NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

inh dầu (còn được gọi là dầu thơm) là những hỗn hợp có mùi thơm hay

T khó chịu của nhiều hợp chất bay hơi. Chúng có một số tính chất lý học
chung và thường gặp ở trong thực vật hay động vật, ví dụ như: tinh dầu
bạc hà, tinh dầu quế, tinh dầu thông, tinh dầu long não, tinh dầu cam, tinh dầu xạ
hương, tinh dầu cà cuống… Tinh dầu và nguyên liệu chứa tinh dầu đóng vai trò
quan trọng trong các ngành công nghiệp hương liệu, dược phẩm và thực phẩm.
Vì vậy, chúng có giá trị kinh tế cao và lợi nhuận thu được từ tinh dầu là rất lớn.

tinh DẦu citrus

và tiềm nĂng Khai thác Ở nghệ an

n Phạm Thị Như Quỳnh, Nguyễn Thanh Lam

Khoa Sinh - Trường Đại học Vinh

Nguồn cung cấp và khai thác tinh dầu chủ
yếu là từ thực vật, đặc biệt tập trung trong một
số họ như: họ Thông (Pinaceae), họ Cam (Ru-
taceae), họ Cúc (Asteraceae), họ Long Não
(Lauraceae), họ Gừng (Zingiberaceae)…
Trong đó, các cây họ Cam được trồng khá phổ
biến, đặc biệt là chi Cam quýt (citrus). Chi cit-
rus bao gồm các loài khác nhau như cam, quýt,
chanh, bưởi - là những cây ăn quả có giá trị
kinh tế cao và được trồng phổ biến từ lâu trên
các vùng địa lý khác nhau ở nước ta [2,3,6].
Hầu hết tất cả các loài thuộc chi Cam quýt
(citrus) đều có chứa tinh dầu ở trong vỏ quả,
lá và hoa. Hàm lượng tinh dầu trong vỏ quả
thường khá cao (khoảng từ 1,5-6,5% so với
khối lượng tươi của vỏ). Trong lá và hoa cũng
chứa tinh dầu, song người ta quan tâm nhiều
hơn đến tinh dầu lá chanh (0,2-0,3%) và tinh
dầu hoa bưởi (0,2-0,3%). Thành phần chủ yếu
trong tinh dầu vỏ quả của hầu hết các loài
thuộc chi Cam quýt là các hợp chất thuộc
nhóm terpen (85-95%), tiếp đến là các hợp
chất thuộc rượu (2-10%), còn các hợp chất
thuộc nhóm sesquiterpen thường rất ít (1-
2,5%). Sự khác nhau về di truyền có thể dẫn
đến sự khác nhau về thành phần tinh dầu ở các
loài nói trên. M. Ahmad và cộng sự - Viện
Khoa học và Công nghệ Thực phẩm, Đại học
Nông nghiệp Faisalabad - Pakistan đã tiến
hành nghiên cứu tinh dầu của các loài nói trên:
- Thành phần tinh dầu chính của vỏ cam là
limonene (61,08%), citronellol (4,18%), citral (7,74%),
capraldehyde (5,62%), caprinaldehyde (2,10%) , borneol
(7,63%), α-terpinolene (2,06%), linalool (1,28%).
- Thành phần chủ yếu có trong tinh dầu chanh là
limonene (53,61%), γ-terpinene (18,57 %), β-pinen
(11,80%), myrcene (11,16%), α-pinen (2,63%).
- Thành phần chủ yếu có trong tinh dầu vỏ bưởi là
limonene (86,27%), myrcene (6,28%), α-terpinene
(2,11%), α-pinen (1,26%). Loài cây chanh thơm (C.
bergamia) phân bố tại khu vực Địa Trung Hải là nguồn
nguyên liệu cho tinh dầu có giá trị trong công nghiệp
thực phẩm với thành phần chủ yếu cũng là limonen, lina-
lyl acetat, linalool, α-terpinen, α-pinen, β-pinen và sabi-
nen [7].
Một số công trình nghiên cứu về thành phần hóa học
của các loài trong chi citrus được trồng ở Nghệ An cho
thấy hàm lượng tinh dầu trong lá của 3 giống cam chanh
(Citrus sinensis): cam chanh, cam Vân Du và cam chịu
nhiệt tương ứng là 0,45%, 0,25% và 0,30%. Thành phần
hóa học của tinh dầu được xác định bằng phương pháp
sắc ký khí ghép khối phổ cho thấy, có 48 hợp chất đã
được phát hiện, trong đó, chủ yếu là các monoterpene.
Thành phần chính của tinh dầu gồm sabinene (24,85-
34,45%), linalool (9,95-12,25%), limonene (7,13-
9,80%), (Z)-β-ocimene (6,80-8,87%), E-citral (geraniol)
(6,99-10,66%), β-caryophyllene (2,52-3,40%),
spathoulenol (allo) (3,08-5,11%) và β-sinensal (4,20-
6,75%). Thành phần chính của tinh dầu lá bưởi là limo-
nen (48,11%), trans-2-4-nonadienal (6,44%), β-sinensal
(6,03%), β-caryophyllen (4,30%), isoborneol (3,66%),
δ-caren (2,75%) và α-pinen (2,12%). Trong đó, limonen

[28]
Tạp chí
SỐ 12/2014
KH-CN Nghệ An

chiếm hàm lượng lớn nhất. Đây cũng là đặc điểm chung
cơ bản của thành phần tinh dầu của nhiều loài thuộc chi
Cam quýt. Kết quả trên còn cho thấy, hàm lượng các hợp
chất chứa oxi trong tinh dầu lá bưởi chiếm 25,57%, cao
hơn so với kim quất (19,80%) và quýt (1,60%) [8]. Hai
thành phần limonen và myrcen ít tham gia vào thành
phần của mùi hoặc sản phẩm mang hương vị ở thực
phẩm song chúng thường được sử dụng như những
nguyên liệu khởi đầu cho việc tổng hợp sinh, hóa học
tạo thành những hương liệu có giá trị sử dụng cao trong
công nghiệp hương liệu.
Với các thành phần hóa học đa dạng cho nên tinh
dầu của chi citrus trong đời sống rất phong phú, trước
tiên cần kể đến việc sử dụng chất thơm trong công nghệ
thực phẩm, nước uống, sau đó là công nghệ dược phẩm,
hoá mĩ phẩm. Trong công nghệ thực phẩm, tinh dầu cit-
rus thường được dùng trong việc tạo mùi cho nước quả
cô đặc, nước uống không có rượu và rượu mùi như
rượu cam, rượu chanh… nhằm kích thích khẩu vị.
Ngoài ra, tinh dầu citrus còn được bổ sung vào các món
kem, chè, kẹo bánh để có mùi vị hấp dẫn hơn. Từ thế
kỉ 17, người ta đã sử dụng tinh dầu chanh để làm thuốc
sát trùng. Tinh dầu chanh đã khử terpen cùng với car-
vacrol và pha với cồn cho khả năng sát trùng rõ rệt.
Tinh dầu chanh có các chất trong nhóm andehit như cit-
ral, phenol đã được chứng minh có khả năng diệt
khuẩn. Tinh dầu chanh có khả năng chữa được các bệnh
như khử trùng da, các bệnh về đường hô hấp, phụ khoa
và thấp khớp. Trong dân gian, vỏ quả cam quýt thường
được dùng làm thuốc giải nhiệt, giúp ăn ngon miệng,
lợi tiêu hóa, thuốc trị ho, long đờm. Với các thuộc tính
của mình, vỏ cam giúp cải thiện hệ tiêu hóa, đẩy lùi
tình trạng đầy bụng, ợ hơi, ợ nóng, ợ chua và buồn nôn.
Tinh dầu D-limonene trong vỏ cam có tác dụng trung
SỐ 12/2014
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
hòa axít trong dạ dày và duy trì các hoạt động
bình thường của ruột. Ngoài ra, nó cũng hỗ
trợ các chức năng gan hoạt động bình thường
[2,3]. Một số tác giả đã nghiên cứu ảnh
hưởng của tinh dầu cam quýt lên các tế bào
ung thư thì nhận thấy ở nồng độ 25-150μl/ml
đã làm giảm khả năng tồn tại của các tế bào
này dựa trên sự tăng cường khả năng chống
ôxy hóa [1]. Các tinh dầu chứa trong vỏ cam
có tác dụng như thuốc an thần tự nhiên giúp
làm dịu các dây thần kinh và mang lại giấc
ngủ ngon và sâu. Sử dụng vỏ cam trong bồn
tắm hoặc đun vỏ cam với một chút nước sẽ
tạo ra hương thơm nhẹ nhàng giúp tinh thần
phấn chấn và tỉnh táo. Ngoài các công dụng
trong thực phẩm, dược liệu thì tinh dầu cam
quýt cũng được chú trọng nghiên cứu khai
thác để làm hương liệu. Nguồn tinh dầu cam
quýt được dùng nhiều trong mỹ phẩm nước
hoa thường được tách chiết từ cam Bergamot
hay còn gọi là cây cam thơm, giúp cho tinh
thần sảng khoái, cảm thấy vui vẻ và lạc quan.
Cam bergamot đặc biệt là thành phần thiết
yếu trong công thức nước hoa để tạo nên mùi
thơm độc đáo.
Ở Nhật đã cất tinh dầu vỏ quả gần giống
như citrus nobilis là một loại quả mùa đông
phổ biến. Vỏ quả đem phơi khô chừng 2-3
ngày rồi chưng cất bằng phương pháp lôi cuốn
hơi nước, hiệu suất đạt 0,3-0,31%. Hàng năm
ở Nhật, sản lượng tinh dầu cam chưng cất
được khoảng 10-15 tấn. Ở Mĩ, tinh dầu cam
ngọt Califonia chưng cất bằng phương pháp
lôi cuốn hơi nước cho hiệu suất 2,3% đối với
vỏ tươi và có các hằng số hoá lí đặc trưng. Ở
Ai Cập, tinh dầu cam đắng có hàm lượng an-
dehit khoảng 1,4%, còn đối với tinh dầu cam
chanh thì hàm lượng andehit khoảng 1,8-4,3%.
Tinh dầu hoa citrus (tinh dầu neroli) cũng được
khai thác từ lâu và được sử dụng rất rộng rãi
trong công nghiệp hương liệu và thực phẩm.
Ở Pháp, hoa cam từ khắp miền đã được tập
trung về các nhà máy vùng Grasse vallauric Le
Bar và Sullands, hàng năm sản xuất khoảng
1000kg tinh dầu neroli. Ở Ý, bằng phương
pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước thì cứ
1000kg hoa cho 1kg tinh dầu neroli. Ở Tây
Ban Nha, tinh dầu neroli được sản xuất chủ
yếu ở Sevile bằng phương pháp chưng cất lôi
cuốn hơi nước. Cũng giống như ở Pháp, cứ
Tạp chí
[29]
KH-CN Nghệ An
 NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

1000kg hoa thu được 800g tinh dầu và 1000 Theo số liệu của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn
lít nước hoa cam. Nghệ An, diện tích trồng cây ăn quả có múi thuộc chi
Ở Nghệ An, điều kiện khí hậu và đất đai Cam quýt trên toàn tỉnh năm 2013 là 5.321ha với tổng
rất thuận lợi cho việc phát triển các loài citrus. sản lượng 46.793 tấn (bảng 1).
Bảng 1: Diện tích và sản lượng cam quýt tỉnh Nghệ An năm 2013
Loài Tổng diện tích (ha) Diện tích cho sản phẩm (ha) Sản lượng (tấn)
Cam 2.612 1.742 22.594
Quýt 310 212 1.235
Chanh 1.408 1.202 15.063
Bưởi 637 558 5.830
Cây ăn quả
354 322 2.071
có múi khác

Một số huyện trong tỉnh có diện tích trồng Nam Đàn, Thanh Chương, Nghĩa Đàn, Yên Thành, Anh
cam lớn và cho năng suất cao như Quỳ Hợp, Sơn (bảng 2).

Bảng 2: Các huyện có diện tích và sản lượng cam quýt lớn ở tỉnh Nghệ An

TT Huyện Diện tích (ha) Sản lượng (tấn)

1 Quỳ Hợp 1.215 8.136
2 Thanh Chương 566 3.614
3 Nam Đàn 664,7 7.878,4
4 Yên Thành 429,3 7.479
5 Nghĩa Đàn 436 3.650,5
6 Anh Sơn 185 1.477
Tinh dầu của citrus có giá trị rất lớn nên nghĩ, song song với việc khai thác quả để cung cấp cho
các nước trên thế giới đã đẩy mạnh việc trồng thị trường trong và ngoài tỉnh thì chúng ta nên chú
trọt, đồng thời phát triển công nghiệp nước trọng khai thác nguồn lợi tinh dầu có giá trị từ các cây
quả và công nghiệp tinh dầu. Vì vậy, thiết cam quýt./.
Tài liệu tham khảo

1. Amal A. Mohamed, Gehan A. El-Emary, Hanaa F. Ali ,2010, Influence of Some Citrus Essential Oils on Cell Viability,Glu-
tathione-S-Transferase and Lipid Peroxidation in Ehrlich ascites Carcinoma Cells, Journal of American Science, 6 (10): 820-
826.
2. Đỗ Huy Bích, Đặng Quang Chung, Bùi Xuân Chương, 2004, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, Nxb
Khoa học kỹ thuật Hà Nội .
3. Đỗ Tất Lợi, 2003, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nxb Y học Hà Nội.
4. Kirbaslar, Gulay, Kirbaslar, S Ismail, 2004, Composition of Turkish Bitter Orange and Lemon Leaf Oils. Journal of
Essential Oil Research, Mar/Apr 2004.
5. Minh Tu N. T., Thanh L. X., Une A., Ukeda H., and Sawamura M., 2002, Volatile constituents of Vietnamese pummelo,
orange, tangerine and lime peel oils, Flavour and fragrance journal, 17(3), pp. 169-174.
6. Lã Đình Mỡi và NNK, 2001, Tài nguyên thực vật có tinh dầu ở Việt Nam, Nxb Nông nghiệp Hà Nội.
7. Muhamamad Mushtaq Ahmad, Salim-Ur-Rehman, Zafar Iqbal, Faqir Muhammad Anjumand Javaid Iqbal Sultan,
2006, Genetic variability to essential oil composition in four citrus fruit species, Pak. J. Bot., 38(2): 319-324.
8. Phan Xuân Thiệu, Hoàng Vĩnh Phú, Nguyễn Anh Dũng, Thành phần hóa học của tinh dầu lá cam chanh - Citrus
sinenesis Osbeck trồng ở Nghệ An, Tạp chí Sinh học, 2013.

[30]
Tạp chí
SỐ 12/2014
KH-CN Nghệ An