Sử Liệu Học Lịch Sử Việt Nam PDF

You might also like

Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 56
TRUONG DAI HOC TONG HOP HA NOI KHOA LICH SU sU LIEU HOC LICH SU VIET NAM ( Bao cao téng két dé tai nghién ctu B.93.05 -401) cHO Tal DE TA: = PTS.Pham Xuan Hing CONG Thc VIEN: PGS. PTS Tran Ba Chi PTS. Tran Kim Dinh GV. Phan Phuong Thao. S GV.Lé van Sinh HA NOt 1995 eIM 15 PHAN MO DAU Sé lieu hoc - mot bO mon cau thanh Iy luan sik hoc rat phat trién & nhitu nudéc, dutng nhu & hau hét c4éc nuéc tién tién, sinh vién nganh si deu duge trang bj nhiing tri thie vé céc ngudn sit liu cia din tie ho va nhing phuong phdp xirly cdc ngudn sit li¢u Ay trong nghién cufu lich sit. Nhiéu gido trinh va sdch chuyén khdo da duge cOng b6, trong 46 6 céc cong trinh dé cap nhing ngudn str lieu chit viet chai yeu cia lich st céc khu vuc, cdc Chau. G nutc ta, c6 thé n6i hau nhu chua c6 noi nado (Vien nghién ctu, Truong Dai hoc) Idy cc ngudn sit lieu cia lich sit nuéc nha 1am d6i trong nghien cou mOt c4ch c6 hé théng, Hien cing chua c6 cOng trinh nao khii quét xay dung va gidi thieu céc ngudn sit li¢u cia lich sir Viet Nam, ngoii hai bai b4o cla GS Phan Dai Don va TS Nguyén Van Tham dang trén tap chf Nghién ctu lich sit s6 5.1984 va sf 5.1985 d@ c4p t6i cfc ngudn si ligu néi chung va phan loai cdc ngudn sit lieu n6i rieng. Tat cA nhfing tri thie vé ly luan va phuong ph4p xi 1¥ ngudn van dang cn 1a nhing kinh nghiém tiém 4n trong cc cOng trinh sit hoc nuée nha. Nghién cttu céc ngudn si ligu cia lich sit Viet Nam dang 1a nhu cau cap thiet cia thuc tién dao tao chuyén gia nganh st, De thi nghitn ctu cép DO Si ligu Aye lich sik Viet Nam ma hieu B93.05-01 buGc dau g6p phn thoa min nhu cau tren. Muc tiéu fia d tai: Khéi quét céc loai hinh sir ligu chit viet trong lich sit Viet Nam , truGc hét 14 nhiing sit ligu hinh thanh trong qué trinh hoat dong ca Nha nu6c, x4 hoi Viet Nam qua cfc thdi ky lich sit. Tren co sé d6 d& xuat nhiing ly gidi vé phuong ph4p xir ly str lieu hoc d6i vi tai Lieu chit viet néi-chung. Két qua nghién cuu cia de tai sé 1a diém ta dé xay dung thi liu hgc tap cho sinh vién giai doan II nganh st. D6i trong nghien ctu cla de tai 1a mt s6 (chit chua thé 1a tat cA) loai hinh st tien ché viet quan trong dugc hinh thanh trong lich siz. Do dung luong cia dé tai 16n nén chting t6i chi gidi han trong nghién ctu céc ngudn st li€u chft viét_v6i nhiém vy kh4i quét vé loai hinh, buéc dau tim hiéu ve qué trinh hinh thanh, dac diém cia si ligu chit viet, dé trén co sé dé d2 xudt c&c phuong phap xir ly sit ligu hoc déi véi tai Hien chi viet néi chung. Tham gia nghién cttu c6_mét s6 c4n bd gidng day ctia Khoa Lich sit Truong Dai hoc Téng hop Ha Noi. 2 PHAN THO NHAT CAC NGUON SU LigU CHU VIET VIET NAM THOS CO TRUNG DAI A. PHAN LOAI M6i loai hinh sit li¢u du c6 nhéng dac diém va qué trinh hinh thanh, phat trién khéc nhau. Vi vay vigc phan loai mOt céch khoa hoc, x4c ding nham 1am ndi bat tinh dac thd , dong thdi chi ra phuong huéng suu tam va sit dung duing dan, c6 hiu qua céc loai sit liu nay 1 khong hé don gian. Ngudn sit ligu Vigt Nam thdi ky c6 trung dai cling nhu bat cit mot giai doan lich sit no cfing d@u xuét hign va tn tai mot céch khéch quan, phan Anh trinh 49 phat trién ciia dan t0c theo timg hinh thai kinh té - xa hdi nhat dinh, cia timg giai doan lich sir nhat dinh. Nhung su bdo tn ciia sit li¢u con tay thude nhémg diéu kign uy nhien va lich sit cling nhu ¥ thie va kha nang bao quan cia con ngudi, nhat 1a ciia cc co quan quan ly nha nude. Sit ligu chit viét giai doan cé trung dai duge hinh thanh trén co sé chit Han va chi Nom. Tuy vay ngudn sif lieu thudc vé thdi thong c6 va thai Bac thugc rat tn man, dén nay hau nhu khong con, nhiing tai li¢u chinh déu phai lay trong cfc truyén thuyét cia ta, cdc séch chfnh sit hay truyén ky cia ‘Trung Qu6c viét ve nuéc ta. Sir li¢u Viet Nam bing cht Hén trén dat nu6c ta thi t6i thé ky VII méi xust hien. D6 1a tm bia dai Tuy hien nay dang hw git tai Vien bao tang lich sit (bia da rat mon, gan nhu kh6ng doc duge nita, chi con thay duge nien dai), roi dén thé ky X 1a nhing dong chi tren cot kinh trang cha Dinh Lién 6 Hoa Lu... Nhung ti sau giai doan nay, nhing tai ligu g6c dé nghién ciu va xay dumg nén nhiing bd chinh sit, théng sir .... cia nuGc ta hau hét deu do ngudi Viet ta viet. Hien nay c6 rat nhiéu c4ch phan loai cc wr liéu chi viet, can cit theo hoac ch@ viét, hoac thé loai tu ligu, hodc gid tri ur ligu, hose phuong phép khai théc va xirly... O day, nghién cttu ky co sé phan loai céc muc trong hai thién kinh tich cé cha Le Qai Don va Phan Huy Cho, tham khdo thém Tim hiéu kho sdéch Han Nom (tap 1 v2 I) cha Tran Van Giap, Luge truyen cac tac gia Viet Nam tgp I cia céc Tran Van Gisip, Ta Phong Chau, Nguyén Van 3 Phi, Nguyén Tudng Phuong, Dé Thien, Dé cong sit ligu Viét Nam cha Chu Thien, két hop v6i nhing dénh gid cia cA nhan vé cdc ngudn sir lieu Viet Nam thdi ky c6 trung dai, ching toi thay cé thé phan loai cdc sit lieu nay theo nhiing thé sau: 1. Dién ché va hinh luat cla cdc vuong trieu 2. CAc bo thong sir 3. Cc chi 4. Cac tr lieu vé lang x (huong ude, dia ba, gia pha ...) 5. Df sit, than tfch va cac truyén thuyet dan gian 6. Tho van va truyén ky c6 tw ligu lich sir DOi vi mdi loai sit lieu, ching toi sé [an luot gidi thiéu qué trinh hinh thanh va dac-diém cita ching. B. QUA TRINH HINH THANH VA BAC DIEM CUA TUNG NGUON su LigU 1. DIEN CHE VA HINH LUAT CUA CAC VUONG TRIEU Phan nay bao gdm t&t cd cic bd sich ghi chép lai céc nghi 18, hinh luat, cdc sdc du, cdc van thu, cdc séch h6i yéu, hdi dién ... cia cic vuong tritu. Cho dén hét thoi Bac thudc, ching ta khong c6 duge mot tai lieu nao ve dign ché va luat 1é cia cic vuong tritu trude Bac thuge va nhimg chinh quyén doc lap ng4n han trong thdi Bac thudc, tr mot vai ditu duge ghi chép so luge vé phong tuc tap quan trong cdc sfch cua Trung Qu6c (nhu Hau Han thu, Duéng th ). Dén sau nay trong Nghé van ché cia Le Qui Don méi thay ghi lai ring: vua Ly Thai Tong da cho ban hanh 3 quyén Hinh thw chia timg logi, chép timg diéu truyén xuéng dan chting, nhung cing da mat. ROi dén thdi Tran thi c6 Quéc triéu théng ché gdm 20 quyén va Kién trung thudng 1é gdm 10 quyén, Céng van each thitc gdm 1 quyén, Hodng triéu dai dién 10 quyén, Hinh ludt thir 1 quyén, nay déu_ khong cdn. C6 thé néi cc sach ve dién ché, luat le tix thoi Tran thoi HO tré ve truce dén nay khong con nita. Ching ta chi tim 4 thay mot ft nOi dung cia nhimg van bin 46 ghi chép tan man trong nhitng bd str bien nién nhu Dai Viét sit lugc, Dai Viét sik ky todn thu... Hien nay chi cdn c6 mot s6 sdch ve dién ché, luat le thoi Hau Le va thdi Nguyén ma thoi, tuy cing khong phai deu tron ven ca. Dang chit ¥ & giai doan nay phai ké t6i Hoang trigu quan ché 6 quyén (ban hanh vao nam Hong Ditc thit 2 - 1471), Thién nam du hg tép gdm 100 quyén ( bién soan vao thdi Le Thanh Tong higu Hong Ditc thir 14 - 1483). Ve luat phdp thi c6 gid tri nhat 12 bo Quéc tridu hinh luat hay Lé triéu hinh ludt hay Ludt Héng Ditc, duge hoan thanh duéi thai Le HOng Dic va dugc b6 sung, sita d6i dé thi hanh trong su6t thoi Le ‘Trung Hung. Ngoai ra, vé Iuat 1¢ va dién ché ddi Le con phai ké them bO Hong Ditc thién chinh thu (1470-1497), Lé trigu Agi dién, Ludt thu gdm 6 quyén do Nguyén Trai soan (1440-1442), Quéc tridu ludt lénh do Phan Phu Tién soan (1440-1442), Qué triu thi khé thé thite (1468- 1471)... Trong cfc van ban ké tren thi Quéc triéu hinh luge 1a bO luat chinh, quan trong nhdt khong chi 4 thdi ky dau ma con & cd gin 4 thé ky t0n tai cia tritu Le. BO Quéc trigu hinh lua@t gdm 13 chuong, 722 dieu, chia 1am 6 quyén ma hién nay chting ta c6 ch&c chn 1a thanh tyu 19p phap chung cia tritu Le. N6 bao gdm nhing dieu luat co ban cia tritu Le tit khi Le Th4i Té lap nghiép, chi yéu 1a nhiing dao luat thai ky dau ti thé ky XV dén dau thé ky XVI - thoi ky hung thinh nhét cha hoat dong lap phdp tritu Le. Quéc trigu hinh dudt v6i ngi dung chi yeu de cap dén linh vuc hinh su, dan su, t6 tung... Nhimg vn dé vé té chitc va hoat dong cia BO m4y Nha nude trong bd luat nay rét ft duge dé cap, c6.chang chi 1a nhing dinh ché gn litn v6i cdc ché tai cu thé. C4c tritu dai phong kign cling ph4p luat hod vé soan thao, ban hanh va thi hanh c4c van ban php luat do vua ban ra. Chang han, khi duge giao soan thao chiéu, chi, ché... céc quan phai thi hanh ngay va khong duge thio lam hoic viét sai chit, néu sai sé bi phat. Thdo sai ¥ chi ca vua sé chiu t0i biém hay dd. Khong duge dé cham tré trong viec ban b6 cc chiéu, chi, sfc... cla vua va cdc gidy tY cOng van khéc. ¥ trong chiéu lénh phai thi hanh dung, khong duge lam tréi. C4c chiéu, chi cha Vua phai duge ngudi mang t6i tan tay d6i tugng, ngudi nhan phai d6n nhan ding nghi 1é va cung kinh vAi lay chiéu, chi, néu xé nat 5 hay vit bd sé bi toi luw hodc chém. Khi c6 chiéu Jénh cia vua ban xuOng cdc quan Ty phai sao luc vajiém yét cho dan biét, néu khong sé bi phat, hoac biém, hod bai chic. C4c chiéu chi cla vua chi dugc truyén tin khi c6 lénh cong b6, néu dura tin ra ngoai truéc khi cé lénh cong b6 phai chju toi xuy hay biém, néu viéc co mat thi tang toi. Thién Nam du hg tép 1a bd sdch khéng 1, gdm 100 quyén, duge Lé Thanh Tong sai c4c van than Than Nhan Trung, D6 Nhuan Soan lam ta vao nam Hong Dtic tht 14 (1483), ghi chép di céc ché do, ludt 18, van thu, dién 16, sc c4o ciia trigu Le. Dang tiéc bQ sch nay "Ti thoi Le Trung Hung da tan mét, mudi phan cdn mot hai"<1>. Hoang triéu quan ché, gdm 6 quyén. C6 16 day 1a mot trong nhiing van ban quan trong c6 nOi dung g4n véi ché dinh vé t6 chite va hoat dQng cia BO may Nha nuée trung wong, ché dO quan lai trigu Le. Haj tai ligu nay hien chua duge dich ra Qué ngi. Hong Ditc thién chink thu 1a nhimg ch€ dinh phép luat duge soan thdo va sir dung thdi Le Thanh Tong, trong 46 gdm c4c luat vé dan su, hinh su va t6 tung. ’ Loai sdéch dién ché va luat le phan énh m(t cach trung thyc quan diém cai tri, c4c thé ché chinh trj. bd may hanh chinh va nhimg qui che cia vuong triéu. Qua nhiing tai lieu c6 tinh chat ph4p luat trén, ching ta c6 thé thay ring Vua 1A ngudn gé6c cia phap luat, chi c6 Vua méi cé quyén 14p phap, quyén luc cha Vua duge coi 14 hién nhién, quyén lye 46 ‘ ban hat + ae ng ee ~ Chi Vua m6i c6 quyén bé nhiem, thang thudng, trimg phat, bai nhiém cfc quan lai trong nuéc. - Vua 18 ngudi dinh dat cfc don vi hanh chinh, dat cdc chitc tu6c quan lai va bo may quan ly. 6 - Vua 1a ngudi dinh dat céc ti¢u chudn quan lai, sO lugng, béng loc, phdm ham, y phuc, trieu nghi, qui tc hoat dong cla quan lai va cdc co quan gitip vic. ~ - Vua 1a vi thdm phén tdi cao trong nuGc: Vua 1a ngudi quyét dinh cudi cing tat cd céc vy 4n vé Hinh va HO. Quyén an gidm, an mién, dai x4 cho’c4c can pham cting 14 quyén riéng cia Vua. Qua d6, ta thay Vua 1a biéu trumg téi thugng cia quyén lap php, quyén hanh phap, quyén tu ph4p. Riéng thdi Le-Trinh, co quan tu phaép t6i cao cia trigu dinh 1a Ngy Sit Dai c6 chit nang xét phic thdm, néu Neu Sit Dai xi xong ma duong su cdn khiéu nai thi Ng phd pha lien xét lai v6i tu c4ch chung-thdm. Nhu vay thdi Le-Trinh, Chéa Trinh 1a vi thdm ph4n t6i cao. 2, CAC BO THONG SU Théng svt c6 thé hiéu theo nghia 1A c4c sch ghi chép lich sir cla quéc gia, vuong triéu. Loai nay gdm 3 thé chinh: © Thé bién nién: \fy nam théng 1am co sé chinh, ghi chép cc su viéc xay ra theo thif tr nam thang © Thé ky truyén: thé nay chép thanh timg ky, timg truyén. © Théky sy: thudng goi 1a ky su ban mat, chép sit theo ting su viéc ty dau dén cudi su viéc dé. Trong cdc bO thong sir thi lai gdm cdc bO chinh si 14 nhfing b6 sit chinh thong cia cdc vuong triéu do cdc sir quan, sit than cia vuong trigu dé bien soan nhu Dai Viét sit ky todn thu, Lam Son thyc luc, Dai Viét sit ky tién bién...; Con céc bd sit khac cing viet ve cdc vuong tritu nhung do céc sit gia viet voi'tu c4ch c4 nhan nhu Dai Viét thong si cha Le Qui Don... Ve cdc bo chinh sik thi truéc tien phai nhdc t6i Dai Viét siz ky todn thu (kh4c in Tan dau tien vao nam Chinh Hoa thir 18 -1697) 1a mot trong nhing bO bd séch c6 nhat cdn dugc luv gift t6i ngay nay, dugc tap hgp va bien soan Vé lich sir dan tOc tir buéi dau dung nuéc cho dén thé ky XVII. BO sit nay duge dat co sé dau tien ti bo Dai Viée sit ky cia Lé Van Huu ddi Tran, roi sau 6 dug ti€p tuc bé sung va bien tap béi nhigu nha sir hoc ddi Lé nhw Phan Phu Tien, Ngo Si Lién va di Le Trung Hung nhu Pham Cong Tri, Lé Hy. Day 1a mt trong nhiing ngudn sit lieu g6c xua nhét khi nghién cru vé lich sir Viet Nam thdi cé trung dai. 7 Cho dén truée doi Nguyén, sau bO Dai Viée sit ky todn thu cdn c6 bd Dai Viet sit ky tuc bién dvi Le va bo Dai Viet sit ky tin bién ddi Tay Son. Ngoai ra can ké dén Dai viét thong sit cba Lé Qui Don, cdn duge goi 1a Lé triéu thong sit-Phan Huy Chi danh gid Dai Viét thong sit 1a bO sach rat day di, ro rang cé thé coi 14 mot bd sit hoan toan cia mdt tritu dai . Cun séch nay cung cp cho chéng ta nhiing thong tin cé6 gid tri vao viéc khdo ettu, khi phuc ndi dung cdc van ban phdp luat vé t6 chite BO may Nha nuGc tridu Lé so. Céc bd thong sit, di 1a loai chinh str hay kh6ng phai chinh sit, dd do cée stt quén hoac cdc sit than bién soan, hay do cdc sir gia bién soan véi tr céch cd nhan thi déu 1a nhiing ngudn sit lieu vo cing quf gid, gop phn gitip chiing ta c6 thé khOi phuc lai bO mat that cha lich sit. Tuy nhién, cing can ~ Phai n6i ti nhuge diém chung ciia nhing sit lieu nay 1A cc tac gid da ding trén quan diém phong kien dé nhin nhan su viéc nen khong trénh khéi nhimg han ché. Them nffa theo thdi gian cfing nhu do anh huéng cha chién tranh, nhiéu bQ séch qui da bj mat di, bi tam sao that ban nhigu Tan, khong trénh khdi nhiing sai khdc gifta cc van ban v.v...Way truéc khi sit dung cfc tai lieu nay, ta phai phan tich phe ph4n mot cdch than trong. Truéc tién phai x4c minh tinh chan xéc cia tac phdm, ri dén x4c minh va dénh gid dO tin cay cia sirlieu. N6i chung, thong sit cung c4p nhiing wr lieu c6 hé th6ng theo nam théng va theo vuong trigu trong nghién ctmu lich sit. Nhung do quan diém chi ph6i cia thdi dai Ite bay gid, nhing bo chinh str thudng bao ve vuong tridu duong thdi, ghi chép thiéu khach quan d6i v6i nhfing vutong trigu va thé luc d6i dich. Noi dung cfing thudmg nang ve ddi sng cha xuashiia opi tar - Chi nghia 1a ghi chép vé mot van dé chuyen mon hoac vé mot dia phuong nao d6. Ngudn tai lieu nay rat nhitu gdm céc loai nhu du dia chi, quan chtic chf, tinh chi, huyen chf, x4 chi ... Thudc loai nay trong thai o6 trung dai Viet Nam phai nhde t6i Due dia ché 1a quyén thit séu trong Ue Trai dw dia chi cia Nguyén Trai. Day 1a quyén séch dia ly cé nhét cia Viet Nam, tuy viét tom luge, nhung dé 1a tai 8 ligu g6c dé tra ctu ten dat va tinh hinh dia ly - kinh t - xa hoi - van hod nu6c ta. Hay Lich trigu hién chwong logi cht cha Phan Huy Chi, gdm 49 quyén, chia lam 10 chf, chép cc su viéc cho dén hét doi Lé theo c4c chi nhu du dia chf, quan chitc chf, hinh luat chi, qu6c dung chi... . Tw thdi cuéi Le, thé loai chf cang ngay cang phét trién, nhat 1a dia phttong chi tir qui mo tran, phi, huyén dén x4, thon nhu Gia Dinh thanh théng chi cia Trinh Hoai Ditc, Nghé An chi, An H6i thén chi cha Bai Duong Lich... Thé loai chf khong gd bé ngudi viet nén thudng bé sung thém nhiéu tu ligu phong pha vé ting mat va timg dia phuong cho sit hoc. 4. CAC TU LIEU CO LIEN QUAN TO! LANG XA (sé dinh, sé thué, dia ba, huong ude, gia pha ...) Lang xa 1a don vj tu cu lau ddi cia nhan dan ta, 18 don vi hanh chinh co s& cia nhiéu vuong triéu trong lich sit. Dé cfing 1A cOng ddng cu dan duge 18 chttc dan xen nhitu méi quan hé truyén thOng tir quan hé lang gitng, quan hé huyét th6ng dén quan hé kinh té, van hod, x4 hdi, quan hé nghé nghiép, tuéi téc...Do lich sit lau ddi va do su gin bé cOng dong trén nhiéu mat, trong lang x4 lm gift nhiéu tu liéu quf vé lich sit khong nhing phan 4nh lich str cia lang xd d6 ma con g6p phan bé sung nhieu ty ligu cho lich sit chung cia dan tc. Ve phuong dién ur lieu chit viét, trong lang x4 thudng c6 nhimg loai sau day: ~ Cac loai sé sch vé rugng dat, thué kho4 nhu dia ba, dinh ba, s6 thué...Nhfing loai s6 s4ch nay dugc bién soan theo nhing qui dinh chat ché cia nha nue vi dé 1a nhiing can cit dé nha nude quan ly lang xa va thu to thué. Dia bg 1a s6 sch x4c nhan dia giéi cia lang x4, ghi chép mOt c4ch he théng theo man qni dinh cia nha muéc vé toan bd dién tich mudng dat cha lang xd va phan loai theo c4c hinh thai sé him (cong, tu, cOng dong), theo céch sit dung (thé trach vien ta, canh t4c, tha ma, h4u than, h4u Phat...), theo chat luong ru6ng dét (hang nhdt, hang hai, hang ba), theo thdi vu va cay trOng (vu ha, vu thu, trong dau, trong mfa...). Dia ba cdn c6 phan liét ke ting thita ung véi dién tich, giéi han cu thé va ho tén ngudi sé hiu. Hién nay, c6 hai suu tap dia ba quan trong nhat dugc luu gift tai Vien nghien ctu Hén- 9 Nom va Cuc luu trit nha nuéc va rai rc trong cdc lang cdn c6 mot s6 dia ba. Nhfing dja ba hién cdn phan 16n mang nien dai ddi Nguyén, nhung cting 6 mot sO dja ba ddi Le va Tay Son. Dia ba 1a cain cit dé nha nu6c quan ly rudng dat va dé thu 16 thué rugng dat. Dinh ba 8 s6 sch ghi chép va phan loai cfc hang dan dinh trong Jang x4 theo tudi tic va theo thif bac x4 hOi. Day 1a can cit dé nha nue quan ly-dan dinh va dé bat phu, bat linh, thu thué dinh. S6 thu€ bao gdm céc loai thué ma lang x4 hang nam phai nOp cho nha nuéc. Huong uéc la van ban qui dinh vé té chitc va hoat dong cia bd may quan ly lang x4, vé quyén Igi va nghia vy cila cdc thanh vién, vé m6i quan hé gitta cfc thanh vién va cOng dng, vé nhiing tap quan, 1é hoi... V6i tinh ty quan lau ddi, lang xd v6n c6 nhiing tuc 1¢ duoc dan lang ton trong va 4p dung mOt c4ch hiéu qua nhu tap qudn ph4p. Trén co sé d6, mot s6 nha Nho trong lang bién soan lai thanh huong udc (hay khodn uéc, le lang). Huong ude cdn lai dén nay c6 nién dai s6m nhét 1a dau doi Le (thé ky XV), phan 16n 1 cui ddi Le va ddi Nguyén. Huong uc 18 loai tr ligu phan nh t6 chife va ddi sOng ciia cOng ddng lang x va mOi quan hé gia "le lang” v6i “phép nude”. Gia phd 1a van ban ghi chép vé ngudn g6c, thé thit va hanh trang cia cc ho theo trinh tr cdc thé hé goi 1a doi. Hau hét nhing ho 1én, cé ngudi thanh dat deu c6 gia pha, trong d6 c6 nhimg gia pha chép so luge cdc ddi, nhung ciing cé nhing gia pha chép khé cu thé va chi tiét, nhat 1a hanh trang nhing vi té va nhing ngudi dé dat, nhig ngudi lam quan to cia dong ho. Vi thé, gia pha 1a mOt ngudn sit lieu can khai thac dé nghién cutu vé cic dong ho, dé b6 sung tr li¢u cho chinh sir. Nhung gia pha thudng c6 khuynh huGng cao 16 tien nen cfing cé nhimg ghi chép khong x4c thuc, can dugc kiém tra, d6i chiéu v6i nhiéu ngu®n sit lieu khéc. Bi ky 1 nhung bai van duge khdc vao bia d4, minh van 1a nhig bai van duoc khdc vao chudng dong, kh4nh dé va cfc loai vat lieu khdc. Day 1a nhiing tur li¢u thudng tim théfy trong dinh, chia, dén migu, lang mo...ghi chép lai viéc tu sita céc kign tric, tiéu sit nhan vat, nhiing cong tich dong gép cho cOng dong...Loai tu li¢u nay ciing chita dumg mot s6 sit liu can khai thdc. Trai qua thdi gian v6i nhimg ph4 hoai cia thien nhién va nhimg bien thién lich si, nhiéu ty li¢u chit viét cia lang x4 d4 bj mat mat, hu hong. Tuy 10 nhién, nhing tu ligu cdn duge bao tdn cho dén nay cting cho th4y tinh phong phu, da dang va kha nang khai thdc cia nguOn sir lieu nay. Tu ligu ch viet 1A ngudn si lieu quan trong trong nghién cwu lich sit. M6i loai ur ligu cba ngudn nay déu c6 nhing dic diém riéng, nhing gid tri va nhfing han ché cia n6. Van dé chi: yéu vé mat phuong phép luan 1a cin tan dung moi ngu®n sir ligu, nhung cfing phai thay nhiing dac diém, gid tri va hah ché ciia méi loai dé cé phuong php khai th4c va xirly thfch hgp. 5. DA SU, THAN TICH VA CAC TRUYEN THUYET DAN GIAN Nhu phan I da trinh bay, sit liu Viet Nam thdi cé dai va thai ky Bac thudc rét so sai, tin mt, chting ta phai khai thc tir céc sir lieu Trung Quéc va tan dung ngudn sit li¢u dan gian (nam trong Folklore). O cc giai doan sau, tuy nguOn sir li¢u c6 phong phti hon song ngudn sit liéu dan gian vin chiém mot vai trd quan trong. Thudc thé loai nay cé thé ké ra mt vai bo nh Vigt dién u link cha Ly Té Xuyen ddi Tran, Linh nam chich qudi 3 quyén, tuong truyén cia Tran Thé Phdp; Lé trigu dd sit hay Nguyén Thi Tay Son Truyén thuyét dan gian bao gdm nhiing huyén thoai, nhimg chuyén ké, nhing sy tich... duge nhan dan s4ng téc va hu troyén td thé he nay qua thé he khdc bing hinh thtic truyén khdu va méi thé hé lai g6p phan bé sung, cai bien dé giti gm vao day nhing udc mo, nguyén vong ciia ho. Trén co s& 46, mt s6 t4c gid da suu tam va bien soan thanh s4ch. ‘Than t{ch 1a su tich cdc vi than duge nhan dan thé cting trong céc dén chia, miéu mao. Ty nhing sy tich truyén khdu, tir ddi Le, Nguyén Binh va mOt vai.téc gid khéc da bien tap thanh van ban gan lin véi viée phong séc cia nha vua cho cdc vi than. Nhing vi than nay bao gdm nhan than, thien than, bao gdm nhiing anh hing ctfu nude, nhing ngudi cé cong Khai phé dt dai md mang x6m lang, nhing danh nhan van hod va ca nhimg nhan vat than thoai, nhimg lyc Iuong siéu nhién, nhfng con ngudi binh thudng... Da sir 1a nhiing bO sit duge viet trén co sé nhing truyén thuyét, nhing huyen thoai, nhing chuyén ké dan gian, nhing died tac gid nghe thay, c6 thé xc thy ma cfing cé6 thé hoang dutng. Ngudn sir ligu nay rat phong phti, da dang, nhumg ldm vé hoang dudng, dan da. Tuy nhien, néu biét phan tich va xir ly khoa hoc, nhiing tr W ligu nay cling chita dung nhiing ct 16i lich sit, phan Anh tam ly x4 hoi cing V6i nhtg phong tuc tap quén, tin ngudng...ciia nhan dan qua cdc thoi ky lich st. 6. THO VAN VA TRUYEN KY CO TU LIEU LICH SU: Ve tho van, phan 16n nhing bai cé wr lieu lich sit déu da durgc tap hop lai trong b9 Tho’ van Ly Trdn (3 tap) do Vign van hoc bien soan va trong Hoang Viét thi van tuyén tép (3 tap) do nhém Lé Qué Don bien soan va hiéu dinh. Trong nhimg téc phdm van hoc nay c6 nhimg téc phdm mang tinh van kien lich sit c6 gid tri cao nhu tho Nam quéc son ha cha Ly Thudng Kiet, Hich tong si cia Tran Humg Dao, Binh Ngé dai cdo cha Nguyén Trai...Nhigu tho van it nhi@u phan 4nh nhing sy kién, nhig nhan vat lich stthay phan fnh doi s6ng van hod, xa hOi duremg dai ciha tac gid Phan truyén ky thi c6 thé ké ra mot vai quyén tiéu biéu nhu: ~ Truyén k) man luc cia Nguyén Dit. Ong sOng vao dau thé ky XVI, 1a hoc tro Nguyén Binh Khiém, da soan bd truyén ky nay gdm 4 quyén, 22 truyén, nay chi cdn thay 20 quyén. - Thién uyén tép anh do mOt tic gia vO danh ddi Tran soan ghi lai su tich va danh ngon cia cdc nha su 6 nude ta tir ddi Dudng qua cde thoi Dinh, Lé, Ly, Tran gdm tat c 42 bai - Nam éng méng luc cia Le Trimg, séch gdm 28 muc thuat lai mot s6 su viéc c6 tinh chat lich si thdi Ly, Tran. — Hoang Lé nhdt théng chi cha c&c tic gid ho Ngo Thi, phan 4nh _- Sau sic nhiing bién dong lich sir to lon thdi cudi Le va Tay Son. Tuy khong truc tiép ghi chép nhiing dién bién lich siz, nhung nguon sit ligu trong tho van va truyén ky cé thé cung c4p cho chting ta nhiing ur lieu qui vé mOt s6 phong tuc tap qu4n, hay vé tinh hinh phét trién cia Phat gido, cia tin ngudng dan gian, hay vé mot s6 su kién, vé tiéu sit cha mt s6 nhan vat lich sit, mot sé danh nhan van hod trong lich sti. 12 PHAN THU HAI CAC NGUON sU LIEU CHU viet VIET NAM THOI KY CAN DAI Viet Nam nia cu6i thé ky XIX va nia dau thé ky XX tOn tai ba loai chit viét trong hoat dong quan ly nha nuéc, trong giao luu x4 hoi néi chung: chit Hin Nom, chit Ph4p va chit qu6c ngf < chif Viet >. Khao sat cfc ngudn sit li¢u chit viet thi ky nay chiing t0i chi gidi han trong viéc budéc dau xem xét ngudn géc hinh thanh va dac diém cia ching. 1. HOAN-CANH LICH SU VIET NAM THOI CAN DAI. Thyc dan Phép x4m luge Viet nam bat dau tir 1858. Trong qué trinh xam luge va binh dinh, thuc dan Ph4p khOng d4p tan bO m4y chinh quyén nha nu6c phong kién, ma timg buGc khudt phuc, cing c6 va sit dung né lam cOng cu thong tri, 1am co sé cho su 1On tai cia chting & Viet Nam. Chinh quy@n phong kién nha Nguyén vin fn tai tiv tring wong dén dja phuong, nhung bj thu hep, gidi han quyén luc va bj 1¢ thudc vao thuc dan Php. Sy hoat dQng cia chfnh quyén phong kién nha Nguyén hinh thanh nén hé théng van ban Han ném. Di nhién, vam ban Han nom cia giai doan nay dugc hinh thanh ti nhitu ngudn géc duéi nhiéu hinh thitc khéc nhau, né chtta dung nhiing th6ng tin vé lich sit dan t6c ta & nita cudi thé ky XIX va nia dau thé ky XX. Ngudi ta c6 thé chia hé thdng van ban Hén nom thanh 3 loai: - Van ban viét tay (thudng 1a bang bit long viet bing myc va son) trén gidy ban, trén ha, vai... - Cac van ban duge khdc (bang dao, duc) tren d4, ddng, g6m, g6... - C4c van ban duge in ra trén gidy, lua, vai... tir nhing khu6n in 1a nhimg tdm v4n da bao nhan va khdc chit nguoc tren d6 (bling dao, duc)<2>. Thyc dan Ph4p thiét lap hé thdng chinh quyén thuéc dia Viet nam, m6c mé dau vao nam 1862 6 ba tinh mign Dong Nam ky va két thtic vao 13 nam 1884, khi ma chinh quyén thude dia di thuc sy ra ddi tren qui mo c& nude Viet Nam <3>. Chit Phép duge day trong cdc trudng hoc. He thong van ban bang chit Ph4p efing dugc hinh thanh ngay cang nhiéu trong qué trinh hoat dong cia bo méy chinh quyén thuc dan. Sau khi chiém duge cdc tinh Nam ky, thyc dan Phap vi mu6n "cdt duit lién lac van hod gifta ngudi Viet va ngudi Tau, véi qué khir Viet Nam nang ve, Han hgc"<4>...nén ho chi truong truyén ba chit Ph4p va mé rong chit Viet (quéc ngit). He thong trudng Phap - Viet ra ddi vao nam 1861, van ban chit Quéc ngit hinh thanh va buGc dau phat trién. Il. PHAN LOA! CAC NGUON SU LIEU CHO VIET THOT CAN BAI Phan loai str li¢u 14 dua vao nhimg dac trmg phan 4nh ci chung cia mOt nh6m sif lieu nao d6. Muc tiéu quan trong ciia phan loai sit ign 12 nhim tao titn dé cho vige xit ly cdc thong tin lich sit tir cdc nguon d6. & day ching ti bude dau sit dung 2 dac trmg: Ngudn g6c hinh thanh va loai hinh chit viet lam co s& phan loai. Do 46 ngudn sit lieu chit viét thoi ky can hién dai 6 thé phan loai nhu sau: 1, Ngudn sir liu hinh thanh trong he th6ng chinh quyén c4c cap tir 1858 dén 1945. 2. Ngudn sit lieu hinh thanh tix cc hoat dong cia céc t6 chite quan ching, ton giéo, dang phdi. 3. He thong sdch bao. Trong méi nhém trén vé mat ngOn ngit c4éc ngudn sit lieu duge thé hign hdc bang chit Phép, hoac bing chit Hin nom, hoac bing chit quéc ngt. 1.1. Cac ngudn si liéu hinh thanh trong hoat dong cia chinh quyén céc eép G day truce het phi ké dén he théng van ban do Vua ban hanh nhu : Chieu, sdc, dy, chi...ké dén 1a hé thong van ban do céc co quan trung uong, dia phuong hodc cia c4 nhan ding dé tau béo, tudng trinh: sé, t4u, bidu, ditu tran...va hé thong van ban hinh thanh ‘trong hoat dong cia cic co quan chuyén mOn: tai chinh, thué khod, quan su..., hé thong s6 sdch theo déi . C6 14 nhimg tai ligu 1am chudn dinh cho c4c hoat dong ciia bd mAy chinh quyén: Dia ba, sé ly lich, s6 duyeét tuyén,, s6 thué, huong uc, sc phong... Nha Nguyén c6 nhing qui dinh rat chat ché vé quy trinh lap va chu chuyén cfc van ban quan ly nha nu6c. C4c van thu gidy t0 tir duéi dang len vua hoi tix vua ban xu6ng du phai qua NOi céc (dén théi Rao Dai vao nam 1933 Noi c4c duge thay bing Ngu tin van phong). Bat ctf 18 tfu s6 cda co quan, c4 nhan nao mu6n trinh len vua déu phai giti dén Noi cic ba ban: Mot ban chinh (gidp ban), hai ban phé (4t ban). Ban chfnh cing phiéu tom tat noi dung dugc giti vao cho vua "ngy lam". Vua xem xong, phé vao ban chinh goi 1a chau phe, day chinh Chau ban. Nhan vien Noi c4c nhan lai ban chau phe sao ra hai ban ph6 ri dong dau. Ban chinh giti vao cat gift 6 Dong céc, mot ban phé giti cho co quan lién quan thi hanh, ban phé cdn lai giti sang Quéc sit quén. Ngoai ra, khi nha vua Jam viéc & dién Can chénh hai nhan vien vien DO sdt duge cit dén dé ghi chép toan bO viéc 1am, 1di néi cia vua. Ngudl ghi chép phai ghi ro ten minh duGi méi trang, c6 sy nhuan sAc cha truéng co quan Vien D6 sét. Sau mot thdng tai ligu nay dugc sao them mot ban va d6ng thanh tap giti ban sao d6 cho Quéc sit quan<5>. Chinh quyén Nguyén ve thyc chat bj thu hep quyén lyc & Trung ky, & Bac ky cdn c6 Kinh luge sit Béc ky, Dai dién cho Chinh pha Nam tritu & mién Bac (tir 1886 dén 1897). Do vay c6 mot hé thong van ban bang chit Han ném cia Kinh luge xi Bac ky.NguOn sir lieu chit Han 44 duge sit dung,tap hop trong mot sO bd séch cia tritu Nguyén (sé trinh bay & phan sau). Dac biet tritu Nguyén da soan sich Dai nam hoi dién su lé , tap hgp cdc chiéu chi, tau, du, dién chuong ché d9 cia tritu Nguyén. Day 1a bO séch ghi chép ton bd ché dQ chinh séch, thé 1¢ va céch 6 chic ciia cfc nganh hoat dong cia bo m4y chinh quyén Nguyén. Dau thé ky XX nha Nguyén ti€p tue“soan Dai Nam hgi dién su Ié tuc bién, trong d6 tap hop céc tai lieu quan ly nha nuGc tir 1890 dén 1914. Mac dau khong phdi 1a ti li¢u hinh thanh trong qué trinh hoat dong cha chinh quyén nha nutcy, nhumg cAc tai ligu Hén-Nom trong cdc thon x4 nhu-gia pha, than phi,bi ky...cfing cé ¥ nghia trong nghién ctu lich sit. Viec trinh bay 6 day mang tinh chét lm y thém ma thoi. Dau thé ky XX Vien Vién dong béc cé da t6 chitc thu dap 11.651 tam bia v6i 20.979 mat bia di duge dap trén pham vi 36 tinh, thanh pho cia cé nude. Nam 1976 Ban Hin 15 Nom < nay 1a Vien nghién ctu Hén Nom > di hé thong van bia cia nuée ta trong " Thu muc van bia " gdm 29 tap < tai ligu dénh may >. Nam 1978 Nha xuit bin Khoa higc x4 hi da cong b6 " Tuyén tap van bia Ha Noi ". Ngudn van khdc tap trung & Dinh, chia, dén miéu, van chi, vii chi, tir dung, ling md, cau, chy, véch nui... hé thong van khdc nay ton tai 6 cdc noi sinh hoat cong cong (lang x4, phé phutmg...), né gdn litn v6i di tich lich si, van héa. Nhiing tai li¢u nay duge khic tren nguyen liéu ran (44, dong) ddi héi tinh cong phu va mang mot chttc nang dic biet phan énh nhitu noi dung Phong phi ciia lich sit dan t0c. Du6i tritu Nguyén, hé thong van khic nay dac biet phat tién. Ngay nay, ching ta gift dugc ngudn sit lieu nay phan nhieu 1a efa titu Nguyén, Vi dy: Theo mot sO sé ligu thong ké thi trong téng s6 340 bia dé duge tim thay & huyén My Loc (Nam Dinh) theo nien dai duge dung tir thé ky XIII dén the ky XX, trong d6 c6 262 bia duge dung duéi thoi Nguyén. Trong so bia thoi Nguyén, Rieng céc ddi Tu Dtic, Thanh Thii, Bao Dai 1a 176 bia. Ngoai ra nhing bai minh khdc tren chuong dong cling 18 déi tugng suu tam, nghién ctu dé khai théc nhiing thong tin lich sir. Van khéc Han NOm duoc khdc tren nhGng bia d4, chung, khénh dong v.v... Cau d6i g6, V6i muc dich: Bao tOn lau dai , luu giff nhiing ndi dung thong bao ; ghi nho cong ddc , 10i nh4c nhé, dénh dau mot sy kién lich sit. He théng chinh quyen thugc dia Phép & Viet Nam duge xdc 14p, hinh thanh he thong van ban bing cht Phép. Nhigu ngudi Viet Nam da hoc chit Phép dé lam vigc trong céc co quan cia Php. ‘Thuc dan Php ngay cang can thiep sau vao hé thong t6 chtte chinh quyén nha Nguyén tir trung uong dén dia phuong. ¢ dau chinh quyén thudc dia duoc xAc lap thi & d6 ché do thude dia nia phong kién cing ra ddi (3 tinh mign Dongl*Luc tinh 1874; toan bo Viet Nam 1894).Ngudn sit lieu hinh thanb tir hg thong van ban bing ch@ Phép rat phoug phd, da dang: +Hiep ude Vi du cdc hiép uéc: > Hiep w6c 5.6.1862. Phap va Tay Ban Nha ky hi¢p w6c v6i trigu dinh Hue tai Gia Dinh, bude tritu dinh Hué ct ntiuong 3 tinh Gia Dinh, Dinh Tudng, 16 Bién Hoa va Con Dio cho Php, bdi thudng chién phf cho Ph4p, bai bé lenh c&m dao... ~ Higp u6c 15-3-1874 Phap ky vGi tritu dinh Hué tai Sai Gon ve viéc Phép chiém dong va cai trj ton bO luc tinh... ~ Higp uc 25-8-1883 Phap ky v6i trigu dinh Hué véi ni dung chia cét Viet Nam thanh ba ky:Bac ky, Trung ky dat du6i sur bao ho cia Phép, con Nam ky 1a xt thude dia cita phap. Toi hau thu: Chéng han nhu nhong t6i hau thu ngay 12 va ngay 19 thang 11 nam 1873 budc Téng déc nguyén Tri Phuong ha khi gidi va giao np thanh. + Sdc lénh: Vi dy Sac lenh ngay 3 thing 2 nam 1886 cia Téng thong Phép thiét lap Toa Kham sit Trung ky < Résidence Sapérieure de L'Annam>. + Nghi dinh: Vi dy Nghi dinh cia Toan quy?n Dong Duong ngay 10 thang 02 nam 1894 thanh lap Phong Canh nong Béc ky < Chambre a agriculture du Tonkin >. + Ngoai ra cdn nhiéu Joai hinh van ban Khdc duge hinh thanh trong qué trinh hoat dong cia chinh quyén thuc dan nhu: cghuong trinh, quyét dinh, bao cdo ....... Sau ngay 17 thang 10 nam 1887 - ngay Phép thiet lap ché 49 Toan quyen tai Dong Duong, t6 chtic bo may cai tri hanh chinh ca Phap 3 Viet Nam duge cing co. Ding dau b6 may cai ti & Bac ky 1a vien ThOng stt va c6 Phi Thong st, HQiddng bao hd Bac ky..., dudi “ky” 1a cc tinh, thanh pho, phi... 6 Trung ky, hai he thong chinh quyén song song t0n tai : Nam Triéu do nha vua dig dau , tod kham str do mot vien kham sit nguoii Phap dimg dau . He thong chinn quyen Nam trigu vn gitt dugc vé hinh thite tir trung vong dén tinh , phi , huyen , téng xa. Kham sit ngudi Phép & day c6 quyen duyét toan bo moi van ban cia nha vua ela cfc co quan trong tri@u dinh truéc khi chinh quyén Nam tritu cong bo. Nam ky 1a dat thudc dia, khon; NAN HthNAc van Nort. Ua eee, 17 huyén, t6ng, xa. C4c loai hinh van ban quan ly duyc hinh thanh trong qué trinh hoat dong cia hé th6ng chinh quyén nay. Nhfing tai lieu tiéng Phap lien quan dén quan ly Nha nuéc dugyc cong bé trong hé th6ng Cong b4o hay ‘4p san dinh ky toan xtt Dong Duong hoac timg khu vuc riéng biet. Ching han nhu: 1, Cong bao xi Dong Duong ( Joumal officiel de L'Indochine). 3. Nien gidm kinh té Dong Duong (Annuaire Economique de L'Indochine). 3. Téng nién giém hanh chinh, thuong mai va cOng nghé Dong Duong (Annuaire général administratif, Commercial et Industriel de L' Indochine) 4. Tap san hanh chinh Trung ky (Bulletin administratif de la Cochichine). 5. Tap san hanh chinh Bac ky (Bulletin administratif du Tonkin). 6. Téng tap nhfng van ban lien quan dén van de t6 chttc va quy ché cia Dong Duong (Recueil genéral des actes relatif 4 L'organisation et a la réglementation de L'Indochine). 7, Nhiing hiép udc, quy wdc, hiép dinh ky két giita Viet Nam va Phap (1787-1946) (traités, conventions, Accords passés entre le Vietnam et la France 1787-1946). Céc tai ligu nay cung cp cho nha sic hye nhing thong tin ve he thong va qué trinh hoat dong cia chinh quyén thudc dia 6 nuGc ta, ddng thdi cing phan 4nh qué trinh dién tién cita x hoi Viet Nam thdi ky thudc Phaép IL.2. Nguén si liéu hinh thanh trong hoat dong cia cac té chite quan ching, ton gido, dang phai Ngudn sit ligu nay bao gdm céc tai ligu viet bling chi Hin, chi Phép va chit Viet. D6 1a nhing don tir cla nhan dan gti cic cdp chinh quyen, nhiing tai ligu cia cdc hoi nhu: - Hoi Tri tri(Societé d'enseignement mutuel), day 18 hdi cla nhiing tri thite hgc tiéng Ph4p lap ra nam 1892 tai Ha NOi. - Hoi truyén gido. Tai lieu chit Viet xudt hién nhiéu 6 Nam ky noi hé théng day chi Qu6c ngif da hinh thanh ti cu6i thé ky XIX. 18 Dau thé ky XX, cc Phong trao dau tranh yéu nuéc chong dé quéc Phap va phong kien da lien tiép né ra dui nhitu hinh thitc khdc nhau, céc t6 chttc va cc phong trio d6 da bien soan va phét hanh nhitu tai ligu dé tuyen truyén cho dudng 16i ctu nuéc cia minh. Phan Boi Chau (1867- 1940 ) - mot trong nhfing nhan vat lich sit teu biéu cia phong trao du tranh yeu nude, gianh doc lap dan t0ctrong nhiing nam dau thé ky xx. Ong viet nhigu tac phdm thudc nhiéu thé loai khac nhau . Cc tac phdm cla Ong da duoc nha xudt ban ‘Thuan hod tap hop trong 10 tap "Phan Boi Chau toan tap "(nam 1990 ). Phan Chu Trinh ( 1872 - 1926 ) cing véi Tran Qui C4p , Huynh Thiic Khéng ... khdi xuéng phong trao Duy Tan ( 1906 - 1908 ) . Trong thdi gian hoat dong Ong da viet ban digu tran giti chinh pha Phap va viét vé vu dan 4p nhan dan Trung ky 1908 ( Sai gon dich va xudt bin nam 1973 Jee Nhing ngudi tham gia s4ng lap Dong kinh nghia thuc da lap Ban tude téc. Ban nay da bien soan duge nhitu sich dé cung cap cho hoc vién nhu: ‘Van minh tan hoc séch, Viet nam quéc sit luge, Nam qu6c dia du... Nhitu ban in khac g6 cha nhfing tai lieu nay hién cdn Iu gitt 6 The vien KHXH. Nhiing tai lieu cia Dong kinh nghia thuc da duge dich va gidi thieu trong nhigu cOng trinh nghién ctu ( Dao Trinh Nhat, Nguyén Hién Le, Chuong Thau...). Ngudn ti lieu c6 ¥ nghia quan trong d6i v6i viéc nghién ctu lich sir Viet Nam truée 1945 phai ké dén nhing tai li¢u dugc hinh thanh trong qué trinh hoat dong cia phong trao cong nhan, cia cdc t6 chite Cong san, nhat 1a nhiing van ki¢n cia Dang Cong sin Viet Nam tir 1930 dén 1945. Nhing tai ligu nay hien luu trit tai cc he thong lun trit cha Dang va ve co ban da duge Cong b§ trong céc tap van kien cia Dang. IL.3. Hé théng sach bio ~ Tritu Nguyén 1a vuong trigu Phong kien cu6i cing & Viet nam va cing 1a Vuong trigu rat quan tam dén viéc bién soan lich sir dan tc, lich str vuong triéu. Quéc sit quén tritu Nguyén da bien soan duge nhitu séch c6 gia tri. Quéc stk quan tritu Nj iguyén c6 céc nhiém vu sau: ~ Lin gift céc van ban cia tritu dinh < sau khi da ban hanh > 19 - Tap hop c4c van ban tiy céc dia phuong giti vé < sau khi c6 Du cia nha vua giti cdc dia phuong vé viéc thu thap, giti sich vé, tai lieu vé Tritu >. ~ Bien soan quéc sit va lich sit vuong triu. Nhiing séch str do Quéc sit quén bien soan, phai ké dén cic cOng trinh sau: . . > Khdm dink Vit sit thong gidm cutong myc bat dau duge bien soan nam 1856, hoan thanh nam 1884. ~ Dai Nam thyc lyc: Day 1a bQ lich sit vuong Tritu Nguyén, dong thoi 18 bO thuc luc 16n nhét trong lich sit sit hoc Viet Nam ~ Dai Nam liét truyén bien khao ve ting nhan vat duéi méi ddi vua, bat dau bien soan tir 1884 dén cudi thé ky XIX mdi xong. -Dai Nam nhdt thong chi c6 thé duge coi 1a sich bien khdo ve dia ly hoc lich str dé cap dén tat ca cc dia phuong trong ca nuGc. Bién soan tir 1865 dén 1882. Ngoai nhimg bd séch tren, tritu Nguyén con bién soan Dai Nam hoi dién sy I. Day la mOt cong trinh tap hop dién chuong, ché d6 da duge thi hanh 6 tri@u Nguyén. Séch duoc bien soan véi sy tham gia cia hon 200 ngudi, dig dau 1a thugng thu cdc BO, due bién soan tir 1843 dén 1851. Ngoai nhing tic phdm neu trén do Quoc sit quén bien soan - Dai dién cho dong sit chfnh thOng, thoi ky nay con c6 nhiéu nha sit hoc hoat dong don 1, ty minh bien khdo va viet sch. Trong nhing cuén séch d6, céc tc gid di sit dung nhieu tai ligu tr nhan (gia pha) va céc ti ligu khée & cdc dia phuong. C6 thé ké mOt s6 cuGn séch d6 1a: - VO Van Lap v6i Nam sit tap bién viet xong nam 1896. ~ Nguyén Ditc Dat ( 1823-1887) voi Viét sw thang binh viét xong nam 1881. ~ Nguyén Thong (1827-1894) véi Viét sit cuong gidm khdo luge viet xong 1887. - Nguyén Van Sieu va Boi Quy v6i Dai Vigt dia di toan bién in nam 1900. - Nh B4 Si (1788-1867) voi Thanh Héa tinh chi. Cac téc phdm sit hoe viet bling chi? Viet Fan lugt xudt hien bat dau tir nam 1920 bing cu6n Vi¢t Nam sit luge cha Tran Trong Kim. Ong viét lich sit dan t9c tir budi dau dung nuéc dén nhing nam dau cia thé ky XX. 20 Tir nhiing nam 20, nhiéu tac gid kh4c da cOng b6 cOng trinh khdo ctu lich st ca minh. Chang han nhu: - Viet Nam Tay thuidc su ( 1937 ), Ddi c4ch mang Phan Boi Chau (1938 ), Phan Dinh Phing ( 1937 ) cia Dao Trinh Nhat. - Cudng Dé voi Viet Nam Quang phuc héi (1935), Mot bau tam su (1927), Nguc trung ky su (1929), Th4i Nguyen khéi nghia (1935), Guong hy sinh (1928) cia Tran Huy Lieu. - Van dé dan cay (1937) cia Qua . Ninh va Van Dinh. - Nguc Cong Tum ciia Le Van Hién. Nha sit hoc Dao Duy Anh da c6 nhiéu cng lao suu tam, hé thong thu tich c6. Ong da cng Phan Dang Luu, V6 Liém Son 4p ra Quan Hii ting the. & Hué vao cudi nhig nam 20. Nam 1938, ong viét Viet Nam van héa sit cuong. : Phan Ke Binh da suu tam, bien soan cudn Viet Nam phong tc (nam 1915). Duong Quang Ham viet Viet Nam van hoc sit yéu (nam 1942). Day 1a gido trinh van hoc sir Viet Nam dau tién duge soan bing tiéng Viet. Ve b4o chit H4n, thuc dan Phdp sau khi chiém Bac ky da cho mOt s6 ur nhan ngudi Phap lap te b4o bang chit Han: - Bao hd Nam dan: Phat hanh tai Hai phdng nam 1888. - Dai Nam dOng van nhat bdo: Phat hanh tai Ha Noi tir 1893 (dén nam 1907 déi thanh Dang cé ting bdo). Bao cht chit Viet ra ddi s6m & Nam ky. To bao tigng Viet dau tien ra d0i nami 1865 1a to Gia Dinh bao (dén 1900 thi dong cita). Te béo nay hu hanh cha yu & 3 tinh min Dong Nam bd. Truong Vinh Ky (1837-1898), Huynh Trinh Cia (1834-1907) 1a nhéng cay bat cha yeu cia béo nay. Nam 1868 1d béo tiéng Viet thit hai ra ddi, d6 1a t& Phan Yen béo cfing phét hanh tai Gia Dinh. To béo chit Viet dau tien & Bac ky 18 t8 Dang cé ting bio ra ddi nam 1907 do Nguyén Van Vinh 1am chi bét, Nguyén Van Vinh con lap nha in au tien & Ha Noi dé in séch chit Viet. Vi ft ngudi biét chit Viet nen béo nay phai dong cita vio nam 1909. 21 Sau d6 Nguyén Van Vinh duge su gitip 6 cia Phap da 1am cha but hai td ting Viet 1a Dong Duong tap chf (1913-1917) va Trung Béc tan van (1913-1935), Nam 1917, v6i su gitip dé cia Phaép Pham Quynh ra t& Nam Phong (1917-1934), lic dau tin bang chit Viet sau ra phu truong chit Phap va chtr Han, Tap chf in bing chi Vigt sau nay cdn c6 Dong Thanh, Tif Tri, Thanh Nghi, Tri Tan... Trén nhing tap chi nay, nhitu nha nghién ctu Viet Nam di Cong b6 nhieu cong trinh cita minh vé lich sit Viet Nam, dOng thdi dich, gi6i thi€u nhing tac phdm sit hoc chit Han. Chang han, tren tap chf Tri tan (1941-1945) do Hoang Thic Tram lam chi but, da tap hgp dugc nhiéu nha sit hoc thdi dé chuyén tam khdo ctu vé lich si tix viec suu tim sit lieu dén viec phe phén, dinh chinh sir ligu (nh Nguyén Van T6, Dao Duy Anh, Chu Thien, Tran Van Gisp...). Béo chf cia ngudi Phép va cia ngudi Viet in bing chit Phdp cia thdi ky nay cting rat da dang va phong phd, nhidu tap chf bing chit Phdp do cac ¢o quan nghién ctu cia Phép xudt ban tai Viet Nam c6 su tham gia cia nhieu trf thie Viet Nam (Tap san tru’ng Vién Dong béc c6, Tap san Hoi nghién cttu Dong Duong). Trong su phat trién chung ciia b4o chi thoi ky nay, bao chi cfch mang cfing g6p tiéng néi quan trong cia minh va cé vi tri ximg dang trong viéc phan 4fh hien thuc xa hdi Viet Nam (xem: Nguyén Thanh - B4o chf céch mang Viet Nam 1925-1945, nxb KHXH, 1984). Béo chf cféch mang duge viét tay, dénh m4y va in Typo dé myen tmyén chi truong dutng 16i cia Dang Cong san Viet Nam trong giai doan céch mang nay. 22 PHAN THU BA “CAC NGUON SU LEU CHU VIET GIAI DOAN TU 1945 DEN NAY Nam 1945 danh ddu mot budc ngoat méi trong lich sit dan toc. Bang thn lgi cia cuge C4ch mang thang Tém, Tan dau tien & Viet Nam dai thiét Jap mot Nha nuéc cOng-ndng theo ché dO cOng hoa,dan chit, nhan dan. Lich st Viet Nam-tiy day chuyén sang wot ky phat wién moi - giai doan dain tranh xay dung, cing c6 va bao vé doc lap, uy do cita dat nude. Thuc tai lich sir dy dugc biéu hien thong qua c4c qué trinh: Dau tranh gidi phéng dan tOc; cing 6, hoan thién hé thong chinh trj nha nuéc véi nhing quan hé kinh té-xa hoi m6i; qué trinh thOng nhat va phat trign dat nuéc sau doc lap tren pham vi toan quéc. Thyc tai lich sir 4y duge phan 4nh qua nhigu ngudc sir liu khdc nha, trong d6 c6 ngudn str lieu chit viet. C6 thé néi ring, so véi cdc giai doan lich sit truéc, thi giai doan 1945 dén nay c6 mot kh6i lugng str lieu rat 16n, rat Phong phti va da dang. Song, 6 day chi xem xét, hé thOng c4c ngudn si lieu viet truc tiép duge sin sinh ra trong cdc qué trinh trén, va diéu dac biet chi ¥ 1a nhiing sit lieu chit viet 4y von truc tiép tham gia g6p phn tao ra thuc tai cia cc qué trinh d6. Mat khdc ciing can nhan manh 1a: Nha nusc c4ch mang Viet nam hién dai tir 1945 dén nay c6 quan hé v6i nhitu nuéc tren thé gidi, nén tai ligu chOt viet phan énh hoat dong tren duge ghi lai bang nhitu ngon ngtt ( chang han nhu: Anh, Phap, Nga, Hoa, Diic, Nhat ...). Tren co sé dy, bude dau ching t0i gidi han xem xét cic ngudn sit lieu chét viet trong pham vi sau: 23 1. Tai lieu clia céc co quan chinh quyén Nha nude. 2, Tai liu ciia céc t6 chite chinh ti. 3. Tai ligu tr nhan. 4. Tai ligu céa d6i phuong. So luge khéi quat ve céc ngudn sit itu chit viet giai doan hign dai. |. TAI LIEU GUA CAC CO’ QUAN CHINH QUYEN NHA NUGC. 11 Tai ligu cia co quan quyén luc (lap phdp): He thOng co quan quyén Iye gom Quéc hoi, Hoi Ong nhan dan céc Cép, trong 46 Quoc hoi (truéc High phép 1959 1 Nghi vién nhan dan) 1a co quan lap phap ti cao, cdn HDND 1a co quan quyén luc nha nutéc 6 dia phuong. Nhimg van ban mang tinh chat phdp luat do co quan quyén luc Nha nude t6i cao lap ra gdm Hién php, luat, php lenh, nghi quyet. ~ Hien phap 1a dao imat co ban, qui dinh céc nguyen ly thiét ché Nha nude va xa hOi-qui dinh co cu, chite nang va quyén han cia céc co quan Nha nutc; qui dinh ché do bau cit, qui dinh cAc quyén Igi va nghia vu co ban cia cong dan. Ti ném 1945 dén nay nuve ta da ban hanh céc Hién phép: Hien phép nam 1946, Hign phép nam 1959, Hin phap nam 1980, Hién phap nam 1992. ~ Luat dugc hinh thanh tren co sé Hién phap nhim cu thé hod céc ditu Khodn 1én, quan trong cia Hi¢n php, dong thoi dap ting v6i nhu cau x4 hoi trong mot diu kien Iich sir cy thé. Tir khi 14p nude theo ché d9 dan chii cong hda dén nay, nha nuéc da ban hanh cfc duat sau: + Luat Cong doan (1950). + Luat Cai cach rung dat (1953), luat Nghia vu quan su (1959). 24 + Luat T6 chic Quéc hdi, luat TS chitc Hoi dong Chinh phi, luat TS chic Toa 4n nhan dan, luat T6 chite Vien kiém s4t nhan dan déu duge ban hanh nam 1960. . + Lut T6 chitc Hoi ddng nhan dan va Uy ban hanh chinh cfc cp (1962). + Luat T6 chite Quéc hoi va Hoi dong Nha nuéc (1981). + Luat T6 chic Hoi cong Bo truéng (1981). + Luat T6 chic Toa 4n nhan dan (1981). + Luat T6 chitc Vien kiém sat nhan dan (1981). + Luat Nghia vu quan sy (1981). + Luat Si quan (1981). + Luat Hinh su (1985). + Luat Dau ar (1987). Vv. - Phdp lenh 1a van ban duéi luat, ra ddi 1am nén tang phap ly dé dieu chinh va giai quyét nhimg van dé cy thé do x4 hOi dat ra. Quéc hOi nuéc ta da thong qua nhig ph4p lénh sau: + Ph4p lenh trimg tri céc ti phn C4ch mang (1967). + Phép lenh tring tri cfc toi x4m pham tai sin KHCN (1970). + Phap lenh tring tri t0i dau co, 1am hang gid (1982). + Phép lenh bao vé rig, phap lenh verdam bdo antoa visu dang tar . Lica ph4p lenh trimg trj t0i hdi 19,v.v... Can luu ¥ ring, truéc 1960 Chi tich nuGc cdn ky cdc sfc lénh lien quan dén t6 chttc bo m4y Nha nuéc (thanh lap Hoi dong Qu6c phdng <1948>, thanh lap cdc BO mdi, thanh lap Khu Ty tr, <1955-1956> dén tao tien dé cho Cai céch rugng dat (sc Iénh ve gidm t6; vé cap dat cho dan nghéo s6 rudng thu cia Viet gian, cla Phap thuc dan; vé cap va sir dung dat cong dién, cong thé; vé dinh muic lai t6i da trong cho vay ng...). 25 Dong thdi, vao thdi ky trréc 1960 Nha nuéc ta cdn ra mot s6 sdc luat dam bao quyén ty do cho cOng dan, nhu cfc s&c luat vé ché dO bfo chi, vé quyén uy do ng6n lu4n, vé ty do hOi hop, vé quyén ty do than thé va bat kha xam pham d6i v6i tai san riéng cla cong dan... ‘Thong thutmg, qué tinh hinh thanh c4c van ban cé tinh chat php luat trén c6 4 bude: -Séng kién lam ludt -Qué trinh du thao va thdo ludn dy thdo -Quéc hgi théo ludn va thong qua -Céng bé bang Lénh ctia Chik tich nude < & nuéc ta cé thoi ky la Lénh ca Chi tich Hi déng Bé trudng >. Séng kién 1am lat hay xay dumg van ban du6i Iuat < ph4p lénh ching han > thudng 1a duge hinh thanh trong qué trinh hoat dong thuc tién cia cfc nganh hay cdc Tinh vuc hoat dong nha nuéc. Toan bé nhiing ti li¢u c6 tinh chét phap luat da dugc Quéc hoi thong qua va duge Nguyén thi quéc gia ky Lénh cong b6, déu duoc luu gift tai Phong Luu tri cia Van phong Quéc hoi va Chi tich nuée < c6 thdi ky 1a Van phong Quéc hoi va Hoi dong Nha nutc >, duge dang tdi tren Cong bio hang nam theo trinh ty thdi gian ra ddi cia van ban va dang tdi tren cic bio 16n. Nhémg van ban quan trong cén duge xudt ban thanh sfch < chang han nhu Hién phap >. Nh6m tai lieu 1uat phdp ndi tren 18 co sé 1uat ph4p cho moi inh vuc hoat dong cia x4 hdi. D6i v6i viec nghién cxtu lich sit Viet Nam hién dai, day 1a ngudn sit liu phan 4nh c4i qui dinh sy van hanh cia x4 hoi Viet Nam hign dai la thé ché chin tri - xd hdi . D6i v6i lich six cha ban than co quan 14p ph4p t6i cao, ben canh Luat 16 chite Quéc hdi, thi toan bo hd so va cc nghi quyét cila céc ky hop 1a ngudn sir liéu quan trong. 26 Trong hé thdng co quan quyén luc nha nuéc, Hoi dong nhan dan céc ep duge Hién phap qui dinh 1a co quan quyén luc nha nude & dia phuong. ‘Tai lieu chi yéu va quan trong nhat cia Hoi déng nhan dan cfc cp 1a Nghi quyét cia céc ky) hop qui dinh t6 chttc bo méy chinh quyén dja phuong, phe chudn Ke hoach phat tién kinh t6-xa hoi cia dia phuong. Bien ban va nghi quyét céc ky hop cia Hoi dong nhén dan duge luu gitt tai Phong Luu writ Uy ban nhan dan cing cp. 1.2. Tai liéu cia co quan hanh phap. Co quan hanh ph4p bao gdm cfc co quan quan 1¥ nha nude céc c&p tir Hoi dong Chinh phi dén Uy ban nhan dan cée c&p < cé thai ky IA Uy han hanh chinh >. He thong co quan nay sin sinh ra rt nhidu tai lieu hanh chinh v6i tu cfch la phuong tién giao tiép cOng vy va digu hanh cong vite. Kh6i tai ligu nay 1a mot bo phan khong thé thiéu trong qué trinh van hanh cia bO méy hanh chinh cdc c4p. Kh6i tai lieu nay c6 thé duge phan chia thanh céc nh6m lén sau: ~ Tai igu cha Chinh pha - co quan Hanh phap tung vong. - Tai ligu cla Uy ban nhan dan c4c cp - co quan Hanh ph4p dia Phuong. 12.1 Tai ligu cia co quan hanh phép trung uong. Co quan hanh ph4p trung wong cao nhdt 1a Hoi dong Chinh phi. Noi c4c cha Chinh phi , ngoai Van phdng Chinh phi cdn c6 cfc BO va céc Co quan ngang BO. Hoat dong cia co quan hanh php trung wong sé qui dinh, chi phéi moi hoat dong ciia céc co quan hanh phép dia phuong va moi hoat dong thyc tién néi chung trong ddi s6ng x4 hdi. Nhu vay, khdi tai lieu nay bao gdm toan bo tai lieu duge hinh thanh trong qué trinh hoat dong cia c& hé th6ng co quan hanh phdp trung uong, né truc tiép phan 4nh su hoat dong 27 ay < tic phan 4nh chifc nang, nhi¢m vu, quyén han cia c4c co quan trong He thOng co quan hanh ph4p trung uong>. Tai li¢u hinh thanh trong qué trinh hoat dong cia Hoi dong Chinh phi, Van phdng Chinh phi < hoac Van phdng Pha Tha tuéng, Van phdng Hoi dong BO trudng trude day >, cic BO va céc co quan ngang Bo cé mot khoi luong rat lon. Trong dieu kien chua 6 khé nang kh4i quat toan bd va nghien ctfu sau s4c kh6i tai lieu nay, bude dau chting t0i chi gidi han xem xét céc loai hinh tai ligu trén co sd noi dung mot sO mat hoa’ a nue. + Tai ligu cla Hoi ddng Chink phi. Trén co sé ti li¢u ph4p wat, HOi ddng Chinh phi dieu hanh hoat dong cha bO my quan ly nha nude tiy Trung wong t6i dia phuong. Phuong ti¢n digu hanh hoat dong dy chi yéu 1a cdc van ban: Nghi dinh, Nghi quyét, Quyét dinh, Chi thi ,Thong tr....Day 1a nhig tai lieu ph4p qui 1am co sé dinh huGng cy thé cho hoat dong cia céc nganh, c4c co quan trung uong va dia phuong. Toan bo nhting 14 lieu ké tren duge luu ban g6c tai PhongLuu trit cla co quan sin sinh ra tai ligu géc. Dong thdi, nhimg van ban quan trong ay cdn duge dang tai tren Céng bdo theo trinh tr ra ddi cia ching. Ngoai ra, Van phong Chinh phi < c6 thi ky 1a Van phong Pha Tha tuéng, Van phong H6i dong BO trudng > cdn té chttc xust ban "Téng muc luc luat 1g” < chang han nhu Téng muc luc ludt lé giai doan 1961-1965 >. Trong kh6i tai ligu cia Chinh phi, loai tai lieu quan trong nhat thudng 1a: - C4éc quyét dinh cia Th tu6ng Chinh phi giao chi tigu ké hoach nha nuéc cho cdc nganh, céc dia phutong < céc tinh, cdc thanh phé >; - Céc quyét dinh va cdc tai ligu c6 lien quan dén 16 chiic bO méy quan ly nha nudéc c4c cp. - Céc quyét dinh b6 nhiém hay bai nhi¢m c4n bd lanh dao trong quyén han cla minh.

You might also like