DŽENAN HASIĆ

DŽENAN HASIĆ
TESAVUFSKE TEME
I PERSPEKTIVE
DŽENAN HASIĆ
TESAVUFSKE TEME I PERSPEKTIVE
Izdavač: Dženan Hasić

Lektor: Hurija Imamović
Dizajn korice: Suhejb Djemaili
Copyright © 2017 Dženan Hasić

Sva izdavačka i autorska prava zadržana! Nijedan dio ove knjige ne može biti iznova
objavljen, u bilo kojem obliku i na bilo koji način, uključujući fotokopiranje, bez prethod-
nog pismenog odobrenja izdavača, osim u svrhe kritičkih članaka i stručnih prikaza u
kojima je dozvoljeno navoditi kraće odlomke. Također nije dozvoljeno pohranjivanje u
elektronske baze podataka i objavljivanje djela na internetu od strane trećih lica.
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
28-428.5
HASIĆ, Dženan
Tesavufske teme i perspektive / Dženan Hasić. -
Sarajevo: autor, 2017. - 164 str. ; 21 cm
Bibliografija: str. 151 -164 ; bibliografske i druge bilješke uz tekst.
ISBN 978-9926-442-76-7
COBISS.BH-ID 24621062
DŽENAN HASIĆ
TESAVUFSKE TEME
I PERSPEKTIVE
Sarajevo, 2017.
SADRŽAJ
Predgovor................................................................................................. 11
Portret jednog nakšibendijskog šejha:
Mevlana Halid Bagdadi....................................................................... 13
Uvod................................................................................................... 13
Biografski podaci o Mevlani Halidu Bagdadiju......................14
Susret Mevlane Halida Bagdadija
i šejha Abdullaha Dihlevija......................................................... 21
Djela Halida Bagdadija..................................................................27
Zaključak..........................................................................................34
Crtice iz života šejha Hamida Velija...............................................37
Uvod...................................................................................................37
Somundžu-baba – rođenje i porijeklo......................................38
Somundžu-babin boravak u Bursi............................................ 40
Izgradnja Ulu-džamije u Bursi.................................................... 41
Somundžu-babina tesavvufska naučavanja...........................43
Somundžu-babina djela................................................................48
Somundžu-babini učenici............................................................50
Zaključak..........................................................................................54
Ismail Hakki Bursevi:
Osvrt na život, tesavvufsku misao i djelo......................................57
Uvod...................................................................................................57
Crtice iz biografije Ismaila Hakkija..........................................58
Tesavvufska naučavanja Ismaila Hakkija...............................63
Djela Ismaila Hakkija....................................................................67
5
6 Tesavufske teme i perspektive
Šejh Osman Fazli Atpazari –

duhovni učitelj Ismaila Hakkija................................................. 74
Zaključak..........................................................................................75
Šejh Mahmud Hudaji
i derviški red džilvetija.......................................................................77
Uvod...................................................................................................77
Šejh Aziz Mahmud Hudaji – crtice iz biografije ...................78
Djela Mahmuda Hudajija..............................................................81
Džilvetijski derviški red................................................................85
Ogranci džilvetijskog reda...........................................................89
Derviški red halvetija
s osvrtom na šabanijski ogranak......................................................91
Uvod....................................................................................................91
Halvetijski derviški red: geneza i osnivači .............................92
Duhovna genealogija (silsila)
i ogranci derviškog reda halvetija............................................ 107
Šejh Šaban Veli – eponim šabanijskog ogranka
derviškog reda halvetija..............................................................112
Zaključak.........................................................................................115
Muhammed Murad el-Buhari i tekija Muradijja
u Istanbulu: Od Semerkanda, preko Istanbula,
pa do Vukeljića..................................................................................... 117
Uvod.................................................................................................. 117
Šejh Muhammed el-Buhari
i Muradijja tekija u Istanbulu....................................................118
Šejh Husein Zukić – duhovni potomak
šejha Muhammeda Murada el-Buharija................................125
Zaključak........................................................................................128
Tumačenje Kur’ana u Mesneviji Dželaluddina Rumija............129
Uvod.................................................................................................129
Sufijski metod tumačenja Kur’ana..........................................130
Utemeljenost i svrha sufijskog tefsira..................................... 133
Sadržaj 7
Tumačenje Kur’ana u Mesneviji................................................134

Primjeri tumačenja Kur’ana u Mesneviji................................ 136
Zaključak........................................................................................ 139
Razumijevanje tesavufa u djelu Huseina Đoze...........................141
Uvod..................................................................................................141
Razumijevanje tesavufa u djelu Huseina Đoze.................... 142
Zaključak........................................................................................ 149
Izvori i literatura..................................................................................151
Objavljeni.........................................................................................151
Neobjavljeni................................................................................... 164
Posvećeno mojim roditeljima i sestri, porodici i
dragome prijatelju Aliju D. Hajradinoviću
Molim Uzvišenog Allaha da ih nagradi krunskom
dženetskom nagradom: gledanjem u Njegovo ple-
menito lice za svu toplinu i pažnju koju mi pružaju
PREDGOVOR
Bismillahir-Rahmanir-Rahim
Ebede’u bil-hamdi musallijen ve musellimen ‘ala hajri
nebijjin ve ‘ala alihi ve sahbihi edžme’in
Dragi čitaoče, knjiga koja je u Tvojim rukama jedan je od plo-
dova našeg trogodišnjeg studiranja i iščitavanja literature koja
problematizira tematiku tesavufa ili sufizma.
Knjigu sačinjava osam tekstova, čija je konstitutivna nit te-
savuf. Teme smo nastojali obraditi što kvalitetnije koristeći re-
levantne izvore. Izbor tema nije slučajan; naime, pokušali smo
obraditi teme koje dosad nisu obrađivane u okvirima literature
bosankoga/hrvatskoga/srpskog jezičkog areala. Cilj nam je bio
da obradom tih tematskih cjelina popunimo tu prazninu, a sud
o tome da li smo uspjeli ili ne prepuštamo cijenjenome čitatelj-
stvu. Napominjemo da smo neke od studije već publikovali u
Glasniku, zvaničnome glasilu Islamske zajednice u Bosni i Her-
cegovini i Znakovima vremena.
Ovim putem želimo iskazati zahvalnost prijateljima: Ali-
ju Denisu Hajradinoviću, Ćamilu Dizdareviću, Fehimu Zuki,
Ramazanu Muhiću i Šemsi Ramizu Bajraktareviću, koji su nas
bodrili pri pisanju ove, te dr. Ahmetu Alibašiću i Centru za na-
predne studije.
Bilo bi nepravedno ukoliko ne bismo zahvalili cijenjenim
profesorima Fakulteta islamskih nauka u Sarajevu: emeritusu
dr. Jusufu Ramiću, dr. Mehmedu Kici i dr. Samiru Begleroviću,
11
koji nas podržavaju i bodre na putu nauke svojim iskrenim

savjetima i preporukama. Molim Uzvišenog Gospodara da ih
nagradi najboljom nagradom!
Sarajevo, oktobar 2016/muharrem 1438. god. po H.
Dženan Hasić
PORTRET JEDNOG NAKŠIBENDIJSKOG ŠEJHA:
MEVLANA HALID BAGDADI
Kad vjerniku postane svejedno da li ga hvalili ili kudili,

to je jasan znak da je prešao stepen nefs-i emmare (duša
sklona zlu) – Mevlana Halid
Uvod
U radu se izlažu osnovni biografski i bibliografski podaci o
uzornome životu šejha Mevlane Halida od Bagdada, eponima
halidijskog kola – ogranka unutar nakšibendijskoga derviškog
reda – tarikata koji je etabilirao poštovani šejh Muhammed
Behauddin, poznatiji kao Šah-i Nakšibend (u. 1389). Mevlana
Halid obilježio je epohu svoga vremena u kojoj je živio i dje-
lovao. Spadao je u duhovnu avangardu XIX vijeka. U literaturi
bosanskoga/hrvatskoga/srpskog jezičkog areala ne nalazimo
podrobnije informacije o životu i djelu šejha Bagdadija, pripad-
nika mudžeddidi ogranka nakšibendijskoga reda i rodoslovni-
ka novog ogranka koji je po njemu nazvan halidijski ogranak.
Spomenuti ogranci: mudžeddidi i halidi prisutni su u našoj do-
movini unazad par vijekova.
Stoga smo se u ovome radu odlučili da, u kratkim crtama iz
historijske perspektive, opišemo njegov život i djelo kako bismo
popunili tu prazninu u našoj literaturi i osvijetlili lik eponima
halidijskoga reda, kojemu pripadaju ili su pripadali mnogi naši
zemljaci, bilo ovdje u Bosni ili diljem svijeta kuda su ih nanijele
životne prilike.
13
Tursku kulturnu javnost je, ove 2016. godine, sa životom i

djelom šejha Bagdadija upoznao Abdulcebbar Kavak publiku-
jući svoju doktorsku diseratciju pod naslovom: Mevlana Halid-i
Nakşibendîve Halidilik (Nizamiye Akademi, Istanbul, 2016, 527.
str.). Spomenuta knjiga predstavlja dosad najrelevantnije i naj-
detaljnije štivo o životu i djelu šejha Halida.
Nadamo se da će ovaj naš rad predstavljati pozitivan do-
datak istraživačkome poduhvatu posvećenom osvjetljavanju
tema iz tesavufa.
Biografski podaci o Mevlani Halidu Bagdadiju

Puno ime Mevlane Halida Bagdadija jeste Halid b. Ahmed b.
Husein b. Ali b. Abdulah b. Husein b. Taha. U literaturi se na-
vode i nadimci po kojima je bio poznat: Ebu ’l-Beha, Mevlana,
Dijauddin, El-Kurdi, Eš-Šehrezuri, Eš-Šafi, En-Nakšibendi, El-
Mužeddidi i još neki drugi. Nadimak Zuldženahajn, u značenju
“posjednik dvaju krila”, tj. “letač na krilima Šerijata i tarikata”
zadobio je kao pomiritelj tih dviju perspektiva islama: Šerijata
i tarikata. To znači da je važio za savršenoga čovjeka (el-insan
el-kamil, hommo perfectus) i obistinjenoga, istinskog čovjeka
(el-insan el-hakiki, el-insan el-muhakkak, hommo verus). Epitet
Bagdadi, po kome je najviše danas poznat, dobio je po gradu
Bagdadu, u kome je boravio određeno vrijeme, oko pet godina.1
Znakovito je da niko od njegovih učenika nije koristio taj na-
dimak da oslovi Mevlanu Halida, pa čak ni prvi autori koji su
zapisali njegovu biografiju, poput Ibn Abidina,2 Muhammeda
1
Kadir Özköse – İbrahim Şimşek, Altın Silsile’den Altın Halkalar, Nasihat Yayınları, Ankara,
2009, str. 373; Abdulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, Nizamiye Aka-
demi, Istanbul, 2016, str. 59; Necmeddin b. Muhammed Nakşibendî, Altın Silsile (Hulâsatü’l-
Mevâhib), haz. İbrahim Tozlu, Semerkand, İstanbul, 2008, str. 311; Ferhad Shakely, “Nakši-
bendijski šejhovi Havrâmâna i naslijeđe halidija-mudžeddidija u Kurdistanu”, u: Nakšiben-
dije u Zapadnoj i centralnoj Aziji – promjene i kontinuitet, ur. Elisabeth Özdalga, prijevod s
engleskog: Alija Dilberović, “Sedam”, Sarajevo, 2009, str. 188.
2
Ibn Abidin, odnosno Muhammed Emin, rođen je 1784. godine u Damasku. Poticao je od
Poslanikova, alejhisselam, doma, tj. od Ehl-i bejta. Od Muhammeda Šakira es-Salimija
→
Portret jednog nakšibendijskog šejha: Mevlana Halid Bagdadi 15
el-Hanija,3 Muhammeda b. Sulejmana, Ibrahima Fasiha i dr.

Navedeni hagiografi nijedanput ga nisu oslovili Bagdadijem.
Rođen je oko 1779. godine u mjestu Zerdijava, koje pripada na-
hiji Karadagu, u blizini Šehrizora (Şehrezur),4 na udaljenosti
oko pet milja od Sulejmanije.5 Njegovom ocu bilo je ime Huse-
in b. Ahmed, čije porijeklo seže do hazreti6 Osmana (u. 655), a
preko majčine strane povezan je sa hazreti Fatimom (u. 632)
i hazreti Alijom (u. 656). Zbog srodstva sa hazreti Osmanom
često je nazivan i Osmani.7 Na Vječni svijet preselio je u petak
el-Akkada, jednog od svojih profesora, iniciran je u kadirijski derviški red, a zatim je u zrelim
godinama dao prisegu Mevlani Halidu i postao jedan od njegovih halifa. Dakle, proizveden
je u šejha nakšibendijskog reda pod mentorstvom šejha Halida Bagdadija, koji je, prema
Ferhadu Shakelyju, jedinstven primjer u historiji po broju glasovitih učenjaka koje je uspio
inicirati u tarikat. Ibn Abdin je veoma temeljito poznavao propise šafijske i hanefijske pravne
škole. Napisao je mnogo djela, a najpoznatije među njima je djelo koje tretira hanefijsku
jurisprudenciju, pod nazivom: Reddu ’l-muhtar ‘ala ’d-Durri ’l-muhtar. Umro je u Damasku 5.
VIII 1836. godine. Pokopan je u mezarju Babusagir (Ahmet Özel, “İbn Ȃbidîn, Muhammed
Emîn”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfi, Istanbul, 1999, sv. 19, str. 292-293; Shakely,
“Nakšibendijski šejhovi Havrâmâna i naslijeđe halidija-mudžeddidija u Kurdistanu”, str. 192).
3
Muhammed b. Abdullah el-Hani rođen je u Damasku 1798. godine. Godine 1822. dao je prise-
gu šejhu Halidu i postao njegov učenik. Jedan je od najzaslužnijih emisara za širenje halidij-
skog ogranka u Siriji, napose u Hami i Halepu. Muhammed el-Džezairi, učenjak porijeklom
iz Alžira, bio je jedan od Hanijevih sljedbenika te je zahvaljujući njemu halidijsko učenje
stiglo i u Alžir. Jedan od njegovih učenika bio je i Emir Abdulkadir, koji je zadavao velike ne-
volje i neprilike francuskom kolonizatoru u Alžiru. Napisao je tri veoma bitna djela o halidij-
skome pravcu: El-Behdžetu ’s-senijje fi adabi ’t-tarikati ‘n-nakšibendijje (Kod nas je prevedeno
zahvaljujući trudu Abdulaziza Rizvića i objavljeno u dva dijela. Prvi je dio štampan 2000, a
drugi 2002. godine u izdavaštvu nakšibendijske tekije Pehare u Zenici.), Es-se’adetu ’l-ebedijje
fima džae bihi ‘n-nakšibendijje i Kešfu ’l-lisam ‘an kavli men harreme ’l-hadždže ila Bejtillahi
’l-haram (Abdulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 156-158).
4
Šehrezur/Šehrizor je mjesto koje se nalazi na sjeveroistoku današnjeg Iraka. Naseljava ga
kurdska populacija (Sean Foley: “Hagiography, cort records, and early modern Sufi brother-
hoods: Shaykh Hālid and social movement theory”, u: Sufism and Society: Arrangements of
the mystical in the Muslim world, 1200 – 1800, edited by John J. Curry & Eric S. Ohlander,
Routledge, London, 2012, str. 51; vidi i: Šihabuddin Ebu Abdillah Jakut bin Abdillah el-Ha-
mevi er-Rumi el-Bagdadi, Mu’džemu ’l-buldan, sv. III, Daru-sadir, Bejrut, 1977, str. 375-376).
5
(El-Hani, Adab, sv. II, preveo s turskog Abdulaziz Rizvić, Nakšibendijska tekija Pehare, Zeni-
ca, 2002, str. 117; Hamid Algar, “The Naqshbandī Order: A Preliminary Survey of Its History
and Significance”, Studia Islamica, No 44, 1976, str. 147; Itzchak Weisman, Orthodoxy and
activism in a worldwide Sufi tradition, Routledge, London – New York, 2007, str. 88). Sulej-
manija je grad u Iraku.
6
Hazreti (skr. hz.) znači poštovan, svet, ugledan. Stavlja se ispred imena Allaha, Pejgambera,
Pejgamberovih drugova, halifa ili nekih drugih osoba koje to zaslužuju (Abdullah Škaljić,
Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1966, str. 324).
7
Abdulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 61; Hamdi Abdulmedžid es-
Selefi – Tahsin Ibrahim ed-Desuki, Mu’džemu ’š-šu’arai ’l-kurd, Daru-sipirez, Dohuk, 2008,
→
uveče, 14. zu ’l-ka’dea hidžretske 1242, odnosno 9. VI 1827. go-

dine. Uzrok njegova “ispijanja smrtne kapi” bila je opaka i za-
razna bolest kuga. Pokopan je u mjestu preseljenja na Vječiti
svijet, u Damasku, u naselju Salihijja, koje pripada području
Ruknuddin s izrazitim kurdskim naslijeđem. Uzvišeni Allah
ga je, prema riječima El-Hanija, “nadahnuo o tome da je došlo
vrijeme preseljenja. Naredio je da mu (...) iskopaju mezar (...).
U srijedu poslije ikindija-namaza se razbolio, a u petak uveče
preselio u Vječnu kuću.”8
Što se tiče nadimaka, Mevlana Halid se sam oslovljavao
kao “miskin” (jadnik), “ad’afu ’l-’ibad” (najslabašniji Božiji rob),
“el-’abdu ’l-muznib” (grešni Božiji rob) ili samo kao Halid. Na
osnovu skoro 300 pisama i rasprava kojima je imao pristupa
Ferhad Shakely zaključuje da su sva potpisana raznim ime-
nima, poput El-Kurdi, El-Džafi (sic!)9 i Eš-Šahrazi. Epitet Bag-
dadi nikada nije osobno upotrijebio.10 Sintagmom Mevlana
Halid (naš učitelj Halid) oslovio ga je njegov duhovni mentor
str. 142; M. Halil Çiçek, “Mevlana Halid El-Bağdadî’yi Evrensel İnsanî Değerler Açısından
Farklı Bir Okuma”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması (26-28 Mayıs
2014) Bildiriler, 2014, sv. III, str. 315; Allame Šejh Muhammed ibni Sulejman el-Bagdadi el-
Halidi en-Nakšibendi, Znanstveni tarikatski priručnik i vaspitni sufijski udžbenik (Muhtesaru
’l-Hadikati ‘n-nedijje fi ’t-tarikati ’l-halidijje), s arapskog preveo i komentarima popratio Mu-
stafa Čolić, Visoko, 2000, str. 64.
8
Abdulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 59. i 61; El-Hani, Adab, sv.
II, str. 117-122; Abdulcebbar Kavak, “Mevlana Halid-i Bağdadi ve Akîde-i Îmân Adlı Eseri”,
Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sv. 2 (2013), str. 158; Abdulkerim el-Muderris,
‘Ulemauna fi hidmeti ’l-‘ilm ve ’d-din, Daru-l-hurijje li-t-tab’a, Bagdad, 1983, str. 185; Kemal
Yıldız, “Zahir-Batin Dayanışması: Mutasavvif Mevlana Halid ile Fakih İbn Abidin Örneği”,
Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, VI/2005 – br. 15, str. 126; Bursalı Mehmed
Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, tom I, haz. A. Fikri Yavuz & İsmail Özen, Meral Yayınevi,
İstanbul, 1972, str. 114; Leif Stenberg, “Nakšibendije u Damasku: strategija etabliranja i jača-
nja reda u društvu u promjenama”, u: Nakšibendije u Zapadnoj i centralnoj Aziji – promjene
i kontinuitet, ur. Elisabeth Özdalga, preveo s engleskog Alija Dilberović, “Sedam”, Sarajevo,
2009, str. 219.
9
Ispravno je Eš-Šafi, umjesto El-Džafi. Epitet Eš-Šafi označava njegovu pripadnost šafijskoj
školi muslimanske jurisprudencije koju je etablirao Muhammed bin Idris (u. 820) poznat
kao imam Šafija. Nismo bili u stanju utvrditi kome da pripišemo grešku: autoru Ferhadu
Shakelyju ili prevodiocu, zbog toga što nismo imali pristupa originalnome radu na engle-
skome jeziku, već smo se koristili prijevodom gospodina Alije Dilberovića.
10
Shakely, “Nakšibendijski šejhovi Havrâmâna i naslijeđe halidija-mudžeddidija u Kurdista-
nu”, str. 189, podnožna bilješka broj 3.
(muršid)11 Šah Abdullah Dihlevi (u. 1824) prilikom ispisivanja

hilafetname.12 U hilafetnami ga je oslovio kao “hazreti Mevla-
na Halid”,13 smjestivši ga time na najviši pijedestal respekta i
duhovne zrelosti.
Prvu teološku naobrazbu stekao je pod budnim okom i nad-
zorom svoga oca, a zatim je školovanje nastavio u Šejh-Abdulla-
tifovoj medresi u nahiji Zerdijava. Posebnu sklonost ispoljavao
je ka izučavanju morfologije i sintakse arapskog jezika (sarf i
nahv), te šafijskoga fikha, iz kojeg je uspješno savladao djelo
Tuhfetu ’l-muhtadž bi šerhi ’l-Minhadž a koje je zapravo komen-
tar Ibn Hadžera el-Hejtemija (u. 1565) na djelo Minhadžu ’t-tali-
bin ve umdetu ’l-muftin, koje je napisao Muhjiddin Ebu Zekerijja
Jahja b. Šerefuddin en-Nevevi (u. 1277).14 Izučavao je i kur’ansku
egzegezu (tefsir), islamsku tradiciju (hadis) i muslimansku apo-
logetiku (‘ilmu ’l-kelam).15 Studirao je pred sljedećim učenjaci-
ma: Sejjidom Abdulkerimom Berzendžijem (pr. 1798), Sejjidom
Abdurrahimom Berzendžijem (pr. 1800), Abdullahom Hirpa-
nijem (pr. 1838), Mulla Ibrahimom Bijarijem (pr. 1835), Mulla
Dželaluddinom Hurmalijem (pr. 1816), Mulla Mahmudom Ga-
zaijem, Mulla Salihom Teremarijem (pr. 1814), Mulla Abdurra-
himom Zijarijem, Mulla Muhammedom Balekijem (pr. 1844) i
11
Muršid u tesavvufu označava šejha – duhovnog učitelja/mentora kojeg prihvati murid s ci-
ljem da ga on vodi ka spoznaji dragog Boga i skrivenih istina vjere za kojima treba tragati.
Označava i pročelnika nekog derviškog reda čije upute slušaju derviši. Muršid mora, prema
šejhu Abdulkadiru el-Gejlaniju, posjedovati dvanaest svojstava: pokrivanje mana i oprost
(da se obistini u Božijim imenima El-Gaffar i Es-Settar), dva Poslanikova, alejhisselam, –
milosrđe i drugarstvo, dva Ebu Bekrova – istinitost i iskrenost, dva Omerova – striktna pra-
vednost u primjeni zapovijedi i zabrana, dva Osmanova – darežljivost i stid, dva Alijina –
znanje i junaštvo (Fehim Nametak, Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, Orijentalni
institut, Sarajevo, 2007, str. 185; Fejzulah Hadžibajrić, “Mali tesavvufsko tarikatski rječnik”,
štampano kao prilog u: Šebi Arus, 1988, str. 32).
12
Povelja ili diploma koja se izdaje pripadniku tarikata kada dostigne određeni stupanj zrelo-
sti ili kada stasa za vođu ili predvodnika derviškog reda (više: Nametak, Pojmovnik divanske
i tesavvufske književnosti, str. 123).
13
İcazetname-i Mevlana Halid, Süleymaniye Kütüphanesi H. Hayri – H. Abdullah, № 56, str.
85a, 85b.
14
Abdulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 91.
15
Nakşibendî, Altın Silsile (Hulâsatü’l-Mevâhib), str. 311.
nekim drugim.16 Pored navedenih nauka, okušao se i u stjecanju

znanja i vještina iz astronomije, aritmetike i geometrije pred
Muhammedom Kasimom (pr. 1819) u medresi u Sanadadžu.17
Studirao je i u medresama u Halabdži, Kojsandžaku i Hari-
ru. Tu je izučavao, pod mentorstvom Mullazade Abdurrahima
ez-Zijarija, djelo Šerhu Tehzibu ’l-Mantik18 Dželaluddina ed-
Devanija (pr. 1502). Odatle se uputio u Bagdad, gdje je studirao
usulu ’l-fikh19 kod učenjaka Sibgatullaha el-Mavranija (pr. 1805).
Pod mentorstvom spomenutog učenjaka detaljno je proučio
djelo Muhtesaru ’l-Munteha.20
Iz literature se da nazrijeti da je Mevlana Halid bio fluen-
tan u maternjem kurdskom, a zatim i arapskom i perzijskom,
koji su mu bili radni jezici. Pored toga, bio je upućen u sljedeće
discipline: morfologiju, sintaksu, stilistiku, metriku arapskog
jezika (sarf, nahv, me’ani, ‘arud), nauku o pjesničkim ukrasima
(ilmu ’l-bedi’), muslimansku jurisprudenciju ( fikh), kur’ansku
egzegezu (tefsir), islamsku tradiciju (hadis), muslimansku apo-
logetiku (‘ilmu’l-kelam), logiku, geometriju, aritmetiku, knji-
ževnost, tesavuf, disputaciju i astronomiju.21
Godine 1798. Mevlana Halid došao je na mjesto šejha Ab�-
dulkerima Berzendžija, profesora u medresi u Sulejmaniji, na�-
kon što je ovaj umro od kolere. Dok je radio kao profesor tu-
mačeći propise vjere islama, nije se nikoga bojao. Njegov govor
16
Abdulcebbar Kavak, “Mevlana Halid-i Bağdadi ve Akîde-i Îmân Adlı Eseri”, str. 158; El-Mu-
derris, ‘Ulemauna fi hidmeti ’l-‘ilm ve ’d-din, str. 185; Özköse – Şimşek, Altın Silsile’den Altın
Halkalar, str. 373; Es-Selefi – Ed-Desuki, Mu’džemu ’š-šu’arai ’l-kurd, str. 142.
17
Abdulcebbar Kavak, “Mevlana Halid-i Bağdadi ve Akîde-i Îmân Adlı Eseri”, str. 158; Nakşi-
bendî, Altın Silsile (Hulâsatü’l-Mevâhib), str. 311.
18
Komentar na djelo Tehzibu ’l-Mantik Sa’duddinaTaftazanija (u. 1389) iz oblasti logike (više:
Harun Anay, “Devvani”, İslam Ansiklopedisi, sv. IX, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1994, str.
260).
19
Filozofija i metodologija muslimanske jurisprudencije.
20
Muhtesaru ’l-Munteha je djelo iz filozofije i metodologije muslimanske jurisprudencije
(usul-i fikh), koje je napisao Ibn Hadžib (u. 1248) (više: Abdulvahhab Hallaf, İslam Hukuk
Felsefesi, çev. H. Atay, Ankara Üniveristesi – İlahiyat FakultesiYayınları – CXIII, Ankara,
1973, str. 107).
21
imao je pozitivan utjecaj na druge, a način života odavao je da

je veoma pobožna osoba koja posjeduje postojanost (istikamet)
u ibadetu Uzvišenome Allahu. Izbjegavao je olakšice, a bio je
prepoznatljiv po skromnosti i zadovoljstvu malim, dok ga je
strpljivost činila izrazito velikim u očima ljudi.22 U svojstvu
profesora proveo je oko sedam godina, da bi 1805. godine otišao
na hadž u Mekku, gdje je svjedočio političkim nemirima, zbog
čega se vratio s hadža vidno potresen i ophrvan tugom.23
Na hadžu je upoznao šejha Muhammeda el-Kuzberija (pr.
1806), muhaddisa24 iz Damaska, i njegova učenika, muhaddisa i
šejha kadirijskog derviškog reda Mustafu el-Kurdija, od kojih je
dobio idžazet25 za hadisku nauku i počasno (teberruken) za šej-
ha kadirijskog derviškog reda. Svoje znanje iz oblasti hadiskih
nauka prenio je i na jednog od svojih učenika Ibn Abidina (pr.
1836), davši mu idžazet.26
Dok je bio na hadžu, o čemu nas izvještavaju Nedžmuddin
b. Muhammed Nakşibendî i Muhammed el-Hani, Mevlana Ha-
lid je jednoga petka klanjao namaz, te obavio tavaf oko Kabe, a
zatim počeo čitati Delailu ’l-hajrat.27 Opazio je kako ga posma-
tra jedan crnobradi čovjek naslonjen na Kabu. Mevlana Halid
pomislio je u sebi da se radi o nekakvoj neznalici, koja ne zna
da u lijepo ponašanje i bonton vjernika ne spada naslanjati se
22
Abdulcebbar Kavak, “Mevlana Halid-i Bağdadi ve Akîde-i Îmân Adlı Eseri”, str. 159; El-Hani,
Adab, sv. II, str. 118.
23
Çiçek, “Mevlana Halid El-Bağdadî’yi Evrensel İnsanî Değerler Açısından Farklı Bir Okuma”,
str. 315; Bruce Masters, “Naqshbandiyya Order”, Encyclopedia of the Ottoman Empire (Gabor
Agoston & Bruce Masters, eds.), Infobase Publishing, New York City, 2009, str. 420.
24
Stručnjak za nauku hadisa.
25
Idžazetnama je specifična vrsta diplome koja se, između ostalog, odlikuje senedom ili sil-
silom, tj. nizom učitelja, počevši od posljednjeg učitelja u nizu, koji izdaje idžazetnamu, pa
do prvog – Allahovog poslanika, a.s. (Dževad Hrvačić, “Idžazetname Mehmed ef. Handžića”,
Novi Muallim, XIV/2013, br. 55, str. 147).
26
Abdulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 89, 99.
27
Delailu ’l-hajratve mešariku ’l-envarfî zikri’s-salât ‘ala ‘n-nebijji ’l-muhtar je korpus salavata
koji je sakupio Ebu Abdullah Muhammed b. Sulejman el-Džezuli (u. 1465). Podijeljen je na
sedam dijelova. Predviđeno je da se pojedinačno uči svaki dio za svaki dan u sedmici. Ovaj
zbornik korsiti se kao litanije i eksercitije u pojednim derviškim redovima (Mehmet Zeki
Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, sv. I, Istanbul, 1993, str. 420).
leđima na Kabu, te mu se približio sa željom da ga opomene

zbog njegova nepriličnog čina. Dok mu se približavao, čovjek
mu se obratio riječima: “Brate! Poštovanje prema vjerniku veće
je od poštovanja prema Kabi. Srce jednog vjernika koje je uvijek
svjesno Allaha uzvišenije je od jednog kamena Kabe. Zašto ti
smeta što sam okrenuo Kabi leđa, a tebi lice!? Približio mu se
kako bi ga poljubio u ruku, tražio izvinjenje i iskazao želju da
bude njegov učenik i sljedbenik, nakon čega mu je taj čovjek
pokazao prema Indiji i rekavši da se tamo nalazi čovjek koji će
biti njegov učitelj i duhovni mentor (muršid).28
Nakon upotpunjenoga hodočašća u svete gradove, Mevlana
Halid se, prije povratka u Sulejmaniju, obreo nakratko u Dama-
sku, gdje se družio s uglednim vjerskim znalcima. Nakon po-
vratka u Sulejmaniju upoznao je šejha Mevlanu Muhammeda
Derviša Azimabadija ili Mirzu Rahimullaha, kako se još naziva,29
a koji je doputovao iz Delhija. Pored toga što je bio veleučen u
oblasti islamskih nauka, Mevlana Halid, koji je među narodom,
iako je bio mladić od dvadeset i šest ili dvadeset i sedam godina,
bio poznat kao “šejh Halid” povjerio se Mevlani Azimabadiju da
u sebi osjeća veliku prazninu, te da je u potrazi za muršid-i ka-
milom. Mevlana Azimabadi, koji je bio također muršid-i kamil,
uputio ga je da ide u Delhi i potraži gavsa30Abdullaha Dihlevija
(pr. 1624), koji je kazao kako će u Indiju stići iz Anadolije jedan
učenjak za koga je Azimabadi pretpostavljao da se radi o Me-
vlani Halidu. Čuvši njegove riječi, Mevlana Halid je ubrzo donio
konačnu odluku o odlasku u Indiju, u potragu za učiteljem i od-
gajateljem na duhovnome putu (sejr-i suluk).31
28
Nakşibendî, Altın Silsile (Hulâsatü’l-Mevâhib), str. 314-315; El-Hani: Adab, sv. II, str. 118; Ab-
dulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 100.
29
30
Gavs je Allahov odabranik koji se u jednom vremenu nalazi na čelu svih evlija – Alla-
hovih odabranih robova, štićenika. Više i detaljnije o navedenome u: Ahmed Ziyâüddîn
Gümüşhânevî, Velîler ve Tarîkatlarda Usûl (Câmiul-usûl), çev. Rahmi Serin, Pamuk Yayıncılık
ve Matbaacılık, İstanbul, 2005, str. 3943-.
31
Abdulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 101; Nakşibendî, Altın Silsile
(Hulâsatü’l-Mevâhib), str. 315.
Susret Mevlane Halida Bagdadija

i šejha Abdullaha Dihlevija
Godine 1224. po Hidžri (1810) Mevlana Halid je stigao u Delhi.
U Divanu, jedinome poetskom ostvarenju njegova opusa, na-
laze se sljedeći stihovi na perzijskome, koji govore o njegovu
odlasku u Indiju:32
‫درشامومکهاتگرهازکاروانشد‬
‫منبعدصبح رابرههندشامکن‬
‫خودرابخاکپایغالمعلیفکن‬
‫دارالسالمکن‬۶‫محوهوایروضه‬
Pošto se čvor posla tvoga u Damasku i Meki ne razriješi,
Ti kreni put Indije od jutra do večeri nigdje ne zastavši
Pod noge Gulama Alija sebe baci
Ljubljenu iz bagdadskih vrtova iz sebe izbaci
Shodno citiranim stihovima, okriva nam se razlog njegova do-

laska u Indiju: nemogućnost pronalaska istinskog duhovnog
učitelja – muršida u Bagdadu, Mekki i Damasku.33 Šejh kojeg
je tražio krio se u osobi Abdullaha Dihlevija koji je pripadao
mudžeddidi34ogranku nakšibendijskog tarikata. U jednome pi-
smu koje je napisano na perzijskom, Mevlana Halid je zapisao
obavještavajući svoju porodicu i svojtu da je 26. zu ’l-hidžeta
32
33
Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 101.
34
Mudžeddidi ogranak nakšibendijskog reda veže se za njegova eponima Ahmeda Sirhindija
(u. 1624), koji je važio za obnovitelja drugog milenija. Božiji poslanik Muhammed, alejhi-
sselam, najavio je da će dragi Bog koncem svakoga vijeka slati obnovitelja vjere. To preda-
nje zabilježili su Ebu Davud, Bejheki i Hakim. Ahmed Sirhindi ili Imam-i Rabbani, kako je
poznatiji, smatran je za jednoga takvog obnovitelja. (O Ahmedu Sirhindiju i njegovoj ulozi
mudžeddida vidjeti više u: Rešid Hafizović, Temeljni tokovi sufizma, Bemust, Sarajevo, 1999,
str. 426-429; Abu Bakar Siddique, Shaikh Ahmad Sirhindi (Rh.) & his Reforms, Researsh &
Publication department, Daka, 2011, 195. str; Muhammad K. Mayuddin, Dato’ Z. Stapa, Fau-
dzinaim Badaruddin, “Ahmad Al-Sirhindi’s Station of Muraqabah in The Naqshbandi Order
Taught by Wan Sulaiman Wan Siddik, A 19 ͭ ͪ Century Malay Scholar in The Malay World”,
International Journal of Business and Social Science, IV/2013, br. 6, str. 137-144).
hidžretske 1224. godine, poslije ikindije, dao prisegu (bej’at) šej-

hu Dihleviju.35
Gulam Ali ili Šah Abdullah Dihlevi rođen je 1745. godine u
Pendžabu. Kada je dobio sina, Šah Abdullatif je djetetu pored
imena Ali dao i ime Gulam (sluga) sa željom da bude sluga Ima-
ma Alije u smislu da služi širenju njegove mudrosti i učenosti.
Nakon toga, u snu je vidio sugestiju da djetetu dadne ime Ab-
dullah.36
Abdullah Dihlevi bio je veliki stručnjak u oblasti tefsira i
hadisa. Napisao je dva djela: Mekamat-i mazharijje i Izahu ’t-
tarika. Jedan od njegovih učenika, Šah Reuf Ahmed (pr. 1837)
kompilovao je i pisma Šejha Dihlevija koja je upućivao svojim
učenicima, prijateljima i korespodentima. Pisma su sabrana u
zbornik koji je nazvan Mekatib-i šerife.37
Po dolasku u tekiju šejha Dihlevija, Mevlana Halid je do-
bio zadatak da se pozabavi služenjem drugih derviša (hidmet)
i studioznim iščitavanjem sljedećih pet djela: Nefehatu ’l-uns
min hazarati ’l-kuds (Abdurrahman Džami), Adabdu ’l-muridin
(Abdulkahir es-Suhraverdi), Mektubat (Ahmed es-Sirhindi),
Avarifu ’l-me’arif (Ebu Hafs es-Suhraverdi) i Er-risala el-kušejrij-
ja fi ‘ilmi ’t-tesavvuf (Ebu Kasim el-Kušejri).38
Nakon uspješnog upotpunjenja duhovnoga odgoja (sejr-i
suluk) u trajanju od jedne godine, Šah Dihlevi je izdao idžazet-
namu Mevlani Halidu, i to za sljedeće derviške redove – tarika-
te: kadirijski,39 nakšibendijski,40 suhraverdijski,41 kubrevijski42 i
35
Abdulcebbar Kavak: Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 108.
36
Nakşibendî, Altın Silsile (Hulâsatü’l-Mevâhib), str. 295.
37
Abdulcebbar Kavak: Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 109.
38
U pitanju su klasična djela iz oblasti tesavvufa.
39
Osnivač reda je Abdulkadir Gejlani (u. 1166) (Nerkez Smailagić, Leksikon islama, Svjetlost,
Sarajevo, 1990, str. 595).
40
Osnivač reda je Šah Behauddin Nakšibend (u. 1389) (Smailagić, Leksikon islama).
41
Osnivač reda je Ebu Hafs Šihabuddin Suhraverdi (u. 1234) (Smailagić, Leksikon islama).
42
Osnivač reda je Nedžmuddin Kubra (u. 1221) (Smailagić, Leksikon islama).
čištijski.43 Pored toga, dobio je i idžazet i ovlaštenje za tradira-

nje šest hadiskih zbornika (Kutubu sitte): Buharijev, Muslimov,
Tirmizijev, Ebu Davudov, Nesaijev i Ibn Madžeov.44 Također je
dobio idžazet za tefsirku nauku.45
Na sljedećim shemama sagledat ćemo duhovne geneaolo-
gije (silsila) derviških redova, a za koje je Šah Dihlevi ovlastio
Mevlanu Halida:
Nakšibendijska silsila:46
Allahov poslanik (s.a.v.s.) → Ebu Bekr (r.a.) → Selman el-Fa-
risi (r.a.) → Ebu Muhammed Kasim (pr. 720) → Džafer Sadik (pr.
765) → Bajazit Bistami (pr. 875) → Ebu Hasan Harkani (pr. 1029)
→ Ebu Ali Farmedi (pr. 1084) → Hadže Jusuf Hemedani (pr. 1140)
→ Abdulhalik Gudždevani (pr. 1220) → Arif Rivgeri (pr. 1251) →
Mahmud Indžir Fagnevi (pr. 1271) → Ali Ramiteni (pr. 1305) →
Muhammed-baba Semmasi (pr. 1339) → Sejjid Emir Kulal (pr.
1375) → Muhammed Behauddin Šah-i Nakšibend (pr. 1389) →
Alauddin Attar (pr. 1399) → Jakub Kerhi (pr. 1443) → Ubejdu-
llah Ahrar (pr. 1490) → Mevlana Muhammed Zahid Vahšuva-
ri (pr. 1516) → Mevlana Muhammed Derviš (pr. 1562) → Hadže
Muhammed Imkeneki (pr. 1599) → Muhammed Baki Billah
(pr. 1605) → Imam-i Rabbani Ahmed Sirhendi (pr. 1624) → Mu-
hammed Ma’sum (pr. 1686) → Sejfuddin b. Muhammed Ma’sum
(pr. 1689) → Nur Muhammed Bedauni (pr. 1723) → Habibullah
Mazhar Džan-i Džanan (pr. 1780) → Abdullah Dihlevi (pr. 1824)
→ Mevlana Halid Bagdadi (pr. 1827)47
43
Osnivač reda je Mu’inuddin Hasan Čišti (u. 1236) (Smailagić, Leksikon islama).
44
Nerkez Smailagić, Leksikon islama, str. 223.
45
Abdulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 114; El-Hani, Adab, sv. II, str.
120.
46
U djelu Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik (str. 120) autor Abdulcebbar Kavak zami-
jenio je mjesta šejhovima Sejjidu Emiru Kulalu i Muhammed-babi Semmasiju. Mi smo u
ovome radu silsilu naveli ispravivši spomenutu grešku.
47
Selcuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarîkatlar, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı
Yayınları № 82, Istanbul, 1994, str. 374.
Kadirijska silsila:
Allahov poslanik (s.a.v.s.) → Ali b. Ebi Talib (r.a.) → Hasan
b. Ali (r.a.) → Husejn b. Ali (r.a.) → Zejnulabidin (pr. 713) → Mu-
hammed Bakir (pr. 732) → Džafer Sadik (pr. 765) → Musa Kazim
(pr. 799) → Ali Rida (pr. 819) → Ma’ruf Kerhi (pr. 815) →Sirri Sekati
(pr. 867) → Džunejd Bagdadi (pr. 910) → Ebu Bekr Šibli (pr. 946)
→ Abdulvahid b. Abdulaziz Jemeni (pr. 1033) → Ebu ’l-Feredž Ju-
suf Tartusi → Ebu Hasan Hakkari (pr. 1093) → Said Mahzumi →
Abdulkadir Gejlani (pr. 1166) → Abdurrezak b. Abdulkadir (pr.
1207) → Šeref Kattal → Abdulvehhab → Behauddin → Ukajl →
Šemsuddin Sahrai → Geda Rahman Evvel → Šemsuddin Arif →
Geda Rahman Sani → Šah Fudajl → Šah Kemal → Šah Iskender
→ Imam-i Rabbani Ahmed Sirhendi (pr. 1624) → Muhammed
Said → Abdulehad → Muhammed Abid Senami → Habibullah
Mazhar Džan-i Džanan (pr. 1780) → Abdullah Dihlevi (pr. 1824)
→ Mevlana Halid Bagdadi (pr. 1827)48
Kubravijska silsila:
765) → Musa Kazim (pr. 799) → Ali Rida (pr. 819) → Ma’ruf Kerhi
(pr. 815) →Sirri Sekati (pr. 867) → Džunejd Bagdadi (pr. 910) →
Ebu Ali er-Ruzbari → Ebu Ali Katib (pr. 933) → Ebu Osman Ma-
gribi (pr. 983) → Ebu Kasim Džurdžani (pr. 1058) → Ebu Bekr
Nessadž → Ebu Nedžib Suhraverdi → Ammar Jasir → Nedžmu-
ddin Kubra → Baba Kemal → Ahmed → Ebu Attar → Šems b.
Mahmud → Hamiduddin Semerkandi → Ahmed Džunejnevi →
Bedhan → Derviš Muhammed → Abdulkuddus → Ruknuddin
→ Abdulehad → Imam-i Rabbani Ahmed Sirhendi (pr. 1624)
→ Muhammed Ma’sum (pr. 1686) → Sejfuddin b. Muhammed
Ma’sum (pr. 1689) → Nur Muhammed Bedauni (pr. 1723) → Ha-
bibullah Mazhar Džan-i Džanan (pr. 1780) → Abdullah Dihlevi
(pr. 1824) → Mevlana Halid Bagdadi (pr. 1827)
Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 119-122.
48
Suhraverdijska silsila:
Allahov poslanik (s.a.v.s.) → Ali b. Ebi Talib (r.a.) → Hasan
Basri (pr. 728) → Habib Adžemi (pr. 767) → Davud Tai (pr. 801) →
Ma’ruf Kerhi (pr. 815) → Sirri Sekati (pr. 867) → Džunejd Bagdadi
(pr. 910) → Mimšad Dineveri → Ahmed Esved → Jar Muhammed
→ Abdullah Ammuje → Abdulkahir es-Suhraverdi → Ebu Ned-
žib es-Suhraverdi → Šihabuddin es-Suhraverdi → Behauddin
Zekerijja Multani → Sadruddin → Ruknuddin → Dželaluddin
→ Sejjid Edžmel → Bedhen Behraidži → Derviš Muhammed
b. Kasim el-Erdehi → Ruknuddin el-Kenkuhi → Abdulehad →
Imam-i Rabbani Ahmed Sirhendi (pr. 1624) → Muhammed Said
→ Abdulehad → Muhammed Abid Senami → Habibullah Maz-
har Džan-i Džanan (pr. 1780) → Abdullah Dihlevi (pr. 1824) →
Mevlana Halid Bagdadi (pr. 1827)
Čištijska silsila:
Allahov poslanik (s.a.v.s.) → Ali b. Ebi Talib (r.a.) → Hasan Ba-
sri (pr. 728) → Abdulvahid b. Zejd → Fudajl b. Ijad → Ibrahim b.
Edhem → Huzejfe el-Mer’aši → Eminuddin Ebu Hubejre el-Basri
→ Mimšad Dineveri → Ebu Ishak eš-Šami → Ebu Ahmed Abdal
Čišti (pr. 935) → Ebu Muhammed Čišti (pr. 942) → Nasiruddin
Jusuf Čišti (pr. 970) → Mevdud Čišti (pr. 1127) → Šerif Zindani
(pr. 1207) → Osman Haruni (pr. 1215) → Muinuddin Hasan Čišti
(pr. 1236) → Kutbuddin Bahtijar Kaki (pr. 1235) → Feriduddin
Šeker (pr. 1261) → Alauddin b. Ali Sabir (pr. 1271) → Šemsuddin
Panipeti (pr. 1315) → Dželaluddin Panipeti (pr. 1363) → Abdul-
hak Ridolevi (pr. 1429) → Ahmed Arif (pr. 1433) → Muhammed
Arif (pr. 1493) → Abdulkuddus (pr. 1526) → Ruknuddin → Abdu-
lehad (pr. 1598) → Imam-i Rabbani Ahmed Sirhendi (pr. 1624)
→ Muhammed Said → Abdulehad → Muhammed Abid Senami
→ Habibullah Mazhar Džan-i Džanan (pr. 1780) → Abdullah Di-
hlevi (pr. 1824) → Mevlana Halid Bagdadi (pr. 1827)
Nakon stjecanja idžazeta Mevlana Halid se 1811. godine po
šejhovu nalogu uputio u Kurdistan s pastoralnim zadatkom i
zadaćom širenja tarikata. Na putu ka Kurdistanu svratio je u

Bagdad, gdje je pet mjeseci proveo u tekiji sejjida Abdulkadira
el-Gejlanija (pr. 1166) a potom nastavio put ka domovini. Dola-
skom u Sulejmaniju Mevlana Halid se susreo s velikim antipa-
tijama i rivalstvom šejha Ma’rufa Node (pr. 1838), vođe kadirij-
skog tarikata. Tada je kadirijski red prevladavao u Kurdistanu
i imao je veliku utjecaj na narod, pa čak i na vladara kurdske
Baban kneževine. Suparništvo šejha Ma’rufa eskaliralo je do te
mjere da je Mevlanu Halida optužio da je apostata i heretik.
Vjerovatno je bio ljubomoran i zbog činjenice da je Mevlana
Halid tada već imao oko 12.000 učenika.49
Duboko dirnut okolnostima, Mevlana Halid pokazao je
suzdržljivost prema polemici i prepirkama te je mirno i do-
stojanstveno odselio u Bagdad, gdje je proveo oko tri godine.
Osobni stav šejha Halida o tim neprilikama nemoguće je re-
konstruisati, jer je te gorke zalogaje teških trenutaka naprosto
progutao, nikada o njima ne prozborivši javno. Sve što znamo
o tome sukobu jeste zahvaljujući njegovim hagiografima i nji-
hovome subjektivnom stavu. Godine 1816. ili 1817. Abdurah-
man-paša, novi vladar kneževine Baban, pozvao je Mevlanu
Halida da se vrati u rodnu grudu, što je ovaj i učinio. Situacija
je bila takva da je odlučio zauvijek napustiti Sulejmaniju. Tu
konačnu odluku neopozivo je donio 25. X 1820. godine. Odselio
je u Bagdad, a zatim je najvjerovatnije u novembru ili decem-
bru 1822. godine50 otišao u Damask, gdje će postati najvažnija
historijska ličnost u historiji reda u Damasku, a i samoj Siriji.
Svi savremeni šejhovi nakšibendijskog reda u Siriji uglavnom
imaju duhovnu genealogiju koja ih spaja s Mevlanom Hali-
dom. Pojedini tvrde da se tobožnji razlog napuštanja Bagdada
49
Allame Šejh Muhammed, Znanstveni tarikatski priručnik i vaspitni sufijski udžbenik, str. 68;
nu”, str. 192.
50
nu”, str. 191, fn. 7.
krio u bojazni od neprijateljstva kadirija, čija je matična tekija

bila u Bagdadu.51
Djela Halida Bagdadija

1. El-ikdu ’l-dževheri fi’l-ferki bejne kesbeji ’l-Maturidi ve ’l-Eš’ari
Djelo je napisano na arapskom jeziku u periodu dok je
Mevlana Halid boravio u Damasku te elaborira pitanje čov-
jekove slobodne volje i “teoriju stjecanja” (nazarijjetu ’l-ikti-
sab) prema viđenju imama Ebu Hasana el-Eš’arija (pr. 935)
i imama Ebu Mensura el-Maturidija (pr. 944). Naime, Eš’ari
je smatrao da Uzvišeni Bog stvara ljudska djela svojom stva-
ralačkom božanskom snagom (kudra kadima), a da čovjek
posredstvom svoje slobodne volje i izvedene moći (kudra
hadisa) stječe djela i nagradu, odnosno kaznu za ista.52 Ma-
turidi je naučavao da Bog samo daje čovjeku odredbe i za-
brane, te mu osigurava misao o dobrim i zlim djelima, ali
je čovjek taj koji stvarno izvršava svoja djela u skladu sa
svojom moći i izborom, pa je tako jedino on i odgovoran za
svoja djela. Kada čovjek ne bi bio odgovoran za svoja djela,
onda bi cijeli nazor o nagradi i kazni na Sudnjemu danu bio
besmislen.53
2. Ta’likat ‘ala Hašijeti Sijalkuti ‘ala ’l-Hajali

U pitanju je komentar (oko 130 str.) na glosu Abdulhakima
es-Sijalkutija (pr. 1657), jednog od učenika Ahmeda Sirhin-
dija, na djelo El-Hajali, čiji je autor Šemsuddin Ahmed b.
51
Abdulcebbar Kavak: Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 127; Stenberg, “Nakšiben-
dije u Damasku: strategija etabliranja i jačanja reda u društvu u promjenama”, str. 219; Sha-
kely: “Nakšibendijski šejhovi Havrâmâna i naslijeđe halidija-mudžeddidija u Kurdistanu”,
str. 188-191.
52
Više: Adnan Silajdžić, Filozofska teologija Abu al-Hasana al-Aš’arija, BKC, Sarajevo, 1999, str.
161-187.
53
Više: Mustafa Cerić, Korijeni sintetičke teologije u islamu: Ebu Mensur el-Maturidi (853-944),
El-Kalem, Sarajevo, 2012, str. 226.
Musa el-Hajali el-Izniki (pr. 1481). Djelo El-Hajali opet je ko-

mentar na Nesefijev (pr. 1310) Akaid, djelo iz muslimanske
dogmatike. U djelu se posebno obrađuje relacija znanje –
djelo (‘ilm-‘amel). Prema autoru, konstitutivna nit koja po-
vezuje spomenute dvije perspektive jeste čovjekovo čvrsto
ubjeđenje ( jekin) da ga Uzvišeni Allah vidi svakoga trena
te da su znanje i djelo “dvije strane iste medalje”; odnosno
da dihotomno i zasebno ne mogu egzistirati. Svoju istinsku
puninu doživljavaju jedino i samo u koaliciji.
Djelo je štampano 1843. i 1889. godine u Istanbulu pod po-
kroviteljstvom sultana Abdulmedžida, i to zajedno s pret-
hodnim djelom.54
3. Akide-i iman
Mevlana Halid je ovo djelo napisao na kurdskome jeziku.
Centralna tema djela jeste elaboracija imanskih i islamskih
šarta. Nakon prolegomene u kojoj se izlaže zahvala Uzvi-
šenome Bogu i prizivaju Božiji blagoslovi poslaniku Mu-
hammedu i njegovim drugovima, porodici i sljedbenicima,
autor veli:
“Ako neko upita šta je to islam; islam ima pet šarta. Svaki
punoljetan i psihički zdrav musliman mora ih znati i prema
njima se ponašati i djelovati.”55
Potom slijedi isto pitanje i isti odgovor za imanske šarte.
Na kraju djela stoji da je završeno 21. džumade ’l-ula 1243.
hidžretske godine (21. III 1819).56
4. Šerhu ’l-’akaidi’i ’l-’adudijje

Spomenuto djelo komentar je djela El-akaidu ’l-‘adudijje
Aduddina el-Idžija (pr. 1355). Spada u djela iz oblasti musli-
manske apologetike.
54
El-Muderris, ‘Ulemauna fi hidmeti ’l-‘ilm ve ’d-din, str. 187.
55
Abdulcebbar Kavak, “Mevlana Halid-i Bağdadi ve Akîde-i Îmân Adlı Eseri”, str. 166.
56
Kavak, “Mevlana Halid-i Bağdadi ve Akîde-i Îmân Adlı Eseri”, str. 166.
5. Šerhu hadisi Džibril – Feraidu ’l-fevaid

Napisano je na perzijskome jeziku i predstavlja komentar
poznatoga hadisa, koji se u djelima muslimanskih učenja-
ka naziva “Džibrilov hadis – Džibrilovo predanje”. Ovim
hadisom, koji se prenosi od Omera b. el-Hattaba (pr. 644)
imam Muslim (pr. 875) započinje svoju zbirku hadisa. Na
samome početku hadisa govori se o kada i kaderu (pre-
određenje), zatim se redaju islamski i imanski šarti i pred-
znaci smaka svijeta, odnosno ono što se naziva “temeljni
sadržaji vjere”.57 Vincent J. Cornell primijetio je da ovaj
hadis islam definiše na tri načina: a) teološki, potvrđujući
da je Allah jedini Bog, a ne jedan iz skupine božanstava;
b) historijski, potvrđujući da je Muhammed, alejhisselam,
Božiji izaslanik, čime se doba nastanka islama odvaja od
prethodnog doba teološke neukosti – džahilijeta; c) doktri-
narno, ustanovljavanjem pet osnovnih stubova islamske
vjeroispovijesti koji islam jasno odvajaju od drugih religija.58
Djelo je upotpunjeno 1233. hidžretske godine (1817), a 1895.
godine Hadži Fejzullah-efendija preveo ga je na turski, te je
štampano u izdavačkoj kući “Mısır İlmiyye Matbaası”. Go-
dine 1991. izdavačka kuća “Hakikat Kitabevi” izdala ga je
na arapskome pod naslovom El-iman ve ’l-islam. Također je
prevedeno i na engleski, francuski i njemački jezik.59
6. Hašija ‘ala Džem’i ’l-fevaid min Džamii ’l-usul ve Medžme’i ’z-

-zevaid
Komentar na djelo Džem’u’l-fevaid min Džamii’l-usul ve
Medžme’i ’z-zevaid autora Muhammed b. Sulejmana el-Ma-
gribija (pr. 1682). Magribijevo djelo jedno je od najpoznatijih
57
Više: Adnan Silajdžić, 40 hadisa sa komentarom, Fakultet islamskih nauka i El-Kalem, Sara-
jevo, 2005, str. 43.
58
Vincent J. Cornell, “Plod drveta znanja”, Oksfordska historija islama, u. J.L. Esposito, s engle-
skog preveo Ahmet Alibašić, Selsebil, Živinice, 2005, str. 85.
59
djela iz oblasti hadiske nauke, a predstavlja sintezu četrna-

est hadiskih zbornika.60
7. Hašija ‘ala Nihajeti ’r-Remli

Osnovno djelo Nihajetu ’l-Muhtadž je kao komentar djela
Ebu Zekerijje Nevevija (pr. 1277) Minhadžu ’t-talibin na-
pisao Muhammed er-Remli (pr. 1595). Djelo je iz područ-
ja muslimanske jurisprudencije, tačnije iz oblasti šafijske
pravne nauke. Djelo je koncipirano u dva toma.61
8. Džalijetu ’l-ekdar ve ’s-sejfu ’l-bettar fi ’s-salati ‘ale ’l-Muhtar

Osnovna potka traktata jeste elaboracija duhovnih ekser-
citija, invokacija i litanija nakšibendijskog tarikata. Autor
tumači imena i svojstva Uzvišenog Allaha te vrijednost za-
zivanja blagoslova časnome vjerovjesniku Muhammedu.
Pored toga su navedena imena Poslanikovih, alejhisselam,
drugova koji su izgubili živote u Bitki na Bedru.
9. Risaletu ’r-rabita
Traktat o “rabiti” u nakšibendijskom derviškom redu. Nai-
me, Mevlana Halid izlaže dokaze i stavove poznatih musli-
manskih učitelja poput Abdulkadira Gejlanija (pr. 1166),
Šaha Nakšibenda (pr. 1389) i imama Ebu Hamida Gazalija
(pr. 1111) koje su zauzeli kada je posrijedi rabita. Rabita je,
naime, jedna odgojna metoda u tesavufu koja podrazumi-
jeva vezivanje srca za duhovnog učitelja koji je dospio na
“stepen osvjedočenja” (mekam-i šuhud) sa ciljem da se preu-
zmu osobine duhovnog učitelja koji je sve svoje postupke
uskladio sa postupcima blagoslovljenoga vjerovjesnika
Muhammeda, alejhisselam. Dakle, cilj rabite nije du-
hovni učitelj (šejh, muršid), nego dospijeće u stanje da se
60
Više: Mahmud et-Tahhan, Usulu ’t-tahridž ve dirasetu ’l-esanid, El-Matbe’u ’l-‘arebijje, Halep,
1978, str. 117-118.
61
El-Muderris, ‘Ulemauna fi hidmeti ’l-‘ilm ve ’d-din, str. 187.
derviš ponaša kao njegov duhovni mentor, a čiji postupci

nisu izvan časnog sunneta; odnosno da poprimi “duhovnu
boju” svoga učitelja (insibag). Pošto svaki “savršeni duhovni
mentor” (muršid-i kamil) posjeduje svijest da ga Uzvišeni
Bog posmatra svakog časa, te je svoje srce doveo na stepen
“ihsana”, koji, prema hadisu, znači obožavati Allaha kao da
ga vidiš, jer iako ti Njega ne vidiš, On tebe vidi (Muslim, 1);62 a
sam ihsan je vrhunac duhovnoga puta (sejr-i suluk).63
Dr. Samir Beglerović rabitu definiše na sljedeći način:64
“Radi se o stalnom psihičkom osjećaju, srčanoj povezanosti
učenika s učiteljem budući da autentični šejh ima sposob-
nost “osjetiti” učenika u svakome trenu, i time mu biti na
usluzi savjetima i moralnom podrškom.”
Zaključak Mevlaninog djela o rabiti mogao bi se sukusira-
ti u rečenici da ona ne predstavlja ništa neukusno i strano
islamskome nauku.
10. Risala fi adabi ’z-zikr li ’l-muridin

Laitmotive poslanice jesu pitanja o dnevnim zadaćama pri-
padnika nakšibendijskog derviškog reda. Sadrže pitanja o
neobaveznim namazima, zikru, svakodnevnom ponašanju
te propise o jelu i piću.
11. Risala fi ’t-tarik

Traktat u kome su izloženi pogledi Mevlane Halida o su-
fizmu. Po svome sadržaju i osnovnim načelima on je par
excellence ogledalo šejh Halidovog poimanja tesavufa i
62
Adnan Silajdžić, 40 hadisa sa komentarom, str. 42-43.
63
Dilaver Selvi, Tasavvuf Metodu Olarak Rabıta, Semerkand, Istanbul, 2016, str. 26-28, 154-
156; Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhânevî, Velîler ve Tarîkatlarda Usûl (Câmiul-usûl), str. 278;
Džemail Ibranović, Nakšibendi-hafi tarikat i njegov utjecaj u Bosni, (doktorska disertacija
odbranjena 2008. god. na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu pod mentorstvom prof. dr.
Rešida Hafizovića), str. 142-151. Mi smo koristili primjerak iz Gazi Husrev-begove biblioteke
u Sarajevu (IV – 1296).
64
Samir Beglerović, “Izazovi nakšibendijske tradicije za savremenu bosanskohercegovačku
omladinu”, u: Takvim za 2014. godinu, El-Kalem, Sarajevo, 2014, str. 184.
dimenzija duhovnog odgoja. On će docnije postati temeljni

dokument onoga što će se nazvati halidijski pravac u sufiz-
mu. Pisan je izvorno na arapskome jeziku, a poznat je još i
kao Er-risaletu ’l-halidijjetu fi adabi ’t-tarikati ‘n-nakšiben-
dijje. Pod spomenutim naslovom štampana je 1890. godine
na trideset i četiri stranice u Kazanu. Godine 1841. Šerif
Ahmed b. Ali traktat je preveo na turski jezik.
12. Divan
Divan je poetsko ostvarenje, djelo koje je priskrbilo najviše
renomea Mevlani Halidu. U njemu se nalazi 1.258 bejtova –
dvostiha na perzijskom, arapskom i kurdskom jeziku. U Di-
vanu je opisao vlastiti duhovni put koji vremenski obuhva-
ta period od adolescentskog doba pa do vremena duhovnog
uozbiljenja njegove osobe; stoga Abduldžebar Kavak, jedan
od prevodilaca Divana na turski jezik, zaključuje da on
predstavlja “sažetak njegova života u stihovima”.65
Ovo pjesničko djelo koje je, mogli bismo reći, korpus najpre-
finjenijih spoznaja koje je introspektivno baštinio Mevlana
Halid, otkriva čitaocu njegovu učenost, poetsku akribiju,
jezičku minucioznost, krasnorječivost i pogled na svijet, ži-
vot, vjeru i tesavuf.
13. Šerhu Mekamat-i Hariri

“Mekam” (ar. maqām) u jezičkome smislu označava mje-
sto gdje se stoji, boravi. Paralelno s navedenim značenjima
označava i mjesto na kojem se oslanjaju noge. Leksem me-
kama (ar. maqāmah) upotrebljava se u značenju zborišta,
skupa ili društva ljudi.66 Terminološki, u arapskoj književ-
nosti, mekama je “kratka poludramska priča koju u rimo-
vanoj prozi priča pripovjedač o snalažljivom, lukavom i
prosvijećenom glavnom liku koji se poduhvata avantura i

65
Više: Ibn Manzur, Lisanu ’l-’Areb, sv. XII, Daru-sadir, Bejrut, s.a., str. 498.
66
vješto obmanjuje radi sticanja materijalnih dobara, glav-

nom liku koji može biti kritičar društvenih i političkih
prilika, znalac pitanja iz vjere i jezika, ili spisatelj, u skladu
s ulogom koju igra. Njena vanjska forma, dakle, počiva na
jednom pripovjedaču i jednom glavnom liku, čija imena
pisac ponavlja ne samo u svim dijelovima mekame već i u
svim mekamama iz jednog zbira.”67
Basranin Ebu Muhammed el-Kasim b. Ali b. Muhammed
el-Hariri (pr. 1122) se, bez sumnje, smatra najznamenitijim
piscem među akterima mekame u arapskoj književnosti.
Svoje je mekame počeo s motivima prosjačenja, a onda im
je iznašao pripovjedača i glavni lik. Sačinio je pedeset me-
kama koje su postale čuvene dotle da su mekame drugih
autora potisle u zaborav kao nešto prevaziđeno. Dostigle su
vrhunac ljepote i imale dosta sreće da ih prihvate i obrazo-
vani ljudi i običan svijet.68
Spomenute Haririjeve mekame Mevlana Halid prokomen-
tarisao je u navedenome djelu koje je napisao na perzijskom
jeziku.
14. Ta’likat ‘ala Tetimmeti Sijalkuti li Hašijeti Abdulgafur ‘ala

Šerhi ’l-Džami ‘ala Kafijeti ‘bni ’l-Hadžib
Abdurrahman Džami (pr. 1492) napisao je komentar na Ka-
fiju Ibn Hadžiba (pr. 1248/49) koji je svojedobno bio jedan od
najvećih znalaca nauke o jeziku. El-Kafijetu fi ‘n-nahv (Do-
statnosti u gramatici) je djelo iz oblasti arapske gramatike,
tačnije sintakse. U arhitektonici arapske gramatike pred-
stavlja jedno od aksijalnih djela.69 Komentar na Džamijevo
djelo započeo je pisati Abdulgafur el-Lari (pr. 1506), jedan
67
Jusuf Ramić: Moderna arapska književnost: porodica Al-Muwaylihī i njeni uticaji u književno-
sti, s arapskog preveo Mehmed Kico, Fakultet islamskih nauka, Sarajevo, 2003, str. 369-370.
68
Ramić: Moderna arapska književnost: porodica Al-Muwaylihī i njeni uticaji u književnosti, str.
385, 374.
69
Više: Mehmed Kico, Arapska gramatika u vremenu. Od logicizma do strukturalizma, Dobra
knjiga, Sarajevo, 2013, str. 101-102, 31.
od njegovih učenika, ali ga je smrt spriječila u dovršetku

istoga; stoga je Abdulhakim es-Sijalkuti (pr. 1657), jedan
od učenika Ahmeda Sirhindija, napisao dodatak Larijevom
nedovršenom komentaru. Mevlana Halid je komentarisao
Sijalkutijev doprinos spomenutim djelima.
15. Šerhu Atvaki ’z-zeheb70

Imam Zamahšeri (pr. 1144) napisao je djelo Atvaku ’z-zeheb
fi ’l-mev’aiz ve ’l-hutab (Zlatne ogrlice u savjetima i propovje-
dima). Djelo je poznato i kao En-Nesaihu ’s-sigar (Mali savje-
ti). Djelo je moralno-didaktičkog uklona kakvo je npr. djelo
Pendnama, koje se pogrešno pripisuje Feriduddinu Attaru
(pr. 1220). Mevlana Halid je ovaj komentar napisao na per-
zijskome jeziku.
16. Džalijetu ’l-akdar fi Tekallubati ’l-emsar

17. Risale fi adabi ’l-muridi me’a šejhihi – Poslanica o obaveza-
ma murida prema njegovome šejhu
18. Risale fi ahkami ’s-salati – Poslanica o propisima namaza
Zaključak
Kroz prethodne retke, koji predstavljaju kratak pogled u život i
šejha Mevlane Halida Bagdadija mogli smo steći utisak da nje-
gov život i djelo mogu biti zanimljiva tema za izradu magistar-
skoga ili doktorskog rada.
Mevlana Halid Bagdadi svojim životom posvjedočio je da
spada u onu plejadu islamskih učenjaka čija djela, postupci i
riječi nisu u diskrepanciji. Tokom svoga veoma burnoga života
bio je požrtvovan borac za i/Istinu.
Pored toga što je bio vrsni poznavalac nauka poput: tefsira,
hadisa, akaida, fikha, ilmu ’l-kelama, logike, islamske filozofije,
U djelu Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik (str. 184) stoji “Itbaki” umjesto “Atvaki”.
70
disputacije, arapske jezikoslovne nauke, tesavvufa bio je i pje-

snik koji je svoje emocije i unutarnja stanja čežnje za Božijom
blizinom vješto prenosio na papir maternjim kurdskim jezi-
kom, ali i arapskim, koji je, možemo slobodno kazati, maternji
jezik svakoga ozbiljnog i velikog islamskog učenjaka, alima te
perzijskim, koji je neizbježan u pisanju tesavvufske poezije.
Svojim perom pokazao je kako se istinski brane tardicio-
nalne islamske nauke i vrijednosti. Dokazujući svoje stvavove
pokazivao je koliko je dobro poznavao poslanička predanja i
komentare časnog Kur’ana.
CRTICE IZ ŽIVOTA ŠEJHA HAMIDA VELIJA
Uvod
U radu se izlažu osnovne crtice iz života šejha Hamida Velija,
poznatijeg kao Somundžu-baba. Šejh Hamid Veli pripadao je
halvetijskome derviškom redu, čiji su osnovni postulati: ispo-
sništvo i osnaživanje duhovne veze s Uzvišenim Bogom posred-
stvom povlačenja u povremene osame (halvet). Uz navedene
principe Somundžu-baba je praktikovao načelo melameta, koje
je značilo skrivanje u javnosti vlastitog tesavvufskog identiteta.
Praktikovanjem melameta šejh Hamid Veli je tokom boravka
u Bursi sebi odabrao novo ime − Somundžu (pekar), pošto se
bavio proizvodnjom i prodajom hljeba. Skrivajući svoj vlastiti
tesavvufski identitet, Somundžu-baba nije zanemario odgajanje
i upućivanje. Radeći kao pekar, ipak se odlučio podučavati ljude
temeljnim principima vjere i bitnosti duhovnog usavršavanja.
To je radio tako vješto da niko i nikada nije posumnjao da se
iza pekara krije osoba koja je pronikla u dubine muslimanske
jurisprudencije, arapskih jezikoslovnih, hadiskih, tefsirskih
znanosti, a nadasve, osoba koja je ovladala visokim duhovnim
spoznajama do kojih se stiže praktikovanjem raznovrsnih du-
hovnih vježbi i eksercitija. Tu činjenicu potvrđuju i njegova tri
djela koja je napisao i veliki broj učenika koje je odgojio.
Rad donosi, pored osnovnih biografskih podataka, i temelj-
ne principe tesavvufskog naučavanja Somundžu-babe.
Da bismo pokazali da se, zaista, radilo o čovjeku koji je bio
veliki učenjak i istaknuti vitez na duhovnome putu, izložili smo i
37
osnovne podatke o dvojici učenjaka koji su bili učenici Somun-

džu-babe. Naime, riječ je o prvome šejhul-islamu u Osmanskoj
carevini, Mulla Fenariju i Hadži Bajramu Veliju, rodoslovniku
bajramijskog derviškog reda.
Somundžu-baba – rođenje i porijeklo

Pravo ime Somundžu-babe je Hamid ili Hamiduddin. Sam je
sebi odabrao nadimak (kun’ja) Ebu Hamid, mada je najviše
poznat po nadimku Somundžu-baba. U literaturi se Somun-
džu-baba spominje pod sljedećim imenima: šejh Hamid, šejh
Hamiduddin, šejh Hamid Veli, Hamid Kajseri, Hamid Aksaraji,
Somundžu Kodža, Etmekči Kodža.1
Autori koji su pisali o Somundžu-babi spore se oko datu-
ma njegova rođenja, ali u literaturi se najčešće kao godina nje-
gova rođenja navodi 1331.2 Hazreti3 Somundžu-baba rođen je u
selu Akçakaya koje se nalazi u blizini Kayserija.4 Potiče iz ve-
oma pobožne porodice. Njegovom ocu bilo je ime Šemsuddin
Musa. Nažalost, ime i porijeklo majke šejha Hamida istraživa-
čima njegovog života i djela ostalo je nepoznato. Očevom ocu
bilo je ime Abdullah, iako ni taj podatak nije posve siguran i
tačan.
Poštovani Somundžu-baba vodi porijeklo od časnog Boži-
jeg poslanika Muhammeda, alejhisselam, te je preko svoje po-
rodice njegov dvadeset i četvrti potomak.5
1
Ahmed Akgündüz, Somuncu Baba ve Neseb-i âlîsi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul,
2009, str. 30.
2
Resul Kesenceli, “Şeyh Hamid-i Velî hazretlerinin menkıbevi hayatından kesitler”, u: 10.
Somuncu Baba ve Hulusi Efendi sempozyum tebliğleri – 24 Haziran 2011, Nasihat Yayınları,
Ankara, 2012, str. 144.
3
Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 61; Es-Selefi – Ed-Desuki, Mu’džemu
’š-šu’arai ’l-kurd, str. 142; Çiçek, “Mevlana Halid El-Bağdadî’yi Evrensel İnsanî Değerler
Açısından Farklı Bir Okuma”, str. 315; Allame Šejh Muhammed, Znanstveni tarikatski priruč-
nik i vaspitni sufijski udžbenik, str. 64.
4
Kesenceli, “Şeyh Hamid-i Velî hazretlerinin menkıbevi hayatından kesitler”, str. 145.
5
Kesenceli, “Şeyh Hamid-i Velî hazretlerinin menkıbevi hayatından kesitler”, str. 145.
Crtice iz života šejha Hamida Velija 39
Porijeklo njegove porodice je iz Azije, tačnije iz Turkestana.

Kada i koje godine je njegov otac šejh Musa Šemsuddin doselio
u Kayseri nije poznato, ali period koji je prethodio rođenju šej-
ha Hamida Velija obilježen je muslimanskim osvajanjima Ana-
dolije. Među vojnicima koji su bili mobilisani u spomenutim
vojnama bilo je i ahija,6 koji su bili zaduženi za širenje islama u
novoosvojenim krajevima. Jedna od porodica koja je pripadala
ahijama koji su imali zadaću širenja islama na prostorima da-
našnjeg centralnog dijela Republike Turske bila je i porodica
Šejha Musaa Šemsuddina, Somundžu-babinog oca.7
Prva saznanja iz vjerskih nauka stekao je kod svoga oca,
zatim učenjaka koji su naseljavali Kajseri i njegovu okolinu. Sa
sufijskim naukom susreće se posredstvom oca, šejha Musaa
Šemsuddina, koji je i sam pripadao ebhurijskom tarikatu,8 čiji je
osnivač bio Kutbuddin el-Ebhuri (u. 1225).
Nakon očeve smrti, Somundžu-baba posjećuje Bursu, a za-
tim se upućuje u Šam kako bi se obrazovao u vjerskim nauka-
ma.9 Svoje obrazovanje započeo je u šamskom hanikahu koji je
podigao sultan Bajazit. U Šamu je stekao poštovanje tamošnjih
učenjaka, te je zauzeo zavidan položaj među vjerskim znalci-
ma.10 Soumndžu-baba je nakon završetka školovanja u Šamu do-
nio odluku da ode u Erdebil kod šejha Alauddina el-Erdebilija.
6
Ahije su derviško-viteški redovi koji su, najvjerovatnije, nastali u Iranu početkom XII vijeka.
7
Vidjeti više u: Ahmed Akgündüz, Said Öztürk, Yaşar Baş, Darende tarihi, Osmanlı
Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2002, str. 748.
8
Ebhurijski tarikat je izrastao iz suhraverdijskog tarikata. Neki istraživači ga smatraju zaseb�-
nim tarikatom, dok ga većina posmatra kao kol suhraverdijskog tarikata. Šejh Kutbuddin
Ebhuri je bio povezan i s halvetijskim tarikatom (Vidjeti više u: Akgündüz, Somuncu Baba ve
Neseb-i âlîsi, str. 55).
Suhraverdijski tarikat veže se za šejha Šihabuddina Suhraverdija. Šejh Suhraverdi je umro
1234. godine. Pokopan je u Eskişehiru. No, ima istraživača koji tvrde da je pokopan u Hora-
sanu (Ove podatke dobili smo 8.3.2014. od dr. Hasana Sevila, prilikom naše posjete turbetu
šejha Suhraverdija u Eskišehiru, zajedno sa Zajimom Kruškom, Nerminom Šušom i Ibrahi-
mom Đozićem).
9
Mehmed Akkuş, Eš-Šejhu ve ’d-da’ijjetu ’t-turkijju ‘Usmanu Hulusi ed-Darendevijju, Et-tab’atu
el-ula, Nasihat Yayınları, Ankara, 2009, str. 19.
10
Resul Kesenceli, “Şeyh Hamid-i Velî hazretlerinin menkıbevi hayatından kesitler”, str. 145.
Kod spomenutog šejha stupio je u tarikat i postao njegov uče-

nik, murid. Uz šejha je ostao do njegove smrti, 1392. Iste godine
Somundžu-baba se uputio u Anadoliju. Nakon kratke posjete
Kajseriju, Darendama i Aksaraju, posjetio je Bursu drugi put i
donio odluku da se u njoj nastani.11
Somundžu-babin boravak u Bursi

Po dolasku u Bursu Somundžu-babu je pratila bojazan da se
ne sazna njegovo pravo ime i identitet, jer nije želio iz svoje
istinske skromnosti, koja je plod melameta,12 da se sazna da je
on šejh i vjerski učenjak. Zbog toga se počeo baviti pekarskim
zanatom i uzeo sebi nadimak Somundžu-baba, u značenju pe-
kar, umjesto svog pravog imena.13 Njegove prve godine u Bursi
bile su ispunjene praktikovanjem melameta. Praktikovao je i
povremeno povlačenje u osamu (halwa), koja je i sastavni dio
halvetijskog tarikata,14 kojem je i pripadao. Mirno je živio baveći
se proizvodnjom i prodajom hljeba. Hljeb je prodavao uz povi-
ke: Ej vjernici, evo hljeba!15
11
Akgündüz, Öztürk, Baş, Darende tarihi, str. 752.
12
Melamet podrazumijeva skrivanje pripadništva tesavufskom nauku. Osoba koja praktikuje
melamet skriva od drugih ljudi svoja duhovna stanja i osobine. Melametija mora biti vezan
samo za Allaha, dž.š. Ne nose nikakvu posebnu odjeću niti organizuju nekakve posebne
svečanosti i ceremonije. Njihov cilj je postići permanentni zikr srcem. Shodno stavu me-
lametija, robovanje Bogu ima dva osnovna principa: potreba za Istinom i slijeđenje Posla-
nika, a.s. Melametija je neprestano zauzet borbom protiv vlastitog nefsa. (Vidjeti više u:
Abdülbâki Gölpınarlı: “Melamet i melametije”, u: Znakovi vremena, jesen – zima 2007, broj
37, str. 31).
13
(Mehmed Akkuş, Eš-Šejhu ve ’d-da’ijjetu ’t-turkijju ‘Usmanu Hulusi ed-Darendevijju, str. 20).
Pogrešno je prevoditi riječ somundžu kao “otac hljeba”, kako je to prevedeno u djelu Bajrami-
je – melamije, hamzevije. (Vidjeti više u: Edin Kukavica, Bajramije – melamije, hamzevije, Se-
dam, Sarajevo, 2009, str. 326, podnožna napomena broj 374). Ta riječ doslovno znači “pekar”.
14
Halvetijski tarikat je osnovao ‘Umaral-Halwati u Siriji (u. 1397). Čitav tarikat zasniva se
uglavnom na isposništvu i duhovnoj osami (halwa) (Vidjeti više u: Hafizović, Temeljni tokovi
sufizma, str. 431).
15
“Somunlar, mü’minler!” Somundžu-baba je želio da njegov hljeb jedu samo ljudi koji vjeruju
u Uzvišenog Boga shodno hadisu u kojem Poslanik, a.s., poručuje da našu hranu jedu samo
vjernici (Vidjeti više u: Akgündüz, Öztürk, Baş, Darende tarihi, str. 753). Prilikom naše posje-
te Bursi 9.3. 2014, zajedno s Nerminom Šušom i Zajimom Kruškom, vidjeli smo da i danas
postoji javna kuhinja pod imenom Somuncu baba, a koja se brine o ishrani siromaha.
Njegov je hljeb bio veoma ukusan i prodavao se u velikim

količinama. Somundžu-baba je bio omiljen kod ljudi jer je uvi-
jek bio nasmijana i ozarena lica i jednako se ophodio prema
ljudima različitih staleža.
Izgradnja Ulu-džamije u Bursi

Sultan Bajazit je 1396. godine izvojevao pobjedu nad neprijate-
ljem kod mjesta Niğbol. Iz zahvalnosti Bogu na darovanoj po-
bjedi odlučio je izgraditi džamiju u Bursi. Tako je nastala Ulu-
džamija.16
Izgradnja džamije počela je u godini spomenute pobjede,
a završena 1399.17 Dok je trajala izgradnja, Somundžu-baba je
obilazio radnike i dijelio im svoj ukusni hljeb. Iste godine kada
je dovršena izgradnja spomenute džamije, navršavalo se sto-
tinu godina od zasnivanja osmanske dinastije.18 To su bila dva
povoda za održavanje ceremonijalne svečanosti u Bursi, jer je
i rodočelnik osmanske dinastije, gazi Osman pokopan u Bursi.
Čast predvođenja džuma-namaza prema sultanovoj nared-
bi pripala je njegovom zetu Sejjidu Emiru Buhariju,19 koji je u
to vrijeme slovio kao jedan od najvećih učenjaka u Osmanskoj
imperiji, pa i šire. No, Sejjid Emir Buhari je to odbio riječima:
“Kako je moguće da ja predvodim klanjanje džuma-namaza,
a u ovom je gradu prisutna osoba koja je kutbu ’z-zeman!?” Na
16
Zanimljiva je činjanica da je jedna od osoba koja je obavljala dužnost imama u Ulu džami-
ji bio Sulejman Čelebi, a od mujezina spomenute džamije je bio hazreti Uftade, duhovni
vodič i učitelj šejha Mahmuda Hudajija (Rasul Kesenceli, Velîler ve hükümdarlar, Nasihat
yayınları, Ankara, 2013, str. 132).
17
18
Hamid Hamidettin Ateş, “Takdim”, u: Ali Akpinar, Molla Fenârî’nin Fatiha tefsiri, Es-Seyyid
Osman Hulûsi Efendi Vakfi, Darende – Malatya, 2013, str. 12.
19
Sejjid Emir Buhari je rođen 1368. godine u Buhari. Bio je porijeklom od Ehlu ’l-bejta, tj. od
Muhammedovog, alejhisselam, potomstva. Oženio se Hundom, kćerkom sultana Bajazita.
Pripadao je kubravijskom tarikatu, koji je osnovao Nedžmuddin Kubra. Umro je 1429. godi�-
ne u Bursi. Tu je pokopan, a dženaza-namaz mu je klanjao šejh Bajram Veli (Vidjeti više u:
Akgündüz, Öztürk, Baş, Darende tarihi, str. 753).
sultanov upit o kome se radi, on mu je spomenuo Somundžu-

babu. Nakon toga, sultan je dozvolio Somundžu-babi da pred-
vodi džuma-namaz.
Kada je čuo šta se dogodilo, da je izbor predvođenja džu-
ma-namaza pao na njega, Somundžu-baba je uz negodovanje
najzad i pristao. Po obavljenom namazu Somundžu-baba je
održao okupljenom skupu prigodno predavanje. Za temu je
odabrao tumačenje prve sure u Kur’anu, Fatihe. Njegovo pre-
davanje bilo je veoma interesantno i zanimljivo za prisutne,
među kojima su bili i istaknuti učenjaci poput šejhu-l-islama20
Mulla Fenarija. Svojim predavanjem prisutnima je pokazao
da je ovladao tefsirskim, pravnim i jezičkim znanostima, ali
je otkrio i da mu je data spoznaja koju sufije i Bogu predani
stiču praktikovanjem pobožnih djela i bliskošću s Uzvišenim
Bogom. 21 Okupljenima se svidjelo predavanje te su, pitajući se
ko je taj predavač, saznali da je posrijedi ona svima poznata
osoba koja je ulicama Burse prodavala svoj ukusni hljeb, So-
mundžu-baba.
20
Budući da je leksem koji se odomaćio u našoj leksici, mi ga koristimo kao kovanicu jer se
tako najlakše deklinira: šejhu-l-islam, šejhu-l-islama, šejhu-l-islamu itd.
21
Vidjeti više u: Hamid Hamidettin Ateş, “Takdim”, str. 13.
Tokom hutbe rekao je da Fatiha ima sedam tumačenja. Njeno prvo značenje, koje je iznio
Somundžu-baba pred prisutne, bilo je svima shvatljivo. Drugo tumačenje shvatili su samo
učeni. Ostala tumačenja niko nije mogao shvatiti (Vidjeti više u: Hamid Hamidettin Ateş,
“Takdim”, str. 13, 14.; Elmedin Čičiković, “Turbe Somundžu babe u Aksarayu”, u: Kelamu’l
Šifa’, br. 36/37, 2013, str. 28). U naprijed citiranome članku autora Elmedina Čičikovića
iznosi se stav da je Somundžu-baba pokopan u Aksaraju. Međutim, literatura na tursko-
me jeziku koja govori o životu i djelu Somundžu-babe iznosi podatak da je prihvatljivije
i argumentovanije mišljenje onih istraživača koji tvrde da je Somundžu-baba pokopan u
gradu Darende. U tekstu “Turbe Somundžu babe u Aksarayu” uopće se ne iznosi mišljenje o
njegovom pokopavanju u Darendama, a koje je i meritornije.
U djelu Bajramije – melamije, hamzevije također se tvrdi da je Somundžu-baba pokopan u
Aksaraju (Vidjeti više u: Edin Kukavica, Bajramije – melamije, hamzevije, str. 324, 325, pod-
nožna napomena broj 373). Jedna od stvari koju smo primijetili u citiranome djelu jeste da
je autor u bibliografiju uvrstio rad turskoga istraživača Murata Sertoğlua, Bektaşılık ne dir?
(Istanbul, 1969). No, čitajući djelo stekli smo dojam da se autor vjerovatno nije direktno
koristio djelom Murata Sertoğlua, već indirektno preko djela Džemala Ćehajića, Derviški
redovi u jugoslovenskim zemljama (Orijentalni institut, Sarajevo, 1986). Ovo se može pret-
postaviti i na osnovu sâmoga naslova djela Murata Sertoğlua, koje je u spomenutoj knjizi, s
aspekta pravopisa turskoga jezika, pogrešno napisano.
Osjetivši strah da će mu porasti slava i reputacija u Bursi,

Somundžu-baba je nakon održanog predavanja u Ulu-džamiji
napustio grad sa svojim najbližim učenikom i muridom Had-
ži Bajramom Velijem. Po napuštanju Burse uputili su se u Ak-
saray. U Aksarayu je ostao i Somundžu-babin sin Baba Jusuf
Hakiki. Odatle se Somundžu-baba uputio zajedno sa sinom
Halilom Tajbijem i Hadži Bajramom Velijem u časnu Mekku da
obavi hadž, petu islamsku dužnost. Po obavljanju hadža Hadži
Bajram Veli uputio se po zapovijedi Somundžu-babe u Ankaru,
a Somundžu-baba se nastanio u Darendendama,22 u kojima je
nastavio živjeti sa svojim sinom Halilom Tajbijem.23
Postoje i mišljenja da je Somundžu-baba umro u Aksarayu
i da je tamo pokopan, no neki istraživači argumentovano su
osporili to mišljenje i dokazali da je Somundžu-baba pozne
godine svoga života proveo u Darendama i da je tamo umro
1412. godine.24
Somundžu-babina tesavvufska naučavanja

Svoja prva saznanja i dodire s tesavvufskim naukom je, kako
smo i rekli, ostvario preko svoga oca, šejha Šemsuddina Musaa,
koji je bio pripadnik ebhurijskog tarikata. Istovremeno je učio i
pred drugim istaknutim učenjacima iz okoline Kayserija. Bio je
veoma vrijedan i marljiv učenik.25
U tom periodu, u Anadoliji su živjeli i djelovali veliki zalju-
bljenici u sufijski nauk. Među njima se posebno isticao Davud
Kayseri, koji je bio učitelj u prvoj medresi koja je podignuta u
Osmanskom carstvu, u Izniku 1331. godine. On je bio promotor
22
Rasul Kesenceli, Velîler ve hükümdarlar, NasihatYayınları, Ankara, 2013, str. 126.
23
Musa Tektaş, “Somuncu baba hazretleri ve tavsiyeler” u: Gönülden Gönüle, Nasihat Yayınları,
İstanbul, 2012, str. 164.
24
Akgündüz, Somuncu Baba ve Neseb-i âlîsi, str. 83-88.
25
Akgündüz, Somuncu Baba ve Neseb-i âlîsi, str. 55.
djela i tesavvufskog naučavanja šejha Ibn ‘Arebija.26 Pored Da-

vuda Kajserija, bilo je i drugih sufija koji su pisali djela i komen-
tare na velika i poznata djela iz tesavvufa. Naročito je njegovan
nauk šejha Ibn ‘Arebija. Dakle, Somundžu-baba se obrazovao
u jednoj intelektualnoj klimi koja je njegovala tesavvufska na-
učavanja, što je i vidno utjecalo na misaonu orijentaciju šejha
Hamida Velija, Somundžu-babe.
Kao što smo i ranije naveli, nakon očeve smrti Somundžu-
baba se zaputio u Šam, gdje je boravio neko vrijeme obrazujući
se na polju islamskih nauka. U Šamu je boravio kod nakšiben-
dijskog šejha Šadi Rumija. Iz Šama se upućuje, kako smo i spo-
menuli, kod šejha Alauddina Erdebilija, kod koga je boravio sve
do njegove smrti, 1392. godine.27
Somundžu-baba je i postao nasljednik šejha Alauddina Er-
debilija. U izvorima se navodi i njegov susret sa hazreti Hidrom,
od kojeg se obilno okoristio. Zbog spomenutog susreta se u li-
teraturi se nailazi na podatak da je Somundžu-baba bio i uvej-
sijsa.28 No, najveći broj istraživača tvrdi da je Somundžu-baba
26
Davud Kajseri napisao je i jedan komentar Ibn ‘Arebijevog djela Fususu ’l-hikem (Seyyed Ho-
ssein Nasr, Živi sufizam, s engleskog preveo Enes Karić, Naučnoistraživački insitut “IbnSina”,
Šejh Ibn ‘Arebi se na putu u Meku upoznao s hadžijama iz Konje i Malatje. U periodu od
1204. do 1230, dok je boravio u anadolskim gradovima: Malatji, Konji, Aksaraju i Sivasu
stekao je blagonaklonost seldžučkog sultana Gijasuddin Kejkavusa. Narednih godina Šejh
Ibn ‘Arebi putovao je u Kuds, Kairo i Meku. U Konju se vratio 1209/1210. Iste godine u tom
je gradu napisao svoje djelo Risaletu ’l-envar. Na širenje učenja Ibn ‘Arebija utjecala su djela
koja je napisao njegov najznačajniji učenik Sadruddin Konjavi (Vidjeti više u: Ekmeleddin
İhsanoğlu, Osmanlije i nauka, s turskog prevela Samira Osmanbegović-Bakšić, FIN i El-Ka-
lem, Sarajevo, 2006, str. 99, 100).
27
28
Uvejsije su osobe koje nemaju u fizičkome smislu duhovnog vodiča, već im je vodič jedan
odevlija, Allahov prisni prijatelj a koji ih odgaja duhovnim putem (ma‘nan). Ime duguju
Uvejsu el-Kareniju, radijallahu anhu. Od grupe uvejsija najpoznatiji su: Šah Muhammed
Nakšibend, Hasan Harkani, šejh Feriduddin Attar (Vidjeti više u: Džemal Salkić: Vejsil Kara-
ni, Nakšibendijska tekija Pehare – Bedevijska tekija Piljužići, Zenica – Tešanj, 2003, str. 58).
Ove uvejsije treba razlikovati od istoimenog tarikata koji je nastao u Americi tokom prošlo-
ga vijeka. Također postoji jedan od ogranaka kadirijskog tarikata pod nazivom uvejsijski, a
svoj postanak veže za šejha Uvejsa el-Brevija (1847-1909) iz Somalije (Voll, J. Obert: “Temelji
za obnovu i reformu: Islamski pokreti u 18. i 19. stoljeću”, Oksfordska historija islama, u. J.L.
Esposito, s engleskog preveo Ahmet Alibašić, Selsebil, Živinice, 2005, str. 515).
bio pripadnik prvenstveno halvetijskog tarikata, jer je njemu

pripadao i njegov šejh Alauddin Ali Erdebili.29
Prenosi se da je Somundžu-baba rekao: “Na našem duhov-
nom putu (sejr-isuluk) riječi la ilahe illallah se, nakon obavlja-
nja svih propisanih i dobrovoljnih ibadeta, obreda, bilo da se
čovjek zadesi na putu ili je kod kuće, i noću i danju, izgova-
raju neprestano, tiho i sa žarkim ljubavnim ushićenjem. Ovaj
naš put jedan je od najispravnijih puteva koji vode Uzvišenom
Allahu.”30 Mnogo je insistirao na izgovaranju riječi la ilahe illa-
llah.
Savjetujući svoje učenike govorio im je da se moraju u pot-
punosti posvetiti razmišljanju o Uzvišenom Allahu i na taj na-
čin održavati vezu s Njim. Također, Somundžu-baba je u svojim
savjetovanjima učenicima insistirao da nikome ne čine neprav-
du, bez obzira da li se radilo o čovjeku, biljci ili pak životinji.
Potcrtavao je važnost pokajanja i na njegovu bitnost je nepre-
stance upozoravao svoje učenike. Među savjetima Somundžu-
babe pronalazimo i riječi koje ističu značaj čistoće i održavanja
lične higijene i čistoće mjesta u kome se prebiva.
Poznato je jedanaest savjeta koje je uputio svojim učenici-
ma i sljedbenicima, te prijateljima i ljudima koji su ga poznava-
li: 1. neka se boje Allaha, gdje god bili, i kad su skriveni i kad su
/od svijeta/ viđeni; 2. neka malo jedu, malo pričaju i malo spa-
vaju; 3. neka se ne miješaju sa svjetinom; 4. neka se drže podalje
od svih loših i nevaljalih stvari; 5. neka uvijek izbjegavaju po-
hlepu; 6. neka se ne uzdaju u druge ljude; 7. neka se ostave svih
pokuđenih stvari; 8. neka se ukrase pohvalnim osobinama; 9.
29
Erdebil je u XIII vijeku bio unutar Azerbejdžana. U tom periodu bio je važan trgovački
centar, u koji su dospijevali ljudi sa svih strana. Jedan od istaknutih velikana halvetijskog
tarikata, Ibrahim Zahid Gejlani ovlastio je šejha Safijuddina Erdebilija za svoga nasljednika.
On je za svog nasljednika odredio Sadruddina Erdebilija, dok je potonji za svog nasljednika
uzeo Alija Alauddina Erdebilija, koji je bio i Somundžu-babin šejh (Vidi više u: Akgündüz,
Somuncu Baba ve Neseb-i âlîsi, str. 59, 60).
30
neka ne slušaju /lošu i prezrenu/ poeziju i pjesme; 10. neka se

ne odvajaju od skupine vjernika ukoliko imaju stav različit od
njihovog; 11. neka ne uzimaju nijedan zalogaj koji je sumnjiv, pa
makar i umrli od gladi.31
Iz navedenih pouka koje je Somundžu-baba upućivao svo-
jim učenicima, prijateljima i onima koji su bili vjerne prista-
lice i sljedbenici njegovog nauka, uočavamo da je insistirao
na moralnom izgrađivanju i duhovnom usavršavanju, jer je
čovjek kao individua ključan u izgradnji moralno stabilnog
društva i zajednice. Iz njegovih savjeta i duhovnih oporuka
zaključujemo da je kao pročelnik tarikata savjetovao ne samo
svoje muride i duhovne učenike nego i svoje prijatelje i pozna-
vaoce, a što znači da područje njegovog odgojnog djelovanja
nije obuhvatalo samo uži krug njegovih učenika, nego se pro-
tezalo i na druge, a to odaje brižnost Somundžu-babe za spa-
senje i duhovno usavršavanje svih ljudi. Na osnovu toga mo-
žemo donijeti zaključak da je Somundžu-baba bio i narodni
prosvjetitelj i filantrop. Naprosto, bilo mu je stalo do spasenja
svih ljudi.
Kako smo ranije spomenuli, njegov život u Bursi bio je za-
odjeven melametom. Čak i kao pekar, djelovao je na polju od-
gajanja ljudi. Koristio se svakom prilikom da upućuje savjete
i duhovne upute svojim mušterijama. Duhovna nadavanja i
eksercitije koje je “propisivao” svojim učenicima za njihov du-
hovni napredak obuhvaćale su prvenstveno maksimalno zado-
voljenje propisa vjere, ali, pored tog općenitog zahtjeva, tražio
je i pridržavanje sljedećih stvari:
• Insisitirao je na obavljanju dobrovoljnih namaza koji su
obuhvatali klanjanje išrak namaza32 te duha namaza33 od
31
Akgündüz, Öztürk, Baş, Darende tarihi, str. 756; Tektaş, “Somuncu baba hazretleri ve
tavsiyeler”, str. 170-176.
32
Išrak-namaz je namaz koji se klanja po izlasku sunca.
33
Duha ili jutarnji namaz klanja se od izlaska sunca pa do pred podnevnu molitvu. Također
spada u dobrovoljne namaze.
šest rekata. Poslije podnevnog namaza inače se klanjaju

dva rekata dobrovoljnog namaza, no Somundžu-baba je
zahtijevao od svojih učenika da obavljaju četiri rekata.
Poslije akšam-namaza, savjetovao je, uz klanjanje redov-
nih dvaju rekata, još šest rekata evvabin namaza.34 Nakon
klanjanja jacijskog namaza, po preporuci Somundžu-ba-
be, potrebno je klanjati četiri rekata dobrovoljnog nama-
za, a nakon vitr-namaza, još dva rekata na kojima se uče
kur’anska poglavlja Ez-Zilzal i El-Kafirun. Svakog petka
obavlja se dvanaest rekata dobrovoljnog namaza danju,
ili četiri rekata tesbih namaza35 noću.
• Što se tiče posta, Somundžu-baba je preporučivao post
ponedjeljkom i četvrtkom, te post 13, 14, i 15. dana lu-
narnih mjeseci.36 Pored spomenutog, zahtijevao je i post
šesta dana u hidžretskom mjesecu ševvalu, te po prvih
deset dana mjeseca zu ’l-hidždžeta i muharrema.
• Svako jutro se, po preporuci Somundžu-babe, uči najma-
nje stotinu ajeta iz Kur’ana i poglavlje Jâsîn. Svako veče
dužnost je proučiti kur’anska poglavlja: Es-Sedžde, Jâsîn,
Ed-Duhan, El-Vaki’a i El-Mulk.37
Pored navdenog obaveza je bila učiti i evrade koje je sasta-
vio Somundžu-baba.
Somundžu-baba je, kako smo već naveli, iskazivao snažnu
sklonost ka izučavanju nauka najvećeg duhovnog učitlja Ibn
‘Arebija.38
34
Također, i ovaj namaz spada u dobrovoljne namaze. Tokom boravka u Turskoj uočio sam da
mnogi stariji Turci običavaju redovno obavljati ovaj namaz.
35
Tesbih-namaz je također, jedna od dobrovoljnih molitvi. Sastoji se od četiri rekata, na koji�-
ma je dužnost proučiti 300 puta sljedeći zikr: Subhanallah, velhamdulillah, ve la ilahe illa-
llahu vallahu ekber.
36
Lunarni mjeseci su mjeseci hidžretske godine, koja broji 354 ili 355 dana. Sami hidžretski
mjeseci broje 29 ili 30 dana.
37
38
Beglerović, “Izazovi nakšibendijske tradicije za savremenu bosanskohercegovačku omladi�-
nu”, str. 180.
Šejh Hamid Veli Somundžu-baba svoje tarikatske i te-

savvufske sklonosti prenosio je i na svoje učenike. Naročito je
poentirao važnost i bitnost samoprijekora i melameta. Shodno
nauku halvetijskog tarikata Somundžu-baba je savjetovao svoje
slijedbenike da praktikuju isposništvo i, s vremena na vrijeme,
izolovanje od svijeta u osamu. No, nikada, Somundžu-baba od
svojih učenika nije zahtijevao potpunu apstinenciju od materi-
jalnih dobara, već im je savjetovao bavljenje nekim zanatom i
osnivanje porodice. Shodno Somundžu-babinom viđenju, istin-
ska apstinencija od materijalnih dobara jeste u tome da čovjek
nije srcem vezan za njih; da posjeduje materijalna dobra, a ne
“da ona njega posjeduju”, te da dopusti da ga ona odvraćaju od
konstantnog, srčanog kontempliranja o Uzvišenom Bogu i Nje-
govoj veličini i svemoći.
Somundžu-babina djela
Neki istraživači koji su za polje svojih istraživanja odabrali ži-
vot i djelo Somundžu-babe tvrde da je do njih dospio veoma
mali broj djela koja je on napisao, ali zaključuju, da to ne mora
biti znak da Somundžu-baba nije pisao, već su se možda neka
njegova djela s vremenom i zagubila.39 U literaturi se navode
sljedeća djela, za koja se tvrdi da ih je napisao Somundžu baba:
Şerh-i hadis-i erba’în, Zikir risalesi i kao posljednje, Silah’ul-
mürîdîn.40 Njegova djela, kritički promatrana, dokazuju da se
zaista radilo o jednome velikom učenjaku i duhovnom učitelju.
Kritičko čitanje djela Somundžu-babe pokazuje i to da je on
ovladao i poznavanjem jezikoslovnih znanosti, pored teološ-
kih i tesavufskih kojima se prvenstveno bavio. Osvrnut ćemo
se ukratko na sadržaj spomenutih djela.
39
Akgündüz, Somuncu Baba ve Neseb-i âlîsi, str. 74
40
Akgündüz, Somuncu Baba ve Neseb-i âlîsi, str. 75-83.
1. Şerh-i hadis-i erba’în (Komentar četrdeset hadisa)

Imajući u vidu hadis, izreku Muhammeda, alejhisselam, da
će onaj koji zapamti četrdeset hadisa i drugima ih prenese
zaslužiti njegov zagovor na Sudnjem danu, Somundžu-baba
je zgotovio jednu knjižicu, bolje reći poslanicu, u kojoj je
ukratko prokomentarisao četrdeset hadisa.
Od četrdeset hadisa koji se nalaze u spomenutoj poslanici,
šesnaest su zabilježili i Buhari i Muslim. Od ostalih hadisa
koje je Soundžu-baba zabilježio, pet je preuzeteo iz Buha-
rijeve zbirke, a jedanaest iz Muslimove, a preostalih osam
nalaze se u Sunenima.41
2. Zikir risalesi (Poslanica o spominjanju Allaha)

U spomenutoj poslanici objašnjava se značaj upućivanja i
vrijednost spominjanja Uzvišenog Allaha. Poslanica je po-
dijeljena na šest poglavlja, u kojima se tretiraju različite
teme o spominjanju Uzvišenog Boga.42
3. Silāh’ul – mürîdîn (Oružje onih koji su kročili na duhovni put)

Ovo djelo predstavlja zbirku dova i zikrova koje su po So-
mundžu-babinom mišljenju bivale najdjelotvornije za du-
hovnu izgradnju i savladavanje iskušenja onih koji su tek
zakoračili na duhovni, derviški put, a koji je podrazumijevao
neprestanu borbu protiv iskušenja koja naviru u ljudska srca.
Somundžu-baba je na prvo mjesto stavio dove koje se spo-
minju u časnoj Božijoj Knjizi, Kur’anu. Poslije tih dova na-
veo je dove koje je učio i preporučivao Božiji poslanik Mu-
hammed, alejhisselam. Bilježe se i riječi Somundžu-babe
da su to najvrednije dove koje čovjek može učiti.43
41
Akgündüz, Somuncu Baba ve Neseb-i âlîsi, str. 75; Şejh Hamid-i Veli, Kırkhadis, za štampu
pripremio Enbiya Yıldırım, Nasihat Yayınları, İstanbul, 2012.
42
43
Somundžu-babini učenici
Somundžu-baba je imao mnogo učenika, no najpoznatiji su bili
šejhulislam Mulla Fenari i šejh Bajram Veli, koji je postao i zva-
nični nasljednik Somundžu-babe. Među ostale učenike spada-
ju: šejh Šudža’uddin Karamani, Larendeli šejh Muzaferuddin,
Karašemsuddin, Muslihuddin Karamani i mnogi drugi.44
U nastavku ćemo, u kratkim crtama, opisati Mulla Fenarija
i šejha Bajrama Velija, kao najizraslije učenike šejha Hamida
Velija Somundžu-babe.
Šejhu-l-islam Mulla Šemsuddin Fenari45

Puno ime Mulla Fenarija je Šemsuddin Muhammed bin Hamza
el-Fenari. Rođen je 1350. godine u selu Fener, u blizini Burse. Na
Bolji svijet preselio je 1430. Pokopan je u Bursi, pored džamije
koju je lično izgradio. Živio je u periodu vladavine osmanskih
sultana: Orhana Gazija, Murata I, Bajazita I, Čelebi Mehmeda i
Mehmeda II.
Školovao se u Egiptu, ali je prva saznanja dobio od oca
Hamze, koji je bio halifa46 šejha Sadruddina Konyavija. Obra-
zovao se pred mnogim učenjacima, među kojima su bili, na pr-
vome mjestu, Somundžu-baba, Alauddin el-Esved, El-Babarti i
drugi.
Nakon što je kod oca stekao početno obrazovanje, otišao je
u Iznik kod Alauddina el-Esveda, pred kojim je proučavao djela:
El-Mugni Ibn Kudame iz hanbelijskog fikha i El-Vikaja, djelo iz
muslimanske jurisprudencije, koje je napisao Burhanuš-šeri’a
Mahmud b. Sadruš-šeri’a. U medresi u kojoj je bilo omiljeno izu-
čavanje Ibn ‘Arebija, školovao se i Mulla Fenari. Nakon Davuda
44
45
Više: Dženan Hasić, “Šejhu-l-islam Mulla Fenari i komentar prve sure iz Kur’ana”, Glasnik,
Rijaset islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, LXXVI/2014, br. 3-4, str. 305-318.
46
Nasljednik šejha u sufizmu.
el-Kajserija bio je najveći promotor Ibn ‘Arebijevog djela.47 Na-

kon što je završio obrazovanje kod Alauddina el-Esveda, otišao
je kod Mevlane Džemaluddina Aksarajija,48 kod kojeg je stekao
idžazet. Nakon toga otišao je u Kairo kod El-Babartija.
Posebnu pažnju u toku školovanja posvećivao je tefsiru,
hadisu, fikhu, ilmu ’l-kelamu, tesavvufu, filozofiji, logici i arap-
skom jeziku. Po povratku u Bursu, radio je istovremeno deset
godina kao učitelj u medresi i kao šerijatski sudija u Bursi.
Tesavvufska saznanja je, pak, dobivao od oca, koji je i sam
bio promotor djela i nauka Ibn ‘Arebija. No, temeljna tesavvuf-
ska saznanja dobio je od duhovnog učitelja i vodiča, Somun-
džu-babe, koji je odgojio i šejha Bajrama Velija. Povremeno se
bavio prizvodnjom svile kako bi se prehranio. Posebno je vodio
brigu da se hrani od onoga što stekne vlastitim radom.
Nakon smrti Somundžu-babe, na njegovo mjesto došao je
šejh Bajram Veli, na čija je predavanja Mulla Fenari nastavio
dolaziti slijedeći svoj duhovni put.49
Za vladavine sultana Murata II, postao je prvi šejhu-l-islam
i na tom položaju ostao šest godina. Bio je istinski poštovalac
knjige. Smrću je iza sebe ostavio biblioteku sa preko 10.000
knjiga.50 Prema Aydinu Yıldırımu I Edipu Yılmazu, napisao je
osamnaest djela. Među najvažnija djela spada njegov komentar
Fatihe, prve sure u Kur’anu, pod nazivom Ajnu ’l-’ajān.51 To dje-
lo napisao je zahvaljujući predavanju koje je čuo od Somundžu-
babe kada je tumačio Fatihu u Ulu-džamiji u Bursi.
Imao je mnogo učenika, među kojima su bila i neka zvučna
imena iz područja islamskih znanosti, kao što su Šemsuddin
47
Mustafa Aşkar, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Gelişimi ve Halvetiyye Silsile-
sinin Tahlili”, str. 4.
48
Džemaluddin Aksaraji je bio unuk poznatog teologa, komentatora Kur’ana i učenjaka Fa� -
hruddina Razija.
49
Rasul Kesenceli, Velîler ve Hükümdarlar, Nasihat Yayınları, Ankara, 2013, str. 126.
50
Akpinar, Molla Fenârî’nin Fatiha tefsiri, str. 14-15.
51
Izvor svih izvora.
Muhammed el-Buhari, Ibn Hadžer el-Askalani,52 Ja’kub el-

Esfer i drugi. Zanimljiv je podatak da je svojeručno napisao id-
žazet Ibn Hadžeru el-Askalaniju i uručio mu ga dok je boravio
u Egiptu. Međutim, još zanimljivija je činjenica da mnogi “uče-
njaci” s naših prostora, za koje tesavvuf nije izvorna islamska
nauka, prikrivaju raspravu Inba’ el-gumrbi-anba’ el-‘umr i izo-
stavljaju ga iz popisa Ibn Hadžerovih djela. U navedenom djelu
čuva se podatak o uručenju idžazeta i veze između Mulla Fena-
rija, koji je propagirao učenja Ibn ‘Arebija i velikog poznavaoca
Poslanikovih, alejhisselam, hadisa i Sunneta Ibn Hadžera.
Šejh Bajram Veli53

Šejh Bajram Veli rođen je u selu Solfasol,54 u blizini današnje
Ankare. Njegovo pravo ime bilo je Nu’man, ali je poznatiji pod
imenom Bajram Veli.55 Svoje teološko obrazovanje započeo je
u ankarskoj Kara Medresi, u kojoj je potom i radio kao pro-
fesor. Svoju profesorsku karijeru nastavio je u Bursi, u Çelebi
Sultan medresi. Prijateljevanje sa Somundžu-babom otpočelo
je u Kayseriju i trajalo je do Somundžu-babine smrti u Daren-
dama.
Šejh Bajram Veli postat će osnivač novoga tarikata, koji je
po njemu i dobio ime bajramijski tarikat.
52
Poznati hadiski učenjak koji je napisao djela: Bulugul-meram, Tehzibut-tehzib, El-Isabe
fi temjizis-sahabe, i nadasve poznati komentar El-Sahiha Imama Buharije pod naslovom
Fethul-Bari’.
53
Pri izradi ovog rada, podatke o šejhu Bajramu Veliju namjeravali smo preuzeti, između osta�-
log, i iz nepotpisanoga članaka Bajramije, objavljenog u Kelamu’l Šifa’ (broj 4/januar 2005),
ali smo odustali jer smo uočili da je tekst preuzet iz djela Džemala Ćehajića, Derviški redovi
u jugoslovenskim zemljama (str. 187. i dalje), iako u spomenutom članku nije naznačen izvor
odakle su informacije preuzete.
54
U literaturi se nailazi i na drugo ime istoga sela: Zü’l-Fadl (Kesenceli, Velîler ve Hükümdarlar,
str. 146).
55
Ime Bajram dao mu je, kako literatura kazuje, sam Somundžu-baba. Naime, on je Somun�� -
džu-babu posjetio za vrijeme Kurban-bajrama. Kada ga je Somundžu-baba upitao za ime,
on je odgovorio da se zove Nu’man, a onda mu je Somundžu-baba kazao da je njegovo novo
ime Bajram (Kesenceli, Velîler ve Hükümdarlar, str. 147).
Posmatrano iz ugla nasljeđivanja i zikra, smatra se da je

bajramijski tarikat nastao miješanjem i prožimanjem nakši-
bendijskog i halvetijskog tarikata. Posredstvom njihovog prakti-
kovanja bezglasnoga zikra (al-zikr al-hāfī), istraživači na polju
tesavvufa nalaze vezu ovog reda s nakšibendijskim, a u pogledu
duhovne geneaologije (al-silsila) i insistiranja na praktikovanju
melameta dovode ga u vezu s halvetijskim tarikatom.56
Nakon smrti šejha Bajrama Velija, red se nastavio u dvama
različitim formama posredstvom dvojice njegovih učenika:
Akšemsuddina57 i Bursali Omer-dedea. Akšemsuddin je usvo-
jio praktikovanje glasnoga zikra (al-zikr al-džahrī), a Omer-de-
de bezglasnog (al-zikr al-hāfī).58
Sljedbenici i pristalice Akšemsuddina zbog posebne orga-
nizacije prihvaćeni su kao poseban red pod imenom bajramije
šemsije. Omer-dedeovi učenici napustili su život u tekijama,
posebnu odoru, virdove i zikr. Akcent su stavili na melamet, te
su nazvani bajramije melamije ili bajramije šetarije.
Docnije će nastati i treći ogranak, koji će dobiti ime džil-
vetijski red po svome osnivaču Muhammedu Džilveti Piru Uf-
tadeu. Kasnije će ovaj red po Mahmudu Hudaiju biti prozvan
i red hudaija.59
***
56
Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, str. 187.
57
Akšemsuddin, (Akşeyh – Bijeli šejh) posjednik znanja (‘ilma) i spoznaje (‘irfana), sufija i
evlija, rođen je 1390. u Šemu (Şem’da). Njegovo pravo ime je Mehmed ili Mehmed Šem-
suddin. Porijeklo njegovog oca veže se za Ebu Bekra, radijallahu anhu, preko velikog sufije
Šihabuddin Suhraverdija, koji je živio za vrijeme vladavine ‘Abasija. Ime njegovog oca je
Šerefuddin Hamza, mada je poznatiji po nadimku Kurtboğan (Davitelj vukova). Dok je bio
još u sedmoj godini života, sa svojom porodicom preselio se u Anadoliju, u nahiju Kavak,
u Amasiji. U Ankari je dao bejat šejhu hadži Bajramu Veliju. Osnivač je kola šemsi unu� -
tar bajramijskog tarikata. Njegov mezar nalazi se u mjestu Göynük (Kesenceli, Velîler ve
Hükümdarlar, str. 159).
58
59
Naša domovina Bosna i Hercegovina osvojena je od sultana

Fatiha 1463. godine, te se našla pod vlasti jedne od, u povijesti
najvećih, islamskih imperija. Nakon osvajanja, stanovništvo u
Bosni postepeno počinje primati islam i dolaziti u dodire sa su-
fizmom. Sufizam u Bosni i Hercegovini širen je posredstvom
misionara koje je poslao sultan Fatih, koji je i sam bio učenik
šejha Akšemsuddina. Duhovna genealogija (silsila) šejha Ak-
šemsuddina doseže do poštovanog Somundžu-babe posred-
stvom njegovog učitelja i muršida šejha Hadži Bajrama Velija.
Navedeni podatak ima zasigurno i značaj za našu domovinu
i izučavanje islamske, napose sufijske tradicije ovih prostora.
Zaključak
Literatura o Somundžu-babi pokazuje da se zaista radilo o
ličnosti koja je bila ukrašena dubokim poznavanjem mnogih
islamskih znanstvenih disciplina. Pored toga, Somundžu-baba
je važio za velikana tesavvufskog nauka, a što dokazuje sam
način njegovog života, djela koja je napisao i učenici koje je od-
gojio i ostavio iza sebe da služe ljudima na raznovrsne načine.
Naime, mnogi od Somundžu-babinih učenika bili su “obični
ljudi”, tj. nisu spadali među istaknute muslimanske učenjake
ili pak vladajuću elitu. Bili su pretežno zanatlije i poljoprivred-
nici, ali su zato duhovno izgrađene osobe koje su čitavim svo-
jim bićem bile na usluzi (hizmet) svim Allahovim stvorenjima.
No, među učenicima Somundžu-babe nalazimo i velike musli-
manske znalce, poput Mulla Fenarija, koji je bio prvi šejhuli-
slam Osmanske imperije. Pored toga, Mulla Fenarijev život bio
je prožet skromnošću i potpunom posvećenošću nauci. Bilježi
se u literaturi da se Mulla Fenari bavi preradom svile kako bi
se prehranjivao. Sve ove činjenice svjedoče i o veličini samoga
Somundžu-babe kao njegovog učitelja.
Somundžu-baba nije rodoslovnik nekog od tarikata. Bio
je i do kraja života ostao pripadnik helvetijskog tarikata, ali je
zato bio duhovni vođa i učitelj šejha Bajrama Velija, koji važi za
osnivača bajramijskog tarikata. Možemo slobodno konstatova-
ti da je bajramijski tarikat “jedan od mladaraka koji je iznikao
iz sjemena koje je zasijao poštovani šejh Hamid Veli, Somund-
žu-baba”.
Nakon smrti šejha Bajrama Velija, tarikat se razgranao na
dvije strane, posredstvom njegovih učenika Akšemsuddina i
Bursali Omer-dedea. Kroz povijest će izniknuti i treći podmla-
dak iz ovoga “tarikatskog stabla” pod imenom džilvetije.
ISMAIL HAKKI BURSEVI: OSVRT NA ŽIVOT,
TESAVVUFSKU MISAO I DJELO
Uvod
U radu se izlažu osnovni biografki i bibliografski podaci o šej-
hu Ismailu Hakkiju Burseviju, koji je bio poznat i kao Ismail
Hakki Džilveti zbog svoje pripadnosti džilvetijskom ogranku
bajramijskog tarikata. Bajramijski tarikat izrastao je na tradici-
ji halvetijskog, te manjim dijelom nakšibendijskog tarikata. Od
potonjeg je naslijedio bezglasni zikr (zikr hāfi), dok se načelom
melameta i duhovnom genealogijom (silsila) povezuje s hal-
vetijskim tarikatom, kojemu je zapravo i bliži. Ovo navodimo
iz razloga što je tesavvufski nauk šejha Ismaila zapravo nauk
preuzet najvećim dijelom od šejhova halvetijskog tarikata, jer
bajramijski tarikat i njegov džilvetijski ogranak imaju korijene
u halvetijskom tarikatu. Upravo zbog nepoznavanja navedeno-
ga, neki istraživači povezuju šejha Ismaila Hakkija sa halvetij-
skim tarikatom, te navode da je i sami džilvetijski red ogranak
halvetijskog tarikata. Pored njegovanja navedene tesavvufske
tradicije, Ismail Hakki bio je veliki poznavalac i poštovalac lika
i djela Najvećeg šejha (eš-šejhu ’l-ekber) Muhjiddina Ibn ‘Arebija
i Mesnevije Mevlane Dželaluddina Rumija.
Ismail Hakki Bursevi najpoznatiji je po Ruhu ’l-bejanu,
svom životnom djelu, višetomnom sufijskom komentaru ča-
snog Kur’ana. No, pored tog djela, autor je oko stotinu i tride-
set djela, u koja se ubrajaju djela iz oblasti kur’anske egzegeze
(tefsīr), hadiskih znanosti, tesavvufa, arapskih jezikoslovnih
57
znanosti, sufijske poezije, osnova/metodologije muslimanske

jurisprudencije (usūlu ’l-fiqh) i spekulativne teologije (‘ilmu
’l-kelām), te znanstvenih disciplina o pravilnom i melodičnom
učenju časnog Kur’ana (tedžvīd) i varijanti njegovoga čitanja i
učenja (kira’āt). U posebnom dijelu ovoga rada u kratkim cr-
tama opisuju se neka njegova najznačajnija djela. No, većinu
radova nismo spomenuli, jer priroda rada to nije dozvoljavala,
ali nismo dopustili da ne navedemo ona najznačajnija i da ih
ukratko opišemo.
Drugo djelo, poslije Ruhu ’l-bejana, koje mu je donijelo sla-
vu, jeste komentar Rumijeve Mesnevije, pod nazivom Ruhu ’l-
Mesnevi, odnosno Šerhu ’l-Mesnevi.
Osim biografskih i bibliografskih podataka o Ismailu
Hakkiju i njegovom tesavvufskom naučavanju, posljednji pod-
naslov ovoga radi glasi: Šejh Osman Fazli Atpazari – duhovni
učitelj Ismaila Hakkija. U njemu su izloženi najvažniji podaci
o njegovom učitelju i duhovnom mentoru. Smatrali smo veo-
ma bitnim opisati ličnost koja je uvela Ismaila Hakkija, tada
gorljivog mladog tragaoca za i/Istinom, u svijet tesavvufa. Šejh
Osman je osoba koja je dodatno raspirila plamen ljubavi prema
i/Istini u njegovom srcu, te ga smatramo veoma zaslužnim i u
ostvarenjima Ismaila Hakkija, posebno onih na polju nauke i
tesavvufa.
Crtice iz biografije Ismaila Hakkija

Ismail Hakki Bursevi rođen je u mjesecu zu ’l-ka‘de 1063.
hidžretske godine (oktobar 1653. A.D.) u gradu Ajtos,1 koji da-
nas pripada Bugarskoj, ali je zbog svog dugogodišnjeg boravka
u Bursi (1685–1725) dobio nadimak Bursevi, pod kojim je ostao
najpoznatiji. Pored nadimka Bursevi, u literaturi se navode
Bugarski: Айтос.
1
Ismail Hakki Bursevi: Osvrt na život, tesavvufsku misao i djelo 59
i drugi kojima je bio oslovljavan. Nadimak Uskudari je dobio

zbog boravka u Uskudaru.2 Također je bio poznat i kao Ismail
Hakki Džilveti zbog pripadnosti džilvetijskom tarikatu.3
2
Ali Namlı, “İsmail Hakkı Bursevi: Celveti şeyhi, müfessir, şair”, İslam Ansiklopedisi, sv. XXIII,
Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2001, str. 102.
3
Džilvetijski ogranak /kol/ bajramijskog tarikata nastankom se veže za Muhammeda Džil-
veti Pir Uftadea. Kasnije će ovaj red po Mahmudu Hudajiju biti prozvan i kao red hudaija
(Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Herce-
govinu, str. 187).
Kako smo i naglasili, bajramijski tarikat sadrži u sebi učenja halvetijskog i nakšibendijskog
tarikata. Džilvetijski ogranak bajramijskog tarikata, koji se veže za spomenutog Pir Uftadea
(u. 1580. godine), baštini bezglasni zikr (zikr hafi). Bukvalno su usvojili i dva nakšibendijska
postulata duhovnoga puta (ima ih svega jedanaest): nazar ber kadem (ne dizati pogled od
vrhova nožnih prstiju; ne pridavati pažnju ničemu osim Allahu; ići svojim putem; govoriti
shodno halu u kojem se nalazi; kloniti se tuđih poslova), halvet der endžumen (tokom bo-
ravka među ljudima biti nutrinom, srcem i mišlju s Allahom; ispuniti se zikrom). Džilveti-
je su se nakon smrti šejha Hudajija podijelili na četiri vrste: selamije, hakkijje (po Ismailu
Hakkiju), fenaijje i hašimijje. Džilvetije duhovne putnike dijele na tri grupe: a) početnike
koji moraju permanetno da razmišljaju o sljedećem: la ma’bude illallah (samo je Allah do-
stojan obožavanja), b) duhovne putnike na srednjem stepenu koji su zaduženi proniknuti
u tajnu: la maqsude illallah (nema željenog osim Allaha) i c) treća skupina je zadužena
kontempliranjem o: la mahbube illallah (nema voljenog osim Allaha) (Dilaver Selvi: Ko
može biti šejh, prijevod s turskog: Abdulaziz Rizvić, UG “Samarkand”, Sarajevo, 2008, str. 53;
Hasan K. Yilmaz: “Celvetiyye”, İslam Ansiklopedisi, sv. VII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul,
1993, str. 273-274). Pokušat ćemo da rekonstruišemo, na osnovu naših dosadašnjih istraži-
vanja, silsilu džilvetijskog tarikata Ismaila Hakkija: Ismail Hakki – Osman Fazli – Zakirzade
Abdullah – (Veoma kratko bio murid Hudajijevog halife Sačli Ibrahima) – (?) – Hudaji –
Muslihudin Halveti (prvi šejh) – Muhjidin Uftade Džilveti (Drugi šejh koji ga je ovlastio
idžazetom na iršad) – Hizir-dede – Akbijik Sultan – Hadži Bajram Veli – Somundžu-baba
Hamid Veli (Preko oca Šemsudina Musaa ostvario dodir s ebhurijskom tesavufskom tra-
dicijom. Boravio je nakratko i u Siriji kod šejha Šadija Rumija Nakšija Bistamija. Od njega
je naslijedio nakšibendijsku i bistamijsku tesavufsku tradiciju. Prema aktuelnom muftiji
Ankare, akademiku Mefailu Hizliju, Somundžu-baba je začetnik bistamijske tesavufske
tradicije na području Osmanske imperije, koju je prenio na svoje učenike, a oni su je dalje
prenosili i širili. /Mefail Hızlı, “Somuncu baba”, U.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, 1987,
2/2, str. 270/) – Alaudin Erdebili – Sadrudin Erdebili – Safijudin Erdebili (Pir safevijskog
tarikata. On je od šejha Ibrahima Gelanija naslijedio zikr 7 ismova: La ilahe illallah, Allah,
Hu, El-Hakk, El-Hajj, El-Kajjum, El-Kahhar i zikr 5 ismova: El-Vehhab, El-Fettah, El-Vahid, El-
Ehad, Es-Samed. Prvu vrstu zikra naslijedio je i pir Omer Halveti preko Ahija Muhammeda,
halife Ibrahima Gejlanija.) – Ibrahim b. Rušan Zahid Gejlani (Jedan od njegovih halifa bio
je Ahi Muhammed Halveti – duhovni učitelj i amidža Zahirudina Omera Halvetija, pira
halvetijskog tarikata. Navodi se da je Ibrahim Zahid Gejlani bio povezan i sa Šemsom Ta-
brizijem.) – Džemaluddin Tabrizi (Bio učenik sljedećih šejhova: Šihabudina Mahmuda,
Ruknudina Sudžasija, Kutbudina Ebhurija /pir ebhurijskog kola suhraverdijskog tarikata/,
a preko potonjeg se veže za Ebu Nedžiba Suhraverdija. Također, i preko Sadija iz Širaza veže
se za Suhraverdija. Od Suhraverdija, preko Džunejda Bagdadija i Hasana Basrija završava
sa hazreti Alijom, radijallahu ‘anhu.)- Preko Suhraverdija se veže i za Ahmeda Gazalija, a
hazreti Ahmed Gazali učio je pred slavnim šejhovima: Ebu Bekrom Nesadžom i Ebu Alijem,
čiji učitelji su bili: Ebul Kasim Kušejri, Ebul Hasan Harkani i Ebul Kasim Džurdžani (Ovdje
→
Njegov otac Mustafa rođen je u istanbulskom kvartu Aksa-

raj, gdje je i odrastao. Aksaraj je napustio najvjerovatnije 1652.
godine, te se preselio u grad Ajtos. Ismail Hakki je izgubio maj-
ku u sedmoj godini, te se o njemu počela starati nena.4
U to vrijeme u Ajtosu je živio i djelovao džilvetijski šejh
Ahmed-efendija, halifa tada znamenitog džilvetijskog šejha At-
pazari Osmana Fazlija.5 Ismail Hakki je pohađao časove arap-
skog jezika kod šejha Ahmeda, te mu se tako ukazala prilika da
upozna šejha sejjida Abdulbaki-efendiju, koji je bio porijeklom
iz Edirni. On je također bio jedan od halifa šejha Osmana Fa-
zlija. Iskoristio je tu priliku, te se 1074. hidžretske godine (1664.
A.D.) u društvu sejjida Abdulbakija seli za Edirne, s ciljem
naučnog usavršavanja. Tu je dobio priliku da se, pored islam-
skih nauka, usavrši u području kaligrafije (hüsn-i hat). Najviše
je vremena proveo studirajući muslimansku jurisprudenciju
( fiqh) i spekulativnu teologiju (‘ilmu ’l-kelām), pred jednim od
halifa šejha Osmana Fazlija.6
Po okončanju studija u Edirnama, sejjid Abdulbaki je oci-
jenio da je pogodno vrijeme da otpremi Ismaila Hakkija za
Istanbul, kako bi mogao upoznati šejha Osmana Fazlija i nepo-
sredno od njega preuzeti tesavvufski nauk. U mjesecu rebi’u ’l-
evvelu 1083. hidžretske godine (juli 1672. A.D.) stigao je u Ista-
nbul. Istog mjeseca upoznao je šejha Osmana Fazlija i postao
njegov murid.7 Pored tesavvufskog nauka, pred svojim šejhom
Ismail Hakki je izučavao muslimansko nasljedno pravo (‘ilmu
’l-ferāid) i muslimansku spekulativnu teologiju (‘ilmu ’l-kelām).
nismo naveli izvore, iz razloga što smo konsultovali preko deset bibliografskih jedinica na
turskom jeziku. Smatramo da bi njihovo navođenje nepotrebno opteretilo rad. Iznijeli smo
podatke do kojih smo dosad došli, tako da ova tema i dalje ostaje otvorena za istraživanje).
4
Namlı, “İsmail Hakkı Bursevi: Celveti şeyhi, müfessir, şair”, str. 102.
5
Pogledaj više u podnaslovu ovog rada: “Šejh Osman Fazli Atpazari – duhovni učitelj Ismaila
Hakkija”.

6

7
Kandidat derviškog reda; pristalica, sljedbenik jednog šejha (Škaljić, Turcizmi u srpskohr-
vatskom jeziku, 1966, str. 475).
Također, pred svojim muršidom8 izučavao je djelo El-Mutavvel

imama Taftezanija,9 i djelo Tenkihu ’l-usul iz osnova musli-
manske jurisprudencije (usūlu ’l-fiqh) od Sadruššeri’a Ubejdu-
llaha el-Buharija (u. 1346/1347). U Istanbulu je studirao i ted-
žvid (znanstvena disciplina o pravilnom i melodičnom učenju
Kur’ana), te perzijski jezik.
Po proteku pune tri godine od dolaska u Istanbul, Ismail
Hakki je dobio dozvolu od svoga šejha Osmana da se povuče
u halvet10 u Zejrek džamiju. Po isteku devedesetodnevne osa-
mljenosti, Ismail Hakki je dobio novi zadatak od šejha: služe-
nje drugih derviša (hizmet). Nakon što je uspješno savladao i taj
zadatak, te ispunio očekivanja šejha, nagrađen je time što mu
je ukazana čast da se, u prisustvu šejha Osmana, povremeno
obraća drugim dervišima u tekiji, kratkim predavanjima koja
su imala podsticajni karakter. Godine 1675. šejh ga je imeno-
vao svojim zastupnikom – halifom, te poslao u Skoplje u ulozi
misionara.11 Godinu dana poslije, dakle 1676, dok je još boravio
u Skoplju, oženio se kćerkom šejha Mustafe Uššakija. Nakon
šestogodišnjeg boravka u Skoplju, ponovno po naredbi šejha
Osmana Fazlija, seli se u Koprulu (Köprülü), tj. današnji grad
Veles,12 u Mekadoniji, gdje se zadržao četrnaest mjeseci, nakon
čega se seli u Strumicu.13 Šejh Osman ga je pozvao iz Strumi-
ce da bude njegov musafir u Edirnama. Šejhu je u goste stigao
1685. godine, te se zadržao tri puna mjeseca koja je posvetio
8
Muršid u tesavvufu označava šejha – duhovnog učitelja/mentora kojeg prihvati murid s ci-
ljem da ga on vodi ka spoznaji dragog Boga i skrivenih istina vjere za kojima se treba tragati.
9
Perzijanac Sa’duddin Mes’ud b. Omer b. Abdullah et-Taftezani el-Hanefi (1322-1390) je
istaknuti muslimanski učenjak u oblastima egzegeze Kur’ana (tefsir), hadisa (poslanička
tradicija), logika, spekulativna teologija (‘ilmu ’l-kelam), lingvistike arapskog jezika, retorke
i općenito muslimanske teologije. Napisao je mnogo djela iz navedenih oblasti. Djelo El-
Mutavvel pripada oblasti retorike.
10
Halvet je povremeno osamljivanje koje praktikuju derviši. Trajanje osamljivanja određuje
šejh. Halvet je jedan od temeljnih principa halvetijskog tarikata, čiji je osnivač šejh Omer
el-Halveti (u. 1397).
11
12
Makedonski: Велес.
13
Makedonski: Струмица; turski: Ustrumcu.
izučavanju djela Fususu ’l-Hikem Najvećeg šejha Ibn ‘Arebija.

Spomenuto djelo izučavao je uz mentorstvo šejha Osmana.14
Odredbom Uzvišenog Allaha, mjeseca maja 1685. godine,
halifa šejha Osmana Fazila u Bursi, šejh Sun’ullah-efendija je
umro. Na njegovo mjesto šejhom je imenovan Ismail Hakki. U
Bursi je i ostao do kraja svoga života. Umro je 1725. godine i
pokopan u haremu svoje džamije. Njegov život, koji je bio ve-
oma skroman, bio je posvema posvećen potrazi za spoznajom
Uzvišenog Allaha, i Njegovom zadovoljstvu, te nauci; a svojim
postupcima slijedio je savjete koje je upućivao drugima, što
nam kazuje da je spadao među one islamske učenjake čiji govor
i djela nisu bili u diskrepanciji (‘ālim – ‘āmil).
Mjeseca jula 1685. godine, po preporuci svoga šejha, šejh
Ismail Hakki počeo je s tumačenjem časnog Kur’ana u Ulu dža-
miji. Njegova predavanja posvećena tumačenju Kur’ana bila su
posebno zanimljiva vjerničkome auditorijumu, jer su bila pro-
žeta izlaganjem dubljih smislova Božije Knjige, a koja su bila
produkt duhovnog kapaciteta samog tumača – Ismaila Hakki-
ja. Nerijetko je prožimao predavanja prelijepim stihovima iz
sufijske poezije napisane na turskom, arapskom i perzijskom
jeziku. Svi ti stihovi imali su podsticajnu narav, tj. cilj im je bio
podići nivo ljubavi i svijesti o Bogu kod vjernika koji su slušali
to tumačenje Kur’ana.15 Ova predavanja šejh Ismail Hakki za-
vršio je 1705. godine. Imao je običaj da svako predavanje ispiše
na arapskome jeziku, te ih je spomenute godine sabrao u jednu
cjelinu, koju je nazvao Ruhu ’l-bejan fi tefsiri ’l-Kur’an.16
U Bursi, u kvartu Tuzpazari, i danas se nalazi tekija šejha
Ismaila Hakkija. Danas je ona poznata pod sljedećim nazivi-
ma: Hikmetizade dergah, Sirrijeva zavija, Hanikah Ismaila
14
15
M. Murat Yurtsever, “İsmail Hakkı Bursevi: Edebi Yönü”, İslam Ansiklopedisi, sv. XXIII, Tür�-
kiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2001, str. 107.
16
(Namlı, “İsmail Hakkı Bursevi: Celveti şeyhi, müfessir, şair”, str. 104). U prijevodu naziv ko-
mentara glasi: Duh objašnjenja u egzegezi Kur’ana.
Hakkija ili tekija Ismaila Hakkija.17 Ova tekija izgrađena je od-

mah po njegovom dolasku u Bursu. Bio je to zapravo više kao
jedan kompleks koji je pored džamije sadržavao čilehanu18, se-
mahanu19 i musafirhanu.20 Do danas je očuvana jedino čileha-
na, jedna česma i skromno turbe šejha Ismaila Hakkija, koje je
podignuto 1900. godine. Dotad, njegov mezar je bio u zapušte-
nom i neurednom stanju.21
Tesavvufska naučavanja Ismaila Hakkija

Osmanska imperija naslijedila je mnogo seldžučkih instituci-
ja koje je inkorporirala u sebe. Među tim institucijma nalazi-
mo svakako i medrese – vjerske obrazovne institucije. Sami
Seldžuci njegovali su tesavvufski nauk u svojim medresma, te
su bili veliki poklonici naučavanja šejha Ibn ‘Arebija.22 Turci
Osmanlije posredstvom Seldžuka nastavili su tradiciju njego-
vanja nauka Ibn ‘Arebija, koji je s pravom ponio titulu Najvećeg
šejha (eš-šejhu ’l-ekber).
Prva medresa u Osmanskoj imperiji podignuta je 1331. go-
dine u Izniku. Njen najpoznatiji učitelj bio je Davud Kayseri,
17
M. Murat Yurtsever, “İsmail Hakkı Tekkesi”, İslam Ansiklopedisi, sv. XXIII, Türkiye Diyanet
Vakfı, İstanbul, 2001, str. 110.
18
Mala zatamnjena, prizemna ili podzemna prostorija, u kojoj derviši provode određeno
vrijeme u izolaciji tokom koje se okupiraju razmišljanjem najčešće o Uzvišenom Allahu.
Najverovatnije da je sam pojam nastao od perzijskih riječi gil (ilovača) i hane (kuća).
19
Prostorija u tekiji izričito namijenjena obavljanju derviških obreda (Škaljić, Turcizmi u srp-
skohrvatskom jeziku, str. 558).
20
Kuća ili prostorija specijalno određena za putnike namjernike, u kojoj dobivaju potpuno
besplatno hranu i konačište (Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, str. 476).
21
M. Murat Yurtsever, “İsmail Hakkı Tekkesi”, str. 111.
22
Šejh Ibn ‘Arebi se na putu u Mekku upoznao s hadžijama iz Konje i Malatje. U periodu od
1204. do 1230, dok je boravio u anadolskim gradovima: Malatji, Konji, Aksaraju i Sivasu,
stekao je blagonaklonost seldžučkog sultana Gijasuddina Kejkavusa. Narednih godina šejh
Ibn ‘Arebi putovao je u Kuds, Kairo i Mekku. U Konju se vratio 1209/1210. Iste godine u tom
je gradu napisao svoje djelo Risaletu ’l-envar. Na širenje učenja Ibn ‘Arebija utjecala su djela
koja je napisao njegov najznačajniji učenik Sadruddin Konjavi (Vidjeti više u: Ekmeleddin
İhsanoğlu, Osmanlije i nauka, prijevod s turskog: Samira Osmanbegović-Bakšić, FIN i El-
-Kalem, Sarajevo, 2006, str. 99-100).
istovremeno poznat i kao promotor djela i tesavvufskog nau-

čavanja šejha Ibn ‘Arebija. Svoju ljubav prema tesavvufu opće-
nito, a prema Najvećem šejhu Ibn ‘Arebiju posebno, dokazao je
komentarom na njegovo djelo Fususu ’l-hikem.23
Ta tradicija njegovanja nauka Ibn ‘Arebija bila je njegovana
i u vremenu u kojem je živio šejh Ismail Hakki Brusevi.24 Sma-
trao je da se islam u potpunosti može shvatiti tek kada ga upo-
redo razumijevamo iz njegovih “egzoteričkih izvora” (zahiri
kaynakları), u koje spada prvenstveno Božija objava (wahy), i
“ezoteričkih izvora” (batini kaynakları), koji su ustvari Božan-
sko nadahnuće ili otkrovenje (ilham, ilm-i ledunni, kešf). Do
Božanskog nadahnuća stiže sečinjenjem dobrih djela (amel-i
salih) i permanentnom sviješću o Uzvišenom Allahu koja poti-
če na klonjenje lošega i prezrenoga (taqwā). Također, pod utje-
cajem Najvećeg šejha Ibn ‘Arebija, šejh Ismail Hakki razumije-
vao je i imena i svojstva Uzvišenog Allaha. Smatrao je da osoba
koja je kročila na duhovni put posebno, a i svaki drugi vjernik
praktičar općenito, moraju neprestano spominjati imena Uzvi-
šenoga Allaha i o njima razmišljati, jer čitav svijet opstaje na
temeljima tih imena, te se ona daju pročitati u svakome kutku
svemira. Prema njegovom mišljenju, vjernici su dužni uložiti
enormni trud da dospiju do suštinske spoznaje Allahovih ime-
na, te usvojiti njihove poruke i njima se okititi. Najsavršeniji
vjernik, po njegovom mišljenju, je onaj ko dospije do spoznaje
da je jedino što postoji zapravo Uzvišeni Allah (la mewdžūde
illa Allah), a što je ustvari sama suština Božije jednoće (tewhīd).
Osobe koje dospiju do te spoznaje uviđaju da njihovo postoja-
nje nije ništa drugo doli iluzija, a da je suštinsko – istinsko po-
stojanje i istinski život samo ahiret.25
23
S.H. Nasr, Živi sufizam, str. 145.
24
Y.Ş. Yavuz, C. Kardaş, “İsmail Hakkı Bursevi: Itikadi Görüşleri”, İslam Ansiklopedisi, sv. XXIII,
Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2001, str. 108.
25
Yavuz, Kardaş, “İsmail Hakkı Bursevi: Itikadi Görüşleri”, str. 109.
Što se tiče učenja o Allahovoj jednoći (tewhīd), šejh Ismail

Hakki razlikuje tri razine tevhida: la ilahe illa Hu, la ilahe illa
Ente i la ilahe illa Ene. Pod prvom je podrazumijevao da svaka
osoba koja želi spoznati dragog Boga mora ustremiti svoja osje-
tila i razmišljanja na to da sve što postoji jeste dar Boga te da
sve opstoji svjedočeći Njegova lijepa imena i svojstva. Druga ra-
zina tevhida jeste položaj u kojem čovjek osjeća kako Uzvišeni
Allah djeluje u svijetu, te spoznaje svoju permanentu ovisnost
o Njemu Jedinome. Ova razina nije potpuna, jer tragač Isti-
ne još uvijek osjeti prisutnost svoga “ja”, koje apsolutno mora
iščeznuti. Treća razina jeste i posljednja, a ona podrazumijeva
da vjernik u svemu vidi Božije postojanje, te da osjeća kao da
Uzvišeni Allah govori: ja sam jedini Bog i jedini Ja opstojim, a to
znači poništavanje sebe u tevhidu.26 Do ovih razina ponajprije
se stiže vežući srce za blagoslovljenoga poslanika Muhamme-
da, alejhisselam, koji je posjedovao najsavršeniju i najpotpu-
niju spoznaju Uzvišenog Allaha, jer je njegovo srce u svakom
trenutku bilo okrenuto ka Allahu, a što bi svaki vjernik morao
izgrađivati kod sebe. Svaki vjernik koji prihvati vjerska načela i
počne ih praktikovati stupa u skupinu Allahovih prijatelja, jer
je slovom Kur’ana rečeno da su svi vjernici Allahovi prijatelji
(Kur’an, 2:257), ali to predstavlja najniži stepen “evlijaluka”,
dok je najviši “fenaluk”, koji podrazumijeva iščeznuće jastva i
spoznaju da jedino Bog opstoji (beqā). Slanje evlija, kojim Uzvi-
šeni Allah ostvaruje komunikaciju sa stvorenjima, i razumski
je shvatljivo jer ljudima su potrebni savršeni učitelji koji će ih
voditi spoznaji Allaha, te posredstvom kojih Allah čuva svijet.27
26
Zanimljiva je činjenica da je i imam Gazali smatrao da je najviši stepen tevhida da čovjek
u svemu postojećem vidi samo Uzvišenog Allaha, a što predstavlja tevhid iskrenih vjernika
koji su doživjeli “utrnuće u tevhidu” (el-fena’ fi ’t-tewhid), jer čovjek kada vidi samo Jednoga,
to znači da ne vidi ni samoga sebe; a ako ne vidi sebe, to znači da je uronio u tevhid, tj. “po-
ništio je samoga sebe u tevhidu” (više: Ebu Hamid Muhammed el-Gazali, Ihja ulūmid-dīn
(Preporod islamskih nauka), tom VII, Libris, Sarajevo, 2005, str. 637).
27
Više: Yavuz, Kardaş, “İsmail Hakkı Bursevi: Itikadi Görüşleri”, str. 109; Selvi, Ko može..., str.
115.
Šejh Ismail Hakki veoma je insistirao na izučavanju života

i djela blagoslovljenoga poslanika Muhammeda, alejhisselam,
jer sve ostale vjerovjesnike i poslanike Uzvišeni Allah je slao
kako bi navještavali njegov dolazak, i pripremali svijet za nje-
govo poslanstvo. On sam predstavlja krunu Allahovog stvara-
nja, jer je njemu jedinome bila data sva punina Allahovih riječi.
Pored toga, on je bio najbolji primjer očitovanja (mazhar) ime-
na i svojstava Uzvišenoga Allaha.28
Od svojih šejhova, čije duhovne genealogije sežu do Aziza
Mahmuda Hudaija, a od njega do šejha Bajrama Velija – epo-
nima bajramijskog tarikata, naslijedio je i učenje o “jedinstvu
bitka” (vahdetu ’l-vudžūd), čiji je ustanovitelj Najveći šejh Ibn
‘Arebi. Divan šejha Mahmuda Hudajija (Divan-ı Ilahiyyat) naj-
jasnije je odrazio njegovo poimanje “jedinstva bitka”, u grani-
cama Šerijata. Takvo poimanje naslijedio je i šejh Ismail Hakki,
kojeg pojedini autoriteti izjednačavaju sa šejhom Ibn ‘Arebijem
zbog njegovog doprinosa tesavvusfkoj misli. Ideje o “jedinstvu
bitka” mogu se pronaći na mnogim mjestima u njegovom ma-
gnum opusu – opsežnom komentaru Kur’ana, nazvanom Ruhu
’l-bejan.29
Pored spomenutih sufija: Ibn ‘Arebija, Sadruddina Konyavi-
ja, Mahmuda Hudajija, Osmana Fazlija, koji su ostvarili veliki
utjecaj na Ismaila Hakkija, u njegovim djelima se zapaža i utje-
caj Mevlane Dželaluddina Rumija (1207–1273), naročito njego-
ve Mesnevije, koju je često citirao na stranicama svoga komen-
tara Kur’ana.30 Na stranicama njegovih djela vidljiv je i zapažen
utjecaj djela šejha Ebu Lejsa Semerkandija, imama Gazalija i
drugih tesavvufskih prvaka.
28
Yavuz, Kardaş, “İsmail Hakkı Bursevi: Itikadi Görüşleri”, str. 109.
29
Ahmet Y. Ocak, “Osmanska misao (XIV-XVIII stoljeće)”, Historija Osmanske države i civiliza-
cije, sv. II, priređivač: Ekmeleddin İhsanoğlu, Orijentalni institut – IRCICA, Sarajevo, 2008,
str. 343.
30
M. Necmettin Bardakçı, “İsmail Hakkı Bursevi’nin Musa-Hızır Kıssası Yorumunun İlim-
Marifet Uygunluğu Açışından Değerlerdinmesi”, Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Süleyman Demi-
rel Üniversitesi, sayı 5, 1998, str. 81.
Djela Ismaila Hakkija

U literaturi nailazimo na podatak da je Ismail Hakki autor pre-
ko stotinu djela. Prema istraživaču Sakibu Jildizu, on je autor
stotinu dvadeset i sedam djela, mada ni ovaj podatak nije sa-
svim pouzdan.31
Šejh Ismail Hakki većinu svojih djela napisao je na osman-
skom turskom, dok je oko četrdeset djela napisao na arapskom
jeziku. Sva njegova djela prožeta su poezijom i stihovima koje
je preuzimao od drugih sufijskih ili divanskih pjesnika, neri-
jetko ne navodeći njihove izvore. Njemu samome pripisuje se
autorstvo između 70 i 100 hiljada distiha – bejtova.32
U narednim redovima navest ćemo neka njegova najvažni-
ja djela i ukratko se osvrnuti na njih.
1. Rūhu ’l-bejān fi tefsīri ’l-Kur’ān (Duh objašnjenja u egzegezi

Kur’ana)
Djelo je, kako smo i ranije rekli, nastalo kao plod autoro-
vog tumačenja Kur’ana u Ulu džamiji u Bursi, u periodu od
1685. do 1705. godine. Mada je njegov puni naziv Ruhu ’l-
bejan fi tefsiri ’l-Kur’an, poznatiji je kao Ruhu ’l-bejan. Ovo
djelo predstavlja jedan od najvrednijih tefsira sufijske pro-
venijencije. Napisan je na arapskom jeziku.
Poznato je da se sufijski tefsiri svrstavaju u dvije katego-
rije: spekulativni sufijski tefsir (et-tefsīr es-sūfi en-nazari)
i aluzivni – prelijevajući sufijski tefsir (et-tefsīr es-sūfi el-
išāri ev el-fejdi).33 Spekulativni sufijski tefisr zasniva se na
uslovljenom, sistematskom izučavanju kur’anskog teksta
uspostavljenom metodologijom. Predstavnik ove vrste su-
fijskog tefsira s ciljem izučava kur’anski tekst da bi otkrio i
31
32
33
Muhammed Husejn ez-Zehebi, Et-Tefsir ve ’l-mufessirun, sv. II, Mektebetu ’l-Vehb, Al-Qahi-
ra, s.a., str. 381.
pronašao unutarnja, skrivena značenja svetog kur’anskog

teksta. Jedan od glavnih predstavnika ove vrste tefsira za-
sigurno je šejh Ismail Hakki.34
U djelu Ruhu ’l-bejan zapaža se tzv. “paralelizam” (tatbiq)
u tumačenju Kur’ana. Paralelizam u tumačenju Kur’ana
podrazumijeva da sufijski komentator u svome tumačenju
Kur’ana istodobno iznosi uz skriveno (bātin) i takozvano
“vanjsko značenje” (zāhir), za kojim se ne traga, već se ono
samo nadaje. Pored toga, Ruhu ’l-bejan obiluje stihovima iz
sufijske poezije, a naročito iz Rumijeve Mesnevije. Ismail
Hakki je u svoj tefsir unosio i mišljenja prethodnih sufija
i komentatora Kur’ana iz njihovih redova, te hadise posla-
nika Muhammeda, alejhisselam. Nerijetko nailazimo i na
povode objave ajeta. Također, komentar sadržava i mnoš-
tvo pojedinosti iz historije islama, napose iz perioda prve
četverice halifa. Šejh Ismail Hakki, u svom komentaru
Kur’ana, bavio se i pojedinim političkim i religijskim gru-
pacijama koje su se javljale unutar islama, analizirajući ili,
pak, kritikujući njihove stavove. Na stranicama Ruhu ’l-
bejana, tačnije u komentaru 103. i 104. ajeta sure El-Kehf
(Pećina),35 on kritikuje haridžije,36 ukazujući na pogubnosti
njihovog ubjeđenja i neispravnost samoga pravca.37
Ostali poznati radovi šejha Ismaila iz oblasti tefsira38
Šejh Ismail Hakki ostao je poznat zahvaljujući svome ma-
gnum opusu – Ruhu ’l-bejanu; no, to ne znači da ostala
34
Dženan Hasić, “Tumačenje Kur’ana u Mesneviji”, Godišnjak, Medžlis islamske zajednice Tu-
zla, IV/2013, br. 4, str. 75-87.
35
Reci: “Hoćete li da vam kažemo čija djela neće nikako priznata biti, čiji će trud u životu na ovom
svijetu uzaludan biti, a koji će misliti da je dobro ono što rade?” (Kur’an, 18:103-104, prijevod
Besima Korkuta).
36
Haridžije su jedna od najranijih sekti u islamu. Prema njima, počinilac velikog grijeha neće
biti spašen na ahiretu.
37
Adem Apak, “İsmail Hakkı Bursevi’nin Ruhu-l-Bejan’da Islam Tarihi İlk Dönem Hadisleri ve
Siyasi-İtikadi Fırkalar Hakkındaki Görüşleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,
cilt 11 – sayi 2, 2002, str. 160.
38
Egzegeza Kur’ana.
njegova djela općenito, a ovdje iz oblasti tefsira posebno,

nisu vrijedna i cijenjena u naučnim krugovima. Djela koja
ćemo navesti predstavljaju veliki doprinos tefsirskoj nauci.
Nećemo se truditi da navedemo sva njegova djela iz nave-
dene oblasti, već samo ona obimnija i poznatija širim na-
učnim krugovima: Ta’lika ‘ala evaili Tefsiri ’l-Bejdavi;39 Šerh
‘ala tefsiri džuz’i ’l-ahir li ’l-Kadi ’l-Bejdavi; Tefsir-i sureti ’l-Fa-
tiha; Tefsiru Amener-Resul, Tefsiru sureti ’l-’Asr; Tefsiru sureti
’z-Zelzele; Leva’ih tete’allek bi ba’di ’l-ajat ve ’l-ehadis; Kitabu
’l-mir’at li hahaiki ba’di ’l-ehadis ve ’l-ajat.40
2. Rūhu ’l-Mesnevi – Šerhu ’l-Mesnevi (Duh Mesnevije – Tumač

Mesnevije)41
Ovo djelo predstavlja komentar prvih 748 bejtova Rumijeve
Mesnevije. U komentaru, šejh Ismail Hakki izvršio je i valo-
rizaciju ajeta i hadisa spomenutih u tih 748 bejtova. Prema
djelu Rūhu ’l-Mesnevi,42 u tim bejtovima utkano je 243 hadi-
sa Muhammeda, alejhisselam.
Inače, Ismail Hakki bio je “na glasu” u svoje vrijeme kao
vrsni poznavalac hadisa blagoslovljenoga poslanika Mu-
hammeda, alejhisselam. Također je i njegov šejh Osman
Fazli bio izuzetan poznavalac hadisa. Djelo Rūhu ’l-Me-
snevi završeno je 10. rebi’u ’l-evvela 1116. godine, odnosno
13.7.1704. godine. Štampano je u dva toma. Prvi tom je prvi
put štampan 1868, a drugi put 1870. godine.43
39
Prijepis djela nalazi se u GHB, u Sarajevu:R-680.
40
41
Na ovaj komentar Mesnevije ukazao je i rahmetli hafiz Halid Hadžimulić u predgovoru pri-
jevoda prvog toma Mesnevije, koji je sačinio rahmetli šejh Fejzulah Hadžibajrić (Halid Had-
žimulić, “Prijevodi i komentari Mesnevije”, Dželaluddin Rumi: Mesnevija 1, II izd., Ljiljan,
42
Prijepis djela nalazi se u GHB, u Sarajevu: R-255 (L. 112b) (radi se o fragmentu iz djela).
43
İsmail Güleç, “İsmail Hakkı Bursevi’nin Ruhu ’l-Mesnevi’sinde geçen hadisler üzerine bir
değerlendirme”, Mevlana Araştırmaları Dergisi, I/1, Mayıs 2007, str. 122, 126.
Ostala djela iz tesavvufa

Rūhu ’l-Mesnevi ili pod drugim nazivom Šerhu ’l-Mesnevi naj-
poznatije je djelo šejha Ismaila Hakkija iz oblasti tesavvufa.
Ostala djela ćemo u sljedećim redovima navesti samo tak-
sativno , bez ulaženja u njihovu sadržinu i bez detaljnog
opisivanja: Šerhu ’l-Muhammedijje;44 Tamamu ’l-fejz fi ba-
bir-ridžal;45 Silsilename-i dželvetijje; Kitabu ’l-hitab;46 Kita-
bun-nedžat;47 Šerhu ’l-Usuli ’l-’ašere;48 Tuhfe-i redžebijje; Ri-
sale-i šerhi esmai seb’a;49 Risale-i Nefesu Rahman; Risaletu
’l-hadarat; Kenz-i Mahfi; Kitabu hudždžetti ’l-baliga50; Tuhfe-i
ismailijje51; Tuhfe-i bahrijje; Tuhfe-i halilijje; Risale-i husejnij-
je; Suluku ’l-muluk;52 Tuhfe-i hasekijje;53 Kitabus-suluk; Šerhu
ebjati Fusus;54 Tuhfe-i ‘umerijje;55 Šerh Pend-i Attar;56 Risale-i
44
Komentar na ovo djelo pod nazivom: Ferahur-rūh fī šerhi Muhammedijje nalazi se u GHB, u
Sarajevu: R-255 (L. 112a; L. 112b; L. 142b; L. 145a-146b).
45
Prijepis djela nalazi se u GHB, u Sarajevu: R-6767; R-927.
46
Prijepis djela nalazi se u GHB, u Sarajevu: R-5950 (L. 1b-15b).
47
Prijepis djela nalazi se u GHB, u Sarajevu: R-5950 (L. 22b-52a).
48
Komentar na djelo El-Usulu ’l-’ašere šejha Nedžmuddina Kubre (u. 1221), eponima
kubravijskog tarikata, a koje se odnosi na deset postulata duhovnog puta (sejr-i suluk), koji
su plod njegovog tesavufskog naučavanja (usp. Namlı, “İsmail Hakkı Bursevi: Celveti şeyhi,
müfessir, şair”, str. 104). Tih deset principa su: pokajanje (tewba), neovisnost o materijal-
nim dobrima i skromnost (zuhd), permanentno oslonjanje na Uzvišenog Allaha (tewekkul),
zadovoljstvo odredbom, sudbinom te onim što se ima (qana’a), povlačenje/izbjegavanje
dodira sa svijetom (‘uzla), permanentno spominjanje Uzvišenog Allaha (zikr), srčano stre-
mljenje Uzvišenom Allahu (tewedždžuh ilallah), strpljivost (sabr), osobno nadziranje (mu-
raqaba) i zadovoljstvo (rida) (više: Rusmir Šadić, “Najm al-Din Kubra i derviški red kubrawi-
ja”, Znakovi vremena, Naučnoistraživački institut “Ibn Sina” u Sarajevu, XIII/2010, br. 48/49,
str. 265). Prijepis djela nalazi se u GHB, u Sarajevu: R-5781.
49
Ova knjiga veoma je važna za halvetijski i džilvetijski tarikat, jer se u njoj analiziraju sljedeći
zikrovi: La ilahe illallah, Allah, Hu, Hakk, Kajjum, Kahhar (Namlı, “İsmail Hakkı Bursevi:
Celveti şeyhi, müfessir, şair”, str. 105). Ovi zikrovi čine osnovu zikra u halvetijskom i džilve-
tijskom tarikatu.
50
Prijepis ovog djela nalazi se u GHB biblioteci, u Sarajevu: R-5775 (L. 52b-99b).
51
Prijepis ovog djela nalazi se u GHB biblioteci, u Sarajevu: R-4471.
52
Djelo je poznato i pod nazivom Tuhfe-i alijje. U njemu su protumačene neke dove hazreti
Alije, radijallahu ‘anh.
53
Prijepis ovog djela nalazi se u GHB biblioteci, u Sarajevu: R-5775 (L. 38b-46b), R-4904
54
U djelu su protumačeni stihovi navedeni u poglavlju o Ishaku, alejhisselam, iz djela Fususu
’l-hikem šejha Ibn ‘Arebija.
55
Prijepis ovog djela nalazi se u GHB biblioteci, u Sarajevu: R-5775 (L. 8a-38b).
56
Prijepis ovog djela nalazi se u GHB biblioteci, u Sarajevu: R-391.
behaijje;57 Vesiletu ’l-meram;58 Šerh-i Salavati Ibn Mešiš;59

Medžmu’atu ’l-esrar;60 Es’ile-i šejh Misri; Kitabu ’l-fasl fi ’l-
esrar; Medžiu ’l-bešir li edžli ’t-tebšir; Esraru ’l-huruf; Hakaiku
’l-huruf; Kitabu zubdeti ’l-mekal; Mekalat-i šejh Ismail Hakki.61
Pored navedenih, šejh Ismail Hakki potpisnik je i mnogih
drugih djela koja nismo ovdje naveli zato što nisu toliko po-
znata među širom čitalačkom publikom.
3. Djela iz hadiskih znanosti

Šejh Ismail Hakki je, kako smo i ranije kazali, bio veliki po-
znavalac hadisa i njegovih znanstvenih disciplina. Hadise
je tumačio na sličan način kao i kur’anske ajete, tragajući za
njihovim dubljim smislom i unutrašnjim (bātin) značenjem,
jer je poslanik Muhammed, alejhisselam, darovan puni-
nom svih Božanskih riječi (dževāmi’u l-kelim),62 te kako god
Božije riječi imaju svoje unutrašnje značenje, isto tako ga
posjeduju i hadisi. Zanimljiv je primjer njegovog tumačenja
hadisa Gornja ruka je bolja od donje (Buhari i Muslim).63 U
57
Šejh Ismail je ovo djelo savjeta i uputa posvetio svom sinu Mehmedu Behauddinu.
58
Djelo govori o šejhu Džunejdu Bagdadiju i osam uvjeta ispravnosti halveta, koje je šejh uveo.
59
Mešišija salavat je poznati salavat, naročito unutar šazilijskog tarikata. Ovaj salavat produkt
je nadahnuća šejha šerifa Ebu Muhammeda Abdusselama Ibn Mešiša el-Hasenija (u. 1228),
duhovnog učitelja šejha šerifa Ebu ’l-Hasena Alija eš-Šazilija el-Hasenija (1197-1258), eponi-
ma šazilijskog tarikata.
60
Djelo govori o naučavanjima Ibn ‘Arebija, Sadruddina Konjavija, Osmana Fazlija i Šarihu-
l-Fususa Abdullaha Bošnjaka, koji se proslavio svojim komentarom Fususu ’l-hikema, pod
nazivom: Tedželijjatu ‘araisil Fuusus fi minessati hikemil-Fusus. Zbog ovog komentara dobio
je veoma sugestivan nadimak Šarihu-l-Fusus (Komentator Dragulja poslaničke mudrosti).
Hadži Halifa u Kešfuz-zununu kaže da je ovo “možda najbolji komentar uopće”. Prvotno je
bio napisan na turskom, a zatim kada se komentar pročuo u arapskom svijetu, autor ga je
napisao i na arapskom (Ismet Bušatlić, Studije o sljedbenicima knjige, FIN i El-Kalem, Sara-
jevo, 2007, str. 166). Abdullah Bošnjak zaslužan je i za prezentaciju melamijsko-bejramijske
tesavufske tradicije u “arapskoj regiji sve do Arabije” (Ćehajić, Derviški redovi u jugosloven-
skim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, str. 190).
61
Namlı, “İsmail Hakkı Bursevi: Celveti şeyhi, müfessir, şair”, str. 105; Yurtsever, “İsmail Hakkı
Bursevi: Edebi Yönü”, str. 108.
62
O Muhammedovom, alejhisselam, posjedovanju punine svih Božanskih riječi vidjeti više u:
Rešid Hafizović, Teološki traktati 1: O načelima islamske vjere, Bemust, Zenica, 1996, str. 158.
63
Shodno vanjskom značenju, a prema većini komentatora, ovaj hadis ima značenje da je bolja
ruka bogataša od ruke siromaha, jer bogataš spušta milostinju “odozgo” (stoga je njegova ruka
→
tumačenju predmetnog hadisa, on odstupa od ustaljenog

tumačenja većine komentatora da je ruka koja udjeljuje
milostinju bolja od ruke koja je prima, već kaže da je pravi
smisao hadisa u tome da je siromahova ruka ona “gornja”,
a bogataševa ona “donja”. U osvrtu na navedeno tumačenje,
znameniti učenjak i šejh šazilijskog tarikata Ahmed Fethu-
llah Džami veli da je šejh Ismail Hakki razumijevao hadis
na način da je siromah raison d’etre nagrade bogataša, jer
ukoliko ne bi bilo siromaha, bogataši ne bi imali načina da
putem milostinje očiste svoje imetke. Ruka siromaha je-
ste sredstvo kojim bogataš postiže zadovoljstvo Uzvišenog
Allaha i Njegovu nagradu; a sve ono što vodi Allahovom
zadovoljstvu samim tim je i najčasnije, jer je zadovoljstvo
Uzvišenog Allaha krajnji cilj kojem treba da streme svi vjer-
nici. Ovakvo viđenje hadisa kod vjernika treba da urodi
plodom blagog i poštovanja punog odnosa spram bijednika
i siromašnih, jer lijep odnos spram njih predstavlja jedan
od instrumenata približavanja Uzvišenom Allahu, a što će
istovremeno dovesti i do smanjenja njihova broja.64
Nakon kratkog osvrta na način na koji je Ismail Hakki ko-
mentarisao hadise, u narednim redovima predstavit ćemo
neka njegova najznačajnija djela iz područja hadisa i njego-
vih znanosti.
Najpoznatije hadisko djelo šejha Ismaila Hakkija zasigurno
je komentar zbirke Četrdeset hadisa čuvenog imama Neve-
vija. Djelo je napisao na zahtjev Mulla Alija Kastamonija, a
naslovio ga je Šerhu ’l-erbe’ine hadisen. Završeno je u Bursi
oktobra 1724. godine.65
“gornja”) u ruku siromaha, koja je dolje ispružena (stoga je ona “donja”) (O ovome pogledati
više u: Ahmed Fethullah Džami, Sevānih qalbijje, sv. II, Dāru ’l-Gazālī, Halep, 2010, str. 17).
64
Usp. Džami, Sevānih qalbijje , str. 17; vidi i: Ismail Hakki, Rūhu ’l-bejān fi tefsīri ’l-Qur’ān, sv. I,
str. 424.
65
Güleç, “İsmail Hakkı Bursevi’nin Ruhu ’l-Mesnevi’sinde geçen hadisler üzerine bir
değerlendirme”, str. 125.
Pored njega, kao najznačajnijeg djela, nisu zanemarljiva ni

sljedeća:
Šerhu Nuhbeti ’l-fikerli usūli ’l-hadīs: Ovo djelo iz oblasti ter-
minologije hadiske znanosti komentar je djela Nuhbetu ’l-
fiker, čiji je autor hafiz Ibn Hadžer Askalani (preselio 1449).66
Risāla fi Istilāhi ehli ’l-hadīs: Ovo djelo završeno je 1672. go-
dine, a predstavlja osvrt na djelo Istilāhu ehli ’l-hadīs Ibn
Hadžera Askalanija. Pisano je arapskim jezikom.67
Šerhu ’l-hadis: El-mu’minu mir’ātu ’l-mu’min: Djelo, bolje
reći traktat, predstavlja komentar hadisa Vjernik je vjerniku
ogledalo (Ebu Davud). Završeno je 25.1.1691. godine.68
Osim navedenih djela i traktata, šejh Ismail Hakki potpi-
snik je još nekoliko djela iz hadisa i hadiskih disciplina, ali
ih nismo naveli s obzirom da nisu toliko raširena i poznata.
4. Šerhu Mukaddimeti ’l-Džezeri (Komentar Mukaddime ima-

ma Džezerija)
Imam Ibu-l-Džezeri bio je velikan nauke o kiraetima69 i ted-
žvida.70 Napisao je djelo Mukaddima iz spomenutih oblasti.
Na to djelo šejh Ismail Hakki napisao je spomenuti komen-
tar.71
66
67
68
69
Različite varijante čitanja kur’anskog teksta.
70
Naučna disciplina o pravilnom i melodičnom učenju Kur’ana.
71
Namlı, “İsmail Hakkı Bursevi: Celveti şeyhi, müfessir, şair”, 106.
Šejh Osman Fazli Atpazari –

duhovni učitelj Ismaila Hakkija
Šejh Osman Fazli Ilahi Atpazari rođen je 1632. godine u bu-
garskom gradu Šumen.72 Osnovno obrazovanje stjecao je pred
svojim ocem šejhom Fethullahom. Iz rodnog mjesta odselio se
u Edirne kako bi učio pred velikim učenjakom Sačli Ibrahim-
efendijom, halifom šejha Aziza Mahmuda Hudaija. U Edirna-
ma je vodio veoma skroman život upražnjavajući raznovrsne
tesavvufske eksercitije. No, saznavši da šejh Ibrahim smjera da
ga oženi svojom kćerkom, on napušta Edirne i odlazi u central-
nu džilvetijsku tekiju, koja se nalazila na Uskudaru. Smatrao
je da će se ta ženidba sa šejhovom kćerkom negativno odrazi-
ti na njegov duhovni život i pobožnost. U tekiji na Uskudaru
upoznao se s jednim starim dervišom koji mu je, saznavši za
njegovo stanje, preporučio da napusti i tu tekiju, na čijem čelu
je bio šejh Mesud, sin kćeri šejha Mahmuda Hudaija, te da ode,
također džilvetijskom šejhu, Zakirzade Abdullahu, koji se nala-
zio u tekiji pored Zejrek džamije.73
Kod šejha Abdullaha ostao je gotovo osam godina izučava-
jući islamske nauke i nauk tesavvufa. Svakog utorka prisustvo-
vao je džilvetijskom zikru koji se održavao u sultan Fatihovoj
džamiji. Uvidjevši njegovu duhovnu zrelost, šejh Abdullah je
Osmana imenovao svojim halifom, te ga poslao u Ajtos, u kome
je ostao do smrti šejha Abdullaha, hidžretske 1068. godine
(1657–1658. A.D.). Iste godine odselio se u Plovdiv,74 a zatim
1672. godine u Istanbul. Tu se smjestio u naselju Atpazari.75
Od vlasti je dobio odobrenje da svoju tekiju smjesti unutar
Manisali Mehmed-pašine džamije. Stekavši naklonost velikog
72
Bugarski: Шумен; turski: Şumnu.
73
Sakıb Yıldız, “Atpazarı Osman Fazlı”, İslam Ansiklopedisi, sv. IV, Türkiye Diyanet Vakfı,
74
Bugarski: Пловдив; turski: Filibe.
75
Yıldız, “Atpazarı Osman Fazlı”, İslam Ansiklopedisi, str. 84.
vezira Koprulu Fazil Ahmed-paše, njegov položaj se poboljšao,

te je dobio odobrenje da drži predavanja srijedom u Sulejmaniji
džamiji, a petkom u džamiji Vefa.76
S dolaskom Kara Ibrahim-paše na položaj velikog vezira,
šejh Osman Fazli doživio je progonstvo u Šumen. Poslije tri
mjeseca situcija se promijenila u korist šejha. Velikim vezirom,
godine 1685, imenovan je Bošnjak Sari Sulejman-paša, te je is-
poslovao da se šejhu dozvoli povratak u Istanbul, u kojemu je
boravio sve do izgnanstva na Kipar.77
S imenovanjem Albanca Mustafe Fazil-paše na položaj veli-
kog vezira, 1689. godine, šejh Osman je ponovno pao u nemilost
vlasti. Izgnan je na Kipar, u grad Famagusta,78 gdje je i umro
17. zu ’l-hidždžeta 1102. hidžretske godine (11.9.1691. A.D.). Iza
sebe je ostavio, prema dostupnim izvorima, oko stotinu i pede-
set halifa. Oporučio je da njegovo mjesto naslijedi šejh Ismail
Hakki. Što se tiče pisanih djela, njemu se pripisuje autorstvo
trinaest djela.79
Zaključak
Smatramo da je u našim krajevima bilo više interesovanja i
akademskog angažmana za djelo Ismaila Hakkija Bursevija,
nego za njegovu biografiju. To zaključujemo iz činjenice da ni-
smo mogli pronaći bogate podatke o njegovoj ličnosti u litera-
turi na bosanskome jeziku.
Od svih njegovih djela, kod nas je široj čitalačkoj publici
najpoznatije djelo Ruhu ’l-bejan, koje je godinama čitano i izu-
čavano u okrilju naših vjerskih obrazovnih institucija, te napo-
se tekija i hanikaha. Pored njega, shodno našim, sad ne toliko
76
77
78
Grčki: Αμμόχωστος; turski: Gazimağusa ili Mağusa.
79
opširnim saznanjima, bio je poznat i njegov komentar Rumi-

jeve Mesnevije. Prijepisi njegovih djela koji se čuvaju u Gazi
Husrev-begovoj biblioteci pokazuju da su i druga djela Isma-
il Hakkija, naročito iz oblasti tesavvufa i njegove poezije, bila
poznata užim krugovima kod nas. No, o tome ćemo govoriti u
zasebnoj studiji.
Pred sebe smo bili postavili zadatak da u ovome tekstu,
grosso modo, iznesemo najvažnije segmente iz života, djela i
tesavvufskog mišljenja znamenitog Ismaila Hakkija Bursevija.
Da li smo u tome uspjeli ili, pak ne, ostaje na čitaocima opće-
nito i stručnjacima za predmetnu oblast posebno, da donesu
adekvatan sud.
Ostaje nam nada da će ovaj naš prilog o životu, tesavvuf-
skoj misli i djelu znamenitog šejha Ismaila Hakkija Bursevija
pobuditi više znatiželje u naučnim krugovima za njegov život,
naročito za djelo koje je veoma bogato i interesantno. Zaklju-
čit ćemo tvrdnjom da je šejh Ismail Hakki zaista spadao u red
klasičnih muslimanskih učitelja (muderris – murebbī), čiji lik
i djelo ne treba prepustiti u nemilost zaboravu, nego mu treba
posvetiti odgovarajuću znanstvenu pažnju.
ŠEJH MAHMUD HUDAJI
I DERVIŠKI RED DŽILVETIJA
Uvod
U radu se izlažu osnovni podaci o životu i djelu šejha Aziza Ma-
hmuda Hudajija. Aziz Mahmud Hudaji bio je učenik šejha Ufta-
dea (pr. 1580), za kojeg se veže džilvetijski derviški red ili tari-
kat, a koji je prema istraživačima tesavvufa i njegove povijesti
samo jedan ogranak ili kol bajramijskog derviškog reda, koji je
osnovao šejh Bajram Veli (pr. 1429). Sam njegov tarikat izrastao
je na tradiciji halvetijskog, te manjim dijelom nakšibendijskog
tarikata. Od potonjeg je naslijedio bezglasni zikr (zikr hāfi),
dok se načelom melameta i duhovnom genealogijom (silsila)
povezuje sa halvetijskim tarikatom, kojemu je zapravo i bliži.
Kolika je bliskost džilvetijskog s halvetijskim tarikatom
dokazuju i riječi hazreti Ismaila Hakkija: “Džilvetijski red je u
vrijeme Ibrahima Zahida Gejlanija bio mlađak. Svoju polovinu
napunio je s Uftadeom, a puninu dostigao s Hudajijem.” Ovdje
dugujemo sljedeće pojašnjenje: naime, Ibrahim Zahid Gejlani
(pr. 1301) ustanovitelj je tradicije “sedam zikrova” (la ilahe illa-
llah, Allah, Hū, Haqq, Hayy, Qayyūm, Qahhār) i sufijske insti-
tucije halveta (duhovno osamljivanje), koje će postati temeljni
principi halvetijskog, bajramijskog, džilvetijskog, melamijskih
te i nekih drugih derviških redova. Pored toga, šejh Ibrahim
Gejlani bio je učitelj i duhovni vodič Ahi Muhammedu – uči-
telju i duhovnom vodiču Omera Halvetija (pr. 1397), eponima
halvetijskog reda.
77
Šejh Muhjiddin Uftade smatra se osnivačem reda džilvetija,

ali red je institucionalizovan za vrijeme djelovanja jednog od
njegovih nasljednika, šejha Mahmuda Hudajija, a kasnije je po-
stao poznat i kao red hudajija.
Rad, pored biografskih podataka o šejhu Hudajiju, dono-
si spisak njegovih djela i osnovne informacije o džilvetijskom
redu te njegovim ograncima.
Šejh Aziz Mahmud Hudaji – crtice iz biografije

Prema istraživačima tesavvufske tradicije u Osmanskoj impe-
riji i historičarima, a i na osnovu njegovih djela, zaključuje se
da je pravo ime šejha Hudajija bilo Mahmud. Nadimak “Aziz”1
dodijeljen mu je iz poštovanja prema njegovoj veličini. Hudaji
(tur. Hüdâyî) mu je pjesničko ime (mahlas), a nadjenuo mu ga
je njegov duhovni učitelj i mentor (muršid) na duhovnom putu
(sejr-i suluk) šejh Uftade (tur. Üftâde), zbog njegovog ustrajnog
slijeđenja “Pravog puta” (ar. el-hudā).2 Rođen je oko 1541. godine
u Seferihisaru,3 prema Mehmedu Surejji, dok je, prema većini
istraživača, mjesto njegovog rođenja u Šereflikočhisaru.4 U lite-
raturi istraživači ne nalaze detaljne podatke o njegovim rodite-
ljima. Poznato je jedino da je njegovom ocu bilo ime Fadlullah
b. Mahmud, te da je bio sufija.5
1
Riječ aziz potječe iz arapskog jezika, a ima, između ostalih, i sljedeća značenja: ugledan,
slavan, poštovan, cijenjen, drag, mio, voljen, vrijedan, skupocjen, snažan i sl. (više: Teufik
Muftić, Arapsko-bosanski rječnik, treće izdanje, El-Kalem, Sarajevo, 2004, str. 959).
2
Hasan Kamil Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, Erkam Yayınları, İstanbul,
1999, str. 42.
3
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, sv. III, yay. haz. Nuri Akbayar, Türkiye Ekonomik ve To-
plumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 1996, str. 685.
4
Hasan Kamil Yılmaz, “Aziz Mahmud Hüdâyî: Celvetiyye tarikatının kurucusu, mutasavvıf,
şair”, İslam Ansiklopedisi, sv. IV, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1991, str. 338; Mustafa Tatcı,
Musa Yıldız, “Aziz Mahmud Hüdâyî’nin Hayatı ve Eserleri”, u: Aziz Mahmud Hüdâyî, Dîvân-ı
İlâhîyât, çevrimyazı ve hazırlayanlar: Mustafa Tatcı ve Musa Yıldız, Üskudar Araştırmaları
Merkezi, İstanbul, 2005, str. 3; Necmettin Kemal, “Aziz Mahmud Hüdâyî Hazretleri ve
Döneminin Siyasal Ortamına Etkisi, u: Aziz Mahmud Hüdâyî Uluslararası Sempyozum Bildi-
riler, editör: H.K. Yılmaz, cilt II, Istanbul, 2005, str. 51.
5
Hasan Kamil Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, str. 42.
Šejh Mahmud Hudaji i derviški red džilvetija 79
Prema onome što je sam o sebi zapisao, bi je jedan pod

potomaka Allahova poslanika Muhammeda, alejhisselam.
Dokazana je njegova krvna srodnost sa šejhom Džunejdom
Bagdadijem,6 a koji je bio krvno vezan za potomke hazreti Alije,
Allah bio zadovoljan njime.7
Osnovno obrazovanje počinje stjecati u Sivrihisaru, a za-
tim odlazi u Istanbul. Iz njegovog djela Tezakir saznaje se da je
u medresi Küçük Aya Sofia bio dvije godine prije sultan Sulej-
manovog pohoda na Sigetvar, 1566. godine.8
Nakon diplomiranja u medresi, Mahmud Hudaji postao je
asistent (muīd) muderrisu Nazirzade Ramazan-efendiji. No,
uporedo sa studijem pohađao je i fakultativna predavanja s te-
savvufskom tematikom kod halvetijskog šejha Muslihuddina.
Kada je šejh Ramazan-efendija imenovan za profesora u Seli-
mijje medresi u Edirnama, poveo je sa sobom i Hudajija. Uskoro
je postavljen na mjesto šamskog i misirskog kadije, te je i ovog
puta poveo Hudajija, čije ushićenje za tesavvufkim naukom ne
jenjava, već se i tada opredjeljuje da pohađa predavanja u tekiji
halvetijskog šejha Kerimuddina.9
Oko 1573. godine Hudaji se vratio iz Egipta, te je imenovan
muderrisom u bursanskoj Ferhadija medresi. Tu dužnost vršio
je tri godine, a zatim je imenovan, nakon smrti šejha Rama-
zan-efendije, koji je obnašao funkciju kadije u Bursi, na njegovo
mjesto, jer je bio njegov zamjenik (naib). Ubrzo napušta to mje-
sto ponukan prijedlogom šejha Uftadea,10 koga je prihvatio za
6
Džunejd Bagdadi jedan je od velikana tesavvufa. Rođen je 822. godine u Nihavendu, a
umro 911. Bio je sestrić i učenik čuvenog Sirrija Sekatija. Družio se i s imamom Harisom
Muhasibijem (više: Abū al-Qâsim al-Qušayrî, Al-Risâla al-qushayriyya fi ‘ilm al-tasawwuf,
Kairo, 1979, str. 77. i dalje).
7
8
9
şair”, str. 338; Tatcı, Yıldız, “Aziz Mahmud Hüdâyî’nin Hayatı ve Eserleri”, str. 3.
10
Šejh Uftade je rođen u Bursi oko 1490. godine. Njegovo pravo ime je bilo Mehmed, a nadi-
mak Muhjiddin. Zbog svoga lijepoga glasa bio je i mujezein u Ulu džamiji u Bursi. Jedne
noći je imao viziju jednog glasa koji mu je rekao da je pao (üftade oldun) sa duhovnog
→
svoga duhovnog mentora (muršid) odmah po dolasku u Bursu,

ali i jednim snom, u kome je vidio rasplamsali Džehennem i
neke poznanike kako u njemu izgaraju. Otišao je u Sivrihisar
po nalogu svoga učitelja, a u svojstvu njegovog zastupnika (ha-
lifa). Nakon šest mjeseci uželio se šejha Uftadea, te je došao u
Bursu. Upravo tada umire i šejh Uftade (1580. god.). Tada odlazi
u Trakiju i Balkan, ali se ubrzo vraća po pozivu šejhulislama
Sadeddin-efendije, koji ga imenuje šejhom u tekiji koja se nala-
zila uz Küçük Aya Sofia medresu. Tu dužnost obavljao je osam
godina. Uporedo s tim, od hidžretske 1002. godine (1593/1594)
redovno je držao predavanja iz tefsira, hadisa i fikha u Fatiho-
voj džamiji, za što je dobivao naknadu od stotinu akči.11 Godine
1589. odlazi u Uskudar. Tu uzima jedno mjesto i počinje izgrad-
nju tekije, koja je trajala do 1595. godine.12
Godine 1599. napustio je mjesto predavača (vaiz) u Fati-
hovoj džamiji i prešao na isto mjesto u džamiju sultanije Mi-
hrimah. Vazove – predavanja održavao je četvrtkom. Da je bio
uspješan i zanimljiv predavač, pokazuje podatak da je prvu
hutbu u sultan Ahmedovoj džamiji (završena 1616. godine) odr-
žao on. Pored toga, dodijeljena mu je dužnost da drži predava-
nja u toj džamiji svakog prvog ponedjeljka u mjesecu.13
stepena kojeg je zauzimao zbog nekoliko akči koje je uzimnao kao skromnu naknadu za
posao mujezina. Narednoga dana počeo se baviti proizvodnjom svile i dugmadi, kao bi za-
rađivao za materijalnu egzistenciju, ali uporedo je besplatno obavljao i dužnost mujezina.
Zbog tog događaja ostao mu je nadimak Üftade. Prisegu na sliđenje duhovnog puta dao je
bajramijskom šejhu Hizir Dedeu. Njegov najpoznatiji naslijednik je Hudaji, kojeg je primio
u tarikat oko 1576. godine (više: Nihat Azamat, “Üftade, Aziz Mahmud Hüdâyî’nin şeyhi,
mutasavvıf-şair”, İslam Ansiklopedisi, sv. XLII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2012, str.
282; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, sv. V, yay. haz. Nuri Akbayar, Türkiye Ekonomik ve
Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 1996, str. 1644).
11
(Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, sv. III, str. 684.) Akča je bio srebreni novac čija se vri-
jednost mijenjala. U tom periodu (XVI vijek) iznosila je 0,68 grama (Dragana Gnjatović,
“Sarafi – Prvi menjači novca u Srbiji”, Bankarstvo, Udruženje banaka Srbije, 2012, br. 6,
str. 88).
12
şair”, str. 338; Tatcı, Yıldız, “Aziz Mahmud Hüdâyî’nin Hayatı ve Eserleri”, str. 3.
13
H.K. Yılmaz, “Aziz Mahmud Hüdâyî: Celvetiyye tarikatının kurucusu, mutasavvıf, şair”, str.
338.
Šejh Hudaji učestvovao je i u vojnom pohodu na Tabriz 1595.

godine. Zbog svih kvaliteta koje je posjedovao bio je veoma bli-
zak sultanima u čijem je vremenu živio (Murat III, Mehmed III,
Ahmed I, Osman II, Murat IV). Evlija Čelebi u svojoj Seyahatnami
(Putopis) bilježi da je posjetio šejha Hudaija, poljubio mu ruku,
a šejh je uputio dovu Dragom Bogu da blagoslovi Evliju. Evlija
Čelebi bilježi i to da je šejh Hudaji uživao izniman ugled kod sul-
tana, te da je imao oko 170.000 učenika – murida.14 Također, i
sljedeći podatak potvrdit će navedeno. Naime, sultana Murata je
na inauguralnoj ceremoniji sabljom opasao sam Hudaji, a bio je i
ženidbenim putem vezan za porodicu Osmanlija. Šejh Mahmud
Hudaji bio je oženjen unukom sultana Sulejmana Zakonodavca.
Sa Ajše-hanumom, kćerkom sultanije Mihrimah i velikog vezira
Bošnjaka Rustem-paše Opukovića, vjenčao se nakon smrti nje-
nog drugog muža Feriduna, oko 1583. godine.15
Aziz Mahmud Hudaji umro je hidžretske 1038. godine
(1628/1629), a pokopan je u turbetu koje se nalazi unutar njego-
ve tekije na Uskudaru.16
Djela Mahmuda Hudajija

Prema Hasanu K. Yilmazu, šejh Hudaji autor je dvadeset i šest
djela, od čega devetnaest na arapskom, a sedam na turskom je-
ziku.17 U nastavku slijedi popis njegovih djela:
1. Ahvalu’n-Nebiyyi’l-Muhtar ‘aleyhi salavatullahi’l-Meliki’l-

Džebbar
Poslanica koja je posvećena nekim Poslanikovim, alejhisse-
lam, duhovnim i fizičkim svojstvima, miradžu i mudžizama.18
14
Evliya Çelebi, Seyahatname, tom 1, İkdam Matbaası, İstanbul, 1314, str. 479.
15
H.K. Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, str. 73.
16
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, sv. III, str. 684.
17
H.K. Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, str. 107-128.
18
H.K. Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, str. 107-128.
2. Džamiu’l-fazail ve kami’u’r-rezail
Djelo govori o pohvalnim činima koje bi trebalo praktiko-
vati, i pokuđenim činima i osobinama koje treba izbjegava-
ti. Spada u žanr islamskog bontona (ahlak).
3. Miftahu’s-salat ve mirkatu’n-nedžat
U predmetnoj studiji, šejh Hudaji je ukazao na neke koristi
namaza. Djelo se dosta oslanja na stavove prominentnih
sufija, poput Ibn ‘Arebija i Šihabuddina Suhraverdija. Djelo
je u prijevodu na turski zajedno s djelom pod br. 2 objav-
ljeno u Istanbulu 1988. godine pod naslovom: İlim, Amel
ve Seyr ü Suluk (222 str.). Priređivač i prevodilac je Hasan
Kamil Yılmaz.19
4. El-Es’ile ve’l-edžvibe fi ahvalil’l-mevta

Traktat u kome su izloženi stavovi muslimanskih učenjaka
o stanjima umrlih.
5. Fethu’l-bab ve ref’u’l-hidžab
Ovo djelo posvećeno je temi pokajanja (tevba), kako pove-
ćati kvalitet uvjerenja i sl.
6. El-fethu’l-ilahi
Traktat posvećen problematici stvaranja čovjeka.
7. Habbetu’l-mehabbe
Poslanica o ljubavi prema Allahu, Muhammedu, alejhisse-
lam, njegovoj časnoj porodici i sl.
8. Hašiye Kuhistani fi šerhi fikhi Kejdani

Djelo iz šerijatskog prava.
Tatcı, Yıldız, “Aziz Mahmud Hüdâyî’nin Hayatı ve Eserleri”, str. 5.

19
9. Hayatu’l-ervah ve nedžatu’l-ešbah
Traktat o duši.
10. Hulasatu’l-ahbar fi ahvali’n-Nebiyyi’l-Muhtar

Djelo tesavvufske naravi.
11. Kešfu’l-kina ‘an vedžhis-sema

Traktat o semau. Hasan K. Yılmaz ga je objavio i publiko-
vao pod naslovom: “Hüdayî’nin Sema Risalesi” (Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, br. 6, 1986, str. 273–
284).20
12. El-Medžalisu’l-va’ziyye
Vjersko-didaktičko djelo, koje sadrži fragmente iz biografi-
ja Poslanikovih, alejhisselam, prijatelja i bogougodnika.
13. Medžmu’a-i hutab

Zbirka džumanskih i bajramskih hutbi.
14. Meratibu’s-suluk
Traktat o postajama duhovnih putnika.
15. Nefaisu’l-medžalis
Sufijskitefsir pojednih kur’anskih ajeta.
16. Eš-šemailu’n-nebeviyyetu’l-ahmediyyetu’l-muhammediyye
Studija o osobinama i svojstvima Muhammeda, alejhisse-
lam.
17. Et-tarikatu’l-muhammediyye vesile ila’s-sa’deti’s-sermediyye

Djelo iz područja tesavvufa.
Traktat je dostupan na: http://edergi.marmara.edu.tr/maruifd/article/view/1012001865/

20
1012001567, pristupljeno 2.6.2015.

18. Tedželiyyat
Djelo iz oblasti tesavvufa. Komentar pod nazivom
“Lemeatu’l-berki’n-nedždi šerhu tedželiyyati Mahmud
efendi” napisao je šejh Abdulgani Nablusi.
19. Vakiat
Djelo iz oblasti tesavvufakoje govori o periodu kada je Ma-
hmud Hudaji bio duhovni učenik šejha Ufatdea. Šejh Huda-
ji je djelo prožeo mnogim izrekama sufijskih velikana po-
put Abdulkadira Gejlanija, Ibn ‘Arebija, Bajazita Bistamija,
Džunejda Bagdadija i drugih.21
Dosadašnja djela napisana su na arapskom jeziku. Slijedi

spisak djela na turskom:
1. Divan-i Ilahiyat
Divan šejha Mahmuda Hudajija (Divan-ı Ilahiyyat) najjasni-
je je odrazio njegovo poimanje “jedinstva bitka” (vahdetu
’l-vudžūd).22 Sadrži 255 ilahija, a povrh toga i rubaije i kit’e.23
Šejh Hudaji važio je za autora iskrenih ljubavnih pjesama.24
2. Edžvibe-i Mutesavifane
Djelo sadrži odgovore na pitanja iz oblasti tesavvufa koje
je davao šejh Hudaji onima koji su ga ispitivali o određenoj
tematici.
21
Tatcı, Yıldız, “Aziz Mahmud Hüdâyî’nin Hayatı ve Eserleri”, str. 6; H.K. Yılmaz, Aziz Ma-
hmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, str. 107-128; Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı
Müellifleri, hazırlayanlar: A. Fikri Yavuz, İsmail Özen, cilt I, Meral Yayınevi, İstanbul,
1972, str. 214-215.
22
Ahmet Y. Ocak, “Osmanska misao (XIV-XVIII stoljeće)”, Historija Osmanske države i civiliza-
cije, sv. II, priređivač: Ekmeleddin İhsanoğlu, Orijentalni institut – IRCICA, Sarajevo, 2008,
str. 343.
23
O navedenim pojmovima vidjeti šire objašnjenje: Fehim Nametak, Historija turske književ-
nosti, Orijentalni institut, Sarajevo, 2013, str. 170-175.
24
Nametak, Historija turske književnosti, str. 264.
3. Miradžiyya
Poslanica o Muhammedovom, alejhisselam, miradžu.
4. Nesayih ve Mevaiz
Zbornik vjerskih savjeta šejha Hudajija.
5. Nedžatu’l-garik fi’l-džem’i vet-tefrik

Poslanica o tumačenju tesasvvufskih pojmova džem’ i ferk.25
6. Tezakir
Djelo je poznato i kao Mektubat, a predstavlja zbornik pisa-
ma koja je šejh Hudaji slao raznim osobama.
7. Tarikatname
Poslanica o džilvetijskom redu i njegovim načelima.
Džilvetijski derviški red

Džilvetijski derviški red jeste ogranak (kol) bajramijskog tarika-
ta, koji je i sam po sebi nastao miješanjem i prožimanjem nakši-
bendijskog i halvetijskog tarikata. Posredstvom njihovog prakti-
kovanja bezglasnoga zikra (al-zikr al-hāfī), istraživači na polju
tesavvufa nalaze vezu ovog reda s nakšibendijskim, a u pogledu
Džem’ je, prema Fejzulahu Hadžibajriću, naziv za četvrti stepen tarikatskog napredovanja,
25
kada je derviš pod djelovanjem Božijeg imena El-Hakk. U ovom stepenu El-Hakk je zāhir
(vidljiv), a halk (čovjek, stvorenja, derviš) je batin (skriven). To je stepen ekstaze i dospijeća
u Džennet. Do ovog mekama prva tri stepena su stepeni jednosti (fenā fillāh), a poslije
ova tri slijede stepeni sjedinjenja (bekā billāh). To je dostignuće ljudske duše do istinitog
bez stvorenog. Zāhir i bātin postaju jedno (Fejzulah Hadžibajrić, “Mali rječnik sufijsko-
tarikatskih izraza”, TESAWWUF, ISLAMSKA MISTIKA, zbornik radova prvog simpozija, Za-
grebačka džamija, Zagreb, 1408/1988, dostupno na: http://bastinaobjave.com/knjige/mali-
rje%C4%8Dnik-sufijsko-tarikatskih-izraza, pristupljeno 6.6.2015). Ferk je, na osnovu onoga
što se da razumjeti iz navedenoga djela Fejzulaha Hadžibajrića, stanje kada čovjek koji je
spoznao Allaha postaje podoban i sposoban, usavršen da djeluje među ljudima kao muršid
(vodič) i ukazuje im na pravi put. Srce je tog vjernika toliko čisto da služi kao ogledalo na
kojem se pokazuju refleksi i odbljesci slika iz duhovnog života. To je ujedno i manifestacija
blizine Bogu.
duhovne geneaologije (silsila) i insistiranja na praktikovanju

melameta26 dovode ga u vezu s halvetijskim tarikatom.27
Nakon smrti šejha Bajrama Velija, red se nastavio u dvama
različitim formama posredstvom dvojice njegovih učenika:
Akšemsuddina i Bursali Omer-dedea. Akšemsuddin je usvojio
praktikovanje glasnoga zikra (al-zikr al-džahrī), a Omer-dede
bezglasnog (al-zikr al-hāfī).28
Sljedbenici i pristalice Akšemsuddina zbog posebne orga-
nizacije prozvani su kao poseban red pod imenom bajramije-
šemsije. Omer-dedeovi učenici napustili su život u tekijama,
posebnu odoru, virdove i zikr. Akcent su stavili na melamet, te
su prozvani bajramije melamije ili bajramije šetarije.
Docnije će nastati i treći ogranak, koji će dobiti ime džilvetij-
ski red, po svome osnivaču Muhammedu Džilvetiji Pir Uftadeu.29
26
Melamet podrazumijeva skrivanje pripadništva tesavufskom nauku. Osoba koja praktikuje
melamet skriva od drugih ljudi svoja duhovna stanja i osobine. Melametija mora biti vezan
samo za Allaha. Ne nose nikakvu posebnu odjeću niti organizuju nekakve posebne sveča-
nosti i ceremonije. Njihov cilj jeste postići permanentni zikr srcem. Shodno stavu melame-
tija, robovanje Bogu ima dva osnovna principa: potreba za Istinom i slijeđenje Poslanika,
alejhisselam. Melametija je neprestano zauzet borbom protiv vlastitog nefsa (Vidjeti više u:
Abdülbâki Gölpınarlı, “Melamet i melametije”, u: Znakovi vremena, jesen-zima 2007, broj
37, str. 31; vidi i: Samir Beglerović, “Derviški red melamija (I dio)”, dostupno na: http://www.
znaci.com/osnovi_vjerovanja/tesavvuf/art391_0.html, pristupljeno 1.6.2015; vidi i: Ašk
Gaši, Skrivene sufije. O melamijama u Bosni, Dobra knjiga, Sarajevo, 2016).
27
Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercego-
vinu, str. 187.
28
vinu, str. 187.
29
(Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Herce-
govinu, str. 187) Radi lakšeg razumijevanja navest ćemo duhovnu genealogiju (silsila) džil-
vetijskog tarikata od blagoslovljenog Poslanika, alejhisselam, do Aziza Mahmuda Hudajija:
1) Muhammed, alejhisselam, 2) Hazreti Alija, 3) Hazreti Hasan Basri, 4) Habib Adžemi, 5)
Davud Tai, 6) Ma’ruf Kerhi, 7) Sirri Sekati, 8) Džunejd Bagdadi, 9) Mimšad Dineveri, 10)
Muhammed Dineveri, 11) Muhammed el-Bekri, 12) Kadi Vahjuddin/Vedžihuddin, 13) Omer
el-Bekri, 14) Ebu Nedžib es-Suhraverdi, 15) Kutbuddin el-Ebhuri, 16) Šihabuddin Tabrizi,
17) Džemaluddin Tabrizi, 18) Ibrahim Zahid Gejlani, 19) Safijuddin Erdebili, 20) Sadruddin
Erdebili, 21) Alauddin Ali Erdebili, 22) Somundžu-baba, 23) Hadži Bajram Veli, 24) Akbijik
Sultan Medžzub, 25) Hizir-dede, 26) Muhjiddin Uftade, 27) Mahmud Hudaji (Hasan Kamil
Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, str. 160-161; Mehmet Ünal, “Tasavvuf
Tarihi İçinde Celvetilik”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, august 2012, br.
XXVI, str. 96-97).
U duhovna nadavanja i eksercitije džilvetijskog derviškog

reda, kojima su zaduženi njegovi sljedbenici (muridi) spada:
• Dnevno učiti 100 puta estagfirullah; 700 puta la ilehe illa-
llah
• Obavljati redovno dva rekata namaza po izlasku sunca
(išrak namaz)
• Redovno obavljati 12 rekata noćnog namaza i šest rekata
prijepodnevnog (duha-namaz)
• Slobodno vrijeme provoditi izučavajući Kur’an
• Postiti mjesece: redžeb, ša’ban i ramazan
• Postiti šest dana u mjesecu ševvalu
• Postiti prvih deset dana sljedećih mjeseci: muharrema,
rebi’u ’l-evvela, zulhidžeta
• Postiti ponedjeljak i četvrtak svake sedmice
• Učiti dnevno najmanje 100 salavata
• Obavljati šest rekata dobrovoljnog namaza nakon akšam-
namaza (evvabin namaz)
• Biti neprestano pod abdestom, te obavljati dvorekatnu
nafilu nakon uzimanja abdesta30
Pored navedenoga, pripadnik reda mora paziti i na sljedeće
stvari:
• Neprestano se kajati i preispitivati
• Ponašati se onako kako se ponašao blagoslovljeni posla-
nik Muhammed, alejhisselam
• Ne čeznuti za ovosvjetskim dobrima
• Malo jesti i malo pričati
• Neprestano se sjećati Uzvišenog Allaha31
30
Ünal, “Tasavvuf Tarihi İçinde Celvetilik”, str. 97.
Ünal, “Tasavvuf Tarihi İçinde Celvetilik”, str. 98; H.K. Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celve-
31
tiyye Tarîkatı, str. 185.

Svaki novak u redu mora proći tri etape tevhida: la ma’būde

illallah (nema obožavanog osim Allaha), la maqsūde illallah
(nema željenog osim Allaha), la mevdžūde illallah (nema ni-
kog postojećeg osim Allaha). U džilvetijskom derviškom redu
skrenuta je posebna pažnja na sljedećih sedam zikrova, koji su
aksijalni zikrovi koji treba da derviša, sljedbenika džilvetijskog
reda, dovede do stepena “savršene duše” (an-nafs al-kāmila, an-
nafs as-sāfiyya), a taj stepen podrazumijeva, prema svim uče-
njacima tesavvufa, stjecanje Allahovog zadovoljstva, odnosno
da jedina briga vjernika bude da Allah bude zadovoljan njime i
onim što čini.32 Ti zikrovi su sljedeći: la ilahe illallah, Allah, Hū,
Haqq, Hayy, Qayyūm, Qahhār.33
Džilvetije obavljaju zajednički zikr stojeći ispravljenih, leđa
oslonjeni koljenima i vrhovima prstiju na tlo. Taj se zikr naziva
“nısf-ı kıyam” (upola kijam) ili “hızir kıyam” (kijam u prisustvu
/Poslanika, alejhisselam/).34
Duhovni put (seyr-i suluk), prema džilvetijama, ima četiri
etape – postaje: tabiat (priroda), nefs (ego), ruh (duh) i sirr (ta-
janstvenost).
U prvoj etapi derviš koji je tek stupio u red ima obavezu
da se bori protiv prohtjeva stomaka i spolnog organa, tj. mora
jedan period apstinirati od obilnog jela i pića, zadovoljavajući
se minimalnom količinom potrebnom za održavanje tijela u
životu.
Druga etapa odlikuje se nastojanjem da se otklone sve ne-
valjale osobine i svojstva, te otvori put narednoj etapi. Derviš
na ovoj postaji mora ulagati enormni duhovni napor te istrajno
slijediti upute duhovnoga učitelja. Računa se da je derviš pre-
šao na etapu ruha kada otkloni negativna svojstva, te se okiti
32
Vidi: Samir Beglerović, ‘Abd al-Qādir al-Ğaylanī i derviški red kaderija, Fakultet islamskih
nauka i Hadži Sinanova tekija, Sarajevo, 2009, str. 258-259.
33
34
lijepim. Također, ovaj stepen podrazumijeva da čovjek vlada

svojim egom i prohtjevima. Na ovoj etapi derviš doživljava ra-
zna otkrovenja (kašf). Posljedna etapa duhovnog puta, ujedno
i posljednja, nastupa kada duhovni putnik (hommo viator) do-
segne vrhunsku spoznaju Uzvišenog Allaha (ma’rifa) i stekne
Božansku ljubav (ilāhī aşkı).35
Prema istraživačima džilvetijskog reda i njegovog povije-
snog razvoja, svi njegovi postulati mogu se sukusirati u sljedeća
tri:36
• Tezkiye: formulom la maksude illallah (nema željenog
osima Allaha) prekinuti želju za ovosvjetskim dobrima,
odnosno očistiti srce od dunjalučkih želja.
• Tasfiye: riječima la mahbube illallah (nema voljenog osim
Allaha) očistiti srce od svake vrste zlobe.
• Teldžiye: formulom la mevdžude illallah (nema postoje-
ćeg osim Allaha) postići uvjerenje da jedino Allah posto-
ji, a da sve ostalo opstoji po Njemu Vječnome i Jedinome.
Derviš na ovome stupnju u svemu prepoznaje djelovanje
Dragoga Boga.
Ogranci džilvetijskog reda

Postoje četiri ogranka džilvetijskoga reda, koje navodimo u re-
dovima koji slijede:
• Hakkijje: ovaj ogranak (kol) svojim nastankom veže se za
čuvenoga Ismaila Hakkijja Bursevija. Duhovna genealo-
gija (silsila) ovog ogranka do hazreti Mahmuda Hudajija
seže na slijedeći način: Ismail Hakki (u. 1725) – Atpazari
Osman Fazli (u. 1690) – Zakirzade Abdullah (u. 1657) –
Muk’ad Ahmed (u. 1639) – hazreti Hudaji (u. 1628).

35

36
• Selāmijje: začetnik ovog kola je Ali Selami, jedan od na-

sljednika (halifa) Zakirzade Abdullah-efendije. Jedan od
znakova raspoznavanja ovog ogranka jeste da šejhovski
tadž na sebi ima sedamnaest polja.
• Fenāijje: na čelu kola jedan je od halifa spomenutoga Alija
Selamija, Kütyahalı Fenai Ali. Njihov šejhovski tadž izdi-
jeljen je na devetnaest polja.
• Hāšimijje: specifičnost ovog ogranka jeste ta što njegov
eponim Bandırmalızade Mustafa Hašim-baba ima dvije
različite silsile, koje dosežu do hazreti šejha Hudajija: (a)
Mustafa Hašim-baba (u. 1782) – Yusuf Nizameddin el-
Bandırmavi (u. 1748) – sejjid Hamid el-Moravi (u. 1726) –
Tophaneli šejh Velijuddin Mudžahid (u. 1696) – Mehmed
Fenaji (u. 1664) – hazreti Hudaji (b) Mustafa Hašim-baba
(u. 1782) – Yusuf Nizameddin el-Bandırmavi (u. 1748) –
Mustafa Erzincani (u. 1711) – Devati Mustafa (u. 1650) –
Muk’ad Ahmed (u. 1639).37

37
DERVIŠKI RED HALVETIJA
S OSVRTOM NA ŠABANIJSKI OGRANAK
Post i zikr ključevi su spoznaje Allaha – Šejh Šaban Veli
Uvod
U radu se govori o halvetijskome derviškom redu i njegovome
šabanijskom kolu – ogranku. Halvetijski derviški red gene-
zom se veže za šejha Omera el-Halvetija (u. 1397/1398) iz mje-
sta Lahdžan, koje se nalazi nedaleko od Gajlana, u Iraku. Šejh
Omer zaslužan je za institucionaliziranje reda i sintezu njegova
učenja, a čije temelje su položili istaknute sufije i učenjaci: Ebu
Nedžib es-Suhraverdi (u. 1168. ili 1201), Ibrahim Zahid el-Gejla-
ni (u. 1301. ili 1305) i Ahi Muhammed Nur el-Harezmi el-Halve-
ti. Na učenje reda dobrano je izvršio utjecaj i Sejjid Jahja Širvani.
U prvome dijelu rad donosi kratak historijski pregled gene-
ze i razvitka halvetijskog reda sa osvrtom na njegovu duhovnu
genealogiju (silsila) i ogranke. Napominjemo da nismo željeli
ulaziti u detalje, nego smo se zadovoljili iznošenjem generali-
ja o historijskome razvoju derviškog reda halvetija i njegovih
ogranaka, tako da rad in toto predstavlja pogled na genezu hal-
vetijskog reda iz historijske perspektive. Poseban akcenat, u
drugome dijelu rada, stavili smo na biografiju šejha Šabana Ve-
lija – eponima šabanijskoga ogranka derviškog reda halvetija.
Zašto smo se odlučili da pišemo rad na naslovljenu temu?
Odgovor počiva u tome da smo tokom petnaestodnevnoga
91
studijskog boravka mjeseca juna 2011. godine u Kastamonu,

rodnome gradu šejha Šabana Velija – eponima šabanijskoga
ogranka halvetija, gotovo svaku večer provodili u okrugu njego-
va turbeta i odmarali se u prelijepome ambijentu koji su krasile
raznobojne ruže krupnih cvatova i opojna mirisa. Zanimljivo
je da se pored turbeta nalazi izvor čija voda neodoljivo podsje-
ća na mekanski blagoslovljeni Zemzem. Ovom prilikom zahva-
ljujemo nastavnom osoblju Univerziteta Karatekin (Çankırı):
supružnicima doc. dr. Ömeru Çakıru i doc. dr. Mümine Çakır,
doc. dr. Mehmedu Doğanu te doc. dr. Yasinu Tunçu s ankarskog
İpek univerziteta, uz čiju pomoć i u čijem društvu smo boravili
u Kastamonu.
Smatrali smo osobnom dužnošću napisati jedan rad o ži-
votu šejha Šabana Velija, te tako upoznati našu kulturnu jav-
nost s jednom velikom ličnosti, čiji su lik i djelo još uvijek živi,
naročito kroz praksu derviša – pripadnika šabanijskoga reda.
Smatramo da je to najmanje što možemo učiniti kako bismo
odali priznanje šejhu Šabanu Veliju.
Halvetijski derviški red: geneza i osnivači

Prema istraživačima i historičarima tesavvufa, ovaj red nije
imao nekog posebnog osnivača koji je posjedovao neko sebi
svojstveno učenje ili određeni centar, već se razvio kao zaseb-
na škola kombinovanjem učenja više ličnosti, kao što su: Ebu
Nedžib es-Suhraverdi (u. 1168. ili 1201), Ibrahim Zahid el-Gejla-
ni (u. 1301. ili 1305), Ahi Muhammed Nur el-Harezmi el-Halveti
i “Pir-i evvel” (prvi pir1) Omer el-Halveti (u. 1397).2 Na učenje
1
Pir: starac, vođa, šejh. Osnivač derviškoga reda/tarikata, ili njegov najvažniji predstavnik
(Nametak, Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, str. 202; Hadžibajrić, “Mali te-
savvufsko tarikatski rječnik”, str. 35).
2
Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Herce-
govinu, , str. 79; Mehmet Rıhtım, “Şirvan’dan Anadolu’ya Akan İrfan Nehri: Târikat-ı Aliyye-
i Halvetiyye’nin Tarihî Kökleri”, Keşkül (Sûfî Gelenek ve Hayat: Halvetiyye), tematski broj,
2012, br. 23, str. 10; Mehmed A. Köseoğlu, “Tarîk-i Halvetiyye ve Şubeleri”, Keşkül, (Sûfî
→
Derviški red halvetija s osvrtom na šabanijski ogranak 93
reda dobrano je utjecao i Sejjid Jahja eš-Širvani (u. 1464), koji je

poznat i kao “Pir-i sani” (drugi pir),3 zbog svog doprinosa njego-
vu učenju.4
Posebna odlika ovoga reda jeste stavljanje akcenta na indi-
vidualni asketizam (zuhd), melamijsku tradiciju5 i povlačenju
u osamu (halvet).6
Jedna od odlika ovoga reda jeste ta što je on najrasprostra-
njeniji derviški red, a ujedno broji najviše ogranaka i podogra-
naka u odnosu na sve ostale derviške redove. Tokom prve polo-
vine XVI vijeka, halvetijski tarikat prisutan je i na prostorima
naše domovine. Gazi Husrev-beg je 1531. godine izgradio jedan
hanikah u Sarajevu za derviše halvetijskoga derviškog reda.7
Pretpostavlja se da je i Gazi Husrev-beg bio halvetija. Njegov
djed po majci, sultan Bajazit II, još dok je bio namjesnik u Ama-
siji, posebnu je sklonost gajio prema piru džemalijskog ogran-
ka halvetijskog tarikata Muhammedu Džemaluddinu. Kada je
stupio na prijestolje, pozvao je šejha u Istanbul, što je ovaj i pri-
hvatio. Gazi Husrev-beg se školovao u Istanbulu kada je njegov
djed bio sultan, te je to sigurno utjecalo da mu se derviški red
Gelenek ve Hayat: Halvetiyye), tematski broj, 2012, br. 23, str. 97; konsultuj i: Dženan Hasić,
“Ismail Hakki Bursevi: Osvrt na život, tesavvufsku misao i djelo (povodom 290. godišnjice
smrti: 1725-2015)”, Znakovi vremena, XVIII/2015, br. 67, str. 56, fn. 3.
3
Pir-i sani − najčešće se tako naziva obnovitelj derviškog reda/tarikata (Fehim Nametek, Poj-
movnik..., str. 203).
4
Rıhtım, “Şirvan’dan Anadolu’ya Akan İrfan Nehri: Târikat-ı Aliyye-i Halvetiyye’nin Tarihî
Kökleri”, str. 10.
5
Melamet podrazumijeva skrivanje pripadništva tesavufskom nauku. Osoba koja prak�-
tikuje melamet skriva od drugih ljudi svoja duhovna stanja i osobine. Melametija mora
biti vezan samo za Uzvišenog Allaha. Ne nose nikakvu posebnu odjeću niti organizuju
nekakve posebne svečanosti i ceremonije. Njihov cilj je postići permanentni zikr srcem.
Shodno stavu melametija, robovanje Bogu ima dva osnovna principa: potrebu za Isti-
nom i slijeđenje Poslanika, alejhisselam. Melametija je neprestano zauzet borbom protiv
vlastitog nefsa (Vidjeti više u: Abdülbâki Gölpınarlı, “Melamet i melametije”, u: Znakovi
vremena, jesen-zima 2007, broj 37, str. 31; konsultuj i: Hadžibajrić, “Mali tesavvufsko
tarikatski rječnik”, str. 28).
6
vinu, str. 79.

7
vinu,, str. 83.
halvetija omili i postane blizak.8 Omer Nakičević tvrdi da je i

Seldžuka, majka Gazi Husrev-bega i kćerka sultana Bajazita II,
posjedovala sklonost ka sufizmu, te je u kompleksu koji je dala
podići u Serezu egzistirala kao njegov neizostavni dio i tekija,
hanikah.9
Mnogi Bošnjaci su tokom prošlosti pripadali redu halveti-
ja, o čemu svjedoči brojna literatura koju ovdje navodimo tek
instruktivno, u podnožnoj napomeni, jer to nije primarni cilj
našeg rada.10
8
Behija Zlatar, Gazi Husrev beg, Orijentalni institut, Sarajevo, 2012, str. 129.
9
Omer Nakičević, Arapsko-islamske znanosti i glavne škole od XV do XVII vijeka (Sarajevo, Mo-
star, Prusac), Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 1988, str. 134.
10
O pojedinim Bošnjacima koji su pripadali halvetijskome tarikatu pogledati: Saćir Sikirić,
“Sarajevske tekije”, Narodna starina, sv. VI, br. 14, 1927; Safvet-beg Bašagić, Bošnjaci i Her-
cegovci u islamskoj književnosti, (priredili: Džemal Ćehajić i Amir Ljubović), “Svjetlost”, Sa-
rajevo, 1986. (u djelu su integralno inkorporirana dva djela Safvet-bega Bašagića: Bošnjaci
i Hercegovci u islamskoj književnosti i Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj ca-
revini); Hazim Šabanović: Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, “Svjetlost”,
Sarajevo, 1973; Evlija Čelebi, Putopis − Odlomci o jugoslovenskim zemljama (preveo, uvod
i komentar napisao Hazim Šabanović), “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1979; Muhamed Ždra-
lović, Bosansko-hercegovački prepisivači djela u arabičkim rukopisima, sv. I-II, Svjetlost, Sa-
rajevo, 1988; Mehmed Handžić, ”Rad bosanskohercegovačkih muslimana na književnom
polju”, u: M. Handžić, Teme iz književne historije (Izabrana djela 1), priredio Esad Duraković,
Ogledalo, Sarajevo, 1999, str. 308-452; M. Handžić, El-Dževherul-esna fi teradžimi ulemai ve
šuarai Busna, Kairo, 1349. god. po H. (navedeno djelo pod naslovom Blistavi dragulj [Živo-
topisi učenjaka i pjesnika iz Bosne], u prijevodu Mehmeda Kice pojavilo se i na bosanskome
jeziku u: M. Handžić, Teme iz književne historije (Izabrana djela 1), priredio Esad Duraković,
Ogledalo, Sarajevo, 1999, str. 33-308); Smail Balić, Kultura Bošnjaka, 2. dopunjeno izda-
nje, “PP R&R”, Tuzla, 1994; Omer Mušić, “Hadži Muhamed Sejfudin, šejh Sejfija – pjesnik
iz Sarajeva”, Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 1982, knjiga VII-VIII; Ćehajić,
Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu ;
Muhamed Huković, Alhamijado književnost i njeni stvaraoci, “Svjetlost”, Sarajevo, 1986; O.
Nakičević, Arapsko-islamske znanosti i glavne škole od XV do XVII vijeka (Sarajevo, Mostar,
Prusac), Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 1988; Fehim Nametak, Pregled književnog
stvaranja bosansko-hercegovačkih Muslimana na turskom jeziku, El-Kalem, Sarajevo, 1989;
Fehim Nametak, Divanska poezija XVI i XVII stoljeća, Institut za književnost i Svjetlost, Sara-
jevo, 1991; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, sv. I-VI, İstanbul, 1996; Mehmed Mujezinović,
Islamska epigrafika BiH, sv. I-III, “Sarajevo-Publishing”, Sarajevo, 1998; Enes i Esad Dura-
ković, F. Nametak (ur.), Bošnjačka književnost u kjniževnoj kritici: Starija književnost, sv. I,
Alef, Sarajevo, 1998; Ismet Kasumović, Ali dede Bošnjak i njegova filozofsko-sufijska misao,
Sarajevo, El-Kalem, 1994; Ismet Kasumović, Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za
vrijeme osmanske uprave, Islamski kulturni centar, Mostar, 1999; Mehmet C. Öztürk, “The
Khalwati Sufi Order and Some Khalwati Tekkes in Bosnia”, Mjesto i uloga derviških redova
u BiH, OIS – Ibn Sina, Sarajevo, 2011, str. 293-305; Jusuf Mulić, Gazi Husrev-begov hanikah,
Sarajevo, 2012; Dž. Hasić, “Muhammed Tevfik Bošnjak (1785-1866) – 150 godina poslije”,
Glasnik, Rijaset islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, LXXVIII/2016, br. 1-2.
Osim Gazi Husrev-begovoga hanikaha namijenjenog hal-

vetijama, oni su egzistirali i u Višegradu, Rudom, Donjoj Tuzli,
Bijeljini, Pruscu, Konjicu i nekim drugim mjestima.11 Pored Ga-
zijinog hanikaha, u Sarajevu je bio poznat i halvetijski hani-
kah Ibrahima Bistrigije,12 koji je Šakir Sikirić pogrešno pripisao
nakšibendijskom redu.13 Spomenuti hanikah radio je sve neg-
dje do II svjetskog rata.14 Svjedočanstvo o njemu donosi i glaso-
viti Evlija Čelebi u svojoj Sejahatnami.15 Jedno vrijeme šejh Sa-
lih Iblizović vodio je halvetijski zikr u Jediler turbetu (Čokadži
hadži Sulejmanova mahala), gdje je bio i turbedar. Njegovim
zalaganjem osnovane su halvetijske tekije u Višegradu, Rudom,
Donjoj Tuzli i Bijeljini.16
U Travniku je Elči Ibrahim-paša podigao halvetijski hani-
kah, zajedno s medresom i bibliotekom nešto prije 28.3.1706.
godine, kada je datirana njegova vakufnama. Posljednji šejh
ovog hanikaha bio je Asim Korkut (u. 1939).17 No, najpoznatija
halvetijska tekija nakon Gazi Husrev-begovog hanikaha jeste
zasigurno ona u Blagaju, koja je podignuta kao tekija bekta-
šijskoga derviškog reda oko 1520. godine, da bi tokom XVIII
11
vinu, str. 96.
12
Šejh Ibrahim Bistrigija rođen je oko 1599. godine u Sarajevu. Obavljao je dužnost sarajev�-
skoga muftije. U halvetijski tarikat primljen je posredstvom šejha Muslihuddina Užičanina.
Studirao je u Sarajevu i Istanbulu. Umro je 1075. hidžretske godine u Sarajevu (1664/65).
Ukopan je u haremu Careve džamije. Priapadao je džemalijskome ogranku halvetijskog
reda (Mujezinović, Islamska epigrafika BiH, sv. I, str. 19-24; Ćehajić, Derviški redovi u jugo-
slovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, str. 91; Safvet-beg Baša-
gić, “Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini”, Bošnjaci i Hercegovci u
islamskoj književnosti, priredili: Džemal Ćehajić i Amir Ljubović, Svjetlost, Sarajevo, 1986,
str. 372).
13
Šaćir Sikirić: “Sarajevske tekije”, Narodna starina, VI/14, 1927, str. 79.
14
vinu, str. 90.
15
Čelebi, Putopis – Odlomci o jugoslovenskim zemljama, str. 111.
16
(Mušić, “Hadži Muhamed Sejfudin, šejh Sejfija – pjesnik iz Sarajeva”) Hazim Šabanović na-
činio je pogrešku kada je ustvrdio da je šejh Iblizović bio nakšibendija (Hazim Šabanović,
Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, Svjetlost, Sarajevo, 1973, str. 591).
17
vinu, str. 96.
vijeka, nakon što ju je obnovio mostarski muftija Zijauddin

Ahmed b. Mustafa (umro oko 1679), prešla pod upravu halveti-
ja.18 Spomenuti muftija je također, poput šejha Ibrahima Bistri-
gije, iniciran u red halvetija od šejha Muslihuddina Užičanina.19
Tekija je obnovljena 1851. godine uz pomoć Omer-paše Latasa,
a na molbu šejha Muhammeda Hindije (u. 1876), poznatog kao
Ačik-paša. Današnji izgled tekija duguje uglavnom spomenutoj
restauraciji.20 Posljednji šejh ove tekije bio je Sejdo Šehović (u.
1925), sin Ačik-paše.21
Također je i u Pruscu postojao halvetijski hanikah, koji je
1612. godine, što se da pročitati iz njezina hronograma, podi-
gao Hasan Kafija Pruščak (u. 1615), u sklopu kompleksa koji je
obuhvatao pored tekije i džamiju, medresu, han, imaret, česmu
i banju.22
Pruščak je i sahranjen zajedno sa svojom suprugom u
(skromni) mauzolej koji se nalazi između tekije i medrese u
istoj zgradi u kojoj je bila smještena i njegova sudnica.23 Evlija
Čelebi je posjetio ovaj kompleks i zapisao da se od tri prusač-
ke tekije najviše ističe ona šejha Kafije, te da pripada halvetij-
skome tarikatu.24 Omer Mušić zabilježio je da je Hasan Kafija
Pruščak bio učenik halvetijskog šejha Muslihuddina Užičani-
na (u. 1642).25
18
Nermina Mujezinović, “Blagaj kod Mostara”, Hercegovina, 11-12/2000, str. 64; Čelebi, Putopis
– Odlomci o jugoslovenskim zemljama, str. 460.
19
Šabanović, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, str. 247.
20
Mujezinović, Islamska epigrafika BiH, sv. III, str. 335.
21
N. Mujezinović, “Blagaj kod Mostara”, str. 64; Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim ze-
mljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, str. 100.
22
Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Herce-
govinu, str. 102; M. Handžić, “Blistavi dragulj (Životopisi učenjaka i pjesnika iz Bosne)”, pri-
jevod s arapskog: Mehmed Kico, u: M. Handžić: Teme iz književne historije (Izabrana djela
1), priredio Esad Duraković, Ogledalo, Sarajevo, 1999, str. 139; Ismet Kasumović: Školstvo i
obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Islamski kulturni centar,
Mostar, 1999, str. 220.
23
Omer Nakičević, Hasan Kafija Pruščak, pionir arapsko-islamskih nauka u BiH, Sarajevo,
1977, str. 41.
24
Čelebi, Putopis − Odlomci o jugoslovenskim zemljama, str. 133.
25
Mušić, “Hadži Muhamed Sejfudin, šejh Sejfija – pjesnik iz Sarajeva”, str. 6.
Ebu Nedžib es-Suhraverdi

Ebu Nedžib Muhammed b. Abdulkahir b. Said b. Hasan b. Asim
el-Bekri es-Suhraverdi bio je potomak hazreti26 Ebu Bekra, r.a.
Rođen je u mjesecu saferu 490. hidžretske godine. Na Ahiret je
preselio, prema Zahidu el-Kevseriju, u mjesecu džumade-l-ahi-
ru 563. hidžretske godine (1168),27 dok Mustafi Aškari navodi
da se to desilo 1201. Učio je pred velikim umovima i učiteljima,
poput: Kutbuddina el-Ebhurija, Šihabuddina Omera Ebu Hafsa
es-Suhraverdija,28 Ruzbihana el-Misrija, Sadruddina Erdebilija,
Ammara Jasira, Ahmeda el-Gazalija i mnogih drugih.29
Napisao je djelo Adabu-l-muridin. Na ovo djelo znameniti
hanefijski učenjak Ali el-Kari napisao je komentar kada se, u
poodmakloj dobi, priklonio putu sufija.30
Ibrahim Zahid el-Gejlani

Ibrahim b. Rušen Emir Zahid el-Gejlani porijeklom je iz okoli-
ne Gejlana. Rođen je oko 1218. godine.31 Obrazovanje je stjecao
u Širazu pred mnogim znamenitim učenjacima (između osta-
lih i pred Sa’dijem Širazijem, nasljednikom šejha Ebu Nedžiba
es-Suhraverdija), te po njegovu okončanju, vratio se u rodni
Gejlan, te postao murid32 Sejjida Džemaluddina et-Tebrizija. Po
26
Hazreti (skr. hz.): poštovan, svet, ugledan. Stavlja se ispred imena Allaha, Pejgambera, Pej�-
gamberovih drugova, halifa ili nekih drugih osoba koje to zaslužuju (Škaljić, Turcizmi u srp-
skohrvatskom jeziku, str. 324).
27
Muhammed Zahid el-Kevseri, El-Buhusu-s-sennijje ‘an ba’di ridžali esanidi-t-tarikati-l-halve-
tijje, El-Mektebetu-l-ezherijje li-t-turas, Kairo, s.a., str. 23.
28
Ebu Hafs Omer Šihabuddin je bio Ebu Nedžibov amidža.
29
İbrahim Hâs, Şabaniyye Silsilesi (hazirlayan: Mustafa Tatcı, editör: İbrahim Akkuş), Birinci
Basım, Erkam Maatbacılık, Üsküdar/İstanbul, 2008, str. 40; El-Kevseri, El-Buhusu-s-sennijje
‘an ba’di ridžali esanidi-t-tarikati-l-halvetijje, str. 23.
30
El-Kevseri, El-Buhusu-s-sennijje ‘an ba’di ridžali esanidi-t-tarikati-l-halvetijje, str. 23.
31
Mustafa Bahadıroğlu, “İbrahim-i Zahid Geylani”, İslam Ansiklopedisi, sv. XXI, Türkiye Diya�-
net Vakfı, İstanbul, 2000, str. 359.
32
Kandidat derviškog reda; pristalica, sljedbenik jednog šejha ili derviš koji želi biti pokoran i
slijediti upute svoga šejha. Ogoljen od svoje volje i želja (Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom
jeziku, str. 475; Nametak, Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, str. 181, 185; Hadžibaj-
rić, “Mali tesavvufsko tarikatski rječnik”, str. 32).
učiteljevoj smrti postao je njegov nasljednik. Nadimak Zahid

(Asketa) dobio je od svoga muršida33 Sejjida Džemaluddina,
zbog toga što se kod njega nije očitovala nikakva želja za dunja-
lukom i njegovim dobrima. Po instrukcijama svog duhovnog
mentora dva puta godišnje je, po četrdeset dana, boravio u osa-
mi (halvet). Tu praksu upražnjavao je sve do svoje smrti.34
Smrt ga je zatekla 1370. godine (ili 1378?) u Gejlanu, gdje je
i pokopan. Iza sebe je ostavio brojne učenike, među kojima za-
pažamo mnoga zvučna imena poput: Safijuddina el-Erdebilija
(bio oženjen Fatimom, kćerkom šejha Ibrahima el-Gejlanija),
Abdurrahmana eš-Širvanija, Ahi Jusufa eš-Širvanija, Abdurra-
hmana Ekkafa i mnogih drugih.35
Šejh Ibrahim el-Gejlani utemeljio je zahidijski derviški red,
čija učenja i nauk su, nakon njegove smrti, inkorporirani u dva
tarikata: safevijskome i halvetijskome, na čijim začeljima su
njegova dva učenika: Safijuddin el-Erdebili i Ahi Muhammed
Nur el-Harezmi el-Halveti. Potonji je bio duhovni mentor epo-
nimu halvetijskog reda Omeru el-Halvetiju, dok je Safijuddin
el-Erdebili učenja šejha el-Gejlanija prenio na svoga sina i du-
hovnog nasljednika Sadruddina el-Erdebilija, čiji je nasljednik
opet bio Hamid Veli (Somundžu-baba), koji je važio za duhov-
nog mentora Hadži Bajramu Veliju (u. 1429) – rodoslovniku baj-
ramijskog derviškog reda.36 Šejh Gejlani također je utemeljivač
33
Muršid u tesavvufu označava šejha – duhovnog učitelja/mentora kojeg prihvati murid s
ciljem da ga on vodi ka spoznaji dragog Boga i skrivenih istina vjere za kojima se treba
tragati. Označava i pročelnika nekog derviškog reda čije upute slušaju derviši. Muršid mora,
prema šejhu Abdulkadiru el-Gejlaniju, posjedovati dvanaest svojstava: pokrivanje mana i
oprost (da se obistini u Božijim imenima El-Gaffar i Es-Settar), dva Poslanikova, alejhisse-
lam, − milosrđe i drugarstvo, dva Ebu Bekrova – istinitost i iskrenost, dva Omerova – strik-
tna pravednost u primjeni zapovijedi i zabrana, dva Osmanova – darežljivost i stid, dva
Alijina – znanje i junaštvo (Nametak, Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, str. 185;
F. Hadžibajrić, “Mali tesavvufsko tarikatski rječnik”, str. 32).
34
Bahadıroğlu, “İbrahim-i Zahid Geylani”, str. 359.
35
Hâs, Şabaniyye Silsilesi, str. 47-48.
36
Hulusi Yılmaz, “Halvetilik ve Anadolu Aleviliği İlişkisi Çerçevesinde Pir Ahmet Efendi
Ahfadına Genel Bir Bakış”, NEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2 (2013), str. 123; Dženan Ha-
sić, “Crtice iz života šejha Hamida Velija”, Znakovi vremena, XVIII/2015, br. 65-66, str. 58. i 72.
sedam aksijalnih zikrova: la ilahe illallah, Allah, Hu, Hakk, Hajj,

Kajjum, Kahhar, koje je naslijedio šejh Ahi Muhammed i prenio
ih šejhu Omeru el-Halvetiju.
Ahi Muhammed Nur el-Harezmi el-Halveti

Rođen je u Harezmu, po čemu je i dobio nadimak El-Harez-
mi. Po naputku svoga duhovnog učitelja otišao je u Harezm,
gdje je odgajao duhovne učenike i općenito vjernike. Umro je
1378/1379. godine.37
Pir-i evvel Omer el-Halveti

Ebu Abdullah Siradžuddin Omer el-Lahdži el-Halveti rođen je
u mjestu Lahdžan, nedaleko od Gejlana. Prva tesavvufska sa-
znanja primio je od svoga oca.38 U derviški red uveo ga je šejh
Ahi Muhammed od Harezma, koji je istodobno bio i brat nje-
gova oca. Važio je za vrsnoga poznavaoca islamskih nauka i
teologije u općem smislu te riječi, te se vladao prema načelima
islamskoga bontona. Godine 1378, nakon smrti šejha Ahija Mu-
hammeda, postao je njegov duhovni nasljednik – halifa. Nakon
izvijesnog vremena, šejh Omer odselio se u Egipat, iz kojega je
sedam puta obavio svetu dužnost muslimanskoga hodočašća u
Mekku (hadždž).39
Prema tradiciji, šejh Omer se još kao učenik (murid) povla-
čio po četrdeset dana u osamu (halvet), u šupljinu jednoga bora
koji se nalazio na vrhu jednoga brda, te je po tome dobio na-
dimak Halveti.40 U literaturi se navodi da je u halvetu boravio
37
Mustafa Aşkar, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Gelişimi ve Halvetiyye Silsile-
sinin Tahlili”, AÜİF Dergisi, (AÜ Basımevi), Ankara, 1999, br. 39, str. 546, podnožna napome-
na br. 146; Hâs, Şabaniyye Silsilesi, str. 50.
38
Mehmet Serhan Tayşi, “Ömer el-Halveti”, İslam Ansiklopedisi, sv. XXXIV, Türkiye Diyanet
Vakfı, İstanbul, 2007, str. 65.
39
S. Tayşi, “Ömer el-Halveti”, str. 65.
40
Fehim Nametak, “Muhammed Tevfik Bošnjak (1785-1886)”, Kelamu’l Šifa’, X/2014, br. 40-41,
str. 65.
četrdeset puta po četrdeset dana.41 Poput Hatima el-Esamma,

smatrao je da duhovni putnik – salik (hommo viator) mora do-
živjeti četiri smrti. Nakon četvrte, nadati se, da će dostići spo-
znaju Istinitoga. Te četiri smrti su: el-mevtu-l-ahmer (crvena
smrt); el-mevtu-l-esved (crna smrt); el-mevtu-l-ahdar (zelena
smrt) i el-mevtu-l-ebjed (bijela smrt).
Prva smrt podrazumijeva permanentno suprotstavljanje
nefsu;42 druga smrt simbolizira strpljivost na svim iskušenji-
ma; treća smrt je apstiniranje od žaljenja zbog onog što se do-
godilo; dok je četvrta smrt pobijediti prohtjeve prekomjernog
jela i pića, odnosno apstinirati od luksuzne hrane i pića, tj. za-
dovoljiti se minimalnim količinama neophodne hrane.43
Šejh Omer el-Halveti naslijedio je sedam zikrova od šejha
Zahida, preko svoga šejha Ahija Muhammeda. Ti zikrovi su: la
ilahe illallah, Allah, Hu, Hakk, Hajj, Kajjum, Kahhar.44 Pomoću
tih zikrova duhovni putnik (hommo viator) prelazi svoj duhov-
ni put (sejru-s-suluk) i odgaja svoj nefs, koji, prema učiteljima
tesavvufa općenito, prolazi kroz sedam sljedećih etapa:45
• en-nefs emmare bis-su’ – duša koja je sklona zlu: ovo je
početni stepen svih putnika (salik) koji su stupili na du-
hovni put (sejru-s-suluk). Ovaj stepen podrazumijeva
ustrajno učenje zikra: la ilahe illallah, pomoću kojeg se
treba osloboditi osobina poput: oholosti, škrtosti, ispra-
zne nade, želje ze popularnosti, zavisti, nemara, hrđavog
41
S. Tayşi, “Ömer el-Halveti”, str. 65; Vahit Göktaş, “Halvetiyye’nin Şâbâniyye Ekolü ve Kolları”,
Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, br. 26, str. 135.
42
Nefs je skup raznih prohtjeva kroz koje teče život. Ponekad označava i dušu. Duša (nefs) se
u tesavvufu dijeli na sedam stupnjeva (Hadžibajrić, “Mali tesavvufsko tarikatski rječnik”, str.
33-34).
43
S. Tayşi, “Ömer el-Halveti”, str. 65.
44
Hasić, “Ismail Hakki Bursevi”, str. 56, fn. 3.
45
Abdulmun’im Kasimi el-Haseni, La Confrerie des Haloutias Rahmania: Les Origines et les
Effets Depuis sa Creation Jusqu’ a la Premiere Guerre Mondiale, neobjavljena doktorska teza
odbranjena 2009. godine na Universite d’Alger, Faculte des Sciences Islamiques, str. 119-121;
Mustafa Tatcı, Niyâzî Misrî, bogougodnik na svodu nedaća (prijevod s turskog: Amina Šiljak-
Jesenković), Connectum, Sarajevo, 2012, str. 72.
ponašanja i sl. Na ovom stepenu salikovo djelovanje (el-

ef’al) nestaje u Božijem.
• en-nefs el-levvame – duša koja sama sebe prekorava: ova
etapa podrazumijeva da se duhovni putnik putem istraj-
nog učenja zikra Allah oslobodi sljedećih svojstava: že-
lje za pokazivanjem svojih dobrih djela ljudima, želje za
upravljanjem i sl.
Razlika između prvog i ovog drugog stupnja jeste to što
duhovni putnik biva svjestan svih tih negativnih osobina
koje posjeduje, te se povremeno prekorava zbog njih. Ta-
kođer, duhovni putnik upražnjava razne obrede (ibadet) i
duhovne eksercitije kako bi se očistio od tih nepoželjnih
svojstava, ali ipak u njemu prevladava želja za isticanjem
dobrih djela pred ljudima. Dakle, putniku na ovom stepe-
nu nedostaje iskrenost prema Uzvišenom Allahu, te nje-
govi atributi nestaju u Božijim.
• en-nefs el-mulhime – nadahnuta duša: duhovnog putnika
na ovom stepenu odlikuju osobine poput: znanja, čedno-
sti, strpljivosti, zadovoljstva, opraštanja ljudima, upućiva-
nja ljudi na dobro, spremnosti na prelaženje preko nega-
tivnih postupaka drugih i sl. Duhovni putnik na ovom ste-
penu doživljava da se njegovo biće (zat) gubi u Božijem.
Ovaj nefs Uzvišeni Allah vodi napretku putem nadahnu-
ća (ilham). Da bi se iz ovog stepena prešlo u naredni, po-
trebno je ustrajati u učenju zikra Hu.
• en-nefs el-mutmeinne – smirena duša: da bi se prešao ovaj
stepen, potrebno je mnogo učiti zikr Hakk. Ovaj stepen
karakterišu mnogo pozitivne osobine: darežljivost, pre-
finjeno ponašanje, blagost, permanentno oslanjanje na
dragog Boga (tevekkul) i sl. Duhovni putnik koji obitava na
ovome stepenu poprima osobine sljedbenika tesavvufa
(ehlu-t-tesavvuf), te se počinje ubrajati među njih. Doživ-
ljava postojanje Boga prije nego osobno.
• en-nefs er-radijja – zadovoljna duša: zikr kojim se odli-

kuje ovaj stepen jeste invokacija Hajj. Salik osjeća da mu
dolazi Božanska podrška (el-’inaja el-ilahijja). Ovaj stepen
jeste stepen vusleta,46 odnosno, salik je doživio iščeznuće
( fena’). Dominantna osobina onoga koji je postigao ovaj
stepen jeste iskrenost i neprimjećivanje stvorenja i stvo-
renoga. Također, salik vidi prvo postojanje sebe, pa Boga.
• en-nefs el-merdijja – duša s kojom je Uzvišeni Allah zado-
voljan: na ovom stepenu uči se Božije ime Kajjum. Sali-
kov nefs permanentno je svjestan Uzvišenog Allaha, ali
za razliku od prethodnoga stepena, duhovni putnik sada
biva svjestan stvorenja, te im se posvećuje upućujući ih
na Allahove blagodati i dobro kojim ih je odlikovao. Na
ovom stepenu vidi se postojanje i Boga i sebe zajedno.
• en-nefs el-kamila – savršena duša: ovaj stepen posjedu-
ju Allahovi vjerovjesnici, alejhimusselam, i Bogu prisni
vjernici (evlije).47
Šejh Omer el-Halveti preselio je na ahiret 1397. godine48 u
Tebrizu.
Sejjid Jahja eš-Širvani

Šejh Jahja eš-Širvani, s punim pravom, smatra se drugim ute-
meljivačem reda halvetija zbog svoga nesebičnog doprinosa
njegovoj institucionalizaciji i sistematizaciji nauka na kojemu
se temelji ovaj red.
Rođen je potkraj XIV vijeka u Šamahu. Puno ime mu
je: Sejjid-Džemaluddin Jahja b. Sejjid Behauddin eš-Širvani
46
Dostizanje, dospijeće, sastanak (Hadžibajrić, “Mali tesavvufsko tarikatski rječnik”, str. 47).
47
Pınar Karaatlı, Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahilik İstanbul’da Etkinlik Gösteren Bir Halveti-
Cerrahi Çevresin Etnolojik İncelemesi (Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bili-
mler Enstitüsü Halkbilim (Etnoloji) Anabilim Dalı, Ankara, 2006, str. 98; S. Beglerović, ‘Abd
al-Qādir al-Ğaylanī i derviški red kaderija, Fakultet islamskih nauka i Hadži Sinanova tekija,
Sarajevo, 2009, str. 222-263.
48
Rešid Hafizović, Temeljni tokovi sufizma, Bemust, Sarajevo, 1999, str. 431.
eš-Šamahi el-Bakuvi. Potomak je imama Muse Kazima. Njego-

vi muški preci godinama su obnašali funkciju nekibu-l-ešrafa.49
Otac mu je bio nekibu-l-ešraf u Širvanu.50
Znanje je stjecao pred mnogobrojnim učenjacima tog doba.
Jednom prilikom je sanjao šejha Sadruddina el-Hijavija.51 To
mu je bio znak da slijedi svoj duhovni put kod spomenutog uče-
njaka, čije je mjesto i naslijedio nakon njegove smrti.52
Oko 1420. godine napustio je Šamah i, na poziv Halilullaha
Hana, vladara Širvana, preselio se u Baku, što je pozitivno do-
prinijelo širenju halvetijskoga reda. Tu ga je 1463. godine zate-
kla smrt. Pokopan je u turbetu pored svoje tekije.53
Ibn Imad el-Hanbeli u djelu Šezeratu-z-zeheb fi ahbar min
zehe, precizirao je 868. hidžretsku godinu kao godinu njegove
smrti.54 Također, Ibn Imad el-Hanbeli zabilježio je da je Sejjid
Jahja bio poznat i po izuzetno lijepom vladanju i urednom
izgledu.55
49
Potomci blagoslovljenoga Poslanika, alejhisselam, preko njegove kćeri hazreti Fatime, ra-
dijallahu anha, i hazreti Alije, radijallahu anh, dijele se na šerife i sejjide. Šerifi su potomci
njihovoga starijeg sina, hazreti Hasana, radijallahu anh, a sejjidi mlađeg, hazreti Husejina,
radijallahu anh. Ta podjela potječe od vremena fatimija (910-1171). Za vrijeme Abasija prvi
put su uvedeni znakovi raspoznavanja sejjida i šerifa. Ti znakovi bili su zeleni saruci i ogr-
tači, a za žene zelene mahrame. Za perioda sultana Bajazita Jildirima dolazi do ustanov-
ljavanja funkcije nekibu-l-ešrafa – zastupnika sejjida i šerifa. Prvi na tu funkciju postavljen
je Sejjid Ali Nuta iz Bagdada, učenik Sejjida Emira Buharija (više: Fehim Nametak, “Sejjidi,
šerifi i nakibulešrafi u Bosni i Hercegovini”, u: Ehli bejt u Bosni i Hercegovini – Zbornik rado-
va “Međunarodnog simpozija o Ehli bejtu” održanog 25. i 26. maja 2002. godine u Sarajevu,
Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”, Sarajevo, 2003, str. 251-259).
50
Kökleri”, str. 1213-.
51
Između šejha Omera el-Halvetija i Sejjida Jahje, u silsili se nalaze sljedeći šejhovi: Sadruddin
el-Hijavi, Izuddin et-Turkemani i Ahi Mirem. Vidi i: El-Kevseri, El-Buhusu-s-sennijje ‘an ba’di
ridžali esanidi-t-tarikati-l-halvetijje, str. 31.
52
Ahmed Taşköprüzade, Eš-Šekaik en-nu’manijje fi ‘ulemai ed-devleti el-’usmanijje, Daru-l-ku-
tub el-‘arebijj, Bejrut, 1975, str. 164.
53
Kökleri”, str. 15; Aşkar, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Gelişimi ve Halvetiyye
Silsilesinin Tahlili”, str. 558.
54
El-Kevseri, El-Buhusu-s-sennijje ‘an ba’di ridžali esanidi-t-tarikati-l-halvetijje, str. 31; vidi i:
Ibn Imad el-Hanbeli, Šezeratu-z-zeheb fi ahbar min zeheb, sv. VIII, Dar Ibn Kesir, Damask –
Bejrut, 1992, str. 455.
55
El-Hanbeli, Šezeratu-z-zeheb fi ahbar min zeheb, str. 456.
Tokom XVI vijeka, za vrijeme Safevija, došlo je do uruša-

vanja turbeta i tekije. No, nakon prelaska tog podneblja u ruke
Osmanlija, za vrijeme sultana Murata III, turbe i tekija obnov-
ljeni su zahvaljujući osmanskom namjesniku Ozdemiroglu
(Özdemiroğlu) Osman-paši. Sudbina tekije za vrijeme Safevija
ponovljena je i kada je Baku okupirala sovjetska Rusija. Jedino
turbe nije porušeno. Ono danas služi kao muzej.56
Pored toga što je bio istaknuti duhovnjak, pobožnjak i su-
fija, imao je i mjesto među eminentnim pjesnicima pod pse-
udonimom “Sejjid”, te muslimanskim filozofima i uglednim
ljudima pera.
Donosimo spisak njegovih autorskih djela:
• Šifau-l-esrar: Ovo djelo napisano je na azerbejdžanskome
jeziku.57 Objašnjava osnovna načela (usul) na kojima poči-
va halvetijski derviški red. Jedinstveni rukopisni primjerak
ovog djela čuva se u Istanbulu, u biblioteci Sulejmaniji.58
• Vird-i Settar: Djelo je napisano na arapskom jeziku. Podi-
jeljeno je na tri dijela. Prvi dio zauzimaju dove i pohva-
le upućene Uzvišenom Allahu. U drugom dijelu, autor je
naveo svojstva Uzvišenog Allaha i Njegovih devedeset i
devet lijepih imena. Treći dio posvećen je blagoslovima
poslaniku Muhammedu, alejhisselam, njegovom Ehl-
i bejtu, četverici prvih halifa te hazreti Hamzi i hazreti
Abbasu, amidžama poslanika Muhammeda, alejhisse-
lam. Namijenjen je grupnom i zajedničkom učenju.
• Adžaibu-l-kulub: U ovom djelu, šejh Jahja pisao je o srča-
nim stanjima uglednih sufijskih prvaka, poput: Bajazita
56
El-Kevseri, El-Buhusu-s-sennijje ‘an ba’di ridžali esanidi-t-tarikati-l-halvetijje, str. 31.
57
Turkijski jezici dijele se na četiri glavna ogranka: sjeveroistočni, sjeverozapadani, jugoistoč-
ni i jugozapadni. Azerbejdžanski, zajedno s turskim/osmanskim, turkmenskim i gaguskim
spada u jugozapadni ogranak (Ekrem Čaušević, Gramatika suvremenoga turskog jezika, Hr-
vatska sveučilišna naklada, Zagreb, 1996, str. xi).
58
Hacı Mahmut Efendi koleksyonu, br. 2283.
Bistzamija, Jahje b. Muaza i drugih. Djelo obiluje citati-

ma preuzetim od šejhul-i-slama Abdullaha el-Ensarija iz
Herata. Jedan se primjerak čuva u Centralnoj biblioteci
Univerziteta u Istanbulu (İstanbul Üniversitesi Merkez
Kütüphanesi), pod br. FY. 956/HE. 8194.
• Atvaru-l-kalb: Šejh Jahja je u ovom djelu, pisanom u for-
mi mesnevije,59 izanalizirao stanja kroz koja prolazi srce
salika (hommo viator). Ova mesnevija sadrži 772 bejta –
distiha.
• Bejanu-l-ilm: Kao i prethodno, i ovo djelo je u formi me-
snevije. Sadrži 550 distiha. Sadrži natove60 i pohvalnice
četverici pravovjernih halifa. U djelu se veli da je spo-
znaja Uzvišenog Allaha i Njegovih svojstava prva stroga
dužnost ( farz) koja se nameće vjernicima. Najbolji put
za postizanje spoznaje jeste permanentno spominjanje i
istrajno podsjećanje na Uzvišenog Allaha u svakom tre-
nutku i svakoj situaciji.
• Kešfu-l-kulub: Djelo je podijeljeno na četiri odlomka, u ko-
jima se objašnjavaju četiri pojma: akl (razum), kalb (srce),
ruh (duh) i nefs (ego). Djelo je koncipirano na taj način da
se njegov sadržaj ispoljava kroz raspravu u kojoj se žustro
nadmeću oponent i respondent.
• Kissa-i Mensur: Također, i ovo djelo je napisano u formi
mesnevije, ali na perzijskom jeziku, a govori o životu stra-
dalnika Mensura Halladža.
• Menazilu-l-ašikin: Ova mesnevija sadrži 1.797 distiha.
Posvećena je analizi četrdeset postaja duhovnoga puta
59
Mesnevija je vrsta pjesme u divanskoj poeziji, ali i epskoj, didaktičkoj i vjerskoj literaturi,
čiji se stihovi rimuju po principu aa bb cc itd. Pjevana je u aruz metru, a zbog jednostavnog
rimovanja bila je podesna za duže pjesme obično didaktičkog, vjerskog, epskog, a ponekad
i ljubavnoga sadržaja (Nametak, Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, str. 173).
60
Nat (na’t) je pjesma spjevana u slavu poslanika Muhammeda, alejhisselam. Kod divanskih
pjesnika, u sklopu divana natovi su spjevani najčešće u formi kaside, ali ponekad i u formi
gazela (Nametak, Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, str. 189).
koje salik mora preći: nijet, inabet, tevba, irada, džuhd,

murakaba, sabur, zikr i fikr, muhalfetu-nefs, rida, muva-
fekat, teslimijet, tevekkul, zuhd, ibadet, vere, ihlas, sidk,
havf, redža, fena, beka, ajnu-l-jekin, marifet, velajet, ševk,
muhabbet, vahdet, kurbet, visal, kešf, huzur, tedžrid, tefrid,
inbisat, tehajjur, nihajet, tesavvuf, kurbetu-l-kurbe.61 Djelo
je sadržajem naslonjeno na djelo Mekamat-i Erbe’in, čuve-
noga sufije Ebu Se’ida Ebu-l-Hajra (967–1049)62.
• Mekamat: Sejjid Jahja je u ovome djelu obradio sedam
stupnjeva duhovnoga puta.
• Rumuzu-l-išarat (Te’vilu ve tefsiru ihdine-s-sirata-l-muste-
kim): Ovo je traktat u kome je protumačen navedeni ajet
prve kur’anske sure – poglavlja.
• Šerh-i esma-i Semanijje: Kako mu i naslov govori, traktat
je posvećen tumačenju osam svojstava Uzvišenog Alla-
ha: hajat (Bog živi Svojim Božanskim životom), ‘ilm (Bog
sve zna), sem’ (Bog sve čuje), besar (Bog sve vidi), kudret
(Bog je svemoćan), kelam (Bog govori Svojim Božanskim
jezikom), irade (Bog sve čini Svojom Božanskom voljom),
beka (Bog neće nestati).
• Šerhu meratibi Esrari-l-kulub: I ovo djelo pisano je u formi
mesnevije. Sačinjeno je od 880 distiha.
• Tesarrufat u Mukašefat: Traktat posvećen ljubavi prema
Uzvišenom Allahu.
• Šerhu sualat-i Gulšen-i Raz: Navedeno djelo komentar je
na djelo Gulšen-i Raz63 Mahmuda Šebistarija (1288–1340)
u formi mesnevije na azerbejdžanskom.
61
Pogledati definicije navedenih pojmova u citiranoj studiji rahmetli šejha Fejzullaha Hadži-
bajrića (Hadžibajrić, “Mali tesavvufsko tarikatski rječnik”). Pogledati i: Abdulkerim el-Ku-
šejri, Kušejrijeva poslanica o tesavvufskoj znanosti, Bookline, Sarajevo, 2006, str. 29-352.
62
O njemu vidjeti više u djelu Rešida Hafizovića: Temeljni tokovi sufizma, (str. 86-93).
63
Pogledaj: Šejh Mahmud Šabestari, Sufijski ružičnjak, prijevod s perzijskog: Ekrem Tucako-
vić, Ljiljan, Sarajevo, 2003.
• Ma la budde batinijje (Esraru-l-vudu’ ve-s-salati): Navede-

ni traktat problematizira abdest i namaz.
• Menakib-i Emiri-l-mu’minin Ali: Kasida64 od 116 dvostiha
posvećena ličnosti hazreti Alije.
• Gazelijjat: Zbirka od petnaest pjesama, napisanih u formi
gazela65 na perzijskome jeziku.
• Risale fi salati-n-Nebijj: Kasida od 56 distiha o zazivanju
blagoslova na Božijeg poslanika, alejhisselam.
• Mekarim-i Ahlak: Poslanica o islamskom bontonu.66
Duhovna genealogija (silsila) i ogranci derviškog reda

halvetija
1. Poslanik Muhammed, alejhisselam (u. 632)
2. Hazreti Alija (u. 660)
3. Hasan el-Basri (u. 729)
4. Habib b. Mahmud el-Adžemi (u. 774)
5. Davud et-Tai (u. 783)
6. Ma’ruf el-Kerhi (u. 816)
7. Sirri es-Sekati (u. 867)
8. Džunejd el-Bagdadi (u. 910)
9. Mimšad ed-Dinaveri (u. 912)
10. Muhammed ed-Dinaveri (u. 980)
64
Pjesma koja je spjevana s nekim ciljem (ar. Kasd – cilj, namjera), obično da se pohvali neko.
To su duže pjesme, koje se sastoje obično od 30 do 50 distiha, rimovanih po principu aa ba
ca da itd. (Nametak, Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, str.146).
65
Pjesnička vrsta divanske književnosti s pretežno lirskim temama. U osmanskoj i perzijskoj
književnosti to je dominantna vrsta. Gazel ima najčešće između 5 i 7 distiha (Nametak,
Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, str. 101; vidi i: Alena Ćatović, Orijentalno-islam-
ska književna tradicija u stvaralaštvu Hasana Zijaije Mostarca: Transtekstualnost u klasičnoj
osmanskoj poeziji, elektronsko izdanje, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo,
2013, str. 46. i dalje).
66
Kökleri”, str. 21.
11. Ebu Hafs Omer es-Suhraverdi (u. 1050)

12. Ebu Nedžib es-Suhraverdi (u. 1168)
13. Kutbuddin el-Ebhuri (u. 1225)
14. Ruknuddin Sindžasi (u. 1230)
15. Šihabuddin Mahmud Tabrizi (u. 1302)
16. Džemaluddin Tabrizi (u. 1255)
17. Ibrahim Zahid el-Gejlani (u. 1305. ili 1378?)67
18. Ahi Muhammed (u.1378)
19. Omer el-Halveti (u. 1397)68
20. Ahi Mirem (u. 1409)
21. Hadži Izuddin et-Turkemani (u. 1442)
22. Sadruddin Omer el-Hijavi (u. 1455)
23. Sejjid Jahja Širvani (u. 1463)
Halvetijski tarikat se, poslije smrti Sejjida Jahje Širvanija,
podijelio na četiri osnovne skupine:
• rušenije: Osnivač im je Dede Omer Rušeni. Umro je 1486.
godine u Tebrizu.69 Bio je murid šejha Sejjida Jahje Širva-
nija. Nakon njegove smrti, od rušenija su nastali sljedeći
ogranci: demirtašije (Osnivač im je murid šejha Omera Ru-
šenija, Muhammed Demirtaši. Umro je u Kairu 1528/29.
godine); gulšenije (Osnivač im je Ibrahim Gulšeni, ta-
kođer učenik šejha Omera. Umro je 1533/1534. godine u
Kairu. Sljedbenik gušenijskog reda Hasan Sezai [u. 1737.
godine u Edirnama] eponim je sezaija – ogranka gulše-
nija.) Šejh Hasan Haleti (umro u XVIII vijeku) eponim
67
Ovdje se silsila dijeli na još dvije. Prva, preko Ahi Muhammeda iz Harezma, jeste ona hal-
vetijska, dok druga, koja se nastavlja preko Safijuddina el-Erdebilija, jeste silsila safevijskog
reda (više: Mustafa Aşkar, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Gelişimi ve Halve-
tiyye Silsilesinin Tahlili”, str. 557).
68
Kökleri”, str. 22; Ömer Fuâdî, Hz. Pîr Şâbân-ı Velî Menkıbeleri, Nefes Yayınları, İstanbul, 2011,
str. 54-56.
69
U studiji “Muhammed Tevfik Bošnjak (1785-1886)” stoji da je Omer Rušeni umro 1528. godi-
ne (str. 65).
je halvetijskog ogranka gulšenija. Šejh Omer Rušeni, kon-

kretnije njegovi zastupnici (halife), zaslužni su za dospi-
jeće halvetijskog tarikata u Egipat, odakle se proširio u
Sudan, odnosno na čitavu Afriku. Odatle je dospio i u
Mekku, Medinu, pa čak i u Indoneziju.70
• džemalije: Osnivač im je Džemal el-Halveti.71 Umro je 1497.
godine u Istanbulu. Jusuf Sunbul Sinan (u. 1529. godine u
Istanbulu) – murid šejha Džemala eponim je sunbulijslo-
ga ogranka džemalija. Ahmed el-Asali (u. 1639. godine u
Damasku) osnivač je asalijskoga ogranka sunbulija. Bah-
šijski ogranak asalija osnovao je u Mekki Muhammed el-
Bahši (u. 1687. godine). Također, šejh Šaban Veli (u. 1569.
godine u Kastamonu) osnivač je šabanijskoga ogranka
džemalija. Karabaš Veli (u. 1685. godine u Egiptu) osno-
vao je karabašijski ogranak šabanijskog reda, iz kojeg će
nastati sljedeći ogranci: bekrijje Osnivač je Šemsuddin
Mustafa el-Bekri.72 Umro je 1749. godine u Egiptu. Od be-
krija su nastale hifnije, čiji je osnivač Sejjid Šemsuddin el-
Hifni. Umro je 1767. godine u Kairu. Od hifnija su nastali
rahmanije, čiji je osnivač Muhammed b. Abdurrahman iz
Alžira, koji je umro 1794. godine. Derdirije – njihov osni-
vač je Ahmed ed-Derdir.73 Umro je u Kairu 1786. godine.
Od njih su potekli savije, čiji osnivač je Ahmed es-Savi.
Umro je 1825. godine u Egiptu. Ovaj ogranak najraspro-
stranjeniji je u Egiptu. Najviše halvetija tamo pripada
70
El-Haseni, La Confrerie des Haloutias Rahmania: Les Origines et les Effets Depuis sa Creation
Jusqu’ a la Premiere Guerre Mondiale, str. 56.
71
Bio je učitelj i duhovni mentor sultanu Bajazitu II (Zlatar, Gazi Husrev beg, str. 129).
72
Pogledati zanimljivu studiju o životnome putu šejha El-Bekrija, čiji autor je Gideon Wei-
gert: “Shaykh Mustapha Kamal Al Din Al Bakri – A Sufi Reformer in Eighteenth-Century
Egypt”, Bulletin, The Israeli Academic Center in Cairo, April 2001, br. 24, str. 3-7.
73
U razgovoru koji smo 2.10.2016. vodili sa šejhom Seadom Halilagićeg, pročelnikom Hadži
Sinanove tekije u Sarajevu saznali smo da je počasno (teberruken) proglašen za šejha der-
dirijskog ogranka halvetijskog tarikata. Hilafet je primio u Egiptu 1998. godine od šejha
Ahmeda Tajjiba, starijeg brata sadašnjeg rektora Univerziteta El-Ezher u Kairu, također
Ahmeda Tajjiba (r. 1946). Rektor Ahmed Tajjib također je šejh derdirijskog ogranka halve-
tija.
njemu; od hifnija potiču i tidžanije. Osnivač im je Ahmed

et-Tidžani iz Fesa. Umro je 1812. godine. Od tidžanija su
nastali hamalije. Njihov osnivač Šerif Ahmed Hamahu-
llah umro je u Francuskoj 1943. godine. Semanije [Osni-
vač je Muhammed el-Medeni. Umro je 1775. godine u
Medini] također potiču od bekrija. Od njih su se razvile
fevzije, koje se vežu za Fejzuddina Husejna. On je umro
1891/1892. godine u Egiptu; ezherije su također podogra-
nak hifnija. Vežu se za Muhammeda b. Abdurrahmana,
koji je umro u Kairu 1792/93. godine. Mervanije, kao naj-
kasniji izdanak hifnija ustanovio je Mervan b. Muattal.
Umro je u Kairu 1911. godine.
Nasuhijje su podogranak karabašija. Osnivač je Mu-
hammed Nasuhi. Umro je u Istanbulu 1718. godine. Od
njih su nastali čerkešije. Osnivač čerkešija je Mustafa Čer-
keši, koji je umro 1813. godine u gradu Čankiri. Od čerke-
šija su nastali halilije, čiji osnivač je Halil-efendija, koji je
umro u Bolu oko 1843. godine. Također, ovaj podogranak
iznjedrio je i ibrahimije, čiji je osnivač Kušadali Ibrahim
iz Aksaraja. Umro je 1846. godine.
• ahmedije: Osnivač im je Ahmed Šemsuddin Marmaravi
iz Akhisara. Umro je 1504. godine u Manisi. Između njega
i Sejjida Širvanija su sljedeći šejhovi: Alaeddin Uššaki (u.
1485) – Ibrahim Tadžuddin (u. 1478) – Behauddin Erzind-
žani (u. 1464) – Sejjid Jahja Širvani.
Iz ovog ogranka tokom povijesti razvila su se još četiri:
ramazanije (Eponim ovog reda je Mahfi Ramazan. Umro
je 1616. godine u Istanbulu); sinanije (Vežu se za Ibrahi-
ma Ummi Sinana. Na Ahiret je preselio u Istanbulu 1551.
godine); ušakije (Osnivač im je Hasan Husamuddin koji
je umro 1593. godine u Istanbulu); misrije (Njihovo pori-
jeklo se pripisuje Nijazu Misriju. Nijaz Misri je umro 1694.
godine u Grčkoj).
Od ramazanija su nastali: džihangirije (Osnivač im je Ha-

san Burhanuddin, koji je umro u Istanbulu 1664. godine);
buhurije (Njihov osnivač je Muhammed Buhuri. Umro je
1630. godine); raufije (Osnivač im je Sejjid Ahmed Raufi.
Umro je 1757. godine u Istanbulu); džerahije (Osnivač im
je Nuruddin Džerahi. Na Ahiret je preselio 1721. godine u
Istanbulu); hajatije (Njihov eponim je Mehmed Hajati iz
Ohrida. Na Ahiret je preselio 1766/67. godine).
Od sinanija su nastali: muslihijje (Njihov nastanak veže
se postankom za Mehmeda Muslihuddina. Umro je 1688.
godine); zuhrije (Osnivač im je Ahmed Zuhri. Umro je u
Solunu 1744. godine).
Od ušakija su nastali sljedeći podogranci: džemalije
(Vežu se za Mehmeda Džemaluddina iz Istanbula, gdje je
i umro 1751. godine); salahaije (Eponim im je Salahuddin
Uššaki. Umro je u Istanbulu 1783. godine); džahidije
(Osnovao ih je Ahmed Džahidi. Na Ahiret je preselio u
Čanakkalama 1659. godine).
• Šemsije:74 Osnivač im je Šemsuddin Ahmed Sivasi. Rođen
je u Tokatu 1519. godine, a umro 1597. godine u Sivasu:75
Šejh Sivasi je preko dvije silsile povezan sa Sejjidom Šir-
vanijem. Prva silsila: Šejh Sivasi – Muslihuddin Halife –
Hadži Hidr Amasi – Habib Karamani (u. 1497. godine u
Karamanu) – Sejjid Jahja Širvani. Druga silsila: Šejh Sivasi
– Medžduddin Širvani – Šah Kubad Širvani – Muhjiddin
Širvani – Zijauddin Jusuf Širvani – Sejjid Jahja Širvani.
Sljedbenik šemsijskog ogranka halvetija Abdulehad Nuri
(u. 1651. godine u Istanbulu) eponim je nurijskog ogranka
šemsija, koji je ime dobio po njemu.76
74
Sulejman Zakonodavac, Selim II, Murat III i Mehmed III bili su vezani za eponima šemsija
– Ahmeda Šemsuddina iz Sivasa (Rasul Kesenceli, Velîler ve Hükümdarlar, Nasihat Yayınları,
Ankara, 2013, str. 311).
75
Kesenceli, Velîler ve Hükümdarlar, str. 307.
76
(M. Taha Bahman, “Halvethane”, İslam Ansiklopedisi, sv. XV, Türkiye Diyanet Vakfı, Ista�-
nbul, 1997, str. 392-393; Önce Demirdaş, “Tesavvuf Tarihinde Halvet ve Halvetin Manevi
→
Šejh Šaban Veli – eponim šabanijskog ogranka

derviškog reda halvetija
Kao što smi i spomenuli, eponim šabanijskoga reda je hazre-
ti šejh Šaban Veli iz Kastamona, tačnije iz mjesta Taškopru
(Taşköprü). Rođen je 1449. godine, ali je u devetoj godini života
izgubio roditelje, te je odrastao kod jedne pobožne žene.77
Nakon završenog početnog obrazovanja kod šejha Osman-
oğlu Hodže Velija u Kastamonu, na daljnje školovanje i usavr-
šavanje odlazi za Istanbul, u Fatihovu medresu. Po okončanju
formalnoga obrazovanja u Istanbulu 1519. godine, jednom prili-
kom je, u snu čuo glas koji mu je zapovijedio da se vrati u rodno
mjesto. Šejh Šaban Veli je odmah po buđenju poslušao poruku
koja mu je poslata u snu, te krenuo na put za Kastamonu. Na
putu je, u mjestu Konrap, naišao na halifu šejha Džemala el-
Halvetija, šejha Hajruddina Tokadija, koji mu je zaplijenio srce
svojom pojavom i duhovnom energijom koja je doslovno zračila
iz njega. Kod dotičnog učitelja proveo je naredne dvije godine.
U Kastamonu se vratio 937. hidžretske godine (1530/31), gdje
je držao propovijedi po raznim džamijama. Nakon smrti šejha
Sunnetija, halife Sejida Jahje Širvanija, dobio je njegovo mjesto
propovjednika u šejhovoj džamiji, koja je danas poznata kao
Džamija šejha Šabana Velija. Pored te džamije, često je boravio
i propovijedao i u drugim džamijama.78
Eğitimdeki Rolü”, Ekev Akademi Dergisi, XVI/53, 2012, str. 138; Mustafa Tatcı, Hazret-i Pir
Şeyh Şaban-ı Velî ve Şabaniyye, H. Yayınları, İstanbul, 2012, str. 37-65). U djelu Temeljni tokovi
sufizma (str. 431) stoji da je derkavijski red jedan od ogranaka halvetijskoga. Tačno je da
je derkavijski red ogranak šazilijskoga; no, valjano je znati da i šazilije baštine instituciju
halveta, ali ona je imala oblik povlačenja u samoću prirode, po uzoru na Poslanikova, alej-
hisselam, povlačenja u Hiru (Martin Lings, Sufijski evlija XX stoljeća, Connectum, Sarajevo,
2015, str. 87, 246-247; A. Schimmel, Odgonetanje Božijih znakova, Sarajevo, 2001, str. 354).
77
Karabaş-ı Veli Ali Alaaddin, Ahmed Rif’at Nevrekobi, Yiğitbaşı Ahmed Şemseddin Marma-
ravi, Halvetî Şabânî Yolunun Adâbı: Miyar-ı Tarîkat, hazırlayan: Mustafa Tatcı, H. Yayınları,
İstanbul, 2013, str. 3; Mustafa Tatcı, Hazret-i Pir Şeyh Şaban-ı Velî ve Şabaniyye, str. 4; Tatcı,
Kurnaz, “Şâbân-ı Velî”, İslam Ansiklopedisi, sv. XXXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul,
2010, str. 209; Çağhan Adar, “Halvetî Şâbânî İnancında Adetler ve Müziğe Yönelik İnanç ve
Tutumların İncelenmesi”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/2, 2014, str. 152.
78
Tatcı, Hazret-i Pvliir Şeyh Şaban-ı Velî ve Şabaniyye, str. 10, 13.
Šejh Šaban Veli preselio je na ahiret 18. zulkadeta 976.

hidžretske godine,79 što odgovara 4. maju 1569. godine po gre-
gorijanskome kalendaru. Posmrtno kupanje i zaodijevanje u
posmrtne halje izvršio je njegov duhovni zastupnik šejh Muha�-
rem-efendija, koji je obnašao funkciju vjerskoga propovjednika
(vaiz) u Sulejmaniji džamiji u Istanbulu. Posredstvom njegovih
murida, šabanije su se proširile iz Istanbula na Balkan, Siriju,
Hidžaz, Egipat, Sjevernu Afriku i Indiju.80 Posljednih sedam go-
dina ovozemnoga života, šejh Šaban Veli proveo je u halvetu u
svojoj tekiji.81
Turbe nad mezarom Šejha Velija počeo je graditi šejh
Omer Fuadi82 uz potporu i pomoć princa Osmana, sina sul-
tana Ahmeda I. Gradnja je završena 1611. godine uz materijal-
nu pomoć Omer-beja, ćehaje velikog vezira Murat-paše, koji
je bio Himmet Dedeov sin. Himmet Dede je bio murid šejha
Šabana Velija. U izgradnji turbeta učestvovali su mnogi dr-
žavnici i vjerski službenici, poput kadije u nahiji Küre Akkaš
Hibetullaha, kastamonskoga kadije Emin-efendije i velikog
vezira sultana Ahmeda, Halil-paše. Svojevremeno su sultani
Abdulaziz i Abdulhamid II izvršili značajne popravke. Tako-
đer, turbe je restaurirano 1950. i u periodu od 2008. do 2009.
godine.83
Držimo iznimno važnim dodati i to da je biografiju šejha
Šabana Velija prvi napisao šejh Omer Fuadi, pod naslovom
79
Osmanzade Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ Evliyâ-yı – Şerhi Esmar-ı Esrâr, sv. III,
hazırlayanlar: Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz, İstanbul, 2005, str. 380.
80
Mustafa Tatcı, “Şabaniyye”, İslam Ansiklopedisi, sv. XXXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı, Ista�-
nbul, 2010, str. 211.
81
Tatcı, Kurnaz, “Şâbân-ı Velî”, str. 209; Tatcı, Hazret-i Pir Şeyh Şaban-ı Velî ve Şabaniyye, str.
15; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, sv. III, yay. haz. Nuri Akbayar, İstanbul, 1996, str. 1554;
Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, hazırlayanlar: A. Fikri Yavuz, İsmail
Özen, tom I, Meral Yayınevi, İstanbul, 1972, str. 205.
82
Silsila šejha Omera Fuadija (u. 1636) seže do šejha Velija posredstvom sljedećih šejhova:
šejh Muhjiddin (u. 1604) – šejh Abdulbaki (u. 1589) – šejh Hajruddin (u. 1579) – šejh Osman
(u. 1569) – šejh Šaban Veli (u. 1569). Vidi: Ali Alaaddin, Nevrekobi, Marmaravi, Halvetî
Şabânî Yolunun Adâbı: Miyar-ı Tarîkat, str. 6, 7.
83
Tatcı Kurnaz, “Şâbân-ı Velî”, str. 209; Tatcı: Hazret-i Pir Şeyh Şaban-ı Velî ve Şabaniyye, str. 19.
Menakıb-ı şerif-i Pir-i Halveti Hazret-i Şaban-ı Veli.84 Biografija je

prvi put štampana 1877. godine u Kastamonu Vilayet Matbaası,
pod pokroviteljstvom Šejha Said-efendije (str. 188). Na savreme-
ni turski jezik preveo ju je Muhammed Bedirhan i objavio 2011.
godine u istanbulskoj izdavačkoj kući Nefes Yayıncılık.85
Što se tiče zajedničkog zikra, on se uglavnom obavlja tako
što šejh naglas prouči prvo kur’ansko poglavlje (sura El-Fatiha),
a zatim 56. stavak (ajet) kur’anskoga poglavlja El-Ahzab, na-
kon čega se horski prouči sedam, ili jedanaest puta: Allahu-
mme salli ‘ala sejjidina Muhammedin ‘abdike ve nebijjike ve
habibike ve resulike en-nebijji-l-umijji ve ‘ala alihi ve sahbihi ve
sellim. Šejh potom izgovara naglas 19. ajet iz sure Muhammed.
Derviši potom tri puta sporo izgovaraju la ilahe illallah, a za-
tim ubrzano 300 puta. Nakon toga svi zajedno i sporo izgo-
varaju šest puta Hu, a sedmi put naglašeno i brzo kako bi se
prešlo na “zikr sedam imena”. Tokom zikra dozvoljeno je uči-
ti ilahije, kaside, natove ili druge pobožne spjevove. Skup se
završava prigodnom dovom, koju prouči šejh. Što se tiče du-
hovnih eksercitija (el-evrad)86 koje upražnjavaju derviši, one
se uglavnom sastoje od učenja po 100 puta istigfara i salava-
ta, te 300 puta la ilahe illallah, te virdu settara. Naglašavamo
84
(Hâs, Şabaniyye Silsilesi, str. 67). Rukopisni primjerci mogu se naći u sljedećim bibliote�-
kama: Kastamonu İl Halk Ktp. Nu. 3676/1, yp. 1b-90b; Süleymaniye Ktp. Reşit Efendi Bl.,
Nu. 478 (İstinsah: 1230/1814); Süleymaniye Ktp. Düğümlü Baba Bl., Nu. 583; Süleymaniye
Ktp. Hacı Mahmt Efendi Bl., Nu. 4588; Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmt Efendi Bl., Nu. 4682;
Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmt Efendi Bl., Nu. 2287; Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmt Efendi
Bl., Nu. 2332; Süleymaniye Ktp. Uşşaki Tekkesi Bl., Nu. 35; Süleymaniye Ktp. Yazma Bağışlar
Bl., Nu. 634; Milli Ktp. Yz. Nu. 5535/1; Milli Ktp. Yz. Nu. A/3254-1-2; Atatürk Kitaplığı,
OE., Nu. 782; Şaban-ı Veli Türbesi’ndeki Yz. Nüsha (hrekeli) (Kısaltması: K1); Şaban-ı Veli
Türbesi’ndeki Yz. Nüsha (hrekesiz) (Kısaltması: K2).
85
Muhammed Bedirhan, “Takdim”, u: Ömer Fuâdî: Hz. Pîr Şâbân-ı Velî Menkıbeleri, Nefes
Yayınları, İstanbul, 2011, str. 9-10; Tatcı: Hazret-i Pir Şeyh Şaban-ı Velî ve Şabaniyye, str.
20.
86
Vird (mn. evrad) − svakodnevni zadatak u obliku zikra koji, prema naročitim uputama du-
hovnoga učitelja, preuzima učenik prilikom pristupanja derviškom redu. Vird nije isti za
sve muride jedne tarikatske grupe, niti je stalne prirode, nego se mijenja sa stepenom na-
predovanja učenika i s potrebama koje su prouzrokovane njegovim karakternim i drugim
svojstvima (više: Hadžibajrić, “Mali tesavvufsko tarikatski rječnik”, str. 47; Senad Mičijević,
Nauk bektašijskog tarikata, Dobra knjiga, Sarajevo, 2016, str. 53-54).
da se obavljanje grupnoga zikra i pojedinačni virdovi razliku-

ju u svim ograncima koji potpadaju pod šabanijski kol. Mno-
gi ogranci u sebi sadržavaju svakodnevno učenje i studiranje
određenih kur’anskih poglavlja.87
Zaključak
Halvetijski tarikat je, kako smo mogli i vidjeti, jedan od najra-
sprostranjenijih tarikata, ako ne i najrasprostranjeniji, te tari-
kat iz čijeg se temeljnog toka izdvojilo preko četrdeset ogranaka
i podogranaka. Mnogo naših zemljaka i sinova naše domovine
i samoga jugoistočnoevropskog regiona u širem smislu je bilo
vezano za ovaj tarikat, o čemu govore brojne stranice iz pera
naših stručnjaka koji su se zanimali prvenstveno za tesavvuf
ovih podneblja, književno stvaralaštvo Bošnjaka ili općenito
balkanskih muslimana na orijentalnim jezicima, te orijental-
no-islamsku ili uopće kulturnu historiju Balkana, u najširem
smislu onoga šta se pod njom podrazumijeva. Mnogi pripad�-
nici halvetijskog reda ili općenito derviških redova prisutnih
na našim prostorima bili su istaknuti naučni radnici i kulturni
djelatnici koji su obogatili svoju epohu u kojoj su djelovali, te
tako svojim djelom postali neodvojivi dio kulturnoga i civili-
zacijskog ambijenta. Neki od njih bili su plodni pisci, nadah-
nuti pjesnici, vješti kaligrafi, istaknuti vjeroučitelji i vjerski
dostojanstvenici, dok su neki ostali manje poznati, ili sasvim
nepoznati jer su, kako to neko nekada reče “živjeli svoj život
iznutra”, tj. u tarikatu su primarno tražili vlastiti smiraj i pro-
svjetljenje osobne nutrine. Naša je obaveza da to njihovo djelo
istražimo i prikažemo kulturnoj javnosti.
(Tatcı, “Şabaniyye”, str. 214; Dženan Hasić, “Muhammed Tevfik Bošnjak (1785-1866) – 150
87
godina poslije”, Glasnik, Rijaset islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, LXXVI-
II/2016, br. 1-2, str. 109-120). Napomena: Prema informaciji koju smo dobili od mr. Zaji-
ma Kruške, šejh Halil Brzina je posredstvom Džafera Tajara iz Istanbula proglašen za šej-
ha halvetijskog tarikata. Proglašenje se odvilo u sarajevskoj nakšibendijskoj tekiji Mejtaš
28.11.2012. godine.
Namjera nam je bila da čitatelju, grosso modo, predstavimo

halvetijski derviški red i njegove ogranke koji su se s vremenom
iznjedrili pod njegovim okriljem. Na samome kraju zaključne
riječi napominjemo da u literaturi bosanskoga/hrvatskoga/
srpskog jezičkoga areala ne nalazimo podrobnije informacije o
ovom derviškom redu te se nadamo da će ovaj naš prilog imati
pozitivan utjecaj na buduća istraživanja date problematike.
MUHAMMED MURAD EL-BUHARI I TEKIJA
MURADIJJA U ISTANBULU: OD SEMERKANDA,
PREKO ISTANBULA, PA DO VUKELJIĆA
(Prilog historiji nakšibendijskog tarikata u BiH)
Uvod
Šejh Muhammed Murad el-Buhari (pr. 1720), o kome se podrob-
no govori u ovome radu, značajan je za bosanskohercegovač-
ke pripadnike nakšibendijskog tarikata, zbog toga što je šejh
Husein-baba Zukić (pr. 1799/1800), osnivač huseini kola unutar
nakšibendijskog derviškog reda, iniciran u derviški red nakši-
bendija upravo u tekiji Muradijji, koja je izgrađena polovinom
XVII vijeka kao daru-l-hadis, po volji i želji kazaskera Anadolije,
Čankirili Mustafa-efendije (pr. 1679). Godine 1745, zgrada je od-
lukom sina kazaskera Mustafa-efendije, tadašnjeg šejhu-l-isla-
ma Damadzadea Ebu-l-Hajra Ahmed-efendije (pr. 1742), pre-
obraćena u nakšibendijsku tekiju i predata šejhu Muhamme-
du Muradu el-Buhariju. Šejh Murad el-Buhari bio je prvi šejh
spomenute tekije. Od njegove smrti (1720) pa do 1925. Godine,
kada je tekija zatvorena, na njenome čelu nalazilo se četrnaest
šejhova. Čanakhisarli hadži hafiz Mehmed-efendija (pr. 1784)
bio je četvrti po redu šejh Muradijje; zahvaljujući upravo njemu
šejh Husein Zukić iniciran je u nakšibendijski tarikat.
U literaturi na bosanskome jeziku ne nalazimo podatke
o šejhu El-Buhariju i tekiji Muradijji. Odlučili smo da, nakon
posjete tekiji 14. VIII 2016. godine napišemo jedan rad u kome
117
ćemo u kratkim crtama predstaviti osnovne informacije o teki-

ji Muradijji i njenome prvom postnišinu ili pročelniku.
Šejh Husein-baba Zukić u tekiji Muradijji proveo je cijelih
dvanaest godina, a zatim je po naredbi svoga šejha Hisarija pro-
putovao Konju, Bagdad, Basru, Samarkand, Buharu i Kasri Ari-
fan, gdje je boravio u tekiji osnivača nakšibendijskog tarikata,
šejha Muhammeda Behauddina Nakšibenda. Iz Kasri Arifana
vratio se u rodnu Fojnicu, gdje je djelovao kao muderris me-
drese, šejh tekije i vaiz Čaršijske džamije, da bi se naposljetku
povukao u Vukeljiće, gdje osniva tekiju oko 1780. godine. Širio
je učenje nakšibendijskog reda među narodom zagovarajući
glasni (džehri) zikr, koji nije praktikovan u mudžeddidi ogran-
ku, zbog toga što je smatrao da bolje odgovara karakteru ljudi
toga kraja. Danas je šejh Husein poznat kao pir (osnivač) huse-
ini ogranka unutar nakšibendijskoga reda. Zahvaljujući djelo-
vanju šejha Abdurrahmana Sirrije, šejha Huseinovog murida,
huseini kol (ogranak) nakšibendijskog tarikata počeo se širiti
Bosnom.
Šejh Muhammed el-Buhari

i Muradijja tekija u Istanbulu
Muhammed Murad rođen je u Semerkandu hidžretske 1050.
godine, odnosno gregorijanske 1640. godine. Njegov otac Sejjid
Ali obnašao je funkciju nekibu-l-ešrafa1 u Semerkandu.2 U
1
Potomci Allahova poslanika, alejhisselam, preko njegove kćeri hazreti Fatime, radijallahu
anha, i hazreti Alije, radijallahu anh, dijele se na šerife i sejjide. Šerifi su potomci njihovoga
starijeg sina hazreti Hasana, radijallahu anh, a sejjidi mlađeg, hazreti Husejina, radijallahu
anh. Ta podjela potječe od vremena fatimija (910-1171). Za vrijeme Abasija prvi put su uve-
deni znakovi raspoznavanja sejjida i šerifa. Ti znakovi bili su zeleni saruci i ogrtači, a za žene
zelene mahrame. Za perioda sultana Bajazita Jildirima dolazi do ustanovljavanja funkcije
nekibu-l-ešrafa – zastupnika sejjida i šerifa. Prvi na tu funkciju je postavljen Sejjid Ali Nuta
iz Bagdada, učenik Sejjida Emira Buharija (više: Nametak, “Sejjidi, šerifi i nakibulešrafi u
Bosni i Hercegovini”, str. 251-259; Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimle-
ri Sözlüğü, sv. II, Istanbul, 1993, str. 647-648).
2
Ahmed Semih Torun, “Şeyh Muhammed Murad-ı Buhârî Tekkesi Haziresi Üzerine Bir
Değerlendirme”, Vakıflar Dergisi, 34 (2010), str. 126.
Muhammed Murad el-Buhari i tekija Muradijja u Istanbulu 119
literaturi se navodi da su mu se noge paralizovale još dok je bio

dijete u dobi od tri godine. No, to mu nije predstavljalo prepre-
ku na putu vjerskoga obrazovanja i stjecanja znanja iz raznih
vjerskih disciplina. Nakon uspješno položenog ispita iz učenja
Kur’ana napamet i stjecanja časne titule hafiza Kur’ana 1663.
godine, upućuje se u Indiju na daljnje školovanje i specijaliza-
ciju islamskih nauka. U Indiji se susreće sa šejhom Muhamme-
dom Ma’sumom en-Nakšibendijem (pr. 1669),3 posredstvom
kojeg biva iniciran u derviški red nakšibendija.4 Na sljedećoj
shemi vidjet ćemo duhovnu geneaologiju (silsila) šejha Mu-
hammeda Murada:
765) → Bajazit Bistami (pr. 875) → Ebu Hasan Harkani (pr. 1029)
→ Ebu Ali Farmedi (pr. 1084) → Hadže Jusuf Hemedani (pr. 1140)
→ Abdulhalik Gudždevani (pr. 1220) → Arif Rivgeri (pr. 1251) →
Mahmud Indžir Fagnevi (pr. 1271) → Ali Ramiteni (pr. 1305) →
Muhammed-baba Semmasi (pr. 1339) → Sejjid Emir Kulal (pr.
1375) → Muhammed Behauddin Šah-i Nakšibend (pr. 1389) →
Alauddin Attar (pr. 1399) → Jakub Kerhi (pr. 1443) → Ubejdu-
llah Ahrar (pr. 1490) → Mevlana Muhammed Zahid Vahšuva-
ri (pr. 1516) → Mevlana Muhammed Derviš (pr. 1562) → Hadže
Muhammed Imkeneki (pr. 1599) → Muhammed Baki Billah
(pr. 1605) → Imam-i Rabbani Ahmed Sirhendi (pr. 1624) → Mu-
hammed Ma’sum (pr. 1689) → Muhammed Murad (pr. 1720).5
3
Muhammed Ma’sum bio je sin i halifa – nasljednik šejha Ahmeda Sirhindija. (O njemu
više vidjeti u: Kadir Özköse, İbrahim Şimşek, Altın Silsile’den Altın Halkalar, Ankara, 2009,
str. 353-359; Nakşibendî, Altın Silsile (Hulâsatü’l-Mevâhib), haz. İbrahim Tozlu, Semerkand,
İstanbul, 2008, str. 266-273; El-Hani, Adab, sv. I, prijevod s turskog: Abdulaziz Rizvić, Zeni-
ca, 2000, str. 95-96).
4
Ahmet Çağıl, Yar ile Şimdi, Semerkand, Istanbul, 2014, str. 22.
5
Abdulcebbar Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, Nizamiye Akademi, Istanbul,
2016, str. 120. (U navedenoj studiji nalazi se greška u poretku šejhova u silsili. Naime, zami-
jenjena su mjesta šejhu Emiru Kulalu i šejhu Semmasiju); El-Hani, Adab, str. 32-96; Özkö�-
se, Şimşek, Altın Silsile’den Altın Halkalar, str. 23-353; Nakşibendî, Altın Silsile (Hulâsatü’l-
Mevâhib), str. 57-273; Amela Numanagić, Hadži hafiz Husni efendija Numanagić: Šejh i muf-
tija na razmeđu vremena, Dobra knjiga, Sarajevo, 2013, str. 87-88; Ahmet Çağıl – Mehmet
→
Šejh Muhammed Murad je 1664. godine obavio hadž, te se

nakon njegova obavljanja i nastanio u Hidžazu, gdje je naredne
tri godine posvetio izučavanju islamskih nauka, slušajući pre-
davanja tadašnjih eminetnih naučnika. Ponovo obavivši hadž
1668. godine, oprostio se od hidžaskih učenjaka, od kojih je
predano i marljivo učio, te se obreo u Kairu, gdje se posvetio
izučavanju egzegeze Kur’ana (tefsir) i islamske tradicije (hadis).
Nakon dvogodišnjega studijskog boravka u Kairu, Muhammed
Murad odselio se u Damask, gdje se oženio i dobio dva sina:
Muhammeda Behauddina i Mustafu.6 U Damasku je postao
renomirana osoba zbog svoje učenosti i upućenosti u razne dis-
cipline islamskih nauka. Njegovome renomeu doprinijelo je i
izvanredno teorijsko poznavanje tesavvufa i njegovo praktično
življenje i pretakanje u praksu teorijskih načela tesavvufa; te
je zbog toga dobio poziv od učenjaka iz Istanbula da se tamo
naseli i nastavi živjeti, što je on i učinio 1681. godine.7
Po dolasku u Istanbul, šejh Muhammed Murad nastanio
se u kvartu Ejub, u Nišandži Mustafa-pašinu ulicu. Nasta-
nio se u tekiji koja je danas poznata pod imenom Muradijja,
po samome šejhu Muhammedu Muradu el-Buhariju. Zgrada
tekije izgrađena je polovinom XVII vijeka kao daru-l-hadis,8
po volji i želji kazaskera9 Anadolije Čankirili Mustafa-efendi�-
je (pr. 1679). Godine 1745, zgrada je odlukom sina kazaskera
Ildırar, Tasavvuf ve Tarikat Nedir: Nakşibendî Yolunun Özelikleri Nelerdir, Istanbul, 2012, str.
33-37; Malik Avdukić, “Nakšibendijska silsila”, Kelamu’l šifa’, XII/2016, br. 43-44, str. 19-25.
6
Torun, “Şeyh Muhammed Murad-ı Buhârî Tekkesi Haziresi Üzerine Bir Değerlendirme”, str.
126; Nuran Çetin, “Murad-ı Buhârî Tekkesi ve Fonksiyonları”, Amasya Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, cilt 2, sayı 4 (2015), str. 10.

7
Çetin, “Murad-ı Buhârî Tekkesi ve Fonksiyonları”, str. 12; Hatice Özdil, “Başka İsimlerle
Karıştırılan Bir Mesnevi Şarihi: Mehmed Murad Nakşibendî”, Turkish Studies, 8/12, 2013, str.
1012.
8
Specijalizovana škola za proučavanje hadisa i hadiskih znanosti (više: Zuhdija Hasanović,
“Instituciuonalno izučavanje hadisa u muslimanskim zemljama”, Zbornik radova, Fakultet
islamskih nauka, Sarajevo, 2008, br. 12, str. 46. i dalje).
9
Predstavnik pravosuđa anadolskog dijela Osmanske imperije (više: Dženan Hasić, “Carski
divan kod Osmanlija”, Novi Muallim, XVI/2015, br. 61, str. 102).
Mustafa-efendije, tadašnjeg šejhu-l-islama10 Damadzadea Ebu-

l-Hajra Ahmed-efendije (pr. 1742) preobraćena u nakšibendij-
sku tekiju i predata šejhu Muhammedu el-Buhariju.11 Zbog
svoje učenosti i harizme privukao je i pažnju sultana Mustafe
II, čiji se period vladavine protezao od 1695. do 1703. godine, i
ostvario bliski kontakt s njim. Sultan mu je poklonio neke ne-
kretnine u Damasku. Potomci šejha Murada, poznati po prezi-
menu El-Muradi, bili su istaknute vođe u Siriji i služili su kao
muftije i muderisi. Pored toga ostali su vjerni prenosioci nakši-
bendijske tradicije.12
Muhammed Murad obavljao je dužnost pročelnika tekije
pet godina (1681–1686). U tom periodu njegova predavanja po-
hađali su i visoki vjerski dostojanstvenici i predstavnici vlada-
jućeg sloja, poput šejhu-l-islama Sejjida Fejzullah-efendije (pr.
1703), šejha Mehmeda Emin-efendije Tokadija (pr. 1745), Lali-
zadea Sejjida Abdulbakija (pr. 1746), šejhu-l-islama Velijjuddin-
efendije (pr. 1768) i drugih.13
Godine 1686. napušta Istanbul, ostavljajući u tekiji svog
murida14 Kilisli Ali-efendiju (pr. 1734) kao postnišina,15 te po-
novo odlazi u Damask, odakle se upućuje na hadž treći put. Na
hadžu se zadržao godinu dana, te se ponovo obreo u Siriji, gdje
je svojim zalaganjem uspio podići tekiju Beranijju u kvartu
Sarudža, a koja je istodobno služila i kao medresa. Za potrebe
10
Poglavar svih vjerskih dostojanstvenika u Osmanskoj imperiji (više: Dženan Hasić, “Pogled
u život i djelo Mustafe Sabri-efendije, pretposljednjeg osmanskog šejhu-l-islama”, Novi Mu-
allim, XV/2014, br. 60, str. 74).
11
Çetin, “Murad-ı Buhârî Tekkesi ve Fonksiyonları”, str. 7.
12
Voll, J. Obert, “Temelji za obnovu i reformu: Islamski pokreti u 18. i 19. stoljeću”, Oksfordska
historija islama, pr. J.L. Esposito, s engleskog preveo Ahmet Alibašić, Selsebil, Živinice, 2005,
str. 485.
13
14
Kandidat derviškog reda; pristalica, sljedbenik jednog šejha ili derviš koji želi biti pokoran
i slijediti upute svoga šejha. Ogoljen od svoje volje i želja (Nametak, Pojmovnik divanske i
tesavvufske književnosti, str. 32).
15
Pročelnik tekije (Nametak, Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, str. 203).
medrese osnovao je i vakuf.16 U Damasku se zadržao sve do

1708. godine, kada ponovo odlazi za Istanbul, ostavivši kao šej-
ha tekije Beranijje vlastitoga sina šejha Muhammeda Murada
el-Muradija (pr. 1755).17
Zbog svoje učenosti, pobožnosti i uzornoga života, rasla mu
je popularnost u Istanbulu među svim slojevima društva, a što
je izazvalo ljubomoru i bijes velikog vezira Čorlulu Ali-paše (pr.
1711), koji ga je odlučio udaljiti iz Istanbula ponudivši mu da
ode na hadž, na što je šejh Muhammed pristao. U dosluhu sa
velikim vezirom posada broda kojim je trebalo da ode na hadž
iskrcala ga je i ostavila u Alanji, odakle je otišao u zijaret Me-
vlaninom mauzoleju u Konju, a zatim preko Kutahije u Bursu,
gdje je proveo šest godina. Godine 1718. odselio se posljednji put
u Istanbul, gdje je proveo posljednje dane ovozemnoga života.
Na Ahiret je preselio u utorak, 12. rebi’u-l-ahira 1132. hidžretske
godine (22. II 1720). Dženaza-namaz klanjana mu je ispred dža-
mije hazreti Ebu Ejjuba el-Ensarija, r.a. Pokopan je u jednoj od
prostorija svoje tekije.18
Šejh Muhammed Murad pisao je na arapskome i osmanskom
jeziku. Pored toga što je pisao djela iz oblasti tesavvufa, kojom
je bio primarno okupiran, baštinio je pisanu riječ i u drugim
poljima islamskih nauka, poput kur’anske egzegeze i hermene-
utike (tefsir i te’vil). Na arapskom je napisao sljedeća djela:
• Džami’u ’l-mufredati ’l-kur’anijje: djelo iz oblasti kur’an-
skih znanosti.
• Silsiletu ’z-zeheb: djelo iz oblasti tesavvufa, u kome se
obrađuju specifičnosti mudžedidijskog ogranka nakši-
16
Mehmet Ünal, Aliye Yılmaz, “Muhammed Murad-ı Buhârî ve Risale-i Nakşibendiyye Adlı
Eseri”, Turkish Studies, 9/3, Winter 2014, str. 1539.
17
18
Çetin, “Murad-ı Buhârî Tekkesi ve Fonksiyonları”; Torun, “Şeyh Muhammed Murad-ı Bu-
hârî Tekkesi Haziresi Üzerine Bir Değerlendirme”, str. 127; Halil İbrahim Şimşek, “Anado-
lu Müceddidilerine İlişkin Bazı Tarihî Bilgilerin Kullanılışı Üzerine Bir Değerlendirme”,
Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, sv. I, br. 2, 2002, str. 222; Osmanza-
de Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ Evliyâ-yı – Şerhi Esmar-ı Esrâr, str. 77.
bendijskog derviškog reda. Autor razmatra pitanja zikra,

rabite,19 samokontrole (murakaba) i slično.
• Mektubat: pisma koja je upućivao raznim osobama.
• Lubsu ’l-hirkati ’l-kadirijje: traktat posvećen njegovoj silsi-
li (duhovna geneaologija) kadirijskog derviškog reda,20 u
koji je inicaran posredstvom šejha Muhammeda Ma’suma.
Sljedeća djela napisao je na osmanskome jeziku:
• Mesmu’at min es-Sejjid Muhammed Murad: zbornik nje-
govih predavanja koja su zapisali i sabrali njegovi učenici
i duhovna svojta.
• Menakib ve tarikat-i Muhammed Murad-i Buhari: djelo je
zapisao Husejn Ladiki družeći se sa šejhom tokom njego-
va boravka u Bursi 1714. godine. Djelo predstavlja zbornik
šejhovih predavanja koje je držao sufijama.
• Risala fi tarikati ‘n-nakšibendijje: kompendijum iz učenja
nakšibendijskog tarikata.21
***
Već je spomenut način na koji je izgrađena tekija Muradijja.
Djelovala je sve do 1925. godine. Za vrijeme četvrtoga postni-
šina Geliboğlu Mustafa-efendije (pr. 1762), u tekiju je uveden
običaj da se svakoga prvog četvrtka u mjesecu kupi jedna ovca,
ispeče i podijeli posjetiocima iza obavljenog akšam-namaza.
Nakon jacija-namaza učena je hatme-i hadžegan.22 Također,
19
Vezivanje srca za potpunog i savršenog duhovnog učitelja (muršid-i kamil) (O rabiti kao
odgojnoj metodi u tesavvufu pogledati izvarendu studiju: Dilaver Selvi, Tasavvuf Metodu
Olarak Rabıta, Semerkand, Istanbul, 2016, 286. str).
20
Kadirijski derviški red veže se za šejha Abdulkadira Gejlanija (1077-1166) (više: Samir Be-
glerović: ‘Abd al-Qādir al-Ğaylanī i derviški red kaderija, Fakultet islamskih nauka i Hadži
Sinanova tekija, Sarajevo, 2009).
21
(Ünal, Yılmaz, “Muhammed Murad-ı Buhârî ve Risale-i Nakşibendiyye Adlı Eseri”, str. 1545).
Potonji traktat se nalazi se u rukopisnoj formi u Gazi Husrev-begovoj biblioteci, u Sarajevu,
pod br. R-4652 (L.67b-72b) (Haso Popara, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih
rukopisa, sv. 13, London – Sarajevo, 2004, str. 93-94).
22
To je vrsta zajedničkoga zikra u kojoj prisutni sjednu jedni do drugih formirajući halku. Tokom
hatme-i hadžegan, koja se uči u sebi, prouči se 1 000 ihlasa, 200 salavata i 79 puta kur’anko
→
poslije obavljene hatme, čitan je i tumačen Sahih imama Buha-

rija.23 Tekija je zatvorena 1925. godine.24
Sl. 1. Tekija Muradijja
Na čelu tekije od njenoga prvog postnišina šejha Mu-

hammeda Murada el-Buharija nalazile su se sljedeće osobe:
1. Kilisli Ali-efendija (pr. 1734)
2. Sirri Ali-efendija (pr. 1755)
3. Gelibolulu Mustafa-efendija (pr. 1762)
poglavlje (sura) El-Inširah. Na početku i na kraju svako prouči u sebi istigfare, a zatim fatihe
za šejhove iz silsile. Hatma se završava učenjem sure ‘Amme, ukoliko se uči između ikindije
i akšam-namaza, ili sure El-Mulk ukoliko se uči iza jacija-namaza. Na samome kraju prouči
se dova, koju voditelj hatme uči naglas (dova obavezno sadrži silsilu tarikata). Velika hatma
obavlja se ukoliko ima najmanje 11 prisutnih osoba, a ukoliko je manji broj, onda se uči mala
hatma, koja se sastoji od 200 salavata i 500 puta proučenoga: ja baki ente-l-baki (više: Mu-
hammed Saki Hašimi, Edebi na putu arifa, Semerkand, Sarajevo, 2011, str. 66-87; Muhammed
Mübarek Elhüseyni, Ehl-i Tasavvuf, Istanbul, 2016, str. 267-281; Fethullah el-Verkanisi, Risala
fi adabi ’t-tarika ‘n-nakšibendijja, El-Mektebetu-l-hašimijje, Istanbul, 2010, str. 66).
23
Sahihu-l-Buhari je djelo koje je napisao Abdullah Muhammed b. Ismail el-Buhari (u. 256.
god. po H.). To djelo isključivo je sastavljeno od vjerodostojnih hadisa. Broji (s ponovljenim)
9 082 hadisa (više: Mahmut Karalić, Hadis i hadiske znanosti, Novi Pazar, 2010, str. 154-167).
24
M. Baha Tanman, “ŞeyhMurad Tekkesi”, İslam Ansiklopedisi, sv. 39, Türkiye Diyanet Vakfı,
4. Čanakhisarli hadži hafiz Mehmed-efendija (pr. 1784)

5. Hadži Mehmed-efendija (pr. 1793)
6. Hasan-efendija
7. Mehmed-efendija
8. Čanakkaleli Husein-efendija (pr. 1820)
9. Mehmed Sa’di-efendija (u. 1833)
10. Mehmed Es’ad-efendija (u. 1844)
11. Reisu-l-kurra’ hafiz Fejzullah-efendija (u. 1867)25
12. Sejjid Sulejman Belhi-efendija (u. 1877)26
13. Sejjid Abdulkadir Belhi-efendija (u. 1923)27
14. Sejjid Ahmed Muhtar-efendija (u. 1933)28
Šejh Husein Zukić – duhovni potomak

šejha Muhammeda Murada el-Buharija
Nakšibendijski derviški red spada među najznačajnije tarikate
koji su ostavili traga u historiji sufijske i općenito islamske tra-
dicije u našoj domovini. Zbog toga što je bio najprisutniji i naj-
utjecajniji red kroz historiju, nazvan je “derviškim redom našeg
naroda”.29 Ovaj tarikat zasnivao se na čvrstome pridržavanju
25
Poznat po svojim djelima İşâretü’l-Mâneviyye fî Âyin-i-Mevleviyye, Ahsenü’t Tahdîs fî
Rivâyeti’l-Hadîs. Pored toga bio je predstavnik svih hafiza i učača Kur’ana (šejhu-l-kurra’) i
vrstan komentator Rumijeve Mesnevije. Pokopan je u haremu Muradijje (Bursalı Mehmed
Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, haz. A. Fikri Yavuz – İsmail Özen, Meral Yayınevi, İstanbul,
1972, tom I, str. 99).
26
Ukopan je u haremu Muradijje. Napisao je sljedeća djela: Jenabi’u-l-mevedde, I’džazu-l-
Kur’an, Mešreku-l-ekvan, Gibtatu-l-eman (Vassaf, Sefîne-i Evliyâ Evliyâ-yı – Şerhi Esmar-ı
Esrâr, str. 300).
27
Sin je šejha Sulejmana. Pored toga što je pripadao mudžeddidi ogranku nakšibendijskog
derviškog reda, pripadao je melamijsko-hamzevijskome redu. Napisao je sljedeća djela:
Esraru-t-tevhid, Jenabi’u-l-hikem, Kunuzu-l-’arifin fi esrari-t-tevhid, Gulšen-i esrar, Šems-i rah-
šan, Šumus-i envar, Sunuhat-i ilahijje, Ilhamat-i rabbanijje, Divan (Çetin, “Murad-ı Buhârî
Tekkesi ve Fonksiyonları”, str. 18).
28
Rođen je 1873. godine kao najstariji sin Sejjida Abdulkahira. Napisao je djelo Hanedan-i
sejjidu-l-bešer eimme-i isna ašer (Çetin, “Murad-ı Buhârî Tekkesi ve Fonksiyonları”).
29
Samir Beglerović, “Izazovi nakšibendijske tradicije za savremenu bosanskohercegovačku
omladinu”, u: Takvim za 2014. godinu, El-Kalem, Sarajevo, 2013, str. 180.
Šerijata, učenjima Kur’ana, te je imao potpunu sunijsku orijen-

taciju, zbog čega se vrlo brzo širio među narodom.30
Derviški red nakšibendija, na osnovu historijskih izvora i
predanja koja su sačuvana u narodu, pojavio se u Bosni u XV
vijeku.31 U Fatihovoj vojsci bili su mobilizovani i neki predstav-
nici ovoga derviškog reda, poput šejhova po imenu Ajni Dede
i Šemsi Dede, koji su, kako to tradicija kaže, poginuli prilikom
Fatihovog osvajanja Bosne. Ovu tezu potvrđuju i epitafi na ni-
šanima ove dvojice šejhova.32 Ovaj period, od pada naše domo-
vine pod osmansku upravu pa do XVIII i XIX vijeka, predstavlja
prvu fazu širenja nakšibendijskog tarikata u Bosni. Druga faza,
koja ujedno predstavlja “zlatno doba” širenja nakšibendija, jeste
period XVIII i XIX vijeka, a veže se za ime šejha Husein-babe
Zukića (u. 1799) i za djelovanje njegova murida šejha Abdurra-
hmana Sirri-babe Sikirića (u. 1847), te za šejha Muhammeda
Mejli-babe (pr. 1854), Sirri-babina murida. “Tekije u Živčićima
i Oglavku, gdje su djelovali Mejli-babini i Sirri-babini potomci,
postat će najznačajnija središta daljeg širenja nakšibendijskog
učenja. Ovdje je bilo riječi o šejhovima koji su pripadali mudže-
didijskom ogranku ovog tarikata, a koji se veže za indijskog
šejha Ahmeda Sirhindija, imama rabbanija (u. 1625. godine),
poznatijeg kao mudžeddid elfi sani, Obnovitelj drugog milenija,
i njegova sina Muhammeda Masuma (u. 1668).”33
Šejh Husein-baba Zukić rođen je u selu Vukeljićima. Nje-
govo porijeklo seže do izvjesnoga šejha Huseina Danijala iz
Halepa, koji se naselio u Busovači tokom Fatihovog osvajanja
30
Alija Dilberović, “Tragom jednog virda iz Mostara: prilog historiji nakšibendijskog tarikata
u Bosni i Hercegovini”, Znakovi vremena, XVIII/2015, br. 68/69, str. 118.
31
Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Her-
cegovinu, str. 35; Dzemal Cehajic, “Nakşibendî Tarikatının Bosna-Hersek ve Genel Olarak
Yugoslavya’daki Sosyo-Politik Durumları”, çev. Halil İbrahim Şimşek, u: Dînî Araştırmalar,
Eylül-Aralık 1999, c. 2, s. 5, str. 379.
32
vinu, str. 35; Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, sv. I, str. 404-405.
33
Dilberović, “Tragom jednog virda iz Mostara: prilog historiji nakšibendijskog tarikata u Bo-
sni i Hercegovini”, str. 118.
Bosne. Šejh Danijal i njegov sin Jusuf pripadali su meamijsko-

me tarikatu, dok je Jusufov sin šejh Sinan bio halvetija. Šejh Si-
nan imao je sina Muharrema, pripadnika halvetijskoga reda.
Potonji se oženio iz Živčića, gdje mu je i rođen sin Husein.34
Obrazovanje je započeo u medresi u Fojnici, a zatim je pro-
dužio školovanje u Kuršumliji medresi u Sarajevu. Studirao je u
Istanbulu, gdje ga je u tarikat uveo šejh hafiz Muhammed Hisa-
ri (Čanakhisarli), tadašnji šejh nakšibendijske tekije Muradijje,
a koja je pripadala mudžedidijskom ogranku nakšibendijskog
tarikata. U ovoj tekiji proveo je punih dvanaest godina35 da bi
upotpunio svoje duhovno obrazovanje, a po savjetu šejha Hi-
sarija, Husein Zukić je napustio Istanbul i krenuo na svoje du-
gogodišnje putovanje, tokom kojeg je posjetio Konju, Bagdad,
Basru, Samarkand, Buharu i Kasri Arifanu, gdje je boravio u
tekiji osnivača nakšibendijskog tarikata Behauddina Nakši-
benda.36 Iz Kasri Arifana vratio se u rodnu Fojnicu, gdje djeluje
kao muderris medrese, šejh tekije i vaiz Čaršijske džamije, da
bi se naposlijetku povukao u Vukeljiće, gdje osniva tekiju oko
1780. godine. Širio je učenje nakšibendijskog reda među naro-
dom, zagovarajući glasni (džehri) zikr, koji nije praktikovan u
mudžeddidi ogranku, zbog toga što je smatrao da bolje odgova-
ra karakteru ljudi toga kraja. Danas je šejh Husein poznat kao
pir (osnivač) huseini ogranka unutar nakšibendijskoga reda.37
Šejh Husein Zukić preselio je na Ahiret 1214. hidžretske
godine (1799/1800).38 Položaj šejha u tekiji poslije njegove smr-
ti zauzeo je šejh Mejli-baba, murid šejha Huseina. Šejh Mejli-
baba rođen je u Anadoliji, a kasnije je tragajući za duhovnim
34
Ćazim Hadžimejlić, “Šejh Husein baba Bosnevi”, Kelamu’l šifa’, mart 2009, broj 20, str. 82.
35
vinu, str. 51; Hadžimejlić, “Šejh Husein baba Bosnevi”, str. 82.
36
Rosana Ratkovčić, “Neki primjeri prisustva hamzevija u bosanskohercegovačkoj kulturi”,
Znakovi vremena, XVIII-XIX/2015-16, br. 70-71, str. 233.
37
Hadžimejlić, “Šejh Husein baba Bosnevi”, str. 82; Ratkovčić, “Neki primjeri prisustva hamze-
vija u bosanskohercegovačkoj kulturi”, str. 233.
38
Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, sv. II, str. 494.
mentorom (muršid) dospio na Balkan. U Beogradu su mu pre-

poručili šejha Sirriju, pročelnika tekije na Oglavku. Porodična
tradicija kaže da je Mejli-baba, nakon šesnaest godina služenja
i usavršavanja kod šejha Sirrije na Oglavku, otišao u Vukeljiće
i u svojstvu šejha dotične tekije preselio na ahiret u dubokoj
starosti 1853/54. godine.39
Zahvljujući djelovanju šejha Abdurrahmana Sirrije, šejha
Huseinovog murida, huseini kol nakšibendijskog tarikata po-
čeo se širiti Bosnom velikom brzinom. Danas je to najdominan-
tniji derviški red u našoj domovini.
Zaključak
Nakšibendije su najrasprostranjeniji derviški red u našoj do-
movini. Istraživači tesavvufske tradicije naših prostora složni
su u tome da je spomenutoj činjenici doprinijelo ponajviše to
što se nakšibendijsko učenje zasniva na čvrstome pridržavanju
Šerijata, učenjima časnoga Kur’ana i njegova potpuna sunijska
orijentacija. Zahvaljujući navedenome, ovaj se tarikat vrlo brzo
širio među narodom, te je počesto nazivan i “derviškim redom
našeg naroda”.
Derviški red nakšibendija, na osnovu historijskih izvora i
predanja koja su sačuvana u narodu, pojavio se u Bosni u XV
vijeku, no njegov “zlatni period” predstavlja XVIII i XIX vijek, a
veže se za ime šejha Husein-babe Zukića (u. 1799) i za djelova-
nje njegova murida šejha Abdurrahmana Sirri-babe Sikirića (u.
1847), te za šejha Muhammeda Mejli-babu (u. 1854), Sirri-babi-
na murida. Tekije u Živčićima i Oglavku, gdje su djelovali Mejli-
babini i Sirri-babini potomci, postat će najznačajnija središta
daljeg širenja džehri nakšibendijskog tarikata.
39
vinu, str. 53.
TUMAČENJE KUR’ANA
U MESNEVIJI DŽELALUDDINA RUMIJA
Uvod
U ovom poglavlju, u kratkim crtama, predstavit ćemo način
na koji je hazreti Mevlana tumačio Kur’an u Mesneviji, djelu po
kojem je poznat i na Istoku i na Zapadu. Mevlana Rumi živio je
u XIII vijeku u Anadoliji, koja je tada bila pod upravom Tura-
ka Seldžuka. Osnivač je mevlevijskog derviškog reda. Iako se
smatra osnivačem spomenutog reda, valjano je napomenuti da
on nikada nije razmišljao o utemeljenju nekog novog derviškog
reda i on se sam protivio bilo kakvoj organizaciji koja po svojim
određenim pravilima oduzima čovjeku od Boga dragog poda-
renu slobodu. Pravi utemeljitelj spomenutog reda jeste Mevla-
nin sin Sultan Veled, koji je red uspostavio na temelju učenja
svoga oca. Mevlevijski derviški red u organizacijskom smislu
potpuno je zaokružen tokom XV i XVI vijeka.
Mevlanino najznamenitije djelo, koje ga je učinilo pozna-
tim i na Istoku i na Zapadu, jeste zasigurno taj magnum opus
Mesnevija, koje je prvenstveno jedno pjesničko ostvarenje na
perzijskome jeziku od preko 25.000 stihova; teološko-filozofsko
djelo iz domena sufizma i na neki način, islamske filozofije, ali
istovremeno i jedan golemi ezoterijski tumač Časnog Kur’ana.
U redovima koji slijede predstavit ćemo, u kratkim crtama,
dva sufijska metoda u tumačenju Kur’ana, s posebnim osvrtom
na tumačenje Kur’ana u Mesneviji, što i jeste centralna tema
ovoga rada. Da bismo bolje uočili osobenost Mevlaninog stila u
129
tumačenju Časnog Kur’ana, mi smo u radu donijeli primjer pro-

tumačenog ajeta iz Mesnevije u komparaciji s komentarom iz kla-
sičnog sufijskog tefsira Ruhu ’l-Bejan Ismaila Hakkija Bursevija.
Sufijski metod tumačenja Kur’ana

Tesavuf se dijeli na: spekulativni (en-nezari), a to je onaj tesa-
vuf koji se temelji na istraživanju i proučavanju i djelatni (el-
’ameli), koji se temelji na zuhdu i nestajanju u pokornosti Uzvi-
šenom Allahu. Obje ove vrste tesavufa ostavile su traga u tefsi-
ru Kur’ana, te tako možemo govoriti i o dva sufijska metoda u
pogledu tumačenja Kur’ana a to su: spekulativni sufijski tefsir
(et-tefsir es-sufi en-nazari) i aluzivni, prelijevajući sufijski tefsir
(et-tefsir es-sufi e-išari ev el-fejdi).1
Spekulativni sufijski tefisr zasniva se na uslovljenom, siste-
matskom izučavanju kur’anskoga teksta uspostavljenom me-
todologijom. Predstavnik ove vrste sufijskoga tefsira kur’anski
tekst izučava s ciljem da otkrije i pronađe unutarnja, skrivena
značenja svetog kur’anskog teksta. Glavni predstavnik ove vr-
ste tefsira zasigurno je Šejh Ibn ’Arebi;2 a potom i Ismail Hakki
Bursevi.
Aluzivni sufijski tefsir predstavlja tumačenje kur’anskog
teksta aluzijama koje se jave kod sufije koji iščitava Kur’an
Vidi više: Ez-Zehebi, Et-Tefsir ve ’l-mufessirun, str. 381-395.

1
(Ez-Zehebi, Et-Tefsir ve ’l-mufessirun) Šejh Zehebi u citiranom radu dijeli sufijski tefsir na
2
spekulativni i aluzivni. Ova podjela nalazi se u mnogim djelima koja govore o sufijskim
tefsirima. Mada, periodizacije same po sebi nisu zahvalne i uvijek do kraja precizne, kao
i u ovom slučaju podjele sufijskih tefsira. Veoma je teško naći vododjelnicu između sufij-
skog spekulativnog i aluzivnog tefsira. Šejha Ibn ‘Arebija Zehebi sortira među spekulativ-
ne sufijske mufessire vjerovatno na osnovu tefsira koji je pisan perom njegovog učenika
El-Kâšânîja. Ovaj tefisr napisan je nealegorijskim i prostim jezikom. Hadži Halifa u djelu
Kašf al-zunun navodi da je Ibn ‘Arebi autor alegorijskog tefsira od 60 tomova, u kojem je s
tumačenjem Kur’ana stigao do sure Kehf. No, ovaj tefsir nije pronađen. Imam Zehebi vjero-
vatno na osnovu Kâšânîjevog tefsira donosi sud da Ibn ‘Arebi spada u spekulativne sufijske
tumače Kur’ana, ali kako smo vidjeli ovaj tefsir se pripisuje Ibn ‘Arebiju, te ga on lično nije
napisao (više: Jusuf Ramić, “Ibn Arebijevo tumačenje Kur’ana”, u: Metodologija tefsira, pr.:
Džemaluddin Latić, Fakultet islamskih nauka, Sarajevo, 2005, str. 295-301).
Tumačenje Kur’ana u Mesneviji Dželaluddina Rumija 131
i on kao takav predstavlja te’vil Kur’ana,3 za razliku od sufij-

skog mufessira spekulativne provenijencije, koji se upušta u
kur’anski tekst s namjerom da napiše komentar Kur’ana ot-
krivajući unutarnja, skrivena značenja. Osobenost aluzivnog
tefsira jeste u tome što nije opterećen brojnim mišljenjima,
israilijatima, predanjima, koja skrivaju prava značenja.4 Dok
čita Kur’an, mistik biva zanesen duboko razmišljajući i pred
njegovim duhovnim okom bljeska, skriveno, nepresušno zna-
čenje Svete Riječi. Ovo sufije nazivaju istinbat, vrsta intuitivne
dedukcije, a to je misteriozni priliv Božanski otkrivenog zna-
nja u srce pročišćeno pokajanjem i mislima o Bogu, pri čemu je
svjetovni smisao prevaziđen, ali izliv tog znanja nadilazi mo-
gućnost izražavanja riječima.5 To i jeste razlog što sufije svoja
otkrovenja saopćavaju u raznim šiframa, koje treba odgonetati
jer jezik nije dovoljno širok i bogat da se u njega pretope izlive-
na značenja na srce sufije.
Podvrgavajući kur’anski tekst te’vilu često se dešava da
mufessiri, predstavnici sufijskog tefsira zastupaju paralelizam
(tatbik) pa navode i vanjsko i skriveno, unutarnje značenje
kur’anskog teksta. Dakle, mufessir predstavnik prve vrste s na-
mjerom traga za unutarnjim, skrivenim značenjima Kur’ana,
dok ovaj drugi iščitavajući Kur’an govori ili rjeđe piše o aluzija-
ma koje se javljaju u njegovom duhu, dakle aluzivni tefsir biva
produkt odbljeska kur’anskog teksta na dušu sufije koji ju je
podvrgao duhovnim vježbama nastojeći je očistiti kako bi bio
bliži Uzvišenom. Oni nisu slijedili objašnjenja kur’anskih rije-
či, citirali neki tefsir, već su navodili aluzije koje se spominju u
Kur’anu.6 Ne treba pomisliti da oni odbacuju vanjsko značenje
3
Za sufije te’vil predstavlja putovanje obrnutim smjerom od silaska Objave (tenzil). Enes Ka-
rić, “Mistična hermenutika Kur’ana”, Kur’an u savremenom dobu, Svjetlost, Sarajevo, 1991,
str. 234.
4
Akpınar, Molla Fenârî’nin Fatiha tefsiri, str. 20.
5
Rejnold Nikolson, Sufizam – mistici islama, s engleskog preveo Dušan Stojanović, IP Babun,
Beograd, 2011, str. 22.
6
Es-Sujuti, El-Itqân fi ‘ulumi ’l-Kur’ân, sv. IV, Daru ’l-gaddi ’l-džedid, Kairo, s.a., str. 175.
ili potrebu tumačenja Kur’ana s jezičkog, pravnog, ili nekog

drugog aspekta koji u srži ne traga za unutarnjim značenjima
Kur’ana; jednostavno, oni su to savladali i onda se upuštaju u
tumačenje unutarnjih slojeva kur’anskog teksta.
Šejh Ibn ‘Ataillah Iskenderi kazao je svome učeniku: “Moraš
znati da sufije time što tumače riječ Božiju i hadis Poslanika,
s.a.v.s., neobičnim mislima ne žele potisnuti vanjski smisao tih
tekstova; naprotiv vanjski smisao ostaje, kako to zahtijeva je-
zična upotreba; no pri tom postoje dublje spoznaje, koje su pri-
stupačne onima kojima je Bog za njih otvorio srca. Izopačenje
Kur’ana bi bilo ako bi se to unutarnje značenje smatralo samo
jedinim značenjem.”7
Sufija predstavnik aluzivnog tefisra ne tumači Kur’an usta-
ljenom metodologijom, već navodi aluzije koje mu se javljaju či-
tajući Kur’an. Ovakvo tumačenje Kur’ana vezano je za sufijsku
praksu i pobožnost, pa tako Zarkaši ovu vrstu tefsira ne smatra
klasičnim tefsirom, već inspiracijama koju je sufija dobio išči-
tavajući Kur’an.8
Postoji mišljenje među muslimanskim učenjacima da je
najpohvalnije riječi Kur’ana shvatati u njihovom osnovnom
značenju, ali vjerovati da i pored toga postoje skrivene aluzije
koje bivaju otkrivene pobožnjacima, a koje je moguće uskladiti
s vanjskim značenjima riječi. Takvo shvatanje spada u puninu
imana i odaje sposobnost spoznaje.9
Jednom riječju, cilj sufijskog tefsira jeste usredotočenje na
poruku koju nam odašilje kur’anski tekst.
7
Prema: Nerkez Smajlagić, Uvod u Kur’an, Zagreb, 1977, str. 169; El-Itqân, str. 180. Imam Sujuti
ukazuje da se ove riječi nalaze u Ibn ‘Ataovom djelu Letaifu ’l-minen.
8
Zerkeši, El-Burhan fi ‘ulumi ’l-Kur’ân, sv. II, s.n., Kairo, 1957, str. 170.
9
Vidi više: El-Itqân, sv. IV, str. 194-195.
Utemeljenost i svrha sufijskog tefsira

Traganje za skrivenim, unutarnjim značenjem kur’anskog tek-
sta utemeljeno je hadisom Poslanika, alejhisselam, u kome
kaže: “Svaki ajet ima zahr (vanjsko) i batn (unutarnje) znače-
nje; svaki harf ima hadd (granica), a svaki hadd ima matle’a (is-
hodište).” Pored ovog postoji još nekoliko hadisa koji govore o
navedenoj temi.10 Navode se razna mišljenja povodom spome-
nutih termina, koja batn uglavnom definiraju kao unutarnje,
skriveno značenje Kur’ana, za kojim treba tragati i raskrivati
ga jer se u njemu nalazi ono čime Allah želi da ostvari utjecaj u
svakome srcu, a prema sufijama to znači doprijeti do samog is-
hodišta (matle’a). Hazreti Mevlana će traganje za ovim ishodi-
štem predstaviti kao otkrivanje velova mladoj kako bi se došlo
do njenog lica, na kojem se ogleda njena istinska ljepota. Tako-
đer, on će se s podsmijehom obratiti onima koji žele kur’anski
tekst posmatrati samo izvana (ad extra) bez poniranja u njego-
ve dubine (ad intra). Dakle, on se literalistima, koji kur’anski
tekst posmatraju samo u horizontalnoj ravni tumačeći ga po-
zajmljivanjem mišljenja vremenitih ljudi koji nastaju i nestaju
u vremenu obraća s podsmijehom upoređujući ih sa psima koji
laju na mjesec. Dželaluddin Rumi nam savjetuje da se obraća-
mo Bogu s molbom da nas uputi u naše vlastito poniranje u
dubine kur’anskog teksta kako bismo sami otkrili srž Kur’ana,
odnosno kako bismo sasvim lično recipirali poruku Kur’ana,
koji se obraća svakome biću napose, jer niko nema pravo svoje
razumijevanje naturati silom drugom, on ga može samo na-
stojati podijeliti s drugima.11 Mevlana poručuje da se Kur’anu
mora uvijek prilaziti osviješten s nadom da će se doprijeti do
novih saznanja i značenja kur’anskog teksta, koji je vječni i ne-
presušni izvor mnogolikih pouka i poruka.
Pogledaj više u: El-Itqan, sv. IV, str. 175.

10
Rejnold Nikolson, “Rumi: pesnik i mistik”, u: Sufizam, pr. DarkoTanasković i Ivan Šop, Beo-
11
grad, 1981. str. 170.

Tumačenje Kur’ana u Mesneviji

Rumijeva opsežna djela predstavljaju kaleidoskopsku sliku
Boga, čovjeka, svijeta i međuodnosa ove tri realnosti i ispunje-
na su svagdanjom aromom i skladom. On nije želio pisati orga-
nizirani priručnik o sufizmu nti ponuditi iscrpno objašnjenje
djelomičnog ili cjelokupnog njegovog učenja. Svojim djelima
nije želio objašnjavati, već upućivati i da ljudi spoznaju da su,
kao ljudska bića, određeni samom svojom prirodom da se okre-
nu Bogu i da Mu se potpuno posvete.12
Mevlanino pisanje svodi se ponajviše na govor o tevhidu.
Cilj njegovog pisanja bio je naučiti ljude da ispred svake stvari
prvo vide njezina Stvoritelja i da ga vole vatrenom ljubavlju te
da Ga budu svjesni u svakom trenu. Rumi zahtijeva da ljudi u
sebi razviju ljubav prema svome Gospodaru koja je bezintere-
sna ljubav, ljubav koja nije radi želje za Džennetom ili iz stra-
ha od vatre džehenemske, već iskrena ljubav prema Bogu, radi
Njega Samoga. Kao što zapaža William Chittick, “možda Me-
vlana ponekad piše o stvarima o kojima se solidno zna, ali nije
toliko važno o čemu on piše, već je važnije kako”.13
Njegov je izražajni stil slikovit. On ulaže velike napore da bi
čovjeku ono što treba čuti približio i predočio bliskim pojmovi-
ma. Prizori eshatona koji se susreću kod Rumija toliko su snaž-
ni i slikoviti da čovjeka bude iz ovozemnog mrtvila i dovode ga
u stanje budnosti, stalne opreznosti, bdijenja i ustrajavanja na
putu ka sjedinjenju, što i jeste krajnji cilj.14
U svojim djelima je pored ljubavi zagovarao takav tesa-
vuf koji ne poziva odbacivanje dunjaluka radi ahireta, već je
12
Vidi više: William C. Chittick, Sufijski put ljubavi – Rumijeva duhovna učenja, s engleskog
preveo Rešid Hafizović, Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”, Sarajevo, 2005, str. 26-
29.
13
C. Chittick, Sufijski put ljubavi – Rumijeva duhovna učenja, str. 26-29.
14
Aziz Hasanović, “Promocija knjige: Sufijski put ljubavi Williama C. Chitticka”, Znakovi vre-
mena, Sarajevo, VIII/2005, br. 29/30, str. 201.
smatrao da osoba treba izbaciti ljubav prema dunjaluku iz svo-

ga srca, te ne biti vezan za prolazna, materijalna dobra.15
Najčuvenije djelo ovoga sufije jeste Mesnevija Taj “Kur’an
perzijskog jezika”, kako ga je Mula Džami nazvao, predstavlja
golemi ezoterijski komentar Kur’ana, koji je napisan na zahtjev
Husamuddin Čelebija.16 Mesnevije17 su jedne od formi sufijske
književnosti. Sufijska poezija u formi mesnevije, ali i inače s
Rumijem doživljava neslućne visine.18 Inače, period od deseto-
ga do petnaestoga stoljeća, period djelovanja našeg pjesnika i
sufije, period je procvata perzijske književnosti, naročito poe-
zije. U tom periodu Perzija je dala na stotine pjesnika, proznih
pisaca i vrsnih stilista.19 Prema S.H. Nasru Mesnevija je okean
gnoze u kom se se krije sveukupno učenje sufizma, od doktrine
do praktičnih savjeta. Rumi koristi poeziju kako bi istinama
sufizna podučio stihom.20 U njoj se poezija, alegorija, metafora
15
O navednom pogledaj više u: Muhammad Kafafi,“Dželaluddin Rumi, najveći sufijski pje-
snik”, s arapskog preveo Ahmed Mešić, u: Hikmet, decembar 2000, br. 9-12, str. 288-293.
16
(S.H. Nasr, Islamska umjetnost i duhovnost, str. 136). Po gubljenju svakoga traga voljenom
prijatelju i učitelju Šemsu iz Tabriza Mevlana je od prevelike boli i tuge otvorio svoje duhovno
srce i pustio je da svjetlosna rijeka mesnevijskog sadržaja, odraženog na uglačanim stijenka-
ma njegova srcaogledala, iz hidrovske skrovitosti njegova srca provali na džibralijansku svje-
tlost njegovih vlastitih hijeropovijesnih i hijerokozmičkih obzorja (Rešid Hafizović, Ljudsko lice
u ogledalu sufijske literature, Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”, Sarajevo, 2005, str. 141).
17
Mesnevija je izvorna perzijska pjesnička forma. Predstavlja niz parno rimovanih distiha od
kojih je svaki za sebe sintaksička cjelina jer opkoračenje u pravilu nije dozvoljeno. Mogu
sadržavati i po nekoliko hiljada distiha (Mirzet Hamzić, Književni leksikon, Dobra knjiga,
Sarajevo, 2009, str. 214-215). Do vremena Mevlane Dželaluddina Rumija tri imenice su bile
opće, da bi nakon njega dobile posebna značenja: mesnevija; mesnevija je pjesnička forma
ili djelo koje sadrži te pjesničke forme. Nakon Rumija kada se kaže mesnevija, uglavnom
se misli na njegovo pjesničko ostvarenje Duhovna Mesnevija. Turbe je imenica koja je po-
stala određena nakon smrti Rumija i podizanja njegovog turbeta. Danas kada se kaže ta
imenica, uglavnom se misli na njegovo turbe. Mevlana je bio opći nadimak koji se davao
uglednijim ličnostima. Do života Rumija taj se nadimak koristio uz ime čovjeka kojem se
davao taj nadimak, dok se danas uglavnom ova riječ koristi za Dželaluddin Rumija (Mu-
nir Drkić, Javna tribina: Kapi mora Mevlane Rumija, www.youtube.com/results?search_
query=munir+drkić&sm=3, pristupljeno 20.12.2013).
18
Vidi više: Sedad Dizdarević, Mevlana u Bosni: Kulturno-historijski kontekst, društveno-poli-
tičke prilike i idejno-tematski obrasci, Fondacija “Baština duhovnosti”, Mostar, 1433/2012, str.
36.
19
Lamija Hadžiosmanović, “Filozofija u Rumijevoj poeziji”, Znakovi vremena, Sarajevo, jesen/
zima 2005, br. 29/30, str. 176.
20
S.H. Nasr, Živi sufizam, str. 272.
koriste kako bi podučavanje o vjerskim istinama bilo ineresan-

tnije i zanimljivije.
Mevlana se odlikovao time što je umio razlikovati formu
(suret) od suštine stvari (ma’na),21 te je bez ikakve teškoće mo-
gao prodrijeti u značenje fizičkih i duhovnih fenomena i bez
teškoće skinuti veo privida kako bi se zagledao u zbilju izvan
njih.22 To je zasigurno jedan od razloga što njegova Mesnevija
obiluje porukama koje se kriju u Kur’anu, jer Mevlana se foku-
sira na iznošenje i predočavanje kur’anske poruke u svojoj Me-
sneviji. Težio je da otkrije samo ishodište ajeta. Sama Mesnevija
ne spada prvenstveno u klasični tefsir, ona je pjesničko ostva-
ranje od preko 25.000 stihova, koji obiluju aluzijama koje krije
kur’anski tekst.
Primjeri tumačenja Kur’ana u Mesneviji

Već na samome početku Mesnevije, tačnije u “Priči o caru koji
se zaljubio u robinju”23 Rumi počinje s tumačenjem ajeta iz
sure El-Kehf, koje je uvrstio u 48. i 50. bejt Mesnevije. Ključni
ajet ovog poglavlja, oko kojeg se vrti sva radnja jeste: I nika-
ko ne reci za bilo šta: “Uradit ću to sigurno sutra!”, ne kazavši:
“Ako Allah da!” I sjeti se Gospodara svoga kada zaboraviš, i reci:
“Gospodar moj će me uputiti na ono što je bolje i korisnije od
ovoga!”24
U ovoj priči kazuje se o caru koji se zaljubio u robinju, koju
je ugledao prilikom polaska u lov. Car je jahao na konju i zalju-
bio se u nju pri prvom pogledu. Bio je toliko zaljubljen u nju da
je mislio kako je nemoguće zamisliti život bez nje. Otkupio ju
je, ali djevojka se odmah razboljela i car je sazvao sve tadašnje
21
S.H. Nasr, Islamska umjetnost i duhovnost, str. 145.
22
Khalifah Abdul Hakim, “Dželaludin Rumi”, u: Historija islamske filozofije II, pr.: M.M. Sharif,
s engleskog preveo Hasan Sušić, August Cesarec, Zagreb, 1990, str. 209.
23
Pogledaj više u prvome tomu Mesnevije, Ljiljan, Sarajevo, 2000, str. 21.
24
Kur’an, 18:23-24.
liječnike da izliječe djevojku. Iz svih krajeva carstva stizali su

liječnici i tvrdili da će izliječiti djevojku, ne govoreći pritom
“ako Bog da”, već su se uzdali u svoje sposobnosti i vještine.
Uprkos brojnim lijekovima koje je djevojka koristila, zdravlje
joj se samo pogoršavalo. Na ovom mjestu Rumi prekida priču i
nastavlja s drugom tematikom.
Mevlana u navedonoj pripovijeci spominje cara koji putuje
na konju u lov. Car na konju koji putuje iz carstva u ovom slu-
čaju može se poistovjetiti s čovjekom čija duša polazi iz svijeta
Ezela, koji je u ovoj priči prikazan simbolom carstva, u lov, koji
je dunjaluk u ovom slučaju.
Mevlana Rumi ne odabire bezrazložno lov kao simbol du-
njaluka, jer čovjek u lov odlazi kako bi sebi priskrbio lovinu, a
čovjek čija je duša boravila u carstvu Ezela putuje na dunjaluk,
gdje će sebi osigurati lovinu, odnosno dobra djela.
Pri polasku u lov car se zaljubljuje u djevojku, u robinju, što
u ovom slučaju podrazumijeva dunjalučke prohtjeve. Car zbog
ljubavi prema djevojci zaboravlja lov, koji je bio cilj njegovog
putovanja; otkupljuje djevojku i vodi je u svoj dvor. Djevojka se
razbolijeva, što još više žalosti cara, a to može ukazivati na to
da prohtjevi možda svana izgledaju lijepo i privlačno ali nose sa
sobom mnogo neprilika. Car je kupio djevojku, što je aluzija na
to da se prohtjevi skupo plaćaju, dok lovina u šumi, dobra djela,
ne iziskuju od čovjeka da ih kupuje vrijednim novcem, već je
potreban samo trud kako bi se do njih došlo, a sama predstav-
ljaju veliku dobit.
Liječnici koje car zove da izliječe djevojku, čijim bi izlije-
čenjem car postao radostan i sretan, obećavaju izlječenje, ali
se ne oslanjaju na Allaha i Njegovu pomoć, već u svoje znanje i
zbog toga ne uspijevaju. Mevlana kao da nam sugeriše da se ra-
dije oslanjamo na mišljenje uleme koja je bogobojazna, koja se
oslanja na Allaha bez obzira što posjeduju manje informacija
od nekih drugih alima, jer alim koji je bogobojazniji ima veću
podršku od Allaha i tako njegovo mišljenje biva nadahnuto od

Allaha i korisnije.25
U klasičnome sufijskom tefsiru Ruhu ’l-bejan26 Ismail Hakki
Bursevi u komentaru navedenog ajeta navodi da su Jevreji pi-
tali Poslanika, alejhisselam, o stanovnicima pećine koji se
spominju u Kur’anu a mušrici su ga istovremeno pitali o duši.
Poslanik, alejhisselam, rekao im je da dođu slejedećeg dana a
on će im ponuditi odgovor jer se nadao da će mu doći Obja-
va povodom tog slučaja. Objava nije dolazila petnaest dana,
a Muhammed, alejhisselam, bio je vidno zabrinut. Mušrici su
govorili da ga je njegov Gospodar napustio. Objava je uslijedila
nakon petnaest dana s odgovarajućim ajetima, mežu kojima je
i ajet u kome Allah, dž.š., kaže: I nikako ne reci za bilo šta: “Ura-
dit ću to sigurno sutra!”, ne kazavši: “Ako Allah da!” I sjeti se Gos-
podara svoga kada zaboraviš, i reci: “Gospodar moj će me uputiti
na ono što je bolje i korisnije od ovoga.” Ismail Hakki kaže da
uvijek moramo biti uvjereni ali i isticati riječima da biva samo
ono što Allah hoće jer je zapravo uistinu tako. U komentaru na-
vodi i mišljenje Imama Semerkandija, koji veli da osoba može
umrijeti a obećala je da će nešto uraditi, ili može se desiti neka
prepreka pa da ne uradi šta je obećala pa u očima ljudi ispada
kao lažov. Također, Ismail Hakki u komentaru pored pozivanja
na prethodnike donosi i jedan hadis u prilog boljem razumije-
vanju ajeta.27 On navodi da je Poslanik, alejhisselam, izuzetak
25
T. Eliot u svojoj pjesmi Stijena, ispjevanoj davne 1934. veli: Gdje je život što ga izgubismo u
življenju?
Gdje je mudrost koju izgubismo u znanju?
Gdje je znanje koje izgubismo u informacijama?
Ponekad više truda ulažemo u pamćenje informacija koje nisu toliko bitne, dok nam promi-
če mudrost i istinsko znanje.
26
Hakki, Ruhu ’l-bejan, sv. V, str. 234-235.
27
Radi se o hadisu koji od Vjerovjesnika prenosi Ebu Hurejre: “Sulejman, sin Davudov, neka
je Allahov spas na obojicu, rekao je da će za jednu noć obići stotinu svojih robinja i da će
svaka roditi muškarca koji će se boriti na Allahovom putu, a nije rekao ako Bog da, pa se to
nije dogodilo što je rekao” (Buhari, Poglavlje o Vjerovjesnicima, 4/135; Muslim, Poglavlje o
vjerovanju, 1604).
u vezi s obaveznosti izgovaranja riječi ako Bog da, jer je On Mu-

barek uvijek imao na umu Allaha i da sve biva po Allahovoj
volji, ali radi pouke ostalim vjernicima da izgovaraju riječi ako
Bog da, Allah nije spustio Objavu petnaest dana. Svoj komentar
spomenutog ajeta završava stihovima na perzijskom jeziku iz
Mesnevije, u kojima stoji da je Poslanik, alejhisselam, imao na
umu da sve biva s Allahovim određenjem i Njegovom voljom,
ali eto to nije i usmeno izrazio.
Muhammed, alejhisselam, imao je na umu da će to biti uz
Allahovu dozvolu, ali nije to potvrdio riječima. Mevlana ima
na uvidu Poslanikovo shvaćanje i znanje da sve što se zbiva,
zbiva se s Božijom voljom i određenjem, pa kaže: “Koliko ima
govornika koji izostave jezikom riječi ako Bog da, ali im je sadr-
žaj te izreke zajedno sa dušom.”28
Bilo kako bilo, Rumi se ne upušta u klasično tumačenje, već
izraz ako Allah da umeće u svoju pripovijetku kako bi ukazao
na važnost ovih riječi, i kako bi nam ukazao na pouku i poruku
koju one nose, a ta poruka jeste uvijek imati na umu da je Allah
iznad svega i da biva po Njegovoj volji i određenju, jer insan
snuje, a Allah određuje. Iz ovog primjera vidjeli smo kako Rumi
od dijela jednog ajeta pravi čitavu jednu pripovijetku, iz koje se
nazire vrlo jaka poruka, koja i jeste kur’anska, samo preobliče-
na metaforički i alegorijski, a usto i ilustrativno prikazana.
Zaključak
Živimo u savremenome dobu, koje se odlikuje nebrojenim na-
učnim i tehnološkim otkrićima, koja bi trebalo da olakšaju ži-
vot čovjeku, no pitamo li se koliko ta naučna dostignuća i otkri-
ća uistinu doprinose duševnom zadovoljstvu čovjeka i kvaliteti
njegovog života, te koliko mu uistinu olakšavaju. Savremenici
Dželaludin Rumi, Mesnevija 1, Ljiljan, Sarajevo, 2000, str. 22, 50. bejt
28
smo vremenske epohe koja generalno smatra da su svi odgovo-

ri na nedoumice savremenog čovjeka sadržani u postignućima
eksperimentalne nauke i da je sve ono što je potrebno čovjeku
da bi se osjećao sretno, sigurno i zadovoljno u okviru tih otkri-
ća i postignuća.
Nije li scijentizam savremenog doba doprinio nihilizmu i
alijenaciji savremenog čovjeka? Na ova pitanja svojim perima
nude odgovore profesori, književnici, teolozi, etičari i mnogi
drugi. U fokusu novog vijeka jeste vjera u empirijsku znanost.
Pomoću te znanosti želi se ovladati svijetom, a prema prirodi
se odnosi kartezijanski sa željom da se učini objektom u ruka-
ma čovjeka.
Mevlana je u svome nabožnom spjevu Mesnevija, koji je
jedan aluzivni sufijski tefsir, još prije osam stoljeća govorio o
bitnosti ljubavi čovjeka prema čovjeku i opasnosti posmatra-
nja svijeta samo kroz dioptriju egzaktnih nauka. Čovjeka je
potrebno posmatrati kao Biće koje je Bog stvorio s dvije ruke,
tj. podario mu je materijalno tijelo koje nosi dušu kao svoju du-
hovnu komponentu. Upozoravao je na kobne posljedice ukoli-
ko se čovjek svede samo na materijalnu komponentu. Materi-
jalizirati čovjeka znači otvoriti mu vrata duhovnoga pada, a s
duhovnim padom čovjeka nastaju sve vrste katastrofa i pore-
mećaja u svijetu.
Kao i mnoge druge sufije, Rumi je naučavao da je duša pri-
marna i da je nadređena tijelu. Iz stihova Mesnevije učimo kako
odnjegovati dušu i dovesti je do stepena potpune smirenosti i
zadovoljstva njenim Gospodarom. Čitanjem Mesnevije čovjek
se duhovno okrepljuje i otvaraju mu se vrata spoznaje.
“Današnji svijet treba jednog Rumija da bi stvorio nadu i
razbuktao plamen volje za život.”29
Muhammed Ikbal, Obnova vjerske misli u islamu, s engleskog preveo Mehmed Arapčić, El-
29
Kalem, Sarajevo, 2000, str. 146.

RAZUMIJEVANJE TESAVUFA
U DJELU HUSEINA ĐOZE
Uvod
Do sada je često pisano o životu i djelu Huseina Đoze, koji je
svojim djelovanjem kod nas značajno obilježio drugu polovinu
XX vijeka. Istraživače su privlačili razni aspekti njegova mišlje-
nja. U njegovom djelu pronalazili su raznovrsne teme i o njima
pisali, počevši od njegovog modernističkog razumijavanja Šeri-
jata i sunneta, preko kur’anske egzegeze, pa do teološkog aggi-
ornamenta i bioetičkih tema. Tema našeg rada je da u kratkim
crtama obradimo njegovo razumijevanje tesavufa.
Na mnogim mjestima u svojim tekstovima, Husein Đozo
ovlašno se doticao tesavvufa, punu pažnju posvetio mu je samo
u tekstu Pravi put i stranputice tesavvufa, objavljenom 1979. u
Glasniku i Islamskoj misli. Taj rad pisao je tri godine prije smrti,
te na osnovu toga možemo pretpostaviti da je on najbolji poka-
zatelj autorovog poimanja tesavufa i njegovog značaja u islamu.
Tekstovi Huseina Đoze o tesavufu, čitani pod lupom kriti-
ke, pokazuju da on nije koristio izvorna djela iz sufizma pisana
perom sufija koji su i sami praktikovali tesavufski nauk u svo-
jim životima, već se u razumijevanju tesavvufa najviše koristio
djelima Ibn Tejmijje, Ibn Halduna, Rešida Ridaa, dr. Ahmeda
Emina, koji su gajili brojne predrasude i stereotipe prema tesa-
vufu i sufijama.
Ibn Tejmije, na koga se Husein Đozo često poziva u donoše-
nju stava u vezi sa tesavufom, imao je brojne predrasude u svom
141
razumijevanju tesavufa. Njegovo djelo Medžmu’u ’l-fetava navo-

di na takav zaključak, jer je tu često donosio oprečne stavove o
tesavvufu i sufijama. U prvom svesku svojih fetava posvećenih
tevhidu, Ibn Tejmije na jednom mjestu dozvoljava činjenje te-
vessula1 Poslanikom, alejhisselam, dok na drugom mjestu to
izričito odbija. Tevessul, iako je primarno princip nauke akaida,
a koji je ustanovljen pouzdanim hadisima, često se spominje u
tesavufskoj literaturi, naročito u onim poglavljima koja govore o
Muhammedu, alejhisselam, i činjenju dove.2 Na taj način, u ve-
ćini slučajeva, tevessul je postao sastavni dio sufijske literature.
Slične pojave poput onih u djelu Ibn Tejmijje daju se primijetiti i
u djelu Huseina Đoze kada se govori o tesavufskom nauku.
Razumijevanje tesavufa u djelu Huseina Đoze

Neki analitičari djela Huseina Đoze tvrde da je on načelno bio
opredijeljen protiv tesavufa, ali ne i protiv izvornoga, koji je imao
plodotvornu ulogu u procesu oplemenjivanja muslimana mo-
ralnim idealima.3 Ukoliko se pri čitanju tekstova Huseina Đoze
prihvati podjela tesavufa na spekulativni i djelatni, može se za-
ključiti da on sasvim odbacuje spekulativni,4 koji se odlikuje
1
Podrobnije o tevessulu vidjeti u: Muhammed Samir en-Nasr, El-Vesiletu ila fehmi hakikati
’t-tevessul, Daru-tevfik, Damask, 2003, 53. str.
2
Neki autoriteti su tevessul klasirali kao fikhski princip koji se odnosi na dovu. Prvenstveno
mislimo na rahmetli imama Hasana Bennaa i profesora Seida Havvu.
3
(Mevludin Dizdarević, “Modernističko mišljenje Huseina ef. Đoze i njegove polemike s
tradicionalnom ulemom”, u: Novi Muallim, br. 24, decembar 2005, str. 13). Nije nam posve
jasno šta je autor citiranoga teksta mislio pod pojmom izvorni tesavvuf. Prema nama takav
tesavvuf je onaj koji su naučavali mutesavvifi koji se smatraju utemeljivačima tesavvufa ili
oni koji su slijedili njihov put, poput: šejha Abdulkadira Gejlanija, Šaha Nakšibenda, Sejida
Ahmeda er-Rifa’ija, Ebu ’l-Hasena eš-Šazilija i ostalih velikana ove oblasti. Po našem mišlje-
nju u tesavvuf je ušlo mnogo običaja koji nisu dio tesavvufa koji su zagovarali spomenuti i
drugi velikani, već su oni produkt neznalica koji su tesavufu dodavali ono što mu je u biti
strano i što se sukobi s njegovim intencijama. Prema tome, možemo govoriti o tesavufu ili
o pseudotesavvufu, ali nikako o nekome “izvornome tesavufu”. Primjera radi, nije moguće
govoriti o nekakvome “izvornome islamu”. Islam je islam.
4
Tesavuf se dijeli na: spekulativni (en-nazari) – to je tasavuf koji se temelji na istraživanju i
proučavanju – te djelatni (el-amali) – to je tesavuf koji se temelji na zuhdu i suptilnoj po-
božnosti (Ez-Zehebi, Et-Tefsir ve ’l-mufessirun, str. 381).
Razumijevanje tesavufa u djelu Huseina Đoze 143
posebnom gnoseologijom, kroz koju se saznanja dobijaju pu-

tem unutarnjeg iskustva, odnosno, neposrednim intuitivnim
otkrovenjima. Tekst Pravi put i stranputice tesavvufa, u kojem
temeljito izlaže pogled na tesavufsku misao, Husein Đozo pi-
sao je 1979, dakle tri godine prije smrti, kad mu je misao bila
potpuno sazrela i zaokružena.5 Pored toga što nije prihvatao
spekulativni, on, u osnovi, nije prihvatao ni djelatni, institucio-
nalni tesavuf, koji podrazumijeva pripadništvo tarikatu i veza-
nost za duhovnog vođu. Tesavuf, kakvim ga vidi Husein Đozo,
u osnovi se sastoji od pročišćavanja duše, insisitiranja na mo-
ralnom usavršavanju pojedinca i neograničenoj ljubavi prema
Gospodaru.6 “Izvorni islamski tesavuf” definisao je sam Husein
Đozo u tekstu Pravi put i stranputice tesavvufa,7 pozivajući se
na Ibn Halduna, Ibn Tejmijju, Ebu Hamida el-Gazalija, Rešida
Ridaa i Ahmeda Emina: “Autentična tesavvufska misao sastoji
se od dva osnovna elementa – neograničena iskrena odanost i
nesebična ljubav prema Bogu (ibadet) kao i punog, kategorič-
kog suprotstavljanja pritisku strasti i nagona, odnosno materi-
jalnih prohtjeva (zuhd).”8 Dakle, Husein Đozo je pod utjecajem
autora koji se nisu primarno bavili proučavanjem tesavufa, te
koji nisu bili sljedbenici nekog od derviških redova prihvatao
jedan dio djelatnog tesavufa, i to onaj koji se odnosi na duhovno
5
Husein Đozo, Izabrana djela 1, El-Kalem i Fakultet islamskih nauka, Sarajevo, 2006, str. 629.
6
“Tesavvuf je, mora se priznati, pravilno shvatio nastranosti i bolesti ljudske duše. Gazali ima
potpuno pravo kad, s neskrivenom ironijom primjećuje, da se čovjek uvijek veoma aktivno
angažovao u borbi protiv tjelesnih oboljenja, dok se vrlo malo interesovao za bolesti duše.
Duhovna oboljenja mnogo su opasnija od tjelesnih. Ona nas lišavaju vječne sreće, a ova
druga samo prolazne. Prva razara više, vječne vrijednosti, a druga niže, prolazne (Đozo,
Izabrana djela 1, str. 382). Tesavvuf kao pogled na svijet, a ne kao elemenat u jednom pogle-
du, nema osnova u islamu (Đozo, Izabrana djela 1, str. 526. – podvlačenje naše). Ove riječi
uvjeravaju da je Husein Đozo negirao tesavvuf kao pravac u vjerovanju, a pod određenim
uvjetima prihvatao ga je kao islamsku praktično-moralnu disciplinu. U deformisanju tesa-
vufske misli, prema Huseinu Đozi, najviše tragova ostavili su elementi iranskog, indijskog,
helenističkog i starokršćanskog utjecaja. Najviše je utjecaja na tesavvuf ostvario šiizam, koji
je proizveo učenje o nepogrešivosti šejha (Đozo, Izabrana djela 1, str. 632).
7
Tekst je objavljen u Glasniku 1979. i iste godine u Islamskoj misli.
8
Đozo, Izabrana djela 1, str. 630. Zuhd se ogleda u tome da tebe ne posjeduje nikakva stvar,
a ne u tome da ti ništa ne posjeduješ (Đozo, Izabrana djela 1, str. 631). Ova izreka o zuhdu
pripisuje se haz. Aliji.
oplemenjivanje individue. Važno je ovdje naglasiti da se defini-

cija tesavufa Huseina Đoze, koja kako smo rekli, nije utemelje-
na na adekvatnoj tesavvufskoj literaturi, poklapa s definicijom
‘ilmu ’l-ahlaka, te da nije potpuna. Ona izražava samo jedan
segment nauke tesavvufa, te je po sebi nedorečena.
U nastavku rada pokušat ćemo navesti i ukratko objasniti
moguće razloge zbog kojih Husein Đozo nije prihvatao tesavuf.
Prije svega, Husein Đozo pripadao je modernističkom prav-
cu islamskog mišljenja, a karakteristika modernista je stav “da
vjeru treba očistiti od dodataka komentatora (mufessirun),
pravnika (fukaha’), dijalektičkih teologa (mutakallimun) i mi-
stika (sufija)”.9 U većini slučajeva, kod modernista prevladava
racionalističko razumijevanje i poimanje vjere i svijeta. Moder-
nisti se, za razliku od sufija, ne oslanjaju na intuiciju. Njima je
važniji diskurzivni um od intuitivnog.10 Husein Đozo je u jed-
nom tekstu pohvalio mu’tezile zbog njihovog stava da je spo-
znaja moguća jedino putem uma i čula, zbog veličanja uloge
razuma.11 Kao što se vidi, on isključuje spoznaju srcem, koja je
u sufizmu relevantnija od spoznaje umom ili čulima.12 Huseina
Đozo u svom djelu “um” definiše kao diskurzivni organ, te se ne
uočava da on pridaje važnost iskustvu intuitivnog uma. On je
prihvatao da su kešf i ilm-i ledun spoznaje do kojih se dolazi pri-
marno razumom, da potom postaju sastavni dio naše svijesti
9
Fikret Karčić, Društveno-pravni aspekt islamskog modernizma, Islamski teološki fakultet,
Sarajevo, 1990, str. 97.
10
“Modernisti pogrešno optužuju tesavvuf kao uzrok degeneracije muslimana (...) oni nema�-
ju ni intelektualni kapacitet ni duhovnu viziju da bi razumjeli tesavvuf, pa ono što ne ra-
zumiju odbacuju” (Syed Muhammed Naquib al-Attas, Islam i sekularizam, Bosančica print,
11
“Sve se odvija po pozitivnim zakonima. Kao razumno biće, čovjek upravlja prirodom i du-
žan je upoznati njene zakone. Do te spoznaje može se doći pomoću sredstava kojima duh
ljudski spoznaje: umom i čulima” (Đozo, Izabrana djela 1, str. 86).
12
“Ovdje se ne bi nikako mogli složiti sa tesavvufom u tome da se istine i spoznaje, pa i istine
i spoznaje o Bogu, mogu doživjeti i bez nauke, naime putem kešfa i ilhama (...) Zarmongol�-
sko – tatarske krvave najezde, križarski ratovi Evrope, kasnije kolonijalističko porobljavanje
i izrabljivanje, pa najzad izraelska agresija, nisu bile najbolje prilike da kešf i keramet poka�-
žu svoju vrijednost i potvrde svoje mogućnosti” (Đozo, Izabrana djela 1, str. 468).
i pretvaraju se u volju, doživljaj i osjećaj. Po njegovoj interpre-

taciji, kešf je razumska spoznaja koja se počinje duboko u sebi
doživljavati i čitavim bićem prihvatati.13 Kao što smo uočili iz
navedenog, Husein Đozo nije apstinirao u potpunosti od bav-
ljenja tesavvufom. On nije, ni u kom slučaju, gajio mržnju pre-
ma tesavufu i sufijama. Naprotiv, smatramo da je odabir neade-
kvatne literature doprinio njegovoj percepciji tesavufa. Priha-
vatio je kešf i ilm-i ledun, ali ih je poput velikog broja modernih
intelektualaca redefinisao i objasnio ih na način svog razumi-
jevanja, a koji se kosi sa izvornim značenjem tih termina, a koja
su usvojili klasični muslimanski učitelji.
Drugi važan razlog kojim objašnjavamo Đozino neprihva-
tanje tesavufa u potpunosti jeste to što, prema njegovom mi-
šljenju, tesavuf zagovara povlačenje čovjeka iz svijeta uzroka
i posljedica. Shodno njegovom razumijevanju čovjek je stvo-
ren radi aktivnosti, a “mistici” zagovaraju pasivnost, koja jako
mnogo košta muslimane.14
Primjećujemo korištenje riječi “mistik” i “misticizam” u
njegovom djelu, a što nisu sinonimi za riječi “derviš, sufija ili
mutesavif”. Ti pojmovi kao sinonimi navedenima u upotrebu
su ušli posredstvom orijentalističke literature, te ne odgovaraju
pojmovima sufija i derviš.
Prema mišljenju Huseina Đoze, muslimani su posredstvom
nagovaranja sufija pribjegavali pasivnosti i hermetičkom zatva-
ranju u sebe same. Svoje mišljenje zasnovao je na primjeru Ebu
Hamida Gazalija, koji je se, prema njemu, povukao u osamu da
piše svoj El-Munkizu mine ’d-dalali, dok su islamskim svijetom
harale križarske vojne.15 Zapažamo jednu veliku grešku u nje-
govim riječima. Naime, Ebu Hamid Gazali nije u tome vreme-
nu bio zauzet pisanjem navedenoga djela, već pisanjem svoga
13
Đozo, Izabrana djela 1, str. 546.
14
Ibid., str. 527.
15
Ibid., str. 326, 327.
višetomnoga Ihjaa. Husein Đozo je svoje mišljenje utemeljio na

primjeru imama Gazalija, koji je usamljen primjer, dok zabo-
ravlja na desetine i stotine primjera u kojima se kazuje o sufija-
ma koji su učestvovali, pa čak i predvodili muslimanske vojske.
Čudi nas kako u obzir nije uzeo primjer šejha Ebul-Hasana Šazi-
lija, eponima šazilijskog tarikata, a koji je kao slijepi starac stao
u odbranu Mensure od križarskih vojni. Zaboravio je također i
primjere džihada koji su vodili istaknuti sufije, poput šejha Ša-
mila u Turkestanu, tokom XIX vijeka, Emira Abdulkadira i dr.
Također, svijetli su, te bliski vremenu u kojem je živio Husein
Đozo, primjeri džihada Senusija u Libiji, te derviša u Sudanu.16
Poput Ibn Tejmijje,17 Husein Đozo je prozvao Ebu Hamida
El-Gazalija i okrivio ga zbog odlaska u svijet sjedinjavajućeg
iskustva. Kao i prije njega Muhammed Ikbal, Husein Đozo tvrdi
da islamu nije potreban čovjek koji potpuno apstinira od svije-
ta konkretnih činjenica i čezne da neprekidno obitava u svije-
tu sjedinjavajućeg iskustva, jer je Božiji Poslanik, alejhisselam,
došao da bi se, kako to Muhammed Ikbal kaže, stavio u tok
vremena, s namjerom da kontroliše sile historije i tako obliku-
je jedan novi svijet ideala. Za mistika je odmor sjedinjavajućeg
iskustva nešto konačno; za poslanika, to je buđenje psiholoških
snaga18 u njemu samom, sposobnih da uzdrmaju svijet. Želja da
16
Vidjeti više u: Seid Havva, Naš duhovni odgoj, s arapskog preveo Sead Seljubac, BBM Tuzla,
Sarajevo, 2003, str. 13.
17
IbnTejmijje je Ebu Hamida el-Gazalija ponajviše kritikovao u djelu Er-Risaletu ’l-Seb’ijjin.
(Vidjeti više u: Jusuf el-Karadavi, Imami Gazali između simpatizera i kritičara, s arapskog
preveo Hajrudin Hodžić, Bookline, Sarajevo, 2005, str. 110). Vjerovatno je Husein Đozo čitao
i ovo djelo, te na osnovu i njega izgradio svoju kritiku Ebu Hamida el-Gazalija. Na ovaj stav
nas navode podudarnosti kritika.
18
Mnogi modernisti su namjesto govora tradicionalista o “srcu”, “srčanim bolestima” i slično,
uveli kategoriju “psihološko”. Do tada, govorilo se o djelovanju zikra, Kur’ana, dove, namaza
na duhovno srce u čovjeku koje će djelovati na poboljšavanje čovjekovog ponašanja, a s
pojavom modernista koji su nastojali islam razumijevati prvenstveno u svjetlu eksperimen-
talnih nauka, i diskurs o vjeri se modernizira. Npr. za jednoga modernistu poput Fazlura
Rahmana Kur’an svojim navođenjem primjera ima cilj da izmijeni “narav čovjeka” i to “psi-
hološkim uticajem”. Primjećujemo da on isključuje utjecaj kur’anskih ajeta na ljudska srca
(srca u duhovnome smislu), iz razloga što se u modernoj zapadnoj psihologiji govori o psihi.
Jedan drugi modernist, Ahmed Kan je npr. odbio da dova posjeduje ikakav drugi utjecaj
→
vidi svoje vjersko iskustvo pretvoreno u živu univerzalnu silu,

kod poslanika je nenadmašiva.19
U djelu Huseina Đoze afirmiše se potreba za ikbalovskim
poslaničkim tipom čovjeka, koji iz ibadeta crpi snagu potrebnu
za kontrolisanje sila historije,20 jer čovjek ne smije biti neza-
interesovan posmatrač svijeta. U njemu mora postojati mak-
simalna aktivnost. Uvijek mora biti agilan, pun života i neu-
strašiv. Samo će takav moći savladati prirodu i postasti njen
gospodar. On to mora jer je zato i stvoren.21
Na osnovu iščitavanja djela Huseina Đoze, treći razlog odbi-
janja tesavufa može se povezati s tim da je njegova cjelokupna
reformistička misao bila upravljena ka iskorijenjivanju svakog
vida formalnog oponašanja – taklida. On hvali mutesavife22 koji
su ibadetu podarili “najviši smisao”,23 jer su ga shvatali kao put
“doživljenja Boga”, i koji su tim svojim tvrdnjama izazvali osude
nosilaca formalističkog shvaćanja islama.24 Prve sufije znatno su
doprinijeli razumijevanju ibadeta – njihovi ibadeti nisu bili iz
materijalnih interesa ili straha od kazne. S vremenom se ugasila
dinamična misao tesavufa i prerasla u puki formalizam. Tako se
prvotna misao deformisala i pretvorila u suštu suprotnost.25
Ovo je zapažanje Huseina Đoze “na mjestu”, ali ono nije
razlog zbog kojeg se tesavuf treba označiti destruktivnim po
islam, jer, po njegovim riječima, zaključujemo da je tesavuf u
osim psihiloškoga, tj. “ona stavlja čovjekov duh u stanje smirenja”. (više: Fazlur Rahman,
Glavne teme Kur’ana, Centar za napredne studije i El-Kalem, Sarajevo, 2011, str. 61; Smaila-
gić, Leksikon islama, str. 17).
19
Ikbal, Obnova vjerske misli u islamu, str. 149; Vidjeti i: Annemarie Schimmel, Džibrilovo krilo,
El-Kalem i FIN, Sarajevo, 2013, str. 366.
20
“Nema ibadeta u pasivnosti, i u bježanju iz života u izlolaciji od društvenihzbivanja” (Đozo,
Izabrana djela 1, str. 466).
21
22
Ibrahim b. Edhem, Davud Tai, Fudajl b. Ijad, šejh Šekik el-Belhi (Đozo, Izabrana djela 1, str.
631).
23
24
25
osnovi pozitivan za islam jer je islamu darovao kreativnost i

dinamiku. Dakle, primjerenije bi bilo kazati da su pojedinci s
nepotpunim razumijevanjem tesavvufa doprinijeli gašenju di-
namičnosti islamske misli, a ne sam tesavuf, jer praktikovanje
tesavufskog nauka uvijek, u svakom vremenu doprinosi dina-
mičnosti islamske misli.
Budući da je u osnovi prihvatao tesavuf koji je bio kreativan
i dinamičan, Husein Đozo je žalio što mutesavifi nisu energiju
kojom su bili ispunjeni tokom vršenja ibadeta i duhovnih vjež-
bi, produktivno ulagali u izgradnju društva, već su je ljubomor-
no čuvali za sebe i ljude okupljene oko njih.
Četvrti i posljednji razlog kritike tesavufa koji smo uočili
kod Huseina Đoze jeste insistiranje na slobodi čovjeka pojedin-
ca, naročito na slobodi mišljenja.26 Sloboda je njegovo dosto-
janstvo i čast.27 Husein Đozo je smatrao da svaki čovjek ima
izravan pristup Bogu putem namaza i dove. Nije prihvatao da
čovjek od Boga darovanu slobodu uzapti i podredi apsolut-
nom vodstvu neke ličnosti kroz slijepo slijeđenje. Odstupivši
od izvorne forme, tesavvuf je otišao u krajnost koja znači “pre-
dimenzioniranje suštine”. Taj pseudotesavuf je “uvodeći kult
muršida i njegove nepogrešivosti, postavio posrednika i time
otvorio vrata bezbrojnim zabludama i omogućio kojekakvim
psihopatama i patološkim tipovima da se u svojim bolesnim
ambicijama iživljavaju pripisujući sebi nadnaravne moći – ke-
ramet. Šejh – muršid postao je idol. Samo se preko njega može
općiti s Bogom. Tu je, eto, u nepogrešivom muršidu završila ova
zaista velika, čista tesavvufska misao o Bogu. Personificirala se
često u vrlo problematičnim osobama.”28
Nasuprot tome, mora se imati na umu da je Bog čovje-
ku darovao razum i Objavu. Time je čovjek dobio prostor za
26
27
Dževad Hodžić, “Husein ef. Đozo” u: Novi Muallim, br. 37, mart 2009, str. 40.
28
razvijanje vlastitog stvaralaštva. Poslanik, alejhisselam, je iz-

građivao čovjeka muslimana i formirao ga kao slobodnu, stva-
ralačku i otvorenu ličnost.29
Iščitavanjem tekstova Huseina Đoze može se steći utisak
da u njegovom razumijevanju čovjeka sloboda volje uz razum
predstavlja krunsku osobinu čovjeka. “Ulema je dužna sa stra-
ne podsticati čovjeka” na razumsko shvatanje svijeta koji ga
okružuje, a nikako stvarati kod čovjeka ovisnost o stalnom vo-
đenju, jer su čovjeku dovoljni Objava i razum. Međutim, kod
sufija je “kult muršida” doprinio stagnaciji imaginacije i krea-
tivnog stvaralaštva, jer šejh misli za muride, a oni njega bespo-
govorno slijede.30
Zaključak
Nakon kratkog uvida u razumijevanje tesavufa, može se izvesti
zaključak da Husein Đozo u svom razviđanju tema iz islamskih
nauka nije uključio i sistematsko proučavanje tesavufa. Njegovi
zaključci o tesavufskoj misli uglavnom su preuzimani iz djela
Ibn Tejmijje, Ibn Halduna, Rešida Ridaa i Ahmeda Emina. Poto-
nji je poznat kao autor koji je u svojim djelima doveo pod znak
pitanja ispravnost mnogih autentičnih predanja Muhammeda,
alejhisselam.
Husein Đozo ponekad je govorio o tesavufu koji ne odra-
žava stvarnost, kao kad je, npr., tvrdio da su sufijski velikani
bježali od borbe na Allahovom putu, da nisu brinuli o križa-
rima koji su harali islamskim zemljama i pritom palili, ubijali,
obeščašćivali muslimanke i islamske svetinje. Preča im je bila
meditacija u osami i stabilnost vlastitoga unutarnjeg mira. Me-
đutim, realnost pokazuje da on često nije bio u pravu, jer pri-
mjeri šejha Ebu ’l-Hasana Šazilija, koji je slijep ustao u odbranu

29
Đozo, Izabrana djela 1, str. 337, 358.

30
muslimana El-Mensure od križara, gdje je zaustavljena Sedma

križarska vojna predvođena Lujem od Francuske, zatim Senu-
sija u Libiji u otporu pruženom Italijanima, Šejha Šamila u Tur-
kestanu, Nedžmuddina Kubraa i drugih, opovrgavaju stavove
profesora Huseina Đoze.
Tesavuf koji je prihvatljiv, prema mišljenju Huseina Đoze,
može biti samo onaj koji je zasnovan na ljubavi prema Gospo-
daru, na zuhdu koji podrazumijeva da se imovina posjeduje a
da ne bude vezana za srce, te na stalnom moralnom usavrša-
vanju.
Po svojoj orijentaciji, Husein Đozo bio je reformator i mo-
dernista koji nije mogao iz svoga vidokruga isključiti ni pitanje
tesavvufa jer je on postao sastavni dio vjerskog identiteta veći-
ne ummeta. Prema riječima šejha Seida Havve, 90% islamskog
ummeta bilo je vezano za tesavuf ili njegove sljedbenike. Od-
lika islamskih reformista jeste preispitivanje i tesavufske mi-
sli, jer je ona stoljećima bila prisutna kod muslimana i uveliko
oblikovala njihov mentalitet.
Prema viđenju Huseina Đoze, nosioci tesavufskog nauka
jednu su praktičnu odgojno-vaspitnu disciplinu, čiji je predmet
bavljenja prvotno bio čovjek i njegov odnos prema Gospodaru,
preokrenuli u gnoseološku disciplinu koja je za predmet bavlje-
nja uzela Uzvišenoga Gospodara. Tada je došao kraj istinskoga,
a nastalo vrijeme spekulativnog i filozofskog tesavufa, koji je
muslimanima donio veći nazadak i dekadencu. Najodgovorni-
je osobe za iskrivljavanje tesavufske misli, prema njemu, jesu
sljedbenici kršćanstva i mazdeizma koji su prihvatili islam i u
njega počeli unositi elemente svojih religija.
IZVORI I LITERATURA
Objavljeni
Adar, Çağhan, “Halvetî Şâbânî İnancında Adetler ve Müziğe Yönelik
İnanç ve Tutumların İncelenmesi”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Dergisi, 7/2, 2014.
Akgündüz, Ahmed, Somuncu Baba ve neseb-i âlîsi, Osmanlı
Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2009.
Akgündüz, Ahmed; Said Öztürk; Yaşar Baş, Darende tarihi, Osmanlı
Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2002.
Akkuş, Muhammed, Eš-Šejhu ve ’d-dā’ijjetu ’t-turkijju ‘Usmānu Hulūsī
ed-Dārendevī, Et-tab’atu ’l-ula, Nasihat Yayınları, Ankara, 2009.
Akpinar, Ali, Molla Fenârî’nin Fatiha Tefsiri, Es-Seyyid Osman Hulûsi
Efendi Vakfi, Darende – Malatya, 2013.
Algar, Hamid, “The Naqshbandī Order: A Preliminary Survey of Its Hi-
story and Significance”, Studia Islamica, No 44, 1976.
Anay, Harun, “Devvani”, İslam Ansiklopedisi, sv. IX, Türkiye Diyanet
Vakfı, İstanbul, 1994.
Apak, Adem, “İsmail Hakkı Bursevi’nin Ruhu-l-Bejan’da Islam Tari-
hi İlk Dönem Hadisleri ve Siyasi-İtikadi Fırkalar Hakkındaki
Görüşleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 11
– sayi 2, 2002.
Aşkar, Mustafa, Osmanli devletinde alim-mutasavvif prototipi olarak;
ilk şeyhülislam Molla Fenarî ve tasavvuf anlayişi, dostupno na:
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/782/10064.pdf, pristu-
pljeno 30.12.2013.
Aşkar, Mustafa, “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Ge-
lişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”, AÜİF Dergisi, (AÜ
Basımevi), Ankara, 1999, br. 39.
151
Attas, (el-), Syed Muhammed Naquib, Islam i sekularizam, Bosančica

print, Sarajevo, 2003.
Avdukić, Malik, “Nakšibendijska silsila”, Kelamu’l šifa’, XII/2016, br.
43–44.
Azamat, Nihad, “Üftade, Aziz Mahmud Hüdâyî’nin şeyhi, mutasavvıf-
şair”, İslam Ansiklopedisi, sv. XLII, Türkiye Diyanet Vakfı,
İstanbul, 2012.
Bahadıroğlu, Mustafa, “İbrahim-i Zahid Geylani”, İslam Ansiklopedisi,
sv. XXI, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2000.
Bahman, M. Taha, “Halvethane”, İslam Ansiklopedisi, sv. XV, Türkiye
Diyanet Vakfı, Istanbul, 1997.
Bahman, M. Taha, “ŞeyhMurad Tekkesi”, İslam Ansiklopedisi, sv. 39,
Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2010.
“Bajramije”, u: Kelamu’l Šifa’, januar 2005, broj 4.
Bardakçı, M. Necmettin, “İsmail Hakkı Bursevi’nin Musa-Hızır
Kıssası Yorumunun İlim-Marifet Uygunluğu Açışından
Değerlerdinmesi”, Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Süleyman Demirel
Üniversitesi, sayı 5, 1998.
Bašagić, Safvet-beg, “Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Tur-
skoj carevini”, u: S. Bašagić, Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj
književnosti (priredili: Džemal Ćehajić i Amir Ljubović), “Svje-
tlost”, Sarajevo, 1986.
Bedirhan, Muhammed, “Takdim”, u: Ömer Fuâdî: Hz. Pîr Şâbân-ı Velî
Menkıbeleri, Nefes Yayınları, İstanbul, 2011.
Beglerović, Samir, ‘Abd al-Qādir al-Ğaylanī i derviški red kaderija, Fa-
kultet islamskih nauka i Hadži Sinanova tekija, Sarajevo, 2009.
Beglerović, Samir, “Izazovi nakšibendijske tradicije za savremenu bo-
sanskohercegovačku omladinu”, u: Takvim za 2014. godinu, El-
Kalem, Sarajevo, 2014.
Beglerović, Samir, Derviški red Melamija (I dio)”, dostupno na: http://
www.znaci.com/osnovi_vjerovanja/tesavvuf/art391_0.html,
pristupljeno 1.6.2015.
Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, tom I, haz. A. Fikri
Yavuz & İsmail Özen, Meral Yayınevi, İstanbul, 1972.
Bursevi (el-), Ismail Hakki, Ruh al-bajan, sv. I, V, s.n., s.l., s.a.
Bušatlić, Ismet, Studije o sljedbenicima knjige, FIN – El-Kalem, Saraje-
vo, 2007.
Izvori i literatura 153
Cehajic, Dzemal, “Nakşibendî Tarikatının Bosna-Hersek ve Genel

Olarak Yugoslavya’daki Sosyo-Politik Durumları”, çev. Halil
İbrahim Şimşek, u: Dînî Araştırmalar, Eylül-Aralık 1999, c. 2, s.
5.
Cerić, Mustafa, Korijeni sintetičke teologije u islamu: Ebu Mensur el-Ma-
turidi (853–944), El-Kalem, Sarajevo, 2012.
Cornell, V.J., “Plod drveta znanja”, Oksfordska historija islama, pr. J.L.
Esposito, s engleskog preveo Ahmet Alibašić, Selsebil, Živinice,
2005.
Chittick, William C., Sufijski put ljubavi. Rumijeva duhovna učenja, s
engleskog preveo Rešid Hafizović, Naučnoistraživački institut
“Ibn Sina”, Sarajevo, 2005.
Çağıl, Ahmet, Yar ile Şimdi, Semerkand, Istanbul, 2014.
Çağıl, Ahmet, Mehmet Ildırar, Tasavvuf ve Tarikat Nedir: Nakşibendî
Yolunun Özelikleri Nelerdir, Istanbul, 2012.
Čaušević, Ekrem, Gramatika suvremenoga turskog jezika, Hrvatska
sveučilišna naklada, Zagreb, 1996.
Čelebi, Evlija, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama (preveo,
uvod i komentar napisao Hazim Šabanović), “Veselin Masleša”,
Sarajevo, 1979.
Çelebi, Evliya, Seyahatname, tom 1, İkdam Matbaası, İstanbul, 1314.
Çetin, Nuran, “Murad-ı Buhârî Tekkesi ve Fonksiyonları”, Amasya Üni-
versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 2, sayı 4 (2015).
Çiçek, M. Halil, “Mevlana Halid El-Bağdadî’yi Evrensel İnsanî Değerler
Açısından Farklı Bir Okuma”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi:
Gönül Sultanları Buluşması (26–28 Mayıs 2014) Bildiriler, sv. III,
2014.
Čičiković, Elmedin, “Turbe Somundžu babe u Aksarayu”, u: Kelamu’l
Šifa’, vol. 9, br. 36/37, 2013.
Ćatović, Alena, Orijentalno-islamska književna tradicija u stvaralaštvu
Hasana Zijaije Mostarca: Transtekstualnost u klasičnoj osman-
skoj poeziji, elektronsko izdanje, Filozofski fakultet Univerzite-
ta u Sarajevu, Sarajevo, 2013.
Ćehajić, Džemal, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, Orijental-
ni institut, Sarajevo, 1986.
Demirdaş, Önce, “Tesavvuf Tarihinde Halvet ve Halvetin Manevi
Eğitimdeki Rolü”, Ekev Akademi Dergisi, XVI/53, 2012.
Dilberović, Alija, “Tragom jednog virda iz Mostara: prilog historiji nak-

šibendijskog tarikata u Bosni i Hercegovini”, Znakovi vremena,
XVIII/2015, br. 68/69
Dizdarević, Mevludin, “Modernističko mišljenje Husein ef. Đoze i nje-
gove polemike sa tradicionalnom ulemom”, u: Novi Muallim, br.
24, decembar 2005.
Dizdarević, Sedad, Mevlana u Bosni, Fondacija “Baština duhovnosti”,
Mostar, 1433/2012.
Drkić, Munir, Javna tribina: Kapi mora Mevlane Rumija (vi-
deo zapis), dostupno na: www.youtube.com/results? se-
ach _query=munir+drkić&sm=3, pristupljeno 20.12.2013.
Džami, Ahmed Fethullah, Sevānih qalbijje, sv. II, Dāru ’l-Gazālī, Halep,
2010.
Đozo, Husein, Izabrana djela, sv. I, El-Kalem i Fakultet islamskih nau-
ka, Sarajevo, 2006.
Elhüseyni, Muhammed Mübarek, Ehl-i Tasavvuf, Semerkand, Ista-
nbul, 2016.
Eraydın, Eraydın, Tasavvuf ve Tarîkatlar, Marmara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları № 82, Istanbul, 1994.
Foley, Sean, “Hagiography, cort records, and early modern Sufi brother-
hoods: Shaykh Hālid and social movement theory”, u: Sufism
and Society: Arrangements of the mystical in the Muslim world,
1200–1800, edited by John J. Curry & Eric S. Ohlander, Routled-
ge, London, 2012.
Fuâdî, Ömer, Hz. Pîr Şâbân-ı Velî Menkıbeleri, Nefes Yayınları, İstanbul,
2011.
Gaši, Ašk, Skrivene sufije. O melamijama u Bosni, Dobra Knjiga, Sara-
jevo, 2016.
Gazali, (el-), Ebu Hamid Muhammed, Ihja ulūmid-dīn (Preporod islam-
skih nauka), tom VII, Libris, Sarajevo, 2005.
Gnjatović, Dragana, “Sarafi – Prvi menjači novca u Srbiji”, Bankarstvo,
Udruženje banaka Srbije, 2012, br. 6.
Göktaş, Vahit, “Halvetiyye’nin Şâbâniyye Ekolü ve Kolları”, Süleyman
Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, br. 26.
Gölpınarlı, Abdülbâki, “Melameti melametije”, u: Znakovi vremena, je-
sen-zima 2007, br. 37.
Güleç, İsmail, “İsmail Hakkı Bursevi’nin Ruhu ’l-Mesnevi’sinde geçen

hadisler üzerine bir değerlendirme”, Mevlana Araştırmaları
Dergisi, I/1, Mayıs 2007.
Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâüddîn, Velîler ve Tarîkatlarda Usûl (Câmiul-
usûl), çev. Rahmi Serin, Pamuk Yayıncılık ve Matbaacılık,
İstanbul, 2005.
Hadžibajrić, Fejzulah, “Mali tesavvufsko-tarikatski rječnik”, štampa-
no kao prilog u: Šebi Arus, 1988.
Hadžibajrić, “Mali rječnik sufijsko-tarikatskih izraza”, TESAWWUF,
ISLAMSKA MISTIKA, zbornik radova prvog simpozija, Zagre-
bačka džamija, Zagreb, 1408/1988, dostupno na: http://bastina-
objave.com/knjige/mali-rje%C4%8Dnik-sufijsko-tarikatskih-
izraza, 6.6.2015.
Hadžimejlić, Ćazim, “Šejh Husein baba Bosnevi”, Kelamu’l šifa’, mart
2009, broj 20.
Hadžiosmanović, Lamija, “Filozofija u Rumijevoj poeziji”, u: Znakovi
vremena, Sarajevo, jesen/zima 2005, dvobroj 29/30.
Hadžimulić, Halid, “Prijevodi i komentari Mesnevije”, Dželaluddin
Rumi, Mesnevija 1, drugo izdanje, Ljiljan, Sarajevo, 2000.
Hafizović, Rešid, Teološki traktati 1: O načelima islamske vjere, Bemust,
Zenica, 1996.
Hafizović, Rešid, Temeljni tokovi sufizma, Bemust, Sarajevo, 1999.
Hafizović, Rešid, Ljudsko lice u ogledalu sufijske literature, Naučnoi-
straživački institut “Ibn Sina”, Sarajevo, 2005.
Hallaf, Abdulvahhab, İslam Hukuk Felsefesi, çev. H. Atay, Ankara Üni-
veristesi – İlahiyat Fakultesi Yayınları (CXIII), Ankara, 1973.
Hamevi, (el-), Jakut, Mu’džemu ’l-buldan, sv. III, Daru-sadir, Bejrut, 1977.
Hamzić, Mirzet, Književni leksikon, Dobra knjiga, Sarajevo, 2009.
Hanbeli, (el-), Ibn Imad, Šezeratu-z-zeheb fi ahbar min zeheb, sv. VIII,
Dar Ibn Kesir, Damask – Bejrut, 1992.
Handžić, Mehmed, “Blistavi dragulj (Životopisi učenjaka i pjesnika iz
Bosne)”, prijevod s arapskog: Mehmed Kico, u: Mehmed Han-
džić, Teme iz književne historije (Izabrana djela 1), priredio Esad
Duraković, Ogledalo, Sarajevo, 1999.
Hani, (el-), Muhammed b. Abdullah, Adab, sv. II, prijevod s turskog:
Abdulaziz Rizvić, Nakšibendijska tekija Pehare, Zenica, 2002.
Hâs, İbrahim, Şabaniyye Silsilesi (hazirlayan: Mustafa Tatcı, editör:

İbrahim Akkuş), Birinci Basım, Erkam Maatbacılık, Üsküdar/
İstanbul, 2008.
Hasanović, Aziz, “Promocija knjige: Sufijski put ljubavi, Williama C.
Chitticka”, u: Znakovi vremena, Sarajevo, jesen-zima 2005, dvo-
broj 29/30.
Hasanović, Zuhdija, “Instituciuonalno izučavanje hadisa u musliman-
skim zemljama”, Zbornik radova, Fakultet islamskih nauka, Sa-
rajevo, 2008, br. 12.
Hasić, Dženan, “Tumačenje Kur’ana u Mesneviji”, Godišnjak, Medžlis
islamske zajednice Tuzla, IV/2013, br. 4
Hasić, Dženan, “Šejhu-l-islam Mulla Fenari i komentar prve sure iz
Kur’ana”, Glasnik, Rijaset islamske zajednice u Bosni i Hercego-
vini, Sarajevo, LXXVI/2014, br. 3-4.
Hasić, Dženan, “Crtice iz života šejha Hamida Velija”, Znakovi vreme-
na, XVIII/2015, br. 65-66.
Hasić, Dženan, “Ismail Hakki Bursevi: Osvrt na život, tesavvufsku mi-
sao i djelo (povodom 290. godišnjice smrti: 1725–2015)”, Znako-
vi vremena, XVIII/2015, br. 67.
Hasić, Dženan, “Pogled u život i djelo Mustafe Sabri-efendije, pretpo-
sljednjeg osmanskog šejhu-l-islama”, Novi Muallim, XV/2014, br.
60.
Hasić, Dženan, “Carski divan kod Osmanlija”, Novi Muallim, XVI/2015,
br. 61.
Hasić, Dženan, “Muhammed Tevfik Bošnjak (1785–1866) – 150 godina
poslije”, Glasnik, Rijaset islamske zajednice u Bosni i Hercego-
vini, Sarajevo, LXXVIII/2016, br. 1–2.
Hašimi, Muhammed Saki, Edebi na putu arifa, Semerkand, Sarajevo,
2011.
Havva, Seid, Naš duhovni odgoj, s arapskog preveo Sead Seljubac, Be-
hram-begova medresa u Tuzli, Sarajevo, 2003.
Hızlı, Mefail, “Somuncu baba”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, Bursa, 1987, 2/2.
Hodžić, Dževad, “Husein ef. Đozo” u: Novi Muallim, br. 37, mart 2009.
Hrvačić, Dževad, “Idžazetname Mehmed ef. Handžića”, Novi Muallim,
XIV/2013, br. 55.
Ibn Manzur, Lisanu ’l-’Areb, sv. XII, Daru-sadir, Bejrut, s.a.

İhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlije I nauka, s turskog prevela Samira
Osmanbegović-Bakšić, FIN I El-Kalem, Sarajevo, 2006.
Ikbal, Muhammed, Obnova vjerske misli u islamu, s engleskog preveo
Mehmed Arapčić, El-Kalem, Sarajevo, 2000.
Kafafi, Muhammad, “Dželaluddin Rumi – najveći sufijski pjesnik”, s
arapskog preveo Ahmed Mešić, Hikmet, (XIII), br. 9–12, decem-
bar 2000.
Karabaş-ı Veli Ali Alaaddin, Ahmed Rif’at Nevrekobi, Yiğitbaşı Ahmed
Şemseddin Marmaravi, Halvetî Şabânî Yolunun Adâbı: Miyar-ı
Tarîkat, hazırlayan: Mustafa Tatcı, H Yayınları, İstanbul, 2013.
Karadavi, (el-), Jusuf, Imami Gazali između simpatizera i kritičara, s
arapskog preveo Hajrudin Hodžić, Bookline, Sarajevo, 2005.
Karalić, Mahmut, Hadis i hadiske znanosti, Novi Pazar, 2010.
Karčić, Fikret, Društveno-pravni aspekt islamskog modernizma, Islam-
ski teološki fakultet, Sarajevo, 1990.
Karić, Enes, “Mistična hermenutika Kur’ana”, Kur’an u savremenom
dobu, priredio Enes Karić, Svjetlost, Sarajevo, 1991.
Kasumović, Ismet, Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vri-
jeme osmanske uprave, Islamski kulturni centar, Mostar, 1999.
Kavak, Abdulcebbar, “Mevlana Halid-i Bağdadi ve Akîde-i Îmân Adlı
Eseri”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. 2, 2013.
Kavak, Abdulcebbar, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, Niza-
miye Akademi, Istanbul, 2016.
Kemal, Necmettin, “Aziz Mahmud Hüdâyî Hazretleri ve Döneminin
Siyasal Ortamına Etkisi, u: Aziz Mahmud Hüdâyî Uluslararası
Sempyozum Bildiriler, editör: H.K. Yılmaz, cilt II, Istanbul, 2005.
Kesenceli, Rasul, Velîler ve hükümdarlar, Nasihatyayınları, Ankara,
2013.
Kesenceli, Rasul, “Şeyh Hamid-i Velî hazretlerinin menkıbevi
hayatından kesitler”, u: 10. Somuncu Baba ve Hulusi Efendi sem-
pozyum tebliğleri – 24 Haziran 2011, Nasihat Yayınları, Ankara,
2012.
Kevseri, (el-), Muhammed Zahid, El-Buhusu-s-sennijje ‘an ba’di ridžali
esanidi-t-tarikati-l-halvetijje, El-Mektebetu-l-ezherijje li-t-tu-
ras, Kairo, s.a.
Khalifah, Abdul Hakim, ”Dželaludin Rumi”, u: Historija islamske filo-

zofije II, pr. M.M. Sharif, s engleskog preveo Hasan Sušić, August
Cesarec, Zagreb, 1990.
Kico, Mehmed, Arapska gramatika u vremenu. Od logicizma do struk-
turalizma, Dobra knjiga, Sarajevo, 2013.
Köseoğlu, Mehmed A., “Tarîk-i Halvetiyye ve Şubeleri”, Keşkül, (Sûfî
Gelenek ve Hayat: Halvetiyye), 2012, br. 23.
Kukavica, Edin, Bajramije – melamije, hamzevije, Sedam, Sarajevo,
2009.
Kušejri, (el-), Abdulkerim, Kušejrijeva poslanica o tesavvufskoj znano-
sti, Bookline, Sarajevo, 2006.
Kušejri, (el-), Abdulkerim, Al-Risâla al-qushayriyya fi ‘ilm al-tasawwuf,
Kairo, 1979.
Lings, Martin, Sufijski evlija XX stoljeća, Šejh Ahmad al-’Alawi: Njegovo
duhovno nasljedstvo i ostavština, Connectum, Sarajevo, 2015.
Masters, Bruce, “Naqshbandiyya Order”, Encyclopedia of the Ottoman
Empire (Gabor Agoston & Bruce Masters, eds.), Infobase Publis-
hing, New York City, 2009.
Mayuddin, Muhammad K.; Dato’ Z. Stapa, Faudzinaim Badaruddin,
“Ahmad Al-Sirhindi’s Station of Muraqabah in The Naqshban-
di Order Taught by Wan Sulaiman Wan Siddik, A 19 ͭ ͪ Century
Malay Scholar in The Malay World”, International Journal of Bu-
siness and Social Science, IV/2013, br. 6.
Mičijević, Senad, Nauk bektašijskog tarikata, Dobra knjiga, Sarajevo,
2016.
Muderris, (el-), Abdulkerim, ‘Ulemauna fi hidmeti ’l-‘ilm ve ’d-din, Daru-
l-hurijje li-t-tab’a, Bagdad, 1983.
Muftić, Teufik, Arapsko-bosanski rječnik, treće izdanje, El-Kalem, Sa-
rajevo, 2004.
Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika BiH, I-III, “Sarajevo-Publis-
hing”, Sarajevo, 1998.
Mujezinović, Nermina, “Blagaj kod Mostara”, Hercegovina, 11–12/2000.
Mušić, Omer, “Hadži Muhamed Sejfudin, šejh Sejfija – pjesnik iz Sara-
jeva”, Anali, sv. VII–VIII, Gazi Husrev-begova biblioteka, Saraje-
vo, 1982. Objavljeno kao prilog u: Omer Nakičević, Hafiz Omer
Mušić, profesor (1903–1972), Planjax, Tešanj, 2012, str. 493-515.
Nakičević, Omer, Hasan Kafija Pruščak, pionir arapsko-islamskih nau-

ka u BiH, Starješinstvo IZ u SR BiH, Sarajevo, 1977.
Nakičević, Omer, Arapsko-islamske znanosti i glavne škole od XV do
XVII vijeka (Sarajevo, Mostar, Prusac), Gazi Husrev-begova bi-
blioteka, Sarajevo, 1988.
Nakšibendi, (el-), Allame Šejh Muhammed ibni Sulejman, Znanstveni
tarikatski priručnik i vaspitni sufijski udžbenik (Muhtesaru ’l-
Hadikati ‘n-nedijje fi ’t-tarikati ’l-halidijje), preveo s arapskog i
komentarima popratio Mustafa Čolić, Visoko, 2000.
Nakşibendî, Necmeddin b. Muhammed, Altın Silsile (Hulâsatü’l-
Mevâhib), haz. İbrahim Tozlu, Semerkand, İstanbul, 2008.
Nametak, Fehim, “Sejjidi, šerifi i nakibulešrafi u Bosni i Hercegovini”,
u: Ehli bejt u Bosni i Hercegovini – Zbornik radova “Međunarod-
nog simpozija o Ehli bejtu” održanog 25. i 26. maja 2002. godine
u Sarajevu, Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”, Sarajevo,
2003.
Nametak, Fehim, Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, Orijen-
talni institut, Sarajevo, 2007.
Nametak, Fehim, “Muhammed Tevfik Bošnjak (1785–1886)”, Kelamu’l
Šifa’, X/2014, br. 40–41.
Nametak, Fehim, Historija turske književnosti, Orijentalni institut, Sa-
rajevo, 2013.
Namlı, Ali, “İsmail Hakkı Bursevi: Celveti şeyhi, müfessir, şair”, İslam
Ansiklopedisi, c. XXIII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2001.
Nasr, (el-), Muhammed Samir, El-Vesiletu ila fehmi ’t-tevessul, Daru-
tevfik, Damask, 2003.
Nasr, Seyyed Hossein, Živi sufizam, s engleskog preveo Enes Karić, Na-
učnoistraživački insitut “IbnSina”, Sarajevo, 2004.
Nasr, Seyyed Hossein, Islamska duhovnost, Lingua Partia, Sarajevo,
2005.
Nikolson, Rejnold, “Rumi: pesnik i mistik”, u: Sufizam, pr. DarkoTana-
sković i Ivan Šop, Beograd, 1981.
Nikolson, Rejnold, Sufizam. Mistici islama, s engleskog preveo Dušan
Stojanović, IP Babun, Beograd, 2011.
Numanagić, Amela, Hadži hafiz Husni efendija Numanagić: Šejh i muf-
tija na razmeđu vremena, Dobra knjiga, Sarajevo, 2013.
Ocak, Ahmet Y., “Osmanska misao (XIV–XVIII stoljeće)”, Historija

Osmanske države i civilizacije, sv. II, priređivač: Ekmeleddin
İhsanoğlu, Orijentalni institut – IRCICA, Sarajevo, 2008.
Osmanzade Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ Evliyâ-yı – Şerhi Esmar-ı
Esrâr, sv. II, III, hazırlayanlar: Mehmet Akkuş – Ali Yılmaz,
İstanbul, 2005.
Özdil, Hatice, “Başka İsimlerle Karıştırılan Bir Mesnevi Şarihi:
Mehmed Murad Nakşibendî”, Turkish Studies, 8/12, 2013.
Özel, Ahmet, “İbn Ȃbidîn, Muhammed Emîn”, İslam Ansiklopedisi, sv.
19, Türkiye Diyanet Vakfi, Istanbul, 1999.
Özköse, Kadir, İbrahim Şimşek, Altın Silsile’den Altın Halkalar, Nasihat
Yayınları, Ankara, 2009.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü,
sv. I, Istanbul, 1993.
Popara, Haso, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopi-
sa, sv. 13, London – Sarajevo, 2004.
Rahman, Fazlur, Glavne teme Kur’ana, s engleskog preveo Enes Karić,
CNS & El-Kalem, 2011.
Ramić, Jusuf, Moderna arapska književnost: porodica Al-Muwaylihī i
njeni uticaji u književnosti, s arapskog preveo Mehmed Kico, Fa-
kultet islamskih nauka, Sarajevo, 2003.
Ramić, Jusuf, “Ibn Arebijevo tumačenje Kur’ana”, u: Metodologija tefsi-
ra, pr. Džemaludin Latić, Fakultet islamskih nauka, Sarajevo,
2005.
Ratkovčić, Rosana, “Neki primjeri prisustva hamzevija u bosansko-
hercegovačkoj kulturi”, Znakovi vremena, XVIII-XIX/2015-16,
br. 70-71.
Rıhtım, Mehmet, “Şirvan’dan Anadolu’ya Akan İrfan Nehri: Târikat-ı
Aliyye-i Halvetiyye’nin Tarihî Kökleri”, Keşkül (Sûfî Gelenek ve
Hayat: Halvetiyye), 2012, br. 23.
Rumi, Dželaluddin, Mesnevija 1, s perzijskog preveo Fejzullah Hadži-
bajrić, Ljiljan, Sarajevo, 2000.
Salkić, Džemal, Vejsil Karani, Nakšibendijska tekija Pehare – Bedevij-
ska tekija Piljužići, Zenica – Tešanj, 2003.
Schimmel, Annemarie, Odgonetanje Božijih znakova – fenomenološki
pristup islamu, prijevod s engleskog: Fikret Pašanović, El-Ka-
lem, Sarajevo, 2001.
Schimmel, Annemarie, Džibrilovo krilo, s engleskog preveo Enes Karić,

El-Kalem i FIN, Sarajevo, 2013.
Selefi, (el-), Hamdi Abdulmedžid, Tahsin Ibrahim ed-Desuki, Mu’džemu
’š-šu’arai ’l-kurd, Daru-sipirez, Dohuk, 2008.
Selvi, Dilaver, Ko može biti šejh, prijevod s turskog: Abdulaziz Rizvić,
UG “Samarkand”, Sarajevo, 2008.
Selvi, Dilaver, Tasavvuf Metodu Olarak Rabıta, Semerkand, Istanbul,
2016.
Shakely, Ferhad, “Nakšibendijski šejhovi Havrâmâna i naslijeđe hali-
dija-mudžeddidija u Kurdistanu”, u: Nakšibendije u Zapadnoj i
centralnoj Aziji – promjene i kontinuitet, ur. Elisabeth Özdalga,
prijevod s engleskog: Alija Dilberović, “Sedam”, Sarajevo, 2009.
Siddique, Abu Bakar, Shaikh Ahmad Sirhindi (Rh.) & his Reforms, Rese-
arsh & Publication department, Daka, 2011.
Sikirić, Šaćir, “Sarajevske tekije”, Narodna starina, VI/14, 1927.
Silajdžić, Adnan, Filozofska teologija Abu al-Hasana al-Aš’arija, BKC,
Sarajevo, 1999.
Silajdžić, Adnan, 40 hadisa sa komentarom, Fakultet islamskih nauka
i El-Kalem, Sarajevo, 2005.
Smajlagić, Nerkez, Uvod u Kur’an, Zagreb, 1977.
Smailagić, Nerkes, Leksikon islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990.
Stenberg, Leif, “Nakšibendije u Damasku: strategija etabiliranja i jača-
nja reda u društvu u promjenama”, u: Nakšibendije u Zapadnoj
i centralnoj Aziji – promjene i kontinuitet, u: Elisabeth Özdalga,
prijevod s engleskog: Alija Dilberović, “Sedam”, Sarajevo, 2009.
Sujûti, (el-), Dželâluddin, El-Itqân fî ‘ulûmi ’l-Kur’ân, sv. IV, Daru ’l-
gaddi ’l-džedîd, Kairo, s.a.
Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmani, sv. III, V, yay. haz. Nuri Akbayar,
Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 1996.
Šabanović, Hazim, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezici-
ma, “Svjetlost”, Sarajevo, 1973.
Šabestari, Šejh Mahmud, Sufijski ružičnjak, prijevod s perzijskog:
Ekrem Tucaković, Ljiljan, Sarajevo, 2003.
Šadić, Rusmir, “Najm al-Din Kubra i derviški red kubrawija”, Znakovi
vremena, Naučnoistraživački institut “Ibn Sina” u Sarajevu, vol.
XIII, br. 48/49, ljeto-jesen 2010.
Şimşek, Halil İbrahim, “Anadolu Müceddidilerine İlişkin Bazı Tarihî

Bilgilerin Kullanılışı Üzerine Bir Değerlendirme”, Gazi Üniver-
sitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, sv. I, br. 2, 2002.
Škaljić, Abdullah, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, “Svje-
tlost”, 1966.
Tabaranī, (el-), Ebul-Kasim, Al-Mu’jam al-awsat, sv. III, Kairo, 1415.
Tabaranī, (el-), Ebul-Kasim, Al-Mu’jam al-asgar, sv. I, Bejrut – Amman,
1985.
Tahhan, (el-), Mahmud, Usulu ’t-tahridž ve dirasetu ’l-esanid, El-
Matbe’u ’l-‘arebijje, Halep, 1978.
Taşköprüzade, Ahmed, Eš-Šekaik en-nu’manijje fi ‘ulemai ed-devleti el-
’usmanijje, Daru-l-kutub el-‘arebijj, Bejrut, 1975.
Tatcı, Mustafa; Cemal Kurnaz, “Şâbân-ı Velî”, İslam Ansiklopedisi, sv.
XXXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2010.
Tatcı, Mustafa; Musa Yıldız, “Aziz Mahmud Hüdâyî’nin Hayatı ve
Eserleri”, u: Aziz Mahmud Hüdâyî, Dîvân-ı İlâhîyât, çevrimyazı
ve hazırlayanlar: Mustafa Tatcı ve Musa Yıldız, Üskudar
Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 2005.
Tatcı, Mustafa, “Şabaniyye”, İslam Ansiklopedisi, sv. XXXVIII, Türkiye
Diyanet Vakfı, Istanbul, 2010.
Tatcı, Mustafa, Hazret-i Pir Şeyh Şaban-ı Velî ve Şabaniyye, H Yayınları,
İstanbul, 2012.
Tatcı, Mustafa, Niyâzî Misrî, bogougodnik na svodu nedaća (prijevod
s turskog: Amina Šiljak-Jesenković), Connectum, Sarajevo,
2012.
Tayşi, Mehmet Serhan, “Ömer el-Halveti”, İslam Ansiklopedisi, sv.
XXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2007.
Tektaş, Musa, “Somuncu Baba Hazretleri ve Tavsiyeleri” u: Gönülden
Gönüle, Nasihat Yayınları, İstanbul, 2012.
Torun, Ahmet Semih, “Şeyh Muhammed Murad-ı Buhârî Tekkesi Ha-
ziresi Üzerine Bir Değerlendirme”, Vakıflar Dergisi, 34 (2010)
Yavuz, Y.Ş; C. Kardaş, “İsmail Hakkı Bursevi: Itikadi Görüşleri”, İslam
Ansiklopedisi, c. XXIII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2001.
Yıldız, Kemal, “Zahir-Batin Dayanışması: Mutasavvif Mevlana Ha-
lid ile Fakih İbn Abidin Örneği”, Tasavvuf: İlmi ve Akademik
Araştırma Dergisi, VI/2005 – br. 15.
Yıldız, Sakıb, “Atpazarı Osman Fazlı”, İslam Ansiklopedisi, c. IV, Tür-

kiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1991.
Yılmaz, Hasan Kamil; Aziz Mahmud Hüdâyî, “Celvetiyye tarikatının
kurucusu, mutasavvıf, şair”, İslam Ansiklopedisi, sv. IV, Tür-
kiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1991.
Yılmaz, Hasan K., “Celvetiyye”, İslam Ansiklopedisi, sv. VII, Türkiye
Diyanet Vakfı, İstanbul, 1993.
Yılmaz, Hasan Kamil, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, Er-
kam Yayınları, İstanbul, 1999.
Yılmaz, Hulusi, “Halvetilik ve Anadolu Aleviliği İlişkisi Çerçevesinde
Pir Ahmet Efendi Ahfadına Genel Bir Bakış”, NEÜ Sosyal Bili-
mler Enstitüsü Dergisi 2 (2013).
Yildirim, Aydin; Edip Yilmaz, İlk Osmanli şeyhülislâmi Molla Fenâri,
dostupno na: http://ktp.isam.org.tr/pdfdrg/D00033/1995_
c31/1995_c31_3/1995_c31_3_YILDIRIMA_YILMAZE.pdf, pri-
stupljeno 29.12.2013.
Yurtsever, M.M., “İsmail Hakkı Bursevi: Edebi Yönü”, İslam Ansiklope-
disi, c. XXIII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2001.
Yurtsever, M.M., “İsmail Hakkı Tekkesi”, İslam Ansiklopedisi, c. XXIII,
Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2001.
Ünal, Mehmet, “Tasavvuf Tarihi İçinde Celvetilik”, SDÜ Fen Edebiyat
Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, august 2012, br. XXVI.
Ünal, Mehmet; Aliye Yılmaz, “Muhammed Murad-ı Buhârî ve Risale-i
Nakşibendiyye Adlı Eseri”, Turkish Studies, 9/3, Winter 2014.
Veli, Şejh Hamid-i, Kırkhadis, za štampu pripremio Enbiya Yıldırım,
Nasihat Yayınları, İstanbul, 2012.
Verkanisi, (el-), Fethullah, Risala fi adabi ’t-tarika ’n-nakšibendijja, El-
Mektebetu-l-hašimijje, Istanbul, 2010.
Voll, J. Obert, “Temelji za obnovu i reformu: Islamski pokreti u 18. i 19.
stoljeću”, Oksfordska historija islama, pr. J.L. Esposito, s engle-
skog preveo Ahmet Alibašić, Selsebil, Živinice, 2005.
Weisman, Itzchak, Orthodoxy and activism in a worldwide Sufi traditi-
on, Routledge, London – New York, 2007.
Weigert, Gideon, “Shaykh Mustapha Kamal Al Din Al Bakri – A Sufi
Reformer in Eighteenth-Century Egypt”, Bulletin, The Israeli
Academic Center in Cairo, April 2001, br. 24.
Zarkašî, (el-), Bedruddin Muhammed, El-Burhân fî ‘ulûmi ’l-Kur’ân, sv.

II, Kairo, 1957.
Zehebi, (el-), Muhammed Husejn, Et-Tafîsr ve ’l-mufessirûn, sv. II, Kai-
ro, Maktabatu ’l-Vahb, s.a.
Zlatar, Behija, Gazi Husrev-beg, Orijentalni institut, Sarajevo, 2010.
Neobjavljeni
Ibranović, Džemail, Nakšibendi-hafi tarikat i njegov utjecaj u Bosni
(doktorska disertacija odbranjena 2008. god. na Fakultetu
islamskih nauka u Sarajevu pod mentorstvom prof. dr. Rešida
Hafizovića), neobjavljeni primjerak disertacije postoji u Gazi
Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu: IV – 1296.
İcazetname-i Mevlana Halid, Süleymaniye Kütüphanesi H. Hayri – H.
Abdullah, № 56.
Karaatlı, Pınar, Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahilik İstanbul’da Et-
kinlik Gösteren Bir Halveti-Cerrahi Çevresin Etnolojik İncelemesi
(Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler En-
stitüsü Halkbilim (Etnoloji) Anabilim Dalı, Ankara, 2006.
Kasimi, Abdulmun’im el-Haseni, La Confrerie des Haloutias Rah-
mania: Les Origines et les Effets Depuis sa Creation Jusqu’ a la
Premiere Guerre Mondiale, neobjavljena doktorska teza odbra-
njena 2009. godine na Universite d’Alger, Faculte des Sciences
Islamiques.

DŽENAN HASIĆ - Tesavufske Teme I Perspektive (KNJIGA)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DŽENAN HASIĆ - Tesavufske Teme I Perspektive (KNJIGA)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TESAVUFSKE TEME I PERSPEKTIVE

Izdavač: Dženan Hasić

Copyright © 2017 Dženan Hasić

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Bibliografija: str. 151 -164 ; bibliografske i druge bilješke uz tekst.

Šejh Osman Fazli Atpazari –

Tumačenje Kur’ana u Mesneviji................................................134

koji nas podržavaju i bodre na putu nauke svojim iskrenim

Kad vjerniku postane svejedno da li ga hvalili ili kudili,

Tursku kulturnu javnost je, ove 2016. godine, sa životom i

Biografski podaci o Mevlani Halidu Bagdadiju

el-Hanija,3 Muhammeda b. Sulejmana, Ibrahima Fasiha i dr.

uveče, 14. zu ’l-ka’dea hidžretske 1242, odnosno 9. VI 1827. go-

(muršid)11 Šah Abdullah Dihlevi (u. 1824) prilikom ispisivanja

nekim drugim.16 Pored navedenih nauka, okušao se i u stjecanju

imao je pozitivan utjecaj na druge, a način života odavao je da

leđima na Kabu, te mu se približio sa željom da ga opomene

Susret Mevlane Halida Bagdadija

Shodno citiranim stihovima, okriva nam se razlog njegova do-

hidžretske 1224. godine, poslije ikindije, dao prisegu (bej’at) šej-

čištijski.43 Pored toga, dobio je i idžazet i ovlaštenje za tradira-

zadaćom širenja tarikata. Na putu ka Kurdistanu svratio je u

krio u bojazni od neprijateljstva kadirija, čija je matična tekija

Djela Halida Bagdadija

2. Ta’likat ‘ala Hašijeti Sijalkuti ‘ala ’l-Hajali

Musa el-Hajali el-Izniki (pr. 1481). Djelo El-Hajali opet je ko-

4. Šerhu ’l-’akaidi’i ’l-’adudijje

5. Šerhu hadisi Džibril – Feraidu ’l-fevaid

6. Hašija ‘ala Džem’i ’l-fevaid min Džamii ’l-usul ve Medžme’i ’z-

djela iz oblasti hadiske nauke, a predstavlja sintezu četrna-

7. Hašija ‘ala Nihajeti ’r-Remli

8. Džalijetu ’l-ekdar ve ’s-sejfu ’l-bettar fi ’s-salati ‘ale ’l-Muhtar

derviš ponaša kao njegov duhovni mentor, a čiji postupci

10. Risala fi adabi ’z-zikr li ’l-muridin

11. Risala fi ’t-tarik

dimenzija duhovnog odgoja. On će docnije postati temeljni

13. Šerhu Mekamat-i Hariri

Kavak, Mevlana Halid-i Nakşibendîve Halidilik, str. 180.

vješto obmanjuje radi sticanja materijalnih dobara, glav-

14. Ta’likat ‘ala Tetimmeti Sijalkuti li Hašijeti Abdulgafur ‘ala

od njegovih učenika, ali ga je smrt spriječila u dovršetku

15. Šerhu Atvaki ’z-zeheb70

16. Džalijetu ’l-akdar fi Tekallubati ’l-emsar

disputacije, arapske jezikoslovne nauke, tesavvufa bio je i pje-

osnovne podatke o dvojici učenjaka koji su bili učenici Somun-

Somundžu-baba – rođenje i porijeklo

Porijeklo njegove porodice je iz Azije, tačnije iz Turkestana.

Kod spomenutog šejha stupio je u tarikat i postao njegov uče-

Somundžu-babin boravak u Bursi

Njegov je hljeb bio veoma ukusan i prodavao se u velikim

Izgradnja Ulu-džamije u Bursi

sultanov upit o kome se radi, on mu je spomenuo Somundžu-

Osjetivši strah da će mu porasti slava i reputacija u Bursi,

Somundžu-babina tesavvufska naučavanja

djela i tesavvufskog naučavanja šejha Ibn ‘Arebija.26 Pored Da-

bio pripadnik prvenstveno halvetijskog tarikata, jer je njemu

neka ne slušaju /lošu i prezrenu/ poeziju i pjesme; 10. neka se

šest rekata. Poslije podnevnog namaza inače se klanjaju

Šejh Hamid Veli Somundžu-baba svoje tarikatske i te-

1. Şerh-i hadis-i erba’în (Komentar četrdeset hadisa)

2. Zikir risalesi (Poslanica o spominjanju Allaha)

3. Silāh’ul – mürîdîn (Oružje onih koji su kročili na duhovni put)