ankara'ya geldikten sonra da
durmadan smet Paa'ya bask yapyorduk. Cavit'in, eer onunla beraber
baka gnahszlar varsa onlarn lmden kurtulamam olmalarna hl
vicdanm yanar. ttihatlardan bazlar, kendilerine snanlar vaktiyle
haber vermemek gibi, kabadaylk jestlerinin kurban olmulardr.
Suikastlar Mustafa Kemal'i ldremediler. Fakat kendi partilerini
ldrdler. Ne kadar yazk ki, yeni rejimin otoritesi, zmir ve Ankara
sehpalar stnde tutundu. Bu kesin tasfiye, her trl aleyhtarln veya
gericiliin btn cesaretlerini krd. Mustafa Kemal'e balad inklb
tamamlamak frsatn verdi.
Nasl ki, Merutiyet ttihat ve Terakki otoritesi de taklib-i hkmet
hadisesinin sehpalar stnde tutunmutu.
Fakat, hkmet iinde hkmet gibi bir de stikll Mahkemesi otoritesi
meydana geldi. Reisin evi hemen hemen ''merci-i enam'' idi. Bu hl,
smet Paa'nn devaml srarlar zerine bir akam, Ankara Palas'n bir
balosunda Mustafa Kemal'in stikll Mahkemecilerini arp hemen
orackta vazifelerine nihayet vermelerine kadar srd. Ertesi gn
kendilerine hediye edilen Benz otomobillerine binerek, fakat artk basit
milletvekili sfat ile Meclise gelmilerdi.

Deien Hayat

Tarih der ki: ''Japonlar bamszlanmak ve kuvvetlenmek iin
medeniyetlerini deitirmek zaruretini duydular. lk akllarna gelen ey
feodalizm kurumlarn ykmak ve Garpkr, bilhassa Amerikankankr
tekiltlanmakt.
1868 ile 1877 arasnda gemie ait ne varsa tahrip olunmutur. Japonlar,
in kaynaklarndan Avrupa ve Amerikan kltr kaynaklarna doru bu
gidie "Garpllama" (Batllama) ad vermilerdir. 1858'den sonra,
adliyede, askerlikte, ticarette, ilim, edebiyat ve sanatta bu hareket byk
bir hz almtr.
Bu ilk devirde Japonlar deta kendilerinden soumular, iddetli bir Garp
(Bat) taklitiliine kaplmlard. Kadnl erkekli suvareler, maskeli balo,
smokinle lokantaya gitmek gibi eyler hemen kibar detleri arasna girdi.
Radikal bir ahlk devrimi yapmak, kadn klelik ve diilikten kurtarmak
fikirleri ald, yrd. Frenge benzemek iin salarn kvrtanlara, mavi
gzl olmadklarna esef edenlere sk sk rastlanmakta idi. Bir byk
Japon muharriri, Japon rk beyaz rktan aadr, bu aalktan
kurtulabilmek iin Avrupal kan ile alanmalyz, diyordu. Japonlar,
Garpl tefekkrn cevherini brakarak, sath bir taklitilie kapldlar. lk
tepki 1889'da duyulmutur. Ondan sonra Japonluun yarat devri gelir.''
Charles Seignobos, on yedinci asr sonlarnn hikyelerini yazd srada
der ki: ''Byk Petro, Ruslar Asyal geleneklerden kurtarmak ve
Garpllatrmak iin kadnl erkekli salon toplantlarna da nem verdi.
Asilzadeleri bu toplantlara karlar ile birlikte gelmek zorunda brakt.
Fakat toplantlarda kadnlar ve erkekler, hareketsiz ve sessiz,
birbirlerinden ayr otururlard.''
Bu, dar kalb krmak ve topluluu bir hapis yaayndan serbest havaya
karmak ihtiyacndan ileri geliyor. Kadn hr olmadka ve umum hayata
katlmadka, topluluun durgun suyu dalgalanmaz. Taklit ve zenti devri
en ok bizde srmtr. Byk ehir Osmanll kyafetini, baln,
birok detlerini deitirmiti. Fakat kadna ve tefekkre el
dokunduramamt. Merutiyetin sonlarnda dahi aile ve niversite eriat
takmnn hkm altnda idi. Hr yaay ve hr dn gizli ve her
tarafta drt duvarla kapal idi. Bu bir riyakrlar topluluu idi. Evlerinde
alan, her trl Bat detlerini benimseyen ailelerin kadnlar bile
arafsz ve peesiz sokaa kamazlard.
Vakanvis on dokuzuncu asrn sonlarna ait bir balo davetini yle hikye
eder: ''Bu esnada ngiltere elisi Tersane-i Amire Hali'inde, gemisinde
balo tertibi ile vkely davet etmitir. O vakte kadar alafranga ziyafet ve
hususiyle balo stanbul'ca grlm ey olmadndan grenler ve
iitenlerin taaccbn mucip olarak trl szler tahadds etmitir. Davetli
olan zevat, yats namazn tersane divanhanesinde klarak asat ikide
(alaturka saat) sandallar ile gemiye gitmiler, sabaha kadar orada
elenmilerdir. Ertesi gn sudurdan Yahya Bey, Hsrev Paa'ya
ziyafetten sual ettikte:
- Az vakitte ok tekellf etmiler. Biz bir ayda tanzim edemeyiz. are ne?
Devlete bir eydir, oldu. Gidilmese olmaz. Kak, atal gibi baz mekruh
eyler vard, diye mnafkane davranm ise de, 'Murassa atal ve ka
padiaha arz eden ve byle eylere altran kendisidir' demi olduunu
Esat Efendi kaydeylemitir.
Be on gn sonra Fransa elisi mkemmel bir balo vermitir ve buna
davetlilerden bazlar gitmemitir.''
Osmanl topluluunda kadn, taassuba kar devletin balca tavizi idi.
Taassup iin ahlk, rz, rz da bilhassa kadn demektir. stanbul'da
kadnlarn rzndan yalnz kocalar, ana babalar sorumlu deil idiler.
Btn mahalle halk aile hayatn kontrol ederdi. Bir eve kadn alnd
haberi duyuldu mu, imam, beki ve belli bal mahalle eraf gider, o evi
basard. at arasna ve kmese kadar aramad yer brakmazd.
Sokakta herkes kadn kyafetine karmak hakkn kendinde grrd.
Yzler, eller, kollar ve bacaklar iyice kapanmal, araflar vcut biimini
hi sezdirmemeli, peeler bir ss deil, tam bir rt olmal idi. Baz kibar
semtlerde ve Beyolu'nda bu disiplin biraz geverdi. Fakat harp, pahallk
gibi hadiseler olduu, veya idare aleyhine dedikodular artt vakit,
hemen kadn kl gnn meselesi hline gelirdi. Kadn erkekle bir
arabaya binemezdi. Vapurlarda, tramvaylarda, muhallebici dkknlarnda
kadn yerleri perde veya kafesle erkek yerlerinden ayrlmt. Mesirelere
kadar her yerde harem ksm vard.
1908 Merutiyetinden sonra dahi mesel kz mekteplerinde edebiyat
hocas harem aas idi. Batl tefekkr adam, bir milletin medeniyetini
lmek istiyor musunuz, kadna nasl muamele ettiine baknz, der.
Osmanl topluluunda bu bir dii muamelesi idi.
Trke oynayan tiyatrolarda kadn rol, bilhassa Ermenilerde idi. Orta
oyununda kadn ''zenne''dir: Yani kadn rolnde yamakl bir erkek!
Kag hemen hemen umumdir. Evinin kadnlarn yakn erkek ahbaplar
ile tantran alm aileler bile, erkek misafirlerini selmlkta kabul
etmek, ''dile dmemek'' zorunda idiler. Rahmetli Mir Ethem Paa'nn
bir fkrasn duymutum. Girit'te vali iken bir konsolosun davetine gitmi.
Hristiyanlar ve ecnebiler kadnl erkekli imiler. Kendisine:
- Baknz, biz bu davetlere kadnlarmzla geliyoruz. Siz niin byle
yapmazsnz? diye sormular.
Pek Franszca bilmeyen rahmetli Mir:
- Yoo... demi, bizde femme maison, clef poche...
Hamdullah Suphi Trkocaklarnda Trk kadnn piyano konserleri veya
konferans vermek zere sahneye kard zaman, bu, zamann byk
hdiseleri arasna gemiti.
Bununla beraber harem, artk selmlk duvarn zorluyordu. Edebiyat,
kadn davasn tutuyordu. Birinci Dnya Harbi gelince, bu da geri kald.
Hele bozgunlar zerine Enver Paa halk arasndaki dedikodular
durdurmak iin kadn tavizine giriti. araflarn ayaklarn hangi
noktasna kadar ineceini tesbit etmek zere bir komisyon bile
kurulmutu. Bir gn bir polis mdr, ada otellerinden birinde bir kar
kocann beraber oturduklarn duyunca, bizzat otele giderek kadn
sokaa atmt.
anakkale cephesinde den byk rtbeli bir subayn, analar Alman
olan kzlar bir gn Alman davetlileri ile bulumular. Enver Paa bunu
duyunca, cephede harp eden babay hemen emekliye ayrmtr. O
aileden bir hanmla evli olan bir rsumat memurunun da vazifesine
nihayet verdirmitir.
Mtareke gazeteleri okununca, Osmanl saltanatnn sanki kadnlar
yznden batm olduunu zannedersiniz. Mondros'ta teslim olmuuz,
kadna hcum. Dman donanmalar stanbul limanna demirlemiler,
kadna hcum. Hazne dar, o ay maa kmam, kadna hcum.
Gazetelerin birounda stanbul polis mdrl kadn meselesi ile
alkalanmad iin tenkit edilmekte idi.
Fakat kadnlar, bilhassa Beyolu ve Kadky semtlerinde, ecnebi igali
srasnda, hayli serbestleme denemesinde bulunmulardr.
***
Mustafa Kemal'in anlattna gre, smet ve Fevzi paalar, devrimlere
balamazdan nce, kendisine evlenmek tavsiyesinde bulunmular. Yeni
ve gerek hrriyet devri, kadnla balayacakt. Kadn hayata katlacakt.
Hlbuki biz 1923'te Ankara'ya gittiimiz vakit, ora hayatn stanbul'dan da
ok geri bulmutuk. Ankara'da stanbul alafrangalarndan hemen hemen
hibir aile yoktu. ankaya'da oturan birka uyank milliyetiler, kendi
aralarnda erkekli kadnl bulumakta idiler. Fakat sokak tamamiyle
kadnszd. Cins ahlk da, bu yzden, pek aa idi. Hatta burada
zikretmekten utandm bir az tamimi yapldn hatrlyorum.
Mustafa Kemal dar kab kracakt.
Burada devrimci Mustafa Kemal'in hayran kaldm bir zelliini
anlatmalym. Mustafa Kemal, bir arklnn tamamiyle zddna, kendi
miza ve detlerini ineyerek fikir kahramanl etmitir. Sevdii musiki
alaturka, inand Garp musikisi idi. Evinden alaturka musikiyi eksik
etmemiken, mill eitimde yalnz Bat musikisini tutmutur. Daima
musikisiz devrim olmaz, szn tekrar eder. ''ocuklarmzn ve gelecek
nesillerin musikisi, Garp medeniyetinin musikisidir'' derdi. Garp (Bat)
musikisinin ancak pek hafiflerinden zevk almakla beraber, hemen hemen
btn inceliklerini kavrad alaturka musiki ile onun arasnda ve alaturka
lehine bir mukayese yaptn hatrlamyorum.
Kadn anlaynda pek Garpl olduu sylenemez. Hatta hanmlarn
trnaklarn boyamasn bile istemezdi. Son derece kskant. Denebilir ki
harem eiliminde idi. Bu onun hissi, mizac ve alkanldr. Kafasna
gre kadn, hr ve erkekle eit olmal idi. Bat medeniyeti dnyasnn
kadn ile Trk kadn btn aalk duygularndan kurtarlmal idi.
Meden Kanunla Trk kadnna Garp kadnnn btn haklarn veren
Atatrk, kendi mnasebetlerinde, braknz ecnebi erkekle evlenen Trk
kadnn, ecnebi kadnla evlenen Trk erkeine bile tahamml etmezdi.
Devrimlerin byk ve esiz kahraman, kendi koyduu kanunun sonular
ile karlamak lzm gelince: ''Bize gre deil ha ocuklar...'' dedi.
Devrimci ve slahat Mustafa Kemal, bir beyin adam idi. Beyni kendi
kalbinin de btn isyanlarn ezerdi. Bir gn bir Trk armasna hangi
timsaller konaca tartld srada eski Trk kurdundan bahsedilmesi
zerine:
- Timsal... timsal... insan zeksdr timsal, diye haykrmt.
Zek, akl ve msbet ilim, onun saygs yalnz bunlara olmutur.
Kadn kurtaracakt. Kurtarmak iin nce amal idi. Haremi ykmal idi. lk
yaplan ilerden biri, stanbul tramvaylar ile vapurlarndaki perdelerin
kaldrlmas olmutur. Gariptir, o srada pek aydn ve ileri bir stanbul
hanm ile, Halide Edip'le (Advar) konuuyordum. Hanm, Ankara
aleyhindeki cepheye katlmt: Bana:
- Hem efendim bizim peelerimize, perdelerimize ne karyorsunuz?
demiti.
Pek talihsiz adamd Mustafa Kemal! Fakat talihinden de kuvvetli idi.
Fikirlerini en ok anlayabilecek olanlarn, ryalarnda grmedikleri ve ilk
genliklerinden beri zledikleri slahat tedbirlerini tatbik ettii zaman,
onlarn mrldandklarn grmtr.
Dikta perde idi. Dikta pee idi. Kara kuvvetin ve taassubun diktas altnda
ark klelii mr srenler, kendilerini bu diktadan kurtaran inklpya:
- Ben senden hrriyet istedim mi? demek istiyorlard.
Kerpiten bir okulu, galiba bir Rum okulu imi, Hamdullah Suphi,
Trkocana evirmiti. Mustafa Kemal ilk defa arkadalarn hanmlar ile
oraya davet etti.
Hl gzmn nndedir. Salonun bir tarafnda kadnlar, bir tarafnda da
erkekler toplu olarak oturmulard. Ayakta yalnz birka uyank hanm
vard. Kadnlar bfeye gidip bir ey yemek iin bile kmldamyorlard. Hi
kimseye ailece takdim edilmiyordu. Kadnlar, erkeklerinin gz hapsinde
idiler. Mustafa Kemal bize:
- ocuklar, ayaktaki hanmlara itibar ediniz. kram ediniz. Oturanlar
kskandralm. Yava yava hepsi kalkar, diyordu.
Yava yava hepsi, fakat o akam deil, bir iki yl iinde yerlerinden
kalktlar ve toplulua kartlar.
- Elbet, bu alta biz de kurbanlar vereceiz, fakat nihayet alacaklar,
diyordu.
Kadn hareketi byk bir hzla geliti. Mustafa Kemal ve smet Paa
davetlerin kadnl olmasna bilhassa dikkat ederlerdi.
Nihayet hareket Meden Kanuna, kadnla erkek arasndaki her trl
hukuk farklarnn kaldrlmasna kadar gitti. Parola, ileride hibir
gerilemeye imkn vermeyecek kadar, kadna her meslekte yer vermekti.
Kadn milletvekili, belediye azas, hekim, avukat, her ey olmal idi.
niversitede erkeklerle beraber okumal idi. Seimlerde rey vermeliydi.
Taassup arp kalmal idi.
Mustafa Kemal byk bir realisttir. Ky kadnn zorlamamtr.
Devrimlerinde evrimcilie brakt tek ey belki de budur. Kyde ok
evlilie dahi gz yummutu. Ky kadnnn kurtuluu, iktisat ve terbiye
artlarnn tamamlanmasna bal kalmtr. Tarlada alan kadn,
nihayet hr olur. Nihayet btn haklarn alabilir. Kadn davasnda tehlike,
harem diiliidir.
Meclisteki ve gazetelerdeki taassup rtkanlar bouna yoruldular.
Mecliste bir hoca mebus, sk sk krsye gelir, ''Flriyye''de denize giren
kadnlardan bahseder, dururdu.
***
Kadn hrriyeti ile Ankara bozkrnn kat ve sert yz gld. Ar ar
yerleen ecnebi elilikler, ehir hayatnn gelimesine yardm ettiler.
Davetlerde kadn says gittike artt. Hanmlar bu trl toplantlarn yeni
artlarna kolaylkla alyorlard. Byk zorluklar yabanc dil meselesi idi.
Ankara'ya bir hayli zaman herkes ereti gz ile bakmt. Ne Trkler
ailelerini getirdiler, ne de Ruslardan gayri ecnebiler esasl yerleme niyeti
gsterdiler. Onlar iin bakent, hl stanbul idi. Ankara'da mstear veya
baktipler nbet tutar, eliler ara sra gelirdi. ngilizler ankaya'da
be odal bir ahap ev tutmular, Amerikallar Evkafn yeni yaptrd pek
kk evlerden birini kiralamlard. Franszlar kale yamacndaki Osmanl
Bankasnn deposunu bir iki byk Goblen hals ile kabul salonuna
evirdiler. Sonradan Fransa'da Babakanla kadar kan Albert Sarraut
ilk davetlerini bu depoda yapt. Suareler seyrekti. Balca elence bri
toplantlar idi.
ankaya Caddesinde ilk elilik binasn yaptran Sovyetlerdir. Yanar-
sner kasaba elektrii devrinde, byk ve iyi denmi salonlar, uzun
mddet, Ankara'nn tek lks olarak kalmtr.
Suri yolda sk sk kalabalk davet yapar, bol votka ve havyar ikram
ederdi. Cemiyet hayatna henz alan milletvekillerinin bu ikramlara fazla
kaplp merdivenlerden derek inmelerinden utanrdk. Bir defa bundan
Mustafa Kemal'a ikyet etmitik: ''Milletvekillerimize Rus elilii
davetlerinde az imeleri sylenilse'' demitik. Rahmetli Nuri Conker, ''Bu
dmeler sarholuktan deildir'' diye mdahale etti.
- Ya nedendir? diye sorduk.
- Bu bir raht irtifa meselesidir, dedi. Biz dar basamakl merdivenlere
almz. Biraz dalnca sefaretin geni ve yksek basamaklarnda
muvazenemizi kaybediyoruz, cevabn vermiti.
Saffet Arkan, Bend Deresi mahallesinde eski ve kk bir Ankara evinde
otururdu. Bir le st Fransz sefiri Albert Sarraut ile kars bri ve aya
davet ederek ikramlarnn altnda kalmamaa karar vermi. Edip Servet
Tr ve ben, bir iki arkada saat altya doru toplandk. ki masalk davetli
btn salonu doldurmutuk. Kar koca pek elendiler, ay vakti geti,
yemek vakti geti, sabaha kadar bizimle kaldlar. Alaca karanlkta Bend
Deresi'nin bir i sokanda, tam bir Anadolu kasaba dekoru iinde, Albert
Sarraut ile karsnn yorgunluktan solmu yzlerini grmek pek tuhafmza
gitmiti.
Trkler iin eski Millet Meclisi binas, yeni yaplan kk garlar, hepsi
toplant salonlar idi. Ankara bo ve harap, hayat taknd. Bu bir
ihtillciler havas idi. Cokun, evkli ve daima tetikte bir hava...
Kurtlarn Yeniehir Caddesine kadar inip, ehremininin Avrupa'dan
getirttii bronzdan kopye kz heykellerini diledikleri sylenen bir k
gecesi, Bavekil smet Paa yeni evinde elilere bir davet vermiti. Gece
kar o kadar yam ki, otomobiller saplanmlar, sklemez hle
gelmiler. ngiliz Bykelisi George Clarck yannda mstear ile
beraber davetten knca, yryerek evine dnmekten baka are
olmadn grr. Evi de birka yz metre yukarda. Fakat ara yer
bombo krlk. Biraz ilerleyince, bykeliyi bir glme tutmu:
- Kurtlarn bizi paralamas bir ey deil... Fakat kurtlarn paralad
insanlardan ilk defa olarak kar stnde frak ve silindir artklar kalacak...
demi.
Bir aralk garip bir protokol meselesi kmt. Eliliklere davet edilenler
son dakikada devlet reisi tarafndan arlnca, eliye haber gnderip
zr diliyorlard. Bu hayli acayip bir iti. Eli, sofrasn ve bri masalarn
hazrlamtr. Birka gn nce yollad davetlerine kabul cevabn
almtr. Tam davet akam da birka ecnebi misafiri ile kalakalmtr.
Mustafa Kemal'li bir geceyi feda etmek niyetinde olmayanlar, ''Devlet reisi
arnca btn davetler der'' diye bir kaide tutturmulard. Hlbuki
Mustafa Kemal bir elilie davet edilmi olanlar serbest brakrd. Biz
birka kii onun bu iznini esas tutar, kabul edilmi yemek daveti gibi
ecnebiler iin byk bir terbiye ve nezaket meselesinde mahcup
olamamaa alrdk. Memleketine dnen bir Amerikan Mstear tam
ayrlaca gn bana:
- Allahasmarladk dostum, artk ayrlyoruz. Son dakikada size bir ey
sylemek istiyorum. Bir bykelinin hazrland akam, yemek
sofrasn bo brakmanzn nasl kt bir tesir braktn tasavvur
edemezsiniz, demiti.
ngiliz Bykelisi Ankara'da ngiltere kraln, Amerikan Bykelisi
Birleik Devletler reisini temsil ediyorlard. Fakat baz arkadalarmz iin
bir elilie akam saatinde Mustafa Kemal'e gideceini sylemek ve
onun feda edilmez davetlisi gibi grnmek cakas, her eyden daha
cazibeli grnrd.
Amiral Bristol, Amerikan temsilcilerinin en sevilenlerinden biri olmutur.
Bir akam imdiki Halk Sinemas'nn yerindeki kk kulp binasndaki
davette Mustafa Kemal ile bulutu idi. Devlet Reisi ile biribirlerine o kadar
sndlar ki, sabaha kadar kaldlar. Sonradan duyduumuz bir hikyeye
gre Mustafa Kemal'e kar ilk suikast o gece olacakm. Kulbn
kars, imdi Bankasnn bulunduu arsa, henz mezarlkt.
Suikastlar orada pusu kurmular ve ortalk aarnca svp gitmiler.
zmir suikastndan, sadece yolda gecikmi olduu iin kurtulmu olan
Mustafa Kemal, bu vakay da duyunca:
- Nasl, ben kendi kendimin polisi deil miyim? demiti.
zmir'e bir bahane ile tam zamannda gitmemekliinde kendi husus bir
tedbiri olduunu sylemiti.
Kuvay- Milliye zaman Mustafa Kemal Ankara'daki ecnebi temsilcileri ile
daha ili dl imi. Azerbaycan elisi, bir yaz gecesi ge vakit atna
binmi, ankaya'ya gelerek henz bahesinde oturan Mustafa Kemal'in
sofrasna katlm.
Mustafa Kemal, resm ilikilerinde son derece dikkatli, titiz ve merasimci
iken, husus lemlerinde ecnebi tandklarndan holandklar ile pek
samim idi. Bu mnasebetlerde rtbe ve mevkie bakmazd. Bizimle pek
dostluk eden bir Amerikan ba veya ikinci ktibine Ankara'dan ayrlaca
vakit, ona verdiimiz veda topluluunda bulunmu ve kendisi ile
arkadaa elenmiti.
Ecnebiler bir kahraman daha iyi anlyorlard. Mustafa Kemal'in zaferi ne
demek olduunu bizden daha iyi biliyorlard. Bizim kendisinde fazla gibi
grdmz eylerin, bir mill kahramann pek tabi hususiyetleri
olduunu dnyorlard. Mustafa Kemal bir miza, byk bir mizat. Bu
miza etin ve yenilmez tehlikelerde ve glklerde grnp, sonra bir
dervi huyu sessizlii balayamazd. Bu miza Selnik'te Beyaz-Kule
masasnda ne ise, Anafartalar'da ve Kocatepe'de de o, ankaya'daki
sofrasnda da o idi.
Ankara'da hayat, bir taslak olmaktan kurtulmuyordu. ehri yapmak
lzmd.

Bir ehir Yapmak

Ankara, Atatrk'n byk ileri ve eserleri arasndadr. Ankara'nn kurulu
hikyelerinden bazlarn Cumhuriyet tarihine hatra olarak brakmak
istiyorum.
Bir devlete bir bakent, bir orduya karargh gibi seilmez. Devleti idare
edenler, nesillerce bu ehirde oturacaklardr. Birok kltr merkezleri bu
ehirde yerleecektir. ehir ikliminin insan sal ve sinirler stndeki iyi
veya kt tesirleri btn memlekette duyulur. Bir bakentte, on iki ay
allabilmelidir. Maa ve geim hatr iin ancak ''iliilebilinen'' bir ehir,
bakentlik vazifesini yapamaz.
1071 Malazgirt'ten sonra byk Trk devletlerinin balcalarndan yalnz
biri yaylada bir merkez edinmitir. Konya, Seluk devletinin bakenti idi.
Osmanllarn ilk payitaht Bursa, ikincisi Edirne, ncs stanbul'dur.
Mslman ve Trk halk stanbul'a Fatih'ten sonra akt. Trl trl iveler
ve milliyetler, bu ehirde kaynatlar. Bugnk ivemiz bu kaynamann
eseridir. stanbullu da, uzak yakn btn taralardan gme pek eitli
mizalarn bir youruluu idi. Her Mslman, hangi rktan olsa,
stanbul'da Trk olmutur. stanbul, dilde ve milliyette kaynatrc,
yourucu ve birletirici bir rol oynamtr. stanbul, Osmanl
mparatorluunun yalnz idare deil, her bakmdan merkezi haline geldi.
Baz artlar iinde devlet demek, hemen hemen o demekti. Srasna gre
padiahlar deitiren, hkmetleri vezirden vezire devreden o idi. Devlet
iin, her ite ve en bata stanbul'u dnmek bir zaruret haline gelmiti.
Tarih, stanbul'a isiz ve kartrc halk ynlarnn g etmesini
kolaylatrd iin Kanun Sultan Sleyman'n bu ehre su getirmi
olduundan pimanlk duyduunu yazar. Bir harp srasnda, stanbul'un
derdinden devlet derdini dnmeyen bir padiaha, veziri:
- Harp olunca stanbul'dan kp Bursa gibi bir ehirde oturmak lzmdr,
demiti.
Hanedanlar iin ta ve taht, ok defa her ey demektir. stanbul o kadar
her eydi ki, padiahlar iin onun uruna feda edilmeyecek ey yoktu.
Byk bir vatan mdafaasnda stanbul'dan bir gn bile ayrlmak,
hanedan iin tatan, tahttan, devletten ve her ne var ne yoksa hepsinden
olmak demekti. anakkale muharebesi zamannda dmann Akdeniz
boazndan geerek stanbul'a gelmesi ihtimali dnldnden
Anadolu'da bir merkeze gitmek hatra gelmiti. Sultan Read iin de
Eskiehir'de bir konak hazrlanacakt. Bu haberi duyan sarayllar:
- Padiahmz taralara gtrecekler... diye alayorlard.
Mesele, hanedann stanbul'dan kmasna gelince, dmanla mutlaka
uzlalmal idi. Ta ve tahtn stanbul'da kalabilmesi iin her ey verilmeli
idi.
Fakat memleket snr Edirne'ye gelince, yazlmasa ve sylenmese bile,
Anadolu'da bir merkez edinmek fikri alttan alta ileniyordu. Devlet btn
messeseleri ile o kadar ehirlemiti ki, bir gn stanbul elden gitse
hibir eyimiz kalmayacakt.
Balkan Harbinden sonra devlet merkezini artk stanbul'dan Anadolu'ya
aktarmak fikri, ilk defa aka galiba Mareal Fon der Golz Paa
tarafndan ileri srlmtr.
Mustafa Kemal acaba neden Ankara'y seti? Meselenin byle konuu
doru deildir. Mustafa Kemal sadece Ankara'da kalmaya karar vermitir.
Ankara ilk zamanlar mill kurtulu savann karargh idi. Dman, onun
yaknlarna kadar gelmi, fakat kapsn zorlayamamt. Yer yer birok
blgelerde Byk Millet Meclisine kar ayaklanmalar olmuken, Ankara,
hareketi ve Mustafa Kemal'i sonuna kadar tereddtsz tutmutur.
Tutuunun sebebi kuvvet basksna verilemez. nk Ankara'da asker
kuvvet daima pek azd. rtica, fesat ve tahriklerinin byle kuvvetleri, ok
da olsalar, ne abuk erittikleri de baka merkezlerde grlmtr. Sonra
din ileri reislii vazifesini gren rahmetli Hoca Rifat Efendi, pek
vatanperver, drst ve cesur, bundan baka Ankarallarn da pek sayd
bir adamd. Sert yaylann bu etin karakteri, hemerileri ile beraber, en
g zamanlarda Mustafa Kemal'e bal kalmtr. Ve sadece
inandndan ve inandklarndan!
Bundan baka demiryolu Ankara'da sona ermekte idi. Sakarya
gnlerinde oras braklsa bile yine geri dnleceine phe yoktu.
Mustafa Kemal Ankara'y merkez semi deildir. Dediimiz gibi
Ankara'dan kmamtr. Birok ehir rekabetlerini nlemenin aresi de
bu idi.
Onun iin Ankara bakent olabilir mi, olamaz m? klimi buna elverili
midir? leride birka yz bin nfusu idare edecek su bulunabilecek midir?
Bu plak toprak bir gn yeerebilecek midir? Bu sualler sorulmamtr.
htisas tetkikleri yaplmamtr. Aydn bir generalimiz:
- Ankara'nn merkezlii geici bir eydir. Sfrn stnde medeniyet olmaz.
Onun iin buraya ok masraf etmemeliyiz, diyordu.
Bir bakas:
- Bir mddet kalrz. Yerlemee urarz. Sonunda stanbul'a gitsek bile,
sknca Anadolu'da tanabilecek bir merkez edinmi oluruz, diye
avunuyordu.
- Bu ykseklie kalp dayanmaz. Ankaral Ermeniler bile ellisine gelince
stanbul'a gerlermi, diyenlere rastlyorduk.
Avrupa'nn balca bayndr ehirlerinden biri, Madrid, 655 rakmldr.
Mnich'in rakm 526'dr. Ankara 907. Sfrn ok stnde meden
merkezler daima kurulmutur. Mesele su bulmakta, yaanabilecek bir
iklime kavuabilmektedir. Ankara, bir yayla ehridir. Lion niversitesi
Climatologie Profesr Piry der ki: ''Bu iklim, mihnet ve meakkate kar
koyma terbiyesi veren esiz bir mekteptir. Buradaki insan, tabiatn asilii
ile savamay ahlk edinmitir. Scak memleketlerin yakcl ile olduu
kadar, kutup souklar ile de uyuabilir. Bu iklim, inisiyatif kabiliyetini ve
moral enerjiyi gelitirir.''
Moskova Merkez Biyologie ve Climatologie Enstits profesrlerinden
Doktor Aleksandrof da yle demitir: ''Osmanl Trklerinin, anayurt
iklimlerine hi benzemeyen eitli dnya blgelerinde asrlarca
yaayabilmeleri ve buralarn hususiyetlerine gre nesil retebilmeleri, ite
bir yayla ikliminin nimetlerinden biridir.''
Sakarya, yayla karakterinin bir dayan zaferi idi.
Fakat biz btn bu bilgileri sonradan ediniyorduk. Bilhassa ilk on yllk
tecrbeler bizi Ankara'ya daha inandrmt. Teknik teferruat ile okurlarm
yormak istemiyorum. Bir iki nokta stnde durup geeyim. Ankara bozkr
mdr? 100 rutubet mikyasna gre 55-75 orta derece saylmaktadr.
Bulutla tam kapal havay 10 farz ederseniz, Ankara'nn ortalamas
4,7'dir. Bir ylda Ankara havas 115 gn ak, 86 gn kapal, 164 gn az
ok bulutlu geer. Yllk yan metrekareye 427 kilograma kt vardr.
220'den aa hi dmemitir. Ankara'da btn mesele aalamada,
shh stmada ve iklim hususiyetlerine gre yemektedir. Ankara'da
oturanlarn ar yemekten saknmalar lzmdr. Btn bu meseleler iin
ettler vardr. Ankara Belediyesinin, hl neden hepsini bir brorde
toplamam olmasna ayorum.
***
Ankara bugn bir ehirdir. Atatrk'n balad, nedense braktmz
aalama davasna devam etmekten ve imar hatalarn dzelterek yeni
bir hzla devam etmekten baka meselesi kalmamtr.
Hlbuki ilk zamanlar o bir avu nfus iin yz ykayabilecek kadar su
bulmak devlet reisinin ve hkmetin belli bal gndelik dertleri arasnda
idi.
Osmanllar ant yapmlar, fakat ehircilik yapmamlard. stanbul
sokaklarnn, en zengin saltanat devrinde dahi, bir dn alay
geemeyecek darlkta olduu iin padiah ferman ile cumbalarn
yktrldn tarihlerde okuruz. Kanun devrinde stanbul'a gelen bir eli,
buras sokaa kabilecek bir ehir olmad iin btn vaktini evinde
geirdiini yazar. Bizim dostumuz, ordularmzn zaferine dua ederek
stanbul'da oturan bir gen Macar, Tarabya'dan Boazii'ne bakt vakit,
buras bir baka milletin elinde olsa cennete dneceini syler.
Gitgide ant yapcl kudretini de kaybetmitik. Osmanllarn son
zamanlarnda artk hibir ey yapmyorduk, nasl yaplacan
bilmiyorduk. Mimar kltrmz tamamiyle kaybetmitik. mar ileri iin
elimizde Avrupa rneklerinden Trkeye evirdiimiz belediye
nizamname maddelerinden baka bir ey yoktu.
Ankara'y devlet bteden yapacakt. Bu tabi bir g masraf idi. lk akla
gelen ey, Avrupa'dan bir Frenk ehirci ararak pln yaptrmak ve
hkmetle dardan gelen memurlar yerletirmekti. Geri bir aralk bir
Alman geldi. Yeniehir'in ekirdeini kurdu. Fakat bu da ancak ok paras
olanlarn alabilecekleri bir pahal evler mahallesi idi. Saracolu
apartmanlar yaplncaya kadar, az ve orta maal memurlar, eski evlerde
tahtakurulu birer odaya snmlardr. Bir matematik hocasnn byle bir
odada iki ocuu, kars ve kaynanas ile oturduunu biliyorum. Hlbuki
yeni Ankara kkler ve apartmanlarla hemen hemen donanmt. Ankara
Belediyesinin emrine verilmek zere, Yeniehir tarafnda, geni topraklar
aldmz vakit kanuna bir tek madde koyma hatra getirmemitik: ''Bu
arsalar, bina yaptracak olanlara, yaptracaklar binaya lzm olduu
kadar ve alnd yl kullanlmak art ile satlacaktr.''
Bir kk madde daha unutmutuk: ''Ankara Emval-i metrkesi ve hazne
topraklar, Ankara mar Sandna sermaye olarak ayrlacaktr.''
nk hemen speklsyona dalmtk. Herkes saklayp ileride satmak
zere arsa edinmek hrsna kaplmt. ehir imarlarnn balca dman
speklsyon olduunu dnecek hlde bile deildik. Bunlar yeni
devletin ''kusurlar" deil, "tecrbesizlikleri'' idi. Bizim 1924'te neleri ne
kadar bilmediimiz ve bu memlekette nelerin ne kadar bilinmedii
anlalmadka, Cumhuriyetin baard iler hakknda iyi bir fikir
edinilemez.
Bundan yirmi be yl nce Ankara'da yaplmam olanlarn, bugn
stanbul'da yaplmalarna bile, arada bunca grg edinmiken, imdiki
demagoji havas iinde imkn var mdr?
Milletleraras bir msabaka almas fikri nihayet muvaffak olabildi. Gelen
plnlar hakem heyeti ile bizzat Mustafa Kemal de tetkik etti. Msabakay
Profesr Yansen kazanmt. Plnn tatbikine balanmas kr Kaya'nn
Dahiliye Vekillii zamanna tesadf eder. kr Kaya, ehirleri
plnlatrmak davasn btn Trkiye'ye genileten kanunlar karmakta
byk amil olmutur. mar ilerini kolaylatrmak iin ller Bankasn kuran
da dorudan doruya odur. Lider olarak Mustafa Kemal, hkmet reisi ve
btenin hkimi olarak smet Paa, eyi fikirlerin yrmesi iin herkese
yardm etmiye hazrdrlar. Fakat bu fikirlerin hepsini kendi kendilerine
yaratamazlard. Her trl ile kendileri uraamazlard. Onun iin birok
eyi teebbsler, her ikisinin meden anlaylarndan faydalanmasn bilen
bakanlara nasip olmutur. Eer Ltfi Krdar, Atatrk'n o devirlerinde
stanbul'a vali olup da smet Paa'dan grd yardm ondan da grse
ve Atatrk'n sevdii gayretleri alabildiine destekliyen teviklerini
bulsayd, ben derim ki, stanbul bugn bambaka bir ehir olur giderdi.
ler, Mustafa Kemal devrinde de, ister istemez adamna bal kalmtr.
Adam da ''tesadf'' etmeli idi.
***
Yansen plnnn ve umumiyetle pln disiplinciliinin, speklasyoncular ve
keyifiler elinde ifls etmesine yandm kadar hibir eye yanmam. Bu
hatralar okuyucular arasnda bir gn iktidar frsatn elde edenler olursa,
kendilerine hizmet etmek iin menfaatilik ve keyiflik yznden
Ankara'nn neler kaybetmi olduunu ksaca anlataym. Ta ki ark
kafasnn ve mizacnn, Atatrk'n enerjisini bile eriterek, en gzel
hayallerimizden birini nasl sndrm olduunu gresiniz.
Profesr Yansen Atatrk'le ilk bulutuu zaman masasnn stne
belediye mhendislerinin bir proje taslan koydu. Bu taslak Ankara
Palas oteli ile Belv oteli ve Ziraat Bankas arkasndaki geni ana
caddeye balayan yollar gsteriyordu:
-Bu yollarn vazifesi nedir, dedi, bu binalar caddeye karmak, deil mi?
Hepsini silerek kendisi bir tek yol izdi:
- Bu tek yol ayn vazifeyi yapar. Eski yollardan artan arsa paralarn
etrafndaki bina ve bahelere katacaksnz. Bugnk arsa fiyat ile bu
satacak olduklarnz ve bugnk yol maliyeti ile yapmaktan vazgeecek
olduklarnz yz yirmi bin liradan fazla tutar. Hlbuki siz ehir plnnn
btn teferruat ile hazrlanmas iin 120 bin lira harcayacaksnz. Sadece
u kk mahalle parasndaki tasarrufunuzla bu paray kazanm
oluyorsunuz.
Yansen tercmanla konumakta idi. Arkasndan bir sual sordu:
-Bir ehir plnn tatbik edebilecek kadar kuvvetli bir idareniz var mdr?
Atatrk kzd. Koca memleketi yedi dvelin elinden kurtarmz. Bir
Ortaa saltanatn ykarak yerine bir yeni a devleti kurmuuz. Bunca
devrimler yapmaktayz. Btn bunlar baaran bir rejimin bir ehir plnn
tatbik edebilecek kuvvette olup olmad nasl sorulabilirdi? Biraz serte
cevap verdi. Dik kafal Prusyal:
- Belki sizin hakknz var, dedi, biz Almanya'da bile trl glklere
uruyoruz da, onun iin sormutum.
Sonra plnnn prensiplerini izah etti:
-Yepyeni bir ehir kuracaksnz. Size ehircilik sanatnn son szlerini
getiriyorum. Dnyaya bir rnek vereceksiniz. Biliyorsunuz, Avrupa
ehirleri motrden nce yaplmtr. Motr eski anlaylar ve nizamlar
altst etti. Eskiden otelleri, antyaplar ve devlet dairelerini byk
caddeler stne dizmek detti. Hlbuki, biliyorsunuz, Paris'teki Champs
Elyss Caddesindeki aalar benzin zehrine dayanmad iin sklm
ve yerlerine daha tahammll yeni aalar dikilmitir. (ki cins aacn
ismini imdi hatrlamyorum.) Dnyann en dar yolu hangisidir? Bir metre
yirmi santim geniliindeki demir yolu. Hlbuki trenler bu yoldan yz elli
kilometre hzla gider. nk insanlar grltl ve dumanl lokomotife
husus bir yol vermek, kendileri ya stnden ya altndan kpr ile geerek
onu rahatsz etmemek lzm olduunu grmlerdir. Paris de Champs
Elyse dnya byk ehirlerinin en geni caddelerinden biridir. Bu
caddede otomobillerin nasl tkandn, bu tkanlarda sratlerin nasl
yedi kilometreye kadar dtn biliyoruz. Yeni ehirler imdi motr iin
ayn eyi yapmaktadrlar. (Pln taslandaki Atatrk Bulvarn gstererek)
Bu yola baknz. Onu otomobillere ayrdm. Yan yollar bu caddeyi ancak
yarm kilometrede bir kesecekler ve karlkl kesmiyecekler, her yan
yolun kesi, caddeye inen arabalar gsterecek gibi ak braklacak.
Evler, daireler ve apartmanlar geriye doru yaplacak ve hibirinin
caddeye kaps olmayacak. Bu cadde zerine yaya kaldrm
yaplmyacak. Yan yollarn her biri caddeyi bir bloka balayacaktr. Siz
istasyondan arabanza binerek yz kilometre hzla gideceiniz yere
dorulacaksnz. Nasl bir tren istasyona yaklat zaman yavalarsa,
arabanz gitmek istediiniz bloka sapmak iin sratini kesecek, sizi
kapnza brakacak ve arka yollarn hepsi bloklarn sonunda kapal
olduundan, tekrar geri dnerek caddeye kacaktr. Tpk otomobil
yolunuz gibi, bloklarn arkasnda yayalar iin bir de yeil yolunuz
olacaktr.
''Bu yolu ucuz ve gelii gzel yapacaksnz. Aalayacaksnz. Nasl
yayalar otomobil yolunu yarm kilometrede bir kesiyorsa, otomobiller de
yeil yolu yarm kilometrede bir kesecekler. ocuk arabas nnzde,
yalnz be yz metrede bir etrafnza bakarak, yolun sonuna kadar
rahata gideceksiniz. Bu bloklar iindeki evlerinizde, otellerinizde hibir
klkson sesi duymadan rahat uyuyacak, dairelerinizde rahat
alacaksnz. Sokakta benzin zehri teneffs etmiyeceksiniz.''
Atatrk nee ile dinliyordu. Profesr, Ankara yollarnda hibir seyrsefer
memuru bulunmyacan sylyordu. Pek ilek yollar birbirinin stnden
veya altndan geirmek iin yaplan masrafn, kavak noktalarnda
bekletilen seyrsefer memurlarnn on yllk ayl karl olduunu
anlatyordu. Arka dar sokaklar ise sap yerlerinde o kadar dik bir a ile
dndryordu ki, otomobiller ister istemez sratlerini be on kilometreye
indirmeden yollarna devam edemiyeceklerdi. Meskenler, son ehircilik
kongreleri kararlarna gre, drt kattan fazla olmamal idi.
ehircilik sanat, yerleme blgesinin yzde dokuzunu umum parklara
ayrmakla kanaat etmiyordu. Her cierin hakk olan havay her pencereye
paylatran yeil saha usul konmutu. Devlet daireleri bir mahallede
toplanacakt.
Bir imar komisyonu yapmtk. Reis bendim. Rahmetli Vali ve Belediye
Reisi Nevzat da bu komisyonun azas idi. Bir ecnebi mtehasssnn
dediklerini yapmaktan baka elinden bir ey gelmiyen bir belediye reisi
olmaa daha ilk gn isyan etti. Aka muhalefet de edemiyecei iin,
det olduu zere, devaml bir baltalama yolu tuttu.
Birok arsalar speklsyoncularn eline gemiti. Bunlar en bata devlet
dairelerinin bir mahallede toplanmak fikrine kar koydular. nk
Ankara'da nfuz ticaretinin ilk kayna, mesel Cebeci'de ucuz bir arsa
almak ve Maarif Vekiline konservatuar orada yapmaa karar verdirerek
arsasn ona satmakt. Yansen pln, devlet dairelerini Atatrk Bulvar
zerindeki bugnk yerine topluyor ve hemen yaknnda 3000 memur
meskeni iin de arsalar ayryordu. En son bina, Byk Millet Meclisi
olacakt. Devlet daireleri ile 3000 memur meskeninin yaplaca blgeyi
kamulatrmaa karar vermitik. Bavekil smet Paa:
- Bunun iin yz bin liradan fazla para veremem, dedi.
Devletimiz ok fakir idi. Hepsinin bu para ile alnabilmesi iin cadde
stndeki arsalarn metrekaresine bir lira koymak lzmd. yle yaptk.
Emniyet antnn bulunduu ksmda Atatrk'n yakn arkadalar da
arsalar edinmilerdi. Hemen fiyata itiraz ettiler. Atatrk'e durumu izah
ettik. Arkadalarn itiraz etmekten menetti. Bylece arka taraflara doru
fiyat ine ine btn sahay 118 bin liraya devlete mal etmi olacaktk. Bu
sefer Meclisteki speklsyoncular:
- Devlet daireleri bir araya toplanamaz, bir hava hcumunda hepsi yklp
gider, diye kyameti kopardlar. Yeni kan meseleyi de Atatrk'e
gtrdk:
- Hepsini ayr ayr mdafaa edeceim yerde bir arada mdafaa ederim,
bundan ne kar? dedi. Son baltalama da suya dt. Byk Millet
Meclisinin bu gn yaplmakta olduu topraklar almak iin kamulatrma
masrafna 20 bin lira kadar bir ey eklemek lzmd. Kabul etmediler:
- Biz Meclisi oraya yaptrmyacaz, dediler.
Proje tatbik edilince, Millet Meclisi de nihayet orada yaplmak
lzmgelmitir. Fakat yllar getii iin 20 bin lira yerine iki buuk milyon
liradan fazla kamulatrma paras harcanmtr. Bundan baka mahalleyi
Millet Meclisi binas nihayetlendirecei yerde, ileri Bakanl binas
nihayetlendirdii iin, bir antyap olan Meclis geride ve n kapal
kalmtr. Gelecek nesiller ileri Bakanln bir gn ykacaklardr.
Devlet dairelerinin etraf yeteri kadar ak braklmt. Afyon Milletvekili
rahmetli Ali Bey Bayndrlk Bakan olduu vakit, birinci ii, minaresiz
kubbe kilise kubbesi demektir, diye yargtay toplant salonunun kubbesini
yktrmak olmutur. Bylece btn ses teknii bozulmutur. Ali Bey,
Atatrk'n geici kabrinin bulunduu eski mze binasnn da minaresiz bir
kubbesi olduunu grmemi olabilir mi idi? Rahmetlinin ikinci ii:
- Bu kadar bo toprak braklr m? diye daireler semtinin umum ahengini
bozarak uraya buraya diledii slupta yaplar kondurmak olmutur.
Yansen ehir plnn yapt vakit, onun bir yandan ankaya, bir yandan
telsizler istikametine doru geniliyeceini ve istasyon arkasnn da
endstri blgesi olacan dnmt. ehir ankaya yolunun etrafna
alabildiine yayld. Profesr bu hdiseyi kabul etmek lzm geldiini,
ancak istasyon yerini de ayn gelitirmeye uydurmak zarureti ba
gsterdiini izah etti. Henz gar binas yaplmamt. Yeni istasyon
meydan, Dil-Tarih Fakltesinin kars olacakt. Ankara'ya gelenler
bugnk istasyonla kpr arasndaki mesafeyi kazanm olacaklard.
Mahalleler ortasndaki bugnk manevra istasyonu rezaleti olmyacakt.
Gitmi, Bayndrlk Bakann grm. Ali Bey:
- Ben yle fikrinden cayan mtehasss istemem, demesin mi?
Profesr ters prs otele geldi. Ali Bey bir binadan ok fazla bir makine
olan gar binasn da msabakaya bile koymadan, o zaman Bayndrlk
Bakanlna bal Yksek Mhendis Mektebi diplomallarndan bir gence
yaptrvermitir. Bana buyruk ve inat idi.
Rahmetli Nevzat:
-Malatya'da da banda yollar yapmm. Yansen bana ehir iinde
sokak yapmay m retecek? diyordu.
Ve bir gstermelik olmak zere parasnn ounu, Atatrk'n daima
getii bulvar, pln disiplininin tersine, sslemek iin harcyordu.
Hacettepe Evkafnd. mar Kanununun verdii hakka dayanarak hi
parasz belediyeye devretmitik. Uzun mddet el bile dokundurmad ve
arkadan arkaya, oraya bir mektep yaplmas iin Mill Eitimi tevik etti.
Bir gn Bavekil smet Paa ankaya'dan dairesine gelirken, yannda
bulunan valiye Hacettepe'yi gsterir:
- Neden burasn aalamyorsunuz? diye sorar.
Biraz sinirlice sorduu iin tepe hemen o mevsim park olmutur.
Akkpr'den gelen yol ile Meclis nnden istasyona inen yolun kesitii
yerde:
- Yeni eyler yapmak iin paraya ihtiyacnz var, bu iki yolu birbirinin
altndan stnden geirmek iin imdilik masraf etmeyiniz, diyerek, ehir
mtehasss tarafndan bugnk yuvarlak projesi yaplmt. Belediye
Reisi bunu tatbik ettirmeyi deta bir eref meselesi hline soktu.
Otomobiller yavalyarak gemek zorunda olduklar iin Atatrk'e burada
suikast yapmak kolay olaca ve mesuliyeti stne almyaca iddiasna
kadar gitti. Atatrk bizzat geldi, meseleyi tetkik etti:
- Yuvarla belki biraz daha daraltmak lzm, ama fikir dorudur,
yaptrnz, dedi.
Belediye Yansen plnnn kavak prensiplerini nerede tatbik etmemise,
orada kazalar olmutur ve senelerden beri seyrsefer memuru
beklemektedir. Yalnz bu yuvarlan olduu yerde hibir kaza olmamtr
ve hibir seyrsefer memuru beklememitir.
Profesr:
- Tuhaf zat bu valiniz, evinde iki ampul yanmasa bir elektriki arr.
Tesisata el srmez. nk elektrikte lm vardr. lm olmad iin
benim plnma durmadan karyor. Hlbuki ehircilik, elektrik
tesisciliinden ok daha ince bir sanattr, diye sylenirdi.
***
ehir plnnda evsiz fakirlere verilmek zere bir ucuz arsalar blgesi
ayrlmtr. Bu arsalar her isteyene parasz da verilebilecek fakat
yaplanlar ufak kulbeler de olsa bir mhendisin kontrol altnda
bulunacakt. Tam merkezde mektep, ar ve dispanser gibi umum
tesisler iin bir yer ayrlacakt. Belediye bu vazifesini de bir yana brakt.
Dardan gelenler Ankara Kalesi tarafndaki srtlarda ilk gecekondular
tecrbe ettiler. mar Komisyonu yklma karar verdi, vilyet ve belediye
aldr bile etmedi. Trkiye'de gecekondu facias, ite o zamanlar Ankara
Belediyesinin imar plncln bu trl baltalamasndan ald, yrd.
imdi, Ankara'da bir kaak ehir var! Bir btn ehir... Kale etrafndaki
dalar kaplyan bir ehir... ok defa kendi kendime dnr sklrm:
- Trklerin ehircilii mi? Yeniehir taraflarnda grdnz bir Avrupal
ehircinin pln...
Ve bir dev parmak bana da mahallesi ve yayntlarn gsterir gibi olur:
- Onlarn asl medeniyeti ve kltr ite bu.. der.
Bizim polisin elinden bir yankesici kaamaz, fakat bir ev, bir mahalle, bir
ehir kaabilir. Buna akl erdirebilir misiniz?
Kusur halkta m? Hayr, bizim ehir plncln anlaymzda! Ankara
plnnda bu trl fakir ve ii evleri iin ayrlan blge o vaktin ucuzluu ile
hemen hemen hie kamulatrlacakt ve arsa paras olmyan, alarak,
didinerek bir yuva edinmek istiyenlere orada yer gsterilecekti.
Yapmadk, imdi yapmaa almalyz. ehirler ebeddirler:
Plnlarndaki bozukluklar dzeltilmek ve yanllar geri alnmak iin hibir
zaman ge saylmaz ve olup bittiler ne kadar ehemmiyetli olsa da, onlar
kklerinden temizleyecek tedbirler alnmaktan kanlamaz.
Bir gn imar mtehasssna Atatrk'n yaknlarndan biri iin yaptraca
bir ev projesi getirmilerdi. Mtehasss rley bana geldi:
- ankaya'dan getirdikleri iin tasdik ettim. Fakat bu sokaa dkkn
yaplmayacak, dedi.
Atatrk meseleyi duyunca:
- Bizim iin pln bozulmaz, hemen dkkn hazfettiriniz, emrini vermiti.
O ev imdiki Mithatpaa Caddesinde dkknsz yaplmtr.
Fakat bir stanbul Milletvekili, garaj bahanesi ile ayn sokaklardan birinde
dkkn ''kard''. Bir baka milletvekili kat ''kard''. Belediye gz yumdu.
Ve tpk stanbul'da speklsyoncu ve arsa vurguncularnn Prost'a
oynad oyunu, Ankara'da yabanc ehircilere oynadlar. Yerli imar, Orta
Anadolu'da, hi phesiz bugne kadar harcadmzdan daha az
masrafla elde edeceimiz yeryznn en ileri ehri hayalini mahvetti.
Yerli imara yllarca hkim olanlardan biri, Ankara'ya on parasz gelmiti.
Yz binlerce lira kazand ve parasn Amerika'ya aktard. 1945'te New-
York'a gittiim vakit, Ankara'daki ecnebi inaatndan alan bir hrsz
mhendisle onun irket kurmu olduunu renmitim.
Mesele basit deil midir? Bir dnm iinde bir kr evi disiplinine gre bir
metre arsa fiyatnn bir lirada karar kldn dnrseniz, ayn yerde
bitiik ve drt katl apartman sistemi bu fiyat on liraya, yirmi liraya karr.
Msaadeyi verenler speklsyoncularla ortaktrlar. Onun iin nerede
arsaclar lehine bir pln deiiklii duyarsanz, hemen hrszla
hkmediniz.
Ankara'da milyonlar alnmtr. stanbul'da milyonlar vurulmaktadr.
Sabit olmutur ki, Mustafa Kemal, apka ve Ltin harfleri devrimlerini
baarabilecek kadar kuvvetli bir idare kurmu, fakat bir ehir plnn tatbik
edebilecek kuvvette bir idare kuramamt.
nk bu, Atatrk'n devrimleri ile halletmee alt medeniyet ve
kltrn meselesidir.
imdi srail Akdeniz kylarnda tam Yansen prensiplerine gre yepyeni
bir ehir kurmak zeredir. Plnlarn Avrupa gazetelerinde grdm. Bir
gn gptalar iinde onun seyrine gideceiz. Hrszlar ve gericiler
olmasayd, o ehrin daha byk, daha zengin ve daha tamamnn oktan
Anadolu yaylasnda kurulmu olacan dnmiyeceiz bile...
srail, bir uumluk temizde, halledilmi medeniyet ve kltr davalarnn
hayr nimetlerini bimektedir.
Biz 1952'de ve her iimizde bile Amerika'y yeniden kefetmiye
almyor muyuz?
***
Plnl imara, ve dorudan doruya imara kar yalnz Atatrk anlay
gstermitir. Hkmetler? Hayr! Zati Atatrk'n lmnde ne kadar imar
eseri varsa, Yalova, Bursa'daki modern kaplca, Florya, orman iftlii,
hepsi rahmetli liderin eseridir.

apka

Acaba hl, imtihanlar yaklat zaman, ocuklarn Topkap dndaki
Zekeriya kuyusuna gtrenler var mdr? Bir yeralt gediinden bu
kuyunun dibine doru giden dolambal, dar yol, haceti tutmyacak
olanlar skarm, derler. Evimize gelen baz kadnlarn vnlerini bile
hatrlyorum: ''imdiye kadar beni hi skmad. Geen yl Makbule'nin
gebelii iin gemitim. Dn de Hseyin'in maa iin getim.''
imdi ellisini aanlardan bir haylsnn ilk aryan dilerini bir berber
ekmitir. Aralarnda nbetten yandklar vakit kurun dktrenler, ar
sz iin konu komularnn eski stanbul semtlerinde frkye
gittiklerini ve illarn Msrars'ndan aldklarn unutmyanlar oktur.
Okuma, frme, kurun ve adak kr etmedii zamanlar bir de hekim
tecrbe edenler olurdu. Bizim taraflarn hazr doktoru, camide ve evlerde
abuk karmak iin kundural papu giyen, tesbihi elinden dmez,
hacl da var m idi bilmiyorum ama, ''Hafz Bey'' diye anlan temiz pak
bir efendi idi. Ltin harflerini ilk defa onun reetelerinde grmtm.
Bir aralk rahmetli babam iddetli bir romatizmaya tutulmutu. Ne
merhemler, ne ovmalar, ne kfurler, ne de Hafz Bey'in haplar kr
ediyordu. Aabeyim Harbiye'den kma uyank bir subayd. Fener
taraflarnda oturur, kat, siyah ve yuvarlak apkal, akaktan kesik sakall,
redingotlu, Palamidi derler, bir alafranga doktor vard, bir defa da onu
armaya karar verdi.
Ertesi sabah gelebildi. Merdiven stnden gzetliyordum. eri girince
apkasn kard, kapnn yanndaki alak rafn stne brakt, yukar
kt. Usulca avluya indim. Rafa doru yanatm. Kat, kara bir apka...
u bildiimiz melon apka... Parmamn ucunu dokundurdum ve hemen,
ate yalam gibi, geri ektim. Parmam stme sremiyordum.
Simsiyah bir ey... Gz, kula ve sesi varm gibi bir ey... Sanki bir cin
ba!
Bir su ilemi gibi irkile skla yan odaya girdim. Doktor Palamidi'nin,
banda melonile, sokaa kmasn bekledim. Doktor iini bitirince aa
indi, kapdan kt ve yokutan karakola doru inen komisere, apkas ile
selm vererek uzaklat. Pek Mslman beslememiz, o gittikten sonra,
apkann bulunduu yeri kim bilir ka defa kaynar su ile artlamtr!
Mslmanlar Hristiyann iyisine "mkul kefere", ktsne "gvur,"
beterine "apkal gvur" derlerdi.
ark milletlerini Garpllatrmakla, eski kyafet ve balklar deitirmek
bir arada gitmi, bu pek sathlere gre bir benzeme ve ekilce
farkszlama, devrimcilere gre kafann dn deil, iini deitirme
saylmtr. Byk Petro, Ortodoks Ruslara kalpak yerine apka
giydirebilmek iin Moskova ehrinin etrafn topu bataryalar ile
evirmiti.
Tanzimat devri Osmanllar da kyafet ve balk meselesinde ok glk
ektiler ve yarm asrdan fazla yalnz sivil memur kadrosu ile byk
ehirlerin ileri cemiyetinde muvaffak olabildiler.
Vakanvis Ltfi Efendi, 1828 vakalar arasna u hikyeyi sktrr:
Padiah, setre-pantolonun halk zerinde nasl bir tesir brakacan
anlamak iin, saray adamlarndan Hsn Bey'le Avni Bey'i yeni kyafete
sokar ve ar iine salverir. Bir Ramazan gn imi: Halkn bu iki
zamane zppesini bir paralamad kalm. Padiah kabahati Hsn ve
Avni beylere yklemek iin, oru yediklerini bahane ederek, ikisini de
srm.
Yeni kyafet nizamnamesi tamamiyle dini bakmdan yazlmt. Koyu
Osmanlcay anlamayanlar pek oald iin, bu yazy bugnk Trke
ile hulsa edeyim: "lk devirlerde Mslman esvab, ancak vcudu
rtecek kadar sade imi. Gel zaman git zaman, Mslmanlar
gebelikten kurtulup ehirli olmular ve sslenmee heves etmiler.
Merasim ve divan kyafetleri ile eriat haddini tecavz etmiler. Hlbuki,
leh-l hamd-i vel-minne, Osmanl padiahnn devrinde asker ve hoca
snfnn, derecelerine gre, itibarlar o kadar yerinde imi ki, esvap
sslerine muhta deil imiler. Zaten Mslman haysiyeti ahlk ile ve
"libas- takv" ile olurmu. Bunun iin de bedev artlara dnmek lzm
gelirmi. Padiah, tebaasn eki dzen klfetlerinden kurtarmak
niyetinde bulunmu. Bu sadeleme vcut ve keseye daha elverili imi.
Osmanllar, bylece, sefahatten ve israftan, fazla masraftan
kurtulacaklarm."
Yenierilerin hibir hatra brakmamak iin mezar talarndaki klhlar
bile krdran kinci Mahmut, kaptan Hsrev Paa'nn kalyoncu neferlerine
giydirdii Tunus feslerini beenmesi zerine halkn da ayn bal
kullanmas iin fermanlar kard. Ulema ve softalar "er'an fes giyilmek
caiz olmadna" dair dedikodu ettiklerinden eyhlislm deitirilmi ve
birok kimseler cezalandrlmt. kinci Mahmut, ilk zamanlar, cuma ve
bayram alaylarna eski kyafetle, yeni talim askerlerinin yanna da fes ve
setre ile gidermi.
Kocaeli Milletvekili rahmetli Ali Bey'den iitmitim. Byakadal rahmetli
Hakk Bey'e, Halide Edip Advar'n babas Edip Bey nakletmi: Topkap
Saray mahzenlerinde vesika aradklar srada bir yn apka bulmular.
Sultan Mahmut'un fes yerine apka giydirmeyi dnd, fakat buna
cesaret edemedii manasn karmlar. Acaba bunlar, Sultan
Mahmut'un ordu iin getirttii ve mft itiraz ettiinden kullanlmayan
asker mzedeki viziyerli miferler mi, yoksa sivillere mahsus apkalar
mdr, nasl renmeli?
O zamanlara ait bir vesika okumutum. nc Selim'in yaknlarndan
biri, efendisinin taassuptan durmayp ikyet ettiini grerek, bir gn
demi ki: "Padiahm apka giyip, Frenk olduk deyip, sokaa yrmekten
gayri are yoktur."
kinci Mahmut'un fesinden Atatrk'n apkasna kadar bir iki deiiklik
daha olmutur. Sultan Hamid, 1903'te, svari ve topu askerlerine kalpak
giydirdii srada, ulema ve softalar "fesin din ve iman almeti olduunu"
ileri srerek buna da itiraz etmiler. Geen Dnya Harbinde Enver,
bilhassa scak memleketlere giden ktalar dnerek, kabalak adl ve
gne-siperli bal icat etmiti. Bunun adna Enveriye de denirdi.
Kuvay-i Milliye kalpakl idi: Ordunun zmir'e girdiinin haftasnda btn i
sokaklar, Anadolu'ya geen Rum esirlerin balarndan attklar apkalarla
kaldrm gibi deli iken, halkn Anadolu'dan gelen kalpaa selam
verdiini grmtm.
Fesin zerinden asra yakn zaman getii hlde Rumeli ve Anadolu
halknn ehirlerde oturanlardan hayls, kyllerin hemen hepsi ya aban,
ya baka trl sarkl idi. Bu geri tam hoca sar deildi. Fakat sarktan
baka da isim verilemezdi.
Avrupa'ya giden iilerimiz ve memurlarmz arasnda bile apka
giymiyenler vard. kinci Mahmut devrinde ulema ve softalarca "giyilmesi
caiz olmayan" fes, kinci Hamid devrinde yine ulema ve softalarca "din ve
iman almeti" idi. Merutiyette Paris'te okuyan genlerimizden biri, bal
milliyet damgas sayarak fesini hi karmad iin "Fesli Niyazi" diye
anlrd. Yine Merutiyette dn para aramak iin Paris'e giden Maliye
Nazr Cavit Bey'in, her devirde taassup kkrtcl vazifesini yapan bir
gazetede kan apkal resmi, ttihat ve Terakki hkmetini drme
propagandasnda cidd bir yer tutmutu.
Ben ilk apkay Dahiliye Nazr Talt Bey'le beraber Bkre'e gittiimiz
vakit, 1913'te giymitim. Bir hasr apka idi. Otel kapsnda nazra
rastladm vakit, alkanlk yznden, elimle selm vermiye kalktmdan
apkay nasl yere drdm hatrladka hl sklrm.
Mtareke devrinde Rus, Ermeni ve Yahudilerle beraber apkal gezmee
zenen Trklere pek kzardk. Bu taassup duygusundan gelme bir ey
deildi. Ali Suavi, Galatasaray Sultanisi Mdr olduu vakit, d kap
stndeki alafranga saati alaturkaya evirmi. Beyolu Osmanls bu
yzden kendisine softalk ve yobazlk damgas vurmu. Ama millet ve
devlet saati alaturka idi. Ali Suavi'nin o hareketini, bizim mtarekedeki
apka nefretimize benzetirim. Trkiye'de saat, takvim ve balk
deitirmee almak ayr bir eydir: Srf milletten ayr grnmek iin,
hibir kimsenin yapmadn ve kullanmadn yapmak ve kullanmak ayr
bir ey... Biri Rum, biri Ermeni iken, pek iyi Osmanl olduklarndan
feslerini karmayan Panciru Bey'le Osmanl Bankasnda Keresteciyan
Efendi'yi ne kadar sevmitik.
Atatrk'n balk meselesine dair baz hatralarn dinlemitim. 1908
Merutiyetinde ttihat ve Terakki tarafndan, tekilt meseleleri iin,
Trablusgarp'a gnderilmiti. Bindii vapur Sicilya'ya urar. Bir hayli durur.
Mustafa Kemal ak bir araba ile ksa bir gezintiye kar. Banda fes
olduu iin Sicilya ocuklar arabay limon kabuuna tutarlar. Mustafa
Kemal ocuklarn terbiyesizliinden fazla, Trk kafasnn neden byle
yaban bir bala esir olduuna tutulur, kendi fesine kzar. Tyl Tirol
apkas ile Picardi manevralarndaki kalpak hikyesini daha yukarlarda
anlatmtm.
Mustafa Kemal bir tatl su Trk' deil, hr fikirli bir Trk devrimcisi idi.
Fes ve apka demek, medeniyet demek olmadn pek iyi bildiine
phe yoktu. Fakat balk deitirmenin din ve iman deitirme olduu
gibi batl inanlara saplanan ve mhlanan bir kafaya, hibir ileri tefekkr
vurmyacan da bilirdi. Asl mesele kafann iindeki batl inanlar
skp atmakta idi. Bu balk deil, ba davas idi.
ankaya'da resm kyafet ve balk meseleleri, 1925'te sk sk
grlmtr. Esvap iinde baz kimseler, ucuz ve kolay olaca iin, ceket
atay yahut redingotu ileri srmler, ilerinde stanbolin veya yldzl
srmal niforma teklifinde bulunanlar da olmutur. Baz arkadalarmz
da Amerika ve svire'de olduu gibi, frak kabul edilmesi fikrinde idiler.
Cumhuriyet bayramnda vekillerin ve milletvekillerinin frakla Meclise
girilerini seyreden kyllere dair ho bir fkra vardr. Eski trenlerde
valinin ve byk memurlarn giydii redingotu hatrlyarak, bir kyl
yanndakine sorar:
- Gazi Paa ne diye esvaplarn eteini kestirmi?
- Etek pmeyi kaldrm da ondan!
***
Atatrk'n balk meselesini halletmek iin sra ve frsat beklediini
seziyorduk. iftlikte bir traktr stnde alnan fotorafndan anlalaca
zere ara sra panama giyerdi. Fakat panamasnn siyah kurdelas yoktu.
Atatrk'n Kastamonu ve nebolu'ya doru bir seyahate karar verdiinin
akam ankaya'daki eski kknde bulunuyorduk. Hazr olanlardan
smet Paa, kr Kaya, Ruen Eref hatrma geliyor. Balk bahsi
ald.
Trl fikirler arasndan balcas u idi: stanbul'da ba kanan
alafrangalardan birka apka giyerler. Tabi halk arasndan bunlara
tecavz etmeye kalkanlar olur. Polis de her vatandan diledii bal
kullanmakta serbest olduunu syleyerek tecavz edenleri karakola
gtrr. Sonra orduda Enveriyeyi biraz daha katlatrrz. Nihayet devlet
memurlarna sra gelir. Bylece apka umumleip gider. Bala siper-i
emsli serpu (gne siperli balk) ad verilmesi de ileri srlen fikirler
arasnda idi.
Konumalar arasnda Atatrk Avrupa'da bulunmu arkadalarndan
apkann kullanlna dair bilgi alyordu. Hatta bir iki arkada talim bile
yapt.
1925 Austosunun yirmi drdnde Mustafa Kemal Kastamonu'ya hareket
etti. Ben de milletvekili olduum Bolu'da bir dolama yaparak stanbul'a
gitmek zere yola kmtm.
Dalarda haydutlar eksik olmad iin, azl bir ekyay yakalamak zere
takipte bulunan Bolu ve Kocaeli valileri ve jandarma komutanlar ile
Dzce'de bulutuk. Akam beraberce yemek yediimiz srada apka
giyilmek ihtimalini syledim. Sofrada bulunanlar:
- te yalnz bu olamaz, dediler.
Gndz olsa da insan pencereden ban karp bir sokaa baksa bu
sze hak vereceine phe yoktu.
Biz daha Dzce'de iken ajanslar Atatrk'n 27 Austosta nebolu
Trkocandaki nutkunu ve isim muvazaasn da brakarak apka adn
kullandn haber vermesinler mi?
Gvenilen, inanlan bir byk lider ne demektir? radesini zayf sinirler
stne nasl yayar ve imknszlkla dvecek bir azmi nasl yaratverir,
bir misalini daha gryordum. Ayn arkadalar:
- Mustafa Kemal giydi mi, giymedi mi, kimin haddine kar koymak?
diyorlard.
Mustafa Kemal o yolculuktan Ankara'ya apkal dnd. ehir
yaknlarnda kendisini karlamaya gidenlerden Yunus Nadi'nin apkasn
beenerek kendisininki ile deitirdi. lk havadisi duyar duymaz bana
apka giyerek stikll Mahkemesine geldii iin "Vakit" muhabirini
huzurundan kovan ve hapsettirmeye kalkan rahmetli AfyonMilletvekili
Ali Bey de, apkas ile, karlayclar arasnda idi.
Bir hayli sonra, mesel zmir gibi aydn evreler varken, ilk apkay niin
Kastamonu taassubu iinde giydiini Mustafa Kemal'den sormutum. u
cevab verdi:
- zmir taraf halk beni birok defa grd. Eer orada apka giysem,
bana deil, apkama bakarlard. Beni ilk defa grenler ise apkamla
olduu gibi kabul ettiler.
Ad koyma hdisesi iin yle demiti:
- Fena uyumutum. Sinirli ve rahatszdm. nebolu'da halk toplantsna
gittiim vakit simsiyah bir kalabalk bulunca sinir gerginliim bsbtn
artt: "Nedir bu milleti bu gerilie mahkm etmek?" diye dnyordum.
Sze balamadan nce su imek istedim. Elim titredi, barda
dudamda g tuttum. Bu da bende iddetli bir akslmel (tepki) yapt.
Bildiiniz nutku syledim ve bamdakini halka gstererek: "Bunun adna
apka derler," dedim.
stanbul'un ileri kafalar arasnda bile, Mustafa Kemal dmanl
yznden, bu karar ho grmiyenler olmutur. Aralarnda Cavit Bey'in de
bulunduunu anlatmlard. Bir apkal resminin gazetelerde kmas,
partisi hkmetinin dme sebeplerinden olan eski Maliye Nazrna
Mustafa Kemal kzm: "Beyimin dinine mi dokunuyor acaba?" demiti.
O vakitler doksan yalarna basan eski Sadrazam Tevfik Paa:
- Yahu bu festen de kolay geti, sokakta hi kimse talanmad, dediini
duymutum.
Eskilerden bir sofu milletvekilinin bir teklifini de hatralarma kataym:
Bavekile gelir, "Paam," der, "Gazimiz emretti, giydik. Fakat unun
burasna (melon apkasnn n tarafn gstererek) bir ay-yldz iletsek
olmaz m?"
Yemek hazmetmek deildir: apkann benimsenmesi, giyilmesinden ok
uzun srd. Pek iyi hatrlyorum: Ekim ay sonlarna kadar ftr ve melon
biimlerine alan i sokaklar halk, bizi ilk defa silindir apka ile
grdkleri vakit peimize taklmlard. Baz pencerelerin arkasndan
"Gvurlar!" iltifatn da iitmitik.
Taassup ve din istismarcl pek ar bir darbe yemiti. Asrlarn nice
milyonlarda bir yetitirmedii byk inklp, her eyden nce ve her
eyin stnde byk Trk ve phesiz son a Mslmanlnn en
hayrl adam, Harun'lar ve Memun'lar devrinde eski Yunan ayar bir
medeniyet yaratan slml kafasndan boa boa, karanla srkliye
srkliye, nihayet yirminci asrda -Mustafa Kemal Trkiyesinin on on
drt milyon Trk' mstesna- yzlerce milyonluk geri bir klelik srsne
eviren taassubu yere arpmakta devam ediyordu.
apka, Kemalizmi Osmanl slahat hareketlerinden tavizci ve muvazaac
olmamak karakteri ile ayrr. Mustafa Kemal Deniz Kz masalna
inanmyordu. Ya balk, ya insan vardr. Mustafa Kemal geri bir
memlekette medeniyet meselesi halledilmedike hibir meselenin
halledilemeyeceini biliyordu. arkl-Garplya inanmyordu. Ya ark, ya
Garp vardr. Garp medeniyetinin temeli, hr tefekkrdr. apka bir balk
taklidi deildir, tefekkr inklbnn bir sembol idi.
Bu inklp msbet ilme dayanan ilkokul eitimi ile kyde halkn derin
kklerine kadar inmeli idi. mr buna yetmedi. Medeniyet meselesi
halledilmedike hibir meselenin halledilemez olduunu bugn de
grmyor muyuz?
Demokrasi politikaclar, geici dnya nimetlerini paylamak iin, can
ekien taassubu beslediler ve ona yeniden halk kann emme kudreti
verdiler.
Yaz

Birinci Dnya Harbinden nce "Tanin" gazetesinin birinci sayfa kesinde
yeni bir yaz denemeleri vardr. Harbiye Nazr Enver Paa kendi
dairelerinde Trk yazsn deitirmiti. Hatta resm nezaret tezkereleri
yeni yaz ile yazlmakta idi.
Yeni yaz sadece bitiik harf usuln kaldrmaktan, iml harfleri zerine
hareke koymaktan ibaret.
Mesel: "Yeni ahz- asker kanununun meclis-i mebusan encmeni
askersinde mzakerat hayli ilerlemitir," cmlesi eski yaz ile yle
yazlmakta idi:
Enver Paa yazs ile u biime girmekte idi:
Eer harp kmasayd, bu acayip yaz umumleecek miydi? Hi
zannetmiyorum. Hepimiz glyorduk. Fakat Enver Paa'y da
denemesinden alkoymak mmkn deildi.
Enver Paa bir vatansever ve muhafazakr tipte bir slahat idi. Bu yaz
da, onun kabal nevinden bir icattr. Fakat ilk yenileme ve Garpllama
hareketinden beri duyulagelen bir ihtiyacn ne kadar derinletiini
gsterir. Bu bir fantazya deildi. Cidd bir eydi.
Bir Osmanl ocuunun ilk eitim deil, orta ve daha yksek mektepler
grdkten sonra dahi iml yanllar yapmamas az rastlanan bir eydi.
mls dzgn demek, Osmanlcada yar-bilgin demektir.
Enikonu hret kazanan yazarlar arasnda kendi yazsndaki Arapa ve
Farsa kelimeleri doru okuyamayanlar oktu.
Geri Trke kelimeler iml harfleri ile gitgide bir okunma kolayl
almakta idi. Mesel "trk" kelimesini artk eski yazda da "Trk" diye
yazyorduk. Ancak buradaki "u"nun yerini tutan "vav" harfi hem "", hem
"u", hem "" sesi verirdi. Ama Arap ve Fars kelimelerine dokunulmak
barbarlk saylrd. Size yeni yazmzla iki eski iml rnei gstereyim:
"trdd", "mtcld", kelimelerini, eer iyi Arapa bilmiyorsanz, imdi nasl
okursanz eski yazda da yle okurdunuz. Birincisi "tereddt", ikincisi
"mtecellid"dir. Enver Paa bunu eski harfleri ayrmak ve aralarnda iml
harfleri koymak yolu ile halletmeye kalkt. nk sadan yaz Kuran
yazs idi. Onu muhafaza ederek bir are bulmal idi.
Sa ve soldan yaz meselesinin dinle ilgili bir mesele olmad bir hoca
olan Ali Suavi tarafndan nice yllar nce ortaya atlmt. Fakat Ali
Suavi'ye gre okuyup yazma glnlnn sebebi bir yaz deil, bir dil
ii idi: "ngilizce'de de iml yoktur," diyordu, "ngilizce"de 'a' birka trl
okunur. Fakat ngilizcede ngilizin bilmedii ve konuurken kullanmad
kelime yoktur. Bizim dilimiz ise bizim olmayan, konuurken azmza
almadmz, sadece air, edip ve limlerin yazarken kullandklar
kelimelerle doludur. Dili sadeletiriniz. htiyacmz olmayan yabanc
kelimeleri atnz. mly biraz dzeltmekle bu glk kalmaz."
Bu doru bir fikirdi. Fakat, Ali Suavi'nin dediini yapmak iin
Osmanlcadan vazgemeli idi.
Eer Arapa ve Farsa kelimelerin imls zerinde bir taassup
olmasayd, Arap ve Fars kelimeleri de Trkeler gibi blnerek kolayca
okunabilmek imkn aransayd, yaz davas yine kalr myd, bilmiyorum.
Fakat bu dil iini halletmek, Arapay ilim dili olmaktan karmak,
kendimize mal ettiimiz yabanc kelimeleri Trke saymak ve onlara
Trke kelimeler gibi sahiplenmek demekti. Dnnz, Arapa "ayn ve
se" ile "Osmanl" kelimesini Trke "elif, vav ve sin" ile yazmak... Bu da
yaz deitirmek kadar, belki daha g bir eydi.
Merutiyet'te Ltin yazs zerine tartmalar olmutur. Hatta Abdullah
Cevdet "tihad" dergisi ile kitaplarnda Frenk rakamlar kullanrd.
Tartma Cumhuriyet devrinin kurulu yllarna kadar devam etti.
Hseyin Cahit Yaln zmir gazeteciler konumasnda Atatrk'e Ltin
yazsnn ne zaman kabul edileceini sormutu. Acaba henz kat bir fikri
mi yoktu veya zaman gelmedii dncesinde miydi? Atatrk, Hseyin
Cahit'in sualini iyi karlamamt. leri fikirli genler, Cumhuriyet
gazetelerinde yaz tartmalarn brakmadlar. Ltin yazs ile bir ky
ocuu bir hafta iinde, niversiteden kma genlerin bile yanlsz
iinden kamadklar metinleri doru okuyacakt. Bat yaz lemine
girecek ve onun btn kolaylklarndan faydalanacaktk. En ehemmiyetlisi
Trk kafasn, kklerine kadar, Arap kaynaklarndan skecek ve mill
klacaktk. Bu yaz iinde gazetede ve Atatrk meclislerinde ben de hayl
almmdr.
Nihayet Atatrk 1928 yl Hazirannda Ankara'da bir komisyon
kurulmasn Maarif Vekili rahmetli Necati'den istedi. Bu komisyonun
azalar Maarif Vekleti Mstear Mehmet Emin Eriirgil, Talim ve Terbiye
Dairesi Reisi lhan Sungu, Ruen Eref naydn, Profesr Ragp Hulsi,
Ahmet Cevat Emre ve brahim Grandi idi. Ben memleket dnda bir
yolculukta idim. Dner dnmez Dolmabahe Saray'nda ziyaretine
gittiim Atatrk: "Hemen Ankara'ya git, komisyona katl ve bu ii abuk
bitiriniz," dedi.
Komisyonda ilk grlecek i, yaz deitirmek doru mudur, deil midir,
tartmasna nihayet verip yeni alfabe harflerini semee balamakt.
Bir prensip anlamazl yle kt: Osmanlcadaki yabanc kelimelerin
dahi btn ses haklarn veren bir alfabe mi alacaktk, yoksa Trke ve
Trkeleen kelimeleri mi esas tutacaktk? Arabn "ayn", "s"si, "zel"i,
"t"s, "z"s gibi yeni alfabede ayr ayr harfler olacak myd? Bu harfler
Trklerin aznda kaybolmutur. "Osman"daki "s" ile "esmek"teki "sin"
arasnda, "az"daki kaln "ze" ile "haz"daki "z" arasnda hibir fark yoktu.
Bundan baka biz yeni alfabede yalnz Trke kelimeleri dnmekle
yabanc kelimelerin de Trkeletirilmesini salam olacaktk. Ayn harf,
yabanc kelimeye imtiyaz vermek ve onu daima yabanc kldktan baka
eski iml zorluklarn yeni yazda da brakmak demekti.
Sa anlay, Trk syleyiinde kalmayan, fakat fasih Arap syleyiinde
devam eden btn ses haklarn vermekti. Biz milliyetiler sa anlayn
iddialarn yendik.
Trke kelimeler iin "kaf" ve "kef", "gef" ve "gayn" harfleri lzumsuzdu.
stisnasz btn Trke kelimelerde "k" ve "g" harfleri ince seslilerle "kef"
ve "gef", kaln seslilerle "kaf" ve "gayn"drlar.
- Ya Kzm kelimesini nasl okuyacaz, diyorlard.
Bir radikal fikir u idi: Byle kelimeler gitgide Trk syleniine uysa ne
kar? Fakat bu fikir yrmedi. ki ayr harf almak yerine Trk kaidesine
uymayan Arapa kelimeler iin "k" ve "g" harflerinin nne bir "h"
koymakta uyutuk. "Kzm = Khazm" yazlacakt. Tasrif ve terkipler iin
tire usuln kabul etmitik! "Gelmiyorum" kelimesi "Gelmiyor-um"
eklinde yazlacakt.
Yeni alfabede Ltin yazs dnyasnn ortaklaa deerlerini deitiren
acayipliklerin kalmasna hl esef duymaktaym. Bunun balcas "c"
harfidir. Trkede "j" sesi yoktur. Yabanc dillerden alnma kelimelerde bu
ses "c"ye deimitir: Candarma, curnal gibi... "Ejderha" ile "ecnebi"
kelimeleri pek farkl sylenir. Bir teklif "c" sesi iin "j"yi almak ve "c"
harfini de "" sesi iin brakmak, ""yi "" karl kullanmakt. Herhlde
bugnk baz aykrlklardan kurtulabilirdik.
Komisyon alfabesini stanbul'da Atatrk'e ben getirdim. Uzun uzun tetkik
etti. Konutuklarndan bir takm "q" harfinde srar ediyorlard. Hatta bir
aralk Atatrk bu tavizde bulunmaya da karar verdi. Ertesi gn
vazgeirdik.
Atatrk bana sordu:
- Yeni yazy tatbik etmek iin ne dndnz?
- Bir on be yllk uzun, bir de be yllk ksa mhletli iki teklif var, dedim.
Teklif sahiplerine gre ilk devirleri iki yaz bir arada retilecektir.
Gazeteler yarm stundan balyarak yava yava yeni yazl ksm
artracaklardr. Daireler ve yksek mektepler iin de tedrici baz usuller
dnlmtr.
Yzme bakt:
- Bu ya ayda olur, ya hi olmaz, dedi.
Hayli radikal bir inklp iken ben bile yzne bakakalmtm:
- ocuum, dedi, gazetelerde yarm stun eski yaz kald zaman dahi
herkes bu eski yazl paray okuyacaktr. Arada bir harp, bir i buhran,
bir terslik oldu mu, bizim yaz da Enver'in yazsna dner. Hemen
terkolunuverir.
Bu arada bir (q-k) harfi tehlikesi atlattk. Biz Trke kelimelerde (k)nn
ince seslilerle daima (k), kaln seslilerle (ka) okunduunu dnerek (q-
k)y alfabeye almamtk. Ben yeni yaz tasarsn getirdiim gnn
akam Kzm Paa (zalp) sofrada:
- Ben adm nasl yazacam? "K" harfi lzm, diye tutturdu.
Atatrk de:
- Bir harften ne kar? Kabul edelim, dedi.
Bylece Arap kelimesini Trkeletirmekten alkoymu olacaktk. Sofrada
ses karmadm. Ertesi gn yanna gittiimde meseleyi yeniden Ata'ya
atm. Atatrk el yazs majskllerini bilmezdi. Kk harfleri
byltmekle yetinirdi. Kd ald, Kemal'in ba harfini kk (k)nn
bytlm ile, sonra da (K)nn bytlm ile yazd. Birincisi hi
houna gitmedi. Bu yzden (k) harfinden kurtulduk. Bereket Atatrk
(k)nn majskln bilmiyordu. nk o (K)nn bytlmnden daha
gsterili idi.
***
1928'de bir Austos akam idi. Dolmabahe Saray'nda bulunuyorduk.
Atatrk Sarayburnu parkndaki halk toplants ile Bykada Kulbnde bir
suareye davetli idi.
Sarayburnu parknn, btn kalabal ve sahneyi gren ykseke bir
yerinde bir masa hazrlamlard. Bahenin bir kesinde halk elendiren
bir caz, sahnede ise, nbeti geldike Arapa ark ve kasideler syliyen
Msrl Mnre-tl-Mehdiye takm vard. Atatrk'n geldiini gren halk
alabildiine cotu. Atatrk bulunduu yerde nee ve evki susturan mra
bir ark zorbas deil, enlik iine katlan, halk sevincini iine sindiren,
ienle ien, oynayanla oynayan, konuanla konuan bir halk arkada idi.
Halkn iine girdii vakit kendini tam yerinde hissederdi. Halk ile har
neir olurdu. Mustafa Kemal'i halk ile beraber grnce, mra yobazlar
kaybolup giderlerdi. O kalabalktan rken ve kalabal kendilerinden iki
asker kordonu tede tutan diktatrlerin aksine, nefesine nefesi karan
kalabalkta kuvvet bulurdu. Btn mrnce halktan hibir tecavz
beklememitir. Shakespeare'in kral bavekilini tacn brakp vatanda
olmakla tehdit ettii gibi, Mustafa Kemal de kzdka: "Millete giderim,"
derdi. Mustafa Kemal'in inklp iradesinin kayna, halkn kendine
inandr. O btn baltamamalar halktan deil, aydnlardan grmtr.
Tek diktas da bu irtica niversite profesrnden medreseliye kadar eitli
aydnlarn halk kkrtmalarna msaade etmemekti. Tanzimat'tan beri
isimlerini duyduumuz liderler arasnda halk doru anlayan ve halk ile
kaynama yollarn bulan yalnz o idi.
Kadnl erkekli park kalabalnn neesi ile keyfi artt. Bu cokunlua, ara
sra, Arap musiki takmnn biteviye, alayl ve inleyili melodileri sekte
veriyordu.
- Kimde bir defter var? dedi.
Kendisine hizmet edenlerden biri parmak byklnde bir cep defteri
bulabildi. Bu deftere bir eyler yazdn gryorduk. Bir mddet sonra
beni yanna ard, kulama:
- Kimseye gstermeden bunlara gz gezdir, sana okutacam, dedi.
Yerime oturdum, baktm, yeni yaz ile "Sarayburnu nutku" diye
Cumhuriyet tarihine geen hitabenin ilk paralar idi. Atatrk millete iki
ey sylyordu: Yazn, Arap yazs deildir. Musikin, bu sahnedeki musiki
deildir.
Yazdka birer birer bana geirdii ktlar geri ald, ayaa kalkarak halk
selmlayan ksa bir nutuk syledi, sonra elinde tuttuu defteri gstererek,
bir eyler not ettiini ve bunlar orada hazr bulunanlardan birine
okutacan haber verdi, kalabalktan Trke yaz okumay bilen birini
ard. Bir gen koup geldi, fakat Ltin yazl ktlar grnce aalad,
Atatrk: "Bu arkadamz hakik Trk yazsn bilmedii iin armtr.
Arkadalarmdan birine okutaym," dedi. Beni yanna ard. Nutku
okudum.
Halk, parkn iinde toplandndan beri bir mjde bekliyormu da o mjde
bu imi gibi, dibinden kaynayarak cotu. Atatrk ayaa kalkarak halk
erefine iti. Halk onun erefine o austos gecesini donanma gecesine
evirdi.
Ge vakit iskeleye doru glkle inerek motre binip Bykada
Kulbne yanatk.
Bahede ana binaya doru ilerlediimiz srada tuvaletli hanmlar ve frakl
erkekler bir grup hlinde bize doru geliyorlard. Atatrk bana dnd:
- ocuk, dedi, orada yaptmz burada yapamazdk.
Bu bir Tanzimat dekorudur. Garp medeniyetisi ve Trk milliyetisi
Atatrk bu dekora bir trl snamamtr. O bir cilc deil, bir yontmac
idi.
***
Atatrk halk yeni yazya altrmak iin mehur seyahatine kt. Gezici
alfabe hocal yapyordu. Hi okuma yazma bilmeyenlerin, kolayca
reniverdikleri bu yazya snmalar tabi idi. Alfabedeki tire ve baz
iaretlerin glk uyandrdn grd iin, hepsini kaldrmt.
Biz stanbul gazetelerinde her gn yeni yaz rnekleri nerediyorduk.
Aka muhalefet yoksa da muhafazakr ilim ve edebiyat evreleri bu
kadar kkten bir deiikliin aleyhinde idiler. Dorusunu isterseniz
kandrc bir delilleri de yoktur. Bir gn ncesine kadar Osmanl
ktphanesinin yoksulluundan ikyet edenler, imdi gemi haznesinin
ne olacan soruyorlard. Yeni yaznn Arap diline uymyacan ileri
srenler hi phesiz hakl idiler. Fakat Trkeye de uygun gelmiyecei
zerine akl yatrr hibir tenkitlerine rastlamyorduk. Yeni yaznn Trk
dilindeki yabanc kelimeleri asllarndan uzaklatrp millletirmesi ise,
onun aleyhine deil, lehine bir delil saylmak lzm gelirdi.
Btn zorluk bizim nesiller iindi. Eski yaz ile yetimitik. Her Trke
kelime, bizim iin, bir resimdi. Onu heceliyerek deil, grerek okuyorduk.
Bizler, bu resmi kaybedip, yerine her kelimenin yeni bir resmini koymak
gibi, belki de mrmzn sonuna doru baaramayacamz nankr bir
klfet karsnda idik. Okuyorduk, heceleyecektik. Ama btn okur
yazarlar milletin yzde bei ile onu arasnda idik.
Eer bu nisbet yzde elliyi am olsayd, yaznn deitirilemeyeceine
phe yoktu. Ayn anadilini Srplar Kiril ve Hrvatlar Ltin harfleri ile
yazmaktadrlar. Yaz inklb yaplacaksa, tam zaman idi. Milletin yzde
bei ile onu arasndaki bir azlk, gelecek nesiller hesabna bir fedakrlk
yapacaktk. Bir memur dnnz. Sadan yazar. Ltin harfleri ile hibir
alkanl yoktur. Bu memur imdi yeni bir yaz renecekti. Ne kadar
istemiyecei bir ey olduuna phe edilemez. Atatrk inklaplarnn en
ok rahatsz edeni yeni yazdr. ilesine katlanabilmek iin fedakrln
erefini benimsemek lzmd. Dorusu Atatrk ve nn herkese rnek
olmak istediler. Yeni yaz kabul edildikten sonra ikisi de bir daha Arap
yazs kullanmadlar. nn detlerinden vazgeip gemediklerini
anlamak iin, arkadalarnn not defterini bile yoklard.
lk i, yeni yaz ile okuyup yazma bilenlerin saysn, hemen, eski yaz ile
okuyup yazma bilenlerin says stne karmak, yeni yaz ammesini
yaratmakt. Millet mektepleri fikri bundan dodu.
Zavall Necati millet mekteplerini aaca srada gen yanda ld.
Hastalndan bir akam nce ankaya'da beraberdik. Atatrk ve
arkadalar nee iinde idik. ankaya durgun havaya gelmezdi. Rzgr
sesi duyulmal, kular uumal ve kamal idiler. Sonsuz enginlere
doru bembeyaz mit ile hayal yelkenlerini aan Trkiye'nin yrdn
yle hissederdik. Miskinler tekkesinde neler konuulduunu
dnmezdik. Trk kafasn ve vicdann Ortaa karanlndan yeni
zamanlar aydnlna ulatrmak iin rpnan bir kahramann yoldalar
idik.
O kadar sevinen Necati, Ltin harfi ile imza atmay henz mekediyordu.
Maarif Vekili millet mekteplerinin ilk talebesi olacakt. Heyecan iinde
kalkt. Pek sevdii zeybeini oynad. Krbarsak ameliyat olmas iin
hekimlerin nasihatlerini dinlemiyen zavall gen, bu sraylarda bir zehir
kesesini delerek iine akttn bilmiyordu. Ertesi gn ateler iinde yatt,
millet mekteplerini sayklayarak ld. Atatrk'n ilk defa hkrklarla
aladn bu lm akam grmtm. "Ne evldd o..." diye
hayflanyordu.
Yz binlerin lmne gz krpmadan bakan, atete dvlm ve kanda
soumu bu irade, bir ana kalbi kadar yumuamt.
31 Kasm 1928'de Byk Millet Meclisi yeni alfabe kanununu kabul etti.
Layisizm

Tanzimat sadrazam:
- Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki hukuk farklarn kaldrdk. Artk
hepsi Osmanl ve eittirler, demesi zerine ngiliz bykelisi:
- Demek ki, bundan sonra Mslman kadnlar Hristiyanlarla da
evlenebilecekler, demi ve sadrazam:
- Yoo... te bu olmaz, diye yerinden sramt.
Tanzimat'ta byk iler grld inkr edilemez. Saray, Bab- li ve
uyank Osmanllar anlamlard ki, ya Avrupal olacaktk, ya Dvel-i
Muazzama denen yedi peneli emperyalist dev bizi paralayp Asya
srlerine dndrecekti. Tanzimatlar Osmanl Trkln bu kara
kaderden kurtarabilmek iin byk cesaret gstermilerdir. 19'uncu asrn
balangcnda Hristiyanlarla Mslmanlar hukuka eittirler, diyebilmek,
1928'de Arap yazsn Ltin yazsna evirmekten daha g bir eydi.
Fakat mektebin yannda medrese, yeni kanunlarn yannda eriat, sivil
mahkemelerin yannda er'iye mahkemeleri, hkimin yannda kad,
valinin yannda mft, sadrazamn yannda eyhlislm, 1920'de dahi,
olduu gibi durmakta idi. Bizzat padiah ayn zamanda halife idi.
Tanzimat'n yznc yldnmne doru Bab- li'de (1) yirminci,
Sleymaniye'de (2) yedinci asrda idik. Yalnz btn haklar ile aile deil,
niversitede tefekkr dahi eriatin kontrol altnda idi. Edebiyat
Fakltesinde felsefeyi bir mutaassp medreseliden okurduk.
Bir Ortaa teokrasisinin btn basks memleketin drtte nde
hissedilmekte idi. Byk Millet Meclisinin koyaca kanunlarn eriat
hkmlerine aykr olmyaca hakkndaki madde Tekilt- Esasiye'nin
esas hkmleri arasndan kmamt.
Cumhuriyetin kurulu devrinde bir asrdan beri devam eden medeniyet
mcadelesinin kesin zaferi, meden kanun ve layisizmle kazanlmtr.
Byk Millet Meclisinden Meden Kanunu geirmek ve Anayasay,
devletin dini din-i slmdr, maddesini kararak layisizm prensiplerine
gre tasfiye etmek, devrim davamzn ta giyme trenidir. Trk milletinin
bir yirminci asr topluluuna doru tekml etmesi iin artk hibir engel
kalmamt. Bundan tesi eitim meselesi idi.
Gericiler, bir asrdan beri, Garpllamann dinden ve milliyetten kmak
demek olduu fikrini yaymlard. Kemalizm, bu masala nihayet
veriyordu. Devrimler iinde, ilk defa, Trklmze de kavuuyorduk.
Avrupa ve Asya snrlarmz arasndaki bu koca lkede Mill Birlik denen
ey, ilk defa nklp Trkiyesinde gerekleti. Tanzimat edebiyatnda "Ben
Trkm," diyen bir iki aydnn nerede ise heykelini dikeceiz. nklp
Trkiyesinde "Ben Trkm," demeyen aydn kalmamtr.
Bat medeniyet dnyasnda talyan nasl talyansa, Alman nasl Almansa,
Trk de yle Trk olacakt. slm arknda Arap Arap, Fars Fars, hatta
Arnavut Arnavut, fakat Trk Trk deildi. Felsefeci Naim Hoca, daha
1915'te niversite profesr iken, Trklk iin bulduu tek kurtulu yolu
onun Araplamas idi. Dili de Arapa olmal idi. Bir Eskiehir milletvekili
hocann, kinci Millet Meclisinde "Ve"yi daima Arap ivesi ile sylemee
dikkat ettiini hatrlyorum. Medrese ve tekke byklerinin vizita
kartlarndan ounda soy sonu bir sahabeye, bilhassa Ebabekir'e
dayanrd.
Garpllamak, ayn zamanda Araplamaktan kurtulmak, Trklemek
demekti. Din, bir vicdan iidir. Mslmanlk, Trklk uurunda, milliyet
mayasdr. Ama vicdan ii olan din baka, topluluk ve dnya ilerini
yedinci asr artlar iinde tutmak ve dondurmak isteyen eriat bakadr.
Atatrk devrimlerine vurulmak istenen din dmanl damgas,
medeniyet dmanlarnn iftirasndan ibarettir.
Yeni Trkiye'nin kurulu devri bu devrimlerle nihayet bulmutur. Fakat
yaptmz devrimler bir "zincir krma" ameliyesi idi. Eski zaman ve eski
nizam, detleri ile, grenekleri ile, batl itikatlar ile cemiyetin iinde
yaamakta idi. Geni lde bir eitim seferberlii ile halk ynlarna ve
halk ocuklarna yeni zaman ve yeni nizam hakikatlerini benimsetmek
lzmd. Rejimin kaderi nihayet "kaytsz artsz mill hkimiyet" gayesine,
yani ounluk iradesine dayanan demokrasiye ulamak olduuna gre,
bu iradeyi uurlandrmak, "eski"den hr klmak zaruretinde idik. Daha
"Yeni Rusya" rportajlarnda bu tezi savunuyordum.
Geen devrin byk kusuru bu olmutur. lk eitim ilerinde ok geciktik
ve Trk kynn ancak ucuna iliebildik.
Roma'da rahmetli Recep Peker'le bir tartmam hatrlyorum. Bavekil
smet Paa ile birlikte gitmitik. Recep partinin umum ktibi idi. Rejimin
parlak baarlarndan bahsettii srada:
- Mademki bu rejimin mektepleri ve hocalar btn kyleri kaplamamtr,
hibir ey yapmamzdr, demitim.
Mbalama fkelenmiti. Bir hayli tarttk. Rahmetli ok efendi huylu bir
arkadat. Kalbi toz tutmazd. Bir mddet sonra bana: "Bilsen Falih, seni
ne kadar severim. "Zeytinda'n yok mu, o kitaptaki grlerine hayran
kalmmdr," dedi.
- Aziz dostum, Zeytinda'ndaki grleri topladm vakit yirmi iki yirmi
yanda bir gentim, imdi otuz be yandaym, cevabn vermitim.
Kanunla ileri bitirdiimizi sanmak ve meseleyi, cemiyetin st kat
meselesi saymak bizim eski hastalmzdr. Tanzimat'tan beri bir asr,
sadece bu st kat havalandrarak gemitir. Milletin yzde seksen bei
iin Tanzimat'tan beri bir gn bile gemi olmadn dnmyorduk.
Daha devrimin ikinci ylnda Atatrk'e ve eserlerine inananlardan ou,
bir frsatn bulup memleketten kmak, veya memlekette rahat ve kazan
mevkilerini elde etmek iin sabrszlanmakta idiler. Bu harap vatandan
uzakta, bu yoksul halktan rakta, Avrupa ehirlerinde bir devlet konana
yerleerek, devlet arabas ve devlet dvizi ile mrlerini hoa geirmek
veya ankaya'daki nfuzlarn i piyasasna satarak bir iki vurgunda
nesillik servetler edinmek hrs, ankaya'daki ihtillci yuvasn saray
havas ile zehirliyordu. nc Selim devrinin Cevdet tarihindeki
etabekn- saltanat hikyesini sk sk hatrlardm.
Atatrk, devrimci lider olarak, ordusuz bir komutana benziyordu. Btn
tara gurbetleri 1923'ten sonra onun piyoniyeleri ile doldurmal idi.
Kendisine gelip de bir i hizmet istiyen grmezdik, devrim inanclarnn
pek dar kadrosu, ikbal sinekrlerini bir trl paylaamazd.
1923 neslinin vazifesi, Atatrk devrimlerini halka sindirmekti. Bu g,
zahmetli ve belki ilk zamanlar nankr bir vazife idi. Devrimlere, bu
kanunlar koyan ve onlara kar isyanlar cezalandrmak iin mahkemeler
kuran Meclis, hatta bu mahkemeler bile samim inanmyordu. Yeni
nizamn hayat, Atatrk'n mr ile llyordu. Arkadalarndan biri
ankaya akamlarndan birinde Atatrk'e:
- Shhatinizi dnnz, uzun yaamaya baknz, ldnzn ertesi
gn heykellerinizi bile krarlar, demiti.
Onun partisine, tek parti adn verenler yanlmaktadrlar. Halk Partisi en
koyu gericilikten en ileri fikre kadar btn eilimleri, itiraz edilemez bir
prensipler disiplini iinde dizginlemeye alan bir karma parti idi. Bu
karma-parti iinde bizler yabanc idik ve yadrganrdk. Atatrk'e:
- Davaya inanmayanlar tasfiye ediniz, inananlar etrafnzda toplaynz,
gibi telkinlerde bulunduumuz ok olmutur.
Umudunu Cumhuriyet devrinde yetiecek genliklere balamt. Halk da
bunlar yetitireceklerdi. Ben Rusya'ya gidip geldike daha kestirme, daha
abuk vardrc halk ve genlik eitimi metotlar olduunu yetkili
arkadalarma anlatamyordum. Biz asrmzn teknik ve metot
mucizelerini kavryamyorduk.
Hakikat odur ki, Atatrk, bu milletin tarihinde, bir milletin tarihinde bir
slahat liderden beklenebilecek her eyi yapmtr. nklp devri
aydnlar, Atatrk'n btn ileri hareketler emrine verdii itibar, kudret ve
nfuzunu "iletmekte" slahat tarihleri nesillerinin hepsinden daha az
kabiliyet gstermilerdir.
En g olan sanat yannda, Atatrk'n, yetime tarzndan doma
eksikleri vard. Bu eksikleri tamamlayamadk.

Ekonomi

Bu devir hikyesini kapamazdan nce, baz i krizleri zerinde durmak
istiyorum. Aradan yirmi be yl geti. "lk zamanlar"n ac hatralar
unutulmu gibidir. Durumu iyi toparlayabilmek iin baz lzumlu tekrarlar
mazur gstermelisiniz.
Birinci Dnya Harbinden nceki kilise nfus kaytlarna gre (nk
dorusu bunlardr) Anadolu'da Trk ve Mslman olmayanlarn nisbeti
yzde krka yaklamakta idi. Ortaa Hristiyanl iinde Mslman
azlklarn yaamasna imkn yoktu. Fakat Osmanl saltanatnn snrlar
iindeki Hristiyanlar dilleri, dinleri ve kiliseleri ile korunmulard. Eer
Ftih, Kanun ve Selim:
- Ya Hristiyanlarn hepsi Mslman olacaklardr, yahut hibirine bu lkede
yaama hakk vermiyeceiz, demi olsalard, onlar bu kararlarndan
alkoyabilecek hibir dnya kuvveti karlarna kamazd. Mslman
olmayanlara kar msamaha gsterilmesinin bir deil, trl sebepleri
vard. Bu sebepleri uzun boylu tahlil etmek, tarihilerin grevidir. Bununla
beraber iki kardeten birinin Sokollu Mehmet Paa ad ile saltanatn
sadrazam, Mslman olmayan ikincisinin de ilk Srp Patrii olmas gibi
bir hdiseye Hristiyan milletleri tarihinde misal gsterilemez. k
devrinde Osmanl mparatorluundan be Hristiyan devlet kt. Endls
topraklarnda bir tek Mslman mahalle kalm mdr?
Yeni Trkiye'nin kurulu yllarndaki Hristiyansz Trkiye, bir taassup
trajedisi deildi. Dinleri, dilleri ve kiliseleri ile Ortaadan yirminci asra
kadar Trklerle beraber yaayarak gelen Hristiyanl tasfiye etmek,
Dvel-i Muazzama vaslii altnda kapitlsyonlu Trkiye'nin haddi mi idi?
Avrupa Trkiyesi elden gidip btn fetih topraklar yeni Hristiyan
devletlerin vatan olduktan sonra, 1914'te, Ruslar Ermenistan saydklar
Dou Anadolu'ya bir ecnebi vali tayin ettirmilerdi. Karadeniz kylar,
Trakya ve Bat Anadolu stnde Yunan iddialarnn milletleraras canl bir
edebiyat vard. Milliyetilik devri, ayrlma hrsn Mslman kavimlere de
bulatrd iin, bsbtn vatansz kalmak korkusu iinde idik. Zavall
Osmanl saltanatnn Arnavut ve Arap sadrazamlar, Hristiyan nazrlar ve
bykelileri olmasnn, hatta bir vakitler D Bakanln deta
Hristiyanlar eline verilmesinin hibir faydas olmuyordu. Yirminci asr
Trk'n lm asr idi.
Birinci Dnya Harbinde, kendi isyanlar ve ar ordular ile ibirlii etmeleri
yznden, Ermeni facias olmutur. Ne ackl eydir ki, bu facia
olmasayd, Kuvay- Milliye hareketi tutunamazd. Muzaffer devletler
mtarekenin daha ilk gnlerinde Kafkas snrlarndan Kilikya'ya doru
uzanan Ermenistan devletini kuracaklard. 1918 mtarekesi ile beraber
Anadolu Yunan egemenlii tehlikesi altna girmiti. Bu egemenlik, Bat
Anadolu ile Karadeniz kylarnda bulunan Rum nfusa dayanmakta idi.
Atatrk kurtulu zaferini kazannca, Trakya ve Anadolu'yu her frsatta
kendini gsteren bu tehlikeden tasfiye etti. stanbul surlar dnda btn
Trkiye, som bir Mslman Trklk vatan hline geldi. Byle bir mill
birlik tasla Kk Asya tarihinde ilk defa grlyordu.
Eski Ankara vilyetinin geniliini bilir misiniz? Bolu, Zonguldak, Yozgat
galiba Kayseri vilyetleri, onun birer sanca idi. Bir gn gelmitir ki, bu
vilyetin btn ift topraklar birka Ermeni bankerin rehni altna girmitir.
Kk esnaflktan ve zanaatlardan ithalt ihracat tccarlna, verimli
ziraate kadar btn mill ekonomi Hristiyanlarn inhisar altnda idi. Trkler
renber, asker, memur vakf veya derebeyi idiler. 1914 stanbul telefon
defteri adreslerinin yeni kuak delikanllar tarafndan gzden
geirilmesini ne kadar isterdim.
Rumeli'den Trkler devletle beraber gmlerdir. Osmanl sanca inen
yerde Trk tutunmasnn imkn yoktu.
Biz Trakya ve Anadolu'dan Hristiyan halk tasfiye etmekle, memleket
ekonomisini kklerinden skmtk. Her yerde balar bozulmakta,
zeytinlikler yabanlemekte veya kesilmekte, balk avcl lmekte,
arlar kapal durmakta idi. 1924 Trkiyesinin gereklerini bilmeyen, yeni
Trk tarihi hakknda hibir ey renemez.
Ermeni tehciri srasnda Anadolu ehir ve kasabalarnn btn oturulabilir
mahallelerini yakmlard. Benim 1911'de grdm Ankara, 1923'te
bulduum Ankara'nn yannda bir ''mmure'' idi. Yunan ordusu bozgun
ekilii srasnda, Anadolu'nun bir memlekete benzeyen batsndaki
ehirleri yakmt. zmir'e gittiim vakit bu ehrin de Akdeniz Avrupas
ehirlerini andran mahalleleri yanmaa balamt. zmir'den Uak'a
doru yalnz tten harabeler ve enkaz arasndan gemitik.
Batan baa, ziraati ile, ticareti ile, zanaatleri ile, ehirleri, kasabalar ve
kyleri ile, yeniden ''ina'' edilecek, madd ve manev ina edilecek bir
vatan ve on iki milyon ngiliz liras, yani iyice bir anonim irket sermayesi
kadar bir bte! Osmanl btesinin balca kayna olan aar da, halk
yeni devre sndrmak iin kaldryorduk. Bat Anadolu'nun yanmam
byke kasabalarnda sinemaya para yerine yumurta verilerek
giriliyordu.
Lausanne'da ngiliz Badelegesi Lord Curzon, Trk Badelegesi smet
Paa'nn yabanc imtiyazlarna dair reddettii her teklifini:
- Bir bende, bir de (Fransz Badelegesini gstererek) bunda para var,
nasl olsa bizden para istemee geleceksin. Bu reddettiin tekliflerimi o
zaman birer birer geri vereceim, demiti.
Ksa ve uzun vadeli hibir dn alma imkn yoktu. Her ey yaplacak ve
1911'den 1922'ye kadar drt harp geiren, yanan, yklan, milyonlarca
evldn kaybeden, stelik btn gelir kaynaklar sfra inen vatan
yoksullarnn paras ile yaplacakt.
Hitler Atatrk' vd srada:
-Bir millet btn vastalarndan mahrum edilmi olsa dahi, kendi kendini
kurtarma vastalarn yaratabileceini ispat eden adamdr, demiti.
1923-1924 Trkl dnlrse, Hitler'e ikinci defa hak vermek lzm
gelir.
Bir de smrgesizleme davamz vard. Demir yollar, tramvaylar, ehir
klar, sular, gaz, rhtmlar, fenerler, hepsi imtiyazl yabanc irketler
elinde idi. Bunlar satn alarak millletirecektik.
Anadolu yaylasnda, raylar Ankara'ya kadar denen demir yollar bizim
deildi ve Dyun-u Umumiye'den kurtulamamtk. Bu borcu
deyemezdik. Bu demir yollarn yalnz millletirmek deil, ksa zamanda
snr boylarna ulatrmak zorunda idik. Birinci Dnya Harbinde demir
yolsuzluktan neler ektiimizi bilen iki askerden biri Devlet Reisi, teki
Bavekildi.
Bilmiyorduk. Bir bilen ve reten de yoktu. Herkes artc ve umut krc
idi. Mekteplerde okuduklar veya okuttuklar on dokuzuncu asr iktisat
teorileri ile yeni devlete nasihat verenleri dinlesek, kollarmz kavuturup
bir asr beklemeli idik. Bavekil, demir yollarn kendimiz yapacamzdan
bahsettii vakit, her taraftan:
-Devlet, demir yolu yapamaz, kitapta yeri yok... sesi geliyordu.
Demir yolunu imtiyazl yabanc irketler yapmal idi. Hlbuki Trk
bamszlnn bize salayaca ilk menfaat, imtiyazl yabanc irketlerin
smrnden, yani yar-smrgelik artlarndan kurtulmakt.
Memlekette sermaye yoktu. Sermaye simsarlar vard. Bu simsarlar,
Trkiye'ye ekonomik bamszlk tad tattrmak istemeyen politikac
sermayenin avukatlar idiler.
Bavekil:
-Ben o teori, bu teori bilmem. Bir eyi bilirim, o da her gn bir kar ray
demek... diyordu.
Yeni Trkiye'de devletilik, bir ekonomik meslek olarak domamtr: Bir
tarih zaruret olarak domutur. Yaplacak eyleri devletten baka
yapabilecek olan yoktu. Mesele bundan ibaret. Yani Trkiye, kendi
yapmak veya hibir ey yaplmamasna boyun emek arasnda semeli
idi.
Partinin bir iki yz bin lirasn bir yabanc bankaya yatrarak hissedar
olmak teklifinde bulunduumuz vakit:
-Trkler bankaclk edemezler. Paranz bize brakrsanz, faizini veririz,
diyorlard.
Bir vatan kurtarmak, fakat bir banka kuramamak. Bir fabrika
iletememek... Zaferin verdii stnlk duygusu ile bu iddialarn
dourduu aalk duygusu arpyordu. 1923'n evkli iradesi on
dokuzuncu asr iktisat rencilerinin pheci ve bozguncu telkinlerini
nihayet yendi. Bilmediimiz eyleri yapmaya koyulduk. Ankara ky m
idi? ehir olacakt. Demir yolu Erzurum'a kadar ulamal m idi?
Ulaacakt.
Aldanmak, avlanmak, yaptmz bozmak veya kullanmamak hepsi
hesapta idi.
Her ey yaplmal ve yapanlarn sahibi bu millet olmal idi. Trk'n paras
varsa Trk, Trk'n paras yoksa devlet yapacakt. Gemiten
korkuyorduk. Kapitlsyonlar kbusu henz dn akamki uykularmzda
idi.
Devletilik yeni Trkiye'de milliyetilik demekti.
Birka kondktrle ateilerden ve yaban yerlerde istasyon
memurlarndan baka iine Trk sokmayan Alman, ngiliz, Fransz demir
yollarn hem satn almak, hem tamamlamak, hem de yzde yz Trk
kadro ile iletmek... mtiyazl yabanc irketleri tasfiye etmek ve hepsini
yzde yz Trk kadro ile iletmek... Ve bu geri Asya memleketini ileri
Avrupa memleketi hline getirecek her eyi, her eyi temelinden
kurmak...
Meclis krssnde bir de '' beyaz'' parolas reva bulmutu:
Ekmeimizi kendi unumuzdan yourmak, ekerimizi kendi pancarmzdan
almak, bezimizi kendi pamuumuzdan dokumak... Ah bir buna muvaffak
olsaydk...
1923 kafas ve iradesi imknszla meydan okumutur. Doru eri, eksik
tamam, fakat ''Trkn yapamayaca'' sabit fikrini yenmitir.
1923 iradesinin ve kafasnn eline gemiten yalnz tarih antlar miras
kalmt. Tarih antlar dnda ne varsa, iktisat, teknik, ticaret, ziraat
teebbslerinden doma ne grnrse, hemen hi biri Trk deildi. imdi
tarih antlar dnda olan ve grnen eyler nesillerce artmtr ve hepsi
''mill''dir.
Trk tarihi 1923 iradesinin ve kafasnn mucizesini unutamaz.
Teferruat istenildii kadar tartlabilir. 1923 kafasnn ve iradesinin bir
byk eseri de, bugn btn bu ileri tenkit etmek, daha iyi tedbirler
arayp bulmak kabiliyetlerini kazanm olmamzdr. Merutiyet'te
Direkleraras'nda bir pabuu dkknnn almasn Trklerde iktisad
teebbsln mjdesi gibi sayan bizler, bugn, 1923 kafasnn ve
iradesinin kurmu olduu demir ve elik endstrisini sveliler kadar
verimletirmek imknlarn arayabilen bir seviyeye kmzdr.
***
Milletvekilliimin ilk ylnda, bir le st, Yakup Kadri ile beraber Meclise
gelmitik. D bahe kaps ile i kap merdiveni arasnda birka
milletvekili bize bir kanun teklifi imzalatmak istediler. Okuduk. Teklif aa
yukar u idi: ''Hidemat- vataniyesine mkfeten Gazi Mustafa Kemal
Paa Hazretlerine 1 milyon lira ibda edilmitir.''
mzalayanlardan bazlar belki de iyi niyetliydiler. Muzaffer komutanlarn
para ile mkfatlandrmak ngilizlerin de deti deil miydi? Sonra Mustafa
Kemal devrimler yapacak ve devrimler dzenini memlekette kkletirmek
ve korumak iin byk bir partiyi tekiltlandracakt. Bunun iin para
lzmd.
Beynimizden vurulmua dndk. Sanki zafer ve onun btn anlar ve
erefleri satla karlmt. Kuvay- Milliye devrinin ngiliz entelijans
adna -hareketin bandan ayrlmak artiyle- Mustafa Kemal'e byk bir
para ve talya'da bir villa vadedilmiti. Bu da yle bir eydi. Gazi Mustafa
Kemal'i devrim tarihinin ilk gnlerinde suikastlarn en alakas ile
ldrmek demekti.
Gazi'nin haberi olup olmadn dnmeden reislik odasnda kendisini
bulduk. Hamdullah Suphi heyecanl szleri ile hepimizin straplarn
anlatmaya alt. Gazi:
-Hi haberim yok... Kstahlk etmiler, teklifi bana buldurunuz, dedi.
Getirtti ve yrtt.
Derin bir gnl rahat duyduk.
Fakat ttihat ve Terakki devrindeki nfuz kazanlarna hasret eken veya
Kuvay- Milliyenin etecilik gnlerinde vurgun ve yama zevki tatm
olanlar, Gazi'nin yannda ve Mecliste idi. Biroklarnn devrim umurlarnda
bile olmadn biliyorduk. Milletvekillii de, boaz tokluu geime yeter
yetmez maal bir grevdi. leri yalnz idealist tarafndan grenler yeni
bir Bat Trkiyesinin ve bu Trkiye iinde yeni bir topluluun kurulu
savalarna katlmann evki yannda her eyi unutuyorlard. Bu heyecan
duymayanlarn hatrladklar tek ey nfuzlarn satmaktan ibaretti. Para
kazanmak iin tek sermayeleri de nfuzlar idi.
Gazi, varlksz her aile ocuu gibi, hayli skntl bir renci ve subay
hayat geirmiti. Ayl hibir zaman masrafna yetmezdi. Biraz rahat bir
hayatta byk komuta rtbelerinde kavuabilmitir. Bununla beraber
fikirlerini ve politikasn ne satm, ne de kiralamt. Acaba
etrafndakilerin kendi itibarn sarsacana phe olmayan nfuz
ticaretlerini nleyebilecek miydi?
Yeni devrin ilk skandallarndan biri, Ermeni karma hdisesidir. stanbul
gazeteleri, mallarn yeniden ele geirmek iin iki Ermeni zengininin
gizlice stanbul'a sokulduunu yazmlar ve bu kaakl yapan ''
Komitesi''nde Gazi'nin arkadalarndan birkan ortak gstermilerdi. Bu
iki Ermeninin stanbul'a gelmi olduu, fakat mesele ortaya knca tekrar
savuturulduklar doru idi. Kimlerin sulu olduu ise anlalamamt.
Bir gn ''Akam'' gazetesinde otururken, bana bir yeni gara kd
kua getirdiler. gara kdnn ad: Gazi Mustafa Kemal Paa! mtiyaz
sahibinin ad: Recep Zhd... Recep Zhd, Gazi'nin en yaknlarndan
idi. Kua aldm, ankaya'ya gtrdm. Rahmetli lider, nledi idi.
Bir aralk vaktiyle orduda politikaclk eden ve Gazi'nin hi sevmedii bir
eski subay Ankara sokaklarnda grnmt. Gazi:
- Ne ii var bu adamn Ankara'da? diye pheye dmt.
Komisyonculuk iin dolat sylenmesi zerine, bazlar:
- Davann btn zahmetlerini biz ekeceiz, parasn onlar m
kazanacaklar? diye sylenmilerdi.
Eer devlette bir i grlecekse ve bu iten bir komisyon alnacaksa,
Gazi'nin yaknlar ve tandklar dururken, bu kazan neden kendisinin de
rejimin de dman olanlara kaptrlmal idi?
lk aferizm fesad Ankara'da i takip etmee gelenleri haraca kesmekle
balamtr. Adam ya zayf bakanlara szlerini geiren nfuzlularla ortak
olacakt, yahut kazancndan olacakt. Trk olmayanlar bir Ankaral maske
edinmek zorunda idiler. Birka misal sratle u fikrin yaylmasna sebep
olmutur: Ankara'da ancak nfuzlu milletvekilleri vastas ile i
karlabilir.
Bir gn Hkimiyet-i Milliye gazetesinde oturuyordum. ankaya'daki evimi
kiralayan ek Sefiri beni grmee geldi. Biraz hobeten sonra dedi ki:
- Bizim skoda firmasn biliyorsunuz. Bu firmann Trkiye mmessili
Sabur Sami Bey'dir. Bize sylediklerine gre, kendisinin siyas nfuzu
olmad iin firmann ilerini yrtemeyecektir. Onun yerine siyas nfuz
sahibi bir kimsenin bulunmasn bana yazdlar. Aklma siz geldiniz.
Gazi'nin arkadasnz. Gazetesinin bandasnz. Ltfen bu mmessillii
kabul etmez misiniz?
Hepsinin aslsz olduunu ve Trkiye'de bu firmann ilerini daha iyi
grecek bir temsilci bulunamayacan dilim dnd kadar anlatmaa
almtm.
Bir gn Mill Savunmann bir eksiltmesine katlan iki rakip firmadan
ikisinin de temsilcisi ayn milletvekili olduu grlmt.
Bankasnn bir nevi politikaclar bankas olarak kurulmu olmas,
Cumhuriyet tarihi iin pek ackl bir aferizm salgnn balangc olmutur.
Bankasn kuranlar ve bilhassa onun umum mdr, drst kimselerdi.
Fakat bankay yrtebilmek, tutabilmek ve iletebilmek, uzun mddet
devlet otoritesini kullanmaa bal kalmtr. Kolay kazan elde etmee
alanlar, yerli yabanc, Ankara'da nfuz tccarlarn bulmakta ve onlar
vastas ile bankay kendi teebbsleri iine srklemekte idi. Birka defa
bankay pek ar ziyanlardan kurtarmak iin, onu kmaz ilere sokmu
olanlar kazandrarak kurtarmak lzm gelmitir.
Bu kurtarlanlardan biri, ki on parasz bir subay emeklisi olarak ilk
Meclise katlmt, bir demir yolu mukavelesinden tam 1 milyon yirmi
sekiz bin lira komisyon almt. Bu komisyonun ehemmiyetli bir ksm
Bankasndaki hesaplarn kapatmaa ancak yetebilmiti.
Devlet bu uzun mhletli szleme yznden milyonlarca lira ziyana
gireceini anlam ve onu sonradan feshedebilmek iin bin bir skntya
uramt.
Ortaya bir teebbs atarak Bankasnn sermayesini tehlikeye
koyabilmek, para kazanmann en kestirme yollarndan biri saylyordu.
Rejimden hava paras vurmak hrs nfuz satclarn o kadar brmt
ki, bir gn, Atatrk'n kzp yanna sokmad bir ahsla nfuzlu
dostlarndan biri arasnda yle bir pazarlk yaplmt: Dostu bir kolayn
bulup o ahs sofraya davet ettirecek ve sofrada bir kolayna getirip
Atatrk'n elipi ptrerek affettirecekti. Busenin creti on bin lira idi.
Meseleyi duyan bir arkadam tarizli mdahalesiyle bu krl ii son
dakikasnda akim kalmt.
yle bir sistem kurulmak isteniyordu: Devletin yapacan banka
yapmal idi. phesiz arada bankann yabanc i ve yerli nfuz
komisyoncular asl hisseyi paylaacaklard. Reassrans hikyesi bunun
tipik bir misalidir.
Galiba dnyann hibir yerinde reassrans ii imtiyaz altnda deildir. Bu
fikri stanbul sigorta kumpanyalarndan birinin Levanten mdr icat etti.
Atatrk'n kalp rahatszlndan phe edilerek perhize girdii
zamanlarda idi. Arkadalar iki cepheye blnmlerdi. Byle bir
inhisarcla mni olmak isteyenler, btn delillerini kullanmakta idiler.
Hkmette de banka nfuzculuuna kar mukavemet belirmiti. mtiyaz
davas btn bir mevsim geri kald. Fakat nihayet teebbse nayak
olanlar muvaffak oldular. Hi unutmam, Hkimiyet-i Milliye gazetesindeki
odamda oturuyordum. Bayazarlardan ve banka idare meclisi reisi Siirt
Milletvekili Mahmut, yanmdaki odada alrd. Arada kap yoktu.
Beraber konuurken stanbullu sigorta mdrnn geldiini haber
verdiler. Pek neeli mdr, Mahmut'un masas stne zarf brakt:
-Bu zat-i linizin. Bu ... Beyefendinin, bu da ... Beyefendinin, dedi.
Bu zarflar hisse senedi dolu idi. Bahsettiim sigorta mdr, elde ettii
baardan sonra, servet ve smann toplayarak Fransa'ya gitti. ''Cote
d'Azure''de yerleti.
Geen gn stanbullu bir tccardan duydum. Reassrans imtiyaz
yznden yalnz bu tccar imdiye kadar 50.000 lira fazla sigorta paras
demitir.
Bankasnn ilk sermayesi de Hindistan'dan Mustafa Kemal'e gnderilen
parann geri kalan idi. Bu para, millete ve devlete gnderilmiti. Mustafa
Kemal el srmemeli idi. Geri o sermaye hesab daima ayn tutulmu,
parti ileri iin kullanlm ve partiye braklmtr. Ama Mustafa Kemal
yanndakilere bir rnek olmal idi.
Bavekil ve arkadalar aferizme kar mcadele ediyorlard. Bavekil:
- Bir i ki, kimse yapmaz, devlet yapar, bunu anlyorum. Bir i ki, husus
bir teebbs yapar, bunu da anlyorum. Fakat devletin nfuzunu
kullanarak ahslar veya bankalar yapar, bunu anlamyorum. Ben
devletilik denen eyi anlarm, fakat dolapl anlamam, diyordu.
Bavekil Mill Savunmaya bir tezkere yazarak ve tezkerede Atatrk'n
pek yakn bir arkadann ismini zikrederek, bu zatn kart eksiltme ve
arttrmalarn bozulmasn emretmiti. Bir gn de Meclis koridorunda
yksek sesle:
- Hazineyi soydurmayacam, hazineyi soydurmayacam... diye
haykrdn grm, sinirlerini iyice oynattndan phe etmitik.
Hava paraclar hkmetin bu dayatna, iktisat politikasnn nazar
sakatl mahiyetini vermek iin ankaya'y telkin altnda brakmaa
urayorlard. Bir akam, biraz yukarda bir milyon lira komisyon
aldndan bahsettiim Milletvekili tenkitler yrtmee koyulmutu.
Atatrk ii alaya alarak:
- Franszca sylersen dinlerim, demiti.
Hatibin d seyahatlerinde kulaktan kapma birka kelimesinden baka
Franszcas yoktu. Biraz imi olduundan cesaretle ayaa kalt ve: "Mon
conomie autre conomie smet Paa..." diye tutturdu idi.
Bir gn, daha sonra Yavuz - havuz skandalnda hkm giyenlerden bir
milletvekili ile trende konuuyordum. O da 1923 fkarasndan idi:
- Seni bir ak otomobilde grdm. Kapalsn sattn m? diye sordum.
- Hayr... dedi, bir de ak aldm. Biliyor musun, iki otomobil almak daha
ekonomik...
Bu szle ne demek istediini hl anlamammdr.
Bir gn de, mtarekede kk bir alaca iin tandn denize atmakla
tehdit eden bir kk maalnn Florya'daki evi nnde otomobili, denizde
de kotras duruyordu. Arkadamla:
- Bunun torunu da olmu... diye elenmitik.
Millet Meclisi, Cumhurbakanl iin ankaya'daki yeni evi yaptrmakta
idi. Ben kestrdm. Yazlar Ankara'da arkada nbet tutardk. haleler
de kestrlkten yaplrd. Sra bende idi. Kkn en devaml
adamlarndan biri geldi:
- Shh tesisleri...'e ihale et. Bizim ortamzdr, dedi.
- Nasl yapabilirim bunu? haleye katlanlarn zarflar kapal... Hangisinde
ucuz teklif karsa ona vermee mecburuz.
- Sana yolunu retirler, dedi.
retecek olan da daire mdr imi. hale en ucuz teklife yaplmtr.
Fakat ayn zatn bu eve dair Atatrk'e telkinleri yznden kestrler hayli
strap ekmilerdi.
bahsinde bu kadar titiz grnen Bavekilin de yakn etraf nfuz
ticaretinden zengin olmulardr. Ayazpaa mezarln birinin mlk
hline sokup bizzat nn'ye bu mezarlktan arsa hissesi salamlard.
***
Size burada Cevdet tarihinin, nc Selim'in tahttan indirilmesini hikye
eden 8 inci cildinden birka fkra okumak istiyorum: ''...Ricalden ve
kibardan niceleri gcenip birer tarafa ekildiler. Bu srada baz eyyam
adamlar dahi ahs menfaatlerine bakarak mdahane yollarna
dkldler. stanbul'ca grlmedik tarz ve surette byk ve mzeyyen
konak ve yallar inas ile ziyade sefahet ve ihtiama dtler. Geceleri
mukataat mltezimleri ve memleketeynin kap kethdalar gibi rvet
vastas olan kimselerle yahut aa takmdan kselislerle hembezm olup
kh evlerinde, kh kayklarla mehtaba kp deniz zerinde bazende
(oynayc) ve hanende ve sazendelerle y ve iret meclisleri kurdular.
Nizam- Cedid iini mal toplamaa vesile edip pek ok israfa dtler.
Hatta brahim kethda bir gn birine bir at verip:
''Tavlada altm atm kald, bundan sonra babam mezardan kp da bir at
istese vermem, dedii Asm tarihinde zikredilmitir.
te Nizam- Cedidi tervi eden ricalin hli bu vehile olup, kendileri
servet toplamakla megul olup her birinin etraf dahi ayn yolda olmakla
Nizam- Cedid ii gya halktan birok paralar toplayp da zamann
nfuzlularna bol bol harcayarak sefahet etmek iin imi gibi bir surete
girdi. Halkn almad Nizamat- Cedidenin icrasnda ise fedakrane
hareket etmek ve ahs menfaatleri terk edip, saire hsn-i misal
gstermek lzm gelip yoksa bata bulunanlar ihtiam ve sefahete
daldklar hlde Ocakl dahi mekel edinmi olduklar ulfelerin ellerinden
gitmemesi iin Nizam- Cedid aleyhinde bulunmalar tabi idi.''
Kurulu devrinin nfuz ticareti halk efkr zerinde sratle ayn tepkiyi
yapt. Hkmette ve partide tehlikeyi grenler, ellerinden geldii kadar
mukavemet gstermekte idiler. Trkiye'yi kalkndrmak iin durmadan
vergileri arttryorduk. Biraz geim temin etmee balayan aylklar
yeniden kesiyorduk. Btn mill kalknma yk, milletin srtnda idi. Byle
zamanlarda politikay i ve kazantan, tpk dnyay dinden, orduyu
siyasetten ayrr gibi, o kadar kat ayrmak lzmd. Atatrk, realist bir
politikac olduu iin yannda bulundurmay faydal saydklarn feda
etmemekle beraber, hkmette ve partide fazilet mcadelesi verenlerin
gayretlerini ho gryordu. Fakat kazanlar bu mcadeleye kzyorlar,
kimini, mesel ''Kadro'' gazetesinde eker meselesini tenkit edenleri
Boleviklikle, hkmeti de serbest teebbse nefes aldrmamakla
suluyorlard.
Kazanln bir tepkisi de hkmeti, her ite bir nfuz ticareti grmek
vehmine srklemek olmutur.
Serbest Frka hareketinin uyannda aferistler takmnn byk rol
olmutur. Fethi Okyar namuskr bir efendi idi. O, liberal iktisat ve politika
anlay ile hem Atatrk, hem de smet Paa'dan ayrlyordu. Fakat
aferistler iin liberalizm demek, devletin yapacaklarn kendileri yapmak
demekti. Bunlar iktisat devletisi olduu iin deil, kendi kazanlarn
nlemee urat iin smet Paa ve arkadalarnn aleyhinde idiler.
Mukavemetilerin ok olmas ve hkmete aferistlerden mmkn olduu
kadar az adam sokulmas, kurulu devrinin byk bir taliidir. Hkmeti de
bulatrmak isteyen aferizm salgn, Yavuz-havuz davas ile tasfiye
edilmitir. Bu dava, aferistler iin pek ar bir darbe idi. Fakat onlar perde
arkasnda fesat yrtmekten men etmemitir.
Bu hatralara dedikodu ve ahsiyet bulatrmamak iin elimden geldii
kadar dikkat ediyorum. Btn isimler ortaya atlsa ve bunlara benzer
birok vakalar daha saylp dklse ne kar? Bir mahkeme savcsna
gereke edebiyat hazrlamyorum.
Dorusunu isterseniz, bugnk demokrasiyi uyarmak ve uyank tutmak
iin bu bahse dokundum. 1950'den sonra ayn aferizm salgn daha
byk bir hrs ile tepmitir. Otuz yldan beri kurulan milyarlk sermayeli
bankalar, iktisad teekkller, iletmelerde partizan bir kontrol inhisar
kurulmutur. 1923 ve sonrasnda on binler ve yz binlerle oynanmakta
idi. Bugn on milyonlarla oynanmaktadr.
Ne eski rejimde, ne de bugn gizli nfuz ticaretlerinin ve ahs
yolsuzluklarn tamamiyle nlenebilecei gibi bir hayale kaplmyorum.
Hibir demokrasi bunda muvaffak olamamtr. Asl mesele nfuz
ticaretinin bir sistem hline gelmesinde, deta imtiyazl politikaclarn
meru bir hakk gibi tannmasndadr.
Eski rejim on be yl mcadele etti. En sonunda nfuz ticareti nlenmiti.
Milletvekilleri en basit serbest meslek haklarn bile kullanmayacaklar
kadar kazan ve politika birbirinden ayrlmt. Milletvekilleri ve parti
politikaclar idare meclislerinden uzaklatrlmt. Bankas tam ticar
bir mahiyet almt.
1950'den sonra hepsinin tersi yzne dnmtr. Benim fikrimce eer
1923'ten sonraki mukavemetiler cephesi kurulmasayd, inklp rejimi on
yl bulmaz batard. Bugn belirdiini grdmz gidi daha da ktdr:
Byk nimetler paylamas, partizanlar bir iktidar inhisarclnn btn
iddetlerine doru srklemektedir.
Gemii, bugne bunun iin hatrlattm.

Bir Deneme

Liberalizm, 1924'te Fethi Okyar'n Bavekillii ile iktidara gelmiti. Bu
ikinci deneme be ay kadar srmtr.
Atatrk denemelerden korkmayan, ara sra ''Meclisi havalandrmay''
bilen bir lider idi. Pek yaknda smet Paa'ya dneceini bilerek Fethi
Okyar' Bavekil yapmtr.
Devrimin o tehlikeli kurulu gnlerinde Okyar'n siyas liberalizmi eyh
Sait isyanna kadar srd. Ahval fenalatka, kendisine hibir nleyici
tedbir aldrmak mmkn olmuyordu:
- Candarma var, polis var, kanun var, bunlar yeter... diyordu.
tehlike bydke, smet Paa devrinin herkesi rahatsz eder grnen
sklk zahmeti unutuluyor, btn gnllerde: ''Ya devrim? Ya rejim?''
kaygs uyanyordu.
Bir akam Atatrk'e davetli idik. Birka oyun masas kurulmutu. Hanml
efendili vakit geiriyorduk. Ben ve Yakup, Atatrk'n masasnda idik.
Fethi Bey ve smet Paa ayr ayr masalarda bri oynuyorlard.
Bir aralk yaver, Atatrk'e bir ifre getirdi. eyh Sait syanna ait son bir
rapor olduunu anladk. Bir cephe der gibi, ark dyordu. syana
katlan katlana idi. Atatrk raporu okudu, dudaklarn bir ac kst, sonra
yavere usulca:
- Al bunu Fethi'ye gtr...
Bize de:
- ocuklar dikkat ediniz, dedi.
Fethi Bey rahatsz edilmesinden sklm grnerek, bir an oyunu brakp
yavere:
- Ne var? diye sordu.
Yaver raporu verince de yle bir gz atp:
- Sonra bakarz, diyerek iade etti.
Atatrk yaveri ard, yine yava sesle:
- smet'e gtr... dedi.
smet Paa'nn hkmette hibir vazifesi yoktu. Oyunu brakt, rapora bir
bakt, sonra iskemlesini geriye ekerek bir cigara yakt, uzun uzun okudu,
birka nefes cigara daha ekti, tekrar okudu ve pek dnceli bir hlde
kd ar ar kvrd, yavere verdi, dncesi bir mddet daha devam
etti. Atatrk:
- te farklar! dedi.
Bu fkray Fethi Bey'i kltmek iin anlatmyorum. Fethi Bey eilmez
bklmez bir liberaldi. nklp ve medeniyet hamlelerinde Atatrk'
anlyordu. Bir Garp medeniyetisi idi. Fakat inklplk denen disiplin
sistemini anlamyordu. Sk ynetim ve fevkalde tedbir gibi eylerin
yeniden bu disipline yol aabileceini dnyor, bunu istemiyordu. Fethi
Bey, bir inklp devrinin adam deildi.
Fethi Bey dt, yerine smit Paa geldi ve ''Takrir-i Skn'' Kanunu kt.
***
Atatrk ikinci havalandrma ihtiyacn 1930'da hissetmitir. Sofras
ikyetlerle dolup tayordu. Yeni ina devrinin madd klfetleri
memlekete ar geliyor, ahs menfaatleri nleyen hkmeti sistem
nfuz kazanlarn isyan ettiriyordu.
Atatrk, Paris Bykelisi Fethi Bey'in bir tatil dnnde, btn bu
ikyetileri onun etrafnda toplamaya, smet Paa politikas ile gizli ve el
altndan deil, ak mcadele ettirmeye karar verdi. Benim bildiime gre
ilk tasarlama, bunun parti iinde bir hizip olmas idi. smet Paa buna
iddetle kar koymutu:
-Bir hkmet, sabahleyin Meclise geldii zaman, ekseriyet var mdr,
yoksa o gece bir dalgalanma ile kaybolmu mudur, gibi bir art iinde
alamaz. Bir hizip deil, bir muhalefet partisi olmaldr, diyordu.
Devrimci Atatrk, irtica henz olanca hnc ile dipdiri iken, bir muhalefet
partisinin kurulmasna neden izin verdi? Bu suale hi kimse doru cevap
veremez. nk hi kimse aka fikrini sylememitir.
Bazlar derler ki smet Paa'nn politikasn beenmezmi de onu
frenlemek iin byle yapm. O zaman hatrlayanlar bilir ve tarih de pek
kolay renecektir ki kurulu devri idaresi, ''ba baa'' bir idare idi.
Hkmet politikasn frenlemek iin Atatrk'n bir bakasna ihtiyac
yoktu. Zati byle bir ihtiya zaaf, onun byk gurur ve nefis gveni
hassalar ile uzlaamaz.
Bazlar derler ki, Fethi Okyar'n da katlmakta olduu sa temayll
politikay, ak mnakaalar iinde ifls ettirmek iin yle yapm. Bu
ihtimal de, Serbest Frka kuruculuuna ayrd arkadalar ile kendi
arasndaki mnasebetlerin hususiyetlerine uymaz.
Akla en yakn gelen tehis, bence, udur: Bu rejim nihayet
normalleecekti. Tek partili bir Meclis rejimi bir gn sona erecekti. Acaba
rejimi normalletirme eseri, Atatrk sa ve btn otoritesi ile ayakta iken,
kendisi tarafndan temin edilemez miydi? Byle bir denemede Atatrk'n
muhalefet partisini Fethi Okyar kadar inanmad ahsiyetlere emanet
etmesi phesiz tehlikeli olurdu. Fethi Okyar, Atatrk'n onu hibir zaman
feda etmeyecek bir arkada idi. Atatrk, Cumhuriyet Halk Partisinin
lideri olarak kalmal, fakat Serbest Frka da onun yksek hakemliini
tanmal idi. Asl mhimi, Serbest Frka devrim nizamna, Cumhuriyet
Halk Partisi kadar bal kalmal idi. Devrim nizam dndaki trl
meseleler, iktisat, maliye, ziraat ve ticaret ileri, iki parti arasndaki
mnakaalar besleyebilirdi.
Bulgaristan'dan stanbul'a dnerek Yalova'ya gitmitim. Atatrk Serbest
Frkadan bahsedince fikrimi saklamadm. Erken olduunu syledim ve
yeni partinin etrafn inklp dmanlarnn saracana phem
olmadn anlattm.
Yeni muhalefet gazeteleri alp vermekte idiler. Gazete hcumlarn idare
edenler arasnda ''yalnz'' ta ilk gnnden beri devrim rejimine kar
koyanlar gze arpyordu. Muhalefet bir srm vastas hline de geldii
iin, Cumhuriyet Halk Partisinin mdafaacs kalmamt. Serbest Frkaya
gememi olanlar da, halk efkrndaki kaynaya bakarak, ihtiyatl bir dil
kullanmakta idiler.
Atatrk Yalova'ya gelen milletvekilleri arasndan gz kestiklerine:
- Siz de yeni frkaya gemek istemez misiniz? diyor ve yeni parti Meclis
Grubunun say edinmesine alyordu. Benim bulunduum gece, air
Mehmet Emin Bey sofra davetlileri arasnda idi. Atatrk pek saygl bir
lisanla ona da ayn teklifte bulundu ve Emin Bey kabul etti. Atatrk'n
hemiresi dedi ki:
- Paam siz de bizim frkaya hep beyefendi gibi zevat veriyorsunuz.
(Beni gstererek) Bir de bu muharriri versenize...
Atatrk:
- Yooo... dedi, ne kadar gazete ve gazeteci varsa hepsi sizin tarafta! Onu
bize braknz.
Fakat benim baz tenkitlerimi de ho grmedi. Her vakit serbeste
konumaklma izin verirken, o akam bir iki defa ileri gitmekliimin
doru olmadn ima etti.
Ertesi sabah yaveri grdm, ''ki frkal sofraya almamm, gaf
yapaca benziyorum, onun iin bu akam Ankara'ya gideceim,'' dedim.
Grmek zere Kk Kkte smet Paa'ya uradm. O da pek asi ve
itirazc geinen baz arkadalarn yeni frkaya gemek iin tevik
ediyormu. O sabah rahmetli Vsf'a:
- Sen ne zaman bizden ayrlacaksn? diye sormu.
Vsf as ve itirazc, fakat samim devrimci idi. Hi anlamamazlktan
gelmi. Bana ikyet etti idi.
smet Paa ayrlrken bana:
- ler inkiaf edecek. Seyrini takip edecek, ''Hkimiyet-i Milliye'' tarafsz
kalmaldr. Yeni frka aleyhine hibir ey yazmayacaksn, dedi.
Austos scanda Ankara'ya geldim. Tatile gitmeyen ve hdiseyi
Ankara'da kalarak, takip etmeyi tercih eden birok milletvekilleri Mecliste
idi. Benim Yalova'dan geldiimi duyunca etrafma toplandlar. Hepsinin
merak ayn idi:
- Acaba Atatrk smet Paa'y m, Fethi Bey'i mi tutacak?
yle bir ey sezinir gibi oldum: Eer Atatrk'n smet Paa'dan
vazgetii kanaatine varsalar, biroklar yeni frkaya akp gidecekti.
ahslar benim umurumda deildi. nklp prensiplerini smsk tutanlarn
iktidarn istiyordum. Medeniyet meselesinden br taraf beni
alkalandrmazd.
Rahmetli Recep Peker o tarihte Nafa Vekili idi. Onu grp dertlemeye
gittim. Atatrk'n o kadar yakn iken o da:
- Yahu, Atatrk'n gerek niyetini anlayabildin mi? diye sordu.
Akam st gazeteye gittim. ''Politika'' stununu aarak, Serbest Frka
gazetecileri ve szcleri ile mnakaaya giritim. Atatrk'n kendi
frkasnda byle bir polemiin balad grlmekle devrim cephesinin
kuvvetleneceini, birtakm tereddtlerin kalkacan umuyordum. Fakat
acaba Atatrk ve Bavekil ne diyeceklerdi?
drt gn Yalova'dan hibir ses gelmedi. Gittike genileyen bir
tecavz cephesine kar, parti gazetesinin mcadelesini tabi bulmu
olmal idiler. Bir hayli fkralarn sonra da ''Eski Saat'' kitabma alm
olduum ''Politika'' stunu yazlar birok dostlarn holarna gitti.
Serbest Frka kurucular pek nazl idiler. Halk arasnda alabildiklerine
insafsz davranrken, ikide bir Atatrk'e gelir, art koarlard. Bu defa da
benim Hkimiyet-i Milliye'de mcadeleyi kesmekliimi istemiler.
Atatrk'e kendi cephesi adamlarndan birinin kuvvetinden ikyet etmek
byk bir hata idi. Bundan baka muhalefet, pek az zamanda, her trl
irtica seferber etmiti. lk gnlerde sadece bir tenkit ve murakebe grevi
yapmak iin yeni frkay kurmu olanlar, memleketin her kesinden bu
umum alkay grnce hemen bir seimde Meclisi ele geirmeyi
gzlerine kestirdiler. Gerekte henz inklp yaras taze idi. Eski
messeseleri diriltebilecek olanlar liderleri ve mritleri ile ayakta idiler.
artlar 1950'de olduundan ok daha tehlikeli olduuna phe yoktu.
Serbest Frka kurucularnn umut ve hevesleri ile birlikte, hareket
smrclerinin cretleri de artt. Daha bstleri olmad iin smet
Paa'nn resimlerini yrtmak gndelik hdiseler srasna geti. Bunda
muvaffak olunca hedeflerini deitirdiler ve Atatrk'e ak tecavzlere
giritiler.
Hepsi bahane, hedef, devrimin kendisi idi. Fethi Bey ve arkadalar,
liderlik nfuzu ile gelecek duruma hkim olabileceklerini zannediyorlard.
Aldanyorlard.
Din, pek tabi olarak, hareket smrclerinin balca silh hline
gelmiti. Atatrk, vaktiyle hocalk ettii iin kendisine pek gvendii ve
Fethi Bey'e arkada olarak verdii; milletvekili, bu silh eski talebesine
ve yeni velinimetine kar kullanmakta en ileri gidenler arasnda idi.
Ufku epevre kaplayan karabulut, sararm ekinli kuru topraa en iyi
rahmetlerin mjdesini verdi. Ve ondan su yerine ta yad.
Atatrk halk ounluunun devrim aleyhine elde edilebileceini bilmiyor
deildi. Onun 1930 muhalefetinden bekledii vazife, devrim nizamna
bal kalarak ve devrim dmanlarnn ibirliini reddederek, hr bir
murakebe hayat tesis etmekti. Bu bir feragat ii idi.
Bir gn smat Paa'y ankaya Kkne ard:
- Ne var, ne yok? diye sordu.
Bavekil her eyin tabi seyrini takip etmekte olduunu syledi:
''Muhalefetle mcadelemizi yapyoruz,'' dedi.
Atatrk:
- Hayr. Muhalefet bana ve inklba kar bir hareket hlini almtr. Bunu
brakamam, dedi.
Muhalefetin son art, Atatrk'n frkalar stnde kalmas idi. Bir defa
partisi ykldktan sonra, ondan kurtulmak g olmayacak yahut byk bir
i sava tehlikesi ba gsterecekti. Atatrk:
- Ben btaraf deil, bir tarafm, diyordu.
Yani inklp idi. Onun tarafszl, ikinci frka da birincisi kadar inklp
nizamna ballk karakterini korduu pek ksa bir zaman srmt.
En ok gen harislere ayordum. kbal pahasna, bilhassa kendilerinin
olmak lzm gelen inklp davasn, irticaa peke ekmekte tereddt
etmiyorlard.
Bugnk demokraside ne kadar alaklk yaplmsa, hepsi 1930'da da
yaplmt. u fark ile ki, 1930'da inklp kolayca yklabilirdi. 1950'de
btn eski messeseler yirmi yl daha kmler ve yeni messeseler
yirmi yl daha yalanmlar ve kklenmilerdi.
Nihayet Serbest Frka feshedilerek byk tehlike durdu.
Keke bu tehlike hi uyanmayarak, byk hareket, drst tenkit ve
murakebe hareketi devam edebilseydi...
nk basn hrriyeti ve siyas serbestlik ortadan kalknca, baka
istismarclar ie koyulacaklard. Rejimin hayat Atatrk'n mr ile sk
skya balanm olduu iin, ikide bir suikast masallar karlarak
Atatrk'n etrafndaki ember gittike daralacak byk halk adam
halktan gittike uzaklatrlacakt.
Hastal da balamak zere idi.
Rahmetli Fethi Bey'in, eskiden beri o kadar ok sevdii Atatrk'e en
byk yardm frsatn karm olmasna hepimiz ne kadar esef etsek
yeri vardr. Birka sene sonra smet Paa:
- Ne zaman olsa, rejimi tabiletirmek iin bir sarsnt geirecek deil
miyiz? Serbest Frka devam etseydi, oktan bu sarsnt buhrann
atlatm olurduk, diyordu.

Dil ve Tarih

Devrimler iinde size dil ve tarih hareketine dair ksaca baz bildiklerimi
anlatmak isterim.
Mustafa Kemal de, kendinden nceki ve sonraki kuaklar gibi, Trkln
gemi medeniyetlerde yeri olmadn ileri srmekte Frenk edebiyat ile
birleen tarih kitaplarn okuyarak ve Trkenin bir ilim ve edebiyat dili
olamayacana inandrlarak yetimitir. Osmanl tarihi, Osmanl
hanedanndan nceki Trkle barbar gz ile bakar. Trkle, ancak,
Arap-slm dnyas iinde ahsiyetini kaybettii kadar deer verir.
Osmanl edebiyat, Trkenin Arap ve Fars dillerinin kelime ve kaide
egemenlii altnda yaayabilecei davasn tutar. Trkler medeniyet
bakmndan tarihsiz, ilim ve edebiyat bakmndan dilsizdirler.
On dokuzuncu ve yirminci asr Trkleri, Osmanl inkrclna kar
isyan etmilerdi. Eski Trkln ilme ve medeniyete hizmetleri zerine
yine baz Bat bilginlerinin klavuzluu ile, yazlar yazmlar ve Trkenin
bamsz bir dil olaca davasn ortaya atmlard. lk zamanlar Osmanl
fikir adamlar leminde byk bir akis brakmayan bu iddialar, 1908
Merutiyetinden sonra, Trklerle beraber tam bir hareket karakteri
almt. Atatrk'n hareketi takip etmeye vakti olduunu sanmyorum. Hi
ard aras kesilmeyen politika krizleri ve harpler yznden, bu vakit
bulamamay kendisine balamak da lzm gelir.
Alfabe ii, Atatrk iin, balangta sadece bir yaz ii idi. Fakat yeni
yaznn bizim kuak edebiyatlarnda daha ilk dnya harbi ncesinden
beri gelien Trkecilik akmn uyandrmamasna imkn yoktu.
Osmanlca, yeni yaz iinde yaayamazd. Osmanlcann temeli, ilim
dilinde Arap itikaklardr. Edebiyatta bilhassa Farsa ekillerdir. Yeni
yazda Arap kelimesi btn ahsiyetini kaybetmekte ve kolayl Trke
ve Trkelemi kelimelerde duyulmakta idi.
Yeni yaz 1928 Kasmnda kabul edildikten sonra Alfabe Komisyonu Dil
Komisyonuna evrilmitir. Ben de komisyonda idim. Bu komisyon
kurulduktan sonra, rahmetli Cell Sahir, Ahmet Rasim ve brahim Necmi
bir iml lgati hazrladlar.
Dil meselesi ilk nce Bavekil smet Paa'nn bir parolas ile domutur.
smet Paa:
- Larousse'un bir Trkesini yapnz, diyordu.
Bavekilin iddias sade idi: ki ciltlik Larousse lgatinin kelimeleri
Trkede karlanmaldr.
Eski Franszca - Trke lgatlerdeki karlklardan hayls kelime deil,
tariflerdir. O kadar zengin sandmz Osmanlca, Bat ilim ve kltr dilleri
arasnda deildi. Bat dilleri ile tam bir karlatrlma tecrbesi
geirmemiti.
Larousse tercmesine balannca, Osmanlcann fakirlii hemen
meydana kt. Birok kelimeye ihtiya vard: Bunlar ya eski metinlerde
bulunacak, yahut yeniden yaplacakt. Kelime araylarnda ve
yaplarnda Arapaya bal kalmak kimsenin hatrna gelmedii iin
''yeni''yi Trkede aryorduk. Komisyon yelerinin bir ksm Trke
kelimeleri toplamak vazifesini zerlerine aldlar.
Larousse tercmesi pek yava yrmekte idi. Komisyon drt yl iinde
bir alfabe kitab ile, yeni imly retmek iin bir kk gramer, bir de iml
lgatinden baka eser vermemitir.
Atatrk Trklerin bu mnasebetle z dil zenginlikleri hakkndaki
iddialarna, bulunan yeni kelimelere ilgileniyordu. Wells'in tarihi de onu
Trklerin tarih anlayna sndrmt.
Trklerin bize rettiklerinden baka trl bir tarihi olduu ve Trkenin
bamsz bir ilim ve edebiyat dili olabilecei kans, Trklk gururu ile
gs durmadan kabarp inen Atatrk'e byk bir evk verdi. Biraz
zorlama da olsa, Trkler onulmaz aalk duygusundan, yani bir
medeniyet tarihleri ve bir ilim ve edebiyat dilleri olmad tevekklnden
kurtulmal, hatta bu aalk duygusunu, medeniyete ve ilme hizmet eden
balca milletlerden olmak stnl duygusu ile deitirmeli idiler. Byle
bir duygu deitirmede Arapa kadar zengin ve salam temelli bir dilleri
olduuna inanmalar da art idi.
Atatrk, eski yazlarnda ve byk ''Nutuk''unda grlecei zere,
Osmanlc ina terbiyesi grmtr. Yaz dili, Edebiyat- Cedide'den daha
geri, Namk Kemal mektebine yakndr. 1912'den beri Trkecilie doru
deimekte olanlarn zevki ile, Atatrk'n 1930'daki dil zevki arasnda
byk bir fark olmas tabi idi.
Biz Trkler eski sadeletirmecilerden bir hayli ileride idik.
Sadeletirmeciler Osmanlcay reddetmemilerdir. ''Clib-i nazar- dikkat''
yerine ''nazar- dikkati celbeden'' sz bir sadeleme rnei idi.
Sadeleme, eski koyu inay mmkn olduu kadar aydnlatmaktan
ibaretti. Muallim Naci Osmanlca yazmakla beraber, bazan, bir
sadeletirme devri eserlerinin muvaffak olmular arasndadr.
Sadeleme hareketi pek eskidir. kinci Murad mehur ''Kbusname''yi pek
sevmi. Fakat okuduu tercmelerden hibirinin ak olmadndan
Mercmek Ahmed'e ikyet etmi:
- Bir kimse olsa ki kitab ak tercme etse. Tki mefhumundan gnller
hazzalsa, demi.
Mercmek Ahmed eseri yeniden Trkeye evirmi. Bu 400 sayfalk
tercme, Trkenin balca antlarndan biridir. Bugn bir Trk ocuu,
stnden asrlar geen bu kitab, daha dnk Fecr-i ti nesrinden bir kat
daha kolaylkla okur. Sizinle kitabn sonundaki paralardan birka satr
okuyalm. Halife, bir gn, Cafer adnda bir limle birlikte at Irmanda
gezmee kar; ''Vakti ho ve gnl aktr.'' imdi u Trkeye baknz:
''...Halifenin diline yrd ki Allah-vhidn-ve-ene-vhid, yani niteki
Tanr birdir, ben dahi hilfette birim. Cafer eyitti, yanldn ey mminler
beyi. Sen ikisin: Can ve ten. kidensin: Ata, ana. kidesin: Gece, gndz.
kiye varacaksn: Umak, tamu.'' (1)
Bir de 1908 mekteplerinde okunan bir tarih kitabndan aldm u paraya
baknz: Ol eb-i hayr - ki bir sabah- felhn miftah- zafer-kas idi.
ehriyar- Gazi Hazretleri cebn taarru-u iftikar zemin-i teeffu-u
istinsardan kaldrmayp...'' Bu nesir rahmetli Ata Bey'in ''ktitaf'' kitabna
da seilmitir.
imdi Yunus'un zerinden gene asrlar geen iki iir parasn okuyalm:

Dervi bar ba gerek
Gz dolu ya gerek
Koyundan yava gerek
Sen dervi olamazsn.

Dvene elsiz gerek
Svene dilsiz gerek
Dervi gnlsz gerek
Sen dervi olamazsn.

Bunun da karsna Fikret'ten, Cenab'dan, Haim'den kt'alar koyup
mukayese ediniz. Kendi kendime: ''Ah Trk nesri Mercmek Ahmed'den,
Trk iiri Yunus'tan yrseydi...'' diye ne derin gnl acs ile dalp
gitmiimdir.
Baz milletlerin tarihinde, uzun mddet, konuma dilinden tamamiyle ayr
bir yaz dili ilim ve edebiyata hkim olmutur. Trkede byle deildir: ki
yaz dili iirde ve nesirde yan yana yaamtr. Bunlardan birinde esas,
konuma dilidir: Yabanc kelime ve ekiller bu dile klie olarak girer. Byle
bir katklktan hibir dil de kendini kurtaramamtr. Cennet ve
cehennem kelimelerinin Trkesi olamazd. nk Trklerde ikisinin de
mefhumu yoktu. Bu kelimeleri ilk nce iki Asya dilinden, Mslman
olunca da Arapadan almlard.
kinci yaz dilinde esas, ilimde bilhassa Arapa, edebiyatta Farsadr. Bu
yaz, medresenindir. Ve onunla inakri bir mektup yazmak iin bile on
sekiz yl dirsek rtmek lzm gelir.
Bir papaz ldrmekle bir kale stne yrmek arasnda, yazmak
bakmndan ne fark olabilir? Baknz Peev birincisini nasl yazar:
''...Tepeden kardlar. Ve andan ba aa Tuna tarafna attlar ve yine
lsn (lsn) grmee geldiler. Henz can vard. Bir harbe ile
sandlar. Bandan tutup ol kadar aldlar ki ba pre pre oldu. Kan ol
taa yapt. Nice yllar Tuna suyunda kald. Ol kan ykanmad. Yedi yl
sonra papaslar gelp bu ibreti grdler ve kan tatan kazdlar.''
Tam on bir sayfa sonra Peev'nin bir baka hikyeyi anlatn okuyalm:
''Bir pte-i refa zerinde bir kale-i adm-l bedel ve asr-l amel'dir ki...
husus iinde bir deyr-i acb-ssiyer ki, der- dvar rhm- rengin ile...''
Bu yazdaki yabanc kelimelerin tepe gibi, yksek gibi, g gibi, kilise ve
manastr gibi, kap gibi, mermer gibi Trkelerini o zaman da imdi de
hep kullanrz.
Geni halk ynlarna yaylmak istiyen edebiyat, konuma dilini
benimsemitir. Tekke dili halk dili idi. Bu dil derindir ve birok tasavvuf
deyimleri ile zengindir de! Fakat klsik edebiyatn da ve bizim neslin
okuduu resm edebiyat kitaplarnn da dnda braklmtr.
kinci Sultan Mahmut bir Tuna gezintisinden dnd vakit yannda
bulunanlardan biri bir seyahatname yazar. Sultan Mahmut: ''Bunu
herkesin anlamas iin yazdnzsa iinde 'Gerdne' gibi halka bilinmeyen
kelimelerin ne lzumu var?'' diye tenkit eder.
Birok dillerde devrimci hareketler, azlar tarafndan anlalan oklar
tarafndan anlalma sadeliine eritirmek ihtiyacndan domutur.
Halkln ilk davas, dili halk anlayna yaklatrmak, yani konuma
dilini esas tutmaktr. Halk Ali Suavi, bu davay en iyi kavrayanlardan biri
idi.
Edebiyat- Cedide, sanat tarihimize edebiyat anlaynda bir ilerleme
getirdii kadar, dil bakmndan bir gerileme olmutu. Sadeletirme akm
bu yzden 1908 Merutiyeti Tklne kadar bir yana atlmtr.
Sadeletirmeciler ''Avam'' saylmtr. Merutiyetten sonraki Fecr-i ati
mektebi de Edebiyat- Cedide'nin bir devam idi. lim dili ta balangtan
beri harekete zaten yabanc kalmt. Her yerde olduu gibi, bizde de
sadeleme veya Trkeleme, ne derseniz deyiniz, dil davasn
halletmekte edebiyat, klavuzluk etmeli idi.
Selnik'te kan ''Gen Kalemler'' dergisi dil meselesine yeni bir canllk
verdi. Bu mecmua Trkelemenin balca bir iki esasn da ortaya
atmt: ''Bir dil, yabanc bir dilden kelime alabilir. Kaide alamaz. Konuma
dilinde Trkesi olan kelimenin, Arapa veya Farsasn
kullanmamalyz!''
''Gen Kalemler'' yabanc kaidelerle kurulup da kullanma diline yerleen
bir takm ekillerin ''klie'' olarak kalabilecei fikrini de tutuyordu. ''lim''
Trkenin mal olacakt. ''lim'' sz de klie olarak dilde kalabilirdi. Fakat
''ulema'' dememeli, ''limler'' demeli idik. Arap ve Fars terkiplerini ve
tasriflerini artk brakacaktk. ''Nazar- dikkat'' gibi kullanma diline girmi
olanlar klie sayacaktk.
''Gen Kalemler''in sanat ve edebiyat taraf cazibeli deildi. Hele
Trkenin Osmanlcaya stn olduunu anlatmak iin Tevfik Fikret'in
aruzla yazlm bir iirini, hece vezni ile sadeletirmek gibi zevke aykr ve
ancak davann aksini isbat edici rnekler, btn hareketi gln klyordu.
''Trk Yurdu'' ve daha sonra ''Yeni Mecmua'', Trkecilii yeni edebiyat
nesillerinin davas hline getirdi. Sleyman Nazif gibi koyu inaclar,
Trklere kar cephe aldlar. Trkler, diyoruz, imdi bu kelimeyi ne
kadar kolay kullanyoruz. O zaman ilk kyamet ''ci'' edatnn ''Trk''
kelimesine eklenmesi ile kopmutu:
- Trk ne demek? Dilimizde zerzevat vardr. Yoksa Trkler, Trk
satanlar m demektir? diyorlard. Mizah gazetelerinde herkesi Trkeye
gldrmek iin ortaya atlan misallerden biri ne idi, bilir misiniz?'Tayyare''
yerine ''uak'' kelimesi!
Trkeden yeni bir kelime yapmaa, hele ilim terimleri yapmaa
kalkmak cinayet saylyordu. Trke fiillerden ancak argo ve mstehcen
lgatleri reyebiliyordu.
Ziya Gkalp gibi Trkler dahi ilim dilinin Arapa kalaca fikrinde idiler.
Ziya Gkalp'in byk yenilii, mesel, ''ralite'' karl olarak o gne
kadar hi duyulmam ''e'niyet'' kelimesini yapmak ve bunu ''e'niyetci''
ve ''e'niyetcilik'' diye tarif etmekti. ''Gerek'' kelimesini ilme mal etmee
cesaret edemiyordu. Belki buna inanmyordu da! ''Mefkre'' Ziya
Gkalp'in bir uydurmasdr. Bu uydurma kelime ''mefkreci ve
mefkrecilik'' diye tasrif edilmekle Trkeleiyordu.
Abdullah Cevdet ilim terimlerinde Ltincenin kaynak olarak alnmas
fikrinde idi. Fakat o da tasrifte Arapdr. ''Psikoloji"nin karl Ziya
Gkalp'te ''ruhiyat'', Abdullah Cevdet'te ''Psikoloya''dr. Ziya Gkalp
''ruhiyat'', Abdullah Cevdet ''psikoloy'' der.
Bu bir dalgalanma ve bulanmadr. Trke yeni bir kadere doru,
rndan kmtr. Ve harekette, bu trl balanglarn btn buhranlar
grlmektedir. En koyu inaya doru eken saclara kar, zletirme
topisine kaplm solcular vardr. Baka dil inklplarnda ne olmusa,
bizde de olacakt. Bunun aresi yoktu. Bir hakikat varsa, o da
Osmanlcann artk can ekimekte olduu idi.
Dil, herkesin kulland bir eydir. Dilde yenilik herkesi rahatsz ve tedirgin
eder. Zevkler isyan eder. Alkanlklar dayatr. Kanaatlar bir trl
uzlaamaz. Bu hl, ileri yznden grenlere ''anari'' korkusu verir. Dilde
balayan esasl deime hareketlerinin nesillerce srmesi tabi olduu
fikrini kimse benimsemek istemez. Yazanlar ''kalmamak'' kaygs
iindedirler. Okuyanlar bugn anladklarn yarn anlamamaktan
fkelidirler. Fakat bu alnyazsdr, yrr. Ve hibir kuvvet, ileriye doru bir
dil gelimesini geriye eviremez.
Gerekte dil devrimi; sadeletirme ihtiyac duyulduu zaman balamtr
ve Trke ek ve kklerle ilk yeni abstrait kelime yapld zaman da
bitmitir. Ondan sonras ileriye, dura gerileye bir ''olu'' devridir. Bu devrin
biz de iindeyiz. ocuklarmz da mrlerini onun iinde bitireceklerdir.
''akl- selim'' yerine ''saduyu'' denmi midir, denmemi midir? lim ve
edebiyat bu denii benimsemi midir, benimsememi midir? Mesele,
prensip bakmndan halledilmitir.
***
Osmanlcadan hi ayrlmamak, mesel rahmetli Halil Nihat gibi ray
Devlet yerine ''Devlet ras'' denmeyi bile dili irkinletirmek sayanlar bir
yana braklrsa, hareketin iinde cereyan belirdi: Basit
sadeletirmeciler. Yani dilde sadelemeyi kabul etmekle beraber
Trkelemee doru her trl zorlamay reddedenler.
Trkeletirmeciler. Ben bunlar arasnda idim. Konuma ve kullanma
diline yerleen yabanc kelimelere dokunmamal idik. Trkeden yeni
kelimeler retirken, kendi eklerimizi, kklerimizi ve ivemizi esas tutmal
idik. l bir kk, yeniden dirilemez, bir kelimenin l manas da yle!
Fakat bir kelimenin l manas ile terim yaplabileceini kabul ediyorduk.
Mesel ''komak'' kelimesinin Trkede eski manas ''takip etmek''tir.
Bundan faydalanarak ''takibat'' yerine pek gzel ''kouturma'' karln
yaratabilirdik. Terimlerden ayn zamanda konuma ve kullanma diline
gemi olanlara dokunmamal idik. ''Vicdan'' gibi kelimeler bunlar
arasnda idi. Solumuzda iki ifrat vard: Bir ksm, yeni kelimeler yapmak
iin btn Trk lehelerinin eklerinden ve kklerinden faydalanmak ve
''sel, sal'' gibi, mesel nisbet eki saydklar, eski ekleri diriltmek istiyenler.
Bunlar iin ''geni''deki ''gen'' eski bir ektir. ''Sel, sal'' gibi ''l'' eski bir nisbet
eki olduuna gre umum yerine ''genel'' diyebilirdik. Biz: "A, efendim,
gramerde Trk nisbet ekillerini anlatsak, ve mstesnalar arasnda
'mum' gibi birka kelimeyi sralasak ne kaybederiz,'' diye mnakaa eder
dururduk. Onlara gre ''genel yazgan'' Trke idi. Bize gre umum ktip!
Trk kynde mal, can, rz, ift ve bizzat ky kelimeleri yabanc iken,
bucak kelerine kadar yerleen ''ktip'' kelimesi ile oynayarak hem
vakitten olmak, hem itibardan dmee bir sebep var myd?
kinci ifrat, ''mangal'' kelimesi bile Arapa olduu iin ona da bir Trke
aramaa kalkan zletirmeciler idi.
Bir Rusya seyahatinden dndmde, 1932'de Dolmabahe'de Birinci Dil
Kurultay toplanmak zere idi. lk gittiim sofra, bu Kurultayda grev
alanlarla dolu idi. Atatrk, beni yanna oturttu:
- Hseyin Cahit Bey'in tezini biliyor musun? dedi.
- Hayr efendim...
- yle ise nce onu okuyunuz, diye emir verdi.
Birinci Dil Kurultay iin Edebiyat- Cedide azasnn sa kalanlarndan da
tez istemiler. Halit Ziya ve bakalar fikirlerini sylemekten ekinmiler.
Hseyin Cahit, ki bir sadeletirmeci idi, dndklerini yazp yollam.
Fakat ''Eer Atatrk bu Kurultayda belli bir maksat elde etmek istiyor da
benim yazdklarm glk karma mahiyetinde ise yrtnz, atnz,''
ricasnda bulunmu. Yrtp atmamlar da Atatrk'n yannda okumular.
Hseyin Cahit pek ileri geri dnmeden yazar. Eski Servet-i fnun sahibi
rahmetli Ahmet hsan, ki dilden bir ey anlad olmadktan baka, Trk
edebiyat tarihinde mecmuasna unutulmaz bir yer verenler arasnda
Hseyin Cahit vardr, okunan yaznn bir cmlesinden:
-yledir o... Baknz, askerler bu ie karamazlar diyor, gammazl ile
Atatrk' sinirlendirmi. Sofrada bulunanlardan birka Hseyin Cahit'e
cevap vermek zere vazife almlar. Ve Hseyin Cahit Kurultaya gelse de
gelmese de yazsnn ve cevaplarnn Atatrk'e tekrarlanaca akama
rastlamm.
Hseyin Cahit'in tezini okudular. Atatrk dnd, bana sordu:
- Ne dersin? dedi.
- Acaba bu tezi Kurultayda hi okutmamaklnz mmkn deil midir,
paam?
- Niin?
- Fikirlerinden bir ksm doru. Fakat hepsi bir arada Kurultaya gelecek
olanlar tarafndan iyi karlanacaktr. Hseyin Cahit'e neden bir zafer
hazrlamal?
- Ya? yle ise arkadalarmzn verecekleri cevaplar dinle de Hseyin
Cahit Bey'in yerine sen mdafaada bulun, dedi.
Olduka sinirli bir sesle sylemiti.
Sakn bu trl tartmalarda bulunma cesarete vermeyiniz. Atatrk, bir
defa kendinden olduuna inandklarna kar daima ve istisnasz bir
msamaha gstermitir. Atatrk'n sofrasnda fikirlerini sylemek bir
cesaret deildi. Sylememek, aksini sylemek lzumsuz bir ''mdahane'',
yahut kar bekliyen bir dalkavukluktu.
Cevaplar tekrarladlar. Hibirini kuvvetli bulmadm. Atatrk'e, Hseyin
Cahit'in bu cevaplar kolayca karlyabileceini de sylemekten
ekinmedim.
Sofra dalrken Atatrk beni alkoydu ve herkes gittikten sonra:
''ocuum, senin de Hseyin Cahit gibi dndklerin olabilir. Fakat ona
cevap verecek olanlarn cesaretlerini krma!'' dedi.
Kurultayn ilk gn Hseyin Cahit'in zaferi ile alkaland. Onun
syledikleri ne kadar iyi karlanmsa, cevap verenler o kadar kaytsz
grmlerdi. Locasndan manzaray grp kavrayan Atatrk, hasta
yatandan Samih Rifat' kaldrarak krsye getirtmek zorunda kald.
Samih Rifat iyi ve bol konuur, bilmeyenlerin anlaylarn tereddde
drecek diller srmek marifetini gsterirdi. Hseyin Cahit yenilmemiti
ama, ona cevap verenler yere serilmi olmaktan kurtulur gibi olmulard.
Toplantnn sonunda cevaplardan bir ksm Atatrk'n etrafn almlar:
- te Hseyin Cahit bugn ld! diyorlard.
Atatrk glmseyerek dinliyordu. Hseyin Cahit ise akam karanlnda
saray bahesinden d kapya doru giderken, elini skmak isteyenler
birbirleri ile deta itiiyorlard.
kisini de grdm ve Ayaspaa'daki apartmanma geldim. Daha nefes
almadan bir saray otomobili geldi, ofr:
- Atatrk sizi emretmiler, dedi.
Sofra ayn sofra idi. Ben bir ucuna oturdum. Atatrk dn akamki
cevaplarn sylediklerini dinledikten sonra, bana dnerek:
- ocuk senin hakkn varm! dedi.
***
Birinci Dil Kurultaynda ''Trk Dili Tetkik Encmeni'' kurulmutu. Samih
Rifat reis idi. Ruen Eref ve Cell Sahir'den baka yeleri zorlamac ve
zletirmeci takmdan idiler.
Atatrk denemeye karar vermiti.
Szme dikkat ediniz. Atatrk, bir byk Trk'tr. O kadar byk bir
stratejdir. Halk azndan tarama kelimelerin, sadece grnrde ve say
bakmndan zenginlii ile z ve ileri bir Trke davas zerine o kadar
merakn uyandrmlard ki, bu bir deneme deerdi. Atatrk ise
denemeden rkmeyen, onun btn risklerini kabul eden bir lider idi. z
bir dil denemesinde son neticeleri alncaya kadar, bu teze inanm ve
balanm tesiri verecek, en acayip kelimeleri bizzat kendisi Meclis
krssnde kullanmaktan ekinmeyecekti.
Arapa olduu iin ''ey''siz yazp konuacaktk. pin teki ucunu da elden
brakmamak iin, beni her toplantda bulundurup tenkitlerimi dinlemee
tahamml gstermekte idi:
- Yapmaynz paam, diyordum, bir mucize olsa da Anadolu'da ne kadar
lm Trk varsa hepsinin ayn anda dirilmesi mmkn olsa, hepsinin
beraber ilk azlarndan kacak kelime ''ey''dir. ''ey'' o kadar Trkedir.
Hi unutmam. Atatrk, dil meselesine sarldndan beri kendi dairesinin
ileri ile uramamasna pek sevinen vekil ile ayn arabaya binmitim.
Bana dnerek:
- Falihciim, sen de ''ey'' gibi koyu Arapalarn Trke olduunu iddia
edecek kadar ileri varma! demesin mi?
Bu vekilin dili de zevki de eskinin eskisi idi.
Komisyon yeleri bir ikyette bulunmular. Yeni kelimeleri slp
sahipleri sevdirir ve benimsetir. Falih Rfk gibi yazarlar, bu kelimeleri
kullanmazlarsa iimiz nasl yrr, demiler. Atatrk, kendini seven
bayazarlar z Trke yazmaa davet etti. Zavall Yunus Nadi, galiba
bildii gibi yazp: ''Btn yabanc kelimelerin asllarn Tarama
Dergisinden bularak koyarsnz, bulamadklarnz da atarsnz'' demi
olacakt. nk imzaladklarn kendisinin de sonradan anlam olacan
tahmin etmiyorum.
Ben kolay yazan bir yazarm. Bir bayazya yarm saat veya krk
dakikadan fazla vakit ayrdm pek hatrlamam. Atatrk'n denemesi, bir
dava. Ona yardm etmek, her fedakrlk pahasna, benim iin bir bor. Bir
yandan da zevkim var. Kd yemek masasnn stne koyar, dner,
dner, bir saatte yarm stun kadar bir ey yazardm. Bu yazlar z
Trke idi. Fakat sevilmeyen kelimelerden de hibiri yoktu. Bir akam,
arclar gene benden ikyet etmeleri zerine, smet Paa o gn
yazdm bir bayazy okur:
- Bundan daha iyi Trke ne olabilir? der.
Atatrk: ''Ama iinde bizim kelimeler yok!'' cevabn verir.
Hlbuki Atatrk, Meclis nutuklarnda ''baysal utku'' szn kullanacak
kadar, hareketi tevik ediyordu. Bizden de bunu istiyordu.
zletirmecilerin ''baysal utku''su, Osmanlcann ''sal-i peygam'' kadar
lm deil midir?
Maarif Vekilliine gelen Safvet Arkan, bizi anlayan bir arkadat.
Atatrk'le konumas pek cesaretli deildi ama, bir de bizlerle bir deneme
yapmas acaba nasl olur, gibi telkinlerde bulunuyordu.
Bir akam Atatrk, sofra bittikten sonra, benim, yan bandaki iskemleye
oturmam emretti,
-Dili bir kmaza saplamzdr, dedi.
Sonra:
-Brakrlar m dili bu kmazda? Hayr. Ama ben de ii bakalarna
brakamam. kmazdan biz kurtaracaz, dedi.
O vakit Safvet Arkan'la beraber yeni lgat komisyonu kurduk. Bu
komisyona Hasan li, Necmeddin Sadak, Cell Esat, Kprl Fuat,
Reat Nuri, Ali Muzaffer gibi azalar semitik. Anadolu Kulbnde ''Cep
klavuzu'' denen Osmanlcadan - Trkeye lgat hazrlamaa baladk.
Usulmz pek sade idi: Bir Trkesi olan yabanc kelimeleri tasfiye
ediyorduk. Kullanlr Trkesi olmayanlar Trke olarak alkoyuyorduk.
Artk Trke kelimeler yaplma devrine girmi olduumuzdan, ivemizdeki
ek ve kklerden yeni kelimeler retiyorduk.
Atatrk balangtan pek honut kald. Hatta bir akam, rahatsz bulunan
Bavekilin evine gider, ''Bu ocuklar bizi kmazdan kurtaracaklar,'' der.
Beni Karpi lokantasna yemee davet ederek bu mjdeyi verdi idi.
Sonra bir gn:
-Niin mfrit dediklerinizi de heyete almyorsunuz? diye sordu.
Yaptnzn itiraz edilecek nesi var? Lgatinizi bitirdikten sonra tenkit
edeceklerine onlarla imdiden mnakaa edersiniz, dedi.
Belki de zletirmecilerin mracaat zerine bir tavsiyede bulunmutu.
Yalnz bamza almamz imkn olmadn kk bir yoklama ile
anlamtm. Bylece bizim lgat komisyonunu genilettik.
Artk pek tartmal toplantlar yapyorduk. Aramzda Frenke hangi
kelimeyi ortaya atsanz aslnn Trke olduunu iddia eden rahmetli
Yusuf Ziya veya Arapa kelimelerin kklerini Trkeye karan Naim
Hzm stadmz olduu hlde ve bir kelimenin kk Trke ise onu
bugnk kullanld ekilde kullanmak gibi bir prensip zerinde de
anlamken, hibir lzumlu kelimeyi lgatte brakamyorduk. Bu devirde
biz iveciler ne kadar kelime teklif ettikse, hemen hepsi sevilmitir ve
dilde kalmtr. Bunlarn yeknu yzlercedir. zletirmecilerin teklifleri ise
uydurmaclk damgas yiyerek hareketin de ktlenmesine sebep
olmutur. lerinden biri demiti ki:
- Efendim Trkede be yz kelime mi vardr? te lgat budur, derim,
stn yasak ederim.
Bir bakas:
- Kelimenin gzeli irkini olmaz, diyordu.
Biz dilde rkla inanmyorduk. Kullandmz Trkenin ekleri ve kkleri
ile, bu ilk ve esasl ileri atlta, bize yeteceini de iddia ediyorduk. Biz
Franszca kadar bamsz bir Trkeyi ideal saymakta ve bunun bile,
hayli uzun zaman sonra, mmkn olup olmayacan dnmekte idik.
Karmzdakilerden hele bazlar yeryznde ei olmayan ve
elenmesine ihtimal de olmayan z bir dil yaratmak hayalinde idiler.
''Can'' kelimesini Trkeden kaldrmak gibi isim verilmez saptkanlklar
meydan almt.
Bir gn ''hkm'' kelimesi stnde durmutuk. Terimler arasndaki ''yarg''
dnda bu kelimenin Trkede kalmasndan baka are yoktu. Fakat bir
trl mnakaann sonunu getiremiyorduk.
Daldktan sonra dostum Abdlkadir yanma geldi. Kendisi bir defa
demiti ki:
- Ben Asya Trklerinin ounun lehelerini biliyorum. Sizin ve Yakup
Kadri'lerin lehesini de anlyorum. Benim aklmn ermedii bir lehe
varsa, o da Trk Dil Kurumunun lehesi!
Dolmabahe Saray'nn st holnde:
- Gryorum ki, pek sklyorsunuz, dedi. Siz bana glk ektiiniz
kelimeleri syleyiniz. Bir Trke asla vardrabiliriz, dedi.
- te ''hkm'' kelimesi, dedim.
- Yarna kadar msaade ediniz.
Ertesi gn baz lehelerde ''k''n ''akl'' manasna geldiine, bunun
birtakm lehelerde ''uk'' eklini aldna ve Yakutada ''um'' eki ile kelime
yaplabildiine dair vesikalar getirdi. Toplant alnca ben:
- Hkm kelimesi Trkedir, dedim.
nk, ''k-m'' meseleyi halletmekte idi. Akamlar komisyonun
almalarn Atatrk'e gtrrdm. Bu yaktrma ile byle ehemmiyetli
bir kelime kazanmaklmzdan pek memnun kald. stiyordu ki, Trke
mmkn olduu kadar ok kelime brakalm, ancak bu kelimelerin Trke
olduunu da izah edebilelim.
Klavuz kt, ama kimseyi tatmin etmiyordu. Atatrk bir gn:
- smet Paa'y grdm. Konuamyoruz, dilsiz kaldk, bu kadar altk,
kk bir klavuz kardk, diyor, dedi.
1935 sonbaharnda Atatrk stanbul'dan Ankara'ya rahatsz dnmt.
Kurum yelerini yanna davet etti. Yatakta idi. Franszca yazlm bir ksa
ettten bahsetti. Bu ett Viyanal doktor Kvirgi tarafndan yazlmt.
Viyanal doktora gre ilk tefekkr gnele alkal idi. Dillerin douu da
gnee balanmal idi.
Bu tetten ilham alma benzeyen Gney-Dil Teorisi stnde durmak
istemiyorum. Ben bu teoriye hibir zaman inanmamtm. Atatrk'n
maksad birok yabanc kelimelerin Trke olduunu isbat ettirerek, Trk
lgatn dnyann en zengin olanlarndan biri hline getirmekti. Biz onun
gayesine bakalm ve balanalm. Tarih tezleri iin de birok eyler
sylenmitir ve Atatrk'n uydurma bir tarih peinde kotuu ileri
srlmtr.
Dorusu udur ki, dilimiz ve tarihimiz, ne Osmanl aydnlarnn sand
gibi hibir ey, ne de Atatrk devrinin zorlad her ey idi. Atatrk,
arlar deneyerek doruyu bulmak istemitir. Eserini sonulandrmaya
mr yetmedi. Yazk ki, son dil almalar da Atatrk'n esiz ve hayret
verici saduyusunu hayli zedeleyen hastalk buhranlarna rasltad.
Ama dil devrimi de olmutur. Dil, byk bir hzla kendi kendisini aramakta
ve bulmaktadr. Terimler iinde milletleraras prensiplere uyup da saa ve
sola doru ifratlar arasnda mvazeneli bir yol bulabilirsek, gelecek nesile
ansiklopedisini yazabilecek bir mill dil brakabiliriz. Bu da byk, pek
byk bir itir ve erefi, en bata Atatrk'ndr.
Atatrk, dilde Trkecilii devlete mletmitir. niversiteye mletmitir.
Mekteplere mletmitir.
Atatrk'n amac zengin, gzel ve mill Trke idi. Bu gayeden ayrlmak
iin insan Trklnden uzaklamaldr. Bugn kadar yaptmz,
yaplacak olann belki yarsndan da ileridedir. Dilde geri dnlemez.
Mesel benim sevmediim, benimsemediim ve kullanmadm
uydurmalardan bile geri dnebilecek miyiz? ''Genel'' kelimesi herkesin
pek kolayna gelmekte, yeni nesil, bu kelimeyi Trkenin herhangi bir
kelimesi gibi renmektedir. ''Mefkre''nin uydurma olduunu sonradan
anlam olanlar, altklar bu kelimeyi kullanmaktan vazgemiler midir?
''Sel, sal, - men, man'' eklerinin binlerce soyadnda, serbest vatandalar
tarafndan benimsenmi olduunu gryoruz. Telefon rehberindeki
soyadlarndan pek ok ou bu eklerle yaplmtr.
Biz genken ocuu olann ilk arad ey, bir edebiyatya giderek hi
duyulmam bir Farsa veya Arapa bir isim soruturmakt. Bugn herkes
duyulmam bir Trke isim aramakta ve bu isimler, yeniden
yaplmaktadr.
Bu, unu gsterir ki, artk ''bir eye inanlmamakta'' ve ''bir eye de
inanlmakta''dr. nanlmayan ey Osmanlca, inanlan ey Trkedir.





ATATRK'N SON YILLARI

1

Atatrk'n ilk bezginliini Cumhuriyetin onuncu yldnmnde sezmitim.
Hepimiz bu yldnmn kutlamaa heyecanla hazrlanyorduk. Akam
sofralarndan birinde Atatrk:
- Bana gelince, ben hibir ey hissetmiyorum, demiti.
Byk hareketlerin adam idi. Devrimlerini de bitirdikten sonra sanki artk
hi ii kalmama dnd. Acaba hastalnn da balangc m idi?
Ben bir aralk:
- Atatrk, dedim, cumhurreisi olmazdan nce halk ile temas ediyordunuz?
Yllar var ki sizi yalnz biz, sofranzdakiler dinliyoruz. Milletin sesinizi
iittii yok. Yalnz Meclis allarnda hkmetin verdii yllk raporu
okoyursunuz. Btn temasnz bu.
Bakanlardan biri, kr Kaya sze kart:
- Bakn, bakn ne diyor Falih? Hkmetin hazrlad raporu okumak... Ya
cumhurreisleri baka ne yapar?
Tarihlerimize geen Onuncu Yldnm Nutku'nu syledii akam gene
sofrada idik. Nutkun halk ve genlii nasl coturduundan
bahsediyorduk. Yaknlarndan bir hanma dnd:
- ocuum bilmi olasn ki bana bu nutku syleten u arkadatr. Ve beni
gsterdi idi.
Daha sonra Dil, Tarih ve Hatay ileri geldi. Atatrk kendini alabildiine bu
ilere verdi. Sabahlara kadar, sofrann karsnda karatahta, beynini
yoruyordu. Saatlerce mide yorgunluu ile beraber bu bitmez yorgunluu
pek ypratc idi.
Atatrk salam bir kimse deildi. Eskiden beri bbrek hastal ekmi
olduunu bilirdik. 19 Mays 1919'da Samsun'a kt zaman be-alt
saatte bir scak banyo ile ancak rahat edebilecek kadar rahatszd.
1924'te kalp krizi tehisi konan bir gs ars geirmi ve iki ay kadar
perhiz etmiti. Daha sonra 1927'de bir enfarkts krizi geirmitir. Husus
hekimliini yapan Salk Bakan Dr. Refik Saydam mstearna:
- Asm, Gazi ok hasta! demiti.
O zaman Almanya'dan iki profesr geldi. Uzun uzun kendisini muayene
ettiler. Perhiz tavsiye ettiler. Gece hayatna ve ikiye son vermek lzmd.
lk defa o yln Temmuzunda stanbul'a gelen Atatrk eski yaayna
devam etti.
***
Atatrk'n bizi artan hassalarndan biri de vcuta ve kafaca
yorulmakszn, dikkati hi gevemeksizin alma yetenei idi. Ertesi gn
manevrada beraber alaca arkadalar ile gece yarsna kadar
gazinoda kaldktan ve onlar uyumaa gnderip kendisi verecei
vazifeleri hazrlamak zere sabahladktan sonra, yle bir yzn ykayp
tra olarak, yine herkesten erken ktalar bana gittiini dostlarndan
duymutuk. Ben 43 ya ile 58 ya arasnda yaknnda bulunmutum.
Memleket dolamalarnda madd zahmetlere hepimizden fazla
dayandn grrdk. Bir defa Dikmen krlarnda bir piknikten sonra
komacal bir boha oyunu oynamtk. Bir delikanl kadar evik, hzl ve
seirtgendi. Byk nutku 53 yanda yazmtr. alma odasnda yar
ayak st, yar oturarak ve yzlercesi arasndan vesikalar ayrarak,
nutkunu dikte ederdi. Yorulan deiirdi. Bir defasnda pek gen bir
arkada baygnlk geirmiti. Akama doru bir banyo aldktan sonra, hi
dinlenmeden sofraya iner, o gn yazdklarn bize okur veya okutur,
hdiseler zerinde tertaze bir muhakeme ile tartmalar yapard. Bir
kitab merak edince, koskoca bir cilt de olsa bitirmeden uyuyamaz, veya
pek az uyku aralamas ile okumaa devam ederdi. Sonra sofrada, etrafn
izdii fkralar bizlere tekrarlard. Eer bildiiniz bir eserse, Atatrk'n en
can alc fikirler stnde durmu olduunu anlardnz.
Atatrk akamlar bir mddet bilrdo oynard. Ak havada ve at stnde
geen subaylk ve komutanlk hayatndan sonra, uzun oturuculuk
devrinde bu oyun onun balca idman idi. 1937'de, ok defa, ge vakit
yukar kattan inip, istakay bir iki vurduktan sonra, kesilerek, rengi ve
baklar yorgun:
- eriye geelim, demee balamt. O zamanlar dil ii ile
uratndan, yalnz diman alabildiine zorladn ve bunun da
sinirlerini alt st ettiini gryorduk.
Madd bir k ve sarsl hli vard. Sanki artk gitmeyen, gitmek
istemeyen bir eyi, eilmez, bklmez iradesi ile, kendi iinden kendi
itiyordu. Kalp, onun esiz hayatiyetini kaplayp tutamyordu.
***
Kendisini zmir'de yakndan tandm zaman:
- Paam, bilir misiniz sizi ilk defa nerede grmtm? diye sormutum.
- Evet, dedi, Edirne Valisi Hac Adil Bey'le beraber Dimetoka'ya
gelmitiniz. Biz de Fethi Bey'le gelenleri karlamaya kmtk. Hac Adil
arabada yanna Fethi Bey'i almal idi. Enver'le Fethi Bey'in aras ak
olduu iin, ne olur ne olmaz diye, yine sizi ald.
Donakalmtm. ''Tanin'' muhabiri olarak Edirne'ye gidiim 1913'te idi. smi
yeni yeni duyulan bir gazeteci idim. Mustafa Kemal Bey'i grm, fakat
kendisi ile frsat bulup grememitim. 1922'de, bunca hdiselerden
sonra bana, kendimin bile unutmu olduumu hatrlatmakta idi.
Hafzas, hyhy iinde geen karmakark ve kalabalk bir gecenin en
kk vakalarn ve konumalarn ertesi akam teferruat ile
anlatabilecek kadar kuvvetli idi.
1937'de hayli uzun sren bir Almanya seyahatinden stanbul'a
dnmtm. Sonbahara doru idi. Henz deniz kknde oturan
Atatrk' grmek zere Florya'ya gidip yaverler dairesine uradm. Ba
yaver:
- Taraada nn ile konuuyor, dedi.
- Acelesi yok. Akam misafirlerle beraber grrm, dedim.
Bir aralk bayaver bir i iin yanna gitti. Dnte:
- Bana bekleyen kimse olup olmadn sordu. sminizi syledim. Hemen
gelsin, dedi.
Kalkp gittim. Babakanla kk bir masa nnde oturuyorlard. kisinin
de pek neesi yoktu. O vakitler Bankas evreleri hkmetin dar
bulduklar para politikasndan ikyeti idiler. nn de para deeri
stnde titremekte ve enflsyona doru yaylmak ihtimallerinden pek
rkmekte idi. Meer daha nce bu mesele zerinde serte bir konuma
olmu. Atatrk biraz sklm olmal ki bahsin kapanmas iin, geldiimi
duyunca beni armt:
- oktan beri buluamadk. Seyahatiniz nasl geti? dedi.
- Almanya'daki davetliler arasnda idim. Birok yerleri dolatk. Hitler
Almanyasn yakndan tandk.
- Yahu sana bir sual soraym, aht denilen adam Hitler'e bunca paray
nasl bulup verebiliyor? Harcad milyarlarn altn karl m var?
- Vallahi paam bilirsiniz, ben mal ilerden hi anlamam. Fakat
sanyorum ki Almanlar, mesel Adana sulamas gibi, kendi kendini
deyecek iler iin para karln aradklar yok. Fakat hibir gelir
vermeyecek olan antlar gibi iler iin...
nn birden szm keserek ve aht hokkabazlnn bizim iin
mahzurlarndan bahsederek, hazineyi bataa srkleyeceini syledi.
atm. Belki de nn para bollamas fikrini gdenlerle konutuumu
sanmt. Bir mddet sonra misafirler geldiler, sofraya getik.
ki leminde sabahlara kadar kalsa, hafzasnn bulandna pek az
rastladmz Atatrk, henz ilk kadehi tamamladktan biraz sonra, iki
gece nce masada iki arkada arasnda geen bir vakay ele alarak,
bana dnd:
- O akam, sen de burada idin, hakl mym, deil miyim? diye sordu.
im straptan burkuldu. Kalabalk arasna gelmemitim. Hem de bir vaka
ile gemi olan yarm saat ncesi bile hafzasndan silinip gitmiti.
Nihayet 56 yanda idi.
***
Arkadalarna kar sonsuz denilebilecek bir ho grrl ve
dmanlarna kar bile, en kzdrc vakalarda, hislerini uzun mddet
kapal tutan sinir hkimiyeti Atatrk'n hayran kaldmz miza
hususiyetleri arasnda idi.
Yakup Kadri, Ruen Eref ve ben ankaya'daki eski kknn hemen
her akamki davetlilerinden idik. Devrimin heyecanl ve evkli gnlerinde
birok defalar gn aarrken evlerimize dnerdik. Atatrk istedii kadar
uyumakta serbestti. Fakat biz gndz de almak zorunda idik. Her
akam deien misafirlerden biz deimeyenlere, kimseye haber
vermeden erkence kabilmek msaadesini vermesini istemitik.
- Doru, dedi, siz gidin ama, arkanzdan ktm iitirseniz ehemmiyet
vermeyin. nk herkes sizin gibi yaparsa ben kiminle oturaym?
Meclislerine ve sohbetlerine doyum olmad iin gene de ge saatlere
kadar kalrdk. Biz onu bir babadan farksz sayar, bir can arkadandan
farksz severdik. O da bizi gen kardeleri bile deil, ya fark azlna
ramen, oul gibi tutard.
Eski kkn yemek odasndan bilrdolu hole klan kap yannda bir
kanepe vard. Bir gece yorulmu, sofradan kalkarak kanepeye
uzanmtm. Bir aralk kapnn aldn hissettim. Atatrk idi. Srayp,
affedersiniz, demee bile frsat kalmadndan uyumulua vurdum. El
ykayaca yer, tam karmdaki merdivenin sahanlnda idi. Atatrk'n
beni uyandrmamak iin ayak ucuna basar gibi, yavaa merdiveni
ktn hl gzm yaararak hatrlarm.
Bilhassa 1937'den sonra sinir dengesinin gitgide bozulduunu
gryorduk. Pek alngan olmutu. Devaml bir boanma ihtiyac iinde
kvranan sinirlerini g tuttuunu hissederdik. Hele sofra biraz uzadktan
sonra pek dikkatli davranrdk. Ben cigaray brakmtm. Ara sra pipo
ierek avunuyordum. Bir gece ge vakte kadar sren dil bahisleri
arasnda usulca kalkarak yaverler odasna gittim. Niyetim bir pipo imekti.
Daha ttn kesesini cebimden karmadan bir garson geldi, ''Paa
hazretleri sizi istiyorlar!'' dedi. Daha o gitmeden bir ikincisi, bir ncs
kotu. Hemen odaya dndm. Sapsar idi. Bir hayli sylendii de belli idi.
Yerimi bo grdne sinirlenmiti. Kendinden kanlyor ve kalyor
vehmi iinde, hibir kaytszla tahamml kalmamt. Bana:
- Nerede idiniz? diye sordu.
- Biraz bayaverin yanna gitmitim.
- Gecenin bu ge saatinde bayaverle grecek ileriniz ne idi?
- Hayr efendim, grmee gitmedim. Ben bir senedir cigaray braktm.
Fakat nikotini brakamadm. Ara sra pipo iiyorum. Byklerin yannda
pipo iilmeyecei iin dar kmtm, dedim. Choc kuvvetli idi:
- Pekiy, buyurun, oturun, dedi.
***
Btn bunlarn sebebi, karacierini iin iin kemiren onulmaz bir illet
olduunu bilmiyorduk. Bu, nce hafza zayflamasndan balamt.
Sonra sk sk burun kanamalar devri geldi. Daima yannda bulunan
hekimlerin neden bu araza ve umum kntye dikkat etmediklerini ve
hepsini pek basit birer sebebe balayarak geitirdiklerini dorusu hl
anlyamyorum. Burnu kanadka, biraz bakarz, geer, derlerdi. Sonra
kanmalar balad. Atatrk eski Osmanl tbiri ile pek ''meddeb'' bir
efendi idi. Meclisten husus bir ihtiya yznden kalkmas lzm geldii
zaman bile, yaknlarndan birine:
- Galiba sen bana bir ey syliyecektin, gibi bir bahane bulur, beraberce
oda veya salondan karlar, ona:
- Sen biraz bekle, der ve el ykamaya yle giderdi. Sonra beraber
dnerlerdi:
Atatrk kanmaa, hem de iilerek bacaklarn kamaa
dayanamyordu:
- Bu evde gze grnmez krmz bcekler varm, diye tutturmutu.
Evde baka hi kimse ve hibirimiz byle bir rahatszlk duymuyorduk.
Fakat kendisini teselli etmek iin ayn pheye dtklerini syleyenler
de olurdu. Hatta bir seyahatte evin batan baa en tesirli illarla
temizlenmesini emretmiti.
***
ankaya'da gurup vard. Gne, ufkun zerinde artk kzaryordu.
Atatrk, bizim elimizden, yirminci asrn en byk mill kahraman
milletinin elinden, bir byk deha insanln elinden gidiyordu. Askerlikte
ve politikada hi amaz saduyusundan baka, btn madd manev
varlnda bir g hli seziyorduk. Atatrk, sonsuz lm lkesinin
eiinde idi. Onun, bir dnlmez yolda bizden uzaklatn yana yakla
anlyorduk.
Hatay, byk strab idi. Sanki bir can sevgilisi ayar kucanda imi gibi,
rpnyordu. Bu rpnlarnn pek de tabi olmayan baz taknlklara
varmasndan kayglananlar da olmutu:
- Acaba bir sabah uyanp memleketi harpte mi bulacaz? diye sorarlard.
Ama onun son bak saniyesine kadar sren asker ve siyas saduyusu,
sinirlerine, ruh atelerine ve gnl nbetlerine hkim olmakta devam
ediyordu. Bir akam sivil arkadalarndan birinin:
- Paam, ne diye kendinizi bu kadar zyorsunuz? Yarn bir tmen asker
yollasanz Hatay' alrsnz. Almanlar Renani'ye girdiler de sanki
Franszlar ne yaptlar? Renani iin harekete gemeyenler, Suriye'nin bir
sanca iin mi Trkiye ile harbe kalkacaklar? demesi zerine gzleri
birden durarak ve durularak:
- Evet, yarn sabah bir tmen asker yollasam, Hatay' alabilirim. Renani
iin harekete gemeyen Franszlar, bir Suriye sanca iin bizimle harbe
girmezler. Bunu da bilirim. Fakat ya bu sefer eref ve namus meselesi
yaparlarsa? Milletler belli olur mu? Ben bir sancak iin Trkiye'yi harp
tehlikesine sokmam, diye cevap vermiti.
***
Nihayet tp, zalim tehisini koydu. Kendisine gerei olduu gibi
sylemediler de, tam bir perhiz disiplini iine aldlar. Birka gn yatak
odasnda kald. Bir akam bayaver beni telefonla arayarak karmla
beraber Atatrk'e akam yemeine davetli olduumuzu bildirdi. Gittik.
Birka kii idik. Atatrk, solgun ve sararm, masaya oturdu:
- Ben hibir ey imiyeceim. Fakat siz bir eyler iiniz. Konuunuz. Bir
mddet byle yapalm, dedi.
Akam sessiz ve neesiz, o ve herkes kendi iine bklm ve byk bir
srrn karanlna gmlm olarak geti. Frtnadan sonraki deniz gibi,
bitkin bir durgunluu vard. Dudaklar g oynuyordu. evk, onun
bahesine son yapraklarn dkmt. O kadar gzel ince dudaklarnn o
kadar tatl ve stc gl, bir tr gibi umutu. Baba Atatrk, arkada
Atatrk, karnda Atatrk, varl bir hava gibi iini kaplayan, daha on yl
nce en gzel tanrlardan daha gzel, Omiros'un kahramanlarndan daha
destankri, altn sal, evik ve kvrak, o 43 yandaki gencin hatras, bir
asrlk eski ve uzak bir hayale dnmt.
O akam ankaya'da dostlar ile son sofras idi.
***
Ankara istasyonunda son defa selmlamaa gitmitik. Gneyden gelen
trenden indi, garn salonuna kadar glkle geldi, ayakta duramayarak
oturdu. Yanmda bulunan Saracolu:
- Falih, Atatrk'n derisinin rengine bak. Bir l rengi... dedi.
Daha nce, Bursa'da bir kriz geirdikten sonra vapura binerken Ali Fuad
Cebesoy'a:
- Bu baka hastalk... Bildiimiz hastalklardan deil bu... Akam erifler
hayrlar olsun! dediini iitmitim.
Bu bir ayrlk emesi veda idi: Atatrk' bir daha geri gelinmeyen sefere
yolcu ediyorduk.
Atatrk'n ar hastal 1938 Martndan 10 Kasma kadar sekiz ay
srd. Bir mddet Savarona yatnda kalm, daha sonra Dolmabahe
Saray'na kaldrlmt. Savarona'da iken kendisini muayene eden Fransz
profesr, hkmet adamlarna:
- Tbbn yardm ile Atatrk nihayet bir iki yl daha yaayabilir. Fakat imdi
yata gittiimizde barsak veya beyin kanamasndan onu lm
bulabilirsiniz. Tedbirlerinizi buna gre alnz, demiti.
O akam Atatrk:
- Hekimle her eyi konutunuz, deil mi? diye sordu. Sonra:
- Eer konutunuzsa anlamsnzdr. Hemen Ankara'ya ileriniz bana
gidiniz, dedi.
Atatrk, kimseye sezdirmemekle beraber, leceini anlama benziyordu.
Atatrk'n lm felsefesi sade idi: ''lm istemek bir cesaret deildir
ama, lmden korkmak ahmaklktr'' derdi.
Yine de vazifesi stne titriyordu. Savarona'da reislik ettii bir kabine
toplants alt saatten fazla srmt. Gndem, Hatay meselesi idi.
Atatrk denizi pek sevdii ve eski devirden kalma rk yatla bir iki
tehlike atlatt iin hkmet ona Savarona'y almt. O yaz yatla
gezintiler yapmaa pek hevesli idi. Yataa dnce:
- Bu yat bir ocuk oyuncan bekler gibi beklemitim. Bana hastahane
mi olacakt? demiti.
Bir gn de kamarasn serinletmek zere birka yere konan buz dolu
leenleri gstererek:
- Benim barsaklarm da sular iinde yzermi. Byle insan yaar m?
diye gamland.
Dolmabahe Saray'na gelen gidenlerle gryor, fakat gittike
kuvvetten dyordu. Karn iinde biriken su, kendisini fazla rahatsz
ediyordu. ne ile ilk su alnd zaman:
- Oooh... Ne kadar rahat ettim, demiti.
Fakat su yeniden toplanyordu. 16 gn strap iinde yatt. Hekimleri
artt:
- Hemen suyu alnz, diye emretti.
Su alnrken:
- Hepsini aln... Hi brakmayn... diye szlanyordu.
O gecesini kvranmalar iinde geirmiti. Hekimine:
- Dn gece baka adam olmutum, deimitim. Bu ne idi? Ne tuhaf...
Ben asl dn gece hasta idim, dedi.
Btn arzusu Ankara'ya gitmek, Cumhuriyetin on beinci yldnm
treninde bulunmak, ordusu ve milleti ile son defa karlamakt. Hatta
stadyum merdivenlerini kmaktan kurtulmas iin acele olarak bir
asansr de yaptrlmt.
O durumda iken bile dil almalarn yakndan takip ediyor, ylba
nutkunun hazrlanmas iine yardm ediyordu: ''Byk kamutaya, imdiye
kadar olduu gibi, btn ilerinde baarlar dilerim'' cmlesi Meclise
devlet reisi sfat ile son sz olmutur.
Ankara'ya gitmekten mit kesince, dudaklarn bkerek:
- Bu zayf hlimde Ankara'ya gitmekte bir fayda grmyorum. Gidersem
hi kimsenin yardm olmadan hi olmazsa otomobile kadar
yryebilmeli, arkadalarmla selmlaabilmeliyim, bunlar
yapamyacam anlyorum, demiti.
Cumhuriyet Bayram gecesi, Boazii vapurlarndan birini tutan genler,
Dolmabahe Saray'nn rhtmna yaklamlar, haykryorlard. Atatrk
kesik kesik konuarak pencereye gitmek istediini anlatt. Kollarna
girdiler. Pencere kenarndaki koltua oturdu. Vapurda bir kyamettir
koptu. Genler hep bir azdan ''Da ban duman alm - Gm dere
durmaz akar'' trksn sylyorlard. Atatrk mrldand:
- Bu bayramlar ve yarnlar sizindir, gle gle... dedi ve gzyalar ile lm
yatana dnd.
Atatrk bir defa gn sren bir komaya girdi. Kendine geldii vakit,
uyumu olduunu sylediler. Pek inanmam, fakat ne olduunu da
anlamamt. Atatrk'n bu komadan kurtuluu bir mucize idi. Pek yakn
hekimlerinden biri demiti ki:
- Size edeb bir ey sylemiyorum, yirminci asr tbbnn kudretini bilen bir
insan olarak sylyorum, lm ondan korktu.
Fakat ikinci ve son komadan uyanamad. Kvranmalar, rpnmalar iinde
yanyordu. Kendini kaybetmeden son sz:
- Saat ka? olmutu.
Belki de bir nceki komadan sonra uyumu olduunu syliyenleri kontrol
etmek istiyordu. 10 Kasm sabah yz gittike renk deitiriyor, hanere
hrlts artyordu. Saat dokuzu be gee sert bir asker bak ile
baucundaki hekime doru dnd, gzlerini at, son nefesi idi.
Yaknlar son hasretlerinden biri, iyi olursa bir yaylaya kmak, orada artk
yalnz serin kaynak sular ve st imek zlemesi olduunu sylemilerdi.
Rumeli yaylalarndaki koyun srlerinin an sesleri kulanda, bu vatan
ve millet kurtarcs, bir gurbet ve sla acs iinde idi.
O gnler yandk. Gnlerce, haftalarca, stmze memleket yklm gibi,
bir can bunalts iinde kvrandk.








2

Atatrk'n son yllarnda en ok merak uyandran vaka, devrinin bir
numaral devlet adam smet nn'den ayrlmasdr.
Meseleye girmezden nce her ikisinin mnasebetleri zerinde biraz
durmalyz. Atatrk nn'y yaknndaki yeteneklerin en iyisi, yapt ve
yapaca ilerin en ok kavraycs olarak setiine phe edilemez.
Kuvay- Milliye devri, nn'nn ilk ordunun kuruluundaki hizmetleri ve
komuta faaliyetleri dnda, Atatrk'ndr. smet Bey hibir zaman bir
ihtillci olmamtr. lk genliinden beri kendisini frsat bulup da
tanyanlara saydran ve sevdiren bir grev adam idi. ''Frsat bulup da
tanyanlara'' dedik. Gerekte nn kendini gstermek, sokulmak,
yaranmak, politika oyunlar ile mevki edinmek gibi zaaflardan btn
meslek hayat sresince uzak kalmtr. Atatrk onu arayp bulmasayd,
onun kendi normal meslek hayat iinde ne olacaksa onu olup mrn
yle tamamlayacana hkmetmek doru olur.
Bununla beraber nn ttihat ve Terakki devrinden kendince byk
dersler alm olanlardand. O devrin tenkitisi idi. smet Bey komitecilii
sevmez. Merkez-i Umum gibi sorumsuz otoritelerin hkmet ilerine
mdahalesini istemez. O, bir dzen adamdr. lerici bir Tanzimatdr. Pek
alkandr. Binbir incelemeden geirmedike hibir mesele zerine karar
vermez.
Atatrk zaferden sonra onu askerlikten ald. nce D Bakan yapt ve o
sfatla Lausenne Antlamas iin seilen heyete onu reis yapt. lk
Cumhuriyet Bavekili olarak da onu btn arkadalarna ve pek sevdii
Fethi Okyar'a tercih etti.
htill liderleri hyanetten korkarlar. nn, Atatrk'e onun kafasna ve
gnlne hibir phe glgesi drmiyecek kadar bal idi. Atatrk byk
hareketler adamdr. Teferruat ile didimekten holanmaz. Hkmet ileri
ile pek ba artmamtr. Yeni bir devlet de kuruluyordu. Bunun binbir
meselesi ile durmadan uraacak bir ehil yardmc lzmd. nn, yeni
devletin kuruluunda ve hkmet ilerinin yrtlmesinde belli bal amil
olmutur. Demir yolu, politikas onundur. Bte denklii onundur. D
ticaret denklii onundur. Yabanc irketleri millletirmek ve imtiyazlar
tasfiye etmek, sonra devletletirme gayretlerine girimek gibi hatra
gelebilecek birok teebbsler onundur. Btn devrimler Atatrk'ndr.
Bunlar dnda Atatrk d politika ile yakndan ilgilenmi, ve bundan
baka baz imar ileri, orman iftlii, Yalova, Florya vesaire gibi, bir de Dil
ve Tarih davalar ile urat. Ara sra nn ile eitli ahsiyetler ve
makamlar arasnda kan anlamazlklara sadece hakemlik etmitir. Bu
hakemlik, nn'nn i politikaca zaaflar bakmndan, ok defa bavekile
faydal olmutur. Atatrk ile farklarndan biri de birincisinin hi brokrat
olmamas, ikincisinin fazlaca brokrat olmasdr.
Daha ilk zamanlarda Atatrk'n bir ''etraf'' meselesi olmutur. Atatrk ii
ehline verir, fakat houna gidenle buluur ve elenirdi. Yakn evresinde
idealistler vard, entrikaclar vard, menfaatiler vard. smet Paa bu
''etraf''a kar ekingen ve uzak, hatta sert durmutur. Ona hatr iin i
yaptrmaa teebbs etmek cesareti kimsede yoktu. Atatrk nfuzunu da
ona kar kullanmaa imkn yoktu. Bu hl, bilhassa nfuz tccarlar
arasnda honutsuzluk yaratyordu. Sonra, herhangi biri nfuz oyununa
kalkp da haber alsa, Atatrk'e ikyet ederdi. smet Paa, Atatrk
erefini ve devrini nfuz ticareti facialar ile lekelenmekten korumak iin
daima cidd ve tesirli mdahalelerde bulunmutur.
Korkusu da ''etraf'' tahakkmne ve eski Merkez-i Umum komiteciliine
dnlmesi idi. Partinin hkmet ilerine mdahalesini, bazan, ok sert
nlemitir. Dorusu bu da biraz arlk hlini almtr. Meclis
mrakabesinin pek zayf olduu o devirde partiyi canl tutmak, halk ile
kaynatrmak ve partiye bir nfuz tanmak da lzmd. smet nn
hkmet reisi ve parti umum reis vekili idi ama, daima hkmet taraf
hakl idi. Rahmetli Recep Peker gibi dinamik ahsiyetler parti umum
ktibi olduu zaman atmalar olur, rahmetli Saffet Arkan gibi ef
kls kimseler geldii zaman atma dururdu.
Daha ilk gnlerden ankaya sofrasnda ve i evrelerde nn aleyhine
dedikodu ve tahriklerde bulunanlar olmutur. Atatrk ahs mdahalesini
gerektirecek nemli meseleler olmazsa dinler, geer, fakat bavekil
aleyhine ltife dahi etmezdi. Sofrasnda en ok sayg gsterdii, en ok
nazn ektii ahsiyet de nn idi.
Bu arada karlkl mdahaleler ve atmalar, fakat ok defa samim
anlama devri, Atatrk'n lmnden hayli nce balayan rahatszl
sinirlerini bozup ona fazla titizlik, vehme yakn bir alngnlk verinceye
kadar srd. Gitgide bavekil aleyhindeki telkinler Atatrk'te yer tutmaa
balyordu.
Burada eski deyimle bir ''istidrat'' yapaym. Uzun gecelerde, ara sra,
birtakm dncelerini dikte ettirmek Atatrk'n deti idi. Notlar ok defa
ben tutardm. Kalabalk arasnda:
- Bunlar gazetene koyarsn, derdi.
Hlbuki yine ok defa bu diktelerde bir ''dikisizlik'', bir ''geliigzellik'' hli
olduu iin biz notlar ertesi gn kaybederdik. Kendisine sylediimizde:
''yi ettiniz. Zti mesele vakit geirmektir,'' derdi.
Son yllarda sofraya eski gazetecilerden biri, smail Mtak geldi.
Atatrk'n vaktiyle sevmedii bir adamd da! Fakat sokulma ve yaranma
yollarn pek iyi bilen biri idi. Birka defa o not tuttu. Ertesi gn de bir
stanbul gazetesine vermee kalkt. Kendisine gelenei hatrlattk. O
bilkis bundan faydalanarak Atatrk'e, sofrada uuruna hkim olmad
dedikodularnn dolat vehmi verecek bir dil ile, pek el altndan bizleri
curnal etti. Atatrk ondan sonra, geceki notlarnn gazetelere gn
gnne konup konmadn takip etti. Geri altlarnda imzas yoktu ama,
biz bakalar da biliyorlarm gibi, sklrdk.
''Atatrk biraz itikten sonra ne yaptn bilmez. Hele kr ki hkmetin
banda smet Paa vardr.'' Binbir yoldan Atatrk'e bu telkin yaplmtr
ve bu yzden son zamanlarda hkmet adamlar ile mnasebetlerinde,
eskiden olmyan bir hl, fazlaca bir sinirlilik hli gelmitir.
Mesel bir aralk bir Bomonti bira fabrikas meselesi kt idi. Atatrk pek
emek verdii Gazi iftlii'nin verimli olmas iin de urap durdu idi.
iftlii Ankara'y bozkrlktan kurtarabilecek teebbslerin bir deneme
merkezi olarak benimsemitir. Sonra da hkmete devretti.
Ahmet hsan Tokgz, ki tam bir menfaati idi, stanbul'daki Bomonti
fabrikasnn hisselerini alm ve idare meclisi reisi olmu, smet nn'nn
enitesi Kudsl Abdrrezzak da idare meclisine almt. Her ikisi
Ankara'da bira fabrikasnn geniletilmesini nlemek ve Bomonti
imtiyazn uzatmak iin, Ankara fabrikasnn gelir getirmiyecei fikrini
smet nn'ye telkin ettiler. Atatrk Umum Ktibi Hasan Rza Soyak
aracl ile Danimarkal uzmanlara meseleyi inceletti. Onlar, eer flarla
tanp Haydarpaa'da ielenecek olursa, Bomonti'ye bile rakip
edeceini sylediler. Son zamanlarda aralarndaki belli bal bir
anlamazlk bu idi.
Atatrk'le nn'nn ayrl, Niyon konferans srasnda olmutur.
spanya i harbi gnlerinde Akdeniz'de kimlerin olduu bilinmiyen
denizaltlar dolayordu. ngilizler bu denizaltlarn hep birlikte avlanlmas
teklifini ileri srmlerdi. Niyon konferans bu maksatla toplanmt.
Konferansta Trkiye'yi temsil eden Tevfik Rt Aras hkmete yollad
raporlarn bir kopyesini de Florya'da dinlenen Atatrk'e gnderiyordu.
Son anlama metninde bir madde Atatrk'n dikkatini ekti. Franszca
yazlm olan bu anlama maddesinden Atatrk ''Fransa ve ngiltere
devletlerinin Akdeniz'deki denizalt korsanln nlemek iin gerektiinde
Trkiye'den kuvvet yardm istiyecekleri'' manasn karmt. Yannda
bulunan Umum Ktibi Hasan Rza Soyak'a dnerek:
- Acaba hkmet bu maddenin farkna varabildi mi? diye sordu.
O srada Atatrk, Soyak aracl ile sk sk hkmetle telefon
konumalar yapyordu. Soyak telefon grmesinde hkmetin
maddeden o manay karmadn rendi. Bunun zerine Atatrk,
nn'nn dikkatini ekti. Bavekil bu uyarma zerine ad geen
maddenin Trkiye'yi g duruma sokabilecei vehmine derek Tevfik
Rt'ye anlamay imzalamamas iin direktif verdi ve bunu Atatrk'e de
bildirdi. Atatrk byle bir tehlike olmad, bilkis ngiltere ve Fransa bizi
eit byk bir devlet saydklarndan bizim iin pek faydal olduu, nihayet
yapacaklar bir mdahalede bizim zayf harp gemilerimize ihtiyalar da
olmyaca cevabn verdi. Sonunda meselenin Tevfik Rt'ye yazlarak
alnacak cevaba gre hareket edilmesine karar verildi.
Konumalar srasnda vakit ilerlemi, Atatrk yatak odasna ekilmiti. Bir
iki saat sonra nn'nn zel kalem mdr Florya'y aryarak Soyak'a:
- Babakann Atatrk'e baz tamamlayc maruzat vardr. Not edip hemen
kendilerine vermenizi rica ediyorlar, dedi.
Soyak u cevab verdi:
- Atatrk imdi uykudalar. Uyandramam. Zaten iki saat nce iin Tevfik
Rt Bey'den sorulmasna ve gelecek cevabn beklenmesine karar
verildi.
Bu cevap zerine i ertesi gne kald.
Olaydan birka gn sonra Atatrk Ankara'ya gitti. Hkmete devrettii
iftlii gezerken yeni dikilen birok yemi aalarnn bakmsz
brakldn grerek zld. Ankara'da bira fabrikasnn geniletilmesi
konusunu da at. Ahmet hsan Tokgz ve Abdrrezzak stanbul'da
Bomonti fabrikas imtiyaznn uzatlmas iin nn'n bask altna
almlard. Hasan Rza Soyak dedi ki:
- Babakann kaygs yersizdir. i en ince teferruatna kadar yabanc
uzmanlara incelettik. Fabrika genilerse Dou Anadolu'yu besliyecek,
Bomonti ile rakiplik edecek, kra da geecektir. Babakan isterse btn
belgeleri gtrr, kendisine meseleyi anlatrm.
Atatrk:
- Bu akam vekiller toplantsnda grrz, diyor.
Bu konumalar srasnda ileri Bakan kr Kaya da yanlarnda idi.
kr Kaya Atatrk'n yanndan ayrldktan sonra doru vekiller
toplantsna gitti. smet nn'ye:
-Paam bu akam kke arlyoruz. Bira fabrikas ii grlecek...
dedi.
Akam st heyet ankaya'da toplanmak zere dald. Bir sylentiye
gre huylanan Babakan daha nce Anadolu Klbne giderek iki kadeh
viski iiyor.
Vekiller heyeti Atatrk'n sofrasnda toplanmtr. Atatrk'n karsnda
smet nn, sanda Kzm zalp yer almtr. Atatrk rahatszln ne
srerek ay iiyor. Babakan ve bakanlara iki verilmitir.
Atatrk sz iftlikteki aalarn bakmszlndan ayor. Tarm Bakan
akir Kesebir'den bunun sebebini soruyor. Kesebir yerine Babakan
atlarak:
- Sebebini adamlarnza sorunuz, diyor.
Adamlarnz dedii, Soyak!
Atatrk bu ka hayret ederek Kazm zalp'a, Babakann iitemiyecei
bir sesle:
- Ne olmu buna? mi mi yoksa? diyor.
Derken Babakan ikinci bir k daha yapyor:
- Ne oldu paam size? Eskiden byle deildiniz. Artk emirlerinizi hep
sofradan m alacaz? Aramza Kara Tahsinler (1) giriyor. Konumamza
meydan vermiyorlar, diyor.
Atatrk gene soukkanlln bozmadan:
- Efendiler anlalyor ki, bugn fazla gremiyeceiz. Siz rahatnza
bakn. Ben biraz dinleneceim, diyor ve sofray brakyor. Vekiller de bir
mddet sonra ekilip gidiyorlar.
Ertesi gn Atatrk stanbul'a hareket etti. Ben de yannda idim. nce
nn'y kompartmana ard. Kendisine:
- Grev arkadalmz bitmitir. Ama dostluumuz devam edecek, dedi.
nn iki eli ile yzn kapad. Atatrk:
- Dinlenmelisiniz, dedi.
Sonra umum ktibi Soyak' ard:
- smet Paa biraz yorgun. ki ay dinlenecek ve yerine bir vekil
brakacaktr. Bu deiiklik iin Millet Meclisini olaanst toplantya davet
etmek istemiyorum. Meclis birka gn nce Niyon antlamasn tasdik
etmek iin toplanm ve dalmtr. Yeni bir toplant ierde ve darda iyi
karlanmaz. Anayasaya bakalm. Byle bir deiiklik iin Meclisin
toplanmas lzm m, yoksa bir tezkere ile bakanla bildirmek yeter mi?
Soyak anayasay getirdi. Okudular. Tezkere ile bildirmek yeter olduu
anlaldktan sonra, Atatrk nn'ye dnerek:
- Yerinize kimi mnasip grrsnz? diye sordu.
- Kimi mnasip grrseniz...
- Ben Cell Bey'i dnyorum.
- Mnasiptir efendim.
Bunun zerine smet nn yanndan ayrld ve kompartmanna gitti.
Soyak o sabah Atatrk'e:
- Efendim kardei lmtr. Evi bir yashane. Her sabah mezarna gidip
alarm, balayn, demesi zerine Atatrk:
- Daha iyi ya... Demek hasta. Dinlenmiye ihtiyac var, cevabn vermiti.
nn ayrlp kompartmanna gittikten sonra Atatrk, Soyak'a:
- imdi git, arkadalarna syle. Bizde dettir: Biri makamndan ayrld m,
etrafndakiler ondan yz evirir. Dikkatlerini ekiyorum. smet nn'ye
eskisinden fazla sayg gsterecekler, emrini verir.
Biz yemek salonunda masaya oturmutuk. smet nn yanmzdan hzla
geti, yatak kompartmanna gitti. Biraz sonra Atatrk geldi, ellerini
rparak:
- Oldu bitti, dedi ve bahsi kesti.
Yataklarmza ekildikten bir hayli sonra uyuyamyarak darya
kmtm. kr Kaya'nn kompartmann aydnlk grdm. Kapsn
vurdum. At: st yataa eyasn ym, alt yatakta iki bklm
oturuyordu. Kompartman cgara duman ile dolu idi. Bana:
- imdi ne olacak? dedi.
Babakanlk mjdesini bekledii besbelli idi:
- Bilirsin, sofrada yalnz nn'ye, akmak'a, bir de Bayar'a yer gsterir.
Yeni Bavekil Bayar olacaktr, dedim.
Srad:
- Nasl olur? Garp Cephesi Kumandan ve Lausanne' yapan smet
Paa'dan sonra...
- Benim grm byle... dedim.
***
stanbul'da ertesi gn eski arkada Ali Fuad Cebesoy'u yemee
armt. fkesi dinmemiti:
-Efendim hangi ii verdik de biz yardm etmeden baarmtr? Ktahya
muharebelerinde byle olmam mdr? Lausanne'da byle olmam
mdr? diyordu.
***
te Atatrk'n lmnden sonraya kadar sren Cell Bayar babakanl
devri byle balamtr.
Atatrk'n yakn evresindeki nn aleyhtarlar hemen kkrtmalara
koyulmulard. Bunlara gre smet nn'ne bir bykelilik vererek onu
memleketten uzaklatrmal idi. Atatrk'n kendisine kar zaafn
bildiklerinden bir gn eski duruma dnleceinden ekinmekte idiler. Ara
sra sofrada:
- Paam, Bayar'a emir buyursanz da nn ile bulutuu vakit onun yan
gerisinde durmasa... Tam bavekilliini taknsa... gibi szler duyardk.
Atatrk zgnd. Ben kendi bulunduum meclislerde bu ayrl
meselesinin aldn, Atatrk'n, baz nemsiz tarizler mstesna, nn
aleyhine konuulduunu iitmedim. Pek sk da yanna giderdim. nn de
kkrtclarn abalarn haber aldndan hayli vehimli idi. Yine de
Atatrk' idare etmek zorunda idi. Bir gn stadyuma gittii zaman genlik
pek heyecanl gsteriler yapmt. nn byle tertipler bilmez. Hele o
srada byle tertiplerin Atatrk zerine tesiri ne etkili olacan herkesten
iyi bilir. Fakat kkrtclar bu vakadan alabildiine faydalanmaa
kalktlard. nn, Dil Kurultaynda Atatrk'le ksa bir sevgi yazmas
hikyesinin gsterdii zere, ayrlnn bir dargnla ve onun sebep
olacaklarna varmamas iin pek dikkatli idi. Geldii ve gittii zamanlar
daima Atatrk' karlamaa ve uurlamaa giderdi. Bir grup
toplantsnda Atatrk'n yaknlarndan birinin daveti zerine krsye
gelerek Atatrk'le aralarnda hibir mesele olmadndan, nesi var nesi
yoksa hepsini Atatrk'e borlu olduundan bahsetti idi.
Bu srada Atatrk'e zarflarn stnde ''huzur- li-yi riyaset-penahiye''
yazl bir hayli mektup gndermitir. Atatrk ldkten sonra kkteki
ktlar ayklamak hizmeti verilen Nafi Atuf Kansu ve arkadalar bu
mektuplar nn'ye geri vermilerdir.
Atatrk'n hastal ilerledike kkrtanlar artt. imdi mesele eer
Atatrk lrse, smet nn'nn Cumhurbakan olmasn ve bylece
kendi aleyhinde bulunanlara kar bir alma teebbsnde
bulunabilmesini nlemekti. Bunlar Fevzi akmak' kendileri iin daha
elverili buluyorlard. Fakat smet nn'y Meclisten karmak ve Fevzi
akmak' Meclise almak iin yeni bir seim yaplmal ve nn yine bir
bykelilie yollanmal idi.
unu sylemeliyim ki, btn bu devirde Cell Bayar drst kalm ve
kkrtmalardan hibirine kulak vermemitir. Elz manevralarna
beraber gitmitim. Bana tahrik ve tahrikilerden bahsetmiyerek demitir
ki:
- Yeni seim yaplmasn ben Atatrk'e nasl syliyebilirim? Bu Atatrk'e,
sen leceksin, demektir, ben bunu nasl yaparm? demi ve hi unutmam,
u szleri ilve etmiti:
- yle anlalyor ki, Rusya'da Lenin'den sonra onun tabi halefi Troki
imi. Yerine Troki'yi geirmemek ve Stalin'i geirmek iin milyonlarca
insann kan dklmtr. Bizim byle facialara tahammlmz yok.
uras da var ki, hemen btn Meclis Atatrk'n hastal ne kadar ar
ve tedavisiz olduunu biliyordu. Mecliste hkim kanaat, Atatrk'ten sonra
tek rejim teminatnn nn olduu idi. Tahrikiler muvaffak olabilseler ve
Meclisi yenileme teklifini getirtmi olsalar bile, bunun muvaffak olabilmesi
ihtimali yoktu.
Gene son zamanlarda kendisini sevenler smet nn'ye kar bir suikast
tehlikesini nlemek iin tedbirler almlard. O zamanki Emniyet Umum
Mdr, bir tehlike sezildii vakit, nn'y karmak ve gizlemek
tertiplerini dahi dnmt. ankaya'daki nn kk sk koruma
altnda idi.
Burada Atatrk'n vasiyetnamesi zerinde de biraz durmak doru olur.
Vasiyet etmek, lmek ihtimalini dnmek demektir. Atatrk kendinden
umutlu deildi. lmnden sonra smet nn ile ayrlnn trl
tahriklere sebep olacan dnm olmal idi. nn'nn ocuklarna
maa vasiyet etmesinin sebebini byle yorumlayanlar vardr. Bazlar
Atatrk'e nn'nn ld sylenmi de, o da buna inanm da
ocuklarna maa vasiyetini onun iin yapmtr, szn kardlard.
Batan baa yalandr.
En yaknlarnn bana anlattklarna gre Atatrk:
- smet'in paras yok. Bir kardei var, zenginse de ona hayr dokunmaz,
demiti.
Atatrk, smet nn'nn paras olduunu bilirdi.
Atatrk'n kendisini de bir ''halef vasiyetine'' meylettirmek istiyenler
olmutur. Kendileri hesabna! Atatrk kendinden sonrasna kendisinin
hkim olamyacan bilirdi. O byk bir realistti.







3

Geriye doru bir tenkit denemesinde bulunalm.
Atatrk devrinde vatan kurtulmutur. Yalnz bu eref, bir vatandan mill
tarihin en byklerinden biri olmasna yeter.
Osmanl mparatorluu kalnts zerinde kurulan yeni devlet, Lausanne
Antlamas ile, eskisinin yar-smrgelik artlarn ykmtr. Trkiye
Trkl Bat'nn egemenlik ve basksndan kurtulan ilk millet olmutur.
Afrika'da Yakn ve Uzakdou'da smrgecilik dzeninin tasfiyesi,
Trkiye'de balamtr. Bu bakmdan Atatrk milletleraras bir kurtulu
kahraman erefini de kazanmtr.
Atatrk devrimleri Trkiye'de teokratik Ortaa devlet geleneklerini silip
sprerek kadn, vicdan ve tefekkr hr klmtr. mmetiliin yerini
milletilik almtr. Ziraat ve ticaret kaynaklar Trklere mal edilmitir. Mill
endstri domutur. Mill bankalar kurulmutur. Yabanc ve imtiyazl
irketler millletirilmitir. Yaz ve dil deierek, Trk kafas Arap kltr
kleliinden syrlmtr.
Bu devrimlerden her biri bir vatanda mill tarihin pek byklerinden biri
klmaya yeter.
Atatrk devrinin zaaflar, Atatrk'ten sonraki demokrasiye gei devrinde
belirmitir. Balca zaaf, eitim yolu ile, devrimlerin ve yeni dzenin halk
ynlarna sindirilememi olmasdr. Atatrk devrine tek parti devri
diyoruz: Bu bir karma parti idi. Disiplini devrimlerimize inantan
domuyordu. Bilkis Atatrk devrinin zaaf, devrimci bir tek parti rejimi
olmamasdr.
Biz uzun ekonomi tartmalarna girimemekle beraber, Trkiye'nin
topyekn kalknma davas hibir zaman tam ''alafranga'' bir kafa ile ele
alnmam olduunu sylemek isteriz.
Atatrk partisi Nazilik ve faistlik gibi, demokrasiyi ykmak hedefini gden
bir parti deil, bilkis demokrasiyi hazrlyan, rejimi ''kaytsz artsz mill
hkimiyet''e doru gtren bir parti idi. Anayasasnn z bu idi.
Demokrasi ile tek dereceli seim devri de gelir. Tek dereceli seimle
memleket idaresini halk ynlarna teslim etmek davasnda bulunan bir
diktatr, yeni yetien kuaklar ilk sivil okul eitiminden geirmeyi
bakayg edinmeliydi.
Din meselesi halledilmeli idi. Atatrk devri liktir. Lisizm, din ve dnya
ilerini ayrmak demektir. Daha ilk gnden lisizm, halk ynlarna
''dinsizlik'' hareketi diye telkin edilmitir. Halk camilere gidiyordu. Din
grevlerini yapyordu. Fakat kendisine klavuzluk edecek devrimci din
adamlar yetitirilmedii iin, eski hocalk hibir zaman olmad kadar
kaba, cahil ve mtaassp bir yobazlk hlini alyordu. mam-hatip
okullarnda ilk renilecek ey, lisizmin bizzat Mslmanln da kurtulu
davas olduu idi. Devlet din ilerinden elini bsbtn ekecekse, din
ilerini toplulua da brakacaksa, yine her eyden nce bu mesele
halledilmi olmal idi.
Bugn de bu ikisini yapmak, tam ve abuk yapmak zorundayz: Btn
halk ocuklarn, kz olan, sivil ilkokul eitiminden geirmek, inklp
Trkiyesinin medeniyeti, vicdan ve tefekkr hrriyetisi yeni din
adamlarn yetitirmek!
Serbest bir mrakabenin ister istemez ilemedii bir devirde tenkit
edilecek ok eyler bulunabilir. Ama bunlar ''teferruat'' olmaktan kmaz.
O devrin bykleri, daima, kolayca tenkit edilebilecek kklklerini
glgede brakacaktr.
Bu grlerimi Atatrk devrindeki yazlarmda da bulabilirsiniz. Roman
adl kitabmdaki ''Gazici'' ve ''Kemalist'' bahsi o devirde yazlmtr. Halk
ynlarnn eitimi davas Yeni Rusya kitabnn belli bal konusu idi.
***
Atatrk byk stratejlii ve politikacl dnda, umum kltr ister
istemez zayf bir Osmanl subay idi. Dinler, kavrar ve yapard. Paha
biilmez bir enerji kayna idi. Kendi devrindeki hkmetler bu kaynaktan
tam faydalanmay bilmemilerdir. nn hkmetleri hibir zaman dinamik
olmamtr. nn'nn vekil tipi ''brokrat''tr. Vekilleri arasndan dinamike
olanlar Atatrk tarafndan kendisine zorlananlardr.
Atatrk ''bir Nehr-i muazzam gibi cu etti, fakat orak yerde akp gitti.''





ANI VE FIKRALAR






Sac Soba

stasyon, sonra bataklk, sonra mezarlk ve derme atma Karaolan'dan
sonra yangn yeri, onun sonunda da kerpi ve hmtan, kaldrmsz veya
Arnavut kaldrml, eri br sokakl bir ky... Ankara bu idi.
Kadnlar ehri hi sevmediklerinden evlilerin de drtte bekr. Yerli
kadnlar sokaa kmaz. Bir lokomobilden alnp iltimasl yerlere ancak
verilebilen elektriin yanar sner petrol na lks lmbasn tercih
ederdik. Onu da sk sk pompalamak lzmd.
Harpler olan biteni tkettiinden, Hristiyan g de arlar beraber
sprp gtrdnden hibir ey bulamaz, hibir ey yaptramazdk.
Hep sklyorduk. Atatrk de yle. Fakat yeni bakent fikrini yerletirmek,
gzleri stanbul'dan ayrmak iin bozkrda bir srgn mr geiriyordu.
Biz onun evine gitmekle biraz avunuyorduk. ankaya'da avlusu havuzlu
ortanca bir yazlkta otururdu. Tek cazibesi Atatrk'n meclisi,
konumalar, hayatiyeti ve yaratma iradesi idi. Dalar, tepeler, yollar,
akam kararnca arabalar ahra ve halk kafesler arkasna ekilen
kasaba halk, btn o l boluu ebedye benziyen bir ''susma'' veya
''somurtma'' hlinde idi. Hemen hemen yalnz onun sesi geliyor, onun
baklar ldyor, yalnz onun o tkenmez ve ilhi ihtirasl ruhu souu
styor, bou dolduruyor, sszl gideriyor, Ankara'ya btn mjdeleri
getirici bir yolculuk bekleme hli veriyordu. Sanki buraya her ey ufuklar
tesinden gelecek, gkler stnden inecekti.
Akama doru ayaklar evlere doru srklenirdi. Hava karanlksa hl
kl kokan yangn arsalar arasnda cep fenerlerinin yanp snd
grlrd. stanbul'dan gelip de mahkm imiler gibi yaayanlardan pek
ou gemiyen saatleri ierek ldryorlard.
Atatrk de bkar, ara sra arkadalarna gitmek isterdi. Bir akam Lzistan
Milletvekili rahmetli Rauf'un evinde idik. Kk bir odada, ikide bir
pompalanan lks lmbas altnda ve kzmas ile soumas bir olan sac
sobann karsnda, masa etrafna toplanmtk. Hizmetiler koup:
- Paa hazretleri geliyor, diye haber verdiler.
Rahmetli Rauf bu odaya smayacamz grdnden:
- abuk sobay teki odaya gtrn! dedi.
Sac soba, gaz sandklar stne konmutu. Borusu dosdoru duvar
deliine giriyordu. ki hizmeti sandklar ile sobay, bir mangal tayormu
gibi, teki odaya geirdiler. Mustafa Kemal Paa da, dar, kark ve
karanlk merdivenlerden henz kmt.
Sonra ii raflanm yk ald. Hibir bardak ve kadeh yanndakine
benzemiyordu. Birka kii de beraber geldiinden yine birbirlerine
benzemeyen ayr biimde ve renkte, kahve fincanlar karlmt.
Masann st birka bezle ancak rtlebilmiti.
Bakentte devlet reisi ve arkadalar!
kide bir:
- Ahmet, lmbay pompala! sesi duyuluyordu.
Sonra birden gen kahraman yeni Trkiye hayallerini anlatmaya
balyordu. Yava yava tahta peykeler stndeki esrarkeler ryas ile
sarldmz hissediyorduk. Masa bir cennet sofrasna dnyor, lmba bir
gnei andryor, oda bir saray paras havas iine giriyor, ''gelecek'', o
zamanki Ankara'da bir serap gibi bile grnmeyen ''gelecek'' gzlerimizde
canlanyor, bir eski masaldaki peri kz gibi atl aknclarn, hemen hemen
nal seslerini duyar gibi oluyorduk. Btn gn iimizde yava yava, birer
birer btn lm olanlar diriliyordu.
Bir inanmn iradesi nasl mucizeler yaratcsdr, onu biz en ok tozunda
boulduumuz, amuruna saplandmz, kaldrmsz, ksz, yuvasz,
bahesiz, bombo Ankara'nn o gnlerinde ve gecelerinde grmzdr.








Meclisleri

1

lk genliinden son gnlerine kadar kendisini tanyanlarn hepsi iin
Atatrk ad, sofra sohbetlerini hatra getirir. Dostlar ile akamlar sofra
banda bulumak ve ge vakitlere kadar konumak deti idi. Pek az
zevk ve elence meclisi olmutur. Bunlar da, hani okullarda tatil saatleri
vardr, yle bir eydi. Saatlerce pek ciddi eyler okur, yahut yazardk.
Beyninin hi yorulduunu bilmiyorum. Hastaland yllara kadar da
artc bir hafzas vard.
Orduda iken askerlik meseleleri, sivilde iken devlet ve devrim meseleleri,
hepsi, bazen sabahlara kadar sofrada grlmtr. Syler ve dinlerdi.
Yalnz kendi dndklerini herkese anlatmak deil, herkesin
dndn de kendi anlamak, trl memleket seslerini duymak
merakls idi. Sentezci bir dehs vard. Birka saatlik dank ve
sramal sohbetlerden sonra, derleme ve toparlama yapar, mantkl ak
ve iyice ereveli bir tefekkr eseri verirdi.
Bilmediklerini, sofralarnda bildiklerinden renirdi. Davetlileri daima pek
eitli olmutur. Ateli ve gururlu bir milliyetilik, eilip bklmez bir irade
ve kendine gven duygusu ahsiyetine hkimdi. Sevdiklerinin ve birlikte
bir eye inandklarnn tenkitlerine, itirazlarna, tartmalarna inanlmaz
bir katlan ve hogrrl vard.
Trk dili ve Trk tarihi meseleleri, onun sofrasnda tam bir fakltelik
zaman tutmu olduunu tahmin ediyorum. Tebeirli kara tahta karsnda
idi. Bakanlar, profesrler, milletvekilleri hep o tahtaya kalkmzdr. Ondan
baka hepimiz yorulur ve dorusu biraz da usanrdk.
Sava ve devrim gnlerinde, meseleler konuulduu srada hi imez
veya pek az ierdi. Ne askerliinde, ne de sivil hayatnda ge kalmak,
hatta sabaha kadar kalmak onu vazifesinden alkoymamtr. Kendisinde
bir zaaf ve "luballik" sezilmesi ihtimaline kar pek titizdi. Pek efendi bir
ev sahibi ve eski Osmanl deyimi ile pek de ''edepli'' idi.
Rahmetli Reit Galip'in ok defa yanl yazlm bir vak'as vardr.
Atatrk'n bir yabanc lokantacya vermi olduu bahi meselesini, biraz
ikili olduu iin, mbala ile tartyordu. Atatrk:
- Galiba rahatszsnz, biraz dinlenseniz... dedi.
- Buras milletin sofrasdr. Ben milletin sofrasnda oturuyorum, cevabn
verdi.
Atatrk hi bozmayarak:
- Beyefendinin hakk var. O hlde biz sofray terk edelim, dedi. Herkes
ayaa kalkp ekildiler.
Birka gn sonra idi. Reit Galip yine davetliler arasnda bulunuyordu. Bir
hayli zaman getikten sonra Atatrk:
- Bana iki nefer arnz, dedi. ki nbeti ieri girdi. Reit Galip'i iaret
ederek:
- Beyenfendiyi darya gtrnz, dedi.
Kucakladklar gibi kardlar. Reit Galip bilmeyerek yapt eski
hatasndan utanyordu. Sklarak tekrar sofraya geldi. Atatrk'n neyi
anlatmak istedii belli idi.
O saatten sonra Atatrk en ok yine onunla keyifli keyifli konutu idi.





2

Atatrk gsterii, alyici ve ''zevahir'' dkn deildi. Arnavut Kral
Zogo'yu Tirana'da bir Osmanl generalinin konak bile denmiyecek evinde
grmtm. Hava, bir saray havas idi. Atatrk stanbul'a geldike
Osmanl padiahlarnn saraynda kalmtr. O oturduu kadar
Dolmabahe Saray'nn havas, bir ev havas idi. Bir general olmas
gereken bayaverlerini daima kk rtbeli subaylar arasndan semitir.
Atatrk grev banda hibir lballie yer vermeyecek kadar cidd,
husus yaaynda ise dostlarnn her trl nazn ekecek kadar samimi
idi. Protokol, boazn skan dar ve kat bir yaka gibi kendisini her vakit
rahatsz etmitir ve onu husus yaay iine hi sokmamtr. Sofrasnda
kimsenin yeri belli deildi. Yalnz rahmetli Fevzi akmak'a, smet
nn'ye, ara sra evine gelen ordu ve hkmet ahsiyetlerine yannda
yer gsterirdi.
Bununla beraber ''d grnr''n ve ''dekor''un itima mnasebetlerde
byk nemi olduunu bilirdi. Onun iin giyiniine ve ev ii dzenine pek
meraklyd. On be yl yannda bulundum, husus odalarna girdim, gnn
eitli saatlerinde evine gittim: Kendisini bir defa bile trasz, rahatsz
olduu vakit velev pijamal da olsa, stne bana titizce itinasz
grmedim.
stanbul'daki evleri, ankaya'daki evi ve son kk hep kendi husus
dikkati altnda idi. Hafife alnmak, aada ve altta grnmek, kolayca
tenkit edilecek kusurlar ve eksikleri bulunmak, hele gln olmak pek
korktuu eylerdendi.
bandan artan mr, sofrada gemitir. Bu bir iki ve cmb sofras
deildi. Dostlar ile hatta dmanlar ile sohbet ve tartma meclisi idi.
Atatrk hayallerini, tasarlarn, straplarn, hatralarn, ta gen
subaylndan son zamanlarna kadar sofrasnda anlatmtr. Selnik'te
asker dehasn tantan ''tatbikat'' oyunlarna sofrasndan kalkarak gittii
gibi, her devrim gnnn balangc da bir sofra sabah idi. Elence
lemi, ap tat yer de yine sofra meclisi olmutur. Bu ne zaman bir
zevk ve elence, ne zaman byk taarruzu hazrlayan bir kumanda
heyeti ve ne zaman en etin devlet ilerini karara balamak topluluu idi,
tahmin edemezdik. Fakat misafirlerinin eidine gre az ok hangisine
hazrlanacamz bilirdik. Bazan, bir meseleyi daha fazla demee
misafir eidi elverili olmad zaman, ''Galiba yorulduk!" der, meclise
son verir, vedalamak zere elini skanlardan bir takmna: ''Teekkr
ederim'' birtakmna usulca: ''Siz biraz daha kalnz!'' derdi. Nice srlarn
yllarca vicdan iinde tutan Atatrk'n, azndan karma benzeyen
''gevezelik''lerin yzde doksan hesapl ve tertipli idi.
Srlarn ''azdan karan'' Atatrk, baz olaylar hibir zaman
anlatmamtr. Yahut pek mahremlerine sylemitir de ben bilmiyorum.
On be yl husus meclislerinde bulunan benim duymaym dahi, vaktiyle
hatralarn bana anlatm olduu dnlecek olursa, dikkatte tutulmaya
deer.







3

Atatrk cmert deildi. Elinin dar olduu bile sylenebilir. Kendisine gelen
hediye kravatlardan birer tanesini alabilmek iin neler ektiimizi
hatrlyorum.
Buna ramen pek ''misafirperver'' ve ikramc idi. ''Hl bilir''di. Bir akam
sofrasna bir gen arkadala birlikte gitmitik. Bu gen, Atatrk' ilk defa
dinliyordu. Cotu, iti ve hastaland. Kalkamad ve hastal kt tesirini
sofra banda gsterdi. Bu gencin gnlnde hibir utan azab kalmamak
iin, Atatrk kendisini iki gece daha arka arkaya sofrasna davet
etmiti.
Atatrk'n devlet ve hkmet hizmetinde kullandklar arasnda gzeli
irkini, sevimlisi sevimsizi vard. Fakat sohbet meclislerinde bulunabilmek
iin u veya bu trl bir ''sevimlilik'' artt: ''Karmda irkine tahamml
edemiyorum'' derdi.
Kendisiyle anlatklarna inandklar iin, hastal yznden asabi
muvazenesinin bozulduu son yllara kadar, pek msamahal idi.
Meclisinde dilediklerinizi sylememek iin, pek hesapl bir dalkavuk
olmaktan baka, hibir sebep yoktu. Onun iin Atatrk'n meclislerinde
ileri geri konumalarn bir cesaret misali olarak anlmas glntr. Ara
sra bu konumalar aykrla kadar gider, sabahleyin bir i sknts ve bir
phe duyulurdu. lk frsatta kusurlarn affettirmek isteyenlere, hafzas
en kuvvetli melekesi olan Atatrk: ''Bir ey mi oldu? Ben hatrlamyorum
ki...'' derdi.
Sofra bir imtihan meclisi idi de! Hi sylemeksizin, hissettirmeksizin, bir
vazifede kullanaca adamlar, iki leminin pek elverili olduu trl
ynlerden yoklard. Hkmn kolay verir, ok defa aldanmazd.
Omiros'un (Homeros) kahramanlarndan biri idi. Bu tabinin stnde ve
dnda bir mizatr. Normal mnasebet lleri iine hapsolamaz. Bu
miza, ancak ar evk kaynaylar iinde hayatiyetini koruyabilir. Vatan
kurtuluu davasnn balangc, Samsun iskelesinde ''tek bana Mustafa
Kemal''dir. Ve gerekten tek banadr. Bu bir kahramanca hayat
kaderidir. Kilometrelerce etrafn a ve enerjiye boan cokun
alayanda durgun sudaki salkm st aksini arayabilir miyiz? Amiyane
olsa da eski yaveri Salih Bozok'un u hikyesi Atatrk tenkitilerine iyi bir
cevap olabilir. Bir gn Salih Bozok'a baz tandklar:
- Tarih sizi mesul edecek. nk Atatrk'e iiriyorsunuz. Geceleri
uykusuz geiyor. Sefahat yaptryorsunuz ve mrn ksaltyorsunuz,
derler.
Salih der ki:
- Tarih ne diye bizi mesul tutacakm? Mademki i dediiniz gibidir. Bizim
heykellerimizi dikecek. Atatrk', biz idare ediyorsak, yalnz iirip sefahat
ettirmiyoruz ya, zmir'i de biz aldrverdik, cevabn verir.
Atatrk sofrasnn yllar sren evki ve ne'esi, Cumhuriyetin 10 uncu yl
dnmnden bir mddet sonra yava yava kat. Hekimlerin stne
kondurmadklar ykc illet, karacierini yiyor ve sinirlerini ypratyordu.
Esiz hafzas snyor, saduyusu kararyordu. Atatrk'n tahamml ve
msamahas azalyor, irade, zek ve kudretinden phe edildiini
sanmak kompleksi, sk sk asabiyet nbetlerine sebep oluyordu.





Kurtuluu

Tanzimat'tan sonra iki eit adam yetimitir. Biri Garp taklitisi ve Garp
mahkmu. Tepeden trnaa "alafranga" cill adam. Milletinden ve
memleketinden de uzaklamtr. Milletinden umutsuzdur. Ve
memleketinin kendisini benimsemediini de bilir. Frenk domadna
pimandr. Ancak Dvel-i muazzama kontrol altndaki bir Trkiye'de
hayat hakk olduuna inanmtr. "Bu millet adam olmaz," ona gre. Bu
milletin ona borcu, ya ieride rahat ve refah iinde yaatmaktr, ya
elilikler kadrosunda ona yer, konak ve araba ve altn vermektir.
kinci tip, nasyonalisttir. Osmanl nasyonalisti ve Trk nasyonalisti. O,
kurtuluun Garpllamakta, milletin ve memleketin Garp topluluklar iine
katlmasnda ve medenlemesinde olduuna inanmtr. erefe,
gururca ve zillete kendini milletinden ayrmaz. Memlekete ve millete
kurtulmak aresi aramaldr:
- Niin bunu yapacak bir mill kahraman kmamal?
Ve niin o kahraman kendisi olmamal? Mustafa Kemal'in ilk benliine
kavutuundan beri, uur altn ve stn kvrandran "mesele" budur.
Kendisi iin ne arasa bulabilir. Sarayda rtbe bol. Nian bol. Maa ve
atiyye bol. O, yalnz kendisi iin arasa bulurdu. Onun yandan biraz
yukar marealler rejimi idi.
Sanatna ve asker dehasna gveniyordu. Yalnz buna dayanyordu. O
bir kuru kabaday deildi. nsann kendini bouna harcamasndan
topluluun bir ey kazanmyacan pek iyi anlayanlardand. Topluluu
kendine doru ekmenin, topluluu kendine balamann, bendetmenin
frsatn aramal ve bulmal idi. Bir defa bu olursa, her ey olmutur.
Manevradan manevraya, bu asker hareketten o asker harekete, Trablus
llerine, anakkale siperlerin, dou dalklarna kotu. Tannmal,
aranmal ve inanlmal idi. Kim bilir benzerlerinden niceleri, nice binleri ve
yz binleri bu maceralardan birinde lmtr? Kim bilir kader milletleri
ka bin Mustafa Kemal'den mahrum brakmtr? Taliin ona yardm onu
kendi saatine yetitirmek oldu. Sonras kolayd. Sonras elinde idi. Ne
yapacan biliyordu.
Ne Trablus harbine, ne Birinci Dnya Harbine inanmamt. Yine
kaybedecektik, fakat o, bir mill kahraman olabilmek iin, son kazan
midini kendinde aratacak deh ve karakter hnerlerini gstermeli idi.
Bozgundan ve her ey bittikten sonra, Pera Palas salonu camlarnn
arkasnda ak gzel ba ile, Beyolu caddesinden pek tutumlu tavr ve
temiz niformas ile grnd zaman:
- te o... diyorlard.
O.. Mustafa Kemal! Samsun'a ayak bastn hapishanedeki eski siyas
hasmlar duyduklar zaman:
- Mustafa Kemal Anadolu'ya gitti ha.. O yapar, diyorlard.
Gn olacakt, kumandanlar ondan yz evireceklerdi. Gn olacakt, bir
vilyet, on vilyet, yirmi vilyet ona kar ayaklanacakt. Fakat i iten
gemiti. Byk sanat ve karakter artk bata idi. Glklerin hepsi, ona
yenilecek olanlarn, daha zayflarn, daha basiretsizlerin, daha
sabrszlarn marifetleri idi.
Mustafa Kemal kimdir? Bir milletin urayabilecei en ar buhranlar
iinde, en vastasz bir milleti en vastal dnya devletleri ile dtren
ve kurtaran adam! Sonra kurtulu zaferi gibi esiz bir an ve erefi,
milletinin dostu sand gerek dmanna kar, hibir eymi gibi ortaya
atan ve sava silh olarak kullanan, vicdan ve tefekkr hrriyeti uruna
gsn vatanda kurunlarna geren adam!
phesiz, btn artlar bir araya toplanp tartlnca, asrnn en byk
adam idi.








Para

Tahan, Kuvay- Milliye Ankarasnn oteli, imdiki Smerbank'n yerinde
idi. st han odalar ve alt ahr!
Keiren taraflarnda oturan Maliye Bakan Hasan Saka'nn at da bu
ahra balanrd. Btn hkmet imdiki vilyet binasnda idi. Bugn
saraylara smayan bakanlklar, o zaman iki oda ile yetiniyorlard.
Hasan Saka da ii bitince dairesinden kar, atn zer, bir mddet
iskemle safas ettikten sonra evine dnerdi. Osmanzade Hamdi'den
duymutum. Yunus Nadi'nin kard Yeni Gn gazetesinde rahmetli
dostumuza arkadalk ediyordu. Ankara'da bir gazete nasl kar, ka
tane satar, o masraflarn altndan nasl kalkar, imdi kolay kolay tahmin
edilemez. Gazete bamsz olmakla beraber hkmetin yardm etmesi
lzmd. Yardm edecek makam da Maliye Bakanl. Pek skk bir
gnn akamnda Osmanzade, Hasan Saka'y, atnn dizgini elinde,
evine gitmek iin kalkmak zere iken bulur:
- Aman biraz para! diye yanna sokulur.
Hasan Saka, hi tnmadan:
- Anahtarna da lzum yok ki.. Kasay ak braktm, git bak, iinde ne
bulursan al, cevabn verir.
Dnyada devlet deil, yle byle ehemmiyetli hibir anonim irket
Anadolu devleti kadar az sermaye ile kurulmamtr. eteciler haracna
son verilmekle beraber, halkn vergi takati tam bir tkeni hlinde idi. Asl
amansz zorluk byk taarruzdan nce grlmtr. Taarruz iin ne
lzmd, bilir misiniz? Bugn Ankara'da yaptrdmz bir iki apartmana
dktmz kadar para! Maliye Bakan:
- Benim bildiim iktisat ve maliye ilminin gsterdii yollara gre bir santim
bulmamza imkn kalmamtr, diyordu.
Yeni zenginlerimizin bir gecede bakara masasna dktkleri kadar para
iin vatan kurtarmaktan vazgemek! Tabi buna imkn yoktu.
Sakarya'dan nce de duruma u are bulunmutu: Kimin nesi var nesi
yoksa yzde krk devletindir, karar ile yoktan varlk icat etmilerdi. Yani
Trkiye'nin fazilet ve fedakrlk a idi.
Zafer oldu da geniledik mi? Hayr. ar usulnn ktlklerini slah
edeceimiz yerde bir demagojik hamle ile btenin bu en verimli
kaynan kuruttuk. Yz ksur milyonluk bir bte ile drt harpten kan,
yanm, yklm, dalm, stelik yz binlerce gmen barndrmak
zorundaki Trkiye'nin hemen hemen "yoktan bir daha varolu"
mesuliyetini yklendik.
Maa azlndan subaylar durmadan istifa ediyorlard. Durum o kadar
tehlikeli idi ki bizzat Mustafa Kemal Paa, kapal bir oturumda, krsye
karak orduya hemen bir milyon lira bulunmasn istemiti. Ama
memurlar da ayn hlde idi. Meclis yalnz ordu iin bir istisna yapmaya
yanamyor, o gn pek hatiplii tutan Mustafa Kemal'e kar bir "atlatma"
aresi dnyordu. Nihayet bir teklif geldi:
- Efendim, bir defa btede buna imkn olup olmadn anlamak iin
meseleyi yarna brakalm.
Maliye Bakan yoktu. Daha dn yerine bir vekil seilmiti. Bu vekil hi
tereddt etmeden:
- mkn vardr efendim, demesin mi?
Kimse ses karamad ama, sven svene idi:
- Bire dalkavuk, daha dn vekilin vekili seildin, ne vakit bteyi okudun?
gibi szler iitiliyordu.
Kr lkapl rahmetli Ferid'i Meclis bahesinde grdm. Hakknda
sylenenleri tekrarladm. Omuzlarn silkti:
- Daha bteyi elime alnca ne grsem beenirsin? Kt paray
kymetlendirmek iin her yl bir milyon lira yakmay dnmler. Yakacak
yerde zabitlere veririm, dedi.








Bir Yasak

Dilver pek sevimli bir Rumeli delikanls idi: Ankara'ya ilk gittiimizde
kendisini Polis Mdr olarak bulmutuk.
Bir hikyesi vardr: Kuvay- Milliye devrinde ehirde bir kerpi delik
edinebilmek bile pek zor ele geer nimetlerdendi. Polis Mdrlnn
tevkifhanesi de alt katta bir odadan ibaret. ki yasak olduu iin, kaak.
Kaak olduu iin de yar-zehir. Bir iki azl sarho gelse Dilver'in yeri
var. Fakat daha fazlasn kendi odalarna almas lzm. Bir are bulmu:
Bir gn yakalayp getirdikleri bir deliyi alt kattaki tek odaya koymu. "Deli
sarhotan ylar," demiler ama, doru olmad orada meydana km.
lk tutulan sarho srta srta saldrma almeti gsteren delinin karsnda
sinmi ve bir keye bzlerek sabah g etmi. Haber, ehre yaylnca
bu yaygarac sarholuk vak'alarndan eser kalmam.
ki yasa kanunu, bir fkramda anlattm gibi, ilk Meclisten bir salk
deil, bir eriat kanunu olarak kmt. ki yasa yryor, iki de
iiliyordu. Raknn bir ad "Dilver suyu" idi. nk yobaz diktas olduu
iin herkesi kzdran bu yasak zamanlarnda en iyi ikiyi Polis Mdr
karyordu.
Lokantalarn bir kesi vard: enler oraya sokulur, dardakiler de
farkna varmaz grnrlerdi. ok kimse raksn banda ekiyordu.
Zaferden sonra yasak stanbul'a da geldi. Orada da, Amerika'daki iki
yasa devrinde olduu gibi, elalt ve kaak ticareti ald, yrd. kinci
Mecliste yobaz kalabal hayli olduundan durumu tabiletirmek iin
teklif getirmeye kimse cesaret edemiyordu. Hocalar kyameti koparmaya
hazrlanmlard. Hatta polisin ihmaller gsterdii rivayetleri zerine ve
tam byk devrim gnlerinden bir hoca krsden:
- Medreseleri kapyorsunuz, meyhaneleri ayorsunuz, diye baryordu.
Nihayet yine yobaz fetvacl imdada yetiti: "ki satn alnabilir, nk
dinlerinde bu yasak olmayan tebaamz da vardr, fakat meyhane
alamaz, nk buras Mslman memleketidir."
Bir mddet de byle gittikten sonra iler tabi yoluna girdi idi.
Son defa Libya'ya gittiimizde grdm. de ayr hkmet olan
eyaletten ikisinde, Fizan ve Bingazi'de iki yasak. Henz yirmi otuz bin
talyann oturduu Trablus'ta ise iki de serbest, meyhaneler de. Yasak
sz: Fizan ve Bingazi'de, Kuvay- Milliye Ankarasnda olduu gibi;
Trablus'ta ise bugnk Ankara'da olduu gibi iilmekte.
Tuhaf tesadftr ki, o yaban, boz ve silme boluk olan Ankara'da ilk sinir
hastalarmz hi iki kullanmayanlar arasndan vermitik.
Bu mnasebetle u hatram da tekrarlanmaya deer: Rahmetli Ahmet
Rasim'in hikyesi idi bu... Yeilay Dernei'nin bir toplantsnda
konferans sorar:
- Sevgili dinleyicilerim, bir eein nne bir kova su, bir kova rak
koysanz hangisini ier?
Hemen biri cevap verir:
- Tabi suyu...
- Neden?
Bir keyif ehli de orada imi. kinci cevab o verir:
- Eekliinden!
Atatrk hikyeye bayld idi. Sk sk tekrar ederdi. Bir akam iftlikte eski
kk kkn nnde oturuyorduk. Uzaka duran bir ii ocuu bizi
seyrediyordu. Atatrk:
- Gel ocuum buraya... dedi.
ocuk sofraya yanat. Atatrk sordu:
- Bir eein nne bir kova su, bir kova da rak koysalar hangisini ier?
ocuk nmzdeki kadehlere bakarak:
- Raky efendim, demesin mi?
Atatrk glerek:
- Aman neden olduunu sormayalm, demiti.








Glkler

Mustafa Kemal Kuvay- Milliye'nin ilk zamanlarnda etelerle, daha sonra
stanbul'un emrinden kmak istemeyen baz komutanlarla, fakat en etini
Birinci Meclisteki irtica ve muhalefetle pek skntl gnler geirmitir. Bu
glklere nasl gs gerdi, nasl baa kt, Atatrk'n liderlik dehasn
iyice kavramak iin bilhassa Kuvay- Milliye tarihi ve hatralar zerinde
durmak lzm.
Sakarya zaferinden sonra bile ondan Bakomutanlk yetkilerini geri almak
isteyenler yalnz ikinci grup denen muhalefet deildi. Kendi grubundan
baz kimseler de onlara katlmlard: "Bakomutanlk Kanunu Meclis'in
hakkn gasp etmitir!" diyorlard.
Onun iin bu kanunun yenilenmesi Mecliste yirmi drt saatten fazla sren
tartmalara yol at. Bu srada en ok alklanan szlerden biri de u idi:
- Hani zafer? te hl kmldayamadk ve kmldayamyoruz!"
Mustafa Kemal krsye kt:
- Efendiler, ordu yirmi drt saattir komutanszdr. Bunu byle kabul
ettiimi ve komutay braktm m sanyorsunuz? Brakmadm ve
brakmayacam.
Bu diktatrce bir szdr. Fakat ayn adam:
- Canm neden bu Meclis'in dertlerini ekiyorsunuz? Datalm, rahat
ediniz! diyen iddetileri de ayn kuvvetle reddediyordu:
- Meclis olmazsa biz neyiz? Hibir ey... Biz Meclissiz olamayz, diyor.
Trk milletinin o ana-baba, lm-kalm gnlerinde irtican ounlukta
olduu bir muhalefetli Meclisi dahi Meclissizlie tercih ediyordu.
Byk taarruzdan nce Paris'teki grevinden Ankara'ya gelen bir
tandm geenlerde bana:
- Hkmeti de Meclisi de umutsuz bulmutum. Para yoktu ve maliyecilere
gre orduyu bir adm ileri yrtecek kadar para bulmak ihtimali de
kalmamt, demiti.
Gene byk taarruzdan on-on be gn kadar nce ikinci grup
milletvekillerinden eski ve itibarl bir kurmay subay krsye karak
ordunun durumunu tenkit ettikten sonra:
- Yapamyorsunuz, yapamyacaksnz. leri gidemiyorsunuz, geri
gelmenizden korkarm, demitir.
Gariptir ki Mustafa Kemal bu hcum ve tenkitlere silhszlktan,
cephanesizlikten ve aresizliklerden bahsederek pek tevazu ile cevap
vermiti. O gnlerde hi istemedii ey, bir taarruz yapacann sezilmesi
idi.
Birinci Meclisin erefli bir hatras olarak unu belirtmelidir ki Sakarya'dan
sonra zafersiz bir anlama fikri pek az taraftar bulmutur. Vatan
kurtarmak davas ile, Mustafa Kemal'in Bakomutanlk yetkileri davasn
birbirine kartrmamak lzm gelir.
rtica, ki gene o devirde btn kanunlarn bir defada er'iyye
encmeninden gemesini kanunlatrmak isteyecek kadar taassup iinde
idi, Mustafa Kemal'de kendi liderini bulmuyor ve zaferden sonra onun
imdi iinde sakladklarn birer birer ortaya atacan biliyordu. Mrteci
olmayan muhalifler ise, Dnya Harbi srasndaki Enver diktatoryasn
unutamyorlar, Mustafa Kemal'in ikinci bir asker diktatr olmasndan
korkuyorlard.
Byk taarruzdan nce ordu komutanlklarndan biri boald idi. Bu
komutanl teklif ettii arkadalarndan biri, Refet Bele:
- nemsiz bir ey olaca zaman vazife alrm, diyerek cephe komutan
smet Paa'nn emrine girmeyi istemiti. Nureddin Paa'nn zmir'e giren
ordu komutan olmas bu yzdendir.
Nureddin Paa sonradan irtica takmna katld iin bu tayin tehlikeli de
olmutur.





Diktatr

Atatrk diktatr m idi? Rejimine bakarsanz evet. Fakat ne mizac, ne de
ideali bakmndan diktatrlk inanls deildi. Mill kurtulu iin art
sayd inklplarnn hrriyet iinde yaayabileceine gvenseydi,
demokratik savaln zevklerini feda etmeyeceine phe yoktu.
Nitekim zamannn diktatrlerinden hibirini sevmemitir. Ne Hitler'in, ne
de Mussolini'nin lehine konutuunu hatrlamyorum. Hitler, Mussolini ve
stalin, de sivil iken niformalarn bir gn bile brakmamlardr.
Atatrk mareal iken, niformasn bir iki defa ancak manevralarda
giymiti.
Atatrk, Serbest Frka'nn kurulu meselesinde samim idi. Pln
sandma gre udur: smet Paa ve Fethi Bey fikir ve ideal
arkadalardr. kisi de inklpdrlar. Kendisini lider olarak tanyacaklar,
inklp messeselerini koruyacaklar, bunlar dndaki meseleler zerinde
diledikleri gibi arpacaklar, ayr ayr seime gidecekler, bylece
Trkiye'de demokrasi gelenei kklemi olacakt. Fethi Okyar'n kendisi
Atatrk' hayal krklna uratmamtr. Fakat bilhassa iktidar nfuz
ticareti iin ele geirmek ve smet Paa'nn bu bakmdan kard
glklerden kurtulmak isteyenler, kolay yolu aradlar. rtican tahriklerini
benimsediler. Bu tahrikler bir ara o kadar tehlikeli ekiller ald ki olgunluk
imtihann henz veremeyeceimiz meydana kt. Bakalarnn daha
derin srlar kefedip etmediklerini bilmiyorum. Fakat benim perde nnde
ve arkasnda grdklerimden edindiim kanaat bu.
Atatrk, Hitler ve Mussolini gibi, demokrasiler aleyhine hicivler ve
diktatrlk lehine methiyeler sylemi deildir. Husus meclislerinde dahi
mill hkimiyet davasna gnlden bal olduu sezilirdi. Onun
dmanl, yobazla idi. Gerilie idi. Trk erefini dren ve Trkl
gelimeden alkoyan kara ve karanlk gelenek ve greneklere kar idi.
Devrinin liderleri arasnda tek samim dostluk hissettii adam, Amerikan
demokrasisinin bandaki Roosevelt olmutur. Roosevelt de, bir filmde
Atatrk'n kk yavrulara sevgisini gsteren sahneyi seyrederken pek
duygulanm ve kendisine bir sevgi mektubu yollamt. Herriot'yu nasl
zevkle karlayp konutuunu da hatrlarm.
Atatrk Bolevik liderlerinden yalnz Lenin'i, Rus ihtilli mill kurtulu
davalarn tuttuu, her trl emperyalizmi reddettii ve Rusya iindeki
milletlere hrriyet verdii mhlet iinde sevmitir. Unutmamaldr ki o
zaman Ankara'da Azerbaycan elisi de vard.
stalin'i hi sevmemi, fakat kmsememitir. Mussolini'yi kmserdi:
- O sadece iyi bir bayndrlk bakandr, derdi.
Gerekten de Mussolini onun ls iinde kalmtr:
- Kendi kendini sand gibi olsa banda kral brakr myd? derdi.
Nitekim Mussolini'yi banda alkoyduu kral hapse atmtr.






Alafranga

Ankara yerlilerine gre biz hepimiz, kendi aralarna sonradan katlm
olanlar ''yaban'' saylrdk. 1923 sularnda bu yabanlar grmeli idiniz:
Milletvekillerinden bile birou poturlu veya cppeli idi. Kravat ve dzgn
ehir kl henz bid'at gibi bir eydi. Her gn tra olmak, sk sk esvap
deitirmek, t ve kalp, kerip evlerin rahatszlndan ikayet etmek
zppelik grnrd. Gze batmamak yalnz Mustafa Kemal'in ve
Mudanya'dan beri sivil giyen smet Paa'nn imtiyazlar idi.
Hele biz stanbul'un edebiyat genleri pek yadrganrdk. Yzmze
deilse de arkamzdan:
- Nereden kt bu dalkavuklar! dendiini iitiyor gibi olurduk.
Akllarnca Ankara bizim yzmzden bozulacakt. Ankara'nn Kuvay-
Millyelii uup gidecekti.
Bir de bize sormal idiler. Belediye bahesinin clz akasyalar altnda
caddenin tozunu dumann teneffs ederek bunaldmz gnlerde:
- Mustafa Kemal de devlet merkezi yapacak baka yer bulamad m? diye
ilenirdik. ''Yaban'' nfus o kadar azd ki her yerde birbirimizi bulurduk.
Ankara'nn rakiplerinden biri Konya, biri Eskiehir'di. Dorusu Eskiehir'i
o gnlerin Ankarasndan cennet gibi grrdk. stanbul'a yaknd. Fakat
Mustafa Kemal bu tartmalarn altndan kalkmak ne kadar g olduunu
dnerek:
- Buraya gelmiiz, burada oturmuuz, burada kalacaz, deyip kesmei
daha doru bulmutu.
in tuhaf taraf stanbul'un Tanzimat kibarlar arasnda da ''yaban''
saylmzd. Kalpakl idik. stanbul fesi bize yan bakard. Ara sra
girdiimiz meclislerde konumann kesilmesinden bize duyurulmyacak
eyler grldn hissederdik. Mustafa Kemal'i hi sevmiyen Merkez-
i Umumci ttihatlar bu alafrangalarla birlik olmulard. Gariptir: Onlar da
1908 Merutiyetinden sonra stanbul'a gre Selnik yabanlar idiler.
Rumeli keeklh unutulmu, artk Ankara kalpa alaya alnyordu.
Devrimler bizim Merutiyet Trklnden beri gttmz dava idi.
Tabi Mustafa Kemal'in cesaret ettii kadar ilerisine gitmiyorduk ama,
radikal Trklerden idik. Yat Kulp'te de bize: "Dalkavuklar!'' diyorlard.
Yahya Kemal bir gn bir stanbul meclisinde frka kavgalar olurken,
kzm:
- Ben ne o frkadanm, ne bu frkadanm, Mustafa Kemal'in
dalkavuklarndanm, demiti.
Ankara'ya git, yaban, stanbul'a gel yaban... Dorusu bir tuhaf olmutuk.
Yaplanlar ve yaplacak olanlar da bu alafrangalarn szde ryada bilme
grmee hasret ektikleri idi. Fakat padiahn stanbulunda yaplmyor,
sadrazam paa hazretleri yapmyor ve Yat Kulp kibarlar Fndkl
Saray'nda oy vermiyordu. Bunlar srmal Tanzimat islhatlarnn
hayranl ile yetimilerdi. Ankara yabanlarn giydirdii apkay bile
balarna koymaktan utanmlard. lerinden biri vard ki Avrupa'da iken
bir gazetede kan apkal resmi yznden parti buhran olmutu.
Hocalarn ve muhafazakrlarn gznde mason ve zndk diye anlrd. O
bile, daha mecburi olmamakla beraber, gzleri altrmak iin giydirilmee
balanan apka ile alay ediyordu. Hatt Atatrk bir gn ac ac glm:
- Sorunuz beyefendiden, dinine mi dokundu acaba? demiti.
Bu yabanlk devrimiz Ankara ehri biraz medenleinceye kadar srd.
Dorusu Atatrk de, Kemalizm de ne alaturka, ne alafranga, dorudan
doruya Trkt.








Yeil

Byk Bat ehirlerinin hepsinde baheli ev semtleri ayrlmtr. Bu sistem
her yuvaya havasn ve glgesini olduu yerde verir. Her pencereden
gne girer.
Ankara plnnda da Yeniehir'in ana cadde arkalar baheli evler semti,
ankaya ve Kavakldere daha geni baheli villalar semti idi. mar
komisyonu reisi iken pln disiplininin korunmasna alyordum.
Dorudan doruya Atatrk ve nn ile temas edebildiim iin, bir sr
menfaat arpmalarna ramen, pek zorluk ekmiyorduk.
Bir gn Avusturyal mtehasss rley bana geldi. Atatrk'n Yeniehir'de
Bayan Rukiye iin yaptraca evin plnn tasdik ettiini syledikten
sonra:
- Biliyorsunuz ki bu mahallelerde dkkn olmyacaktr. Hlbuki evin
projesinde bir dkkn var. Mracaat kkten olduu iin dokunmadk.
Size sylyorum, dedi.
Akam Atatrk'e gittiimde durumu olduu gibi anlattm:
- Ne demek bu? Bizim keyfimiz iin pln m bozacaksnz? Yarn
mtehasssa syle, projeyi geri alnz ve dkkn siliniz, dedi.
yle de oldu idi.
Fakat kimse durunamyordu. Arsay veya evi ka kat ve nasl bir bina
yaptrabileceini bilerek alm olanlar, mlklerini gelirlendirmek iin pln
disiplinini bozmaa urayorlard. Bir milletvekili evinin bahesi nndeki
garaj bakkal dkknna evirmiti. Uratk, kanunlarn byle olup bittileri
gidermee elverili olmadn grdk. Ondan sonra garajlarn bahe
gerilerine yaptrlmasna karar verdikti.
Ankara, Yansen plnna gre, bo bir toprakta kurulduu iin dnyann
en modern ehri olacakt. Gerek trafik, gerek oturma bakmndan
Dou'ya deil, Bat'ya da rnek olmak erefini kazanacakt. Bir mddet
sonra menfaatler birleerek imar komisyonu meselesini ''ku''a
dndrdler. Yabanc mtehasss, maan azaltarak, gitmek zorunda
braktlar. Mdrleri emirlerine aldlar. rpndk, rpndk, plnn
temellerinden kaymasn nlee muvaffak olamadk. Fakat umum hatlar
yine yrrlkte idi.
Hatra defterimden bu fkray kardm gnlerde Ankara'ya gitmitim. ki
yldan beri grmediim ehrin hli beni mitsizlie drd. Pln
temellerinden yklmt. Yeniehir mahalleleri, gecekondu semtleri
anarisi iinde idi. ki katldan fazla bina yaplmyacak yerlerde sekiz katl
irkin irkin kaleler ykseliyordu. Baheler silinmi, irili ufakl arka sokak
dkknlar ile tkanmt.
Ankara'da gz, su arar, yeillik arar. Bozkrn bu parasna biraz yeillik
verebilmek iin neler ektikti. Bayan Afet'in bir hatrasnda vardr: Atatrk
iftliin yemi bahesi yaplan bir ksmnda eski ide aacn aram,
sklp atldn grnce bir yavrusu lm gibi ilenmiti. Bir vatan
savan ate iinde nasl candan gnlden takip ederse, Ankara'nn
yeillenmesini yle gzlyordu.
Yeniehir'den Cebeci'ye doru giden yolun sanda byk bir fidanlk
vard. Byye byye o orak yerde tabi bir park hlini almt. Bu defa
kklerine kadar kaznarak boz bir yap arsasna evrildiini grdm.
Sandm ki, Ankara'dan ge hazrlanyoruz. Sonra eski ngiliz Bykelisi
Sir George Clarck'n bir sz hatrma geldi. Memleketten ayrldktan
uzun yllar sonra bir ziyaret iin gelmiti. Abdullah Efendi lokantasnda
yemek yiyorduk:
- Ankara'da idim, dedi, bilir misiniz neye atm? Birok binalar
yapmsnz, yollar amsnz. Para ile, imento ile, tala ve demirle
hepsi olur. Daha ksa zamanda da olur. Fakat ankaya'daki eski evimin
yerinden baknca, o yeillie hayran oldum. Nasl yaptnz bu mucizeyi?
atm bu...
ld zavall! Sa olup imdi gelerek ayn yerden ayn yerlere baksayd:
- Grdm mucize deil, bir serapm! derdi.
Atatrk iftlik dalarnn ormanlamas ile bizzat urat idi. Hemen
hemen her aata hakk vardr.
Nerede birka st grse, piknie giderdi. Stz pek sevdii
kelerden biri olmutur.
u kk fkra da hatrlanmaa deer. Kendi azndan dinlemitim: Bir
gn Kurmay Bakan smet Bey'le Diyarbakr llerinde atla gidiyorlarm.
Mustafa Kemal demi ki:
- abuk bana bir yeni din bul!
- Aa dini. Bir din ki ibareti aa dikmek olsa!







Umut

Frsat dtke yazdm gibi hasis denemez, nk ikramlar pek
yerinde idi. Fakat elinin bir hayli skca da olduunu sylemekten
geemem. nk iimde pek ltif bir acs vardr.
Ara sra kravat gibi ufak tefek eyler alrdk. Bunun iin meclisi iyice tenha
olmal, pek sevmedikleri aramzda bulunmamal idi.
Bir akam kii kalmtk: kr Kaya, Ruen Eref ve ben.
Aramzda bir tertip yaptk. Atatrk'e hediye gelmi olan saatlerden birer
tane almak istiyorduk. Eski kkte idi.
Konutuk, neelendik. Ve meseleyi atk. Pek cidd:
- Ha bu akam baka... dedi, arkadamsnz. Ne kar birer saatten.
Fakat insaf ediniz, kalabalk olduumuz zamanlar herkese nasl saat
bulabilirim?
Mjde mzn de ilhamlarmz at. Atatrk' keyiflendirmek iin
elimizden geleni yapyorduk. Bir mddet geti, saatleri hatrlattk. Zili
ald, Nesip Efendiyi ard, bu Nesip Efendi simsiyah, yal ve gler
yzl bir Sudanl idi. Akl ve nutku birbirinden ktt. Drt be kelimelik bir
cmlesini bile hatrlamyorum. Bir gn evdekilere:
- ocuklar aklnz banza alnz, der.
Pek ehemmiyet verdii bir mesele zerine olduu iin, uzun mddet
dndkten sonra, nutkuna devam eder:
- ocuklar banz aklnza alnz.
te bu Nesip Efendi geldi, Atatrk:
- Yukarda cameknda saatler var ya... Al getir, dedi.
Nesip Efendi gitti gelmez. dareye bakanlar tarafndan byle eylere pek
dikkat etmesi iin tembihli idi. Biz ha geliyor, cotuk, ha gelecek,
kaynatk. Zaman hayli geince de yine hatrlattk. Atatrk zili kuvvetle
vurdu. Nesip Efendi grnnce bir hayli paylad:
- Ben sana syleneni biliyorum. Beyler onlardan deil. Ne diyorsam yap.
Nesip efendi gitti gelmez. Biz nkteler savurup birimiz bir iir, birimiz bir
ark tutturup Atatrk' keyifli tutmaa alyoruz. Nihayet bir zil daha, bu
defa Nesip Efendi elinde birka saatle geldi. Atatrk:
- Getir bakaym, dedi.
nadna gzne kt grnenleri semi olmakla beraber pek de fena
eyler deildi:
- Bu arkadalarma bunlar m lyk gryorsun? Gtr, abuk daha iyileri
vardr, onlar getir emrini verdi.
Nesip Efendi yine gitti gelmez. Biz hep ayn evk iindeyiz. Atatrk ok
defa glmekten gzleri yaaryordu. Ismarlama byle bir meclis elencesi
bulamazd. Zamanlar geti, hafife hatrlattk. Tekrar zile bast. Nesip
Efendi bu defa iki baka saatle geldi. Atatrk bunlar da beenmedi.
Biz kendimize pek lyk bulmakla beraber, daha iyisinden mahrum
olmamak iin, onun fikrine katlm grnyorduk.
Nesip Efendi gitti gelmez. Gelir gider. Bylece saatler geti. ankaya
sabah aarmak zere idi. Pek gzel bir gece geiren Atatrk:
- Vakit ge, sizin de benim de yarn ilerimiz var, saat meselesini baka
zamana brakalm, demesin mi?
Biz onu elendirdiimiz kadar o da bizi oyalamt.
***
Atatrk ankaya'da kalmak kararn vermiti. Kk kkn arkas bir
bozkr paras idi. Kendisine:
- Satn almaa lzum yok, bir iki yl ektirirsiniz, sizin olur, demilerdi.
Ankaral kyller asrlardan beri dokunulmam topra srp
duruyorlard. Bir sabah Atatrk dolamaa kar. Gazinin tarlalarn
srdklerini bilen, fakat kendisini tanmyan kyllerden birinin
baucunda durur:
- Kolay gele. Ne ekeceksin bu topraa?
- Hi, sr dediler de sryoruz.
- Ne biter dersin burada?
Dik dik yzne bakar:
- Akl yok mu sende? Burada ekin olsayd Ankarallar brakrlar myd?
Akam st glyor:
-yi bir ders aldk bugn, diyordu.
O bo topraklar imdi koruluktur. Anadolu da bunun deerini bilmez.







Hogrrlk

''Gen'' kefetmek, yeni adam yetitirmek Atatrk'n meraklar arasnda
idi. Sicil ve brokrasi bask ve sksna pek gelmezdi. nk kendisi
btn genliinde ''st''ten ektiklerini unutmazd.
kinci Meclise hayli gen katlmt. Bazlar abuk vekillik peinde idiler.
Vekiller Mecliste henz ayr ayr seildikleri iin koridor oyunlar pek
revata idi. Bir vekiller heyeti kuruluunda yer bulamyan rahmetli Necati,
Rumeli gmenlerinin ac kaderlerini tutturarak bir ''imar ve iskn
bakanl'' peinde alabildiine propaganda yapyor ve nutuk ekiyordu.
Bir gn yine krsde iken, iki eli arkasnda -o zaman deti olduu zere-
doksan dokuzlu tespihini eken Atatrk birden kzd:
- Btn bunlar vekil olmak iin yapyorsun. Semiyeceiz seni! diye
sylendiini duymutum.
Henz Cumhuriyet iln edilmemiti. Atatrk hemen her gn Meclise gelir,
ok defa toplant salonuna da girerdi.
Fakat birka gn sonra Necati'yi aramzda bakan olarak grdk. Atatrk
politikada hrs fazla ktlemez, ahlk ve fikir temelleri salam olmak
artiyle, tabi de bulurdu. Eski eyhlislmlardan Mustafa Sabri Hoca, bir
gn kendisine:
- Sana eyhlislmlk vermediimiz iin bize muhalefet ediyorsun, diye
tariz eden Osmanl Dahiliye Nazr Talt Bey'e:
- Eer hizmette makam istemek bir su ise, siz sust hlinde
bulunuyorsunuz, demiti.
Mustafa Kemal de davalarn yrtebilmek iin, btn mrnce
ykselmei aramt. ttihatlarn ona vurduklar balca damga haris
olmas idi.
Necati ile Vsf erken yetimi olanlardandr. Kltr zaaf bakmndan
birbirlerinden pek farkl deildi. Karakter bakmndan Necati daha uysal,
Vsf daha sert ve civanmertti. Necati bir defa bakan olduktan sonra
Atatrk'e btn varl ile hizmet ediyor, o srada sk sk bulunan politika
havas iinde armaktan kendini koruyordu. Ltin yazs meselesinde
hemen harekete geti. Mill eitimin nesi var nesi yoksa seferber etti.
Vsf elilikte yabanc dil bilmemek zaafn efendilii, cmertlii ve
kibarl ile rtebiliyordu. Kanaatlerini sylemekte cesur ve serbestti.
Mesel Trkiye'deki talyan korkusunun bir hayal olduunu iddia eder,
Mussolini'nin Trkiye'ye tecavz etmei aklndan bile geirmediini ileri
srerdi. Roma'dan Ankara'ya gelilerinden birinde ayn fikirleri, Mussolini
aleyhine nedense durmadan kkrtlan Atatrk'e syledii vakit, Atatrk:
- Siz Mussolini yannda benim elim misiniz, yoksa benim yanmda
Mussolini'nin mi elisisiniz? diye sormutu.
Vasf:
- Hayr paam, ben Roma'da Trk milletinin temsilcisiyim, cevabn
vermiti.
Burada Vasf'n cesaretini deil, Atatrk'n toleransn vmek lzm gelir.
Eer onunla ayn eylere inanmsanz, Atatrk'e hi beenmiyecei
fikirlerinizi de sylemek bir cesaret meselesi deildi. Bilkis sadece onun
houna gitmei dnerek szleri ayarlamak pek lzumsuz bir
dalkavukluktu. Bu trl dalkavuklar sofra oyunca olmaktan baka bir
mkfat da grmemilerdir.
Atatrk'n baz trenlerdeki hlini beenmiyen Hakk Klolu Hr Fikir
adl gazetesinde serte szlerle tenkit etmi ve yazsn yle bitirmiti:
''Bu yol saltanat yoludur, saraya gider, biz artk saraya gideceklerden
deiliz!''
Klolu'nu Mustafa Kemal'e iyice curnal etmilerdi. Hlbuki
Merutiyetten beri en ileri fikirleri pervaszca savunan Hakk'y Atatrk
tanrd, davaya balln bilirdi. Mustafa Kemal yle demiti: "Hakk
Bey hakl! Ben de saraya gideceklerden deilim. Padiahlarnkine
benziyen merasime lzum yok...''







yi Kalpli

Atatrk hatralarna bal, dostlarna arkadalarna vefal idi. O insanlar
ikiye ayrmt: Faydallar ve ''lezzet''liler. Sevmediklerinden ordu, politika
ve devlet ilerinde pek sayarak kullandklar vardr. Sevdikleri arasnda
hibir mevki edinememi olanlar da ok grlr. Atatrk soukkanl, pek
cidd ve tartl bir vazife adam olduu kadar, heyecanl bir evk adam idi.
Dorusunu isterseniz tandklarndan bazlarnda ne tat bulduunu merak
ederdik. Her biri ile eski hatralar vard. Onun feda edemedii daha fazla
bu hatralar olduunu sanyorum.
Krt Mustafa beni hapsedecei, zaman Merkez Komutanlna
gtrlmtm. Kapdan girince ykseke rtbeli bir subay yanma
sokuldu:
- Ah haber aldm ama, pek geti. Sana bildiremedim. u alaklar, u
alaklar... diyordu.
Kendisini Trkocaklarnda grm olduumu hatrlamyorum. Mustafa
Kemal Anadolu'da idi. Onun bir kar yolda olmad fikrinde
bulunanlardan ou gibi, o da stanbul'u brakmamt. Derin derin
ahlarna ve kulak fsltlarna ramen Merkez Komutannn emrinde pek
iyi de alyordu.
Zamanlar geti. Ordu zmir'e girdi. Biz Yakup Kadri ile beraber ertesi gn
bir Fransz vapuruna binerek stanbul'dan ayrldk. zmir'de Mustafa
Kemal'i bulduk. nce rhtm boyunca bir konakta idi. ehir yannca Ltife
Hanm'n kkne tand. Sk sk gidiyorduk. Bir gn kapnn nnde o
subay grdm. Bir iskemleye oturmu, biraz dalgnca. Mustafa Kemal'in
inmesini bekliyordu. Meer Anadolu ordusu Sakarya zaferini kazandktan
sonra Bakomutanla eski ahbapl hatrna gelerek Anadolu'ya gemi,
orduya katlmt.
Mustafa Kemal Paa holde grnd. Hepimizle selmlatktan sonra eski
arkadana dnerek:
- Komular seni ha.. Sakn yamaclk etmi olmayasn?
- Hayr efendim ktadan ayrlanlar olmu da ben men edememiim...
- Vah vah, imdi bir ey yapamayz. Ankara'ya dnte grrz.
Sonra ayn subay askerlikten karak milletvekili adaylar arasna girdi.
Uzun yllar Mecliste idi. Atatrk insan zaaflarn bilir ve ok, pek ok defa
affetmesini de bilirdi. Kendisi Anadolu'da iken o arkadann stanbul
Merkez Komutanlnda nasl alt hatrlatld zaman:
- yledir.. Pek skmaa gelmez. Fakat dorusu ya, ben Anadolu'da iken
yanma gelmek de pek kolay deildi. nanlr ey deildi ki bizim
yaptmz! demiti.
Pek samim idi. ''Kuvay- Milliye devrinde nerede idin, ne vazife
grrdn?'' diye sormyan yalnz o idi. Bakalar ise Anadolu'ya bir gn
nce ve bir gn sonra gelmi olma, pek ehemmiyetli bir kdem davas
gibi gderlerdi.
Yzellilikleri bile affetmesi insan zaaflarna kar feylesofa davrannn
bir eseri deil midir? Bir gn barmyaca hasm, bir gn
balamyaca su yoktu, diyebilirim. nsanlarn kendi kendilerini
''yeniden yapmalarna'' frsat vermekten zevk alrd. Her eyi grr, birok
eyleri grmezlikten gelirdi. Not defterime aldm en gzel szlerinden
biri udur: ''Ben onlar affederim, nk kalbim vardr. Onlar beni
affetmezler, nk kalpsizdirler!'' Gerekten de dmanlar onu
lmnden sonra bile affetmemilerdir.







dealist

Birinci Dnya Harbi srasnda bir gn Petit Parisien gazetesi sahibi, edip
Anatole France'i grmee gelir. Harp idaresi aleyhine sylemediini
brakmaz. Anatole France der ki:
- Fakat dostum bu sylediklerinizi gazetenize yazsanz Fransa'y
uyandrsanz. Hakikatlerden yalnz sizin ve benim haberimiz olmasndan
ne kar?
Gazete sahibi hi tnmadan cevap verir:
- Bu sylediklerimi yaznca gazetemi sremem ki...
imdi bir Trk gazetesinin banda gen bir cumhuriyeti olduunu
farzediniz. Yaz ileri mdr yanndadr:
- Geri taassup duygularn okar ama, bu tefrikay koyarsak on bin fazla
satarz.
On bin.. Satc pay ktktan sonra gnde yedi yz lira! Bu cazibeye
kaplarak tefrikay koyan gazete sahibi, eer isterse, bir Mustafa Kemal
ile kendi arasndaki farkn ne kadar badndrc, Atatrk prensiplerine
ballnn da sadece byk tra ettirmek, apka ile dolamak, karsn
arafsz gezdirmekten, bir sahtekrlktan ibaret olduunu grr.
zmir zaferi sralarnda gericilik alabildiine itibarda idi. zmir'e giren
ordunun, tesadf eseri banda bulunan komutan vizita kartna hemen
''zmir fatihi'' szn yazdrdktan sonra mfti ile, Meclisteki gerici takm
ile elbirliine kalkt idi. stenen ey gvurdan temizlenen memlekette
Tanzimat'tan da geri bir taassup rejimi kurmakt.
Mustafa Kemal'e o zamanlar her ey teklif edilmiti: Padiahlk da
halifelik de! Fan mr deil midir bu? Umum temayllere uyarsa belki
de bana ta giyecek ve taht zerinde oturacakt. Enderunlar ile,
haremleri ile ark padiahnn btn zevklerine kavuacakt.
Bu temaylleri tersine gitmek, devaml suikastlara uramak, eyh Sait
isyanlar, Dersim isyanlar ve Menemen facialar yolunu amakt. ''Gazi''
szn fethettii zmir'in sokaklarnda ''gazoz''a evirip onunla alay
edeceklerdi.
Kendisini ilk grdmzde:
- imiz bitmemitir, yeni balyoruz, demitir.
Milyonlarca satan gazetesinin sfra doru yuvarlanacan biliyordu.
Daha birka ay sonra:
- Sanki ne yaptn? diye soracaklar.
Yine kendileri:
- Yapt ise millet yapt! cevabn vereceklerdi.
Gerici onu halk arasnda lnetleme edecek, genlerden bile:
- Biz zafere kadar olan Mustafa Kemal'i tanyoruz. Ondan sonrakini
tanmyoruz, diyenler bulunacakt.
Mustafa Kemal zaferden sonra ikinci byk yalnzlnn iine dmt:
Bu yalnzl da, tek mill kuvvet olan etelere komutanlk edenlerin
kendisini ldrmee kalktklar, yer yer altm kadar blgede halifeci
isyanlar kt, pek gvendii kolordulara komuta edenlerin stanbul
hkmetine ballk sz verdikleri, Meclis gericilerinin onu millet hakkn
''gasp etmekle'' suladklar gnlerin yalnzl kadar korkulu idi.
Elindeki zafer ise, ark pazarnda, her trl anlar ve erefler ticareti iin
deer biilmez bir sermaye idi. O bu sermayeyi sokaa atyor, 19 Maysta
nasl Samsun'a ayak basmsa imdi de yepyeni bir sava vermek iin
zmir'e ayak basyordu. Samsun'dan kalkarak Erzurum, Sivas, Ankara,
Sakarya ve Dumlupnar zerinden zmir'e gelen asker, zmir'den kalkarak
btn memleketi ve milleti Bat medeniyetilii davas uruna fethedecek
devrimciye deiiyordu.
Bugn bin bir glkten bahseden, bin bir zr ileri sren gzde
aydnlarmzn hangisi onun bu iki yalnzlnda olduu kadar tehlike
ihtimalleri karsndadr?
Btn itibarn, ereflerini ve anlarn Arap yazs yerine Ltin yazs
koymak iin ortaya atm olan Mustafa Kemal ile, milletvekillii deneini
feda etmemek iin seim evresinde medresecikler tremesine gz
yuman politikacy mukayese ederseniz, bir idealist ile bir oportnist
arasndaki btn farklar grrsnz.
Ara sra:
- Atatrk sa olsa ne yapard? gibi bir sual duyulur.
Ben cevap vereyim mi? Topumuza birden lnet okurdu.







Bir Tanma

Hamdullah Suphi Tanrver dostlar uruna pek kendini veren bir
arkadamzdr. Atatrk' memleketin aydn takm ile tantrmak iin
daima alt idi. Bir gn kendisine rahmetli Yusuf Akora'y takdim etmek
ister. Atatrk:
- Adn iitirim ama, tanmyorum. Kimdir bu zat? diye sorar.
Hamdullah:
- Mtefekkirlerimizdendir, cevabn verir.
Yusuf Akora ho ve cidd yz, gzl, ksa sakal ve ok defa
niversite krslerinde grnen kafas ile gerekten bir ''mtefekkir'' tipi
idi. Atatrk derdi ki:
- Mtefekkir kelimesini duymutum, fakat mtefekkir denen bir kimse
grmemitim. Yanma oturunca dorusu iime bir rknt geldi. Bir
mtefekkirle nasl konumal idi? deta imtihan korkusu geiriyordum.
Biraz sonra grdm ki pekl sizinle olduu gibi onunla da grlr.
Sorduu sualler kolay kolay cevap vereceim eylerdi. Nasl rahat
ettiimi bilemezsiniz.
Kendisinin gznde birini daha, Abdlhak Hmid'i de byltmtk.
hreti de eski ve azametli idi. Sklgan olan Atatrk onunla karlamaa
da hayli ehemmiyet vermiti. Hristiyan olan kars ile geldi, sofraya
oturdu. Bir iki kadehten sonra kendinden gemie benziyordu. Kabaca
eyler de sylyordu. Mesel sofrada birka Trk hanm da varken,
kendi eini gstererek:
- Var mdr Trkler arasnda byle hanm? szn de azndan kard.
Atatrk yabanc ''e''lerden holanmazd. Trk kadnnn erefini
ykseltmek ve ona hi tariz ettirmemek balca meraklarndan biri
olduunu bilirdik. Bu sz zerine kpkrmz kesildi. Bir frtna
kopmasndan rkyorduk. Misafir de yal idi.
Kendini glkle tuttu. Baka bahislere geti. Ondan sonra misafirle de
pek alkal olmad. Zaman hayli ilerlemiti. Misafir kendisinden galiba bir
ey sordu. Szn iyi iitmiyen Atatrk:
- Ne buyurdunuz beyefendi? dedi.
- Bana beyefendi demeyiniz.
- Ya ne diyelim efendim?
- Sadece adam deyiniz.
- te onu diyemediim iin beyefendi diyorum ya!







Bir Manevra

Atatrk askerliin idi: Geen harp sonras mill liderler arasnda tek
asker o iken, hi niformal dolamyan da o olduunu yazmtm.
Devlet reisi olduktan sonra yalnz bir defa, nihayet belki iki defa
mareallik niformasn giymitir. stikll madalyasna kadar, anakkale
savalarnda kazand Osmanl madalyasna bal idi. Bu madalya
kendisine verilmi bir ey deil de, onun erefli gsnde sanki
kendiliinden doan bir eydi. Birinci Dnya Harbinde deta zorla vazife
almt. Rtbelerini kskanlklarn penesinden ekerek ve skerek
kurtarmt. Osmanl altn madalyas yalnz siper savalarnn deil,
karakter ve irade atmalarnn da sembol idi.
Ankara'nn toz kasrgalar iinde nefes kesilen ilk yllarnda idi. Rahmetli
Doktor Fikret anlatrd. Viyana'da rntgenli bir hekim muayenesinden
gemi. Profesr sormu:
- Frnc msnz?
mr Ankara'da geen eski bir milletvekili idi.
Bir gn, henz Gazi ve Mir Mustafa Kemal Paa olan Atatrk
arkadalar arasnda beni de manevraya gtrmt. Bizim
kuvvetlerimizle Kocaeli taraflarndan gelen ktalar Dikmen srtlarnda son
arpmalarn yapacaklard. Atatrk' adm adm takip ediyordum.
Olanca varln, nihayet bir oyun olan manevraya vermiti. Siperlere girip
kyor, soruyor, meraklanyor, anlatyordu. Hi unutmam. Kk bir kta
komutanna durumu izah ettirmi ve ne karar vermi olduunu anlamak
istemiti. Komutan canl canl cevap veriyordu:
- Pek doru ocuum, fakat acaba yle de olamaz m? Byle de
dnlemez mi? gibi uyarlarla subayn gr ve tehis yanllarn
dzeltmee alyor, subay hemen onun dediini benimsiyordu.
Bu kta komutan manevra sonunda takdir kazananlardan biri idi. Atatrk
bakalarna bile:
- Ne mkemmel hareket etmitir, diye gen komutan vyordu.
Bir aralk, tabi alkallarn olmad bir zamanda, ''Paam, ben yannzda
idim, hepsini siz kendiniz yapmtnz'' dedim.
Gld:
- Bilir misin, dedi, ben harplerde de byle idim. O kadar az imzal emrim
vardr ki eer tarih yazl vesikalara gre hkm verecek olsa, bana
atfolunan zaferlerin harplerinde benim bulunmu olduumu bile g isbat
eder.
Arkadalarndan ve emri altndaki kimselerden bizzat kendi verdii
erefleri bile kskanmazd. "Muvaffak komutanm!'', ''Muvaffak bakanm!''
szlerini azndan sk sk duyardk. Muvaffakiyetin de onun mal
olduunu bilirdik.
Manevra bitmiti. Ankara ktalar Kocaeli ktalarnn brakt siperlere
girince atk. Ben bu hissi bir defa da llerde ngilizlerin terk ettii
siperlerden hatrlyorum. Kocaeli ktalar bir sr konserve kutular, ileri
boalm gzel paketler brakmlard. stanbul kenarlar bile o gnk
Ankara'ya gre o kadar meden idi. Bizimkiler bo kutular topluyorlard.
Bu devlet ne kadar hiten ve sfrdan balamt. Ankara dkknlar
henz eski Osmanl taras iptidaliinde ve boluunda idi. Hani
Belediye Reisinin:
- Ankara yollar tozdan ne zaman kurtulacak? sualine:
- Sbhanallah bu yabanlar da hem yol isterler, hem toz istemezler,
cevabn verdii gnler!
Hani Hkimiyet-i Milliye gazetesinde ''Kiralk elektrikli odalar'' iln kt
gnler!







Korku

Yakup Kadri ile beraber Hamamn semtinde katl eski bir hm ev
tutmutuk. ptida bir tara evi idi. nce tahta kurusundan temizlenmek
iin zamann btn illarn kullanmtk. Misafirsiz yayamyacamz
da dndmzden iki misafir odas demitik. Deme sz: Kuru
karyoladan ibaret.
Sanatkr dostlarmzdan all, rahmetli Namk smail, ud Nevres
evimizde kalmlard. Daha bir hayli gelen gidenimiz de vard. Ankara'da
otel olmyan ve han bozmas kerpilerin bizim evden daha rahatsz
olduu gnlerden bahsediyorum.
Akamlar ya kar, ya toplanrdk. Bizim genlik, Ankara'nn cesaret ve
iman devri idi. Abdullah isminde bir uamz vard ki kardei rahmetli
smail Canbolat'n hizmetisi idi. Bir gn bir facia duymutuk: Canbolat'n
hanm ankaya'daki evlerinin penceresinden tutumu bir kedinin krlara
doru katn grm ve baylm. Meer bizim Abdullah ve kardei et
alan bir kediyi cezalandrmak istemiler. Tutmular, bakalarna ibret
olmas iin komu kedileri de evin altna toplamlar. Onlarn gz
nnde hrsz kedinin stne gaz dkmler ve ate vermiler. Abdullah'
arp sormutuk. Hi tnmadan:
- Ders olsun diye yaptk, demiti.
Bilmem ka ay kalmtk. Nihayet biz de sk sk gidip gelmekten usanarak
ankaya'da bir ev tuttuk. Tanmaa hazrlandk. yi hatrlyorsam Yakup
Kadri'nin akrabalarndan Suad Karaosman da son gece misafirimizdi.
Sabahleyin henz sofada aymz ierken aa kattan bir silh sesi ve
bir feryat duyduk. Biraz ihtiyatlca merdivenden indik. Bizim hizmeti kz
gsnden kanlar akarak yerde yatyor, baucunda da ite o Abdullah
duruyordu. Katilin kz vurup katn dndm:
- Abdullah abuk bir polis getir, dedim.
- Bastne... dedi ve gitti.
Hikye u imi. Meer Abdullah kzla evlenmek istemi. Kz reddedince
akadan m, sahiden mi, her ne ise, benim yatak odamdan ald
tabancay ona dorultmu. Tetii de ekmi. Kurun kzn gsnden
girip srtndan km. Ben yalnz yatak odamda tabanca bulundururum.
Ceplerinde tayanlardan deildim. Fakat dnnz: Katil leti benimdi.
Katile de evden gitmek frsatn ben vermitim.
Gazetelerin alabildiine muhalefet yaptklar, kulaklarna geleni,
kalemlerine deni pervaszca yazdklar zamanlard. stanbul gazeteleri
pek az olan milletvekili gazetecilerin fisebilllah aleyhinde idiler.
Dtm g durumu dnnz. Bereket Abdullah yannda polisle
geldi.
Bir mddet sonra kz hastahaneye, Abdullah' da hapse gtrdler.
Gazeteci tedhiinden bahsederler. Gerekten ahs ereflerin iyice
korunmad rejimlerde bu tedhi vardr ve basn hrriyetinin amansz
dman da ite bu tedhitir. nk bu tedhi tehlikesi altnda bulunan
herkes, basnn elinden hakl hrriyetler de alnd zaman sevin
duymasa bile hi olmazsa mcadele etmez.
- Yarn biri gider, Abdullah'a akl reterek, efendim ben efendimin
tabancas ile kz vurdum! dedirtirse?
Yatarm aklmda bu, kalkarm hatrmda bu. Tanrnn sabah bir paket
yiyecek, bir kutu eker, veya buna benzer hediyeler alp, erkenden
hapishaneye gider, Abdullah' grr:
- Korkma sana iyi bir avukat tuttum, kurtulacaksn, der, teminat veririm.
Arkadan hastahaneye urardm. Kz iyileti, Abdullah'n mahkm
olduunu biliyorum ama mddetini unuttum.
Yllar sonra bir gn Meclis'e giderken niformal biri karmda selm
durdu, elime sarld. Baktm, bizim Abdullah! Demir yollarnda imi.
Btn rkntlerim stme geldi, elimi verdim vermedim, uzaklatm.
Asl ho taraf, bizim kulamz o kadar delik basn dedikoducularnn
byle bir vak'ay 33 yl sonra ancak bu yazmdan haber alm olmalardr.
Kendilerini ummadklar kadar iyi ''atlatm'' saylmaz mym?








akac

Atatrk, kendini alaya alabilecek kadar ince grl ve tatl dnl idi.
Yakup Kadri gibi pek ''g beenici'' sanat adamlarmz onun hikyelerini
ve nktelerini, bitmesinden korkarak dinlemilerdir. Eskiden anlatmtm.
Orman iftlii henz plak bir bozkr paras iken aadaki kk kkl
bahesinde oturuyorduk. O gn yllk hesaplar getirmilerdi. iftlik ileri
iyi gitmiyordu. Atatrk mrn pek kt kanaat geirmi olduundan, para
kaybetmesini sevmezdi. Alaca karanlkta bir aralk kkn nndeki
havuzun fskyesini amlard. Hi de zevkli olmyan mdr havuzun
iinde renkli ampuller koydurmu olduundan, mavili krmzl yeilli bir su
yelpazesi almaa balad. Gzlerini kaldrp yle bir baktktan sonra
kendi kendine:
- A Mustafa Kemal, sen ifti misin? Hayr. Ziraat m okudun? Hayr.
Babandan m grdn? Hayr. te byle bilmedii eylere karanlara
sular bile gler, demiti.
Akamlar eer babakan veya bakanlardan biri cidd bir mesele
getirmise ve gizli bir ise:
- Ltfen bana biraz msaade ediniz, der, bir odaya ekilip konuur, sonra
gelir, yahut gizli bir ey yoksa babakan veya bakan yanndaki iskemleye
oturtarak grr, sonra arkadalarna dnerdi. O akam babakan
Londra Bykelimizin bir raporunu getirmiti. Aramzda, imdi
hatrmdan km olan, bir mesele vard: Devlet reisi ve babakan rapor
zerine bir mddet konutular, nasl cevap yazacaklarn kararlatrdlar.
Sofraya evrildiler.
Tam o srada sofrann hayli altnda oturan dalgnca bir airimiz, Cell
Sahir Mecliste sz ister gibi, elini kaldrd. Atatrk:
- Bir ey mi syliyecektiniz? Buyurunuz, dedi.
- Efendim, meseleyi yanmzda ak grtnze gre bize de sz
hakk veriyorsunuz demektir. unu arzetmek isterim ki ngilizler baka
memleketlerle mnasebetlerinde bilhassa, hatta yalnz kendi
menfaatlerini dndkleri mehurdur.
Sustu:
- Bu kadar m efendim?
- Evet!
- Yksek iradnzdan dolay gerek kendi namma, gerek cumhuriyet
hkmeti namna zt- linize teekkr ederim.
airimiz hi aldrmadan:
- Estafurullah efendim, dedi.








Kendini Tenkit

Yabanclara kar gururlu, fakat kendi kendimizi tenkitte ''heccav''
denecek kadar sert ve yermeci idi. Trkiye'nin, memlekete ve
topluluka, ileri Bat dnyasna karmas iin de ar harp
fedakrlklarndan fazla cesaret, sabr ve enerjiye ihtiyacmz olduunu
dnen ve bilenlerin banda gelirdi. Bu milletin balca hasm yobazlar
ve yobazlk gelenekleri olduuna inanmt. Mizaa demokrat, fakat mill
varl kurtarmak iin inklplar gerekletirme bakmndan amansz,
eilip bklmez bir sava idi. Bir fert olarak kalsa ne yapacaksa, mill
lider olarak yapt da o idi. Bir gn kapal bir parti grubu oturumunda
inklp meseleleri konuulurken:
- Arkadalar, demiti, umur- cariye'de halkn temayllerini dikkatte
tutmalyz. Halka kar gitmemeliyiz. Fakat prensiplerimiz davasnda bir
kii kalsak, bamz verir, taviz vermeyiz!
Umum ilere ait kanunlarn tartmasnda onun meclisleri tamamiyle
serbest kalmlardr. Baz kanunlar geirmek iin Bavekil smet
Paa'nn bile gnlerce komisyonlarda urat grlmtr.
Metodu halka daima iyimser grnmek, evk vermek, onu her eyin iyi
gittiine inandrmak, hkmet arkadalarna kar ise en ac tenkitlerle
kusurlarmz ve zaaflarmz sayp dkmekti. Onun iin her eyi bilmek
ister, meclisine gelenleri, sylediklerinden holanmasa bile, eer aka
bir kt niyet grmezse, diledii gibi konuturmak isterdi, dedikodu
hapsine girmemek iin bir usul de bulmutu. Mesel husus olarak
kulana ben sizin, veya siz benim hakkmda phe uyandrc bir ey
sylemiiz. Bir akam ikimizi sanki tesadf olarak buluturur, mesel
size:
- Byle duydum, diye benim anlattklarm tekrar eder, sonra bana
dnerek:
- Galiba siz sylemitiniz, derdi.
Meclislerine devam edenlerin hepsi kendisine yanl haberler vermenin
tehlikesini anlamlard.
ahs ilerinde bile aksaklk olduu zaman:
- Berbat etmiizdir, demekten ekinmezdi.
Bir gn hep beraber olan bitenleri tenkit ediyorduk. O hepimizden ileri idi.
Bir aralk dardan Fethi Bey'in ksr duyuldu. Kabahatli gibi:
- ocuklar susalm, hkmet geliyor, dedi.
Bir defa gney vilyetleri seyahatinden dnmt. Bilhassa Drtyol
taraflarn dolamt. O sevimli topraklarn boluu gnlne dokunmutu.
Yannda bulunanlar bize u szn tekrarlyorlard:
- Bizim bir kanunumuz vardr, bilirsiniz. Sahipsiz bo bir topra ekerseniz
sizin olur. u ssz topraklara haberimiz olmadan dman ksa, bellese
ve ekse, sonra da: ''Sizin kanunuza gre buralar benimdir'' dese ne
cevap veririz?
Yabanc mtehassslar sayar, onlar ver, almalarna dokundurmaz,
fakat:
- Biz yapamayz! szne olanca varl ile isyan ederdi.
lk yerli mimarlar yetitii zaman bunlarn en ehliyetsizlerini bile gklere
karmt.
Yeni devleti kurduu vakit, bu memleketin yeni a tarihinde, en az ve
kalitesiz kadro onun elinde idi. Zek takmndan olanlar da Ankara'ya
uramazlard. Pek ou yeni rejime kar cephe tutmulard. Kurtulu
devrinde bugnk bilgi ve ihtisas kadrosunun drtte birini bulsaydk,
Trkiye imdiye kadar tannmaz hle gelmi olurdu. Hi unutmam, bir
gn henz bir fidan bile dikilmeyen iftlii dolarken yanna rastlayan bir
ziraatimize sorar:
- Budayla arpadan baka ne biter bu topraklarda?
Ziraati sayar:
- Yulaf, pancar, zerzevat, ttn...
Biraz geride kald vakit arkadalardan biri der ki:
- Yahu, bu toprakta ttn olur mu?
- Neme lzm! Ben hepsini syliyeyim de, bazlar olur, bazlar olmaz. Ya
bir iki ey sylesem, onlar da olmazsa?
Rahmetli Ziraat Bakan Sabri, Ziraat Fakltesini kapatarak o bte ile
Avrupa'ya talebe yollamay daha amel bulmu, sonra da yabanc
mtehassslar eli ile Ankara Ziraat Enstitsnn temellerini atmt.









Kilyos

Bir zamanlar Genelkurmayn yasak blge anlay hatra hayale gelmez
bir darlkta idi. Anadolu Ajans idare meclisinde iken birka arkada radyo
imtiyaz ile ajans btesini kuvvetlendirmek istedikti. Bu ilk irket,
stanbul'da Trk olmyanlar da oturduu iin, bu ehir halkna anten hakk
verilememek yznden ifls etmitir. O devir radyolar ehir iinde bile
yaynlar antensiz alamyacak kadar zayft. Birka defa rahmetli
mareela gitmitim:
- Olmaz. Anten olursa verici istasyonlar da kurulabilir, casusluk olur,
diyordu.
Kendisine verici istasyonlar bularak casuslar yakalatan kontrol aletleri
de olduunu sylemitim. Hepsi bouna idi.
kinci Mecliste milletvekili olan ordu komutanlar gnn birinde ktalarn
brakp vazifelerini grmee gelip de Atatrk'e orduyu politikadan kat'
olarak ayrmak kararn verdiklerinden, rahmetli mareal de hemen
Meclisten ekilerek bu meselede kendisine yardm ettiinden, o banda
olduka ordunun sadece asker kalacana inandndan beri Atatrk
rahmetli mareali el stnde tutar, ona kar hibir bask kullanmazd.
Mareali hkmete ve devlet reisine ikyet etmekten hibir ey
kmazd.
Bu yasak blge anlay memleketin pek verimli kelerini yolsuz,
nfussuz ve kr brakmtr. Bir gn zmir'in yasak blge iinde nefes
alamadn sylediimde mareal zihniyetindeki bir komutan:
- Bence zmir ehrini liman dna karmak lzmdr, demiti.
Bir defa da zmit'ten tersaneyi kaldrmak meselesinde mareal:
- Siz tersaneyi braknz da, kt fabrikasn nereye gtreceksiniz, ona
yer hazrlaynz, diyordu.
Him can Antalya valisi iken Finike'ye yol yapmaktan men edilmiti.
Bir seyahatimde alkan valinin bu yola kaak olarak devam ettiini
hatrlarm. nk Antalya vilyeti kyda idi. talyanlarn karaya karak
Anadolu iinde ilerlemelerine kolaylk gstermemeli idi.
stanbul Franszlarndan birinin kotras, rzgr kesildii iin, bir gn
Fenerbahe ile Anadolu yazlklar arasndaki kntya der. Nbetiler
zavally stnde mayosu ile tutarlar ve subaylar gelinceye kadar
bekletirler. Hikyeyi Yalova'da bulunan bavekili anlatmtm:
- Nasl olur bu? diye kzd.
stanbul'a gelince de komutanla grtn biliyorum. Gariptir ki buras
hl yasak blgedir.
Yalova stanbul vilyetine balanp da turistik tesisler yaplmasna
baland vakit, zmit Krfezi'nde ku uurmyan Genelkurbay Bakan:
- Pekl pekl. Bir gn Yalova'nn be kilometre berisine bir top
koyarm, meseleyi hallederim, demiti.
Bir top kondu mu, bilmem ka kilometre etraf yasak blge olurdu. O
tarihlerde Almanya'nn Fransz snrlarndaki istihkm kasabalarnda
Fransz artistlerine rastlamtm ve yanllkla beni arabas ile gezdiren
konsolosumuz bilmediinden, en ileri hatta tel rglere kadar girmitik.
Geri dnmek ihtarndan baka da ceza grmemitik.
Montreux konferansnda Boazlar ii grld srada Ankara'daki
Fransz elisi:
- Bir eye yanmyorum. Bu anlama imzalanr imzalanmaz Kilyos'ta
denize girmemizi yasak edecekler, demiti.
Gerekten de Karadeniz kylarnda daha bir top yeri kazlmadan ilk i,
Kilyos'ta denize girmeyi deil, dolamay bile yasak etmek olmutu.
Geen yaz Kilyos'un yeni gzel otelini grdkten sonra eer yayorsa o
Fransz bykelisini bir iki banyo almak zere davet ettirmeyi
dndmd!







Bir Deli

Bir gn kendisine, vaktiyle tanm olduu pek gzel sesli bir hafzn
stanbul gazinolarnn birinde ark ve gazel okuduunu haber
vermilerdi:
- Demek iyilemi, dedi.
Hikye u idi: Bu, ayn zamanda pehlivanlk eden bir hafz. Gr ve
dokunakl bir sesi var. Sakarya harbi gnlerindeyiz. Mustafa Kemal'e:
- Hafz cepheye getirtsek. Ezan ve Kur'an okusa. Askerin maneviyatn
kuvvetlendirir, demiler.
Haber yollamlar. Biraz meczupa olan hafz Ankara'dan yola kp
cepheye dorulmu. O srada casus ok. Byk ksm da hoca cinsinden
halifeci. Cephe gerisi byk titizlikle gelen gideni soruturmakta. Bir
yerde hafz tutarlar ve nereye gittiini sorarlar:
- Beni Mustafa Kemal Paa artt, tandmdr, ona gidiyorum, deyince:
- Tamam! derler casusluu itiraf ettirmek iin sktrrlar. Hapsederler,
dverler. Cezbeli hafz karakoldan karakola bsbtn akln arr.
Nihayet bir yerde minareye frlayp avaz avaz bir ezan tutturur. Cepheden
haber alp braklmas iin emir giderse de i iten gemitir. Bizim hafzn
zaten sallanan akl bsbtn umutur. Mustafa Kemal Paa buna pek
esef eder. nk birka defa dinledii sesine gerekten hayran olmutu.
stanbul'da olduu haberinden pek sevindi:
- Bir akam getiriniz, dedi.
Hafz Dolmabahe Saray'nn yemek salonu gibi kullanlan st kat
sofrasnda pek neeli, biraz oynaka olmakla beraber, sz fikri yerinde
idi. Bir hayli gazel ve ark okudu. e iliyen bir sesi vard. Bir ara
yannda bulunan bir hanmla biraz fazla ilgilenmi. Biraz heyecanl da
grnm. Hanm rkerek dar km. Yanna dnp de gremeyince,
birden ayaa frlad, sofradan bir bak kaparak:
- imdi sizi bitirdim, dedi.
aran Atatrk:
- Otur hafz, diyordu.
Sesini duyunca onun stne doru yrd. Sofrada Atatrk'n pek
kuvvetli ve evik birka arkada vard. Kotular. O n' hi unutamam.
Hemen hemen ldrm olan hafzn penesi bereket Atatrk'n ceketini
yakalamt. Btn sofra halk, dardan gelen neferler, uraa uraa bu
peneyi esvaptan g ayrdlar. ''Ya boazna sarlm olsayd?..'' diye
hep sararmtk. Hep o an meselesi idi.
Hafz aa gtrdler. Hizmet katnda bir karyolaya yatrmlar.
Gvdesini, ellerini ve ayaklarn balamlar. Yine de zorla tutabilmiler.
Krizin ne kadar srdn bilmiyorum. Atatrk tedavisi ve ailesi iin cidd
yardmda bulundu, fakat bir daha adn bile anmad idi. Atatrk'n deli ve
sarhola aras ho deildi. Meclislerinde biraz dengesini kaybedenler
oldu mu, hemen dalnrd.







eref

Atatrk ahs erefinin olduu kadar, Trk erefinin ihtirasl dkn idi.
Kibirli deildi: Neferleri ve hizmetileri ile arkadaa konutuunu
hatrlarm. Fakat gururlu idi.
Bu gurur, Trk erefini yabanclar karsnda korumak bahis konusu
olduu zaman eskiden ''ecnebi -girizlik'' dediimiz Xnophobie
derecesine varrd. Garp idi. Ama, Tanzimatlar gibi ''mukadder'' bir
Batl stnln kabul etmezdi. Aalk duygusu altnda ezilmezdi.
Onun Trk tarihi ile uramas, bilkis, aydnlar ve halk bu aalk
duygusundan kurtarmak iin olmutur.
Yabanc memleketlere veya milletleraras konferanslara giden
arkadalarna:
- Sesiniz benim sesimdir, unutmaynz, derdi.
Herkes de ona hesap vereceini bilerek protokol ve itibar eitlii zerinde
titiz davranrd.
u hikyeyi anlatmtm: Rahmetli Fevzi akmak Yugoslavya
manevralarna gitmiti. Fransz Genelkurmay Bakan Gamlin de
davetliler arasnda idi. Yemekte sra meselesi knca Mareal olduu iin
Fevzi akmak'n general olan Gamlin'den nce oturmas lzm geliyordu.
Gamlin raz olmad:
- O Mareal ise de ben Fransz ordusunun Genelkurmay Bakanym,
demiti.
Fevzi akmak eer yeri verilmezse yemee gelmiyeceini sylemesi
zerine g durumda kalan Yugoslavlar ayakta bir ziyafet tertiplemilerdi.
Fevzi akmak dnte vak'ay Atatrk'e anlatt. Atatrk dedi ki:
- Biliyorsunuz, Alman ordusu Renani'yi igal edecei zaman Hitler kt'a
komutanlarna, eer Franszlar mukavemet ederlerse geri dnmeleri
emrini vermiti. Fransa hkmeti Gamlin'e mukavemet etmesini syledi.
Fakat Gamlin bunun iin umumi seferberlik istedi. politika durumu
umum seferberlie elverili olmad iin Fransa olupbittiye boyun emek
zorunda kald. Gamlin biraz cesaret gsterseydi, Fransa Renani'yi
kaybetmezdi. Sanat ve mesleinde ve asl vazifesinde bu kadar zaaf
gsteren bu adam, sofra sras meselesinde baknz ne yapm! Dikkat
ediniz, bu adam Fransa'nn bana bir felket getirecektir.
Nitekim Gamlin Hitler ordularnn bir iki hafta iinde ykverdii Fransz
ordularnn banda bulunuyordu.
nn talya'ya resm bir seyahat yapaca vakit Atatrk:
- Sen Trkiye'nin Bavekilisin. Mussolini de resmen talya'nn Bavekilidir.
Arada hibir fark tanmyacaksnz, demiti.
Yolda idik. lk verilen programda Mussolini istasyona gelmiyordu. nn
Roma'da yerleince karlkl ziyaretler yaplacakt. Trk heyeti eer
program deimezse yar yoldan memlekete dnleceini talyan
protokolclerine haber verdi. Trende bir teltr, gitti.
Roma'ya vardmz zaman talyan Bavekili Mussolini, srtnda jaket
atay ve banda silindir apkas ile Trkiye Bavekilini bekliyordu.





Nutuk

Atatrk, krsde ve yazda, hayli sert polemiki idi. Mtarekede bir defa
Fethi Bey'in (Okyar) kard Minber gazetesine hisseder olarak
katldn kendisinden duymutum. Kumandanlk sfat stnde olduu
iin imzas ile yazmamtr. Fakat gazeteye bir hayli yaz telkin etmi olsa
gerektir.
Meclis ve sonra Devlet Reislii sfat gndelik tartmalara engel
olduunu iin mehur ''Nutuk'unu yazmtr. Benim samim dncem,
hi yazmamas idi. Btn o vesikalar, tutanaklar dosyalarla kalaca iin
tarihiyi hkmlerinde daha serbest brakmal idi.
Ama "Nutuk" Atatrk'teki alma gcnn insan takatini bazan ne kadar
atn gsterir. Yzlerce, binlerce vesikay eski kkn st katndaki
kk alma odasnda kendisi ayrm. Nutku ounca ayak st
dolaarak dikte etmitir.
Uzun saatler sren diktelerden sonra yazanlar sekiz-on saatlik bir uykuya
gittikleri zaman Atatrk bir banyo alr, giyinir, akam davetlilerine o gn
yazdklarn okutmak zere sofraya inerdi. Okuma ve o gnk yazlar
zerine konumalar da saatler srerdi. Bu defa dinleme ve
konumalardan yorulanlar uzun bir rahatlama iin evlerine dnerler,
Atatrk ok defa ksa bir uykudan sonra bir gn nceki almalarna
koyulurdu. Bu kadar sk alma haftalarca srmtr. Cmleler,
kelimeler ve noktalar zerinde titizce durduunu unutmaynz.
"Nutuk"u dil inklbndan nce yazld iin, Namk Kemal mektebi
slbundadr. Atatrk' besliyen edebiyat o idi. Harbiye Okulu
hapishanesinde bir gazel bile yazmtr. Dilin Trkelemesine inandktan
sonra btn zevklerini ve detlerini fikirlerine feda ettii gibi, o kadar
sevdii slbunu da iilmi bir cigara gibi atvermiti.
Yeni harfler alndktan sonra eski yaz ile bir tek kelime bile yazmyan iki
kii grmmdr: Atatrk ve nn! nanlarna ylesine bal idi.
Atatrk, bizim Harbiye'de yetimi olanlar gibi, ister istemez hafife
kltrl idi. Fakat lnceye kadar okuyarak kendi kendini tamamlamtr.
Kitap okuyuu da, "Nutuk"unu yaz gibiydi: Balad m, eser ka cilt olsa
bitirirdi. ''Erimek'' ihtiras ile yanar, bu yan onda btn tabi insanlk
zaaflarn silip sprrd. Metin kenarn iaretlemek deti olduu gibi,
kitaplar nasl dikkatle okumu olduunu bu renkli iaretlerden anlardk.
Yine bu iaretler Atatrk'n pek iyi konuamad Franszcay iyi
anladn gsterirdi. Karlsbat kaplcalarnda Franszca olarak tuttuu bir
hatra defteri vard. Byk bir ihtiml ile bu defter onun Karlsbad'da
husus Franszca dersi aldn gsterir. ou hiss notlar olmakla
beraber, hoca dzeltmesinden gemi Franszca romanlar olduu gze
arpyordu.
Yabanclarla, fikirlerini pek iyi anlatmaa merakl olduundan, tercme
ettirerek grrd. Kurmay subaylarmzn aksine Almancaya pek merak
etmemiti. En toy genliinde bile bir yabanc eitim kuklas olmaktan
byk gururla uzak kalmtr. Yzde yz Trk subay idi. Bununla
beraber, byk bir asker olduundan, seme yabanc komutanlar hafife
almazd. Tarih dehlarnn hayran idi. Peygamber Muhammed ve
Padiah Fatih, kumanda vasflarna hayran olduklar arasnda idi.








Sylenmiyen

Sonradan Trkiye'de memuriyet de veren bir ngiliz, pek kibar hanm ile
Anadolu'da seyahate kt idi. lk defa Konya'da bir otele inmiler. Hanm
ykanmak zere tuvalete gitmi. Ve ii bulanarak, deta sanclar iinde
geri dnm. Adamcaz galiba ileri Bakan kr Kaya'ya bir mektup
yazarak: ''Aman Anadolu'nun tuvalet yerleri meselesini hallediniz!''
diyordu.
Atatrk'n en kk ev ii teferruat ile uramasnn sebebi, yllarca
tara hayat iptidaliinin ilesini ekmekten, ok temiz olmasndan ve
milletinin erefini kendisinin ki ile bir tuttuu iin, Tanzimat zppelii
aksine, vatandalarn kendine yetitirmek ve ''onlardan utanmak'' yerine
''onlarla vnebilmek'' iindi. Anadolu'da en g eylerden biri shh
tesisler dediimiz ev ksmn dzenleyebilmekti. Her yuva herkes iin
rahat olmal idi.
Bir gn beraberce bir yolculua kmtk. Vilyet merkezlerinden birinde
bir iki gn kalacaktk. Atatrk ve arkadalarn arlamak iin idar ve
asker makamlar ve ileri gelenler seferber olmulard. Belediye binasnda
bir akam ziyafeti, ondan sonra da orduevinde bir balo hazrlanmt.
Belediye binasnda kalabaln byk ksm frakl idi. Sofrada hibir eksik
yoktu. Bir aralk ellerimi ykamak iin dar ktm. Sklarak:
- Binada ykanma yeri yoktur, dediler.
- Ya ne yapabilirim? diye sordum.
Bahenin yolunu gsterdiler. Bahe de seyirci halk ile doluydu. Daha da
tuhaf bina cumhuriyet devrinde yaplmt. D ve i atafat yerinde idi.:
- Ya Atatrk'n bir ihtiyac olursa? diye sordum.
- Onun iin yer hazrladk, efendim, dediler. Ve bana bir paravana
arkasnda bir iskemle ile stne konmu bir leen gsterdiler.
- Ne yapaym, orduevine gideceiz, gelirim, dedim.
Bir retmen geldi:
- Maatteessf orada da yoktur, dedi.
Ama fraklar, son moda esvaplar, parlak pabular, hepsi hepsi yerinde idi.
Yine bir vilyet merkezindeki halkevinde Atatrk' misafir etmek iin bir
banyolu daire yapmlard. stanbul'a doru yol stnde uramtk.
Atatrk hi olmazsa bir iki gece kalmaa niyetli idi. Hava scak olduu iin
le yemeinden nce bir du yapmaa karar verdi. Banyoya gitmi.
Duun altna girmi. Musluu anca ne olsa beenirsiniz, bandan
aa kurtlar bcekler dklmee balam. Duun altndan kmas ile
odasna frlamas bir olmu.
Sorduk soruturduk: Tabi bir mteahhit bularak banyoyu mkemmel
yaptrmlar. su meselesine gelince:
- Oras kolay, demiler, yangn tulumbasn kasabann iinden akan
suyun bana getirmiler. Depoya oradan su basmlar.
Bunlar ''en yksek misafir'' iin onun bilhassa merakl olduu hazrlklard.
Artk geri kalanlar dnnz.
Bir aml tepede belediye bir gazino yapmt. Tuhaf bahesine, sanki
ho bir eymi gibi, tpk Marmara iftlii kkndeki havuzun eini
kazmlard. Tepede akar su vard. ''Eeh... Ykanma yerini elbette
dnmlerdir!'' dedik, sorduk, pis, murdar, susuz, yar ak bir baraka
gsterdiler. Sylendik. ''- Efendim belediye reisinin evinde de yoktur ki...''
cevabn verdiler.
Sklrz da ondan mdr, dnmek ayp sayarz da bundan mdr, her
nedense memleket dertleri derken bunun bana o aza almak
istemediimiz ''ey''le Sakarya sava verir kadar urat idi.








Eitim

lk Rusya'ya gittiim zaman halk eitim metodlarn yakndan
incelemitim. Benim iin inklp davamzn tek teminat kz olan btn
Trk ocuklar sivil ve lyik ilkokul eitiminden geirmiti. ''Yeni Rusya''
kitabnda bilhassa bu mesele zerinde srar etmitim. Kzlba - Snn
ayrl m? lkokul meselesi. Dou illerinde Krtleme tehlikesi mi?
lkokul meselesi. Yobazlk o, taassup o, hepsi o mesele idi. Bizim, bize
benzemiyenlerden tek farkmz sivil eitim grmekten ibaretti. Bu ii
halledemeimiz iin de Tanzimat'tan beri yeni nesiller byk kalabaln
zerinde kpkler gibi grnp snyorduk. nklbn kanc yl idi. Hl
ilkokul seferberliini ele almamtk.
Recep Peker partinin umum ktibi olarak, babakann Roma
seyahatinde bizimle beraberdi. O, ben ve Saffet Arkan otelin holnde
oturuyorduk. Recep Peker, bugnk demokratlarn yapt zere pek ksa
zamanda rejimin neler yaptn sayp dkyordu:
- Bence hibir ey yapmamzdr. Mademki halk o halk, bulduu yerinde
duran halk... dedim.
Pek iyi, fakat inat bir arkadat Peker! ''Senden beklemezdim bu
inkrcl...'' diye tutturarak ray kilometrelerini, fabrika bacalarn, ehir
sslerini yine sayd, dkt.
- Hepsi de Tanzimat'tan beri az ok yaplmtr. Sultan Hamid Hicaz demir
yolunu bir mill eser olarak baarmad m? Hereke ve Zeytinburnu
fabrikalar onun deil midir? Ama onun devrinde isyanlar, ttihatlar
devrinde de olmutur. Bizim devrimizde de olmaktadr. Halk ynlarndaki
mukavemeti bir trl skemiyoruz.
Recep btn belgati ile birbirine giren terkipleri ve izafetleri ile bana
hcum etti. Sonra, deti olduu zere, "Falihiim gel barda bir ey
ielim," dedi.
Gnlm alacakt. Barn uzun iskemlesine kt. Birer kadeh bir ey
smarladk. Ne'e ile bana dnerek:
- Bilmezsin seni ne kadar severim. Zeytinda'n yok mu, baylmmdr o
eserdeki grlerine ve bulularna... diye iltifat etti.
Hi bozmadan:
- Recep Bey ben Zeytinda'nda o kadar beendiin grlerimi ve
bulularm 21 yanda not etmitim. On be yl daha olgunlatktan sonra
grdklerimi demin nasl karladn dn.. dedim. Mustafa Kemal..
Mustafa Kemal... diyoruz. Yahut sen, Recep Bey... ocuklukta hi
okumasaydnz, yahut bir softa ocana gitseydiniz, imdi birer yobaz
olmaz mydnz? Memleket ne ekmezdi sizlerden?
Recep tahammll adamd. dealist ve evkli idi. Fakat bizler bugn dahi
inklplarmzn hemen arkasnda btn kylerde ilkokul temellerini
atmamaklmzn ilesi iinde deil miyiz?
31 Mart, yahut Menemen veya eyh Sait, veya 6-7 Eyll.. Hepsi bir! Ayn
ruh!







Bozkurt

Fransa ile aramzda bir Bozkurt hdisesi kt idi. Bin trl tartmadan
sonra ii Lhey mahkemesi karar ile halletmekte mutabk kalmtk.
Adalet Bakan rahmetli Mahmut Esat ve bir arkada svire'ye gittiler.
Orada mehur Fransz hukukusu Fromageot ile buluacaklar ve bir
tahkimname hazrlyacaklard. Meselenin en nazik taraf da bu
tahkimname idi. Fromageot yle artlar ileri srmt ki eer tahkimname
bu artlar zerinden yaplrsa, davay kaybedeceimize asla phe yoktu.
Bizimkiler bir uzlama aresi bulamamlar. D Bakanl vastas ile
Atatrk'e durumu anlatmlard. Geldikten sonra bize hikye ettiine gre
Mahmut Esat tamamiyle mitsiz, yatak odasna ekilmi bekliyordu.
Bir tesadf olarak Hkimiyet-i Milliye gazetesine ait bir i iin Siirt
Milletvekili Mahmut'la beraber ankaya'ya gitmitik. Rahmetli lider yemek
salonundaki ocan banda kitap okuyordu. Bizi dinlemee baladktan
biraz sonra D Bakanlndan geldiler. Mahmut Esat'n ifresini kendisine
verdiler. Sabrla, uzun uzun dinledi. Dnd, tand. Fromageot'nun
artlarn deta tersine eviren bir telgraf dikte etti. Sonuna da, eer
Franszlar buna raz olmazlarsa Trk hey'etinin hemen geri dnmesine
dair bir cmle ilve etti.
Konumamz bitirmi, Mahmut'la beraber yola kmtk:
- Canm, dedim, Paamzn dehasna phe yok ama, hukuku da deil
a...
Atatrk' benden daha nce tanm olan Mahmut:
- yledir o... dedi.
Ertesi gn tahkimnamenin Atatrk'n diktesine gre yaplmasna
Fromageot'nn raz olduu haberi geldi. Meclis pek neeli idi.
Dayanamadm: Bir gn nce kendisinden ayrldktan sonra Mahmut'la
aramzda geen konumay olduu gibi anlattm. Gld:
- Dorudur, dedi, ben hukuk pek bilmezsem de, Bozkurt iin Fransa'nn
Trkiye ile bir mesele karmyacan bilirim.
Tevekkeli politikay imknlar sanat olarak tarif etmemiler. Atatrk
vermei de, alma da bilirdi. Fakat daha ok ve daha iyi bildii ey neyin
alnabilecei ve neyin alnamyacan, etrafndakilerden ve
bugnklerden hibirine nasip olmyan bir grle kestirebilmesi idi.
Milleti ne bouna hayale drr ve yorar, ne de yine bouna onun
menfaatlerinden en kk fedakrlkta bulunurdu.
Her ne ise, bir hayli zaman sonra soyadlar kabul edildii vakit Mahmut
Esat adnn sonunda kelimeyi grmtk: Bozkurt
Soyadn kendisine Atatrk vermiti. Arkadalarn ereflendirmekte,
cephe veya cephe gerisinde, kendi yaptklarn sevdiklerine mal etmekte
hi hasis deildi.







Gaf

Rahmetli Nuri Conker davud sesli, kelli felli, ok defa efendice zarifti.
Atatrk'n ocukluk ve asker oca arkada olduu iin meclislerinde,
hava elverili olduu zaman, luballik ve Atatrk'le aka etmek de yalnz
onun imtiyaz idi. Selnik gazinolarndaki masa sohbetlerinden beri
hatralar birbirlerini tamamlyordu. Mustafa Kemal daha kolaas iken bir
akam:
- Fethi'yi bykeli, seni bavekil yapacam, demi.
Nuri Conker sormu:
- A birader ya sen ne olacaksn?
- Fethi'yi bykeli ve seni babakan yapabilecek makam sahibi!
Atatrk o makam sahibi olmutu, hatta Fethi'yi bykeli de yapmt
ama, Nuri Conker sadece sohbet arkada olarak kalmt. Sinirli
zamanlarda bir hikyesi, nktesi veya akas ile meclisin zehrini giderir.
Atatrk'n pek ok hatralarn tazeler, rahmetliyi avuturdu.
Eski kknde iken bir akam yine toplanmtk. Birka hanm da vard.
Biri Atatrk'n yaknlarndan idi. Misafirlerine birer birer ne imek
istediklerini soruyor, garsona emir veriyordu. Sra Saracolu kr'ye
geldi. Saracolu ikici deidi. Bazen uzun saatler bir kadehle avunur,
fakat herkesle beraber onun da neesi artard. Nuri Conker'in aksine de
hi zarif deildi. Ltife etmek istedii zaman biraz kabaya bile kaard:
- Ben ampanya isterim, dedi.
Misafirlerinin honutluunu pek kibarca her eyin stnde tutan Atatrk
garsona:
- Beyefendiye ampanya getiriniz, dedi.
Nedense ev sahipliini fazlaca stne alan hanm:
- Getirme, hatr iin sylemitir, kabilinden iaret etmi. kiler geliyor,
Saracolu:
- ampanyam isterim, diye tekrarlyordu. Tatl sohbetlerine balamak iin
acele eden Atatrk:
- Canm beyefendinin ampanyasn getirseniz a... diye garsona biraz
serte bard.
Hanm yannda oturduu Saracolu'ya, kimseye iittirmiyecek bir sesle,
- Eskiden beri hep ampanya m ierdiniz? demesin mi...
Demesi bir ey deil, pek hassas olan Atatrk bunu duymasn m?
kr bir saracn olu idi. Atatrk de nihayet bir gmrknn! Kpkrmz
kesildi:
- Hanmefendi siz bu centilmenlerle bir mecliste bulunmaa lyk
deilsiniz, dedi.
Bu szden hakl olarak fazla alnan hanm kalkt ve ekildi.
Meclis buz gibi donmutu. Atatrk yzn asm, kimse ses
karmyordu. lm sessizlii denen eydi bu. te o srada, Nuri
Conker'in ark okumak iin boazn hazrlyormu gibi, ksrd
iitildi. Hepimiz ona baktk. Pek cidd:
- L hayre fi hinne ve l bdde min hnne... dedi.
Atatrk ban kaldrd:
- Nedir o? dedi.
- Yani efendim onlardan hayr yoktur, fakat lzumludurlar.
Hanmefendilerimiz iin sylenmitir de...
Hanmlar bile gldler. Bulut dalmt.







Fox

Foks Atatrk'n son kpeinin addr. Birka yl eski ve yeni kkte
rahmetli lideri elendir idi. nce ruhlu insanlar gibi Atatrk de hayvanlar
severdi. Kurban kestirmezdi. ''mrmde bir tavuun boazlandn
grmemiimdir,'' derdi.
Foks'u kendisine hediye etmilerdi. Daha nce de pek sevdii bir kpei
varm ama, ona ben yetiemedim. Atatrk bu yenisine o kadar yz verdi
ki, bir mddet sonra hemen hemen terbiyesini kaybetti idi. Bilrdo
oynarken masann stne kar, bilyeleri yere yuvarlayp oynar, Atatrk
de bu markla glerdi. Bereket yalnz misafirleri srmazd. Pek sert bir
kpekti de!
Trenlerde Foks Atatrk'n aya dibinde dururdu. Galiba lk kadar
onun da km resimleri vardr.
ki fkras hatrmdadr: Eski kkte vilyetlerimizden birine tayin olunan
bir zat bir gn kendisini resm ziyarete gelir. alma odasndan girer.
Foks bir kede yatmakta. Atatrk masasnn banda, vali Bab- li
protokolnden gelme olduu iin, oda iinde bir mddet yrdkten
sonra, birdenbire yar beline kadar eilip ''yerden'' dedikleri Osmanl
selmn verir. Cumhuriyet devri grenekleri iinde yetien Foks bu an
hareketi grnce Atatrk'e bir fenalk yaptn sanarak frlayp
adamcaz tam kaba etinden srr. Ne olduunu ne yapacan aran
vali de tam tersine yere der ve ayaklar havaya kalkar.
Biz glyorduk ama Atatrk pek sklyordu.
Benim bulunmadm bir gece de mecliste konumalar olurken Foks, ok
defa yapt gibi, masann altna girer. Isrmadn bildiimizden
ayaklarmz altnda dolamasndan huylanmazdk. O gece rahmetli Reit
Galip'in iskemlesi yanna gelir ve oynarken pantolonunun paasn yrtar.
Atatrk bundan da zlerek, dostu Reit Galip'e hemen kendi terzisinde
ahs hesabna bir esvap smarlamasn rica eder.
Bu vak'adan sonra eskice esvaplarn giyerek davete gelenler ve Foks
masann altna girdike paalarn ona uzatanlar ok olmutu. Fakat Foks
ondan sonra bir trl efendisini masrafa sokmad idi.
Foks gitgide markl artrd. Dorusu biz de sinirlenmee balamtk.
Nihayet bir akam geldiimizde Atatrk'n elini sarl bulduk: Efendisini
srmt. Kpei alp iftlie gtrmler, kontrol altna almlard.
Yaknlar bir olarak ve sahibini sran kpekten artk hayr kalmadna
inandrarak ldrlmesi iin msaade alabilmilerdi.
iftlik mdr Foks'un derisini doldurtup mze cameknna koymutu.
Bir gn Atatrk gezmee gittikte mdr kendisini davet eder, derisi ot
dolu, donuk cam gzl kpeini gsterir. Atatrk byk bir gnl acs ile
ban evirerek:
- Onu ben severdim. Byle grmek istemem, kaldrnz onu... der.
Yanlmyorsam, ertesi gn Foks'u iftliin bir kesine gmmlerdi.





Metod

Atatrk'n askerlikte ve inklplkta baar srlarndan birincisi tam
zamann beklemek, ikincisi frsat karmamakt. lk defa Erzurum'a gittii
vakit halka mukaddes saltanat ve hilfet makamlarn yabanclarn
basks altndan kurtarma balca hedefleri arasnda gstermiti.
nklplk davalarndan hibirini zafere kadar kimseye sezdirmemitir.
Fakat Vahidettin bir dman zrhls ile stanbul'dan kanca padiahl
kaldrmak iin eline geen bu frsat bir gn bile karmad. zmir'de
gazetecilerle grt srada Hseyin Cahit (Yaln) neden Ltin
yazsn kabul ettirmee karar vermediini sorunca, bu suali hi de iyi
karlamad idi. Ltin yazs aleyhtarl memlekette o kadar kuvvetli idi ki
Merutiyet devrinde Klolu Hakk ile rahmetli Cell Nuri'nin kardklar
''Serbest Fikir'' dergisi bu yaz lehine bir makale yaynlad iin
kapatlmt.
Gn gelince de hepimizi artt. Biz komisyonda be yl ile on be yl
arasnda bir mhlet dnen iki gruba ayrlmtk. lk yllarda her iki yaz
birlikte retilecekti. Gazeteler yarm stundan balayarak yeni yaz
ksmn yava yava artracaklard. Bu fikirleri anlatt zaman:
- Bu i ya ayda olur, ya hi olmaz, dedi.
Sonra ilve etti:
- Gazetelerde yarm stun eski yaz kalsa bile herkes onu okur. Hele i ve
d bir de buhran karsa bizim teebbs de Enver'inkine dner.
Enver Paa eski yazda bir iml inklb dnmt. Harbiye Nezareti
tezkerelerinde yeni imly kullanyor, ''Tanin'' gazetesinin bir kesinde
her gn rnekler kyordu. Bu inklp bitiik harf sistemini kaldrmaktan
ibarettir. Pek iptida bir slhat teebbs idi. Dnya Harbi knca
yzst kald. Atatrk'n ima ettii bu idi.
apka meselesinde de en ileri dnenler uzunca bir ''intibak'' mhleti
dnmlerdi. nce serbest vatandalardan istiyenler giyecekler, eer
tecavze urarlarsa polis bunlar cezalandracakt. Gzler altktan
sonra memurlara sra gelecekti. Atatrk Kastamonu ve nebolu
seyahatine kt zaman biz byle olacan sanyorduk: O seyahatten
Ankara'ya apkal dnmt.
Zaman gelmi midir, gelmemi midir, bu hibir tehis hatasna gelmez.
Baarm devrimcilerin deha srr bu tehisi iyi koymaktr. Sonra da
hemen yapmak, yolu dnlmez klmaktr.
Atatrk'n ne kadar beklediini dnmeyip de ne kadar abuk yaptn
gren eski Afgan Kral Amanullah Han Ankara'dan memlekete
dnnde hemen harekete geti ve bu yzden tacn da tahtn da
kaybetti idi. Bu memlekette daha nce balk inklplar olmutur:
Rahmetli sadrazamlardan Tevfik Paa sark yerine fesin giyilmesi apka
giyilmesinden daha g ve hdiseli olduunu sylemiti. Enver Paa'nn
asker bal gnelikli idi. Atatrk, inklplkta, Tanzimat'tan beri
sregelen ilerleme savann miraslarndan pek iyi faydalanmay bilmiti.
Gerekte Birinci Meclisin hkim olduu Anadolu devleti, stanbul'daki
Osmanl devletinden ok daha geri idi. Okullarda resim derslerine bile
tahamml etmiyor, sivil okul yerine medreseler ayordu. Biz zaferden
sonra Mustafa Kemal devam ettii iin bir Bat devleti olduk: Bir Asya
devleti de olabilirdik.
Bir metodu da devrimlerini halk adna yapmak ve bilhassa ona
benimsetmekti. Sanki halk istiyor da o halkn iradesine boyun eiyordu.
Yobazlar bu iradeyi baltalamak istiyen halk dmanlar idi.
Sarayburnu'nda yeni yaz nutkunu halk kalabal arasnda sylemi,
sanki halkn ''emirber''i olmutu. Nitekim o zaman Bykada Kulbne
gittiimizde dans salonundan kendisini karlamaa kan frakl smokinli
ve tuvaletli balo kalabalna bakm, bana dnerek:
- ocuk, o ii burada yapamazdk, demiti.







Resim

Rahmetli Yunus Nadi nazna katlandklarndan, kzd zaman da
sevdiklerinden idi. Bunun sebebi vardr: Kuvay- Milliye'nin daha ilk
zamanlarnda Nadi stanbul'daki gazetesini ve rahatn brakarak, birka
dzine harfle Ankara'ya gelmiti. Baca isi ile mrekkep yapma usullerinin
kefedilmee urald o yokluk gnlerinde gazete karmak ne demek
olduu kolay tahmin olunabilir. Nadi'nin ''Yeni Gn'' bamsz olmakla
beraber tam Mustafa Kemalci idi. Sakarya ve Bakomutanlk meselesi
gnlerinde pek iyi bir mcadele yapmt. Atatrk deerleri ve hizmetleri
unutmaz, pek ok kusurlar bu deerler ve hizmetler hatrasna
balard.
Nadi neeli evkli, cokun mizal idi. Atatrk meclislerinde fazla
keyiflenmilie vurarak iini dkerdi. Gzlerinin birini yummasndan sze
koyulmak zere olduunu hissederdik. ark bile sylemee merakl ise
de sesi benimkini aratacak kadar fena idi. Bir akam, eski kkte, pek
devrimci bir nutuk ekiyordu. Kendisince bakasnn iitmesini istemedii
tehlikeli eyler sylyordu. Bir aralk arkasna doru bakp dnd ve
durdu: Dinliyen birini grmt. Atatrk glerek:
- ekinme... Ben'im o... dedi.
Nadi'nin arkasnda Atatrk'n cama dayal btn bir boy fotoraf
duruyordu.
lk zamanlar, sabah trenine yetitirmek iin o saatlerden sonra otel
odasnda yazya oturmasna aardm. Semizliinin ve ounca durgun
hlinin hi umdurmyaca kadar tetik ve alkand.
stanbul'da ''Cumhuriyet'' gazetesini karyordu. Bu gazete uzun mddet
Atatrk tek gazete olarak kalmt. stanbul'u muhalefet havas sard
zamanlarda da hayli srm sarsntlar geirmise de davaya
ballndan hi ayrlmamtr.
Nadi samim devrimci idi. Eski ''Malmat'' mektebinden, hemen hemen
Muallim Naci edebiyatndan olmakla beraber, Merutiyet Trklnn
dil prensiplerini benimsemi, Osmanlcasn Trkeye doru zmt.
Bu yalnz ekil bakmndan Trke, slp ve lehe bakmndan
Osmanlca idi. Sonra ikinci fedakrla sra geldi: Atatrk kendini seven
yazarlar, bir mddet, tamamyla z Trke denemelerine davet etmiti.
Bu benim yaz mrmn en skntl gnleridir: Trkeden baka hibir
kelime kullanmamak, sonra da zevklerimden ayrlmamak!
Ben kolay ve abuk yazarm. O zamanlar drtte bir stunluk bir ey
yazabilmek iin bir iki saat urardm. Yemek masasn yaz masasna
evirmitim: Etrafnda dner, dururdum. Hem Atatrk'n meclisinden,
hem onun gazetesini emanet ettii adam olmak gibi iki erefli mesuliyetle
sanat kayglarm arasnda ne yapacam arrdm. Kendisi ise bizden
fazlasn yapyordu.
Nadi kolayn yle bulur: Yazlarn kendi slubu ile yazar, sonra ieriye
vererek Tarama dergisine gre z Trkeye evirtirmi. Bu yazlar
hatrlarm. Asllar kendinin olmasna ramen, zerlerinden iki gn
geince, Nadi'nin de onlar anlayamaz olduuna phe bile etmem.





Soyad

Soyad Kanunu zerine Atatrk'e bir merak geldi idi. Daha dorusu onu
bu meraka meclisine gelmi olanlar drmtr: Herkes soyadn ondan
almak hevesinde idi. O da tutar, karsndakinin hal tercmesini sorar,
bandan geen vak'alardan birer harf veya hece seer, sonra bunlar
kartrp soyad olarak takard. Bylece hayli garip isimler meydana
gelmitir. Ben bir sabah Tarama dergisini am, ilk sayfalarda en sevimli
kelimeyi soyad almaya karar vermitim. "Atay" o sabahki semenin
eseridir. Hemen gazetedeki yazlarma da yeni imzam koymaa
baladm. Atatrk bir akam serzeni dahi etti:
- Sen kendine soyad bulmay bana brakmadn, dedi.
- Her gn yazyorum. Sizin bu ie ne kadar deer verdiinizi bildiimden
bir gn bile ge kalmak istemedim, yollu cevap vermitim.
smet Paa'ya nn adn o vermitir. Fevzi Paa, aile gelenei olduu
iin, "akmak" isminde srar etti. Atatrk hi holanmad ama, rahmetliyi
krmad:
- Tuhaf ey, soyad stnde "akar almaz" gibi alaylar yaplmasndan da
ekinmiyor. akmak.. akmak... Bir komutan iin hi de ho deil...
demiti.
Kendi soyad ona, biraz yardmla rahmetli Safvet Arkan'n armaandr.
Safvet'in bulduu "Trkata" idi. Meclis'te hayli tartldktan sonra daha
ahenkli ve manal olan "Atatrk" eklinde girdi.
Soyad gnlerinin ltife bir hatras vardr. Dil davas ile uraanlardan
ve d bakanl ykseke memurlarndan Osman Grandi safa bir
adamd. i d bir, fakat ii de d da birbiri kadar dzd. Grandi,
Mussolini'nin d bakannn ad idi. Bir akam:
- Ne tayorsunuz beyefendi bu soyadn? diye sordu.
- ok eskidir, tarihdir, efendim... cevabn verdi.
- Ne imi tarihi bakalm?
Yannda bulunan bir arkada, gaf yapacan bildii iin, eteini ekmiti.
nce ona dnp ve hibir triz maksadiyle deil de, acaba syleyecek bir
ey mi var, gibilerden:
- Siz mi ektiniz eteimi? diye zavally iyice sktktan sonra izah etti!
- Efendim, dedi, cedlerimizden biri gemi ile Msr'dan geliyormu.
Teknenin kaptan imi. Yolda byk bir frtna km: mdat gelinceye
kadar iindekiler hepsi boulmular, fakat ceddim grandi direine kt
iin kurtulmu. Soyadmzn hikyesi bu.
Atatrk:
- Ne? Ne? dedi, btn gemisindekiler boulduktan sonra yalnz kendi
cann kurtaran kaptann hatras m? Beyefendi yalnz bu sebeple onu
braknz da bir Trke ad taknz, dedi.
Deitirildi ve bylece dil toplantlarndan talyan D Bakannn glgesi
silindi idi.








Sarayl

Anatole France'n husus hayatna dair okumu olduum kitapta houma
giden fkralardan biri u idi: "nl Fransz edebiyatsnn sosyalist
olduunu iiten Rus ihtillcisi bir kz Paris'e gelir. Proleterya tanrlarn
birer birer tanmak meraknda olduu iin onun da adresini arar ve bulur.
Bir sabah ziyaretine gider. Belki de bir at arasnda bulacan sanrken
adresteki numaray bir konak kapsnn kenarnda okuyunca aar. Bir
defa geldiinden kapy alp girer. Zengin bir hol, ssl ve yaldzl eya,
antikalar ve biblolar ortasnda stadn yanna alnmasn bekleyerek bir
mddet durur. Fakat hayalleri krla krla yle bir ruh skntsna urar ki
konumak bile istemiyerek geri dner." ok yllar getii iin iyi hatrlayp
hatrlamadm kestiremem. Fakat hikye aa yukar byle idi.
Ben de ilk Rusya'ya gidiimde ihtillcileri, Lenin'e ait fotoraflarda
grdmz krk dkk eyal 3x4 veya 4x4 hcrelerde yatp kalkar
biliyordum. Kremlin'in alma yeri olarak kullanldn sanrdm.
O vakit Trkiye'den gelen ziyaretilere pek itibar ederlerdi. Bu gidite D
Bakan Tevfik Rt Aras'la beraberdim. Davetlerin zenginlii, ziyafet
salonlarndaki sofra ile ii ve zek takmnn giyini, yiyi ve alveri
kooperatifleri arasndaki badndrc tezat hayallerimi hayli krmakla
beraber:
- Bunlar yabanclar iindir belki... diye dnrdm.
Bu seyahatte stalin mstesna, teki Bolevik byklerini tanmtm.
ounun ikicilii dikkate arpyordu. Babakan Rikof'un bizim elilik
davetinde ocak banda hastalandn grmtm. Bir byk komutan
da yaverleri koltuuna girerek salondan karmlard. Benim eski Rus
romanlarndan hatrmda kalan "soyucu" snf lemleri, imdi grdm
bu proleterya lemlerinden pek farkl deildi.
"Yeni Rusya" kitabn yazmak zere d bakanndan sonra bir mddet
daha Moskova'da kalmtm. Dnme yakn klavuzum geldi:
- Eer kabul ederseniz bu akam Babakan Yardmcs Bay mit'e
davetliyiz, dedi.
- Uzak mdr oturduu yer?
- Hayr, onun Kremlin'de bir yeri vardr.
Kremlin... Daha o zamanlar bile, nk henz byk ldrmeler ve
Viinski mahkemeleri devrinden hayli ncedeyiz, Kremlin'in etrafnda
dolamak dahi tehlikeli idi. Ancak Ortaalarda kral ve derebeyi saraylar
bu kadar sk ve sert ve sra sra emniyet kuaklar altna alnm
olabilirdi.
Akam st resmi bir araba geldi, bizi oturduumuz yerden ald. nce
Kzl Meydan kaps karakolundan vesikamz gsterip vize aldk. ki kzl
asker veya polis otomobilin iki kenarna sradlar. Bir baka kapda bizi
daha i halka polisine devrettiler. Nihayet saraya gelebildik.
Meer sarayn birok ksmlarn pek konforlu apartmanlara blmlerdi.
imdi bekr olduu iin ufaklarndan birinde oturuyormu: Bu ufak tip,
imdi Ayaspaa veya Srpagop'ta bin be yz, iki bin liraya kiralananlar
apnda idi. Bundan baka parkerleri, shh tesisleri, eyas, hepsi lks
standartta idi. Benim hayallerimin hibir kanad kalmad ama, Anatole
France' grmee giden saf ihtillci kz gibi tanrm bulmaya gelmemi
olduumdan bilkis sevindim. Bir mddet sonra bir kadn ve erkek geldi.
kisi de opera sanatkr imi. Sonra bir gen balerin geldi. Ellerinde Rus
folklor alglar ile bir iki kii birka misafir daha geldiler.
Eski arlk Rusyas ziyafetlerinin hikyesini okumusunuzdur. nce bol
bir meze sofras, sonra yemek, sonra yine meze sofras, yani sonu
gelmiyen bir iki ve yemek sefahati! Bu da tpk yle idi. Votka iiyor,
tereya has ekmekle hayvar yiyor, sonra arklar dinlemek ve danslar
grmek iin salona dnyorduk. Gen balerinle ben de bir iki defa dans
etmitim. mrmde bu kadar zengin bir husus gece geirdiimi
hatrlamyorum. Rusa bilmediim iin aralarndaki pek evk uyandrc
konumalar hakknda bir fikir edinemedim.
mit sevimli bir adamd. Bir aralk dvme demirden iki atletin
boumasn gsteren bir statet getirdi: "Bu gecenin hatras olarak
hediyemi kabul ediniz," dedi.
Sabah vakti ayrldk. Ben koltuumda arca statet, artistler sarho ve
ba ak, hep beraber o in grnse hesap veren, cin gese syaya
ekilen, yasak eski mabetlerden yasakl sarayn muhafzlar arasndan
gle oynaa ayrlmtk. urasn da unutmadan sylemeliyim ki
apartmandan son kan bendim. Vestiyerde bir kadn apkas unutulmu
olduunu grmtm.
Bugn bunlar yazarken kimseye bir fenalk etmeyeceimi biliyorum.
Ertesi gidiimde Rikof ldrlmt. mit'i sormakla kabalk ettiimi
hissettim. nk Rusya'da adres sorulmaz. Belli ballardan ise ya yine
bir davette karlarsnz, yahut tasfiye lmnn sillesine uramtr.





Serbest Frka

Atatrk Serbest Frkay niin kurdu? Bu baka bir hikyedir. Ben o zaman
memleket dnda idim. Dndmde Atatrk', smet nn'y Yalova'da
bulmutum.
Atatrk hkmet tenkitilerine yeni partiye katlmalarn tavsiye ediyordu.
Geri air Mehmet Emin Bey hkmeti ne yerer, ne de verdi. lk akam
sofrada onu da grmtm. Atatrk:
- Beyefendi, biliyorsunuz, bir muhalefet partisi kurduk. Bu da bir vatan
vazifesidir. Arkadalar takviye buyurmak istemez misiniz? dedi.
Emin bey pek saf, yrei temiz bir efendi idi. Hemen:
- Emredersiniz, dedi.
Atatrk'n yeni partiden olan hemiresi yan yan bakt:
- Bize hep byle beyleri veriyorsunuz, (beni gstererek) u arkadanz
verseniz a... dedi.
Atatrk:
- Btn gazeteciler sizden. Bir tane de bana braknz, cevabn verdi.
Ben bir muhalefet partisinin hi sras olmad fikrinde idim.
Konumalarm Atatrk'n houna gitmemi olmal ki bana ertesi gn
yaknlarndan biri ile haber yollayarak ihtiyatl olmam tavsiye etti:
- Dorusu iki partili meclislere pek alacaa benzemiyordum. Bugnden
tezi yok. Ankara'ya gideceim, dedim.
Giderken smet nn'y grdm. O da muhalefet gazeteleri ile
mcadeleye girmemekliimi syledi.
Muhalefet partisi daha o zaman Yalova kylerine din tahriklerine
balamt. Devrimler ''tertze'' idi. Sonunda Atatrk'n bir are
bulacandan phe etmemekle beraber, serde genlik de var, kendimi
nasl tutacam dnyordum.
Ankara'da ilk defa Bayndrlk Bakan olan Recep Peker'i grdm. Bana
ilk suali u idi:
- Mustafa Kemal, smet Paa'y m tutacak, Fethi Bey'i mi?
Btn Meclis de ayn tereddt iinde idi. Ama hepsi Recep gibi deildi.
Byk ounluk, eer ikinci ihtimali kuvvetli bulsa, hemen yeni partiye
kayacak hlde idi. in iin bir kaynamadr, gidiyordu.
O vakit Yalova nasihatlerini unutarak Hkimiyet-i Milliye'de ''Politika''
stununu atm ve devrinde hayli akisler brakan polemiklere baladm.
Yeni parti ileri gelenleri Atatrk'ten beni susturmasn istemilerdi. Yalnz
bu yzdendir ki yazlarma devam edebildim. Atatrk arta gelmezdi.
Bundan baka o sra Atatrk'n kulana gelen en ac haber, en
yaknlarndan birinin Yalova kylerinde, kendi aleyhinde, din
propagandas yapm olmas idi. (1) Yeni muhalefet ilk ocaklarn
tekkelerde ve medresecilerle kuruyor, irtican her trlsne serbeste
yaslanyordu.






Merak

Atatrk giyime, ev ve eya dzen ve temizliine pek merakl idi. Askerler
arasnda sivil kyafete iyi alanlarn banda geldiini sanyorum. Evi de
hibir zaman ''bekr kokmamtr.''
Arkadalarnn, hatta uzaktan tandklarnn yeni yaptrdklar evleri gezer,
banyo ve shh tesislere bilhassa dikkat ederdi. Bir dostuna misafir gittii
zaman da, eer naz geerse, tenkitlerini esirgemezdi. Duvara asl
eylerde en kk irilii grr, kalkp dzeltirdi.
stasyon binalarna bile gittii zaman:
- Banyosu nerede? diye sorular, her gn ykanma detini en mtevaz
Trk yuvalarna kadar sokmak iindi. Banyo, evlerimizde Atatrk
devrinden sonra ''harclem'' olmutur. Kendisi harpte ve siper hayatnda
bile evinde olduu gibiydi.
Misafir gittii evlerde ev sahibi ile konuarak eyann yerlerini deitirdii
olurdu. Yemek odas dar ve skntl bir odada ise, ve yemee kalacaksa,
sofray salona tamaktan enmezdi. Atatrk'n misafirlikleri tesadf
olmakla beraber ev sahiplerini rahatsz etmezdi: Kendi mutva, ok defa,
gittii evlere yardm ederdi.
Bir gn imdiki Atatrk Bulvarnda taral bir zenginin yaptrd bir buuk
katl byk kk geziyorduk. Tesadf ev sahibini de orada bulmutuk.
Adamcaz bir gn Atatrk'n kendisine de urayacana ihtimal verdii
iin mimar hem yapnn, hem demenin hoa gider olmasnda serbest
brakm, hibir fedakrl esirgememiti. Salonu, yemek odasn, yatak
odalarn dolatk. Sonra aa kata indik. Bir odada muamba rtl kt
bir masa, ayn ktlkte bir iki dolap, duvar kenarlarnda da yer minderleri
vard. Ev sahibi byk bir saflkla:
- Paam efendim, biz oluk ocuk burada yemek yer, otururuz, diyordu.
Fakat ne de olsa Cumhuriyet okullarnda yetien ocuunun imdi st
kata km olduuna phe eder misiniz?







Dneme

Moskova'ya son gidiim 1932'dedir. Milletleraras yazarlar kongresine
katlmtk.
Bu seyahatte, Komnist Partisinin ve hkmetinin haberi var yok
bilmiyorum, nk o zamanki Mill Savunma Bakan Voroilof ne yaptn
bilmez bir serseri olduunu beni davet ederek sylemiti. Lehli aslndan
olduunu iddia eden biri bana lzumundan fazla sokuldu idi. Hkimiyet-i
Milliye Bayazar ve Atatrk'n yaknlarndan olduumu bildii iin bu
sokuluu manal idi. Henz pek almamakla beraber dilinin altnda bir
eyler dnp durmakta olduunu seziyordum. O zamanki bykelimiz
Hseyin Ragp'a bahsettim:
- Aman, dedi, bu srada hlleri bir tuhaf... Biraz daha demee bak, belki
faydal eyler reniriz.
Beni komnist davasna ekmek, yahut herhangi bir ibirlii teklifinde
bulunmak gibi hemen kat' tavr taknlmak gereken bir konuma olmad
iin temaslarna glk gstermedim. Nihayet bir gn:
- Byk haber, dedi. stalin'in pek yaknlarndan iki arkada sizinle
grecekler. ki memleket aras mnasebetler iin bu frsat nimet
bilmelisiniz.
Sovyetler Birlii - Trkiye mnasebetlerinde tam dnm noktas tarihine
rastlad iin teferrat ile aklmda tutmuumdur. Otele benzer bir byk
binann bir yatak dairesi salonuna benzer husus bir odasnda idik. le
yemei vakti idi. Biri ksa sakall, biri tral iki Rusa konuan, sonra
gsnde byk ihtill nianlarndan birinin rozeti bulunan ve Trke
konuan nc adam... Hepsi birbirinden dikkatli ve beyaz ceketli drt
garson da hizmet ediyordu. Bir garson bile ok olduuna gre bunlarn
kontrol polisleri olduunu tahmin etmitim. Sz yle atlar:
- Sizin partinizde sollar ve salar vardr. Biz bir gn salarn hkim
olmyacan bilemeyiz. Bunlara gvenemeyiz de!
- Bizim partide yalnz Mustafa Kemal vardr ve onunla beraber olanlar...
yollu sze balayarak. Mustafa Kemal'in Rusya ile Trkiye emniyetlerini
bir tuttuunu, hatta bir gn smet Paa ile beraberken:
- Politikamz bir daha bu iki milleti kar karya getirmemektedir! dediini,
pek samim anlatmaa koyuldum. Anlattklarmn hepsi doru idi.
Sovyetler Birlii bizden yz evirmedike, bizim Sovyetler Birlii'ni
pheye drecek herhangi bir harekette bulunmamz veya harekete
katlmamz ihtimali olmadn bilirdim. Maksadm, eer bunlar stalin'in
adamlar ise onun kulana en doru haberlerin gitmesi idi. uras da var
ki o zamana kadar Moskova'dan henz dostluktan baka bir ey de
grmemitik.
Szc:
- Hayr, dedi mesel Mir Fevzi Paa'ya Bak'y vaadetseler, ve bu
taviz zerinden aleyhimize bir ittifak arasalar Fevzi Paa bunu
reddetmez.
Bizde byle bir ayrlma olamyacana dair uzun boylu ve bouna dil
dktm. Nihayet tarihi sz azndan kt:
- Trkiye bir emperyalist harbinde bizim iin ya sed ya srama yeri
vazifesi grr. Onu mu grr, bunu mu grr, szler, ahslar ve
antlamalar bizi inandrmaz. Ancak rejim beraberlii ile emin olabiliriz.
Bu sze dikkat edin. O zamanlar peyk kurulular yoktu.
Derin bir i krkl ile stanbul'a dndm. Dil Kurultay gnlerinde idi.
Dolmabahe Saray'nda Atatrk' grdm. Batan baa hikyeyi
anlattm. Pek dikkatle dinledi. Sonra:
- smet Paa rahatsz yatyor, git kendisine de anlat, dedi.
smet Paa ayn byk dikkatle dinledikten sonra:
- Karahan bize eli geliyor. Seni elilie davet ettikleri zaman btn
bunlar olmam gibi davranacaksn. Yazlarnda eski dostluk edebiyatn
deitirmiyeceksin, dedi.
Dorusu bizimkiler Sovyetler Birlii ile Trkiye'nin aras bozulmamak iin,
en etin glklere katlanmlar, Moskova'nn kafasndan Trkiye'yi
peykletirmeyi geirmeksizin dost olarak tutmasna almlardr.
Fakat dn de 1932 Dil Kurultay gnlerine rastlayan esrarl toplantdaki
dntr. tehlikelerinden kurtulduuna ve byk kuvvetler arasna
yeniden katldna inanan Sovyetler Birlii, artk yeni politikasna
sarlmt.







Savarona

Hele o ilk yllar Ankarasnda deniz onulmaz bir sla nbeti gibi sk sk
teperdi. Ne kadar da genmiiz: kide bir stanbul'a gelirdik. Yatakl ve
yemekli vagon yoktu. Kprler ve yol bozuk olduundan seyahat yirmi
drt saat srerdi. Polatl'da trenden iner, istasyon lokantasnda le
yemeini yer, Eskiehir'de yine iner, akam yemeini yerdik.
Kompartmanlar tahtakurulu idi. Alk olmyanlar uyuyamazdk. Ve
sabaha doru zmit'te deniz havas alnca hepsini unuturduk.
Atatrk neden sonra yazlar stanbul'a gelmee karar vermiti. Balca
zevklerinden biri atana ile Boaz gezileri yapmakt. Yallar syrarak
geerdik. Atatrk halk ile, kalabalk iinde yaamak merakls idi. Halkn
elendiini grmekten zevklenirdi. Bazan, mesel Kalam koyunda,
motr kayklar arasnda durdurur, deniz seyranclar ile har neir
olurdu. Henz denize girmiyordu. Biraz yzmei sonradan rendi. Bir
gn sormutum:
- Paam Selnik'te doup bydnz. Hi denize girmez miydiniz?
- Aman ocuum, o zaman soyunup denize girmek ne demekti, nasl
bakarlard insana... demiti.
Atatrk'n stanbul bahtiyarlklarndan biri Florya'y kefetmesi olmutur.
Birka gidip gelmeden sonra plj canlandrmaa karar verdi. Deniz
kk, alaturka deniz hamam gibi bir eydir. Atatrk denize o kadar
ihtirasl balanmtr ki yllarca yaz aylarn deta su iinde geirirdi.
Yzme ve krek idmanlar yapard. Burada da halktan ayrlmazd. lk
projeye gre Atatrk kk kumsaln sonundaki bir tepecik stne
yaplacak, aada da bir banyo yeri hazrlanacakt. Kalabalktan
uzaklama istemedi. Yine ilk projeye gre demir yolu geri alnacakt:
- Canm, dedi Ankara'da da banda yayorum. stanbul'da saraya
hapsoluyorum. Brakn burada gelenleri gidenleri greyim. Hi olmazsa
tren grlts duyaym.
Son zamanlarnda ile'yi grm, pek sevmiti. Yaasayd orasn da
canlandracakt.
Byke tekne olarak emrinde Erturul yat vard. Marmara iin yaplm
olan bu yatla bir defa Karadeniz'e kmt. Sert bir havada yat az daha
batyordu. Memleket kylarn dolamak zere stanbul'dan uzaklanca
denizyollarnn bir yolcu gemisini seferden alkoymak lzm geliyordu.
Atatrk sk sk halk ve memleketi grmedike rahat edemezdi.
Karayollarmz yoktu. Ya tren, ya gemi ile dolamak gerekiyordu. te
Atatrk'e yeni bir yat alnmak fikri bu ihtiyatan domutur.
Amerikal bir milyoner kadnn yaptrm olduu Savarona, galiba
Amerika'ya sokulamad iin pek ucuz alnmtr. Bu yat Hitler de
kendisi iin istemiti. Fakat ilk grmeye giden biz olduumuz iin
Atatrk'e brakt.
Plnlarn grm ve yat pek beenmiti. Ne kadar yazk ki yat geldii
zaman Atatrk lm hastas idi. Pek sevdii bu yatta ok zamann
yatakta geirdi. Bir hazin sz vardr: ''Bir ocuk oyuncan bekler gibi
bu yat beklemitim. Mezarm m olacak bu tekne benim?''
Atatrk' lm yatana Savarona'daki kamarasndan bir koltuun iinde
ancak gtrebildiler. Yat Dolmabahe Saray nnde boynunu bkerek
Atatrk' bouna bekledi.







Saflk

- Dil iine dair yaznz okudum, tebrik ederim, dedi.
Birka defa sylediim zere Atatrk mbalal saylabilecek kadar
teviki idi. Verdiinin kendinden bir ey eksilttii vehimine veya gururuna
den hasis ruhlulardan deildi. D Bakanlndan olan yazar:
- Estafurullah! dedikten sonra ilve etti:
- Efendimiz daha iyi alacam, daha ok yazacam ama, rahat
deilim. Ankara'da kiralar pahal olduundan iyi bir ev tutamyorum.
Hizmeti kt. Tabi arabam yok. Bunlar olsa dil meselesinde daha cidd
hizmetlerimi grrdnz.
Atatrk bize doru gzlerini krparak, ona:
- Ne yapmal acaba? Bir are dnyor musunuz? diye sordu.
- Var efendim, bir aresi var. Beni yle ii gc pek olmyan bir yere eli
gnderseniz... Bina devletindir. Hizmeti aylklarn hkmet verir. Resm
araba vardr. Artk kendimi dil meselesine vermekten baka kaygm
kalmaz.
Hi bozmad:
- Pek isabetli dnmsnz. Hatrmza gelmediine esef ederim.
(Garsona) Ltfen beyefendiye bir kalem kt getirir misiniz?
- Kalemim vardr, efendim.
- O hlde yalnz kt!
Kt geldi, Atatrk:
- Yazar msnz? dedi ve dikte etti. yle bir ey: ''Sayn Tevfik Rt
Aras, sr'atle beyefendiyi bir elilie tayin buyurunuz!''
- ok teekkr ederim. Fakat inanmaz ki...
- Niin?
- Yaz benim. mza da yok.
- Getiriniz imzalaym, dedi ve imzalad.
in tuhaf, ertesi gn D Bakan daha odasna girer girmez ilk ziyaretisi
bizim eli aday olmas idi. geciktike ankaya'da yaverlerin telefonunu
ayor ve Atatrk'n o kadar kat' emrinin hl yerine getirilmediinden
ikyet ediyordu.
O ktlkta eski yazarlarmzdan birini de Tirana'ya eli yollamlard. Bir
yaz tatilinde stanbul'a gelmi, saraya uram. Atatrk'e haber
verdiklerinden, Arnavutluk ve Zogo hakknda bilgi edinmek iin, akam
yemeine davet etmiti. Atatrk'n byk derdi Zogo'nun cumhurreisi
deil de kral olmak isteyii idi. Fena halde kzyordu.
Eliye sordu:
- Sizin dndnz nedir? Cumhurreisi mi kalacaktr, yoksa kral m
olacaktr?
Biraz dnd:
- Kral olamaz efendim, dedi.
- Niin?
- Henz kralla liyakat kesbedememitir efendim, cevabn vermesin mi?
Bu cevap bizim alaturka eski yazarn henz liyakat kesbedemedii bir
makama naslsa kabilmi olduunu isbat etti.
Bir akam dalgnca bakanlarndan biri ile u konumay dinlemitik:
- Paa hazretleri...
- Ne demek paa hazretleri? Paa hazretleri yok. Paalk yok. Bundan
sonra bana paa demeyiniz.
- Bastne Paa Hazretleri!







Kara Haberci

Zeks kadar hafzasna aardk. Hi dikkat etmez grnd
konumalardan bile hibir ey unutmazd. Aramzda on alt-on yedi ya
fark varken ve ben henz otuz yalarnda iken, bir akam nce
sylediklerimi ertesi akam onun azndan duymakla hatram tazelemi
olmazdm: Neler sylemi olduumu da renirdim.
1922'deyiz. Bir konuma srasnda:
- Paam izin verir misiniz, sizi ilk defa nerede ve nasl tandm
anlataym, dedim.
Tanmam da uzaktan uzaa idi.
- Evet efendim, dedi, (alayl) msaade buyurunuz da ben anlataym: Hac
Adil Bey'le beraber Edirne'den Dimetoka'ya gelmitiniz. Biz de valiyi
karlamaa kmtk. Siz bir gazeteci idiniz. Arabasndan beraber
indiniz. Tekrar binilecei srada hi olmazsa Fethi'yi yanna alacan
ummutuk. Enver'in korkusundan arabasna tekrar sizi armt.
1936'dayz. Parlmentolar aras konferanslardan birine gittim. ki buuk
ay kadar memleketten uzakta kaldm. Dndmde Atatrk Florya'da idi.
Gndz yaverler dairesine gittim ve rahmetli bayaver Cell'e akam
kadar arkadalarla konuacam, beni mmkn olduu kadar ge haber
vermesini rica ettim.
Bir aralk nbeti geldi, Atatrk'n kendisini ardn syledi. Cell gitti
ve dnd, bana:
- Gider gitmez, bekliyenlerden kimse olup olmadn sordu. Senin adn
syledim, hemen gelsin diye emretti, dedi.
Kalkp gittim. Deniz kknn ak bir kesinde smet nn ile beraber
oturuyorlard. Hemen sezindiime gre ikisi de sinirli idi. Sebebini
sonradan rendim: nn, Trk paras ile oynamaktan ekinirdi ve baz
maliyecilerin enflsyoncu telkinlerine kar iyice dayatrd: Mesele yine bu
idi.
Beni grnce:
- Yahu aylardan beri yoksun, gidip grdklerini anlat, bakaym.
Rastgele konudan konuya sradk. Bir hayli zaman geti. Davet
listesinde bulunanlar gelmeye baladlar. Kalabalk artnca:
- Yemek salonuna geelim, dedi.
Artk pek az da imiyordu. Henz ikinci veya nc yudumda idik.
Sonradan anlattklarna gre akam nce iki arkada arasnda hi de
ho olmyan bir hdise gemiti. Bahis tazelendi, Atatrk bir aralk bana
dnerek:
- O akam sen de burada idin. Nedir intiban? diye sordu.
Damarlarmn iinde kan donmas gibi bir ey hissettim. Atatrk hasta idi.
En kuvvetli, en salam, en sarslmaz melekelerinden biri olan hafzas
kmt. Henz o gn geldiimi hatrlattm. Elini alnndan geirdi, bir
mddet dnd:
- Evet yle! dedi.
Madd takati de gittike azalyordu. Biz hibir yorgunlua Atatrk kadar
dayanamazdk. Hibirimiz onun kadar devaml alamaz, onun kadar
uykusuz kalamazdk.
Yemeklerden nce bir mddet bilrdo oynard. Bu onun bir eit sporu idi.
Holde kendisini seyrederdik. yi oynard. Rakiplerinin banda smet nn
gelirdi. Kzm zalp, Safvet Arkan, Nuri Conker gibi bir hayli oyuncusu
da vard. Bu spor bazan bir saatten fazla srerdi. O yl Ankara'ya
dndkten sonra, akamlar yine yukar kattan inince bilrdo odasna
geiyor, istakay tebeirliyor, bilyalar sralyor, fakat bir iki vurutan sonra
brakarak sinirli olduu ancak sezilen bir sesle:
- Sofraya geelim, diyordu.
Sk sk asabilie kapld grlyordu. Hekimlerinin htralarnda
sonradan okuduumuza gre btn bunlar vakitsiz lmnn kara
habercileri idi.



Gazi

Atatrk henz ''Gazi Mustafa Kemal Paa'' idi. Benden ona dair bir kitap
iin nsz istemilerdi. Kitap kmad iin nsz de bende kalmtr.
Onu bugn bu fkralarn son sz olarak sizlere sunuyorum:
''Gazi'nin hal tercmesi, yeni Trk devletinin tarihi demektir. Tarihimizi
bilmek iin, Gazi'yi renmeliyiz.
''Gazi, yaratc bir enerji kayna... Yeryznde kara topraktan, yeil ottan,
tatan ve tuzlu sudan baka ne varsa, hepsi byle yaratclarn eseri deil
midir? Hava, su ve topran iindeki byk kuvvet esrarlarn onlar sezip
bulduklar ve maddeletirdikleri gibi, insann kan, kemii ve siniri iindeki
kuvvet esrarlarn yine onlarn gzleri grr, kafalar bulur, karar ve fiilleri
hakikatletirir. Onlarsz aradmz bulamazdk. stediimize
ulaamazdk. Yaptmz yapamazdk. Gazi'yi bilmek insann insanlna
vcut veren yaratclardan birinin hayat ve eserini renmek demektir.
''nsanlk aac bir Gazi yemiini vermek iin, nesillerce, saysz yaprak
rtr. Pek azmz Gazi gibi doarz. Herkes buhar, mikrobu ve elektrii
kefetmez: Fakat kefetmi olanlarn metotlarn renmek, byk
bulular ve yaradllar tamamlamak ve faydalandrmak iin lzmdr.
Gazi'nin eserlerini devam ettirecek olanlar, Gazi'nin baarma metotlarnn
neler olduunu renmelidirler.
''Bir hakikat nasl kark deilse, Gazi de sadedir. Uzaktan anlalmas
kolay grnr. Cazibe kanununun kendilerinden nce bulunmu olmasna
esef edenler az deildirler. Fakat ilk hayvann yrmesinden de nce
balyan dmek, o kadar basit srrn sylemek iin asrlarca deil,
devirlerce ve alarca Newton'un akln beklemitir.
''Byk eserlerde tesadfn rol pek az olduu gibi, artk byk eser
yaplmas imknszlaacak bir zaman da olmyacaktr. Bizden sonra
gelecek yaratclar henz domadlar: Onlarn btn erefleri, anlar ve
eserleri, her ne olacaksa, domu ve doacak olanlar iin byklk
frsatlar deil midir?
"Gazi yeni Trkiye'yi ocukluundan beri kendi benliinin dibinde
yaratmaa balamt. yle bir zek gibi, yle bir dn ve duyu
kabiliyeti gibi, onun sabr ve enerjisi olmadka ona benzeyemeyiz.
''Bir fkrasndan, bir hikyesinden, bir yaz veya nutkundan hemen
anladmz sandmz Gazi, aradka yeni bir sr verir. Yaklalan bir
da gibi byr. Asl onu elimizle tuttuumuz zamandr ki artk tamamn
hi gremeyiz.''
***
Bir kitap yazlrken Atatrk'n nutku, Rauf Orbay'n, Ali Fuad Cebesoy'un,
Afet nan'n, erkez Ethem'in, Damar Arkolu'nun hatralar ve Tevfik
Bykl'nn yazlar gzden geirilmitir.