Odgovori na pitanja

Istorija srpske književnosti 1

1. Koji su vantekstovni elementi folklornog dela?

Tekstura → pod teksturom se u folklorističkim istraživanjima podrazumevaju: naglasak,

intonacija, interpretacija glasom, napevom, mimikom i kretanjem.

Kontekst → označava se aktivnom upućenošću usmenog stvaraoca na publiku, i okolnostima u

kojima delo nastaje. Kontekst se odnosi na celokupni ambijent u kome se delo stvara i izvodi, a od
njegove prirode zavisi i kako će tekst biti izveden i na kakav način će biti uobličen.

2. Godina beleženja: „Orao se vijaše“, „Žalostna pjesanca plemenite Asan-aginice“,

„Marko Kraljević i brat mu Andrijaš“.

„Orao se vijaše“ – Rođeri de Pačijenca, Balcino; 1. jun 1497.

„Marko Kraljević i brat mu Andrijaš“ – Petar Hektorović, Venecija, 1568; zapis iz 1555/6.
„Hasanaginica“ - objavio 1774. Alberto Fortis.

3. Objasniti odnos između stvaraoca, dela i slušalaca u usmenoj književnosti.

Usmena improvizacija odvija se neposredno pred slušaocima od kojih je svaki potencijalni

kazivač/pevač, a sve naredne interpretacije odvijaće se takođe pred slušaocima i neminovno će se
razlikovati, ali će sva ova dela biti usklađena saznanjem i očekivanjima publike.
Individualnost je u usmenoj književnosti osobenog tipa, jer je stvaralac dvostruko uslovljen
kolektivom i tredicijom. Kolektiv omogućava nastanak i trajanje dela i podstiče pojedinca na
stvaralački čin; s druge strane on ograničava ispoljavanje ličnog stava ili mišljenja koje se razilazi
od opšteprihvaćenog znanja.
Tvorac i njegovo delo ne mogu u usmenoj kulturi postojeti bez publike, dok se u pisanoj
književnosti stvaranje i recepcija odvijaju u različitom vremenu i prostoru, u usmenoj književnosti
delo nastaje i izvodi se pred publikom i u tom istom trenutku se procenjuje vrednost varijante.
Zato je za trajanje dela u usmenoj književnosti važno:
- talentovanost pojedinca
- izgrađenost stilsko-izražajnog i tematskog fonda tradicije
- zainteresovanost i afinitet sredine, koja kao kolektivni cenzor vrednije varijantu i učestvuje u
daljem trajanju – prenošenju varijante usmenim putem.

4. Kako se definiše pojam varijante u usmenoj književnosti?

U širem smislu: varijanta je svako izvođenje pesme, pripovetke, kratkih govornih oblika, pred
publikom. Stvaralački čin, improvizacija, predstavlja nastanak i izvođenje „teksta“ koji je,
zapravo, neponovljiv.
Na žanrovsko-tematskom nivou: može se odrediti kao tvorevina zavisna od drugog usmenog dela
(„pravarijante“), od kojeg preuzima strukturne i sižejne osobenosti.
Do varijantnosti dolazi usled:
- prenošenja „teksta“ iz jedne generacije u drugu
- ili pri prelasku iz jedne sredine u socijalno i kulturno drugačiju zonu
- zavisi i od darovitosti usmenih staralaca i prenosilaca
- ali i od konteksta u kojima se delo izvodi
- povezana i sa žanrovskim normama, pri čemu se sve vrste usmene književnosti odlikuju
jačim ili slabijim stepenom promenljivosti.

5. Zbog čega dolazi do menjanja „teksta“ u usmenoj improvizaciji?

Promenljivost teksta zavisi od više činilaca uključenih u sistem tradicije i usmene kulture:
 prenošenje teksta iz jedne generacije u drugu
 prenošenje iz jedne sredine u socijalno i kulturno drugačiju zonu
 darovitost usmenih stvaralaca i prenosilaca
 okolnosti spevavanja i kazivanja – kontekst
 žanrovske norme.

6. Šta je potrebno za prenošenje epske pesme kroz vreme i prostor?

Da bi se jedna pesma ili pripovetka usmeno prenosila kroz vreme izuzetno je važan udeo kolektiva,
njegova zainteresovanost za određenu temu, junaka, pa i usmeni žanr. Lokalni kolorit i trenutna
zanimljivost umanjuju mogućnosti određenom sižeu da se prenese i u naredni naraštaj. Tehnika
prikazivanja događaja, epski razvoj radnje, upotreba određenih stilskih sredstava lako se mogu
vezati za svakodnevicu, ali isto se tako lako i brzo gasi interesovanje, kada opevano zbivanje nema
širi nacionalni značaj.

Sačuvane varijante iz različitih vremenskih razdoblja najbolje svedoče o popularnosti i značaju

određenih tema i imena. Trenutni uslovi života, osobeni afinitet sredine, kulturno-istorijski okviri
života usmene književnosti nisu konstante, već promenljivi činioci. Stav kolektiva i opšta
shvatanja usmeravaju mišljenje svakog pojedinca.

Usmeno stvaralaštvo traje na širokom i različitom prostoru. Pesme i priče nastaju spontano, ali se
prenose sa terena na teren, u čemu ulogu imaju i masovne migracije stanovništva, ali i pojedinci,
trgovci, putnici, slepi pevači. Realije sredine u kojoj usmeno delo traje manje-više stilizovano
projektuju se u strukturu teksta, odnosno u fiktivni svet junaka. Naročito se kroz usmeno
stvaralaštvo i pojedinačne varijante održavaju činioci duhovne kulture – religijska shvatanja,
obredi i običaji, kodeks ponašanja i moralne norme.
Stvarnost kolektiva, čiji su članovi i stvaraoci, neminovno postaje svojevrsni okvir u kome se
oblikuju svetovi usmenog dela.

7. Kakav je udeo pojedinca u promenljivosti usmenog dela?

U usmenoj kulturi stvaralac jeste uslovljen kolektivnim stavovima, ali se i lični afiniteti i darovitost
pojavljuju kao komponente bitne za oblikovanje „teksta“ i izbor određene fabule. Lični pečat
pevača/pripovedača neminovno se odražava i u strukturi usmenih dela, tim pre što je zahtevima
slušalaca nemoguće apsolutn podrediti nijanse u karakteru, temperamentu ili životnom iskustvu,
različitom i među pripadnicima iste zajednice.
Posebnu prednost među usmenim stvaracima Vuk je dao Tešanu Podrugoviću, smatrajući da je
svaka njegova pesma bila dobra jer je kazivač u izlaganju pazio na red i na misli.
Lični afinitet još bolje se uočava kada se uporede dve varijante iz repertoara različitih talentovanih
stvaralaca.

8. Obrazložiti udeo žanrovskih sistema u varijantnosti usmene književnosti.

U stepenu i tipovima promena „teksta“ važnog udela imaju osobenosti različitih i brojnih
„jednostavnih oblika“. Kraće govorne forme lakše se doslovno pamte i duže prenose u istom
obliku. No, i istovetne konstrukcije poslovice, sa istim značenjima, mogu ilustrovati neznatna ili
izrazita variranja.

Manji stepen promenljivosti ogleda se među vrstama koje imaju naglašeniju pragmatičnu funkciju.
Prigoda izvođenja i namena „teksta“ utiču na manja menjanja. Dela koja traju u sinkretičnom spoju
više umetnosti (melodija, ples, kostimografija, scenografija i podela uloga) ukazuju na veću starinu
pesničkih vrsta, ali im je svojstvena i veća postojanost. Obredne i običajne lirske vrste dodatno
konzervira namena.

Melodija i metrička organizacija stiha čuvaju i epsku pesmu od intenzivnog menjanja, ali znatno
manje nego što napevi konzerviraju lirske stihove. Složenija kompozicija i razvijenija naracija
dopuštaju variranja epskih konstrukcija, dok je najveći stepen promenljivosti svojstven usmenim
proznim oblicima.

Svaki usmeni žanr prilagođava oblikovanje fabule, a u stepenu promenljivosti bitnog udela
uzimaju i svi ostali uzroci varijantnosti (vreme, prostor, darovitost, okolnosti izvođenja).

9. Ko je definisao pojam formule u usmenom pesništvu i kako glasi definicija?

Milman Peri i njegov učenik Albert Lord uradili su terenska istraživanja na prostoru Sandžaka od
1933. do 1935. godine povodom tematsko-motivske srodnosti i stilske podudarnosti između
drevnih epskih spevova – najveća podudarnost Homerovih epova i uticaji antičke književnosti na
evropsku literaturu, otvoreno „Homersko pitanje“. Uočili su srodnost (formalne i stilske
osobenosti) sa „Ilijadom“ i „Odisejom“.
Interesovanja za osnovni princip epske improvizacije uvela su u istraživanja pojam „formule“.

Prema Perijevoj definiciji, formula je izraz koji se redovno upotrebljava pod istim metričkim
uslovima da bi se izrazila određena bitna misao, neka data suštinska ideja.
Reč formula latinskog je porekla i označava pravilo, propis.. U književnosti formula označava
stilski element ponavljanja delova teksta ili iskaza, mada su se takve konstrukcije određivale
terminima: kliše, šablom, opšte mesto.
Prema Perijevom mišljenju formule olakšavaju pevaču neposrednu i brzu improvizaciju, jer dok
izgovara poznate obrasce smišlja kako će dalje organizovati radnju. Istovremeno, fond formula
omogućava i slušaocima da lakše prate neposredno stvaranje – izvođenje varijante.
 Njegova istraživanja nastavio je Albert Lord – usvojio i razvio Perijevu koncepciju,
podrazumevajući pod formulom ne samo doslovno ponavljanje istih reči, nego i podudarnost
sintaksičkih obrazaca, uz poneku zajedničku reč. Za Lorda formula je prirodna osobina usmene
književnosti, osoben činilac jezika usmenog pevača. Naučeni i aktivni u svesti, određeni obrasci
omogućavaju i stvaranje novih izraza i fraza, i modifikovanje nasleđenih obrazaca.

10. Koje su najstabilnije formule tradicionalnog fonda?

Kao osnov i gradivni element usmenog stila formula je nosilac i skupa značenja u određenoj
kulturi. U svesti pevača, ali i njihovih slušalaca, određeni iskaz, izraz, stih, aktiviraju veoma
složene sisteme asocijacija i učestvuju u horizontu očekivanja.
U tipološkom smislu, najstabilnije formule su povezane sa osnovnim sižejnim jedinicama: imenom
junaka, glavnom radnjom, vremenskim i prostornim odrednicama.

 IME – u usmenoj lirici, na primer, oslovljavanje može zavisiti od okolnosti i prigode izvođenja
pesme. Već imena tipskih likova ili „stajaća imena“ epskih pesama u osnovi nisu proizvoljna. Još
veći semantički potencijal imaju imena individualizovanih junaka u epskom pesništvu.
 RADNJA – određeni, istovetni postupci ponavljaju se u nizu epskih pesama, bilo da
podrazumevaju statičnost ili dinamičnu scenu, bilo da pokreću događaje ili ukazuju na ishod
sukoba.
 VREME – svaka etapa radnje odvija se u sasvim određenom vremenskom intervalu. Formule
vremena su veoma uopštene (jutro, zora, dan, podne, noć, ponoć, tri dana, tri, sedam, devet
godina). Veoma se retko signaliziraju godišnja doba, ali i tada se za markiranje epskog vremena
koriste uobičajene sintagme, koje podrazumevaju važne datume obrednog odnosno crkvenog
pravoslavnog kalendara. Formulativno je vremenskim odrednicama uokvirena aktivnost hajdučkih
družina, od Mitrovdana do Đurđevdana.
 PROSTOR – i u apstraktnim svetovima bajke likovi se kreću po određenom prostru, pri čemu
imenovanje mesta na kome se odvija segment radnje pokreće odgovarajući skup značenja (jezero,
voda, jama, pećina, put, šuma, gora, grad). Svaki od ovih predela bajke naseljen je osobenim
stanovnicima i oni će se logično uključivati u čudesne avanture junaka, njegovih neprijatelja,
pomoćnika, darodavaca, onih koji postavljaju prepreke i neizvršive zadatke. Lokalizacija događaja
je izuzetno bitan segment epike, te se već u imenovanju likova izdvajaju njihovi prestoni gradovi.
Junaci „srednjih“ vremena posebno su određeni svojim uskočkim centrima. Preciznost „podataka“
nužno je obaveštenje i za deo publika koji tek treba da sazna pojedinosti o događajima i njihovim
učesnicima. Uostalom, lociranje bojeva se pokazuje kao bitan segment pamćenja i epske stilizacije.
 11. Šta čini sadržinski nivo formulativnosti?

Procesi stvaranja tokom kojih se pomoću formula umetnički uobličava određeni sadržaj određuju
se kao formulativnost i čine bitnu odliku usmene književnosti.
Fond tradicije sastoji se od sistema formula, koje se mogu razvrstati u dva osnovna nivoa:
Izražajni oblici formulativnosti obuhvataju mnogobrojne stilske figure, kojima se priključuju i
drugi činioci usmene stilizacije, od formalnih obeležja stiha do postupka pripovedanja i tipova
kompozicionih modela.
Sadržinski nivo formulativnosti takođe je heterogena kategrija, jer su u ovaj kompleks uključeni
raznorodni, stabilni elementi usmene tradicije, u najširem poimanju ovog segmenta nacionalne
kulture i civilizacijske baštine. Ove komponente čine tehniku usmenog stvaranja, i podjednako
su bitne i slušaocu i stvaraocu.
Poznavanje sadržinskog i izražajnog fonda tradicije omogućava i brzu improvizaciju pred
publikom, i trenutnu recepciju – vrednovanje dela.

Sadržinski oblici formulativnosti

1. Motivi – šira koncepcija: motiv se označava kao tematsko jedinstvo ili pripovedna jedinica
koja se u raznim usmenim delima zadržava u celovitom obliku (progonjena devojka,
Pepeljuga, zmajeubistvo, lepotica i zver, čudesno začeće itd.). Prisustvo istih motiva u tradiciji
raznih naroda ne odnosi se samo na proznu građu, tim pre što se isti motivi mogu oblikovati u
zakonitostima pripovednih i pesničkih vrsta (rodoskrvnuće, ženidba čoveka vilom itd.). U
užem smislu: motiv se određuje kao shema „konkretne situacije“ kada predstavlja najsitniji,
nedeljiv element tradicionalnog fonda.
Upravo na osnovu strukture i morfoloških osobenosti ruskih bajki Vladimir Prop je izdvojio
motiv kao najjednostavniju jedinicu pripovedanja koja se uklapa u veće celine a odlikuje se
jednočlanom šemom.
2. Sklopovi motiva – visok stepen ponovljivosti ogleda se i pri sklapanju motiva u razvijeniju
narativnu celinu.
Fabula se i definiše kao skup motiva, koji uspostavljaju okosnicu radnje u uzročno-
posledičnom redosledu. Fabulu čine međusobno povezani događaji koji daju smisao
određenom zbivanju i ukazuju na motivaciju učesnika u tom zbivanju. Elementi fabule npr:
udaljavanje, otmica, obaveštavanje, potraga, dvoboj, izdaja, kažnjavanje nevernice.
Siže predstavlja način povezivanja događaja i motiva izloženih u uzastopnoj vezi koju im daje
konkretno delo/varijanta.
3. Varijante – usmene tvorevine zavisne od „pravarijante“, i takođe se uklapaju u sadržinske
oblike formulativnosti.
4. Tipski likovi – u fondu tradicije oformljen je veliki broj tipskih likova, čije imenovanje
podrazumeva skup psiho-fizičkih osobina. Njihove osobine, prirodu, fizički izgled, pa ni
motivaciju postupaka nije potrebno potanko predstavljati jer se sama odrednica pojavljuje kao
signal koji pokreće splet određenih asocijacija.
5. Opisi situacija i predmeta – kao statički motivi opisi su u određenim vrstama usmene
književnosti formulativni, pri čemu se deskripcija predmeta, ili oružja, često zasniva na
hiperboli. Epska tehnika portretisanja junaka razvila je bogate formule za dočaravanje
junačkog stasa i odela itd. Lirska poezija takođe aktivira opis, često ao centralni, dominantan
segment pesme, u službi posrednog iskazivanja osećanja.
6. Etičke norme – obuhvataju običaje, verovanja, religijske i društvene konvencije. U fondu
tradicije sabiraju se formule u kojima se koncentriše moralni kodeks. Uspostavljen sistem
grehova sastoji se od niza prekršaja koji se kataloški nabrajaju u poeziji ili su okosnica
legendarnih pripovedaka. Ali, te se običajne i moralne norme javljaju i u sklopu provera,
procenjivanja i portretisanja epskih junaka, pa čak se uklapaju i u strukturu bajke.

12. Koji su rodovi usmene književnosti?

Rodovi i vrste usmene književnosti:

- lirska narodna poezija
- epska narodna poezija
- narodna proza.

13. Na osnovu kojih kriterijuma je Vuk podelio “ženske” pesme, a kako glasi savremena
podela?

Ističući emotivni plan usmene lirike, Vuk je koristio odrednicu „ženske pesme“ da bi ukazao na
određeni senzibilitet, osobenost stilizovane slike sveta i mesta pojedinca u prirodi i društvenim
okvirima. Vuk je takođe primetio da ove pesme pevaju žene, devojke i momci „radi svoga
razgovora“. Intimna priroda osećanja nije neutralisala kolektivnu komponentu poezije. Ali stihovi
i melodije uz koju su pamćeni, kao i trenuci u kojima su se pesme pevale, bili su okrenuti
svakodnevnom životu pojedinca, porodice, zadruge, sela. Vuk je istakao da je za trajanje ženskih
pesama važno kako se izvode, jer se u pevanju ženskih pesama više gleda na pevanje nego na
pesmu. Smatrao ih je starijim od ostalih, a po starini je dao prednost obrednim vrstama, navodeći
kraljičke i dodolske kao „ženske“ pesme.

Vuk ih je svrstao u 20 grupa; vrste na osnovu:

- namene pesme i vreme izvodjenja – prema prigodi (događaju) uz koju se pevaju:
svatovske, kraljičke, dodolske itd.
- mesta izvođenja – mesto ili pokrajina gde se pevaju (poštrovsko naricanje nad mrtvima,
pesme koje se u Budvi pevaju na Spasovdan)
- okolnosti u kojima je pesma izvedena.

1. Pjesme svatovske 12. Pjesme sljepačke

2. Paštrovski pripjevi uza zdravice 13. Pjesme osobito mitološke
3. Peraške počaške 14. Pjesme koje se pevaju na prelu
4. Paštrovsko naricanje za mrtvima 15. Pjesme žetelačke
5. Pjesme svećarske 16. Pjesme igračke
6. Pjesme kraljičke 17. Pjesme koje su se u Budvi pjevale na
7. Pjesme dodolske Spasovdan
8. Pjesme od kolede 18. Pjesme koje se pjevaju djeci kad se
9. Pjesme božićne uspavljuju
10. Pjesme koje se pevaju uz časni post 19. Ljubavne i druge različite ženske pjesme
11. Pjesme onako pobožne 20. Pjesme bačvanske našega vremena

Ženske pesme su u Vukovoj I knjizi.

Savremena podela (princip podele je namena):
1. obredne i običajne pesme – koledarske, dodolske, božićne, kraljičke, spasovske, na ranilu,
uskršnje, svatovske, tužbalice
2. posleničke pesme (pesme o radu – npr. žetalačke)
3. religiozne pesme (religiozno-moralističke) – još je Vuk razlikovao hrišćanske i mitološke
pesme; u ovu grupu spadaju i sljepačke pesme
4. porodične pesme – pečalbarske, vojničke
5. ljubavne pesme.
6. mitološke

14. Kakav je Vukov odnos prema pesmama “na međi” i kako glasi savremena podela?

Na složene procese koji se odvijaju u tradiciji tokom vekova i u trenutku improvizacije ukazuje
već jednostavna Vukova odrednica o usmenim vrstama koje su ostale i nastale „na međi“ poetičkih
sistema. Problemi klasifikacije i terminologije možda su najuočljiviji u ovoj pesničkoj formi.
Nazivi kao što su pripovedne pesme, pričalice, baladične vrste, lirsko-epske ili epsko-lirske pesme
u osnovi su novim pojmovima obeležavale dominantno svojstvo.
Vuk je one varijante u kojima je emotivan plan dominirao nad svedenom naracijom svrstao u
skupinu „različnih“ pesama u prvoj knjizi. Drugi tom (Lajpiško izdanje 1824) je započeo pesmama
čiji se sklop i struktura približavaju epici, ali se od nje i udaljavaju na nivou izbora tipskih junaka,
prikazivanja zapleta i ishoda.
Savremene podele zapravo prate osnovno Vukovo polazište, uz izdvajanje posebnih vrsta
pripovednih pesama:
- balade,
- romanse,
- novelističke pesme o porodičnim odnosima,
- legende u stihu
- i bajke u stihu.
U još svedenijoj klasifikaciji strukturno se izdvajaju samo balade i romanse.

15. Koji su Vukovi kriterijumi za podelu “junačkih” pesama?

Epiku, tj. muške ili junačke pesme Vuk je podelio prema hronološkim i tematskim kriterijumima
na:
Pesme starijih vremena, tj pesme junačke najstarije – one obuhvataju period do propasti
samostalnih srednjevekovnih država, do XV veka.
Nalaze se u Vukovoj II knjizi; tu su i pesme koje obrađuju razne motive, kao što je Zmija
mladoženja, pa i one koje govore o ljudskoj žrtvi (Zidanje Skadra – doduše, nosioci radnje su
poznati likovi, Mrnjačevići - Vukašin, Uglješa, Gojko). Opevaju događaje i ličnosti iz feudalnog
poretka koje narod nije voleo jer je bio eksplatisan od strane plemstva i crkve. To je i doba borbe
protiv turskih osvajača, što je i deo tema ovih pesama. Najraniji pomeni lica iz naše istorije odnose
se na XII vek (Nemanja, sveti Sava). Znatno veći broj pesama odnosi se na ličnosti i događaje iz
XIV veka: širok krug pesama o Marku Kraljeviću i o Kosovskom boju. Pesme s kraja II knjige
odnose se na Jakšiće, ugarske vazale iz XV veka.
Pesme srednjih vremena, tj. pesme junačke srednjih vremena nalaze se u Vukovoj III knjizi.
Odnose se na borbe hajduka i uskoka u XVI i XVII veku.
Česti junaci tih pesama su Starina Novak, Janković Stojan i starac Vujadin. U to doba prestao je
otpor feudalaca protiv Turaka, a počeli su da se protiv njih bore ljudi iz naroda (hajduci i uskoci).

Pesme najnovijih vremena, tj. pesme novijih vremena o vojevanju za slobodu.

To su pesme o narodnim borbama za oslobođenje Srbije i Crne gore od Turaka XVIII i s početka
XIX veka (Početak bune protiv dahija, Boj na Mišaru, Rastanak Karađorđija sa Srbijom).
U ovim pesmama su istorijski događaji prikazani vernije nego u ostalim, i u njima su sačuvana
tačna imena mesta i junaka.

*Prema Vukovom tumačenju, za „junačke“ pesme nije presudna melodija, pevanje, nego se u
njima gleda najviše na pesmu. Što se tiče izvođanja epike, Vuk je naglasio da se epske pesme
pevaju muževnim poznatim srpskim glasom, uz gusle.

16. Savremena klasifikacija epike.

FORMA – Tri osnovna stadijuma u razvoju poetičkog sistema:

epopeja, više pesama („ciklusa“) koncentrisanih oko određenog događaja/junaka
i zasebna tvorevina ispevana o pojedinom događaju.

STIH I STARINA – potreba da se kulturna baština i prošlost naroda što potpunije ispitaju uticala
je na sagledavanje starosti i razvojnih puteva epike srpskog naroda.
Moguće je primeniniti osoben kriterijum pri razvrstavanju epike vezan za prirodu samog stiha:
- Osmeračka
- Bugarštice
- Deseteračka
-
TEMATSKI KRUGOVI –
Vukovo izdvajanje tri velike epske epohe:
1) periodi feudalne srpske države
2) robovanje pod Turcima
3) vojevanja crnogorskih plemena i „srpsku revoluciju“.

ODNOS ISTORIJE I POEZIJE – koncentrisane oko bitnih sukoba i viđenih pojedinaca, pesme
su nastajale neposredno nakon samog događaja i često su pevane pred samim učesnicima i
očevicima. One su postajale primer pesničkih hronika, dokazujući važnost spoljašnjeg, istorijskog
konteksta za zamah i trajanje epike. Upravo na osnovu kratkog vremenskog intervala, koji deli
događaj od pesme o tom događaju zavisi i tip stilizacije. Takvi epski modeli označavaju se kao
hroničarske pesme, za razliku od epskih obrada raznih internacionalnih motiva u velikoj skupini
epskih motivskih pesama.
 17. Kako je Vuk podelio narodne pripovetke i na osnovu kojih merila?

Vuk je pripovetke podelio prema kriterijumima:

- Fantastika : realističnost
- Dužina
- Udeo humora

Podelio ih je na:
1) „Ženska“ pripovetka, gatka → „kojekakva čudesa, što ne može biti“
2) „Muška“ pripovetka → „nema čudesa“
3) Pripovetke „na međi“→ kombinacija elemenata.

18. Kako glasi savremena podela narodnih pripovedaka?

1. Basne
2. Priče o životinjama
3. Bajke
4. Novele
5. Šaljive priče
6. Anegdote
7. Legendarne priče i skaske.

19. Uporedi Vukovu i savremenu podelu predanja.

Vuk je predanja klasifikovao tematski, po opisu:

1. vjerovanja u stvari kojih nema
2. o postanku gdekojih stvari
3. junaci i konji njihovi.

U predanjima je drugačiji tip fantastike nego u bajkama. I slušaoci i pripovedači treba da

veruju u istinitost kazivanja i zato se predanja završavaju materijalnim dokazima za ispričan
događaj.

Savremena podela (paralelna je Vukovoj):

1. Mitološka i demonotološka predanja – zasnovana na čovekovom verovanju u
natprirodna bića (zmajevi, vile...).
2. Etiološka i eshatološka predanja – o postanku sveta, kosmosa, čoveka, biljaka,
životinja. Kada se govori o događajima posle smrti ili pošljednjem vremenu (smak sveta,
kataklizma) onda je reč o eshatološkim predanjima.
3. Kulturno-istorijska predanja – neka vrsta usmene istorije o junacima i događajima,
zavičaju. Teže da slušaocu uliju divljenje prema precima.
Istinitost (vremenske i prostorne odrednice): sve tri vrste predanja imaju izraženu crtu
istinitosti, po čemu se razlikuju od pripovedaka. Da bi se naglasila istinitost mitoloških i
demonoloških predanja koriste se vremenske i prostorne odrednice (noć, tabuisana mesta).
 20. Šta čini kratke govorne oblike?

1) Poslovice
2) Poslovična poređenja
3) Izreke
4) Zagonetke
5) Pitalice
6) Brzalice
7) Brojanice
8) Blagoslovi
9) Zakletve
10) Kletve.

21. Koji su društveno-istorijski procesi uticali na srpsku narodnu književnost?

- Dolazak Slovena na Balkan ( kontakt izmedju kultura došljaka i starosedeoca)

- primanje hrišćanstva u IX veku
- čvrsta crkvena organizacija i uspostavljanje jakih feudalnih drzava – Srbija, Bosna, Zeta
- isprepletanost različitih uticaja i formiranja slojeva tradicije
- kontakt među kulturnim zonama
- idealni uslovi za razvoj epike u patrijarhalnom drustvu
- dodir usmene i posmene književnosti.

22. Kako se mogu podeliti svedočanstva o starini usmene književnosti Srba?

23. Koje su osnovne odlike bugarštica?

Pojedina dela renesansnih pesnika, a zatim i rukopisne pesmarice pronađene u primorskim

oblastima potvrđuju razvijenost bugarštica.
Bugarštice su epske narodne pesme dugog stiha, najstariji poznat sloj srpskohrvatske usmene
epike. Razmatranje njihovih osobenosti otežava nedostatak pouzdanih svedočanstava i zapisa.
Najverovatnije se sam pojam može povezati sa načinom pevanja stihova. Bugarštice su se izvodile
u osobenoj melodijskoj liniji, otegnutim pevanjem , tužnim glasom.
Stih je silabički ili silabičko-tonski, broj slogova nije stalan, kod starijih bugarštica kreće se od 13
do 18, s tim što je najčešći petnaesterac, dok kod novijih preovlađuje šesnaesterac. Karakteristična
pojava bugarštičkog stiha jeste refren, koji se javlja, iako ne uvek, posle svakog drugog stiha. U
nekim zapisima bugarštica refren je izostavljen ili ga nije ni bilo.
Bugarštice su manje narativne u načinu izlaganja od deseteračkih pesama, u njima se iznose više
osećanja nego događaji, lirsko preovlađuje nad epskim.Većina bugarštica je prožeta osećajnošću,
vrlo često s tragičnom notom. Nastale su u prvoj polovini XVIII u Dubrovniku.
 24. Navedite tumačenja termina „bugarštica“.
Pretpostavljalo se da termin nastaje od lat. naziva „carmen vulgaris“ – pevanje prostog puka.
Pojam se dovodio u vezu i sa pesmama bugarskog naroda. Najverovatnije se pojam može povezati
sa načinom pevanja stihova – izvodile su se u osobenoj melodijskoj liniji, otegnutim pevanjem,
tužnim glasom. U vreme kada je Vuk sabirao usmenu građu, bugarštice se više nisu mogle čuti,
dok je deseterac dominirao.

25. Šta je srpski način i ko o njemu govori?

Mada ne postoji ujednačen opis izvođenja, već 1555/1556. podudara se označavanje tipičnog
pevanja bugarštica, i to na različitim prostorima, iz okoline Hvara i u Mađarskoj. I Petar
Hektorović i Sebastijan Tipodi, nezavisno jedan od drugog, posvedočili su o „srpskom načinu“
pevanja bugarštica, pri čemu je hvarski pesnik ostavio i notni zapis pesme koju je bugario ribar
Nikola Zet.

26. Navedite najstarije zapise naše narodne poezije.

- Prvi zapisani stihovi potiču iz 1497. godine – u gradiću južne Italije, u okviru svečanosti
priređene u čast napuljske kraljice, doseljenici – slovenski pevači – pevali su na srpskom jeziku
bugaršticu o tamnovanju Sibinjanina Janka. Njenih prvih deset stihova zabeležio je italijanski
pesnik Rođero di Pačienca, u svom spevu Balcino.
- Krajem XV veka u Dubrovačkom zborniku Nikše Ranjine pojavljuju se zapisi čistih
usmenih lirskih pesama.
- Hanibal Lučić u svojoj drami Robinja (pre 1553.) stavlja u prolog narodne lirske stihove.
- Marin Držić u Skupu (1555-1556), beleži stihove o devojci koja neće da se uda za starca.
- Celovite zapise dveju epskih pesama i jedne balade zabeležio je 1555. pesnik Petar
Hektorović.
- Juraj Baraković u Vili Slovinki 1614, ostavlja zapis bugarštice Majka Margarita.
- Nikola Ohmućević uz prepis Osmana tokom 1651,1653. i 1654. beleži bugarštice O
pogiblji kralja Vladislava na Kosovu i Smrt Zmaja despota Vuka.
- Petar Zrinski (oko 1663.) ostavlja zabeleženu Popevku od Svilojevića...
-1878 Valtazar Bogishic – na osnovu njegovog dela mozhe se pratiti kontinuitet razvitka
narodne knjizevnosti
-1925 otkriven Erlangenski rukopis.

27. Navedite naslove i godine objavljivanja Vukovih zbirki narodnih pesama/pripovedaka.

Vuk je skoro pola veka sabirao i izdavao naše narodne umotvorine:

 Mala prostonarodna slavenoserbska pjesnarica 1814;
 Narodna srpska pjesnarica 1815;
 Srpske narodne pjesme
*I-IV, lajpciško izdanje, 1823-1833;
*I-IV bečko izdanje 1841-1862;
I → 1841; II → 1845; III → 1846; IV → 1862;
 Srpske narodne poslovice kao i druge različne, kao i one u običaj uzete riječi, 1836.
  Iz njegove bogate zaostavštine izdata je knjiga ženskih pesama iz Hercegovine 1866, a
zatim pet knjiga pesama u Državnom izdanju (V-IX, 1897-1902) u kome je izdanje iz 1866.
popunjeno ženskim pesmama iz Vukovih rukopisa.
 Narodne srpske pripovjetke u Novinama serbskim 1821. u Beču, pa ponovo pod istim
nazivom u Beču 1853.

28. Navedite i ilustrujte primerom odnose između istorije i epske stilizacije.

Konkretan istorijski dogadjaj moze posluziti kao podsticaj za nastanak pesme. Interesovanje
kolektiva za odredjeni dogadjaj utice da se tokom vremena, udalje varijante od istorijskog polozaja
i razvije citava mreza situacija, likova, koji nemaju uporiste u istoriji ( Jugovici ) . I razvrstavanje
epskih biografija prate slicni procesi.
Pesme mogu pratiti tacne istorijske pojedinosti (Markov otac – Vukašin), ali najčešće epski život
dobija niz internacionalnih motiva (fantasticno poreklo), a neretko znaci i odstupanje od realne
podloge (Vuk Brankovic).

Istorija i poezija, 3 tipa veze :

1. protivrečne
2. poklapaju se
3. jezgro na kome se pletu motivi

Marko Kraljević – istorijska je činjenica da je vladao posle svog oca Vukašina, bio je
turski vazal u Prilepu. Ali njegova istorijska uloga ne odgovara njegovoj izuzetno velikoj slavi (o
njemu pevaju Srbi, Hrvati, Makedonci, Bugari). Motivi su očigledno rasprostranjeniji od istorije.
Vuk Branković – u poeziji je zapamćen kao kosovski izdajnik što je istorijski netačan
podatak, branio je Kosovo i svoje teritorije.
Vukašin – u poeziji zapamćen kao izrazito negativan lik, uzurpator kraljevstva, čak se za
njega vezuje i motiv caroubice. U istoriji on je legitiman kralj, a motiv caroubice je istorijski
nemoguć zbog hronologije (nije mogao da ubije Uroša jer je poginuo 1371. u Maričkoj bici).
Despotica Jerina – u poeziji je zbog stranog porekla dobila status negativnog junaka –
prokleta.
Jugovići – epski likovi koji nemaju podlogu u istoriji.

29. Navedite elemente epske biografije.

Poreklo junaka je jedan od elemenata epske biografije.

Junaci starijih vremena nastaju u braku između smrtnika i fantastičnih bića – brak čoveka i vile ili
žene i zmaja – što objašnjava junakovu snagu (mitsko polazište):
Vukašin se ženi vilom = Marko Kraljević; Starina Novak se ženi vilom = Grujica Novaković; Žena
i zmaj = Zmaj Ognjeni Vuk; Žena i zmaj = Relja Krilatica.
Ovo je internacionalni sloj – Ahil, Jason, Orfej.
a) Odnos ujak – sestrić (starija vremena)
b) Odnos otac – sin (srednja vremena)
Epski atributi su junačko oružje i konj.
Junačko oružje starijih vremena su: mač ili sablja, koplje, buzdovan, nož, srednjih: mač, sablja i
vatreno oružje, a novijih: vatreno oružje.
Junački konji – njihovo ponašanje signalizira opasnost za vlasnika-junaka; Šarac posrtanjem i
suzom najavljuje Markovu smrt. Onesposobljavanje konja je put za savladavanje junaka: tek kad
Vidosava sablju i konja Jabučila Momčilovog onesposobi (krila mu sprži), može i njega samog.
Miloša Obilića mogu ubiti jedino ako ga rastave od konja.
Individualizacija - opis junaka: fizički opisi, svaki junak ima svoje atribute. Opisi su najčešće pred
megdan i pripreme za svadbu. Individualizacija junaka se postiže njegovim fizičkim opisom.
Porodični odnosi – do opisa odnosa junaka i članova porodice se dolazi na osnovu više pesama o
junaku, retko samo u jednoj varijanti.
Duhovna srodstva su važna – neprikosnoveno je kumstvo, pobratimstvo. Bilo kakav kontakt među
pobratimoom i posestrinom je nemoguć; to je kao krvno srodstvo. Toplica Milan i Kosančić Ivan
su pobratimi Miloša Obilića. Vukašin i Dušan su kumovi, kao i njihovi sinovi Marko i Uroš.

30. Kako se u tradiciji predstavlja poreklo izuzetnih junaka?

Poreklo junaka je jedan od elemenata epske biografije.

Junaci starijih vremena nastaju u braku između smrtnika i fantastičnih bića – brak čoveka i vile ili
žene i zmaja – što objašnjava junakovu snagu (mitsko polazište):
Vukašin se ženi vilom = Marko Kraljević; Starina Novak se ženi vilom = Grujica Novaković; Žena
i zmaj = Zmaj Ognjeni Vuk; Žena i zmaj = Relja Krilatica.
Ovo je internacionalni sloj – Ahil, Jason, Orfej.

31. Šta su epski atributi i kakvog udela imaju u epskoj biografiji?

Epski atributi su junačko oružje i konj.

Junačko oružje starijih vremena su: mač ili sablja, koplje, buzdovan, nož, srednjih: mač, sablja i
vatreno oružje, a novijih: vatreno oružje.
Junački konji – njihovo ponašanje signalizira opasnost za vlasnika-junaka; Šarac posrtanjem i
suzom najavljuje Markovu smrt. Onesposobljavanje konja je put za savladavanje junaka: tek kad
Vidosava sablju i konja Jabučila Momčilovog onesposobi (krila mu sprži), može i njega samog.
Miloša Obilića mogu ubiti jedino ako ga rastave od konja.

32. Izdvojte odlike osnovnih modela ženidbi epskih junaka.

Zavisno od epohe u kojoj junak živi svoj istorijski ili epski život , ustaljuju se kompozicione sheme,
različite za junake starijih vremena “do propasti carstva I gospodstva srpskog”, I za junake srednjih
vremena- hajduke I uskoke.
1. U prvu grupu spadaju tzv. ženidbe sa preprekama koje se kreću u srednjovekovnom junačkom
ambijentu. Do izražaja dolaze jače od mladoženje njegov zatočnik (dever, zastupnik) i svatovi.
U ovu grupu spadaju ženidbe većine srpskih srednjovekovnih vladara i epskih junaka (cara
Dušana, despota Đurđa Brankovića, Sibinjanina Janka).
Shema:
1. prosidba I prstenovanje;
2. uslovi koje postavlja tazbina s prikrivenom podvalom
3. otkrivanje podvale I prekršaj postavljenih uslova;
4. svatovski pohod uz savlađivanje prepreka ili rešavanje postavljenih zadataka
5. srećan ishod.
2. U drugu grupu spadaju pesme o ženidbi jednog od junaka iz hajdučke ili uskočke družine,
otmicom isprošene devojke.
Kompoziciona shema:
1. odluka junaka da otme isprošenu devojku (uz njen pristanak ili bez njega);
2. pozivanje i okupljanje čuvenih junaka (koji čine ratničko-svatovsku povorku);
3. polazak svatova, putovanje kroz zasede;
4. susret i borba sa protivničkim taborom;
5. pobeda i venčanje ( Ženidba bega Ljubovića, Grujice Novaka, od Zadra Todora).

33. Na osnovu kojih elemenata se može izvesti tipologija epskih dvoboja?

Megdan predstavlja centralni deo pesme. Uključen je u neki drugi internacionalni motiv. Dokaz
junaštva i mogućnost za sticanje epske slave. Protivnik je važniji. On se paralelno opisuje sa
epskim junakom. Pokreće radnu. Može biti fantastični i antropomorfni.. Protivnici su lični ili
nacionalni. Takođe moduć je megdan sa nepoznatim srodnikom ( braća.. ).
Zatočenik, zaticati – onaj ko se bori umesto nekog.
Započinje izazovom. Borba se vodi na konjima, kopljima, kad se padne sa konja – buzdovanima
«prsa o prsa». Završava se ubistvom jednog, dok drugi odlazi sa mesta dvoboja.
Dramski sukob je u središtu. Dele se na :
1. otvorene (javne) – javna pobeda i širi značaj
2. unutrašnje – nešto što se ne vidi
3. nedovršene – odustajanje (M.Kraljevic i Ljutica Bogdan).

34. Izdvojte osobenosti epskih biografija Nemanjića.

Dva značajna veka srpske istorije, dva stoleća vladavine dinastije Nemanjića svedena su u epici
na nerazvijene ili tipizirane biografije. Iz perspektive Vukovih pevača stav o srpskim carevima
oscilira od blagosiljanja svetorodne loze do eshatološke vizije poslednjih vremena.
Prema tumačenjima V. Čajkanovića, sveti Sava je nasledio vrhovno božanstvo srpske paganske
religije. U velikom broju predanja i legendarnih priča nacionalni svetitelj nagrađuje, kažnjava i
poučava ljude, stvara životinje, zna tajne bilja, upravlja vodama i pokreće reke, delujući i kao
medijator i kao kulturni junak, pa i trikstar (posebno u varijantama u nadmetanju sa đavolom).
Tako izgrađena biografija uskratila je mogućnost postavljanja svetog Save u tipične epske
situacije.
*Varijante u Vukovoj zbirci predstavljaju ga u ulozi brižnog sina koji ne dopušta da padne
neopravdana sumnja na očevu vladavinu. Dijalog između Save i hrišćanske gospode treba posebno
da naglasi veličinu i duhovnost srednjovekovne srpske države. Prisan odnos između oca i sina,
neuobičajen za junake „starijih“ vremena, podseća na idealizaciju uzajamnog poštovanja između
Simeona, zamonašenog Stefana Nemanje, i Save, izgrađen u žitijima.
Drugi tok Savinog epskog života veoma je blizak elementima hagiografija. Konflikt pravoslavlja
i islama predstavljen je kao duel između svetog Save i turskih velikodostojnika.
Za lik svetog Save u narodnoj poeziji svojstven su elementi fantastike. Njegova reč pokreće sile
prirode i upravlja zemljom, dok njegove mošti u Višnjićevim stihovima imaju još veću moć.
Nimalo slučajno, upravo je nevelika Savina epska biografija najbolja ilustracija slojevitosti same
tradicije i preplitanja usmene i pisane književnosti.
Za ime cara Stjepana (Stevana, Steve, Stepana, Stefana) vezani su najčešći motivi epskog pesništva
(ženidba i smrt) i velika internacionalne teme (incest, pronalaženje i usvajanje nahočeta).
Epski lik cara Dušana mahom se određuje kao negativan, što se objašnjava na više načina, a
najčešće kao posledica anateme bačene na carstvo nakon osamostaljenja srpske crkve, uzdignute
u rang patrijaršije (1346). Ipak, u Vukovoj zbirci se pesme mogu tumačiti i na drugačiji način –
car Stjepan je usampljen i okružen pritvornim i licemernim ljudima, pa pod njihovim dejstvom
uvek donosi loše odluke. On saznaje da je poslednji car jedne dinastije i da nakon njega zemljom
neće upravljati potomci njegove krvi.
Za cara Uroša istorija i epika vezali su na različite načine vlastelinsku kuću Mrnjavčevića.
Tradicija je Vukašinu, pored istoriji poznatog brata despota Uglješe, priključila kao najmlađeg,
tipski uobličenog junak, i brata Gojka. U tipičnom anahronizmu tri Mrnjavčevića sa svojom
vojskom dovedeni su na Kosovo, gde ginu u žestokom okršaju. Vukašinova istorijska pogibija u
Maričkoj bici (1371) potpuno je potisnuta epskom veličinom Marka Kraljevića i motivom oružja
– sablje koju iz korica može isukati samo pravi naslednik. Vukašin je prikazan kao negativan
junak.

35. Navedite elemente epske biografije Marka Kraljevića.

Popularnost Marka Kraljevića učvrstila je još u starim zapisima kralja Vukašina među junake koji se žene
vilama i dobijaju izuzetan porod. Ali, u odnosu prema sinu Marku, Vukašin ispoljava svoju negativnu
prirodu. Vukašin će baciti na njega tešku kletvu povezanu sa istorijskom i poetskom sudbinom kralja Marka
Mrnjavčevića.

Lik koji potvrđuje maksimalnu disproporciju istorije i poezije upravo je Marko Kraljević. U njegovu
poetsku biografiju, izuzetno razvijenu na čitavom balkanskom prostoru, slili su se različiti slojevi tradicije.
Najmanje udela imaju istorijske pojedinosti, od kojih tradicija pamti da je Marko, jedan od Vukašinovih
sinova, stolovao u Prilepu, sa vazalnim obavezama prema sultanu. Nesklad između istorijske podloge i
epske biografije doprineo je da se od malene Vukove napomene u prvoj Pjesnarici pokrene problem
Markove epske popularnosti, čije je rešavanje privuklo pažnju gotovo svih proučavalaca naše narodne
epike.

Veliki broj motiva koncentrisan oko Marka Kraljevića dopušta sagledavanje svih formulativnih i
internacionalnih elemenata jedne epske biografije:
- Poreklo snage (vodi od majke vile, od ujaka vojvode Momčila).
- Poreklo atributa (konj Šarac, oružje: sablja, buzdovan, koplje, strele, noževi) i njihova uloga u
megdanima.
- Odnosi u porodici (prema ocu, majci, bratu, sestri, sestriću, ljubi)
- Odnosi prema drugim junacima (pobratimstvo, kumstvo), caru (Urošu i sultanu), podanicima,
neprijateljima.
- Smrt.
*Tešan Podrugović je gradio lik Marka uz udeo humora i u čudnom usaglašavanju apsolutno suprotnih
funkcija. Vazal je izrastao u antiturskog borca, sultanov posinak je imao moć i nad samim sultanom. Ovi
elementi se nalaze i u Erlangensom rukopisu.
*Za pevača Raška je Markovo vazalstvo proisteklo iz kletve koju Vukašin baca na sina, dok je starac Milija
ukrstio obe perspektive u komentarisanju epskog junaka.
Naglašena antiturska komponenta Markovog lika, kao posledica sredine i istorijskih okolnosti u kojima
varijanta živi, uočava se i pri poređenju Vukovih i drugih zbirki. Na sličan način variraju i osobine junaka,
te njegova kompleksnost i ambivalentnost jasno potvrđuju da ne može biti govora o postojanju koherentnog
speva. Umesto epa razvijeno je epsko pevanje o junaku, kao složena sprega isprepletenih mitskih, epskih i
istorijskih slojeva.

36. Navedite motive koji se koncentrišu oko Prvog kosovskog boja.

Boj iz 1389. predstavlja omiljeni predmet pevanja i pripovedanja u epskim narodnim pesmama
starijih vremena.
Njegovu sižejnu okosnicu nose dva osnovna motiva: podvig pozitivnog heroja (Miloš Obilić) i
izdaja negativnog junaka ( Vuk Branković).

Pesme koje se neposredno vezuju za samu bitku u Vukovoj zbirci obuhvataju:

- Muratovu objavu rata knezu, poruku da se preda ili izađe u boj.
- Kneževa večera predstavlja dramsku scenu. Na njoj se okupljaju glavni junaci: Jug Bogdan,
devet Jugovića, Vuk Branković, Miloš Obilić, Kosančić Ivan I Toplica Milan.. na njoj se sustiču
prethodna zbivanja i iznosi skica budućih. Knez izražava svoju sumnju u Miloševu vernost, a
Miloš, pravdajući se, otkriva klevetnika i izdajnika, kao i svoje namere da će ubiti turskog sultana.
- Polazak u boj kao jedinstvena skupna slika ratnika na konjima dat je u pesmi Car Lazar I
carica Milica..
- Boj kao centralni događaj dat je u tri nezavisna stilska postupka koja se međusobno
dopunjuju:
 Sveznajući narator u vidu epskog kataloga uvodi u bitku jednog po jednog zapovednika sa
njegovim ratnicima I prati ishod borbe (Propast carstva srpskog).
 Glasnici daju retrospektivni izveštaj. Kao sastavni deo izveštaja o opštoj pogibiji izdvaja
se Milošev herojski čin nasuprot Vukovom izdajstvu.
 Sa slikom kosovskog razbojišta susreću se neposredno posle bitke junaci “legende”
(Kosovka devojka, Majka Jugovića, Musić Stefan).
Događaji posle boja su vrsta epiloga, osećanje i sećanje svih onih koji su ostali živi.
Siže je upotpunjen I obradom mnogih internacionalnih motiva: sukob sestara oko prvenstva;
oklevetan junak I zavet na podvig; večera pred (odlučno) zbivanje; uhođenje neprijatelja;
zavetovanje na dobročinstvo; zakasneli junak I sl.

37. Izdvojte junake pesama o Prvom kosovskom boju.

Uz cara Lazara, Miloša Obilića, Vuka Brankovića, ovaj krug pesama obuhvata mnoge ličnosti,
poznate iz istorije, a još više iz narodene tradicije: Musića Stevana, Toplicu Milana, Kosančića
Ivana, Srđu Zlopogleđu, Relju od Pazara, Banović Strahinju, Juga Bogdana, devet Jugovića, caricu
Milicu, majku Jugovića, Kosovku devojku I dr.
 38. Uporedite pesme o Prvom kosovskom boju u bugaršticama i Vukovoj zbirci.

Uprkos uocljivim razlikama u leksici i razmeru epske pesme, nezavisno od vremena belezenja,
podudaraju se u vise nivoa. Istovetna ili srodna tematika uoblicena je pomocu odgovarajucih
modela i kompozicionih shema ( univerzalnih ) figura, i formula. Bliske po sintagmatickom
rasporedu segmenata, postupcima gradjenja dogadjaja i junaka, po osobenom okviru teksta,
bugarstice i deseteracke varijante svedoce o kompleksu usmene tradicije i kontinuiteta epskog
pesnistva.
Pr. – Djuradj Brankovic u bugarshticama – slavni despot, kasnije “onaj koji je poneo breme
nevjere”.

Pored pesama o Marku, druhi tok koncentracije motiva u našoj narodnoj poeziji ilustruju varijante
o I i II kosovskom boju.
Fabularno jezgro odolelo je tokom vekova, te stariji i Vukovi zapisi otkrivaju sličnost motiva:
predskazanje u formi sna, pokret vojske – odvraćanje junaka od boja, okupljanje ratnika za
trpezom, sukob klevetnika i oklevetanog junaka, podvig oklevetanog – izdaja klevetnika, pogibija
ratnika, veridba junaka uoči boja, susret sa preživelim ratnikom.

*Dok su u I kosovskom boju elementi fantastike bili postavljeni u okvirnu poziciju (pre/posle
bitke), u bugarštici je težišna situacija Miloševog podviga iznijansirana udelom više sile pri
savladavanju heroja. Fantastikom je prožeto predstavljanje centralnog segmenta II kosovskog boja
(1448) posebno opevanog u starijim zapisima.

39. Navedite osnovne žanrovske odlike bajke/basne, priče o životinjama, novele, šaljive priče,
anegdote, legendarne priče, kategorije predanja.

♪ Basna – vremenom se izdvojila po didaktičkoj komponenti. Jednostavne konstrukcije, slikovita,

bazirana na jednoj epizodi i na svedenom broju tipskih aktera. Životinje, biljke ili predmeti nosioci
su jedne osobine, kojom se apostrofiraju ljudske mane, a događaj figurativno oslikava odnose
između ljudi i negativne pojave u društvu. Poenta basne u usmenim varijantama često je jezgrovito
sročena pouka, neretko poznata i u fondu poslovica.
♪ Priča o životinjama – veoma srodna basni, ali se od nje razlikuje po razvijenoj kompoziciji i
načinu prikazivanja junaka. Životinje se susreću, sukobljavaju, razilaze ili pomažu. Aktivan je i
humor. Poigravanje sa tipskim svojstvima junaka.
♪ Bajka – gradi se od niza različito raspoređenih epizoda, između kojih se ne mora uspostaviti
čvršća uzročno-posledična veza. Smeštena u daleku prošlost i apstraktne predele, radnja je
specifična po udelu elemenata fantastike, u stilizaciji hronotopa i likova. Junaci bajke su tipizirani.
♪ Novela – Vukovo određenje „muške pripovetke“ najčešće se vezuje za ovaj savremeni termin.
Razvijenu kompoziciju novele čini čvršća uzročno-posledična sprega epizoda, smeštenih u
realistički prikazan, seoski ili gradski ambijent. U ovoj proznoj vrsti „nema čudesa“ već su
hronotop i tipski likovi potpuno lišeni fantastičnih preliva.
♪ Šaljiva narodna priča – jedna od najelastičnijih proznih vrsta, odlikuje se jednostavnom
strukturom. Usmerena je na jednu epizodu, jednu situaciju, koja može da varira ili da se ponovi, a
težište je na preokretu i poenti. Tematski krugovi obuhvataju čovekove mane, slabosti, strasti,
odstupanja od normi ponašanja u porodičnim i društvenim okvirima. Kompleksna tipologija
komike i smeha.
♪ Anegdota – veoma često se izjednačavala šaljiva priča sa anegdotom. Ovo je ipak zasebna vrsta
usmenih pripovedaka. Preciznije lokalizovana, ističu se prostorno-vremenske okolnosti i skicira
ambijent u kome je smeštena zgoda. Osvetljava u krupnom planu pojedinca, ali daje naznaku i o
širem kontekstu etičko-običajnih normi zajednice. Iz opšteg plana izdvaja se ličnost, prepoznatljiva
po postupcima i ćudima.
♪ Legendarna priča – mada bi se po udelu el. fantastike približavala bajci, njena struktura,
tendencioznost i junaci, čine je osobenom formom. Prema Vidu Latkoviću, legenda se tematski
deli u zavisnosti od toga da li tumači postanak mesta ili se vezuje za svetitelje i heroje. Viša sila
dominira čovekom, a prekršaji moralnog kodeksa nikada ne ostaju bez trajnih posledica.
Sažimanje radnje i isticanje posledica čovekovih prekršaja, kao i naglašavanje moći pojedinih
svetaca.
- Predanja : u starim spisima, hronikama i putopisnim beleškama mnogo češće su sačuvana
svedočanstva o osobenim oblicima pripovedanja, koji su svedočili o duhovečnim verovanjima
vezanim za trenutke prošlosti, ličnosti, nastanak i nestanak određenih lokaliteta.
Vuk je predanja precizno razdelio u tri skupine. Podvrste je grupisao na osnovu tematike, a sa njom
su bila usklađena i formalna obeležja. Ovakvim oblicima kazivanja prenosila su se kroz generacije
znanja o tajnama kosmosa, flore, faune i međuljudskih odnosa, o zamkama koje pred čoveka
postavljaju natprirodne i prirodne sile, tokovi istorije i prolazni trenuci svakodnevice.

40. Koji su motivi najčešće obrađeni u lirskim ljubavnim pesmama?

Motivi – po motivima ljubavne pesme su različite, ali se najčešće peva o tipičnim

momentima ljubavi: o prvim susretima, sastancima, savlađivanju prepreka, do srećnog ili
tragičnog završetka.
Prvi susreti su uglavnom slučajni- Ljubavna osećanja bude se na ovim, prvim susretima,
ređe je reč o nekom postupnom upoznavanju i zbližavanju.
Izražavanje ljubavi je obično diskretno (baca venac cveća niz reku da ga odnese dragom) i
često posredno (devojka mladiću daje cveće).
Česti su motivi devojčinog razgovora sa konjem mladićevim ili sa ogledalom, a ljubav se
izražava i preko pesme u kolu.
Mnogo se peva i o čežnji posle prvog susreta. U muslimanskim pesmama, po pitanju ove
teme, ima više senzualnosti i neposrednosti Porodične obaveze česta su prepreka ostvarivanju
ljubavnih želja. Čest je slučaj da kada rodbina sazna za ljubav, veza bude osujećena, npr. Dragojlo
i Smiljana – devojčina braća se ne slažu sa njenim izborom. U nekim pesmama nalazimo i kletve.
Maćeha, po pravilu, ne želi sreću pastorki (Mara bjeljarica). Najpoznatija od svih ovih pesama je
Nesrećna devojka.
Rastanku voljenih često prethode zloslutni snovi. Rastanak obično nije jasno motivisan.
Izgleda da je bilo važno opevati tugu izazvanu rastankom ili sam rastanak, a da je sve ostalo
sporedno (Tužba na polje).
Oko ovih tipičnih momenata (susreti, čežnje, sastanci, rastanci, smetnje, slutnje) može se
grupisati najveći broj pesama.

41. Navedite osnovne odlike lirsko-epskih pesama.

 U ovim pesmama se opeva neki događaj, ali sa puno osećanja. To su, kako Vuk kaže, pesme
na međi između lirskih i epskih. U njima se prepliću dva elementa: narativnost i emotivnost. One
u kojima preovladava lirsko Vuk je svrstao na kraj I knjige (one se više pevaju), a one u kojima
preovladava naracija na početak II knjige (one se više kazuju).
Savremena klasifikacija lirsko-epskih pesama:
2. balada
3. romansa
4. legenda u stihu
5. bajka u stihu
6. novelističke teme u stihu (o porodičnim odnosima)
Vuk ih je nazivao baladičnim narodnim pesmama i delio na:
1. Balade – u njima se priča o nekom događaju ili o sudbini neke ličnosti, što je odlika epske
poezije, ali je to pričanje veoma živo, dramatično, sa puno osećanja, a kraj najčešće tragičan.
Motivi su skoro uvek iz porodičnog života: Hasanaginica, Smrt Omera i Merime, Jetrvica
adamsko koleno (epsko-lirska), Ženidba Milića Barjaktara.
2. Romanse – u njima je opevano veselo i srećno raspoloženje, ali sumorno i bolno osećanje,
samo nikada takvo koje bi izražavalo tragičan događaj kao u baladama. Romansi ima njaviše
među ljubavnim pesmama, ali nisu retke romanse ni sa porodičnim motivima: Biljana platno
beliše, Stojan i Ljiljana (porodična).

Dodatak:

Narodna književnost obično se definiše kao „zbir usmenih dela (pesama, pripovedaka, govornih
oblika) koja nastaje i živi u jednom narodu, prenoseći se kroz generacije.“
Sam Vuk nije pojedinačne oblike objedinio nazivom narodna književnost, ali je još 1821. pesme,
zagonetke, pripovesti i pripovetke označio kao „narodno knjižestvo“.
I pisana književnost potekla je iz naroda, jer su autori iz svih epoha i stilskih formacija pripadali
određenoj nacionalnoj sredini, koja je vrednovala stvaralaštvo svojih savremenika i predaka. Čak
se u pojedinim sredinama odrednicom „narodna“ označava nacionalna književnost.

Usmena književnost upućuje na bitno svojstvo usmenog postojanja, trajanja i prenošenja dela.
Indirektno odrednicom se obuhvataju i ostala bitna stilska obeležja onih dela koje pojedinac
usmeno, u neposrednoj improvizaciji, stvara pred publikom.

Folklor kao naziv prvi put upotrebljava Vilijem Džon Toms 1846, obuhvatajući „narodne navike,
običaje, obrede, verovanja, balade, poslovice itd“.
Kod nas među prvima koristio Tihomir Đorđević. Zadaci ove nauke: da prouči narod, njegove
osobine, način života, njegove poglede na svet, njegovu poeziju, njegovu medicinu, pravo,
filozofiju itd.
Ova odrednica počiva na kolektivističkoj koncepciji usmene/narodne književnosti, koja
zanemaruje udeo talentovanog pojedinca-stvaraoca.