AKLIN

YNETM N
KURALLAR
RENE DESCARTES

Franszcadan eviren:
Engin Sunar
Say Yaynlar

Akln Ynetimi in Kurallar / Rene Descartes

zgn ad: Rgles pour la direction de I'esprit
Trke yayn haklan Say Yaynlar
Bu eserin tm haklar sakldr. Yaynevinden yazl izin alnmakszn ksmen veya tamamen alnt
yaplamaz, hibir ekilde kopyalanamaz, oaltlamaz ve yaymlanamaz.

ISBN 978-605-02-0233-5
Sertifika no: 10962

Franszcadan eviren: Engin Sunar

Sayfa dzeni: Tlay Malko

Bask: Glmat Matbaaclk

Topkap / stanbul
Tel.: (0212) 577 79 77
Matbaa sertifika no: 18005

1. bask: Say Yaynlan, 2013

2. bask: Say Yaynlan, 2014

Say Yaynlan
Ankara Cad. 22 / 12 TR-34110 Sirkeci-stanbul
Telefon: (0212) 512 21 58 Faks: (0212) 512 50 80
www.sayyayincilik.com e-posta: say@sayyayincilik.com
www.facebook.com/sayyayinlari www.twitter.com/sayyayinlari

Genel Datm: Say Datm Ltd. ti.

Ankara Cad. 22 / 4 TR-34110 Sirkeci-stanbul
Telefon: (0212) 528 17 54 Faks: (0212) 512 50 80
internet sat: www.saykitap.com e-posta: dagitim@saykitap.com
NDEKLER

Birinci Kural
ikinci Kural
nc Kural
Drdnc Kural
Beinci Kural
Altnc Kural
Yedinci Kural
Sekiz-On birinci Kural
On kinci Kural
On nc Kural
On Drdnc Kural
On Bein-On dokuzuncu Kural
Yirminci Kural
Yirmi Birinci Kural
 Birinci kural
almalarn nihai amac, akl, karsna kan her ey zerinde salam ve doru yarglara
varaca ekilde ynetmek olmaldr.

nsanlar ne zaman iki ey arasnda bir benzerlik fark etseler, ikisinden birinde doru bulduklar eyi,
bu iki eyin farkl noktalarna dahi ayn ekilde uygulama alkanlndadr. Bu nedenle de hatal bir
biimde yalnzca zihinsel almaya dayanan bilimleri, bedenin belli bir kullanmn ve yatknln
gerektiren sanatlarla kyaslarlar. Bir insann tm sanatlar birden renemeyeceini ama kendisini bu
sanatlardan biriyle snrlayan birinin kolaylkla iyi bir icrac olduunu grrler: Ayn ellerin hem
topra ilemesi hem lir almas ya da tek bana birinin farkl uralara ayn oranda kendini vermesi
ayn oranda kolay olmayaca iin, bunun bilimlerde de byle olduunu dnrler. Bu nedenle de
bilimlerin, ilgi alanlarna gre ayrlarak her birinin dierlerinden bamsz bir ekilde incelenmesi
gerektiine inanrlar. Oysa bu, byk bir hatadr. Zira bilimlerin hepsi insan bilgeliinden (humana
sapientia) baka bir ey deildir ve nasl ki eylerin eit eit olmas, onlar aydnlatan gnein
doasnda bir fark yaratmyorsa, akl da ne kadar farkl konuyla ilgilenirse ilgilensin hep bir ve ayn
kalr. Dolaysyla insan aklnn herhangi bir snrlamaya ihtiyac yoktur. Bir dorunun bilinmesi, bir
sanat edinmenin bir dierini edinmeyi engellemesi gibi deildir; baka bir dorunun bilinmesine
engel olmasnn aksine bu konuda bize yardmc bile olur. Pek ok insan, insan davranlarn,
bitkilerin zelliklerini, yldzlarn hareketini, metallerin dnmn ve binlerce buna benzer konuyu
zenle incelemesine ramen, onlardan pek aznn aklla ya da szn ettiimiz bu evrensel bilimle
uramas bana kesinlikle artn geliyor. Bununla beraber dier alanlarn deer ieren bir yan
varsa bu, kendi deerlerinden ok bilgelie kattklar deerden kaynaklanr. Keza bu kural dier tm
kurallarn bana koymamz da nedensiz deildir; hibir ey gayretimizi bu tek ve genel hedefe
yneltmek yerine zel amalara yneltmek kadar, bizi dorunun aratrmasndan saptramaz. Bo bir
zafer ve deersiz bir kazan gibi knanas amalardan sz etmiyorum; yalann ve basit ruhlarn kk
kurnazlklarnn bu amalara salam ve doru bir bilginin varabileceinden daha ksa bir yoldan
varaca aikrdr. Ben burada onurlu ve vgye deer amalardan bahsediyorum, zira bunlar ou
zaman ilk bakta anlalmayacak bir kla brnerek bizi yanltrlar. rnein iyi yaamak ya da
hakikatin seyrinden alnacak hazza erimek iin bize yardmc olan ve hibir acnn bulamad iyi
yaanm bir hayatn belki de en saf mutluluunu oluturan eyi, bilimi elde etmenin peine
dtmz zamanlar gibi. Orada bilimsel almalarn tatl meyvelerini bulmay umabiliriz; bununla
beraber almalarmz srasnda bunlar dnmeye koyulursak, onlar sklkla dier meseleleri
anlamamz iin gerekli olan birok gerei ihmal etmemize neden olurlar. nk ilk bakta bize
daha az deerli ya da daha az ilgiye deer eylermi gibi grnrler. Bu nedenle btn bilimlerin
birbirine bal olduuna, hepsine bir arada almann ilerinden birini dierlerinden ayrarak
almaktan ok daha kolay olduuna inanmalyz. O halde, ayn nedenle, eylerin doruluunun
aratrlmasn ciddi anlamda isteyen biri, tek bir zel bilimi sememelidir; tm bilimler bir dieriyle
ilikili ve birbirine bamldr. O kii eitimle ilgili glkleri ya da bunun nedenini zmeyi deil,
hayatn her trl durumu karsnda anlama yetisinin onu doru seime yneltmesi iin, akln doal
nn ne ekilde artrlabileceini dnmeyi tercih etmelidir. Bu yntemi uygulayan kii ksa
srede, kendilerini belirli amalara adayan kiilerden ok daha fazla yol kat ettiini ve sadece onlarn
ulamak istedikleri sonular elde etmekle kalmayp, yan sra kendisinin bile hayal bile edemeyecei
bir amaca eritiini grecektir.
 kinci kural
Sadece, zihnimizin hakknda kesin ve kuku gtrmeyen bir bilgiye eriebilecei konularla megul
olmamz gerekir.

Btn bilimler kesin ve ak birer bilgidir; birok eyden kuku duyan kii, bu eylerin bazlaryla
ilgili yanl fikirler retmedii srece bunlar hibir zaman aklndan geirmemi kiiden daha bilgili
deildir. Keza yanlla doruyu ayrt etmenin imknszl nedeniyle, kuku duymamza
ramen doru olduunu kabul etmek zorunda kalacamz son derece zor konularla megul olmak
yerine bu konularla ilgili hi almamak daha dorudur, aksi halde sahip olduumuz bilgiyi
artrmak bir tarafa btnyle kaybetme riskiyle kar karya kalrz. Bu nedenle, bu kural sayesinde
olaslk niteliindeki tm bilgileri reddedip yalnzca kusursuz biimde dorulanm ve zerlerinde
hibir kuku beslenemeyen bilgilere gvenilebileceini dnyoruz. Bilim insanlar kendilerini bu
trden bilgilere ender rastlandna inandrm olabilirler, zira phesiz insan doasndan
kaynaklanan bir hata yznden fazlaca basit ve herkesin ilgi alanna giren bu konular zerine
dikkatlerini vermeyi ihmal ediyorlar. Ancak bu tr konularn sayca onlarn sandklarndan daha fazla
olduunu ve imdiye kadar ulatklar kanlarla ortaya atabildikleri sonsuz sayda nermeyi
dorulamak iin yeterli grdkleri bu bilgileri, bir lim iin bir eyi bilmediini itiraf etmenin
yakksz olduu dncesiyle yanl kantlarla sslemeye altklarn, yle ki daha sonradan
kendilerinin bile bunlara inanp dorulanm eyler gibi piyasaya srdklerini onlara bildirmekten
ekinmiyorum.

Bununla birlikte eer kuralmz titizlikle ele alrsak, geriye kendimizi btnyle verebileceimiz
ok az alma kalacaktr. Bilim alannda zeki kiilerin zerinde farkl fikirlere sahip olmadklar tek
bir mesele bile zor bulunur. Oysa iki kiinin farkl yorumlad her konuda, ikisinden
birinin yanld kesindir. Dahas ikisi de gerei bilmemektedir, zira daha net bir gre sahip olan
kii bunu rakibini ikna etmek iin kullanabilir. Demek ki hakknda yalnzca olas fikirlere sahip
olduumuz konularla ilgili tam bir bilgiye ulatmz iddia edemeyiz, nk kendimizden,
bakasnn yapabildiinden fazlasn beklemek kstahlk olur. Neticede iyice dnrsek, geriye
mevcut bilimler arasnda bu kuraln uygulanabilecei sadece geometri ve aritmetik kalyor.

Yine de buna dayanarak, ne bakalar tarafndan bulunan felsefi dnme yntemlerini ne de onlarn
silahlarn, polemikler iin ok uygun olan muhtemel kyaslarn mahkm ediyoruz. Dorusu bunlar
gen insanlarn zihinlerine pratik kazandrp onlarda yknme yoluyla eitim drts uyandryor.
Kendi hallerine brakmak yerine, gen zihinlere pheli dahi olsalar fikirlerle yn vermek daha
dorudur, zira bu fikirler limler arasnda bile tartma konusu olmutur. Aksi halde bu gen insanlar
uuruma srklenme tehlikesine deceklerdir. Ustalarnn ayak izlerini takip ettikleri srece, kimi
zaman doru olandan sapsalar dahi gz ak kimselerin at daha gvenli bir yolda her zaman
ileriye giderler. Kendi admza byle okul eitimi grm olmaktan memnunuz ama imdi, bizi
retmenin szne zincirleyen yeminden syrldmza ve eline denekle vurulacak ya getiimize
gre, eer beeri bilginin doruuna ulamamza yardmc olacak kurallar kendimiz belirlemek
konusunda ciddiysek, sz konusu kural birinci sraya koyalm ve birok kiinin yapt gibi kolay
almalar gz ard edip sadece zor konular ele alarak vakit kaybetmekten saknalm. Bu kiilerin bu
zor konular ele alarak hassas varsaymlarda bulunup makul yntemler retebilecekleri dorudur
ama birok almann ardndan, onlar da sonunda hibir bilim edinmeksizin yalnzca kukularn
oalttklarn fark edeceklerdir.
 Yukarda mevcut bilimler arasnda yalnzca aritmetik ile geometrinin yanllktan ve kukudan
tamamen muaf olduunu belirtmitik. Gelin bunun asl nedenini daha titizlikle irdeleyelim. Gerein
bilgisine ulamann iki yolu vardr: deneyim ve tmdengelim. Deneyim ou kez
yanltcdr; tmdengelim ya da bir eyin baka bir eyden karsanmas ise, eer dikkat edilmezse
atlanabilir, ancak yeterince dikkat edilirse mantk yrtmeye alk olmayan biri tarafndan bile asla
yanl yaplmaz. Bu ilemin, mantn insan akln ynetmeye alt kstlayc balara kar byk
bir yardm dokunmasa da, bu yntemlerin baka kullanm alanlar olduunu inkr etmeyeceim.
Hayvanlar kastetmiyorum ama insanlarn iine debilecei tm hatalar yanl bir tmevarmdan
deil, yeterince anlalmam baz deneyimlerden ya da geliigzel ve hibir salam temele
dayanmayan yarglamalardan kaynaklanr.

Tm bunlar aritmetiin ve geometrinin dier bilim dallarndan hangi ynlerden daha kesin
olduunu ortaya koyuyor: Yalnzca bu bilimlerin ele ald konular bu denli ak ve nettir; deneyimin
kukuya sebebiyet verebilecei hibir eyi varsaymaya ihtiya duymazlar ve her ikisi de akln
birbirinden kartt bir sonular zinciriyle i grrler. Aritmetik ve geometri, ayn zamanda tm
bilimlerin en kolaylar ve en aklan olup istediimiz trden konular ierirler, zira dikkatsizlik
sz konusu olmad srece bir kiinin onlarda yolunu kaybetmesi pek mmkn deildir. Yine de
birok zihnin baka almalara veya felsefelere kendisini vermeyi tercih etmesine
hayret edilmemelidir. nsanlar belirgin bir konu yerine daha mulak konular zerine daha cesurca
tahminlerde bulunurlar ve herhangi bir konuda stnkr bir fikre sahip olmak, onunla
ilgili doruya ulamaktan ok daha kolaydr.

Tm bunlardan kan sonu, aritmetik ile geometrinin renilmesi gereken yegne bilimler olduu
deil, doruyu arayan kiinin aritmetie ve geometriye zg ispatlarn kesinliine e bir bilgiye
sahip olmayan hibir konuyla uramamas gerektiidir.
 nc kural
nceleme konumuz hakknda bakalarnn dndklerini ya da kendi kukularmz deil, ak ve
seik grebildiimiz veya kesin olarak elde edebileceimizi dndmz eyi aratrmamz
gerekir. Bilime ulamann tek yolu budur.

Eskilerin eserlerini okumak, ok sayda kiinin almalarndan yararlanabilmek hem onlarn yapt
bulular renmek hem de geriye yaplacak hangi bulularn kaldn bilmek iin yararldr.
Bununla beraber, eskilerin almalarna kendimizi fazlaca kaptrrsak, ne kadar saknrsak
saknalm zihnimizde birtakm yanllarn kk salmas tehlikesi oluur. Keza genelde, bir yazar
dnmeden ve kr bir inanla kendini tartmal bir kanya kaptrmsa, okuyucusunu ikna etmek
iin her trl sav kurnazca kullanr. Buna karlk ne zaman kesin ve ak bir ey bulma mutluluuna
erse, belki izledii yolun basitliinin, buluunun gzelliini azaltmas korkusuyla yahut kesin bir
doruyu bizden kskand iin onu anlalmaz ve problemli bir biimde sunar.

Bununla birlikte ok ak yrekli ve drst olsa ve bize asla kukulu bir eyi doru diye sunmayp
bildiklerini iyi niyetli bir ekilde aklasa, birinin ileri srd eye dair bir dierinin aksi bir
iddiada bulunmas neredeyse her zaman mmkn olaca iin, bu kez de bunlardan hangisine
inanacamza karar veremeyiz. ok sayda yazarn desteini alan grn hangisi olduunu bulmak
iin saym yapmak da hibir iimize yaramayacaktr, nk iddia edilen zor bir konuysa daha az oy
alann gerei sylyor olmas akla daha yakndr. Herkes hemfikir olsa bile bu, onlarn
retisini kabul etmemiz iin bize yetmeyecektir. Bir karlatrmadan yararlanacak olursam;
bakalarna ait btn kantlamalar ezbere bilsek bile, kendi bamza her trl problemi
zme yetisine sahip deilsek asla matematiki olamayz. Ayn ekilde eer herhangi bir konu
zerine salam bir yargda bulunamyorsak, Platon'un ve Aristoteles'in btn akl yrtmelerine
hkim olsak da filozof olamayz. Bu yolla bir bilim deil, sadece tarih renmi oluruz.

Ayrca, eylerin gereklii hakkndaki yarglarmza herhangi bir varsaym kartrmaktan

kesinlikle saknmalyz. Bu uyar ok nemlidir. Gnmz felsefesinde herhangi bir tartmaya konu
olamayacak kadar ak ve kesin hibir ey bulamaymzn belki de en gl nedeni, ak ve kesin
olan eyleri kabul etmekten tatmin olmayan bilginlerin ancak tahminler ve olaslklar yardmyla
ulaabilecekleri anlalmaz ve bilinmeyen eyleri savunmaya cret etmeleridir. Ardndan bunlara
kademe kademe kendi inanlarn ekleyerek, fark gzetmeksizin bunlara gerek ve aikr eyleri de
katarak neticede pheli bir kaynan baz nermelerine dayanan ve dolaysyla da belirsiz bir sonuca
ularlar.

Ayn hataya dmemek iin, bu noktada dikkatimizi, akl yetimizin yanlgya urama korkusu
duymakszn bilgiye eriebilecei yollara evirelim. Bu yollar sezgi ve tmdengelim olarak ikiye
ayrlr. Sezgi derken kastettiim ey, duyularn deiken tankl ya da dzensiz bir doaya sahip
olan hayal gcnn aldatc yargs deil, dikkatli bir zihnin anlad eye dair hibir kuku
brakmayacak kadar belirgin ve net kavraydr. Bu dncemizi ayn anlama gelecek ekilde yle
de aklayabiliriz: Sezgi, salkl ve dikkatli bir zihnin ak algsdr; yalnzca akln ndan
domutur ve yukarda da belirttiim gibi, baarsz olunmas mmkn olmayan tmdengelimden
bile daha basit olduu iin daha gvenilirdir. Bu nedenledir ki herkes sezgisel olarak, var
olduunu dndn, bir genin en fazla izgiden olutuunu, yuvarlak bir cismin sadece bir
yzeye sahip olduunu ve basit eylere dikkat etmeye tenezzl etmedii iin genel anlamda
sandndan ok daha baka eyleri grebilir.

Yine de sezgi szcnn yeni kullanmndan ve yan sra, mevcut kullanmlarndan farkl bir
anlamda kullanmak zorunda kalacam baz dier terimlerden rahatszlk duyulmas ekincesiyle
unu nceden belirtmek isterim: son zamanlarda okullarn szcklere ykledii anlamlara pek aldr
etmiyorum, zira birbirinden btnyle farkl fikirleri ileri srmek iin ayn terminolojiyi kullanmak
gerekten g olurdu. Uygun ifadeyi bulamadmda, benim bu konuda yapmaya altm tek ey
ise szcklerin Latincedeki anlamlarn gz nne alarak dncemi belirtmek iin olabilecek en
uygun metaforu kullanmak.

Bununla birlikte sezginin bu akl ve kesinlii sadece herhangi bir aklamada deil,
muhakemenin her alannda yerini korumak zorundadr. Dolaysyla iki ile iki ve ile birin ayn eyi
yapt sylendii zaman, sezgi yoluyla yalnzca iki ile ikinin deil, ile birin de drde eit
olduunu, dahas bu iki nermenin eit nermeler olduklar sonucunun da zorunlu olarak buradan
karlmas gerektiini grmek gerekir.

Bu noktada akla, sezgiye neden bu dier tmdengelimle renme yntemini, yani kesin bilgimiz
olan bir eyden karlabilecei muhakkak olan baka sonular elde etme ilemini, eklediimiz
sorusu akla gelebilir. Ancak bundan kanamayz, zira aikr olmamalarna ramen kesin
nitelii tayan pek ok ey vardr. Yeter ki, eylere dair net bir sezgiyle ve bir dncenin srekli ve
kesintisiz faaliyeti araclyla gerek ve tartmasz ilkelerden kartlm olsunlar. Uzun zincirde bir
bakta aradaki halkalar kavrayamasak da, eer onlarn batan sona kadar i ie gemi olduklarn
hatrlarsak, bu durum son halkann ilkine bal olduunu bilmemize benzer. Yan sra sezgiyle
tmdengelim arasndaki fark, birinde belirli bir ilerleyi veya devamllk varken dierinde bunun
sz konusu olmayndan kartabiliyoruz; ayrca sezginin aksine tmdengelim bir kantn varlna
ihtiya duymaz. Bunun yerine tm kesinliini bir biimde bellekten alr; dolaysyla dorudan
doruya ilkelerden treyen ilk nermelerin, ele alnma biimlerine gre kimi zaman sezgi, kimi
zaman da tmdengelim yoluyla tehis edildii sylenebilir. Oysa ilkeler ancak bizzat sezgi yoluyla ve
bunlarn uzak sonular da ancak tmdengelim araclyla bilinir.

Bunlar bilime ulamann en gvenli iki yoludur; akl daha fazlasn kabul etmemeli, pheli ve
yanla mahkm dier her eyi reddetmelidir. Yine de bu, aydnlanmann gereklerinin bildiklerimiz
arasnda en gvenilirleri olmasn engellemez, zira onlara temel oluturan inan, belirsiz olan her
eyde olduu gibi akln deil iradenin bir eylemidir. Eer irade insan zeksnda herhangi bir dayanak
tekil ediyorsa, szn ettiim iki yoldan biriyle bulunabilir ve bulunmaldr. Bunun nasl olacan
belki baka bir gn daha detayl anlatrm.
 Drdnc kural
Gerein aratrlmasnda yntemin gereklilii.

nsanlar ylesine kr bir merakla kkrtlrlar ki hibir umut dayana olmakszn, sadece olmayacak
eyleri aramay denemek zere akllarn sk sk bilinmedik yollara yneltirler. Bu bir nevi, hazine
bulma arzusuna kaplm birinin, bir yolcunun bir ey drp drmediini grmek iin srekli
etraf dolamasna benzer. Hemen hemen tm kimyaclar, geometricilerin ou ve ok sayda filozof
bu anlayla hareket eder. Onlarn zaman zaman doru bir ey bulacak kadar ansl olduklarn elbette
inkr etmiyorum ama bu durumun onlar daha becerikli deil, yalnzca daha mutlu kldn
dnyorum. te yandan, gerei yntemsiz bir ekilde aramaya kalkmaktansa hi aramamak
daha iyidir: Dzensiz almalarn ve karmak dncelerin doal aydnlklar karartt ve akl
krelttii kesindir. Bu ekilde karanlklar iinde yrmeyi det haline getirenler grlerini o denli
zayflatrlar ki gn na dayanamaz hale gelirler. Deneyim de bunu dorular, zira edebiyatla hi
uramam olmalarna ramen nlerine kan eyi, yaamlarn okullarda geirmi kiilerden daha
salkl ve daha emin bir ekilde yarglayan insanlar vardr. Ayrca benim yntemle kastettiim ey,
itinayla gzlemlendikleri takdirde yanln doru olarak varsaylmasnn nne geecek ve akln,
gcn bo yere harcamakszn, bilgisini kademe kademe artrarak ulaabilme yetisinde olduu her
eye doru bilgi dzeyinde ykselmesini salayacak kesin ve basit kurallardr.

u iki noktay iyice vurgulamak gerekiyor: yanl olan doru varsaymamak ve her eyin bilgisine
ulamaya aba gstermek. Gerekten de eer bilebileceklerimizden herhangi birini gz ard
ediyorsak, bunun nedeni, ya bizi bu bilgiye ynelten yolu hibir zaman fark etmemi ya da aksine bir
yanlgya dm olmamzdan kaynaklanr. Oysa eer yntem, yanln dorunun yerine gemesini
nlemek iin sezgiden nasl yararlanlmas gerektiini ve tmdengelimin bizi her eyin bilgisine
yneltmek iin nasl almak zorunda olduunu aka gsteriyorsa, kanmca eksiksizdir. Daha nce
de sylediim gibi, bu yntem yalnzca sezgi ve tmdengelimle bilime ulatma gre hibir eyden
de yoksun kalmayacaktr. Bununla birlikte yntem bu ilemlerin nasl yapldm renmeye kadar
gidemez, nk bunlar en kolaylar ve ilk olanlardr. yle ki eer aklmz onlar analiz etmeyi
bilmezse, ne kadar kolay olursa olsun yntemin hibir kuraln anlayamayacaktr. Mantn bu iki
yntem sayesinde ynetmeye aba gsterdii akln dier ilemlerine gelince, onlarn bu noktada
hibir yarar yoktur. Dahas engeller arasnda grlmelidirler, zira akln saf na dardan eklenen
her ey, o n bir ekilde kararmasna neden olacaktr.

Bu yntem kullanlmadan yaplan almalar, fayda salamaktan ok zarar vereceine gre, bizden
nceki dehalarn doal bir eilimle yntemin yararn sezdiklerini dnyorum. Aslnda insan ruhu
ilk yararl bilgi tohumlarnn serpildii bir eit tanrsalla sahiptir ve bu tohumlar ihmal
edilmelerine ve kt renimlerin yaratt skntlara ramen, orada kendiliklerinden meyve
verirler. Bunun kantlarna tm bilimlerin en kolaylar olan aritmetik ve geometride rastlarz. Eski
geometricilerin, gelecek kuaklardan bir hayli kskandklar bir analizi, problemlerin zmne
datarak kullandklar fark edilmitir. Eskilerin ekiller zerinde yaptklar ilemi saylar zerinde
yapmay hedefleyen yeni bir tr aritmetiin yani cebirin gelimekte olduunu grmyor muyuz? Bu
iki zmleme, bu doal yntemin kurallarnn kendiliinden olumu meyvelerinden baka bir ey
deildir. Bu denli basit konulara uygulandklar zaman, byk engellerin gelimelerine ket vurduu
dier bilimlerden ok daha baarl olmalarna armamak gerekir. Bununla birlikte, zenle
yetitirildikleri takdirde dier bilimlerde de tam bir olgunlua erieceklerdir.
 Bu bilimsel incelemede ne srdm ama da budur. Eer bu kurallar, yalnzca mantklarn ve
geometricilerin bo zamanlarna elence olan baz problemlerin zmnde yararl olsalard, onlar
bu kadar nemsemezdim. Ama bu artlar altnda nemsiz eylerle ok daha incelikli bir
ekilde uramaktan baka ne yapabilirdim ki? Ayrca her ne kadar bu incelemede daha ak ve daha
kesin rneklerin verilebilecei baka hibir bilim olmad iin, ska ekillerden ve saylardan sz
etsem de dncemi dikkatle izleyen biri, benimsediim sradan matematiin aslnda daha
derinde yatan baka bir yntemin yalnzca klfn oluturduunu grecektir. Gerekten de bu yntem
insan aklnn ilk temel bilgilerini iermeli ve ierdii gereklerin olduklar gibi ortaya
kartlmasna yardm etmelidir; daha ak sylemek gerekirse, bu yntemin tm gereklerin kkeni
ve kayna olduuna, dolaysyla da insana zg dier tm renme yollarndan stn olduuna
inanyorum. Matematiin bu yntemin klf olduunu dile getirmemin sebebi ise, yntemi basitlikten
uzaklatrmak iin onu gizlemek deil, aksine onu akln daha kolay eriebilecei bir biimde giydirip
sslemek istememdir.

Matematik zerine almalar yapmaya baladmda ounlukla onu gelitirmi kiilerin eserlerini
okuyup tercihen aritmetii ve geometriyi inceledim, nk bunlarn dier tm bilimlerin en basitleri
ve anahtar olduu syleniyordu. Ancak ne birinde ne de tekinde beni btnyle tatmin eden bir
yazara rastladm. Bu almalarda grdm, saylar zerine yaplan eitli nermelerin hesap
edildiklerinde doruyu yansttklaryd. ekillere gelince, szgelimi nme birok gerek konuyor,
baz dier gerekler de analoji araclyla sonulandrlyordu ama baz eylerin neden o
ekilde gsterildikleri ve hangi yollarla kefedildikleri yeterince aklanmyordu. ahsen yetenekli ve
bilgili kiilerin stnkr inceledikten sonra, bu bilimleri ocuka ve beyhude incelemeler gibi
grerek bir kenara atmalarna veya aksine zor ve skntl konularmasna kendilerini bu
almalara vermekten ekinmelerine artk hayret etmiyorum. Gerekten de bilgiyi bu gibi nemsiz
eylerle snrlamak istercesine hayali saylarla ve ekillerle uramaktan, ounlukla yetenekten
ziyade rastlantnn ortaya kard bu yzeysel kantlamalara, akln kullanmay reddedecek kadar
kendini kaptrmaktan daha bo bir ey yoktur. Bu yntemle ilk kez ortaya kan yeni zorluklardan ve
bunlar sarp sarmalayan saysal karmaadan kurtulmaktan daha aprak bir eyin olmad da
hesaba katlmaldr. Dier yandan neden felsefenin en erken nclerinin sanki bilimlerin en basiti ve
daha iyi kavramas iin zihni hazrlayp ynlendirmek adna en gereklisi oymu gibi, yalnzca
matematii incelemi kiileri bilgelik eitimine kabul ettiklerini kendime sorduumda, bu kiilerin
amzdakinden farkl bir matematik bilimini kefettiklerinden phelendim. Onlarn kusursuz bir
matematik bilgisine sahip olduklarn sanmyorum: En nemsiz bulular iin sergiledikleri mantksz
sevin gsterileri ve gsterili teekkr trenleri bu almalarn o srada henz emekleme
dneminde olduunu bir kez daha kantlyor. Onlarn baz bulular zerine methiyelerini
esirgemeyen tarihiler de beni etkilemiyor, zira basitliklerine ramen cahil olan ve kolaylkla hayrete
den bir ounluun, onlar mucize olarak kabul ettiini gryoruz. Yine de kanmca doann
insan zeksna serptii ve bizim saysz farkl hatayla i ie olmamz nedeniyle iimizde
bastrdmz ilkel baz gereklik tomurcuklar o basit ve saf antik ada yle bir kuvvete
sahiplerdi ki erdemi hazza, onuru yarara yelemek gerektiini gsteren akln sayesinde
kusursuzlua eriemese de, felsefenin ve matematiin gerek fikirlerini ilerinde tayorlard.
ok daha eski bir ada olmamakla beraber, bizden birka yzyl nce yaayan Pappusa ve
Diophantes'in almalarnda bu doru matematik ilemlerinden bazlarna rastladm sanyorum.
Bununla birlikte, bu yazarlarn sulu bir kurnazlkla bilgiyi ortadan kaldrdklarna gnlden
inanrm. Belki de srlarn saklayan baz sanatlar gibi, onlar popler yapan bu yntemin
sadeliinin ve kolaylnn nemini azaltmadn grp renmenin hayranlmz sona erdirecei
asl eseri gstermek yerine, zenle seilmi baz ksr gerekleri sanki bu sanatn rnym gibi
sunarak bizi kendilerine hayran brakmay yelemilerdir. Sonralar bu yzyl iinde baz dehalar bu
yntemi yeniden canlandrmay denedi, zira bu yntem cebir adyla bilinen eyden bakas gibi
grnmyordu. Yaplmas gereken onu bu say kalabalndan ve izah edilemez ekillerden
kurtararak, gerek matematikte bulunan stn akla ve kolayla kavumasn salamakt. Bu
dncelerin beni genel bir matematik biliminin aratrmasna armak iin aritmetikle geometrinin
zel incelemesinden koparmasyla birlikte, kendime, ncelikle "matematik" kelimesinden tam olarak
ne anlaldn ve neden buna astronomi, mzik, optik, mekanik ve dier pek ok baka bilimin deil
de yalnzca aritmetik ile geometrinin dahil olduunu sordum. Bu noktada kelimenin
etimolojisini bilmek yetmez. Aslnda matematik sadece bir bilim olarak ele alndnda, szn
ettiim bilimlerin de geometri gibi matematik olarak adlandrlmaya haklar vardr. Bununla
birlikte biraz eitim grm herkes tam anlamyla matematie bal olanla, dier bilimlere ait olan
ayrt edecektir. Bu konular etraflca dndkten sonra, dzen ve l aratrmasn ama edinen tm
bilimlerin matematie bal olduklarn kefettim. Bu aratrmann saylarda, ekillerde, yldzlarda,
seslerde ya da lnn ne kt dier herhangi bir konuda yaplmas bir fark tekil etmemektedir.
Dolaysyla belirli bir maddeye uygulanmalarndan bamsz olarak ele alnan dzen ve l
hakknda bulunabilecek her eyi aklayan genel bir bilime sahip olunmaldr. Neticede uzun sredir
kullanlan ve matematie eklendii sylenen teki bilimleri de ieren bir "matematik" bilimi
olduunu fark ettim. Matematiin, kolaylk ve nem bakmndan kendisine bal birok bilimden
stn olduuna dair kant, ncelikle onun bu bilimlerin ve ok sayda baka bilimin konularn
iermesinde grrz. Bir baka kant ise matematiin baz glkleri iermesi gibi, dier bilimlerde
de kendilerine zg ve onlarn zel konularndan kaynaklanan glkler olduu, ama bu glklerin
genel bilim iin var olmadklardr. imdi mademki herkes konuyu etraflca dnmeksizin kabul
edip bu bilimin adn biliyor, ona bal olan dier bilimlerle ilgili aratrmalar srarla yaplrken,
kimsenin bu bilimi bizzat incelemeye koyulmamas nedendir? Matematie herkesin ok kolay
gzyle baktn bilmeseydim ve insan aklnn her zaman kolay olduunu dnd bir eyi bir
kenara brakp, yeni ve daha st dzey konulara koma telanda olduunu bir sredir fark etmemi
olsaydm, hi kukusuz bu duruma hayret ederdim. Yetersizliimin bilincinde olan bana gelince, bilgi
aratrmasnda daima en sadelerinden ve en kolaylarndan balayarak sral bir dzeni izlemeye ve ilk
sradakilerden hibir beklentim kalmayncaya kadar daha sonrakilere gemek zere hibir adm
atmamaya karar verdim ve bugne kadar elimden geldiince bu evrensel matematik bilimini
gelitirdim. Dolaysyla, yakn olduunu umduum gelecekte daha derin bilimsel almalar
yaptmda, bunun zamansz olmayacana inanyorum. Yine de bu geii yaamadan evvel, nceki
almalarmda en dikkate deer bulduum unsurlar bir araya toplayp bir dzene koymaya
almalym. Bylece hem belleimi boaltp baka almalara daha zgr bir zihinle balarm,
hem de belleimin zayflad yaa geldiimde bu kitap yardmyla ihtiyacm olan eylere
ulaabilirim.
 Beinci kural
Tm yntem akln birtakm gereklere varmak iin abasn ynlendirmek zorunda olduu
konularn srasna ve konumuna dayanr. Bunu srdrebilmek iin glk ieren ve mulak
nermeleri aamal olarak daha basite indirgemek, sonra da bunlarn sezgisinden hareket ederek
ayn ekilde dier nermelerin bilgisine varmak gerekir.

Yntemin kusursuzlatrlmasnn dayand tek nokta budur ve bilime ulamak isteyen kii bu kural
labirente giren birinin Theseus'un ipliini muhafaza edecei sadakatle muhafaza etmelidir. Oysa ou
kii ya bu kuraln retisi zerine dnmez ya ondan tamamen habersizdir ya da bu kurala ihtiyac
olmadn dnr. Byle dnmenin sonucunda en zor sorular o kadar dzensiz bir ekilde ele
alrlar ki tpk bir srayta en tepeye ulamak isteyen kiiler gibi, onlar varmak istedikleri noktaya
ulatracak aamalar gz ard eder veya bu aamalarn varln bile fark etmezler. Astrologlar da
yldzlarn doasn bilmeksizin, hatta onlarn hareketlerini zenle incelemeden etkilerini
belirleyebilmeyi umut ederek ayn eyi yaparlar. Yine birok kii, daha fizii bilmeden mekanik
zerine alarak geliigzel yeni motorlar imal eder ve ou filozof da deneyi ihmal ederek
gerein Minerva'nn Jpiter'in alnndan k gibi kendi beyinlerinden kacan sanr.

Oysa hepsi bu kuralla ilgili yanlg ierisindedirler. Bununla birlikte burada ihtiya duyulan dzen
ou zaman herkesin seemeyecei kadar karanlk ve karmak olduu iin, onu izlemek isterken
yolunu kaybetmekten saknmak ve aada sz edilecek kurala dikkatle riayet etmek gerekir.
 Altnc Kural
En basit eyleri st kapal olanlardan ayrmak ve bu incelemeyi belli bir dzen ierisinde izlemek
iin baz gereklerden baka gerekleri kardmz her konu dizisinde, nce en basit olan bulmak
ve tm dier konularn bu en basit olandan az ok ya da eit biimde nasl uzaklatklarn anlamak
gerekir.

Bu kural her ne kadar yeni hibir ey retmiyor gibi grnse de yntemin tm gizemini ierir. Bu
bilimsel incelemede ondan daha yararls yoktur. Bu kural her eyin bir varlk trne (filozoflar
kategorisine dahil olan blm) bal olarak deil, birinin dieriyle tannmas mmkn olacak
ekilde eitli dizilerde snflanabileceini bize retir. Bu da bir glkle karlatmzda
ncelikle incelememiz gereken bir ey olup olmadn, varsa bunlarn neler olduunu ve hangi
dzen iinde incelenmeleri gerektiini tespit etmemizi salar.

Bunu uygun bir biimde yapmak iin ncelikle her eyi tek tek deil, ama birini dieri araclyla
tehis etmek zere, onlar birbirleriyle kyaslayan kuralmzn ngrd gibi, nce mutlak m yoksa
greli mi olduklarn belirleyip adlandrmak gerekiyor.

Mutlak olarak adlandrdm ey basit ve ayrtrlamaz bir unsura sahip olan her eydir. Bamsz,
sebep, basit, evrensel, tek, eit, benzer, doru vb. diye grlen her eyi buna rnek olarak
gsterebiliriz. Var olan en basit ey, ayn zamanda en kolaydr. Bu, sorunlarn zmne ulamak
iin kullanmamz gereken eydir.

Greli olarak adlandrdm ey ise, mutlak olanla ayn doadan olan ya da en azndan bir ynyle
ona balanabilen ve ondan elde edilebilen eydir. Bu szck ayn zamanda baml, etki, bileik, tikel,
birok, eit olmayan, benzemez, eik vb. gibi, benim bantllk olarak adlandrdm dier eyleri
de iermektedir. Bu ilikiler, kendilerine bal ok sayda bant olmas nedeniyle mutlaktan daha
fazla uzaklarlar. Kuralmz bunlarn birbirlerinden ayrt edilmesini, karlkl bantlar ve
oluturduklar dzen ierisinde tm aamalardan srayla geirilerek gzlemlenmelerini
nerir. Bylece srayla en mutlak olana eriilebilir.

Btn marifet her zaman en mutlak olan aramaktr. Baz eyler belli bir adan bakldnda
dierlerinden daha mutlak, dier bir adan bakldnda ise daha greli olabilir. Bu durumda
evrensel olan, doas daha basit olduu iin zel olandan daha mutlaktr ama ayn zamanda var
olmak iin bireylere gereksinim duyduundan zel olandan daha greli de kabul edilebilir. Ayn
ekilde baz eyler gerek anlamda dierlerinden daha mutlak olmakla birlikte, tamamndan daha
mutlak deildir. Szgelimi bireyleri ele aldmzda tr, mutlaktr; cins ynnden bakarsak grelidir.
llebilir cisimlerde uzam mutlak olandr, uzamda mutlak olan ise uzunluktur. Neticede daha doru
ifade etmek gerekirse, burada nesneleri kendi doalarna gre deil, birini dieri araclyla tehis
etmek iin onlar sralayarak oluturduumuz dizilere gre inceliyoruz. Doalar itibariyle
greli olsalar bile sebebi ve eitlii mutlaklar arama zellikle koyduk, zira filozoflarn diliyle sebep
ve sonu bantl iki terimdir. Bununla beraber sonucun ne olduunu bulmak istiyorsak nce sonucu
deil, ilk olarak sebebi bilmemiz gerekir. Bylece eit olanlarn aralarnda bant oluturulur; eit
olmayan tehis etmek iin ise onu eit olanla kyaslamak gerekir.

kinci olarak belirtmemiz gereken ey, deneyimlerimizin veya iimizde doutan var olan n
dierlerinden bamsz olarak grmemizi salad saf ve basit ok az e vardr. Onlar zenle
gzlemlememiz gerekir, zira bunlar herhangi bir dizinin en basitleri dediimiz elerdir. Tm dier
eler ya dorudan ve hemen bu eden sonra ya birka ya da daha ok sayda sonucun elde
edilmesinden sonra varlan karmlar olarak bunlardan elde edilirler. Elde edilen
karmlarn says, bu karmlarn ilk ve en basit nermeden ne oranda uzak olduklarn anlamamz
asndan nemlidir. Bu soru dizilerinden retilebilecek bantlar zinciri her yerde ayn ekilde
olmaldr. Bu bantlar zincirini yntemli bir ekilde inceleyebilmek iin, onlarla ilgili her
aratrmay en aza indirmek gerekir. Bununla birlikte zincirin tmn birden aklda tutmak kolay
olmad ve zihnin belirli oranda nfuz ediiyle tehis etmek zere bu bantlar bellekte daha az
tutmak gerektii iin zihinler, ihtiya duyulduklar anda onlar yeniden bulabilmek zere
eitilmelidir. Buna ulamann en iyi yolunun da daha nceden bildiimiz en ufak eyleri bile uzun
uzadya dnmeye almak olduunu anlam bulunmaktaym.

nc olarak almamza zor eylerin aratrlmasyla balamamak gerektiini belirtelim. Bir

konuyu ele almadan nce ortaya kan ilk gerekleri geliigzel ve herhangi bir seim yapmadan bir
araya getirip, bunlardan baka gereklerin, onlardan da daha bakalarnn karlp
karlamayacan grmeliyiz. Bunu yaptmzda ise, daha nceden bulunmu gereklerin zerine
uzun uzadya dikkatlice dnmek ve neden bazlarn dierlerinden nce ve daha kolaylkla
kefedebildiimiz konusuna zenle eilmek, bu ekilde kefedilenlerin hangileri olduuna daha
yakndan bakmak gerekir. Bylelikle, herhangi bir konuyu ele aldmz zaman ncelikle hangi
aratrmayla balamamz gerektiim bilmi olacaz. rnein, 6 saysnn 3'n iki kat olduunu
grdmde, 6'nn iki katn yani 12'yi ararm; sonra da bunun iki katm yani 24' ve de bunun iki
kat olan 48'i vs. Byle bir yaklamn sonucunda 3 ile 6, 6 ile 12, 12 ile 24 vb. arasnda ayn orantnn
bulunduu sonucunu karmam ok zor olmaz. 3, 6,12, 24, 48 saylar bu ekilde srekli orantl
haldedir. Tm bunlar son derece basit, hatta neredeyse ocuksu gibi grnseler de dikkatli bir ekilde
dndmde, bana, eyler arasndaki oranlar ve birbirleriyle ilikileriyle ilgili tm sorunlarn
nasl gizlendiklerini, bu durumda hangi sray izleyerek zm aranmas gerektiini retirler. Bu da
tm salt matematik bilimini iermektedir.

ncelikle 6'nn iki katm bulurken 3'n iki katn bulmaktan daha fazla glk ekmediimi fark
ettim. Ayn ekilde, herhangi iki byklk arasndaki ilikiyi bularak, ayn ilikiye sahip ok sayda
bakasn da bulabilirim, zira gln doas deimese, bu nermelerden drt tanesi ya da ok
daha fazlas aransa bile onlar tek tek ve birbirlerinden bamsz olarak bulmak gerekir. 3 ve 6
byklkleri verildiinde devam eden orantda gelmesi gereken nc say rahatlkla bulunabilir,
ancak dizide iki u say olan 3 ve 12 verildiinde, 6 ortalamasnn bulunmas o kadar kolay deildir.
Bu durum bana, burada ilkinden tmyle farkl baka trl bir gln bulunduunu retir, zira
istenen ey orta orantl saynn bulunmas ise, buradan blme araclyla yeni bir say karmak iin
iki u sayy ve aralarndaki ilikiyi e zamanl dnmek gerekir. Burada yaplacak olan ey, iki
nicelik verilerek onlarla srekli orant halinde olan bir ncsnn bulunmas istendiinde
yaplmas gerekenden btnyle farkldr. Bir sonraki aamada 3 ve 24 saylar verildiinde
aralarndaki orantl iki saynn ayn dzeyde kolaylkla bulunup bulunmayacana bakalm.
Bu durumda da ncekilerden daha farkl ve skntl baka trl bir glkle karlarm: Bu artlar
altnda drdnc bir eyi kefetmek iin sadece bir ya da iki eye deil, eye birden dikkat etmek
gerekir. Daha ileriye gidilerek, 3 ve 48 saylar verildiinde ise orantl orta saylardan birinin
bulunmasnn ncekilerden daha g olup olmayacana da baklabilir. Bu, ilk bakta zor gibi
grnecektir ama 3 ve 48 saylar arasnda tek bir orta say (24), 3 ve 12 saylar arasnda bir
bakas (6), 12 ve 48 saylar arasnda yine bir bakas (24) aranrsa gln paralara blnd ve
bu ekilde hareket ederek az nce ortaya konulmu ikinci gle geri dnld ok gemeden
anlalr. Bu rneklere btnyle bakarak, ayn eyin bilgisine biri dierinden daha g ve mulak iki
farkl yoldan nasl varlabildiini grrm. Aralarnda srekli bir orant olan bu saylar yani 3, 6, 12
ve 24 saylarn bulmak iin iki balantl say, rnein 3 ile 6 ya da 6 ile 12 veya 12 ile 24 saylar
verilirse, bunlar araclyla dier saylar bulmaktan daha kolay bir ey olmayacaktr. Bu durumda
zlmesi gereken nerme dorudan incelenmi olur. Dier saylar bulmak iin iki u say olan 3
ile 12 ya da 6 ile 24 olarak verilirse, o zaman da glk dolayl olarak incelenmi olur. Eer yine 6
ve 12 orta saylarn bulmak iin alternatif olarak 3 ile 24 u saylar ele alnrsa, glk ikinci
yaklama gre dolayl olarak incelenmi olur. Bu tespitleri daha teye gtrebilir ve bu tek rnekten
birok baka sonucu da karabilirim ama bir nermenin dorudan veya dolayl olarak
karlabileceini ve aratrmalarn, dikkatle ve bilgelikle yrten birine en basit almalarn bile
byk keifler sunacan okura gstermek iin bu kadar yeterli olacakta.
 Yedinci kural
Bilimi tamamlamak iin amacmza kesintisiz ve dzenli bir dnce hareketiyle bal olan tm
konular batan sona incelemek, sonra da yntemli bir sralama iinde bunlarn dkmn yapmak
gerekir.

Burada nerilen kurala uymak, yukarda da belirttiimiz gibi, kendiliklerinden ak seik olan
ilkelerden dorudan tretilemeyen eylerin kesin gereklerin arasna yerletirilebilmesi iin
gereklidir. Bu tmdengelim ou zaman balangcndan sonuna kadar uzun bir sonular dizisini
ierdii iin, ona ulatmzda aldmz yolun tamamn hatrlamak kolay deildir. Bu nedenle
bellein bu zayflnn iyiletirilebilmesi iin srekli bir dnce hareketinin olmas gerekir.
rnein, bir seferinde farkl ilemlerle A ve B byklklerinin, sonra B ve C'nin, sonunda da D ve
E'nin aralarnda bir iliki bulduysam, bu bana A ve E byklkleri arasndaki ilikiyi gstermez. Eer
belleim bana bunlarn hepsini btn olarak gstermiyorsa, nceden bildiklerimden yola karak da
bu sonuca varmam mmkn olmayacaktr. Buna bir zm bulabilmek iin sezgi yoluyla birinden
dierine geii e zamanl alglarken, hayal gcmn hareketini srekli klarak ve ilkinden
sonuncusuna hzl bir ekilde gemeyi renene dek, bellekten yardm almadan, tmn bir bakta
alglayabilmek iin onlar birok kez gzden geirmeliyim. Bu yntem bellein ykn tamamen
hafifleterek zihnin arlm azaltr ve ona genilik kazandrr.

unu da eklemeliyiz ki, zihnin ileyii hibir noktada kesintiye uratlmamaldr: Uzak ilkelerden
hzl sonular elde etmeye alan kiiler, bir ara olarak tmdengelimler zincirini zenli bir ekilde
takip etmedikleri iin ou kez bazlarn gzden karrlar. Oysa bir btn olarak bakldnda ilk
bakta nemsiz gibi grnse bile sonulardan biri unutulduunda zincir kopar ve sonucun kesinlii
zedelenmi olur.

Eksiksiz bir ekilde yol alabilmek iin bilimin doru bir sralamaya ihtiyac vardr. Dier tm
yarglar sonsuz sayda ;sorunun zmlenmesine hizmet etseler de, sadece tek bana sralamann
doru olmas bile bizim, yneldiimiz herhangi bir konuya kesin ve tutarl bir yargyla
yaklamamz salayacaktr. Bylece kesinlikle hibir eyi gzden karmayarak her konuda belirli
bir akla sahip olabiliriz.

Burada sralama ya da tmevarm ortaya karlm sorunla ilgili her eyin dikkatlice ve doru bir
ekilde aratrlmasdr. Bu aratrma hibir eyde yanlgya yer braklmayacak, kesinlikle sonuca
ulalacak ekilde olmaldr. Bylece eer yntem uygulamaya konulduunda sorun zme
kavumam olsa bile, en azndan bildiimiz hibir yolla zme yarlamadn reniriz ve eer
rastlant eseri (ki bu olduka ska grlr) geree varmak iin insann ele alabilecei tm yollar
denediysek, zmn insan zeksnn erimini atn gvenle tasdik edebiliriz.

Dahas unu da belirtmek gerekir ki eksiksiz bir sralamayla ya da tmevarmla anlatlmak istenen
ey, saf ve basit sezginin dnda, bu yolun bizi dier btn yollardan daha emin bir ekilde doruya
gtrddr. Bununla birlikte eer konu onu sezgiye yneltebileceimiz gibi deilse, tasmsal
biimler iinde yer almaz. Bu durumda ise sadece tmevarma gvenebiliriz. Zira nermeleri
dorudan birbirlerinden karabildiimiz her seferinde, eer tmevarm aikrsa bu nermeler
gerek bir sezgiye dnecektir. Eer bir nermeyi birbirinden bamsz ve karmak olan ok
sayda nermeden karyorsak, ounlukla akl yetimiz bunlar bir btn olarak tek bakta
kavrayabilir nitelikte deildir; bu durumda tmevarmn kesinlii yeterli saylmaldr. Bir zincirin
tm halkalarn tek bakta ayrt edemesek bile bu halkalarn arasndaki banty grebildiysek, bu
tespit, ilk halkann sonuncusuna ne ekilde balandn sylememizi salayacaktr.

Bu ilemin yeterli kabul edilmesi gerektiini sylememin sebebi, ou zaman onun kusurlu,
dolaysyla hataya yatkn olmasndandr. Bazen son derece belirgin bir nerme dizisini gzden
geirirken en nemsiz saylabilecek bir tekini bile unuttuumuz takdirde zincir krlr ve sonucumuz
tm doruluunu yitirir. Kimi zaman sralamamzda hibir eyi unutmayz ama nermelerimizi de
birbirlerinden ayrt edemeyiz ve neticede sadece karmakark bir bilgiye sahip oluruz.

Bu sralama bazen eksiksiz, bazen ak seik olmaldr. Bazen de bu iki niteliin hibirine sahip
olmas gerekmez. Dolaysyla sahip olmas gereken esas nitelik yeterliliktir. Eer sralama yoluyla
ka cismani varlk bulunduunu ya da bunlarn duyularmza ne ekilde ulatm kantlamak
istersem, sralamaya hepsini dahil ettiim ve her birini tek bana ayrt ettiimden kesin olarak emin
olmadan yaklak da olsa bir say veremem. Oysa ayn yolla akl sahibi ruhun cismani olmadn
kantlamak istersem sralamann tam olmas zorunlu olmayacaktr. Bunun yerine ruhun onlarn
hibirine bal olmadn kantlamak iin, tm cisimleri baz snflar altnda toplamam yeterlidir.
Son olarak, sralama araclyla bir dairenin yzeyinin evresi bu daireye eit olan tm ekillerin
yzeyinden daha byk olduunu gstermek istersem, tm ekilleri elden geirmeme gerek olmaz.
leri srdm sav baz ekiller zerinde kantlamam ve dierleri iin tmevarm araclyla sonu
karmam yeterlidir.

Sralamann yntemsel olmas gerektiini belirttim, nk szn ettiimiz hatalardan kanmak

iin aratrmalarmz dzenli hale getirmekten daha iyi bir yol yoktur ve dahas almamzn ana
konusuna ilikin eylerin her birini kendi bana bulmaya hem konu saysnn okluu nedeniyle hem
de ayn eyleri ska karmza karan tekrarlar nedeniyle btn bir insan mr yetmeyecektir.
Bununla birlikte eylerin hepsi en iyi ekilde dzenlenirse, bu dzen sonunda ou zaman belirli ve
sabit snflarn olutuu grlecektir.

Bunlardan yalnzca birinin ya da bir dierinin ya da sadece aralarndan herhangi birinin bilinmesi
bunun iin yeterli olacaktr. Bylece en azndan getiimiz yollara bou bouna geri dnmek zorunda
kalmayz. Bu yol, ilk bakta muazzam grnen bir bilginin sonuna zahmetsizce ve ksa zamanda
ulalmasn salayacak kadar iyidir.

Sralamada izlenmesi gereken dzen kimi zaman deiken ve kiinin o andaki geici hevesine bal
olabilir. Bu dzenin mmkn olduunca tatmin edici olmas iin beinci kuralda sylediklerimiz
aklda tutulmaldr. nemsiz eyler sz konusu olduunda bile yntemin tm gizemi ou zaman bu
dzenin nasl kullanldna dayanr. Bir szcn harflerinin yerlerini deitirerek kusursuz bir
anagram oluturmak isterseniz, en basitinden daha zor olana doru gitmeniz ve mutlak olan greli
olandan ayrmanz gerekmeyecektir. Bu ilkelerin burada yeri yoktur. Harflerin yer deitirilmesi
srasnda birbirinin tekrar olmayacak ekilde bir dzen oluturulmas bunun iin yeterlidir. Ardndan
her kelime, aradmz bulma umudumuzun en yksek olann hemen tanyacak ekilde bir
sralamaya tabi tutulmaldr. Bu hazrlklar bir kez olmas gerektii gibi yapldnda, almann
sresi uzamayacak ve adeta uratmz ey bir ocuk oyuncana dnecektir.

Neticede son nermemiz birbirlerinden ayr deerlendirilmemeli, zihinde her zaman bir arada
tutulmaldrlar, nk yntemin kusursuz bir hale getirilmesine de eit derecede katk salarlar.
Hangisinin hangisinden nce gelecei nemli deildir ve bu ksmda ksaca ele alnmlardr. Bunun
sebebi, bu kitabn geri kalan ksmnda neredeyse onlar aklamaktan ve bylelikle gzler nne
serdiimiz genel ilkelerin uygulama alanlarn ortaya koymaktan baka hibir ey yapmayacak
oluumuzdur.
 Sekizinci kural
Eer aranlan eyler dizisinde aklmzn kusursuz bir ekilde anlayamad tek bir tanesi bile ortaya
karsa orada durmak, bir sonrakini izlememek, bouna yaplacak bir almadan kendini
alkoymak gerekir.

Daha nceki kural, dzenin nasl olmas gerektiini belirleyip aklamaktadr. Bu kural ise
dzenin ne zaman gerekli, ne zaman yararl olduunu gsterir. Bu nedenle takip eden eyin ne olup
olmayaca tartlmadan nce, greli olandan mutlak olana ya da aksine gei yapabileceimiz o
diziyi oluturan eyi adm adm incelemek gerekir. Fakat eer ska olduu gibi, eylerin ou ayn
aamada ise bunlarn her birine srayla gz gezdirmek her zaman yararldr. Bununla birlikte ilkenin
gzlemi burada pek de titiz deildir ve ou zaman tm bu konular derinlemesine bilmeksizin,
sadece ok az sayda konuyla, hatta bunlardan yalnzca biriyle bile daha teye geilebilecektir.

Bu kural kanlmaz olarak ikinci kural destekleyen nedenleri izler. Bununla birlikte her ne kadar
bizi baz eylerin incelemesinden caydrr gibi grnse veya hibir gerei ortaya koymasa da
bilimin ilerletilmesi adna yeni hibir ey iermedii dnlmemelidir, nk hemen hemen ikinci
kuraldaki nedene bal olarak, o da rencilere yalnzca zaman kaybetmemelerini retir gibidir.
Yine de nceki yedi kural kusursuz bir biimde bilen kiilerin bu kuraldan rendikleri, btn
bilimler iin artk arzu edilecek hibir eyin kalmad noktaya varmann kendileri iin mmkn
klnddr. Aslnda, bir gln zm srecinde ilk kurallar tam tamna izleyen kii, bu kural
araclyla bir noktada durmas iin uyarlacak ve hibir yolla aradna varamayacan fark
edecektir. Bu durum, onun aklnn kusurundan deil, gln kendi doasndan ya da insana zg
koullardan dolay byledir. Bununla birlikte, edinilen bu bilgi eylerin doas konusunda bizi
aydnlatan bir bilim deildir ve bu konuda merak zorlamak da pek akllca olmayacaktr.

Bunun neden byle olduunu bir iki rnek zerinden aydnlatalm. Eer sadece matematik bilen bir
kii diyoptride krlmadan sonra tm nlarn bir noktada birbirlerini kestii paralel nlar ieren
anaklastik ad verilen izgiyi ararsa, beinci ve altnc kurala gre bu izginin belirlenmesinin geli
alaryla yansma alarnn oranna bal olduunu kolayca fark edecektir. Bu kii, matematiin
deil de fiziin alanna giren bu aratrmay mevcut bilgisiyle yapamayacana gre, zm
filozoflarda ve deneyimde aramann hibir ie yaramayaca bir noktada durmak zorunda kalacaktr.
Aksi halde ise nc kural inemi olacaktr. Ayrca ortaya kan nerme bileik ve grelidir.
Oysa deneyime ancak basit ve mutlak konularda gvenilebilir ki bunun da neden byle olduunu yeri
geldiinde gstereceiz. Dahas, mevcut olan bu eitli alar arasnda gerek olduundan
phelendii bir iliki olduunu varsaymas da bounadr. nk bu durumda arad "anaklastik"
izgi deil, sadece kendi varsaymndan elde ettii bir izgi olacaktr.

Matematikten baka eylerin de bilgisine sahip olan, karsna kan her ey konusunda gerei
renmeyi arzulayan biri ise birinci kurala gre, ayn glkle karlasa da daha ileriye gidebilecek
ve ortamlarn birbirinden farkl olmalar nedeniyle geli alaryla krlma alar arasndaki orann
alarn deiimine bal olduunu bulacaktr. In yar saydam cismin tamamna nfuz etmesi
nedeniyle, bu deiikliin de ayn ekilde ortama bal olduunu ve bu zelliin bilinmesinin n
doasnn bilinmesini varsaydn grecektir. Son olarak n doasn bilmesi iin genel anlamda
doal bir gcn ne olduunu, tm bu sorular dizisinin son ve en mutlak ucunun bu nokta olduunu
bilmesi gerekir. Sezgiyle tm bu nermeleri ak bir ekilde grdkten sonra beinci kurala gre
ayn aamalarn zerinden bir kez daha geecek ve eer ikinci aamada, n doas ilk anda
bulunamazsa yedinci kurala gre tm dier doal gleri sralayacaktr. Bunlardan birini bildii
takdirde benzetirme yoluyla bilmediini bildiinden karabilir. Bunun ardndan kii n yar
saydam cismin tamamndan nasl batan baa getiini sorgulayacak ve bu ekilde nermeler dizisini
izleyerek en sonunda, dorusu birok filozofun imdiye kadar bouna arad ama bize gre
yntemimizden yararlanmay renen birine hibir glk karmamas gereken "anaklastik" izgiye
bizzat ulaacaktr.

imdi de hepsinden daha parlak bir rnek verelim. Bir kii, insan aklnn erebildii tm bilgisel
gerekleri konu edinerek incelemeye niyet ederse, ki kanmzca ciddiyetle bilgelie varmak
isteyenlerin yaamlarnda byle bir konu edinme en azndan bir kere olmaldr, verdiim kurallara
gre bilinmesi gereken ilk eyi bulur: Zek. Dier tm konular zaten koulsuz ekilde ona baldr.
Sonrasnda dorudan salt zek bilgisine dayanan eyleri inceleyerek, zek dnda sahip olduumuz
dier bilgi edinme yollarn ele alarak, bunlarn sadece hayal gc ve duyular eklinde ikiye
ayrldn grecektir. Bylece tm dikkatim bu bilgi edinme yolunu incelemeye ve onlar
birbirlerinden ayrt etmeye verecektir. Daha dar anlamda, doru ile yanln yalnzca zekda
olduunu, bilgi edinmenin dier iki trnn vesilelerden ibaret olduunu gren kii, yolunu
kaybetmesine sebep olma olasl tayan her eyden kanarak geree varmak iin, insana ak
olan tm yollar gzden geirerek en iyi yolu izlemeye alacaktr. Bu yollar, sayca fazla
olmadklar iin uygun bir sralama araclyla kolayca bulunacaklardr. Deneyim sahibi olmayan
kiilere hayret verici ve inanlmaz gibi grnen ey, kiiyi gerek bir lim yapan bilgileri sadece
bellei dolduran veya gz boyayan bilgilerden kolayca ayrmaya baladnda..., bilmedii bir ey
varsa bunun zek ve yetenek eksiklii dolaysyla olmadn, akln yeterince kulland takdirde,
bakalarnn sahip olup da kendisinin ulaamad bir bilginin olmasnn mmkn olmadn
grecekti. Bunun iin dikkatini tam olarak vermesi yeterlidir. Her ne kadar ona sunulan konular,
kuralmzn aratrlmasn nermedii konular olsa da aratrmas srasnda bunlarn insan aklnn
erimini atn grecei iin kendisini bir bakasndan daha cahil sanmayacaktr. Eer akll biri ise,
bu kstl bilgi yani o konu hakknda kimsenin bir ey bilmedii bilgisi onun merakn gidermeye
yetmelidir.

Demek ki zekmzn yeterlilii hakknda srekli bir kararszlk iinde bocalamamak, sonusuz ve
talihsiz abalamalardan bkp tkenmemek iin, kii, her konuyu ayr ayr bilmeye almadan nce,
insan aklnn ulaabildii bilgilerin hangileri olduunu bir kez olsun kendine sormaldr. Bunu
baarmak iin de eit kolayla sahip iki yol arasnda seim yapmak gerektiinde, her zaman en
yararl olanndan balamak gerekir.

Bu yntem, bakalarnn yardmlarna ihtiya duymadan kendilerine lazm olan aletleri imal etme
yollarn bulan mekanikle ilgili mesleklerin yntemlerini taklit eder. Bir adamn demircilik mesleini
icra etmek istediini varsayalm. Gerekli aletlerin hibirine sahip deilse, sert bir ta ya da kaba bir
demir ktlesini rs yerine kullanmaya, eki yerine bir akl tan almaya, iki tahta parasn
kerpeten biiminde elinde tutmaya ve bu ekilde zorunlu aletler retmeye mecbur kalacaktr. Bunu
yaptktan sonra da, bakalarnn kullanmas iin kllar ve miferler veya demirden retilecek
herhangi bir eyi yapmakla deil, hepsinden nce kendine lazm olan eki, rs, kerpeten ve ihtiya
duyduu dier eyleri imal ederek balayacaktr. Ayn ekilde biz de balangta bize sanat
araclyla retilmi olmasa da, bizzat aklmzn yapsnda var olan ancak net olmayan birka
kural bulduumuzda, filozoflarn gr ayrlklarn uzlatrmaya ve matematikilerin glk
ektikleri problemleri zmeye almamalyz. Gerein aratrlmasnda en ok gerekli olan eyi
bulmak iin ilk nce bu kurallardan yararlanmamz gerekir; zira bunun geometride, fizikte ya da
dier bilimlerde sorulan sorularn cevaplarn ortaya karmaktan daha g olmas iin hibir neden
yoktur.

Burada insan bilgisinin ne olduunu ve snrlarnn nereye kadar uzandn bilmekten daha nemli
baka hibir konu yoktur. Tek ve ayn soru iinde birletirdiimiz bu iki eyi yukarda verilmi
kurallara gre her eyden nce ele almak gerekir. Geree ynelik az da olsa bir ilgi varsa, insann
hayatnda bir kez olsun ele almas gereken konu orada bulunmaktadr, zira byle bir aratrma
bilimin hakiki aralarnda olduu gibi tm yntemi ierir. nsan aklnn o noktaya kadar erip
eremediini bir kez bile test etmeden doann gizemli yanlar, yldzlarn etkileri, gelecein srlar
zerinde hi ekinmeden tartmak kadar bana anlamsz gelen baka bir ey yok. Oysa ou zaman
bizi aan ve bize tamamyla yabanc olan eyler hakknda yargya varmaktan hi ekinmeyen bizler,
bilincinde olduumuz akln snrlarn belirlemekte bu denli zorlanmamalyz. Her birinin aklmz
tarafndan nasl anlaldn bilmek iin, bu dnyann ierdii konular dnce yoluyla kavramaya
almak hi de lsz bir ura deildir. Aslnda, daha nce szn ettiimiz sralama yoluyla
belirli snrlar iine sokulamayan ve belirli balklar altna yerletirilemeyen fazla karmak ve
dank hibir ey yoktur. Bu durumu gsterebilmek iin, yukarda ele alnan konuda buna ilikin
olan her eyi iki blme ayracaz: nk bu konu, renebilme yetisine sahip olan bizlere gre ya
da bilinebilen eylere gre ele alnmaldr. Bu iki nokta ayr ayr ele alnacaktr.

lk nce bizde bilme yetisinin sadece anlkta olduunu, ancak onun dier yetimiz olan hayal
gc, duyular ve bellek tarafndan kimi zaman engellendiini kimi zaman onlardan yardm
grdn not edelim. Bunun hemen ardndan bu niteliklerin bize kanmamz gerektirecek ne tr
zararlar verdiini ya da onlardan yararlanmamz iin nasl bir hizmet sunduklarn grmemiz
gerekir. Bu ilk nokta bir sonraki kuraln gsterecei ekilde uygun bir sralamayla tam olarak ele
alnacaktr.

Daha sonra ynmz bizzat konulara evirmemiz ve aklmzn erebildii lde onlar gzden
geirmemiz gerekir. Bu durumda onlar basit bir doaya sahip olanlar ve karmak olanlar ya da
bileik olanlar eklinde ikiye ayrmalyz. Basit olanlar, tinsel veya cismani ya da hem tinsel hem
cismani olabilirler. Bileik olanlar ise iki eittir: Akl, bir ksmn haklarnda hibir yargya
varmakszn bulur, dierlerini kendisi retir. Bu ilem daha detayl bir ekilde on ikinci kuralda
ortaya konulacak ve orada hatann sadece zeknn rettii bileik olanlarda bulunabildii
gsterilecektir. Bu bileik olanlar da ikiye ayrlr: en basitlerden ortaya kan ve kendiliklerinden
bilinenler ve esasen bileik olduklarn bize deneyimin rettii dierlerini nceden varsayanlar.
nc kitap btnyle bu sonunculara ayrlacaktr.

Bu kitapta ise insan gerein kefine gtren yollar titizlikle izlemeye ve onu glklerden
arndrmaya aba gstereceiz. Bylece bu ynteme derinlemesine hkim olan en kifayetsiz akl bile,
gerein kendisine bir bakasna olduundan daha fazla yasaklanmadn ve eer bilmedii bir ey
varsa, bunun ne akln ne de yetenein kusuru olduunu grecektir. Bununla birlikte herhangi bir eyi
bilmek istedii her seferinde, onu ya hemen bulacak ya da edindii deneyimin bu eyi bilmesi iin
yeterli olmadn anlayacaktr. Byle bir durumda, hemen durmaya zorland iin akln
sulamayacak ya da sonuta arad eyin insan aklnn abalarn atn kabul edecektir. Bylece
artk kendisinin cahil olduunu da dnmeyecektir, zira bu sonuca varm olmak bile imdiden bu
bilginin de herhangi bir eyin bilgisinden daha aada olmadnn kantdr.
 Dokuzuncu kural
Akln tm gleri en basit ve en nemsiz eylerin zerine yneltilmeli, gerei aka ve belirgin bir
ekilde grme alkanl yerleene kadar orada uzun zaman durulmaldr.

Zeknn kiiyi bilgiye gtren yegne iki ilemi olan sezgi ile tmevarm gz nne serdikten
sonra, bu ve bunu izleyen kuralda bu eylemleri gerekletirmek iin hangi yollarla daha usta hale
gelebileceimizi ve ayn zamanda aklmzn balca iki nitelii olan, her konuyu onunla dorudan
yzleerek kavrama ile konular birbirlerinden kartma yoluyla gr keskinlii elde etmenin nasl
renileceini aklamaya devam edelim.

Gzlerimizi kullanma eklimiz bize sezginin kullanmn retmeye yeterlidir. Birok eyi tek ve
ayn bakla kavramak isteyen kii, hibir eyi ak seik grmez. Ayn ekilde, dncenin tek bir
eylemiyle birok konuya ayn anda ulamak isteyen kii de bulank bir zihne sahip olur. Aksine hassas
uralarla megul olan ve baklarn her noktaya zel olarak dikkatlice yneltme alkanlna sahip
kiiler ise byle bir kullanm sayesinde en kk ve en ince eyleri grme kolayln elde ederler.
Yine zihnini bin bir eit konu arasnda bltrmeyip btnyle en basit ve en kolay eyleri gzden
geiren kiiler byk bir anlay gc kazanrlar.

Daha zor olan, daha gzel olarak addetmek lmllerin ortak kusurudur. Onlar ou zaman bir
olguya karlk ak ve basit bir neden bulduklar zaman, hibir ey bilmediklerine inanr. stelik
ou kez hi kimsenin kesinlikle dorulamad temellere dayansa dahi filozoflarn yce ve derin
baz aklamalarna duyduklar hayranlk ierisinde kaybolurlar. Bu, karanl a ye tutmak
demektir. Oysa bilgiye gerekten sahip olan kiilerin, basit veya anlalmaz bir konunun iinde
bulmu olsalar bile, gerei edeer bir kolaylkla kefettiklerini belirtmek gerekir. Aslnda, onlar
bir kez ulatklar gerei her seferinde ak seik ve daima benzer bir eylemle tehis ederler. Tm
farkllk kullandklar yoldadr. Eer kiiyi ilkel ve mutlak ilklere daha uzak olan bir geree
ulatryorsa, kukusuz bu yol daha uzun olacaktr.

Demek ki herkesin kendisini, sezgi yoluyla tand eyler kadar belirgin bir ekilde grdne
inanmadka, dnce yoluyla eylerin bir seferde ok az sayda ve ok basit olgular kavrayacana
altrmas gerekir. Bu yetenein kimi insanlarda dierlerine gre doutan ok daha belirgin olduu
dorudur, ama beceri gsterme ve alma doal yetenekleri hatr saylr ekilde artrabilir.
zerinde srarla durduum bir nokta var, o da anlalmas ne kadar g olursa olsun, herkesin
kendini bilimin, yce ve zor konulardan deil, sade ve basit konulardan karlmas gerektii
hususunda iyice ikna etmesi gerektiidir.

rnein herhangi bir doal gcn uzak bir noktaya varrken, ayn anda aradaki tm alan da boylu
boyunca geip geemediini renmek istersem, bu hareketlerin bir anlk olup olmadklarn
aratrmak iin ne manyetik ekimi ya da yldzlarn etkisini ne de n hzn dnecek kadar ileri
giderim. Aksine bu tr bir dnce, aratrdm eyi kantlamay daha da zorlatrr. Bunun yerine,
cisimlerin lokal hareketleri zerine dnrm, zira bu alanda en aikr yntem budur. Bir cisim
olan tan kendim bir yerden dierine bir anda iletemediini, halbuki bu ta harekete geiren gce
benzeyen bir gcn tek bana harekete getiinde ayn anda bir maddeden dierine kendini
iletebildiini gzlemlerim. Bylece, ne uzunlukta olursa olsun bir sopann ucunu oynatrsam, onu
harekete geiren gcn tek ve ayn anda sopann dier ksmlarn da harekete geirdiini, nk bu
gcn bir cisme, rnein bir taa hapsolmadan tek bana hareket ettiini anlarm.

Ayn ekilde, eer tek ve ayn sebebin ayn anda zt etkiler meydana getirdiini grmek istersem,
doktorlarn yapt gibi baz rahatszlklar yok sayarak dierlerini ele alan ilalar reete etmem ya
da Ay'n kendi kendini stt ve gizemli bir g araclyla souduu gibi lgnca bir ey
sylemem. Ayn arln tek ve ayn anda, terazi kefelerinden birini ykseltip dierini aaya
indirdii dengeyi grmeye alrm.

Onuncu kural
Akln pratiklik kazanmas iin, onu bakalarnn nceden kefettikleri eyleri yeniden bulmaya
eitmek ve en sradan hnerleri, zellikle de bunlarn olu dzenini aklayan veya tasarlayan
hnerleri, yntem araclyla gzden geirmek gerekir.

Bakalarnn kantlarna kulak kabartmaktansa, onlar kendimin bulmasn tercih eden bir kafa
yapsna sahip olduumu itiraf ediyorum; benim iin renmenin en byk mutluluu buna dayanr.
Bu eilim beni henz genken bilimleri renmeye tevik etmitir. Ne zaman yeni bir bulu
balyla bir kitap bana umut verse, onu okumaya koyulmadan nce dirayetimin beni buna benzer
bir bulua gtrp gtrmeyeceini dener ve zamansz bir okumann bu masum zevki benden
almamas iin byk bir zen gsteririm. Bu konuda o kadar sk baarya ulatm ki, becerinin yerine
talihin cilvesine gvenip gerei kr krne ve mulak aratrmalarla elde edenlerin izinden
gitmekten vazgetim. Uzun bir deneyim sreci bana deimeyen kurallar retmiti ve bu kurallar
sayesinde birok geree ulatm. Bu yntemi uygulayarak onun en yararl yol olduu sonucuna
vardm.

Bununla birlikte her akl gerei kendi bana ortaya karmaya ayn oranda yatkn olmad iin,
bu kural bize bu ie, birdenbire zor ve etin eylerle uraarak deil, a ren ve hal dokuyan
zanaatkrlarn ya da t ileyen kadnlarn hnerleri gibi daha nemsiz ve basit grnen, zellikle de
sral bir dzenin hkm srd hnerlerle balamak gerektiini retiyor. Say kombinasyonlar
ve aritmetikle ilgili tm eyler de bunlara dahil. Bilgisini bakalarndan almayp kendimizin kefettii
daha birok sanat akl mkemmel biimde altrr, zira bunlarn karanlkta kalan hibir taraflar
yoktur, her ey kusursuz bir ekilde insan zeksnn eriimindedir ve eitli fakat bir dzen ieren ok
sayda usl bize ak seik ekilde gsterirler. Tm bantlar titizlikle gzlemleyebilmek
neredeyse tamamen kiinin dirayetine baldr. Bu konular ayn zamanda bir yntem araclyla
incelemek gerektii uyarsnda bulunmutuk; bu ikinci dereceden hnerler sz konusu olduunda
yntem, konunun bizzat kendisinde ya da onun ortaya koyduu mutlu bir buluta mevcut dzenin
srekli gzetilmesinden baka bir ey deildir. Ayn ekilde, aralarnda hibir dzen gremediimiz,
bilinmeyen harflerle yazlm yazlar okumak istediimizde, ya kendilerini her bir iaretle bize
gsteren tahminlerin dorulanmas ya da onlardan karabileceimiz sonular sralama yoluyla
bilebilmek iin, ilk nce sadece birindeki sray aklmzdan geiririz. Buna benzer eyleri, rastlant
eseri ya da bir ynteme bavurmadan tahminler yrterek bulmaya almakla zaman kaybetmekten
zellikle kanmalyz. Aslnda, hnerin yardm olmakszn, hatta ans eseri olarak, sonular
yntemden daha hzl bir ekilde ortaya karmak ou zaman mmkndr. Bununla birlikte bu yollar
akl kreltip onu beyhude ve ocuksu eylere o denli altracaklardr ki byle bir durum, daha derine
nfuz edemeden yzeyde taklp kalmamza sebep olabilir. Yine de dncelerin derinlerine inmek
isterken ektikleri birok zahmetin sonucunda ancak karmak kavramlar elde eden kiilerin hatasna
dmekten kendimizi saknmalyz. Dolaysyla da kendimizi sanki bir oyun oynuyormu gibi ak ve
bilinen yollarla, ama yntem dahilinde eylerin i dorularna kadar nfuz etmeye altrmak iin ie
kolay konularla balamalyz. Bu yolla farknda olmakszn ve umut edebileceimizden daha ksa bir
zamanda, balangta bize zor ve skntl gibi grnen ok sayda nermeyi ak ilkelerle ve eit bir
kolaylkta tmden getirme yetisine eriiriz.

Belki de birok kii, bir dorudan dierini karmaya bizi daha yatkn klan yollar ele alrken
mantklarn yarglarn atlam olmamza hayret edecektir. Aslnda bu mantklar, mantn bel
balayaca ve tmdengelime srekli bir dikkat gstermekten kanaca kadar inandrc baz mantk
formlleri nererek insan akln ynettiklerini sanrlar. Oysa bu ilikilerde gerek ou zaman
gzden kaar ve bunlar kullananlarn elleri kollar balanr. Onlardan yararlanmayanlar ise zaten bu
sorunla ok sk karlamaz. Deneyimin bize gsterdii ey, en kurnazca safsatalarn ancak sofistleri
yanltt, sadece kendi akln kullananlarn ise bu tuzaa hi dmediidir. Dahas, bir eyin iinde
gerei aradmz zaman akln bizi terk etmesi korkusuyla, amacmza ters den tm bu formlleri
reddedip, daha sonra gstereceimiz ekilde, sadece dncemizi tetikte tutabilecek yardmlar bir
araya getiririz. Bu tasmsal hnerin gerein kefinde hibir ie yaramadna tam olarak inanmak
iin, bu tanmn gelitirdii gerei peinen renmeksizin mantklarn sonuca ulatran hibir
tanm biimlendiremediklerini belirtmek gerekir. Buradan da bunun onlara yeni hibir ey
kazandrmad sonucu kar. Dolaysyla kaba mantk, gerei ortaya koymak isteyen kii iin
btnyle yararszdr ve mantk, sadece nceden bilinen gerekleri bakalarna daha kolay bir ekilde
anlatmaya hizmet edebilir. Bu nedenle de mant felsefenin alanndan kararak sz sanatna iade
etmek gerekir.

On birinci kural
Sezgi araclyla baz nermeleri fark ettikten sonra, eer bu nermelerden baka bir nerme
karabiliyorsak, dncenin her hareketini onu bir an bile kesintiye uratmadan izlemek,
aralarndaki karlkl ilikileri dnmek ve her seferinde mmkn olan en fazla saydaki ilikiye
bir defada ak seik akl erdirmek yararldr; bilimimize daha fazla kesinlik ve aklmza daha fazla
uzam bahetmenin yolu budur.

nc ve yedinci kurallarda sezgi konusunda sylediklerimizi daha ak bir ekilde izah

etmemizin yeri burasdr. Kurallardan birini sezginin karsna koyduk, dierini ise farkl birok eyi
bir arada tanmladmz bir sralamann karsna yerletirdik. Bu kuralla da bir eyden dierini
karmaya dayal basit ilemin sezgi yoluyla yapldn sylyoruz.

Byle olmasnn sebebi, sezgi iin iki koula kesin olarak ihtiyacmzn olmasdr; nermenin ak
bir ekilde grndn bilmek ve onun aamal olarak deil, btnyle bir defada anlalm
olmas. Tmdengelim ise aksine, eer onun nc kuralda belirtilen oluumunu incelersek, anlk
biimde gerekletirilir gibi grnmez; bir eyi bir dierinden karsayan aklmzn belirli bir
hareket dzenini ierir. Ayrca bu kuralda, tmdengelimi sezgiden ayrt etmeye kesin hakkmz vardr.
Ancak eer onun yedinci kuralda sylediklerimizin ardndan yaplm olduunu farz edersek, o artk
bir hareketi deil, bir hareketin sonucunu gsterecektir. Biz de onun muhtelif ve rtl olduu zaman
deil, basit ve ak olduu zaman sezgi yoluyla grldn varsayarz. Bu durumda ona sralama
ve tmevarm adlarn vermemizin sebebi, akl tarafndan bir hamlede btnyle anlalamamas,
kesinliinin bir ekilde bellee bal olmas ve bellein de her para hakknda vard yarglar en
sonunda tek bir yarg oluturmak zere saklamasdr.

Tm bu ayrmlar bu kuraln anlalmas iin gereklidir. Dokuzuncu kuralda sezgiyi ve onuncu

kuralda da sralamay ilediimize gre, imdiki kural her konuyu kendi zelinde ve ayn anda
dikkatli bir ekilde inceleyerek baka konulara geen dncenin hareketi gereince, bu iki kuraln
tek bir kuralm gibi grnd noktaya kadar nasl karlkl yardmlatklarn ve kusursuz bir hale
geldiklerini aklamaktadr.

Bu durumda iki trl yarar sz konusu olur; bir yanda bizi megul eden sonucu daha kesin bir
ekilde renmek, dier yanda ise bu sayede dier sonulan ortaya karma konusunda aklmz daha
yatkn klmak. Gerekten de, sezginin bir hamlede kavrayabilmesi iin fazlaca karmak sonularn
kesinliine bal olduunu sylediimiz zayf ve geici bir doaya sahip olan bellek, dncenin bu
srekli ve tekrarlanan hareketi tarafndan yenilenmeye ve pekitirilmeye ihtiya duyar. Birok
ilemden sonra birinci ve ikinci, ikinci ve nc, nc ve drdnc, en sonunda da drdnc ve
beinci byklk arasnda ne tr bir ilikinin olduunu renmi olmam, birinci byklkle beincisi
arasndaki ilikiyi grmemi ve nceden bilinen ilikilerin tmn aklda tutmakszn bu bilgiden
ilikiler kartmam salamaz. Bu durumda ben kendilerini gstermeleri iin birincisinden
sonuncusuna dek abucak zerlerinden geebilene ve hemen hemen bellein yardm olmakszn
hepsini tmyle tek ve ayn sezgiyle kavrayana kadar dncemin onlar yeniden batan sona gzden
geirmesi gerekir.

Herkesin grebilecei gibi, bu yntem akln yava hareket etmesini salamakta, hatta uzamn
artrmaktadr. Yine de aynca belirtmek vurgulamak gerekir ki bu kural, zellikle basit nermelerin
karlkl bantlarn dnmeye alm olan bizlerin, az ok greli olanlar bir bakta ayrt etme
alkanl kazanmamza ve onlar mutlak olana gtrmek iin hangi kademeleri gemek gerektiini
grmemize yarar.

rnein, aralarnda srekli orant olan belirli saydaki byklklere gz gezdirdiimde, birinciyle
ikinci, kinciyle nc, ncyle drdnc vb. arasndaki oran ne ok zor ne de ok kolay bir
kavrayla zebileceimi fark ederim. Halbuki kincinin hem birinciyle hem de ncyle ayn anda
ve birden nasl bir iliki ierisinde olduunu bilmek pek kolay deildir. kincinin birinciyle ve
drdncyle, ayn ekilde dierleriyle ilikisini bulmak ise ok daha zordur. Buradan yola karak
bana sadece birincisi ve kincisi verilirse ncsn, drdncsn ve dierlerini nasl
bulabileceimi anlarm; zira bu belirli ve net kavraylarla yaplmaktadr. Aksine bana sadece
birinciyle nc verilirse, ortada olan bulmam gleir. Bu ancak nceki ikisini birden
kavrayabilirsem mmkn olur. Eer sadece birincisi ve drdncs verilirse, ortadaki ikisini bulmak
benim iin daha zor olacaktr. Bunun sebebi de bir hamlede n birden kavramay gerektirmesidir.
Neticede birincisiyle beincisi verildiinde de ortadaki n bulmak ok daha zordur. Son
rneimizde her ne kadar drt kavram bir arada var olsa da bunlar birbirlerinden ayrmak
mmkndr, zira drt rakam baka bir rakama blnebilir. Bylece nc bykl sadece birinci
ve beinci byklkler arasnda arayabilirim. Ardndan kincisini birinciyle nc arasnda vb. Bu
ilem zerinde dnmeye alk olan biri, yeni herhangi bir konu inceleyecei zaman ok gemeden
zorluun nedenini ve ayn zamanda da bu yeni duruma ynelik en basit zm kefedecektir;
gerei bilmek adna yaplabilecek en gl yardm budur.
 On ikinci kural
Basit nermelere dair net bir sezgiye sahip olmak, bilinenle aranan uygun bir ekilde kyaslamak
ve bu ekilde aralarnda kyaslanmas gereken konular bulmak iin zeknn, hayal gcnn,
duyularn ve bellein tm kaynaklarndan yararlanmak gerekir. nsan iin donatlan yollardan
hibiri tek kelimeyle ihmal edilmemelidir.

Bu kural, daha nce sz edilmi her eyi iererek, ayrntl olarak aklanmas gereken eyleri
genel olarak ortaya koymaktadr. Nasl olduuna bakalm.

Bilgiye ulamak iin gzden geirilmesi gereken sadece iki ey vardr: Bilen olarak biz ve
bilinmesi gereken eyler. renmek iin ise yararlanabildiimiz drt nitelik mevcuttur: zek, hayal
gc, duyular ve bellek. Bunlarn arasnda sadece zek gerei kavrama yetisine sahiptir. Bununla
birlikte aralarmzdan hibirinin kullanlmadan kalmamas iin hayal gcnden, duyulardan ve
bellekten de yardm alnmaldr. Konularn bizzat kendilerine gelince, sadece ey gzden
geirilmelidir; nce bir anda karmza kan konular, sonra hangi konularn dierleri araclyla
bilindiini ve en sonunda da hangi konularn dierlerinden karldn grmek gerekir. Bu
sralama, kanmca eksiksizdir ve insan niteliklerinin ulaabildii tm eyleri kapsar.

O halde ilk noktada durarak, burada insan ruhunun ve bedenin ne olduunu, birinin dieri
tarafndan nasl biimlendirildiini, tm bu karmak yap ierisindeki bilgi almaya yarayan
nitelikleri ve bunlarn bu karmak yapya ne ekilde katkda bulunduklarn gstermek isterim ama
bu metnin snrlar, bu gereklerin herkes iin ayn oranda ak ve seik olmasn salayabilecek tm
hazrlklar ierecek genilikte deildir. Aslnda, beni yneten nedenleri ortaya koymadan ve bu
nedenler araclyla bakalarnn da ikna edilebildiklerini dnmeden nce, tartmal sorular
zerinde onaylar nitelikte hibir eyi dile getirmeyen bir tarzda yazmay arzularm.

Burada bana bu konuda izin verilmediinden mmkn olduu kadar, amacm iin en yararl ve
bilgi elde etmemize ynelik tm nitelikleri en ksa ekilde tasarlamakla yetinilecektir. eylerin byle
olmadna inanmamak konusunda zgrsnz ama gerei bozmakszn sadece ok daha ak seik
klyorlarsa, ayn varsaymlar benimsemekte size kim engel olabilir ki? Tpk fiziin ou zaman
bir niceliin doas zerine farkl bir fikir yrtp, geometrinin bu nicelikle ilgili kantlamalarn
gcn asla sarsmayan varsaymlarda bulunmas gibi.

yleyse yle syleyelim: Btn d duyularmz bir dereceye kadar bedenin paralardr ve onlar
olduka etkin bir ekilde nesnelere yneltmemize ramen, tpk balmumunun bir mhrn izini
tamas gibi yine de sadece edilgen olarak alglandklarn kavramak gerekir. Bu kyaslamann
sadece iki ey arasndaki bir analoji olduu dnlmemeli, duyumsayan bedenin d biiminin
gerekten de balmumunun yzeyinin mhr tarafndan deitirilii gibi nesne tarafndan
deitirildii iyice idrak edilmelidir. Bu, sadece bir cisme temsili, sert, kaba, vb. olarak
dokunduumuz zaman deil, dokunma duyumuz araclyla sca ve souu algladmz zaman
bile meydana gelir. Dier duyularda da durum byledir. Gzdeki ilk opak yaps n eitli
renklere brnm izlenimini kendisine yansd ekliyle kabul eder. lk bata nesnenin nfuz
edemedii kulaklarn, burun deliklerinin ve dilin ilk zar da, sesin, kokunun ve tadn yeni bir temsilini
ayn ekilde benimser.
 Btn bu eyleri bu ekilde ele almak son derece yararldr; aslnda, duyulara ekilden daha kolay
yansyan baka hibir ey yoktur: Ona dokunulur, o grlr. Byle bir varsaym btnyle farkl bir
bakasndan daha fazla bir sakncaya yol amaz. Bunun kant da, ekil kavramnn btn alg
nesneleriyle ilikili olacak kadar ok yaygn ve basit olmasdr. rnein rengin nasl istersek yle bir
ey olduunu varsayalm. Yine de onun her zaman uzama sahip, dolaysyla da temsili bir ey
olduunu yadsyamayz. O halde bir varsaym yararsz kabul etmek yerine ve bakalarnn rengi ne
trl dnmek istediklerini gz ard etmeden, onu yalnzca ekil olarak kabul edip beyaz, mavi ve
krmz vb. arasndaki mevcut fark alglamakta ne saknca vardr?

Sonsuz sayda eklin varl, duyulur nesnelerin farklarn ifade etmeye yettiine gre, bunun btn
durumlar iin geerli olduu sylenebilir.

ikinci olarak, d duyu nesne tarafndan harekete geirildiinde, bu hareketi kabul eden eklin,
bedenin "ortak duyu" ad verilen baka bir blmne tandn ve bunun bir anlna, hibir varln
bir yerden dierine gerek bir geii olmakszn olutuunu kavramak gerekir. Bu, yaz yazarken
kdn zerine bir harf izdiimde, yalnzca kalemimin alt blmnn deil, ayn anda btnyle
etkileyen baka bir hareket olmad iin kalemin st ksmnn da havada ayn harfi izerek hareket
ettiini bilmemle ayn eydir. O halde bedenin blmlerinin de kendi aralarnda kalemin alt ve st
ksmndan daha bamsz hareket ettiini kim aklndan geirebilir ve bunu ifade etmenin daha kolay
bir yolu ne olabilir?

nc olarak, d duyularn salt ve cisimsiz olarak gnderdii bu ekilleri ya da fikirleri,

balmumunda olduu ekliyle hayal gcne basan ortak duyularn, mhr rol oynadn da
kavramak gerekir. Bu hayal gc bedenin gerek bir parasdr ve birbirlerinden ayrt edilmi birok
ekle sahip eitli blmleri ierir, hatta bunlarn izini uzun sre saklayacak byklkte olduunu da
tasavvur etmek gerekiyor: bu durumda ona bellek ad verilir.

Drdnc olarak, sinirleri harekete geiren g ya da bizzat sinir kkleri, hayal gcn ieren
beyinden kaynaklanr. Hayal gcnn bunlar, ortak duyunun d duyu tarafndan ya da kalemin
btnnn alt ucu tarafndan harekete geirilmesi gibi kendisinin iz edinmesine gerek olmakszn, bu
hareketlerin devam olabilecek baka izlere sahip olunmas artyla, bin bir biimde harekete
geirdiini, aslnda, kalemin btnnn alt ucu gibi oynatlmadn dnmek gerekir. Dahas da
var, kalem daha byk ksmyla tamamen aksine bir hareketi izler gibi grnyor. Bu durum,
olgularla ilgili hibir bir bilgi verilmedii halde, hayvanlarn hepsinin tm hareketlerinin nasl
sadece salt bedensel bir hayal gcnden hasl olduunu ve bizde, akln yardmna ihtiya duymayan
tm ilemlerin nasl meydana geldiklerini aklyor.

Nihayet beinci olarak, eyleri tam olarak bilmemizi salayan bu gcn saf bir biimde tinsel
olduuna, bedende, karan kemiklerden ve ellerin gzlerden ayr oluundan daha az ayr olmadna,
ortak duyuya gnderdii tasvirleri ister hayal gcyle kabul etsin, ister kendini bellein depoda
saklad tasvirlere uyarlasn, isterse de bunlar yeni olacaklar ekilde biimlendirsin; onun tek ve
zde olduuna inanmak gerekir. Bu yeniler hayal gcnde yle ok yer igal ederler ki, hayal gc
kendisine uygun gelen tarza gre bunlar, ortak duyunun ona tad fikirlerle ayn anda kabul
etmeye ;alsa ya da onlar hareketlendirici gce iletmeye abalasa da buna gc yetmez. Tm bu
durumlarda, tanyan g bazen pasif, bazen aktif olup, kh mhr, kh balmumunu taklit eder; yine de
bu noktada kyaslama basit bir benzetirme gibi ele alnmak, zira maddi nesneler arasnda hibiri ona
benzemez. Hayal gcyle ortak duyuya uyarlandnda, grme, dokunma vb. her zaman tek ve ayn
gtr; bu g, eitli biimleri ierdii kadaryla hayal gcne uyarlandnda 'hatrlama' denir, yeni
biimler yaratan hayal gcne uyarlandnda 'hayal' ya da 'tasavvur etme' ve son olarak da tek bana
hareket ettiinde ona 'anlama' denir ki, yeri geldiinde bunu daha uzun ekilde aklayacaz. Bu g,
sahip olduu baka eitli nitelikleri nedeniyle salt zek, hayal etme, bellek, duyarllk gibi adlar da
alr. Hayal gcnde yeni fikirler oluturduu ya da nceden oluturulmu fikirlere uyarland zaman
ve onu bu tr ilemlerin olu nedeni olarak dndmzde tam olarak 'akl' adyla anlr. Daha
sonra bu adlarn birbirlerinden ne ekilde ayrldklarn gzlemlemek gerekecektir. Tm bu eyler
bir kez iyice anlald m, dikkatli bir okuyucu bu niteliklerin her birinin bize trl yararlar
salayaca ve maharetin hangi noktaya kadar akln doal kusurlarn telafi edebilecei sonularna
varmakta zahmet ekmeyecektir.

Zira, zeknn hayal gc tarafndan hareket ettirilip, onun zerinde etkili olabilmesi, hayal gcnn
de sras geldiinde duyulan nesnelere uygulayarak hareket ettirici g araclyla onlarn zerinde
etki oluturabilmesinin yan sra, dier yandan, duyular da hayal gc zerinde, bellein dndaki
gibi resimler izerek etki yaparlar; bu, en azndan cismani olup hayvanlarnkine benzeyen hayal
gcnn aynsdr. Bundan da, eer zek cismani ya da cisme benzeyen hibir eye sahip olmayan
eylerle megul oluyorsa, onun bu niteliklerden medet ummasnn bouna olaca sonucu kyor.
Dahas var; onun eyleminin bu durumda kesintiye uramamas iin, duyular bertaraf etmek ve hayal
gcn mmkn olduunca belirgin her etkiden uzak tutmak gerekiyor. Eer, aksine, zek bir cisimle
ilgili herhangi bir eyi incelemeye niyetleniyorsa, hayal gcnde mmkn olan en belirgin fikri
ekillendirmesi ve bu noktaya daha kolay ulaabilmek iin bu fikrin temsil edecei nesneyi bizzat d
duyulara sunmas gerekir. Nesnelerin sayca ok olmas, tek bir nesnenin ak seik sezgisini
kolaylatrmayacaktr; ama eer bu okluun iinden tek bir nesne ayrlmak istenirse, ki bu ska
gereklidir, dierlerini bellee iyice kazmas iin hayal gcn dikkatini datacak her eyden
uzaklatrmak gerekir. Ayn ekilde, nesneleri d duyulara bizzat gstermek deil, onlara sadece
zetlenmi, daha ksa olmalarnn yan sra en iyi de olacak hayallerle sunmak gerekecektir; yeter ki
bu hayaller bizi hataya yneltmesinler. Kuralmzn birinci blmnde greli olan eylerden
hibirinin ihmal edilmemesi isteniyorsa, gzetilmesi gereken ilkeler bunlardr.

imdi kincisine gelelim ve basit eylerdeki kavramlar, bileik eylerdekilerden zenle ayrt
edelim; ona gre nlem almak iin hangilerinde yanllk olduuna, kendimizi yalnzca onlara
vermek iin hangilerinde kesinlik bulunduuna bakalm. Burada, daha nceki aratrmamzda olduu
gibi, herkesin ayn fikirde olmayabilecei baz nermeleri kabul etmek gerekiyor; ama
yldzbilimcilerin olaylar betimlemekte yararlandklar hayali emberlerden daha doru olduklarna
inanlmasa da pek nemi yok, yeter ki onlar bizim hangi bilginin doru hangi bilginin yanl
olduunu ayrt etmemize yardmc olsunlar.

O halde, ncelikle eylerin gerek var olularna ilikin yorum yaptmz ve ancak tanyan
zekmza gre incelediimiz zaman onlarn baka bir bak asyla gzden geirilmelerinin zorunlu
olduunu sylyoruz. Diyelim ki, uzaml ve temsili bir cisim olsun: onun doas itibariyle tek ve
basit bir ey olduunu kabul ediyoruz; gerekten de maddesellie, uzama ve ekle sahip olmas
nedeniyle onun bileik olduu sylenemez, zira bu eler hibir zaman birbirinden bamsz var
olamaz. Ama anlamz asndan bakldnda bu cisim enin bileiidir, nk nn birden
bir tek ve ayn konuda birlemi olduu yargsna varmadan nce onlarn her biri aklmza kendisini
ayr biimde gsteriyor.

Bu nedenle, eyleri ancak anlamza gre ileyerek, akln daha basit baka kavramlara
blemeyecei kadar ak seik olan unlara basit diyeceiz; ekil, uzam, hareket vb. gibi. Bunlarn
dnda kalan dierlerini ise bir ekilde bunlarn bileimi gibi tasarlyoruz. Daha geni bir erevede
anlalmas gereken, ekil uzamn snrdr denildii zamanki gibi, ama snrla ekilden daha genel
herhangi bir eyi anlayarak bu basit kavramlardan karmamzn mmkn olduu eyleri bile
darda tutmamaktr, nk srenin snr, hareketin snr gibi eylerden sz edebiliyoruz. Bu
durumda, snr kavram ekil kavramndan her ne kadar daha soyut olsa da, o bu nedenle dierinden
daha basit olarak grlmemelidir. Aksine, esas itibariyle sre ve hareket gibi ekilden farkl eyler
ona isnat edildiinden, bu kavramlardan da soyutlanmas gerekir ve dolaysyla bu haliyle, her birine
ancak pheli bir ekilde uyduu btnyle eitli elerden bileiktir.

kinci olarak, diyoruz ki, anlaymza gre basit olarak adlandrlm eyler ya salt zihinsel ya salt
maddi ya da her ikisi birden, zihinsel ve maddidir. Salt zihinsel olan eyleri, anlak maddi hibir
imgenin yardm olmakszn doutan gelen bir k sayesinde tanr. Oysa bu trden olanlarn says
oktur; rnein kukudan, cahillikten, istem dememe de izin verilecektir, irade eyleminden, ve bunun
gibi baka eylerin maddi grntleri olmas imknszdr; yine de onlar gerekten ve kolaylkla
tanyabilmek iin, aklla donatlm olmamz bize yetiyor. Ancak cisimlerde tehis edilen biim,
uzam, hareket vb. eyler salt maddidir. Son olarak da, cisimlere ve ruhlara belli belirsiz dayatlan,
varolu, birlik, sre ve benzeri dier eylere ortak denilmesi gerekiyor. Bu snfa, basit doalar
kendi aralarnda birletiren balarn olduu ortak kavramlar da katlmaldr ve akl
yrtmenin vard tm sonular onlarn apaklna dayanr; rnein, bir ncye eit olan iki
ey, aralarnda eittir nermesi ve dahas, bir ncye ayn tarzda balanmayan iki ey
kendi aralarnda da farkldr. Oysa bu fikirler gerek salt anlak gerekse de ayn anlan maddi eylerin
imgelerini sezmesiyle tehis edilebilir.

Fakat bu basit doalar arasnda olumsuz ve yadsyc terimleri anlamzn kavrayna denk
dtkleri biimlere gre sralamalyz; zira hilik, an ve dinginliin bilgisi; varolu, sre ve
hareketin bilgisinden daha az gerek deildir. Bu tarz bir dn, beraberinde bize, tanyacamz
tm dier eylerin bu basit doalarn bileiminden olduklarn sylememize izin verecektir; bylece,
bir eklin hareket halinde olmad yargsna vardysam, bir biimde fikrimin ekil ve dinginliin
bileimden olutuunu syleyebilirim ki bu dierlerinde de byledir.

nc olarak, bu basit elerin kendiliklerinden bilindiini ve yanl hibir ey iermediklerini,

eer anlan eyleri gren ve tehis eden niteliini, eyleri dorulayarak ve reddederek yarglayan
niteliinden ayrt edersek, bunun kolayca grleceini sylyoruz. Aslnda, gerekten bildiimiz
eyler hakknda bilgi sahibi olmadmz sandmz olabilir; rnein, sezgiyle ya da dnce
yoluyla ulatklarmzn dnda, bilmediimiz eyler kald yanl dncesine kaplarak kukuya
dtmz zamanlarda byle olur. Bu yaklama gre, bu basit doalardan herhangi
birini btnyle bilmediimizi sanyorsak yanldmz aktr, zira eer zekmz onlarla kck
bir iliki kurarsa, ki onlarla ilgili herhangi bir yargya vardmzda bu zorunludur, bu ilikiden
herhangi bir doay btnyle tehis ettiimiz sonucu karlmaldr. Aksi takdirde onun basit deil,
olmas gerekecei gibi bileik olduu sylenirdi.
 Drdnc olarak diyoruz ki, basit eyler arasndaki bant zorunlu ya da olumsaldr. Bu bant,
biri dierinin kavramna rtk bir ekilde karm olduu zaman; dncemiz onlarn birbirinden
ayr olduuna hkmettiinde ve ikisinden birini ayrt edemiyorsak zorunludur. ekil uzama, hareket,
sre ya da zamana bu ekilde baldr, nk ekli uzamdan, hareketi sreden yoksun olarak
tasarlamak mmkn deildir. Drt ve dediim zaman da ayn ey olur, bu bant zorunludur,
nk yedi says iine karmak bir biimde drt ve saysn katmakszn ak seik
biimde tasarlanamaz. Yine ayn biimde, ekiller ve saylarla bantl her kantlama, zorunlu olarak
hakknda kantlama yaplan eye baldr. Bu zorunluluk sadece duyulur eylerle ilgili olumaz.
rnein, eer Sokrates her eyden kukulandn sylyorsa, bundan zorunlu olarak en azndan
kukulandnn farknda olduu ve de herhangi bir eyin doru ya da yanl olabileceini kabul
ettii karmna varlr. Bu karmlar zorunlu olarak kukuya elik eden kavramlardr. eylerin
kendi aralarnda ayrlmaz bir biimde bal olmadklar zamanki ba olumsaldr; rnein, beden
canldr, adam giyiniktir dediimiz zamanki gibi. Hatta birok nermenin arasnda zorunlu bant
olmasna ramen, ou kii onlar olumsal olarak niteler, nk onlarn arasndaki bu zorunlu iliki
fark edilmez: rnein; varm, yleyse Tanr var; anlyorum, yleyse bedenimden ayr bir ruha
sahibim. Ksacas karl mmkn olan ok sayda zorunlu nerme olduunun altn izmek
gerekiyor; bylece, "varm" nermesinden mecburen "Tanr var" sonucunu karyorum.
Karlnda da ancak "Tanr var" nermesini "varm" diyerek olumlayabiliyorum.

Beinci olarak, bu basit doalarn ve onlardan oluan bileiklerin dnda hibir eyi anlayamayz,
hatta ska onlardaki birok banty bir arada incelemek, tek bir banty soyutlamaktan daha
kolaydr diyoruz. Bylece, bir geni hibir zaman, bu bilginin ann, izginin saysnn, uzamn
vb. bilgileri ierdiini asla fark etmeksizin tarayabilirim; bu da, genin doasnn tm bu doalarn
bir bileii olduunu, bunlarn hepsi gende ierdii iin, genden daha iyi bilindiklerini
sylememizi engellemez. Daha da tesi, bu ayn gen kavram iinde gzmzden kaan baka
birok ey de bulunur; ann iki dik aya eit oluu ve kenarlarla alar ya da yzeyin alan
arasndaki saysz orantnn varl gibi.

Altnc olarak diyoruz ki bileik doalar bizim tarafmzdan bilinirler, nk onlarn bileik
olduklarn deneyim araclyla buluruz ya da onlar kendimiz biletiririz. rnein, duyularla
algladmz her eyi, bakalar tarafndan sylenen her eyi ve genelde gerek baka yerden, gerekse
bizzat anln zerinde dnlm gzlemlemesi araclyla bize ulaan her eyi biliyoruz. Burada,
eer eylerin yaln sezgisine dncesinde ya da imgesinde sahip olduu gibi snrl kalrsa, anlan
hibir deneyimle yanltlamadn kaydetmek gerekiyor. Bu yzden de hayal gcnn bize
duyularn konularn sadakatle sunduu hkmne varlamaz: Duyular bizzat eylerin gerek eklini
yanstmazlar ve sonuta d nesneler her zaman bize grndkleri gibi deillerdir; tm bu alardan,
tpk bir masal gerek bir yknn yerine koyabildiimiz gibi hataya maruz braklmzdr. Sarlk
hastalna yakalanm kii her eyin sar olduunu sanr; nk gz bu renktedir: Hasta ve
karamsar bir akl gereklerin yerine hayal gcnn bo sanrlarn koyabilir. Ama ayn eyler bilge
bir kiinin zeksn hataya yneltmeyecektir, nk o, kendisine hayal gcnden gelen eyin orada
gerek ekilde ilenmi olduunu hemen kabul ederek kavramn d nesnelerden duyulara ve
duyulardan hayal gcne bozulmadan gelmi olduunu, en azndan bundan emin olduu baka
herhangi bir yol yoksa hibir zaman dorulamayacaktr. te yandan, aklmzn hibir deneyimi
olmadan derhal alglad bir eyi ierdiine inandmz her seferinde, bilgimizin nesnelerini bizzat
kendimiz birletiriyoruz. Bylece, sarlk hastas kii grd eyin sar olduuna kendini
inandrdnda, edindii bilgi hayal gcnn ona sunduu ve kendiliinden izilen grntyle kendi
varsaymn biletirmesinden oluur; sar rengin, gzn bir kusurundan deil, grd eylerin
gerekten sar olmasndan kaynaklandn dnr. Kabul ettiimiz kavramlar bizzat biletirdiimiz
zaman kendimizi aldatabiliriz.

Yedinci olarak, bu biletirmenin sezgi, tahmin ve tmdengelim olarak ekilde olabileceini

sylyoruz. Bu kiiler yarglarm, bir sebeple ikna edilmeksizin sadece stn bir g, zgr irade ya
da hayal glerinin konumlar araclyla drtlerek inandklar eyler zerinde olutururlar. stn
g hibir zaman aldatmaz, zgr irade nadiren, hayal gcyse hemen hemen her zaman aldatr. Sz
konusu birinci unsur (stn g) bu kitaba ait deildir, nk hnerin kurallaryla uyumsuzdur.
Biletirme ise tahminle olur. rnein, su yeryznn merkezinden daha uzak ve ayn zamanda ince
bir maddedir; hava yeryznn altna yerletirildiinde sudan daha hafiftir. Demek ki havann
tesinde bizzat havadan daha hafif ve temiz, saf ve ok daha ince bir maddeden baka bir
madde yoktur. Bu ekilde birletirdiimiz kavramlar bizi yanltmaz, yeter ki onlar dorular olarak
deil, olaslklar olarak ele alalm. Bununla birlikte, hibiri bizi daha bilgili klmaz.

Geriye sadece, emin olduumuz doruluk kavramlaryla biletirebildiimiz tmdengelim kalyor.

Yine de bunda bile ok sayda hata yaplabilir. rnein, havada grmenin, dokunmann ya da baka
bir duyunun yakalayabildii hibir ey olmad iin, onu ieren uzamn bo olduu sonucuna varp,
boluun doasn uzamn doasyla damdan dercesine birletiriyoruz; oysa bu ekilde her
seferinde tikel ve olumsal bir eyden tmel ve zorunlu bir eyi karabildiimizi sanyoruz. Ama, bu
hatadan kanmak gcmz dahilindedir. Bu kanmann yolu da, zorunlu diye kabul ettiklerimizin
dnda hibir zaman bantlar kurmamamzdan geer: rnein, hibir eyin uzamda yaygn
olmadka ekil kazanmad, bundan da eklin uzamdaki yaygnlkla zorunlu bir iliki ierisinde
bulunduu sonucunu kardmz zaman.

Bana yle geliyor ki, buraya kadar geldiimiz noktada ncelikle, balangta ancak karmak ve
kabaca gsterebildiklerimizi uygun bir sralamayla gzler nne ak seik serdiimiz sonucu
kyor; bilinmeli ki, gerein kesin bilgisine varmak iin insana ak sadece iki yol vardr: bunlar
ak seik sezgi ve zorunlu tmdengelimdir. Sekizinci kuralda, sz edilen bu basit doalarn neler
olduklarn ziyadesiyle akladk. Sezginin, bu doalara ve onlarn aralarndaki zorunlu bantya ve
sonunda gerek anlan kendinde gerekse hayal gcnde yaln bir deneyimle bulduu tm
dier eylere uyguland aktr. Tmdengelime gelince onu nmzdeki kurallar aklarken daha
uzun ileyeceiz.

Ardndan, ikinci olarak, bu basit doalar tanmak iin kendimize fazlaca zahmet vermememiz
gerektii geliyor; zira onlar kendi kendilerine yeterince bilinirler. Sadece onlar birbirlerinden ayrt
etmek, art arda ve ayr ayr dikkatlice gzden geirmek gerekir. Aslnda, oturmu olmakla, ayakta
olmak arasndaki farkl anlamayacak kadar kaln kafal bir kimse yoktur. Bununla birlikte, herkes bu
dncede ierilen dier eylerin durumunun doasn pek o kadar aklkla ayrt etmez ve durum
dnda hibir eyin deimediini onaylayamaz. Ve biz bu vurgulamay bo yere yapmyoruz, nk
bilginler kendiliklerinden bilinen ve kyllerin bile cahili olmadklar konularn iine dahi
zifiri karanlklar samann yolunu bulmak iin olduka hnerli bir alkanla sahiptirler. Bu,
onlarn bana, en ak seik halde olan herhangi bir eyin yardmyla, kendiliklerinden bilinen
eyleri gzler nne sermeye altklar zaman gelir. Aslnda, onlar ya baka bir eyi aklyorlar ya
da hibir eyi aklamyorlardr, zira yer deitirdiimiz zaman meydana gelen herhangi bir
deiiklii kim kusursuzca bilmez ve bu ayn deiiklik fikri kendisine sylendiinde hangi kii
onu kafasnda canlandrmayacaktr: Yer, evresel cismin alandr, mademki bu alan ben hareketsizken
ve yer deitirmezken deiebiliyor, dier yandan, her zaman hl beni evreleyen ayn alan olsa da
benimle birlikte hareket edebiliyor, yleyse artk ayn yerde bulunmuyor muyum? Hareket (herkesin
iyice bildii ey) bir gcn g olduu kadar eylemidir demek gizli bir zel nitelie sahip olan ve
insan aklnn erimini aan sihirli szckler savurur gibi grnmek deil midir? Bu szleri kim anlar
ve hareketin ne olduunu kim bilmez? Burada yaplan eyin bir saz parasnda boum aramak
olduunu kim kabul etmeyecektir? u halde, basiti bileik yerine koymaktan ekinmek, onlar sadece
birbirlerinden ayrt etmek, akln na gre dikkatlice incelemek suretiyle, bu trden eyleri asla
tanmlarla aklamamak gerektii kabul edilmelidir.

Ardndan nc olarak, yaplmas gereken ok yararl tespit, tm beeri bilimlerin sadece, bu basit
doalarn dier eylerin meydana getirilmesi iin aralarnda nasl yartklarn ak seik grmeye
dayand geliyor. Zira incelenecek bir gln ortaya konulduu her seferinde, hemen
hemen herkes, ilk olarak hangi dnceler zerine younlamak zorunda olduu konusunda kararsz
ve henz bilmedii yeni bir tr varl aratrmas gerektiine inanm olarak balangta duraksyor.
Bylece, mknats tann doasnn ne olduu sorulduu zaman onlar, konuyu g ve etin
olarak yorumladklarndan, akllarn derhal ak ve seik olan her eyden uzaklatrp, kendilerini en
g olana veriyorlar, sonsuz nedenlerin bo uzamnda gezinerek belirsizlik iinde pek rastlantsal
olan bekliyorlar; yeni herhangi bir ey bulamayacaklardr. Ama ne yapmas gerektiinden emin olup
mknats tann iindeki belirli ve bilinen basit doalar dnda baka hibir eyin kefedilemediini
dnen kii, ncelikle bu ta hakknda sahip olduu tm deneyimi dikkatle bir araya getirir ve
ardndan bu bilgi araclyla bildii btn etkileri mknats tanda elde edebilmek iin basit
doalarn zorunlu karmnn ne olmas gerektiini bulmaya alr. Bu karm bir kez bulundu mu,
belli deneylerin yardmyla, mknats tann gerek doasn bir insann bilebilecei lde
doru olarak saptadn hi ekinmeksizin iddia edebilir.

Drdnc olarak, dediimizden karlacak sonu udur; bilgilerin hepsi ayn doaya sahip
olduklar ve sadece kendiliklerinden bilinen eylerin bileimine dayandklar iindir ki, bir bilgiye
bir dierinden daha anlalmaz diye bakmamak gerekir. Bu, ok az kiinin dikkate ald bir
gerektir. Bununla beraber, aksi bir dnceyle kkrtlan en kendini beenmi kiiler, tahminlerini
doru kantlamalar olarak vermekte hi saknca grmez, bsbtn cahili olduklar konularda gizli
gerekler bulutunun iinden geer gibi grnmekle vnp, bunlar ne srmekten ekinmezler ve
uzun sre nutuk atp, sonradan da stne konumalarna yarayan baz kavramlar anlalmaz
szcklere brndrerek gizlerler ama bu eylerle ilgili ne kendileri ne de dinleyiciler bir ey anlar.
En iddiasz kiiler ise, kendilerinin bilgiye ulama yetisine sahip olmadklarn sandklar iindir ki,
yaamsal adan bazen ok kolay ve ok nemli olan birok eyi incelemekten kanp, bunlarn
ancak daha fazla dehaya sahip kiilerce anlalabileceini dndklerinden, en fazla
gven duyduklar kiilerin izlenimine sarlyorlar.

Beinci olarak, konularn sadece szlerden, nedenin etkiden, etkinin nedenden, aynnn ayndan, ya
da blmlerden ve hatta tm blmlerden karlabildiini sylyoruz... [...]

Zaten kurallar dizimiz hakknda hi kimsenin yanlmamas iindir ki, bilinebilen her eyi basit
neriler ve sorular halinde paralara blyoruz. Basit nermeler iin anla, tm sradan eyleri ak
seik biimde grmeye ve onlar gr keskinlii iinde incelemeye hazrlayan ilkelerden
bakalarn vermeyeceiz, nk bu nermeler kendiliinden ve ancak aratrlmak zere ortaya
kmak zorundadrlar. lk on iki kuralda yaptmz ey de buydu; bu kurallarda, bizce, bir biimde
akln kullanmn kolaylatrabilen her eyi gsterdiimizi sanyoruz. zmleri bilinmese dahi
baz sorunlar kolaylkla anlalabilirler; bu tr sorunlar bundan sonra gelecek birbirini izleyen on iki
kuralmz oluturuyorlar: Bunlarn dndaki kolaylkla anlalamayanlar iin; dier on iki kural
ayryoruz. Bu blmleme tesadfi bir ekilde yaplmad; bunun ardnda, sonrasnda gelen
bilgiyi varsayan hibir eyi sylemekten kanmama ve ncelikle akln yetitirilmesinde zorunlu bir
n koul gibi baktmz eyleri retme amac bulunuyor. Belirtmek gerekir ki, kolaylkla anlalan
sorular arasnda sadece gerekli u eyin ak seik algland sorular kabul ediyoruz;
aranlan ey ortaya ktnda hangi belirtilerden tannabilir? Onu tam olarak nelerden karmalyz?
Ve bu iki eyin birbirine ancak biri deitii zaman dierinin de deiecei kadar bal olduklarn
nasl kantlamak gerekiyor? Bylece, tm ncl nermelerimize sahip olacaz ve bize sadece,
basit bir eyden herhangi bir eyi kartarak deil (zira sylediimiz gibi bu kuralsz oluyor), bir
eyi aralarnda gizlendii ok saydaki eyden bunca maharetle syrarak sonucu nasl bulmak
gerektiini, en basit sonu iin hibir zaman en fazla akl yetisinin gerekmediini gstermek kalacak.
ounluu soyut olan ve ancak aritmetik ile geometride rastlanan bu sorular, bu bilimlerden
haberdar olamayan kiilere az yararl gibi grnecektir; bununla beraber onlar yine de uyarrm ki,
eer bu kitabn tm dier sorular ileyeceimiz ikinci blmnn eksiksiz olarak bilinmesi
isteniyorsa, uzun bir sre kendini bu yntemin renilmesine vermek ve zerinde almak
zorunludur.
 On nc kural
Bir sorunun ne olduunu tam olarak anladmz zaman, onu tm yzeysel kavramlardan
kurtarmak, en basite indirgemek, sralama yoluyla mmkn olduunca blmlere ayrmak gerekir.

te yntemli dnrleri (mantklar) taklit ettiimiz tek nokta ki, bu, onlarn kyas biimlerini
retmek iin bilinen elerde ya da konularda varsaymda bulunmalar gibidir; ayn ekilde, biz de
n koul olarak srarla sorunun tam anlamyla anlalm olmasn istiyoruz. Bununla birlikte
onlar gibi iki u ve bir orta konum eklinde bir ayrma gitmiyoruz: Konuyu bu biimiyle bir btn
olarak tasarlyoruz. Birincisi, her sorunun iinde bilinmeyen herhangi bir ey olmas gereklidir
nk o olmadan soru olmayacaktr. kincisi, bu herhangi bir ey, herhangi bir ekilde belirtilmi
olmaldr; aksi takdirde, bir dierindense o konuyu aramak iin ortada neden bulunmayacakt.
ncs, bu konu ancak bilinen herhangi bir ey tarafndan ortaya koyulabilir. Tm bunlar, sz
geen soruda eksik bulunur. Bylece, mknats tann doasnn ne olduu sorulduu zaman, bu iki
szckten, mknats ve yaradl szcklerinden onun ne olduunu biliyoruz, bu da neden baka bir
eyi aramaktansa bunu aradmzn nedenidir. Dahas, sorunun eksiksiz olmas iin, onun
veriler araclyla ortaya kartlabilenden daha fazla hibir eye ihtiya duyulmayacak kadar
btnlkl bir ekilde verilmi olmasn isteriz: rnein, bana Gilbert'in doru ya da yanl baz
deneyler yapt, bu deneylerden mknatsn doas zerine ne tr karsamalar yaplabilecei sorulsa
ve sadece u verilere dayanarak sesin doas hakknda dncem istense: eit ses veren a, b, c
telinden b, a.'dan iki kat daha kaln, ama ondan daha uzun olduu iin deil iki kat daha ar bir eye
gerildii iin, ve c, a'dan daha byk deil, ama onun iki kat uzunluunda ve drt kat bir arlkla
gerilmi vb. Tm bu rnekler, bu eksiklik ieren sorularn nasl eksiksiz hale evrilebildiini
gsterir. Bu konu, yeri geldiinde daha ayrntl ekilde ele alnacaktr. Bu rnekler kuralmzn,
ne olduu yeterince belirlenmi olan bir gln gereksiz tm eylerden arndrlmas konusunda,
bunun ne ekilde yaplabildiini ve dncemizi u ya da bu eyle ilgili zel bir noktaya deil,
aralarnda lm yaplabilecek bir genel dzeye onu nasl ekmemiz gerektii bilgisini ierdiini
gsterir . rnein mknats hakknda sadece u veya bu deneyi incelemekle kendimizi snrlarsak,
dncemizi dier her eyden uzaklatrmak konusunda hibir glk ekmeyiz.

Buna, beinci ve altnc kurallar gerei gln mmkn olan en basite indirgenmesi, yedinci
kurala gre ise blnmesi gerektii ekleniyor. Bylece, mknats tan birok deneyime gre
incelediim zaman, bu deneyimleri birbirinin pei sra yeniden gzden geiriyorum. Ayn ekilde,
eer sesle ilgileniyorsam, daha sonra hepsini yeterli bir sralama iinde kavramak zere a ve b,
ardndan a ve c vb. kendi aralarnda ayr ayr kyaslyorum. Salt anlan son zme varmadan nce
her nerme zerinde gzetmek zorunda olduu kural bunlardr; yine de onun nasl kullanldklar
bu kitabn nc blmnde aklanacak olan aadaki on bir kurala gereksinimi vardr. Ksacas,
sorular derken, ilerinde doru ve yanln bulunduu tm eyleri anlyoruz; oysa her
birinin zerinde neler yapabildiimizi tespit etmek iin, bu sorularn eitli trlerini sralamak
gerekiyor.

Yanlln basit olsun, bileik olsun yalnz eylerin sezgisiyle bulunamadn nceden de
syledik: Bu adan, bu eyler zerinde soru yoktur, ama onlar hakknda kesin bir yarg dile
getirmeyi istediimiz zaman, ok gemeden soruna konu olurlar. Aslnda, sadece bakalarndan
aldmz ve bunlar ieren kimi sorunlar hesaba katmayz. Sokrates'in bilgisizliine, daha da tesi
kukuculuuna gelirsek, Sokrates derinlemesine dnrken, her eyden kuku duymasnn
doru olup olmadn aratrd ve sonuta da bunu onaylad.

Oysa biz eyleri szcklerle, nedenleri etkilerle, etkileri nedenlerle, ya btn blmlerle ya da bir
blmn dier blmlerle ya da son olarak birok eyi bu sylediklerimizle aratryoruz.

Gln kullanlan dilin anlalmazlna dayandn her syleyiimizde eyleri szcklerle

aryoruz demektir. Bu durum sadece Sfenks'inki gibi muammalar iermez: Onun muammas nce
drt ayakla, sonra iki ve en sonunda ayakla yryen bir hayvanla ilgiliydi; ya da kyda oltalar ve
olta ineleriyle ayakta duran balklarn yakalam olduklar balklardan geriye ellerinde hibir ey
kalmadn, buna karlk henz yakalamadklarnn kendilerinin olduunu syledikleri trden
muammalar gibi. Bunun tesinde, bilginlerin zerinde tarttklar sorunlarn byk bir ksm hemen
hemen sadece szck sorunlardr. Hatta st dzey zekya sahip kiilerin eyleri yeterince ak
ifadelerle aklamadklar her seferinde, bunlar kusurlu tasarladklar biiminde ktye
yormamak gerekir. Bylece, bu kiiler evresel cismin yzeyine yer dediklerinde, bu noktada yanl
bir dnceye sahip deildiler; sadece yer szcn uygun olmayan bir ekilde kullanm olurlar.
Bu szck genel olarak basit ve kendiliinden bilinen bir doay ifade edip, herhangi bir eyin
burada ya da orada oluuna karlk gelecek ekilde kullanlr. Burada sz konusu olan, btnyle bir
yerde var olduu sylenen yerdeki ey ile d uzayn blmleri arasndaki orandr ve baz kiiler, yer
adnn evresel bir yzeye ynelik sylendiine dayanarak yanl bir ifadeyle ona i yer diyorlar.
Szck kullanmlaryla ilgili bu tr sorunlara sklkla rastlanyor; eer filozoflar
szcklerin anlamlar zerine her zaman ayn grte olsalard, hemen hemen tm tartmalar
biterdi.

Bir eyin var olup olmad ya da ne olduu sorulduu zaman nedenler etkilerden yola karak
aranr... [...]

zlmesi gereken bir sorunla kar karya kaldmzda, genellikle onun ne tr bir sorun
olduunu, szcklerden karlabilecek eylerle mi, yoksa etki-neden zerinden mi aratrlmas
gerektiini ilk anda fark etmiyoruz; ve bu noktada ok fazla ayrntya girmenin bir yarar
olacan dnmyorum. Sorunu genel olarak, zebilmek iin yaplmas gerekenleri srasyla
incelemek daha az zaman alacak ve daha kolay olacaktr; dolaysyla da bir sorunla kar
karya kalndnda yaplacak ilk ey, aranan eyin ne olduunu ak seik biimde anlamak iin
aba gstermektir.

Gerekte insanlarn ou aratrmalar srasnda yle ok acele eder ki, sorunun zm nlerine
gelse bile onun hangi belirtilerden karlabileceinin farknda olmayan btnyle havai bir akl
sergilerler; efendisi tarafndan bir yere gnderilecek olan uan srf buyrua itaat etmi olmak iin
henz ilgili talimat almadan ve nereye gideceini dahi bilmeden kouturmasna benzeyen bir
aklszlk.

Her sorunun iinde bilinmeyen herhangi bir eyin olmas zorunluysa da (zira aksi takdirde soru
olmayacaktr) bununla beraber aranlan ey baz koullarla belirtilmi olmal, ki bir eydense bir
dier eyi aramaya yneltilmi olalm. ncelikle incelenmesi gerektiini sylediimiz koullar
bunlardr; bunu yapabilmek iin, aradmz bilinmeyenin bu koullarla olan ilikisini hangi noktaya
kadar belirlediini dikkatle inceleyerek, aklmz bilhassa bunlarn her birine vermeliyiz. Zira, insan
akl bu noktada ifte bir yanlgya kaplarak, ya kendisine henz verilmemi bir soruyu zmek iin
ele alr ya da aksine atlamamas gereken herhangi bir eyi atlar.
 Elimizde olandan daha fazlasna ve yle olmasalar da baz eyleri daha belirgin klmaktan,
zellikle de bilmecelerde ve akl kartrmak iin uydurulmu tm aldatc sorularda tahmin
yrtmekten kanmalyz. Hatta zmlenmeleri iin bize olumlu bir nedenle deil, alldk bir
kanyla verilmi baz varsaymlarn uygunmu gibi grnd dier sorunlardan da. rnein,
Sfenks bilmecesinde ayak szcnn sadece hayvanlarn gerek ayaklar anlamna geldii
sanlmamal, bunun metaforik bir yaklamla herhangi bir baka eye atfedilip edilemeyeceini
grmeli; bu rnek iin bir ocuun elleri, bir ihtiyarn bastonu gibi, nk bunlarn her biri de
yrmek iin ayaklar gibi kullanlr. Ayn ekilde, balklarla ilgili bilmecede de balklar
dncesinin aklmz byk oranda elmesinden, bu dncenin balklarn yoksullarn sk sk ve
istemeksizin zerlerinde tayp, ele geirdiklerinde de attklar hayvanlar olduu dncesine
dnmesinden kanmalyz. Yine ayn ekilde, bir zamanlar grm olabileceimiz, zerinde su
imek isteyen bir adam figr halinde Tantalus'un olduu ve bir stunun ortasnda duran bir vazonun
yapmyla ilgili bir aratrma srasnda da tetikte olmalyz. Vazonun iine dklen su Tantalus'un
azna girmek iin yeterince ykselmediinden belli bir seviyede kalr; fakat tam mutsuz adamn
dudak-

Son olarak da eer yldzlarla ilgili yaptmz tm gzlemlerde onlarn hareketlerinde neyi kesin
olarak dorulayabildiimizi aryorsak, eski insanlarn yaptklar gibi hibir nedene dayanmakszn,
dnyay, ocukluumuzdan beri bize byle grnd zere, hareketsiz bir ekilde merkezde
duruyor olarak kabul etmemiz gerekmeyecektir, daha sonra bu konu zerinde ne tr bir kesin yargda
bulunabileceimizi incelemek iin bu sav bile geersiz klnmaldr.

ster kendiliinden vuku bulsun, isterse herhangi bir ekilde tehis edilmi olsun, sorunun
belirlenmesi iin ulalm bir koul zerinde inceden inceye dnmediimiz iin, her seferinde
ihmal yoluyla kusur ileriz. Bu yldzlarn hareketlerinin ya da kaynak sularnn aknn
doasyla ilgili deil de insan yapm olarak dzenlenmi yapay bir dngsel hareket konusundaki
bir aratrmada olabilir. ok sayda insan bunun mmkn olduuna inanyordu, dnyann srekli
biimde dairesel bir hareketle kendi ekseni etrafnda dndn ve mknats tann dnyann
bu niteliklerini kendinde tadn varsayyordu. Birisi kp da bu tan dairesel ekilde hareket
etmesini salayarak, bu yolla srekli hareketi kefettiine ya da en azndan bu hareketi dier
zellikleriyle birlikte bir para demire iletebileceine inanabilir. Oysa bu dncesinde baarl olsa
bile, hl srekli hareketi bulmu olmayacak, ancak doann kendisine verdii eyden yararlanarak,
elinde bulunan bir ark akp giden bir nehrin iinde tutmay bulmu olacakt. Bylece onun izledii
yol sorunun zm iin, gerekli bir koulu ihmal etmi olurdu.

Sorun yeterince anlaldnda, onu btn dier eylerden soyutlayarak zme daha kolay ulamak
iin, gln nereden kaynaklandn tam olarak grmek gerekir.

Gln nereden kaynaklandn bilmek iin, sorunu anlamak da her zaman yeterli olmaz; bunun
tesinde, bulunmas kolay bir eye rastlandnda onu bir kenara brakmak ve geride, sadece ortaya
km olan bizim bilmediimiz sorun kalacak ekilde, ierdii eylerin her biriyle ilgili ayrntl bir
ekilde dnmek gerekir. Bylece, ksa bir sre nce tarif ettiimiz vazo sorununda, vazonun nasl
yapldn, ortadaki kolonu, renkli kuu grmek kolaydr; tm bunlar sorun asndan nemli
olmad iin bir kenara brakldnda, glk tm aklyla ortaya kar; bu glk,
ncelikle vazonun iindeki suyun neden belirli bir ykseklie ulatnda tamamen darya aktn
aratrmaya dayanyor.

u halde bu noktada, verilen sorunun ieriinde iimize yaramaz gibi grnen ne varsa onlar atp,
sadece bize gerekli olan muhafaza ederek ve kukulu olan daha dikkatli bir ekilde yeniden
inceleme altna alarak hepsini srasyla gzden geirmenin nemli olduunu sylemekle yetiniyoruz.
 On drdnc kural
Ayn kural cisimlerin gerek uzamna uygulanmak zorunda olup, bu uzam yaln ekiller araclyla
hayal gcnde tam olarak temsil edilmelidir; bu ekilde anlay onu ok daha ak
seik kavrayacaktr.

Hayal gcnn yardmndan yararlanmak iin, nceden bildiimiz bir eyden bilinmeyen bir eyi
kardmz her seferinde, byle yapmakla yeni bir varlk deil, ama sadece aranlan eyin u ya da
bu biimde, nermenin ierdii verilerin doasnda olduunu bize anlatacak ekilde bir bilgiye
sahip oluruz. Bylece, doutan kr olan bir kiiye duyularmzdan edindiimiz haliyle renklerle
ilgili gerek fikirler verebilmeyi asla umut etmemeliyiz. Ama, bu kii kimi kez ana renkleri grm,
ara ve bileik renkleri hibir zaman grmemi birisi olsa, o kii grd renklerle aralarnda
benzeim kurarak, bir tr sezgi araclyla hi grmedii dier renkleri gznde canlandrabilir.
Ayn ekilde, eer mknats ta aklmzn bugne kadar benzeri hibir eye tank olmad bir tr
varl ieriyorsa, akl yrtmenin onu bize tantacan ummamak; bunu bilebilmek iin bize ya yeni
duyular ya da tanrsal bir ruh gerekirdi. Bu durumda, mknats tann oluturduu etkilerin aynsn
reten varlklar karmn ya da nceden bildiimiz doalar ak seik algladmzda insan
aklnn erebilecei her eye ulatmza inanacaz.

Oysa nceden bilinen uzam, ekil, hareket ve bunlara benzer tm varlklar, ki buras onlar
sralamann yeri deil, bir tek ve ayn idea ile bilinirler; bir tacn altndan ya da gmten olmas,
onun ekli hakknda sahip olduumuz ideada hibir deiiklie neden olmaz. Bu genel idea
bir konudan dierine basit bir kyaslamayla geer ki, bunun vastasyla aranlan konunun verilmi
olan eyde u veya bu iliki altnda benzer, tpatp ya da eit olduunu dorularz; yle ki, her akl
yrtmede gerei sadece kyaslama yoluyla kesin biimde tanrz. Ayn ekilde, u akl yrtmede
btn A'lar, B'dir, btn B'ler, C'dir, o halde btn A'lar, C'dir; aranlan ey ve verilen ey A ve C
birlikte kyaslanr, yle ki, bu ilikiye gre A ve C'nin ikisi de, ayn zamanda B'dir. Bununla birlikte
ska tekrarladmz gibi, tasm formlar eylerin doruluklarn ortaya karmada hibir ie
yaramazlar; okuyucu, onlar tamamen gz ard ederek bamsz tekil objelerin basit ve yaln
sezgisinden karlamam tm bilgiyi, bunlarn ikisini ya da daha fazlasn kyaslayarak
elde edecektir ve hatta insan aklnn tm hneri bu ilemi hazrlamaya dayanr: Gerekten de,
kyaslama basit ve yaln olduu zaman, hibir sanatn yardmna ihtiya olmaz ve bize
alan gerein alglanmas iin gereken tek ey doann aydnldr. Kyaslamalar yalnzca aranlan
ey ve verilmi olan eyin eit biimde bir doada bulunduklar zaman basit ve yaln adn alr. Dier
kyaslamalarda bu ortak doa ikisinde eit ekilde bulunmad ve baka oran ve orantlar
ierdikleri iin bir hazrla ihtiya duyarlar ve en sonunda da insan gayretinin (humanae industriae)
en byk blmnn sadece bu orantlar aranlan eyle, bilinmek istenen herhangi bir ey arasndaki
eitliin aka ortaya kt noktaya kadar indirgemeye dayand kaydedilmelidir.

Daha sonra, daha az ya da ouna imkn vermiyorsa hibir eyin bu eitlii azaltamayaca ve bu
tr olan her eyin byklk ad altnda ierildiini de belirtmek gerekiyor; yle ki, nceki kurala
gre, gln eleri belirli bir konudan soyutland zaman, sorunun genel olarak artk
sadece byklkler zerinde dnp dolatn anlyoruz.

Bununla birlikte burada, herhangi bir eyi tasarlamak ve salt zeky deil, hayal gcnde
resmedilmi tasvirlerin yardm ettii zeky kullanmak iin herhangi bir rnekle ilikilendirilemeyen
genel byklklerden hibir ekilde sz edilmediini belirtelim.

Bylece buradan, byklk dediimizde genel anlamda anladmz eyi dierleriyle birlikte,
kendini hayal gcmzde en kolay ve en ak biimde sunacak olan zel bir bykle uyarlamann
yararsz olmayaca sonucuna varmak kolaydr.

Bu byklk, ekil olmayanlarn hepsinden soyutlanm olan bir cismin gerek uzamdr. Hayal
gcnn, kendisinde var olan dncelerle birlikte asl gerek, uzama sahip ve temsili bir ey olduu
on ikinci kuralda sylediklerimizin sonucudur. Bu kendiliinden aktr, nk baka hibir konu
herhangi bir eyin oranndaki farkllklar daha aka gstermez. Aslnda, bir eyin bir bakasndan
daha ok ya da daha az beyaz, bir sesin daha ok ya da daha az tiz ve dier eyler iin de durumun
benzer olduu sylenebilirse de, bu artn iki ya da misli olup olmadn, ekilli bir
cismin uzam ile herhangi analoji yaplmad srece tam olarak tarif edemeyiz. O halde geriye,
kesin ve deimez ekilde eksiksiz olarak belirlenmi sorunlarn, eitsizliin orantsal lmn
bulmaya dayanan glk dnda, pek az glk ierdii sonucu kalr. Byle bir gl bulunan
olgular dier tm konulardan kolaylkla ayrlabilir ve ayrlmal; bu eyler uzama ve ekillere
tanmaldr. Dier tm fikirleri bir kenara brakarak yirmi beinci kurala kadar zellikle
bunu ileyeceiz.

Bu noktada, bir okuyucunun matematik ve geometri renimi iin esiz bir zevke sahip olmasn
arzu ederdim; bununla beraber onun sradan yntemlerle eitim veren bu bilimlere kendini
kaptrmasn hi de istemezdim. Aslnda burada vereceim kurallar, bunlarn renilmesi iin
yeterlidir ve uygulanmalar tm dier sorunlarda olduundan ok daha kolaydr. Bu kural, daha
yksek bir bilim elde etmek iin yle yararldr ki, yntemimizin bu blmnn matematik
problemlerini zmek iin icat edilmediini, aksine matematiin, bu yntemin uygulanmasna
almak iin renilmesi gerektiini sylemekten ekinmiyorum. Bu almalarda kendiliinden
tehis edilen ve herkese kendini aka gsteren aksiyomlardan baka hibir eyi varsaymayacam
ama bakalarnn onunla ilgili sahip olduklar bilgi, bariz hibir yanl tarafndan kesinlikle
bozulmu olmasa bile, yine de kukulu ve kt tasarlanm ilkelerle anlalmaz klnmtr, ki
rastladmz lde bunlar daha sonra dzeltmeye alacaz.

Uzam dediimizde, bir cismin gerek olduunu ya da sadece bir boluk olup olmadm
aratrmakszn uzunlua, genilie ve derinlie sahip olan tm eyleri anlyoruz; hayal gcmzn
bundan daha kolaylkla anlad hibir ey olmad iin, bunu daha fazla aklamaya gerek yok ama
bilginler sklkla doal aydnlklar bulanklatran son derece mahir tasniflerden yararlandklarna
ve kyllerin bile hibir zaman bilmezden gelmedikleri eylerde bile mulaklklar bulduklarna
gre, onlar, uzamla bir nesneden ne farkl klnm ne de ayrlm herhangi bir eyi kastettiimize ve
genelde gerekten hayal gcnn alanna girmeyen bu trden hibir felsefi varl
tanmadmza dair uyarmalyz. Zira herhangi bir kimse doada uzama sahip olan her eyi ortadan
kaldrarak kendini bu dnceye pekl inandrsa da, uzamn kendinde var olmasna engel olamaz;
onun bu kavray herhangi bir cismani imgeyi iermez, yanl bir yargya sahip tek bana akla isnat
eder. Bunu kendisi de kabul edecektir; yeter ki o srada hayal gcnde canlandrmaya aba
gsterecei uzamn bu grntsn bizzat dikkatlice dnsn. Gerekten de, bu kimse her konuya
ynelik bir soyutlamay deil, sadece kendi yarglaryla btnyle farkl hayal ettii bir
konuyu sezdiini fark edecektir: yle ki, anlamz eylerin doruluu hakknda neye inanrsa
inansn, o soyut varlklar hibir zaman hayal gcmze nesneleri ierdikleri doadan ayrlm bir
ekilde vermezler.
 Bundan byle hayal gcnn yardm olmakszn hibir ey yapmayacamza gre, kullandmz
szcklerin anlamlarn her bir durum iin anlamza hangi idealarn sunduunu dikkatlice ayrt
etmek bizim iin deerli olacaktr. Ayn zamanda da u ifade biimini incelemeyi de kendimize
nerelim: Uzam yer igal eder, her cisim uzama sahiptir, uzam cisim deildir.

Birinci ifade, uzamn nasl yaylm anlamnda alndn gsteriyor; aslnda, yaylml varlk yer
igal eder, diyeceime uzam yer igal eder dediim zaman tamamen ayn eyi tasarlyorum. Yine de
ift anlamll ortadan kaldrmak iin yaylml varlk szcn kullanmann, ilkinden daha
geerli olduu sonucu kmyor. O da tasarladmz fikri ak bir ekilde ifade etmeyecektir. Bir
nesne yaylml olduu iin yer igal eder; belki de yaylml varlk yer igal eden bir nesnedir
cmlesi canl bir varlk yer igal eder cmlesindeki gibi anlalabilir. Bu bizim neden yaylml
varlktansa {de extenso) uzam (extensione) ileyeceimizi sylemeyi tercih ettiimizi de aklar,
hem de birincinin yaylml varlk gibi bir anlamdan baka trl anlalmamasn dndmz
halde.

imdi de u ifadelere geelim: Her cisim uzama sahiptir; burada uzamn cisimden baka bir eyi
gsterdiini anlyoruz; yan sra hayal gcmzde biri cisim, dieri uzam olarak iki ayr idea
oluturmakszn basit bir ekilde yaylml bir cisim ideas oluturuyoruz. Esasnda bu, her cisim
uzamldr ya da daha ok, uzaml olan ey uzamldr demem gibidir. Bu da ancak bir bakas ile var
olan her eye mahsus bir niteliktir ve bir zne olmakszn asla kavranamaz. znelerinden gerekten
farkl olanlar iin durum byle deildir. Bir rnek verecek olursam, Pierre zenginlie sahiptir
dediim zaman benim Pierre ideam, zenginlik ideasndan olduka farkldr. Ayn ekilde, Paul
zengindir dediim zaman, zengin bir adam zengindir dediim zamankinden tamamen baka bir
eyi hayal ederim. Bu iki durum arasndaki eitlilii ayrt etme hatas, uzamn yaylmdan farkl bir
ey olduuna inanan pek ok insann hata yapmasna neden olur; ayn ekilde Paul'un zenginliinin
Paul'un kendisinden ayr bir ey olarak grlmesi gibi.

Sonuta, uzam bir cisim deildir denilirse, burada uzam szc yukardakinden farkl bir anlam
alr. Bu anlam verdiimizde hayal gcnde ona denk den hibir zel idea olmaz. Aslnda bu iddia
tamamen bu tr soyut varlklar tek bana ayrt etme gcne sahip olan salt zekdan hareket eder.
ou kiinin hata yapma nedeni bu noktadan kaynaklarm. Bu kiiler bu anlamyla alman uzamn
hayal edilemediinin farkna varmakszn, ondan kendilerine gerek bir fikir tasarlarlar. Bu fikir
kanlmaz olarak bir cisim kavramn ierdii iin de, bu ekilde kavranm uzamn bir cisim
olmad sylendii zaman, bu nermenin iinde ayn eyin hem cisim olduu hem de olmad gibi
bir aknla dlr. lerinde bu tr uzam, ekil, say, yzey, izgi, nokta tr adlar
bulunan szckleri, gerekten farkl olmadklar eyleri darda brakacak ekilde snrl
kullanmlarndan ayrt etmek de nemlidir. rnein, uzam ya da ekil bir cisim deildir, say
hesaplanm ey deildir, yzey bir cismin, izgi yzeyin, nokta izginin snrdr, birlik bir nicelik
deildir denildii zamanki gibi. Bu tr nermeler ve benzerleri doru olsalar bile, hayal
gcnden uzaklatrlmak zorunda olduklar iin, almamzn devam eden ksmnda bunlarla
megul olmayacaz.

Tm dier nermelerin, bu szckleri ayn anlama gelecek ve kendi znelerinden soyutlanm bir
ekilde kullanlm olduklarna, yine de gerekten ak seik farkl olmadklar hibir eyi
dlamadklar ya da yadsmadklarna zenle dikkat etmek gerekir; hayal gcnn yardmyla
onlar kullanmak mmkn ve gereklidir. nk akl szcn ne ifade ettiine tam olarak dikkat
etmese de, hayal gc, anlan nesnenin doru bir imgesine gereksinim duyduunda, szcn ifade
etmedii dier zelliklere bavurabilmesi ve onlarn dlanm olduklarna ihtiyatszca inanmamas
iin eylerin doru bir imgesini tasarlamak zorundadr. Saylar m sz konusu, birok birimle
llebilir herhangi bir zne hayal edeceiz ve anlak imdilik sadece nesne araclyla grntlenen
okluu dnse de, sonradan onun saylan eyi kavraymzdan dlanm varsaymas sonucuna
ulamamas iin dikkat etmeliyiz. Saylara gizemli zellikler atfeden ve bo ahmaklklar
yaktranlarn yaptklar da budur. Saylar saylan eylerden ayrmasalar, bunlara gsz bir inan
eklemezlerdi. Ayn ekilde ekli incelediimizde, kendimizi onu yalnzca ekle sahip olarak
tasarlamakla snrlasak da, yaylml bir zneyle ilgilendiimizi hatrlayalm. Eer bu konu bir
cisimse, onu uzunluk, genilik ve derinlie sahip bir ey olarak, eer ele aldmz bir yzeyse
derinlik dnda, ama bunu da yadsmakszn uzunluk ve genilik asndan, eer bir izgiyse sadece
uzunluk asndan dnmeliyiz; ama bu bir noktaysa tm teki nitelikleri soyutlayacaz, o zaman
bu, yalnzca bir varlktr.

Bu konuyu olduka geni tutmama ramen, korkarm ki, akllar nyarglarn hkimiyetinde olan
insanlardan ok az burada yollarn kaybetme tehlikesinde kar kendisini saknacak ve sylemimin
uzunluuna ramen aklamam pek ksa bulacaktr. Aslnda, tm bilimlerin en kesinleri
olduklar halde aritmetik ve geometri bile bizzat bizi bu noktada yanltc olmuyorlar m? Hangi
aritmetiki saylarnn tm znelerde sadece anlk tarafndan soyutlanmalarnn yan sra, gerekte
onlarn hayal gcnden de ayrt edilmeleri gerektiine inanmaz? Hangi geometrici ne izgilerin
geniliinin, ne de yzeylerin derinliinin olduu yargsna varp, sonra da hareketi ile bir yzeyi
meydana getirdiini tasarlad bu izginin gerek bir cisim olduunu ve aksine genilikten
yoksun bir izginin, cismin kiplerinden baka bir ey olmadn vb. aklmdan geirmeksizin,
ilkelerin aksine, kimi izgileri dierleriyle birletirdiinde konusunun netliine glge drmez? Bu
gzlemlerin zerinde fazlaca uzun zaman durmamak, aritmetik ve geometrinin ierdii gereklerin
tmn bu bakmdan bize mmkn olacak en kolay biimde kantlamak zere, konumuzun ne tarzda
ele alnmas gerektiini anlatmak daha ksa srecektir.

O halde, burada yaylml bir nesne zerinde, onda bizzat uzamdan baka hibir eyi
deerlendirmeksizin uraacaz ve de bunu bile bile nicelik szcnden kanarak yapacaz;
nk filozoflar nicelii bile uzamdan ayr tutmakta olduka mahirdirler. Tm sorunlarn, artk
sadece nceden bilinen bir baka uzamla kyaslayarak tehis edeceimiz belirli bir uzam aramaktan
baka bir eyin kalmad bir noktaya ulatklarn varsayyoruz. Aslnda, burada hibir yeni varln
bilgisine ulamay beklemeden, biraz skntl olsalar bile, sadece nermeleri, bilinmeyenin bilinen
herhangi bir eye eit bulunduu noktaya getirmeyi istiyoruz; teki konulardaki mevcut orant
farkllklarnn, ayn zamanda iki ya da daha ok uzam arasnda da bulunabildii kukusuzdur. Ve
dolaysyla da uzamn bizzat kendisindeki orant farkllklarn gstermeye yardm edebilecek ve
yalnzca saysyla ortaya kan tm eleri tasarlamak amacmz iin yeterlidir: Boyut, birim,
ekil.

Boyut dediimizde, kip ve bir znenin llebilir olarak tasarland tarzdan baka hibir eyi
anlamyoruz; yle ki, cisimlerin boyutlar sadece uzunluk, genilik ve derinlik deildir, kendisine
gre tartldktan arlk da onlarn boyutudur, hz da hareketin boyutudur ve bu tr dierleri
de. Blme de bizzat gerek ya da dnsel olsun, eyleri kendisine gre hesapladmz tam bir
boyuttur ve sayy bu yolla elde etmedeki blme de, szcn anlam burada farkl olsa bile, bir tr
boyuttur. Gerekten de, paralar btne oranla ele alyorsak tanyabileceimiz sylenir; aksine
btn paralara ayrlabilir bir ey olarak gryorsak, leriz. rnein, asrlar yllarla, gnleri
saatlerle, anlarla lyoruz; ama tersine, anlar, saatleri, gnleri ve yllar sayarsak, bu
saymay asrlara ulaarak sona erdiririz.

Buradan da, tek bir ayn cisimde saysz eitli boyutlar olabildii, onlarn kendinde eylere
kesinlikle hibir ey eklemeyip, ister cisimlerde gerek bir temele sahip olsunlar, isterlerse aklmz
tarafndan geliigzel icat edilmi olsunlar, ayn tarzda anlalmalar gerektii sonucu kyor.
Aslnda, bu gerek olan herhangi bir ey, bir cismin arl, hareketin hz ya da asrn yllara ve
gnlere blnmesidir: Bununla birlikte gnn saatlere ve anlara blnmesi ayn ey deildir. Eer
sadece boyut orants altnda tasarlanrlarsa tm bu eyler eit olmal, burada ve matematik
ilemlerinde byle yaplmaldr. Bu blmelerin temelinin gerek olup olmadn incelemek ise
fizie der.

Bu anlay geometrinin zerine byk bir k samaktadr, zira hemen herkes bu bilimi yanl
ekilde izgi, yzey ve cisim olarak tr nicelikle tasarlayacaktr. izgi ve yzeyin, gerekte
cisimden ve birbirlerinden ayr ekilde bir kavram oluturamayacaklarn daha nce
belirtmitik. Ama eer aksine, onlara anlk araclyla soyutlanm olarak baklrsa, hayvan ve
canlnn insandaki tzn trleri olmamas gibi, bunlar da artk niceliin eitli trleri olmazlar.
Geerken belirtmeliyiz ki, cismin boyutu, uzunluk, genilik ve derinlik birbirlerinden ancak isim
olarak farkllk gsterir. Gerekten de, verilen bir kat cisimde uzamdan herhangi birini uzunluk,
dierini genilik vb. olarak almay hibir ey engellemez. Ve her ne kadar yalnzca bu enin tm
yaylml cisimlerde salt yaylml olmas nedeniyle gerek bir temeli varsa da, biz burada
artk onlar anlk tarafndan kurgulanm ya da eylerde baka temelleri olan sonsuz say olarak
alyor, bakalaryla uramyoruz. Bylece, tam olarak lmek istendii zaman bir gende konunun
yarmda tannmas gereken ey vardr; bu, kenarn ya da iki kenar ve bir ann ya da iki a ve
yzey vb. bilinmesidir; ayn ekilde, bir trapezde be veri, bir drtyzlde alt veri vb. gerekir. Tm
bunlara boyutlar denebilir; ama burada hayal gcmze en fazla yardm edecekleri semek iin, ele
aldmz nermede ok daha fazlasn grecek olmamza ramen, yine ondaki boyutlardan bir ya da
ikisinden fazlasn sememeliyiz. nk, sanat onlar mmkn olduunca blmeye ve dikkati bir
defasnda ok saydakilerin zerine, bununla birlikte ard ardna hepsinin zerine yneltmeye
dayanyor.

Birim, yukarda sylediim ekilde, aralarnda kyas yaplan tm eylerin eit olarak bulunmalar
gereken bu ortak doadr. Eer sorunun iinde nceden belirlenmi birim yoksa, onun yerine gerek
nceden verilmi byklklerden biri, gerekse herhangi bir bakas alnabilir; bu, tm
tekilerin ls olacaktr. Bu birimin iine, kendi aralarnda kyaslanmak zorunda olan kenarlardaki
kadar boyut koyuyoruz; o zaman bu birimi, ya dier her eyden soyutlayarak yaylml bir ey
olarak, (ki o zaman hareketi ile, izgiyi oluturmalarna yarayan geometriciler asndan ayn
olacaktr) ya bir izgi ya da kare olarak tasarlyoruz.
 ekillere gelince, daha yukarda, tm eylerin fikirlerinin nasl sadece onlarla oluturulabildii
gsterildi. u durumda geriye, onlarn saysz eitlilii iinde burada ancak tm iliki ya da orant
farkllklarn en kolay ekilde ifade edenleri kullanacamz belirtmek kalyor. Aralarnda
kyaslananlar sadece nicelikler ve byklklerdir. Elimizde onlar temsil etmek iin iki tr ekil var.

genlerin saysn (bkz. 1) ya da bir soyaacn (bkz. 2) gsteren noktalar nicelikleri temsil
eden sembollerdir. Aksine, bir gen, bir kare gibi (bkz. 2) devaml ve blnmemi semboller
ise byklkleri ifade ederler.

imdi, tm bunlarn arasnda hangilerini kullanacamz gstermek iin ayn cinsten varlklar
arasnda var olabilen tm ilikilerin, sra ve l olarak ikiye indirgendiini bilmek gerekiyor. Daha
tesinde, sray bulmak iin de bir hayli hnere gerek olduu bilinmelidir; bylece, hner hemen
hemen daha baka hibir ey retmeyen bu yntemin iinde grlebilir. Sray renmeye gelince,
bir defa bulduktan sonra onu renmekte hibir glk yoktur; yedinci kurala gre sra dzenli tm
blmlerin her biri zerine aklmz pek kolayca verebiliriz; nk birileri dierlerine bir ncnn
araclyla deil kendiliklerinden bavururlar. Bu noktada llerin de yer almas nedeniyle, onlarla
zellikle megul oluyoruz. Gerekte iki kenar arasnda baka hibir ey dnmeksizin, A ve B
arasnda srann var olduunu kabul ediyorum; ama birim olarak bilinen her ikisinin ortak ls bir
nc eyi tasarlamazsam, iki ve n arasndaki byklk orantsnn ne olduunu bilmiyorum.

Varsaydmz birim yardmyla srekli byklklerin bazen tamamyla saysal ifadelere

indirgenebildiklerini ve bunun daima ksmen gerekletiini ayn ekilde dikkate almalyz. Ayrca
lmlerdeki bir sorunun zmn gerektiren daha nceki bir dzende olduu gibi, birimlerin bir
araya getirilerek dzenlenmesi mmkndr, o artk sadece bir dzenin denetlenmesiyle ilgilidir.
Yntemimiz bu dnmn etkilerini ilerletme srecinde bize byk oranda yardmc olur. Sonu
olarak, srekli bir bykln boyutlarndan hibirinin uzunluk ve genilikten daha ak
seik biimde tasarlanmadn hatrlamak; birbirinden farkl iki eyi karlatrdmz zaman, ayn
ekil iinde ayn anda bu ikisinden daha ouyla ilgilenmemek gerekir. Bunun sebebi ikiden fazla
birbirine benzemeyen eyi karlatrdmzda, yntemimizin ayn ve sadece onlardan ikisinin
srayla ve srekli gzden geirilmesine dayanr.

Bu olgularn gzlemlenmesi bizi kolaylkla u sonuca gtrr: Aratrma herhangi bir konudan
ok bunlar ieren bir eyse, geometrinin konusu olan ekillerden nermelerimizin soyutlanmas iin
daha az neden yoktur.

Ayrca, byle yaparak dorusal ve dik al yzeyler ya da ekiller dediimiz dz izgilerden baka
hibir eye ihtiyacmz olmaz, daha nce de sylediimiz gibi, nk onlar bize, bir eyin sahip
olduu gerek uzam tasavvur etmemize yardmc olan yzeyler kadar iyi hizmet ederler. Son
olarak, bu ayn ekiller bizim iin srekli byklkleri temsil etmek zorundadrlar, ayn ekilde
birimlerin okluu ya da saylar da. nsan yaratclnn orantsal farkllklarn tam bir ifadesi iin
tasarlayabilecei daha basit hibir ey yoktur.
 On beinci kural
Ayn ekilde, bu ekilleri izmek ve onlar d duyulara sunmak, dikkatimizin srekli sabitlenmesini
abuklatrmaya sklkla yardmc olur.

On altnc kural
Dikkatimizi vermemizi gerektirmeyen konularla karlatmzda, sonu karmamz iin gerekli
 olsalar bile, onlar karmak ekillerdense ok ksa sembollerle gstermek daha iyidir. Bylelikle,
bir yanda bellein kusurlarndan kaynaklanan hatalara kar bu korumalar oluur, dier yanda
baka sonular iin hazr beklerken, eyleri aklda tutmak iin aba gsteren dncenin
dalmasnengeller.

Ksacas, hayal gcmzde tasarlanabilen saysz boyut arasnda gerek gzlerle gerek zihinsel
olsun, tek ve ayn bakla bir defada bunlardan ikiden fazlas kavranamaz dememiz sebebiyle, her
defasnda dierlerinin hepsine ihtiya duyacamzda tasarlanabilmeleri iin yeterince doru ekilde
aklda tutmak iyi olur. Doa bu amala bize bellei balam gibi grnyor; ama bellek ska
baarszla konu tekil ettiinden ve baka dncelerle megul olduumuz srada dikkatimizin
birazn onu yenilemeye vermeye mecbur olmamak iin, insann gayreti ister istemez yazy icat etti;
yaz sayesinde belleimize hibir eyi yerletirmeksizin ve hayal gcmz zgr klarak, onu igal
eden fikirlerde paylama mahal brakmakszn aklda tutmak isteyeceimiz eyleri kda emanet
ediyoruz. Bunu, dokuzuncu kurala gre her olguyu ayr ayr inceledikten sonra ksa notlar yoluyla,
on birinci kurala gre, dncenin hzl bir hareketiyle hepsini gzden geirmek ve bir defada
mmkn olduunca ok byk sayda kavramak suretiyle yapabiliyoruz.

Bylece, sorunun zm iin birim olarak tasarlanmas gereken ne varsa, geliigzel alnabilecek
tek bir sembolle belirteceiz. Ama daha fazla kolaylk salamak iin, nceden bilinen byklkleri
ifade etmek zere a, b, c vb., bilinmeyen byklkler iin A, B, C harflerinden yararlanacaz; sayy
iaretlemek iin 1, 2, 3, 4 vb. rakamlar sralayp, ierdikleri orantlarn saysn ifade etmek iin de
ayn rakamlar kullanacaz. rnein, dediim gibi, eer 2 a3 yazarsam a ile temsil edilen
bykln iki kat ve bunun bants demi oluyorum. Bu yolla, sadece szcklerden tasarruf
etmeyip, daha da nemlisi, gln elerini son derece yaln ve son derece gze grnr ekilde
temsil edeceiz; hatta yararl hibir eyi unutmayarak ve bununla beraber orada gereksiz olan, birok
eyi birden kavramak gerektii zaman akl yetimizi bouna igal eden hibir eyi brakmayacaz.

Bunu daha anlalr klmak iin, ncelikle aritmetikilerin her bykl birok birimle ya da
herhangi bir sayyla belirtme alkanlnda olduklarna dikkat edin; halbuki burada, biz biraz nce
geometri ekillerinde ya da ne olursa olsun bir baka eyde bir hayli say soyutlamas yapyoruz.
Bunu bir ama dahilinde, uzun ve gereksiz hesap skntsn gidermeye alarak ve esas olarak da
gln dayand konunun blmlerini gereksiz saylar iinde gizlemeksizin daima ak brakarak
yapyoruz. rnein, verili kenarlar 9 ve 12 olan bir dik genin taban aratrlsn; bir aritmetiki,
bu, ya da 15'tir diyecektir. Oysa biz, 9 ve 12'nin yerine a ve b'yi koyarak, genin tabann

'ye eit olduunu bulacaz. Bu ekilde sayda birbirine karm olan iki
blm, a2 ve b2 ak seik olarak kalacaktr.

Daha sonra, bantlar says ile srekli ve srayla birbirlerini izleyen orantlar, basit cebirde
birok boyut ve ekille ifade edilmeye allan, birinciye kk, kinciye kare, ncye kp,
drdncye karenin karesi denilen orantlar anlamalyz ki, bu szcklerin beni uzun zaman
yanlttklarn itiraf etmeliyim. Aslnda, izgi ve kareden, kpten ve dier benzeri ekillerden sonra
hayal gcme daha ak hibir ey sunulabilirmi gibi gelmiyordu: Hatta bir hayli gl zmeme
de yaradlar. Yine de onsuz daha kolay bir ekilde ve daha net keifte bulunduum bu kavray
tarzyla hibir ey bulmam olduumu fark ettim; en sonunda anlaymz bulandrmas korkusuyla
tm bu adlarn geriye atlmas, kp ya da karenin karesi denilen ayn bykln, nceki kurala gre
yine de hayal gcmze hep bir izgi veya bir yzey gibi sunulmas gerekiyordu. Bu nedenle kk,
kare, kp vb. gibi yalnzca daha nceden sz ettiimiz geliigzel seilen birimin nceki varsaymna
iaret eden srekli orantlardaki byklklerin olduu olgular hakknda apak olmalyz. Bu birime
birinci orantl byklk, dorudan ve tek bir ilikiyle hemen balanr; ikinci orantl birincinin
araclyla iki ilikiyle, nc, birinci ve kincinin araclyla ilikiyle gibi... O halde, bundan
byle cebirde kk ad verilene birinci orantl, kare ad verilene ikinci orantl vb. diyeceiz.

Ksacas, her ne kadar doasn incelemek iin burada gln elerinden bir ksmnn
soyutlanma zorunluluuna inanyorsak da bunlardan ortaya kan eldeki verilerle gln daha
basite zmlenebildiinin ska gerekletiini dikkate alalm. Bu, daha yukarda ksmen temas
ettiimiz, saylarn ift kullanmyla meydana gelip ayn saylar bazen sray, bazen de ly ifade
eder. Ve oradan hareketle, genel terimlerle ifade edilen bu gln ne olduunu bulduktan sonra,
tesadfen bizzat daha basit bir zm verip vermeyeceklerini grmek iin mevcut saylan
hatrlamak gerekiyor. rnein, kenarlar a ve b olan bir genin olduunu, a2 iin 81,
b2 iin 144 yerletirmek gerektiini, bunlarn birbirine eklendiinde 225 yaptm, 225'in kknn ya
da birimle arasndaki ortak orantnn 15 olduunu grdkten soma, 15 tabannn 9 ve 12 kenarlaryla
ll olduunu, ancak ayn zamanda bir kenar 3 dieri 4 orannda olan bir dik genin taban
olduu iin, bunun genelde byle olmad sonucunu karyoruz. Biz, ak ve seik bilgilerden
olgulara ulamaya alanlar bunu ayrt ediyoruz ama aritmetikiler buna aldr etmeyerek, onlarn
hangi verilere bal olduuna dikkat etmeksizin aranlan toplam bulmakla yetiniyorlar; oysa bilimin
mevcut olduu tek nokta budur.

Ayrca, genel bir kural olarak srekli aklda tutulmas gereken eyler dnda hibir eyin kda
geirilmek yerine bellekte tutulmamas gerektiini gzetmek gerekir. lk kez nerilecei ekilde,
sorunun elerini zerine kaydetmek iin bir tablo dzenlemelidir; sonra da onlarn nasl
soyutlandn ve hangi iaretlerle temsil edildiini belirteceiz; ta ki ayn iaretlerden zm elde
etmi olup onu zel konuya belleimizin hibir yardm olmakszn uygulayalm; gerekte, bir ey
daha az genel olan bir baka eyden soyutlanamaz.

O halde u ekilde yazacam: ABC dik geninde AC kenar (hipotens) aranyor ve genel olarak
hipotensn uzunluu kenarlarn uzunluuyla bulunduu iin, problemi soyutlayarak, ardndan 9'a
eit olan AB'nin yerine a, 12'ye eit olan BC'nin yerine b'yi koyuyorum.

Bunun tesinde, bu kitabn nc blmnde de kullanacamz bu drt kuraln, yeri geldiinde

sylenecei zere, buradakinden daha geni bir zgrlkle ele alnm olduunu kaydetmek gerekir.

On yedinci kural
 nerilen gl bilinen ve bilinmeyen elerinin birkan soyutlayarak ve doru bir yntemle
birbirleriyle karlkl balarn izleyerek gzden geirmek gerekir.

Son drt kural, tespit edilerek eksiksiz ekilde anlalm glklerin her bir konudan
soyutlanacaklarn ve u ya da bu tarzda belirli verilere bal olduklar iin, tehis edilecek baz
byklkler dnda aranacak hibir eyin olmad noktaya kadar indirgenmeleri gerektiini retti.
imdi, bunlar izleyen be kuralda bu glklerin nasl ele alnmas gerektiini gzler nne
sereceiz; yle ki bir nermenin ierdii tm bilinmeyen byklkler, birbirleriyle bantl ve
birincinin birime, kincinin birinciye, ncnn kinciye, drdncnn ncye gre... orantl
olduu ekilde devam edip, eer say daha ok uzayp giderse bilinen bir bykle eit bir toplama
denk decek biimde sral olsunlar. Bu noktada tm bunlarn, baka hibir ilemin daha basit
elere indirgeyemedii hibir ekilde kuku brakmayan bir yntemle yaplabildiini kesinlikle
iddia edebiliriz.

Ama imdikine gelince, tmdengelimle zlmesi gereken her sorunda tm dier yollar dolayl ve
daha zorken, bir eden tekine en byk kolaylkla geebildiimiz basit ve dolaysz bir yol vardr.
Bunu anlamak iin on birinci kuralda sylediklerimizi hatrlamak yeterli olur ki orada her biri en
yaknndakiyle tikel olarak kyaslanm olan nermeler dizisinde, birinciyle sonuncunun aralarndaki
ilikinin kolaylkla fark edilecek ekilde kendilerini ortaya koyduklarn, hatta daha tesi arada
olanlar en utakilerde olduu kadar kolaylkla karamadmz gz nne sermitik. imdi, her
birinin arasndaki banty dizinin hibir noktada kesintiye uramayaca ve sonuncunun birinciye
nasl bal olduu sonucunu karacak ekilde tasarlarsak, gle dorudan gz gezdiririz. Aksine,
birinciyle kincinin aralarnda nasl bir bantyla birbirine bal olduklarn bilerek, onlar
birletiren aradakileri tehis etmek isteseydik, bu dolayl ve doal sraya ters bir yry olacakt.
Burada sadece zeri rtk sorunlarla uratmza gre, baz ara eleri kefetmemiz gerektiinden
bu konumda tm hner bilinmeyeni bilinen varsayarak en karmak glklerin bulunduu
aratrmalarda bile, kendimize kolay ve dolaysz bir yol bulabilme gcne dayanyor; sorundaki
bilinmeyen elerin bilinen elerle karlkl biimde srekli bant iinde olduklarn kabul
ettiimiz bu blmn balangcnda, onlarn son derece kusursuz olarak belirlendiklerini
varsaydmzdan, bunun her zaman olumas iin hibir engel yoktur. u halde, eer bu belirlemeyi
hemen kabul ettiimiz karmza ilk kan eyler zerinde uzun uzadya dnrsek ve her ne kadar
bilinmeyen olsalar da bunlar bilinen saymak, bilineni bilinmeyenmi gibi onlardan kademeli bir
biimde ve doru akl yrtmelerle karmak suretiyle bu kuraln tm gereklerini yerine getireceiz.
rneklerini, szn etmemiz gereken dier eylerle birlikte yirmi drdnc kuralda vereceiz;
nk bunlarn orada yer almas daha uygun olacaktr.

On sekizinci kural
Bunun iin sadece drt ileme (toplama, karma, arpma ve blme) ihtiya vardr. Gereksiz yere
ileri kartrmamak adna ve devamnda daha kolay bir ekilde uygulanabilecekleri iin son
ikisinin yaplmasna ou zaman gerek yoktur.

Kurallar okluu, genellikle retmenlerin bir ksmnn deneyim eksiliinden kaynaklanr: Tek
genel ilkeye indirgenebilecek olan eyler, ok sayda ifade arasnda datld zaman daha az
anlalr olur. Dolaysyla sorunlar gzden geirmek iin gereksindiimiz tm ilemleri,
byklkleri birbirlerinden elde etmek zere balca drdne indirgiyoruz. Bunun nasl yeterli
olduunu bu kural kantlayacaktr.

Bir bykln bilgisiyle ilgili onu oluturan paralarn bilgisine sahipsek bu ilem toplamayla
oluur; eer tamamn bildiimiz iin paray ve paradan fazlasn biliyorsak, bu karma ile olur.
Herhangi bir bykl btnyle alnm ve kendisini de yle ya da byle ieren dier
byklklerden karsamann baka bir yolu yoktur. Eer aksine bir byklk kendisinden tamamen
farkl ve de onu hibir ekilde iermeyen byklkler arasnda ise bu bykl bulunduu yere
balayan bir oran olmaldr. Bu iliki dorudan aranrsa arpmayla, dolayl yoldan aranrsa
blmeyle bulunacaktr.

Bu iki olguyu aydnlatmak iin nceden szn ettiimiz birimin burada tm orantlarn taban ve
temeli olduunu, onun srekli orantlar dizisi iinde birinci dereceyi igal ettiini bilmek gerekir.
Verilmi byklkler ikinci derecede olur. Eer orant dorudansa nc, drdnc ve dier
derecelerde aranan byklkler; eer orant dolaylysa bilinmeyen, ikinci derecede ve ara
derecelerde, bilinen de son derecededir. Eer birim a ya da 5 olarak ve b ya da 7 olarak verilmise
bilinmeyen de ab ya da 35 olarak verilmise, a ve b ikinci derecede, bunlarn arpm olan ab nc
derecededir. Eer buna c ya da 9 eklenirse, bilinmeyen, ab ya da 35 abc ya da 315'e eit olur. O
zaman abc drdnc derecede, ab ve c arpmlarnn sonucu ikinci derecededir. Gerisi bu ekilde
devam eder. Ayn ekilde birim a = 5 olduuma gre, a = 5'in a2 oran 25'tir; birim a = 5 olduuna
gre, bylece a2 ya da 25'in a2 oran 125'tir; birim a = 5 olduuna gre, a2 ya da 125'in oran 625'e
eit olan a4'tr vb. arpma baka trl gereklemez. Byklk ya kendisiyle ya da btnyle baka
bir byklkle arplr.

Birim a = 5 verilmi blen; B ya da 7 bilinmeyen, ab ya da 35 verilmi blnen olduuna gre sra

tersine dnmtr. B bilinmeyen, ancak ab yine verilmi a'ya blnerek bulunabilir. Ayn ekilde
birim a ya da 5'in bilinmeyen olduu sylenirse, a ya da 5 bilinmeyenin oran a2 ya da 25'tir. Birim a
= 5 bilinmeyen ise, aranan a2 ya da 25'in oran verilen a3 ya da 125'tir, vb. Bu son trlerin birincilere
gre daha fazla glk ierdiklerini belirtmek gerekir ancak tm bu ilemleri blme bal altnda
kavrayabiliriz, nk aranan byklk ou zaman orada bulunur. Dolaysyla daha fazla oran
kapsar. Bu rnekler, a2 ya da 25'in karekknn veya a3 ya da 125'in kp kknn vb. kartlmas
gerektiim belirtir. Aritmetikiler arasnda kullanlan bu ifade tarz bizim yararlandmz geometri
ifadelerine edeerdir. Bu son ekilde kendisinden hareket edilen byklkle, birim adn verdiimiz
ve a2 olarak belirttiimiz byklk arasnda orantl orta ya da birimle a3 arasnda iki orantl orta
vb. aramak gerekir.

Bylece bu iki ilemin, herhangi bir orantdan dier bazlarnn kmak zorunda olduu tm
byklklerin bulunmas iin yeterli olduklar kolaylkla anlalr. Bu iyice anlaldna gre, geriye
bu ilemlerin hayal gcnn imtihanna nasl sevk edilmek zorunda olduklarn, daha soma ise geriye
pratikte ve uygulamada aklama yapabilmek iin onlarn gzde nasl canlandrlmalar gerektiini
gstermek kalyor.

Eer bir blme ya da bir karma ilemi sz konusuysa konuyu, iinde sadece uzunluun
dnlmesi gerektii
 Bylece abc elde edilir. (Bkz. 1) Sonunda blenin verildii bir blmede, blnmesi gereken
bykl kenarlarndan biri blen, dieri blm olan bir dikdrtgen olarak hayal edebiliriz. (Bkz.
2)

a ile blnmesi gereken a dikdrtgeni olsun; a geniliini kaldrnca, blm olarak b'ye sahip
oluruz; ya da a'y b ile blersek b geniliini kaldrm oluruz ve blm a olur.

Blenin verilmedii, bunun ancak karekk n veya kp-kkn kartlmas hususunda sylendii
gibi herhangi bir oranla belirtildii blmelerde, blneni, birincisi birim ve kincisi blnmesi
gereken byklk olan bir dizi srekli orant iinde var olan izgiler halinde tasarlamak gerekir.
Geriye kalan, bu bykln ve birimin arasndaki tm orantl ortalarn nasl bulunmas
gerekeceidir. Bu da yeri geldiinde sylenecektir. Byle ilemler ters bir ekilde ve hayal gcnden
yansyarak meydana geldiklerine gre, onlarn henz tamamlanmam olduklarn varsaymamz ve
burada sadece dorudan ilemleri ele almamz yeterlidir.

Dier ilemlere gelince, onlar tasarlanmalarn zorunlu kldmz ekilde yapmak ok kolaydr.
Geriye yine de onlardaki elerin nasl hazrlanmalar gerektiini gstermek kalyor, zira her ne
kadar on drdnc kuralda ifade edildii ekilde, bir gl ilk ortaya ktnda elerini asla
baka ekillere yklemeksizin izgiler ya da dikdrtgenler halinde tasarlamakta zgr olsak da bazen
ilemin ak iinde iki izginin arpmyla bir kez retilen dikdrtgen, ok gemeden baka bir
ilemin uygulamas iin bir izgi gibi tasarlanmaldr. Ayn dikdrtgen veya bir toplama ya da
karma yoluyla oluturulan bir izgi, kendisini blecek olan izginin zerine konulacak baka bir
baka dikdrtgen gibi tasarlanmak zorunda olabilir.

O halde burada her dikdrtgenin nasl bir izgi haline dnebildiini ve dier yandan izginin,
hatta bir kenar belirtilmi olan dikdrtgenin bir baka dikdrtgen haline nasl dnebildiini
gstermek gereklidir. Bu, geometriciler iin pek kolaydr ve burada, gibi her seferinde bir
dikdrtgenle kyasladmz izgiler araclyla daima bir kenar birim olarak aldmz uzunluk
olan dikdrtgenleri tasarladmz konusuna bir para dikkat etmeleri yeterlidir. Bylece her ey u
nermeye kyor: Bir dikdrtgen verildiinde, verilen bir kenar ona eit olan baka bir dikdrtgen
oluturmak.
 Bu ilem geometride az ilerlemi olanlar tarafndan dahi bilinse de herhangi bir eyi unutmu gibi
grnmemek iin onu aklayacam.

On dokuzuncu kural
Gl batan sona amak iin bilinmeyen elerin bilindiini varsaydmz ve iki farkl ekilde
ifade edilen ne kadar byklk varsa, bu yntemle aranmaldr. Bu yolla iki eit ey arasnda bir o
kadar kyaslamaya sahip oluruz.
 Yirminci kural
Denklemleri bulduktan sonra, blme ileminin olduu her aamada, ilemleri arpma ilemini
kullanmadan tamamlamalyz.

(Gerisi yok)
 Yirmi birinci kural
Bu trden birok denklem varsa, onlar srekli orantl byklkler dizisi iinde, elerinin en
kk sayda basamaklar igal ettii, kendisine gre bu elerin hazr bulunmasnn zorunlu
olduu tek bir denkleme indirgemek gerekir.