T.C.

SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTAA TARH BLM DALI

XIII. YZYILDA ORTA VE DOU ANADOLUDAN BATI

ANADOLUYA GLER

akir TURAN

DOKTORA TEZ

Danman
Prof. Dr. Mikail BAYRAM

Konya 2009
 NDEKLER
Sayfa No
Bilimsel Etik Sayfas ...................................................................................................... ii
Tez Kabul Formu ............................................................................................................ iii
nsz / Teekkr ............................................................................................................ iv
zet ................................................................................................................................ v
Summary ........................................................................................................................ vi
Ksaltmalar .................................................................................................................... vii
GR ......................................................................................................................................... 1
BRNC BLM.................................................................................................................... 19
XIII. YZYILDA ORTA VE DOU ANADOLUDAN ........................................................ 19
BATI ANADOLUYA YNELEN GLERN SEBEPLER ............................................... 19
1.1. Askeri sebepler .................................................................................................................. 19
1.2. Siyasi sebepler ................................................................................................................... 21
1.2.1. Moollarn Anadoluyu igalleri ................................................................................ 21
1.2.2. Anadoluya ar vergilerin yklenmesi ...................................................................... 30
1.2.3. Seluklu idarecileri ve Moollarn basklar karsnda ............................................. 35
Trkmenlerin direnileri ....................................................................................................... 35
1.3. Sosyal ve dini sebepler ...................................................................................................... 41
1.3.1. Baba shak hadisesinin Trkmen glerine tesiri ...................................................... 41
1.3.2. Mool istilasnn Anadolunun dini yapsna tesiri .................................................... 45
1.3.3. Mool igaliyle tekkelere el konulmas .................................................................... 49
1.3.4. Sosyal zmrelerin ve ilmi evrelerin Bat Anadoluya gleri .................................. 51
1.3.4.1 Ahilerin Bat Anadoluya gleri ......................................................................... 51
1.3.4.2 Etnik ve dini gruplarn Bat Anadoluya gleri .................................................. 55
1.3.4.3. lmi evrelerin Bat Anadoluya gleri.............................................................. 60
1.3.4.3.1. XIII. yzyl Anadolusunun ilim adamlarn himayesi .................................... 61
1.3.4.3.1.1. ems-i Tebriz ............................................................................................... 61
1.3.4.3.1.2. Bedrd-din Tebriz ....................................................................................... 62
1.3.4.3.1.3. Burhanddin Ebu Nasr b. Mesud Anev ..................................................... 62
1.3.4.3.1.4. Hsameddin Hasan elebi Urmev ............................................................... 62
1.3.4.3.1.5. Mecdd din Merend .................................................................................. 63
1.3.4.3.1.6. emsd-din mer Tiflis.............................................................................. 63
1.3.4.3.1.7. habeddin mer Suhreverd ........................................................................ 64
 1.3.4.3.1.8. Veliyd-din Tebrizi ...................................................................................... 64
1.3.4.3.1.9. Fakih Ahmet Tebriz ..................................................................................... 64
1.3.4.3.1.10. Efzald-din Eb Abdullah Muhammed b. Nmver b. Abdl Melik
Hnec .............................................................................................................................. 65
1.3.4.3.1.11. Esird-din Ebher ....................................................................................... 65
1.3.4.3.1.12. Safiyd-din Hind....................................................................................... 66
1.3.4.3.1.13. Necmd-din Nahcuvn ............................................................................. 67
1.3.4.3.1.14. Siracd-din Urmev .................................................................................... 67
1.3.4.3.1.15. Ekmeld-din Nahivn ............................................................................. 68
1.3.4.3.1.16. Tacd-din Hoy .......................................................................................... 68
1.3.4.3.1.17. Emir Bahuddin Ahmed b. Mahmd- Kni- yi Ts.................................. 68
1.3.4.3.2. XIII. yzyl Anadolusunda ilim camiasnn ulara ynelmesi....................... 70
1.3.4.3.2.1. eyh Nasrd-din Mahmd ve Ahiler .......................................................... 70
1.3.4.3.2.2. Mevlan-i Rm ve Mevleviler ...................................................................... 72
1.3.4.3.2.3. Hac Bekta Ailesi ve Bektailer ................................................................... 73
1.3.4.3.2.4. Karaca Ahmed ve Mridnn Ulardaki faaliyetleri .................................... 74
1.3.4.3.2.5. Sadrettin Konev ve Ekberlerin Ulara g .............................................. 75
1.3.4.3.2.6. Kad Burhaneddn Ailesi ............................................................................... 76
1.3.4.3.2.7. Evhadd-din-i Kirman ve Evhadiler ........................................................... 76
1.3.4.3.2.8. Geyikli Baba .................................................................................................. 77
1.3.4.3.2.9. Edebali Ailesi ................................................................................................ 78
1.3.4.3.2.10. Akpaann Atalar .................................................................................... 79
1.4. dari Sebepler .................................................................................................................... 79
1.4.1. Mool idari yapsnn Anadoluda uygulanmas ........................................................ 79
1.4.2. Trkmenlerin mallarnn msadere edilmesi.............................................................. 80
1.4.3. Trkiye Seluklu Sultanlarnn Bat Anadolu politikalar.......................................... 85
1.4.4. Seluklu Sultanlarnn U Beyleriyle ilikileri........................................................... 93
1.4.5. Bat Anadoluya gerekletirilen tehcir siyaseti......................................................... 97
1.5. Ekonomik ve ticari sebepler ............................................................................................ 100
KNC BLM .................................................................................................................... 104
XIII.YZYILDA ORTA VE DOU ANADOLUDAN ....................................................... 104
BATI ANADOLUYA G DALGALARI ......................................................................... 104
2.1. Sar Saltkllarn meydana getirdikleri g dalgalar................................................... 104
2.1.1. Sar Saltk glerini hazrlayan sebepler .............................................................. 104
 2.1.2. Sar Saltk Trkmenlerinin Balkanlarda iskanlar ................................................ 107
2.2. Tokat ve evresinde meydana gelen g dalgalar ...................................................... 111
2.2.1. Tokat ve evresinde Trkmen nfusun iskan...................................................... 111
ve Danimendoullar devletinin kurulmas .................................................................. 111
2.2.2. Tokat ve evresindeki Danimend ailesinin ulara ynlendirilmesi.................. 111
2.3. Kayseri ve Krehir evresinde meydana gelen g dalgalar..................................... 116
2.3.1. Mool istilas ncesinde blgenin siyasi, iktisadi, kltrel durumu .................... 116
2.3.2. Trkmenlerin Krehirde himayesi, Mool istilasnn Kayseri ve ...................... 117
Krehirde meydana getirdii korku ve neticesinde meydana gelen gler ................. 117
2.4. Aksaray ve Ereli evrelerinde meydana gelen g dalgalar .................................... 121
2.4.1. Aksaray ve Ereli evrelerinde Trkmen ayaklanmalar ..................................... 121
2.4.2. Geyhatunun isyanlar bastrma abalar, Trkmenlerin Aksaray ve Ereli
evrelerinden kalar.................................................................................................... 123
2.5. Malatya ve evresinde meydana gelen g dalgalar .................................................. 128
2.5.1. Trklerin fethinden Mool istilasna kadar Malatya ve evresinde ..................... 128
meydana gelen yerlemeler ............................................................................................ 128
2.5.2. Mool istilas sonrasnda blgede meydana gelen siyasi boluk ve glerin
balamas ........................................................................................................................ 130
2.6. Amasya ve evresinde meydana gelen g dalgalar .................................................. 134
NC BLM................................................................................................................ 139
XIII. YZYILDA ANADOLUDA MEYDANA GELEN GLERN SONULARI ....... 139
3.1. Beyliklerin teekkl....................................................................................................... 139
3.1.1. Denizli Beylii ......................................................................................................... 139
3.1.1.2. Denizli Beyliinin kuruluu .............................................................................. 139
3.1.1.3. Denizlili Mehmet Beyin Trkmenleri himayesi................................................ 141
3.1.2. Germiyanolu Beylii .............................................................................................. 144
3.1.2.1. Ailenin Anadoluya gelii, Anadoluda iskanlar .............................................. 144
3.1.2.2. Germiyanllarn Bat Anadoluda iskanlar ....................................................... 146
3.1.3. Karasi Beylii ........................................................................................................... 153
3.1.3.1. Karasi isminin ortaya k ............................................................................... 153
3.1.3.2. Danimend beylerinin Bat Anadoluya yerlemeleri, Karasi Beyliinin kuruluu
........................................................................................................................................ 154
3.1.4. Osmanl Devleti........................................................................................................ 159
3.1.4.1. Kay boyunun Anadoluya ilk girileri.............................................................. 159
 3.1.4.2. Kaylarn Bat Anadoluya gelileri ve Osmanl Devletinin kuruluu .............. 161
3.1.5. Erefoullar Beylii ................................................................................................ 168
3.1.5.1. Erefoullar ailesinin gneybat u blgelerine ilk yerlemeleri ..................... 168
3.1.5.2. Erefoullar Beylerinin u blgelerindeki faaliyetleri ..................................... 169
3.1.6. Hamidoullar Beylii .............................................................................................. 171
3.1.6.1.Hamidoullar ailesinin gneybat u blgelerine ilk yerlemeleri ................... 171
3.1.6.2. Hamidoullar beylerinin u blgelerindeki faaliyetleri ................................... 171
3.1.7. Sahipataoullar Beylii ........................................................................................... 172
3.1.7.1. Vezir Fahrd-din Aliye bat ularnn ikta olarak verilmesi........................... 172
3.1.8. Saruhan Trkmenlerinin Bat Anadoluya yerletirilmeleri................................. 173
3.1.9. Aydnolu Mehmed Bey ve Bat Anadoludaki faaliyetleri .................................... 174
3.1.10. Trkmen Beylerinin gneybat Anadolu ftuhat ve Mentee Beyliinin kuruluu
............................................................................................................................................ 175
3.1.11. Melikl Umera Hsameddin oban ve Kastamonu evresindeki faaliyetleri ...... 177
3.2. Bat Anadolunun Trklemesi ve slamlamas ............................................................. 181
3.2.1. Bat Anadoluda Demorafik ve Onamastik Deiim ............................................. 181
3.2.2. Bat Anadoluda Mimari Deiim ............................................................................ 187
3.2.3. Bat Anadoluda Kltrel Deiim .......................................................................... 192
SONU .................................................................................................................................. 196
KAYNAKA ......................................................................................................................... 200
EKLER ................................................................................................................................... 209
ZEM ............................................................................................................................ 214
 T.C.
SELUK NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

BLMSEL ETK SAYFASI

Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel etie ve

akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve
akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna
uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda
bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.

akir Turan
(mza)
 NSZ

nsan topluluklar tarihin deiik dnemlerinde eitli sebeplerle yerletikleri blgeleri

terk ederek kendilerine yeni yurtlar aramak zorunda kalmlardr. Tarih boyunca gleri kabul
eden meknlar incelendiinde, Anadolunun ayr bir neme sahip olduu grlmektedir.
Anadolu zerine kesintisiz olarak devam eden gebe aknlar Romay aresiz brakrken,
Dou Romann meydana getirilmesini salamtr. Dou Roma ise yaad srece bu
aknlara deiik zm yollar bulmaya alm, fakat bu abalarnda baarl olamamtr.

Tarihin deiik dnemlerinde ranllar ve Araplar Anadolunun byk bir ksmna

sahip olup, uzun yllar bu corafyay ellerinde tutmu olsalar da, bu hkimiyet kalc
olamazken, Trklerin Anadoludaki fetihleri yerleme karakterli olduundan daha etkili
olmutur. Balangta Trk ktleleri Bizans kontrolnde Anadoluya yerletirilmi olsa da bu
snrl bir ekilde olabilmitir. Trklerin Anadoludaki isknnda asl younluk Abbasi
halifelerinin idaresinde gelien, daha sonra Turul ve ar Beylerle devam eden Trkmen
aknlaryla balam, Malazgirt Zaferi sonrasnda Dou ve Orta Anadoluda byk Trkmen
kitlelerinin glerle bir araya gelmesiyle ekillenmitir. Dou ve Orta Anadoluda meydana
getirilen siyasi teekkllerin oluumuyla Anadolu topraklar Trk vatan haline getirilirken bu
corafyann daimi mekn haline dntrlmesine Miryakefalon zaferiyle balanmtr.
Anadolu corafyasnn Trk vatan haline dntrlmesi ise, XIII. yzyldaki Trkmen
gleriyle tamamlanm ve kesin bir deiim gerekletirilmitir.

almamza XIII. yzylda Anadoludaki bu deiim srecini konu edindik. Konuyu

ana blmde inceledik. I. Blmde XIII. yzylda meydana gelen gleri, sebepleri
ynyle ele alp konuyu askeri, siyasi, sosyal, dini, idari ve ekonomik etkenler olarak
sorguladk. II. Blmde bu dnemde meydana gelen gleri snflandrarak Sar Saltk, Tokat
ve evresi, Kayseri ve Krehir evresi, Aksaray ve Ereli evresi, Malatya ve evresi,
Amasya ve evresinde meydana gelen hareketlikleri tespit etmeye altk. III. Blmde ise
bahsettiimiz glerin sonular erevesinde Bat, Kuzey ve Gney ularnda meydana
getirilen Trk Beyliklerini, bu Beylikler vastasyla Trkmen nfusun ulara tanmasn,
buralarda Trk kltr ve medeniyetinin nakedilmesini verilere dayanarak ortaya koymaya
altk.
 alma konusunun seiminde, plannn hazrlanmasnda, toplanan bilgi ve belgelerin
deerlendirilmesinde bana yol gsteren ve almalarma k tutan danmanm Prof. Dr.
Mikail Bayrama, ynlendirmeleriyle kendilerinden istifade ettiim Prof. Dr. Bayram rekli
ve Yrd. Do. Dr. Mehmet Ylmaza teekkrlerimi sunarm.
 T.C.
SELUK NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

Ad Soyad akir Turan Numaras 044102021003
rencinin

Ana Bilim / Tarih

Bilim Dal Orta a Tarihi
Danman Prof. Dr. Mikail Bayram
Tezin Ad XIII. Yzylda Orta ve Dou Anadolu'dan Bat
Anadolu'ya Gler


ZET

Anadolu en eski devirlerden balayarak doudan ve batdan istilalara maruz kalm ve

deiik medeniyetlere beiklik etmitir. XIII. yzyl ncesinde Trkmenler Dou ve Orta
Anadoluda devletler meydana getirmilerdir. Daha ok askeri maksatl olan bu yerlemeler
dnda Anadoluya asl Trkmen g XIII. yzylda Mool istilalar sonucu gereklemitir.

Babai isyanlarnn zemin hazrlad Mool istilas Dou ve Orta Anadoludan Batya
doru yeni bir g hareketini balatmtr. Mool istilasnn iddetiyle Anadolunun ularna
doru gerekleen Trkmen g Bat Anadoluyu bir ok ynden deitirmitir. Trkmenler
kendilerine ait bir ok zellii buralara tayarak yeni bir devri balatmlardr.
 T.C.
SELUK NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

Ad Soyad akir Turan Number 044102021003
rencinin

Ana Bilim / History

Bilim Dal Medieval History

Danman Prof. Dr. Mikail Bayram

Tezin ngilizce Ad The Migrations From Middle Anatolia and East
Anatolia to West Anatolia in The XIII th Century

SUMMARY

Anatolia has been invaded from East and West since the prehistoric ages and it has been the
craddle of civilization for different nations. Before the XIIIth Century The Turcoman people
founded many states in the East and Central Anatolia. Except for these habitations which
mostly had military aims, the main Turcoman migration occured in XIII th Century as a result
of The Mongol Invasion.

The Mongol Invasion, which was triggered by Babai revolts, started a new migration wave
from East and Cenral Anatolia to West Anatolia. The Turcoman invasion through the borders
of Anatolia, which occured due to the severity of The Mongol Invasion, changed West
Anatolia in many aspects. The Turcoman People carried many specifications of themselves to
these regions and started a new age.
Ksaltmalar
a.g.e . : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale
a.g.d. : Ad geen defter
Bkz : Baknz
C. : Cilt
Nmr. : Numara
ev : eviren
Zikr : Zikreden
Haz. : Hazrlayan
SAD : Seluklu Aratrmalar Dergisi
Nr : Nereden
s. : Sayfa
Sy : Say
S. . F.E.F. : Seluk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi
TDV :Trkiye Diyanet Vakf
MEB :Milli Eitim Bakanl
TTK :Trk Tarih Kurumu
Yay :Yaynlar
Yy :Yzyl
 1

GR

I. nsanlk tarihi kadar eski olan g kavram, genel olarak, insan ve insan
topluluklarnn bulunduklar blgelerden, geici veya srekli olmak zere baka
blgelere gitmeleri ve yerlemeleri suretiyle meydana gelen yer deitirme
hareketidir. G; corafi bakmdan bir iskn nitesinden ayrlan kiilerin, baka bir
yerde hayatlarn devam ettirmeye karar vermeleri ve bu karar uygulamalaryla
ortaya kan hadisedir. Bir topluluun yerini yurdunu terk ederek evi ve arlklaryla
baka bir yere gitmesi, yer deitirmesi olduka geerli sebeplere dayanmak
zorundadr. ilesi, gailesi, eyas ve hayvanlar ile yamur altnda, amur ve frtna
iinde, bu yolculuun niin gze alnd elbette merak konusu olmaktadr.
Topluluklar harekete geirebilecek lde olmayan hareketlilikler ise sadece
maceradan ibaret olacaktr. Gn gerekleecei sahalar tamamen bo ve sahipsiz
olamayacandan g topluluklar, yerli topluluk veya devlet hkimiyetlerine kar
mcadele gerekletirmek ve baarl olmak zorundadr. Dolaysyla g hareketi
yerli halka hkim olmay veya onlarla mcadele etmeyi gerektirmektedir1.
Hayatlarnn idamesini g esasna dayandran toplumlarda yaayabilmenin kural,
kendileri iin gerekli kaynaklar elde etmek, avclk, toplayclk ve obanla
dayanan, mevsimlere gre srekli yer deitiren, topraa yerlememi bir hayat tarz
olarak gebelii zorunlu klmaktadr.

G hareketlerini, ortaya k sebepleri, cereyan ettii meknlar, katlan insan

saysn dikkate almak suretiyle tasnif edebiliriz. Gler genellikle i gler ve d
(uluslar aras) gler diye ikiye ayrlmaktadr. Beeri corafya ilmi, uluslar aras
gleri mnferit-kitlesel, kademeli-kademesiz, serbest ve mecburi eklinde tarif
etmektedir.

Gebelik konusunda ilk fikir yrtenler arasnda eski Yunan filozofu Eflatun
bulunmaktadr. Eflatun Yunanllarn uzak lkelere gmelerinin sebeplerini izah

1
Salim Koca, Trklerin Gleri ve Yaylmalar, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, C.I, Ankara,
2002, s.654.
 2

ederken, blgedeki arazinin darlndan, sk sk meydana gelen iktidar ve parti

mcadelelerinden, iktidardan den ve tasfiye olan topluluklarn bir nderin peinde
daha iyi bir hayata kavumak iin g ettiklerinden sz etmektedir. Bu ekilde
meydana getirilen ehirlerin, ana ehirden bamsz olmakla beraber birok ynden
(dini inan, hukuk, ynetim, kltr, takvim, vs.) benzerlik gsterdii ifade edilerek
gebeliin ilkel bir hayat tarz olduu, medeniyete ancak yerleik kltrle
ulalabilecei zerinde durmaktadr2.
bn Haldun ise Mukaddimesinde, g ve gebelii geici bir sre olarak
grmekte ve medeniyeti bedeviyet zerine ina etmektedir. Ona gre; gebe ve
ehirli olarak iki cemiyet tipinde yaayan insanlarn, hayat tarzlarnn douuna,
blgenin artlar da yn vermektedir3. Nehir vadilerinde tarma elverili yerlerde
oturanlarn zirai hayata kolayca uyum saladklar grlrken, geni otlaklar
bulunan blge insanlarnn da hayvanclk yapmas gerektii aikardr.

Tarihiler tarafndan gebelerin yamac olarak grlmesi anlaynn ngiliz

tarihi A. Toynbeeyi de etkiledii grlmektedir. Kanun ve dzen ierisinde
olmayan, tesadfi bir yaantya sahip gebelerin gzlerini arkada brakabilecek
herhangi bir balarnn olmamas onlara snrsz bir gc bahetmektedir4.
Tarihilerin, gebe hayat tarzndaki insicam mahhas bir ekilde tespit
edemeyileri, onlarn tarihlerinin olmad eklindeki deerlendirmeleri ortaya
karmtr. Dier taraftan l bedevileri ile bozkr topluluklarnn yaant cihetiyle
birbirine benzemesi kavram kargaasnn yaanmasna sebep olmutur. Lindner ise
bu kavram kargaasna tarihilerin neden olduu fikrindedir. Nitekim gebeler ile
ilgili malumat mecburen yerleiklerin eserlerinden veya kendi szl anlatmlarndan
karlabileceinden gebeler yamac olarak grlmektedir5.

Gebelik konusundaki kavram kargaas Trklerin gebelii konusunda da

devam etmekte bilim adamlar farkl izahlar getirmektedirler. llerle bozkrlarn
2
A. Mfit Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara, 1984, s. 29-58.
3
bn Haldun, Mukaddime I, ev. Z. Kadir Uan, MEB. Yay. stanbul, 1989, s. 303-304.
4
A. Toynbee - P. Kenneth Kirkwood, Trkiye -mparatorluktan Cumhuriyete Gei Serveni-,
ev. Hlya Karaca, stanbul, 2003, s. 25.
5
R. P.Lindner, What was a Nomadic Tribe?, Comprativ Studies in Society and History, 24
(1982), s. 689-90, M. Said Polat, Seluklu Gerlerinin Dnyas, stanbul, 2004, s. 22-23.
 3

birbirine benzedii fikrinden yola kan bn Haldun, bozkrda yaayan Trk

topluluklarnn meden olamayacaklarn ne srmektedir. W. Barthold ise, Trklerin
meden hayat ile ilgileri konusunu, izh karmak meseleler arasnda grmektedir.
Trklerin medeni kavimlerden olan doudaki inliler ile batdaki dier kavimlerin
etkisinde olmalarna ramen, ounlukla gebe hayat yaadklarndan sz
etmektedir6. Burada ilim adamlarn artan hadise gebe olduklar halde Trklerin
medeniyetler meydana getirebilmeleri hadisesidir.

Kafesolu, kanunlar ve kltrnn ayrlmaz bir paras olan tekilatl

sayesinde birok devletler meydana getiren Trk topluluklarnn, nomad (gebe)
saylmasnn mmkn olamayacan belirtmektedir7. Trklerin meydana getirdikleri
yksek medeniyet hakikatinden yola kan Kafesolu ise kavram tamamen kabul
etmemekle, medeniyetle gebeliin bir arada olamayacan ifade edenlere kar bir
duru sergilemitir. Yksek Trk medeniyeti bir vaka olduuna gre, o halde
Trklerin gebe olmalar ile medeniyet meydana getirebilmeleri konusunda farkl
izahlar getirmek gerekmektedir.

Bu konudaki farkl yaklamlar Ziya Gkalp ve Zeki Velid Toganda

grmekteyiz. Gkalp, medeniyetin (ehirli olmak), sadece yerleik olmakla
aklanamayacan belirtirken konuyu farkl bir mecraya tamtr. Buradan gebe
kabilelerinde dzgn devlet tekilat kurabilmelerinin mmknl
8
anlalabilmektedir . Togan ise, Trklerin fethettikleri mekanlar benimsemeleri
konusuna dikkat ekmektedir. Bu cihetle Trkler bir nevi yerleik medeniyeti
meydana getirmektedirler. Gebelikten kaynaklanan cevvaliyetle fetihlerde baarl
olan Trkler, kazandklar yerleri sahiplenerek bu topraklar vatanlatrmlardr9.

Tabiat ve iklim artlar Trklerde gebe bir hayat tarzn ve dnya grn
zorlamtr. Trklerin bulunduklar blgelerde tabiat ve iklim, besicilik yapmaya
daha geni imkan tanrken tarmn gelimesine engel olmaktadr. Bu ise Trk

6
W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Dersleri, Ankara, 2004, s. 36.
7
brahim Kafesolu, , Trk Milli Kltr, stanbul, 1994, s.34.
8
Ziya Gkalp, Trk Medeniyet Tarihi, stanbul, 1995, s. 13-14.
9
A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 106.
 4

topluluklarnda balangta konar ger bir hayat mecbur klmtr. Bu tarz bir
yaay, Trk bozkr kltrnn domasn ve gelimesini salamtr. Bu kltrn
idamesi ise ancak at ve koyun srlerine her mevsimde taze ot ve su bulabilmek iin
devaml yer deiikliini gerektirmektedir. Bu yzden gebelerde hayat, klak ve
yaylak arasnda, siyasi anlamazlklarda kuvveti, nfus artlar ve ar i ve d
basklarla hareket ve srati gerektirmektedir10.

II. En eski devirlerden itibaren Trk gleri, bata Anadolu tarihi olmak zere
Avrupa tarihinin de en nemli konularndan birini tekil etmektedir. Dolaysyla
tarihin her devresinde srekli ekilde Trk gleri meydana gelmitir. Milattan
nceki zamanlarla ilgili elde geni bilgi ve belge bulunamamasndan dolay bu
dnemler tam olarak aydnlatlamamaktadr11. Milttan sonraki zamanlarda meydana
getirilen Trk gleri hakknda ise daha somut verilere ulaabilmek mmkndr.

En eski alardan itibaren Trk aknlarnn hedefi durumunda olan Kuzey in

istikameti, gneye doru gerekletirilen Trk gnn ve yaylmasnn birinci
basaman tekil etmektedir. Gney ynnde gerekleen sz konusu glerin ve
yaylmalarn dier basaman ise, Kuzey Hindistan corafyas oluturmaktadr.

Orta Asyadan kan belli bal drt ayr g yolu olduu bilinmektedir. Birinci
ve byk g yolu, Hazar Denizinin kuzeyinden, Rusya bozkrlar zerinden
Avrupaya gitmektedir. kinci g yolu ise, Hazarn gneyinden, Arabistan
yarmadas ve Anadoluya varmakta, buradan Ege adalar ve Balkanlara oradan da
Yunanistana ulamaktadr. nc istikamet, Afganistan zerinden Hindistana;
drdnc istikamet ise, Dou Trkistan zerinden in ve Gneydousuyla
bulumaktadr.

lk gler olarak nitelediimiz Avrupaya ynelik bu insan ve topluluk

hareketliliklerini, Anadolu ve Arabistan yarmadas istikametindeki dier gler
takip etmitir. Bu ekilde tarihin deiik dnemlerinde deiik sebeplerle meydana

10
Koca, Trklerin Gleri ve Yaylmalar, s.654-655.
11
Koca, agm. s.657.
 5

getirilen bu g dalgalar, dier gleri hareketlendirdiinden, belli dnemlerde hzl

nfus hareketlilikleri meydana gelmitir12.

Trk gleri ve yaylmasnn, asl olarak bat istikametinde meydana geldii

grlmektedir. Bu istikamette gerekletirilen glerde iki yol kullanlmtr.
Trklerin batya doru glerinde ve yaylmalarnda, Karadenizin kuzeyinden Orta
Avrupaya ve Balkanlara ulaan kuzey yolu nemlidir. Bu yol, Trklerin
Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda, Balkanlar da ve Orta Avrupada hkimiyet
kurmalarn salamtr. Orta Asyadaki siyasi hkimiyetlerini kaybettikten sonra
Karadenizin kuzeyinde grlmeye balayan Hunlar, blgedeki Ostrogot ve Vizigot
hkimiyetlerini kertmi ve Kavimler Gn balatmtr. Kavimler g,
dnyann en byk devletlerinden biri olan Roma mparatorluunu temelinden
sarsarken Avrupann etnik yapsnn deimesine yol amtr. Batya doru sratle
ve topluca gelien bu hareketlilik, batdaki kavimlerin byk korku ve panik iine
girmelerine neden olurken ya onlarn hakimiyetleri altna girmek veya nlerinden
kamak eklinde bir takm sonular ortaya karmtr.

Bat istikametinde hzla yaylan ve birbirini takip eden dalgalar halindeki Trk
gleri, Ortadouda yaylmaktan daha ziyade, Bizansa ait Anadolunun fethini
gerekletirecek olan Orta yol zerinde devam etmitir. Bu yol, tarihin deiik
dnemlerinde deiik kavimler tarafndan defalarca zorlanm, fakat blgedeki
Bizans ve Sasani engeli bir trl alamamtr. Gktrkler ve Bizansn
sktrmalar karsnda zayf den Sasani Devletinin Araplar tarafndan
kertilmesi ve blgenin gl devleti Bizansn ieride ve darda devaml
ypranmas, gleri engellenen Trk topluluklarnn nn am ve yeni bir g
yolu daha kazanlmtr13.

Trk gleri ve yaylmas ncelikle, fetihlerle vatan kurma karakterini

tamaktadr. Bununla birlikte Trk isknlarnda byk fetihlerin dnda baz
kalabalk boy paralarnn, ailelerinin veya salam yapl genlerin, yabanc

12
Kamuran Grn, Trk ve Trk Devletleri Tarihi, Ankara, 1984, s. 32-38.
13
El- Belzr, Fthul Bldn, ev. M. Fayda, Ankara, 2002, s. 364-401.
 6

devletlerde hizmet almalar eklinde de farkl bir uygulama karmza kmaktadr.

Yeni katldklar topluluklar ierisindeki askeri kuvvetler de veya siyasi yapda
hkimiyet kurmalar, szmalar eklinde olmu ve bu ok kere stn baarlar
gstererek gereklemitir.

XII. Yzylda yaayan bir Hal mellifi; Trkler ve Trkmenler ayn

soydandr. Hayvanlarn otlatmadklar hibir memleket kalmamtr. Bir yerden
baka bir yere gmek istedikleri zaman boylaryla birlikte hareket ediyorlar,
akrabalar olan bir reisin idaresinde bulunuyorlar, emirlerine itaat ediyorlard.
Gleri ise at, koyun, sr, servet ve hizmetileriyle birlikte gerekleiyordu.
iftilik yapmyorlar, ihtiyalarn hayvanlar ve mahsullerini deitirmekle
gerekletiriyorlard. Bir yerde bulunduklar ve otlaklara ihtiya duyduklar zaman
beylerini hkmdara gnderip bir otlak veya blge alarak oraya gyorlard.
eklindeki ifadeleriyle Trk glerinin karakterini, gerlerin hayatn, idarelerini
aka ortaya koymaktadr14.

Koyunlaryla yaayan, atl gebelerden oluan Trk askeri gc, kendi

dayanmasn kendisi ierisinde doal ortamlarda gerekletiriyordu. Nitekim bu
artlar altndaki ordular iin iyi yetimi generallere fazla ihtiya kalmayacaktr.
Bunun yannda bana buyruk hareketleri baz durumlarda ok skntlar ekmelerine
de sebep olmutur. Nitekim gebe hayat sren Trkmen Beyleri, tarm alanlarnn
yce hkmdar ve vergi toplaycs haline geldikleri zaman, geimini hayvanclktan
salayan gebeler, otlatmaya elverili grnen yerlere gitmeye baladlar. Beyleri
ise onlar geri evirebilecei halde durdurmaya cesaret edemediler15.

Dier yandan meydana getirilen bu gler, belirli gayelerden yoksun ve sonu

bilinmez bir macera hareketi olmayp bizzat hkmdar aileleri tarafndan belli bir
disiplin ierisinde idare edilmilerdir. Hkmdar ailelerinin kutsal saylmas onlara
kar sayg ve ball gerektirmektedir. Bu ballk ve gven duygusu uzun yllara

14
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1998, s.78.
15
M.G.S. Hodgson, slamn Serveni, Bir Dnya Medeniyetinde Bilin ve Tarih, C.2, stanbul,
1995, s. 45.
 7

ve etin artlara ramen ortaya kan dayanmay kuvvetlendirmi, zorluklar

birlikte gsleme imkan vermitir.

Bizansn kt ynetimi ve devaml sregelen istilalar Anadoluyu terkedilmi

bir grnt ierisine sokmutur. VIII yzyldan itibaren Balkanlara doru inmeye
balayan Bulgar, Peenek, Kuman ve Uzlardan oluan Trk kitleleri, deiik
zamanlarda Bizans tarafndan Anadoluya geirilmi ve burada iskanlar
salanmtr16. Trk gleri Anadoluya doru ynelmeye balaynca, yerli halkn bir
ksm hayatlarnn tehlikede olduu zannyla Balkanlara ve Adalara yeni ve tersine
bir g hareketini balatmlardr.

III. Bu srete Trklerin dnda dier kitlelerinde ilgisi Anadoluya

ynelmeye balamtr. Sasani Devletinin kertilmesi slam ordularna Anadolu
ftuhatnn yolunu amtr. Belazuri, Bizans imparatoru Herakliosun, slam
corafyas ile Bizans birbirinden ayran Suriye ve Anadolu snrnda, Hz. mer
zamanndan itibaren bir takm deiiklikleri gerekletirdiinden bahsetmektedir. Bu
deiikliin amac, snrlardaki ehirlerin tahribi ve insanlarn tehciri ile,
Mslmanlarn bu blgeyi kullanarak Anadolu ilerine geilerini zorlatrmaktr.
Dier rivayetlerde ise geriye dnn daha kolaylkla olabilecei fikrinden yola
karak Antakya, Misis, skenderiye ve Toros dalar arasndaki blgede meydana
getirilen tahribatlarn Araplar tarafndan gerekletirildii belirtilmektedir17.

Emevi Halifesi Muaviye zamannda gerekletirilen gazalarn arlk merkezini

yine Anadolu oluturmaktadr. Bu dnemde ylda bir veya iki defa mutlaka
Anadoluya seferler gerekletirilmektedir. Bizans snrlarna yerleen mcahitler
katldklar gazalarda Orta Anadolunun nemli ehirlerini yama ve tahrip
etmilerdir. Stratejik bakmdan nemli olan yol kavaklar ve Toros geitlerine
hakim olan Tarsus, Adana, Misis, Mara ve Malatya ehirleri, snr blgelerindeki
Arap askerlerinin sleri haline getirilmitir18. Bu dnemde Anadoluya ve Bizansa

16
Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Y. Moran, stanbul, 1979, s. 81.
17
E. Honigman, Bizans Devletinin Dou Snr, ev. F. Iltan, stanbul, 1970, s.37; ahin Uar,
Anadoluda slam Bizans Mcadelesi, stanbul, 1982, s. 59.
18
Uar, age, s. 59.
 8

kar gerekletirilen askeri harekatlarn en nemlisi stanbul kuatmalardr.

Emeviler dneminde stanbula kar ilk askeri harekt 668 ylnda olmutur. slam
ordular, Malatya, Kayseri, Eskiehir yolunu takip ederek Kadkye ulam ve 669
yl ilkbaharndan itibaren boaz geilerek muhasara balatlmtr. Kn
balamasyla birlikte kuatmaya son verilmi; 674 ylnda ise stanbula kar ikinci
askeri harekat balatlm, fakat k mevsimine kadar herhangi bir sonu
alnamaynca ara sra kuatmalar devam etse de 680 ylnda kuatma tamamen terk
edilerek geri ekilmek zorunda kalnmtr.

Muaviyeden baka dier Emevi halifelerinin de mutlaka Anadolu fetih

politikalar olmutur. Halifeler Anadoluda geliigzel yaylmaktan ziyade, her ne
kadar baarl olamasa da, planl ve muntazam bir ekilde stanbulu fethetme
siyasetlerini uygulamaya almlardr19.

slam dnyasnda Emevilerin yerine Abbasilerin ynetime gelmeleriyle idari,

askeri, siyasi ve ilmi sahalarda ok byk deiiklikler olmutur. Abbasi Halifesi
Ebu Cafer Mansur, devletinin i problemlerini hallettikten sonra Bizans ile yaklak
bir asrdan beri snr savalar eklinde devam eden mcadeleleri kontrol altna
alabilmek iin Malatya ve Adana gibi stratejik bakmdan nemli olan u vilayetlerini
yeni batan ina etmitir. Bu blgeler bamsz blge statsne getirilerek askeri bir
s ekline dntrlmtr. Snrlarn istihkamnn kuvvetlendirilmesi Mehd
zamannda da srmtr. Abbasi ilerleyii Hasan b. Kahtaba ve Harun
komutasndaki ordular ile devam etmitir20. Abbasi ordular bu ekilde Anadoluyu
boydan boya dolam, Boazii sahillerine yanamtr21. Bizans snrlarnda saylar
olduka kalabalk ordular ile gerekletirilen mcadeleler sonucu, Abbasi ordularnn
Anadoluya kadar ulaarak baz kalelerin fetihlerini saladklar grlmektedir.

19
brahim Hasan, slam Tarihi, Siyasi, Dini, Kltrel, Sosyal, Mt. . Yiit, Y. iek, S. Gm,
A. T. Aslan, H. Akta, C.3, stanbul, 1992, s. 54.
20
bnl Esir, El- Kamil Fit-Tarih adl eserinde yukarda sz edilen harektla ilgili 95993 kiinin
katldndan, Bizans snrlarnda bir hayli ilerlenildiinden ve Bizansn bozguna uratldndan
bahsedilmektedir. bnl Esir, age, s. 64.
21
M. emsettin Gnaltay, Trk slm Tarihine Eletirel Bir Yaklam -Maziden Atiye- Yay. Haz.
A. Gkbel, D. A. Aykut, Ankara, 2003, s. 134.
 9

Bizans hakimiyetinde bulunan Anadoluya zellikle Abbasiler devrinde,

Trkistan ve Horasandan Anadoluya getirilerek Bizansa kar gazalarda gnll
olarak mcadele eden Mslman Trkler yerletirilmitir. Bizans hakimiyetindeki
Suriye, El-Cezire, Dou Anadolu ve Azerbaycan topraklarnn slam ordularnca
fethi, slam Bizans mcadelelerini hzlandrmtr. Abbasi halifesi Mehdi, slamlar
tarafndan fethedilmi olan Trkistan, Harizm ve Horasandan, bata Mslman
Trkler olmak zere ran, Sod ve baka milletlerden ok sayda gnll kuvvetler
Tarsus, Misis, Anazarba, Adana, Haruniye, Bagras, skenderun, Mara, Kemah,
Samsat, Adyaman, Harput, Amid, Silvan, Erzen, Malatya, Bitlis, Malazgirt, Ahlat,
Erci, Kalikala gibi askeri blgelere yerletirilmilerdir22.

Bizansla hemen her yl yaplan savalara Halife Harun Reit zamannda da

devam edilmi, 790 ylnda Antalya aklarnda Bizans donanmas malup edilmitir.
797 ylnda ise, Harun Reitin Orta Anadoluya aknlar srasnda Ankara , Nide,
Aksarayn fetihleri salanmtr. 803 ylnda daha nce yaplan antlamann Bizans
tarafndan bozulmas zerine Heraklea ( Ereli)ya aknlar yaplmtr. Ereli, otuz
gn muhasara sonrasnda fethedilmi ve ehrin halk ise esir alnmtr. Bizans
lkesine yaplan bu aknda 135 bin maal asker, gnlller ve divana kaytl
olmayan belli sayda kiiler katlmtr23. Harun Reit, 806 ylnda Erelinin fethi
sonrasnda Orta Anadoluya kadar ilerleyerek blgedeki bir ok yerin fetihlerini
gerekletirirken24; baz kaynaklarda onun Bilecike kadar ulat ve buray
fethettii, fakat daha sonra burann yeniden Bizansn eline getii eklinde bilgiler
bulunmaktadr25.

Memun ve Mutasm zamanlarnda Trk lkelerinden getirilen askerlerin hilafet

ordusuna alnmas Trklerin nfuzunu artrmtr.Bu dnemlerde Trklerden
meydana getirilen ordu ve ehirler ina edilmitir26. Trklerin, Abbasi siyasi ve
askeri hayatnda tesirli olmaya balamalar bir takm rekabetlerinde balangc

22
Ali Sevim, Anadolunun Fethi, Seluklular Dnemi, (Balangtan 1086 ya kadar), Ankara,
1988, s. 15-16.
23
bn Kesir, age, s. 478-487.
24
bnl Esir, age, s. 177.
25
krullah, Behcett-Tevrh, Haz. Nihal Atsz, Osmanl Tarihleri I, stanbul, 1949, s. 52.
26
M.emsettin Gnaltay, Abbas Oullar mparatorluunun Kurulu ve Ykseliinde Trklerin
Rol, Belleten, C.VI, Sy, 23-24, Ankara, 1995, s. 193-194.
 10

olmutur. zellikle siyasi alkant dnemlerinde Trk komutanlar Anadolu

aknlarna memur edilmiler ve sugur vilayetlerinde braklmlardr. Harun Reit,
Memun, Mutasm ve zellikle Mtevekkil zamannda hilafet ordusunun
ounluunun Trklerden olumas, askeri garnizon ehirlerinin idarelerinin Trk
komutanlar tarafndan yrtlmesini salamtr. Abbasi idaresi, bu askeri iskanlarla
bir taraftan Trk komutanlarn Bizans kontrollerini salarken dier taraftan devlet
siyasetinde etkili kiileri merkezden uzak tutarak, merkezi otoriteyi gl tutmaya
almtr. Karinolu Fazl, Ferec et-Trk, Amaur et- Trk, Bilgeur, Ferganal
Halef, Toganolu Ahmet, Ebu Said et- Trk, Yazman, Busr Afin, Kayolu
Ahmet, Burduolu Rstem, Bilgecr, Vasif et-Trk, bu dnemde ne kan
komutanlardan bazlardr27. Abbasiler dneminden itibaren saylar hzla artan
Mslman Trklerin slam kuvvetleri ierisinde Anadoluya gelerek askeri alanda
byk baarlar elde etmesi ve ardndan Seluklu aknlarnn gelmesiyle birlikte,
Bizans toparlanma frsat bulamam, snrlarn i ksmlara ekerek yerini
Trkmenlere brakmaya balamtr.

IV. zellikle Karahanllar ve Gaznelilerin Ouzlara kar yrttkleri gven

vermeyen politikalar Ouzlar blgede rahatsz etmitir. Trkmenlerin hareketli ve
zor insanlar olular, Karahanllar ve Gaznelilerin onlara kar yrttkleri
politikalarda tesirli olduu gibi Ouzlarn istekli ve istem d glerinden her zaman
mutlu olmulardr28. Bu srete Ouzlarn bir ksm, ok zdrabl ve maceral
glerle Horasana geirilip Gazne ordusunda isdihdam salanrken, dier ksm ise
devaml bask altnda tutulmutur. Gazneli Mahmudun izniyle Samanllardan Emir
Ahmed b. smail zamannda Irak Trkmenleri ( Balkhan Trkmenleri) Horasan
blgesine yerletirilirken29, Gazneliler tarafndan ran ileri kontrol altnda tutulmu
ve nfuzlarnn blgede daha tesirli olmas salanmtr30. Ouzlar zerinde
Karahanl ve Gazneli basklar Seluklu ailesini, Maverannehr blgesinde zorlu bir
hayata sevk ederken yeni yurt araylar da mecburi bir hal almaktadr. Seluklu
ailesinin bu yeni yurt araylarnda en gzde mekan Anadolu olarak grlmektedir.

27
Sevim, Anadolunun Fethi, s. 16.
28
Jean Paul Roux, , Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, stanbul, 1999, s. 257.
29
M. H. Yinan, Trkiye Tarihi ( Seluklular Devri ), stanbul, 1944, s. 35.
30
Togan, age, s. 188.
 11

Anadolu, Mslman Trk Gazilerin uzun yllar Bizansa kar mcadelelerini

gerekletirdikleri mekan olmas sebebiyle bilinen bir corafyadr. Anadoluya olan
ainalk zor gnler yaayan Seluklu ailesini bu yne doru hareketlendirirken, bu
keif harekatyla ar Bey grevlendirilmitir31. ar Beyin Anadolu aknlar,
Bizans hakimiyetinin rm bir bina gibi kmekte olduunu, kendilerine kar
koyacak hi kimsenin Anadoluda bulunmadn gsterirken, yersiz yurtsuz kalan
Seluklu Beylerini mitlendirmitir. Ayn zamanda bu aknlar Anadolu hudutlarn
aan Trk glerini younlatrmtr.

Daha kuruluundan itibaren muhaceret meselesi ile megul olan Seluklu devleti,
rkdalarna yurt ve geim salamak gibi vazifelerle kar karya kalmtr. Yersiz
yurtsuz kalan Trkmenler, Seluklu idarecileri tarafndan istihdam edilemedike
slam topraklarndaki rahatszlklar artmtr. Bu rahatszlklar gidermek iin
Trkmenler Anadolu topraklarna ynlendirilmilerdir. Anadoluya akn akn gelen
Trkmenler buralarda yaylaklar ve klaklar meydana getirmilerdir32.

Seluklu Devletinin, Dandanakan (1040)da stiklal savalarn kazanarak

Horasanda mstakil bir devlet olarak kurulmasna kadar olan dnem ierisinde,
Anadoludaki Trkmen hareketleri sadece bir akn ve istila nitelii tamaktadr.
Dandanakan zaferinden sonra devletin kurulmasyla, Byk Ouz G, Seluklu
ailesinin bakanlnda planl ve programl bir ekilde Trk kitlelerinin Anadoluya
yneltilmesi ekline dntrlmtr33. Bu ise Anadolunun batan baa almasna
ve bir Trk diyar haline gelmesine sebep olmu, nemli sonular dourmutur.

Anadoluya ynelen Trkmen aknlar Sultan Turul dneminde artk

Seluklu ordularnca bizzat gerekletirilecek olan fetihler haline getirilecektir.
Anadolunun fetih harekatn bizzat yeni bakent Reyden idare etmeye balayan
Turul Bey, Seluklu komutanlarnn emirlerine kalabalk Trkmen kuvvetleri

31
Sevim, Age, s. 19.
32
Veled elebi, Divan- Trki-i Veled elebi, Mus. Kilisli Muallim Rfat, stanbul, 1341, s. 109.
33
Kafal Mustafa, Anadolunun Fethi Ve Trklemesi, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, C.6,
Ankara, 2002, s.178.
 12

vererek baarl neticeler almaya alacaktr. Bizans kaynaklarnn 100 bin kii
olarak belirttikleri byk bir Seluklu ordusu brahim Yinal ve Kutalm
komutasnda harekete geerek 1048 ylnda Anadolu topraklarna girmilerdir.
Trkmenler Van gl yaknlarndan Trabzona kadar sahada yaylmlardr34.
Seluklularn Bizansa kar kazand ilk byk zafer olan Pasinler zaferi sebebiyle
Bizans mparatoru Monomakhos Turul Bey ile anlamaya mecbur olmutur35.

Sultan Turul Bey, bir koldan kuzeyde Kafkaslara, batda Canik

ormanlarna, gneyde Tercan, Hanzit ve Erzincana ilerlerken, dier koldan Oltu
yresinden geip oruh rma vadisinin tesindeki ehirleri istila etmitir. Geri
dnte ise ise Bayburt yresinde, cretli Frank askerleriyle arpm, fakat geri
ekilmitir. Kars ynnde ilerleyen dier Seluklu birlikleri ise, Bizansla girdikleri
mcadelelerde Bizans ar yenilgilere maruz brakmlardr. Turul Bey tarafndan
Erzurum yreleri hatta douda Ugumiye kadar olan blgeler ele geirilerek kuzey
Dou Anadolu harekat tamamlanmtr. Turul Bey daha sonra gneye inerek
Malazgirti kuatm fakat k artlarnn olumsuzluu nedeniyle kuatma kaldrlm,
harekt yolu zerindeki Adilcevaz fethedilmitir.
Genel olarak Turul Bey devrindeki Seluklu aknlar, Gkegl snrlarndan
balayarak Anadolu ortalarna doru rmak ve vadiler boyunca gelimi ve
Kzlrmaka kadar ulalabilmitir. Reidd-din, Karaman, Erefoullar ve dier
Trkmenlerin 20.000 adr halinde kalabalk bir kitle olarak Anadoluya bu dnemde
geldikleri belirtilmektedir36. Anadoluya gelmeden nce ise Amuderya, lkyalk ve
nehrin batsndaki Balkhan dalarnda yaadklar ve ekiyalk yaptklar, hatta
Ahmed Yesevinin olunu ldrdkleri ve bu yzden beddua aldklar kaynaklarda
belirtilmektedir37. Karaman tarihisi ikari ise Karamanllarn Mool istilas ile

34
M. Altay Kymen, Seluklular Devri Trk Tarihi, Ankara, 2004, s.163.
35
brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, stanbul, 1992, s.24.
36
A.Z.Velid Togan, Ouz Destan, Reideddin Ouznamesi ve Tahlili, stanbul, 1982, s. 77.
37
Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 320. Bu konuda dier kaynaklardan Yazczade Ali, Afar
kolunu oluturan bir Karaman boyunun 1228de Ermenek vilayetine Alaeddin Keykubad tarafndan
yerletirildiinden bahsederken, Neri, Karamanllarn Mool istilasndan kaarak batya geldikleri ve
Ermenek civarna yerletiklerini bahsetmektedir. . H. Uzunarl da ayn konuya parmak basmakla
birlikte Karaman oullarnn bir ksmnn Maverannehir bir ksmnn da Azerbaycan taraflarnda
bulunduklarn bildirmektedir. Bkz. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri Ve Akkoyunlu,
Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1988, s.1.
 13

Sivasa geldiklerini, bu blgede Babai isyanna katldktan sonra Ermenek Mut

blgesine yerletirildiklerini bahsetmektedir. Ayn zamanda blgede I.Alaaddin
Keykubad zamannda Trkmen yerlemelerinin olduu da bilinmektedir.38

Malazgirt Zaferi, Trk ve dnya tarihinde dnm noktalarndan birisidir. slam

tarihileri bu galibiyetin Anadolu ktasnn almasna sebep olduunu dnerek bu
zaferin adn bundan nceki dnemlerde Mslmanln Asyada ve Akdeniz
havzalarnda gelimesinde etkili olan Kadisiye ve Yermk savalaryla beraber
zikretmilerdir39. Malazgirt galibiyeti yalnz Mslmanlar ve Bizans zerinde tesir
brakmam ayn zamanda Avrupada bile akisler meydana getirmitir. Galibiyeti
mteakip birka sene ierisinde Hristiyan alemi telaa dm ve 1074te Papa VII.
Gregoire btn Hristiyanlar Bizans lehine ve Trkler aleyhine silahlandrmaa
balamtr.

Alparslann Dou Anadoluya doru gerekletirdii aknlar bu blgedeki

Ermenilerin Aras havzasndan ve Dou Anadoludan toptan g etmelerine Gney
Anadoluya ve zellikle ukurovann dou blgelerine yerlemelerine sebep
olmutur. Ermenilerin bo braktklar yerlere ise Gebe Trkmenlerin yerlemeleri
salanmtr. Bizansn sahip olduu mstahkem kale ve ehirler muhasaralarla alnp
mdafaa hatlar krlm, Kzlrmakn batsnda kalan Orta Anadolu vilayetlerine
aknlar dzenlenmi, Bizansa dayanak olabilecek yollar ve ehirler tahrip edilmitir.

Malazgirt Zaferiyle Alparslan, Bizansn tertip ettii byk maddi imkanlarla

donatlm orduyu bozguna uratt iin, Seluklu gerleri hibir direnile
karlamadan Anadolu ilerine doru ok byk kalabalklarla hareket edebilme
imkan bulmulardr40. Trklerin yeni g sahalar olan Anadoluda Grek ve Roma
kltr ile btnlemi olan Hristiyan hakimiyeti mevcuttur41. Anadolunun
tarafnn tabii engellerle evrili olmas ve yerleik medeniyete sahip Bizans engelinin
38
Faruk Smer, Karamanoullar, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 24, stanbul, 2001,
s. 454-455.
39
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 33.
40
M. Altay Kymen, Seluklular Devri Trk Tarihi, s. 280.
41
Salim Koca, Anadolunun Trkiye Haline Gelmesinde Trk Kltrnn Rol, II. Yrk-
Trkmen Byk Kurultay Ve Bilim enlii, Ankara, 2008, s. 128
 14

alamamas, Trk gebelerini, Anadolu ierisinde skmaya zorlamtr. Gerek

tabii ve gerekse siyasi askeri engeller, Trk gebelerin Anadoluda nfus ve nfuz
alarndan iskann bir taraftan salarken dier taraftan alnan daimi glerle bu
iskan glendirilmitir 42. Trk topluluklarnn Anadoludaki mcadelelerini yeni bir
vatan tutma yolunda hzlandrmtr. Bylece Trkler, bu corafyada hem siyasi
istiklallerini hem de milli kltrlerini btnyle korumulardr 43.

Bu kez amalar istila ve yama deil, yerlemek olmutur. Zaferden sonra

Erzurum ve evresinde Saltuklular (1072-1202), Ahlat ve Bat Azerbaycanda
Ahlatahlar veya Skmenoullar (1110-1207), Erzincan ve Divrii evresinde
Mengcekler (1080-1228), Orta ve Kuzey Anadoluda Danimendliler (1080-1178),
Bitlis ve Erzende Dilmaoullar (1084-1393), Diyarbakrda Yinaloullar (1098-
1183), Harputta ubukoullar (1085-1113), Hasankeyf, Mardin, Harput merkez
olmak zere Diyarbakr ve Mardin yresinde Artuklular (1102-1409) adlar ile eitli
beylikler kurulmu ve Anadolunun Trk yurdu olmasnda byk bir misyon
stlenmilerdir44.

XI. yzylda Seluklu hanedan idaresinde randa bir devlet kuran Ouzlar
1071den itibaren Bizans kesin bir ekilde yenilgiye uratarak Anadoluyu yurt
tutmaya balamlardr. 1085 tarihinden itibaren Avrupada Anadolunun Turquie
olarak anlmas da bu younluun ne derece olduunu ortaya koymas asndan
olduka nemlidir. Fakat gebe Trklerin Anadoluya gelileri ksa bir zaman
zarfnda olmam yaklak iki asr devam etmitir45.

Trkmen aknlarnn Melikahn iktidarda olduu sre ierisinde Anadoluya

youn bir ekilde ynelmeye devam etii grlmektedir. Seluklu idarecileri, gerek
Trkistanda ve gerekse Horasan ve randa eitli ehzadelerin etrafnda toplanarak
isyana ve karklklara sebep olan Trkmen guruplarn teskini iin Anadolu
corafyasn yaylak ve klaklar olarak gstermilerdir.

42
Koca, agm. s.662.
43
M. A. Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, III, Ankara, 1992, s. XVI.
44
Mikail Bayram, Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, Konya, 2003, s. 22.
45
Faruk Smer, Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi, Belleten, Sy. 89, s. 574.
 15

Anonim Seluknmede, Sleyman ahn, Horasan Trkmenleri de

beraberinde olarak 70.000 kiiyle Anadoluya getii ncelikle Konyay, Gavele
kalesini ve birok mstahkem kaleleri ele geirdii ve 1075 ylnda znike kadar
olan blgeyi hibir direni ile karlamadan zaptettii belirtilmektedir.
Gerekletirdii bu fetihlerle znikte Trkiye Seluklu Devletini kuran Sleyman
ahn, Bizansn iinde bulunduu buhranl durumdan ve mparator Mikhaile kar
karlan isyanlardan faydalanarak Marmara Denizine kadar harekatta bulunarak
btn Anadolunun ele geirilmesi ynnde planlar yrtt grlmektedir.
Osmanl tarihlerinde ise Osmanllarn, Anadoluya ne zaman ve hangi sebeplerle
geldikleri izah edilirken Sleyman ah hakimiyetine kadar Anadoluda arlkl
olarak Arap nfuzunun tesirli olduundan bahsedilmektedir. Arap hakimiyeti
karsnda ezilen ran Sultanlarnn, Trkleri kendilerine dayanak yaparak, onlar
Anadolu fetihlerine hazrlamakla kendi topraklarndan gnderilmelerini de
salamlardr. Sleyman ahn bu ekilde 50.000 Trkmen ve Tatar ile birlikte
Anadoluya geldii ve alt yl buralarda fetihlerde bulunduklar fakat gebe
Trkmenlerin hayvanlarnn zarar grmeleri sonucunda ise Frat rma nlerine
yneldiklerinden ve Sleyman ahn da bu esnada vefatndan bahsetmektedir.
Gerek Seluklu gerekse Osmanl kaynaklarnda farkl mlahazalar, uyumazlklar ve
olaylar arasnda tam olarak bir balant kurulamam olsa da, bu dnemde Sleyman
ah ile birlikte nemli sayda gebe Trkmenin Anadoluya geldii ortadadr46.

Bizans komutanlarnn hakimiyet mcadelelerinde Sleyman ah ve Seluklu

gebelerinin etkili olmalar Trkmenlerin hakimiyet sahalarn Karadeniz, Marmara,
Akdeniz sahillerine kadar geniletmelerini salamtr. Daha nceden Anadoluya
gelmi Trkmenler ile yeni gelenlerin toplanarak bir araya gelmesi Anadoludaki
Trk nfuzunu artrmtr. Bu nfuzun artmas ise, Trkistandan ve randan
ilerleyen Trkmen aknlarn hzlandrmtr. 1080 ylndan itibaren Azerbaycandan

Mkrimin Halil Yinan Trkiye Seluklularnn znikten nce Konyay bakent olarak
kullandklar konusunu, olaylarn cereyanna ve eski tarihilerin nakillerine balarken; Osman Turan
ise, Konya ehrinin her ne kadar 1068de Trklerin eline gese de, Bizansllar tarafndan geri
alndn bildirmekte ve znikten nce Konyann bakent olduu fikirlerini yanl tahmin etme
olarak kabul etmektedir. Konyann bu dnemde bakent olduu konusu tam vuzuh bulmadndan
almamzda Trkiye Seluklularnn ilk bakenti olarak znik kullanlmtr.
46
Ak paazade, Tevrih-i l-i Osman, Haz. N. Atsz, Osmanl Tarihleri I, stanbul, 1949, s. 92-93.
 16

kalabalk Trkmen kitleleri akmaya balam, Anadoluda Trk nfusu hzla

artmtr. Bizansn kt idaresine ve Rumlatrma siyasetine maruz kalan yerli halk,
Trk istilasna kar durmam veya ok az mukavemet gstermi, Trkmen emir ve
komutanlarnn himayesine girerek varlklarn devam ettirmee almlardr.
Anadoluda Trk devletinin kuruluundan itibaren ok az bir zaman gemesine
ramen yerli halkn gelen emirlere, komutanlara ve yeni devlete snmas, isyan
etmeyerek devlete balanmasnda Bizansn gaddarca tavrn da grmek
gerekmektedir. Bu ball hak eden Trkmen emir ve komutanlar ise, devletin
mlkiyeti altnda herkesin tasarrufuna imkan veren Miri toprak sistemi ierisinde
topraklar kyllere datyor ve sakinlerini huzura kavuturuyordu.

Sleyman ah ile birlikte Anadoluda kalc olarak ilk Trk devleti kurulurken,
Horasan ve Azerbaycandan Anadoluya sevk edilen kalabalk Trkmen kitleleriyle
buradaki Trk yerlemesi de geni lde gereklemitir47. Anadoluya yerleen
gebe topluluklar, geldikleri yerlere ait isimleri buraya tayarak buradaki isimleri
kendi anladklar ekillerde benimseyerek deitirmilerdir. zellikle Orta
Anadoludan Ege kylarna kadar blgede yerleerek Karadeniz ve Akdeniz
istikametinde yaylmlardr.

Sleyman ahn lmnden sonra Anadoluda mstakil beylikler meydana

gelmeye balamtr. Bu dnemde zmir ve evresinde aka tarafndan bir beylik
meydana getirilmitir. aka, Anadoluya doru meydana getirilen Trk aknlarnda
baarl mcadelelerde bulunmutur48.

47
Hadd, Sleyman h ile Anadoluya gelen Trkmen ve Tatarlardan mteekkil topluluun yirmi
bin hane olduunu u cmlelerle ifade etmektedir.
Sleyman h o kavmin hn imi
Ger evllerin sultn imi
Dil- cndan gazya niyet eyler
Okur kllar cemiyyet eyler
O yer Trkman evi yigirmi bin var
Kimi Trkman idi kimisi Ttr.
Hadd, Tevrih-i l-i Osman ( 1299-1523), Haz. N. ztrk, stanbul, 1991, s. 22-23.
48
Danimendnameye gre Malazgirt savan takip eden yllarda Turasann maiyetinde bulunan aka
Bey, Kara Tona ve Hasan Hoavendi ile birlikte Kayseriden stanbula kadar aknlar yapmlardr.
aka Bey Bizansla olan mcadelelerine denizlerde de devam etmi muhtemelen bu savalar esnasnda
Bizansl kumandan kabalika Aleksandra esir dmtr. Mcteba lgrel, aka Bey, slam
Ansiklopedisi (TDV), C.8, stanbul, 1993, s. 187.
 17

Bizansn ciddi rakibi durumuna gelen ve Gelibolu ve Trakya blgesinde

nfuz kurmaya alan aka Bey, dier taraftan Bizans uratran Peeneklerle
temasa gemitir49. Ouzlarn tazyiki ile g eden Peenekler, Balkanlarda
nfuzlarn artrmlar ve 1087-1089 yllar arasnda Bizans byk bir malubiyete
uratmlardr. Mathieu, bu dnemde burada yerleen Peeneklerle ilgili olarak
arabalar, hayvanlar ve aileleriyle birlikte 600.000 rakamn zikretmektedir50.

Peenek basklar karsnda varlk gsteremeyen Bizans, Kumanlar

Peeneklere kar tahrik ederek nfuzlarn krmaya uram, ayn zamanda aka
Beye kar kuvvetler toplamaya almtr51. aka Beyin tm abalarna ramen
oluturulamayan Peenek birliktelii, 1091de oluturulan Bizans Kuman ittifak ile
iyice kmaza girmi ve Peeneklerin bozgunu ile sonulanmtr. Bizansn
buradaki hassasiyeti sadece boazlardaki korsanl nleme faaliyeti deil stanbulu
tehdit eden Peenek Trkleriyle, akann ittifakn nlemek amacna yneliktir.
nk bu ittifak 14. yzyl Bat Anadolusunun grntsnn daha bu tarihlerde
sergilenmesini salayacaktr52. Bu bozgunla Balkanlardaki Peenek nfuzu, Bizans
ve Kumanlar tarafndan datlm, bir ksm kltan geirilirken dier ksm ise
Vardar nehrinin batsna yerletirilmilerdir. Peeneklerin imha ve iskan sonrasnda
kalan son bakiyeleri ise, Trakyay istila etmiler fakat burada da Bizans hileleriyle
bozguna uratlmlardr. Kalanlardan bir ksm askerlik hizmetine alnrken bir
ksm ise boalan zmit topraklarna yerletirilmilerdir53.

Midilli, Sakz, Sisam, ve Rodosta hakimiyet kuran aka Beyin, fetihlerini

anakkale boaz istikametinde geniletmesi Bizans tedirgin etmitir. Gerek
Trkiye Seluklular ve Anadoludaki dier Trkmen guruplar, gerekse Balkanlarda
bulunan Peenekleri bir araya getirmeye alarak byk ideallere nclk eden
aka Bey, blgede ilk Trk yerlemesini gerekletirmitir. Bu yerleimle aka Bey,

49
Tuncer Baykara, Trkiye Seluklularnn Sosyal Ekonomik Tarihi, stanbul, 2004, s. 79.
50
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye,s.92-93.
51
A.Nimet Kurat, Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1992, s.63.
52
Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, s. 12.
53
Turan, Age, s. 93.
 18

kendisinden sonraki srete blgede dier Trkmen guruplarn yerleimlerine zemin

hazrlanmtr.

Ulardaki bu gelimeler henz tam olarak kuvvetlenip kklemeden Anadolu

batdan gelen byk bir tehdit ve tehlikeyle kar karya kalmtr. 1097 ylnda I.
Hal istilasnda Anadoluda byk meydan sava verilmi ve bu savalarn hi
birisinde Hal durdurulup imha edilememitir. Bu savalarda mkemmel
savunmalar yaplm olsa da bata Trkiye Seluklu bakenti znik olmak zere
btn sahiller Bizansa ve Hallara kaptrlmtr. Hakimiyet sahas daralan Trkiye
Seluklu Devleti Anadoluya ekilerek bir kara devleti haline gelmitir.

Trkiye Seluklularnn bu durumu Bizans mparatoru Manueli

cesaretlendirdiinden Miryokefalon savanda kar karya gelinmitir. Bizansn
Trklerin Anadoludan atmak iin balatt bu adm baarsz olmu tersine
Anadolunun bir Trk vatan olduu fikrini kabul etmek zorunda kalmtr54. Bu
zaferle birlikte Bizansn Bat Anadoludaki gl durumu tamamen km,
zellikle snrlarda bekleyen Trkmenlerin n almtr. Anadoluda siyasi birliin
salanmasyla Trkmenler ulara doru ynelmi, Bat Anadolu ve sahillerin
Trkletirilmesine uygun bir zemin hazrlanmtr. Sebeplerini, ynlerini ve
sonularn alacamz XIII. yzyl g hareketleriyle ise, Anadolunun tamamen
vatanlamas salanacaktr.

54
Koca, Anadolunun Trkiye Haline Gelmesinde Trk Kltrnn Rol , s. 136.
 19

BRNC BLM

XIII. YZYILDA ORTA VE DOU ANADOLUDAN

BATI ANADOLUYA YNELEN GLERN SEBEPLER

Seluklu devletinin kuruluundan itibaren Orta ve Dou Anadoluda meydana

gelmeye balayan Trkmen oluumlar sadece bu blge ile snrl kalmam, ularda
ksmen de olsa Trkmen yerleimleri balamtr. almamzn giri ksmnda bu
konulara yer vermitik. XIII. yzyldan itibaren ise Anadolunun Mool istilasna
uramasyla birlikte Trkmenler deiik sebeplerden dolay ulara doru hzla
ynelmilerdir. Bu blmde Trkmenleri youn bir ekilde ulara ynelten sebepler
zerinde durulacaktr.

1.1. Askeri sebepler

slam dnyasn kasp kavuran Mool tehlikesinin Anadoluya doru yaklamakta

olmas Trkiye Seluklu Sultanlarn endieye drm, bu konuda tedbirler alma
ihtiyac hissetmilerdir. Seluklu Sultan I.Alaaddin Keykubad yaklaan tehlikeyi
bertaraf edebilmek iin ilk adm olarak, snrlarda gvenlikli bir hat meydana
getirmeye almtr. Seluklu snrlarn zorlayan tehlike, snrlarda gvenlii
mecburi klarken, ayn zamanda devlet iersinde de bir takm dzenlemelerin
yaplmasn gerektirmitir. Bu abalar ancak yaklaan tehlikenin, en az zararla
atlatlmasn salayabilecektir.
Bu cmleden olmak zere, Eyyubilerle bozulan ilikilerin iyiletirilmesi, Gney
snrlarn gvence altna alrken, Ermenek, Mut, Glnar, Anamur ve Silifke
yrelerinin Seluklu snrlarna katlmas bu gvenceyi artran nemli admlardandr.
Seluklu Sultan gneydeki fetihlerini, bu topraklara Trkmenlerin
55
yerletirilmeleriyle desteklemitir . Kuzeyde ise Mool tehdidi Krm sahillerinde
bir takm nfus hareketliliklerini beraberinde getirmektedir. Sodak ehrinin
Seluklu donanmas tarafndan ele geirilmesi, blgenin gvenilirliini artrmtr.

55
Faruk Smer , Keykubad I. , . A. ( TDV ), C.25, Ankara, 2002, s. 358.
 20

Seluklu fthat ncesinde Moollarn Krm sahilerindeki Sodoka hcumlar

blgedeki insanlar tedirgin etmi insanlar bu kylardan kaarak Karadeniz kylarna
snmak zorunda kalmlardr. Blgedeki insanlarn endiesi ve Karadeniz
kylarnn gvenlii ancak Seluklu mdahalesiyle salanabilmitir.
Snrlarda gvenlii salayabilmek iin bu anlamda faaliyetler yrtlrken
istilann kendi topraklarna sramas ihtimali Seluklu idarecilerini
telalandrmaktadr. Bu yzden ehirlerin etraf surlarla evrilmitir. Fakat btn bu
abalar Seluklu topraklarna Mool istilasnn bulamasna engel olamamtr.
Celaleddin Harezmah ile yaplan Yass emen sava, Moollarla Seluklular
kar karya getirmitir. 1232 ylndan itibaren Mool aknlarnn birbirini takib
ederek ilerlemesi blgenin dirlik ve dzenini tamamen bozmutur. zellikle Mool
aknlar dolaysyla Eyyubilerin blgeyi terk etmesi, Mool basksn daha da
artrdndan ehirler tamamen terk edilmitir. Bunu zerine Seluklu Sultan I.
Alaaddin Keykubad, blgenin kendi idaresi altna alnp dzenin salanmas
konusunda almalar balatmtr. Bu erevede Harezm airetleride Seluklu
hizmetine alnm, muhtemel Mool saldrlar bunlar vastasyla krlmaya
allmtr.
Topraklarn genileten ve bir ok hkmdar kendisine tabi klan I. Alaaddin
Keykubadn vefatndan sonra ayn mcadele devam ettirilememitir. Tahta geen II.
Gyaseddin Keyhsrev devlet ierisinde nfuzunu tam olarak kuramad iin
saltanatn etkileyecek unsurlarla mcadeleye balamtr. Daha ok Harezmli ve
Trkmen airetlerle Seluklu otoritesi arasnda cereyan eden bu mcadeleler,
blgede devletin tesirini dahada zayflatmtr. Meydana gelen otorite boluu,
yama ve tahripleri dahada artrdndan blgedeki siyasi ve itimai yap
bozulmutur. Bir taraftan Seluklu idarecilerinin nfuz kurmaya almas, dier
taraftan Harezm ve Trkmen airetlerinin bamsz hareket etmeleri burada yaayan
insanlarn zarar grmelerine sebep olmutur. Szkonusu hassas ortam Babai
isyanlarna zemin hazrlamtr. bn-i Bibi, Babai isyanlar srasnda Germiyan
topluluklarnn Malatya ve evresinde olduklarndan bahsetmektedir. Germiyan
topluluklar bu srete Seluklu idaresiyle birlikte hareket etmi ve gelien isyan
 21

bastrmak zere bir takm faaliyetler ierisinde bulunmuladr56. Bu isyanlarda

devletin yetersiz kalmas ve isyanlar bastrmaya ynelik abalarnda sert tavrlar
ierisinde olmas hadiseyi daha da derinletirmitir. Nihayetinde bu hadiseler
Anadolunun Kseda gibi bir malubiyeti yaamasna sebep olmutur. Bu
malubiyetin neticesinde blgede Mool basks giderek artm, Seluklu
idarecilerinden zellikle Mool istilasna taraftar olanlar iktidarda braklarak,
Moollarn tam olarak tatmin edilmesi salanmtr. Moollarn tatmini ise,
Trkmenlerin mallarna el koymakla ve vergilerini artrmakla mmkn olaca iin
bu blgeden ulara doru kalar beraberinde getirmitir.
Kseda yenilgisi sonrasndaki Mool istilas, Malatya ve evresinde byk
hareketlilikler balatm bunlardan bir ksm Suriye taraflarna g ederlerken, dier
ksmlar ise ulara doru ynelmilerdir. Moollarn Sivas ve Kayseride meydana
getirdikleri zulmler halkta byk bir endieyi balatmtr. Hadisenin cereyan ettii
esnada Malatyada yaayan Ebul Ferec, istilann insanlar zerinde brakt tesirden
eserinde geni olarak bahsetmektedir57. Muhtemelen Germiyan ve Harezm airetleri
de bu esnada ulara doru g etmilerdir.
Kseda malubiyeti Seluklu Sultanlarnn bamsz hkmdarlklar meydana
getirememeleri noktasnda bir balangtr. Trkiye Seluklularn da bundan sonraki
sre, Mool hkmdarlarnn emriyle saltanata sahip olunan bir dnem olarak
hatrlanacaktr. Mool hkmdarlarnn glgesindeki Seluklu idarecileri, kendi
nfuzlarn halk nezdinde kabul ettirebilmek iin daha baskc bir idareyle, daha fazla
vergi yolunu tercih etmilerdir. Nitekim kendilerinin de iktidarda kalabilmeleri yine
bu artlara bal olarak mmkn hale gelebilmektedir.

1.2. Siyasi sebepler

1.2.1. Moollarn Anadoluyu igalleri

gedey, Cengiz Hann nemli komutanlarndan olan Curmagun Noyan

yakn komutanlaryla birlikte, 30-40 bin kiilik ordu ile Celaleddin Harezmahn

56
M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, Ankara, 1974, s. 9-10.
57
Ebul Ferec, Tarihi Muhtasarud-dvel, ev. . Yaltkaya, st. 1941, s. 20.
 22

zerine gndermitir. Bu harekatla birlikte byk bir g dalgas yeniden

balatlmtr58. Bu ordunun nemli bir ksmnn Terme erisi59 eklinde meydana
getirilmesi ordunun geri dnmeyerek alan yerlerde daimi olarak yerletirilecei
anlamna gelmektedir. Bundan dolay askerlerin belli bir ksm aileleriyle birlikte
gtrlmektedir. Bu ise Mool basksnn tesirini kuvvetlendirmekte ve g
dalgalanmasn hzlandrmaktadr.
Curmaun Noyann Moolistan, Trkistan, Dou ve Orta randan geerek
Azerbaycana kadar baarl bir ekilde gelmesi, bunun karsnda gerekli dayanma
ve direnmenin gsterilemeyii, Celaleddin Harezmahn ordusunu Mool
mparatorluuna katt gibi Harezmahlara tbi olan kk devletleri de Mool
hakimiyeti altna sokmutur.
Mool askeri sisteminin gerei olarak, igal edilen blgelerde yerleilecei
iin otlaklar ve sular bol olan Mugan ve Erran ovalar iskan iin tercih edilmitir.
Fakat bu tercih her iki blgede kalabalk olarak yaayan Trkmenleri yakndan
ilgilendirmektedir. Reidd-dinin ifadesiyle Teme erisi eklinde gelen Mool
askerleri, blgede ok kalabalk olarak yaamakta olan Trkmenleri Anadoluya
doru ge zorlam ve byk bir hareketlilik balamtr60.
Anadoluya doru gn hzland bu dnemlerde bu corafyada Trkiye
Seluklular hkm srmektedir. Seluklu Sultan Aleddin Keykubad zamanna
rastlayan bu dnemde Trkiye Seluklular hzla snrlarn geniletmeye alrken
Ortadouda en gl devlet durumunda gzkmektedir.
Mool tehlikesi Anadolu snrlarna dayand zaman Aleddin Keykubad
ehirlerin etrafn surlarla evirip, gerekli askeri tedbirleri alm olmasna ramen
derin bir kayg ve korku ierisinde olduu grlmektedir. Nitekim 1235 tarihinde
gedeyin tbiiyet fikrini hemen kabul edip ona her yl belli miktarda hediyeler
gndermesi bunun bir sonucu olarak gsterilebilir. Anlalyor ki Seluklu Sultan
kar koyma noktasnda yeterli gc kendisinde gremediinden siyasi bir takm
zm yollaryla tehlikeyi uzaklatrmaya almaktadr. Kanaatimizce Sultan

58
Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihanga, ev. M. ztrk, Ankara, 1998, s. 585.
59
Reidd-din, Terme erisini, savamak iin gittikleri lkelerde ayn zamanda yerlemeleri istenen
askerler olarak tanmlamaktadr. Naklen; Faruk Smer, Anadoluda Moollar, SAD., I, Ankara,
1970,s.2.
60
Faruk Smer, Moollar, SAD, I, Ankara, 1969, s. 2-3.
 23

Aleddin Keykubadn Harezmlilere tevecchnde Moollardan duyduu endienin

yeri olsa gerektir. Harezm Beylerine en fazla gelir getiren vilyetlerin dirlik olarak
verilmesi de61 olas saldrlar karsnda onlarn Moollar karsnda tecrbelerinden
yararlanlarak tehlikenin ber-taraf edilmesi eklinde deerlendirilebilir. Harezm
Beylerinden bu ekilde yararlanma mmkn olurken onlara gsterilen tevecch
Anadolu Suriye snrlarnda denge unsuru haline gelmelerini salamtr. Harezm
Beyleri blgedeki anari ve asayisizlik ortamndan istifade ederek Eyyubi
idarecileri arasnda hkmranl elde edebilme malzemesi olmulardr. Mool
tazyiki ile Anadolunun dousu ve Suriyenin kuzeyinde ylan Trkmenlerle
birlikte etraftaki lkeleri yamalayan Harezmler blgede ciddi karklklar meydana
getirmilerdir.
Eyyubi snrlarna Seluklu iskan siyaseti gerei nceden yerletirilen
Trkmenlerin yannda, yeni guruplarnda katlmalaryla blgede younluk artm ve
siyasi dengeleri deitirebilecek seviyelere getirmitir. Memluklu devletinin
kurulmasnda da bu younluun tesirinin bulunduu sylenebilir.
bn-i Bibi, Moollarn Anadoluyu igallerinde kumandanlarnn askeri
glerini gstermek isteklerinin tesirli olduundan bahsetmektedir. Kanaatimizce bu
ynelmede g ispatndan ziyade, artlarn onlar zorlamas etkili olmu bundan daha
nemlisi karlarnda durabilecek herhangi bir gcn bulunmay onlar
cesaretlendirmi ve dolaysyla kendilerini ispata almlardr.
bnl Esir, Moollarn Diyarbakr ve El-Cezire blgesinde meydana
getirdikleri, karlarndaki gc ortadan kaldrma ve halk sindirme politikalarn
eitli rnekleriyle izah etmektedir. Bu rneklerden birinde Moollarn Nusaybini
igalleri, buradan kurtulabilen bir kylnn azndan anlatlmaktadr. Samanlkta
sakland iin kendisini grmediklerini belirten kyl, btn ky halknn Allah

61
bn Bibi, Harezm Beylerinden Kayr Hana Erzincan, Berke Hana Amasya, Ylan Boaya Nide,
Klsengme Larendenin ikta olarak verildiini sylemektedir. Naklen; Mneccimba Ahmed b.
Ltfullah, Cmiud- Dvel, Seluklular Tarihi II, Anadolu Seluklular Ve Beylikler, Yay. ngl,
Ali, zmir, 2001, s. 33-34. Bu srete iyi bir konumda olan Harezmli komutanlar, Aleddin
Keykubadn lm zerine bu konumlarn kaybetmilerdir. Tahta geen Gyaseddin Keyhsrev
idarede ok etkin olamad iin devlet idaresinde Saadeddin Kpek etkili olmutur. Saadeddin Kpek
ise tehlikeli grd Harezm beylerini hapsetmi dierleri ise bu durum karsnda memleketi terk
etmilerdir. Bunlarn yeniden dnmeleri ile ilgili giriimler meydana getirildi isede sonusuz kalmve
devletin istilay nleme kudreti biraz daha sarslmtr.
 24

iin, Allah iin yakarlarna ramen tamamen kltan geirildiinden,

bahsetmektedir. Kyn kadnlarn esir, mallarn yama eden Mool askerleri kendi
aralarnda insanlarn yakarlarn tekrar ederek alay ediyor ve kalanlar zerinde de
youn bir bask meydana getiriyorlard62.
Cesaretsizlik, korku ve endie yle bir seviyeye ulamtr ki, Moollardan
bir tek asker bir kye veya derbende girse orada kalabalk bir insan gurubu olmasna
ramen tek bana zerlerine saldrr, bunlar tek tek ldrd halde hi kimse elini
kaldrp da Mool atlsna vurmaya cesaret edemezdi.
bnl Esir, 1231 senesine ait olaylar anlatrken Mool ordularnn toplumda
meydana getirdii cesaret krklklar ve korkuyu rneklendirmektedir. Bitlis-Ahlat
Bargiri blgesinde geen bir hadisede, elinde kesici aleti olmayan bir Mool askeri
yakalad kiiyi ldremeyince, yakalad kiiye ban uraya koy ve sakn
hareket etme eklinde azarlam, adam da ban sylenen yere koyup hi
kprdamadan beklemi, Mool askeri gidip bir yerden kl bulup getirerek adam
ldrmtr. Ayn yllara ait bir baka rnekte ise bir Mool atlsnn kalabalk bir
guruba nasl emirler yadrd ve onlar ldrecek olmasna ramen kalabalk
guruptan herhangi bir itirazn gelmemesi uzun uzun anlatlmaktadr63.
1242 ylnda Erzurumun zaptyla Anadoluyu igale balayan Baycu, 1243te
Ermeni ve Grclerin de katlmyla otuz krk bin kiilik yeni bir ordu meydana
getirmitir. Bunun zerine Trkiye Seluklularda elli- altm bin kiiden meydana
gelen bir ordu oluturmu, fakat bu ordunun yirmi bin kiilik ksmnn Mool
ordularnca bertaraf edilmesinden sonra Seluklu ordular tamamen dalmlardr.
Kseda malubiyeti olarak ifade edilen bu savata Moollar, Seluklu ordularndan
pek ok ganimet elde etmilerdir. Moollar Anadolunun btn ehirlerine doru
yrmeye balamlar, ilk olarak Sivas ehrine girmilerdir. Ahalinin canna bedel
olarak mallarna el koymular, ehri elde ederek suru ykmlar, bulduklar sava
aletlerini yakmlardr. Daha sonra Kayseri ehrine giren Moollar ahaliyi kltan
geirmiler, zenginleri, mallarn meydana karmalar konusunda trl ikencelere
maruz brakmlardr. Gen kadnlar ve ocuklar esir etmilerdir. Ebul Ferec,

62
bnl-Esir, age., s.463.
63
bnl-Esir, age, s.464.
 25

Moollarn Kayseride meydana getirdikleri zulmlerin Malatyadada yank

bulduunu tm halk gibi kendi ailesininde bu srete nasl kamaya altklarn
ehirden ailesiyle birlikte kamak isteyenlerden biriside benim atam idi. Katrlara
eyalarmz ykletmekte iken bu hayvanlardan birisi kam, yakalamak iin
arkasndan koarlarken ayak takmndan bir blk genlerin ehrin kaplarn tutup
kmak isteyenlerin mallarn yama etmekte olduklar iitilince atam ehri terk
etmekten vazgeip, btn mslman ve hristiyan toplanp birbirlerine hainlik
yapmadan ayak takmnn fenalk yapmasna meydan vermeden, geceleri ehrin
surlar zerinde geceleyerek ehri korumak icabnda Moollarn suyunca akmak
hususlarnda andlatlar cmleleriyle ifade etmektedir64.

Kseda yenilgisiyle birlikte yakndounun en gl devleti olan Trkiye

Seluklular Moollara vergi vermeye mecbur edilmitir. Daha sonraki dnemlerde
bu bar geici olarak dnlmemi ve her frsatta bu ballk yenilenmitir65.
daredeki zaafiyet ikinci, nc ahslarn devlette kuvvetlenmelerini salamtr.
Elde edilen bu nfuzun korunmas ise ancak Mool idaresine yaknlkla mmkn
olacandan tbiiyeti salamak iin devlet adamlar birbirleriyle yarmlardr. Bu
ballk bu kiilerin Moollarca Seluklu lkesine hkim tayin edilmelerini
salamtr.
Baycu, 14 Ekim 1256 Sultanhan galibiyetinden sonra, Trkmen isyanlarn
bastrabilmek iin Trkmenlerin kendisine rabet gsterdii Keykavusa yaklamak
istemi, onun buna yanamamas sonrasnda Rkneddin Klarslan, Seluklu tahtna
getirilmitir. bn-i Bibi Baycunun bundan sonra Mogana66 gittiini ifade ederken
Reidd-din ise, onun Hlag ile grmelerinden bahsetmektedir. Reidd-dine
gre bu grmede Hlag, Baycuyu azarlayarak pasif kalmakla sulamtr.

64
Ebul Ferec, Tarihi Muhtasarddvel, ev. .Yaltkaya, st., 1941, s. 20.
65
Sultan II.Gyaseddin Keyhsrev, Moollarla savamak iin mcadele balatm fakat bu mcadele
Kseda malubiyetiyle sonusuz kalmtr. Moollara kar koymaktaki aczini gren Sultan onlarla
barmak iin eliler gndermitir. Bylece Moollara her yl mal, at, kuma ve baka nesneler ve
belirli bir para verilmek suretiyle barklk salanmtr. Ebul Ferec, Tarihi Muhtasarddvel, s. 21.
66
Ebul Ferec, Mogan Erdebil ile Tebriz arasnda bir yer olarak gstermektedir. Trkmenler buray
hayvanlarn otlatmak iin kullanmaktadr. Bu vilayetin pek ok kyleri ve ovalar bulunmaktadr.
Bkz. Ebul Ferec, age, s. 27.
 26

Neticede Baycu yapm olduu faaliyetler hakknda Hlagye bilgi vermi ve

Anadoluya dnmtr.
Trkmenler tarafndan destek verilmeyen Rkneddin Klarslan Konyada
kendine yer bulamad iin Baycunun yanna ekilmek zorunda kalmtr. Moollar
Klarslan adna hareket eder grnerek yama ve zulumlerle Anadoluda
nfuzlarn kurmaya almlardr. Anadoluda Klarslann hakimiyetini
tanmayanlara kar bask harekt balatan Moollar, zellikle Kayseri, Sivas, Tokat,
Amasya, Mara, Malatya blgesinde faaliyetlerini hzlandrmlardr. Ebul Ferec
Moollarn Elbistan yresinde yedibin kiiyi ldrdklerini, gen erkek ve kzlar
esir edip gtrdklerini bildirmektedir67.
Aksaray, Anadolu topraklarnn idaresinin Moollarca Keykavus ve
Klarslan arasnda paylatrldn kaydetmektedir. Buna gre Kayseri snrndan
Antalya sahiline kadar olan yerler Keykavusun idaresine verilecek ve bakent olarak
Konya kullanlacaktr. Sivastan Sinop ve Samsuna kadar olan yerler ise Klarslann
idaresine verilecek ve bakent olarak Tokat kullanlacaktr68. Bu durumun ortaya
kmasnda grnrdeki en nemli neden Keykavusun Baycu ile olan
mcadelelerinden dolay ekinerek Hlagye kendisini affettirme abas olarak
gsterilmi olsa da, Moollarn aradaki tefrikalardan yararlanarak vergi miktarn
artrma abalar olarak da deerlendirilecektir.
Baycu dneminden itibaren daha sratli bir ekilde Mool askerlerinin
aileleriyle birlikte Anadoluya gelip burada yerlemeleri, Dou, Gneydou ve Orta
Anadolunun dou blgelerindeki Trkmenler arasnda byk lde g
hareketlerini balatmtr. Bunlardan bir ksm kuzeyde ve gneyde dalk blgelere
ekilmiler asl nemli ksm ise Bizans snrlarna doru ynelmeye balamtr. bn-
i eddad, bu srete Trkmen glerinin Memluk lkesine de yapldn, Sultan
Baybarsn Anadoludan gelen yaklak iki yz bin Trkmeni Gazze ile Antakya
arasnda yerletirdiinden bahsetmektedir. Bu Trkmenler, Memluklu Devletine
askeri destek olmasnn yannda, Orta Anadoluda ve ukurovada yeniden tutunarak
yeni kurulacak olan beylikler vastasyla nemli grevleri stlenmilerdir69.

67
Ebul Ferec, s. 563-565; Naklen; Faruk Smer, Moollar, s.32.
68
Aksaray, Msmeretl- ahbr, s. 46.
69
Faruk Smer, Ouzlar ( Trkmenler), stanbul, 1992, s. 134.
 27

1258 Badat seferinden sonra Hlag, Anadoludaki Mool kuvvetlerinin

banda bulunan Baycuyu ldrtm onun yerine Alncak Noyan bu greve
getirmitir. Baycunun oullar ise Anadoluda yaamlarn srdrmlerdir.
Hlag, zzeddin Keykavusa Kayseriden Bizans snrlarna kadar olan
blgenin hkmdarln vermi olsa da bu durum Keykavusu rahatsz etmektedir.
Keykavus, Moollara yaranmann, sonu gelmez isteklerini karlamann mmkn
olmayacan dnmektedir. Bundan dolay Mool hakimiyetinden kurtarmalar
karlnda baz yerleri verebileceini belirterek Memluklarla anlamtr.
Keykavusun Konya yerine Antalyada oturmas U Trkmenleriyle birlikte
etrafnda bir isyan hazrl olarak grldnden Alncakn destekleriyle
Klarslan Konya tahtna oturtulmutur. Muind-din Pervane, lhanlarla kurduu
irtibatlarla Anadoluda sadece kendi nfuzunu kurabilmek iin, Klarslanda devre
d brakm devletin yegane hakimi durumuna gelmitir. Fakat bu hakimiyet,
tavizler zerine kurulduu iin Anadoludaki Mool boyunduruunu artrmtr.
Hlagnn vefatndan sonra lhanla Abaka getirilmitir. Abaka
Anadolunun idaresi ile kardei Acay grevlendirmitir. Bu dnemde Moollara
ballkta her yolu deneyen Pervane, Mool istekleri karsnda skntya girmi,
onlardan kurtulabilmek iin Memluklarla anlama yollarn aramtr.
Bu dnemde Anadolunun siyasi ve ekonomik paralanma sreci hzla devam
etmi, lhanlar Anadoludaki gelirleri, deitirdikleri idareciler vastasyla
denetlemeye almlardr. Bu adan Abaka, Acayn yerine Tokuyu Anadoluda
grevlendirmi, ona gelirleri yeniden tespit ettirerek, buradaki nfuzunu
glendirmeye almtr. Memluklardan bir are bulamayan Pervane, bu defa siyasi
evlilikler meydana getirme abasna girmitir. Hatirolu erefd-din isyannn
sonusuz kalp, otuz bin tatarn Anadoluya gelmesiyle daha da bunaltc hale gelen
Mool basks, onlarla yeniden iyi geinme siyasetini gerekli klmtr.
Sultanlarn zayf ahsiyetlerinden yararlanarak Trkiye Seluklularna
tamamen hakim olmak ihtirasna kaplan Pervane, hkmdarlar tasfiye edip
memleketin hakimi olmu, fakat bu hareketiyle devletin nfuzunu Moollar yannda
hie indirmitir. Moollarn memuru durumana inen ahsiyetsiz politikalar zellikle
Acay dneminde, sonu gelmez para ve mal taleplerini artrmtr. steklerinin yerine
getirilmemesi durumunda daha sert davranlar meydana getirilmi ve nihayetinde
 28

Pervane dahi Moollar tatmin edemediinden 2 Austos 1277 Austosunda naibleri

ile birlikte ldrlmtr70. Aksarayi, Pervanenin Moollarn Anadoludaki
zulmlerine engel olduu kanaatini belirterek, onun lmnden sonra ulardaki
Trkmen isyanlarnn alevlendiini belirtmektedir71.
Abaka, 1277 Eyll ayndan itibaren kardei Kongurtay Anadoludaki
isyanlarn bastrlmas konusunda, Vezir Cveyniyi ise, Anadolunun gelirlerinin
Mool mali sistemine uyarlanmas konusunda grevlendirmitir.
Pervanenin ldrlmesinden sonraki bu srete Trkmenler geni apl
faaliyetlere girimilerdir. zellikle Karamanllar Anadolunun siyasi hayatnda sz
sahibi olabilmenin yollarn aramaya almaktadrlar. Kongurtay bu yzden
Anadoluda ilk i olarak Karaman nfuzunun krlmas iin mcadele balatacaktr.
Kongurtay ilk olarak Aksaray kuatmtr. Aksaray, bu kuatmada Mltezim Kzl
Hamid askerlerinden ldrlen ve esir edilenlerin saysn alt bin olarak
vermektedir72. Kongurtay daha sonra Karaman blgesine gelmi, burada pek ok
insan esir edip, ldrm, mallarn yamalamtr. Kongurtayn bu harekat
esnasnda Trkmenlerden, saklananlar ldrmek veya esir etmek iin ormanlarn
dahi yakld bildirilmektedir73.
Kongurtayn Anadoludaki tahribat Ahmed Tekudar zamanndada artarak
devam etmitir. Dehet verici yamalarn yannda kadn ve ocuklarn esir edilip,
alnp satlmasnn yansmalar, Msrda dahi derin bir tesir brakm ve Memluklu
Sultan Kalavunun ikayetlerine sebep olmutur.
Ahmet Tekudardan sonra Argun dneminde Konya blgesindeki
Trkmenlerin isyanlarn bastrabilmek iin byk abalar sarf edilmi 20.000
70
Aksaray, age, s. 90.
71
Aksaray, age, s. 91.
72
Aksarayi, bu kuatmay kyamet gnne benzeterek u ekilde tasvir etmektedir. kindi namaz
srasnda ordu ehrin san solunu, gneyini kuzeyini ve da tuttu. Bylece ehir ve Kzl Hamidin
ordusu epeevre sarlm oldu. Velhasl o olayn korkusu kyamet gn kalabalndan saylmakta;
onun deheti, cehennem ateinden iz tamaktayd. ( Eer hamile kadn, ryasnda ne douracan
grseydi, onu dourmaktan hemen vazgeerdi. nsanlar sarho gibi grrsn , oysa sarho
deildirler. Sadece Allahn azabn etin olamsndandr.Kuran-22/2) Aksarayi, kuatmay bylece
tasvir ettikten sonra sonularn ise u ekilde belirtmektedir. Bu olayda halka kurtulu yolu
kapand. Hakim, mahkum, zalim, mazlum, alim, malum hepsi ayn ceza ipine dizildi . Gl, zayf baz
kimseler, yok olma ve hsran; bazlar ise esaret bana tutuldular, zamann cevr ve cefasnn
ayann altnda ezildiler. Sonunda o uursuzu bulmak iin ehrin yamalanmas karar kt.
Mderris Burhaneddin, Nasrd-din Abdul-Cabbar gibi alim ve eyhler esir edildiler. Fazilet sahibi
kimseleri on onbe dirheme sattlar. Bkz. Aksaray, age, s. 98-100.
73
Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s.54.
 29

kiilik Mool ordusu Geyhatu kumandasnda Konya blgesine gnderilmitir.

Blgedeki Mool basks, Geyhatunun kendi iktidar dneminde artarak devam etmi
zellikle Karamanllar zerinde younlamtr. Bu dnemde Geyhatu Ereli ve
Larende blgesinde byk katliamlar ve yamalamalar balatmtr. Bu katliam ve
yamalamalar sadece burayla snrl kalmamtr. Geyhatu, komutanlarndan Tegin
Timuru el blgesine gndererek buradaki Trkmenler zerinde nfuz kurmaya
almtr. Blgede ok sayda Trkmen ldrlm, kadn ocuk ve delikanl
olmak zere yaklak 7.000 kii ise esir edilmitir. Geyhatunun Trkmenlerin
zerindeki basklar Denizli, Mula istikametindede artarak devam etmi, buralarda
da acmasz yama ve kymlar yaptrmtr. Geyhatu, Karaman ve Erefolu
blgelerinde kalm olduu on sekiz gn ierisinde blge insanna on sekiz yla
deecek zulm gerekletirmitir74. Ayn yl ierisinde Rkneddin Klarslann
ularda ayaklanmas zerine Geyhatu, Kastamonu tarafna ynelmi buradaki
isyanlar, katliamlara bavurarak bastrmtr. Rknneddin Klarslann isyanna
Hsameddin obann torunu Alp Yrkn olu Muzaffereddin Yavlak Arslan
destek verdii iin Geyhatu tarafndan onun emirliine de son verilmitir75.
Nihayetinde Geyhatu elde ettii bol ganimetle Anadoludan ayrlmtr.
Makrizi, Gazan Han dneminde Diyarbakr Musul arasndaki Uyratlarn
Memluklu Devletine sndklarndan bahsetmekte ve bunlarn saylarnn 18.000
adra yakn olduunu haber vermektedir. Makrizinin ifadesi abartl kabul edilse de
kayda deer bir nfus g ederken kalabalk bir ounluunda burada kald
grlmektedir. Bilindii gibi Uyratlar, Gazan Hann deil Baydunun tarafnda yer
aldklarndan Gazan Han tarafndan ldrlmek endiesine dmlerdir.
Anadolunun gneyindeki bu Mool yerleimleri Gazan Han ncesi dnemlerdeki
Trkmen nfusun ulara glerinde tesirlerinin olduu muhakkak grnmektedir.
Hanedan yeleri arasndaki taht ekimeleri Gazan Handan sonra Anadoluda
kendisini fazlasyla hissettirmeye balamtr. zellikle Mool iktidarnn zayf
olduu blgelerde, bir taraftan Trkmen isyanlar meydana gelirken dier taraftan

74
Reidd-din, Baku, s. 302-307,; Aksarayi, s. 189-196; Naklen; Smer, Anadoluda Moollar,
SAD, Ankara, 1970, s.63.
75
Aksaray, age, s. 137.
 30

Mool komutanlarnn isyanlar zellikle Bat Anadoluyu Moollarn kontrolnden

karmtr.
Moollar Anadoluda dirlik ve dzenin kurulmasndan ziyade iptidai bir idare
tarzn uygulamlardr. Anadoluda zellikle zalim valileri grevlendirmiler,
tahsildarlar halkn zerine musallat ederek mallarn ellerinden aldrm, ehirleri
yamalatmlardr. Memurlarn yaptklar gasp ve msadereler Trkmenleri
yoksullatrrken memleketlerini de harap bir hale getirmitir. Bu ise kendilerine yeni
yerler arama ihtiyacn dourmutur.
Moollara tbiiyetin devamll Anadoluya gelen Trkmen guruplara
hakimiyeti gletirmitir. Bu guruplar ulara gnderilerek devletin ierisinde
meydana gelebilecek karklklar nlenmeye allmtr. Bu tarz bir uygulama bir
taraftan da snrlarda nemli bir Trkmen kuvvetini tekil ettiinden yeni fetih
sahalarnn almasn salamtr. Bu husus Anadolunun rki yapsn da deitirmi
olmaldr ki, artk bu corafyadan Trkiye, Trkistan olarak bahsedilmeye
balanmtr.

1.2.2. Anadoluya ar vergilerin yklenmesi

Moollar istila ettikleri blgelerde askeri ve mlki anlamda yerli halka ihtiya
duymamlardr. Yaz, takvim, gelenek ve vergi sistemlerinde tamamen kendi
kurallarn uygulamaya almlardr. Moollarn istila tarzlar, Mool oymaklar
arasnda Trk unsurlarnn da bulunmasn byk oranda gerektirmektedir. Anadolu
istilalarnda bazen srete uzamalar olmu isede, onlarn bu konularda ne kadar
baarl olduklar ortadadr. Moollan istila tarzlarnn farkll, hzla ehirleri
yamalamalar, Seluklu devlet adamlarn rktm, bir taraftan devlet ierisinde
istikrar bozulmu dier taraftan idareciler Moollara irin gzkerek onlarn
nazarnda makam ve mansp kazanmaya almlardr. Bu yzden Moollara kar
askeri zmlerden ziyade siyasi zm araylarna gidilmitir. Nitekim Kseda
bozgunundan hemen sonra Sivas ksmen, Kayseri tamamen yamalanm,
Amasyaya kaan Vezir Mhezzibd-din Ali, Baycunun arkasndan Mugana
giderek dier devlet adamlaryla herhangi bir istiare yapmadan vergi vermek
 31

karlnda Moollarla bar yapmtr. Faruk Smer, bu srete Moollara

verilmesi gereken vergi miktarn drt yz bin dinar olarak belirtmektedir76.
Baycunun Anadoluya geliiyle birlikte Trkiye Seluklular, Moollara
tbi bir devlet olmann tesinde nemli bir Mool kuvvetini topraklarnda
barndrmaya balam ve onlarn daimi mekanlarndan biri haline gelmitir. Bu
durum Anadolu topraklarna, bu askerlerin masraflar ve Mool komutanlarnn sonu
gelmez isteklerini karlama meyyidesini getirmektedir. Masraflarn arl,
isteklerin sonunun gelmemesi on yl sonra Baycuya kar direnii ortya
karmtr. Fakat Trkmen direnii istilay bitirmemi Trkmenler, 14 Ekim 1256da
Sultan han yaknnda ar bir bozguna uramtr. Baycu ise kazand bu zafer
sonrasnda Konyaya ynelmi ve Kzl vranda bir ordugah kurmutur. ehir
yamalanmaktan ancak ykl miktarda para denmesi karlnda kurtulabilmitir.
Baycu, Ekim 1256da kazand zaferi Hlagya bildirmek iin Anadoludan
ayrlm, bunu frsat bilen Keykavus ise Konyaya gelerek Trkmenleri etrafnda
toplamtr. Baycunun Anadoluya gelmesiyle Klarslan onun yanna ekilmek
zorunda kalmtr. Bu srete Moollar, Klarslann hakimiyetini tanttrmak
suretiyle kendi nfuzlarn kurmaya almlar ve bu sebeple pek ok kan
dkmlerdir. 1257 sonlarnda ise Baycu Badat seferine katlmak iin Anadoludan
ayrlm Keykavus ise bundan faydalanarak Orta Anadolunun dousuna hakim
olmutur. Anadoludaki bu hakimiyetine ramen mevkiini koruyabilmenin yolu
olarak Hlag ile irtibat zaruri grmtr. Muind-din Pervanenin balantlar
neticesinde Anadolu topraklar iki karde arasnda paylatrlmtr. Aksarayi,
Moollarn zoruyla gerekletirilen bu ittifaktan ve bundan sonraki srete yeniden
dzenlenmi olan vergilerin ne ekilde denecei hakknda geni bilgiler
vermektedir. Buna gre Sultanlk grevine getirilen Keykavus ve Klarslana
lhanlk hazinesinden bor para verilmitir77. Her iki hkmdar bundan sonraki
srete denecek yllk vergiyi ise u ekilde stlenmilerdir78.

76
Smer, Anadoluda Moollar, s. 33.
77
Aksaray, Musameretl- Ahbar, da alnan bor para ve bu parann nasl kullanlaca ile ilgili ki
kardein hassa ve hadem- haem ihtiyalarn karlamak iin kendi hazinesini nukud- ecnas sarf
ettikten sonra Padiah hazinesinden bor olarak altn ve gm baliler ( Moollarda para birimi)
aldlar. Bunlarn ounu Anadolu ilerinde havs- hazret ve tmen beylerinin takabblt iin
sarfettiler u bilgileri vermektedir. Bkz. Aksaray, age, s. 46.
78
Aksaray, age, s. 46.
 32

a. Yirmi tmen nakit, ( Tmen lhanllarda Baliten yksek para birimidir.

Genel olarak 10 bin dinar karlnda kullanlmaktadr.)79
b. Beyz para ecnas: Antalya kuma ve renkli kuma,
c. bin altn ilemeli kap kacak,
d. Beyz ba idi at,
e. Beyz ba katr.
Moollarn Anadoluda uyguladklar vergi politikas snrsz bir smrmeyi
getirmektedir. Bu yaklam, mutlak idareciler dndaki dier idarecilerede sz sahibi
olma yetkisi vermektedir. Dolays ile, Sultanlar dndaki dier idareciler Sultanlar
atlayp Mool idarecilerle aracsz muhatap olarak Sultanlarn zerinde bir takm
yetkileri kullanmaya balamlardr. Bu ise devlette ynetim krizi meydana
getirirken, ayn zamanda vergilerin ve hediyelerin artmas anlamna gelecektir.
Sultanlarn zerinde yetkiler kullanmaya alan idarecilere en gzel rnek
olan Muind-din Pervane, Keykavus ve nde gelen Beylerini ber-taraf ettikten
sonra kuzey ticaretinin en ilek liman olan Sinopu Mool askerleriyle birlikte
kuatm zaferden sonra buray kendisine temlik etmesi konusunda Klarslan ikna
etmiti. Pervane, bu kazanmyla dahilde ve Mool idaresi nezdinde nfuzunu
arttrmtr. Bundan sonraki srete kendisine ayak ba olan Klarslan tamamen
devre d brakp, Seluklu devletinin yegane hakimi durumuna ykselmeyi
hedeflemektedir. Bu amala, Klarslann lhana isyan iin Memluklularla anlat
eklinde dedikodular ortaya atm, Sultann ldrlmesiyle alakal Yarl
karttrarak bunun gereklemesini salamtr. Devlete hakimiyetinin hukuki
zeminini de II. Gyaseddin Keyhsrevin kars Grc Hatunla evlenerek salayan
Pervane, isteklerine bir bir ulamtr. Fakat gerek kendisi ve gerekse Seluklu
devleti Mool nfuzu altna daha da fazla girmeye zorlanmtr. Moollar,
Anadoluda Pervanenin nfuzunu artrrken ondan ve Devletinden daha fazla
yararlanmaya almaktadrlar. Pervanenin iktidarda kalmas karlnda daha ok
sayda Mool askeri Anadoluda grevlendirilirken, Mool Han ve Belerine daha
sklkla armaanlar gnderilmek zorunluluu ortaya kmaktadr.

79
Bertold Spuler, ran Moollar, ev. Cemal Kprl, Ankara, 1987, s. 332.
 33

Hlagnn lmnden sonra yerine byk olu Abaka 1265 ylnda lhan
seilmitir. Abaka ise kardei Acay ve Samaar Baybarsn Anadolu aknlarn
kontrol altnda tutabilmek iin Anadoluya gndermitir. Bu ekilde dzenli olarak
lhana gnderilen armaanlar ve vergilerde her hangi bir kesinti sz konusu
olmayacaktr. Bununla birlikte Abaka, Pervanenin zaaflarn iyi tesbit ederek,
Anadolunun gelirlerini kontrol altna alm, kendi kontrolnde memuriyetler
meydana getirerek, Anadoluya yeni vergiler yklemitir80.
Acayn Anadoluya gelii Pervanenin Anadoludaki nfuzunu krmtr. Bu
dnemde Anadoludan talep edilen hediyeler ve miktarlar artarak devam etmitir.
Acayn istekleri karsnda bunalan Pervane, Moollarn Anadoludan atlmas
konusunda Baybarsla ittifak giriimlerini balatmtr. Aralarnda yaplan mutabakat
gerei Baybars sonraki yl Anadoluya girecek, Pervane ise Anadoluyu Moollardan
kurtarmas karlnda Baybarsn askerlerinin burada yerlemelerine izin verecektir.
lhanlar Anadoluya gndermi olduklar idarecilerini devaml denetim
altnda tutmular, gelirlerinin kontroln bizzat salamlardr. Hlagnn
Baycuyu ldrp mallarn msaderesi rneinde olduu gibi, kontrolsz mal ve
nfuz edinme rahatsz edici boyuta ulam, deiiklikler yoluyla bunu salamaya
almlardr. Bu dorultuda 1274-1275 ylnda Abaka Anadoludan Acay ekmi
onun yerine Celyir Toku Bitikiyi gndermitir. lhan Abaka, Celyir Toku
Bitikiye ilk i olarak Anadolunun gelirlerini yeniden tespit ettirmitir. Abaka,
Tokunun Seluklu idarecileri yannda belli bir yer edinmesini salayarak onun
Anadoludan toplad mallar rahatlkla kendisine gnderebilmesinin yolunu
amtr. Pervane ise, Abakann yannda kaybetmi olduu itibarn yeniden
kazanmak iin farkl yaknlk metotlar uygulamaya balam ve bununla ilgili olarak
kz kardei Seluk Hatunu Arguna gelin gtrmtr.
Yeni idari grevler ve bunlarn lhanlarca tannmas vergi artrmlar eklinde
Anadoluya dnmekte ve yeni dzenlemeleri gerektirmektedir. Moollarn Anadolu
idarecisi Tokunun, Fahrettin Alinin vezirlii ve oullarnn emirliklerini temini,
Anadoludan her yl lhana gnderilen eyann nakli iin yedi yz at ve Abakaya
her yl ikibin bali vergi denmesi karlnda gerekletirilecektir.

80
Smer, Anadoluda Moollar, s.44.
 34

Baybarsn 1277 Nisannda Moollar ok ar yenilgiye maruz brakmas

zerine Abaka, byk bir Mool kuvveti ile Anadoluya gelip Trkmenlere kar
byk bir katliam ve yama hareketine girimitir. Vezir emsd-din Cveyninin
abalaryla Sivas ehrinin bir ksm ve baz ehirler Abakadan satn alnmak
suretiyle yamalanmaktan kurtarlabilmitir. Abaka, Pervaneyi ldrttkten sonra
kardei Kongurtay, Anadoluda dirlik ve dzeni temin iin, Vezir emsd-din
Cveyniyi ise, Anadolunun gelirlerini Mool mali sistemine uyarlamak iin
grevlendirmitir.
Abakadan sonra Ahmed Tekudar dneminde de Kongurtayn Anadoludaki
yamalar devam etmitir. Argunun tahta gemesiyle birlikte Anadoluya Hlec ve
Geyhatu gnderilmitir. Gnderilen Mool ehzade ve ordularnn masraflarnn
Seluklu hazinesinden denmesi, Anadolu ekonomisini olduka sarsm ve byk
glklerle karlalmtr. Seluklu Veziri Fahrd-din Ali bu glkleri bor para
bularak yenmeye almtr81. 1289 ylnda Fahrd-din Alinin vefatndan sonra
yerine Fahrd-din Kazvin getirilmitir. Kazvin ok sayda ranl hemerilerini de
beraberinde Anadoluya getirmitir. Greve gelir gelmez bu makama getirilmesi
karlnda Mool idaresine vermi olduu taahhtlerini yerine getirmeye balam,
halka kaldramayacaklar lde vergiler koymutur. Bu vergileri zellikle
Kayserinin batsndaki blgelerde uygulamaya girimitir. Kazvinnin bu
uygulamas Trkmenler zerinde derin bir tesir brakmtr. ok sayda Trkmen
yurtlarn terk ederek ulara doru g etmeye balamtr.
Reidd-din, Argunun vefat sonrasnda iktidar ele geiren Geyhatunun
Konya ve Kastamonu blgelerindeki Trkmen isyanlarn bastrrken bol miktarda
ganimete sahip olduunu bildirmektedir82. Aksaray ise, Geyhatunun Anadoludan
ayrlrken idareyi Sultan Mesud ve emirler arasnda paylatrdn belirtmektedir. Bu
ise Mool ve Mslman emirler arasnda gr ayrlklarn ortaya karm ve her
biri bir yerde vergi toplamaya balamtr83.

81
Faruk Smer, agm, s.60.
82
Reidd-din, Baku, s. 302-307; Aksarayi, age, s. 189-196; Naklen; Faruk Smer, agm, s.63.
83
Aksaray, age, s. 144.
 35

Gazan Han ile birlikte balayan yeni srete Mool hanedan yeleri
arasndaki taht ekimeleri daha da hzlanmtr. Bu dnemden itibaren Moollar
ancak Orta Anadolunun dou blgelerinde hakimiyet kurabilmilerdir. Bu
karklklar frsat bilen Trkmenler Bat Anadolu blgesinde gittike g
kazanmlardr.

1.2.3. Seluklu idarecileri ve Moollarn basklar karsnda

Trkmenlerin direnileri

Seluklu hkmdarlar Trkmenlere sadece snrlarda yurt vermiler, fakat

bunu daha ok i huzuru temin maksadyla yapmlar, fakat onlar tatmin etme
yoluna hibir zaman gidememilerdir. Bu durum yeni gelen Trkmenlerin
memnuniyetsizlikleri eklinde netice vermitir. 1240 ylndaki Trkmen
ayaklanmasnn da asl sebebini tekil eden bu ilgisizlik bir takm karklklara
neden olmaktadr. Ulardaki Trkmenler, Bizansa kar aknlar meydana getirerek
belli bir tatmini salarken dier Trkmenler ise otlak sknts ekmekte, yoksul
durumda bulunmaktadrlar.
Seluklu Sultanlarnn ve devlet adamlarnn israf iinde hayatlarn devam
ettirmeleri Trkmenleri tahrik ederken, ilgisizlik isyana sevketmektedir. Baba shak
sylemlerinde, Sultann, dine ve ahlaka mugayir yaadn propaganda ederek
taraftar toplamtr. Malatya blgesinden Amasya blgesine kadar hzla yaylan bu
isyan hareketi, Krehir blgesinde ok kanl bir ekilde bastrabilmi ama
Trkmenlerin Moollara ve Seluklu ynetimine olan kzgnlklar bir trl
sndrlememitir.
1243 ylnda Kseda bozgunundan sonra ularda yaayan Trkmen
topluluklarnn ihtiyalarnn giderilememesi devlete kar isyanlarnn daha da
artmasna neden olmu, menfaatleri erevesinde hareket etmeye balamlardr. bn
Bibi, Isfahanl Vezir zamannda Trk Ahmed adl birisinin isyanndan
bahsetmektedir. Trk Ahmed, Aleddin Keykubadn olu olduu iddiasyla Denizli
 36

taraflarnda isyan balatmtr. Eserde u blgelerde Yavta ve Arslan Domu

tarafndan bastrlan baka isyanlarn da olduundan bahsedilmektedir84.
Kseda sava sonrasnda meydana gelen boluk ortamnda Trkiye
Seluklularnn Trkmenlere olan genel ilgisizlii, Ermenek u blgesine
yerletirilen Trkmenleri de rahatsz etmi, Moollara kar etin mcadeleler
vermilerdir.
Malatya, Mara havalisinin ova ve ormanlarnda yaayan, Babai
ayaklanmasn karan Aa Eriler, bu ayaklanma iddetli bir ekilde bastrlmasna
ramen blgeden tamamen silinemediinden Kseda bozgunu sonrasnda tekrar
etkili olmaya balamlardr. Devlet tarafndan ihtiyalarnn temin edilememesinden
kaynaklanan problemlerinden dolay kervanlar vurmak, yolcu kafilelerini soymak,
basknlar yapmak eklinde asayii bozucu davranlar meydana getirerek halk
tedirgin edip blgedeki ticareti sekteye uratmlardr.
Mool ordu sistemi gerei Anadoluya aileleri, gleri ve hayvanlaryla
birlikte yerlemeye gelen Baycuya yaylak ve klak temin edilerek Anadolunun
daimi Mool mekan yaplmas Trkmenlerde byk rahatszlk meydana
getirmektedir. nk bu igalle birlikte Trkmenler ilk defa bu kadar ok Mool
kuvvetini topraklarnda grmlerdir. Bu askerlerin masraflarn ve Beylerinin
isteklerini karlamann gl onlara Baycu ile yeniden savama fikrini vermitir.
Moollara kar Konya da toplanan asker gruhunun nemli ksmn gebe
Trkmenler tekil etmektedir. bn Bibi, Seluklu ordusunun Konya- Aksaray
arasndaki Sultan-Han mevkiinde ar bir yenilgiye uradn haber vermekte ve
Trkmenlerin bu savata ok fazla kayplar verdiklerini belirtmektedir85.
Mool idarecileri Anadoluda artan huzursuzluk ve ayaklanmalar nfuzlar
asndan engel grmlerdir. Bu amala istedikleri Seluklu Sultanlarn tekrar
iktidara tayarak lkenin idaresine bu ekilde tam sahip olabilmeyi amalamlardr.
Mool idarecileri Seluklu hkmdarlarn kendilerine tam tbi grmlerdir.
Anadolu bozgununu gerekletirdikten sonra Konyaya ynelen Baycu, Kzlviranda

84
bn Bibi, age, s. 583-584; Naklen; Faruk Smer, agm, s.28.
85
Faruk Smer, agm, s.29-30.
 37

ordugah kurmu, Keykavusun yanna getirilmesini istemitir. Onun bu isteindeki

etken Denizli dolaylarnda etrafnda Trkmenlerin bulunduu Keykavusun
cezalandrlmas deil, ona sultanlnn tekrar verilerek onun vastasyla Trkmen
ayaklanmalarnn nnn kesilmesidir. Fakat Keykavus Mool kumandann
arsna uymam bunun zerine kardei Rkneddin Klarslan Seluklu tahtna
karlmtr.
Rkneddin Klarslan, Baycunun Anadoludan ekilmesinden sonra
Trkmenlerin de kendisine tavr almalaryla, Baycunun yanna ekilmek zorunda
kalmtr. Keykavus, etrafnda Trkmen kuvvetlerin varln hissederek baarl
mcadeleleri balatm olsa da, bunu Anadoludaki nfuzu asndan yeterli
grmemi ve sonuta Hlagya balln bildirmitir. Keykavusun intisab
sonrasnda Anadolu Baycu tarafndan iki karde arasnda taksim edilmitir.
Keykvus, Kayseriden Bizans snrlarna kadar olan blgede Mool
muvafakat ile hkmranln ilan etmi olsa da, Moollarn sonu gelmez istekleri
onu rahatsz etmitir. zellikle kardeinin veziri Sleyman Pervanenin kendi
nfuzunu artrmak iin Moollara yaknlamas onu daha da zm ve Moollara
yaranmann mmkn olmayacan anlamtr. Bunun zerine Keykvus, Mool
hakimiyetinden kurtulabilmek iin Memluklularla ibirliini dnm, fakat bunu
salayamamtr. Bunun zerine Klarslan, Pervane ve Mool askerlerinin banda
Alncak olmak zere Konyaya gelmi ve tahta oturmutur. Keykavusun
kumandanlarndan Ali Bahadrn direnilerine ramen pek fazla varlk
gsterilemediinden stanbula gidip Bizansa snmaktan baka are kalmamtr.
Keykavus, Bizansa snm olsa bile,Moollara kar elinden gelen direnii
gsterdiinden Anadoludaki Trkmen nfus zerinde tesirini hissettirmektedir.
Nitekim stanbuldan verdii bir emir zerine Ali Bahadr yeniden Konya nlerine
gelerek Klarslan ve Pervaneye kar bir sava balatmtr. Bu mcadele
Moollarn mdahaleleriyle baarl olamam ve stanbula Keykavusun yanna
kamak zorunda kalmtr86. Hakimiyet sahas genileyen Pervane ise, bundan
sonraki dnemde herhangi bir bakaldrya meydan vermemek iin Keykavus
taraftar devlet adamlarn Moollara teslim etmitir. Bu kiilerin ldrlmeleri

86
bn-i Bibi, age, s. 642; Naklen; Faruk Smer, agm, s. 36.
 38

zerine halkta byk bir infial meydana gelmi, bunun zerine Moollar gizli ve
aktan bir ok kiiyi ldrmlerdir. Eflaki, Ahi Evren eyh Nasrud-din ile
Sadrud-din Konevi arasnda mektup getirip gtren zengin tcir el-Hc Tcd-din-i
Kinin bu hengamede Moollar tarafndan bir gece baskn ile ldrldn
belirtmektedir87. Uzunarl, bu olaylarda ldrlenler arasnda
Germiyanoullarndan olduu kabul edilen Kerimdin Ali-irin ismini de
zikretmektedir88. bn-i Bibi, baz Trkmen Beylerinin dirlik tahsisi ve emretler
verilmek suretiyle Moollar tarafndan tatmin edildiini ve bu ekilde isyanlarnn
nlendiini bahsetmektedir89. Bu dnemde Karamanolu Mehmed Beye dirlik
tahsisi, Bunsuza, Emir-i Candarlk, Keykavus taraftar ah Melike Emir-i Alemlik,
Subalk grevlerinin verilmesi bu bakmdan ayr bir nem tamaktadr. Bu ekilde
bir ksm Trkmen kitleleri sindirilerek bir ksm ise tatmin edilerek muhtemel
isyanlarn nne geilmeye allmaktadr. Netice olarak, II. zzeddin Keykavus ile
IV Rknd-din Klarslan arasndaki mcadele Moollarn destei ile geni apl
katliamlara sebep olmutur. steklerine cevap bulamayan ve zulmlere maruz kalan
Trkmen kitleler ise kendilerine yeni yer ve yurtlar aramaya balamlardr.
Bu arada Pervane, Keykavusu Trkmenleri isyana tevik ettii bahanesiyle
devre d brakrken, Klarslan da Memluk Sultan ile isyan iin ibirlii ierisinde
olmakla sulayarak bertaraf etmi, Trkiye Seluklu devleti ierisinde nemli bir
nfuz kazanmtr. Bu nfuzun kazanlmasnda asl etkinin Mool otoritesi
olduundan, bu daha fazla mool askerinin Anadoluya yerlemesi anlamna
gelmekte, bu ise siyasi ve ekonomik olarak Mool boyunduruunu daha da fazla
zorlamaktadr. Nihayetinde Anadoludaki Mool idarecilerinin Pervane zerindeki
basklar onu bunaltm, Moollardan kurtulma abalar ierisine girmitir. Pervane
bir taraftan Baybarsla irtibat kurmaya alrken dier taraftan Anadoluda
gvendii adamlar vastasyla isyan faaliyetlerini tevik etmektedir90. Pervanenin
kendisine makam ve mansp verdii Beler bei Hatirolu erefd-din Baybarsn
yardmna gvenerek Moollara kar isyan etmitir. Kayseride balatlan isyan
87
Mikil Bayram, Sosyal ve Siyasi Boyutlaryla Ahi Evren- Mevlana Mcadelesi, Konya, 2005,
s.166.
88
. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 40.
89
bn-i Bibi, s. 688; Naklen; Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 36.
90
Bertold Spuler, ran Moollar, ( Siyaset, dare, Kltr), lhanllar Dnemi, 1220-1350,
Anakra, 1987, s. 84-85.
 39

hareketi Baybarstan herhangi bir haber gelmeyince akamete uram, Abakann

kardelerinden Meng Temr ve Suldus Tuda Noyan otuz bin tatar ile birlikte
Anadoluya gelmiler Hatirolu erefd-din ile birlikte baz emirleri ve bir ok
Trkmen Beyini ldrmlerdir.
Buna ramen Pervane, Mool basklarndan kurtulabilmek iin Memluklular
srekli Anadoluya armaktadr. Bu amala 1277 ylnda Baybars Anadoluya
gelmi Elbistan ovasnda Moollara kar byk bir galibiyet elde etmitir. Bu
savata Mool ileri gelenlerinden Tudaun91 ve Toku bata olmak zere binlerce
kiinin ldrldn kaynaklar ifade etmektedir92. Baybars, kazand baardan
sonra Pervaneye kendisini tekrar eski mevkiine kavuturacan bildirmitir93. Fakat
Pervane, Memluklular ile ortak hareketten ziyade, Baybars ile Abakay birbirleriyle
savatrarak, en azndan her iki dmannn da zayflamalarn planlamaktadr.
Moollarla baa kabilmek iin uygulamaya koyduu bu plan erevesinde
Anadoludaki Baybars kuvvetleriyle ortak hareket etmeyerek Moollarn kar
taarruzunu beklemitir.
Baybarsn Anadoludan ekilmesinden sonra Abaka, otuz bin atl ile
Anadoluya girmi Moollara kar olan memleketin ileri gelenlerinden ve
Trkmenlerden ok sayda kiiyi ldrtmtr. bn eddad, Abakann bu dnemdeki
katliamlaryla ilgili olarak, Kayseri- Erzurum arasnda be yz bin kiinin, sadece
Kayseride ise iki yz bin kiinin ldrldnn rivayet edildiini belirtmektedir.
1276 ylnda Hatirolu erafeddin isyan ile birlikte Ermenek subalnn
Karamanoullarna verilmesi onlarn blgedeki glerinin artmasna sebep olmutur.
1277 Austosunda Pervanenin Abaka tarafndan ldrlmesinden sonra ise,
Trkmenler Moollara kar geni apl isyan faaliyetlerini balatmlardr. Bu
srete zellikle Karaman Trkmenleri Moollara kar Anadolunun savunucusu
olmulardr94.

91
Mool komutann ismi Ebul Ferec tercmesinde Tenavun, Aksarayi tercmesinde Tudavun
eklinde ifade edilirken F. Smer Tudaun eklinde belirtmektedir. Kanaatimizce Ayn harfinin
okunuundan kaynaklanan bir farkl okuma szkonusu olmutur. Biz bu konuda F. Smerin
kullann tercih edeceiz.
92
Aksaray, age, s. 88.
93
Ebul Ferec, Tarihi Muhtasarddvel, ev. .Yaltkaya, st., 1941, s. 50.
94
Karamanoullarnn bu blgeye ne zaman geldikleri hakknda kesin bilgiler bulunmamakla birlikte
F. Smer, bu Trkmenlerin Mool istilas zerine Arran ve Muan taraflarndan Anadoluya gelmi
olabileceklerinin, hatta Baba shak ayaklanmasnda bulunmu olabileceklerinin tahmin edilebileceini
 40

zellikle yeni gelenlerle birlikte Trkmen nfusunun artmas zerine

Germiyanlar kuvvetlenmi Eref ve Karaman oullaryla birlikte Mool
tahakkmne kar koymaya almlardr. Dier taraftan Karamanllar, siyasi
mcadele balatarak Melik Alaeddin adna hutbe okutuyor, onun nfuzunu kurmaya
alyorlard. Bu ise Konya blgesinde istikrarszl artrmakta idi. stikrarszl
meydana getiren guruplar birbirleriyle mcadele edip ortak hareket etmedikleri
srece Moollarn ilgilerini ekmezken aksi durum Anadoludan yeterince
faydalanamamay gerektirecei iin karklklar bir an nce gidermeye
almlardr. Bu sebeple Abakadan sonra han seilen Ahmed Tekudar buna bir
are bulabilmek iin ilk i olarak kardei Kongurtay kalabalk bir eri ile
Anadoluya gndermitir. Kongurtayn Konya civarna gelmesiyle bu direni
krlm, Trkmenlerin destekledii Melik Alaeddin, Bizansa snmtr.
Anadoluda Mool nfuzunun azald dnemlerde Trkmen topluluklar
harekete geerek Moollarn kontrolndeki Seluklu idaresine ba kaldrmlar ve
karklklar karmlardr. Argun hann vefatndan sonra onun yerine geen
Geyhatu da,bu karklklardan endie duymu ve tam olarak yerini
salamlatrmam olmasna ramen, kalabalk bir ordu ile Anadolu zerine
yrmtr. Onun Anadoluya geliinde Sultan Mesudun Geyhatuya gndermi
olduu ve onu Anadoluya davet ettii mektubunun da etkili olduu sylenebilir.
Nitekim Sultan Mesud, Trkmen bakaldrlarn nleyemeyince, Geyhatunun
Anadoluya gelip skuneti salamasn istemektedir.
Moollarn Konya blgesindeki basklar Argunun tahta kmasyla da
devam etmitir. Bu dnemde Geyhatu 20.000 kiilik orduyla blgeye gelmi ve
Sultan Mesudu Konyada yerletirmitir. Bu arada batya doru aralksz devam
eden youn Trkmen gleri nfus olarak Germiyanllar glendirmitir.
Trkmenler siyasi otoriteye kar her frsatta bakaldrmlar kendi
iktidarlarn kurmaya almlardr. Fakat bu Mool hanedan yeleri arasndaki taht
ekimelerinin ortaya kmasna kadar pek mmkn olmamtr. Geyhatunun
iktidara getii srete Mool idaresindeki muhalefet bata Karamanlllar olmak

bahsetmektedir. Karaman Be Keykavus taraftardr. Pervane, Karamanoullarn makam ve mansb

vermek suretiyle tesirsiz brakmaya almtr. C.Cahen, Karaman Beyin, Ermeni kral Hetum ile
yapt savata lmesinin Pervaneye nfuzunu kurma noktasnda frsat verdiini belirtmektedir.
Naklen; Faruk Smer, Anadoluda Moollar,s. 50-51.
 41

zere Trkmenleri sevindirmi, fakat Geyhatunun Anadolu harekat bu sevincin

ksa srmesine sebep olmutur. Bu harekat Karaman ve Erefoullarna ok
pahalya mal olmu, zelikle Ereli ve Larende blgelerinden ulara doru glerin
ortaya kmasn salamtr.
Gazan Han ile birlikte iddetlenmeye balayan taht ekimeleri Anadoluda,
da kendisini gstermeye balamtr. Anadoluda Mool nfuzundaki krlmalar, Orta
Anadolunun bat blgelerinde bulunan Trkmenlerin, ehirlerde zulmlerde
bulunan grevlilere kar durabilmelerini salamtr. Bunun bir neticesidir ki, 1297
ylnda Konyann idaresi, Ahilerin eline gemi halka kt davranan ahne
ehirden kovulmutur. Konya dahil Orta Anadolunun bat blgeleri Moollarn
kontrol dnda kalmtr. Bu blge her ne kadar geni lde harap edilip bir takm
kargaalar yaam olsa da nihayetinde Trk beyliklerinin teekkln salayacaktr.

1.3. Sosyal ve dini sebepler

1.3.1. Baba shak hadisesinin Trkmen glerine tesiri

XIII. y.yln ilk yarsnda Anadolunun Dou ve Gneyinde ciddi bir kargaa
ortam hakimdir. Bu ortamn en nemli sebeplerinden birisi Mool istilas nnden
kaan Trk boylarnn Dou Anadolu ve Anadolu- Suriye snrlarnda
yerlemeleridir. Burada Mslman Trkmenler, Hristiyan topluluklar, Pavlakiler
bulunmaktadr95. Bunun yannda ayn srete bu topraklar Harezmlilerde
paylamaktadr. Harezmliler daha nceden I. Alad-din Keykubad tarafndan
Anadolu ilerine doru yerletirilmilerdir96. I. Alad-din Keykubaddan sonra
yerine geen olu II.Gyaseddin Keyhsrev, nfuzunu kurabilmek iin Harezm
Belerini ber taraf ederek kendi iktidarn glendirmeye almtr. Bu sebepten
Harezm Beleri daha nce iskan edildikleri blgelerden ayrlarak Urfa, Harran,
Suru, Resuleyn blgelerine gelmiler ve buralarda askeri beylikler meydana
getirmilerdir.

95
Osman Turan , Seluklular Zamannda Trkiye, s. 421.
96
I. Alad-din Keykubad Harezm Belerini Erzurum blgesine yerletirmek istemi fakat Belerin
Mool basklarndan maneviyatlar sarsld iin Erzincan, Amasya, Larende ve Nide bunlara ikta
olarak verilmitir. Bkz. Turan , age, s. 378.
 42

II.Gyaseddin Keyhsrevin memleketi idaredeki beceriksizlii, devlet

ierisindeki dier grevlileri n plana karmtr. Babai eyhlerinin artan hreti,
oalan mridlerin siyasi kudreti Seluklu idarecilerini endielendirdike Trkmen
kitleler zerinde basklar artm ve canlarndan bezdirilmilerdir97. Saadeddin Kpek,
iktidarda gz olduu iin kendisine rakip olabilecek btn devlet adamlarn
ortadan kaldrmtr. Bu esnada Ahi ve Trkmenlere yaknl ile bilinen devlet
adamlarda ldrlmtr. Ahi ve Trkmenlerden ileri gelenler ikencelere maruz
braklmlardr. Blgede devlet otoritesinin hissettirilememesi ve Trkmenlerin
ihtiyalarnn giderilememesi isyan iin gerekli ortam kendiliinden oluturmutur.
98
. Bir taraftan Trkmen Beyleri, dier taraftan Harezm Beyleri bazen kendi
balarna bazen de birlikte hareket ederek blgede yama faaliyetlerine girimiler
bu ise blgenin ziraat ve ticaretini nemli lde engellemitir.
fade etmeye altmz bu kargaa ortam devlet kuvvetleri tarafndan
bastrlmaya alldka memnuniyetsizlikler de artarak devam etmitir. Trkmen
unsurlarn memnuniyetsizliklerinin artmasnda Seluklu hkmetinin kendilerine srt
evirmesi nemli rol oynamaktadr. Sz konusu kitleler devlet idaresi asndan ciddi
uralar gerektirmektedir. Bunun yerine ranl veya yerleik unsurlarn tercihi
merkezi otoritenin iini kolaylatrrken kendisine kar sert tepkileri ortaya
karmaya balamtr99. Bu da bir taraftan blgede nizam salayamad iin
kitleleri, devlete kar dman etmitir. Trkmen ve Harezm kabileleri,
yamaclktan hayatlarn devam ettirmeye altklar iin, blgede nfuzunu
kurmaya alan Seluklu idaresi daha da ypranmtr.
Bu kargaa ortam ve devletin kurmaya alt otorite, insanlar farkl
araylara itmi, kitleler hayatlarn devam ettirebilmek iin yeni yer ve yurt aramaya
balamlardr. Meydana gelen farkl araylar ise siyasi, sosyal ve dini sonular
meydana getirmitir. Bu araylarn en nemli admlarndan birisi, Baba lyas-
Horasan ve fikirlerinin Trkmen evrelerinde hzla yaylmasdr. Baba lyas-
Horasan, Seluklu sultan Alad-din Keykubad zamannda Amasya blgesine
yerlemi ve burada faaliyetlerine devam etmitir. Baba lyas- Horasan, fikirlerini

97
A. Yaar Ocak, Babailer syan, stanbul, 1996, s.124.
98
Mikail Bayram, Baba shak Hadisesinin Gerek Sebebi ve Ahi Evren ile lgisi, Diyanet Dergisi,
Mart Nisan 1979, C.18. s. 2.
99
A.Yaar Ocak, age, s. 142 .
 43

etrafa gnderdii halifeleri vastasyla yaymtr. Bu dorultuda Baba shak da

Trkmenlerin younlukta bulunduu Samsat Kefersut blgesine gnderilmitir100.
Blgedeki siyasi iktisadi ve sosyal zorluklar onun nfuzunun hzla yaylmasn
kolaylatrmtr.
Trkmenlerin hayatlarndaki zorluklar ve devlete kar memnuniyetsizlikleri,
Baba shak hadisesinin balca sebeplerinden biri olmutur. Baba shak bu
huzursuzluklar sorgulam, areler getirmeye almtr. Hadisenin dini
perspektiften sunulmas Trkmenlerin kabuln kolaylatrmtr. Bu adan kitleler
Trkmen babalarn fikirlerini kolayca kabul edebilmilerdir. Baba shakn dini
telkinleri onun hretini artrm ve kitleleri ardndan koturabilmitir101. Bu hareket
her ne kadar dini formattan sunulmu olsa dahi gebe Trkmenlerin siyasi
otoriteye kar ba kaldrlardr102.
Devrin kaynaklar Baba shakn Trkmenler erindeki nfuzu konusunda
mutabktrlar. bn-i Bibi, onun balangta Trkmenler zerindeki tesirlerinden
bahsetmi, onun hretinin blgedeki btn topluluklar zerinde etkili olduunu
ifade etmitir. Ona gre Baba shak, gz boyayarak, by yaparak cahil kylleri
etrafnda toplamtr. Trkmenler her trl skntlarnda ona bavurur olmulardr103.
Ayrca bn-i Bibi, onun propagandasnn Trkmenlerle snrl kalmadn, Harran
ve Urfa taraflarnda bulunan Harezmlilerin de kendisine ilgi gsterdiini ifade
etmektedir104. Ahmet Yaar Ocak Elvan elebiye dayanarak, Moollarnda Babai
propagandasnn tesirinde kaldklarndan bahsetmektedir. Menakbul Kudsiyenin
halifelerle ilgili ksmnda Babai halifelerinin Moollarla ilikilerinden
bahsedilmektedir105. Bu ise siyasi otoritenin Trkmenler zerindeki basklarn
gstermesi asndan nemlidir. Trkmenler kendilerine hedef olarak siyasi otoriteyi
almlardr.

100
A.Yaar Ocak, Babailik , slam Ansiklopedisi (TDV), C.IV, stanbul, 1991, s. 373-374
101
Kprl, Fuat, Anadoluda slamiyet, s. 51.
102
A.Yaar Ocak, Babailer syan, s. 151
103
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye fil- Umril- Alaiye ( Seluk nme) C.II, ev. M. ztrk,
Ankara, 1996, s.49-50.
104
bn Bibi, age, s.50.
105
Elvan elebi, Menkbul Kudsiyye fi Mensbil Unsiyye, ( Baba lyas- Horasan ve
Slalesinin Menkbev Tarihi), Hz. smail Erunsal, A.Yaar Ocak, Ankara, 1995, s. XXXV.
 44

Babai propagandaclar balangta balca iki blgede faaliyetlerini

srdrmlerdir. Bunlardan birincisi, Baba lyas zaviyesinin bulunduu Amasya,
Tokat, orum, Sivas ve evreleridir. Hareketin hzla yayld ikinci blge ise Mara,
Kefersud, Malatya, Elbistan ve evresidir. Bu blge yukarda srarla izaha
altmz Aaeri, Dger ve Bayat Trkmenlerinin yerleim alanlardr. Ayn
zamanda blgede Seluklu ordusundan byk darbeler yiyerek datlm olan
Harezmlilerin bulunmas, blgedeki eitlilii ve karmaay daha da artrmaktadr.
Blgedeki bu karmaa ve memnuniyetsizlik Baba lyasn iini kolaylatrmtr. Bu
durumdan yararlanan Baba lyas etraftaki Trkmenleri yanna ekmek iin blgeye
halifeler gndermitir.
Baba shakn balatt, Trkmenlerin destek verdii bu isyan Kahta ,
Adyaman blgelerinde hzla yaylm nne geilemez bir hal almtr. Malatya
Subas Muzafferd-din bu isyan bastrmaya almsada muvaffak
olamamtr106. Seluklu ynetiminin isyan bastrmadaki bu baarszl Babaileri
daha da cesaretlendirmi ve etrafndaki Trkmenlerle birlikte Sivasa doru
yneltmi, ve buralarn ele geirilmesini salamtr.
syann hzla bymesi Trkmenlerin maneviyatn ykseltmi, Tokat ve
Amasya taraflarnda da ilerlemeye devam etmilerdir. syann Amasya blgesine
gelmesi ve hzla ilerlemesi Seluklu idaresini endieye sevk etmi olmal ki Sultan
Konyay terk ederek Kubadabada snmtr. Seluklu idaresi Amasya Subas
Hac Armaan ah vastas ile Baba lyasn ldrtlek Trkmenler zerinde yeniden
bir denetim kurmaya alm, fakat bundan bir netice alnamad gibi Armaan ah
bunu canyla demitir107.
Amasya subas Armaan ahn giriiminden her hangi bir sonu
alnamamas Trkmenleri daha da cesaretlendirmitir. bni Bibi Trkmenlerin bu
hengamede mallar ve srleri ile birlikte byk bir kalabalkla Krehire
ulatklarn haber vermektedir. Seluklu Sultan bu ilerleyiin saltanat merkezine
doru ulamasndan endie ederek Erzurum snrlarnda bulunan askerleri
Trkmenler zerine ynlendirmitir.

106
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye, s.50.
107
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye, s.51.
 45

bni Bibi, Emir Necmd-din Behramah Candar, Zahird-din ir ve Frank

Fardahla komutalarndaki askerlerin Krehirde gerekletirdikleri harekt ok geni
bir ekilde anlatmaktadr. Bu harektta drt bin Trkmen ldrlm, sa kalanlar
ise kurtlara ve akallara yiyecek, akbabalara ve yrtc kulara yem yaplmlardr.
Trkmen kadnlar, ocuklar, mallar eyalar ise savaa katlanlar arasnda pay
edilmitir108.
Babai isyanlar nedeniyle Trkiye Seluklular Devleti iktisadi, siyasi ve
sosyal ynlerden sarslmtr. Bu sarsnt Mool istilasn kolaylatran en nemli
nedenlerdendir. Bu isyanlarda dini duygular n plana karlarak siyasi emellere
ulalmaya allmtr. ok g durumlarda olan ve talepleri yerine getirilmeyen
Trkmenler, II. Gyaseddin Keyhsrevin iktidarn sonlandrmak istemilerdir. Bu
talepler Seluklu idaresi ve resmi tarihilerince Harici, Batn, Rafz
yaklamlar olarak nitelendirilmi ve Baba shakn peygamberlik iddiasnda olduu
zellikle propaganda edilmitir. Sz konusu eserlerde bu topluluklar Etrk- bi-
dn, Ba-baiyan- haric, Taptukiyn- mbah ifadeleriyle tarif edilmilerdir109.
Buna karlk Elvan elebi, Akpaazade, ikar, Takprlzade ve dier menkbe
yazarlar ise bu isyan hareketini masumane bir hak aray olarak grmler ve
Peygamberlik iddiasndan bahsetmemilerdir110.

1.3.2. Mool istilasnn Anadolunun dini yapsna tesiri

XIII. yz ylda Mool istilasnn meydana getirdii byk g dalgalar,

Anadolunun bir ok ynden deimesine sebep olurken din yapsnda da ok
nemli oluumlar beraberinde getirmitir. Bunlardan bazlar yksek aristokrasi ve
yksek ve orta burjuvaziye dayanan tarikatlar meydana getirilenlerdir. Sz konusu
oluumlar siyasi ve sosyal dzeni muhafazaya almtr. Aristokrasiye hitap
edemeyen dier oluumlar ise, ayakta kalma mcadelesi ierisine girmilerdir. Bu
zmrelerin siyasi yapya kar koyabilecek gte olmalar ve onu sorgulayan

108
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye, s.53.
109
Mikail Bayram, Baba shak Hadisesinin Gerek Sebebi ve Ahi Evren ile lgisi, Diyanet Dergisi,
Mart Nisan 1979, C.18. s. 2.
110
Bayram, agm, s. 2 .
 46

tutumlar, iktidarlar her zaman rahatsz etmi ve her frsatta bastrlmaya

allmtr.
XIII. y.ylda Mool istilasyla Anadoluya yerleip daha sonra kuvvetlenmeye
balayan ve siyasi iktidarla iyi ilikiler ierisinde bulunan dini oluumlarn banda
Celaliye, Rifaiye, Halvetiye ve Kalender hareketleri gelmektedir.
XIII. y. yln nemli dini oluumlarndan Mevleviliin mimar olan Mevlana
ailesi, Mool istilasyla Belhi terk edip Anadoluya gelmiler ve Konyaya
yerlemilerdir. Mevlanaya izafeten balangta Celliye olarak isimlendirilen bu
hareket, ailenin Konyaya iskanlaryla balam fakat onun hayat boyunca sistemli bir
tarikat halini alamamtr. Mevlanann vefatndan sonra ise belli bir sistematik
ierisinde hzla yaylmaya devam ederek Mevleviye olarak isimlendirilmitir.
Mevleviliin sistemli hale getirilmesi ise olu Sultan Veledin postniinlii
dnemine rastlamaktadr.
Mevlevilik gibi ehirli kltrde yaylan Rifaiye veya Ahmediye tarikatda
XIII. yzylda Anadoluda yerlemeye balamtr. Kprl bu tarikatn Trk
Mool amanlnn tesirinde kaldndan bahsetmektedir. zellikle XIV asr
sonrasnda Anadolunun eitli kentlerinde tekkeleri hzla oald grlmektedir111.
Mool istilas sonrasnda Anadolu ehirlerinde, zellikle Ahiler arasnda
hzla yaylmaya balayan dini oluumlardan birisi olan Halvetiye tarikat XIII. asrn
sonlarnda Nide blgesinde kurulmutur. Kurucusu Ahi Yusuf Halvetdir112.
Ahilerin Moollarn siyasi nfuzlarnda yaamalar zor olduundan bu dini oluum
hzla yaylmtr.
Muhtemelen XIII. yzylda Mool istilalaryla Anadoluya geldiini
dndmz shakiye tarikat ise, zellikle XIV asrda Osmanl Devletinde ok
byk bir nemi haiz olmutur. ranl mutasavvf Eb shak Kazernnin kurduu
bu tarikat byk olaslkla byk Mool tufan esnasnda Anadoluya gelmitir.
Kprl, Aksarayl bir shak eyhinin 1348 ylnda Halebte meydana getirdii bir
zaviye kitabesinden yola karak bu tarikatn Mool istilasyla birlikte Anadoluya
yerletii tahmininde bulunmaktadr.

111
Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara, 1988, s. 96.
112
Kprl, age, s. 96.
 47

XIII. yzylda Mool istilas sonucu ortaya kan glerle birlikte, ehirlerde
aristokrat tabakaya hitap eden dini yaplanmalar bu ekilde izah ettikten sonra, imdi
de ayn asr ve ayn sebeplerle gebe Trkmenlerin meydana getirdikleri dini
yaplanmalar zerinde durmaya alalm.
XIII. yzylda Mool istilasyla byk dalgalar halinde Anadoluya g eden
Trkmenler, elbette salam ve samimi bir inana sahip olmulardr. Glerle gelen
bu youn kitlelerin en dikkat ekici taraflar, merkezi idareye kar koyabilecek
artlar ve gc bnyelerinde tam olmalardr. Sz konusu kitlelerde byle byk
bir potansiyelin bulunmas ise, zerlerinden dini ve siyasi tesiri hibir zaman eksik
etmemitir. Gebe Trkmenlerin dini hayatlarn tanzim eden Trkmen derviler
ise bu kitleler zerinde son derece tesirli olmulardr.
Anadolunun kltrel ynden fethini salayan Yesevi dervilerdir113. Mutedil
Snni anlayn temsilcisi olan Yesevilik, yalnz Orta Asyann Trk halklar iin
deil, btn Trk dnyasnn kltrel yaplanmasnda ok byk bir neme
haizdir114. Yeseviliin gebe Trkmenler arasnda yaylmas, retilerinin de
onlarla birlikte yaylmasn salamtr. Dolaysyla Yeseviliin manevi iklimi sadece
Dou ve Bat Trkistanla snrl kalmam Trkmen gleri vastasyla ile
Azerbaycan, Anadolu ve Rumeliye gelen Trkmenler bu corafyalarda da
irtbatlarn devam ettirmilerdir. Bu derviler, sava olarak geldikleri bu
corafyalarda eitli yerleri fethederek byk kalabalklar halinde buralara
yerletirilmilerdir115.
Yeseviliin Anadolu ile irtibatn salayanlar ilk olarak Babai Trkmen
dervileri olmulardr116. Anadoluya gelip yerleen pek ok dervi, ayn iklimi
Anadoluda da devam ettirmitir. Baz tarihiler, Yesevi anlayn smaililiin
tesirinde kalarak gayri-snni anlayn ierisinde bulunduunu zikretmilerdir117.

113
Yesevilik ad Hace Ahmed Yeseviye izafeten verilmitir. Trkistanda etrafndaki gebe
Trkmenlere islam anlatan Yesev, Bat Trkistanda imkent ehrinin dousundaki Sayran
kasabasnda domutur. Bkz. Kemal Eraslan, Ahmed Yesev, . A. C. II, stanbul, 1989, s. 159-161.
Yesev tahsiline Yeside balam burada Arslan Baba adl bir Trkmen eyhinden ilk dersini alm
daha sonra Buharaya gelerek burada eitimine devam etmitir. eyh Ebu Yakub Hamedaniye intisab
eden Yesev, onun yannda byk mertebe kazanarak eyhinin vefatndan sonra onun yerine gemitir.
114
Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1980, s. 193-194.
115
Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1991, s. 48.
116
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 98.
117
A.Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik : Kalenderiler, Ankara, 1992, s.61.
 48

Bazlar ise balangtan beri Snni dairede olan bu topluluklarn faal ve dinamik
yaplarnn, hakszlklar karsndaki reaksiyonlarnn resmi kanallarca Harici,
Batn, bahi olarak nitelendirildii kanaatindedirler118. Biz onlarn inanlarndan
ziyade Anadoluya gelmeleriyle ilgilendiimizden bu konu zerinde durmayacaz.
Yesev anlayn Anadoluda hzla yaylmaya devam etmesi, bu dnemde
bata Hac Bekta Veli olmak zere Sar Saltuk, Bli Sultan, Baba Afar, Pir Dede,
Baba Sultan, skender Baba Sultan, Ali Baba, Resul Baba elebi ve dierlerinin
abalaryla mmkn olabilmitir119.
Hac Bekta Vel Anadoluya Dulkadir ili Bozoktan girmi
Sulucakarahykte ise yerlemitir120. Orta Asyadan gelen Horasan Erenleri ve
Yesevilerin hasletleri bu ekilde Aandoluya girmitir121. Hac Bektala birlikte
Yesev anlay Orta Anadoluda filizlenmi ve buradan yine gler kanalyla Sar
Saltuk vastasyla Rumeliye ulamtr. Nitekim Evliya elebinin Rumeli
seyahatinde karlat Hac Bekta mridlerinden Dervi Ali Snnetnin
kendisini Hace Ahmed Yesev tarikatndan olarak tantmas bunun en nemli
delillerinden olsa gerektir.
XIII. yzyldaki gler vastasyla Anadolunun dini yapsndaki deiikliklere
sebebiyet veren oluumlardan dierleri ise Kalender ve Haydarlik akmlardr. Bu
akmlar, ehirlerden ziyade kylerde ve gebeler arasnda yaylma imkan
bulmutur. Bu dnemde zellikle Mool istilasnn meydana getirdii bedbin hava,
slam memleketlerinde ok farkl dini oluumlarn meydana kmasna neden
olmutur.
Gler vastasyla Anadoluda da yaylmaya balayan Kalenderilik, kaynan
melametiye denen zmreden alm, Suriye, Msr, Irak, ran, Hindistan, Orta Asya ve
Anadoluda yaylm, farkl yaaylar ve ahlaki anlaylar ynyle ok
eletirilmilerdir. Kalenderiler zamana gre farkllk gstermelerinin yannda yalnz
yaama, fakr, dilenme esasna dayal bir anlay sergilemilerdir. Kalenderiler,
salarn, kalarn, sakal ve byklarn tra edip kalabalk zmreler halinde gezerek
hayatlarn devam ettirmilerdir. ok az sayda da olsa tekkeleri mevcut olmakla

118
Mikail Bayram, Babailer syan zerine , Hareket Dergisi, Mart 1981, s.18.
119
Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 46-86.
120
Abdurrahman Gzel, Hac Bekta Veli Ve Makalat, Ankara, 2002, s. 24-27.
121
H. Ziya lken, Trk Tefekkr Tarihi, stanbul, 1982, s. 312.
 49

birlikte daha ok gezerek faaliyetlerine devam etmilerdir. Onlarn sosyal nizama

kar isyankar tutumlarn baz tarihiler ii temayllere balarken122, bazlar ise
siyasi otoritenin kendilerine basklarnn yansmas olarak grmlerdir. Ebul Ferec,
Mool ordularnda Kalender dervilerin bulunduundan bahsetmektedir.
Kalenderilerin buralarda istihdam ve Kalenderi tekkelerin onlarn kontrolnde hzla
yaylmas muhtemelen Moollarn farkl mizata bulunan Kalenderi dervilerinden
korkmalar ve onlardan etkilenmeleri ile alakal olsa gerektir. Bir dier adan
Moollar bu uygulamalar ile Kalenderi dervilerden bu ekilde emin olabilmilerdir.
XII. asrn sonunda Horasanda Kudbud-din Haydar tarafndan kurulan
Haydarye tarikatda XIII. asrdan itibaren Anadoluda zellikle gebe Trkmenler
arasnda grlmeye balamtr. Mool istilasnn meydana getirmi olduu g
dalgas bu zmreyi de Anadoluya tamtr. Dnemin siyasi yapsna gre bu
derviler bazen siyasi hakimiyetin nfuzu altnda ezilirlerken bazende siyasi nfuza
tesir edebilir hale gelmilerdir. Bilindii gibi Seluklu Sultan Rknd-dinin,
Trkmen eyh Merendinin tesiri altna girmesi Mevlanay zm, bu olay ise
Menkbul arifnde uzunca anlatlmtr123. Bu Trkmen dervilerin hitap ettii
kitlelerin azmsanmayacak derecede olmas, idarecileri bunlara kar himayekar bir
tutum ierisine sokmu iktidar mcadelelerinde denge unsuru olarak zaman zaman
kullanlmlardr.

1.3.3. Mool igaliyle tekkelere el konulmas

Anadolu Seluklu Sultan I. Alad-din Keykubadn abalar ile Ahilik btn

Anadoluda hzla yaylabilmitir. Tahminen Ahi tekilatnn kurucusu Ahi Evrenin
Konyaya yerlemeside yine bu Sultann iktidarda olduu dneme tekabl
etmektedir. Ahi Evren, Konyada bulunduu sre ierisinde Hanigh- Ziya ve
Hnigah- Llann mderrisliini yrtmtr. Eflki, onun Konyada ok sayda
renci yetitirdiinden bahsetmektedir124.

122
Ocak, age, Ankara, 1992, s.61.
123
Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, ev.T.Yazc, stanbul, 1987, C.I, s.17.
124
Eflk, age, II, s. 133.
 50

Ahi Evrenin Konyadaki eitim hizmetleri II. Gyasd-dinin, babas I.

Alad-din Keykubad ldrmesine kadar devam etmitir. Sultan I. Alad-din
Keykubadn ldrlmesi Ahileri II. Gyasd-dine kar direnie geirdiinden,
Ahilere ve kurumlarna kar yldrma politikasn balatmtr. Bu politika
Moollarn Anadoluya girmesiyle dahada iddetlenmi, Mool iktidarlarna direnen
Ahi tekilatlar Anadolunun her tarafna datlmlardr.
Moollarn istei erevesinde iktidara getirilen II. zzd-din ile IV.
Ruknd-din kendi aralarnda taht mcadelesine dnce, Moollarn destei IV.
Ruknd-dini tek bana iktidara getirmitir. IV. Ruknd-din, dahildeki asayisizlii
giderebilmek iin bir ferman kartarak Ahilerin ellerinden medrese ve zaviyelerini
almaya balamtr. Eflki, dnemin nde gelen idarecilerinden Tcd-din Mutezin
Sultan IV. Ruknd-dinden byle bir ferman alarak, Ahilere ait olan Hanigh- Ziya
ile Hnigah- Llann Hsameddin elebiye verildiinden bahsetmektedir125.
Medrese ve tekkelerinin ellerinden alnmas Ahilerin isyanlarna yol am
olmaldr ki, Ahilerin Ahi oban, Ahi Kayser, Ahi Muhammed Sebzvari idarelerinde
ayaklandklar bilinmektedir. Elbette siyasi otoriteye tabi olmak zorunda kalan
Ahilerde mevcuttur126. Siyasi otoriteye kar koyamayan Ahiler, mecburen
bulunduklar yerleri terk ederek ulara ynelmilerdir.
Ahilere ait messeselerin ellerinden alnmasnn daha ok Pervane Sleyman
ve Sahip Ata tarafndan da gerekletirildiini Mevlanann mektuplarndan
renmekteyiz. Bu srete Nusratud-din Hanighnn, eyh Hamidud-dine, Ahi
Gherta Tekkesinin, eyh Cemalud-dine, Karatay Medresesinin, Efsahud-dine
verilmesi, Seluklu idaresinden talep edilmektedir127.
ktidar elde tutabilmek iin siyaseten gerekletirilen messeselere el koyma
hadisesi, Ahilerin birleip isyana kalkmalar endiesine dayanmaktadr. Bu ise
onlara kar basky artrmaktadr. Bu endie sadece messeseye el koymakla
giderilememi, bunun yannda isyana sebebiyet verebilecek mderrislerin ehirleri

125
Eflk, Age, II, s. 133.
126
Eflk, age, s. 133.
127
Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya, 1991, s. 118-119.
 51

terk etmeleri istenmitir. Eflki, Sivastaki Hoca Mnir Hanigahna nasl el konulup,
Ahilerin lideri Erzurumlu Hocann ehirden nasl kovulduunu bahsetmektedir128.
Ahilerin medrese ve tekkelerine kar giriilen el koyma harekt sadece
Konya ve Sivasla snrl kalmam Aksaray, Nide, Denizli ve Tokatda da benzer
olaylar meydana gelmitir. Messeseleri ellerinden alnan Ahi ve Trkmenler gleri
yettii lde Ulara g etmeye almalr, g edemeyenler ise iktidarn
karsnda boyun emek zorunda kalmlardr.

1.3.4. Sosyal zmrelerin ve ilmi evrelerin Bat Anadoluya gleri

1.3.4.1 Ahilerin Bat Anadoluya gleri

XIII. y.yln balarnda Ftvvet tekilatnn Anadolu uzants olarak kurulan

Ahilik, Anadoluya siyasi, sosyal, kltrel, sanayi ve ticaret anlamnda geni
almlar salayan esnaf ve sanaatkarlar kuruluudur. Tekilat ierisinde i, i ahlak,
usta- rak ilikisi ibadet ruhu ierisinde verildiinden azami bir disiplini
gerektirmitir.
eyh Mecdd-din shak, I. Gyaseddin Keyhsrevin ikinci saltanatnn
Abbasi halifesine bildirilmesi iin grevlendirilmitir. Kendisi Badat dnnde
Ana doluya bir ok ilim adamn beraberinde getirmitir. Ahi Evren eyh Nasrd-
din Mahmudda muhtemelen bu gelen kafile arasndadr129.
Ftvvet tekilatna mensup bu sekin snf Anadoluda ilmi ve fikri
hareketlilii artrmtr. Seluklu Sultanlarnn bu sekin snf himayesi Ftvvet
lksnn Anadoluda yaylmasn salamtr. zellikle byk ehirlerde, bu
eyhlere tekke ve zaviye tahsisi, Anadoluda yer edinmelerini kolaylatrmtr. Bu
dnemde Anadoluyu her ynyle tanzim eden bu oluumlar Trkmen halkn rehberi
olmu, beraberce eitli sosyal ve kltrel kurumlar meydana getirmilerdir.
Anadoluda Ahilik tekilatnn kurulmasn salayan kii olarak kabul
ettiimiz Ahi Evren eyh Nasrd-din Mahmudun, Anadoluya geldikten sonra
Kayseriye yerletiini ve Ahilik tekilatn burada kurduunu Vilyetnmede

128
Eflk, age, s. 180-182.
129
Bayram, Age, s. 82.
 52

grmekteyiz130. Tekilatn Anadoluda yaylmas ise I. Ald-din Keykubadn

Ahilii himayesi ile mmkn olabilmitir. I. Ald-din Keykubadn bu
dzenlemeleri erevesinde Sultann istei ile Konyaya gelen Ahi Evren burada
mderrislik vazifesini yrtmektedir. Eflkinin Mevlana zamanndaki byk eyhten
kast muhtemelen Ahi Evrendir. Nitekim Ahi Evren Hanikh- Ziya ile Hnikh-
Llann eyhidir. Bilindii zere bu eitim kurumlarnn kontrol Ahilerin eliyle
gerekletirilmektedir131.
II. Gyaseddin Keyhsrevin iktidar mcadelesine girip babas Ald-din
Keykubad ldrtmesi Ahi ve Trkmenlerin tepkisini ekmitir. II. Gyaseddin ise
1240 ylnda iktidara tam olarak sahip olduktan sonra nfuzuna engel olan Ahi ve
Trkmenleri cezalandrmaya balamtr. Ahi Evren ve pek ok Ahi ileri gelenleri,
bu kargaada tutuklanmlardr. Elvan elebi, Baba lyasn da bu esnada
tutuklandn belirtmektedir.
II. Gyaseddin Keyhsrevin iktidar mcadelesi Ahilerin ve Trkmenlerin
devlete kar isyanlarn balatmtr. Ahi ve Trkmen isyanlar bastrlmaya
allrken, 1243 ylnda Baycu komutasndaki Mool ordusu Anadoluya girmi ve
Kayseriye kadar ilerlemitir. Mool ordusu Kayseride on be gn Ahi direnii ile
karlam sonunda ehre girmeyi baarmtr. Moollar Kayseride Ahilere ait ev
iyerlerine saldrp yamaladlar. Pek ok Ahiyi katlettiler veya esir alp
gtrdler132. Muhtemelen Baba lyasn mridlerinden baz ileri gelenler bu sre
ierisinde ulara doru genler arasndadr. Menkbnmede Muhlis Paann
halifesi eyh Affan ile birlikte bir cemaatin Bergama dolaylarna yerletii
anlalmaktadr133. Vilayetnameden Hacim Sultan ve mridannn iskan iin 1277
sonrasnda Germiyan Beyinden yer taleb edildii ve kendilerine de Susuz ismiyle

130
Ahi ecere-nameleri ve ftvvetnamelerinin aksine M.Bayram Ahi tekilatnn kuruluunun
Kayseride gerekletiini belirtmektedir. Bayram, Baycu komutasndaki Moollarn Kayseride
gerekletikleri katliam ve yamay belirterek Moollarn basklar hie saylarak Seluklu
ynetiminin Ahileri himayesinin mmkn olmadn belirtmektedir. Bu adan Bayramn ifadeleri
daha akla yatkn gelmekte ve tekilatn kuruluu biraz daha eskiye ve kurulduu ehir ise Kayseri
olarak kabul etmekteyiz. Bkz. Hac Bekta Velyetnmesi, s. 30, Naklen; Mikail Bayram, Age, s. 82.
131
Ahmed Eflk, Age, II, s. 133.
132
Menkb- eyh Evhadd-din, s. 158, Naklen; Mikail Bayram, age, s. 84.
133
Manzum Hac Bekta Veli Menkbnmesi, Hac bekta Ktp. Yp.108b.Yp.183b-187b. Naklen;
Mikail Bayram, Age, s. 123.
 53

anlan yerin verildii anlalmaktadr134. Ayrca manzum vilayetnmede, Bat

Anadolunun deiik yerlerinde Hac Bektan Halifelerinin mritleri ile
yerletiklerinden bahsedilmektedir135.
Bu yama, esaret ve katiller Ahi ve Trkmenleri Kayseriden ayrlmaya
zorlamtr. Moollar bu ekilde Kayseride mevcut bulunan askeri ve ekonomik
gc ykmlardr. Bu durum Ahiler asndan byk bir felaketin balangc olmu
ve tekilatlar tamamen datlmtr. Buradan kaan Ahi ve Trkmenler Ulara
doru kamaya balamlardr. Bylece Kayserideki Ahi nfusu byk oranda
dalm ve azaltlmtr. zellikle Denizli civarlarna youn bir Ahi ve Trkmen
g yaand sylenebilir. Bu durum II. Gyaseddin Keyhsrevin lmne kadar
devam etmi, Ahi ve Trkmenlere kar hasmane yaklamlar II. Gyaseddin
Keyhsrevin lmnden sonra bir mddet sonra sona ermitir. Hapiste olan Ahi ve
Trkmenler serbest braklrken; Vilayetnmede Ahi Evrenin Denizliden Konyaya
arld hakknda bilgiler verilmektedir136. Tahminen Ahi Evren, tutukluluk sresi
sonrasnda Ahilerin younlukta bulunduu Denizliye davet edilmi ve bir mddet
burada kalmtr.
Ahi nfusunun younlukta olduu merkezlerden biriside Krehirdir. Bu
younluk saltanat rekabetlerinde belirelyici unsur olarak baz durumlarda
kullanlmtr. II. zzd-din ile IV. Rknd-din Klarslann iktidar
mcadelelerinde II. zzd-din, Ahilere gvenerek mcadeleyi balatmtr. Ancak
Sultanhan yenilgisiyle yeni bir sre balam, IV. Rknd-din Klarslan tek
bana iktidar ele geirmitir. II. zzd-din taraftar olan, Ahi ve Trkmenleri
destekleyen devlet adamlar Alncak Noyan tarafndan ldrlmlerdir. Sultanhan
yenilgisi sonrasnda ortaya kan bu durum birok Ahi ve Trkmenin Ulara doru
gitmesini salarken Memluk-Trkmen ilikilerinin iyi derecede olmas Memluk
lkesinin de Trkmen glerine ev sahiplii yapmasn kolaylatrmtr.
Ahilere ve Trkmenlere kar meydana getirilen ldrme ve yama
hareketleri onlarn ynetime kar ayaklanmalarna sebep olmutur. Nureddin
134
Hac Bekta- Veli Manzum Vilyetnamesi, ev. B. Noyan, stanbul, 1996, s. 392.
135
Bergama civarlarnda, Sandkl Honaz arasnda Homa dalarnn kenarlarnda, Akehir merkez ve
kylerinde, Balkesir ve evresinde, Uak ve evresinde, Eskiehir evresinde, Ktahya Hisarck,
Altnta evrelerinde yerlemelerinin olduu sylenebilir. Bkz. Hac Bekta- Veli Manzum
Vilyetnamesi, s. 214-427.
136
Velyetnme, s. 50-51, Naklen; Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, s. 85.
 54

Cacann ehre sokulmamasyla balayan bu ayaklanma Ahi ve Trkmenlerin

kltan geirilmeleriyle son bulmu ve Krehir Emirlii Nurud-din Cacaya
verilmitir137. Bu isyanlar srasnda ldrlenler arasnda muhtemelen Ahi Evren
eyh Nasrud-din Mahmudda bulunmaktadr.
Bata Ahi Evren olmak zere pek ok Ahinin Krehirde ldrlmesi byk
kitlelerin Ulara doru ynelmelerini salamtr. Muhtemelen bu esnada
Krehirden Ulara g edenler arasnda Edebali, Geykl Baba, Abdal Musada
bulunmaktadr138. Ahi Evrenin lmnden sonra Ulara doru gerekleen bu
glerin sonucu olarak Ahilik kurumu Krehirde nemini yitirirken, meslekle
zdeleen tabaklk sanatda bu ehirde sona ermitir139. Meslein ehirde
tamamen yok olmas gn ne denli tesirli olduunu gstermesi asndan nemlidir.
Mool hakimiyeti Anadoluda Ahi ve Trkmenlerle Seluklu idaresini kar
karya getirmitir. Ahi ve Trkmenlerin younlukta olduu Kayseri ve Krehir
den baka Aksaray ve Nide blgesindede halka acmasz bir tavr taknlmtr.
Nideli Kad Ahmed blgede Taptuk Emreye bal dervilerin tamamen
ldrldklerinden bahsetmektedir140. Blgede bu olayn meydana getirdii infial
Ahi ve Trkmenler zerinde ok byk bir tesir meydana getirmi olmaldr ki,
Ulara doru belli bir hareketlenmeyi salamasnn yannda uzun mddet blgenin
asayii dzene sokulamamtr.
Kayseri, Aksaray, Krehir blgelerinde youn olarak bulunan Ahi ve
Trkmenler, basklar neticesinde ehirlerde barnamamlar ve Ulara ynelmek
zorunda kalmlardr. Ahiler, yeni yerleim blgeleri olan U blgelerinde
sistemlerini yeniden ve gecikmeden meydana getirerek Bat Anadoludaki yeni
oluumlara katk salamlardr. Bat Anadolunun en cra yerlerinde dahi Ahilik
tekilatndan sz etmek bu vesile ile mmkn olabilmitir. Ahilik Bat Anadoludaki
oluumlarn en gllerindendir. Nitekim XIV. yzyln ilk yarsnda bat

137
Aksarayi, Msameretl ahbar, s. 56.
138
Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, s. 122.
139
W. Ruben, Krehirin Dikkatimizi eken Sanat Abideleri, ev. A. til, Belleten, C. XI, Sy. 44,
Ankara, 1947, s. 637.
140
El-Veleled-efik, yp. 103 a, Naklen; Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn
Kuruluu, s. 126.
 55

Anadoluyu gezen bn-i Batuta Ahi zaviyelerinde misafir edilmitir141. Osmanl

Devletinin kuruluunda da Ahilerin desteklerinin olduu muhakkaktr142.

1.3.4.2 Etnik ve dini gruplarn Bat Anadoluya gleri

Anadoluda XIII. yzyl hareketliliklerinin en nemli aamalarndan biriside

etnik ve dini guruplarn gleridir. Deiik sebeplerle zellikle Mool basksyla ve
topraklarnn istila edilmesi sonucu ge maruz braklan kitleler Ulara doru
ynelerek buralarda yerlemilerdir. Etnik unsurlardan Germiyanlu, Kay ve Kara
sallar sz konusu dnemde en dikkat ekici dalgalanmalar meydana getirmilerdir.
Bu dnemde yksek aristokrasiye hitap eden dini guruplar siyasi ve sosyal dzeni
muhafaza etmeye almlardr. Bu oluumlar rahat yaylma alan bulabilirken, hitap
edemedii halde siyasi yapya kar koyabilecek gte olan dini oluumlar ise
iktidarlar rahatsz ettiklerinden her frsatta bastrlmaya allmtr.
Bu dnemde etnik unsurlardan Germiyan ismiyle ilgili olarak, Osmanl
tarihileri bunun bir ahs ismi olmayp kelimenin Germiyanlu eklinde bir aireti
adlandrd konusunda hem fikir olmulardr. Germiyanlu topluluklar Mool
istilasnn tesiriyle Fars ve Kirman blgelerinden Harezmah hkmdar Celald-din
Mengbertinin himayesinde kaarak Dou Anadolu blgesine yerlemilerdir143.
Tahminen Dou Anadoludaki ilk seyirleride ayn hkmdarn himayesiyle
olabilmitir. Airetin Dou Anadoludaki yerlemeleri ve sonraki gzergahlar ile
ilgili olarak dnemin kaynaklarndan ilk edindiklerimiz I. Alaaddin Keykubad
zamannda Malatya ve evresinde yerletirilmi olduklar eklindedir144.
Airetin ismini tarihilerce tesbitini kolaylatran nemli gelimelerden birisi
Baba shak hadisesidir. Blgedeki kargaalar esnasnda Germiyanlu Aliir olu
Muzaferd-din Trkiye Seluklularna bal olarak isyan bastrmaya alm fakat
bu abasnda baarl olamamtr145. syann iddetlenmesi Germiyanlu
Trkmenlerinin Malatya yresini terk etmelerini gerektirmitir. Airetin izine
141
bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, Haz. . Parmakszolu, stanbul, 1993, s.7-10.
142
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 90-93.
143
Kprl, age s.35.
144
ehabeddin Ahmed-Nesev, Siret Sultan Celleddin Mengbert, Ter. Necip Asm, stanbul,
1934, s. 96-131.
145
Varlk, M. etin, Germiyan-oullar Tarihi, s. 9-10.
 56

bundan sonraki srete Konya evresinde rastlamaktayz. Nitekim bn-i Bibi, IV.
Klarslan zamannda zzeddin Keykavus taraftar olduklar iin Alncak Noyan
tarafndan Konyada ldrlenler arasnda Kerimd-din Aliir isminden
bahsetmektedir146. Bu bilgiye ilaveten Glpnarlnn, Sadreddin Koneviden
Camiul usul fi ehadisur- Resl adl eseri dinleyenler arasnda Seyfeddin Aliir b.
Yakubu zikretmesi blgede bulunduklarn gstermesi asndan nemli
saylmaldr147.
Germiyanlu topluluklarnn Ktahya, Afyon ve Denizli civarna ne zaman
geldikleri hakknda kesin bilgiler mevcut olmasada sz konusu topluluklarn cimri
olay esnasnda bu blgelerde bulunduklar kaynaklarda bildirilmektedir148.
Bu srete Germiyanlu topluluklarndan baka etkili etnik dalgalanmalardan
bir dieride, Balkesir ve anakkale taraflarnda yerlemi olan Karasioullardr.
Airetin ismi konusunda farkl grler ne srlmtr. Netice olarak Karai,
Karesi, Karasi, Karaizi, Kara sa, eklinde yaklamlar ortaya kmtr. fade ilk
Osmanl kaynaklarndan bazlarnda Kara olarak gsterilirken sonraki yazlan
kaynaklarda ise Kare eklinde belirtilmektedir.
Karasi Beylerini, Yazcolu Seluknamesi, Ner, Kemal Paa zade ve
Mneccimba Seluklunun nde gelen emirlerinden biri olarak zikretmektedirler149.
Tokatta bulunan bir mezar ta Karasi ailesinin Danimend slalesine dayand
konusunda fikirler vermektedir. Danimendlilerin Gazilik ananeleri, Karasinin
misyonuyla rtmektedir. Wittek, kitabelerde geen ve Gregorasta zikredilen
Karesinin babasnn ad olan Kalem Beyin isminin bu yaknln en nemli
delillerinden olduunu kabul etmektedir150.
XIII. yzyln balarnda Seluklu Sultanlarnn Ulardan aldklar haralar,
buralarda ok fazla toprak edinmeyi geciktirmitir. Bizansn btn kt durumuna
ramen buralarda ok fazla toprak kazanlamamtr. Bunun yannda blgedeki U
Beylerinin nfuzu Seluklu Sultanlarn rahatsz etmi, devaml olarak kendi
iktidarlarn kurmaya almlardr. Ayn yzyln son eyreinden itibaren ise

146
.Hakk, Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 40.
147
A.Glpnarl, Mevlana Celleddin, stanbul, 1999, s.232.
148
.Varlk, age, s. 17.
149
Z. Gnal den, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 4.
150
P.Wittek, Mentee Beylii, ev. O.. Gkyay, Ankara, 1999, s. 20.
 57

Moollarn Seluklu Sultanlar zerinde hakimiyet kurmalaryla Ulardaki

faaliyetler umera tarafndan hzla devam ettirilmitir.
Danimendoullar devletinin yklma srecine girmesiyle birlikte
Danimend Beyleri Seluklu Sultanlarnn hizmetinde bulunmulardr. Bylelikle
Seluklu Devleti kendileri aleyhinde oluabilecek herhangi bir giriime izin
vermezken Beylerin Ulara doru ynlendirilip buralardaki Trkmenler zerinde
de Seluklu nfuzunun salanmas noktasnda faydal olmulardr. Mool
hakimiyetinin Anadoluda istikrar bozmasyla Ulardaki hareketliliklerde o oranda
artmtr.
bn-i Battuta, Balkesir ve anakkale blgelerinde Kalem ile olu Karasi
Beyin youn bir Trkmen iskann gerekletirdiklerinden bahsetmektedir151. Bunun
yannda Karesi blgesindeki Trkmen iskanlaryla ilgili olarak Hac Bekta
Vilayetnamesinde, Mool istilas sonras Krehir ve zellikle Sulucakarahykte
bulunan epni taifesinin Karesi, Manisa ve Ktahyaya yerletirildikleri ifade
edilmektedir152.
Anadoluda XIII. yzylda meydana gelen g dalgalarnn etkin
aktrlerinden olan Kaylar, yaygn kabule gre Ouzlar heyetine dahil
bulunmaktadr153. Airetin Anadoluya gelileri ile ilgili farkl grler
bulunmaktadr. Bu grlerden birisinde Kaylarn, Seluklularla birlikte rana
geldii, Moollarn basklar sonucu batya doru ynelerek Harezm kuvvetlerinin
arasnda Dou Anadoluda Ahlat taraflarna yerletirildikleri eklindedir. Dier bir
gre gre ise airetin bu iskan ncesinde Artuklularla birlikte Artuk corafyasna
yerletirilmilerdir. Bu konuda Ali Emiri, smail Galibin Artuklu paralarn konu
alan Meskukt- Trkmaniye adl eserinden yola karak bu paralar zerinde Kay
boyuna ait damgalarn bulunduunu ne srmtr. Osman Turan bu konuda
benzerliklerin bulunduunu fakat Artuk corafyasnda Kaylara rastlanlmadn
savunurken, M.H.Yinan, F. Kprl ve Uzunarl paralar zerindeki iaretlerin
Kay boyu iareti olduuna zellikle vurgu yapmaktadrlar. Dolaysyla byle bir
kabul yukarda bahsettiimiz tarihlerin ncesinde Artuk corafyasnda Kaylarn

151
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 97.
152
smail Hakk, Karesi Vilayeti Tarihesi, stanbul, 1925, s. 76.
153
.Hakk Uzunarl,. Osmanl Tarihi I, Ankara, 1988, s. 98.
 58

iskannn gerekletirldii fikrini ortaya koymaktadr. Fakat biz Kaylarn

Anadoluya ilk geli srelerinden ziyade Ulara doru yerlemeleriyle
ilgilendiimizden bu tartmalar zerinde durmayp, airetin Bizans snrlarna doru
ilerlemesiyle ilgilenmeye alacaz.
Anadoluda bu srete meydana gelen siyasi nfuz boluu, airetlerin top
yekn hareket etmelerine frsat vermemitir. Muhtemelen Kaylar bu sreten
etkilenerek paralanmlar, farkl yerlerde iskan edilmilerdir. Nitekim Hadid,
Kaylarn Ahlata yerletikten sonra Erzurum, Erzincan ve daha sonra Amasyaya
yneldiklerinden bahsetmektedir. Akpaazade ise, Kaylarn bir ksmnn
ukurovaya yneldiini, buraya gelenlerin bir ksmnn ise Erzurum civarna
Srmeli ukura yerletiklerini ifade etmektedir. Airetin buradaki saylaryla ilgili
olarak yine ayn eserde Erturul ve kardei Dndar Beyin drtyz adr halk ile
burada yerletikleri belirtilmektedir.
Mool aknlar, Kay airetini Orta Anadoluda iskana zorlarken kaynaklar
airetin Bizans snrlarna gelme tarihini 1230l yllar olarak belirtmektedirler. Bu
tarihler Mool istilasnn Anadoluya ulat yllardr. Tahminen Kaylar Mool
istilasnn zararlarndan emin olabilmek iin blgeyi bu srete terk etmek zorunda
kalmlardr. Nitekim Behett-Tevrihte Kay reislerinin I.Aldddin Keykubada
bavurarak yurt talebinde bulunduklarndan sz edilmektedir. krullaha gre
Kaylar bu srete Celaleddin Harezmahla yaplan savalardan sonra artan Mool
basklar neticesinde Orta Anadoluya Karacada blgesine yerletirilmilerdir154.
Uzunarl, Kaylarn Orta Anadoluya gelmeleri srecini I. Alaaddin Keykubadn,
Artukoullarnn Harput ubesine son vererek buray snrlarna dahil etmelerine
balamaktadr155. Ayn srete Anadolu birliini salayabilme dncesi Seluklu
Sultanna Kaylar Orta Anadoluya sevkettirmitir.
Hadidi, Tevrih-i l-i Osmannda Kay boyunun nemli lde ulara
ekildiini fakat onlardan Erturul Bey haricindekilerinin yeniden eski yurtlarna
arka dndklerini ifade etmektedir.
Yazczadede ise, Sultan Alaaddinin Ularn ynetimini Kaylara brakt
eklinde bilgiler bulunmaktadr. Mellif, eserinde Sultan Alaaddinin Tatarlarn

154
krullah, Behett-Tevrih, s. 51.
155
Uzunarl, Osmanl Tarihi I, s. 99.
 59

geldii haberini alnca Konyaya dndn ve ularn idaresini Kastamonu Beyi

Hsameddin Bey ve Kay Beyleri Erturul, Gndzalp ve Gkalpe braktn
belirtmektedir156.
Her ne kadar farkl ekilllerde izah edilmeye allm olsada Kaylarn
Ankarann batsndaki Karacadaa yerlemeleri kaynaklarn hem fikir olduklar
konulardandr. Airetin daha ulara doru yerlemeleri ise bundan sonraki bir sre
olarak grnmektedir. Behett-Tevrihte Sultan Alaaddinin kafirlerle mcadele
ederken Erturul Beyle irtibatta olduu ve Karacahisarn fethedildii
belirtilmektedir. Dier taraftan Sultan Moollarla mcadele ettiinden ulardaki
fetihlerle megul olamad ve buradaki ftuhat Kay Beylerine brakt
belirtilmektedir. Eserde Kay Beyinin baarl ftuhat neticesinde Stn ele
geirildii ifade edilmektedir157.
Akpaazade ise airetin Stte iskann, Sultan Alaaddinin kendilerine yurt
gstermesine balamaktadr. Mellife gre Erturul Bey, olu Savc Beyi yurt
temini iin Sultana gndermi, kendilerine St yurt olarak verilirken, Domani ve
Ermeni beli yaylak olarak verilmitir. Feridun Bey Mneatnda ise, St ve
havalisinin Seluklu Sultan Gyaseddin Mesud tarafndan Osman Beye ikta olarak
verildiinden bahsedilmektedir.
Mool istilas sadece etnik guruplar iin bir g sebebi olmam ayn
zamanda siyasi otoriteyle anlaabilen dini guruplarda istekli, anlaamayan guruplarda
ise istek d bir takm gleri meydana getirmitir.
Mool istilasnn Anadoluya getirdii ve Anadoluda siyasi otorite ile iyi
ilikiler ierisinde bulunan dini oluumlarn banda Celliye gelmektedir. Bu
hareket Mevlanann vefatndan sonra olu Sultan Veledin Postniinliinde sistemli
hale getirilmitir. zellikle siyasi otoritenin himayesi, Mevleviliin Anadolunun
deiik yerlerinde hzla yaylmasn kolaylatrmtr.
XIII. yzylda Anadoluda hzla yaylan dini hareketlerden Rifaiye ve
Halvetiye akmlar da Anadolunun eitli ehirlerinde younlaarak kurumlarn
oluturmaya almlardr. zellikle Ahiler arasnda yaylma frsat bulan Halvetilik,

156
Z. Velidi Togan, Umumi Trk Tarihne Giri, s. 324.
157
krullah, Behett-Tevrih, s. 52.
 60

Ahilerin Moollarn siyasi nfuzuna dayanamamalarndan dolay Ulara doru hzla

yaylarak en kk yerleim birimlerine dahi bu vesile ile girebilmitir158.
Anadoluda bu yz ylda zellikle gebe Trkmenler arasnda etkili olan
Yesevilik sadece Anadoluda snrl kalmam Rumeliyede intikal ederek kitleler
zerinde son derece tesirli olmutur159. Mutedil bir anlayn temsilcisi olan bu
ekoln Anadoluda hzla yaylmasnda Hac Bekta Veli, Sar Saltk, Bli Sultan,
Baba Afar, Pir Dede, Baba Sultan, skender Baba, Ali Baba, Resul Baba elebi ve
buna benzer din byklerinin byk rol olmutur.
Sz konusu hareket balangta Orta Anadoluda mntesip bulabilirken daha
sonra Mool istilasndan kaynaklanan gler sebebiyle Ulara yaylmtr. Sar
Saltk ise bu hareketi Rumeliye tayarak hareketin manevi ikliminden insanlarn
yararlanmasn salamtr.
Bu yzylda Mool istilasnn meydana getirdii kasvetli yap farkl
mizalarda bir takm dini anlaylar meydana getirmitir. Bu anlaylardan olan
Kalenderilik Moollarn himayesinde olduu kylerde ve gebeler arasnda hzla
yaylabilmitir. Ebul Ferec, Kalenderilerin daha ok kalabalk zmreler halinde
gezerek faaliyetlerini yrttklerinden ve olaanst bir takm davranlarndan
dolay Moollarn ilgilerini ektiklerinden bahsetmektedir.

1.3.4.3. lmi evrelerin Bat Anadoluya gleri

XIII. yy.da Anadoluya youn Trkmen glerinin yannda ilim

adamlarnnda deiik vesilelerle g ettikleri grlmektedir. Bata Mool istilas
olmak zere deiik sebeplerle balayan bu kiisel hareketlilikler, Anadolunun farkl
yerlerinde zelikle Malatya, Kayseri, Tokatta belli zamanlarda yerleimleri
salam olsa da genellikle devrin bakenti Konyaya ulammtr. lmi vealimi
himaye genelllikle Seluklu Sultanlarnn ilgileriyle gereklemitir.
Huzursuzluklarn meydana geldii durumlarda ise bazen bakentin dna, bazende
tamamen Anadolunun terkedilmesi eklinde yeniden bir hareketliliin yaand
grlebilmektedir. almamzn bu aamasnda ncelikle Anadoluya, bu yzyl

158
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 96.
159
Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 46.
 61

ierisinde meydana gelmi ilmi gleri ele alrken, hemen akabinde yine ayn yz yl
ieisinde, Anadolu ilerinden deiik sebeplerle ulara doru ynelen ilmi
hareketlilikler zerinde durmaya alacaz.

1.3.4.3.1. XIII. yzyl Anadolusunun ilim adamlarn himayesi

1.3.4.3.1.1. ems-i Tebriz

lk eitimini Tebrizde eyh Ebubekr Selebaf Tebrizden almtr. ems,

Tebrizden sonra Trkistan illeri ve Suriyede bulunmutur. Makalttan
rendiimize gre ems, Anadoluda Konyadan nce Dou ve Orta Anadoluda
baz ehirlerde hocalk vazifelerinde bulunmutur. Eflki, onun Erzurumda
bulunduunu haber vermekte ve burada bulunduu sre ierisinde Erzurum
melikinin oluna hfz eitimi verdiini belirtmektedir160.
emsin Konyaya geli tarihi 26 Cemadl-ahir 642/ 8 Ekim 1244 olarak tespit
edildiine gre muhtemelen bu tarihten 5-10 sene ncesinde Erzurum da
bulunmutur. Daha sonra Erzincan istikametiyle Konyaya ulam, nceden tanm
olduu Mevlana y bulmutur. B. Fruzanfer, emsin Konyaya geldii zaman 60
yalarn am olabileceinden bahsetmektedir161.
ems-i Tebriznin Konyaya gelii ve Mevlanann ona kar muhabbeti,
mridleri arasnda emse kar husumeti balatmtr. Firdevs-i Rm, bu husumeti
u ekilde ifade etmektedir. Molla Hnkarn akirdleri, yaranlar, ahbaplar ve
ehrin sair ulema ve slehas, Molla Hnkarn bu halini grp dile aldlar ki, bir
zndk dervi gelb bizim ulemamz batan karub bu hale koyub, leme rsva
olmak deildr. Bu derviin aresin grmek gerekdr162. Kendisine kar balatlan
bu husumet cereyan zerine ems, Konyay terk edip ama gitmitir. ems,
Mevlanann srarl talebi ve Sultan Veledin elilii ile Konyaya geri dnmtr.
emsin dn Mevlana tarafndan muhabbetle karlanm olsa bile mridlerinin

160
Ahmed Eflk, Age, II, s.101.
161
Elnur Nesirov, XIII. yy. balarnda Anadolu Azerbaycan likileri, Baslmam Doktora Tezi,
Konya, 2003, s. 146.
162
Manakb- Hac Bekta- Veli, Vilyet-nme, Haz. A. Glpnarl, st. 1995, s. 94.
 62

ve Ahilerin ona kar husumeti nlenemedii iin Konyay tekrar terk etmi,
yeniden arlan emse husumet katlanarak devam ettiinden ldrlmesine kadar
gitmitir.

1.3.4.3.1.2. Bedrd-din Tebriz

Bedrd-din Tebriz tahminen Moollarn Azerbaycana dzenlemi olduklar

ilk aknlar srasnda Anadoluya gelmitir. Hayat boyunca Matematik, Geometri,
Astronomi ve Simya ilimleri ile megul olmutur. Eflki onun Mevlanaya olan
ilgisinden bahsetmektedir163.

1.3.4.3.1.3. Burhanddin Ebu Nasr b. Mesud Anev

Anide domu, bymtr. Abhaz askerlerinin buray kuatmasyla on sekiz

yanda iken Anadoluya gelmitir. Burhand-din Anev, kk yalardan itibaren
ilimlerle megul olmutur. Nitekim kaynaklarda onun Anadoluya geldiinde ilmi
yeterlilie ulatndan bahsedilmektedir164.
Burhand-din Anev, 1161 Grc istilasnda esarette kalm daha sonra
Konyaya gelerek Seluklu hkmdar zzd-din Keykavusun hizmetine girmitir.
Bilinen eseri olan Ensl Kulbunu Seluklu Sultanna ithaf etmitir165.

1.3.4.3.1.4. Hsameddin Hasan elebi Urmev

Ailesi aslen Urmiyelidir. Konyann nfuzlu ailelerindendir. Babas

Muhammedin Konyada nfuzlu bir Ahi olduu belirtilmektedir166. Hsameddin
elebi ise kk yata babasn kaybetmi ve kendisi Konyal Ahilerin himayesinde
bymtr.
Eflk onun Mevlanaya olan intisab hakknda bilgiler vermektedir. Mevlanann
lm sonrasnda ise, onun soyundan olmad halde onun yerine geen ilk ve tek

163
Ahmed Eflk, Age, I, s. 159.
164
Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1993, s. 11.
165
Turan, age, s. 12.
166
Abdulbaki Glpnarl, Mevlana Celalettin Hayat Eserleri Felsefesi, stanbul, 1999, s. 39-40
 63

kii olmutur. Postniinliinde Mevlevilik, bir takm yeni kurallarla donatlarak daha
tekilatl bir yapya kavuturulmutur167.

1.3.4.3.1.5. Mecdd din Merend

Anadoluya gelii hakknda eitli rivayetler bulunmaktadr. Sipahsalar, Baba

Merendden Buzau Baba olarak bahsetmektedir. A. Yaar Ocak onun,
Anadoluya gelmeden nce Halep civarna yerlemi olduundan bahsetmekte ve
Buzau isminin de buradan kaynaklandn belirtmektedir. Muhtemelen Halep
yaknlarndaki Buzaa kasabas ona bu ismi vermitir168.
Kaynaklar Baba Merendnin Konya, Aksaray ve Krehirde bulunduu
hakknda bilgiler vermektedir. Aksaray, Baba Merendinin bir ara Aksaray
kadlnda bulunduunu haber verirken169, Ahi Evren ile Sadrud-din Konevi
arasndaki mektuplamalar ise Baba Merendinin Krehir ve evresinde bulunduu
hakknda bilgi vermektedir170.
Baba Merend, Anadoluya geldikten sonra devrinin iktidar sahiplerini nfuzu
altna almay baarmtr. Mevlevi kaynaklar bu yzden Merendden holanmam
ve ondan insan yzl eytan olarak bahsetmilerdir171.

1.3.4.3.1.6. emsd-din mer Tiflis

Babas Ahmed Tiflis, ticaret ile uram ayn zamanda mderrislik vazifesinde
bulunmu fakat gen yata hayatn kaybetmitir. emsd-din Tiflis ise eitimli ve
tccar bir aileye mensubiyetinden dolay ilim ak ve ticareti babasndan miras
edinmitir. Muhtemelen Anadoluya gelii de ticaret vesilesiyle olmutur. Babasnn
vefatndan sonra amcasyla ticarete devam etmi Anadoluya gelip Sivasa
yerlemitir.

167
Ahmed Eflk, Age, II, s.22.
168
A.Yaar Ocak, Babailer syan, s. 195.
169
Aksaray, age, s. 247-248.
170
Mikail Bayram, Sadrud-din Konevi ile Ahi Evren eyh Nasrud-din Mahmudun
mektuplamas, S..F.E.F. Edebiyat Dergisi, S.2, Konya, 1983, s. 58.
171
Ahmed Eflk, Age, I, s.161.
 64

Muhtemelen randan ald ticaret mallarn Sivas blgesine getirmi ve burada

satmtr. Glehr, Feleknmesinde onun zengin bir tccar olduundan
bahsetmektedir172. Evhadud-din-i Kirman ile tanmalar da onun ticaretle
meguliyetinden dolay olsa gerektir. Menkbname, kendisinin Evhadud-din-i
Kirmanye mrid olduundan bahsetmektedir.

1.3.4.3.1.7. habeddin mer Suhreverd

Abbasi halifesinin elisi olarak Anadoluda bulunmutur. Ailesi ftvvet

ehlinden olup kendiside bizzat mritlik vazifesinde bulunmutur173. En-Nasr li-
dinillah dneminde onun en yakn mavirlerinden birisi olarak dikkat ekmektedir.
En-Nasr li-dinillah habeddin mer Suhreverdyi diplomatik vazifelerde
kullanmasnn yannda Badat eyhu-uyuhluuna tayin etmi ve ftvvetnme
dzenletmitir174. habeddin mer Suhreverdnin Anadoluya gelii I. Ald-din
Keykubadn Seluklu tahtna oturmasndan sonradr. Kendisi, 1221 ylnda Sultana
ftvvet niformasn giydirmek zere Konyaya gelmitir175. Eflki, habeddin
mer Suhreverdnin Konyada iken devrin ileri gelenleri ile grtn haber
vermektedir.

1.3.4.3.1.8. Veliyd-din Tebrizi

Hakknda ok fazla bilgi olmamakla birlikte isminden yola karak
muhtemelen Tebrizli olduu, onun veya ailesinin henz tespit edemediimiz bir
sebeple Anadoluya geldii sylenebilir.

1.3.4.3.1.9. Fakih Ahmet Tebriz

172
Nesirov, age, s. 140.
173
Nesirov, age, s. 141.
174
aatay Neet, Bir Trk Kurumu olarak Ahilik, Ankara, 1989, s. 17-20.
175
Ahmed Eflk, Age, I, s. 36.
 65

Anadoluya eyh Evhadd-din Kirmani ile birlikte gelenler arasndadr176.

Danimendn Azerbaycan adl eserde Fakih Ahmed, Baba Hasan Veli Sorhbi
Tebriznin mridlerinden 70 Babann arasnda zikredilmektedir. Muhtemelen
Fakih Ahmed, XIII.yy. balarnda Anadoluda faaliyet gsteren Babai eyhlerinden
biridir. Hayatnn nemli bir ksmn Konyada geirmitir177.

1.3.4.3.1.10. Efzald-din Eb Abdullah Muhammed b. Nmver b.

Abdl Melik Hnec

Muhtemelen 1200l yllarda Anadoluya g etmi olmaldr. Hnec

knyesinden yola klarak Azerbaycan Hnecli olduu kanaatine varlabilir. I.
Alad-din Keykubad ve II. Gyaseddin Keyhsrev dnemlerinde uzun sre
Anadoluda bulunmutur.
Hnec, ilim tahsilini Kahirede tamamlam, Fkh, Tb ve Felsefe alanlarnda
ne kmtr. Claud Cahen Hunecinin, Msrdan el- Kamil tarafndan gnderildiini
zikrederken, kendisini fukahann ba olarak tavsif etmektedir178.
1243 Kseda sava sonrasnda Anadoluda meydana gelen Mool nfuzunun
da tesiriyle buradan ayrlm Kadul Kudatlk vazifesiyle Msra yerlemitir179. Bir
mddet sonra ise burada vefat etmitir.

1.3.4.3.1.11. Esird-din Ebher

Azerbaycann Zencan vilayetinin Ebher kasabasndandr. lm tarihi hakknda

aratrmaclar 13. yy. ikinci yarsnda farkl rivayetler ortaya koymulardr180.
Ebher, eitiminin belli bir ksmn memleketinde srdrrken, devam iin
Zencandan Badata gelmi, Nizamiye medresesinde fkh tahsilinde bulunmutur.

176
Sertkaya, O. Fikri, Ahmed Fakih .A. ( TDV) C. II, stanbul, 1989, s. 65.
177
Sertkaya, O. Fikri, agm, s. 66.
178
C. Cahen , Osmanllardan nce Anadolu, s. 213.
179
arc, M. Hunec, .A. (TDV), XVIII, st. 1998, s. 375.
180
Bingl Abdulkuddus, Ebher, .A.(TDV), C.X, st. 1994, s. 75-76.
 66

Daha sonra Erbile gelerek burada Darul Hadis medresesinde mderrislik

yapmtr181.
Kendisinin 13. yy. ierisinde Anadoluda olduu konusunda bilgilere
rastlanlmaktadr. Trkiye Seluklular ile ilgilenen melliflerden Aksaray ve bn-i
Bib Mneccim lakabl Esird-din adl bir ahstan bahsetmektedirler.
Kaynaklarn ifade ettii Mneccim lakabl Esird-din ile bahsetmeye altmz
Esird-dinin ayn ahslar olduunu tam olarak ortaya koyamamaktayz. Aksaray
bu ahstan sitayile bahsederken182, bn-i Bibi ise sz konusu ahs yermektedir183.
Baz aratrmaclar Afyonun ay lesi yaknlarndaki bir yerleim yerinin ismi
olan Eber ile Ebher arasnda ilgi kurmaya almlardr. Bazlar ise bunun
sadece bir ses benzerlii olduunu ifade etmilerdir184. 1278 ylnda ayda ina
edilen kubbeli medresenin ve kervansarayn185 Ebheri ile ilgisi varmdr bilemiyoruz.
Hakk nkal Ebherinin lm tarihini 1264-1265 olarak tespit etmektedir186. Bu
durum medrese ve kervansaray belki Ebhernin hatrasna yaaplablecei sorusunu
akllara getirmektedir.
Ebhernin Anadoluya nasl ve ne ekilde geldii tam olarak belirlenememekle
birlikte Kseda malubiyetinden nce gelmesi ihtimal dahilindedir. Nitekim Ebheri,
Irakta iken yaklaan Mool tehlikesi onu Suriyeye ynlendirmi ve kanaatimizce
oradan Anadoluya gelmitir. Bu esnada kitleleri daha ok Anadoluya ynlendiren
bir bask sz konusudur. Kseda savann cereyan ettii srete byle bir gei
mmkn olamayaca iin bu geiin 1243 ncesinde gereklemesi kuvvetli bir
ihtimal dahilinde gzkmektir.
Esird-din Ebher, Anadoluda astronomi, geometri, felsefe alanlarnda
almalarda bulunmu, eserler telif etmitir.
1.3.4.3.1.12. Safiyd-din Hind

Ailesi ile muhtemelen XIII.yz ylda Anadoluya gelmitir. Safiyd-din,

Kad Sircd-din Ebus-sen Urmevden ders almtr. Safiyd-din Hind,
181
Elnur Nesirov, XIII.yy. balarnda Anadolu Azerbaycan likileri, s. 146.
182
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 69.
183
bn-i Bibi, el-Evmirul aliye II, s.131.
184
Bingl Abdulkuddus, Ebher, .A.(TDV), C.X, st. 1994, s. 75-76.
185
Oktay Aslanapa, Trk Sanat, stanbul, 1993, s. 140.
186
Hakk nkal, Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara, 1996, s. 116
 67

Msrdan sonra Anadoluda yerlemi, Pembefurun medresesinde mderrislik

grevinde bulunmutur187. Safiyd-din Hindnin 1286 ylnda Anadoluyu terk edip
Suriyeye gitmesi onun Anadoluda siyasi ve dini ortam ile bark olmad
dncesini akla getirmektedir.

1.3.4.3.1.13. Necmd-din Nahcuvn

bni Bibi, kendisini alim ve ariflerden olarak tavsif ederken, onun i

ekimelerde ara bulucu olarak gnderildiinden bahsetmektedir188. sminden dolay
Nahcuvanl olduunu dnmekteyiz. Kendisinin Anadoluya geli sreciyle ilgili
henz kesin bilgiler bulunmamaktadr.

1.3.4.3.1.14. Siracd-din Urmev

Msrdan Anadoluya geldii Menkb- eyh Evhadd-din-i Kirmande

bahsedilmektedir. Bu durum I. Alad-din Keykubad dnemine rastlamaktadr.
Siracud-din Urmevnin Anadoluya geli gayesi muhtemelen eyh Evhadd-din-i
Kirmannin etrafnda olabilmek dncesiyle balantldr.
Anadoluya gelen Siracud-din Urmev, Malatyaya yerlemi, I. Alad-din
Keykubadn emriyle Cuma camiinin karsndaki medreseye mderris tayin
edilmitir. Kendisini Malatyadan sonra Konyada grmekteyiz. IV. Rknd-din
Klarslan devrinde Konya Kadlnda bulunmutur189. Aksarayi , onun dneminde
dnyann her tarafndaki fazl kiilerin onun meclisine yneldiklerini vefatyla ise
btn alimlerin daldklarn ifade etmektedir190.
bni Bibi, bir taraftan ulemann ve hukemann nde gelenlerinden olarak
bahsederek, Kadul-Kudat, Melikl-Ulem, Sultanl-Eimme, rihuz-
Zaman, Ebul-Muluk ves-Seltin, Hccetl-slam olarak tavsif etmi ve onun
ilmi cihetini ortaya koymutur. Dier taraftan Cimri olayndaki roln ve Seluklu

187
Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, II, s. 275.
188
bni Bibi, el-Evmirul alaiye II, s. 123.
189
Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, s. 171.
190
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 94.
 68

Sultannn kendisini taltifini belirterek siyasi maharetini ortaya koymutur191. Eflki

ise Sircd-din Urmevnin Mevlevilerle iyi ilikiler ierisinde olmadndan
bahsetmektedir. Sircd-din Urmev, 1283 ylnda Konyada vefat etmi ve burada
defn edilmitir192.

1.3.4.3.1.15. Ekmeld-din Nahivn

Tahminen ailesi Nahvan blgesinden Anadoluya gelmilerdir. Hekim

olarak tannmtr. Anadolu Seluklu Devletinde Ser-tabiplik grevinde
bulunmutur. Eflki onun doktorluk cihetini vmekte, fakat daha ok Mevlana ve
Mevlevilie nsiyeti asndan ilgilenmektedir193. Onun ve ailesinin Anadoluya ne
zaman geldii hakknda kesin bilgilerimiz bulunmamaktadr.

1.3.4.3.1.16. Tacd-din Hoy

Anadoluya geli sreci ile ilgili ok fazla bilgiye sahip olmasak ta akli ve dini
ilimlerde Anadoluda ok nemli bir yere sahip olduunu grmekteyiz194.
Anadoluda merkezi otoritenin kaybolduu dnemlerden olan III. Gyaseddin
Keyhsrev dneminde Karahisar kadlna atanmtr. bni Bibi kendisini Abakann
idam ettirdii195 Seluklu idarecileri arasnda saymaktadr.

1.3.4.3.1.17. Emir Bahuddin Ahmed b. Mahmd- Kni- yi Ts

Hayat hakknda Kelile ve Dimne adl eserinin yannda Eflknin Menkbl

Arifin adl eserinden de bilgiler edinebilmekteyiz. Ts, Horasann Moollar
tarafndan alnyla Harezmahlarla birlikte, daha sonrasnda ise yalnz olarak

191
bni Bibi, el-Evmirul alaiye II, s. 212.
192
Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, II, s. 24.
193
Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, s. 149.
194
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 69, 94.
195
Bilindii gibi Sultan Bundukdar, Trkmenler tarafndan Anadoluya arlm, Elbistanda Mool
ordusu byk bir hezimete uratlmtr. Abaka Han bunun zerine Anadoluya gelerek yeni vergiler
ve halka zulmlerin yannda Seluklu idarecilerini de ldrtmtr.
 69

gerekletirdii g hikayesini ve Anadoluda Konyaya ve Seluklu sarayna

yerlemesinieserindeuekildeanlatmaktadr.

Dnya Moollardan dolay savala ve strapla doldu;

Gkyzne doru bir uultu ykseldi.

O nl ordunun gc karsnda,
Harezmahlar yenilgiye urad.

Ben, o gnlerde Horasanda idim;

Gnlerim mutlu ve rahat idim.

Ben Horasanda aman dilemedim;

Kaarak Hindistana gittim.

Oradan hemen Rum memleketine ,

Bu bayndr lkeye geldim, mutlu bir ekilde196.

Konyada Seluklu sultan Aleddin Keykubd ( 1220-1237) ile

grmelerini veMeliku-uara nvan saraya kabuln ve Keykubad sonrasnda
II. Gyaseddin Keyhsrev ( 1237-1246) dnemindeki hizmetlerini ve Seluknameyi
meydana getiriini ise u ekilde anlatmaktadr.

O aresizlik iinde idim, bir anda mutlu oldum,

Cihan hkmdar ( Aleddin) Keykubad grnce.

.
Anadolunun her yerinde mehur oldum .

196
Kani-yi Ts, Kelile ve Dimne-i Manzm, s. 48, Deirmenay, Veyis, Kanii Ts ve Kelle ve
Dimnede II. zzeddin Keykvusa Methiyeleri, Erzurum, 2005, s. XIII- XVI.
 70

Adil ahlarn ad benimle yaad,

Cihan hkmdar Keyhsrev ve Keykubad.
..
Asl toprak ve su olan hi kimseden
Utan duymam Seluknme ile.

Bizzat krk yl tamam oluyor ki,

Ben, hala Seluklularn methiyeciliini yapyorum.

Knii, II. zzeddin Keykavus zamannda da hizmetlerini srdrmtr.

Menkbul rifnde onun II. zzeddin Keykavus , IV Rkneddin Klarslan, III.
Gyaseddin Keyhsrev dnemlerinde yaad Seluklu sarayndaki hizmetlerinden
baka olarak Mevlanadan istifade eden mritlerden olduu belirtilmektedir. Eflaki,
Kniinin Meliku-uara olduundan bahsederek onu byk ran airi irvanl
Hakanye benzeterek kendisini Hkn-yi zaman olarak kabul etmektedir197.

1.3.4.3.2. XIII. yzyl Anadolusunda ilim camiasnn ulara ynelmesi

1.3.4.3.2.1. eyh Nasrd-din Mahmd ve Ahiler

Ahi Tekilatnn kurucusu olarak bilinmektedir. Mikail Bayram, Ahi Evren

eyh Nasrd-din Mahmdun memleketinin Hoyolduunu bildirmektedir.
Bayramn bu kanaate varmasnda, onu yakndan tanyan Konyal Ali b. Sleyman b.
Yunusun, onun lmnden bir sene sonraya tekabl eden knyesindeki el-Hoy
ifadesi tesirli olmutur. Hoy, Azerbaycann bir kasabasdr. Bilindii gibi
Azerbaycan corafyas Sultan Turul Bey zamannda Seluklularn askeri ynak
merkezi olmutur. Bu adan Hoy ve evresi Trkmen yerleim blgesidir.
Muhtemelen Nasrd-din Mahmd, tahsilinin ilk yllarn memleketinde

197
Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, s. 200.
 71

tamamlamtr. Daha sonra Horasan ve Maverannehire giderek buralarda eitimine

devam etmitir198.
Nasrd-din Mahmdun Sadrud-din Konevi ile olan yazmalar onun
muhtemelen 1202-1204 yllarnda Badatta olabilecei fikrini akla getirmektedir199.
Menkb- Evhadd-din Kirmaniden anlaldna gre sz konusu tarihlerde eyh
Evhadd-din Kirmani Badatta bulunmaktadr. Muhtemeldir ki Nasrd-din
Mahmd, eyh Evhadd-din Kirmani ile burada tanm ve bu ekilde Ftvvet
tekilatna girmitir200.
1216 tarihli bir vakfiyede Kayserili Ahi Emind-din adl bir zatn isminin
gemesi bu kurumun bu tarihlerden nce tahminen 1200l yllarn banda
Kayseride kurulmu olabilecei fikrini bize vermektedir201. Nitekim Anadolu
Seluklu Sultan I. Gyaseddin ikinci defa tahta ktnda Abbasi halifesine clusunu
bildirmek iin Sadrud-din Konevinin babas Mecdd-din shak Badata
gndermitir. Mecdd-din shak ise halifeyle grtkten sonra Anadoluya
dnerken beraberinde bir ok bilim adam ve meyih ile birlikte Anadoluya
dnmtr202. 1200l yllarn banda Kayseride kurulduu dnlen Vakf ile,
Mecdd-din shakn Badat dn Anadoluya getirmi olduu bilim adamlar
beraber deerlendirildiinde muhtemelen eyh Nasrd-din Mahmdda bu kafile
ile Anadoluya gelmi olmaldr.
Ahi Evrenin hocas Evhadd-din ile birlikte Kayseriye gelip yerletii
ihtimal dahilinde bulunmaktadr. Nitekim Hac Bekta velayetnamesinde Ahi
Evrenin Kayseride bir debba atlyesi kurduu bildirilmektedir203. Yine
muhtemeldir ki Ahilik tekilatnn temelleri Kayseride atlm, devletin himaye ve

198
Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya, 1991, s. 80
199
Mktebt, Ayasofya ( Sleymaniye) ktp.nr. 2412, yp. 95 b, Naklen; Mikail Bayram,Ahi Evren ve
Ahi Tekilatnn Kuruluu, s. 80
200
Menkb- eyh Evhadd-din, s. 158, Naklen; Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn
Kuruluu, s. 81
201
Bak. Sur les traces de premiers Akhis, Kprl Armaan, Naklen; Mikail Bayram,Ahi Evren ve
Ahi Tekilatnn Kuruluu, s. 82
202
Du menba bery futuvvet, Rah-numa-yi kitab, XVI, 413; N. Keklik, Muhyid- din bnl-Arabi,
s. 152; Muhyid-din, A. V, 538-540. Naklen; Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn
Kuruluu, s. 82
203
Velayetname, s. 50, Naklen; Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, s. 82
 72

destei ile bir sanayi sitesi ina edilmitir204. I. Ald-din Keykubadn tahta
gemesiyle Ahi tekilat btn Anadoluya yaylmtr205. Muhtemelen 1227-1228
yllarndan sonra Ahi Evren, I. Ald-din Keykubadn istei ile Konyaya
yerlemitir. Burada bir taraftan sanatn icra ederken, dier taraftan Hanikh-i Ziya
ile Hnigah-i Llann mderrisliini yapmtr206.
Elvan elebi, Menkbul kudsiyesinde I. Ald-din Keykubadn
ldrlmesi sonrasnda, II. Gyaseddin Keyhsrevin kendi iktidarna kar olduklar
gerekesiyle Ahi ve Trkmenler zerinde sindirme politikas uyguladn
belirtmektedir. Ahi Evrende bu srete tutuklanm olmaldr. II. Gyaseddinin
lm sonrasnda Celaleddin Karatayn saltanat naibliine getirilmesi Ahi ve
Trkmenler zerinde bir rahatlama srerci balatm ve tutuklu bulunan Ahi ve
Trkmenler serbest braklmlardr207.
Ahi Evren hapisten ktktan sonra Denizliye gitmi fakat burada kalmamtr.
Konyaya dndkten sonra Mevlanann hocas ems-i Tebrznin Ahiler tarafndan
ldrlmesi hadisesi meydana gelmitir. Bu hadise, ehirde emniyet ve asayii
derinden etkilemi olmaldr ki, Ahi Evren Konyadan uzaklatrlm ve Krehire
yerlemesi temin edilmitir.
Ahiliin Anadoluda hzla yaylmasn salayan en nemli sebeplerden birisi
yukarda zikrettiimiz ekilde Trkiye Seluklu Sultan I. Alaeddin Keykubadn
politikalar olurken dieri ise Mool istilasdr. Mool istilasnn kendilerinde
meydana getirdii tahakkm Ahilerin Ulara doru ynelmesini salamtr. Bu
ekilde meslein yntem ve prensipleri en cra yerlere dahi ulaabilmitir.

1.3.4.3.2.2. Mevlan-i Rm ve Mevleviler

204
Letaif-i hikmet, yp. 91 b; Menkb- Evhadd-din-i Kirmani, s. 158, Kr. Baciyan- Rum, s. 37-
38; Naklen; Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, s. 82
205
Anonim, Tarih-i Al-i Seluk, s. 139, Naklen; Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn
Kuruluu, s. 83.
206
Menkbl-arifin I, s. 188-190, Naklen; Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn
Kuruluu, s. 83.
207
Menakbul kudsiye, s. 56-58; medh-i fakru zemm-i dnya, Fatih ( Sleymaniye) Ktp. Nr. 5426,
yp.2296, Naklen; Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, s. 84.
 73

Mesnevide ismini Muhammed b. Muhammed b. Hseyin el- Belhi olarak

zikreden Mevlan-i Rm, Celleddin lakabyla anlmaktadr208. Mevlana ve evresi
ile ilgili bilgiler genellikle olu Sultan Velede ve torunu Ulu Arif elebinin mridi
Ahmed Eflakiye dayandrlmaktadr. Helmut Ritter, ailesinin Belhi terk ediini
Harezmah Sultan ile arasnn almasna balamaktadr. Bahaddin Veledin
Harezmah Muhammedi eletiren vaazlar yneticilerle ailenin arasn amtr209.
Harezmah Muhammedin basklaryla lkeyi terk etmek zorunda kalan Mevlana
ailesi, Belhten Hicaza doru ynelmitir. Ailenin Belhi terk etmesinde Mool
istilasnn rolnn olup olmad konusunda ise Sultan Veled istilann o yola
ktktan sonra gerekletiini ifade ederken, Hellmut Ritter, Reynold Alleyne
Nicholson, onun Belhi terk ediinde istilann tesirinin muhakkak olduunu
vurgulamaktadrlar210.
Mevlana ailesinin Anadoluya geli gzergah ve tarihleri konusunda
kaynaklar arasnda tam bir mutabakat salanamamaktadr. Bu konuda genel kanaat
ailenin Badat, Kufe yoluyla Hicaza ulat ve buradan dnerken ise am, Malatya,
Sivas, Erzincan, Karaman ve daha sonra Konyaya yerletii eklindedir211. Mevlana
babasnn vefatndan sonra tahsil iin amda bulunmu olsada yine Konyaya
yerlemitir. Mevlanann salnda belli bir sistematik ierisinde bulunmayan
retileri vefat sonrasnda olu Sultan Veledle birlikte ele alnarak dzenlenmitir.
Sistemli bir tarikat haline gelen Mevlevilik zellikle siyasi ve sosyal dzeni
muhafazaya alt iin siyasi iktidarlar rahatsz etmemi Anadolunun en cra
yerleimlerinde bile tekkeler kurmalarna msaade edilmitir.

1.3.4.3.2.3. Hac Bekta Ailesi ve Bektailer

XIII. yz yl Anadolusunun dini ve sosyal yapsnn ekillenmesinde byk

rol olan Hac Bekta Velinin, tam olarak ne zaman doduu ve hangi tarihlerde
Anadoluya geldii kimlerden eitim ald kesin olarak bilinememektedir. Kendisi

208
B. Firuzanfer, Mevlna Celleddin, ev. F.N. Uzluk, Konya, 2005, s. 49.
209
H. Ziya lken, Trk Tefekkr Tarihi, stanbul, 1999, s. 261.
210
Reat ngren, Mevlana Celaleddin-i Rum, slam Ansiklopedisi, ( TDV), C. 29, Ankara,
2004, s. 441.
211
A. Glpnarl, Mevlana Celaleddin Hayat Eserleri, Felsefesi, stanbul, 1999, s. 41.
 74

ve evresinin devaml vurgulamaya alt Yesevilikle irtibatlardr. Ahmed Yesevi

ile Hac Bekta ayn dnemde yaamamlardr. Hac Bekta Veli, Lokman
Perendenin himayesinde Yesevilik retilerini kazanmtr212.
Yaps itibariyle Vefailik Yesevilie ok benzemektedir. zellikle XIII.
Yzylda, bu tarikatn Seluklu merkezi ynetimine kar meydana getirdii Babai
ayaklanmasyla mntesipleri Ulara doru dalmlardr. Ulara doru gerekleen
bu yerlemede Vefai tarikatna mensup Baba lyasn mridi olan Hac Bekta-
Velinin de byk rol olmutur213.
Hac Bektan Babai ayaklanmasndan itibaren Anadoluda bulunduu ile
ilgili bir dier kaynak ise Akpaazadedir. Mellif, Hac Bekta Velinin kardei
Mente ile birlikte Horasandan gelerek Babai ayaklanmasnda bulunduunu
belirtmektedir214.
Baba lyas Horasannin nclnde meydana gelen Babai isyan
Anadoluda Kalender, Haydar ve Yesev guruplarca benimsenip desteklenmitir.
Seluklu idaresinin basksndan kurtulan Kalenderi, Yesev, Haydari derviler
tekkelerini en cra yerlere kadar tamlar ve buralarda faaliyetlerini
srdrmlerdir. zellikle Ulardaki Trkmen Beylerinin desteini siyasi bir takm
sebeplerle alan bu guruplar Orta ve Bat Anadoluda sratle yerlemeye
balamlardr. Babai hareketinin en kuvvetli temsilcisi Hac Bekta Velidir. Bu
adan guruplar arasndaki ortak zellik aralarnda Hac Bekta geleneinin
olmasdr.
syann sonular Kseda yenilgisini dourduundan blgede iddetli bir
ekilde Mool tazyikatn balatmtr. Blgede Mool tazyikatnn artmas ise,
buralarda kalan Babai mntesiplerininde Ulara doru ynelmelerine neden
olmutur. Seluklu idaresinin basksndan kurtulamak eklinde balayan Ulara
doru yerleme Mool basksyla devam etmitir.

1.3.4.3.2.4. Karaca Ahmed ve Mridnn Ulardaki faaliyetleri

212
Hac Bekta- Veli Manzum Vilyetnamesi, s. 19.
213
Elvan elebi, Menkbul Kudsiyye fi Mensbil Unsiyye, ( Baba lyas- Horasan ve
Slalesinin Menkbev Tarihi), Hz. smail Erunsal, A.Yaar Ocak, Ankara, 1995, s. XXVI
214
Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s. 237.
 75

Ruh hastalarn tedavi eden bir doktor olduuna inanlan Trkmen dervi
Karaca Ahmetin Anadoluya gelii ile ilgili farkl rivayetler bulunmaktadr. Hac
Bekta Vilayetnamesinde, Anadoluya geldiinde Karaca Ahmedi burada bulduu
eklinde zikredilmektedir. Saruhanoullarna ait bir vakfiyede ise Karaca Ahmedin
1371 ylnda hayatta olduu belirtilmektedir215. Hac Bektan Babai isyanlar
srasnda Anadoluda olduu gz nne alnrsa vakfiyedeki kayt ile Vilayetnamade
belirtilen kayt tutarszlk ierisindedir. Trkmen derviin hayatndaki dier olaylarla
kyaslamaya gidildiinde daha ok Saruhanoullar zamannda yaad konusu
arlk kazanmaktadr. Muhtemelen Orhan Gazi zamannda yaam, Rumelideki
fetihlere katlm ve buralarda tekkeler meydana getirmitir. Tekkelerdeki mridleri
vastasyla Ularn slamlamasna byk katk salamtr.

1.3.4.3.2.5. Sadrettin Konev ve Ekberlerin Ulara g

Ebul- Meali Muhammed b. shak ( eyh Sadrud-din Konev) Malatyada

domutur. Ailesi Seluklu hkmdarlar yannda kabul grmtr. Sadrud-din
Konevinin ailesinin Malatyadan Konyaya gelmesi muhtemelen I. Gyaseddin
Keyhsrev zamanna rastlamaktadr216. Nitekim I. Gyaseddin Keyhsrev ikinci defa
tahta geince Malatyal mehur eyh Mecdd-din shak ( Sadrud-din Konevinin
babas) culusunu Abbasi halifesine bildirmesi iin Badata gndermitir. Mecdd-
din shak Badattan dnerken beraberinde bir ok mutasavvf ve ilim adamlarn
Anadoluya getirmitir. Bunlar arasnda Muhyiddin bn'l-Arab, Evhadddin-i
Kirman, Ebu Ca'fer Muhammed el-Berza, Seyh Nasr'd-din Mahmud (Ahi Evren)
bulunmaktadr.

Kendisinin kk yata iken babasn kaybettii kaynaklarda belirtilmektedir.

Konyada eyhul-Ekber Muhyiddin Arabi nin himayesinde eitimini tamamlamtr.
Muhyidin Arabiye nisbet edilen Ekberilik diye bildiimiz fikri cereyan Sadrud-din

215
H. M. Eravc, M. Korkmaz, Saruhanoullar ve Osmanl Klasik Dneminde Manisada
Yaayan Kltrel zleri, Manisa, 1999, s. 131.
216
H. Ziya lken, Trk Tefekkr Tarihi, stanbul, 1999, s. 241.
 76

Konevi ile birlikte ekillenmitir. Ekberilik bu dnemde Anadolu insann

tekilatlandrmakla kalmam kltrel ve siyasi bir kadrolamayda beraberinde
getirmitir. Dolaysyla zaman zaman mevcut siyasi iktidarlarla atmalar meydana
gelebilmitir. Bu atmalarn sonucu olarak Sadrud-din Konevinin telkinleri ile
Ekberi mntesiplerinin merkezi terk ederek Ulara doru daldklar grlmektedir.
Konevi vasiyetnamesinde Gen olanlar bir an nce diyar- Rumu terk
etsinlerdemektedir217. Mehur Osmanl alimlerinden Molla Fenarinin tasavvuf
fikirlerinin ekillenmesinde Ekberiliin tesiri byktr. Fenari ailesi ayn zamanda
Ekberiye mesleinin grlerini temsil etmeye devam etmilerdir. Tahminen Bursa,
Yeniehir, negl, Fenar blgesine gitmek zorunda kalan Ekberi mntesipler
Sadrud-din Konevinin eserlerini Fenari ailesine okumu ve Ekberilii onlara telkin
etmi olmaldr218.

1.3.4.3.2.6. Kad Burhaneddn Ailesi

Esterebadiye gre Kad Burhaneddinin ailesi muhtemelen XIII. yz yln

balarnda Mool istilasyla Harezmden gerek Kastamonu civarna
yerlemilerdir. Muhtemelen I. Alaaddin Keykubadn bu sreteki iskan politikas
gerei yerletirilen aile daha sonra Kayseri evresine g etmitir. Kaynaklarda
ailenin Ouzlarn Salur boyuna mensup olduu belirtilmektedir219.
Eretnaolu Mehmed Beyin ldrlmesinden sonra Karamanolu Alaaddin
Beyin Kayseriyi ele geirmesi, aileyi Kadln yannda siyaset ve askerlikle de
uramaya mecbur etmi nce vezirlik daha sonra ise idari ve askeri yetkileri
elinde toplayarak melikl-umerala ykselmilerdir.

1.3.4.3.2.7. Evhadd-din-i Kirman ve Evhadiler

217
Konevinin Vasiyeti, arkyat Mecmuas, stanbul, 1958, II, 82-83. Naklen; Bayram, M. Ahi
Evren- Mevlana Mcadelesi, Konya, 2006, s. 219
218
Tahsin Grgn, Molla Fenr slam Ansiklopedisi, ( TDV), C. 30, stanbul, 2005, s. 245.
219
Esterebadi, Bezm- Rezm, ev. M. ztrk, Ankara, 1990, s. 52.
 77

eyh Evhadddin Kirman, Abbas Halifeligi tarafndan, Anadolu'ya eyhu'-

uyhi'r- Rum olarak gnderilmistir. Kendisi I. Giyasddin Keyhsrev ve oglu I.
Aladdin Keykubad zamannda iktidarn destek ve himayesini kazanmstr.
Evhadd-din-i Kirmani Ftvet tekilatn Anadoluda meydana getirmeye alan
kiidir. Dolaysyla Anadoluda, Kayseri ve evresinde meydana getirilmeye allan
Ahi ve Bac tekilatlarnn oluumunda tesiri byktr.
Evhadd-din-i Kirmani Kayseride bulunduu sre ierisinde Trkmenler
arasnda geni bir evre edinmitir. rad faaliyetleriyle etrafnda sevilmeye
balamtr. Anadoluda bulunduu sre ierisinde gerek devlet adamlarndan ve
gerekse halktan byk bir ilgi grmtr. Anadolunun bir ok yerinde defaatle
bulunduu iin mntesiplerinin says Kayseriden baka zellikle Sivas, Malatya ve
Konyada giderek artmaya balamtr. artmaya balamtr. Meydana getirilen
Evhadi hareketi Anadolunun siyasi, sosyal ve dini adan ekillenmesinde olduka
etkili olmutur.
Evhadi derviler Mool istilasna kar olduklar gibi Mool taraftar Seluklu
yneticilerine de kar olmulardr. Bu yzden deiik zamanlarda iktidarlara kar
meydana getirilen Trkmen isyanlarnn ierisinde olmulardr.
Evhadi hareketin Anadolunun deiik yerlerinde hzla yaylmas buralara
tayin edilen halifelerin faaliyetleriyle mmkn olabilmitir. Mikail Bayram,
Evhadd-din-i Kirmaninin Konya Erelisinde iki halifesinin bulunduundan
bahsetmektedir. Bunlar Ahlatl Hace Mevdudun oullar eyh Bedrd-din Yaman
ve Shabd-din obandr. Muhtemelen bu aile Ahlattan gelerek Erelide
yerlemitir. Geyhatunun Ereli katliam sonrasnda Kayseri, Aksaray, Ereli
blgesindeki Evhadi dervilerin bir ksm Osmanl topraklarna g ederken bir ksm
ise Suriye taraflarna g etmilerdir220. Evhadi hareket dilden dile nesilden nesile
yaatlmaya devam edilmitir. Mehur Hacvat tiplemesi de bunun rn olsa
gerektir. Nitekim Evhadi derviler eyhleri Hac Evhad bu ekilde gnllerinde
yaatmaya devam etmilerdir.

1.3.4.3.2.8. Geyikli Baba

220
Mikail Bayram,Anadolu Seluklular Zamannda Evhadi Derviler, Trkler Ansiklopedisi, C7,
Ankara, 2002, s. 320-327.
 78

Kaynaklardan Abdalan- Rumdan bir Trkmen eyhi olduu anlalmaktadr.

Muhtemelen Geyikli Baba onun lakabdr. Asl isminin Hasan veya Ulvi Baba
olduu konusunda fikirler ne srltr221. Baz rivayetlerde Azerbaycan (
Hoy)dan gelip Bursa taraflarna yerleen bir bir dervi olarak belirtilmektedir.
Akpaazade onun Orhan Bey le olan grmelerinden bahsetmitir. Bu grmede
Geyikli Baba kendisini Baba lyas Mridi ve Seyyid Ebul Vefa tarikinden olarak
tantmtr222. Bu ifade bize onun, bahsimizi konu alan yllar ierisinde Mool
istilasnn tesiriyle ulara doru g etmek zorunda kalan bir Trkmen dervii
olduu ynnde fikirler vermektedir. Bundan sonraki sretede Anadoluda Geyikli
Baba Sultan cemaati eklinde topluluklara rastlanmaktadr.

1.3.4.3.2.9. Edebali Ailesi

Kaynaklarda eyh Edebalinin Vefaiye tarikatna mensup olduu ve Ahi

tekilatnn reisliini yrtt belirtilmektedir223. Hsameddin Bey Amasya
Tarihinde knyesini madd-din Mustafa b. brahim b. nac el- Krehr olarak
belirtmektedir.
Muhtemelen Edebali ailesi Kay aireti ile birlikte hareket ederek Osmanl
topraklarna yerlemitir. Hsameddin Beyin Amasya Tarihinde Edebaliden
bahsetmeside bu yzden olsa gerektir.
Alaaddin Keykubad Harezm umerasn ve airetlerini deiik yerlerde iskan
ederken Emir Hsameddin Berke maiyetindeki Kay airetinden bir gurubuda
Amasyaya getirmi ve burada Mecidznn Kara Yakub nahiyesinin Kay
karyesinde yerletirmitir224. Amasya blgesi Babailik hareketine zemin hazrlamas
asndan nemlidir. Ailenin vefailikle ilgisi bu yzden olmaldr. syann balamas
blgedeki byk Trkmen gurubunun Krehir taraflarna ynelmesini salamtr.
Muhtemelen Kay mensuplar ve onlarla birlikte Edebali aileside Krehire bu vesile
ile gelmitir. Edebalinin knyesindeki el- Krehr ifadeside bu yzden olsa

221
A. Yaar Ocak, Geyikli Baba, slam Ansiklopedisi, ( TDV), C. 14, stanbul, 1996, s. 46.
222
Ak paazade, Tevrih-i l-i Osman, s. 234-235.
223
Kemal ahin, Edebali, slam Ansiklopedisi, ( TDV), C. 10, stanbul, 1994, s. 393.
224
Hsameddin Bey, Amasya Tarihi, stanbul, 1929, s. 366.
 79

gerektir. Aile daha sonra Bilecik ve evresine yerlemi, Osmanl Devletinin

kuruluunda nemli rol oynamtr.

1.3.4.3.2.10. Akpaann Atalar

Elvan elebinin Menakb- Kudsiyesinde dedesi Ebul-Beka eyh Baba lyas

b. Alidir olarak belirtilmektedir. Aile XIII. yz ylda Horasandan gelerek
Anadoluya yerlemitir. Menakba gre Ak Paann babas Muhlis Paa, Baba
lyasn en kk oludur. Elvan elebiye gre Akpaann babas Babai isyan
srasnda henz bebektir. syan esnasnda kyleri atee verildiinden erefeddin
adnda birisi babasn kurtarm ve beraberinde Msra gtrmtr. Bir mddet
Msrda kalan Muhlis Paa Anadoluya dndnde hapsedilmitir. Kaynaklarda
Muhlis Paann Osman Gazi dnemlerinde halen hayatta olduu belirtilmektedir225.

1.4. dari Sebepler

1.4.1. Mool idari yapsnn Anadoluda uygulanmas

Mool idaresinde devlet btesini, genel olarak istila edilen topraklardan

alnan gelirler ve sava ganimetleri tekil etmektedir. Moollarda tamga, ba, kopur
ve klan olmakla birlikte yirmiden fazla verginin olduunu, bunun dndada bir
takm vergilerin ilave edildiini kaynaklar belirtmektedir226. Anadolu bu yaplanma
ile Mool merkezi idaresinin gelir ve askeri kayna haline gelmitir. Bunun yannda
Mool elilerinin geli gidi masraflar Anadoluya yklm, tam manasyla zulm
ve soygun devri balamtr. Bu srete Anadolu mali ve idari olarak iki ksma
ayrlmtr. Aandolunun bu ekildeki taksimat Trkmenler zerindeki basky daha
da artrmtr227.
Anadolu Mool merkezi ynetiminin gelirlerinin esasn tekil ettii iin ok
sk takibe alnm, gelirleri ve askeri tertibat devaml bir ekilde kontrol altnda

225
Elvan elebi, Menakbul-Kudsiye, s. LV.
226
Abdulkadir Yuval, lhanllar Tarihi, I, Kayseri, 1994, s. 155-157.
227
Osman Turan, Selukular Zamannda Trkiye, s. 593.
 80

tutulmutur. Mool merkezi idaresi Anadoluda disiplini salamakla grevli kiiler

tayin etmitir. Vergi vermeyenlarin borcuna karlk ocuklarna el konulmutur228.
Anadoludaki hara ve vergilerin shhatli bir ekilde toplanmasn temin
Mool merkezi idaresi, bu gelirlerin merkeze daha hzl ve gvenli bir ekilde
ulaabilmesi iin tekilatlar meydana getirmitir.
Anadoludaki Mool idarecilerinin merkez idareciler nezdindeki deerleri
Anadoludan topladklar vergiler ve tahsilat okluu ile kyaslanmaktadr229. Bu
yzden Anadoluda grevlendirilen Mool idareciler, merkezdeki byk idarecilerin
katndaki yerlerini koruyabilmek iin vergi getirecek en kk ayrnty dahi gzden
karmamlardr. Merkezi idare Anadoludaki grevliler deitike nfus saymlar
yaptrtarak bunlardan alnan Ba Vergisini gncelletirmeye almtr. Orduya ait
atlarn ihtiyac iin btn ayr ve meralarn kullanm yasak edilmi bu ekilde bir
ok hayvan telef olmutur. Nitekim Anadoluda yksek miktarlarda vergi ve hara
demeye mecbur braklan insanlar yurtlarn terk ederek geimlerini salamak iin
ulara doru yerlemeye balamlardr.

1.4.2. Trkmenlerin mallarnn msadere edilmesi

1243 Kseda yenilgisiyle Moollar Anadoluyu batan baa igale

koyulmulardr. Sivas, ilk igal edilen vilayetlerdendir. Sivas ahalisi canlarna bedel
olarak mallarn ortaya koyduklarndan bu srete canlarn kurtarabilmiler fakat
ehirlerinin igal edilip, surlarnn yklmasndan ve sava aletlerinin yaklmasndan
kurtulamamlardr. Kseda sonras Mool igallerinin ikinci aamas Kayseri
ehrine gerekletirilmitir. Moollar Kayseri ahalisini kltan geirmiler, mallarn
msadere edebilmek iin zellikle ehrin zenginlerini her trl ikenceye maruz
brakmlardr. Kseda malubiyeti sonrasnda Moollarn Kayserideki zulmleri
etraftaki ehirlerde tedirginlik meydana getirmi ve korkudan ehirlerini terk etmeye
balamlardr. Ebul Ferec, 1243 yaznda Moollarn Kayseriye girip ahaliyi

228
Aknerli Grigor, Mool Tarihi (ev. Hrand Andreasyan) stanbul 1954, s. 27.
229
Abdulkadir Yuval, lhanllar Tarihi I- Kurulu Devri, Kayseri, 1994, s. 155-157.
 81

kltan geirmeleri zerine ailesinin Suriyeye snmak istediini fakat bu mmkn

olmaynca Frenklerin elinde bulunan Antakyaya yerletiklerini ifade etmektedir230.
Hlagunun Baycuyu ldrtp yerine Alncak Noyan grevlendirmesi
Anadoludaki yama faaliyetlerini durdurmam yama ayn hzla devam etmitir.
IV. Rknd-din Klarslann iktidarnn ilk yllarnda II. Keykavusu destekleyen
devlet adamlar ldrlm, kan olaylarn bastrlmas iin bir ok kiinin canna
kylmtr. Eflki, el-Hacc Tacd-din Ki adl kiinin Moollar tarafndan
ldrlp malnn ise yamalandndan bahsetmektedir231.
Anadoluda Mool valileri tarafndan devaml abartlan vergi tahsili ve
yamalar sadece Anadoluda bir takm zlmelere sebep olmam Mool
aristokrasisininde ksa zamanda dalmasna sebep tekil etmeye balamtr. Ermeni
tarihi Kiragos, Curmagun Noyandan sonra Baycunun gelmesini enteresan bulmakta
ve daha kabiliyetli Noyanlarn bulunduunu ifade etmektedir. Fakat Baycunun
Anadoludaki baarl faaliyetleri kskanlmaya balanm, neticede yasaya
aptrlarak mallarna el koyulmu daha sonrada ldrlmtr. Baycunun
ldrlmesinde, Hlagnun ona kar besledii kskanlk hissinin yannda, onun
Anadoludan kazandn dnd mallara gz dikmesi byk lde tesirli
olmutur. Mool idarecileri kendi mutluluklarn bakalarnn felaketlerinde
aradklarndan yabanclara yaptklar sertlik,gaddarlk, vefaszlk rneklerini kendi
kavimdalarna da fazlasyla gstermilerdir. Bu ise Mool asilzadelerinin bir
ounun ksa zaman ierisinde yok olup gitmesine sebep olmutur.
zellikle Pervanenin Anadoluda devletin yegane hakimi durumuna
gelmesiyle Seluklu devletinin siyasi ve mali btnl bozulmu, devlet Mool
boyunduruu altna daha fazla girmeye balamtr. Anadoluda mallarn msaderesi
sadece Trkmenlerle snrl kalmam, mesala, Pervanenin naibleri ve dier ileri
gelen bir ok kimseler dvlerek mallarna el konulmutur. Bunun zerine Pervane
Anadoludaki Mool idarecilerinin rekabetlerinden de istifade ederek, lhan
Abakaya Acay ikayette bulunmutur.

230
Ebul Ferec, Tarihi Muhtasarddvel, s. 1.
231
Mikail Bayram, Ahi Evren, s. 94.
 82

1277 ylnda Baybarsn Anadoluya gelerek, buradaki Trkmenlerle birlikte

Mool ileri gelenleri de dahil olmak zere yaklak yedibin kiiyi ldrmesi Abaka
zerinde derin bir tesir brakmtr. Otuz bin atl ile Anadoluya gelen Abaka,
duymu olduu derin fke ile Kayseri ile Erzurum arasndaki blgede Moollara
dmanlk gsteren Trkmenlerin mallarnn yamalanmasn, kendilerinin ise
ldrlmelerini emretmitir. bn eddad, Vezir emseddin Cveyninin buradaki
yamalamalar nlemek iin Abakadan para karlnda Sivasn yars ve baz
ehirleri satn aldn ve bu ekilde ileri gelenlerden yz drt kiinin hayatn
kurtardn belirtmektedir.
Aksaray, Pervanenin ldrlmesinden sonra Anadoluda geni apl
Trkmen faaliyetlerinin baladndan bahsetmekte ve onun lmnden itibaren
Trkmen isyanlarnn alevlendiini belirtmektedir. Mellif, bn-i Bibide de
nakledilen bir iire eserinde yer vererek; Ucun sabadan kn grdm zaman
bu akl ve dini olmayan gruh hakknda , daha nce sylenmi olan u sz
zntlerimle kaleme aldm: Sleyman gitti, eytanlar zlp serbest kaldlar
ifadeleriyle Sleyman Peygamberin lm sonrasnda ortaya kan karklklar ile
Pervanenin lm sonrasndaki Trkmen isyanlar arasnda ilgi kurmutur. Onun bu
benzetmesi dnemindeki Trkmen isyanlarna bak asn ortaya koymakla birlikte,
isyanlarn boyutunu da tespit asndan nemlidir232.
Pervanenin lmnden sonra Abaka, Anadoludaki Trkmen isyanlarn
bastrmas iin kardei Kongurtay grevlendirmitir. Kongurtay, Anadoluda dirlik
ve dzeni Moollar lehinde temin etmeye alrken, Vezir Cveyni ise Anadolu
gelirlerini Mool sistemine gre yeniden dzenlemeye alacaktr. Bu tedbirler ile
Anadolu, kargaa ortamndan bir an nce kurtarlacak ve yeniden dzenli bir ekilde
vergilerini vermeye devam edecektir.
Abakann lm sonrasnda Ahmed Tekudar han ilan edilmitir. Dier
hanlarda olduu gibi Ahmed Tekudarda ilk i olarak kardei Kongurtay ok
kalabalk bir ordu ile Anadoluya gndermitir. Kongurtay, yannda Gyaseddin
Keyhsrev olduu halde Konya blgesine gelmitir. Kongurtayn Konya blgesine
gelmesiyle blgede uzun yllar akllardan silinemeyecek yama ve tahriplerde

232
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 91.
 83

balatlm, ve blgede pek ok Trkmen ldrlmtr. Bu katl, yama ve

tahribatn snrlar el, Ermenek ve Mut blgelerine kadar ulamtr. Kongurtayn
bu ldrme, tutsak, yama ve tahribat, kendisinin Ahmed Tekudar tarafndan
arlmasna kadar devam etmitir.
Kongurtayn, Konya blgesinde yapm olduu bask ve zulmler Msrda
dahi derin bir znt brakm, Memluk sultan Kalavun, Kongurtayn Anadoluda
kadn ve ocuklar esir alp sattrdn ve dehet verici yama ve zulmlerde
bulunduunu Mslmanl kabul etmi olan lhan Ahmede bildirmitir. Tepkilerin
uluslar aras boyuta tanmas Ahmed Tekudar tedirgin etmi olmaldr ki bir
taraftan Anadoluda idareci deiikliini gerekletirirken dier taraftan burada iki
ballk meydana getirerek nfuzunu daha tesirli bir ekilde srdrmeyi planlamtr.
Moollar, Argunun tahta kmasyla Geyhatu vastasyla Anadoluda
yeniden bask kurmaya balamtr. Anadoluya gnderilen Mool ordularnn tm
masraflar Seluklu hazinesinden dendii iin Seluklu Veziri Fahrd-din Ali zor
durumda kalm ve dn para bulmak suretiyle Mool gazabn uzaklatrmaya
almtr. 1289 yl balarnda Fahrd-din Alinin vefat sonrasnda Fahrd-din
Kazvin vezirlikle grevlendirilmi ve Anadoluya gnderilmitir. Kazvini,
Anadoluya gelirken kalabalk sayda ranl hemerilerini de beraberinde getirmitir.
Fahrd-din Kazvin kendisini iktidara tayan Mool Hanna kar taahhtlerini
yerine getirebilmek iin halka tayabileceinden ok ar vergiler koyarak bu
meyyideleri Kayserinin batsndaki blgelerde uygulamaya balamtr. Bu
tatbikatnda kendisine Mool askerleri ve Emir ci Tutgavul destek olmulardr.
Onlarn haddi aan vergi toplamalar blge insan zerinde derin sarsntlar meydana
getirmi ve ok ac gnler yaanmtr. Kayserinin bat blgelerinde yaayan pek
ok Trkmen bu sebepten yurtlarn brakp u blgelerine gitmek zorunda
kalmlardr233.
Argun Handan sonra Geyhatunun iktidar ele geirmesi baz muhalefetlere
ramen gereklemitir. Bu ise Anadoluda Trkmen topluluklarn cesaretlendirmi
her tarafta karklklar karmaya balamlardr. Bunun zerine Geyhatu Karaman
Trkmenlerinin ban ektii isyanlar nleyebilmek iin Karaman lkesine

233
Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s.61.
 84

ynelmi zellikle Ereli ve Larende blgelerinde byk yama hareketi balatm

bu hareketini el, taraflarna doru genileterek Karamanolu ve Erefolu
lkelerinden yaklak yedi bin kiiyi esir etmitir. Denizli, Mula blgelerinde de
yama faaliyetlerine devam eden Geyhatu, bu seferlerinde bol ganimetler elde
etmitir.
erefddin Osman, Geyhatu Han zamannda Anadoluda kendine ayrlan
blgenin mali ilerini yrtmekle grevlendirilmitir. Aksarayi onun Nide ve
Krehir yrelerinde vergi tahsilinde binbir hileye bavurduunu, halkn elindeki
mahsulunu almak iin zulmleryaptn zikretmektedir. Aksarayi, erefddin
Osmannn hrsl bir ftrata sahip olduunu, Nide blgesinde pek ok insann btn
dzenini bozduunu, meydana getirdii zulmlerden dolay pek ok insann iftini
ubuunu bozmak zorunda kaldn, pek ok insann a ve plak kaldn onun ise
sadece kendisini doyurmakla megul olduunu belirtmektedir234.
erefddin Osmann zulmleri Krehir blgesinde de devam etmitir.
Maiyetindeki vergi memurlaryla birlikte ehir harap edilmi, bir ok insan yersiz ve
yurtsuz braklmlardr. Krehir halkna yklenen angarya ve ilave vergi
yklerinden dolay ehrin ileri gelenlerinin bile sa elinden sol eline verecek
herhangi bir eyinin kalmad belirtilmektedir. Adeta halkn damarlarndaki ve
iliindeki kan ekilmi ve Anadolu haraBeye dnmtr235.
Gazan Han iktidara geldiinde Anadoludaki otoritesini pek ok grevliyi
azletmek suretiyle salamaya alm ve onlarn yerlerine yenilerini tayin etmitir.
Gazan Han Cemald-din Desgirdniyi Divan- sahiplie, Muind-din Muhammed
Bei pervanelie, Cemald-din Muhammedi vezirlie, Kemald-din Tiflisyi
saltanat naibliine, erefd-din Osman divn- istifaya getirmiti236. Aksarayi, bu
deiikler esnasnda greve getirilen Kemld-din Tiflisnin Amasya ve Samsun
blgesinde halaka ar vergiler ve msadereler uyguladndan uzun uzadya
bahsetmektedir. Kttab ve naibleriyle birlikte Amasyaya giren Tiflis, henz hasat
mevsimi olmamasna ramen ar vergiler yklemitir. Blge insan bu vergileri

234
Aksaray, Musameretl- Ahbar, , s. 180.
235
Aksaray, age, s. 180.
236
Aksaray, age, s. 168.
 85

kaldramayacaklarn anlaynca tarlada tahllarn brakarak yurtlarn terk etmek

zorunda kalmlardr237.
Kemld-din Tiflis, msadere ve halka yeni vergi yk getirmeye
Samsundada devam etmi daha sonra buradan Aksaraya ulamtr. Aksarayn ileri
gelenleri ondan zararl hayvandan kaar gibi saklanmlar, fakat zenginliklerinden
kendilerine sadece duvar hasrlar kalabilmitir238.
Kemld-dinden sonra kardei Cemld-din dnemindede ayn
uygulamalar devam etmi bir ok Trkmen blgeyi terk etmek zorunda kalmlardr.
Aksaray onun ruh haletini Mslmanlarn kanna hrs diini biledi eklinde
zetlemektedir239.
Mool komutanlarn yannda Anadoluya tayin edilen ranl memurlarn
Trkmenlere kar gerekletirdikleri gasp ve msadereler Trkmenlerin yurtlarn
harap bir duruma getirmitir. Trkmenler ise yurtlarnda geimlerini
salayamadklarndan ulara doru g etmek zorunda kalmlardr.

1.4.3. Trkiye Seluklu Sultanlarnn Bat Anadolu politikalar

Trkiye Seluklu Devletinin corafi konumu, devletin en bandan itibaren

Bat Anadolu siyasetlerinin olumasn mecburi klmtr. Trkmen Beylerinin
ulara peyder pey yerletirilmesi suretiyle Bizansn ypratlmas salanm, Bizansa
ka mukavemet kazanlmtr. Ege ve Marmara kylarnda Hal seferleri ncesinde
aka Beyin faaliyetleri grlmektedir. Kutalmolu Sleyman ah Melikah
zamannda Anadoluya gelmi, etrafnda toplanan Trkmen airetleri ile Bizans
snrlarnda fetihlerini devam ettirmitir. I. Klarslanla birlikte Bizansa kar aka
Bey le ortak hareket edilmeye allmtr. I. Klarslan ve aka Beyin blgedeki
hzl ilerleyilerini kendileri asndan tehlikeli gren Bizans, Trkmenlerin ularda
yerlemelerini deiik ekillerde nlemeye almtr. Trkmen airetlerinin Bat
Anadoludaki iskanlar, Bizansn abalar ve Hal seferlerinin balamasyla sekteye
uramtr. znik, Ege ve Marmara kylarnda kazanlan topraklar kaybedilmitir. Bu

237
Aksaray, Musameretl- Ahbar, , s. 177.
238
Aksaray, age, s. 178.
239
Aksaray, age, s. 179.
 86

gerileme, Eskiehir Antalya hattna ulamtr. ekilmek zorunda kalan ulardaki

Trkmenler, bundan byle bir sre iskanlarn daha ok Orta Anadoluda
gerekletirmi ve buralarda glenmeye almlardr240.
Sultan I. Mesud, lkeyi olu arasnda taksim etmi byk olu II.
Klarslan Konyada sultan ilan edip tahta karmtr. Seluklu Sultannn nfuz ve
itibarnn artmas etrafnda bir takm ittifaklarn olumasn salamtr. Baarlar
zellikle Bizans mparatoru Manuel Komnenosu telalandrm ve Sultann
ularda ele geirdii yerleri geri almtr. Seluklu kart ittifaklarn meydana
getirilmesi, Seluklu Sultann zor durumda brakm ve mparatora bar teklifinde
bulunmutur. Bu srete Bizans mparatorunun Seluklu Sultanndan talep ettii en
nemli maddelerden birisi de ulardaki Trkmen aknlarnn durdurulmas olmutur.
Daha sonra II. Klarslan, etrafndaki ittifak abalarn bozmu ve
Anadoluyu tamamen hakimiyetine alma faaliyetlerine girmitir. Malazgirte benzer
bir zaferin neticesinde Anadolunun nemli bir ksm hakimiyeti altna girmitir. Bu
baarlar gerek Seluklu Sultannn ve gerekse etrafndaki Beylerin ularda
Bizansa kar yeniden toprak kazanmalarn salamtr241. Sultann Anadoluda
rakibsiz hale gelmesi Bizans mparatoru Manueli rahatsz etmi ve mparator
anlamalarnn gerei olarak ulara doru gerekleen Trkmen aknlarnn
durdurulmasn istemitir. Seluklu Sultan Bizans mparatorunun isteklerini yerine
getiriyor gibi grnse de, gerekte Trkmenleri desteklemi ve onlar vastasyla
Bizans sarsmaya devam etmitir.
Trkmen saldrlar karsnda aciz kalan Bizans, 1176da Fransz, Alman,
ngiliz, Macar, Srp, Grc, Kpak ve Peeneklerin yer ald bir ordu ile
Anadoluya gemitir. Bizans kuvvetleri ile II. Klarslann ordusu gller blgesine
inmi olan Bizans ordusunu Karamk beli denilen yerde kuatmtr. Trklerin ani
saldrlar, Bizans ordularn artm, devam eden hcumlarla Bizans ordusu
tamamen imha edilmitir242. Bizans bu yenilgi ile dahada perian olmu, Trkmen
ilerleyii ularda devam ederken Bizans kabuuna ekilerek elindekileri
muhafazaya almtr. Bu srete Hal seferlerinin ortaya koyduu olumsuz

240
Demirkent, In, Klarslan I, .A. ( TDV), C. 25, Ankara, 2002, s. 396-398.
241
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 43.
242
Salim Koca, Sultan I. zzettin Keykavus ( 1211-1220), Ankara, 1957, s. 7.
 87

sonular bertaraf edilmi, Ege kylar mstesna Anadoluda tam bir hakimiyet
salanmtr.
Bu tarihten sonra Trkiye Seluklularnda bir zihniyet deiiklii meydana
gelmitir. Gebe unsurlarn hakim olduu devlet, yerleik toplumlarn tesirine
girmitir. nceki dnemde devlet tarafndan bizzat desteklenen Trkmenler bu
srete dlanmaya balamtr. Devlet yapsndaki bu deiim ularda bir takm
yeni oluumlar beraberinde getirmitir243.
II. Klarslann devleti hanedan yeleri arasnda paylatrmas sonucunda
kk olu I. Gyaseddin Keyhsreve Uluborlu ve Ktahya blgesi verilmitir. I.
Gyaseddin Keyhsrev Meliklik greviyle ularda bulunan Trkmenleri organize
ederek Bizans mparatorluuna ve Hal ordularna ar kayplar verdirmitir. I.
Gyaseddin Keyhsrev ilk iktidarnda kardelerinin birbirleriyle mcadelelerinden
istifade ederek saltanatn koruyabilmi ve Menderes nehrine kadar uzanan Bizans
topraklarn fethetmitir. Seluklu Sultan fethettii Bizans topraklarndaki ahaliyi
deiik yerlerde iskn ederek retici duruma getirmi, bylece ulardaki Bizans
ehirlerinin kendiliinden boalarak Seluklu lkesine ynelen glerin meydana
gelmesni salamtr. Fakat bu baarl almalardan sonra Sultann nfuzunun
hzla genilemesi kendisi ile kardeleri arasnda saltanat mcadelesini artrm ve
Sultan Bizansa snmak zorunda kalmtr. Seluklu Sultan Bizansta mlteci
durumda iken mparator tarafndan Manuel Mavrozomesin kz ile evlendirilmitir.
Kardei II. Rkneddinin lmnden sonra kk yataki II. Klarslann
hkmdar yaplmas Danimend emirlerini harekete geirmi ve snt durumundaki
I. Gyaseddin Keyhsrev Seluklu tahtna yeniden oturtulmutur. Sultann ikinci
iktidarnda kendisini bekleyen en nemli tehlike Asyadan gelip Karadeniz ve
Avrupaya uzanan ticaret yolunun tehlikeye dmesidir. Nitekim Hallarn
stanbulda Latin devletini kurmalar sonrasnda Theodora Laskarisin znik
civarnda, Aleksios ve Davidinde Karadeniz kylarnda devlet kurmalar buna
zemin hazrlamaktadr. zellikle Aleksiosun Samsunu igale almas Sultan
harekete geirmi ve blgeyi yeniden snrlarna katmtr. Bylece ticaret yolunun
gvenlii de salanmtr. Seluklu Sultan znik ve civarnda devlet kuran

243
zaydn, Abdulkerim, Klarslan II, .A. ( TDV), C. 25, Ankara, 2002, s. 399-403.
 88

Laskarisin nfuzunu da kaynpederi Manuel Mavrozomesle krmaya almtr. Bu

sebeple Denizli ve evresi Mavrozomes ailesine braklarak ularda farkl bir takm
politikalar izlenmeye balanmtr. Bu politikalarla bir taraftan Bizans kontrol altnda
tutulurken dier taraftan devletin blgede tutunmas salanmtr. I. Gyaseddin
Keyhsrevin Antalyay fethetmesi, Trkiye Seluklularnn milletler aras ticarette
yer edinmesini ve ekonomik olarak devletin glenmesini salamtr.
Trkiye Seluklularnn ekonomik olarak rahatlamas I. zzeddin Keykavus
zamannda da devam etmitir. zellikle kuzey ve gney ticaret limanlarnn kontrol
altna alnmas, devletin Bizans karsnda g ve itibarn daha da artrmtr244.
Anadolu snrlarna doru yaklamakta olan Mool tehlikesi Seluklu
Sultanlarn bu konuda tedbirler retmeye yneltmitir. Sultan I. Alaaddin
Keykubad olas Mool istilasna kar komu devletlerle ittifak kurabilmenin
yollarn aram ve bozulan ilikileri dzeltmeye almtr. lk olarak Eyyubilerle
iyi ilikiler kurmaya alan Seluklu Sultan, bu ilikileri siyasi evliliklerle
kuvvetlendirmeye almtr. Seluklu Sultan, Moollarn Karadeniz kylarnda
Krm sahillerindeki Sudoka saldrmalar zerine Kastamonu Beyi Hsameddin
oban buraya fethetmekle grevlendirmi ve bunda baarl olmutur. Sodakn
fethiyle Karadeniz sahillerinin gvenliini salayan I.Alaaddin Keykubad, gneyde
snrlarn tehdit eden Ermeni ve Franklarn zerine giderek buralarda gvenlii
salamtr. Bu srete Mool istilasndan kaan Trkmenler snrlara yerletirilmi,
bu ekilde ularda tampon blgeler meydana getirilmitir. Ermeni snrlarnda
yerletirilen Boz-ok ve .-ok Trkmenleri bu ekilde iskan edilmilerdir. Mut,
Silifke, Glnar ve evresinde baz kalelerin fethedilmesi ve buralarda bir takm
iskanlarn gerekletirilmesi gneyde Seluklularn gvenliini daha da artrmtr.
Seluklu Sultan Anadolu birlii adna Artuk ve Mengcekoullarn idaresi altna
alm olsa da Trabzon Rumlarn tesirsiz hale getirememitir.
Yass emen savayla Celaleddin Harezmahn ortadan kaldrlmas
korkulan tehlikenin gereklemesine sebep olmu, Seluklular ile Moollar kar
karya gelmilerdir245. Seluklu Sultan Mool istilasnn Seluklu topraklarnda
hissedilmesiyle birlikte, bozulan dirliin yeniden salanmas iin Kemaleddin

244
Koca Salim, Sultan I.zzettin Keykvus(1211-1220), Ankara, 1997, s. 30-35.
245
Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihan ga, ev. M. ztrk, Ankara, 1998, s. 369-377.
 89

Kamyar grevlendirmi ve baarl almalar ortaya karlmtr. Bu srete

komu devletlerin Seluklu idaresi altna alnmalar salanrken blgenin imaryla
ilgili almalar yaplmtr. Seluklu idaresi Moollara kar tecrbelerinden istifade
edebilmek ve Dou Anadoluda nfuzu tamamen kontrolne geirebilmek iin
Harezm Beylerini himayeleri altna almtr.
Alaaddin Keykubadn vefatndan sonra II. Gyaseddin Keyhsrevin tahta
gemesini kabule yanamayan baz devlet adamlar ve Harezm Beyleri, bu
hareketleri ile kendilerinin Seluklu Sultan tarafndan gvenilir grlmemesine
zemin hazrlamlardr. Tahta geen Seluklu Sultan kendi iktidarndan endie
duyduu iin Harezm Emiri Kayr Han zindana attrmtr. Seluklu hizmetindeki
Harezmliler, emirlerine yaplan davrantan dolay devlete olan ballklarn sona
erdirmilerdir. Kaynaklar ba bo hareket etmeye balayan Harezmlilere bir takm
Trkmen guruplarnnda eklendiinden bahsetmektedir. Harezmli ve Trkmen
guruplardan meydana gelen kitleler bu srete Gneydou Anadolu blgesinde
bamsz olarak hareket etmiler, Seluklu otoritesini ber taraf edebilmilerdir.
Blgede bir taraftan Harezm airetlerinin dier taraftan gebe Trkmenlerin yama
ve tahripleri blgenin siyasi ve itimai yapsn bozmutur. Bu ise blgeden geni
apl glerin meydana gelmesi sonucunu douracak olan Babai hadiselerine zemin
hazrlamtr. Babai hadiseleri Anadoluda Kseda felaketinin yaanmasn
kolaylatran en nemli etkenlerdendir. Kseda malubiyetinin neticesindeki
Mool istilasyla, bata Seluklu Sultannn Antalyaya ekilmesi olmak zere
Trkmenler akn akn batya doru g etmek zorunda kalmlardr. Kseda
malubiyeti Trkiye Seluklularnn merkezi hakimiyetlerini kaybetmelerine yol
am, kendilerine bal krallklar ise Mool vassalln kabul etmilerdir246.
Kseda malubiyetinden sonra Anadoludaki Mool basks dahada
artmtr247. Seluklu idarecilerinden Mool yanls olanlar zellikle iktidarda
tutulmaya allmtr. stila srecinde Mool komutanlar kendilerine taraftar olan
idarecilerden geni lde faydalanmlardr. Mool yanls olan Seluklu idarecileri
II. Gyaseddinin vefatndan sonra mterek bir iktidar temin ederek kendi
nfuzlarn korumaya almlardr. Bu dorultuda II. Keykavus tahta karlm,

246
J. Paul Roux, Mool mparatorluu Tarihi, stanbul, 2001, s. 301.
247
Gerard Chaliand, Gebe mpaatorluklar, ev. E. Sunar, stanbul, 1995, s. 114.
 90

l idarenin dier iki tarafna da dier kardeleri IV. Klarslan ve Alaaddin

Keykubad oturtularak kollektif bir iktidar balatlmtr. Bu iktidarda
hkmdarlardan ziyade Seluklu idarecileri sz sahibi olmulardr248. Bu idareciler
kendi nfuzlarn koruyabilmek iin Moollara gnderdikleri vergi ve hediyeleri
artrarak devam ettirmilerdir. Dnemin vezirleri Celaleddin Karatay ve Muinddin
Pervanenin, devlet idaresinde bulduklar bu kollektif metodla muhtemel iktidar
kavgalar nlenebilmitir. Fakat bu srete Moollara kar teslimiyeti yaklamlar
ve dirayetli bir idarenin ortaya konulamamas farkl bir takm problemleri ortaya
karmtr. Nitekim Moollarn tatmin edilmesi Trkmenlerin mallarna el
koymakla ve vergilerini artrmakla mmkn olacandan, stesinden gelinemeyecek
ykler Ulara doru yeni kalar beraberinde getirmitir.
Anadoluda bitmek bilmeyen Mool tahakkm, II. Keykavusu iktidar
sresince devaml rahatsz etmitir. Seluklu Sultan Ularda tutunmaya alan
Trkmenlere dayanarak Moollar Anadoludan karmak istemitir. II. Keykavus
bu yzden Trkmen nfusunun ounlukta olduu Orta Anadoluda faaliyetlerini
younlatrmtr. Bu arada Trkmenler saltanat rekabetlerinde arlk merkezi kabul
edildiklerinden iktidarn dier mensuplar tarafndan tehlikeli grlmler ve
basklara maruz braklmlardr. Basklarn tahamml snrlarn amas ise
Trkmenlerin Ulara doru hareketlenmesini salamtr. Yani hem Mool bask
ve zulm hem de Seluklu iktidar mcadeleleri ulara ylmay hzlandrmtr.
II. zzd-din, IV. Rknd-din Klarslanla iktidar mcadelesinde Trkmen
nfuzuna gvenerek mcadeleyi balatm ise de, Sultanhan yenilgisi yeni bir
balang olmu, IV. Rknd-din Klarslan tek bana iktidar ele geirmitir249.
Bu srete II. zzd-din taraftar olan ve Trkmenleri destekleyen devlet adamlar
Mool komutanlar tarafndan ldrlmlerdir. zellikle Sultanhan yenilgisi
birok Trkmenin Ulara doru g etmesini zorunlu klarken, bu srete Memluk-
Trkmen ilikilerinin iyi olmas Trkmenlerden bazlarnn Memluk lkesine g
etmelerinde tesirli olabilmitir.
Kollektif iktidarn dier temsilcisi olan Sultan Alaaddinin etrafndaki baz
devlet adamlar, onun babas tarafndan veliaht tayin edildiini ve saltanat hakknn

248
Faruk Smer,Keykvus II, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.25, Ankara, 2002, s.355.
249
Faruk Smer,Klarslan IV, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.25, Ankara, 2002, s.404.
 91

sadece ona ait olduunu savunmulardr. Sz konusu idarecilerden Seyfd-din

Torumtay, ucaeddin Abdurrahman ve Lala Bedrd-din Muslih, Moollarn para
ve mala kar duyarllklarn deerlendirmeye alp bu srete nemli makamlara
gelebileceklerini dnmlerdir250.
Gerek Sultan Alaaddinin ve gerekse iktidar beraber yrtt dier
Sultanlarn etrafndaki devlet adamlarnn, Mool yanls tutumlar ve nfuzlarn
devam ettirebilmek iin, Moollara artarak devam eden ballklar, Trkmenlere
daha ok zulm olarak yansmtr. Kaldrlamayacak durumdaki bask ve zulmler
ise Trkmenlerin yer ve yurtlarn terk ederek yeni yerleim mekanlar aramalar
sonucunu vermitir.
Seluklu Devletinin kollektif idaresinin yrtld bu srete
Trkmenlerin farkl gzergaha doru ynlendikleri grlmektedir.
Trkmenlerden bazlar ve hatta byk ounluu kendilerine kar uygulanan bask
ve zulmlerden Ulara doru kaarak, bazlar ise Memluk lkesine snmak
suretiyle kurtulmulardr. Trkmenlerden Sar Saltk idaresindeki on iki bin kiilik
bir gurubun ise, Bizansa snmak zorunda kalan Seluklu Sultan II. zzd-dinin
abalaryla Dobruca ve evresinde yerletirildikleri kaynaklarda belirtilmektedir251.
Muinddin Sleyman Pervanenin nfuzu IV. Klarslann ldrlmesinden
sonrada devam etmitir. Tahta geen III. Gyaseddinin ocuk yata olmas bu nfuzu
kuvvetlendiren en nemli etkenlerdendir. Seluklu Veziri balangtan itibaren kendi
nfuzunu kuvvetlendirebilmek iin Mool komutanlarna yakn olmaya alm,
fakat artan basklar zamanla kendisini de rahatsz etmeye balamtr. zellikle
Abaka Hann kardei Acay Noyan ve komutanlardan Samagar Noyann basklar
Muinddin Pervaneyi rahatsz etmitir. Seluklu Veziri bu basklardan kurtulabilmek
iin Memluk Sultanndan Anadoluya mdahelesi eklinde yardm istemi fakat
Abaka Handan korktuu iin bu yardm gerekletirilememitir. Aksine Abaka Han,
Toku Noyan Anadoluda grevlendirmi ve onun izni dnda Anadoluda herhangi
bir iin yaplmamasn bildirmitir252. Bu ise Anadoludan talep edilen vergi ve
hediyelerin artarak devam etmesi anlamna gelmektedir. Anadoluya gnederilen

250
Faruk Smer,Keykubad II, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.25, Ankara, 2002, s.360.
251
Turan, Osman, Seluklular zamannda Trkiye, s.581.
252
Ali Sevim,Keyhsrev III, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.25, Ankara, 2002, s.351.
 92

idarecilerin denetimini titizlikle yapan lhanl hkmdarlar gelirlerin kontroln

bizzat salamlardr. Nitekim Acayn ekilip onun yerine Toku nun
gnderilmesiyle Anadolunun gelirleri yeniden tespit edilmi, Anadoludan toplanan
mallarn merkeze doru ak rahatlkla salanabilmitir.
Mool istilas karsnda mutlak tehlike durumunda olan Trkmenlerin
ldrlmesi, mallarna el konulmas, artan vergilerden duyulan rahatszlk, onlar
Ulara doru ynlendirmitir. Bu srete Karamanolu Mehmed Bey Trkmenler
zerinde nfuzunu artrmtr. Karamanolu Mehmed Bey, U Trkmenlerinin ve
Hatirolunun bertaraf edilmesinden sonra iktidar mcadelesini meru bir zemine
oturtabilmek iin Alaaddin Siyavuu Seluklu tahtna oturtmu, elde ettii
baarlarla hakimiyet sahasn Ege kylarna kadar geniletebilmitir.
Gstermelik bir saltanata sahip olan III. Gyaseddin dneminde, Anadolunun
dou blgeleri Moollarn nfuzu altna girmitir. Seluklu idarecilerinin kendi
makamlarnn lhanllarca tannmas yolunda verdikleri tavizler Anadoluda yama
ve vergilerin artmas anlamna gelmektedir. Bu ise Kayserinin batsnda yaayan
Trkmenleri ge zorlarken Ularda bulunanlarda istiklal mcadelelerine
yneltmitir.
Karamanolu ve Erefolunun Ulardaki nfuzu III. Gyaseddinin
ldrlmesinden sonra tahta geen II. Mesudu rahatsz etmitir. zellikle Beyehir
ve evresinde Ouzlara mensup deiik Trkmen boylarnn bulunmas ve Konyay
bask altnda bulundurmalar bakentin buradan tanp Kayseriye nakledilmesine
neden olmutur253.
Karamanolu ve Erefolu Beylerine bal Trkmenlerin Konya ve
evresinde etkili hale gelmeleri III. Gyaseddinin annesi, torunlarn Konyada
hkmdar ilan ettirmee alm, fakat Seluklu siyaseti hzl davranarak bu durumu
ksa srede sona erdirmitir254. Seluklu siyasetinin Mool istilas lehinde hareket
ederek Trkmenler zerinde bask kurmas blgedeki Trkmen nfuzunu krmtr.
Erefolu Beyleri Trkmenleri harekete geirecek davranlardan vazgeerek daha
ok kuzey istikametli almlara balamlardr. Seluklu idarecilerinin ve Mool
komutanlarnn basklar bundan sonraki sretede devam etmi, hamisiz kalan

253
Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, Trkler, Yeni Trkiye, C.6, Ankara, 2002, s.715.
254
Sait Kofolu, Erefoullar, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.11, stanbul, 1995, s. 484.
 93

Trkmenler kendilerini himaye edebilecek UBeyleri arayarak onlarn etrafnda

toplanmaya almlardr.

1.4.4. Seluklu Sultanlarnn U Beyleriyle ilikileri

Trkiye Seluklularnda merkezi otoritenin gl olduu dnemlerde Ularda

Sultann izni dnda arazi elde etmek mmkn grnmemektedir. Seluklu
Sultanlarnn bu blgelerden aldklar haralar buradaki fetihlere engel olmaktadr.
Ancak devletin gcnn hissedildii dnemlerde Ularda daha kontroll ve snrl
olarak toprak kazanmlar olabilmitir. Seluklu Sultanlar Trkmen Beylerini kendi
nfuzlar altnda eritmeye almlar, iktidarlar iin kukuya drecek gelimelere
izin vermemilerdir. Trkmen Beylerine verilen bu snrl izinlerle onlarn Trkmen
airetler zerinde nfuzlar salanarak Seluklu iktidar ve istikrar korunmutur.
Seluklu Sultanlar, blgede yeteri kadar Trkmen nfusun olmasna ve Bizansn
dank halde bulunmasna ramen nfuzlarn kaybedecekleri endiesiyle U
Beylerini toprak kazanma noktasnda snrlamlardr. Fakat Moollarn Seluklu
Sultanlarn hkmsz sayarak Vezirleri muhatap kabul etmesiyle bu snrlandrma
tesirsiz kalm ve Trkmen Beyleri Ulardaki varlklarn daha fazla hissettirmeye
balamlardr255. Bu srete Danimendiye vilayetinin ular Balkesir ve
anakkale blgelerine kadar ulamtr.
Ulardaki Trkmen yerlemeleri ve bunlarn blgedeki nfuzlar Trkiye
Seluklularnda iktidar mcadeleleri asndan byk nem tamaktadr. Ulardaki
bu iskanlar zellikle Mool aknlarndan sonra daha byk bir neme sahip
olmutur. Muhtemelen Kaylarn Bizans snrlarna yerletirilmelerinde bu aknlarn
tesiri grlmektedir. Kay Reisleri, Celalaeddin Harezmahla yaplan mcadeleler
sonrasnda Mool basklarnn iddetlenmesi zerine I. Alddin Keykubada
bavurmular ve mnavebeli olarak Orta Anadoluya yerletirilmilerdir. Nitekim III.
Gyaseddin Keyhsrev Cimri hadisesini bastrmak iin Ulara doru yneldiinde
kendisini karlamak iin gelenler arasnda Kay Beyleride bulunmaktadr. Genel
olarak Osmanl kaynaklar, Kaylar Seluklularn himayesinde ve onun muhafazas

255
Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, I , stanbul, 1995, s. 86-87.
 94

iin alan bir airet olarak gstermektedir256. Seluknamede ise, Devletin son
dnemlerinde Seluklu Sultan Alaaddinin ularn ynetimini Kaylara brakt
hakknda bilgiler bulunmaktadr. Seluklu Sultan, Mool tehlikesi karsnda geri
ekilerek ularn idaresini Kastamonu Beyi Hsameddin Bey ve Kay Beyleri
Erturul, Gndzalp ve Gkalpe brakmtr257.
Moollarn istei ile iktidara gelen hkmdarlar rakiplerinin Ulardaki
Trkmenlerle birlikte hareket etmelerine izin vermeyerek kendi iktidarlarn daha
uzun mrl klmaya almlardr. Aksi takdirde Trkmenlerin blgedeki nfuzu
buna izin vermeyecektir. Bu sebepten I. Gyaseddinin U blgelerinde Trkmen
evrelerle olan mnasebeti kardei Rknd-din Sleyman ah rahatsz etmitir258.
Rknd-din Sleyman ah, kardeinin Ularda ve Bizans snrlarndaki Trkmen
Beyleri ile deilde, Dou ve Gneydeki Bey lerle irtibat ierisinde olmasn
salamaya almtr. Fakat bu blgede beklediini bulamayan Seluklu Sultan
stanbulda daylarna snmak zorunda kalmtr. stanbul srgn esnasnda
Ulardaki Trkmenlerin desteine nem verdiinden onlarla irtibatn devam
ettirerek iktidar mcadelesinde desteklerini almaya almtr. Seluklu Sultan
Ulardaki Trkmen Beylerinden ald desteklerden dolay ok memnun kalm ve
bu memnuniyetini Danimend ailesinden Yabasan olu Zahird-din liyi
Pervanecilik grevine getirmekle gstermitir259. Dier taraftan Ularda yaayan ve
kendisini destekleyen Trkmenlere teekkr amacyla Seyyid Battal Gazi adna bir
mahallin meydana getirilmesi bu minnettarln bir sonucu olarak gsterilebilir260.
I.Gyaseddin, iktidar mcadelesini sadece Trkmen unsurlardan faydalanma
politikasyla snrlandrmam, ayrca nfuzunu bir takm dengeler zerine kurmaya
almtr. Nitekim Ulardaki Trkmen nfuzunu, Bizans ile yapmaya alt
ailevi ve siyasi yaknl ile desteklemi ve bu dorultuda iktidarn meydana
getirmitir. Bunun yannda idari sistemde bir takm deiiklikler yaparak ilk defa
yneticisi hrstiyan olan merkeze bal Meliklik oluturmutur. Denizli ve
evresinde meydana getirilen Melikliin bana Kaynpederi Manuel Mavrazemosu
256
Neri, Kitab- Cihannm, Yay. F. Reit Unat, M.Altay Kymen, C.I, Ankara, 1987, s. 71.
257
Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 324.
258
Mikail Bayram,Trkiye Seluklular U Bei Denizlili Mehmed Be Trkler, Yeni Trkiye,
C.6, Ankara, 2002, s.294-297.
259
.H., Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 96.
260
P. Wittek, Mentee Beylii, s. 8.
 95

getirmitir. Sonradan Denizli Beyliini oluturacak olan bu Meliklik blgedeki

Trkmenlerin hamisi durumuna gelmitir. Bu Meliklikle I.Gyaseddin zamannda iyi
ilikiler yaand gibi ondan sonrada ilikiler devam ettirilmi, zellikle Alanya ve
elin fetihleri srasnda byk yararllklar grlmtr. Melikliin Trkmenleri
himaye etmesi Ularda youn bir Trkmen nfusun olumasna yol amtr. Arap
corafyacs bn-i Said bu devirlerde Denizli ve Menderes havzasnda yaklak 200
bin adrlk Trkmen nfusun bulunduundan bahsetmektedir.
Ularda hzla olumaya balayan Trkmen nfus bundan sonraki
dnemlerde dikkat ekici bir hale gelmeye balamtr. Trkmenler, Seluklu
Sultanlarnn taht mcadelelerinde en ok zerinde durulmas gereken bir oluum
olarak izlenmi ve Sultanlar U politikalarn bu dorultuda oluturmulardr. IV.
Rknd-din Klarslan ile II. zzeddin Keykavusun taht mcadelelerinde bu durum
akca grlmektedir. Bu srete Denizlili Mehmed Bey etrafndaki Trkmenlerle
birlikte II. Keykavusu desteklemi, fakat mcadelenin sonu vermemesinin ardndan
Seluklu Sultan Bizansa snmak zorunda kalrken etrafndaki Trkmenler IV.
Rknd-din Klarslan tarafndan zulmlere maruz braklmlardr.
Moollar Anadoluda kendi kontrollerinde olabilecek brokratlar tercih
ederken bu kiilerin, grevlendirdikleri valilere tabi olmalarn istemilerdir. Denizli
ve evresinde Trkmenlerin Pervane ve Alncak tarafndan zulme maruz
braklmalar Denizli Beylerini siyasi zm araylarna yneltmitir261. Moollar
ise Ulardaki Trkmenlerin idaresinin zor olacan bildiklerinden bunlar dolayl
olarak kontrol altnda tutmak istemilerdir262.
U blgelerinin en nemli beyliklerinden olan Germiyanllarn, Bat
Anadoluya gelilerinde Baba shak hadisesi ve sonrasndaki Kseda
malubiyetinin byk tesiri olmutur. Kseda malubiyeti, Mool istilasnn
sonularnn Anadoluda youn olarak yaanmasn salamtr. Germiyan
topluluklarda bu vesile ile Batya doru ynelmilerdir.
Seluklu Sultanlar balangta Germiyan Trkmenlerini devletlerinin ana
izgileri etrafnda tutabilmeyi baarabilmilersede, Seluklu nfuzunun azalp,
Germiyanllarn blgede tutunmaya balamas aralarnda bir nfuz mcadelesini

261
Nejat Kaymaz, Muind-din Sleyman Pervane, Ankara, 1970, s. 94.
262
A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 327.
 96

balatmtr. Germiyanllar, Bat Anadoluya geldiklerinde ilk olarak SahipAta

Oullarnn emrinde bulunmular, blgedeki nfuzlarnn artmasyla birlikte gl
bir beylik haline gelmilerdir. Kaynaklar Cimrinin Germiyan nkerleri tarafndan
Seluklu Sultanna teslim edildii ve bu hadisenin gerekletii tarihlerde
Germiyanllarn Bat Anadoluda bulunduklar hakknda bilgiler yer almaktadr.
Kseda malubiyeti sonrasnda Mool tahakkmnn Anadoluda fazlasyla
hissedilmesi Trkmen Beylerini ve airetlerini Bat Anadoluya ve Bizansa doru
hareketlendirmi ve bu blgelerde bamszlk mcadelelerini balatmlardr.
Anadolunun ierisinde bulunduu bu kargaa ortamndan Germiyanllarda zaman
zaman yararlanmaya almlardr. 1286 ylndaki karklklar onlara Beyehir ve
evresine sahip olma noktasnda frsatlar vermi, bu amala blgede yama ve
tahriplere girimilerdir. Seluklu Sultan II. Gyaseddin Mesud, Mool ve Seluklu
kuvvetlerinden meydana getirdii bir ordu ile Germiyanllarn zerine yrm,
onlarn blgedeki varlklarn sona erdirmeye almtr. Fakat Germiyanllar anszn
gerekletirdikleri bir basknla Sultann ordusunu datp esirlerini
263
kurtarabilmilerdir .
Seluklular ile Germiyanllar arasndaki husumet daha fazla devam etmemi,
anlamazlklar giderilerek dostluklar yeniden balatlmtr. Germiyanolu Aliirin
kzndan torunu Bedreddin Muradn anlama yapmak iin 1288 yl ierisinde
Konyaya geldiini kaynaklar bildirmektedir. Fakat bu bar sreci olduka ksa
srm Seluklularla Germiyanllar arasnda yeniden nfuz mcadelesi balamtr.
Germiyallarn Bat Anadoluda etkili hale gelmeleri Seluklularda iktidar zaafiyeti
eklinde alglandndan rahatsz olmallar ki, devaml bir ekilde bu nfuzu
krmaya ynelik mcadelelerini srdrmlerdir. Seluklularn bu mcadelesini
srdrdkleri ve bunda da baarl olduu 1299 tarihli Ankara Kzlbey camii minber
kitabesinden anlalmaktadr264. Her ne kadar bu kitabede Germiyanllarn
Seluklulara tabi olduklar belirtilmi olsa da bu tabiiyet Germiyanllarn abalaryla
sona ermi ve 1300lerden itibaren bamszlklarn kazanmlardr265.
Germiyanllarn bamszlklarn kazanmalar Bat Anadoluda siyasi istikrar

263
M.. Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, s. 28-29.
264
.H, Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 41.
265
M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, s. 32.
 97

salamasnn yannda blgedeki dier beylikleri de nfuzlar altna almalar

asndan nemlidir266.
Trkiye Seluklu Devletinin XIII. yzyl sonlarndan tamamen Mool
nfuzu altna girmesi Ularda bulunan dier Trkmen airetlerinde olduu gibi
Erefoullar, Hamidoullar, Saruhanoullar, Menteeoullar, obanoullarnda
harekete geirmi ve kendi idari yaplanmalarn meydana getirmilerdir. Bu
beylikler zellikle XIII. Yzyln ikinci yarsndan itibaren ularda tekilatlanmaya
balamlardr. Ulardaki bu tekilatlanmay kolaylatran en nemli etkenlerden
biriside bu corafyada youn bir Trkmen nfusun bulunmasdr267. Ayn zamanda
blgedeki bu Trkmen nfus, III. Gyaseddinin ldrlmesinin ardndan yerine
geen Seluklu Sultanna bakenti Kayseriye tamas konusunda zorlayc
olmutur. Gerek Mool istilasnn meydana getirdii ar bask ve gerekse Seluklu
idarecilerinin siyasi manevralaryla basklar altnda kalan Trkmen Beyleri ayakta
kalma mcadelesi vermilerdir.

1.4.5. Bat Anadoluya gerekletirilen tehcir siyaseti

Trkiye Seluklu Devleti daha nceki dnemlerde olduu gibi XIII. Yzylda
da kendi nfuzunu tam manasyla kurabilmek iin idari anlamda bir takm politikalar
uygulamaya almtr. zellikle Bat Anadoludaki Trkmen Beylerinin serbest
tavrlar onlar rahatsz etmeye balam ve lkede birlii salamaya ynelik abalar
ierisine girmilerdir. Trkiye Seluklular, bir yandan onlara unvanlar vermek, ele
geirdikleri baz kalelerdeki egemenlikleri kabul etmek suretiyle onlarla iyi
geinmenin yollarn aramaya alrken, bazen de Moollara dayanmak suretiyle
onlar zerinde hakimiyet kurmaya almlardr. Bu durum Anadoluda baz
dnemlerin buhranlar ierisinde gemesine yol aarken, Anadoluda baz yerlerin
yaklp yklmasna, Trkmenlerin de kitleler haline ldrlmelerine ve ge
zorlanmalarna sebep olmutur. Anadoluda belli bir dneme kadar Hal
savalarnn meydana getirmi olduu skntl ortam, daha sonra ise buna ilaveten

266
Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, s. 89.
267
Salim Koca, Anadoluda Trk Beylikleri, Trkler, Yeni Trkiye, C. 6, Ankara, 2002, s. 715.
 98

Mool endieleri eklinde byk bir kaosun kmas Trkiye Seluklu idaresini
deiik dnemlerde bu problemlere ciddi zm yollar aramaya yneltmitir.
1095' de yz binlerce kiilik Hal kuvvetleri Trkiye topraklarna girmi
bunun zerine, znik' i muhasara eden hallara kar iddetli mcadeleler yaplm
fakat dmann devaml takviye almas I. Kl Arslann iini zorlatrmtr. Bu
durumda I. Kl Arslan ordusunu geri ekmek zorunda kalmtr. Gerek hallarla
olan mcadeleler, ve gerekse Bizansn entrikalaryla aka Beyin saf d edilmesi
Bat Anadoludaki Trkmen iskann sekteye uratmtr. znik ve Bat Anadolu
Bizansa terk edilerek devletin bakenti Konyaya tanmak zorunda kalmtr.
znik' in kaybndan ve Birinci Hal seferinden sonra I. Kl Arslan,
Anadoludaki Trkmen Beylerini etrafnda toplamaya, Trkiye Seluklularnn
siyasi nfuzunu yeniden kurmaya almtr.
II. Kl Arslan, Anadoluda byk lde siyasi birlii salam,
Eyyubi Devleti ile antlama yaparak Halep Trkmenlerini Kilikya blgesine
yerletirmeye almtr. Bu ekilde ukurova Ermenilerinden baz yerler alnm
ve snrlar Silifkeye kadar geniletilmitir. Sz konusu snrlarn batsndaki
blgelere de pek ok Trkmen yerletirilerek Uluborlu, Eskiehir ve Ktahya
Bizanstan alnarak bu dnemde Trkiye Seluklu snrlar Denizliye kadar
geniletilmitir. Denizli blgesindeki Trkmenlerin II. Klarslann istei dnda
III. Hal seferinde Frederik Barbaros ile savatklar kaynaklarda belirtilmektedir268.
I.Aleddin Keykubat zamannda Antalya-Sinop hattnn batsndaki blgelerin
Rumlarn elinde kalmas, dier taraftan Tarsus, Kozan blgelerinde nfuzunu devam
ettiren Ermeni krall Trkiye Seluklular iin tehlike arz etmektedir. Bu
tehlikelerin ortadan kaldrlmasnda Trkmen unsurlarnn snrlara yerletirilmek
suretiyle zm yollar arand, ularda bu ekillerde tampon blgeler meydana
getirildii grlmektedir. zellikle Mool istilasnn sebep olduu buhran ortamnda
Mavernnehir ve Horasandan gelen Trkmenler oluk ocuklar ve srleri ile
birlikte u tekil etmek zere iskan edilmilerdir.
Bu dnemde Ermeni snrlarnda ve ularda yerletirilen Boz-ok ve .-ok
Trkmenleri bu guruplardan olarak zikredilebilir. Bu Trkmenler Trkiye Seluklu

268
M. etin Varlk, Germiyan-Oullar Tarihi, s. XII.
 99

Sultan tarafndan ok iyi karlanm, 1228de -ok Trkmenlerinden bir ksm

Ermenek blgesine yerletirilmilerdir. Boz- ok Trkmenlerinden bir ksm
Kastamonu ve Eskiehir blgesine yerletirilirken, Boz-oklardan kabul edilen
Kaylar ise, ayn blgeye bu guruplarla birlikte gelerek daha sonra St, Domani,
Karacada, civarlarna yerletirilmilerdir.

Mool tehlikesinden endie duyarak bu dorultuda tedbirler gelitirmeye

alan I. Aleddin Keykubad, blgede Eyyubiler ve Harezmah Celaleddinle ortak
hareket etme planlarn uygulamaya almtr. Mool istilsna urayan lkesini
terk etmek zorunda kalan Celaleddin Harezmah, Dou Anadolu blgesine
gelmitir269. Fakat kendisini Byk Seluklularn vrisi grdnden, Trkiye
Seluklularnn teklifini kabul etmeyerek onlar hkimiyetleri altna almak
istemitir.

ki ordu Erzincan yaknlarndaki Yass-emen mevkiinde karlamtr.

Ordusunun byk bir ksmn kaybeden Celaleddin Harezmah, bu ac
malbiyetten sonra Trabzon Rumlarna snmak zorunda kalmtr (1230).
Celaleddin Harezmahn yenilmesiyle artk Seluklular ve Moollar komu
olmulard. Harezmah ordusundan geriye kalanlar da hizmetine alan Keykubad, bir
yandan Dou Anadoluda tedbirleri artrrken, te yandan Moollarla anlama
yapmak istemektedir270. Dou Anadoluyu tamamen ele geiren Keykubad,
buralarda Trkmen nfusu younlatrmaya almaktadr. Harezmliler, her ne kadar
Erzurum havalisine yerletirilmek istenmise de Moollarn Harezmlilerde meydana
getirdii manevi knt onlarn i ksmlara yerletirilmesinin daha uygun olaca
fikrini vermitir. Keykubad, kendisine katlan Harezmlilere Erzincan, Amasya,
Larende, ve Nideyi ikta olarak vermitir. Seluklu Sultan yeni iktalar vermek
suretiyle ularda sz sahibi olarak blgedeki Trkiye Seluklu nfuzunu
kuvvetlendirmeye almaktadr271.

269
ehabeddin Ahmedn- Nesev, Siret Sultan Celleddin Mengbert, Ter. Necip Asm,
stanbul, 1934, s. 141.
270
Osman Turan, Selukular Zamannda Trkiye, s. 376-377.
271
. H. Uzunarl, Germiyan airetinin Harezm boylarndan olduunu kabul etmekte ve Yass
emen sonrasnda bu airetin Malatya taraflarna yerletirildiklerinden bahsetmektedir. Ktahya
 100

Trkiye Seldevletinin merkezi otoriteyi tam manasyla kuramad

dnemlerde hkmdarlar etrafndaki idaricilerin tesirleri altnda kalmlardr. Devlet
iindeki otoritenin paylam bir takm idari krlganlklar ortaya karmtr. Daha
nceki dnemlerde Anadoluda uygulanmaya allan politikalar meydana
gelebilecek hadiselerin nne geiyor ve Anadoludaki Seluklu nfuzunu
kuvvetlendiriyordu. II. Gyaseddin Keyhsrev ise bu dorultuda hareket edemedii,
idarecilerinin tesirinde fazlaca kald iin dneminde bir ok hadiselerin kmasna
engel olamamtr. Moollarn nnden kaan Trkmen guruplara, daha nceden
Anadoluya yerletirilen daha sonra kstrldkleri iin Dou Anadolu istikametine
yerleen Harezmliler eklenince Dou Anadoluda anari ortam meydana gelmitir.
Siyasi ve iktisadi yapy olumsuz ynde etkileyen bu ortam yeni g dalgalarn
meydana getirmitir. Bu dalga Trkmenleri ulara doru ynlendirirken
Harezmlileri ise Suriye ve Msra doru yeniden hareketlendirmitir.

1.5. Ekonomik ve ticari sebepler

Anadolunun ticaret yollar zerinde kpr durumunda olmas Seluklu

Sultanlarn bu konuda daha planl davranmaya itmitir. Corafyann kendilerine
tand bu ayrcalk her hkmdarn abalaryla devam ettirilmeye allmtr.
zellikle Karadeniz ve Akdeniz limanlarnn fethiyle birlikte buralara tccar ve
sermayeci Trkmenler zellikle nakledilmitir.
Bu dorultuda Sleyman ah zamannda gerekletirilen Karadeniz fetihleri
sonrasnda, Bizansn Amisos ehri yaknlarnda Trkmen iskan gerekletirilmitir.
Yeni yerleime alan bu yer Samsun olarak isimlendirilmitir. Buraya yerleen
Mslmanlar ile Amisos halk arasnda meydana getirilen gzel mnasebetler ortak
ticari menfaatleri meydana getirmitir272.
Karadenizde bu ekilde ticari sler meydana getirilirken Akdenizde de
Antalyann fethedilmesi Kbrs, Suriye ve Msrla deniz ticareti yaplmasna imkan

merkez nahiyesinde Horzom Aire-i Ovack, Malatya adl kylere, Alaehir merkez nahiyesinde
Horzom Alayaka, Horzom Sazdere, Horzom Keserler, Horzom Enbelli, yerleim merkezlerine dikkat
ekerek bunlarn Harezmden bozma olabileceklerini belirtmektedir. Bkz. . Hakk Uzunarl,.
Anadolu Beylikleri, s. 39.
272
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 279.
 101

tanmtr273. zellikle Hristiyan alemi ile olan ticaret, bu vasta ile yaplmaya
allmtr.
Bu ticari menfaatlerin gerei olarak limanlarda ilgili messeseler meydana
getirilmi, ithalat ve ihracat kolaylatrlmtr. Ticari faaliyetlerin artrlmas iin
vergi indirmelerine gidilerek ticaret tevik edilmitir. Ticarete devlet garantisi
getirilerek hareketlilik daha da artrlmaya allmtr. Karada ekyann kervanlara
ilimesine, denizde ise ticaret gemilerine korsanlarn musallat olmalarna msaade
edilmemi veya olmas durumunda zarar tazmin edilmitir. Trkiye Seluklularnn
ticaret hayat zerindeki bu tevikleri, ticari gzergahlarda iktisadi ve sosyal
canlanmay meydana getirmitir. Bu yerleim yerlerinde veya yakn mahallerde
geici veya devaml surette bir ok iskann gereklemesi salanmtr.
XIII. y.ylda blgedeki siyasi sarsntlar ve snrlar dnda gelien bir takm
olaylar Karadeniz ticaretini skntya sokmutur. Rum, Kpak, Rus vesair lkelerden
gelen Kara ve Deniz ticaretinin kesildiini anlatmaktadr. Bu srete El-cezire,
Suriye, Msrdan Kayseri ve Sivas yoluyla Samsun ve Sinopa ulamaya alan
kervanlar, Sivasta kalabalklar halinde ylmlar ve yol almad iin skntlara
uramlardr. Moollarn Kpak lkesine yaptklar seferlerle Karadeniz ticaretinin
emniyeti iyice sarslmtr. Buna, Ermeni kral Leonun lmnden sonra yerine
Hetumun gemesiyle daha da sertleen gneyden gelen tccarlarn tecavze
uramalar eklenince gney yolunun gvenlii iyice tehlikeye girmitir274. Ticari
ilikileri nemseyen Seluklu Devleti bu gvensiz ortam giderebilmek iin kuzey ve
gney istikametli seferler balatmtr. Bu sebeple 1224 ylnda Kastamonu blgesi
U Beyi Krm seferine memur edilmitir. Bu sefer sonulandktan sonra ise gneye
yeni bir sefer balatlmtr. Bu sefer sonunda ele geirilen sauria topraklarna
Trkmenler yerletirilmilerdir. Trkmenlerin iskan edildikleri bu yerleim yeri
l olarak isimlendirilmitir275.
Seluklular, Anadoluyu uluslararas ticarette etkin klabilmek iin balca iki
yolu kuvvetlendirmeye altlar. Bu yollar Bat-Dou ve Kuzey- Gney
istikametleridir. Antalya ve Alaiye limanlarndan gelen ana yol Konya zerinden

273
smet Parmakszolu, bn-i Batuta Seyahatnamesinden Semeler, stanbul, 1971, s. 5.
274
bn-i Bibi, el-Evmirul-alaiye, s. 16.
275
bn-i Bibi, el-Evmirul-alaiye, s. 16.
 102

Aksaray- kayseri, Sivas, Erzincan, Erzurum zerinden ran ve Grcistana, bu yolun

Sivastan gneye ayrlan bir kolu Malatya , Diyarbakr , Mardin, Musul zerinden
Badat ve Basraya, stanbul, zmit, znik, skiehir, Akehir, Konya , Ulukla, Adana
Halep, amdan Msra, Antalyadan gelen bir kol ise Ankara ankr Kastamonu,
Sinop zerinden Krma uzanmaktadr276.
Bizans idaresindeki Anadoluda toprak ynetiminin bir arazi aristokrasisine
dnmesi devletin topraklarnn zenginlerin zel mallar haline dnmesini
salamtr277. Bu durum Bizans, ilerleyen dnemlerde siyasi paralanmln
ierisine sokmasnn yannda buralarda Trkmen iskannn olumasna byk katk
salam olmaldr. Feodal tarzda gelien yapnn i mcadeleleri ortaya karmas
Ulardaki Trkmen nfus ve nfuzunu artrm, bu ise Anadolunun U
blgelerinde iktisadi hayat Trkmenler lehine gelitirmitir. Seluklu ynetimi baz
durumlarda gebelerin iskann bizzat salarken baz durumlarda ise bunu
salayamam ve Trkmenler kendi balarnn aresine bakmlardr.
XIII. yz ylda Anadolunun iktisadi hayatna canllk getiren unsurlar ok
deiik olmakla birlikte Gebe Trkmenlerin srekli uralar olan tarm ve
278
hayvanclk, ularda ilk yerlemelerden itibaren canlln korumutur . Ularn
bakml ve zengin topraklara, otlaklara, bahelere, sulama sistemlerine sahip olmalar
bu canlln en nemli sebeplerinden birisini tekil etmekte ve gebe Trkmenleri
buralara doru ynlendirmektedir. Gebe Trkmenlerin srekli uralarndan olan
hayvancln Ularda daha kolay yaplabilecek olmas buralara olan ilgiyi artran en
nemli sebeplerden saylabilir.
XIII. yzylda Ularda oluan Trkmen iskanlar blgeye deiik ynleriyle
damgasn vurmaya balamtr. Bu glerle zellikle hayvancla dayal bir
ekonomik anlay belirginlemitir. Trkmenler kendi yetitirdikleri hayvanlarn
ynlerini ileyerek dokumaya dayal bir ticaretin gelimesini salamlardr.
Trklerin geleneksel meslei olan Halclk batya olan gler vesilesiyle Ulara
doru yaylmtr. Bilindii gibi hal ve halcln ana vatan Orta Asyadr. Mool

276
Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, I, s. 30.
277
Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, s. 81.
278
Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, s. 102.
 103

istilas sonrasnda meydana gelen Trkmen gleri zellikle Bat Anadoluda ok

nemli halclk merkezleri meydana getirmitir.
Hal sanat XI. Yzyldan itibaren Seluklularla birlikte batya doru
yaylmaya balam olsada bu konuda esas yaylma XIII. y.ylda gereklemitir. Bu
tarih Trk halclnn gelimesinde nemli bir zaman dilimidir279. Bu dnemde
Dou ve Orta Anadoludan Ulara doru gerekleen Trkmen glerinin izlerini bu
ekilde takip edebilmek mmkn grnmektedir. Anadoluda Mool dneminin
balangcndan itibaren nemli bir ahit olarak kabul edebileceimiz kiilerden Saint-
Quentin, Trkmenlerin rettikleri krmz klahlardan bahsetmektedir. Marco Polo
ise, Anadoluda ok gzel hallarn retildiini belirterek Erzincan kumalarna
dikkati ekmektedir. bn-i Batuta ise ayn ehrin kumalarndan bahsetmesinin
yannda Aksarayn yn hallarna deinmektedir280. Maribli corafyac bn-i Said
Anadolunun u blgelerinden bahsederken Trkmenlerle birlikte Trkmen
hallarndan bahsetmektedir281. bn-i Saidin tespiti, bu dnemde Anadolunun
batsnda Trkmen-Hal ifadelerinin tamamen zdeletiini gstermesi
bakmndan nemlidir.
Erzincan ve evresinden balayp Sivas, Krehirde devam ettirilen
dokumaclk ve halclk Bat Anadoluda Uak, Kula Isparta, Denizli, Burdur,
Grdes, Mula, Dikili, Bergama, Ayvack ve Ezine evrelerine kadar uzamaktadr.
Grlen odur ki, Mool basks sonucu ulara g etmek zorunda kalan Trkmenler
uralarn da beraberlerinde getirmilerdir. Bahsi geen ehirler ve evrelerinde ayn
faaliyetlerin bu gn dahi yrtld gzlenmektedir.

279
Oktay Aslanapa, Trk Sanat, stanbul, 1993, s. 342.
280
Cahen, Claud, Osmanllardan nce Anadolu, s. 299.
281
Faruk Smer, epniler, stanbul, 1992, s. 9-10.
 104

KNC BLM
XIII.YZYILDA ORTA VE DOU ANADOLUDAN
BATI ANADOLUYA G DALGALARI

XIII. yzylda meydana gelen g dalgalarnda ana izgi Mool istilasdr. Mool
istilas ncesinde gerekletirilen g hareketlerinde daha ok idari dzenlemeler
etkili olmutur. I. Alaaddin Keykubad dnemi bunun en nemli rneklerindendir.
Fakat bu dnemde snrlar dnda bile olsa, Mool endiesini grebilmek
mmkndr. Nitekim Celaleddin Harezmahn malubiyeti sonrasnda bu korku
fazlasyla hissedilmeye balamtr. Fakat Anadoludaki asl hareketlilik Babai
isyannn zemin hazrlad, Kseda malubiyetinin kap at Mool istilas
sonrasndadr. Bu dnemde ulara doru gerekletirilen nfus hareketliliklerini
aadaki balklar erevesinde incelemeye alacaz.

2.1. Sar Saltkllarn meydana getirdikleri g dalgalar

2.1.1. Sar Saltk glerini hazrlayan sebepler

Trkiye Seluklular Babai isyanlar sonrasnda g ve kudret olarak byk bir

zafiyet gstermeye balamtr. Trkiye Seluklu idarecilerinin isyanlar bastrmada
yetersiz kalmas, akabinde gelen Mool istilalarn kolaylatrm ve Seluklular
mukavemetlerini koruyamamlardr. Trkiye Seluklular 1243 Kseda
muharebesiyle fiilen Moollara yenik dmtr. Bundan sonraki srete iktidara
getirilen Seluklu idarecileri devaml surette Moollarn siyasi nfuzlar altnda
kalmlardr. Trkiye Seluklularnn zerinde siyaseten Mool basklarnn
hissedilmesi hanedan yelerini iktidara sahip olabilmek maksadyla Moollara
yaklatrm hatta birbirleriyle yartrmtr. Bu srete iktidarda bulunan II.
Gyaseddinin dirayetsiz tavrlar bir taraftan Mool istilasnn nn aarken dier
taraftan iktidara sahip olma noktasnda hanedan yelerinin birbirleriyle mcadeleleri
hkmranlk anlaynda farkl zm yollarnn dnlmesini gerekli klmtr.
Nitekim II. Gyaseddinin kendisinden sonra kk olu Alaeddini veliaht tayin
 105

etmesi dnemin devlet erkan tarafndan uygun bulunmam ve Sultann vefatndan

sonra her oluda tahta oturtularak adlarna dirhem, dinar sikkeleri baslp hutbe
okutulmutur282.
Vezir Celleddin Karatayn gayretleri ile kardeler arasndaki husumet
giderilmeye allmtr. Vezirin hayatnn sonlarna kadar devam ettirilmeye
allan ittifak lmyle birlikte ihtilafa dnmtr. Nihayet Sultan II. zzeddin ve
IV. Rkneddin anlamazla dp aralarnda dmanl balatmlardr283.
Aralarndaki savalardan sonra zzeddin galip, Rkneddin ise malup olmutur. IV.
Rkneddin Burdurda hapsedilirken beraberindekiler ulara gnderilmilerdir284. bn
Bibi Rkneddinin tahttan uzaklatrlmasnda Sultan II zzeddinin Hristiyan
daylarnn tesirinden bahsetmekte ve onlarla birlikte birlikte sefih bir hayat
srdn haber vermektedir. Bu durum IV. Rknedini destekleyenlerin saylarn
artrrken, zzeddinin etrafnda kopmalarn meydana gelmesini salamtr. Bir
taraftan bir trl yrtlemeyen ortak saltanat, dier taraftan Moollara kar
stlenilen haracn ihmal edilmesi Moollar Anadoluya igal iin kkrtmaktadr. II.
zzeddinin Anadoluyu idare etmek noktasnda Moollara iaatini bildirmemesi ise
bu sreci dahada hzlandrmtr. Baycu ok sayda askerle birlikte ehirleri ve
vilayetleri yakp ykarak Erzurumdan Aksaraya kadar ilerlemitir285. Baycu ve II.
zzeddinin ordular Sultan Han yaknlarnda karlamtr. Bu mcadelede
Seluklu Sultan malup olduu iin Alaiyeye snmak zorunda kalmtr.
II. zzeddin, annesi bir Grek olmasna ramen Trkmenleri etrafnda
toparlayabilmitir. Trkmenlerin Seluklu Sultannn etrafnda olmalarnn en
nemli sebebi Sultann Moollara kar tavizsiz tutumudur. Annesi Trk olan IV.
Rkneddin ise kendi iktidarn Moollarn siyasi hakimiyetleri altnda srdrmeye
raz olmu bu ise Trkmenlerin onun yannda yer almamalarn salamtr.

282
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 27-28.
283
Aksaray, Musameretl- Ahbar, Seluklu Sultanlar zzeddin ve Rkneddinin Batu Hann
huzuruna kmak zere olan kardeleri Alaaddinden phelenerek onun tek bana Seluklu tahtna
oturmasndan endielenmiler ve peinden gizlice casuslar ve haberciler gnderip ldrtmlerdir.
Bundan sonraki srete saltanat mcadelesi sadece zzeddin ve Rkneddin arasnda devam edecektir.
Bknz. Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 30.
284
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 30.
285
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 31.
 106

Baycu, Sultanhan galibiyetinden sonra Trkmenlerin kendisine rabet

gsterdii II. zzeddin Keykavusa yaklamak istemitir. II. zzeddinin buna
yanamamas sonrasnda Rkneddin Klarslan Seluklu tahtna getirilmitir. bn-i
Bibi Baycunun bundan sonra Mogana gittiini belirtmektedir286. Baycunun
Anadoludan ayrlmas II. zzeddini tek bana iktidara sahiplik noktasnda
cesaretlendirmi olsa dahi Moollara kar tutunamayacan anlam, onlarla
irtibatn yollarn aratrmaya balamtr.
Hlagnn Badat zaptetmesinden sonra ise, Anadolu topraklarnn idaresi II.
zzeddin ve IV. Rkneddin arasnda paylatrlmtr287. Bu paylatrmada Muind-
din Pervanenin byk tesiri bulunmaktadr. Bu olay Muind-din Pervanenin
Moollar yanndaki nfuzunu artrm her iki hkmdarnda saf d edilerek
kendisinin idaresinde bir Seluklu ynetimi planlanmtr. Bu durumdan en fazla
Moollar istifade etmi, aradaki tefrikalardan yararlanarak Anadoludan alm
olduklar vergi miktarn dahada artrmlardr288.
II. zzeddin, Moollarn sonu gelmez isteklerinin karlanmasnn ve onlara
yaranmann mmkn olamayacan dnmektedir. Bu yzden tehlikeyi top yekn
ber taraf etmenin yollarn aramak gerekmektedir. 1260 ylnda Ayn Clutta Msr
Memluklularnn Moollar yenmesi II. zzeddini mitlendirmi ve onlarla ittifak
abalarn balatmtr. Seluklu Sultan Memluklularn Anadoluyu Mool
hakimiyetinden kurtarmalar karlnda topraklarndan bir ksmn verebileceini
belirterek Baybarsla anlamtr. Fakat bu anlama henz fiiliyata geemeden ortadan
kalkmtr289. Moollar II. zzeddinin Konya yerine Antalyada oturmasn u
Trkmenlerinin bir isyan hazrl olarak grmler ve Alncakn destekleriyle IV.
Rkneddin tek bana Konya tahtna oturtulmutur. ktidar konusunda beklentisi
kalmayan II. zzeddin Keykavus, daylarnn memleketine snmaktan baka bir are
bulamamtr290. Bizansn onu ve ailesini kabulnde en nemli etken nesebi
yaknl olmakla birlikte, Seluklu Sultannn etrafndaki Trkmenlerin gerek
Mool idaresini ve gerekse onlarn tesirindeki Seluklu idaresini endieye
286
Ebul Ferec, Tarihi Muhtasarddvel, s. 27.
287
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 45-46.
288
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 46.
289
Meril, Erdoan, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, IX, TTK Kongresi, C.II. Ankara,
1994, s. 718.
290
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye, s.14.
 107

sevketmesi Bizansn onlar zerindeki nfuzunu kurabilmek asndan etkili olsa

gerektir.
Bizans mparatoru VIII. Mihail Paleologos, II. zzeddin Keykavus ve ailesiyle
yakndan ilgilenmi onlarn Bizans snrlar ierisinde istedikleri gibi yaamalarna
imkan salamtr. Pachymeris, Bizans mparatorunun Seluklu Sultanna
Konstatinopoliste zel muhafzlarla serbeste dolama ve sadece imparatorlarn
giyebilecei krmz ayakkablardan giyme izni verdiini belirtirken, Yazczade ise
mparatorun izzet ve ikramda mbalaa ettiini, kendisine ve etrafndakilere zel bir
yaknlk sergilediini ifade etmektedir291. mpaatorun bu yaknlnda kendisininde
taht mcadelesi srasnda Seluklu Sultanna snmas ve ok gzel bir ekilde
karlanmas mutlaka tesirli olmutur292. mparatorun Seluklu Sultan ve
etrafndakilere kar sergiledii yaknlk, II. zzeddin Keykavusu, mparatordan
Anadoluda kendilerine bal Trkmenlere Bizans snrlarnda yer tahsisi talebi
noktasnda cesaretlendirmitir. Baz kaynaklar bu talebi ehir hayatna alk olmayan
Seluklu Sultan ve etbann masumane yaylak ve klak istei olarak
deerlendirirken baz kaynaklar ise Seluklu Sultannn Bizansta iktidar aray
olarak deerlendirmektedirler293. Kanaatimizce btn bunlarn yannda Bizans
Balkanlarda kendisine kar bir denge meydana getirmeye alm belki akrabalk
ilikilerini kullanaraktan iktidarn devam ettirmeye almtr.

2.1.2. Sar Saltk Trkmenlerinin Balkanlarda iskanlar

Sar Saltk Trkmenlerinden ada Seluklu ve Sryani kaynaklar bilgi

vermezlerken, ada Bizans, Arap kaynaklar ve sonraki dnem Osmanl kaynaklar
haber vermektedirler. Son dnem aratrmaclarndan byle bir gn olmadn
kabul edenler, ada Seluklu kaynaklarnda bu olayn gememesini delil kabul
ederek hadisenin hayali olduunu farzetmiler, zerinde durmamlardr. Sar Saltk
glerinin yaandn kabul eden aratrmaclar ise, hakl olarak ada kroniklerin
dnemin ierisindeki btn olaylar kaydetmek gibi bir zorunluluunun olmad

291
Yazczde, v. 375 b; Naklen; A.Yaar Ocak, Sar Saltk, Ankara, 2002, s. 27.
292
Meril, Erdoan, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, IX, TTK Kongresi, C.II. Ankara,
1994, s. 718.
293
A.Yaar Ocak, Sar Saltk, s. 27-28.
 108

fikrinden yola karak, kroniklerin bahsetmemesinin bu glerin yaanmad

eklinde dnlemeyeceini kabul etmektedirler294.
Her ne kadar ada Seluklu kaynaklar Sar Saltk glerinden bahsetmemi
dahi olsalar bu gne kadar intikal eden bir takm rivayetler ve menkbeler, ada
Bizans, Arap kaynaklar ve sonraki yllarda buralardan tekrar Karasi topraklarna g
etmek durumunda kalan kiilerden elde edilen malumatlar hadisenin varln ortaya
koymaktadr. Hadisenin varl ile ilgili tartmalar burada keserek Sar Saltk
glerinin hangi tarihlerde ve nasl gerekletirildiini ve nerelerde iskn
edildiklerini izah etmeye alalm.
Sar Saltk Trkmenlerinin Dobruca ve evresindeki isknlar muhtemelen II.
zzeddin Keykavus ve adamlarnn Konstantinapoliste mparatoru devirmeye
almalarndan nceki bir tarih olmaldr. Seyyid Lokman bu isknla ilgili olarak
662 tarihini belirtmektedir295. Osman Turan bu iskan biraz daha geriye gtrerek
1262 tarihini vermektedir. Seluklu Sultannn byle bir harekete kar
cesaretlenmesinde Anadoludan getirtmi olduu Trkmenlerin tesirleri
muhakkaktr. Nitekim Seluklu Sultan, Altnordu Han ve Bulgar kraln da
296
Bizansa kar istilaya hazrlamtr . Etrafnda kitlelerin varln hissettikten sonra
ise, Bizansta iktidar devirmeye ynelik bir takm faaliyetler ierisine girimitir.
Aksi takdirde byle bir harekete girimek kendileri iin intihar anlamna gelecektir.
Dobrucaya V-VII. Yzyllar arasnda Hunlar, Avarlar, Bulgarlar yerletirilirken,
XI. yzylda Peenek ve Kpaklar Bizans tarafndan iskn edilmilerdir297. Blgeye

294
J. Hammer, J. Deny, F. Babinger, V. D. Smirnov, F. Taeschner, P. Wittek, G.D. Balasev, A.
Decei, F.Kprl, A. Glpnarl, H. nalck, A.Y.Ocak gibi yerli ve yabanc aratrmaclar bu glerin
gerekletii fikrini kabul ederlerken, P. Mutafiev, H.W. Duda, C. Cahen gibi aratrmaclar ise
kabul etmemilerdir. Osman Turan, Sar Saltk ve Mridi Barak Babann Kalenderi olmasndan
bahsetmektedir. Turan, XIII. Asr sonlarndan itibaren Arap ve Osmanl kaynaklarnn kendilerinden
bahsettiini bildirmektedir. A. Y. Ocak, Yazczadenin eserinde bu glerden bahsedilmesiyle ilgili
olarak, mellifin bni Bibiyi evirirken Bizans kaynaklarn grmesinin mmkn olmadn
belirtirken kendisinin bu bilgileri Dobruca ve Kareside yaayan Trkmenlerden derlemi olabilecei
zerinde durmaktadr. Bknz. A.Yaar Ocak, Sar Saltk, s. 28-30.
295
Sar Saltk ubr Rumiline
Altyz altm iki idi hemn
Hep Ouznameyi tetebbu idp
Yazd icmal ile Seyyid Lokman ifadeleriyle 662/ 1263-64 yllarna vurgu yapmaktadr. Naklen;
A.Yaar Ocak, Sar Saltk, s. 31.
296
Osman Turan, Seluklular zamannda Trkiye, s.500.
297
Kemal Karpat, Dobruca, .A ( TDV ), C. 9, stanbul, 1994, s. 483.
 109

sonraki dnemde gerekletirilen ve bahsimize konu olan gler ise muhtemelen

1263 yllarndan itibaren balamtr. VIII. Mihailin izniyle Dobruca blgesine
yerletirilen gerlerin saysnn on iki bin kii olduu kaynaklarda
belirtilmektedir298. Baz kaynaklarda bu gerlerin Gagavuzlar olduu belirtilmekte
ve Seluklu Sultan Keykavustan bu ismi aldklar ifade edilmektedir299. Ahmed er-
Rufainin menakbnamesi Sar Saltk, Anadolu Sultannn gvenilir adamlarndan
olarak gstermektedir. Menakbnameye gre Sar Saltk, Akehirli Seyyid
Muhammed Hayraninin mrididir ve Avrupa taraflarna irad iin
grevlendirilmitir300. Menakbnamenin bildirdiklerinden yola klacak olursa Sar
Saltk gerlerinin Anadolunun hangi blgelerinden gtkleri hakknda snrlda
olsa fikirler verebilecektir. Sar Saltk ve mrdlerinin bal bulunduklar Boyla
ilgili olarak Z. Velidi Togan, ounluunun muhtemelen epni olduklarndan
bahsetmektedir301.
Bizans mparatoru VIII. Mihail, Seluklu Sultan II. zzeddin Keykavusun
iktidarn devirmeye ynelik planlarn rendikten sonra, Sultan Meri kenarnda
Enez kalesinde hapsettirmitir. Arkadalarndan Uurlu ve Ali Bahadr ise
tutuklattrmtr. bni Bibi, Uurlunun zehirletildiini, Ali Bahadrn ise
katledildiini belirtmektedir. Bizans mparatoru VIII. Mihail, Altnordu hkmdar
Berke, Memluk hkmdar Baybars ve Seluklu Sultan II. zzeddin Keykavusun
ortak hareketleri karsnda Mool hkmdar Hlagden endie duymutur.
Saltuknamede bu ittifak slam ittifak olarak deerlendirilmitir. Bu srete Berke
Hana Sar Saltkn dnda Anadoludan ve Horasandan pek ok Gazi Derviin
yardma geldiinden bahsedilmektedir302. Bizans mparatoru bu ittifaktan dolay
Moollar kzdrmaktan korkmu, muhtemelen onlara scak grnmek iin Seluklu
Sultan ve adamlarn gzden karmtr. Konumuz Sultan, ailesi ve arkadalarnn
buradaki durumlarn anlatmaktan ziyade blgeye yerletirilen Trkmenlerin gelien

298
Osman Turan, Seluklular zamannda Trkiye, s.581.
299
E Mustafa kincikli, Trk Ortodokslar, Ankara, 1998, s. 82.
300
El-Aden Ebu Bekir B. Abdullah El- Aydors, En- Necms- Si fi Menkbl- Kutbil-
Kebirir- Rufi, Ankara, 1996, s. 27.
301
Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s.268-269.
302
Kemal Yce, Saltuknamenin Trk Kltr Tarihi Bakmndan nemi, Trk Dili Aratrmalar
Yll, Ankara, 1995, s. 63.
 110

olaylar karsnda nasl bir yol izledikleri olduundan Trkmenlerin bundan sonraki
ahvalini takip etmeye alacaz.
Saltukname, Dobruca blgesine yerletirilen Sar Saltk Trkmenlerinin
blgedeki slamlatrma faaliyetlerinin yannda303, onlarn Konstantiniyyeye
geldiklerinden ve Ayasofyaya ulaarak buray putlardan temizlediklerinden
bahsetmektedir. Burada bir snr belirlenip bir ksmnda hristiyanlarn bir ksmnda
ise mslmanlarn yaadklar anlatlmaktadr. Bu srete Hristiyanlarn
Mslmanlar zerinde basklar artm ve Hristiyanlatrma mcadelesine
girmilerdir. Bu mcadelelerde binden fazla mslmann kaybedildii
belirtilmektedir304.
Seluklu Sultannn hapisten kurtarlmasndan sonra Sultan ve ailesi bata olmak
zere Dobrucadaki Trkmenler Altnordu lkesi olan Det-i Kpaka
getirilmilerdir. Berke Han tarafndan bu blgede yerletirilen Sar Saltk
Trkmenleri Altnordu hkmdarnn lmnden sonra olu Nogay dnemindede
bu blgede rahat bir hayat srdrmlerdir. Yazczade, Det-i Kpaktaki
Trkmenlerin zzeddinin vefatndan sonra yeniden Dobrucaya dndklerini haber
vermektedir.

Sar Saltk Trkmenleri, Rumelinin Trkler tarafndan fethedilmesi ve Trkn

gcyle slamiyetin bu topraklarda yaylmas misyonunu slenmilerdir305. Bu
misyon Sar saltkn hayat ile snrl kalmam sonraki nesillere intikal etmitir. Sar
Saltkn vefatndan sonra Balkanlardaki bir takm siyasi gelimeler bu
Trkmenlerden bazlarn Anadoluya yeniden ynlendirmi, Karasi topraklarna
yerletirmitir306. Dobrucada kalmak zorunda kalanlar ise hristiyan basklar
karsnda dini varlklarn muhafaza edememiler ve hristiyanlamlardr307.

303
Ebul- Hayr- Rm, Saltuk-nme, Haz. . H. Akaln, stanbul, 1988, s. 21-22.
304
A.Yaar Ocak, Sar Saltk, s. 34.
305
Mine Mengi, , Saltuknamede Anadolu Birlik Ve Beraberliinin Kuruluuna likin Bilgiler,
Erdem, C. 8, Sy. 24, s. 973.
306
Fuat Kprl, Anadoluda slamiyet, s. 95-96.
307
A.Yaar Ocak, Sar Saltk, s. 37.
 111

2.2. Tokat ve evresinde meydana gelen g dalgalar

2.2.1. Tokat ve evresinde Trkmen nfusun iskan

ve Danimendoullar devletinin kurulmas

1071 ylnda Malazgirt Zaferi sonrasnda Seluklu ailesinin muallimi

Danimend Ali Taylunun olu Gmtekin Melik Ahmet Gazi tarafndan kurulan
Danimendoullar, kendilerine ilk merkez olarak Tokatn Niksar kazasn
semilerdir308. Gmtekin Melik Ahmet Gazi, ilk yllardan itibaren fetih
faaliyetlerine hz vererek Tokat, Amasya, orum, Bayburt, Sivas, Kayseri, Malatya
ve btn Kapadokyay ele geirmitir. Danimend oullarnn hzla ilerleyerek
Suriyeye kadar ulamalar Seluklular tedirgin etmi ve Danimend oullar
zerinde basky artrarak hkimiyet oluturmaya almlardr.
Seluklularn, Danimend oullarnn fethettikleri topraklar zerinde
hkimiyet kurma mcadelesi Melik Ahmed Gazinin vefat sonrasnda balamtr. I.
Klarslan, meydana gelen iktidar kavgalarndan yararlanarak Malatya zerinde
Seluklu hkimiyetini tesis etmitir. II. Klarslan ise uzun sren mcadeleler
sonrasnda Danimendoullar devletini tamamen ortadan kaldrmtr309.

2.2.2. Tokat ve evresindeki Danimend ailesinin ulara ynlendirilmesi

Seluklu idarecileri, Danimend topraklar zerinde askeri hakimiyeti

meydana getirmi olsalar da Danimend oullarnn siyasi nfuzundan
ekinmilerdir. Bu nedenle aileyle yaknlklar kurarak onlarn Seluklu lehinde
davranmalarn salamlardr. Bu yaknln bir sonucu olarak Danimend Beyleri
zellikle devletlerinin yklma srecine girmesiyle Seluklu Sultanlarnn
hizmetlerine girmeye balamlardr. Danimendli ailesinden olan Yabasann

308
bnul Esir, el-Kamil fit-Trih, Beyrut, 1385/1966, X, 300; bnl Cevzi, el-Muntazam,
Haydarabad, 1359, IX, 114; Matheos, Vekayinme, Ankara, 1962, s. 205,225; II. Hsameddin,
Amasya Tarihi, stanbul, 1929-1932,11.296; O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul,
1971, s.115; .H. Uzunarl, Sivas ehri, stanbul, 1928, s. 16-43; Mikail Bayram,Trkiye
Seluklular zerine Aratrmalar, s. 2.
309
Mikail Bayram,Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, s. 2.
 112

oullarndan Muzaffereddin Mahmud, Zahireddin li ve Bedreddin Yusuf bunlardan

bazlardr310.
Danimendli Beyleri Seluklu devleti hizmetinde bulunduklarnda iktidar
belirleyici roller oynamlardr. Daldklar dnemlerde bile ailenin nfuzu hakim
olduklar toprak zerinde uzun yllar hissedilmitir. Mool tesiri dahi buralardan
ailenin izini tamamen silememi, blge Danimend lkesi olarak anlmaya devam
etmitir311. III. Klarslan tahttan indirip yerine I.Gyaseddin Keyhsrevin ikinci
defa tahta karl Danimend ailesinden Yabasann oullarnn tesiriyle
gereklemitir312. Tahta karlan I. Gyaseddin Keyhsrev ise kendisini iktidara
getiren bu aileye kar minnet borcunu her zaman omuzlarnda hissetmitir313.
Seluklu Sultan bu minnetinin bir gstergesi olarak Yabasanolu Zahird-din
liyi en byk Seluklu makamlarndan Pervanecilik grevine getirmitir314.
Seluklu idarecileri Danimendli Beylerini nemli grevlere getirmek
suretiyle kendi nfuzlar altnda eritmeye almlar, kendi aleyhlerine oluabilecek
herhangi bir giriime meydan vermemilerdir. Bu ise onlarn merkezden
uzaklatrlmalar ile mmkn olabilmitir. Kontroll bir ekilde Danimend
vilayetlerinden ulara doru ynlendirilen Bey ler ve idarelerindeki Danimendli
gruhlar, dikkatleri baka ynlere ekilebildii lde Seluklu ynetimine rahat
nefes alma frsat vermitir. U vilayetlerinde idari ve komuta kademelerine getirilen
Danimendli Beyleri blgedeki dier Trkmenler zerinde nfuzlarn artrmtr.
Ularda bulunan Trkmenler zerinde Danimendli Beylerinin nfuzlarnn artmas
blgede Seluklu istikrarnn salanmasna da fayda salamtr315.
Ularda yeni arazilerin fethi, snrlarn hrstiyan hcumlarna kar
muhafazas buralarn askeri bakmdan desteklenmesini gerektirmektedir. U
Beylerinin Sultann izni dnda dmandan arazi amaya yetkilerinin bulunmamas
ularda bu ilerin takibiyle ilgili Melikul umeralarn tayinini gerektirmitir. Bu
tayinlerle birlikte Ularda belli miktarda bir iskan salanm olsa dahi ciddi anlamda
Trkmen yerlemelerine Seluklu Sultanlar izin vermemilerdir. U Beylerinin
310
bn-i Bibi, el- Evamirl alaiye, I, s. 97.
311
Aksarayi, s. 49,83,85; Naklen; den, Z. Gnal, Karasi Beylii, s. 9.
312
OsmanTuran , Seluklular Zamannda Trkiye, s. 272.
313
P.Wittek, Mentee Beylii, s.8.
314
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 96.
315
bn-i Bibi, el- Evamirl alaiye I, s. 97.
 113

nfuzu ve byk bir hanedan kurabilecek gce sahip olmalar Seluklu Sultanlarn
endielendirmi ve onlar zerinde nfuzlarn daima hissettirmilerdir. Bu yzden
Bizansn paralanmlna, u Beylerinin ok kuvvetli Trkmen guruplarna sahip
olmalarna ramen Seluklu nfuzunun kuvvetli olduu dnemlerde buralara youn
Trkmen nfusunun ak engellenmitir. Bu engellemenin meydana getirilmesinde
en nemli sebeplerden birisi Seluklu Sultanlarnn buralardan aldklar
haralardr316. Seluklu Sultanlar Ulardaki ilerlemeyi kontroll bir ekilde ve ksa
admlarla salamlardr. Mool komutanlarnn Seluklu Sultanlarn tesirleri altna
almalaryla birlikte Seluklu idarecilerinin Ulardaki otoriteleri sarslmtr. Bu
sarsnt zellikle XIII. asrn son yirmi be yl ierisinde Bat Anadoluya doru
youn bir Trkmen hareketliliinin meydana gelmesini salamtr317.
Tokat ve yresinden ulara doru ynelen Trkmen hareketlilii Seluklu
merkezi otoritesiyle orantl olarak gelimektedir. Merkezi otoritenin gl olduu
dnemlerde gerlerin iskan bizzat devlet eliyle yaplrken, zayf olduu
dnemlerde ise gerler devlet ierisinde kartrc olarak grldnden hzl bir
ekilde ulara gitmeye zorlanmlardr. Danimend ailesinin ularda
yerletirilmelerinin Seluklu merkezi otoritesinin zayf olduu dnemlere rastlamas
muhtemel grnmektedir. Kaynaklarda kargaa durumundan istifade eden
Danimendli U Beylerinin etraflaryla birlikte, vilayetlerinin ular durumunda olan
imdiki Balkesir ve anakkale blgelerinde yerletikleri hakknda bilgiler
bulunmaktadr. Fakat bu yerlemenin hangi tarihte ve ne ekilde gerekletii
hakknda ise henz kesin neticeler bulunmamaktadr.
Trkiye Seluklu Devletinin k srecinde ularda yerleip Batya
doru aknlarn devam ettiren beyliklerden olan Karasi Beyliinin kurucular ile
ilgili olarak Yazcolu Ali Seluknmesinde, Sultan Mesudun emirlerinden
olduklar eklinde bilgiler zikredilmektedir318. Ayn kayda Nerde rastlanlmakla
birlikte Kemal Paazade ise Sultan Mesud b. zzettin Keykavusun emirlerinden
olduunu belirtmektedir319. Mneccimba ise Karasi Beyini Gyaseddin Mesudun

316
Yazczade, Selukname, Revan, No.1391,s.556; Naklen; Akda Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve
timai Tarihi, I, s. 87.
317
Akda Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, I, s .86- 87.
318
Z. Gnal den, Karasi Beylii, s. 4.
319
Kemalpaazde, s. 137, Naklen; den, Z. Gnal, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 4.
 114

has adamlarndan saymakta, Seluklunun ileri gelen emirlerinden olduunu

belirtmektedir320.
bn-i Batuta, anakkale ve Balkesir evresinde meydana getirilen Trkmen
isknlarnda Kalem Bey ile olu Karasi Beyin etkili rollerinden bahsetmektedir. bn-
i Batutaya gre Kalem ve Karasi Beylerin blgede yerlemeleri buraya yabanc
dier Trkmenlerinde ilgisini ekmi ve bu ekilde buraya yerleen Trkmen
nfusunda byk art gzlenmitir. zellikle Beylik tarzndaki bir siyasi oluumun
meydana gelmesi ve Balkesirin tanzim edilip kendilerine merkez yaplmas daha
sonraki dnemlerde blgedeki Trkmen isknlarn daha da younlatrmtr321.
Kaynaklarda Balkesir ve anakkale blgelerinde yerletikleri belirtilen
Kalem Bey ve olu Karasi Beyin bu blgeye hangi tarihlerde geldikleri hakknda
kesin bilgiler bulunmamaktadr. Beyhan Karamaral, Kalem ve olu Karasi Beyin
isimlerini Tokatta bir mezar tanda tespit etmi322, ve bu isimlerin Danimend
corafyasnda ve o silsileden baz isimlerle birlikte zikredildiini belirtmitir. Mezar
tann ait olduu Mustafa elebi, Danimend silsilesinden geldii iin annesinin
eceresiyle kaydedilmitir. Halen Tokat mzesinde bulunan mezar tanda Karasi
Hn b. Kalem Beg eklinde bir ecerenin zikredilmesi bir taraftan
Karasioullarnn eceresi hakknda bilgiler verirken dier taraftan Karasi oullar ile
Danimend slalesinin irtibatn ortaya koymaktadr. Tahminen Danimendlilerin bu
Beyleri Ulardaki ilerin takibiyle grevlendirilmilerdir.
C. Cahen, Balkesir ve anakkale havalisindeki Trkmen nfusunun Gney
Trkmenlerinin bu corafyaya szmas ve Bizansn Balkan Trklerini buraya
getirmesi eklinde meydana getirmi olabileceinden bahsetmektedir323. Bu adan
Cahen, dier kaynaklarda Danimendli Beylerinin ve onlarla birlikte gelmi
olabilecekleri sylenen Trkmen gruhun Balkesir ve anakkale havalisine
yerletirilmelerini tereddtle karlamaktadr. Burada Caheni yerleme konusunda
ekinceye dren hususlardan birisi Danimend- Karasi ilikisini kurduu belirtilen
kitabenin Karaside deil de Danimend idaresinden sonraki Tokatta bulunmu
320
Z. Gnal den, Karasi Beylii, s. 4.
321
bn Batuta ( erif Paa Tercmesi) C.2, s.338-339;Naklen; . Hakk Uzunarl, Anadolu
Beylikleri, s. 97.
322
Karamaral, Beyhan, Sivas ve Tokattaki Figrl Mezar Talarnn Mahiyeti hakknda SAD, II,
Ankara, 1971, s. 85.
323
Cahen,C, Osmanllardan nce Anadolu, s. 338.
 115

olmasdr. Bu sebeple Cahen, bir mezar kitabesinden yola klarak Karasi adnn
Danimend soyundan geldiini kabul etmenin zorlama bir iddia olacan
sylemektedir324. Fakat Mool hakimiyetinin Anadoluda idari anlamda bir ok
deiiklikleri meydana getirmesi Danimend Karasi ilikisinin zerinde bir kez
daha dnlmesi gerektii fikrini vermektedir. Anadoluda istikrarn bozulduu
srelerde Mool hakanlar ok hzl bir ekilde azl ve nasblar yaparak kendi
sistemlerini burada kurmaya balamlardr. Mool komutanlar daha fazla vergi
alabilmek gayesiyle U Beyleri ile aracsz muhatap olmak istemilerdir. Dier
taraftan yine ayn gayeye matuf olarak Anadolu ikiye blnm, Danimend
vilayetine U olarak Karasi, Saruhan ve Osmanl topraklar verilmitir325. Bu ise bu
dnem zarfnda Danimend vilayetinden Ulara doru ne kadar youn bir nfusun
aktn gstermek asndan nemlidir.
P.Wittek, Danimend vilayetinden onun ular durumunda olan anakkale
ve Balkesir havalisine youn Trkmen aknn olduunu kabul etmekte, bu
iddiasn Bizans kaynaklar ve Tokattaki kitabelerle dorulamaktadr. Wittek,
ulardaki yerleim konusunda Danimendlilerin eski snr geleneklerini Anadolu
zerinde geniletmek eklinde, tarihi bir misyonu stlendiklerinden bahsetmektedir.
Onlarn sahip olduklar Gazilik anlaynn bu u Beyleri arasnda da mevcut
olduunu ve bununda Karasinin meneini tekil ettiini belirtmektedir326.
Balkesir, anakkale ve havalisindeki yerlemelerde sadece Danimend
Beyleri ve onlarla birlikte gelen Trkmen kitlelerden bahsetmek eksik olacaktr.
zellikle nfuzlu bir beyliin burada meydana getirilmesi sonrasnda Mool
zulmnden kaabilmek iin ge maruz kalan dier Trkmen gruhlar bu blgeyi
kendilerine mekan edinmeye balamlardr. smail Hakk, Karasi Vilyeti tarihesi
adl eserinde 1263 ve sonrasnda Sultan zzeddine iltihak iin Dobruca taraflarna
yerleen Sar Saltk kitlelerinden bir blmnn Ece Halil maiyetinde muhtemelen
50.000 kiilik bir gurupla Karasi topraklarna yerletikleirnden bahsetmektedir327.
Balkesirde gnlk olarak yaynlanan Rezm gazetesinin 22 Temmuz 339
tarihli nshasnda Hac Bekta Vilayetnmesinden nakl edilen bir kaytta, Mool

324
Claud Cahen, Karasi, EI, IV, s. 627-628; Naklen; den, Z. Gnal, Karasi Beylii, s. 9.
325
Akda Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, I, s. 141.
326
P.Wittek, Mentee Beylii, s.20.
327
smail Hakk, Karesi Vilyeti Tarihesi, stanbul, 1925, s.74.
 116

istilasyla birlikte Orta Anadoluda Krehrinden ve zellikle Sulucakarahykten

epni taifesinin nemli miktarda Balkesir ve anakkale havalisine yerletikleri
bildirilmektedir328.

2.3. Kayseri ve Krehir evresinde meydana gelen g dalgalar

2.3.1. Mool istilas ncesinde blgenin siyasi, iktisadi, kltrel durumu

Anadolu topra en eski devirlerden itibaren deiik topluluklarn gei

yeridir. Bu yzden deiik zamanlarda bir takm glerin ikal ve iskanna sahne
olmutur. Anadoluda stanbuldan balayarak znik, Eskiehir gzergahndan
Konyaya varldktan sonra ikiye ayrlan ticari ve askeri yol bulunmaktadr. Bu yolun
kollarndan birisi Toros geitlerinden ve Frat vadisinden Hindistana uzanmaktadr.
Dieri ise Kayseri, Kzlrmak vadisi ve Erzurum zerinden Dou Anadoluya
uzanmaktadr. Bahsimize konu olan bu gzergah bu adan deiik iskanlar
bnyesinde barndrarak siyasi, ticari, dini ve kltrel anlamda nemli bir merkez
haline gelmitir. Bu zellii ile Kayseri, daha eski devirlerde olduu gibi Bizans
dneminde de dnya ticaretinde esasl bir rol oynam, slam ftuhat ve dier
istilalar karsnda Bizans buray devaml savunmak zorunda kalmtr.
Danimend Oullar tarafndan XI.asrn sonlarnda fethedilen Kayseri, 1160
ylna kadar onlarn idaresinde ynetilmitir. II. Klarslann ele geirmesinden
sonra devletin nemli bir yerleim merkezi haline gelen ehir iskan iin en cazip
yerlerden birisi olmutur. lim, sanat ve ticaret alanlarnda eski devirlerdeki seviyesi
Trk ftuhatyla birlikte daha da artmtr. Kayseri, Danimend Oullaryla kazand
ivmeyi Seluklular dneminde daha da ykseltmi, devletin bakenti olmutur.
Blgenin her bakmdan nemli mevkilerde bulunmasn kolaylatran yegane
sebeplerinden birisi bu ehirlerin, Anadolunun ortasnda doudan batya, kuzeyden
gneye uzanan yollarla evrili olmasdr. Bu durum blgeyi uluslar aras pazar yeri
durumuna getirmitir. XIII. yz yln bir ok yerli yabanc yazarlarnn hakknda bilgi
verdii Yabanlu Pazar burada meydana getirilmitir. Bu pazar senenin belli bir

328
smail Hakk, age, s. 76.
 117

zamannda kurulur Bizans, Krm, Suriye ve randan insanlar buraya ticaret iin
gelmilerdir329.
Kayserinin ilmi ve kltrel performans Anadoluda ilk ilmi eserlerin
meydana getirilmesini salarken330, ayn zamanda ehrin ilmi cazibesi, ilim
adamlarnn burada iskann ve ilmi messeseler meydana getirmelerini salamtr.
Gyaseddin Keyhsrevin ikinci tahta geii sonrasnda Malatyal eyh
Mecdd-din shakn abalaryla Anadoluya gelen ilim adamlar arasnda Ahi
Evren eyh Nasrud-din Mahmudda bulunmaktadr. Anadoluya geldikten sonra
hocas Evhadd-din ile birlikte Kayseriye yerleen Ahi Evren, burada Ahilik
tekilatn kurmutur331. Bu ehrin sahip olduu corafi, ticari ve ilmi nemden
dolay devrin en dikkat ekici kltrel, iktisadi, snai kurulular burada
oluturulmu ve bu anlamlarda iskanlar meydana getirilmitir.

2.3.2. Trkmenlerin Krehirde himayesi, Mool istilasnn Kayseri ve

Krehirde meydana getirdii korku ve neticesinde meydana gelen gler

I. Ald-din Keykubadn tahta gemesi sonrasnda Kayseride, Sultana

muhalif olan yneticiler, Ahi ve Trkmenler zerinde youn bir bask uygulam,
mallarn msadere etmilerdir. Bu ise baskdan uzak yerlere kamalar
balatmtr. Bu gler ayn zamanda Ahilik tekilatnn ilk olarak etrafa yaylmaya
balamas olarak ta gsterilebilir.
Ahilik tekilatnn Kayseride kurulmasndan sonra Anadolunun deiik
yerlerinde yaylmas daha ok I. Ald-din Keykubadn Ahilii himayesi ile
mmkn olabilmitir332. Seluklu Sultannn bu maksatla meydana getirdii
dzenlemeler erevesinde Ahi Evren, mderrislik vazifesiyle Konyaya

329
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 501.
330
Danimend Oullarnn Kayseri muhafz lyas b. Ahmed bu ehirde meydana getirdii Keful-
Akabeadl eserini Danimend oullarnn kurucusu Gmtekin Melik Ahmed Gaziye sunmutur.
Dier taraftan II. Klarslana eserlerini sunan Hubey b. brahim et-Tiflisde Kayseride yaam
Astronomi,Tp ve Dil bilimleriyle megul olmutur. Bknz. Bayram, Mikil, Anadoluda Telif Edilen
lk Eser Keful-Akabe, Konya, 1981, s. 10-15.
331
1216 ylnda Kayserili Ahi Emind-din adl bir zatn, bir vakfiyeye imza koymu olmas ( bknz.
Sur les Traces des premiers Akhis , Kprl Armaan, s. 83.), Ahiliin bu tarihten Kayseride
kurulmu olduunu gstermekedir. Naklen; Bayram, Mikil, Siyasi ve Sosyal Boyutlaryla Ahi
Evren Mevlana Mcadelesi, Konya, 2006, s. 35.
332
Mikail Bayram,Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, s. 58.
 118

getirilmitir333. Zorunlu olarak kalarn dnda gerekleen bu hareketlilikler Ahi

Evren ve muteber talebeleri tarafndan gnll olarak gerekletirilmeye
allmtr.
I. Ald-din Keykubad zamannda Ahi ve Trkmenlere kar yrtlen
lml siyaset, onun ldrlmesinden sonra sona ermitir. II. Gyasd-din Keyhsrev
ve Veziri Sadd-din Kpek kendi iktidarlarnn kart olduklar gerekesi ile Ahi ve
Trkmenleri cezalandrmaya balamlardr. Ahi ve Trkmenler zerindeki basklar
onlarn merkezden yeniden uzaklamalarna sebep olmutur. Bu srete bata Ahi
Evren olmak zere pek ok Ahi ve Trkmen tutuklanm, bazlar ise
ldrlmlerdir. Ahi ve Trkmenlerin iddetli bir ekilde cezalandrlmalar onlarn
devlete kar ayaklanmalarna sebep olmutur.
Bu arada, Anadoluda hzla ilerlemeye devam eden Mool ordular blgedeki
Ahi ve Trkmenlerin yer ve yurtlarn terk edip baka yerlere gitmelerinde en
nemli etkenlerdendir. Nitekim Moollar, Tokat ve Sivas ehirlerine sava
yapmadan sahip olurlarken, Kayseri ehrinde ise Ahi ve Trkmen savunmasyla
karlamlardr. Mool istilasna kar on be gn boyunca mcadele veren Ahiler,
Kayseri Subas Ermeni asll Hacok olu Hsameddinin ihanetine uramlar,
ehri teslim etmek zorunda kalmlardr. Baycu komutasnda ve Hacok olu
Hsameddinin mihmandarlnda Kayseriye giren Moollar, ehirde byk tahribat
ve katliam meydana getirmilerdir. On binlerce Ahi esir edilmi, pek ou
katledilmi, ev ve i yerleri ise yaklp yklmtr.
Bu yama, esaret, ve katiller Ahi ve Trkmenleri Kayseriden ayrlmaya
zorlamtr. Kayserinin siyasi ve ekonomik gc Mool istilasyla yklm, ehrin
nfuzu farkl ynlere kaymaya balamtr. Bu srete On binlerce Ahi, esir edilmi
veya ldrlmtr. Siyasi ve idari anlamda Konya ykselmeye balarken, ev ve
iyerleri yaklp yklan Ahi ve Trkmenler ise, Ulara doru kamaya
balamlardr. Bunlarn dnda kalanlar ise Kayseriden katklarndan ehirdeki
Ahi nfusu byk oranda sona ermitir. Ahi ve Trkmenler zerindeki basklar II.
Gyasd-din Keyhsrevin lmne kadar devam etmitir. Ahi ve Trkmenler

333
Mikail Bayram,Ahi Evren Ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, s. 83.
 119

zerinde meydana getirilen tarassut, mreffeh ve mamur haldeki ehri terk edilmi
bir grnme dntrmtr.
Kayserinin igalinde ok sayda Ahi ve Bac, igal karsnda ehri savunmak
iin byk mcadele vermiler, fakat netice alnamaynca pek ou ldrlm,
kalanlar ise mallar yamalandndan ehirden kamak zorunda kalmlardr.
zellikle Fatma Bacnn Moollara esir dmesi sonrasnda merkezi Kayseri olan
Bac tekilatnn tamamen dald, mntesiplerinin ise merkezden uzaklat
eklinde bilgiler bulunmaktadr334. Basklar karsnda tutunamayan Ahi ve
Trkmenlerin, Kayseri ve evresinden hangi ynlere gittikleri henz tam olarak izah
edilememekle birlikte, ilk akla gelen merkezden kap ulalmayacaklar kylere
yerlemeleri eklinde olacaktr. ehirlerdeki iskan yerlerinin seimlerinde ise en
nemli tercih sebeplerinden birisi, gidecekleri yerlerde himaye edilebilmeleri
konusudur.
Bu durumda Trkmenlerin himaye grecekleri yer olarak ilk akla gelen
Krehir olmaktadr. Ahi Evrenin, ems-i Tebrizinin ldrlmesinden sonra
Krehire yerlemesi335, Trkmenlerin burada belli bir siyasi ve askeri g
oluturabilmelerinden kaynaklanmaktadr. Nitekim daha nceki srete burada
Trkmenlerin younlatn dnemin kaynaklar haber vermektedirler. Krehirde
ehir Emiri Seyfd-din Turul Trkmen iskanlarna gerekli zemini
hazrlayabilmitir. Daha nceki dnemde Krehirde Trkmen iskannn artmasn
salayacak en nemli hadise Babai isyanlardr. Baba shak hadisesinin
iddetlenmesiyle Trkmenler byk bir heyacanla etrafa yaylmlardr. bn Bibi bu
srete byk bir Trkmen kitlesinin Krehire heyacanla yrdnden
bahsetmektedir.
Fakat Krehirdeki Trkmen younluu Mool istilasnn arl ile sona
ermi, uygulanan bask ve iddet buradaki Trkmenlerinde kamalarna sebep
olmutur. Krehirdeki Ahi ve Trkmenlerin Ulara doru hareketlenmesinde en
nemli etken buradaki Trkmen direniidir. IV Klarslan iktidar ele geirdiinde
bir takm grevlendirmeler yaparak nfuzunu onlara kabul ettirmeye almtr. Bu

334
Menkib-i Evhadd-din, s. 71. Naklen; Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn
Kuruluu, s. 84.
335
Mikail Bayram,Ahi Evren Mevlana Mcadelesi, s. 178.
 120

sretede Krehir Emirliine Nureddin Caca tayin edilmi, Trkmenler bu atamalara

kar kmlar ve byk bir direnii balatmlardr. Nihayetinde ehir kuatlm ve
Trkmenler kltan geirilmilerdir. bn Bibi, bu harekatta drt bin Trkmenin
ldrldn, sa kalanlarn ise kurtlara, akallara, akbabalara ve yrtc kulara
yiyecek ve yem yapldndan bahsetmektedir336. Krehirdeki bu bask ve zulm Ahi
ve Trkmenlerin Ulara doru kamalarn balatmtr. Esterebadi, Ahi ve
Trkmenlerin uygulanan baskdan dolay buradan Osmanl lkesine ve Akehir
taraflarna g taleblerinden bahsetmektedir.
Mool istilas Kayseri ve Krehir blgesinde ok ciddi anlamda bir sarsnt
meydana getirmi can ve mallarn koruyamayan insanlar ulara doru kamak
zorunda kalmlardr. Fakat istila ncesinde zellikle Ahiliin etkili bir rgt haline
gelmeye balamas, kurumun siyasi iktidarlarn rekabet alanna girmesi sonrasnda,
blgede farkl mahiyetlerde de olsa bir takm nfus hareketliliklerini balatmtr.
Ahi ve Trkmenlerin Kayseriden g etmek zorunda kaldktan sonra
himaye grdkleri yerleim yerlerinden dieri tahminen Denizli ve evresidir.
Muhtemelen bu ehirde siyasi otorite onlarn yannda olmu, eskiden gelenlerin
muhafazas salanrken yeni iskanlara da zemin hazrlanmtr. Denizlide U
Belerbei Mehmed Bey onlara daha gvenilir bir zemin hazrlamaktadr.
Ahi ve Trkmen gnn Denizli ve evresine yneldii ile ilgili kaynaklarda
geen delillerden birisi, Ahi Evren Hace Nasrud-dinin burada iskandr. Nitekim I.
Alad-din Keykubadn istei ile Konyaya yerleen Ahi Evren Hace Nasrud-din,
Sultann lmnden sonra II.Gyasd-din Keyhsrev tarafndan burada
tutuklanmtr. II. Gyasd-din Keyhsrevin lmnden sonra, saltanat naibliine
getirilen Celald-din Karatay, af ilanndan sonra tutuklu bulunan Ahi ve
Trkmenleri serbest brakmtr. Velyetnamede, Ahi Evrenin hapisten ktktan
sonra Denizliye gittii bildirilmektedir337. Ahi Evren ve Ahilerin Denizli ve
evresinde, Denizlili U Belerbei Mehmed Beyin himayesinde bulunduklar
kaynaklarda belirtilmektedir. Ulara Mool basklarnn ulaamamas buralara
gleri hzlandraca gibi, Denizli ve evresinde siyasi ve idari nfuza sahip U
Belerbei Mehmed Beyin Ahi ve Baclar himayesi ise daha da artrmtr. Evleri,

336
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye C.II, s.52.
337
Velyetnme, s. 50-51.Naklen; Mikail Bayram, Ahi Evren Mevlana Mcadelesi, s. 37.
 121

i yerleri, yaklp yklp yamalanan Ahiler ve Baclar, Denizli ve evresinde

yerleerek mesleklerini burada devam ettirmilerdir. Muhtemeldir ki Ahi Evren
Denizli ve evresinde youn olarak bulunan Ahi ve Baclarn youn isteklerine kar
koyamam, Konyadaki tutukluluk halinin sona ermesinden sonra Denizliyi ziyaret
etmitir.

2.4. Aksaray ve Ereli evrelerinde meydana gelen g dalgalar

2.4.1. Aksaray ve Ereli evrelerinde Trkmen ayaklanmalar

Mool istilas sonrasnda Seluklu Sultanlar glgede kalm, devlet fiiliyatta

bir varlk gsterememitir. Devletin nfuzunu ortaya koyamamas, Mool
kumandanlar ve onlar adna hareket eden Seluklu idarecilerinin ahsi arzu ve
zulmlerini artrarak devam ettirmitir. Bu bask ve zulmler karsnda devaml bir
ekilde mallarnn yamalanmas, Moollara kar gelenlerinin ldrlmesi,
Trkmenleri harekete geirmitir. Trkmenler Anadoluda Mool nfuzunun
azald dnemlerde ise isyan hareketlerini balatmlardr.
Mool nfuzuna ve Mool yanls Seluklu idaresine kar blgedeki en
nemli g Karaman Trkmenleridir. Karaman Trkmenlerinin blgedeki
glerinin artmas338, Moollara kar geni apl isyan faaliyetlerini hzlandrmtr.
Seluklu idarecileri ile Mool idarecileri arasnda kan ihtilaflar, Aksaray ve Ereli
evresinde, zellikle Karaman Trkmenlerini n plana karm339, onlar Moollara
kar Anadolunun savunucusu haline getirmitir.
Karaman Trkmenleri, bir taraftan Mool tahakkmne kar koymaya
alrlarken, dier taraftan Seluklu idaresine kar siyasi mcadele balatmlardr.

338
I. Alad-din Keykubad Ermenek havalisini fethettikten sonra bu blgenin idaresini Kamerd-din
Lalann idaresine vermi ve blgeye bir takm Trkmenlerin iskann salamtr. Blgeye daha
sonra Babai isyanlarna katlan Trkmenler yerlemilerdir. Anonim bir Ermeni yazmas Karaman
beylerinin dier Trkmen beylerini emirlerine aldklarndan bahsetmektedir. Bknz. OsmanTuran ,
Seluklular Zamannda Trkiye, s. 519. Daha nce Ermenilerle uraan Karamanllar, istila ile
birlikte cephe deitirmiler ve Moollarla mcadeleye balamlardr.
339
Anadoluda Trkmenlerin Moollarla mcadelesinde iki ynde ittifaklar meydana gelmitir.
Bunlardan birisi batda U Trkmenlerinden Denizlili Mehmet Beyin himayesinde gerekleirken
dieri ise Kerimd-din Karamana bal Gney Trkmenleri bnyesinde meydana gelmektedir.
Mool zulmnden kaan dier Trkmenler siyasi ve askeri gc bunlarn himayesinde
bulabildiklerinden bu blgelere yerlemilerdir.
 122

Trkmenler bu mcadeleleriyle Melik Alaaddin adna hutbe okutup Anadoluda

varlklarn kabul ettirmeye almlardr. Trkmenlerin bu abalarndan endie
duyan Mool idarecileri, blgedeki Trkmen direniini krabilmek iin Kongurtay
kalabalk bir ordu ile Trkmenlerin zerine gndermitir. Kongurtayn blgeye
gelmesiyle birlikte, Mool askeri gc karsnda tutunamayan Trkmenler,
direnilerini sona erdirmilerdir. Bu srete Trkmenlerin destekledikleri Melik
Alaeddin ise Bizansa snmak zorunda kalmtr. Aksaray, bu kuatmada
ldrlen ve esir edilen Trkmenlerin saysn alt bin olarak vermektedir340.
Aksarayi, Kongurtayn bu kuatmasnn dehetinden etkilenmi ve bu sahneyi
kyamete benzetmitir. kindi namaz srasnda Mool ordusunun Aksaray ehrinin
san solunu, gneyini kuzeyini tuttuunu haber veren Aksarayi, kuatmay kyamet
gn kalabalna benzetmektedir. Olayn dehetini Kurandan bir ayetle izah
etmeye alan mellif, halkn kurtulu yolunun tamamen kapandn
belirtmektedir. Bu hengamede ehirdeki btn insanlar cezalandrlm, zengin veya
fakir herkesin mallar yamalanm, bazlar ise esir edilmi, olmayacak cevr ve
cefaya maruz braklmlardr. nde gelen ilim adamlarndan Mderris
Burhaneddin, Nasrd-din Abdul-Cabbar gibi alim ve eyhler ise esir edilmi,
bazlar ise on onbe dirheme satlmlardr341.
Kongurtay daha sonra Karaman blgesine gelmi, burada da pek ok
Trkmeni esir edip ldrm, mallarn yamalamtr. Kaynaklar, Kongurtayn bu
harekat esnasnda Trkmenlerden, saklananlar ldrmek veya esir etmek iin
ormanlar dahi yaktn bildirmektedir342.
Trkmen isyanlarn krmak iin Aksaray ve Ereli evresine gelen Mool
askerleri, Trkmenleri merkezden uzaklatrmsa da, Ulara doru aralksz devam
eden Trkmen gleri blgedeki Trkmen nfusunu artrmtr. Trkmenler, Mool
nfuzunun azald zamanlar iyi takip ederek, kendi nfuzlarn salayacak frsatlar
deerlendirmekten geri durmamlardr.

340
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 98-100.
341
Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s.54.
342
Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s.54.
 123

2.4.2. Geyhatunun isyanlar bastrma abalar, Trkmenlerin Aksaray ve

Ereli evrelerinden kalar

Anonim Selukname ve Ebul-Ferec Tarihi Geyhatunun Anadoludaki

faaliyetleri hakknda bilgiler vermektedir. Geyhatu, isyanlar ncesinde Anadoluda
kald sekiz yl ierisinde zevk ve sefa ierisinde yaam, grevlendirdii adamlar
vastasyla bir taraftan ar vergiler ve yamalarla Trkmenleri canndan
bezdirirken, dier taraftan katiller ve basklarla, istila karsnda oluan Trkmen
direniini krmaya almtr. Anadoludaki zevk ve sefaya kendini fazlasyla
kaptran Geyhatu, Han olmay bile istememi, Anadolunun cazibesini her zaman
tercih etmitir. Trkmen isyanlarnn ortaya kmasyla Anadoludaki Mool
karlarnn zarar grecei endiesi Geyhatuyu kzdrm ve hemen harekete
geirmitir. Trkmen isyanlarn bastrmak zere 20.000 kiilik bir ordu ile
Anadoluya gelen Geyhatunun ve askerlerinin masraflar, Baycu zamannda yaplan
anlama gerei Seluklu btesinden salanacaktr. Bu yzden Seluklu hazinesi
boalm gerek halk ve gerekse idareciler byk skntlar yaamlardr343.
1286 ylnda Aksaray ve Ereli evresinde Geyhatunun ordusunun
grlmeye balamas ile halk, byk bir korkuya kaplm yer ve yurtlarn terk
etmeye balamlardr. Geyhatu, Trkmen isyanlarnn kmasnda en etkili durumda
olan Karaman Trkmenleriyle bizzat kendisi ilgilenmitir. Mool askerlerinin Ereli
ve Larendenin kylerini yakp ykmasndan sonra Trkmenler sarp ve himaye
grecekleri yerlere doru kaarak kurtulmaya almlardr.
Aksaray, Trkmenlerden bazlarnn evlerini terk edip maaralarda ve baka
yerlerde gizlendiini, bazlarnn ise vahi hayvanlarn ve yrtc kularn yiyecei
olduunu, zor artlara ramen kaabilenlerin ise gvenlikli grdkleri yerlere doru
yneldiini haber vermektedir344. Trkmenler zerinde meydana getirilen vahiyane
tutumlarn bir zerresini bile uykuda grmeye tahamml edemeyeceini iirle ifade

343
Geyhatuya verilmesi gereken miktar hazinede bulamayan Vezir Ship Ata, kendi btesinden
400.000 dirhem tedarik ederek Mool kumandanna ulatrmtr.
344
Aksaray, Musameretl- Ahbar, , Geyhatunun Aksaray ve Ereli evresindeki Trkmenlerin
mallarna el koyup canlarna nasl kast ettiini u iirde gayet gzel izah etmektedir. Trkmenlerin
kellelerini mzran ucuna koyunca akbabalar korkup onlara yaklamaz. Fakat onlar evlerinde plak
brakrsan nabz durmasndan veya sektesinden lverirler. Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 141.
 124

eden Aksarayi345, bir baka iirde ise bu kargaada ok az kiinin kamak suretiyle
telef olmaktan kurtulabildiini sylemektedir346.
Geyhatu, Karaman Trkmenlerinin himayesinde artarak devam eden
isyanlar tamamen ortadan kaldrmann evredeki Trkmenler zerinde de basklar
kurularak mmkn olacam dnmektedir. Bu yzden Trkmen isyanlarn
bastrmay sadece bu blgeyle snrl tutmam, Trkmenlerin bulunduu, etraftaki
yerleim yerlerine de askerlerini gndererek bunlar zerinde nfuz kurmaya
almtr. Geyhatu bu amala komutanlarndan Tegin Timuru el blgesine
gndermitir. Kaynaklar bu srete el evresinde ok sayda Trkmenin
ldrldn, kadn ocuk ve delikanl olmak zere yaklak 7.000 Trkmenin ise
esir edildiini bildirmektedir.
Bir taraftan Denizlili Mehmet Beyin dier taraftan Erefoullarnn,
Trkmenleri himayesi, Denizli, Mula ve Beyehir evrelerine youn Trkmen
akn saladndan Trkmenler burada kuvvetli bir g haline gelmilerdir.
Denizli, Mula ve Beyehir evrelerindeki youn Trkmen iskan, Mool istilasna
kar meydana getirilecek isyanlarda etkili bir g olacandan Geyhatuyu
endielendirmektedir. Bu yzden Geyhatu meydana gelebilecek Trkmen
isyanlarnda bu blgedeki Trkmen tesirini krmaya ynelik abalar ierisine
girmitir.
Geyhatu, Ereli ve Larende blgelerindeki Trkmenleri ldrp mallarn
yamaladktan sonra komutanlar vastasyla Denizli, Mula ve Beyehir evrelerine
ynelmi, blgedeki Trkmenler zerinde basklar kurmaya balamtr. Denizlide
gn boyunca Trkmenler ldrlm, mallar ise yama edilmitir. Mula ve
evresinde de ayn zulmler dereceleri artrlarak devam ettirilmitir.
Blgedeki Trkmenler zerindeki Mool basklar sadece askeri anlamda
devam etmemi, kaldrlamayacak tarzdaki ar vergiler Trkmenleri canndan
bezdirmitir. 1289 yl balarnda Fahrd-din Alinin vefat sonrasnda Fahrd-din
Kazvin, mali ilerden sorumlu olarak Anadoluya gnderilmitir. Aksaray, onun

345
Aksaray, Musameretl- Ahbar, Trkmenlere kar giriilen dehetin dozunu O uyank
durumda grdm eyin, tatl uykuda bir zerresini grseydim, bir an bile uyumazdm. ifadeleriyle
dile getirmektedir. Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 142.
346
Telef olmaktan sonra kim bilir ka kii kurtulup can buldu; kim bilir ka i, zorluktan kurtuldu
Aksaray, Musameretl- Ahbar,s.142.
 125

Anadoluya gelirken Tebrizli, Hamedanl, Irakl, Isfahanl, Hokanl, Horasanl,

Grc, Alanl, Merendli, Nahcivanl, Arranl, ve Tiflisli kalabalk sayda bir
topluluu da beraberinde getirdiinden bahsetmektedir347. Fahrd-din Kazvin
kendisini iktidara tayan Mool Hanna kar taahhtlerini yerine getirebilmek iin
halkn tayabileceinden ok fazla vergiler koydu348. Kazvini, bu meyyidelerini
Aksaray ve Ereli evresinde tatbike balam, bu tatbikatnda kendisine Mool
askerleri ve Emir ci Tutgavul destek olmulardr. Onlarn snrsz bir ekilde vergi
toplamalar blge insan zerinde derin sarsntlar meydana getirmitir. Kaynaklar,
blgeden 7000 esir, katar katar ganimetlerin Konyaya, oradanda Kayseriye
nakledildiini bildirmektedir. Aksaray ve Ereli blgelerinde yaayan Trkmenler bu
sebepten yurtlarn brakp himaye grecekleri u blgelerine doru gitmek zorunda
kalmlardr349.
Ebul-Ferec, Geyhatunun bu srete Konya kapsndan Denizliye kadar olan
blgede byk bir dehet meydana getirdiinden bahsetmektedir. Geyhatunun bu
dehetinden insanlar snabilecekleri yerlere kam ve bu blgeler alt ay kadar
terk edilmi grntsnden kurtarlamamtr350. Reidd-din ise, Geyhatunun
Trkmen diyarlarnda ok ksa zamanda byk tahribatlar meydana getirdiini
belirterek kendisinin Karaman ve Erefolu blgelerinde kalm olduu on sekiz gn
ierisinde blge insanna on sekiz yla deecek zulm yaattn ve sa kalan
insanlarn himaye grecekleri u topraklarna doru katn haber vermektedir351.
Aksaray ve Ereli evresinden Mool istilas dolayls ile kaan
Trkmenlerin sarp blgelerde saklananalardan baka bu srete gidebilecekleri iki
yn bulunmaktadr. Trkmenlerin mecburi olarak kullanabilecekleri bu iki yn
kuzey ve gney ulardr. Trkmenlerden gneye yakn olanlar dahada gneye
doru ekilmiler, oradan Suriye taraflarna doru ynelmek zorunda kalmlardr.
Muhtemelen Geyhatunun emriyle, gney blgesindeki isyanlar bastrmak iin el

347
Aksaray, Musameretl- Ahbar, s. 118.
348
Aksaray, Musameretl- Ahbarnda Kazvininin bu almalarn eletirerek kendisinin vergi
koymada ok ileri gittiini halkn canna da vergi koymak iin abaladn bahsetmektedir. Mellifin,
Kazviniyi cahillikle sulamas da vergi konusundaki tenkitlerinden olsa gerektir.
349
Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s.61.
350
Ebul- Ferec, s. 492; Naklen; OsmanTuran , Seluklular Zamannda Trkiye, s. 605.
351
Reidd-din, Baku, s. 302-307,; Aksarayi, s. 189-196; Naklen; Faruk Smer, Anadoluda
Moollar, s.63.
 126

ve evresine gnderilen komutanlardan olan Timur Teginin zulmleri sonrasnda

blgeden kaanlar bu yne doru hareket etmilerdir. Nitekim buradaki
Trkmenlerden pek ounun ldrldn, kadn, ocuk ve genlerden oluan 7000
kiinin ise esir edildiini kaynaklar bildirmektedir.
Denizli, Karaman ve Erefolu mevkilerindeki Mool zulmlerinden kaan,
fakat uzak blgelere g etme imkan bulamayan Trkmenlerden bir ksm
kendilerine ulalamayacak sarp blgelerde saklanrlarken, kaabilenlerden bir ksm
ise obanoullarnn himayesine Kastamonu ve evresine, Karaman blgesinin
gney ksmlarndaki Trkmenler ise Suriye taraflarna ynelmek zorunda
kalmlardr.
obanoullar, Kastamonu ve evresinde byk bir Trkmen nfusunu
himaye etmektedir. zellikle Mool istilas sonrasnda aresiz kalan Trkmenler
Denizli Beyleri, Karaman Beyleri, Erefoullar tarafndan himaye edilmilerdir.
Geyhatu zamannda Trkmenlerin hamisi durumundaki bu Beylerin bask altna
alnarak himayelerindeki Trkmenlerin yama ve yakmaya maruz braklmalar bu
blgelerden kalar ortaya karmtr.
Anadolunun kuzey ularna doru gerekleen Trkmen hareketlilii
zellikle Geyhatu zamannda daha da younlamtr. Bu younluun yaanmasnda
en nemli sebep, meydan gelen Trkmen isyanlarnn Geyhatuyu
endielendirmesidir352. Geyhatu bu endie ile birlikte Gney ve Bat Ularndaki
Trkmenleri cezalandrmtr. Trkmen isyanlarn bastrmak zere Ana doluya
20.000 kiilik orduyla gelen Geyhatu Aksaray ve Ereli evresinde byk bir katliam
meydana getirmi, Trkmenlerden pek ou evlerini ve yurtlarn terk etmek zorunda
kalmlardr. Artarak devam eden Trkmen isyanlarnn tamamen ortadan
kaldrmas, evredeki dier Trkmen guruplarn zerinde de basklar kurulmasyla
ancak salanabilecektir. Bu yzden Geyhatu, Karaman Trkmenleriyle bizzat
kendisi megul olurken, evredeki dier Trkmenler zerine de komutanlarn
grevlendirmitir.
352
Kanaatimizce Geyhatunun buradaki endiesi sorgusuz miktardaki gelirlerinin kaybolaca
endiesidir. Geyhatunun israfna parann dayanmamas, yeni mali basklara ve para tahsiline sebep
olmaktadr. Nitekim daha nceden hatunlara ve klelere krk gn zarfnda datlan para miktar
410000 altun iken, Geyhatu zamannda bu miktar 1.600.000 altuna ulamtr. Mool hanlarna tahsis
edilen vilayetlerde maliyeci, hkim, yarg, memur, katibler kendi keselerini doldurmaya balamlar,
soygunculua girimilerdir.
 127

Ereli ve Larende blgelerindeki Trkmenlerin ldrlp mallarnn

yamalanmasndan baka353, el ve evresinde ok sayda Trkmen ldrlm,
kadn ocuk ve delikanl olmak zere yaklak 7.000 Trkmenin ise esir edilmitir.
Mool zulmnden kaan Trkmenlerin sna durumunda olan Karaman
Trkmenlerinin bu ekilde bertaraf edilmesinden baka, Denizli, Mula ve Beyehir
evrelerindeki Trkmenler zerinde de basklar kurulmutur. Denizlide gn
boyunca Trkmenler ldrlm354, mallar ise yama edilmitir355. Mula ve
evresinde de ayn zulmler dereceleri artrlarak devam ettirilmitir. Vergileri
karlnda ocuklarna ve elerine el konulan, mallar yama edilen, ldrlen
Trkmenler iin mecburi istikamet olarak sadece obanoullarnn himayesindeki
Kastamonu ve evresi kalmtr. Nitekim Ebu Said, XIII. Yzyln ortasnda
Kastamonudan Trkmenlerin bakenti olarak bahsetmektedir356.
Kastamonu ve evresinde baz kylerin isimlerinin Kay adyla anlmasndan
baka, kaynaklar obanoullarnn kay olduunu haber vermektedir357. Kalabalk
saylarda bulunan Trkmenler Kastamonu ve evresini II. Klarslandan itibaren
yurt edinmeye balamlardr. Trkmenlerin buradaki iskanlar zellikle
XIII.yzyln ikinci yarsndan itibaren daha da artmtr. Kaynaklar XIII.yzyln
ikinci yarsnda bu blgede yerleik olanlardan baka 100.000 adr gebe
Trkmenin yaadndan bahsetmektedir358.
Geyhatunun zulmlerinden aresiz kalan Trkmenler Mool askerlerinin
ulaamayacaklar sarp yerlere snmlar, siyasi mcadelelerini ise Klarslann ve
Yavlak Aslann himayesinde Kastamonu evresinde devam ettirmilerdir. Mool
asker ve vergi memurlarnn dayanlmaz hale gelmesi blgeden kalar

353
Reidd-din, Geyhatunun Karaman ve Erefolu blgelerinde sadece on sekiz gn kaldn,
fakat bu sre ierisinde bile blge insanna on sekiz yla deecek zulm yaattn belirtmektedir.
Bknz. Reidd-din, Baku, s. 302-307,; Aksarayi, s. 189-196; Naklen; Faruk Smer, Anadoluda
Moollar, s.63.
354
Ebul-Ferec, Konya kapsndan Denizliye kadar olan blgede byk bir dehetin yaandn,
blgenin alt ay terk edilmi mekan grntsnden kurtarlamadn belirtmektedir. Bknz. Ebul-
Ferec, s. 492; Naklen; OsmanTuran , Seluklular Zamannda Trkiye, s. 605.
355
Yama edilecek mallarn durumlarda ise fukara halkn vergileri karlnda oullar beer, kzlar
ise er dirhem mukabilinde alnm, evlad olmayan fakirlerin ise zevceleri beer dirhem karlnda
Mool askerleri tarafndan birer ay istifra edilmitir. Hsameddin Bey, Amasya Tarihi, stanbul,
1929, s. 419.
356
Cahen,C, Osmanllardan nce Anadolu, s. 201.
357
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 611.
358
Osman Turan, age, s. 611.
 128

hzladrrken, obanolu Beylerinin kendilerini himayeye almas Trkmenleri

Kastamonu ve evresine doru yneltmitir. Trkmenlerin burada youn bir ekilde
iskanlar ayn zamanda onlarn stiklal Mcadelelerininde balangc saylmaktadr.
obanolu Beyleri bu mcadelede, Trkmenlerin hakl araylarn merulatrmak
iin, Karaman Trkmenlerinin gneyde yaptklarn kuzey ularnda yeniden
balatmlar ve Keykavusun oullarndan Klarslan saltanat davasyla ne
karmlardr.
Trkmenlerin bu iskanlar obanolu Yavlak Aslannn Beyliini
glendirirken, Kastamonu evresindeki bu yaplanma Geyhatuyu rahatsz
etmektedir. Geyhatu bu Trkmen yaplanmasn datmak iin balarnda Sultan
Mesudun olduu, Mcird-din Emir ah ve Vezir Necmd-dinin de bulunduu
Mool askerlerini blgeye gndermitir. Bu mcadelelerin neticesinde
Kastamonunun igal edilememesi, her iki taraf iinde galibiyet ve malubiyet
arasnda fazla bir fark bulunmadn gstermektedir. Nitekim obanoullar Beylii
tamamen ortadan kaldrlamam, bundan sonraki srete Mahmud Bey le
mcadeleler devam ettirilmitir359. Trkmenlerin kuzey bat blgelerindeki
mcadeleleri blgedeki Bizans hakimiyetini tamamen sona erdirmitir. Bu
mcadeleler ise Sakarya nehrinin batsnda kalan yerlerde Trkmenler vastasyla
Osman Gazinin hakimiyetinin kurulmasna zemin hazrlamtr.

2.5. Malatya ve evresinde meydana gelen g dalgalar

2.5.1. Trklerin fethinden Mool istilasna kadar Malatya ve evresinde

meydana gelen yerlemeler

Danimend oullar devletinin kurucusu Gmtekin Melik Ahmet Gazi ksa

zaman da snrlarn geniletmi ve 1101 yllarnda Malatya ve Suriye taraflarna
ulamtr. Malatya Trklerin fethinden nce Sryanilerin elindedir. Sryanilerin
eskiden beri Yunan ilmini ve Yunan felsefesini aslna sadk kalarak retmeleri,
Malatyann bir kltr ehri olarak ekillenmesini salamtr. Malatyann bu

359
OsmanTuran , age, s. 612.
 129

zellii slam ncesi dnemde ran, slm dnemde Arap ve ran asll ilim
adamlarnn buraya gelip yerlemelerini salamtr. Malatyann Mezopotamya ve
Suriyeden Anadoluya alan yollar zerinde bulunmas, burann nemli ilim ve
fikir merkezi olmasn salamtr.
Malatyadaki ilmi ortam bir ok ranl ilim adamn buraya celbetmitir. I.
Gyaseddin Keyhsrevin veziri Malatyal Muhammed el-Gazi, eyh zzd-din
Ebul-Kasm el- Hamui, eyh Ebu Tahir Ahmed el-sfahan, Muhammed b. Ebu
Bekir et-Tebriz bunlardan bazlardr. Dnemin nl alimlerinden Muhammed el-
Mavsilnin Mezopotomya ve Suriyede bir ok ehirlerde kendisine ders verecek
alimler ve arkadalar aram olmasna ramen yerleme mekan olarak kendisine
Malatyay semesi buradaki ilmi potansiyeli ortaya koymas asndan nemlidir360.
Malatyadaki ilmi alm sadece belli alanlarda snrl kalmamtr.
Malatyada Kad zzd-din Urmevi ve Sadrd-din Konevye hocalk yapan ve ad
Menkb- Evhadd-din Kirmanide geen eyh Cemald-din El- Vstnin ve
mehur muhaddis Ebul-Hasan Ali El- skendernnin de Malatyada yerletiklerini
kaytlar gstermektedir. Bu ise dini alanda youn ilmi almalarn olmasnn
yannda, din adamlarnn burada yerletiklerini gstermesi asndan nemlidir361.
zellikle Trkler tarafndan fethinden sonra ilim adamlarnn mekan haline
gelen Malatya ehrinde, ranl, Irakl, Msrl ve Maribli alimler yerlemeye msait
bir zemin bulabilmilerdir. Malatyal eyh Mecdd-din shakdan olu Sadrud-din
Koneviye intikal eden ve bugn Konya Yusuf Aa ktphanesinde muhafaza edilen
kitaplarn sema ve kraat kaytlar bunu dorulamaktadr362.
Rknd-din Sleyman ahn lmnden sonra dokuz seneden beri
Bizansta srgnde bulunan I. Gyaseddin Keyhsrev kendisini destekleyen
evrelerin yardmyla yeniden tahta gemi ve Malatyal eyh Mecdd-din shak
da diplomatik ve kltr ilerinde grevlendirmitir. Bu grevlendirmenin Malatyaya
yeni ilmi yerlemeleri salamas asndan byk nemi vardr. Nitekim eyh
Mecdd-din shak yeni grevinin nfuzunu kullanarak diplomat olarak gittii

360
Cahen,C, Osmanllardan nce Anadolu, s. 209.
361
Mikail Bayram, Seluklular Zamannda Anadoluda Baz Yreler Arasndaki Kltrel
Yaplanma,Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Konya, 1994, s. 92.
362
Mikail Bayram,Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, s. 7-11.
 130

lkelerden ok sayda ilim adamn celb ederek onlarn Malatyada yerlemelerini

salamtr.
Malatya ve evresi ilm cazibenin dnda siyasi olarak ta cazibe merkezi
olmutur. Danimend Oullar ile Anadolu Seluklular arasnda devaml tartma
konusu olan Malatya, iki taraf arasnda zaten mevcut olan gerginliklerin daha da
artmasna sebep olmutur. Melik Ahmed Gazinin vefatndan yararlanan I.
Klarslan, Malatyay Danimendlilerden alm, ynetimini ise olu Turul
Arslana brakmtr. I. Klarslann vefat sonrasnda meydana gelen taht
mcadelesinde Melik Ahmed Gazinin olu Emir Gazi, damad olan Sultan Mesudu
desteklemi, onun tahta gemesini salamtr. Bu arada kendisi tekrardan
Malatyaya sahip olmutur. Malatya, II. Klarslan zamannda uzun sren
mcadeleler sonrasnda 1175 ylnda Danimend oullar Devletinin ortadan
kaldrlmasyla yeniden Seluklu idaresine girmitir.
Anadolu Seluklu idaresinde bulunduu sre ierisinde zellikle I. Ald-din
Keykubad iktidara geldikten sonra meydana getirilen idari dzenlemelerden buras
da nasibini almtr. Bu erevede Malatyada yeni yeni iskanlar ve grevlendirmeler
yaplmtr. Bu yaplanma esnasnda Malatyaya Ahi Ahmed adnda bir hna tayin
edilmitir. Germiyanl ailesinin bu dnemde buraya yerletirilmesi, gebe
iskanlarnn devlete brakt problemlerin dnda Seluklu Sultan I. Ald-din
Keykubadn, blgedeki nfuzunu oluturma gayretleri olarak deerlendirilebilir.

2.5.2. Mool istilas sonrasnda blgede meydana gelen siyasi boluk ve

glerin balamas

Trkmen eyhleri tarafndan ynetilen ve Babailer isyan olarak bilinen

hadise, Anadolunun Mool istilasna maruz kalmasna zemin hazrlamtr. Babailer
isyan ile Anadolu derin bir sarsnt geirmitir. Byk bir prestij kaybna urayan
iktidar ve bundan honut olmayan halk zor durumdadr. Mool komutan Baycu ise,
bu durumu frsat bilerek Anadoluya girmi ve kt gidiat balatmtr. Mool
istilas Anadoluda sadece belli bir blge veya ehirle snrl kalmam btn
Anadoluyu yakp kavuran bir hal almtr. Mool istilas karsnda kendi iktidarn
korumaya alan mera ve ulema, Mool iktidar ile birlikte hareket ederek onlarn
 131

tevecchn kazanmlardr. Bu tevecchn devam ettirilmesi ise Trkmen ahaliye

zulmleri artrmr.
Baba shak hadisesinin gerekletii tarihlerde Germiyan ailesi363, Malatya
civarnda bulunmaktadr. Aile, XIII. yzyln ilk yarsnda Trkiye Seluklularnn
hizmetinde olarak I. Aleddin Keykubat tarafndan Malatya taraflarnda iskn
edilmitir. Mool istilasnn dourduu deiik sebeplerle Fars ve Kirman
havalisinden364 Dou Anadoluya, oradan da Malatya evrelerine getirilmilerdir365.
Osmanl tarihilerinden bazlar Germiyan Bey isminden yola karak beyliin
Germiyan Bey tarafndan kurulduu kanaatine varrken, bazlar ise bu kelimenin bir
ahs ismi olmayp airet ismi olduu kanaatini tamaktadrlar366.
Dnemin kaynaklarndan bn-i Bibi, Germiyanllarn Baba shak hadisesi
srasnda Malatya civarnda olduklarn ve isyan srasnda Ali-ir olu Muzafferddin
ismine rastlanldn haber vermektedir367. Seluklu kuvvetlerinin hizmetinde olan
Germiyanllar, Trkmen Babalarn himayesinde gelien isyann faaliyet sahasn
Muzafferddin Ali-irle snrlandrmaya almlar, fakat Babai isyann bastrmak
zere harekete geen Ali-ir olu Muzafferddin abasnda baarl olamam,
Malatyaya tekrardan dnmek zorunda kalmtr.
Babai isyanlaryla birlikte blgedeki siyasi ahengin bozulmas Germiyan
Trklerinin Seluklu ordusu ierisindeki dier gayretlerini de boa karmtr368. II.
Gyaseddin Keyhsrevin Mardin ve Meyyafarikin zerine dzenlemi olduu
seferde Germiyan Trklerinin Amidi geri almak iin verdikleri mcadele baarsz
olmutur.
Babai isyanlarnn en nemli sonucu Kseda malubiyetidir. Kseda
malubiyeti sonrasnda Baycu komutasndaki Mool ordusu Anadolu ehirlerini

363
M.Halil Yinan, Ptrge ve iro evresinin Germiyan yurdu olarak isimlendirildiini ifade
etmektedir. Bat Anadoluya g eden Germiyanllarnda bu blgedeki airetlerden olabilecei fikrini
ne srmektedir. Yinan, Trkiye Tarihi, s. 126.
364
Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 35.
365
ehabeddin Ahmedn-Nesev, Siret Sultan Celleddin Mengberti, s. 96-131.
366
bn-i Bibi, Veled-i Aliir Germiyni eklindeki ifade ile bir airet olduunu, Hayrullah Efendi
ise, Germiyanllarn, Trk airetlerinden Afar boyundan olduklarn ifade etmekte, Naklen;
Uzunarl,Anadolu Beylikleri, Ankara, 1998, s. 39. Fuad Kprl ise tereddtl de olsa
Germiyanllarn Ouzlarn Afar boyuna mensubiyetlerini kabul etmektedir. Kprl,Osmanl
Devletinin Kuruluu, Ankara, 1988, s.35. Z. Velidi Togan ise, Kpak zmresinden olduklarn ileri
srmektedir. Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s.319.
367
M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, s. 9.
368
M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, s. 9-10.
 132

kasp kavurmutur. Baycunun Sivas ve Kayseri de meydana getirdii zulm duyan

Malatya halk endieye kaplm, ehri terk etmeye balamtr. Ebul Ferec
kendisinin ve ailesinin yaadklarna eserinde genie yer vermektedir.
Sivas ve Kayseride ehirlerin surlar yklarak, canlarna bedel mallarna el
konulmas, zenginlerin mallarn karmalar konusun da trl ikencelere maruz
braklmalar, direnmeleri durumunda ise kltan geirilmelerinin Malatyada
meydana getirdii korku ve endie onlar g hazrlklarna balatmtr. Alabildikleri
kadaryla eyalarn yanlarna alarak bir ksm Suriye taraflarna bir ksm ise
Anadolunun batsna doru ge balamtr. Ebul Ferec, halkn bu endiesinden
ayak takmnn istifade ettiini, ehrin giri ve klarn tuttuklarn, halkn
mallarna el koyduklarn haber vermektedir369.
Kseda yenilgisiyle birlikte meydana gelen Mool istilas blgede ksmi bir
tesir brakmam, blgenin en gl devleti dahi Moollara vergi vermeye mecbur
edilmitir. Daha sonraki dnemlerde bu ballk devaml yenilenmitir370. daredeki
zaafiyet ikinci, nc ahslarn devlette kuvvetlenmelerini salamtr. Elde edilen
bu nfuzun korunmas ise ancak Mool idareye yaknlkla mmkn olacandan
tbiiyeti salamak iin devlet adamlar birbirleriyle yarmlardr. Seluklu
idarecilerinin Moollar nezdindeki nfuzlarn idameleri ise insanlar zerindeki
basky arlatrmalar ile mmkn olacandan artarak devam etmitir. Bask ve
zulmlerin artmas ise zorunlu olarak gleri hzlandrmtr.
stila sonrasndaki bu kalar Malatyann fikri ve ilmi kapasitesini gittike
zayflatmtr. lim adamlarnn kendilerine mekan olarak devletin merkezi ve daha
gvenli ehri olan Konyay semeleri Malatyadan Konyaya ulem gnn
meydana geldiini gstermesi asndan nemlidir.
Malatya ve evresine I. Aleddin Keykubat tarafndan yerletirilen Germiyan
ailesi, Babai isyanlarnda Seluklu kuvvetlerinin yannda bulunmu akabinde
meydana gelen Mool istilasyla birlikte ise burada tutunamamlardr. Ailenin
buradan ne zaman ve hangi yne ayrld konusunda ise bir takm veriler

369
Ebul Ferec, Tarihi Muhtasarddvel, s. 20.
370
Moollara kar koymaktaki aczini gren Seluklu Sultanlar iktidarlarn Moollarla kuvvetli
irtibatta grmlerdir. Onlarla irtibat salayabilmek iin ise devaml eliler gndermilerdir. Bu
irtibat Moollara her yl mal, at, kuma ve baka nesneler ve belirli bir para verilmek suretiyle
salanabilmitir. Ebul Ferec, Tarihi Muhtasarddvel, s. 21.
 133

bulunmaktadr. Bu veriler erevesinde Malatya k sonrasnda hangi istikametlere

uradklarn takip etmeye alacaz.
Bilindii zere II. zzeddin Keykavus ile IV. Klarslan arasndaki mcadele
Moollarn IV. Klarslan desteklemeleri sonrasnda geni apl katliamlara sebep
olmu ve Trkmen evreler etkisiz hale getirilmilerdir. Bu erevede IV.
Klarslan, Keykavus taraftar olduklar gerekesi ile haksz yere bir ok kiiyi
ldrtmtr. Kaynaklar ldrlenler arasnda Kerimd-din Aliir ismini de
zikretmektedir371. Kerimd-din Aliir ismi ise, Germiyan ailesiyle herhangi bir
irtibatn olabilecei fikrini akla getirmektedir. lmi evrelerde bu konuyu her ne
kadar pheyle karlayanlar olsa dahi, Kerimd-din Aliirin Muzafferddinin olu
olduu fikri yaygn durumdadr372. Dier taraftan F. Nafiz Uzluk, Sadreddin
Koneviden Cmiul- Usl fi ehdisur-Resl adl eseri dinleyenler arasnda
Seyfeddin Ali-ir bin Yakub adl bir ahs zikretmektedir. A. Glpnarl373 ve N.
Kaymaz374 bu kiinin, beyliin kurucusu Yakub bin Aliirin babas olduu ynnde
fikirler beyan etmektedirler.
Babai isyanlarnn meydana getirdii boluk ortamna Kseda yenilgisi ve
Mool istilasnn da eklenmesi ile Malatya ve evresinde yerleenler arasnda byk
bir hareketlilik balamtr. Bunlar bir ksm Suriye taraflarn tercih ederlerken dier
ksm ise batya doru ynelerek buralarda kendilerine yurt arama gayreti ierisine
girmilerdir. Muhtemelen Germiyan ailesinin buray terk etmesi de bu zamana
rastlamaktadr. G gzergahlar konusunda ise Kerimdin Ali-irin Konyada
saltanat saraynda ldrlmesi hadisesinden yola karak bu tarihlerde Konya
evresinde olduklar sylenebilecektir.
Kerimdin Ali-irin Konyada saltanat saraynda ldrlmesinden sonra Bat
Anadoluda Bizans snrlarnda grnmeye balayan Germiyanllar, 1277de
meydana gelen Cimri olaynda etkili olmulardr. Bu esnada Ktahya, Afyon, Denizli

371
II. zzeddin Keykavus ile IV Rknd-din Klarslan arasndaki mcadele halkta infial meydana
getirmitir. Bunun zerine Moollar, gizli ve aktan pek ok kiiyi ldrmlerdir. M. Bayram ,
Eflakiden rivayetle Ahi Evren eyh Nasrud-din ile Sadrud-din Konevi arasnda mektup getirip
gtren zengin tcir el-Hc Tcd-din-i Kinin bu hengamede Moollar tarafndan bir gece baskn
ile ldrldn belirtmektedir. Bkz. Bayram, Mikil, Sosyal ve Siyasi Boyutlaryla Ahi Evren-
Mevlana Mcadelesi, s.166.
372
F. Smer, Anadoluda Moollar, s. 47.
373
A. Glpnarl, Mevlana Celleddin, s. 232.
374
N. Kaymaz, Sleyman Pervane, s. 105.
 134

civarnda bulunduklar tahmin edilen aile, Karamanolu Mehmed Beyin hadiseyle

ilgili ortaya kard kargaay gidermek iin Sahip-Ata oullarnn meydana
getirdii ordunun ierisinde yer almlardr375. Sahip-Ata kuvvetlerine III.
Gyaseddin Keyhsrev ve Mool kuvvetlerinin de yardmlar eklenince Karaman
olu Mehmed Bey mcadelede yetersiz kalm ve lmtr. Yaplan mcadelelerde
Cimri, Hsameddin ile Germiyanl Aliirin oluna bal Trklerden bazlarnn eline
dmtr. Ayana giydii krmz izmesinden tannan Cimri, Germiyanl
nkerleri tarafndan Seluklu Sultanna teslim edildikten sonra derisi diri diri
yzlerek dier asilere ibret olsun kastiyle Anadolunun btn ehirleri
dolatrlmtr376. Bu hadise sonrasnda Bizans snrlarnda bulunan Germiyanl
ailesi nfuzunu daha da kuvvetlendirerek blgede ok gl bir hale gelmitir.
Germiyanoullar bamszlklarn kazandktan sonra Bat Anadoluda siyasi
istikrar salayarak hzla bymeye balamlardr. Ali-ir olu I. Yakub Beyden
itibaren Bat Anadoludaki beylikleri de nfuzlar altnda toplamlardr. Aydn,
zmir, Antalya, Isparta ve evreleri ile yukar Sakarya havzasndaki Trk Beyleride
Germiyan beylii idaresinde toplanmlardr377.

2.6. Amasya ve evresinde meydana gelen g dalgalar

Trkiye Seluklu idaresindeki Anadolu, deiik dnemlerde alkantl sreler

yaam ve buna are olarak ciddi teebbslerin meydana getirilmesi gerekebilmitir.
Trkiye Seluklu idaresindeki Anadoluda byk lde siyasi birlik, II. Kl
Arslan zamannda salanm, snrlarn batsndaki blgelere pek ok Trkmen
guruplar yerletirilmitir. Bu dnemde Uluborlu, Eskiehir, Ktahya gibi merkezler
Bizanstan alnarak snrlar Denizliye kadar geniletilmitir.
Anadolunun Mool tehdidi altna girmesi I.Aleddin Keykubat Anadoluda
birlii salama almalarna yneltmitir. Bu dnemde Antalya Sinop hattnn
batsnda kalan blgelere Mool istilasndan kaan Trkmenler yerletirilmilerdir.

375
Yazczde Ali, Germiyan Trklerinin 50.000 ake alufe ile Sahip Ata oullarnn ordular
ierisinde yer aldklarndan bahsetmekte ve bu mcadeleden herhangi bir sonu alnamadn da
eklemektedir. M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, s. 17-18.
376
bn-i Bibi, el-Evamirul alaiye II, s. 238.
377
Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timi Tarihi, s. 89.
 135

Trkmenler Seluklu Sultan tarafndan ok iyi karlanm Gney ve Kuzey Bat

Ularna Bozok ve ok Trkmenleri yerletirilmilerdir. Ayn tehlike Seluklu
Sultann d politikada da bir takm tedbirler retmeye yneltmi, bu dorultuda
Eyyubiler ve Harezmahlarla ortak hareket planlar uygulanmaya allmtr. Fakat
hzla ilerleyen Mool istilas Harezmahlar Dou Anadolu blgesine itmitir378.
Blgede hakimiyet kurma mcadelesi Seluklu ve Harezm kuvvetlerini kar karya
getirmi ve Harezmlilerin malubiyeti sonrasnda Seluklular Moollarla komu
olmulardr. Seluklularn Mool tehlikesi ile direk kar karya gelmesi durumu
ise zellikle Dou Anadoluda yeni bir takm tedbirlerin alnmasn gerekli klmtr.
lk olarak Moollarla anlama ortam aranm, Dou Anadoluya Trk nfusun
iskan salanmtr. Amasya valisi Emir Mbarizd-din Halifenin Karahisarn ark
taraflarn istilaya ve maiyetiyle birlikte Erzincan ve Kemaha grevlendirilmesi,
I.Aleddin Keykubatn bu gayeye matuf abalar olarak deerlendirilebilir379.
I. Aleddin Keykubat, bir taraftan Dou Anadoludaki Trkmen nfusu deiik
metotlarla artrmaya urarken, dier taraftan kendisine snan Harezm Umerasn
airetleri ile birlikte iskana almaktadr. Bu dorultuda Harezmah emirlerinden
Emir Hsamd-din Berke ve aireti zellikle gelirleri yksek vilayetlerden olan
Amasya ve evresine yerletirilmilerdir. Seluklu Sultannn byk itimadn
kazanan Emir Hsamd-din Berke Amasya valiliine getirilmitir. Hsamd-din
Bey Amasya Tarihi adl eserinde Osmanllarn byk atalarnn da Emir Berkenin
maiyetinde Amasya tarafna yerletirildiklerini bahsetmektedir. Mellife gre Emir
Berkenin maiyetinde Amasyaya getirilen Kay aireti, Mecid z kazasnn Kara
Yakub nahiyesinin Kay karyesine yerletirilmilerdir380.
I. Alad-din Keykubaddan sonra yerine geen olu II.Gyaseddin Keyhsrev,
kendi nfuzunu kurabilmek iin Emir Berkeyi grevinden azlederek, Amasyada
kendi iktidarn glendirmeye almtr. Bu sebepten Amasya ve evresinde daha
nceden iskan edilen Harezmliler, kendisine kar isyan edebilecekleri endiesiyle bu
blgelerden uzaklatrlmlardr. Ikdul Cumanda belirtildii ekliyle, Amasyadan
ayrlan Harezm airetleri, Diyarbakr, Halep, Musul havalisinde dolatktan sonra

378
ehabeddin Ahmedn- Nesev, Siret Sultan Celleddin Mengbert, s. 141.
379
Hsameddin Bey, Amasya Tarihi, s. 356-358.
380
Hsameddin Bey, Amasya Tarihi, s. 366.
 136

Ahlat civarna gelmiler, burada yedi sene kalmlardr381. Amasyadan g etmek

zorunda kalan Harezmlilerin Ahlattan sonra nereye yneldikleri hakknda kesin
malumatlar olmamakla birlikte Amasya Tarihinde, ehirden g eden Harezm
gurubunun Kay boyu ile beraber hareket ettii hakknda bilgiler bulunmaktadr. Bu
ekilde dnldnde Kaylarn ulara doru ilk gelilerinde kullandklar
gzergah ve yol haritalar, haklarnda bilgiler verebilecektir. Muhtemelen dier
Harezm guruplaryla birlikte bir ksm bat ularna g etmilerdir. Nitekim
Uzunarl, Ktahya ve evresinde Horzom Aire-i Ovack Alaehir evrelerinde
ise Horzom Alayaka, Horzom Sazdere, Horzom Keserler, Horzom
Enbellieklinde yerlemelere rastlandn haber vermektedir382. Dier bir ksm ise
Suriye ve Msra doru ynelmilerdir.
Amasya blgesinden deiik ynlere doru meydana gelen glerin en nemli
sebeplerinden birisi Babailik hareketidir. nk bu hareketin ncesinde ve
sonrasnda Amasyadan bir takm gler meydana gelmitir. Oluum srecinde iktidar
yanllarna kar bavurulan iddetten dolay baz ulema ve umera deiik yerlere
kamak zorunda kalmlardr. syannn iddetlenmesinden sonra ise byk bir
Trkmen gruhunun Krehire doru byk bir heyacanla yneldii grlmektedir.
Bilindii zere Baba lyas- Horasan, Seluklu Sultan Alad-din Keykubad
zamannda Amasya blgesine yerlemi ve burada faaliyetlerine devam etmitir.
Baba lyas- Horasan, fikirlerinin etrafta yaylmas iin deiik yerlere halifeler
gndermitir. Bu dorultuda Baba shakda Trkmenlerin younlukta bulunduu
Samsat Kefersut blgesine gnderilmitir383. Blgedeki siyasi iktisadi ve sosyal
zorluklar, onun nfuzunun hzla yaylmasn kolaylatrmtr. Babai
propagandalarnn tesirli olduu alanlar daha ok Aaeri, Dger ve Bayat
Trkmenlerinin yerleim alanlardr. Blgede bulunan Harezm airetleri ayn
zamanda blgedeki eitlilii ve karmaay daha da artrmaktadr. darenin endiesi
Trkmenlerin idareye olan gvensizlii, memnuniyetsizlii blgedeki karmaay ve
bu hareketin havalide hzla yaylmasn salamtr384.

381
Hsameddin Bey, Amasya Tarihi, s. 376.
382
. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 39.
383
A.Yaar Ocak, Babailik , slam Ansiklopedisi (TDV), C.IV, stanbul, 1991, s. 373-374.
384
A.Yaar Ocak, Babailer syan , stanbul, 1996, s. 124.
 137

Baba shak hareketi karsnda baz ulema ve merann hkmeti destekler

tarzdaki tavrlar Trkmenlerin tepkilerini artrm ve ehirde byk bir kym
balamtr. ok sayda insan ldrlmtr. Bunun zerine iktidar yanls ulema ve
meradan bir ksm maiyetleriyle birlikte Amasyadan kaarak Konya ve ama
yerlemilerdir385. Ulema ve meradan bazlar ise gizlenebilecekleri kylerde
barnmaya almlardr.
syann bymesi ve zelikle Amasya taraflarna gelmesinden sonra, Seluklu
Sultan endielenmi ve Konyay terk ederek Kubadabada snmtr. bn-i Bibi,
galeyana gelen Trkmenlerin mallar ve srleri ile birlikte byk kalabalklar
halinde Krehire geldiklerini haber vermektedir.
Mool istilas sonrasnda ise Amasyada yeniden bir mecburi g dalgas
yaanmtr. Mool Beyleri ve airetleri akn akn Amasya ehrine gelip yaylalarn
ve tarlalarn en iyilerini zapt edip, ehirleri ve kasabalar viraneye evirmilerdir386.
stila annda sava gerelerini tamak iin bile biare Mslman Trkmenler
kullanlmlardr. Bedrd-din Ayni, Trkmenlerin hayvan gibi istihdam olunarak
kz yerine arabalara koulduklarn haber vermektedir. Mool istilas btn
Anadoluda olduu gibi Amasyada da Trkmenleri ar bir vergi cenderesi
ierisine almtr. Vergi veremez durumdaki insanlardan oullar, kzlar hatta eleri
bile vergi mukabilinde alnarak dayanlmaz bir bask ortam oluturulmutur.
Amasya ehrinde Trkmenler zerinde uygulanan Mool basks, dini alanda da
kendisini gstermitir. Amasyada Tmarhane civarnda dikilen Kubilay Kaan
heykeline Mslmanlar zorla secde ettirilmeye allm, etmeyenler ise

385
Hsameddin Bey Amasya Tarihinde Baba shakn kahrndan kurtulmak iin Tcd-din
Tebriznin Konyaya, erefd-din Muhammed b. Osman es-Semir ve emsd-din Muhammed b.
Kadi brahim Kmarinin maiyetleriyle birlikte ama katklarn bildirmektedir.
386
Anadoludaki Trkmenlerin yerlerini yurtlarn brakp uzak diyarlara g etmelerine sebep olan
Moollar ve onlarn igal ettii yerlerdeki uygulamalarn Ltfi Paa u ekilde ifade etmektedir.
Kafir Moollar her iklimde mslmanlar zerine galip olmulard. ehirlerde ve kasabatta ve kylerde
ve mescidlerde mukabil puthaneler ve yollarda yce yirlerde oyuklar zerine putlar dzp tapu
olurlard. Ve onunla dahi komayp bir yere konsalar konukluk isterlerdi ve menzilden gitmeli oldukta
ulak isterlerdi ve bir sehl(basit) mertebel Tatar bir kye konsa drl nimetler yiyp yle yatmaya
raz deildi, belki sci(arap)ve gzel mahbube isterdi. N ar va Gm ehirlerde kasabalarda ve
kylerde anlarn n sci ve bazar avratlarn komulard ve kylerde tul avretleri arz ederlerdi
Kangsn beense an alrd Mslmanlarn halleri bu mihnetle geerdi Bknz. Ltfi Paa, Ltfi
Paa ve Tevrih-i l-i Osman , Haz. Kayhan Atik, Ankara, 2001, s. 145.
 138

ldrlmtr387. Zaten perian durumdaki Trkmenleri bir de Mool basks

ezmeye balaynca Trkmenlerin batya doru gleri hzlandrmtr.

387
Hsameddin Bey, Amasya Tarihi, s. 400-419.
 139

NC BLM

XIII. YZYILDA ANADOLUDA MEYDANA GELEN GLERN

SONULARI

Ulardaki Trkmen Beyleri Mool istilas ncesinde Trkiye Seluklularna

bal Meliklik tarznda idarelerini srdrrken, istila sonrasnda Ular, i
kesimlerden kaan Trkmenlerin sna haline gelmitir. Ulardaki Trkmen
nfusunun younlamas, Trkmenlerin kendi hakimiyetlerini kurmalarn
salamtr. Trkmenler Ularda kendi kltr ve dnce sistemleri erevesinde
yeni bir medeniyet meydana getimiler, Bat Anadolunun Trkleip slamlamasn
salamlardr. Bu blmde Gler sonrasnda Trkmen Beyliklerinin meydana
getirilmesi ve Bat Anadoluda meydana getirilen yeni izgi izah edilmeye
allacaktr.

3.1. Beyliklerin teekkl

3.1.1. Denizli Beylii

3.1.1.2. Denizli Beyliinin kuruluu

Denizli havalisine VII. Ve X. asrlar arasnda slam aknlar belli aralklarla

gerekletirilmitir. zellikle Malazgirt zaferi sonrasnda Anadolunun byk apta
fethi salanrken bu corafyada Trkmen yerleimleri balamtr388. Denizli ve
evresi zellikle XI.asr sonrasnda Seluklular ve Bizans arasnda devaml
mcadelelere sahne olmutur. Buradaki Trkmen yerleimleri, meydana gelen
saltanat kavgalar asndan da nemli bir yer tutmutur. Mool nfuzunun tesiriyle
i bana gelen hkmdarlar rakiplerinin bu Trkmen blgelerine ulamalarna engel
olmaya almlardr. Nitekim babas II. Klarslann yardmyla i bana gelen I.

388
Darkot Besim, Denizli slam Ansiklopedisi,(MEB), C.III, stanbul, 1993, s. 528-529.
 140

Gyaseddin Keyhsrev, kardei Rknd-din Sleyman ahn kendisine kar

ayaklanmas sonucunda Anadoluyu terk etmek zorunda kalmtr. Rknd-din
Sleyman ah kardei Gyaseddinin Ulara, Bizans snrlarna doru ynelip
buralarda kendisi aleyhine bir oluum ierisinde olmasna mani olarak onu batya
doru deil de dou ve gneye doru gitmesini salamaya almtr. nk
Gyaseddin Uluborluda Meliklik yapm ve Trkmen evrelerle tankl
olmutur389. Dier taraftan Bizansta daylar bulunmaktadr. Batya doru geiine
msaade edilmeyen Gyaseddin, Gney ve Dou Anadoluya ynelmi, buradaki
devletlerden bekledii destei bulamad iin Trabzon yoluyla stanbula gelerek
daylarna snmak zorunda kalmtr. Daylarnn yannda geirmi olduu sekiz
senelik srgn hayat boyunca Ulardaki Trkmen Bey lerle irtibata geerek
saltanat mcadelesinde onlarn desteini almaya almtr390.
I. Gyaseddin Keyhsrev, daylarnn ve Trkmenlerin yardmlar ile U
Trkmenleri ve Bizansl askerlerden bir ordu meydana getirmi ve Konya zerine
bir sefer balatmtr. Bu seferin sonucunda 1204 ylnda yeniden tahtna kavuan
Gyaseddin, tahttan indirmi olduu yeeni III. zzd-din Klarslan tutuklatp
ldrerek saltanat nndeki engelleri ortadan kaldrmtr.
Tahttan indirilmesi, srgne gnderilmesi ve bu sre ierisinde yaam
olduklar skntlar I. Gyaseddin Keyhsreve devlet ynetimi konusunda yeni
tecrbeler kazandrm ikinci kez tahta knda bu tecrbelerini kullanma ans
bulmutur. Yeni iktidarnda devlet ierisindeki denge odaklarnn ortak hareket
etmelerini salamaya almtr. lk iktidarnda sadece rni unsurlar arkasna
alarak iktidarda kalmaya alm fakat baarl olamamtr. Bu yzden ikinci
iktidarnda ulardaki Trkmenlerin desteine nem vermi ve onlardan askeri
bakmdan istifade etmeye almtr. Trkiye Seluklu Devleti zerinde tesirli
olmas muhtemel olan Bizansla ise akrabalk kurarak ailevi yaknln yannda
siyasi bir yaknlk meydana getirmi ve yerli Hristiyan halklar ile Mslmanlar
arasnda gveni tesis ederek Anadoluda huzur ve skunu temin etmeye almtr.

389
Mikail Bayram,Trkiye Seluklular U Bei Denizlili Mehmed Be Trkler, Yeni Trkiye,
C.6, Ankara, 2002, s.294-297.
390
Mikail Bayram,Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, s. 132.
 141

kinci iktidarn kazanmasn temin etmesinin karl olarak kaynpederi

Kommen Manuel Mavrazemosu Melik olarak Uluborlu, Denizli, Honas blgesine
grevlendirmitir. Bu atamayla idari sistemde de deiiklik yaparak ilk defa
yneticisi Hrstiyan olan merkeze bal bir Meliklik tesis etmitir. Bu uygulamayla
birlikte devlette yeniden yaplanmalar meydana gelmeye balam ve kendisinden
sonraki Trkiye Seluklu Sultanlar kendilerini Arab, Acem, Rum, Ermeni Sultan
olarak tavsif etmilerdir.
Melik Mavrazemos, I. Gyaseddin Keyhsrevden sonra zzd-din Keykvus
ve Alad-din Keykubd zamanlarnda da grevine devam etmi vefat sonrasnda
oullar bu grevi devam ettirmilerdir. M. Mavrazemosun Meliklik dneminde
Trkmenleri himayesi, blgede Trkmen nfusun hzla artmasn salamtr.
zellikle Alaaddin Keykubad zamanndaki Trkmen iskanlar bu younluu artran
nemli sebeplerdendir. Melik Mavrazemosun Alanya ve elin fetihleri srasnda
byk yararllklar olduu vefatnn da bu seferlerin hemen sonrasna rastlad
kaynaklarda belirtilmektedir.

3.1.1.3. Denizlili Mehmet Beyin Trkmenleri himayesi

Mavrezamostan sonra Denizli blgesinde Trkmenlerin hamisi durumunda

olan bir baka isim Mehmed Beydir. IV. Rknd-din Klarslan ile II.zzd-din
Keykavusun taht mcadeleleri esnasnda Denizli ve evresinde Bey lerBeyi
konumunda olan Mehmed Bey ismine rastlanlmaktadr. Kaynaklarda Mehmed-i
Beg-i Uc olarak belirtilmektedir. Denizlili Mehmed Beyin bu blgeye ne zaman
geldii konusunda Osman Turan, blgede daha nceki Trkmen yaplanmasn kabul
etmekle birlikte, Mehmed Bey ve idaresindeki Trkmenlerin nemli ounluunun
Mool istilas nnden kap Dalaman ay ve buradaki sahilleri fethederek Denizli
havalisine geldiklerini bildirmektedir391.
Sz konusu saltanat mcadelelerinde Denizlili Mehmed Bey etrafndaki
Trkmenlerle birlikte zzd-din Keykavusu desteklerken, genel olarak Trkmenler
ve Ahilerde onun yannda yerlerini almlardr. Bu mcadeleler zzd-din Keykavus

391
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 516.
 142

lehine sonu vermeyince sultan lkeyi terk ederken emrindeki pek ok Trkmen ve
Ahilerde Bat Anadoluya g ederek buralarda yerlemeye balamlardr. zellikle
Sultan IV. Rknd-din Klarslan iktidara getiren baz mera392, kendilerine
muhalif olan Trkmen ve Ahi evrelere daha iddetli tazyikat uygulayarak onlarn
mallarn, medrese, tekke ve zaviyelerini, i yerlerini msadereye balamlardr393.
Bu ise Anadoluda iddetli isyanlarn yannda ulara doru byk g
hareketliliklerini de meydana getirmitir394.
Denizlili Mehmed Bey, Denizli, Honas, Dalaman ve evrelerine g edenleri
etrafnda toplayarak blgede yerlemelerine yardmc olmutur. Gerekletirilen
aknlarda Mehmed Beyin yannda kardei lyas Bey, Damad Ali Bey, Sevin ve
Salur Bey ler bulunmulardr. Moollar Anadoluya tam olarak sahip olabilmek iin
saltanat kardeler arasnda blmek suretiyle nfuzlarn burada daha etkili hale
getirmeye almlardr395. II. zzeddin Keykavus ile IV. Klarslann arasnda
meydana getirilen saltanat mcadelesi Mool karlarna hizmet etmektedir.
Dolaysyla Denizlili Mehmed Bey, Anadoluda Mool basksnn tam olarak hakim
olduunu grnce blgedeki nfuzunu koruyabilmek ve etrafndaki Trkmenleri
himaye edebilmek endiesiyle onlara intisabn gerekliliine inanmtr. Mehmed
Beyin Seluklulara ball reddederek dorudan Moollara tbi bir siyasi teekkl
meydana getirmek isteyiinin en nemli sebebi, etrafnda ok byk bir kitleye sahip
oluunun ona ykledii sorumluluk hissidir. nk Moollar ulardaki
Trkmenlere sahip olmann gln bildiklerinden onlarn Seluklu nfuzu
altnda kalmalarn tercih etmilerdir. Bu ekilde ulardaki Trkmenleri dolaylda
olsa kontrol altna almak mmkn olabilecektir396. Bu yzden Mehmed Bey,

392
Bunlarn banda Pervne Muind-din Sleyman gelmektedir. Sz konusu Emir dneminde
Seluklu Devletindeki karclar tarafndan benimsenen yanama ve uyduluk politikas etkin
durumdadr. Moollara ho grnerek nfuz salam, bu uurda her trl bamszlk eylemlerinin
karsnda olmutur.
393
Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, s.102-108.
394
Sz konusu isyanlarn bastrlmas acmasz bir ekilde gerekletirildiinden Orta Anadoludan
Suriye Msr, Irak ve zellikle U blgelere youn bir g hareketi balamtr. Necmd-din Daye
Sivastan, Nurd-din-i Mekk Aksaraydan Iraka g edenler arasndadrlar. Velyet-nmede, Hac
Bekta yaknlarna U blgelere gmelerini tlemektedir. Yaknlarndan olan Edebal, Abdal
Musa, Geykl Baba, Karaca Ahmed, Said Emre ulara g edenler arasndadrlar. Bkz. Bayram, M.
Hac Bekta- Horasan hakknda baz Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler, Osmanl, C. VII, stanbul,
1999, s. 53.
395
Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, Trkler, Yeni Trkiye, C.6, Ankara, 2002, s.711.
396
Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 327.
 143

Seluklu Mool ittifakndan rahatsz olarak endieye dm olmal ki zm

yolunu sadece Moollara bal duruma gelmekte bulmutur. Nitekim blgede
yaayan Trkmen nfus ile ilgili olarak Arap corafyacs bn-i Said bu devirde
Denizli ve Menderes havzasnda 200.000 adrlk, Kastamonu ile Ankara arasnda
ortanl dalarnda ise, 30.000 adr Trkmen topluluu yaadn bildirmektedir.
Bundan dolay eserde, Uludadan Tarsusa kadar uzanan Bat Anadolu dalar
Trkmen Dalar olarak ifade edilmektedir397. Elbette Denizli ve evresindeki
yaklak 2-3 milyon arasnda kabul edilebilecek bir nfusun dikkate alnmas
gereklilii yannda, Baybars Mansuri, blgenin Pervane ve Alncak tarafndan ele
geirildiini ve Mehmed Beyinde bu ekilde bir siyasi zme mecbur kaldn
ifade etmektedir398.
Moollardan Menur alabilmek iin zerine Ahi kyafetlerinden Akbrk399
olduu halde Kayseriye gidip400 Muind-din Sleyman Pervane ile grm ve
onun aracl ile Hlagudan Menur almtr. Hlag belki de bu ekilde ulardaki
Trkmenleri kontrol altna alabileceini dnmtr. Denizlili Mehmed Bey bu
menurla birlikte Anadoluda Seluklu Devletinden ayrlarak kurulan ilk Trk
Beyliini meydana getirmitir. Fakat bu olduka ksa bir sre devam edebilmitir.
nk, Denizlili Mehmed Beye her ne kadar menur verilse de ulardaki
Trkmenlerin faaliyetlerinden duyulan endie giderilememitir. Bu yzden Hlag
kendisine itaatini bildiren Mehmed Beyi Orduya armtr. Mehmed Bey bu
ary endie ile karladndan kabul etmemitir. Bunun zerine blgeye Seluklu

397
Ayn bilgiler ksada olsa Ebul Fida tarafndan da nakledilmektedir. Naklen; Togan, A. Zeki
Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri,s. 196-197.
398
Kaymaz, Nejat, Pervne Mund-din Sleyman Pervne, s.94.
399
Trkiyede Trkmenlere ilk defa beyaz klah giydiren kii olarak Eflki, Denizlili Mehmed Bei
gsterirken, Mtercim T.Yazc bu kiinin Karamanolu Mehmed Be olabileceini ifade etmektedir.
Eflk, Menkbul-Arifn, Ner. T. Yazc, C.I, nsz, s. 89; Naklen; Kaymaz, Nejat, Pervne
Mund-din Sleyman Pervne, Ankara, 1970, s.95.; Cl. Cahende ilk Akbrk giyme iinin
Karamanolu Mehmed Be tarafndan gerekletirildiini belirtmektedir. Naklen; Kaymaz, Nejat,
Pervne Mund-din Sleyman Pervne, s.95; M. Bayram ise Fatma Bac ve Bacyn- Rum adl
makalesinde Akbrkn ilk defa Kayserideki Klah-duzlar arsnda imal edildiini ifade
etmektedir. Mikail Bayram,Fatma Bac ve Bcyn- Rm, Konya, 1994, s. 50-53.
400
Eflki, Denizlili Mehmed Beyin ilk nce Konyaya gelip Mevlana ile grtn zerinde
Ahilerin giymi olduklar Akbrk bulunduunu Mevlanann rzasn alarak Kayseriye gittiini
belirtmektedir. Bkz. Eflk, Menkbul-Arifn, Ner. T. Yazc, C.I, Ankara, 1959, 485-486; Naklen;
Mikail Bayram,Trkiye Seluklular U Bei Denizlili Mehmed Be Trkler, Yeni Trkiye, C.6,
Ankara, 2002, s.294-297.
 144

ve Mool birleik kuvvetleri gnderilmi, Mehmed Bey ise damad Ali Bey
tarafndan yakalanp Uluborluda idam edilmitir.
Mehmed Beyin idamndan sonra 1277 ylna kadar Denizli Beyliine Ali
Bey tarafndan Moollarn tesiriyle hkm edilmitir. Bir taraftan Memluklularn
dier taraftan Karamanolu Mehmed Beyin basklar Anadoluda Mool nfuzunu
zorlamtr. Bu durum karsnda Ali Bey bamszln ilan etmi fakat bu durum
uzun sreli olamamtr. Mool ordusuna kar koyamayan Ali Bey grevden
azledilerek Afyon kalesinde hapsedilmitir.
Ali Beyden sonra blge Seluklu Veziri SahibAta Fahrud-din Alinin
oullarna ikta olarak verilmi, 1276 sonrasnda ise Germiyanllarn eline
gemitir401. Germiyan ve Sahip Ataoullarnn iktidar hrs, meydana gelen boluk
srecinde rekabeti hzlandrm ve sz konusu topraklar iki beylik arasnda sk sk el
deitirmitir. Bu kargaa ortamnda Ali Beyin olu nan Bey iktidar ele geirmi,
bir taraftan Moollara bal kalrken dier taraftan Germiyanllarla iyi geinmeye
almtr402.

3.1.2. Germiyanolu Beylii

3.1.2.1. Ailenin Anadoluya gelii, Anadoluda iskanlar

Mensup olduu boy ve ismini nereden ald hakknda ok kesin bilgiler

mevcut olmamakla birlikte Trkiye Seluklular Devletinin k srecinde
meydana gelen beyliklerin en nemlilerindendir. Beyliin kullanm olduu adyla
ilgili olarak kaynaklar, Germiyan Bey isminden yola karak beyliin Germiyan Bey
tarafndan kurulduu kanaatine varmaktadr. Osmanl tarihileri, Germiyn,
Germiyanlu eklinde ifade ederlerken bn Battta403, Germiynl, olarak belirterek bu
kelimenin bir ahs ismi olmayp airet ismi olduu kanaatine ummen
varmaktadrlar404.

401
.H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara, 1988, s. 55.
402
Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, s.712.
403
bn-i Battta, s. 15.
404
. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara, 1998, s. 39.
 145

Anadolu corafyasnda XIII. yzyln ilk yarsnda Trkiye Seluklularnn

hizmetinde Malatya taraflarnda izlerine rastladmz Germiyan beylii405
Harezmahlarn son hkmdar Cellddin Mengberti ile Mool istilasnn
dourduu deiik sebeplerle Fars ve Kirman havalisinden406 Dou Anadolu
blgesine gelmi ve Trkiye Seluklu hkmdar I. Aleddin Keykubat zamannda
blgede iskan edilmilerdir407.
Seluknmelerde, Germiyanllarn Baba shak hadisesi srasnda Malatya
civarnda olduklar ve isyan srasnda Ali-ir olu Muzafferddin ismine rastlanld
bilgisi bulunmaktadr408. Baba shak faaliyetlerini srdrd Sumeysat civarnda
Seluklu , Harezmli, Eyyubi kuvvetlerinin basklar sonucu rahatsz olmu, Amasya
civarna gelerek orada faaliyetlerine devam etmitir. Germiyanoullarndan Ali-ir
olu Muzafferddin bu dnemde Trkiye Seluklularna bal bulunmaktadr. Bu
tarihlerde isyan bastrmak zere harekete geen Ali-ir olu Muzafferddin bu
abasnda baarl olamam, ve Malatyaya tekrardan dnmek zorunda kalmtr.
Akabinde II. Gyaseddin Keyhsrevin Mardin ve Meyyafarikin zerine dzenlemi
olduu seferde de Germiyan Trklerinin Trkiye Seluklu ordusunda Amidi geri
almak iin mcadele ettikleri fakat baarl olamadklar bilinmektedir409.
IV. Klarslan zamannda, Muinddin Sleyman Pervanenin tevikleriyle
Alncak Noyan tarafndan zzeddin Keykavus taraftarlar olduklar iin haksz yere
ldrlen kiiler arasnda Kerimddin Ali-irin ismi zikredilmektedir410. bn-i
Bibinin ifadelerinde de haksz yere ldrld kanaatine varlan Kerimddin Ali-

405
M.Halil Yinan, Ptrge ve iro havalisinin Germiyan blgesi olarak nitelendirildiinden
bahsetmektedir. Bu blgenin Emir ubukun idaresinde bir blge olmas hasebiyle Bat Anadoluya
g eden Germiyanllarnda onun banda bulunduu airetlerden birinin olabilecei kanaatindedir.
Yinan, M.H, Trkiye Tarihi, s. 126.
406
Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 35.
407
ehabeddin Ahmedn-Nesev, Siret Sultan Celleddin Mengberti, s. 96-131.
408
M. etin, Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, s. 9.
409
Varlk, M. etin, Germiyan-oullar Tarihi, s. 9-10.
410
Bu olayda Uzunarl, sadece Kerimdin Ali-irin ismini vermekle yetinirken, Bkz. Uzunarl,
. H. Anadolu Beylikleri, s. 40; . Varlk, yedi kiinin ldrld bilgisini vermektedir. Bkz. Varlk,
M. etin, Germiyan-oullar Tarihi, 1974, s. 11; M. Bayram ise bu olaylarn halkta meydana
getirdii infial zerine Moollarn gizli ve aktan daha ok kiiyi ldrdkleri kanaatindedir.
Bayram, Eflakiden rivayetle Ahi Evren eyh Nasrud-din ile Sadrud-din Konevi arasnda mektup
getirip gtren zengin tcir el-Hc Tcd-din-i Kinin bu hengamede Moollar tarafndan bir gece
baskn ile ldrldn belirtmektedir. Bkz. Bayram, Mikil, Sosyal ve Siyasi Boyutlaryla Ahi
Evren- Mevlana Mcadelesi, Konya, 2005, s.166. Netice olarak, II. zzeddin Keykavus ile IV
Rknd-din Klarslan arasndaki mcadele Moollarn destei ile geni apl katliamlara sebep
olmu, Trkmen evreler tesirsiz hale getirilmeye allmtr.
 146

irin Germiyanllardan olup olmad konusunu her ne kadar ilim evresinde phe
ile karlayanlar olsa da Kerimdin Ali-irin, Muzafferddinin olu olduu kanaati
daha yaygn durumdadr411. Bu kanaatten yola karak Germiyanllarn bu
dnemlerde Kerimdin Ali-irin maiyetinde Malatyann batsna doru hareket
ettiklerini sylemek yanl olmasa gerektir. Germiyanl ailesinden olduu
dnlebilecek bir baka ismi ise F. Nafiz Uzluk tespit etmitir. Bu isim, Sadreddin
Koneviden Cmiul- Usl fi ehdisur-Resl adl eseri dinleyenlerden, Seyfeddin
Ali-ir bin Yakubtur. Bu kiinin beyliin kurucusu Yakub bin Aliirin babas
olduu ynnde gerek Glpnarl412 ve gerekse N. Kaymaz 413
fikirler beyan
etmektedirler.

3.1.2.2. Germiyanllarn Bat Anadoluda iskanlar

Germiyanoullar Beyliinin hangi tarihlerde Ktahya blgesine geldikleri

ve buralarda yerletikleri hakknda kesin bilgiler bulunmamaktadr. Ktahyada ilk
Trk- slam yerleimiyle ilgili fikir vereceini dndmz 1234 tarihli Yoncal
kitabesi ve Balkl ve Hdrlk kitabelerinden anlaldna gre ehir I. Aleddin
Keykubat zamanndan evvel fethedilmitir. Kerimdin Ali-irin Konyada saltanat
saraynda ldrlmesinden sonra Bat Anadoluda grnmeye balayan
Germiyanllar, 1277de meydana gelen Cimri olay414 srasndada Ktahya, Afyon,
Denizli civarnda bulunduklar, Cimri olarak isimlendirilen Gyaseddin Siyavuu
yakalayp Seluklu Sultanna teslim ettikleri kaynaklarda ifade edilmektedir.
Germiyan Trkmenlerinin Bat Anadoludaki baz blgelere ulamalar,
Cimri olay ile ilgili olarak Karamanl Mehmet Beyin meydana getirdii faaliyetleri
krmak iin Sahip-Ata oullarndan Tceddin Hseyin ile Nasrddin Hasan

411
H. Edhem, Eldem, l-i Germiyan Kitabeleri, s. 113; Dvel-i slamiye, s. 505-506; Uzunarl,
Anadolu Beylikleri, s. 9, F. Smer, Anadoluda Moollar, SAD, Ankara, 1970, s. 47, M. etin
Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, Ankara, 1974, s. 13.
412
A.Glpnarl, Mevlana Celleddin, stanbul, 1999, s. 232.
413
Kaymaz, N. Sleyman Pervane, Ankara, 1970, s. 105.
414
bn-i Bibi ve Aksarayi,den rendiimize gre; Trkiye Seluklular ile nfuz mcadelesinde olan
Karamanoullar Eref ve Mentee Trkmenleriyle birlikte Konya zerine yrm II. zzetin
Keykavusun oullarndan birini buraya getirmeye muvaffak olamaynca Cimri lakab verilen
Gyaseddin Siyavuu II. zzettin Keykavusun olu olarak Trkiye Seluklu tahtna oturtarak kendi
nfuzunu kurmaya almtr.
 147

kumandasndaki Germiyan Trkmenlerinin mcadeleleri eklinde olmutur.

Seluknmede ise n sahib-i muazzam Fahreddin olanlar Hseyin ve Hasan
rahimehmlar iittiler ki Cimri Konyay ald. Mikil ve Baheddin Mehmed
ehdet derecesine iritiler, pes kendilere taalluk erilerini Karahisar ve Ktahya
nevhisinde cem ettiler, Germiyan Trklerine dahi 50.000 ake alufe ulatrdlar ve
kendilere eri ve yolda ettiler415 ifadeleriyle bu mcadelenin ne ekilde
gerekletirildii belirtilmektedir. Seluknme Sahip-Ata oullaryla
Karamanoullar mcadelesinde Germiyan Trklerinin tesirsiz kallaryla ilgili
olarak Karamanolu Mehmed Bey le mbareze eden Sahib-Ata olu Hasann at
tekerlendi andan suya dt, Trkmenler ann nazenin ban kesip teninden cda
kldlar ve Germiyan Trkleri ki hemie sureti bi-mana dururlar hibir zamanda
maslahat riayeti in gerek olmu deillerdir; yz dndrrler ve kalan eriler dahi
onlar grp bindiler ve mnhezim olup daldlar eklinde bahsetmektedir416. III.
Gyaseddin Keyhsrev ve Sahip-Ata kuvvetlerine Mool kuvvetlerinin de yardmlar
eklenince her ne kadar kar taarruzlarda bulunmu olsa da Karaman olu Mehmed
Bey yetersiz kalm, lmyle neticelenen bir sonu ortaya kmtr. Cimri, her ne
kadar Mehmed Beyden sonra Bat Anadoluda faaliyetlerini srdrmeye alm
olsa da Moollarn yardmyla faaliyetlerini srdren Trkiye Seluklu Sultan
Gyaseddin, Sahip-Ata ile birlikte onun zerine harekete geince zor durumda
kalmtr. Yaplan mcadelelerde Cimri, Hsameddin ile Germiyanl Aliirin oluna
bal Trklerden bazlarnn eline dmtr. Ayana giydii krmz izmesinden
tannan Cimri, Germiyanl nkerleri tarafndan Seluklu Sultanna teslim edildikten
sonra derisi diri diri yzlerek dier asilere ibret olsun kastiyle Anadolunun btn
ehirleri dolatrlmtr417.
bn-i Bibinin ifadelerinden anlaldna gre, Germiyan topluluklar
1230da Baba shak isyan srasnda Malatya civarnda Aliir olu Muzafereddin
himayesinde isyan bastrmak zere iki kez giriimde bulunmular fakat muvaffak
olamamlardr418. syan srasnda Malatya civarnda bulunduklar bu ekilde tespit
edilmektedir. 1277de Cimri olayndaki etkileri de gz nne alndnda ise bu

415
M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, s. 17.
416
M. etin Varlk, age, s. 18.
417
bn-i Bibi, el- Evamirul alaiye II, s. 238.
418
bni Bibi, age, s. 238.
 148

tarihlerde Bat Anadoluda bulunduklar ortaya kmaktadr. Sz konusu tarihler

arasnda meydana gelen Kseda malubiyeti Trkiye Seluklular zerinde byk
bir hezimet meydana getirmi ve skunet devresini oluturmutur. htimaldir ki,
Kseda malubiyeti neticesinde meydana gelen Mool istilas Anadolunun
sonularn daha fazla hissetmesine sebep olmu, Germiyan topluluklarnn ise
Batya, Bizans snrlarna doru ynelimlerini salamtr.
Seluk nmelerden edinilen bilgilere gre Muzafferd-din Ali-ir ve
Kerimd-din Ali-irin Germiyanl ailesinden olduklar konusunda fikir birlii
bulunmaktadr419. Daha nce . H. Uzunarlnn IV Klarslan zamannda
Munddin Sleyman Pervanenin zzeddin Keykavus taraftar olduu iin
ldrtt kiiler arasnda Kerimddin Aliiri de saydn belirtmitik.
Uzunarl, bu hadisenin 1264 ylnda gerekletiini kabul etmektedir420. Bu ise
Germiyan topluluklarnn 1230 1260 yllar arasnda Bat Anadoluya doru
geldikleri eklinde yaplacak deerlendirmelere esas kabul edilebilecektir.
Germiyanllarn Bat Anadoluya gelileri ve bunun hangi tarihlere
rastladn bu ekilde belirttikten sonra Bat Anadoluya gelilerinde hangi
gzergahlar kullandklar hakknda tapu tahrir defterlerinden bir takm
deerlendirmeler yapmak mmkndr. Bu konuda ok net bilgiler bulunmamakla
birlikte Germiyanl ailesini hatrlatan bir takm kelimeler ynlendirici olacandan
yola karak 1520 tarihli Karaman ve Rum olarak anlan defterde Ali-ir
kelimesinden bozma yer isimleri tespit edildiinde; Malatya, Besni, aramba,
Terme, arki-karahisar, Zile, Amasya blgelerinde Ali-ar, Ali-ir, Ali-irci
yerleimlerine rastland grlmektedir421.
Germiyanl Trkmenleri, zellikle Mool istilalar ve bundan kaynaklanan
problemlerin zmnde Trkiye Seluklularnn hizmetinde hareket etmiler ve bu
hizmetleri karlnda Bat Anadoludaki bir takm topraklar kendilerine ikta olarak
verilmitir. 1277 Cimri hadisesiyle birlikte Bat Anadoluda olduklarna kesin
nazaryla baklan Germiyanllarn, 1260 ve biraz ncelerden itibaren Ship-ata

419
bni Bibi, Seluknme II, ev. M. ztrk, Ankara, 1996, s. 50,51,164; Yazczde Ali, nu, 1390, s.
446, Naklen; M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, Ankara, 1974, s. 24.
420
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 40.
421
BA, Tapu, nu. 387, s. 382-949, Naklen; M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, Ankara,
1974, s. 22.
 149

oullarnn emrinde bulunduklar, nfuzlarn artrarak Bat Anadoluda gl bir

beylik haline gelmeye baladklar bilinmektedir. Beyliin blgede nfuzunun
artrmas Anadoluda olumaya balayan beyliklerin zellikle kurulu safhalarnda
Germiyanllara tbiiyetini gerektirmitir. Z. Velidi Togan , bn Fadlullah el-
Umariden Germiyanoullarnn U Beylerince tanndn, Bizansn bile buna
senede muayyen vergi verdiini bir Cenevizliden haber vermektedir. Aydn422,
Mentee423, Saruhan424, nanoullar425, Karasioullar426 bu ekilde
deerlendirilebilir.
Bat Anadolu fetihlerini tamamlayan aknlar incelendiinde Germiyanoullar
ve onlara bal u beyliklerin rol daha iyi anlalacaktr427. bn-i Bibinin U

422
Eflk, Menkbul Arifnde Aydnolu Mehmed Beyi Germiyanolu I. Yakub Beyin subas
olarak belirtmektedir. Ahmed Eflk, Menkbul Arifn, C.II, s. 947, Naklen; M. etin Varlk,
Germiyan-oullar Tarihi, Ankara, 1974, s. 40. Kendisi Yakub Bey tarafndan Rumlarla savamak
iin zmir blgesine gnderilmitir. Enver ise Dsturnmesinde, blgenin fethiyle daha nceden Sasa
Beyin grevlendirildiini Aydnolu Mehmed Beyinde onun bilgisi dahilinde burada bulunduunu,
aralarnda ok scak ilikilerin bulunduunu u ekilde izah etmektedir.
Germiyan ilinden idp fethi bb
Germiyan tutar idi ana rikb
Sasa Bey derler ad bir Gazi er
Evvel ol Birgiyi feth eylemi
Aydnolunu getrm toylam
Aydnolu Ayaslua gelb
Fetheder hem dairesini alub Enver, Dsturnme, stanbul, 1928, s. 17.
423
C .Cahen, Mentee beyliinin muhtemelen 1277 sonrasnda kurulduu dnmektedir. Beyliin
eskiden Sivas blgesinde yaadn daha sonra 1282 yllarnda Ladikin tesine yerletiklerini
belirtmektedir. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, s. 337. Osmanllardan nce Anadolu,
Bu tarihlerde Germiyanllarn blgedeki nfuzu dikkate alndnda blgeye yerlemelerinde tesirleri
olsa gerektir.
424
Uzunarl, Germiyanllarn Saruhanllar Bat Anadolu futuhatnda grevlendirdikleri ihtimali
zerinde durmaktadr. Bkz. . Hakk Uzunarl, s. 84.
425
F. Kprl, Germiyan Beylii Tarihine ait adl almasnda Eflkinin Menkbul Arifnine
dayandrarak Germiyanllarn Ladikte Ilmud-din Bazri blgesinde ordugah kurduklarndan
bahsetmektedir. Eflki, Ulu Arif elebinin Ladiki ziyareti esnasnda Germiyan Beyi Ali-ir olunu
ziyarete gittiini her ne kadar balangta usule uygun olmayan davranlar sergilendi isede sonradan
bu davranlarn izalesi cihetine gidildiini belirtmektedir. Kprl, Germiyanoularnn blgedeki
nfuzlarnn byklne atfta bulunarak nan Beyinde Germiyanllara tabiiyetini belirtmektedir.
F. Kprl, Germiyan Beylii Tarihine Ait, Trkiyat Mecmuas, C.II, stanbul, 1928, s. 413.
426
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 96.
427
Menkbul Arifn ve Dsturnmenin bildirdiine gre Aydnolu Mehmet Bey, Germiyan
ordusunun subasdr. Bizans mparatorluundaki taht ve ta kavgalar sebebiyle kntsnden
yararlanarak Germiyan hkmdar I. Yakub Beyin emriyle Ege denizine doru aknla balamtr.
Naklen; . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara, 1988, s. 104; XII. asrn ikinci yars
ierisinde Anadolu Seluklu devleti tarafndan topraklar ilhak edilen Danimendliler Seluklu
devletinin hizmetine girmiler ve devletin ileri gelen emirleri arasnda yer almlardr. Byk ihtimal
Germiyanl kuvvetleri ile birlikte hareket ederek anakkale boazna kadar olan yerlerde Karasi
Beyliini meydana getirmilerdir. Naklen; . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara, 1988, s.
96; bn-i Bibinin Seluk nmesinde Saruhan isminde bir Harezm kumandann Celleddin
 150

Etrki428 olarak niteledii snr blgelerinde yerletirilen Trkmenler u

tekilatlarn meydana getirmiledir. Bu adan Sinop- Kastamonu- Antalya hatt
dier snrlara gre daha byk nem tamaktadr. Bolu, Eskiehir, Ktahya,
Denizli, Afyon, bu snr zerinde bulunan ehirlerdir. Gney snrlarndaki Trkmen
yerleimleri hakknda bilgiler veren bn-i Said, Seluklular devrinde Anadoluyu
fetheden ok sayda Trkmenin bulunduuna iaret etmekte, bunlarn deniz
kysnda yaayanlar yama ettiklerini bildirmektedir. Cun Makri olarak
isimlendirilen blgenin bir ticaret liman olduunu, Mslmanlarla Hristiyanlar
arasnda snr blgesi olduunu, ayn zamanda Antalyann kuzeyindeki Taurla
dann etrafnda iki yz bin kadar Trkmen adrnn bulunduunu
429
bahsetmektedir .
zellikle Kseda malubiyeti sonrasnda Trkiye Seluklular tamamen
mstakil hkmdarlk ortaya koyamamlar, Mool hkmdarlarnn emriyle
saltanata sahip olup idareyi salamaya almlardr. Mool basksnn meydana
getirdii karklklar, Trkmen Beylerini Bat Anadoluya Bizansa doru
hareketlendirmi ve buralarda bamszlk mcadelesine girmilerdir.
Seluknmede, Anadoluda Mool tahakkmnn fazlaca hissedildii dnemlerden
olan III. Gyaseddin Keyhsrevin Mool hkmdarlarnn emriyle Erzincanda
ldrlmesinden sonra II. Gyaseddin Mesud Seluklu tahtna gemesiyle
kargaalarn yeniden alevlendii srete Germiyanllarn faaliyetleri etraflca izah
edilmektedir430. Seluknmede 1286 ylndaki karklklar anlatlrken Germiyan
Trkmenlerinin kargaa ortamndan yararlanp Gargurum vilayetini431 yama ve
tahrip ettikleri bunun zerine II. Gyaseddin Mesud Mool ve Seluklu
kuvvetlerinden meydana getirdii bir ordu ile Germiyanllarn zerine yrd ve

Harzemahn vefatndan sonra Alaeddin Keykubdn hizmetine girdii dnlebilir. bn-i Bibi, el-
Evamirl alaiye I, s. 430. Daha sonra Germiyanllar tarafndan Bat Anadolu istilasna sevk edildii
dnlmektedir. zmire doru olan sahada beyliklerini meydana getirmilerdir.
428
M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, s. 25.
429
P. Wittek, Mentee Beylii, s. 2.
430
Anonim Seluknme, s. 69; Naklen; M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, Ankara, 1974,
s. 28.
431
Kaynaklarda Beyehir blgesi olarak ifade edilmektedir. Naklen; Aksaray, Msmeretl- ahbr,
s. 49.
 151

tedibe alt fakat Germiyanllarn anszn gerekletirdikleri basknla Sultann

ordusunun bozup esirlerini kurtardklar kaydedilmektedir432.
Anonim Seluknmede, 1288 yl olaylar anlatlrken Germiyan
Trkmenleri ile Seluklular arasnda anlamazlklarn giderilerek dostluklarn
baladndan bahsedilmektedir. Germiyanllarn Aliirin kznn olu Bedreddin
Muradn433 da yannda olarak sulh icab Konyaya geldikleri, bu ylda bir skunet
srecinin yaandn, fakat bunun ok ksa bir sre devam edebildii
belirtilmektedir. Gerek u Trkmenlerinin harekete gemeleri, ve gerekse
II.Mesudun emirlerinden zzettin Beyin Denizli blgesi Gnler mevkiinde
Germiyanllarn zerine yryerek mcadeleyi balatmas Germiyanllar asndan
byk bir bozgunu getirmitir. Bu dnemdeki SelukluGermiyan mnasebetlerinin
temelinde karlkl nfuz mcadelesini grmek mmkndr. Germiyanllarn
zellikle ularda sz sahibi olmaya balamalar, yeni fetih blgelerinin almasnda
tesirli hale gelmeleri Seluklular rahatsz etmektedir. Anadoluda ard arkas
kesilmeyen Mool tahakkm, Anadolunun iktisadi ve siyasi buhranlar yaamas
Seluklu ve Mool idaresine kar yeni oluumlar meydana getirmitir. Bu adan
Trkiye Seluklular Bat Anadoluda ynlendirici durumda olan Germiyanllarn
tesirini krmak iin mcadele etmi ve zerlerinde nfuzunu kurmay baarmtr.
1299 tarihli Ankara Kzlbey Cmii minber tamir kitabesi Germiyanoullarnn
Seluklulara tbi durumda olduklarn gstermektedir434. Germiyanolu I. Yakub
Bey ayn zamanda Ankaraya hakim durumdadr. Bu durum Germiyanoullarnn
ayn zamanda nfuz mcadelelerini devam ettiklerinin gstergesi olarak alnabilir.
Beyliin bamszln tam olarak hangi tarihte kazand kesin olmamakla birlikte
XVI. Yzyl tarihisi l bu tarihi 1300 olarak vermektedir. l, Fusulul- Hallul-
Akd Usulul- Harc vel- Nakdadl eserinde Aydn vilyeti, Saruhan memleketi,
Germiyan nhiyeleri, hamid ili ve zmir cnibleri ve Teke ili ve Turgud taraf ve
Karesi cnibi ve Mentee vilyeti yedi yz tarihinde ki, Sultan Gyaseddin katl
olundu, evld kalmaman bu zikr olunan Bey ler vilyetlu vilyetini korutub
432
Anonim Seluknme, s. 69; Naklen; M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, Ankara, 1974,
s. 28-29.
433
Anonim Seluknme, Aliirin kznn olu Bedreddin Murad 1289 ylnda Ladik (Denizli) Emiri
olarak gstermektedir. Anonim Seluknme, s. 72-73; Naklen; M. etin Varlk, Germiyan-oullar
Tarihi, s. 30.
434
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 41.
 152

istikll zre hutbelerin ve sikkelerin okudub hkim oldularbu tarihi

belirtmektedir435.
Germiyanoullarnn bamszlklarn kazanmalarndan sonra Bat
Anadoluda siyasi istikrar salayan konumlar Ali-ir olu I. Yakub Beyden
itibaren devam etmi Bat Anadoludaki beylikleri de nfuzlar altnda
toplamlardr. Aydn, zmir, Antalya, Isparta ve evreleri ile yukar Sakarya
havzasndaki Trk Beyleride Germiyan beylii idaresinde bulunmulardr436.
Ali-ir olu I. Yakub Bey zamannda Bizansllarla Denizli, Alaehir
evrelerinde mcadelelere devam edilmi, Germiyan Beylii blgede Bizansn
durumundan da yararlanarak dier Trkmen Beylerinin de yardmlaryla blgedeki
hakimiyetini glendirmeye almtr. Bizans imparatoru IX. Mihael Anadoludaki
son toprak paralarn kurtarabilmek iin Katolon kuvvetleriyle ittifak kurmu
blgedeki Germiyanl nfuzunu krmaya almtr. 1304 ylnda gerekletii kabul
edilen Katalan - Germiyan mcadelesi Germiyanlarn aleyhine sonulanm ok
sayda Germiyan Trkmeni hayatn kaybetmitir437. Germiyanllar bu malubiyet
sonrasnda Alaehir evresine tekrar 1314 yllarnda sahip olabilmilerdir. 1314
tarihli Ktahya Vacidiye Medresesi kitbesi, Medresenin Alaehirden gelen Cizye ile
yapldn gstermektedir438.
Seluklular, beylikleri kendi nfuzu altnda toplamaya alrken
Germiyanllar kontrol altnda tutabilmek iin Eskiehir ve nn blgelerini
Osmanllara vermilerdir. Bu durum Germiyanllar rahatsz ettiinden I. Yakub Bey
avdar tatarlarn tevik ederek Osmanl ehirlerini yama ettirmitir. Bu hadise iki
beylik ilikilerinin bozulmasna sebep olmutur439. Germiyanllara ramen
Seluklulardan itibaren Osmanllarn n plana kartlmaya allmas, Bat
Anadoludaki beylikleri Osmanllar hari himayelerinde bulunduran ve Bizans
zerinde fetihlerini ayn blgede devam ettiren Germiyan ve Osmanllar rahatsz
etmekte ve aralarndaki siyasi rekabet kztrmaktadr. Nihayet Germiyanllar Bat

435
Mustafa l, Fusulul- Hallul- Akd Usulul- Harc vel- Nakd, nu. 9783, vr.102 b; Naklen; M.
etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, Ankara, 1974, s. 32.
436
Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timi Tarihi, s. 89.
437
P.Wittek, Mentee Beylii, s. 43. Naklen; M. etin Varlk, Germiyan-oullar Tarihi, s. 39.
438
H. Edhem, l-i Germiyan Kitbeleri, s. 126; Naklen; M. etin Varlk, Germiyan-oullar
Tarihi, s. 33.
439
Ak paazade, Tevrih-i l-i Osman, I, s. 93-94.
 153

Anadoludaki siyasi nfuzlarn Osmanllara kaptracak ve yeni bir devletin

teekkl salanacaktr.

3.1.3. Karasi Beylii

3.1.3.1. Karasi isminin ortaya k

Karesi Beyliini meydana getiren Trkmenlerin ne zaman ve ne ekilde bu

corafyaya geldii tarihilerce merak konusu olmutur. lk olarak beyliin ismi
sorgulanm ve konuda fikirler ne srlmtr. Balkesir ve anakkale taraflarnda
kurulup Karasioullar olarak isimlendirilen beyliin ismi konusunda El- mer440 ve
Kalkaand441 Kara eklinde fikir beyan ederlerken farkl kaynaklarda Karesi,
Karasi, Karaizi, Kara sa eklinde farkl ifadeler dile getirilmi fakat beyliin
ismi konusunda kesin bir neticeye varlamamtr. Osmanl kaynaklarnn bazlarnda
kullanlan Karesi eklindeki ifadelerin ilk iki hecesinin Kara daha sonra e ile
kullanlarak Kare eklinde kullanld grlmektedir. Tokattaki Kutlu melek
kitabesinde442 Kara eklinde gsterilirken daha sonra yazlm Osmanl
kaynaklarnda Kare eklinde grlmektedir.
Bizans yazarlarndan Gregores443 Calamesin olu Carases eklinde bir
ifadeyle Kantakuzenos ise, Cerasae Frigyas satrap Sleyman olarak Karasi adndan
bahsetmektedir. Eserin Bonnae nerinde ise Calamisin olu Carasisin hissesine
den Lidyaya kadar olan Misya topraklar Carasia olarak belirtilmektedir444.
Kramers, Kara sa veya Kara Ese, Zambaur, Qara-Isa, Halil Edhem,
Kara sa Bey, Fuat Kprl445, Karasiolu sa Bey eklinde Kara sa tabirlerini
kullanrlarken Uzunarl, Beyliin adnn Trk Beylerinden Karasye izafeten

440
El- mer, s. 43. Naklen; den, Z. Gnal, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 13.
441
smail Hakk, Karesi Vilyeti Tarihesi, s. 71.
442
Karasi beyliinin Danimendlilerle ilgisini gstermesi asndan nemlidir. Kitabeye ileride
deinilecektir. Bkz. Karamaaral, B. Sivas ve Tokattaki Figrl Mezar Talarnn Mahiyeti
Hakknda, SAD, II, Ankara, 1971, s. 85.
443
Gregoros, I, s. 214, Naklen; den, Z. Gnal, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 13.
444
Kantakuzenos, II, s. 457,507, Naklen; den, Z. Gnal, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 13.
445
Fuat Kprl, Anadolu Beylikleri Tarihine ait Notlar, Trkiyat Mecmuas, C.II, stanbul,
1928, s. 3.
 154

verildii kanaatini tamakta446 ve Kara sa eklinde bir okunuun Karasi eklinde

teleffuz edilemeyeceini Kara si, Kara zi eklinde olmasnn daha phe
gtrmez olduunu ifade etmektedir. Uzunarl ayn zamanda, Divan- Lgtt-
Trkde dhi kelimesinin Efendi, Sahip manasna kullanld Karasi adnn
da Byk, Kudretli Efendi manasnda bir ahs ad olarak kullanlabileceini kabul
etmektedir447. zi kelimesiyle ilgili olarak smail Hakk, Balkesirde gnlk olarak
yaynlanan Rezm gazetesinin 22 Temmuz 339 tarihli nshasnda, Hac Bekta
Vilayetnmesinden nakl edilen bir izahattan u bilgileri vermektedir. Orta
Anadoluda Krehrinde ve zellikle Sulucakarahykte bulunan epni taifesinin
Mool istilasndan sonra Beyleri Kara zi ile birlikte Aydn iline getikleri
bildirilmektedir448.

3.1.3.2. Danimend beylerinin Bat Anadoluya yerlemeleri, Karasi

Beyliinin kuruluu

Bilindii zere u tekilatlarnda siyasi ve askeri fonksiyonlar daha ne

kmaktadr. Yeni arazilerin fethi, snrlarn hrstiyan hcumlarna kar muhafazas
ancak devlet reisinin bizzat ileri takibiyle mmkn olacaktr. Devlet reisinin
merkezde oturmaya mecbur oluu ularda ilerin takibiyle ilgili Melikul
umeralarn tayinini gerektirmitir. U Beylerinin Sultann msaadesi olmadan
dmandan arazi amaya salahiyeti bulunmamaktadr. Ularda kuvvetli U Beyleri
ve onlara destek olabilecek Trkmen kuvvetleri bulunmasna, Bizansn ar
derecede perianlna ramen Trkiye Seluklu sultanlar dnemlerinde U Trkleri
buralarda fazla toprak kazanamamlardr. Bu ilerlemenin salanamaynda en
nemli sebeplerden birisi Seluklu Sultanlarnn buralardan aldklar haralardr449.
Seluklu Sultanlar dnemlerinde bu ilerleme kontroll bir ekilde ve ksa admlarla

446
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 96.
447
smail Hakk, Karesi Vilyeti Tarihesi,s.72.
448
Ayn makalede epnilerin Ouzlarn Dahan oullarndan olduklarn aknlar esnasnda geride i
ilerini muhafaza ettikleri, dnlerde ise Dmdarlk vazifesini yrttkleri, Mool basklaryla
ounlukla Karesi, Manisa ve Ktahya havalisine yerletikleri bildirilmektedir. Naklen; smail Hakk,
Karesi Vilyeti Tarihesi, s. 76.
449
Yazczade, Selukname, Revan, No.1391,s.556; Naklen; Akda Mustafa, Trkiyenin ktisadi
ve timai Tarihi, I, s. 87.
 155

salanmtr. Dier taraftan U Beylerinin nfuzu ve byk bir hanedan kurabilecek

gce sahip olmalar Seluklu Sultanlarn endielendirmi, nfuzlarn daima
hissettirmilerdir. Seluklu Sultanlarnn Ulardaki otoriteleri sarsldktan sonra ise
zellikle Moollarn, sultanlar fiilen hkmsz hale getirdikleri XIII. asrn son yirmi
be yl ierisinde Bat Anadoludaki Trk fetihleri U Umeras tarafndan daha hzl
bir ekilde devam ettirilmitir450.
1071 ylnda Malazgirt Zaferi sonrasnda kurulan Danimendoullar Devleti,
kendisine ilk merkez olarak Tokatn Niksar kazasn semilerdir. Devletin kurucusu,
Seluklu ailesinin muallimi Danimend Ali Taylunun olu Gmtekin Melik
Ahmet Gazidir. Kendisi bilge bir kiilie sahip olduu iin Danimend Gazi olarak
anlmtr451. Danimend Gazi, ilk yllardan itibaren fetih faaliyetlerine hz vererek
Tokat, Amasya, orum, Bayburt, Sivas, Kayseri ve btn Kapadokyay ele
geirmitir. Malatyann ele geirilerek Danimend snrnn Suriyeye kadar
uzanmas Seluklular rahatsz etmi zaten varolan gerginlik bu vesileyle daha da
artmtr.
I. Klarslan, Melik Ahmed Gazinin vefat sonrasnda meydana gelen iktidar
kavgalarndan yararlanarak, Malatya zerinde Seluklu hakimiyetini tesis etmi, II.
Klarslan ise uzun sren mcadeleler sonrasnda Danimendoullar devletini
tamamen ortadan kaldrmtr452. Seluklularn Danimendli topraklar zerindeki
hakimiyeti, bir taraftan askeri mcadelelerle gerekletirilirken dier taraftan tesis
edilmeye allan yaknlklarla zerlerinde siyasi nfuz meydana getirilerek
Seluklu lehinde davranmalar salanmtr. Bu ekilde Danimend Beyleri
zellikle devletlerinin yklma srecine girmesiyle birlikte Seluklu Sultanlarnn
hizmetlerine girmeye balamlardr. Danimendli ailesinden olan Yabasann
oullarndan Muzaffereddin Mahmud, Zahireddin li ve Bedreddin Yusuf, Sultan

450
Akda Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, I, s.86- 87.
451
bnul Esir, el-Kamil fit-Trih, Beyrut, 1385/1966, X, 300; bnl Cevzi, el-Muntazam,
Haydarabad, 1359, IX, 114; Matheos, Vekayinme, Ankara, 1962, s. 205,225; II. Hsameddin,
Amasya Tarihi, stanbul, 1929-1932,11.296; O. Turan, Seluklular zamannda Trkiye, stanbul,
1971, s.115; .H. Uzunarl, Sivas ehri, stanbul, 1928, s. 16-43; Mikail Bayram,Trkiye
Seluklular zerine Aratrmalar, s. 2.
452
Mikail Bayram,Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, s. 2.
 156

Gyaseddin Keyhsrevin hizmetine girmiler onun emirlerine ncelik verip

dergahna kar sayg ve sevgiyi her zaman gstermilerdir453.
Seluklu idaresi, Danimendli Beylerini kendi nfuzlar altnda eritmeye
alrken kendi aleyhlerine oluabilecek herhangi bir giriime meydan
vermemilerdir. Bunu salayabilmek iin Danimenli Beylerini u vilayetlere
ynlendirerek onlarn buralarda idari ve komuta kademelerinde yer almalarn
salamlardr. Danimenli Beylerinin ularda bulunan Trkmenler zerinde
nfuzlarnn artmas Seluklu istikrarnn salanmasna fayda salamtr454.
Danimendoullarnn dalm olmalarna ramen ailenin nfuzu hakim
olduklar topraklar zerinde uzun yllar hissedilmi, Mool hakimiyetinin olduu
yllarda bile buralardan Danimend lkesi olarak sz edilmitir455. zellikle
Seluklu merkezi idaresinin zaafiyete urad yllarda Danimendli Beylerinin
nfuzu daha da artm istedikleri hkmdar baa getirmek iin mcadelelere
girimilerdir. ocuk yata bulunan III. Klarslann, Nuh Alp, Emir Mende, Tz
Beyin yardmlaryla tahta karlmas Gyaseddin Keyhsrev taraftar olup U
Trkmenlerinin banda bulunan Danimend Beylerinden Yabasan oullarn
harekete geirmitir456. Yabasan oullarnn bu teebbsleri, iktidar
deiiklerindeki etkileri Danimend ailesinin ve Beylerinin ulardaki nfuzunun ne
denli kuvvetli olduunu gstermesi asndan nemlidir.
Mool devlet tekilatnda nemli yeri olan nkerlik457 kurumu Trk
devletlerinde de kullanlm olmasndandr ki Osmanl kaynaklarnda da bu ekilde
zikredilmitir. Bu durum ise Karasi Beyinin Seluklu Sultanna yaknln ortaya
koymakta ve hatta ileri gelen emirlerinden olduunu gstermektedir.
Trkiye Seluklu Devletinin k srecinde ularda yerleip Batya
doru aknlarn devam ettiren beyliklerden olan Karasi Beyliinin kurucular ile
ilgili olarak Yazcolu Ali Seluknmesinde, Sultan Mesudun emirlerinden

453
bn-i Bibi, el-Evamirl alaiye I, s. 97.
454
bn-i Bibi, el-Evamirl alaiye I, s. 97.
455
Aksarayi, s. 49,83,85; Naklen; Z.den, Gnal, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 9.
456
OsmanTuran , Seluklular Zamannda Trkiye, s. 272.
457
Nker tbiri Moolca dost, arkada, manasna gelen nkr,-nkoulu nkd, nkd
kelimesinden gelmektedir. Farsa hizmetkar,kul anlamlarn tamaktadr. Uygurca ise maiyet askeri,
hizmetkar, kul manasna gelmektedir.
 157

olduklar eklinde bilgileri zikretmektedir458. Ayn kayda Nerde rastlanlmakla

birlikte Kemal Paazade ise, Sultan Mesud b. zzettin Keykavusun emirlerinden
olduunu belirtmektedir459. Mneccimba ise Karasi Beyini Gyaseddin Mesudun
has adamlarndan saymakta, Seluklunun ileri gelen emirlerinden olduunu
belirtmektedir460.
Karasi ailesinin menei konusunda Tokatta bulunan mezar ta beyliin
Danimend slalesine dayand noktasnda fikirler vermektedir. Annesi Danimend
soyundan geldii iin olaan d kabul edilerek annesinin eceresiyle kaydedilmi
olan babas Beylerbeyi Mustafa Beyin kz Kutlu Melekin olu Mustafa elebinin
Tokat mzesinde bulunan mezar tanda 461 Danimend silsilesi tamamen verilmeden
baz isimlerin zikredilmesi tam olarak tereddtleri ortadan kaldrmasa da
Karasioullarnn eceresi ile ilgili bilgiler vermektedir.
C.Cahen Danimenoullarnn Beyleri tarafndan Karasioullar Beyliinin
kurulduu konusunu tereddtle karlamakta, bir mezar kitabesinden yola klarak
Karasi adnn Danimend soyundan geldiini kabul etmenin zorlama bir iddia
olduunu ve iki beyliin birletirilme giriimi olarak kabul edilebileceini
belirtmektedir. Ayn zamanda sz konusu kitabenin Karaside deil Danimend
idaresinden sonraki Tokatta bulunduunu bunun ise Karasi Danimend ilikisini

458
den, Z. Gnal, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 4.
459
Kemalpaazde, s. 137, Naklen; den, Z. Gnal, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 4.
460
den, Z. Gnal, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 4.
461
Mezar kitabesinde tepeden itibaren birinci blmde :
Tuvuffiye
el- merhm el- masm
Mustafa elebi
kinci blmde:
b. Kutlu Melek binti
Mustafa Beg
ahidenin sa yan kenarnda kitabe devam etmektedir.
b. beglerbegi b. Yahi hn b. Karasi hn b. Kalem Beg b. Bdi Beg ( Uzunarl Badinin
Yad eklinde okunmasnn daha doru olacan bunun ise Danimend Muhammed Gaziye isyan
eden iki kardeten Yaan olduunu kaydetmektedir. Uzunarl, Kitabeler, I, s. 45, Naklen; Z.
Gnal den, Karasi Beylii, Ankara, 1989, s. 6.)
melikul- guzt vel-mchidn.
ahidenin i yznde ise
Melik Danimend Gazi rahimehul-lhu rahmeten vsiaten
Oyuk st kenarda lm tarihi olarak
Semne aer ve semne mie. Karamaral, Beyhan, Sivas ve Tokattaki Figrl Mezar
Talarnn Mahiyeti hakknda SAD, II, Ankara, 1971, s. 85.
 158

kurabilmek asndan yetersiz olduunu belirtmektedir462. Cahen, Karasi Beyliinin

kuruluu ile ilgili olarak ta Gney Trkmenlerinin Karasi corafyasna szmas ve
Bizansn Balkan Trklerini buraya getirmesi sonucunda kurulmu olabileceinden
bahsetmektedir463.
C. Cahenin aksine P.Wittek ise, Karasi ailesini Danimendlilere
balamaktadr. Wittek, Danimendlilerin eski snrlardaki geleneklerini (Gazilik)
Anadolu zerinde geniletmek eklinde tarihi bir misyonu stlendiklerinden bahisle
Gazilik ananelerinin bu u Beyleri arasnda mevcut olduunu ve bununda
Karasinin meneini tekil ettiini belirtmektedir. Wittek, Karasinin meneini
Tokattaki kitabelere dayandrmakta ve Karesinin babasnn ad olan Kalem Beyin
isminin Gregoras tarafndan da kaydedildiini zikretmektedir464.
Uzunarl, Danimendli ailesinin Seluklu devleti hizmetinde
bulunduklarn kabul etmekte, Rkneddin Sleyman ahn vefat sonrasnda yerine
geen III. Klarslan tahttan indirip yerine I.Gyaseddin Keyhsrevin ikinci defa
tahta karlnda Danimend ailesinden Yabasan oullarnn tesirlerinden srarla
bahsetmektedir. I. Gyaseddin Keyhsrev, Danimend ailesinin kendisinin iktidarn
teminlerinden dolay aileden Yabasanolu Zahird-din liyi en byk Seluklu
makamlarndan Pervanecilik grevine getirmitir465. Sultann dier icraatlarnda da
sz konusu aileye kar mteekkirne yaklamlar grebilmek mmkndr466.
Anadoluda Mool hakimiyetini istikrar bozan ve yeni paylamlarn
meydana geldii bir dnem olarak aldmzda Ulardaki hareketliliklerin de en fazla
olduu dnem olarak kabul etmek zorundayz. Bu srete Mool hakan Gazan Han,
Anadoluya en ok mdahale eden bir hkmdar olarak dikkatleri ekmekte, devaml
olarak bir ok sultan azl ve nasb ettii bilinmektedir. Gazan Han 1302den itibaren
Anadoludaki gailelerden kurtulup yeniden nfuzunu kurarak memleketi ikiye
blm, Danimendiye vilayeti ve bu vilayete u olarak kabul edilen Karasi

462
Claud Cahen, Karasi, EI, IV, s. 627-628; Naklen; den, Z. Gnal, Karasi Beylii, Ankara,
1989, s. 9.
463
Claud Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, s. 338.
464
P. Wittek, Mentee Beylii, s. 20.
465
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 96.
466
1204 senesinde bizzat merkezi idarenin ba Seluklu Sultan tarafndan Eskiehir Seyitgazide
Gazilerin Malatyal ba kahraman Seyit Battal Gazi adna mukaddes bir mahallin meydana
getirilmesi, hkmranl borlu olduu Ulularabir teekkr mahiyetinde deerlendirilebilir. P
Wittek, Mentee Beylii, s.8.
 159

topraklarn Sultan II. Mesuda vermitir. Bu paylamda Danimendiye vilayetine u

olarak Karasi topraklarndan baka Osmanl topraklar ve Saruhan topraklarnn da
verildii belirtilmektedir467.
Seluklu idari yapsnn gl olduu dnemlerde Sultanlar her ne kadar
ulardaki fetih faaliyetlerini deiik endielerle engellemi olsalar da bu yapnn
ilemedii dnemlerde, Danimendiye vilayetinin ularnda imdiki Balkesir ve
anakkale blgelerinde Danimend ailesinden u Beyleri yerlemilerdir.
Danimend ailesinden olup Balkesir ve anakkale blgelerine U Beyi olarak ilk
aknlar dzenleyen kiiler olarak kabul ettiimiz, Bizans kaynaklarnda
Kalambis468 olarak isimlendirilen Kalem Bey ve olu Karasi Beyin buraya hangi
tarihlerde yerletikleri tam olarak belirtilemese de Uzunarl, bunun Andronik
Paleologos zamanna ve yaklak 1296 yllarna rastladn belirtmektedir. Bu
tarihlerde Bizans snrlarndaki dier Beylerinde (Yakub Bey- Gazi Osman Bey)Bat
Anadolu da fetih faaliyetlerine hzla devam ettikleri muhakkaktr469.
bn-i Batuta, Balkesir ve anakkale blgelerinde Kalem Bey ile olu Karasi
Beyin Beyliklerini kurduklarn, Balkesiri tanzim edip kendilerine merkez
yaptklarn, daha sonraki dnemlerde ise buraya bir hayli halkn yerletirildiini
bahsetmektedir470. Karasi havalisindeki Trk nfusun art bu dnemdeki ilk iskan
faaliyetlerinden baka, Moollardan kap Karasi iline snan Trkmenlere ve 1263
ve sonrasnda Sultan zzeddine iltihak iin Anadoludan Dobrucaya gemi olan on
bin evlik Sar Saltka mensup kitlelerin Ece Halil maiyetinde tekrar Anadoluya
Karasi topraklarna yerletirilmeleriyle ilikilendirilebilir471.

3.1.4. Osmanl Devleti

3.1.4.1. Kay boyunun Anadoluya ilk girileri

467
Akda Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, I, s.141.
468
Pachymere, 1685 tab fasl 9, s. 563 ve Nikofors Grigoras F.Nazmi Bey Tercmesi, s. 62-63.
Naklen; . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 97.
469
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 97.
470
bn Batuta ( erif Paa Tercmesi) C.2, s.338-339;Naklen; . Hakk Uzunarl, Anadolu
Beylikleri, s. 97.
471
smail Hakk, Karesi Vilyeti Tarihesi, s. 74.
 160

Anadolu, sahip olduu konum itibariyle tarihin deiik dnemlerinde

muhtelif kavimleri zerinde barndrm ve zorlu mcadelelere sahne olmutur. Bu
tarihi sre ierisinde, Anadolu corafyasna uzun yllar hkmeden, Osmanl
olarak tandmz devletin ilk ekirdeklerinin Anadoluya ne suretle geldii, nasl
iskan edildii elbette merak konusu olacaktr.
nsan topluluklar, muhtelif sebeplerden eitli tarihlerde ksm ksm
Anadoluya giderek veya gnderilerek deiik yerlerde iskan edilmilerdir. Osmanl
Devletini kurmu olan ailenin menei ile ilgili olarak gerek tarihi kaytlar, etnik
incelemeler ve gerekse gelenekleri ve mevcut damgalar Ouzlarn sa kolu olan
Gnhan kolunun Kay boyundan olduklar eklindeki kanaatleri
472
kuvvetlendirmektedir . Kaylar, Seluklularla birlikte M.9. asrdan itibaren Ceyhun
nehrini geerek rana gelmilerdir. Z.V.Togan, Osmanllarn dou veya bat
Kaylarndan dan olduu konusunda farkl grleri tartrken473, bu boyun
Anadoluya Horasan ve Ahlat zerinden geldikleri konusunu daha net olarak ifade
etmektedir. Bu durumda Ceyhunu geen Kaylar, Horasanda Merv ve Mohan
tarafna yerlemilerdir. Moollarn basklar Merv blgesinde yerlemi olan
Trkmen ve Tatar kitlelerini yeniden harekete geirmi, bu kitleler Cebe ve
Sbideyin nnden batya doru kamaya balamlardr474.
Kaylar, Moollarn basklar zerine yerlerini brakarak Azerbaycana ve
Dou Anadoluda Ahlat taraflarna gelmilerdir. Bu konuda baz farkl inceleme ve
deerlendirmelerde bulunulmu olsa da, Kay boyunun Seluklularla beraber
Horasana ve buradaki Mool basklar sonrasnda Celaleddin Harezmahla birlikte

472
Osmanlarn Kaylara mensup olup olmadklar konusunda deiik grler ne srlmtr.
P.Wittek Osmanllarn Kaylardan ve hatta Ouzlardan olmadklarn ne srmtr. Z. V. Togan
Osman Beyin atalarn Kay olarak kabul etmekte, Kaylar ise Trklerin en eski boyu olarak kabul
etmektedir. Osmanllarn mensup olduu kaylarn dou veya bat kaylarndan olcana dair
deerlendirmelerin nazariyeden ibaret olduunu belirten Togan, Osmanllarn atalarn 11.asrda
Uzakdoudan gelerek Harzemahlar devrinde Horasandaki Trkmenlere katlan byk kaylarn esas
kollar olarak grmektedir. Bkz. Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, 485, bu
konuda F. Kprl ve Togan Osmanllarn atasnn kaylar olduu konusunda hem fikir olmakla
birlikte Ouz heyetine dahil olup olmadklar konusunda fikir birliine varamamaktadrlar. Bkz.
Kprl, F. Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara, 1988, s. 70. Fakat yaygn kanaat kaylarn Ouz
heyetine dahilliini kabul etmektedir. .H. Uzunarl, Osmanl Tarihi I, s. 98.
473
Bkz. Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 485-486.
474
Osmanl kaynaklarnda Kaylarla beraber KzlBua Bahadr yahut Sleyman ahn kumandasnda
Merv blgesini Cengiz Hann ordusuna direnemeden terk edenlerin says Hadidide Trkmen ve
Tatar toplam yirmi bin olarak belirtilirken, Bkz. Hadidi, Tevrih-i l-i Osman, s.23;
Akpaazadede toplam ellibin olarak belirtilmitir. Bkz. Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s. 92.
 161

Harezm kuvvetleri arasnda Dou Anadoluya geldikleri kabul gren grlerden

biridir.
Dier taraftan Kaylarn bu tarihlerden daha nce Anadoluya geldikleri ve
Artuklu kuvvetleri ierisinde bulunduklar konusunda fikirler ne srlmtr.
O.Turan, Artuklu ilinde Kay boyuna rastlanlmadn475 ve bu gr savunanlarn
damgalardaki benzerliklere bakarak yanlgya dtklerini belirtmektedir. Fakat
smail Galib Meskkt- Trkmniye adl eserinde Artuklu paralar zerine
aratrmalar yapm, Ali Emir ise bu aratrmalardan yola karak elde edilen
damgalarn Kay boyuna ait damgalar olduunu ileri srmtr. Bu ise Kaylarn
ksmen de olsa yukarda belirttiimiz tarihlerden daha nceleri Artuklu
corafyasnda Diyarbakr, Hasankeyf, Harput blgelerinde bulunduklar tezini ortaya
karmaktadr. M. H. Yinan, Trk ve Trkmen slalelerinde paralarn zerindeki
iaretlerin bal bulunduklar slalenin damgalarndan meydana geldiini belirtirken
Artuklu ve Osmanl paralarnda Kay boyunun iareti olduundan bahsetmektedir476.

3.1.4.2. Kaylarn Bat Anadoluya gelileri ve Osmanl Devletinin

kuruluu

Kaylarn Dou Anadoluya gelmeleri srecini bu ekilde izah ettikten sonra

Anadoluda ne ekilde daldklar, Bat Anadoluda nasl iskana tabi tutulduklarn
ele almaya alalm. Kaylarn Anadoludaki iskanlar konusunda farkl rivayetler
olmakla birlikte bunlardan en ok rabet edileni, bu boyun Ahlata yerleip oradan
Erzurum ve Erzincana, daha sonra Amasyaya, oradan Haleb taraflarna g
ettikleri eklinde ifade edilenidir. Bu rivayetlerde belirtilen hususlardan biriside,
Kaylarn reisleri olan Sleyman ahn Caber kalesi civarnda Frat geerken
boulduu477, eklinde kaynaklarda belirtilmektedir. Kanaatimizce kartrldn

475
Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s. 137.
476
M. Halil Yinan, Trkiye Tarihi, s. 96.
477
Kaylarn ceddi olarak Sleyman ahn gsterilmesine bir ok tarihlerde rastlanlmaktadr.
Akpaazade, Ner, Oru Bey, vs. ve onlardan nakille dier tarihler konuyu bu ekilde
aktarmlardr. Sz konusu tarihlerde bahsedilen Sleyman ahn Frat geerken boularak ld
eklindeki ifadeler Anadolu Seluklular hkmdar Kutalmolu Sleymana ok benzemektedir.
Enverinin Dsturnamesinde, Ruhinin Al-i Osman tarihinde Erturul beyin babas Gndzalp olarak
gsterilmitir. Ahmedi ise Gndzalp ve Gkalpten bahsetmektedir. Uzunarl ise, Sleymanah ile
ilgili rivayetlerin pek doruyu yanstmad kanaatindedir ve bu ismin Sleyman ah deil de
 162

dndmz bu olay sonrasnda meydana gelen nfuz boluu kaylar ve onlarla

gelen dier airetleri ikiye ayrm bir ksmn orada brakrken dier ksmn
ukurovaya yneltmitir478. ukurovaya gelenler tekrar ikiye blnerek bir ksm
Erzurum civarna Pasin ovasna Srmeli ukura gelmilerdir. Burada yerleen
airetlerin aralarnda ihtilaf kmasndan dolay bir ksm tekrar eski yurtlarna
dnerken bir ksm ise Srmeli ukurda kalmlardr. Kaynaklar Osman Beyin
atalar olan Erturul ve kardei Dndar Beyin drt yz adr halk ile bir mddet
Srmeli ukurda yerletiklerini479, daha sonra Mool aknlaryla Orta Anadoluya
g etmek zorunda kaldklarn bildirmektedir. Hayrullah Efendi Erturul Beyin
Bizans snrlarna geliini 628 H. 1231 M. olarak gstermektedir. Bu tarihler ise
Moollarn Erzuruma girdikleri, Sivasa kadar aknlar yaptklar yllardr.
Dolaysyla Mool aknlarnn balamasyla birlikte Kaylarn Seluklu Sultan
I.Alaaddin tarafndan Bizans snrlarna yerletirilmeleri muhtemel grnmektedir.
Akpaazadenin Kaynn Bat Anadoluya gelmesiyle ilgili en doru rivayet
olarak belirttii ifadelerde, Kay reislerinin I. Alddin Keykubad ( 1219-1236)a
bavurarak ondan yurt istedikleri zikredilmektedir480. Dolaysyla Kaylar, ya
Celaleddin Harezmahla yaplan muharebelerden hemen sonra veya Mool
basklarnn daha da iddetlenmesiyle peyderpey Karacada taraflarna
yerletirilmilerdir481.
Dier bir gr olarak Kaylarn Artukoullar ubesine dahil olduklarn
zikretmitik. Bilindii zere I. Alaaddin Keykubad 1233 senesinde Artukoullarnn
Harput ubesine son vererek buray snrlarna dahil etmitir. I. Alaaddin
Keykubadn, Anadoluda siyasi birlii salayabilmek iin balatm olduu iskan
siyaseti erevesinde yeni fethetmi olduu Artuklu topraklarnn sakinlerinden olan
Kaylar datarak bir ksmn da bu srete Orta Anadoluya gndermi olmas
ihtimal dahilinde olmaldr. Uzunarlda, buradan yola karak Kaylarn Ankara

Gndzalp olma ihtimalini daha byk olarak grmektedir. Naklen; Hdd, Tevrih-i l-i Osman (
1299,1523), Haz. N. ztrk, stanbul, 1991, s.26.
478
Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s. 93.
479
Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s. 93.
480
krullah, Kaylarn Anadolu Seluklu Sultan I.Alddin Keykubada biatlerini Sultann
Anadoluda birlik salayabilmek iin balattklar mcadelelere balamaktadr. Bu mcadeleler
Kaylar endieye drm ve Seluklu sultanna yaklatrmtr. Bkz. krullah, Behett-Tevrih,
s. 51-52.
481
krullah, Behett-Tevrih, s. 51.
 163

civarna yerletirilmelerini bu srece balamaktadr482. Dier taraftan Seluknmede

belirtilen, Yldrm Beyazdn Malatya zerine yrmesi ile ilgili bir kaytta ise, III.
Gyaseddin Keyhsrevin Bizans snrlarna geldiinde kendisini karlayanlar
arasnda Kay boyundan Erturul Beyinde bulunduu belirtilmektedir.
III. Gyaseddin Keyhsrev ( 1264-1283), Cimri hadisesi bastrabilmek iin
ulara Bizans snrlarna doru gelmitir483. Sz konusu kayda gre Yldrm
Beyazdn Malatya zerine yryp buray ald zaman havalideki Bey lerden
Halil Bayat ve Ahmed ismindeki Bey ler Osmanl Sultannn yanna gelerek onunla
akraba olduklarn belirtmilerdir. Seluknmenin bildirdii bu ifadelerden yola
klarak III. Gyaseddin Keyhsrevin Bizans snrna geldiinde Kay boyundan
Erturul Bey le karlamas esnasnda Kay boyundan birilerinin Sultan III.
Gyaseddinin emrine verilmesi, Halil ve Ahmed Beylerin sahip olduklar bu
topraklarnda ikta olarak Kay boyu Beylerinden birisine verilmi olabilecei
dnlebilir484. Nitekim Haddde Ulara gelen Kaylarn Erturul haricinde arka
doru yeniden gittiklerini bildirerek blgedeki sirklasyonu bir anlamda ifade
etmektedir485.
Karamanolu tarihisi ikari , Seluklu saltanatnn Sultan Alaaddinde son
bulduunu daha sonra Karamanoullarna getiini ifade etmektedir. Karaman Beyi
Nureddin Sofi, Ermenek ve Mutu ele geirdiinde ehirlerin anahtarn Seluklu
Sultanna gndermitir. ikariye gre Sultan, fethettii yerleri kendisine balayp

482
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi I, s. 99.
483
Kanaatimizce o tarihte Moollarnda tesirleriyle Trkiye Seluklularnn askeri ve siyasi olarak
blgedeki Trkmen unsurlar zerinde hakim durumda bulunmas bata Germiyan olmak zere dier
Trk boylarn da III. Gyaseddine tabiiyete sevk etmitir. Kay Beylerinden Erturul Beyin Seluklu
Sultann karlamasn ve balln bildirmesini de bu erevede alabiliriz.
484
Mneccimba, Cmiud- Dvel, s. 122.
485
Hadd, Tevrih-i l-i Osman adl eserinde;
O geldikleri yolu gzlediler
Yine mark diyarn zlediler
O kavmin ekserisi bile dnerler
Olarunla bile arka giderler
Kalur drt-be yz alacug- Trkman
Tavar, oul, kz ile bile yek-san
Kalur Er-Turul anlar gdi gitdi
it Er-Turul andan sonra nitdi
Meer Rum milkine b emri Yezdan
O dem Sultan Alaeddin idi Han ifadeleriyle Kay boyunun nemli lde Ulara geldiklerini, fakat
deiik sebeplerden Erturul Bey haricinde yeniden eski yurtlarna arka dndkleri belirtilmektedir.
Erturul Bey ve kalan dier Kaylarn ise Sultan Alaaddin dneminde Seluklulara tbi olarak
onlardan yurt talebinde bulunduklar ifade edilmektedir. Hdd, Tevrih-i l-i Osman, s.25.
 164

ona saltanat alametlerini gndererek saltanatn Karamanoullarna naklinin

saland belirtilmektedir486. Dolaysyla bu gr erevesinde Osmanllara beylik
alametinin Karamanoullar vastasyla geldii kabul edilmektedir.
Seluknmede ise, Sultan Alaaddin tarafndan Ularn ynetiminin Kay
Uruuna verildii hakknda bilgiler bulunmaktadr. Szkonusu eserde, Seluklu
Sultan Alaaddinin Sultan-yne geldiinde taarruzla karlat, bu sebeple
Ulara ekildii, fakat Tatarlarn geldiini haber alnca muhareBeyi keserek
Konyaya dnd, Ularn idaresini ise Kastomunu Beyi Hsameddin Bey ve Kay
Beyleri Erturul, Gndzalp ve Gkalpe brakt belirtilmektedir487.
Osmanl kaynaklarnda Kay airetiyle ilgili olarak, Bizansn ucunda daima
Seluklularn himayesinde, dier beyliklere ve Bizansa kar Seluklunun
muhafazasna srarla vurgu yapmaktadrlar488. Kaynaklar, Kaylardan bir ksmnn
Ankarann batsndaki Karacada blgesine yerletirildikleri konusunda hem
fikirdirler. Kay airetinin bu snrn daha batsna doru yerlemeleri ise bu srecin
daha sonraki aamalardr. Erturul Bey bu yerlemede en etkili ahsiyetlerdendir.
Osmanl kaynaklar Erturul Beyin vefat tarihini tam olarak belirtememi olsalar da
on nc asrn son yarsnda hayatta olduunu tespit edebilmilerdir. Osmanl
kaynaklar Kay Beyi Erturulun Bizans snrlarndaki ilerleyiini u ekilde
aktarmaktadr. krullah, Behcett-Tevrihinde, Sultan Alaaddinin kafirlerle
mcadele esnasnda Erturul Bey le ibirlii ierisinde olduunu, ok sayda esir ele
geirildiini, bu mcadelelerde slam askerlerinin Karacahisar kalesine eritiklerini,
kalenin gney ksmndaki mcadeleyi Erturul Beyin baar ile neticelendirdiini
bahsetmektedir. Mool basksnn yeniden hissedilmeye balamasyla birlikte Sultan
Alaaddin bu meselenin halliyle megul olurken Erturul Bey ise Bizansla olan
mcadelelerine devam etmi ve St ele geirmitir. krullah, Erturul Beyin
buradaki nfuzunu kurabilmek iin iki yl ay drt gn mcadele verdiini
belirtmektedir489. Ak Paazade ise Kay airetinin Ste yerlemesini Sultan
Alaadinin kendilerine yurt gstermesine balamaktadr. Sz konusu kaynakta

486
ikri, Karamanoullar Tarihi, Ner. Mesut Koman, Konya, 1946, s. 15.
487
Yazczde, Seluknme, Houtsma Tab, s. 213; Naklen; Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine
Giri, s.324.
488
Ner, Kitb- Cihannm, Yay. F.Reit Unat, M.Altay Kymen, C.I, Ankara, 1987, s.71
489
krullah, Behett-Tevrih, s. 52.
 165

Erturul Bey zamannda ceng ve cidal olmad vurgulanmaktadr. Ak paazadenin

bu konudaki rivayetler ierisinde essah kavil olarak belirttii bu kayda gre, Erturul
Bey, olu Savc Beyi kendilerine yurt temini iin Sultan Alaaddine gndermi
kendilerine St yurt gsterilirken Domani ve Ermeni beli490 yaylak olarak
verilmitir491. Neri tarihinde ise, Erturul Beyin, Pasinlerden Karacadaa gelirken
yol gzergahnda, Seluklu ve Mool kuvvetlerinin arptn grerek Seluklulara
yardm etmek suretiyle onlarn galip gelmelerini salad haber verilmektedir. Kay
airetinin bu blgede bulunduu sralarda byle bir yardmn olabilecei mmkn
grnrken, Mool taarruzlarnn 1236da oluu ve Erturul Beyin ise bu
tarihlerden nce Bizans snrlarnda bulunduu dikkate alndnda rivayette
tereddtler meydana getirmektedir492.
Mool idarecileri ovalardaki ehirlere aracsz sahip olmaya alrlarken bat
ve kuzeybatdaki dalk blgelere ise Seluklular vastasyla sahip olmaya
almlardr. Ulardan ksmen vergi alabilen Mool idarecilerinin dalk
mntkalarda bulunan Trkmenleri kontrol altna alabilmeleri mmkn
olamamaktadr. Bu yzden Seluklularla alakal fermanlarda onlar ycelterek
Trkmenler zerinde Seluklu hakimiyetini tesis etmeye alarak dolayl bir
hakimiyeti kurmaya almlardr493.
Kaynaklardan rendiimize gre ilk Seluklu muhaceretinden itibaren
Ahlata yerleen Kaylar, oradan Erzurum, Amasya, Haleb taraflarna g
etmilerdir. Meydana gelen siyasi gelimeler sonrasnda ksm ksm muhtelif
sahalara yerleerek varlklarn devam ettirmilerdir. Bu hareketli sre ierisinde
airetin bir ksm ukurova taraflarna yerleirlerken dier bir ksm ise Erzurum
Pasinler Srmeliukura ynelmilerdir. Mool aknlaryla Orta Anadoluya
Karacada taraflarna gelerek Osmanl devletinin ekirdeini meydana getirmeye
balamlardr. Seluknamede, III. Gyaseddin Keyhsrevin Cimri hadisesi srasnda
Bizans snrlarna geldii zaman airet Beyi olarak Erturul Beyin kendisine
ballklarn bildirdii zikredilmekte olduundan bahsetmitik. Dolaysyla Erturul
Bey, ulardaki yerlemesini biraz daha eskiden tamamlayarak Bizans snrlarnda

490
Pazarck ile Bozyk arasnda eski yol gzergah.
491
Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s. 93.
492
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi I, s.102.
493
Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 327.
 166

yeni siyasi oluumlarn temellerini atan Bey lerle birlikte Bizans topraklarna hcum
ederek St ve Domani civarnda yerlemeye balamtr.
Osmanl tarihileri, Anadoluda ki dier airetlerin Seluklulara kar
bamszlk mcadelesine giriirken, Kay airetinin Seluklulara ballklarn hep
srdrdn ifade etmektedirler. Bu konuda Mneccimba Osman Gazinin, Mool
istilas sonras zayf den Selukluya saldrmadn, onun sadece kafirlere kar
giritii cihadla megul olduunu, Seluklu hkmdarnn ise onu U Beyleri
zerine bey olarak tayin ettiini belirtmektedir494.
Hoca Sadeddin Efendi, Osmanllarn Gazi kimliinin Seluklularn dikkatini
ektiini ve Osman Gazinin bey olarak tayininde bunun tesirli olduunu
sylemektedir495. Dier taraftan ada Bizans tarihisi Pachymeres ise Osman
Gazinin bey olarak seilmesinde Utaki atlgan ve sava ruhunun etkili
olduundan bahsetmektedir496.
Feridun Bey mneatnda belirtildiine gre, St ve havalisi Seluklu
Sultan Gyaseddin Mesud tarafndan Osman Beye ikta olarak verilmitir. Blgede
gerekletirilen yeni fetihlerle Osman Bey airet beyliinden u beyliine
ykselmitir. Sadece mneatta belirtilen baka yerde rastlanlmayan sz konusu
kaytta Osman Beye, halka adalet gstermesi, dmana aman vermemesi, yllk
vergisini gndermesi tavsiye edilmektedir497.
Kay airetinin Bat Anadoluda rahat bir ekilde yerlemesini, Bizans da
meydana gelen hanedan deiiklikleri salamtr. Bilindii gibi 1261de znik
mparatorluu stanbula nakledilmi ve Paleolog hanedan kurulmutur. Bu
karklk sreci sonraki dnemlerde de devam etmitir. Bizans snrn koruyan ahali
eskiden vergilerden muaf tutulurlarken bunlardan da ar vergiler talep edilmesi
snrlarda tamamen bir babozukluu ortaya karmtr. Bu durum karsnda
Germiyanolu menderes boyundaki Bizans kalelerini peyder pey fethederken,
Aydnolu ise Sart ehrine ulamtr. Candarolu ise Bizans kalelerini teker teker
kuatmtr. Bizansn Anadolu snrndaki topraklarnn U Beyleri tarafndan igal
edilmesi, Bizansn nfuzunu tamamen sarsmtr. Bizans buna hal aresi olarak

494
Mneccimba, Camid-Dvel, ev. A. Araka, stanbul, 1995, s. 77.
495
Hoca Sadettin, Tact-Tevrih, Haz. . Parmakszolu, C.I , Ankara, 1952, s.31.
496
nalck, H. Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl , C,I, s. 40-41.
497
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi I, s. 106.
 167

Sicilyadan getirdii Maribli Arablar bulmutur. Saylar sekizbin kadar olan bu

askerlere geni yetkiler verilmitir. Bu ise Bizans iinde yeni krlganlklara sebep
olmu ve imparatora kar nefret hislerini daha da tetiklemitir. Bizans imparatoru
farkl bir zm olarak mslman cretli askerler olan Turkopullar meydana
getirmitir. Aydn Trklerinden Melik shak on bin askeriyle birlikte bu ekilde
Bizansa katlanlardandr. Bizansn bir trl are bulunamayan kark yaps Kay
Beylerini rahatlatrken, snrlar zerindeki topraklara hzla sahip olan Osman Bey ve
oullarnn, blgede byk nfus kalabalklarna sahip olmalarn salamtr498.
Mool nfuzunun Anadoluda artmas, Anadoludaki dini ve sosyal
zmrelerinde bundan menfi adan etkilenmelerini salamtr. Sz konusu zmreler
zerinde meydana getirilen siyasi, ekonomik, psikolojik basklar bunlarn yurtlarn
terk edip Ulara yerlemelerini salarken, Kay aireti Ulara geldiinde bu
zmrelerle karlamtr. Airetin batya doru yaylmalarnda bu dini ve sosyal
zmreler kolaylatrc olmu, Beyliin kurulup hzla bymesine katk
salamlardr499. eyh Mahmud Gazi, Ahi emseddin, Ahi Hasan, Kara Halil
bunlardan bazlardr500.
Kay airetinde Erturul Bey sonrasnda her ne kadar Osman bey olarak
grm olsak ta, Erturul Beyin kardei Dndar Bey ile Erturul Beyin kk
olu Osman arasnda airetin reislii konusunda ihtilaflar meydana gelmitir501.
Dndar Bey, her ne kadar balangta Osman Beye tabiiyeti kabul etmi olsa da bu
durumu hibir zaman hazmedememi ve Osman Bey aleyhinde bir ok entrikalarn
ierisinde bulunmutur. Bunun zerine Osman Bey, amcas Dndar Beyi ldrerek
bu entrikalarn nne gemeye almtr.
Osman Bey iktidaratam olarak sahip olduktan sonra blgede gl durumda
olan negl Beyi zerine yrm fakat baarl olamamtr. Daha sonra
gerekletirilen aknlarda negl , Karaca hisar, Sorgun, Tarakl, Gynk, Yarhisar,
Bilecik topraklarna sahip olunmutur. Yazczde, Bilecikin zaptn 1299 olarak
gstermektedir. Bu ise artk Trkiye Seluklularnn hi hkmlerinin kalmadnn
iareti olarak gsterilebilir. zellikle Slemi isyan Osman Beyin daha rahat

498
Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 335-336.
499
Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 84-102.
500
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi I, s. 106.
501
Mehmet Ner, Kitab- Cihan-Nma, C.I, Yay. F. R. Unat, M.A. Kymen, Ankara, 1995, s. 79.
 168

hareket etmesini salarken, iktisadi adan nemli bir yere sahip olan Bilecikin
alnmas ve merkezin buraya tanmas Kay airetinin Ulardaki yerlemesini daha
da hzlandrmtr.

3.1.5. Erefoullar Beylii

3.1.5.1. Erefoullar ailesinin gneybat u blgelerine ilk yerlemeleri

Seydiehir ve Beyehir evrelerinde Ouzlarn deiik boylarna mensup

guruplarn buraya ne zaman ve ne ekilde geldikleri merak konusu olmutur.
Ouznmede, Anadoludaki ilk Trk yerlemelerinde Ouz ve Trkmen kitlelerinin
byk ounluunun Anadolunun u blgelerinde, gney ve bat ksmlarna
yerletirildikleri belirtilmektedir. Dier kaynaklardan dorulayamadmz fakat
Z.V.Togann belirttii , Eref oullarnn da Turul Bey zamannda Karaman oullar
ile birlikte 20.000 adrla kalabalk bir nfusla Anadoluya geldikleridir502. Bu
konuda herhangi bir fikir yrtememi olsak dahi bilinen odurki, Mool istilas ve
Seluklu idaresinin Trkmenler zerindeki despotizmi Trkmen guruplarn blgede
dahada artmasn salamtr. Trkiye Seluklu Devletinin XIII yzyl sonlarndan
itibaren tamamen Mool nfuzu altna girmesi blgedeki Trkmen airetlerini
harekete geirmi kendi idari yaplanmalarn meydana getirmeye balamlardr.
Blgedeki Trkmenlerden Eref oullar ailesi de, Trkiye Seluklular
devletinin son devirlerinde zellikle XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren
gneybat ularnda, Beyehir, Seydiehir taraflarnda idari yaplanma ierisine
girmeye balamlardr. Seluklu Beylerinden Seyfeddin Sleyman tarafndan
kurulan bu beyliin ilk merkezi Gorgorumdur. Gorgorum; eski tapu kaytlarnda
Seydiehri kyleri arasnda grlmektedir503. Sleyman Beyin babas Eref beyin
adna izafeten bu isimle anlmtr504.

502
Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 320.
503
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 58.
504
Sleyman Bey tarafndan ina ettirildii dnlen kalenin 1288 tarihli kitabesinde Sleyman
Beyin babasnn adnn Eref olduu ve kendisinin de Emir-i Kebir-i Muazzam unvann
kulland belirtilmektedir. Naklen; Sait Kofolu, Erefoullar, slam Ansiklopedisi (TDV), C.11,
stanbul, 1995, s. 484.
 169

3.1.5.2. Erefoullar Beylerinin u blgelerindeki faaliyetleri

Eref oullar beyliine ait ilk bilgiler daha ok Mool hakimiyetine kar
Karaman oullarnn meydana getirdikleri mttefik kuvvetlerin ierisinde
bulunduklar eklinde alnmaktadr.
Anonim Seluknmede yer alan bilgilere gre, Seluklu Bey lerBeyi
Hatirolu erafeddin, Moollara kar girimi olduu mcadeleyi kaybetmi ve
ldrlmtr. Dier taraftan Memluklu Sultan Baybars, Anadoluda bulunan
Seluklu Mool kuvvetlerini bertaraf ederek Anadoluyu Msra balamak ve
memleketini geniletmek istemektedir. Bu yzden blgedeki dengelerin gerei olarak
Anadoludaki Trkmen Beyleri ile scak diyaloglar ierisine girmitir. Sonu olarak
Trkmen Beylerini kendi lehinde hareket ierisinde olmaya raz edemeyince
ekilmek zorunda kalmtr505. Fakat Sultan Baybarsn Anadolu harektnn verdii
cesaret Karaman oullarn harekete geirmi, Eref olunun da ierisinde bulunduu
mttefik kuvvetlerle birlikte Konyay ele geirmilerdir506. Bu da gstermektedir ki,
bu olaylarn gemi olduu 1277 tarihinde Eref oullar Seluklu siyasetinde rol
oynayabilecek ve onlara kar mttefik kuvvetlerin ierisinde olabilecek kadar
youn bir nfus ve nfuza sahiptir. Fakat Karamanllarn ban ektii mttefik
kuvvetlerin buradaki hakimiyetleri ksa srmtr. Hatta Seluklu kuvvetleriyle
tekrar karlamaya cesaret edemeyen mttefik kuvvetler Konyay sratle boaltp
kendi topraklarna dnmek zorunda kalmlardr.
Seyfeddin Sleyman Bey Anadolu Seluklu hkmdar III. Gyaseddin
Keyhsrev zamannda Trkiye Seluklularnn U Bat snr Beylerindendir. III.
Gyaseddinin Moollar tarafndan ldrlmesinden sonra tahta geen hkmdar ilk
i olarak bakenti Konyadan Kayseriye tamtr. Bu hadisenin gereklemesinde
Karaman olunun yannda Erefolu kuvvetlerinin de maktul hkmdar III.
Gyaseddin Keyhsrev taraftar olmalar etkili olmutur. nk Beyehir evresinde
Ouzlarn deiik boylarna mensup kalabalk sayda Trkmen nfusun

505
Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 235.
506
Anonim Seluknme, 1952, 20-29; Naklen; Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, s.715.
 170

bulunduu507 ve Eref olunun da bunlar ynlendirebilecek nfuza sahip olduu

kaynaklarda bildirilmektedir508.
III. Gyaseddin Keyhsrevin annesinin teklifiyle torunlarnn Konyada
hkmdar yaplmas, Erefolunun saltanat naibi, Karaman olunun ise ordu
komutanl grevlerine getirilmesi Seluklu siyasetinin abalaryla ksa srede sona
erdirilmitir509. Bu durum balangta Erefolu Sleyman Beyi Gyaseddin Mesuda
kar muhalif taraf ierisinde yer aldrrken daha sonraki sre ierisinde Sleyman
Beyin Mesudla anlat hatta zaman zaman birlikte hareket ettikleri kaynaklarda
belirtilmektedir. Nitekim Sultan Mesuda kar saltanat iddiasnda bulunan kardei
Rkneddin Klarslan Erefolu Sleyman Bey vastasyla ber taraf edilmi
Viranehir kalesinde hapsedilmitir. Dier taraftan Sultan Mesud, Sleyman Beyle
aralarndaki yaknlamay daha da artrabilmek iin kardeini Sleyman beyin kz
Glcemal ile evlendirmek istemitir510.
Erefolu Sleyman Beyin vefat sonrasnda olu Mbarizddin Mehmed
bey beyliin bana gemitir. Eflaki, bu dnemde beyliin kuzeye doru
genilediini Akehir ve Bolvadin taraflarnn elde edildiini belirtmektedir511.
Erefolu Sleyman beyin iktidarnn son dnemlerinden itibaren teslimiyet
politikas kendisinden sonraki dnemlerde de devam etmitir. Beyliin blgedeki
nfuzu ve Trkmenleri harekete geirme kabiliyeti biraz krlm olmal ki Seluklu
ve Mool iktidarna kar kabullenmeler balamtr. Bundan sonraki srete
Seluklu ve Mool nfuzuna kar politik manevralarla ayakta kalmaya alan
Erefoullar snrlarn kuzeye doru geniletmeye almlarsa da beyliklerini
devaml klamamlardr. II. Sleyman Beyin hkmdarl Moollarn
Anadoludaki Beyleri kaldrmak iin tazyikat balattklar dneme rast geldiinden
Sleyman Beyin ldrlmesiyle bu beylik sona ermitir.

507
Smer, 1972,423-454; Naklen; Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, s.715.
508
Maktul hkmdar III. Gyaseddinin annesi, Karamanolu ve Erefolu Sleyman Beyde
Seluklulara kafa tutabilecek gc grm olmal ki onlara iki torununu Konyada hkmdar ilan
ettirmi, bu ocuklarn saltanat naipliini Erefolu Sleymana, ordu komutanln da Karaman
oluna vermitir. Nihayetinde Trkmenler ile Seluklu idaresi arasndaki mcadele Gyaseddin
Mesud ve Vezir Sahipatann giriimleriyle ksa bir srede sona erdirilmitir.
509
Sait Kofolu, Erefoullar, s. 484.
510
Sait Kofolu, agm, s. 484
511
Eflaki, Menkibl Arifn, Naklen; . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 59.
 171

3.1.6. Hamidoullar Beylii

3.1.6.1.Hamidoullar ailesinin gneybat u blgelerine ilk yerlemeleri

Anadolunun gneybat ularna Trkmen yerleimleri Hamidoullar

Beyliinin kurulmasndan nce kk aplda olsa gereklemitir. Fakat Bizansn
blgedeki hakimiyeti Trkmenlerin nfuzlarn kurmalarna engel olmutur.
Mneccimba, Hamidoullar Beyliinin hakimiyet sahas olan Isparta ve
havalisinin III. Klarslan dneminde fethedildiini belirtmektedir512. Uzun mddet
elde edilemeyen blgede 1203te Ispartann alnmasyla yeni fetihler balam
Eirdir, Borlu ve Yalva yreleri ele geirilmitir. 1207 ylnda ise I. Gyaseddin
Keyhsrev zamannda, Hamid Bey idaresindeki Ouz boylarna mensup deiik
Trkmen guruplar Antalya havalisine yerletirilmitir. Faruk Smer, XVI. yzyl
tahrir defterlerinden Isparta ve havalisine ait yerleim merkezlerinden farkl Ouz
boylarnn isimlerini tayan 70 tane ky tespit etmitir. Bu ise blgedeki youn
Trkmen yerlemesini gstermesi asndan son derece nemlidir513.

3.1.6.2. Hamidoullar beylerinin u blgelerindeki faaliyetleri

Anadolunun gneybat ularnda merkeze bal bir u Beyi durumunda olan

Hamid Bey, blgedeki dier Trkmen kitlelerini etrafnda toplam, yer ve yurt
gstererek onlar zerinde hakimiyet kurmay baarmtr. Bu ekilde etrafnda ok
sayda Trkmeni bir araya getirerek blgedeki nfuzunu artrmtr. Hamid Beyin
gerekletirdii bu faaliyet ve oluturduu ortam Trkiye Seluklu Devletinin XIII
yzyl sonlarndan itibaren gl olarak devam etmitir. Anadolunun tamamen
Mool nfuzu altna girmesiyle birlikte Trkmen airetleri kendi idari
yaplanmalarn meydana getirmeye balamlardr.
Mool istilasyla birlikte artan zulmler Dou ve Orta Anadoludaki
Trkmenleri ulara ynlendirmitir. Tahminen XIII. yzyln sonlarna doru Isparta

512
Mneccimba, Cmiud- Dvel, s. 33-34.
513
Faruk Smer , Ouzlar ( Trkmenler), stanbul, 1992, s. 305-326.
 172

ve havalisinde bulunan Hamid aireti Hamidoullar Beyliini kurmutur.

Merkezleri nce Borlu daha sonra Eirdir olarak kabul edilmitir514.
Dndar Bey, gneybat istikametinde bir fetih politikas izlemi ve snrlarn
Akdeniz kylarna kadar ulatrmaya almtr. Bu amala Glhisar, Korkuteli ve
Antalya ehirlerinin fetihlerini gerekletirmitir. Germiyan ve Denizli snrlarna
kadar ulaan Hamidoullar, bu ekilde bat ularnn en gl beylii haline
gelmitir. Seluknmede, snr komular olan Aydn, Saruhan, Mentee ve Osmanl
Beylerinin Dndar Beye tbi olduklar belirtilmektedir515. bn-i Batuta
Hamidoullarn Bilad Rumun nde gelenlerinden olarak ifade etmektedir. Mehur
seyyah Ramazan aynda ziyaret ettii Hamid ilindeki manevi havadan
516
etkilenmitir .
Anadoludaki Mool hakimiyeti beylikler zerinde de kendisini
hissettirmitir. Onlara ballklar salanmtr. Beyliin nfuzunun artmas
sonrasnda ilerlemeye devam edebilmilerdir. Dndar Beyden sonra Hamid
topraklarna shak Bey, Hseyin Bey sahip olmulardr. Beylik Yldrm Beyazd
zamannda Osmanl topraklarna katlmtr.

3.1.7. Sahipataoullar Beylii

3.1.7.1. Vezir Fahrd-din Aliye bat ularnn ikta olarak verilmesi

Uzun yllar Trkiye Seluklu Devletinin hizmetinde bulunan Fahrd-din Ali b.

Hseyin Rmye, Afyon Karahisar kta olarak verilmitir517. Bu yzden ehrin ismi
Karahisr- Sahib veya Karahisr- Devle olarak anlagelmitir. Kendisi pek ok dini,
ilmi, iktisadi ve sosyal hizmetler veren eserler meydana getirmitir. Konya, Sivas ve
dier baz ehir ve kasabalarda meydana getirdii eserleriyle bilinmektedir. Bu
zelliinden dolay Ebul Hayrt, Sahib Ata isimleriyle anlmtr518.

514
Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, s.716.
515
Yazczade Ali, Seluknme, Nr. 737; Naklen; . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 63.
516
bn-i Batuta, s. 12.
517
Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, s. 203.
518
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 150.
 173

Seluklu devlet adam Pervne Muind-din Sleyman, Seluklu ynetiminde

daha gl hale gelebilmek iin Seluklu Veziri Sahib Atann desteini kazanmaya
almtr. Pervane, 1262 ylnda onun desteini alabilmek iin Ktahya, Sandkl,
Seydiehir- Beyehir, Akehir gibi bat ularndan baz ehirlerin idaresini Vezirin
oullar Tceddin Hseyin ve Nusrateddin Hasana verdirmitir519. Bylece bu
topraklar zerinde SahipAtaoullarndan bahsetme zaman gelmitir.
Trkiye Seluklu Devletinde Pervanenin nfuzunun artmaya balamasyla
birlikte Vezir Sahib Ata grevinden alnarak hapsedilmi, oullarnn ellerinde
bulunan bat ularndaki topraklara ise el konulmutur520.
Vezir Sahib Ata, Pervanenin balatt bu entrika giriimlerinden Mool Hanna
snarak kurtulmu ve tekrar vezirlik grevine getirilmi, oullar ise Denizli,
Honas, Afyon Karahisar gibi ehirlere 1277 ylna kadar yeniden sahip olmulardr.
Bu tarihte Sahip Ataoullarndan Hasan ve Hseyin kardeler Karamanoullaryla
giritikleri mcadelede hayatlarn kaybetmilerdir521. Daha sonraki srete ise
Germiyanllarn Sahib Ata topraklarna sahip olma mcadeleleri balam ve Ahmed
Bey zamannda beylik Germiyanllar tarafndan ilhak edilmitir522.

3.1.8. Saruhan Trkmenlerinin Bat Anadoluya yerletirilmeleri

Saruhanoullar Beyliinin kurucusu Saruhan Beydir. Kurucularnn adna

izafeten bu isimle anlan Trkmen beylii, Bat Anadoluda ieriden Ege sahillerine
doru yaylm ve Manisa , Menemen, Grdes, Demirci, Nif, Turgutlu, Tarhanyat,
Grdk, Akhisar, Atala, Kayack, Urganl, ehirlerinde yerlemilerdir523. bn-i Bibi ,
Celld-din Harezmahn vefatndan sonra Ald-din Keykubadn hizmetine
giren Harezmli komutanlardan Kr Han, Bereket, Ylan Boa, Can Birdi, Kl Han
isimlerinden bahsetmekte ve bunlarn arasnda Saruhan isimli bir komutan

519
Aksaray, Musameretl- Ahbar, , s. 56.
520
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye I, s.170-174.
521
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 564-572.
522
Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, s.718.
523
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 84.
 174

zikretmektedir524. Germiyan Beylerinin Saruhan blgesindeki Trkmen iskanlarnda

tesirli olduklar sylenebilecektir. Seluknmede bahsi geen Saruhanelbette
beyliin adn ald kurucusu olmasa gerektir. Fakat Beyliin kurucusu Saruhan
Beyin atalar hakknda fazla malumatn olmad gereinden yola karak baz
ihtimaller zerinde durduumuzda isim benzerliinin baz sonular verebileceini
dnmemiz gerekmektedir. Bilindii gibi Trk geleneklerinde babaya byk nem
verilmekte ve doan erkek ocuklarn birine baba ismi byk oranda verilmektedir.
Dolaysyla Beyliin kurucusu Saruhan Beyin atalarndan birisi byk bir olaslkla
Saruhan ismini tamaktadr. Saruhan Beyin babasnn ismi Alpa olarak
kaynaklarda zikredildiine gre Alpadan daha nceki atalarnda bu ihtimali
dnmek daha doru olacaktr.
Sultan I. Alaaddin Keykubad zamannda Harezmli Beylerin bir ksm Trkiye
Seluklularnn hizmetine girmitir. Harezmli komutanlar balarndaki Seluklu
Sultanlar tarafndan Bat Anadolunun deiik yerlerinde iskan edilmiledir. Bat
Toroslar ve Aydn evresinde Harezm isimleriyle anlan airetlerin yaamas ve bu
gne kadar ayn adlar tayan kylerden bahsedilmesi525 szkonusu iskan
dorulayan belirtiler olarak kabul edilebilir.
Bu bilgiler nda beyliin kurucusu Saruhan Beyin atalarndan olan Saruhan
Bey Germiyan aireti ile birlikte Bat Anadolu topraklarnda bulunmu, bunlarn
topraklarn kendine s yapm ve ularda fetih faaliyetlerini srdrmtr. Bu
fetihler daha sonraki Saruhan Beylerinin ilerini kolaylatrmtr. Beyliin kurucusu
Saruhan Bey zamannda, 15 ehir, 20 kale, 10 bin atl ve Adalar istikametine devaml
aknlar yapan byk bir donanmaya sahip olunmutur526.

3.1.9. Aydnolu Mehmed Bey ve Bat Anadoludaki faaliyetleri

Germiyanoullar Beyliinin Bat Anadoluda yrtt fetih harekt,

byk oranda himayesinde bulundurduu Trkmen Bey ler vastasyla
gerekletirilmektedir. Aydnolu Mehmed Bey tarafndan kurulan beyliin temelide

524
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye I, s.430.
525
Bugn Manisa, Alaehirde Horzum Alayaka, Horzum Embelli, Horzum Sazdere,
Horzum Keserlerisimlerini tayan kyler bulunmaktadr.
526
Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, s.724.
 175

muhtemelen bu ekilde atlm olmaldr. Her ne kadar Aydn adnda bir Beyin
varl ve faaliyetleri hakknda her hangi bir bilgiye rastlanlmam olsa da bu
dnemde Bizans zerinde gerekletirilen fetih hareketleri blgedeki u Beylerinin
faaliyetlerini tesirli klmaktadr. Nitekim bu dnemlerde Bat Anadoludan
anakkale boazna kadar olan yerlerde Kalem Bey ile olu Karasi Bey, zmire
doru olan sahada Saruhan Bey, Byk Menderesten itbaren Tire, Efes, Birgi
blgelerinde ise Mentee Bey ve damad Sasa Bey faaliyetlerini srdrmektedir527.
Sasa Beyin Birgi blgesindeki fetihleri ayn blgede faaliyet gsteren
Germiyanoullarnn Subas Aydnolu Mehmet Beyi rahatsz etmekte ve
mcadelelere neden olmaktadr. Muhtemelen Mehmed Beyin atalar da
Germiyanllara bal olarak Bizans zerine aknlarn srdrm ve sonraki
dnemlerde beyliin temellerini tekil etmi olmaldr.

3.1.10. Trkmen Beylerinin gneybat Anadolu ftuhat ve Mentee

Beyliinin kuruluu

Tarihi kaytlar, Mentee Beyliinin XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren

Mula ve havalisinde Denizli dalar arasnda kmeleen Trkmenler tarafndan
kurulduunu gstermektedir. Bilindii zere Gney Bat Anadoluda 1261den sonra
Trkmen yerlemeleri hzla artmaya balamtr. Sahil ile Denizli dalar arasnda
bulunan Trkmenler ilk zerklik giriimlerini bu blgelerde meydana getirmeye
almlardr. mparator VIII. Michael, Johannes komutasnda bir orduyu Trkler
zerine defalarca gndermi fakat Trkmenlerin blgede artan nfuzlar bir trl
krlamamtr528. P. Wittek, bu mcadeleler esnasnda gebe Trkmenlerin
etrafnda topland Mantachias adl bir kiinin bulunduunu Pachymeresten
nakletmektedir. Muhtemelen bu isim Mula ve evresinde hkm sren Mentee
ailesiyle ilgili olsa gerektir.

527
. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 104.
528
P.Wittek, Mentee Beylii, s. 24.
 176

Mentee Trkmenlerinin bu havaliye gelileri ile ilgili olarak Uzunarl,

Antalya ve bat kylarndan balayan bir hatt belirtirken, Hasluck529, Mentee
Beyliini meydana getiren Trkmenlerin Sivas havalisiyle olan balantlarndan
sz etmektedir. Akpaazade, eserinde Hac Bektan kardei Mente ile beraber
Horasandan Anadoluya geliini izah etmektedir. Tevrih-i Al-i Osman adl eserde
Sivasa ve buradan Kayseriye birlikte bir yolculuk anlatlrken Hac Bektan
kardeini Kayseriden gnderdii zikredilmektedir530. Claude Cahen belkide Tevrih-i
Al-i Osmana dayanarak Mente ailesinin Sivas yresinden balayp Ladikin tesine
kadar devam eden bir sreci yaadklarn ifade etmektedir. Nitekim Hac Bekta
Vilayetnmesinde, eyhin mritlerinden birinin isminin Mente Dede olduu
zikredilmektedir. Buna izfeten olsa gerektir ki bu gnk Tavas Mula arasndaki
hanlarn birinin ismi Mente Dede Hanolarak bilinmektedir531. Sz konusu
tarihlerde Antalya ve Bat ksmlar Trkiye Seluklularnn ellerinde
bulunmaktadr. leride Mentee Beyliini kuracak olan Trkmenlerin deniz yoluyla
bu havaliye gelerek faaliyetlerde bulunduklar grlmektedir532. Claude Cahen,
Mentee Beyi Sivas yresinden gelerek deiik sebeplerle bu blgede yerlemi
Trkmen Beylerinden kabul etmektedir. Cahen, Mentee Trkmenlerinin Karaman-
Seluklu mcadelesinde Karaman lehinde hareket ettiklerini ve muhtemelen bu
sebeple bu blgeye geldiklerini bahsetmekte, Erefoullaryla gerekletirilen
savalardaki malubiyetlerinin onlarn Ladik havalisine glerinde etkili olduklarn
ifade etmektedir533.
Karamanolu tarihisi ikri, Mentee Beyin babasnn adn Emirul-
Sevhil Bahad-din olarak belirtmektedir. P.Wittek ise bu ismin kaynaklarda daha
ok Bahadr olu Mentee olarak getiini ifade etmektedir534. Onun
torunlarndan Gazi Ahmed Beye ait M. 1391 tarihli bir mezar kitabesi ise Elbistan
ve onun babasnn ismi olarakta Kuru Bey535 adlarndan bahsetmektedir536.

529
Hasluck, F.W. Heterodox Tribes of Asia Minor, The Journal of the Royal Antropological
Institute of Great Britain and reland , Vol. 51. ( Jul.-Dcc., 1921), pp.317.
530
Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s. 237.
531
Gross, E. Hac Bekta Vilyetnmesi, s. 158, Naklen; P.Wittek, Mentee Beylii, s. 28.
532
. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 70.
533
Claude, Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, s. 336.
534
P.Wittek, Mentee Beylii, s. 49.
535
P.Wittek, bu ismi Karabay olarak zikreder. Bkz. P.Wittek, Mentee Beylii, s. 55.
536
. H Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 70-71.
 177

Trkiye Seluklularnn nfuzunu yitirip Mool hakimiyetine girmesiyle

dier u Beyleri gibi Mentee Beyde blgede kendi adyla anlacak olan Beyliini
meydana getirmitir. Topraklarn Fethiye, Mula, Balat, Milas, Bozyk, Marin,
Burnar, Bein, ine, Tavas, Aydn, Fenike, Kyceiz kasaba ve kylerine kadar
genileterek buralarda Trkmenlerin yerlemelerini salamtr537.
Mentee Beyin vefatndan sonra yerine geen oullar Trkiye
Seluklularna tbi olmular, fakat beyliklerini koruyabilmek iin Mool valilerine
kar ballklar srdrmlerdir.

3.1.11. Melikl Umera Hsameddin oban ve Kastamonu evresindeki

faaliyetleri

I. Alaeddin Keykubad ncesinde Kastamonu ve evresinde bulunan, bata

Kay olmak zere dier Trkmenlerin bana geen Melikl Umer Hsameddin
oban Bey, U blgelerinin sa cenahnda aknlarn devam ettirmektedir. zzeddin
Keykavus ile Alaeddin Keykubad arasnda geen iktidar mcadelelerinde I. zzeddin
Keykavusun yannda yer almtr. Bu mcadelelerde I. zzeddin Keykavus galip
gelince Trkiye Seluklu Devletindeki itibarn artrarak devam ettirmi, Bizans
snrlarnda fetih faaliyetlerinde bulunmutur.
Hsameddin oban Beyin Trkmenler zerindeki nfuzu I. zzeddin
Keykavustan sonra tahta geen Aleddin Keykubad da endielendirmitir.
Seluklu Sultan, her ne kadar kendisinden nceki dnemde saltanat mcadelesinden
dolay kavgal da olsa onunla mcadeleyi gze alamam veya istikrar salamaya
almtr. Dier u Beylerinin yannda onu da huzuruna ararak beylik
menurunu yenilemi tekrar Kastamonu ve evresinde grevlendirmitir538.
Hsameddin oban Bey kararl ve risk alabilen bir yapya sahip olduundan
o havalideki Trkmen kitlelerini etrafnda toplam ve blgede hatr saylr bir g
haline gelmitir. Bu ise Karadeniz ticaret yolunun almasnda iini kolaylatrm ve

537
Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, s.731.
538
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye I, s.238.
 178

baarl sonularn elde edilmesini salamtr. Bu ekilde devletin itibar yannda

kendi itibar da artmtr539.
Hsameddin oban Beyin blgede hatr saylr bir g haline gelmesi
blgeyi gvenlikli bir yapya kavuturmutur. Ayn zamanda Karadeniz ticaret
yolunun almas yolundaki mcadeleler baarl sonular vermeye balaynca Krm
ve Anadolu arasndaki ticaret hzlanm ve eski canlln tekrar kazanmtr. Bu yol
vastasyla bir ok Kpak Trk Anadoluya gelerek Sinop ve Kastamonu havalisine
yerlemilerdir540. Karadeniz blgesinde baz dil yaplar incelendiinde Kpak
Trklerinin dil zelliklerini tadklar grlmektedir. Bu ise Karadeniz ticaret yolu
vastasyla buraya yaplan yerlemelerin uzantlar olarak deerlendirilebilir541.
Kastamonu ve evresinde youn bir Trkmen nfusunu himaye eden
obanoullar, Mool istilas karsnda Trkmenleri muhafazaya almtr.
obanoullar, etraflarnda byk Trkmen birlikteliini saladktan sonra Mool
Seluklu merkezi idaresine kar Anadoluda Trkmen istiklal savan
balatmlardr. Bu mcadelelerini merulatrmak iin Karaman Trkmenlerinin
Siyavuun saltanat iin yaptklarn kuzey ularnda bulunan Trkmenler,
Keykavusun oullarndan Klarslann saltanat davasyla tekrarlamlardr.
Yazcolu Hsameddin obann Ouzlarn Kay boyundan olduunu
zikretmektedir. Kastamonu ve evresinde baz kylerin isimleri Kay adyla
anlmaktadr542. Kastamonu ve evresi II. Klarslan zamanndan itibaren kalabalk
saylarda bulunan Trkmenlere yurt olmaya balam, Mool istilasyla da
Trkmenlerin buradaki iskanlar daha da artmtr. Kaynaklar zellikle XIII.yzyln
ikinci yarsndan itibaren yerleik olanlardan baka 100.000 adr gebe
Trkmenin bu havalide yaadndan bahsetmektedir543.
Mool istilas sonrasnda Kastamonu ve evresine ynelen Trkmen iskanlar
zellikle Geyhatu zamannda daha da younlamtr. Mool istilasn sona
erdirmeye ynelik olarak meydana gelen Trkmen isyanlar Geyhatuyu

539
bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye I, s.325-345.
540
bn Bibi, s. 304, 310-333; Yazcolu, s. 320-321; Naklen; Osman Turan, Seluklular Zamannda
Trkiye, s.359.
541
Salim Koca,Anadoluda Trk Beylikleri, s.714.
542
Seluk-nme, ner. Th.Houtsma, Naklen; Naklen; Osman Turan, Seluklular Zamannda
Trkiye, s.611.
543
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.611.
 179

endielendirmi, isyanlar bastrmak zere 20.000 kiilik bir ordu ile hemen
Anadoluya gelmitir. 1286 ylnda Aksaray ve Ereli evresinde Geyhatunun
ordusunun grlmeye balamas ile halkn pek ou byk bir korkuya kaplm yer
ve yurtlarn terk etmeye balamlardr. Aksaray, bu srete Trkmenlerden
bazlarnn evlerini terk edip maaralarda ve baka yerlerde gizlendiini, bazlarnn
ise vahi hayvanlarn ve yrtc kularn yiyecei olduunu bahsetmektedir544.
Geyhatu, Karaman Trkmenlerinin himayesinde artarak devam eden
isyanlar tamamen ortadan kaldrmann evredeki Trkmenler zerinde de basklar
kurularak salanabileceini dnmektedir. Bu yzden Trkmen isyanlarnn
kmasnda en etkili durumda olan Karaman Trkmenleriyle bizzat kendisi megul
olmu, evredeki dier Trkmenler zerine de komutanlarn grevlendirmitir.
Ereli ve Larende blgelerindeki Trkmenler ldrlp mallar yamalandktan
baka, el ve evresinde ok sayda Trkmenin ldrldn, kadn ocuk ve
delikanl olmak zere yaklak 7.000 Trkmenin ise esir edildiini kaynaklar
bildirmektedir. Ayn ekilde Denizli, Mula ve Beyehir evrelerinde de Trkmenler
zerinde basklar kurulmutur. Denizlide gn boyunca Trkmenler ldrlm,
mallar ise yama edilmitir. Mula ve evresinde de ayn zulmler dereceleri
artrlarak devam ettirilmitir.
Geyhatunun Anadoludaki Trkmen isyanlarn bastrd esnada blgenin
fotorafn zetleyen Ebul-Ferec, Konya kapsndan Denizliye kadar olan blgede
byk bir dehetin yaandn, blgenin alt ay terk edilmi mekan grntsnden
kurtarlamadn belirtmektedir545. Reidd-din ise, Geyhatunun Karaman ve
Erefolu blgelerinde sadece on sekiz gn kaldn, fakat bu sre ierisinde bile
blge insanna on sekiz yla deecek zulm yaattn belirtmektedir546.
Mool zulmnn dayanlmaz hale geldii, memleketin byk bir dzensizlik
ierisinde bulunduu istila ortamnda, obanolu Beylerinin Trkmenleri
himayeye almas ve Trkmen stiklal Mcadelesine giriilmesi, aresiz kalan
Trkmenleri Kastamonu ve evresine doru yneltmitir. Geyhatunun Ereli,
Larende, el, Denizli, Mula, Beyehir ve evresinde yama ve yakmaya ynelik

544
Aksaray, Musameretl- Ahbar, , s. 142.
545
Ebul- Ferec, s. 492; Naklen; OsmanTuran , Seluklular Zamannda Trkiye, s. 605.
546
Reidd-din, Baku, s. 302-307,; Aksarayi, s. 189-196; Naklen; Faruk Smer, Anadoluda
Moollar, s.63.
 180

giriimleri sonrasnda Trkmenlerin kaabilenlerinden bir ksm sarp yerlere

snarak kurtulmular, dier bir ksm ise kendilerini himaye edebilecek bir bey ve
bir mekan olarak obanoullarn ve blgesini semilerdir. Nitekim obanoullar
idaresindeki Kastamonu ve evresi, bu tarihlerden daha ncelerinden itibaren
Trkmenlerin yerleimine en uygun meknlardandr.
Mool istilas sonrasnda meydana gelen Trkmen isyanlarnda,
Trkmenlerin hamisi durumunda olan Denizli ve Erefolu Beyleri zerine
Geyhatunun asker gndermesi ve olmadk zulmlerin yaplmas Trkmenleri
aresiz brakrken muhtemelen bu blgelerdende yeni kalar ortaya karmtr.
Muhtemelen Trkmenler ulalamayacaklar sarp yerlerde saklanmlardr.
(sndklar ormanlarn yaklmamas kaydyla). Trkmenlerden nemli bir ksm ise
Kastamonu ve evresine yerleerek siyasi mcadeleyi Klarslann ve Yavlak
Aslann himayesinde devam ettirmilerdir.
Memleketin byk bir dzensizlik ierisinde bulunduu istila ortamnda
obanoullarnn Trkmenleri himayeye almalar ve Trkmenlerin istiklal
mcadelelerine girimeleri bir taraftan obanolu Yavlak Aslannn hem kendi
Beyliinin glenmesini salam, hemde Anadoluyu Mool istilasndan kurtarma
mcadelesini yeniden balatmtr. Trkmenlerin Kastamonu evresinde yeniden
toparlandn gren Geyhatu, buraya balarnda Sultan Mesud, Mcird-din Emir
ah ve Vezir Necmd-dinin bulunduu Mool askerlerini gndererek buradaki
Trkmen varln krmaya alt. Trkmenler ve Mool askerleri arasnda ok zorlu
mcadeleler meydana gelmi fakat her iki taraf iinde galibiyet ve malubiyet
arasnda fazla bir fark bulunmamtr. Bu mcadelelerin neticesinde Kastamonunun
igal edilememesi, zannedildii gibi obanoullar Beyliinin tamamen ortadan
kaldrlamadn da gstermektedir. Bundan sonraki srete ise beylik Mahmud
Bey le mcadelelere devam etmitir547. Bizans vekayinamecisi Pachymeres,
Trkmenlerin bundan sonraki srete Bat Anadoludaki mcadeleleri hakknda
bilgiler vermektedir. Bu mcadelelerde obanoullar Beylii bozguna uramtr.
Trkmenlerin bu havalideki mcadeleleri neticesinde blgede Bizans hakimiyeti

547
OsmanTuran, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 612.
 181

tamamen sona ermi, Sakarya nehrinin batsnda kalan yerlerde ise Trkmenler ve
Osman Gazinin hakimiyeti kurulmaya balamtr.

3.2. Bat Anadolunun Trklemesi ve slamlamas

3.2.1. Bat Anadoluda Demorafik ve Onamastik Deiim

XIII. yzyl Bat Anadolusunun demorafik ve onomastik yaps hakknda

net bilgileri ortaya koyabilmek olduka gtr. Bu dnemin nfusu hakknda, bu
srete meydana getirilen messeselerden ve sonraki dnemlere ait bir takm
verilerden yola karak baz deerlendirmeler yapabilmek mmkn olacaktr.
Nitekim bir corafyann vatan olabilmesi, zerinde yaayanlarn o toprakta
braktklar izlere baldr. Cami, han, hamam, eme , zaviye, saray, kpr vs. gibi
maddi eserlerin yannda yer isimleride bu hususta ok nemlidir. Maddi unsurlar
zamanla yok olur veya edilirken kylerin, rmaklarn, denizlerin,dalarn isimleri
hafzalardan kolay kolay silinemez.
Bizans kronik yazar Akropolites, Bat Anadolunun Trklemesinin daha ok
Mool istilas sonrasndaki dnemde gerekleen glerle salandn
belirtmektedir. XIII yzyln ikinci yarsndan itibaren Dou ve Orta Anadolu
blgesini zapteden Moollar blgede byk tahribat yapmlardr. 1530 tarihli Dou
ve Orta Anadolu ile Bat Aandolu illerinin muhasebe-i vilayet-i Anadolu defterlerini
karlatrdmzda henz Orta ve Dou illerinin, bu dnem zarfnda blgede nfusa
etki edecek dier olaylarda dikkate aldmzda bile, Mool badiresini zerlerinden
atamadklar grlmektedir. Szkonusu tarihte Kayseride 8917 hane mslim nfus
yaarken 2003 hane gayri mslim gebran nfus548, Bayburtta 7387 hane mslim
nfustan, 5169 hane gayr mslim ( Gebran)549, Sivasta ise 5902 hane mslim
nfustan 978 gayr mslim ( Gebran) yaamaktadr550. Ayn dnemde Hdavendigar
livasnda ise 31645 hane mslim 117 hane ise gayri mslim (Yahudi)

548
387 Numaral Muhsebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri, I, ( 937/1530), Ankara, 1996, s.
29-30.
549
387 Numaral Muhsebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri, II, ( 937/1530), Ankara, 1999, s.
58.
550
387 Nmr. agd, s.37.
 182

yaamaktadr551. Yine ayn srete Koca-ilinde552 ve Sultannnde ise gayri mslim

nfus grnmemektedir553. Bu dnemde Hamidte, 21923 mslim hane, 375 gayri
mslim (Gebran) hane bulunmaktadr. Hamid li ierisinde gayri mslim nfusun
dalm ise daha ok Burdur ve Uluborluda younlamaktadr554. Ktahya
merkezde ise 40182 hane mslim nfusa karlk 377 hane gayri mslim ( Gebran)
nfusun yaad grlmektedir555. Dou blgelerinin daha nce slamlamasna
ramen bahsimize konu olan glerin ve dier sebeplerin tesirleriyle556 Bat
Anadolunun daha fazla Mslman nfus barndrmaya balad grlmektedir. Bu
durumun ortaya kmasnda ise XIII. yzylda Mool istilas sonrasnda gerekleen
Trkmen glerinin tesiri byktr.
XIII. asrn ortalarndan itibaren Mool istilasnn Ahi ve Trkmenler zerine
meydana getirdii bask ve zulm, onlarn yerlerini ve yurtlarn terk ederek ulara
doru ekilmelerini salamtr. Bu srete Orta Anadolu blgesi tam manasyla
haraBeye dnmtr557. Gneyde ise istiladan kaan krkbin evden daha fazla
Trkmen, Memluk Sultan Baybarsa snmtr. Baybars ise bu Trkmenleri
Gazzeden Antakyaya kadar olan mntkalarda yerletirmitir558.
yerlerine, tarlasndaki hasadna, tekkelerine el konulan, hatta vergileri
karlnda ocuklar bile rehin alnan, Mool basklaryla iyice aresizleen Ahi ve
Trkmenler, ulara doru hzla ilerlemilerdir559, himaye grdkleri Bey ler
etrafnda toplanarak kendilerini muhafazaya almlardr. Anadolunun
fethedilmemi ularna doru ynelerek ncelikle ihtiyalarn gidermeye
almlardr. Bizans, Moollarn baa klmaz basklarndan kap ulara yerleen

551
166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri ( 937/1530), Ankara, 1995, s. 15-28.
552
438 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri II ( 937/1530), Ankara, 1994, s. 70.
553
438 Nmr, agd, s. 32-35.
554
438 Nmr, agd, s.35-44.
555
438 Nmr, agd, s. 18-25.
556
Dou ve Orta Anadoluda Safevi tarikatn mensup dervilerin propaganda faaliyetleri Trkmen
tarikatlar etkilemitir. Safevi devletinin kuruluunda Aandoludan gen Trkmenlerin tesirleri byk
olmutur. Nitekim Gelibolulu Mustafa Al Efendi bu srete onbinlece Trkmenin blgeden
ayrldn ifade etmektedir. Bkz. F. Smer, Safevi Devletinin Kurulu ve Gelimesinde Anadolu
Trklerinin Rol, Ankara, 1992, s. 1-14.
557
Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 25-60.
558
Faruk Smer, Anadoluda Moollar, s. 45.
559
R.P. Lindner, Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, ev. M. Gnay, Ankara, 2000,
s. 40.
 183

Trkmenleri balangta grmezden gelirken, daha sonra hzla yerleen Trkmen

nfusun younluu karsnda engelde olamamtr.
Balkesir ve anakkale evresine Danimend ailesinden u Beyleri
yerleerek Trkmenleri himaye etmeye balamlardr. Gazilik anlayna sahip bu
Bey ler, Orta Anadoluda Mool basks altnda ezilmi aresiz Trkmenlerin
ihtiyalarna cevap vererek onlar yer ve yurt sahibi yapmlardr. Bu ise Danimend
lindeki Trkmenlerin hzl bir ekilde buralara dolumalarn salamtr. ncelikli
olarak ihtiyalarnn giderilmesinden baka bir ey dnmeyen Trkmenler gerekli
zemin hazrlandnda ise futuhata dahil olmulardr560. Karesi blgesinde bu
sreteki Trkmen says ile ilgili kesin rakamlar verebilmek mmkn olmamakla
birlikte baz ipular blgedeki younluu gstermesi asndan nemlidir. Nitekim
bni Batuta, blgeyi ziyaretinde kendisinin bir Ahi zaviyesinde misafir edildiinden
ve Trkmenlerin ehirde bir camii inasn bitirmeye yaklatklarndan
bahsetmektedir561. Bunun yannda 166 numaral 1530 Muhasebe-i Vilayeti Anadolu
Defterinde Ouz boylarndan Kay, Knk, epni, Avar, Bayad, Bayndr ismini
tayan kylere rastladmz gibi ehirde Ahilik kltrn hatrlatan Debbalar
mahallesi ve drt tane Ahi Zaviyesi bulunmaktadr562. Ahi ve Trkmenler Karasi
topraklarna yerletikten hemen sonra zaviyelerini meydana getirmiler ve bu
abalarn artarak devam ettirmilerdir. bn-i Batutada bir Ahi zaviyesinde misafir
edilirken ilerleyen yllarda bunun says giderek artmr. Nitekim topluluklarn bir
yerleim yerinde messeseler meydana getirebilmeleri, onlarn blgedeki
younluklar ile ilgilidir. Her ne kadar XIII. yzylda Balkesir ve evresindeki
Trkmenlerin saylar hakknda kesin bilgileri ortaya koyamasakta onlarn
messeseler meydana getirebilecek kudrette olduklar aikardr.
stila ile harabe durumuna gelen Orta Anadolu, St ve evresindede
Trkmen younlamasn salamtr. I. Alaaddin Keykubadn iskan siyaseti gerei
Orta Anadoluya getirilen Kaylar bir mddet burada yerlemilerdir563. Busrete
Mool istilas ve Seluklu idaresinden duyulan rahatszlklar Trkmenleri isyana
sevketmitir. Bu isyanlarn sert bir ekilde bastrlmaya allmas ise Orta

560
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 97.
561
bn Batuta, Byk Dnya Seyahatnamesi, Sadeletiren, Mmin evik, stanbul, 1995, s. 223.
562
166 numaral agd, s. 118-124.
563
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 97.
 184

Anadoludaki Trkmenlerin ulara doru byk bir nfusla ynelmelerini

salamtr.
Kay airetinin St blgesine yerlemesi konusunda kaynaklarda
birbirinden farkl rivayetler zikredilmektedir. krullah, Erturul Beyin Bizans
snrlarndaki ilerleyiini bu yerlemede ele alrken564, Akpaazade, Erturul Bey
zamannda cenk ve cidalin olmad ve Stn airete yurt, Domani ve evresinin
ise yaylak olarak verildiini haber vermektedir565.
Kay Beylerinin ularda dirayetli bir ynetim sergilemeleri evredeki
Trkmenlerin blgede younlamasn salamtr. Mool basksndan kaan
Trkmenler buralar snlacak limanlar olarak grmlerdir. Trkmenlerin
Osmanl topraklarnda birlemelerinde etkili unsurlarn banda Mool istilas
gelmektedir. Nitekim Geyhatunun Ereli ve evresinde meydana getirdii katliam
kalabalk Trkmen gruhunu bu yne sevketmitir. Trkmenlerin arasnda
yaknlklarn bulunmas, bu toplanmay kolaylatran etkenlerdendir. Muhtemeldirki
Geyhatunun Ereliden srd Trkmenler ile St evresinde yerleen
Trkmenlerin birbirleriyle nsiyetleri olmaldr.
Ulardaki Trkmen nfusun etkili olduu yerleim yerlerinden olan Beyehir
ve Seydiehir evrelerinde ise lk Trkmen yerlemelerinin ne zaman gerekletii
henz tam olarak belirlenememekle birlikte blgede Ouzlarn deiik boylarna
mensup 20.000 adr Trkmenin bulunduu belirtilmektedir566. Muhtemelen
100.000 civarnda Trkmenin blgede yerletii anlamna gelmektedir.
1288 ylna ait bir kale kitabesinden anlaldna gre Emir-i Kebir-i
Muazzam nvanyla Eref Bey adndaki Trkmen Beyinin buradaki Trkmen
guruplar himaye ettii anlalmaktadr567. Blgedeki Trkmenler bir takm Trkmen
ittifaklar ierisinde olarak Moollara kar ciddi bir Trkmen birliktelii meydana
getrimilerdir. Daha sonraki srete blgedeki Trkmenlerin nfus ve nfuzu daha
fazla artm olmaldrki Moollar tarafndan ldrlen maktul hkmdar

564
krullah, Behett-Tevrih, s. 52.
565
Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s. 93.
566
Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 320.
567
Sait Kofolu, Erefoullar, agm,s. 484.
 185

III.Gyaseddinin annesi ocuklarn saltanat naipliini Erefolu Sleymana

brakmtr568.
Havas, yeri ve suyunun gzellii ile dikkat eken Isparta ve havalisine
Trkmen nfusunun ilk yerletirilmesiyle ile ilgili olarak Mneccimba, III.
Klarslan dnemine iaret etmektedir569. Blgeye Trkmenlerin yerletirilmeleri
ise I. Gyaseddin Keyhsrev dneminde gerekletirilmitir. Hamid Bey idaresindeki
deiik Ouz boylarna mensup Trkmen guruplar Antalya ve havalisine
yerletirilmilerdir. XVI. yzyla ait tahrir defterlerinde Ouz boylarnn isimlerini
tayan kyler tesbit edilmitir570. Salur, Dodurga, Eymir, Yreir, Afar, Bayndr,
avundur, Dodurga, Salur, Kay kylerinden baka 17 Ahi zaviyesi, 1 Ahi mescidi, 2
Ahi hamam, 1 Ahi iftlii, 1 Ahi tekkesi, 4 Debba mahallesi, bulunmaktadr571.
Blgedeki Trkmenlerin tesiri zellikle Anadolunun tamamen Mool nfuzu altna
girmesiyle dahada artmtr. Nitekim Seluknamede Aydn, Saruhan, Mentee, ve
Osmanl Beylerinin Hamid Beyine bal bulunduklar belirtilmektedir.
Denizli ve evresinde Ahi ve Trkmenlerin younlamasnn en etkili
nedenlerinden birisi Moollarn Kayseride mevcut bulunan askeri ve ekonomik gc
krmalardr. Buradan kaan Ahi ve Trkmenler zellikle Denizli civarna
yerlemilerdir. nk burada Trkmenleri muhafaza edebilecek nufuz
bulunmutur. Nitekim Ahi Evren tutukluluu sonrasnda ilk olarak Denizliye
arlmtr572. Ebu Said Denizli, Antalya ve Isparta evresinde 200.000 adr
Trkmenin yaadn haber vermektedir. Bu ise blgede tahmini olarak 1000.000
Trkmenin yaad anlamna gelecektir573.
Mula ve evresindeki Trkmen younluu ve blgeye geli sreleri ile
ilgili farkl bilgiler bulunmaktadr. Bu konuda Akpaa, Mentein Hac Bektan
kardei olduunu ifade ederek Horasandan itibaren balayan ve Orta Anadolu
merkezli bir sreci ifade etmeye almaktadr. C. Chende blgedeki younlukta
Orta Anadoluya vurgu yapmaktadr. Denizli ve evresindeki Trkmenler zerine
gerekletirilen siyasi ve askeri basklar buralarda kmelenen Trkmenleri daha
568
Sait Kofolu, Erefoullar, agm, s. 484.
569
Mneccimba, Cmiud- Dvel, s. 33-34.
570
Faruk Smer , Ouzlar, s.305-326.
571
438 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri I ( 937/1530), Ankara, 1994, s.61-68.
572
Mikail Bayram,Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, s. 85.
573
Faruk Smer,epniler, stanbul, 1992, s. 9-10.
 186

ulara doru ynlendirmitir. Nitekim Mool istilas ile virane haline gelen Orta
Anadoludan kaan Ahi ve Trkmenlerin Ulardaki bir baka iskan yeri ise Mula
ve evresi olmutur. Mentee Livasnn 1530 kaytlarnda 26 tane Ahi Zaviyesinin, 3
tane Ahi Mescidinin varolduu grlmektedir. Bunun yannda blgede Ouz
boylarndan Afar,Bayndr, Der, Kay, Knk adlarn tayan kylerin bulunmas
Trkmen varln gstermesi asndan nemlidir574.
Ularda Trkmen nfusunun oluumunda etkili unsurlardan biriside
Alaaddin Keykubadn iktidarnda gerekletirilen iskan faaliyetleridir. Bunlardan
birisi youn Trkmen nfusuyla dikkat eken Kastamonu blgesidir. Ebu Said
blgede 100.000 adr Trkmen hanesinin yaadn haber vermektedir. Bu ise
Kastamonu evresinde tahmini 500.000 nfusun yaad anlamna gelecektir575.
Kastamonu Livasnn 1530 kaytlarnda Ouz boylarndan Afar, Bayndr, Beydili,
epni, Kay, Knk, Salur, reir isimlerini tayan yerleim birimlerine
rastlanlmaktadr576. Dier taraftan iskanlarn gerekletii dier bir yer ise Manisa,
Aydn , Ktahya evresidir. Seluklu Sultan Celaleddin Harezmahla
gerekletirdii mcadele sonrasnda Harezm emirleriyle birlikte baz Trkmen
Beylerini Anadolunun deiik yerlerinde iskan etmitir. Nitekim Manisa ve Ktahya
blgelerinde Harezm isimlerini andran ifadeler bulunmaktadr577. Muhtemelen
onlarla birlikte baz Trkmen Beyleride bu blgelere yerletirilmilerdir. Nitekim
Manisann 1530 kaytlarnda Bayndr, Bayat ve Knk kylerinin yannda Ahi ky,
Ahi mahallesi, Bekta ky, Bekta mahallesi, Debba mahallesi gibi kaytlara
rastlanmaktadr578. Ayn tarihte Aydnda Avar, Bayndr ve Kay kylerinin
yannda, 17 Ahi zaviyesi, Ahi emesi, Debba mahallelerine rastlanmaktadr579.
Ktahyada ise, 15 Ahi zaviyesi, 18 Ahi iftlii, 4 Ahi mahallesi, 3 Ahi mezras
bulunmaktadr. Bunun yannda Ouz boylarndan Alayunt, Avar, Bedili, epni,
Der, Knk, Kay, Salur, Dodurga kylerine rastlanmaktadr580. Dier taraftan Ebu
Said, Ktahya ve Eskiehir blgesinde 30.000 adr Trkmenin bulunduundan

574
166 Nmr, agd, s. 144-150.
575
Faruk Smer,epniler, s. 9-10.
576
438 numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri II ( 937/1530), Ankara, 1994, s.105-124.
577
.H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 39.
578
166 Nmr, agd, s. 125-132.
579
166 Nmr, agd, 1995, s. 133-143.
580
438 Nmr, I agd, s.32.
 187

bahsetmektedir. Bu ise blgede tahmini 150.000 Trkmenin yaad anlamna

gelecektir. 1451 tarihli Aydn tahririnde ehrin yedi mahalleden olutuu
grlmektedir. 1529 kaytlarnda ise meydana getirilen drt zaviyeden nn Ahi
Zaviyesi olmas dikkat ekmektedir581. Bu tr tekilatlarn bir anda meydana
getirilemeyecei dnlrse bu srete Ahi ve Trkmenlerin blgedeki nfusunu
gstermesi asndan fikirler verebilecektir.

3.2.2. Bat Anadoluda Mimari Deiim

Trklerin Anadoluya yerleme aamalar, Menkb- Hac Bekta Velide

ana merhalede gsterilmitir. slami dnemde gerekleen bu yerlemeler ayn
zamanda sahip olunan bir takm mimari zelliklerin nakli anlamna gelecektir.
Dolaysyla bu aamalarla Trkmenlerin bu sreten nceki dnemlerde kazanm
olduklar birikim belki kk deiimlerle Anadoluya aktarlacaktr. Bu adan
Anadolunun mimari olarak deiimine katk salayacak kprlerden birisi
Trkmenlerin Abbasiler dneminde Sugur vilayetlerine yerletirilmeleridir. Bu
aamada ksmi de olsa bir takm deiiklerin salanaca aikardr. Trkmenlerin
kitleler halinde Anadoluya yerlemesi ve kendilerine ait ok zel mimari eserlerini
ortaya koymalar daha ok askeri yerleme sonrasnda olacaktr. Byk
Seluklularn Anadoluyu fetihleri ile balayan bu aama, zellikle Turul Bey ve
Alpaslan dnemlerinde younlaacaktr. Bu srete Trkmenler Anadoluya kitleler
halinde girmeye balayacaklardr. Anadoluya gelen Trkmenler, eitli yerlerde
Beylikler meydana getireceklerdir. Trkmen Beyleri Anadoluda eski
kazanmlaryla birlikte yeni bir tarz oluturarak kendilerine ait ilk mimari eserlerini
meydana getirmilerdir. Bu dnemde sanatn her alannda, zellikle cami
mimarilerinde Trk dnyasndan getirilen en gzel rnekler Anadoluda
nakedilmitir. Mimarideki bu deiim, Yesevi dervilerin Anadoluya gelmesiyle
artarak devam ederken, Trkmenlerin Mool istilas sonucu ulara doru
kamalaryla en cra yerlere kadar ulam ve onlarn birikimleri buralarda
nakedilmitir.

581
Feridun Emecen, Aydn slam Ansiklopedisi, ( TDV), C. 4, stanbul, 1991, s. 235.
 188

1243 Kseda Muharebesi sonrasnda nemli Trkmen ehirlerinin Moollar

tarafndan yama edilmesi ulara doru hareketlenmeyi meydana getirirken
buralarda kendilerine ait yeni bir mimari doku meydana getirmeye balamlardr.
Mool istilasyla ulara doru yerleen Trkmenler Ktahya ve evresinde
Germiyan, Eridir ve evresinde Hamid, Beyehir ve evresinde Eref, Mula ve
evresinde Mentee, Birgi ve Seluk evresinde Aydn, Manisa ve evresinde
Saruhan, Balkesir ve evresinde Karasi, St ve Bursa evresinde Osmanoullar
beyliklerini meydana getirerek mimari birikimlerini kendi adlarna meydana
getirdikleri beyliklerinde devam ettirmilerdir.
Trk mimarisinde bu srece gelinceye kadar kazanlan deneyim, Anadoluda
kurulan Beylikler eliyle bu corafyaya aktarlmtr. Bu srete Anadoluda kurulan
camilerin ilki kabul edilen ve Artuklu yaps olarak zikredilen Diyarbakr Ulu
Camii bunun en gzel rneidir. Genel olarak btn Artuklu camiilerinde Byk
Seluklu mimarisine dayanan karekteristik plan ve mimari zelliklerinin, daha sonra
devam eden hususi usluplar hakim olmutur582.
Artuklulardan baka Orta Anadoluda kurulan Danimendlilerin ina ettikleri
camiler her ne kadar orijinal hallerinde bulunmasalarda kk farkllklarnn
yannda Seluklu uslubunu korumutur. Seluklu kervansarayndaki gibi tonozlarn
kesitii boluklar camilerde, ortadaki kk kubbeler kapatmaktadr. Danimend
blgesindeki eserlerden olan Klk Camiinin mozaik ini mihrab, Konya
Alladdin Camiindekinden nce yaplmasna ramen daha zengindir. Sivas Ulu
camiindeki birbirini kesen sekizgenlerden oluan geometrik rg motifleri genel
benzeyiin yannda zel detaylar olarak, Karahanllardan itibaren grdmz Trk
motifleri, gn mimariye yansmasnn en nemli rnekleri olarak dikkatimizi
ekmektedir.
Erzurum ve evresindeki Saltuklu, Erzincan ve Divrii evresindeki
Mengck eserlerinde, Trk sanatnn deiik dnemlerinden bir ok rnei genelde
ve zelde grebilmekteyiz. Mengceklerin yaptrm olduu en eski camiilerden olan
Divrii Kale Camiinin kitabesinde usta ad olarak Meragal Hasan bin Firuzun

582
Oktay Aslanapa, Trk Sanat II, stanbul, 1973, s. 8.
 189

ismi gemektedir. Bu kayt eserin mimarnn Azerbaycandan geldiini gstermesi

asndan nemlidir583.
Konyada XII. y.yl ortalarnda yapld dnlen ve en eski Seluklu
Seluklu Camii olarak kabul edilen Alaadddin Camiinin kitabesinde Usta ad olarak
Mengiberti el- Hacc el- Ahlat ismi zikredilmektedir. Ahlatl Mengiberti usta
Byk Seluklu ve Artuklu camiilerinde grlen klasik Trk Camii tarzn Konyada
Trkiye Seluklularna aktarmaya almtr584. XIII. y.yl balarna rastlayan
Akehir Ulu Camiindede Develi Ulu camiine yakn bir plan uygulanarak ulara
doru mimari balantlar oluturulmaya allmtr.
Mool istilasnn ar basksndan kaarak Ulara snan guruplardan olan
Mentee Trkmenleride bu mimari miras kendi corafyalarna tamlardr.
Mentee Trkmenlerinden olan Ahmet Gazinin Milasta yaptrd Ulu Camii bu
miras tamas bakmndan nemlidir. Plan olarak Seluklu Camii geleneini devam
ettiren bu eser mimarinin nakliyle alakal en gzel rneklerdendir. Blgedeki
Seluklu tarz mimari hava uzun yllar devam etmi, 1404 l yllarda bile meydana
getirilen camilerde, bu hava hissedilmitir. lyas Bey tarafndan Balatta ina edilmi
olan Cuma camiinde bu durum aka hissedilmektedir.
bn-i Batuta Karasi Trkmenlerinin yaad Balkesir ve evresini
ziyaretinde ehirde byk bir camiin olmadndan bahsederken, o dnemde
inasnn bitmeye yaklat ehrin dndaki bir camiide haber vermektedir. Mehur
seyyah bu ziyareti esnasnda Ahi Sinan adnda bir zaviyede misafir edilmitir585.
Dier taraftan kare mekan zerine Trk genleri ile dikkati eken ve Ktahya
Ahilerinden eyh Mehmed tarafndan yaplan Kurunlu Camiide balanty kurmas
asndan nemlidir.
Manisada shak Bey tarafndan ina edilen medrese ve trbe ile birlikte
klliye tarznda meydana getirilen Ulu Camii, plan itibariyle Artuklularn Silvanda
ve Kzltepede 1204te meydana getirdikleri Ulu Camiileriyle benzerlik tekil
etmektedir. Dier taraftan Aydnolu Mehmet Bey tarafndan Birgide ina edilen
Ulu Camii, Firuze ve koyu mor renkli, geometrik yldz ve gemelerden rneklerin

583
Oktay Aslanapa, Trk Sanat II, s. 28.
584
Oktay Aslanapa, Trk Sanat, s. 120.
585
bn Batuta, s. 44.
 190

hakim olduu mozaik inili mihrabyla ve ceviz aacndan panolarla ivisiz gemeli
minberiyle, Seluklu tarzn buraya tamtr586.
Anadoluda XIII. yz yldan itibaren grlmeye balayan Aa Direkli ve
Ahap Tavanl Camii yapma gelenei muhtemelen yine glerle izah
edilebilecektir. Bu tarz eserlere Gazneli Mahmudun Arasl-Felek Camii ile
Karahanllarn Semerkant, Buhara gibi Trkistan ehirlerinde rastlanmaktadr. Aa
direkli ve ahap tavanl olarak ina edilen bu tarz Anadoluda devam ettirilmeye
allmtr. Afyon Ulu Camii, Sivrihisar Ulu Camii, Ankara Aslanhane Camii,
Beyehir Erefolu Camii, Aya Ulu Camii bunun en gzel rneklerindendir.
I. Alaaddin Keykubad tarafndan Kastamonu blgesinde iskan edilen
Hsameddin oban ve oullar, XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Mula ve
havalisinde Denizli dalar arasnda kmeleen Menteeoullar Trkmenleri
blgelerinde himaye etmilerdir. Blgeye yerleen Trkmenler zamanla kendilerine
ait eserleri buralarda meydana getireceklerdir. Trkistan ehirlerinde sklkla grlen
aa direkli ve ahap atl camii rneklerinin Orta Anadolu ve ve Bat Egenin
dnda Ulardada grlmeye balamas Trkmen glerinin mimariye tesirini
gstermesi asndan nemlidir. Bu konuda Kastamonu yaknlarnda, Kasaba
kynde Emir Mahmud Beyin ina ettirdii direkler zerine ahap rtl Camii ve
gneyde Mentee Trkmenlerinin yerletii Milasta meydana getirilen Hac lyas
Camii dz ahap atl ve btn cepheyi kaplayan kiremit rtleriyle en gzel
rnekleri tekil etmektedir.
randan Trkistana kadar olan geni bir corafyada kullanlmakta olan,
ierisinde Cuma ve Bayram namaz klnmayan kk mahalle camileri yapma
geleneide, bu mimari aktarmn sonucu olsa gerektir. Nitekim Anadoluda bu
yzylda ayn maksatla bir ok rneklerinin yapld grlmektedir. Dier taraftan
Anadoludaki Kmbet ve Trbelerde mimari bakmdan Byk Seluklu
kmbetlerinin sslemeleri aynen tekrarlanmtr. lk zamanlarda tuladan veya
tatan, sonradan yalnz tatan yaplmaya balanmtr. zelikle tula kmbetlerde
Azrbaycan Marega blgesinin tesiri byktr. Trkistan corafyasnn orijinal
rnlerinden olan Kmbetlerin Dou Anadoludan baka Batda da grlmeye

586
Gnl ney, Anadolu Seluklularnn Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1998, s. 91.
 191

balamas, eski Trk sanatnn btn zellikleriyle ulara nakedilmesi asndan

nemlidir. Hamidolu Mbarizd-din Mehmed Bey tarafndan ina edilen, kesme
ta ve sekizgen gvde zerine meydana getirilen kmbet bunun en nemli
rneklerindendir.
eitli retim messeselerini iine alan medreseler, ilk olarak XII. yzyldan
itibaren Anadoluda, Daniment ve Artuklu corafyasnda grlmeye balamtr.
Kubbeli ve eyvanl olarak gelitirilen medreselerde Trk sanatnn tarihi dinamizmi
gzlenmektedir. Anadoluda Trk mimarisinin rn olarak gelien kubbeli
medreseler Danimendlilerden Seluklulara geerek hzla yaylm ve sonraki
mimari almalara temel tekil etmitir. Dou, Gney ve Orta Anadoluda Trk
sanatnn en ince ayrntlarna kadar yanstld Medreseler Mool istilas sonrasnda
ularda da kendisini gstermeye bamtr. Hamid Trkmenlerinin yerletii
Eridirde 1302 ylnda Dndar Bey, Korkutelinde ise Emir Sinand-din
Medreseleri bu adan nemlidir. Dier taraftan Germiyan Emirlerinden Umur b.
Savcnn rasathane olarak yaptrd Vacidiye Medresesi Trk genlerine oturan
byk kubbesiyle dikkat ekmektedir587. Her medresede Seluklu uslubunun en
gzel rneklerini ortaya koymalar alarndan ok nemlidir.
Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklularn Rbat olarak isimlendirdikleri
Kervansaraylar, Anadoludaki yksek kltr canl bir ekilde aksettiren
eserlerdendir. Denizliden, Erzurum, Kars ve Idra, Ktahyadan, Malatya, Bitlis,
Ahlata, Antalyadan, Sinop ve Samsuna, uzanan bu yollar zerinde Kervansaraylar
meydana getirilmitir588. Bu eserler Trk mimarisinin Ulara aktarlmas yannda,
XIII. Yzyldaki nfus hareketliliklerinin ynleri hakkndada bilgiler verebilecektir.
Gerek planlar ve gerekse ssleme motifleri itibariyle Trk sanatnn en cra yerlere
dahi nakedilmesi asndan nemlidir.
Mool istilasyla ulara yerlemek zorunda kalan Trkmenler kendilerine ait
mimari dokuyu buralarda ilk zamanlardan itibaren yanstmaya balamlardr. Bu
doku Trkmenlerin meydana getirdikleri Beyliklerle, zamana ve artlara gre ana
izgilerden kopmadan, fakat bir takm deiikliklerle gelierek genilemeye devam
etmitir. Bu sre Osmanl Devleti ile birlikte dahada hzlanm yeni tarzlar

587
M. etin Varlk, Germiyanoullar Beylii Tarihi, s. 97.
588
Oktay Aslanapa, Anadoluda lk Trk Mimarisi, s. 112.
 192

oluturmutur. Trk slam kltrnn iar olan mimari eserlerin says gn getike
artmtr. Bu konuda Osmanl Devletinin ilk verileri incelenerek nasl bir deiimin
yaandn grmek gerekeceinden Ulara ait 1530 tarihli Muhasebe-i Vilayeti
Anadolu Defterlerini inceledik. Trkmenlerin ulara ilk yerlemesi ile szkonusu
tarihe ait 438-1589-II590 ve 166591 numaral defter kaytlar karlatrldnda
Trkmenlerin ularda kendilerini kabul ettirdikleri ve kendilerini yanstacak
eserleri byk bir hzla meydana getirdikleri grlecektir.
1530 tarihine kadar Hdavendigar, Biga, Karesi, Saruhan, Aydn, Mentee,
Teke, Ktahya, Karahisar- Sahip, Sultann, Hamid, Bolu, Kastamonu, Kocaeli
vilayetlerinin sz konusu kaytlarndan anlaldna gre, mimari bakmdan ularda
Trk slam uslubunun olutuu kanaatine varabilmekteyiz. Buna gre bahsedilen
livalarda toplam olarak 260 camii, 625 mescit, 86 medrese, 406 zaviye, 39
kervansaray, 186 hamam, 38 imaret, 31 muallimhane, vs. eklinde Trk slam
sanatn yanstan eserler meydana getirilmitir.

3.2.3. Bat Anadoluda Kltrel Deiim

XIII. yzylda Anadoluya doru gerekleen Mool istilas Bat Anadoluya

Trkmenlerin g etmelerini salamtr.Trkmenler yurt edindikleri bu corafyada
kendilerine ait bir takm farkllklar naketmeye balamladr. Bu srete meydana
gelen glerin en nemli zelliklerinden birisi mihmandarlar olan Trkmen
eyhlerin tasavvufi disiplin ve terbiye ierisinde bulunmalar ve etrafndaki
insanlarada bunu telkin etmeleridir. Dolays ile bu glerle Anadolu kltrel olarak
fethedilmitir.
XIII. yzylda Anadolunun zelliklede Bat Aandolunun fethedilmesinde,
Trkleip slamlamasnda Hace Ahmed Yesevi ve mntesiplerinin byk hizmetleri
olmutur. Bu dnce tarznn Anadolunun kltrel yaplanmasnda ok byk
katklar olmutur.

589
438 Nmr, I agd, s. 32-77.
590
438 Nmr II, agd, s. 18-71.
591
166 Nmr agd, s. 15-61.
 193

Hace Ahmed Yesevi Sultan Sencer devrinin nemli meayihinden olan Hace
Yusuf-i Hamedaninin nde gelen halifelerindendir. Hace Ahmed Yesevi, Tasavvufi
Trk Edebiyatnn kurucusu olmasnn yannda Trk slam Tasavvufunun en byk
mutasavvflarndandr.
XIII. yzyl Anadolusunda Trkmen eyhlerinin hemen hemen tamam Hace
Ahmed Yesevi ekolnn Anadoludaki takipileri olmulardr. Ayn meslek ve
merebin Anadoluda inkiafn salamaya almlardr592. Bu ekoln mntesipleri
Anadoluda Yaradlm Yaradandan tr Sevmek prensibini kabul etmilerdir.
Bu sebeple mntesipler, kendi i dnyalarna kapanmayp da dnk bir hayat tarz
benimsemilerdir.
eyh Evhadd-din Hamid el-Kirmani, Yesevi anlayn Anadoluda hzla
yaylmasn salayan kiilerden birisidir. eyhin Trk asll olmas ve Trkmenler
arasnda Trke konumas hzl yaylmay kolaylatran en nemli etkenlerdendir593.
Ayn zamanda bu anlayn Trkmen yaantsna uygun olmas, hayat gebe tarzda
devam eden insanlarn tercihlerinde kolaylatrc bir rol oynamaktadr.
Trkmenlerin tabiatla ba baa geen hayatlar bu mereb vastasyla efkat ve
tefekkr onlara daha kolay anlatm, daha abuk slama yaklatrmtr. Bu
anlayla birlikte Trkmenler, terbiye edilmi dn biimi elde edip, bununla
ahlaki yaaylarna yn vermilerdir.
Anadolunun deiik yerlerinde zellikle Mool istilas sebebiyle Ularda
yaylan Yesevilikle disipline edilen Evhadi hareket, mutedil slamn buralardaki
pencereleri olarak almaya devam etmitir. Mool istilasyla birlikte Anadolunun
ularnda bulunan halifeleri vastasyla Trkmen dn tarz terbiye edilmi ve
onlarn ahlaki yaaylarna yn verilerek davran deiiklikleri ve farkl bir bak
tarz meydana getirilmitir.
Yesevi disiplin Anadoluda Ahi hareketi zerindede tesirli olmutur. eyh
Evhadd-din Hamid el-Kirmaninin damad ve nde gelen talebelerinden olan Ahi
Evren bu prensipler etrafnda bir sistem meydana getirmitir. Meydana getirilen bu
tekilatn asl amac ise toplum iin faydal bireyler yetitirmektir.

592
Mikail Bayram,Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, s. 50.
593
Mikail Bayram, Anadolu Seluklular Zamannda Evhadi Derviler, Trkler Ansiklopedisi,
Yeni Trkiye Yay. C VII, Ankara, 2002, s. 320-327.
 194

Mool istilasnn Ahi tekilat zerinde meydana getirdii ykm Ahilerin

zellikle ulara doru ynelmelerine sebep olmutur. Ularda yerleen Ahiler
aldklar tasavvufi terbiye erevesinde tekilatlar meydana getirerek buralarda
faaliyetlerini devam ettirmilerdir. Ularda, kendi dnce sistemleri erevesinde
gelitirdikleri davranlaryla, sanat ve mesleklerindeki farkl zellikleriyle yeni bir
tarz meydana getirmilerdir. Ularda Ahi davranlar erevesinde kurumlar
meydana getirilmitir.
Trkmen gleri ile birlikte Bat Anadolu farkl bir bak as ve davran
biimiyle kar karya kalmtr. Nitekim XIV yzyln ilk yarsnda Bat
Anadoluyu ziyaret eden bni Batuta bir ok yerde Ahilerle karlatn bildirmekte,
onlarn misafirperverlii karsnda aknln gizleyememektedir594. Yine ayn
kaynakta, mehur seyyahn hemen her gittii yerde Ahi zaviyelerinde kald
bildirilmektedir595.
Mehur seyyahn bu ziyareti Trkmen glerinden belli bir zaman sonra
gereklemi olsa dahi, bir messenin herhangi bir yerleim yerinde meydana
gelmesi belli bir zaman gerektirecektir. bn Batutann bildirdiklerinden anlaldna
gre Mool istilasndan kaan Trkmenler byk bir hzla Ahi kltrn Ularda
yaymaya balamlardr. Dolaysyla Bat Anadolu bu tarihlerden itibaren Ahilerin
megul olduu meslek guruplarndan Debbalk, Demircilik, Dokumaclk ve
rgclkle tanm ve bunlarla ilgili yeni kurumlar meydana getirmitir. zellikle
hal dokumaclnda Orta Anadoludan ulara doru gerekleen bu kltr aktarm
ok net olarak gzkmektedir. Orta Anadoluda Krehir ve Sivas blgelerinden,
Batda Uak, Kula, Grdes, Bergamaya geleneksel desen ve motifleriyle bir aktarm
sz konusu olmutur596.
Nitekim anakkale, Bergama, Milas, Kula, Grdes, Uak, Bat Anadolunun
nemli dokuma merkezleri olmu, Avrupal asilzadelerin bile siparilerine cevap
verilmitir597.
Trkmen gleriyle Bat Anadoluya maddi kltr elerinin tand gibi
manevi kltr elerininde tand grlmektedir. Bunlarn banda bn Batutann

594
bn Batuta s. 7-10.
595
bn Batuta, s.3-67.
596
F. Bodur, Bat Anadolu Hallarndan Bir Grup, Sanat evresi, Sy. 2, stanbul, 1984, s. 10-13.
597
Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, s. 118.
 195

srarla ifade ettii Misafir arlama ve cmertlik hasleti gelmektedir. Dolaysyla bu

hasletlerini imaretler ve zaviyeler kurma eklinde gstermilerdir. Nitekim bn
Batuta Karesi vilayetini ziyaretinde Trkmen Beyleri tarafndan yaptrlp yolcularn
istifadesine sunulan bir imaretten bahsetmektedir. Bu imarette yolcularn gn
sreyle btn ihtiyalar karlanmaktadr598.
Trkmenler sahip olduklar hayat tarz ve dnce sistemleriyle uyumlu
kurumlar meydana getirmeye Anadoluda da devam etmilerdir. Ularda saylar
hzla artan ehirler, kasabalar, kyler, mahalleler meydana getirerek buralarda
camiileri, mescidleri, medreseleri, zaviyeleri, kervansarayalar, hamamlar,
emeleri ve imaretleri hzla ina etmilerdir.

598
bn Batuta, s. 45.
 196

SONU

Toprann yeri, yaps, yeryz ekilleri, akarsular, iklim artlar,

Anadoluyu yz yllar boyunca pek ok aknlara maruz brakmtr. Doudan ve
Batdan gelen bu aknlar, farkl kltr ve medeniyete sahip topluluklarn bu
corafyada yerlemelerini salamtr. Anadolu zerine gerekletirilen bu
aknlardan en etkilileri Trk aknlar olmutur. Trklerin Anadoluda baarl
olmasnda yaptklar aknlarn vatan kurma karakterini tayor olmasnn byk rol
olmutur. Anadoluyu vatan edinen Trkler, Dou Romann meydana getirmi
olduu yksek medeniyet zerine yeni bir medeniyet tesis ederek, bu topraklarda
kendilerini kabul ettirmiler ve izgilerini buraya tamlardr.

Anadoludaki Trk iskn uzun tarihi bir sre ierisinde gereklemitir.

Balangta Bizansn kontrolnde gerekletirilen bu isknlar, Abbasilerle birlikte
Trk komutanlarn ularda grevlendirilmeleri eklinde devam etmitir. Turul ve
ar Beylerin aknlaryla iyice kefedilen Anadolu Trkmenlerin sna haline
gelmitir. Trkmenlerin youn bir ekilde ynlendirildii Anadolu topraklarnda
Malazgirt Zaferi sonrasnda Trkmen devletleri kurulmaya balamtr. Dou ve Orta
Anadoluda kurulan bu devletlerin Trkmen kitlelerini himayesi, blgedeki Trkmen
younluunu daha da artrmtr. Dou ve Orta Anadoluda bu ekilde gerekleen
Trkmen yerlemeleri, Trkiye Seluklularnn kurulmas ve Trkmen Beylerinin
ulara gerekletirdikleri aknlarla ksmen de olsa batya doru ynelmeye
balamtr.

XIII. yzyln ilk yarsnda Anadolunun Dou ve Gneyinde ciddi bir

kargaa hkimdir. Mool istilas nnden kaan topluluklar burada yerlemilerdir.
Trkiye Seluklu idaresi ise bu topluluklarn isknnda yetersiz kalmaktadr.
Trkmenlerin sz konusu yzylda Dou ve Gneyden ilk hareketlenmelerinde
Trkiye Seluklu idaresinin kt ynetimi ve neticesinde ortaya kan Babai
isyanlar tesirli olmutur. Babai eyhlerinin artan hretleri, mritlerinin saylarnn
hzla artmas, Seluklu idarecilerini endielendirmektedir. Seluklu idarecilerinin bu
 197

endieleri Trkmen kitleler zerinde basky artrrken onlar canlarndan bezdirir

hale getirmitir.

Babai isyanlarnn sonucunda meydana gelen Mool istilalar da,

Trkmenlerin ulara doru yneliinde en nemli etkenlerdendir. Ahi ve
Trkmenlerin ldrlmeleri, mallarnn msadere edilmesi, ar vergiler yklenmesi,
tekkelerine el konulmas onlar zor duruma sokmu areyi ulara doru kamakta
bulmulardr. Nitekim bu srete IV. Rkneddin Klaslann fermanyla Ahi ve
Trkmenlerin mallarna el koyan Tacd-din Mutez, Anadoluda Trkmen
isyanlarnn meydana gelmesinde en etkili kiilerdendir.

Mool istilasnn meydana getirdii kargaa ortam etnik ve dini guruplarnda

hareketlenmesini salamtr. Etnik unsurlardan Germiyanl, Kay ve Kara sallar en
dikkat ekici olarak ulara yerleenlerdendir. Bu dnemde yksek aristokrasiye hitap
eden dini guruplar siyasi ve sosyal dzeni muhafaza ettiinden daha rahat yaylma
frsat bulabilirken hitap edemedii halde siyasi yapya kar koyabilecek durumda
olanlar ise siyasi otoriteyi rahatsz ettiklerinden her frsatta bastrlmaya
allmlardr. Bu srete dini guruplarda istemli ve istem d olarak
hareketlenerek ulara doru ynelmilerdir.

XIII. yzylda Anadoluya youn Trkmen glerinin yannda ilmi

glerinde gerekletii grlmektedir. Bu gler Seluklu sultanlarnn ilmi
himayeleriyle mmkn olabilmitir. Himayenin azald veya kesildii durumlarda
ise, kendilerine yeni hamiler arayarak devam etmitir. lmi glerin hzla yaylmas,
lim adamlarnn evresinde meydana gelen sosyal guruplar vastasyla olabilmitir.
Bu sosyal guruplarn idaresine tayin edilen halifeler ularda kendilerine ait
messeseler meydana getirerek ularn kltrel deiiminde nemli roller
oynamlardr.

XIII. yzyldaki gler deiik dalgalar halinde devam etmitir. Baba shak
hadisesiyle balayan Malatya ve evresindeki hareketlilik Germiyan ailesini ve
Harezm gruplarn Batya doru naklederken, sonrasndaki Mool istilasyla bu
 198

hareketlilik fazlasyla yaanmaya balamtr. Sz konusu isyann Amasya ve

evresinde de ayn sonular dourduu gzlenmekle birlikte, istila sonrasnda
Trkmenlerin blgede ar bir bask cenderesi ierisine alndklar grlmektedir.
Bedrd-din Ayni, Trkmenlerin hayvan gibi istihdam olunduklarn, kz yerine
arabalara koulduklarn haber vermektedir. Vergi veremeyecek durumda olan
Trkmenlerden ise oullar, kzlar, hatta eleri vergi mukabilinde alnarak iddetli
bir bask ortam meydana getirilmitir. Bu ise perian durumdaki Trkmenleri ulara
doru yneltmitir.

Baba shak hadisesi ve sonrasndaki Mool istilasyla, Malatya ve Amasya

evresinde meydana gelen bu hareketliliklerin yannda, XIII. yzylda Sar Saltkl,
Tokat, Kayseri, Krehir, Aksaray, Ereli evrelerindeki Trkmenlerin youn bir
ekilde ulara doru yneldikleri grlmektedir. Sar Saltk Trkmenleri Rumelinin
Trkler tarafndan fethedilmesi ve Trkn gcyle slamn bu topraklarda yaylmas
misyonunu stlenmilerdir. Bu misyon sadece bu srele snrl kalmam sonraki
nesillere de intikal etmitir.

Tokat ve evresinden g edip ulara doru ynelen Danimendli ailesi ise

etraflaryla birlikte Balkesir ve anakkale blgesine yerlemilerdir. Danimend
ailesi Gazilik mefkrelerini Karesinin meneini burada meydana getirmek suretiyle
gstermitir.

Kayseri ve Krehir evresindeki Ahi ve Trkmen younluu ise, Mool

istilasnn arl ile sona ermi blgeye uygulanan bask ve iddet, Trkmenlerin
ulara doru hareketlenmesini salamtr. bn-i Bibi, blgedeki Trkmen direniinin
iddetle bastrldn, harekt esnasnda drt bin Trkmenin ldrldn, sa
kalanlarn ise kurtlara, akallara, akbabalara ve yrtc kulara yem yapldn haber
vermektedir. Bu srete Denizli ve evresinde Ahi ve Trkmenlerin youn bir
ekilde bulunuyor olmas, kaabilen Trkmenlerin bu blgeye ynelebilecekleri
dncesini akla getirmektedir.
 199

Mool istilasyla birlikte, Seluklu sultanlar geri planda kalm ve varlk

gsterememilerdir. Devletin nfuzunu ortaya koyamamas, Mool kumandanlarnn
ve onlar adna hareket eden Seluklu idarecilerinin zulmlerini artrarak devam
ettirmelerini salamtr. Anadoluda Mool nfuzunun azald dnemlerde mallar
yamalanan, ldrlen Trkmenler isyan hareketlerini balatmlardr. Aksaray ve
Ereli evresinde Mool nfuzuna ve Mool yanls Seluklu idaresine kar en
nemli g Karaman Trkmenleridir. Bu srete blgede Trkmen direnii her
frsatta meydana getirilmitir. Mool komutanlarndan Kongurtay, blgedeki direnii
krmak zere Aksaraya gelmi, burada ok iddetli bir kuatma meydana getirmitir.
Aksarayi, bu kuatmay kyamet gn kalabalna benzetmekte ve bu esnada
ldrlen ve esir edilen Trkmenlerin saysn alt bin olarak vermektedir. Geyhatu
dnemindeki isyanlarda da ayn iddet ve bask uygulanm, blgedeki Trkmen
nfuzu krlmaya allmtr. Mool askerlerinin Ereli ve evresini yakp
ykmasndan sonra Trkmenler sarp ve himaye grecekleri yerlere doru kaarak
kurtulmaya almlardr. Geyhatu el, Beyehir, Denizli, Mula blgelerindeki
Trkmen younluundan endie duyarak geni bir blgede Trkmen kymn
balatmtr. Aksaray, Trkmenlerden bazlarnn evlerini terk ederek maaralarda
gizlendiklerini, bazlarnn ise vahi hayvanlarn ve yrtc kularn yiyecei olduuna
dikkat ekmekte, Trkmenlere uygulanan vahiyane tutumun bir zerresini ryada
grmeye bile tahammlnn olmadn zikretmektedir. Bu srete zulmden
kaabilen Trkmenler iin gvenlikli ve himaye grebilecekleri blge ise Gney ve
Kuzey ular olarak grlmektedir.

Mool istilas ncesinde ularda Meliklik tarznda idarelerini srdren

Trkmen Beyleri istila ile birlikte zulmden kaan Trkmenlerin hamisi durumuna
gelmitir. XIII. Yzylda yaanan bu gler ile birlikte ulardaki Trkmen nfusunun
artmas Trkmenlerin kendi hkimiyetlerini kurmalarn salamtr. Anadolunun
ularnda yerleen Trkmenler, milli kimlik ve kltrlerini buraya tayarak, hayat
tarzlarn devam ettirmilerdir. Meydana getirilen beylikler buralarda messeseler
ina ederek ularn Trkmen tarznda yeniden ekillenmesini salam, Anadolu
corafyasn kendileri iin vatan haline dntrmlerdir.
 200

KAYNAKA

1. Aksaray Kermddin Mahmud-i Msmeretl- ahbr, ev. M.ztrk,

Ankara, 2000.
2. Ak paazade, Tevrih-i l-i Osman, Haz. N. Atsz, Osmanl Tarihleri I,
stanbul, 1949.
3. Aknerli Grigor, Mool Tarihi (ev. Hrand Andreasyan) stanbul 1954.
4. Anzerliolu Yonca, Karamanl Ortadoks Trkler, Ankara, 2003.
5. Aslanapa, Oktay, Trk Sanat II, stanbul, 1973.
6. Aslanapa Oktay , Trk Sanat, stanbul, 1993.
7. Babinger, F, Kprl, F, ev. R. Hulusi, Anadoluda slamiyet, stanbul,
1996.
8. Bayram Mikil Sosyal ve Siyasi Boyutlaryla Ahi Evren- Mevlana
Mcadelesi, Konya, 2005.
i. Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya, 1991.
ii. Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, Konya , 2003.
iii. Hac Bekta- Horasan hakknda baz Yeni Kaynaklar ve
Yeni Bilgiler, Osmanl, C. VII, stanbul, 1999, s. 51-57.
iv. Anadolu Seluklular Zamannda Evhadi Derviler, Trkler
Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yay. C VII, Ankara, 2002, s.
320-326.
v. Trkiye Seluklular U Bei Denizlili Mehmed Be
Trkler, Y. Trkiye, C.6, Ankara, 2002, s.294-297.
vi. Seluklular Zamannda Anadoluda Baz Yreler Arasndaki
Kltrel Yaplanma,Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi,
Konya, 1994, s. 88-94.
vii. Sadrud-din Konevi ile Ahi Evren eyh Nasrud-din
Mahmud un mektuplamas, S..F.E.F. Edebiyat Dergisi,
S.2, Konya, 1983, s. 55-61.
viii. Baba shak Hadisesinin Gerek Sebebi ve Ahi Evren ile
lgisi, Diyanet Dergisi, Mart Nisan 1979, C.18. s. 2-4.
 201

ix. Anadolu Seluklarnda Devlet Yapsnn ekillenmesi,

Cogito, Gz 2001, Sy. 29, s.61-72.
x. Babailer syan zerine , Hareket Dergisi, Mart 1981,
s.15-19.
9. Baykara Tuncer, Trkln En Eski Zamanlar, Trkler, C.I, Ankara,
2002, s. 277-305.
i. Trkiye Seluklularnn Sosyal Ekonomik Tarihi, stanbul,
2004.
ii. Trkiye Seluklu Dneminde Toplum ve Ekonomi, Trkler,
Y. Trkiye, C.7, Ankara, 2002, s.223-254..
10. Bodur F. Bat Anadolu Hallarndan Bir Grup, Sanat evresi, Sy. 2,
stanbul, 1984, s. 10-13.
11. Bodmer, Jean- Perre, Seluklular Anadoluda, Cogito, Yap Kredi
Yaynlar, Gz 2001, sy. 29, s. 33-47.
12. Brown, Peter, Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas, ev. T. Kaar,
stanbul, 2000.
13. Barthold,. W . Orta Asya Trk Tarihi -Dersleri-, Ankara, 2004.
14. El- Belzr, Fthul Bldn, ev. M. Fayda, Ankara, 2002.
15. Bertold Spuler, ran Moollar, ev. Cemal Kprl, Ankara, 1987.
16. Bingl Abdulkuddus, Ebher, .A.(TDV), C.X, st. 1994, s. 75-76.
17. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, ev. Erol yepazarc, stanbul,
2007.
18. Chaliand Gerard, Gebe mpaatorluklar, ev. E. Sunar, stanbul, 1995.
19. Cveyni, Alaaddin Ata Melik Tarih-i Cihan ga, ev. M. ztrk, Ankara,
1998.
20. aatay Neet, Bir Trk Kurumu olarak Ahilik, Ankara, 1989.
21. arc, M. Hunec, .A. (TDV), XVIII, st. 1998, s. 374-376.
22. Dnimend-nme, Haz. Necati Demir, Niksar, 1999.
23. Darkot Besim, Denizli slam Ansiklopedisi,(MEB), C.III, stanbul, 1993, s.
528-529.
24. Deirmenay, Veyis, Kanii Ts ve Kelle ve Dimnede II. zzeddin
Keykvusa Methiyeleri, Erzurum, 2005.
 202

25. Demirkent, In, Klarslan I, .A. ( TDV), C. 25, Ankara, 2002, s. 396-
399.
26. Ebul- Hayr- Rm, Saltuk-Nme, Haz. kr Haluk Akaln, stanbul, 1988.
27. Ebul Ferec, Tarihi Muhtasarud-dvel, ev. . Yaltkaya, st. 1941.
28. Elvan elebi, Menkbul Kudsiyye fi Mensbil Unsiyye, ( Baba lyas-
Horasan ve Slalesinin Menkbev Tarihi), Hz. smail Erunsal, A.Yaar
Ocak, Ankara, 1995.
29. Eflk Ahmed Ariflerin Menkbeleri, ev.T.Yazc, stanbul, 1987.
30. El-Aden Ebu Bekir B. Abdullah El- Aydors, En- Necms- Si fi
Menkbl- Kutbil- Kebirir- Rufi, Ankara, 1996.
31. Enver, Dstrnme, Yay. M. Halil Yinan, stanbul, 1928.
32. Esterebadi, Bezm- Rezm, ev. M. ztrk, Ankara, 1990.
33. Emecen Feridun, Aydn slam Ansiklopedisi, ( TDV), C. 4, stanbul,
1991, s. 235-237.
34. Eraslan Kemal, Ahmed Yesev, .A. C. II, stanbul, 1989. s. 159-161.
35. Eravc ,H. M. M. Korkmaz, Saruhanoullar ve Osmanl Klasik Dneminde
Manisada Yaayan Kltrel zleri, Manisa, 1999.
36. Ekincikli,Mustafa Trk Ortodokslar, Ankara, 1998.
37. Eyubolu smet Zeki Anadolu Uygarl, stanbul, 1997.
38. Firuzanfer B. Mevlna Celleddin, ev. F.N. Uzluk, Konya, 2005.
39. Grn Kamuran Trk ve Trk Devletleri Tarihi, Ankara, 1984.
40. Glpnarl, A. Mevlana Celleddin, stanbul, 1999.
41. Gkalb Ziya, Trk Medeniyet Tarihi, stanbul, 1995.
42. Grgn Tahsin, Molla Fenr slam Ansiklopedisi, ( TDV), C. 30,
stanbul, 2005, s. 247-248.
43. Gnaltay M. emsettin, Trk slm Tarihine Eletirel Bir Yaklam- Maziden
Atiye- Yay. Haz. A. Gkbel, D. A. Aykut, Ankara , 2003.
44. Gnaltay M.emsettin, Abbas Oullar mparatorluunun Kurulu ve
Ykseliinde
45. Trklerin Rol, Belleten , C.VI, Sy, 23-24, Ankara, 1995, s. 177-205.
46. Grn Kamuran, , Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Ankara, 1984.
47. Gzel Abdurrahman, Hac Bekta Veli Ve Makalat, Ankara, 2002.
 203

48. Hac Bekta- Veli Manzum Vilyetnamesi, ev. B. Noyan, stanbul, 1996.
49. Hasluck, F.W. Heterodox Tribes of Asia Minor, The Journal of the Royal
Antropological Institute of Great Britain and reland , Vol. 51. ( Jul.-Dcc.,
1921), pp.317.
50. Hdd, Tevrih-i l-i Osman ( 1299,1523), Haz. N. ztrk, stanbul, 1991.
51. Hoca Sadettin, Tact-Tevrih, Haz. . Parmakszolu, C.I , Ankara, 1952.
52. Hodgson, M.G.S. slamn Serveni, Bir Dnya Medeniyetinde Bilin ve
Tarih, C.2, stanbul, 1995.
53. Honigman, E. Bizans Devletinin Dou Snr, ev. F. Iltan, stanbul, 1970.
54. Hsameddin Bey, Amasya Tarihi, stanbul, 1929.
55. bnl Esir, El- Kamil Fit-Tarih tercmesi, ( slam Tarihi), ev. Abdullah
Ke, stanbul, 1991.
56. bn Haldun, Mukaddime I, ev. Z. Kadir Uan, MEB. Yay. stanbul, 1989.
57. bn Bibi, El-Evamirl- Alaiye fil- Umril- Alaiye ( Seluk nme) C.I.- II,
ev. M. ztrk, Ankara, 1996.
58. bn Batuta, Byk Dnya Seyahatnamesi, orijinal eviriyi sadeletiren,
Mmin evik, stanbul, 1995.
59. bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, Haz. . Parmakszolu, stanbul,
1993.
60. bn Kesir, El- Bidaye ven- Nihaye, Byk slam Tarihi, ev. Mehmet
Keskin, C.9, stanbul, 1995.
61. brahim Hasan, slam Tarihi, Siyasi, Dini, Kltrel, Sosyal, Mt. . Yiit, Y.
iek, S. Gm, A. T. Aslan, H. Akta, C.3, stanbul, 1992.
62. lgrel, Mcteba aka Bey, slam Ansiklopedisi (DB),C.8, stanbul,
1993, s. 186-188.
63. smail Hakk, Karesi Vilyeti Tarihesi, stanbul, 1925.
64. nalck, H. Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl , C,I, s. 40-41.
65. Kafesolu, brahim, Trk Milli Kltr, stanbul, 1994
66. Kafesolu brahim , Seluklu Tarihi, stanbul, 1992.
67. Kafal Mustafa, Anadolunun Fethi Ve Trklemesi, Trkler, Y. Trkiye,
C.6, Ankara, 2002, s.177.
 204

68. Karamaral, Beyhan, Sivas ve Tokattaki Figrl Mezar Talarnn

Mahiyeti hakknda SAD, II, Ankara, 1971, s. 75-109.
69. Kaymaz, Nejat, Muind-din Sleyman Pervane, Ankara, 1970.
70. Karpat Kemal Dobruca, .A ( TDV ), C. 9, stanbul, 1994, s. 482-486.
71. Kprl,Fuat Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri,
stanbul, 1981.
72. Kprl Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1980.
73. Kprl Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1991.
74. Kprl F. Germiyan Beylii Tarihine Ait, Trkiyat Mecmuas, C.II,
stanbul, 1928, s. 411-423.
75. Kprl, Fuat Anadolu Beylikleri Tarihine ait Notlar, Trkiyat Mecmuas,
C.II, stanbul, 1928, s. 3-15.
76. Kymen M.Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, C.V, Ankara, 1991.
77. Kymen M.Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi,III, Ankara, 1992.
78. Kymen M. Altay, Alparslan Ve Zaman, stanbul, 1995.
79. Kymen M. Altay , Seluklular Devri Trk Tarihi, Ankara, 2004.
80. Kurat A. Nimet, Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1992.
81. Kurat,A.Nimet aka Bey, Ankara, 1966.
82. Kkda,Y. C. Arabac, Seluklular Ve Konya, Konya, 1999.
83. Kofolu Sait Erefoullar, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.11, stanbul,
1995, s. 484-485.
84. Koca Salim Anadoluda Trk Beylikleri, Trkler, Y. Trkiye, C.6, Ankara,
2002, s.703-755.
85. Koca Salim, Sultan I.zzettin Keykvus(1211-1220), Ankara, 1997.
86. Salim Koca, Anadolunun Trkiye Haline Gelmesinde Trk Kltrnn
Rol , II. Yrk- Trkmen Byk Kurultay Ve Bilim enlii, Ankara ,
2008, s.126-176.

87. Komisyon, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. II, stanbul, 1989.
88. Lewis Bernard, Mslmanlarn Avrupay Kefi, ev. hsan Durdu, stanbul,
2000.
 205

89. Levtchenko, M. V. Kuruluundan yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. M.

Selen, stanbul, 1999.
90. Lindner, R. P What was a Nomadic Tribe?, Comprativ studies in Society
and History,24 (1982).
91. Lindner,R. P. Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, ev. M.
Gnay, Ankara, 2000.
92. Lschburg, Winfried, Seyahatin Kltr Tarihi, ev. Jasmin Traub, Ankara,
1998.
93. Ltfi Paa, Ltfi Paa ve Tevrih-i l-i Osman , Haz. Kayhan Atik, Ankara,
2001.
94. McEvedy Colin, Ortaa Tarih Atlas, ev. A. Anadol, stanbul, 2004.
95. Manakb- Hac Bekta- Veli, Vilyet-nme, Haz. A. Glpnarl, st. 1995.
96. Mansel, A. M. Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara, 1984.
97. Meril, Erdoan, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, IX, TTK
Kongresi, C.II. Ankara, 1994, s. 709-721.
98. Mengi Mine, Saltuknamede Anadolu Birlik Ve Beraberliinin Kuruluuna
likin Bilgiler, Erdem, C. 8, Sy. 24, s. 971-977.
99. Mneccimba, Camid-Dvel, ev. A. Araka, stanbul, 1995.
100. Ner, Kitb- Cihannm, Yay. F.Reit Unat, M.Altay Kymen, C.I,
Ankara, 1987.
101. Niabr, Zahirud-din Selukname, Ner. A. Ate, Ankara, 1960.
102. Nesev ehabeddin Ahmed, Siret Sultan Celleddin Mengbert,
Ter. Necip Asm, stanbul, 1934.
103. Nesirov, Elnur XIII.yy. balarnda Anadolu Azerbaycan likileri,
Baslmam Doktora Tezi, Konya, 2003.
104. ney Gnl, Anadolu Seluklularnn Mimari Sslemesi ve El
Sanatlar, Ankara, 1998.
105. den Zerrin Gnal, Karasi Beylii, Ankara, 1999.
106. ngren Reat Mevlana Celaleddin-i Rum, slam Ansiklopedisi, (
TDV), C. 29, Ankara, 2004, s. 441-447.
107. nkal Hakk, Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara, 1996.
 206

108. zaydn, Abdulkerim, Klarslan II, .A. ( TDV), C. 25, Ankara,

2002, s. 399-403.
109. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan,
Ankara, 1991.
110. Ocak A.Yaar, Babailer syan, stanbul, 1996.
111. Ocak, A.Yaar Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik :
Kalenderilik, Ankara, 1992.
112. Ocak A. Yaar, Geyikli Baba, slam Ansiklopedisi, ( TDV), C.
14, stanbul, 1996, s. 45-46.
113. Ocak, A.Yaar Babailik, slam Ansiklopedisi (TDV), C.IV,
stanbul, 1991, s. 373-374.
114. Polat, M. Said Seluklu Gerlerinin Dnyas , stanbul, 2004.
115. Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, ev. Orhan Duru, stanbul, 2001.
116. Ronan Colin A Bilim Tarihi ( Dnya Kltrlerinde Bilimin Tarihi ve
Gelimesi), Ankara, 2003.
117. Roux, Paul- Jean, Orta Asya , Tarih ve Uygarlk, stanbul, 1999.
118. Roux, J. Paul Mool mparatorluu Tarihi, stanbul, 2001.
119. Ruben W. Krehirin Dikkatimizi eken Sanat Abideleri, ev. A.
til, Belleten, C. XI, Sy. 44, Ankara, 1947, s. 603-640.
120. Sertkaya, O. Fikri, Ahmed Fakih .A. ( TDV) C. II, stanbul, 1989,
s. 65-67.
121. Sevim Ali,Anadolunun Fethi, Seluklular Dnemi, ( Balangtan
1086 ya kadar ), Ankara, 1988.
122. Sevim Ali Anadolu Fatihi Kutalmolu Sleyman ah, Ankara, 1990.
123. Sevim Ali,Keyhsrev III, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.25,
Ankara, 2002, s.351-352.
124. Sevin Veli Anadolu Arkeolojisi, stanbul, 2003 .
125. Smer, F. A. Sevim, slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava,
Ankara, 1988.
126. Smer Faruk, Eski Trlerde ehircilik, Ankara, 1994.
i. Ouzlar ( Trkmenler), stanbul, 1992.
ii. epniler, stanbul, 1992.
 207

iii. Safevi Devletinin Kurulu ve Gelimesinde Anadolu

Trklerinin Rol, Ankara, 1992.
iv. Anadoluda Moollar,SAD, C.I, Ankara, 1970, s. 28-30.
v. Karamanoullar, .A. (TDV), C. 24, stanbul, 2001, s. 454-
460.
vi. Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi, Belleten, Sy.
89, s. 567-593.
vii. Keykvus II, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.25, Ankara,
2002, s.355-357.
viii. Klarslan IV, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.25, Ankara,
2002, s.404-405.
ix. Keykubad II, slam Ansiklopedisi, (TDV), C.25, Ankara,
2002, s.359-360.
x. Keykubad I, .A. ( TDV ), C.25, Ankara, 2002, s. 358-359.
127. ahin Kamil, Edebali, slam Ansiklopedisi, ( TDV), C. 10,
stanbul, 1994, s. 393-394.
128. ikri, Karamanoullar Tarihi, Ner. Mesut Koman, Konya, 1946.
129. krullah, Behcett-Tevrh, Haz. N. Atsz, Osmanl Tarihleri I,
stanbul, 1949.
130. Tabakolu, Ahmet Trk ktisat Tarihi, stanbul, 1994.
131. Togan A. Zeki Velidi Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981.
132. Togan A.Z.Velid Ouz Destan, Reideddin Ouznamesi ve Tahlili,
stanbul, 1982.
133. Toynbee,A. K. Wood, P.K., Trkiye- mparatorluktan Cumhuriyete
Gei Serveni-, ev. H.Karaca, stanbul, 2003.
Turan Osman, Dou Anadolu Devletleri Tarihi, stanbul, 1993.
134. Turan Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1998.
135. Uar ahin, Anadoluda slam Bizans Mcadelesi, stanbul, 1982.
136. Umar Bilge,Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, stanbul, 1998.
137. Uzunarl, .H., Anadolu Beylikleri Ve Akkoyunlu, Karakoyunlu
Devletleri, Ankara, 1988.
138. Uzunarl, .H. Osmanl Tarihi I, Ankara, 1988.
 208

139. lken, H. Ziya Trk Tefekkr Tarihi, stanbul, 1982.

140. Varlk, M. etin Germiyan- oullar Tarihi, ( 1300- 1429), Ankara,
1974.
141. Veled elebi, Divan- Trki-i Veled elebi, Mus. Kilisli Muallim
Rfat, stanbul, 1341.
142. Wittek, P.Mentee Beylii, ev. O.. Gkyay, Ankara, 1999.
143. Yinan, M. H. Trkiye Tarihi ( Seluklular Devri ), stanbul, 1944.
144. Yuval, A., lhanllar Tarihi I- Kurulu Devri, Kayseri, 1994.
145. Yce Kemal Saltuknamenin Trk Kltr Tarihi Bakmndan
nemi, Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara, 1995, s. 61-65.
146. 166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri ( 937/1530),
Ankara, 1995.
147. 438 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri II ( 937/1530),
Ankara, 1994.
148. 387 Numaral Muhsebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri, II, (
937/1530), Ankara, 1999.
 209

EKLER
210
211
212
213
 214

T.C.

SELUK NVERSTES

Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

ZGEM
Ad Soyad: akir Turan
Doum Yeri: Konya
Doum Tarihi: 1969
Medeni Durumu: Evli
renim Durumu
Derece Okulun Ad Program Yer Yl
lkretim Nasrettin Hoca lk Akehir 1980
Ortaretim mam Hatip Orta Akehir 1983
Lise mam Hatip Lise Akehir 1987
Lisans Seluk n. Lisans Konya 1992

Yksek Lisans Seluk n. Y. Lisans Konya 1995

Becerileri: Arapa Farsa Osmanlca

lgi Alanlar: Ortaa Tarihi, Kltr- Medeniyet

Deneyimi: Milli Eitim Bakanl, retmen

Ald dller: -------

Hakkmda bilgi almak Do. Dr. Hasan Basri Karadeniz ( DP)

iin nerebileceim Yrd. Do. Dr. Naim Snmez (DP)
ahslar:
Tel: 0.274.2280785- 505.5603907

E-Posta: sakir_turan@hotmail.com

Adres Bekir Stk Paa Cd. Camclar Apt. K.7 - D.26 Ktahya