Utvrdjenja Moravske Srbije

U ranim epohama razvoja srednjevekovne Srbije, utvrdjeni gradovi su predstavljali uglavnom

vizantijsko nasledje iz XI i XII veka. To su bila utvrdjenja nepravilnih osnova tipa kastela, obicno
gradjena na nepristupacnim mestima, koja su pruzala najbolje uslove za odbranu. Sluzila su za
smestaj vojne posade a mozda i za zbeg lokalnog stanovnistva. U ranim razdobljima drzave
Nemanjica, srpski vladar nema stalni dvor na jednom mestu, vec se za boravak velikog zupana, a
kasnije kralja, koristi vise dvorova, od kojih se samo za neke moze predpostaviti das u imali
znacenje zvanicnih rezidencija. To je vreme kada vladar sa svojim dvorom obicno ne boravi u
okviru utvrdjenog grada ili zamka, vec u rezidencijama van utvrdjenja, koja nisu imala neki
poseban system odbrane. Tvrdjave su samo u nemirnim vremenima sluzile kao pribeziste vladaru,
plemstvu i visokom kliru. Mozda je upravo takvu ulogu imao i grad Maglic, sa ostacima palate
Danila II, kao i idealni refugijum za arhiepiskopsko srediste u Zici. Od polovine XIV veka, usled
promenjenih prilika u zemlji, broj povremenih vladarskih rezidencija se smanjuje i dolazi do
potrebe za obrazovanjem stalne rezidencije.

U XIII i pocetkom XIV veka- ne uocava se pojava utvrdjenih naselja! Izuzetak su predstavljali
srpski primorski gradovi i osvojena vizantijska sredista na jugu.

O izgradnji gradova u drzavi Nemanjica zna se veoma malo. Neki se cak i napustaju, kakav je bio
slucaj sa tvrdjavom Ras. Medju retkim ostvarenjima sa pocetka XIV veka izdvaja se tvrdjava Maglic,
kao i dogradnja utvrdjenog podgradja u Beogradu.

U drugoj polovini XIV veka, dolazi do naglog razvoja srpskih fortifikacija. Sada se nova
utvrdjenja ne podizu samo na tesko pristupacnim mestima, vec i na strateski vaznim polozajima, u
ravnijim predelima. U ovo vreme dolazi i do jos jedne bitne pojave- vladarski i vlasteoski dvor
se sada smesta u okvire utvrdjenog grada, sto ranije nije bilo uobicajeno. Glavne vladarske
zaduzbine Ravanica i Resava se pretvaraju u snazne tvrdjave. Ne sme se zanemariti i pojava
vatrenog oruzja, koje od druge polovine XIV veka sve vise ulazi u upotrebu.

Jedna od bitnih karakteristika novih utvrdjenja Moravske Srbije je pravilnija osnova, kako bi se
obezbedila bolja odbrana!! Najcesce se pojavljuju elipsoidne ili poligonalne osnove, ali ima i onih
pravilnih pravougaonih oblika, sa ravnomernim rasporedom kula.

Posebno je vazno, sto u ovom periodu dolazi do punog izrazaja prostorna podela utvrdjenja
na grad i unutrasnji grad ili kulu, odnosno utvrdjenje poslednje odbrane.

Za odbranu izuzetno vaznog dela grada, ulogu je imala glavna kula-donzon. Gotovo po pravilu,
glavna kula srpskih utvrdjenja nalazila se u okviru bedemske ograde unutrasnjeg grada, delimicno
ili u celini isturena ka spoljnoj strani. Takav je slucaj sa donzonima u Novom Brdu, Stalacu i
Smederevu. Isti polozaj, ali u okviru bedemske ograde ima glavna kula utvrdjenja manastira
Resave. Donzon u Krusevcu i Beogradu predstavlja poseban problem.
Unutrasnji grad ili “kula” predstavljao je posebnu celinu u utvrdjenjima. Izdvaja se kao prva,
najstarija faza gradjenja, koja prethodi podizanju ostalih delova utvrdjenja( Novo Brdo,
Smederevo).

Beograd- Nove fortifikacije koje su gradjene za vreme despota Stefana Lazarevica podignute su u
vreme od 1404-1427. Za samo dve decenije stvoren je dobro utvrdjen srednjevekovni grad. U
njemu je ulogu unutrasnjeg grada, odnosno zamka, dobio stari vizantijski kastel,nakon temeljne
rekonstrukcije,bio je podignut polovinom XII veka.Zamak je bio okruzen sa tri posebno branjena
utvrdjenja, medjusobno razlicita po funkciji.Medju njima, najznacajnije je bilo novo utvrdjenja
Gornjeg grada. Ono je imalo za cilj da brani grad iz pravca koji je za napad bio najpovoljniji. U
funkcionalnom smislu sluzio je za smestaj vojne posade ali I prostor gde je boravila vlastela i
licnosti bliske dvoru.Tu se najverovatnije nalazila kuca despotove sestre Olivere. U vidjenjima
savremenika, zamak sa Gornjim gradom oznacavan je kao castrum, za razliku od Donjeg grada,
utvrdjenog dela gradskog naselja kojeg nazivaju civitas. Bedemi Gornjeg grada bili su dvojni i imali
su 11 kula, i duboki rov ispred celog utvrdjenja. Unutrasnjost starog kastela je podeljena na dve
posebno branjene celine,izmedju kojih se nalazila donzon kula. Istocni deo ove celine je bio veci i
imao je ulogu predvorja, dok je zapadni, prostorno manji deo utvrdjenja bio namenjen za smestaj
dvora despota Stefana. U okviru takve podele, nova donzon kula ili Nebojsa, nalazila se u sklopu
pregradnog bedema koji je branio pristup dvoru iz prednjeg dela zamka. Zamak je prema Gornjem
gradu imao dubok rov.

Dvor u zamku sastojao se od dve prostorne celine. Prednji deo zamka zauzimale su pomocne zgrade
dvora. Iza ovog prostora, odvojen bedemom i velikom donzon kulom, nalazio se stambeni deo
dvora sa kapelom i zgradama koje su bile oslonjene na bedeme.

Donji grad, za razliku od prethodnog, imao je ulogu utvrdjenog podgradja. U njegovom okviru
nalazila se crkva Uspenja Bogorodice,kao jedna od najznacajnijih institucija u gradu, uz koju se
najverovatnije nalazila rezidencija mitropolita beogradskog. Donji grad nije imao prvenstveno
vojnu ulogu. Bio je slabije utvrdjen, narocito prema rekama, sa severoistocne strane ga je branio jak
bedem sa cetiri kule.

Zapadno podgradje- Ovaj deo beogradskog utvrdjenja izgradjen je jos u prvoj polovini XIV veka kao
veza kastela sa rekom, obnovljen je u prvim godinama XV veka. Tom prilikom mu je na obali
dogradjena luka za ratne ladje, posebno branjena jednom kulom, koja je bila podignuta u recnom
koritu.

Krusevac- U hronologiji nastanka ovog utvrdjenja ustanovljeno je da donzon kula pripada starijoj
fazi. Prvo je bilo izgradjeno glavno gradsko utvrdjenje, nepravilne elipsoidne osnove, a tek zatim je
severoistocni deo utvrdjenja izdvojen u posebnu, dobro branjenu celinu, u okviru koje se nalazila
jaka donzon kula. Ovaj unutrasnji grad je imao prema ostalom delu utvrdjenja dvojni bedem i rov, a
u tom pravcu je bila istaknuta i novopodignuta donzon kula.
U J-Z delu krusevackog grada otkriveni su ostaci rezidencijalnog kompleksa koji se mogu sa velikom
sigurnoscu pripisati dvoru kneza Lazara. To su ocuvani tragovi 4 gradjevine, od kojih je najveca
predstavljala najvecu zgradu dvora. Bila je zidana od kamena i imala je dekorativno obradjene
fasade sa vodoravno redovima obojenih opeka. Ostale gradjevine bile si skromnije zidane. Za jednu
od njih misli se da je bila konjusnica. Kompleksu dvora pripadala je i crkva Sv. Stefana, podignuta u
sredistu utvrdjenja (crkva Lazarica). Nije razjasnjeno pitanje da li su ove zgrade prethodile zidanju
bedema ili su mladje od njega. Ovde je posebno vazno sledece- kompleks dvora se nije nalazio u
okviru prostorno malog unutrasnjeg grada!, kao sto je to bio slucaj kod drugih srpskih gradova.

Stalac- njegove fortifikacije su gradjene istovremeno sa bedemima i kulama krusevackog grada.

Juzni deo sa donzon kulom izdvojen je izgradnjom pregradnog bedema (Mali grad), koji postaje
uporiste poslednje odbrane. Pored glavne kule koja pripada starijoj etapi gradjenja utvrdjenja, Mali
grad je imao samo jos jednu kulu u okviru pregradnog bedema, kroz koju se saobracalo sa Velikim
gradom. Ispred pregradnog bedema, prema ostalom delu utvrdjenja postojao je rov.

Krusevac i Stalac su bili upravna sredista, a za vreme kneza Lazara Krusevac je bio i prestonica
drzave. Obe ove tvrdjave, istovremeno su gradjene, slicnih su osnova u vidu izduzene nepravilne
elipse, sa naknadno izdvojenim utvrdjenjima poslednje odbrane. Krusevacki grad je bio prostorno
manji od onog u Stalacu, ali je imao dvojni bedem, ojacan sa oko 12 kula. U njegovoj unutrasnjosti
povrsine oko 3 ha, nalazio se kompleks dvora kneza Lazara. Tvrdjava u Stalacu, u okviru svojih
bedema, imala je osim glavne kule koja je branila juzni deo, samo jos i jace branjenu kapiju sa
severne strane. Ova relativno velika tvrdjava, povrsine oko 4ha, bila je znatno slabije branjena od
Krusevca, i u pogledu svojih funkcija ostaje unekoliko zagonetna. Pored kompleksa dvora koji je bio
smesten u Malom gradu, prostor glavnog dela utvrdjenja ostaje nejasan. Uz vojnu posadu tu je
moglo postojati i znatno gradsko naselje, ali od njega nema znacajnijih tragova. Uzrok tome bi
moglo biti rano razaranje grada (1413), samo nekoliko decenija nakon osnivanja.

Stalac pokazuje promene u prostornoj dispoziciji koje ce doci do punog izrazaja u Beogradu i
Smederevu. Dvor u Stalacu se nalazio u okvirima Malog grada, uz donzon kulu. U sredistu ovog
utvrdjenja otkriveni su ostaci jedne velike pravougaone gradjevine-palate, koja je sa tri strane imala
trem sa stubovima. Bila je gradjena od kamena i najverovatnije je imala sprat. Ispred palate nalazio
se i ozidani bunar, a uz gradske bedeme bilo je podignuto vise manjih gradjevina od drveta. Stalacki
grad je najverovatnije pripadao knezu Lazaru, ali nije ni iskljuceno da je u pitanju vlasteoska
rezidencija.

Unutrasnji grad je imao samostalniji polozaj u sistemu odbrane i imao je svog zapovednika-kulskog
vojvodu.

Novo Brdo- kao znacajno gradsko naselje, imalo je samo citadel ciji je branjeni prostor obuhvatao
povrsinu od oko 1 hektara. Uz unutrasnji grad, prema zapadu pruzalo se lepezasto utvrdjenje, koje
je imalo dve kule, i to na svojim krajevima. Prostrano podgradje, odnosno glavni deo gradskog
naselja, nalazilo se istocno od citadele. Ceo kompleks Novog Brda je verovatno imao i spoljni sistem
odbrane u koji su bila ukljucena utvrdjenja u okolini.

Smederevski grad je poslednje ostvarenje srpske vojne arhitekture, podignut je krajem trece i
pocetkom cetvrte decenije XV veka.Gradjen je sa ciljem da zameni izgubljeni Beograd, koji posle
smrti despota Stefana (1427), po dogovoru, predate u ruke Madjarima. Za novo srediste Srbije
izabran je polozaj na uscu Jezave u Dunav, koji je i predodredio trougaoni oblik osnove grada. Za
razliku od Beograda, obuhvatao je manji prostor (11ha) i imao je jednostavniju prostornu podelu.
Najpre je bio podignut Mali grad, kao samostalno utvrdjenje, a kasnije je prema jugu dogradjen kao
jedinstveni branjeni prostor, povrsine oko 11,5 ha, prema istoku i jugu utvrdjen dvojnim
bedemima . Glavna paznja bila je posvecena juznom bedemu, koji je grad branio sa juzne,lako
pristupacne kopnene strane. Ovaj bedem bio je ojacan sa 11 jakih kula, postavljenih na jednakim
rastojanjima, ispred kojih se nalazio spoljni bedem i siroki rov ispunjen vodom. Bedem prema
Jezavi (istocni) bio je ojacan sa tri kule, dok je bedem prema Dunavu, koji nije bio dvojni, prvobitno
je imao samo jednu kulu, a nesto kasnije tu su dogradjene jos cetiri kule.

Mali grad je bio utvrdjeni dvor despota Djurdja i uporiste poslednje odbrane, dok je Veliki grad
predstavljao utvrdjeno gradsko naselje. U juoistocnom delu Velikog grada je najverovatnije bilo
sediste mitropolije. U okviru gradskih bedema nalazila se i despotova zaduzbina posvecena
Blagovestenju.

Izgradjen je za svega dve godine ( 1428-1430). U sredistu trougaonog dvorista (Mali grad), nalazio
se bunar. Glavna i sigurno najreprezentativnija zgrada, imala je veliku salu na spratu sa jos jednom
prostorijom u kojoj se mozda nalazila dvorska kapela. To je verovatno “ sala magna audientiae”,
koja se spominje kao mesto gde je potpisan ugovor izmedju srpskog despota i Venecije.

Posmatrani u celini, vladarski dvorovi u gradovima Moravske Srbije grade se gotovo po pravilu u
najbolje branjenom delu utvrdjenja, odnosno onom koje ima ulogu poslednjeg uporista odbrane.

Za neke starije tvrdjave, koje su se nekada nalazile u okviru severnih krajista Srbije, kao sto su
Ostrovica,Borac, Cestin, Bovan,Petrus i drugi, poznato je da su imale znacajnu ulogu u pokusajima
zaustavljanja turskih prodora. Medju znacajne stare gradove jugu, spade sigurno i Brvenik na Ibru.
Ova starija tvrdjava je mozda gradjena jos u XII veku,obnovljena je u razdoblju koje je prethodilo
turskom osvajanju.

Znacajnu ulogu za odbranu Srbije imao je i Golubac na Dunavu. Starije utvrdjenje znatno je
prosireno u ovom razdoblju. U delu utvrdjenja na obali, tada je bila podignuta i jedna veca, solidno
zidana zgrada koja je imala prozore u bedemu slicne smederevskim.
Medju novim brdskim tvrdjavama koje su gradjene u vreme kneza Lazara i u decenijama posle
kosovske bitke, za sada se mogu pouzdano izdvojiti samo Koznik kod Aleksandrovca i Koprijan
juzno od Nisa.

Koznik-predstavlja primer male brdske tvrdjave(0,2 ha), sa nepravilnom osnovom prilagodjenom

nepravilnom obliku terena. Iako uglavnom sledi tradicije ranijih epoha (pravilan raspored kula),
ovo utvrdjenje pokazuje i izvesne novine koje odlikuju graditeljstvo u doba kneza Lazara. U
njegovom okviru nalazila se crkva, o kojoj svedoce nalazi kamene plastike sa odlikama stila
moravske skole. Sa juzne strane, van utvrdjenja, nalazilo se podgradje koje je takodje bilo ukljuceno
u sistem odbrane.

Koprijan, nesto veci od Koznika(0,3 ha), podigao je Nenad, sin kaznaca Bogdana, za vlade kneza
Lazara 1372.god. Imao je gotovo kvadratnu osnovu i sa svih strana bio je opkoljen rovom. Prema
sacuvanim ostacima moze se pretpostaviti da se unutar grada nalazio jos jedan mali posebno
branjeni prostor koji se vezivao za glavnu kulu. I on je takodje imao pravilan raspored kula.

Pojedinacni elementi fortifikacija

Bedemi utvrdjenja Moravske Srbije po nacinu gradjenja lomljenim kamenom, nastavljaju tradicije
starijih epoha, ali se uocava teznja ka povecavanju debljine zidne mase. Tako se za sa razvojem
fortifikacija povecavaju debljine bedema od Krusevca i Stalaca (oko 2m), preko Beograda (2,60m) i
Resave (3 do 3,50 m) do Smedereva gde su bedemi Malog grada debljine 4,50 m. Isti slucaj je i sa
visinama bedema. Bedemi Gornjeg grada u Beogradu bili su visine 7 m, a jednako su bila zamisljena
zidna platna u Resavi. Bedemi Smederevskog grada bili su visoki 11 m, kao i nivo setne staze u
Resavi. Prema ustaljenom obicaju, na gornjoj povrsini bedema nalazila se setna staza i kruniste sa
zupcima. Na ocuvanim bedemima Beograda i Smedereva, sa izuzetkom nekih gradskih kapija, nema
tragova masikula.

Pored glavnog bedema postojao je i nizi spoljni bedem koji se javlja u ovom razdoblju, u ulozi
prednje linije odbrane.