T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

G TRANSFORMATRLER
522EE0125

Ankara, 2012
 Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.
 NDEKLER

AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii

GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. G TRANSFORMATRLERNN YAPISI ................................................................... 3
1.1. Transformatrler................................................................................................ 3
1.1.1. Transformatrlerin nemi.......................................................................... 3
1.1.2. Genel Tanm ve Yaps.............................................................................. 4
1.1.3. Genel alma Prensibi .............................................................................. 7
1.1.4. ndklenen EMK Deeri ............................................................................ 8
1.1.5. Dntrme Oran ...................................................................................... 8
1.1.6. Transformatrlerde Kaak Aklar ............................................................ 10
1.1.7. Transformatrlerin alma Durumlar .................................................... 11
1.1.8. Trafo Sarg Direncinin llmesi ............................................................ 16
1.1.9. Trafolarda Polarite.................................................................................... 17
1.1.10. Trafolarn Gerilimine Gre eitleri ...................................................... 20
1.1.11. Gerilim Ykseltme veya Alaltmasna Gre eitleri ........................... 21
1.l.12.Trafolarn E Deer Devreleri .................................................................. 22
1.1.13. Trafolarda Reglasyon ........................................................................... 24
1.1.14. Trafolarda Verim .................................................................................... 27
1.2. Oto Trafolar .................................................................................................... 30
1.2.1. Tanm ...................................................................................................... 30
1.2.2. Yaps ....................................................................................................... 30
1.2.3. ki Sargl Trafo le Fark ......................................................................... 30
1.2.4. Kullanld Yerler ................................................................................... 31
1.2.5. stnlk ve Sakncalar ........................................................................... 31
1.3. G Trafolar ( Fazl) .................................................................................. 31
1.3.1. Adet Bir Fazl Trafolardan Meydana Gelen Trafolar ......................... 31
1.3.2. Bir Nveli Fazl Trafolar .................................................................... 34
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 41
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 43
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 44
2. G TRAFOLARI SARGI BALANTI EKLLER ..................................................... 44
2.1. Balant ekilleri ............................................................................................. 44
2.1.1. gen Balant ve zellii ...................................................................... 44
2.1.2. Yldz Balant ve zellii ....................................................................... 45
2.1.3. Zikzak Balant ve zellii...................................................................... 45
2.2. Balant Gruplar, Sembolleri ve Grup Alar ............................................... 46
2.2.1. Grup Alar.............................................................................................. 46
2.2.2. Balant Gruplar eitlerinin Sembolleri (Harf Sembolleri) .................. 47
2.2.3. Balant Grup eitleri ve Vektrleri ...................................................... 47
2.3. G Trafo Gerilim Ayar Dzenei.................................................................. 52
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 54
i
 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 56
RENME FAALYET3 .................................................................................................. 57
3. TRAFOLARIN PARALEL BALANTILARI ................................................................. 57
3.1. Paralel Balantlar .......................................................................................... 57
3.1.1. Paralel Balama Nedenleri ....................................................................... 57
3.1.2. Paralel Balama artlar ........................................................................... 58
3.1.3. Paralel Balant emas ............................................................................ 58
3.2. Trafolarn Yke tiraki ................................................................................... 58
3.3. Paralel Bal Trafolarda Yke Dalm .......................................................... 59
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 61
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 63
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 64
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 66
KAYNAKA ......................................................................................................................... 67

ii
 AIKLAMALAR

AIKLAMALAR
KOD 522EE0125
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Yksek Gerilim Sistemleri
MODLN ADI G Transformatrleri
G transformatrleri yaps, balantlar, paralel balantlar
MODLN TANIMI ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld renme
materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL n koulu yoktur.
YETERLK G transformatrleri yaps ve zelliklerini hatasz semek
Genel Ama
Gerekli ortam salandnda Kuvvetli Akm Ynetmeliine
uygun ve hatasz olarak g trafolarn, g trafo balant
ekillerini, trafolarn paralel balant yntemlerini
seebileceksiniz.

MODLN AMACI Amalar

1. Datm g trafolarn hatasz olarak seebileceksiniz.
2. Datm g trafolar sarg balant ekillerini hatasz
olarak seebileceksiniz.
3. Datm g trafolar paralel balant yntemlerini hatasz
olarak seebileceksiniz.

Ortam:
Elektrik atlyesi, elektrik makineleri laboratuvar, iletme
ETM RETM ortam
ORTAMLARI VE Donanm:
DONANIMLARI Projeksiyon, bilgisayar

Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen lme

aralaryla kazandnz bilgileri ve becerileri lerek kendi
kendinizi deerlendireceksiniz.
LME VE
retmen, modl sonunda size lme arac (oktan semeli,
DEERLENDRME
doru yanl, tamamlamal test ve uygulama vb.) uygulayarak
modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri
lerek deerlendirecektir.

iii
iv
 GR

GR
Sevgili renci,

Bu modl sonunda edineceiniz bilgi ve becerilerle kuvvetli akm ynetmeliine

uygun ve hatasz olarak g trafolarn, g trafolar balant ekillerini, trafolarn paralel
balant yntemlerini seebilecek yeterlilie ulam olacaksnz.

Elektrik santralleri ou zaman baraj veya kmr yaktlarnn merkezden uzak olmas
nedeni ile tketim merkezlerinden uzakta kurulur.

Enerjinin santralden tketim merkezlerine kadar iletimi verimli bir ekilde

iletilebilmesi iin yksek gerilime ihtiya vardr. Oysaki santrallerde retilen gerilim orta
gerilim kademesinde olup retilen enerjinin ykseltilmesi gerekmektedir.

Gerilimi ykseltmek ve enerjinin uzaklara verimli bir ekilde iletilmesini salamak

iin transformatrler kullanlmaktadr. Kullanlan bu datm g trafolarn hatasz olarak
seebileceksiniz.

Datm g trafolar sarg balant ekillerini ve yntemlerini hatasz olarak

seebileceksiniz.

Transformatrler hakknda size verilecek bu bilgiler uygulamaya basamak tekil

edecek ekilde hazrlanmtr. Uygulama alanlarnda g transformatrlerini hatasz olarak
tanyp seimini yapabileceksiniz.

Bu modlde enerji iletiminin vazgeilmez elemanlarndan biri olan g

transformatrleri hakknda bilmeniz gereken tm bilgiler mevcuttur.

1
2
 RENME FAALYET1

RENME FAALYET1
AMA

Her trl yerde standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak datm g
trafolarn hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA

Transformatrlerin yapsn ve alma prensibini aratrnz.

Oto trafolarn yapsn ve alma prensibini aratrnz.
G trafolar ( fazl) balant ekillerini aratrnz.
G trafolar ( fazl) soutma sistemlerini aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, alt sahas ve trafo retim merkezlerini
gezmeniz gerekmektedir. Aratrma yaptnz konular raporlayarak snfta arkadalarnza
sununuz.
1. G TRANSFORMATRLERNN
YAPISI

1.1. Transformatrler
1.1.1. Transformatrlerin nemi

Elektrik enerjisinin en nemli zelliklerinden biri de retildii yerden ok uzak

blgelere kolayca tanabilmesidir. Bu tamann verimli bir ekilde yaplabilmesi iin
gerilimin yeteri kadar byk olmas gerekir.

Bilindii gibi elektrik enerjisi doru veya alternatif akm olarak retilir. Doru akmda
yksek gerilimli enerji iletimi son zamanlarda byk nem kazanmtr. Ancak bu konuda
istenilen dzeye gelinememitir. Buna karlk alternatif akml elektrik enerjisinin gerilimi
transformatrler yardmyla ykseltilip drldnden, enerjinin alternatif akmla
tanmas nemini korumaktadr. Alternatif akmn gcn ve frekansn deitirmeden
alaltmaya veya ykseltmeye yarayan bir elektrik makinesi olarak transformatrlerin,
elektrik enerjisinin ACde tanmasnda nemli bir yeri vardr.

Resim 1.1de elektrik enerjisinin retimi ve AC gerilimin ykseltilmesi, Resim 1.2 de

elektrik enerjisinin AC ile tanmas, Resim 1.3te AC gerilimin alaltlmas ile ilgili
resimler verilmitir.
3
 Resim 1.1: Aslanta hidroelektrik santrali (Elektrik enerjisinin retimi ve AC gerilimin
ykseltilmesi)

Resim 1.2: letim hatt (Elektrik enerjisinin AC ile tanmas)

Resim 1.3: Ky trafosu (AC gerilimin alaltlmas)

1.1.2. Genel Tanm ve Yaps

Genel tanm: Elektromanyetik indksiyon yolu ile frekansta deiiklik

yapmadan gerilim ve akm deerlerini ihtiyaca gre bir oran dhilinde deitiren
makinelere transformatr denir. Transformatrlere ksaca trafo da denilmektedir.

4
 ekil 1.1: Transformatrlerin genel prensip emas
Genel yaps: Transformatrler ince saclardan yaplm ve demir gvde ad
verilen kapal bir manyetik devre ile yaltlm iletkenlerden sarlp demir gvde
zerine yerletirilmi iki bobinden meydana gelmitir. Oto trafolar dnda bu iki
bobin elektrikli olarak birbirinden tamamen yaltlmtr (ekil 1.1e baknz.).

Resim 1.4: Trafo rnekleri

1.1.2.1. Nve Yaps ve eitleri

Transformatrde manyetik nve (gvde), fuko ve histerisiz kayplarn nlemek iin

0,30 0,50 mm kalnlndaki birer yzleri yaltlm silisli saclarn paketlenmesinden
meydana gelir. Yaltm iinde ise yaltkan olarak carlit kullanlr.

Manyetik nve iki paradan oluur:

Ayak veya bacak: Manyetik nve zerinde sarglarn sarld ksma denir.
Boyunduruk: Ayaklar birletiren ksma denir.

Transformatr nveleri ekilde yaplr. Bunlar:

ekirdek tipi nve

ekirdek tip nveli transformatrlerde yaltma ii iin daha fazla yer vardr. Bu
bakmdan ekirdek tip nveli transformatrler byk glerde ve yksek gerilimlerde
kullanlr. ekirdek tip nveli transformatrlerin stnlklerinden biri de sarg kontrolnn
kolay olmasdr. ekil 1.2de ekirdek tip nve, sac ekilleri ve eitli dizilileri
grlmektedir.
5
 ekil 1.2: ekirdek tip nve
Mantel tip nve

Mantel tip nveli transformatrlerde ortalama manyetik alan yolu ekirdek tip nveli
transformatrlere gre daha ksadr. Bunun sonucu da demir kayb daha az olacaktr. Mantel
tip nveli transformatrler alak gerilimli ve kk gl transformatrlerde kullanlr. ekil
1.3te mantel tip nve, sac ekilleri ve eitli dizilileri grlmektedir.

ekil 1.3: Mantel tip nve

Datlm tip nve

Datlm tip nveli transformatrlerde kaak aklar en kk deerde olduundan

bo alma akm ok azdr. Bunun sonucu i gerilim dmleri de azalmtr. Datlm tip
nveli transformatrler daha ok kk gl zel tip transformatrlerde kullanlr. ekil
1.4te datlm tip nve grlmektedir.

ekil 1.4: Datlm tip nve

1.1.2.2. Sarg eitleri

ekil 1.1de grld gibi basit bir transformatrde iki sarg vardr. Bunlar:
Primer sarg
Sekonder sarg

6
 Primer Sarg

Transformatrde gerilim uygulanan sargdr. Bu sargya birinci sarg veya birinci

devrede denir.

Alaltc transformatrde ince kesitli iletkenle ok sipirli olarak sarlr.

Ykseltici transformatrde kaln kesitli iletkenle az sipirli olarak sarlr.

Sekonder sarg

Transformatrde gerilim alnan ve alcnn baland sargdr. Bu sargya ikinci sarg

veya ikinci devrede denir.

Alaltc transformatrde kaln kesitli iletkenle az sipirli olarak sarlr.

Ykseltici transformatrde ince kesitli iletkenle ok sipirli olarak sarlr.

1.1.3. Genel alma Prensibi

Alternatif gerilim uygulandnda

Doru gerilim uygulandnda alma durumlar incelenecektir.

1.1.3.1. Alternatif Gerilim Uygulandnda

ekil 1.5teki transformatre alternatif gerilim uygulanrsa primer sarglarndan

alternatif bir akm geer. Bu I1 akm, demir nve zerinde zamana gre yn ve iddeti
deien bir manyetik alan meydana getirir.

Bu manyetik alan devresini, nve zerinden ve sekonder sargnn bulunduu bacak

zerinden de geerek tamamlar. Devresini sekonder sargnn bulunduu bacak zerinden
tamamlayan deiken manyetik alan kuvvet izgileri, sekonder sarg iletkenlerini keserek
sekonder sarglarnda bir E.M.K. indklenir.

Bylece aralarnda hibir elektriki ba olmad halde, primer sargya uygulanan

alternatif gerilim sekonder sargda, elektromanyetik indksiyon yolu ile ayn frekansl bir
gerilim indklenmi olmaktadr.

ekil 1.5: Transformatrn alma prensip emas

7
1.1.3.2. Doru Gerilim Uygulandnda

ekil 1.5teki transformatre doru gerilim uygulanrsa primer sargdan bir doru
akm geer ve nve zerinde manyetik alan meydana gelir. Ancak bu manyetik alan, yn ve
iddeti deimeyen sabit bir manyetik alandr. Sekonder sarg, sabit manyetik alan iinde
kaldndan zerinde bir EMK indklenmez.

Ancak, doru gerilimin uyguland ve kesildii anlarda bir deime olur. Bunun
sonucunda ksa sreli olarak sekonder sargda EMK indklenir.

Doru gerilim uyguladmz primer sarg devresine, devreyi sk ap kapayan adna

vibratr denilen bir elektronik devre eleman konulursa primer sarglarna alternatif bir
gerilim uygulanm gibi olacandan sekonder sargdan alternatif gerilim alnabilir.

Sonu olarak transformatrlerde sekonderden gerilim alabilmemiz iin primere

zamana gre yn ve iddeti deien bir gerilim-akm uygulanmas gerekmektedir. Eer
uygulanmazsa sekonderden srekli bir gerilim almamz mmkn deildir.

1.1.4. ndklenen EMK Deeri

Bir fazl transformatrlerde indklenen EMK genel ifade olarak

E = 4,44 . f . max . N1. 10(-8) (Volt) yazlr.

Bu formlden yararlanarak primer ve sekonder gerilimleri iin

U1 = 4,44 . f . max . N1 . 10(-8) Volt (Primer gerilimi)

U2 = 4,44 . f . max . N2 . 10(-8) Volt (Sekonder gerilimi) bulunur.

Sipir bana indklenen gerilim ise:

US = U1 / N1 veya Us = U2 / N2 (volt / sipir) dir.

1.1.5. Dntrme Oran

U1 N1 I 2
K= = = = a Bu orana dntrme oran denir.
U 2 N 2 I1

Her transformatrn sabit bir dntrme oran vardr.

Formldeki deerlerde
E1: Primerde indklenen EMK (Volt)
E2: Sekonderde indklenen EMK (Volt)

8
 U1: Primere uygulanan gerilim (Volt)
U2: Sekonderden alnan gerilim (Volt)
N1: Primer sipir says (Sipir)
N2: Sekonder sipir says (Sipir)
I1: Primer akm (Amper)
I2: Sekonder akm (Amper)
a, K: Dntrme oran -
Us: Sipir bana den gerilim (Volt/Sipir)
f: Frekans (Hz)
: Manyetik ak MKSA (Weber), CGS (Maxwell)
4,44: Sabit say
10(-8): ndklenen EMKnin volt cinsinden kmas iin kullanlan sabit
sayy ifade eder.

Problemler
Problem1

Dntrme oran 5 olan bir transformatrn sekonder gerilimi 110 volttur. Bu

transformatrn primer gerilimini hesaplaynz.

zm:
a =U1 / U2 U1 = a . U2 U1 = 5 . 110 = 550 Volt.

Problem2

Bir transformatrn primer sipir says 500, primer gerilimi 220 volt, sekonder
gerilimi ise 110 volt olduuna gre

a) Dntrme orann
b) Sekonder sipir saysn
c) Sipir bana indklenen gerilimi hesaplaynz.

zm:
a) a = U1 / U2 = 220 /110 = 2 a=2
b) a = N1 / N2 N2 = N1 / a = 500 / 2 = 250 Sipir
veya
U1 / U2 = N1 / N2 U1 . N2 = N1 .U2 N2 = N1 . U2 / U1
N2 = 500 . 110 / 220 = 250
N2 = 250 sipir.

c) Us = U1 / N1 = 220 / 500 = 0,44 V / Sipir

Veya
Us = U2 / N2 = 110 / 250 = 0,44 V / Sipir

9
 Problem3

Bir transformatrn primer gerilimi 220 volt, sekonder gerilimi 55 volt, primer akm
4 amper ve sipir bana indklenen gerilim 0,5 volt olduuna gre

a) Sekonder akmn
b) Primer sipir saysn
c) Sekonder sipir saysn hesaplaynz.

zm:
a) U1 / U2 = I2 / I1 I2 = U1 . I1 / U2 I2 = 220 . 4 / 55 =16 Amper

b) Us = U1 / N1 N1 = U1 / Us N1 = 220 / 0,5 = 440 Sipir

c) Us = U2 / N2 N2 = U2 / Us N2 = 55 / 0,5 = 110 Sipir

1.1.6. Transformatrlerde Kaak Aklar

1.1.6.1. Tanm

Bir transformatrn primerine alternatif bir gerilim uygulandnda geen akmn

oluturduu manyetik aknn tamam ikinci devre iletkenlerini kesmez. Aknn kk bir
ksm devresini havadan tamamlar. Devresini havadan tamamlayan aklara kaak aklar
denir.

ekil 1.6da grld gibi primer sarglarnda meydana gelen kaak aklara 1.devre
kaak aklar denir ve k1 ile gsterilir. Sekonder sarglarnda meydana gelen kaak aklara
2. devre kaak aklar denir ve k2 ile gsterilir.

Kaak aklar ne kadar fazla olursa faydal ak da o kadar azalma olur. Bunun
sonucunda ikinci devre sarglarnda sipir bana indklenen gerilim, primer sarglarnda sipir
bana indklenen gerilimden kk olur. Bylece sekonder sarglarda indklenen gerilim
azalr.

ekil 1.6: Transformatrlerde kaak aklar

1.1.6.2. Kaak Aky Azaltc nlemler
Primer ve sekonder sarglarnn uygun ekilde sarlm olmalar,
Nve iin kullanlan saclarn manyetik geirgenliinin havaya gre ok yksek
olmas,
10
 Transformatrler primer ve sekonder sarglarnn st ste ve ayn ayaa sarlmas
kaak aklar azaltr.

1.1.6.3. Kaak Akdan Faydalanlan Yerler

Baz zel transformatrlerde kaak aklar istenir.

rnein,

Kaynak makinelerinde, ksa devre akmlarn azaltmada, paralel almay

kolaylatrmada ve ark frnlarnn g devrelerinde kullanlan transformatrn kaak
reaktans byk istenmektedir.

1.1.7. Transformatrlerin alma Durumlar

Transformatrlerin almas farkl andaki durumlar iin incelenecektir. Bunlar:

Bo alma durumu
Ykl almas
Ksa devre olma durumlardr.

1.1.7.1. Bo alma ve Vektr Diyagram

Transformatrn bo almas, primere gerilim uygulandnda sekonderi yksz

(ak) durumda olmas demektir.

ekil 1.7deki devrede sekonderi yksz olan bir transformatrn primere U1 gerilimi
uygulandnda, primerden ok kk bir akm geer. Bu akma bo alma akm denir.
Bo alma akm Ib ile gsterilir ve uygulanan gerilimden 900 geridedir. ekil 1.8de bo
alma akm ve bileenlerinin vektr diyagram verilmitir.

ekil 1.7: Transformatrn bo alma devre balants

11
 ekil 1.8: Bo alma akm ve bileenleri
Bo alma akm her ne kadar kk bir akm olarak grlyorsa transformatr uzun
bir sre bo altrlmamaldr. nk transformatrde gereksiz yere g kayplar oluturur.

Transformatrn bo alma deneyinde

Anma geriliminde ve bota alan bir transformatrn ektii g watmetre ile

llrse demir kayplar ok az hata ile bulunabilir. Demir kayplar ykle deimez yani
transformatrn bo veya ykl olmas demir kayplarn etkilemez.

Pfe = Po = U1 . Ib . Cos b (Watt)

Ie = Ib . Cos b (Amper)
Im = Ib . Sin b (Amper)

Formllerde,

Pfe : Po : Demir kayplarn (W)

U1 : Primer Anma gerilimi (V)
Ib : Bo alma akm (A)
Cos b : Transformatrn g kat says
Ie : Bo alma akmnn enerji bileeni (A)
Im : Bo alma akmnn mknatslanma bileeni (A) ifade eder.

Bo alma devresi aadaki ilem basamaklarna uygun ekilde kurulur.

Deney balant emasna (ekil 1.7) gre devre hazrlanr.
alter kapatlarak ebeke gerilimi primer sarg ular uygulanr.
U1 anma deerinde iken voltmetre (U1), ampermetre (Ib) ve wattmetredeki (Pb)
deerlerini alarak gzlem tablosuna yaznz.
Enerjiyi keserek deneye son veriniz.
Deney farkl birka transformatrde yaparak sonular deerlendirilebilir.
Deney trafosunun primer sarg direnci bir avometre ile llr.
Bulunan deeri 1,1 ile arparak (Re = R . 1,1) etkin diren deerini elde edilir.

12
 Alnan deerleri aadaki tabloya yaznz.

Gzlem
U1 (V) Ib (A) Pb(W) Dnceler Cos b P cu Re
No

Tablo 1.1: Bo almada alnacak deerler tablosu

Deneyde alnan deerler yardmyla Cos b, P cu, Re deerlerini hesaplaynz.

Cos b = Pb / U . Ib =
P cu = Ib2 . R =
Re = R . 1,1 =

Deney alnan ve hesaplanan deerlere gre transformatrn, bo alma vektr

diyagram izilir.

1.1.7.2. Ykl almas

ekil 1.9: Transformatrn ykl alma balant emas

Transformatrn ykl almas, primerine ebeke gerilimi uygulayp sekonderine bir
yk balanlan zamanki durumdur(ekil 1.9).

Transformatrn ykl almasnda primer ve sekonder devrelerinden geen akmlar

2. devreye balanan yke gre deiir. Transformatrn sekonderi yklendii zaman primer
akm bo alma deerinde kalmaz. Sekonder akm arttka primer akm da artar. Bu
durum kayplar dikkate alnmad zaman 1. ve 2. devre glerinin birbirine eit olmas ile
aklanabilir.

U1 . I1 . Cos = U2 . I2 . Cos veya U1 . I1 = U2 . I2

Ykl alma devresi aadaki ilem basamaklarna uygun ekilde kurulur.

13
 Deney balant emasna gre(ekil) devreyi hazrlanr.
alteri kapatarak ebeke gerilimi primer sarg ular uygulanr.
Devredeki l aletlerinde okunan deerler gzlem tablosuna yazlr.
Enerji kesilerek deneye son verilir.
Deney farkl birka ykle transformatr yklenerek sonular deerlendirilebilir.

1.1.7.3. Ksa Devre almas

ekil 1.10: Transformatrn ksa devre deneyi balant emas

Transformatrn ksa devre olmas istenmeyen bir durum olup sadece deney amal
yaplacaktr.

Bu deney transformatrn birinci sargsnda (primer sargsnda) yaplaca gibi ikinci

sargsnda (sekonder sargsnda) da yaplabilir. ekil 1.10da grld gibi devrenin
sekonderine ampermetre balanarak ksa devre edilmitir.

Primere uygulanan gerilim sfrdan balanarak sekonderden normal alma akm

(anma akm) geene kadar artrlr. Transformatrn sekonderinden normal alma akm
getiinde primere uygulanan gerilime ksa devre gerilimi (Uk), primerde watmetreden
llen gce de demir kayplar ihmal edilerek (Uygulanan gerilim kk deerde olduu
iin demir kayplar da ok kk deerde olduundan) bakr kayplar denir. Bakr kayplar
ykn cinsine gre deiir.

Ksa devre akm

Sekonderi ksa devre edilmi bir transformatrn primerine herhangi bir gerilim
uygulandnda sekonderden geen akma ksa devre akm denir ve Ik ile gsterilir.

Ksa devre gerilimi

Primere uygulanan gerilim, sfrdan balanarak yava yava artrlr. Sekonderden
anma akm getiinde gerilim artrmaya son verilir. Bu anda transformatrn primerine
uygulanan gerilime ksa devre gerilimi denir. Uk ile gsterilir.

Ksa devre gerilimi anma geriliminin yzdesi olarak belirtilir.

% Uk = (Uk / U1) . 100

Ksa devre gerilimi gce bal olarak anma geriliminin %3 ile % 12 si kadardr.

14
 Sonu olarak

Bu deneyde watmetre ile lm olduumuz deer transformatrn primerinde ve

sekonderinde sarf edilen bakr kayplarn verir.

Bo alma devresi aadaki ilem basamaklarna uygun ekilde kurulur.

Deney balant emasna gre (ekil1.10) devre hazrlanr.
Transformatr etiketinden sekonder anma akm deeri renilir.
Transformatr sarglarnn souk direnleri llr.
Oto trafosu srg kolu sfrda iken devreye enerji uygulanr.
Oto trafosu ile primer gerilimi sfrdan balanarak yava yava artrlr.
Primer gerilimi, sekonder devresinden anma akm geinceye kadar artrlr.
Her kademe iin U1, I1, P1 ve I2 deerlerini alarak gzlemler tablosuna kaydedilir.
Primer gerilimi, sekonder devresinden anma akmnn % 120sini geinceye kadar
artrlr.
Deerleri alnarak gzlemler tablosuna kaydedilir.
Bu akmda sarglarn snmas iin 15 ~ 20 dakika beklenir.
Enerji kesilir.
Transformatr sarglarnn scak direnleri llr.
Alnan deerler aadaki tabloya yazlr.
Gzlem No I1 (A) U1 (V) P1 (W) I 2 (A) Dnceler

Tablo 1.2: Ksa devre almada alnacak deerler tablosu

Deneyde alnan deerler yardmyla test scakl, e deer empedans, e deer diren
ve e deer reaktans deerlerini aadaki formllerle hesaplaynz.

R test (scak)
Test scakl = . (test soguk + 234,5) - 234,5
R soguk
Uk Pk
E deer empedans Ze = E deer diren Re =
Ik Ik 2
2 2 2 2
E deer reaktans Ze = Re + Xe Xe = Ze - Re

15
1.1.8. Trafo Sarg Direncinin llmesi

Direncin ampermetre voltmetre metodu ile llmesi ohm kanunu yardmyla olur.
Bilindii gibi Ohm Kanunu:
U
R dir.
I
Bu formlde I, R direncinden geen akm, amper; U, R direnci ularndaki volt
cinsinden potansiyel farkdr. Bu durumda direncin birimi ohm cinsinden bulunur. Aletlerin
almalar iin akm gerekli olduundan, bu akmn hassas diren llmesinde direnten
geen akma mmkn olduu kadar az etkide bulunmas iin aletlerin devreye uygun ekilde
balanmalar gerekir.

ekil 1.11: a) Kk deerli sarg direncinin llmesi b) Byk deerli sarg direncinin
llmesi
Voltmetre direnciyle karlatrlabilecek kadar byk direnlerin llmesinde
voltmetre, seri balanan R direnci ve ampermetrenin ularna balanmaldr (ekil 1.11. b).

Voltmetre yalnz bilinmeyen direncin ularna balansayd ampermetre hem

bilinmeyen direnten geen akm ve hem de voltmetreden geen akm lmekle byk
hataya sebep olurdu.

Byk direnlerin llmesinde ekil 1.11. bye gre diren lme hesaplarnda hata
ok kktr. nk bilinmeyen direncin ularndaki potansiyel farkna nazaran ampermetre
ularndaki potansiyel fark ok kktr. Voltmetre ok az bir hata ile direncin ularndaki
gerilimi lm olur. Bu durumda hata ampermetrenin direncinden ibarettir ki bu da llen
byk diren yannda kolayca ihmal edilebilecek kadar kk kalmaktadr (Yaklak olarak
0,05 ohm civarnda).
1 ohm veya daha kk direnlerin llmesinde voltmetrenin ekil 1.11.adaki gibi
bilinmeyen diren ularna balanmas gerekir. Bu durumda voltmetrenin ekil 1.11.bdeki
gibi balanmas diren hesaplarnda byk hataya sebep olur. Bu hata, llecek direncin
ampermetre direncine yakn ve daha kk olduu hllerde daha da artar.

Transformatr sarg direnleri, ok kk transformatrler hari, voltmetre direnci

yannda ok kktr. En az hata ile sarg direncini llmesi iin l aletlerinin ekil
1.11.adaki gibi devreye balanmas gerekir. Devreden geecek akm snrlayan uygun
deerli bir reostann da ekilde grld gibi devreye balanmas faydaldr.

Direncin daha hassas bulunmas iin deney, birka eitli akmda yaplr ve bulunacak
diren deerlerinin ortalamas alnr. Byk akml transformatr sarglarnn diren
16
deerleri ok kk olduu iin bu sarglarn ularnda okunabilecek bir gerilim
bulunabilmesi iin geirilecek akmn olduka yksek olmas gerekir. Bu kk gerilimin
hassas bir ekilde okunabilmesi iin de ok kk gerilimleri lebilecek uygun voltmetrenin
seilmesi gerekir.

Kk direnlerin llmesinde ok hassas voltmetreler kullanlaca iin deneyin ok

dikkatle yaplmas gerekmektedir. Voltmetrenin, devreden akm getii grldkten sonra
diren ularna balanmas gerekir. Eer sargdan (sargdaki ak devre dolaysyla) akm
gemezse voltmetre ularnda devre gerilimi bulunur. Bu da voltmetreye zarar verebilir.
Transformatr sarglarnn self endksiyon katsays genellikle ok byk olduu iin
devrenin ani almas sonucu bobinlerde ok yksek endksiyon gerilimi oluur. Bu
gerilimin gerek sarglara gerek zellikle voltmetreye zarar vermemesi iin gerekli tedbirler
alnmaldr. Voltmetrenin devre kapatldktan sonra sarg ularna balanmas ve voltmetre
sarg ularndan alndktan sonra devrenin almas gerekir. Devrede depo edilen enerjin
devre alrken ark eklinde atlayarak altere zarar vermemesi iin devre almadan nce
sarg ularna bir dearj direnci balanmaldr.

Birok hllerde, sarglarn normal alma scaklndaki direnlerin bilinmesi istenir.

Bu durumda lmenin yapld scaklktaki diren deerinden, normal alma
scaklndaki diren deeri aadaki formlle bulunabilir:

t I 234,5
RI R2
t 2 234,5
Bu forml yalnz bakr iletkenlere uygulanr. Burada RI, tI scaklndaki diren
deeridir. R2 ise t2 scaklndaki diren deeridir. Elektrik makinelerinde normal alma
scakl genel olarak 75 oC alnmaktadr.

1.1.9. Trafolarda Polarite

1.1.9.1. Tanm, nemi

Transformatrlerin sarglarnda indklenen gerilimlerin ani ynlerini veya sarg

ularnn iaretlerinin belirtilmesine polarite denir.

Polaritenin nemi: Transformatrlerin primer ve sekonder sarglarnn her iki

ular, alternatif gerilimin frekansna bal olarak zaman zaman iaret deitirir.
Transformatrlerin birbiri ile paralel balanmasnda veya eitli sarglarn kendi
aralarnda balanmalarnda transformatrn hangi ucunun hangi iareti tadnn
bilinmesi gereklidir ki balantlar buna gre yaplsn.

Sarglarnn polaritenin bilinmesi, transformatrlerin birbiri ile paralel balanmasnda

veya eitli sarglarn kendi aralarnda balanmalarnda byk kolaylklar salar.

17
1.1.9.2. Polarite Tayini

Bir fazl transformatrlerde polarite tayini iki ekilde yaplr.

Doru akm ile polarite tayini

Alternatif akm ile polarite tayini

Doru Akm ile Polarite Tayini

Doru akm ile polarite tayini daha ok l transformatrlerinde ve kk gl

transformatrlerde uygulanabilir. Pil yeterli deilse pil yerine ak de kullanlabilir.

ekil 1.12: Doru akm ile polarite tayini

Transformatrn primer devresine, devreden akm geirecek ekilde bir akm kayna
balanr. kinci devre ularna da D.A. voltmetresi balanr.

Primer devrenin kapatlp almas srasnda sekonder devresindeki voltmetre ibresi;

Doru ynde sapyorsa: Primer devresine balanan kaynan (+) ucu ile
voltmetrenin (+) ucunun baland sekonder sarg ucu ayn polaritededir.
(ekil 1.12.a)
Eer ters sapma olmusa: Sekonder sarg polaritesi de terstir. Bu ularn
dikkatle iaretlenmesi gerekir (ekil. 1.12.b)

Alternatif akm ile polarite tayini

Bir sargl transformatrlerde polarite tayini

18
 ekil 1.13: Alternatif akm ile polarite tayini
Bir sargl transformatrn polarite tayininde deney balants, primer sargsnn bir
ucu ile sekonder sargsnn bir ucu ksa devre edilir. Primer sargsnn dier ucu ile sekonder
sargsnn bota kalan ucu arasna bir AC voltmetresi balanr (ekil 1.13).

Not: Voltmetrenin maksimum deeri primer ve sekonder gerilimleri toplamn

gsterecek deerde olmaldr.

Primer sargsna bir AC gerilim uygulanrsa voltmetre bir deer gsterir.

o Voltmetrede okunan deer: U1 U2yi gsteriyorsa bu ular ters

iaretli ani deerdedir. ekil 1.13.adaki gibi transformatr eksi
polaritelidir.

o Voltmetrede okunan deer: U1 + U2yi gsteriyorsa bu ular

ayn iaretli ani deerdedir. ekil1.13.bdeki gibi
transformatrmz art polaritelidir.
ki sargl transformatrde polarite tayini

ekil 1.14: ki sargl transformatrde sarg ularnn bulunmas

19
 ekil 1.14teki gibi 110 voltluk devreye balandnda

Primer sarglar iin

Primere ait bir sargya 110 volt verilir.

V1 voltmetresi 220 volt gsteriyorsa

1 : P1 (+) 2 : P2 (-) 3 : P3 (+) 4 : P4 (-) olur

V1 voltmetresi 0 volt gsteriyorsa

1 : P1 (+) 2 : P2 (-) 3 : P3 (-) 4 : P4 (+) olur.

Primer sarglar kendi aralarnda seri veya paralel olarak balanabilir. Seride P 2 ile P3 ,
P1 ile P4 ebekeye balanr . Paralel balamada ise P1 ile P3, P2 ile P4 veya P1 ile P4, P2 ile P3
balanr.

Sekonder sarglar iin

V2 voltmetresi 110 voltu gsterirse 5 : S1 6 : S2 7 : S3 8 : S4 olur.
V2 voltmetresi 0 voltu gsterirse 5 : S1 6 : S2 7 : S4 8 : S3 olur.

Transformatrn u iaretleri iin

o Primer iin ( P1, P2 ), ( A,B ) Yksek gerilim taraf ( H1, H2 )

o Sekonder iin ( S1, S2 ), ( a, b ) Alak gerilim taraf ( X1, X2 )
o Akm transformatr iin ( K,L ), ( k,l )
o Gerilim transformatr iin ( U,V ), ( u,v ) olur.

Not: Bu harflendirme yapldktan sonra kendi aralarnda seri veya paralel baland
gibi baka transformatrlere de kolayca paralel balanabilir.

1.1.10. Trafolarn Gerilimine Gre eitleri

Transformatrler gerilimlerine gre drt eitte incelenir.

1.1.10.1. Alak Gerilim Trafolar

Alak gerilim (AG) 0 1 kV aras gerilim deerleridir.

1.1.10.2. Orta Gerilim

Orta gerilim (O.G.) 1 3 5 10 20 25 30 35 kV deerleridir.

1.1.10.3. Yksek Gerilim

Yksek gerilim (YG) 45 60 154 kV deerleridir.

20
1.1.10.4. ok Yksek Gerilim

ok yksek gerilim (YG)154 kV ve zeri deerleridir.

1.1.11. Gerilim Ykseltme veya Alaltmasna Gre eitleri

Transformatrler, gerilimi alaltma veya ykseltme ekline gre iki eittir.

Alaltc trafolar
Ykseltici trafolar

21
 ekil 1.15: Transformatrlerin prensip emas
1.1.11.1. Alaltc Trafolar

Uygulanan gerilimi alaltan tip transformatrlere alaltc transformatrler denir.

ekil1.15.a da alaltc transformatrn genel prensibi ve gerilim deerleri verilmitir.

1.1.11.2. Ykseltici Trafolar

Uygulanan gerilimi ykselten tip transformatrlere ykseltici transformatrler denir.

ekil 1.15.bde ykseltici transformatrn genel prensibi ve gerilim deerleri verilmitir.

1.l.12.Trafolarn E Deer Devreleri

1.l.12.1. Transformatrlerin Bo almadaki Edeer Devreleri

ekil 1.16: Dntrme oran a = 1 olan bir transformatr botaki

a) E deer devresi b) Basitletirilmi e deer devresi
Transformatrde gerilim dm kaak aklar ve sarg direnleri zerinde meydana
gelir.

deal transformatrlerde sadece diren ve reaktanslar zerinde gerilim dm sz

konusudur. Burada da ideal bir transformatr dnlmtr. deal bir transformatr kesik
izgi ile gsterilir(ekil 1.16.a).

22
 Bo alan bir transformatrden sadece primer devresinden akm geer. Bu akm bo
alma akm olan Ib akmdr.

ekil 1.16da grld gibi primer devresinde diren ve reaktans grlmekte ve

gerilim dmleri de bunlar zerinde olmaktadr.

Diren zerindeki gerilim dm : Ib . R1

Reaktans zerindeki gerilim dm : Ib . X1 olur.

Transformatrlerde e deer diren, e deer reaktans, e deer empedans primer ve

sekondere gre ksa devre deneyleri ile bulunur.

1.l.12.2. Transformatrlerin Ykl almadaki E Deer Devreleri

ekil 1.17: Dntrme oran a = 1 olan bir transformatrn ykteki

a) E deer devresi b) Basitletirilmi edeer devresi
ekil 1.17de de grld gibi transformatrn ykl almasnda primerden I1
akm, sekonderden ise I2 akm gemektedir.

Primer devresindeki kaak aknn ve sarg direncinin oluturduu gerilim dmleri

diren zerinde I1 . R1 reaktans zerinde I1 . X1dir.

Sekonder devresindeki kaak aknn ve sarg direncinin oluturduu gerilim dmleri

diren zerinde I2 . R2 reaktans zerinde I2 . X2dir.

ekil 1.17de gsterilen gerilim dmleri dikkate alndnda,

U1>E1 , E1 = E2 , E2>U2 olduu grlr.

23
 a = K = 1 olduundan primer ve sekonder akmlar yaklak olarak birbirime eit kabul
edildiinden I = I1 = I2 olarak gsterilmitir.

Transformatrlerin primere gre bulunan e deer diren ve reaktans dikkate

alnarak izilen e deer devre emas

ekil 1.18: Primere gre bulunan e deer diren ve reaktans dikkate alnarak izilmi
a) E deer devre emas b) Basitletirilmi e deer devresi
1.1.13. Trafolarda Reglasyon

Gerilim reglasyonu: Transformatrn sekonder geriliminin botaki ve ykl

durumdaki gerilimleri arasndaki farka, transformatrn gerilim deimesi veya
gerilim reglasyonu denir.

Gerilim Reglasyonu = Botaki sekonder gerilimi - Tam ykteki sekonder gerilimi

Bu farkn, tam ykl durumdaki sekonder gerilimleri orannn 100 ile arpmna
gerilim reglasyonu yzdesi denir.
Botaki sekonder gerilimi - Tam yktekisekonder gerilimi
% Re g = 100
Tam yktekisekonder gerilimi
U 20 - U 2
Forml olarak % Reg = 100
U2

24
 U1 - U11
Primere gre ise % Reg = 100 dir
U11
Formlde
% Reg: Gerilim reglasyon yzdesi
U1 : Primere uygulanan gerilim. ( Botaki primer gerilimi)
U11 : Ykteki primer gerilimi
U20 : Botaki sekonder gerilimi
U2 : Ykteki sekonder gerilimi

Reglasyon yzdesi bilinen bir transformatr yklendii zaman sekonder geriliminin

ne kadar deitii kolayca hesaplanabilir. Transformatrlerin % reglasyonu ne kadar
kkse kaak aks da o kadar azdr.

Gerilim reglasyonunun bulunmas

Transformatrlerde gerilim reglasyonu iki ekilde bulunur:

Transformatr yklemeksizin e deer diren ve e deer reaktanstan
faydalanarak reglasyonu bulmak
Transformatr ykleyerek reglasyonu bulmak

NOT:Transformatrlerde gerilim reglasyonu yzdesi ister sekonder devresi iin

hesaplansn ister primer devresi iin hesaplansn kan sonu ayndr.

1.1.13.1. Transformatr Reglasyonunu Yklemeksizin (E deer diren ve edeer

reaktanstan faydalanarak) Bulma

Transformatrmzn e deer direnci ve e deer reaktans biliniyorsa

transformatrn omik ykteki e deer devresi konusundan faydalanarak botaki sekonder
gerilimi ve anma ykndeki sekonder gerilim deerlerinden reglasyon bulunabilir.

2 2
U = (U11+I1. Re1 ) +(I1.Xe1)
1

U1 - U11
Primere gre % Reg = 100
U11

U 20 - U 2
Sekondere gre % Reg = 100 dir.
U2

Transformatrn omik ykteki e deer devresindeki konunun 1. problemini ele

aldmzda

U20 = 110 V ve U2 = 107,37 Volt deerleri bulunmutu.

25
 Buna gre
U - U2 110 - 107,37 2,63
% Reg = 20 100 = 100 = 100
U2 107,37 107,37

% Reg = 0,024 . 100 =2,4 % Reg = 2,4 olarak bulunur.

Ayn transformatrn ayn ykteki reglasyonu bu defa primere gre bulunsun.

U1 = 220 Volt, U11 = 214,74 V deerleri bulunmutu.

U1 - U11 220 - 214,74 5,26

% Reg = 100 = 100 = 100
U11 214,74 214,74

% Reg = 0,024 . 100 = 2,4 % Reg = 2,4 olarak bulunur.

Grld gibi % reglasyon her iki yolla da hesaplandnda ayn deerler elde
edilmektedir.

Problem
U11 = 213,7 Volt, Re1 = 0,6 , Xe1 = 1,2 , I1 = 10 A olan bir transformatrn %
reglasyonunu hesaplaynz.
zm:

2 2
U = (U11 + I1.Re1 ) + (I1.Xe1 )
1

2 2 2 2
U = (213,7+10.0,6) + (10.1,2) = (213,7+ 6) + (12)
1

2 2
U = 219,7 +12 = 48268+144 = 48412 = 220 Volt
1

U 1 - U 11 220 - 2213, 6,3

% Re g = 100 = 100 = 100
U 11 213,7 213,7

% Reg = 0,029 . 100 = 2,9 olarak bulunur.

1.1.13.2. Transformatr Reglasyonunu Ykleyerek Bulma

Bir transformatr ykleyerek reglasyonunu bulma, byk gl transformatrlerde

ok zordur.

nk, transformatrn anma ykne eit yk bulmak her zaman mmkn

olmayabilir. Bu nedenle bu metot kk gl transformatrlerde uygulanr.
26
 Reglasyonu bulmak iin

Transformatrn primerine anma gerilimi uygulanr.

Sekonderin botaki gerilimi U20 llr.
Daha sonra transformatr anma yk ile yklenerek sekonder k
gerilimi U2 llr.

Deney srasnda U1 primer geriliminin sabit tutulmasna dikkat edilmelidir.

llen deerlere gre

U 20 - U 2
% Reg = 100 forml ile bulunur.
U2

Problem

Primer gerilimi 220 volt olan bir transformatrn anma ykndeyken sekonder
gerilimi 106 volt, bota iken sekonder gerilimi 110 volt olarak llmtr. Transformatrn
reglasyonunu hesaplaynz.

zm

U 20 - U 2 110 - 106 400

% Reg = 100 = 100 = = 3,77 olarak bulunur.
U2 106 106

1.1.14. Trafolarda Verim

Bilindii gibi transformatre verilen gcn bir ksm demir ve bakr kayplarna sarf
olunmaktadr yani transformatre verilen gcn tamam sekonderden alnamamaktadr.

1.1.14.1. Tanm

Transformatrden alnan gcn verilen gce oranna verim denir.

Verim ( eta ) ile gsterilir. Birimi iin sonu 100 ile arplrsa yzde (%) olarak ifade
edilir.
P alnan Pa
Verim = = =
P verilen Pv

Transformatr e verilen g Primer gc (P1)

Transformatr den alnan g Sekonder gc (P2) olduuna gre

Pa P2
Verim = = = olarak yazlabilir.
Pv P1

27
1.1.14.2. Verimin Bulunmas

Transformatrde iki metotla verim bulunmaktadr.

Direkt metotla verimin bulunmas

ekil 1.19: Direkt metotla veriminin bulunmas iin transformatrn ykl almas
Direkt metotla verimin bulunmasnda ekil 1.19daki devrede grld gibi
transformatrn primer ve sekonderine birer ampermetre, voltmetre ve wattmetre balanr.
Transformatr, yksz durumdan tam ykl duruma kadar kademe kademe yklenir.
Bylece eitli yk akmlarnda transformatre verilen ve alnan g wattmetre yardmyla
llr. Alnan gcn verilen gce oran ile verim bulunur.

Pa P2
Verim = = veya = olur.
Pv P1

Ancak transformatrlerde kayplar ok kk olduundan hassas l aletleri

kullanlmazsa kan sonular hatal olur. Bundan baka, ok byk gl ve gerilimli
transformatrlerin yklenmesi ve gerekli l aletlerinin bulunmas ok zordur. Ayrca bu
yolla yaplacak deney, byk enerji kayplar meydana geleceinden pahal olur.

Endirekt metotla verimin bulunmas

Yukarda saylan nedenlerden dolay verimin bulunmasnda daha ok endirekt metot

kullanlr. Bunun iin transformatrn demir kayplar bo alma deneyinden ve bakr
kayplar ksa devre deneyinden llr.

ekil 1.20de transformatrn bo alma deney balant emas ve ekil 1.21de

transformatrn ksa devre alma deney balant emas verilmitir.

ekil 1.20: Transformatrn bo alma deney balant emas

28
 ekil 1.21: Transformatrn ksa devre alma deney balant emas

Bu kayplar k gcne eklendiinde giri gc elde edilir. Bylece transformatrn

verimi bulunur. Kayplara gre verim bulmak iin:
Transformatrn bo alma ve ksa devre deneylerinden

Pb = Pfe = Po Pcu = I1 2 . Re1 veya Pcu = I2 2 . Re2 bulunur.

Transformatrn toplam kayplar ise Ptk = Pfe + Pcu forml ile bulunur.

Pa
Endirekt metotla Verim = = bulunur.
Pa + Ptk

Formldeki ifadelerde

Eta ( ) : Verim --
P2 (Pa) : Alnan g (W)
P1 (Pv) : Verilen g (W)
Ptk : Toplam kayplar W)
Pcu : Bakr kayplar (W)
Pfe : Pb : Po :Demir kayplar (W) ifade edilir.

S (kVA) 1 5 10 20 50 100 200 500 1000

(%) 92 95,3 95,8 96,2 96,7 97,3 97,7 98,1 98,5

Tablo 1.3: Transformatrn grnr glerine gre ortalama verimleri

Not: Transformatrn gleri bydke verimleri artar(Tablo 1.3).
G transformatrlerinde en yksek verim bakr kayplarnn demir kayplarna eit
olduu durumda grlr.
Bulunan , eer 100 ile arplrsa % bulunur.

29
 Problem:

380 / 220 voltluk 10 KVA lk bir transformatr bir ykle yklendii zaman
sekonderden ekilen g Pa = 10 KW, primere verilen g Pv = 10,41 KVAdr.
Transformatrn verimini bulunuz.

zm:

Pa 10
Verim = = = = 0,96 ( eta ) = % 96dr.
Pv 10,41

1.2. Oto Trafolar

1.2.1. Tanm

Primer sargnn bir ksm veya tamamnn sekonder sarg olarak da kullanld ve ayn
manyetik alann etkisinde kalan tip transformatrlere oto transformatr denir.

1.2.2. Yaps

ekil 1.22.ada normal transformatrlerde primer ve sekonder olmak zere iki ayr
sarg bulunur. Oto transformatrlerinde ise bir tek sarg vardr.(ekil 1.22.b) Bu sarg hem
primer hem de sekonder sarg grevini yapar. Gerilim dnm bu bir tek sarg zerinden
yapldndan ikinci bir sargya gerek yoktur. Sarg says bire drldnden kaak
reaktanslar azalmtr.

ekil 1.22: Bir sargl transformatrden oto transformatrne gei

Oto transformatrlerinden ok sayda darya u karlarak (veya srg ile) deiik
deerde gerilim elde edilebilir. Bu bakmdan oto transformatrleri bir potansiyometre gibi
kullanla bilinir.

1.2.3. ki Sargl Trafo le Fark

ki sargl trafoda primer ve skonder olmak zere iki sarg vardr. Oto trafosunda ise
tek bir sarg vardr. Bu sebepten dolay kaak reaktanslar iki sargl trafolara nazaran azdr.

30
1.2.4. Kullanld Yerler

Gerilim azaltarak asenkron motorlara yol vermede,

Gerilim ykseltmede,
Potansiyometre olarak,
Gerilim dmlerini karlamada,
eitli gerilimlerin elde edilmesinde,
Baz fazl yksek gerilimli sistemlerin birbirine balanmasnda kullanlr.

1.2.5. stnlk ve Sakncalar

Oto transformatrlerinin faydalar (stnlkleri)

Hafif ve maliyeti ucuzdur.
Demir kayplar azdr.
Bakr kayplar azdr.
Verimi yksektir.
Dier transformatrlere gre reglasyonu iyidir.

Oto transformatrlerinin sakncalar

Ksa devre gerilimleri kk olduundan dolay ksa devre akmlar
byktr. Bu sebeple tehlikeli deer alr.
Paralel balanmalar zordur.
Sekonder sargda kopukluk meydana gelirse tehlikelidir(ekil 1.23)

ekil 1.23: Oto transformatrlerinde sekonder sargdaki kopukluk

1.3. G Trafolar ( Fazl)

1.3.1. Adet Bir Fazl Trafolardan Meydana Gelen Trafolar

Byk g gereken sistemlerde, fazl transformatr yerine adet bir fazl

transformatr kullanmak, tama kolayl ve yedekte bir fazl transformatr bulundurma
yn ile iyidir. Ancak yldz veya gen balantlarnn nasl yapldnn iyi bilinmesi
gerekir.

Transformatr polariteleri belli deilse balantlar aadaki gibi yaplr:

Yldz Yldz balant
gen gen balant
gen Yldz balant
Yldz gen balant
31
1.3.1.1. Balant ekilleri

Yldz-yldz balant

Eit gl ve gerilimleri eit adet bir fazl transformatrn her birinin primer
sarglarndan birer u alnp birbirine balanr. Bylece primerin yldz balants yaplm
olur.

Transformatrlerin manyetik nveleri ayr olduu iin bu balantda polarite dikkate

alnmaz yani birbirine balanan ularn seiminde bir kural yoktur. Transformatrn serbest
kalan ular uygun gerilimli bir ebekeye balandnda, primerin balantlar tamamlanm
olur.

ekil 1.24: adet bir fazl transformatrn yldz yldz balants

Primer balants tamamlanp uygun gerilime balandktan sonra sekonderin balants
yaplr.

Bunun iin sekonder sarglarndan iki tanesinin birer ular birletirilir. Bu sarglarn
serbest kalan iki ucu arasna balanan voltmetre, sekonder geriliminin 3 katn gsterirse
bu iki sargnn balantlar dorudur. Voltmetre bir faz gerilimini gsterirse bu iki sargdan
yalnz birinin ular deitirilir.

Bundan sonra iki sarg ucunun birbirine baland noktaya 3. transformatrn

sekonder ularndan biri balanr. Bu transformatrn ak ucu ile daha nce balanm
transformatrn ak ular arasna voltmetre balanarak gerilimleri ayr ayr llr.
llen bu gerilimler faz geriliminin 3 kat kadar olmaldr. Voltmetre bir faz
gerilimi kadar gsterirse 3. transformatrn iki ucu yer deitirilir. Bundan sonra sekonderin
akta kalan ucu yk hattna balanarak sekonderin yldz balants tamamlanr(ekil
1.24).

NOT: Yk sekonderdeki ABC ularna balanr.

gen-gen balant

Primerin gen balanmas iin 1. transformatrn herhangi bir ucu ile 2.

transformatrn herhangi bir ucu birbiri ile balanr. Sonra 2. transformatrn akta kalan
ucu ile nc transformatrn herhangi bir ucu balanr. 3. transformatrn akta kalan

32
ucu ile 1. transformatrn ak ucu birletirildiinde primerin gen balants gereklemi
olur. Bundan sonra primer uygun bir gerilime balandnda balantlar tamamlanm
olur(ekil 1.25e baknz.).

ekil 1.25: adet bir fazl transformatrn gen gen balants

Sekonderin gen balanmas iin sekonder sarglarndan iki tanesinin birer ular
birletirilir. Bu sarglarn serbest kalan iki ucu arasna balanan voltmetre, bir faz gerilimine
eit bir deer gsterirse bu iki sargnn balantlar dorudur. Voltmetre bir faz geriliminin
3 kat bir gerilim gsterirse bu iki sargdan yalnz birinin ular deitirilir.

Sonra 2. transformatrn akta kalan ucu ile 3. transformatrn herhangi bir ucu
balanr. 3. transformatrn akta kalan ucu ile, 1. transformatrn ak ucu arasna
balanan voltmetre sfr gsterirse balant dorudur. Voltmetre faz geriliminin iki katn
gsterirse 3. transformatrn bir ucu yer deitirilir. Bundan sonra voltmetre kartlp bu iki
u birbirine balanr.

gen kelerinden balant ucu yk hattna balanarak sekonderin gen

balants tamamlanm olur(ekil 1.25).

gen-yldz balant

Primerin gen balants b blmnde, sekonderin yldz balants ise a blmnde

akland gibi yaplr (ekil 1.26.aya baknz.).

Yldz-gen balant

Primerin yldz balants a blmnde, sekonderin gen balants ise b blmnde,

akland gibi yaplr (ekil 1.26.bye baknz.).

ekil 1.26: a. gen yldz balant

33
 ekil 1.26: b. Yldz gen balant
1.3.2. Bir Nveli Fazl Trafolar

1.3.2.1. Tanm

fazl alternatif akm sisteminde bir nve zerine sarlan aralarnda 120o faz fark
bulunan ayr fazdan oluun trafolara bir nveli fazl trafolar denir.

1.3.2.2. Standart Gerilim Deerleri

lkemizde datm transformatrlerinin seri olarak yapld standart gerilimler,

Frekans 50 Hz. olmak zere

st gerilim [kV] Alt gerilim [V]

15,33(*) 400/231

(*) lkemizde OG ebekelerinde 35 kV gerilim basamanda deiik gerilimlerle

karlaldndan transformatr siparilerinde nceden, bu basamakta ebeke geriliminin ka
kV olduu (rnein, 34.5 kV) TEDAtan renilmelidir.

1.3.2.3. Standart G Deerleri

lkemizde datm transformatrlerinin seri olarak yapld standart gerilimler,

Standart gler [kVA]

(**) (**) (**) (**)
25 40 50 63 80 100 125(**) 160 200(**) 250 315(**) 400 500(**) 630
800 1000 1250 1600 2000 2500

(**) Seri yapm olmadndan bu deerler ncelikle seilmez.

1.3.2.4. Yaps

Transformatrlerin nveleri, silisli alaml zel transformatr saclarndan yaplr.

Kayplar, iilik ve ekonomik nedenlerden dolay nve 0,35 mm kalnlktaki saclardan
yaplr. Bu saclarn birer yzleri yaltkan bir tabaka (lak, kt, karlit) ile kaplanmtr.

34
 Nvenin kesiti transformatr gcne gre kare, dikdrtgen, art iareti eklinde veya
ok basamakl olarak yaplr. Kk ve orta byklkteki transformatrlerin nve kesitleri
ekil 1.27.a ve bde grld gibi kare, dikdrtgen ve art eklinde yaplr. Daha byk
transformatrlerde ise nve ekil 1.27.cde grld gibi oklu art eklinde olur. Byk
transformatrlerde soumay salamak iin ekil 1.27.dde grld gibi demir nvede
aralklar braklm olabilir.

ekil 1.27: Transformatr nve kesitleri

Nve tipleri

fazl transformatrlerin nveleri,

Mantel tip nve,
ekirdek tip nve olmak zere iki tipte yaplmaktadr.

Mantel tipi

ok az kullanlan mantel tipinde faza ilikin sarglar bir bacaa yerletirilir ve

sarglar dtaki bacaklarla rtlr. ekil.1.28de mantel tip nve grlmektedir.

ekil 1.28: fazl transformatrlerde mantel tip nve

ekirdek Tipli

ekirdek tipli nveler bacakldr ve her bacaa bir faza ait sarglar yerletirilir.
ekil 1.29da ekirdek tip nve, sac kesimi ve dizili ekilleri grlmektedir.

ekil 1.29: fazl transformatrlerde ekirdek tip nve, sac kesimi ve dizili ekilleri

35
 Sarglar
Silindirik sarg

zolasyon kolayln salamak, trafo yksekliini drmek iin silindirik sarglar

kullanlr. Byk kesitli iletkenlerle yaplr. Silindirik sarglar AG ve YG sarglar, AG
sarglar ite olmak zere silindirik olarak st ste sarlr(ekil 1.30a baknz.)

A.G

Y.G

ekil 1.30: Basit silindirik sarg

Dilimli sarg

Byk akmlarda akm ylmalarn nlemek amacyla ok sayda dikdrtgen kesitli

bobinler ierde birbirleri ile balantldr. Bu yzden dilimin dnda yalnz iki u bulunur.

1/2 A.G
Y.G

A.G

Y.G

A.G

Y.G

1/2 A.G

ekil 1.31: Dilimli sarg

1.3.2.5. Soutma

Trafolarda soutmann nemi

Btn elektrik makinelerinde olduu gibi transformatrler de almalar srasnda

snr. Bu snma transformatrn zellikle sarglarnda ve demir nvesinde oluan kayplarn
bir sonucudur. Dner makinelerde soutmay az da olsa salayan hava akmlarnn
olumasna karn, duran makine olan transformatr daha olumsuz artlarda alr.

36
 Transformatrlerde s art belirli bir snr amamaldr. Bunun iin de iyi bir
soutma gereklidir.

Transformatrlerin soutma yntemi harf simgelerle belirtilir. Her simge 4 harften

oluur.

Birinci harf: Sarglarla temasta bulunan i soutma ortam:

O Yanma noktas 300 oC olan mineral ya veya sentetik sv yaltkan

K Yanma noktas > 300 oC olan sv yaltkan
LYanma noktas llemeyen (yanc olmayan) sv yaltkan

kinci harf: soutma ortam iin dolam tr:

N Soutma donanm iinden ve sarglardan doal termosifon ak

F Soutma donanm iinden zorlamal dolam ve sarglardan termosifon ak
D soutma donanm arasndan zorlamal dolam, soutma donanm
sisteminden en azndan ana sarglar iine ynlendirme

nc harf: D soutma ortam:

A Hava
W Su
Drdnc harf: D soutma ortam iin dolam tr:

N Doal konveksiyon
F Zorlamal dolam (Vantilatrler, pompalar)

rnek: ONAN/ONAF: Transformatrn, yksek ykte arzuland gibi iletmeye

sokulalabilen bir vantilatr grubu bulunur. Ya dolam, her iki durumda da yalnz
termosifon etkisiyle oluur.

Soutma ekilleri seim faktrleri

Transformatrn alaca yer ve iletme artlar
Transformatrden uzaklatrlmas gereken s miktar
Transformatrn yapm ve tama glkleri
letme giderleri ve fiyat

Soutma eitleri

Transformatrlerde oluan sy darya iletebilmek ve soumalarn salayabilmek

iin eit soutma yaplr:
Hava ile soutma
Ya ile soutma
Su ile soutma

37
 Hava ile soutma

Genellikle kuru tip trafolarda uygulanr. Suni reine izolasyonlu 101530 kV

gerilimde altrlmak zere yaklak olarak 300 kVA gce kadar yaplan kuru
transformatrler genellikle doal hava dolam (sirklasyon) ile kendi kendine sourlar.
Nve ve sarglar hava ile dorudan doruya temas hlindedir. Bu tip transformatrler yal
tiplere gre birok stnlkler tamaktadr. Verimleri olduka yksek, gerilim dmleri ise
olduka dktr.

Resim 1.4: Soutmas zorlamal hava ile yaplan yal tip transformatr
Ya ile soutma

Orta ve byk gl transformatrler, zellikle yksek gerilim iin yaplanlarn

hemen hemen hepsi birer ya kazan iine yerletirilir. Transformatr yann kendisi ok iyi
bir yaltkandr. Transformatrde kullanlan ya soutma grevi de yapar.

Doal ya dolaml sistem, btn soutma trlerinin en basit, en sessiz alan, en

fazla gvenlik salayan ve en az bakm isteyen sistem olarak deerlendirilebilir. Buna
karlk maliyeti yksektir.

Resim 1.5: Yal tip transformatr

38
 Su ile soutma

Su ile soutma, iletme sresince devaml su salanabilen yerlerde uygulanr. rnek

olarak termik ve hidroelektrik santralleri gsterilebilir.

Su ile soutmada transformatr ya kazan borularla, iinde yan su ile soutulduu

bir soutucuya balanr. Kk bir pompa yan dolamn salar. Bu tip soutmada
soutucu kazann dndadr. ekil 1.31de su ile soutulan bir transformatrn ya ve su
ak diyagram verilmitir.

ekil 1.32: Su ile soutulan bir transformatrn ya ve su ak diyagram

1.3.2.6. G Trafo Etiket Deerleri

Transformatrlerin plakasnda TS 267ye gre bulunmas gereken bilgiler

(Baknz ekil 1.33):
Transformatrn cinsi: Datm transformatr, oto transformatr vb.
Yapm standardnn iaret ve numaras:TS 267, VDE 532/71,vb.
Yapmcnn ticaret unvan veya ksa ad, adresi,varsa tescilli markas
Yapm tipi ve seri numaras
Yapm yl
Faz says: rnein, 3
Anma gc: rnein, 1000 kVA
Anma gerilimi: Primer anma gerilimi ve basamak gerilimleri ile skonder. Anma
gerilimi yazlr.
Anma akm: Primer anma gerilimi basamandaki anma akm ile sekonder,
anma akm
Balant kmesi: rnein, Dyn5
Anma yzde ksadevre gerilimi: rnein, % 6,08
Soutma yntemi: rnein, ONAN
Toplam arlk: rnein, 2,195 t
Yan arl: rnein, 0,633 t

39
Ayrca standartta belirtilmi olmamasna karn:

Etkin ksm arl: rnein, 1,590 t

evre scakl: rnein, 40 oC
Anma frekans: rnein, 50 Hz
Yaltm dzeyi: rnein, 17070/-3
Srekli ksadevre akm: rnein, 0,275 kA
Ksa devre sresi: rnein, 2 s
letme snf: rnein, S1
Yapmc gerekli grd baka bilgiler bulunur.

LSANS:TRAFO UNION
TP TSUC 60465 NO 45879 YAPIM YILI 1991 TS 267

AN. GC 1000 kVA LETME S1 CNS DT FAZ 3 FREKANS 50 Hz

KONUM 1 36225 V V EVRE SICAKLII 40 OC

KONUM 2 35363 V V BALANTI KMES Dyn5

AN. GER. KONUM 3 34500 V 400 V SOUTMA YNTEM ONAN

KONUM 4 33638 V V AN. KISADEVRE GER. % 6,08

KONUM 5 32775 V V SR. KISADEVRE AK. 0,275 kA

ANMA AKIMI 16,73 A 1443,4 A MAX.KISADEVRE SRES 2s

YA CNS TECHNOL 2000 YALITIM DZEY 170-70/-3

TOP.AIRLIK 2,915 t YA AIRLII 0,633 t ETKN KISIM A. 1,590 t

TSE
TRK MALI

ekil 1.33: Transformatrn plakas

40
 UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET
Kullanm yerlerine gre trafo seimini yapnz.
lem Basamaklar neriler
Bir fazl transformatrn primer ve Bu ilemler srasnda l aletinin
sekonder sarglarn inceleyip l aleti ucunu dokunduracanz sarg ucunun
kullanarak primer ve sekonder sarglarn yaltmnn kaldrlmasna (deilse
birbirinden bamsz olduunu grnz. kazyarak yaltmn kaldrlmasna)
dikkat ediniz.
Nve yapsn inceleyerek nve tipini
tespit ediniz. Nve saclarnn sktrlm olmasna
dikkat ediniz.
Transformatrn primer sargsna giri
gerilim uygulayarak sekondere l aleti Kullanlan l aletinin gerilim
balayarak k gerilimini lnz. Ayn kademesinde olmasna dikkat ediniz.
ilemi farkl transformatrlerde Bu ilemleri retmen veya bir uzman
uygulayarak kan sonular gzetiminde yapnz.
deerlendiriniz.
Bu ilemleri retmen veya bir uzman
Oto trafosuna enerji uygulayarak kta gzetiminde yapnz.
istenilen gerilim deerlerini alnz.
Birka tane etiket deeri alarak bu
nternet, ktphaneler, alt sahalar veya etiket deerlerini karlatrnz.
g trafo retim yerlerinden g trafosu
etiket deerleri alarak etiket zerindeki
deerleri yorumlaynz.

41
KONTROL LSTES

Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin

Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi
kontrol ediniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. Kullanm yerlerine gore trafolar seebildiniz mi?

2. Soutma ekline gre trafolar seebildiniz mi?
3. Montaj yerine gre trafolar seebildiniz mi

DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.

Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

42
 LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmleleri dikkatlice okuyarak bo braklan yerlere doru szc
yaznz.

1. Elektromanyetik indksiyon yolu ile frekansta deiiklik yapmadan gerilim ve akm

deerlerini ihtiyaca gre bir oran dhilinde deitiren makinelere ..
denir.
2. Transformatr nveleri ekilde yaplr. Bunlar:
a) tipi nve
b) tip nve
c) tip nve
3. Basit bir transformatrde .sarg ve sarg olmak zere iki sarg
vardr.
4. Transformatrlerde sekonderden gerilim alabilmek iin primere
..gerilim-akm uygulanmas gerekmektedir.
5. Bir transformatrn primerine alternatif bir gerilim uygulandnda geen akmn
oluturduu manyetik aknn tamam ikinci devre iletkenlerini kesmez. Aknn kk
bir ksm devresini havadan tamamlar. Devresini havadan tamamlayan aklara
. denir.
6. Transformatrlerin sarglarnda indklenen gerilimlerin ani ynlerini veya sarg
ularnn iaretlerinin belirtilmesine . denir.
7. Transformatrn sekonder geriliminin botaki ve ykl durumdaki gerilimleri
arasndaki farka, transformatrn denir.
8. Primer sargnn bir ksm veya tamamnn sekonder sarg olarak Da kullanld ve
ayn manyetik alann etkisinde kalan tip transformatrlere . denir.
9. fazl alternatif akm sisteminde bir nve zerine sarlan aralarnda 120o faz fark
bulunan ayr fazdan oluun trafolara bir nveli .. denir.
10. Transformatrlerde oluan sy darya iletebilmek ve soumalarn salayabilmek
iin eit soutma yaplr.
.. ile soutma
.. ile soutma
.. ile soutma

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap

verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

43
 RENME FAALYET2

RENME FAALYET2
AMA

Her trl yerde standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak g trafolar
sarg balant ekillerini hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA
G trafolar sarg balant ekillerini aratrnz.
G trafolar balant gruplar, sembolleri ve grup alarn aratrnz.
G trafo gerilim ayar dzeneini aratrnz.

2. G TRAFOLARI SARGI BALANTI

EKLLER
2.1. Balant ekilleri
Balant ekilleri gruba ayrlr:

2.1.1. gen Balant ve zellii

gen balant yapmak iin her faz sargsnn giri ucu teki sargnn k ucu ile
birletirilir.

Bu balant hem primerde hem de sekonderde ayn ekilde yaplr. Bu balantda ntr
hatt yoktur.

RST fazlar primer sarglarnn giri ularna, yk ise sekonder sarglarnn k

ularna balanr(ekil 2.1e baknz.).

ekil 2.1: gen balant

44
2.1.2. Yldz Balant ve zellii

Yldz balant yapmak iin transformatrn her faz sargsnn k ular (veya giri
ular) birbirine balanr. Bu balant hem primerde hem de sekonderde ayn ekilde yaplr.

RST fazlar primerin bota kalan ularna, YK ise sekonderin bota kalan ularna
balanr.
u x

v y

w z

ekil 2.2:Yldz balant

2.1.3. Zikzak Balant ve zellii

Bu balant transformatrn sekonderinde uygulanr. Balant iin sekonderde ayn

fazn eit gerilimli iki sargs bulunmaldr. Sarglarn polaritesi belli olduu iin balantlar
kolayca yaplabilir.

Zikzak balant da sekonder sarglarnn her faznn bir sargs, teki fazlardan birinin
baka bir sargs ile seri balanmaldr (ekil 2.3e baknz.).

Primeri ise gen veya yldz balanr.

ekil 2.3: Zikzak balant

45
2.2. Balant Gruplar, Sembolleri ve Grup Alar
2.2.1. Grup Alar

Bir trafoda primerin bir fazna, gerilim tatbik edildiinde ayn fazn sekonderinde bir
gerilim indklenir. ndklenen gerilimler arasnda bir faz fark oluur. Oluan bu faz farkna
grup as denir.

Balant gruplarnda grup as 30ye blnerek bir sabite olarak verilir.

ekil 2.4: Grup asnn gerilim zaman erisi

2.2.1.1. 0 (0 derece)

Grup as 0x30 = 0 derece olarak bulunur.

2.2.1.2. 1 (30)

Grup as 1x30 = 30 derece olarak bulunur.

2.2.1.3. 5 (150)

Grup as 5x30 = 150 derece olarak bulunur.

2.2.1.4. 6 (180)

Grup as 6x30 = 180 derece olarak bulunur.

2.2.1.5. 7 (210)

Grup as 7x30 = 210 derece olarak bulunur.

2.2.1.6. 11 (330)

Grup as 11x30 = 330 derece olarak bulunur.

46
2.2.2. Balant Gruplar eitlerinin Sembolleri (Harf Sembolleri)

Genellikle g trafolar balant ekilleri iki harf bir rakamla belirtilir.

rnein: Yd 1 gibi
Birinci harf primer sargnn balant eklini gsterir.
Yukardaki rnekte Y=Yldz
kinci harf sekonder sargnn balant eklini gsterir.
Yukardaki rnekte d=gen
Rakam primer ve sekonder gerilimleri arasndaki faz farkn gsterir.Grup As
Balant gruplarnn ifadesinde kullanlan ksaltmalar
Y -Yldz y -yldz
D -gen d -gen
Z -Zikzak z zikzak
Byk harfler (Primer) yksek gerilim iin, kk harfler (Sekonder) alak gerilim
iin kullanlr.

2.2.3. Balant Grup eitleri ve Vektrleri

fazl transformatrlerde balant gruplar, st ve alt gerilim sarglarnn balant

ekillerini ve bunlarn gerilim vektrlerinin birbirine kar durumlarn gsterir.

ekil 2.4te TS-267ye gre st gerilim sarglarnn gen, yldz ve zikzak

balanmasna ait vektr diyagramlar ve balant ekilleri verilmitir.

ekil 2.4: TS - 267ye gre st gerilim sarglarnn gen, yldz ve zikzak balanmasna ait
vektr diyagramlar ve balant ekilleri
fazl transformatrlerin primer ve sekonder sarglarnn yldz, gen veya zikzak
balanld sylendi. Bu balama ekillerinin eitli dzenlenmelerinden balant gruplar
kar.

47
 fazl transformatrlerin balantlarn balca drt ana grupta toplarz. Bunlar:
A veya O grubu
B veya 6 grubu
C veya 5 grubu
D veya 11 grubudur.

Bu gruplar da kendi aralarnda e ayrlarak 12 eit balant meydana gelir.

ekil 2.5te bu gruplar; balant ekilleri ve fazlar aras gerilimlere ait vektr
diyagramlar ile verilmitir.

48
ekil 2.5: fazl transformatrlerin balant gruplarnn balant ekilleri ve fazlar aras geri-
limlere ait vektr diyagramlar
2.2.3.1. A Grubu Balant

A grubu balantlar, gen - gen (Dd O), yldz - yldz (Yy O) ve gen zikzak
(Dz O) olarak yaplr. A grubu balantda primer ve sekonder gerilimler arasnda hi faz
fark yoktur. Sfr rakam bunu belirtir.

49
 Parantez iinde belirtilen harfler:

D, d : gen balanty
Y, y : Yldz balanty
z : Zikzak balanty
O : Primerle sekonder fazlar aras gerilimleri arasndaki faz farkn belirtir.

2.2.3.2. B Grubu Balant

B grubu balant da aynen A grubu gibi olmakla beraber primer ve sekonder

gerilimleri arasnda 180 faz fark vardr. Tabloda A2 ve B2 balantlarna dikkat edilirse
sekondere ait fazlarn ters baland grlr. Bu gruba ait balantlar Dd 6, Yy 6 ve Dz 6
dr. Faz fark 6 rakam ile belirtilmitir. Bu deer 30la arplrsa faz farkn derece olarak
bulunur.

2.2.3.3. C Grubu Balant

C grubundaki balantlar; Dy 5, Yd 5 ve Yz 5 olarak e ayrlr. Bu grupta primer ve

sekonder gerilimler arasndaki faz fark 5.30 == 150 derecedir.

Yani sekonder gerilimi primerden 150 geridedir.

2.2.3.4. D Grubu Balant

D grubu ise C grubunun tersidir. Aradaki fark yine ikinci devre ularnn
balanndadr. Bu durumda ikinci devre gerilimi ile birinci devre gerilimi arasndaki faz
fark 11 . 30 = 330 derece ve sekonder gerilimi geride olur. D grubundaki balantlar Dy 11,
Yd 11 ve Yz 11 olarak yaplmtr.

ekil 2.6: fazl transformatrlerin vektr diyagramlar

ekil 2.6da fazl transformatrlerin primer ve sekonder fazlar aras gerilimlerin
gruplara gre genel vektr diyagramlar grlyor.

50
 A ile B ve C ile D gruplarnn birbirinin tersi olduu sylenildi. Bunun iin bu gruplar
arasnda gei yapmak mmkndr. ekil 39da B2 balantsndan A2 balantsna gei
iin sekonder sargda yaplmas gerekli deiiklik grlmektedir. Buradan da grlecei gibi
faz sarglarnn st ularndaki ksa devre sklmekte, bunun yerine alt ular ksa devre
yaplmaktadr. Bylece, orta faz da akm giriken k olmaktadr.

ekil 2.7: Yldz bal transformatrlerde grup deitirme iin yaplan balant deiiklii

ebekelerde, yerin zelliine gre bu drt grup balantdan birisi kullanlr. Bugn en
ok sra ile A2, C3, C ve C2 balantlar kullanlmaktadr.

2.2.3.5. eitli Balant Gruplarnn zellikleri

Yy balant grubu

Yldz-yldz balanm transformatrlerde bir faz sargsna uygulanan gerilim, hat

geriliminin 1 / 3 dr. Bu durumda belirli bir gerilim iin sipir says azaltlm
olduundan, yaltma ii de kolaylam olur. ok yksek olmayan yapm giderleri bir hayli
azdr. Yy0 balant yaplm transformatrlerde, primer ve sekonder gerilimleri arasnda faz
fark yoktur.

Dy balant grubu
gen balantnn stnl, faz akmnn, hat akmndan 1/ 3 kadar kk
olmasdr. Sakncas ise, sipir saysnn ve izolasyonun hat gerilimine gre dzenlenmesidir.

Yz balant grubu

Kk datm transformatrlerinin alt gerilim taraflarnda zikzak balant uygulanr.

Bu balantda her sekonder faz bobini, iki ayr sargdan oluur. Bu iki sarg iki ayr ayaa
yerletirilmi olup birbirine ters olarak balanmtr.

51
2.2.3.6. eitli Balantlarn (Yy o, Dy 5, Yd 5 ve Yz 5) Kullanm Alanlar

fazl transformatrlerde yalnz bir tek balant grubunun kullanlmas en uygun yol
olarak grlebilir. Ancak ekil 37de grld gibi kullanm alanlar ok deiik olan
eitli balant gruplar vardr. Bunlardan Yy O, Dy 5, Yd 5 ve Yz 5 yeni kurulan
iletmelerde ok kullanlmaktadr.

Bu gruplarn kullanm alanlar ksaca yledir:

Yy o (yldz-yldz) balant

Sekonderlerindeki ntr hatt ok az yklenebildiinden datm transformatrleri

olarak alak gerilim ebekelerinde kullanlmaz. Daha ok byk gl yksek gerilim
transformatrlerinde kullanlmaktadr.

Dy 5 (gen-yldz) balant

Sekonderlerindeki ntr hatt tam ykle yklenebilen byk datm

transformatrlerinde kullanlr.

Yd 5 (yldz-gen) balant

Sarglar yldz balanm byk santral generatrlerinin kna balanan

transformatrler bu gruptandr. Ayrca byk akmlarda ok kullanlan bir balant eklidir.

Yz 5 (yldz-zikzak) balant

Sekonderlerindeki ntr hatt tam ykle yklenebilen kk datm

transformatrlerinde kullanlr.

2.3. G Trafo Gerilim Ayar Dzenei

Trafolarda gerilim ayar trafonun dntrme orannn deitirilmesi ile yaplr.
N1 U 1
K
N2 U2
Bantsna gre dntrme orannn deitirilmesi iin trafonun sarglarnn spir
saylarnn deitirilmesi gerekmektedir. Transformatr ayaklarna yerletirilen ve gerilim
ayar iin kullanlan bu ularn karld sarglara gerilim ayar bobini denir. Gerilim ayar
bobinin sargs trafonun gerilim ayarna gre deimektedir.

Transformatrlerin gerilim ayar bota ve ykte olmak zere iki ekilde yaplr:
Bota gerilim ayar yapabilmek iin zel yaplm olan dzeneklerden faydalanlr. Bu
dzenek trafonun kapak altna ve dip tarafna yerletirilmitir. Kumanda kolu ya kapak
zerinde ya da kazan zerinde bulunur. stenilen gerilim ayar kumanda kolu vastasyla
ayarlanabilir.

52
 A

2.5% B

2.5% C

2.5% E

2.5% F

ekil 2.8: Bota gerilim ayar yapan alterin trafoya balan

Transformatrlerin yk altnda gerilimlerinin ayarlanmas bota yaplan ayarlamadan
daha zordur, yk altnda gerilim ayar yaplrken u koullarn yerine getirilmesi gerekir:

Yk devresi akm kesilmemelidir.

Ayar bobinleri ksa devre olmamaldr.
Basamak deitirme sresi ksa olmaldr.

5 5

ekil 2.9: Yk altnda basamak deitirilebilen bir transformatrn balant emas. 1- Ana faz
sargs, 2- Gerilim ayar bobini, 3-Yk aktarma alteri, 4-Yn deitirme alteri, 5-
Direnler
Transformatr primeri bir ana faz sargs (1) ile bir gerilim ayar bobininden (2)
olumaktadr. Ayar bobini ular, basamak alteri (3) ile devreye sokup karlr. Yn
deitirme alteri (4) ile de ayar bobini ters ynde ana sargya balanabilir. Bu durumda k
gerilimi azalr. Ayar bobininin her basamaktaki sipirleri, transformatrn btn aya
boyunca dzgn olarak sarlmtr. Bylece simetrinin bozulmasndan dolay akm
kuvvetlerinin olumas nlenmi olur.

53
 UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
3 fazl trafo balantlarn yapnz.
lem Basamaklar
fazl trafolarn balant ekillerinin
trafo zerinde nasl yapldn grnz.
Balant ekillerini tek tek balaynz.
Trafo zerindeki etiket deerinden grup
asn ve balant grup eidini
belirleyiniz.
Belirlediiniz balant grubunun kullanm Balant gruplarnn kullanm
alann belirleyiniz.
neriler
Balant ekil farkllklarna dikkat
ediniz.
Bu ilemi retmen veya bir uzman
gzetiminde yapnz.
Farkl trafo etiket deerlerini alarak bu
deerleri karlatrnz
alanlarnn bilinmesi trafo seim
kolayl salayacan unutmaynz.
54
KONTROL LSTES

Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin

Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. Trafo sarg balant ekillerini seebildiniz mi?

2. Gerilim ayar bobin ve alterini seebildiniz mi?

DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.

Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

55
 LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz

1. ( ) gen balant yapmak iin her faz sargsnn giri ucu teki sargnn k ucu ile
birletirilir.
2. ( ) Yldz balant yapmak iin transformatrn her faz sargsnn k ular (veya
giri ular) birbirine balanr.
3. ( ) Bir trafoda primerin bir fazna, gerilim tatbik edildiinde ayn fazn sekonderinde
bir gerilim indklenir. Bu iki gerilim arasndaki aya grup as denir.
4. ( ) G trafolar balant ekillerinden Yd olarak verilen bir sembolde Y harfi yldz
bal olduunu ve d harfi ise zikzak bal olduunu gsterir.
5. ( ) Balant gruplarnda grup as 20oye blnerek bir sabite olarak verilir.
6. ( ) Trafolarda gerilim ayar trafonun dntrme orannn deitirilmesi ile yaplr.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap

verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

56
 RENME FAALYET3

RENME FAALYET3
AMA

Her trl yerde standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak g

trafolarnn paralel olarak balantlarn ve yke itiraklerini hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA

Trafolarn paralel balantlarn aratrnz.

Trafolarn yke itirakini aratrnz.
Paralel bal trafolarda yk dalmn aratrnz.

3. TRAFOLARIN PARALEL
BALANTILARI
3.1. Paralel Balantlar
3.1.1. Paralel Balama Nedenleri

Santrallerde ve transformatr istasyonlarnda gnlk enerji ihtiyac arttnda

jeneratrlerin ve transformatrlerin birbirine paralel balanmas gerektii gibi baz hllerde
komple santrallerin dahi ayn ebeke zerine paralel almalarna ihtiya hasl olabilir.

Normal iletmede bu paralel alma belirli bir plan dhilinde yapld hlde, arza
hlinde baz enerji kaynaklarnn devreden kmas ile ksa bir zaman zarfnda yeni
kaynaklarn devreye girmesi gerekebilir.

Bundan baka, belirli bir enerji kaynandan beslenmekte olan nemli bir tesiste, ya
iletme zaruretinden dolay yahut da bir arza sebebi ile akm kaynann deitirilmesi ve bu
ilemin ok ksa bir zamanda yaplmas icap edebilir. Bu gibi ilemler ve manevralar, bir
iletme mhendisinin her gn normal olarak karlat veya her an karlamas beklenen
olaylardr.

Gerek paralel balama ve gerekse kaynak deitirme ancak baz elektriki artlarn
yerine getirilmesinden sonra yaplabilir. Bu artlar yerine gelmeden yaplan her balama,
derhal tesisin normal iletmeden kmasna yol aar. Baz arza hllerinde ise stabilitenin
salanmas ve iletmenin normal bir ekilde devam edebilmesi iin paralel balama veya
kaynak deitirme olaynn gayet sratle ikmal edilmesi gerekir.

57
3.1.2. Paralel Balama artlar

Transformatrlerin paralel balanabilmeleri iin baz artlarn olmas gerekir.

Bunlar:
Paralel balanacak transformatrn primer ve sekonder gerilimleri her an eit
olmaldr.
Anma gleri birbirine eit veya gleri arasndaki oran 1/3ten byk
olmamaldr.
Paralel balanacak transformatrlerin ksa devre gerilimleri (Uk) birbirine eit
olmal veya aralarndaki fark % 10dan byk olmamaldr.
Paralel balanacak transformatrlerin ayn polariteli ular birbirine
balanmaldr. Bylece transformatrlerin birbiri zerinden ksa devre olmalar
nlenmi olur.
Paralel balanacak transformatrlerin balant gruplar uyumlu olmaldr.

3.1.3. Paralel Balant emas

ekil 3.1: fazl transformatrlerin paralel balanma deney balant emas

3.2. Trafolarn Yke tiraki

Paralel balama ve yke itirak iin ekil 3.1deki deney balant emas hazrlanr.
Paralel balanacak transformatrler bota altrlarak primer ve sekonder gerilimleri
llerek eitlik kontrol edilir(Ksa devre gerilimleri arasnda % 10dan daha az fark
bulunduunda % 5e kadar gerilim farkna izin verilebilir.).

Ksa devre gerilimlerinin eit olmas, paralel alan transformatrler arasnda, ykn
transformatrlerin gleri orannda dalmasn salar. Paralel alan transformatrlerin
zerlerine aldklar yk ksa devre gerilimleri ile ters orantldr. Buna gre ksa devre
gerilimi kk olan transformatr daha fazla yklenir. Eer paralel balama artlar yerine
getirilmise iki transformatr birbiri ile paralel balanr.

58
3.3. Paralel Bal Trafolarda Yke Dalm
Paralel bal trafolarda toplam bara ykn ksa devre gerilimlerine uygun olarak
paylar. Anma gleri birbirine eit veya gleri arasndaki oran 1/3ten byk olmamal,
ayn zamanda paralel balanacak transformatrlerin ksa devre gerilimleri (Uk) birbirine eit
olmal veya aralarndaki fark % 10dan byk olmamaldr.

S1, S2 : Trafolarn grnr gc (kVA)

Uk: Ksa devre gerilim yzdesi

rnek:

Gleri S = S2 = 100 KVA olan iki transformatrn tam yk ksa devre gerilimleri
Uk = % 4 ve Uk2 = % 5tir. ebeke yk 200 KVA olduuna gre her bir transformatre
den yk hesaplaynz.

zm:

Bunun iin ortalama ksa devre gerilimi bulunur. P devrenin toplam yk, Uk
ortalama ksa devre gerilimi ise:
S S S 200 100 100 200
= 1 2 = + = = 25 + 20
Uk U k1 U k2 U 4 5 U
k k

200 200
= 45 U = = 4,44 Her iki transformatr zerine ortalama ksa devre
U k 45
k
gerilimine gre yk alr.

S 100
Bu ykler S11 ve S21 olup S 1 1 U S 1 4,44 = 111 KVA
1 U k1 k 1 4
S 100
S 1 2 U S 1 4,44 = 89 KVA
2 Uk2 k 2 5

Devrenin toplam yk S = S11 + S21 = 111 + 89 = 200 KVA

59
 Dikkat edilirse transformatrlerin gleri ayn olduu hlde birisi 111 KV A ile
normalden fazla yklenmitir. Bu durum 1. transformatr iin tehlikeli olabilir. 2.
transformatr ise normal yknn altnda ve 89 KVA ile almaktadr. Bunun nedeni, ksa
devre gerilimlerinin farkl oluudur.

Birinci transformatrn ar yklenmemesi iin ortalama ksa devre geriliminin bu

transformatr, ksa devre gerilimi olan % 4ten fazla olmamas gerekir.

Uk = % 4 iin transformatr ykleri bulunursa

S 100
S 1 1 U S 1 4 = 100 KVA
1 U k1 k 1 4

S 100
S 1 2 U S 1 4 = 80 KVA
2 Uk2 k 2 5

Devrenin toplam yk S = S11 + S21 =110 + 80 = 180 KVA olur.

Bu iki transformatrn tehlikesizce paralel alabilmesi iin ebeke yk

transformatr gleri toplam olan 200 KVA deil, en ok 180 KVA olmaldr.

Bu durumda ise transformatrlerden tam yararlanlamaz.

60
 UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET
Trafo paralel balantsn yapnz.

lem Basamaklar neriler

Balant ekil farkllklarna dikkat

Paralel balant artlarn seiniz. ediniz.

Trafo Paralel balantlar yapnz. Bu ilemi retmen veya bir uzman

gzetiminde yapnz.

61
KONTROL LSTES

Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin

Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. Paralel balant artlarn seebildiniz mi?

2. Trafo parallel balantlarn yapabildiniz mi?

DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.

Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

62
 LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. ( ) Paralel balanacak transformatrlerin balant gruplar uyumlu olmaldr.

2. ( ) Paralel balanacak transformatrlerin ksa devre gerilimleri (Uk) birbirinden farkl

olmal veya aralarndaki fark % 10dan byk olmamaldr.

3. ( ) Ksa devre gerilimlerinin eit olmas, paralel alan transformatrler arasnda,

ykn transformatrlerin gleri orannda dalmasn salar.

4. ( ) Paralel bal trafolarda toplam bara ykn ksa devre gerilimlerine uygun olarak
paylar.

5. ( ) Paralel balanacak transformatrlerin farkl polariteli ular birbirine

balanmaldr.

6. ( ) Paralel alan transformatrlerin zerlerine aldklar yk ksa devre gerilimleri ile

ters orantldr.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap

verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

63
 MODL DEERLENDRME

MODL DEERLENDRME
Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi
kontrol ediniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. Transformatrn nemini kavradnz m?
2. Nve ve sarg eitlerini doru setiniz mi?
3. Alternatif ve doru gerilimde almasn kavradnz m?
4. ndklenen EMK deerini doru setiniz mi?
5. Dntrme oran doru buldunuz mu?
6. Transformatrde kaak aklar kavradnz m?
7. Transformatrlerin alma durumlarn kavradnz m?
8. Trafo sarg direncini doru ltnz m?
9. Polarite tayinini doru yaptnz m?
10. Trafolarn gerilimine gre eitlerini kavradnz m?
11. Gerilim ykseltme ve alaltmasna gre eitlerini kavradnz
m?
12. Trafolarn e deer devrelerini izdiniz mi?
13. Trafolarda reglasyonu doru buldunuz mu?
14. Trafolarda verimi doru buldunuz mu?
15. Oto trafolarn kavradnz m?
16. adet bir fazl trafolardan meydana gelen trafolar kavradnz
m?
17. Bir nveli fazl trafolar kavradnz m?
18. Soutma seimini doru yaptnz m?
19. G trafolar etiket deerlerini doru okudunuz mu?
20. Balant ekillerini doru setiniz mi?
21. Balant gruplar, sembolleri ve grup alarn doru setiniz
mi?
22. G trafosu gerilim ayar dzeneini doru setiniz mi?
23. Paralel balama artlarn doru setiniz mi?
24. Paralel balama balant emasn doru izdiniz mi?
25. Paralel bal trafolarda yke dalm doru yaptnz m?

64
DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.

Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetlerini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

65
 CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 Transformatr
2 ekirdek Mantel Datlm
3 Primer sekonder
zamana gre yn ve iddeti deien
4
(alternatif)
5 Kaak Aklar
6 Polarite
7 Gerilim Deimesi Veya Gerilim Reglasyonu
8 Oto Transformatr
9 Bir Nveli Fazl Trafolar
10 Hava, Ya, Su

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 Doru
2 Doru
3 Doru
4 Yanl
5 Yanl
6 Doru

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1 Doru
2 Yanl
3 Doru
4 Doru
5 Yanl
6 Doru

66
 KAYNAKA

KAYNAKA
ALTUNSALI Adem, Elektrik Makineleri, Color Ofset, skenderun, 2003.
ALTUNSALI Adem, Elektrik Makineleri 1, Color Ofset, skenderun, 2003.
ALTUNSALI Adem, Elektrik Makineleri 1 Deneyleri, Color Ofset,
skenderun, 2003.
SANER, Yetkin G Datm (Enerji Datm) Datm Transformatrleri
Istanbul, 2000.

67