Γιώργος Γκόρας, Βασιλική Παπαθεοδώρου, Κωνσταντίνος Ορφέας Λάππας,

Ανδρέας Θρασυβούλου, Χρυσούλα Τανανάκη

Εργαστήριο Μελισσοκομίας, Τμήμα Γεωπονίας, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Οξαλικό οξύ με γλυκερίνη

για την καταπολέμιση της Βαρρόα

Η χρήση του οξαλικού
οξέος σε γλυκερίνη
μπορεί να επιφέρει ιδι-
αίτερα σημαντική απο-
τελεσματικότητα κατα-
πολέμησης του ακάρεος
βαρρόα (>95%) εφόσον
όμως δοθεί ιδιαίτερη
προσοχή στον τρόπο
παρασκευής του διαλύ-
ματος
Τ
ο οξαλικό οξύ είναι γνωστό εδώ και πολλά χρόνια για τη χρήση του εναντί-
ον της βαρρόα. Περιοριστικός παράγοντας για τη αποτελεσματικότητά του
είναι η παρουσία γόνου γι’ αυτό και προτείνεται να γίνεται εφαρμογή μέσα
στο χειμώνα σε ξεγονεμένα μελίσσια κυρίως με τη μέθοδο της ενστάλαξης. Σε
αυτήν την περίπτωση είναι δραστικό τις πρώτες 5-7 μέρες και η αποτελεσματι-
κότητα μπορεί να φτάσει σε πολύ υψηλές τιμές (>90%).
Την άποψη αυτή ήρθε να επαναπροσδιορίσει το 2015 μία εργασία από Αργε-
ντινούς ερευνητές οι οποίοι εφάρμοσαν το οξαλικό οξύ διαλυμένο σε γλυκε-
ρίνη (10 γραμμάρια οξαλικό σε 20ml γλυκερίνης) και εμποτισμένο σε λωρίδες
χαρτονιού. Σύμφωνα με την εργασία αυτή, η δράση του οξαλικού διαρκεί έως
και 42 ημέρες με υψηλή αποτελεσματικότητα (93% κατά μέσο όρο) ακόμα και
παρουσία γόνου, ανεξαρτήτου θερμοκρασιών (εύρος δοκιμών -2°Cέως 42°C)
όλες τις εποχές του έτους.
Σε αυτό το πλαίσιο πραγματοποιήθηκαν δοκιμές στο Εργαστήριο Μελισσο-
κομίας του Α.Π.Θ. προκειμένου να δοκιμαστεί η συνταγή αυτή και να μετρηθεί
η αποτελεσματικότητα της μεθόδου στα ελληνικά δεδομένα. Οι πειραματισμοί
διενεργήθηκαν σε δέκα μελίσσια τους μήνες Απρίλιο – Ιούνιο 2017 με εύρος
ακραίων θερμοκρασιών για το διάστημα αυτό από 15,3°C έως 33,4°C. Στην όλη
προσπάθεια εντοπίστηκαν δύο σημαντικές δυσκολίες. Η πρώτη ήταν η σχεδόν
αδύνατη διάλυση τόσο μεγάλης ποσότητας οξαλικού στη γλυκερίνη και η δεύτε-
ρη πως τα εμποτισμένα χαρτόνια μετά από μία εβδομάδα, είχαν απομακρυνθεί
στο σύνολό τους από τις μέλισσες (εικόνα 1α, 1β) με αποτέλεσμα να μην εμφανί-
ζεται σημαντική αποτελεσματικότητα του σκευάσματος.

1α

1β

Εικ. 1: Εμφάνιση των λωρίδων χαρτονιού μετά από μία εβδομάδα παραμονής
στο μελίσσι. Το μεγαλύτερο μέρος έχει απορριφθεί και πέσει σε μορφή τριμ-
μάτων στον πυθμένα της κυψέλης (1β).

312 | Μελισσοκομική Επιθεώρηση Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2017

 2α
2β

2γ

Εικόνα 2 : Προοδευτική διάλυση του οξαλικού οξέως σε γλυκερίνη ανά τέ-

ταρτο. 2α) αρχικό διάλυμα πριν τη θέρμανση 2β) θέρμανση 15’
2δ
2γ) θέρμανση 30’ δ) θέρμανση 45’

4α

Εικόνα 3 : Μικρής και μεγάλης κλίμακας εμβάπτιση του διαλύματος οξαλικού οξέος με γλυκερίνη.

Η διάλυση του οξαλικού οξέος, αποτελεί το πιο δύσκολο σημείο αλλά και το
πιο κρίσιμο για την επιτυχία της μεθόδου. Γι΄αυτό θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη
προσοχή, τόσο στις αναλογίες όσο και στο χρόνο που θα απαιτηθεί για να γίνει
σωστά το παρασκεύασμα. Η συνταγή λοιπόν παρασκευής είναι 100ml νερό +
130ml γλυκερίνης + 120 γραμμάρια οξαλικό οξύ. Αρχικά αναμιγνύεται το νερό
με τη γλυκερίνη και στη συνέχεια προστίθεται το οξαλικό. Επειδή η πλήρης διά-
λυση είναι και ο κρισιμότερος παράγοντας, θα πρέπει το διάλυμα να τοποθετείται
σε διαφανή δοχείο (π.χ. γυάλινο μπουκάλι) ώστε να είναι εύκολο να ελεγχθεί αν
έχει μείνει ίζημα. Στη συνέχεια το σκεύος τοποθετείται σε μπεν μαρί και ακολου-
θείται θέρμανση (≈70°C) για 45’ με τακτική ανάδευση ώσπου να μην παραμείνει 4β
καθόλου αδιάλυτο οξαλικό οξύ και το τελικό διάλυμα να είναι πλήρως διαυγές
(εικόνα 2δ).
Στο διάλυμα αυτό, εμβαπτίζονται σπογγοπετσέτες (Wettex) διαστάσεων 45 cm
x 3 cm x 1,5 mm (εικόνα 3). Η εμβάπτιση γίνεται άμεσα καθώς σε θερμοκρασία
δωματίου το διάλυμα έχει την τάση να κρυσταλλώνει πολύ γρήγορα. Όσο διάλυ-
μα περισσεύει, μπορεί να φυλαχθεί σε κλειστό δοχείο το οποίο σε μισή με μία
ώρα θα είναι πλήρως κρυσταλλωμένο (εικόνα 4).
Οι ποσότητες που περιγράφηκαν (100 ml νερό + 130 ml γλυκερίνη + 120
γραμμάρια οξαλικό οξύ) δημιουργούν διάλυμα βάρους 360±10 γραμμαρίων και
όγκου 300±10ml. Με δεδομένο ότι οι ταινίες όπως περιγράφηκαν απορροφούν
κατά μέσο όρο 27,5 γραμμάρια διαλύματος η καθεμία, το διάλυμα αυτό αρκεί για
εμποτισμό 13 ταινιών.
Για την εφαρμογή, απαιτούνται 4 λωρίδες ανά δεκάρι μελίσσι οι οποίες τοπο- 4γ
θετούνται στις κηρήθρες 2,4,6 και 8 (εικόνα 5).
Επειδή οι σπογγοπετσέτες είναι μαλακές, η τοποθέτηση ανάμεσα από τα πλαί- Εικόνα 4 : Βαθμιαία κρυστάλλωση του διαλύμα-
σια είναι δύσκολη γι’ αυτό προτείνεται η απομάκρυνση αρχικά μίας κηρήθρας τος σε θερμοκρασία δωματίου. 4γ) πλήρης κρυ-
ώστε να δημιουργείται χώρος και να είναι ευκολότερη η τοποθέτηση (εικόνα 6). στάλλωση σε λιγότερο από 24 ώρες παραμονής
Για την μέτρηση της αποτελεσματικότητας πραγματοποιήθηκαν καθημερινές σε θερμοκρασία δωματίου

Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2017 Μελισσοκομική Επιθεώρηση | 313

Εικόνα 5 : Τοποθέτηση των λωρίδων στις θέσεις 2,4,6 και 8

μετρήσεις των ακάρεων που έπεφταν στον πυθμένα, σε συρτάρι παρατήρησης.

Η αποτελεσματικότητα του σκευάσματος 20 ημέρες μετά την επέμβαση, βρέθηκε
ιδιαίτερα υψηλή (97,1%) όπως φαίνεται στον Πίνακα 1. Ακόμα και η διορθωμένη
αποτελεσματικότητα (formula Abbott) που λαμβάνει υπόψη και την πτώση βαρ-
ρόα που συμβαίνει ούτως ή άλλως στα μελίσσια (όπως υπολογίζεται από την
πτώση που παρουσιάζει η ομάδα του μάρτυρα) δίνει ιδιαίτερα υψηλή τιμή που
ανέρχεται στο 95,5% (εικόνα 7).

Πίνακας 1: Αποτελεσματικότητα της εφαρμογής του οξαλικού οξέος σε γλυκερίνη

Μέσος όρος
αποτελεσματικότητας
Μελίσσια εφαρμογής οξαλικού οξέος 97,09%
με γλυκερίνη
Μελίσσια μάρτυρας (μόνο γλυκερίνη) 36,02%
Διορθωμένη αποτελεσματικότητα 95,45%

Εικόνα 6 : Αφαίρεση μίας κηρήθρας για την ευκο- Η τοξικότητα στις μέλισσες δεν ξεπέρασε τις 35 νεκρές ημερησίως με τις υψη-
λότερη τοποθέτηση των λωρίδων λότερες τιμές να εντοπίζονται τις πρώτες 2-3 μέρες από την εφαρμογή. Η ανά-
πτυξη των μελισσιών δεν επηρεάστηκε αρνητικά και 3 μήνες από την εφαρμογή
βρίσκονταν στην ίδια πορεία με τα μελίσσια μάρτυρας που δεν έγινε εφαρμογή
του οξαλικού οξέος.
Το διάλυμα που φυλάσσεται σε κλειστό δοχείο και κρυσταλλώνει πλήρως
όπως αναφέρθηκε, φάνηκε ότι μπορεί να διατηρήσει την δραστική του ικανό-
τητα ακόμα και μετά από τουλάχιστον 3 μήνες. Η επαναρευστοποίησή του με
θέρμανση (≈70°C) για τον εμποτισμό λωρίδων αυτή τη φορά, απαιτεί λιγότερη
ώρα, περίπου 25’.
Στην ίδια λογική χρησιμοποιήθηκαν λωρίδες με εμποτισμένο διάλυμα που εί-
χαν παραμείνει σε μελίσσια για 20 μέρες, οι οποίες αφαιρέθηκαν μετά τη χρήση
τους και τοποθετήθηκαν σε άλλα μελίσσια προκειμένου να διαπιστωθεί η δυνα-
τότητα να παραμένουν δραστικές οι ίδιες λωρίδες. Το διάστημα για τον έλεγχο
μετά την εφαρμογή των ταινιών δεύτερη φορά, ορίστηκε στους 2 μήνες. Όπως
φαίνεται στον πίνακα 2, η δράση τέτοιων ταινιών μπορεί να υφίσταται όχι όμως
Εικόνα 7 : Υψηλή αποτελεσματικότητα που φαίνε- πάντα και στον ίδιο καλό βαθμό. Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις εκείνες που οι σπογ-
ται από την άμεση πτώση της βαρρόα ιδιαίτερα σε γοπετσέτες είναι ιδιαίτερα στεγνές μετά την παρέλευση συγκεκριμένου διαστή-
μελίσσια με μεγάλη προσβολή ματος, δεν αναμένεται σημαντική αποτελεσματικότητα.

314 | Μελισσοκομική Επιθεώρηση Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2017

 Εικόνα 8.
Κατάσταση της λωρίδας
μετά την παρέλευση
ενός μηνός στο μελίσσι.

Πίνακας 2 : Αποτελεσματικότητα ταινιών που επαναχρησιμοποιήθηκαν

σε μελίσσια, μετά τη δράση τους για 20 μέρες σε αρχικά μελίσσια
Α/Α Αρχικός βαθμός Τελικός βαθμός προσβολής
μελισσιού προσβολής (2 μήνες μετά την εφαρμογή)
1 0,1% 0,4%
2 3,1% 2,0%
3 2,8% 6,6%
4 19,5% 4,33%

Σε πολλές περιπτώσεις, οι σπογγοπετσέτες δεν μπορούσαν να επαναχρησι-

μοποιηθούν καθώς μετά την παρέλευση του μήνα είχαν εν μέρει αποσυντεθεί
πιθανόν λόγω και της δράσης του οξέος. Επίσης παρατηρήθηκε σε αρκετές πε-
ριπτώσεις οι μέλισσες να απομακρύνουν μέρος της λωρίδας (εικόνα 8) ενώ σε
πολλές περιπτώσεις είχαν τοποθετήσει σημαντική ποσότητα πρόπολης σε αυτές
(εικόνα 9). Σε όλες τις περιπτώσεις οι μέλισσες είχαν απομακρύνει σημαντικό Φαίνεται πως προστίθε-
μέρος κεριού στα σημεία της κηρήθρας που ερχόταν σε επαφή με τις λωρίδες ται ένα σημαντικό όπλο
(εικόνα 10) συμπεριφορά που είναι γνωστή από την τοποθέτηση οποιωνδήποτε
ταινιών με ακαρεοκτόνο δράση.
στα χέρια του μελισ-
σοκόμου εναντίον της
βαρρόα με όλα εκείνα
τα χαρακτηριστικά που
θα επιθυμούσαμε

Εικόνα 8 : Κατάσταση της λωρίδας μετά την παρέλευση ενός μηνός στο μελίσσι.

Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2017 Μελισσοκομική Επιθεώρηση | 315

Εικόνα 10 : Παραμόρφωση κηρηθρών στα σημεία επαφής της κηρήθρας,
αναμενόμενη συμπεριφορά των μελισσών
Μετά τις δοκιμές αυτές, δείγματα ταινιών στάλθηκαν σε
επαγγελματίες μελισσοκόμους ώστε να τις τοποθετήσουν
στα μελίσσια τους και να παρατηρήσουν την αποτελεσματι-
κότητα σε διαφορετικές περιοχές και συνθήκες. Ο αριθμός
των μελισσιών που εφαρμόστηκαν ήταν μεγαλύτερος από
600 και οι επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν από τον Ιούνιο
έως και τον Οκτώβριο του 2017. Οι περιοχές δοκιμών περι-
ελάμβαναν τον Νομό Αττικής, τον Νομό Θεσσαλονίκης αλλά
και τα νησιά της Θάσου και της Λευκάδας. Η εφαρμογή από
τους συνεργαζόμενους μελισσοκόμους προκάλεσε ιδιαίτερα
θετικά σχόλια καθώς παρατηρήθηκε μεγάλη αποτελεσματι-
κότητα του σκευάσματος από τις πρώτες κιόλας μέρες εφαρ-
μογής και ιδιαίτερα σε ένα διάστημα που η χρήση οποιου-
δήποτε σκευάσματος με μεγάλη δράση εναντίον της βαρρόα
είναι απαγορευτική ενόψει των τρύγων μελιού.
Επιπλέον το διάστημα Ιουνίου – Σεπτεμβρίου χρησιμο-
ποιήθηκαν εμποτισμένες σπογγοπετσέτες σε κυψελίδια
σύζευξης 2 κηρηθρών καθ΄όλη τη διάρκεια παραγωγής βα-
σιλισσών προκειμένου να μελετηθεί η επίδραση στα στάδια
εξέλιξης αυτών. Ο αριθμός των κυψελιδίων που εφαρμό-
στηκε ήταν κατά προσέγγιση 250 και για διευκόλυνση των
χειρισμών, επιλέχθηκε η τοποθέτηση των λωρίδων επάνω
στις κηρήθρες (εικόνα 11).
Στις δοκιμές αυτές δεν μετρήθηκε η αποτελεσματικότητα
αλλά παρατηρήθηκε η επίδραση στη διαδικασία της βασιλο-
τροφίας. Η χρήση των ταινιών στα κυψελίδια σύζευξης δεν
έδειξε να προκαλεί καμία αρνητική επίδραση στην εκκόλα-
ψη βασιλισσών, ούτε στη διαδικασία των πτήσεων σύζευξης
αλλά ούτε και στην ωοτοκία των νέων βασιλισσών. Η τοπο-
θέτηση των λωρίδων επάνω στα πλαίσια διευκολύνει σημα-
ντικά τη διαδικασία, φάνηκε να έχει καλή αποτελεσματικό-
τητα, η επιλογή όμως αυτής της μεθόδου χρήζει περαιτέρω
διερεύνησης.
Όσον αφορά τα υπολείμματα, το οξαλικό οξύ ως υδατο-
διαλυτό δε συσσωρεύεται στο κερί. Βρίσκεται σε φυσικές
συγκεντρώσεις στα μέλια από 8 έως περίπου 300 mg/kg. Τα
ανεπίσημα όρια που έχουν τεθεί για το οξαλικό είναι μέχρι
900 mg/Kg πέρα από τα οποία ανιχνεύεται οργανοληπτικά.
316 | Μελισσοκομική Επιθεώρηση
Εικόνα 11: Εφαρμογή των εμποτισμένων λωρίδων σε κυψελίδια σύζευ-
ξης. Η εφαρμογή στην περίπτωση αυτή, για τη διευκόλυνση των χειρι-
σμών, έγινε επάνω στις κηρήθρες.
Με μια ή με επαναλαμβανόμενες επεμβάσεις οξαλικού σύμ-
φωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, αυξάνει η συγκέντρωση
στο μέλι περίπου 200-500 mg. Με την εφαρμογή με λωρί-
δες όπως περιγράφηκε, δε γνωρίζουμε τις συγκεντρώσεις
του οξαλικού οξέος στο μέλι και τα υπόλοιπα προϊόντα της
μέλισσας. Σύμφωνα με τη μελέτη όμως των αργεντινών η
αρχική φυσική συγκέντρωση του οξαλικού οξέος κυμάνθη-
κε πολύ χαμηλά από 2,5 έως 33,8 mg/kg στο μέλι ενώ μετά
την επέμβαση δεν παρατηρήθηκε καμία αύξηση τόσο στο
μέλι όσο στο κερί και τις μέλισσες. Έτσι συμπεραίνεται ότι
η χρήση του είναι αρκετά ασφαλή και πιθανόν να μπορεί να
εφαρμοστεί ακόμα και 10 ημέρες πριν από τον τρύγο.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως η χρήση του
οξαλικού οξέος σε γλυκερίνη μπορεί να επιφέρει ιδιαίτερα
σημαντική αποτελεσματικότητα καταπολέμησης του ακάρε-
ος βαρρόα (>95%) εφόσον όμως δοθεί ιδιαίτερη προσοχή
στον τρόπο παρασκευής του διαλύματος. Κρίσιμο σημείο
φαίνεται να είναι η πλήρης διάλυση του οξαλικού οξέος με
τη χρήση θέρμανσης για διάστημα συνήθως μεγαλύτερο της
μισής ώρας ή τόσο ώστε να προκύψει πλήρως διαυγές διά-
λυμα. Το διάλυμα σε λιγότερο από 24 ώρες κρυσταλλώνει
αλλά διατηρεί την αποτελεσματικότητά του για τουλάχιστον 3
μήνες. Η εφαρμογή των ταινιών σε κυψελίδια σύζευξης δεν
επιφέρει κάποια αρνητική επίδραση σε οποιοδήποτε στάδιο
εξέλιξης της βασίλισσας είτε πρόκειται για γόνο, είτε για ακ-
μαίο έντομο.
Με αυτά τα δεδομένα φαίνεται πως προστίθεται ένα σημα-
ντικό όπλο στα χέρια του μελισσοκόμου εναντίον της βαρρόα
με όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα επιθυμούσαμε: Βιο-
λογικό, με ιδιαίτερα υψηλή αποτελεσματικότητα, δυνατότητα
εφαρμογής το καλοκαίρι ακόμα και σε υψηλές θερμοκρα-
σίες χωρίς απώλειες μελισσών, εφαρμογή ανεξαρτήτως της
παρουσίας ή όχι του γόνου.
Ο καιρός μένει να δείξει εάν είναι πράγματι έτσι, αν δηλα-
δή επαληθεύεται αυτή η αποτελεσματικότητα αλλά κυρίως
αν διατηρείται σε βάθος των χρόνων και φυσικά να παρα-
τηρηθούν μακροπρόθεσμες επιδράσεις στην ανάπτυξη των
μελισσιών.
Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2017