I Uvod

Danas, u eri modernih tehnologija i uske specijalizacije u radu i obrazovanju,

deluje začuđujuće da je učeni čovek ne tako davne prošlosti bio čovek znatno šireg
obrazovanja i sfera interesovanja od modernih erudita. Kako se i zašto sistem
obrazovanja menjao, šta je uslovilo takvu promenu,... upravo tim pitanjima bi se
mogli baviti istoričari. Za svaki aspekt društvenog života može se napisati po jedna
istorija, izgleda da je teže naći nešto o čemu se nije pisalo – dakako, stvari se
menjaju kad se postavi i pitanje šta se to pisalo. Tako nekako stoje stvari i kada se
govori o istoriji obrazovanja u SAD. To je često bila veoma aktuelna tema u javnom
životu Amerike, što je dovelo do poplave naučnih i manje naučnih radova o
valjanosti sistema obrazovanja i istoriji obrazovanja u SAD, kao i do različitih
tumačenja istorijskih izvora i činjenica.
Nije tako teško odrediti početke interesovanja za istorijom obrazovanja u SAD.
Bernard Bailyn1 je, bez preteranog polemisanja, za taj početak uzeo osvit 20. veka –
krajem 1900. godine pojavila se knjiga koju je napisao Edward Eggleston, Transit of
Civilization, koja je govorila o anglosaksonskoj kulturi na Američkom kontinentu, a
neizbežno se doticala i obrazovanja. Sledeća knjiga je bila ona koju je napisao
Thomas Davidson, A History of Education – Davidson je napravio jedan pregled
celokupne istorije obrazovanja koji je neskriveno bio i odbrana darvinizma, pošto je
obrazovanje dovodio u direktnu vezu sa evolucijom. 2 Nijedna od ove dve knjige nije
imala veliki tiraž, pa je razvoj ove nove grane istorije u SAD bio ostavljen samo
uskom krugu ljudi koji su to radili gotovo u potpunoj izolaciji od svih aktuelnih
trendova i savremenih metoda istraživanja u istoriografiji. Zato ne treba da čudi
veliki broj pogrešno protumačenih činjenica i presađivanje savremenih shvatanja i
ideja u prošlost. Najveću štetu je izgleda donela loša interpretacija nastanka, odnosno
istorije državnog školstva (public education) u SAD, koja i dodanas nije
najsrećnije obrađena tema. Možda je dobar primer za to spomen ploča koja se nalazi
ispred Njujorškog univerziteta. Na njoj se nalaze imena sedmorice holandskih
1
B. Bailyn, profesor na Univerzitetu Harvard, dobitnik dve Pulitzerove nagrade za istoriju: 1968. i
1987. godine. Najčešće je obrađivao teme kolonijalnog i revolucionarnog perioda istorije SAD.
2
Bernard Bailyn, Education in the Forming of American Society, Chapel
Hill: University of North Carolina Press, 1960.

3
profesora (New York se nalazio pod holandskom upravom sve do 1664), koji su svi
označeni kao profesori državne škole, iako pod holanskom upravom ta institucija nije
postojala – profesori su dozvole za rad dobijali od crkvenih vlasti Nove Holandije.3
1919. godine pojavila se knjiga koju je objavio Ellwood Cubberley, Public
Education in the United States, inače prodata u 100.000 primeraka – Cubberley je
bio upravnik u državnim školama u San Francisku, kasnije je predavao i na
Stanfordu. Međutim, on piše kao državni činovnik, a ne kao istoričar. Glavno polje
interesovanja mu je edukacija i usavršavanje profesora u državnim školama. Iz
naslova se vidi da Cubberley govori samo o Sjedinjenim Državama, čime je izbegao
sve ranije rasprave oko nastanka i organizovanja prvih državnih škola.4 Ostavivši te
rasprave po strani on se zalaže za širenje državne kontrole nad svim vidovima
obrazovanja, sekularizaciju obrazovanja, ukidanje državne pomoći crkvenim
školama – sve bi to bili preduslovi za opšti razvoj društva i stvaranje jednog
demokratskog sistema. Značaj ove knjige nije u tome što je u njoj data jedna od
verzija istorije obrazovanja, koja je po Bailynu još i pogrešna, već u tome što
promoviše ideju sekularizacije školstva i dominantnog položaja države u njemu.
Korene državnog obrazovanja treba tražiti u promenama koje su nastale u američkom
društvu kasnog 18. veka. Te promene nisu naravno tipične samo za američki
kontinent, ali tamo su, može se reći, najuočljivije, a vezane su za raspad
tradicionalnog evropskog načina života, koji se nije mogao upražnjavati na novom,
neukroćenom kontinentu. U periodu adaptacije na novu sredinu Evropljani su
donekle odbacili svoje stare obrasce u obrazovanju i školovanju, pa je do 1800.
godine obrazovanje u Americi postalo sasvim drugačije od onoga čemu su se nadali
neki učeni ljudi kolonijalnog doba.

II Državno školstvo, religija i demokratija

3
D. Ravitch, American Traditions of Education. Tekst se može naći na veb adresi
http://media.hoover.org/documents/0817999426_1.pdf
4
Rasprava je bila naročito živa 1891 – 1893. Jedni su zaslugu za osnivanje državnih škola pripisivali
puritancima iz Massachusettsa, a drugi Holanđanima iz New Yorka.

4
 Pored postojanja škola, ipak su porodica, crkva i mesta na kojima su
pojedinci radili bili glavni stubovi obrazovanja i vaspitanja tokom čitavog
kolonijalnog perioda. Šegrt je pored zanata od majstora često učio i da piše, a
nedeljni odlazak u crkvu bio je više od pukog ispunjavanja verske dužnosti. Bilo
je više tipova škola, a da pritom nije postojao nikakav opšteprihvaćeni obrazac,
zakon po kojem bi te škole radile. Takvo stanje se uočava i nakon dobijanja
nezavisnosti5 i traje sve do sredine 19. veka. Ljudi koji su živeli u gradovima
imali su veliki izbor kada je u pitanju bilo školovanje njihove dece. Na
raspolaganju su im bile razne privatne škole, verske škole, škole koje je osnovao
grad,6 akademije. Neke od ovih škola je novčano pomagala i država. Crkva je
osnivala škole koje su pohađala deca vernika, ali i škole u kojima je učila gradska
sirotinja.7 U ruralnim krajevima preovladavao je tip opštinske škole. Te škole su
imale svoje odbore u kojima su po pravilu sedeli roditelji, čime su dobili veliki
udeo u upravljanju školom. Roditeljski odbor je angažovao učitelje, kontrolisao
nastavni program, izbor udžbenika, čak je određivao i trajanje školske godine.
Na prvi pogled izgleda parodoksalno, ali začetke državnog školstva treba
potražiti i u načinu funkcionisanja nekih verskih škola.8 Početkom 19. veka jedine
škole koje su omogućavale besplatno školovanje dece bile su škole koje je
organizovala crkvena opština za gradsku sirotinju. U mnogim mestima brigu o
tim školama postepeno počinje da preuzima država. Tokom dvadesetih godina 19.
veka preuzimanje je bilo uzelo maha. Ovo pak nije dovelo do povećanja ukupnog
procenta školovane dece, samo je porastao broj dece koja su pohađala besplatne
škole, odnosno škole koje je sada organizovala država. Tridesete godine 19. veka
donele su nove promene u Sjedinjenim Državama, koje će bez ikakvog perioda

5
Ustav ne spominje ni obrazovanje ni školovanje
6
U New Engladu su se te škole nazivale Latin grammar schools. Prva takva je osnovana u Bostonu
1635.
7
Charity schools
8
Carl Kaestle, Pillars of the Republic: Common Schools and American Society,1780–1860,
New York: Hill & Wang, 1983.

5
inkubacije zaraziti i obrazovni sistem. Rast proizvodnje i ekonomije praćen
velikim imigrantskim talasom iz Irske i Nemačke praktično je uslovio te promene
na novom kontinentu. Promenila se i struktura samog stanovništva u velikim
gradovima na severoistoku SAD, posebno se promenila verska struktura
stanovništva i to u korist rimokatoličke veroispovesti. Gradske sirotinje je bilo
više nego ikada. Državne vlasti su brinule zbog neminovnog porasta stope
kriminala, a protestantski sveštenici su sa zabrinutošću gledali na porast broja
katoličkog življa. Neki od istaknutih građana bili su posebno zabrinuti za
vaspitanje gradske mladeži, koja nije imala gotovo nikakav moralni uzor u svojim
roditeljima. Činilo im se da mladoj američkoj naciji preti velika opasnost. Ta
grupa intelektualaca rešenje je videla u školama koje će osnovati, finansirati i
kontrolisati država. Planirali su da reformom školstva otrgnu siromašnu decu od
lošeg uticaja sredine u kojoj su ona živela i da od njih stvore uzorne građane
Sjedinjenih Država. Da bi se ova reforma ostvarila bilo je neophodno da se sistem
školstva centralizuje, tj. da država obezbedi uslove za besplatno školovanje,
odnosno da preuzme svu brigu o školovanju siromašne dece. Borba za uvođenje
ovog novog tipa škole9 počela je upravo tridesetih godina 19. veka. Reformatori
su dobili podršku od vigovaca10 kao i od evangelističke protestantske crkve.
Veliko ime u politici Sjedinjenih Država koje je stajalo i uz reformski pokret bilo
je i ime Thaddeusa Stevensa. 11 Jacksonove demokrate i katolička crkva su bile
protiv – najviše im je smetala centralizacija školstva koju su reformatori
propagirali i uviđali kao neophodnost.
Čovek koji je stao na čelo ovog pokreta bio je Horace Mann. Kao poslanik
države Massachusetts u Predstavničkom domu (House of Representatives)
zalagao se za osnivanje jednog državnog tela koje bi nadgedalo rad škola i
posredno brinulo o obrazovanju i vaspitanju dece. Odbor za obrazovanje u

9
Common school – termin je uveo Horace Mann, a trebalo bi da označava školu u kojoj društveni
status roditelja i verpispovest nemaju nikakav uticaj na školovanje dece.
10
Vigovci (Whig Party), osnovao ju je 1833 – 34. Henry Clay kao partiju koja je bila opozicija
predsedniku Andrew Jacksonu i demokratama. Partija je raspuštena 1856, nakon poraza na
predsedničkim izborima, jer su članovi partije imali sukobljena mišljenja kad je u pitanju bilo ropstvo
i njegovo širenje.
11
U to vreme vigovac, a zatim i jedan od vođa Republikanske parije.

6
Massachusettsu osnovan je 1839. Mann je napustio sve svoje ranije funkcije 12 i
postao sekretar ovog odbora. Upravo ta funkcija mu je omogućila da postane
jedan od najžešćih zagovornika ideje državnog školstva. Škole će se osnivati
novcem od naplaćenog poreza, ali će i dalje postojati školski upravni odbori kao
izborna tela.13 Podrška države, a samim tim i kontrola, biće povećana. Kontrola će
postojati na tri nivoa – federalnom, državnom i lokalnom. Podizanjem stepena
opšteg obrazovanja građana osiguraće se socijalna stabilnost. Nastavni kadar će
se i dalje školovati u „normalkama“ (Normal schools of Teachers), s tim da će
država osnivati i te škole.14
Izgedalo je da država konačno drži sve u svojim rukama. Međutim, novija
istraživanja15 otkrivaju znatno veću upletenost crkve nego što bi se to na prvi
pogled reklo. Već je bilo reči o brigama evangelista zbog imigrantskih talasa koji
su zahvatili SAD. Najviše muka im je zadavao porast broja stanovnika irskog i
nemačkog porekla – tj. katolika i luterana. Pokret za reformu školstva se u neku
ruku poklopio sa idejama evangelističke crkve o očuvanju moralnog zdravlja
nacije i zato se veliki broj njenih sveštenika uključio u ovaj pokret. Rezultat
svega toga bila je pojačana netrpeljivost, posebno prema stanovništvu katoličke
veroispovesti.16 Evangelisti su našli put do državnih škola. Na to ukazuje
činjenica da državne škole nisu ni morale biti striktno sekularne. Čitanje Biblije,
pevanje himni i molitve su mogle biti sastavni deo školskih časova. Tek je 1963.
Vrhovni sud Sjedinjenih Država u 37 saveznih država oborio zakon koji je
dozvoljavao ili nalagao čitanje Biblije u državnim školama. Zahvaljujući
besplatnom školovanju, nadgledanom od strane države, početkom 20. veka
gotovo svaka opština je imala svoju osnovnu školu. Srednjoškolsko obrazovanje
se razvijalo mnogo sporije. Da bi se dobio dobro plaćeni posao krajem 19. i

12
Bio je senator, kasnije i predsednik Senata.
13
Prva ovakva škola u Sjedinjenim Državama osnovana je u Dedhamu, Massachusetts.
14
Prva normalka je osnovana u Concordu, Vermont 1823, a prva državna normalka u Lexingtonu,
Massachusetts 1839.
15
Posebno je bitan rad istoričara Lloyda P. Jorgensena, The State and the Non-Public School, 1825–
1925, Columbia, Missouri: University of Missouri Press, 1987.
16
Četrdesetih godina 19. veka dolazi do velikih antikatoličkih ispada u gotovo svim većim gradovima.
Iza toga stoji jaka nativstička, antiimaigrantska parija – Know Nothing Party.

7
početkom 20. veka srednja škola nije bila neophodna – samo 10% tinejdžera je
pohađalo srednju školu 1900. godine.17
Početkom 20. veka pažnja teoretičara usmerila se na odnos između
karaktera, odnosno morala, demokratskog ustrojstva američkog društva i religije.
Danas su glavni zagovornici moralnog obrazovanja u Sjedinjenim Državama
uglavnom konzervativci, ali dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka to su bili
liberali, učenici i poštovaoci ideja Johna Deweya. Dewey je obrazovanje video
kao proces koji nije imao kraja, proces u kojem bi pojedinac konstantno
proširivao granice svog znanja i tako jačao svoju moć moralnog prosuđivanja.
Zahvaljujući njihovom zalaganju i radu društvene nauke, a posebno psihologija,
prihvaćene su i od učitelja u verskim školama. Kao direktnu posledicu toga
imamo liberalizaciju protestantizma u Sjedinjenim Državama. Brigu o moralnom
zdravlju nacije na sebe će uzeti škole. Promene koje su nastale u društvu uticale
su na tradicije porodičnog života, odnosno vaspitanja. Briga roditelja se svela na
razmeštanje kreveta i uspavljivanje dece. Kao posledicu toga teoretičari su videli
slabljenje autoriteta roditelja. Treba uzeti u obzir skori kraj rata i sve tipične
bolesti društva tog doba. Nije zanemarljiva ni činjenica da su i žene počele sve
češće da traže posao van svojih kuća. Prvi koji su povezali moral i demokratsko
ustrojstvo društva bili su ljudi koji su se bavili verskim obrazovanjem. Hugh
Hartshorne je bio jedan od njih. Bio je predsednik Odbora za versko obrazovanje
(Religious Education Association)18 i autor knjige Character in Human
Relations.19 Verovao je da i crkva i država treba da podele napor u propagiranju
demokratskih načela u društvu. Saradnja između državnog školstva i verskog
obrazovanja morala je da postoji. Crkva, tj. religija nije se mogla isključiti kada je
bilo reči o moralnom obrazovanju. Predlagano je uvođenje neke vrste paralelne
nastave ili dopunskih nastavnih aktivnosti. Neke škole su imale napisana školska
načela, himne. Načela su recitovali učenici pred početak nastave, pa je to, u neku

17
D. Ravitch, American Traditions of Education, http://media.hoover.org/documents/0817999426_1.pdf
18
Religious Education Association je osnovan 1903. u Chicagu. To je najviša institucija koja se bavi
radom i obučavanjem protestantskih veroučitelja.
19
Knjiga nije dala neki preveliki doprinos razvoju psihologije kao nauke, mada se Hatshorneu odaje
priznanje za pokušaj da teoriju karaktera, koju je dala onovremena psihologija, veže za praktičnu
nastavu u školama.

8
ruku, bila svakodnevna lekcija iz moralnog obrazovanja. U osnovnoj školi
Chesterfield Heighs u Norfolku, Virginia to je izgledalo ovako:

Be Clean
Be Punctual
Be Truthful
Be Frendly to Others
Be Trustworthy
Control Himself
Play Fair
Be Helpful
Be Loyal to Home and School
Show Reverence for God 20

Tokom tridesetih godina cela stvar se počela polako stišavati, posebno

nakon sugestije da se moral tj. karakter i u verskim školama koristi kao naučni i
strogo defininisani pojam. Ekonomska kriza je bivala sve veća i religija je polako
nalazila druga polja za svoju intervenciju u američkom društvu. Pitanje odnosa
između karaktera, morala, demokratije i religije zamenjeno je aktuelnijom temom
– temom odnosa između religije i ekonomije. Karakter se u značenju sveo na
sinonim za ličnost, čime je postao interesna sfera psihologa.
U godinama nakon Drugog svetskog rata dolazi do novog zamaha i
ekspanzije državnog školstva u Sjedinjenim Državama. Godine 1950. čak 34%
Amerikanaca imalo je srednjoškolsko obrazovanje, a 6% je završilo neki koledž;
u narednih 35 godina ti procenti su porasli na 74% za srednjoškolsko i 19% za
više obrazovanje.21 Tokom tog perioda uočava se veliki napredak. Nastavni
programi su raznovrsniji, uvode se novi predmeti i poboljšava se kvalitet nastave
na svim nivoima obrazovanja. Razloga za to je više – nauka i tehnologija su
20
H. A. Warren, Character, Public Schooling, and Religious Education, 1920 – 1934, The Center for
the Study of Religion and American Culture, Indiana University – Purdue University at Indianapolis,
1993.
21
L. A. Cremin, Popular Education and Its Discontents (1990)

9
napredovale, javljaju se nove i razvijaju stare naučne discipline, porastao je broj
đaka i studenata, odnosno javio se široki spektar različitih interesovanja, različitih
potreba i sposobnosti; američka ekonomija beleži ubrzani rast, kao posledica toga
dolazi i do promene pozicija u svetskom poretku u korist Sjedinjenih Država,
shodno tome na tržištu rada javila se velika potreba za školovanim ljudima koji su
usvojili nove i moderne discipline i metode. Ovaj sistem, koji je uspostavljen
sredinom 20. veka, nije se mnogo menjao uprkos velikim kritikama, posebno
državnog školstva. Vremenom su se i razlike između privatnog i državnog sektora
u obrazovanju smanjile. U Sjedinjenim Državama danas postoje škole za koje bi
se moglo reći da su nešto između državnih i privatnih škola, charter škole. To su
škole koje se finansiraju iz javnih sredstava, ali uživaju odrđenu autonomiju.
Obično ih osnivaju ljudi određene socijalne ili etničke grupe, ali to je zapravo
omoguđeno svakome ko podnese odgovarajući zahtev državi. Između tih grupa i
države postoji ugovor – charter, koji određuje uslove rada, finansiranja i
autonomije škole. Škola je dužna da ispuni određene standarde državnog
obrazovanja. Ugovor je podložan promenama i do revizije ugovora obično dolazi
na tri do pet godina. Charter škole se mogu međusobno dosta razlikovati jer svaka
od njih sklapa poseban ugovor sa državom. Suština ugovora direktno zavisi od
zakonodavnog sistema države.22 Etnička struktura ovih škola se razlikuje od
strukture tipičnih državnih škola. Istraživanja pokazuju da je procenat
Afroamerikanaca i Hispanoamerikanaca u charter školama znatno veći. Ceo
charter program je počeo sedamdestih godina u pojedinim školama u oblasti New
England. Tamo je mali broj nastavnika od školskog odbora dobio posebne
ugovore na osnovu kojih se mogla držati eksperimentalna nastava u odabranim
odeljenjima. AFT (American Federation of Teachers) je nešto kasnije predložila i
u javnosti popularisala ideju da cele škole, a ne samo neka odeljenja, dobiju takve
ugovore i počnu da primenjuju eksperimentalne nastavne programe. Prva država
koja je usvojila zakon o charter školama bila je Minnesota 1991, a zatim i
California 1992. godine. Do 1995. godine 19 država je usvojilo zakone koji su
omogućili osnivanje charter škola, a danas takve zakone ima 40 država. Školske
22
Charter škole nisu priznate i ne postoje u svim državama SAD. Priznaje ih 40 država, Columbia
distrikt i Puerto Rico.

10
2004/2005. godine postojale su 3.294 charter škole u Sjedinjenim Državama, što
je činilo 4% svih državnih škola.23

III Obrazovni sistem u Sjedinjenim Državama

23
Podaci su preuzeti sa sajta http://www.uscharterschools.org

11
 Posle svih napora uloženih u formiranje jednog dobrog i funkcionalnog
sistema obrazovanja, danas u Sjedinjenim Državama obrazovanje uglavnom
obezbeđuje država. Kontrola i finansiranje tog sistema dolazi sa tri nivoa –
federalnog, državnog i lokalnog. Po podacima Minisarstva za obrazovanje (U. S.
Department of Education) 2003. godine je oko 85% dece pohađalo državne škole,
11% pohađalo privatne škole, a negde oko 1,1 milion ili 2,2% dece dobijalo je
kućno obrazovanje. Osnovnoškolsko i srednjoškolsko obrazovanje je obavezno.
Školski odbori i školski distrikti imaju glavnu reč kada su u pitanju ova dva nivoa
obrazovanja. Školski odbor bira se na lokalnom nivou, vodi računa o finansiranju
škole, nastavnom programu, izboru predavača i glavna je obrazovna instanca u
svom školskom distriktu. Na čelu školskog odbora nalazi se upravnik. Njega
biraju i postavljaju ostali članovi odbora. Školski disrikti su izuzeti od svih ostalih
lokalnih vlasti i imaju svoje zvaničnike i budžet.
Kada se govori o osnovnoškolskom i sredjoškolskom obrazovanju u
Sjedinjenim Državama uglavnom postoje tri tipa škole – elementary shool
(osnovna škola), junior high shool i senior high school (srednje škole). Ovakva
podela postoji i u državnim i u privatnim školama. Ovaj sisitem se naziva K – 12
(Kindergarten through 12th grade).24 Kao što je rečeno, obrazovanje na ova dva
nivoa je obavezno za svu decu. Počinje se sa upisivanjem dece u obdanište,
obično kada dete napuni pet ili šest godina. Donja starnosna granica za upis dece
u obdanište nije ista u svim državama. Obdaništa i predškolske ustanove se
obično nalaze u sklopu osnovnih škola, ali ona ne pripadaju sistemu državnog
školstva. Finansiranje obdaništa i predškolskih ustanova ne dolazi iz saveznog
budžeta.25 Osnovne i srednje škole primenjuju razne principe podele po razredima
i starosnom dobu učenika, kao što se vidi na slici 2. Sistem ocenjivanja prikazan
je na slici 1, a jednak i za osnovne i za srednje škole. Kreće se od 0 do 100, a
često se izražava i u procentima.

24
Od obdaništa do 12 razreda.
25
Federalna vlada jedino finansira program koji se zove Head Start i u koji su uključena deca iz
siromašnih porodica.

12
 Slika 1. Sistem ocenjivanja u osnovnim i srednjim školama

Pored ovakvog testiranja škole su dužne da prate i opšti nivo usvojenog znanja
kod svojih učenika primenjujući standardizovane testove. Za sve državne škole to
je postalo obavezujuće 2002. kada je usvojen No Child Left Behind Act. Tokom
srednje škole, najčešće u 11. razredu, učenici polažu SAT. SAT je još jedna vrsta
standardizovanog testa. Test sastavlja neprofitna organizacija College Board i
sastoji se iz tri dela koji proveravaju znanje iz tri oblasti – matematika, čitanje i
pravopis. SAT se najčešće koristi kao deo konkursa za upis koledža. Pored SAT
testa, za upis na neke koledže radi se i ACT test.
Visokoškolsko obrazovanje stiče se na koledžima i univerzitetima.
Univerziteti imaju široku autonomiju, koju im garantuje deseti amandman Ustava
Sjedinjenih Država.26 Najšira podela univerziteta bila bi podela na državne i
privatne univerzitete. Privatni univerziteti mogu biti sekularni ili mogu uživati
podršku neke od verskih zajednica. Ukupan broj univerziteta u Sjedinjenim
Državama je 4.182, pri čemu privatnih četvorogodišnjih univerziteta ima 1.828,
dok državnih ima 622. Kada su u pitanju univerziteti koji nude dvogodišnje
studije državnih ima 1.076, a privatnih 656. U svakoj saveznoj državi postoji bar
27
jedan državni univerzitet koji obično nosi i ime te države. Istorijski gledano,
najprestižniji univerziteti u Sjedinjenim Državama uglavnom su privatni. Po
svom prestižu ističu se univerziteti koji pripadaju Ivy League.28 Ivy Leuage čini
osam univerziteta: Brown, Columbia, Cornell, Dartmouth, Harvard,
Pennsylvania, Princeton i Yale, svi su locirani na severoistoku SAD. Pandan ovoj
organizaciji čini osam državnih univerziteta: College of William & Mary

26
Deseti amandman garantuje da su prava koja ne leže na državi, ili koja nisu izričito zabranjena,
rezervisana za članice saveza ili narod.
27
Takvo stanje je posledica Morrill Land-Grant Acts, donesenih još 1862. Tim zakonima svaka
savezna država dobila je oko 120 km² zemljišta za izgradnju svojih obrazovnih institucija.
28
Ime je nastalo iz imena atletske lige koju su osnovali ovi univerziteti 1954. godine.

13
(Williamsburg, Virginia), University of North Carolina at Chapel Hill, University
of Vermont (Burlington), University of Virginia (Charlottesville), Miami
University (Oxford, Ohio), University of California system, University of
Michigan (Ann Arbor, Michigan), University of Texas at Austin. Ovi univerziteti
se često nazivaju Public Ivy.
Univerziteti i koledži uglavnom traju četiri godine. 29 Nakon završetka
četvorogodišnjih, osnovnih, studija stiče se zvanje Bachelor. Od studenata se
zahteva da prema svom interesovanju odaberu jedan od predmeta kao polje svoje
uže specijalizacije – major. Univerzitet nudi potrebne kurseve i izborne predmete
koji su nephodni da bi se stekla bachelor dipoloma. Takođe postoje i community
colleges, koji funkcionišu kao istureno odeljenje nekog državnog koledža.
Community college traje dve godine, s tim da studenti mogu svoje školovanje da
nastave na nekom od drugih koledža ili univerziteta. Nakon dvogodišnjeg
školovanja stiče se diploma manjeg stepena, Associate degree.
Ove dve diplome, Bachelor i Associate, vode se kao undergraduate
(osnovne, diplomske) studije. Po sticanju bachelor diplome studenti svoje
školovanje mogu nastaviti na graduate (postdiplomskim) studijama, koje
obezbeđuju master diplomu. Postdiplomske studije traju jednu ili dve godine.
Nakon mastera i višegodišnjeg naučnog ili istraživačkog rada stiču se uslovi za
dobijanje najviše titule u obrazovanju, doktor nauka. Neke od profesija, kao npr.
medicina i pravo, imaju nešto drugačiji program usavršavanja, koji uključuje
stažiranje ili polaganje državnog ispita – bar exam. Shema savremenog sistema
obrazovanja u Sjedinjenim Državama predstavljena je na slici 2.

29
Studije arhitekture traju pet godina ali se na kraju isto stiče bachelor degree. Medicina i pravo
nemaju bachelor degree već samo master i doctor.

14
 Slika 2. Sistem obrazovanja u Sjedinjenim Državama30

30
Slika je preuzeta sa sajta http://www.wikipedia.org/

15
IV Nastavni kadar

Videli smo kako su tokom stvaranja državnog sistema obrazovanja nastale i

prve škole koje su osposobljavale učiteljski kadar, tzv. normalke. Podsećenja radi,
prve takve škole otvorene su dvadesetih godina 19. veka u Vermontu i
Massachusettsu. Svrha njihovog postojanja bila je sasvim jasna – osposobiti što veći
broj učitelja. Uprkos činjenici da je krajem 19. veka skoro svaka država imala svoju
normalku, porast broja stanovništva, naročito gradskog, učinio je učiteljsku profesiju
jednom od traženijih. Takvo stanje je ostalo nepromenjeno i početkom 20. veka.
Zbog velike potražnje na tržištu rada, kao i zbog naučno-tehnološkog napretka
društva, normalke kao srednje učiteljske škole počele su se pokazivati nedovoljnim.
Do 1940. godine veći broj normalki je prerastao u četvorogodišnje državne koledže,
a od 1960. godine postaju univerziteti. Na primer, normalka otvorena 1844. u New
Yorku kasnije je prerasla u University at Albany, State University of New York.
Zahvaljujući ovako brzoj evoluciji normalki i ostali univerziteti su počeli da u svoje
ponude uvode programe za školovanje učitelja. Porast interesovanja mladih ljudi za
ovakvim vidom školovanja uticaće na dalji razvoj obrazovnog sistema u Sjedinjenim
Državama. Još ranije su univerziteti u svojim okvirima počeli osnivati škole koje su
se kroz svoje nastavne programe bavile svim aspektima obrazovanja – Schools of
Education.31 Danas, najveći broj studenata koji dobije učiteljsku licencu32 dolazi
upravo sa državnih univerziteta kao što su Utah's Brigham Young University, South
Florida University, Indiana University, Wayne State University (Detroit, Michigan)
The University of California, Berkeley Graduate School of Education… Takođe u
okviru mnogih privatnih univerziteta postoje razni programi i škole koji se bave
obrazovanjem kao npr. Steinhardt School of Culture, Education and Human
Development,33 Teachers College of Columbia University, The Harvard Graduate
31
U Sjedinjenim Državama još ih nazivaju i Colleges of Education ili Ed-Schools
32
Licence izdaje The National Council for the Accreditation of Teacher Education (NCATE), osnovan
1954. godine. Od 1948. do 1954. te poslove je obavljalo telo koje se zvalo American Association of
Colleges for Teacher Education (AACTE).
33
Steinhardt School of Culture, Education and Human Development funkcioniše u okviru New York
University. Osnovan je 1890. kao School of Pedagogy i slovi za prvu School of Education u
Sjedinjenim Državama.

16
School of Education, Northwestern University School of Education and Social
Policy...
Ovakav sistem školovanja do sad se pokazao veoma uspešnim. Schools of
Education se bave svim aspektima obrazovanja i nisu samo škole za buduće učitelje,
nastavnike i profesore. Sa tih škola dolaze i teoretičari obrazovanja i sav ostali
prosvetni kadar nephodan za rad u školama. Ipak, poslednjih godina sve veći broj
teoretičara obrazovanja ima veoma ozbiljne zamerke i kritike na račun ovih škola i
na način na koje one osposbljavaju budući nastavni kadar. Oni nisu zadovoljni
nastavnim programima u školama, stepenom usvojenog znanja kod studenata,
raspravlja se o tome koliko nastavnici moraju da znaju i koja institucija bi trebalo da
vodi računa o proveri njihovog znanja… Ova grupa teoretičara i prosvetnih radnika
sebe zove The Educational Anti- Establishment (obrazovni antiestablišment). Neka
od istaknutih imena ove grupe su: E.D. Hirsch, Jr., Diane Ravitch, Sandra Stotsky,
Thomas Sowell…
U svojim tekstovima The Educational Anti-Establishment često iznosi nekoliko
svojih glavnih zamerki kada su u pitanju Schools of Education i rad u njima –
sumnja se da su diplomci spremni za rad u školama odmah nakon završetka svog
školovanja; veruje se da se budući nastavni kadar stvara “po ukusu” profesora na tim
školama, a ne po potrebama američkog društva; novija pedagoška israživanja o radu
sa decom u školama i načinima prenošenja znanja retko se nalaze u studentskim
nastavnim programima; profesori slabo rade na sebi i na svom daljem
usavršavanju…34 Kritičari se nadaju da će se zajedničko rešenje lako naći, ali za to je
neophodno priznati da problem postoji. U suprotnom Schools of Education neće
imati sjajnu budućnost. The Educational Anti-Establishment nije politički pokret,
njihova briga je obrazovanje, a njihova kritika je konstruktivna kritika koja ostavlja
široke mogućnosti saradnje sa drugom stranom.

V Kritika državnog obrazovnog sistema

34
Martin A. Kozloff, Ed Schools in Crisis, Watson School of education University of North Carolina
at Wilmington, October, 2002.

17
 Kada se govori o sistemu državnog obrazovanja u Sjedinjenim Državama
misli se na sistem školovanja koji je besplatan i svima dostupan. Njemu se
pripisuju zasluge za očuvanje demokratskih načela na kojima počiva američko
društvo. Takav sistem je od ljudi različitog etničkog porekla, veroispovesti i rase
uspeo da načini slobodne i jednake građane Sjedinjenih Država. Smatra se da je
baš državno školstvo plamen koji tinja ispod onoga što Amerikanci zovu melting
35
pot. Kolike god zasluge državnog školstva bile uvek se mogao čuti i glas
kritičara takvog sistema. Čim se pojavio pokret za osnivanje državnih škola
tokom 18. veka, pojavili su se i prvi njegovi kritičari. Jedan od prvih tekstova
protiv ovog pokreta napisao je urednik Philadelphia National Gazette 1830.
godine. On je tvrdio da je sistem državnih škola i nelegalan i nemoralan sistem jer
se finansira novcem od poreza koji plaćaju svi građani, tako oni građani koji
svoju decu školuju u privatnim školama plaćaju školovanje i tuđoj deci koja
pohađaju državne škole. Ozbiljnije kritike su počele da se čuju početkom 20.
veka, a ticale su se kvaliteta nastave i nastavnih programa u državnim školama.
Ocenjeno je da mladi Amerikanci kaskaju u svom obrazovnom razvoju u odnosu
na mlade Evropljane. Alexis de Tocqueville je bio jedan od glasnijih kritičara
američkog obrazovnog sistema. Smatrao je da se u obrazovanju mladih
Amerikanca insistira na praktičnim potrebama američkog društva. Često je
govorio da Amerika ima dosta dobrih advokata, ali nema niti jednog značajnijeg
teoretičara prava.36 Od Drugog svetskog rata, kada je sistem državnog
obrazovanja doživeo široku popularizaciju i ekspanziju, svaka decenija je imala
svog kritičara – Robert Hutchins, Arthur Bestor, Paul Copperman…
Poslednjih godina kritike državnog školstva su postale još češće i glasnije.
Nekolicina tekstova osporava, do sada već opšteprihvaćenu tvrdnju, da je državno
školstvo temelj i čuvar jedinstva američkog društva, slobode i demokratije.
Ukazuje se na različitost stavova i ubeđenja građana koja se sve češće
manifestuju unutar školskih odbora. Reklo bi se da cilj kritike nije samo sistem

35
Melting pot – (kazan, lonac) je metafora koja se najčešće vezuje za nastanak multietničkih društava,
u kojima ljudi posebnog etničkog, verskog i rasnog porekla čine glavne „sastojke“ tog novog, sada
multietničkog društva. Ova metafora se najčešće vezuje za Sjedinjene Dražave.
36
L. A. Cremin, Popular Education and Its Discontents (1990)

18
državnog obrazovanja, već iluzija da je taj sistem savršen i da su bez njega
demokratska načela osuđena na propast.
Svaki problem ili konflikt koji se tiče bilo kakvih promena osnovnih principa
državnog školstva je tema koja vrlo brzo zaokuplja pažnju čitave američke
javnosti. Tokom školske 2004/05. razne teme su bile predmet javnih rasprava.
Možda je najviše pažnje posvećeno sukobu evolucionista i kreacionista za mesto
u udžbenicima biologije, novom u nizu takvih. Cela američka javnost je uzela
učešća u raspravi, uključujući i predsednika SAD Georga W. Busha. Ovaj put
koplja su ukrštena u okrugu Dover, Pennsylvania i u državi Kansas. U Doveru,
školski odbor je doneo odluku da se na časovima biologije đacima predoči da je
Darvinovo viđenje evolucije „samo teorija, a ne činjenica”. Otišlo se i tako
daleko da je preporučivano alternativno viđenje, tzv. teorija o inteligentnom
dizajnu (ID, Intelligent Design). Ovaj slučaj je završio na federalnom sudu, a
poznat kao Kitzmiller v. Dover School District. Federalni sud je odluku školskog
odbora poništio kao protivustavnu. U Kansasu je problem rešen tako što je
kreacionizam bio nadglasan u školskom odboru. Pored ovog velikog potresa, čije
se posledice još uvek osećaju u javnom životu Amerike, 37 bilo je i medijski manje
propraćenih problema koji su javili u pojedinim državnim školama, npr.
zabranjivanje pojedinih knjiga u Miamiu i Merylandu. 38 Seksualno vaspitanje
uvek donosi nesuglasice među roditeljima u školskim odborima, a neretko je i
predmet političke rasprave na lokalnom nivou. Multietničnost američkog društva
uvek otvara pitanje kako će se koja etnička grupa predstaviti u udžbenicima
istorije.
Sve ovo ukazuje da različitost i podvojenost postoji unutar sistema
državnog školstva, u instituciji kojoj se pripisuje uloga tvorca jednakosti
američkog društva. Savremeni kritičari ovog sistema smatraju da će se
demokratske vrednosti i intelektualni prosperitet društva obezbediti u školama

37
Snimljeno je nekoliko dokumentarnih filmova na ovu temu kao npr. Judgment Day: Intelligent
Design on Trial u produkciji PBS NOVA koji prati pomenuti slučaj Kitzmiller v. Dover School
District. Treba pomenuti i dokumentac čuvenog britanskog evolutivnog biologa Richarda Dawkinsa
The Root of All Evil.
38
Dve knjige koje su zabranjene su Vamos a Cuba, turistička brošura o Kubi i The Earth, My Butt,
and Other Big Round Things, autorke Carolyn Mackler.

19
koje će imati svu slobodu u rešavanju svih bitnih pitanja. Država bi trebalo
novcem od poreza da obezbedi besplatno školovanje, a roditelji bi onda izabirali
odgovarajuću školu za svoju decu. Roditelji bi tako bili u situaciji da biraju školu
koja više odgovara njihovom ubeđenjima i načinu razmišljanja.
Ovako bi se smanjila i tenzija u školskim odborima, roditelji bi dobili veća prava
u upravljanju školom, popravio bi se kvalitet nastave… Nekoliko vrlo ozbiljnih
studija govori u prilog principu slobodnog izbora škole. Roditelji čija su deca u
programu slobodnog izbora škole više su uključeni u svakodnevni rad škole,
pomno prate nastavni program i češće pomažu svojoj deci pri savljađivanju
školskog gradiva. Slobodu izbora škole neki teoretičari obrazovanja direktno
povezuju sa nivoom usvojenog znanja kod dece. To donekle dokazuju i testovi na
kojima deca školovana u privatnim školama mnogo bolje prolaze od dece koja su
došla iz državnih škola. 39
Kritičari državnog sistema školstva glasno govore da je takav sistem
nepodoban i da pripada prošlosti. Država više ne ispunjava svoj zadatak. Kvalitet
nastave i stepen usvojenog znanja opada, a nezainteresovanost učenika i
delinkvencija pokazuju se kao ozbiljni problemi. Zbog svega toga ne postoji više
potreba za dominantnim položajem države u sistemu obrazovanja, dok
istraživanja nezavisnih organizacija pokazuju da privatne škole mnogo lakše
izlaze na kraj sa svim tim problemima. Strah da će demokratska načela
američkog društva nestati ako se smanji udeo države u obrazovanju pokazao se
kao neracionalan strah, kao deo dugo stvarane iluzije o državnom školstvu.
Teoretičarima obrazovanja koji sebe svrstavaju u tabor pristalica postojeće
državne kontrole ponestaje valjanih argumenata – ekonomska efikasnost, briga za
moralnim zdravljem nacije… davno su iscrpljene teme. Opozicija, u ime
građanskih sloboda i principa demokratije, traži smanjenje državne kontrole i
davanje prava izbora škole roditeljima. Da li će se država i sve njene institucije
postepeno povlačiti iz obrazovnog sistema Sjedinjenih Država, pokazaće vreme.
Ipak, državne institucije morale su reagovati, posebno nakon propasti poslednjeg
pokušaja reforme obrazovanja. Taj neuspeli pokušaj iz 1990. godine zvao se
39
Neal McCluskey, Why We Fight. How Public Schools Cause Social Conflict, Policy Analysis,
January 23, 2007.

20
Goals 2000. Pre nekoliko godina, tačnije januara 2002. donet je novi federalni
zakon. Bilo je ranije reči o tom zakonu, tzv. No Child Left Behind Act (NCLB).
Zakon je roditeljima dao nešto veća prava pri izboru škole, uveo strožu kontrolu i
češću proveru stručnosti predavača, uveo standardizovane testove za učenike…
Zakon je donet kao deo jedne planirane reforme obrazovanja, a odnosi se na
osnovne i srednje škole.
Po ovom zakonu škole će se ocenjivati na godišnjem nivou i to na osnovu uspeha
njenih učenika, zakon utvrđuje kriterijume po kojima se vrši ocenjivanje i ciljeve
koje svaka škola mora da postigne. Visoko obrazovanje nije obuhvaćeno ovim
zakonom. Naravno, i ovaj pokušaj reforme obrazovanja se našao na udaru kritike,
a javna rasprava oko novog potvrđivanja ovog zakona još uvek traje.
Alternative, kao što smo videli, postoje. Jedno od mogućih, prelaznih,
rešenja može biti osnivanje većeg broja charter škola, koje u zavisnosti od izdate
im „povelje“ imaju veliki stepen autonomije i čiji se broj učenika iz godine u
godinu povećeva.

VI Specifičnost američkog sistema obrazovanja i njegova

funkcionalnost u savremenim tehnološkim i poslovnim
sistemima

21
 Videli smo kako funkcioniše obrazovni sitem u Sjedinjenim Državama,
kako se razvijao i koje su njegove glavne odlike, videli smo i kako ga zamišljaju
njegovi kritičari i koje alternative oni nude. Sva specifičnost američkog sistema
obrazovanja se nalazi u stalnoj spremnosti da se taj sistem menja i napreduje. To
se možda najbolje vidi na primeru visokoškolskog sistema. Ključ uspeha svakako
leži i u bogatoj ekonomiji, tržišnom principu ali i u, za razliku od Evrope recimo,
neopterećenosti velikom tradicijom i brojnim autoritetima. U stvaranju
obrazovnog sistema bez kompleksa pružila se prilika za primenu svih dobrih
odlika evropskih sistema obrazovanja, ali i za praktično razmišljanje, za razvoj
jednog dinamičnog sistema, koji će odgovarati najpre praktičnim potrebama
američkog društva. Velika konkurencija pri upisu studenata, bogate donacije,
spremnost da se prihvate nove naučne metode i da se uvedu novi nastavni
programi i kursevi, kao i dolazak eminentnih stručnjaka iz Evrope i sveta 40,
itekako su uticali na formiranje kvalitetnog obrazovnog sistema i na
prevazilaženje svih onih problema koje su evropski analitičari i naučnici sa
početka prošlog veka tako rado naglašavali. Kod studenata se forsira
inovativnost, a ne reproduktivnost. Učenje je uslov uspešnog studiranja, ali ne i
njegova svrha. Kada je reč o studentskim radovima, traži se intenzivna
orijentisanost na tržište: studenti (a ne samo profesionalni istraživači) svojim
projektima konkurišu za finansijsku podršku, i ponekad dobijaju velike donacije.
Svi veliki američki univerziteti funkcionišu po ovom principu. Primera radi, MIT
(Massachusetts Institute of Technology) je 2007. godine imao budžet od oko 2,2
milijarde dolara, a investicije u projekte koji su u toku imaju knjigovodstvenu
vrednost od oko 8 milijardi dolara.41
Čitajući literaturu vezanu za ovu temu može se zaključiti da naučna
javnost Sjedinjenih Država još uvek traga za optimalnim obrazovnim sistemom.
Da još jednom naglasimo, specifičnost američkog sistema obrazovanja nalazi se u
40
U SAD ne postoji starosna granica za odlazak u penziju, što je omogućilo velikom broju
univerzitetskih profesora da svoje karijere nastave u SAD.
41
Podaci su preuzeti sa zvaničnog sajta MIT (Massachusetts Institute of Technology),
http://web.mit.edu/

22
spremnosti da se taj sistem stalno menja i napreduje. Radovi na tu temu, kakvi
god oni bili, podstiču javnost na dijalog. Javne rasprave u štampi su deo
svakodnevnog života. Na forumima i blogovima može se „čuti“ i glas običnih
građana, roditelja, profesora, studenata, koji aktivno učestvuju u diskusiji. Po
principima demokratije i demokratskog ustrojstva američkog društva, javnost je
upoznata sa svim problemima koji neminovno postoje i uključena je u njihovo
rešavanje.

23