Downloaded from http://smartprep.

in

331
ã‘xÜ«∞~ü ÃãHõO_»s ™ê÷~Ú HÀ~°∞û
(WO@s‡_çÜ∞« \ò (APOSS) HÀ~°∞û)
™ê=∂lHõ âßG=Ú
1
(HÀ~ü =∂_»∞ºÖòû)

ì ò FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò (APSOS), ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£

Z.Ñ≤. ¿ã\
U.Ñ≤.FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò ™⁄Ãã·\˜, Ü«∞ãπ.ã≤.W.P~ü.\˜. HͺOѨãπ, ZÖò.a.¿ãì_çÜ«∞O Z^Œ∞@, |+‘~üÉÏQ∑, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ - 500001
á¶È<£: 040-23299568, "≥ÉòÃã·\ò : www.apopenschool.org; E-mail : diraposshyd@yahoo.in
Downloaded from http://smartprep.in

© Andhra Pradesh Open School Society

Government of Andhra Pradesh, Hyderabad

First Published : 2011

All Rights Reserved

No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval
system or transmitted, in any form or by any means without the prior
permission, in writing of the publisher, nor be otherwise circulated in any
form of binding or cover.

This Book is a Telugu translation of the original Mathematics (311)

English version of NIOS, NODIA
Type setting at : M/s Pavan Graphics
Graphics,
Block-31, Flat - 3, Vignanpuricolony,
Vidyanagar, Hyderabad

ii
Downloaded from http://smartprep.in

iii
Downloaded from http://smartprep.in

iv
Downloaded from http://smartprep.in

v
Downloaded from http://smartprep.in

D `≥Å∞QÆ∞ ¿ã`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ =∂@

PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ¿ã\ì ò FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£, 2010-11 q^•º ã¨O=`«û~°=Ú #∞O_ç ^Œ∂~°q^ŒºÖ’ WO@s‡_çÜ∞« \ò
HÀ~°∞û#∞ „ѨÉèí∞`«fi L`«Î~°∞fi G.O.Ms. No. 170 Higher Education (I.E- II), Dt. 04-9-2010 „ѨHÍ~°=Ú
„áê~°OaèOzO^Œx `≥Å∞ѨÙ@‰õΩ ã¨O`À+≤ã∞¨ <Î åfl#∞. D HÀ~°∞ûÖ’ „Ѩ"âÕ =◊ Ú á⁄Ok# JÉèϺ㨉Ωõ ÅO^ŒiH© <å Jaè#O^Œ#Å∞.
^Œ∂~°q^ŒºÖ’ „áê~°OaèOK«|_ç# D HÀ~°∞û ~Ô QÆ∞ºÅ~ü WO@s‡_çÜ∞« \ò (É’~°∞¤ PѶπ WO@s‡_çÜ∞« \ò, PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£)
HÀ~°∞û‰õΩ ã¨=∂#"≥∞#ÿ k. U^À XHõ HÍ~°}=ÚKÕ WO@s‡_çÜ∞« \ò HÀ~°∞û KÕÜ∞« x ÖËHõ ѨÓiÎKÜ Õ ∞« x JÉèϺ㨉Ωõ ʼnõΩ D HÀ~°∞û XHõ
ã¨∞=~°‚ J=HÍâ◊O.
D áê~ ѨÙãÎ̈H=õ Ú#∞ <Õ+#¨ Öò Wxã≤@ ì ∂º\ò PѶπ FÃÑ<£ ã¨∂¯eOQ∑ (NIOS) <À~Ú_® "åi J#∞=∞u`À "åi ã≤Å|ãπ
„ѨHÍ~°=Ú "åi POQÆ¡ =∂^茺=∞ ѨÙã¨ÎHõ=Ú J#∞"å^Œ=Ú KÕÜ«∞|_ç#k. (Vide letter of chairman, NIOS/CMO/
MISC/10/314, Dt. 27-10-2010) ã¨O|Okè`« q+¨Ü∂ « ÅÖ’ xëê‚`∞« Öˇ#· =∞iÜ«Ú J#∞Éè=í A˝Ö#·ˇ PKå~°∞ºÅ∞, s_»~ûü ,
ÖˇHõÛ~°~üûKÕ NIOS áê~ „QÆO^ä•Å∞ J#∞"å^Œ=Ú KÕÜ∞« |_ç#q. D áê~ ѨÙã¨HÎ =õ ÚÖ’x JOâßÅxfl NIOS "åi ã¨O|Okè`«
ѨÙã¨HÎ =õ ÚÖ’x =∞øoHõ ÉèÏ=#Å#∞ ^Œ$+≤Ü ì ∞« O^Œ∞OK«∞H˘x, `≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ J#∞ã¨$[# QÍqOK«|_ç#k. J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ KÀ@ J=QÍǨÏ#
xq∞`«=Î Ú J#∞"å^ŒÑ^¨ =Œ Ú`Àáê@∞ POQÆ¡ Ѩ^•Å#∞ ‰õÄ_® W=fi_»O [iyOk. JÉèϺ㨉Ωõ Å ã¨∞ÅÉèí J=QÍǨÏ# HÀã¨O
z„`«Ñ\¨ ÏÅ∞, ~ˆ MÏѨ\ÏÅ∞ á⁄O^Œ∞ѨiKå=Ú. Dáê~ ѨÙã¨HÎ =õ Ú JÉèϺ㨉Ωõ ʼnõΩ „ѨÉ∞íè `«fi=Ú "å~°∞ Lz`«=ÚQÍ Ñ¨OÑ≤}K© Ü
Õ ∞« _»O
ZO`À ã¨O`Àëêxfl Hõeyã¨∞OÎ k. JÉèϺ㨉Ωõ Å ã‘fiÜ«∞ J^躌 Ü«∞#O HÀã¨O áê~îåºOâßÅ#∞ ji¬HÅõ ∞QÍ qÉèlí OK«@"Õ∞ HÍHõ,
áê~ „Ѩâfl◊ ʼnõΩ ["å|∞Å∞ ‰õÄ_® W=fi_»O [iyOk. JÉèϺã¨#=ÚÖ’x „Ѩâfl◊ ʼnõΩ q^•º~°∞Ö÷ Ë ã¨fiÜ«∞OQÍ ã¨=∂^è•#=ÚÅ∞
~åã¨∞HÀ"åe. "åiH˜ É’kèOKÕ J^蕺Ѩ‰Ωõ Å∞ ZѨÊ\˜HÑõ C¨ _»∞ JÉèϺ㨉Ωõ Å „ѨQuÆ x ѨsH˜O∆ Kåe. J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ KÀ@ „áÈ`åûǨÏ=Ú
JOkOKåe. "åi „ѨQÆuÖ’ Ö’áêÅ∞#fl@¡~Ú`Õ ã¨iKÕÜ«∂e. D JOâßÅÃÑ· JÉèϺ㨉õΩʼnõΩ W=fi|_ç# JÃã·<£"≥∞O\òû
(Assignments) / „áê*ˇ‰Ωõ Å ì ∞ ZѨÊ\˜HÑõ C¨ _»∞ kkÌ, "åi *Ï˝<åxfl J=QÍǨÏ##∞ ѨÙiѨÙ+ª̈O KÕÜ∂« e. "åi Éèqí +¨º`«∞‰Î Ωõ
|OQÍ~°∞ ÉÏ@Å∞ "ÕÜ∂« e.
D ã¨O^Œ~ƒ° Où QÍ J#∞"å^Œ=Ú#‰õΩ J#∞=∞uOz# NIOS Kè≥·~°‡<£ QÍiH˜, NIOS Ãã„Hõ@s QÍiH˜ "åi ã¨O|Okè`«
ã≤|ƒOkH˜ Hõ$`«[`˝ Å« ∞. D J#∞"å^Œ=Ú#∞ `≥Å∞QÆ∞Ö’ J#∞ã¨$[#suÖ’ fiÛkkÌ# J^蕺Ѩ‰Ωõ ʼnõΩ, ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ #ç q^•ºâßY
„ѨÉ∞íè `«fi =ÚYº HÍ~°º^Œi≈, N=∞u K«O^Œ<åMÏ<£ I.A.S QÍiH˜, =∞# ~åROÖ’x qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞ LѨ‰Ωõ ÅѨ`∞« ʼnõΩ, _ô<Å£ ‰õΩ,
qq^èŒ ã¨OKåʼnõΩÅ∞, WO@s‡_çÜ∞« \ò q^Œº, L#fl`« q^Œº, áê~îâ° ßÅ q^Œº "åiH˜ =∞iÜ«Ú Ãã„Hõ@s É’~ü¤ PÑπ WO@s‡_çÜ∞« \òQÍiH˜
=∂ Jaè"å^Œ=ÚÅ∞. nxx =Ú„kOz# ã¨OKåʼnõΩÅ∞ Govt. Text Book Press, N *Ëã∞¨ áê^ŒO QÍiH˜ "åi ã≤|ƒOkH˜
=O^Œ<åÅ∞.
`«y# suÖ’ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl ã¨=∞#fiÜ«∞Ѩ~°z# =∂ APOSS HÍ~åºÅÜ«∞ ã¨=∞#fiÜ«∞ |$O^•xH˜, ã≤|ƒOkH˜
â◊√ÉèÏHÍOHõÅ∆ ∞.
D áê~ „QÆO^ä=Œ ÚÖ’ ÉèÏ=#ÅÖ’QÍx, ÉèÏ+¨Ö’QÍx, Jaè=$kú kâ◊Ö’ U"≥#· =∂~°∞ÊÅ∞, KÕ~∞° ÊÅ∞, ‰õÄ~°∞ÊÅ∞, `˘ÅyOѨÙÅ∞,
`«`û« O|O^èŒ ã¨∂K«#Å∞#flKÀ `≥Å∞Ѩ=Åã≤#kQÍ ã¨O|Okè`∞« ÅO^Œix HÀ~°∞`«∞<åfl#∞.
JÉèϺ㨉Ωõ ʼnõΩ =∞Oz Éèqí +¨º`«∞#Î ∞ HÍOH˜ã∆ ∂¨ Î ....

ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ (ÔH. P#O^ŒH☠’~ü)

`Õk : 11-1-2011 ã¨OKåʼnõΩÅ∞
PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ¿ã\ì ò FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£.
vi
Downloaded from http://smartprep.in

`≥Å∞QÆ∞Ö’ J#∞ã¨$[#
=ÚYº ã¨Oáê^Œ‰õΩÅ∞
N HÔ . P#O^Œ H˜ëÈ~ü
MSc., M.Ed., PE Dip in Edu (London)
_≥·Ô~Hõì~ü,
FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò ™⁄Ãã\· ,© ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£.

ã¨Oáê^Œ‰õΩÅ∞
á„ ⁄II ã≤.Çà ÏKü. L=∂"≥∂ǨÏ<£
i>ÿ̌~ü¤ „á⁄ÃѶã¨~ü,
NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O,
J#O`«Ñ¨Ó~ü.

J#∞"å^Œ‰õΩÅ∞
_®II l.q. ~°=∞} _®II Ñ≤. KåO^£ ÉÏëê
„á⁄ÃѶã¨~ü, s_»~ü W<£ ™È+≤Ü∂« Ål,
ÃÇÏ_£ PѶπ _çáê~ü"ì ∞≥ O\ò PѶπ ™⁄+≤Ü∂« Ål, HÔ .ÃÇÏKü. QÆ=~°fl"≥∞O\ò _ç„w HÍÖËl,
NHõ$+¨^‚ =Õ ~åÜ«∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, J#O`«ÑÓ¨ ~ü ^è~Œ ‡° =~°O, J#O`«ÑÓ¨ ~ü lÖÏ¡.
_®II Ü«∞O. ã¨fi~°‚Å`«
„Ñ≤xûѨÖò,
Ü«¸x=iû\© áÈãπ„ì QÍ_çÜ∞Õ \ò HÍÖËl,
HÍHõfÜ«∞ Ü«¸x=iû\©, x~°‡Öò, PkÖÏÉÏ^£ lÖÏ¡

ã¨=∞#fiÜ«∞Hõ~°Î
"≥·. =~°‰õΩ=∂~ü
sl#Öò HÀPi¤<@ Õ ~ü,
Z.Ñ≤. FÃÑ<£ ã¨∂¯Öò ™⁄Ãã\· ,˜ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£

vii
Downloaded from http://smartprep.in

q+¨Ü∞« ã¨∂zHõ
Sociology - Basic Concepts
1. ã¨=∂[ âßGO - ѨiK«Ü∞« O 1-9
2. ã¨=∂[ âßG Pq~åƒù=O =∞iÜ«Ú Jaè=$kú 10-21
3. ã¨=∂[âß„™êÎxH˜ W`«~° ™êOѶ∞≤ Hõ âß„™êÎʼnõΩ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^èOŒ 22-33
4. ã¨=∂[ âßG Ѩiâ’^è#Œ - Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ =∞iÜ«Ú „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ 34-45
5. ã¨=∂[O, ã¨=Ú^•Ü«∞O, ã¨OѶ∞¨ O =∞iÜ«Ú ã¨Oã¨÷ 46-57
6. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO 58-67
7. ™ê=∂lHõ xi‡u =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ 68-79
8. ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ 80-92
9. JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`« 93-102
10. ã¨ÇϨ HÍ~°O, áÈ\© =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬} 103-114
11. Ѩ~ã° O¨ 㨯 $fHõ~}
° =Ú, qehHõ~}
° =Ú =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`« 115-126

Social Institutions and Social Stratification

12. q"åǨÏO 127-146

13. ‰õΩ@∞O|=Ú 147-166
14. |O^è∞Œ `«fiO 167-186
15. Pi÷H,õ ~å[º =∞iÜ«Ú =∞`« ã¨Oã¨Å÷ ∞ 187-208
16. ™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~}
° 209-224

Social Change, Socialization and Social Control

17. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê - HÍ~°HÍÅ∞ 228-246

18. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ 247-264
19. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê 265-277
20. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê, ™ê=∂lH©H~õ } ° =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} 278-295
21. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê - ã¨sÎ Hõ~}° =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} 296-307
22. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° O, ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} 308-319

viii
Downloaded from http://smartprep.in

1
ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ - ѨiK«Ü∞« O
ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ - ѨiK«Ü∞« O
ã¨=∂[O „Ѩ[Å ã¨$+≤.ì `å=Ú ã¨$+≤Oì z# ã¨=∂[OÖ’ "åà◊‰¡ Ωõ ™ê÷#O HõeÊOK«|_»∞`«∞Ok. ^≥#· Ok# rq`«OÖ’
„Ѩ[Å∞ =∂#= ã¨=∂[O QÆ∞iOz ™ê^è•~°}OQÍ#∞, "åà◊√¡ x=ã≤ã∞¨ #Î fl ã¨=∂[O QÆ∞iOz „Ѩ`ºÕ HõOQÍ#∞ PÖ’zã¨∂OÎ \Ï~°∞.
Ü«¸~°ÑÖπ ’ „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ ™êO㨯$uHõ ѨÙ#~°∞r˚=#O =∞iÜ«Ú áêi„âßq∞Hõ qѨ=¡ O ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ã¨=∂[ x~å‡}Ïxfl
„ѨtflOK«_"» ∞Õ H͉õΩO_® #∂`«# qÅ∞=Å`À ‰õÄ_ç# =º=ã¨`÷ À ѨÙ#~üxi‡OK«|_çOk. „Ѩ[Ö#∞ Uk HõÅ∞ѨÙ`«∞Ok? Hõe¿Ñ
„Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ Uq∞\˜? „Ѩ[Å∞ Hõeã≤ =ÙO_»@O`À ™ê=∂lHõ "åã¨qÎ Hõ`« ã¨=∂[ =∞#∞QÆ_» U q^èOŒ QÍ LOk? W@∞=O\˜
q+¨Ü«∂Åhfl ã¨=∂[x~å‡}ÏxH˜ ѨÙiQ˘ÖÏÊ~Ú. "åãÎ̈"åxH˜ ã¨=∂[O JO>Ë ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å Je¡Hõ. g\˜
„¿Ñ~°}`À ã¨=∂[ xi‡u =∞iÜ«Ú „Ѩ„H˜Ü∞« Å QÆ∞iOz ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ ∞ XHõ „Hõ=∞ Ѩ^uúŒ Ö’ J^躌 Ü«∂xH˜ ^•i
K«∂áê~°∞.
„Ѩã∞¨ `Î « áê~îO° Ö’ =∞#O ã¨=∂[âߢãÎ̈ J~åúxfl JO>Ë x~°fiK«# JOâßÅ#∞, ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ã¨fiÉèÏ"åxfl JO>Ë
™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å ÅHõ} ∆ ÏÅ =Å¡ U~°Ê_ç# „áê=∂}˜H`õ #« ∞, =∞iÜ«Ú ã¨=∂[ âߢãÎ̈ áê~ q+¨Ü∞« O (Subject
matter) JO>Ë ã¨=∂[ âߢãO Ψ Ö’ =∞#O K«k"Õ JOâßÅ∞ QÆ∞iOz K«iÛ^•ÌO.

ÅH∆ͺÅ∞
„Ѩã∞¨ `Î « áê~îO° K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞
O ã¨=∂[ âߢãÎ̈ J~å÷xfl q=i™êÎ~∞° .
O ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ã¨fiÉèÏ"åxfl qâ◊nHõi™êÎ~∞° .
O ã¨=∂lHõ ^Œ$HõÊ^ä•Å#∞ K«iÛ™êÎ~∞° .
O ã¨=∂[ âߢãÎ̈ Ѩikèx =∞iÜ«Ú áê~ q+¨Ü∂« xfl =i‚OK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞. =∞iÜ«Ú
O ^≥#· Ok# rq`«OÖ’ ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ™ê÷~Ú =∞iÜ«Ú P=â◊ºHõ`#« ∞ K≥Ñʨ QÆÅ∞QÆ∞`å~°∞.
1
Downloaded from http://smartprep.in

1.1 ã¨=∂[ âߢãOΨ JO>Ë - Uq∞\˜?

™È+≤Ü∂« År (ã¨=∂[âߢãOÎ̈ ) J<Õ Ñ¨^•xfl LѨÜ∂≥ yOz# "≥Ú^Œ\˜ Ѩiâ’^艌 Ωõ _»∞ PQÆãìπ HÍ"Õ∞.ì =∂#= ã¨=∂[
âߢ™êÎxfl L^ŒÇϨ iã¨∂Î D Ѩ^•xfl LѨÜ∂≥ yOKå_»∞. ™È+≤Ü∂« År J<Õ Ñ¨^OŒ ÖÏ\˜<£ Ѩ^"Œ ∞≥ #ÿ ''™È+≤Ü∞« ãπ—— (ã¨=∂[O)
=∞iÜ«Ú „w‰õΩ Ѩ^"Œ ∞≥ #ÿ ''Ö’QÀ<£—— (âߢãOÎ̈ ) #∞O_ç U~°Ê_çOk. ™È+≤Ü∂« År JO>Ë ã¨=∂*Ïxfl J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã âߢãOΨ
J=Ù`∞« Ok. ã¨=∂[ „ѨQuÆ x, Ѩi=~°#Î #∞ xÜ«∞O„uOKÕ ™ê=∂lHõ K«\ÏìÅ#∞ "≥Å_¡ Oç K«_®xH˜ ã¨=∂[ âߢãOΨ LѨHiõ ã¨∞OÎ ^Œx
HÍ"Õ∞ì ÉèÏqOKå_»∞. ÃÇÏ~°ƒ~üì ÃãÊ#û~ü ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü∂« Å#∞ „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ J^躌 Ü«∞<åxH˜ QÆ∞i KÕã∂¨ Î
''™È+≤Ü∂« År—— J<Õ Ñ¨^•xfl LѨÜ∂≥ yOKå_»∞.
ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ QÆ∞iOz ã¨∂Hõ‡∆ OQÍ K≥áêÊÅO>Ë „Ѩ[Å#∞ J^躌 Ü«∞#O K≥Ü∞« º\ÏxH˜ LѨHiõ OKÕ F =∂~°Oæ .
„Ѩ[Å∞ "åà◊‰¡ Ωõ `Àz# su Ö’<Õ ZO^Œ∞‰õΩ „Ѩ=iΙêÎ~∞° . ã¨=¸Ç¨Å#∞ ZO^Œ∞‰õΩ U~°Ê~°∞™êÎ~∞° . Ü«Ú^•úxH˜ ZO^Œ∞‰õΩ
"≥à`¡◊ å~°∞ ZO^Œ∞‰õΩ P~åkè™êÎ~∞° . ZO^Œ∞‰õΩ q"åǨÏO KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. ZO^Œ∞‰õΩ F@∞ "Õ™êÎ~∞° . „Ѩ[Å∞ Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å
=Å¡<Õ W=hfl ZÖÏ [~°∞QÆ∞`«∞<åflÜ≥∂ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. JO^Œ∞KÕ`« ã¨=∂*Ïxfl, ã¨Oã¨Å÷ #∞
=∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å#∞ âߢã‘ÎÜ«∞O QÍ J^茺ܫ∞#O KÕ¿ã^Õ ã¨=∂[âߢãÎ̈OQÍ x~°fizOK«=K«∞Û. ã¨=∂[
âߢãA Î̈ Å˝ ∞ ã¨=∂[ âߢ™êÎxfl qq^èŒ q^è•Å∞QÍ x~°fizOKå~°∞. ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ã¨fiÉèÏ=O s`åº x~°fizOK«_O» ã¨=∞㨺QÍ
PQÆãìπ HÍ"Õ∞ì ÉèÏqOKå_»∞. HÍ"Õ∞ì `«~åfi`« =zÛ# ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ ã¨=∂[âߢãÎ̈ J~å÷xfl qѨÙÅOQÍ q=iOK«∞@OÃÑ·
^Œ$+≤ì ™êiOKå~°∞. =∂#= =∞#ã¨∞ûŠѨ~㰠ʨ ~° K«~º° Å#∞ U q^èOŒ QÍ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ ^À `≥eÜ«∞*Ë¿ã^Õ ã¨=∂[
âߢãOÎ̈ QÍ Ç¨ÏÉòÇϨ ∫ãπ (Hob house) ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. ã¨=∂[ âߢ™êÎxfl ''ã¨OѶ∞≤ \˜`—« — „Ѩ=~°<Î åâߢãOÎ̈ QÍ áê~ü¯ =∞iÜ«Ú
|Ô~ã˚ π (Park and Burges) Å∞ qâ◊fiã≤OKå~°∞. Zq∞e^Œ∞~ˆ ¯ÃÇÏ· "£∞ (Emile Dulheim) =∂„`«O KåÅ ã¨Ê+¨Oì QÍ ‰õΩÑ¡ OΨ QÍ
™ê=∂lHõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« xfl J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã^Õ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ QÍ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞.
=∂H±û"≥|~ü =∞~À q^èOŒ QÍ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ QÍ x~°fizOKå~°∞. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨O|O^è•Å∞ U~°Ê_Õ Ñ¨iã≤`÷ ∞« Å∂ "å\˜
Ѩ~åº=™ê<åÅ∂ ã¨=∂[âߢãOΨ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨O|O^è•Å∞ U~°Ê_»_®xH˜ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `å~Ú.
™êOѶ∞≤ Hõ ã¨O|O^è•Å∞ U~°Ê_»¤ `«~åfi`« uiy H˘`«Î H˘`«Î Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ U~°Ê_»∞`å~Ú.D Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ ã¨~fi°
™ê^è•~°}OQÍ ã¨=¸Ç¨ÏÅ`À [~°∞QÆ∞`«∂ LO\Ï~Ú. D ã¨O|O^è•Å∞ H˘xfl xÜ«∞=∞ xO|O^è#Œ ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO\Ï~Ú.
W=hfl ã¨=∂[ âߢãÎ̈ J^躌 Ü«∞<åÖË. ''™ê=∂lHõ K«~º° efl J~°O÷ KÕã∞¨ H˘x ÉèÏ+¨ºO K≥ÑÊ≤ , `«^•fi~å ™ê=∂lHõ K«~º° Å QÆuh,
HÍ~°ºHÍ~°} ã¨O|O^è•efl q=iOKÕ âߢã"Î̈ ∞Õ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ QÍ =∂H±û "≥|~ü (Max Weber) x~°fizOKå_»∞. ã¨=∂[
âߢãΨ Pq~åƒù=O "≥Ú^ŒÅ∞H˘x <Õ\˜ =~°‰Ωõ ™ê=∂lHõ K«~º° Å<Õ ã¨=∂[ âߢãΨ ã¨∂„`åÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
‰õΩÑ¡ OΨ QÍ, K≥áêÊÅO>Ë =∂#=rq`åxH˜ ã¨O|OkèOz ™ê=∂lHõ JOâßÅ#∞ âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ãk
ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. WO`ÕH͉õΩO_® =∂#=Ùx Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° #∞ âߢãÜ Î‘ ∞« Ѩ^uÌŒ Ö’ qâı+¡ O≤ z JOkOKÕ
q*Ï˝#"Õ∞ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ . Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° JO>Ë W^Œ~Ì ∂° ÖËHõ JO`«‰Ωõ Z‰õΩ¯= =∞Ok =∞^Œº <≥ÅH˘#fl Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨ÇϨ HÍ~°
ã¨OÉO^èOŒ , Ѩ~㰠ʨ ~° „¿Ñ~°} =∞iÜ«Ú Ñ¨`∞« º`«~Î ° |O^èOŒ . ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ =ÚYºOQÍ ã¨=¸Ç¨ÏO Ö’x =ºHÎ̃ rq`åxfl

2
Downloaded from http://smartprep.in

J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. ZO^Œ∞HõO>Ë ™ê=∂lHõ 'Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° — ã¨=¸Ç¨ÅÖ’<Õ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. "≥Ú`«OÎ g∞^Œ x~°fiK«<åÅhfl
Ѩije¿ãÎ ã¨=∂[ âߢã=Î̈ ∞O>Ë ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å∞ "å\˜ ~°∂áêÅ∞ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ „Ѩ=~°#Î `À ‰õÄ_ç#
=∂#=ã¨=∂*Ïxfl âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã âߢãOΨ QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.

1.2 ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ã¨fiÉèÏ=O

ã¨=∂[ âߢãOΨ âߢãÜ
Α ∞« "≥∞#ÿ J^躌 Ü«∞#O JOâ◊O. qâ◊fiã¨hÜ«∞"≥∞#ÿ (YzÛ`«"∞≥ #ÿ ) ^Œ`åÎOâßÅ#∞ ¿ãHõiOKÕ „Hõ=∞OÖ’
ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ ‰õÄ_® „ѨH$õ u âߢ™êÎÅ =∂kiQÍ H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ™êOˆHuHõ ѨiHõ~åÅ#∞ qxÜ≥∂yã¨∞OÎ k. q+¨Ü∞«
Ѩ~°OQÍ#∞, âߢã‘ÎÜ«∞OQÍ#∞ „ѨHõ$u âߢã¨ÎA˝Å =∂kiQÍ<Õ ^Œ`åÎOâßÅ ã¨Ç¨Ü«∞O`À ™ê=∂lHõ ^Œ$yfi+¨Ü«∂Å#∞
q=iOK«_®xH˜ ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ ∞ „ѨÜ∞« ufl™êÎ~∞° . HÍx „ѨH$õ u âߢ™êÎAÅ˝ ∞ „Ѩ`º« HõO∆ QÍ, YzÛ`«OQÍ Ñ¨iâ’^è#Œ Ѷe¨ `åÅ#∞
á⁄O^Œ@O [~°Q^Æ ∞Œ . =∂#= „Ѩ=~°#Î qzè#flOQÍ LO_»@"Õ∞ ^•xH˜ HÍ~°}O. „ѨH$õ u âߢ™êÎÅ∞ xÅHõ_Q» Í, ã¨|Î Oú QÍ,
=∂~°‰Ωõ O_» LO\Ï~Ú.ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ áê~ q+¨Ü∞« "≥∞#ÿ =∂#= „Ѩ=~°#Î =∂„`«O ã¨~à° `◊ « Hõey LO_»@"Õ∞ H͉õΩO_®
„H˜Ü∂« jÅOQÍ LO@∞Ok.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 1.1
H˜Ok q=~°}Å∞ (Statement) 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — U^À XHõ\˜ „"åÜ«∞O_ç.
1. J"≥∞iHÍÖ’ áêi„âßq∞Hõ qѨ=¡ O =zÛOk.
2. PQÆ+µ¨ ì HÍ"Õ∞ì ã¨=∂[âߢãÎ̈ Ñ≤`å=∞Ǩï_çQÍ Ñ≤Å=|_»`å_»∞.
3. ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•efl âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã^Õ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ .
4. ã¨=∂[ âߢãOΨ =∂#= ã¨O|O^è•xflJ^躌 Ü«∞#O K≥Ü∞« º^Œ∞.
5. =∂#= „Ѩ=~°#Î ã¨~à° `◊ `« À =∞iÜ«Ú „H˜Ü∂« jÅHõOQÍ LO@∞Ok.

1.3 âߢãOΨ JO>Ë Uq∞\˜

âߢãÜΑ ∞« Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ LѨÜ∂≥ yOz ¿ãHõiOz# ^Œ`åÎOâ◊O P^è•~°OQÍ x~åúiOz# *Ï˝# ã¨OѨ^Õ âߢãΨ =∞=Ù`«∞Ok.
XHõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« xH˜ ã¨O|OkèOz# q*Ï˝<åxfl ѨijÅ# KÕÜ∞« _»O, qâı+¡ O≤ K«_O» ™ê^è•~°}H© iõ O@"Õ∞ âߢãOÎ̈ . âߢ™êÎxH˜
=¸_»∞ ÅH∆ͺÅ∞ LO\Ï~Ú. "≥Ú^Œ\k˜ ZO^Œ∞‰õΩ [iyO^À q=iOK«@O, ~Ô O_»=k ™ê^è•~°}H© iõ OK«_O» Jk =ºH˜HÎ ˜
ã¨O|OkèOz#@¡~Ú`Õ `«^•fi~å ^•xH˜ ( "≥Ú`åÎxH˜ ) ã¨=∂*ÏxH˜ J#∞ã¨OkèOK«@O WHõ =¸_»=k JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
L#flq*Ï˝<åxfl^Œ$+≤Öì ’ LOK«∞H˘x Éèqí +¨º`ü #∞ TÇ≤ÏOK«@O.
âߢãÜ Î‘ ∞« Ѩiâ’^è#Œ ÅHõº∆ O. ѨHá∆õ ê`«O =∞iÜ«Ú ^Œ∞~°a=è ∂#O ÖËx =ã¨∞ÑÎ ~¨ ° q*Ï˝<åxfl Jaè=$kú KÕÜ∞« _»O.
„ѨH$õ uâߢ™êÎÅ =∂kiQÍ<Õ ã¨=∂[ âߢãOΨ ‰õÄ_® Dq+¨Ü∞« OÖ’ LO@∞Ok. ã¨=∂[ âߢãOΨ q*Ï˝# âߢ™êÎÅÖ’

3
Downloaded from http://smartprep.in

qxÜ≥∂yOKÕ âߢãÜ Î‘ ∞« Ѩ^uúŒ x J#∞ã¨iOz ™ê=∂lHõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« xfl J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _»O, qâı+¡ O≤ K«_O» , ™ê^è•~°}
™ê=∂lHõ ã¨∂„`åxfl ~°∂á⁄OkOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨=∂[âߢ™êÎxfl =º=ã‘H÷ $õ `«"∞≥ #ÿ , ã¨i x~°∂Ѩ} J~Ú# q*Ï˝#
ÉèÏQÆ"∞≥ #ÿ âߢãOÎ̈ QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. âߢ™êÎxH˜ LO_Õ ÅHõ} ∆ Ïefl ã¨=∂[âߢãOÎ̈ HõeQÆ∞O^Œx *Ï<£ã<¨ £ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_∞» .
g\˜x „H˜O^Œ QÆ=∞xOK«=K«∞Û.
Z. ã≤^•úO`« Ѩ~"° ∞≥ #ÿ k -ã¨=∂[ âߢãA Î̈ _˝ ∞» J<ÕHõ q+¨Ü∂« xfl Ѩijeã¨∂Î LO\Ï_»∞. ѨijeOz# q+¨Ü∂« xfl ‰õΩÑ¡ Î̈
Ѩ~K° _« O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ‰õΩÑ¡ Î̈ Ѩ~z° # q+¨Ü∂« Å ^•fi~å H˘xfl „Ѩuáê^Œ#efl KÕ™êÎ~∞° . D „Ѩuáê^Œ#Å =Å¡
HÍ~°ºHÍ~°} ã¨O|O^è•Å∞ K«H¯õ QÍ "≥Å_¡ =» Ù`å~Ú. ѨiHõÅÊ# ^•fi~å ™ê=∂lHõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« xfl x~åúiã¨∞OÎ k.
a. J#∞Éè"í å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ k - U q+¨Ü∞« "≥∞#ÿ J#∞Éè=í ™ê^躌 "≥∞`ÿ <Õ Õ Ñ¨ijeOK«QÅÆ O. ѨijÅ# [iy#ѨC_Õ ã¨=∞㨺
L`«Ê#fl=∞=Ù`«∞Ok. "≥O@<Õ ã¨=∞㨺‰õΩ q=~°} ^˘~°‰Ωõ `«∞Ok. JO>Ë „ѨÑO¨ Kåxfl J#∞Éèqí HõOQÍ K«∂_»@O, ^•x
g∞^Œ ѨiHõÅÊ##∞ KÕÜ∞« _»O, P Ѷe¨ `åÅ#∞ ~°∞A=Ù‰õΩ ÃÑ@ì_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. W^Õ âߢãÜ Î‘ ∞« q^è•#O nxx
ã¨=∂[âߢãOΨ J#∞ã¨iã¨∞OÎ k. Hõ#∞Hõ Wk âߢã"Ψ ∞Õ . P `«~∞° "å`« WÖÏO\˜ J<ÕHõ ѨijÅ#Å#∞ [iÑ≤ ™ê^è•~°}H© ~õ }° ÏÅ∞
KÕã∞¨ OÎ k.
ã≤. k#k# „Ѩ=~°#ú =∂#"≥∞#ÿ k - ™ê=∂lHõ ã≤^•úO`åÅ∞ XHõ^•x `«~åfi`« XHõ\˜ =KåÛ~Ú. ã≤^•úO`åÅ∞ „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ
|Å=`«~Î "° ∞≥ #ÿ qQÍ ~°∂á⁄O^•~Ú. ã¨=∂[ âߢãOΨ Ö’x J<ÕHõ ã≤^•úO`åxfl qã¨iÎ OK«_O» ÖË^• ã¨=iOK«_O» ÖË^•
ã¨O㨯iOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. nx ^•fi~å ã¨=∂[ âߢãΨ ã≤^•úO`åÅ∞ ~ÀA ~ÀEH˜ |ÅѨ_∞» `«∞O\Ï~Ú.
_ç. q<≥u· Hõ"∞≥ #ÿ k - ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ ™ê=∂lHõ K«~º° Å#∞ =∞Oz=x QÍx K≥_=¤» xQÍx x~°~‚ ÚOz f~°∞Ê K≥Ñʨ ~°∞.
g\˜x QÆ∞iOz# q=~°} =∂„`«"∞Õ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~∞° . Jxfl ~°HÍÅ qÅ∞=Å#∞, qâßfi™êÅ#∞ '`«@ã¨O÷ — QÍ K«∂ã¨∞OÎ k.
D ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ "≥∂iãπ l<£û|~üæ (Morris Jensberg ) hux, qÅ∞=ÅH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=∞㨺Å∞ '`«@ã¨`÷ —«
`À ‰õÄ_»∞‰õΩx LO@∂ Ü«∞<åfl_»∞ xt`« =ã¨∞QÎ `Æ « =∞iÜ«Ú ¿ÇÏ=∞|^Œ`ú « `À ã¨O^è~Œ åƒùxfl ÖË^• q+¨Ü∂« xfl
ѨijeOK«_O» ^•fi~å ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜ âߢãÜ Î‘ ∞« ™ê÷~Úx HõeyOKå~Ú.
W@∞=O\˜ Jxfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’#∞ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ ã¨Ê+ì̈`‰« Ωõ x~°∞+Ì `ì̈ ‰« Ωõ „Hõ"∞Õ } ^ŒQ~æÆ =° Ù`«∞Ok.

1.4 ã¨=∂[âߢãÎ̈ ^Œ$HõÊ^•ä Å∞ (Sociology of Perfectives )

ã¨=∂[O =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ ã¨O|OkèOz# „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨=∞㨺ŠJ^躌 Ü«∞<åxH˜ ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞
J<ÕHõ ^Œ$HõÊ^ä•Å#∞ J=ÅOaOK«_O» [iyOk. "åi "åi ^Œ$HõÊ^ä•Å#∞ |\˜ì qâßÅ ÉèÏ"åefl, ã≤^•úO`åÅx ~°∂á⁄OkOK«_O»
[iyOk. ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’ ~Ô O_»∞ „Ѩ^•è # q=~°}Ï`«‡Hõ ^Œ$HõÊ^è•Å∞ L<åfl~Ú. Jq âߢãÜ Î‘ ∞« "å^ŒO (Positivism)
=∞iÜ«Ú ^Œ$yfi+¨Ü∞« J^躌 Ü«∞# "å^ŒO (Phenomenlogy) g\˜x âߢãÜ Î‘ ∞« `« `«‰Ωõ ¯=ÙQÍ L#fl ^èÀ~°}∞Å∞Ö’ ѨiQÆ}™˜ êÎ~∞° .
H˘O`«=∞Ok Ѩiâ’^艌 Ωõ Å∞ ã¨=∞#fiÜ«∞ Ѩ^`úŒ ∞« Å "≥Ñ· Ù¨ "≥ÚQÆ∞æ K«∂ѨÙ`å~°∞. ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’#∞, W`«~° âߢ™êÎÅÖ’#∞
ã¨OѶ∞¨ @#efl ã¨=∞#fiÜ«∞O K≥Ü∞« º_»OÖ’ qq^èŒ q^è•<åÅ∞O\Ï~Ú. ^≥#· Ok# rq`«OÖ’ „Ѩ=~°#Î f~°∞x JOK«<å
"≥Ü∞« º_»OÖ’#∞ "å\˜ QÆ∞iOz PÖ’zOK«_®xH˜ D ~Ô O_»∞ ^Œ$HõÊ^è•Å∞ LѨHiõ ™êÎ~Ú.

4
Downloaded from http://smartprep.in

1.4.1 âߢãÜ
Α ∞« "å^ŒO (Positivism)
âߢãÜ
Α ∞« "å^ŒO ÖË^• áêl\˜q["£∞ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ Ö’ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ Ѩ^uúŒ . nxx ã¨=∂[ âߢãÎ̈ Ñ≤`å=∞Ǩï_≥#·
JQÆãìπ HÍ"Õ∞ì ~°∂á⁄OkOKå_»∞. ã¨=∂*Ïxfl, ã¨=∂[OÖ’x =º‰õΩbÎ fl J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _®xH˜ HÍ"Õ∞ì LѨÜ∂≥ yOKå_»∞.
„ѨH$õ u âߢ™êÎÅ#∞ U~°Ê~°K_« O» Ö’ P^è•~°Ñ_¨ #ç ã¨∂„`åÅ∞, Ѩ^`ÌŒ ∞« Å `À<Õ ã¨=∂[âߢ™êÎxfl Jaè=$kú KÕÜ∞« =K«Ûx, HÍ"Õ∞ì
Jaè„áêÜ«∞ Ѩ_®¤_∞» . JO`ÕHÍHõ ã¨=∂[ „Hõ=∞Ѩi}Ï=∞O U q^è"Œ ∞≥ #ÿ ''=∂~°∞ÊÅ∞ ÖËx ã¨∂„`åÅ—— #∞ J#∞ã¨iOKÕ
q^èOŒ QÍ<Õ ™êyO^Œx, Ѩ^•~°÷ „Ѩ=~°#Î =∂kiQÍ<Õ =∂#= „Ѩ=~°#Î ‰õÄ_®HÍ~°} HÍ~°º ã¨∂„`åÅ#∞ |\˜ì LO@∞O^Œx
HÍ"Õ∞ì Jaè„áêÜ«∞O. „ѨH$õ u âߢ™êÎÅÖ’ ã¨$+ì̈`« =∞iÜ«Ú =ã¨∞ΠѨ~`° « q+¨Ü∞« qâı+¡ }
¨ Ö’ LѨHiõ ™êÎ~Ú. Jaè„áêÜ«∂Å∞,
"≥Y· ~°∞Å∞, qâßfi™êÅ∞ ¿ãHõiOz# Ü«∞^•~å÷Å ã¨ix~°∂Ѩ} J#flk qxÜ≥∂QÆOÖ’ qâ◊fi "åºÑ¨H"õ ∞≥ #ÿ k.
Ѩiâ’^è#Œ Ö’ `«@ã¨`÷ « (Neutrality) =∞iÜ«Ú =ã¨∞ÑÎ ~¨ `° « (Objectivity) J=ã¨~åxfl âߢãÜ
Α ∞« "å^ŒO <˘H˜¯
K≥|∞`«∞Ok. „ѨH$õ u âߢãÎ̈ Ѩ^`úŒ ∞« Å P^è•~°OQÍ<Õ âߢãÜ
Α ∞« "å^ŒO =ÙO@∞Ok.
1. ã¨=∞㨺 QÆ∞iÎOѨ٠(Identification of problem )
° (Collection of data)
2. ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~}
3. ѨiHõÅÊ# q=~°} (Explanatory hypothesis)
4. ѨiHõÅÊ# x~°∂Ѩ} Ѩ^uúŒ (Method to test hypothesis)
5. Ѷe¨ `åÅ qâı+¡ }¨ (Analysis of results)
6. uiyѨsHõ∆ (J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ )Õ (re-test if necessary)
7. Ѷe¨ `åÅ ã¨=∞#fiÜ«∞O iáÈ~üì (Interpreting results report)
J=∞Å∞ (Implication)
- =ã¨∞ΠѨ~=° ∞iÜ«Ú âߢãÜ
Α ∞« ÉèÏ=#Å J=QÍǨÏ# Ö’ âߢãÜ
Α ∞« "å^ŒO =ã¨∞ÑÎ ~¨ ° „ѨÑO¨ K«OÖ’ =Ú_ç Ѩ_ç LOk.
- ã¨=∂[ âߢãÎ̈ âߢãÜ
Α ∞« "å^ŒOÖ’ ~Ô O_»∞ „Ѩ^•è # ã≤^•úO`« ^Œ$HõÊ^ä•Å∞ L<åfl~Ú. Jq.
1. „ѨHÍ~°º "å^Œ ^Œ$HõÊ^èOŒ :- ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ѨÙ@∞ìHõ‰õΩ =¸ÅOQÍ xeKÕ „ѨHÍ~°º"å^Œ qâı¡+¨} #∞ „ѨHÍ~°º
"å^Œ=∞x, xi‡u „ѨHÍ~°º"å^Œ=∞x Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . „ѨHÍ~°º "å^Œ ^Œ$HõÊ^è•xH˜ =¸ÅHÍ~°‰Ωõ Å∞ ÃÇÏ~°ƒ~üì ÃãÊ#û~ü
=∞iÜ«Ú D=∞b ^Œ∞~ü¯ ÃÇÏ· "£∞. gi ÉèÏ=#Ö’ ã¨=∂[O JO>Ë ™ê=∂lHõ Éè„í ^Œ`,« ~°H} ∆õ Ö’, =ã¨∞=Î ÙÅ =∞iÜ«Ú
¿ã=Å HõÅÊ#Ö’ Ü«Ú=`«‰Ωõ ~°H} ∆õ x=fi_»OÖ’ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ „áê^èqŒ ∞Hõ J=ã¨~åÅ∞ fˆ~Û ''ã¨Ç¨ Ü«∞O, xÜ«∞O„`«}
=∞iÜ«Ú ã¨fiÜ«∞O áÈ+¨} ™ê=∂lHõ =º=㨗÷ . „áê^äqŒ ∞Hõ J=ã¨~åÅ∞ fiÛ#@¡~Ú`Õ ã¨=∂[O ã¨=∞`ÒźO ã≤u÷ Ö’
=ÙO@∞Ok. =ÚYºOQÍ K≥áêÊÅO>Ë „ѨHÍ~°º"å^Œ ^Œ$HõÊ^èOŒ Éè„í ^Œ`« =∞iÜ«Ú ã≤~÷ `° fi« O `À L#fl ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷
„Ѩ„H˜Ü∞« QÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û.

5
Downloaded from http://smartprep.in

2. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ^Œ$HõÊ^äOŒ : =#~°∞Å H˘~°`« HÍ~°}OQÍ áÈ\© J<Õk Jx"å~°ºO. nx=Å¡ =º‰õΩÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Å
=∞^Œº Jã¨=∂#`«Å∞ KÀ@∞KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~Ú. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ã≤^•úO`«H~õ Åΰ ∞ D q+¨Ü∂« <Õfl „ѨuáêkOKå~°∞. W@∞=O\˜
ã¨=¸Ç¨Å∞ H˘xfl Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨ÇϨ HÍ~° „áêuѨkHõQÍ `«‰Ωõ ¯=ÙQÍ L#fl =#~°∞ÅÃÑ· PkèÑ`¨ º« OHÀã¨O áÈ\©Ñ_¨ `» å~°∞.
HÍ~°=¡ ∂~üû |∂~°"˚ åÅ∞ (L`«ÊuÎ^•~°∞Å∞) =∞iÜ«Ú (áÈe\˜sÜ«∞\ò ( HÍi‡‰õΩÅ∞) =∞^躌 [iˆQ áÈ~å@O QÆ∞iOz
„Ѩ™êÎqOKå_»∞. „Ѩã∞¨ `Î O« ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ^Œ$HõÊ^èÑŒ i¨ kè ÃÑiy z#fl ã¨=¸Ç¨Å#∞, „áê^èqŒ ∞Hõ ã¨O|O^è•Å#∞ ‰õÄ_®
HõÅ∞ѨىõΩ áÈ`«∞Ok.
1.4.2 ^Œ$yfi+¨Ü∞« J^躌 Ü«∞# "å^ŒO (Phenomenology)
~Ô O_»= ã≤^•úO`« ^Œ$HõÊ^èOŒ ^Œ$yfi+¨Ü∞« J^躌 Ü«∞# "å^ŒO. nxH˜ =¸ÅOQÍ =∂H±û "≥|~ü¿Ñ~°∞<Õ „Ѩ=ÚYOQÍ
K≥ÑC¨ HÀ"åe. „ѨH$õ uâߢãÎ̈ ã¨∂„`åʼnõΩ, J^躌 Ü«∞# Ѩ^`ÌŒ ∞« ʼnõÄ, ™ê=∂lHõ âߢãÎ̈ ã¨∂„`åʼnõÄ, J^躌 Ü«∞#Ѩ^`ÌŒ ∞« ʼnõÄ
=∞^躌 # KåÖÏ `Õ_® =ÙO@∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ „ѨH$õ uâߢãΨ ã¨∂„`åÅ∂, J^躌 Ü«∞# Ѩ^`úŒ ∞« Å∂ ™ê=∂lHõ âߢ™êÎÅÖ’
LѨHiõ OK«=x D ã≤^•ÌO`«O K≥|∞`ÀOk. x`«ºrq`«OÖ’ K«~º° Å∞ „ѨuK«~º° Å =∂=¸Å∞ „Ѩ[Å J=QÍǨÏ# ^Œ$+≤Öì ’
KÕ¿ã J^躌 Ü«∞#ÜÕ∞ ^Œ$yfi+¨Ü∞« "å^ŒO. =º=ǨÏ~°Î P`å‡ „â◊Ü∞« (Subjective) ã¨fiÜ«∞#fiÜ«∂xˆH „áê^è•#º`« xã¨∞OÎ k.
J=∞Å∞
"≥Ú`«ÎO g∞^Œ D "å^ŒO =º=ǨÏ~°∞ΊѨijÅ#Ö’ ã¨=∂[ xi‡`«"≥∞ÿ#kQÍ K≥|∞`«∞Ok. =∂#=ÙÅ rq`«
„ѨÑO¨ Kåxfl`≥Å∞ã¨∞HÀ‰õΩO_® JHõ¯_»H¯õ _» L#fl ÉÏǨϺ „ѨÑO¨ Kåxfl `≥Å∞ã¨∞HÀ~°∞.
™ê=∂lHõ "åã¨qÎ Hõ`« (Social reality) ‰õΩ ã¨O|OkèOz# qq^èŒ JOâßÅ#∞ „Ѩu ™ê=∂lHõ ^Œ$HõÊ^äOŒ q=iã¨∞OÎ k.
™ê=∂lHõ Éè„í ^Œ`« =∞iÜ«Ú ã≤~÷ `° fi« OÃÑ· „ѨHÍ~°º"å^ŒO, ™ê=∂lHõ L„kHõ`Î Å« ∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨~=° ~°#Î ÃÑ· ã¨OѶ∞¨ ~°¬} "å^ŒO
=º=ǨÏ~ÎÅ« ™ê=∂lHõ "åãÎ̈qHõ`« ÃÑ· ^Œ$yfi+¨Ü∞« J^躌 Ü«∞#"å^ŒO q=iã¨∞OÎ k. ã¨=∂[ ã¨fiÉèÏ"åxfl qâı+¡ O≤ K«_O» Ö’#∞
J~°Oú KÕã∞¨ HÀ=@O Ö’ „Ѩu ^Œ$HõÊ^äOŒ H©ÅHõ"∞≥ #ÿ áê„`«#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k.
áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 1.2
„H˜Ok MÏmÅ#∞ ã¨iÜ≥∞ÿ # Ѩ^•Å`À ѨÓiOѨÙ=Ú
1. Ѩiâ’^è#Œ Ö’ q+¨Ü∂« `«‡Hõ Ѩ^`ÌŒ ∞« xfl LѨÜ∂≥ yOK«\Ïxfl ............ JO\Ï~°∞.
2. ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ Ѩ^uÌŒ ..............
3. „ѨHÍ~°º"å^ŒO........... =∞iÜ«Ú .............. K«iÛã¨∞ÎOk
4. ™ê=∂lHõ ã≤^•úO`åÅ∞ qâßÖ"≥∞#ÿ .............. ã¨=∂[O =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ „Ѩ=~°#Î #∞ K«iÛ™êÎ~Ú.

6
Downloaded from http://smartprep.in

1.5 ã¨=∂[ âߢãÎ̈ Ѩikè

ã¨=∂[ âߢãOΨ =∂#=ã¨=∂*Ïxfl âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ =∞iÜ«Ú =ã¨∞ΠѨ~O° QÍ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. ã¨=∂[âߢãA
Ψ W˝ Å∞
=ºHÎ̃ KÕ¿ã ™ê=∂lHõK~« º° Å#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ~∞° . ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å∞ ( JO>Ë ÉèÏ~°º Éè~í Åΰ =∞^躌 , Láê^蕺ܫÚ_»∞
=∞iÜ«Ú q^•ºi÷ =∞^躌 J=∞‡HõO^•~°∞_»∞ =∞iÜ«Ú H˘#∞QÀÅ∞ ^•~°∞_»∞ =∞^Œº ã¨O|O^è•Å∞) ™ê=∂lHõ„Ѩ„H˜Ü∞« Å∞
(ã¨ÇϨ HÍ~°O,áÈ\©, ã¨OѶ∞¨ ~°¬}) =º=ã¨Å÷ ∞, ã¨=¸^•Ü«∂Å∞ =∞iÜ«Ú *Ï`«∞Å∞, ™ê=∂lHõ xi‡u (‰õΩ@∞O|O, =~°Oæ ,
=∞iÜ«Ú ~å[ºO) - W=hfl ™ê=∂lHõ ѨijÅ#‰õΩ P^è•~åÅ∞. ã¨=∂[âߢã¨ÎO ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨÷Å ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅH˜
LѨHõiOKÕ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ QÆ∞iOz K«iÛã¨∞ÎOk. "≥Ú`«ÎO g∞^Œ ™ê=∂lHõ rq`åxfl J^茺ܫ∞#O
KÕã∞¨ OÎ k. ã¨=∂*ÏâߢãÎ̈ Ѩikè KåÖÏ q¢ã`Î̈ "« ∞≥ #ÿ k. =∂#= rq`åxH˜ ã¨O|OkèOz# Pi÷H,õ ~å[H©Ü∞« , <≥u· Hõ, =∞`«
=∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ JOâßÅ#∞, ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞, ã¨Oã¨Å÷ ∞, =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ã¨O|O^•Å qÉè[í # "å\˜ ~°∂áêÅ∞
g\˜#flO\˜x q=iã¨∞OÎ k.
ã¨=∂[ âߢãÎ̈ áê~ q+¨Ü∂« xH˜ ã¨O|OkèOz UHÍaè„áêÜ«∞O ÖˉΩõ <åfl Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° =º=ã¨Å÷ `À (Interaction
systems)™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å ÷ #∞, ~å*Ϻxfl =∞iÜ«Ú „áê=∂}˜Hõ „Hõ=∞O (Normative order) #∞ fiÛk^Œ∞`Ì ∞« Ok.
nx=Å¡ ã¨=∂[ âߢãOΨ ™ê=∂lHõ =º=™ê÷Ñ#¨ , ™ê=∂lHõ xi‡u, ã¨Oã¨Å÷ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨O㨯$u QÆ∞iOz J^躌 Ü«∞#O
KÕã∞¨ OÎ k.
1.5.1 ™ê=∂lHõ =º=™ê÷Ñ#¨
™ê=∂lHõ xi‡u Ö’ L#fl ã¨=¸Ç¨Å qÉèÏQÍÅ ã¨Oã¨Å÷ qÉèÏQÍŠѨ~㰠ʨ ~° ã¨Ç¨ HÍ~°O`À, Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°O`À
Hõeã≤ LO_»@"Õ∞ ™ê=∂lHõ =º=™ê÷Ñ#¨ . ã¨=¸Ç¨Å∞, ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ =O\˜q nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ K≥ÑC¨ =K«∞Û.
ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ Pi÷Hõ ~å[H©Ü∞« =∞iÜ«Ú W`«~° qÉèÏQÍŠѨ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å∞ (ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `« =∞iÜ«Ú qÉènË Hõ~} ° )
Hõey#^Õ ™ê=∂lHõ =º=™ê÷Ñ#¨ QÍ ÃÇÏ~°ƒ~üì ÃãÊ#û~ü ÉèÏqOKå_»∞. W=∞e ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ qÅ∞=Å∞ =∞iÜ«Ú h`«∞Å`À
ã¨=∂[ =º=™ê÷Ñ#¨ ã¨=∂[ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `« =∞iÜ«Ú xÜ«∞O„`«}#∞ ™êkèã∞¨ OÎ ^Œx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_∞» . „Ѩã∞¨ `Î O« ™ê=∂lHõ
=º=™ê÷Ñ#¨ ‰õΩ Jxfl ~°HÍÅ JO`«ãû¨ =¸Ç¨Å qÉèÏQÍÅhfl Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°O`À ‰õÄ_»∞‰õΩ#fl qQÍ JO>Ë "≥^· ºŒ âßÅ
„âßq∞‰õΩÅ =∞iÜ«Ú 'Hõ~å‡QÍ~åÅ∞ "≥Ú^ŒÅ∞H˘x ÉèÏs™ê÷~Úã¨=∂*ÏÅ∞ =º=™ê÷Ñ#¨ Å∞ =~°‰Ωõ ÉèÏqOK«=K«∞Û.
1.5.2 ™ê=∂lHõ xi‡u
™ê=∂lHõ xi‡u JO>Ë ™ê=∂lHõ L^ÕâÌ ßÅ ™êkèOK«_®xH˜ =º‰õΩÅÎ qaè#fl JO`«ã∞¨ Å÷ ∞, „Ѩ=∂}ÏÅ∞ J#∞ã¨iã¨∂,Î
áê„`« JO`«ã∞¨ ÅÎ #∞ ~°∂á⁄OkOK«∞H˘O\Ï~°∞. g\˜`À Hõeã≤ U~°Ê_ç# ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å∞ K«„\Ï<Õfl ™ê=∂lHõ xi‡u——
JO\Ï~°∞. ™ê=∂lHõ xi‡u J^躌 Ü«∞#O JO>Ë =∂#= â◊s~° x~å‡} âߢãOΨ (Human anatomy) J^躌 Ü«∞#O `À
áÈÅÛ=K«∞Û. J^Õ q^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ =º=ã¨#÷ ∞ â◊s~° ^è~Œ ‡° âߢãÎ̈ (Physiology) J^躌 Ü«∞#O `À áÈÅÛ=K«∞Û.
1.5.3 ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨÷
™ê=∂lHõ ã¨Oã¨÷ JO>Ë ã¨=∂[ „ѨHÍ~åºÅ#∞ |\˜,ì ã¨=∂[ LxH˜x |\˜,ì ^•xÖ’ ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 <≥ÅH˘#fl
ã¨O|O^è•Å #∞ |\ì̃ =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î #∞ ã¨ÇÏ≤ OK«_O» QÍx, x¿+kOK«_O» QÍx, „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_O» QÍx, P^ÕtOK«_O» QÍx

7
Downloaded from http://smartprep.in

[~°∞ѨÙ`«∂O\Ï~Ú. W\Ï¡O\˜ „H˜Ü∂« `«O„`åÅ#∞ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨÷ JO\Ï~°∞. ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨÷ JO>Ë F Ѩ^uúŒ , JÉèϺã¨O
=∞iÜ«Ú Ü«∞O„`åOQÆO XHÍ<˘Hõ HÍÖÏxH˜ ã¨O|OkèOz# qaè#fl PKå~åÅ∞ =∞iÜ«Ú JÅ"å@¡ Ö’ ã¨Oã¨÷ =Ú_çÑ_¨ ç
=ÙO@∞Ok. „Ѩu ã¨=∂[O Ö’#∞ „Ѩ[Å∞ "åà◊¡ =∞#∞QÆ_» HÀã¨O, „áê^äqŒ ∞Hõ J=ã¨~åÅ HÀã¨O ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ #∞
U~åÊ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. =∂#=Ùx HÍ~°ºHõÖÏáêʼnõΩ ã¨Oã¨Å÷ <Õq ѨiHõ~åÅ∞ ("åÇ≤ÏHõQÍ) QÍ LO\Ï~Ú. ã¨Oã¨÷ JO>Ë
ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, qÅ∞=Å∞ =∞iÜ«Ú áê„`«Å`À xi‡OK«|_çOk.
1.5.4 ã¨O㨯$u
„ѨfHõÅ∞, ÃãQ· ÅÆ ∞ =∞iÜ«Ú ÉèÏ+¨`À áê@∞ =∞`«O, PKå~åÅ∞, #=∞‡HÍÅ∞ =∞iÜ«Ú HõàÏHõ$`«∞Å∞ g\˜ ã¨"∞Õ ‡à◊#"Õ∞
ã¨O㨯$u. "å™êÎ"åxH˜ x`«º rq`åxH˜ ã¨O㨯$u ã¨∂ÊùixÎ ã¨∞OÎ k. P q^èOŒ QÍ ã¨O㨯$u ™ê=∂lHõ"∞≥ #ÿ k. ã¨O㨯$u
=∂#=rq`åxfl fiÛk^ÕÌ LѨH~õ }° O. ™êOѶ∞‘ H©~}° O ^•fi~å ã¨O㨯$u XHõ `«~O° #∞O_ç =∞~˘Hõ `«~åxH˜ ã¨O„Hõq∞ã¨∞OÎ k.

1.6 ã¨=∂[âߢãΨ P=â◊ºHõ`«

r=`«OÖ’ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ PK«~} ° Ï`«‡Hõ J=ã¨~O° ZO`≥<· å LOk. ã¨=∂[ q=∞~°≈‰õΩ =∞iÜ«Ú PK«~} ° Ï`«‡Hõ
ã¨OѶ∞¨ ã¨O㨯~°}‰õΩ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ J<ÕHõ q^è•Å∞QÍ LѨHiõ ã¨∞OÎ k. g\˜Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ q.
1. ™ê=∂lHõ Ѩiã≤`÷ ∞« ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# J=QÍǨÏ# Ö’ "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ J=HÍâ◊O.
2. J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ™êO㨯$uHõ qÅ∞=Å#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ LѨHiõ ã¨∞OÎ k.
3. „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ J=∞Å∞ - Ѩ~åº=ã¨<åÅ∞ "å\˜ Ѩiâ’^è#Œ ‰õΩ ã¨ÇϨ Hõiã¨∞OÎ k.
4. z=~°QÍ |Ǩïâß J`«ºO`« „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ k. ã¨fiÜ«∞O qHÍ™êxH˜, r=# â‹e· Ö’ =∂~°∞ÊH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 1.3
H˜Ok "å\˜H˜ Zxq∞k #∞O_ç XHõ ѨOH˜Î ^•fi~å ["å|∞e=Ú‡
1. ã¨=∂[ âߢãΨ Ѩikè JO>Ë Uq∞\˜?
2. ^≥#· Ok# rq`«OÖ’ ã¨=∂[ âߢãΨ P=â◊ºHõ`« Uq∞\˜?
3. âߢãOÎ̈ Ü≥ÚHõ¯ <åÅ∞QÆ∞ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.

WO`« =~°‰õΩ <Õ~°∞Û‰õΩ#flk

- P^è∞Œ xHõ áêi„âßq∞Hõ ã¨=∂*ÏÅ =$kúÖ’ [xOz# "Õ∞^èÀ„ѨÜ∞« `«fl"Õ∞ ã¨=∂[ âߢãΨ Pq~åƒù=O W@∞=O\˜
ã¨=∂*ÏÅ J^躌 Ü«∞#"Õ∞ nx „Ѩ^•è # ÅHõº∆ O
- ã¨=∂*Ïxfl =∞iÜ«Ú ^•x Ö’x ÉèÏQÍefl âߢã‘ÎÜ«∞OQÍ JO>Ë „áê^äŒq∞Hõ ÉèÏ=#Å∞, Ѩ^Œú`«∞Å∞ =∞iÜ«Ú
=sæH~õ }
° Å`À J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã^Õ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ .

8
Downloaded from http://smartprep.in

- ã¨=∂[âߢãOΨ âߢãÜ Î‘ ∞« "≥∞#ÿ kQÍ HÍ"Õ∞.ì ÃãÊ#û~ü, =∂~ü¯, "≥|~ü =∞iÜ«Ú ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ ã≤^•úO`åÅ ^•fi~å ~°∞A"≥~· ÚOk.
âߢãÜ
Α ∞« "≥∞#ÿ k. Hõ#∞Hõ<Õ =∂#=ÙÅ ã¨=∞㨺Š#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ LѨHiõ ã¨∞OÎ k.
- ã¨=∂[ âߢãOΨ "≥Ú`«OÎ g∞^Œ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å#∞ Ѩijeã¨∞OÎ k. =ÚYºOQÍ =º=ã‘H÷ $õ `« ã¨O|O^è•Å#∞
JO>Ë ã¨Oã¨Å÷ #∞, ã¨=¸Ç¨Å#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. =ºH˜Î =∞iÜ«Ú ã¨=∂*Ïxfl ™ê^è•~°}OQÍ#∞ =º‰õΩÅÎ ∞,
ã¨=¸Ç¨Å∞ =∞iÜ«Ú ã¨Oã¨Å÷ #∞ „Ѩ`ºÕ HõOQÍ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ã¨=∂[âߢãÎ̈ =∞O>Ë Uq∞\˜?
2. ™ê=∂lHõ ^Œ$HõÊ^ä•Å qÅHõ}
∆ `« Uq∞\˜?=
3. PQÆ+µ¨ ì HÍ"≥∞#ì ∞ ã¨=∂[ âߢãÑÎ̈ `≤ « Jx ZO^Œ∞‰õO\Ï~°∞?
4. ã¨=∂[âߢãOÎ̈ `À W=∞b ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ ã¨O|O^è•xfl `≥ÅѨO_ç.
5. ã¨=∂[ âߢ™êÎxfl x~°fizOK«O_ç. ã¨=∂[âߢãÎ̈ âߢãÜ
Α ∞« ã¨fiÉèÏ"åxfl K«iÛOK«O_ç.
6. ã¨=∂[ âߢãOΨ Ö’x qq^èŒ ^Œ$HõÊ^è•Å#∞ q=iOK«O_ç.
7. ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ã¨fiÉèÏ=O =∞iÜ«Ú Ñ¨ikèx K«iÛOK«O_ç.

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

1.1.
1. `«ÑC¨ 2. XѨC 3. XѨC 4. `«ÑC¨
5. XѨC

1.2
1. âߢãOΨ 2. âߢãÜ
Α ∞« "å^ŒO
3. ™ê=∂lHõ Éè„í ^Œ`« =∞iÜ«Ú ã≤~÷ `° fi« O 4. HõÅÊ#Å∞

1.3
3 ã≤^•úO`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ , J#∞Éè"í å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ , k#k# „Ѩ=~°=ú ∂#"≥∞#ÿ (ã¨Oz`«"∞≥ #ÿ ) q<≥u· Hõ"∞≥ #ÿ

9
Downloaded from http://smartprep.in

2
ã¨=∂[ âߢãÎ̈ Pq~åƒ=ù O =∞iÜ«Ú Jaè=$kú
ã¨=∂[ âߢãΨ Pq~åƒ=ù O =∞iÜ«Ú Jaè=$kú
=ÚO^Œ∞ áê~îO° Ö’ ã¨=∂[âߢãÎ̈ ã¨fiÉèÏ"åxfl =∞iÜ«Ú Ñ¨ikèx QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. „Ѩã∞¨ `Î « áê~îO° Ö’
ã¨=∂[ âߢãΨ Pq~åƒù=O =∞iÜ«Ú Jaè=$kú áêâßÛ`«º ^ÕâßÅÖ’ =∞iÜ«Ú ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ U q^èOŒ QÍ LO^À K«^=Œ QÆÅ~°∞.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåxfl K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞ g\˜x `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
O ã¨=∂[ âߢãΨ Pq~åƒù"åxH˜ QÆÅ HÍ~°}ÏÅ#∞ q=i™êÎ~∞° .
O áêâßÛ`«º ^ÕâßÅÖ’ ã¨=∂[ âߢãÎ̈ Jaè=$kú K«i„`«#∞ qâ◊nHõi™êÎ~∞° .
O ÉèÏ~°`« ^ÕâO◊ Ö’ ã¨=∂[ âߢãÎ̈ K«i„`« =∞iÜ«Ú Jaè=$kúx `≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ~°∞.

2.1 áêâßÛ`º« ^ÕâßÅÖ’ ã¨=∂[ âߢãΨ Pq~åƒ=ù O

=∂#=ÙÅ∞ ZѨC_»∞ `å=Ú#fl ã¨=∂[O QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=\ÏxH˜ =∞iÜ«Ú PÖ’zOK«\ÏxH˜ Pã¨HΘ Hõ#Ѩ~∞° ™êÎ~∞° .
QÆ`« K«i„`«#∞ QÆ=∞xOz#@¡~Ú`Õ P HÍÅOÖ’ ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ JO`«~$ú° +≤ì L#fl@∞¡ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. nxx |\˜ì ã¨=∂[
âߢ™êÎxH˜ Z‰õΩ¯= K«i„`« ÖËHáõ È=K«∞Û HÍx QÆ`"« ∞≥ O`À LO^Œx J~°=ú ∞`«∞=ÙOk. Ji™êì\Ö˜ ò ZkäHû± JO_£ áêe\˜Hû±
(Ethics and politics) „QÆO^èOŒ , H“\˜Å∞ºx J~°âú ߢãΨ ~°K#« ÅÖ’ ã¨=∂[âߢãΨ Pq~åƒù"åxH˜ ã¨O|OkèOz P^è•~åÅ∞
L#fl@∞¡ H˘O`«=∞Ok Ѩiâ’^艌 Ωõ Å∞ `≥eÜ«∞*Ëâß~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ji™êì\Ö˜ ò "åºYº '=∂#=Ù_»∞ ~å[H©Ü∞« (ã¨OѶ∞¨ )
[O`«∞=Ù J<Õ^•xx „ѨuaOaèã∞¨ OÎ k. H˘O`«=∞Ok „á¶ê#∞û ^ÕâßxH˜ K≥Ok# Ѩiâ’^艌 Ωõ Å ~°K#« Å∞ „Ѩ`ºÕ H˜Oz =∂O>ˇã∂¨ ¯
J<Õ Ñ¨O_ç`∞« _»∞ ã¨=∂[ =sæH~õ } ° KÕâß_»∞. "Õ\Ï_Õ rqOKÕ"åà◊√,¡ PǨ~° ã¨O„QÆÇϨ ‰õΩÅ`À Hõeã≤ ã¨=∂[ =sæH~õ } °
[iáê_»∞. D q^èOŒ QÍ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ~°K#« Å ã¨Ç¨ Ü«∞O`À „áêp# ã¨=∂*ÏxflJ~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ ã¨=∂*Ïxfl
10
Downloaded from http://smartprep.in

^•x HÍ~åºÅx J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜, =$uÎQÍ ÉèÏqOz J^躌 Ü«∞#O K≥Ü∞« º\ÏxH˜ =∞^躌 `Õ_® HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. "≥Ú^Œ@
#∞O_ç `å=Ú#fl ã¨=∂*Ïxfl =∂#=ÙÅ∞ J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩO@∞#flѨÊ\˜H˜ „ÃÑO¶ z qѨ=¡ O (1789) `«~åfi`« ã¨=∂[ âߢãOÎ̈
J^躌 Ü«∞<åOâ◊OQÍ Pq~°ƒqù OzOk.
„ÃÑO¶ z qѨ=¡ O ‰õΩ@∞O| r=#O Ö’#∞ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å`À áê@∞ ã¨=∂[OÖ’
™ê=∂lHõ - ~å[H©Ü∞« OQÍ QÆ}hÜ«∞"≥∞#ÿ =∂~°∞Ê#∞ `≥zÛOk.

W@∞=O\˜ Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ H˘O`«=∞Ok ™ê=∂lHõ `«`ºÎ« zO`«#QÆÅ "å~°∞ (PÖ’K«#HÍ~°∞Å∞) #∂`«# ã¨=∂[
x~å‡}ÏxH˜ ѨÓ#∞‰õΩ<åfl~°∞. JO^Œ∞Ö’ XHõ~∞° HÍ¡_ô ÃÇÏ„h _ô Ãã~ÚO\òÃã=· ∞<£ (Claude Henri de saint simon)
ã¨=∂[OÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞ `≥KÛÕ =ÚO^Œ∞, ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨O|OkèOz# JOâßÅxflO\˜x `≥Å∞ã¨∞H˘x "åã¨=Î OQÍ L#fl
ã¨=∞㨺ÖËO\’ QÆ∞iÎOKåÅ#fl PÖ’K«<å q^è•<åxfl ÉÏQÍ =$kú KÕã#≤ Ãã~ÚO\ò Ãã=· ∞<£ J#∞Ü«∂Ü«Ú_»∞ PQÆ+µ¨ ì HÍ"Õ∞ì
(1798 - 1857) DÜ«∞#<Õ ã¨=∂[âߢãΨ Ñ≤`—« QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
Éè∫uHõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« xfl J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã su Ö’<Õ ™ê=∂lHõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« efl ‰õÄ_® J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« =K«Ûx HÍ"Õ∞ì
ÉèÏqOKå_»∞. D Ѩ^Œúu Ö’# Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞ =∞iÜ«Ú ã¨=∂[ x~å‡} xÜ«∞=∂Å#∞ J^茺ܫ∞#O [~°Ñ¨=K«∞Û.
XHõ¯™êi W@∞=O\˜ *Ï˝#O`À ã¨=∂*Ïxfl âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ xi‡OK«=K«∞Û. ã¨=∂*Ïxfl âߢãÜ
Α ∞« OQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜
™ê=∂lHõ ѨÙ#~üx~å‡} HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ `» å~Ú.~åÉ’ÜÕ∞ѨÙ@ÅÖ’ ( ¿ÑrÅÖ’) ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ
™ê=∂lHõ``« fiΫ "Õ`ÅΫ PÖ’K«#Å#∞ q=iOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
PQÆ+¨µì HÍ"Õ∞ì
™È+≤Ü∂« År ( ã¨=∂[âߢãOΨ ) J<Õ Ñ¨^•xfl ~°∂á⁄OkOz#"å_»∞. =∂#= ã¨=∂* =$kèú =¸_»∞ ^ŒâÅ◊ ∞QÍ
LO^Œx QÆ∞iÎOKå_»∞. =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ - `˘e ^Œâ.◊ nxÖ’ =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ ^Œ$yfi+¨Ü∂« ʼnõΩ q=~°} LO@∞Ok. nxx
=∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ ^ŒâQ◊ Í Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . Jk Éè∫uHõ"∞≥ #ÿ - kfiuÜ«∞^Œâ.◊ JkèÉ∫è uHõ"∞≥ #ÿ ^ŒâÖ◊ ’ `åuÎfiHõ`‰« Ωõ ã¨O|OkèOz
qâı+¡ }¨ LO@∞Ok.
âߢãÜ Î‘ ∞« "å^ŒO - z=i ^Œâ.◊ ™ê=∂lHõ „ѨÑO¨ Kåxfl âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ Ñ¨ijeOK«@O D ^ŒâÖ◊ ’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
Jxfl\˜HOõ >Ë z=i^≥#· âߢãÜ Î‘ ∞« ^Œâ#◊ ∞ KÕ~∞° H˘#flѨC_»∞, ™ê=∂lHõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« xfl âߢãÜ
Α ∞« Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å J^躌 Ü«∞#O
KÕÜ∞« =K«Ûx HÍ"Õ∞ì `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞.
ÃÇÏ~°ƒ~üì ÃãÊ#û~ü (1820 - 1903). DÜ«∞# „a\©+π ã¨=∂[âߢã"Î̈ `Õ Î« Ѩi}Ï=∞ "å^•xfl =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞HÔ o¡#
=ºHÎ̃. ã¨=∂[âߢãOÎ̈ XHõ qt+ì̈ „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ âߢãOÎ̈ QÍ xÅ^˘‰õΩ¯HÀ=\ÏxH˜ ÉÏQÍ „â◊q∞OKå_»∞. DÜ«∞# ~°zOz#
=¸_»∞ ã¨OѨÙ\ÏÅ „QÆO^èŒO. ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ã¨∂„`åÅ∞(Principles of socialisim) 1876,1882,1896 ) Ö’
Ѩi}Ï=∞"å^•xfl qâ◊fi"åºÑÎ̈O HÍ=\ÏxH˜ ZO`«QÍ<À Hõ$+≤ KÕâß_»∞.
[O`«∞ *Ï`«∞ʼnõΩ =ÖË =∂#=ÙʼnõΩ Ѩi}Ï=∞ âßã¨<åÅ∞ =iΙêÎÜ∞« x ÃãÊ#û~ü `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. `«~åÅ∞ QÆ_Kç Õ H˘kÌ
J`«ºO`« *Ï˝#je =∞iÜ«Ú `≥e"≥#· '|Å=O`«∞_»∞), ã¨É∞íè ºÅ =∂„`«"∞Õ ã¨=∂[OÖ’ q∞QÆ∞Å∞`å~°∞. q∞ye# "å~°∞ JO>Ë
â◊HÎ̃ Ç‘Ï#∞Å∞ K«xáÈ`å~°∞. P q^èOŒ QÍ HÍÅO QÆ_Kç HÕ ˘kÌ ã¨=∂*ÏÅ∞ ã¨OH˜+¡ Oì̈ QÍ, aè#flOQÍ `«Ü∂« ~°=Ù`å~Ú.

11
Downloaded from http://smartprep.in

ÃãÊ#û~ü '|Å=O`«∞Å =∞#∞QÆ_—» (Survival of fittest) ã¨∂„`åxfl „ѨuáêkOKå_»∞. DÜ«∞# ã¨=∞HÍe‰õΩ_≥#·

KåÔ~ã¡ π _®ifi<£ PÖ’K«#Å`À UH©Éqíè OKå_»∞. "å`«=~°}Ïxfl `«@∞ìH˘x =∞#∞QÆ_» ™êyOKÕ"Õ HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ q∞QÆ∞Å`åÜ«∞#fl
_®ifi<£ "å^•xfl ã¨=∞i÷OKå_»∞. ã¨=∂[ Ѩi}Ï=∞OÃÑ· ÃãÊ#û~ü Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ™È+¨Öò _®ifix[O (Social dervinism)
Jx JO\Ï~°∞.
PQÆ+µ¨ ì HÍ"Õ∞ì =∞iÜ«Ú ÃÇÏ~°ƒ~üì ÃãÊ#û~üÅ ã¨=∂[âߢãÎ̈ ã≤^•úO`åefl J"≥∞iHÍ ‰õΩ K≥Ok# Öˇã~ì̈ ü "å~üì (1814-
1913) |ŠѨ~K ° å_»∞. DÜ«∞# ã¨=∂[âߢ™êÎxfl â◊√^Œqú *Ï˝# âߢãOÎ̈ QÍ#∞, J#∞ „ѨÜÚ« HõãÎ =¨ ∂[ âߢãOÎ̈ QÍ qÉèlí Oz
™ê=∂lHõ Jaè=$kúH˜ âߢãÜ Î‘ ∞« „Ѩ„H˜Ü∞Õ â◊~}
° º=∞<åfl_»∞.
ã¨=∂[âߢãOΨ ã¨fi`«O„`«"∞≥ #ÿ áê~îåºOâ◊OQÍ =∞iÜ«Ú âߢãOΨ QÍ ~°∂á⁄O^Œ\ÏxH˜ HÍ~°‰Ωõ _»∞ Z"≥∞Öÿ ò ^Œ∞~üM"ˇ ∞£
(1858-1917) W`«_∞» „ÃÑO¶ z ã¨=∂[âߢã"Ψ `Õ .Ϋ „Ѩã^≤ úŒ „QÆO^è•Å‰õΩ ~°K~« Ú`« QÍ L<åfl_»∞. gi ~°K#« Å
Ö’ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ q. The division of Labour in society (1893) the rules of sociological method
(1895) suicide. A study in sociology (1897) and the elementary forms of the religious life
(1915)

Z"≥∞"ÿ £ ^Œ∞~üM"ˇ ∞£ ã¨=∂[ âߢãÎ̈ J^ŒºÜ«∞<åxH˜ ™ê=∂lHõ "åãÎ̈"åOâßÅ#∞ ã¨∂z™êÎ_∞» . ™ê=∂lHõ "åãÎ̈"åÅH˜
L^ŒÇϨ ~°}QÍ q"åǨÏxÜ«∞=∂Å∞, K«\ÏìÅ∞ PKå~åÅ∞ =∞iÜ«Ú qq^èŒ ~°HÍÅ ™ê=∂lHõ QÆ}ÏOMÏÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x
K≥Ñʨ =K«∞Û. ^Œ∞~üM"ˇ ∞£ ^Œ$+≤Öì ’ ™ê=∂lHõ "åãÎ̈=O =ºHÎ̃ HÍ^Œ∞. ã¨=¸Ç¨ÏO. ™ê=¸Ç≤ÏHõ rq`åxfl ™ê=∂lHõ "åãÎ̈"åÅ∞
QÍ (Social facts) q_»Q˘\Ïìe. ™ê=∂lHõ "åã¨"Î åÅO>Ë L=∞‡_ç PÖ’K«#, J#∞Éè∂í u K«~º° Å q^è•<åÅ∞. Wq =ºH˜Î
#∞Oz =ã¨∞#Î flѨÊ\˜H˜ Jq J`«xH˜ ÉÏǨïºÅ∞. Wq =ºH˜ÃÎ Ñ· "≥Å∞Ѩe #∞Oz XuÎ_ç `≥™êÎ~Ú JO^Œ∞=Å# ã¨=∂[âߢãOΨ
ÃÑ· ™ê=∂lHõ "åã¨"Î åÅ#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∂« ÅO\Ï_»∞.
^Œ∞~°M"ˇ ∞£ ~°K#« P`«‡Ç¨Ï`«º (Suicide) Ö’ P`«‡Ç¨Ï`«º J<Õk =ºH˜Q`Æ « "≥∞#ÿ kQÍ 'Ô~\· ò— HÍ^Œx ÉèÏqOKå_»∞.
ã¨O=`«û~° HÍÅOÖ’ "≥~Úº=∞OkH˜ ZO`«=∞Ok P`«‡Ç¨Ï`«º KÕã∞¨ ‰õΩO@∞<åfl~À Jk P ã¨=∂*ÏxH˜ K≥Ok# P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ
~ˆ @∞QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. P`«‡Ç¨Ï`«ºÅˆ~@∞ ™ê=∂lHõ "åãÎ̈=O HÍx =ºHÎ̃ P`«‡Ç¨Ï`«º =∞@∞‰õΩ ™ê=∂lHõ "åãÎ̈=O HÍ^Œ∞.
P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ ˆ~@∞Ö’ =zÛ# =∂~°∞Ê HÍÅO QÆ_çKÕH˘kÌ ã¨=∂[OÖ’ =ã¨∞Î#fl Ѩi=~°Î#QÍ K«∂_»=K«∞Û. JO^Œ∞=Å¡
=ÚO^Œ∞QÍ L#fl ™ê=∂lHõ "åã¨=Î O =∞~À ™ê=∂lHõ "åã¨"Î åxH˜ q=~°} xã¨∞OÎ k. ã¨=∂[âߢ™êÎxfl q∞ye# ™êOѶ∞≤ Hõ
âߢ™êÎÅ Hõ#fl aè#flOQÍ ~°∂á⁄OkOKå_»∞. „a\©+π ™ê=∂lHõ =∂=#âߢãOÎ̈ ÃÑ· ^Œ∞~üM"ˇ ∞£ „ѨÉÏè =O KåÖÏ f„=OQÍ
LOk.
=∂H±û"≥|~ü (1864-1920) [~°‡hH˜ K≥Ok# "≥|~ü ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ P^Œ∞ºÖˇ#· "åiÖ’ XHõ~∞° . DÜ«∞#
~°K#« ÅÖ’ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ q.
Basic concepts in sociology, general economic History. The Protestant ethic and the spirit of
Capitalism and the Theory of Social and Econimic organization. ^Œ∞~üÉ"ˇè ∞£ `À áÈe¿ãÎ "≥|~ü ™ê=∂lHõ K«~º°
QÆ∞iOz ÉÏQÍ qâı+¡ O≤ Kå_»∞. ™ê=∂lHõ K«~º° (Social Action) J<Õ Ñ¨^•xfl "≥|~ü KåÖÏ qãÎ̈ $`«"∞≥ #ÿ J~°O÷ `À

12
Downloaded from http://smartprep.in

LѨÜ∂≥ yOKå_»∞. J~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ =∂#=ÙÅ Jxfl ~°HÍÅ „Ѩ=~°#Î #∂ "≥|~ü ™ê=∂lHõ K«~º° Jx ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. ѨtÛ=∞
Ü«¸~°ÑÖπ ’ ÃÑ@∞ì|_ç^•i =º=ã¨÷ Z^Œ∞QÆ∞^ŒÅH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ¤» HÍ~°}ÏÅÃÑ· „Ѩ`ºÕ Hõ „â◊^úŒ Hõ#ѨiKå_»∞. <≥u· Hõ qÅ∞=Å#∞
ÃÑOK«_O» `À „á⁄>ˇÃãOì \˜["£∞H˜ H©ÅHõ"∞≥ #ÿ áê„`« LO_»^xŒ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. ™ê=∂lHõ Ѩiâ’^è#Œ Ѩ^`úŒ ∞« Å q+¨Ü∞« OÖ’
‰õÄ_® =∂H±û "≥|~ü QÆ}hÜ«∞"≥∞#ÿ Hõ$+≤ KÕâß~°∞.
HÍ~°Öò=∂~ü¯ (1818 - 1883) ã¨=∂[ âߢ™êÎxfl „ѨÉÏè q`«O KÕã#≤ "åiÖ’ [~°‡hH˜ K≥Ok# HÍ~°Öò=∂~ü¯û
XHõ~∞° . ã¨=∂[ âߢã"Ψ `Õ QΫ Í PÜ«∞# ã≤^•úO`« ^Œ$HõÊ^è•Å∞ ™ê=∂lHõ ã¨OÉèOí ^è•Å‰õΩ H˘`«Î x~°fiK«#O WKåÛ~Ú. "åã¨"Î åxH˜
=∂~ü¯û PÖ’K«#ʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ "≥|~ü ~°K#« ÖÁKåÛ~Ú. „Ѩu ã¨=∂[O ÉÏxã¨`fi« O `À „áê~°OÉè=í ∞=Ù`«∞O^Œx =∂~ü¯û
ÉèÏqOKå_»∞. ã¨=∂[OÖ’ ~Ô O_»∞ =~åæÅ∞ LO\ÏÜ«∞x. Éè∂í q∞, =#~°∞Å∞, ™êOˆHuHõ <≥Ñ· Ù¨ }ºO L#fl =~°Oæ XHõ "≥Ñ· Ù¨
J=Ú‡HÀ_®xH˜ „â◊=∞ `«Ñʨ Uq∞ ÖËx =~°Oæ =∞~À"≥Ñ· Ù¨ LO@∞O^Œx =∂~ü¯û `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞. =ºH˜Î „Ѩ=~°#Î ,„¿Ñ~°} =∞iÜ«Ú
PÖ’K«#Å∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ '=~°—æ ÉèÏ=# „Ѩ^•è #OQÍLѨHiõ ã¨∞OÎ ^Œx, =∂#=ÙÅ „Ѩ=~°#Î xÜ«∞O„`«}Ö’ Kåi„`«Hõ
HÍ~°HÍÅ áê„`« LO^Œx =∂~ü¯û Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_∞» . ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ^•fi~å<Õ ã¨=∂[O Ö’ Ѩi=~°#Î fã¨∞‰õΩ~å=K«Ûx =∂~ü¯
qâ◊fiã≤OKå_»∞. JO^Œ∞KÕ`« =∂~ü¯ û ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ã≤^•úO`åxH˜ J`«ºO`« H©ÅHõ"∞≥ #ÿ k QÍ ÉèÏqOKå_»∞.
áêâßÛ`«º ^ÕâßÅÖ’ „á¶ê<£û (HÍ"Õ∞,ì ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞), [~°‡h( HÍ~°Öò=∂~ü¯û, =∂H±û "≥|~ü) WOQÍ¡O_»∞ (ÃãÊ#û~ü) Ö’
ã¨=∂[âߢãÎ̈ Jaè=$kúx K«iÛOK«∞‰õΩ<åflO.qâ◊fi"åºÑÎ̈OQÍ ã¨=∂[ âߢãÑÎ̈ ~¨ O° QÍ gi „ѨÉÏè =O LOk. `«~åfi`« l.ÃÇÏKü.
g∞_£, \ÏÖòHÍ\ò áê~°û<£ =∞iÜ«Ú ã≤.~Ô \· ò q∞Öòû 1929 =∞iÜ«Ú 1930 ã¨O=`«û~åÅÖ’ J"≥∞iHÍÖ’, q∞QÆ`å„ѨÑO¨ K«
^ÕâßÅÖ’#∞ ã¨=∂[ âߢãΨ Jaè=$kúÃÑ· gi „ѨÉÏè =O JkèHOõ QÍ LOk.
HÍÅ„Hõ"∞Õ }Ï ã¨=∂[ âߢãÎ̈ qÉèÏQÍÅ∞ áêâßÛ`« ^ÕâßÅÖ’ ѨO`˘q∞‡^Œ= â◊`å|ÌOÖ’ =∞iÜ«Ú W~°"·≥ â◊`å|ÌO
"≥Ú^Œ@Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ~ÚOk. "≥Ú@ì"≥Ú^Œ@ ã¨=∂[âߢã¨Î qÉèÏQÆO L`«Î~° P"≥∞iHÍÖ’ 1892 Ö’ zHÍQÀ
qâ◊fiq^•ºÜ«∞Å=ÚÖ’ „áê~°OÉè"í ∞≥ ~ÿ ÚOk. HÔ #_®Ö’ q∞zyÖò qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞=Ú (Michigell university) Ö’ 1922
Ö’ `˘e™êiQÍ ã¨=∂[âߢãΨ qÉèÏQÆO "≥Ú^ŒÖ~·ˇ ÚOk.1930 Ö’ ǨÏ~åfi_£ (Harvard) qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞=Ú Ö’ 1950
Ö’ HÍeá¶ÈiflÜ«∂ (|i¯b) qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞=Ú Ö’ 1960 Ö’ „Ѷ‘<£`«<£ (Prenthan) qâ◊fiq^•ºÅ=ÚÖ’#∞ J^Õ
q^èOŒ QÍ Ü«∂ÖË (Yale) H˘ÅOaÜ«∂ (Columbia) qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÅÖ’ „áê~°OÉè"í ∞≥ ~ÿ ÚOk. J"≥∞iHÍÖ’x qq^èŒ
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÖÖ’ „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ ã¨=∂[âߢãΨ qÉèÏQÆO KåÖÏ PÅ㨺OQÍ WOQÆO¡ _»∞ Ö’ "≥Ú^ŒÖ~·ˇ ÚOk. „Ѩ=ÚY
ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ JkèHõ ã¨OYºÖ’ WOQÍ¡O_»∞ Ö’ L#fl WHõ¯_» PÅ㨺OQÍ ã¨=∂[ âߢãqÎ̈ ÉèÏQÆO „áê~°OÉè"í ∞≥ ~ÿ ÚOk.
ÅO_»<£ ã¨∂¯Öò PѶπ ZHÍ#q∞H±û ‰õÄ_® 1960 Ö’ ÅO_»<Ö£ ’ "≥Ú^ŒÖ~·ˇ ÚOk.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 2.1
H˜Ok „Ѩâfl◊ ʼnõΩ XHõ "åHõºO Ö’ ["å|∞e=Ú‡
1. ã¨=∂[ âߢãΨ JO‰õΩ~å~°Ê}H˜ <åOkQÍ L#fl Ji™êì\Ö˜ ò „ѨH@
õ # Uk?
2. U qѨ=¡ O `«~åfi`« ã¨=∂[ âߢãOΨ Pq~°ƒqù OzOk.
3. Z=ix ã¨=∂[ âߢãÎ̈ Ñ≤`å=∞Ǩï_çQÍ QÆ∞iΙêÎ~∞° .
13
Downloaded from http://smartprep.in

4. âߢãÜ Î‘ ∞« "å^•xfl (áêl\˜q["£∞) x x~°fizOK«O_ç.

5. HÍ"Õ∞ì „Ñ¨HÍ~°O =∂#= ã¨=∂[O UÜÕ∞ ^ŒâÅ◊ QÆ∞O_® ѨÜ∞« xOzOk.
6. ã¨~ü ÃÇÏ~°ƒ~üì ÃãÊ#û~ü ~°zOz# ѨÙãÎ̈HOõ ¿Ñ~°∞
7. 1897 Ö’ „ѨK∞« iOѨ|_ç# 'ã¨∂Ãã_· —£ „QÆO^èŒ ~°K~« Ú`« Z=~°∞
8. =∂H±û "≥|~ü ~°zOz# U ѨÙãÎ̈HOõ ¿Ñ~Ô #· „"åÜ«∞O_ç.

2.2 ÉèÏ~°`^
« â
Õ O◊ Ö’ ã¨=∂[ âߢãÎ̈ Jaè=$kú
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨=∂[âߢãΨ Z^Œ∞QÆ∞^ŒÅ #∞ =¸_»∞ ^ŒâßÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û.1769 #∞O_ç 1900 =~°‰Ωõ QÆÅ
HÍÖÏxfl ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜ ѨÙ<åk Ѩ_#ç HÍÅOQÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«#=K«∞Û. 1901 #∞O_ç 1950 ã¨O=`«û~åÅ =∞^躌 HÍÖÏxfl
kfifÜ«∞ ^ŒâQ◊ Í ã¨=∂[âߢãOÎ̈ XHõ =$uÎQÍ, qâ◊fi q^•ºÅÜ«∞ áê~îåºOâ◊OQÍ QÆ∞iÎOѨ٠á⁄Ok# HÍÅOQÍ QÆ}O˜ K«=K«∞Û.
WHõ `«$fÜ«∞ ^Œâ◊ ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ™êfi`«O„`«O `«~åfi`« „áê~°OÉè"í ∞≥ ~ÿ ÚOk. „Ѩ}ÏoHõ |^Œ"ú ∞≥ #ÿ Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, áêâßÛ`«
ã¨=∂[ âߢãΨ "Õ`ÅΫ `À ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^•Å ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ, Ѩiâ’^è#Œ ‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ x^è∞Œ Å∞
=∞iÜ«Ú Ñ¨iâ’^è#Œ „ѨK∞« ~°}Å∞ ÃÑ~°Q_Æ O» "≥Ú^ŒÅ=hfl D HÍÅOÖ’<Õ ã¨OÉèqí OKå~Ú.
2.2.1 ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ѨÙ<å^Œ∞Å∞
ÉèÏ~°`«^Õâßxfl „a\˜+π "å~°∞ Ѩiáêeã¨∞Î#fl HÍÅOÖ’ JkèHÍ~°∞Å∞ áêÅ# ã¨*Ï=ÙQÍ ™êQÆ\ÏxH˜ ÉèÏ~°fÜ«∞
ã¨=∂*Ïxfl =∞iÜ«Ú ã¨O㨯$uH˜ ã¨O|OkèOz# *Ï˝#O J=ã¨~=° ∞x ÉèÏqOKå~°∞. ã¨OѨ#fl‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ =∞iÜ«Ú "åà◊¡
PKå~åʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl ~Ô q#∂º =ã¨∂ÅÖ’ LѨÜ∂≥ yOKÕ"å~°∞. ™ê÷xHõ ã¨=∂*ÏÅ∞, K«\ÏìÅ∞ =∞iÜ«Ú
PKå~åÅ#∞ áê\˜¿ãÎ âßOu, =∞iÜ«Ú ™ê=∞~°ãº¨ O HõÅ∞QÆ∞`å~Ú. HÍ|\˜ì „Ѩ[Å K«\ÏìÅ∞ =∞iÜ«Ú PKå~åÅ q=~åÅhfl
Éè„í ^ŒÑi¨ ¿ãÎ =∞Oz^Œx ÉèÏqOKå~°∞. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨=∂[âߢãÎ̈ Pq~åƒù"åxH˜ Wk ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ Oç k.
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ „ѨH$õ u =∞iÜ«Ú =∂#=Ù_»∞ (Nature and man) J<Õ JOâ◊OÃÑ· J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã
ÅHõº∆ O`À ɡOQÍÖò Ö’ 1774 Ö’ qxÜ«∞"£∞ *’<£û '~åÜ«∞Öò Uã≤Ü∞« \˜Hõ ™ÈÃã\· —© (Royal asiatic
Society of bengal) x ™ê÷ÑO ≤ Kå_»∞.

D kâ◊QÍ `˘e „ѨÜ∞« `«flO 1769 ɡOQÍÖò =∞iÜ«Ú cǨ~ü ~å¢ëêìÅ QÆ=~°fl~ü ÃÇÏ„h"≥ieãπì (Henre verilist)
Ѩ~º° "ÕH}∆õ Ö’ [iyOk. 1807 Ö’ ɡOQÍÖò „Ѩ[Å QÆ∞iOKÕF ã¨~ˆ fi#∞ „áêxûãπ |∞K«Û<£ (Francis buchen) x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
‰õΩÅ=º=ã¨,÷ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ ‰õΩÖÏÅ =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x 1816 Ö’ "≥∞ãÿ ∂¨ ~ü Ö’ „ÃÑO¶ z=∞`«
„ѨKå~°‰Ωõ _»∞ Jcƒ _»∂ºaãπ (Abbe dubais) `«# „QÆO^èOŒ ''Hindu manners customs and ceremonies —— Ö’
q=iOKå~°∞. 1820 = ã¨O=`«û~°OÖ’ ÉÏÖˇ~ì ü ÃÇÏ=∞q@<£ (Walter) „ѨK∞« iOz# QÆl>ˇ~ü (Gazetteer) - ''A
Geographical statistical and historical description of Hindustan and adjacent countries ——, Ö’ ÉèÏ~°`«
[<åÉèÏ QÆ∞iOz JOK«<å "տ㠄ѨÜ∞« `«flO [iyOk.

14
Downloaded from http://smartprep.in

ѨO`˘q∞‡^Œ= â◊`å|úѨ٠kfifÜ«∂~°úOÖ’ KåÖÏ âߢã‘ÎÜ«∞"≥∞ÿ# J^茺ܫ∞<åÅ∞ [iQÍ~Ú. 1871 Ö’ „a\˜+π

„ѨÉ∞íè `«fiO `˘e™êiQÍ [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å#∞ ¿ãHõiOzOk. [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å J=ã¨~O° KåÖÏ LOk. ZO^Œ∞KÕ`#« O>Ë Jk
JOkOKÕ ã¨=∂Kå~°OJ<ÕHõ q^è•Å∞QÍ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. Hõ~∞° =Ù ™êÜ«∞O, JO@∞"åº^è∞Œ Å xÜ«∞O„`«}, Ѩiâ◊√„Éè`í «
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å =Å¡ ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú ™êO㨯$uHõ =∂~°∞ÊÅ∞ „Ѩ[Å
rq`åÅÖ’ ZÖÏ KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<åflÜ≥∂ QÆ=∞xOK«=K«∞Û „a\˜+π JkèHÍ~°∞Å∞ ( qÅû<£, iã‘,¡ ɡh· û, |¡<\£ ò, ^è~Œ ãìü <¨ ,£
F =∞ÖË¡ ǨÏ@ì<£ Hutton "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞) Hõ$+≤ KåÖÏ LOk.[<åÉèÏ ã¨=∂[O =∞iÜ«Ú ™êO㨯$uHõ rq`åxH˜
ã¨O|OkèOz# qÅ∞"≥#· ã¨=∂Kå~åxH˜ [<åÉèÏ ÖˇH¯õ ÖË P^è•~°O.
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ™êÇ≤Ï`åºxfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ ^•x ^•fi~å „Ñ¨[Å r=# q^è•<åxfl `≥Å∞ã¨∞HÀ=\ÏxH˜
„a\©+π áêʼnõΩÅ∞ "≥ÚQÆ∞æ K«∂Ñ≤OKå~°∞. „a\˜+π <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ `«=∞ f~°∞ÊÅ q+¨Ü∞« OÖ’ =∞`« ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞,
K«\ÏìÅ∞, PKå~åÅ#∞ ã¨O㨯$`«O =∞iÜ«Ú J~°aH± ÉèÏ+¨Å q^•fiOã¨∞Å ã¨Ç¨ HÍ~°O`À J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã"å~°∞. ã¨O㨯$`«
q^•fiOã¨∞Å ™êÜ«∞OÖ’ 1776 Ö’ „a\©+π [_ô̊Å∞ Ç≤ÏO^Œ∂ K«\Ïìxfl POQÆO¡ Ö’ ѨÙãÎ̈H~õ ∂° ѨOÖ’ fã¨∞H˘KåÛ~°∞. ~åÜ«∞Öò
Uã≤Ü∂« \˜H± ™ÈÃã\· © PѶπ ɡOQÍÖò (Royal asiatic society of bengal ) =º=™ê÷ÑH¨ õ J^躌 ‰õΩ∆ _»∞ qeÜ«∞"£∞ *’<£û
ã¨O㨯$`«O Ѩ@¡ „Ѩ`ºÕ Hõ „â◊^#úŒ ∞ Hõ#ѨiKå_»∞. PÜ«∞# ™ê÷ÑO≤ z# [~°‡Öò [~°‡<£ PѶπ Uã≤Ü∂« \˜H± ™ÈÃã\· © PÑπ ɡOQÍÖò
(1784) Ö’ ã¨O=`«û~°O =∞iÜ«Ú J~°aH± ™êÇ≤Ï`åºxH˜ ã¨O|OkèOz# "庙êÅ#∞ „ѨK∞« iOKå_»∞. ѨO`˘q∞‡^Œ= â◊`å|Ì
HÍÅOÖ’ [~°‡h ѨO_ç`∞« _»∞ =∂H±û=ÚÅ¡~ü ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ~°K#« ÖˇxflO\˜<À [~°‡h ÉèÏ+¨ Ö’H˜ `«~∞° =˚ ∂KÕâß_»∞.
`«~åfi`« P ~°K#« Åhfl POQÆ¡ ÉèÏ+¨Ö’H˜ J#∞=kOK«|_®¤~Ú.
ѨO`˘q∞‡^Œ= â◊`å|úO z=~°Ö’ =zÛ# ѨO_ç`∞« ÅO`å D ~°K#« Å<Õ LѨÜ∂≥ yOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. L^•Ç¨Ï~°} ‰õΩ
ÃÇÏ„h "≥∞<ÿ £ (Henry maine) `«# „QÆO^è•Å∞ UxÃ+O\ò ÖÏ ( Ancient law 1861) =∞iÜ«Ú qÖË*ò Hõ=¸ºx\©ãπ W<£
^Œ Dãπì JO_£ "≥ãìπ (Village Commnities in the east and west 1871) ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ~°K#« Å∞ KÕâß_»∞.
ÃÇÏ„h ÉèÏ~°`^« âÕ ßxfl ã¨O^Œi≈OKå_»∞. HÍ~°Öò =∂~ü¯û =∞iÜ«Ú =∂H±û"≥|~ü. gi^Œ~Ì ∂° ã¨=∂[ âߢãÎ̈ Jaè=$kúH˜ H©ÅHõ"∞≥ #ÿ
"å~°∞. g~°∞ ‰õÄ_® ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ #∞O_ç ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOz `«=∞ ~°K#« ÅÖ’ LѨÜ∂≥ yOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
2.2.2 ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ =$uÎÑ~¨ O° QÍ =$kú
„Ѩ[Å r=#q^è•<åÅ∞, PKå~åÅ∞ =∞iÜ«Ú K«\ÏìÅ∞ g\˜ÃÑ· „a\©+π JkèHÍ~°∞Å∞ „áê~°OÉèOí Ö’ Z‰õΩ¯=ÙQÍ<Õ
Ѩiâ’^è#Œ Å∞ KÕâß~°∞. „‰õÄH© (Crooky) Ã+ifiOQ∑ (Sherving) ^Œ~ãìü <¨ £ (Thartson) ~°ã¯‘ Öò, Ç≤Ï~åÖÏÖò, W|ƒ\òã<¨ £
(Ibbetson) =∞iÜ«Ú W`«~∞° Å ã¨Ç¨ Ü«∞O`À Ѩ~º° "ÕH}∆õ Ö’ ‰õΩÖÏÅ∞ =∞iÜ«Ú `≥QÅÆ g∞^Œ Z<Àfl ã¨OѨÙ\ÏÅ∞ "≥Å∞=_®¤~Ú.
„Ѩu ã¨OѨÙ\˜ PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅ *<åÉèÏ, "åºÑ≤Î QÆ∞iOz q=i™êÎ~Ú. `≥QÆÅ∞ ‰õΩÖÏÅ∞QÍ =∂i# f~°∞x H˘xfl
ã¨OѨÙ\ÏÅÖ’ QÆ=∞xOK«=K«∞Û. ã¨~Ãü ÇÏ~°ƒ\ò iã‘¡ (Sir Herbert risley) `«# „QÆO^èOŒ 'Ñ‘ÑÙ¨ Öò PÑπ WO_çÜ∂« — (People
of india 1916) Ö’ `˘e™êiQÍ `≥Q,Æ ‰õΩÅ ™ê`«`åºxfl q=iOKå_»∞.
g\˜H˜ `À_»∞ Ü«¸~°Ñ‰π Ωõ K≥Ok# =$uΠѨ~"° ∞≥ #ÿ ã¨=∂[âߢãA Î̈ Å˝ ∞ =∞iÜ«Ú =∂#= âߢãA Î̈ Å˝ ∞ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’
Ѩx K≥Ü∞« º_®xH˜ =KåÛ~°∞. 1901 #∞O_ç 1902 =∞^躌 [iy# qã¨$`« Hˆ „∆ `« Hõ$+≤H˜ P^è•~°OQÍ _»|∞¡º. ÃÇÏKü. P~ü. i=~üû
(W.H.R. Rivers) 1906 Ö’ hÅyiH˜ K≥Ok# `˘_® `≥QÆ QÆ∞iOz F "≥∂<À„QÍѨÙ#∞ "≥Å∞=iOKå_»∞. `«~åfi`« `«#

15
Downloaded from http://smartprep.in

q^•ºi÷ Z.P~ü.„É∫<£ (A.R.Brown) x ˆH∆„`«Hõ$+≤ (Field work) HÀã¨O JO_»=∂<£ n=ÙÅH˜ ѨOÑ≤OKå_»∞. ~Ô _£ H©Ñ¡ π¶
„É∫<£ ~Ô O_»∞ ã¨O=`«û~åÅ∞ (1906 - 08) JO_»=∂<£ „Ѩ[Å `À QÆ_áç ê_»∞. Ѷe¨ `«OQÍ 1922 Ö’ "≥∂<À „QÍѨÙ#∞
„ѨK∞« iOKå_»∞. i=~üû HõÅHõ`åÎ Ö’x =∂#=âߢãΨ qÉèÏQÍxH˜ `˘e qÉèÏQÍkè ѨuQÍ ZOÑ≤Hõ KÕÜ∞« |_ç# 1921 Ö’
PÜ«∞# =∞~°}O˜ K«_O» =Å¡ Jk ™ê^躌 O HÍÖË^∞Œ . HõÅHõ`åÎÖ’ PÜ«∞xzÛ# LѨ<庙êÅ#∞ 1924 Ö’ '™È+¨<£ P~°<æ *·≥ +Ë <¨ —£
J<Õ ¿Ñ~°∞`À „ѨK∞« iOKå_»∞. DÜ«∞# „ѨÉÏè =O ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[ âߢãOΨ ÃÑ· LO^Œ#\ÏxH˜ gi t+¨µºÅ∞ l.Zãπ.Ѷ∞¨ ~ˆ fi
=∞iÜ«Ú HÔ .Ñ≤.K«\’áê^蕺ܫ∞Å ~°K#« ÖË x^Œ~≈° #OQÍ xÅ∞™êÎ~Ú.
W~°"·≥ â◊`å|ÌOÖ’ `˘e ~Ô O_»∞ ^Œâß^•úÅ∞ ZÖò.HÔ J#O`«H$õ +¨‚ JÜ«∞º~ü =∞iÜ«Ú Zãπ.ã≤.~åÜü∞ ( S.C.Roy)
ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ѨÙ~Àaè=$kúH˜ ZO`«QÍ<À Hõ$+≤ KÕâß~°∞. Hˆ ~°à‰◊ Ωõ K≥Ok# ã≤iÜ«∞<£ „ÔHã· =Î̈ ÙÅÃÑ· ã¨~ˆ fi `À áê@∞ "≥∞ãÿ ∂¨ ~ü
=∞iÜ«Ú H˘zÛ# H˜ K≥Ok# ‰õΩÖÏÅ∞ =∞iÜ«Ú `≥QÅÆ ÃÑ· K≥ÑC¨ HÀ^ŒQæÆ ~°K#« Å∞ JÜ«∞º~ü KÕâß~°∞.=$uÎ s`åº <åºÜ«∞"åkÜ≥∞ÿ #
Zãπ.ã≤.~åÜü∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ yi[#∞Öˇ#· FiÜ«∞<£, =ÚO_® =∞iÜ«Ú a~üÇϨ ~üÅÃÑ· Ѩiâ’^è#Œ KÕâß~°∞.
1919 Ö’ =ÚOÉÏ~Ú Ö’ ѨÓiÎ ™ê÷~ÚÖ’ ã¨=∂[ âߢãΨ qÉèÏQÆO Pq~°ƒqù OzOk. =∂#= âߢãΨ
qÉèÏQÆO 1921 Ö’ HÀÖòH`õ åÎ Ö’ „áê~°OÉè"í ∞≥ ~ÿ ÚOk.

Ѩ@O 2.1
D HÍÅOÖ’<Õ ÉèÏ~°fÜ«∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÅÖ’ ã¨=∂[âߢã¨ÎO =∞iÜ«Ú =∂#=âߢã¨Î qÉèÏQÍÅ U~åÊ@∞
[iyOk. 1914 Ö’ Ѩ@Éì „íè ^Œ∞Å ™ê÷~ÚÖ’ ã¨=∂[âߢãOΨ É’^è<Œ åOâ◊OQÍ ÉÁOÉÏ~Úqâ◊fiq^•ºÅÜ«∞=Ú „áê~°OaèOz#k.
1919 Ö’ ѨÓiΙê÷~Ú qÉèÏQÆO "≥Ú^ŒÖ~·ˇ ÚOk. 1917 Ö’ "≥∞ãÿ ∂¨ ~ü qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞=ÚÖ’ ã¨=∂[âߢ™êÎxfl „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì~∞° .
W^Õ ã¨O=`«û~°O Zãπ.ã≤.~å"£∞ =º=™ê÷щ¨ Ωõ _çQÍ '"Õ∞<£ W<£ WO_çÜ∂« — ¿Ñ~°∞`À `˘e [~°flÖò ã¨=∂[âߢãOÎ̈ =∞iÜ«Ú
=∂#= âߢ™êÎxH˜ ã¨O|OkèOz "≥Å∞=_çOk. l.Zãπ.Ѷ∞¨ ~ˆ fi <åÜ«∞Hõ`fi« O Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú ã¨=∂[ âߢãΨ qÉèÏQÆO |ÅѨ_Oç k.
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ qq^èŒ „áêO`åʼnõΩ K≥Ok# q^•º~°∞Å÷ ∞ PÜ«∞# Ѩ~º° "ÕH} ∆õ Ö’ Ѩiâ’^è#Œ Å∞ KÕâß~°∞. PÜ«∞#ã¨ÅǨ
"Õ∞~°‰Ωõ U „áêO`åxH˜ K≥Ok#"å~°∞ P „áêO`åxH˜ ã¨O|OkèOz Hˆ „∆ `« Hõ$+≤ K≥Ü∞« º_»O ^•fi~å Ѷ∞¨ ~ˆ fi ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=Ú^•Ü«∂ʼnõΩ
ã¨O|OkèOz (JkèH"õ Ú≥ `«OÎ Ö’) ™êÇ≤Ï`«º ã¨$+≤ì [~°ÑQ¨ eÆ QÍ~°∞. Ѷ∞¨ ~ˆ fi 1951Ö’ 'WO_çÜ∞« <£ ™È+≤Ü∞« ÅlHõÖò ™ÈÃã\· —˜ x
=∞iÜ«Ú ™È+¨ÖÏlHõÖò |∞e\˜<£ #∞ „áê~°OaèOKå~°∞.

16
Downloaded from http://smartprep.in

D ^ŒâÖ◊ ’<Õ ÅHÀfl ‰õÄ_® ã¨=∂[âߢãOÎ̈ =∞iÜ«Ú =∂#=âߢãΨ J^躌 Ü«∞<åxH˜ „Ѩ^•è # Hˆ O„^ŒOQÍ =∂iOk.
1921 Ö’~å^èHŒ =õ ∞Öò =ÚYs˚ <åÜ«∞Hõ`fi« OÖ’ J~°âú ߢãOΨ =∞iÜ«Ú ã¨=∂[ âߢãΨ ã¨OÜ«ÚHõÎ qÉèÏQÆO „áê~°OÉè"í ∞≥ ~ÿ ÚOk.
ã¨O=`«û~°O `«~åfi`« _ç.Ñ≤. =ÚYs˚ D qÉèÏQÆOÖ’ „Ѩ"tÕ OKå~°∞. 1928Ö’ D.N. =∞AO^•~ü Jkè=∞ Pi÷H=õ º=ã¨÷
(Priminitive economy) Ö’ É’kèOK«\ÏxH˜ ZOÑ≤Hõ KÕÜ∞« |_®¤~∞° . R.K. =ÚYs˚, _ç.Ñ≤. =ÚYs˚ =∞iÜ«Ú =ÚAO^•~ü
Å =Å¡ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ =∞iÜ«Ú =∂#=âߢãÎ̈ É’^è#Œ ‰õΩ =∞iÜ«Ú Ñ¨iâ’^è#Œ ‰õΩ ÅHÀfl K≥ÑC¨ HÀ^ŒQæÆ ™ê÷<åxfl á⁄OkOk.
1951 Ö’ ã¨fi`«O„`« qÉèÏQÆOQÍ U~åÊ@~ÚºOk. `«~åfi`« ã¨=∂[ âߢãOΨ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ (Social work)
ã¨OÜ«ÚHõÎ qÉèÏQÆOQÍ =∂iOk.
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨O|OkèOz Z<Àfl =ÚYº"≥∞#ÿ Ѩiâ’^è#Œ Å#∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞iÜ«Ú q^Õj ѨO_ç`∞« Å∞
[iáê~°∞. Zãπ.ã≤.~åÜü∞. *ˇ.ÃÇÏKü. ǨÏ@ì<£ =∞iÜ«Ú *ˇ.ã≤. q∞H±û. <åQÆ„áêO`«ÑÙ¨ yi[#∞ÅÃÑ· q¢ã`Î̈ "« ∞≥ #ÿ Ѩiâ’^è#Œ Å∞
[iáê~°∞. yi[# `≥QÅÆ `À KåÅ ã¨O=`«û~åÅ QÆ_Ñç ≤ Z<Àfl "≥∂<À„QÍѨÙÅ∞ "åiÃÑ· "≥Å∞=iOKå~°∞. "≥ifi~ü Zefi<£
(Vervier elevin) =∞iÜ«Ú ÃÇÏ· =∞<£ _®~üì (Hymen dort) gi^Œ~Ì ∂° yi[#∞ÅÃÑ· ÉÏQÍ J^躌 Ü«∞#O [iáê~°∞. Zefi<£
yi[#∞Å ã≤u÷ QÆ`∞« Å "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ HÀã¨O H˘xfl =∂~åæÅ#∞, q^è•<åÅ#∞, „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ „ѨuáêkOKå~°∞. _ç.Z<£.
=∞AO^•~ü ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ L`«~Î ° =∞iÜ«Ú Ñ¨tÛ=∞ „áêO`åÅÖ’ Hˆ „∆ `« Hõ$+≤ [iÑ≤ KåÖÏ ~°K#« Å∞ KÕâß~°∞. 1947 Ö’ g~°∞
'k D¢ã<ì¨ £ PO„`À áêel#ìH˜ (The eastern anthopologist) ¿Ñ~° F [~°flÖòx ™ê÷ÑO≤ Kå~°∞. yi[# `≥QÅÆ Ö’ =∂~°∞ÊH˜
ã¨O|OkèOz D HÍÅO <å\˜ "å_Õ. D ^Œâ◊ z=~åOHõO Ö’ Z"£∞.Z<£.Nx"åãπ '"≥∞ãÿ ∂¨ ~ü Ö’ q"åǨÏO =∞iÜ«Ú
‰õΩ@∞O|O— (Marriage and family in mysore) J<Õ ¿Ñ~°∞`À ‰õÄ~üÅæ ÃÑ1· 942 Ö’ „ѨK∞« iOK«|_ç# ~°K#« K≥ÑC¨ HÀ^Œykæ .
2.2.3 ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ™êfi`«O„`«º `«~åfi`« ã¨=∂[âߢãÎ̈ Jaè=$kú
^ÕâßxH˜ ™êfi`«O„`«ºO =KåÛHõ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ =∞iÜ«Ú =∂#=âߢãA Î̈ Å˝ ∞ J"≥∞iH͉õΩ K≥Ok#
"åiÖ’ ã¨O|O^è•Å∞ U~°Ê~°K∞« ‰õΩ<åfl~°∞. nxH˜ =ÚO^Œ∞ gi q^•ºÑ¨~"° ∞≥ #ÿ Ѩiâ’^è#Œ Ѩ~O° QÍ#∞, Ü«Ú<≥>· _ˇ £ H˜OQÆ_"» ∞£
(U.K) `À ã¨O|O^è•Å∞ LO_Õq. ÉèÏ~°fÜ«∞ =∞iÜ«Ú J"≥∞iHÍ ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ ∞ ã¨OÜ«ÚHõOÎ QÍ KåÖÏ „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞
KÕÑ\¨ Ïì~∞° . „ѨK∞« ~°}Å∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨iâ’^è#Œ Å∞ ã¨OYº ÃÑiyOk. qâ◊fi q^•ºÅÜ«∞ ÖÖ’ ã¨=∂[ âߢãOΨ =∞iÜ«Ú
=∂#=âߢãOÎ̈ É’^è<Œ åOâ◊O HÍ=@O, Ѩiâ’^è#Œ Å∞ [~°Q_Æ O» =Å¡ É’^艌 Ωõ Å∞, Ѩiâ’^艌 Ωõ Å J=ã¨~O° U~°Ê_çOk. KåÖÏ
qâ◊fi q^•ºÅÜ«∂ÅÖ’ ã¨=∂[ âߢãÎ̈OqÉèÏQÍÅ∞ U~°Ê_®¤~Ú. ã¨=∂[ âߢãÎ̈O =∞iÜ«Ú =∂#=âߢãÎ̈O „Ѩ*Ï"≥∂^Œ
[#„Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ kQÍ ¿Ñ~°∞ `≥K∞« Û‰õΩ<åfl~Ú. g\˜ "åºÑ≤Î ÉÏQÍ [iyOk.

„Ѩ}ÏoHõ =∞iÜ«Ú Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ã¨=∂[âߢãA Î̈ Å˝ ∞ K«∞é∞‰õΩQÍ áêÖÁæO@∞<åfl~°∞.

[<åÉèÏ =º=ã¨÷ (Censer organisation) Hˆ O„^Œ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨OHˆ =∆ ∞ É’~°∞¤ (Central social
welfare board) Ã+_»∂ºÖò¤ ‰õΩÖÏÅ∞ =∞iÜ«Ú `≥QÅ Æ HÍ~åºÅÜ«∞=Ú yi[# Ѩiâ’^è#Œ ã¨Oã¨Å÷ ∞,
™ê=Ú^•Ü«∞Hõ „ѨQuÆ HÍ~°º„Hõ=∂ÅH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨Oã¨Å÷ ∞. W=hfl ã¨=∂[âߢãA Ψ Å˝ ∞ =∞iÜ«Ú
=∂#= âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ <≥Ñ· Ù¨ }Ϻxfl ã¨ÅǨÅ#∞ LѨÜ∂≥ yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~Ú.

17
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨=∂*âߢã¨ÎO =∞iÜ«Ú =∂#= âߢã¨ÎO „áêK«∞~°ºO á⁄O^Œ\ÏxH˜ =∞~À HÍ~°}O ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ „Ѩ}ÏoHõ
|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ Jaè=$kú "≥Ú^ŒÅ∞ HÍ=_»"∞Õ . ™ê÷xHõ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú Pi÷Hõ ã¨=∞㨺Å#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=\ÏxH˜
Ѩiq∞`« H͉õΩO_® ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~åxH˜ ã¨ÅǨe=fi@O‰õÄ_® D ~Ô O_»∞ âߢ™êÎÅ =Å¡ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. 1969 Ö’
U~°Ê_ç# WO_çÜ∞« <£ H“xûÖò PѶπ ™È+¨Öò Ãã#∞û sÃã~üÛ (ICSSR) ã¨=∂[âߢãΨ "åºÑ≤HÎ ˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ Oç k. =∞~À ã¨Oã¨÷ PÖò
WO_çÜ∂« ™È+¨ÖÏlHõÖò HÍ#Êù~Ô <£û (All india sociological conference) 1955 Ö’ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ã¨Oã¨÷ P~ü.Z<£.ã¨HÔ û<å
<åÜ«∞Hõ`fi« OÖ’ ÉÏQÍ Hõ$+≤ KÕãO≤ k. 1951 Ö’ U~°Ê_ç# WO_çÜ∞« <£ ™È+¨ÖÏlHõÖò ™ÈÃã\· © `À Hõeã≤ ~Ô O_»∞ XHõ\Q˜ Í
1967 Hõeã≤áÈÜ«∂~Ú. „Ѩã∞¨ `Î O« WO_çÜ∞« <£ ™È+¨ÖÏlHõÖò ™ÈÃã\· © "åi¬Hõ ã¨=∂"ÕâßÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ OÎ k. ^ÕâO◊ QÍ
ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ѩ~O° QÍ Hõ$+≤ [~°ÑÙ¨ `«∞#fl =ÚYº"≥∞#ÿ ã¨Oã¨Q÷ Í LOk.
D ^ŒâÖ◊ ’ „QÍg∞} ã¨=∂[ J^躌 Ü«∞<åÅ∞ qiqQÍ [iQÍ~Ú. J<ÕHõ „QÍ=∂Å "≥∂<À„QÍѨÙÅ∞ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜
=KåÛ~Ú. g\˜Ö’ H˘xfl ÉÏQÍ „ѨKå~°O á⁄O^•~Ú. q∞H˜¯"£∞ =∂iÜ«∞\ò (Mekim Marriott) ã¨OHõÅ#ã¨OѨÙ\˜
'Village india— (1955) ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ ã¨q∞ѨOÖ’ L#fl ëêg∞~ü¿Ñ@ „QÍ=∂xfl J^躌 Ü«∞#O KÕã≤ Zãπ.ã≤. ^Œ∂ÉË 'Indian
villages—(1956) „QÆO^è•xfl Z"£∞.Z<£. Nx"åãπ ã¨OHõÅ# ã¨OѨÙ\˜ 'Indias villages— (1956) "≥Ú^ŒÖ# ·ˇ q L^•Ç¨Ï~°}Å∞
QÍ K≥ѨÊ=K«∞Û.
^ÕâßxH˜ ã¨fi`«O„`«ºO =KåÛHõ H˘xfl =ÚYº"≥∞#ÿ Ѩiâ’^è#Œ Å∞ ѨÓ~°Ü Î ∂« º~Ú. „a\©+π áêÅ# =Å¡ `«O*Ï=Ó~ü
„QÍ=∞OÖ’ =zÛ# =∂~°∞ÊÅÃÑ· Hõ^bŒä <£ QÆÇϨ *ò (Kathalein gaugh) J^躌 Ü«∞#O, Xi™êû Ö’x „QÍ=∞O QÆ∞iOz
ZѶ.π l.ɡb· (F.G.bailey) ~°K#« - g\˜Ö’ „QÍ=∞ ™ê÷~Ú Ö’ =zÛ# =∂~°∞ÊŠѨijÅ# [iyOk. Hõ~å‚@Hõ~å¢+Oì¨ Ö’
XˆH „QÍ=∂xfl J^躌 Ü«∞#O KÕã#≤ Z"£∞. Z<£. Nx"åãπ— „áêÉź ‰õΩÅO— ÉèÏ=##∞ ~°∂Ñ≤OkOKå~°∞. Pi÷Hõ =#~°∞Å∞
=∞iÜ«Ú ~å[H©Ü«∞ „áê|źO Ô~O_»∂ KÕ`«∞Ö’ =ÙO>Ë „áê|źO ‰õΩÅOQÍ =∂ˆ~ ã≤÷ux Nx"åãπ q=iOKå_»∞.
L`«~Î „° Ѩ^âÕ ò ѨtÛ=∂# L#fl „QÍ=∂ÅÖ’ „Ѩ}ÏoHõ |^Œ"ú ∞≥ #ÿ Jaè=$kú HÍ~°¯„Hõ=∂Å∞ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú
™êO㨯$uHõ HÍ~°HÍŠѨ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^èOŒ ÃÑ· Zãπ.ã≤.^Œ∂ÉË J^躌 Ü«∞#O KÕâß~°∞. ~åºOH˜OQ∑ =º=ã¨Ö÷ ’ =∂~°∞Ê `«q∞à◊<å_»∞
‰õΩ K≥Ok# „QÍ=∞OÖ’ ZÖÏ =zÛO^À PO„n ɡ\¡© (andhere beteille) J^躌 Ü«∞#O =Å¡ `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
g\˜H˜ `À_»∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞, `≥QÅÆ ∞ =∞iÜ«Ú ‰õΩÖÏÅ∞ ÃÑ· J<ÕHõ J^躌 Ü«∞<åÅ∞ [iQÍ~Ú. Nx"åãπ
=∞m¡ ѨÙ#ó Ѩiâ’^è#Œ KÕã≤ ‰õÄ~üÅæ ÃÑ· 1940 Ö’ `«# Ѩiâ’^è#Œ Ѷe¨ `åxfl „ѨH\õ O˜ Kå_»∞. uiy 1952 Ö’ ‰õΩÅ=º=ã¨Ö÷ ’
L#fl`« QÆujÅ`« (upward mobility) JO>Ë ã¨O㨯sHõ~} ° QÆ∞iOz "≥Å_¡ Oç Kå_»∞. `«q∞à◊<å_»∞ ‰õΩ K≥Ok# Ѩi=∞ÔH·
HõàÏ¡~ü „áêO`«OÖ’ ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ „Ѩ`ºÕ H˜Oz q"åǨÏ=º=ã¨÷ ÃÑÅ· ∂~Úãπ _»∂º=∂O\ò „ÃÑO¶ z ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ Î«
J^躌 Ü«∞#O [iáê_»∞. HÍj‡s ѨO_ç\ò Å ‰õΩ@∞O|O, |O^è∞Œ `«fiO "å\˜ ã¨fiÉèÏ"åxfl QÆ∞iOz \˜.Z<£. =∞^Œ<£ Ѩiâ’^è#Œ
[iáê_»∞. ã¨zÛ^•#O^Œ cǨ~ü =∞iÜ«Ú *Ï~°Oæ _£ ‰õΩ K≥Ok# H˘xfl yi[# ã¨=¸Ç¨Å ÃÑ· qã¨û`« J^躌 Ü«∞#O KÕâß_»∞.
=∂iì<£ F~å<£ (Martin oran) ã¨O`åÖò yi[#∞ÅÃÑ· áêi„âßq∞H©H~õ } ° „ѨÉÏè =OÃÑ· Ѩiâ’^è#Œ [iáê_»∞. QÆ∞[~å`ü
‰õΩ K≥Ok# „QÍ=∞OÖ’ ‰õΩ@∞O| =∞iÜ«Ú QÆ$Ç¨Ï =º=ã¨Ã÷ Ñ· Z.Z"£∞. ëê J^躌 Ü«∞#O [iáê_»∞.

18
Downloaded from http://smartprep.in

ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂*ÏxH˜ K≥Ok# J#∞Éèí"å`«‡Hõ J^茺ܫ∞<åÅ =Å¡ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[ âߢã¨A˝Å∞ ™ê=∂lHõ
ã≤^•úO`åÅ#∞ |ÅO KÕ‰Äõ ~åÛ~°∞. ‰õÄ~üæ J^躌 Ü«∞#O Ѷe¨ `«OQÍ Nx"åãπ ã¨O㨯$fHõ~} ° ÉèÏ=##∞ „Ѩ"âÕ ◊ ÃÑ\Ïì_∞» .
_»∂ºÜ«∞O\’ (dumont) `«# „QÆO^èOŒ (Homo hereinchicus) Ö’ ‰õΩÅ=º=ã¨÷ ÅHõ} ∆ Ïxfl, xÜ«∞=∂xfl ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞.
DÜ«∞<Õ ¿Ñ~˘Ok# [~°flÖò (Contribution to indian sociology) x „áê~°OaèOKå~°∞. KåÖÏ =∞Ok ÉèÏ~°fÜ«∞
ã¨=∂[âߢã¨A˝Å∞ ã≤^•úO`åÅ#∞ ѨiH˜∆OKå~°∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O P^èŒ∞xHõ`«‰õΩ ã¨O|OkèOz# qâı¡+¨}#∞
Ü≥∂wO„^ŒãO≤ Q∑ `«# „QÆO^äOŒ 'Moderisation of indian tradition — Ö’ KÕâß~°∞. z=i ^Œâß|ÌOÖ’ Z‰õΩ¯= Ѩiâ’^è#Œ Å∞
*Ïu, eOQÆ, Ç≤ÏOã¨, Jaè=$kú ãÎ̈sHõ~} ° "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜ÃÑ· [iQÍ~Ú. g@xflO\˜ =Å# ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[ âߢãOΨ
=∞iÜ«Ú =∂#=âߢãOΨ ~Ô O_çO\˜H˜ JO`«~å˚fÜ«∞O ™ê÷~ÚÖ’ QÆ∞iÎOѨ٠=zÛOk.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 2.2
H˜Ok „Ѩâfl◊ ʼnõΩ ["å|∞e=Ú‡
1. ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ Zxfl ^ŒâÅ◊ Ö’ =$kú K≥OkOk.
2. U ã¨O=`«û~°OÖ’ Z=~°∞ ''~åÜ«∞Öò U+≤Ü∂« \˜H± ™ÈÃã\· © PѶπ ɡOQÍÖò—— ã¨Oã¨x÷ ™ê÷ÑO≤ Kå~°∞.
3. =∂H±û =ÚÅ¡~ü KÕã#≤ Hõ$+≤ Uq∞\˜
4. 'UxÃ+O\ò ÖÏ (Ancient law) „QÆO^è•xfl Z=~°∞ „"åâß~°∞.
5. _»|∞¡º. ÃÇÏKü. P~ü. i=~üû U ã¨=∂*Ïxfl J^躌 Ü«∞#O KÕâß_»∞.
6. H˘zÛ<£ =∞iÜ«Ú "≥∞ãÿ ∂¨ ~üH˜ K≥Ok# ‰õΩÖÏÅ∞ =∞iÜ«Ú `≥QÅÆ QÆ∞iOz Z=~°∞ J^躌 Ü«∞#O KÕâß~°∞.
7. "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@ ™êiQÍ =∂#= âߢãÎ̈ qÉèÏQÍxfl ZѨC_»∞, ZHõ¯_» ™ê÷ÑO≤ Kå~°∞.
8. 'HÍO„\˜|∂º+¨<û£ @∞ WO_çÜ∞« <£ ™È+≤Ü∂« År— [~°flÖò x Z=~°∞ „áê~°OaèOKå~°∞.
9. ™êfi`«O„`å#O`«~O° ã¨=∂[ âߢãA
Ψ Å˝ ∞ J^躌 Ü«∞#O KÕã#≤ ~Ô O_»∞ ã¨=Ú^•Ü«∂Å#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.
10. 1951 Ö’ l.Zãπ.Ѷ∞¨ ~ˆ fi ™ê÷ÑO≤ z# =$uÎ ã¨=∂[O Uk?

WO`« =~°‰Ωõ g∞~°∞ <Õ~∞° ÛH˘#flk

O =∂#=ÙÅ∞ `å=Ú#fl ã¨=∂[O QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=\ÏxH˜ =∞iÜ«Ú PÖ’zOK«\ÏxH˜ Pã¨HxΘ K«∂ѨÙ`å~°∞.
„ÃÑO¶ z qѨ=¡ O `«~åfi`Õ ã¨=∂[ âߢãOΨ Pq~°ƒqù OzOk.
O 1838 Ö’ PQÆ+µ¨ ì HÍ"Õ∞ì '™È+≤Ü∂« År— J<Õ Ñ¨^•xfl ~°∂á⁄OkOKå_»∞.
O ™ê=∂lHÍaè=$kú HÀã¨O ã¨=∂*Ïxfl âߢãÜ
Α ∞« OQÍ J^躌 Ü«∞#O K≥Ü∂« ºÅx HÍ"Õ∞ì „Ñ¨uáêkOKå_»∞.

19
Downloaded from http://smartprep.in

O D=∞b ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ =∞iÜ«Ú =∂H±û"≥|~ü ã¨=∂[âߢãÎ̈ Jaè=$kú „á¶ê<£û =∞iÜ«Ú [~°‡h Ö’ áê@∞ Ѩ_®¤~∞° .
O ~Ô O_»= „ѨÑO¨ K«ÜÚ« ^ŒOú `«~åfi`« ã¨=∂[âߢãOΨ Éè’^Œ<åOâ◊OQÍ ÉÏQÍ Jaè=$kú á⁄OkOk.
O ~åÜ«∞Öò U+≤Ü∂« \˜H± ™ÈÃã\· ˜ PѶπ ɡOQÍÖò 'ã¨Oã¨÷ ™ê÷Ñ#¨ `À ™ê=∂lHõ Ѩiâ’^è#Œ ʼnõΩ ÃÑ^ŒQÌ Í â◊HÎ̃ HõeOæ k.
O `˘e™êiQÍ Ñ¨ÓiΙê÷~ÚÖ’ ã¨=∂[âߢãΨ qÉèÏQÆO 1919 Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú qâ◊fiq^•ºÜ«∞=ÚÖ’ „áê~°OÉè"í ∞≥ ~ÿ ÚOk.
O ÉèÏ~°`« ^Õâ◊ ™êfi`«O„`«ºO `«~åfi`« ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[ âߢãA
Î̈ Å˝ ∞ J"≥∞iHõ<£ ã¨=∂[âߢãA
Î̈ Å˝ ∞ ã¨ÇϨ HÍ~°O`À
„QÍ=∂ÅÃÑ· J^躌 Ü«∞<åÅ∞ „áê~°OÉè=í ∞Ü«∂º~Ú.
O ™êfi`«O„`«ºO `«~åfi`« JkèHõ ã¨OYºÖ’ ã¨=∂[âߢãÎ̈ qÉèÏQÍÅ∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨iâ’^èHŒ õ „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’
ÃÑiQÍ~Ú.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ã¨=∂[âߢãÎ̈ Jaè=$kúH˜ D=∞b ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ =∞iÜ«Ú =∂H±û"≥|~ü Å Hõ$+≤x q=iOK«O_ç.
2. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨=∂[ âߢãÎ̈ „ѨQuÆ x g∞ ã¨fiO`« Ѩ^•Å∞ ( =∂@Å∞ ) `À `≥eÜ«∞*ËÜ∞« O_ç.
3. Zãπ.ã≤.~åÜü∞ „Ѩ^•è # ~°K#« Å#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.
4. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ ™êfi`«O„`«ºO `«~åfi`« ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ [iy# „Ѩ^•è # q[Ü«∂Å#∞ (Ѷe¨ `åÅ#∞) q=iOK«O_ç.

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

2.1
1. =∂#=Ù_»∞ ã¨OѶ∞¨ rq
2. 1789 „ÃÑO¶ z qѨ=¡ O
3. PQÆã∞¨ ì HÍ"Õ∞ì
4. âߢãÜ
Α ∞« Ѩ^uúŒ Ö’ ^Œ$yfiëêxfl q=iOK«@O
5. =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ , JkèÉ∫è uHõ"∞≥ #ÿ , âߢãÜ
Α ∞« "≥∞#ÿ
6. ã¨=∂[ âߢãΨ ã¨∂„`åÅ∞
7. Uq∞e ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞

20
Downloaded from http://smartprep.in

8. ã¨=∂[ âߢãOΨ Ö’ „áê^äqŒ ∞Hõ ÉèÏ=#Å∞

9. _»|∞¡º. l. ã¨=∞fl~ü
10. ã¨OѶ∞¨ ~°¬}, áÈ\©, ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ „áê^äqŒ ∞Hõ ÅH∆ͺxfl ã¨fi`«O„`«OQÍ Ñ¨iH©O∆ KåÅO>Ë Jq Uq^èOŒ QÍ
ZHõ¯_» U~°Ê_»∞`åÜÕ∞ K«∂_®e. (Jq áê~îâ° ßÅÅ∞, Hõ~å‡QÍ~åÅ∞, K«iÛÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.)
11. xÜ«∞`« 'ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ — ÉèÏ=##∞ ã≤"∞≥ ‡Öò `«# ~°K#« ÅÖ’ LѨÜ∂≥ yOKå_»∞.
12. \ÏÖòHÍ\ò áê~°≈<£ =∞iÜ«Ú ã≤.~Ô \· ò q∞Öòû

2.2
1. =¸_»∞ ^ŒâÅ◊ ∞ - 1769 - 1900 ã¨=∂[âߢãΨ ѨÙ<åk ^Œâ◊
- 1901 - 1950 ã¨=∂[ âߢãΨ =$uΠѨ~"° ∞≥ #ÿ ^Œâ◊
- ™êfi`«O„`åº#O`«~O° - „Ѩ}ÏoHõ, Jaè=$kú ^Œâ◊
2. 1774 ã¨O=`«û~°O Ö’ ~åÜ«∞Öò Uã≤Ü∂« \˜H± ™ÈÃã\· x˜ qeÜ«∞"£∞ *’<£û ™ê÷ÑO≤ Kå_»∞.
3. J<ÕHõ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ ~°K#« Å#∞ [~°‡hÖ’H˜ `«~åfi`« POQÆO¡ Ö’H˜ J#∞=kOKå~°∞.
4. ÃÇÏ„x "≥∞hÿ
5. hÅyi H˜ K≥Ok# `À_® `≥QÆ
6. ZÖò.HÔ . J#O`«H$õ +¨‚ JÜ«∞º~ü
7. 1921 Ö’ HõÅHõ`åÎ Ö’ =∂#=âߢãqÎ̈ ÉèÏQÆO „áê~°OÉè"í ∞≥ ~ÿ ÚOk.
8. _»∂º=∞O\ò
9. ‰õÄ~üÅæ ∞, ã¨O`åÖò, Ѩ~=° ∞Öˇ· HõÖÏ¡~ü
10. 'WO_çÜ∞« <£ ™È+¨ÖÏlHõÖò ™ÈÃã\· x˜ PÜ«∞# ™ê÷ÑO≤ Kå~°∞.

21
Downloaded from http://smartprep.in

3
ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ W`«~° ™êOѶ≤∞Hõ âߢ™êÎʼnõΩ
=∞^ŒºQÆÅ ã¨O|O^èOŒ
ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ W`«~° ™êOѶ≤∞Hõ âߢ™êÎʼnõΩ =∞^ŒºQÆÅ ã¨O|O^èŒO
"≥Ú^Œ@ ~Ô O_»∞ áê~îåÅÖ’#∞ ã¨=∂[ âߢãOΨ - J~°Oú , Ѩikè =∞iÜ«Ú K«i„`« QÆ∞iOz h=Ù `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl=Ù.
„Ѩã∞¨ `Î « áê~îO° Ö’ ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú W`«~° ™êOѶ∞≤ Hõ âߢ™êÎʼnõΩ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^è•xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï=Ù.
ã¨=∂[âߢãOΨ =∞iÜ«Ú W`«~° ™êOѶ∞≤ Hõ âߢ™êÎÖ#·ˇ K«i„`«, ~å[huâߢãOΨ , J~°âú ߢãOΨ ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ (Social Work),
=∞<À q*Ï˝# âߢãOÎ̈ =∞iÜ«Ú =∂#=âߢãOÎ̈ Ѩikè =∞iÜ«Ú áê~ q+¨Ü∂« xfl |\˜ì ã¨fi`«O„`«"∞≥ #ÿ k. J~Ú`Õ W=hfl
=∂#= ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨O|OkèOz#q Hõ#∞Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°HÍÅ∞QÍ =ÙO\Ï~Ú.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ g\˜x `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
O ã¨=∂[âߢãÎ̈ „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨fiÉèÏ"åxfl J=QÍǨÏ# KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞.
O ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ W`«~° ™êOѶ∞≤ Hõ âߢ™êÎʼnõΩ=∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^è•xfl PHõoOѨ٠KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞.

3.1 ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜ K«i`

„ H« ˜ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^èOŒ
ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú K«i„`«‰Ωõ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^èOŒ XHõ „Ѩâfl◊ `À =Ú_ç Ѩ_ç =ÙOk. Jk ã¨=∂[âߢãOÎ̈
‰õÄ_® „ѨH$õ u =∞iÜ«Ú r=ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ âߢã=Î̈ ∂ ÖË^• K«i„`«#∞ `≥eÜ«∞*Ë¿ã âߢã=Î̈ ∂? 19 = â◊`å|ÌO =∞iÜ«Ú

22
Downloaded from http://smartprep.in

20= â◊`å|ÌÑÙ¨ `˘e ã¨=∂[âߢãA

Ψ Å˝ ∞ ã¨=∂[âߢ™êÎxfl ã¨=∂[Ѩ٠„ѨH$õ uâߢãOΨ QÍ Jaè=i‚OKå~°∞. `«~åfi`« P "å^Œ#Ö’
|ÅÇ‘Ï#`«Å∞ LO_»@O`À ™êOѶ∞≤ Hõ âߢãOΨ QÍh xã¨ûO^ÕÇϨ OQÍ x~°∂Ñ≤OKå~°∞. H˘O`«=∞Ok ã¨=∂[âߢãOΨ XHõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ
K«i„`«#∞ `≥eÜ«∞*Ë¿ãk Jx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.
K«i„`« QÆ`åxfl, <å\˜ „Ѩ[Å∞ rqOz# "≥·<åxfl P^茺ܫ∞#O KÕã¨∞ÎOk. „Ѩ[Å =ºHÎ̃QÆ`«OQÍ
¿ãHõiOz# "å\˜#∞O_ç „QÆO^è•ÅÜ«∂Å∞ =ã¨∞Î „Ѩ^~Œ ≈° #âßÅÅ∞, ѨÙ~å`«# Ѩ„`«xÅÜ«∂Å iHÍ~°∞¤
^•fi~å ã¨=∂Kå~åxfl K«i„`«HÍ~°∞Å∞ ¿ãHõi™êÎ~∞° .
„áêp#HÍÅOÖ’ K«i„`«HÍ~°∞Å∞ âßã¨<åÅ#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã"å~°∞. Kåi„`«Hõ ã¨=∂Kå~°O ZѨÊ\˜H˜ ѨÓiÎHÍ^Œ∞.
H˘O`«<åâ◊#O ~å=@O, áê_»~ÚºáÈ=@O KÒ~åºxH˜ QÆ∞i HÍ=@O `«ã¯¨ iOѨ|_»_O» ÖË^• JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ ~åHõáÈ=@O
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« K«i„`«HÍ~°∞Å∞ QÆ`åxH˜ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü∂« Å#∞ J#fiÜ«∞O KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ Ѩiq∞`«∞Å#∞
U~°Ê~°K∞« ‰õΩO\Ï~°∞.
K«i„`«HÍ~°∞Å∞ „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨=∂*ÏÅ#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ~∞° . XHÍ<˘Hõ HÍÖÏxH˜ ã¨O|OkèOz P<å\˜ ã¨=∂[OÖ’
<≥ÅH˘#fl =º=ã¨#÷ ∞ QÆ∞iOz "å~°∞ K≥|∞`å~°∞. "å~°∞ áÈeÛ# ã¨=∂[ ã¨fi~°∂ѨO Ѩiq∞`«∞ÅÖ’ ‰õÄ_»∞ ‰õΩ#flk. Hˆ =ÅO
P „Ѩ^âÕ ßxH˜ ã¨O|OkèOz ã¨=∂Kå~åxfl W™êÎ~∞° . q¢ã`Ψ O« QÍ ã¨=∂[ J^躌 Ü«∞#O [~°Q^Æ ∞Œ . JO^Œ∞KÕ`« =∂#=
ã¨=∂*Ïxfl ™ê^è•~°}H© ~õ }° K≥Ü∞« º\ÏxH˜ ™êǨÏã≤OK«~∞° . XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ™ê=∂lHõ ã¨O^Œ~åƒùxfl ѨÓiÎQÍ "å~°∞ q=iOK«QÅÆ ~°∞.
ã¨=∂ã¨âߢãOΨ „Ѩ^•è #OQÍ ã¨=∞HÍb# ã¨=∂*ÏÅ`À ã¨O|O^èOŒ Hõey =ÙO@∞Ok. ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ ∞ W`«~∞° Å∞
¿ãHõiOz# "å\˜ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ~» ∞° . "å~°∞ <Õ~∞° QÍ ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~}
° Ѩ^`úŒ ∞« efl ZOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. „áê^èqŒ ∞Hõ ã¨=∂Kå~åxfl
fã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~} ° Ö’ Jxfl JOâßÅ#∞ ^Œ$+≤Öì ’ =ÙOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. `å=Ú ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ#fl "å\˜Ö’
H˘xflO\˜H˜ ã¨=∂^è•#O ÅÉèºí O H͉õΩO>Ë uiy Hˆ „∆ `«â’^è#Œ ‰õΩ ѨÓ#∞‰õΩO\Ï~°∞. nx=Å¡ K«i„`«HÍ~°∞_ç`À áÈÅ∞Û‰õΩO@∂
ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ Î« ã¨=∞„QÆOQÍ ã¨q=~°OQÍ ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõi™êÎ~∞° .
™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú ™êO㨯$uHõ =∂~°∞Ê#∞ J=QÍǨÏ# KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ Kåi„`«Hõ ã¨=∂Kå~åxfl P^è•~°OQÍ
ã¨=∞HÍb# ã¨=∂*Ïxfl ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ J^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ~∞° . "å~°∞ QÆ`O« Ö’ ã¨=∂*Ïxfl ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ ^Œ$+≤`ì À
K«∂™êÎ~∞° . ã¨∂Hõ‡∆ OQÍ K≥áêÊÖO>Ë ã¨=∂[ âߢãA Î̈ _˝ ∞» `«#^≥#· Ѩ^uúŒ `À Kåi„`«Hõ ã¨=∂*Ïxfl J^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ_∞» . qq^èŒ
ã¨Oã¨Å÷ =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•xfl Ѩije™êÎ_∞» . ã¨=∂[âߢãOÎ̈ Ö’ XHõ qÉèÏQÆ"∞≥ #ÿ Kåi„`«Hõ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ K«i„`«
Ѩ~O° QÍ ã¨=∂*ÏÅ#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. K«i„`«‰Ωõ ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ =∞^ŒºQÆÅ „Ѩ^•è #ÉË^OŒ - K«i„`« QÆ`åxH˜
ã¨O|OkèOz#k, ã¨=∂[ âߢãOΨ =~°=Î ∂<åxH˜ ã¨O|OkèOz#k. K«i„`« ã¨=∂HÍb# ã¨=∂*ÏÅ QÆ∞iOz Ѩ\Oì˜ K«∞HÀ‰õΩ#fl
ã¨=∂[âߢãOΨ =∂„`«O QÆ`åxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂*ÏÅ ã≤u÷ x J^躌 Ü«∞#O K≥Ü∞« º@O ѨikèQÍ Hõey =ÙOk.
=∞~À =ÚYº"≥∞#ÿ Éè^Ë OŒ - K«i„`« Hˆ =ÅO „Ѩ`ºÕ HõOQÍ H˘xfl ã¨=∂*ÏňH Ѩiq∞`«O J=Ù`«∞Ok HÍh =∂#=
ã¨=∂*ÏÅxflO\˜x ã¨=∂[âߢãOÎ̈ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. ‰õΩÑ¡ OΨ QÍ K≥áêÊÅO>Ë ã¨=∂[âߢãOΨ Pâ◊Ü∞« O ã¨∂Å÷ ™ê÷~ÚÖ’
L#fl J^躌 Ü«∞#O =∂„`«O ã¨∂Hõ∆ ‡ ™ê÷~ÚÖ’ LO@∞Ok. ã¨=∂[ âߢãA Ψ _˝ ∞» ‰õÄ_® XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨=∂*Ïxfl QÆ∞iOz
23
Downloaded from http://smartprep.in

P^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ~∞° . J~Ú`Õ W`«~° ã¨=∂*ÏÅÅÖ’ áÈÅ∞Û`«∂ ™ê^è•~°}H© ~õ } ° KÕ™êÎ_∞» . ã¨=∂[ âߢãAÎ̈ _˝ ∞» `«∞Å<å`«‡Hõ
Ѩ^uúŒ ^•fi~å<Õ J^躌 Ü«∞#O [~°∞ѨÙ`å_»∞. „Ѩ`ºÕ HõO #∞O_ç ™ê^è•~°} ™ê÷~ÚQÍ Ñ¶e¨ `åÅ∞ ~°∂áÈOkOK«_O» Ö’ Wk
ã¨ÇϨ Hõiã¨∞OÎ k. ã¨=∂[âߢãOÎ̈ ѨijÅ# `«∞Å<å`«‡Hõ =∞iÜ«Ú ™ê^è•~°}H© ~õ } ° âߢãOÎ̈ K«i„`« ^Œ™êÎ"A Õ Å Ñ¨„`åÅ
qâı+¡ }¨ <Õ P^è•~°OQÍ LO@∞Ok. „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨O^Œ~åƒùÅ#∞ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥ã∞¨ OÎ k. HÍÖÏxH˜, „Ѩ^âÕ ßxH˜ WKÕÛ =ÚyOѨÙÅ∞
Ѩiq∞`« =∞=Ù`å~Ú.

3.2 ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú ~å[hu âߢ™êÎxH˜ QÆÅ ã¨O|O^èŒO

~å[hu âߢ™êÎxfl áêÅ<åâߢã¨ÎOQÍ ÖË^• ~å[ºÖË^• ~å[H©Ü«∞ âߢã¨ÎOQÍ Ñ≤Å∞™êÎ~°∞. ~å*Ϻxfl =∞iÜ«Ú
JkèHÍ~° JOQÍÅ#∞ âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ãk ~å[hu âߢã=Ψ Ú. ã¨=∂[OÖ’ JkèHÍ~° ѨOÑ≤},© JkèHÍ~°OHÀã¨O,
áÈ\© Ѩ^`úŒ ∞« Å∞, ~å[ºO, ã¨fiÉèÏ=O JO>Ë âßã¨#, HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ =∞iÜ«Ú <åºÜ«∞=º=ã¨÷ q^è∞Œ Å#∞ J^躌 Ü«∞#O
KÕã∞¨ OÎ k. Jaè=$kú ã¨Ot¡+ì̈ =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅ#∞ ~å[hu âߢãOΨ ™ê^è•~°}OQÍ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. =∞~À
q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅÖ’ „ѨÉ∞íè `«fi Ü«∞O„`åOQÆO =∞iÜ«Ú K«@Oì QÆ∞iOz K≥|∞`«∞Ok. ã¨∂Hõ‡∆ ™ê÷~Ú
qÉèÏQÍÅ Hõ#fl ÃÑ^Œ™Ì ê÷~ÚÖ’ ã¨=∂*Ïefl ~å[hu âߢãOÎ̈ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨O|OkèOz q¢ã`Î̈ « Hˆ „∆ `«
â’^è#Œ ~å[hu âߢãA Î̈ Å˝ ∞ KÕÑ@ ¨ ~ì ∞° ."å~°∞ „ѨK∞« iOz# Ѩ„`åÅ∞, *<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å∞, JkèHÍ~° Ѩ„`åÅ∞ áê~°"¡ ∞≥ O\ò
=∞iÜ«Ú W`«~° ~å[H©Ü∞« qÉèÏQÍÅ „áÈã‘_Oç Q∑û „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞ ¿ãHõ~} ° , ZxflHõŠѶe¨ `åÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. g\˜ ^•fi~å<Õ
ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõi™êÎ~∞° . Hˆ „∆ `« ™ê÷~Ú #∞O_ç ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Œ~∞° . W`«~∞° Å∞ ¿ãHõiOz# ã¨=∂Kå~åxfl g~°∞
ã¨=∞#fiÜ«∞ Ѩ~K° @« O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ~å[huâߢãOΨ ¿Ñ~°∞‰õΩ `«Q@æÆ ∞ìQÍ „áê^èqŒ ∞HõOQÍ ~å[H©Ü∞« ã¨Oã¨Å÷ ∞ JO>Ë ã¨=∂[OÖ’
JkèHÍ~° ѨOÑ≤}© =∞iÜ«Ú âßOu Éè„í ^Œ`Å« ~°H} ∆õ `À ã¨O|O^è=Œ ÚOk. ~å[ºO ѨÙ@∞ìHõ J=ã¨~O° , "å\˜ Ü≥ÚHõ¯~å[H©Ü∞«
PÖ’K«# K«i„`« ~å[hu âߢãOÎ̈ Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ ÉèÏQÆO.
ã¨=∂[ âߢãOΨ Jxfl ~°HÍÅ ã¨=∂*Ïefl JO>Ë Jk Jk=∞, Hõ~¬° H,õ #QÆ~,° áêi„âßq∞Hõ U ã¨=∂*Ïx<≥#·
J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. yi[# =∞iÜ«Ú Hõ~¬° Hõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ JkèHÍ~° ѨOÑ≤}H© ˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl JOkã¨∞OÎ k.
1940 „áêO`«OÖ’ =∂#= âߢãA Î̈ Å˝ ∞ ~å[º =º=ã¨`÷ À ã¨O|O^èOŒ ÖˉΩõ O_® J^躌 Ü«∞#O KÕâß~°∞. "å~°∞ ~å[º~°ÇÏ≤ `«
ã¨=∂*ÏÅ∞QÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. ã¨∞_®<£H˜ K≥Ok# ã¨∂¯Öò „áêO`«O ^•xH˜ L^ŒÇϨ ~°}OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. =∂#= âߢãA Ψ Å˝ ∞
~å[º ~°ÇÏ≤ `« ã¨=∂[Å∞ ZÖÏ =∞#∞QÆ_» H˘#™êyOKåÜ≥∂ `≥eÜ«∞KÕâß~°∞. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} =∞iÜ«Ú qK«Å#O ~å[ºO
ÖˉΩõ <åfl ZÖÏ L<åflÜ≥∂ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. „Ѩu ã¨=∂*ÏxH˜ PKå~åÅ∞ xÜ«∞=∂Å∞ "å\˜x Ju„Hõq∞¿ãÎ fã¨∞HÀ=Åã≤#
Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ „Ѩu ã¨=∂[OÖ’#∂ =ÙO\Ï~Ú. ™ê^è•~°} ã¨=∂*ÏÅÖ’ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} Ü«∞O„`«OQÍxH˜ ã¨O|OkèOz
ã¨=∂Kå~åxfl ~å[hu âߢãA Ψ Å˝ ‰õΩ J#∞|O^èŒ ã¨=∂Kå~åxfl ã¨=∂[âߢãOΨ JOkã¨∞OÎ k.
~å[hu âߢãOÎ̈ „Ѩ^•è #OQÍ ~å[H©Ü∞« ã¨Oã¨Å÷ `À =Ú_çÑ_¨ Lç O@∞O^Œx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO. U XHõ¯ ã¨Oã¨÷ QÆ∞iOz
„Ѩ`ºÕ HõOQÍ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ „áê^è#Œ º`« x=fi^Œ∞. ã¨=∂[ =∞#∞QÆ_Ö» ’ Jxfl ã¨Oã¨Å÷ áê„`« ã¨=∂#OQÍ =ÙO@∞Ok. „Ѩu

24
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨Oã¨÷ ã¨=∂*Ïaè=$kúH˜ áê@∞ Ѩ_∞» `«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« ã¨=∂[âߢãOÎ̈ q+¨Ü∞« OÖ’ ~å[H©Ü∞« ã¨Oã¨Å÷ ∞ ã¨=∂[ ã¨Oã¨Å÷ ∞
XHõ ÉèÏQÆO. nxH˜ W`«~° ã¨Oã¨Å÷ `À ã¨O|O^è•Å∞ LO\Ï~Ú. „Ѩ`ºÕ H˜Oz ~å[H©Ü∞« ã¨Oã¨Å÷ #∞ J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã âߢ™êÎxfl
~å[H©Ü∞« ã¨=∂[âߢãOÎ̈ QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. ~å[hu âߢãOÎ̈ Ö’ q+¨Ü∂« Å∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ ~å[H©Ü∞« ã¨=∂[âߢãOÎ̈ Ö’ ‰õÄ_®
=ÙO\Ï~Ú. J~Ú`Õ JkèHÍ~° ѨOѨ},© xÜ«∞O„`«}, Ü«∞O„`åOQÆO, K«@=ì º=ã¨÷ g\˜ ™ê=∂lHõ JkèHÍ~åʼnõΩ Z‰õΩ¯=
„áê^è•#º`« =ÙO@∞Ok. ™ê=∂lHõãs÷¨ Hõ~} ° =∞iÜ«Ú JkèHÍ~° ѨOÑ≤}© ÖË^• ™ê=∂lHõ Éè„í ^Œ`H« ˜ ã¨O|OkèOz x¿+^•Å∞
xÜ«∞O„`«}Å∞ ÖË^• ~å[H©Ü∞« =º=ã¨Ö÷ ’ |O^è∞Œ `«fi ™ê÷#O =O\˜ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ „Ѩâfl◊ Å#∞ ã¨=∂^è•#O
=ÙO@∞Ok.
#QÆ~,° W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ ã¨=∂*ÏÅ∞ ÖË^• ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ QÆ∞iOz Hˆ „∆ `« Hõ$+≤x ã¨=∂* âߢãA Î̈ Å˝ ∞ KÕÑ_¨ `» å~°∞.
™ê÷xHõ ™ê÷~ÚÖ’ g\˜ Ѩxx [iˆQ „Ѩ„H˜Ü∞« #∞ q™êÎ~O° QÍ Ñ¨ije™êÎ~∞° . J<ÕHõ q^è•Å ™ê÷xHõ Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞, ã¨O^Œ~åƒùÅ#∞
ѨijeOz áÈeÛ ~å[H©Ü∞« =º=ã¨H÷ ˜ ã¨O|OkèOz ™ê^è•~°}H© ~õ } ° KÕ™êÎ~∞° . ~å[hu âߢãOÎ̈ =∞iÜ«Ú ã¨=∂[ âߢãOÎ̈
~Ô O_»∂ ‰õÄ_® ~å[H©Ü∞« =º=ã¨H÷ ˜ ã¨O|OkèOz "å\˜ ÅHõº∆ O ™ê^è•~°} „Ѩu áê^Œ#Å∞ XHõ¯>Ë J~Ú<å Jq J#∞ã¨iOKÕ
Ѩx ÖË^• Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ "Õ~∞° QÍ =ÙO\Ï~Ú. ~å[hu âߢãOΨ ã¨∂Hõ‡∆ , ã¨∂Å÷ qÉèÏQÍÅÖ’ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ì "å\˜x ™ê^è•~°}Hõ~} °
KÕ™êÎ~∞° . ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ ã¨∂Hõ‡∆ qÉèÏQÍxfl âߢãÜ
Α ∞« OQÍ q∞QÆ`å "å\˜Ö’ áÈeÛ ™ê^è•~°} „Ѩu áê^Œ#Å∞ KÕ™êÎ~∞° .

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 3.1
„H˜Ok "å\˜Ö’ Uk XáÈÊ Uk `«áÈÊ x~°~‚ ÚOz, ''XѨC—— J~Ú`Õ ''XѨC—— Jx ''`«ÑC¨ —— J~Ú`Õ ''`«ÑC¨ ——Jx
QÆ∞iÎOK«O_ç.
1. „áêp# ã¨=∂*Ïxfl K«i„`« J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k ( )
2. ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ ѨijÅ<å âߢãOÎ̈ ( )
3. =∂#= ã¨=∂*ÏxH˜ K≥Ok# Jxfl ã¨Oã¨e÷ fl ~å[huâߢãOΨ J^躌 Ü«∞#OKÕã∞¨ OÎ k ( )
4. =∞^躌 O`«~° ZxflHõÅ QÆ∞iOz K«i„`«HÍ~°∞Å∞ ѨijÅ# KÕ™êÎ~∞° . ( )
5. ã¨=∂[ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ "åi ã¨=∂Kå~åxfl ѨÙ~å=ã¨∞âÎ ßÅ #∞O_ç ¿ãHõi™êÎ~∞° .

3.3 ã¨=∂[âߢãOΨ =∞iÜ«Ú Pi÷Hõ âߢ™êÎxH˜ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^èOŒ

D<å_»∞ Jxfl ™êOѶ∞≤ Hõ âߢ™êÎÅ`À Pi÷Hõ âߢãOΨ ÉÏQÍ Jaè=$kú K≥Ok# âߢãOΨ QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. Jk Ѩi=∂}Ï`«‡Hõ
=∞iÜ«Ú QÆ∞}Ï`«‡Hõ Ѩiâ’^è#Œ Ö’ =$kú K≥OkOk. Pi÷Hõ âߢãOÎ̈ Ü≥ÚHõ¯ XHõ qÉèÏQÆO J~°qú ∞`«âߢãOÎ̈ (Econometry).
Pi÷Hõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« xfl Ѩi=∂}Ï`«‡Hõ =∞kOѨ٠KÕ¿ã âߢãOÎ̈ . W`«~° ™êOѶ∞≤ Hõ âߢ™êÎÅ`À áÈe¿ãÎ =∞<À q*Ï˝#âߢãOÎ̈
P^è∞Œ xHõ J~°âú ߢãÎ̈ KåÖÏ =~°‰Ωõ QÆ}`« ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ k.

25
Downloaded from http://smartprep.in

J~°âú ߢãOΨ „Ѩ^•è #OQÍ =¸_»∞ JOâßÅÖ’ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. 1. L`«ÊuÎ, 2.ѨOÑ≤}.© 3. qxÜ≥∂QÆO
=∂#=Ùx HÀÔ~¯Å∞ JѨiq∞`«OQÍ LO_ç =#~°∞Å∞ `«‰Ωõ ¯=QÍ LO\Ï~Ú. ~Ô O_çO\˜H˜ =∞^躌 ã¨=∞#ºÜ«∂xH˜ J=ã¨~O° .
L#fl =#~°∞ʼnõΩ `«Q@æÆ ∞ìQÍ J=ã¨~åÅ#∞ J^Œ∞ѨÙKÕã∞¨ H˘<Õ =ӺǨxfl =∂#=ÙÅ∞ ~°∂á⁄OkOK«∞HÀ"åe. =#~°∞Å∞ =∞iÜ«Ú
° (Economization) =∞iÜ«Ú Pi÷Hõ q+¨Ü∂« Å âߢãOΨ QÍ
J=ã¨~åÅ =∞^Œº ã¨=∞`ÒźO ™êkèOKÕ „Ѩ„H˜Ü∞« <Õ Pi÷HH© ~õ }
Ñ≤Å∞™êÎ~°∞.
P^è∞Œ xHõ, ã¨OH˜+¡ ì̈ =∞iÜ«Ú #QÆ~° áêi„âßq∞Hõ ã¨=∂*ÏÅÖ’x Pi÷Hõ =º=ã¨Å÷ #∞ J^躌 Ü«∞#O K≥Ü∞« º@OÃÑ<· Õ
J~°âú ߢãOΨ ^Œ$+≤xì Hˆ O„nHõiã¨∞OÎ k.D q+¨Ü∞« OÖ’ J~°âú ߢ™êÎxH˜ ~å[hu âߢãOΨ #‰õΩ XHõ áÈeHõ LOk. ~Ô O_»∞ âߢ™êÎÅ∞
‰õÄ_® „Ѩ`ºÕ HõOQÍ P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨O|OkèOz XHõ ã¨Oã¨÷ ( Pi÷Hõ ÖË^• ~å[H©Ü∞« ) QÆ∞iOz q=iã¨∞OÎ k. P^è∞Œ xHõ
Pi÷Hõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ ( ÃÑ<·¶ å<£û, ÉϺOH˜OQ∑, =∂Ô~¯\ò) QÆ∞iOz J~°âú ߢãOÎ̈ q=iã¨∞OÎ k. g\˜`À áê@∞ Pi÷Hõ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ "å\˜ÃÑ·
™ê=∂lHõ JOâßÅ áê„`« Uq^èOŒ QÍ Pi÷Hõ =º=ã¨#÷ ∞ |Ö’¿Ñ`«O KÕã∞¨ OÎ ^À `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
Jaè=$kúKO≥ ^Œ∞`«∞#fl Pi÷Hõ =º=ã¨Ö÷ ’ ÖÏÉèÏÅHÀã¨O ¿ÇÏ`«∞|^ŒÌ x~°Ü
‚ ∂« Å∞ fã¨∞HÀ=\ÏxH˜ J~°âú ߢãOΨ LѨHiõ ã¨∞OÎ k.
„Ѩu Pi÷Hõ =º=ã¨Ö÷ ÏÉèÏÅ∞, P^•Ü«∂Å#∞ Jq∞`«OQÍ á⁄O^Õ kâ◊QÍ LO@∞Ok. g\˜ q+¨Ü∞« "≥∞ÿ Pi÷Hâõ ߢã"Ψ `Õ ÅΫ ∞
kQÆ∞= JOâßÅ#∞ ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞HÀ"åe.
O ã¨=∂[O _ç=∂O_£ =∞iÜ«Ú ã¨ÑÜ
¡¨ ∞ü Å =∞^躌 ã¨O|O^è=Œ Ú
O XHõ\˜ J=ã¨~O° xq∞`«OÎ =#~°∞Å#∞ ¿ÇÏ`«∞|kÌHOõ QÍ LѨÜ∂≥ yOK«∞@
O Pi÷HÍaè=$kúH˜ ã¨O|OkèOz# JOâßÅ∞.
=∂#= ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨O|OkèOz# J<ÕHõ ã¨Oã¨÷ÅÖ’ Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷Å ‰õÄ_® XHõ\˜QÍ ã¨=∂*ÏâߢãÎ̈A˝Å∞
ÉèÏq™êÎ~∞° . W`«~° ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ „Ѩ`ºÕ Hõ „áê^è•#º`« W=fi@O [~°Q^Æ ∞Œ . ã¨=∂[âߢãA
Î̈ Å˝ ∞ Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷ Å`À W`«~° ã¨Oã¨Å÷
ã¨O|O^è•Å#∞ ѨiH˜™∆ êÎ~∞° .
™ê=∂lHõ JOâßÅ∞ Pi÷Hõ âߢ™êÎxH˜ ã¨O|OkèOz#qQÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° . =#~°∞ÅHõ∞ ã¨O|OkèOz, „Ѩ[ʼnõΩ "å\˜
qxÜ≥∂QÆO QÆ∞iOz ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ „Ѩ`ºÕ Hõ „â◊^úŒ Hõ#Ѩ~∞° ™êÎ~∞° . „Ѩ[Å^Œ$+≤xì |\ì̃ JOK«<å "≥Ü∞« º_»=∞<Õk Pi÷Hõ
âߢãA Î̈ Å˝ ∞ K≥Ü∞« º~°∞. "åà◊√§ Hˆ =ÅO Pi÷Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° JOâßÅ#∞ ѨiQÆ}#Ö’xH˜ fã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. Jk yi[# =∞iÜ«Ú
Hõ~¬° Hãõ =¨ ∂*ÏÅÖ’ ~°∞A=~ÚOk. KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅÖ’ J#=ã¨~° =ºÜ«∞O Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ™ê=∂lHõ J=ã¨~åʼnõΩ
^è<Œ åxfl qxÜ≥∂yOK«_O» [~°QÍe. ã¨=∂[âߢãA Ψ Å˝ Pi÷Hõ =º=ã¨Å÷ ‰õΩ ã¨O|OkèOz# ™ê=∂lHõ JOâßÅ#∞ ^Œ$+≤Öì ’
ÃÑ@∞ì‰Ωõ O\Ï~°∞. D q+¨Ü∞« OÖ’ Pi÷Hõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ PÖ’K«# "Õ~∞° QÍ =ÙO@∞Ok. "å~°∞ Pi÷Hõ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ Ѩ~º° =™ê#ÅÃÑ·
„Ѩ[Å ã¨ÊO^Œ##∞ Ѩ\Oì̃ K«∞‰õΩO\Ï~°∞.
=∞i H˘xflO\˜Ö’ ~Ô O_»∞ âߢ™êÎÅH˜ `Õ_®Å∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. Pi÷Hõ âߢãA Î̈ _˝ ∞» „ѨÉ∞íè `«fi „ѨK∞« ~°}Å∞, [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å∞,
ÉϺOH˜OQ∑ ã¨Oã¨Å÷ ∞ „áÈã‘_Oç Q∑û, Pi÷Hõ ã¨~ˆ fi =∞iÜ«Ú ÉÏÅ<£û +‘\òûÅ#∞ |\ì̃ ã¨=∂Kåxfl¿ãHõi™êÎ~∞° .Wq ã¨∂Å÷ ™ê÷~ÚH˜
ã¨O|OkèOz# ã¨O^è~Œ åƒùÅÖ’ LѨHiõ ã¨∞OÎ k.

26
Downloaded from http://smartprep.in

Pi÷Hõ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ g\˜ #∞O_ç ™ê^è•~°}H© ~õ }

° KÕ™êÎ~∞° . ã¨∂Hõ‡∆ ™ê÷~ÚÖ’ J^躌 Ü«∞#O J<Õk KåÖÏ J~°∞^Œ∞QÍ
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ „QÍg∞} ÖË^• #QÆ~° W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ ã¨=∂*ÏÅ ã¨ÅǨÅ∞ qãÎ̈$`«"∞≥ #ÿ Hˆ „∆ `« Hõ$+≤ ^•fi~å
ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ ã¨∂Hõ‡∆ ™ê÷~ÚÖ’ J^躌 Ü«∞<åÅ#∞ [~°∞ѨÙ`å~°∞. Pi÷Hõ âߢãOÎ̈ Ö’ PQÆ=∞# Ѩ^uúŒ - ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’
xQÆ=∞# (Inductive) Ѩ^uúŒ LO@∞Ok. z=~°QÍ ã¨=∂[ âߢãOΨ J~°âú ßGOÖÏ Ñ¨i=∂}Ï`«‡HõOHÍ^Œ∞.

3.4 ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ Hõ$+≤H˜ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^èOŒ

ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ ~Ô O_»∂ ‰õÄ_® â◊√^Œqú *Ï˝# âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú J#∞ „ѨÜÚ« HõÎ
âߢ™êÎxH˜ =∞^躌 =Ù#fl ã¨O|O^èOŒ ÖÏO\˜k. ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ =∂#"åaè=$kúHÀã¨O ÉèÏ=#Å ™êOˆHuHõ`#« ∞ LѨÜ∂≥ yOKÕ
q^è•#O`À =Ú_çÑ_¨ ç =ÙOk.
™ê=∂lHõ Hõ$+≤ „Ѩ`ºÕ H˜Oz J"≥∞iHõ<£ ʼnõΩ ã¨O|OkèOz#k. =∂#= ã¨OHˆ =∆ ∞"Õ∞ „Ѩ^•è #OQÍ Jaè=$kú K≥OkOk.
20 = â◊`å|ÌÑÙ¨ P~°OÉèí k<åÅÖ’ ™ê=∂lHõ âߢãA Ψ Å˝ ∞ ã¨=∂[ Ѩx f~°∞H˜ ã¨O|OkèOz `åufiHõ zO`«# *Ï˝<åxfl
Hõey =ÙO_Õ"å~°∞. P^Œ~≈° ã¨=∂[=∞<Õ „Ѩâfl◊ ‰õÄ_® "åà◊§Ö’ =ÙOk. J~Ú`Õ ™êOˆHuHõ`« ÖËHáõ È=_»O "ÕQOÆ QÍ PÖ’zOK«∞HÀÖËHõ
áÈ=_»O [iyOk.
20 = â◊`å|ÌOÖ’ ã¨=∂[OÖ’ KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl =∂~°∞ÊÅ=Å¡ L#fl "åà◊‰¡ Ωõ ÖËx"åà◊‰¡ Ωõ =∞^Œº JO`«~O° ÉÏQÍ
ÃÑiyOk. Z=~°∞ ÖËx J<å^èÅŒ ã¨=¸Ç¨ÏO ‰õÄ_® U~°Ê_çOk. Ѷe¨ `«OQÍ "åà◊¡ ã≤u÷ x ÃÑOKÕk ZÖÏ J<Õ „Ѩâfl◊
L`«Ê#fl=∞~ÚOk. *Ï˝#O XHõ¯>Ë ã¨iáÈ^Œ∞ Jq PK«~} ° Ö’ ÃÑ@∞ì‰Ωõ O>Ë LѨÜ∂≥ QÆO ÖË^∞Œ . ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ P q^èOŒ QÍ
Pq~°ƒqù OzOk. =∂#"À^Œ~Ì }° ‰õΩ ã¨iѨ_® ™êOˆHuHõ`#« ∞ ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ JOkã¨∞OÎ k.
HÍh U q^è"Œ ∞≥ #ÿ K«~º° Öˇ#· ™ê=∂lHõ ã¨O^è~Œ åƒùxfl |\ì̃ ã¨=∞„QÆ *Ï˝#O J=ã¨~O° . ã¨=∂[âߢãOÎ̈ ^•xx
JOkã¨∞OÎ k JO^Œ∞KÕ`« ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ ™ê=∂lHõ JO`«~ü ^Œ$+≤Ãì Ñ· P^è•~°Ñ_¨ Oç k.
ã¨=∂[âߢãOÎ̈ :
JO`Õ H͉õΩO_® *Ï˝<åxfl LѨÜ∂≥ yOKÕ Ñ¨^`úŒ ∞« Å#∞ K«iÛã¨∞OÎ k.'ã¨=∂[ âߢãOΨ Ö’ ‰õÄ_® Ѩiâ’^è#Œ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
J#∞ „ѨÜÚ« HõÎ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’ XHõ ÉèÏQÆO.
™ê=∂lHõ âߢãOÎ̈ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ ~Ô O_çO\˜H˜ =∞^躌 # L#fl^Õ J#∞ „ѨÜÚ« HõÎ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ .=∞#O
WѨÙ_»∞ ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ =∞iÜ«Ú J#∞ „ѨÜÚ« HõÎ ã¨=∂[ âߢ™êÎÅ =∞^躌 =Ù#fl `Õ_®#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. ™ê=∂lHõ
*Ï˝#O ZHõ¯_» =ÙѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞O^À J^Õ J#∞ „ѨÜ∂≥ HõÎ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ . ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Ö˝ Ë K«~º° ‰õΩ LѨ„Hõq∞OKåe. U
q^è"Œ ∞≥ #ÿ K«~º° fã¨∞HÀ"åe ^•x ã¨fiÉèÏ="Õ∞q∞\˜? J<Õk ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ Ѩx. WHõ ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ K«~º° Ü≥ÚHõ¯
„Ѩ}ÏoHõ HÍ^Œ∞ ^•xx J=∞Å∞ KÕ™êÎ~∞° . JO^Œ∞KÕ`« ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ JO`å "åã¨=Î OQÍ K≥áêÊÅO>Ë J#∞ „ѨÜÚ« HõÎ
JOâßxH˜ ã¨O|OkèOz K«~º° `åÅ∂HÍ ™êOˆHuHõ`« (Technology and Action) .

27
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 3.2
„H˜Ok „Ѩâfl◊ ʼnõΩ XHõ "åHõºOÖ’ ["å|∞e=Ú‡
1. ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ JO>Ë Uq∞\˜ ?
2. J~°âú ߢãOÎ̈ JO>Ë Uq∞\˜?
3. U q^è"Œ ∞≥ #ÿ ã¨=∂*Ïefl Pi÷Hõ âߢãA
Î̈ Å˝ ∞ J^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ~∞° .
4. ã¨=∂[ âߢãA
Î̈ Å˝ J^躌 Ü«∞<åxH˜ =ÙѨÜ∂≥ yOKÕ Ñ¨^`úŒ ∞« ÖËq?
5. J#∞ „ѨÜÚ« HõÎ ã¨=∂[ âߢã=Ψ ∞O>Ë Uq∞\˜?

3.5 ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú =∞<À q*Ï˝# âߢ™êÎxH˜ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^èOŒ

™êOѶ∞≤ Hõ âߢ™êÎÅÖ’ =ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=∂[O ~Ô O_»∂ =ÚYº"≥∞#ÿ ÉèÏ=#Å∞. ã¨=∂[=∞O>Ë =º‰õΩÅÎ =∞^躌
âßâ◊fi`«OQÍ <≥ÅH˘#fl |O^è•Å∞. QÆ∞OѨÙHõO>Ë aè#flOQÍ "≥Ú`«OÎ =º‰õΩÅÎ O`å Hõeã≤ LO_»@O. ã¨=∂[OÖ’ „Ѩu=ºHÎ̃
`«#‰õO@∂ QÆ∞iÎOѨÙ, ã¨fi`«O„`«º „ѨuѨuÎ =∞iÜ«Ú =∂#ã≤Hõ ѨiѨHfiõ `« Hõey =ÙO\Ï_»∞. nx=Å¡ XHõ ã¨=∂*ÏxH˜
K≥Ok# "åÔ~<· å W^ŒiÌ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 Ѩi=~°#ΠѨ~O° QÍ ÉË^•è Å∞ =ÙO_»\Ïxfl QÆ=∞xOK«=K«∞Û. U =ºHÎ̃Ü∞ÿ≥ <å „Ñ¨=~°<Î å
Ѩ~"° ∞≥ #ÿ *Ï˝<åxfl ã¨=∂*O #∞O_ç á⁄O^Œ∞`å~°∞. J~Ú`Õ P*Ï˝#O PK«~} ° ~°∂ѨOÖ’ =Ù#flѨC_»∞ =∂~°∞ÊÅ∞ =ÙO_»=K«∞Û.
XHõ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ Ãã`· O« =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î aè#flOQÍ =ÙO_»=K«∞Û.
=ºHÎ̃x QÆ∞iOz qâı+¡ O≤ KÕ^Õ =∞<À q*Ï˝# âߢãOÎ̈ . =ºHÎ̃ =∂#ã≤Hõ xi‡`« *Ï˝ÑH¨ âõ H◊ ,Î̃ „Ѩ[˝ ã¨OH˜+¡ `ì̈ « =∞iÜ«Ú
=∂#ã≤Hõ ã¨=∞㨺Å∞ "≥ÚII# "å\˜x =∞<À q*Ï˝# âߢãOΨ J^ŒºÜ«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. =∞~À q^ŒOQÍ K≥áêÊÅO>Ë =∞<À q*Ï˝#
âߢãOÎ̈ =ºHÎ̃ `«##∞‰õΩ#fl suÖ’ U q^èOŒ QÍ „Ѩ=iΙêÎ_À q=iOKÕO^Œ∞‰õΩ DâߢãOÎ̈ „ѨÜ∞« uflã¨∞OÎ k. =ºHÎ̃ =∂#ã≤Hõ
ã≤u÷ x `≥eÜ«∞KÕã∞¨ OÎ k. Ѩi=∂}Ï`«‡Hõ Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å QÆ∞}Ï`«‡Hõ =∞kOѨ٠KÕã∞¨ OÎ k. =∂#ã≤Hõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« xfl J~°Oú
KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ =∂#=Ùx r==º=㨉÷ Ωõ ã¨O|OkèOz# *Ï˝#O J=ã¨~=° ∞=Ù`å~Ú. =∞<À q*Ï˝#âߢãOΨ =∂#=â◊s~åÅ∞
„Ѩ`ºÕ H˜Oz `«~åÅ =º=ã¨#÷ ∞ J~°Oú KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ Z‰õΩ¯=QÍ „â◊^úŒ K«∂ѨÙ`«∞Ok.
=∞<À q*Ï˝# âߢãOÎ̈ =∂#ã≤Hãõ u÷≤ x nxH˜ ã¨O|OkèOz# =∂#ã≤Hõ xi‡ux J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ãÎ ã¨=∂[âߢãΨ
J^躌 Ü«∞#O J=Ù`«∞Ok. ã¨=∂[O =∞#∞QÆ_‰» Ωõ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ÉèÏ+¨ J<Õk XHõ ™ê=∂lHõ "åã¨=Î O. ã¨=∂rHõ~}° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’
ÉèÏ+¨ ^•fi~å<Õ =ºH˜Î <Õ~∞° Û‰õΩO\Ï_»∞. HÍh ÉèÏ+¨#∞ =ÙѨÜ∂≥ yOKÕ f~°∞#∞ J`«x =ºH˜`Î fi« O, =∂#ã≤Hõ "åã¨"Î åÅ∞, WëêìWëêìÅ∞
=∞iÜ«Ú W`«~° =ºHÎ̃Q`Æ « HÍ~°}ÏÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO\Ï~Ú. J~Ú#ѨÊ\˜H˜ ÉèÏ+¨ xi‡uÖ’ HÍh "åºHõ~} ° OÖ’ â◊|Ì
HÀâ◊O =∂\Ï¡_\» ÏxH˜ xÜ«∞=∂Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜ ã¨O|OkèOz#q.
XHõ L^•Ç¨Ï~°} ^•fi~å ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜, =∞<À q*Ï˝#âߢ™êÎ `Õ_®#∞ QÆ=∞xOK«=K«∞Û. K«@ì<åºÜ«∞™ê÷#
ã¨=∂"ÕâO◊ Ö’ xO^Œ∞`«∞_»∞, <åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ =∞iÜ«Ú <åºÜ«∞=¸~°∞ÅÎ ∞ Hˆ ã¨∞ QÆ∞iOz K«iÛOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. Hˆ ã¨∞#∞
x~åúiOKÕ xÜ«∞=∂ÅѨ@¡ ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ‰õΩ Pã¨HΘ =ÙO@∞Ok. <åºÜ«∞ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ ã¨É∞íè ºÅ q^è•Å∞ ÉèÏ^Œº`«ÅѨ@ì

28
Downloaded from http://smartprep.in

‰õÄ_® "åà◊§H˜ Pâ◊HÎ̃ "≥∞O_»∞. ‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ "≥Ú`«OÎ <åºÜ«∞ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ Pã¨HxÎ̃ Hõ#|~°∞™êÎ~∞° . HÍh
=∞<Àq*Ï˝#âߢãOÎ̈ HÀ~°∞û HÍ~°º=º=Ǩ~åÅ∞ („áÈã‘_Oç Q∑û) L#fl „Ѩ[Å =∞<À ã≤u÷ Ѩ@¡ Pâ◊HÎ̃ Hõeæ =ÙO@∞Ok. nx
HÍ~°}O QÍ<Õ ã¨=∂[ âߢã=Î̈ Ú ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú =∂#ã≤Hõ âߢã=Î̈ ÚʼnõΩ =∞^躌 `Õ_®Å#∞ K«∂áê~°∞. "≥Ú^Œ@
JOâßxfl ã¨=∂[âߢãA Ψ Å˝ ∞ ~Ô O_»= JOâßxfl =∞<À q*Ï˝# âߢãA Ψ Å˝ ∞ J^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ~∞° .
WHõ¯_» =∞#O QÆ=∞xOK«=Åã≤# ~Ô O_»∞ ÉèÏ=#Å∞<åfl~Ú. Jq ™ê÷~Ú =∞iÜ«Ú áê„`«. =∞<Àq*Ï˝# âߢ™êÎxH˜
ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜ "å~°kÖè Ï =ÙO\Ï~Ú. XHõ =ºH˜Î ™êkèOz# ™ê=∂lHõ ™ê÷~Ú<Õ JO`«ã∞¨ J÷ x, ^•xH˜ ™ê÷~Úx |\˜ì KÕ¿ã
Ѩxx áê„`« Jx JO\Ï~°∞. JO`«ã∞¨ Î ã¨=∂[O qkèOz# ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú q^è∞Œ Å∞ ~Ô O_çO\˜x Hõey =ÙO@∞Ok.
ã¨=∂["Õ∞ JO`«ã∞¨ xÎ =ºH˜HÎ ˜ HõeÊã¨∞OÎ k. =ºH˜Î ã¨=∂[OÖ’ `«# ™ê÷#OÖ’ `å#∞ =ÙO@∂ `«y# q^èOŒ QÍ „Ѩ=iÎã∞¨ OÎ \Ï_»∞.
=ºHÎ̃ `å#∞x~°fiÇ≤ÏOKÕ áê„`« ã¨=∂*ÏxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ LO_ÕÖÏ K«∂ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. JO`«ã∞¨ ÷ =∞iÜ«Ú áê„`« ~Ô O_»∂
ã¨=∂[OÖ’ =ºH˜HÎ ˜ ã¨O|OkèOz#q. g\˜ =Å¡ ~Ô O_»∞ âߢ™êÎʼnõΩ ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^è•Å∞<åfl~Ú.

3.6 ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^èOŒ

=∂#= âߢãOΨ JO>Ë =∂#=ÙÅ *ˇq· Hõ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ™êO㨯 $uHõ JOâßÅ#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã^Œx
`≥Å∞ã¨∞. =∂#=âߢãOΨ =∂#=ÙxH˜ ã¨O|OkèOz# *ˇq· Hõ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ™êO㨯 $uHõ JOâßÅxflO\˜h âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ
J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã =∂#= âߢ™êÎxfl âßs~°Hõ ÖË^• *ˇq· Hõ =∂#= âߢãOΨ QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . =∂#=Ùx ™ê=∂lHõ ™êO㨯 $uHõ
JOâßÅ#∞ K«iÛOKÕk. ™ê=∂lHõ =∂#=âߢãOΨ QÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° . J"≥∞iHÍÖ’ nxx ™êO㨯 $uHõ =∂#=âߢãOΨ QÍ
Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . =∂#=âߢãOΨ =¸_»= qÉèÏQÆO ÉèÏ+¨‰Ωõ ã¨O|OkèOz#k nxx ÉèÏëê =∂#=âߢãOΨ ÖË^• =∂#= ÉèÏëê
âߢãOÎ̈ QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . „"å`«ÖxË HÍÅOÖ’ JO>Ë K«i„`« ѨÓ~°fiO =Ù#fl =∂#=Ùx QÆ∞iOz `≥eÜ«∞*Ë¿ãk ѨÙ~å=ã¨∞Î
=∂=#âߢã¨ÎOQÍ K≥|∞`å~°∞. âßs~°Hõ =∂#=âߢã¨ÎO ã¨=∂lHõ =∂#=âߢã¨ÎO ÉèÏëê âߢã¨ÎO =∞iÜ«Ú Ñ¨Ù~å=ã¨∞Î
=∂#=âߢ™êÎÅ Ö’ ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜ J`«ºO`« ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ LO_Õk ™ê=∂lHõ =∂#=âߢãOΨ .
h=Ù QÆ`O« Ö’ K«kq# áê~îåÅ ^•fi~å ã¨=∂[ âߢãOΨ Ѩ^qÌ≥ ∞‡^À= (18) â◊`å|ÌÑÙ¨ PYi ã¨=∞Ü«∞OÖ’#∞ 19=
â◊`å|ÌѨ٠"≥Ú^Œ\˜ ^Œâ◊Ö’ „áê~°OÉèí=∞~Ú#q. J~Ú`Õ ™ê=∂lHõ =∂#=âߢã¨ÎO 19 = â◊`å|ÌO kfifÜ«∂~°úOÖ’
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ 20= â◊`å|ÌO „Ѩ^=Œè ∞ø~°Oú Ö’ Q“~°="≥∞#ÿ ™ê÷<åxfl á⁄OkOk. ã¨OH˜+¡ ,ì̈ P^è∞Œ xHõ =∞iÜ«Ú #QÆ~° áêi„âßq∞Hõ
ã¨=∂*ÏÅÖ’ „â◊=∞ qÉè[í # ™êO„Ѩ^•Ü«∞OÖ’ Jaè=$kú K≥O^Œ_O» ÃÑ· ã¨=∂[ âߢãOΨ Hˆ O„nHõi¿ãÎ ™ê=∂lHõ =∂#=âߢãOΨ
„ѨÑO¨ K«OÖ’ yi[# Hõ~¬° Hõ =∞iÜ«Ú „áêH± JHõ~∆ å㨺 ã¨=∂*ÏÅ QÆ∞iOz J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. <åQÆiHõ`« ÖËx HÍ#~åx
ã¨=∂*Ïeq. „áê~°OÉèOí Ö’ ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ ã¨=∂*Ïefl `«=∞O`« `å=ÚQÍ J^躌 Ü«∞#O KÕâß~°∞. =∂#=âߢãA Î̈ Å˝ ∞
=∞~À HÀ}O #∞O_ç J^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ~∞° . ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ ∞ XHõ ã¨=∂*Ïxfl xt`«OQÍ Ñ¨ije™êÎ~∞° . HÍx =∂#=
âߢãOÎ̈ W`«~° ã¨O㨯$`«∞Å#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. ÉË^•è Å`À áê@∞ ~Ô O_çO\˜ =∞^躌 áÈeHõÅ∞ KåÖÏ =Ù<åfl~Ú. ~Ô O_»∂
‰õÄ_® =∂#= ã¨=∂*Ïxfl ™ê^è•~°}H© ~õ } ° "Õ∞ ~Ô O_»∂ ‰õÄ_® ã¨fiÉèÏ=OÖ’ `«∞Å<å`«‡HõOQÍ =ÙO\Ï~Ú. "åã¨"Î åxH˜ „ÃÑOKü
ã¨=∂[ âߢãOΨ W=∞b ^Œ∞Öò¯ÃÇÏ· "£∞ ã¨=∂[ âߢ™êÎxfl `«∞Å<å`«‡Hõ ã¨=∂[ âßGOQÍ fiÛk^•Ì~∞° . ™ê=∂lHõ =∂#=âß„™êÎxfl
ã¨=∂[ âߢ™êÎO XHõ qÉèÏQÆO ÖË^• ã¨iQÍ K≥áêÊÅO>Ë „áêp# ã¨=∂*ÏÅ ã¨=¸Ç¨Ï âߢã¨ÎOQÍ K«∂_»=∞<åfl_»∞
^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞.
29
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ =∂#=âߢ™êÎʼnõΩ =∞^躌 `Õ_®ÃÑ^ŒQÌ Í ÖË^∞Œ . Pk=∞ ã¨=∂*Ïxfl ™ê=∂lHõ
=∂#=âߢãOΨ Ѩije¿ã,Î <åQÆiHõ ã¨=∂*ÏÅ#∞ ã¨=∂[âߢãOΨ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. J"≥∞iHÍ P¢¿ãeì Ü«∂, #∂ºrÖÏO_£
ÖË^• P„Ñ≤HÍ =O\˜ ^ÕâßÅÖ’ ™ê÷xHõ *<åÉèÏ`À âıfi`« =Åã¨"å^Œ∞Å∞ <Õ~∞° QÍ =ÙO\Ï~°∞. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ q+¨Ü∞« OÖ’ Wk
=iÎOK«^Œ∞. HÍ~°}O qq^èŒ [<åÉèÏÖ =∞^茺 x~°O`«~°O H˘#™êyOѨ٠=ÙO_»@"Õ∞. KåÖÏ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ yi[#,
yi[<Õ`~« ° „Ѩ[Å∞ ÖË^• „QÍg∞} =∞iÜ«Ú #QÆ~° [<åÉèÏ =∞^躌 =º`åºã¨O ÖË^∞Œ . W@∞=O\˜ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ã¨=∂[âߢãOΨ
=∂#=âߢãOÎ̈ =∞^躌 ÃÑ^ŒQÌ Í `Õ_® ÖË^∞Œ .
HÍÅO QÆ_∞» ã¨∞#Î fl H˘nÌ ™ê=∂lHõ =∂#=âߢãA Ψ Å˝ ∞ ã¨=∂*ÏÅ∞ Ö’`«∞QÍ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. g\˜x
ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ ∞ KÕ¿ã"å~°∞ nxH˜ HÍ~°}O yi[# ã¨=∂*ÏÅ∞ #QÆ~° áêi„âßq∞Hõ ã¨=∂*ÏÅ∞QÍ ~°∂áêO`«~O°
K≥O^Œ@"Õ∞. W^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ã¨=∂[âߢãOΨ `«# Ѩikèx ÃÑOK«∞‰õΩO@∞ yi[# =∞iÜ«Ú Hõ~¬° Hõ ã¨=∂*Ïefl J^躌 Ü«∞#O
KÕã∞¨ OÎ k. Ѷe¨ `åÅ#∞ Ѩije¿ãÎ ~Ô O_»∞ âߢ™êÎÅ Hõ$+≤ XHõ¯>Ë HÍ=_»O =Å¡ "å\˜ =∞^躌 ÃÑ^ŒQÌ Í `Õ_®Å∞ ÖË=Ù.
XHõ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ =∂#= âߢãOΨ qq^èŒ ~°HÍÅ ã¨=∂*Ïefl J^躌 Ü«∞#O
K≥Ü∞« º_»OÖ’ ^Õx „Ѩ`ºÕ Hõ`« ^•x ‰õΩOk. Jq qq^èŒ ã≤^•úO`åÅ Jaè=$kúH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok. ã¨=∂[âߢãA Ψ Å˝ ∞
^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}° ‰õΩ ã¨~ˆ fi Ѩ^uÌŒ x J#∞ã¨iOz =∞iÜ«Ú =∂#=âߢãÎ̈ "Õ`ÅΫ ∞ Hˆ „∆ `« Hõ$+≤ Ѩ^uÌŒ Ö’ Ѩiâ’^è#Œ Å ^•fi~å
Z#ÖËx „áê^è•#º`« xKåÛ~°∞. ™ê^è•~°} ã¨=∂*ÏÅÖ’ „Ѩ=ÚY ã¨Oã¨Ö÷ #·ˇ |O^è∞Œ `«fiO =∞iÜ«Ú =∞`«O QÆ∞iOz =∂#=
âߢãAÎ̈ Å˝ ∞ JѨiq∞`«"∞≥ #ÿ Ѩiâ’^è#Œ Å∞ KÕâß~°∞. ™ê=∂lHõãsÎ̈ Hõ~} ° q^Œº =∞iÜ«Ú #QÆ~° áêi„âßq∞Hõ ã¨=∂*ÏÅ
q+¨Ü∞« OÖ’ ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ Hõ$+≤ Jáê~°"∞≥ #ÿ k. P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*OÖ’ J`«ºO`« „áê^è•#º`« Hõey# D ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ
ã¨O|OkèOz gi Ѩiâ’^è#Œ Å∞ KåÖÏ H©ÅHõ"∞≥ #ÿ q W@∞=O\˜ „Ѩ`ºÕ Hõ`Å« ∞#fl ~Ô O_»∞ âߢ™êÎÅ∞ KåÖÏ q+¨Ü∂« ÅÖ’
áÈeHõÅ∞ L<åfl~Ú. q∞ye# ™êOѶ∞≤ Hõâߢ™êÎÅÖ’ Hõ#fl Z‰õΩ¯= ^ŒQ~æÆ ° áÈeHõÅ∞ D ~Ô O_»∞ âߢ™êÎÅÖ’ HõxÑ≤™êÎ~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 3.3
H˜Ok MÏmÅ#∞ ã¨iÜ≥∞ÿ # Ѩ^OŒ ÖË^• Ѩ^•ÅÖ’ ѨÓiOK«O_ç?
1. =∞<À q*Ï˝# âߢãOÎ̈ J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã............... "åãÎ̈"åÅ∞
2. =ºHÎ̃ JO`«ã∞¨ .Î ........... #∞ |\ì̃ `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
3. =∂#=ÙÅ *ˇq· Hõ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ™êO㨯 $uHõ JOâßÅ#∞ P^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã âߢ™êÎxfl U=∞x JO\Ï~°∞.
4. „áê~°OÉèOí Ö’ ™ê=∂lHõ =∂#=âߢãOΨ J^躌 Ü«∞#O KÕã#≤ ã¨=∂*ÏÅ∞.................
5. ã¨~ˆ fi Ѩ^uÌŒ H˜ Z#ÖËx „áê^è•#º`« Å#∞ ~ÚzÛ# "å~°∞ .....................

30
Downloaded from http://smartprep.in

WO`«=~°‰õΩ <Õ~°∞Û‰õΩ#flk
O =∞#O ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú W`«~° ™êOѶ≤∞Hõ âߢ™êÎÅ#∞ =∞^茺QÆÅ ã¨O|O^èŒOÃÑ· K«iÛã¨∞ÎO>Ë =∞#O
QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀ^Œy#k U âߢ™êÎxH˜ J^Õ ã¨fi`«O„`«"∞≥ #ÿ k. J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ J~°ú =O`«"∞≥ #ÿ ã¨O|O^è•xfl XHõ^•x`À
=∞~˘Hõ\˜ Hõey =Ù#flk.
O ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ „Ѩ^•è #OQÍ ã¨=∞HÍb# ã¨=∂*Ïxfl J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. Hˆ „∆ `« Hõ$+≤ =∞iÜ«Ú ã¨~ˆ fi Ѩ^`ÌŒ ∞« Å
^•fi~å ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ Î« ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõi™êÎ_∞» .
O K«i„`«HÍ~°∞Å∞ QÆ`åxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=∞#fiÜ«∂xH˜ +¨~`° ∞« ʼnõΩ Ö’|_ç P^è•~åÅ#∞ `«Q@
æÆ ∞ìQÍ x~°~‚ Ú™êÎ~∞° .
O K«i„`« =∞iÜ«Ú ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜ =∞^躌 QÆÅ „Ѩ^•è # `Õ_® Uq∞@O>Ë K«i„`« QÆÅ HÍÖÏxfl ã¨=∂[ âߢãOÎ̈
=~°=Î ∂# ã¨=∂*Ïxfl J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.
O ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú ™êO㨯$uHõ =∂~°∞ÊÅ#∞ J=QÍǨÏ# KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ Kåi„`«Hõ P^è•~åÅ∞ (q+¨Ü∂« Å#∞)
ã¨=∂[âߢãÎ̈ Ѩijeã¨∞OÎ k.
O ã¨=∂[âßGO ÅHõº∆ O ã¨∂Å÷ ™ê÷~ÚÖ’ =Ù<åfl J^躌 Ü«∞#O =∞@∞‰õΩ ã¨∂Hõ‡∆ ™ê÷~ÚÖ’ =ÙO@∞Ok.
O ã¨=∂[âߢãOÎ̈ XHõ ѨijÅ#Ö’ `«∞Å<å`«‡Hõ =∞iÜ«Ú ™ê^è•~°}H© ~õ }
° âߢãOÎ̈ K«i„`«H˜ P^è•~°O ѨÙ~å`«# Ѩ„`åÅ
qâı¡+¨}.
O ~å[hu âߢãOÎ̈ ã¨OH˜+¡ ì̈ Jaè=$kú K≥Ok# =∞iÜ«Ú ed`« K«@Oì Hõey# ã¨=∂*ÏÅ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.
~å[huâߢãOÎ̈ ~å[º =º=ã¨Å÷ #∞ Ѩijeã¨∞OÎ k. ã¨∂Hõ∆ ‡ ™ê÷~Ú qÉèÏQÍÅ Hõ#fl ã¨∂Å÷ ™ê÷~Ú "å\˜<Õ J^躌 Ü«∞#O
KÕã∞¨ OÎ k. ã¨∂Hõ‡∆ ™ê÷~Ú Ñ¨ijÅ##Ω ã¨=∂[âߢãOÎ̈ KÕÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
O ã¨=∂[âߢãOÎ̈ Jxfl ~°HÍÅ ã¨=∂*Ïefl J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. Jq U ~°H"õ ∞≥ #ÿ "å\˜`À xq∞`«OÎ ÖˉΩõ O_® (JO>Ë
Jq yi[#, Hõ~¬° Y =∞iÜ«Ú #QÆ~,° áêi„âßq∞Hõ ã¨=∂[O) J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.
O ~å[hu âߢ™êÎxH˜ „Ѩ^•è #O ~å[H©Ü∞« ã¨Oã¨`÷ À ã¨O|O^èOŒ , ã¨=∂[ âߢãOΨ Ö’ ã¨Oã¨H÷ ˜ JkèHõ „áê^è•#º`«x=fi^Œ∞.
Jxfl ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ ã¨=∂# „áê=ÚYº`«#∞ ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Hõeyã¨∞OÎ k.
O ã¨=∂[OÖ’ L`«ÊuÎ, ѨOÑ≤}© qx=∞Ü«∞O JOâßÅ#∞ J~°âú ߢãOΨ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.
O Pi÷Hõ =º=㨉÷ Ωõ ã¨O|OkèOz# ™ê=∂lHõ JOâßÅ#∞ ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ J^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ~∞° . Pi÷Hõ âߢãA
Î̈ Å˝ ∞
„Ѩ[Å K«~º° Å =¸ÅOQÍ ã¨OÉèqí OKÕ Pi÷Hõ Ѩ~º° =™ê<åÅ#∞ K«iÛ™êÎ~∞° .
O Pi÷Y âߢã"Î̈ `Õ Î« xQÆ=∞# Ѩ^uÌŒ J=ÅOa™êÎ_∞» . ™ê^è•~°}H© ~õ }
° Å#∞Oz H˘xfl xâ◊ÛÜ«∂ÅHõ∞=™êÎ~∞° . ™ê=∂lHõ
Ѩ^uÌŒ Ö’ PQÆ=∞# q^è•<åxfl qxÜ≥∂y™êÎ~∞° . J~°âú ߢãOÎ̈ ÖÏ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ Ѩi=∂}Ï`«‡HõO HÍ^Œ∞.
O ã¨=∂[ âߢ™êÎxH˜, ã¨=∂[ Hõ$+≤H˜ =∞^Œº ã¨O|O^è•xfl â◊√^ŒÌ âߢãqΨ *Ï˝#O =∞iÜ«Ú J#∞ „ѨÜÚ« HõÎ âߢãOΨ H˜ =Ù#fl
ã¨O|O^èOŒ Ö’ áÈÅÛ=K«∞Û.

31
Downloaded from http://smartprep.in

O ã¨=∂*âߢ™êÎxH˜ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ Hõ$+≤H˜ =∞^Œº# xÅKÕ^Õ J#∞ „ѨÜÚ« HõÎ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ .
=∂#"À^Œ~Ì }
° HÀã¨O ã¨iÜ≥∞ÿ # ™êOˆHuHõ *Ï˝<åxfl ã¨fi`«O„`«ºOQÍ JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k.
O ™ê=∂lH˜ Hõ$+≤ XHõ J#∞ѨÜÚ« HõÎ JOâ◊O Jk ™êOˆHuHõ K«~º° .
O =∞<À q*Ï˝# âߢãOÎ̈ =∂#= â◊s~°O „Ѩ`ºÕ H˜Oz `«~åÅ =º=ã¨#÷ ∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxHõ `«y# „áê^è•#º`«
xã¨∞OÎ k.
O =∞<À q*Ï˝# âߢãOÎ̈ =ºHÎ̃ =∂#ã≤Hõ xi‡u `åÅ∂HÍ =∂#ã≤Hõ ã≤u÷ x J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k. ã¨=∂[ =∞#∞QÆ_‰» Ωõ
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ™ê=∂lHõ "åãÎ̈"åÅ#∞ ã¨=∂[âߢãOÎ̈ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.
O =∂#=âߢãOΨ =∂#=Ùx rqHõ =∞iÜ«Ú™ê=∂lHõ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ#∞ J^ŒºÜ«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.
O =∂#=Ùx ™ê=∂lHõ JOâßÅ∞ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ#∞ J^ŒºÜ«∞#O KÕ¿ã^Õ ™ê=∂lHõ =∂#=âߢãOΨ .
O ã¨=∂[ âߢ™êÎxfl ã¨=∂*Ïxfl J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ãÎ =∂#=âߢãOÎ̈ W`«~° ã¨O㨯$`«∞Å#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.
O Jxfl ™êOѶ∞≤ Hõ âߢ™êÎÅÖ’#∞ ã¨=∂[âߢ™êÎxH˜ Ju ã¨∞xfl`«OQÍ =ÙO_Õk, ™ê=∂lHõ =∂#= âߢãOΨ .
JO`«~° qÉèÏQÍÅ =∞^躌 Ѩiâ’^艌 Ωõ Å∞ Ѩ^`úŒ ∞« Å∞, ™êOˆHuHõ q*Ï˝#O =∞iÜ«Ú ^Œ$HõÊ^è•Å#∞ "åi q+¨Ü∂« Å#∞O_ç
„QÆÇ≤Ï™êÎ~°∞.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. K«i„`« #∞O_ç ™ê=∂lHõ âߢãOΨ Ö’ U q^ŒOQÍ aè#flOQÍ LOk, "å\˜ =∞^躌 #∞#fl áÈeˆHq∞\’ q∞ ã¨fiO`«
Ѩ^•ÅÖ’ „"åÜ«∞O_ç.
2. ã¨=∂[âߢãOΨ #∞O_ç ~å[hu âߢãOΨ U q^èOŒ QÍ aè#flOQÍ LO^À J^Õ q^èOŒ QÍ ~å[ºO #∞O_ç U q^èOŒ QÍ
=ÙO^À q=iOK«O_ç.
3. Pi÷Hõ âߢã"Î̈ `Õ Î« Hõ$+≤ Hõ#fl ™ê=∂lHõ âߢãÎ̈ Hõ$+≤ U q^èOŒ QÍ =ÙO^À K«iÛOK«O_ç.
4. â◊√^ŒÌ q*Ï˝# âߢãOÎ̈ =∞iÜ«Ú J#∞ѨÜÚ« HõÎ âߢãOΨ JO>Ë Uq∞\’ q=iOK«O_ç.
5. ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’ =∞iÜ«Ú =∂#= âߢ™êÎÅ =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è ÖËq∞\’ q=iOK«O_ç.

32
Downloaded from http://smartprep.in

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

3.1
Z. XѨC a. XѨC ã≤. `«ÑC¨
_ç. `«ÑC¨ W. `«ÑC¨

3.2
Z. ™ê=∂lHõ Hõ$+≤ =∂#"À^Œ~Ì }
° Ö’ ™êOˆHuHõ q*Ï˝<åxfl LѨÜ∂≥ yã¨∞OÎ k.
a. ã¨=∂[OÖ’ L`«ÊuΠѨOÑ≤},© qx=∞Ü«∞O QÆ∞iOz J~°â÷ ߢãOΨ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.
ã≤. P^è∞Œ xHõ, ã¨OH˜+¡ ì̈ =∞iÜ«Ú #QÆ~° áêi„âßq∞Hõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ Pi÷Hõ =º=ã¨Å÷ #∞ J~°âú ߢãOÎ̈ J^躌 Ü«∞#O KÕã∞¨ OÎ k.
_ç. ™ê=∂lHõ Ѩiâ’^è#Œ q^è•#O PQÆ=∞# Ѩ^uÌŒ .
W. ã¨=∂[âߢãÎ̈ qÉèÏQÆ"∞≥ #ÿ J#∞ѨÜÚ« HõÎ ã¨=∂[âߢãOΨ J#∞=~°#Î Hõey =ÙO@∞Ok.

3.3
1. =∂#ã≤Hõ
2. ™ê=∂lHõ™ê÷~Ú
3. =∂#=âߢãÎ̈O
4. yi[#
5. ã¨=∂[âߢãA
Î̈ Å˝ ∞

LѨܫÚHõΠѨÙãÎ̈HÍÅ∞
\˜.a ÉÏ@Ü≥∂~ü - ™È+≤Ü∂« År (1922)
PO^èÀxy_ç<¤ ûÕ - ™È+≤Ü∂« År ( 1993)
QÍ¡É~ˇ ìü - ™È+≤Ü∂« År.

33
Downloaded from http://smartprep.in

4
ã¨=∂[âߢãÎ̈ Ѩiâ’^èŒ# - Ѩ^Œú`«∞Å∞
=∞iÜ«Ú Ñ„ H„¨ Ü
˜ ∞« Å∞
ã¨=∂[âߢãÎ̈ Ѩiâ’^è#Œ - Ѩ^`
ÌŒ ∞« Å∞ =∞iÜ«Ú Ñ„ H„¨ Ü
˜ ∞« Å∞
=∂#= „Ѩ=~°#Î q=~°}‰õΩ ã¨O|OkèOz#^Õ ™êOѶ∞≤ Hõ âߢãOΨ D q+¨Ü∞« OÖ’ ã¨=∂Kå~°O H©ÅHõáê„`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k.
âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ '^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}
° HÀã¨O J#∞QÆ∞}"≥∞#ÿ Ѩ^`ÌŒ ∞« efl, „Ѩ„H˜Ü∞« Å#∞ ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ ZOK«∞‰õΩO\Ï~°∞.
ã¨=∞㨺ÅH˜ `«y# q^èOŒ QÍ Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞, „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞,ã¨∂„`åÅ∞ LO\Ï~Ú. ^•x ^•fi~å<Õ Ñ¶e¨ `åÅ∞ á⁄O^Œ∞`å~°∞. „Ѩu
Ѩ^ŒÌuH˜ `«y# q^èŒOQÍ "≥∞à◊√‰õΩ=Å∞ ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~°}ÔH· LO\Ï~Ú. „Ѩã¨∞Î`«O J`«ºO`« qiqQÍ qxÜ≥∂yOKÕ
Ѩ^`ÌŒ ∞« efl, „Ѩ„H˜Ü∞« efl K«iÛ^•ÌO.

ÅH∆ͺÅ∞
„Ѩã∞¨ `Î « áê~îåxfl K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞
O qq^èŒ Ñ¨iâ’^è#Œ Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ „Ѩ`ºÕ H˜Oz Kåi„`«H,õ `«∞Å<å`«‡Hõ „ѨÜ∂≥ QÍ`«‡Hõ, HÍ~åº`«‡Hõ =∞iÜ«Ú J#∞Éè"í å`«‡Hõ
Ѩ^`ÌŒ ∞« efl K«iÛOK«QÅÆ ~°∞. =∞iÜ«Ú
O qq^èŒ ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}° Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ - ѨijÅ#, ã¨~ˆ ºHõ}∆ , Hˆ <£ã_ì¨ ,ô „Ѩâßfl=o =∞iÜ«Ú WO@~°∂fiÅ#Ω q=iOK«QÅÆ ~°∞.
ã¨=∂*Ïxfl âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ J^躌 Ü«∞#O ¿ãHõiOz# =ã¨∞ÑÎ ~¨ ,° ™ê^è•~°}H© iõ OKÕ ^Œ`åÎOâ◊O ^•fi~å KÕÜ∞« _»O ™ê^躌
HÍx Ѩx. ã¨=∂[âߢãA Î̈ Å˝ ∞ =∂„`«O `«=∞ Ѩiâ’^è#Œ #∞ ™ê^躌 "≥∞#ÿ O`«=~°‰Ωõ âߢãÜ Î‘ ∞« O QÍ<Õ KÕ™êÎ~∞° . "å~°∞ ã¨=∂[
J^躌 Ü«∞#O J<ÕHõ Ѩ^`ÌŒ ∞« efl ZOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. U Ѩ^uÌŒ Ü≥∞ÿ <å, âߢãÜ Î‘ ∞« ^Œ$HõÊ^èOŒ `À LO@∞Ok. ™ê=∂lHõ Ѩiâ’^è#Œ
Ѩ^`ÌŒ ∞« efl QÆ∞iOz K«iÛ^•ÌO.

34
Downloaded from http://smartprep.in

U âߢ™êÎxfl fã¨∞H˘<åfl P âߢãOÎ̈ Ö’ H˘xfl ~°HÍÖˇ#· J^躌 Ü«∞# Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞O\Ï~Ú. âߢãOÎ̈ JO>Ë Jk „ѨH$õ u
âߢãOÎ̈ HÍ=K«∞Û. Éè∫uHõ âߢãOÎ̈ HÍ=K«∞Û. ÖË^• ™êOѶ∞≤ Hõ âߢãOÎ̈ HÍ=K«∞Û. g\˜Ö’ [iˆQ J^躌 Ü«∞<åÅÖ’ qq^èŒ ~°HÍÖˇ#·
Ѩ^`ÌŒ ∞« efl LѨÜ∂≥ yOK«@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ™êOѶ∞≤ Hõâߢ™êÎÖ’ JO^Œ∞HÀã¨O „Ѩ`ºÕ H˜Oz ã¨=∂[âߢãOÎ̈ Ö’ LѨÜ∂≥ yOKÕ
„Ѩ^•è #"≥∞#ÿ J^躌 Ü«∞# Ѩ^`ÌŒ ∞« efl `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.

4.1 Kåi„`H« õ Ѩ^u

̌
K«i„`«Ö’ ™ê=∂lHõ Ѩi=~°#Î ‰õΩ ã¨O|OkèOz# qâı+¡ } ¨ J<ÕHõ Ѩ^`ÌŒ ∞« Å ã¨Ç¨ HÍ~°O`À [~°∞QÆ∞`«∞Ok. g\˜Ö’
=ÚYº"≥∞#ÿ Ѩ^uÌŒ Kåi„`«HÑõ ^¨ uÌŒ . QÆ`åxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~° x~åú~} ° Ö’#∞ J^躌 Ü«∞#HÍÖÏxH˜ ã¨O|OkèOz#
ã¨=∞„QÆ ã¨=∂Kå~° „áê=∂}˜H`õ #« ∞ x~°Ü ‚ ∞« OÖ’#∞ Kåi„`«Hõ Ѩ^uÌŒ x LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° . K«i„`« HÍ~°∞Å∞ ed`« iHÍ~°∞Ť ∞,
K«\ÏìÅ∞ , „Ѩ*Ïã¨O|O^èŒ iHÍ~°∞Ť ∞, x"ÕkHõÅ∞, "åºáê~° ^Œ™êÎ"A Õ Å∞ "å~åÎÑ„¨ uHõÅ∞, _≥s· Å∞, L`«~Î åÅ∞ =Oâß=o,
=Oâß#∞„Hõ=∞}˜Hõ „Ѩܫ∂}˜‰õΩÅ(J#∞Éèí"åÅ∞) MÏ`åÅ∞ =∞iÜ«Ú ™êÇ≤Ï`«ºO. Éè∫uHõOQÍ L#fl Éèí=<åÅ∞ =∞iÜ«Ú
HõàÏYO_®Å∞ g\xflO\˜x Ѩiâ’^è#Œ Ö’ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ Pq~åƒù=O, Jaè=$kú =∞iÜ«Ú
=∂~°∞ÊʼnõΩ ã¨O|OkèOz J^躌 Ü«∂xH˜ Kåi„`«Hõ Ѩ^uÌŒ x LѨÜ∂≥ yOK«=K«∞Û. D Ѩ^uÌŒ Ö’ ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ Î« XHõ\˜
ÖË^• J<ÕHõ ã¨=∂*ÏʼnõΩ ã¨O|OkèOz# n~°… HÍeHõ=º=kè ã¨=∂Kå~åxfl LѨÜ∂≥ yOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. ™ê=∂lHõ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ
ã¨O|OkèOz QÆ`« J#∞Éè"í åÅÃÑ· D ^Œ$HõÊ^äOŒ Ö’ ^Œ$+≤xì Hˆ O„nHõiOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’ Kåi„`«Hõ Ѩ^uÌŒ ~Ô O_»∞ „Ѩ^•è # ~°∂áêÅ#∞ HõeQÆ∞Ok.
"≥Ú^Œ\ ˜ ^•xÖ’ ѨÓ~°fi ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ `«`Ϋ fiâߢãKÎ̈ i« „`« =Å¡ „ѨÉÏè q`«∞ÅÜ«∂º~°∞. `«~åfi`« r= Ѩi}Ï=∞
ã≤^•úO`«O H˜ ^ŒQ~ÔæÆ Ü
· ∂« º~°∞. Ѩiâ’^è#Œ =∞iÜ«Ú ã≤^•úO`«O ã¨=∞㨺ÅH˜ ‰õÄ_® D Ѩ^uÌŒ x qxÜ≥∂y™êÎ~∞° . <åQÆiHõ`Å« ∞,
ã¨=∂*ÏÅ∞, ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Ö÷ Pq~åƒù=O, =$kú =∞iÜ«Ú =∂~°∞ÊÅÃÑ· Kåi„`«Hõ Ѩ^uÌŒ ^Œ$+≤xì Hˆ O„nHõiã¨∞OÎ k. =∂#=
K«i„`« "≥Ú`«OÎ ã¨=∂[OÖ’ Jxfl „Ѩ^•è # ã¨Oã¨Å÷ ∞ QÆ∞iOz# PQÆ+µ¨ ì HÍ"Õ∞,ì ÃãÊ#û~ü =∞iÜ«Ú Ç¨ÏÉòÇϨ ∫ãπ (Hob House)
~°K#« <Õ ^•xH˜ L^•Ç¨Ï~°}OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
~Ô O_À ~°∂áêxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ =∂H±û"≥|~ü ~°K#« Å<Õ K≥áêÊe. =∂H±û"≥|~ü ~°K#« Å∞ „Ѩ`ºÕ H˜Oz ÃÑ@∞ì|_ç^•i
=º=ã¨÷ ѨÙ@∞ìH#õ ∞, P^è∞Œ xHõ JkèHÍ~° ™êfi=∞º„ѨQuÆ =∞iÜ«Ú „ѨÑO¨ K« =∞`åÅÃÑ· Pi÷Hõ =º=ã¨÷ „ѨÉÏè =O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x
K≥Ñʨ =K«∞Û.™ê=∂lHõ xi‡u Ö’ ã¨O|OqOz# Kåi„`«Hõ =∂~°∞ÊÅ∞ J^躌 Ü«∞#O [iyOk. HÍ~°ºHÍ~°} ã¨O|O^è•xfl
Kåi„`«HOõ QÍ ã¨=∞#fiÜ«∞O KÕÜ∞« _»O [iyOk.

`«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^ŒÌu
`«∞Å<å`«‡Hõ q^è•#OÖ’ ~Ô O_»∞ ã¨=∂*ÏÅ∞ QÍx, ÖË^• ~Ô O_»∞ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ QÍx fã¨∞H˘x "å\˜H˜ QÆÅ
áÈeHõefl, `å~°`=« ∂ºefl QÆ∞iOz J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ z#flq HÍ=K«∞Û, ÃÑ^ŒqÌ
HÍ=K«∞Û. U"≥<· å ‰õÄ_® J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« º@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. XˆH ã¨=∂[OÖ’ XHõ q+¨Ü∂« xfl ѨiH˜O∆ K«_O» . L^• :
qq^èŒ =~åæÅ =∞^Œº QÆujÅ`« ~ˆ \ò#∞ áÈÅÛ_»O. nxx W`«~° ã¨=∂*ÏÅ`À áÈÅÛ_»O L^• : QÆujÅ# ~ˆ @¡ ã¨=∂*ÏÅ
=∞^躌 L#fl g~°∞x JOK«<å "≥Ü∞« º_»O.
35
Downloaded from http://smartprep.in

™ê^è•~°}OQÍ `«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ JO>Ë Kå~°„`«Hõ =∞iÜ«Ú ™êO㨯$uHõ Kè^Õ •^躌 Ü«∞# (Cross - Cultural)
Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ Hõeã≤ L#flkQÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û. H˘O`«=∞Ok ~°K~« Ú`«Å∞ `«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ x Kåi„`«Hõ Ѩ^uÌŒ `À áÈÅ∞™êÎ~∞° .
™êO㨯$uHõ Kè^Õ •è ^躌 Ü«∞# Ѩ^uÌŒ x ã¨=∞HÍb# ã¨=∂*ÏÅ ã¨O㨯$u J^躌 Ü«∞<åxH˜ LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° .
™ê=∂lHõ Ѩiâ’^è#Œ Ö’ `«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ ã¨=∂[O ( ™ê=∂lHõ =º=ã¨)÷ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LOOk. W`«~°
ã¨=∂*ÏÅ#∞ ѨÓiÎQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åÅO>Ë W`«~° ã¨=∂*ÏÅ Ö’ ÖË^• ™ê=∂lHõ =º=ã¨Å÷ `À áÈÅÛ‰õΩO_» Jk ™ê^躌 O
HÍ^Œ∞. D Ѩ^uÌŒ x =∂#= âߢãA Î̈ Å˝ ∞ Jaè=$kú KÕâß~°∞. `«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ „Ѩ`ºÕ H˜Oz ™ê=∂lHõ =º=ã¨Å÷ ∞ UÖÏ
=∂~°∞Ê K≥O^•~Ú. U q^èOŒ QÍ Jaè=$kú á⁄O^•~Ú J<Õ "å\˜x J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ LѨHiõ ã¨∞OÎ k. =∞# ã¨=∂[OÖ’
=∂#= „Ѩ=$`«∞ÅÎ #∞ W`«~° ã¨=∂*ÏÅ `À áÈeÛ "≥Ú`«OÎ =∂#=™ê=∂lHõ r=<åxfl JOK«<å "Õã∞¨ OÎ k.
=∂~°¤H± (Murduck) `«# „QÆO^äOŒ '™ê=∂lHõ xi‡u— ‰õΩ@∞O| xi‡u - q^è∞Œ Å∞ JOâßxfl ѨiH˜O∆ K«\ÏxH˜
™êO㨯$uHõ Kè^Õ •è ^躌 Ü«∞# Ѩ^uÌŒ x LѨÜ∂≥ yOKå_»∞. ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ã¨O|OkèOz# ~°∂áêefl q=iOKå_»∞. =$+≤ì ‰õΩ@∞O|
qâ◊fi"åºÑÎ̈H`õ #« ∞ K«iÛOKå_»∞. ‰õΩ@∞O| „Ѩ^•è # ÅHõº∆ O ã¨O`å<åxfl Hõx ã¨r=OQÍ H˘#™êyOK«_"» ∞Õ #x ÉèÏ~åº, Éè~í Åΰ ∞
L#flO`«=∂„`å# Jk ‰õΩ@∞O|O HÍ<Õ HÍ^Œx JO^Œ∞‰õΩ ã¨O^•<åxfl ÖË^• ÃÑOѨÙ_»∞ ã¨O^•<åxfl ‰õΩ@∞O|OÖ’ KÕ~åÛ_»∞
=∞~°H¤ .±
‰õΩ¡ÑÎ̈OQÍ `«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^ŒÌux qq^èŒ ^ÕâßÅ∞, qq^èŒ „áêO`åÅ∞ ÖË^• qq^èŒ =∞`åÅ∞ ‰õΩ ã¨O|OkèOz#
^Œ`åÎOâßxfl ¿ãHõiOK«\ÏxH˜ LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° . g\˜Ö’ U^≥<· å ™ê^è•~°}ÏOâßÅ∞ L<åflÜ«∂"≥∂#x Hõ#∞H˘¯<Õ „ѨÜ∞« `«flO
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. `«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ qq^èŒ ã¨=¸Ç¨Å∞ "å\˜ =∞^躌 L#fl áÈeHõefl, `Õ_®efl q=iã¨∞OÎ k.
ã¨=∂[âߢãOÎ̈ Ö’ KåÖÏ HÍÅOQÍ `«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ x qxÜ≥∂yã¨∞<Î åfl~°∞ Ѩ~H° Åõ Ê#x ѨiH˜O∆ K«\ÏxH˜ nxx
LѨÜ∂≥ yOK«@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. W\©=Å [iy# Ѩiâ’^è#Œ Å∞ nxx ~°∞A=Ù KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ #QÆ~° rq`«O
=∞iÜ«Ú q_®‰õΩÅ∞ ÖË^• qK«e`« „Ѩ=~°#Î ~ˆ @¡, ™ê=∂lHõ QÆ}jÅ`« =∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞O| Ѩi=∂}O, ™ê=∂lHõ=~°Oæ
=∞iÜ«Ú á⁄O^Œ^yŒ # q^Œº "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
`«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ x `˘e™êiQÍ Ñ¨i}Ï=∞ "å^Œ∞Öˇ#· ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ LѨÜ∂≥ yOKå~°∞. ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ `«#
''™ê=∂lHõ Ѩ^uÌŒ - ã¨∂„`åÅ∞—— ~°K#« Ö’ nx „áê=ÚYº`«#∞ q=iOKå_»∞. „Ѩ=~°#Î s`«∞Å#∞ ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ ^Œ∂á⁄OkOKå_»∞.
( L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ P`«‡ ǨÏ`«‡Å ˆ~@∞) nx ^•fi~å ѨiHõÅÊ#‰õΩ ѨiH©∆Oz ™ê=∂lHõ ^Œ$yëêxfl `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«Ûx
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_∞» . ã¨=∂[âߢãÎ̈ „áêÜ≥∂y`« Ѩ^uÌŒ H˜ D Ѩ^uÌŒ ^ŒQ~æÆ Q° Í LO@∞Ok. ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ `«∞Å<å`«‡Hõ - Kåi„`«Hõ
^Œ$HõÊ^äOŒ `À Ѩ~ÀHõ∆ „ѨÜ∂≥ QÍÅ∞ K≥Ü∞« º=K«Û<åfl_»∞.

4.2 „ѨÜ≥∂QÍ`«‡Hõ („ѨÜ≥∂QÆâßÅ) Ѩ^ŒÌu

™ê=∂lHõ Ѩiâ’^è#Œ Ö’ L#fl Ѩ^`ÌŒ ∞« ÅÖ’ HÔ ÖÏ¡ JkèHOõ QÍ LѨÜ∂≥ yOKÕ Ñ¨^uÌŒ „ѨÜ∂≥ QÍ`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ . nxÖ’
Ѩiâ’^艌 Ωõ _»∞ Ѩiâ’^è<Œ å JOâßxfl ѨÓiÎQÍ xÜ«∞O„`«} KÕÜ∞« @O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. „ѨH$õ u âߢ™êÎÅÖ’ ‰õÄ_® nxH˜
=∞Oz „áê^è•#º`« LOk. Ѩiâ’^艌 Ωõ ʼnõΩ ã¨O|OkèOz ~Ô O_çO\˜Ö’ `Õ_® HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. „ѨH$õ u âߢ™êÎÅÖ’ Ѩiâ’^è#Œ
36
Downloaded from http://smartprep.in

„ѨÜ∂≥ QÆâßÅ "ÕkHÔ <· å ™ê=∂lHõ âߢãOÎ̈ H©#¡ „ѨÜ∂≥ QÍÅ∞ KÕã∞¨ OÎ k. "åãÎ̈= „ѨÑO¨ K«OÖ’ „ѨÜ∂≥ QÍÅ∞ KÕã∞¨ OÎ k. H˘xfl
`«∞Å<å`«‡Hõ, Ѩ^uÌŒ ÅHõ} ∆ Ïxfl ‰õÄ_® D Ѩ^uÌŒ HõeyOk. D kQÆ∞=# nxH˜ ã¨O|OkèOz# H˘xfl J^躌 Ü«∞<åÅ
q=~åÅ#∞ |\˜ì D q+¨Ü∂« xfl `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û.
_ÕxÜ«∞Öò `«# J^躌 Ü«∞#O 'WOQÍ¡O_£ Ö’ *Ïu q=Hõ—∆ `«~åfi`« 1965 Ö’ „a@<£ *Ïu q=Hõ∆ "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜
=zÛOk. *Ïu q=Hõ∆ U q^èOŒ QÍ LO^À F L^•Ç¨Ï~°} xKåÛ_»∞. L^ÀºQÆO, =ã¨u, W#∂ûÔ~<£û =¸_çO\˜HÀã¨O
=ÚQÆ∞~æ ∞° JÉèºí ~°∞Å÷ ∞ áÈ\˜Ñ_¨ ∞» `«∞<åfl~°∞. giÖ’ XHõ~∞° WOw¡+µ¨ =ºH˜,Î XHõ~∞° "≥ãìπ WO_çÜ∞« <£ =∞~˘Hõ~∞° ǨÏOˆQiÜ«∞<£. D
=ÚQÆ∞iæ Ö’ „Ѩu XHõ¯iH˜ ã¨=∂# J~°›`Å« ∞ L<åfl~Ú. XˆH =Ü«∞ã¨∞ Hõey# "åˆ~ H͉õΩO_® POQÆÉ¡ Ïè +¨ g∞^Œ =∞Oz Ѩ@∞ì
L#fl "å~°∞. J^躌 Ü«∞#Ѷe¨ `åÅ#∞ Ѩije¿ãΠѨsHõÖ∆ ’ WOw¡+µ¨ =ºH˜Î JxflO\Ï L`«=Î Ú_»∞ Jx LOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. `«~åfi`«
™ê÷#OÖ’ ǨÏOˆQiÜ«∞<£ xeKå_»∞. WHõ z=~°QÍ `«‰Ωõ ¯= ™ê÷~ÚÖ’ q[Ü«∂xfl ™êkèOz# "å_»∞ "≥ãìπ WO_çÜ∞« <£.
ÿ ∞« ~üã<¨ £ (Myer son) (ZH±û Ѷ~¨ "ü ∞≥ O\òû q`ü J=Ù\ò ~å\òû) J_»∞QÆ∞`«∞<åfl_»∞. 'h=Ù ZѨC_≥#· Hˆ Ѷ>π iË Ü«∂
"≥∞Ü
(ã¨∂@<£) H˜ "≥àQ¡◊ Í Z=Ô~<· å =¿ãÎ „Ѩ[Å∞ ZHõ¯_» ‰õÄ~°∞ÛO\Ï~°∞. h=Ù >Ë|∞Öò MÏmQÍ LO>Ë Uq^èOŒ QÍ ‰õÄ~°∞ÛO\Ï~°∞.
W`«~∞° Å`À U q^èOŒ QÍ Ñ¨OK«∞‰õΩO\Ï~°∞ PÖ’zOK«O_ç. =∞~À „ѨÜ∂≥ QÆO K≥Ü∞« º=K«∞Û W\©=Å ã¨=∂[âߢãOÎ̈ Ö’ F
„Ѩ`ºÕ Hõ ÉèÏQÆOQÍ "≥Ú^ŒÖ~·ˇ ÚOk. D"≥∞ H˘xfl J^ŒºÜ«∞<åÅ#∞ '„Ѩ^âÕ ßÅÃÑ· ^•_ç— QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. ѨaH¡ ± ã¨Ö÷ ÏÖˇ#·
„QÆO^è•ÅÜ«∂Å∞, HÍѶ‘ >ËiÜ«∂ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜Ö’ x|O^è#Œ Å∞ xÜ«∞=∂Å∞ ѨaH¡ Q± Í<Õ L#fl Ѩ\Oì˜ K«∞HÀ‰õΩO_® LO_»@O
[~°∞QÆ∞`«∞Ok.

4.3 Ñ„ H¨ Í~°º"åk Ѩ^u

̌ (Function disk method)
Ѩi}Ï=∞ "å^Œ∞ŠѨ^`ÌŒ ∞« ʼnõΩ =∞iÜ«Ú "åi ǨωõΩ¯QÍ L#fl q^è•<åʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ ã¨=∂[âߢãOΨ Ö’#∞
=∞iÜ«Ú =∂#= âߢãOÎ̈ Ö’ „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ@ì |_ç# Ѩ^`ÌŒ Õ „ѨHÍ~°º"åkѨ^uÌŒ . „ѨHÍ~°ºÑ¨~° qâı+¡ }
¨ =∞iÜ«Ú „ѨHÍ~°º"å^ŒO
~Ô O_»∞ Ѩ^•Å∞ ã¨=∂<å~°O÷ Ö’ L<åfl~Ú. JO^Œ∞Hõ<Õ „ѨHÍ~°º"åk Ѩ^uÌŒ x K«iÛOKÕ =ÚO^Œ∞ g\˜ J~åúÅ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=@O
J=ã¨~O° .
ã¨=∂[âߢã¨ÎO Ö’ „ѨHÍ~°ºO J<Õ ÉèÏ=#‰õΩ KåÖÏ „áê=ÚYº=Ú#flk. xi‡uH˜, „ѨHÍ~åºxH˜ Jx<åÉèÏ=
ã¨O|O^è=Œ ÚOk. ~Ô O_»∂ Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•i`«ãO¨ |O^è•xfl Hõey =ÙO\Ï~Ú. „ѨHÍ~°º"å^•xfl K≥¿ÑÊ"å~°∞ =º=ã¨÷ ‰õÄ
=∂#= â◊s~åxH˜ áÈeHõ K≥ѨÊ_»O [iyOk. =∂#=â◊s~°OÖψQ ã¨=∂[OÖ’x qq^èŒ JOQÍÅ∞ `Õ_® ÉÏQÍÅ∞
ã¨=∂[O "≥Ú`«OΠѨx KÕÜ∞« _®xH˜ `À_»Ê_»∞`«∞O\Ï~Ú. â◊s~°O F xi‡u ^•xH˜ „áê}O =ÙOk HÍ|\˜ì Hõ^ÅŒ ∞`«∞Ok. Jk
„ѨHÍ~°º=∞<Õ â◊s~°O Ö’x qq^èŒ rq`« „Ѩ„H˜Ü∞« Å ^•fi~å `«# xi‡ux HÍáê_»∞‰õΩO@∂ =ÙO@∞Ok. „ѨHÍ~°º=Ú
â◊s~°OÖ’x Hõ}ÏʼnõΩ Ѩxx HõeÊOz rq`« „Ѩ„H˜Ü∞« Å#∞ #_çÑã≤ ∂¨ Î "≥Ú`«OÎ xi‡ux #_çÑã≤ ∞¨ OÎ k. â◊s~°OÖ’x Jxfl
ÉèÏQÍÅ∞ Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^èŒ ã¨=∞#fiÜ«∞ „ѨHÍ~åºÅ ^•fi~å rqOK«_O» J<Õ „Ѩ„H˜Ü∞« [~°∞QÆ∞`«∞Ok. D „Ѩ„H˜Ü∞« #∞ |\˜ì
â◊s~°O "≥Ú`«OÎ XHõ xi‡u JxK≥Ñʨ =K«∞Û. „Ѩ„H˜Ü∞« xi‡u g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. J\Ï¡Qˆ xi‡u H˘#™êQÆ=Öˇ#O>Ë
Jk „Ѩ„H˜Ü∞« Å g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO_»=Åã≤ =ã¨∞OÎ k. xi‡u, „ѨHÍ~°ºO „Ѩ„H˜Ü∞« J<Õ =¸_»∞ ÉèÏ=#Å∞ UHõ"∞≥ ÿ XHõ
ã≤^•ÌO`«OQÍ U~°Ê_ç =∂#= ã¨=∂[ =º=ã¨#÷ ∞ J<ÕHõ q^è•Å∞QÍ `«~z° K«∂_»_®xH˜ J=HÍâ◊O =ÙO@∞Ok.

37
Downloaded from http://smartprep.in

„ѨHÍ~°ºÑ¨~° qâı+¡ }
¨ ã¨=∞[ âߢãÎ̈ =∞iÜ«Ú =∂#= âߢãÎ̈ Ѩiâ’^Œ#‰õΩ qxÜ≥∂y™êÎ~∞° . ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú
™êO㨯$uHõ JOâßÅ#∞ qâßÅ „áêuѨkèHõÃÑ· ѨiH˜∆OK«\ÏxH˜ D Ѩ^ŒÌu LѨHõiã¨∞ÎOk. ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷Ö’ D
JOâßÅ∞ ^Õxx „ѨÉÏè =O KÕ™êÎÜ∂≥ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. =∞~À q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë „ѨHÍ~°º"å^Œ Ѩ^uÌŒ JO>Ë „ѨHÍ~°º
Ѩ~q° âı+¡ }¨ nx<Õ „ѨHÍ~°º"å^ŒO QÍ =∞iÜ«Ú xi‡u „ѨHÍ~°º"å^ŒOQÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° . ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’ D Ѩ^uÌŒ x
"≥Ú^Œ@ ™êiQÍ Ñ¨O`˘q∞‡^Œ= â◊`å|ÌÑÙ¨ „ÃÑO¶ z âߢã"Î̈ `Õ Î« ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ =∞iÜ«Ú W~°"â·≥ `◊ å|ÌÑÙ¨ J"≥∞iHõ<£ ã¨=∂[âߢãÎ̈
"Õ`«Î \ÏÖòHÍ\ò áê~°‡<£ =∞iÜ«Ú PÜ«∞# q^•º~°∞÷Å∞ J#∞ã¨iOKå~°∞. =∂#=âߢ™êÎxH˜ ã¨O|OkèOz „ÉÏx™ê¡"£
=∞e<À"£ ¿ã¯ =∞iÜ«Ú Z.P~ü ~“_£ H˜Ñ¡ π¶ „É∫<£ Å ~°K#« Å`À „ѨHÍ~°º"å^Œ Ѩ^uÌŒ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. „ѨHÍ~°º"å^Œ Ѩ^uÌŒ
™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ U q^èOŒ QÍ LOk. ZÖÏ #_»∞ã¨∞OÎ k. ZÖÏ =∂~°∞ʉõΩ QÆ∞~°=Ù`«∞Ok. ™ê=∂lHõ Ѩ~åº=ã¨<åÅ∞ U
q^èOŒ QÍ U~°Ê_»∞`«∞<åfl~Ú. J<Õ "å\˜ g∞^Õ ^Œ$+≤xì Hˆ O„nHõiã¨∞OÎ k. JO^Œ∞KÕ`« „ѨHÍ~°º"å^ŒO ã¨=∂[ qâı+¡ } ¨ Ö’ ÉÏQÍ
LѨHiõ ã¨∞OÎ k. ã¨=∂[OÖ’ Éè„í ^Œ`« =∞iÜ«Ú ã≤~÷ `° åfixH˜ =¸ÅOQÍ xÅ∞ã¨∞OÎ k.D Ѩ^uÌŒ „H˜Ok "å\˜ÃÑ· ^Œ$+≤ì ÃÑ_»∞`«∞Ok.
Z. ™ê=∂lHõ rq`« =∞#∞QÆ_‰» Ωõ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨÷ LѨHiõ OKÕ =∂~°Oæ .
a. ã¨=∂[OÖ’ x~å‡} ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ U~åÊ@∞¡ „Ѩ=~°#Î #∞ „ѨÉÏè q`«O KÕ¿ã =∂~°Oæ .
„ѨHÍ~°º"å^ŒO =∂#= ã¨=∂*Ïxfl XHõ =º=ã¨Q÷ Í ÉèÏqã¨∞OÎ k. D =º=ã¨Ö÷ ’ q_ç q_ç ÉèÏQÍÅ∞O\Ï~Ú.D
ÉèÏQÍÅhfl XHõ ^•x`À =∞~˘Hõ\˜ Hõeã≤ =ÙO_ç ã¨=∂[OÖ’ ã¨O|O^è•xfl Hõey =ÙO\Ï~Ú. U^≥#· XHõ ÉèÏQÆO`À =∂~°∞Ê
=¿ãÎ ^•x „ѨÉÏè =O q∞QÆ`å ÉÏQÍÅ g∞^Œ =ÙO@∞Ok. ѨO`˘q∞‡^Œ= â◊`å|ÌÑÙ¨ „ѨHÍ~°º"å^Œ ã≤^•úO`åxH˜ P^è•~°OQÍ
r=âߢ™êÎʼnõΩ K≥Ok# r==º=ã¨÷ #=¸<å #∞ K≥Ñʨ =K«∞Û. PQÆ+µ¨ ì HÍ"Õ∞ì =∞iÜ«Ú ÃÇÏ~°ƒ\ò ÃãÊ#û~ü Å∞ ã¨=∂*Ïxfl XHõ
rq= `À áÈeÛ ã¨=∂*Ïxfl qâı+¡ } ¨ KÕâß~°∞. Jxfl J=Ü«∞"åÅ∞ 㨄Hõ=∞OQÍ Ñ¨x KÕ¿ãÎ rq =∞#∞QÆ_» =ÙO@∞Ok. J^Õ
q^èOŒ QÍ ã¨=∂[O ã¨*Ï=ÙQÍ LO_®ÅO>Ë ã¨„Hõ=∞OQÍ #_»"åÅO>Ë Jxfl JOQÍÅ∞ ™ê=∞~°ãº¨ O `À ѨxK≥Ü∞« ºe L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
~°HÎõ ã¨~Ñ° ~¨¶ å QÆ∞O_≥ 㨄Hõ=∞OQÍ LO>Ë<Õ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.J^Õ q^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ "å\˜ q^è∞Œ Å #∞ Jq
x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î =ÙO>Ë ã¨=∂[O‰õÄ_® ÉÏQÍ #_»∞ã¨∞OÎ k.
~å|~ü.ì HÔ . =∞~°<ì £ rq`À ã¨=∂*Ïxfl áÈÅÛ_®xfl (Organic analog) „`Àã≤ ѨÙKåÛ_»∞. HÍx „ѨHÍ~°º"å^Œ
™ê~åOâßxfl J"≥∂kOKå_»∞. ã¨=∂[OÖ’xÉèÏQÍŠѨ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å ÃÑ<· Õ ^•x =∞#∞QÆ_» LO@∞O^Œx ÉèÏqOKå_»∞.
XHõ =º=ã¨Ö÷ ’ ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞¡ J#∞ã¨~} ° ʼnõΩ J™ê¯~°q∞KÕÛ Ñ¨~º° =™ê<åÅ<Õ "≥∞~°<ì £ „ѨHÍ~åºÅ∞QÍ Jaè =i‚OKå_»∞. J~Ú`Õ
„ѨHÍ~åºÅ `À<Õ "≥∞~°<ì `£ $« Ñ≤ΠѨ_Ö» ^Ë ∞Œ . =º=ã¨Ö÷ ’x „Ѩu „ѨHÍ~°ºO =º=ã¨÷ J#∞ã¨~} ° ‰õΩ "≥ã∞¨ Å∞ÉÏ@∞ HõeÊOK«~∞° .
JO^Œ∞=Å¡ qHÍ~°ºÜ«∞<Õ H˘`«Î ÉèÏ=##∞ "≥∞~°<ì £ HõxÃÑ\Ïì_∞» .
„ѨHÍ~°ºÑ¨~° qâı+¡ }
¨ ^Œ$HõÊ^è•xfl |\ì̃ ã¨=¸Ç¨ÏO "≥Ú`«OÎ x~°fiǨÏ} ã¨iQÍ [~°QÍÅO>Ë ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ „Ѩu ÉèÏQÆO
`«# =O`«∞ ã¨Ç¨ Hõ~O° `À `å#∞ W=fiQÆeQÍe. JѨC_»∞ =∂„`«"∞Õ "≥Ú`«OÎ ã¨=∂[O ã¨*Ï=ÙQÍ #_»∞ã¨∞OÎ k. =∞#O U^≥#·
z#fl ÉèÏQÍxfl ѨiH˜¿∆ ãÎ Jk ÃÑ^ŒÉÌ Ïè QÍxH˜, q^è∞Œ ÅH˜ U q^èOŒ QÍ ã¨O|O^èOŒ HõeQÆ∞O^À J~°O÷ J=Ù`«∞Ok. W@∞=O\˜

38
Downloaded from http://smartprep.in

„áê^äqŒ ∞Hõ ^Œ$HõÊ^•xfl U^≥#· ™ê=∂lHõ ã¨=¸Ç¨ÏO (Jk ѨÓiÎQÍ) ã¨=∂[O, XHõ HõàÏâßÅ ÖË^• z#fl ‰õΩ@∞O|O
HÍ=K«∞Û. ^ÕxHÔ #· =iÎã∞¨ OÎ k.z=~°QÍ „ѨHÍ~°º Ѩ~° qâı+¡ }
¨ J<Õk XHõ Ѩ^uÌŒ . ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `« HÍ~°HÍÅ∞ =∞iÜ«Ú |ÅQÍÅ∞,
ã¨=∞`Òź =∞iÜ«Ú Jã¨=∞`Òź ã≤`÷ ∞« Å#∞ q=iOKÕk. ã¨=∂[OÖ’x qq^èŒ ÉèÏQÍÅ =∞^Œº Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å∞
XHÍ<˘Hõ ã¨=∂Ü«∂xH˜ U q^èOŒ QÍ L<åflÜ≥∂ J^躌 Ü«∞#O K≥Ü∞« º\ÏxH˜ „ѨHÍ~°º"å^Œ Ѩ^uÌŒ LѨHiõ ã¨∞OÎ k.

4.4 J#∞Éè"í å`«‡Hõ Ѩ^u

̌
Hˆ „∆ `«O(Field) #∞O_ç ^Œ`åÎOâßxfl ¿ãHõiOKÕ q^è•<å<Õfl J#∞Éè"í å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ QÍ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞. ™ê=∂lHõ rq`åxH˜
ã¨O|OkèOz# "åã¨"Î åÅ#∞ J^躌 Ü«∞ <åxH˜ =∞iÜ«Ú q=~°} ‰õΩ D Ѩ^uÌŒ LѨHiõ ã¨∞OÎ k. D Ѩ^uÌŒ Ö’ LѨHiõ OKÕ
„Ѩ„H˜Ü∞« Å∞, ѨijÅ#, ã¨~ˆ fiHõ} ∆ , „ѨÜ∂≥ QÍ`«‡Hõ Hˆ <£ ãì̈_ô ( q+¨Ü∞« ¿ãHõ~}
° )

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 4.1

H˜Ok „Ѩâfl◊ ʼnõΩ XѨC ÖË^• `«ÑC¨ x~°~‚ ÚOK«O_ç.
1. XHõ ã¨=∂[O q∞ye# ã¨=∂*ÏÅ`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë Ñ¨ÓiÎQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀÖË=Ú. XѨC / `«ÑC¨
2. ‰õΩ@∞O| xi‡ux =∞iÜ«Ú q^è∞Œ Å#∞ Ѩi~°HO∆˜ K«\ÏxH˜ ™êO㨯$uHõ KÕ^•è ^ŒºÜ«∞# Ѩ^uÌŒ x =∞~åìH± LѨÜ∂≥ yOKå_»∞.
XѨC / `«ÑC¨
3. `«∞Å<å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ „áê=ÚYº`«#∞ ^Œ∞~ü¯ÃÇÏ· "£∞ q=iOKå_»∞. XѨC / `«ÑC¨
4. ã¨=∂[âߢãÎ̈ Ѩiâ’^è#Œ Ö’ '„ѨÜ∂≥ QÆO— ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok. XѨC / `«ÑC¨
5. Kåi„`«Hõ Ѩ^uÌŒ H˜ =¸ÖÏÅ∞ Uq∞\˜
6. ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’ ™ê=∂lHõ Ѩiâ’^è#Œ Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ Zxfl
7. „ѨHÍ~°º "å^•xH˜, „ѨHÍ~°º Ѩiqâı+¡ }
¨ ‰õΩ =∞^躌 `Õ_®Å#∞ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« O_ç.
8. J#∞Éè=í `å‡Hõ Ѩ^uÌŒ Ö’ LѨÜ∂≥ yOKÕ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ Uq?

4.5 ^Œ`åÎOâ◊ =¸ÖÏÅ∞ (Sources of data)

Ѩiâ’^è#Œ Ö’ ã¨=∂[âߢãA Ψ Å˝ ∞ „áê^äqŒ ∞Hõ, Q“} (kfifÜ«∞) =¸ÖÏÅ (Primary and secondary sources)
#∞O_ç ^Œ`åÎOâßxfl ¿ãHõi™êÎ~∞° . WO@~°∂fiÅ∞, „Ѩâßfl=à◊√Å∞, ѨijÅ# "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x LѨÜ∂≥ yOz „Ѩ`º« HõO∆ QÍ
=º=ǨÏ~°Î („Ѩ`∞« º`«kÎ ) #∞O_ç ^Œ`åÎOâßxfl ¿ãHõiOK«_®xfl „áê^äqŒ ∞Hõ ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}
° Ѩ^uÌŒ JO\Ï~°∞. „ѨÉ∞íè `«fiOQÍx
„ÃÑ"· @
Õ ∞ =º‰õΩÅÎ ∞QÍx QÆ`O« Ö’ ¿ãHõiOz qâı+¡ O≤ z# ^Œ`åÎOâßxfl QÆ}ÏOHõ qKå~°}Ö’ LѨÜ∂≥ y¿ãÎ ^•xx kfifÜ«∞
ÖË^• Q“} ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~} ° QÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° .
39
Downloaded from http://smartprep.in

kfifÜ«∞ ^Œ`åÎOâ◊ =¸ÖÏÅ∞ (Z) rq`« K«i„`«, ã‘fiÜ«∞ K«i„`«, ÖËYÅ∞, _≥s· Å∞, #=ÅÅ∞ (a) [~°flÖòû, "å~åÎ
Ѩ„uHõÅ∞, ~ˆ _çÜ∂≥ , „Ѩ™ê~åÅ∞, >ˇe=[<£ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞. =∞iÜ«Ú (ã≤) [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å∞, "åºáê~° ã¨Oã¨Å÷ iHÍ~°∞Ť ∞,
[##=∞~°} #"≥∂^Œ∞ iHÍ~°∞Ť ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. HÀ~°∞ì iHÍ~°∞Ť ∞ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨OHˆ =∆ ∞ âßY Pi÷Hõ =º=㨉÷ Ωõ ã¨O|OkèOz#
„ѨÉ∞íè `«fi iHÍ~°∞Ť ∞ , ¿ã"å ã¨Oã¨Å÷ ∞, „áê|ź ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~°O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl kfifÜ«∞ ^Œ`åÎOâ◊
=¸ÖÏÅÖ’H˜ =™êÎ~Ú.
™ê=∂lHõ Ѩiâ’^è#Œ Ö’ „Ѩ^•è #OQÍ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}
° Ѩ^`ÌŒ ∞« efl LѨÜ∂≥ yOK«@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.

4.6 ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}

° Ñ„ H„¨ Ü
˜ ∞« Å∞ (Technical of data collection)
J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã ã¨=∞㨺 ã¨fiÉèÏ"åxfl ^Œ$+≤Öì ’ ÃÑ@∞ìH˘x ã¨=∂[ âߢãA
Î̈ Å˝ ∞ ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}
° ‰õΩ qq^èŒ ~°HÍÅ
„Ѩ„H˜Ü∞« Å#∞ LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° . g\˜Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ "å\˜x QÆ∞iOz K«iÛ^•ÌO.
1. ѨijÅ#
2. ã¨~ˆ fi
3. Hˆ ãπã_ì¨ ô
4. „Ѩâßfl=o
5. WO@~°∂fi

4. 7 ѨijÅ# (Observation)
™ê=∂lHõ ã¨OѶ∞¨ @#Å#∞ Jq ã¨OÉèqí OK«∞ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ѩiâ’^艌 Ωõ _»∞ "å\˜x „Ѩ`ºÕ Hõ ^Œ$ã≤Öì ’ L^ÕâÌ ◊ ѨÓ~°fiHõOQÍ
QÆ=∞xOK«_"» ∞Õ Ñ¨ijÅ#. q∞ye# Ѩ^`ÌŒ ∞« ÅÖ’ ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ~}° ™ê^躌 O HÍx Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ ѨijÅ# Ѩ^uÌŒ LѨHiõ ã¨∞OÎ k.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ZxflHõÅ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ F@~°∞ „Ѩ=~°#Î . =ÚYº"≥∞#ÿ ã¨OѶ∞¨ @Å#Ö’#∞ =∞iÜ«Ú ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’#∞ =∂#=
ã¨fiÉèÏ=O Uq^èOŒ QÍ LO@∞O^À `≥Å∞ã¨∞HÀ=@"Õ∞ ѨijÅ# Ѩ^uÌŒ ÅHõº∆ O. ѨijÅ# ~Ô O_»∞ q^è•Å∞QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
1. ÉèÏQÆ™êfi=∞º ѨijÅ#
2. ÉèÏQÆ™êfi=∞º ~°ÇÏ≤ `« ѨijÅ#, ÉèÏQÆ™êfi=∞º ѨijÅ#
^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~} ° ‰õΩ LѨÜ∂≥ yOKÕ XHÍ<˘Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« ÉèÏQÆ™êfi=∞º ѨijÅ#. z#fl =∞iÜ«Ú JHõ~∆ å㨺`« ÖËx
ã¨=∂[OÖ’ D „Ѩ„H˜Ü∞« #∞ JkèHOõ QÍ LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° . ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅÖ’ nxx qxÜ≥∂yOK«@O HÍã¨Î Hõ+ì¨ `«~"° ∞Õ .
ѨijʼnõΩ_ç „â◊^•ú ãÎ̈‰Ωõ ÅÎ #∞ |\ì̃ =∞Oz Ѷe¨ `åÅ∞ HõÅ∞QÆ∞`å~Ú.

40
Downloaded from http://smartprep.in

ѨijÅ# Ѩ^uÌŒ q[Ü«∞=O`«O ѨijʼnõΩ_ç ѨiѨHfiõ `« g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LOk. H˘xfl ã¨O^è~Œ åƒùÅÖ’ ѨijʼnõΩ_»∞
ã¨ÇϨ <åxfl H˘ÖÁÊ`Õ ã¨O^Œ~ƒ° Où J#∞‰õÄeOK«Háõ È`Õ ÅHõº∆ O <≥~"° ~Õ ^° ∞Œ .

ÉèÏQÆ™êfi=∞º ~°ÇÏ≤ `« ѨijÅ#

Ѩiâ’^艌 Ωõ _»∞ D Ѩ^uÌŒ J#∞ã¨iã¨∞#Î flѨC_»∞ `å#∞ Ѩijeã¨∞#Î fl Ѩiã≤`÷ ∞« ʼnõΩ ^Œ∂~°OQÍ LO@∂, ã¨fiÜ«∞OQÍ
áêÖÁæ#‰õΩO_® LO\Ï_»∞. ѨijʼnõΩ_»∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#‰õΩO_® Hˆ =ÅO "åà◊¡ „Ѩ=~°#Î #∞ QÆ=∞xã¨∂Î LO\Ï_»∞.
H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ѨijʼnõΩ_ç ѨijÅ#‰õΩ ã¨O|OkèOz HÍãÎ̈ H˜+¡ ì̈ Ѩiã≤u÷ x Z^Œ∞~˘¯O\Ï_»∞.
ÉèÏQÆ™êfi=∞º ~°ÇÏ≤ `« ѨijÅ# Ѩ^uÌŒ âߢãÜ
Α ∞« OQÍ [iˆQ ѨijÅ# Ѩ^uÌŒ HÍ^Œ∞. J~Ú#ѨÊ\˜Hx˜ ѨijÅ#‰õΩ_»∞
'Ѩiâ’^è#Œ [# ã¨=¸Ç¨ÏO Ü≥ÚHõ¯ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ##O^Œ∞# ѨijÅ# xëêÊH˜H∆ Oõ QÍ#∂, =™êÎfi„â◊Ü∞« O QÍ#∂
=ÙO@∞Ok.
D Ѩ^uÌŒ Ö’ ѨijʼnõΩ_»∞ |Ü«∞@ [iˆQ "å\˜x QÆ=∞xOK«QÅÆ _»∞ QÍx `≥~° "≥#∞Hõ [iˆQ Jã¨Å∞ q+¨Ü∂« Å#∞
„QÆÇÏ≤ OKÕ J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ .
â◊~°# \’H˜ãπ (Sarantokis) ѨijÅ# Ѩ^`ÌŒ ∞« efl P~°∞QÍ qÉèlí OKå_»∞. Jq.

xi‡u =∞iÜ«Ú Jxi‡`« ѨijÅ#

ѨijÅ# JOâßxfl x~°~‚ ÚOK«@O, ^•xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ „Ѩ}ÏoHõ#∞ U~°Ê~°∞K«∞HÀ=@O, ѨijÅ##∞ iHÍ~°∞¤
K≥Ü∞« º_»O, xi‡`« ѨijÅ# Ѩ^uÌŒ Ü≥∞ÿ `Õ nxH˜ q~°^∞Œ Oú QÍLO_Õk J xi‡`« ѨijÅ# YzÛ`«OQÍ„Hõ=∞ Ѩ^uÌŒ Ö’ xi‡`«
ѨijÅ# =ÙO@∞Ok. Jxi‡`«Ñi¨ jÅ# Ö’ L#fl ¿ãfiK«Ûù ™êfi`«O„`«ºO ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ HÀ=_»O Ö’ LO_Õ ã¨~à° `◊ « xi‡u
ѨijÅ#Ö’ LO_»^∞Œ .

|Ç≤Ï~°OQÆ =∞iÜ«Ú ~°ÇϨ 㨺 ѨijÅ#

Ѩiâ’^艌 Ωõ _»∞ ѨijeOK«=Åã≤# "åà◊#¡ ∞ QÆ∞iÎOz, "åiH˜ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ Ñ¨ijÅ# L^ÕâÌ ßxfl `≥eÜ«∞*Ëã≤ [i¿Ñ
ѨijÅ# |Ç≤Ï~°OQÆ Ñ¨ijÅ#. ~°Ç¨Ï㨺 ѨijÅ#Ö’ ѨijeOK«|_Õ"åà◊√¡ ѨijÅ# "≥Ú`«ÎO JO`å ~°Ç¨Ï㨺OQÍ<Õ
[~°∞QÆ∞`«∞Ok.

ã¨ÇϨ [ =∞iÜ«Ú „ѨÜ∂≥ QÆâߊѨijÅ#

ã¨Ç¨Ï[ã≤^ŒÌ"≥∞ÿ# "å`å=~°}OÖ’ [iˆQ ѨijÅ##∞ ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ#kQÍ#∞ „ѨÜ≥∂QÆâßÅÖ’ [iˆQ ѨijÅ##∞
„ѨÜ∂≥ QÆâߊѨijÅ# Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.

41
Downloaded from http://smartprep.in

„Ѩ`º« Hõ∆ =∞iÜ«Ú Ñ¨~ÀHõ∆ ѨijÅ#

„Ѩ`º« Hõ∆ ѨijÅ#Ö’ ѨijʼnõΩ_ç áê„`« K≥`· #« º=O`«OQÍ LO_»^∞Œ . JO>Ë J`«_∞» ã¨O^Œ~åƒùxfl xÜ«∞O„uOK«_O» ÖË^•
^Œ∞ifixÜ≥∂QÆO Kտ㠄ѨÜ∞« `«flO [~°Q^Æ ∞Œ . Ѩije‰õΩ_»∞ Hˆ =ÅO UO [~°∞QÆ∞`«∞O^À ^•xx ѨkŠѨ~K° ∞« HÀ=@O ÖË^•
iHÍ~°∞¤ KÕã∞¨ HÀ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. Ѩ~ÀHõ∆ ѨijÅ# „Ѩ`º« Hõ∆ ѨijÅ# ™ê^躌 O HÍ#ѨC_»∞ =∂„`«"∞Õ nxx LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° .
KåÖÏ ã¨O^Œ~ƒ° Åù Ö’ <Õ~ⰠߢãA
Î̈ Å˝ ∞ ǨÏ`«º =O\˜"å\˜Ö’x D Ѩ^uÌŒ xqxÜ≥∂y™êÎ~∞° .
(Covert and overt servation)
ѨijÅ#Ö’ ѨijeOKÕ JOâßÅÖ’ ѨiK«Ü∞« O LO_»^∞Œ . ™ê^è•~°}OQÍ Ñ¨iâ’^艌 Ωõ _»∞ ѨijÅ#Ö’ ÉèÏQÆ™êfiq∞QÍ
LO_»@"Õ∞ H͉õΩO_® Jxfl HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’#∞ áêÅ∞ ѨOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. J~Ú`Õ Jq Un ‰õÄ_®x~å‡}`«‡HõOQÍ LO_»=Ù.
H˘xfl ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ ™ê^è•~°}OQÍ H͉õΩO_® aè#flOQÍ =º=ǨÏiOK«=Åã≤ LO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ áÈbã¨∞ `å#∞
áÈbã¨∞¿ã+ì <¨ Ö£ ’ L#flѨC_»∞ `«# „Ѩ=~°#Î #∞ Ѩiâ’^艌 Ωõ _»∞ Ѩijeã¨∞<Î åfl_»x `≥e¿ãÎ áÈbã¨∞ ^Œ~¤ü _ç„w Ѩ^uÌŒ x LѨÜ∂≥ yOK«_∞» .
=∞~åº^Œ QÆÅ"å_»∞QÍ, ™ê#∞Éè∂í u Ѩ~∞° _ç QÍ HõxÑ≤™êÎ_∞» .

™ê=∂lHõ ã¨~ˆ fiHõ}

∆ (Social survey)
XHõ ã¨=Ú^•Ü«∞O ÖË^• XHõ ã¨=∞㨺#∞ âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆOQÍ J^ŒºÜ«∞#O KÕÜ∞« _®xH˜ LѨHiõ OKÕ
Ѩiâ’^è<Œ å Ѩ^`ÌŒ ∞« ÅÖ’ ™ê=∂lHõ ã¨~ˆ fiHõ}
∆ XHõ\.˜ YzÛ`«"∞≥ #ÿ ã¨=∞„QÆ"∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~åxfl JOkOK«_"» ∞Õ ™ê=∂lHõ
ã¨~ˆ fiHõ}
∆ ÅHõº∆ O. nx ^•fi~å Pâ◊Ü∂« xfl ™êkèOK«=K«∞Û.
ã¨~ˆ fiHõ}
∆ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ „Ѩâßfl=o ÖË^• WO@~°∂fiÅÖ’ „Ѩ`º« HõO∆ QÍ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~åxfl á⁄Ok ^•xx
QÆ}ÏOHÍÅ qâı+¡ } ¨ KÕã≤ =∞Oz Ѷe¨ `åÅ∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’ „ѨÜ∂≥ QÍ`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ ÖË^• ÉèÏQÆ™êfi=∞º
ѨijÅ# Ѩ^uÌŒ H˜ „Ѩ`åfl=∂flÜ«∞OQÍ nxx LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° . ã¨~ˆ fi Ѩ^uÌŒ [<åÉèÏ QÆ}# =O\˜ ^Õ#x ã¨∂Å÷ OQÍ
K≥Ñʨ =K«∞Û. (J~Ú`Õ [<åÉèÏ QÆ}#Ö’ âßOÑ≤Öò Ѩ^uÌŒ x áê\˜OK«Hõ "≥Ú`«OÎ [<åÉèÏ QÆ}# [~°∞QÆ∞`«∞Ok.) ã¨~ˆ fi Ѩ^uÌŒ
Ö’ âßOѨÙÖò Ѩ^uÌŒ x LѨÜ∂≥ yOz q+¨Ü∞« ¿ãHõ~} ° KÕ™êÎ~∞° . „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞ ¿ãHõ~} ° . „ѨÉ∞íè `«fi ã¨~ˆ fiÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl
L^•Ç¨Ï~°}Å∞QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. Hˆ ãπã_ì̈ ô Ö’ ‰õÄ_® ã¨~ˆ fiHõ}
∆ Ѩ^uÌŒ x LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° .Ѩiâ’^è#Œ JOâ◊O ã¨fiÉèÏ"åxfl |\ì̃
ã¨=∂[âߢãÎ̈ "Õ`ÅΫ ∞ qq^èŒ ~°HÍÅ ã¨~ˆ fiÅ∞ qxÜ≥∂y™êÎ~∞° . ã¨~ˆ fiÅ∞ - ~°HÍÅ∞
1. =~°<‚ å`«‡HõO - Ü«∞^•~°÷ ã≤u÷ x =i‚OK«_O» nx „Ѩ^•è # ÅHõ∆ ºO
2. q=~°}Ï`«‡HõO - =∂~°∞ÊÅ#∞ "å\˜HQ˜ ÅÆ HÍ~°}ÏÅ#∞ QÆ∞iÎOK«_O» "å\˜x q=iOK«_O»
3. TǨÏ`«‡HõO - #∂`«# Ѩ^HŒè ÍÅ#∞ ã¨O|OkèOzÉèqí +¨º`ü Ö’ [iˆQ =∂~°∞ÊÅ#∞ TÇ≤ÏOK«_O»
4. =¸ÖϺOHõ#O - QÆ`O« Ö’x Ѩ^HŒè ÍŠѶe¨ `åÅ#∞ =∞kOѨ٠K≥Ü∞« º_»O

42
Downloaded from http://smartprep.in

ˆHãπ ãì̈_ô
Hˆ ãπã_ì̈ ô Ѩ^uÌŒ Ѩiq∞`«Hˆ „∆ `« J^躌 Ü«∞#O ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. nxÖ’ Ѩiq∞`« q+¨Ü∂« xfl QÆ∞iOz
ã¨=∞„QÆ J^躌 Ü«∞#O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. D Ѩ^uÌŒ H˜ãO¨ |OkèOz# ™ê=∂lHõ Ü«¸x\ò=ºH˜QÎ Íx, ‰õΩ@∞O|OQÍx,
ã¨Oã¨Q÷ Íx, ã¨=¸Ç¨ÏOQÍx `«~Q° uÆ QÆk. XHõ ã¨OѶ∞¨ @#, XHõ „Ѩ„H˜Ü∞« ™ê=∂lHõ rq`åOâ◊O U"≥∞#ÿ HÍ=K«∞Û.g\˜Ö’
^Õx<≥#· ã¨q=~°OQÍ Ñ¨ijeOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. =ºHÎ̃`fi« O `åÅ∂HÍ ã¨=∞„QÆ ã¨fi~°∂ѨO `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜
Hˆ ãπã_ì¨ ô Ѩ^uÌŒ ZO`À qÅ∞"≥#· k. nx ^•fi~å =ºH˜`Î åfixfl „ѨÉÏè q`«O KÕ¿ã qq^èŒ JOâßÅ#∞ Ö’`«∞QÍ Ñ¨ijeOK«_O»
"å\˜ =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ Hˆ ãπ ãì̈_ô JO>Ë XHõ ™ê=∂lHõ Ü«¸x\ò ‰õΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∞„QÆ J^躌 Ü«∞#"Õ∞. nxH˜ H˘xfl
Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ J=ã¨~=° ∞=Ù`å~Ú. Hˆ ãπ ãì̈_ô Ѩ^uÌŒ Ö’ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ qÕ Ñ¨ijÅ#, WO@~°∂fi, „Ѩâßfl=o, "å~åÎÑ„¨ uHõÅ
Hõ^<Œè åÅ∞, L`«~Î åÅ∞, _≥s· Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.

„Ѩâßfl=o :
„Ѩâßfl=o JO>Ë H˘O^Œ~∞° =º‰õΩÅÎ #∞O_ç H˘xfl q+¨Ü∂« ÅÃÑ· ã¨=∂^è•<åÅ∞ á⁄O^Œ\ÏxÔH· ~°∂á⁄OkOKÕ „Ѩâfl◊ Å
Ѩ\Hì̃ õ H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ ™ê=∂lHõ Hˆ „∆ `« Ѩiâ’^è#Œ ÅÖ’, „Ѩâßfl=o Ѩ^uÌŒ XHõ>Ë =∂~°Oæ =º=ǨÏ~°ÅÎ ∞ (Respondents)
#∞O_ç J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨=∂Kå~åxfl ~å|@∞ì HÀ=_»"∞Õ nx „Ѩ^•è # ÅHõº∆ O. „Ѩâfl◊ Å∞~°∂á⁄OkOKÕ q+¨Ü∞« OÖ’KåÖÏ *Ï„QÆ`QΫ Í
LO_®e. =º=ǨÏ~°‰Î Ωõ J~°O÷ HÍx „Ѩâfl◊ Å∞, „Ѩâßfl=o Ö’ LO_»‰Äõ _»^∞Œ . =º=ǨÏ~°Î *Ï˝ÑH¨ âõ H◊ xÎ̃ ѨiH˜O∆ KÕ „Ѩâfl◊ Å∞
LO_»~å^Œ∞ „Ѩâfl◊ Å ÉÏQÍ ã¨∞Å∞=ÙQÍ LO_®e. ÉèÏ+¨Ö’ ã¨~à° `◊ « LO_®e. gÖˇ#· O`« =~°‰Ωõ ÉÏQÍ "å_»∞HõÖ’ L#fl
=∂@Å<Õ "å_®e. „Ѩâfl◊ Å∞ Jã¨Ê+ì̈OQÍ LO_»‰Äõ _»^∞Œ . Ѩiâ’^艌 Ωõ _»∞ =º=ǨÏ~°#Î ∞ =ÚY=ÚdHõÅ"åÖÏ ÖË^• `«áêÅ
(áÈã¨∞ì) Ö’ „Ѩâßfl=o ѨOÑ≤OKåÖÏJ<Õk x~°‚~ÚOK«∞HÀ"åe. ™ê^è•~°}OQÍ „Ѩâßfl=ox =º=ǨÏ~°ÎʼnõΩ áÈã¨∞ìÖ’
ѨOѨÙ`å~°∞.

WO@~°∂fiÅ∞
ã¨=∂Kå~°O ¿ãHõiOKÕ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ ÉèÏQÆOQÍ Ñ¨iâ’^艌 Ωõ _çH˜ =∞iÜ«Ú =º=ǨÏ~°‰Î Ωõ =∞^躌 [iˆQ ã¨OÉèÏ+¨}<Õ
WO@~°∂fi ÖË^• '=ÚMÏ=Úd— ÖË^• ã¨O^Œ~≈° #— Jx JO\Ï~°∞. ™êOѶ∞≤ Hõ âߢ™êÎÅÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~} ° Ö’
WO@~°∂fi Ѩ^uÌŒ <Õ qiqQÍ qxÜ≥∂y™êÎ~∞° . WO@~°∂fi Ã+_»∂ºÖò =º=ǨÏ~°Î #∞O_ç =KÕÛ ã¨=∂Kå~°OѨiâ’^艌 Ωõ _»∞
iHÍ~°∞¤ KÕã∞¨ OÎ \Ï_»∞. WO@~°∂fi Ѩ^uÌŒ Ö’ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞ L<åfl~Ú.
Z. x~å‡}Ï`«‡Hõ WO@~°∂fi : =ÚO^Œ∞QÍ<Õ „Hõ=∞Ѩ^uÌŒ Ö’ J_»Q=Æ Åã≤# „Ѩâfl◊ Å#∞ ã≤^OÌŒ KÕã∞¨ H˘x LOK«∞HÀ=_»O
nxÖ’ „Ѩ^•è <åOâ◊O.

43
Downloaded from http://smartprep.in

a. x~å‡}Ï`«‡HõO HÍx WO@~°∂fi: WO@~°∂fi =ÚO^Œ∞QÍ x~°~‚ ÚOK«∞HÀ‰õΩO_® ã¨O^Œ~åƒùxfl |\˜ì J_»Q_Æ O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
>ËÑπ iHÍ~°~¤ ü ã¨Ç¨ Ü«∞O`À ã¨=∂Kå~åxfl iHÍ~°∞¤ KÕã∞¨ HÀ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
J^躌 Ü«∞#O ÅHõº∆ O - ã¨=∞Ü«∞O, x^è∞Œ Å ÅÉèºí `« =∞iÜ«Ú Ñ¨iâ’^艌 Ωõ _ç <≥· ѨÙ}ºO - g\˜x |\ì̃ WO@~°∂fi
Ѩ^uÌŒ x ZOK«∞HÀ=@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. "≥Y· ~°∞Å∞, Jaè„áêÜ«∂Å∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=\ÏxH˜ J#∞"≥#· „áê=∂}˜H"õ ∞≥ #ÿ Ѩ^uÌŒ QÍ
WO@~°∂fix K≥Ñʨ =K«∞Û. open ended *"å|∞Å =Å¡ ѨÓiÎ ã¨=∂Kå~åxfl Hˆ ãπã_ì¨ Öô ’ á⁄O^Õ gÅ∞Ok.
D Ѩ^`ÌŒ ∞« Åhfl „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ q HÍ#Hõ¯~° ÖË^∞Œ . H˘xfl "å\˜H˜ HõÅ~ÚHõ LO@∞Ok. g\˜ ÅHõº∆ O=∂„`«O XHõ¯>Ë
''„Ѩ[Å ZO^Œ∞‰õΩÜ«∞ "åà◊‰¡ Ωõ `Àz# suÖ’ „Ѩ=iΙêÎ~∞° —— J<Õ „Ѩâfl◊ ‰õΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞ ~å|@∞ìHÀ=_»"∞Õ . ™ê=∂lHõ
ã≤^•úO`åÅ∞ =∞iÜ«Ú ÉèÏ=#Åhfl D Ѩ^`ÌŒ ∞« Å =Å¡ Hõey# Ѷe¨ `åÖË. XHõ Ѩ^uÌŒ H˜ =∞~˘Hõ Ѩ^uÌŒ „Ѩ`åfl=∂flÜ«∞O
HÍ#Hõ¯~°Ö^Ë ∞Œ . H˘xfl Ѩ^`ÌŒ ∞« Å HõÅ~ÚHõÖ’ Ѷe¨ `åÅ∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. XˆH JOâßxH˜ ã¨O|OkèOz qq^èŒ q+¨Ü∂« Å
J^ŒºÜ«∂xH˜ Uk ã¨~Ô #· Ѩ^uÌŒ ÜÕ∞ ^•xx LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ã¨~ˆ fi Ѩ^uÌŒ H˜ ѨijÅ# J#∞|O^èOŒ QÍ LO_ç
ã¨Ç¨ÏHõiã¨∞ÎOk.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 4.2
1. ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}
° Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ J#QÍ <Õq∞
2. ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}
° „Ѩ„H˜Ü∞« Å#∞ F SkO\˜x `≥ÅÊO_ç.
3. ѨijÅ#Ö’ ~Ô O_»∞ „Ѩ^•è # Ѩ^`ÌŒ ∞« efl¿Ñ~˘¯#O_ç.
4. Hˆ ãπ ãì̈_ô Ѩ^uÌŒ Ö’ 'ã¨~ˆ fiHõ}
∆ — #∞ LѨÜ∂≥ y™êÎ~å!
5. WO@~°∂fi Ü≥ÚHõ¯ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. Kåi„`«H,õ `«∞Å<å`«‡Hõ, „ѨÜ∂≥ QÍ`«‡Hõ „ѨHÍ~°º Ѩ^`ÌŒ ∞« efl q=iOK«O_ç.
2. J#∞Éè"í å`«‡Hõ Ѩ^uÌŒ JO>Ë Uq∞\˜? nx Ü≥ÚHõ¯ ^Œ`åÎOâ◊ ¿ãHõ~}
° „Ѩ„H˜Ü∞« Å#∞ q=iOK«O_ç.
3. ѨijÅ##∞ x~°fizOz ^•xÖ’x ~°HÍÅ#∞ K«iÛOK«O_ç.
4. Hˆ ãπã_ì̈ ô J#QÍ <Õq∞ ã¨~ˆ fi =∞iÜ«Ú Hˆ ãπã_ì̈ ô =∞^躌 `Õ_®Å#∞ q=iOK«O_ç.
5. „Ѩâßfl=o =∞iÜ«Ú WO@~°∂fi Ã+_»∂ºÖò¤ Å#∞ x~°fizOz "å\˜ =∞^躌 `Õ_®Å#∞ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« O_ç.

44
Downloaded from http://smartprep.in

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

4,1
1, XѨC 2. `«ÑC¨ 3. XѨC 4. `«ÑC¨ 5. 4.1 K«∂_»∞=Ú
6. S^Œ∞ 7. 4.2 K«∂_»∞=Ú 8. 4.4 K«∂_»∞=Ú

4.2
1. 4.5 K«∂_»∞=Ú
2. 4.6 K«∂_»∞=Ú
3. 4. 7 K«∂_»∞=Ú
4. 4. 7 K«∂_»∞=Ú
5. 4. 7 K«∂_»∞=Ú
K«^Œ=^ŒQÆæ ѨÙãÎ̈HÍÅ∞

45
Downloaded from http://smartprep.in

5
ã¨=∂[O, ã¨=Ú^•Ü«∞O, ã¨OѶ∞¨ O =∞iÜ«Ú
ã¨Oã¨÷
ã¨=∂[O QÆ∞iOz `≥eÜ«∞*Ë¿ã âߢã"Ψ ∞Õ ã¨=∂[âߢãOΨ . =∂#=ÙÅ∞ U q^èOŒ QÍ rq™êÎ~À, HÍ~°º„Hõ=∂xfl x~°fiiΙêÎ~À
J~°O÷ . KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ „áê^äqŒ ∞Hõ qÉèÏQÍÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ®e. D qÉèÏQÍÅ∞ =ºHÎ̃ rq`«O =∞iÜ«Ú
™ê=∂lHõ „Ѩ„H˜Ü∞« Å =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^è•Å#∞ J=QÍǨÏ# KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ LѨHiõ ã¨∞OÎ k. „Ѩã∞¨ `Î « áê~îO° Ö’ ã¨=∂[
âߢã¨ÎA˝Å∞ LѨÜ≥∂yOKÕ „áê^äŒq∞Hõ ÉèÏ=#Å∞ K«iÛOK«|_ç#q. ™ê=∂lHõ r=<åxfl J~°÷O KÕã¨∞HÀ_®xH˜
^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ `» å~Ú.Jq 1 ã¨=∂[O, 2. ã¨=Ú^•Ü«∞O, 3. ã¨OѶ∞¨ O, 4 ã¨Oã¨.÷

ÅH∆ͺÅ∞
„Ѩã∞¨ `Î O« áê~îåxfl K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞
O ã¨=∂[=Ú =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú J<Õ ÉèÏ=#Å#∞ =∞iÜ«Ú x~°fiK«<åÅ#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ H˘#QÆÅ~°∞.
O ã¨=∂[=Ú =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú =∞^躌 QÆÅ ™ê~°∂Ѩº`«#∞ =∞iÜ«Ú `Õ_®Å#∞ q=iOK«QÅÆ ~°∞.
O ã¨OѶ∞¨ O =∞iÜ«Ú ã¨Oã¨÷ J<Õ ÉèÏ=#Å#∞ q=iOK«QÅÆ ~°∞.
O ã¨OѶ∂¨ xH˜ =∞iÜ«Ú ã¨O㨉÷ Ωõ =∞^躌 QÆÅ `Õ_®Å∞ =∞iÜ«Ú ã¨O|O^è•Å#∞ ¿Ñ~˘¯#QÆÅ~°∞.
O ™ê=∂lHõ rq`«OÖ’ ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl ÉèÏ=#Å „áê=ÚYº`«#∞ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« QÆÅ~°∞.

5.1 ã¨=∂[O JO>Ë Uq∞\˜?

^≥#· Ok# rq`«OÖ’ ã¨=∂[O J<Õ Ñ¨^•xfl XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ J~°O÷ `À LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° . ™ê^è•~°} =ºH˜Î H˜ ã¨=∂[O
JO>Ë =º‰õΩÅÎ HõÅ~ÚHõ ÖË^• ã¨=¸Ç¨ÏO. HÍx ã¨=∂[ âߢãOΨ Ö’ ã¨=∂*Ïxfl "Õ~ˆ q^èOŒ QÍ LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° . Hˆ =ÅO
=º‰õΩÅÎ ã¨=¸Ç¨ÏO ã¨=∂[O HÍ<Õ~^° ∞Œ . HÍx "åi =∞^躌 H˘#™êQÆ∞`«∞#fl ã¨O|O^è•Å#∞ xˆ~tÌ ã¨∞OÎ k. ™ê^è•~°}OQÍ

46
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨=∂[=∞O>Ë „Ѩ`º« Hõ∆ =ã¨∞=Î Ù (Tangible object) HÍx ã¨=∂[âߢãOΨ #O^Œ∞ Ѩ~ÀHõ∆ "åã¨=Î O. Wk XHõ =∂#ã≤Hõ
x~å‡}O nxx =∞#O x`«º=¸ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\ÏO HÍx Hõà`¡◊ À K«∂_»Ö=Ë Ú.
"≥∞HÔ =· ~ü =∞iÜ«Ú ¿Ñ*ò `«=∞ „QÆO^äOŒ 'ã¨=∂[O— (Society) Ö’ ã¨=∂[=Ú „H˜Ok q^è=Œ ÚQÍ x~°fizOKå~°∞.
''ã¨=∂[=Ú JO>Ë „Ѩ=∂}ÏÅ∞ PKå~åÅ∞, ^è~Œ å‡Å∞, q^è•<åÅ∞ L#fl =º=ã¨.÷ Wk =∂#= „Ѩ=~°#Î #∞, ¿ãfiK«Û#ù ∞
J^Œ∞ѨÙÖ’ LOK«∞`«∞Ok. x~°O`«~O° Ѩi=~°#Î K≥O^Œ∞@ nxã¨fiÉèÏ=O W\Ï¡O\˜ =º=¿ã÷ ã¨=∂[O. ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å
Je¡HÜõ ∞Õ ã¨=∂[O. Wk ZѨC_»∂ =∂~°∞`«∂ =ÙO@∞Ok.
ã¨=∂[O JO>Ë ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å =ÅÜ«∞OQÍ ÃÑ· x~°fiK«#O `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. XHõ =ºH˜Î W`«~∞° Å`À
|O^è∞Œ `«fiO, q"åǨÏO, W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞, ‰õΩÅO, =$uÎ, =∞`åÅ∞, ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=∞=Ü«∞ã¨∞¯Å (¿ãflÇ≤Ï`«∞Å)
|O^èOŒ , "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜`À ã¨O|O^èOŒ Hõeæ =ÙO\Ï_»∞. D q^èOŒ QÍ =ºHÎ̃ ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl q^èOŒ QÍ ã¨O|O^è•Å`À qq^èŒ
ã¨=¸Ç¨Å`À ÉèÏQÆOQÍ =ÙO\Ï_»∞. D |O^è•Å∞ Ü«∂^Œ$zÛùHõOQÍ U~°Ê_»=Ù. HÍx ã¨O|O^è•Å #=¸<å#∞ Hõeæ
=ÙO\Ï_»∞. JO^Œ∞=Å¡ ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ 'ã¨=∂*Ïxfl =º‰õΩÅÎ =∞^躌 [iˆQ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° =Å¡ U~°Ê_Õ ™ê=∂lHõ
ã¨O|O^è•Å #=¸<åQÍ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞.

ã¨=∂[ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
ã¨=∂[=Ú x~°O`«~O° H˘#™êQÆ∞`«∂ LO_»\ÏxH˜ ã¨=∂[ âߢãA
Ψ Å˝ ∞ „H˜Ok ÅHõ}
∆ Ïefl QÆ∞iÎOKå~°∞ Jq.
1. UHõ~∂° Ѩ`« - "≥q· ^躌 O
2. Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°=Ú
3. ã¨ÇϨ HÍ~°O =∞iÜ«Ú (4) ã¨OѶ∞¨ ~°¬}
1. UHõ~∂° Ѩ`« "≥q· ^躌 O :- UHõ~∂° Ѩ`,« "≥q· ^躌 O J<Õq =∂#= ã¨=∂[O „Ѩ^•è # ÅHõ} ∆ ÏÅÖ’ XHõ^•xx "≥∞HÔ =· ~ü
ÉèÏqOKå_»∞. ~Ô O_»∂ Ѩ~㰠ʨ ~°O =ºuˆ~Hõ Ѩ^•Öˇ#· ѨÊ\˜H˜ =ÚYºÅHõ}∆ ÏÅ∞QÍ ¿Ñ~˘¯#fl|_»∞`«∞<åfl~Ú. XHõ ã¨=∂[OÖ’
x=ã≤OKÕ „Ѩ[ÅO^Œ~∂° XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ ã¨O㨯$uh, PKå~åxfl, r=#q^è•<åxfl Hõeæ =ÙO\Ï~°∞. JO>Ë D q+¨Ü∂« ÅÖ’
XHõ ã¨=∂*ÏxH˜ K≥Ok# „Ѩ[ÅO^ŒiH© UHõ~∂° Ѩ`« LO@∞Ok.
ã¨=∂[OÖ’x =º‰õΩÅÎ =∞^躌 `å=Ú =∞~˘Hõi ÖψQ =Ù<åfl=∞<Õ ÉèÏ=# ÖËHáõ È`Õ U ã¨=∂[O =∞#∞QÆ_» ™êkèOK«^∞Œ .
™ê^è•~°}OQÍ XˆH ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok#, ã¨É∞íè ºÅ∞, =∞iÜ«Ú |O^è∞Œ `«fiO, XˆH „QÍ=∂xH˜ ÖË^• z#fl Ѩ@}
ì ÏxH˜
K≥Ok# =º‰õΩÅÎ =∞iÜ«Ú XˆH ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ™ê=∞ºO =ÙO@∞Ok. HÍx ™ê=∞ºO J<Õk Hˆ =ÅO
Éè∫uHõJOâßʼnõΩ =∂„`«"∞Õ =∂#=Ù_»∞ W`«~° *O`«∞=ÙÅ `À Hõeã≤ =∂#= ã¨=∂[O U~åÊ@∞ KÕÜ∞« ÖË^∞Œ .
J~Ú`Õ UHõ~∂° Ѩ`« L#flO`«=∂„`å# ã¨=∂[O ã¨r=OQÍ H˘#™êQÆ^∞Œ ã¨=∂[OÖ’ x=ã≤OKÕ „Ѩ[ÅÖ’ J<ÕH~õ H° ÍÖˇ#·
"≥q· ^•ºÅ∞ ( `Õ_®Å∞) LO\Ï~Ú. ã¨=∂[OÖ’ =º‰õΩÅÎ ∞ XHõi`À "Õ~˘Hõ~∞° ‰õΩÅO, =~°Oæ , =$uÎ =∞iÜ«Ú q^Œº
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ Ѩ~O° QÍ aè#flOQÍ =ÙO\Ï~°∞. WOHÍ K≥áêÊÅO>Ë, XˆH ‰õΩ@∞O|O Ö’x =º‰õΩÅÎ =∞^躌 eOQÆÉ^Ëè OŒ ,

47
Downloaded from http://smartprep.in

=Ü≥∂ =º`åºã¨O, =ºHÎ̃`fi« O ( =¸iÎ=∞`«fiO). #_»`« =∞iÜ«Ú =ºHÎ̃Q`Æ « WëêìÅÖ’ aè#fl`«fiO =ÙO@∞Ok. HÍx D
"≥q· ^蕺Å∞ ‰õΩ@∞O| ã¨∞ã≤~÷ `° #« ∞ HÍáê_»@O`À Ѩ~㰠ʨ ~° ѨÓ~°HÍÅ∞QÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú. W@∞=O\˜ ã¨∂„`«O ÃÑ^ŒÌ
ã¨=∂*ÏÅ#∞ ‰õÄ_® =iΙêÎ~Ú. ™ê=∂lHõ ™ê=∞~°ãº¨ O HÍáê_»@OÖ’ =ÚYº"≥∞#ÿ qQÍ UHõ~∂° Ѩ`« - "≥q· ^躌 O
Å#∞ ѨiQÆ}O˜ K«=K«∞Û.
2. Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°=Ú : ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ =∞~À ÅHõ} ∆ O Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°=Ú. qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· J=ã¨~åÅ HÀã¨O
=º‰õΩÅÎ ∞ W`«~∞° ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ @
» O =∂#=ÙÅ =∞^躌 ã¨O|O^è•xH˜ ^•i fã¨∞OÎ k. D Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å =Å¡
XHõiÃÑ· XHõ~°∞ P^è•~°Ñ¨_ç =ÙO\Ï~°∞. ã¨=∂[OÖ’ „ѨHÍ~åºÅ∞ ã¨*Ï=ÙQÍ ™êQÆ\ÏxH˜ Ѩ~°ã¨Ê~° P^è•~°O
LѨHiõ ã¨∞OÎ k.XHõ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ „QÍ=∞O ÖËHõ W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞# L#fl "å~°∞, qq^èŒ ‰õΩÅ ã¨=¸Ç¨Å "å~°∞ XHõiÃÑ·
XHõ~∞° ^≥#· Ok# rq`«OÖ’ P^è•~°Ñ_¨ @ » O[~°∞QÆ∞`«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ~°[‰õΩÅ∞, =O„_çOy, K≥ÑC¨ Å∞ ‰õΩ>Ëì =ºH˜,Î
Hõ=∞‡i, |ãπ HõO_»Hõì~ü. ѨÓ*Ïi T_ÕÛ"å_»∞ (Sweeper) g~°O`å Z=iH˜ "å~°∞ `«=∞ Ѩ#∞Å#∞`å=Ú
KÕã∞¨ ‰õΩO@∞#flѨÊ\˜H˜ XHõiÃÑ· =∞~˘Hõ~∞° Ѩ~㰠ʨ ~°O P^è•~°Ñ_¨ =ç ÙO\Ï~°∞. XˆH =ºH˜Î `«#‰õΩ `å#∞QÍ Jxfl HÍ~åºÅÜ«∞
KÕÜ∞« \ÏxH˜ gÅ∞HÍ^Œ∞ JO^Œ∞=Å¡ =º‰õΩÅÎ ∞ ã¨=∂[O ã¨*Ï=ÙQÍ ™êQÆ\ÏxH˜ Ѩ~㰠ʨ ~°O P^è•~°Ñ_¨ `» å~°∞.
3. ã¨ÇϨ HÍ~°O : ã¨ÇϨ HÍ~°O ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ =∞~˘ =ÚYºÅHõ} ∆ O. =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ã¨ÇϨ HÍ~°O ÖˉΩõ O>Ë ã¨=∂[
=∞#∞QÆ_» ™êtOK«Ö^Ë ∞Œ z~°HÍÅO H˘#™êQÆÖ^Ë ∞Œ . ã¨=∂[OÖ’ Jxfl ™ê÷~ÚÖ’#∂ ã¨Ç¨ HÍ~åxfl QÆ=∞xOK«=K«∞Û.
L^• :- "≥Ü · Ú« H˜HÎ õ JO`«ãû¨ O|O^è•Å∞ Jq.
1. ÉèÏ~°º Éè~í Åΰ =∞^躌 =∞iÜ«Ú W`«~∞° ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ =∞^Œº
2. W~°∞QÆ∞ - á⁄~°∞QÆ∞ "åi =∞^躌
3. qã¨$`«"∞≥ #ÿ ã¨=∂[ ™ê÷~ÚÖ’
4. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} :- ‰õΩ@∞O| q+¨Ü∂« ʼnõΩ ã¨O|OkèOz h=Ù JHͯK≥Öà¡ˇ √◊ ¡ =∞iÜ«Ú J#fl^Œ=Ú‡Å`À ã¨ÇϨ HõiOK«‰Ωõ O>Ë
‰õΩ@∞O|O ã¨*Ï=ÙQÍ ™êQÆ^∞Œ . "åà◊√¡ ‰õÄ_® h`À ã¨ÇϨ HõiOKåe. Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨ÇϨ HÍ~°O`À<Õ ‰õΩ@∞O| =∞#∞QÆ_»
LO@∞Ok. J~Ú`Õ XH˘¯Hõ¯ ™êi qÉè^Ë •Å∞ `«Ö`ˇ =Ϋ K«∞Û. Jq ã¨OѶ∞¨ ~°¬}‰õΩ ^•i uÜ«∞º=K«∞Û. ã¨O|O^è•Å∞ fˆ~
ã¨OѶ∞¨ ~°¬}‰õΩ =¸ÖÏOâ◊O QÍ xÅ∞ã¨∞OÎ k. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ h=Ù h `«=Ú‡_»∞ g∞ `«e¡ `«O„_»∞Å∞ H˘#fl H˘`«Î K˘Hͯ
HÀã¨O W+ì̈Ñ_¨ `ç ,Õ W^Œ~Ì ∞° "å^Œ#‰õΩ ky`Õ "≥O@<Õ g∞ W^ŒiÌ =∞^Œº L#fl <≥ÅH˘#fl ã¨OѶ∞¨ ~°¬}#∞ `˘ÅyOKÕ
„Ѩܫ∞`«flO g∞ `«e¡ ^ŒO„_»∞Å∞ K≥Ü«∞º@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. W^Õ q^èŒOQÍ ã¨=∂[OÖ’ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ã¨OѶ¨∞~°¬}
ã¨O|O^è•Å∞ =ÙO\Ï~Ú. ã¨OѶ¨∞~°¬} J<Õk ã¨=∂[ „Ѩ^è•# ÅHõ∆}OQÍ q=iOK«=K«∞Û. ã¨=¸Ç¨Å =∞^茺
Wëêì~ÚëêìÅ`À `Õ_®ÖÁ¿ãÎ Jq ã¨O|O^è•Å`À ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ‰õΩ ^•if™êÎ~Ú. D ã¨O^Œ~ƒ° Où QÍ Éè∂í ™êfi=ÚʼnõΩ
=∞iÜ«Ú Éè∂í q∞ÖËx "åi =∞^躌 D ã¨OѶ∞¨ ~°¬} #∞ ѨijeOK«=K«∞Û. J~Ú`Õ ã¨ÇϨ HÍ~°O J<Õk Jxfl q^è•Å∞QÍ
Ju =ÚYº"≥∞#ÿ ^Œx K≥Ñʨ _»OÖ’ ã¨O^ÕÇϨ O ÖË^∞Œ .

48
Downloaded from http://smartprep.in

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 5.1

XHõ¯ "åHõºOÖ’ *"å|∞Å∞ „"åÜ«∞O_ç.
1. ã¨=∂*Ïxfl x~°fizOK«O_ç.
2. ã¨=∂[O =∞#∞QÆ_» ™êyOK«_O» Ö’ UHõ`fi« O =∞iÜ«Ú "≥q· ^蕺ÅÖ’ Uk =ÚYº"≥∂ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« O_ç.
3. ÉèÏ~°º Éè~í Åΰ =∞^躌 ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è=Œ ÚOk. D „ѨH@
õ #`À UH©Éqíè ™êÎ~å.

5.2 ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú (Community)

ã¨=∂[=∞<Õk P=¸~°"Î ∞≥ #ÿ k. Wk XHõ ÉèÏ=O. (ÉèÏ=#, PÖ’K«#) ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú J<Õk XHõ YzÛ`«"∞≥ #ÿ
"åãÎ̈=O. ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ^Œ$+≤Öì ’ ''XHõ z#fl ÖË^• ÃÑ^ŒÌ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x =º‰õΩÅÎ ∞ XˆH KÀ@ x=ã≤ã∂¨ Î U^À XHõ
„Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ Pã¨HxΘ =∂„`«O HÍHõ ™ê^è•~°} rq`«OÖ’ Jxfl ã≤`÷ ∞« Å#∞ áêÅ∞ ѨOK«∞‰õΩO@∞#fl 'ã¨=¸Ç¨xfl— ã¨=Ú^•Ü«∞=ÚQÍ
x~°~‚ Ú™êÎ~∞° . XHõ xs‚`« „áêO`«OÖ’ H˘O`« =∞Ok =º‰õΩÅÎ , ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å#∞ Hõey L=∞‡_ç ™ê=∂lHõ r=<åxfl
U~°Ê~°K∞« HÀ=_»O, ™ê=Ú^•Ü«∞Hõ ÉèÏ=##∞ Hõey LO_»@"Õ∞ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú. ã¨=Ú^•Ü«∞OH˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ QÍ W~°∞QÆ∞
á⁄~°∞QÆ∞ ÖË^• „QÍ=∞O x K≥Ñʨ =K«∞Û.

5.2.1 ã¨=Ú^•Ü«∞ ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
(i) =º‰õΩÅÎ ã¨q∞+≤ì HõÅ~ÚHõ ( „Ѩ[Å∞)
(ii) H˘xfl Éè∫uHõ ǨÏ^Œ∞ÅÌ =∞^躌 L#fl „Ѩ^âÕ O◊
(iii) ã¨É∞íè ºÅO^Œi`À#∞ `å=Ú P ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ K≥Ok# "å~°=Ú<Õ ÉèÏ=#(we Feeling)
(iv) ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú =º‰õΩÅÎ HõÅ~ÚHõ =Å¡ `«#‰õΩ `å#∞QÍ KåÖÏ HÍÅO „H˜`O« U~°Ê_ç#k.
(v) XHõ ÅHõº∆ O`À xi‡Oz# ã¨=Ú^•Ü«∞O KåÖÏ =~°‰Ωõ âßâ◊fi`«"∞≥ #ÿ k ÖË^• Z‰õΩ¯= HÍÅO =∞#QÆey#k.
(vi) ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ qã¨$`«"∞≥ #ÿ ¿ã=Å#∞ JOk™êÎ~Ú.
(vii) ™ê^è•~°}OQÍ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ¿Ñ~°∞`À ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú =ÙO@∞Ok.

5.2.2 ã¨=∂[=Ú =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú =∞^躌 ™ê=∞º=ÚÅ∞

(i) ã¨=∂[=Ú =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú ~Ô O_»∞ JÜ«∞`«flOQÍ xi‡OK«|_ç#"Õ HÍx ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú „Ѩ`ºÕ Hõ Pã¨H`Θ À
U~°Ê~°K|« _çOk.
(ii) ~Ô O_»∞ qã¨$Î `«"∞≥ #ÿ ¿ã=ÅOk™êÎ~Ú.
(iii) ~Ô O_çO\˜ Ö’x ã¨É∞íè ºÅ∞ ã¨=∂*ÏxH˜ / ã¨=¸Ç¨ÏxH˜ K≥Ok# "å~°=∞<Õ ÉèÏ=#

49
Downloaded from http://smartprep.in

5.2.3 ã¨=∂*ÏxH˜ =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ =∞^躌 QÆÅ Éè^Ë •Å∞

ã¨=∂[=Ú
1. „Ѩ[Å =∞^躌 =Ù#fl „Ѩu ã¨O|O^èOŒ HõeÑ≤ LOK«∞`«∞Ok. Jk Éè∫uHõ ã¨iǨÏ^Œ∞ÅÌ #∞ ^•\˜ =ÙO@∞Ok.
L^• :- qâ◊fi"åºÑÎ̈OQÍ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ ZHõ¯_» L#fl "å~°O`å ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞QÍ<Õ ÉèÏq™êÎ~∞° . Éè∫uHõ ã¨iǨÏ^Œ∞Ì
„Ѩ™êÎ=# J~°~ú Ç° Ï≤ `«O J=Ù`«∞Ok.
2. ã¨=∂[ ã¨É∞íè ºÅÖ’ '=∞#— J<Õ ÉèÏ=# =ÙO@∞Ok. HÍx ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú L#fl ^•x Hõ#fl `«‰Ωõ ¯=QÍ =ÙO@∞Ok.
3. ã¨=∂[=∞<Õk=∂#ã≤HOõ QÍU~°Ê_» J=¸iÎ ÉèÏ=#

ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú
1. ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú XHõ xs‚`« „áêO`åxH˜ ã¨O|OkèOzOk.
L^• :- ÅO_»<£ Ö’x ™œ`üÇϨ Öò Ö’ x=ã≤ã∞¨ #Î fl ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ ™œ`ü ǨÏÖò‰Ωõ K≥Ok# ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=Ú^•Ü«∞=ÚQÍ
¿Ñ~˘¯#fl_»O.
2. ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ K≥Ok# "å~° =∞<Õ ÉèÏ=# JkèHOõ QÍ =ÙO@∞Ok. XHõiH˜ XHõ~∞° J`«ºO`« ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ
L<åfl=∞<Õ ÉèÏ=# LO@∞Ok. ã¨=Ú^•Ü«∞=ÚÖ’x ã¨É∞íè ºx Z=Ô~#· q=∞i≈¿ãÎ "≥O@<Õ „Ѩu q=∞~°≈ KÕ™êÎ~∞° .
3. ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú „Ѩ`º« Hõ∆ "åãÎ̈=O (Concetaentity)
ã¨=∂[=Ú =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú ~Ô O_çO\˜ =∞^躌 ™ê=∞º=ÚÅ∞, =∞iÜ«Ú qÉè^Ë •Å∞ L#flѨÊ\˜H˜ "å™êÎ"åxH˜
~Ô O_»∂ ‰õÄ_® JO`«~° ã¨O|O^è•xfl Hõey =Ù<åfl~Ú.

5.2.4 ã¨=Ú^•Ü«∞ ~°HÍÅ∞

[~°‡hH˜ K≥Ok# ™ê=∂lHõ âߢãA
Ψ Å˝ ∞ ÃÑi¶ #ì O_£ \’xãπ *ˇq∞x ëêÑπ,ì *ˇÃãÖò ëêѶìπ J<Õ Ñ¨^•Å#∞ LѨÜ∂≥ yOKå_»∞.
*ˇ"∞≥ <ÿ £ ëêѶìπ J#QÍ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú Jx *ˇÃãÖòëêÑπì J#QÍ =∂#= ã¨=∂[OÖ’x "Õ~˘Hõ ã¨=Ú^•Ü«∂ʼnõΩ K≥Ok#kQÍ
¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. W^Õ q^èOŒ QÍ KåÖÏ ~°HÍÅ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ =Ù<åfl~Ú. g\˜Ö’ <åeæO\˜x =ÚYº"≥∞#ÿ q QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞.
Jq
(i) „QÍg∞} (ii) #QÆ~° (iiii) *ÏfÜ«∞ (iv) JO`«~å˚fÜ«∞
g@xflO\˜ =∞^躌 H˘xfl ™ê=∞º=ÚÅ∞ =∞iÜ«Ú qÉè^Ë •Å∞ L#flѨÊ\˜H˜ g\˜ =∞^躌 ã¨O|O^èOŒ =ÙOk.

50
Downloaded from http://smartprep.in

5.2.5 ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨=Ú^•~ÚHõ r=#O

ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ „QÍg∞} ã¨=Ú^•Ü«∂Å`À xi‡OK«|_çOk Kåi„uHõO QÍ „QÍg∞} ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ „H˜Ok ÅHõ}
∆ Ïefl
Hõey =Ù<åfl~Ú.
(i) =º=™êÜ«∂^è•i`« Pi÷Hõ =º=ã¨÷
(ii) „ѨâßO`«"∞≥ #ÿ x~å_»O|~° r=# q^è•#O
(iii) ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ =∞iÜ«Ú PKå~° P^è•i`« „Ѩ=~°#Î
(iv) ¿Ñ^ŒiHõO =∞iÜ«Ú x~°H~∆õ å㨺`«
(v) ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ ѨOKå~ÚfÅ x~å‡}ÏÅ∞
(vi) ‰õΩÅ P^è•i`« „â◊=∞ qÉè[í # =∞iÜ«Ú Ñ¨~㰠ʨ ~° ã¨ÇϨ HÍ~°O
POˆQ¡Ü«ÚÅ áêÅ#, [<åÉèÏ q™ÈÊ@#O, q^Œº, P^èŒ∞xH©Hõ~°} =∞iÜ«Ú áêi„âßq∞H©Hõ~°} "≥Ú^ŒÖQÆ∞#q
™êO„Ѩ^•~ÚHõ ã¨=Ú^•Ü«∞Hõ xi‡ux |ÅÇ‘Ï# Ѩ_\» ÏxH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ®¤~Ú. '=∞#O— J<Õ ÉèÏ=# KåÖÏ =~°‰Ωõ `«yáæ È~ÚOk.
=º‰õΩÅÎ rq`«OÃÑ· ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å∞ =∞iÜ«Ú PKå~åÅ „ѨÉÏè =OÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞ KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~Ú. ÉèÏ~°`« ^ÕâO◊ Ö’
„QÍg∞} ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ WHõ U=∂„`«O q_çQÍ ("Õ~∞° QÍ) ÖË=Ù. D<å_»∞ =∂~°∞=¸Å „QÍ=∂Å∞ ‰õÄ_® qq^èŒ ~°HÍÅ
™ê^è<Œ åÅ`À JO>Ë ã¨=∂Kå~°, ~°"å}Ï =∞iÜ«Ú qѨ}☠‰◊ Ωõ ÅÎ ∞ ("å}˜[ºO) „ѨÑO¨ K«O`À HõÅѨ|_®¤~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 5.2
ã¨iÜ≥∞ÿ # ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOz (\˜H)± ÃÑ@ìO_ç.
1. H˜Ok "å\˜Ö’ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú =∞iÜ«Ú ã¨=∂[=Ú =∞^躌 qÉè^Ë OŒ QÍ L#fl JOâ◊O Uk?
(a) xs‚`« Éè∫QÀoHõ „áêO`«O (b) =º‰õΩÅÎ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú
(c) ~Ú+ì̈OÖ’ ™œ=∞ºO (d) XHõ~∞° J<Õ ÉèÏ=#
2. „H˜Ok "å\˜Ö’ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú‰õΩ K≥Ok# ã¨~Ô #· ÅHõ}
∆ Ïxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
(a) P=¸~°=Î Ú (b) QÆujÅ"≥∞#ÿ
(c) =¸~°=Î Ú (d) Un HÍ^Œ∞
3. „H˜Ok"å\˜Ö’ Uk ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ L^•Ç¨Ï~°} HÍ^Œ∞
(a) #QÆ~O° (b) „QÍ=∞O
(c) Ѩ@}
ì O (d) Ug HÍ=Ù

51
Downloaded from http://smartprep.in

5.3 ã¨OѶ∞¨ O (Association)

™ê=∂lHõ xi‡uÖ’ ã¨OѶ∞¨ O XHõ „Ѩ^•è # qÉèÏQÆ=Ú. ã¨OѶ∂¨ Å∞ XHõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ ã¨=¸Ç¨Å∞ qq^èŒ =º‰õΩÅÎ ∞
L=∞‡_ç ÅH∆ͺxfl QÍx, ™ê=¸Ç≤ÏHõ ÅH∆ͺÅx QÍx ™êkèOK«_®xH˜ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl ã¨OѶ∞≤ \˜`« ã¨=¸Ç¨xfl ã¨OѶ∞¨ OQÍ
K≥ÑC¨ =K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =∞Ç≤Ïà◊ =∞O_»e, „H˜HÔ \ò HõÉ¡ ò g\˜x QÆ=∞xOKÕ =ÙO\Ï=Ù. WOHÍ ã¨fiK«ÛOù ^èŒ ã¨Oã¨Å÷ ∞. =∂ºlH±
HõÉ¡ òÅ∞ =∞iÜ«Ú HÍi‡Hõ ã¨OѶ∂¨ Å∞ WÖÏ Z<Àfl L<åfl~Ú.

5.3.1 ã¨OѶ¨∞ ÅHõ∆}ÏÅ∞

(i) =º‰õΩÅÎ HõÅ~ÚHõ
(ii) =º‰õΩÅÎ ∞ „Hõ=∞|^ŒOÌ QÍ LO_»\O
(iii) <≥ÅH˘x L#fl ã¨∂„`åÅ∞, „Ѩ=∂}ÏÅ∞
(iv) xi÷+ì̈ ÅH∆ͺŠ™ê^è#Œ ‰õΩ q^è∞Œ Å x~°fiǨÏ}

5.3.2 ã¨=∂[=Ú, ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ O =∞^躌 ÉË^•è Å∞

ã¨=∂[=Ú =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú
1. Wq JÜ«∞`«flOQÍ (¿ãfiK«ÛQù Í) U~°Ê_ç# ã¨=¸Ç¨Å∞
2. ~Ô O_»∞ ‰õÄ_® xÅHõ_Q» Í LO_ç n~°H… ÍÅO H˘#™êQÆ∞`å~Ú.
3. ã¨=∂[=Ú ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å =º=ã¨Q÷ ÍH˘#™êQÆ∞`«∞Ok.
4. PKå~åÅ∞, ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å∞ =∞iÜ«Ú Jed`«<åºÜ«∞ ã¨∂„`åÅ ^•fi~å Ѩx KÕ™êÎ~Ú.

ã¨OѶ¨∞O
1. „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ÖHõº∆ O ^•fi~å ã¨É∞íè ºÅ∞ =º=ã‘H÷ $õ `«"∞≥ ÿ =ÙO\Ï~°∞.
2. ã¨fiÅÊ HÍÅO HÍ=K«∞Û.
3. „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ÅHõº∆ O =∞iÜ«Ú ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ „áê=ÚYº`«
4. KåÖÏ =~°‰Ωõ ed`«"∞≥ # <åºÜ«∞ ã¨∂„`åÅ^•fi~å ѨxKÕ™êÎ~Ú.

52
Downloaded from http://smartprep.in

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 5.3

(a) „H˜Ok "å\˜Ö’ã¨OѶ∂¨ xH˜ L^•Ç¨Ï~°} Uq
(i) ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[O (ii) „ÉÏǨχ} ‰õΩÅO
(iii) ¢ãÅΑ HõÉ¡ ò (iv) Ç≤ÏÑ‘ÊÅ ã¨=¸Ç¨ÏO
(b) ã¨=∂*ÏxH˜, ã¨OѶ∂¨ xH˜ =∞^Œº L#fl „Ѩ^•è # Éè^Ë OŒ
(i) Jed`« xÜ«∞=∂Å∞ (ii) ed`« xÜ«∞=∂Å∞
(c) „H˜Ok "å\˜Ö’ Éè∫QÀoHõ „áêO`«O#∞ Hõey L#flk.
(i) ã¨=∂[=Ú (ii) ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú
(iii) ã¨OѶ∞¨ O (iv) ã¨=¸Ç¨Ï=Ú
(d) xiÌ+ì̈ ÅHõº∆ O HÀã¨O „Ѩ[Å∞ U~°Ê~°K∞« H˘#fl ^Õk
(i) ã¨OѶ∞¨ O (ii) ã¨=∂[O (iii) ã¨=Ú^•Ü«∞O

5.4 ã¨Oã¨÷ (Institution)

ã¨=∂[O JO>Ë Uq∞\˜ J<Õk ™ê^è•~°}OQÍ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ âߢãÑΨ ~¨ O° QÍ "Õ~∞° "Õ~∞° QÍ g∞~°∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
~Ô O_»∞ J~å÷Å∞<åflÜ«∞x QÆ∞~°∞Î ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl~°∞. J^Õ q^èOŒ QÍ ã¨Oã¨÷ J<Õ Ñ¨^•xH˜ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ J~å÷Å∞<åfl~Ú. Jq
(i) ã¨Oã¨÷ JO>Ë ™ê^è•~°}OQÍ =º=ã¨÷ QÍ „Ѩ[Å∞ ÉèÏq™êÎ~∞° .
L^• : "≥^· ºŒ âßÅÅ∞ =∞iÜ«Ú áê~îâ° ßÅÅ∞
(ii) HÍx ã¨=∂[ âߢãOΨ Ö’ ã¨Oã¨÷ JO>Ë J~°O÷ "Õ~∞° QÍLOk. WHõ¯_» ã¨Oã¨÷ JO>Ë Ñ¨#∞Å∞ KÕÜÚ« q^è•#O Jx J~°O÷ .
ã¨=¸Ç¨Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ „Ѩ=~°<Î å xÜ«∞=∂=o U~°Ê~°KkÕ ã¨Oã¨.÷ xÜ«∞=∂Å#∞ =∞iÜ«Ú
Ѩ^ŒÌ`«∞Å#∞ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú. Wq =∂#=r=# „Ѩ„H˜Ü«∞ʼnõΩ =∂~°æ^Œi≈QÍ LO\Ï~Ú.=∂#=ÙÅ K«~°º‰õΩ ã¨Oã¨÷Å∞
#=¸<åÅ∞QÍ =ÙO\Ï~Ú. g∞~°∞ ZѨC_≥·# K«iÛ, ^Õ"åÅÜ«∞O, =∞j^Œ∞ʼnõΩ P~å^èŒ# HÀã¨"Õ∞ ZO^Œ∞‰õΩ "≥à◊¡`å~À
PÖ’zOKå~å "å™êÎ"åxH˜ „Ѩ[Å∞ P~åkèOK«\ÏxH˜ xÜ«∞=∂=o LO@∞Ok. g\˜x =∞`« ã¨Oã¨Å÷ ∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~Ú.
g\˜x =∞#O QÆ=∞xOK«Ö=Ë Ú HÍx g\˜ =Å¡ g∞ „Ѩ=~°#Î ZÖÏ =ÙO_®Ö’ ZÖÏ LO_»‰Äõ _»^À `≥Å∞ѨÙ`«∞Ok.
„Ѩu =º=ã¨÷ Ö’#∞ H˘xfl PKå~åÅ∞, xÜ«∞=∂Å∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞O\Ï~Ú. g\˜<Õ ã¨Oã¨Q÷ Í Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . Wq
ã¨=∂[O #∞O_ç QÆ∞iÎOѨ٠=∞iÜ«Ú P"≥∂^ŒO á⁄Ok =ÙO\Ï~Ú. JO`ÕHÍHõ =º‰õΩÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌

53
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨O|O^è•Å#∞ „Hõ=∞|núHiõ ™êÎ~Ú. xÜ«∞=∂Å∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞ ã¨Oã¨Å÷ ∞ QÍ ÉèÏq¿ãÎ =º‰õΩÅÎ ∞ `å=∞O`«@ `å=Ú
ã¨OѶ∂¨ xH˜KO≥ ^Œ∞`å~°∞. JO^Œ∞KÕ`« ã¨Oã¨H÷ ˜ =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∂¨ xH˜ =∞^躌 #∞#fl Éè^Ë OŒ "≥Ú^Œ\k˜ xÜ«∞=∂Å∞ ÖË^• Ѩ^`ÌŒ ∞« ʼnõΩ
^Œ~Ê° }OQÍ xe¿ã~ÔÎ O_»=k =∂#= ã¨O|O^èŒ "≥∞#ÿ kQÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û.
ÉèÏ~°ºÉè~í Åΰ ∞ Hõeã≤ ‰õΩ@∞OÉÏxfl U~åÊ@∞ K≥Ü∞« º_»O, ã¨OѶ∂¨ xH˜ L^•Ç¨Ï~°}. giH˜ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ =ÙO\Ï~°∞. ™ê=∂lHõ
ÉÏ^躌 `« Å#∞ <≥~"° ~Õ ∞° ã¨∞OÎ \Ï~°∞. HÍx U q^èOŒ QÍ ‰õΩ@∞O|O q^è∞Œ Å#∞ x~°fiiã¨∞OÎ k. Wk ã¨=∂[OÖ’x ã¨Oã¨÷ xi‡uÃÑ·
P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO@∞Ok. nx =Å¡ Ѩ#∞Å∞ (HÍ~åºÅ∞) x~°fiǨÏ} `≥Å∞ã¨∞OÎ k. HÍ=Ù# ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ „Ѩ=~°#Î XHõ
#=¸<åQÍ =ÙO@∞Ok. nxx h=Ù W`«~° ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ QÆ=∞xOK«=K«∞Û. nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ `«=∞
Ñ≤ÅÅ¡ Ѩ@¡ U q^èOŒ QÍ „Ѩ=iΙêÎ~∞° ÖËHõ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«=∞ `«e¡ `«O„_»∞ŠѨ@¡ ZÖÏ „Ѩ=iΙêÎ~∞° J<Õk K≥Ñʨ =K«∞Û. W^Õ
q^èOŒ QÍ áê~îâ° ßÅ #∞ XHõ ã¨OѶ∞¨ OQÍ =∞iÜ«Ú ã¨Oã¨Q÷ Í ~Ô O_çO\˜QÍ #∞ ZO^Œ∞‰õΩ ¿Ñ~˘¯O\Ï~À J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åe.
áê~îâ° ßÅ H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ ÅH∆ͺÅ`À U~°Ê_ç#k. HÍx ã¨=∂[OÖ’x áê~îâ° ßÅ qnè =∞iÜ«Ú áê„`« ã¨O㨉÷ Ωõ ã¨O|OkèOz#k.
JO>Ë áê~îâ° ßÅ ^•fi~å z=iH˜ =∞#O ã¨=∂[OÖ’ Uq∞ KÕÜ∂« ºe! Uq∞ KÕÜ∞« ‰õÄ_»^∞Œ J<Õk `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl L^•Ç¨Ï~°}Å`À ã¨OѶ∂¨ xH˜ ~°∂ѨO =∞iÜ«Ú =¸~°"Î ∞≥ #ÿ kQÍ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. HÍx ã¨Oã¨÷ P =¸~°"Î ∞≥ #ÿ k.
nxH˜ ~°∂ѨO =ÙO_»^∞Œ .
H˘O`«=∞Ok ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ JOK«<å „Ñ¨HÍ~°O ã¨=∂[OÖ’ „áê^äqŒ ∞Hõ JOâßÅ∞QÍ ã¨Oã¨Å÷ ∞O\Ï~Ú. Jxfl
ã¨O㨯$`«∞Å Ö’#∞ =∞iÜ«Ú Jxfl ã¨=∂*ÏÅ Ö’#∞ g\˜x QÆ=∞xOK«=K«∞Û. H˘xfl ã¨Oã¨Å÷ ∞ ã¨=∂[ =∞#∞QÆ_‰» Ωõ P^è•~åÅ∞QÍ
LO\Ï~Ú. H˘O^Œ~∞° ã¨=∂[ âߢãA Î̈ Å˝ ∞ g\˜x „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨Oã¨Å÷ ∞QÍ ¿Ñ~˘¯O\Ï~°∞. Jq P~°∞ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ U
ã¨=∂[OÖ’<≥#· =ÙO\Ï~Ú. Jq
(i) Pi÷Hõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ ( L^• : =º=™êÜ«∞O, Ѩi„â◊=∞ ÖËHõ U^≥#· =$uÎ)
(ii) ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ ( L^• : ‰õΩ@∞O|O, q"åǨÏO =∞iÜ«Ú |O^è∞Œ `«fiO )
(iii) ~å[H©Ü∞« ã¨Oã¨Å÷ ∞
(iv) q^Œº ÖË^• ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
°
(v) =∞`«O =∞iÜ«Ú
(vi) =ºH©HÎ ~õ }
° ã¨Oã¨Å÷ ∞ ( L^• : ã¨Ow`«O, #$`«ºO, Åe`«Hàõ Å◊ ∞ =∞iÜ«Ú ™êÇ≤Ï`«ºO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q)

54
Downloaded from http://smartprep.in

g\˜x U =∂#= ã¨=∂[OÖ’<≥#· K«∂_»=K«∞Û

=∞`«O
q^ŒºÖËHõ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° Hõà,◊ ã¨Ow`«O, <å@ºO, =ºH©HÎ ~õ }
° =º=ã¨÷
ã¨Oã¨Å÷ ∞
™ê=∂lHõ =º=ã¨Å÷ ∞ ~å[H©Ü∞«
|O^è∞Œ `«fiO, q"åǨÏO, Ѩ~"° ∞≥ #ÿ
‰õΩ@∞O|O
Pi÷Hõ =º=ã¨÷

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 5.4
1. „H˜Ok "å\˜Ö’ ã¨O㨉÷ Ωõ L^•Ç¨Ï~°} Uk?
(i) „HỖH\ò Hõ¡Éò
(ii) "≥^· ºŒ âßÅ
(iii) HÍ~åQÍ~°=Ú (*ˇÅ· ∞)
(iv) =∞`«=Ú
2. „H˜Ok "å\˜Ö’ ã¨Oã¨Å÷ H˜ „áêux^躌 O =Ç≤ÏOKÕ ^•xx\˜H± KÕÜ∞« ºO_ç.
(i) xÜ«∞=∂Å∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞
(ii) =∂#gÜ«∞`«
(iii) =¸~°"Î ∞≥ #ÿ k
3. ™ê=∂lHõ rq`åxfl ã¨Oã¨÷ „Hõ=∞|^ŒHú iõ ™êÎ~Ú. D „ѨH@
õ #`À h=Ù UH©Éqíè ™êÎ"å ÖË^•? J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
4. ãÔ̈~#· *"å|∞x \˜H± K≥Ü∞« ºO_ç.
ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∂¨ ÅH˜ „H˜Okq L^•Ç¨Ï~°}Å∞
(i) áê~îâ° ßÅ
(ii) ~å[H©Ü∞« áêiì
(iii) ‰õΩ@∞O|O
(iv) ‰õΩ@∞O|O =∞iÜ«Ú „HỖH\ò HõÉ¡ ò
55
Downloaded from http://smartprep.in

WO`«=~°‰õΩ <Õ~°∞Û‰õΩ#flk
O ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å Je¡HÜ
õ ∞Õ ã¨=∂[O.
O ã¨=∂[O XHõ =∂#ã≤Hõ xi‡u
O ™ê^Œ$â◊º=Ú, Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•i`«=Ú, ã¨ÇϨ HÍ~°O =∞iÜ«Úã¨OѶ∞¨ ~°¬} ã¨=∂[OÜ≥ÚHõ¯ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
O ã¨=Ú^•Ü«∞=ÚÖ’ ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 '=∞#O— J<Õ ÉèÏ=# |ÅOQÍ LO@∞Ok.
O ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú ã¨=∂[OÖÏ H͉õΩO_® XHõ =¸~°Î ÉèÏ=# (concret entity)
O xi÷+ì̈ ÖH∆ͺÅ#∞ ™êkèOK«\ÏxH˜ =º=ã‘H÷ iõ OѨ|_ç# „Ѩ[Å ã¨=¸Ç¨Ï"Õ∞ ã¨OѶ∞¨ O
O xÜ«∞=∂Å∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨^`úŒ ∞« efl J#∞ã¨iOz ã¨OѶ∞¨ O Ѩx KÕã∞¨ OÎ k.
O ã¨Oã¨÷ ã¨=¸Ç¨Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å J=∞Å∞‰õΩ „Ѩ=~°#Î xÜ«∞=∂=ox ~°∂á⁄Okã¨∞OÎ k.

Ѩ^ŒHÀâ◊O
1. J=¸~°`Î fi« O - "åãÎ̈qHõ`#« ∞ ÉèÏ=#Å∞QÍ =∂ˆ~Û PÖ’K«<å „Ñ¨„H˜Ü∞«
2. ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å∞ - ã¨=∂[OÖ’ W^Œ~Ì ∞° ÖË^• Z‰õΩ¯==∞Ok =º‰õΩÅÎ =∞^躌 L#fl ã¨O|O^èOŒ
3. #=¸<å - ã¨ÇϨ [OQÍ Ñ¨Ù#~å=$`«OÎ [~°Q@
Æ O
4. =ÚO^Œ∞QÍ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ q - ã¨$+≤Hì ˜ =ÚO^Œ∞ HÍ=Åã≤# =ã¨∞=Î ÙÅ∞
5. ™ê=∂lHõ ™ê=∞~°ãº¨ O - ã¨=∂[OÖ’ ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 âßOux HÍáê_»@O
6. ã¨ÇϨ HÍ~°O - =º‰õΩÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~°O ã¨ÇϨ HõiOK«∞ HÀ=@O
=∞iÜ«Ú Ñ¨OK«∞HÀ=@O
7. ™ê^Œ$â◊º=Ú - áÈeHõÅ∞
8. J=QÍǨÏ# - `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O, ã¨Ê$ǨÏ
9. Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•i`« - qq^èŒ „ѨÜ∂≥ [<åÅ HÀã¨O =º‰õΩÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~°
P^è•~°Ñ_¨ @
» O
10. PKå~åÅ∞ - ã¨É∞íè ºÅ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ ã¨O|OkèOz ã¨=∂[O qkèOz# H˘xfl xÜ«∞=∂Å∞
=∞iÜ«Ú Hõ@∞ìÉÏ@∞¡
11. Jed`« ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡- ã¨=∂[OÖ’ „Ѩ[ʼnõΩ L^ÕtÌ Oz# Jed`« ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞.

56
Downloaded from http://smartprep.in

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ã¨=∂*Ïxfl ~å„uH˜~å„u ã¨$+≤Oì K«=K«∞Û. h ã¨fiO`«=∂@Å`À q=iOK«∞
2. ã¨=∂[=Ú =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ =∞^躌 QÆÅ Éè^Ë •Å#∞ `≥ÅÊO_ç.
3. ã¨OѶ∞¨ O =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú =∞^躌 QÆÅ `Õ_®Å#∞ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« O_ç.
4. „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ J#QÍ<Õq∞? L^•Ç¨Ï~°}Å`À q=iOK«O_ç.
5. ã¨=∂*ÏxH˜ L^ŒÇϨ i}eã¨∂JÎ O^Œ∞‰õΩ HÍ=Åã≤# J~°›`Å« #∞ 100 #∞O_ç200 Ѩ^•ÅÖ’ q=iOK«O_ç.

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

5.1
1. ã¨=∂[O ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å Je¡Hõ
2. ™ê^Œ$â◊ºO
3. J=Ù#∞.

5.2
1. Z 2. a 3. a =∞~°ÜÚ« ã≤

5.3
1. (iii) 2. (iv) 3. (ii)
4. (i)

5.4
1. (iv) 2. (i) 3. J=Ù#∞ 4. (iv)

57
Downloaded from http://smartprep.in

6
™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO
WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ áê~îO° Ö’ ã¨=∂[O, ã¨=Ú^•Ü«∞O ã¨OѶ∞¨ O =∞iÜ«Ú ã¨Oã¨Å÷ #∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO.
=∂#=ÙÅ∞ U q^èOŒ QÍ rqã¨∞<Î åfl~°∞. ã¨=¸Ç¨Å ã¨ÇϨ HÍ~°O ZÖÏ LO^À J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩ<åflO. HÍx ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO.
„Ѩ`ºÕ HõOQÍ =∂#=ÙÅ∞ XHõi`À XHõ~∞° Hõeã≤ U q^èOŒ QÍ rq™êÎ~À `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú XHõ
„áê^äqŒ ∞Hõ qÉèÏQÆO. nxÖ’ =∂#=ÙÅ∞ rqã¨∂,Î "åi r=<åxfl H˘#™êyã¨∂Î W`«~° =º‰õΩÅÎ `À J~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ Ѩ~㰠ʨ ~°
K«~°ºÅ∞ [~°∞ѨÙ`å_»∞.=∂#= ã¨=∂*ÏÅ∞ #_çKÕ f~°∞x J=QÍǨÏ# KÕã¨∞HÀ=@OÖ’ ã¨=∞[ âߢã¨ÎA˝Å∞ nxx
LѨÜ≥∂yOKå~°∞.
=∂#=Ù_»∞ XO\iQÍ rqOK«Ö^Ë xŒ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ã¨=∂[OÖ’ J`«_∞» [##O #∞O_ç =∞~°}O =~°‰Ωõ U^À XHõ
ã¨=¸Ç¨ÏO `À ã¨O|O^èOŒ Hõey =ÙO_ç x`«ºHõ$`åºÅÖ’ ã¨=¸Ç¨ÏO Ö’x =º‰õΩÅÎ `À Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ Hõey LO\Ï_»∞.
`«# ã¨=∞㨺Å#∞, ÉèÏ"åÅ#∞ =∞iÜ«Ú J#∞Éè"í åÅ#∞ `«# K«∞@∂ì L#fl „Ѩ[Å`À ѨOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. "åà◊`¡ À ã¨O|O^è•xfl
HÀ~°∞‰õΩO\Ï_»∞. JO^Œ∞KÕ`« =∂#=Ù_»∞ ã¨OѶ∞¨ rq. ã¨=∂[OÖ’ rq™êÎ_∞» . HÍx WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ ã¨=∂*Ïxfl J=¸~°Î
ÉèÏ=# Jx K≥Ñʨ ‰õΩ<åflO. ã¨=∂[O K«∂_»\ÏxH˜ HõxÑ≤OK«^∞Œ . HÍx =ºHÎ̃ „Ѩ=~°#Î xÜ«∞O„`«} HÍ=Åã≤# qq^èŒ
™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡‰Ωõ U~°Ê~°∞ã¨∞OÎ k. n#`À F „Ѩâfl◊ =∞#=ÚO^Œ∞Ok. =∞#H˜ ã¨=∂[O HõxÑ≤OK«#ѨÙ_»∞ U q^èOŒ QÍ
Ѩx KÕã∞¨ OÎ ^À ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞OÎ k? Jx D ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ã¨=¸Ç¨Ï ÉèÏ=# „áê=ÚYº`« HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåxfl K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞
O ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï ÉèÏ=##∞ x~°fizOK«QÅÆ ~°∞
O ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï ÅHõ}
∆ Ïxfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆÅ~°∞.
O ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Å ~°HÍÅ#∞ `≥Å∞ã¨∞H˘QÆÅ~°∞.
O ã¨=∂[O, ã¨Oã¨÷ =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ O #∞O_ç, ã¨=¸Ç¨Ï=Ú #‰õΩ QÆÅ `Õ_®Å#∞ QÆ∞iÎOK«QÅÆ =Ù.
58
Downloaded from http://smartprep.in

6.1 ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú JO>Ë Uq∞\˜?

™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO JO>Ë ã¨∂Hõ‡∆ OQÍ K≥áêÊÅO>Ë Z‰õΩ¯= ã¨OYº Ö’ „Ѩ[Å∞ XHõi`À XHõ~∞° „Hõ=∞|^ŒOú QÍ
Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å∞ Hõey LO_»@"Õ∞. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å#∞ HõeÊã¨∞OÎ k.
ã¨=¸Ç¨Å∞ ã¨=∂[OÖ’ ÉèÏQÍÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° . nx`À ã¨=∂[ ÅHõ} ∆ ÏÅhfl ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨xH˜ =iΙêÎ~Ú.
J~Ú`Õ ã¨=¸Ç¨Å∞ „Ѩ`º« Hõ∆ "åã¨=Î O. ‰õΩ@∞O|O J<Õ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ =∞#O rq™êÎ=Ú. J^Õ q^èOŒ QÍ QÀ„`åxfl,
=Oâßxfl Hõey =ÙO\ÏO. nx =Å#<Õ ã¨=∂[ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ ∞ ã¨=∂[âߢ™êÎxfl ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Å J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ã
âߢãOÎ̈ QÍ q=i™êÎ~∞° . ã¨=∂[OÖ’x =º‰õΩÅÎ ∞ ZÅ¡"àÕ Å◊ J~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú xiú+"ì¨ ∞≥ #ÿ ÅH∆ͺÅÖ’ qq^èŒ ~°HÍÅ
Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å#∞ [~°∞ѨÙ`å~°∞. D Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å#∞ ã¨=¸Ç¨Ï Ö’#∞ J^Õq^èOŒ QÍ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨O|O^èOŒ QÆÅ
=º‰õΩÅÎ QÆ∞iÎOѨÙ#∞ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Å U~åÊ@∞ Ö’ D QÆ∞iÎOѨÙÅ∞ H©ÅHõáê„`« =Ç≤Ï™êÎ~Ú.

6.2 ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl q=~°} =∞iÜ«Ú x~°fiK«#O#∞ |\˜ì ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO JO>Ë „H˜Ok ÅHõ}∆ Ïxfl Hõey =ÙO@∞Ok.
1. =º‰õΩÅÎ ã¨OYº : ã¨=¸Ç¨ÏO #O^Œ∞ Hõhã¨O W^Œ~Ì ∞° =º‰õΩÅÎ ∞ LO_®e
2. ã¨Éºíè `«fi ã¨$Ç¨Ï : „Ѩu ã¨É∞íè º_»∞ ( P"≥∞ ÖË^• J`«_∞» ) ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ ã¨É∞íè ºxQÍ L<åfl#<Õ ã¨$Ç¨Ï Hõeæ LO_»@O
3. „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ xi‡u :- „Ѩu ã¨=¸Ç¨ÏO „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ xi‡ux Hõey =ÙO@∞Ok.
4. J~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú xiú+"ì̈ ∞≥ #ÿ ÅH∆ͺÅ`À Ѩ~㰠ʨ ~°K~« º° ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 J~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú ã¨$+ì̈"∞≥ #ÿ
ÅH∆ͺÅ`À Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° [~°∞QÆ∞#∞.
5. '=∞#O— J<Õ ÉèÏ=# : ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ '=∞#O— J<Õ ÉèÏ=# LO@∞Ok.
6. L=∞‡_ç ÅH∆ͺÅ∞ =∞iÜ«Ú ~ÚëêìÅ∞ : ã¨=¸Ç¨Ï ã¨É∞íè ºÅ∞ L=∞‡_ç ÅH∆ͺÅ#∞ ™êkèOK«@‰õΩ QÍ#∞ Hõeã≤ Ѩx
KÕ™êÎ~∞° . L^• „HỖH@HõÉ¡ ò ã¨É∞íè ºÅO`å Hõeã≤H@
õ ∞ìQÍ „â◊q∞Oz [@∞ì ^•fi~å q*Ü«∂xfl ™êkèOK«_O» .
7. ã¨=¸Ç¨ÏHõ@∞ìÉÏ@∞¡ : „Ѩ`« ã¨=¸Ç¨ÏO `«#HõO@∂ xÜ«∞=∂Å∞ ÖË^• Hõ@∞ìÉÏ@∞¡#∞ Hõeæ =ÙO@∞Ok. ã¨=¸Ç¨Ï
ã¨É∞íè ºÅO`å g\˜x áê\˜™êÎ~∞° .
8. HÍŠѨiq∞u : „Ѩu ã¨=¸Ç¨ÏO âßâ◊fi`«OQÍ LO_Õ@@∞¡ U~åÊ@∞ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
9. ¿Ñ~°∞ (<å=∞Hõ~}
° =Ú) „Ѩu ã¨=¸Ç¨xH˜ XHõ ¿Ñ~°∞ =ÙO@∞Ok. ^•xH˜ QÆ∞iÎOѨ٠HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
10. „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨O㨯$u J#QÍ ÉèÏ+¨ =∞iÜ«Ú „ѨfHõÅ∞ : „Ѩu ã¨=¸Ç¨ÏO „Ѩ`ºÕ Hõ „Ѩ=~°#Î xÜ«∞=∂=o Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å
s`«∞Å#∞ ÉèÏëê =∞iÜ«Ú ã¨OHˆ `åÅ ~°∂ѨOÖ’ ÉèÏ= „Ѩ™ê~°O KÕã∞¨ OÎ k.
11. Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^èOŒ „Ѩuã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ Ѩ~㰠ʨ ~°O ã¨O|O^è•xfl Hõeæ =ÙO\Ï~°∞. L^• : ‰õΩ@∞O|OÖ’x
=º‰õΩÅÎ =∞^躌 |O^è∞Œ `åfixfl Hõey =ÙO_»@O.

59
Downloaded from http://smartprep.in

6.3 H˘xfl ã¨O|OkèOz# Ѩ^•Å∞

™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨xfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=@OÖ’ kQÆ∞= #∞#fl Ѩ^•Å∞ LѨHiõ ™êÎ~Ú. nxfl QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=\ÏxH˜
ã¨O|Okè`« Ѩ^•Å∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe.
ã¨q∞+≤`ì « - J<ÕH=õ ∞Ok Éè∫uHõ ™êg∞Ѩº`« Hõeæ L#flѨÊ\˜H˜ "åi =∞^躌 ZÖÏO\˜ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ÖˉΩõ O_»@O. L^•
: ~À_»∞¤ g∞^• KåÖÏ =∞Ok #_»∞™êÎ~∞° .
QÆ∞OѨ٠- XHÍ<˘Hõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =º‰õΩÅÎ ∞ ™ê=¸Ç≤ÏHõOQÍ HõÅ=_®xfl QÆ∞OѨ٠JO\Ï~°∞. L^• :- W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞
"å~°∞ gkèÖ’ P@"å_»∞`«∞O>Ë K«∂_»\ÏxH˜ JO`å XHõ KÀ@ KÕ~_° O» (QÆ∞q∞‰õÄ_»@O) QÆ∞OѨÙÅ∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞
„H˜Ü∂« `«‡Hõ QÆ∞OѨ٠: P@Ö’ Pã¨HHÎ̃ ~õ ° ã¨OѶ∞¨ @###∞ uÅH˜ã∂¨ Î P#O^ŒO`À JO`å K«Ñʨ @∞¡ H˘@ì_O»
x+≤¯Ü«∂`«‡Hõ QÆ∞OѨ٠: KåÖÏ =∞Ok „Ѩ[Å∞ ™ê÷xHõ =∂Ô~¯\òÖ’ ëêÑ≤OQ∑ K≥Ü∞« º@O .
=~°Oæ -=º‰õΩÅÎ O`å XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ ÅHõ}
∆ Ïxfl Hõey Ü«ÚO_»@O L^• : XˆH eOQÆÉ^Ë OŒè ÖË^• ã¨=∂# P^•Ü«∞ =~°Oæ .
„Ѩã∞¨ `Î O« ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO =∞iÜ«Ú ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl Ѩ^•Å‰õΩ =∞^躌 `Õ_®Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO J#QÍ „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ =º‰õΩÅÎ ∞ ã¨q∞+≤Qì Í LO_»@O. g~°∞ ã¨Éºíè `«fiѨ٠ã¨$ǨÏ#∞ Hõeæ =ÙO\Ï~°∞.
HÍx giH˜ Z@∞=O\˜ ÅH∆ͺÅ∞ LO_»=Ù. QÆ∞OѨÙ, =~°Oæ =O\˜ "å\˜ HõO>Ë ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú Z‰õΩ¯= HÍÅO
LO@∞Ok. nxH˜ ã¨=∂[=Ú Ü≥ÚHõ¯ ÅHõ} ∆ ÏÅxflO\˜x Hõeæ =ÙO@∞Ok. HÍx ã¨=∂*Ïxfl Ѩ\+˜ "ì¨ ∞≥ #ÿ kQÍ qâ◊nHõi™êÎ~Ú.
™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO JO>Ë ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å∞ Hõeæ =Ù#fl ã¨q∞+≤ì =º‰õΩÅÎ HõÅ~ÚHõ J#=K«∞Û. H˘O^Œ~∞° ã¨=∂[
âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ ã¨=¸Ç¨ÏO#∞ '™êOѶ∞≤ Hõ W@∞HõÅ∞— QÍ ÉèÏqOKå~°∞. JO>Ë P Éè=í # x~å‡}ÏxH˜ W@∞HõÅ∞ÖÏ ã¨=∂[
x~å‡}OÖ’ ã¨=¸Ç¨Å∞ LO\Ï~Ú.

Ѩ@O 6.1 XHõ ‰õΩ@∞O|O ã¨=¸Ç¨ÏO

60
Downloaded from http://smartprep.in

„Ѩu =ºHÎ̃ XHõ\˜ ÖËHõ JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ LO\Ï_»∞. L^•: 'Hõ@∞O|O, ã¨=∞=Ü«∞ã¨∞¯Å
ã¨=¸Ç¨ÏO, HõÉ¡ ò =∞iÜ«Ú W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞"å~°∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. „Ѩu ã¨=¸Ç¨ÏO Ö’ =º‰õΩÅÎ ∞ Ѩ~㰠ʨ ~°O K«~º° [~°∞ѨÙ`å~°∞.
H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ g~°O`å L=∞‡_ç ÅH∆ͺÅ`À XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. L^•: „HỖH\ò
[@∞ì XHõ q^è"Œ ∞≥ #ÿ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO =∞iÜ«Ú ~å[H©Ü∞« áêsì =∞~˘Hõ q^è"Œ ∞≥ #ÿ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú ™ê=¸Ç≤ÏHõ
„H˜Ü∞« ÅxflO\˜H˜ H˘xfl xÜ«∞=∞ xO|O^è#Œ Å∞ =ÙO\Ï~Ú. g\˜x „Ѩu K«~º° Å∞ XHõi`À XHõ~∞° [~°∞ѨىõΩO\Ï~À q=iã¨∞OÎ k.
Wk "åãÎ̈=O. ã¨=¸Ç¨ÏO Ö’x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ "å~°∞ KÕÜ∞« =Åã≤# „H˜Ü∞« Å QÆ∞iOz ã¨$ ÊÇ¨Ï Hõeæ =ÙO\Ï~°∞. =∞iÜ«Ú "åi
ã¨q∞+≤ì Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å ÃÑ· ã¨Ê $ǨÏ#∞ JO^Œi`À ѨOK«∞‰õΩO\Ï~°∞.
™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú XHõ QÆujÅ"≥∞#ÿ "åã¨=Î O.
#∂`«# ã¨É∞íè ºÅ KÕ~@
° O =∞iÜ«Ú áê`«"åà◊√¡ ã¨=¸Ç¨ÏO g_çáÈ=@O =Å# ã¨=¸Ç¨Ï ã¨"∞Õ ‡à◊#O Ö’ =∂~°∞ÊÅ∞
=™êÎ~Ú. Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ =∂~°∞ÊʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ã¨=¸Ç¨Å z#flqQÍ LO_»=K«∞Û ÖË^• ÃÑ^ŒkÌ QÍ =∂~°=K«∞Û. H˘xfl
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ U ÅHõº∆ O`À ã¨=¸Ç¨ÏO U~°Ê_çO^À Jk ‰õÄ_® =∂~°=K«∞Û. HÍ~°}O ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ #∂`«# =∂~°∞ÊÅ∞
KÀ@∞ KÕã∞¨ HÀ=@"Õ∞. H˘xfl™ê~°∞¡ ã¨=¸Ç¨ÏO XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ÅH∆ͺO`À „áê~°OÉè"í ∞≥ #ÿ ѨÊ\˜H˜ ã¨OѶ∂¨ Å∞QÍ =∂~°`å~Ú.
J~Ú<å KåÖÏ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ g\˜ L^ÕâÌ ßºÅÖ’ =∂~°∞Ê ~å^Œ∞.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 6.1
XHõ "åHõºOÖ’ ã¨=∂^è•#O ~åÜ«Ú=Ú.
(a) ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú JO>Ë Uq^èOŒ QÍJ~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï=Ù.
(b) 'ã¨=¸Ç¨Å#∞— '™êOѶ∞≤ Hõ W@∞HõÅ∞—— J#=KåÛ ? J~Ú`Õ ZO^Œ∞‰õΩ?
(c) 'ã¨=∂[O ã¨=¸Ç¨ÏÅxi‡`«O— J<Õ „ѨH@
õ #`À UH©=Éèqí ã¨∞<Î åfl"å?
(d) ã¨=¸Ç¨xH˜ L^ŒÇϨ ~°} x=fiO_ç.

6.4 ã¨=¸Ç¨ÏÅ Ö’x ~°HÍÅ∞

ã¨=¸Ç¨Å HõÅ~ÚHõ<Õ ã¨=∂[O JO\ÏO. ã¨=¸Ç¨Å∞ qq^èŒ ~°HÍÅ∞QÍ LO\Ï~Ú. „Ѩu ã¨=¸Ç¨ÏO ã¨=∞~°∂ѨO
(Similar) QÍ =∞iÜ«Ú XHõ^•x`À =∞~˘Hõ\˜ "Õ~∞° "Õ~∞° QÍ LO\Ï~Ú. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ H˘#∞@‰õΩ
™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ g\˜x qq^èŒ ~°HÍÅ∞QÍ qÉèlí OKå~°∞. H˘xfl ã¨=¸Ç¨Å∞ ã¨ÇϨ [OQÍ<Õ U~°Ê_»`å~Ú. L^•:
‰õΩ@∞O|OÖ’ Ñ≤ÅÅ¡ ã¨Éºíè `«O ã¨ÇϨ [OQÍ<Õ =ã¨∞OÎ k. =∞iH˘xfl ã¨=¸Ç¨Å Ü«∂^Œ$tÛHõOQÍ U~°Ê_»∞`«∂O\Ï~Ú. L^•:
„HỖH\ò HõÉ¡ ò U~åÊ@∞. Wk "Õ~∞° "Õ~∞° =º‰õΩÅÎ `À U~°Ê_»∞`«∞Ok. gˆ~ HõÉ¡ ò ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ LO\Ï~°∞. =∞#O QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀ=Åã≤
JOâ◊O. „Ѩu =ºH˜,Î ã¨=∂[OÖ’x qq^èŒ ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ ã¨É∞íè º_»∞QÍ LO\Ï_»∞. J~Ú`Õ H˘xfl ã¨=¸Ç¨Å =ºH˜Î ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ q
QÍ LO\Ï~Ú. L^• : ‰õΩ@∞O|O =∞iÜ«Ú |O^è∞Œ `«fiO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. =∞iH˘xfl ã¨=¸Ç¨Å∞ |Ç≤Ï~°`æ O« QÍ LO\Ï~Ú.L^•
: HõÉ¡ ò - ~å[H©Ü∞« áêsì "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
61
Downloaded from http://smartprep.in

‰õΩ@∞O|O XHõ ã¨OѶ∞¨ OQÍ, ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«|_»∞#∞

HÍx ‰õΩ@∞O|O =º=ã¨÷ XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO HÍ^Œ∞.

H˘O^Œ~∞° ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ =sæ#HõiOK«\ÏxH˜ Ѩi=∂}O #∞ ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

W^Œ~Ì ∞° =º‰õΩÅÎ =Å¡ ‰õÄ_® ã¨=¸Ç¨ÏO U~°Ê_»∞`«∞Ok. nxx ^ŒÜ∞« º^£ (Dyad) Jx JO\Ï~°∞. L^• : ÉèÏ~°º =∞iÜ«Ú
Éè~í ΰ Hõeã≤ ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ U~°Ê_»`å~°∞. W`«~° ~°HÍÅ ã¨=¸Ç¨Å∞ „@Ü«∞_£ ã¨=¸Ç¨Å∞ L<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’ =ÚQÆ∞~æ ∞° ÖËHõ
JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok LO\Ï~°∞. L^• : Ü«¸`ü HõÉ¡ ò
[~°‡<£ ™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ Î« ZH±.ÃÑi¶ <ì åO_£ \Áx*ò ã¨=¸Ç¨Ïxfl ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ QÆ∞iÎOKå_»∞.
[q∞h ëêÑπì (ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú)
*∫+≤Öò ëêÑπì ( ã¨OѶ∞¨ O)
™êO„Ѩ^•Ü«∞ "≥∞#ÿ X_»O|_çHõ xÜ«∞=∂Å#∞ J#∞ã¨iOz ‰õÄ_® ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ xÜ«∞`«, JxÜ«∞`« ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞QÍ
=sæHiõ OKå~°∞. ‰õΩ@∞OÉÏxfl JxÜ«∞`« ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ ¿Ñ~˘¯#QÍ. áê~îâ° ßÅ #∞ xÜ«∞`« ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
ã¨O|O^è•Å ã¨fiÉèÏ=O P^è•~°OQÍ ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ „áê^äqŒ ∞Hõ, kfifÜ«∞(Q“}) =∞iÜ«Ú `«$fÜ«∞ ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞QÍ
=sæHõiOK«=K«∞Û
ã¨=¸Ç¨Ï=Ú

„áê^äŒq∞Hõ kfifÜ«∞ `«$fÜ«∞

6.4.1 „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú (Primary Group)

ZHõ¯_≥`· Õ =ÚMÏ=Úd ã¨O|O^èOŒ =∞iÜ«Ú ã¨xflÇ≤Ï`« |O^èOŒ JO>ˉΩõ @∞O|O ÖË^• z#fl „QÍ=∞OÖÏ LO_Õ
^•xx „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«=K«∞Û. „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO =∞iÜ«Ú Q“} ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ ~Ô O_»∂ „áê^äqŒ ∞Hõ
ÉèÏ=#ÅÖ’ ÉèÏQÍÅ∞ U ã¨=∂[ ™ê=∂lHõ xi‡uÖ’ <≥#· „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ H©ÅHõ"∞≥ #ÿ HÍ~°HÍÅ∞.

„áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨Ï ÉÏǨϺ ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
O z#fl Ѩi=∂}O
O =ÚMÏ=Úd Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° =∞iÜ«Ú
O Éè∫uHõ ™êg∞Ѩº`«
JO`«~`æ° « ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
O '=∞#O— J<Õ ÉèÏ=#
O Ѩ~Ç° Ï≤ `«O
O PÜ«∞`«fl ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ

62
Downloaded from http://smartprep.in

O n~°H… ÍeHõ ÅHõ}

∆ O
O JO`«ºÅ∞QÍ, J~å÷Å∞QÍ ã¨O|O^è•Å∞ (Relations ends and means)
O JxÜ«∞`« ™êOѶ∞≤ Hõ xÜ«∞=∂Å „áê|ź=Ú =∞iÜ«Ú =ºH˜QÎ `Æ « L^ÕfiQÆÉiíè `« ã¨O|O^è•Å∞

6.4.2 Q“} ã¨=¸Ç¨ÏO (Secondary Group)

WO^Œ∞Ö’ =ÚMÏ=Úd ѨiK«Ü∞« O, =ºH˜QÎ `Æ « ã¨O|O^è•Å∞ LO_»=Ù W^Õ Q“} ã¨=¸Ç¨ÏO L^•: ~å[H©Ü∞« áêsì,
‰õΩÅO, =∞iÜ«Ú HÍi‡Hõ ã¨OѶ∂¨ Å∞

ÉÏǨϺÅHõ∆}ÏÅ∞
O Ѩi=∂}OÖ’ KåÖÏ ÃÑ^ŒqÌ ~Ô _£ „HÍãπ ™ÈÃã\· ˜ #O^Œ∞ ã¨É∞íè ºÅ∞ „ѨÑO¨ K« "åºÑÎ̈O QÍ=ÙO\Ï~°∞.
O Ѩ~ÀHõ∆ ã¨O|O^èOŒ : ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 ÉèÏ= „Ѩã~¨ åÅ∞ Ѩ~ÀHõ∆ Ѩ^uÌŒ Ö’ [~°∞QÆ∞`å~Ú.
L^• :- L`«~Î åÅ∞, á¶êH±û =∞iÜ«Ú >ˇeá¶È<£ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
O ÅHõº∆ ™ê^è#Œ :- „Ѩ`ºÕ Hõ J=ã¨~åÅ#∞ f~°Û_»O gi „Ѩ^•è # qkè.
O kfifÜ«∞ ã¨O|O^è•Å∞ :- =ÚMÏ=Úv ã¨O|O^è•Å∞ LO_»=Ù.
O ã¨Éºíè `«fiO :- ã¨Éºíè `«fiO J<Õk YzÛ`«OQÍ ã‘fiHõiOK«=Åã≤# J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . Z=Ô~#· ~À@sHõÉ¡ ò ÖË^• ~Ô _£ „HÍãπ
™ÈÃã·\© ã¨Éèí∞º_»∞ HÍ=K«∞Û.

„áê^äqŒ ∞Hõ =∞iÜ«Ú kfifÜ«∞ (Q“}) ã¨=¸Ç¨ÏÅ =∞^躌 ÉË^•è Å∞

ÅHõ∆}ÏÅ∞ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO kfifÜ«∞ ã¨=¸Ç¨ÏO
Ѩi=∂}O z#flk ÃÑ^ŒÌk
Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° HÍÅѨiq∞u n~°H… ÍÅO ã¨fiÅÊHÍeHõO
™êg∞Ѩº`«ãfi¨ ÉèÏ=O Z‰õΩ¯= `«‰Ωõ ¯=
ã¨O|O^è•Å ã¨fiÉèÏ=O ^ŒQÆæiQÍ( =ÚMÏ=Úd) =ºH˜QÎ `Æ O« QÍ LO_»=Ù
ÅH∆ͺŠã¨fiÉèÏ=O ™ê^è•~°} „Ѩ`ºÕ HõO
Z‰õΩ¯=QÍ LO_Õk „QÍg∞} ã¨=∂[O #QÆ~° ã¨=∂[O

6.4.3. `«$fÜ«∞ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú

`«$fÜ«∞ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ Hõey# KåÖÏ ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ LO\Ï~Ú. D ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞
*ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ ã¨=∂"ÕâßÅ∞ ÖËHõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ [~°∞ѨÙ`å~Ú. L^•: HÍi‡Hõ SHõº ã¨O|O^è•Å∞.

63
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 6.2
XHõ "åHõºOÖ’ ã¨=∂^è•#O „"åÜ«Ú=Ú
1. ã¨O|O^è•Å ã¨fiÉèÏ"åxfl J#∞ã¨iOz =¸_»∞ ~°HÍÅ ã¨=¸Ç¨Å#∞ „"åÜ«Ú=Ú
2. U ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’, =ÚMÏ=Úd ã¨O|O^è•Å∞O\Ï~Ú.
3. ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ ã¨=¸Ç¨ÏxH˜ K≥O^Œ∞`å~Ú.

6.5 ã¨=¸Ç¨ÏÅ x~å‡}O

ã¨=¸Ç¨ÏÅ xi‡u x |\˜ì ã¨=¸Ç¨ÏÅ #∞ „H˜Ok q^èOŒ QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
ã¨=∂O`«~° ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ (Horizortal groups) H˘xfl ã¨=¸Ç¨ÏÅÖ’ XˆH ™ê=∂lHõ `«~Q° uÆ H˜ K≥Ok# ã¨É∞íè ºÅ∞
=ÙO\Ï~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë g~°O`å ã¨=∂[ „Hõ=∞„âı}˜ =~°Oæ Ö’, XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ Pi÷H,õ ™êOѶ∞≤ Hõ, ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ Hõey =ÙO\Ï~°∞.
giѨ@¡ ã¨=¸Ç¨ÏO „Ѩu ã¨ÊO^Œ# ‰õÄ_® XˆH q^èOŒ QÍ =ÙO@∞Ok. WÖÏO\˜ ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ ã¨=∂O`«~° ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞
JO\Ï~°∞. L^•:- q∞„`«|$O^ŒO ÖËHõ ã¨=∞ =Ü«∞ã¨∞¯Å ã¨=¸Ç¨ÏO.
ÅO| ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ (Vertical groups) : "Õ~ˆ fi~°∞ ™ê=∂lHõ`~« Q° `Æ ∞« Å∞ Pi÷Hõ ™ê÷~ÚÅ∞, qq^Œ PÜ«∂Å∞
Hõey# =º‰õΩÅÎ ∞QÍ L#fl ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ ÅO| ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ™ê=∂lHõ `«~Q° `Æ ∞« Å∞ =~°Oæ , ‰õΩÅO
=∞iÜ«Ú JkèHÍ~° QÆ∞}O.. ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’ ‰õΩÅOÅO| ã¨=¸Ç¨ÏO H˜O^ŒH˘ã¨∞OÎ k.
JO`«~ã° =¨ ¸Ç¨ÏÅ∞ (In groups) =∞iÜ«Ú ÉÏǨϺã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ (out groups) :
ã¨É∞íè ºÅ∞ =∞^躌 QÆÅ '"Õ∞=Ú— J<Õ ÉèÏ=##∞ |\ì̃ JO`«~ü =∞iÜ«Ú ÉÏǨϺ ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û.
JO`«~° ã¨=¸Ç¨ÏÅÖ’x ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 ã¨`û« O|O^è•Å∞ LO\Ï~Ú. JO>Ë '"Õ∞=Ú— J<Õ ÉèÏ=##∞ Hõeæ =ÙO\Ï~°∞.
nxÖ’x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ `«=∞ ã¨=¸Ç¨Ï"Õ∞ W`«~° ã¨=¸Ç¨ÏÅ Hõ<åfl „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ kQÍ =∞iÜ«Ú L#fl`« "≥∞#ÿ kQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° .
JO`«~° ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ `«=∞ ã¨O㨯$ux P^è•~°OQÍ KÕã∞¨ H˘x ÉÏǨϺ ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ `«=∞ Hõ#fl `«‰Ωõ ¯=QÍ K«∂™êÎ~∞° . nx=Å¡
L#fl`«"∞≥ #ÿ , hK«"∞≥ #ÿ , Éè^Ë •Å∞ ã¨OÉèqí ™êÎ~Ú. D ã¨$ǨÏ<Õ ã¨fi=~°"æ å^ŒO (Ethnocentrism) QÍ QÆ∞iΙêÎ~°∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ „QÍ=∞OÖ’ L#fl L#fl`« ‰õΩÖÏÅ =∞iÜ«Ú x=∞fl ‰õΩÖÏÅ∞ ~Ô O_çO\˜x JO`«~ü ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞QÍ
ÉèÏq™êÎ~∞° . HÍx "åi Ö’<Õ XHõ ‰õΩÅO "å~°∞=∞~˘Hõ ‰õΩÅO "åix ÉÏǨϺ ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . ™ê^è•~°}OQÍ
JO`«~° ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ '=∞# ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞— (we groups) Jx, ÉÏǨϺ ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ '"åi ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞— (They
Feelings) QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . D q^èO
Œ QÍ ~Ô O_çO\˜H˜ =∞^躌 `Õ_® =ÙOk.
H˘O^Œ~∞° ™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ ã¨O|O^è•Å HÍÅ=º=kèx |\ì̃ ~Ô O_»∞ ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞QÍ =sæHiõ OKå~°∞. XHõ\˜
Ü«∂^Œ$zÛùHõ ã¨=¸Ç¨ÏO (chance group) =∞~˘Hõ\˜ n~°… HÍeHõ ã¨=¸Ç¨ÏO (Enduring group) . "≥Ú^Œ@ ^•xH˜
L^•Ç¨Ï~°} |ãπ™êìÑπ #O^Œ∞ XHõ =ºHÎ̃ HõÅ=_»O. ~Ô O_»=^•xH˜ L^•Ç¨Ï~°} ã¨=∞=Ü«∞ã¨∞¯Å |$O^ŒO. "åi ¿ãflǨÏO n~°…
HÍÅOQÍ =ÙO@∞Ok.
64
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨=∂[ âߢãÎ̈ ™êÇ≤Ï`«ºOÖ’ =∞#O 'P^Œ~≈° ã¨=¸Ç¨ÏO— J<Õ ÉèÏ=##∞ ‰õÄ_® qO@∞O\ÏO. nxÖ’ ã¨Éºíè `«fiѨÙ
ã¨=∞㨺 =ÙO_»^∞Œ . ã¨=∂[OÖ’x H˘xfl ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ P^Œ~≈° =O`«OQÍ, #=¸<å ÖÏ¡QÍ LO\Ï~Ú. =∞#O "å\˜Ö’
ã¨É∞íè ºÅ∞ H͉õΩ#fl =∞# Hõq J#∞ã¨iOK«=Åã≤# '#=¸<å— ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞QÍ =ÙO\Ï~Ú. W@∞=O\˜ "å\˜<Õ P^Œ~≈° ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞
JO\Ï~°∞. g\˜Ö’x „Ѩu ã¨É∞íè º_»∞ `«# „Ѩ=~°#Î #∞, ÅH∆ͺÅ#∞, ÉèÏ"åÅ#∞ W`«~∞° Å`À áÈÅ∞Û ‰õΩO\Ï_»∞. Ѷe¨ `«OQÍ
ã¨É∞íè ºx =ºH˜`Î fi« OÖ’ =∂~°∞Ê =ã¨∞OÎ k. ã¨=∂[OÖ’ L#fl`« ™ê÷~Ú á⁄O^Œ_®xH˜ gÅ∞O@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}H˜ „QÍ=∞OÖ’x
=º=™êÜ«∞O „âßq∞‰õΩʼnõΩ ~Ô `· ∞« ʼnõΩ P^Œ~≈° ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . J^Õ q^èOŒ QÍ q^•º=O`«∞Öˇ#· x~°∞^ÀºQÆ∞Å∞,
L^ÀºQÆ =~°Oæ P^Œ~≈° ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ xÅ∞ã¨∞OÎ k.
ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ "åi ã¨fiÉèÏ"åxfl J#∞ã¨iOz ¿ãfiKåÛù ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨O‰õΩz`« ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ qÉèlí OK«=K«∞Û.
¿ãfiKåÛùã=¨ ¸Ç¨ÏÅ∞ : nx`À ã¨Éºíè `«fiO =º‰õΩÅÎ Jcè+Oì¨ "Õ∞~°‰Ωõ =ÙO@∞Ok. Dã¨=¸Ç¨ÏO Ö’x =º‰õΩÅÎ QÆujÅ`«‰Ωõ
J=HÍâ◊O =ÙO@∞Ok. L^• : ™êHõ~ü HõÉ¡ ò.
=º‰õΩÅÎ =ºHÎ̃`fi« O#∞ fiÛk^Œ_Ì O» Ö’ ã¨=¸Ç¨ÏO „Ѩ=ÚY"≥∞#ÿ áê„`«#∞ áÈ+≤ã∞¨ OÎ k.
ã¨O‰õΩz`« ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ : nxÖ’ ã¨Éºíè `«fiO H˘O`« =∞OkˆH Ѩiq∞`«O. QÆujÅ`«‰Ωõ ‰õÄ_® JO`«QÍ LO_»^∞Œ . HÍ™êÎ
Hõ+`ì̈ ~« "° ∞Õ L^• : ‰õΩÅ ã¨=¸Ç¨ÏO.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 6.3
MÏmÅ#∞ ã¨~Ô #· Ѩ^•Å`À ѨÓiOK«O_ç.
1. ã¨=∂O`«~° ã¨=¸Ç¨ÏxH˜ L^ŒÇϨ ~°} ............. ã¨=¸Ç¨ÏO
2. ‰õΩÅO, =~°Oæ =∞iÜ«Ú JkèHÍ~° QÆ∞}OʼnõΩ L^•Ç¨Ï~°}QÍ L#fl ........ ã¨=¸Ç¨ÏO
3. x~°H~∆õ å㨺_≥#· x~°∞^ÀºyH˜,"Õ`#« (r`«O) =~°Oæ L#fl ........ ã¨=¸Ç¨ÏO
4. ¿ãfiKåÛù ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ ã¨É∞íè ºÅ QÆujÅ`« ............

6.6 ã¨=¸Ç¨ÏxH˜ =∞iÜ«Ú ã¨=∂*ÏxH˜ =∞^茺QÆÅ ÉË^è•Å∞

ã¨=¸Ç¨Ï=Ú ã¨=∂[=Ú
=º‰õΩÅÎ ã¨=¸Ç¨ÏO ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å =º=ã¨÷
Hõ$„u=∞ ã¨$+≤ì ã¨ÇϨ [OQÍ =∞iÜ«Ú JÜ«∞`«flOQÍ U~°Ê_»∞#∞
ã¨=¸Ç¨ÏO „Hõ=∞"≥∞#ÿ xi‡u Hõe#æ k ã¨=∂[=Ú ã¨=¸Ç¨ÏÅ |ÅÇ‘Ï#=¸# HõÅ~ÚHõ
ã¨=¸Ç¨ÏO `å`å¯eHõO ã¨=∂[O âßâ◊fi`«O
"åã¨=Î ÉèÏ=# J=¸~°Î ÉèÏ=#
=∞#O J<Õ ÉèÏ=# =ÙO@∞Ok. ã¨=∂*ÏxH˜ K≥Ok# "å~°=∞<Õ ÉèÏ=#
65
Downloaded from http://smartprep.in

6.7 ã¨=¸Ç¨ÏxH˜ =∞iÜ«Ú ã¨O㨉÷ Ωõ =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è Å∞

ã¨=¸Ç¨Ï=Ú ã¨Oã¨÷
=º‰õΩÅÎ HõÅ~ÚHõ HÍ~°º™ê^è<Œ Õ =ÚYºO
`å`å¯eHõO âßâ◊fi`«O

6.8 ã¨=¸Ç¨ÏxH˜ =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è Å∞

ã¨=¸Ç¨Ï=Ú ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú
ã¨=¸Ç¨Ï=Ú ã¨$+≤Oì K«|_çOk ã¨ÇϨ [ã≤^"úŒ ∞≥ #ÿ J^Õq^èOŒ QÍ ã¨$+≤Oì K«=K«∞Û.
H˘xfl ÅH∆ͺÅ`À U~°Ê_»∞`«∞Ok. ã¨É∞íè ºÅrq`åÅ`À =∞"Õ∞Hõ=∞=Ù`«∞Ok.
`å`å¯eHõ"∞≥ #ÿ k âßâ◊fi`«"∞≥ #ÿ k
ã¨=Ú^•Ü«∞=ÚÖ’ XHõÉÏè QÆO ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú H˘xfl ã¨=¸Ç¨ÏÅ HõÅ~ÚHõ
D q^èOŒ QÍ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ qq^Œ ~°HÍÅ∞QÍ LO\Ï~Ú. H˘xfl ÅH∆ͺÅ∞ ™ê^è#Œ ‰õΩ =∞#O g\˜Ö’
rqã¨∂OÎ \Ï=Ú. ã¨O㨯$ux <Õ~∞° ÛHÀ=_®xH˜, LѨÜ∂≥ yOK«∞HÀ=\ÏxH˜ =∞iÜ«Ú =∂~°∞Ê KÕÜÚ« @‰õΩ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú XHõ
=∂^躌 =∞OQÍ LѨHiõ ã¨∞OÎ k.
áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 6.4
ã¨iÜ≥∞ÿ # "å\˜H˜ () =∂~ü¯#∞ =∞iÜ«Ú `«Ñʨ Ü≥∞ÿ <Õ (˛) =∂~ü¯x "ÕÜ∞« O_ç.
1. „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏxH˜ '=∞#O— J<Õ ÉÏ=# =ÙO@∞Ok.
2. ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ „Ѩ=∂}xÜ«∞=∂Å∞ =∞iÜ«Ú x|O^è#Œ Å∞ LO\Ï~Ú.
3. J<ÕHõ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ HõÅ~ÚHõ ã¨=¸Ç¨Ï=Ú

WO`«=~°‰õΩ <Õ~°∞Û‰õΩ#flk
- ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ „áê^äqŒ ∞Hõ qÉèÏQÍʼnõΩ K≥Ok#q WO^Œ∞Ö’ =º‰õΩÅÎ ∞ rqã¨∞OÎ \Ï~°∞.
- ã¨=∂[OÖ’ ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞O\Ï~Ú. ã¨=∂[ ÅHõ} ∆ Ïxfl Hõey =ÙO\Ï~Ú.
- „Ѩu =ºH˜Î XHõ\˜ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= ã¨=¸Ç¨ÏÅ`À ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ LO\Ï~°∞. L^•: ‰õΩ@∞O|O, ã¨=∞=Ü«∞ã¨∞¯Å∞.
- XHõ „Hõ=∂}QÆ`"« ∞≥ #ÿ ã¨q∞+≤ì =º‰õΩÅÎ HõÅ~ÚHõÜ∞Õ ã¨=¸Ç¨ÏO

66
Downloaded from http://smartprep.in

- „Ѩu ã¨=¸Ç¨ÏO Ö’ '=∞#O— J<Õ ÉèÏ=# =ÙO@∞Ok.

- „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ =ÚMÏ=Úd ã¨O|O^è•Å∞ =ÙO\Ï~Ú.
- ã¨=∂[ âߢãA
Î̈ Å˝ ∞ J<ÕH~õ H° ÍÖˇ#· ã¨=¸Ç¨ÏÅ#∞ QÆ∞iÎOz<å~°∞.
=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. „áê^äqŒ ∞Hõ =∞iÜ«Ú kfifÜ«∞ ã¨=¸Ç¨ÏÅ =∞^躌 QÆÅ `Õ_®Å#∞ `≥eÜ«∞*ËÜ∞« O_ç.
2. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏxH˜ ÅHõ}
∆ Ïefl q=iOK«O_ç.
3. ã¨=¸Ç¨xH˜ =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è Å#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.
4. JO`«~° ã¨=¸Ç¨Ï=Ú =∞iÜ«Ú |Ç‘Ï~ü ã¨=¸Ç¨Ï=Ú Å QÆ∞iOz h ã¨fiO`« =∂@ÅÖ’ q=iOK«O_ç.

Ѩ^ŒHÀâ◊O
Ѩ~°Ç≤Ï`« (Altruinty) - ã¨=¸Ç¨ÏO HÀã¨O `åºQÆO K≥Ü∞« º@O
=~°æ „âı}˜ (Hieraradhar) - ã¨=∂# ã¨O|O^èOŒ ÖËHáõ È=@O
^Œ∞~°a=è ∂#O (Prejodicer) - Jaè=∂#O ÖˉΩõ O_»@O

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

6.1
(i) ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ „áê^äqŒ ∞Hõ qÉèÏQÍÅ∞‰õΩ K≥Ok#q. WO^Œ∞Ö’ =∂#=ÙÅ∞ rqã¨∂OÎ \Ï~°∞.
(ii) J=Ù#∞ (iii) J=Ù#∞ (iv) ‰õΩ@∞O|O/ ~å[H©Ü∞« áêiì / JÖÏO\˜q

6.2
(i) „áê^äqŒ ∞Hõ, kfifÜ«∞, `«$fÜ«∞ (ii) „áê^äqŒ ∞Hõ, ã¨=¸Ç¨Ï=Ú (iii) kfifÜ«∞

6.3
(i) ã¨=∞=Ü«∞ã¨∞¯Å (ii) ÅO| ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ (iii) P^Œ~≈° ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ (iv) J=HÍâ◊O HõÅ^Œ∞

6.4
(i) XѨC (ii) `«ÑC¨ (iii) `«ÑC¨
67
Downloaded from http://smartprep.in

7
™ê=∂lHõ xi‡u =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷
„Ѩu ã¨O=`«û~°O L#fl`« áê~îâ° ßÅÖ’ q^•º~°∞Å÷ ∞ =∂~°∞`«∞O\Ï~°∞. H˘O^Œ~∞° q^•º~°∞Å÷ ∞ ѨsHõÅ∆ Ö’ LfÎ~∞° Ö‚ ·ˇ
"Õ~˘Hõ `«~Q° uÆ H˜ "≥o`¡ Õ #∂`«#OQÍ =∞i H˘O^Œ~∞° áê~îâ° ßÅÖ’ „Ѩ"âÕ O◊ á⁄O^Œ∞`å~°∞. H˘O^Œ~∞° Pi÷Hõ W|ƒO^Œ∞Å =Å¡
K«^∞Œ =Ù#∞ H˘#™êyOK«Ö~Ë ∞° . HÍx áê~îâ° ßÅ =∂„`«O XHõ ™ê=∂lHõ =º=ã¨Q÷ Í =∞#∞QÆ_» ™êyã¨∞OÎ k. x`«ºrq`«OÖ’
=∞#O KåÖÏ~°HÍÅ „Ѩ=~°#Î Å#∞ QÆ=∞xã¨∞OÎ \Ï=Ú. (ѨO_»∞¡ `À=ÚHÀ=@O, \˜Ñ<≤¶ £ u#_»O, áê~îâ° ßʼnõΩ áÈ=_»O )
J~Ú`Õ g\˜ g∞^Œ „Ѩ`ºÕ Hõ „â◊^úŒ #∞ Hõ#Ѩ~K° O« . HÍx W=hfl =∂#= ã¨=∂[ x~å‡}ÏxH˜ Ѩ~ÀHõO∆ QÍ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ `» å~Ú.
=∞#O k#K«~º° #∞ QÆ=∞x¿ãÎ ™ê=∂lHõ x~å‡}O Uq^èOŒ QÍ =∞# „Ѩ=~°#Î #∞ „ѨÉÏè q`«O KÕã∞¨ OÎ ^À `≥Å∞ã¨∞OÎ k. =∞#
áê~îâ° ßÅ ÖËHõ Ü«∂[=∂#ºO =∞#O U ã¨=∞Ü«∂xH˜ x„^Œ áÈ"åe ÖËHõ x„^Œ ÖË"åe ÖËHõ U ã¨=∞Ü«∂xH˜ u<åe ÖËHõ
q„âßOu fã¨∞HÀ"åe ÖËHõ K«^∞Œ =ÙHÀ"åe x~°~‚ Úã¨∞OÎ k. KåÖÏ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ =∞# `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ =∞iÜ«Ú Láêkè
J=HÍâßÅ∞ ÅHõ∆ º xˆ~âú º◊ OÖ’ HÍHõ rq`«OÖ’ q[Ü«∞ ™ê^è#Œ Ö’ LѨHiõ ™êÎ~Ú.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåxfl K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞
™ê=∂lHõ xi‡ux x~°fizOK«QÅÆ ~°∞
"å\˜ =ÚYº ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ q=iOK«QÅÆ ~°∞
™ê=∂lHõ xi‡u =¸ÖÏÅ#∞ qâ◊nHõiOK«QÅÆ ~°∞ ( J=ã¨~O° , áê„`« =∞iÜ«Ú JO`«ã∞¨ )Î
™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ J~å÷xfl K≥Ñʨ QÆÅ~°∞.
™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ x~å‡}Ï J~å÷xfl q=iOK«QÅÆ ~°∞

68
Downloaded from http://smartprep.in

7.1 ™ê=∂lHõ xi‡u =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷

7.1.1. ™ê=∂lHõ xi‡u - x~°fiK«#O
™ê=∂lHõ xi‡u =Å¡ ^≥#· Ok# rq`«OÖ’x KåÖÏ =~°‰Ωõ Ѩ#∞Å#∞ H˘O`« <≥Ñ· Ù¨ }ºO`À x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . nx
HÍ~°}OQÍ z#fl z#fl Ѩ#∞Å#∞ KÕ¿ã "åi #∞O_ç =∞#efl "Õ~∞° KÕã∞¨ OÎ k. ÖˉΩõ O>Ë D z#fl Ѩ#∞Å#∞ =ÚO^Œ∞QÍ
KÕÜ∞« =Åã≤ =ã¨∞OÎ k. JO`ÕHÍHõ nx =Å¡ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú =∞iÜ«Ú ã¨=∂*ÏxH˜ ã≤~÷ `° fi« O =∞iÜ«Ú =∞#∞QÆ_» LO@∞Ok.
^≥#· Ok# rq`åxfl „ѨÉÏè q`«O KÕ¿ã ™ê=∂lHõ xi‡u XHõ ™ê=∂lHõ "åã¨=Î O. =∞~Àq^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë ™ê=∂lHõ
xi‡u J#QÍ ã¨=∂[OÖ’ ã¨O|O^è•Å#∞ U~°ÊiKÕ XHõ q^è•#O.
™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ ™ê=∂lHõ xi‡u`À ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^è•xfl Hõeæ =ÙO@∞Ok. „Ѩ`« ã¨=∂[=Ú ÖË^•
ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú XHõ =º=ã¨#÷ ∞ Hõeæ =ÙO@∞Ok. =º=ã¨÷ ÖˉΩõ O>Ë U qÉèÏQÆO ѨxKÕÜ∞« ^Œ∞. HÍx ã¨=∂[ âߢãOΨ Ö’
QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀ=Åã≤#^Õq∞@O>Ë ™ê=∂lHõ xi‡uH˜ ã¨O|OkèOz# x~°fiK«<åÅÖ’ UHÍa„áêÜ«∞O ÖË^∞Œ . U^≥<· å x~°fiK«#O
LO^ŒO>Ë Jk P ã¨=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ PÖ’K«#QÍ ÉèÏqOKåe. KåÖÏ=∞Ok ã¨=∂[ âߢãA Ψ Å˝ ∞ ™ê=∂lHõ xi‡ux
K«iÛOz qaè#fl HÀ}ÏÅÖ’ PÖ’zOKå~°∞. H˘O`«=∞Ok ™ê=∂lHõ xi‡ux ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å P^è•~°OQÍ qÉèlí Oz
q=iOKå~°∞. =∞iH˘O^Œ~∞° U^≥#· xi‡u JO>Ë ‰õΩ@∞O|O ÖËHõ áê~îâ° ßÅ ÖËHõ Ãã#· ºO Ö’ ™êkèOz# Ѷe¨ `åÅ#∞ |\˜ì
x~°fizOKå~°∞. ™ê=∂lHõ xi‡ux, qâ◊nHõiOK«_O» Ö’ ã¨=∂[ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ ∞ ã¨OѶ∞¨ O, ã¨Oã¨÷ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Ï=Ú
Å#∞ Ѩ~Q° } Æ #Ö’H˜ fã¨∞H˘<åfl~°∞. ã¨∂Hõ‡∆ OQÍ K≥áêÊÅO>Ë xi‡u J#QÍ H˘xfl qÉèÏQÍÅ ÖË^• JOâßÅ =∞^躌
„Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ J=∞iHõ#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k. JO^Œ∞=Å¡ 'xi‡u— JO>Ë „Hõ=∞É^Œ"ú ∞≥ #ÿ qÉèÏQÍÅ J=∞iHõ J#=K«∞Û.=∞~À
q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë qÉèÏQÍÅ =∞^躌 ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ JO`«~° ã¨O|O^èOŒ Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. ™ê^è•~°}OQÍ xi‡u JO>Ë
J=∞iHõ JO\ÏO. Wk =∂#= „Ѩ=~°#Î #∞ H˘O`«"∞Õ ~° xÜ«∞O„uOK«_"» ∂≥ ÖË^• xˆ~tú OK«_"» ∂≥ KÕã∞¨ OÎ k. ã¨=∂[
âߢãÑΨ ~¨ O° QÍ K≥áêÊÅO>Ë 'xi‡u— J#QÍ =º=™ê÷#=¸<åÅ∞. nx =Å¡ =∂#= „Ѩ=~°#Î #∞ âßã≤ã∞¨ OÎ k. JO`ÕH͉õΩO_®
=∂#= „Ѩ=~°#Î ÃÑ· H˘xfl POHõÅ∆ ∞ qkèOK«|_»`å~Ú.
™ê=∂lHõ xi‡u ã¨=Ú^•Ü«∞O ÖËHõ ã¨=∂[OÖ’x qÉèÏQÍÅ =∞^茺 J=∞iHõ#∞ ã¨∂zã¨∞ÎOk. H˘O^Œ~°∞
ã¨=∂[âß„ã¨A Î Å˝ ∞ „ѨHÍ~°O ™ê=∂lHõ xi‡u J<Õ Ñ¨^•xfl ã¨Oã¨Å÷ , U[hûÅ =∞^躌 JO`«~° ã¨O|O^èOŒ ‰õΩ ã¨O|OkèOz#k.
JO`ÕHÍHõ ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’x =º‰õΩÅÎ ‰õΩ ã¨O|OkèOz# JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«Å#∞ ã¨O|OkèOz#k. "≥Ú`«OÎ QÍ
K«∂¿ãÎ ™ê=∂lHõ xi‡u ã¨=∂[OÖ’x qq^èŒ qÉèÏQÍÅ ã¨=Ú^•Ü«∞OQÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û. ã¨=∂[OÖ’x qÉèÏQÍÅ∞
ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞, ã¨Oã¨Å÷ ∞, ã¨OѶ∂¨ Å#∞ =∞iÜ«Ú =º=ã¨Å÷ ∞QÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û. ™ê=∂lHõ xi‡u J<Õk qÉèÏQÍÅ
x~å‡}O Jx, g\˜ ^•fi~å ã¨=∂[O `«# q^è∞Œ Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«∞#∞. WO^Œ∞Ö’ ¢ãÅΑ ∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨Ù~°∞+¨µÅ∞ Ѩ~㰠ʨ ~°
ã¨O|O^è•Å#∞ Hõeæ =ÙO_ç XHõ x~å‡} ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey =ÙO\Ï~°∞. "åã¨"Î åxH˜ D x~å‡}O #∞ ѨÙ@∞ìHõ =ÚO^Õ
=ÙOk. =∞#Hõ<åfl =ÚO^Œ∞ KåÖÏ `«~åÅ#∞ „ѨÉÏè q`«O KÕãO≤ k.Wk =∞# „Ѩ=~°#Î , ^Œ$HõÊ^ä•Å#∞ x~°O`«O~°QÍ
=∂~°xæ ~ˆ âÌ O◊ KÕã∞¨ OÎ k. "åãÎ̈"åxH˜ D „Ѩ„H˜Ü∞« ™ê=∂lHõ xi‡u #O^Œ∞ =∞# JO`«ã∞¨ Ö÷ HË õ ™ê÷~ÚÖ’ ã¨xflÇ≤Ï`«
ã¨O|O^èOŒ Hõeæ LO@∞Ok.
69
Downloaded from http://smartprep.in

áê~î°âßÅ "≥·^ŒºâßÅ
ÉϺOH±

™ê=∂lHõ x~å‡}O

HÍ~åºÅÜ«∞=Ú
Ѩi„â◊=∞
áÈbãπ
Ѩ@O
™ê=∂lHõ xi‡ux J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åÅO>Ë XHõ L^ŒÇϨ ~°}x Ѩije¿ãÎ J~°O÷ J=Ù`«∞Ok. =∂#= â◊s~åxfl
ѨijeOKåe. â◊s~°OÖ’ qq^Œ ÉèÏQÍÅ∞ KÕ`∞« Å∞, HÍà◊¥,¡ <À~°∞, =Ú‰õΩ¯ =∞iÜ«Ú K≥=ÙÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q LO\Ï~Ú. D
ÉèÏQÍÅhfl J=Ü«∞"åÅhfl Ѩ~㰠ʨ ~°O XHõ^•xÃÑ· XHõ\˜ P^è•~°Ñ_¨ ç LO_»@O, ã¨O|O^èOŒ Hõey LO_»@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
g\˜ ^•fi~å<Õ =∂#= â◊s~°O ѨxKÕã∞¨ OÎ k. D q^èOŒ QÍ<Õ ™ê=∂lHõ xi‡u ‰õÄ_® qq^èŒ ÉèÏQÍÅ#∞ Hõeæ =ÙO@∞Ok.
nxÖ’ ‰õΩ@∞O|O, áê~îâ° ßÅ, Ѩi„â◊=∞Å∞, HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, ã¨fiK«ÛOù ^Œ ã¨Oã¨Å÷ ∞, *ˇÅ· ∞, áÈbã¨∞Å∞ =∞iÜ«Ú "≥^· ºŒ âßÅÅ∞
"≥∞^ŒÅQÆ∞xq LO\Ï~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 7.1
ã¨~Ô #· ã¨=∂^è•xH˜ (\˜H)± K≥Ü∞« ºO_ç.
1. ™ê=∂lHõ xi‡uH˜ K≥Ok#k
(a) JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«Å∞
(b) XHõ qÅ∞=
(c) ã¨=¸Ç¨ÏO ÖË^• ã¨=∂[O `À qq^èŒ ÉèÏQÍÅ =∞^躌 ã¨O|O^èOŒ

70
Downloaded from http://smartprep.in

2. „H˜Ok "å\˜Ö’ ™ê=∂lHõ xi‡u H˜ K≥Ok# qÉèÏQÆO Uk?

(a) JO`«ã∞¨ ÷
(b) =º=ã¨÷
(c) ÃÑ· ~Ô O_»∂
3. =º=ã¨÷ J#QÍ
(a) ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å ã¨=∞#fiÜ«∞O
(b) qq^èŒ ÉèÏQÍÅ =∞^躌 ã¨=∞#fiÜ«∞O
(c) H˘xfl Ǩϟ^•Å∞

7.2 ™ê=∂lHõ xi‡`« - ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
™ê=∂lHõ xi‡`« J<Õk =∂#=ÙÅ JO`«~° ã¨O|O^è•Å`À =∞iÜ«Ú =º=ã¨Å÷ #∞O_ç U~°Ê_»∞#∞. L=∞‡_ç
ÅH∆ͺÅ∞ =∞iÜ«Ú Pâ◊Ü∂« Å ™ê^è#Œ HÔ · „Hõ=∞|^ŒHú i© OK«|_ç =ÙO\Ï~°∞. ÅH∆ͺÅ#∞ ™êkèOK«\ÏxH˜ ™ê=∂lHõ xi‡u xiÌ+ì¨
xÜ«∞=∂=o ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok. xÜ«∞=∂Å∞ „H˜Ok q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.
1. „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨÷ : „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨÷ ^•fi~å ã¨=∂*Ï P^Œ~å≈Å#∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å#∞ á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ J#∞ã¨iOz ã¨Oã¨Å÷ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∂¨ Å∞ JO`«~° ã¨O|O^è•xfl Hõey =ÙO\Ï~Ú. ã¨=∂[O
P"≥∂kOz# „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ J#∞QÆ∞}OQÍ =º‰õΩÎÅ∞ `«=∞ áê„`«Å#∞ x~°fiiΙêÎ~°∞. L^•Ç¨Ï~°} J"≥∞iHÍÖ’
=∂kiQÍ =∞# ^ÕâO◊ Ö’ =$^•ú„â◊Ü∂« Å∞ JkèHOõ QÍ ÖË=Ù. nxH˜ HÍ~°}O „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨.÷ g\˜ ^•fi~å
qÅ∞=Å#∞ QÆ∞iÎã∞¨ <Î åfl~°∞. J"≥∞iHõ<£ ã¨=∂[O`À áÈe¿ãÎ ÉèÏ~°fÜ«∞ qÅ∞=Å =º=ã¨÷ =$^Œ∞Åú #∞ =$^•ú„â◊Ü∂« ʼnõΩ
ѨOÑ≤OK«_O» ™êfiQÆuOK«x q+¨Ü∞« O Ѷe¨ `«OQÍ ~Ô O_»∞ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ™ê=∂lHõ xi‡u`À `Õ_®Å#∞ QÆ=∞xOK«=K«∞Û.
2. JO`«ã∞¨ Î =º=ã¨÷ : =º‰õΩÅΠǨϟ^• =∞iÜ«Ú áê„`«Å‰õΩ ã¨O|OkèOz#k. JO`«ã∞¨ Î =º=ã¨.÷ =º‰õΩÅÎ Pâ◊Å∞
=∞iÜ«Ú PHÍOHõÅ∆ `À `Õ_®Å∞ LO\Ï~Ú. ™ê=∂lHõ xi‡u ѨxKÕ¿ã q^è•#O J<Õk =º‰õΩÅÎ ‰õΩ ã¨O|OkèOz#
㨄Hõ=∞"≥∞#ÿ áê„`«Å∞ =∞iÜ«Ú Ç¨ÏŸ^•ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ JO`«ã∞¨ Î J<Õ Ñ¨^OŒ QÆ∞~°∞‰Î Ωõ ~åQÍ<Õ
h=Ù „Ѩu+ì̈ QÆ∞iOz PÖ’z™êÎ=Ù. HÍx ã¨=∂[âߢãOΨ Ö’ JO`«ã∞¨ Î ÖË^• Ǩϟ^• J<Õk =º‰õΩÅÎ ∞ P„Hõq∞Oz#
™ê÷<åxfl `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. ÖË^• <åºÜ«∞kèHÍi ([_ç̊) q+¨Ü∞« OÖ’ QÆ=∞xOK«=K«∞Û. J^Õ |ãπ HõO_»H~ìõ ü q+¨Ü∞« OÖ’
`«# Ǩϟ^• `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. nxH˜ `À_»∞ =∞#O JO^Œ~∞° XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ J<ÕHõ ǨÏ∏^•Å#∞ Hõey
=ÙO\Ï=Ú. XˆH ã¨ÇϨ [OQÍ h JO`«ã∞¨ Î Ö’ =∂~°∞Ê J<Õk ã¨=∂[OÖ’ =∞iÜ«Ú rq`«OÖ’x h™ê÷#O =∂~°∞ÊÃÑ·
P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok.
3. xÜ«∞O„`«}=º=ã¨÷ : „Ѩu ã¨=∂[O Ö’#∞ „Ѩ=∂}ÏÅ J=∞Å∞‰õΩ, xÜ«∞O„`«} =º=ã¨÷ =ÙO@∞Ok. „Ѩ=∂}ÏÅ
J=∞Å∞Ö’ ã¨=∂[O qkèOK«∞ áêi`À+≤HOõ =∞iÜ«Ú ^ŒO_»# ÖË^• JѨ~å^èOŒ áê„`« =ÙO@∞Ok. ™ê=∂lHõ

71
Downloaded from http://smartprep.in

xi‡u Ö’x qq^èŒ qÉèÏQÍÅ =∞^躌 =Ù#fl ã¨=∞#fiÜ«∞O "å\˜ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ∞» #∞. ™ê=∂lHõ
„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ Ju„Hõq∞Oz# "åiH˜ ^ŒO_»# `«ÑC¨ ^Œ∞. Hõ@Éì Ï@∞ ÖËHáõ È=_»O ‰õÄ_® ã¨=∂[ „Ѩ^•è # ÅHõ} ∆ O.
ÖˉΩõ O>Ë Z@∞=O\˜ =∂~°∞Ê LO_»^∞Œ . ™ê=∂lHõ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ SzÛHõ „Ѩu ‰õÄÅ ÉèÏ=#, xÜ«∞O„`«} =º=ã¨÷
Ѩx`«#=Ú ÃÑH· Í ™ê=∂lHõ xi‡u Ü≥ÚHõ¯ ã≤~÷ `° fi« O P^è•~°Ñ_¨ ∞» #∞. nx ^•fi~å<Õ ^Õâ◊ ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú
~å[H©Ü∞« "å`å=~°}Ïxfl JOK«<å "ÕÜ∞« =K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ „Ѩã∞¨ `Î O« J`åºKå~åxH˜ áêÅÊ_ç#
"åiH˜ =∞~°}^ŒO_»# qkèOKåÅ#fl ^•xÃÑ· K«~Û° [~°∞QÆ∞`«∞Ok. QÆ∞[~å`ü JÅ¡~∞° ¡ [~°Q_Æ O» Z‰õΩ¯= J`åºKå~åÅ∞
[~°Ñ_¨ O» J^Õ q^èOŒ QÍ ^ÕâO◊ Ö’<å<å\˜H˜ J`åºKå~åÅ ã¨OYº QÆ}hÜ«∞OQÍ ÃÑ~°Q_Æ O» g\˜x ^Œ$+≤Öì ’ ÃÑ@∞ìH˘x
K«~Û° KåÖÏ f„=™ê÷Ü∞« Ö’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. P"≥∂^•Å∞ ã¨HÍ~°`‡« HõO ÖË^• #Hõ~å`«‡HõO. 'ã¨=∂[ âߢãOÎ̈ Ö’ 'Z—
„ˆQ_£x á⁄O^Œ_O» ã¨H~õ å`«‡Hõ "≥∞`ÿ Õ 'ZѶ—π „ˆQ_£#∞ á⁄O^Œ_O» #Hõ~å`«‡HõO Jx K≥ÑC¨ =K«∞Û. Ѩ^"Œ ˘#flu á⁄O^Œ_O»
ã¨HÍ~°`‡« Hõ "≥∞`ÿ LÕ ^ÀºQÆO #∞Oz `˘ÅyOK«_O» #Hõ~å`«‡HõOQÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û.
4. =ÚO^Œã∞¨ Î „Ѩu ã¨ÊO^Œ# =º=ã¨÷ :- „Ѩu~ÀA =∞#O'=$uΠѨ~° xÜ«∞=∂Å∞ ( =~ü¯ Z_çHû± ) Jx q#_»O ÖËHõ
„Ѩ^~Œ ≈° # HÍ~üŤ ∞ ÖË^• `À~°∞Åì ∞ ( H˘xfl) ''Ѩ@}ì O=∞#k Ѩiâ◊√„ÉèOí QÍLOK«∞^•O—— D q^èOŒ QÍ =ÚO^Œã∞¨ Î „Ѩu
ã¨ÊO^Œ# =º=ã¨Ö÷ ’x Ѩx f~°∞ =ÙO@∞Ok. D =º=ã¨÷ =º‰õΩÅÎ #∞ ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ áêÖÁæ<Õ q^èOŒ QÍ KÕã∞¨ OÎ k.
Wk =º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞ ÉÏ^躌 `«Å#∞ QÆ∞iÎOz "å\˜x 㨄Hõ=∞OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKÕ@@∞¡ KÕã∞¨ OÎ k. nx P^è•~°OQÍ<Õ
™ê=∂lHõ xi‡uq[Ü«∞=O`«OQÍ Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k.
7.2.1. ™ê=∂lHõ =º=™ê÷Ñ#¨ - J~°O÷ (Meaning of social organisation)
™ê=∂lHõxi‡uÉèÏ=# ™ê=∂lHõ =º=™ê÷Ñ#¨ ÉèÏ=#`À =Ú_çÑ_¨ ç =ÙO@∞Ok. ™ê=∂lHõ xi‡u J<Õk ™ê=∂lHõ
=º=™ê÷Ñ#¨ „Ѩ^•è # ~°∂áêÅ∞ JO>Ë ã¨=¸Ç¨Ï~°HÍÅ∞, ã¨OѶ∂¨ Å∞ =∞iÜ«Ú ã¨Oã¨Å÷ ∞. „Ѩã∞¨ `Î O« =∞#O =º=™ê÷Ñ#¨ JO>Ë
Uq∞\’ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O. =º=™ê÷Ñ#¨ JO>Ë =º‰õΩÅÎ ÖËHõ ÉèÏQÍÅ J=∞iHõ, K«~Ûü Å∞, HõàÏâßÅÅ∞, P@ã¨Ö÷ ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú
~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ =º=™ê÷Ñ#¨ ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ QÍ K≥ÑC¨ =K«∞Û. g@xflO\˜Ö’#∞ =º‰õΩÅÎ ∞ ÖËHõ qÉèÏQÍÅ J=∞iHõ
LOk. JO`ÕHÍ^Œ∞ W=hflѨ~㰠ʨ ~° P^è•i`åÅ∞ ÖËHõ Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å#∞ Hõeæ =ÙO\Ï~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =∞#O q^•º
ã¨Oã¨÷ ÖË^• HõàÏâßÅ#∞ fã¨∞‰õΩO>Ë JO^Œ∞Ö’ „Ñ≤xûáêÖò. „á⁄ÃÑ㶠~¨ ∞° ¡ (PKå~°∞ºÅ∞), Hõ~¡ ¯ü Å∞ =∞iÜ«Ú q^•º~°∞Å÷ ∞
LO\Ï~°∞. =º=ã¨÷ JO>Ë U^À HÍ^Œ∞ Hˆ =ÅO =º‰õΩÅÎ ÖËHõ ÉèÏQÍÅ J=∞iHõ =∂„`«"∞Õ . „Ѩu XHõ¯~°∞ "åi áê„`«#∞
áÈ+≤Oz =∞iÜ«Ú J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å ã¨=∞#fiÜ«∞O LO_®e.
=º=™ê÷Ñ#¨ Å∞ KåÖÏ ~°HÍÅ∞QÍ LO\Ï~Ú. ~å*Ϻxfl ~å[H©Ü∞« =º=™ê÷Ñ#¨ QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . HÍ~°}O Jk
~å[H©Ü∞« JOâßxH˜ ã¨O|OkèOz#k. Ѩi„â◊=∞#∞ Pi÷Hõ =º=™ê÷Ñ#¨ QÍ QÆ∞iΙêÎ~∞° . HÍ~°}O=ã¨∞=Î ÙÅ∞ L`«ÊuÎ =∞iÜ«Ú
ѨOÑ≤}© H˜ ã¨O|OkèOz#k. K«iÛ J<Õk =∞# =º=™ê÷Ñ#¨ ‰õΩ K≥OkOk. P^蕺u‡Hõ q+¨Ü∂« Å#∞ K«iÛã¨∞OÎ k. W=hfl
ã¨=∂[OÖ’x =º=™ê÷Ñ#¨ Å∞ ~Ô O_»∞"Õ~∞° "Õ~∞° ™ê=∂lHõ xi‡uÔ~O_»∂ Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨xflÇ≤Ï`«"∞≥ #ÿ q. HÍx ~Ô O_»∞ "Õ~∞° "Õ~∞°
JOâßÅÃÑ· ^Œ$+≤xì ÃÑ_»`å~Ú. ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å∞ ã¨=∞#fiÜ«∞O JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú xÜ«∞=∂Å#∞ Hõeæ LO@∞Ok.

72
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 7. 2
„ÉÏÔH\ò Ö’ L#fl "å\˜Ö’ ã¨iÜ≥∞ÿ # Ѩ^•Å#∞ LѨÜ∂≥ yOz „H˜Ok MÏmÅ#∞ ѨÓiOK«O_ç.
(a) áê„`« J#QÍ .... „Ѩ=~°#Î ( HõeÊOz#, TÇ≤ÏOz#, YzÛ`«"∞≥ #ÿ )
(b) ã¨=∂[OÖ’ =º‰õΩÅΠǨϟ^•#∞........... JO\Ï~°∞ ( ~“O_£, ™ê÷~Ú Ç¨ÏŸ^•)
(c) ™ê=∂lHõ xi‡uH˜ K≥Ok# =º‰õΩÅÎ =∞^躌 JO`«~° ã¨O|O^è•Åhfl L=∞‡_ç .... HÀã¨O ( ÅHõº∆ O,x=∞Ü«∞O,
<åºÜ«∞O)
(d) ™ê=∂lHõ xi‡u Ü≥ÚHõ¯ ã≤~÷ `° fi« O ÉÏQÍ P^è•~°Ñ_¨ .Õ .......... =º=ã¨÷ ( J"≥∂^Œ, ã¨HÍ~°`‡« Hõ, qHÍ~å`«‡Hõ)
(e) =$^Œú =∞Ç≤Ïà◊, J<å^èŒ a_»,¤ XHõ "≥^· ∞Œ º_»∞, XHõ <åºÜ«∞"åk giH˜ ..... ã¨O|OkèOz#k ( JO`«ã∞¨ ,Î Jã¨=~°O,
qÅ∞=)

7.3 ™ê=∂lHõ xi‡u - P^è•~åÅ∞

WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ ™ê=∂lHõ xi‡u ÉèÏQÍÅ =∞^Œº =Ù#fl JO`«~° ã¨O|O^è•Å ‰õΩ ã¨O|OkèOz#k QÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO.
Ѷe¨ `«OQÍ ã¨=∂[O ™ê=∞~°ãº¨ OQÍ ã¨*Ï=ÙQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. ã¨Oã¨Å÷ ∞,ã¨OѶ∂¨ Å∞, ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞, =º=™ê÷Ñ#¨ =∞iÜ«Ú
ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ Jhfl ™ê=∂lHõ xi‡uÖ’ ÉèÏQÍÅ∞QÍ LO\Ï~Ú.
™ê=∂lHõ xi‡u ѨxKÕÜÚ« q^è•<åxfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ ^•x JkèHÍ~åÅ#∞ qâı+¡ O≤ z `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
1. ÅHõº∆ ™ê^è<Œ Õ ^èºÕ Ü«∞O : ™ê=∂lHõ xi‡u Ö’ „Ѩ^•è # qÉèÏQÆO =∂#=ÙÖ.Ë =º‰õΩÅÎ ‰õΩ qaè#fl "≥Y· ~°∞Å∞ =∞iÜ«ÚP㨉Ωõ ÅÎ ∞
LO\Ï~Ú. qq^èŒ ÉèÏQÍÅ =∞^躌 =Ù#fl JO`«~° ã¨O|O^è•Å#∞ P^è•~°OQÍ KÕã∞¨ H˘x ™ê=∂lHõ xi‡u Jaè=$kú
K≥O^Œ∞`«∞Ok. JO`«~° ã¨O|O^è•ÅÖ’<Õ L=∞‡_ç ÖHõº∆ ™ê^è•# [~°∞QÆ∞`«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ™ê=∂lHõ xi‡u Ö’
‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ ÖËHõ |O^èŒ∞`«fi =º=ã¨÷ XHõ ÉèÏQÆO WHõ¯_» ã¨Éèí∞ºÅO^Œi =∞^茺 JO`«~° ã¨O|O^è•Å =Å¡
‰õΩ@∞O|OÖ’ ã¨O`ÀëêxH˜ HÍ~°}=∞=Ù`«∞Ok.
2. áê„`« =∞iÜ«Ú Ç¨ÏŸ^• ã‘fiHÍ~åxH˜ ã≤^OúŒ : „Ѩu ™ê=∂lHõ xi‡u Ö’x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ "åiH˜ `«y#@∞ìQÍ Ç¨ÏŸ^•#∞
=∞iÜ«Ú áê„`«#∞ x~åúiOz, x~°~‚ ÚOѨ|_ç =ÙO\Ï~Ú. =ºH˜Î `«# ã¨=¸Ç¨Ï=Ú ÖËHõ ã¨=∂[OÖ’ L#fl Ǩϟ^•#∞
JO`«ã∞¨ Î JO\Ï~°∞. áê„`« JO>Ë =ºHÎ̃ ã¨=∂[OÖ’ ÖËHõ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ `«# Ǩϟ^•H˜ `«y#@∞ì PtOz# „Ѩ=~°#Î .
Ǩϟ^• =Å¡ qq^èŒ áê„`«Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«=K«∞Û. POQÆ¡ Láê^蕺ܫÚÅ∞ Hˆ =ÅO POQÆ¡ ÉèÏ+¨#∞ É’kèOK«@"Õ∞
H͉õΩO_®, q^•º~°∞Å÷ `«e^¡ OŒ „_»∞Å#∞ HõÅ∞ã¨∞HÀ=_»O, <å@HÍŠѨ@¡ q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ Pã¨HΘ HõeyOK«_O» , ã¨ÅǨÏx=fi_»O
=∞iÜ«Ú „QÆO^è•ÅÜ«∞O HÀã¨O ѨÙãÎ̈HÍÅ#∞ `≥ÑÊ≤ OK«_O» =O\˜ =hfl KÕÜ∞« =K«∞Û. ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞
PKå~åÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞ JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«#∞ x~åúi™êÎ~Ú. ZѨC_≥`· Õ W=hfl XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ`~« Ç° ¨ Ö’
JO`«~° ã¨O|O^èOŒ =∞iÜ«Ú =º=ã‘H÷ $õ `«O J=Ù`åÜÕ∞ JѨC_»∞ ã¨=∂[OÖ’ ™ê=∂lHõ xi‡u U~°Ê_»∞`«∞Ok. XHõ
™ê=∂lHõ xi‡u Ü«∞O^Œ∞ „Ѩu =ºHÎ̃H˜ JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«`À Z@∞=O\˜ =∂~°∞Ê ã¨OÉèqí OK«^∞Œ . HÍx P

73
Downloaded from http://smartprep.in

™ê÷#OÖ’ =KÕÛ =ºH˜Î J^Õ áê„`«#∞ =∞iÜ«Ú JO`«ã∞¨ #Î ∞ J#∞ã¨iOz Ѩx KÕÜ∞« =Åã≤ =ÙO@∞Ok. XHõ"àÕ Ç◊ Ϩ Ÿ^•
H˘`«^Î `·≥ Õ (L^• : ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’ q_®‰õΩÅ∞ á⁄Ok# ¢ã`Α À ™ê÷~Ú) P áê„`«`À Ѩx K≥Ü∞« º=Åã≤
=ÙO@∞Ok. #∂`«# Ǩϟ^•Å‰õΩ ã¨O|OkèOz áê„`«Å∞ q^è•#OQÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú.
3. ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =∞iÜ«Ú s`«∞Å∞ : ™ê=∂lHõOQÍ P"≥∂kOѨ|_ç# „Ѩ=~°#Î <Õ ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡
JO\Ï~°∞. Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =ºHÎ̃ áê„`«#∞ x~°fiz™êÎ~Ú. D q^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ xi‡u#O^Œ∞ =º‰õΩÅÎ #∞ "åi
áê„`«Å#∞ =∞iÜ«Ú JO`«ã∞¨ ÅÎ #∞ x~°~‚ ÚOK«_O» `À Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ „Ѩ=ÚY áê„`«#∞ áÈ+≤™êÎ~Ú. nx=Å# ™ê=∂lHõ
xi‡u Ö’ ã¨∞ã≤~÷ `° « =∞iÜ«Ú ã≤~÷ `° fi« O =ÙO_»∞#∞. ‰õΩ@∞O|O `«#HõO@∂„Ѩ`ºÕ HõOQÍ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡#∞ Hõey =ÙO@∞Ok.
q^•º ã¨Oã¨÷ ^•xH˜ `«QæÆ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ ÖË^• „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ Hõeæ =ÙO@∞Ok. g\˜ =Å# ™ê=∂lHõ xi‡u #O^Œe
JO`«~° ã¨O|O^è•Å#∞ H˘#™êQÆ∞@‰õΩ LѨHiõ OK«∞#∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ‰õΩ@∞O|OÖ’ `«O„_ç áê„`«#∞ `å#∞ áÈ+≤™êÎ_∞» .
J^Õ q^èOŒ QÍ `«e¡ =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ‰õÄ_® "åi "åi áê„`«Å#∞ "åˆ~ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . HÍx ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’
=∞iÜ«Ú J"≥∞iHõ<£ ã¨=∂[OÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ áê„`«ÅÖ’ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ ÉË^•è Å#∞ QÆ=∞xOK«=K«∞Û.
ÉèÏ~°fÜ«∞ ‰õΩ@∞O| xi‡u Ö’ ™ê^è•~°}OQÍ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ =∞Oz K≥_Ť» #∞ K«∂_»@OÖ’ `«e¡ H©ÅHõ"∞≥ #ÿ
áê„`« x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. J^Õ J"≥∞iHõ<£ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ `À ‰õÄ_® ã¨fiÜ«∞O
ã¨Ç¨ÏÜ«∞HõOQÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~°∞. WOHÍ q=iOKåÅO>Ë áê„`«‰õΩ L^ÕÌâߺÅO>Ë ã¨=∂[O x~°fiÇ≤ÏOKÕ q^èŒOQÍ
áê„`«#∞ áÈ+≤OKåe. HÍx áê„`« áÈ+¨}Jxfl "ÕàÖ◊ Ï J#∞‰õÄeOK«^∞Œ x[OQÍ =ºHÎ̃ x~°fiÇ≤ÏOK«∞ áê„`« "Õ̂~
q^èOŒ QÍ =ÙO@∞Ok. HÍx ™ê=∂lHõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ^•fi~å áê„`« ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»∞#∞. XˆH =ºHÎ̃ ~Ô O_»∞ ÖËHõ
JO`«H#õ fl Z‰õΩ¯= áê„`«Å#∞ Hõeæ =ÙO_»@O L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ѨÙ~°∞™êkèHºõ ã¨=∂[O Ö’ ¢ãΑ ѨxKÕÜÚ« @‰õΩ "≥o`¡ Õ
áê„`« ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»∞`«∞Ok. HÍ~°}O `«e¡ áê„`«#∞ „âßq∞‰õΩ~åe áê„`«#∞ áÈ+≤OK«_O» áê„`« ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ^•i
fÜ«Ú#∞.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 7.3
ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl ZOK«∞HÀO_ç.
1. ™ê=∂lHõ xi‡uÖ’ =ÚYº"≥∞#ÿ ÉèÏQÆO
(a) ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞ (b) ã¨Oã¨Å÷ ∞ (c) =∂#=ÙÅ∞
2. JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ J#QÍ
(a) ™ê=∂lHõOQÍ x~°fizOK«|_ç# ã¨=¸Ç¨ÏO ÖË^• ã¨=∂[OÖ’ ™ê÷~Ú
(b) XHõi #∞O_ç ™ê=∂lHõOQÍ PtOz# „Ѩ=~°#Î (c) ÃÑ· ~Ô O_»∞ #∂.
3. áê„`« J#QÍ
(a) ã¨=∂[OÖ’ ÖËHãõ =¨ ¸Ç¨ÏOÖ’ XHõiH˜ K≥Ok# JO`«ã∞¨ Î #∞O_ç PtOz# „Ѩ=~°#Î
(b) ã¨=∂[O ÖË^• ã¨=¸Ç¨ÏO Ö’ ™ê=∂lHõOQÍ x~°fizOK«|_ç# ™ê÷#O
(c) ÃÑg· Ug HÍ^Œ∞
74
Downloaded from http://smartprep.in

7.4 ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ - J~°O÷

™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ (Social System) J<Õ Ñ¨^•xH˜ J~°O÷ `≥Å∞ã¨∞H˘<Õ =ÚO^Œ∞ Jã¨Å∞ =º=ã¨÷ JO>Ë Uq∞\’
`≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. ã¨OѶ∞¨ \˜`"« ∞≥ ÿ qÉèÏQÍÅ „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ J=∞iHõÜ∞Õ =º=ã¨.÷ ‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ =º=ã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ =ÚYºÅHõ}
∆ ÏÅ∞.
1. =º=ã¨÷ qq^èŒ qÉèÏQÍÅ`À ‰õÄ_»∞‰õΩO@∞Ok.
2. qÉèÏQÍÅ =∞^躌 âߢãÜ
Α ∞« ã¨O|O^è=Œ ÚO@∞Ok.
3. qÉèÏQÍÅ J=∞iHõ #=¸<å#∞ ~°∂á⁄Okã¨∞OÎ k.
4. =º=ã¨Ö÷ ’ qÉèÏQÍÅ =∞^Œº („ѨHÍ~°º „H˜Ü∂« `«‡Hõ) ã¨O|O^Œ =ÚO@∞Ok.
5. Jxfl qÉèÏQÍÅ∞ „H˜Ü∂« `«‡HõOQÍ LO>Ë #∂`«# Pq+¨¯~°} [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
=º=ã¨÷ J~å÷xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflˆH ™ê=∂lHõ =º=ã¨J÷ O>Ë Uq∞\’ qâı+¡ ^≤ •ÌO. ™ê=∂lHõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° „Hõ=∞|^ŒOú .
=∞iÜ«Ú âߢãÜ Î‘ ∞« OQÍ J=∞iÛ`Õ J^Õ ™ê=∂lHõ =º=ã¨.÷ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ HÍx XHõi HõO>Ë Z‰õΩ¯=
=º‰õΩÅÎ `À (ѶӨ ~¡ Ö° ò) ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ xi‡OѨ|_»∞`«∞Ok. ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ Ö’ g~°O`å Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ W`«~∞° Å`À
Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ QÆ∞iOz K«iÛ™êÎ~∞° . =º=ã¨Ö÷ ’ LѨ =º=ã¨Å÷ ∞ LO\Ï~Ú. (~å[H©Ü∞« , =º=ã¨,÷ =∞`« =º=ã¨,÷ Pi÷Hõ =º=ã¨÷
"≥Ú^ŒÖˇ·#q)
7.4.1 ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
1. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ ÖËx XHõi HõO>Ë Z‰õΩ¯= =º‰õΩÅÎ #∞ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å P^è•~°OQÍ ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷
LO@∞Ok.
2. Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° J~°=÷ O`«OQÍ LO@∞Ok.
3. ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ UHõ`fi« O`À ‰õÄ_»∞ H˘O@∞Ok. WHõ¯_» qq^èŒ ÉèÏQÍÅ∞ ã¨Oã¨Å÷ ∞, PKå~åÅ∞, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞,
Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ =∞iÜ«Ú K«\ÏìÅ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ OQÍ J=∞iHõ Hõey LO\Ï~Ú.
4. ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ qÉèÏQÍÅ=∞^躌 („ѨHÍ~°º), ã¨O|O^èOŒ =ÙO@∞Ok. „ѨHÍ~°º ã¨O|O^è•xflJ~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åÅO>Ë
ÃãH· Ö˜ ò x L^•Ç¨Ï~°}OQÍ fã¨∞HÀ"åe KÕ~Ú Ñ≤_ç (ÃÇÏO_çÖò) ~Ô O_»∞ K«„HÍÅ∞, „Ѷe‘ Öò =∞iÜ«Ú K≥<· £ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
ÃãH· Ö˜ ò Ö’ LO\Ï~Ú. ÃãH· Ö˜ ò Hõ^ÖŒ ÏÅO>Ë K«„HÍÅ∞ Hõ^ÖŒ Ïe. K«„HÍÅ∞ Hõ^ÖŒ Ïe JO>Ë ^•xfl Hõ^ጠêe JO>Ë Jxfl
ÉèÏQÍÅ∞ Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•i`« =∞iÜ«Ú Ñ¨~㰠ʨ ~° K«~º° `À ‰õÄ_»∞ H˘x LO\Ï~Ú.
5. ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ ™êO㨯$uHõ =º=ã¨÷ `À ã¨O|O^èOŒ Hõey =ÙO@∞Ok. Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^èOŒ =∞iÜ«Ú Ñ¨~㰠ʨ ~°
K«~º° ã¨fiÉèÏ"åxfl ã¨O㨯$u x~°~‚ Úã¨∞OÎ k.
6. ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ Ѩ~åº=~°} JOâßxfl Hõey =ÙOk. nxx „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ =Ü«∞ã¨∞û xi÷+ì̈ „Ѩ^âÕ O◊ (Éè∂í ÉèÏQÆO)
=∞iÜ«Ú XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨=∂[O `À Hõeã≤ =ÙO@∞Ok. r=# HÍ~°º„Hõ=∂ÅÃÑ· Ѩ~åº=~°} „ѨÉÏè =O LO@∞Ok.

75
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 7.4
„H˜Ok „ѨH@
õ #Å∞ ãÔ̈~#· "À HÍ"À x~°~‚ ÚOK«O_ç.
1. ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ Ö» ^Ë ∞Œ .
2. ™ê=∂lHõ=º=ã¨`÷ À ™êO㨯$uHõ =º=ã¨÷ H˜ ã¨O|O^èOŒ ÖË^∞Œ .
3. ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ Ö’ qÉèÏQÍÅ =∞^躌 „ѨHÍ~°º ã¨O|O^èOŒ =ÙOk.

7.5 ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ P^è•~åÅ∞

™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ J~°O÷ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflHõ nx P^è•~åÅ#∞ ‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe.
1. ÉèÏ==$uÎ (Sentement) : nxH˜ qâßfi™êÅ (#=∞‡HÍÅ∞) `À ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^èŒO LOk. qâßfiã¨xH˜
ã¨O|OkèOz H˘xflO\˜x =∞#O J#∞Éèqí ™êÎO.J#∞Éè=í O =∞iÜ«Ú ™êO㨯 $uHõ tHõ} ∆ =Å¡ HõeQˆ k ÉèÏ==$uÎ.
ÉèÏ= =$uÎ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞ JO>Ë *Ï˝#(|^Œ)ú ã¨O|O^èOŒ , hu =∞iÜ«Ú =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ q. Kåi„`«Hõ =∞iÜ«Ú
™êO㨯 $uHõ "å~°ã`¨ fi« OQÍ =KÕÛq ‰õÄ_® L<åfl~Ú. =∞#O `≥Å∞ã¨∞ HÀ=Åã≤#k XHõ@∞Ok. „a\˜+π q^è•#O
'qÉèlí OK«∞ - áêeOK«∞— =Å¡ Ç≤ÏO^Œ∂ - =Úã≤‰¡ Ωõ Å =∞^躌 |Å"≥∞#ÿ ÉèÏ= =$uÎ <≥ÅH˘x LOk. "ÕÅ ã¨O=`«û~åÅ∞
Ç≤ÏO^Œ∂ - =Úã‘O¡ Å∞ SHõº`«QÍ, ¿ãflǨÏOQÍ L#fl „a\˜+π áêÅ# HÍÅOÖ’ ~Ô O_»∞ =~åæÅ =∞^Œº =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ ÉèÏ=
=$`«∞ÅÎ „ѨÉÅíè O HÍ=_»O [iyOk.
3. QÆ=∞ºO ÖË^• ÅHõ∆ ºO : ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ ÖH∆ͺÅ`À LO@∞Ok. ã¨iÜ≥∞ÿ # Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ^•fi~å ™ê=∂lHõ xi‡`«
ã¨É∞íè ºÅ∞ ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ `À ÅHõ™∆ ê^è#Œ HÀã¨O LѨ„Hõq∞™êÎ~∞° . ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ ã¨fiÉèÏ"åxfl =∂#= Jã¨=~åÅ∞,
ÅH∆ͺÅ∞ =∞iÜ«Ú JO`åºÅ∞ x~°~‚ Ú™êÎ~Ú.„áê^äqŒ ∞HõOQÍ =∂#=ÙÅO`å rq`å=ã¨~åÅ#∞ á⁄O^Œ_O» Ö’ Hõe¿ã
=ÙO\Ï~°∞. rq`å=ã¨~åÅ∞ JO>Ë u#_®xH˜ uO_ç, Hõ@∞ìHÀ_®xH˜ QÆ∞_»¤ =∞iÜ«Ú LO_»\ÏxH˜ =ã¨u ™œHõ~º° O.
4. Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ („Ѩ=∂}ÏÅ∞) : ™ê=∂lHõ ã¨OÉO^è•ÅH˜ ã¨OÉOkèOz Uk ã¨~Ô #· k Un HÍ^Œ∞. Uk `«Ñʨ , Uk
XѨC J<Õk x~°~‚ ÚOKÕ"Õ „Ѩ=∂}ÏÅ∞. „Ѩu ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ „Ѩ=∂}Ï#Å#∞ Hõey =ÙO@∞Ok. =º‰õΩÅÎ ∞
"å\˜x J#∞ã¨i™êÎ~∞° .
5. JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`« : ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ „Ѩu =ºHÎ̃ XHõ JO`«ã∞¨ Î Hõey =ÙO\Ï_»∞. JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ ~Ô O_»∞
~°HÍÅ∞ Jq P~ÀÑ≤Oz# (PáêkHõ) JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«∞ ™êkèOz# JO`«ã∞¨ .Î ã¨=∂[O ÖË^• ã¨=∂[O Ö’ XHõ =ºH˜Î
ѨÙ@ìHõ #∞O_ç Hõey L#fl JO`«ã∞¨ #Î ∞ PáêkèHõ JO`«ã∞¨ Î JO\Ï~°∞. JO>Ë J`«x JO`«ã∞¨ ΠѨÓ~°fi x~å÷i`«"∞≥ Oÿ k.
XHõ q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë J#∞=OtHõOQÍ á⁄O^Õ JO`«ã∞¨ Î =Ü«∞ã¨∞û, eOQÆ ÉË^OŒè , *Ïu , ‰õΩÅO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ
"å\˜x |\˜ì =º‰õΩÅÎ ‰õΩ ѨÙ@∞ìH`õ À<Õ xi‚`"« ∞≥ #ÿ JO`«ã∞¨ ÅÎ #∞ PáêkOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. WHõ ™êkèOz# JO`«ã∞¨ Î
XHõ =ºH˜Î QÆ\ ì˜ Hõ$+≤H˜ ^•fi~å, <≥Ñ· Ù¨ }ºO ^•fi~å ÖËHõ W`«~° „Ѩ`ºÕ Hõ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ ^•fi~å `«# JO`«ã∞¨ #Î ∞ÃÑOK«∞HÀQÆey`Õ
^•xx ™êkèOz# JO`«ã∞¨ Î JO\Ï~°∞. XHõ `«‰Ωõ ¯= ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# =ºH˜Î L#fl`« Ǩϟ^•Ö’ ÉÏQÍ Pi÷HOõ QÍ
|ÅѨ_`» Õ nxx ™êkèOz# JO`«ã∞¨ QÎ Í K≥Ñʨ =K«∞Û. =∞#O ~Ô O_»∞ JO`«ã∞¨ Å÷ ∞ L#fl L^•Ç¨Ï~°}O#∞ ‰õÄ_®
K«∂_»=K«∞Û. Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# =ºH˜Î S.U.Zãπ PѶ‘ã¨~ü HÍ=_»O. nxÖ’ Ô~O_»∞ JO`«ã¨∞ÎÅ#∞
K«∂_»=K«∞Û.JO`«ã∞¨ Î `À áê@∞ XHõ =ºH˜Î áê„`«Å∞ ‰õÄ_® =∂~°`å~Ú. qq^èŒ ™ê=∂lHõ JO`«ã∞¨ ÅÎ ‰õΩ ã¨O|OkèOz#
qq^èŒ áê„`«Å∞O\Ï~Ú.
76
Downloaded from http://smartprep.in

6. „âı}∞Å∞ :„âı}H˜ ˜ ã¨=∂<å~°O÷ QÍ '™ê÷#O— (Standing) x K≥Ñʨ =K«∞Û. =º=ã¨Ö÷ ’ =ºHÎ̃ „áê=ÚYº`« J`«x „âı}x˜
|\ì̃ `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. =ºHÎ̃ „âı}˜ ~Ô O_»∞ HÍ~°}ÏÅ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. =ºHÎ̃x JOK«<å (=∞kOѨÙ)
"≥Ü∞« º_»O XHõ\.˜ ~Ô O_»=k =º=ã¨Ö÷ ’ „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ `«Q@ æÆ ∞ìQÍ J`«#∞ #_»∞K«∞H˘<Õ q^è•#O L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
P^è∞Œ xHõ ã¨=∂[OÖ’ "åºáê~° HÍ~°ºx~åfiǨωõΩ_»∞ (Zy˚‰Äõ º\˜")£ Láê^蕺ܫÚ_»∞ Hõ#fl Z‰õΩ¯= „âı}Ö˜ ’ LO_»@O
QÆ=∞xOKåe. J~Ú`Õ „áêp#HÍÅOÖ’ ~åA Hõ<åfl \©K~« ü J`«ºkèHõ „âı}x˜ á⁄O^Œ_O» [iyOk.
7. â◊HÎ̃ (Power) : =∞#O^Œ~O° F@∞ "Õã≤ ~å[H©Ü∞« "å^Œ∞xH˜ JkèHÍ~° Ǩϟ^• HõeÊ™êÎO. "åã¨"Î åxH˜ J<ÕHõ
x~°Ü‚ ∂« Å#∞ =∞#O Ѩ\Oì˜ K«∞HÀ=Ú. W`«~∞° Å#∞ xÜ«∞~„uOK«_O» ÖË^• <åâ◊#O K≥Ü∞« º@O ÖË^• |ÅÇ‘Ï#
Ѩ~K° @
« O=O\˜ ™ê=∞~å÷ºxfl JkèHÍ~° =∞#=K«∞Û. ~å[ºO =∞iÜ«Ú áÈbãπ =º=ã¨÷ JkèHÍix „ѨuaOÉÏÅ∞QÍ
K≥ѨÊ=K«∞Û.
8. P"≥∂^•Å∞ (Sanction) : „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ P^è•~åÅ∞ P"≥∂^•Å∞ „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ Hõ@∞ì|_»x "åix tH˜O∆ K«@O
Hõ@∞ì|_ç L#fl "åiH˜ ÉǨï=∞`«∞Å∞ (áêi`À+≤HOõ ) W=fi@O i"åA.P"≥∂^•Å∞ ã¨HÍ~°`‡« HõO ÖË^• #HÍ~å`«‡HõO
~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ^À+≤H˜ =∞~°} ^ŒO_»# #HÍ~å`«‡HõO J~Ú`Õ J`«xH˜ ѨÙ#~å"åã¨O HõeÊOK«_O»
ã¨HÍ~å`«‡HõO.
9. ™œHõ~åºÅ∞ : =º=ã¨÷ ѨikèÖ’ r=<å^è•~åÅ∞ ™êkèOK«∞H˘=\ÏxH˜ LѨHiõ OKÕ ™ê^è#Œ ÜÕ∞ ™œHõ~º° O. ™ê=∂lHõ
=º=ã¨Ö÷ ’ =º‰õΩÅÎ ∞ ãÔ̈~#· ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ ÖË^• ™œHõ~åºÅ∞ HõeÊ¿ãÎ `«=∞ áê„`«Å#∞ `å=Ú ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ
x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . ™œHõ~åºÅ∞ LO_»@O HÍ^Œ∞ Jq J#∞Éè=í O Ö’H˜ ~å"åe. ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ ÅH∆ͺÅ∞ ÖË^•
Pâ◊Ü∂« Å∞ ™êkèOѨ|_»@O J<Õk ™œHõ~åºÅ#∞ LѨÜ∂≥ yOK«∞H˘<Õ ^•xÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙOk.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 7.5
„H˜Ok „ѨH@
õ #Å∞ '`«ÑC¨ — ÖË^• 'XѨC— ¿Ñ~˘¯#O_ç.
1. Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ Uk `«ÑC¨ Uk XѨC J<Õ ^•xx x~°~‚ Ú™êÎ~Ú.
2. „âı}˜ J<Õk '™ê÷#O— J<Õ Ñ¨^•xH˜ ã¨=∂#O HÍ^Œ∞.
3. JkèHÍ~°O W`«~∞° Å xÜ«∞O„`«} =∞iÜ«Ú J}˜z"Õ`« KÕ¿ã ™ê=∞~°º÷ O.
4. P"≥∂^•Å∞ Hˆ =ÅO #HÍ~å`«‡HÍÅ∞
5. JO`«ã∞¨ Î ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞ - Páêk`« =∞iÜ«Ú ™êkèOz# JO`«ã∞¨ Î

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

ã¨=∂[O HÀ~°∞‰õΩ#fl ã¨O|O^è•Å#∞ „Hõ=∞|^ŒOú KÕ¿ã =∂~°Oæ ™ê=∂lHõ xi‡u
™ê=∂lHõ =º=™ê÷Ñ#¨ Å „Ѩ^•è #~°∂áêÖˇ#· ã¨=¸Ç¨ÏÅ∞, ã¨OѶ∂¨ Å∞ =∞iÜ«Ú ã¨Oã¨Å÷ `À ™ê=∂lHõ xi‡u H˜
ã¨O|O^èŒ=ÚOk.

77
Downloaded from http://smartprep.in

„áê=∂}˜Hõ =º=ã¨,÷ JO`«ã∞¨ Î =º=ã¨,÷ xÜ«∞O„`«} =º=ã¨,÷ =ÚO^Œã∞¨ Î „Ѩu ã¨ÊO^Œ# =º=ã¨÷ ™ê=∂lHõ xi‡u
=ÚYÜ«∞ ÅHõ}∆ ÏÅ∞.
ÅHõº∆ ™ê^è<Œ Õ ^èºÕ Ü«∞O, áê„`« =∞iÜ«Ú JO`«ã∞¨ Î ã‘fiHÍ~åxH˜ã^≤ OúŒ
™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =∞iÜ«Ú s`«∞Å∞ - ™ê=∂lHõ xi‡uH˜ P^è•~åÅ∞
ã¨OѶ∞≤ \˜`« qÉèÏQÍÅ „Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ J=∞iHõÜ∞Õ =º=ã¨.÷
™ê=∂lHõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° #∞ „Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú âߢãÜ
Α ∞« O QÍ J=∞ˆ~Û q^è•#"Õ∞ ™ê=∂lHõ =º=ã¨.÷
XHõi HõO>Ë Z‰õΩ¯= =º‰õΩÅΠѨ~㰠ʨ ~° K«~º° Å P^è•~°OQÍ LO_»@O ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ ÅHõ}
∆ O.
™ê=∂lHõ Z‰õΩ¯= =º‰õΩÅΠѨ~㰠ʨ ~° K«~º° ^ŒÅ P^è•~°OQÍ LO_»@O ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ ÅHõ}
∆ O.
™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ UHõ`fi« O Hõey =ÙOk. nxÖ’ qq^èŒ qÉèÏQÍÅ∞<åfl~Ú. ã¨Oã¨Å÷ ∞,PKå~åÅ∞, ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å∞,
Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ =∞iÜ«Ú K«\ÏìÅ∞ (<åºÜ«∞O) ã¨"∞≥ Hÿ ºõ OQÍ J=∞iHõÖ’ LO\Ï~Ú.
™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ ã¨O㨯$`« =º=ã¨÷ `À =Ú_ç Ѩ_ç =ÙOk. =∞~°ÜÚ« Ѩ~åº=~°} JOâßxfl ‰õÄ_» HõÅuyX =ÙOk.
qâßfiã¨O =∞iÜ«Ú q*Ï˝#O, ÉèÏ==$uÎ, ÅHõº∆ O ÖË^• QÆ=∞ºO, „Ѩ=∂}ÏÅ∞,JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«, JkèHÍ~°O,
„âı},˜ P"≥∂^•Å∞ =∞iÜ«Ú ™œHõ~åºÅ∞ W=hfl ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ =¸ÖÏÅ∞ ÖË^• P^è•~åÅ∞.
™ê=∂lHõ xi‡`« Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~°º JOâ◊O`À ™ê=∂lHõ =º=ã¨H÷ ˜ ã¨O|O^èOŒ LOk.
ã¨=¸Ç¨Ï=Ú ÖË^• ã¨=∂[=Ú Ü≥ÚHõ¯ qÉèÏQÍÅ XHõ^•x`À =∞~˘Hõ\˜ ã¨O|O^è•xflHõey LO_»@"Õ∞ ™ê=∂lHõ
xi‡u.
=º=™ê÷Ñ#¨ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ xi‡u ~Ô O_»∞ ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^è•xfl Hõey =Ù<åfl~Ú.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ™ê=∂lHõ xi‡u =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ=º=™ê÷Ñ#¨ JO>Ë Uq∞\’h ã¨fiO`« =∂@Å`À q=iOK«O_ç.
2. „H˜Ok ÉèÏ=#Å#∞ L^ŒÇϨ ~°}Å`À x~°fizOK«O_ç. (Ѩ^•Å Ѩiq∞u 100 - 150)
(Z) áê„`« (a) JO`«ã∞¨ Î (ã≤) „Ѩ=∂}ÏÅ∞ (_ç) P"≥∂^•Å∞
(W) â◊HÎ̃
3. ™ê=∂lHõ=º=ã¨÷ „Ѩ^•è # ÅHõ}
∆ Ïxfl q=iOK«O_ç.
4. ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ J^è•~åÅ#∞ ¿Ñ~˘¯#O_ç.

Ѩ^ŒHÀâ◊O
1. L^Àºy - HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ ѨxKÕ¿ã =ºHÎ̃
2. =∞$`«∞_»∞ - W\©=Å =∞~°}O˜ z# =ºHÎ̃
78
Downloaded from http://smartprep.in

3. q*Ï˝#O - U^≥#· XHõ JOâßxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~°O (™ê^è•~°} J~°O÷ ) ã¨=∂[ âߢãΨ
Ѩ~O° QÍ *Ï˝# ã¨=∂[âߢãΨ ã¨=∂[O P^è•~°OQÍ LO_Õk.
4. ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞ - hu xÜ«∞=∂Å∞ ÖË^• „Ѩ=~°#Î =∂~åæÅ∞
5. h`«∞Å∞ - xëêÊHõH∆ `õ « ™ê=∂lHõ âߢ™êÎÅÖ’ `«@ã¨`÷ #« ∞ QÆ=∞xOKåe. J~Ú`Õ ™ê=∂lHõ
âߢãÑΨ i¨ â’^è#Œ ‰õÄ_® hu =O`«OQÍ LO@∞Ok.

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

7.1.
1. ã≤ 2. ã≤ 3. U

7.2
(Z) PtOz# (a) JO`«ã∞¨ Î (ã≤) QÆ=∞ºO
(_ç) P"≥∂^•Å∞ (W) JO`«ã∞¨ Î (Ü«∞Ѷπ) qÅ∞=Å∞

7.3
1. ã≤ 2. Z 3. Z

7.4
1. `«ÑC¨ 2. `«ÑC¨ 3. XѨC

7.5
1. XѨC
2. `«ÑC¨
3. XѨC
4. `«ÑC¨
5. XѨC

79
Downloaded from http://smartprep.in

8
™ê=∂lHõ Ñ„ =¨ ∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞
Láê^蕺ܫÚ_»∞ `«~Q° uÆ QÆkÖ’H˜ „Ѩ"tÕ OK«QÍ<Õ q^•º~°∞Å÷ ∞ ÖËz xÅ|_ç `«=∞ Q“~°"åxfl `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~∞° . =∞^•ºxfl
JkèHOõ QÍ¿ãqOK«_®xfl, ѨsHõÖ∆ ’ "≥∂ã¨O KÕÜ∞« _®xfl Jxfl P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅ∞ ÉÏ^è•Hõ~"° ∞≥ Oÿ kQÍ ÉèÏqOz P"≥∂kOK«=Ù
ÖË^•, P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ÃÑ^ŒÅÌ #∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ Q“~°qOK«_O» `«Ñʨ xã¨~Ô #· JOâ◊O. D JOâßÅ#∞ ã¨=∂[âßGOÖ’
™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ qÅ∞= JO\Ï~°∞. D áê~îO° Ö’ =∞#O ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú
™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞, =∞iÜ«Ú ã¨=∂*Ïxfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_»OÖ’ "å\˜ „áê=ÚYº`«Q∞Æ iOz K«^∞Œ =Ù`åO.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ D q+¨Ü∂« Å#∞ „QÆÇÏ≤ OK«QÅÆ QÍe.
O ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ QÆ∞iOz ã¨=∂[ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ Jaè„áêÜ«∂Å∞ =∞iÜ«Ú "å\˜ x~å‡}O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ„H˜Ü∞« #∞
q=iOK«_O»
O ã¨=∂[OÖ’ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ „áê^è•#º`«#∞ q=iOK«_O»
O qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ K«iÛOK«@O
O „Ѩ=∂} ~åÇ≤Ï`åºxfl q=iOz, qâ◊^ÑŒ ~¨ K° @
« O
O ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å QÆ∞iOz ã¨=∂[ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ Jaè„áêÜ«∂Å#∞ q=iOK«_O» .
O ã¨O„Ѩ^•Ü«∞Hõ =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ qÅ∞=Å∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å ã¨OѶ∞¨ ~°¬}#∞ q=iOK«_O» .
O „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^è•xfl q=iOK«_O»

80
Downloaded from http://smartprep.in

8.1 ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞

™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞ „Ѩu =∂#= ã¨=∂[OÖ’#∂ =ÚYº"≥∞ÿ# ÉèÏQÆO.
™ê=∂lHõ =∞#QÆ_‰» Ωõ g\˜x =¸ÅãÎ̈OÉèÏÅ∞QÍ ÉèÏqOK«_O» `«¿ÑÊg∞HÍ^Œ∞. =º‰õΩÅÎ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å∞ HÀ~°∞‰õΩ#fl ãÔ̈~#·
=∞Oz - K≥_∞» Jx ÉèÏqOKÕ ÉèÏ"åÖË qÅ∞=Å∞. XHõ ã¨=∂*ÏxH˜, WOH˘Hõ ã¨=∂*ÏxH˜ qÅ∞=Å∞ =∂~°∞`å~Ú. XHõ
=ºH˜`Î #« qÅ∞=Å#∞ J`«#∞ U ã¨O㨯 $uÖ’ ã¨É∞íè º_À P ã¨O㨯 $u #∞O_ç á⁄O^Œ∞`å_»∞. L^•Ç¨Ï}‰õΩ KåÖÏ=∞Ok
WѨÊ\˜H© =∞QÆ ã¨O`å<å<Õfl HÀ~°∞‰õΩO@∞<åfl~°∞, H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ P_»ÑÅ≤ Å¡ ∞ K«OѨ|_»∞`«∞<åfl~°∞. WOH˘Hõ q^èOŒ QÍ
K≥áêÊÅO>Ë! =∞QÆãO¨ `å<åxfl HÀ~°∞HÀ=_»O qÅ∞=QÍ LOk. ™ê^è•~°}OQÍ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ JO>Ë, `«y# ÖË^• ã¨~Ô #·
„Ѩ=~°<Î å Ѩ^`úŒ ∞« Å∞. Wq ã¨=∞HÍb# ã¨=∂[OÖ’ =ºH˜Î Z\Ï¡ „Ѩ=iÎOKåÖ’ `≥eÜ«∞*Ë¿ã YzÛ`«"∞≥ #ÿ JOâßÅ∞. D
q^èOŒ QÍ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å „ѨuaO|OQÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û. Láê^蕺ܫÚ_»∞ `«~Q° uÆ QÆkÖ’H˜ „Ѩ"tÕ Oz#O`«<Õ
q^•º~°∞Å÷ ∞ ÖËz xÅ|_ç`,Õ D „Ѩ`ºÕ Hõ „Ѩ=∂}=Ú Láê^蕺ܫÚÅ#∞ Q“~°qOKÕ qÅ∞=#∞ „ѨuaOaã¨∞OÎ k. Jxfl
=∂#= ã¨=¸Ç¨Å∞ YzÛ`«"∞≥ #ÿ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ J#∞ã¨i™êÎ~Ú. Wq ZѨC_»∂ P"≥∂^ŒÜ∞≥ Qƺ"≥∞#ÿ ÖË^• =ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ
P"≥∂^•Å#∞ Hõey LO\Ï~Ú.
™ê^è•~°}OQÍ =∞#O _®Hõ~ì ∞° Z\Ï¡ „Ѩ=iÎOKåÅx HÀ~°∞‰õΩO\ÏO! ™ê^è•~°}OQÍ "≥^· ∞Œ º_»∞ W\Ï¡ LO_®Åx
HÀ~°∞‰õΩO\ÏO. âßO`«OQÍ LO_®Åx, ^ŒÜ∞« `À LO_®Åx, Jxfl "ÕàÖ◊ Ï ÉÏ^躌 `«`À LO_®Åx J#∞‰õΩO\ÏO. JO>Ë
=∞#O "≥^· ∞Œ ºx #∞O_ç XHõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ „Ѩ=~°#Î #∞ Pt™êÎ=Ú, D „Ѩ=~°#Î #∞ W`«~° L^ÀºQÆ∞Å #∞O_ç PtOK«=Ú.
„Ѩ=∂}=Ú XHõ P[˝ ÖË^• =∂ki „Ѩ=~°#Î Wk ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’=∞# „Ѩ=~°#Î #∞ K«ÖÏ~Úã¨∞OÎ k. „Ѩ=∂}ÏÅ∞
ã¨=¸Ç¨ ÉèÏQÆ™êfi=∞º „ѨfHõÅ∞. W@∞=O\˜ „ѨfHõÅ∞ W@∞=O\˜ "å\˜Ö’ HõxÑ≤™êÎ~Ú. ''=∞Oz áœ~°∞Å∞ rq`åxfl
ZѨC_»∂ Q“~°q™êÎ~∞° —— ''Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ZѨC_»∞ ÃÑ^ŒÅÌ #∞ Q“~°q™êÎ~∞° —— L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ÉèÏ~°`« ^ÕâO◊ Ö’, ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’
Ñ≤Å¡Å∞ ÃÑ^ŒÌʼnõΩ áê^•aè=O^Œ#O KÕ™êÎ~°∞. =ºHÎ̃ „Ѩ=~°Î#‰õΩ ǨÏ^Œ∞ÌÅ∞ x~°‚~ÚOKÕq „Ѩ=∂}=Ú. D L^ÕÌâ◊OÖ’
„Ѩ=∂}ÏÅ∞ Jed`« <åºÜ«∞ ã¨∂„`åÅ∞. ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∂#= - „Ѩ=~°Î##∞ x~°‚~ÚOz #_çÑ≤™êÎ~Ú.
xÜ«∞O„u™êÎ~Ú. JO`ÕHÍHõ [~°∞QÆÉ’ÜÕ∞ „Ѩ=~°#Î #∞ =ÚO^Œ∞QÍh TÇ≤Ï™êÎ~Ú. D q^èOŒ QÍ, ã¨=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞
JO>Ë Uq∞\’ qâ◊^"Œ ∞≥ Oÿ k, „Ѩ=∂}ÏÅ∞ JO>Ë, Jed`« K«\ÏìÅ∞, Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞, g\˜Ö’ ã¨=¸Ç¨Å∞ rq™êÎ~Ú. D
q^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å#∞ |Ç≤Ï~°`æ O« KÕÜ∞« _®xH˜ Wq ™ê^è<Œ åÅ∞QÍ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú.
=ºHÎ̃Q`Æ "« ∞≥ #ÿ ÖË^• "≥Ü
· ∞« HÎ̃Hõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ =∞#O "Õ~∞° KÕÜ∞« =K«∞Û. =ºHÎ̃Q`Æ «
„Ѩ=∂}ÏÅ∞ ѨÓiÎQÍ =ºHÎ̃Q`Æ « ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey LO\Ï~Ú. =∞iÜ«Ú Wq =ºH˜ÖÎ ’<Õ LO\Ï~Ú. Wq P =ºH˜„ΠѨ=~°#Î #∞
=∂„`«"∞Õ „ѨÉÏè q`«O KÕ™êÎ~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, #∂`«# ã¨O=`«û~° „áê~°OÉè~í ÀA# =ºHÎ̃ H˘xfl x~°Ü
‚ ∂« Å∞ fã¨∞HÀ=K«∞Û.
J`«#∞ á⁄QÆ„`åQÆ@O =∂x"ÕÜ∂« Åx ÉèÏqOz ^•xH˜ Hõ@∞ì|_ç LO_»=K«∞Û.
S`Õ ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ Z‰õΩ¯=QÍ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅÃÑ· „â◊^úŒ Hõey L<åfl~°∞. ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅO>Ë
ã¨=¸Ç¨ÏOKÕ ~°∂á⁄OkOѨ|_ç# „Ѩ=~°<Î å s`«∞Å∞. Wq =º‰õΩÅÎ ∞ qq^èŒ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ U q^èOŒ QÍ „Ѩ=iÎOKåÖ’ÖË^•
„Ѩ=iÎOK«‰Äõ _»^À `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, Ñ≤ÅÅ¡ ∞ WO\˜ #∞O_ç |Ü«∞\˜H˜ "≥à§ı ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ `«e^¡ OŒ „_»∞Å
J#∞=∞u fã¨∞HÀ=_»O. ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ZѨC_»∂ ã¨=∂[ P"≥∂^•xfl Hõey LO\Ï~Ú. P"≥∂^•Å∞

81
Downloaded from http://smartprep.in

J#∞‰õÄÅ"≥∞#ÿ q, ÖË^• „Ѩu‰õÄÅ"≥∞#ÿ q. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ZѨC_»∞ `«=∞ `«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ q^èÜ Õ Ú« Å∞QÍ L#fl Ñ≤ÅÅ¡ ∞,
Jxfl Ѩ#∞Å∞ `«=∞ `«e^¡ OŒ „_»∞Å J#∞=∞u`À KÕ™êÎ~∞° . g~°∞ JO^ŒiKÕ`« á⁄QÆ_|» _»`å~°∞. S`Õ "Õ~˘Hõ "≥Ñ· Ù¨ `«=∞
`«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ =∂@q#x Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«=∞ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅKÕ`« q=∞i≈OѨ|_»`å~°∞. Ѩx „Ѩ^âÕ O◊ Ö’ XHõ L^Àºy ÉÏQÍ
ѨxKÕã#≤ O^Œ∞‰õΩ á⁄O^Õ J#∞‰õÄÅ"≥∞#ÿ P"≥∂^ŒO U=∞O>Ë P Ѩ^qŒ #∞O_ç L#fl`« Ѩ^qŒ H˜ „Ѩ"∂≥ +¨<£ á⁄O^Œ_"» ∞Õ .
P"≥∂^ŒO JO>Ë XHõ =ºHÎ̃ ÖË^• ã¨=¸Ç¨ÏO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ W`«~∞° Å „Ѩu K«~ˆ º. nxÖ’ „Ѩ=∂}Ïxfl YzÛ`«OQÍ
J=∞Å∞ Ѩ~K° åÅ<Õ L^ÕâÌ O◊ LO@∞Ok.
„Ѩ=∂}ÏÅ∞ „Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ q ÖË^• „Hõ=∞|^ŒOÌ HÍxq HÍ=K«∞Û. „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ XHõ YzÛ`«"∞≥ #ÿ
„Ѩ*Ïxi‡ux Hõey# ™ê=∂lHÍOâ◊O ÖË^•ã¨Oã¨.÷ ^•x „Ѩ^•è # Hõ~=ΰ ºO H˘xfl=ÚYº„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ J#∞ã¨iOK«_"» ∞Õ ,
P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ HõxÑ≤OKÕ =ÚYº"≥∞#ÿ „Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ P"≥∂^•Å∞ =º‰õΩÅÎ #∞ tH˜O∆ KÕ ã¨Oã¨Ö÷ #·ˇ áÈbã¨∞, <åºÜ«∞™ê÷<åÅ∞
=∞iÜ«Ú *ˇà· §◊ Ö’ HõxÑ≤™êÎ~Ú. ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ Hõ@∞ì|_ç=ÙO_»@OÖ’ „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ P"≥∂^•Å∞ „áê^è•#º`«#∞
Hõey, ‰õΩ@∞O|O, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞, W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "åi J#∞=∞ux á⁄Ok =ÙO_ç, W`«~∞° Å J=¿ÇÏà◊#, f~°™ê¯~°=Ú
#∞O_ç q=ÚH˜Î Hõey LO@∞Ok. ™ê^è•~°}OQÍ „Ѩ[Å∞ „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ , „Hõ=∞|^ŒOú HÍh, ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ P"≥∂^•Å‰õΩ
qÅ∞=x™êÎ~∞° .
ÃÑ· qâı+¡ }
¨ ^•fi~å ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ „H˜Ok ÅHõ}
∆ ÏÅ∞O\ÏÜ«∞x K≥Ñʨ =K«∞Û.
(i) „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ã¨=∂[OÖ’x JOâßÅ∞
(ii) „Ѩ=∂}ÏÅ∞ P"≥∂^ŒÜ∂≥ Qƺ"≥∞#ÿ q =∞iÜ«Ú P"≥∂^ŒÜ∂≥ QƺO HÍxq
(iii) „Ѩ=∂}ÏÅ∞ „Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ q =∞iÜ«Ú „Hõ=∞|^ŒOú HÍxq
(iv) „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ã¨O^Œ~åƒùxfl Hõey LO\Ï~Ú.
(v) „Ѩ=∂}ÏÅ∞ P"≥∂^•Å`À ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 8.1
ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
1. D „H˜Ok "å\˜Ö’ Uk ™ê=∂lHõ qÅ∞=ʼnõΩ XHõ L^•Ç¨Ï~°}?
(a) ѨsHõÖ∆ ’ "≥∂ã¨O KÕÜ∞« _®hfl ''#Okx——#=∞‡_»O
(b) ѨÙãÎ̈HÍÅ#∞ K«^=Œ _»O Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ =∞Oz^Œx ''~å*Ë+—π — #=∞‡_»O
(c) Ñ≤ÅÅ¡ ∞ '\© ÖË^• HÍѶ—‘ „`åQƉÄõ _»^xŒ ''ã¨Or"£—— #=∞‡_»O
(d) ÃÑ· Jhfl

82
Downloaded from http://smartprep.in

2. „H˜Ok "å\˜Ö’ „Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ P"≥∂^•xH˜ XHõ L^•Ç¨Ï~°}

(a) HÍ~åQÍ~° tHõ∆ (b) =∞Oz áœ~°∞xH˜ „ѨÉ∞íè `«fiO WKÕÛ #QÆ^∞Œ |Ǩï=∂#O
(c) áÈQ˘@∞ì‰Ωõ áÈ~Ú# Ñ≤Å"¡ åxÃÑ· ^ŒÜ∞« K«∂Ñ≤# x#∞fl K«∂ã≤ H˘O^Œ~∞° #=fi_»O
3. „Ѩ=∂}ÏÅ∞ J#QÍ
(a) ã¨=¸Ç¨OÖ’x ™ê^è•~°} „Ѩ=~°#Î
(b) J`ÕaHè õ K«\ÏìÅ∞
(c) =∞Oz ÖË^∞Œ K≥_∞» ‰õΩ ã¨O|OkèOz# JOâ◊O.
(d) ÃÑ· Jxfl

8.2 ™ê=∂lHõ Ñ„ =¨ ∂}ÏÅ∞ á„ ê^è•#º`«

ÃÑ· K«~Û° ^•fi~å ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ J<Õ ÉèÏ=# ™ê=∂lHõ xi‡uH˜ P^è•~°=∞<Õ q+¨Ü∞« O "≥Å_¡ ~» ÚOk.
„Ѩ=∂}ÏÅ∞ =ºHÎ̃ „Ѩ=~°#Î #∞ xˆ~tÌ ™êÎ~Ú, =∞iÜ«Ú =º‰õΩÅÎ =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ [~°Q_Æ ®xH˜ `À_»Ê_»`å~Ú. Wq =∞#
„Ѩ=~°#Î ‰õΩ „Hõ=∂xfl U~°Ê~°∞™êÎ~Ú. Wq =∞# „Ѩ=~°#Î #∞ ^•i K«∂ѨÙ`å~Ú. Wq =∞# x`«ºrq`åxfl fiÛk^Œ∞`Ì å~Ú.
- W`«~∞° Å u~°™ê¯~°O ÖˉΩõ O_® U =ºHÎ̃ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ q㨇iOK«Ö_Ë ∞» . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, `«~Q° uÆ QÆkÖ’
Láê^蕺ܫÚx Z^Œ∞@ q^•º~°∞Å÷ ∞ ZÖÏ „Ѩ=iÎOKåÖ’ `≥eÜ«∞KÕÜ∞« @O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. Láê^蕺ܫÚ_»∞ `«~Q° uÆ QÆkÖ’
„Ѩ"ÕtOK«QÍ<Õ q^•º~°∞÷Å∞ ÖËz xÅ|_»`å~°∞. Láê^蕺ܫÚ_»∞ „Ѩâ◊flÅ∞ J_çy#ѨC_»∞ q^•º~°∞÷Å∞ ÖËz xÅ|_ç
ã¨=∂^è•<åÅ∞ W™êÎ~∞° . "å~°∞ `«~Q° uÆ H˜ PÅ㨺OQÍ =zÛ#ѨC_»∞ `«Ñʨ xã¨iQÍ Láê^蕺ܫÚx J#∞=∞u fã¨∞H˘O\Ï~°∞.
XHõ"àÕ ◊ q^•º~°∞ÅÌ ∞ D P[˝Å#∞ t~°™ê=Ç≤ÏOK«Háõ È`Õ "å~°∞ W`«~∞° Å u~°™ê¯~åxH˜ QÆ∞iHÍ=_»"∞Õ HÍHõ tHõÅ∆ ‰õΩ QÆ∞i
J=Ù`å~°∞.
„Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞# rq`«OÖ’ J`åº=â◊ºHõ"∞≥ #ÿ q. =∞# ^≥#· Ok# r=#OÖ’ =∞#O J<ÕHõ Ѩ#∞Å∞ KÕ™êÎO.
=∞iÜ«Ú J<ÕHõ =∞Ok`À Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ [~°∞ѨÙ`åO. ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ÖˉΩõ O_® =ºHÎ̃ „ѨuHõ} ∆ O x~°Ü
‚ ∂« Å∞
fã¨∞HÀ=_»OÖ’ Z<Àfl W|ƒO^Œ∞Å∞ Z^Œ∞~˘¯O\Ï_»∞. D L^•Ç¨Ï~°} =∞# ^≥#· Ok# rq`åxfl „Ѩ=∂}ÏÅ∞ Z\Ï¡
ã¨∞ÅÉè`í ~« O° KÕ™êÎÜ∂≥ q=iã¨∞OÎ k. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, HõàÏâßʼnõΩ "≥à§ı q^•ºi÷ "Õ‰Ωõ =*Ï=Ú<Õ x„^Œ ÖË™êÎ_∞» . Ѩà√◊ §
â◊√„ÉèOí KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï_»∞. ™êfl#O KÕã,≤ ѶŨ Ǩ~åxfl Éè∞í lOz, â◊√„Éè"í ∞≥ #ÿ ^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞ ^èiŒ Oz, `«# "åǨÏ#OÖ’ HõàÏâßʼnõΩ
=zÛ `«# W`«~° q∞„`«∞Å#∞ Hõeã≤, `«~Q° `Æ ∞« ʼnõΩ Ǩ[Ô~· HõàÏâßÅ „QÆO^ä•ÅÜ«∂xH˜ "≥à`◊ å_»∞. J@ÖÏ_ç ÖË^• ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å`À
ã¨~°^•QÍ QÆ_çÑ≤ ™êÜ«∞O„`«O WO\˜H˜ uiy =™êÎ_»∞. q^•º~°∞÷Å∞ D q^èŒOQÍ KÕÜ«∞\Ïxfl Hõ+¨ìOQÍ<À ÖË^•
ã¨=∞™êº`å‡Hõ"∞≥ Oÿ kQÍ<À ÉèÏqOK«~∞° . nxH˜ HÍ~°}O „Ѩu Ѩx „Ѩ=∂}ÏÅKÕ xˆ~tÌ OK«|_ç LO@∞Ok. q^•º~°∞Å÷ ∞ D
„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O =Å¡ "åi Ѩx ã¨∞ÅÉè=í ∞ø`«∞Ok.
83
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ@O : „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∂#= „Ѩ=~°#Î #∞ xˆ~tÌ ™êÎ~Ú.

„Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∂#= ã¨=∂*Ïxfl ã¨"∞≥ Hÿ ºõ OQÍ LOK«∞`å~Ú. =∂#=ÙÅ ™ê=¸Ç≤ÏHõ =∞iÜ«Ú ã¨ÇϨ HÍ~° rq`«O
„Ѩ=∂}ÏÅ =Å¡<Õ ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok. „áê=∂}˜H"õ ∞≥ #ÿ =º=ã¨÷ ã¨=∂*ÏxH˜ XHõ JO`«~`æ° « á⁄OkHõ#∞ Hõeyã¨∞OÎ k. Wk
ÖËHáõ È`Õ ™ê=∂lHõ rq`«O J™ê^躌 O. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, XHõ HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’, JkèHÍi`À ã¨Ç¨ L^ÀºQÆ∞ÅO^Œ~∂°
ã¨=∞Ü«∞ áêÅ#, Ѩxx ѨÓiÎKÜ Õ ∞« _»O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ JOâßʼnõΩ ã¨O|OkèOz# H˘xfl P[˝Å#∞ t~°™ê=Ç≤ÏOK«H`õ Ñ« ʨ ^Œ∞. D
P[˝Å∞ "å~°O^Œih ã¨"∞≥ Hÿ ºõ OQÍ LOK«_O» Ö’ `À_»Ê_»`å~Ú. ™ê=∂lHõ „Hõ=∂xfl HÍáê_»_O» Ö’ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_`» å~Ú.

8.2.1 „Ѩ=∂}ÏÅ ~°HÍÅ∞

™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞. Wq qq^èŒ ~°∂áêÅÖ’ LO\Ï~Ú. Wq ^è$Œ _»`fi« OÖ’#∞, f„=`«Ö’#∞
aè#flOQÍ LO\Ï~Ú. =ºH˜Î =∞iÜ«Ú ã¨=∂[OÃÑ· g\˜ „ѨÉÏè =O =∞iÜ«Ú Ñ¶e¨ `«O Jxfl ã¨O^è~Œ åƒùÅÖ’#∂ XˆH q^èOŒ QÍ
LO_»^∞Œ . Hõ#∞Hõ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ =sæH~õ } ° ‰õΩ ã¨O|OkèOz „Ѩ=∂} =sæH~õ } ° ã¨=∂*âߢãOÎ̈ Ö’ ÖË^∞Œ . XH˘¯Hõ¯
ã¨=∂[ âߢã"Ψ `Õ Î« XH˘¯Hõ¯ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ Ѩ\Hì˜ õ ã¨=∞iÊOz<å_»∞. =∞#O ~Ô O_»∞ - „Ѩ^•è # „áê^äqŒ ∞Hõ ѨijÅ#Å∞ KÕÜ∞« =K«∞Û.
g\˜Ö’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜k, P"≥∂kOѨ|_ç# =∞iÜ«Ú x¿+kèOѨ|_ç# „Ѩ=∂}ÏÅ∞. P"≥∂kOѨ|_ç# „Ѩ=∂}ÏÅ∞
=º‰õΩÅÎ ∞ Uq∞ KÕÜ∂« Ö’ P*Ï˝Ñ™≤ êÎ~Ú =∞iÜ«Ú x¿+kèOѨ|_ç# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =º‰õΩÅÎ ∞ Uq∞ KÕÜ∞« ‰õÄ_»^À P*Ï˝Ñ™≤ êÎ~Ú.
`«~K° ∂« D ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ Hõeã≤ HõxÑ≤™êÎ~Ú. J#QÍ, =∞#O XHõ Ѩx KÕÜ∂« eû LO@∞Ok =∞iÜ«Ú =∞~˘Hõ
Ѩx KÕÜ∞« ‰õÄ_»^xŒ x¿+kèOѨ|_ç LO@∞Ok. ã¨=∂[OÖ’ =∞#O ^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞ ^èiŒ OKåÅ<Õ xÜ«∞=∞O LOk, J^Õ q^èOŒ QÍ
#QÆflOQÍg^è∞Œ ÅÖ’ u~°Q_Æ O» x¿+kèOK«_|» _çOk.
84
Downloaded from http://smartprep.in

~Ô O_»= ѨijÅ# U=∞O>Ë, H˘xfl „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ã¨=∂[=∞O`å "åºÑ≤Oz LO\Ï~Ú. =∞iH˘xfl H˘xfl „áêO`åňH
Ѩiq∞`«"∞≥ ,ÿ P „áêO`åÅÖ’<Õ, H˘xfl ã¨=¸Ç¨ňH Ѩiq∞`«"∞≥ ÿ LO\Ï~Ú. ã¨=Ú^•Ü«∞Hõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ Jx `«~∞° "å`«
"å\˜x J#∞|O^è„Œ Ѩ=∂<åÅ∞ Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. H˘`«Î =ºHÎ̃ ѨiK«Ü∞« O HÍQÍ<Õ Hõ~K° åÅ#O KÕÜ∞« _»O, ™ê=Ú^è•~ÚHõ
„Ѩ=∂}ÏʼnõΩ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°}, Wk ã¨=∂[OÖ’x Jxfl ã¨=¸Ç¨Å∞, =~åæÅÖ’ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞ ^èiŒ OKÕ
Ü«∞*’˝Ñ"¨ `Õ O« J#∞|O^èŒ „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ XHõ L^•Ç¨Ï~°}. W\Ï¡ Ѩq„`«"∞≥ #ÿ Ü«∞*’˝Ñ"¨ `Õ åxfl ^èiŒ OK«_O» H˘xfl L#fl`«
‰õΩÖÏʼnõΩ =∂„`«"∞Õ Ñ¨iq∞`«O, W`«~∞° ʼnõΩ J~°›`« ÖË^∞Œ .
D q^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∞}ÏÅ#∞ P"≥∂kOѨ|_ç# =∞iÜ«Ú x¿+kèOѨ|_ç# =∞iÜ«Ú ã¨=Ú^•~ÚHõ"∞≥ #ÿ
=∞iÜ«Ú J#∞|O^èŒ „Ѩ=∂}ÏÅ∞QÍ =sæHõiOK«_»O [iyOk. S#ѨÊ\˜H©, Jxfl ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ =¸_»∞
„Ѩ^•è # ÉèÏ"åÅ ~°∂ѨOÖ’ á⁄O^Œ∞Ѩ~K° =« K«∞Û. *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞, ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞ =∞iÜ«Ú ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å∞ g\˜x
=∞#O „H˜Ok q^èOŒ QÍ K«iÛ^•ÌO.
™ê=∂lHõs`«∞Å∞ WOH˘Hõ~H° "õ ∞≥ #ÿ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞, ã¨=∂[OKÕ J#∞=∞uOѨ|_ç# „Ѩ=~°<Î å Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞
™ê=∂lHõs`«∞Å∞ JO\Ï~°∞. ‰õΩÑ¡ OΨ QÍ, *Ï#Ѩ^sŒ `«∞Å∞ ã¨=¸Ç¨Ï „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ q=i™êÎ~Ú. ã¨=¸Ç¨ÏO =∞#∞QÆ_‰» Ωõ
Uk `«y#k, ã¨~Ô #· k, J=ã¨~"° ∞≥ Oÿ kQÍ ÉèÏqOѨ|_Õq. ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞QÍ QÆ∞iÎOѨ|_»`å~Ú. ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞
P"≥∂^ŒÜ∂≥ Qƺ"≥∞#ÿ q ÖË^• =ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ q. P"≥∂^ŒÜ∂≥ Qƺ"≥∞#ÿ ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞ =ºH˜Î Z\Ï¡ „Ѩ=iÎOKåÖ’ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ^˘OQÆ`#« O KÕÜ∞« ‰õΩO_»∞@, Jã¨`º« =∂@‰õΩO_»∞@. =º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞#∞ `å=Ú W`«~∞° Å`À QÆ∞iÎOѨÙ
á⁄O^Œ_®xH˜ ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞ ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞ ™ê^è<Œ åÅ∞QÍ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. JO^Œ∞=Å¡<Õ ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞
=º‰õΩÅÎ #∞ XHõ ^è$Œ _è"» ∞≥ #ÿ ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ LOK«_O» Ö’ `À_»Ê_»`å~Ú. D q^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ „Hõ=∂xfl H˘#™êyOK«@OÖ’
™ê=∂lHõ s`«∞Å∞ ™ê^è<Œ åÅ∞QÍ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, áê~îâ° ßÅÖ’ q^•º~°∞Å÷ ∞ XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ ^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞
(Ü«¸xá¶ê~°O) ^èiŒ OK«_O» . Wk P"≥∂kOѨ|_ç# „Ѩ=~°<Î Õ HÍHõ P^ÕtOz# „Ѩ=~°<Î å ~°∂ѨO ‰õÄ_®. W@∞=O\˜
P"≥∂kOѨ|_ç# „Ѩ=~°#Î q^•º~°∞Å÷ ÃÑ· XuÎ_ç Hõeyã¨∞OÎ k. JO^Œ∞=Å¡ "å~°∞D xÜ«∞=∂xfl LÅ¡OѶ∞≤ OK«Ö~Ë ∞° . D
=¢ã^Î̈ •è ~°}Ï xÜ«∞=∞O áê~îâ° ßÅÖ’x q^•º~°∞Å÷ O^ŒiH© XˆH QÆ∞iÎOѨ٠xã¨∞OÎ k.
ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞ WOHÀ~°H"õ ∞≥ #ÿ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞. Wq ™ê=∂lHõ P"≥∂^•xfl á⁄Ok# Ѩ^`úŒ ∞« Å∞. ™ê^è•~°}OQÍ
„Ѩ[Å∞ `«=∞ Ѩ#∞Å#∞ L=∞‡_çQÍ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. PǨ~åxfl Éè∞í lOK«@O, =º‰õΩÅÎ #∞ HõÅ=_»O, P@ÖÏ_»@O, Ѩx
KÕÜ∞« _»O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜H˜ ã¨O|OkèOz# P"≥∂kOѨ|_ç# ÖË^• PK«~} ° Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞ JO\Ï~°∞.
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O =∞# ã¨O㨯$ux HÍáê_ç `«~°∞"åu `«~åÅ "åiH˜ ^•xx JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ѨsHõ∆‰õΩ
|Ü«∞Å∞^Õ̂~=ÚO^Œ∞, ÖË^• ѨÙ}ºHÍ~åºÅ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ÖË^• =∞`« Ѩ~"° ∞≥ #ÿ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ÃÑ^ŒÅÌ HÍà◊§‰õΩ #=∞㨯iOK«_O»
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ XHõ ™êO„Ѩ^•Ü«∞O. D q^èOŒ QÍ D „Ѩ`ºÕ Hõ ™êO„Ѩ^•Ü«∞O =∞# ã¨O㨯$uÖ’ `«~`° ~« åÅ #∞O_ç
JO`«~åƒùQ"Æ ∞≥ Oÿ k.Wq =∞# ™ê=∂lHõ rq`åxH˜ ^è$Œ _»`åfixfl =∞iÜ«Ú YzÛ`«`åfixfl Hõey™êÎ~Ú.„ѨÑO¨ K«OÖ’x Jxfl
ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’#∞ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. Wq ÖˉΩõ O_® U ã¨=∂[=¸ =∞#ÖË^∞Œ . Hõ#∞Hõ ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å∞
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ|Å ™ê^è<Œ åÅ∞QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. =∂#=Ù_»∞ g\˜ #∞O_ç`Ñ« Ê≤ OK«∞HÀÖË_∞» . K«\ÏìÅ#∞
~°∂á⁄OkOK«_O» Ö’#∞, "å\˜x J=∞Å∞Ѩ~K° _« O» Ö’#∂ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å#∞
J=∞Å∞ KÕã#≤ ѨC_»∞ Jq K«\ÏìÅ∞QÍ ~°∂á⁄O^Œ∞`å~Ú. g\˜x áœ~°∞ÅO^Œ~∂° P"≥∂k™êÎ~∞° .

85
Downloaded from http://smartprep.in

8.3 „Ѩ=∂} ~åÇ≤Ï`«ºO

™ê^è•~°}OQÍ =∂#= ã¨=∂[O XHõ „Hõ=∞ Ѩ^uÌŒ Ö’ „ѨHÍ~åºÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î LO@∞Ok. „Ѩ=∂} ~åÇ≤Ï`«ºO
J#QÍ, J=∞Å∞Ö’ L#fl ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ÖË^• x=∞=∂Å #∞O_ç q_çÑ_¨ ç áÈ=@O. KåÖÏ=∞Ok =º‰õΩÅÎ ∞
`«=∞‰õΩ `≥eÜ«∞‰õΩO_®<Õ `«=∞ ã¨=¸Ç¨Ï „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ Hõ@∞ì|_ç LO\Ï~°∞. D q^èOŒ QÍ ™ê^è•~°}OQÍ ã¨=∂[O PtOKÕ
Ѩx<Õ =º‰õΩÅÎ ∞ KÕ™êÎ~∞° . Wk ã¨=∂[O ™êѶQ‘ Í #_»=_®xH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. S`Õ Wk ZѨC_»∂ HõxÑ≤OKÕ „Ѩ„H˜Ü∞«
HÍ^Œ∞. H˘xfl „Ѩ`ÕºHõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ XHõ ^•xH˘Hõ\˜ q~°∞^ŒúOQÍ L#flѨC_»∞ ÖË^• Jq
kQÆ*Ïi#ѨC_»∞ „Ѩ[Å∞ `«=∞ `À\˜"åi`À "Õ~∞° Ѩ_#ç @∞¡ ÉèÏq™êÎ~∞° . D ã≤u÷ Ö’ "åi =∞^躌 UHÍaè„áêÜ«∞O `«‰Ωõ ¯=QÍ
LO@∞Ok ÖË^• "åi qÅ∞=Å ÖË^• ÅH∆ͺÅÖ’ YzÛ`«`fi« O LO_»^∞Œ . D ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞
ѨOK«∞HÀ=_»OÖ’ `«‰Ωõ ¯= ÉÏ^躌 `«#∞ Hõey LO_»_"» ∞Õ HÍHõ =ºHÎ̃ „Ѩ=~°#Î #∞ „ѨÉÏè q`«OKÕ¿ã ™ê=∂lHõ =∂~°^æ ~Œ ≈° HÍÅ∞
‰õÄ_® LO_»=Ù. "å~°∞ `«=∞ =ºHÎ̃QÆ`« „áê^è•#º`«#∞ W+ì̈Ѩ_»`åˆ~QÍh ã¨=∂*Ïxfl ^Œ$+≤ìÖ’ LOK«∞HÀ~°∞ ™ê=∂lHõ
xÜ«∞O„`«} „ѨÉÏè =~°ÇÏ≤ `«=∞ø`«∞Ok. Hõ#∞Hõ ã¨=∂[O J=º=㨉÷ Ωõ Ö’<Ò`«∞Ok. D ã≤u÷ x JxÜ«∞u JO\Ï~°∞.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 8.2
„H˜Ok MÏmÅ#∞ „ÉÏÔH@¡Ö’ L#fl ãÔ̈~#· Ѩ^•Å`À ѨÓiOK«O_ç.
1. „Ѩ=∂}ÏÅ∞ J#QÍ....... HÍOH˜O∆ K«^yŒ # „Ѩ=~°#Î Å∞ (=ºHÎ̃ ѨOK«∞‰õΩ<Õ, ã¨=¸Ç¨ÏO ѨOK«∞‰õΩ<Õ)
2. „Ѩ=∂}ÏÅ∞ qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· ..... ^ŒO_»#Å∞ (|Ǩï=∂<åÅ∞, P"≥∂^•Å∞) Hõey LO\Ï~Ú.
3. =¸_»∞ ~°HÍÖˇ#· „Ѩ=∂}ÏÅ∞ U=#QÍ, *Ï#Ѩ^sŒ `«∞Å∞,............ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O (PKå~°O, ™ê=∂lHõs`«∞Å∞,
ã¨O™ê¯~°O)
4. ã¨=∂*ÏxH˜ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ g\˜x™êÎ~Ú....... (^è$Œ _»`åfixfl, JáêÜ«∂xfl, áÈ\©x)
5. „Ѩ=∂}ÏÅ∞ nxH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `å~Ú. ............. ™ê=∂lHõ„Hõ=∞=Ú ("Õ~∞° KÕÜ∞« _®xH˜, H˘#™êyOK«_®xH˜,
xeÑ≤LOK«_®xH˜)
6. ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ XHõ^•xH˘Hõ\˜ q~°∞^Œú"≥∞ÿ`Õ ÖË^• #t¿ãÎ ............ U~°Ê_»∞`«∞Ok (qK«Å#O,
„Ѩ=∂}~åÇ≤Ï`«ºO)
7. „Ѩ=∂} ~åÇ≤Ï`«ºO U~°Ê_ç#ѨC_»∞, ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} ........... QÍ LO@∞Ok. („ѨÉÏè ==O`«∞, ^è$Œ _»OQÍ,
„ѨÉèÏ=~°Ç≤Ï`«OQÍ)
8. ãÔ̈~#· „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ÖËHáõ È`Õã=¨ ∂[O g\˜`À ÉèÜ
í ∞« Ѩ_∞» `«∞Ok............ ( tHõ,∆ J=º=ã¨,÷ Jã≤~÷ `° fi« O)

86
Downloaded from http://smartprep.in

8.4 qÅ∞=Å∞
''Uk t~À^è•~°º"≥∂, Uk <≥u· HõOQÍ P¿ÑHõ}
∆ Ü
© ∞« "≥∂, P^Œ~≈° "≥∂ ^•xx ™ê=∂lHõ qÅ∞= JO\Ï~°∞.—— =º‰õΩÅÎ ∞,
ã¨=¸Ç¨Å∞, ã¨OѶ∂¨ Å∞, ã¨=∂*ÏÅ∞ g@xflO\˜Ö’ qÅ∞=Å∞ LO\Ï~Ú. ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ^•è #º`«Å#∞ qÅ∞=Å∞ x~°fiz™êÎ~Ú.
=º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞ ÉèÏq+¨º HÍ~åºK«~} ° ~°∂á⁄OkOK«∞HÀ=_®xH˜ Wq LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. =ºHÎ̃Q`Æ « „Ѩ=∂}ÏÅÃÑ· "åi
„Ѩ`ºÕ Hõ ã¨O㨯$u Ü≥ÚHõ¯ „ѨÉÏè =O LO@∞Ok. ™ê=∂lHõ xi‡u, ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨÷ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ™ê=∂lHõ qÅ∞=ÅÖ’
=∂~°∞ÊÅ=Å¡ „ѨÉÏè q`«=∞ø`å~Ú. =∞iH˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ g\˜ =Å¡ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞ „ѨÉÏè q`«=∞ø`å~Ú. ã¨O„Ѩ^•Ü«∞Hõ
ã¨=∂[O #∞O_ç P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏxH˜ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞Z\Ï¡ Ѩi}Ï=∞O K≥Ok<åÜ≥∂ Ѩije¿ãD Î q+¨Ü∞« O
"≥Å_¡ Ò`«∞Ok.

8.4.1. qÅ∞=Å „áê^è•#º`«

„H˜Ok HÍ~°}ÏÅ =Å¡ qÅ∞=Å∞ „áê^è•#º`«#∞ Hõey L<åfl~Ú.
1. ã¨=¸Ç¨Ï Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ʼnõΩ qÅ∞=Å∞ ã≤~÷ `° åfixfl Hõey™êÎ~Ú. Wq ã¨=∂*Ïxfl XHõ¯\˜QÍ LOK«∞`å~Ú. ZO^Œ∞HõO>Ë
=º‰õΩÅÎ ∞ qÅ∞=Å#∞ L=∞‡_çQÍ Ñ¨OK«∞H˘O\Ï~°∞. JO^Œ~∂° Hõeã≤ ѨOK«∞HÀ=_»O =Å¡ XHõ ã¨=∂[ ã¨É∞íè ºÅ∞
=∞~˘Hõ ã¨=∂[ ã¨É∞íè ºÅ#∞ '`«=∞ÖÏO\˜ =º‰õΩÅÎ ∞ —— QÍ QÆ∞iΙêÎ~∞° .
2. qÅ∞=Å∞ H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ „Ѩ=~°<Î å Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ QÆ∞iÎOѨÙ#∞ Hõey™êÎ~Ú.K«\ÏìÅ#∞ JO^Œ~∂° P"≥∂kOz J#∞ã¨i™êÎ~∞° ,
ZO^Œ∞HõO>Ë Wq qÅ∞=Å`À ‰õÄ_»∞‰õΩ#flq HÍ|\˜.ì
3. H˘xfl K«\ÏìÅ =∞^躌 ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞ fã¨∞H˘x ~å=@OÖ’ qÅ∞=Å∞ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊
'ã¨=∂#`«fiO— J<Õ qÅ∞=#∞ J#∞ã¨i¿ã,Î JѨC_»∞ =ºH˜QÎ `Æ « ã¨O|O^è•Å#∞ xˆ~tÌ OKÕ K«\ÏìÅ#∞ =∂~åÛeû LO@∞Ok.
ÉèÏ~åº - Éè~í Åΰ ∞, ¢ãΑ ѨÙ~°∞+¨µÅ∞, ‰õΩÖÏÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜H˜ ã¨OÉèOí kOz# K«\ÏìÅ#∞ =∂~°Û=Åã≤ LO@∞Ok.

8.4.2 ã¨O„Ѩ^•Ü«∞Hõ =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ qÅ∞=Å∞

ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[O =~°æ „âı}˜, Ѩӡ~°e["£∞ =∞iÜ«Ú Ç¨e["£∞ J<Õ „áê^äŒq∞Hõ ã¨∂„`åÅ`À
=º=ã‘H÷ $õ `«"∞≥ ÿ LO_Õk. =~°æ „âı}˜ J#QÍ L#fl`«, x=∞fl =~åæÅ∞QÍ ã¨=∂*Ïxfl qÉèlí OKÕ „Ѩ„H˜Ü∞« . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ,
ã¨$+≤Hì ~õ ΰ =ÚYO #∞O_ç Pq~°ƒqù OѨ|_ç<å~°<Õ #=∞‡HõO Hõey# „ÉÏǨχ}∞Å∞, ÉèQí =Æ O`«∞x áê^•Å #∞O_ç Pq~°ƒqù Oz#
â◊¥„^Œ∞Å HõO>Ë J`«∞º#fl`« ™ê÷<åxfl P„Hõq∞Oz<å~°∞. =~°æ „âı}˜ ‰õΩÅ=º=ã¨,÷ LѨ‰Ωõ ÖÏÅ ã¨sÎ Hõ~}° OÖ’<Õ HÍHõ, Ç≤ÏO^Œ∂=ÙÅ
rq`« K«„HõO, =Ü«∞ã¨∞û, <≥u· Hõ ÉÏ^躌 `«Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO_Õk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ã¨O„Ѩ^•Ü«∞HõOQÍ
â◊¥„^Œ∞_»∞ áœ~°∞Ç≤Ï`« =$uÎx ÖË^• Láê^蕺ܫ∞=$uÎx fã¨∞H˘<Õ J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ . =~°„æ âı}˜ =º=ã¨÷ Jxfl ~°HÍÅ∞QÍ
Jã¨=∂#`«Å#∞ ã¨∂zOz<å, Jk „Ѩu XHõ¯iH© XHõ YzÛ`«"∞≥ #ÿ ™ê÷<åxfl HõeÊOzOk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, =∞\˜`ì À ‰õΩO_»Å∞
`«Ü∂« ~°∞KÕ¿ã"å_»∞ `«# r=#Éè$í uHÀã¨O ‰õΩO_»Å∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕ™êÎ_∞» . Wk J`«xH˜ Éè„í ^Œ``« À ‰õÄ_ç# P^•Ü«∞ =∂~°Oæ ,
ZO^Œ∞HõO>Ë U W`«~‰° Ωõ ÅO ÖË^• LѨ‰Ωõ ÅO D =$uÎx ã‘fiHõiOKÕÇϨ ‰õΩ¯#∞ Hõey LO_»^∞Œ .

87
Downloaded from http://smartprep.in

ѨÓ~¡ e° [O JO>Ë `«=∞ ã¨fiO`«r=# q^è•<åxfl J=ÅOaã¨∂<Î Õ W`«~∞° Å r=# q^è•<åxfl ‰õÄ_® ã¨ÇϨ #O`À
P"≥∂kOK«O, L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«OÖ’ „Ѩ^•è #OQÍ ã¨ÇϨ <åxfl Hõey LO@∞Ok. W`«~∞° Å`À HõeÜ«∞Hõ, W`«~°
#=∞‡HÍÅ`À „Hõ=∞OQÍ qehHõ~} ° O K≥OkOk. Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞ rq`« ÅH∆ͺxfl KÕ~∞° HÀ=_®xH˜ J<ÕHõ =∂~åæÅ∞<åflÜ«∞x
#=Ú‡`å~°∞. D q^èOŒ QÍ W`«~° ã¨=¸Ç¨Å`À ã¨|O^è•Å∞ J<ÕHõ =O^ŒÅ ã¨O=`«û~åÅ #∞O_çH˘#™êQÆ∞`«∞<Õ L<åfl~Ú.
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ qq^èŒ ã≤^•ÌO`åÅ∞, Hõ~å‡, HÍO_»ÅÖ’ =º`庙êÅ∞#flѨÊ\˜H© Jxfl =∞`åÅ "å~°∞ ™ê=∞~°ãº¨ O`À Hõeã≤"∞≥ eã≤
rqã¨∞<Î åfl~°∞. D ™ê=∂lHõ qÅ∞= ‰õΩÅ =º=ã¨`÷ À ‰õÄ_ç# ã¨=∂*ÏxH˜ ZO`À J=ã¨~O° . „Ѩu ‰õΩÅO XHõ „Ѩ^•è #
=$uÎ, PKå~°O, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞, Hõey LO_Õk. J^Õ q^èOŒ QÍ „Ѩu‰õΩÅO W`«~° ‰õΩÅO`À "Õ~∞° QÍ LO_»_"» ∞Õ HÍHõ
Ѩ~㰠ʨ ~°O P^è•~°Ñ_¨ ç LO_Õq. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ‰õΩ∆ ~°‰Ωõ _»∞ =º=™êÜ«∞^•~°∞xH˜ ‰õΩ∆ ~°H~õ ‡° KÕ¿ã"å_»∞, ^•xH˜ |^Œ∞Å∞ QÍ
=º=™êÜ«∞^•~°∞_»∞ `«# ѨO_ç# ѨO@ÅÖ’ H˘O`« ^è•<åºxfl ‰õΩ∆ ~°‰Ωõ xH˜ WKÕÛ"å~°∞.
Ǩe[O J#QÍ, =ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨ÏO =∞^躌 LO_Õ ã¨O|O^èOŒ , nxÖ’ =ºHÎ̃ HõO>Ë ã¨=¸Ç¨Ï"Õ∞„Ѩ^•è #º`«#∞
Hõey LO@∞Ok. =ºHÎ̃`#« ÉèÏ^Œº`«Å#∞ x~°fiiÎOz `«# ǨωõΩ¯Å#∞ HÀ~°=K«∞Û. HÍx ZѨC_»∂ ã¨=∂^•Ü«∞ „âıÜ∞« ã¨∞û#∞
^Œ$+≤Öì ’ LOK«∞HÀ"åe. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ã¨<å`«# ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ qãÎ̈$`« =∞iÜ«Ú L=∞‡_ç ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ
|O^è∞Œ `åfiÅ`À ‰õÄ_ç LO_Õq. =$^Œ∞ÅÌ ∞, q`«O`«∞=ÙÅ∞, Jq"åÇ≤Ï`«∞Å∞, qHõÖÏOQÆ∞Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞ LO_Õ"å~°∞.
‰õΩ@∞O|OÖ’x „Ѩu ã¨É∞íè º_»∞ `«# â◊HHÎ̃ ˜ `«y#@∞¡ Hõ$+≤ KÕã<≤ å, `«# J=ã¨~åʼnõΩ HÍ=Åã≤# _»|∞ƒ#∞ ‰õΩ@∞O| ã¨OѨ^Œ
#∞O_ç Y~°∞Û ÃÑ@ì_O» [iˆQk. W`«~∞° Å J=ã¨~åÅ#∞ ^Œ$+≤Öì ’ LOK«∞H˘x P`«‡ x„QÆÇ¨ xfl Hõey LO_»_O» nx „Ѩ^•è #
L^ÕÌâ◊O.
ÃÑ· q=~°} ^•fi~å, ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ã¨=∂[OÖ’ qÅ∞=ńѨ^•è <å#º`«#∞ =∞#O J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. WѨC_»∞
P^è∞Œ xHõ ã¨=∂[OÖ’ qÅ∞=ÅQÆ∞iOz qâı+¡ ^≤ •ÌO. ÉèÏ~°`« „ѨÉ∞íè `«fiO HÀ~°∞‰õΩ<Õ „Ѩ^•è # qÅ∞=Å∞ ÉèÏ~°`« ~å*ϺOQÆOÖ’
á⁄O^Œ∞Ѩ~K° _« O» [iyOk. D qÅ∞=Å∞ U=O>Ë, „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO, Ö∫H˜H`õ `« Ϋ fiO =∞iÜ«Ú ™ê=∞º"å^ŒO. D qÅ∞=Å∞
áêâßÛ`«º ѨÙ@∞ìH#õ ∞ Hõey L<åfl g\˜x `«y# J#∞ã¨~} ° `À ÉèÏ~°fHõ~} ° ‰õΩ J#fi~ÚOK«_O» [iyOk.
„Ѩ*Ï™êfi=∞ºO ã¨=∂# J=HÍâßxH˜ „áê^è•#º`«xã¨∞OÎ k. nx=Å¡ =º‰õΩÅÎ ∞ ã¨fi`«O„`«OQÍ, ¿ãfiK«ÛQù Í, x~°Ü
‚ ∂« Å∞
fã¨∞H˘O\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, =∞#^ÕâO◊ Ö’ =º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞ F@∞#∞ `«=∞‰õΩ W+ì̈"∞≥ #ÿ <åÜ«∞‰õΩʼnõΩ ™ê÷xHõ, ~å¢+ì̈
=∞iÜ«Ú Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `åfiÅ x~°fiǨÏ}‰õΩ [iˆQ ZxflHõÅÖ’ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O.
Ö∫H˜H`õ fi« O J#QÍ, W`«~° ã¨=Ú^•Ü«∂Å J@"å@¡#∞ Q“~°qOK«_O» , ã¨ÇϨ <åxfl =Ç≤ÏOK«_O» , =ÚYºOQÍ =∞`«
Ѩ~"° ∞≥ #ÿ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞, ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ qaè#fl =∞`åÅ∞#fl ^ÕâO◊ . D ^ÕâO◊ Ö’ „Ѩu =∞`«O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ`ºÕ Hõ`#« ∞ QÆ∞iÎOz
Ö∫H˜H`õ åfixfl XHõ qÅ∞=QÍ ÉèÏqOK«_O» [iyOk. Ö∫H˜H`õ fi« O J#QÍ Hˆ =ÅO W`«~° =∞`«ã=¨ Ú^•Ü«∂Å JÅ"å@¡Ö’
*’HõºO HõeyK«∞HÀHõáÈ=_»"∞Õ HÍHõ P ã¨=Ú^•Ü«∂Å „Ѩ`ºÕ Hõ r#=â‹e· x Jaè=$kúH~õ "° ∞≥ #ÿ suÖ’ á⁄QÆ__» O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
™ê=∞º"å^ŒO J#QÍ, ã¨=Ú^•Ü«∂OÖ’x =ã¨∞Î ã¨OѨ^,Œ L`«ÊuÎ, ѨOÑ≤}˜ =∞iÜ«Ú qx=∞Ü«∞O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl
ã¨=Ú^•Ü«∞ =∞OzˆH qxÜ≥∂yOK«|_»`å~Ú. D Ѩ^uÌŒ ã¨OѨ^Œ JO`åH˘kÌ =∞Ok KÕ`∞« ÅÖ’ Hˆ O„nHõiOѨ|_»_®xfl
ÖË^• UHõ ™êfi=∞º=Ú#∞ =ºuˆ~H˜ã∞¨ OÎ k.

88
Downloaded from http://smartprep.in

8.4.3 qÅ∞=Å ÅHõ∆}ÏÅ∞

ÃÑ· q=~°} ^•fi~å qÅ∞=ʼnõΩ „H˜Ok ÅHõ}
∆ ÏÅ∞<åflÜ«∞x "≥Å_¡ Ò`«∞Ok.
O qÅ∞= XHõ #=∞‡^Œy# JOâ◊O.
O qÅ∞=Å∞ J=¸~°"Î ∞≥ #ÿ q, g\˜Ö’ ã¨O*Ï˝<å`«‡Hõ JOâßÅ∞O\Ï~Ú.
O qÅ∞=Å∞ „Ѩ=∂}Ï`«‡Hõ ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey LO\Ï~Ú.
O qÅ∞=Å∞ =º‰õΩÅÎ ∞ ѨOK«∞H˘<Õ ™ê^è•~°} PÖ’K«#Å∞.
O qÅ∞=Å∞ =º‰õΩÅÎ L^ÕfiQÍÅ∞, ÉèÏ"åʼnõΩ ã¨O|OkèOz#q.
O qÅ∞=Å∞ q+¨Ü∂« Å#∞ ZOÑ≤Hõ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ P^è•~åÅ∞.
O qÅ∞=Å∞ ^•^•Ñ¨Ù âßtfi`«O
O qÅ∞=Å∞ ã¨=∂[OÖ’ SHõ=∞`åºxfl `≥™êÎ~Ú.
O qÅ∞=Å∞ „Ѩ*Ïã¨OHˆ =∆ ∞ HÀã¨O „ѨÜ∞« ufl™êÎ~Ú.
O qÅ∞=Å∞ XHõ „Hõ=∞„âı}Ö˜ ’ LO\Ï~Ú.

8.4.4 qÅ∞= ã¨OѶ∞¨ ~°¬}

ÃÑ· q=~°} ^•fi~å qÅ∞=Å∞ J<ÕHõ `«~åÅ #∞O_ç L<åflÜ«∞x, Wq Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ „Ѩ=ÚY áê„`« =Ç≤Ï™êÎÜ∞« x
"≥Å_¡ ç J~ÚºOk. J~Ú`Õ <Õ\˜ P^è∞Œ xHõ ÉèÏ~°`ã« =¨ ∂[O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^•è # Hõ~=ΰ º"Õ∞q∞@O>Ë ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ qÅ∞=Å∞
=∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ qÅ∞=Å =∞^躌 ã¨"∞Õ ‡à◊#O U~°Ê~°K_« "» ∞Õ . D qÉèÏQÆOÖ’ =∞#O qÅ∞=Å∞ ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 ã¨OѶ∞¨ ~°¬}
L#flѨÊ\˜H© "å\˜ =∞^Œº áÈeHõÅ∞ LO_»_O» ‰õÄ_® ™ê^躌 =∞<Õ q+¨Ü∂« xfl QÆ=∞x™êÎO.
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞Hõ qÅ∞=QÍ L#fl |Ǩï ^Õ=`å"å^ŒO =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ qÅ∞"≥#· Ö∫H˜H"õ å^ŒO =∞^躌 qÉè^Ë •Å∞
L#flѨÊ\˜H© W`«~∞° Å r=# q^è•#OÃÑ· ã¨ÇϨ <åxfl „Ѩ^iŒ ≈OK«_O» ~Ô O_çO\˜Ö’ `«Ñʨ ^Œ∞. J~Ú`Õ D ~Ô O_çO\˜ =∞^躌 XHõ
=º`åºã¨O LOk. ã¨O„Ѩ^•Ü«∞Hõ |Ǩï^Õ=`å"å^ŒO„Ѩu ã¨=¸Ç¨xH˜ H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ PKå~åÅ∞O_Õq. Wq "åiH˜ H˘#fl
„Ѩ`ºÕ Hõ „ѨÜ∂≥ [<åÅ#∞ HõeÊOKÕq. J~Ú`Õ Ö∫H˜H"õ å^ŒO, ÖÏÉèÑí _¨ #ç ã¨=¸Ç¨Å∞ `«‰Ωõ ¯= ÖË^• „H˜Ok ã¨=¸Ç¨Å#∞
Jã¨Ç¨ Ü«ÚÅ#∞ KÕÜ∞« ‰õÄ_»^xŒ Ñ≤Å∞ѨÙxã¨∞OÎ k.
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ã¨=∂[OÖ’ =~°„æ Hõ=∞„âı}˜ J<Õk XHõ „Ѩ^•è # qÅ∞=QÍ LO_Õk. =#~°∞Å Hˆ @~ÚOѨÙ, |Ǩï=∞`«∞Å
ѨOѨHOõ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ѨÙ@∞ìH#õ ∞ |\ì̃ [iˆQq. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ „ÉÏǨχ}∞_»∞ W`«~∞° ‰õΩÖÏÅHõO>Ë JkèHõ JO`«ã∞¨ #Î ∞
J#∞Éèqí OKÕ"å_»∞. J~Ú`Õ <Õ\˜ P^è∞Œ xHõ ã¨=∂[OÖ’ JO`«ã∞¨ Î J<Õk =ºHÎ̃ â◊HÎ̃ ™ê=∞~å÷ºÅ#∞ |\ì̃ Åaèã∞¨ OÎ k.
ã¨<å`«# ã¨∂„`«"∞≥ #ÿ ''Ǩe[O—— Ö’ =º‰õΩÅÎ ∞ ™êfi~å÷xfl =^Œe, ã¨=Ú^•Ü«∞O „ѨÜ∂≥ [<åÅ∞ ™êkèOK«_®xH˜
Hõ$+≤KÜ
Õ ∂« e. „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO =º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞ ™êfi`«O„`åºxfl =∞iÜ«Ú ã¨fi„ѨÜ∂≥ [<åÅ#∞ ™êkèOK«∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ ѨÓiÎ
89
Downloaded from http://smartprep.in

¿ãfiK«Ûxù ã¨∞OÎ k. D q^èOŒ QÍ ''Ǩe[O—— ã¨∂„`åÅ∞, „Ѩ*Ï™êfi=∞º ã¨∂„`åÅ∞ "Õ~∞° "Õ~∞° QÍ LO\Ï~Ú. D q^èOŒ QÍ ã¨<å`«#
qÅ∞=Å =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ qÅ∞=Å J#∞QÆ∞}º`« |Ǩï"å^ŒO, Ö∫H˜H`õ fi« O Ö’<Õ ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞O^Œ<Õ q+¨Ü∞« O "≥Å_¡ ~» ÚºOk.
J~Ú`Õ ã¨<å`«# =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ qÅ∞=Å =∞^躌 ã¨"∞Õ ‡à◊<å#xfl ™êkèOKåeû LOk. H˘xfl L^•Ç¨Ï~°}Å
^•fi~å Dq+¨Ü∞« O `≥Å∞ã¨∞H˘O^•O. ã¨O„Ѩ^•Ü«∞HõOQÍ ‰õΩÖÏÅ∞ JO`«ã∞¨ Î J<Õ PKå~åxfl Hõey L<åfl~Ú. J~Ú`Õ
P^è∞Œ xHõ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ‰õΩÖÏÅ∞ "ÕQOÆ QÍ Ö∫H˜HH© ~õ }
° K≥O^Œ∞`«∞<åfl~Ú. qq^èŒ ‰õΩÅ ã¨OѶ∂¨ Å∞ J<ÕHõ q^•º ã¨Oã¨Å÷ #∞
„áê~°Oaèã∞¨ <Î åfl~Ú. QÆ$ǨÏx~å‡}ÏxH˜, W`«~° J=ã¨~åʼnõΩ HÍ=Åã≤# JѨCÅ∞ W=fi_®xˆH J<ÕHõ Pi÷Hõ ã¨Oã¨Å÷ #∞
U~åÊ@∞ KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. D ã¨OѶ∂¨ Å∞ ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ ^•fi~å ZxflHõÅÖ’ `«=∞ JÉèºí ~°∞Å÷ #∞ ‰õÄ_® xÅɡ_∞» `«∞<åfl~Ú.
D q^èOŒ QÍ, #QÆ~åÅÖ’ Ö∫H˜H~õ } ° ‰õΩ Ö’<≥#· ‰õΩÖÏÅ∞ `«=∞ ™êO„Ѩ^•Ü«Úxfl H˘#™êyOz<å „Ñ¨HÍ~åºÅÖ’ =∂„`«O
=∂~°∞Ê#∞ Hõey L<åfl~Ú. ã¨O™ê¯~° â◊√z - Jâ◊√z ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ #ç ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ‰õΩÅ|Ǩï"å^ŒO <Õ_∞» ѨxKÕÜ∞« _»OÖË^∞Œ .
D q^èOŒ QÍ ã¨<å`«#, P^è∞Œ xHõ qÅ∞=Å =∞^躌 QÆÅ JO`«~åxfl ~°∂ѨÙ=∂Ѩ_"» ∞≥ Oÿ k.

8.4.4.1 qÅ∞=Å ~°HÍÅ∞

=~°„æ âı}˜ LO_»@O =Å¡ qÅ∞=Å#∞ =sæHiõ OK«=K«∞Û. ™ê^è•~°}OQÍqÅ∞=Å∞ Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
qÅ∞=Å∞ =∂#=`«fi ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey LO\Ï~Ú. Wq qaè#flOQÍ LO\Ï~Ú. ~å^è•Hõ=∞Öò =ÚYs˚ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂*ÏxH˜
ã¨O|OkèOz# ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ qÅ∞=Å#∞ q=iOK«_O» [iyOk.
"≥Ú^Œ\˜ ~°H"õ ∞≥ #ÿ qÅ∞=Å∞, „áêѨOzHõ ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey LO\Ï~Ú. g\˜x x`«ºrq`«OÖ’ ѨijeOK«=K«∞Û.
~Ô O_À ~°H"õ ∞≥ #ÿ qÅ∞=Å∞, =∂#=ÙxH˜ =ÚH˜xÎ „Ѩ™êkOKÕ JOâßʼnõΩ ã¨O|OkOz#q. WHõ¯_» =∞#O ™ê^è•~°} qÅ∞=Å
<åiOz K«iÛ^•ÌO Jq.
1. <≥u· Hõ qÅ∞=Å∞ : „Ѩu =∂#=ã¨=∂[OÖ’#∞ qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· <≥u· HõqÅ∞=Å∞O\Ï~Ú. Wq âߢãÜ Î‘ ∞« "≥∞#ÿ q
HÍ=Ù. Wq =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ q =∞iÜ«Ú qq^èŒ ™ê=∂lHõ ã¨O^Œ~åƒùʼnõΩ ã¨O|OkèOz#q. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, `«e¡
^ŒO„_»∞Å#∞ Q“~°qOK«_O» , =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ ^˘OQÆeOK«‰Ωõ O_® LO_»@O, Jã¨`º« =∂_»‰Ωõ O_»∞@, D q+¨Ü∂« Å#∞
kèH¯õ iOK«_®xfl ã¨=∂[O P"≥∂kOK«^∞Œ .
2. ¿ÇÏ`«∞|^Œú qÅ∞=Å∞ âߢãÜΑ ∞« "≥∞#ÿ q, `«~¯° ã¨fiÉèÏ=O Hõey#q. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ''Hõ+Oì≤ z—— ѨxKÕÜ∞« _»O—— J<Õk
P^è∞Œ xHõ ã¨=∂[O ¿ÇÏ`«∞|^Œú qÅ∞=.
3. ~°ã[¨ `˝ å qÅ∞=Å∞ : Wq ™êÇ≤Ï`«ºO, z„`«ÖYË #O, ã¨Ow`«O, ã¨O㨯$u "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜H˜ ã¨O|OkèOz#q.
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ `≥ÅQ¡ Í L#fl „ã‘ÅÎ ∞ JO^Œ"∞≥ #ÿ ¢ãÅΑ ‰õΩ „ѨfHõÅ∞.
ÃÑ· Jxfl ~°HÍÖˇ#· qÅ∞=Å∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OѨ|_ç<å~Ú.
(i) „áê|ź qÅ∞=Å∞ - =ºHÎ̃ ÃÑ· JkèHõ „ѨÉÏè "åxfl Hõey LO_ç, "å\˜x =ºHÎ̃ Ju„Hõq∞OK«_®xH˜ gÅ∞ÖËx
qÅ∞=Å#∞ „áê|źqÅ∞=Å∞ JO\Ï~°∞.
(ii) qaè#fl"≥∞#ÿ qÅ∞=Å∞ - =ºHÎ̃ `å#∞HÀ~°∞‰õΩ#fl q^èOŒ QÍ „Ѩ=iÎOKÕ ¿ãfiK«Û#ù ∞ HõeyOKÕ qÅ∞=Å#∞ qaè#fl"≥∞#ÿ
qÅ∞=Å∞ JO\Ï~°∞.
90
Downloaded from http://smartprep.in

8.5 ™ê=∂lHõ Ñ„ =¨ ∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^èOŒ

Uk t~À^è•~°º"≥∂, Uk <≥u· HõOQÍ P¿ÑHõ} ∆ Ü
© ∞« "≥∂ J^Õ ''™ê=∂lHõ qÅ∞=—— Wq =ºHÎ̃H˜ „Ѩ=~°<Î å ã¨∂„`åÅ#∞
JOk™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡<gÕ \˜x ''L#fl`« „Hõ=∞O „Ѩ=∂}ÏÅ∞—— Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞. J~Ú`Õ „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ KåÖÏ
qâßÅ"≥∞#ÿ J~°O÷ LOk. XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ã¨~Ô #· =∞iÜ«Ú P"≥∂kOѨ|_ç# „Ѩ=~°#Î #∞ Hõey LO_»_"» ∞Õ
„Ѩ=∂}=Ú. „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ áê\˜OK«_»O ^•fi~å =∂„`«"Õ∞ qÅ∞=Å∞ =∞#QÆÅ∞QÆ∞`å~Ú. D Ô~O_çO\˜ =∞^茺QÆÅ
ã¨O|O^è•xfl D L^•Ç¨Ï~°} ^•fi~å q=iOK«=K«∞Û. XHõ ã¨=∂[O XO@i`«<åxfl P"≥∂kOK«=K«∞Û. D qÅ∞=™ê^è•~°}
„Ѩ=~°#Î #∞ #_çÑ™≤ êÎ~Ú. XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’, Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ XO@i`«#O J<Õ qÅ∞=#∞ Z\Ï¡ J#∞=iÎOѨKÜ Õ ∂« Ö’
„Ѩ=∂}=Ú `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, UHÍO`åxH˜ ã¨O|OkèOz „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =º‰õΩÅÎ #∞ D q^èOŒ QÍ xˆ~tÌ OK«=K«∞Û.
'W`«~∞° Å J#∞=∞uÖˉΩõ O_®, L`«~Î åÅ#∞ K«^=Œ _»O — "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q XHõ =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ =ºHÎ̃Q`Æ « rq`«O J`«x ã¨fiO`«"∞Õ .
W`«~∞° Å∞ J`«x =ºHÎ̃Q`Æ q« +¨Ü∂« ÅÖ’ *’HõºO HõeyOK«∞HÀ~å^Œ∞. Dq^èOŒ QÍ H˘xfl „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =º‰õΩÅÎ ∞ U q^èOŒ QÍ
„Ѩ=iÎOKåÖ’ `≥eÜ«∞ *Ë™êÎ~Ú.

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 8.3

MÏmÅ#∞ ã¨~Ô #· ã¨=∂^è•<åÅ`À ѨÓiOK«O_ç.
(i) ™ê=∂lHõxi‡uÖ’x U =∂~°∞Ê J~Ú<å, D JOâßÅÖ’ =∂~°∞Ê`À =Ú_çѨ_ç LO@∞Ok.................
(ã¨Oã¨,÷ qÅ∞=Å∞, K«~º° )
(ii) ÉèÏ~°fÜ«∞™ê=∞º"å^ŒO =#~°∞Å Hˆ \Ï~ÚOѨ٠=∞iÜ«Ú áê„`«Å∞D „Ѩ^•# ã¨∂„`åÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç L<åfl~Ú..........
(ѨÙ@∞ìH,õ Ü≥∂Qƺ`«, =~°Oæ )
(iii) ................ J<Õk ã¨=∂# J=HÍâßÅ∞ J<Õ JOâßxfl|ÅѨ~∞° ã¨∞OÎ k ( ™ê=∞º"å^ŒO, Ǩe[O, „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO)
(iv) Ǩe[OÖ’ Wq =º‰õΩÅÎ ............ ÖH∆ͺÅ∞ (=ºHÎ̃Q`Æ ,« L=∞‡_ç)
(v) ™ê=∞º"å^ŒO D ã¨∂„`«OÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LOk............. (Ü≥∂Qƺ`« P^è•i`«, JO`«ã∞¨ Î P^è•i`«, J=ã¨~O° ,
P^è•~°O)

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O g∞~°∞ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ J<Õ ÉèÏ=##∞ K«kq<å~°∞, =∞iÜ«Ú Wq Jxfl ã¨=∂*ÏʼnõΩ ZÖÏ „Ѩ^•è #"≥∂
‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O [iyOk.
O „Ѩ=∂}ÏÅ∞ J<Õq =∂#= „Ѩ=~°#Î #∞ xˆ~tÌ Oz #_çÑO≤ KÕ JOâßÅx q=iOѨ|_çO^Œ.
O g∞~°∞ qÅ∞=Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞ JO`ÕHÍHõ Wq =∂#= ã¨=∂[OÖ’ „Ѩ=ÚY áê„`«#∞ Z\Ï¡ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åflÜ≥∂
`≥Å∞ã¨∞H˘<åfl~°∞.
91
Downloaded from http://smartprep.in

O qÅ∞=Å∞ JO>Ë Uk =∞Op, "åOKèh« Ü«∞"≥∞#ÿ k J<Õ q+¨Ü∞« O "≥Å_¡ ~» ÚºOk. Wk =∂#= =∞#∞QÆ_‰» Ωõ
`«Ñʨ xã¨i.
O J<ÕHõ Ü«ÚQÍÅ #∞Oz qÅ∞=Å∞ ~°∂á⁄Ok<å~Ú.
O „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ qÅ∞=Å „ѨuaO|OQÍ K«∂_»=K«∞Û.
O „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ed`« K«\ÏìÅ∞
O qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ XHõ qÅ∞= ~°∂ѨOÖ’ K«∂_»=K«∞Û.
O „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ ÖËHáõ È`Õ XHõ „Hõ=∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ , ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ ã¨=∂[O LO_»^∞Œ .J<Õ q+¨Ü∂« xfl =∞#O
J~°O÷ KÕã∞¨ H˘<åflO.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
„H˜Ok „Ѩâfl◊ ʼnõΩ 100 #∞O_ç 250 Ѩ^•Å`À ã¨=∂^è•<åÅ∞ „"åÜ«∞O_ç.
1. „H˜Ok Ѩ^•Å#∞ x~°fizOK«O_ç?
Z. „Ѩ=∂}ÏÅ∞. a. qÅ∞=Å∞ =∞iÜ«Ú "å\˜x g∞ ã¨fiO`« =∂@Ö’ q=iOK«O_ç.
2. „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^è•xfl ¿Ñ~˘¯#O_ç.
3. „Ѩ=∂}ÏÅ ~°HÍÖËq? g∞ ã¨fiO`« =∂@ÅÖ’ q=iOK«O_ç.
4. =∞# ã¨=∂[OÖ’ qÅ∞=Å „áê^è•#º`« Uq∞\˜? L^•Ç¨Ï~°}Ö`À q=iOK«O_ç?
5. „Ѩ=∂} ~åÇ≤Ï`«ºO J#QÍ <Õq∞? L^•Ç¨Ï~°}Å`À q=iOK«O_ç?

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

8.1.
1 - a, 2-a 3 - a.
8.2
1. ã¨=¸Ç¨ÏO ѨOK«∞H˘<Õq 2. P"≥∂^•Å∞ 3. ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞ 4. ^è$Œ _è`» fi« O
5. H˘#™êyOK«_®xH˜ 6. „Ѩ=∂} ~åÇ≤Ï`«ºO 7. „ѨÉèÏ=~°Ç≤Ï`«O 8. J=º=ã¨÷
8.3
1. qÅ∞=Å∞ 2. Ü≥∂Qƺ`« 3. „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO 4. L=∞‡_ç
5. Ü≥∂Qƺ`« - P^è•i`«
92
Downloaded from http://smartprep.in

9
JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«
=∂#=ã¨=∂[OÖ’ LO_Õ „áê^èqŒ ∞Hõ „Hõ=∂xfl ѨijeOz qâı+¡ O≤ K«_"» ∞Õ ã¨=∂[âߢãΨ qkè. D qkè Ü≥ÚHõ¯ XHõ
ÉèÏQÍxfl=∞#O WO`«‰Ωõ =∞O^Õ Ñ¨ÓiÎ KÕã<≤ å=Ú. WO`«∞‰õΩ =ÚO^Œ∞\˜ '„Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞—— J<Õ áê~îO° Ö’
™ê=∂lHõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å „Hõ=∂xfl =∞iÜ«Ú „Ѩ„H˜Ü∞« Å#∞ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ LxH˜H˜ J#fi~ÚOK«_O»
[iyOk. D „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ =∂#=ÙÅ =∞^躌 LO_Õ ã¨O|O^è•Å‰õΩ `«y# =∂~åæxfl K«∂ѨÙ`å~Ú.
„Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ =∂#= ã¨O|O^è•Å#∞ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ TÇ≤Ï™êÎ~Ú. P `«~∞° "å`« Jq XHõ ~°∂áêxflá⁄Ok
ã¨=∂*ÏxH˜XHõ xi‡ux W™êÎ~Ú. =∞#O WOH˘Hõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« xfl WHõ¯_» K«iÛ^•ÌO. Wq „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å`À
ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~Ú. Wq ‰õÄ_® =∂#= ã¨=∂[OÖ’ „Hõ=∞ LO_»\ÏxH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ `» å~Ú. W"Õ
™êOѶ∞≤ Hõ JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`« J<Õ ^Œ$yfi+¨Ü∂« Å∞.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåºOâßxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ „H˜Ok q+¨Ü∂« Å∞ „QÆÇÏ≤ OK«QÅÆ QÍe.
O ™ê=∂lHõ ™ê÷~Ú Ü≥ÚHõ¯ J~å÷xfl q=iOK«_O»
O JO`«ã∞¨ #Î ∞ x~°fizOz ^•x ~°HÍÅ#∞ K«iÛOK«_O» , =∞iÜ«Ú
O áê„`«#∞ x~°fizOz ^•x ~°HÍÅ#∞ K«iÛ™êÎ~∞° .

9.1 ™ê=∂lHõ ã≤`

÷ ∞« Å∞
™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ áêÖÁæ<"Õ å~°O^Œ~∂° XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ Ѩ#∞Å∞ KÕÜ∞« ~°<Õ q+¨Ü∞« O=∞#‰õΩ `≥eã≤O^Õ,XHõ =ºH˜HÎ ˜ XHõ
„Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ „Ѩ=∞}=Ú =iÎã∞¨ OÎ ^• ÖË^• J<Õ q+¨Ü∞« O =º=ã¨Ö÷ ’ J`«x ™ê÷~ÚÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ Lç O@∞Ok. ™ê=∂lHõ

93
Downloaded from http://smartprep.in

=º=ã¨÷ ÖË^• xi‡u Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^•è # JOâ◊OUq∞@O>Ë, ^•xÖ’x ã¨É∞íè ºÅ#∞ "å~°∞ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’, LѨã=¨ ¸Ç¨ÏOÖ’
P„Hõ~ÚOz# ™ê÷~Úx |\˜ì "Õ~∞° KÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ™ê=∞lHõ ™ê÷~Ú J<Õk J<ÕHõ ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `«ÅÖ’‰õÄ_ç
LO_»_"» ∞Õ QÍHõ J<ÕHõ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ ‰õÄ_® Hõey LO@∞Ok.
*Ï#û<£ „ѨHÍ~°O, ™ê=∂lHõ ™ê÷~Ú ~Ô O_»∞ ÉèÏQÍÅ`À LO@∞Ok. XHõ\˜ ÉÏ^躌 `«Å#∞ Hõey LO@∞Ok. ~Ô O_»=k
ǨωõΩ¯Å#∞ Hõey LO@∞Ok. XHõ =ºHÎ̃ XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ ™ê÷~Ú P„Hõ~ÚOz<å_»O>Ë J`«xH˜ H˘xfl ÉÏ^躌 `«Å∞ =∞iÜ«Ú
ǨωõΩ¯Å∞ LO\ÏÜ«∞x J~°O÷ . ™ê=∂lHõ ™ê÷~Ú Ü≥ÚHõ¯ D ~Ô O_»∞ JOâßÅ#∞ =∞#O 'áê„`«— =∞iÜ«Ú 'JO`«ã∞¨ —Î Jx
Ñ≤Å∞==K«∞Û. áê„`« ÉÏ^Œº`«Å‰õΩ ã¨O|OkOz#k. JO`«ã∞¨ ΠǨωõΩ¯Å#∞ ã¨O|OkèOz#k. D q^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ
™ê÷~ÚJ<Õk JO`«ã∞¨ ,Î áê„`«ÅQÆ∞iÎOѨÙ#∞ Hõey LO@∞Ok.
™êOѶ∞≤ Hõ ™ê÷~Ú : XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ã¨=∂[O ÖË^• ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ =ºHÎ̃H˜ LO_Õ ™ê=∂lHõ QÆ∞iÎOѨÙ, ™ê=∂lHõ
ã≤`÷ ∞« Å∞ qaè#fl ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞ Hõey LO\Ï~Ú. (¢ãÅΑ ∞ ÖË^• ѨÙ~°∞+¨µÅ∞ áê„`«Å‰õΩ ã¨O|OkèOz#q) ÖË^• WOHÍ
YzÛ`«"∞≥ #ÿ q (=$`«∞ÅÎ ™ê÷~ÚH˜ ã¨O|OkèOz#q)

9.2 JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«

JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`« J<Õ ÉèÏ=#Å∞ ™êOѶ∞≤ Hõ âߢ™êÎÅÖ’ JkèHõ „áê^è•#º`«#∞ Hõey L<åfl~Ú. =∞#O "å\˜x
x~°fizOz "å\˜ =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è Å#∞ q=iOKåe. ~åÖòÊeù O@<£, JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`« =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è xfl ã¨∞ÅÉèOí QÍ
q=iOKå_»∞. J`«x „ѨHÍ~°O 'g∞~°∞ JO`«ã∞¨ #Î ∞ P„Hõq∞Oz#ѨC_»∞ g∞~°∞ XHõ áê„`«#∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° —. ã¨=∂[OÖ’
„Ѩu JO`«ã∞¨ Î H˘xfl "åOKèh« Ü«∞ „Ѩ=~°<Î å Ѩ^`ÌŒ ∞« Å#∞ Hõey LO@∞Ok. eO@<£ „ѨHÍ~°O JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`« J<Õq
''XˆH <å}ÏxH˜ LO_Õ ÉÁ=∂‡ ÉÁ~°∞ã¨∞ ÖÏO\˜q——.
Jxfl JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú áê„`«Å∞ ™ê=∂lHõ #=¸<åÅ #∞O_ç á⁄Ok#ѨC_»∞Hˆ Wq #=¸<åÅ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
ÉèÏQÍÅ∞. Wq =ºHÎ̃H˜ ã¨O|OkèOz ã¨fi`«O„`«º „ѨHÍ~åºxfl Hõey LO\Ï~Ú. =ºHÎ̃ XHÍ<˘Hõ JO`«ã∞¨ #Î ∞ P„Hõq∞Oz
=∞iÜ«Ú ^•x áê„`«Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î LO\Ï_»∞.
JO`«ã∞¨ ,Î áê„`« J<ÕÉÏè =#Å∞ ™ê=∂lHõ xi‡ux qâı+¡ O≤ KÕ ™ê^è<Œ åÅ∞. ‰õΩÑ¡ OΨ QÍ JO`«ã∞¨ Î JO>Ë, XHõ ã¨=∂[O
ÖË^• ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ =ºH˜Î Ü≥ÚHõ¯ ã≤u÷ , „Ѩu ã¨=∂[O=∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨ÏO W@∞=O\˜ J<ÕHõ ™ê÷~ÚÅ#∞ Hõey LO@∞Ok.
=∞iÜ«Ú =ºHÎ̃ `«#∞ ã¨Éºíè `«fiO Hõey# Jxfl ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ L#fl Jhfl ™ê÷~ÚÅ#∞ P„Hõq∞™êÎ_∞» .
D q^èOŒ QÍ ã¨=∂[OÖ’ „Ѩu =ºH©Î J<ÕHõ ™ê÷~ÚÅ#∞ Hõey LO\Ï_»∞. Wq JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞QÍ Ñ≤Å∞=|_»`å~Ú. XHõ
=∞Ç≤Ïà◊ ã¨Ow`« q^•fiOã¨∞~åÅ∞, Láê^蕺ܫÚ~åÅ∞, ÉèÏ~°º ÖË^• `«e¡ HÍ=K«∞Û. g\˜Ö’ „Ѩu XHõ ™ê=∂lHõ ™ê÷~Ú H˘xfl
ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `«Å∞ Hõey LO@∞Ok. W^Õ JO`«ã∞¨ Î XHõ =ºHÎ̃ J<ÕHõ JO`«ã∞¨ ÅÎ #∞ Hõey L<åfl "å\˜Ö’
XHõ^•xx =∞#O JkèHÍ~° JO`«ã∞¨ Î Jx Ñ≤Å∞=K«∞Û. Wk P =ºH˜xÎ ™ê=∂lHõOQÍ x~°fizã¨∞OÎ k.
P^è∞Œ xHõ =∂#=âߢãOÎ̈ =∞iÜ«Ú ã¨=∂[âߢãOΨ Jaè=$kúÖ’JO`«ã∞¨ Î J<Õ ÉèÏ=# qã¨∞Î $`«Ñ~¨ K° |« _çOk. Wk
™ê=∂lHõ ™ê÷~ÚÖ’ ^•y L#fl ™êO㨯$uHõ ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `«Å#∞ JÅ∞¡H˘x LO@∞Ok.

94
Downloaded from http://smartprep.in

9.3 ™ê=∂lHõ JO`«ã¨∞Î

JO`«ã∞¨ Î J<Õ ÉèÏ=#, ã¨O㨯$u J<Õ ÉèÏ=# ÖψQ<Õ ~Ô O_»∞ „áê^è•#º`«Å`À „ѨÜ∂≥ yOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
㨄QÆÇϨ OQÍ JO`«ã∞¨ Î JO>Ë XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ~°∂ѨOÖ’x ™ê÷~Ú, D q^èOŒ QÍ „Ѩu=ºHÎ̃ J<ÕHõ JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ Hõey
LO\Ï_»x J#_»O ã¨|ÉË ZO^Œ∞HõO>Ë „Ѩu =ºH˜Î J<ÕHõ ~°∂áêÅ#∞ „Ѩ^iŒ ≈OK«_O» Ö’ áêÖÁæO\Ï_»∞° . U =ºH˜Î JO`«ã∞¨ Î
J~Ú<å J`«#∞ P„Hõq∞Oz# Jxfl JO`«ã∞¨ Å÷ ã¨q∞‡„â◊}O Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. Wk "≥Ú`«OÎ ã¨=∂[OÖ’ J`«x ™ê÷~ÚH˜
„áêux^ŒºO =Ç≤Ïã¨∞OÎ k.
JO`«ã∞¨ Î J<Õk ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `«Å`À XHõ¯\˜QÍ KÕ~Û° |_çOk. ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `«Å∞ =º‰õΩÅÎ
^•fi~å =∂„`«"∞Õ "≥Å_¡ Ò`å~Ú. Hõ#∞Hõ D ~Ô O_»∞ JOâßÅ#∞ "Õ~∞° KÕÜ∞« _»O KåÖÏ Hõ+Oì¨ . ZO^Œ∞HõO>Ë JO`«ã∞¨ ÅÎ #∞
=º‰õΩÅÎ ∞ P„Hõq∞™êÎ~∞° =∞iÜ«Ú "å\˜H˜ L#fl ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `«Å#∞ Jq U~°Ê~°∞™êÎ~Ú.
ã¨∂Å÷ OQÍ, ã¨=∂[âߢãOΨ Ö’ JO`«ã∞¨ Î J<Õ ÉèÏ=#‰õΩ ~Ô O_»∞ J~å÷Å∞<åfl~Ú.
1. ã¨O|O^èŒ Ñ¨^=Œ Ú
KåÖÏ =∞Ok ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ JO`«ã∞¨ #Î ∞ XHõ ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ XHõ =ºHÎ̃ P„Hõq∞Oz# ™ê÷~Ú— Jx
x~°fizOz<å~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ''ÉèÏ~°º—— =∞iÜ«Ú ''Éè~í —Î° — J<Õq "≥"· åÇ≤ÏHõ =º=ã¨Ö÷ ’x JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ J^Õq^èOŒ QÍ
''<åºÜ«∞"åk—— =∞iÜ«Ú ''<åºÜ«∂kèÑu¨ —— J<Õq <åºÜ«∞=º=ã¨÷ Ö’xJO`«ã∞¨ ÅÎ ∞. JO`«ã∞¨ Î J<Õ Ñ¨^OŒ ѨÓiÎQÍ
ã¨O|O^èÑŒ ^¨ OŒ , JO>Ë „Ѩu JO`«ã∞¨ Î XHõ>Ë ÖË^• H˘xfl JO`«ã∞¨ ÅÎ Ö’ ã¨O|O^è•xflHõey LO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
''Éè~í —Î° — J<Õk ''ÉèÏ~°º—— J<Õ Ñ¨^OŒ `À =∂„`«"∞Õ ã¨O|O^è•xflHõey LO@∞Ok. J^Õ q^èOŒ QÍ W`«~° J#∞ÉO^èŒ
™ê÷~ÚÅ∞ ÖˉΩõ O_® ''<åºÜ«∂kѨ`∞« Å∞—— <åºÜ«∞=º=ã¨Ö÷ ’ LO_»~∞° .
XHõÑC¨ _»∞ ''JO`«ã∞¨ —Î — J<Õ Ñ¨^•xfl™ê^è•~°}OQÍ ™ê=∂lHõ„Hõ=∞OÖ’ x~°~‚ ÚOѨ|_ç# ÖË^• =Oâ◊áê~°OѨ~º° OQÍ
ã¨O„Hõq∞Oz# ™ê÷~Úx ã¨∂zOK«_®xH˜ LѨÜ∂≥ yOKÕ"å~°∞ 19 = â◊`å|ÌÑÙ¨ „a\©+µ¨ Ѩi}Ï=∞"åk J~Ú# ã¨~ü
ÃÇÏ„h "≥∞~Ú<£ =∞iÜ«Ú „Ѩ=ÚY J"≥∞iHÍ ã¨=∂[âߢã"Î̈ `Õ ÖΫ #·ˇ ~å|~üì D áê~ü¯ =∞iÜ«Ú PÔ~flãπì \˜. |Ô~ã˚ Åπ ∞
ÃÑ· q^èOŒ Q̈́ѨÜ∂≥ yOKÕ"å~°∞. W^Õ q^èOŒ QÍ JO`«ã∞¨ Î #∞O_ç XѨÊO^Œ#‰õΩ Hõey# =∂~°∞Ê#∞ ÃÇÏ„h"≥∞~Ú<£
q=iOz<å~°∞.
2. ã¨ÇϨ ÉèÏy`« JO`«ã∞¨ Î
JO`«ã¨∞ÎÅ∞ ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷Ö’x ™ê÷~ÚÖˇ·#O^Œ∞ =Å¡ Wq"å\˜x P„Hõq∞Oz# =º‰õΩÎʼnõΩ ã¨fi`«O„`«ºOQÍ
ã¨O„Hõq∞™êÎ~Ú. "åã¨=Î OÖ’ H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ Z=~°∂ P ã≤u÷ x P„Hõq∞OzHõáÈ~Ú<å JO`«ã∞¨ Î LO@∞Ok.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ''„Ѩ^•è #=∞O„u——, JO`«ã∞¨ Î „Ѩã∞¨ `Î « =∞O„u K«xáÈ~Ú#ѨC_»∞ WOHÍ H˘`«Î =∞O„u Z#∞flHÀ|_»#ѨC_»∞
ÖËHõ ~åÉ’ÜÕ∞ ~ÀAÅÖ’ ZxflHõÅ∞ÖË#ѨC_»∞ XHõ =ºHÎ̃ÜÚ≥ Hõ¯ JO`«ã∞¨ ,Î ™êOѶ∞≤ Hõ =º=ã¨Å÷ Ö’ „Ѩ[Å∞ áêÖÁæ#@O
=Å¡ "å~°∞ JO`«ã∞¨ ÅÎ `À ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~°∞. ã¨∂Hõ‡∆ OQÍ, ™ê=∂lHõ =º=ã¨Å÷ ∞ =º‰õΩÅÎ HõO>Ë Q˘Ñ¨Ê=x,
"å\˜ qÅ∞=#∞ `«yOæ K«‰Äõ _»^<Œ Õ „Ѩ^•è #™ê=∂lHõ *Ï˝#O ^•y LOk.

95
Downloaded from http://smartprep.in

=∞#O P„Hõq∞OKÕ Jxfl JO`«ã∞¨ ÅÎ #∞ „HÀ_ôHiõ ¿ãÎ ^•xx JO`«ã∞¨ Î ã¨q∞u JO\Ï~°∞. „Ѩu JO`«ã∞¨ Î ã¨q∞u =∞#O
™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ P„Hõq∞OKÕ J<ÕHõ qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· JO`«ã∞¨ ÅÎ #∞ Hõey LO@∞Ok.
áê„`« ã¨q∞u =º‰õΩÅÎ #∞ |Ǩï=ÚY Ѩi=∂}=Ú Hõey# ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ `«y# q^èOŒ QÍ á⁄O^Œ∞Ѩiz
=∞#O x=ã≤OKÕ „ѨÑO¨ Kåxfl ~°∂á⁄Okã¨∞OÎ k.
JO`«ã∞¨ Î : ã¨=∂[OÖ’x W`«~=° º‰õΩÅÎ #∞Oz XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO á⁄O^Õ ™êOѶ∞≤ Hõ =∞~åº^Œ,
Q“~°=O ™ê^è•~°}OQÍ JO`«ã∞¨ Î ã¨=¸Ç¨Å∞ „Ѩ`ºÕ Hõ r=#â‹e· x, „Ѩ=~°#ΠѨ^`úŒ ∞« Å#∞ Hõey
LO\Ï~Ú.JO`«ã∞¨ Î Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ`ºÕ Hõ ǨωõΩ¯Å∞ J#∞‰õÄÅ"≥∞#ÿ kHÍ=K«∞Û ÖË^• =ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ k HÍ=K«∞Û.

9.3.1 JO`«ã¨∞Î Ü≥ÚHõ¯ ÅHõ∆}ÏÅ∞

JO`«ã∞¨ Î ™ê^è•~°}OQÍ „H˜Ok ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ Hõey LO@∞Ok.
1. JO`«ã∞¨ Î J<Õk =∂#= ã¨=∂[=Ú Ü≥ÚHõ¯ HÀiHõÅ∞ =∞iÜ«Ú J=ã¨~åŠѨe¨¶ `«O.
2. JO`«ã∞¨ Î J<Õk W`«~∞° ÅÃÑ· H˘O`« JkèHÍ~åxfl Hõey LO@∞Ok.
3. JO`«ã∞¨ Î J<Õk ã¨O|O^èŒ Ñ¨^OŒ
4. JO`«ã∞¨ Î ™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~}
° =Ú#∞ ‰õÄ_® ã¨∂zã¨∞OÎ k.
5. JO`«ã∞¨ Î H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú ~°H}
∆õ Å∞ Hõey LO@∞Ok. H˘xfl Ѩiã¨~åÅ#∞ LѨÜ∂≥ yOK«∞H˘<Õ
ǨωõΩ¯, Ãã„Hõ@s #∞O_ç ¿ã=Å∞ á⁄O^Œ_O» "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
6. JO`«ã∞¨ Î H˘O`« Q“~°"åxfl Hõey LO@∞Ok.
7. JO`«ã∞¨ Î P^•Ü«∂xfl á⁄O^Õ Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ ‰õÄ_® Hõey LO@∞Ok.
8. JO`«ã∞¨ #Î ∞ áê„`« #∞O_ç "Õ~∞° KÕÜ∞« ÖË=Ú.

9.3.2 JO`«ã∞¨ Î ~°HÍÅ∞

JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ *ˇq· Hõ HÍ~°HÍÖˇ#· eOQÆ=Ú, ‰õΩÅ=Ú ÖË^• *Ïu "≥Ú^ŒÖ#·ˇ JOâßÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ <ç å, ™êO㨯$uHõOQÍ
x~°fizOK«_O» [iyOk. =º‰õΩÅÎ ∞ P„Hõq∞OKÕ JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞, ™êkèOz# JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú PáêkOѨ|_ç#
JO`«ã∞¨ .Î PáêkOK«|_ç# JO`«ã∞¨ Î J<Õk XHõ™ê=∂lHõ ™ê÷~Ú, Wk ѨÙ@∞ìH`õ À ã¨O„Hõq∞ã¨∞OÎ k. Hõ#∞Hõ Wk âßâ◊fi`«O.
PáêkOѨ|_ç# JO`«ã∞¨ Î JO>Ë =ºH˜Î ѨÙ\˜#ì =∞iÜ«Ú rq`« HÍÅ=∞O`å ^•xÖ’x LO_Õ JO`«ã∞¨ .Î L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ,
eOQÆ=¸, ‰õΩÅ=Ú, *Ïu =∞iÜ«Ú JO`«ã∞¨ ,Î L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ „ÉÏǨχ}∞_»∞ J`«x ѨÙ@∞ì‰Ωõ HÍ~°}OQÍ PáêkOѨ|_ç#
JO`«ã∞¨ #Î ∞ J#∞Éèqí ™êÎ_∞» . WOHÍ eOQÆ=Ú, ѨÙ\˜#ì ã¨Å÷ O, *Ïu =∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞O| ¿Ñ~°∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q PáêkOѨ|_ç#
JO`«ã∞¨ #Î ∞ W™êÎ~Ú. ™ê^è•~°}OQÍ PáêkOѨ|_ç# JO`«ã∞¨ #Î ∞ ѨÙ@∞ìHõ x~°~‚ Úã¨∞OÎ k. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ‰õΩÅO

96
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨O㨯$fHõ~}
° O =∞iÜ«Ú ‰õΩÖÏO`«~° q"åǨÅ =Å¡=∂~°∞ÊʼnõΩ QÆ∞i J=Ù`«∞<åfl Wk PáêkOѨ|_ç# JO`«ã∞¨ #Î ∞ Hõey
LOk. H˘xfl ^ÕâßÅÖ’ ™êOѶ∞≤ Hõ =~°Oæ ‰õÄ_® PáêkOѨ|_ç# JO`«ã∞¨ #Î ∞ á⁄O^Œ∞`«∞#flk.
™êkèOz# JO`«ã∞¨ Î JO>Ë =ºHÎ̃ Z#∞flH˘#fl ÖË^• ™êkèOz#k. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, XHõ q"åǨÏ`«∞_»∞ XHõ `«O„_ç
HÍ=K«∞Û ÖË^• ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ HÍ=K«∞Û ÖË^• "≥·^Œ∞º_»∞ ÖË^• WO[h~°∞ HÍ=K«∞Û. ™êkèOz# JO`«ã¨∞Î#∞ =ºH˜Î
„ѨÜ∞« `«flO^•fi~å™êkèOK«=K«∞Û. ™êkèOz# JO`«ã∞¨ ÖÎ ’x =∂~°∞ÊÅ#∞ ã¨=∂[O QÆ∞iÎã∞¨ OÎ k.
=Oâ◊ áê~°OѨ~º° O, âßs~°Hõ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ ÖË^• W`«~° HÍ~°}ÏÅ`À xq∞`«OÎ ÖˉΩõ O_® x~°~‚ ÚOѨ|_ç# JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞
™êkèOz# JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞. g\˜ g∞^Œ =ºH˜HÎ ˜ U =∂„`«O xÜ«∞O„`«}# LO_»^∞Œ . D q^èOŒ QÍ ™êkèOz# JO`«ã∞¨ Î XHõ =ºH˜Î
â◊HÎ̃ ™ê=∞~å÷ºÖÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. ѨÙãÎ̈HOõ „ѨK∞« iOK«_O» =Å¡ P ѨÙãÎ̈Hõ ~°K~« Ú`« á⁄O^Õ JO`«ã∞¨ ,Î q"åǨÏO
HÍ=_»O =Å¡ Éè~í ‰Î° Ωõ ÅaèOKÕ JO`«ã∞¨ ,Î Z=~°∂ ~°K~« Ú`«QÍ ÖË^• Éè~í Qΰ Í Ñ¨Ù@ì~∞° . D q^èOŒ QÍ =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ "≥"· åÇ≤ÏHõ
JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú =$uÎÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ ™êkèOz# JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞.
H˘xfl JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ ™êkèOz# =∞iÜ«Ú PáêkOѨ|_ç# ~Ô O_»∞ JOâßÅ#∞ Hõey L#fl@∞¡ HõxÑ≤™êÎ~Ú. Ñ≤.ÃÇÏKü._ç.
x á⁄O^Œ_=» ∞<Õk XHõ Q˘Ñ¨Ê Ѷ∞¨ #HÍ~°º"Õ∞. J~Ú`Õ XHõ¯™êi =ºH˜Î ^•xx á⁄Ok`Õ Jk P =ºH˜ÖÎ ’ âßtfi`« ÉèÏQÆO
=∞iÜ«Ú áê„`« J=Ù`«∞Ok.Hõ#∞HõJ<ÕHõ L^ÕÌâßʼnõΩ Wk PáêkOѨ|_ç#^Ò`«∞Ok. =º‰õΩÎʼnõΩ H˘xfl JO`«ã¨∞ÎÅ∞
PáêkOѨ|_»`å~Ú. =∞iH˘xfl "å~°∞ ™êkè™êÎ~∞° . J<≥z· ÛùHõ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ ã¨Éºíè `«fiO ^•fi~å PáêkOѨ|_ç# JO`«ã∞¨ Î
Åaè¿ã,Î SzÛHõ ã¨=¸Ç¨Å ã¨Éºíè `«fiO ^•fi~å ™êkèOz# JO`«ã∞¨ Î Åaèã∞¨ OÎ k. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =Ü«∞ã¨∞û JO`«ã∞¨ ,Î eOQÆ=Ú
Ü≥ÚHõ¯ JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ ~Ô O_»∂ ‰õÄ_® PáêkOѨ|_ç#"Õ, Jkè~ÀÇ≤ÏOz#q HÍ=Ù. D JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ *ˇq· Hõ Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÃÑ·
P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 9.1
MÏmÅ#∞ ãÔ̈~#· Ѩ^•Å`À ѨÓiOK«O_ç.
1. ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’x ã¨É∞íè ºÅ#∞ nxx |\ì̃ "Õ~∞° KÕÜ∞« =K«∞Û........... "å~°∞ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ P„Hõq∞Oz#
2. ™êOѶ∞≤ Hõ™ê÷~Ú Ü≥ÚHõ¯ ~Ô O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞ ........ =∞iÜ«Ú..............
3. g∞~°∞ ã¨=∂[OÖ’ XHõ JO`«ã∞¨ #Î ∞ P„Hõq∞™êÎ~∞° J~Ú`Õ g∞~°∞.......... J<Õ ^•xfl ‰õÄ_® ã¨=∂[OÖ’ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° .
4. ~Ô O_»∞ ~°HÍÖˇ#· JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ .......... =∞iÜ«Ú............ J<Õq
5. ™êkèOz# JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ XHõ L^•Ç¨Ï~°} W=fiO_ç................
6. PáêkOѨ|_ç# JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ XHõ L^•Ç¨Ï~°} W=fiO_ç..................

97
Downloaded from http://smartprep.in

9.4 ™ê=∂lHõ áê„`«

JO`«ã∞¨ Î J<Õ ÉèÏ=# áê„`« J<Õ ÉèÏ=#‰õΩ ã¨O|OkèOz#k. eO@<£ „ѨHÍ~°O, JO`«ã∞¨ Î
Ü≥ÚHõ¯ â◊H=Θ O`«"∞≥ #ÿ JOâ◊O, =∞#O ÉèÏ=##∞ D ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’#∂ =∞iÜ«Ú Ñ¨~å=∞~°≈ ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ
ã¨O|OkèOz ‰õÄ_® qâı+¡ O≤ Kåe. g\˜x ѨÓiÎQÍ q_»nÜ«∞_»O J™ê^躌 O. D q^èOŒ QÍ áê„`«
J<Õk JO`«ã∞¨ Î Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ=~°<Î åOâ◊O. Wk JO`«ã∞¨ Î Ü≥ÚHõ¯ â◊H=Θ O`«"∞≥ #ÿ JOâ◊O =∞iÜ«Ú
ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `«Å#∞ Hõey LO@∞Ok.

„Ѩu JO`«ã∞¨ Î XHõ\˜ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= JO`«ã∞¨ ÅÎ `À ‰õÄ_ç LO@∞Ok. JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ P„Hõq∞OѨ|_Õq.
J~Ú`Õ áê„`«Å∞ x~°fiÇ≤ÏOѨ|_Õq. áê„`« J<Õk JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ PáêkOѨ|_ç# Jaè+Ũ +¨}Ü © ∞« "≥∞#ÿ „Ѩ=~°#Î #=¸<å, Wk
H˘xfl ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `«Å#∞ Hõey LO@∞Ok. áê„`« J<Õk XHõ „Ѩ=~°#Î ~°∂ѨO. =ºH˜Î nxÖ’ ÉÏ^躌 `«Å#∞
ѨÓiÎ KÕ™êÎ_∞» . =∞iÜ«Ú „Ѩ`ºÕ Hõ ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú JkèHÍ~åxfl J#∞Éèqí ™êÎ_∞» . =ºHÎ̃ P„Hõq∞Oz# JO`«ã∞¨ ÖÎ ’ UO
KÕ™êÎ_À J^Õ áê„`«. XˆH JO`«ã∞¨ ÖÎ ’x qq^èŒ =º‰õΩÅÎ ∞ qq^èŒ Ñ¨#∞Å∞ KÕÜ∞« _»O ã¨ÇϨ ["Õ∞, J~Ú`Õ áê„`« J<Õ ÉèÏ=#
^•fi~å D qaè#fl`«#∞ =∞#O QÆ∞iΙêÎO.
ã¨=∂[O âߢãOΨ Ö’ ™ê=∂lHõ JO`«ã∞¨ Î J<Õ ÉèÏ=# ™ê=∂lHõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ÅHÀã¨O qã¨Î $`«OQÍ „ѨÜ∂≥ yOK«_O»
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. áê„`«Å∞ ™ê=ÚlHõOQÍ x~°fizOz# "åOKèÅ« ∞.g\˜x =ºH˜áÎ ⁄O^Õ JO`«ã∞¨ Î ÖË^• ™ê=∂lHõ ™ê÷~ÚÅ∞
ѨÓiÎ KÕ™êÎ~Ú. áê„`« J<Õk JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ ã¨O|OkèOz# PÖ’K«#Å HõÅ~ÚHõ, Wk XHõ\˜ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯=
™ê÷~ÚÅÖ’ ^•xH˜ L#fl ã¨O|O^è•xfl x~°fizã¨∞OÎ k. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, Láê^蕺ܫÚx áê„`«. Wk q^•ºi÷ - Láê^蕺ܫÚx
=∞^躌 LO_ÕJ<ÕHõ PÖ’K«#Å HõÅ~ÚHõ. "åiH˜ L#fl #=∞‡HÍÅ∞, "å~°∞ ™êkèOKåeû# ÅH∆ͺÅ∞, qÅ∞=Å∞, Uq^èOŒ QÍ
HõxÑ≤OKåe. Uq^èOŒ QÍ „Ѩ=iÎOKåe. J<Õ JOâßʼnõΩ ã¨O|OkèOz# „Ѩ=∂}ÏÅ∞. J<Õ JOâßʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
„Ѩ=∂}ÏÅ∞, "åi Ѩx =∞iÜ«Ú q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ ã¨O|OkèOz# ÉèÏ"å"ÕâßÅ∞. ™ê^è•~°}OQÍ q^•ºi ÷ áê„`« JO>Ë
q^•ºi÷ Láê^蕺ܫÚx HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= `≥Å∞ã¨∞H˘x LO\Ï_»∞. Hõ#∞Hõ q^•º~°∞Å÷ ∞ ãÔ̈~#· ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~å=@O, Hõ+Ñì̈ _¨ ç
K«^=Œ _»O, "åiH˜ L^ÕtÌ Oz#"å\˜x <Õ~∞° ÛHÀ=@O, "åi `À\˜ q^•º~°∞Å÷ Ѩ@,¡ Láê^蕺ܫÚŠѨ@¡ Q“~°"åxfl Hõey
LO_»@O J<Õq "åi #∞O_ç PtOKÕ „Ѩ=~°#Î Å∞.
XHõ JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ ã¨|OkèOz# "≥Ú`«OÎ áê„`«Å HõÅ~ÚHõ#∞ áê„`« ã¨q∞u JO\Ï~°∞. =º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞ ™ê=∂lHõ
rq`«OÖ’ áêÖÁæ<Õ qq^èŒ áê„`«Å =∞^躌 H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ `«O„_ç `«#
Ñ≤ÅÅ¡ ∞ [|∞ƒ Ѩ_#ç ѨC_»∞ Z‰õΩ¯= ã¨=∞Ü«∞O "åix K«∂_»_O» Ö’ Hˆ \Ï~ÚOK«=K«∞Û. JѨC_»∞ Ü«∂[=∂x ã¨OѶ∞¨ ~°}Ö’
‰õÄ_ç# q^èÜ Õ ∞« `« U~°Ê_»=K«∞Û.
áê„`« ã¨OѶ∞¨ ~°¬}#∞ Ѩi+¨¯iOKÕ ÖË^• `«yOæ KÕ J<ÕHõ Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ L<åfl~Ú. "å\˜Ö’ "≥Ú^Œ\k˜ Uk Ju=ÚYº"≥∞#ÿ
áê„`À Z#∞flHÀ=_»O, =∞iÜ«Ú W`«~° áê„`«Å`À L#fl PtOz# „Ѩ=~°#Î Å#∞ Ju„Hõq∞OK«_O» . ~Ô O_»=k, ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Ö’
L#fl XHõ áê„`«#∞ =ke "ÕÜ∞« _»O. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ `«O„_ç ÉÏ^躌 `«ÅÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ *’HõºO HõeyOK«∞H˘<Õ L^ÀºQÍhfl
=ke"ÕÜ∞« _»O =¸_»=k, áê„`«Å#∞ XHõ^•x #∞O_ç =∞~˘Hõ ^•xfl "Õ~∞° KÕÜ∞« _»O, L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ _®Hõ~ì ∞° `«# ‰õΩ@∞O|

98
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ "≥^· ºŒ O KÕÜ∞« _®xH˜ u~°ã¯¨ iOK«_O» , <åÅæ=k, áê„`« ^Œ∞~åxfl áê\˜OK«_O» ^•fi~å J~Ú+ì̈"∞≥ #ÿ áê„`«#∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_O» Ö’ QÆÅ XuÎ_xç `«yOæ K«=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, Y~°∞Û#∞ `«yOæ K«_®xH˜ KåÖÏ =∞Ok L^ÀºQÆ∞Å#∞
`˘ÅyOKåeû# "Õ∞<Õ[~°∞ J<ÕHõ H˘`«Î Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å L^ÀºQÆ∞Å∞ P ã¨Oã¨Å÷ #∞O_ç "Õ~∞° Ѩ_@ Õ @∞¡ KÕÜ∞« _»O.
™ê=∂lHõ áê„`« : XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ™êOѶ∞≤ Hõ ™ê÷~Úx P„Hõq∞Oz# =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ PHÍOH˜O∆ z#
„Ѩ=~°#Î . áê„`« J<Õ ÉèÏ=# ~°OQÆãÅ÷¨ O #∞Oz =zÛOk. <å@HõOÖ’ qq^èŒ áê„`«Å#∞ ^èiŒ OK«_O» .
„Ѩu ã¨=∂[OÖ’ =º‰õΩÅÎ ∞ "åi qq^èŒ ã¨O^è~Œ åƒùÅ#∞ |>Ëì J<ÕHõ qaè#fl ™êOѶ∞≤ Hõ áê„`«Å#∞
x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° .

9.4.1 áê„`« Ü≥ÚHõ¯ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
1. áê„`« JO`«ã∞¨ Î Ü≥ÚHõ¯ â◊H=Î̃ O`«"∞≥ #ÿ JOâ◊O.
2. áê„`« JO`«ã∞¨ ÖÎ ’ LO@∞Ok. áê„`«#∞ JO`«ã∞¨ Î #∞O_ç "Õ~∞° KÕÜ∞« ÖË=Ú.
3. â◊¥#ºOÖ’ áê„`« HõxÑ≤OK«^∞Œ . Wk |Ö"≥∞#ÿ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ#∞ Hõey LO@∞Ok.
4. ã¨O㨯$u áê„`« Ü≥ÚHõ¯ „áê=∂}˜Hõ JOâ◊O.
5. áê„`« J<Õk ™ê¿ÑHõÑ∆ ^¨ OŒ .
JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ ÖˉΩõ O_® áê„`«Å∞ LO_»=Ù ÖË^• áê„`«Å∞ ÖˉΩõ O_® JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ LO_»=Ù. JO`«ã∞¨ Î J<Õ ÉèÏ=#ÖÏQÍ<Õ
áê„`« J<Õ ÉèÏ=#∞ ~Ô O_»∞ „áê^è•#º`«Å`À „ѨÜ∂≥ yOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. „Ѩu =ºHÎ̃ `å#∞ áêÖÁæ<Õ ã¨O^è~Œ åƒùxfl |>Ëì
H˘xfl áê„`«Å∞ ^èiŒ ™êÎ_∞» . J^Õ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ J`«#∞ XHõ „Ѩ^•è # áê„`«#∞ ‰õÄ_® x~°fiÇ≤Ï™êÎ_∞» . J`«#∞ ã¨=∂*ÏxH˜ UO
KÕâß_»∞. ÖË^• J`«#∞ ã¨=∂[O #∞O_ç Uq∞ Ptã¨∞<Î åfl_»∞. J<Õk ‰õÄ_® nx=Å¡<Õ "≥Å_¡ ç J=Ù`«∞Ok.
„Ѩu XHõ JO`«ã∞¨ Î J<ÕHõ áê„`«Å#∞ Hõey LO@∞Ok. Láê^蕺ܫÚx JO`«ã∞¨ Î Hõey# =ºH˜Î q^•º~°∞Å÷ `À XHõ
~°HOõ QÍ „Ѩ=iΙêÎ_∞» . ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ`À WOH˘Hõ ~°HOõ QÍ, „Ñ≤xûáêÖò`À WOHÀq^èOŒ QÍ „Ѩ=iΙêÎ_∞» . XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ
JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ ã¨O|OkèOz# qq^èŒ áê„`«Å HõÅ~ÚHõ#∞ áê„`« ã¨q∞u JO\Ï~°∞.
™ê=∂lHõ áê„`«Å∞ =∞iÜ«Ú JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î #∞ „Hõ=∞Ѩ~∞° ™êÎ~Ú. "åãÎ̈=OÖ’ Wq H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ
HÍ~åºÅ#∞ ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ ™ê^è<Œ åÅ#∞ U~°Ê~°∞™êÎ~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Láê^蕺ܫÚ_»∞ =∞iÜ«Ú q^•ºi÷ `«# áê„`«Å#∞
ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ x~°fiÇ≤ÏOz#ѨC_»∞ É’^è#Œ J<Õk „ѨÉÏè ==O`«OQÍ LO@∞Ok. Wq ™ê=∂lHõ rq`åxH˜ „Hõ=∂xfl
=∞iÜ«Ú TǨÏ#∞ á⁄O^Œ∞Ѩ~∞° ™êÎ~Ú. `«#∞ „Ѩ`ºÕ Hõ áê„`«Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_O» ^•fi~å Láê^蕺ܫÚ_»∞ =∞iÜ«Ú q^•ºi÷
UO KÕÜ∂« e. ZÖÏ KÕÜ∂« e. J<Õ q+¨Ü∂« Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. `«=∞ `«=∞ áê„`«Å Ѩ@¡ J=QÍǨÏ# LO_»@O =Å¡
"å~°∞ Z^Œ∞\˜ =ºHÎ̃K~« º° Å#∞ TÇ≤ÏOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞. ã¨O㨯$uÖ’x ÉèÏQÆOQÍ XHõ „Hõ=∞"≥∞#ÿ ã¨=∂*ÏxH˜ HÍ=Åã≤#
=∂~åæÅ#∞, xˆ~âÌ ßÅ#∞ áê„`«Å∞ JOk™êÎ~Ú.

99
Downloaded from http://smartprep.in

9.4.2 áê„`«ÅÖ’ ~°HÍÅ∞

XHõ áê„`« ~°∂ѨO ™ê^è#Œ #∞ <˘H˜¯ K≥ÑÙ¨ `«∞Ok. áê„`« ^èiŒ Oz# =ºH˜Î `«y# „â◊^úŒ =Ç≤Ï¿ã,Î J`«#∞ Uq∞ KÕÜ∞« QÆÅ_»∞.
J`«#∞ Z\Ï¡ KÕÜ∞« QÆÅ_»∞ =Ü«∞ã¨∞û, eOQÆ=Ú, ã¨=¸Ç¨Ï ã¨Éºíè `«fiO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ JOâßÅ`À ã¨O|O^èOŒ ÖˉΩõ O_® `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k.
eO@<£ P~ÀÑ≤Oz# =∞iÜ«Ú ™êkèOz# áê„`«Å =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è Å#∞ q=iOz<å_»∞. áê„`« ^è•~åÅ∞ XHõáê„`«#∞
J#∞HÀ‰õΩO_® ÖË^• H˘xfl ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ ÖË^• W`«~∞° Å`À |O^è∞Œ `åfixfl Hõey LO_»@O=Å¡ ã¨O„Hõq∞OKÕk P~ÀÑ≤Oz#
JO`«ã∞¨ .Î XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OK«_O» , ѨÙ@∞ìHõ „Hõ=∞„âı},˜ eOQÆ=Ú =∞iÜ«Ú =Ü«∞ã¨∞û "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q PáêkOѨ|_ç#
áê„`«‰Ωõ „Ѩ^•è # P^è•~åÅ∞.
PáêkOѨ|_ç# áê„`«Å∞ : ѨÙ@∞ìHõ =Å¡QÍx, ÖË^• H˘O`« xs‚`« =Ü«∞ã¨∞û =Å¡QÍx ^•#O`«\
J^Õ J#∞HÀ‰õΩO_® =ºH˜HÎ ˜ ã¨O„Hõq∞OKÕk PáêkOK«|_ç# áê„`«. Ju =ÚYº"≥∞#ÿ , qâ◊fi[#h"≥∞#ÿ
PáêkOѨ|_ç# áê„`« U^ŒO>Ë, =¯HÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ eOQÆ áê„`«, ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ ÖË^• ¢ãΑ qq^èŒ =Ü«∞ã¨∞û
™ê÷~ÚÅ∞ ‰õÄ_® qq^èŒ „Ѩ=~°#Î Å#∞ HÀ~°∞‰õΩO\Ï~Ú. XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OK«_O» ,
‰õΩÅO ÖË^• =∞`« ã¨=¸Ç¨Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q PáêkOѨ|_ç#q. D q^èOŒ QÍ, D ~°H"õ ∞≥ #ÿ áê„`«ÅÖ’
ѨÙ@∞ìHõ =ÚYº „ѨÉèÏ"åxfl Hõey LO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ã¨O„Ѩ^•~ÚHõOQÍ XHõ „Ѩ`ÕºHõ
‰õΩÅOÖ’ [x‡OK«_O» =Å¡ H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ áê„`« „Ѩ=~°#Î Å∞Hõey LO_»_O» , ѨÓ*Ïi ‰õΩ=∂~°∞_»∞
ѨÓ*ÏiQÍ<Õ `«sÊù^∞Œ á⁄O^Œ_O» .

™êOˆHuHõOQÍ U áê„`« J~Ú<å ''™êkèOz#^Õ—— XHõ "Õà◊ Jk—— PáêkOѨ|_»Háõ È`Õ.——

™êkèOz# áê„`«Å∞ : XHõ =ºH˜Î `«#‰õΩ `å#∞QÍ Z#∞H˘#flÖË^• ã¨OáêkOz# áê„`«#∞ ™êkèOz#
áê„`« JO\Ï~°∞. Wq J`«x K«~º° Å∞ =∞iÜ«Ú â◊HÎ̃ ™ê=∞~°º÷ ŠѶe¨ `«=Ú. D q^èOŒ QÍ =ºHÎ̃Q`Æ «
„Ѩܫ∞`«flO^•fi~å á⁄Ok#áê„`«Å#∞ ™êkèOz#áê„`«Å∞ JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ q∞Å@sÖ’
[#~°Öò, _®Hõ~ì ∞° ÖË^• WO[h~°∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 9.2
MÏmÅ#∞ ã¨i J~Ú# Ѩ^•Å`À ѨÓiOK«O_ç.
1. XHõ.... J<ÕkJO`«ã∞¨ Ü
Î Ú≥ Hõ¯ â◊H=Î̃ O`«"∞≥ #ÿ JOâ◊O.
2. XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ JO`«ã∞¨ ÅÎ `À ã¨O|O^èOŒ Hõey#qq^èŒ áê„`«Å#∞ D q^èOŒ QÍ Ñ≤Å∞™êÎ=Ú ........
3. áê„`«#∞ JO`«ã∞¨ Î #∞O_ç........... KÕÜ∞« ÖË=Ú
4. Wk áê„`«Ö’x „Ѩ=∂}Ü«Ú`« JOâ◊O........
5. áê„`«ÅÖ’x Ô~O_»∞~°HÍÅ∞.......... =∞iÜ«Ú.........
100
Downloaded from http://smartprep.in

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O =∞#O D áê~îåºOâ◊ „áê~°OÉèOí Ö’ H˘xfl ã¨ÅǨÅ∞ W=fi_»O [iyOk. JO`«ã∞¨ Î Ü≥ÚHõ¯ „áê^è•#º`« =∞iÜ«Ú
J<ÕHõ ™ê=∂lHõ ã¨O^Œ~åƒùÅ∞ JO`«ã∞¨ ÅÎ ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú J<Õ q+¨Ü∂« xH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨ÅǨÅ∞
W=fi_»O [iyOk.
O ã¨OH˜+¡ ì̈ ã¨=∂[OÖ’ =ºHÎ̃ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•ÅÖ’ J`«ºkèHOõ JO`«ã∞¨ Î ã¨O|O^è•Å#∞ Hõey LO\ÏÜ«∞x <˘H˜¯
K≥ѨÊ_»O[iyOk.
O JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«Å =∞^躌 QÆÅ =º`庙êÅ#∞ q=iOK«_O» [iyOk. JO`«ã∞¨ Î J<Õk XHõ xi‡u Hõey#
^Œ$yfi+¨Ü∞« O =∞iÜ«Ú áê„`« J<Õk „Ѩ=~°#Î #∞ ã¨O|OkèOz# ^Œ$yfi+¨Ü∞« O.
JO`«ã∞¨ Î J<Õk ã¨=∂[âߢãÎ̈ ÉèÏ=#, áê„`« J<Õk ™êOѶ∞≤ Hõ =∞<Àq*Ï˝# âߢãOÎ̈ Ö’x ÉèÏ=#. JO`«ã∞¨ Î ™ê=∂lHõ
xi‡`«ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. áê„`« =º‰õΩÅÎ =¸iÎ=∞`åfiÅ∞ =∞iÜ«Ú â◊HΘ ™ê=∞~å÷ºÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
™ê^è•~°}OQÍ JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`« Hõe¿ã HõxÑ≤™êÎ~Ú. JO`«ã∞¨ Î ÖËx áê„`«#∞ áê„`«ÖxË JO`«ã∞¨ #Î ∞ TÇ≤ÏOK«_O»
J™ê^躌 O. =º‰õΩÅÎ ∞ JO`«ã∞¨ #Î ∞ P„Hõq∞™êÎ~∞° . áê„`«Å#∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ H˘xfl „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ Hõey LO\Ï~Ú.
=∂~°∞`«∞#fl ã¨=∂[OÖ’ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ‰õÄ_® =∂~°∞`«∞#flO^Œ∞=Å¡ JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ ‰õÄ_® =∂~°∞`å~Ú. JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú
áê„`«Å∞ XHõ ^•x g∞^Œ =∞~˘Hõ\˜ P^è•~°Ñ_¨ ,ç J#∞QÆ∞}OQÍ =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`å~Ú. ã¨=∂[OÖ’ H˘`«Î JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞
"≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ =zÛ áê`« JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ =∂Ü«∞=∞=Ù`å~Ú. =ÚYºOQÍ =$uÎÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ JO`«ã∞¨ ÅÎ Ö’ Ü≥∂Qƺ`«, ™ê=∞~°º÷ O
Hõey# =º‰õΩÅÎ ∞ `«#∞ ÉÏ^躌 `«Å#∞, „Ѩ`ºÕ Hõ ǨωõΩ¯Å#∞ qã¨Î $`«Ñ~¨ K° ∞« HÀO>Ë, JÜ≥∂QÆ∞ºÅ∞ Jã¨=∞~°∞Å÷ ∞ nxH˜ =ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ
„ѨÉÏè "åxfl Hõey LO\Ï~°∞. =∞#O ''PáêkOz# JO`«ã∞¨ —Î — =∞iÜ«Ú ''™êkèOz# JO`«ã∞¨ —Î — J<Õ JOâßÅ#∞ =∞iÜ«Ú
''PáêkOѨ|_ç# áê„`«—— =∞iÜ«Ú ''™êkèOz# áê„`«—— J<Õ "å\˜x ‰õÄ_® qâı+¡ O≤ K«_O» [iyOk.

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 9.3

1. JnèH$õ `« JO`«ã∞¨ Î J#QÍ<Õq∞?
2. Uq ã¨O|O^èJŒ O`«ã∞¨ ÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨ÇϨ ÉèÏy`« JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞.
3. áê„`« Ü≥ÚHõ¯ U"≥<· å <åÅ∞QÆ∞ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ „"åÜ«∞O_ç.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ™ê=∂lHõ ™ê÷~Úx x~°fizOK«O_ç.
2. ™ê=∂lHõ JO`«ã∞¨ #Î ∞ x~°fizOK«O_ç? ™ê=∂lHõ JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«Å =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^è•xfl K«iÛOK«O_ç.
3. JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«#∞ x~°fizOz, "å\˜ =∞^躌 QÆÅÉË^•è Å#∞ `«y# L^•Ç¨Ï~°}Å`À q=iOK«O_ç.
4. P~ÀÑ≤Oz# =∞iÜ«Ú ™êkèOz# JO`«ã∞¨ ÅÎ =∞^躌 QÆÅ „Ѩ^•è # ÉË^•è ÖËq? L^•Ç¨Ï~°} x=Ú‡?
101
Downloaded from http://smartprep.in

5. áê„`« J#QÍ <Õq∞? qq^Œ ~°HÍÅ áê„`«Å#∞ K«iÛOK«∞=Ú

6. ''JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ P„Hõq∞OKÕq, J~Ú`Õ áê„`«Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕq?—— q=iOK«O_ç.
7. áê„`« ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J#QÍ<Õq∞? áê„`« ã¨OѶ∞¨ ~°¬} #∞ ~°∂Ѩ٠=∂¿Ñ =∂~åæÅ#∞ q=iOK«O_ç.
8. „H˜Ok "å\˜H˜ ÅѶڨ "åºYº „"åÜ«∞O_ç.
Z. JO`«ã∞¨ ãÎ q¨ ∞u a. áê„`« ã¨q∞u
ã≤. PáêkOz# =∞iÜ«Ú ™êkèOz# JO`«ã∞¨ Î _ç. PáêkOz# =∞iÜ«Ú ™êkèOz# áê„`«
W. áê„`« ã¨OѶ∞¨ ~°¬} _ç. áê„`«^∂Œ ~°O

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ ʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

9.1
1. ™êOѶ∞≤ Hõ ã≤`÷ ∞« Å∞
2. áê„`« =∞iÜ«Ú JO`«ã∞¨ Î
3. áê„`«
4. PáêkOѨ|_ç#, ™êkèOz#
5. L^•Ç¨Ï~°} „ÉÏǨχ}∞_»∞, ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ - ¢ãΑ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
6. L^•Ç¨Ï~°}, WO[h~°∞, _®Hõ~ì ∞° , Láê^蕺ܫÚ_»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.

9.2
1. áê„`« 2. áê„`« - ã¨q∞u
3. UHÍO`«O 4. ã¨O㨯 $u
5. PáêkOѨ|_ç#, ™êkOz#

9.3
1. 9.2 =ÉèÏQÍxfl K«∂_çO_ç 2. 9.3 = ÉèÏQÍxfl K«∂_»O_ç
3. 9.4= ÉèÏQÍxflK«∂_»O_ç

102
Downloaded from http://smartprep.in

10
ã¨Ç¨ÏHÍ~°O, áÈ\© =∞iÜ«Ú ã¨OѶ¨∞~°¬}
WѨÊ\˜H˜ g∞~°∞ ã¨=∂[âߢã¨ÎOÖ’ LѨÜ≥∂yOKÕ H˘xfl „Ѩ^è•# ÉèÏ=#Öˇ·# ã¨=∂[O,ã¨=Ú^•Ü«∞O,
ã¨=¸Ç¨ÏO,=ºH˜=Î ∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ O J<Õ "å\˜x QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘<åfl~°∞. "åã¨=Î OÖ’ Wq ã¨=∂*ÏxH˜ xi‡ux U~°Ê~°∞™êÎ~Ú.
ã¨=∂[O ã¨|÷ "Ì ∞≥ Oÿ kHÍ^Œ∞. Wk x~°O`«~O° =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂ LO@∞Ok. ã¨=∂[OÖ’x ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 [iˆQ Ѩ~㰠ʨ ~°
K«~º° ^•fi~å =∂~°∞ÊÅ∞ =™êÎ~Ú. =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ ^•fi~å Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ U~°Ê_»`å~Ú. Wg =º‰õΩÅÎ =∞^躌
ã¨O|O^èOŒ =∞iÜ«Ú ÉèÏ= „Ѩ™ê~°O ^•fi~å ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok. D q^èOŒ QÍ, =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å∞ `«=∞ HÀiHõÅ∞
=∞iÜ«Ú J=Åã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ W`«=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ H˘#™êyOKÕ H˘xfl =∂~åæÅ∞ LO\Ï~Ú. "å\˜x
''™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞—— JO\Ï~°∞. ã¨Ç¨ HÍ~°O, áÈ\© =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<Õq XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ™ê=∂lHõ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’
=º‰õΩÅÎ ∞ qaè#fl ~°HÍÖˇ#· HÍ~°ºHõÅáêÅ ~°∂áêÅÖ’ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ q.
g∞~°∞ ZѨC_≥<· å =∂#= ã¨=∂*Ïxfl K«∂_»Ö=Ë ∞<Õ q+¨Ü∂« xfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~å? XHõ =ºHÎ̃ WOH˘Hõ =ºHÎ̃`À
Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° [~°∞ѨÙ`«∂ LO_»@O =∂„`«"∞Õ g∞~°∞ K«∂_»QÅÆ ~°∞. D Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å "≥#∞Hõ XHõ Ѩ~=° ∂~°O÷ ÖË^• L^ÕâÌ O◊
LO@∞Ok. nxx qq^èŒ ~°HÍÅ∞QÍ |Ç≤Ï~°`æ O« KÕÜ∞« =K«∞Û. ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å =∞^躌 QÆÅ =ºHÎ̃Q`Æ « ã¨O|O^è•Å ^•fi~å, W~°∞QÆ∞
á⁄~°∞QÆ∞, Ѩiz`«∞Å`À =∞iÜ«Ú H˘`«"Î åi`À ã¨O|O^è•Å#∞ ã¨ÇϨ HÍ~°O, áÈ\© =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<Õ ~°∂áêÅÖ’
K«∂_»=K«∞Û.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ D q+¨Ü∂« Å#∞ „QÆÇÏ≤ OK«QÖÆ QÍe.
O ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ J<Õ ÉèÏ=##∞ q=iOK«_O»
O =º‰õΩÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Å∞ "å\˜ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ Z\Ï¡ H˘#™êy™êÎÜ∂≥ QÆ∞iÎOK«@O.

103
Downloaded from http://smartprep.in

O ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å ã¨fiÉèÏ"åxfl =∞iÜ«Ú ~°HÍÅ#∞ q=iOK«_O» .

O „Ѩ^•è # ÉèÏ=# J~Ú# ã¨ÇϨ HÍ~°O =∞iÜ«Ú ^•x ã¨fiÉèÏ"åxfl K≥Ñʨ _»O.
O „Ѩ^•è # ÉèÏ=# J~Ú# ã¨OѶ∞¨ ~°¬} =∞iÜ«Ú ^•x ã¨fiÉèÏ"åxfl q=iOK«_O» =∞iÜ«Ú
O ã¨=∂[OÖ’ JqzÛ#flOQÍ H˘#™êˆQ ã¨ÇϨ HÍ~°O, áÈ\© =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Å#∞ q=iOK«_O»

10.1 ™êOѶ∞≤ Hõ Ñ„ H„¨ Ü

˜ ∞« XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º°
™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« J<Õ Ñ¨^OŒ qâßÅ"≥∞#ÿ J~å÷xfl Hõey LOk. Wk QÆ`O« Ö’ [iy# ã¨OѶ∞¨ @#Å`À ‰õÄ_ç
LO@∞Ok. Wk PKå~åÅ∞, ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞, <≥u· Hõ qÅ∞=Å∞ =∞iÜ«Ú HÀiHõÅ g∞^Œ ‰õÄ_® P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
Wq J=¸~°Î =∞iÜ«Ú J<≥z· ÛùHõ ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey LO\Ï~Ú. ™ê=∂lHõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° J<Õk ã¨∂Å÷ ~°∂áêxfl Hõey,
"åãÎ̈= ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨xfl"ÕâßÅÖ’ WzÛ Ñ¨ÙK«∞ÛH˘<Õ ã¨O|O^è•ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« ã¨=¸Ç¨Ï r=#OÖ’ [iˆQ qq^èŒ =∂~°∞ÊÅ`À ã¨O|OkèOz LO@∞Ok. Wk Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º°
Ü≥ÚHõ¯ ã¨fiÉèÏ=O g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. D Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Kåi„`«H,õ ™êO㨯$uHõ ~å[H©Ü∞« Pi÷Hõ =∞iÜ«Ú
™êOѶ∞≤ Hõ JOâßÅ#∞ Hõey LO_»=K«∞Û. Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° JO>Ë XHõ K«~º° ‰õΩ [iˆQ „ѨuK«~º° . Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ѨÙ#~å=$`«"∞≥ ÿ
#ѨC_»∞ Pk ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« J=Ù`«∞Ok.
ÉèÏ~åº , Éè~í Åΰ „¿Ñ=∞`À XHõiH˘Hõ~∞° ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕã∞¨ HÀ=_»O, "å`«ûźO =∞iÜ«Ú ^ŒÜ∞« Hõey LO_»@O
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ã¨ÇϨ HÍ~°O J<Õ ~°∂áêxfl ^èiŒ ™êÎ~Ú. Wk XHõ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« .
™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° =∞iÜ«Ú ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« ŠѨ~㰠ʨ ~° P^è•~åÅ∞ XHõ\˜ ÖˉΩõ O>Ë
=∞~˘Hõ\˜ LO_»^∞Œ .

D q^èOŒ QÍ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ JO>Ë =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 LO_Õ Ñ¨~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ ã¨ÇϨ HÍ~°O,
ã¨OѶ∞¨ ~°¬}, qÉèkË Hõ~}
° O, ã¨=∞„QÆ`,« Jaè=$kú, x~°ƒO^èOŒ =∞iÜ«Ú #tOѨ٠J<Õq g\˜ ~°∂áêÅ∞——. WOHÀ q^èOŒ QÍ,
™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« J<Õk XHõ Ѩ^uúŒ , nxÖ’ ã¨=¸Ç¨Ï ã¨É∞íè ºÅ ã¨O|O^è•Å#∞ XHõ¯™êi HõeÑ≤ LOz`Õ Jq XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ
ÅHõ}
∆ Ïxfl á⁄O^Œ∞`å~Ú.——
™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° #∞ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« #∞O_ç "Õ~∞° KÕ¿ã,Î XHõ ã≤~÷ ~° ∂° áêxfl Hõey, ÉèÏ=„Ѩ™ê~°O, ™êOѶ∞≤ Hõ
ã¨O|O^èOŒ , WzÛ Ñ¨ÙK«∞ÛH˘<Õ ã¨O|O^è•ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. XHõ ã¨=∂[OÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi<˘Hõ~∞° „ѨÉÏè q`«O
KÕã∂¨ Î XHõ =º=ã¨Q÷ Í ~°∂á⁄O^Œ_®xfl ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° QÍ q=iOK«=K«∞Û. Wk ã¨=∞HÍb# ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨xfl"ÕâßʼnõΩ
ã¨O|OkèOz#k Hõ#∞Hõ nxx ã¨∂Å÷ ~°∂ѨOQÍ#∞ =∞iÜ«Ú Ü«∞^•~°O÷ QÍ#∂ ÉèÏq™êÎ~∞° .
D q^èOŒ QÍ, ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° XHõ ã¨OH˜+¡ ì̈ „Ѩ„H˜Ü∞« , Wk =¸_»∞ „Ѩ^•è # ~°∂áêÅÖ’ LO@∞Ok.
ã¨ÇϨ HÍ~°O, áÈ\© =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬}.

104
Downloaded from http://smartprep.in

10.2 ã¨ÇϨ HÍ~°O

™ê^è•~°}OQÍ ã¨ÇϨ HÍ~°O JO>Ë, ™ê=Ú^•~ÚHõ ÅH∆ͺÅHÀã¨O Hõeã≤ ѨxKÕÜ∞« _»O Jx J~°O÷ .
g∞~°∞ ZѨC_≥·<å g∞ „QÍ=∞O ÖË^• W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ U"≥·<å ™ê=Ú^•~ÚHõ ѨO_»∞QÆÖˇ·# „H˜ãπì=∞ãπ ^Œã¨~å,
QÆ∞~°Ñ~¨ fiü , D^£, [<å‡+ì̈q∞ ÖË^• ~å"£∞bÖÏÅ U~åÊ@∞ KÕã#≤ ѨÙ_»∞ „Ѩ[Å „Ѩ=~°#Î #∞ K«∂ã≤<å~å? H˘O^Œ~∞° HÍ~°ºHõ~Åΰ ∞
WÅ∞¡Å∂¡ uiy, Jxfl ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞ uiy q~åàÏÅ∞ ¿ãHõi™êÎ~∞° , g~°O^Œ~∞° `«=∞ ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜, W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞‰õΩ
ÖË^• „QÍ=∂xH˜ K≥Ok#"åˆ~! Jxfl q~åàÏÅ∞ „áÈQÆ∞ KÕã,≤ JO^Œ~∂° Hõeã≤ P ã¨O^Œ~åƒùxfl Z\Ï¡ [~°∞ѨÙHÀ"åe
q~åàÏÅ#∞ Z\Ï¡ Y~°∞Û KÕÜ∂« Ö’ x~°~‚ Ú™êÎ~∞° . „Ѩ[Å∞ XH˘iH˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞HÀ#@¡~Ú`Õ W@∞=O\˜ ѨO_»∞QÆÅ∞
[~°∞ѨÙHÀ=_»O ™ê^躌 Ѩ_^» ∞Œ . ѨO_»∞QÆ [iˆQ „Ѩ^âÕ ßxfl JÅOHõiOK«_O» , Ѩq„`« „Hõ`∞« =ÙÅ#∞ x~°fiiÎOK«_O» , "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
ã¨ÇϨ HÍ~åxH˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. HÍ~°ºHõ~Åΰ ∞ ÖË^• x~åfiǨωõΩÅ∞ XHõ"àÕ ◊ =∂i<å D HÍ~°º„Hõ=∞O x~å@OHõOQÍ
H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.

Ѩ@=Ú : ™êOѶ∞≤ HõHÍ~°º x~°fiǨÏ}HÀã¨O q~åà◊O ¿ãHõiOK«_O»

10.2.1 ã¨ÇϨ HÍ~°O Ü≥ÚHõ¯ ~°HÍÅ∞

ã¨ÇϨ HÍ~°O J<Õk „Ѩ`º« HõO∆ QÍ ÖË^• Ѩ~ÀHõO∆ QÍ LO_»=K«∞Û. =º‰õΩÅÎ ∞ XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ HÍ~°ºHõÖÏáêxfl Hõeã≤ x~°fiÇ≤Ï¿ãÎ
- L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, „áêi÷OK«@O,Hõeã≤ ѨÓlOK«@O, =º=™êÜ«∞O, ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ |O_»~åà◊§#∞ `˘ÅyOK«_O» ÖË^• |∞~°^ÖŒ ’
W~°∞‰õΩ#fl HÍ~°∞ `ÀÜ«∞_»O- "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜Ö’ LO_Õ ã¨ÇϨ HÍ~åxfl „Ѩ`º« Hõ∆ ã¨ÇϨ HÍ~°O JO\Ï~°∞. Ѩ~ÀHõ∆ ã¨ÇϨ HÍ~°O JO>Ë,
™ê=¸Ç≤ÏHõ ÅHõº∆ O HÀã¨O =º‰õΩÅÎ ∞ qaè#fl"≥∞#ÿ Ѩ#∞Å∞ KÕã∂¨ Î LO_»_O» „Ѩu XHõ¯_»∂ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ áê„`«#∞ Hõey
LO\Ï_»∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, XHõ QÆ$Ǩxfl xi‡OK«\ÏxH˜ HÍÔ~ÊO@~ü, ѨO¡ |~ü, ÉËÖÏì~∞° ,¡ Éè=í # x~å‡} xѨÙ}∞Å∞, =∞iÜ«Ú
‰õÄbÅ∞ Hõeã≤ ѨxKÕ™êÎ~∞° , W@∞=O\˜ ã¨ÇϨ HÍ~°O =º‰õΩÅÎ „Ѩ`ºÕ Hõ Ѩi*Ï˝#O =∞iÜ«Ú <≥Ñ· Ù¨ }ϺŠg∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç
LO@∞Ok. P^è∞Œ xHõ ã¨=∂[OÖ’ ™êOˆHuHÍaè=$kú =Å¡ áê„`«Å „Ѩ`ºÕ H©H~õ }° =Å¡ Ѩ~ÀHõ∆ ã¨ÇϨ HÍ~°O Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.

105
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨ÇϨ HÍ~åxflWOH˘Hõ q^èOŒ Q͉õÄ_® =sæHiõ OK«=K«∞Û.

1. „áê^èqŒ ∞Hõ ã¨ÇϨ HÍ~°O
2. Q“} ã¨ÇϨ HÍ~°O =∞iÜ«Ú
3. `«$fÜ«∞ ã¨ÇϨ HÍ~°O, „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ LO_Õ ã¨ÇϨ HÍ~°O „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨ÇϨ HÍ~°O. „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨Öˇ#·
‰õΩ@∞O|O, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å |$O^ŒO, "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜Ö’ =º‰õΩÅÎ ∞ =ÚMÏ=Úd ã¨O|O^è•Å#∞ Hõey LO\Ï~°∞. g\˜Ö’
=ºH˜QÎ `Æ « ÅH∆ͺÅ∞ ã¨=¸Ç¨Ï ÅH∆ͺÅÖ’ Hõeã≤áÈ`å~Ú. Q“} ã¨ÇϨ HÍ~°O, Q“}ã¨=¸Ç¨ÏÖˇ#· „ѨÉ∞íè `«fiO, Ѩi„â◊=∞Å∞,
ã¨fiK«ÛùO^èŒ ¿ã"åã¨Oã¨÷Å∞, HÍi‡Hõ ã¨OѶ¨∂Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜Ö’ =º‰õΩÎÅ∞ H˘xfl =ºH˜ÎQÆ`« ÅH∆ͺŠHÀã¨O
ã¨ÇϨ HõiOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. `«$fÜ«∞ ã¨ÇϨ HÍ~°O JO>Ë ™ê^è•~°}OQÍ áÈ\© Ѩ_Õ =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å∞ XHõ
„Ѩ`ºÕ Hõ HÍ~°}O =Å¡ XHõ KÀ@ KÕi XHÍiH˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞HÀ=_»O. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, qq^èŒ ~å[H©Ü∞« áêsìÅ
=∞^躌 `å`å¯eHõOQÍ [iˆQ ã¨ÇϨ HÍ~°O.
ã¨=∂[OÖ’ ™êOѶ∞≤ Hõ „Hõ=∂xfl H˘#™êyOK«_®xH˜ ã¨ÇϨ HÍ~°O P`åº=â◊ºHõO. Hõ#∞Hõ<Õ ã¨ÇϨ HÍ~åxfl J#∞|O^èŒ
™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« OQÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° . Wk qâ◊fi"åºÑÎ̈ ^Œ$yfi+¨Ü∞« O. ã¨ÇϨ HÍ~°O ÖËHáõ È`Õ =∞#O ã¨=∂[ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ
rqOK«ÖË=Ú.
ã¨ÇϨ HÍ~°O J<Õk ÅHõº∆ O`À ‰õÄ_ç# L^ÕâÌ Ñ◊ Ó¨ ~°fiHõ ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° . nxÖ’ ~Ô O_»∞ JOâßÅ∞O\Ï~Ú.
1. ™ê=∂#º ÅHõº∆ O =∞iÜ«Ú
2. =º=ã‘÷Hõ$`« Hõ$+≤. „Ѩu XHõ =ºH˜Î XHõ ™ê=¸Ç≤ÏHõ ÅH∆ͺxfl Hõey LO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ѨO_»∞QÆ#∞
[~°∞ѨÙHÀ=_»O ‰õΩ@∞O|OÖ’ ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∞° XHõiH˘Hõ~∞° XHõ Ѩ^uÌŒ „ѨHÍ~°O ã¨ÇϨ HõiOK«∞HÀ=_»O ^•fi~å ѨO_»∞QÆ#∞
[~°ÑÙ¨ H˘O\Ï~°∞. Wk ã¨ÇϨ HÍ~åxH˜ XHõ L^•Ç¨Ï~°}. ‰õΩ@∞O|O ã¨=Ú^•Ü«∞O, ^Õâ,◊ Pi÷H,õ =∂#ã≤H,õ ™ê=¸Ç≤ÏHõ
J=ã¨~åÅ#∞ ѨOK«∞H˘<Õ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi H˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘O\Ï~°∞. XHõ"àÕ ◊
‰õΩ@∞O|OÖ’x XHõ =ºH˜Î J<å~ÀQͺxH˜ QÆ∞~Ô #· ѨC_»∞ ÖË^• H˘xfl HÍ~°}ÏÅ=Å =¡ ∂#ã≤Hõ XuÎ_Hç ˜ QÆ∞~Ô #· ѨC_»∞,W`«~°
ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° `«=∞ ^≥#· Ok# Ѩ#∞Å#∞ ѨH¯õ #ɡ\,ì̃ ÉÏ^èÑŒ _¨ ∞» `«∞#fl =ºHÎ̃ÃÑ· ^Œ$+≤xì Hˆ O„nHõi™êÎ~∞° . XHõ_∞»
_®Hõ~ì ∞° #∞ ã¨O„ѨkOz, ÉÏ^èÑŒ _¨ ∞» `«∞#fl =ºHÎ̃x _®Hõ~ì ∞° =^Œ‰Ì Ωõ fã¨∞‰õΩ"≥à§◊ _»O, ÖË^• J`«xH˜=∞O^Œ∞Å∞ `Õ=_»O,
W`«~∞° Å∞ HÍ=Åã≤# JǨ~åxfl `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∞« _»O, ÖË^• J`«x =^ÕÌ =ÙO_ç J`«xH˜ ã¨Ñ~¨ º° Å∞ KÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
D q^èOŒ QÍÉÏ^èÅŒ Ö’ L#fl =ºH˜Î ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ ã¨ÇϨ HÍ~°O=Å¡<Õ XuÎ_`ç À ‰õÄ_ç# ã¨O^Œ~åƒùÅ#∞ Z^Œ∞~˘¯O\Ï_»∞.
‰õΩ@∞O|OÖ’x ã¨ÇϨ HÍ~åxfl Hˆ =ÅO JѨ^ÅŒ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂„`«"∞Õ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ~å^Œ∞. x`«º rq`«OÖ’,
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõiH˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘O\Ï~°∞. QÆ$Ç¨Ï J=ã¨~åʼnõΩ HÍ=Åã≤# =ã¨∞=Î ÙÅ HÀã¨O Hõ>Åì̌ HÀã¨O,
ÖË^• W`«~° WO^è#Œ =∂~åæÅ HÀã¨O ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘O\Ï~°∞. Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑ· „â◊^úŒ K«∂Ѩ_O» , ÃÑOѨÙ_»∞ [O`«∞=ÙÅ#∞ K«∂ã¨∞HÀ=_»O,
"≥ÚHõ¯Å‰õΩ h~°∞ ÃÑ@ì_O» hà◊√§ fã¨∞H˘x ~å=_»O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl ‰õΩ@∞O|ã¨Éºíè Å ã¨Ç¨ Hõ~O° =Å¡<Õ ™ê^躌 Ѩ_`» å~Ú. „â◊=∞
qÉè[í # ã≤^•úO`«OÖ’x „Ѩ^•è # ã¨∂„`åÅ∞ J ã¨ÇϨ HÍ~åxH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ `» å~Ú.

106
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 10.1
WzÛ# ã¨=∂^è•<åÅÖ’ ã¨~Ô #· ^•xx Z#∞flH˘x MÏmÅ#∞ ѨÓiOK«O_ç ÖË^• '\˜H—± =∂~ü¯ ^•fi~å ѨÓiOK«O_ç.
1. ã¨ÇϨ HÍ~°O g\˜x Hõey LO@∞Ok.
Z. ã¨q∞+≤ì ÅH∆ͺÅ∞ =∞iÜ«Ú =º=ã‘H÷ $õ `« Hõ$+≤.
a. qq^Œ ÅH∆ͺÅ∞ =∞iÜ«Ú =º=ã‘H÷ $õ `« Hõ$+≤
ã≤. ~Ô O_»∞ ÅH∆ͺÅ∞ =∞iÜ«Ú „Ѩ=~°#Î Ü≥ÚHõ¯HÍ~°ºK«~}
°
_ç. ÃÑ· "å\˜Ö’ Un HÍ^Œ∞.
2. J<Õ K«~Û° ................ ã¨ÇϨ HÍ~°O Ü≥ÚHõ¯ ÅHõ}
∆ O
Z. K«~Û° Ö’ áêÖÁæ#_»O a. QÆ$Ǩxfl Hõ@_ì O»
ã≤. ѨsHõ∆ „"åÜ«∞_»O _ç. ZxflHõÅÖ’ áÈ\ KÕÜ∞« _»O
3. ѨO_»∞QÆÅ#∞ [~°∞ѨÙHÀ=_»O, L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ^Œã~¨ å,D^£ ÖË^• [#‡+¨qì ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ã¨q∞+≤ì Hõ$+≤x HÀ~°_O» ^Õxx
ã¨∂zã¨∞OÎ k.
Z. áÈ\© a.ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ã≤. ã¨ÇϨ HÍ~°O _ç. ÃÑ· "å\˜Ö’ UnHÍ^Œ∞
4. ã¨ÇϨ HÍ~°O J<Õk.............. ~°H"õ ∞≥ #ÿ ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º°
Z. "Õ~∞° KÕÜ∞« |_ç# a.ÅH∆ͺxfl Hõey# ã≤. ã¨O㨯$u xˆ~tÌ Oz# _ç. ÃÑ· "å\˜Ö’ Uk HÍ^Œ∞
5. ã¨=∂[âߢãÎ̈ "Õ`ÅΫ ∞ ã¨ÇϨ HÍ~åxfl D q^èOŒ QÍ =sæHiõ Oz<å~°∞...........
Z. „Ѩ`º« Hõ∆ =∞iÜ«Ú Ñ¨~ÀHõ∆ a. „áê^èqŒ ∞Hõ,Q“} =∞iÜ«Ú `«$fÜ«∞
ã≤. ÃÑ· ~Ô O_»∂ ( Z=∞iÜ«Ú a) _ç. ÃÑ· "å\˜Ö’ Un HÍ^Œ∞
6. P^è∞Œ xHõ ã¨=∂[OÖ’ =∞#O Z‰õΩ¯=QÍ W@∞=O\˜ ã¨ÇϨ HÍ~åxfl K«∂™êÎ=Ú .........
Z.Ѩ~ÀHõ∆ a.ã¨∂\©QÍ[iˆQ ã≤. „Ѩ`«ºHõ∆ _ç. áÈ\© =∂„`«"Õ∞
7. „â◊=∞qÉè[í # ã¨∂„`«=Ú D ã≤u÷ x ã¨∂zã¨∞OÎ k...........
Z. „Ѩu XHõ =ºHÎ̃ ÖË^• ã¨=¸Ç¨ÏO XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ áê„`«#∞ Hõey LO_»_∞» .
a. „Ѩu ã¨É∞íè º_»∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å∞ XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ ѨxxKÕÜ∞« _»O
ã≤. ÃÑ· ~Ô O_»∂ ( Z =∞iÜ«Ú a)
_ç. ÃÑ· "å\˜Ö’ Un HÍ^Œ∞.

107
Downloaded from http://smartprep.in

10. 3 áÈ\©
áÈ\© J<Õk ‰õÄ_® Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Ü≥ÚHõ¯ XHõ ~°∂ѨO. Wk =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 [iˆQ áÈ~å@O.
gi =∞^躌 „Ѩ`º« Hõ∆ ã¨OѨ~¯° OQÍx ÖË^• ÉèÏ=„Ѩ™ê~°OQÍx LO_»^∞Œ . áÈ\© J<Õk x~°O`«~,° =ºH˜QÎ `Æ O« HÍx, L^ÕâÌ ~◊ Ç° Ï≤ `«"∞≥ #ÿ
áÈ\Ï¡@, W\Ï¡ =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å∞ `«=∞ JѨiq∞`«"∞≥ #ÿ HÀÔ~¯Å#∞ ã¨O`«$Ñ≤ÑÎ ~¨ K° ∞« HÀ=_®xH˜ KÕ™êÎ~∞° . =#~°∞Å∞
`«‰Ωõ ¯=QÍ LO_»_O» Jq JO^ŒiH© JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»Háõ È=_»O =Å¡ D q^èOŒ QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
áÈ\© J<Õk Pi÷Hõ JO`«ã∞¨ #Î ∞ á⁄O^Œ\ÏxH˜ [iˆQ á⁄~å@O. ™ê=∂lHõ „Hõ=∞OÖ’, XHõ =ºH˜Î ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å
JO`«ã∞¨ Î J<ÕHõ JOâßÅ P^è•~°OQÍ x~°~‚ ÚOѨ|_»∞`«∞Ok. P JOâßÅ∞ U=O>Ë, P^•Ü«∞O, ã¨OѨ^,Œ ™êOѶ∞≤ Hõ Q“~°=O,
~å[H©Ü∞« JkèHÍ~°O,q^Œº "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. Ѩiq∞`«OQÍ LO_Õ, JO^Œ~∂° ѨOK«∞HÀ=_®xH˜ gÅ∞ÖËx =#~°∞ÅHÀã¨O [iˆQ
ѨsHõ#∆ ∞ áÈ\©QÍ x~°fizOK«=K«∞Û.
áÈ\© J<Õk XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« . nxÖ’ =º‰õΩÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Å∞ H˘~°`Q« Í L#fl "å\˜x ™êkèOK«∞HÀO\Ï~°∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ã¨~∞° ‰õΩÅ∞, =ã¨∞=Î ÙÅ∞, ¿ã=Å∞, ™êOѶ∞≤ Hõ, JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞, ~å[H©Ü∞« JkèHÍ~°O, Pi÷Hõ =∞iÜ«Ú L^ÀºQÆ
J=HÍâßÅ∞.g\˜x KåÖÏ =∞Ok HÍ"åÅx HÀ~°∞H˘O\Ï~°∞. HÍh Wq KåÖÏ H˘~°`Q« Í LO\Ï~Ú. `«‰Ωõ ¯=QÍ L#fl D
=#~°∞Å#∞ ÖË^• „ѨÜ∂≥ [<åÅ#∞ ™êkèOK«∞HÀ=_®xH˜ ã¨=∂[O ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ #=¸# J=HÍâßÅ#∞ HõeÊã¨∞OÎ k.
áÈ\© J<Õk XHõ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« . nxÖ’ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° XHõ ã¨O™ê÷Q`Æ « Ѩ^uúŒ Ö’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ,
ã¨∂¯Å∞ =∞iÜ«Ú HÍÖËrÅÖ’ J`«ºkèHõ =∂~°∞¯Å∞ ã¨OáêOkOz L#fl`« ™ê÷~ÚH˜ KÕ~∞° HÀ=_®xH˜ q^•º~°∞Å÷ ∞ XHõi`À
=∞~˘Hõ~∞° áÈ\©Ñ_¨ `» å~°∞. "å~°∞ WOHÍ P@Å∞, K«~Û° Å∞, LѨ<庙êÅ∞, "åºã¨~K° #« , <å@HÍÅ∞, z„`«ÖYË #O, Zy˚a+¨<£
=∞iÜ«Ú W`«~° JOâßÅÖ’ áÈ\© Ѩ_`» å~°∞. D Jxfl áÈ\©ÅÖ’ H˘xfl „Ѩ=∂}ÏÅ∞O\Ï~Ú. „Ѩ=∂}ÏÅ∞ áê\˜Oz
ÉÏQÍ ~å}˜Oz#=ºH˜Î P áÈ\©Ö’ q[Ü«∞O ™êkèOz `«y# |Ǩï=∂<åxfl á⁄O^Œ∞`å_»∞.
D ~Ô O_»∞ q=~°}Å ^•fi~å D q+¨Ü∂« xfl WOHÍ q=~°OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. g∞~°∞ ZѨC_≥<· å qq^èŒ Ñ¨sHõÅ∆ QÆ∞iOz
PÖ’zOz<å~å? qq^èŒ âßYÅÖ’ MÏmÅ#∞ Éèsí KÎ Ü Õ ∞« _®xH˜ ÖË^• ÉϺO‰õΩÅÖ’ q∞Å@sÖ’ =∞iÜ«Ú ã≤qÖò ã¨sfiÃããπ
g\˜H˜ Z#∞flH˘<Õ Ñ¨^uúŒ Ö’ J<ÕHõ JOâßÅ∞O\Ï~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, Ü«¸xÜ«∞<£ ѨaH¡ ± ã¨sfiãπ Hõq∞+¨<,£ PÖò WO_çÜ∂«
ã¨sfiã¨∞Å∞ =∞iÜ«Ú "å\˜ J#∞|O^èŒ ã¨sfiã¨∞ÅHÀã¨O ѨsHõÅ∆ #∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. nx „Ѩ^•è # L^ÕâÌ O◊ J~°∞›Å#∞ Z#∞flHÀ=_»O,
J#~°∞›Å#∞ u~°ã¯¨ iOK«_O» D ѨsHõÅ∆ ‰õΩ H˘xfl YzÛ`«"∞≥ #ÿ J~°›`Å« ∞, xÜ«∞=∂Å∞ LO\Ï~Ú. Hõh㨠q^•º~°›`Å« ∞,
PѨ¬#Öò ã¨É‰˚ˇ Ωõ Åì ZOÑ≤H,õ ѨsHõ∆ „"åÜ«Ú ÉèÏ+¨, =Ü≥∂Ѩiq∞u, ѨsHõ∆ Zxfl =∂~°∞¡ ("åÜ«∞=KÀÛ `≥e¿Ñ Ѩiq∞u
"≥Ú^ŒÖˇ·#q. D ѨsHõ∆Å∞ „"åÜ«∂Å#∞‰õΩ<Õ JÉèíº~°∞÷Å∞ `«Ñ¨Êxã¨iQÍ D xÜ«∞=∂Å#∞ áê\˜OKåeûO^Õ. ‰õΩ¡Ñ¨ÎOQÍ
xÜ«∞=∂Å#∞ Ö’|_ç JÉèºí ~°∞Å÷ ∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° áÈ\© KÕ™êÎ~∞° . JO^Œ~∂° PtOKÕ, Q“~°qOKÕ Ñ¨^=Œ ÙʼnõΩ D ~°H"õ ∞≥ #ÿ
áÈ\© ^•fi~å [iˆQ ZOÑ≤Hõ JO^ŒiH© P"≥∂^ŒÜ∂≥ QƺOQÍ LO@∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë nx ^•fi~å J~°∞›Ö#·ˇ , `«y# =º‰õΩÅÎ #∞
Z#∞flHÀ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.

108
Downloaded from http://smartprep.in

#QÆ~á° êÅHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞, ~å¢+ì̈ q^è•# ã¨É,íè *ÏfÜ«∞ áê~°"¡ ∞≥ O@∞‰õΩ [iˆQ ZxflHõ XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« , Wk áÈ\©
ÅHõ}∆ Ïxfl Hõey LO@∞Ok. ZxflHõʼnõΩ ã¨O|OkèOz YzÛ`«"∞≥ #ÿ xÜ«∞=∂Å∞O\Ï~Ú. <åq∞<Õ+#¨ ∞¡ ^•YÅ∞ KÕÜ∞« \ÏxH˜,
<åq∞<Õ+#¨ ,¡ LѨãO¨ ǨÏ~°}‰õΩ, ZxflHõÅÖ’ „ѨKå~°O KÕ¿ã Ѩ^uúŒ =∞iÜ«Ú W`«~° xÜ«∞=∂Å∞O\Ï~Ú. ZxflHõÅÖ’ áÈ\©
KÕ¿ã =º‰õΩÅÎ ∞ ZxflHõÅ xÜ«∞=∂=oH˜ Ö’|_Õ „Ѩ=iÎOKåe ÖËHáõ È`Õ "åix J#~°∞›Å∞QÍ „ѨH\õ O˜ K«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
áÈ\© ™ê=∂lHõ áÈ~å@O Ü≥ÚHõ¯ XHõ „Ѩ^•è #~°∂ѨO. HÀ~°∞‰õΩ<Õ =º‰õΩÅÎ ∞ Z‰õΩ¯=QÍ LOk ã¨~Ñ° ~¨¶ å `«‰Ωõ ¯=QÍ
L#flѨC_»∞ Wk U~°Ê_»∞`«∞Ok. áÈ\©Ö’x „Ѩ^•è # ÉèÏ=#Å∞ Wq. ''„Ѩ[Å∞ ã¨O`«$Ñ≤ΠѨ~K° x« HÀiHõÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨iѨ_x»
=#~°∞Å∞——. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =∞# ã¨=∂[OÖ’, L^ÀºQÍÅ∞ HÍ"åÅ#∞H˘<Õ"å~°∞ ÅaèOKÕ L^ÀºQÍÅO>Ë JkèHOõ QÍ L<åfl~°∞.
Hõ#∞Hõ nxH˜ áÈ\© U~°Ê_çOk. WѨÊ\˜Hˆ L^ÀºQÍÅ∞ á⁄Ok# "åiÖ’ ‰õÄ_® áÈ\© LOk. "å~°∞ =∞Oz ™ê÷~Ú HÀã¨O,
„Ѩ"∂≥ +¨#¡ HÀã¨OáÈ\© Ѩ_`» å~°∞. áÈ\© PǨ~°O HÀã¨"∞Õ QÍHõ qÖÏ™êÅ∞, JkèHÍ~°O, ™êOѶ∞≤ Hõ JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞, ¿Ñ~°∞ „Ѩu+¨Åì ∞
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜HÀã¨O ‰õÄ_® LO@∞Ok.

10.3.1 áÈ\© ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
1. áÈ\© J<Õk =ºHÎ̃Q`Æ O« HÍx áÈ~å@O. áÈ\© ZѨC_»∂ =ºHÎ̃Q`Æ "« ∞≥ Oÿ k HÍ^Œ∞. H˘O^Œ~∞° ã¨=∂[âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ
„ѨHÍ~°O,áÈ\© J#QÍ ã¨Ê~°≈ ÖˉΩõ O_® [iˆQ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞. ™ê^è•~°}OQÍ Wk =º‰õΩÅÎ g∞^Œ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å
g∞^Œ L^ÕtÌ OѨ|_çOk HÍ^Œ∞.
2. áÈ\© „Ѩ^•è #OQÍ `≥eÜ«∞‰õΩO_®<Õ [iˆQ HÍ~åºHõÖÏѨO, J~Ú`Õ H˘xfl™ê~°∞¡ `≥eã≤ ‰õÄ_® áÈ\© [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
ZѨC_≥`· Õ áÈ\© ^•~°∞Å∞ `«=∞ ^Œ$+≤xì `«=∞ ÅHõº∆ O "≥Ñ· Ù¨ H͉õΩO_® W`«~° áÈ\© ^•~°∞xÃÑ· Hˆ O„nHõi¿ãÎ Jk =ºHÎ̃Q`Æ «
q~À^èOŒ QÍÖË^• =ºHÎ̃Q`Æ « áÈ\©QÍ =∂~°∞`«∞Ok.
3. áÈ\© qâ◊fi[x#"≥∞Oÿ k. áÈ\© ÖˉΩõ O_® U ã¨=∂[=¸ LO_»^∞Œ . J~Ú`Õ áÈ\© Ü≥ÚHõ¯ Ѩi=∂}O =∞iÜ«Ú
f„=`« XHõ¯Hõ¯ ã¨=∂[OÖ’ XHÀ¯ ~°HOõ QÍ LO_»=K«∞Û. áÈ\© Jxfl =∂#= ã¨=∂*ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨O㨯$ `«∞ÅÖ’
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
4. áÈ\© „ѨQuÆ H˜ ã¨Ç¨ Ü«∞HÍiQÍ Ñ¨iQÆ}O˜ Ѩ|_»∞`«∞Ok. =∞Oz áÈ\© Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ „ѨQuÆ H˜ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_∞» `«∞Ok.
ZO^Œ∞HõO>Ë =º‰õΩÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Å∞ "åi =∞Oz ™ê=∞~å÷ºÅ#∞ |Ç≤Ï~°`æ O« KÕ™êÎ~∞° . Wk „ѨQuÆ `À
`«Ñʨ xã¨iQÍ ã¨O|O^è•xfl Hõey LO@∞Ok. JO^Œ∞=Å¡<Õ H˘O^Œ~∞° ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ nxx 'P^è∞Œ xHõ
<åQÆiHõ`« Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^•è # ÅHõ}∆ OQÍ— ÉèÏqOz<å~°∞. áÈ\©, =º‰õΩÅÎ ∞ "åi "åOKèÅ« #∞ `«$Ñ≤ΠѨ~K° ∞« H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ,
H˘`«Î J#∞Éè"í åʼnõΩ =∞iÜ«Ú QÆ∞iÎOѨىõΩ =∞Oz J=HõâßÅ#∞ HõeÊã¨∞OÎ k.
5. =º‰õΩÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ áÈ\© „Ѩ=∂^ŒHÍi HÍ=K«∞Û. Wk =∂#ã≤Hõ L„^ÕHÍÅ#∞
ã¨$+≤Oì K«=K«∞Û. "≥∂ã¨ÑÓ¨ i`« áÈ\© J<≥H· ºõ `å „Ñ¨ÉÏè "åxfl Hõey LO@∞Ok. ã¨ÇϨ HÍ~°O =∞iÜ«Ú á⁄\© D ~Ô O_»∂
x`«ºrq`«OÖ’ J<ÕHõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ʼnõΩ =¸ÅHÍ~°HOõ . U ã¨=∞O[=¸ ѨÓiÎQÍ áÈ\© ÖË^• ѨÓiÎQÍ ã¨ÇϨ HÍ~°O`À
LO_»^∞Œ .
6. áÈ\©Ö’ ™êOѶ∞≤ Hõ„Ѩ„H˜Ü∞« Ü≥ÚHõ¯ ~Ô O_»∞ ~°∂áêÖˇ#· J#∞|O^èŒ =∞iÜ«Ú „ѨuaO^èŒ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ LO\Ï~Ú.

109
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 10.2, 10.3
WzÛ# ã¨=∂^è•<åÅÖ’ ã¨~Ô #· ^•xH˜ Z#∞flH˘x MÏmÅ#∞ ѨÓiOK«O_ç. ÖË^• '\˜H—± =∂~ü¯ ^•fi~å ѨÓiOK«O_ç.
1. =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å∞ H˘~°`Q« Í L#fl =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ HÍ"åÅx „ѨÜ∞« uflã¨∂Î LO_Õ Jk nxx .......ã¨∂zã¨∞OÎ k.
Z. ã¨ÇϨ HÍ~°ÜÚ« `«"∞≥ #ÿ „Ѩ=~°#Î a. áÈ\©``« fi« O
ã≤. ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞ _ç. ™ê=∂lHõ X_»O|_çHõ
2. ZѨC_≥`· Õ áÈ\©^•~°∞Å∞ `«=∞ ^Œ$+≤xì áÈ\˜ Ü≥ÚHõ¯ ÅH∆ͺŠ#∞O_ç ã¨ÇϨ áÈ\©^•~°∞Å "≥Ñ· Ù¨ =∞~°eÛ`Õ ^•xx W\Ï¡
Ñ≤Å∞™êÎ~°∞..........
Z. Ѩ~ÀHõ∆ áÈ\© a. „^ÀǨÏO
ã≤. q~À^èOŒ _ç. „ѨâßO`« ã¨ÇϨ r=#O
3. XHõ ã¨=∂[OÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° ZѨC_»∞ áÈ\© Ѩ_`» å~°∞.................
Z. KåÖÏ =∞Ok =º‰õΩÅÎ ∞ `«‰Ωõ ¯=QÍ L#fl L^ÀºQÍÅ HÀã¨O ^Œ~M° Ïã¨∞Î KÕÜ∞« _»O
a. =º‰õΩÅÎ ∞ `«‰Ωõ ¯= LO_ç Z‰õΩ¯= J=HÍâßÅ∞#flѨC_»∞
ã≤. ÃÑ· ~Ô O_»∂ (Z =∞iÜ«Ú a)
_ç. ÃÑ· "å\˜Ö’ Un HÍ^Œ∞.
4. áÈ\©x „ѨQÆuH˜.................... QÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û.
Z. x~À^èHŒ Oõ a. ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_Õ ã≤. =¸ã≤ LOKÕk _ç. =ºuˆ~Hõ"∞≥ Oÿ k.
5. áÈ\© J<ÕkXHõáÈ~å@O, Wk D ™ê÷~ÚÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.................
Z. =ºHÎ̃QÆ`« ™ê÷~Ú a. KÕ`«<åã≤÷u ™ê÷~Ú
ã≤. =ºHÎ̃Q`Æ O« Ö’x ™ê÷~Ú _ç. ÃÑ· "å\˜Ö’ Un HÍ^Œ∞.
6. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨Ê~°≈ÖˉΩõ O_Õ [iˆQ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° D q^èOŒ QÍ Ñ≤Å∞=|_»∞`«∞Ok.
Z. ã¨ÇϨ HÍ~°O a. áÈ\© ã≤. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} _ç ÃÑ· "Õg HÍ^Œ∞
7. ™êOѶ∞≤ Hõ„Ѩ„H˜Ü∞« Ü≥ÚHõ¯ ÅHõ}
∆ O
Z. ã¨ÇϨ ~°O =∂„`«"∞Õ a. áÈ\© =∂„`«"∞Õ
ã≤. ÃÑ· ~Ô O_»∂ ('Z— =∞iÜ«Ú 'a— ) _ç. ÃÑ· "Õq HÍ^Œ∞.

110
Downloaded from http://smartprep.in

10. 4 ã¨OѶ∞¨ ~°¬}

™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Ü≥ÚHõ¯ =∞~˘Hõ ~°∂ѨO ã¨OѶ∞¨ ~°¬}. Wk „ѨuѨHO∆õ „Ѩ„H˜Ü∞« . Wk „Ѩuã¨=∂[OÖ’
ÖË^• ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ ^•y LO@∞Ok. PÖ’K«#Å∞, „Ѩ=~°#Î Å∞, ™ê=∂lHõ ^Œ∂~°O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ ^•fi~å Wk
|Ç≤Ï~°`æ =« ∞ø`«∞Ok. XHõ ã¨=¸Ç¨Ï „Ѩ=∂}ÏÅ∞. qÅ∞=Å∞ =∞~˘Hõ ã¨=¸Ç¨Ï „Ѩ=∂}ÏÅ∞, qÅ∞=Å#∞ ZkiOz#ѨC_»∞
ÖË^• XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO `«# ã¨fiO`« qÅ∞=Å∞, ÅH∆ͺŠHÀã¨O áÈ~å_»∞`«∞O>Ë W`«~∞° Å∞ ^•xx x~Àkè¿ãÎ JѨC_»∞ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}
J<Õ „Ѩ„H˜Ü∞« U~°Ê_»∞`«∞Ok. H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å∞ `«=∞ ÅH∆ͺÅ#∞ <≥~"° ~Õ ∞° ÛH˘<Õ =∂~°Oæ Ö’
W`«~∞° Å∞ J_»∞Ѥ _¨ `ç Õ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»∞`«∞Ok.
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<Õ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’^Õfi+¨O, =∞$QÆ`fi« O, "≥~· º° O `À ‰õÄ_ç# =∞<ÀÉèÏ=#, J==∂#O, â◊`$« `«fiO
q~À^èŒ ÉèÏ=#, Jã¨ÇϨ ºO =∞iÜ«Ú L„kHõ`Î « "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =q LO\Ï~Ú. D ÉèÏ"åÅ∞ "åi K«~º° Å ^•fi~å "≥Å_¡ Ò`å~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ™ê=∂lHõ ^Œ∂~åxfl áê\˜OK«_O» , Hõeã≤ Éè’OKÕÜ∞« _®xH˜ ã¨O|OkèOz# xÜ«∞=∂Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
WO`ÕHÍHõ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} g\˜H˜ ^•ifã¨∞OÎ k. „Ѩ`º« HõO∆ QÍ ZkiOK«_O» , [QÆ_O» ,HÀ\Ï¡@, â◊`$« `«fiO, Jã¨=∞‡u, Hˆ ã¨∞Å∞
ÃÑ@ì_O» , "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. JO^Œ∞=Å¡<Õ ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}#∞ „Ѩu|O^èŒ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« QÍ QÆ∞iÎOz<å~°∞.
áÈ\©Ö’ xÜ«∞=∂Å#∞ áê\˜™êÎ~∞° . HÍx ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Ö’ „áê^èqŒ ∞HõOQÍ xÜ«∞=∂ÖËq LO_»=Ù. Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Ö’
L#fl =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å ÅH∆ͺÅ∞ XHõ^•x`À WOH˘Hõ\˜ ZkiOz#ѨC_»∞ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ‰õÄ_ç#, ã¨O^Œ~åƒùÅ∞
Pq~°ƒqù ™êÎ~Ú. =∞# x`«º rq`«OÖ’ K«∂¿ã ã¨OѶ∞¨ ~°¬}‰õΩ H˘xfl L^•Ç¨Ï~°}Å∞, `«O„_ç =∞~°}O `«~∞° "å`« Pã≤ΠѨOѨHOõ
ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ `«=∞ ÉèÏQÆO Pã≤HÎ Àã¨O J#fl^Œ=ڇŠ=∞^躌 [iˆQ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}, „QÍ=∞OÖ’ ~Ô O_»∞ ‰õΩÅ ã¨=¸Ç¨Å =∞^Œº
[iˆQ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}, ~Ô O_»∞ qaè#fl ~å[H©Ü∞« áêsìÅ∞ =∞^躌 ™ê÷xHõOQÍ [iˆQ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ã¨=∂[ =ºuˆ~HõHÖõ Ïáêxfl `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ #Î flO^Œ∞=Å¡, „áê~°OÉèOí Ö’ ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ nxx XHõ
™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« QÍ P"≥∂kOK«Ö^Ë ∞Œ . `«~∞° "å`« Wk "åº^è∞Œ ʼnõΩ ã¨O|OkèOz#k HÍ^Œx `≥eÜ«∞KÕÜ∞« _»O[iyOk.
H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} H˘xfl =ÚYº „ѨHÍ~°ºÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ã¨=∂*ÏxH˜H˘xfl J#∞QÆ∞}"≥∞#ÿ
„ѨÉÏè "åÅ#∞ Hõeyã¨∞OÎ k. Wk qaè#fl"≥∞#ÿ Jaè„áêÜ«∂Å#∞ QÆ∞iÎã∞¨ OÎ k. #∂`«# PÖ’K«#Å#∞ QÆ∞iÎã∞¨ OÎ k. =∞iÜ«Ú
™ê=∂lHõ Ѩi=~°#Î Ö’ „Ѩ^•è #áê„`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k.

10.4.1 ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
1. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ã¨fiÉèÏ=O XH˘¯Hõ¯ ã¨=∂[OÖ’ XHÀ¯ ~°HOõ QÍLO_»=K«∞Û. HÍh Jxflã¨=∂*ÏÅÖ’ Wk HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
Hõ#∞Hõ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} qâ◊fi"åºÑÎ̈"∞≥ Oÿ k. J~Ú`Õ U ã¨=∂*Ï<åfl~Ú<å ã¨OѶ∞¨ ~°¬}#∞ |\ì̃ì =∂„`«"∞Õ QÆ∞iÎOK«Ö=Ë Ú.
2. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} X‰õ L^ÕâÌ Ñ◊ Ó¨ i`« K«~º° . nxH˜ Ö’<≥#· =º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞xˆ~tÌ `« ÅH∆ͺŠ™ê^è#Œ HÀã¨O L^ÕâÌ Ñ◊ Ó¨ ~°fiHõOQÍ<Õ
XHõi<˘Hõ~∞° =ºuˆ~H˜™êÎ~∞° .
3. „áê^äqŒ ∞HõOQÍ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} XHõ =ºHÎ̃Q`Æ « K«~º° , H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ Wk KåÖÏ qãÎ̈$`« =∞ø`«∞Ok. =∞iÜ«Ú KåÖÏ
=∞Ok nxÖ’ áêÖÁæO\Ï~°∞. D ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ Wk H˘`«Î ~°∂áêxfl ^èiŒ ã¨∞OÎ k. Wk H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ
ÖË^• "≥Ú`«OÎ ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨O|OkèOz LO@∞Ok.
111
Downloaded from http://smartprep.in

4. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« . Wk JѨC_»∞ѨC_»∞ „Ѩ`º« Hõ=∆ ∞=Ù`«∞ LO@∞Ok. Wk x~°O`«~O° H˘#™êˆQ
„Ѩ„H˜Ü∞« HÍ^Œ∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ~Ô O_»∞ q~À^èŒ ã¨∞=¸Ç¨Å =∞^躌 ã¨OѶ∞¨ ~°¬} Ç≤ÏO™ê~°∂áêxfl ^èiŒ OK«=K«∞Û. P
`«~∞° "å`« H˘O`«HÍÅO âßOu, ™œ„ÉèÏ`«$`«fiO U~°Ê_»=K«∞Û, =∞m§ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ѨÙ#~å=$`«OÎ HÍ=K«∞Û. Hõ#∞Hõ
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ZÅ¡HÍÅO H˘#™êQÆ^∞Œ .
5. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ™ê=∂lHõ Ѩi=~°#Î ‰õΩ ^•i fã¨∞OÎ k. [~°Q_Æ ®xH˜ ^•ifÜ«Ú PÖ’K«#Å∞ =∞iÜ«Ú Jaè„áêÜ«∂Å∞
™ê=∂lHõ Ѩi=~°#Î Ü≥ÚHõ¯ ѨÓ~°fi ã≤`÷ ∞« Å∞. ã¨=∂[O ã¨=∞`Òź ã≤u÷ Ö’ LO_®ÅO>Ë Jk ™ê=∂lHõ Jã¨=∞`Òź`«
ÖË#O`« =~°‰Äõ ãÎ̈|OÌ QÍ LO_®e. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<Õk Jã¨=∞`Òź`«#∞ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k.
=º‰õΩÅÎ =∞^躌 ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 LO_Õ ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü∞« =∞iÜ«Ú Pi÷Hõ ã¨O|O^è•Å =Å¡<Õ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}
ѨÙ\˜Oì ^Œx KåÖÏ =∞Ok ã¨=∂[âߢã"Ψ `Õ ÅΫ Jaè„áêÜ«∞O.D ã¨O|O^è•Å∞ ã¨ÇϨ ["≥∞#ÿ Jã¨=∂#`«Å#∞ „ѨuaOa™êÎ~Ú.
D q^èOŒ QÍ Jã¨=∂#`« ™ê=∂lHõ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} Pq~åƒù"åxH˜ XHõ P^è•~°O. =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 XHõ
~°Hõ"≥∞ÿ# ã¨O|O^èŒO ÖË^• ѨÓiÎ ã¨OÉO^è•Å∞ ÖˉõΩO_® LO_»@O ã¨OѶ¨∞~°¬} Pq~åƒù"åxH˜ „Ѩ^è•# HÍ~°}O
ã¨OѶ∞¨ i¬OK«∞‰õΩO@∞#fl ѨHÍ∆ Å∞ "å~°∞ `«=∞ „Ѩ`º« i÷ `À ã¨OѶ∞¨ i¬ã∞¨ <Î åfl=Ú Jx `≥Å∞ã¨∞H˘x LO\Ï~À. D ÉèÏ=#
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»®xH˜ `«Ñʨ xã¨i. =∂#=ÙÅÖ’ ^•y =Ù#fl âßs~°Hõ ã¨fiÉèÏ"åxfl ã¨OѶ∞¨ ~°¬} Ü≥ÚHõ¯ =¸Å HÍ~°}OQÍ
ã¨=∂[ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ ÉèÏqOK«Ö^Ë ∞Œ . WOH˘Hõ q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë, "≥q· ^躌 "≥∞#ÿ ™êOѶ∞≤ Hõ, ~å[H©Ü∞« =∞iÜ«Ú Ji÷Hõ
ã¨O|O^è•Å∞, JO`å áÈQÀ@∞ì‰Ωõ <åfl=∞<Õ ÉèÏ=# ã¨OѶ∞¨ ~°¬}‰õΩ =¸Å HÍ~°}=∞x "å~°∞ ÉèÏqOz<å~°∞.
10. 4.2 ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ~°HÍÅ∞
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ LO@∞Ok. Jq 1. Ü«Ú^ŒOÌ .2. HõÅǨO 3. "åº[ºO 4. P^Œ~å≈Å ã¨OѶ∞¨ ~°¬}.
=∂#=ÙxÖ’ ^•y L#fl Ѷ∞¨ Á~° ѨQÆ Ü≥ÚHõ¯ ~°∂Ѩ"∞Õ Ü«Ú^ŒOú . HõÅÇ¨Ï JO>Ë XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO =∞~˘Hõ ã¨=¸Ç¨xH˜
J<åºÜ«∞O KÕãO≤ ^Œx ÉèÏqOz#ѨC_»∞, P ~Ô O_»∞ ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 [iˆQ Ü«Ú^ŒOú "åº[ºO J<Õk K«@|ì ^Œ"Ì ∞≥ #ÿ
ã¨OѶ∞¨ ~°¬}. HÀ~°∞ì Hˆ ã¨∞Å∞ "åº*ϺxH˜ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°}. XHõ P^Œ~≈° OHÀã¨O =º‰õΩÅÎ ∞ ã¨OѶ∞¨ i¬¿ã,Î ^•xx P^Œ~å≈Å
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} JO\Ï~°∞.
H˘O^Œ~∞° ã¨=∂[âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}#∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ Oz<å~°∞. =∞#O H˘xfl =ÚYº"≥∞#ÿ "å\˜x
K«iÛ^•ÌO.
1. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<Õk Z. |Ç≤Ï~°`æ O« ÖË^• a. JO`«~`æ° O« HÍ=K«∞Û.|Ç≤Ï~°`æ « ã¨OѶ∞¨ ~°¬}#∞ =∞#O K«∂_»=K«∞Û, HÍh
JO`«~`æ° « ã¨OѶ∞¨ ~°¬##∞ =∞#O K«∂_»Ö=Ë Ú.
2. ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Å∞ Z. ã¨ÇϨ HÍ~°=O`«"∞≥ #ÿ ÖË^• a. =ºHÎ̃Q`Æ "« ∞≥ #ÿ q HÍ=K«∞Û. ã¨ÇϨ HÍ~°=O`«"∞≥ #ÿ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} XHõ
ã¨=∂[OÖ’x qq^èŒ ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 [~°Q=Æ K«∞Û. ÖË^• ~Ô O_»∞ ã¨=∂*ÏÅ =∞^躌 [~°Q=Æ K«∞Û. =∞`« ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Å∞,
^ÕâßÅ =∞^躌 Ü«Ú^ŒOú , Hõ~‡° QÍ~åÅÖ’ HÍi‡‰õΩÅ ã¨"∞≥ ‡ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. =ºHÎ̃Q`Æ « ã¨OѶ∞¨ ~°¬}
JO>Ë, ã¨=¸Ç¨OÖ’<Õ Ñ¨Q=Æ Å¡, #=∞‡Hõ „^ÀǨÏO =Å¡, ÖË^• Jã¨∂Ü«∞=Å¡ ÖË^• q~À^èOŒ =Å¡ U~°Ê_Õk.
3. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<Õk `åu¯eHõO HÍ=K«∞Û ÖË^• x~°O`«~"° ∞≥ #ÿ k HÍ=K«∞Û.~À_»∞¤ „ѨH¯õ #, „QÍ=∞OÖ’x JOQÆ_Öç ’, ã≤\©
|ã¨∞ûÖ’ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 H˘xfl z#fl HÍ~°}ÏÅ =Å¡ [iˆQ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Å∞ `å`å¯eHõ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}‰õΩ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°}Å∞.
112
Downloaded from http://smartprep.in

D ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Å∞ KåÖÏ HÍÅO LO_»=Ù. ™ê^è•~°}OQÍ „Ѩ[Å∞ g\˜x =∞izáÈ~Ú =∂=¸Å∞QÍ rq™êÎ~∞° .
„QÍ=∞OÖ’x ~Ô O_»∞ q~À^èŒ ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 ÖË^• XHõ `≥QÖÆ ’x Ѷ∞¨ ~°¬} Ѩ_∞» `«∞#fl QÀ„`åÅ∞ x~°O`«~° ã¨OѶ∞¨ ~°¬}‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°}Å∞. g\˜Ö’ ‰õÄ_® ã¨OѶ∞¨ ~°¬} x~°O`«~O° [~°∞QÆ~∞° . J~Ú`Õ Wk KåÖÏ HÍÅO H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. H˘xfl
™ê~°∞¡ H˘xfl `«~åÅ =~°‰Äõ LO@∞Ok. JѨC_»ÑC¨ _»∞ âßOu U~°Ê_»=K«∞Û. ™êOѶ∞≤ Hõ ™œ„ÉèÏ`«$`«fiO U~°Ê_»=K«∞Û
ÖË^• ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ѨÙ#~å=$`«O HÍ=K«∞Û.

10.5 XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ ™ê`«`º« OQÍ ã¨ÇϨ HÍ~°O, áÈ\©, =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬}
™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Öˇ#· ã¨ÇϨ HÍ~°O, áÈ\© =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬} Jxfl ~°HÍŠѨ~㰠ʨ ~° K«~º° ʼnõΩ =¸ÖÏÅ∞. „Ѩ[Å∞
XHõi`À =∞~˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞HÀ=_»O ÖË^• ã¨OѶ∞¨ ~°¬}‰õΩ Ö’#∞HÍ=_»O J<Õk ã¨O^è~Œ åƒùxfl|\˜ì LO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ,
L^ÀºQÍÅHÀã¨O áÈ\©Ñ_¨ JÕ Éèºí ~°∞Å÷ ∞ `«=∞ ^ŒQ~æÆ ° L#fl ã¨=∂Kå~åxflÖË^• <À@∞ûÅ∞ ÖË^• K«~Û° Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜Ö’
XHõiH˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘x, Hõeã≤ ѨsHõ‰∆ Ωõ ã≤^OúŒ HÍ=K«∞Û ÖË^• "å~°∞ XHõiѨ@¡ =∞~˘Hõ~∞° ^Õfi+¨ÉÏè "åxfl Hõey J„Hõ=∞
=∂~åæÅ#∞ J#∞ã¨iOz, Ç≤ÏO™ê Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å áÈ\© ^•~°∞Å∞ ѨsHõÅ∆ Ö’ áêÖÁæ#‰õΩO_® KÕÜ∞« =K«∞Û. ã¨ÇϨ HÍ~°O,
áÈ\© =∞~°ÜÚ« ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<Õq „ѨÑO¨ K«OÖ’ Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ HõxÑ≤™êÎ~Ú. Wq JO`«~`æ° O« QÍ JÅ∞¡H˘x LO\Ï~Ú.
g\˜x "Õ~°∞KÕÜ«∞_»O Hõ+ì̈O. g\˜ ã¨fiÉèÏ"åÅ∞, f„=`«Å∞ ™ê÷xHõ ™êOѶ≤∞Hõ, =∞iÜ«Ú ™êO㨯$uHõ Ѩiã≤÷`«∞Å#∞|\ì̃
„Ѩ`ºÕ HõOQÍLO\Ï~Ú. J~Ú`Õ Wq qâ◊fi"åºÑ¨OÎ =∞iÜ«Ú Wq ™êOѶ∞≤ Hõ ™ê`«`åºÅ∞QÍѨiQÆ}O˜ Ѩ|_»`å~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 10.4, 10.5
H˜O^Œ K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« Å#∞ Z^Œ∞@ '`«ÑC¨ — ÖË^• 'XѨC— Jx „"åÜ«∞O_ç.
Z. XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ =∞~˘Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO`À Q˘_»=‰õΩ ÖË^• H˘\Ï¡@‰õΩ
^•ifÜ«∞@O=Å¡ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»∞`«∞Ok.
a. áÈ\˜Ö’ xÜ«∞=∂Å∞ áê\˜OK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. HÍh ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Ö’ xÜ«∞=∂Å∞ LO_»=Ù.
ã≤. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ZѨC_»∂ Ç≤ÏO㨉Ωõ ÖË^• âßOuH˜ ÉèOí QÆOQÍ =∂~°^∞Œ .
_ç. ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ZѨC_»∂ ™ê=∂lHõ Ѩi=~°#Î ‰õΩ ^•ifÜ«∞^Œ∞.
W. ã¨ÇϨ HÍ~°O áÈ\©=∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<Õ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ Jxfl ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ʼnõΩ ѨÙ<å^Œ∞Å∞.

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O ã¨ÇϨ HÍ~°O, áÈ\© =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬} J<Õq XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨O^è~Œ ƒ° Où Ö’ =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ J<ÕHõ K«~º° ʼnõΩ =¸Å
ã¨∂„`åÅ#∞ HõeÊ™êÎ~Ú.
O ™ê^è•~°}OQÍ ã¨ÇϨ HÍ~°O JO>Ë, L=∞‡_ç ÅHõº∆ ™ê^è•# HÀã¨O Hõeã≤ ѨxKÕÜ∞« _»O Jx J~°O÷ .

113
Downloaded from http://smartprep.in

O ã¨ÇϨ HÍ~åxfl D q^èOŒ QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û. 1.„áê^èqŒ ∞Hõ ã¨ÇϨ HÍ~°O 2. Q“} ã¨ÇϨ HÍ~°O =∞iÜ«Ú 3. `«$fÜ«∞
ã¨ÇϨ HÍ~°O.
O ã¨ÇϨ HÍ~°O J<Õk ÅH∆ͺxfl Hõey LO_Õ L^ÕâÌ ◊ ѨÓ~°fiHõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° , Wk ~Ô O_»∞ JOâßÅ#∞ Hõey LO@∞Ok.
O áÈ\© J<Õq Pi÷Hõ JO`«ã∞¨ HÎ Àã¨O [iˆQ áÈ~å@O.
O áÈ\© J<Õk ™êOѶ∞≤ Hõ áÈ~å@O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^•è # ~°∂ѨO Wk L`«ÊuÎ `«‰Ωõ ¯=QÍ =ÙO_ç Z‰õΩ¯= =∞Ok HÍ"åÅ#∞HÀ=_»O
=Å¡ U~°Ê_»∞`«∞Ok.
O áÈ\© J<Õk Jxfl =∂#= ã¨=∂*ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨O㨯$uÖ’ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
O áÈ\©J<Õk =ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨xH˜ ǨxHõ~O° HÍ=K«∞Û. Wk ÉèÏ"À„^ÕHõ JÅ¡~#¡° ∞ ã¨$+≤Oì K«=K«∞Û.
O áÈ\© XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« ~°∂ѨO, Wk „Ѩ`º« i÷„Ѩ„H˜Ü∞« .
O áÈ\© J<Õk ã¨ÇϨ HÍ~åxH˜ =ºuˆ~Hõ"∞≥ Oÿ k.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« J<Õ ÉèÏ=##∞, ^•x J~å÷xflq=iOK«O_ç.
2. áÈ\©ÜÚ≥ Hõ¯ ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ q=iOK«O_ç.
3. „H˜Ok "å\˜H˜ ÅѶڨ "åºYº „"åÜ«∞O_ç.
Z. ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° a. „áê^äqŒ ∞Hõ =∞iÜ«Ú Q“} ã¨ÇϨ HÍ~°O
4. ÅHõº∆ O Hõey# ã¨ÇϨ HÍ~°O =∞iÜ«Ú =º=ã‘H÷ $õ `« ã¨ÇϨ HÍ~°O J<Õ q+¨Ü∂« Å#∞ g∞~°∞ Z\Ï¡ J~°O÷ KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞?
5. qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Å#∞ q=iOK«O_ç.

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

10.1
1-Z 2-a 3 - ã≤ 4-a 5-Z 6-Z 7-Z

10.2   10.3
1-Z 2- ã≤ 3-Z 4-a 5 - ã≤ 6-a 7 - ã≤

10.4   10.5
Z - XѨC a - XѨC ã≤ - `«ÑC¨ _ç - `«ÑC¨ W - XѨC

114
Downloaded from http://smartprep.in

11
Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}° =Ú, qehHõ~}° =Ú
=∞iÜ«Ú ã¨=∞„Q`Æ «
=ÚO^Œ∞ áê~îO° Ö’ H˘xfl ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Å QÆ∞iOz K«iÛOz<å=Ú. =º‰õΩÅÎ ∞ XHõiH˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘<Õ,
XHõi`À WOH˘Hõ~∞° áÈ\©Ñ_¨ Õ =∞iÜ«Ú „Ѩ`º« i÷`À ã¨OѶ∞¨ ~°¬}ѨÓi`« „Ѩ=~°#Î #∞ Hõey LO_Õ ã¨O^Œ~åƒùxfl TÇ≤ÏOK«O_ç.
nxxD q^èOŒ QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. ã¨ÇϨ HÍ~°O, áÈ\© =∞iÜ«Ú ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Å∞ „Ѩ^•è #OQÍ =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌
[iˆQ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å ã¨fiÉèÏ"åxH˜ ã¨O|OkèOz#q. Wq HÍHõ ã¨=∂[OÖ’ =∞i H˘xfl ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Å ~°∂áêÅ∞<åfl~Ú.
Wq Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~} ° , qehHõ~} ° =Ú, =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`.« Wq Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Ü≥ÚHõ¯ ã¨fiÉèÏ"åxfl x~°fizOK«=Ù.
JO`ÕHÍHõ D Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å „ѨÉÏè =O ã¨=∂[OÃÑ· Z\Ï¡ LO@∞O^À q=i™êÎ~Ú. D q^èOŒ QÍ, ‰õΩÑ¡ OΨ QÍ =ÚO^Œ∞
áê~îO° =ºH˜QÎ `Æ « ÖË^• ™ê=¸Ç≤ÏHõ ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å ã¨fiÉèÏ"åxfl q=i¿ã,Î D áê~îO° , ã¨=∂[OÃÑ· Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å
„Ѩ„H˜Ü«∞Å „ѨÉÏ"åxfl q=iã¨∞ÎOk. Hõ#∞Hõ D áê~î°O, ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú ™êO㨯$uHõ Ѩi=~°Î#‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_Õ
™êOѶ∞≤ Hõ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ÅÃÑ· ^Œ$+≤xì Hˆ O„nHõiã¨∞OÎ k.
J<ÕHõ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ∞ Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ LO\Ï~Ú.„¿Ñ=∞ =∞iÜ«Ú ^Õfi+¨O, QÆ~fi° O =∞iÜ«Ú - ѨHá∆õ ê`«O,
HÀiHõÅ∞ =∞iÜ«Ú „Ѩ`ºÕ Hõ L`«û"åÅ∞, ™êO㨯$uHõ =º`庙êÅ∞ g\˜Ö’ „Ѩu ã¨ÊOk™êÎ~Ú. Éè∫QÀoHõ „Ѩ^âÕ O◊ =∂#=
™ê=∞~°º÷ O, ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O, q^Œº, qÅ∞=Å ã¨OѶ∞¨ ~°¬} =Oâ◊Ñ~¨ O° Ѩ~º° O =∞iÜ«Ú ã¨O„Ѩ^•Ü«∞Hõ ã¨=∂*ÏÅ∞. D
áê~îO° ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Ü≥ÚHõ¯ qaè#fl JOâßÅ ã¨=∞㨺Å#∞ q=iã¨∞OÎ k. ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ ã¨É∞íè ºxQÍ W`«~∞° Å`À
=ºHÎ̃HL˜ #fl ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨O|O^è•Å J#fiÜ«∞#"Õ∞nx „Ѩ^•è # L^Õâú O◊

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåºOâßxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ D „H˜Okq+¨Ü∂« Å#∞ „QÆÇÏ≤ OK«QÅÆ QÍe.
O Ѩ~° ã¨O㨯$fHõ~}
° O, qehHõ~}
° O =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`« J<Õ ÉèÏ=#Å#∞, ™êO㨯$uHõ ã¨OѨ~¯° „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞QÍ
q=iOK«_»O.

115
Downloaded from http://smartprep.in

O ÃÑ· =¸_»∞ „Ѩ„H˜Ü∞« Å ã¨fiÉèÏ=O =∞iÜ«Ú HÍ~°HÍÅ#∞ q=iOK«_O»

O ÃÑ· =¸_»∞ „Ѩ„H˜Ü∞« Å ã¨ÇϨ - ã¨O|O^è•xfl =∞iÜ«Ú qaè#fl`«Å#∞ `≥eÜ«∞KÕÜ∞« _»O
O qq^èŒ ™êOѶ∞≤ Hõ =∞iÜ«Ú ™êO㨯$uHõ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ D ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« #∞ ™êOkèOK«_®xH˜ QÆÅ =∂~åæÅ#∞
q=iO_»O.

11.1 Ѩ~°ã¨O㨯$fHõ~°}O
Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° O J#QÍ XHõ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO #∞O_ç =∞~˘Hõ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨xH˜ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ
"åºÑ≤Î ã¨O㨯$fHõ~} ° O ™êO㨯$uHõ Ѩi=~°#Î „Ѩ„H˜Ü∞« , Wk qq^èŒ ™êO㨯$uHõ ã¨=Ú^•Ü«∂Å =∞^躌 ã¨OѨ~¯° O =Å¡
U~°Ê_»∞`«∞Ok. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}° O „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ ã¨OѨ~¯° OÖ’ L#fl ~Ô O_»∞ ã¨O㨯$f ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ XHõ\˜ =∞~˘Hõ ^•xx
„ѨÉÏè q`«OKÕã∞¨ OÎ k.XHõ ã¨O㨯$uÖ’x ™êO㨯$uHõ JOâßÅ∞ =∞~˘Hõ ã¨O㨯$uÖ’x JOâßÅ#∞ „ѨÉÏè q`«O KÕ™êÎ~Ú.
Jxfl ã¨=∂*ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ ™êO㨯$uHõ ã¨OѨ~¯° O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. „Ѩ[Å∞ `«=∞ áê`« ™êO㨯$uHõ
Jõ OâßÅ#∞ H˘#™êyã¨∂Î „H˘`«Î ™êO㨯$uHõ JOâßÅ#∞ P"≥∂kOz#ѨC_»∞ Wk ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok.
ã¨O㨯$u ѨÙ@∞ìH`õ À ã¨O„Hõq∞OKÕk HÍ^Œ∞. ѨÙ\ì̃# `«~∞° "å`«=ºHÎ̃ ™êO㨯$uHõ qÅ∞=Å∞, Ѩ^`úŒ ∞« Å∞, JKå~åÅ∞
=∞iÜ«Ú „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ Éè∫QÀoHõ =∞iÜ«Ú ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩiã¨~åÅ =∞^躌 ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ <Õ~∞° ÛH˘O\Ï_»∞. WOH˘Hõ q^èOŒ QÍ,
ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ ÖË^• ѨÙ~å`«#"≥∞#ÿ ã¨O㨯$u J<Õk Un ÖË^∞Œ . ã¨O㨯$ux q_»nÜ«∞_»O J™ê^躌 O. U ã¨O㨯$f XO\˜iQÍ
=∞#ÖË^∞Œ . ã¨O㨯$u QÆujńѨ„H˜Ü∞« , „Hõ=∂xfl Hõey Ü«ÚO_ç =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂LO_»@O nx ÅHõ} ∆ O.
™êO㨯$uHõ ã¨OѨ~å¯xH˜ P^è∞Œ xHõ =∂^Œº=∂Öˇ#· ~°"å}Ï =∞iÜ«Ú ÉèÏ=„Ѩ™ê~åÅ∞ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. W@∞=O\˜
ã¨OѨ~å¯Å∞, qaè#fl"≥∞#ÿ ~Ô O_»∞ ã¨O㨯$`«∞Å∞ Ѩ~㰠ʨ ~°O XHõ^•x`À WOH˘Hõ\˜ WzÛ Ñ¨ÙK«∞ÛHÀ=_®xH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_∞» `«∞Ok.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, „ѨÉÏè "åxH˜ Ö’<≥#· JOâßÅ∞ U=O>Ë, Hõà◊ =∞iÜ«Ú HõàÏs`«∞Å∞, =¢ã^Ψ •è ~°} =∞iÜ«Ú PǨ~° JÅ"å@∞¡,
ÉèÏ+¨ =∞iÜ«Ú ™êÇ≤Ï`«ºO, Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ =∞iÜ«Ú ã¨O™ê¯~åÅ∞ "åi Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú =∞`«rq`«OÖ’x JOâßÅ∞.
W@∞=O\˜ ã‘fiHõ~°}Å∞ Éè∫uHõ ã¨O㨯$u =∞iÜ«Ú qÅ∞=ÅÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. Wk ^•^•Ñ¨Ù ™ê^èŒ~°}"Õ∞
™ê^è•~°}OQÍ =~°ãO¨ 㨯$fHõ~} ° O „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ ã‘fiHõ~} ° Ö’ PkèÑ`¨ º« ã¨O㨯$u Ü≥ÚHõ¯ „ѨÉÏè =O
LO@∞Ok. W@∞=O\˜ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ ã‘fiHõ~} ° Ö’ ã¨OMϺѨ~O° QÍ z#flQÍ L#fl ÖË^• =Å㨠=zÛ# ™êO㨯$uHõ
JOâßÅÃÑ· LO@∞Ok. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~} ° O J#QÍ ã¨O㨯$uÖ’x JOâßÅ∞ XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO #∞O_ç "Õ~˘Hõ
™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨xH˜ "åºÑ≤OK«_"» ∞Õ . H˘xfl ã¨O^è~Œ åƒùÅÖ’ nxH˜ aè#flOQÍ ‰õÄ_® [~°Q=Æ K«∞Û.
q^Œº Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}° ‰õΩ XHõ |Å"≥∞#ÿ HÍ~°HOõ , ZO^Œ∞HõO>Ë Wk qÅ∞=Å∞ =∞iÜ«Ú „¿Ñ~°}Å ^•fi~å ã¨=Ú^•Ü«∂xfl
„ѨÉèÏq`«O KÕã¨∞ÎOk. P^èŒ∞xHõ ~°"å}Ï ™œHõ~åºÅ∞ =∞iÜ«Ú ÉèÏ= „Ѩ™ê~°™ê^èŒ<åÅ∞ ‰õÄ_® Ѩ~°ã¨O㨯$fHõ~°}‰õΩ
^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ `» å~Ú. ™êO㨯$uHõ ã‘fiHõ~} ° =∞iÜ«Ú ™êO㨯$uHõ ZQÆ∞=∞ux =∞~°∞=^ÕxH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . ã¨O㨯$u ã‘fiHõ~}°
ã‘fiHõiOKÕ =ºH˜Î Ü≥ÚHõ¯ J#∞ã¨~}° =∞iÜ«Ú =∂~°∞ʉõΩ ã¨O|OkèOz# â◊HΘ ™ê=∞~å÷ºÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. ã¨O㨯$ux
"≥Ú`«OÎ QÍ ÖË^• ѨÓiÎQÍ J#∞ã¨iOK«Ö=Ë Ú. ѨÓiΙê÷~ÚÖ’ ã¨O㨯$ux JO\˜ÃÑ@∞ìH˘x LO_»@O ™ê^躌 Ѩ_^» ∞Œ .

116
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° O J<Õk qâ◊fi"åºÑ¨"Î ∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú x~°O`«~° „Ѩ„H˜Ü∞« , Wk HÍÅ„Hõ=∞OQÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. „Hõ=∞O
=∞iÜ«Ú Ñ¨i=~°#Î , SHõº`« =∞iÜ«Ú qãÎ̈$u J<Õ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ ã¨O㨯$u ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ "≥Å_¡ ™ç êÎ~Ú. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
°
ã¨O^è~Œ ƒ° Où Ö’ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ã¨O㨯$u =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ`Å« =∞^躌 ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Ö’ Z@∞=O\˜ „Ѩ=∂^ŒH~õ "° ∞≥ #ÿ ã¨=∞㨺
LO_»Háõ È=K«∞Û.

11.1.1 Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}

° ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
1. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° J<Õk XHõ L^ÕâÌ ◊ ѨÓ~°fiHõ ÖË^• L^ÕâÌ ~◊ Ç° Ï≤ `« „Ѩ„H˜Ü∞« HÍ=K«∞Û. ™êO㨯$uHõ JOâßÅ#∞
ã‘fiHõiã¨∞#Î fl „Ѩ[ʼnõΩ "å~°∞ P JOâßÅ#∞ ã‘fiHõiã¨∞<Î åfl=Ú J<Õ q+¨Ü∞« O `≥eã≤ LO_»=K«∞Û ÖË^• `≥eã≤
LO_»Háõ È=K«∞Û.
2. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° J<Õk ~Ô O_»∞ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= ã¨O㨯$f ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ XHõ KÀ@ KÕi XHõ^•x
ã¨O㨯$fHõ JOâßÅ#∞ =∞~˘Hõ\˜ J#∞HõiOK«_O» =Å¡ U~°Ê_»∞`«∞Ok. J~Ú`Õ Ñ¨~ã° O¨ 㨯$fHõ~} ° ‰õΩ Ѩ>ìË ã¨=∞Ü«∞O
qehHõ~}° ‰õΩ Ѩ>ìË ã¨=∞Ü«∞O HõO>Ë YzÛ`«OQÍ `«‰Ωõ ¯"Õ. Hõ#∞Hõ qehHõ~}° `À áÈeÛ`Õ Ñ¨~ã° O¨ 㨯$fHõ~}° ‰õΩ `«‰Ωõ ¯=
ã¨=∞Ü«∞O Ѩ_∞» `«∞Ok.
4. Ѩ~ã° O¨ 㨯 $fHõ~}
° „Ѩ`º« Hõ∆ ã¨OѨ~¯° O ^•fi~å ÖË^•Ñ¨~ÀHõ∆ ã¨OѨ~¯° O ^•fi~å QÍx [~°∞QÆ∞`«∞Ok.ˆ~_çÜ∂≥ ,>ˇeq[<£,
"å~åΠѨ„uHõÅ∞ ™êÇ≤Ï`«ºO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ ^•fi~å [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
5. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° J<Õk qehHõ~} ° O ÖË^• ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `«‰Ωõ HÍ"åeû# XHõ ÅHõ}
∆ O. XHõ™êi ™êO㨯$uHõ ã¨OѨ~∞° O
U~°Ê_ç`Õ Jk qehHõ~} ° ‰õΩ QÍx ÖË^• ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `«‰Ωõ QÍx ^•ifã¨∞OÎ k.

áê~î° Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 11. 1
Z. Ѩ~ã° O¨ 㨯 $fHõ~}
° O J<Õk XHõ............... „Ѩ„H˜Ü∞«
a. Ѩ~°ã¨O㨯 $fHõ~°} XHõ.............
ã≤. Ѩ~° ã¨O㨯 $fHõ~}
° nx=Å¡ U~°Ê_»∞`«∞Ok..............
_ç. ã¨O㨯 $fHõ ã¨OѨ~¯° O g\˜ =Å¡ U~°Ê_»∞`«∞Ok ............ =∞iÜ«Ú...............
W. Ѩ~ã° O¨ 㨯 $fHõ~}
° J#QÍ...... ã¨O㨯 $uHõ JOâßÅ∞ XHõ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO #∞O_ç =∞~˘Hõ ã¨=¸Ç¨xH˜
Ü«∞Ѷπ Ѩ~ã° O¨ 㨯 $fHõ~}
° ...... =∞iÜ«Ú .......... „Ѩ„H˜Ü∞«
l. Ѩ~°ã¨O㨯 $fHõ~°}O g\˜H˜ HÍ"åeû#ÅHõ∆}O................... =∞iÜ«Ú ...............

117
Downloaded from http://smartprep.in

11. 2 qehHõ~°}O
qehHõ~} ° O ‰õÄ_® ã¨O㨯$uHõ ã¨OѨ~¯° O Ü≥ÚHõ¯ Ѷe¨ `«"∞Õ . =º‰õΩÅÎ ∞ ZO`« Z‰õΩ¯= ã¨OѨ~¯° OÖ’ LO>Ë JO`«
Z‰õΩ¯=QÍ"å~°∞ XHõi<˘Hõ~∞° W+ì̈Ñ_¨ `» å~°h q+¨Ü∂« xfl JO^Œ~∞° #=Ú‡`å~°∞. ZO`« Z‰õΩ¯= "å~°∞ Ѩ~ã° û¨ ~° K«~º° Å∞
[~°∞ѨىõΩO\Ï~À. JO`« Z‰õΩ¯="å~°∞ UHõ=∞=Ù`å~°∞. ™ê^è•~°}OQÍ XHõ #=∞‡HõO LOk, Jk U=∞O>Ë =∞#O W`«~∞° Å
QÆ∞iOz ZO`« Z‰õΩ¯=QÍ `≥Å∞ã¨∞H˘O>Ë JO`« `«‰Ωõ ¯=QÍ =∞#O "åix W+¨Ñì _¨ `» åO. qehHõ~} ° O JO>Ë, XHõ =ºH˜Î ÖË^•
ã¨=¸Ç¨ÏO W`«~° =ºH˜Î ÖË^• ã¨=¸Ç¨ÏO Ü≥ÚHõ¯ qÅ∞=Å#∞ ã‘fiHõiOK«_O» , nx=Å# `«# ã‘fiÜ«∞ qÅ∞=Å∞ QÆ∞iÎOѨÙ
H˘Ö’Ê`å~Ú. qq^èŒ ã¨O㨯$`«∞ʼnõΩ K≥Ok# =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨OѨ~¯° O=Å¡ `«=∞ ã¨O㨯$`«∞Å∞ qb#O K≥O^Œ_"» ∞Õ
qehHõ~} ° O „Ѩ„H˜Ü∞« .
qehHõ~}° Ïxfl WOH˘Hõ ~°HOõ QÍ ‰õÄ_® ÉèÏqOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. (™ê^è•~°}"≥∞#ÿ =∞iÜ«Ú ã¨ÇϨ Ü«∞OÖËx
„Ѩ„H˜Ü∞« qehHõ~} ° Ïxfl ''XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ =∞#ãÎ̈`fi« O`À—— ã¨O|O^èOŒ Hõey#kQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . D Jaè„áêÜ«∞O ÉǨïà◊
„Ѩãk≤ Qú ÍOz# ÉèÏ=# J~Ú# ™ê=∞º`«Å∞ =∞iÜ«Ú ™ê^è~Œ å≈ºÅ∞ J<Õq ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `«`À áÈeHõ#∞ Hõey LO\Ï~Ú. qb#Hõ~}° O,
J<Õ ÉèÏ=##∞ XˆH q^èOŒ QÍ „Ѩ=iÎOK«_O» QÍ ÉèÏq™êÎ~∞° .
qbxHõ~} ° OÜ≥ÚHõ¯ WOH˘Hõ J~°O÷ Uq∞@O>Ë,=Åã¨=zÛ#"å_»∞ QÆ`O« Ö’ `À_»Ê_ç „Ñ¨ã∞¨ `Î O« ‰õÄ_® `«#=O`«∞QÍ
H˘O`« `À_»Ê_»∞`å_»∞ Éèqí +¨º`«∞Î HÀã¨O, J`«x ã¨ÇϨ [ ã¨fiÉèÏ=O, ã¨O㨯$u =∞iÜ«Ú "Õ^•O`«O Éèqí +¨º`«∞Î HÀã¨O D ÉèÏ=#
=Å㨠=zÛ# "åiÖ’ "åi`À ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ LO_Õ"å~°∞ J#fi~Ú™êÎ~∞° . D QÆ∞iÎOѨ٠"≥q· ^ŒºOÖ’x ã¨O㨯 $uHõ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’
„="Õtã¨∞#Î fl ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ Ѩ^`úŒ ∞« Å∞, Jã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ , PtOK«^yŒ # z=i =ã¨∞=Î Ù Ü≥ÚHõ¯ ™ê^è•~°≈º`«. qe#H©~}
° J<Õ „Ѩ„H˜Ü∞«
=º`庙êʼnõΩ ã¨O|OkèOzLO@∞Ok. J^Õ q^èOŒ QÍ ™ê=∂#∞ºÅ#∞ ‰õÄ_® Hõey LO@∞O^Œx ÉèÏq™êÎ~∞° .
qbxHõ~}° O XHõ JO`«~`æ° O« QÍ K˘K«∞Û‰õΩ áÈÜÕ∞ „Ѩ„H˜Ü∞« =∞iÜ«Ú HõeÜ«Ú@, nxÖ’ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å∞
"å\˜ *Ï˝ÑH¨ ÍÅ∞, #=∞‡HÍÅ∞, =∞iÜ«Ú „Ѩ=~°<Î å Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ W`«~° =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å J#∞Éè"í åxfl ѨOK«∞HÀ=_»O
=∞iÜ«Ú "å\˜x ™ê^è•~°} ã¨O㨯 $fHõ r=#OÖ’ W=∞_»∞ÛHÀ=_»O D q^èOŒ QÍ qehHõ~} ° O JO>Ë, PKå~åÅx
ѨOK«∞HÀ=_»O, ™ê^è•~°} J#∞Éè"í åÅÖ’ ѨÓiÎQÍ áêÖÁæ_#» _»O qbxHõ~} ° O, Kåi„`«Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« ‰õΩ XHõ Hˆ O„^Œ aO^Œ∞=Ù.
„Ѩ=~°<Î å Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ =∂~°∞ÛHÀ=_»O qehHõ~}
° Ö’ <≥=∞‡kQÍ, q∞`«OQÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. XHõ"àÕ ◊ Wk âßâ◊fi`«OQÍ
H˘#™êQÆ∞`«∞#fl@∞¡ HõxÑ≤Oz<å "å\˜ qbHõ#Hõ~} ° Ö’ KåÅ HÍÅO Ѩ_∞» `«∞Ok.

11.2.1 qehHõ~}
° O ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
1. qehHõ~}° UÖÏO\˜ U L^ÕâÌ ◊ ѨÓ~°fiHõ K«~º° Å∞ ÖˉΩõ O_®<Õ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. nxÖ’ b#"≥∞#ÿ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’
qehHõ~}
° J<Õk XHõ J<≥z· ÛHõ K«~º° .

118
Downloaded from http://smartprep.in

2. ™ê^è•~°}OQÍ qehHõ~} ° x^•#OQÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ~Ô O_»∞ ã¨O㨯$`«∞Å∞ XHõ^•x`À =∞~˘Hõ\˜ ã¨OѨ~¯° OÖ’
L#flѨC_»∞ XHõ\ ˜ WOH˘Hõ^•x`À Hõeã≤áÈ=_®xH˜ KåÖÏ ã¨=∞Ü«∞O Ѩ_»∞`«∞Ok. Hõ#∞Hõ qehHõ~°} XHõ
x^è•#OQÍ[iˆQ „Ѩ„H˜Ü«∞.
3. Ѩ~㰠ʨ ~°O ã¨OѨ~¯° OÖ’ L#fl ã¨O㨯 $`«∞ÅÖ’ Jã¨=∂#`«fiO L#flѨC_»∞ qehHõ~} ° O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. "å\˜ =∞^躌
XHõ q^è"Œ ∞≥ #ÿ ÃÇÏK«Û`«Q∞Æ Åæ ∞ LO\Ï~Ú. XHõ\˜ PkèÑ`¨ º« ã¨O㨯$u =∞~˘Hõ\˜ q^èÜ Õ ∞« ã¨O㨯$u. =∂=¸Å∞QÍ
PkèÑ`¨ º« ã¨O㨯 $`«∞Å∞ z#fl ã¨O㨯 $`«∞Å#∞ `«#Ö’b#O KÕã∞¨ H˘x qehHõ~} ° ‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ `» å~Ú.
4. qbxHõ~} ° O J<Õk `å`å¯eHõ ^Œ$yfi+¨Ü∞« O HÍ^Œ∞. nx „ѨÉÏè =O KåÖÏHÍÅO LO@∞Ok. qbxHõ~}
° O =Å¡
ã¨O㨯 $uÖ’ [iˆQ Ѩi=~°#Î Å∞ KåÖÏ HÍÅO H˘#™êQÆ∞`å~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 11. 2
1. „H˜Ok "å\˜Ö’ ã¨~Ô #· Jaè„áêÜ«∞ HÍxk Uk.
Z. qehHõ~}
° O XHõ `å`å¯eHõ Ѩ~ã° O¨ 㨯 $fHõ~}
° ~°∂ѨO.
a. qehHõ~}
° O XHõ x^•#OQÍ [iˆQ „Ѩ„H˜Ü∞« .
ã≤. qehHõ~}
° SzÛùH"õ ∞≥ Oÿ k.
_ç. qehHõ~}
° O Ѩ~ã° O¨ 㨯 $fHõ~}
° Ü≥ÚHõ¯ XHõ ~°∂ѨO
2. „H˜Ok HÍ~°HÍÅÖ’ Uk qehHõ~}
° ‰õΩ J=~À^èOŒ
Z. ‰õΩÖÏO`«~° q"åǨÅ∞
a. Pi÷Hõ ã¨=∂#`«fiO`À ã¨O㨯 $uHõ ™ê^è~Œ ‡° º`«
ã≤. ã¨O㨯 $uHõ =º`庙êÅ HÍ~°}OQÍ q~°∞^Œú „ѨuK«~º° Å∞
_ç. ÃÑ"· å\˜Ö’ Un HÍ^Œ∞
3. qehHõ~}
° O XHõ „Ѩ„H˜Ü∞« ............ (HõeÜ«Ú / qÉèlí OK«∞ / ã¨O㨯 $uHõ =∞~˘Hõ ~°∂ѨO / ã¨=∞„QÆ`)«
4. qehHõ~}° O
Z. ã¨OѨ~¯° OÖ’ L#fl ã¨O㨯 $`«∞Å∞ ZѨC_»∂ ã¨=∂#O.
a. ã¨OѨ~¯° OÖ’ L#fl ã¨O㨯 $`«∞Å∞ ™ê=∂lHõ ™ê^Œ~≈° º`«#∞ Hõey LO\Ï~Ú.
ã≤. XHõ ã¨O㨯 $u „áê|ÖϺxfl Hõey LO_ç =∞~˘Hõ\ ˜ z#flQÍ ÖË^• ^•^•Ñ¨Ù z#flQÍ LO@∞Ok.
_ç. ÃÑ·=hfl
119
Downloaded from http://smartprep.in

11.3 ã¨=∞„Q`
Æ «
ã¨=∞„QÆ`« JO>Ë qaè#fl ÉèÏQÍÅ∞ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ =ã¨∞=Î ÙQÍ ~°∂á⁄O^Õ „Ѩ„H˜Ü∞« . Hõ#∞Hõ ã¨=∞„QÆ`« ã¨É∞íè ºÅ∞ Hõeã≤
LO_»\ÏxH˜ =∞iÜ«Ú XHõ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ LO_»\ÏxH˜ |Å=O`«O KÕã∞¨ OÎ k. D q^èOŒ QÍ ã¨=∞„QÆ`« ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’
ã≤~÷ `° åfixfl `≥ã∞¨ OÎ k. Wk =º=™ê÷Ñ<¨ å „Ñ¨„H˜Ü∞« QÍ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. Wk ™êOѶ∞≤ Hõ U~åÊ@∞ =∞iÜ«Ú "≥=· ∞#㨺O J<Õ
„Ѩ„H˜Ü∞« ʼnõΩ =ºuˆ~HõO. ã¨=¸Ç¨Ï ã¨=∞„QÆ`« J#QÍã¨=¸Ç¨Ï ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `« ÖË^• ^•~°∞_»ºO.
ã¨=∞„QÆ`« ™ê=∂lHõ „Ѩ„H˜Ü∞« =∞iÜ«Ú Wk „Ѩ^•#OQÍ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ ã¨O|OkèOz ÖË^• W`«~°
ã¨=¸Ç¨Å ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ ã¨O|OkèOz LO@∞Ok. Hõ#∞Hõ ã¨=¸Ç¨Ï x~å‡} P=â◊ºHõ`« =∞iÜ«Ú J=ã¨~åÅ#∞ J~°O÷
KÕã∞¨ HÀ"åeû# J=ã¨~O° LOk. D q+¨Ü∞« Ѩi*Ï˝#O =∞#O ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ LO_Õ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `«#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜
LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
=º‰õΩÅÎ J=ã¨~åÅ∞ѨÓiÎ KÕÜ∞« _®xH˜ ã¨=¸Ç¨Å∞ U~°Ê_»`å~Ú. XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ ã¨Éºíè `åfixfl
=∞iÜ«Ú Éèí„^Œ`«#∞ Hõeûã¨∞ÎOk. D q^èŒOQÍ "åiÖ’ XHõ ã¨=¸Ç¨xH˜ K≥Ok#"å~°=∞<Õ ÉèÏ=# U~°Ê_»_®xH˜
^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok. nxx [<åÉèÏâߢãÎ̈ ÉèÏ=#QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û ÉèÏ=# U~°Ê_»_®xH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok. WOH˘Hõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ
ã¨=¸Ç¨O ~°HOõ U^ŒO>Ë ã¨=∂[âߢãOÎ̈ ~°HOõ . XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ JO`«ã∞¨ Î Hõey, XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ áê„`«Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ
=º‰õΩÅÎ #∞ ã¨=¸Ç¨ÏO J#=K«∞Û. ~°∂Ѩ|^Œ"ú ∞≥ #ÿ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞, ѨOK«H˘<Õ #=∞‡HÍÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å#∞ XHõ
™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨Ï ÅHõ}∆ OQÍQÆ∞iÎOK«=K«∞Û. ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨xH˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. ‰õΩ@∞O|O, |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨Å∞,
„QÍ=∞O, ‰õΩÅO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ ã¨É∞íè ºÅO^Œih HõeÑ≤ LOK«_O» Ö’ =∞iÜ«Ú ^è$Œ _è`» åfixfl H˘#™êyOK«_O» Ö’ ã¨=∞„QÆ`« „Ѩ^•è # áê„`«
=Ç≤Ïã¨∞OÎ k. ã¨=¸Ç¨Ï ^è$Œ _è`» fi« O, ã¨=∞„QÆ`ë Ñ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° Hõeã≤ LO_»@OÖ’
D „Ѩ„H˜Ü∞« ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok. ã¨=∞„QÆ`« J<Õk XHõ „Ѩ„H˜Ü∞« , ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ Hõeã≤ LO_»\ÏxH˜, =∞iÜ«Ú
XHõ¯\˜QÍ LO_»\ÏxH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ Õ „Ѩ„H˜Ü∞« .
™ê=¸Ç≤ÏHõ ã¨=∞„QÆ`« J#QÍ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 qq^èŒ ^ŒâÖ◊ ’ L#fl ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨O|O^è•Å#∞
ã¨"∞≥ Hÿ ºõ Ѩ~K° _« O» , W@∞=O\˜ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨O|O^è•Å∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ LO\Ï~Ú.Jq ™ê÷~ÚÖ’ ÖË^• f„=`«Ö’ Q˘Ñ¨ÊQÍ
ã¨"∞≥ Hÿ ºõ Ѩ~K° |« _ç#q. `«‰Ωõ ¯=QÍ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ Ѩ~K° |« _ç#q ÖË^• =∂=¸Å∞QÍ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ Ѩ~K° |« _»#q J<Õ ~°HÍÅ∞QÍ LO\Ï~Ú.
™ê=∂lHõ ã¨=∞„QÆ`« Ü≥ÚHõ¯ ™ê÷~Úx qq^èŒ ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 D q^èOŒ QÍ=sæHiõ OK«=K«∞Û.‰õΩ@∞O|O, QÀ„`«O,
„QÍ=∞O, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å |$O^ŒO, ‰õΩÅO, =∞`«O, „áêO`«O ~å¢+Oì¨ =∞iÜ«Ú *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú q@hflO\˜Ö’H˜ ‰õΩ@∞O|OÖ’
ã¨=∞„QÆ`Z« ‰õΩ¯=QÍLO@∞Ok. =∞iÜ«Ú qq^èŒ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ ™êOѶ∞≤ Hõ - ™êO㨯$uHõ ã¨=∞„QÆ`« `«‰Ωõ ¯=QÍ
LO@∞Ok. Wk qaè#fl ã¨O^Œ~åƒùÅ∞ =∞iÜ«Ú qq^èŒ ã¨=¸Ç¨Å HÀiHõÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. „ѨH$õ u "≥Ñ· s¨ `«ºO
ÖË^• q^Õj ^ŒO_»Ü∂« „`«Å ã¨=∞Ü«∞OÖ’ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ LO_Õ ã¨=∞„QÆ`« KåÖÏ L#fl`« ™ê÷~ÚÖ’ LO@∞Ok. Wk
*ÏfÜ«∞^è$Œ _»`åfixfl =∞iÜ«Ú *ÏfÜ«∞ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `«#∞ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. W@∞=O\˜^Õ =∞`«O, „áêO`«O, ‰õΩÅO =∞iÜ«Ú
W`«~° ™ê=∂lHõ - ™êO㨯 $uHõ ™ê÷~ÚÅ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `«ÅÖ’ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.

120
Downloaded from http://smartprep.in

11.3.1 ã¨=∞„QÆ`Ö« ’x JOâßÅ∞

D „H˜Ok JOâßÅ ^•fi~å ã¨=∞„QÆ`« ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
1. XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ ÅHõ}∆ ÏÅ#∞ ѨOK«∞HÀ=_»O ™ê=¸Ç≤ÏHõ ^•~°∞_®ºxfl U~°Ê~°∞ã¨∞OÎ k. Wk „â◊=∞ qÉè[í #, WzÛѨÙK«∞ÛH˘<Õ
ã¨O|O^è•Å∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨~㰠ʨ ~° P^è•~°=Ú ^•fi~å ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok.
2. ã¨=¸Ç¨ÏO U~°Ê~°KÕ J<ÕHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ã‘fiHõ~}
° =∞iÜ«Ú Ñ¨ijÅ# XHõ¯\˜ KÕ¿ã HÍ~°}O
3. ã¨fi=~°"æ å^ŒO ÖË^• XHõi ã¨fiO`« ã¨O㨯 $u Ü≥ÚHõ¯ „áê^è•#º`« XHõ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅÖ’x ™ê=∂lHõ
xÜ«∞O„`«}‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
4. ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 LO_Õ „Hõ=∞tHõ}
∆ ã¨=¸Ç¨xfl SHõºÑ¨~∞° ã¨∞OÎ k.
ã¨=∞„QÆ`ë Ñ· „ѨÉÏè "åxfl K«∂¿Ñ „Ѩ^•è # HÍ~°}O Ѩ~㰠ʨ ~°K~« º° Å∞, XHõi<˘Hõ~∞° QÆ∞iÎOK«_O» =∞iÜ«Ú <≥u· Hõ`.«
™ê=¸Ç≤ÏHõ Hõeã≤ Hõ@∞ì`#« O =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`« =Å¡ |ÅѨ_`» å~Ú `«Ñʨ Hˆ =ÅO Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å =Å¡ =∂„`«"∞Õ HÍ^Œ∞.

11.3.2 ã¨=∞„QÆ`#« ∞ „ѨÉÏè q`«OKÕ¿ã HÍ~°HÍÅ∞

1. ã¨=¸Ç¨Ï Ѩi=∂}O ÃÑ^ŒÌ ã¨=¸Ç¨Å HõO>Ë z#fl Ѩi=∂}O Hõey# ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ ã¨=∞„QÆ`#« ∞ ™êkèOK«_O»
ã¨∞ÅÉèíO.
2. ã¨=∞„QÆ`‰« Ωõ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO JkèHõ â◊HxÎ̃ Hõey LO@∞Ok.
Éè∫uHõ K«Å#O =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Ï SHõ=∞`«ºO =∞^躌 ã¨O|O^è•xfl ™ê^è•~°≈º`« =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`Å« =∞^Œº QÆÅ
ã¨O|O^è•xfl q=iOKÕ JOâ◊OQÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û. Éè∫uHõ K«Å#O XHõ H˘`«Î =ºHÎ̃x ã¨=¸Ç¨xH˜ ѨiK«Ü∞« O KÕã∞¨ OÎ k.
J~Ú`Õ D =ºHÎ̃ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ Z\Ï¡ qehHõ~} ° K≥O^Œ∞`å_À J<Õk „Ѩ^•è #ã¨=∞㨺. WHõ¯_» WOH˘Hõ q+¨Ü∂« xfl ‰õÄ_®
QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀHõ `«Ñʨ ^Œ∞. H˘`«"Î å~°∞ Z‰õΩ¯"≥`· Õ JO`« Z‰õΩ¯=QÍ ã¨=¸Ç¨ÏO "åix SHõºÑ¨~K° ∞« HÀ=_®xH˜ W+ì̈Ñ_¨ ^» ∞Œ .

11.3.3 ã¨=∞„QÆ`« ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
1. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° O =∞iÜ«Ú qehHõ~}
° O`À áÈeÛ#ѨC_»∞, ã¨=∞„QÆ`« XHõ ã¨OH˜+¡ "ì̈ ∞≥ #ÿ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« .
2. Wk ã¨OH˜+¡ "ì¨ ∞≥ Oÿ k ZO^Œ∞HõO>Ë, nxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ J<ÕHõ xi‡u Ѩ~"° ∞≥ #ÿ ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞¡ LO\Ï~Ú.
3. ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞, ã¨=¸Ç¨Å∞ Ѩ~=° ~°#Î K≥O^Œ∞`å~Ú. J~Ú`Õ H˘xfl ã¨Oã¨Å÷ ∞ `«=∞ ã¨<å`«# ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú
Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ J^Õ q^èOŒ QÍ Hõey LO\Ï~Ú.
4. ã¨=∞„QÆ`« J#QÍ ™êO㨯 $uHõ ÉèÏQÍÅ#∞ „Ѩ^•è # ã¨O㨯 $u`À HõeÑ≤ LOK«_O» ÖË^• ã¨"∞≥ Hÿ ºõ Ѩ~K° _« O» .
ã¨Ñ~¨ ¯° OÖ’ L#fl ã¨O㨯 $`«∞Å∞ `«=∞ ã¨O㨯`«∞Å „Ѩ`ºÕ Hõ`#« ∞ Hõey LO@∂<Õ W`«~° ã¨O㨯 $uÖ’x H˘xfl JOâßÅ#∞
ѨOK«∞H˘O\Ï~Ú. Wq "å\˜x ã¨=∞„QÆ Ñ¨~∞° ™êÎ~Ú.

121
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 11.3
1. „H˜Ok "å\˜x 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx QÆ∞iÎOK«O_ç.
(i) ã¨=¸Ç¨Ï ã¨=∞„QÆ`« J#QÍ, ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 qq^èŒ ^ŒâÅ◊ Ö’ LO_Õ ã¨O|O^è•Å#∞ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ Ѩ~K° _« O»
(XѨC / `«ÑC¨ )
(ii) ã¨=¸Ç¨ÏO U~°Ê~°z#J<ÕH~õ H° ÍÖˇ#· „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ P"≥∂kOK«_O» =∞iÜ«Ú Ñ¨ijeOK«_O» XHõ HÍ~°HOõ HÍ^Œ∞
(XѨC / `«ÑC¨ )
(iii) ã¨=¸Ç¨ÏO Ü≥ÚHõ¯ Ѩi=∂}O ^•x ã¨=∞„QÆ`#« ∞ „ѨÉÏè q`«O KÕã∞¨ OÎ k (XѨC / `«ÑC¨ )
(iv) ã¨=∞„QÆ`Ö« ’ „áê^èqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO`À áÈeÛ#ѨC_»∞ Q“} ã¨=¸Ç¨ÏO JkèHõ â◊HxΘ Hõey LO@∞Ok.
(XѨC / `«ÑC¨ )
(v) ã¨=∞„QÆ`« J<Õk=º=ã¨Ñ÷ <¨ å „Ñ¨„H˜Ü∞« ‰õΩ J#fi~ÚOK«_O» [~°∞QÆ∞`«Ok. (XѨC / `«ÑC¨ )

11.4 Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}

° O, qehHõ~}
° O =∞iÜ«Ú ã¨=∞„Q`
Æ «
XHõ ã¨iáÈÅÛ_»O
g∞~°∞ Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° O, qehHõ~}
° O =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`« J<Õ ÉèÏ=#Å#∞ KåÖÏ qѨÙÅOQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ H˘x
LO\Ï~°∞. =∞#O D =¸_»∞ ÉèÏ=#Å#∞ ã¨iáÈeÛ "å\˜ =∞^躌 QÆÅ áÈeHõÅ#∞ =∞iÜ«Ú ÉË^•è Å#∞ q=iOK«=K«∞Û.
D =¸_»∞ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ H˘xfl ™ê^è•~°} QÆ∞}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú H˘xfl =º`庙êÅ∞ Hõey L<åfl~Ú. ™ê^è•~°}
JOâßÅÖ’ H˘xfl „H˜O^Œ q=iOK«_O» [iyOk.
(i) ™êO㨯 $uHõ ã¨OѨ~¯° O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^•è # ã¨∂„`åÅ∞ Ѩ~ã° O¨ 㨯 $fHõ~}
° O, qehHõ~}
° O =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`.«
(ii) ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ Wq ÉèÏQÍÅ∞ : WOH˘Hõ q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë, qq^èŒ ã¨O™ê¯ $uHõ =∞iÜ«Ú ™êOѶ∞≤ Hõ
ã¨=¸Ç¨Å ™êOѶ∞≤ Hõ Ѩi=~°#Î Ö’ D =¸_»∞ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ LO\Ï~Ú.
(iii) qaè#fl ™êO㨯$uHõ JOâßÅ#∞ ã‘fiHõiOK«_O» =∞iÜ«Ú <Õ~∞° ÛHÀ=_»O D =¸_»∞ JOâßÅÖ’ ™ê^è•~°}ÅHõ}
∆ ÏÖË.
(iv) D =¸_»∞ „Ѩ„H˜Ü∞« ÅÖ’ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ "åºÑ≤Î =∞iÜ«Ú "å\˜ P"≥∂^ŒO =∞iÜ«Ú J#∞ã¨~}
° , q¢ãuΨ J<Õk
™ê^è•~°} ÅHõ}
∆ "Õ∞.

122
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ~° ã¨O㨯$fHõ~}
° O

O ™êO㨯$uHõ ã¨OѨ~¯° O ã¨O^Œ~ƒ° Où

O ~Ô O_»∞ ã¨O㨯$f ã¨=Ú^•Ü«∂Å=∞^躌 ™êO㨯$uHõ
JOâßÅ#∞ WzÛѨÙK«∞ÛHÀ=_»O[~°∞QÆ∞`«∞Ok.
O Wk nx ^•fi~å ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok.
O „Ѩ`º« Hõ∆ ã¨OѨ~¯° O ^•fi~å
O Ѩ~ÀHõ∆ ã¨OѨ~¯° O ^•fi~å
O qehHõ~}
° O XHõ „Ѩ„H˜Ü∞«

O XHõ ã¨O㨯$u `«# QÆ∞iÎOѨÙ#∞ O J<ÕHõ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ Hõeã≤ rqã¨∞#Î flѨC_»∞

HÀÖ’Ê~Ú#ѨC_»∞ XHõ ™ê^è•~°} ã¨O㨯$u Ü≥ÚHõ¯ JOâßÅ#∞
J#∞ã¨iOz#ѨC_»∞ ÖË^• „Ѩ^•è #ã¨O㨯$u
ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ J#∞ã¨iOz#ѨC_»∞
O =∞~˘Hõ ã¨O㨯$uÖ’H˜ b#"≥∞#ÿ ѨC_»∞ O ^•x „Ѩ`ºÕ Hõ`#« ∞ QÆ∞iÎOѨÙ#∞ HÀÖ’Ê`«∞Ok.
qehHõ~}° O ã¨=∞„QÆ`«
O qehHõ~}
° O KåÖÏ HÍÅO H˘#™êˆQ„Ѩ„H˜Ü∞« O ã¨=∞„QÆ`« J<Õk ‰õÄ_® XHõ „Ѩ„H˜Ü∞« ÖË^• Ѷe¨ `«O
HÍ=K«∞Û
Ѩ~° ã¨O㨯$fHõ~}
° O, qehHõ~}
° O =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`« =∞^躌 áÈeHõ

123
Downloaded from http://smartprep.in

11.5 g\˜ =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è Å#∞ H„ O˜ k q^èOŒ QÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û

1. qehHõ~}° O J#QÍ ™êO㨯$uHõ HõÅ~ÚHõ, ã¨O㨯$fHõ~}° O, ™êO㨯$uHõ JOâßÅ "åºÑ≤HÎ ˜ ã¨O|OkèOz#k. JkèHõ
"≥Ú`«OÎ Ö’, Z‰õΩ¯= „áêO`åxH˜ "åºÑ≤Oz LO@∞Ok. WOH˘Hõ "≥Ñ· Ù¨ ã¨=∞„QÆ`« =º‰õΩÅÎ #∞ XHõ KÀ@ KÕiÛ "åi
=∞^躌 ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `«=∞iÜ«Ú ^è$Œ _»`#« ∞ H˘#™êyã¨∞OÎ k. Wk ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ ã≤~÷ `° åfixfl `≥ã∞¨ OÎ k.
2. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° O XHõ x~°O`«~° „Ѩ„H˜Ü∞« S`Õ ã¨=∞„QÆ`« XHõ ã¨O™ê÷Q`Æ "« ∞≥ #ÿ „Ѩ„H˜Ü∞« QÍ ÉèÏqOѨ|_»∞`«∞Ok. D
~Ô O_çO\˜ =∞^ŒºQÆÅ ÉË^•è ÅÖ’ qehHõ~}° Ïxfl ™ê=∂lHõ ã¨OѨ~¯° O Hõey#Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Ü≥ÚHõ¯ JOu=∞ Ѷe¨ `«OQÍ
ÉèÏqOK«=K«∞Û.
3. qehHõ~} ° „Ѩ„H˜Ü∞« ‰õΩ Z‰õΩ¯= HÍÅO Ѩ_∞» `«∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë qq^èŒ ã¨O㨯$`«∞Å qÅ∞=Å∞ =∞iÜ«Ú hu
ã¨∂„`åÅ∞ Hõeã≤áÈ=_®xH˜ Z‰õΩ¯= ã¨=∞Ü«∞O Ѩ_∞» `«∞Ok Hõ#∞Hõ. nxH˜ ѨÓiÎ aè#flOQÍ, ã¨=∞„QÆ`« JO>Ë ™êO㨯$u
|Ǩïà◊`fi« O SzÛHõ =∞iÜ«Ú Jã¨OѨÓiÎ qehHõ~} ° =Ú. Wk Ju `«‰Ωõ ¯= ã¨=∞Ü«∞OÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. H˘xfl
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° O =Å¡ ™ê=∂lHõ Ѩi=~°#Î "ÕQOÆ QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
4. qehHõ~}
° Ïxfl ã¨ÇϨ ["≥∞#ÿ =∞iÜ«Ú Jxˆ~tú Hõ ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« QÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . J~Ú`Õ =~°ãO¨ 㨯$fHõ~}
° O
=∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`Å« ∞ J<Õq ™êOѶ∞≤ Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞. Wq ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨OѨ~¯° O ^•fi~å ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_|» _»`å~Ú.
=∞iÜ«Ú „Ѩ`º« HõO∆ QÍ ã¨ÇϨ HõiOѨ|_»`å~Ú.

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O Ѩ~° ã¨O㨯$fHõ~}
° O J#QÍ XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO #∞O_ç "Õ~˘Hõ ã¨=¸Ç¨xH˜ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ∞ "åºÑ≤Î K≥O^Œ_O» .
O =ºHÎ̃H˜ ѨÙ@∞ìHõ =Å¡ ã¨O㨯$u ã¨O„Hõq∞OK«^∞Œ . ѨÙ\ì̃# `«~∞° "å`« =ºHÎ̃ ™êO㨯$uHõ qÅ∞=Å∞, Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞, PKå~åÅ∞
=∞iÜ«Ú „Ѩ=∂}ÏÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x <Õ~∞° ÛH˘O\Ï_»∞.
O XHõ ã¨O㨯$f ã¨=¸Ç¨ÏO #∞O_ç "Õ~˘Hõ ã¨=¸Ç¨xH˜ "åºÑ≤Î K≥O^Œ_®xH˜ ™ê=∂lHõ ã¨OѨ~¯° O,„Ѩ`º« HõO∆ QÍQÍh
ÖË^• Ѩ~ÀHõO∆ QÍ QÍh `«Ñʨ xã¨i.
O ÉèÏ+¨Ö’ Ѩi=~°#Î Å∞, ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Å∞, *Ï`«∞Å∞ =∞iÜ«Ú ^ÕâßÅ HõÅ~ÚHõÅ∞ qehHõ~} ° „Ѩ„H˜Ü∞« ‰õΩ HÍ=Åã≤#
q+¨Ü∂« Å#∞ JOk™êÎ~Ú. P^è∞Œ xHõHÍÅOÖ’ „Ñ≤O\˜OQ∑ „ÃÑãπ, ѨÙãÎ̈HÍÅ∞ =∞iÜ«Ú "å~åΠѨ„uHõÅ∞ ÉèÏ+¨#∞
P^è•~°É∂íè `«O KÕã<≤ å~Ú. „ÃÑãπ ÉèÏ+¨#∞ ™ê^躌 Ѩ_Õ q^èOŒ QÍ KÕãO≤ k, ѨÓ~°fiO ™ê^躌 O HÍx Ѩxx WѨC_»∞
™ê^茺Ѩ_ÕÖÏKÕã≤Ok.

124
Downloaded from http://smartprep.in

O ™êO㨯$u "åºÑ≤Ü
Î Ú≥ Hõ¯ ™ê^è#Œ OQÍ ÉèÏ+¨‰Ωõ WzÛ# „áê^è•#ºOXHõ „Ѩ^•è # ã¨∂„`«OÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ Oç k. =∂`«$ÉèÏ+¨Ö’
LO_Õ <å#∞_»∞Å∞ P „áêO`«„Ѩ[Å Kåi„`«Hõ J#∞Éè"í åÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú. Kåi„`«HOõ QÍ K«∂¿ãÎ „Ѩ[Å=∞^躌
LO_Õ SHõ=∞`åºxH˜ „Ѩ^•è # P^è•~°O *Ïu HõO>Ë ÉèÏ¿+.
O Éè∫uHõ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ J#∞ã¨~}° JÉè∫uHõ ™êO㨯$uHõ JOâßÖˇ#· PÖ’K«<åq^è•#O, „Ѩ=∂}ÏÅ∞, qÅ∞=Å
=º=ã¨÷ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜Ö’ Ѩi=~°#Î #∞ Hõeyã¨∞OÎ k.
O qehHõ~}° Ü≥ÚHõ¯ "ÕQOÆ =∞iÜ«Ú Ñ¨ÓiÎQÍ [~°Q@ Æ O J<Õk „Ѩ`º« HõO∆ QÍ ™êOѶ∞≤ Hõ - ã¨OѨ~¯° O Ü≥ÚHõ¯ ™êg∞Ѩº`«
g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. QÆ$Ç¨Ï ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ÉÏxã¨`fi« O J<Õk qehHõ~}° Ü≥ÚHõ¯ L^•Ç¨Ï~°}OQÍ ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û.
O ã¨O™ê¯~°Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ J#∞=~°#Î O =∞iÜ«Ú PkfifÜ«∞ â◊‰Ωõ ÅÎ #∞J#∞HõiOK«_O» ,Pk=∞ ã¨=∂*ÏÅÖ’x H˘`«"Î å~°∞
qehHõ~} ° ‰õΩ H˘xfl L^•Ç¨Ï~°}Å∞.
O qehHõ~}° O ã¨=∞„QÆ`« =∂kiQÍ<Õ ™ê÷~ÚH˜ ã¨O|OkèOz#k. *Ïu ã¨=¸Ç¨Å∞ Q“~°= ã¨O㨯$uH˜ ã¨ÇϨ Hõiã¨∂<Î Õ
"å\˜ ã¨fiO`« JOâßÅ#∞ H˘#™êy™êÎ~Ú. nx Ѷe¨ `«OQÍ ™êO㨯$uHõ |Ǩïà◊`fi« O, J<ÕHõ ã¨=¸Ç¨Å HõÅ~ÚHõ
U~°Ê_»∞`«∞Ok. |Ǩïà◊`fi« O ™êO㨯 $uHõ |Ǩïà◊`fi« O J<ÕHõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ SzÛHõOQÍ, Jã¨OѨÓiÎQÍ [iˆQ
qehHõ~°}=Ú.
O =Å㨠=zÛ# "å~°∞ qehHõ~} ° Ö’ ~Ô O_»∞ ÉèÏQÍÅ∞O\ÏÜ«∞x ÉèÏq™êÎ~∞° . S`Õ D ~Ô O_»∂ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ HÍÅOÖ’
XHõ^•x`À =∞~˘Hõ\H˜ eõ ã≤ LO@∞Ok. XHõ\˜ =∂`«$ ã¨O㨯$ux J}QÆ^˘H˜¯`Õ, ~Ô O_»=k H˘`«Î JOâßÅ#∞
JÅ=K«∞ÛH˘O@∞Ok.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
100 -200 Ѩ^•ÅÖ’ ã¨=∂^è•<åÅ∞ „"åÜ«∞O_ç.
1. „H˜Ok ÉèÏ=##∞ =∞iÜ«Ú J~å÷xfl q=iOK«O_ç.
Z. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}° O
a. ã¨=∞„QÆ`« =∞iÜ«Ú
ã≤. qehHõ~}° O
2. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° O, ã¨=∞„QÆ`« =∞iÜ«Ú qehHõ~}
° Å#∞ ã¨iáÈÅÛO_ç.
3. Ѩ~ã° O¨ 㨯$fHõ~}
° O, ã¨=∞„QÆ`« =∞iÜ«Ú qehHõ~}
° =ÚÅ ÅHõ}
∆ ÏÅ =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è Å#∞ q=iOK«O_ç.
125
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ^Œ HÀâ◊=Ú
ã¨=¸Ç¨Ï ^•~°∞_躻 O : ã¨=¸Ç¨Ï ã¨q∞+≤ì / SHõ=∞`«ºO
JxÜ«∞u : ™ê^è•~°}™ê=∂lHõ J=º=ã¨÷
ã¨fi=~°"æ å^ŒO : XHõi ã¨fiO`«ãO¨ 㨯$ux ÖË^• PKå~åÅ#∞ QÍ_èO» QÍ W+¨Ñì _¨ @» O ÖË^• `«# ã¨O㨯$ux
L#fl`«"∞≥ Oÿ kQÍ ÉèÏqOK«_O» .

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

11.1
Z. ™êO㨯$uHõ Ѩi=~°#Î
a. ~Ô O_»∞
ã≤. ã¨OѨ~¯° O
_ç. „Ѩ™ê~° ™ê^è#Œ =Ú =∞iÜ«Ú ÉèÏ= „Ѩ™ê~° ™ê^è<Œ åÅ∞
W. "åºÑ≤KÎ O≥ ^Œ_O»
Ü«∞Ѷπ. qâ◊fi[h#O =∞iÜ«Ú x~°O`«~O° [iˆQ
l. qehHõ~}
° O =∞iÜ«Ú ã¨=∞„QÆ`«

11.2
Z. (Z) 2. (ã≤) 3. HõeÜ«Ú 4. (ã≤)

11.3
(i) XѨC (ii) `«ÑC¨ (iii) XѨC
(iv) `«ÑC¨ (v) `«ÑC¨

126
Downloaded from http://smartprep.in

2
™ê=∂lHõ âßGO

127
Downloaded from http://smartprep.in

128
Downloaded from http://smartprep.in

12
q"åǨÏO
q"åǨÏO XHõ =ÚYº"≥∞#ÿ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è=Œ ∞<Õ q+¨Ü∞« O g∞ JO^ŒiH© `≥e¿ã LO@∞Ok. „ѨÑO¨ K«OÖ’x Jxfl
„áêO`åÅÖ’ Wk HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. aè#fl eOQÍʼnõΩ K≥Ok# W^Œ~Ì ∞° ¢ã,Α ѨÙ~°∞+¨µÅ∞ ÉèÏ~åº Éè~í Åΰ ∞QÍ Hõeã≤ rqOK«_®xH˜
q"åǨÏO^•fi~å ™ê=∂lHõ P"≥∂^•xfl á⁄O^Œ∞`å~°∞. =^è∂Œ =~°∞Å∞ H˘`«Î rq`«O „áê~°OaèOK«_®xH˜ q"åǨÏO ^•fi~å
™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok. g∞~°∞ q"åǨÏxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨O`À+¨ÅÖ’ =∞iÜ«Ú ã¨OÉè~í åÅÖ’ áêÖÁæx LO\Ï~°∞.
q"åǨxH˜ ã¨O|OkèOz# „áê=ÚYº`« „Ѩu ã¨=∂[OÖ’ „ѨuaOaã¨∞OÎ k. D „Ѩã∞¨ `Î « áê~îO° D „Ѩ^•è #
™ê=∂lHõ ã¨Oã¨`÷ À q∞=Ú‡Å#∞ ѨiK«Ü∞« O KÕã∞¨ OÎ k.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ D q+¨Ü∂« Å#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆeQÍe.
O q"åǨxfl x~°fizOK«_O»
O qq^èŒ q"åǨÏ~°HÍÅ#∞ =i‚OK«_O»
O q"åÇ¨Ï „ѨHÍ~åºÅ#∞ q=iOK«_O»
O Ç≤ÏO^Œ∂q"åǨÏO XHõ ã¨O™ê¯~°OQÍ =i‚OK«_O»
O =Úã≤O¡ ÅÖ’ q"åǨÏO XHõ ™ê=∂lHõ XѨÊO^ŒOQÍ =i‚OK«_O» , =∞iÜ«Ú
O q"åÇ¨Ï ã¨Oã¨Ö÷ ’x =∂~°∞ÊÅ#∞ q=iOK«_O»

129
Downloaded from http://smartprep.in

12.1 q"åǨÏO J~°O÷ =∞iÜ«Ú x~°fiK«#O

q"åǨÏO ¢ã,Α ѨÙ~∞° +¨µÅ âßs~°H,õ =∂#ã≤H,õ ™êOѶ∞≤ Hõ, ™êO㨯$uHõ =∞iÜ«Ú Pi÷Hõ HÀiHõÅ#∞ ѨÓiÎK¿Õ ã XHõ™ê=∂lHõ
ã¨Oã¨.÷ Wk ¢ã,Α ѨÙ~∞° +¨µÅ∞ `«=∞ =∞^躌 ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ ã¨O|O^è•Å#∞ U~°Ê~°K∞« H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ =∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞OÉÏxfl U~°Ê~°K∞« H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ
J#∞=∞uxã¨∞OÎ k.
XHõ ã≤~÷ ° ã¨O|O^èOŒ ^•fi~å ÖˇO· yHõ ã¨O|O^è•Å#∞ „Hõ=∞|núHiõ OK«_O» J<Õk q"åǨÏO Ü≥ÚHõ¯ XHõ „áê^äqŒ ∞Hõ
ÅHõº∆ O. W@∞=O\˜ „Hõ=∞|núH~õ }° J`«º=ã¨~O° ZO^Œ∞HõO>Ë ÖˇO· yHõ "åOKèÅ« #∞ J^Œ∞Ѩ٠KÕÜ∞« HõáÈ`Õ ã¨=∂[OÖ’ f„="≥∞#ÿ
peHõ‰Ωõ HÍ~°}=∞ø`«∞Ok, Wk rq`«ãǨ Ϩ =~°ÅÎ ‰õΩ J#=ã¨~"° ∞≥ #ÿ áÈ\©H˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ =» K«∞Û.
Hõ#∞Hõ „Ѩu ã¨=∂[=Ú ^•xÖ’x ã¨É∞íè ºÅ "≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^è•Å#∞ „Hõ=∞|núHiõ OKÕO^Œ∞‰õΩ H˘xfl ã¨Oã¨Å÷ #∞
Jaè=$kú Ѩ~∞° ã¨∞OÎ k. J@∞=O\˜ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨Oã¨Å÷ Ö’ q"åǨÏO XHõ¯\˜. JO`ÕHÍHõ, q"åǨÏO ÉèÏ~åº, Éè~í Åΰ ∞ ã¨O`å<åxfl
á⁄O^Œ_®xH˜, W`«~° ™êOѶ∞≤ Hõ =∞iÜ«Ú Pi÷Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ áêÖÁæ<OÕ ^Œ∞‰õΩ J#∞=∞uxã¨∞OÎ k.
‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ q"åǨxfl XHõ ã¨Oã¨Q÷ Í x~°fizOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ‰õΩ@∞O|OÖ’H˜ ¢ã,Α ѨÙ~°∞+¨µÅ#∞ J#∞=∞u
W=fi_®xH˜, ã¨O`å<åxH˜ K«@|ì ^Œ`ú « HõeÊOK«_®xH˜, =∞iÜ«Ú ÉèÏ~åº Éè~í Åΰ ∞ =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ =∞^躌 W`«~° ǨÏ_»Å∞
=∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `«Å∞ U~°Ê~°KÕ ã¨Oã¨.÷
XHõ ¢ãΑ =∞iÜ«Ú XHõ ѨÙ~°∞+¨µx =∞^躌 "≥Ç· Ï≤ Hõ |O^è∞Œ `«fiO U~°Ê_»_®xH˜ ™ê^è•~°}OQÍ XHõ ™ê=ÚlHõ ÖË^•
=∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ L`åû=O ^•fi~å ã¨=∂[O `«# J#∞=∞uxã¨∞OÎ k. L`«û=O J~ÚáÈQÍ<Õ, ÉèÏ~åºÉè~í ΰ Hõeã≤ rqOK«_O»
„áê~°OaèOz ‰õΩ@∞OÉÏxfl U~åÊ@∞ KÕã∞¨ H˘O\Ï~À. "å~°∞ ã¨O`å<åxH˜ [#‡x™êÎ~∞° . "åix ã¨=∂[O K«@|ì ^ŒOú QÍ
P"≥∂kã¨∞OÎ k. "≥"· åÇ≤ÏHõ[O@ J<ÕHõ ÉÏ^躌 `«Å#∞ XHõiH˘Hõ~∞° ѨÓiÎ KÕÜ∂« eû LO@∞Ok. nxH˜ „ѨuQÍ "å~°∞ J<ÕHõ
ǨωõΩ¯Å∞ =∞iÜ«Ú „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ á⁄O^Œ∞`å~°∞.
q"åǨÏO J<Õk ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ =∞iÜ«Ú ¢ãΑ =∞^Œº LO_Õ J<ÕHõ ~°HÍÅ ã¨O|O^è•Å HõÅ~ÚHõ Jx g∞~°∞ J~°O÷
KÕã∞¨ H˘x LO\Ï~°∞. Wk âßs~°Hõ "åOKèÅ« #∞ fˆ~Û, ѨÓiÎQÍ =∂~°∞`«∂ LO_Õ ã¨Oã¨.÷

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 12.1
K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
1. q"åǨÏO J<Õk XHõ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^èOŒ , Wk ‰õΩ@∞O| rq`åxH˜ „áê~°OÉèÏxflã¨∞OÎ k.
2. ã¨iS# ["å|∞#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
(Z) Wk ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ =∞^躌 âßâ◊fi`«"∞≥ #ÿ ã¨O|O^èOŒ
(a) Wk ã¨O`å<åxfl á⁄O^Œ_O» =∞iÜ«Ú "åix ÃÑOz ÃÑ^ŒKÌ ãÕ ≤ ÅH∆ͺxfl Hõey LO@∞Ok.
(ã≤) Wk ÖˇO· yHõ „Ѩ=~°#Î #∞ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ™ê=∞~°™êºxfl „Hõ=∞Ѩ~∞° ã¨∞OÎ k.
(_ç) ÃÑ· Jhfl.
130
Downloaded from http://smartprep.in

3. „H˜Ok MÏmx ѨÓiOK«O_ç.

„ã‘,ΠѨÙ~°∞+¨µÅ "≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^è•xH˜ J#∞=∞uxã¨∞OÎ k nxÖ’ ............ ÖË^• ............ L`«û=O
4. q"åǨÏO J#QÍ<Õq∞? XHõ "åHõºOÖ’ x~°fizOK«O_ç.

12.2 q"åÇ¨Ï ~°HÍÅ∞

q"åǨxH˜ ã¨O|OkèOz# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨^`úŒ ∞« Å#∞ |\˜ì q"åǨÅ ~°HÍÅ∞ =∞iÜ«Ú q"åÇ¨Ï Ñ¨iq∞`«∞Å∞
ÖË^• ǨÏ^Œ∞ÅÌ ∞ aè#flOQÍ LO\Ï~Ú.
q"åǨÅ ~°HÍÅ#∞ =∞#O J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ D „H˜Ok q^èOŒ QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
1. rq`«ãǨ Ϩ =~°∞ÅÎ ã¨OYº
2. rq`« ã¨ÇϨ =iÎx ã¨OáêkOKÕ =∂~åæÅ∞

12.2.1. rq`« ã¨ÇϨ =~°∞ÅÎ ã¨OYº#∞ |\ì̃ q"åǨÏÅ ~°HÍÅ∞

rq`« ã¨ÇϨ =~°∞ÅÎ ÖË^• XHõ =ºHÎ̃ ZO^Œ∞~°∞ ÉèÏ~åºÅ#∞ ÖË^• Éè~í Åΰ #∞ Hõey LO_»=K«∞Û. J<Õ JOâßxfl P^è•~°O
KÕã∞¨ H˘x q"åǨxfl ~Ô O_»∞ „Ѩ^•è # ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
(a) UHõ q"åǨÏO (Monogamy)
(b) |Ǩï q"åǨÏO (Polygamy)
(a) UHõ q"åǨÏO : ("≥∂<À ´ XHõ : QÆq∞ ´ q"åǨÏO) UHõ q"åǨÏO JO>Ë XHõ ¢ãΑ ÖË^• XHõ ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ XHõ™êi
XˆH ¢ãΑ ÖË^• ѨÙ~°∞+¨µx q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ JO>Ë ã¨ÇϨ =iÎ K«xáÈ~Ú#ѨC_»∞
ÖË^• q_®‰õΩÅ∞ fã¨∞‰õΩ#flѨC_»∞ XHõi<Õ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
„ѨÑO¨ K«"åºÑ¨OÎ QÍ ÉÏQÍ qã¨iÎ Oz# q"åÇ¨Ï ~°∂ѨO UHõ q"åǨÏO
(b) |Ǩï q"åǨÏO : (áêe ´ J<ÕHOõ : QÆq∞ ´ q"åǨÏO) D q"åÇ¨Ï ~°∂ѨOÖ’ XHõ ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ ÖË^• ¢ãΑ
XHõiHõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok ¢ãÅΑ #∞ ÖË^• ѨÙ~°∞+¨µÅ#∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ =∞iÜ«Ú ÉèÏ~°ºÅO^Œi`À ÖË^•
Éè~í Åΰ O^Œi`À rqOK«_®xH˜ J#∞=∞u=fi|_çOk.
|Ǩï q"åǨÏO ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ qÉè[í qOѨ|_çOk
(i) |Ǩï ÉèÏ~°º`«fiO
(ii) |Ǩï Éè~í $ΰ `«fiO
(i) |Ǩï ÉèÏ~°º`«fiO (Polygyny) : (áêe ´ KåÖÏ : rx ´ ¢ã)Α ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ XHõiHõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok ¢ãÅΑ #∞
q"åǨÏOKÕã∞¨ H˘<Õ q"åÇ¨Ï ~°∂áêxfl |ǨïÉèÏ~°º`«fiO JO\Ï~°∞.
131
Downloaded from http://smartprep.in

=Úã≤¡OÅÖ’ |Ǩï ÉèÏ~°º`«fiO J#∞=∞uOѨ|_çOk. J<ÕHõ yi[# ã¨=∂*ÏÅ∞ ‰õÄ_® |ǨïÉèÏ~°º`åfixfl

J#∞#iã¨∞<Î åfl~Ú. Kåi„`«HOõ QÍ ‰õÄ_® |ǨïÉèÏ~°º`«fiO J#∞ã¨iOKÕ"å~°∞. „áêp# ÉÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ N~å=Úx
`«O„_ç J~Ú# ^Œâ~◊ ^° Œä =∞Ǩ~åA =ÚQÆ∞~æ ∞° ÉèÏ~°ºÅ#∞ Hõey LO_Õ"å_»x JO^ŒiH˜ QÆ∞~°∞#Î fl q+¨Ü∞« "Õ∞.
(ii) |Ǩï Éè~í $ΰ `«fiO (Polyandry) : (áêe ´ KåÖÏ : Ü«∂O„_ç ´ ѨÙ~°∞+¨µ_»∞) |Ǩï Éè~í $ΰ `«fiO J<Õk XHõ
q"åǨÏ~°∂ѨO, nxÖ’ XHõ ¢ãΑ XHõiHõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok ѨÙ~°∞+¨µÅ#∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘O@∞Ok. ÖË^• WOH˘Hõ
q^èŒOQÍ K≥áêÊÅO>Ë, |ǨïÉèí~°Î$`«fiO Ö’ XHõ ¢ã‘Î XHõiHõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok Éèí~°ÎÅ#∞ UHõHÍÅOÖ’ Hõey
LO_»\ÏxH˜ J#∞=∞uOѨ|_»∞`«∞Ok.
H˘xfl yi[# `≥QÅÆ Ö’ L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ L`«~Î åOK«Öò Ö’x ''MÏ™ê— `≥QÖÆ ’ XHõ ¢ãΑ J#fl^Œ=Ú‡Å#∞ q"åǨÏO
KÕã∞¨ H˘O@∞Ok. D Ѩ^uúŒ x ''™⁄^Œ~° |ǨïÉè~í $ΰ `«fiO—— JO\Ï~°∞. g∞~°∞ =∞ǨÉèÏ~°`O« Ö’ ''„^ÒѨk—— ¿Ñ~°∞ q<ÕLO\Ï~°∞.
D"≥∞ S^Œ∞QÆ∞~°∞ áêO_»=ÙÅ#∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘Ok. XHõ"àÕ ◊ ¢ãΑ q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘#fl ѨÙ~°∞+¨µÅ∞ J#fl^Œ=Ú‡Å∞
H͉õΩO>Ë ^•xx ''J ™È^Œ~° |ǨïÉè~í $ΰ `«fiO—— JO\Ï~°∞. W@∞=O\˜ q"åǨÅ∞ Hˆ ~°àÖ◊ ’x <åÜ«∞~°Ö¡ ’ HõxÑ≤™êÎ~Ú.

rq`« ã¨ÇϨ =~°∞ÅÎ ã¨OYº#∞ |\˜ì q"åǨÏÅ ~°HÍÅ∞

q"åǨÏO

UHõ q"åǨÏO |Ǩï q"åǨÏO

|Ǩï ÉèÏ~°º`«fiO |Ǩï Éè~í $ΰ `«fiO

™È^Œ~° |Ǩï Éè~í $ΰ `«fiO J™È^Œ~° |ǨïÉè~í $ΰ `«fiO

|Ǩïq"åǨÏO KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅÖ’ XHõ ã¨=∂lHõ „Ѩ=∂}OQÍ LOk. J~Ú`Õ UHõq"åǨÏO „ѨѨOK«
"åºÑÎ̈OQÍHõxÑ≤OKÕ q"åǨÏO.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 12.2
1. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
XHõ ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ J<ÕH=õ ∞Ok ¢ãÅΑ #∞ q"åǨÏOKÕã∞¨ H˘<Õ q"åÇ¨Ï ~°∂áêxfl Dq^èOŒ QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
(A) ™È^Œ~° |Ǩï Éè~í $ΰ `«fiO (B) J™È^Œ~° |ǨïÉè~í $ΰ `«fiO
(C) |Ǩï ÉèÏ~°º`«fiO (D) |Ǩï Éè~í $ΰ `«fiO

132
Downloaded from http://smartprep.in

2. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞~°∞QÍ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.

„ѨÑO¨ K«"åºÑÎ̈OQÍ UHõq"åǨÏO ÉÏQÍ qãÎ̈iOz# q"åÇ¨Ï ~°∂ѨO.
3. „H˜Ok MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨~fi° ™ê^è•~°}OQÍ HõxÑ≤OKÕ q"åÇ¨Ï ~°∂ѨO...........

12.3 rq`« ã¨ÇϨ =iÎx Z#∞flH˘<Õ xÜ«∞=∂Å∞

"≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^è•Å‰õΩ ã¨O|OkèOz Jxfl ã¨=∂*ÏÅ∞ "å\˜ ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ H˘xfl xÜ«∞=∂Å#∞ U~°Ê~°∞™êÎ~Ú.
ã¨=∂[ ã¨É∞íè ºÅ∞ "åiH˜ W+¨"ì ∞≥ #ÿ "åix Z=i#O>Ë "åix q"åÇ¨Ï KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ J#∞=∞uOѨ|_»~∞° . q"åǨÏ
ÉèQí ™Æ êfiq∞x Z#∞flH˘<Õ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ "å~°∞ P"≥∂kOѨ|_ç# =∞iÜ«Ú x¿+kèOѨ|_ç# q"åÇ¨Ï xÜ«∞=∂ʼnõΩ Hõ@∞ì|_ç
LO_®e. J@∞=O\˜ H˘xfl xÜ«∞=∂Å#∞ WHõ¯_» K«iÛOK«_O» [iyOk.

12.3.1 x¿+kèOѨ|_ç# xÜ«∞=∂Å∞ :

rq`« ã¨ÇϨ =iÎx Z#∞flH˘<Õ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ H˘xfl x~°ƒOù ^•Å#∞ qkèOKÕ xÜ«∞=∂ÖË x¿+kèOѨ|_ç# xÜ«∞=∂Å∞.
H˘xfl =~åæÅ "åi`À "≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^è•Å#∞ D xÜ«∞=∂Å∞ P"≥∂kOK«=Ù. =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú
™ê÷xHõ PKå~åÅ P^è•~°OQÍ D xÜ«∞=∂Å#∞ =sæHiõ OK«_O» [iyOk.
ÉÏQÍ „áêK«∞~°ºOÖ’ L#fl x¿+kèOѨ|_ç# q"åÇ¨Ï xÜ«∞=∂Å∞ „H˜Ok q^èOŒ QÍ q=iOK«=K«∞Û.
(a) JQÆ=∞ºQÆ=∞# x¿+^èOŒ : PQÆ=∞ºQÆ=∞<åxfl Jxfl =∂#=ã¨=∂*ÏÅ∞ x¿+kèOz<å~Ú. PQÆ=∞ºQÆ=∞#O JO>Ë, ~°HÎõ
ã¨O|Onè‰Ωõ Å∞ ÖË^• XˆH =Oâß#∞„Hõ=∞O Hõey# =º‰õΩÅÎ =∞^Œº ÖˇO· yHõ ã¨O|O^è•Å∞ ÖË^• "≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^è•Å#∞
x¿+kèOK«_O» .
„Ѩu ã¨=∂[OÖ’ `«O„_ç =∞iÜ«Ú ‰õΩ=∂Ô~,Î `«e¡ =∞iÜ«Ú ‰õΩ=∂~°∞_»∞, J#fl =∞iÜ«Ú K≥ÖÅ¡ˇ ∞ =∞^躌 "≥"· åÇ≤ÏHõ
ã¨O|O^èOŒ x¿+kèÑ|¨ _çOk, W@∞=O\˜x¿+^è•xfl PQÆ=∞ºQÆ=∞# x¿+^èOŒ JO\Ï~°∞.
(b) |Ç≤Ïifi"åǨÏO (ZHÀºQÆq∞ ´ ZHÀº ´ |Ü«∞@ : QÆq∞ : q"åǨÏO) |ǨÏifi"åǨÏO J<Õk XHõ q"åÇ¨Ï PKå~°O,
nx „ѨHÍ~°O =ºH˜Î `å#∞ ã¨É∞íè º_»∞QÍ L#fl ã¨=¸Ç¨ÏO |Ü«∞@=∂„`«"∞Õ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ"åeû LO@∞Ok. Wk
|O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨ÏO, ‰õΩ@∞O|O, QÀ„`«O, „QÍ=∞O ÖË^• U W`«~° ã¨=¸Ç¨Ï"≥∞<ÿ å HÍ=K«∞Û.
(c) JO`«ifi"åǨÏO ( ZO_ÀQÆq∞ : ZO_À´ JO`«~ü : QÆq∞ ´ q"åǨÏO) XHõi ã¨fiO`« ã¨=¸Ç¨Ï֒ѨÖË q"åǨÏO
KÕã∞¨ HÀ"åeû# PKå~åxfl JO`«ifiq"åǨÏO JO\Ï~°∞. D ã¨fiO`« ã¨=ÚǨÏO `«# ã¨fiO`« `≥QÆ ÖË^• ‰õΩÅO ÖË^•
=∞`« ã¨=¸Ç¨ÏO HÍ=K«∞Û. S`Õ QÀ„`«O HÍ^Œ∞. QÀ„`åÅ∞ KåÖÏ J~°∞^Œ∞QÍ JO`«ifiq"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨Å∞, Jq
Z‰õΩ¯=QÍ |Ç≤Ïifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨Å∞.

133
Downloaded from http://smartprep.in

`≥QÅÆ ∞ JO`«ifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨Å∞, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÖ’x ‰õΩÖÏÅ∞ JO`«ifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨Å∞. =Úã≤O¡ ÅÖ’ '+≤Ü∂« —
=∞iÜ«Ú 'ã¨∞hfl—— J<Õ Ô~O_»∞ JO`«ifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨Å∞<åfl~Ú. ¢ÔH·ãÎ̈=ÙÅÖ’ ‰õÄ_® '~À=∞<£ HÍ^äŒe‰õΩ¯Å∞—
=∞iÜ«Ú '„á⁄>ˇ™êìO@∞Å∞— J<Õ JO`«ifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨Å∞<åfl~Ú.
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞HõOQÍ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ‰õΩÖÏÅ∞ JO`«ifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨Å∞. J~Ú`Õ „áêp#HÍÅOÖ’ ‰õΩÖÏO`«~°
ÖË^• =~å‚O`«~° q"åǨʼnõΩ J#∞Ö’=∞ =∞iÜ«Ú „ѨuÖ’=∞ q"åÇ¨Ï xÜ«∞=∂Å „ѨHÍ~°O J#∞=∞u=fi|_çOk.
(d) J#∞Ö’=∞ q"åǨÏO : Wk XHõ™êOѶ∞≤ Hõ PKå~°O. nxÖ’ X‰õ L#fl`« ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# Ü«Ú=‰õΩ_»∞ „H˜Ok
‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# Ü«Ú=ux q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘O\Ï_»∞. D q^èOŒ QÍ XHõ „ÉÏǨχ} Ü«Ú=‰õΩ_»∞ XHõ „H˜Ok ‰õΩÅO
ÖË^• =~å‚xH˜ K≥Ok# Ü«Ú=ux q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘=K«∞Û.
(e) „ѨuÖ’=∞ q"åǨÏO : D q"åǨÏ~°∂ѨOÖ’, XHõ „H˜Ok ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# Ü«Ú=‰õΩ_»∞ L#fl`« ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok#
Ü«Ú=ux q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘O\Ï_»∞. ã¨<å`«# Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’ W@∞=O\˜ q"åǨÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕ"å~°∞
HÍ^Œ∞. HÍ|\ì̃ XHõ „ÉÏǨχ} Ü«Ú=u „H˜Ok ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# Ü«Ú=‰õΩ_çx q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘x ã¨=∂[ P"≥∂^ŒO
á⁄O^Œ_O» ™ê^躌 Ѩ_kÕ HÍ^Œ∞.

12.3.2. ã¨∂zOz# =∞iÜ«Ú JkèQ}

Æ # xÜ«∞=∂Å∞
ÃÑ· K«~Û° ã¨ÇϨ =~°∞ÅÎ #∞ Z#∞flHÀ=_»OÖ’ QÆÅ x~ÀkèOKÕ xÜ«∞=∂Å`À q∞=Ú‡Å#∞ ѨiK«Ü∞« O KÕãO≤ k. WOHÍ
H˘xfl W`«~° xÜ«∞=∂Å∞<åfl~Ú. Wq W`«~° "å\˜ HõO>Ë H˘xfl ~°HÍÖˇ#· ã¨O|O^è•Å‰õΩ „áê^è•#º`«#∞ W™êÎ~Ú. H˘xfl
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’<Õ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ"åÅ<Õ xÜ«∞=∞O LOk. D PKå~åÅ∞ =º‰õΩÅÎ #∞
xˆ~tÌ ™êÎ~Ú. XHõ~∞° Z=ix q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ"åe. ÖË^• q"åǨÏOÖ’ Z=iH˜ „áê^è•#º`« W"åfie J<Õ q+¨Ü∂« xfl
`≥eÜ«∞*Ë™êÎ~Ú, g\˜x ' 'JkèQ} Æ # xÜ«∞=∂Å∞—— JO\Ï~°∞. H˘xfl„Ѩ^•è #"≥∞#ÿ xÜ«∞=∂Å∞ D „H˜Ok q^èOŒ QÍ L<åfl~Ú.
(a) ã¨=∂O`«~° Ñ≤f$Ü«∞ ã¨O`«u q"åǨÏO : Wk W^Œ~Ì ∞° J#fl^Œ=Ú‡Å∞ ÖË^• W^Œ~Ì ∞° JHͯK≥ÖÅ¡ˇ ∞ ã¨O`å#O =∞^躌
[iˆQ q"åǨÏO. W@∞=O\˜ q"åǨÅ∞ W^Œ~Ì ∞° J#fl^Œ=Ú‡Å∞ ÖË^• W^Œ~Ì ∞° JHͯK≥Öà¡ˇ √◊ ¡ =∞^躌 |O^è•xfl |ÅѨ~K° _« ®xH˜
L^ÕtÌ OѨ|_ç#q. W@∞=O\˜ q"åǨÅ∞ QÀ„`« |Ç≤Ïifi"åÇ¨Ï xÜ«∞=∂xH˜ q∞#Ǩ~ÚOѨÙ. ã¨=∂O`«~° Ñ≤f$Ü«∞
ã¨O`«u q"åǨÏO =Úã≤O¡ ÅÖ’ P"≥∂kOѨ|_çOk.
(b) "Õ∞#iHõ q"åǨÏO : XHõ =ºHÎ̃ `«# `«O„_ç ™È^Œi ã¨O`«<åxfl HÍx ÖËHõ `«e¡ ™È^Œ~°∞_ç ã¨O`«<åxfl HÍx
q"åǨÏ=∂_ç`Õ ^•xx ''"Õ∞#iHõ q"åǨÏO—— JO\Ï~°∞. ÖË^• nxx W\Ï¡ x~°fizOK«=K«∞Û. ''XHõ J=∂‡~Ú `«#
`«e¡ ™È^Œ~∞° x ‰õΩ=∂~°∞x ÖË^• `«O„_ç K≥ÖÅ¡ˇ ∞ ‰õΩ=∂~°∞x q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O——. D q"åÇ¨Ï Ñ¨^uúŒ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’
KåÖÏ „áêO`åÅÖ’ J=∞Å∞Ö’LOk. =∞^躌 „Ѩ^âÕ òÖ’x 'QÀO_»∞Å∞—, *Ï~°Oö _£Ö’x 'XiÜ«∞<£— =∞iÜ«Ú 'YiÜ«∞—
`≥QÅÆ Ö’ PK«~} ° Ö’ LOk. nxx =∞Ǩ~å¢+Öì̈ ’ ‰õÄ_® PK«iã¨∞<Î åfl~°∞. ^ŒH} ∆˜ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÖ’
H˘xfl „áêO`åÅÖ’ "Õ∞#=∂=∞#∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞#flk.

134
Downloaded from http://smartprep.in

(c) ^Õ=~° <åºÜ«∞O : ^Õ=~°<åºÜ«∞O J<Õk XHõ PKå~°O, nxÖ’ q^è=Œ ~åÖˇ#· ¢ãΑ `«# Éè~í ΰ ™È^Œ~∞° x q"åǨÏO
KÕã∞¨ H˘O@∞Ok. ™ê^è•~°}OQÍ Éè~í Ü
ΰ Ú≥ Hõ¯ z#fl `«=Ú‡_»∞ q^è=Œ ~åex q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘O\Ï_»∞. D Ѩ^uúŒ
hÅyiÖ’x ''`À_®—— ÅÖ’ PKå~°}Ö’ LOk.
(d) ÉèÏ~åºÉèQí hÆ <åºÜ«∞O : XHõ Ü«Ú=u K«xáÈ~Ú# `«# ™È^Œi Éè~í #ΰ ∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_®xfl ''ÉèÏ~åº ÉèQí hÆ
<åºÜ«∞O—— JO\Ï~°∞. ÖË^• ÉèÏ~°º K«xáÈ~Ú# =ºH˜Î Jq"åÇ≤Ï`« J~Ú# `«# ÉèÏ~°º K≥ex¡ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O.
Wk =∞^躌 ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x `≥QÖÆ #·ˇ ''QÀO_»∞Å∞—— =∞iÜ«Ú ''ɡQ· ÍÅ∞—— ÅÖ’ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 12.3
1. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
L#fl`« ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# Ü«Ú=‰õΩ_»∞ „H˜Ok ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# Ü«Ú=ux q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀO>Ë ^•xx W\Ï¡
Ñ≤Å∞™êÎ~°∞.
(a) J#∞Ö’=∞ q"åǨÏO (b) „ѨuÖ’=∞ q"åǨÏO
(c) |Ǩïq"åǨÏO (d) |Ǩï Éè~í $ΰ `«fiO
2. „H˜Ok MÏmÅ#∞ ѨÓiOѨÙ=Ú.
K«xáÈ~Ú# ÉèÏ~°º Ü≥ÚHõ¯ K≥ex¡ =ºHÎ̃ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_®xfl .......... JO\Ï~°∞.
3. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
„ѨuÖ’=∞ q"åǨÏO JO>Ë „H˜Ok ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok#Ü«Ú=u =∞iÜ«Ú L#fl`« ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# Ü«Ú=‰õΩx =∞^躌
[iˆQ q"åǨÏO.
4. „H˜Ok "å\˜x [`«Ñ~¨ ∞° K«∞=Ú.
(a) |Ç≤Ïifi"åǨÏO (i) q^è=Œ ~åÅ∞ `«# Éè~í ΰ Ü≥ÚHõ¯ - ™È^Œ~∞° x q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O
(b) JO`«ifi"åǨÏO (ii) W^Œ~Ì ∞° J#fl^Œ=Ú‡Å∞ÖË^• W^Œ~Ì ∞° JHõ¯ K≥ÖÅ¡ˇ ∞§ ã¨O`å#O =∞^Œº [iˆQ q"åǨÏO
(c) ^Õ=~°<åºÜ«∞O (iii) =ºHÎ̃ `«# ã¨fiO`« ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’<Õ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O
(d) ã¨=∂O`«~° Ñ≤f$Ü«∞ (iv) =ºHÎ̃ `«# ã¨fiO`« ã¨=¸Ç¨ÏO |Ü«∞@ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O
ã¨O`«u q"åǨÏO

135
Downloaded from http://smartprep.in

12.4 q"åÇ¨Ï Ñ„ H¨ Í~åºÅ∞

ã¨=∂[OÖ’ q"åǨÏO D „H˜Ok „ѨHÍ~åºÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k.

(i) ÖˇO· yHõ J=ã¨~åÅ#∞ ã¨O`«$Ñ≤ΠѨ~K° _« O» : q"åǨÏO W^Œ~Ì ∞° =º‰õΩÅÎ #∞ ^ŒQiæÆ H˜ KÕiÛ "å~°∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞°
ã¨=∂[O P"≥∂kOz# Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å ÖˇO· yHõ ã¨O|O^è•Å#∞ Hõey LO_»\ÏxH˜ J#∞=∞uxã¨∞OÎ k. J^Õ
ã¨O^è~Œ ƒ° Où Ö’ q"åÇ≤Ï`«∞Å∞ "åi rq`« ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ`À =∂„`«"∞Õ ÖˇO· yHõ ã¨O|O^è•Å#∞ Hõey LO_»\ÏxH˜
ã¨=∂[ P"≥∂^ŒO LO@∞Ok, W`«~∞° Å`À D ã¨O|O^èOŒ LO_»\ÏxH˜ gÅ∞ÖË^∞Œ . D q^èOŒ QÍ q"åǨÏO ÖˇO· yHõ
ã¨O|O^è•Å#∞ „Hõ=∞Ѩ~∞° ã¨∞OÎ k.
(ii) „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑOѨHOõ : ã¨=∂[O P"≥∂kOz# Ѩ^uúŒ Ö’ ã¨O`å<åxfl á⁄O^Œ_O» =∞iÜ«Ú
ã¨O`å<åxfl ÃÑOz ÃÑ^ŒÌ KÕÜ∞« _»=∞<Õ „ѨHÍ~åºxfl q"åǨÏO ѨÓiÎ KÕã∞¨ OÎ k. Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ [#‡x=fi_»O =∞iÜ«Ú ÃÑOz
ÃÑ^ŒÌ KÕÜ∞« _»O ‰õΩ@∞O| =º=ã¨Ö÷ ’ ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok, WHõ¯_» ÉèÏ~°ºÉè~í Åΰ ∞ Hõeã≤ `«=∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ÃÑOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
Hõ#∞Hõ Ñ≤Å¡Å∞ rqOK«QÆÅ∞QÆ∞`å~°∞, Éè∫uHõOQÍ =∂#ã≤HõOQÍ ^èŒ$_è»OQÍ `«Ü«∂~“`å~°∞. Ñ≤šŠѨ@¡ „â◊^Œú
fã¨∞HÀ=_»OÖ’ ^ŒOѨ`∞« ʼnõΩ "åi ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞, |O^è∞Œ =ÙÅ∞ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_`» å~°∞.
(iii) Pi÷Hõ ã¨ÇϨ HÍ~°O =∞iÜ«Ú Éè„í ^Œ`« : Pi÷Hõ HÍ~°‡HõÖÏáêÅÖ’ q"åǨÏO =ºH˜HÎ ˜ qÅ∞"≥#· =∞iÜ«Ú #=∞‡^Œy#
ã¨Ç¨ Ü«∂xfl JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k. ^ŒOѨ`∞« Å∞ ÖË^• ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ ∞ WO\˜Ö’, á⁄ÅOÖ’, J_»qÖ’, ‰õΩ\©~° Ѩi„â◊=∞Ö’
ÖË^• U W`«~° =$uÎÖ’<≥<· å Hõeã≤ ѨxKÕ™êÎ~∞° . "å~°∞ U~°Ê~°K∞« ‰õΩ#fl ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_`» å~°∞. "å~°∞ Pi÷Hõ
J=ã¨~åÅÖ’ XHõiH˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘O\Ï~°∞. "åi^Œ~Ì ∂° Hõeã≤ `«=∞ Ñ≤ÅÅ¡ Pi÷Hõ J=ã¨~åÖˇ#· uO_ç,
|@ìÅ∞, x"åã¨O q^Œº, P~ÀQƺO =∞iÜ«Ú q<À^Œ J=ã¨~åÅÖ’ „â◊^úŒ =Ç≤Ï™êÎ~∞° . ã¨O„Ѩ^•Ü«∞HõOQÍ Éè~í ΰ _»|∞ƒ#∞
ã¨OáêkOKÕ ÉÏ^躌 `«#∞ ã‘fiHõiOKÕ"å_»∞ =∞iÜ«Ú ÉèÏ~°º J`«x P^•Ü«∞O`À ‰õΩ@∞OÉÏxfl #_ç¿Ñk. <Õ\˜ P^è∞Œ xHõ
HÍÅOÖ’ ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ ∞ W^Œ~Ì ∂° ‰õΩ@∞O| P^•Ü«∂xH˜ `À_»Ê@O =∞#O ã¨~fi° ™ê^è•~°}OQÍ K«∂ã¨∂<Î Õ LO\Ï=Ú.
(iv) ã¨ÇϨ r=#O =∞iÜ«Ú ÉèÏ"å"ÕâßÅ ã¨Ç¨ Ü«∞O : rq`« ÉèÏQÆ™êfiq∞ ~°∂ѨOÖ’ q"åǨÏOXHõ ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ `À_»∞#∞
HõeÊã¨∞OÎ k. „áê~°OÉèOí Ö’ =~°∞_»∞ =∞iÜ«Ú =^è∞Œ =٠ѨiK«ã∞¨ ÅÎ ∞QÍ LO_»~∞° HÍh "åi^Œ~Ì ∂° Hõeã≤ rqOK«_O»
„áê~°OaèOz# `«~∞° "å`« =∞Oz ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞QÍ =∂~°∞`å~°∞. XHõiѨ@¡ =∞~˘HõiH˜ LO_Õ "å`«ûźO, „¿Ñ=∞
„Hõ=∞OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. ™êOѶ∞≤ HõOQÍ, Pi÷HOõ QÍ =∞iÜ«Ú ÉèÏ"å"ÕâßÅÖ’ ã¨O`À+¨OÖ’ =∞iÜ«Ú ^Œ∞óYOÖ’
XHõiH˜ H˘Hõ~∞° ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕã∞¨ H˘O\Ï~°∞. XHõiH˘Hõ~∞° ÉÏQÍ J~°O÷ KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ@∞OÉÏxfl x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° .

136
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 12.4
1. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
„H˜Ok "å\˜Ö’ nxx ‰õΩ@∞O|=Ú Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº „ѨHÍ~°ºOQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° .
(a) ÖˇO· yHõ J=ã¨~åÅ ã¨O`«$Ñ≤Î
(b) Ñ≤ÅÅ¡ „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ
(c) Pi÷Hõ ã¨ÇϨ HÍ~°O
(d) ÃÑ· Jhfl
2. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
ã¨=¸Ç¨Å∞ rqOKÕO^Œ∞‰õΩ =∞iÜ«Ú "å\˜ ã¨O㨯$uH˜ q"åǨÏO ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_∞» `«∞Ok.
3. ''q"åǨÏO =ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨ÏO H˘~°‰Ωõ =ÚYº"≥∞#ÿ „ѨHÍ~åºxfl x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k——. D q+¨Ü∞« O 'XáÈÊ— ÖË^•
'`«áÈÊ— `≥ÅѨO_ç.
4. q"åǨÏO Ü≥ÚHõ¯ Pi÷Hõ „ѨHÍ~åºÅ#∞ K≥Ñʨ O_ç.

12.5 Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨÏO

12.5.1 ÅHõ∆ ºO
Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’ q"åǨÏO XHõ =ÚYº"≥∞#ÿ ã¨O™ê¯~°=Ú. Wk XHõ =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ ÉÏ^躌 `«. ã¨O™ê¯~°O J<Õk
XHõ "≥k· Hõ „H˜Ü∞« Wk =ºHÎ̃x â◊√kú KÕã∞¨ OÎ k. „Ѩu Ç≤ÏO^Œ∞=Ù q"åǨÏO J<Õ =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ ^è~Œ å‡xfl `«Ñʨ x ã¨iQÍ Ñ¨ÓiÎ
KÕÜ∂« e. q"åǨÏO ^•fi~å<Õ =ºHÎ̃ rq`«OÖ’x ~Ô O_»= P„â◊=∞"≥∞#ÿ ''QÆ$Ǩϙê÷„â◊=∞=Ú—— Ö’H˜ „Ѩ"tÕ ™êÎ_∞» .
ã¨<å`«# Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’ Jxfl ™êOѶ∞≤ Hõ =∞iÜ«Ú =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ Hˆ =ÅO q"åÇ≤Ï`«∞_»∞
=∂„`«"∞Õ `«# ÉèÏ~åº`À Hõeã≤ áêÖÁæ<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯#∞ Hõey LO_Õ"å_»∞.
Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨÏO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^•è # L^ÕâÌ ßÅ∞ „H˜Ok q^èOŒ QÍ L<åfl~Ú:
(i) =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ ÉÏ^躌 `«Å#∞ ѨÓiÎ KÕÜ∞« _»O - ^è~Œ ‡° O
(ii) Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ [#‡x=fi_»O - „Ѩ*Ï
(iii) ÖˇO· yHõ "åOKèÅ« ã¨O`«$Ñ≤Î - ~°u

137
Downloaded from http://smartprep.in

Ç≤ÏO^Œ∂q"åÇ¨Ï „Ѩ^•è # L^ÕâÌ ßÅÖ’ '^è~Œ ‡° O— J<Õ L^ÕâÌ ßxH˜ J`«ºkèHõ „áê^è•#º`«#∞ W=fi_»O [iyOk. nx
J~°"÷ ∞Õ q∞@O>Ë, ™êOѶ∞≤ Hõ, =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ ÉÏ^躌 `«Å#∞ ѨÓiÎ KÕÜ∞« _®xH˜ „Ѩu =ºH˜Î q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀHõ `«Ñʨ ^Œ∞. q"åÇ≤Ï`«
[O@ ã¨O`å<åxH˜ [#‡x™êÎ~∞° . P ã¨O`å#O ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å#∞ `«~∞° "åu `«~åxH˜ ã¨O„HõÅ∞OѨK™Õ êÎ~∞° .
ÖˇO· yHõ "åOKèÅ« #∞ ã¨O`«$Ñ≤ÑÎ ~¨ K° _« ®xfl Ç≤ÏO^Œ∂q"åǨÏO Ü≥ÚHõ¯ =∞~˘Hõ L^ÕâÌ O◊ QÍ ÉèÏqOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
S`Õ Wk XHõ¯>Ë q"åÇ¨Ï L^ÕâÌ O◊ HÍ^À ÖË^• Ju „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ L^ÕâÌ O◊ HÍ^Œ∞.

12.5.2. Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨÏO XHõ Ѩq„`« |O^è=Œ Ú

Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨÏO XHõ Ѩq„`« ã¨O™ê¯~°O Wk =ºHÎ̃x â◊√kúKãÕ ∞¨ OÎ k. Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`« „QÆO^ä•ÅÖ’ q_®‰õΩʼnõΩ
J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ . Hõ#∞Hõ nxx Ѩq„`«"∞≥ Oÿ kQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . "åã¨=Î OÖ’, q"åǨÏOÔ~O_»∞ ǨÏ$^ŒÜ∂« Å#∞ Hõe¿ÑkQÍ#∞, D
~Ô O_»∞ ǨÏ$^ŒÜ∂« Å∞ XHõ\˜ =∞~˘Hõ ^•xH˜ ZѨC_»∂ q^èÜ Õ ∞« OQÍ LO@∞O^Œx ÉèÏq™êÎ~∞° .
q"åÇ¨Ï PKå~åÅ#∞, "≥k· Hõ „H˜Ü∞« Å#∞ Ju Ѩq„`«"∞≥ #ÿ Jyfl ^Õ=Ùx ™êH˜Q∆ Í x~°fiiÎOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. XHõ
Ѩq„`«"∞≥ #ÿ =ºHÎ̃, „ÉÏǨχ}∞_»∞ Ѩq„`« „QÆO^è•ÅÖ’x â’¡HÍÅ#∞ K«^∞Œ =Ù`«∂ q"åǨxfl [iÑ≤™êÎ_∞» . ÃÑo§‰õΩ=∂~°∞_»∞
=∞iÜ«Ú ÃÑo§‰õΩ=∂Ô~Î XHõiH˜ WOH˘Hõ~∞° q^èÜ Õ Ú« Å∞QÍ#∞ =∞iÜ«Ú ÉÏ^躌 `« Hõey LO_ÕO^Œ∞‰õΩ J<ÕHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞
KÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. „âıÜ∂≥ aèÖÏ+¨µÅ∞ ã¨∞Y=O`«"∞≥ #ÿ "≥Ç· Ï≤ Hõ rq`«OHÀi P [O@#∞ nq™êÎ~∞° .

12. 5.3. ã¨<å`«# Ç≤ÏO^Œ∂ q"åÇ¨Ï ~°∂áêÅ∞

ã¨<å`«# Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÖ’ „H˜Ok Zxq∞k ~°∂áêÅ q"åǨÅ∞ QÆ∞iÎOѨ|_Õq. g\˜Ö’ "≥Ú^Œ\˜ <åeæO\˜x
㨄Hõ=∞"≥∞ÿ#q =∞iÜ«Ú "åOKè«hÜ«∞"≥∞ÿ#qQÍ#∞, =∞iÜ«Ú P `«~°∞"å`« <åeæO\˜x J"åOKè«hÜ«∞"≥∞ÿ# ÖË^•
P"≥∂kOѨ|_»xqQÍ ÉèÏqOѨ|_Õq.
O „|Ǩχ q"åǨÏOÖ’ Hõ<åº^•`« `«# ‰õΩ=∂Ô~Î#∞XHõ Ü≥∂QÆ∞º_≥·# =∞Oz QÆ∞}QÆ}ÏÅ∞ Hõey# Ü«Ú=‰õΩxH˜
HÍ#∞HõQÍ ^•#O KÕ™êÎ_∞» .
O ^≥=· q"åǨÏOÖ’ Hõ<åº^•`« `«# ‰õΩ=∂Ô~#Î ∞ XHõ „ÉÏǨχ} ѨÙ~ÀÇ≤Ï`«∞xH˜ HÍ#∞HõQÍ ã¨=∞iÊ™êÎ_∞» .
O P~°¬ q"åǨÏOÖ’ =~°∞_»∞ Hõ<åº^•`«‰Ωõ XHõ [`« P=ÙÅ#∞ ÖË^• Z^Œ∞ÅÌ #∞ HÍ#∞HõQÍ ã¨=∞iÊ™êÎ_∞» . q"åǨÏOHõO>Ë
=ÚO^Õ D HÍ#∞HõÅ#∞ ã¨=∞iÊ™êÎ_∞» .
O „Ѩ*ÏѨ`‡« q"åǨÏOÖ’ =ºH˜Î Ü≥ÚHõ¯ `«e^¡ OŒ „_»∞Å`À ã¨O„ѨkOz Hõ<åº^•`« `«# ‰õΩ=∂Ô~#Î ∞ HÍ#∞HõQÍ ã¨=∞iÊ™êÎ_∞» .
Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÖ’ [iˆQ J`«ºkèHõ q"åǨÅ∞ D Ѩ^uúŒ ^•fi~å<Õ [~°Q∞Æ `å~Ú.
O Jã¨∞~°q"åǨÏOÖ’ Hõ#º `«O„_çH˜ =~°∞_»∞ Hõ<åºâ◊√ůO K≥eO¡ K«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
O QÍO^è~Œ fi° q"åǨÏOÖ’ =^è∂Œ =~°∞Å∞ W^Œ~Ì ∂° XHõi<˘Hõ~∞° W+¨Ñì _¨ ,ç `«e^¡ OŒ „_»∞Å J#∞=∞u fã¨∞HÀ‰õΩO_®<Õ q"åǨÏO
KÕã∞¨ H˘O\Ï~°∞.

138
Downloaded from http://smartprep.in

O ~åHõã∆ q¨ "åǨÏOÖ’ Ü«Ú=‰õΩ_»∞ Hõ#º#∞ |Å=O`«OQÍ Z`«∞‰Î Ωõ áÈ~Ú Hõ#º ÖË^• P"≥∞ `«e^¡ OŒ „_»∞Å J#∞=∞u
ÖˉΩõ O_®<Õ q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘O\Ï_»∞.
O ÃÑâ· ßK« q"åǨÏOÖ’, QÍ_è» x„^ŒÖ’ L#fl Hõ#º#∞ ÖË^• =∞`«∞ÖÎ ’ L#fl Hõ#º#∞ ÖË^• JѨ™ê‡~°HOõ Ö’ L#fl Hõ#º#∞
|Å=O`«OQÍ J#∞Éèqí Oz P `«~∞° "å`« P"≥∞#∞ ÉèÏ~°ºQÍ KÕã∞¨ HÀ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.

12.6 =Úã≤O¡ q"åǨÏO

12.6.1 =Úã≤O¡ q"åǨÏO XHõ X_»O|_çHõ

=Úã≤O¡ q"åǨÏO ÖË^• 'xMÏ— J<Õk ã¨O`å<åxfl á⁄O^Œ_®xH˜, ÖˇO· yHõ ã¨O|O^è•xfl K«@ì ã¨=∞‡`«OKÕ¿ã ¢ã,Α
ѨÙ~°∞+¨µÅ =∞^躌 U~°Ê_Õ XHõ X_»O|_çH.õ D q^èOŒ QÍ Wk Ç≤ÏO^Œ∂q"åǨÏO HõO>Ë aè#flOQÍ LO@∞Ok. =Úã≤O¡
q"åǨÏO XHõ XѨÊO^ŒO ÖË^• X_»O|_çH,õ Wk ÉèÏ~°º ÖË^• Éè~í ΰ Wëêì#∞™ê~°O qzÛù#fl=∞=Ù`«∞Ok. q"åÇ¨Ï ã¨=∞Ü«∞OÖ’
ÉèÏ~åº Éè~í Åΰ ∞ KÕã#≤ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ Z=~°∞ LÅ¡OѶ∞≤ Oz<å Wk qzÛù#fl=∞=Ù`«∞Ok.
=Úã≤O¡ ÅÖ’ q"åǨÏO =∞`«ÃÑ^ŒÌ '=∞øefi— =∞iÜ«Ú ™ê‰õΩ∆ Å ã¨=∞HõO∆ Ö’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. =∞øefi Ѩq„`« Y∞~å#∞
Ö’x â’¡HÍÅ#∞ K«kq =^è∂Œ =~°∞Å#∞ "åi J#∞=∞u W=fi=Åã≤OkQÍ HÀ~°∞`å_»∞. =~°∞_»∞ =ÚO^Œ∞QÍ x~°~‚ ÚOz#
'"≥∂ǨÏ~ü— ÖË^• Hõ<åºâ◊√Öϯxfl `«# ÉèÏ~°º‰õΩ q_®‰õΩÅ ã¨O^è~Œ ƒ° Où Ö’ W=fi_®xH˜ `«Ñʨ xã¨iQÍ JOwHõiOKåe.

12.6.2 =Úã≤O¡ q"åÇ¨Ï ~°∂áêÅ∞

=Úã≤O¡ q"åǨÏOÖ’ <åÅ∞QÆ∞ ~°∂áêÅ∞<åfl~Ú. Jq
(a) xMÏ ÖË^• ''ëêÇ≤Ï xMÏ——
(b) á¶ê ã≤^£
(c) =Ú`«
(d) ÉÏuÖò
O =Úã≤O¡ ŠѨq„`«„QÆO^è"Œ ∞≥ #ÿ Y∞~å<£Ö’x xÜ«∞=∂Å∞ ÖË^• Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å [iˆQ q"åÇ¨Ï ~°∂áêxfl ™ê^è•~°}
q"åǨÏO ÖË^• xMÏ ÖË^• ëêÇ≤Ï xMÏ JO\Ï~°∞.
O H˘xfl xÜ«∞=∂Å#∞ J#∞ã¨iOK«‰Ωõ O_® [iˆQ q"åǨxfl '''㨄Hõ=∞O HÍx q"åǨÏO—— ÖË^• ''á¶êã≤^—£ — JO\Ï~°∞.
QÆu `«ÑÊ≤ # „Hõ=∂xfl P `«~∞° "å`« `˘ÅyOz nxx 㨄Hõ=∞"≥∞Oÿ kQÍ ÖË^• 'ëêÇ≤Ï xMÏ—— QÍ =∂~°Û=K«∞Û.
O =Úã≤O¡ Å∞ `å`å¯eHõ q"åÇ¨Ï Ñ¨^uÌŒ x ‰õÄ_® Hõey L<åfl~°∞. nxx ''=Ú`«—— q"åǨÏO Jx JO\Ï~°∞. D
q"åÇ¨Ï Ñ¨^uúŒ Ö’ q"åÇ¨Ï XѨÊO^ŒO H˘O`« xs‚`H« ÍÅO =~°‰Ωõ LO@∞Ok, P QÆ_∞» =Ù =Úyã≤# "≥O@<Õ "≥"· åÇ≤ÏHõ
ã¨O|O^èOŒ ^•#O`«@ J^Õ ~°^=ÌŒ Ù`«∞Ok. D `å`å¯eHõ HõÅ~ÚHõ =Å¡ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ѨÙ_ç`Õ "åiH˜ `«O„_ç Pã≤ÖÎ ’ ÉèÏQÆO
HõeÊOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
139
Downloaded from http://smartprep.in

O ÉÏuÖò q"åǨÏO JO>Ë, ¢ã,Α ѨÙ~°∞+¨µÅ ã¨OQÆ=∂xfl „Hõ=∞|^ŒOú KÕÜ∞« _®xH˜ gÅ∞ LO_»^∞Œ , ZO^Œ∞HõO>Ë Wk
=Úã≤O¡ q"åǨxH˜ ã¨O|OkèOz# H˘xfl „Ѩ^•è # ã¨∂„`åÅ#∞ Ju„Hõq∞ã¨∞OÎ k.

12.6.3. =Úã≤O¡ ÅÖ’ q_®‰õΩÅ∞ ÖË^• q"åÇ¨Ï ~°^∞Œ Ì

=Úã≤O¡ ÅÖ’ Juã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ Ѩ^uúŒ ^•fi~å q_®‰õΩÅ∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. Éè~í ΰ ''`«ÖÏMò—— J<Õ Ñ¨^•xfl =¸_»∞ ™ê~°∞¡
„ѨÜ∂≥ yOz `«# ÉèÏ~°º‰õΩ q_®‰õΩÅ∞ W=fi=K«∞Û. J~Ú`Õ Éè~í ΰ `å#∞ „Ѩ=∂}O KÕã#≤ q^èOŒ QÍ, `«Ñʨ xã¨iQÍ ''"≥∂ǨÏ~ü——
#∞ Pi÷Hõ Éè„í ^Œ`H« Àã¨O W=fi_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
ÉèÏ~°º ‰õÄ_® Éè~í ΰ #∞O_ç q_®‰õΩÅ∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. Éè~í ΰ P"≥∞ q_®‰õΩÅ „Ѩuáê^Œ##∞ P"≥∂k¿ã,Î W@∞=O\˜
q_®‰õΩÅ#∞ ''Y∞ÖÏ—— ( q=ÚHÎ̃) Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
XHõ "Õà◊ ÉèÏ~åº, Éè~í Åΰ ∞ `«=∞O`«@ `å"Õ∞ "Õ~∞° Ѩ_`ç ,Õ J@∞=O\˜ q"åÇ¨Ï ~°^∞Œ #Ì ∞ ''=ÚÉÏ~°`—ü — Jx JO\Ï~°∞.
q"åǨxfl K«@@|^ŒOú QÍ ‰õÄ_® ~°^∞Œ Ì KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. =Úã≤O¡ q_®‰õΩÅ K«@Oì , 1939 ^•fi~å =Úã≤O¡ Å∞ q"åǨxfl
~°^∞Œ Ì KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 12. 5
1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨxfl W+ì̈"Ú≥ zÛ#ѨC_»∞ ~°^∞Œ Ì KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
2. ãÔ̈~#· *"å|∞#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
Ju „Ѩãk≤ Qú ÍOz# Ç≤ÏO^Œ∂q"åÇ¨Ï ~°∂ѨO U^ŒO>Ë :
(a) „|Ǩχ (b) „Ѩ*ÏѨ`«º (c) ^≥=·
3. „H˜Ok "å\˜x [`«KÜ
Õ ∞« O_ç.
(a) P~°¬ (i) `«e^¡ OŒ „_»∞Å`À ã¨O„ѨkOѨÙÅ ^•fi~å [iˆQ q"åǨÏO.
(b) QÍO^èŒ~°fi (ii) Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩŠѨ~㰠ʨ ~° JOwHÍ~°O ^•fi~å [iˆQ q"åǨÏO
(c) ^≥=· (iii) XHõ „ÉÏǨχ} ѨÓ*Ïix q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O
(d) „Ѩ*ÏѨ`«º (iv) =~°∞_»∞ Hõ<åº^•`«‰Ωõ XHõ [`« P=ÙÅ∞ ÖË^• Z^Œ∞ÅÌ #∞ |ǨïHõiOz KÕã∞¨ H˘<Õ
q"åǨÏO.
4. =Úã≤O¡ q"åǨÏO XHõ ™ê=∂lHõ XѨÊO^ŒO, D q+¨Ü∞« O `«áêÊ ÖË^• XáêÊ K≥Ñʨ O_ç.
5. =Úã≤O¡ Å <åÅ∞QÆ∞ q"åÇ¨Ï ~°∂áêÖËq?

140
Downloaded from http://smartprep.in

12.7 q"åǨÏOÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞

QÆ`« H˘xfl ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ q"åÇ¨Ï ã¨Oã¨÷ J<ÕHõ =∂~°∞ÊʼnõΩ QÆ∞i J~ÚºOk. D =∂~°∞ÊÅ#∞ „H˜O^Œ q=iOK«_O»
[iyOk.
O q"åǨÏ~°∂ѨOÖ’ =∂~°∞Ê =zÛOk. JO>Ë J<ÕHõ =∞Ok ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ ÖË^• |ǨïÉèí~°Î$`«fiO #∞O_ç UHõ
ÉèÏQÆ™êfiq∞ ÖË^• UHõq"åǨxH˜ q"åǨÏ~°∂ѨOÖ’ =∂~°∞Ê =zÛOk. P^è∞Œ xHõ Ü«ÚQÆOÖ’ UHõq"åǨÏO ÉÏQÍ
„Ѩãk≤ Kú O≥ k# q"åǨÏ~°∂ѨO.
O rq`« ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ Z#∞flH˘<Õ Ñ¨^uúŒ ‰õÄ_® Z<Àfl =∂~°∞ÊʼnõΩ QÆ∞i J~ÚºOk. Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ∞ `«=∞
ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞QÍ W`«~° ‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# "åix ‰õÄ_® Z#∞fl‰õΩO@∞<åfl~°∞. W@∞=O\˜ ‰õΩÖÏO`«~° q"åǨÅ#∞
WѨC_»∞ ã¨=∂[=Ú =∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞O|=Ú P"≥∂kã¨∞<Î åfl~Ú.
O „Ѩ`ºÕ Hõ q"åÇ¨Ï K«@Oì 1954, ‰õΩÖÏO`«~° =∞iÜ«Ú =∞`åO`«~° q"åǨÅ#∞ QÆ∞iÎOzOk. Ü«Ú=fÜ«Ú=‰õΩÅ∞
''q"åÇ¨Ï JkèHÍi—— Z^Œ∞@ XHõ K«@|ì ^Œ"ú ∞≥ #ÿ Ѩ„`«OÃÑ· ã¨O`«HOõ KÕã≤ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
O Ѩ~㰠ʨ ~° PHõ~¬° }, ã¨fiÉèÏ= ™ê=∞º`« "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ HÍ~°}OQÍ Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ∞ `«=∞ rq`« ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞
`å"Õ∞ Z#∞flH˘O@∞<åfl~°∞. =ÚYºOQÍ #QÆ~åÖÖ’ rq`« ÉèÏQÆ™êfiq∞ ZOÑ≤HÖõ ’ `«e^¡ OŒ „_»∞Å áê„`« `«Q∞Æ `æ ∞« #flk.
O ZOÑ≤Hõ „áê^è•#º`«Å∞ ‰õÄ_® K≥ÑC¨ HÀ^ŒQæÆ =∂~°∞ʉõΩ QÆ∞i J~Ú<å~Ú. WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒÅÌ ∞
‰õΩ@∞O| JO`«ã∞¨ Î "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ P^è•~°OQÍ q"åÇ¨Ï „Ѩuáê^Œ##∞ f~å‡xOKÕ"å~°∞. J~Ú`Õ <Õ_∞» JO`«ã∞¨ Î
J<Õk „Ѩ^•è <åOâ◊"∞≥ #ÿ ѨÊ\˜H,© Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ =∞Oz QÆ∞}ÏÅ∞, "åi Wëêì~ÚëêìÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x
Ѩ~Q° }
Æ Ö’H˜ fã¨∞HÀ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞#flk.
O Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ∞ PÅ㨺OQÍ q"åǨÅ∞ KÕã¨∞H˘O@∞<åfl~°∞. Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨÏK«@ìO, 1956, q"åǨÏ
ã¨=∞Ü«∂xH˜ Ü«Ú=‰õΩxH˜ 21 ã¨O=`«û~åÅ∞, Ü«Ú=uH˜ 18 ã¨O=`«û~åÅ∞ =Ü«∞ã¨∞û ѨÓiÎKãÕ ∞¨ H˘x LO_®Åx
¿Ñ~˘¯Ok. ÉÏźq"åǨxfl ''ÉÏź q"åÇ¨Ï x¿+^èŒ K«@Oì 1929—— x¿+kèOzOk.
O ѨÓ~°fiO Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨÏO ~°^∞Œ Ì JÜÕ∞ºk HÍ^Œx ÉèÏqOKÕ"å~°∞, HÍh Ç≤ÏO^Œ∂ q"åÇ¨Ï K«@Oì 1955, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞,
q_®‰õΩÅ∞ fã¨∞H˘<Õ J#∞=∞uxzÛOk. nx Ѷe¨ `«OQÍ q"åǨÏO Ü≥ÚHõ¯ ã≤~÷ `° fi« O f„=OQÍ „ѨÉÏè q`«"∞≥ Oÿ k.
J~Ú`Õ nxÖ’x =∞Oz JOâ◊O Uq∞@O>Ë, ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ ∞ Hõeã≤ rqOK«Ö=Ë ∞x ÉèÏqOz#ѨC_»∞ ÖË^• ã¨O`À+¨OQÍ
ÖË#ѨC_»∞ "å~°∞ "Õ~∞° Ѩ_=» K«∞Û.
O Ç≤ÏO^Œ∂ q`«O`«∞ ѨÙ#ifi"åÇ¨Ï K«@Oì , 1856. Ç≤ÏO^Œ∂ q`«O`«∞=Ù#∞ ѨÙ#ifiq"åǨÏO KÕã∞¨ H˘<Õ J#∞=∞u
xzÛOk. ѨÓ~°fiO q`«O`«∞=ÙÅ∞ ѨÙ#ifi"åǨÏO KÕã∞¨ H˘<Õ gÅ∞ LO_ÕkHÍ^Œ∞.

141
Downloaded from http://smartprep.in

O ã¨=∂[OÖ’ H˘xfl =~åæÅÖ’ =~°H@ õ fl KåÖÏ Z‰õΩ¯"≥O· k. `«‰Ωõ ¯= =~°H@

õ flO HÍ~°}OQÍ H˘O^Œ~∞° J=∂‡~ÚÅ∞
J`«QÎ ÍiO\’ Ç≤ÏOã≤OѨ|_»∞`«∞<åfl~°∞, =∞iH˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ K«OѨ|_»∞`«∞<åfl~°∞. =~°H@ õ fl x¿+^èŒ K«@Oì ,
1961, =~°H@ õ flO W=fi\Ïxfl, fã¨∞HÀ=\Ïxfl x¿+kOzOk. J~Ú`Õ D K«@Oì „Ñ¨ÉÏè =O JO`«QÍ ÖË^∞Œ .
O =~°H@õ flO, =∞`«O =∞iÜ«Ú `«e^¡ OŒ „_»∞Å |Å=O`åÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜H˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»∞`«∂ q^•º=O`«∞Öˇ#·
Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ∞, ÃÑ^ŒÅÌ ∞ ‰õΩkiÛ# q"åǨʼnõΩ |^Œ∞Å∞QÍ, `å"Õ∞ Z#∞flHÀ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞#flk.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 12.6
1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨÅ∞ K«@Oì ^•fi~å qzÛù#flO HÍ=Ù.
2. ã¨~Ô #· ã¨=∂^è•<åxfl „"åÜ«∞O_ç.
q"åǨÏO Ѩ@¡ =º‰õΩÅÎ "≥Y· i W\Ï¡ J=Ù`«∞#flk.
(a) J=ã¨~O° - P^è•i`« (b) ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O - P^è•i`«
(c) PÖ’K«# - P^è•i`«
3. „H˜Ok "å\˜x [`«Ñ~¨ ∞° K«∞=Ú.
(a) ã¨<å`«# ÃÑ^ŒÅÌ ∞ ‰õΩkiÛ# q"åǨÏO (i) ‰õΩ@∞O| JO`«ã∞¨ ,Î ‰õΩÅ P"≥∂^•Å g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
(b) P^è∞Œ xHõ ÃÑ^ŒÅÌ ∞ ‰õΩkiÛ# q"åǨÏO (ii) ‰õΩÅO =∞iÜ«Ú =~°H@
õ flO g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
(c) Z#∞flH˘<Õ q"åǨÏO (iii) Ѩ~㰠ʨ ~° WëêìWëêìÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
4. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
ÃÑ^ŒÅÌ ∞ ‰õΩkˆ~Û q"åǨÅ#∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ZO^Œ∞‰õΩ =ºuˆ~H˜™êÎ~O° >Ë?
(i) JkèHõ "≥Ú`«OÎ Ö’ =~°H\õ Ïflx HÀ~°@O
(ii) Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ Jaè„áêÜ«∂xfl =ºuˆ~H˜OK«@O
(iii) ÉèÏQÆ™êfiq∞x Z#∞flH˘<Õ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ‰õΩÅO =∞iÜ«Ú =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ J=~À^è•Å∞.
(iv) ÃÑ· Jhfl

142
Downloaded from http://smartprep.in

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O q"åǨÏO J<Õk XHõ P^è•~°=Ú nx =Å¡ ‰õΩ@∞O|O ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
O ¢ãΑ ѨÙ~°∞+¨µÅ =∞^躌 XHõ ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ ã¨O|O^èOŒ q"åǨÏO, nxx ™êOѶ∞≤ HõOQÍ P"≥∂k™êÎ~∞° .
O ¢ãΑ ѨÙ~°∞+¨µÅ∞ `«=∞ âßs~°Hõ J=ã¨~åÅ∞ ã¨O`«$Ñ≤ÑÎ ~¨ K° ∞« HÀ=_®xH˜, W`«~° ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ ã¨O|O^è•Å∞ Hõey
‰õΩ@∞OÉÏxfl U~åÊ@∞ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ q"åǨÏO J#∞=∞u xã¨∞OÎ k.
O q"åÇ¨Ï „ѨHÍ~åºÅ∞ U=O>Ë :
(i) ÖˇO· yHõ "åOKèÅ« #∞ ã¨O`«$Ñ≤ÑÎ ~¨ K° @
« O
(ii) Pi÷Hõ ã¨ÇϨ HÍ~°O
(iii) „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑOѨHOõ
O rq`« ã¨ÇϨ =~°∞ÅÎ ã¨OYº P^è•~°OQÍ q"åǨÏ~°HÍÅ∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨^`ÌŒ ∞« Å∞
(i) UHõ q"åǨÏO (ii) |Ǩïq"åǨÏO
(a) |Ǩï ÉèÏ~°º`«fiO (b) |Ǩï Éèí~°Î$`«fiO
O Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨÏO XHõ =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ ã¨O™ê¯~°O, Wk â◊s~°O =∞iÜ«Ú P`«‡#∞ â◊√kú KÕã∞¨ OÎ k.
O Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«O ^Œ$+≤Öì ’ q"åǨÏO ~°^∞Œ HÌ Í^Œ∞. HÍh <Õ_∞» Ç≤ÏO^Œ∂ q"åÇ¨Ï K«@Oì , 1956 „ѨHÍ~°O q_®‰õΩÅ#∞
K«@|ì ^ŒOú QÍ =∞OE~°∞ KÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞#flk.
O =Úã≤O¡ q"åǨÏOÖ’ <åÅ∞QÆ∞ ~°∂áêÅ∞<åfl~Ú.
(i) xMÏ (ii) á¶êã≤^£ (iii) =Ú`« (iv) ÉÏuÖò
O =Úã≤O¡ ÅÖ’ q_®‰õΩÅ ~°HÍÅ∞
(i) `«ÖÏMò (ii) Y∞ÖÏ (iii) =Ú|~°`ü
O q"åǨÏO Ѩ@¡ =º‰õΩÅÎ "≥Y· i =∂~°∞`«∞#flk. Wk ~å#∞~å#∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ ÖÏÉèHí ~õ "° ∞≥ #ÿ P^è•~°OQÍ =∂~°∞`«∞#flk.
=~°H@
õ flO f„==∞=Ù`«∞#flk. D HÍ~°}OQÍ J=∂‡~ÚÅ∞ z„`«ÇÏ≤ Oã¨Å‰õΩ QÆ∞i J=Ù`«∞<åfl~°∞.
O ‰õΩÅO, =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ POHõÅ∆ ∞ =∞iÜ«Ú =~°H\õ Ïflxfl Z^Œ∞iOK«\ÏxH˜ q^•º=O`«∞Öˇ#· Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ∞ "åˆ~
`«=∞ rq`« ÉèÏQÆ™êfiÅ∞x Z#∞flH˘O@∞<åfl~°∞.
O ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ Ö’ Z=Ô~<· å XHõ~∞° ZѨC_»∂ ã¨iQÍ „Ѩ=iÎOK«Háõ È=_®xfl ã¨ÇÏ≤ OK«ÖHË õ áÈ`«∞#flO^Œ∞=Å¡ q_®‰õΩÅ∞
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
143
Downloaded from http://smartprep.in

O q_®‰õΩÅ K«\ÏìÅ∞ ã¨∞ÅÉè`í ~« O° J=Ù`«∞<åfl~Ú.

O ‰õΩÖÏO`«~° q"åǨÅ∞ =∞iÜ«Ú =∞`åO`«~° q"åǨÅ#∞ „Ѩ`ºÕ Hõ q"åÇ¨Ï K«@Oì , 1954 K«@ì ã¨=∞‡`«O KÕãO≤ k.
O Ç≤ÏO^Œ∂ q`«O`«∞ ѨÙ#ifiq"åÇ¨Ï K«@Oì 1856, q`«O`«∞=ÙÅ∞ ѨÙ#ifi"åÇ¨Ï KÕã∞¨ H˘<Õ J#∞=∞u xzÛOk.
O =~°H@
õ flO W=fi\Ïxfl fã¨∞HÀ=\Ïxfl =~°H@
õ fl x¿+^èKŒ @
« Oì , 1961 x¿+kèOzOk.
O Ç≤ÏO^Œ∂q"åÇ¨Ï K«@Oì , 1955 Hõh㨠q"åÇ¨Ï =Ü«∞ã¨∞û JÉσ~ÚH˜ 21 ã¨O=`«û~åÅ∞ J=∂‡~ÚH˜ 18 ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ
x~°~‚ ÚOzOk.

Ѩ^ŒHÀâ◊=Ú
J#∞Ö’=∞ - L#fl`« ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# Ü«Ú=‰õΩ_»∞ „H˜Ok‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# J=∂‡~Úx q"åǨÏO
KÕã∞¨ HÀ=_»O.
"Õ∞#iHõ q"åǨÏO - J<åfl, K≥ÖÅ¡ˇ ∞ ã¨O`å#O =∞^躌 [iˆQ q"åǨÏO.
JO`«ifi"åǨÏO - XHõ =ºH˜,Î `«# ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’<Õ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O, ã¨=∂[O qkèOz# xÜ«∞=∞O
HÍ~°}OQÍ W\Ï¡ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO`«ifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨ÏO |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨ÏO HÍ=K«∞Û,
=∞`« ã¨=¸Ç¨ÏO HÍ=K«∞Û, ™êOѶ∞≤ Hõ =~°Oæ HÍ=K«∞Û ÖË^• XHõ ‰õΩÅO HÍ=K«∞Û.
|Ǩïifi"åǨÏO - XHõ =ºHÎ̃ `«# ã¨=¸Ç¨ÏO |Ü«∞@ / "≥Å∞ѨŠq"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_»O, |Ç≤Ïifi"åǨÏ
ã¨=¸Ç¨ÏO XHõ |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨ÏO J~Ú# ‰õΩ@∞O|O, QÀ„`«O, „QÍ=∞O ÖË^• U^≥<· å
™ê=∂lHõ ã¨=¸Ç¨ÏO HÍ=K«∞Û.
JQÆ=∞ºQÆ=∞#O - XˆH Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜KO≥ k# =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ÖˇO· yHõ ã¨O|O^è•Å∞O_»@O. WOH˘Hõ
q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë, `«O„_ç - ‰õΩ=∂Ô~,Î `«e¡ - ‰õΩ=∂~°∞_»∞, ™È^Œ~∞° _»∞ - ™È^Œi =∞^躌
ã¨O|O^è•Å∞ x¿+kèOѨ|_»`å~Ú.
ã¨Oã¨÷ - =º=ã‘H÷ $õ `«"∞≥ #ÿ Ѩ#∞Å∞ KÕ¿ã Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ ÖË^• „Ѩ=~°<Î å Ѩ^`úŒ ∞« Å∞
UHõ q"åǨÏO - XHõ =ºHÎ̃ XˆH =ºHÎ̃x q"åǨÏKÕã∞¨ HÀ=_»O
ã¨=∂O`«~° Ñ≤f$Ü«∞ ã¨O`«u q"åǨÏO - J#fl^Œ=Ú‡Å∞ =∞iÜ«Ú JHͯK≥ÖÅ¡ˇ ∞ ã¨O`å#O =∞^Œº [iˆQ q"åǨÏO
|Ǩï Éè~í $ΰ `«fiO - XHõ ¢ãΑ J<ÕHõ =∞Ok ѨÙ~°∞+¨µÅ#∞ q"åǨÏOKÕã∞¨ H˘<Õ q"åǨÏ~°∂ѨO.
|Ǩï q"åǨÏO - D q"åÇ¨Ï ~°∂ѨOÖ’ Éè~í ΰ XHõi HõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok ÉèÏ~°ºÅ∞ Hõey LO\Ï_»∞. J^Õ
ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ÉèÏ~°º XHõi JO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok Éè~í Åΰ #∞ Hõey LO@∞Ok.

144
Downloaded from http://smartprep.in

|ǨïÉèÏ~°º`«fiO - D q"åÇ¨Ï ~°∂ѨOÖ’ Éè~í ΰ XHõi HõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok ÉèÏ~°ºÅ#∞ Hõey LO\Ï_»∞.
„ѨuÖ’=∞ q"åǨÏO- XHõ L#fl`« ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# J=∂‡~Ú „H˜Ok ‰õΩÖÏxH˜ K≥Okx JÉσ~Úx q"åǨÏO
KÕã∞¨ HÀ=_»O
ã¨O™ê¯~°=Ú - XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ã¨O^Œ~åƒùxflѨÙ~°ã¯¨ iOK«∞H˘x [i¿Ñ L`«û=O, Wk =ºHÎ̃x â◊√kúKãÕ ∞¨ OÎ k.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. q"åÇ¨Ï „ѨHÍ~å‡Å#∞ ‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ q=iOK«O_ç?
2. rq`« ã¨ÇϨ =~°∞ÅÎ ã¨OYº#∞ P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x q"åÇ¨Ï ~°HÍÅ#∞ ã¨iS# L^•Ç¨Ï~°}Å`À q=iOK«O_ç?
3. Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÖ’ q"åǨÏO Ü≥ÚHõ¯L^ÕâÌ ßºÅ#∞ q=iOK«O_ç?
4. =Úã≤O¡ q"åǨÏO Ç≤ÏO^Œ∂ q"åǨÏO HõO>Ë Z\Ï¡ aè#fl"≥∞Oÿ ^À q=iOK«O_ç?
5. „H˜Ok "å\˜H˜ ‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ ã¨=∂^è•<åÅ∞ „"åÜ«∞O_ç.
(i) „Ѩ*Ï Ñ¨`º« q"åǨÏO
(ii) ëêÇ≤Ï xMÏ
(iii) =Úã≤O¡ ÅÖ’ q_®‰õΩÅ ~°HÍÅ∞
(iv) q"åǨÏOѨ@¡ =∂~°∞`«∞#fl "ÒYi

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

12.1
1. XѨC 2. _ç
3. ™êOѶ∞≤ Hõ =∞iÜ«Ú =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ

12.2
1. ã≤ 2. XѨC
3. ã¨O„ѨkOѨÙÅ∞

145
Downloaded from http://smartprep.in

12.3
1. Z 2. ÉèÏ~åºÉèQí hÆ <åºÜ«∞O
3. `«ÑC¨

12.4
1. _ç 2. XѨC 3. XѨC

12.5
1. `«ÑC¨ 2. a
3. a -iv , b - ii , c - iii , d - i .
5. xMÏ, Ѷ㨠^≤ ,£ =Ú`« =∞iÜ«Ú ÉÏuÖò

12.6
1. `«ÑC¨ 2. Z
3. a - i , b - ii , c -iii .

146
Downloaded from http://smartprep.in

13
‰õΩ@∞O|=Ú
=ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=∂*ÏxH˜ ‰õΩ@∞O|O XHõ =ÚYº"≥∞#ÿ ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO. D „ѨÑO¨ K«O Ö’x „Ѩu =ºH˜Î U^À
XHõ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ LO\Ï_»∞. =∞#=∞O^Œ~=° ¸ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ѨÙ\˜,ì ‰õΩ@∞O|OÖ’<Õ ÃÑiy ÃÑ^Œ"Ì å~°"∞≥ <ÿ å=Ú.
Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ѨÙ@ì_O» `À ‰õΩ@∞O| Ѩi=∂}O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ‰õΩ@∞O|OÖ’ H˘xfl `«~åʼnõΩ K≥Ok# "å~°∞
‰õÄ_® ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ LO\Ï~°∞.
‰õΩ@∞O|O XHõ Hˆ O„^Œ aO^Œ∞=Ù. nx K«∞@∂ì<Õ =∞# "≥Ú`«OÎ rq`«O u~°∞QÆ∞`«∂ LO@∞Ok. =∞#O =∞#
k#K«~°º#∞ =∞# ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ`À „áê~°Oaè™êÎ=Ú. L^ÀºQÆ, =$uÎѨ~°"≥∞ÿ# =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ÉÏ^茺`«Å#∞
x~°fiiÎOK«_®xH˜ =∞#O |Ü«∞\˜H˜ "≥o§ =∞m§ uiy ‰õΩ@∞O|OÖ’H˜ =™êÎ=Ú.
g∞~°∞ D q+¨Ü∂« xfl QÆ∞~°∞OÎ K«∞‰õΩ<Õ LO\Ï~°∞. H˘xfl `«Ñʨ x Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ g∞~°∞ XHõ"àÕ ◊ g∞ ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç
^Œ∂~°OQÍ L#flѨC_»∞, g∞~°∞ „Ѩu z#fl q+¨Ü∂« xfl ã¨O`À+¨"∞≥ <ÿ å, ^Œ∞óY"≥∞<ÿ å g∞ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ`À ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞.
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ`À LO_®Å<Õ HÀiHõ g∞~°∞ g∞ ‰õΩ@∞O|ã¨É∞íè ºÅ`À ѨOK«∞H˘<Õ |Å"≥∞#ÿ L^ÕfiQÆ |O^è•xfl „ѨuѶe¨ ã¨∞OÎ k.
D áê~îO° Ö’ g∞~°∞ ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ J<ÕHõ JOâßÅ#∞ =∞iÜ«Ú =ºH˜Î rq`«OÖ’ nx „Ѩ^•è #áê„`«#∞ QÆ∞iOz
`≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï~°∞.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåºOâßxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ D q+¨Ü∂« Å#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆÅQÍe.
O ‰õΩ@∞OÉÏxfl x~°fizOK«_O»
O ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ™ê=∂lHõ „áê=ÚYº`«#∞ q=iOK«_O»
O ^•x ÖHõ}
∆ ÏÅ#∞ q=iOK«_O»
147
Downloaded from http://smartprep.in

O ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ qq^èŒ „ѨHÍ~åºÅ#∞ q=iOK«_O»

O qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ =i‚OK«_O»
O L=∞‡_ç / ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ / Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ J~°O÷ =∞iÜ«Ú ã¨=∞㨺Å#∞
q=iOK«_O» =∞iÜ«Ú
O ‰õΩ@∞O|OÖ’ =ã¨∞#Î fl =∂~°∞ÊÅ∞ =∞iÜ«Ú D =∂~°∞ÊÅ "≥#∞Hõ L#fl HÍ~°HÍÅ#∞ / HÍ~°}ÏÅ#∞ =i‚OK«_O»

13.1 ‰õΩ@∞O|O J~°÷O =∞iÜ«Ú x~°fiK«#O

ã¨=∂[ „Ѩ^•è # ÉèÏQÆ=Ú ‰õΩ@∞O|O, ‰õΩÑ¡ OΨ QÍ ‰õΩ@∞O|=∞O>Ë, ÉèÏ~åº, Éè~í ΰ =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ HõÅ~ÚHõ, qã¨$Î `å~°O÷ Ö’
‰õΩ@∞O|O JO>Ë, J<ÕHõ `«~åʼnõΩ K≥Ok# |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨Å∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ ^•fi~å, q"åǨÏO
^•fi~å ÖË^• ^Œ``Ϋ « ^•fi~å ã¨O|O^è•xfl Hõey LO_»@O.
K«@|ì ^ŒOú QÍ q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘#fl ^ŒOѨ`∞« Å∞ XˆH ÃÑH· Ñõ C¨ „H˜O^Œ Hõeã≤ rqOK«_O» =Å¡ ‰õΩ@∞O|O J<Õk
U~°Ê_»∞`«∞Ok. q"åÇ≤Ï`«∞Öˇ#· [O@ Hˆ =ÅO L=∞‡_ç x"å™êxfl =∂„`«"∞Õ Ñ¨OK«∞HÀ~°∞, "å~°∞ âßs~°HOõ QÍ, =∂#ã≤HOõ QÍ,
Pi÷HOõ QÍ, ™ê=∂lHõOQÍ XHõiH˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘O\Ï~°∞. "å~°∞ X‰õi`À WOH˘Hõ~∞° `«=∞ qq^èŒ J=ã¨~åÅ∞,
HÀiHõÅ#∞ f~°∞ÛH˘O\Ï~°∞. Ñ≤ÅÅ¡ ѨÙ@∞ìHõ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ xO_»∞^Œ<åxfl Wã¨∞OÎ k. Wk ÉèÏ~åº, Éè~í Åΰ =∞^躌 =∞iÜ«Ú
"åi‰õΩ@∞OÉÏÅ =∞^躌 „¿Ñ=∞, "å`«ûÖϺxfl ÃÑOá⁄Okã¨∞OÎ k.
‰õΩÑ¡ OΨ QÍ, ‰õΩ@∞O|O J<Õk W^Œ~Ì ∞° =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ™ê=∂lHõOQÍ x~°fizOz# XHõ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å
HõÅ~ÚHõ D ã¨O|O^è•xfl g∞~°∞ ѨÙ@∞ìH,õ q"åǨÏO ÖË^• ^Œ``Ϋ « ^•fi~å Hõey LO\Ï~°∞.
‰õΩ@∞O|O J<Õk q"åǨÏOÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ #ç XHõ |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨ÏO, QÆ$ǨÏѨ~"° ∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú Hõeã≤ x=ã≤OKÕ
ã¨=¸Ç¨ÏO. nxx W\Ï¡ x~°fizOK«=K«∞Û. ''ã¨O`å<À`«ÊuÎH,© Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑOѨHÍxH˜ `«y#O`« YzÛ`«OQÍ, ^•^•Ñ¨Ù z~°™ê÷~ÚQÍ
LO_Õ ¢ã,Α ѨÙ~°∞+¨ ã¨O|O^èOŒ KÕ`« x~°~‚ ÚOѨ|_ç# |$O^Œ"∞Õ ‰õΩ@∞O|O——.
S#ѨÊ\˜H© QÆ$ǨÏã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞O| POâßÅ =∞^躌 QÆÅ ÉË^•è Å#∞ g∞~°∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀHõ `«Ñʨ ^Œ∞.
QÆ$ǨÏOÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ =∂„`«"∞Õ LO_»~∞° . H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ nxÖ’ XHõi`À WOH˘HõiH˜ ã¨O|O^èOŒ ÖˉΩõ <åfl
"å~°∞ x"å™êxfl Hõeã≤ ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞. D x"åã¨O XHõ WÅ∞¡ HÍ=K«∞Û. ÖË^• XHõ Jáê~ü"ì ∞≥ O\ò HÍ=K«∞Û ÖË^• XHõ QÆk
HÍ=K«∞Û. XO\iQÍ rqã¨∞#Î fl =ºH˜Î XHõ QÆ$ǨÏOÖ’ rqã¨∞<Î åfl_»x ÉèÏq™êÎ~ˆ HÍx ‰õΩ@∞O|OÖ’ rqã¨∞<Î åfl~°x ÉèÏqOK«~∞° .

13.2 ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ™ê=∂lHõ á„ ê=ÚYº`«

‰õΩ@∞OÉÏxfl ã¨=∂[Ѩ٠=¸Åã¨OÎ ÉèOí QÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«_O» =Å¡ nx J^躌 Ü«∞#O ZO`À „áê=ÚYº`«#∞ Hõey
LOk. =∂#= ã¨=∂[O ~°∂á⁄O^Œ_O» Ö’, ¢ã,Α ѨÙ~°∞+¨µÅ∞, "åi ã¨O`å#O XHõ ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ |O^è∞Œ `«fiO ^•fi~å XHõi`À
WOH˘Hõ~∞° |OkèOz LOK«@OÖ’ ‰õΩ@∞O|O J`åº=â◊ºHõ"∞≥ #ÿ áê„`« x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. nxx =∂#= ã¨fiÉèÏ=O Ü≥ÚHõ¯

148
Downloaded from http://smartprep.in

ÃÑOѨÙ_»∞ QÆ$ǨÏOQÍÑ≤Å∞™êÎ~∞° . ZO^Œ∞HõO>Ë Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ÃÑOKÕ q^è•#O, qq^èŒ ã¨xfl"ÕâßʼnõΩ "åi „Ѩuã¨ÊO^Œ#
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ q KåÖÏ =~°‰Ωõ ‰õΩ@∞O|"Õ∞ x~°~‚ Úã¨∞OÎ k Hõ#∞Hõ. JO`ÕHÍHõ ‰õΩ@∞O|O =ºHÎ̃ =¸iÎ=∞`åfixH˜ P^è•~åxfl
HõeÊã¨∞OÎ k.
‰õΩ@∞OÉÏxfl ''ã¨O㨯$u =∂~°∞Ê Hˆ O„^ŒOQÍ—— ‰õÄ_® Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . ã¨O㨯$u J<Õk "å`å=~°}OÖ’x =∂#=
xi‡`«"∞≥ #ÿ ÉèÏQÆ=∞<Õ q+¨Ü∞« O =∞#O^ŒiH˜ `≥eã≤O^Õ. Ñ≤Å"¡ å_»∞ ã¨O㨯$u Ü≥ÚHõ¯ „Ѩu JOâ◊O`À ‰õΩ@∞O|OÖ’<Õ
ѨiK«Ü∂« xfl á⁄O^Œ∞`å_»∞. ÃÑiy ÃÑ^Œ"Ì å_≥#· `«~∞° "å`« J`«#∞ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞, PKå~åÅ∞ =∞iÜ«Ú =∂#=
rq`åxH˜ ã¨O|OkèOz# Éè∫uHõ JOâßʼnõΩ ã¨O|OkèOz# Ѩi*Ï˝<åxfl `«~∞° "åu `«~åxH˜ JO^Œ*™Ë êÎ_∞» .
XHõ =Ü≥∂[#∞_»∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ LO\Ï_»∞. `å#∞ [x‡Oz# ‰õΩ@∞O|OÖ’ ã¨É∞íè º_»∞QÍ
LO\Ï_»∞. ^•xx '[#‡ „áêѨΠ‰õΩ@∞O|O— Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . D ‰õΩ@∞O|OÖ’ =ºH˜Î ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ÖË^• ‰õΩ=∂Ô~QÎ Í
QÆ∞iÎOѨÙ#∞ á⁄O^Œ∞`å_»∞. W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞O|O J`«x =¸iÎ=∞`«fiO =∞iÜ«Ú rq`«OÃÑ· ZO`À „ѨÉÏè "åxfl Hõey
LO@∞Ok.
q"åǨÏO J~Ú# `«~∞° "å`« XHõ =ºH˜Î ™ê÷ÑO≤ K«∞H˘<Õ ‰õΩ@∞OÉÏxfl 'ã¨fiÜ«∞O ™ê÷Ñ`≤ « ‰õΩ@∞O|O— Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . D
‰õΩ@∞O|OÖ’ q"åÇ≤Ï`« [O@ ã¨O`å<åxfl á⁄Ok "åix ÃÑOzÃÑ^ŒÌ KÕ™êÎ~∞° .

[#‡ „áêѨΠ‰õΩ@∞O|O ã¨fiÜ«∞O ™ê÷Ñ`≤ « ‰õΩ@∞O|O

`«O„_ç ÉèÏ~°º
`«e¡ =ºH˜Î Éè~í ΰ
™È^Œ~∞° _»∞ (JǨÏO) ‰õΩ=∂~°∞_»∞
™È^Œi ‰õΩ=∂Ô~Î

Ѩ@O 1
=ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=∂*ÏxH˜ ‰õΩ@∞O|O KåÖÏ „áê=ÚYº`«#∞ Hõey LOk Hõ#∞Hõ, ã¨=∂[ âߢãÎ̈OÖ’ nx
J^躌 Ü«∞#O ZO`À „áê^è•#º`«#∞ Hõey LOk.

149
Downloaded from http://smartprep.in

13.3 ‰õΩ@∞O|O ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
™ê=∂lHõ =º=ã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ =¸Å qÉèÏQÆO ‰õΩ@∞O|=Ú. Wk H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ Hõey LO@∞Ok. "å\˜x
„H˜Okq^èOŒ QÍ q=iOK«=K«∞Û.
1. qâ◊fi[h#`« : XHõ ™ê=∂lHõ qÉèÏQÆOQÍ ‰õΩ@∞O|O qâ◊fi[h#O. ‰õΩ@∞O|O ÖËx XHõ¯ ã¨=∂[O ‰õÄ_® D
„ѨÑO¨ K«OÖ’ HõxÑ≤OK«^∞Œ . Wk =ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=∂*ÏxH˜ `«Ñʨ xã¨iQÍ J=ã¨~O° JÜÕ∞º J<ÕHõ „ѨHÍ~åºÅ#∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_"» ∞Õ nx qâ◊fi[h#`«‰Ωõ QÆÅ HÍ~°}O.KåÖÏ ™ê=∞~°º÷ O`À ‰õΩ@∞O|O âßs~°H,õ Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ
=∞iÜ«Ú =∂#ã≤Hõ „ѨHÍ~åºÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞OÎ k. "åãÎ̈=OÖ’ Wxfl „ѨHÍ~åºÅ#∞ x™êfi~°Oú QÍ, x|^Œ`ú `« À ѨÓiÎ
KÕ¿ã ã¨Oã¨÷ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ =∂~°∞QÍ =∞~˘Hõ\˜ ÖË^∞Œ .
2. L„^ÕHõ ѨÓi`« P^è•~°=Ú : ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ L„^ÕHÑõ Ó¨ i`«OQÍ XHõiH˘Hõ~∞° Hõ@∞ì|_ç LO\Ï~°∞. "å~°∞ XHõiH˘Hõ~∞°
„¿Ñ=∞, ~°H}∆õ , =∞iÜ«Ú `«y# *Ï„QÆ`ÅΫ ∞ HõeÊOK«_"» ∞Õ QÍHõ J=ã¨~O° =zÛ#ѨC_»∞ "å~°∞ ‰õΩ@∞O|O ã¨É∞íè ºÅ
"Õ∞Å∞ HÀã¨O `åºQÍÅ∞ KÕÜ∞« _®xH˜ ‰õÄ_® ã≤^OúŒ QÍ LO\Ï~°∞.
3. Ѩiq∞`« Ѩi=∂}O : ‰õΩ@∞O|O „Ѩ^•è #OQÍ ÉèÏ~°º, Éè~í ΰ =∞iÜ«Ú "åi Jq"åÇ≤Ï`« ã¨O`å#O`À ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
Wk XHõ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÏO. nxÖ’ ã¨Éºíè `«fiO q"åǨÏO ^•fi~å ÖË^• ~°HÎõ ã¨O|O^ŒO ^•fi~å U~°Ê_ç#
ã¨O|O^è•Å‰õΩ =∂„`«"∞Õ Ñ¨iq∞`«"∞≥ ÿ LO@∞Ok. ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ ~ÀA ~ÀA‰õΩ „Hõ=∞OQÍ `«Q∞Æ `æ ∞« <åfl~Ú.
4. ™ê=∂lHõ xi‡uÖ’ Hˆ O„^ŒHõ ™ê÷#=Ú : Jxfl ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ ‰õΩ@∞OÉÏxfl XHõ „áê^èqŒ ∞Hõ ÖË^• „Ѩ^•è # Hˆ O„^ŒOQÍ
ÉèÏq™êÎ~∞° . z#fl ã¨=∂*ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú Jaè=$kú K≥Ok# ã¨=∂*ÏÖÖ’ "≥Ú`«OÎ ™ê=∂lHõ xi‡u JO>Ë ™êOѶ∞≤ Hõ
ã¨O|O^è•Å ‰õÄ~°∞Ê ‰õΩ@∞O|O q∞^Œ<Õ Z‰õΩ¯=QÍ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
5. ™ê=∂lHõ x|O^è#Œ Å∞ : ‰õΩ@∞O|O ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ „ѨHÍ~°O ѨxKÕã∞¨ OÎ k. nx ã¨É∞íè ºÅ∞ ™êOѶ∞≤ Hõ
„Ѩ=∂}ÏÅ∞, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞ Z\Ï¡ J#∞ã¨iOKåÖ’ ™ê=∂lH©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« ^•fi~å `«sÊù^∞Œ - á⁄O^Œ∞`å~°∞.
‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ =∞^茺 JO`«~°æ`« ã¨O|O^è•Å∞ =∞iÜ«Ú Ñ¨~°ã¨Ê~° K«~°ºÅ∞ ™êOѶ≤∞Hõ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ
xÜ«∞=∂Å ^•fi~å H˘#™êQÆ∞`å~Ú.
6. âßâ◊fi`«O =∞iÜ«Ú `å`å¯eHõ ã¨fiÉèÏ=O : ‰õΩ@∞O| ã¨Oã¨÷ x~°O`«~"° ∞≥ #ÿ k =∞iÜ«Ú qâ◊fi[h#"≥∞Oÿ k. HÍh
ÉèÏ~åº, Éè~í Åΰ ∞ Hõeã≤ L#flO`« HÍÅ"Õ∞ =ºHÎ̃Q`Æ « ‰õΩ@∞O|O H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. "åi =∞~°}O ÖË^• q_®‰õΩÅ
`«~∞° "å`« "åi ‰õΩ=∂~°∞Å∞ ÖË^• ‰õΩ=∂Ô~ÅÎ ∞ H˘`«Î ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ H˘O\Ï~°∞, "å~°∞ ‰õΩ@∞O|
¿Ñ~°∞#∞, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl H˘#™êy™êÎ~∞° . D K«„HõO W^Õ q^èOŒ QÍ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.

150
Downloaded from http://smartprep.in

‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ÃÑ· ¿Ñ~˘¯#fl „Ѩ`ºÕ Hõ ÅHõ}

∆ ÏÅ HõO>Ë H˘xfl ™ê^è•~°} ÅHõ}
∆ ÏÅ∞<åfl~Ú. "å\˜x „H˜O^Œ ¿Ñ~˘¯#_»O
[iyOk.
1. q∞^èŒ∞# ã¨O|O^è•Å∞ : XHõ ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ =∞iÜ«Ú XHõ ¢ã‘Î ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ "Õ∞~°‰õΩ q"åǨÏO
KÕã∞¨ HÀ=_»O^•fi~å XHõ ‰õΩ@∞O|O U~°Ê_»∞`«∞Ok. ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ ∞ ™ê=∂lHõOQÍ P"≥∂^ŒO á⁄Ok# Ѩ^uúŒ
^•fi~å ÖˇO· yHõ "åOKèÅ« #∞ ã¨O`«$Ñ≤ÑÎ ~¨ K° ∞« HÀ=_®xH˜ q"åǨÏO J#∞=∞uxã¨∞OÎ k. =¯‰õΩÅÎ ∞ P~ÀQƺ=O`«OQÍ
rqOK«_®xH˜ D „Ѩ^•è # "åOKèÅ« #∞ ã¨O`«$Ñ≤ΠѨ~K° ∞« HÀ=_»O `«Ñʨ xã¨i.
2. L=∞‡_ç x"åã¨O : ™ê^è•~°}OQÍ ‰õΩ@∞O|OÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ L=∞‡_ç x"å™êxfl ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞. ÉèÏ~åºÉè~í ΰ
"åi ã¨O`å#O =∞iÜ«Ú W`«~° |O^è∞Œ =ÙÅ∞ Hõeã≤ x=ã≤™êÎ~∞° .
3. =Oâß#∞„Hõ=∂xfl ÖˇH¯˜ OK«_O» : ‰õΩ@∞O| „Ѩ^•è #OQÍ XHõ kfiáê~°≈fi ã¨=¸Ç¨ÏO ÉèÏ~åº, Éè~í ΰ =∞iÜ«Ú
W~°∞"≥Ñ· Ù¨ Å |O^è∞Œ =ÙÅ`À ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok. J~Ú`Õ "åi Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«O„_ç ¿Ñ~°∞ QÍh ÖË^• Pã≤xÎ QÍx ÖË^•
`«e¡ ¿Ñ~°∞#∞ ÖË^• Pã≤xÎ ã¨O„Hõq∞OѨKãÕ ∞¨ H˘O\Ï~°∞. ™ê÷xHõ ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl |\ì̃ Wq ã¨O„Hõq∞™êÎ~Ú.
4. Pi÷Hõ Ѩ^uúŒ : „Ѩu ‰õΩ@∞O|O ^•x ã¨É∞íè ºÅ Pi÷Hõ J=ã¨~åÅ HÀã¨O H˘xfl U~åÊ@¡#∞ KÕã∞¨ OÎ k. ™ê^è•~°}OQÍ
‰õΩ@∞O|OÖ’x ÃÑ^ŒÅÌ ∞ =$`«∞ÅÎ ∞ ÖË^• L^ÀºQÍÅ#∞ KÕÑ\¨ ì˜ _»|∞ƒ ã¨Oáêk™êÎ~∞° . ‰õΩ@∞O|OÖ’x ã¨É∞íè ºÅO^Œi
Pi÷Hõ J=ã¨~åÅÖ’ P^Œ∞HÀ=_®xHÀã¨O D _»|∞ƒ#∞ Y~°∞Û ÃÑ_»`å~°∞. ‰õΩ@∞O|O Ö’x =$^Œ∞Åú ∞ =∞iÜ«Ú
[|∞ƒÑ¨_#ç ã¨É∞íè ºÅ#∞ K«∂ã¨∞HÀ=_®xH˜ ‰õÄ_® `«y# U~åÊ@∞ KÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 13.1
(1) L^ÕâÌ ◊ „Ѩâfl◊ Å∞
1. K≥Ñʨ |_ç# JOâ◊O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ ZѨC_»∂ L=∞‡_ç x"å™êxfl ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞.
2. „H˜Ok MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° nx HÍ~°}OQÍ ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~°∞ ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ ... ÖË^•
^Œ``Ϋ « ^•fi~å.
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
=ºH˜Î rq`«OÖ’ ‰õΩ@∞O|O Ju =ÚYº"≥∞#ÿ ã¨=¸Ç¨ÏO ZO^Œ∞HõO>Ë?
(i) ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi Ѩ@¡ =∞~˘HõiH˜ x™êfi~°"ú ∞≥ #ÿ „â◊^úŒ LO@∞Ok.
(ii) ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõiH˘Hõ~∞° ~°HOÎõ ^•fi~å, q"åǨÏO ÖË^• ^Œ``Ϋ « ^•fi~å ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~°∞.
151
Downloaded from http://smartprep.in

(iii) ‰õΩ@∞O|O ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ Pi÷Hõ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ã¨ÇϨ HÍ~åxfl JOkã¨∞OÎ k.
(iv) =ºH˜Î ™ê=∂lH©H~õ }
° Ö’ ‰õΩ@∞O|O Ju =ÚYºáê„`«#∞ áÈ+≤ã∞¨ OÎ k.
(v) ÃÑ· Jhfl
2. ‰õΩ@∞O|O ''=∂#= ã¨fiÉèÏ=Ѩ٠ѨãÑ≤ Å≤ Å¡ QÆ$ǨÏO——QÍ Ñ≤Å∞=|_»∞`«∞Ok. ZO^Œ∞‰õΩ? XHõ "åHõºOÖ’ q=iOK«O_ç.

13.4 ‰õΩ@∞O| Ñ„ H¨ Í~åºÅ∞

ã¨=∂[OÖ’ ‰õΩ@∞O|O J<ÕHõ „ѨHÍ~åºÅ#∞ <≥~"° ~Õ ∞° ã¨∞OÎ k. =ºH˜Î =∞iÜ«Ú ã¨=∂[O "å\˜ „Ѩ^•è # J=ã¨~åÅ
ã¨O`«$Ñ≤HÎ ˜ ‰õΩ@∞O|O g∞^Œ ѨÓiÎQÍ P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú. D „Ѩ^•è # J=ã¨~åÅ∞ ã¨O`«$Ñ≤ΠѨ~K° ‰« Ωõ O>Ë D
~Ô O_çO\˜=∞#∞QÆ_» Hõ+=ì̈ ∞ø`«∞Ok. Hõ#∞Hõ ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~åºÅ∞ KåÖÏ „áê=ÚYº`«#∞ ã¨O`«iOK«∞H˘<åfl~Ú.
‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^•è # „ѨHÍ~åºÅ#∞ WHõ¯_» K«iÛOK«_O» [iyOk.
1. *ˇq· Hõ „ѨHÍ~åºÅ∞ : ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ *ˇq· Hõ „ѨHÍ~åºÅ∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞ Jq :
(a) ÉèÏ~åº Éè~í Åΰ =∞^躌 ÖˇO· yHõ ã¨O|O^è•Å#∞ ã¨=∂[O P"≥∂kOz# „Hõ=∞Ѩ^uúŒ Ö’ ã¨O`«$Ñ≤ÑÎ ~¨ K° _« O» ‰õΩ@∞O|O
Ü≥ÚHõ¯ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ =∞iÜ«Ú Ju „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ *ˇq· Hõ „ѨHÍ~°ºO.
(b) `«~∞° "åu „Ѩ^•è # „ѨHÍ~°ºO U^ŒO>Ë „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ, ã¨O`å#O ~°∂ѨOÖ’ ‰õΩ@∞O|O H˘`«Î `«~åxfl ~°∂á⁄Okã¨∞OÎ k.
Wk ‰õΩ@∞O| "å~°ã¨`åfixfl ã¨O„Hõq∞OѨKÕã¨∞H˘O@∞Ok. H˘`«Î ã¨Éèí∞ºÅ∞ ѨÙ@ì_»O =Å¡<Õ =∂#=*Ïu
„ѨÑO¨ K«=∞O`«\Ï H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.
(c) Jxfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ Éè∫uHõ ~°H}∆õ HõeÊOK«_O» ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ =∞~˘Hõ *ˇq· Hõ „ѨHÍ~°ºO. ‰õΩ@∞O|OÖ’x
„Ѩu XHõ ã¨É∞íè ºx, [x‡Oz# ѨãÑ≤ Å≤ Å¡ #∞Oz, =$^Œ∞Åú =~°‰Ωõ , J<å~ÀQƺO`À ÉÏ^èÑŒ _¨ ∞» `«∞#fl "åiH˜ `«y#
~°H}
∆õ HõeÊOK«_O» ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ `«Ñʨ xã¨i „ѨHÍ~°ºO. ‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ, ‰õΩ@∞O|O ^•x ã¨É∞íè ºÅ∞ âßs~°HOõ QÍ,
=∂#ã≤HOõ QÍ P~ÀQƺHõ~O° QÍ LOKÕ ÉÏ^躌 `«#∞ ã‘fiHõiã¨∞OÎ k.
2. Pi÷Hõ „ѨHÍ~°º=Ú : ‰õΩ@∞O|O ^•x ã¨É∞íè ºÅ Pi÷Hõ J=ã¨~åÅ#∞ ѨÓiÎ KÕã∞¨ OÎ k. "åiH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ PǨ~°O,
^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞ =∞iÜ«Ú x"å™êxfl "å~°∞ `«=∞ ã¨fiâ◊HÎ̃ g∞^Œ xÅ|_Õ=~°‰Äõ HõeÊã¨∞OÎ k. ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒÌ XHõ =$uÎ,
"åºáê~°O ÖË^• L^ÀºQÆO KÕѨ\ì̃ J`«x P^•Ü«∞O ^•fi~å W`«~°∞Å J=ã¨~åÅÖ’ P^Œ∞‰õΩO\Ï_»∞. H˘xfl
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° L=∞‡_çQÍ ‰õΩ@∞O| =$uÎx ã‘fiHõi™êÎ~∞° . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ "åºáê~°O,
=º=™êÜ«∞O Ѩâ√◊ áÈ+¨}, ‰õΩ\©~° Ѩi„â◊=∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. D L=∞‡_ç „Ñ¨Ü∞« `«flO JO^ŒiH© Ѩxx HõeÊOK«_"» ∞Õ HÍHõ
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^ŒiH© P^•Ü«∂hfl ‰õÄ_® Wã¨∞OÎ k.

152
Downloaded from http://smartprep.in

3. Ñ≤ÅÖ¡ ™ê=∂lH©H~õ } ° =Ú : ã¨=∂[ ã¨O㨯$uH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ ÃÑOz ÃÑ^ŒKÌ Ü Õ ∞« _»O ‰õΩ@∞O|OÜ≥ÚHõ¯ Ju

„Ѩ^•è #"≥∞#ÿ „ѨHÍ~°ºO. ™ê=∂lH©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ Ñ≤Å"¡ å_»∞ Éè∫uHõ=∞iÜ«Ú JÉè∫uHõ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ#∞
`≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï_»∞. ÉèÏ+¨, PKå~åÅ∞, „Ѩ=∂}ÏÅ∞, qÅ∞=Å∞,#=∞‡HÍÅ∞, =∞iÜ«Ú ™êOѶ∞≤ Hõ áê„`«Å#∞ Ñ≤Å"¡ å_»∞
<Õ~∞° ÛH˘O\Ï_»∞. D JOâßÅhfl JÉè∫uHõ ã¨O㨯$uÖ’x JOâßÅ∞. Éè∫uHõ ã¨O㨯$uH˜ ã¨O|OkèOz Ѩi*Ï˝#O,
PǨ~° L`«ÊuÎH˜ ã¨O|OkèOz# Ѩi*Ï˝#O, QÆ$ǨÏx~å‡}O ã¨Ow`« ѨiHõ~åÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x ‰õÄ_® ™ê=∂lH©H~õ }°
„Ѩ„H˜Ü∞« ^•fi~å Ü«Ú=`«~åxH˜ JO^Œ*Ü Ë ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
"åãÎ̈=OÖ’, ™ê=∂rHõH~õ }
° ÖˉΩõ O_® ™êO㨯$uHõ =∂~°∞Ê [~°∞QÆ^∞Œ . Hõ#∞Hõ,ã¨O㨯$u Ü≥ÚHõ¯
rq`«O ™ê=∂lH©H~õ }
° ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.

Ñ≤ÅÅ¡ ∞ 㨄Hõ=∞"≥∞#ÿ ™ê=∂lH©H~õ }

° ‰õΩ ™ê=∂*H©H~õ }
° „Ѩuxkè Ü≥ÚHõ¯ ã¨fiÉèÏ=O JO>Ë, `«e,¡ `«O„_ç =∞iÜ«Ú
W`«~° |O^èŒ∞=ÙÅ∞ „¿Ñ=∞, "å`«ûźO Hõey LO_®e. JѨC_Õ Ñ≤Å¡Å∞ ã¨=∂[ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ W+ì̈OQÍ#∂,
ѨÓiÎQÍ#∂ <Õ~∞° ÛH˘O\Ï~°∞.
4. =∂#ã≤Hõ „ѨHÍ~°ºO :=∂#=ÙÅ∞ z#fl`«#O #∞O_ç =Úã¨e`«#O =~°‰Ωõ `«=∞ ã¨ÇϨ K«~∞° Å #∞O_ç „¿Ñ=∞, "å`«ûÖϺxfl
HÀ~°∞H˘O\Ï~°∞. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ ^Œ$+≤ì =∞iÜ«Ú „â◊^úŒ =ºHÎ̃H˜ =∂#ã≤Hõ Éè„í ^Œ`#« ∞, ã≤~÷ `° åfixfl HõeÊã¨∞OÎ k. =ºHÎ̃
=∞Oz, K≥_∞» ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ `«#‰õΩ `«# ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ ~°H} ∆õ LO^Œ<Õ qâßfi™êxfl Hõey LO\Ï_»∞. nxH˜
„ѨuQÍ =ºHÎ̃`#« HÍÖÏxfl, â◊HxÎ̃ =∞iÜ«Ú ^è<Œ åxfl `«# ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅHÀã¨O Hˆ \Ï~Ú™êÎ_∞» . J`«#∞ `«#
‰õΩ@∞O|O HÀã¨O ÉÏQÍ „â◊=∞Ѩ_`» å_»∞. z=~°‰Ωõ XHõ~ÀA JxflO\˜x ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ =ke =∞~°}™˜ êÎ_∞» .

Ѩ@O : 10.2 : ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞

153
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 13.2
1. WzÛ# q=~°} Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
ѨãÑ≤ Å≤ "¡ åx „áê~°OÉèí ~°H}
∆õ =∞iÜ«Ú q^Œº J<Õk ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~åºÅ∞
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
L„^ÕHõ ѨÓi`« ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ÉèÏ"å"Õâ◊ Éè„í ^Œ`#« ∞ HõeÊOK«_O» J<Õk........... Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~°ºO.
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
Wk ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~°ºO
(i) Éè∫uHõ ~°H}
∆õ HõeÊOK«_O»
(ii) Pi÷Hõ Éè„í ^Œ`#« ∞ HõeÊOK«_O»
(iii) ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å QÆ∞iOz Ñ≤Å"¡ åxH˜ ™ê=∂lH©H~õ }
° [~°Ñ_¨ O»
(iv) Pi÷Hõ Éè„í ^Œ`#« ∞ HõeÊOK«_O»
(v) ÃÑ· =hfl
II. ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ U^≥<· å XHõ Pi÷Hõ „ѨHÍ~åºxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.

13.5 ‰õΩ@∞O|O ~°HÍÅ∞

‰õΩ@∞O|O J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ LO@∞Ok. ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ =sæHiõ OKÕ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ J<ÕHõ HÍ~°}ÏÅ#∞ ѨiQÆ}#Ö’H˜
fã¨∞HÀ"åeû LO@∞Ok.
H˘xfl „Ѩ^•è # HÍ~°HÍÅ#∞ P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ D q^èOŒ QÍ =sHõiOK«=K«∞Û.
1. x"åã¨O : H˘`«QÎ Í q"åǨÏO J~Ú# ÉèÏ~åº, Éè~í Åΰ x"å™êxfl P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ „H˜Ok =¸_»∞
~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
Z. Ѩu ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O : H˘`«QÎ Í q"åǨÏO J~Ú# ÉèÏ~°º `«# `«e^¡ OŒ „_»∞Å ‰õΩ@∞OÉÏxfl =^Œe `«# Éè~í ΰ
‰õΩ@∞O|OÖ’ x=ã≤OK«_®xH˜ =¿ãÎ ^•xx Ѩu ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x J`«ºkèHõ
‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ D ~°H"õ ∞≥ #ÿ "Õ.
a. =∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O : q"åǨÏO J~Ú# ^ŒOѨ`∞« Å ÉèÏ~°º Ü≥ÚHõ¯ `«e^¡ OŒ „_»∞Å ‰õΩ@∞O|OÖ’ x=ã≤¿ãÎ
^•xx =∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞.

154
Downloaded from http://smartprep.in

W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ ÉèÏ~°º `«# q"åǨÏO `«~∞° "å`« ‰õÄ_® `«# `«e¡ QÆ$Ǩxfl =^ŒÅ^Œ∞ =∞iÜ«Ú Éè~í ΰ
`«# `«e^¡ OŒ „_»∞Å#∞ =ke J`«QÎ Íi ‰õΩ@∞O|OÖ’ rqOK«_®xH˜ =™êÎ_∞» . 'QÍ~À—, 'MÏã‘— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ `≥QÅÆ Ö’
=∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ L<åfl~Ú.
ã≤. #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O : #∂`«# ^ŒOѨ`∞« Å∞ "åi^ŒiÌ `«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ "Õ~∞° QÍ ã¨fiO`«OQÍXHõ H˘`«Î QÆ$Ǩxfl
U~åÊ@∞ KÕã∞¨ H˘O\Ï~°∞. W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ #∂`«fl™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞. áêâßÛ`«º ã¨=∂*ÏÅÖ’
Ü«Ú=^ŒOѨ`∞« Å∞ #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ HÀ~°∞‰õΩO\Ï~°∞.
P¢¿ãeì Ü«∂Ö’x H˘xfl `≥QÅÆ Ö’ q"åÇ≤Ï`«∞Öˇ#· [O@ "åi^ŒiÌ `«e^¡ OŒ „_»∞Å ^ŒQ~æÆ ° H͉õΩO_® ÃÑo§ ‰õΩ=∂~°∞x,
"Õ∞#=∂=∞ WO\’¡ HÍx ÖË^• J`«xH˜ ^ŒQ~æÆ Ö° ’ HÍx x=ã≤™êÎ~∞° , W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ ''=∂`«∞Å ™ê÷xHõ
‰õΩ@∞O|O—— JO\Ï~°∞.
2. JkèHÍ~°O : JkèHÍ~åxfl P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û. Jq.
(Z) Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
(a) =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
(Z) Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O : D ‰õΩ@∞O|OÖ’ `«O„_ç ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒQÌ Í LO\Ï_»∞. JkèHÍ~°O "≥Ú`«OÎ J`«x
KÕ`∞« ÅÖ’<Õ LO@∞Ok. W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏxfl Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞. `«O„_ç JkèHÍ~åxfl
ѨÓiÎQÍ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° P"≥∂k™êÎ~∞° . ¢ãÅΑ ∞, Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’x ѨÙ~°∞+¨µÅ P^ÕâßÅ#∞,
x~°Ü
‚ ∂« Å#∞ J#∞ã¨iOKåeûO^Õ. ã¨<å`«# ÉèÏ~°fÜ«∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ =∞iÜ«Ú K≥<· åÖ’x ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ nxH˜
L^•Ç¨Ï~°}Å∞. J`«ºkèHõ Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ =∞iÜ«Ú Ñ≤`$« =OjÜ«∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞
(a) =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O : U ‰õΩ@∞O|OÖ’ `«e¡ Hˆ O„^Œ™ê÷#OQÍ LO@∞O^À, P"≥∞ JkèHÍ~°O „Ѩ^•è #"≥∂
^•xx =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞. D ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ `«e¡ JkèHÍ~°O =∞iÜ«Ú â◊HxΘ Hõey
LO@∞Ok.W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Hˆ ~°àÖ◊ ’x <åÜ«∞~°∞,¡ J™êûOÖ’x QÍ~À, MÏã‘ `≥QÅÆ Ö’ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
J`«ºkèHõ =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ =∂`«$™ê÷<åxH˜ =∞iÜ«Ú =∂`«$=OjÜ«∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞.
3. Ѩi=∂}O : Ѩi=∂}Ïxfl P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x ‰õΩ@∞OÉÏxfl ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
(Z) Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O
(a) ã¨q∞+≤ì / qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O
(Z) Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O : Wk ÉèÏ~°º, Éè~í ΰ =∞iÜ«Ú Jq"åÇ≤Ï`«∞Öˇ#· ã¨O`å#O`À ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok. D ~°H"õ ∞≥ #ÿ
‰õΩ@∞O|O z#fl Ѩi=∂}O Hõey LO@∞Ok. #QÆ~åÅÖ’ Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O KåÖÏ „Ѩãk≤ ú K≥OkOk.
`«‰Ωõ ¯= x"å㨠ã¨Å÷ O, Pi÷H,õ ã¨=∞㨺Å∞, =ºHÎ̃ „áê^è•#º`«Å∞ =∞iÜ«Ú W`«~° HÍ~°}ÏÅ =Å¡ ‰õΩ@∞O|
Ѩi=∂}O z#flQÍ LO@∞Ok. Wk "≥"· åÇ≤ÏHõ [O@ =∞iÜ«Ú "åi Ñ≤ÅÅ¡ „Ѩ^•è # ã¨=¸Ç¨ÏO. nxx
^•OѨ`º« =¸ÅHõ ‰õΩ@∞O|O ÖË^• „áê^äqŒ ∞Hõ ‰õΩ@∞O|O Jx ‰õÄ_® Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
155
Downloaded from http://smartprep.in

(a) ã¨q∞+≤ì / qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O : Hõhã¨O =¸_»∞ ÖË^• JO`«‰Ωõ q∞Oz `«~åʼnõΩ K≥Ok# ~°HÎõ ã¨O|Onè‰Ωõ Å∞ ÖË^•
"≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ =ÙÅ∞ Hõeã≤ LO_Õ ‰õΩ@∞O|O ã¨q∞+≤‰ì Ωõ @∞O|O. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõ~∞° WOH˘Hõi Pi÷Hõ
=∞iÜ«Ú W`«~° J=ã¨~åÅÖ’ ã¨Ç¨ Ü«∞ Ѩ_`» å~°∞, "å~°O^Œ~∞° ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ J#∞ã¨i™êÎ~∞° .
™ê^è•~°}OQÍ "å~°∞ XˆH ÃÑH· Ñõ C¨ „H˜O^Œ x=ã≤™êÎ~∞° =∞iÜ«Ú XˆH JkèHÍ~°O „H˜O^Œ ѨxKÕ™êÎ~∞° .
qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O : Wk Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ J#∞|O^èOŒ . J<ÕHõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ Ju ã¨xflÇ≤Ï`« |O^è∞Œ =ÙÅ`À
‰õÄ_ç LO@∞Ok. g~°∞ ^•Ü«∂^Œ∞Öˇ<· å HÍ=K«∞Û ÖË^• rq`« ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ `«~Ñ° Ù¨ |O^Œ∞=ÙÖˇ<· å HÍ=K«∞Û ÖË^•
~°HÎõ ã¨O|Onè‰Ωõ Å∞QÍx HÍ=K«∞Û.
|Ǩïq"åÇ¨Ï ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ : =ºHÎ̃ XHõiHõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok ÉèÏ~°ºÅ#∞ ÖË^• Éè~í Åΰ #∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘#fl
L^•Ç¨Ï~°}ÅÖ’ W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O JO>Ë =¸_»∞ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= `«~åÅ "å~°∞ Hõeã≤ rqOK«_O» W^Õ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x
ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ~°∂ѨO.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 13.3
1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
=Oâß#∞QÆu L=∞‡_ç ‰õΩ@∞O|OÖ’ XHõ =ºH˜Î `«# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ =∞iÜ«Ú J`«x ‰õΩ=∂~°∞x `À ( =∂#=Ù_»∞)
x=ã≤™êÎ_∞» .
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
`«e¡ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ JkèHÍ~åxfl....... ‰õΩ@∞O|OÖ’ Hõey LO@∞Ok.
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
H˘`«QÎ Í q"åǨÏO J~Ú# [O@ Éè~í ΰ "Õ∞#=∂=∞`À rqOK«_®xfl D ~°H"õ ∞≥ #ÿ ‰õΩ@∞O|OQÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
(Z) =∂`«$ ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(a) Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(ã≤) =∂`«∞Å ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(_ç) #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
2. ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O J#QÍ<Õq∞? XHõ "åHõºOÖ’ „"åÜ«Ú=Ú.

156
Downloaded from http://smartprep.in

13.6 ÉèÏ~°`^
« â
Õ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O

13.6.1 J~°O÷
„áêp#HÍÅO #∞O_ç ÉÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x ã¨<å`«# ‰õΩ@∞O| =º=ã¨Q÷ Í L=∞‡_ç / ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞OÉÏxfl ÉèÏq™êÎ~∞° .
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞OÉÏxfl D q^èOŒ QÍ x~°fizOz<å~°∞. ''XHõ „Ѩ*Ï ã¨=¸Ç¨ÏO. =¸_»∞ ÖË^• JO`«
HõO>Ë Z‰õΩ¯= `«~åʼnõΩ K≥Ok#"å~°∞ XˆH ÃÑH· Ñõ C¨ „H˜Ok x=ã≤ã∂¨ ,Î XˆH á⁄~Úº g∞^Œ =O_ç# PǨ~åxfl Éè∞í lã¨∂,Î
JO^Œ~∂° Hõeã≤"∞≥ eã≤ ™êOѶ∞≤ Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ áêÖÁæO\Ï~°∞——. D „Ѩ[Å∞ |O^è∞Œ `«fi ã¨fiÉèÏ"åxfl |\˜ì Pã≤ÖÎ ’ ǨωõΩ¯#∞
á⁄O^Œ∞`å~°∞.
S`Õ H˘O^Œi Jaè„áêÜ«∞O „ѨHÍ~°O, L=∞‡_ç/ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’ ZѨC_»∂ XˆH ÃÑ· HõÑC¨ =∞iÜ«Ú XˆH á⁄~Úº
J<Õ JOâßÅ∞ J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . ã¨=∂[âߢã"Ψ `Õ ÅΫ Jaè„áêÜ«∞O „ѨHÍ~°O XHõ ‰õΩ@∞OÉÏxfl ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|=∞x Ñ≤Å∞=_®xH˜.
D =¸_»∞ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ KåÅ∞ D =¸_»∞ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ U=O>Ë, `«~åÅ ã¨OYº, ǨωõΩ¯Å∞, ÉÏ^躌 `«Å∞ =∞iÜ«Ú Pã≤.Î
~Ô O_»∞ ÖË^• JO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞, |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å∞ Hõey# ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞, Jq "Õ~∞° QÍ
x=ã≤ã∞¨ <Î åfl ÉèÏ"å"ÕâßÅ#∞ ѨOK«∞H˘O\Ï~Ú. ã¨q∞+≤ì Pã≤Î =∞iÜ«Ú XˆH JkèHÍ~°O „H˜O^Œ ѨxKÕ™êÎ~Ú. J@∞=O\˜
"å\˜x ‰õÄ_® ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OQÍ Ñ≤Å∞==K«∞Û.
13.6.2 ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
‰õΩÑ¡ OÎ̈ QÍ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞OÉÏxfl „H˜Ok ÅHõ}
∆ ÏÅ ^•fi~å QÆ∞iÎOK«=K«∞Û.
1. JkèHÍ~°O`À ‰õÄ_ç# xi‡u LO@∞Ok : =ºH˜Î =∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü∞« OÖ’ x~°Ü ‚ ∞« O
fã¨∞H˘<Õ JkèHÍ~°O ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒÌ KÕuÖ’ LO@∞Ok. J`«x / P"≥∞ x~°Ü
‚ ∞« "Õ∞ JOu=∞ x~°Ü
‚ ∞« O, „Ѩu XHõ¯~°∂
P x~°Ü‚ ∂« xfl t~°™ê=Ç≤Ï™êÎ~∞° .
2. ‰õΩ@∞O|O =º=™ê÷Ñ#¨ #∞ Hõey LO@∞Ok - JO>Ë =ºH˜Î „ѨÜ∂≥ [<åÅ HõO>Ë ‰õΩ@∞O| „ѨÜ∂≥ [<åÖË J`«ºkèHõ
„áê^è•#º`«#∞ Hõey LO\Ï~Ú. =ºH˜Î `«# =ºH˜QÎ `Æ « HÀiHõÅ#∞, Wëêì WëêìÅ#∞ `«ºlOKåeû LO@∞Ok. Wq
‰õΩ@∞O| „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ÖË^• ã¨O„Ѩ^•Ü«∂ʼnõΩ q~°∞^ŒOú QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. Hõ#∞Hõ g\˜x =ºH˜Î `«ºlOKåeû LO@∞Ok.
3. ã¨É∞íè ºÅ JO`«ã∞¨ Î "åi =Ü«∞ã¨∞û =∞iÜ«Ú |O^è∞Œ `åfixfl |\˜ì x~°~‚ ÚOѨ|_»∞`«∞Ok. ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’ XHõ =ºH˜Î
Z‰õΩ¯= =Ü«∞ã¨∞û Hõey LO>Ë J`«xH˜ Z‰õΩ¯= JO`«ã∞¨ Î Åaèã∞¨ OÎ k, `«‰Ωõ ¯= =Ü«∞ã¨∞û LO>Ë `«‰Ωõ ¯= JO`«ã∞¨ Î
Åaèã∞¨ OÎ k.
J^Õ q^èOŒ QÍ XHõ =ºHÎ̃ "≥"· åÇ≤ÏHõ, ÖË^• ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ HÍ~°}OQÍ ÉÏQÍ Q“~°qOѨ|_»`å_»∞. Éè~í ,ΰ z<åfl#fl,
z#fl=∞‡ =∞iÜ«Ú J`«Î =∂=∞Å∞ |O^è∞Œ `«fiOÖ’ L#fl`« JO`«ã∞¨ Î Hõey LO_»@O =Å¡ ÉÏQÍ Q“~°qOѨ|_»`å~°∞.
JO`«ã∞¨ #Î ∞ x~°~‚ ÚOK«_O» Ö’ XHõ =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ ™ê=∞~°º÷ O, ™ê^è<Œ å â◊‰Ωõ ÅÎ ‰õΩ „áê^è•#º`« W=fi~°∞.

157
Downloaded from http://smartprep.in

4. ~°HÎõ |O^è∞Œ `«fiO "≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ `«fiO HõO>Ë „áê^è•#º`«#∞ =Ç≤Ïã¨∞OÎ k : JO>Ë ÉèÏ~åº, Éè~í ΰ ã¨O|O^èOŒ J<Õk `«O„_ç
- ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ÖË^• J<åfl - `«=Ú‡_»∞ ã¨O|O^è•Å HõO>Ë q^èÜ Õ ∞« OQÍ LO@∞Ok.
5. ‰õΩ@∞O|O ã¨q∞+≤ì ÉÏ^躌 `« J<Õ P^Œ~≈° O g∞^Œ ѨxKÕã∞¨ OÎ k. „Ѩu XHõ¯~°∂ W`«~° ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ ã¨=∞㨺Å#∞
ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞. J`«x âßÜ«∞â◊‰Ωõ ÖÎ Ï ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_\» ÏxH˜ „ѨÜ∞« ufl™êÎ_∞» .
6. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° ã¨=∂# „â◊^#úŒ ∞ Hõey LO\Ï~°∞. ‰õΩ@∞O| P^•Ü«∞O JO`å XHõKÀ@ KÕiÛ ã¨É∞íè ºÅ
J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ Y~°∞ÛKÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞O^Õ `«Ñʨ "åi ã¨Oáê^Œ##∞ |\˜ì HÍ^Œ∞, ÃÑ#· q=iOz#
ÅHõ}∆ O ^•fi~å ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O ÃÑ· g∞‰õΩ XHõ Jaè„áêÜ«∞O U~°Ê_ç LO@∞Ok. J~Ú`Õ "åã¨=Î OÖ’, ã¨q∞+≤ì
‰õΩ@∞O|O ^•x Z<Àfl ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ HÀÖ’Ê~ÚOk ÖË^• H˘O`« =~°HÔ <· å `«# P^Œ~≈° ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ HÀÖ’Ê~ÚOk.
ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ =º=™êÜ«∞ P^è•i`« =∞iÜ«Ú "åºáê~° P^è•i`« ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ LѨÜ∂≥ QÆHÍi ZO^Œ∞HõO>Ë
~Ô O_»∂ =∂#=â◊HxÎ̃ HÀ~°∞`å~Ú =∞iÜ«Ú Pi÷H=õ #~°∞Öˇ#· Éè∂í q∞, _»|∞ƒ#∞ ã¨q∞+≤Qì Í HÀ~°∞`å~Ú.
D ÉèÏQÍxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ „H˜Ok „Ѩâfl◊ ʼnõΩ ã¨=∂^è•#O K≥¿ÑÊ ã≤u÷ Ö’ LO\Ï~°∞.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 13. 4
1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC — ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
ã¨q∞+≤ì x"åã¨O J<Õk ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ `«Ñʨ xã¨i ÅHõ}
∆ O.
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’ ~°H|Îõ O^è∞Œ `«fiO „áê^è•#º`«#∞ Hõey LO@∞Ok nxHõO>Ë ..... |O^è∞Œ `«fiO
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’
(i) „Ѩu XHõ¯~°∂ ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒÌ / Ü«∞[=∂x P[˝Å#∞ t~°™ê=Ç≤ÏOKåe.
(ii) ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|OÖ’ =º‰õΩÅÎ JO`«ã∞¨ Î "å~°∞ ã¨OáêkOz# _»|∞ƒ g∞^Œ ÖË^• =$uÎÖ’ ™êkèOz# q[Ü«∂Å
g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç x~°~‚ ÚOѨ|_»^∞Œ .
(iii) ‰õΩ@∞O|OÖ’x „Ѩu XHõ¯~°∂ =∞~˘Hõi ã¨∞Yã¨O`ÀëêÅ#∞, ÉÏ^èÅŒ #∞ ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞.
(v) ÃÑ·=hfl
II. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ~Ô O_»∞ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ „"åÜ«∞O_ç.

158
Downloaded from http://smartprep.in

13.7 ‰õΩ@∞O|OÖ’x =∂~°∞ÊÅ∞ =∞iÜ«Ú =∂~°∞ÊʼnõΩ QÆÅ HÍ~°}ÏÅ∞

ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ ‰õΩ@∞O|O J<ÕHõ =∂~°∞ÊʼnõΩ QÆ∞i J=Ù`«∞#flk. nxÃÑ· „ѨÉÏè "åxfl K«∂¿Ñ
HÍ~°HÍÅ∞ (i) áêi„âßq∞H©H~õ }
° O
(ii) #QÆsHõ~}°
(iii) áêâßÛ`«º ã¨O㨯$u
(iv) P^è∞Œ xHõ q^Œº
(v) âßã¨<åÅ∞ ÖË^• K«\ÏìÅ∞
(vi) ‰õΩ@∞O| HõÅǨÅ∞
(vii) ‰õΩ@∞O| „ѨHÍ~åºÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ J<ÕHõ ã¨OѶ∂¨ Å Pq~åƒù=O.
‰õΩ@∞O| xi‡u JO>Ë ‰õÄ~°∞Ê, ‰õΩ@∞O|OÖ’x JO`«~`æ° « ã¨O|O^è•Å∞ ÃÑ#· ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°}ÏÅ =Å¡ J<ÕHõ
=∂~°∞ÊʼnõΩ Ö’<≥<· å~Ú. ‰õΩ@∞O| „ѨHÍ~åºÅ∞ ‰õÄ_® K≥ÑC¨ HÀ^Œy#O`«QÍ =∂~°∞Ê K≥Ok<å~Ú. D P^è∞Œ xHõ
Ü«ÚQÆOÖ’ ‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ Ö’ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ#∞ „H˜O^Œ K«iÛOK«_O» [iyOk.
O #QÆsHõ~} ° O =∞iÜ«Ú áêi„âßq∞H©H~õ }
° O =Å¡ ‰õΩ@∞O| Ѩi=∂}O K≥ÑC¨ HÀ^Œy#O`«QÍ `«yOæ k. #QÆ~åÅÖ’
ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ@∞OÉÏÖ‰õΩ ÃÑ^ŒÌ x"å™êÅ∞ ^˘~°H_õ O» Hõ+Oì¨ .JO`ÕHÍHõ ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ@∞OÉÏÅ J=ã¨~åÅ∞ f~°Û_®xH˜ XHõ =ºH˜Î
P^•Ü«∞O ã¨iáÈ^Œ∞. Hõ#∞Hõ <Õ\˜ P^è∞Œ xHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ Hˆ =ÅO ÉèÏ~°º, Éè~í ΰ "åi Jq"åÇ≤Ï`« ã¨O`å#O
=∂„`«"∞Õ LO\Ï~°∞. W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Jx Ñ≤Å∞=|_»∞`«∞<åfl~Ú.
O Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ Pq~åƒù=O ^•x ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 JO`«~`æ° « ã¨O|O^è•Å#∞ =∂iÛ"ÕãO≤ k. Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|OÖ’x
ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° ã¨=∂# „áêuѨkHõ# Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ [~°∞ѨÙ`å~°∞. "å~°∞ ÃÑ^ŒÅÌ =∂@Å#∞ QÆ∞_çQ¤ Í
J#∞ã¨iOK«~∞° . Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ÉèÏ~°º, Éè~í Åΰ ∞ "åi ã¨O`å#O `«=∞ ã¨=∞㨺Å∞, Wëêì WëêìÅ QÆ∞iOz
XHõi`À XHõ~∞° K«iÛOK«∞H˘O\Ï~°∞. ‰õΩ@∞O| rq`åxH˜, =ºH˜QÎ `Æ « rq`åxH˜ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü∂« ÅÖ’
x~°Ü‚ ∂« Å#∞ L=∞‡_çQÍ fã¨∞H˘O\Ï~°∞.
O H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’, XHõi L^ÕâÌ ßÅ#∞ WOH˘Hõ~∞° J~°O÷ KÕã∞¨ HÀHõ áÈ=_»O =Å¡ =$^Œ∞Åú ∞ Ü«Ú=‰õΩÅ =∞^躌
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»∞`«∞Ok. D HÍ~°}OQÍ XHõi Ѩ@¡ WOH˘HõiH˜ „â◊^,úŒ Q“~°=O `«yæ áÈ`«∞#flk.
O H˘O^Œ~∞° `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ `«=∞ L^ÀºQÍÅ =Å¡ fiHõ ÖˉΩõ O_® LO_»@O =Å¡ ÖË^• Ñ≤ÅÅ¡ ÉÏ^躌 `«Å #∞O_ç
¿ãfiK«ÛQù Í LO_®Å<Õ HÀiHõ =Å¡ `«=∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ã¨iQÍ K«∂ã¨∞HÀ=_»O ÖË^∞Œ .
O Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ∞ `«=∞ `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ Z#∞flH˘#fl"åi<Õ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_®xfl `«Ñʨ x ã¨i Jx ÉèÏqOK«~∞° .
"åˆ~ "åi q"åÇ¨Ï ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ Z#∞flH˘O\Ï~°∞. Ѩ~㰠ʨ ~° PHõ~¬° }, XˆH L^ÀºQÆO KÕÜ∞« @O, Pi÷Hõ „ѨÜ∂≥ [<åÅ∞
159
Downloaded from http://smartprep.in

=∞iÜ«Ú W`«~° JOâßÅ „áêuѨkHõ# "å~°∞ `«=∞ rq`« ÉèÏQÆ™êfiq∞x Z#∞fl‰õΩO\Ï~°∞. =~°Oæ , ‰õΩÅO, ‰õΩ@∞O|
qÅ∞=Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q JO`« „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ qQÍ ÉèÏqOK«~∞° .
O <Õ\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ |O^è∞Œ `åfiÅ∞ JO`« |ÅOQÍ LO_»=Ù. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅÖ’ ™êfi~°O÷ ÃÑiyOk. =∞iÜ«Ú
"å~°∞ ã¨fiâ◊‰Ωõ ÖÎ <·ˇ å~°∞. "å~°∞ `«=∞ ã¨=∂Ü«∂xfl â◊HxΘ =∞iÜ«Ú ^è<Œ åxfl `«=∞ |O^è∞Œ =ÙÅ HÀã¨O qxÜ≥∂yOK«~∞° .
O ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Ñ≤ÅÅ¡ K«∂@∂ì Hˆ O„nHõ$`«"∞≥ <ÿ å~Ú. `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ `«=∞ Z‰õΩ¯= HÍÖÏxfl, â◊HΘ =∞iÜ«Ú ^è<Œ åxfl `«=∞
Ñ≤ÅÅ¡ HÀã¨"∞Õ Y~°∞ÛKÕ™êÎ~∞° . ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O qzÛù#O HÍ=_»O =Å¡ "å~°∞ `«Ñʨ xã¨iQÍ W`«~∞° ÅHÀã¨O, J<åfl^Œ=Ú‡Å∞
ÖË^• JHͯ - K≥Öà¡ˇ √◊ § Éè„í ^Œ`« HÀã¨O Y~°∞ÛÃÑ\Ïìeû#∞ J=ã¨~O° ÖË^∞Œ . `«e^¡ OŒ „_»∞Å "≥Ú`«OÎ rq`«O "åi Ñ≤ÅÅ¡
K«∞@∂ì u~°∞QÆ∞`«∞Ok =∞iÜ«Ú "åi Éèqí +¨º`«∞‰Î Ωõ ã¨O|OkèOz# Jxfl „Ѩ}ÏoHõÅ∞ "åi Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ^Œ$+≤Öì ’
LOK«∞H˘<Õ ~°∂á⁄O^Œ∞`å~Ú.
O ‰õΩ@∞O|O <≥~"° ~Õ̂ Û „ѨHÍ~åºÅ∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ `«y<æ å~Ú. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ J=ã¨~åÅ∞ fˆ~Û W`«~° ã¨Oã¨Å÷ ∞
Pq~°ƒqù Oz<å~Ú. g\˜ áê„`« Ѩiq∞`«"∞≥ #ÿ k. Wq ã¨OѨÓiÎQÍ ‰õΩ@∞O|O =∂kiQÍѨxKÕÜ∞« =Ù. '„Hõ+—π ''_Õ -
Hˆ ~ü ÃãO@~ü—— ''=$^•ú„â◊=∂Å∞—— ''#iûOQ∑ÇϨ Ÿ"£∞——, Ǩϟ@à◊√§, ~Ô ™êì~Ô O\òÅ∞, ÉϺO‰õΩÅ∞, Hõ|¡ ∞ƒÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
‰õΩ@∞O|O qq^èŒ „ѨHÍ~åºÅ#∞ ã‘fiHõiOz, ‰õΩ@∞O| „áê^è•#º`«# `«yãæ ∞¨ #Î fl ã¨Oã¨Å÷ ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. S#ѨÊ\˜H©
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ L^ÕfiQÆO`À ‰õÄ_ç# P^è•~°O =∞iÜ«Ú x™êfi~°÷ q^èÜ Õ ∞« `« W`«~° ã¨Oã¨Å÷ Ö’ HõxÑ≤OK«_O» KåÖÏ
Hõ+Oì¨ .
O KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õΩ@∞O|O XHõ L`«ÊuÎ Hˆ O„^ŒOQÍ ÖË^∞Œ . á¶êºHõsì Ѩ^uúŒ =Å¡ =ã¨∞Î L`«ÊuÎH˜ ‰õΩ@∞O|O XHõ
Hˆ O„^ŒOQÍ ÖË^∞Œ . JO^Œ∞=Å¡ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ ‰õΩ@∞O|O |Ü«∞@ L^ÀºQÍÅ HÀã¨O "Õz K«∂_®eû=™ÈÎOk. D
=∂~°∞Ê ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 Éè∫uHõ =∞iÜ«Ú âßs~°Hõ ^Œ∂~åxfl ÃÑOzOk.
O áêâßÛ`«º ã¨=∂*ÏÖÖ’ ‰õΩ@∞O|O Jã≤~÷ `° åã¨=∞㨺#∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞#flk.ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ =∞^躌 "≥~· O° ÃÑiy q_®‰õΩÅ
ã¨OYº JkèHOõ HÍ=_»O =Å¡ "Õ~∞° Ѩ_@ » O ™ê^è•~°}"≥∞Oÿ k. Wk q_®‰õΩÅ∞ fã¨∞H˘#fl "åi ã¨O`å#OÃÑ· JkèHõ
XuÎ_xç =∂xã≤Hõ PO^Àà◊##∞ Hõeyã¨∞OÎ k. "åiH˜ ã¨~Ô #· =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Z=i P^è•~°=¸ LO_»^∞Œ . `«=∞
q_®‰õΩÅ `«~∞° "å`« Ñ≤ÅÅ¡ #∞ K«∂ã¨∞H˘<Õ `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ ‰õÄ_® f„="≥∞#ÿ =∂#ã≤Hõ XuÎ_xç Z^Œ∞~˘¯O\Ï~°∞.
O áêâßÛ`«º ã¨=∂*ÏÅ =∂kiQÍ H˘O^Œ~∞° q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ‰õΩO_®<Õ Hõeã≤ x=ã≤™êÎ~∞° . "å~°∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ ‰õΩO>Ë
"≥O@<Õ ÖË^• H˘O`«HÍÖÏxˆH q_®‰õΩʼnõΩ ^•i fã¨∞OÎ ^Œx ÉèÜ
í ∞« Ѩ_`» å~°∞. W\Ï¡ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ‰õΩO_® Hõeã≤
rqOK«_®xfl ''ã¨ÇϨ r=#O—— JO\Ï~°∞. "åi ^Œ$+≤Öì ’ Wk ‰õΩ@∞O| r=<åxH˜ =∂~°∞ ¿Ñ~°∞.
O Pi÷Hõ Éè„í ^Œ`« L<åfl ‰õÄ_® H˘O^Œ~∞° q"åÇ≤Ï`«∞Å∞, L^ÀºQÍÅ∞ KÕ¿ã ^ŒOѨ`∞« Å∞ ã¨O`å<åxfl =^Œ#Ì ∞H˘O\Ï~°∞.
"å~°∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞ "≥∂Ü«∞ÖËx ÉèÏ~°OQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . W@∞=O\˜ ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ ''_çOH± —— ( ~Ô O_»∞ P^•Ü«∂Å∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞
ÖˉΩõ O_® L_»@O) JO\Ï~°∞.

160
Downloaded from http://smartprep.in

- W„*Ï~ÚÖòÖ’ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ ‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ 'H˜|ƒ\ò—˚ Jx Ñ≤Å∞=|_Õk LOk. H˜|ƒ\ò˚ J<Õk H˘xfl ‰õΩ@∞OÉÏÅ
ÖË^• =º‰õΩÅÎ ã¨=Ú^•Ü«∞O, Wq Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ÃÑOz ÃÑ^ŒÌ KÕÜ∞« _»OÖ’ ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘O\Ï~Ú. Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ
^Œ∂~°OQÍ ''Ñ≤ÅÅ¡ QÆ$ǨÅÖ’—— x=ã≤™êÎ~∞° . „Ѩu H˜|ƒ\ò˚ Ö’ 50 #∞O_ç 2000 =º‰õΩÅÎ ∞ LO\Ï~°∞, g~°∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞
ã¨=Ú^•Ü«∞Hõ ÉÏ^茺`«QÍ ÉèÏqOz ÃÑOK«∞`å~°∞. J~Ú`Õ Ñ≤Å¡Å `«e¡^ŒO„_»∞Å =∂„`«O "Õ~°∞QÍ x=ã≤™êÎ~°∞.
"å~åO`«OÖ’ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«=∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ`À QÆ_∞» ѨÙ`å~°∞.
S#ѨÊ\˜H,© Éè∫uHõOQÍ, „ѨHÍ~°‡s`åº =∂~°∞ÊÅ∞ =zÛ<å, Ñ≤Å"¡ åx ™ê=∂lH©H~õ } ° Ö’ ‰õΩ@∞O|O WѨÊ\˜H© Ju
„Ѩ^•è # áê„`« áÈ+≤ã∞¨ #Î flk. =∞iÜ«Ú ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ =∂#ã≤Hõ P^è•~åxfl JOkã¨∞#Î flk. „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ =∞iÜ«Ú
Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑOѨHOõ XHõ ‰õΩ@∞O|OÖ’ =∂„`«"∞Õ KåÖÏ ã¨O`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. q"åǨÏO ã¨OáêkOz#
=∂#ã≤Hõ ã¨O`«$Ñ≤Î, ™ê=∂lHõ Q“~°=O =∞iÜ«Ú q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ# ‰õΩ@∞O| r=#O Jã¨=∂#"≥∞ÿ#qQÍ
ÉèÏqOѨ|_»`å~Ú. JO^Œ∞=Å¡<Õ ‰õΩ@∞O|O qâ◊fi[h#OQÍ J`åº=â◊ºHõ"∞≥ #ÿ ã¨Oã¨Q÷ Í xezáÈ~ÚOk.

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 13.5

1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ ''XѨC—— ÖË^• ''`«ÑC¨ ——Jx „"åÜ«∞O_ç.
Ñ≤Å"¡ åx „áê~°OÉèí *ÏQÆ~∂° Hõ`« =∞iÜ«Ú q^Œº J<Õq ‰õΩ@∞O|=Ú =ÚYº „ѨHÍ~°º=Ú
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
P^è∞Œ xHõ ‰õΩ@∞O|O D q^èOŒ QÍ `«Ü∂« ~Ô O· k........ Hˆ O„nHõ$`«O.
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
‰õΩ@∞O|O XHõ -
(i) „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑOѨHÍxH˜ HÍ=Åã≤# =∞Oz "å`å=~°}Ïxfl U~°Ê~°∞ã¨∞OÎ k.
(ii) ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ x™êfi~°"ú ∞≥ #ÿ Jxfl q^è•Å rq`åO`« P^è•~åxfl HõeÊã¨∞OÎ k.
(iii) ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ ™ê=∂lHõ QÆ∞iÎOѨÙ#∞ Wã¨∞OÎ k.
(iv) J<å~ÀQƺO, PѨ^Œ =∞iÜ«Ú =Úã¨e`«#OÖ’ ^•x ã¨É∞íè ºÅ#∞ *Ï„QÆ`QΫ Í K«∂ã¨∞OÎ k.
(v) ÃÑ· Jhfl
II. ‰õΩ@∞O|OÖ’ ¢ãΑ JO`«ã∞¨ Î Z\Ï¡ =∂iO^À XHõ "åHõºOÖ’ „"åÜ«∞O_ç.

161
Downloaded from http://smartprep.in

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O ‰õΩ@∞O|O ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº ÉèÏQÆ=Ú =∞iÜ«Ú =ºH˜HÎ ˜ Ju „Ѩ^•è # ã¨=¸Ç¨ÏO.
O ‰õΩ@∞O|O J<Õk =º‰õΩÅÎ ã¨=¸Ç¨ÏO, "å~°∞ q"åǨÏO, ÖË^• ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ ÖË^• ^Œ``Ϋ « ^•fi~å ã¨O|O^è•xfl
Hõey LO\Ï~°∞.
O ‰õΩ@∞O|O XHõ ã¨OѨÓ~°‚ ã¨Oã¨.÷ „ѨÑO¨ K«"åºÑ¨OÎ QÍ Wk x™êfi~°O÷ QÍ ^•x ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ q^èÜ
Õ ∞« `«#∞ Hõey LO@∞Ok.
O ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ YzÛ`«"∞≥ #ÿ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ „H˜Okq^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.
(i) qâ◊fi[h#`«
(ii) ÉèÏ"å"ÕâßÅ P^è•~°=Ú
(iii) ~°∂ѨÙk^ÕÌ „ѨÉÏè =O
(iv) Ѩiq∞`«Ñi¨ =∂}O
(v) ™ê=∂lHõ xi‡uÖ’ Hˆ O„^ŒHõ ™ê÷#=Ú
(vi) ã¨É∞íè ºÅ Ñ¨@¡ ÉÏ^躌 `«Å∞
(vii) ™ê=∂lHõ „Hõ=∞O
(viii) âßtfi`«O =∞iÜ«Ú `å`å¯eHõ ã¨fiÉèÏ=O
O ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ™ê^è•~°} ÅHõ}
∆ ÏÅ „H˜Ok q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.
(i) ã¨OQÆ=∞ ã¨O|O^è•Å∞ (ii) =Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨O„Hõ=∞}
(iii) ™ê^è•~°} x"åã¨O (iv) Pi÷Hõ =º=ã¨÷
O ‰õΩ@∞O| „ѨHÍ~åºÅ∞ „H˜Ok q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.
(i) âßs~°Hõ „ѨHÍ~åºÅ∞
(ii) Ñ≤ÅÅ¡ ™ê=∂lH©H~õ }
°
(iii) Pi÷Hõ „ѨHÍ~°ºO
(iv) =∂#ã≤Hõ „ѨHÍ~°ºO

162
Downloaded from http://smartprep.in

O ‰õΩ@∞O|O x~°fiÇ≤ÏOKÕ „ѨHÍ~åºÅ∞ =∂#= ã¨=∂[O xez LO_ÕO^Œ∞‰õΩ, ã¨O㨯$u =∞iÜ«Ú =∂#= *ÏuH˜
`«Ñʨ xã¨i.
O ‰õΩ@∞OÉÏÅ ~°HÍÅ∞, J<ÕHõ HÍ~°HÍÅ P^è•~°OQÍ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞
(i) x"åǨÏO (a) Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(b) =∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(c) #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(d) =∂`«∞Å ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
(ii) JkèHÍ~°O (a) Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
(b) =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
(iii) Ѩi=∂}O (a) Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O
(b) ã¨q∞+≤ì / qãÎ̈$`« ‰õΩ@∞O|O
O „áêp# HÍÅO #∞O_ô, ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x ã¨<å`«# ‰õΩ@∞O|O ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O
O ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O D ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ Hõey LO@∞Ok.
(i) JkèHÍ~° xi‡u
(ii) ‰õΩ@∞O| Ѩ~"° ∞≥ #ÿ =º=™ê÷Ñ#¨
(iii) JO`«ã∞¨ Î - =Ü«∞ã¨∞û =∞iÜ«Ú |O^è∞Œ `åfixfl |\˜ì x~°~‚ ÚOѨ|_»@O
(iv) "≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^èOŒ Hõ<åfl ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ „áê^è•#º`« =Ç≤ÏOK«_O»
(v) L=∞‡_ç ÉÏ^躌 `«
(vi) ã¨É∞íè ºÅO^ŒiH© ã¨=∂# „â◊^úŒ
O „H˜Ok HÍ~°HÍÅ∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞ `≥zÛ<å~Ú.
(i) áêi„âßq∞H©H~õ }
° (v) P^è∞Œ xHõ q^Œº
(ii) #QÆsHõ~}° O (vi) âßã¨<åÅ∞ / K«\ÏìÅ∞
(iii) áêâßÛ`«º ã¨O㨯$u (vii) ‰õΩ@∞O| HõÅǨÅ∞
(iv) ‰õΩ@∞O| qq^èŒ „ѨHÍ~åºÅ x~°fiǨÏ}‰õΩ qq^èŒ ã¨OѶ∂¨ Å Pq~åƒù=O

163
Downloaded from http://smartprep.in

O ‰õΩ@∞O| xi‡u =∞iÜ«Ú „ѨHÍ~åºÅÖ’ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ∞

(i) ‰õΩ@∞O| Ѩi=∂}O `«yOæ k.
(ii) ^•x ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 ã¨=∂# Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞
(iii) áê`« =∞iÜ«Ú H˘`«Î `«~åÅ =∞^躌 ã¨OѶ∞¨ ~°¬}
(iv) rq`« ã¨ÇϨ =~°∞ÅÎ ZOÑ≤HÖõ ’ ™êfi`«O„`«ºO
(v) |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å∞ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ q Jx ÉèÏqOѨ|_»@O ÖË^∞Œ .
(vi) KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õΩ@∞O|O XHõ L`åÊ^ŒHõ Hˆ O„^ŒOQÍ LO_»@O ÖË^∞Œ .
(vii) Jã≤~÷ `° fi« O ã¨=∞㨺, q_®‰õΩÅ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ
(viii) L^ÀºQÍÅ∞ KÕ¿ã H˘xfl [O@Å∞ ã¨O`å#O =^Œ#Ì ∞H˘O\Ï~°∞, "å\˜x ''_çOH±û—— (DINKS) (Ô~O_»∞
P^•Ü«∂Å∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ÖˉΩõ O_® LO_»@O) ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ JO\Ï~°∞.

Ѩ^ŒHÀâ◊=Ú
O =∂`«Å ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O - q"åÇ≤Ï`«∞Öˇ#· [O@ Éè~í ΰ Ü≥ÚHõ¯ "Õ∞#=∂=∞ ^ŒQ~æÆ Q° Íh, J`«xH˜ ^ŒQ~æÆ Ö° ’
HÍx x=ã≤OKÕ ‰õΩ@∞O|O
O ã¨Ç¨Ïr=#=Ú - q"åǨÏO H͉õΩO_®<Õ XHõ [O@ Hõeã≤ rqOK«_O»
O Ñ≤`$« =OjÜ«∞ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O - Wk XHõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O, nxÖ’ J#fl^Œ=ڇŠ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞
Hõeã≤ x=ã≤™êÎ~Ú
O _çOH±û (DINKS) - D ‰õΩ@∞O|OÖ’ ÉèÏ~°º =∞iÜ«Ú Éè~í ΰ W^Œ~Ì ∂° ã¨Oáêk™êÎ~∞° HÍh
"åiH˜ ã¨O`å#O LO_»^∞Œ (W^ŒiÌ ã¨Oáê^Œ# =∞iÜ«Ú ã¨O`å#O LO_»^∞Œ )
O [#‡„áêѨΠ‰õΩ@∞O|O - =ºH˜Î [x‡Oz# ‰õΩ@∞O|O
O ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O - ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ ÖË^• "≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^èOŒ ^•fi~å |O^è∞Œ `«fiO U~°Ê_ç#
=¸_»∞ ÖË^• JO`«HOõ >ËZ‰õΩ¯= `«~åʼnõΩ K≥Ok# |O^è∞Œ =ÙÅ HõÅ~ÚHõ
=Å¡ U~°Ê_ç# ‰õΩ@∞O|O

164
Downloaded from http://smartprep.in

O H˜|ƒ\ò̊ - Wk ‰õΩ@∞OÉÏÅ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú, 50 #∞O_ç 200 =∞Ok ^•Hõ ã¨É∞íè ºÅ∞

O =Oâß#∞QÆ`« ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O
O =∂`«$™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
O =∂`«$™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
O #∂`«fl ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O
O Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞O|O
O Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
O Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@O|O
LO\Ï~°∞. nxÖ’ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ LO\Ï~°∞.
- XHõ =Úã¨e [O@ "åi H˘_»∞‰õΩÅÖ’ XHõ_∞» , HÀ_»Å∞ "åi Ñ≤ÅÅ¡ ∞
LO\Ï~°∞.
- XHõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ ‰õΩ@∞O|O, nxÖ’ `«e¡ ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒQÌ Í LO@∞Ok.
=∞iÜ«Ú JO^ŒiÃÑ· PkèÑ`¨ åºxfl Hõey LO@∞Ok.
- q"åǨÏO J~Ú# `«~∞° "å`« q"åÇ≤Ï`« [O@ ÉèÏ~°º ѨÙ\˜Oì \’¡ x=ã≤OK«_O»
- q"åǨÏO J~Ú# `«~∞° "å`« ÉèÏ~åºÉè~í Åΰ ∞ Z=i ѨÙ\Oì˜ \˜Ö’#∂ x=ã≤OK«Hõ
"Õ~∞° Ѩ_ç H˘`«Î ã¨Å÷ OÖ’ x=ã≤¿ãÎ nxx #∂`«fl™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞.
- „Ѩ^•è # ‰õΩ@∞O| ~°∂ѨO, nxÖ’ q"åÇ≤Ï`« [O@ =∞iÜ«Ú "åi
ã¨O`å#O x=ã≤™êÎ~∞° .
- `«O„_ç Ü«∞[=∂<åºxfl =Ç≤ÏOKÕ ‰õΩ@∞O|O Ñ≤`$« ™êfiq∞Hõ ‰õΩ@∞O|O
- q"åǨÏO J~Ú# `«~∞° "å`« ÉèÏ~°º Éè~í ΰ ѨÙ\ì̃xO\’¡ x=ã≤¿ãÎ ^•xx
Ñ≤`$« ™ê÷xHõ ‰õΩ@∞O|O JO\Ï~°∞.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O

1. ‰õΩ@∞OÉÏxfl g∞~°∞ U=∞x J~°O÷ KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞? g∞ ã¨fiO`« =∂@ÅÖ’ =i‚OK«O_ç.

2. =¸iÎ=∞`«fi ~°∂ѨHÅõ Ê#Ö’ ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ áê„`«#∞ q=iOK«O_ç.
3. ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ™ê^è•~°} ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ K≥Ñʨ O_ç.
4. ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ Pi÷Hõ „ѨHÍ~åºÖËq?
5. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ã¨q∞+≤ì ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ ÅHõ}
∆ ÏÖËq?
6. ‰õΩ@∞O|O Jã≤~÷ `° å ã¨=∞㨺#∞ Z\Ï¡? Z^Œ∞~˘¯O@∞#flk?

165
Downloaded from http://smartprep.in

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

13.1.
1. `«ÑC¨ 2. q"åǨÏO 3. ÃÑ· Jhfl

13.2
1. XѨC 2. =∂#ã≤Hõ 3. ÃÑ· Jhfl

13.3
1. XѨC 2. =∂`«$™êfiq∞Hõ 3. =∂`«∞Å ™ê÷xHõ

13.4
1. `«ÑC¨ 2. "≥"· åÇ≤ÏHõ 3. (iv)

13.5
1. XѨC 2. Ñ≤Å"¡ å_»∞ 3. (v)

166
Downloaded from http://smartprep.in

14
|O^èŒ∞`«fiO
=∂#=Ù_»∞ ™êOѶ≤∞Hõ ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey LO\Ï_»∞.J`«#∞ J<ÕHõ =∞Ok`À J<ÕHõ ~°HÍÖˇ·# ã¨O|O^è•Å#∞
U~°Ê~°K∞« H˘O\Ï_»∞. D ã¨O|O^è•ÅÖ’ Ju „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ "å\˜x ''|O^è∞Œ `«fiO—— JO\Ï~°∞. g∞~°∞ g∞ ‰õΩ@∞O|O֒ѨÅ,
=∞iÜ«Ú |Ü«∞@ J<ÕHõ |O^è∞Œ =ÙÅ`À HõÅ∞Ѩ|_ç LO_»\Ïxflg∞~°∞ QÆ=∞xOz LO\Ï~°∞.
XHõ =ºHÎ̃ XHõ ‰õΩ=∂~°∞_»∞, ™È^Œ~∞° _»∞, ^•Ü«∂k, =∂=∞ ÖË^• Ñ≤#`«O„_ç HÍ=K«∞Û. J^Õ q^èOŒ QÍXHõ Ü«Ú=u
‰õΩ=∂Ô~,Î ™È^Œi, `«e¡ =∞iÜ«Ú J`«Î ÖË^• Ñ≤#`«e¡ HÍ=K«∞Û.
q"åǨÏO ^•fi~å ÖË^• ~°H|Îõ O^èOŒ ^•fi~å U~°Ê_ç# ã¨O|O^è•Å∞ ''|O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å∞—— QÍ QÆ∞iÎOѨ|_»`å~Ú.„Ѩã∞¨ `Î «
áê~îO° Ö’ q∞~°∞ |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å∞ "å\˜ J<ÕHõ JOâßÅ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï~°∞.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåxfl K«kq# `«~∞° "å`« g∞~°∞ D q+¨Ü∂« Å#∞ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀQÆeQÍe.
O |O^è∞Œ `åfixfl x~°fizOK«_O» =∞iÜ«Ú ^•x J~å÷xfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_»O
O qq^èŒ ~°HÍÅ |O^è∞Œ `åfiÅ∞ =∞iÜ«Ú "å\˜ ™ê÷<åxfl =i‚OK«_O»
O |O^è∞Œ `«fi Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~°ºO =∞iÜ«Ú „áê^è•#º`«#∞ q=iOK«_O»
O qq^èŒ |O^è∞Œ `«fi PK«~}
° Å#∞ q=~°OK«_O»
O qq^èŒ |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨Å#∞ q=iOK«_O» : =∞iÜ«Ú
O |O^è∞Œ `«fi „Ѩ=~°<Î å Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ q=iOK«_O»

167
Downloaded from http://smartprep.in

14.1 |O^èŒ∞`«fiO J~°÷O =∞iÜ«Ú x~°fiK«#O

|O^è∞Œ `«fiO J<Õk ã¨O|O^è•xfl `≥e¿Ñ XHõ Ѩ^uúŒ . Wk *ˇq· Hõ, ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ =∞iÜ«Ú q"åǨÏO ^•fi~å
„áÈ`«ûÇ≤ÏOѨ|_Õ XHõ ™ê=∂lHõ |O^èOŒ . „ѨÑO¨ K«"åºÑ¨OÎ QÍ Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å∞ KåÖÏ „áê^è•#º`«#∞
Hõey L<åfl~Ú. „ѨuKÀ\Ï Wk XHõ ™ê=∂lHõ QÆ∞iÎOѨÙ#∞ WKÕÛ Ñ¨^uúŒ . =∞iÜ«Ú q"åǨÏO ^•fi~å, „Ѩ`∞« º`«ÊuÎ ÖË^•
^Œ``Ϋ « ^•fi~å U~°Ê_ç# ‰õΩ@∞O| ã¨O|O^è•Å#∞ "≥Å_¡ Oç KÕ Ñ¨^uúŒ . "åã¨=Î OÖ’ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å QÆ∞iÎOѨ٠*ˇq· Hõ
|O^èOŒ HõO>Ë KåÖÏ „Ѩ^•è #"≥∞Oÿ k. XHõ"àÕ ◊ XHõ ã¨O|O^èOŒ ™ê=∂lHõ QÆ∞iÎOѨ٠ÖË^• P"≥∂^ŒO á⁄O^ŒHáõ È`Õ Jk
|O^è∞Œ `«fiOQÍ Ñ¨iQÆ}O˜ Ѩ|_»^∞Œ .
|O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å∞ ™ê=∂lHõOQÍ QÆ∞iÎOѨÙ#∞ á⁄O^Œ∞`å~Ú. Wq =Oâß#∞„Hõ=∞O, q"åǨÏO,
ÖË^• ^Œ``Ϋ #« ∞ P^è•~°OKÕã∞¨ H˘x U~°Ê_»`å~Ú. *ˇq· Hõ PK«~} ° Å ^•fi~å "≥Å_¡ ç JÜÕ∞º ã¨O|O^èOŒ .
=Oâß#∞„Hõ=∞O., q"åǨÏO ÖË^• ^Œ``Ϋ « ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO_Õ ã¨O|O^è"Œ ∞Õ |O^è∞Œ `«fi=∞x— x~°fizOK«=K«∞Û

|O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å "åºÑ≤Î ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë „Ѩu =Ü≥∂[#∞_»∞ XHõ^•x`À =∞~˘Hõ\˜ ã¨O|O^è•xfl
Hõey LO_Õ ~Ô O_»∞ ~°HÍÖˇ#· ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ ã¨O|OkèOz LO\Ï_»∞. Jq ''[#‡ „áêÑÎ̈ ‰õΩ@∞O|O—— =∞iÜ«Ú ''ã¨fi ™ê÷Ñ`≤ «
‰õΩ@∞O|O——. |O^è∞Œ `«fiOÖ’ H˘xfl x¿+^èŒ xÜ«∞=∂Å∞ J=∞ÅÖ’ LO\Ï~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, XˆH ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok#
ã¨É∞íè ºÅ#∞ q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ ÖË^• `«O„_ç HÍ=_®xH˜ J#∞=∞u LO_»^∞Œ
=ºHÎ̃ [#‡„áêÑÎ̈ ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡™êÎ_∞» . q"åǨÏO `«~∞° "å`« ~Ô O_»= ~°H"õ ∞≥ #ÿ ã¨fi™ê÷Ñ`≤ « ‰õΩ@∞OÉÏxfl U~åÊ@∞
KÕã∞¨ H˘O\Ï_»∞.

14.2 |O^è∞Œ `«fi ~°HÍÅ∞

|O^èŒ∞`åfixfl J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞_»OÖ’ ‰õΩ@∞O|O „Ѩ^è•# ˆHO„^ŒO. ‰õΩ@∞O|OÖ’ Ô~O_»∞ ~°HÍÖˇ·# „Ѩ^è•#
|O^è∞Œ `åfiÅ∞<åfl~Ú.
(i) "≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ `«fiO
(ii) UHõ ~°HÎõ |O^è∞Œ `«fiO
(i) q"åǨÏO ^•fi~å <≥ÅH˘Å∞ʉõΩ#fl |O^è∞Œ `«fi"Õ∞ "≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ `«fiO. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ÉèÏ~°ºÉè~í Åΰ =∞^躌 |O^è∞Œ `«fiO.
q"åǨÏO HÍ~°}OQÍ W~°∞ѨHÍ∆ Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ`À |O^è∞Œ `«fiO U~°Ê_»∞`«∞Ok. =∂=∞, JÅ∞¡_∞» =∞^躌 U~°Ê_Õ
|O^è∞Œ `«fiO nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}. J^Õ q^èOŒ QÍ XHõi ÉÏ==∞ik =∞iÜ«Ú `«# Ñ≤ÅÅ¡ =∞^躌 |O^è∞Œ `«fiO ‰õÄ_®
"≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ `åfixH˜ L^•Ç¨Ï~°}ÖË.
(ii) UHõ~H° Îõ |O^è∞Œ `«fiO : XˆH ^ŒOѨ`∞« ʼnõΩ ѨÙ\˜#ì a_»Å¤ O^Œi =∞^躌 ~°HãÎõ O¨ |O^èOŒ LO@∞Ok. D ~°HÎõ ã¨O|O^è•xfl
`≥e¿Ñk UHõ~H° Îõ |O^è∞Œ `«fiO.

168
Downloaded from http://smartprep.in

XHõ Ñ≤Å"¡ å_»∞ J`«x `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞, J`«x z<åfl#flÅ∞ ÖË^• ÃÑ^Œ<åfl#flÅ∞. "åi ã¨O`å#O`À LO_Õ ã¨O|O^è•xfl
`≥e¿Ñk UHõ~H° Îõ |O^è∞Œ `«fiO.
UHõ~H° Îõ |O^è∞Œ `«fiO `«e¡ ^ŒO„_»∞Å =∞^躌 LO_Õ *ˇq· Hõ ã¨O|O^èOŒ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. `«e¡ - ‰õΩ=∂~°∞_»∞
=∞^躌 ã¨O|O^èOŒ `À ~°HãÎõ O¨ |O^èOŒ „áê~°OÉè=í ∞ø`«∞Ok =∞iÜ«Ú J`«x `«O„_ç, `å`«, z<åfl#fl, z#fl=∞‡ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ
"åiH˜ "åºÑ≤ã∞¨ OÎ k. Jxfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ |O^è∞Œ =ÙÅO^Œ~∂° XHõiH˘Hõ~∞° ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ KÕ`<« Õ ÖË^• "≥"· åÇ≤ÏHõ
ã¨O|O^èOŒ KÕ`<« Õ ã¨O|O^è•xfl Hõey LO_»~∞° .— H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ "åi =∞^躌 TǨ[x`« ã¨O|O^è•Å∞
LO\Ï~Ú. J@∞=O\˜ ã¨O|O^è•Å∞ TǨÏ[x`« |O^è∞Œ `åfiÅ∞QÍ Ñ≤Å∞= |_»`å~Ú. "åã¨=Î OÖ’ Wq *ˇq· Hõ
ã¨O|O^èOŒ Hõ<åfl Z‰õΩ¯= QÆ∞iÎOѨÙ#∞ á⁄O^Œ∞`å~Ú.
hÅyi H˘O_»ÅÖ’x `À_®ÖÖ’, XˆH ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ XHõ ¢ãΑ XHõi HõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok Éè~í Åΰ #∞ Hõey LO@∞Ok.
HÍ|\˜ì P"≥∞ ã¨O`å#O qq^èŒ *ˇq· Hõ `«O„_»∞Å#∞ Hõey L<åfl, Z=_»∞ ÉèÏ~°º‰õΩ qÅ∞¡, ÉÏ}O |ǨïHõi™êÎ_À J`«x
ã¨O`å#OQÍ ÉèÏqOѨ|_»`å~°∞. XHõ "Õà◊ P =ºH˜Î rqOKÕ LO_»Háõ È~Ú<å J`«<Õ P"≥∞ Éè~í Qΰ Í =∞iÜ«Ú
ã¨O`åxH˜ `«O„_çQÍ ÉèÏqOѨ|_»`å_»∞, WOH˘Hõ Éè~í ΰ =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ PKå~°"∞≥ #ÿ qÅ∞¡, ÉÏ}O |ǨïHõiOKÕ PKå~åxfl
<≥~°"Õ̂~Û =~°‰õΩ Ñ≤Å¡"åxfl ^Œ`«Î`« fã¨∞HÀ=_»O ‰õÄ_® |O^èŒ`«fi U~åÊ@∞‰õΩ XHõ L^•Ç¨Ï~°}. Wk ^Œ`«Î`«
ã‘fiHõiOz# `«O„_ç =∞iÜ«Ú Ñ≤Å"¡ åx =∞^躌 |O^è∞Œ `åfixfl U~°Ê~°ã∞¨ OÎ k.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 14.1
1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
|O^è∞Œ `«fiO J<Õk ~°H|Îõ O^èOŒ ÖË^• q"åǨÏOÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ #ç ã¨O|O^èOŒ
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
=Oâß#∞„Hõ=∞O ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ #ç |O^è∞Œ `åfixfl W\Ï¡ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° ........ |O^è∞Œ `«fiO
3. ã¨~Ô #· ã¨=Ú^è•<åxfl „"åÜ«∞O_ç.
=ºH˜Î [x‡Oz# ‰õΩ@∞O|O J`«xH˜
(i) ã¨fi™ê÷Ñ`≤ « ‰õΩ@∞O|O
(ii) [#‡„áêѨΠ‰õΩ@∞O|O
(iii) Un HÍ^Œ∞
(iv) ~Ô O_»∂

169
Downloaded from http://smartprep.in

14.3 |O^è∞Œ `«fi ™ê÷#O (Degree of kinship)

âߢãÜ
Α ∞« ^Œ$HõÊ^ä•xfl |\ì̃ |O^è∞Œ =ÙÅ#∞ „H˜Ok =¸_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
1. „áê^äqŒ ∞Hõ |O^è∞Œ =Ù (Primary kin) : XHõ =ºHÎ̃ =∞~˘Hõ =ºHÎ̃`À „Ѩ`º« HõO∆ QÍ |O^è∞Œ `åfixfl Hõey LO>Ë "≥Ú^Œ\˜
=ºHÎ̃H˜ ~Ô O_À =ºHÎ̃ ''„áê^äqŒ ∞Hõ |O^è∞Œ =Ù—— J=Ù`å_»∞. D |O^è∞Œ =ÙÅ∞ [#‡„áêÑÎ̈ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok#"åÔ~·
LO_»=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, =∞# `«O„_ç, `«e,¡ J#fl^Œ=Ú‡Å∞, JHͯ K≥Öà¡ˇ √◊ § "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞ =∞# „áê^äqŒ ∞Hõ
|O^è∞Œ =ÙÅ∞, ZO^Œ∞HõO>Ë =∞#O gi`À ~°HOÎõ ^•fi~å ÖË^• *ˇq· HõOQÍ „Ѩ`º« Hõ∆ ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï=Ú.
ÉèÏ~åº Éè~í Åΰ ã¨O|O^èOŒ „áê^äqŒ ∞Hõ "≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ =Ù‰õΩ XHõ L^•Ç¨Ï~°}. XHõ =ºHÎ̃ U_»∞ ~°HÍÖˇ#· „áê^äqŒ ∞Hõ
|O^è∞Œ =ÙÅ#∞ Hõey LO\Ï_»∞. Jq, `«e,¡ `«O„_ç, ‰õΩ=∂~°∞_»∞, ‰õΩ=∂Ô~,Î ™È^Œ~∞° _»∞ ™È^Œi Éè~í ΰ ÖË^• ÉèÏ~°º.
2. Q“} |O^è∞Œ =Ù (Secondary kin) : XHõ =ºH˜Î ~Ô O_À =ºH˜Î ^•fi~å |O^è∞Œ =Ù J~Ú`Õ P |O^è∞Œ =Ùx kfifÜ«∞ ÖË^•
Q“} |O^è∞Œ =Ù Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . JO>Ë XHõ =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ „áê^äqŒ ∞Hõ |O^è∞Œ =Ù Ü≥ÚHõ¯ „áê^äqŒ ∞Hõ |O^è∞Œ =Ù P =ºHÎ̃H˜
Q“} |O^è∞Œ =Ù J=Ù`å_»∞.XHõ =ºHÎ̃ 33 ~°HÍÅ Q“} |O^è∞Œ =ÙÅ#∞ Hõey LO\Ï_»∞. `«O„_ç Ü≥ÚHõ¯ `«O„_ç ÖË^•
`å`«, `«e¡ Ü≥ÚHõ¯ `«e¡ ÖË^• J=∞‡=∞‡. ÉèÏ~°º ÖË^• Éè~í ΰ Ü≥ÚHõ¯ J#fl^Œ=Ú‡Å∞ =∞iÜ«Ú JHͯK≥Öà¡ˇ √◊ §, `«e¡ -
^ŒO„_»∞Å∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q Q“} |O^è∞Œ =ÙʼnõΩ L^•Ç¨Ï~°}Å∞.
3. `«$fÜ«∞ |O^è∞Œ =Ù (Teritiary kin) : XHõ =ºHÎ̃ kfifÜ«∞ |O^è∞Œ =Ù Ü≥ÚHõ¯ „áê^äqŒ ∞Hõ |O^è∞Œ =Ù `«$fÜ«∞ |O^è∞Œ =Ù
J=Ù`å_»∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ q∞Ï ÉÏ==∞ik q∞Ï Q“} |O^è∞Œ =Ù =∞iÜ«Ú J`«x ÉèÏ~°º ÖË^• Ñ≤ÅÅ¡ ∞ J`«xH˜
„áê^èqŒ ∞Hõ |O^è∞Œ =ÙÅ∞ h‰õΩ `«$fÜ«∞ |O^è∞Œ =ÙÖ∫`å~°∞.
XHõ =ºHÎ̃ H˜ ^•^•Ñ¨Ù 151 ~°HÍÅ `«$fÜ«∞ |O^è∞Œ =ÙÅ∞<åfl~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ `«O„_ç `«=Ú‡x ÉèÏ~°º, `«O„_ç ™È^Œi
Éè~í ,ΰ `«O„_ç `«e¡ Ü≥ÚHõ¯ `«=Ú‡_»∞, `«O„_ç `«e¡ Ü≥ÚHõ¯ K≥ÖÅ¡ˇ ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
D q^èOŒ QÍ |O^è∞Œ `«fi ™ê÷#O 4= ÖË^• 5= ÖË^• 6= ÖË^• WOHÍ Z‰õΩ¯= ™ê÷<åÅ =~°‰Ωõ qã¨iÎ ã¨∞OÎ k. =∞#
`«$fÜ«∞ |O^èŒ∞=ÙÅ „áê^äŒq∞Hõ |O^èŒ∞=ÙÅ∞ <åÅæ= ™ê÷#O |O^èŒ∞=ÙÅ∞QÍ Ñ≤Å∞=|_»`å~°∞. gix ^Œ∂~°Ñ¨Ù
|O^è∞Œ =ÙÅ∞QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . q"åǨÏO ^•fi~å ÖË^• UHõ~H° Îõ |O^èOŒ ^•fi~å W@∞=O\˜ |O^è∞Œ `åfiÅ∞ U~°Ê_»`å~Ú.
H˘xfl ã¨=∂*ÏÖÖ’, z#fl ã¨=∂*ÏÅ∞ ÖË^• „QÍg∞} ã¨=∂*ÏÅÖ’ ^Œ∂~°ÑÙ¨ |O^è∞Œ =ÙÅ∞ KåÖÏ „áê=ÚYº`«#∞
Hõey LO\Ï~°∞, HÍh W`«~° ã¨=∂*ÏÅÖ’ "åix QÆ∞iÎOKÕ "å~°∞ ‰õÄ_® LO_»~∞° .

170
Downloaded from http://smartprep.in

14.4 |O^è∞Œ `«fi ~ˆ MÏ z„`=« Ú

™ê^è•~°}OQÍ |O^è∞Œ `åfixfl XHõ ~ˆ MÏ z„`«O ^•fi~å q=iOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. Wk |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å#∞
=∞iÜ«Ú "å\˜ =Oâ◊ K«i„`«#∞ q=iã¨∞OÎ k.

ÃÑ· ~ˆ MÏ z„`«OÖ’ QÆ∞~°∞ÅÎ #∞ D „H˜Ok q^èOŒ QÍ LѨÜ∂≥ yOK«_O» [iyOk.

∆ : ѨÙ~°∞+¨µ_»∞
O : ¢ã‘Î
= : q"åǨÏO
: `«~åÅ =Oâß#∞ „Hõ=∞O
JǨÏO J<Õ =ºHÎ̃ ^•fi~å<Õ =Oâß#∞„Hõ=∞O QÆ∞iÎOѨ|_»∞`«∞Ok. „Ѩã∞¨ `Î « ~ˆ MÏ z„`«OÖ’ JǨÏO (M) `«O„_ç (G)
=∞iÜ«Ú `«e¡ (H) Ü≥ÚHõ¯ ‰õΩ=∂~°∞_»∞, L J`«x ™⁄^Œi, D J`«x `å`«, W`«#∞ A =∞iÜ«Ú B (`«e¡ =∞iÜ«Ú
`«O„_ç) Å ‰õΩ=∂~°∞_»∞.N JǨÏO Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏ~°º =∞iÜ«Ú Q J`«x =∂=∞ =∞iÜ«Ú R J`«x J`«Î P J`«x
ÉÏ==∞ik.

171
Downloaded from http://smartprep.in

14.5 |O^è∞Œ `«fiO Ñ„ H¨ Í~åºÅ∞ (Functions of kinship)

=ºH˜Î =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨xH˜ |O^è∞Œ `«fiO KåÖÏ =ÚYº"≥∞Oÿ k. ''h~°∞ HõO>Ë ~°HOÎõ zHõ¯QÍ LO@∞Ok——. J<Õ ™ê"≥∞`«
JO^ŒiH© `≥eã≤O^Õ. |O^è∞Œ `«fiO =ºHÎ̃rq`«OÖ’ „Ѩu Hõ} ∆ O ã¨Ç¨ Ü«∂xfl, Éè„í ^Œ`#« ∞ HõeÊã¨∞OÎ k. Wk =ºHÎ̃H˜ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ
|O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨OÖ’ ã¨É∞íè º_»<Õ QÆ∞iÎOѨ٠xã¨∞OÎ k. |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨Å∞ =ºHÎ̃H˜ H˘O`« JO`«ã∞¨ #Î ∞ Hˆ \Ï~Ú™êÎ~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ `«O„_ç, `«e,¡ ™È^Œ~∞° _»∞ Éè~í ΰ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. H˘xfl áê„`«Å#∞ ‰õÄ_® =º‰õΩÅÎ ‰õΩ JѨÊ*ˇÑʨ _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
"å\˜ ^•fi~å "å~°∞ ã¨=∞*ÏxH˜ ã¨O|OkèOz# "åi ÉÏ^躌 `«Å#∞ xifiiÎOK«_O» [iQÆ∞`«∞Ok.
PѨ^ÅŒ Ö’ |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨Å∞ =ºH˜HÎ ˜ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_ç P^Œ∞H˘O\Ï~Ú. J^Õq^èOŒ QÍ ã¨O`À+¨ã=¨ ∞Ü«∂Ö’ |O^è∞Œ =ÙÅ∞
‰õÄ_® J`«x ã¨O`À+¨OÖ’ áêÅ∞ ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞. |O^è∞Œ =ÙÅ∞ L<åfl~°<Õ ÉèÏ=# =ºH˜HÎ ˜ =∂#ã≤Hõ P^è•~åxfl =∞iÜ«Ú
|ÖÏxfl KÕ‰Äõ ~°∞ã¨∞OÎ k.
‰õΩ@∞O|OÖ’x qq^èŒ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ã¨O|O^è•Å#∞ |O^è∞Œ `«fi ã¨OÉO^è•Å∞ x~°fiz™êÎ~Ú. PtOKÕ „Ѩ=~°#Î
Ѩ^ŒÌux qѶ¨ÙÅOQÍ x~°fizOK«_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x „Ѩu XHõ¯_»∂ Z\Ï¡ „Ѩ=iÎOKåÖ’
`≥Å∞ã¨∞H˘O\Ï_»∞. |O^è∞Œ =ÙÅ∞ J#fl^Œ=Ú‡Å∞ =∞iÜ«Ú JHͯ K≥Öà¡ˇ √◊ §QÍ QÆ∞iÎOѨ٠á⁄O^Œ∞`å~°∞. "å~°∞ XˆH ‰õΩ@∞O|OQÍ
XHõiH˘Hõ~∞° ã¨ÇϨ HõiOK«∞H˘O\Ï~°∞. =∞iÜ«Ú J=ã¨~åÅÖ’ =ã¨∞Î ~°∂ѨOÖ’ ÖË^• =º‰õΩÅÎ ~°∂ѨOÖ’ ã¨Ç¨ Ü«∞O JOk™êÎ~∞° .
"åi ã¨Ç¨ Ü«∞O =º‰õΩÅÎ ‰õΩ L^ÕfiQÍxfl =∞iÜ«Ú =∂#ã≤Hõ â◊HxÎ̃ „Ѩ™êkã¨∞OÎ k.
|O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨Öˇ#· ‰õΩ@∞O|O, =Oâ◊O =∞iÜ«Ú QÀ„`«O ã¨<å`«# ã¨=∂*ÏÅÖ’ =º‰õΩÅÎ
rq`åxfl „Hõ=∞Ѩ~K° @ « OÖ’ Ju =ÚYº"≥∞#ÿ áê„`« =Ç≤Ï™êÎ~Ú. =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅÖ’
H˘O`«=~°‰Äõ „ѨÉÏè "åxfl Hõey LO\Ï~Ú.

XˆH =Oâß#∞„Hõ=∂xH˜ K≥Ok# ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° Hõeã≤ ‰õΩ@∞O| L`åû"åÅÖ’ áêÖÁæO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
ѨÙ\ì̃#~ÀA, q"åǨÏO Kå=Ù ÖË^•=∞~°}O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. ™ê^è•~°}OQÍ JO^ŒiH© XHõ ''‰õΩÅ^Õ=`«—— ÖË^• ''‰õΩ@∞O|
^Õ=`«—— LO@∞Ok. "å~°∞ x`«ºO x~°fiÇ≤ÏOKÕ PKå~åÅ#∞ "å~°∞ áê\˜™êÎ~∞° . XˆH =Oâß#∞„Hõ=∂xH˜ K≥Ok# |O^è∞Œ =ÙÅ∞
JO^Œ~∂° XHõ¯>Ë Jx ÉèÏ=##∞ ѨOK«∞H˘O\Ï~°∞. J#QÍ J^Õ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok<å=∞x ÉèÏq™êÎ~∞° Hõ#∞Hõ P ‰õΩ@∞O|
¿Ñ~°∞#∞, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂xfl P^Œi™êÎ~∞° .
ã¨O„Ѩ^•Ü«∞ ã¨=∂[OÖ’ ''QÀ„`«O—— QÍ Ñ≤Å∞=|_Õ |O^è∞Œ `«fiã¨=¸Ç¨ÏO KåÖÏ „áê^è•#"≥∞Oÿ k. ZO^Œ∞HõO>Ë Wk
XHõ ÃÑ^ŒÌ |O^è∞Œ `«fiã¨=¸Ç¨ÏO. g~°∞ `«=∞ ѨÙ@∞ìH‰õ Ωõ XHõ TǨÏHõeÊ`« ѨÓsfi‰õΩ_»∞ HÍ~°}=∞x ÉèÏq™êÎ~∞° . "åi =∞^躌
„Ѩu ~ÀA ã¨ÇϨ HÍ~°O, |Å"≥∞#ÿ |O^èOŒ ÉÏQÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÖ’ KåÖÏ =∞Ok XˆH QÀ„`åxH˜
K≥Ok#"å~°∞, XHõi<˘Hõ~∞° q"åǨÏO KÕã∞¨ HÀ~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë "å~°∞ ^•Ü«Ú^Œ∞Å∞ ÖË^• JHͯ K≥Öà¡ˇ √◊ §QÍ Ñ¨iQÆ}O˜ Ѩ|_»`å~°∞
D q^èOŒ QÍQÀ„`«O "≥"· åÇ≤ÏHõ ã¨O|O^è•xfl „Hõ=∞Ѩ~∞° ã¨∞OÎ k.

172
Downloaded from http://smartprep.in

„QÍ=∂ÅÖ’x "å~°∞TǨÏHõeÊ`« |O^è∞Œ =ÙʼnõΩ ‰õÄ_® JkèHõ „áê^è•#º`«x™êÎ~∞° . WzÛѨÙK«∞ÛHÀ=_®xfl =∞iÜ«Ú

qâßfi™êxfl ã≤~÷ Ñ° i¨ KÕO^Œ∞‰õΩ "å~°∞ XHõ TǨÏHõeÊ`« |O^è∞Œ `åfi ã¨O|O^è•xfl XHõi`ÀWOH˘HõiH˜ U~°Ê~°K∞« HÀO\Ï~°∞. D
|O^è∞Œ =ÙÅ∞ `«=∞ Éè„í ^Œ`å =ÅÜ«∂xfl qãÎ̈iOK«∞H˘O@∂ áÈ`å~°∞. D q^èOŒ QÍ [~°QHÆ áõ È`Õ ~°H|Îõ O^è∞Œ =ÙÅ∞ ÖË^•
"≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ =ÙňH Ѩiq∞`«"∞≥ ÿ LO@∞Ok.
~å[H©Ü∞« , Pi÷Hõ =∞iÜ«Ú =$uÎÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ „ѨÜ∂≥ [<åÅ∞ XHõiH˘Hõ~∞° á⁄O^Œ_O» Ö’ Jxfl ~°HÍÖˇ#· |O^è∞Œ =ÙÅ∞
„Ѩ=ÚY áê„`« =Ç≤Ï™êÎ~∞° . =ÚYº"≥∞#ÿ ã¨=∂Kå~åxfl "å~°∞ XHõiH˘Hõ~∞° JO^Œ*ãË ∞¨ H˘O\Ï~°∞. =∂#= ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ,
=ã¨∞Î ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú "Õ∞^èÀ ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl, ~å[H©Ü∞« Pâ◊Ü∂« Å ™ê^è#Œ Ö’, ZxflHõÅÖ’ QÔ Å=_®xH˜
ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_`» å~°∞. ÉÏQÍ ã≤~÷ Ñ° _¨ #ç |O^è∞Œ =ÙÅ∞ `«=∞ |O^è∞Œ =ÙʼnõΩ L^ÀºQÍÅ#∞ K«∂Ѩ_O» , "åºáê~° ÖÏ"å^ÕgÅ∞
HõeÊ™êÎ~∞° . nxH˜ „ѨuQÍ `«=∞‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕã#≤ |O^è∞Œ =Ù`À "å~°∞ |Å"≥∞#ÿ ã¨O|O^è•xfl U~°Ê~°K∞« H˘O\Ï~°∞.

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 14.2

1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞~°∞QÍ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
XHõ =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ `å`« J`«x UHõ ~°HÎõ |O^è∞Œ =Ù
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
|O^è∞Œ `«fiO „Ѩ^•è #"≥∞Oÿ k =ºHÎ̃H˜ =∞iÜ«Ú ........
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
|O^è∞Œ `«fiO J<Õk =ºHÎ̃H˜ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ k ZO^Œ∞HõO>Ë
(i) Wk J`«xH˜ QÆ∞iÎOѨ٠=∞iÜ«Ú JO`«ã∞¨ #Î ∞ Wã¨∞OÎ k.
(ii) Wk =∂#ã≤Hõ „ѨâßO`«`#« ∞ HõeÊã¨∞OÎ k.
(iii) J`«x áê„`« =∞iÜ«Ú „Ѩ=~°#Î ~°∂áêxfl x~°fizã¨∞OÎ k.
(iv) ÃÑ· Jhfl

14.6 |O^è∞Œ `«fi ™êOˆHuHõ Ѩ^•Å∞ ÖË^• |O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å∞ (Kinship Terms)
=∞# |O^è∞Œ =ÙÅ`À ~ÀA"ås Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° ÅÖ’ "åix ã¨OÉ’kèOK«_®xH˜ =∞#O H˘xfl Ѩ^•Å#∞ LѨÜ∂≥ y™êÎO.
=∞iÜ«Ú H˘xfl |O^è∞Œ `åfiÅ#∞ QÆ∞iÎOK«_®xH˜ ÖË^• "å\˜x =sæHiõ OK«_®xH˜ H˘xfl W`«~° Ѩ^•Å#∞ ‰õÄ_® LѨÜ∂≥ y™êÎO.
''XHõ |O^è∞Œ =Ù‰õΩ LO_Õ ã¨OHˆ `åxfl ÖË^• ¿Ñ~°∞#∞ ÖË^• Ǩϟ^•#∞ ã¨∂zOKÕ ^•xx |O^è∞Œ `«fiѨ^OŒ Jx JO\Ï~°∞——.
`«O„_ç, `«e,¡ ÉèÏ~°º, Éè~í ,ΰ Ñ≤xfl ÖË^• J`«,Î =∂=∞ ÖË^• ÉÏÉÏÜü∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q |O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å‰õΩ H˘xfl L^•Ç¨Ï~°}Å∞.

173
Downloaded from http://smartprep.in

D |O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å∞ ‰õΩ@∞OÉOÖ’x qq^èŒ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^è•Å#∞, "åi JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«#∞
J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_»OÖ’ =∞#‰õΩ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `å~Ú. XHõ ‰õΩ@∞O|OÖ’x x"å㨠xÜ«∞=∂Å∞, ^•x "å~°ã`¨ fi« ã¨O„Hõ=∞},
™ê=∂lHõ =º=™ê÷Ñ#¨ =∞iÜ«Ú W`«~° JOâßÅ QÆ∞iOz |O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å∞ =∞#‰õΩ ã¨∂z™êÎ~Ú. Wq ™ê=∂lHõ"∞≥ #ÿ q.
|O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å∞ Hˆ =ÅO ÉèÏëêѨ~"° ∞≥ #ÿ ã¨fiÉèÏ"åxfl =∂„`«"∞Õ HõeyLO_»=Ù. =ºHÎ̃ JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú „Ѩ=~°#Î ‰õΩ
ã¨O|OkèOz# J~å÷xfl ‰õÄ_® Hõey LO\Ï~Ú.
|O^è∞Œ `«fiѨ^•Å∞ J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ L<åfl~Ú. =∂#= âߢã"Ψ `Õ ÅΫ ∞ g\˜x =sæHiõ OK«_®xH˜J<ÕHõ P^è•~åÅ#∞
J#∞ã¨i™êÎ~∞° .
(a) ÉèÏëê xi‡ux |\ì̃ |O^è`Œ fi« Ѩ^•xfl =¸_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
(i) „áê^äqŒ ∞Hõ Ѩ^•Å∞ : „áê^äqŒ ∞Hõ Ѩ^•Å∞ JO>Ë ‰õΩkOK«_®xH˜ qÅ∞ÖËx Ѩ^•Å∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ `«O„_ç, `«e,¡
™È^Œ~∞° _»∞, ™È^Œi "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ѩ^•Å#∞ fã¨∞‰õΩO^•O. g\˜xz#fl z#fl ÉèÏQÍÅ∞QÍ ‰õΩkOK«Ö=Ë Ú. JO>Ë
J~°O÷ WKÕÛ z#fl z#fl Ѩ^•Å∞QÍ qÉèlí OK«_®xH˜ gÅ∞Ѩ_^» ∞Œ . Ç≤ÏOnÖ’ =∞#O „áê^äqŒ ∞Hõ Ѩ^•Öˇ#· =∂`«,
Ñ≤`,« ÉèÏ~Ú, ɡÇϨ <£ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜x Hõey L<åflO.
(ii) =Ùº`«Ê#fl Ѩ^•Å∞ : =Ùº`«Ê#fl Ѩ^OŒ Ö’ XHõ „áê^äqŒ ∞Hõ Ѩ^OŒ `À ÉÏ@∞ |O^è∞Œ `åfixfl ã¨∂zOK«x "Õ~˘Hõ Ѩ^OŒ
‰õÄ_® LO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ `å`«, =∞~°^ŒÅ∞, ã¨=u H˘_»∞‰õΩ, =Ú`åÎ`«, Ñ≤#`«e¡ "≥Ú^ŒÖˇ·#q.
Ñ≤#`«eJ¡ <Õ Ñ¨^•xfl fã¨∞‰õΩO^•O. D Ѩ^OŒ Ö’x ''`«e—¡ — J<Õ Ñ¨^OŒ |O^è∞Œ `åfixfl `≥Å∞ѨÙ`«∞Ok. HÍx ''Ñ≤#——
J<Õ Ñ¨^OŒ ''`«e—¡ — J<Õ Ñ¨^OŒ HõeÑ≤`Õ ''Ñ≤#`«e—¡ — J<Õ Ñ¨^OŒ =ã¨∞OÎ k. Ñ≤# `«e¡ JO>Ë `«e¡ K≥ÖÅ¡ˇ ∞ Jx J~°O÷ .
(iii) q=~°}Ï`«‡Hõ Ѩ^•Å∞ : ~Ô O_»∞ HÍh JO`«H<õ åfl Z‰õΩ¯=HÍh „áê^äqŒ ∞Hõ Ѩ^•Å∞ Hõeã≤ XHõ H˘`«Î Ѩ^OŒ
U~°Ê_ç#ѨC_»∞ ^•xx q=~°}Ï`«‡Hõ Ѩ^OŒ Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ÉèÏ~°º - K≥ÖÅ¡ˇ ∞, ‰õΩ=∂~°∞x ÉèÏ~°º,
‰õΩ=∂Ô~Î - Éè~í ΰ `«O„_ç ™È^Œ~∞° _»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. Ç≤ÏOnÖ’, =∞øã‘~å ÉèÏ~Ú (`«e¡ ™È^Œ~∞° x ‰õΩ=∂~°∞_»∞), K«KsÕ
ɡÇϨ <£— (`«O„_ç `«=Ú‡x ‰õΩ=∂Ô~)Î "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ѩ^•Å∞<åfl~Ú.
(b) XH˘¯Hõ¯ : |O^è∞Œ `«fiO Ѩ^OŒ ZO`«=∞OkH˜ `≥eÜ«∞*Ë¿ã ^•xx 'J#∞|O^èŒ Ñ¨ikè— Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . J#∞|O^èŒ
Ѩikèx |\ì̃ |O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å#∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
(i) ã¨∂K«Hõ Ѩ^•Å∞ : `«~O° , eOQÆO, =Oâß=o J<Õ "å\˜KÕ XˆH `«~Q° uÆ H˜ K≥Ok# |O^è∞Œ =ÙÅ∞QÍ x~°~‚ ÚOѨ|_Õ
"åix XHõ |O^è∞Œ `«fi Ѩ^OŒ `À Ñ≤e¿ãÎ ^•xx ã¨∂zHõ Ѩ^OŒ Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . JO>Ë D Ѩ^OŒ XˆH |O^è∞Œ =Ù‰õΩ
=iÎã∞¨ OÎ k. Ç≤ÏOkÖ’ áêáê, _®_ô, =∂, =∞q∞‡, nn, ÉèÜ í ∂« º "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ã¨∂zHõ Ѩ^•Å∞ J^Õ q^èOŒ QÍ
`«q∞à◊OÖ’ '`«Oa— (`«=Ú‡_»∞) `≥Å∞QÆ∞Ö’ 'JHõ¯— (ÃÑ^ŒÌ ™È^Œi) "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q ã¨∂zHõ Ѩ^•Å∞.
(ii) =~åæ`‡« Hõ Ѩ^•Å∞ : `«~O° , eOQÆÉ^Ëè OŒ , =Oâß=o J<Õ JOâßÅ#∞ ^Œ$+≤Öì ’ LOK«∞H˘x, W^Œ~Ì ∂° ÖË^•
JO`«H<õ åfl Z‰õΩ¯= =∞Ok ÉO^è∞Œ =ÙʼnõΩ LѨÜ∂≥ yOKÕ Ñ¨^•xfl =~åæ`‡« HõÑ^¨ OŒ Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
`«O„_ç, `«e,¡ ™È^Œ~∞° _»∞, =∞iÜ«Ú ™È^Œi "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q. Ç≤ÏOkÖ’ Ñ≤`,« =∂, ÉèÏ~Ú, ɡÇϨ # "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
`≥Å∞QÆ∞Ö’ =∂=∞ (`«e¡ ™È^Œ~∞° _»∞ / `«O„_ç ™È^Œi Éè~í )ΰ , 'Ñ≤xfl— (`«e¡ K≥ÖÅ¡ˇ ∞ / `«O„_ç `«=Ú‡x ÉèÏ~°º)
"≥Ú^ŒÖˇ·#q.
174
Downloaded from http://smartprep.in

(c) LѨÜ∂≥ yOKÕ Ñ¨ikèx P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x

|O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å#∞ LѨÜ∂≥ yOKÕ Ñ¨ikèx P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
(i) ã¨O‰õΩz`« Ѩikè : XHõ |O^è∞Œ `«fi Ѩi ÉèÏ+¨Ö’ =~åæ`‡« Hõ Ѩ^•ÅHõ<åfl ã¨∂zHõ Ѩ^•Å∞ ZHõ¯=QÍ LO>Ë ^•xx
''ã¨O‰õΩz`« Ѩikè—— JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, `«O„_ç, `«e¡ J<Õ Ñ¨^•Å∞ =∞# `«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ `«Ñʨ W`«~∞° ʼnõΩ
J#fi~ÚOK«=Ù.
(ii) q=~°}Ï`«‡Hõ Ѩikè : ã¨∂zHõ Ѩ^•Å Hõ<åfl =~åæ`‡« Hõ Ѩ^•Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ LO>Ë ^•xx q=~°}Ï`«‡Hõ Ѩikè
Jx JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, ''Hõl<£—— (|O^è∞Œ =Ù) J<Õ Ñ¨^•xfl `«O„_ç ™È^Œ~∞° x ‰õΩ=∂~°∞x ÖË^• `«O„_ç
™È^Œi ‰õΩ=∂~°∞x ÖË^• `«e¡ ™È^Œ~∞° x ‰õΩ=∂~°∞x. `«e¡ ™È^Œi ‰õΩ=∂~°∞x ã¨OÉ’kèOK«_®xH˜ LѨÜ∂≥ y™êÎO.
J^Õ q^èOŒ QÍ ''JO‰õΩÖò—— J<Õ Ñ¨^OŒ `«e¡ ™È^Œ~∞° _»∞, `«O„_ç ™È^Œi Éè~í #ΰ ∞, `«e¡ ™È^Œi Éè~í #ΰ ∞, `«O„_ç
™È^Œ~∞° xfl ã¨OÉ’kèOK«_®xH˜ LѨÜ∂≥ y™êÎ=Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 14. 3
(a) K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ JO`«ã∞¨ Î Hõey# |O^è∞Œ =Ù‰õΩ ã¨∂zOKÕ q=~°}Ï`«‡Hõ Ѩ^OŒ
(b) MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
„áê^äqŒ ∞Hõ |O^è∞Œ `åfixfl ã¨OÉ’kèOK«_®xH˜ =ÚO^Œ∞ ÖË^• `«~∞° "å`« Ѩ^•Å#∞ Hõey LO_Õq.......... |O^è∞Œ `«fi
Ѩ^•Å∞.
(c) ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
|O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å∞ =∞#O g\˜x J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_`» å~Ú.
(i) qq^èŒ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 LO_Õ JO`«~`æ° « ã¨O|O^è•Å∞
(ii) ã¨É∞íè ºÅ JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú áê„`«Å∞
(iii) PK«~}
° Ö’ L#fl ‰õΩ@∞O| xi‡u
(iv) x+¨¯$q∞Oz# ™êOѶ∞≤ Hõ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
(v) ÃÑ· Jhfl

175
Downloaded from http://smartprep.in

14.7 =Oâß#∞„H=õ ∞ xÜ«∞=∂Å∞

=º‰õΩÅÎ #∞ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ |O^è∞Œ ã¨=ÚǨÅ`À Hõe¿Ñ xÜ«∞=∂Å∞, JO^ŒiH© `≥eã≤# ÖË^• TÇ≤ÏOz# ѨÓifi‰õΩx
=Oâß#∞„Hõ=∂xfl Hõe¿Ñ "å\˜x =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å∞ Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . D xÜ«∞=∂Å∞ XH˘¯Hõ¯ ã¨=∂[OÖ’
XH˘¯Hõ¯ ~°HOõ QÍ LO\Ï~Ú. D xÜ«∞=∂Å ^•fi~å =º‰õΩÅÎ ∞ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨xH˜ K≥Ok LO\Ï~°∞. L`«~Î åkèHÍ~°O,
"å~°ã`¨ fi« ã¨O„Hõ=∞}Å∞ ‰õÄ_® D xÜ«∞=∂Å`À ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~Ú.™ê=∂lHõ =fi=ã¨,÷ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Å∞
‰õÄ_® =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Ö g∞^Õ P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú.
ã¨∂Å÷ OQÍ ~Ô O_»∞ ~°HÍÖˇ#· =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=ÚÅ∞<åfl~Ú. Jq.
(A) UHõ =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å∞
(B) ^ŒfiO^Œfi / kfiáê~°≈fi =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=ÚÅ∞
(A) UHõ =Oâß#∞ „Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å∞ : UHõ =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂ÅÖ’, XHõ =ºH˜Î Ü≥ÚHõ¯ =Oâ◊„Hõ=∂xfl J`«x `«O„_ç
ÖË^• `«e¡ Ü≥ÚHõ¯ „Hõ=∂xfl P^è•~°O KÕã∞¨ H˘x Hõ#∞Q˘O\Ï~°∞. nxx ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ Ñ¨Ù#ifi Éè∞í lOK«_O»
[iyOk.
1. Ñ≤`«$=Oâß#∞ „Hõ=∞O : Ñ≤`«$=Oâß#∞„Hõ=∞ Ѩ^ŒúuÖ’ XHõ =ºH˜Î J`«x `«O„_ç |O^èŒ∞ã¨=¸Ç¨xH˜
K≥O^Œ∞`å_»∞.=Oâß#∞„Hõ=∞ ѨÙ~°∞+¨µÅ#∞ |>Ëì Hõ#∞Q˘#|_»∞`«∞Ok. XHõ =ºH˜Î ‰õΩ=∂~°∞_»∞ `«O„_ç JO`«ã∞¨ Î ¿Ñ~°∞
=∞iÜ«Ú Pã≤xÎ ã¨O„Hõq∞OѨKãÕ ∞¨ H˘O\Ï_»∞.

1, 2 =∞iÜ«Ú 3 Ñ≤`$« =Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞

176
Downloaded from http://smartprep.in

2. =∂`«$=Oâß#∞„Hõ=∞O : =Oâß#∞„Hõ=∞O ¢ãÅΑ ^•fi~å QÆ∞iÎOѨ|_ç`Õ Jk =∂`«$=Oâß#∞„Hõ=∞OQÍ Ñ≤Å=|_»∞`«∞Ok.

`«e¡ ã¨O`å#"≥∞#ÿ =∞QÆ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ =∞iÜ«Ú P_»ÑÅ≤ Å¡ ∞ "åi `«e¡ =Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=ÚǨxH˜ K≥O^Œ∞`å~°∞. HÍh
P"≥∞ ‰õΩ=∂Ô~‰Î Ωõ =∂„`«"∞Õ `«# `«e¡ ¿Ñ~°∞, JO`«ã∞¨ Î =∞iÜ«Ú Pã≤Î ã¨O„Hõq∞ã¨∞OÎ k. =∞iÜ«Ú P `«~∞° "å`« P"≥∞
‰õΩ=∂Ô~‰Î Ωõ ã¨O„Hõq∞ã¨∞OÎ k. ‰õΩ=∂~°∞_»∞ =∂`«$=OjÜ«∞ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’ ã¨É∞íè º_Õ HÍx J`«xH˜ Uq∞ ã¨O„Hõq∞OK«=Ù.

1,2, =∞iÜ«Ú 3 =∂`«$=Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞

(a) ^ŒfiO^Œfi / kfiáê~°≈fi =Oâß#∞„Hõ=∞O : KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅ∞ `«e¡ =∞iÜ«Ú `«O„_ç`~« Ñ° Ù¨ |O^è∞Œ =ÙʼnõΩ ã¨=∂#
„áê^è•#º`«#∞ W™êÎ~Ú. J@∞ `«O„_ç =Oâ◊„Hõ=∞O #∞O_ç ÖË^• W@∞ `«e¡ =Oâ◊„Hõ=∞O #∞O_ç `å=Ú L^Œƒqù Oz<å=∞x
ÉÏq™êÎ~∞° . D Ѩ^uúŒ Ö’ Ñ≤`$« =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=ÚÅ#∞, =∂`«$=Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å#∞ ‰õÄ_® J#∞ã¨iOK«_O»
[~°∞QÆ∞`«∞Ok.
''ã¨*Ï`«∞ºÅ∞—— (Kinderds) J<Õ Ñ¨^OŒ XHõ =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ ^ŒfiO^Œfi/ kfiáê~°≈fi =Oâß#∞„Hõ=∞ |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨xfl
q=iã¨∞OÎ k. q"åǨÅ∞, Hõ~‡° HÍO_»Å∞, =∞iÜ«Ú W`«~° ã¨O™ê¯~åÅ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ D |O^è∞Œ =ÙÅ#∞ PǨfix™êÎ~∞° .

14.8 |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨Å∞

|O^è∞Œ `«fiO J<Õ q+¨Ü∂« xfl K«iÛOKÕ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ g∞~°∞ J<ÕHõ UHõ=Oâß#∞„Hõ=∞ |O^è∞Œ `«fi ¿Ñ~°#¡ ∞ q<Õ LO\Ï~°∞
Jq ‰õΩ@∞O|O, =Oâß#∞„Hõ=∞O, QÀ„`«O, QÀ„`«‰Äõ @q∞ =∞iÜ«Ú kfiâßaè.
D |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨Å∞ =º‰õΩÅÎ HõÅ~ÚHõ =Å¡ U~°Ê_»`å~Ú. =Oâß#∞QÆ`O« QÍ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° =Oâß#∞„Hõ=∞
ÖË^• "≥"· åÇ≤ÏHõ |O^èOŒ ^•fi~å ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~°∞. ''~°HOÎõ - h\˜ HõO>Ë zHõ¯QÍ LO@∞Ok.—— J<Õ ÉèÏ=#
|O^è∞Œ =ÙÅ#∞ HõÅ∞ѨÙ`«∞Ok. ‰õΩ@∞O|O ÖÏQÍ<Õ J<ÕHõ |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨Å∞ ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ JÅ∞¡H˘x LO\Ï~Ú. Jq
QÀ„`«O, QÀ„`« ‰õÄ@q∞ =∞iÜ«Ú kfiâßd.
WѨC_»∞ D |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨Å#∞ XHõ^•x `«~∞° "å`« =∞~˘Hõ ^•xx K«iÛ^•ÌO.
‰õΩ@∞O|O Ju z#fl |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨Ï=∞<Õ q+¨Ü∞« O g∞‰õΩ WO`«‰Ωõ =ÚO^Õ `≥Å∞ã¨∞. Wk „Ѩ^•è #OQÍ XHõ
ѨÙ~°∞+¨µ_»∞, J`«x ÉèÏ~°º =∞iÜ«Ú Jq"åÇ≤Ï`«∞Öˇ#· Ñ≤ÅÅ¡ `À ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok. ¢ã,Α ѨÙ~°∞+¨µÅ =∞^躌 q"åǨÏO ^•fi~å

177
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨O|O^èOŒ U~°Ê_ç`,Õ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ =∞iÜ«Ú "åi `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ XHõi`À WOH˘Hõ~∞° =Oâß#∞„Hõ=∞O ÖË^• ~°HãÎõ O¨ |O^èOŒ ^•fi~å
ã¨O|O^è•xfl Hõey LO\Ï~°∞. XHõi`À WOH˘Hõ~∞° ã¨O|O^è•Å#∞ Hõey# ^•Ü«∂^Œ∞Å#∞ ÖË^• ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ Hõey#
=º‰õΩÖÎ Ë XHõ =Oâ◊O.
UHõ =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å P^è•~°OQÍ H˘xfl „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ ã¨=¸Ç¨Å∞ „H˜Ok q^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.
=Oâ◊O (Lineage) : UHõ =Oâß#∞„Hõ=∂xfl J=ÅOaOKÕ XHõ |O^è=Œ ~°Oæ "å~°∞ `å=∞O`å XHõ =Oâ◊Ax ã¨O`«u
"å~°=∞x ÉèÏq¿ãÎ J@∞=O\˜ ã¨=¸Ç¨xfl ''=Oâ◊O—— Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . JO>Ë UHõ=Oâß#∞„Hõ=∂xfl J=ÅOaOKÕ |O^è∞Œ =ÙÅ
ã¨=¸Ç¨ÏO =Oâ◊O J=Ù`«∞Ok. Wk XHõ UHõ~H° Îõ |O^è∞Œ =~°æ ã¨=¸Ç¨ÏO, nxÖ’x ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° `å=Ú XˆH =Oâ◊H~õ ‰Î° Ωõ
QÆÅ Ü«∞^•~°ú ã¨O|O^è•xfl K≥Ñʨ HõÅQÆ_O» , ^•xx |∞∞A=Ù KÕÜ∞« HõÅQÆ_O» ‰õÄ_® [~°∞QÆ∞`«∞Ok. QÀ„`«O =∂kiQÍ
=Oâ◊O XHõ |Ç≤Ïifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨ÏO. Wk UHõ =Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=¸Ç¨ÏO, JO>Ë UHõ =Oâ◊OÖ’ `«O„_çH˜ ã¨O|OkèOz#
‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÖË LO\Ï~°∞. XHõ"Õà◊ ѨÓsfi‰õΩ_»∞. ѨÙ~°∞+¨µ_≥·`Õ JѨC_»∞ =Oâß#∞„Hõ=∞O Ñ≤`«$=OjÜ«∞O Jx
Ñ≤Å∞=|_»∞`«∞Ok.=Oâß#∞„Hõ=∞O ѨÙ~°∞+¨ã¨O`«uH˜ ã¨O„Hõq∞ã¨∞ÎOk. XHõ"Õà◊ =Oâ◊O ¢ã‘Î #∞O_ç =zÛ LO>Ë Jk
=∂`«$==OjÜ«∞O Jx Ñ≤Å∞=|_»∞`«∞Ok. =∂`«$ =OjÜ«∞ ã¨=¸Ç¨OÖ’ =Oâ◊O `«e¡ #∞O_ç W`«~∞° ʼnõΩ ã¨O„Hõq∞ã¨∞OÎ k.
=OâßxH˜ K≥Ok# ã¨É∞íè ºÅ∞ L=∞‡_ç x"å™êxfl ѨOK«∞HÀ=K«∞Û ÖË^• ѨOK«∞HÀHõáÈ=K«∞Û. ã¨q∞+≤ì
‰õΩ@∞O|O ‰õÄ_® =OâßxH˜ XHõ L^•Ç¨Ï~°},Ë WHõ¯_» =¸_»∞ ÖË^• <åÅ∞QÆ∞ `«~åʼnõΩ K≥Ok#
ã¨É∞íè ºÅ∞ Hõeã≤ x=ã≤™êÎ~∞° . =Oâ◊O XHõ YzÛ`«"∞≥ #ÿ |ǨÏifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨ÏO.

QÀ„`«O (CLAN) : QÀ„`«O ‰õÄ_® XHõ UHõ =Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=¸Ç¨Ï"Õ∞. QÀ„`«OÖ’ J<ÕHõ `«~åʼnõΩ K≥Ok# KåÖÏ
=∞Ok ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ LO\Ï~°∞. `å=∞O^Œ~∂° KåÖÏ Ñ¨Ó~°fiHÍÖÏxH˜ K≥Ok# ѨÓsfi‰õΩx ã¨O`«u "å~°=∞x ÉèÏqã¨∂,Î P
ѨÓsfi‰õΩxH˜ `«=∞‰õÄ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^è•xfl Hõ#∞Q˘#ÖËx UHõ=Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=¸Ç¨xfl QÀ„`«O J#=K«∞Û. ™ê^è•~°}
Ñ≤`$« ^Õ=`« / ѨÓsfi‰õΩ_»∞ J<ÕHõ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ XHõ ѨÙ~å}ѨÑÙ¨ ~°∞+¨µ_»∞ HÍ=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ ™ê^Œ∞=Ù ÖË^• |∞∞+≤
HÍ=K«∞Û ÖË^• XHõ ''\’>ˇO—— ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey LO_»=K«∞Û. ѨÙe, KÕÑ,¨ áê=Ú "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q.
Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÖÖ’ L=∞‡_ç =Oâß#∞„Hõ=∞O *Ï˝#∞Å ^•fi~å ã¨O„Hõq∞ã¨∞OÎ k. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Hõ㺨 ѨÙ_»∞, Éè~í ^° •è fiA_»∞
Q“`«=Ú_»∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å~°∞. "åãÎ̈=OÖ’ |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨ÏO Ü≥ÚHõ¯ ѨÓsfi‰õΩ_»∞ KåÖÏ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ `≥eÜ«∞x PHÍâ◊O
ÖË^• JuѨÙ~å`«# HÍÖÏxH˜ K≥Ok# =ã¨∞=Î Ù HÍ=K«∞Û.
XHõ QÀ„`åxH˜ K≥Ok# ã¨É∞íè ºÅ∞ `å=∞O^Œ~∂° |O^è∞Œ =ÙÅ∞ Jx ÉèÏq™êÎ~∞° . ZO^Œ∞HõO>Ë "å~°∞ L=∞‡_ç =Oâß#∞„Hõ=∞
ÖË^• ~°H|Îõ O^è•xfl #=Ú‡`å~°∞ HÍ|\ì̃. JO^Œ∞=Å¡<Õ QÀ„`«OÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ XHõi<˘Hõ~∞° q"åǨÏOKÕã∞¨ HÀ~°∞. WOH˘Hõ
q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë, QÀ„`«O XHõ |Ç≤Ïifi"åÇ¨Ï |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨ÏO.
QÀ„`«O XHõ Ñ≤`$« =OjÜ«∞O, JO>Ë =Oâß#∞„Hõ=∞O ѨÙ~°∞+¨µx #∞O_ç ã¨O„Hõq∞ã¨∞OÎ k. XHõ"àÕ ◊ =Oâß#∞„Hõ=∞O ¢ãΑ
#∞O_ç ã¨O„Hõq∞¿ãÎ Jk =∂`«$=OjÜ«∞ QÀ„`«O J=Ù`«∞Ok. Dâß#º ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ''MÏj—— ÖË^• ''QÍ~À—— ÅÖ’
=∂`«$=OjÜ«∞ QÀ„`«O HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
178
Downloaded from http://smartprep.in

WOw¡+µ¨ Ö’ ''HÍ¡<—£ — `≥Å∞QÆ∞Ö’ QÀ„`«OQÍ Ñ≤Å∞=|_»∞`«∞Ok. q"åǨÏã¨O„ѨkOѨÙÅ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ QÀ„`« ã¨=¸Ç¨xfl

„Ѩ^•è #OQÍ Ñ¨iQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞HÀ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. XˆH QÀ„`åxH˜ K≥O^Œx "åi =∞^躌 <Õ q"åǨÏO [~°∞Ѩ|_»∞`«∞Ok.
QÀ„`« ‰õÄ@q∞ (Pharity) : ~Ô O_»∞ HÍh JO`«H<õ åfl Z‰õΩ¯= HÍh QÀ„`åÅ#∞ Hõey L#fl UHõ=Oâß#∞„Hõ=∞
ã¨=¸Ç¨xfl QÀ„`«‰Äõ @q∞. Jx x~°fizOK«=K«∞Û. XH˘¯Hõ¯ QÀ„`«O "å~°∞ `«=∞ QÀ„`«‰Äõ @q∞Ö’ LO_Õ W`«~° QÀ„`åÅ
"åi`À ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^è•Å#∞ Hõey LO\Ï~°∞.
QÀ„`«O =∂kiQÍ<Õ QÀ„`« ‰õÄ@q∞ ‰õÄ_® |Ç≤Ïifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨Ï"Õ∞. QÀ„`«‰Äõ @q∞ ã¨É∞íè ºÅ∞ `å=∞O`å XˆH
ѨÓsfi‰õΩxH˜ K≥Ok<å=∞x #=Ú‡`å~°∞.
XHõ QÀ„`« ‰õÄ@q∞Ö’x QÀ„`åÅ∞ `«=∞ „Ѩ`ºÕ Hõ QÆ∞iÎOѨÙ#∞ Hõey LO\Ï~Ú. J~Ú`Õ L`«û"åÅ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ H˘xfl
„Ѩ`ºÕ Hõ ÉÏ^躌 `«Å#∞ ѨÓiÎ KÕ™êÎ~Ú.
kfiâßd (Moiety) : ~Ô O_»∞ âßYÅ∞ Hõey# ã¨=∂[OÖ’x XHõ |O^è∞Œ =~°æ âßY#∞ ''kfiâßd—— Jx JO\Ï~°∞. XHõ
ã¨=∂[O ~Ô O_»∞ ã¨=¸Ç¨Å∞QÍ qÉèlí OѨ|_ç#ѨC_»∞ P ã¨=∂[OÖ’x „Ѩu =ºH©Î D ~Ô O_»∞ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ U^À
XHõ^•xÖ’ `«Ñʨ Hõ ã¨É∞íè º_≥· LO\Ï_»∞.
kfiâßd ã¨É∞íè ºÅ∞ `å=∞O`å XˆH ѨÓsfi‰õΩxH˜ K≥Ok#=∞x #=Ú‡`å~°∞, P ѨÓsfi‰õΩx "å~°∞ QÆ∞iÎOK«=K«∞Û ÖË^•
QÆ∞iÎOK«HõáÈ=K«∞Û.
„Ѩu XHõ¯ kfiâßaè =∞m§ J<ÕHõ QÀ„`«‰Äõ @=ÚÅ∞QÍ Ñ¨Ù#ifiÉè∞í lOѨ|_»∞`«∞Ok. „Ѩu XHõ QÀ„`«‰Äõ @q∞ J<ÕHõ
QÀ„`åÅ∞ QÍ#∞, „Ѩu QÀ„`«O XHõ =Oâ◊OQÍ#∞, „Ѩu =Oâ◊O H˘xfl ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞QÍ#∞ qaèlOѨ|_»`å~Ú.
=∞}˜ÑÓ¨ ~üÖ’x ''J~Ú"≥∂Öò ‰õΩ‰õΩ—— Å∞ kfiâßdÅ#∞ Hõey L<åfl~°∞. Wq QÀ„`« ‰õÄ@=ÚÅ∞QÍ qÉèlí OѨ|_ç<å~Ú.
JO`Õ HÍHõ P QÀ„`« ‰õÄ@q∞Å QÀ„`«O, =Oâ◊O, ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞QÍ#∂ qÉèlí OѨ|_ç<å~Ú. XHõ kfiâßY‰õΩ K≥Ok#"å~°∞
J^Õ kfiâßY‰õΩ K≥Ok#"åix q"åǨÏ=∂_»~å^Œ∞. "å~°∞ ~Ô O_»= kfiâßY‰õΩ K≥Ok#"åix q"åǨÏO KÕã∞¨ H˘O\Ï~°∞.
J~Ú`Õ `À_® kfiâßYÅ∞ |Ç≤Ïifi"åÇ¨Ï QÀ„`åÅ∞QÍ Ñ¨Ù#ifiÉè∞í lOѨ|_ç#ѨÊ\˜H© JO`«ifi"åǨÏã¨=¸Ç¨ÖË.

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 14.4

1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
=Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å∞ XHõ =ºH˜xÎ WOH˘Hõ „Ѩ`ºÕ Hõ |O^è∞Œ =ÙÅ`À Hõe¿Ñq, Wq ѨÓsfi‰õΩÅ#∞Oz ã¨O„Hõq∞OKÕq.
2. „H˜Ok MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
............ J<Õ Ñ¨^OŒ =ºHÎ̃ kfiáê~°≈fi |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨xfl q=iã¨∞OÎ k.
3. ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxfl QÆ∞iÎOK«O_ç.
QÀ„`«O XHõ |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨ÏO
(i) nxÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ `å=∞O`å XˆH ѨÓsfi‰õΩxH˜ K≥Ok#"å~°x ÉèÏq™êÎ~∞° .
179
Downloaded from http://smartprep.in

(ii) "å~°O^Œ~∂° XˆH TǨÏ[x`« ѨÓsfi‰õΩx #∞O_ç L^Œƒqù Oz<å~°x #=Ú‡`å~°∞.

(iii) `«e,¡ `«O„_ç =∞iÜ«Ú Ñ≤ÅÅ¡ ∞ =∂kiQÍ
(iv) ÃÑ· "å\˜Ö’ Un HÍ^Œ∞

14.9 |O^è∞Œ `«fiÑ„ =¨ ~°#Î / PK«~}

° Å∞
|O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 qq^èŒ ~°HÍÖˇ#· |O^è∞Œ `åfiÅ∞ LO\Ï~Ú. XH˘¯Hõ¯ ~°H"õ ∞≥ #ÿ |O^è∞Œ `«fi XH˘¯Hõ¯
~°H"õ ∞≥ #ÿ „Ѩ=~°#Î #∞ `≥eÜ«∞*Ëã∞¨ OÎ k. ''|O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’x =º‰õΩÅÎ =∞^躌 H˘xfl xiÌ+"ì̈ ∞≥ #ÿ „Ѩ=~°#Î Å∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
"å\˜x |O^è∞Œ `«fi PKå~°}Å∞ JO\Ï~°∞.——Wq =∂@Å ^•fi~å ÖË^• ã¨O[˝Å ^•fi~å [~°∞QÆ=K«∞Û. "å\˜Ö’ H˘xfl D
„H˜Okq^èOŒ QÍ LO\Ï~Ú.

"≥^· ˘ÅQÆ∞ #_»=_ç (Avoidance)

Wk H˘O`«=∞Ok ã¨xflÇ≤Ï`« |O^è∞Œ =ÙÖˇ<· å "åi =∞^躌 ã¨O|O^è•Å‰õΩ H˘xfl x|O^è#Œ Å#∞ qkèOKÕ Ñ¨^uúŒ .
W@∞=O\˜ x|O^è#Œ Å HÍ~°}OQÍ Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅÖ’ H˘O^Œ~∞° |O^è∞Œ =ÙÅ∞ „Ѩ`º« HõO∆ QÍ XHõ~∞° WOH˘Hõi`À =∂\Ï¡_~» ∞° .
JO`ÕHÍHõ "åi =∞^躌 âßs~°Hõ ã¨OÉO^è•Å#∞ ‰õÄ_® x"åi™êÎ~∞° . =ÚMÏ=Úd =∂\Ï¡_H» õ áÈ=_»O, Z‰õΩ¯= ѨiK«Ü∞« O
ÃÑ@∞ìH˘HõáÈ=_»O =O\˜q nxÖ’ LO\Ï~Ú. WO\˜ HÀ_»Å∞ J`«,Î =∂=∞Å#∞ `«ÑÊ≤ OK«∞H˘x #_»=_»O, WO\˜ JÅ∞¡_∞»
J`«QÎ ÍiH˜ Z^Œ∞~°∞Ѩ_ç =∂\Ï¡_H» õ áÈ=_»O, Éè~í ΰ J#fl Z^Œ∞@ `«=Ú‡x ÉèÏ~°º ~å‰õÄ_»^∞Œ J<Õqg\˜H˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞.

ѨiǨ㨠ã¨O|O^è•Å∞ (Joking Relationships)

Wk "≥^· ˘ÅQÆ∞ #_»=_çH˜ q~°∞^Œ"ú ∞≥ Oÿ k. H˘xfl ~°HÍÖˇ#· |O^è∞Œ =ÙÅ =∞^躌 ѨiǨ㨠ã¨O|O^è•Å∞ Hõ#Ñ≤™êÎ~Ú. D
ã¨O|O^è•ÅÖ’ XHõi<˘Hõ~∞° ѨiǨÏã≤OK«∞HÀ=@O, "åi z#fl z#fl =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ #+¨Ñì ~¨ K° ∞« HÀ=@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. D
~°H"õ ∞≥ #ÿ ã¨O|O^è•ÅÖ’ XHõi <˘Hõ~∞° z#fl |∞K«∞ÛHÀ~°∞.
ѨiǨ㨠ã¨O|O^è•Å∞ ™ê^è•~°}OQÍ ÉÏ==∞~°^àŒ §◊ =∞^躌 `Õ_® =k# =∞ik =∞^躌 Hõ#|_»∞`«∞Ok.

™êOˆHuHõ ã¨OÉ’^è#Œ (Teknonymy)

W^Œ~Ì ∞° |O^è∞Œ =ÙÅ∞ XHõi<˘Hõ~∞° „Ѩ`º« HõO∆ QÍ ã¨OÉ’kèOK«‰Ωõ O_® =¸_»= =ºHÎ̃ ^•fi~å ÖË^• XHõ QÆ∞~°∞Î / zǨÏflO
^•fi~å ã¨OÉ’kè¿ã,Î Jk ™êOˆHuHõ ã¨OÉ’^è#Œ QÍ Ñ≤Å∞=|_»∞`«∞Ok.
D Ѩ^uúŒ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x „QÍ=∂ÅÖ’ ã¨~fi° ™ê^è•~°}"Õ∞. WHõ¯_» ™ê^è•~°}OQÍ ¢ãΑ `«# Éè~í #ΰ ∞ ÖË^• `«O„_çx
¿Ñ~°∞ ÃÑ\˜ì Ñ≤Å∞=^Œ∞. P"≥∞ `«# Éè~í #ΰ ∞ `«# ‰õΩ=∂~°∞x `«O„_çQÍ ã¨OÉ’kèã∞¨ OÎ k. ( Ѷ֨ Ï<å "åx `«O„_ç Jx ã¨OÉ’kèã∞¨ OÎ k.)

180
Downloaded from http://smartprep.in

=∂`«∞ÖÏkèHÍ~°O (Avanculate)
Wk XHõ |O^è∞Œ `«fi PK«~}° , nxÖ’ "Õ∞#=∂=∞‰õΩ J`«ºkèHõ „áê^è•#º`«‰Ωõ W=fi_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. H˘xfl ã¨=∂*ÏÖÖ’
XHõx rq`« qâıëêÅxflO\˜H© J`«x `«e¡ ™È^Œ~∞° _»∞ ÉÏ^躌 `« =Ç≤Ïã¨∂Î LO\Ï_»∞. =ºH˜HÎ ˜ `«O„_ç HõO>Ë "Õ∞#=∂"Õ∞ =ÚYºO.
=∂`«∞Å™ê÷hÜ«∞ x"åã¨O, "Õ∞#=∂=∞ #∞Oz Pã≤Î á⁄O^Œ_O» "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q =∂`«∞ÖÏkèHÍ~° PKå~åÅ∞, Wq Z‰õΩ¯=QÍ
=∂`«$=OjÜ«∞ ã¨=∂*ÏÅÖ’ HõxÑ≤™êÎ~Ú.

Ñ≤`$« ëêºkèHÍ~°O (Amitate)

`«O„_ç ™⁄^Œi XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ áê„`« =Ç≤ÏOKÕ |O^è∞Œ `«fi „Ѩ=~°#Î Wk. nxx Ñ≤`$« ëêºkèHÍ~°O JO\Ï~°∞. H˘xfl
ã¨=∂*ÏÅÖ’ XHõx rq`« qâıëêÅxflO\˜H˜ J`«x `«O„_ç ™È^Œi ("Õ∞#`«)Î ÉÏ^躌 `« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k. P =ºHÎ̃H˜ `«e¡ HõO>Ë
"Õ∞#`ÕÎ =ÚYºO. Ñ≤`$« +¨º™ê÷hÜ«∞ x"åã¨O, "Õ∞#`«Î #∞O_ç Pã≤Î á⁄O^Œ_O» =O\˜ =ÚYº"≥∞#ÿ PKå~åÅ∞ nxÖ’ LO\Ï~Ú.
D Ѩ^uúŒ J=∞Å∞Ö’ L#fl ã¨=∂*ÏÅÖ’ "Õ∞#`«#Î ∞ P_»`O« „_ç Jx ã¨OÉ’kè™êÎ~∞° . Wk Ñ≤`$« ™êfi=∞º ã¨=∂*ÏÅÖ’
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.

‰õΩǨÏ<å „Ñ¨ã∂¨ u (Couvade)

Wk XHõ |O^è∞Œ `«fi PK«~} ° Ѩ^uÌŒ , nxÖ’ Éè~í ΰ `«#ÉèÏ~°º „Ѩ=~°#Î #∞ J#∞Hõi™êÎ_∞» . D Ѩ^uúŒ J™êûOÖ’x
'`À_®—, hÅyiÖ’x 'MÏã‘— "≥Ú^ŒÖ#·ˇ yi[# `≥QÅÆ Ö’ D PKå~°O J=∞Å∞Ö’ LOk. ''‰õΩǨÏ<å „Ñ¨ã∂¨ u—— JO>Ë ÉèÏ~°º
„Ѩãq¨ OKÕ@ѨC_»∞ P"≥∞ Éè~í ΰ XHõ ~Ày=Öˇ „Ѩ=iÎOK«_O» . ™ê^è•~°} J=ã¨~åÅhfl `«yOæ K«∞H˘x, ~Ày fã¨∞HÀ=Åã≤#
PǨ~°O fã¨∞HÀ"åe. ÉèÏ~°º Hõ+ì̈ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ L#flѨC_»∞ Éè~í ΰ ‰õΩ_® P"≥∞`À ã¨=∂#OQÍ Hõ+Ñì̈ _¨ ∞» `«∂ `«=∞ ^•OѨ`º«
rq`åxflѨ\+˜ Oì̈ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ L^ÕtÌ Oz#^Õ ‰õΩǨÏ# „Ѩã∂¨ u.

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 14.5

1. K≥Ñʨ |_ç# q+¨Ü∞« O Z^Œ∞@ 'XѨC— ÖË^• '`«ÑC¨ — Jx „"åÜ«∞O_ç.
Ñ≤`$« ëêkèHÍ~°O J<Õ |O^è`Œ fi« PK«~}
° XHõx `«O„_ç ™È^ŒiH˜ „Ѩ=ÚY áê„`«#∞ HõÅÊã¨∞OÎ k.
2. MÏmx ѨÓiOK«O_ç.
W^Œ~Ì ∞° |O^è∞Œ =ÙÅ∞ XHõi<˘Hõ~∞° „Ѩ`º« HõO∆ QÍ ã¨OÉ’kèOK«∞HÀx Ѩ^uúŒ x............ Jx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
3. ã¨~Ô #· ã¨=∂^è•<åxfl „"åÜ«∞O_ç.
"Õ∞#=∂=∞ „Ѩ=ÚY áê„`« =Ç≤ÏOKÕ |O^è∞Œ `«fi PK«~}
° #∞ D q^èOŒ QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
(i) ‰õΩǨÏ# „Ѩã∂¨ u
(ii) "≥^· ˘ÅQÆ∞ #=_»_ç

181
Downloaded from http://smartprep.in

(iii) ѨiǨã¨ãO¨ |O^è•Å∞

(iv) =∂`«∞ÖÏkèHÍ~°O
(v) ÃÑ· UqHÍ^Œ∞
II. ‰õΩǨÏ<å„Ѩã∂¨ u J#QÍ<Õq∞? XHõ "åHõºOÖ’ x~°fizOK«O_ç.

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O |O^è∞Œ `«fiO =º‰õΩÅÎ =∞^躌 LO_Õ XHõ ã¨O|O^èOŒ , Wk q"åǨÏO, ~°HÎõ |O^èOŒ ÖË^• ^Œ``Ϋ « ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç
LO@∞Ok.
O |O^Œ∞`«fiO XHõ ™ê=∂lHõ QÆ∞iÎOѨ٠=∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞O| ã¨O|O^è•Å#∞ =ºHõÑÎ ~¨ ∞° ã¨∞OÎ k.
O ™ê=∂lHõOQÍ QÆ∞iÎOѨ٠á⁄O^Œx ã¨O|O^èOŒ |O^è∞Œ `«fi ѨikèÖ’H˜ ~å^Œ∞.
O |O^è∞Œ `«fiO J<Õk =∂#=ÙÅ HÀiHõÅ ~°∂ѨO, K«@ì ã¨=∞‡`«"∞≥ #ÿ ã¨O|O^èOŒ ^•fi~å „Ñ¨`º« `«ÊuÎ ÖË^• Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ
[#‡x=fi_»O [~°Q∞Æ `«∞Ok.
O |O^è∞Œ `«fi ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞
(i) UHõ ~°HÎõ |O^è∞Œ `«fiO
(ii) "≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ `«fiO
O H˘xflTǨÏ[x`« |O^è∞Œ `åfiÅ#∞ HõeÊ`« |O^è∞Œ `åfiÅx Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . ^Œ``Ϋ « J<Õk HõeÊ`« |O^è∞Œ `åfixH˜ XHõ L^•Ç¨Ï~°}
O UHõ~H° Îõ |O^è∞Œ `«fiO ÖË^• ~°HÎõ ã¨O|O^èOŒ XˆH ѨÙsfi‰õΩx g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
O "≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ `«fiO q"åÇ¨Ï ã¨O|O^èOŒ ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. Wk W^ŒiÌ =∞^躌 U~°Ê_ç P `«~∞° "å`« ~Ô O_»∞
‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ HõÅ∞ѨÙ`«∞Ok.
O |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•xfl ™êxflÇ≤Ï`«º™ê÷~Úx |\ì̃ „H˜Ok q^èOŒ QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û.
(i) „áê^äqŒ ∞Hõ |O^è∞Œ =Ù
(ii) Q“} |O^è∞Œ =Ù
(ii) `«$fÜ«∞ |O^è∞Œ =Ù
O =ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ |O^è∞Œ `«fiO J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ KåÖÏ „Ѩ^•è #"≥∞Oÿ k.
O |O^è∞Œ `«fiO ã¨=¸Ç¨Ï xi‡uH˜ XHõ P^è•~°=Ú
O Wk =º‰õΩÅÎ ‰õΩ QÆ∞iÎOѨ٠=∞iÜ«Ú JO`«ã∞¨ #Î ∞ HõeÊã¨∞OÎ k. ™êOѶ∞≤ Hõ =∞iÜ«Ú =∂#ã≤Hõ Éè„í ^Œ`#« ∞ =∞iÜ«Ú
YzÛ`«"∞≥ #ÿ „Ѩ~#ΰ Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞, =º‰õΩÅÎ ‰õΩ áê„`«Å#∞ HõeÊã¨∞OÎ k.

182
Downloaded from http://smartprep.in

O Wk ã¨=¸Ç¨Ï ^•~°∞_论xfl ÃÑOá⁄Okã¨∞OÎ k. q~À^è∞Œ ʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ ã¨=¸Ç¨xfl =º=ã‘H÷ iõ ã¨∞OÎ k. =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ
=∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ K«~°ºÅ#∞, q"åǨÏO`À ã¨Ç¨, xÜ«∞O„uã¨∞ÎOk =∞iÜ«Ú =∞`«Ñ¨~°"≥∞ÿ# ã¨O™ê¯~åÅÖ’,
HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ =¸HõÅ#∞ „Hõ=∞Ѩ~∞° ã¨∞OÎ k.
O JO`«ã∞¨ ,Î Pã≤Î =∞iÜ«Ú ‰õΩ@∞O| ¿Ñ~°∞ ã¨O„Hõ=∞} |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
O |O^è∞Œ `«fiO ã¨=¸Ç¨Å∞ "åi |O^è∞Œ =ÙÅ∞ ~å[H©Ü∞« JkèHÍ~°O, =$uÎÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ „ѨÜ∂≥ [<åÅ∞ =∞iÜ«Ú Pi÷Hõ
ÖÏÉèÏÅ ™ê^è#Œ Ö’ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_`» å~°∞.
O J<ÕHõ |O^è∞Œ `«fi PK«~}
° Ѩ^•Å∞<åfl~Ú, |O^è∞Œ =ÙÅ#∞ ã¨OÉ’kèOK«_®xH˜ =∞iÜ«Ú "åi QÆ∞iOz# „Ѩ™êÎ=#
HÀã¨O „ѨÜ∂≥ yOKÕq.
O |O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å#∞ =sæHiõ OKÕ P^è•~åÅ∞ =∞iÜ«Ú "å\˜ ~°HÍÅ∞ „H˜Ok q^èOŒ QÍ L<åfl~Ú.
(i) ÉèÏëê xi‡ux |\˜ì
(a) „áê^äqŒ ∞Hõ Ѩ^•Å∞
(b) =Ùº`«Ê#fl Ѩ^•Å∞
(c) qHõ~}
° Ï`«‡Hõ Ѩ^•Å∞
(ii) LѨÜ∂≥ yOKÕ q^è•<åxfl |\˜ì
(a) ã¨∂K«Hõ Ѩ^•Å∞
(b) =~åæ`‡« Hõ Ѩ^•Å∞
(iii) LѨÜ∂≥ yOKÕ Ñ¨ikèx |\˜ì
(a) ã¨O‰õΩz`« Ѩ^•Å∞
(b) q=~°}Ï`«‡Hõ Ѩ^•Å∞
O =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å∞ =º‰õΩÅÎ #∞ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ|O^è∞Œ =ÙÅ`À ã¨O|O^è•xfl U~°Ê~°∞™êÎ~Ú.
XˆH =Oâß#∞„Hõ=∞ P^è•~°OQÍ
O ~Ô O_»∞ ~°HÍÖˇ#· ã¨O„Hõ=∞} xÜ«∞=∂Å∞<åfl~Ú.
(i) UHõ =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å∞
(ii) ^ŒfiO^Œfi / kfiáê~°≈ =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å∞
O UHõ =Oâß#∞„Hõ=∞ xÜ«∞=∂Å∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞
(i) Ñ≤`$« =Oâß#∞ „Hõ=∞O
(ii) =∂`«$ =Oâß#∞ „Hõ=∞O
183
Downloaded from http://smartprep.in

O UHõ =Oâß#∞ „Hõ=∞OÖ’x ã¨=∂*ÏÅ∞ kfiáê~°≈º =Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=∂*ÏÅ∞ `«e,¡ `«O„_ç W^ŒiÌ `«~Ñ° Ù¨ |O^è∞Œ =ÙÅ∞
ã¨=∂# „áê^蕺`«#∞ Hõey LO\Ï~°∞ ÖË^• Jã¨Å∞ „Ѩ^•è #º`«#∞ Hõey LO_»~∞° .
O ã¨*Ï`«∞ºÅ∞ J<Õ Ñ¨^O Œ =ºHÎ̃ kfiáê~°≈º =Oâß#∞„Hõ=∞|O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨xfl q=iã¨∞OÎ k. g~°∞ `å`å¯eHõOQÍ H˘xfl
ã¨O™ê¯~åÅ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ =™êÎ~∞° .
O UHõ =Oâß#∞„Hõ=∞ |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨Å∞ L<åfl~Ú. Jq.

(i) ‰õΩ@∞O|O (ii) =Oâ◊O (iii) QÀ„`«O (iv) QÀ„`«‰Äõ @q∞

(b) kfiâßd
O ‰õΩ@∞O|O „Ѩ^•è #OQÍ XHõ ѨÙ~°∞+¨µ_»∞, J`«x ÉèÏ~°º =∞iÜ«Ú "åi JqÇ≤Ï`« Ñ≤ÅÅ ¡ `À ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok. Wk
UHõ~H° Îõ |O^è∞Œ =ÙÅ∞ ÖË^• "≥q· "åǨÏHõ |O^è∞Œ =ÙÅ`À Hõhã¨O =¸_»∞ ÖË^• <åÅ∞QÆ∞ `«~åÅ "åi`À LO>Ë Jk
qã¨$Î `«H@õ ∞O|O
O =Oâ◊O J<Õk XHõ |O^è∞Œ =~°O æ , giH˜ XˆH ѨÓsfi‰õΩ_»∞ LO\Ï_»∞.
O QÀ„`«O JO>Ë, XˆH =Oâß#∞„Hõ=∂xH˜ K≥Ok# |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨Å∞, D ѨÓsfi‰õΩ_»∞ KåÖÏ ã¨O^Œ~åƒùÅÅÖ’ XHõ

HõeÊ`« PHÍ~°O HÍ=K«∞Û ÖË^• x["≥∞#ÿ ^Õ HÍ=K«∞Û.

O QÀ„`« ‰õÄ@q∞ XHõ UHõ =Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=¸Ç¨ÏO, ~ Ô O_»∞ ÖË^• JO`«H<õ åfl Z‰õΩ¯= QÀ„`åÅÖ’ U~°Ê_»∞`«∞Ok. Wq
Ѩ~㰠ʨ ~°O P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú.
O kfiâßdè J<Õk XHõ ÃÑ^ŒÌ ™ê=∂lHõ ã¨=¸Ç¨ÏO XHõ ã¨=∂[O ~ Ô O_»∞ ã¨=¸Ç¨Å∞QÍ qÉèlí OѨ|_ç#ѨC_»∞ XHõ
|O^è∞Œ =~°æ âßY#∞ 'kfiâßdè— JO\Ï~°∞.
O „Ѩu XHõ kfiâßd J<ÕHõ QÀ„`« ‰õÄ@=ÚÅ∞QÍ Ñ¨Ù#ifiÉèl í OѨ|_»∞`«∞Ok. „Ѩu QÀ„`«‰Äõ @q∞ J<ÕHõ QÀ„`åÅ∞QÍ
qÉèílOѨ|_»∞`«∞Ok. „Ѩu QÀ„`«=Ú J<ÕHõ =OâßÅ∞QÍ =∞iÜ«Ú =OâßÅ∞ J<ÕHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅQÍ#∞
qÉèílOѨ|_»`å~Ú.
O |O^è∞Œ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’x=º‰õΩÅ Î =∞^躌 H˘xfl xiú+"ì̈ ∞≥ #ÿ „Ѩ=~°#Î Å∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. "å\˜x |O^è∞Œ `«fi PK«~} ° Å∞
JO\Ï~°∞.
O |O^è∞Œ `«fi PK«~} ° ÅÖ’ H˘xfl
(i) "≥^· ˘ÅQÆ∞ #_»=_ç (ii) ѨiǨ㨠ã¨O|O^è•Å∞ (iii) ™êOˆHuHõ ã¨OÉ’^è#Œ
(iv) =∂`«∞ÖÏkèHÍ~°O (v) ‰õΩǨÏ<å „Ñ¨ã∂¨ u

Ѩ^ŒHÀâ◊=Ú
"≥"· åÇ≤ÏHõ |O^è∞Œ =Ù : q"åǨÏO ^•fi~å ã¨O|O^èOŒ Hõey# |O^è∞Œ =Ù
Ñ≤`$« ëêºkèHÍ~°O : `«O„_ç ™È^ŒiH˜ „áê^è•#º`«#∞ WKÕÛ |O^è∞Œ `«fi Ѩ^uúŒ
=∂`«∞ÅkèHÍ~°O : `«e¡ ™È^Œ~∞° _çH˜ „áê^è•#º`«#∞ WzÛ |O^è∞Œ `«fi=Ú
184
Downloaded from http://smartprep.in

kfiáê~°≈fi |O^è∞Œ `«fiO : `«e¡ ^ŒO„_»∞Å #∞Oz Pã≤Î ÖË^• =Oâß#∞„Hõ=∞O ã¨O„Hõq∞OKÕÑ^¨ uúŒ
QÀ„`«O : XHõ U =Oâß#∞ ã¨=¸Ç¨ÏO QÀ„`«OÖ’ J<ÕHõ `«~åʼnõΩ K≥Ok# "å~°∞ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ
LO\Ï~°∞. "å~°O^Œ~∂° ѨÓ~åfiHÍÖÏxH˜ K≥Ok# ѨÓsfi‰õΩx ã¨O`«u"å~°x ÉèÏq™êÎ~∞° .
P ѨÓsfi‰õΩxH˜ `«=∞‰õΩ QÆÅ ã¨O|O^è•xfl *Ï_»fÜ«∞ÖËx UHõ=Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=¸Ç¨ÏO.
D ѨÓsfi‰õΩ_»∞ XHõ JnfifÜ«∞ â◊HÎ̃ ÖË^• XHõ K≥@∞ì ÖË^• XHõ [O`«∞=Ù HÍ=K«∞Û.
q~°}Ï`«‡Hõ Ѩikè : ã¨∂zHõ Ѩ^•Å Hõ<åfl =~åæ`‡« Hõ Ѩ^•Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ LO>Ë ^•xx q=~°}Ï`«‡Hõ Ѩ^OŒ
JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ JO‰õΩÖò, PO\© "≥Ú^ŒÖ#·ˇ q
UHõ ~°HÎõ |O^è∞Œ =ÙÅ∞ : ~°HÎõ |O^èOŒ ÖË^• XˆH ѨÓifi‰õΩx ^•fi~å ã¨O|O^èOŒ Hõey# |O^è∞Œ =ÙÅ∞
‰õΩǨÏ<å „Ñ¨ã∂¨ u : ÉèÏ~°º „Ѩãq¨ OKÕ@ѨC_»∞ P"≥∞ Éè~í ΰ XHõ~Ày=Öˇ „Ѩ=iΙêÎ_∞» . J`«#∞ `«# ™ê^è•~°}
J=ã¨~åÅ#∞ `«yOæ K«∞H˘x ~Ày fã¨∞H˘<Õ PǨ~°O fã¨∞H˘O\Ï_»∞.
q=~°}Ï`«‡Hõ Ѩ^OŒ : XHõ YzÛ`«"∞≥ #ÿ |O^è∞Œ `åfixfl `≥e¿Ñ YzÛ`«"∞≥ #ÿ Ѩ^OŒ .
JǨÏO : |O^è∞Œ `åfixH˜ P^è•~°OQÍ ÉèÏqOKÕ Hˆ O„^ŒaO^Œ∞"≥· =ÙO_Õ =ºHÎ̃
"Õ∞#iHõO : J#fl^Œ=Ú‡Å∞, JHͯ K≥Öà¡ˇ §◊ ã¨O`å#O
ã¨*Ï`«∞ºÅ∞ : kfiáê~°≈ =OjÜ«∞ |O^è∞Œ =ÙÅ ã¨=¸Ç¨ÏO nxÖ’ `«e¡ ^ŒO„_»∞Å W^ŒiÌ |O^è∞Œ =ÙÅ∞
LO\Ï~°∞.
=Oâ◊O : XˆH ѨÓsfi‰õΩx #∞Op L^Œƒqù Oz# ~°H|Îõ O^è∞Œ =ÙÅ ã¨=¸Ç¨Ï"Õ∞ =Oâ◊O. Wk XHõ
|Ç≤Ïifi"åÇ¨Ï ã¨=¸Ç¨ÏO.
=∂`«$=OjÜ«∞O : ¢ãΑ ^•fi~å JkèHÍ~°O, Pã≤,Î "å~°ã`¨ º« O, ã¨O„Hõq∞¿ãÎ ^•xx =∂`«$=OjÜ«∞O JO\Ï~°∞.
kfiâßaè : XHõ yi[# `≥QÆ ~Ô O_»∞ ã¨=ÚǨÅ∞QÍ qÉèlí OѨ|_ç`,Õ ^•xÖ’x XHõ ÉèÏQÍxfl
kfiâßd
Ñ≤`$« =OjÜ«∞O : ¿Ñ~°∞, ã¨OѨ^,Œ JkèHÍ~°O, ѨÙ~°∞+¨µÅ #∞O_ç ѨÙ~°∞+¨µÅ‰õΩ ã¨O„Hõq∞OK«_O»
QÀ„`« ‰õÄ@q∞ : XHõ UHõ=Oâß#∞„Hõ=∞ ã¨=¸Ç¨ÏO, ~Ô O_» ÖË^• JO`«H<õ åfl Z‰õΩ¯= QÀ„`åÅÖ’
U~°Ê_»∞`«∞Ok.
ã¨O`å#O : XˆH `«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ [x‡Oz# Ñ≤ÅÅ¡ ∞
™êOˆHuHõ ã¨OÉ’^è#Œ : |O^è`Œ ∞« fi„Ѩ=~°#Î , nxÖ’ |O^è∞Œ =ÙÅ∞ XHõiH˘Hõ~∞° „Ѩ`º« HõO∆ QÍ Ñ¨ÅHõiOK«∞HÀ~°∞.
UHõ=Oâß#∞„Hõ=∞O : L`«~Î åkèHÍ~°O, =Oâß#∞„Hõ=∞O ÖË^• ã¨O„Hõ=∞} `«O„_ç ÖË^• `«e¡ ^•fi~å [~°Q_Æ O» .

185
Downloaded from http://smartprep.in

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ÉO^è∞Œ `«fi ~°HÍÖËq. qѶ٨ ÅOQÍ q=iOK«O_ç.
2. =ºHÎ̃ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨xH˜ |O^è∞Œ `«fiO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^•è #º`« Uq∞?
3. |O^è∞Œ `«fi Ѩ^•Å=sæH~õ }
° ‰õΩ QÆÅ qq^èŒ P^è•~åÖËq? q=iOK«O_ç.
4. UHõ=Oâß#∞„Hõ=∞ |O^è∞Œ `åfiÅ qq^èŒ ~°HÍÅ∞#∞ =i‚OK«O_ç.
5. qq^èŒ |O^è∞Œ `«fiPKå~°}Å#∞ ÖË^• „Ѩ=~°#Î Å#∞ K«iÛOK«O_ç.

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

14.1
1. XѨC 2. UHõ~H° Îõ 3. (ii)

14.2
1. `«ÑC¨ 2. ã¨=¸Ç¨ÏO 3. (iv)

14.3
1. XѨC 2. =Ùº`«Ê#flO 3. v

14.4.
1. XѨC 2. ™ê*Ï`«∞ºÅ∞ 3. (ii)

14.5
1. XѨC 2. ™êOuHõ, ã¨OÉ’^è#Œ 3. (iv)

186
Downloaded from http://smartprep.in

15
Pi÷H,õ ~å[º =∞iÜ«Ú =∞`« ã¨Oã¨Å÷ ∞
ã¨=∂[OÖ’ ã¨Oã¨Å÷ ∞ XHÀ¯ ã¨=∂*ÏxH˜ XHÀ¯ ~°HOõ QÍ LO@∂ LO\Ï~Ú. PÜ«∂ ™ê=∂lHõ ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ |\˜ì
™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ Z‰õΩ¯=QÍ#∂ `«‰Ωõ ¯=QÍ#∂ LO_»=K«∞Û. Jaè=$kú K≥Ok# áêi„âßq∞Hõ, P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅÖ’x
™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ JO`«QÍ Jaè=$kú K≥O^Œx ~Ô `· ∞« ã¨=∂*ÏÅÖ’x ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ Ö’ áÈe¿ãÎ Z‰õΩ¯= ã¨OYºÖ’
LO\Ï~Ú. D ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ ™ê=∂lHõ ã¨OH˜+¡ `ì¨ #« ∞ |\˜,ì ^•#fl#∞ã¨iOz LO_Õ J=ã¨~åÅ#∞ |\˜ì ~°∂ѨÙ
k^Œ∞̉õΩO\Ï~Ú. ã¨=∂[OÖ’ ã¨OH˜¡+ì̈`«Å∞ ÃÑiy# H˘nÌ ™ê=∂lHõ J=ã¨~åÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. J=ã¨~åÅ#∞ |\ì̃
™ê=∂lHõ qÉènË Hè ~õ }
° [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ^•#∞flO_ç H˘`«Î H˘`«Î ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ J=ã¨~O° U~°Ê_»∞`«∞Ok.
J~Ú`Õ D ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ Z‰õΩ¯= `«‰Ωõ ¯=QÍ L#flѨÊ\˜H© =ÚYº"≥∞#ÿ H˘xfl ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ „Ѩu
ã¨=∂*OÖ’#∂ HõxÊ™êÎ~Ú. "å\˜x =∞#O ™ê~°fi„uHõ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞QÍ =º=ǨÏiã¨∂Î =ÙO\Ï=Ú. Jq : |O^è∞Œ `«fi=Ú,
Pi÷H,õ ~å[º =∞iÜ«Ú =∞`« ã¨Oã¨Å÷ ∞. D ã¨Oã¨Å÷ ∞ "Õ\H˜ qõ „Ѩ`ºÕ HõOQÍ ã¨fi`«O„`«º"≥∞#ÿ qQÍ QÍHõ W`«~° ã¨Oã¨Å÷ `À Ѩ~㰠ʨ ~°
ã¨O|O^èOŒ , Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°O Hõeæ =ÙO\Ï~Ú. JO^Œ∞Hˆ qq^èŒ ~°HÍÅ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ xfl\˜ "≥Ú`åÎxfl HõeÑ≤ =∞#=Ú
ã¨O㨯$u Jx JO@∞<åfl=Ú. D áê~îO° Ö’ =∞#=Ú Pi÷H,õ ~å[º, =∞`« ã¨Oã¨Å÷ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåxfl K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞ g\˜x `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
O =∂#= ã¨=∂*ÏÅÖ’x „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨Oã¨Å÷ ∞
O ã¨Oã¨Å÷ Ü≥ÚHõ¯ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
O ã¨Oã¨Å÷ =∞^躌 L#fl ã¨ÇϨ ã¨O|O^è•Å∞.

187
Downloaded from http://smartprep.in

15.1 Pi÷H,õ ~å[º, =∞`« ÉèÏ=#Å∞

15.1.1 Pi÷Hõ ÉèÏ=#

Pi÷Hõ =º=ã¨÷ L`«ÊuÎ, =∂iÊ_ç ѨOÑ≤}© =∞iÜ«Ú =ã¨∞,Î ¿ã=Å qx=∞Ü«∂Å`À =Ú_çÑ_¨ ç L#fl ÉèÏ=#.
=∞#∞+¨µºÅ∞ rqOK«_®xH˜ uO_ç, |@ì, WÅ∞¡ =ÚYº J=ã¨~åÅ∞. `«=∞ J=ã¨~åÅ#∞ f~°∞Û‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ áÈ#∞ q∞ye#
L`«ÊuÎx ã¨=∂[OÖ’x W`«~∞° Å`À =∂~°HOõ [~°Ñ_¨ O» ^•fi~å `å=Ú L`«ÊuÎ KÕÜ∞« ÖËx =ã¨∞Î ¿ã=Å#∞ á⁄O^Œ_O»
[iyOk. D q^èOŒ QÍ Pi÷Hõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ ѨÙ<å^Œ∞Å∞ U~°Ê_®¤~Ú.
Pi÷Hõ ÖÏ"å^ÕgÅ∞ [~°Ñ_¨ ®xH˜ Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å∞ J=ã¨~O° . L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ =∂#=ÙÅ∞ Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å#∞
Hõey ѨOÑ≤},© =∂~°HOõ =O\˜ =º=Ǩ~åÅ#∞ KÕÑ_¨ ∞» `å~°∞. D ã¨O|O^è•ÖË =ã¨∞,Î ¿ã=Å Ü≥ÚHõ¯ <å}º`«#∞ xˆ~tÌ ™êÎ~Ú.
=∂#= ã¨O|O^è•Å∞ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞. =ã¨∞Î ¿ã=Å qxÜ≥∂QÆO ÃÑ· „ѨÉÏè =O K«∂ѨÙ`å~Ú.
ѨijeOz#ѨÙ_»∞ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å∞ U q^èOŒ QÍ L`«ÊuÎ, ѨOÑ≤}© =∞iÜ«Ú =∂~°HOõ , =∞iÜ«Ú qx=∞Ü«∂xfl
„ѨÉÏè q`«O KÕã∞¨ <Î åflÜ≥∂ J<Õ ^Œ$HÀ¯}O`À ѨijeOK«_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok.

15.1.2 ~å[ºO:
~å[ºÉèÏ=# ã¨=∂[OÖ’ â◊H,Θ JkèHÍ~°=Ú U q^èOŒ QÍ K«ÖÏ=∞}˜Ö’ LO^À `≥Å∞ѨÙ`«∞Ok. „Ѩu ™ê=∂lHõ
ã¨O|O^èÖŒ ’#∞ PkèÑ`¨ º« K≥ÖÏ=∞}˜ =ÙO@∞Ok. Jk W^Œ~Ì ∞° ã¨É∞íè ºÅ∞#fl QÆ∞OѨ٠HÍ=K«∞Û. ÖË^• JO`«H<õ åfl Z‰õΩ¯=
ã¨É∞íè ºÅ∞#fl ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ã¨=¸Ç¨Å∞ HÍ=K«∞Û. HÍh „Ѩu ã¨=¸Ç¨ÏO ÖË^• QÆ∞OѨÙ`À Z=~À XHõ¯~°∞ ÖË^• H˘kÌ=∞Ok P
ã¨=¸Ç¨ÏOÃÑ· PkѨ`åºxfl Hõeæ =ÙO\Ï~°∞. ™ê=∂lHõ âߢãÑΨ ~¨ O° QÍ â◊H,Θ JkèHÍ~°=Ú =∂#= ã¨=∂*ÏÅÖ’ ™ê~°fi„uHõ"∞≥ #ÿ
JOâ◊O.
â◊HÎ̃ J#QÍ W`«~∞° Å#∞ `«# Wëêì#∞™ê~°OQÍ #_»∞K«∞‰õΩ<ÕÖÏ KÕÜ∞« QÆÅ ™ê=∞~°º÷ O. â◊HÎ̃ J#QÍ `«# HÀã¨"∞Õ QÍHõ
W`«~∞° Å H˘~°‰Ωõ ‰õÄ_® x~°Ü ‚ ∂« Å#∞ fã¨∞HÀQÆÅQÆ_O» . J\Ï¡ W`«~∞° ÅÔH· `å#∞ fã¨∞‰õΩ#fl x~°Ü ‚ ∂« ʼnõΩ "å~°∞ Hõ@∞ì|_ç
LO_ÕÖÏ K«∂_»@O.™ê=∂lHõ âߢãÑΨ ~¨ O° QÍ K«∂ã≤#ѨÙ_»∞ D â◊HΘ J<Õk „Ѩu ã¨=¸Ç¨xH˜ =∞iÜ«Ú =º=ã¨Å÷ ∞=¸ÖÏ^è•~°O
J=Ù`«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ‰õΩ@∞O| ÃÑ^Œ‰Ì Ωõ `«# ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅÃÑ· JkèHÍ~°O Hõey =ÙO_»@O=Å¡ `«# x~°Ü ‚ ∂« ʼnõΩ
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∞° Hõ@∞ì|_ç =ÙO\Ï~°∞. J^Õ q^èOŒ QÍ XHõ Pã¨∞Ѩ„uÖ’ "≥∞_çHÖõ ò ã¨∂ѨiO>ˇO_≥O\ò, XHõ q^•º
ã¨Oã¨Ö÷ ’ XHõ „Ñ≤xûáêÅ∞JkèHÍ~°O Hõey =ÙO\Ï~°∞. J\˜ì â◊H,Θ JkèHÍ~°O ÖË#ѨÙ_»∞ ‰õΩ@∞O|O HÍh, Pã¨∞Ѩ„u HÍh ÖË^•
q^•º ã¨Oã¨÷ QÍh ãÔ̈~#· kâßxˆ~âÌ O◊ ÖËH,õ ÅH∆ͺÅ#∞ ™êkèOK«ÖHË õ xsfi~°º"≥∞áÿ È`«∞Ok. J^Õ q^èOŒ QÍ ã¨=∂*Ï#flO`«\H˜ ©
`«y# kâßxˆ~âÌ º◊ O KÕã≤ ã¨O~°HO∆˜ KÕ â◊HxÎ̃ J~Ú`Õ XHõ ‰õΩ@∞O|ÃÑ^Œ,Ì XHõ Pã¨∞Ѩ„u =ÚYº JkèHÍi ÖË^• XHõ
q^蕺kèHÍi HÍh gi‰õΩ#fl â◊HΘ Hõ<åfl ~å[º=Ú Ü≥ÚHõ¯ â◊HΘ KåÖÏ q¢ã`Ψ "« ∞≥ #ÿ k. ã¨=∂[OÖ’x Jxfl ~°HÍÅ ã¨=¸Ç¨ÅÃÑ·
ã¨Oã¨Å÷ ÃÑ· ~å[º=Ú JkèHÍ~åxfl K«ÖÏ~ÚOKÕ â◊HxΘ Hõey =ÙO@∞Ok.

188
Downloaded from http://smartprep.in

~å[º=Ú `«# â◊HÎ̃ ^•fi~å „Ñ¨É∞íè `åfixfl #_çÑã≤ ∞¨ OÎ k. „ѨÉ∞íè `«fiO ^•fi~å ã¨=∂*ÏxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ =º=Ǩ~åÅ#∞
^•xH˜ `«y# x~°Ü ‚ ∂« Å#∞ fã¨∞‰õΩx qq^èŒ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ^•fi~å ™ê=∂lHõ ÉÏ^躌 `«Å∞ <≥~"° ~ˆÕ ÖÏ K«∂ã¨∞OÎ k.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ „Ѩ^•è <Àáê^蕺ܫÚ_»∞ `«# áê~îâ° ßÅ#∞ xˆ~tÌ Oz# qkè q^è•<åÅ ^•fi~å #_»∞ѨQÅÆ ∞QÆ∞`å_»∞. HÍh
J\ì̃ q^•º q+¨Ü∞« Hõ qkè q^è•<åÅ∞ x~°~‚ ÚOKÕk „ѨÉ∞íè `«fiO =∂„`«"∞Õ ~å*ϺkèHÍ~°=Ú Ñ¨iáêÅ#Ö’ KåÖÏ ^ŒQiæÆ
ã¨O|O^èOŒ Hõeæ =ÙO@∞Ok. J#QÍ JkèHÍ~åxfl, ^•x ^•fi~å ѨiáêÅ# KÕÜ∞« _»=Ú. XHõ W\ÏeÜ«∞<£ ™ê=∂lHõ
âߢã"Î̈ `Õ Î« ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ t+ì̈ =~åæÅ =∞^躌 Éè^Ë •Å#∞ K≥ÑÙ¨ `«∂ ѨiáêÅ#‰õΩ ã¨O|O^èOŒ ÖˉΩõ O_® =ÙO_ç `«=∞ `«=∞
~°OQÍÅÖ’ xëê‚}`«#∞ ™êkèOz# "å~°∞ ѨiáêÅ<Õ`~« ° t+¨µÅì ∞ <å<£ - QÆ=~°flOQ∑ ZÖˇ\· òû QÍ#∂, ѨiáêÅ#Ö’
ÉèÏQÆOQÍ =ÙO_ç ѨiáêeOKÕ JkèHÍ~°O, â◊HÎ̃ Hõeæ =Ù#fl ~Ô O_À~°HOõ "å~°∞ ѨiáêÅ<å t+¨µÅì ∞ QÆ=iflOQ∑ ZÖˇ\· òû QÍ#∂
QÆ∞iÎOKå_»∞.
XHõ „Ѩ=ÚY ã¨Ow`«"`Õ ,Ϋ z„`«HÍ~°∞_»∞, áêi„âßq∞Hõ "Õ`Ϋ ѨiáêÅ<Õ`~« ° t+¨µÅì ‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}.
=∞ǨÏâıfi`å^Õq, ZO.ZѶ.π Ǩï¿ãû<£, Z.P~ü, ~°ÇϨ =∂<£ =∞iÜ«Ú nè~∂° ÉÏ~Ú JOÉÏh =O\˜"å~°∞
D =~åæxH˜ K≥Ok#"å~°∞.

„Ѩ^•è #=∞O„u, QÆ$Ç¨Ï =∞O„u, =ÚYº =∞O„u, ~å¢+Ñì̈ u¨ , QÆ=~°fl~°∞ ѨiáêÅ<å t+¨µÅì ∞QÍ Ñ¨iQÆ}O˜ Ѩ |_»`å~°∞.

15.1.3 =∞`«=Ú
Pi÷H,õ ~å[º ã¨Oã¨Å÷ ∞ ™ê~°fi„uHõ"∞≥ #ÿ q Jx J#_»OÖ’ ZÖÏO\˜ ã¨O^ÕÇϨ O ÖË^∞Œ . HÍh =∞`« ã¨Oã¨÷ ‰õÄ_®
™ê~°fi„uHõ"∞≥ #ÿ k J#_»OÖ’ H˘O`« ã¨OkQÆ`ú « L#flk. H˘O`« =∞Ok ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ „ѨHÍ~°O, =∞`«=Ú Ü≥ÚHõ¯ LxH˜H,˜
H˘#™êyOѨÙ#‰õΩ HÍ~°}O „Ѩ[Å Ü≥ÚHõ¯ J=∂Ü«∞Hõ`fi« O =∞iÜ«Ú =∂#= "Õ∞^è㌠∞¨ û Ü≥ÚHõ¯ Ѩiq∞u =∂„`«"∞Õ Jx
Jaè„áêÜ«∞ Ѩ_<ç å~°∞. J~Ú`Õ âߢãÜ
Α ∞« Ѩi*Ï˝#O ÃÑiy# H˘Ån =∞#‰õΩ JO`«∞zHõ¯x „ѨH$õ u =∞iÜ«Ú qâ◊fi ~°ÇϨ ™êºÅ‰õΩ
ã¨=∂^è•<åÅ∞ ÅaèOz#ѨÊ\˜H© =∞`« qâßfi™êÅ∞ J\˜ì ã¨=∂^è•Å#∞ JOwHõiOK«=Ù.
„áêp# ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∞`«O Ü≥ÚHõ¯ „áê^è•#º`« JkèHOõ . HÍh âߢãÜ Î‘ ∞« Ѩi*Ï˝#O ѨÙ+¨¯ÅOQÍ =ÙO_ç ÉÏQÍ
Jaè=$kú K≥Ok# <Õ\˜ P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏxH˜ =∞`« =º=ã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ Pâ◊ºHõ`« ÖË^∞Œ . JÖψQ =∂~°∞¯û HõÅÅ∞QÆ#fl =~°~æ Ç° Ï≤ `«
ã¨=∂[OÖ’, ^èxŒ ‰õΩÅ ¿Ñ^ŒÅ =∞^躌 `Õ_®Å∞ ÖËx P^Œ~≈° ã¨=∂[OÖ’ =∞`«O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ"∞Õ Ü«∞"Õ∞ ÖË^∞Œ . Jx H˘O^Œ~∞°
™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~∞° . J~Ú`Õ, =∞`«O Ü≥ÚHõ¯ ™ê~°fi„uHõ ÅHõ} ∆ Ïxfl `Àã≤ÑÙ¨ zÛ# Jxfl ™ê=∂lHõ
ã≤^•úO`åÅ∞ `«Ñ¨Êx <Õ_»∞ qq^Œ ~°HÍŠѨiâ’^èŒ#Å∞ |∞∞A=٠Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl~Ú.„Ѩu ã¨=∂[OÖ’#∂ Jk „áêp#
ã¨=∂[=Ú HÍ=K«∞Û ÖË^• P^è∞Œ xHõ ã¨=∂[=Ú HÍ=K«∞Û. HÍh U^À XHõ ~°∂ѨOÖ’ LO@∂<Õ LO@∞Ok Jh „áêp#
ã¨=∂["≥∞<ÿ å, P^è∞Œ xHõ ã¨=∂["≥∞<ÿ å „Ñ¨u ã¨=∂[OÖ’#∂ =∞`«=Ú U^À XHõ ~°∂ѨOÖ’ =º=ã‘H÷ $õ `«"∞≥ ÿ LOk Jx D
Ѩiâ’^è#Œ Å∞ `≥Å∞ѨÙ`«∞<åfl~Ú. ã¨~fi° â◊HÎ̃ ã¨OѨ#∞fl_»∞ ã¨~åfikè‰Ωõ _»∞ Jx #"Õ∞‡ P ÉèQí =Æ O`«∞x`À „Ѩ[Å∞ U~°Ê~°∞K«∞‰õΩ#fl
ã¨O|O^è•Å∞, PKå~° =º=Ǩ~åÅ "≥Ú`«"Î ∞Õ =∞`«=Ú. D ã¨~åfikè‰Ωõ _»∞ J~Ú# "å_»∞ =∂#"åf`«∞_»∞. PÜ«∞# D
=∂#= „ѨÑO¨ KåxH˜ P=u"å_»∞. P\ì̃ ÉèQí ^Æ ≈Œ HÎ̃x qq^èŒ ~°HÍÅ ¿Ñ~°`¡ À Ñ≤Å∞ã¨∞OÎ \Ï~°∞. P^蕺u‡Hõ`,« Ѩq„`«`« =O\˜
189
Downloaded from http://smartprep.in

ÉèÏ=#Å ^•fi~å ÉèQí =Æ O`«∞x KÕ~\° ÏxH˜ „ѨÜ∞« uflã¨∂Î =ÙO\Ï~°∞. ÉèQí =Æ O`«∞x ѨÓlã¨∂Î `«=∞ HÀÔ~¯Å∞ <≥~"° ~Õ ∞° @‰õΩ
Jiú™êÎ~∞° . P q^èOŒ QÍ Ñ¨ÓlOz, PiúOK«@O^•fi~å Éè‰í Ωõ ÅÎ HÀiHõÅ∞ <≥~"° ~Õ ∞° `åÜ«∞x qâ◊fiã≤™êÎ_∞» .
D q^èOŒ QÍ =∞`«O qq^èŒ ~°HÍÅ PKå~° =º=Ǩ~åÅ∞, ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å∞, qâßfi™êÅ∞ UH©H$õ `«"∞≥ #ÿ =º=ã¨Q÷ Í
¿Ñ~˘¯#=K«∞Û. =∞`åKå~åʼnõΩ =∞#=Ú ã¨O™ê¯~åÅ∞ ÖË^• Hõ~‡° HÍO_»Å∞ (Rituals) QÍ Ñ≤Å∞™êÎ=Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 15.1
„H˜O^Œ W=fi|_ç# „Ѩâfl◊ ʼnõΩ XˆH "åHõº=ÚÖ’ ã¨=∂^è•<åÅ∞ „"åÜ«Ú=Ú.
1. „ѨÉ∞íè `Õfi`«~° t+¨µÅì #∞ x~°fizOK«O_ç.
2. =∂#= ã¨=∂*ÏÅÖ’x „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨Oã¨Å÷ #∞ `≥ÅѨO_ç.
3. â◊HÎ̃ J#QÍ <Õq∞?
4. =∞`«OÖ’ x JO`«~åƒùQÍÅ#∞ `≥ÅѨO_ç.

15.2 Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷ ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
WO`«=~°‰Ωõ =∞#=Ú Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷ L`«ÊuÎ, ѨOÑ≤},© =∂iÊ_ç =∞iÜ«Ú =ã¨∞Î ¿ã=Å qx=∞Ü«∞O LO\ÏÜ«∞x
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl=Ú. „Ѩã∞¨ `Î « YO_çHÖõ ’ Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ QÆ∂iÛ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
™ê^è•~°}OQÍ Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷ QÆ∞iOz =∞#=Ú PÖ’zOz#ѨÙ_»∞ =ã¨∞,Î ¿ã=Å∞ =∞iÜ«Ú ^•xH˜ J=ã¨~=° ∞QÆ∞ _»|∞ƒ
QÆ∞~°∞‰Î Ωõ =™êÎ~Ú. XHõ Láê^蕺ܫÚ_»∞ XHõ áê~îâ° ßÅÖ’ <≥ÅO`å É’kèOKå_»#∞‰õΩO^•O. J`«#∞ KÕã#≤ ¿ã=ʼnõΩ
„ѨuѶŨ OQÍ _»|∞ƒ~°∂ѨOÖ’ J`«xH˜ H˘O`« "≥Ú`«=Î Ú r`«=Ú Åaèã∞¨ OÎ k. P _»|∞ƒ`À qq^èŒ ~°HÍÅ =ã¨∞,Î ¿ã=Öˇ#·
uO_ç, Hõ=∆ ~°=Ú, „ѨÜ∂« } Kèås˚Å∞ =O\˜ qq^èŒ J=ã¨~åÅ#∞ f~°∞Û‰õΩO\Ï_»∞.
J~Ú`Õ =∞#O `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeû# q+¨Ü∞« O UO@O>Ë _»|∞ƒ H˘xfl H˘xfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ Jã¨Å∞ =ÙO_»^∞Œ . =∞#‰õΩ
`≥eã≤ _»|∞ƒ#∞ =∞~°HÑõ Ù¨ qÅ∞= Hõ@_ì ®xH˜ „áê=∂}˜HOõ QÍ LѨÜ∂≥ y™êÎ=Ú. J#QÍ XHõ =ã¨∞=Î Ù QÍh, ¿ã=#∞ QÍh
qÅ∞= Hõ\Ïìe JO>Ë ^•x qÅ∞=#∞ _»|∞ƒ `À ÖˇH¯˜ ™êÎ=Ú. =∞iÜ«Ú P =ã¨∞,Î ¿ã=Å#∞ _»|∞ƒ`À H˘O\Ï=Ú. HÍh
„áêp# ã¨=∂[ÅÖ’ „QÍg∞} ã¨=∂*ÏÅÖ’ D <å\˜H˜ H˘xfl yi[# ã¨=∂*ÏÅÖ’ _»|∞ƒ ^•fi~å QÍHõ =ã¨∞Î ¿ã=Å
Ѩ~㰠ʨ ~° =∂iÊ_ç (Barter System) q^è•#=Ú ^•fi~å =ã¨∞Î ¿ã=Å#∞ á⁄O^Œ∞`å~°∞. JO^Œ∞Hˆ D ã¨=∂*ÏÅ#∞ q`«Î
~°Ç≤Ï`« λ „^Œ=º~°ÇÏ≤ `« ã¨=∂*ÏÅ∞ Jx JO\Ï~°∞ (q`«=Î Ú – _»|∞ƒ).
1.5.2.1 „â◊=∞ qÉè[í #
_»|∞ƒ LxH˜ ÖËx ã¨=∂*ÏÅ∞ LO_»=K«∞Û<Õ"∂≥ HÍx „â◊=∞ qÉè[í # ÖËx ã¨=∂*ÏÅ∞ LO_»=O>Ë Jfâ◊Ü∂≥ H˜Î
HÍ^Œ∞. ã¨ÇϨ [ =#~°∞Å#∞ á⁄O^Œ_®xH˜ "å\˜x =ã¨∞=Î ÙÅ∞QÍ ~°∂á⁄OkOK«_®xH˜ ã¨=∂*ÏÅ∞ H˘xfl Hõ@∞ìÉÏ@∞¡xÜ«∞=∂Å∞
xˆ~tÌ OK«∞‰õΩ<åfl~Ú. =#~°∞Å#∞ =ã¨∞¿Î ã=Å#∞ =∂~°ÛQÆŠѨx`«#O. q*Ï˝#O =∂#=ÙʼnõΩ LOk. JÖψQ "å\˜x
190
Downloaded from http://smartprep.in

=ã¨∞=Î ÙÅ∞QÍ =∂~°Û_®xH˜ ‰õÄ_® H˘xfl xÜ«∞=∂Å∞ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ L<åfl~Ú.JO^Œ∞=Å# =ã¨∞Î ¿ã=Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«_®xH˜
xˆ~út`« xÜ«∞=∂Å Hõ#∞QÆ∞}OQÍ `«y# Ѩx`«#O <≥·Ñ¨Ù}º`«,=Ü«∞ã¨∞, eOQÆ=Ú =O\˜ H˘xfl ÅHõ∆}ÏÅ∞P^è•~°OQÍ
ѨxxˆH\Ï~ÚOK«_®xfl „â◊=∞ qÉè[í # Jx JO\Ï~°∞.
ã¨=∂*ÏÅÖ’ ã¨OH˜+¡ `¡¨ åѨ~O° QÍ „â◊=∞ qÉè[í # ZHõ¯=QÍ#∞ `«‰Ωõ ¯=QÍ#∂ =ÙO@∞Ok. yi[# „QÍg∞} ã¨=∂*ÏÅÖ’
Hõ<åfl áêi„âßq∞Hõ, P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅ`À „â◊=∞qÉè[í # Z‰õΩ¯=.
„Ѩ`ºÕ Hõ <≥Ñ· Ù¨ }º`å J=ã¨~åÅ∞ D ã¨=∂*ÏÅÖ’ Z‰õΩ¯= J\Ï¡QxÆ „áêp#, yi[#, „QÍg∞} ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’
<≥Ñ· Ù¨ }ºÑ¨~O° QÍ „â◊=∞ qÉè[í # ÖË^xŒ J~°Oú HÍ^Œ∞. KÕu =$`«∞ÅÎ "å~°∞. *Ï#Ѩ^∞Œ Å∞ áê_Õ"å~°∞, ѨO@Å∞ ѨO_çOKÕ
~Ô `· ∞« Å∞ Jx qq^èŒ =~åæÅ „Ѩ[Å∞ „â◊=∞ qÉè[í # #∞ã¨iOz L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ áêÅ∞ ѨOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. JÖψQ Ju
„áêp# ã¨=∂*ÏÅÖ’ Ãã`· O« eOQÆ=Ú, =Ü«∞ã¨∞ P^è•~°OQÍ „â◊=∞ qÉè[í # [iyOk. PǨ~° ¿ãHõ~} ° ¢ãÅΑ ∞ KÕÑ_¨ `ç ,Õ
"Õ@, Ѩx=Ú@¡ `«Ü∂« s ѨÙ~°∞+¨µÅ∞ KÕÑ\¨ "ì̃ å~°∞.
15.2.2 áêi„âßq∞Hõ Pi÷Hõ =º=ã¨÷
ã¨=∂[ âßGA˝Å∞ áêi„âßq∞Hõ Pi÷Hõ =º=ã¨#÷ ∞ =¸_»∞ ~°OQÍÅ∞QÍ =sæHiõ OKå~°∞. Jq „áê^äqŒ ∞Hõ, kfifÜ«∞,
`«$näÜ∞« ~°OQÍÅ∞.
„áê^äqŒ ∞Hõ ~°OQÆ=Ú : ã¨=∂[ =#~°∞ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ =ç ÙO_Õ Pi÷Hõ =º=ã¨÷ „áê^äqŒ ∞Hõ ~°OQÆO „H˜O^Œ‰Ωõ =ã¨∞OÎ k.
JO^Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ =º=™êÜ«∞O, "≥∞xÿ OQ∑ QÆ#∞Å #∞O_ç Yx[ xˆHá∆ êÅ∞ "≥eH˜ f`«. J_»q ÃÑOѨHOõ . ã¨O~°H} ∆õ , KÕÑŨ
ÃÑOѨHOõ =O\˜ Ѩ#∞Å∞ LO\Ï~Ú.
kfifÜ«∞ ~°OQÆ=Ú : kfifÜ«∞ áêi„âßq∞Hõ ~°OQÆOÖ’ =Ú_ç ã¨~∞° ‰õΩÅ#∞ LѨÜ∂≥ yOz =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ `«Ü∂« ~°∞
KÕ™êÎ~∞° . Ü«∞O„`åÅ∞ =∞iÜ«Ú >ˇHÍflÅr Jaè=$kú K≥O^Œ_O» ^•fi~å D ~°OQÆO qã¨iÎ ã¨∞OÎ k.
`«$fÜ«∞ ~°OQÆO : ¿ã=ŠѨi„â◊=∞‰õΩ ã¨O|OkèOz#k `«$fÜ«∞ áêi„âßq∞Hõ ~°OQÆO. qxÜ≥∂QÆ^è•~°∞ʼnõΩ
¿ã=ÅOkOKÕ ~°OQÍÖˇ#· "≥^· ºŒ O, J^蕺ѨHõ =$`«∞ÅÎ ∞, x~°fiǨÏ}ÏkèHÍ~°∞Å∞ =∞iÜ«Ú QÆ∞=∂™êÎÅ∞ JOkOKÕ ¿ã=Å∞ D
HÀ= „H˜O^Œ‰Ωõ =™êÎ~Ú.
áêi„âßq∞H©Hõ~°} `«‰õΩ¯=QÍ [iy# ã¨=∂*ÏÅ∞ „áê^äŒq∞Hõ ~°OQÆOÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ áêÅ∞ ѨOK«∞‰õΩO\Ï~Ú.
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ <åeyO@ =¸_À =O`«∞ „âßq∞Hõ =~°Oæ =º=™êÜ«∞ ^è•~° L`«ÊuÎÖ’ L#fl"åˆ~. W`«~° ^ÕâßÅÖ’ áÈe¿ãÎ
=∞# ^ÕâO◊ Ö’ KåÖÏ Z‰õΩ¯= âß`«O =∞Ok „áê^äqŒ ∞Hõ ~°OQÆOÖ’ =Ù<åfl~°∞. áêi„âßq∞H©H~õ }
° ZO`« Z‰õΩ¯=QÍ ÃÑiy`Õ
JO`« Z‰õΩ¯=QÍ W`«~° ~°OQÍÅ∞ qã¨iÎ ™êÎ~Ú. =ÚYºOQÍ ¿ã"å~°OQÆO qã¨iÎ ã¨∞OÎ k.

15.3 Pi÷Hõ =º=ã¨÷ ~°HÍÅ∞

„Ѩ[Å Ü≥ÚHõ¯ rq`å=ã¨~åʼnõΩ `«y#@∞¡QÍ Pi÷Hõ =º=ã¨÷ ~°∂ѨÙk^Œ∞‰Ì Ωõ O@∞Ok. ã¨∂Å÷ OQÍ Pi÷Hõ =º=ã¨#÷ ∞
~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«=K«∞Û. Jq PǨ~° ¿ãHõ~}
° =º=ã¨.÷ PǨ~° L`«ÊuÎ =º=ã¨Q÷ Í ¿Ñ~˘¯#=K«∞Û.

191
Downloaded from http://smartprep.in

15.3.1 PǨ~° ¿ãHõ~}

° :
ã¨ÇϨ [ =#~°∞Å∞ J#QÍ „ѨH$õ u ã¨OѨ^ÖŒ #·ˇ Éè∂í q∞, h~°∞, J_»q, K≥@∞ì, KÕ=∞Å∞ W`«~° r= *Ï`«∞Å∞ #∞O_ç
PǨ~åxfl á⁄O^Œ_®xfl PǨ~° ¿ãHõ~} ° QÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ=Ú. „áê^äqŒ ∞Hõ ^ŒâÖ◊ ’ "≥Ú`«OÎ =∂#= ã¨=∂*ÏÅÖ’ PǨ~°
¿ãHõ~}
° „Ѩ„H˜Ü∞« <Õ LO_Õk. "åãÎ̈"åxH˜ =∂#=*Ïu. K«i„`«Ö’ ã¨=∂*ÏÅ∞ Z‰õΩ¯=HÍÅO PǨ~° ¿ãHõ~} ° ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç
=Ù<åfl~Ú.
HÍÅ„Hõ"∞Õ }Ï, PǨ~° ¿ãHõ~}
° „Ѩ„H˜Ü∞« `«Q∞Æ æ =ÚYO Ѩ\,ì˜ P™ê÷#OÖ’ L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« =zÛ KÕi#ѨÊ\˜H,© WѨÊ\˜H©
„ѨÑO¨ K«ã=¨ Ú^•Ü«∂Å∞ H˘xfl PǨ~° ¿ãHõ~} ° Ѩ^`úŒ ∞« Öˇ#· "Õ@, KÕÑŨ ∞ Ѩ@_ì O» ^•fi~å `«=∞ rq`åefl QÆ_∞» ѨÙ`«∞<åfl~Ú.
^ŒH}∆˜ τѶH≤ Í HõÅǨÏi Z_®iÖ’x ‰õΩOQ∑ |∞+≤q∞<£, *ˇ~· Öü ’x 'W@∂ºi— =~°¬^•è ~° J_»=ÙÖ’¡x 'Z"£∞|∂º\˜— `≥QÅÆ ∞ WOHÍ
P¢¿ãeì Ü«∂Ö’ qq^èŒ yi[# `≥QÅÆ ∞. 'HÍѨ~ü Zã≤¯"≥∂Å∞— JO_»=∂<£ n=ÙÅÖ’x qq^èŒ ~°HÍÅ yi[# `≥QÅÆ ∞ PǨ~°
ã¨O„QÆÇϨ } Ѩ^uúŒ Ö’ r=#O H˘#™êyã¨∞<Î åfl~°∞.
15.3.2 PǨ~° L`«ÊuÎ :
PǨ~° L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« ã¨∞=∂~°∞ 10,000 ã¨O=`«û~åÅ #∞O_ç "≥Ú^ŒÅ~ÚºOk. J^˘Hõ qѨ"¡ å`«‡Hõ Ѩi=~°#Î
Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. Éè∫QÀoHõ Ѩ~O° QÍ "Õ̂~fi~°∞ „Ѩ^âÕ ßÅÖ’ L#flѨÊ\˜H˜ qq^èŒ =∂#= *Ïu ã¨=¸Ç¨Å∞ "≥ÚHõ¯Å#∞,
[O`«∞=ÙÅ#∞ ÃÑOK«∞HÀ=@O <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl~°∞. D<å\˜H© „ѨÑO¨ K«OÖ’x qq^èŒ ~°HÍÅ∞ "≥ÚHõ¯Å∞ [O`«∞=ÙÅ#∞ =∂#=ÙÅ∞
`«=∞ PǨ~° J=ã¨~åÅ HÀã¨O ÃÑOK«_O» [~°∞QÆ∞`ÀOk. ™ê=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ ∞ =¸_»∞ ~°HÍÅ∞ PǨ~° L`«ÊuÎ =º=ã¨Å÷ #∞
QÆ∞iÎOKå~°∞. Jq L^•º# =# ÃÑOѨHOõ (ǨÏiìHÅõ Û~ü) ™êO„^Œ=º=™êÜ«∞O (Intensive agriculture ), Ѩâ◊√áÈ+¨}
(Postoralism)

15.3.2.1 L^•º=# ÃÑOѨHOõ

O ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ âßG™êOˆHuHõ q*Ï˝#O `«‰Ωõ ¯= =ã¨∞=Î ÙÅ∞
™ê^è•~°} ÅHõ}
∆ O Uq∞@O>Ë nxH˜ âßâ◊fi`« =º=™êÜ«∞ Hˆ „∆ `åÅ∞ J=ã¨~O° ÖË^∞Œ .
O nxH˜ "å_Õ Ñ¨x=Ú@¡ ‰õÄ_® KåÖÏ ™ê^è•~°}"≥∞#ÿ q QÆ_᤻ ê~°, H˘_»=e, Q˘_»e¤ =O\˜q.
O <åQÆe, „\ÏHõ~ì ∞° =O\˜ "å\˜`À Ѩx ÖË^∞Œ .
O Ǩiì HõÅÛiã¨∞Åì ∞ <ÕÅ ™ê~åxfl Hõ$„u=∞"≥∞#ÿ Z~°∞=ÙÅ∞, Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ ^•fi~å H͉õΩO_® ã¨ÇϨ [ ã≤^"úŒ ∞≥ #ÿ Ѩ^•~°=÷ ÚÅÖ’
ÃÑOK«_®xH˜ „áê=ÚYºO W™êÎ~∞° .
D Ѩ^uúŒ Ö’ ‰õÄ_® ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞ L<åfl~Ú. XHõ Ѩ^uúŒ Ö’ z~°HÍÅO ÃÑiˆQ KÕ@∞¡ ÃÑOѨHOõ ~Ô O_»= ^•xÖ’
ѨO@ =∂iÊ_ç q^è•#OÖ’ `«‰Ωõ ¯= HÍÅOÖ’ ÃÑiˆQ "≥ÚHõ¯Å#∞ ÃÑOK«_O» ѨO@ HÀã≤O`«~åfi`« H˘O`«HÍÅO =~°‰Ωõ Uq∞
ѨO_çOK«‰Ωõ O_® =ke"≥™êÎ~∞° . P HÍÅOÖ’ ^•xÖ’ ~°H~õ H° ÍŠѨxH˜~åx "≥ÚHõ¯Å∞ J_»q "≥ÚHõ¯Å∞ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. Jq
K«H¯õ QÍ UѨÙQÍ ÃÑiyO`«~åfi`« "å\˜x #iH˜ HÍÅɡ_`» å~°∞. D q^èOŒ QÍ KÕÜ∞« _»O =Å# D "≥ÚHõ¯Å Ü≥ÚHõ¯ ™ê~°O
Éè∂í q∞Ö’xH˜ KÕi `«~∞° "å`« "Õ¿ã ѨO@ P~ÀQƺOQÍ ÃÑiy Z‰õΩ¯= kQÆ∞|_ç =ã¨∞OÎ k. =º=™êÜ«∞^•~°∞_»∞ qq^èŒ ~°HÍÅ
192
Downloaded from http://smartprep.in

ѨO@Å∞ H˘O`«HÍÅO ѨO_çOz =∞~°Å ^•xx Uq∞ ѨO_çOK«‰Ωõ O_® =ke"Õ™êÎ_∞» . D q^èOŒ QÍ K«„H©Ü∞« Ѩ^uúŒ Ö’
ѨO@Å∞ =∂iÛ =∂iÛ "Õã∂¨ Î =∞~°Å H˘O`«HÍÅO Uq∞ ѨO_çOK«‰Ωõ O_® =ke "Õã∂¨ Î KÕ¿ã =º=™êÜ«∞<Õ extensive
qãÎ̈ $`« or shifting ѨO@ =∂iÊ_ç =º=™êÜ«∞O JO\Ï~°∞. „ɡreÜ«∞<£ J"£∞*Ï<£ Ö’x 'L`«~Î ° HÍÜ«∞á⁄Å∞— D
Hõfi_®~üÖ’x 'r=~ÀÅ∞—. ^ŒH}∆˜ ѨãÑ≤ H≤¶ ± Ö’x 'ã¨Ü∂≥ "å<£Å∞,— ÉèÏ~°`Öü ’x '=∂Öò ѨÇϨ iÜ«∂— Å∞ =∞iÜ«Ú 'ɡQ· Í— `≥QÅÆ ∞
D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =º=™êÜ«∞ Ѩ^uúŒ H˜ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°}Å∞QÍ xÅ∞™êÎ~∞° .

15.3.2.2 ™êO„n =º=™êÜ«∞O

O nxx ã≤~÷ ° =º=™êÜ«∞ Ѩ^uúŒ Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
O D q^è•#OÖ’ ѨO@ á⁄ÖÏÅ∞ „Hõ=∞O `«Ñʨ ‰õΩO_® ѨO_çOѨ|_»`å~Ú. J#QÍ <ÕÅ#∞ H˘O`«HÍÅO Uq∞
ѨO_çOK«‰Ωõ O_® =ke"ÕÜ∞« ~°∞.
O <ÕÅ ™ê~åxfl ÃÑOK«_O» HÀã¨O ¿ãO„nÜ«∞ Z~°∞=ÙÖˇ#· Ѩâ√◊ =ÙÅ =∞#∞+¨µºÅ qã¨~#°̊ #∞ "å_»`å~°∞.
O =~°¬ÑÙ¨ h~°∞ =∂„`«"∞Õ QÍHõ ѨO@ á⁄ÖÏʼnõΩ #^Œ∞Å∞ HÍÅ∞=Å #∞O_ç ѨO@ HÍÅ=Å ^•fi~å h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å
[~°∞ѨÙ`å~°∞.
O D q^è•#OÖ’ <åQÆe `À áê@∞ W`«~° "≥∞~°∞QÔ #· =º=™êÜ«∞ Ѩx=Ú@∞¡ ‰õÄ_® "å_»`å~°∞. D q^è•#O Ö’
>ˇHÍflÅr Z‰õΩ¯=QÍ "å_»∞`å~°∞.
O Ü«∂O„fH©H~õ }
° Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’xH˜ =zÛO `«~åfi`« <åQÆe ™ê÷#OÖ’ „\ÏHõ~ì ∞° =zÛ KÕiOk. Z^Œ∞ÅÌ ∞
KÕ¿ã Ѩx ™ê÷#OÖ’ Ü«∂O„uHõ â◊HÎ̃ =zÛOk.
D =º=™êÜ«∞ q^è•#O "≥Ú^ŒÖO·ˇ `«~åfi`« K«H¯õ QÍ ã≤~÷ ° x"å™êÅ∞ Hõe#æ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ „QÍg∞} ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ =$kú
K≥O^•~Ú. nx =Å# =º‰õΩÅÎ =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å∞, Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°`« =$kú K≥O^•~Ú. ǨiìHÅõ Ûiã¨∞Åì ∞
JÖÏ QÍHõ z#fl z#fl ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ x=ã≤ã∂¨ Î XHõ KÀ@ #∞O_ç =∞~À KÀ@‰õΩ `«~∞° K«∂ =Åã¨áÈÜ≥∞"å~°∞.

15.3.2.3 Ѩâ√◊ áÈ+¨}

O [O`«∞=ÙÅ#∞ =∞zÛHõ KÕã∞¨ ‰õΩx "å\˜x ÃÑOz áÈ+≤OK«_®xfl Ѩâ√◊ áÈ+¨} JO\Ï~°∞. J q^èOŒ QÍ Ñ¨â√◊ áÈ+¨}ÃÑ·
r=<å^è•~åxfl á⁄O^Õ "åix Ѩâ√◊ áÈ+¨‰Ωõ Å∞ Jx JO\Ï~°∞.
O Ju L+¨‚ „áêO`åÖˇ#· Z_®i „áêO`åÅ∞, J~°ú â◊+¯¨ ( Semiard) L+¨‚ „áêO`åÅÖ’ D q^è"Œ ∞≥ #ÿ L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞«
J#∞=ÙQÍ LO@∞Ok.
O =∂Oã¨O, áêÅ∞, Lxfl, "å\˜ Ü≥ÚHõ¯ qã¨~#˚° , K«~‡° O =O\˜ "å\˜x [O`«∞=ÙÅ∞#∞ ÃÑOK«_O» ^•fi~å á⁄O^Œ∞`å~°∞.
L^•II P=ÙÅ∞, Q˘„Ô~Å∞, "Õ∞HõÅ∞, ѨO^Œ∞Å∞ "≥ÚII #q.
O Ѩâ√◊ áÈ+¨}ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ #ç "å~°∞ "Õ@ ^•fi~å PǨ~åxfl á⁄O^Õ "åiÖÏQÍ ã¨fiÜ«∞O ã¨=∞$kúQÅÆ "å~°∞. "å~°∞ `«=∞
J=ã¨~åÅ xq∞`«OÎ `å=Ú L`«ÊuÎ KÕ¿ã Ѩâ√◊ ã¨OѨ^#Œ ∞ W`«~° =ã¨∞Î ¿ã=Å#∞ „ѨuѶŨ OQÍ =∂iÊ_ç KÕã∞¨ ‰õΩx
rq™êÎ~∞° .
193
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩâ√◊ áÈ+¨‰Ωõ Å∞ ™ê^è•~°}OQÍ Ñ¨â√◊ =ÙÅ#∞ "åºáê~°∞ʼnõΩ J=Ú‡`å~°∞. D "åºáê~°∞Å∞ "å\˜x =∂Oã¨O H˘~°‰Ωõ
[O`«∞ =^è⌠ßʼnõΩ `«~e° OK«@"≥∂ ÖË^• á⁄ÖÏÖ’¡ ^Œ∞#fl_®xH˜, ÖË^• |O_»¡ ÖÏQÆ_®xH˜, áêÅ∞ Lxfl =O\˜ W`«~°
L`«Ê`«∞ÅÎ H˘~°‰Ωõ LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° . =∞^Œº Pã≤Ü∂« , ^ŒH}
∆˜ W~å<£Ö’x 'X™êi— Å∞ ™ê¯O_ç<qÕ Ü«∂Ö’x ÖÏÑπû
(Laps) Å∞ ÉèÏ~°`Öü ’x '~°ÉÏi— =∞iÜ«Ú 'QÆn—Ì Å∞ Ѩâ√◊ áÈ+¨} Ѩ^uúŒ H˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.

áê~î°º Ѩâ◊flÅ∞ 15.2

MÏmÅ#∞ ѨÓiOѨÙ=Ú.
1. _»|∞ƒ Ü≥ÚHõ¯ LxH˜ ÖËx ã¨=∂*ÏÅ#∞ ......... ã¨=∂*ÏÅ∞ JxJO\Ï~°∞.
2. ............=∞=∂*ÏÅ∞ Z‰õΩ¯= ã¨OYºÖ’ L^ÀºQÍÅ∞ =∞iÜ«Ú "å\˜H˜ `«y# „Ѩ`ºÕ Hõ xѨÙ}`« J=ã¨~åÅ∞ Hõey
=ÙO\Ï~Ú.
3. H˘_»=e ( Hoe)............ =º=™êÜ«∞ Ѩ^uÌŒ H˜, ã¨O|O^èOŒ Hõeæ =ÙO@∞Ok.
4. Ѩâ√◊ áÈ+¨‰Ωõ Å∞ ™ê^è•~°}OQÍ.............. „áêO`åÖ’¡ =ÙO\Ï~°∞.
5. ÉèÏ~°`Öü ’x 'ɡQ· Í— `≥Q"Æ å~°∞............. L`«ÊuΠѨ^uúŒ ^•fi~å rq™êÎ~∞° .

15.4 ã¨~à° ◊ =∞iÜ«Ú ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅÖ’x Pi÷Hõ =º=ã¨÷

`«∞Å<å`«‡Hõ ѨijÅ# PǨ~° ¿ãHõ~}° #∞O_ç PǨ~° L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« ™ê=∂lHõ Ѩi}Ï=∞O`À áê@∞QÍ [~°∞QÆ∞`«∂
=zÛOk. J~Ú`Õ PǨ~° ¿ãHõ~} ° „áê^äqŒ ∞Hõ „áêp# ã¨=∂*ÏÅ #∞O_ç H˘#™êQÆ∞`«∂ D<å\˜H˜ ‰õÄ_® „ѨÑO¨ K«OÖ’x
qq^èŒ yi[# `≥QÅÆ Ö’ =∞#‰õΩ Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok. JÖψQ PǨ~° L`«ÊuÎ =º=ã¨÷ "≥Ú^ŒÅ~Ú# <å\˜ #∞O_ç nxÖ’
QÆ∞}Ï`«‡Hõ"∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞ KåÖÏ<Õ =KåÛ~Ú. áêi„âßq∞Hõ Pi÷Hõ =º=ã¨`÷ À áê@∞QÍ J`«ºO`« „áêp#"≥∞#ÿ PǨ~° ¿ãHõ~}
°
=º=ã¨÷ ‰õÄ_® H˘#™êQÆ∞`«∞O_»@O qâı+O¨ P¢¿ãeì Ü«∂Ö’x ™ê÷xHõ yi[# `≥QÅÆ ∞ D<å\˜H˜ „áêp# PǨ~° ¿ãHõ~} °
=º=ã¨Ö÷ ’ H˘#™êQÆ∞`«∞O_»QÍ "åi K«∞@∂ì „Ñ¨H¯õ Å =Ù#fl Ѩ@} ì ÏÅ∞ J`«ºO`« P^è∞Œ xHõ Pi÷Hõ =º=ã¨Ö÷ ’ H˘#™êQÆ∞`«∂
=ÙO_»_O» nxH˜ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°}OQÍ K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û.
ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’x Pi÷Hõ =º=ã¨÷ ã¨fiÜ«∞O áÈ+¨HOõ ã¨fiÉèÏ=O Hõey =ÙO@∞Ok. =∂Ô~¯\ò J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
QÍHõ `«=∞ ã¨fiO`« J=ã¨~åňH L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« KÕÑ_¨ `» å~°∞.
ã¨~à° ◊ „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õΩ@∞O|O L`«ÊuÎ Ü«¸x\òQÍ#∞ =∞iÜ«Ú qx=∞Ü«∞ Ü«¸x\òQ͉õÄ_® LO@∞Ok.
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∞° XHõ\Q˜ Í `«=∞ J=ã¨~åʼnõΩ ѨO@Å#∞ ѨO_çOK≥"å~°∞. ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅ`À áÈe¿ãÎ J\˜ì
ã¨=∂*ÏÅÖ’ L`«ÊuÎ J<Õk =∂Ô~¯\ò J=ã¨~åÅ HÀã¨O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JÖψQ „Ѩ[Å∞ ‰õÄ_® `«=∞ J=ã¨~åÅ H˘~°‰Ωõ
=∂Ô~¯\ò ÃÑP· ^è•~°Ñ_¨ ∞» `å~°∞. ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õΩ@∞O|O qx=∞Ü«∞ Ü«¸x\òQÍ LO@∞Ok. ZO^Œ∞Hõ#QÍ L`«ÊuÎ
=∞iÜ«Ú Ñ¨OÑ≤}˜ =º=ã¨÷ JO`å =∂Ô~¯\ò P^è•~°OQÍ LO@∞Ok. ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ã¨fiÜ«∞O áÈ+¨HÍÅ∞QÍ LO_»QÍ
P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅ∞ =∂Ô~¯\òÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO\Ï~Ú.
194
Downloaded from http://smartprep.in

15.4.1 =∂~°Hõ =º=ã¨Å÷ ∞

=∂#= ã¨=∂*ÏÅÖ’ =¸_»∞ ~°HÍÅ =∂~°HÑõ Ù¨ =º=ã¨Å÷ ∞ Hõ#Ѩ_`» å~Ú Jq.
1. WzÛ Ñ¨ÙK«∞ÛHÀ=_»O
2. ѨÙ#:ѨOÑ≤}˜
3. =∂Ô~¯\ò

WzÛ Ñ¨ÙK«∞ÛHÀ=_»O
ã¨=∂[OÖ’ ã¨=∂# Ǩϟ^•QÆÅ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 =ã¨∞Î ¿ã=Å =∂~°HOõ [iæ#ѨÙ_»∞ ^•xx WzÛ Ñ¨ÙK«∞ÛHÀ=_»=Ú
(Reciprocity) JO\Ï~°∞. L^•: A J#∞"å_»∞ B H˜ Z^≥# · =ã¨∞=Î Ù WzÛ#ѨC_»∞HÍxÖË^• ¿ã=KÕã#≤ ѨC_»∞ QÍx 'B—
J#∞ "å_»∞ J^Õ "≥Ú`«OÎ Ö’ "≥O@<Õ ÖË^• H˘O`«HÍÅO `«~åfi`À =ã¨∞Î ¿ã=Å#∞ 'A— H˜ uiy W=fi_»O WzÛѨÙK«∞ÛHÀ=_»=Ú
J=Ù`«∞Ok.

ѨÙ#: ѨOÑ≤}˜
D q^è•#OÖ’ XHõ =ºHÎ̃ `«# HõO>Ë ÃÑ· Ǩϟ^•Ö’ L#fl =ºHÎ̃HU˜ ^≥#· HÍ#∞Hõ ã¨=∞iÊOK«∞‰õΩ#flѨC_»∞P ^•xH˜
|^Œ∞Å∞QÍ H˘O`«HÍÖÏxH˜ „ѨuѶŨ O uiy W=fi|_»∞`«∞Ok. nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ „Ѩã∞¨ `Î « ã¨=∂*ÏÅÖ’x ~å[H©Ü∞«
<åÜ«∞‰õΩ_»∞ =∞iÜ«Ú J`«x K«∞@∂ì LO_Õ =∞^Œ`Ì ∞« ^•~°∞Å =∞^躌 [iˆQHÍ#∞‰õÅ∞ „Ѩu Ѷ֨ ÏÅ „Ѩ„H˜Ü∞« J~Ú`Õ D
„Ѩu Ѷ֨ Ïxfl U ~°∂ѨOÖ’ u~°y W™êÎ~<° kÕ PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅ#∞ |\˜ì =∂~°∞`«∂ LO@∞Ok. WzÛѨÙK«∞ÛHÀ=_»O J<Õk
ã¨=∞ ™ê÷~Ú Ç¨ÏŸ^•QÆÅ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 [iy`Õ Ñ¨Ù#:ѨOÑ≤}© J<Õk ™ê÷~ÚÖ’ ÃÇÏK«∞Û`«Q∞Æ Åæ =º`åºã¨O L#fl =º‰õΩÅÎ =∞^躌
[~°∞QÆ∞`«∞Ok.

=∂Ô~¯\ò :
=∂Ô~¯\ò J<Õk =¸_»= ~°HÑõ Ù¨ =∂~°HÑõ Ù¨ =º=ã¨÷ WO^Œ∞Ö’ =∂Ô~¯\ò‰Ωõ ã¨O|OkèOz ~Ô O_»∞ ÉèÏ=#Å∞ L<åfl~Ú.
"≥Ú^Œ\^˜ •O\’¡ =∂Ô~¯\ò J#QÍ Éè∫uHõ „Ѩ^âÕ O◊ JHõ¯_»‰Ωõ „Ѩ[Å∞ =ã¨∞Î ¿ã=Å#∞ H˘#\ÏxH˜ =∞iÜ«Ú J=∞‡\ÏxH˜
`«^•fi~å =∂~°HOõ KÕÜ∞« \ÏxH˜ =™êÎ~∞° . nxfl =∞#O ''=∂Ô~¯\ò „Ѩ^âÕ O◊ —— (Market Site ) JO\ÏO. ~Ô O_»= ÉèÏ=#Ö’
_ç=∂O_£ =∞iÜ«Ú ã¨Ñ~¡¨ Ú â◊‰Ωõ ÅÎ P^è•~°OQÍ =∂Ô~¯\òÖ’ =ã¨∞Î ¿ã=Å∞ Åaè™êÎ~Ú. nxx ''=∂Ô~¯\ò ã¨∂„`«O—— (Market
Priniciple ) Jx JO\Ï~°∞. _ç=∂O_£ =∞iÜ«Ú ã¨Ñ~ ¡¨ Ú ã¨∂„`åÅ∞ P^è•~°OQÍ =ã¨∞Î ¿ã=Å ÖÏ"å^ÕgÅ∞ [~°∞QÆ∞`å~Ú.

15.4.3 ã¨~à° ◊ =∞iÜ«Ú ã¨Ot¡+ì̈ ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∂Ô~¯\ò :

ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∂Ô~¯\òÅ∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ L<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\˜ ^•O\’¡ =∂Ô~¯\ò „Ѩ^âÕ O◊ J<Õ ÉèÏ=#
LO_»^∞Œ . ^•x<Õ =∞#O =∂Ô~¯\ò ~°ÇÏ≤ `« ã¨=∂*ÏÅ∞QÍ (Marketless Societies ) QÍ Ñ≤Å∞™êÎ=Ú. PǨ~åxfl ¿ãHõiOKÕ
ã¨=∂*ÏÅ#∞ nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û. ~Ô O_»= ^•xÖ’ XHõ =∂Ô~¯\ò „Ѩ^âÕ ßxH˜ =zÛ `«=∞ =ã¨∞Î ¿ã=Å#∞

195
Downloaded from http://smartprep.in

=∂~°∞Ê_ç KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. HÍx W\˜ì ÖÏ"å^ÕgʼnõΩ ZÖÏO\˜ =∂Ô~¯\ò ã¨∂„`åÅ∞ LO_»=Ù. J#QÍ _ç=∂O_£ - ã¨Ñ~¡¨ Ú
ã¨∂„`åÅ P^è•~°OQÍ Wq ZÖÏO\˜ ÖÏ"å^ÕgÅ∞ [~°Ñ=¨ Ù. =∂Ô~¯\ò ã¨∂„`«O J<Õk P^è∞Œ xHõ ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅ Ü≥ÚHõ¯
=ÚYº ÅHõ}∆ OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. JO^Œ∞Hˆ ™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ yi[#, „QÍg∞}Ï ~Ô `· ∞« ã¨=∂*ÏÅ Ö’x =∂Ô~¯\ò QÆ∂iÛ
=∂\Ï¡_@Õ Ñ¨C_»∞ =∂Ô~¯\ò ã¨∂„`«O LO_»^xŒ Jaè„áêÜ«∞O "≥Å∞=iOKå~°∞. Hõ#∞Hõ Jk XHõ =∂Ô~¯\ò „Ѩ^âÕ O◊ =∂„`«"∞Õ .
ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅÖ’ Pi÷Hõ =º=ã¨÷ ѨÓiÎQÍ =∂Ô~¯\òÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LOk. XHõ"àÕ ◊ =∂Ô~¯\ò ‰õΩѨʉõÄe`Õ ã¨=∂*ÏÅ∞
‰õÄ_® ‰õΩѨʉõÄÅ∞`å~Ú. ZO^Œ∞Hõ#QÍ =ÚO^Õ K≥ÑÊ≤ #@∞¡ L`«ÊuÎ =∞iÜ«Ú Ñ¨OÑ≤}˜ =º=ã¨÷ JO`å =∂Ô~¯\ò ÃÑ·
P^è•~°Ñ_¨ ç LOk HÍ|\˜.ì =∞iÜ«Ú „Ѩ[Å J=ã¨~åÅ∞ =∂Ô~¯\ò ^•fi~å f~°∞`å~Ú HÍ|\˜.ì ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅÖ’
‰õΩ@∞O|O, L`«ÊuÎ Ü«¸x\òQÍ LO_»Háõ È=_»O =Å# `«# J=ã¨~åÅ HÀã¨O Jk =∂Ô~¯\òÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok.
ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ „Ѩ[Å∞ `«=∞ J=ã¨~åʼnõΩ `«y#@∞¡QÍ `å"Õ∞ L`«ÊuÎ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. U HÍ~°}O =Å¡ J~Ú<å
`«=∞ J=ã¨~åʼnõΩ `«y#@∞¡QÍ L`«ÊuÎ KÕÜ∞« HõáÈ`Õ "å\˜x WzÛ Ñ¨ÙK«∞ÛHÀ=_»O ÖË^• ѨÙ#:ѨOÑ≤}˜ ^•fi~å ѨÓiÎ
KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞ JO^Œ∞=Å# "å~°∞ `«=∞ rq`« J=ã¨~åÅ HÀã¨O =∂Ô~¯\ò ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ =» Åã≤# Ѩiã≤u÷ „Ѩ^•è #OQÍ
LO_»^∞Œ .
ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅ∞ ѨÓiΙê÷~Ú Hõe#æ Pi÷Hõ =º=ã¨Å÷ ∞ HÍ=Ù. "≥Ú^Œ@QÍ Pi÷Hõ =º=ã¨÷ J<Õk D ã¨=∂*ÏÅ
™ê^è•~°} ÅHõ} ∆ O HÍ^Œ∞. D Pi÷Hõ ÖÏ"å^ÕgÅ∞ J<Õq. U^≥<· å XHõ ѨO_»∞QÆ ÖË^• *Ï`«~° ã¨O^Œ~ƒ° Où QÍ [iˆQq. =∂Ô~¯\ò
ÖË^• ã¨O`« "å~åxH˜ XHõ™êi ÖË^• Ѩk¿ÇÏ#∞ ~ÀAʼnõΩ XHõ™êi [~°∞QÆ∞`«∞O@∞Ok. D ã¨O`«‰Ωõ =zÛ# „Ѩ[Å∞
ã¨Ot¡+¨ì ã¨=∂*ÏÅ =∂kiQÍ JO^Œ~°∂ J=∞‡HõO^•~°∞Å∞ H˘#∞QÀÅ∞^•~°∞Å∞ HÍ#=ã¨~°O ÖË^Œ∞. „Ѩ[Å∞ `«=∞
|O^è∞Œ =ÙÅ∞ ÖË^• q∞„`«∞Å#∞ HõÅ∞ÛHÀ=K«∞Û#x ã¨O`«‰Ωõ ÖË^• *Ï`«~‰° Ωõ ÖË^• =∂Ô~¯\ò ‰õΩ =™êÎ~∞° . JO`Õ H͉õΩO_® ã¨O`«
~ÀA# KåÖÏ =∞Ok XHõ ^ŒQiæÆ H˜ =™êÎ~∞° HÍ|\˜ì U"≥<· å =ÚYº"≥∞#ÿ ~å[º „ѨH@ õ #Å∞ ‰õÄ_® JHõ¯_» KÕ~Ú|_»∞`«∂
LO_Õq. H˘xfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ ã¨O`« ~ÀA# <åºÜ«∞ ã¨O|O^èŒ qKå~°}Å∞ KÕÑ\¨ ì˜ f~°∞ÊÅ∞ WKÕÛ"å~°∞. nx<Õ <åºÜ«∞™ê÷#ѨÙ
~ÀA (Court Day ) Jx Ñ≤eKÕ"å~°∞. WOHÍ q"åÇ¨Ï ã¨O|O^èŒ q+¨Ü∂« Å∞ ‰õÄ_® ã¨O`« ~ÀA# x~°~‚ ÚOKÕ "å~°∞.
D q^èOŒ QÍ ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∂Ô~¯\ò Pi÷Hõ HÍ~°ºHõÅáêÅ Hõ<åfl ™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõÅáêʼnõΩ Hˆ O„^ŒOQÍ
LO_Õk. J^Õ ã¨Ot¡+ì̈ ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∂Ô~¯\ò J#QÍ Ñ¨ÓiÎ ™ê÷~Ú Pi÷Hõ HÍ~°ºHõÅáêÅ∞ Z‰õΩ¯=QÍ x~°fiÇ≤ÏOK«|_»∞`å~Ú.
=ã¨∞Î =∂iÊ_ç =º=ã¨÷ : ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÖ’¡ =ã¨∞Î =∂iÊ_ç q^è•#O J=∞Å∞Ö’ LO_Õk. _»|∞ƒ K«ÖÏ=∞}˜ `À ÖËx HÍÅOÖ’
=ã¨∞=Î ÙÅ#∞ =∂~°HOõ QÍ "å_Õ"å~°∞. PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅ∞ U =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ U =ã¨∞=Î ÙÅ ‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ =∂~°∞ÛHÀ=K«∞Û Jx
x~°~‚ ÚOKÕq. JO^Œ∞Hˆ XHõ ™ê^è•~°} ™ê~°fi[h# qÅ∞= =ã¨∞=Î ÙʼnõΩ LO_»Háõ ÈÜÕ∞k. ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ÉèÏ+¨Ö’
K≥áêÊÅO>Ë, '™ê^è•~°} „ѨÜ∂≥ [# „^Œ=ºO— (General Purpose Money ) Jx JO@∂Ug∞ LO_»Háõ ÈÜÕ∞k. D
™ê^è•~°} „ѨÜ∂≥ [# „^Œ=ºO JO>Ë Jxfl\˜H© LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ kÕ Jx J~°O÷ . JO>Ë D<å_»∞ =∞#O LѨÜ∂≥ yOKÕ _»|∞ƒ
J#fl =∂@. D _»|∞ƒ#∞ѨÜ∂≥ yOz =∞#O U^•<≥fl· <å =∂~°HOõ KÕÜ∞« QÆÅ∞QÆ∞`å=Ú. „Ѩ[Å J=ã¨~åÅxfl\˜h _»|∞ƒ`À
f~°∞Û‰õΩO\Ï~°∞. HÍh ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ „Ѩ`ºÕ Hõ „ѨÜ∂≥ [# „^Œ=ºO (Specific - Purpose Money) LO_Õk. XHõ
„Ѩ`ºÕ Hõ „ѨÜ∂≥ [#O W=fiQÆÅ =∂~°Hõ „^Œ=ºO J#fl=∂@. JO>Ë Jxfl ~°HÍÅ =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ Jxfl ~°HÍÅ =ã¨∞=Î ÙÅ`À
H͉õΩO_® xˆ~tÌ `« =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ =∞~À xˆ~tÌ `« =ã¨∞=Î ÙÅ`À<Õ U^≥<· å =∂iÊ_ç KÕã∞¨ HÀQÆÅQÆ∞`å=Ú. XˆH =ã¨∞=Î Ù#∞ѨÜ∂≥ yOz

196
Downloaded from http://smartprep.in

=ã¨∞Î ¿ã=Å#∞ á⁄O^Œ\ÏxH˜ gÅ∞ LO_»^∞Œ . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ Ѩâ√◊ =ÙÅ#∞ Hõ<åºâ◊√ůOQÍ WzÛ =^è∞Œ =Ù#∞ á⁄O^Œ∞`å~°∞.
J"Õ Ñ¨â√◊ =ÙÅ#∞ѨÜ∂≥ yOz uO_ç, |@ì á⁄O^Œ_®xH˜ gÅ∞ ÖË^∞Œ . =∞~À q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë ™ê^è•~°} ã¨=∂*ÏÅÖ’
=ã¨∞Î ¿ã=Å ÖÏ"å^ÕgʼnõΩ qq^èŒ ~°HÍÅ „âı}∞Å∞ =Ù<åfl~Ú. XHõ „âı}Ö˜ ’x =ã¨∞=Î ÙÅ`À WOHÀ „âı}Ö˜ ’x =ã¨∞=Î ÙʼnõΩ
|^Œ∞Å∞QÍ LѨÜ∂≥ yOK«~å^Œ∞. g@xfl\˜ ^•fi~å =∞#‰õΩ `≥e¿ã^Õ=∞O>Ë ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅ∞ ™êOˆHuHõOQÍ ã¨~à° O◊ QÍ#∂,
„^Œ=º~°ÇÏ≤ `«OQÍ#∂ (Money less) =ã¨∞Î =∂iÊ_ç q^è•#OÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO_ÕqQÍ#∂, Jxfl ~°HÍÅ „ѨÜ∂≥ [<åÅ∞
<≥~"° ~ˆÕ Û =∂Ô~¯@∞ „Ѩ^âÕ ßÅ∞ Hõeæ =ÙO_Õ=x J~°Oú J=Ù`ÀOk. JO`ÕH͉õΩO_® ™ê^è•~°} - „ѨÜ∂≥ [# „^Œ=ºO (general
- purpose money) "å_»∞HõÖ’ ÖËHá õ È=_»O =Å# "åi =ã¨∞Î ¿ã=Å =∂~°Hõ q^è•#O ã¨Ot¡+Oì¨ QÍ =ÙO_Õk Jx
`≥Å∞™ÈÎOk. P ã¨=∂*ÏÖ’¡ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞ Pi÷Hõ qÅ∞=ÅHõ<åfl Q˘Ñ¨Êk. ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅ∞ ™êOˆHuHõOQÍ
KåÖÏ "≥∞~°∞QÔ #· q. „^Œ=º ã¨ÇÏ≤ `«"∞≥ #ÿ q (Money based ) =∞iÜ«Ú =∂Ô~¯@∞ ÃÑ· ѨÓiÎQÍ P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO\Ï~Ú. D
ã¨=∂*ÏÖ’¡ ™ê=∂lHõ qÅ∞=ÅHõ<åfl Pi÷Hõ qÅ∞=ʼnõΩ „áê^è•#º`« Z‰õΩ¯=.

15.5 Pi÷Hõ Jaè=$kú

Pi÷HOõ QÍ QÆ∞}Ï`«‡Hõ"∞≥ #ÿ =∂~°∞Ê HõÅ_æ "» ∞Õ Pi÷HÍaè=$kú JO\Ï~°∞. D Jaè=$kúH~õ ° =∂~°∞ÊÅ∞ QÆ∞}Ï`«‡Hõ"∞Õ QÍHõ
P =∂~°∞ÊÅ∞ XHõ „Ѩ}ÏoHõ „ѨHÍ~°O =º=ã¨÷ Ö’H˜ „Ѩ"âÕ ◊ ÃÑ@ì|_»∞`å~Ú. =∞~À q^èOŒ QÍ K≥áêÊe. JO>Ë ÉÏǨϺâ◊‰Ωõ ÅÎ ∞
XHõ „Ѩ}ÏoHõ ^•fi~å ã¨=∂[OÖ’H˜ Jaè=$kúx „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ_»`å~Ú.
D Jaè=$kú J<Õk 20 = â◊`å|ÌÑÙ¨ kfifÜ«∂ J~°Éú Ïè QÆO #∞O_ç ÉÏQÍ „áêK«∞~°ºOÖ’H˜ =zÛ#k. ™ê=∂lHõ
=∂#= âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ∞ yi[# =∞iÜ«Ú ~Ô `· ∞« ã¨=∂*ÏÅ∞ „Hõ=∞OQÍ H©} ∆ O˜ z áÈ=_®xH˜
QÆ∂iÛ PO^Àà◊# Ѩ_®¤~∞° . "åi ã¨=∂*ÏÅ∞ H˜}
∆ O˜ z áÈ=_®xH˜ „Ѩ^•è # HÍ~°}O "å~°∞ q∞QÆ`å„ѨÑO¨ K«O `À\˜ ã¨OѨ~¯° O
Ö’H˜ ~å=_»O |Ü«∞\˜"å~°∞ "åix ^ÀÑ≤_Hç ˜ QÆ∞i KÕ™ê~°∞. "åi Ü≥ÚHõ¯ =#~°∞Å#∞ ^ÀK«∞‰õΩ<åfl~°∞. =∞iÜ«Ú n# ã≤u÷ H˜
<≥\"ì˜ ™Õ ê~°∞. JO^Œ∞Hõx D ã¨=∂*OÖ’x „Ѩ[Åx P^Œ∞HÀ"åeû# Ѩiã≤u÷ =zÛOk. ÖË^OŒ >Ë P^Œ∞HÀ‰õΩO>Ë g~°∞
#tOz áÈÜÕ∞ Ѩiã≤u÷ =zÛOk. JO^Œ∞=Å¡ gix P^Œ∞HÀ=_»O J<Õ ã≤^•úO`«"∞Õ Jaè=$kú „Ѩ„H˜Ü∞« ‰õΩ ѨÙ<åk Jx
K≥ѨÊ=K«∞Û.

Pi÷HÍaè=$kú =∞øeHõ ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
PHõe =∞iÜ«Ú H˘~°`#« ∞ ™ê^躌 "≥∞#ÿ O`« `«yOæ K«_O» ÖË^• x~°∂‡eOK«_O» . „Ѩ[Å#∞ `«=∞ „áê^äqŒ ∞Hõ J=ã¨~åÅ
HÀã¨O W`«~∞° ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ‰» Ωõ O_® `«=∞#∞ `å=Ú áÈ+≤OK«QÅÆ ã≤u÷ Ö’ J#QÍ ã¨fiÜ«∞O áÈ+¨HÍÅ∞QÍ LO_ÕÖÏKÕÜ∞« _»O.
D ~Ô O_»∞ ÅH∆ͺÅ∞ ™êkèOK«_O» HÀã¨O U U ã¨=∂*ÏÅÖ’ S`Õ Jaè=$kúH~õ ° =∂~°∞Ê ~å"åe Jx HÀ~°∞‰õΩO@∞<åfl~À D
Jaè=$kúH~õ ° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ "åix ‰õÄ_® ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ KÕÜ∂« e. „Ѩ[Å Ü≥ÚHõ¯ J=ã¨~åÅ∞, „áê^è•#º`«Å∞ J<Õq
„Ѩ[Å =^Œ#Ì ∞O_Õ `≥Å∞û‰õΩx Jaè=$kúH~õ ° „Ѩ„H˜Ü∞« #∞ KÕÑ\¨ Ïìe. Öˇ#>Ë~¡ Ú`Õ P HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ Jhfl ‰õÄ_® „Ѩ[Å
u~°ã¯¨ ~åxH˜ QÆ∞i J=@O ÖË^• xifi~°ºO J=@"≥∂ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
197
Downloaded from http://smartprep.in

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 15.3

„H˜O^Œ WzÛ# "åHõº=ÚÅ∞ ã¨iÜ≥∞ÿ #q J~Ú#KÀ J\˜ì "åHõº=Ú‰õΩ Z^Œ∞~°∞QÍ '' (T)—— Jx ã¨i HÍxKÀ ('F—) Jx
„"åÜ«Ú=Ú.
1. PǨ~° ¿ãHõ~}
° PǨ~° L`«ÊuÎ HõO>Ë =ÚO^Œ∞ #∞Oz L#flk.
2. ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õΩ@∞O|O L`«ÊuÎ Ü«¸x\òQÍ L#flk.
3. WzÛ Ñ¨ÙK«∞ÛHÀ=_»O J<Õk ã¨=∂[OÖ’ ã¨=∂# ™ê÷~Ú =º‰õΩÅÎ =∞^躌 [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
4. =∂Ô~¯\òÅ∞ ™ê~°º[h#"≥∞#ÿ q. J#QÍ Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’#∞ L<åfl~Ú.
5. .... (=ã¨∞Î =∂iÊ_ç)? J<Õk _»|∞ƒ J=ã¨~O° ÖËx =∂~°HÑõ Ù¨ =º=ã¨.÷
6. ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∂Ô~¯\ò J<Õk ѨÓiΙê÷~Ú Pi÷Hõ =º=ã¨÷
7. Jaè=$kú J<Õk Pi÷Hõ ã¨fiÉèÏ=O Hõe#æ k.
8. ™ê=∂lHõ ã¨=¸Ç¨Å#∞ Jaè=$kú Ѩ^HŒä ÍÅÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ KÕÜ∞« ~å~°∞.

15.6 ~å[º =ºã¨ã÷¨

ã¨=∂[OÖ’ <åºÜ«∞=Ú =∞iÜ«Ú „Hõ=∞|^Œ`Ì « (Law & Order ) J#QÍ âßOu Éè„í ^Œ`Å« ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_®xH˜
=∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ HÍ~°º‰õÅáêÅ#∞ Ѩ~º° "ÕHO∆˜ KÕ =º=ã¨#÷ ∞ ~å[º =º=ã¨÷ JO\Ï~°∞. ~å[º =º=ã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ qq^èŒ
„ѨHÍ~åºÅÖ’ K«@Ñì ~¨ "° ∞≥ #ÿ P[˝Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_O» x*ÏxH˜ ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ Wk „Ѩ^•è # „ѨHÍ~°º=Ú. ã¨Ot¡+ì̈
ã¨=∂*ÏÅÖ’ D „ѨHÍ~åºO`À áê@∞QÍ ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú Pi÷HÍaè=$kú HÀã¨O =#~°∞Å#∞ ã¨iÜ≥∞ÿ # q^èOŒ QÍ Ñ¨OÑ≤}˜
KÕÜ∞« @O =º=ã¨Ö÷ ’ „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ JOâ◊=Ú ~å[º=Ú. WHõ¯_» =∞#O `≥Å∞ûHÀ"åeû # q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë H˘xflH˘xfl
ã¨=∂*ÏÅÖ’ ~å[º =º=ã¨÷ Hõ#Ѩ_^» ∞Œ . "Õ@ =∞iÜ«Ú PǨ~° ¿ãHõ~} ° ^ŒâÅ◊ ∞ QÆÅ ã¨=∂*ÏÅÖ’ Ѩâ√◊ áÈ+¨# =∞iÜ«Ú
=º=™êÜ«∞ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ~åA HÍx =ÚYº JkèHÍi HÍx ÖË^• Hˆ O„nHõ$`« JkèHÍ~°O HõÅ =∞ˆ~ =ºH˜Î HÍx LO_»^∞Œ .
D ã¨=∂*ÏÅÖ’ Hˆ O„nHõ$`« JkèHÍ~°O Hõ#Ѩ_^» ∞Œ . JO`ÕHÍHõ „ѨÉ∞íè `«fiO HÍx <åºÜ«∞ =º=ã¨÷ HÍx Hõ#Ѩ_^» ∞Œ . JÖψQ
^èxŒ Hõ, ¿Ñ^Œ =sæH~õ }
° ÖË^• Hõe#æ "å~°∞ ÖË^• ÖËx"å_»∞ J#∞ =sæH~õ } ° Hõ#Ѩ_^» ∞Œ . D ã¨=∂*ÏÅ∞ ~å[º ~°ÇÏ≤ `«
ã¨=∂*ÏÅ∞ nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ P¢¿ãeì Ü«∂ Ö’x ''Pã≤eì Ü«∞<£ JÉ’il<£û—— (Australian Aborijins) <≥l· iÜ«∂ Ö’x
''Ü«∂HÀ—— (Yako) =∞iÜ«Ú ''WÉ’—— (Ibo) `≥QÅÆ ∞ `«∂~°∞Ê P„ѶH≤ ÍÖ’x ''=∞™ê~Ú—— (Masai) =∞iÜ«∞ ''#O_ç—— (Nandi
) `≥QÅÆ ∞ ã¨∞_®<£Ö’x ''#∂ºÜ«∞~ü——(Nuyar) `≥QÅÆ ∞ Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
~å[º =º=ã¨Å÷ ∞ QÆÅ ã¨=∂*ÏÅÖ’ Hˆ O„nHõ$`« JkèHÍ~°=Ú „ѨÉ∞íè `«fi=Ú. <åºÜ«∞=º=ã¨÷ =∞iÜ«Ú =~°=‚ º=ã¨÷
LO\Ï~Ú. g\˜x ~å[º ã¨=∂*ÏÅ∞QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. ™œ`ü P¢ÑH≤¶ ÍÖ’x ''AÅ∞—— (Zulu) ã¨=∂[O ã¨~à° ◊ ã¨=∂[O
J~Ú#ѨÊ\˜Hx˜ D ã¨=∂[OÖ’ ~å[º =º=ã¨÷ LO_»@O qâı+=¨ Ú.

198
Downloaded from http://smartprep.in

~å[º =º=ã¨÷ `«#O`« =∂„`å# PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅÖ’ „Hõ=∞|^ŒÌ`« ÖË^• ã¨∞ã≤÷~°`« ÖË^Œx HÍ^Œ∞. PÜ«∂
ã¨=∂*ÏÅÖ’xÃÑ^ŒÌ =∞#∞+¨µÅ∞ ÖË^• =∞`«ÃÑ^ŒÅÌ ∞ U^≥<· å ã¨=∞㨺 ÖË^• Ѷ∞¨ ~°¬} [iy#ѨC_»∞ ^•xx Ѩi+¨¯iOKÕ"å~°∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ''#∂ºÜ«∞~ü—— (Nuer) `≥QÖÆ ’ z~°∞`« K«~‡° O ^èiŒ Oz# =ºHÎ̃ ÃÑ^ŒQÌ Í ¿Ñ~°∞ á⁄Ok# =∞`« ÃÑ^ŒQÌ Í
J#∞HÀ‰õΩO_® XHõ =ºHÎ̃ KÕuÖ’ WOH˘Hõ =ºHÎ̃ =∞~°}O˜ z# ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ z~°∞`« K«~‡° O ^èiŒ Oz# =∞`« ÃÑ^ŒÌ =^Œ‰Ì Ωõ
<åºÜ«∞OHÀã¨O =KÕÛ"å~°∞. D q^èOŒ QÍ U ã¨=∂[OÖ’<≥<· å „Ñ¨=~°#ΠѨ~"° ∞≥ #ÿ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å#∞ Ju„Hõq∞OK«_O»
ÖË^• Ѷ∞¨ ~°¬}Å∞ [~°Q_Æ O» J<Õq ™ê^•~°} q+¨Ü∂« ÖË =∞iÜ«Ú „Ѩu ã¨=∂[=Ú `«#^≥<· å Ѩ^uúŒ Ö’ D ã¨=∞㨺Å#∞
Ѩi+¨¯iOK«∞‰õΩO@∞Ok.

15.7 â◊HΘ =∞iÜ«Ú JkèHÍ~°=Ú

â◊HÎ̃ JkèHÍ~°=Ú ~Ô O_»∞ "Õ̂~fi~°∞ JOâßÅ∞ K«@|ì ^Œ`ú « J#∞ JOâ◊=Ú D ~Ô O\˜ =∞^躌 Éè^Ë •xH˜ HÍ~°}O
JkèHÍ~åxfl K«ÖÏ~ÚOK«_®xH˜ =Ù#fl K«@|ì ^Œ`ú #« ∞ |\ì̃ â◊HxÎ̃ ÖË^• JkèHÍ~åxfl QÆ∞iÎOK«=K«∞Û. K«@|ì ^Œ`ú « J<Õk
ã¨=∂*Ï"≥∂^ŒO á⁄Ok# xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å =Å# =ã¨∞OÎ k. JO^Œ∞=Å# K«@|ì ^ŒOú J#QÍ<Õ =∞#‰õΩ ã¨∞ÊùiOKÕk
'ǨωõΩ¯QÆÅk— J#∞ J~°Oú . JO^Œ∞=Å# XHõ_∞» JkèHÍ~°O K≥ÖÏ~ÚOKåe JO>Ë Jk K«@|ì ^Œ`ú « QÆey# ǨωõΩ¯ J~Ú
=ÙO_®e. JO>Ë J`«_∞» / P"≥∞‰õΩ JkèHÍ~°O ǨωõΩ¯QÍ ã¨O„áêÑ≤OÎ Kåe. JÖψQ XHõ QÆ∂O_® XHõ áÈbã¨∞ W^Œ~Ì ∂°
W`«~∞° ÅÃÑ· JkèHÍ~°O K≥ÖÏ~Ú™ê`«~∞° . J~Ú#ѨÊ\˜H© áÈbã¨∞ ÃÑ`«<Î åxH˜ K«@|ì ^Œ`ú « =ÙO_»QÍ QÆ∂O_® ÃÑ`«#Î O K«@qì ~°∞^ŒOú
J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞=Å#<Õ XHõ Éè∂í ÉèÏQÆO ÃÑ· K«@|ì ^Œ"ú ∞≥ #ÿ Ç≤ÏOã¨#∞ H˘#™êyOKÕ Ç¨Ï‰õΩ¯ Hõeæ =Ù#fl =º=¿ã÷ ~å[º=º=ã¨÷
Jx x~°fizOKå~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë ~å[º=Ú K≥ÖÏ~ÚOKÕ â◊HHÎ̃ ˜ K«@|ì ^Œ`ú « LO@∞Ok. K«@|ì ^Œ"ú ∞≥ #ÿ â◊HxÎ̃ JkèHÍ~°=Ú
JO\Ï~°∞. â◊HÎ̃ ÉèÏ#=Ö’ K«∂ã≤#@¡~Ú`Õ Jk K«@|ì ^Œ=ú ∂ HÍ^• J#flk H͉õΩO_® ZO`« â◊HÎ̃ =O`«OQÍ ÃÑ`«#Î O
K≥ÖÏ=∞}˜ J=Ù`«∞Ok. J#flk =ÚYºO. HÍh JkèHÍ~°O q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ K«@|ì ^Œ`ú « J<Õk =ÚYºO J=Ù`«∞Ok.
JO^Œ∞=Å#<Õ JkèHÍ~°=Ú J#QÍ K«@|ì ^Œ"ú ∞≥ #ÿ â◊HΘ Jx J~°Oú .

15.8 JkèHÍ~°O ~°HÍÅ∞

JkèHÍ~°O =¸_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =ÙO@∞Ok. Jq
1. ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ JkèHÍ~°O 2. PHõ~¬° }Ï`«‡Hõ 3. K«@|ì ^Œú - ¿ÇÏ`«∞|^Œú JkèHÍ~°O.
„áêp# ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ JkèHÍ~°O K«ÖÏ=∞}©Ö’ LO_»QÍ, ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅÖ’ K«@|ì ^Œú
- ¿ÇÏ`«∞|^Œú JkèHÍ~°=Ú J=∞Å∞Ö’ =ÙOk. JÖψQ D ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ JkèHÍ~°O ‰õÄ_® XˆH KÀ@ =ÙO_»=K«∞Û.
J^≥ÖÏQÆO>Ë „a\˜+π ~å[ºOÖ’ „a@<£ ~å}˜ Ze[ɡ`‰ü Ωõ =Oâß#∞QÆ`O« QÍ =zÛ# ~å*ϺkèHÍ~°O, HÍQÍ „a\˜<£ áê~°"¡ ∞≥ O@∞‰õΩ
„Ѩ[ÅKÕ Z#∞flHÀ|_ç# „Ѩ^•è #=∞O„u JkèHÍiQÍ =ÙO\Ï_»∞. D q^èOŒ QÍ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ JkèHÍ~åÅ∞ XˆH ã¨=∂[OÖ’
LO_»=K«∞Û. ÃÑ· =¸_»∞ ~°HÍÅ JkèHÍ~åÅ∞ K«@|ì ^Œ`ú « J#∞ JOâ◊OÃÑ· =sæHiõ OK«|_®¤~Ú. Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å
199
Downloaded from http://smartprep.in

^•fi~å JkèHÍ~°O Hõey`Õ ^•xx ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ JkèHÍ~°=Ú JO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ `«O„_ç `«~∞° "å`« P ™ê=∂lHõ
™êO„Ѩ^•Ü«∞O „ѨHÍ~°O H˘_»∞‰õΩ ~å*ϺkèHÍi J~Ú`Õ ^•xx ™êO„Ѩ^•~ÚHõ JkèHÍ~°O JO\Ï~°∞. K«@|ì ^Œú -
¿ÇÏ`«∞|^Œú JkèHÍ~°O q+¨Ü∂« xH˘¿ãÎ K«\ÏìÅ∞, xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞ =ºH˜QÎ `Æ O« HÍ=Ù. Jq JO^ŒiH© ã¨=∂#OQÍ
=iΙêÎ~Ú. xÜ«∞=∂Å „ѨHÍ~°O „áêÑ≤OÎ KÕk JkèHÍ~°O HÍ|\˜,ì J\˜ì xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å#∞ „ѨuÉè,í J~°›`« J#∞
JOâßÅ∞ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å#∞ J#∞ã¨iOz LO\Ï~Ú. HÍ|\˜ì J\˜ì xÜ«∞=∂ʼnõΩ Ö’|_ç =º‰õΩÅÎ ∞ JkèHÍ~°O á⁄O^Œ_®xH˜
„ѨÜ∞« ufl™êÎ~∞° . ™êO„Ѩ^•~ÚHõ JkèHÍ~° =º=ã¨Ö÷ ’ Ü«∞^ä•`«^Œä ã≤u÷ x H˘#™êyOKÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÜ∞« ufl™êÎ~∞° . K«@|ì ^Œú -
¿ÇÏ`«∞|^Œú JkèHÍ~° =º=ã¨÷ =∂~°∞Ê#∞ `ÕeHõQÍ PǨfixã¨∞OÎ k. JO^Œ∞=Å#<Õ ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅ∞ ZO`ÀHÍÅO =~°‰Ωõ
PKå~° =º=Ǩ~åÅ∞ =∞iÜ«Ú ™êO„Ѩ^•Ü«∂ÅÖ’ =∂~°∞Ê ÖˉΩõ O_® =ÙO_»QÍ ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅ∞ JÉè∞í º^ŒÜ∞« Ѩ^OŒä Ö’
=∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂ =ã¨∞<Î åfl~Ú.
ã¨"∂≥ ‡Ç¨Ï<å`«‡Hõ (Charismatic Authority) JkèHÍ~°O Ѩiã≤`÷ ∞« ÅHõ#∞QÆ∞}OQÍ ã¨O„Hõq∞ã¨∞OÎ k. „Ѩ[Å∞ [~°∞QÆ∞`«∞#fl
Ѩiã≤`÷ ∞« Å=Å¡ JâßOuQÍ =ÙO_ç Ѩã∞¨ `Î « =º=ã¨÷ Ѩ@¡ #=∞‡HõO áÈ~Ú `«=∞ ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~åxÔH· Z=Ô~<· å XHõ =ºHÎ̃x
#q∞‡ P =ºHÎ̃ JkèHÍ~åxfl JOwHõiOz#ѨÙ_»∞ P =ºHÎ̃ P q^è"Œ ∞≥ #ÿ „Ѩ`ºÕ Hõ PHõ~¬° } Hõey =Ù<åfl_»x J~°Oú . P =ºHÎ̃Ö’
#Å∞QÆ∞iÖ’ Hõ<åfl „Ѩ`ºÕ Hõ ÅHõ} ∆ "≥∂^À L#flO^Œ∞ =Å¡ J`«xH˜ P QÆ∞iÎOѨ٠=zÛOk. P q^èOŒ QÍ XHõ =ºHÎ̃ „Ѩ`ºÕ Hõ
ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ ÖË^• PHõ~¬° } â◊HÎ̃ =Å¡ JkèHÍ~°O Åaè¿ãÎ J\ì̃ JkèHÍ~åxfl ã¨"∂≥ ‡Ç¨Ï<å`«‡Hõ JkèHÍ~°O JO\Ï~°∞. K≥<· åÖ’x
=∂"À l_®OQ∑ Ü≥ÚHõ¯ JkèHÍ~°O ã¨"∂≥ ǨÏ<å`«‡Hõ JkèHÍ~åxH˜ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°}QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. J~Ú`Õ H˘xfl H˘xfl
™ê~°∞¡ PHõ~¬° } Hõe#æ =ºHÎ̃ JkèHÍ~°O K≥ÖÏ~ÚOK«_®xH˜ W+ì̈Ñ_¨ H» õ áÈ=K«∞Û. =∞Ǩ`å‡QÍOnè P q^èOŒ QÍ ã¨"∂≥ ‡<å`«‡Hõ
<åÜ«∞‰õΩ_»∞ J~Ú#ѨÊ\˜H© ^•x =Å¡ ã≤kOú z# JkèHÍ~åxfl K≥ÖÏ~ÚOK«_®xH˜ W+ì̈Ñ_¨ Ö» ^Ë ∞Œ . JO^Œ∞=Å¡ ã¨"∂≥ ‡Ç¨Ï<å`«‡Hõ
<åÜ«∞Hõ`åfixH˜ ã¨"∂≥ ‡Ç¨Ï<å`«‡Hõ JkèHÍ~åxH˜ `Õ_®#∞ QÆ∞iÎOKåe. ZO^Œ∞HõO>Ë ã¨"∂≥ ‡Ç¨Ï<å`«‡Hõ =ºHÎ̃ „Ѩ[Å ã¨=∞㨺#∞
Ѩi+¨¯iOK«=K«∞Û. HÍh ~å[º =º=ã¨Ö÷ ’ ÉèÏQÆO HÍ=_®xH˜ W+ì̈Ñ_¨ H» õ áÈ=K«∞Û#∞.

áê~ Ѩâfl◊ Å∞ 15.4

[`«Ñ~¨ K° O« _ç
'A' 'B'

(a) ~å[º =º=ã¨÷ (i) "å\˜Ö’ „ѨÉ∞íè `«fiO ÖË^• K«@ì =º=ã¨÷ LO_»^∞Œ .
(b) ~å[º ~°ÇÏ≤ `« ã¨=∂[O (ii) <åºÜ«∞O, „Hõ=∞|^Œ`ú « ( âßOu Éè„í ^Œ`Å« ∞) HÍáê_»∞`«∂,
™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ Ѩ~º° "ÕHã∆˜ ∞¨ OÎ k.
(c) PHõ~¬° } (iii) J™ê^è•~°}"≥∞#ÿ =ºHÎ̃`fi« O =Å# „Ѩ[Å∞ Pã¨HÎ̃ Hõey
=ÙO_»@O.

200
Downloaded from http://smartprep.in

15.9 =∞`«O x~°fiK«#O

=ÚO^Œ∞ K≥ÑÊ≤ #@∞¡QÍ, =∞#‰õΩ `≥eã≤# „Ѩu ã¨=∂[OÖ’#∞ =∞`«O LxH˜ U^À q^èOŒ QÍ LO@∂<Õ =ÙOk.
K«i„`«Ö’ qq^èŒ ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ qq^èŒ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ∞ KåÖÏ =∞Ok =∞`« ~°ÇÏ≤ `« ã¨=∂*ÏxÔH·
Hõ$+≤ KÕ™ê~°∞. HÍh =∞`« =º=ã¨÷ JÖÏO\˜ X_»∞ ^Œ∞_»∞‰õΩÅhfl `«@∞ì‰Ωõ x D ~ÀA =~°‰Äõ ‰õÄ_® ã¨=∂*ÏÅÖ’ H˘#™êQÆ∞`«∂
=™ÈÎOk. Wk ™ê~°fi[h#"≥∞#ÿ ^Õ QÍHõ, P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ Wk XHõ |Å"≥∞#ÿ â◊HQΘ Í ~°∂ѨÙk^Œ∞‰Ì Ωõ Ok.
=∞`«O XHõ P^蕺u‡Hõ"∞≥ #ÿ ÉèÏ=#. XHõ\˜ JO`«H<õ åfl Z‰õΩ¯= =∞#"åf`« â◊‰Ωõ ÅΠѨ@¡ =Ù#fl #=∞‡HõO. P
#=∞‡HõO`À áê@∞QÍ Hõ~‡° HÍO_»Å∞ (Rituals ) ‰õÄ_® =ÚYº áê„`« =Ç≤Ï™êÎ~Ú. ѨO`˘q∞‡^À â◊`å|úO z=i ÉèÏQÆOÖ’
x~°fizOKåeû =zÛ#ѨÙ_»∞ =∞`åxfl ''#=∞‡HÍÅ, PKå~åÅ ã¨=∂Ǩ~°O—— Jx J<åfl~°∞. J~Ú`Õ D #=∞‡HÍÅ∞,
PKå~åÅ∞ Z=ix L^ÕºÌ tOz J<Õk q"å^•ã¨Ê^Œ JOâ◊OQÍ =ÙOk.
J`«ºO`« „ѨÉÏè ==O`«"∞≥ #ÿ x~°fiK«#O „ѨHÍ~°O =∞`«=Ú J#QÍ ''#=∞‡HÍÅ =∞iÜ«Ú PKå~åÅ∞ ÖË^• Hõ~‡° HÍO_»Å∞
Ü≥ÚHõ¯ ã¨=∂Ǩ~°O——. J~Ú`Õ P #=∞‡HÍÅ∞, PKå~åÅ∞ XHõ q+¨Ü∂« xH˜ ã¨O|OkèOz (=ã¨∞=Î Ù ÖË^• PÖ’K«<å
q+¨Ü∞« O) Ѩq„`«"∞≥ #ÿ k Jx „Ѩ[Å∞ áê\˜OK«_O» . D q^èOŒ QÍ Ñ¨q„`«OQÍ QÆ∞iÎOz# q+¨Ü∞« O XHõ "Õà◊ =ã¨∞=Î Ù QÆ#Hõ
J~Ú`Õ nxx W`«~° ™ê^è•~°} =ã¨∞=Î ÙÅ`À QÍh x¿+kèOK«|_ç# =ã¨∞=Î ÙÅ`ÀQÍh HõÅѨ‰Ωõ O_® XHõ „ѨH¯õ ‰õΩ LOKåe.
WHõ¯_» =∞#=Ú QÆ=∞xOK«=Åã≤# q+¨Ü∞« O UO@OKÕ Ñ¨q„`«`,« x¿+kOK«∞@ ÖË^• x+≤^úŒ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ J#∞ ÉèÏ=#Å
^•fi~å ÉèQí =Æ O`«∞x =∞`åKèå~åÅ ^•fi~å „Ñ¨`ºÕ HõOQÍ QÆ∞iÎã∞¨ <Î åfl=Ú. D q^è"Œ ∞≥ #ÿ x~°fiK«#O WzÛ# =∞ǨÏhÜ«Ú_»∞
Zq∞e ^Œ∞~Ô "ö· ∞£ . (Emile Durkhuim)
Ѩq„`«`« J#∞ ÉèÏ=# ™ê~°fi[h#"≥∞#ÿ k. É∫^ŒOú , Hõ#∞ѶӨ º+≤Ü∞« x["£∞, *ˇ#· =Ú - =O\˜ =∞`åÅÖ’ ÉèQí "Æ å#∞x
„Ѩ™êÎ=# LO_»^∞Œ . J~Ú#ѨÊ\˜H© Ѩq„`«`« J#∞ „Ѩ™êÎ=# =∂„`«O =ÙO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ É∫^Œú =∞`«OÖ’ <åÅ∞QÆ∞
J`«∞º#fl`«"∞≥ #ÿ "åã¨"Î åÅ∞ ÖË^• HÍ^Œ#ÖËx x*ÏÅ∞QÍ K≥Ñʨ |_®¤~Ú. Jq :
1. D „ѨÑO¨ K«O "≥Ú`«OÎ ^Œ∞:YÉèií `«"∞≥ #ÿ k
2. ^Œ∞:MÏxH˜ =¸ÅHÍ~°}O HÀiHõÅ∞
3. HÀiHõÅx JkèQqÆ ∞OK«_®xH˜ „ѨÜ∞« uflOKåe.
4. „Hõ=∞tHõ}
∆ QÆey ã¨iÜ≥∞ÿ # =∂~°Oæ Ö’ ѨxKÕÜ∞« @O ^•fi~å "≥∂HõO∆ ÖË^• =ÚHÎ̃ Åaèã∞¨ OÎ k.
D <åÅ∞QÆ∞ L#fl`«"∞≥ #ÿ "åã¨"Î åÅ#∞ É∫^Œ∞Åú ∞ J`«ºO`« Ѩq„`«"∞≥ #ÿ kQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° .
JO^Œ∞Hˆ =∞`«O JO>Ë - Ѩq„`«"∞≥ #ÿ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ ÖË^• zǨflÅ∞ Hõey LO_ç P =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ , zǨflÅ#∞
K«∂ã≤#ѨÙ_»∞ ÉèHí Î̃ ÉèÏ=O „¿Ñ~ˆ Ñ≤OK«|_ç, PKå~åÅ∞, Hõ~‡° HÍO_»Å∞ =O\˜ "å\˜ ^•fi~å P ÉèHí xÎ̃ Kå@_»O. D
qâßfi™êÅ#∞ #q∞‡ zǨflÅ∞ =ã¨∞=Î ÙÅ Ü≥ÚHõ¯ Ѩq„`« ÉèÏ=#‰õΩ Hõ@∞ì|_ç =ÙO_Õ XHõ ã¨=¸Ç¨xfl Hõeæ =ÙO_»@OQÍ
=∞`åxfl K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û.

201
Downloaded from http://smartprep.in

15.10 =∞`«O : ~°HÍÅ∞

=∞`«O ™ê~°fi[h#"≥∞#ÿ k J~Ú#ѨÊ\˜H,© =∞`« qâßfi™êÅ∞, PKå~åÅ∞ Hõ~‡° HÍO_»Å∞ „Ѩu ã¨=∂*ÏÅÖ’ XˆH
f~°∞Ö’ LO_»=Ù. ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ '+¨=∞<£— (D Ѩ^OŒ L`«~Î ° J"≥∞iHÍÖ’x WO_çÜ∞« <£ „>ˇÉÿ ò ÅÖ’ #∞O_ç ѨÙ\˜Oì k).
J#∞ "å_»∞ =ÙO_Õ"å_»∞. '+¨=∞<£— J#QÍ =∂O„u‰õΩ_»∞ ÖË^• =∞`« QÆ∞~°∞=Ù J#∞"å_»∞. W`«_∞» JfO„kÜ«∞ â◊‰Ωõ ÅÎ ∞ Hõey
J\ì̃ â◊‰Ωõ ÅÎ ^•fi~å „Ñ¨[ʼnõΩ =KÕÛ Hõ+#ì̈ ëêìÅ#∞ f~°∞Û"å_»∞. XHõ `å^•`«‡º ã≤u÷ Ö’ J`«_∞» ™ê=∂lHõ Éèqí +¨º`«∞Î QÆ∞iOz
J#QÍ =~°¬áê`« q=~åÅ∞, ѨO@ kQÆ∞|_ç, Hõ~∞° =Ù, =~°^ÅŒ ∞, JO@∞~ÀQÍÅ∞ =O\˜ „áêHõ$uHõ qѨ`∞« ÅÎ QÆ∞iOz,
=ºHÎ̃Q`Æ « q+¨Ü∂« Öˇ#· =º‰õΩÅÎ ~ÀQÍÅ∞, ã¨O`å#O ÖËHáõ È=_»O, HõÅQÆHáõ È=_»O, W`«~„° `« ‰õΩ@∞O| ã¨=∞㨺ŠQÆ∞iOz
*’㨺O K≥Ñʨ @O,P ã¨=∞㨺Å∞ fˆ~O^Œ∞‰õΩ qq^èŒ Hõ~‡° HÍO_»Å∞ KÕ~ÚOK«_O» =O\˜q KÕ™êÎ_∞» . ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ~Ô O_»∞
~°HÍÅ =∞`« ~°∂áêÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. XHõ\˜ r"å`«‡"å^ŒO (animism ) ~Ô O_»=k \’>ˇq∞["£∞ (totemism)
Animism : r"å`«‡"å^ŒO
O Animism r"å`«‡"å^ŒO JO>Ë P`«‡ (anima) LxH˜ L#fl^Œx #=∞‡_»O
O D P`«‡‰õΩ ~°∂ѨO ÖË^∞Œ . Wk â◊s~°OÖ’H˜ Zxfl =∂~åæÅ∞ LO>Ë Jxfl =∂~åæÅ ^•fi~å „Ñ¨"tÕ ã¨∞OÎ k.
O Ñ≤`$« ^Õ=`«Å, =∞iÜ«Ú ã¨HÅõ r=*ÏÅO Ü≥ÚHõ¯ P`«‡Å∞ D „ѨÑO¨ K«OÖ’ u~°∞QÍ_»∞`«∞<åfl~Ú Jx D „Ѩ[Å∞
#=Ú‡`å~°∞.
O D P`«‡Å∞ „‰õÄ~å`«‡Å∞, ÖË^• „Ѩq`å`«‡Å∞ Jx ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞. P`«‡Å∞ Z@∞=O\˜"<·≥ å PÜ«∂ P`«‡Å „ѨÉÏè =O
=∂#= rq`åÅ#∞ „ѨÉÏè q`«O KÕã∞¨ OÎ k.
O \’>ˇq∞["£ Totemism Totem J#∞ Ѩ^OŒ L`«~Î ° J"≥∞iHÍÖ’x yi[# `≥QÅÆ Ö’ #∞O_ç ѨÙ\˜Oì k.
O D #=∞‡HõO „ѨHÍ~°O XHÍ<˘Hõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `å=∞O`å XHõ "≥ÚHõ¯, XHõ [O`«∞=Ù ÖË^• „áê}O ÖËx U^≥<· å
=ã¨∞=Î Ù KÕ`« ã¨$+≤Oì K«|_®¤~∞° . ^•xx \’>ˇ"∞£ JO\Ï~°∞.
O JO^Œ∞=Å#<Õ PÜ«∂ `≥QÅÆ „Ѩ[Å∞ `«=∞#∞ ã¨$lOz# \’>ˇ"∞£ J#QÍ "≥ÚHõ¯, [O`«∞=Ù, ÖË^• =ã¨∞=Î Ù `À
„Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ Hõ~‡° HÍO_»Å`À ‰õÄ_ç# ã¨O|O^è•xfl Hõey =ÙO\Ï~°∞.
O \’>ˇ"∞£ #∞ ѨÓl¿ãÎ `«=∞ HÀiHõÅ∞ <≥~"° ~Õ `° å~Ú# „Ѩ[Å∞ #=Ú‡`å~°∞.
ÃÑ· ~Ô O_»∂ HÍHõ, J=¸~°Î â◊‰Ωõ ÅÎ LxH˜x H˘xfl H˘xfl ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ #=Ú‡`å~°∞. P â◊‰Ωõ ÅÎ ∞ "å\˜ "å\˜ qkè
q^è•<åÅ∞ ^•fi~å =∂#= rq`åxfl J<ÕHõ ~°HÍÅ∞QÍ „ѨÉÏè q`«O KÕ™êÎ~Ú Jx „Ѩ[Å∞ #=Ú‡`å~°∞. áêe<Õ+Ü ≤ ∞« #∞¡
'=∞#— (Mana) J#∞ â◊HxΘ #=Ú‡`å~°∞. W`«~° ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õÄ_® nxfl #=Ú‡`«∂ =ÙO\Ï~°∞. qq^èŒ ~°HÍÅ
¿Ñ~°`¡ À D q^è"Œ ∞≥ #ÿ â◊HxÎ̃ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . nxx *Ï~°Oö _£ Ö’x 'Ǩϟãπ— (Ho) `≥Q"Æ å~°∞ 'É’OQÍ— (Bonga) J#∞
â◊HxΘ #=Ú‡`å~°∞. ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’x =∞`« qâßfi™êÅ∞ KåÖÏ ã¨Ot¡+Oì¨ QÍ LO\Ï~Ú. J~Ú`Õ D ã¨=∂[
„Ѩ[Å∞ ‰õÄ_® ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ XHõ¯_Õ (UHõ ^Õ=`å~å^è#Œ ) Jx H͉õΩO_® KåÖÏ =∞Ok ^Õ=Ùà◊√¡ (|Ǩï^Õ=`å~å^è#Œ )
L<åfl~°∞ Jx #=Ú‡`å~Ú.

202
Downloaded from http://smartprep.in

O UHÍ`«‡"å^ŒO-|Ǩï P`«‡"å^ŒO (Monotheism & Polytheism) : ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ XHõ¯_Õ Jx #q∞‡ UHõ^=Õ `å~å^è#Œ
ѨÓlOK«_O» . ѨÅ∞ |Ǩï^Õ=`å~å^è#Œ ~°∂áêÅ`À ѨÅ∞ ¿Ñ~°`¡ À qq^èŒ ~°HÍÅ ^Õ=Ùà◊#¡ ∞ #q∞‡ ѨÓlOK«_O» .
E_®~Ú["£∞, „H˜ãÜ ì≤ ∂« x\˜, W™ê¡O =∞iÜ«Ú ã≤‰Ωõ ¯ =∞`åÅ∞ UHÍ`«‡ "å^•xfl áê\˜™êÎ~Ú. D =∞`åÅhfl
^•^•Ñ¨ÙQÍ `«∂~°∞Ê ^ÕâßʼnõΩ K≥Ok#q. XHõ¯ ã≤‰Ωõ ¯ =∞`«O =∂„`«O ÉèÏ~°`^« âÕ ßxH˜ K≥Ok#k. ÃÑ· "å\˜Ö’
E_®~Ú["£∞ KåÖÏ „áêp#"≥∞#ÿ k. J#QÍ ^•^•Ñ¨Ù ¢Hã© ∞¨ ÑÎ Ó¨ ~°fiO 1000 (XHõ "Õ~Ú) ã¨O=`«û~åʼnõΩ ѨÓ~°fiO
#∞O_ç LOk. "åã¨"Î åxH˜ „H©ã∞¨ Î =∞`«O A_®~Ú["£∞Ö’ XHõ `≥QÖÆ ÏQÍ „áê~°OÉèOí J~Ú `«~∞° "å`« `«#O`«@ `å#∞
„Hõ=∞OQÍ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ =∞`«OQÍ ~°∂ѨÙk^Œ∞‰Ì Ωõ #flk. D<å_»∞ „ÔHã· =Ψ =∞`åxfl #"Õ∞‡"å~°∞ „ѨÑO¨ K«"åºÑ¨OÎ QÍ J`«ºkèHõ
ã¨OYºÖ’ L<åfl~°∞. ~Ô O_»= JuÃÑ^ŒÌ =∞`«O W™ê¡O. D =∞`åxfl #"Õ∞‡"å~°∞ L`«~Î ° =∞iÜ«Ú `«∂~°∞Ê P¢ÑH≤¶ Í
^ÕâßÅÖ’#∂, =∞^躌 `«∂~°∞Ê ^ÕâßÅÖ’#∂, PˆQflÜ«∂ã≤Ü∂« ^ÕâßÅÖ’#∞, ÉèÏ~°` Éè∂í ÉèÏQÆOÖ’#∞ JkèHOõ QÍ
L<åfl~°∞.
ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ JO`«‰õΩ =ÚO^Õ =Ù#fl Ç≤ÏO^Œ∞=∞`«OÖ’x =¸_è®Kå~åÅ#∞, „ÉÏǨχ}ÏkèѨ`åºxfl, „Ѩ[Å
J}z"Õ`#« ∞ ZkiOK«_®xH˜ ã≤‰Ωõ ¯=∞`«O „áê~°OaèOK«|_çOk. 'QÆ∞~°∞<å#H±— J#∞ =∞`«Q∞Æ ~°∞=Ù nxx ã¨∞=∂~°∞ J~Ú^Œ∞=O^ŒÅ
ã¨O=`«û~åÅ„H˜`O« ™ê÷ÑO≤ Kå_»∞. nxH˜ `«∞k "≥∞~°∞QÆ∞Å∞ kkÌ#k Ѩ^=Œ (10) =∞`«Q∞Æ ~°∞"≥<· å QÆ∞~°∞ QÀqO^£ ã≤OQ∑. Jxfl
=∞`åÅ Hõ<åfl „áêp#"≥∞#ÿ k Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O, Wk ¢Hã© ∞¨ ΠѨÓ~°fiO ã¨∞=∂~°∞ 6,000 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`O« ѨÙ\˜Oì k Jx
#=Ú‡`å~°∞. D =∞`«O UHÍ`«‡"å^•xfl |Ǩï P`«‡"å^•xfl ~Ô O\˜h #=Ú‡`«∞Ok. D K«~åK«~° ã¨$+≤Hì ˜ HÍ~°}O J~Ú#
"å_»∞ ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ XHõ¯_Õ Jx #=Ú‡`«∞Ok. qaè#fl ~°HÍÅ ^Õ=Ùà◊√,¡ ^Õ=`«Å∞, [O`«∞=ÙÅ∞ "≥ÚHõ¯Å∞, =∞#∞+¨µºÅ∞,
=ã¨∞=Î ÙÅ∞, ѨÙ~å}ËuǨ™êÅ∞ =O\˜=hfl ‰õÄ_® D =∞`«OÖ’ ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ ѨÓ[ÅO^Œ∞H˘O@∂ =ÙO\Ï~Ú.
`«∂~°∞Ê „áêO`«ÑÙ¨ =∞`åÅhfl ‰õÄ_® 'hux É’kèOKÕ =∞`åÅ∞ (ethical religions) Jx JO\Ï~°∞. É∫^ŒOú
Hõ#∂Êùº+≤Ü∞« x["£∞ (K≥<· å), \Ï"À~Ú["£∞ (Tavoisam ) =O\˜ =∞`åÅÖ’ UHÍ`«‡ ÖË^• |ǨïP`«‡ P~å^è#Œ HÍHõ
=∂#=ÙÅ∞ áê\˜OK«=Åã≤# hu ã¨∂„`åÅ∞ QÆ∞iOz Z‰õΩ¯=QÍ É’kè™êÎ~Ú. *ˇ#· =∞`«O =∞iÜ«Ú ã≤‰Ωõ ¯=∞`«O ÉèÏ~°`«
Éè∂í ÉèÏQÆOÖ’<Õ Ñ¨Ù\ì̃ ÉèÏ~°`^« âÕ ßxˆH JkèHOõ QÍ Ñ¨iq∞`«"∞≥ #ÿ q.

15.11 =∞`« ã¨Oã¨Å

÷ ∞ : ~°HÍÅ∞
„Ѩu =∞`«=Ú ‰õÄ_® `«#HõO@∂ „Ѩ`ºÕ Hõ =∞`« Ñ‘~åî Å∞ ã¨Oã¨Å÷ #∞ Hõey, PÜ«∂ =∞`åxfl PK«iOKÕ „Ѩ*Ï
ã¨=¸Ç¨Å#∞ Hõeæ =ÙO@∞Ok. D Ñ‘~åî <Õfl „ÔHã· =Î̈ ÙÅ∞ K«iÛ Jx JO\Ï~°∞. K«iÛ J#QÍ „ÔHã· =Î̈ ÙʼnõΩ ã¨O|OkèOz#^Õ
H͉õΩO_® „Ѩu =∞`åxH˜ ã¨O|OkèOz J`«∞º#fl`« ™ê÷#O HõÅ =º=ã¨÷ K«iÛ Jx "å_»∞Hõ. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«OÖ’ Ñ‘~åî Å∞
PkèÑ`¨ º« O =Ç≤Ï™êÎ~Ú. K«iÛ ÖË^• Ñ‘~O°î J#QÍ XHõ =∞`«OÖ’ J`«∞º#fl`« ™ê÷~ÚÖ’ „Ѩu+≤Oª K«|_ç# XHõ ã¨Oã¨.÷ =∞`«
Ѩ~O° QÍ Jxfl ~°HÍÅ HÍ~°ºHõÖÏáêʼnõΩ D Ñ‘~O°î ÖË^• K«iÛ Hˆ O„^Œ ™ê÷#O.

203
Downloaded from http://smartprep.in

K«iÛ ÖË^• Ñ‘~O°î ™ê^è•~°}OQÍ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ ÅÖ’ ‰õÄ_ç# PkèÑ`¨ º« `«~Ç° ¨ xi‡ux Hõey =ÙO@∞Ok.
nxÖ’ JkèHÍ~° Ѩ~O° Ѩ~° =∞iÜ«Ú „Hõ=∞„âı}˜ LO@∞Ok. `å#∞ U ã¨=∂[OÖ’ J~Ú`Õ =ÙO^À J ã¨=∂[O Ö’x
qÅ∞=Å∞ `«`fiΫ qKå~°=Ú, „ѨHÍ~åºÅ Ѩ~O° Ѩ~#° ∞ ѨÙ}˜H˜ ѨÙK«∞Û‰õΩx ^•x „ѨHÍ~°=Ú Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ k. JѨÊ\˜ =~°‰Ωõ L#fl
™ê=∂lHõ „Hõ =∞|^Œ`ú « QÆ∞iÎOz nxx H˘#™êyOK«_®xH˜ Hõ$+≤KãÕ ∞¨ OÎ k. JO^Œ∞KÕ`<« Õ nxx =∞`åxH˜ ™êO„Ѩ^•Ü«∞
Ѩ~"° ∞≥ #ÿ áê~°≈fi=ÚQÍ QÆ∞iΙêÎ~∞° .
J~Ú`Õ =∂~°∞ʉõΩ x~À^èOŒ QÍ D =∞`« ã¨Oã¨Å÷ ∞ Ѩx KÕ™êÎ~Ú.HÍ|\ì̃, g\˜x Z^Œ∞iã¨∂Î qq^èŒ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞
L^Œº=∂Å∞ `≥~ð ÑH· ˜ =KåÛ~Ú. Jq K«iÛ ÖË^• =∞`« Ñ‘~O°î Ü≥ÚHõ¯ q^è•<åxfl „ѨtflOKå~Ú. YO_çOK«=Åã≤# =¸_è®Kå~åÅ∞,
qÅ∞=ÅH˜ =∞`« ã¨Oã¨Å÷ ∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«@O ÖË^• J#∞HõiOK«_®xfl D L^Œº=∂Å∞ `«ÑC¨ Ѩ\Ïì~Ú. JO`ÕQÍHõ `«=∞
Jã¨Å∞ "åã¨=Î =∂~åæxfl (Truepath) áÈQ˘@∞ì‰Ωõ <åflÜ«∞x PˆHÑ∆ O≤ Kå~Ú. J~Ú`Õ D L^Œº=∞OÖ’ H˘xfl Hˆ =ÅO
q=∞i≈OKÕ ™ê÷~Úx ^•@Hõ áÈQÍ H˘xfl L^Œº=∂Å∞ =∂„`«O f„=`«~O° QÍ ™êy 'x["≥∞#ÿ — "åã¨=Î "≥∞#ÿ =∂~°Oæ Ö’
™êQÆ\ÏxH˜ „ѨÜ∞« uflOKå~Ú. D q^èOŒ QÍ f„=OQÍ ™êy# L^Œº=∂Å∞ =º=ã‘H÷ $õ `«O J~Úº `«=∞HõO@∂ `å=Ú XHõ
^Œ$_è"» ∞≥ #ÿ ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ J=`«iOz `å=Ú #q∞‡# '"åã¨=Î =∂~°Oæ Ö’— #_»=_®xH˜ „ѨÜ∞« uflOKå~Ú. D u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞
ã¨=¸Ç¨Å∞ ™ê^è•~°}OQÍ XHõ <åÜ«Ú‰õΩx K«∞@∂ì JÅ∞¡‰Ωõ x LO_ç J`«x ÉèÏ=*ÏÅO ^•fi~å „¿Ñ~ˆ Ñ≤`"« ∞≥ ÿ =º=ã¨ÇϨ iã¨∂Î
LO\Ï~Ú.g\˜x PÜ«∂ =∞`åʼnõΩ `≥QÅÆ ∞QÍ ÖË^• 'âßYÅ∞— QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. ™ê^è•~°}OQÍ PÜ«∂ ÉèÏ=*ÏÖÏŠѨ@¡
#=∞‡HõO Hõey# J#∂Ü«∂Ü«ÚÅ∞ (Followers) L#fl@∞=O\˜ ã¨=¸Ç¨<Õfl =∞`« ' `≥QÆ — (Sect) QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. `«=∞
K«∞@∂ì L#fl ã¨=∂[O #∞O_ç ^Œ∂~°=∞ø`«∂ `å=Ú #q∞‡#`≥QÆ (Sect) Ö’x ã¨=Ú^•Ü«∂ʼnõΩ ^ŒQ~æÆ “`«∂ ^•x Hõ@∞ìÉÏ@¡#∞
PKå~åÅ#∞ áê\˜ã∂¨ Î =ÙO\Ï~°∞. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ 'P~°º ã¨=∂[O— WO^Œ∞‰õΩ K«H¯õ x L^•Ç¨Ï~°} Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O #∞O_ç
"Õ~∞° Ѩ_#ç "åà◊√¡ P~°º ã¨=∂*Ïxfl ™ê÷ÑO≤ K«∞‰õΩx ^•x Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ PKå~åÅ∞ áê\˜ã∞¨ <Î åfl~°∞. ¢Hã˜ Ü ì≤ ∞« <£ 'HÍÅfixã¨∞Åì ∞—
(Calvanists) WOHÍ "Õ∞^ä_ Œ ãç ∞¨ Åì ∞ (Methodists) ‰õÄ_® WO^Œ∞‰õΩ K«H¯õ x L^•Ç¨Ï~°}Å∞QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. J~Ú`Õ
HÍÅ„Hõ"∞Õ }Ï, D =∞`« `≥QÆ ‰õÄ_® `«# L^Œº=∞ K«∞~°∞‰õΩ^Œ<åxfl HÀÖ’Ê=K«∞Û. JÖψQ `å#∞#fl ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯
Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞, JÅ"å@¡#∞ J#∞ã¨iOK«=K«∞Û. nxH˜ HÍ~°}O P `≥Q‰Æ Ωõ P^Œ~} ° `«Q_æÆ O» , ã¨É∞íè ºÅ ã¨OYº `«yáæ È=_»O `«#
LxH˜Hˆ „Ѩ=∂^ŒO ~å=_»O =O\˜q. ZѨÙ_»~Ú`Õ D `≥QÆ ã¨=∂*Ïxfl J#∞ã¨iã¨∞OÎ ^À, K«iÛ ÖË^• =∞`« Ñ‘~O°î D `≥Q#Æ ∞
qb#O KÕã∞¨ ‰õΩO@∞Ok. XHõ `≥QÆ ZѨÙ_»~Ú`Õ L^Œº=∞ ã¨∂ÊùixÎ HÀÖ’Ê~Ú 'K«Å|¡ _çO^Œ<åQÍ— ^•x J~°Oú Jk WHõ ZO`À
HÍÅO f~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕÜ∞« ^Œ#fl>Ë.¡ JO>Ë XHõ =∞`«OÖ’x `≥QÆ `«# uiQÆ∞ÉÏ@∞ ^èÀ~°}x˜ HÀÖ’Ê~Ú, W`«~∞° ʼnõΩ aè#flOQÍ
P `≥QÆ ÃÑ· qâßfiã¨O Hõe#æ "å~°O^Œi`À Hõeã≤ XHõ =∞`« Ñ‘~O°î Jnè#OÖ’H˜ "≥à_¡◊ ®<Õfl 'K«Å|¡ _»@O— (Cooled down)
QÍ K≥ѨÊ=K«∞Û.
WOHÀ ~°HOõ =∞`« ã¨Oã¨÷ ‰õÄ_® LOk. ^•xx 'HõÖò—ì (cult) JO\Ï~°∞. Wk =∞`« `≥Q#Æ ∞ áÈe =Ù#flѨÊ\˜H© '`≥Q—Æ
JO`« ^Œ$_è"» ∞≥ #ÿ qâßfiã¨O Hõe#æ ã¨=Ú^•Ü«∞O HÍ^Œ∞. Wk ‰õÄ_® XHõ =ºHÎ̃ K«∞@∂ì JÅ∞¡‰Ωõ #fl qâßfiã¨O P^è•~°OQÍ
U~°Ê_çO^Õ. Wk ‰õÄ_® ã¨=∂[OÖ’x qÅ∞=Å∞ =ºuˆ~H˜OKÕ^.Õ J~Ú`Õ Wk „Ѩ^•è #OQÍ =ºH˜Î J#∞Éè"í åÅ ÃÑ· Hˆ O„nHõ$`«O
J~Ú =ÙO@∞Ok. nxÖ’ ã¨É∞íè ºÅ∞ H͉õΩO_® ‰õÄ_® „Ѩ[Å∞ nx Ü≥ÚHõ¯ qâßfi™êÅ#∞, Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ áê\˜OK«=K«∞Û. nx
<åÜ«∞‰õΩÅ∞ ã¨É∞íè ºÅ#∞D Ü≥ÚHõ¯ ã¨=Ú^•Ü«∂xˆH Ѩiq∞`«"∞≥ ÿ D qâßfi™ê<Õfl áê\˜OK«=∞x |Å=O`«ÃÑ@ì~∞° . ã¨É∞íè ºÅ∞
W`«~° =∞`« ã¨Oã¨Å÷ `À J#∞|O^èOŒ HÍ=K«∞Û. nx <åÜ«∞‰õΩx =∞~°}O `«~∞° "å`« Wk H˘#™êQÆ∞`«∞O^• ÖË^• J<Õk

204
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨O^ÕÇϨ O. J~Ú`Õ `≥QÆ (cult) Ö’ JÖÏ HÍHõ Jk Ѩ~O° Ѩ~Ö° ÏQÍ ™êQÆ∞`«∞Ok. PKå~°º ~°[h+π ™ê÷ÑO≤ z# osho HõÖòì
PÜ«∞# L#fl HÍÅOÖ’ KåÖÏ =∞Ok P^Œ~} ° á⁄OkOk. J\Ï¡Qˆ =∞¿ÇÏ+π Ü≥∂y '„\Ï<≥ûO_≥O@Öò ^蕺# ã¨=¸Ç¨ÏO—
(Transcedental meditation group), WOHÍ W`«~° P^蕺u‡Hõ qâßfi™êÅ∞ Hõey# qq^èŒ ã¨=¸Ç¨Å#∞ cult ‰õΩ
L^•Ç¨Ï~°}Å∞QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.

15.12 =∞`«O ѨÙ@∞ìH,õ Ñ„ H¨ Í~åºÅ∞

19 = â◊`å|ÌOÖ’ =∞`«O ѨÙ@∞ìH‰õ Ωõ ã¨O|OkèOz KåÖÏ ã≤^•úO`åÅ∞ „ѨuáêkOKå~°∞. Jq P HÍÅOÖ’ ÉÏQÍ
„ѨKå~°O á⁄Ok#ѨÊ\˜H© WѨÙ_»∞ "å\˜H˜ JO`«\˜ „áê=ÚYº`« ÖË^∞Œ . ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ∞ =∞`« ѨÙ@∞ìH#õ ∞ JO`«\˜
„áê=ÚYºOO W=fiHõ =∞`« „ѨHÍ~åºÅ‰õΩ, =∂~°∞`«∞#fl HÍÅOÖ’ áê@∞ =∞`«OÖ’ =KÕÛ qq^èŒ =∂~°∞ÊÅÃÑ· ^Œ$+≤ì ÃÑ\Ïì~∞° .
Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞ "å^Œ∞Å∞ =∞`« q+¨Ü«∞OÖ’ Ѩ~°ã¨Ê~° ã¨O|O^èŒO =Ù<åfl Ô~O_»∞ q+¨Ü«∂ÅÃÑ· ^Œ$+≤ì ÃÑ\Ïì~°∞.
"≥Ú^Œ\k˜ =∞`«O Ü≥ÚHõ¯ „áê^äqŒ ∞Hõ ~°HÍÅ∞, HÍQÍ ~Ô O_»=k - =∞`«O U q^èOŒ QÍ Ñ¨Ù\ì̃Ok, XHõ Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’
UU ^ŒâÅ◊ #∞ ^•\˜Ok J<Õk. „áê^äqŒ ∞Hõ ã≤^•úO`«O, =∞`« Pq~åƒù"åxH˜ ѨÙ<åk. =º‰õΩÅÎ HõÅÅ∞, Kå=٠Ѩ@¡ W`«~°
J#∞Éè"í åŠѨ@¡ =ÙO_Õ ÉèÜ í ∂« Å∞ Jx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_Oç k. =ºH˜Î `«# HõÅÖ’ K«∂¿ãk UO\˜? ^•xH˜ J~°Oú P^è•~°O
Uq∞\˜? =∞x+≤ K«xáÈ~Ú#ѨÙ_»∞ D â◊s~åxfl =ke áÈÜÕ∞k UO\˜? =O\˜ „Ѩâfl◊ Å∞ Pk=∞ =∂#=Ùx JÜ≥∂=∞Ü«∞OÖ’
Ѩ_"ç ™Õ êÎ~Ú. D ~Ô O\˜H© ã¨=∂^è•<åÅ#∞ J`«xH˜ |Ǩïâß 'P`«‡— (soul) J#∞ ÉèÏ=#Ö’ ^˘iH˜ =ÙO_»=K«∞Û. nx<Õ
'r=O— (anima) Jx Ñ≤Å∞ã¨∞<Î åfl=Ú. D r"å<Õfl `å=Ú (anima) HõÅÖ’¡ K«∂¿ãk, =∞x+≤ K«xáÈÜÕ∞@ѨC_»∞ â◊s~åxfl
q_çzáÈÜÕ∞k Jx #=∂‡_»∞. JO^Œ∞=Å¡<Õ 'r"å`«‡"å^ŒO— (animism) "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\˜ ~°HOõ =∞`«O Jx Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞
"å^Œ∞Å∞ #=∂‡~°∞. D r"å`«‡ "å^ŒOÖ’ 'P`«‡— LxH˜x #=Ú‡`å~°∞.
W`«~° âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ Pk=∞ =∂#=Ù_»∞ P`«‡ÉèÏ=# (Soul) QÆ∞iOz PÖ’zOKÕ JO`«\˜ q[˝`« Hõe#æ "å_»∞ HÍ_»h,
P`«‡ÉèÏ=# `«~∞° "å`« HÍÅOÖ’ HõxÃÑ@ì|_çOk Jx #=∂‡~°∞. "åi „ѨHÍ~°O =∞`«O KåÖÏ z#fl z#fl ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ
ÉèÏ=#ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LOk. '\’>ˇq∞["£∞— (Totemism) "≥Ú^Œ@ ѨÙ\ì̃# =∞`« ~°HOõ Jx #"Õ∞‡"åà◊¡ K≥¿ÑÊ^ÕO@O>Ë
Pk=∞ ã¨=∂*ÏÅÖ’ "≥Ú^Œ@QÍ "≥ÚHõ¯Å, [O`«∞=ÙÅ =O\˜ "å\˜ P~å^è#Œ =ÙO_Õ^xŒ K≥ÑÙ¨ `å~°∞. H˘xfl Pk=∞
ã¨=∂*ÏÅÖ’x ¢ãÅΑ ∞ QÆ~ƒ° Où ^èiŒ OK«_®xH˜ HÍ~°}O PÜ«∂ "≥ÚHõ¯Å∞, ÖË^• [O`«∞=ÙÅ∞ HÍ~°}O Jx #=Ú‡`å~°∞.
JO^Œ∞=Å¡<Õ "≥ÚHõ¯Å∞ [O`«∞=ÙÅ∞ KåÖÏ â◊HÎ̃ QÆÅq Jx ÉèÏq™êÎ~∞° . H˘O`«=∞Ok `«=∞`«=∞ QÀ„`åŠѨÙ@∞ìH‰õ Ωõ ‰õÄ_®
J"Õ HÍ~°}O Jx #=Ú‡`å~°∞. =∞iH˘O`« =∞Ok #=∞‡HõO „ѨHÍ~°O `«=∞ ѨÓsfi‰õΩÅ P`«‡Å∞ q„âßOu fã¨∞‰õΩ<Õ
„Ѩ^âÕ ßÅ#∞ D "≥ÚHõ¯Å∞, [O`«∞=ÙÅ∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÜ«∞x J\˜ì „Ѩ^âÕ ßÅ#∞ ѨÓlOKåÅx #=Ú‡`å~°∞.
19= â◊`å|ÌOÖ’ ÉÏQÍ „áêK«∞~°ºO á⁄Ok# =∞~À ã≤^•ÌO`«O „ѨHÍ~°O =∞`« Pq~åƒù=O „ѨH$õ uâ◊‰Ωõ ÖÎ #·ˇ
ã¨∂~°∞º_»∞, K«O„^Œ∞_»∞, #Hõ„∆ `åÅ∞, WO„^Œ^#Œè ∞ã¨∞û =O\˜ "å\˜ P~å^è#Œ ^•fi~å „áê~°OÉèOí J~ÚºOk Jx K≥áêÎ~∞° . D
„áêHõ$uHõ â◊‰Ωõ ÅÎ q<åºã¨O =∞x+≤Ö’ ÉèÜ í ∂« xfl, ã¨O„Éè=í ∂â◊Û~åºÅ<Õ HõeOæ z, „Hõ=∞OQÍ "å\˜ P~å^è#Œ ‰õΩ ^•i fã≤Ok
Jx #=Ú‡`å~°∞. nxx „áêHõ$uHõ "å^ŒO (natuirism) Jx JO\Ï~°∞.

205
Downloaded from http://smartprep.in

ÃÑ#· K≥ÑÊ≤ # ã≤^•úO`åÅhfl ‰õÄ_® TÇ≤ÏOz K≥ÑÊ≤ #"Õ. JO^Œ∞=Å¡<Õ g\˜x „`Àã≤ÑÙ¨ K«Û_»O [iyOk. 20=
â◊`å|ÌO „áê~°OÉèOí Ö’ =∞`« Pq~åƒù=OÃÑ· HÍHõ =∞`« „ѨHÍ~åºÅÃÑH· ˜ ^Œ$+≤ì =∞o¡Ok. =∞`«O „ѨHÍ~°ºÑ¨~"° ∞≥ #ÿ k ZO^Œ∞HõO>Ë
Jk =∞#∞+¨µÅ#∞ hu =O`«"∞≥ ÿ ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ |^Œ∞Åú #∞ KÕã∞¨ OÎ k. Jk =º‰õΩÅÎ Ö’, =∞#k, =∞#O J#∞ ÉèÏ=##∞
ÃÑOz "åiÖ’ SHõº`«#∞ ÃÑOá⁄Okã¨∞OÎ k. JO`Õ H͉õΩO_® ™ê=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ ∞ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï ™ê^è#Œ OQÍ
‰õÄ_® =∞`«O H©ÅHõ áê„`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ ^Œx K≥áêÊ~°∞. Wk ã¨=∂*ÏxH˜ |∂¡ „Ñ≤O\ò (Blue Print) =O\˜k. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O
Ö’x ‰õΩÅ=º=ã¨÷ WO^Œ∞‰õΩ K«H¯õ \˜ L^•Ç¨Ï~°}. ã¨=∂[O su i"åAÅ∞, JÅ"å@∞¡, ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å∞ JxflO\˜h J~°O÷
KÕã∞¨ HÀ=\ÏxH˜ =∞`«O LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞O^Œ#_»OÖ’ ã¨O^ÕÇϨ O ÖË^∞Œ .
D ã≤^•úO`«O WѨÊ\˜H© Q“~°qOK«|_ç#ѨÊ\˜H,© UHõ=∞`«O "åºÑ≤ÖÎ ’ =Ù#fl ã¨=∂*ÏʼnõΩ D ã≤^•úO`«O ã¨iáÈ`«∞Ok.
ZO^Œ∞HõO>Ë P ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∞`«O „Ѩ[Å#∞ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ Ѩ~∞° ã¨∞OÎ k. HÍh |Ǩï=∞`åÅ∞ =ºH˜ÖÎ ’ ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∞`«O
„Ѩ[Å#∞ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ ѨiKÕ |^Œ∞Å∞, =∞`åÅ =∞^躌 qÉè^Ë •Å‰õΩ, „Ѩ[Å =∞^躌 =∞`« q^ÕfiëêʼnõΩ HÍ~°}O J=Ù`ÀOk. D
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ =∞`«O 'JѨ„ѨHÍ~åºxfl— (dysfunction) x~°fiiΙÈÎOk Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.

15.13 =∞`«O - =∂~°∞ÊÅ∞

„Ѩã∞¨ `Î « ã¨=∂[OÖ’ =∞`« ~°∂áêÅÖ’ =ã¨∞#Î fl =∂~°∞ÊÅ#∞ QÆ∞iOz D ÉèÏQÆOÖ’ `≥Å∞û‰õΩO^•O. D áê~ O
P^蕺O`«O =∞#O J#∞‰õΩO@∞#fl^ÕO@O>Ë =∞`«O J<Õk H˘O`«=∞Ok ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ∞ J#∞‰õΩO@∞#fl@∞¡ ã¨=∂*ÏÅ
#∞O_ç ã¨=∞ã≤áÈÖË^∞Œ . HÍHõáÈ`Õ ^•x Ü≥ÚHõ¯ ã¨fi~°∂ѨOÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞ =KåÛ~Ú.
O rq`«OÖ’ qq^èŒ ^ŒâÖ◊ #·ˇ ѨÙ@∞ìH,õ q"åǨÏO, =∞~°}O =O\˜ "å\˜x ã¨∂zOKÕ Hõ~‡° HÍO_»Å∞, ã¨O™ê¯~åÅ =O\˜
"å\˜x áê\˜OK«@O `«yOæ k.
O ™ê=∂lHõ r=#OÃÑ· =∞`« „áê|źO `«yOæ k. nx<Õ 'Ãã‰õΩºÅi["£∞— (Secularism ) J#QÍ Ö∫H˜H"õ å^ŒO Jx
JO@∞<åfl~°∞. D ÉèÏ=#‰õΩ „ѨÑO¨ K«"åºÑ¨OÎ QÍ P^Œ~}
° ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk.
O KåÖÏ =~°‰Ωõ =∞`«Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ UH©H$õ `« HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ `«yáæ È~Ú<å~Ú. JO^Œ∞=Å¡ ã¨"∞≥ Hÿ ºõ `å „Ñ¨HÍ~åºxfl Wk
ѨÓiÎQÍ x~°fiiÎã∞¨ OÎ k Jx K≥Ñʨ *ÏÅ=Ú.
O D<å_»∞ KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅÖ’ |Ǩï=∞`« "åºÑ≤Î LOk. J#QÍ qq^èŒ =∞`åÅ∞ XˆH ã¨=∂[OÖ’ Hõeã≤ =ÙO_»@O.
J<åkQÍ =Ù#fl@∞¡QÍ<Õ D <å\˜H© =ºHÎ̃ `«#∞ Z^Œ∞~˘¯<Õ, J#∞Éèqí OKÕ ^Œ$yfi+¨Ü∂« ʼnõΩ (phenomenon )
ã¨=∂^è•<åÅ#∞ =∞`«O Ö’<Õ "≥`∞« ‰õΩ¯O\Ï_»∞. H˘xfl q+¨Ü∂« ÅÖ’ âߢãÜ Î‘ ∞« q*Ï˝#O Ãã`· O« ["å|∞ K≥Ñʨ ÖËx
'ZO^Œ∞‰õΩ— 'ZÖÏ—, 'Uq∞\˜— J#∞ „Ѩâfl◊ ʼnõΩ =∞`«O ã¨=∂^è•#O K≥Ñʨ QÆÅ∞æ`∞« Ok. =∞`«O ZO^Œ∞‰õΩ qâ◊fi "åºÑ¨OÎ QÍ
P^Œ~}° á⁄O^Œ∞`ÀOk. J<Õ „Ѩâfl◊ ‰õΩ ã¨=∂^è•#O XHõ¯>Ë. =∞`«O =∞x+≤ rq`«O QÆ∞iOz Ü«∂^Œ$zÛùH,õ TÇ≤ÏOK«ÖxË
ã¨OѶ∞¨ @#ŠѨ~O° Ѩ~° Ü≥ÚHõ¯ HÍ~°}ÏHÍ~°} ã¨=∞㨺Å#∞ =∞x+≤H˜ HõeQˆ ã¨O^ÕÇ¨ Å#∞ f~°∞Û`«∞Ok. JO^Œ∞Hˆ
=∞`åxH˜ JO`«\˜ P^Œ~} ° Jx K≥Ñʨ |_»∞K«∞#flk.

206
Downloaded from http://smartprep.in

J~Ú`Õ =∞#O =∞`«O Jxfl ã¨=∂*ÏʼnõÄ, Jxfl "ÕàÖ◊ ’¡#∂ „ѨHÍ~°ºÑ¨~"° ∞≥ #ÿ k Jx ã¨OH˜Ñ∆ HΑ iõ Oz K≥Ñʨ ÖË=Ú.
ZO^Œ∞HõO>Ë WѨÙ_»∞ Jq ~å[H©Ü∂« Hõ~}° ‰õΩ (Politicisation) QÆ∞~°=Ù`«∞#flk. qq^èŒ ã¨=Ú^•Ü«∂Å „Ѩ[Å∞ ^•xx W`«~°
ã¨=Ú^•Ü«∂Å#∞ J}z ÃÑ@ì\ÏxH˜ LѨÜ∂≥ yã¨∞<Î åfl~°∞. "åi =∞^躌 q^Õfiáêxfl ÃÑOK«_®xH˜ "å_»∞`«∞<åfl~°∞. ~å[H©Ü∞«
ÅaúHÀã¨O =∞`åxfl "å_»∞‰õΩO@∞<åfl~°∞.
D Ѩi}Ï=∂Åhfl ‰õÄ_® =∞`«O #tOzáÈ=_®xH˜ |^Œ∞Å∞ |ÅO ѨÙOAHÀ=_®xH˜, ѨÙ#:„áê|źO
á⁄O^Œ_®xH˜, ^•i fã¨∞<Î åfl~Ú. ™ê=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ QΫ Í =∞#O =∞`«O ~Ô O_»∞ HÀ}ÏÅ#∂ K«∂_®eû =ÙO@∞Ok. JO`«∞
^˘~°Hxõ „Ѩâfl◊ ʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞ W=fi_»OÖ’#∂ =ºHÎ̃H˜ ã¨OH∆ÀÉèí ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂#ã≤Hõ Pã¨~å#∞ HõeyOK«_O» Ö’#∂,
™ê=∂lHõ „Hõ=∞|^Œ`ú #« ∞ HÍáê_»_O» Ö’ =∞`«O Ü≥ÚHõ¯ „ѨHÍ~åºÅ#∞ XHõ "≥Ñ· Ù¨ , qq^èŒ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ™êfi~°Ñ÷ ~¨ ° zO`«#`À
x~°Ü
‚ ∂« Å∞ fã¨∞‰õΩ<Õ „Hõ=∞OÖ’ =∞`«O XHõ áê=ÙÖÏQÍ "å_»|_»@O J<Õ „Ѩ„H˜Ü∞« =∞~À HÀ}O #∞O_ç =∞`åxfl QÆ∞iOz
J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« =Åã≤ =ÙO@∞Ok. J#QÍ =∞`«O „ѨHÍ~åºÅ∞, qHÍ~åºÅ∞ (functions and dysfunctions) ~Ô O_çO\˜h
=∞#O J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åe.

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 15.5

1. `≥QÆ (Sect ) J#QÍ ................... ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú
2. Jxfl „Ѩ^•è # =∞`åÅHõ<åfl .......... =∞`«O ѨÙ~å`«#"≥∞Oÿ k.
3. J=¸~°Î â◊HxÎ̃ *Ï~°Oö _£ Ö’x 'Ǩϟ— `≥Q"Æ å~°∞ ............ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
4. Ѩq„`« =ã¨∞Î=ÙÅ∞ ....................... =∞iÜ«Ú............
5. Hõ<Ñ£ Ó¨¶ º+≤Ü∞« x[O (Confusionism) ............. =∞`åxH˜ L^•Ç¨Ï~°}.

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O =∂#= ã¨=∂[O qq^èŒ ã¨Oã¨Å÷ #∞ Hõeæ =ÙOk.
O |O^è∞Œ `«fiO, Pi÷HOõ , ~å[ºO =∞iÜ«Ú =∞`«O J<Õ <åÅ∞QÆ∞ ã¨Oã¨Å÷ ∞ „áê^äqŒ ∞Hõ"∞≥ #ÿ q.
O „Ѩu ã¨Oã¨÷ ‰õÄ_® ^•x Ü≥ÚHõ¯ ÅH∆ͺŠP^è•~°OQÍ x~°fizOK«|_çOk.
O Jxfl ã¨Oã¨Å÷ ∞ ‰õÄ_® Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å∞ Hõeæ =Ù<åfl~Ú.
O Pi÷Hõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ =ã¨∞Î ¿ã=Å L`«ÊuÎ, =∂~°HOõ , ѨOѨHOõ , qx=∞Ü«∞O =O\˜ q+¨Ü∂« ʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
„ѨHÍ~åºÅ#∞ (functions) <≥~"° ~Õ ∞° ™êÎ~Ú.
O ã¨=∂[OÖ’ JkèHÍ~° ѨOÑ≤}© QÆ∞iOz xˆ~tú OKÕ ~å[º ã¨Oã¨.÷
O Ѩq„`å`«‡, Ѩq„`«`« LxH˜H˜ ã¨O|OkèOz =∞x+≤H˜ L#fl ã¨O|O^èŒ ÉÏO^è"Œ åºÅ#∞ =∞`«O =º=ã‘H÷ iõ ã¨∞OÎ k.
207
Downloaded from http://smartprep.in

=ÚyOѨ٠JÉèϺã¨#O
1. Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷ J#QÍ<Õq∞? Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ `≥Å∞ѨÙ=Ú.
2. ~å[º =º=ã¨#÷ ∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ѨÙ=Ú.
3. â◊HÎ̃ JkèHÍ~°=Ú =∞^躌 `Õ_®Å#∞ `≥Å∞ѨÙ=Ú.
4. =∞`«O Ü≥ÚHõ¯ U"≥<· å ~Ô O_»∞ „ѨHÍ~åºÅ#∞ (Functions) qHÍ~åºÅ#∞ (dysfunctions) `≥ÅѨO_ç.
5. =∞`«OÖ’ =ã¨∞#Î fl =∂~°∞ÊÅ#∞ „"åÜ«Ú=Ú.

áê~î°º Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

15.1
1. "åi "åi ~°OQÍÅÖ’ „ѨuÉè#í ∞ Hõ#Ѩiz<å, „ѨÉ∞íè `«fiOÖ’ áêÅ∞ ѨOK«∞HÀ~°∞.
2. |O^è∞Œ `«fiO, Pi÷HOõ , ~å[ºO =∞iÜ«Ú =∞`«O.
3. Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷ =ã¨∞Î ¿ã=Å L`«ÊuÎ, =∂~°HOõ , ѨOÑ≤},© qx=∞Ü«∞O =O\˜ „ѨHÍ~åºÅ#∞ <≥~"° ~Õ ∞° ã¨∞OÎ k.
4. #=∞‡HÍÅ∞, PKå~åÅ∞ =∞`« JO`«~åƒùQÍÅ∞.

15.2
1. „^Œ=º ~°ÇÏ≤ `«O (unmonetized ) 2. áêi„âßq∞Hõ
3. L^•º#=#/ `À@Å (horticulture) ÃÑOѨHOõ 4. J~°ú â◊√+¨¯ (semiarid ) =∞iÜ«Ú Z_®i (desert)

15.3
1 - J=Ù#∞ 2 - HÍ^Œ∞ 3 - J=Ù#∞ 4 - J=Ù#∞ 5 - J=Ù#∞
6 - HÍ^Œ∞ 7 - HÍ^Œ∞ 8 - HÍ^Œ∞

15.4
a - i b - ii c - iii

15.5
a. u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ b. Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O c. É’OQÍ d. „ѨH¯õ ‰õΩ ÃÑ@ì|_ç#q, x¿+kèOK«|_ç#q
e. <≥u
· Hõ`« #∞ ã¨∂zOKÕ
208
Downloaded from http://smartprep.in

16
™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~}°
D áê~îO° Ö’ g∞~°∞ =∞#∞+¨µÅ =∞^躌 L#fl `å~°`=« ∂ºÅ∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. WO`«‰Ωõ =Ú#∞Ѩ٠g∞~°∞
K«kq# áê~îåÅ#∞ |\˜ì „â◊=∞qÉè[í # Jxflã¨=∂*ÏÖ’¡#∂ LOk Jx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. "Õ@ - PǨ~° ã¨Oáê^Œ# =Ù#fl
ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õÄ_® eOQÆÉ^Ëè •Å#∞ |\ì̃ =Ü≥∂Éè^Ë •Å#∞ |\˜ì „â◊=∞ qÉè[í # [iy#@∞¡QÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO. ¢ãÅΑ ∞
ѨÙ~°∞+¨µÅ∞ KÕ¿ã Ѩ#∞ʼnõΩ aè#fl"≥∞#ÿ Ѩ#∞Å∞ KÕ¿ã"å~°∞. J\Ï¡Qˆ z#fl =Ü«∞ã¨∞¯Å∞ XHõ ~°HOõ Ѩx KÕ¿ãÎ Ü«∞=fi#OÖ’
L#fl"å~°∞ XHõ ~°HOõ ѨxKÕ¿ã"å~°∞. „Ѩ[Å∞ "å~°∞ KÕ¿ã Ѩ#∞Å#∞ |\˜,ì "åi r=# q^è•<åxfl |\˜ì "åiH˜ XHõ QÆ∞iÎOѨÙ
HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõ =„_»Oy "åx WO\’¡ =_»¡ ѨxKÕ¿ã Ѩx=Ú@∞¡ LO>Ë XHõ <Õ`H« Íx WO\’¡ =∞QÆOæ
LO@∞Ok. "å~°∞ KÕ¿ã Ѩx, "åi r=#O =Å¡ "åiH˜, =„_çOy J<À, <Õ`H« Í_»∞ J<À ã¨=∂[OÖ’ XHõ QÆ∞iÎOѨ٠=ã¨∞OÎ k.
JO^Œ∞=Å¡ g∞~°∞ <Õ~∞° ÛHÀ=Åã≤# "≥Ú^Œ\˜ ã¨∂„`«O - U ã¨=∂[O ‰õÄ_® ѨÓiÎQÍ ™ê^è~Œ ‡° º`«Heõ y# (Homogeneous)
ã¨=∂[O HÍ^Œ∞. ã¨=¸Ç¨Å∞, ã¨=¸Ç¨OÖ’x „Ѩ[Å∞ XˆH f~°∞QÍ Hõ#|_»#ѨÊ\˜H© XˆH f~°∞QÍ Z\Ï¡ LO_»~À J^Õ
q^èOŒ QÍ ã¨=∂[O ‰õÄ_® JO`å XˆH f~°∞QÍ Hõ#Ѩ_®¤ Jk J\Ï¡ =ÙO_»^∞Œ . ã¨=∂[OÖ’ =∞#‰õΩ KåÖÏ `å~°`=« ∂ºÅ∞
Hõ#|_»`å~Ú.
¢ãÅΑ Ѩx ѨÙ~°∞+¨µÅ ѨxH˜ aè#flOQÍ =ÙO@∞Ok. qq^èŒ =Ü«∞ã¨∞ûÅÖ’ =Ù#fl =º‰õΩÅÎ ∞ qq^èŒ ~°HÍŠѨ#∞Å∞
KÕã¨∞ÎO\Ï~°∞. =Ü≥∂ÉèË^ŒO "å~°∞ KÕ¿ã ѨxÖ’ ÉèË^•xfl Hõeyã¨∞ÎOk. JÖψQ XHõ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x „Ѩ[Å∞ WOHÀ
ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x „Ѩ[ʼnõΩ aè#flOQÍ LO\Ï~°∞. XHõ QÀ„`«O `å#∞ #"Õ∞‡ \’>ˇ"∞£ x |\˜ì WOHÀ ‰õΩÖÏxH˜ aè#flOQÍ
=ÙO@∞Ok. D q^èOŒ QÍ ã¨=∂*ÏÅÖ’ qq^èŒ JOâßÅ P^è•~°OQÍ aè#fl`«fiO Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok.

209
Downloaded from http://smartprep.in

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îO° K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞ D „H˜Ok q+¨Ü∂« Å∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
O ™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~}
° ÉèÏ=#, x~°fiK«#O
O ãÎ̈sHõ~}
° „Ѩ^•è # ÉèÏ"åÅ∞
O JO`«ã∞¨ Î ^•x ~°HÍÅ∞
O ‰õΩÅ=º=ã¨÷

16.1 =º`åºã¨O - Jã¨=∂#`«

=º‰õΩÅÎ =∞^躌 , ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 =º`庙êO J<Õk ™ê~°fi[h# ÅHõ}
∆ O. ^•#~°O÷ XHõ =ºHÎ̃ W`«~° =º‰õΩÅÎ Hõ<åfl
XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO W`«~° ã¨=¸Ç¨ÅHõ<åfl JkèHOõ J<À, ÖË^• Z‰õΩ¯= J=HÍâßÅ∞ JOk ѨÙK∞« ÛH˘x Éè’QÍÅ#∞ J#∞Éèqí ã¨∞<Î åfl_»<À
HÍ^Œ∞. =∞~ÀÖÏ K≥áêÊÅO>Ë =º`åºã¨O J<Õk JO`«ã∞¨ ÅÎ #∞, Ǩϟ^•Å#∞, Jã¨=∂#`«Å#∞ ã¨∂zOKÕk HÍ^Œ∞. nx=Å¡
ã¨=∂[ "≥q· ^躌 O `≥Å∞ã¨∞OÎ k. JO`Õ.
WHõ¯_» "≥Ú^Œ@QÍ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeûOk UO>O>Ë '=º`åºã¨O— 'Jã¨=∂#`«—Å =∞^躌 `Õ_®Å#∞ '=º`åºã¨O— J#QÍ
=ã¨∞=Î ÙÅ =∞^躌 Ü«¸x@¡ =∞^躌 `Õ_®Å#∞ QÆ∞iÎOK«_O» J~Ú`Õ D `Õ_®Å∞ XHõ^•xfl XHõ\ ˜ ZuÎ K«∂¿Ñ q^èOŒ QÍ HÍHõ
Ѩ~㰠ʨ ~° ѨÓ~°HÍÅ∞QÍ (Complimentary) LO\Ï~Ú. ¢ãÅΑ ∞ ѨÙ~°∞+¨µÅ∞ *ˇq· HõÑ~¨ O° QÍ "Õ~∞° "Õ~∞° â◊s~° PHõ$u, ^è~Œ å‡Å∞
Hõeæ =Ù#flѨÊ\˜H© W^Œ~Ì ∞° Hõe¿ã<Î Õ Ñ¨Ù#~°∞`«ÊuÎ ™ê^躌 =∞=Ù`«∞Ok. =„_»Oy, <Õ`H« Í_»∞ W^Œ~Ì ∂° "Õ~ˆ fi~°∞ =$uÎ "åºÑ¨HÍÅ∞ Hõey
"Õ~∞° "Õ~∞° L`«Ê`«∞ÅÎ ∞ KÕ™êÎ~∞° . ZO_®, "å#, K«e #∞Oz ~°HO∆˜ K«∞HÀ=_®xH˜ J=ã¨~O° J~Ú# |@ìÅ∞, ^Œ∞ѨÊ@∞¡ <Õ`H« Íx
^ŒQ~æÆ ° H˘<åeûO^Õ . JÖψQ WO\’¡ x ‰õΩsÛÅ∞,|Å¡Å∞, =O\˜ "å\˜x =„_»Oy ^ŒQ~æÆ ° H˘<åeûO^Õ. Dq^èOŒ QÍã¨=∂[O
Ö’x „Ѩu XHõ¯~°∞ `«=∞ ^ŒQ~æÆ ° ÖËx =ã¨∞=Î ÙÅ#∞, ¿ã=Å#∞ W`«~∞° Å ^ŒQ~æÆ ° á⁄O^Œ∞`«∂ ã¨ÇϨ r=#O KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞.
'Jã¨=∂#`«— q+¨Ü∂« xH˜ =¿ã,Î Jã¨=∂#`« J#QÍ ™ê=∂lHõ =#~°∞Å∞, J=HÍâßÅ∞, Jhfl ‰õÄ_® H˘O`« =∞OkH˜
Z‰õΩ¯=QÍ#∂ H˘O`«=∞OkH˜ `«‰Ωõ ¯=QÍ#∂ ѨOÑ≤}© [~°Q_Æ O» . =∞~ÀÖÏ K≥áêÊÅO>Ë H˘O`«=∞Ok =∂„`«"∞Õ =#~°∞ÅÃÑ·
PkèÑ`¨ º« O =ÙO_ç "å\˜ ^•fi~å ã¨=∂[OÖ’ XHõ Ǩϟ^•#∞ L#fl`« ã≤u÷ x J#∞Éèqí OK«_O» . nx=Å¡ ã¨=¸Ç¨Å Ö’x
=º‰õΩÅÎ =∞^躌 Z‰õΩ¯=, `«‰Ωõ ¯= J#fl „âı}∞Å∞ U~°Ê_»`å~Ú.
™ê=∂lHõ"`Õ ÅΫ ∞ „Ѩ[Å=∞^躌 ã¨ÇϨ [OQÍ U~°Ê_Õ Jã¨=∂#`«Å#∞ QÆ∞iÎOK«_"» ∞Õ H͉õΩO_® "å~°∞ rqOKÕ q^è•#O
=Å¡ U~°Ê_»¤ Jã¨=∂#`«Å‰õΩ =∞^躌 Éè^Ë •xfl ‰õÄ_® QÆ∞iÎOKå~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜ Jã¨=∂#`«Å∞ Éè∫uHõ Jã¨=∂#`«Å#∞ ã¨∂z™êÎ~Ú.
JO>Ë =Ü«∞ã¨∞û, P~ÀQƺO, âßs~°Hõ ^Œ$_è`» fi« O, =∂#ã≤Hõ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞, „Ѩ*Ï˝ áê@"åÅ∞ =O\˜q. D Éè∫uHõ Jã¨=∂#`«Å∞
™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`«Å`À áÈe¿ãÎ Ju z#flq. ã¨ÇϨ [ Jã¨=∂#`«Å∞ =º‰õΩÅÎ „Ѩ*Ï˝áê@"åÅÖ’ (Perfarmences)
`Õ_®Å∞ =ÙO_ÕÖÏ KÕ™êÎ~Ú. XˆH ™ê=∂lHõ `«~Q° uÆ H˜ K≥Ok# =º‰õΩÅΠѨx f~°∞#∞ D Jã¨=∂#`«Å∞ H˘O`« =~°‰Ωõ

210
Downloaded from http://smartprep.in

„ѨÉÏè q`«O KÕ™êÎ~Ú. HÍh ™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`«Å∞ H˘xfl ã¨∂„`åÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç Éè∫uHõ Jã¨=∂#`«Å‰õΩ aè#flOQÍ
=º‰õΩÅÎ ÃÑ· ã¨=¸Ç¨ÅÃÑ· „ѨÉÏè "åxfl K«∂ѨÙ`å~Ú.
Ãã^· •úOuHõOQÍ K≥áêÊÅO>Ë, ~Ô O_»∞ „áê}∞Å =∞^躌 =º`庙êÅ∞ LO_»@O =Å¡ Jq ~Ô O_»∂ ã¨=∂#O HÍ=Ù
J#_®xH˜ gÖË^¡ ∞Œ =∞#O =ÚO^Õ K≥ÑC¨ ‰õΩ#fl@∞ì. ¢ãΑ ѨÙ~°∞+¨µÅ‰õΩ =∞^躌 ã¨ÇϨ ["≥∞#ÿ H˘xfl `Õ_®Å∞ =Ù#flѨÊ\˜H© "å~°∞
Ѩ~㰠ʨ ~° ѨÓ~°HÍÅ∞ J\Ï¡ Jx Jq ~Ô O_»∂ ã¨=∂#=∞x ‰õÄ_® K≥Ñʨ ÖËO. ZO^Œ∞HõO>Ë ~Ô O_ç\˜ â◊s~°Hõ ^è~Œ å‡Å∞ "Õ̂~fi~°∞QÍ
L<åfl~Ú. J~Ú`Õ D =º`åºã¨O Jã¨=∂#`«‰Ωõ P^è•~°O J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞Hõ<Õ =º`åºã¨O, Jã¨=∂#`«Å∞ ~Ô O_»∞ "Õ~ˆ fi~°∞
q+¨Ü∂« Å#∞ `≥eÑ≤#ѨÊ\˜H,© ~Ô O_»∂ ‰õÄ_® Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^èOŒ Hõeæ =ÙO\Ï~Ú.
=ã¨∞=Î ÙÅ =∞^躌 =º`庙êÅ∞ qq^èŒ qÅ∞=Å∞ "å\˜H˜ PáêkOK«_O» =Å¡ =zÛ#"Õ. =ÚO^Õ K≥ÑC¨ ‰õΩ#fl@∞¡ ¢ãΑ
ѨÙ~°∞+¨µÅ =∞^躌 ã¨ÇϨ [ =º`åºã¨O L#flѨÊ\˜H© "å~°∞ Ѩ~㰠ʨ ~° ѨÓ~°HÍÅ∞. J~Ú#ѨÊ\˜H© "åix ÃÇÏK«∞Û `«Q∞Æ Åæ „âı}Ö˜ ’
=ÙOKå~°∞. KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ¢ãΑ ѨÙ~°∞+¨µx Hõ<åfl `«‰Ωõ ¯= JO`«ã∞¨ #Î ∞ Hõey =ÙOk. =∂`«$™êfi=∞º =º=ã¨÷ L#flѨÊ\˜H©
¢ãHΑ ˜ Pã≤ÃÎ Ñ· JkèHÍ~å =Ù#flѨÊ\˜H,© =Oâ◊O ¿Ñ~°∞ `«e¡ ¿Ñ~°∞`À K«ÖÏ=∞}˜ J~Ú#ѨÊ\˜HD © ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õÄ_® ѨÙ~°∞+¨µx
PkèÑ`¨ º« O =ÙO_ç Jxfl =ÚYº x~°Ü ‚ ∂« Å∞ ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ fã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. J\Ï¡Qˆ =„_»Oy, <Õ`H« Í_»∞ W^Œ~Ì ∞° Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°O
Hõe#æ ã¨O|O^èOŒ =Ù#flѨÊ\˜H,© „QÍ=∞OÖ’ gi^ŒiÌ H© JO`«ã∞¨ ÖÎ ’, Ǩϟ^•Ö’ `Õ_®Å∞ L<åfl~Ú. =º`åºã¨O, Jã¨=∂#`«
J<Õq qâ◊fi[h#"≥∞#ÿ q Jx ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~∞° .

16.2 ã¨sÎ Hõ~}

° ÉèÏ=#
ãÎ̈sHõ~}
° ÉèÏ=# 1940 ÖÖ’ Pq~°ƒqù OzOk. ã¨sÎ Hõ~} ° #∞ POQÆO¡ Ö’ ¢™êì\ј Hˆ≤¶ +¨<£ (Stratification) Jx
JO\Ï~°∞. nxx Éè∫QÀoHõ âßGO #∞O_ç „QÆÇÏ≤ OKå~°∞. Éè∫QÀoHõ âߢãA Ψ Å˝ „ѨHÍ~°O D Éè∂í q∞ qq^èŒ á⁄~°Å#∞ Hõey
=ÙO@∞Ok. Jq XHõ ^•xÃÑ· XHõ\Q˜ Í J=∞~°Û|_ç =ÙO\Ï~Ú. „Ѩu á⁄~° ‰õÄ_® ^•x HõO@∂ XHõ ã¨"∞Õ ‡à◊<åxfl Hõey
=ÙO_ç W`«~° "å\˜Ö’¡ „Ѩ`ºÕ HõOQÍ =ÙO@∞Ok. ™êOˆHuHõOQÍ K≥áêÊe JO>Ë, „Ѩu á⁄~°#∞ ã¨~Î O° (Stratum) Jx
JO\Ï~°∞. nxH˜ |Ǩï=K«#O ã¨~Î åÅ∞ (Strata), =∞iÜ«Ú D "≥Ú`«OÎ ã¨"∞Õ ‡à◊<åÅ =º=ã¨#÷ ∞ ã¨sÎ Hõ~}° O (Stratification)
Jx JO\Ï~°∞.
Éè∂í q∞ x~å‡}O#∞ áÈe# q^èOŒ QÍ<Õ ã¨=∂[ xi‡u ‰õÄ_® qq^èŒ á⁄~°Å∞QÍ qÉèlí OѨ|_ç, XHõ ^•xÃÑ· XHõ\ ˜
J=∞i =Ù<åfl~Ú Jx ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_`» å~°∞. J~Ú`Õ Éè∂í QÀoHõ ã¨sÎ Hõ~}
° Ö’ Éè∂í q∞ ã¨~Î åÅxflO\˜H©
ã¨=∂# ™ê÷~Ú =ÙO@∞Ok. HÍh ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~} ° q+¨Ü∂« xH˘¿ãÎ Jxfl ã¨~Î åÅ∞ XˆH ™ê÷~ÚÖ’ HÍHõ qq^èŒ ™ê÷~ÚÖ#∞
Hõey =ÙO\Ï~Ú. ÃÑ· ™ê÷~ÚÖ’ =Ù#fl "åiH˜ qt+¨ì ™œHõ~åºÅ∞ (Privileges) LO>Ë, P ™œHõ~åºÅ∞ „H˜Ok ã¨~Î åʼnõΩ
=KÕÛ=~°‰Ωõ „Hõ=∞OQÍ `«Q∞Æ `æ ∂« =™êÎ~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ÉÏQÍ _»|∞ƒQÆÅ "åà◊#¡ ∞ c^Œ"åà◊`¡ À áÈe¿ãÎ Ys^≥#· q^Œº#∞ á⁄O^ŒQÅÆ ∞æ`å~°∞. qÖÏã¨=O`«"∞≥ #ÿ
=ã¨∞=Î ÙÖˇ#· Z~Ú~ü HõO_ô+#¨ ~°∞ (¡ Air -Conditioners), „Ѷ*≤ òÅ∞ (Refridgerators) HÍ~°∞¡ (Cars), H˘#QÆÅ∞æ`å~°∞.
Ys^≥#· HÍÅhÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ Éè=í O`«∞ÅÖ’ x=ã≤™êÎ~∞° . J^Õ q^èOŒ QÍ „QÍ=∂ÅÖ’ „QÍ=∞ѨOKå~Úf ã¨É∞íè ºÅ x~°Ü ‚ ∂« Å#∞
„QÍ=∞ã¨∞Å÷ ∞ =∂~°∞ =∂\Ï¡_‰» Ωõ O_® áê\˜™êÎ~∞° . ^ŒH}
∆˜ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x H˘xfl „QÍ=∂ÅÖ’ x=∞fl ‰õΩÅã¨∞ÅÎ ∞ D <å\˜H©

211
Downloaded from http://smartprep.in

‰õÄ_® ѨQ\Æ ˜ ѨÓ@ `«=∞ WO\˜ |Ü«∞\˜H˜ ~å~°∞.J\Ï¡ =zÛ#@¡~Ú`Õ "åi h_» J„QƉΩõ ÖÏÅ "åiÃÑ· Ѩ_ç J„QƉΩõ ÖÏÅ "å~°∞
JѨq„`«∞Å∞ J=Ù`å~Ú Jx #=Ú‡`å~°∞. x=∞fl ‰õΩÖÏÅ "å~°∞ JѨq„`«`#« ∞, áêáêxfl "≥∂¿ã"å~°∞ Jx F #=∞‡HõO.
ÉÁ=∞‡Ö’ K«∂Ñ≤# q^èOŒ QÍ qq^èŒ ~°HÍŠѨ#∞Å∞, qt+ì̈ ™œHõ~åºÅ∞ Jhfl ‰õÄ_®, â◊H,Î̃ ã¨OѨ^,Œ Ǩϟ^•Å#∞ |\ì̃
Åaè™êÎ~Ú. =∞iÜ«Ú Wq ã¨=∂*ÏÅÖ’ Jã¨=∂#OQÍ Ñ¨OÑ≤}© JÜ«∂º~Ú. D ÉèÏ=#Å#∞ QÆ∞iOz WѨÙ_»∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.

Ѩ@O : =∂#= ã¨=∂[OÖ’ qt+¨ì ™œHõ~åºÅ∞ Jã¨=∂#OQÍ Ñ¨OÑ≤}© JÜ«∂º~Ú.

16.2.1 â◊HÎ̃, ã¨OѨ^Œ, Ǩϟ^• (Prestige)

â◊H˜Î J#QÍ W`«~° =º‰õΩÅÎ ÃÑ· ã¨=¸Ç¨ÅÃÑ· `«=∞ „áê|ÖϺxfl K≥ÖÏ~Úã¨∂Î "åix giH˜ q^èÜ
Õ Ú« Å∞QÍ KÕã∞¨ HÀQÆÅ
™ê=∞~å÷ºxfl â◊HÎ̃ J#=K«∞Û. D â◊HÎ̃ K«@Éì ^Œ`ú « Hõey#ѨÙ_»∞ Jk JkèHÍ~°O J#|_»∞`«∞Ok.
ã¨OѨ^Œ =ã¨∞qÎ +¨Ü∂« Å#∞ (Material Possisseons) `≥Å∞ѨÙ`«∞Ok. Pã≤,ΠѨâ√◊ ã¨OѨ^,Œ Éè∂í q∞, Éè=í O`«∞Å∞,
_»|∞ƒ, #QÆÅ∞, W`«~° ~°HÍÖ Pã¨∞ÅÎ ∞ ã¨=∂[=ÚÖ’ qÅ∞"≥#· qQÍ QÆ∞iΙêÎ~∞° .
212
Downloaded from http://smartprep.in

=º‰õΩÅÎ ∞ "åi "åi ™ê=∂lHõ JO`«ã∞¨ #Î ∞ (Status) ÖË^• ã≤u÷ x (Position) |\˜ì ã¨=∂[OÖ’ "å~°∞ á⁄O^Õ
Q“~°"åxfl Ǩϟ^• (Prestige) ã¨∂zã¨∞OÎ k. JO^Œ∞=Å¡<Õ =º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞ `«=∞ =ºH˜`Î åfiÅ#∞ |\˜,ì "åi "åi r=#
q^è•<åxfl |\˜ì ã¨=∂[OÖ’ Q“~°"åxflá⁄O^Œ∞`å~°∞. H˘xfl ~°HÍÅ r=# q^è•<åÅ∞, H˘xfl ~°HÍÅ QÆ∞}QÆ}ÏÅ∞ ã¨=∂[OÖ’
Q“~°"åxfl á⁄O^Œ∞`å~Ú. ™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~} ° â◊H,Î̃ ã¨OѨ^Œ =∞iÜ«Ú Ç¨ÏŸ^• Ü≥ÚHõ¯ Jã¨=∂# ѨOÑ≤}© QÆ∞iOz
Ѩijeã¨∞OÎ k.

16. 3 ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}

° =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`«
WѨÊ\˜=~°‰Ωõ g∞~°∞ ™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~}
° ™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`«Å#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k Jx `≥Å∞û‰õΩ<åfl~°∞. HÍh
ã¨sÎ Hõ~}
° ã¨=∂[OÖ’x Jxfl ~°HÍÅ Jã¨=∂#`«Å#∞ QÆ∞iOz Ѩijeã¨∞OÎ ^• J<Õk `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
â◊H,Î̃ ã¨OѨ^Œ =∞iÜ«Ú Ç¨ÏŸ^•Å =∞^躌 `Õ_®Å∞ ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 <ÕHÍHõ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ‰õÄ_® LO\Ï~Ú. qq^èŒ
=Ü«∞ã¨∞ûÅ "åi =∞^躌 , ¢ãΑ ѨÙ~°∞+¨µÅ =∞^躌 LO_Õ =º`庙êÅ#∞ ™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~} ° Ѩ~Q° }Æ O˜ K«^∞Œ . JO^Œ∞=Å¡
™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}° J<Õk ã¨=∂[OÖ’ LO_Õ Jxfl ~°HÍÅ Jã¨=∂#`«Å#∞ ã¨∂zOK«^∞Œ .
™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}
° XHõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ ™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`«. Wk ã¨=¸Ç¨Å∞ LxH˜x, Jq XHõ ^•xÃÑ· XHõ\Q˜ Í
J=∞i, "å\˜ =∞^躌 â◊H,Î̃ ã¨OѨ^,Œ Ǩϟ^•Å ѨOÑ≤}© q+¨Ü∂« ÅÖ’ LO_Õ Jã¨=∂#`«efl ã¨∂zã¨∞OÎ k. XHõ ã¨~Î åxH˜
K≥Ok# =º‰õΩÅÎ ‰õΩ ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ ã¨q∞+≤ì #=∞‡HÍÅ∞ (Sentiments) =∞iÜ«Ú P㨉Ωõ ÅÎ ∞ =ÙO\Ï~Ú. ™ê^è•~°}OQÍ XˆH
ãÎ̈~åxH˜ K≥Ok# =º‰õΩÅÎ r=# â‹e· XˆH ~°HOõ QÍ LO_»@"Õ∞ QÍHõ, W`«~° ãÎ̈~åʼnõΩ K≥Ok# ã¨=¸Ç¨Å, =º‰õΩÅÎ r=#
â‹e· H˜ aè#flOQÍ LO@∞Ok.

16.3.1 ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}

° - qâ◊fi[h#`«
™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~} ° qâ◊fi[h#=∂? Wk Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ Hõ#Ѩ_∞» `«∞O^•? J<Õ „Ѩâfl◊ ‰õΩ ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ
ã¨=∂^è•#O UO@O>Ë PǨ~° ¿ãHõ~} ° =º=ã¨÷ =Ù#fl ã¨=∂*ÏÖÖ’ D ~°H"õ ∞≥ #ÿ ÃÇÏK«∞Û `«Q∞Æ Åæ =sæH~õ }
° Hõ#Ѩ_^» ∞Œ J<Õ.
ã¨OѨ^,Œ Ǩϟ^•, â◊H,Î̃ J<Õq D ã¨=∂*ÏÅÖ’ Hõ#Ѩ_qÕ HÍ=Ù. J#fl `≥QÅÆ "å~°∞, QÀ„`åʼnõΩ K≥Ok#"å~°∞ XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ
™ê=∂lHõ Ǩϟ^•#∞ Hõey =ÙO_Õ"å~°∞. JO^ŒiH© ã¨=Ú^•Ü«∞ =#∞~°∞Å g∞^Œ L=∞‡_ç ã¨=∂# JkèHÍ~°O =ÙO_Õk.
JO^Œ∞=Å¡, ¿Ñ^Œ"å_»∂, ^èxŒ ‰õΩ_»∞ J#fl Éè^Ë •Å∞ P<å\˜ ã¨=¸Ç¨Ö’¡ HõxÑ≤OKÕq HÍ=Ù. =º`庙êÖË"∞≥ <ÿ å LO>Ë ¢ãΑ
ѨÙ~°∞+¨ =º`åºã¨O, ÃÑ^Œ"Ì åà◊√¡ z#fl"åà◊√¡ J#fl =º`åºã¨O =∂„`«"∞Õ . ã¨=∂*Ïxfl |\ì̃ ¢ãHΑ ˜ QÍh, ѨÙ~°∞+¨µxH˜ QÍh
Ǩϟ^•Ö’ Z‰õΩ¯= `«‰Ωõ ¯=Å∞ LO_Õq. ÃÑ^Œ"Ì åà◊√¡ Q“~°qOK«|_Õ"å~°∞. H˜+¡ ì̈ ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ "åà◊√¡ fã¨∞‰õΩ#fl x~°Ü‚ ∂« Å#∞
áê\˜OKåÅ#fl xO|O^è#Œ Ug∞ ÖˉΩõ <åfl ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ "å\˜x áê\˜OKÕ"å~°∞. nxx |\˜ì ™ê=∂lHõ
Jã¨=∂#`«Å∞ Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ L#flѨÊ\˜H,© ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~} ° =∂„`«O qâ◊fi[h#HõOHÍ^Œ∞ Jx `≥Å∞ã¨∞#Î flk.
JO^Œ∞Hõ<Õ ™ê=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ ∞ 'Pk=∞ Hõ=¸ºx[O— (Primitive Communism) J#∞ ÉèÏ=#`À UH©Éqíè OK«Ö^Ë ∞Œ .
'Pk=∞ Hõ=¸‡x[O— ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ LO_Õ^xŒ P ã¨=∂*ÏÅÖ’ ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∞° ã¨=∂# Ǩϟ^•#∞ Hõey =ÙO_Õ"å~°x
#=Ú‡`å~°∞. J~Ú`Õ *Ï„QÆ`QΫ Í QÆ=∞xOz#@¡~Ú`Õ, D ã¨=∂*ÏÅÖ’ ãÎ̈sHõ~~° } °î ÖË#ѨÊ\˜H© eOQÆ Ñ¨~O° QÍ, =Ü«∞ã¨∞û

213
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ~O° QÍ Jã¨=∂#`«Å∞ L#fl@∞¡ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. =∞Oz "Õ@QÍà◊√,¡ <≥Ñ· Ù¨ }ºOQÆÅ KÕu Ѩx"å~°∞ WO„^Œ*ÏeHÍÅ∞ =O\˜ "å~°∞
ã¨=∂[OÖ’ Z‰õΩ¯= Q“~°"åxfl qt+¨ì „ѨÜ∂≥ [<åÅ#∞ á⁄O^Õ"å~°∞. P<å\˜ ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ‰õÄ_® XHõ =ºH˜Î Z‰õΩ¯=
Q“~°"åxfl, Z‰õΩ¯= ã¨OѨ^xŒ Hõeæ =ÙO_Õ"å_»∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, XHõ `≥QÆ <åÜ«∞‰õΩx Pnè#OÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ P `≥QÆ
<åÜ«∞‰õΩxH˜ HÍ#∞HõÅ∞ WKÕÛ"å~°∞. Q“~°=O HÍh ã¨OѨ^Œ HÍh ã¨=¸Ç¨Å#∞ |\˜ì HÍHõ, =º‰õΩÅÎ #∞ |\˜ì LO_Õq. nxx
|\˜ì =∞#O K≥ÑC¨ ‰õΩ<Õ^OÕ ^ŒO>Ë ã¨sÎ Hõ~}
° J<Õk Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’#∂ XˆH ~°∂ѨOÖ’ XˆH ™ê÷~ÚÖ’ =ÙO_»^∞Œ . HÍHõáÈ`Õ
U^À XHõ ~°∂ѨOÖ’ ™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`«Å∞ =∂„`«O Hõ#Ѩ_`» å~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 16.1
H˜O^Œ W=fi|_ç# „Ѩâfl◊ ʼnõΩ XˆH "åHõºOÖ’ ã¨=∂^è•<åÅ∞ „"åÜ«∞O_ç.
1. '™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`«—#∞ x~°fizOK«O_ç.
2. ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}° J#QÍ <Õq∞?
3. '„áê^äqŒ ∞Hõ / Pk=∞Hõ=¸ºx[O— J<Õ ÉèÏ=# QÆ∞iOz `≥ÅѨO_ç.
4. Ǩϟ^• (Prestige) J#∞ ÉèÏ=##∞ x~°fizOK«O_ç.

16.4 ãÎ̈sHõ~}
° - H˘xfl =ÚYº"≥∞#ÿ ÉèÏ=#Å∞, ã≤^•ÌOú `åÅ∞
D ÉèÏQÆOÖ’, ãÎ̈sHõ~} ° ÃÑ· ~Ô O_»∞ =ÚYº"≥∞#ÿ ^Œ$HõÊ^ä•Å#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.D ~Ô O_»∞ ÉèÏ=#Å∂ ‰õÄ_®
[~°‡<£ `«`Ϋ fi"Õ`ÅΫ ∞ HÍ~ü¡ =∂~ü¯û =∞iÜ«Ú =∂H±û"≥|~üÅKÕ „ѨuáêkOK«|_ç<å~Ú.

HÍ~ü¡=∂~ü¯ û ^Œ$HõÊ^äŒO
HÍ~ü=¡ ∂~ü¯ û ™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~}
° ÃÑ· J~°=ú O`«"∞≥ #ÿ =ÚYº"≥∞#ÿ ã≤^•úO`åÅ#∞ „áêuáêkOKå_»∞ Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
J`«x „ѨHÍ~°O „Ѩu ã¨=∂[OÖ’#∂ ~Ô O_»∞ qaè#fl ã¨=¸Ç¨Å∞ Hõey LO_ç XHõ^•x`À XHõ\ ˜ qÉèkË ã¨∂Î q_çáÈ~Ú
LO\Ï~Ú. XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO WOHÀ ã¨=¸Ç¨xfl Ñ‘_#» ‰õΩ ^ÀÑ≤_‰ô Ωõ QÆ∞iKÕã∞¨ OÎ k Jx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~∞° .
=#~°∞Å∞, ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O, Wq L`«ÊuÎ HÍ~°HÍÅ∞. D L`«ÊuÎ HÍ~°HÍÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞"≥#· =ã¨∞=Î ÙÅÃÑ·
PkèÑ`¨ º« O, JkèHÍ~° xÜ«∞O„`«} Hõeæ =ÙO_Õ ã¨=¸Ç¨ÏO XHõ"Ñ·≥ Ù¨ , "å\˜ÃÑ· ZÖÏO\˜ JkèHÍ~°O, xÜ«∞O„`«} ÖËx
ã¨=¸Ç¨ÏO =∞~À "≥Ñ· Ù¨ LO\Ï~Ú.g~°∞ ã¨OѨ^Œ ã¨$+≤HÔì · áê@∞ Ѩ_`» å~°∞. L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åÅ∞, =∞iÜ«Ú g~°∞ HõÅã≤
ã¨OѨ^#Œ ∞ ã¨$+≤™ì êÎ~∞° . J~Ú`Õ g~°∞ ã¨$+≤Oì z# ã¨OѨ^ÃŒ Ñ· JkèHÍ~°O giH˜ HÍHõ "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨=¸Ç¨xH˜ K≥O^Œ∞`«∞Ok. g~°∞
Hˆ =ÅO Ü«∞[=∂x WKÕÛ ‰õÄb ÖË^• k#ã¨i Éè`í º« O (Daily wage) ÃÑ· =∂„`«"∞Õ Ñ¨x KÕã∂¨ Î `«=∞ rq`åefl QÆ_∞» ѨÙ`å~°∞.
D ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ ™ê=∂lHõ `«~Q° `Æ ∞« Å#∞ =∂~üû =~åæÅ∞QÍ QÆ∞iÎOKå_»∞. D '=~°Oæ — J<Õk L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åÅÃÑ·
PkèÑ`¨ º« O Hõey =ÙO_»@O,ÖËHáõ È=_»O J<Õ ÉèÏ=#ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =sæHiõ OK«|_»∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡<Õ '=~°Oæ — J#QÍ
XHõ ™ê=∂lHõ ã¨=¸Ç¨ÏO Jh, XHõ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åÅ`À XˆHq^è"Œ ∞≥ #ÿ ã¨O|O^è•Å#∞
Hõey =ÙO\Ï~°∞ Jh `≥Å∞ã¨∞OÎ k.
214
Downloaded from http://smartprep.in

=∂~ü¯û Jaè„áêÜ«∞OÖ’ Z=i KÕ`∞« Ö’¡<`·≥ Õ L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åÅÃÑ· PkèÑ`¨ º« O =ÙO@∞O^À "åi KÕ`∞« Ö’¡<Õ ~å[H©Ü∞«
JkèHÍ~°O Hˆ O„nHõiOK«|_ç =ÙO@∞Ok. Pi÷HÍkèÑ`¨ º« O ~å[H©Ü∞« , âßã¨# JkèHÍ~åÅ#∞ ^•i fã¨∞OÎ k. nO`À ~å[H©Ü∞«
JkèHÍ~å#∞flѨÜ∂≥ yOz Pi÷Hõ =#~°∞ÅÃÑ· `«=∞ xÜ«∞O„`«}#∞, K«@Éì ^ŒOú JÜÕ∞ºÖÏ KÕ™êÎ~∞° . JO^Œ∞=Å¡ =∂~ü¯û U =~°Oæ
KÕ`∞« Ö’¡ J~Ú`Õ Pi÷HÍkèHÍ~°O =ÙO@∞O^À ~å*ϺkèHÍ~°O JHõ¯_Õ =ÙO@∞O^Œx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_∞» `«∂ P =~åæxfl 'áêÅHõ=~°Oæ —
(Ruling Class) Jx Ñ≤eKå_»∞. D Pi÷H,õ ~å[H©Ü∞« JkèHÍ~°O ÖËx ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ K≥O^Œx =~åæxfl '„âßq∞Hõ =~°Oæ — Jx
Ñ≤eKå_»∞. g~°∞ L`«ÊuÎ ™ê^è#Œ HÔ · „â◊q∞™êÎ~∞° .g~°∞ ã¨=∂[OÖ’ `«‰Ωõ ¯= Ǩϟ^•#∞ Hõey áêÅHõ =~åæxH˜ Pnè#∞Öˇ·
=ÙO\Ï~°∞. gi KÕ`∞« Ö’¡ ~å[H©Ü∂« kèHÍ~°O, Pi÷HÍkèHÍ~°O ÖËHáõ È=_»O=Å¡ D Pnè#`« U~°Ê_»k¤ . 'áêÅHõ=~°Oæ — `«#
ã≤iã¨OѨ^ÅŒ ∞, JkèHÍ~åxfl HÍáê_»∞HÀ=_®xH˜ KÕã#≤ K«\ÏìʼnõΩ „âßq∞Hõ =~°Oæ Ö’x ã¨É∞íè ºÅ∞ q^èÜ Õ Ú« Öˇ· =ÙO\Ï~°∞.
=∂~ü¯û ^Œ$+≤Öì ’ K«@Oì J<Õk „âßq∞Hõ =~åæxfl `«=∞ Pnè#OÖ’ J^Œ∞ѨÙÖ’ =ÙOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ áêÅHõ =~åæxH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ Õ
PÜ«Ú^èŒO.
=#~°∞ÅÃÑ· PkèÑ`¨ º« O ~å*ϺkèHÍ~å<Õfl HÍ^Œ∞, ã¨=∂[OÖ’ qt+¨ì ™ê÷<åxfl Hõeyã¨∞OÎ k. ^•x ^•fi~å áêÅHõ=~°Oæ
„âßq∞Hõ=~°Oæ PÖ’K«#Å#∞, PÖ’K«<åq^è•<åxfl XHõ q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë Ãã^· •úOuHõ "å^•Å#∞ `«=∞‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
=ÙO_ÕÖÏ =∞Å∞K«∞‰õΩO\Ï~Ú. `«=∞ PkèÑ`¨ åºxfl |ÅѨiKÕ q^èOŒ QÍ =ÙO_Õ Ãã^· •úOuHõ"å^•Å#∞ ã¨$+≤™ì êÎ~Ú. JO^Œ∞Hõ<Õ
K«i„`«Ö’ qq^èŒ HÍÖÏÅÖ’ "åºÑ≤ÖÎ ’ =Ù#fl ã≤^•úO`åÅhfl ‰õÄ_® áêÅHõ=~°Oæ PÖ’K«<å q^è•#OÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =Ù#fl"Õ
Jx =∂~ü¯û Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_∞» .
D q^è"Œ ∞≥ #ÿ PkèÑ`¨ º« O ZѨÊ\˜H© H˘#™êˆQO^Œ∞‰õΩ, ã¨=∂[ xi‡uÖ’ =~°Ñæ ~¨ "° ∞≥ #ÿ PkèHºõ `« H˘Ö’ʉõΩO_®
LO_ÕO^Œ∞‰õΩ áêÅHõ=~°Oæ „âßq∞Hõ =~°æ PÖ’K«<å q^è•<åÅ#∞, JkèHÍ~åÅ#∞ xÜ«∞O„uã¨∞OÎ k. D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =~°æ xi‡u
áêÅHõ =~°æ PkèÑ`¨ º« O JqzÛù#flOQÍ H˘#™êˆQO^Œ∞‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ áêe`«∞Å∞ áêe`«∞Å∞QÍ<Õ =ÙO_»QÍ
áêÅHõ =~°Oæ =∂„`«O `«=∞ JkèHÍ~åÅ#∞ PkèÑ`¨ åºhfl H˘#™êyã¨∂<Î Õ =ÙOk. ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}° =º=ã¨Ö÷ ’ QÆ∞}Ï`«‡Hõ"∞≥ #ÿ
=∂~°∞Ê ~å#O`«=~°‰Äõ D Ѩiã≤u÷ WÖψQ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok Jx =∂~ü¯û Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_∞» .
=∂~ü¯û ѨijÅ# „ѨHÍ~°O Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =~°æ qÉè[í # Hõ#Ѩ_^» ∞Œ . =∂#= ã¨=∂[ Ѩi}Ï=∞
„Hõ=∞OÖ’ "≥Ú^Œ\˜ ^ŒâÖ◊ ’ =~åæÅ∞ ÖË=Ù. D ã¨=∂*ÏÖ’¡ J@∞ ~å[ºO, ^•x JkèHÍ~°O HÍh W@∞ ~å[ºOKÕ KÕÜ∞« |_ç#
âßã¨<åÅ∞, K«\ÏìÅ∞ QÍh LO_»Háõ ÈÜÕ∞q. JO`ÕQÍ^Œ∞ =ºH˜QÎ `Æ « Pã¨∞ÅÎ ∞ ‰õÄ_® LO_»Háõ ÈÜÕ∞q. ѨÓiΙê÷~Ú ã¨=∂#`«fiO
LO_Õk.D ã¨=∂*ÏÅÖ’ 'Pk=∞/ „áê^äqŒ ∞Hõ Hõ=¸ºx[O— "åºÑ≤ÖÎ ’ LO_Õk. J#QÍ ã¨=¸Ç¨Ï ã¨É∞íè ºÅO^ŒiH© ã¨=∂#
Ǩϟ^•, =#~°∞ÅÃÑ· ã¨=∂# JkèHÍ~°O, ǨωõΩ¯ LO_Õq.
ÃÑ· ^Œâ◊ `«~åfi`« =zÛ# Jxfl =∂#= ã¨=∂*ÏÖ’¡ '=~°æ qÉè[í #— Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok. áêÅHõ=~°Oæ , „âßq∞Hõ=~°Oæ Jx
~Ô O_»∞ =~åæÅ∂ `«~åfi`« ^ŒâÖ◊ ’¡ U~°Ê_ç# ã¨=∂*ÏÖ’¡ „Ѩ^•è # QÆ∞}OQÍ Hõ#Ѩ_`» å~Ú. =∂~ü¯û „ѨHÍ~°O, =∂#= ã¨=∂[
Ѩi}Ï=∞ ^ŒâÖ◊ ’¡ z=i ^Œâ‰◊ Ωõ =KÕÛ ã¨iH˜ ÃÑ@∞ì|_ç^•s =º=ã¨÷ =º=ã‘H÷ $õ `«=∞ø`«∞Ok.D ^ŒâÖ◊ ’ W~°∞ =~åæÅ =∞^躌
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO@∞Ok. D ã¨OѶ∞¨ ~°¬}#∞ =∂~ü¯û '=~°æ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}— (Clean Conflict) Jx Ñ≤eKå_»∞.
„Hõ=∞OQÍD =~°ãæ O¨ Ѷ∞¨ ~°¬} =~°æ ~°ÇÏ≤ `« ã¨=∂*ÏxH˜ (Classless Society) ^•i fã¨∞OÎ k. nx<Õ Hõ=¸ºxã¨∞ì (Communist
Society) ã¨=∂[O Jx JO\Ï~°∞. JO^Œ∞Hõ<Õ =∂~ü¯û Jaè„áêÜ«∞OÖ’ ™ê=∂lHõ ã¨s Î Hõ~}
° J<Õk ~åÉ’=Ù HÍÅOÖ’
™ê=∂lHõ ÅHõ} ∆ O HÍÉ’^Œ∞.=∂#= ã¨=∂[O =~°~æ Ç° Ï≤ `«OQÍ Pq~°ƒqù Oz, =~°æ ã¨=∂[OQÍ H˘#™êy z=~°‰Ωõ =~°æ
~°ÇÏ≤ `« ã¨=∂[O kâ◊QÍ ™êQÆ∞`«∞Ok.
215
Downloaded from http://smartprep.in

16.4.2 =∂H±û"≥|~ü (Max Waber) ^Œ$HõÊ^äOŒ

HÍ~ü=¡ ∂~ü¯û `«~åfi`« =zÛ# [~°‡<£ ™ê=∂lHõ "Õ`Ϋ '=∂H±û "≥|~ü— ãÎ̈sHõ~} ° ÃÑ· qâı+¨ J^躌 Ü«∞#O KÕâß~°∞.
° JOâ◊O '=~°Oæ — HÍQÍ, "≥|~ü Jaè„áêÜ«∞OÖ’ '=~°Oæ — `À áê@∞QÍ 'JO`«ã∞¨ —Î (Status)
=∂~ü¯û„ѨHÍ~°O „Ѩ^•è # ãÎ̈sHõ~}
=∞iÜ«Ú â◊HÎ̃ (Power) J<Õ ~Ô O_»∞ JOâßÅ∞ ‰õÄ_® „áê=ÚYºO =Ç≤Ï™êÎ~Ú.
=∂~ü¯û ÖÏQÍ<Õ "≥|~ü ‰õÄ_® =~åæxfl Pi÷Hõ Ѩ~° JOâ◊OQÍ<Õ Ñ¨iQÆ}O˜ Kå_»∞. HÍh J`«_∞» =∂~ü¯û Hõ<åfl
=ÚO^Œ∞‰õΩ áÈ~Ú D '=~åæÅ∞— =∂Ô~¯\ò P^è•i`« Pi÷Hõ =º=ã¨Ö÷ ’ LO\Ï~Ú Jx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_∞» . JO^Œ∞=Å¡ =~°Oæ
J<Õk ÃÑ@∞ì|_ç^•s ã¨=∂*ÏʼnõΩ =ÚYº ÅHõ} ∆ OQÍ =ÙOk. HÍ~°}O =∂Ô~¯@∞ P^è•i`« Pi÷Hõ =º=ã¨Å÷ ∞ ÃÑ@∞ì|_ç^•s
ã¨=∂*ÏʼnõΩ P^è•~°O HÍ|\˜.ì ÃÑ@∞ì|_ç^•s =º=ã¨Ö÷ ’ ‰õΩ@∞O|O L`«ÊuÎ Ü«¸x\ò QÍ H͉õΩO_® qx=∞Ü«∞ Ü«¸x\òQÍ
=ÙO@∞Ok. =∂Ô~¯@∞ L`«ÊuÎ, ѨOÑ≤}© „Ѩ„H˜Ü∞« Å#∞ <≥~"° ~Õ ∞° ã¨∞OÎ k. „Ѩ[Å∞ `«=∞ =ã¨∞Î ¿ã=Å J=ã¨~åʼnõΩ ^•^•Ñ¨ÙQÍ
ѨÓiÎQÍ =∂Ô~¯@∞ =º=ã¨Ã÷ Ñ<· Õ P^è•~°Ñ_¨ `» å~°∞.
„Ѩ[Å∞ `«=∞ <≥Ñ· Ù¨ }Ϻxfl =ã¨∞¿Î ã=Å ~°∂ѨOÖ’ =∂Ô~¯\òÖ’ Jq∞‡ ^•x ^•fi~å =zÛ# P^•Ü«∞O`À `«=∞
J=ã¨~åÅ#∞ f~°∞Û‰õΩO@∞<åfl~°∞. H˘xfl xs‚`« <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ∞ (WO[hiOQ∑, >ˇHÍflÅr, "≥∞_çã<≤ )£ =∂Ô~¯\òÖ’ W`«~° <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ
Hõ<åfl Z‰õΩ¯= P^•Ü«∂xfl `≥zÛÃÑ_»`å~Ú. Z=Ô~`· Õ D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∂Ô~¯\ò J#∞QÆ∞}º <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ∞ (Marketable Skills)
Hõey =ÙO\Ï~À "åi rq`å=HÍâßÅ∞, ™œHõ~åºÅ∞ Jhfl ‰õÄ_® Dq^è"Œ ∞≥ #ÿ <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ∞ ÖËx "åi HõO>Ë "≥∞~°∞QÍæ
LO\Ï~Ú.
W^Õ ã¨∂„`«O Pã≤ÎH˜ ‰õÄ_® =iÎã¨∞ÎOk. Pã≤Î ^•fi~å =KÕÛ „ѨuѶ¨ÖÏÅ∞ ‰õÄ_® ™ê÷<åxfl |\˜ì =∂~°`å~Ú.
„QÍ=∞OÖ’ LO_Õ Pã≤÷ „Ѩu Ѷ֨ ÏʼnõΩ, Ѩ@} ì OÖ’ =Ù#fl Pã≤Î „ѨuѶ֨ ÏʼnõΩ f„="≥∞#ÿ JO`«~O° =ÙO@∞Ok. =∂Ô~¯@∞
Pã≤Î qÅ∞=Å#∞ x~åúiã¨∞OÎ k. nxx |\˜ì `≥e¿ã^ÕO@O>Ë =ºH˜Î rq`«O =∂Ô~¯\ò ã≤u÷ QÆ`∞« ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO@∞Ok
Jx. rqOK«_®xH˜ HÍ=Åã≤# J=HÍâßÅ∞ =∂Ô~¯\ò ^•fi~å Åaè™êÎ~Ú. g\˜<Õ 'rq`å=HÍâßÅ∞— (Life Chances) Jx
JO\Ï~°∞. =ºH˜QÎ `Æ « <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ∞ =ºH˜Î =~åæxfl x~åúi™êÎ~Ú. =∞iÜ«Ú P =~°Oæ =∂Ô~¯@∞ ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO@∞Ok. J\Ï¡Qˆ
Pã≤Î ÖˉΩõ <åfl =∂Ô~¯@∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ∞ L#fl@¡~Ú`Õ P =º‰õΩÅÎ ∞ K«H¯õ x rq`å=HÍâßÅ∞ Hõey =ÙO\Ï~°∞.
JO^Œ∞=Å¡ =∂~ü¯û ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O "åà◊√¡ 'ÖËx"å~°∞— (Have nots) HÍ^Œ∞.
"≥|~ü 'áêÅHõ=~°Oæ — J#∞ ÉèÏ=##∞ ‰õÄ_® „`Àã≤ ѨÙKåÛ_»∞.
O =∂~ü¯û „ѨHÍ~°O, L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åÅÃÑ· xÜ«∞O„`«} Hõey# =~åæxHˆ ~å[H©Ü∞« JkèHÍ~°O LO@∞Ok.
O "≥|~ü „ѨHÍ~°O, L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åÅÃÑ· xÜ«∞O„`«} ~å*ϺkèHÍ~åxH˜ ^•i fÜ«∞HõáÈ=K«∞Û.
O =º‰õΩÎÅ∞ ~å*ϺkèHÍ~åxfl "åi Pi÷Hõ â◊HÎ̃ =Å¡ HÍHõ =ºHÎ̃QÆ`« ~å[H©Ü«∞ <≥·Ñ¨Ù}ºO, K«Hõ¯\˜ ÉèÏ==ºH©ÎHõ~°},
Ãã^· •úOuHõ "å^ŒO, "åà◊¡ =∂ºxÃÑ™¶ Èì (Manifesto), =º=™ê÷Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ∞, ÅHõº∆ ™ê^è#Œ Ѩ@¡ JOH˜`É« Ïè =O
=O\˜ "å\˜ =Å¡ á⁄O^Œ∞`å~°∞.
O JO^Œ∞=Å¡ P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ Pi÷Hõ â◊H,Î̃ ~å[H©Ü∞« â◊HÎ̃ Hõeã≤ XHõ¯ KÀ>Ë =ÙO_®Å#fl xÜ«∞=∞O Ug∞ ÖË^∞Œ .

216
Downloaded from http://smartprep.in

O ã¨=∂[OÖ’ ~Ô O_»∞ „Hõ=∞„âı}∞Å∞ LO\Ï~Ú. L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åÅÃÑ· PkèÑ`¨ º« O HõÅ „Ѩ[Å∞ =Ù#fl Pi÷Hõ „Hõ=∞„âı}˜
XHõ\,˜ ~å[H©Ü∞« PkèÑ`¨ º« O HõÅ „Ѩ[Å∞ =Ù#fl ~å*ϺkèHÍ~° „Hõ=∞„âı}˜ =∞~˘Hõ\.˜

áê~ Ѩâfl◊ Å∞ 16.2

„H˜O^Œ W=fi|_ç# "å\˜Ö’ J=Ù#∞ /HÍ^Œ∞Å#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
Z. =∂~ü¯û „ѨHÍ~°O ã¨=∂[OÖ’ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ =~åæÅ∞ L<åfl~Ú. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
a. =∂~ü¯û „ѨHÍ~°O =~åæÅ∞ =º‰õΩÅÎ =∂#ã≤Hõ <≥Ñ· Ù¨ }ϺŠ^•fi~å U~°Ê_»`å~Ú J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
ã≤. ÃÑ@∞ì|_ç, ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O, =∞iÜ«Ú =#~°∞Å#∞ L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åÅ∞ JO\Ï~°∞. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
_ç. L`«ÊuΙê^è<Œ åÅÃÑ· PkèÑ`¨ º« O ~å[H©Ü∂« kèHÍ~åxH˜ ^•i fã¨∞OÎ k Jx =∂~ü¯û Jaè„áêÜ«∞Ѩ_<ç å_»∞. J=Ù#∞ /
HÍ^Œ∞
W. =∂#= *Ïu Pq~°ƒqù Oz# <å\˜ #∞O_ô ã¨=∂*ÏÅ∞ =~åæÅ#∞ Hõey =Ù<åfl~Ú. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞

16.5 JO`«ã∞¨ Î
Pi÷H,õ ~å[H©Ü∞« „Hõ=∞„âı}∞Å`Àáê@∞QÍ WOHÀ ~°HOõ „Hõ=∞ „âı}˜ ‰õÄ_® =∞#‰õΩ ã¨=∂[OÖ’ Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok.
^•x<Õ JO`«ã∞¨ QÎ Í(Status) QÆ∞iÎOKå~°∞. qâı+¡ ¿≤ ãÎ Wk ÃÑ· ~Ô O_»∞ =sæH~õ }
° ʼnõΩ aè#fl"≥∞#ÿ k.
'JO`«ã∞¨ —Î J<Õ Ñ¨^OŒ XHõ ™ê=∂lHõ ã≤u÷ x `≥Å∞ѨÙ`«∞Ok. =ºHÎ̃ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ [i¿Ñ@ѨC_»∞ ™ê=∂lHõOQÍ
Hõey =ÙO_Õ XHõ ã≤u÷ . L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ, g∞~°∞ K«^∞Œ =i ™ê÷#OÖ’ =Ù<åfl~°∞. D áê~îO° „"å¿ã ~°K~« Ú`« ™ê÷#OÖ’
<Õ#∞<åfl#∞. J^Õ q^èOŒ QÍ g∞~°∞, XHõ H˘_»∞‰õΩQÍ, JÅ∞¡_∞» QÍ, =∞#=_»∞QÍ, q^•ºi÷QÍ, P@QÍ_»∞QÍ, ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞QÍ,
WOHÍ W`«~° ™ê÷<åÅ#∞ PÜ«∂ ã¨O^Œ~åƒù#∞Hõ#∞QÆ∞}OQÍ á⁄O^Œ∞`å~°∞. JÖψQ „Ѩu ™ê=∂lHõ ã≤u÷ H˜ J#∞QÆ∞}OQÍ
g∞~°∞ XHõ áê„`«#∞ áÈ+≤™êÎ~∞° . JO>Ë g∞‰õΩ W=fi|_ç# ™ê÷<åxfl |\ì̃, P ™ê÷<åxHõ#∞QÆ∞}"≥∞#ÿ „Ѩ=~°#Î #∞ g∞~°∞
Hõ#|~°∞™êÎ~∞° . JO^Œ∞=Å¡ JO`«ã∞¨ Î XHõ ã≤u÷ x ÖË^• ™ê÷<åxfl ã¨∂z¿ãÎ 'áê„`«— (Role) J<Õk PÜ«∂ ™ê÷<åxH˜
J#∞QÆ∞}"≥∞#ÿ „Ѩ=~°#Î #∞ Hõey =ÙO_»\Ïxfl ã¨∂zã¨∞OÎ k.

16.5.1 P~ÀÑ≤`« =∞iÜ«Ú Pi˚`« JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞

™ê=∂lHõ"`Õ ÅΫ „ѨHÍ~°O JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞. P~ÀÑ≤`« =∞iÜ«Ú Pi˚`« JO`«ã∞¨ .Î P~ÀÑ≤`« JO`«ã∞¨ Î
ѨÙ@∞ìHõ =Å# x~°~‚ ÚOK«|_»∞`«∞Ok. Wk Ü«∂^Œ$zÛùHOõ , J„Ѩ"∞Õ Ü«∞O. <Õ#∞ XHõ „ÉÏǨχ} ‰õΩÅOÖ’ ѨÙ@ì_O» J<Õk <å
„Ѩ"∞Õ Ü«∞O ÖËxk. HÍh „ÉÏǨχ}‰õΩÅOÖ’ ѨÙ@ì_O» =Å¡ <Õ#∞ „ÉÏǨχ}∞xfl J=Ù`å#∞. JO`Õ Q͉õΩO_® ã¨=∂[OÖ’ XHõ

217
Downloaded from http://smartprep.in

„ÉÏǨχ}∞xH˜ LO_Õ ™ê÷<åxfl á⁄O^Œ_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. J^Õ q^èOŒ QÍ XHõ ¢ãQΑ Í Ñ¨Ù@ì_O» =Å¡ <Õ#∞ XHõ ‰õÄ`«∞~°∞QÍ,
HÀ_»eQÍ, =∂#=~åeQÍ, `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ÉèÏ~°ºQÍ, `«eQ¡ Í, J`«QÎ Í, J=∞‡=∞‡ ÖË^• <å#=∞‡QÍ W\Ï¡ Z<Àfl ~°HÍÅ
ã≤`÷ ∞« Å#∞ <å „¿Ñ=∞Ü«∞O ÖˉΩõ O_®<Õ á⁄O^Œ∞`å#∞. JO^Œ∞=Å¡ P~ÀÑ≤`« JO`«ã∞¨ Î J<Õk X‰õ ‰õΩ@∞O|OÖ’ ѨÙ\˜#ì O^Œ∞
=Å¡<À, XHõ ™ê=∂lHõ `«~°QÆuÖ’ ѨÙ\˜ì#O^Œ∞=Å¡<À, ÖË^• XHõ ¢ã‘Î QÍ<À ѨÙ~°∞+¨µ_çQÍ Ñ¨Ù@ì_»O =Å¡<À =∞#‰õΩ
PáêkOK«|_ç# ã≤u÷ . D ™ê÷<åÅ =Å¡ ÅaèOKÕ JO`«ã∞¨ ÷ =∂~°^∞Œ . XHõ™êi XHõ =ºH˜Î D ™ê÷<åxfl ѨÙ@∞ìH=õ Å¡
á⁄O^•_»O>Ë `«^#Œ O`«~O° HÍÅOÖ’ J`«#∞ á⁄O^ŒÉ’ÜÕ∞ W`«~° ™ê÷<åÅ#∞ ‰õÄ_® =∞#O TÇ≤ÏOK«=K«∞Û.
'Pi˚`« JO`«ã∞¨ —Î J<Õk =∂~À ™ê=∂lHõ JO`«ã∞¨ .Î „Ѩu ã¨=∂[OÖ’#∂,H˘xfl ™ê÷<åÅ∞ áÈ\© ^•fi~å Éèsí Î
KÕÜ∞« |_»`å~Ú. =º‰õΩÅÎ ∞ H˘xfl ~°HÍÅ ™ê÷<åʼnõΩ áÈ\© Ѩ_`» å~°∞.áÈ\© ^•fi~å ÅaèOz# ™ê÷~Úx Pi˚`J« O`«ã∞¨ Î (Achived
Status) Jx JO\Ï~°∞. ã≤qÖò ã¨sfiãπ ѨsHõÅ ∆ ∞ áêÃã· XHõ =ºHÎ̃ HõÖHˇ ~ìõ ∞° J~Ú`Õ P Ǩϟ^• P =ºHÎ̃H˜ Pi˚`« JO`«ã∞¨ Î
J=Ù`«∞Ok. ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ™ê=∂lHõ ™ê÷<åÅ∞ ^•^•Ñ¨ÙQÍ Jhfl ‰õÄ_® P~ÀÑ≤`« JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ HÍQÍ, H˘xfl =∂„`«O
áÈ\© ^•fi~å Åaè™êÎ~Ú. =∞Oz "Õ@QÍ_»∞, <≥·Ñ¨Ù}ºOQÆÅ KÕuѨx"å_»∞, =∞Oz `À@=∂e J<Õ Ç¨ÏŸ^•Å∞ Pi˚`«
JO`«ã∞¨ ‰÷ Ωõ L^•Ç¨Ï~°}Å∞. ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅ`À áÈe¿ãÎ <Õ\ ˜ ã¨OH˜+¡ ì̈ ã¨=∂*ÏÅÖ’ P~ÀÑ≤`« JO`«ã∞¨ ÅÎ Hõ<åfl Pi˚`«
JO`«ã∞¨ ÅÎ Hˆ „áê^è•#º`« Z‰õΩ¯= Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. HÍh ^•#~°Oú P~ÀÑ≤`« JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ Jã¨Å∞ ÖˉΩõ O_® áÈÜ«∂Ü«∞x HÍ^Œ∞.
ÃÑQ· Í ^•x Ü≥ÚHõ¯ „ѨÉÏè =O KåÖÏ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ =∞#‰õΩ Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok. WOHÍ, Pi˚`« JO`«ã∞¨ #Î ∞ ™êkèOK«_®xH˜ D
P~ÀÑ≤`« JO`«ã∞¨ Î „ѨÉÏè =O ZO`«QÍ<À LO@∞Ok J<Õk =∞#‰õΩ J#∞Éè=í "Õ∞. XHõ ѨÙ~°∞+¨µxQÍ Ñ¨Ù@ì@O =Å¡ =zÛ#
P~ÀÑ≤`« JO`«ã∞¨ Î `«^#Œ O`«~° HÍÅOÖ’ J`«#∞ qq^èŒ Pi˚`« JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ ™êkèOK«_®xH˜ ZO`«QÍ<À LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
KåÖÏ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ѨÙ~°∞+¨µx ™ê=∂lHõ JO`«ã∞¨ Î ¢ãΑ Hõ<åfl Z‰õΩ¯= HÍ|\˜,ì J`«#∞ Pi˚`« JO`«ã∞¨ #Î ∞ ™êkèOK«_®xH˜ D
™ê=∂lHõ P~ÀÑ≤`« JO`«ã∞¨ Î ZO`«QÍ<À LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ „âı}© HõiOK«|_®¤~Ú (Ranked) „Ѩu ã¨=∂*ÏxH˜ JO`«ã∞¨ ÅÎ „âı}H© ~õ }
° aè#flOQÍ LO@∞Ok.
J~Ú`Õ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’x ã¨É∞íè ºÅ r=#â‹e· x |\˜ì ‰õÄ_® PÜ«∂ ã¨=¸Ç¨Å JO`«ã∞¨ #Î ∞ x~å÷iOK«=K«∞Û. ZO^Œ∞HõO>Ë XˆH
JO`«ã∞¨ Î HõÅ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x ã¨É∞íè ºÅ r=# q^è•#O W`«~° ã¨=¸Ç¨Å Hõ<åfl aè#flOQÍ LO@∞Ok. ‰õΩÅ =º=ã¨Ö÷ ’x
qq^èŒ JO`«ã∞¨ Î HõÅ ã¨=¸Ç¨Å r=# â‹e· WO^Œ∞‰õΩ K«H¯õ x L^•Ç¨Ï~°}QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 16.3
MÏmÅ#∞ `«y# Ѩ^•Å`À ѨÓiOK«O_ç.
1. JO`«ã∞¨ Î ......... ( ã≤u÷ ,K«~º° ,„Ѩ=~°#Î )
2. áê„`«....... x ã¨∂zã¨∞OÎ k ( „Ѩ=~°#Î #∞, Ѩiã≤u÷ x,=ºHÎ̃x)

218
Downloaded from http://smartprep.in

3. ѨÙ@∞ìHõ ^•fi~å ÅaèOKÕ JO`«ã∞¨ #Î ∞ ....... JO`«ã∞¨ Î JO\Ï~°∞ ( P~ÀÑ≤`,« L#fl`«,qaè#fl)

4. Pi˚`« JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ Z‰õΩ¯=QÍ...ã¨=∂*ÏÅÖ’ Hõ#Ѩ_`» å~Ú. ( ã¨OH˜+¡ ,ì̈ ã¨~à° ,◊ L=∞‡_ç)
5. 'H˘_»∞‰õΩ— J<Õ JO`«ã∞¨ Î ...... JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ L^•Ç¨Ï~°} ( Pi˚`,« P~ÀÑ≤`,« ~Ô O_»∂)

16.6 ‰õΩÅO
=∞#O =ÚO^Õ K≥ÑC¨ ‰õΩ#fl@∞¡ JO`«ã∞¨ Î (Status) J<Õk =~°Oæ , â◊HHÎ̃ ˜ aè#fl"≥∞#ÿ k. ™ê=∂lHõ „Hõ=∞„âı}Ö˜ ’ =Ù#fl
„Ѩu JO`«ã∞¨ ‰Î Äõ qaè#fl r=# â‹e· LO_»=K«∞Û. XHõ c^Œ „ÉÏǨχ}∞_»∞ XHõ ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩx Hõ<åfl, ÉÏQÍ _»|∞ƒ#fl
"åºáêi Hõ<åfl ‰õÄ_® Z‰õΩ¯= Q“~°"åxfl á⁄O^Œ=K«∞Û. ~åA, "åºáêi W^Œ~Ì ∂° P „ÉÏǨχ}∞x áê^•Å‰õΩ #=∞㨯iOK«∞`å~°∞.
~åA H˘`«QÎ Í ã≤OǨã¨#OÃÑ· ‰õÄ~ÀÛ"åÅO>Ë „ÉÏǨχ}∞_»∞ `«y# ã¨O™ê¯~åÅ∞, ѨÓ[Å∞ KÕÜ∞« =Åã≤O^Õ. D<å\˜H©
Ç≤ÏO^Œ∂ K«\ÏìÅ, =∞`åxH˜ ã¨O|OkèOz Jxfl ~°HÍÅ q+¨Ü∂« ʼnõΩ „ÉÏǨχ} ѨO_ç`∞« x ã¨O„Ѩk™êÎ~∞° . „ÉÏǨχ}∞Å∞
*Ï˝#∞Å∞QÍ#∂, =∞`åKå~° ã¨O™ê¯~åÅ q+¨Ü∞« OÖ’ Jhfl `≥eã≤#"å~°∞QÍ#∂ ѨiQÆ}O˜ K«|_»`å~°∞. ÃÑ· L^•Ç¨Ï~°}Ö’
„ÉÏǨχ}∞_»∞ Pi÷HOõ QÍ, ~å[H©Ü∞« OQÍ â◊H=Î̃ ∞O`«∞_»∞ HÍHõáÈ~Ú<å ™ê=∂lHõ „âı}Ö˜ ’ ÃÑ· ãÎ̈~O° Ö’ LO_ç Q“~°"åxfl
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl_»∞. WHõ¯_» JO`«ã∞¨ Î Pi÷HÑõ ~¨ "° ∞≥ #ÿ , ~å[H©Ü∞« Ѩ~"° ∞≥ #ÿ JOâ◊OQÍ QÍHõ aè#fl"≥∞#ÿ ™ê=∂lHõ Ǩϟ^•#∞ Hõey
=ÙOk.
‰õΩÅ =º=ã¨÷ ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[ ÅHõ} ∆ O. ^ŒH}
∆˜ Ïã≤Ü∂« Ö’x H˘xfl H˘xfl „áêO`åÅÖ’ ‰õÄ_® D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =º=ã¨÷
L#fl@∞¡ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. ‰õΩÅO P^è•i`« ã¨sÎ Hõ~}° Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«OÖ’<Õ HÍHõ Ç≤ÏO^Œ∂ ÜÕ∞`«~° ( Non - Hindu) ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’
‰õÄ_® D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∞øeHÍOâßÅ∞ Hõ#Ѩ_`» å~Ú. U ‰õΩÖÏKå~åÅ#∞ x~°ãã≤ ∂¨ Î W`«~° =∞`åÅ∞ `≥QÅÆ ∞ J~Ú`Õ
ѨÙ@∞ìH˘KåÛÜ≥∂, z=~°‰Ωõ J"Õ ‰õΩÖÏKå~åÅ#∞ `«=∞ ã¨É∞íè ºÅ∞ áê\˜OK«_®xfl x~ÀkèOK«ÖHË áõ ÈÜ«∂~Ú. JO^Œ∞=Å¡<Õ
=Úã≤=¡ ÚÅ∞, „H˜ãÜ ì≤ ∞« #∞Å, ã≤‰Ωõ ¯Å∞, *ˇ#· ∞Å∞, Ü«¸^Œ∞Å∞, *Á~å¢ãÜ ì≤ ∞« #∞Å∞ =O\˜ ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’ ‰õΩÅO LxH˜
Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok. W"Õ H͉õΩO_® KåÖÏ yi[# ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ ‰õÄ_® ‰õΩÅ =º=ã¨Ö÷ ’ ÉèÏQÆ=∞Ü«∂º~Ú. D „Ѩ„H˜Ü∞« #∞
yi[# - ‰õΩÅ=~°∞ÅÎ O (Tribe - Caste Contimun) Jx JO\Ï~°∞. ^•#~°O÷ HÍÅ „Hõ=∞OÖ’ yi[#∞Å∞ ‰õΩÅ=º=ã¨Ö÷ ’
Hõeã≤áÈ=@OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
‰õΩÅ=º=㨉÷ Ωõ P^è•~°O Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O. ~°∞Qˆ fi^ŒOÖ’ ‰õΩÅ „ѨãH¨ HÎ̃ ˜ ã¨O|OkèOz# P^è•~åÅ∞ L#fl@∞¡ K≥ÑÙ¨ `å~°∞.
J~Ú`Õ Jk ѨÓiÎQÍ =~°‚ =º=㨉÷ Ωõ ã¨O|OkèOz#k. P<å\˜ ã¨=∂*ÏÅ∞ =~°‚ =º=ã¨÷ P^è•~°OQÍã¨sÎ HõiOK«|_®¤~Ú.
„ÉÏǨχ}∞Å∞, Hõ„∆ uÜ«ÚÅ∞, "≥â· √◊ ºÅ∞, â◊¥„^Œ∞Å∞ Jx <åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ =~å‚Å∞ LO_Õq. ÉèQí =Æ O`«∞x =ÚYO #∞O_ç
„ÉÏǨχ}∞Å∞, Éè∂í *ÏÅ #∞O_ç Hõ„∆ uÜ«ÚÅ∞, `˘_»Å #∞O_ç "≥â· √◊ ºÅ∞, áê^•Å #∞O_ç â◊¥„^Œ∞Å∞ [x‡OKå~°x K≥|∞`å~°∞.
D<åÅ∞QÆ∞ =~å‚Å∞ ‰õÄ_® J^Õ „Hõ=∞OÖ’ ™ê=∂lHõ JO`«ã∞¨ #Î ∞ á⁄O^•~Ú. PÜ«∂ =~å‚Å P^è•~°OQÍ =$`«∞ÅÎ ∞

219
Downloaded from http://smartprep.in

x~°~‚ ÚOK«|_Õq. „ÉÏǨχ}∞_»∞ ã¨O™ê¯~åÅ∞ Hõ~‡° HÍO_»Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKåe. =∞`« „QÆO^ä•Å#∞ K«kq "å\˜ J~å÷Å#∞,
PKå~åÅ#∞ `«# áê\˜Oz W`«~∞° Å∞ áê\˜OKÕÖÏ KÕÜ∂« e. Hõ„∆ uÜ«ÚÅ∞ Éè∞í [|ÅO HõÅ"å~°∞. Ü«Ú^•úÅ∞ KÕÜ∞« _»O,
~å*ϺkèHÍ~åxfl =Ç≤ÏOK«_O» KÕÜ∂« e. „Ѩ[efl W`«~° ~å*ϺŠ^ÀÑ≤_ô #∞O_ç ~°HO∆˜ z ~å*º ™ê~°fiÉè∫=∂kèHÍ~åxfl
HÍáê_®e. "≥â· √◊ ºÅ∞ "åºáê~° ^ŒHŒ `∆õ « Hõey "åºáê~åxfl x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° . ™ê=∂lHõ „Hõ=∞„âı}Ö˜ ’ â◊¥„^Œ∞Å∞ J@ì_∞» QÆ∞#
=ÙO_ç ÃÑ· ‰õΩÖÏÅ"åiH˜ ¿ã=Å∞ KÕã¨∂Î r=#O ™êy™êÎ~°∞. D <åÅ∞QÆ∞ =~å‚Å uiy KåÖÏ LѨ `«~°QÆ`«∞Å∞QÍ
qÉèílOK«|_®¤~Ú. D q^èŒOQÍ ã¨=∂*Ï=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ Ñ¨Ù@∞ìH˘zÛ# LѨ*Ï`«∞Å∞, "å\˜ LѨ*Ï`«∞Å∞
HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ ‰õΩÖÏÅ∞QÍ ~°∂áêO`«~O° K≥O^•~Ú Jx K≥|∞`å~°∞.
‰õΩÅ=º=ã¨÷ =ÚYº ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ D „H˜Ok q^èOŒ QÍ L<åfl~Ú. D ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ Jhfl ‰õÄ_® Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•xfl
Hõey =ÙO\Ï~Ú.
O Ѩq„`«O, JѨq„`«O J<Õ ÉèÏ=#ÅÃÑ· ‰õΩÅ=º=ã¨÷ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok.
O qq^èŒ ‰õΩÖÏÅ∞ PÜ«∂ ‰õΩÖÏʼnõΩ ã¨O|OkèOz# =$uÎ`À áê@∞QÍ, r=#â‹Å· ∞Å∞ Hõey =ÙO\Ï~Ú.
O „QÍ=∂ÅÖ’ XHõ =ºHÎ̃ =¢ã^Î̈ •è ~°}#∞ |\ì̃, #QÆÅ#∞ |\ì̃, WO\˜ ~°HÍxfl |\ì̃, PǨ~° JÅ"å@¡#∞ |\ì̃, =∂\Ï¡_Õ
q^è•<åxfl |\ì̃ J`«x ‰õΩÖÏxfl K≥Ñʨ =K«∞Û.
O „Ѩu ‰õΩÖÏxH˜ `«#HõO@∂ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ Ѩ^Œ LKåÛù~}
° , Ѩ^Œ „ѨÜ∂≥ QÆO LO@∞Ok.
O JO`«ifi"åÇ¨Ï Ñ¨^uÌŒ (Endogamy) J#QÍ U ‰õΩÅO "å~°∞ P ‰õΩÅO "åi<Õ ÃÑo¡ KÕã∞¨ HÀ"åe. W`«~° ‰õΩÖÏÅ
"åix ÃÑo¡ KÕã∞¨ HÀ‰õÄ_»^∞Œ . HÍHõáÈ`Õ "å~°∞ W`«~° „QÍ=∂ÅÖ’x J^Õ ‰õΩÅO "åix ÃÑo¡ KÕã∞¨ HÀ=_®xfl
J#∞=∞u™êÎ~∞° .
O „Ѩu ‰õΩÖÏxH˜ ‰õΩÅÃÑ^ŒÅÌ ∞ ÖË^• ‰õΩŠѨOKå~Úf (Caste Panchayat) LO_ç ‰õΩÅ ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 q"å^•Å#∞,
ã¨=∞㨺Å#∞ Ѩi+¨¯i™êÎ~∞° .
O „Ѩu ‰õΩÖÏxH© „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ^Õ=Ùà◊√,¡ ^Õ=`«Å∞, PKå~åÅ∞,ã¨O™ê¯~åÅ∞, *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞ Hõey =ÙO\Ï~Ú.
ÃÑ· q=~°} ^•fi~å ‰õΩÅO, ^•x ã¨fiÉèÏ=O, ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ Jhfl ‰õÄ_® P^Œ~≈° =O`« Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ "åãÎ̈="≥∞#ÿ ѨÊ\˜H©
„Ѩã∞¨ `Î « Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ ‰õΩÅO „áê^è•#º`« `«yOæ ^Œ<Õ K≥Ñʨ =K«∞Û. =∂#=`å qÅ∞=Å∞, P^è∞Œ xH©H~õ }
° â◊‰Ωõ ÅÎ ∞ ‰õΩÅ
„áê^è•#º`«#∞ `«yæOK«_»OÖ’ „áê^è•#º`« =Ç≤ÏOKå~Ú. #QÆsHõ~°}, ÉèÏ=„Ѩ™ê~° =º=ã¨÷Å∞ (Hõ=¸ºxˆH+¨<£)
‰õÄ_® ‰õΩÖÏÅ =∞^躌 áê`«∞H˘x áÈ~Ú L#fl JO`«~åÅ#∞, W`«~° ‰õΩÖÏŠѨ@¡ =ÙO_Õ Ñ¨Há∆õ ê`« ^èÀ~°}∞Å∞, L¿ÑHõ∆
J#∞=∂<åÅ∞ =O\˜ "å\˜x `«yOæ K«_O» Ö’ QÆ}hÜ«∞ áê„`« áÈ+≤OKå~Ú.
ã¨É∞íè ºÅ∞ áê\˜OKÕ ‰õΩÅ PKå~åÅ∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ "åi =∞^躌 SHõº`«‰Ωõ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™êÎ~Ú.

220
Downloaded from http://smartprep.in

J~Ú`Õ, U ‰õΩÖÏxH˜ P ‰õΩÅO ã¨fiÜ«∞O „ѨuѨuÎ Hõey =Ù<åfl~Ú. Jx J#∞HÀ=_®xH˜ gÅ∞ ÖË^∞Œ . „Ѩu ‰õΩÅO
‰õÄ_® W`«~° ‰õΩÖÏÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO@∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë „Ѩu ‰õÄÖÏxH© `«#HõO@∂ „Ѩ`ºÕ Hõ =$uÎ Hõey =ÙO_»@O
=Å¡, `«=∞ q∞QÆ`å J=ã¨~åʼnõΩ W`«~° ‰õΩÅ=$`«∞ÅÎ ^•fi~å ÅaèOKÕ =ã¨∞Î ¿ã=ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ =» Åã≤ LO@∞Ok. qq^èŒ
‰õΩÖÏÅ =∞^躌 LO_Õ D Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°`« „QÍ=∞ SHõº`«‰Ωõ ^•i fã¨∞OÎ k.
WOHÀ q+¨Ü∞« O UO@O>Ë Ñ¨Ù@∞ìHõ P^è•~°OQÍ ‰õΩÅO x~°~‚ ÚOK«|_»∞`«∞Ok. HÍ|\˜ì Jk =∞x+≤ [#‡ Ѩ~º° O`«O
=∂~°^∞Œ . J~Ú`Õ ‰õΩÖÏʼnõΩ =Ù#fl ™ê=∂lHõ JO`«ã∞¨ Î =∂~°\ÏxH˜ H˘O`« J=HÍâ◊O =ÙOk. ѨÙ~å`«# HÍÅO #∞O_ô
‰õÄ_® H˘xfl ‰õΩÖÏÅ∞ ™ê=∂lHõ ‰õΩÅ „Hõ=∞„âı}Ö˜ ’ ÃÑH· ˜ Z^ŒQ\Æ ÏxH˜ „ѨÜ∞« `«flO KÕâß~Ú. L#fl`« ‰õΩÖÏÅ r=# â‹e· x,
PǨ~°, PǨ~°º Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ J#∞HõiOK«@O ^•fi~å „H˜Ok ™ê÷~ÚÅÖ’x ‰õΩÖÏÅ∞ L#fl`« „âı}Q˜ Í QÆ∞iÎOѨ|_»_®xH˜
„ѨÜ∞« `«flO KÕâß~Ú. JO^Œ∞=Å# HÍÅ„âı}Ö˜ ’ q+¨Ü∞« ã¨sÎ Ü«∞ (Vertical mobility) QÆujÅ`«‰Ωõ H˘O`«=~°‰Ωõ P™ê¯~°O
=ÙO^Œx K≥Ñʨ =K«∞Û. nx<Õ ™êO㨯 $fHõ~} ° O Jx J<åfl~°∞.

16.6.1 ‰õΩÅO =∞iÜ«Ú =~°Oæ

‰õΩÅO =~°Oæ ~Ô O_»∂ "Õ̂~fi~°∞ ÉèÏ=#Å∞. =~°Oæ Pi÷Hõ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ ã≤u÷ x `≥eÑ≤`Õ ‰õΩÅO "å~°ã`¨ åfixfl, r=#â‹e· x
`≥e¿Ñ Ü«¸x\ò. Ãã^· •úOuHõOQÍ ‰õΩÖÏxfl JO`«ã∞¨ #Î ∂ áÈeÛ#ѨÙ_»∞ =ºH˜Î ‰õΩÅO =∂~°^∞Œ . HÍh XHõ =~°Oæ Ö’ ѨÙ\˜#ì =ºH˜Î
"Õ~˘Hõ =~°Oæ Ö’xH˜ Z^ŒQ=Æ K«∞Û ÖË^• Ѩ_áç È#∂=K«∞Û. JO^Œ∞=Å¡<Õ ™ê=∂lHõ"`Õ ÅΫ ∞ ‰õΩÅ=º=ã¨#÷ ∞ =¸ã≤ =Ù#fl
=º=ã¨Q÷ Í(Closed System) ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.J^Õ JO`«ã∞¨ Î q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ =ºH˜QÎ `Æ « QÆujÅ`«‰Ωõ (Individual Mobility)
P™ê¯~°O =ÙOk. JO^Œ∞Hˆ nxx ™ê=∂lHõ Ѩ~O° QÍ `≥iz =Ù#fl =º=ã¨÷ (Closed Ststem)QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞.=ºHÎ̃ `«#
JO`«ã∞¨ ÖÎ ’xW`«~° =º‰õΩÅÎ O^Œ~∂° Hõ$+≤ KÕÜ∞« ‰õΩ<åfl ã¨fiÜ«∞OHõ$+≤ ^•fi~å `«# JO`«ã∞¨ #Î ∞ ÃÑOK«∞HÀ=K«∞Û. J`«#∞ ÉÏQÍ
Hõ+Ñì̈ _¨ ,ç ã¨OáêkOz `«# Pi÷Hãõ u÷≤ x "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~K° ∞« HÀ=_»O ^•fi~å ã¨=∂[OÖ’ `«# JO`«ã∞¨ #Î ∞ ÃÑOK«∞HÀQÆÅ∞æ`å_»∞.
x=∞fl, =∞^躌 `«~Q° uÆ #∞O_ç L#fl`« `«~Q° uÆ H˜ KÕ~∞° HÀQÆÅ∞QÆ∞`å_»∞.
JÖψQ, ‰õΩÅO `«# K«@ì |^Œ`ú #« ∞ =∞`«O #∞O_ç á⁄OkOk Jx =∞#O QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀ"åe. HÍh JO`«ã∞¨ Î JÖÏ
HÍ^Œ∞. ‰õΩÅO Ѩq„`«`,« JѨq„`«`« J#∞ ÉèÏ=#ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙOk. =ºH˜Î `«# ѨÓ~°fi [#‡ÅÖ’ PK«iOz#
áêѨÑÙ¨ }ϺŠP^è•~°OQÍ Ñ¨q„`«, JѨq„`« ‰õΩÖÏÅÖ’ ѨÙ_»`å_»∞ Jx #=Ú‡`å~°∞. „ÉÏǨχ}∞Å∞ Jxfl ‰õΩÖÏÅ Hõ<åfl
Ѩq„`«"∞≥ #ÿ "å~°∞QÍ#∂, ã¨O™ê¯~°Ñ~¨ O° QÍ Jxfl ‰õΩÖÏÅHõ<åfl Jkè‰Ωõ Å∞ QÍ#∞ ѨiQÆ}O˜ K«|_»`å~°∞. ™ê=∂lHõ „Hõ=∞„âı}Ö˜ ’
„H˜Ok™êÎ~ÚÖ’L#fl ‰õΩÖÏÅ#∞ JѨq„`«‰Ωõ ÖÏÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° . ‰õΩÅ„âı}Ö˜ ’ ÃÑH· ˜ "≥o<¡ åH˘nÌ Ñ¨q„`«`« ™ê÷~Ú ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂,
JѨq„`«`« `«Q∞Æ `æ ∂« =zÛOk. H˘O`«=∞Ok ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ∞ ‰õΩÅ=º=ã¨÷ JO@~åx`«<åxH˜ x^Œ~≈° #OQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° .
J~Ú`Õ D JO@~åx`«#O 1955 ã¨OII Ö’K«@ì „Ñ¨HÍ~°O x¿+kèOK«|_çOk.D JO@~åx`«#O „ѨÑO¨ K«OÖ’x =∞i U
W`«~° ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’#∂ =∞#‰õΩ Hõ#Ѩ_^» ∞Œ .

221
Downloaded from http://smartprep.in

16.6.2 ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ‰õΩÅO „áê=ÚYº`«

P^è∞Œ xHõ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ =~°æ =º=㨉÷ Ωõ „áê=ÚYº`« LOk. JÖÏQÆx ‰õΩÖÏxH˜ „áê=ÚYº`« ÖË^xŒ J#ÖË=Ú.D
„H˜Ok HÍ~°}ÏÅ =Å# ‰õΩÅO WOHÍ „áê=ÚYº`«#∞ á⁄O^Œ∞`ÀOk.
O q"åǨÏq+¨Ü∞« OÖ’ ‰õΩÅO WOHÍ x~°Ü
‚ ∂« `«‡Hõ áê„`«#∞ áÈ+≤ã∞¨ OÎ k Jx KåÖÏ J^躌 Ü«∞<åÅ∞ `≥eáê~Ú.
O „Ѩ[Ö PKå~åÅ∞, ã¨O™ê¯~åÅ∞, Hõ~‡° HÍO_»Å∞ Jhfl ‰õÄ_® ‰õΩÖÏxfl|\˜ì [~°∞ѨىõΩO\Ï~°∞.
O ‰õΩÖÏxfl |\ì̃ ã¨OѶ∂¨ Å∞ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞.
O ‰õΩÅ ã¨OѶ∂¨ Å∞, ÉϺO‰õΩÅ∞, áê~îâ° ßÅÅ∞, HÍÖËrÅ∞, q„âßOu QÆ$ǨÅ∞, Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ =O\˜ "å\˜x ‰õΩÅO
¿Ñ~°∞g∞^Œ∞QÍ ™ê÷Ñ™≤ êÎ~∞° .
O ~å[H©Ü∞« Ѩ~O° QÍ, F@¡#∞ ã¨g∞HõiOK«∞HÀ=_®xH˜ ‰õΩÖÏxfl "å_»∞‰õΩO\Ï~°∞. PÜ«∂ ‰õΩÖÏʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
ã¨É∞íè ºÅ#∞ '"À@∞ ÉϺO‰õΩÅ∞— QÍ (Vote Bankes) ѨiQÆ}㘠∂¨ Î "åix ‰õΩÅO ¿Ñ~°∞`À „ѨÉÏè q`«O KÕã≤ `«=∞
~å[H©Ü∞« „ѨÜ∂≥ [<åÅ#∞ á⁄O^Œ_®xH˜ „ѨÜ∞« `«flO [~°∞QÆ∞`ÀOk.

áê~ Ѩâfl◊ Å∞ 16.4

„H˜Ok "å\˜Ö’ J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞Å#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
Z. ‰õΩÅO JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ L^•Ç¨Ï~°} J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
a. ‰õΩÅO Pi˚`« JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ L^•Ç¨Ï~°} J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
ã≤. „ѨÑO¨ K«OÖ’ JxflKÀ\Ï¡ ‰õΩÅ =º=ã¨÷ Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
_ç. ‰õΩÅO, =~°Oæ ~Ô O_»∂ XˆH ™ê=∂lHõ `«~Q° uÆ x ã¨∂z™êÎ~Ú. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
W. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ JO@~åx`«<åxfl x¿+kèOKå~°∞. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
Ü«∞Ѷπ. ã¨O㨯$fHõ~}
° O ^•fi~å ‰õΩÅO L#fl`« ™ê÷~Úx á⁄O^Œ∞`«∞Ok J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
l. Ç≤ÏO^Œ∂ÜÕ∞`«~° ã¨=Ú^•Ü«∂Ö’¡ ‰õÄ_® ‰õΩÅ=º=ã¨÷ LO@∞Ok J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
Ü«∞Kü. Hõ„∆ uÜ«ÚÅ#∞ "åºáê~° ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok#"åà◊√¡ Jx ‰õÄ_® J#=K«∞Û. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
S. ‰õΩÅ „Hõ=∞„âı}Ö˜ ’ â◊¥„^Œ∞Å∞ J@ì_∞» QÆ∞# =ÙO\Ï~°∞ J=Ù#∞ / HÍ=Ù
*Ë. ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}
° Ѩ~O° QÍ ‰õΩÅ=º=ã¨÷ =¸ã≤=ÙO_Õ =º=ã¨.÷ J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞

222
Downloaded from http://smartprep.in

WO`«=~°‰õÄ h=Ù <Õ~°∞Û‰õΩ#flk

O ™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`«Å∞ Jxfl ã¨=∂Ü«∂Ö’¡#∂ L<åfl~Ú.
O ã¨=∂[O á⁄~°Å∞ á⁄~°Å∞QÍ XHõ ã¨~Î O° ÃÑ· WOHÀ ã¨~Î O° J=∞~°Û|_ç XHÀ¯ ã¨~Î åxH˜`y« # JkèHÍ~åÅ∞, „ѨÜ∂≥ [<åÅ∞,
=#~°∞ŠѨOÑ≤}[© ~°Q|Æ _ç, XHõ ™ê=∂lHõ „Hõ=∞„âı}˜ Hõey Ü«Ú#fl =º=ã¨#÷ ∞ ™ê=∂lHõ ãÎ̈sHõ~} ° O JO\Ï~°∞.
O ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}
° XHõ ~°H"õ ∞≥ #ÿ ™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`«#∞ `≥eÑ≤#ѨÊ\˜H© Jxfl ~°HÍÅ Jã¨=∂#`«Å#∞ Wk
ã¨∂zOK«^∞Œ .
O =Ü≥∂Éè^Ë OŒ , eOQÆÉ^Ëè OŒ =O\˜ Jã¨=∂#`«Å∞ ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}
° ѨikèÖ’x Jã¨=∂#`«Å∞QÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«=K«∞Û.
O HÍ~ü=¡ ∂~ü¯û =~°æ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ qÉè[í # J<Õk ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ „áê^äqŒ ∞Hõ qÉè[í # Jx Jaè„áêÜ«∞ Ѩ_®¤_∞» .
O =∂H±û "≥|~ü (Max Waber) „ѨHÍ~°O, =∂~ü¯û K≥ÑÊ≤ #=~°Oæ (Class) `À áê@∞QÍ JO`«ã∞¨ Î (Status) =∞iÜ«Ú
â◊HÎ̃ J<Õ ÉèÏ=#Å∞ ‰õÄ_® ãÎ̈sHõ~}
° #∞ ã¨∂z™êÎ~Ú.
O ‰õΩÅO XHõ¯>Ë JO`«ã∞¨ #Î ∞ ã¨∂zOK«^∞Œ .
O ‰õΩÅO J<Õk Ѩq„`«`« , JѨq„`«`« J#∞ ÉèÏ=#ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LOk.
O =~åæÅ∞ Pi÷Hõ Jã≤`÷ åfixfl `≥Å∞ѨÙ`å~Ú.
O ÉèÏ~°`« ã¨=∂[OÖ’ „Ѩã∞¨ `Î O« =~åæÅ∞ „áê=ÚYº`«#∞ Hõey =Ù#flѨÊ\˜H© ‰õΩÅO ‰õÄ_® x~°Ü
‚ ∂« `«‡Hõ áê„`«#∞
áÈ+≤™ÈÎOk Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.

=ÚyOѨ٠JÉèϺã¨#O
1. ™ê=∂lHõ ã¨sÎ Hõ~}
° qâ◊fi[h#=∂?q=iOK«O_ç.
2. P~ÀÑ≤`« JO`«ã∞¨ ,Î Pi˚`« JO`«ã∞¨ ÅÎ #∞ QÆ∞iOz g∞ˆHq∞ J~°O÷ J~ÚO^À g∞ ã¨fiO`« "åHͺÅÖ’ „"åÜ«∞O_ç.
3. ‰õΩÅO =ÚYº ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ `≥ÅѨO_ç.
4. ‰õΩÅO =~°Oæ HõO>Ë U q^èOŒ QÍ aè#fl"≥∞#ÿ ^À q=iOK«O_ç.

áê~î°º Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

16.1
1. ã¨=∂[OÖ’ H˘O`«=∞OkH˜ W`«~∞° ÅHõ<åfl qt+¨ì „ѨÜ∂≥ [<åÅ∞ =#~°∞Å∞ JkèHOõ QÍ =ÙO_»∞@ =Å# =º‰õΩÅÎ #∞,
ã¨=¸Ç¨Å#∞ ^•x P^è•~°OQÍ „âı}H© iõ OK«|_»@O =Å# ™ê=∂lHõ Jã¨=∂#`« HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
223
Downloaded from http://smartprep.in

2. ã¨=∂[O qq^èŒ ã¨~Î åʼnõΩ / á⁄~°Å∞QÍ qÉèlí OѨ|_»@O

3. ѨÓiÎ ™ê÷~Ú ã¨=∂#`«fiO Hõey =ÙO_Õ ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅ∞
4. XHõ =ºHÎ̃ U^≥<· å ~°OQÆOÖ’ xëê‚`∞« _»∞ J~Ú =ÙO_ç, ^•x ^•fi~å =ºHÎ̃H˜ Q“~°=O, ã¨OѨ^Œ Hõey#ѨC_»∞ P ã≤u÷ x
Ǩϟ^• ÖË^• „Ѩu+¨ì Jx JO\Ï~°∞.

16.2
Z. J=Ù#∞ a. HÍ^Œ∞ ã≤.J=Ù#∞ _ç. J=Ù#∞ W.HÍ^Œ∞

16.3
Z. ™ê÷#O a. „Ѩ=~°#Î ã≤.P~ÀÑ≤`« _ç.ã¨OH˜+¡ ì¨ W. Pi˚`«

16.4
Z - J=Ù#∞ Ü«∞Kü - HÍ^Œ∞
a - HÍ^Œ∞ S - J=Ù#∞
ã≤ - HÍ^Œ∞ *ˇ - HÍ^Œ∞.
_ç - HÍ^Œ∞
W -J=Ù#∞
Ü«∞Ѷπ - J=Ù#∞
l- J=Ù#∞

224
Downloaded from http://smartprep.in

3
™ê=∂lHõ âßGO

225
Downloaded from http://smartprep.in

226
Downloaded from http://smartprep.in

227
Downloaded from http://smartprep.in

YO_çHõ - III
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê, ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}
«
17
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê - HÍ~°HÍÅ∞
g∞~°∞ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ÉèÏ=#, ã≤^•úO`åÅ#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩx L<åfl~°∞. HÍÅOÖ’ áê@∞QÍ Jxfl
ã¨=∂*ÏÅÖ’#∞ =∂~°∞Ê KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO@∞Ok. Jk JHõ™ê‡`«∞QÎ Í =KÕÛ qѨ=¡ O HÍ=K«∞Û ÖË^• =∞#‰õΩ `≥eÜ«∞‰õΩO_®<Õ
"≥∞Å¡QÍ KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ =∂~°∞ÊÅ∞ HÍ=K«∞Û. =∂~°∞Ê J<Õk `«#O`«@ `å#∞QÍ =ã¨∞OÎ k. ÖË^• H˘xfl H˘xfl HÍ~°HÍÅ#∞
„¿Ñ~ˆ Ñ≤OK«_O» ^•fi~å =∂~°∞Ê#∞ „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ@ì_O» [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ ™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ‰õΩ =∂~°∞Ê#∞ „¿Ñ~ˆ Ñ≤OKÕ
ÖË^• =∂~°∞Ê#∞ x~ÀkèOKÕ HÍ~°HÍÅ#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O J=ã¨~=° ∞ø`«∞Ok. Dáê~ ÉèÏQÆOÖ’ g∞~°∞ ™ê=∂lHõ
=∂~°∞ʉõΩ ã¨O|OkèOz# qq^èŒ HÍ~°HÍÅ#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îO° K«kqO`«~åfi`« g∞~°∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê „Ѩ„H˜Ü∞«
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ Õ HÍ~°}ÏÅ#∞ QÆ∞iÎOK«_O»
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ~å=\ÏxH˜ qq^èŒ HÍ~°HÍÅ áê„`«#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=@O

17.1 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê, HÍ~°HÍÅ∞

™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J<Õk XHõ ã¨OH˜+¡ "ì¨ ∞≥ #ÿ , |Ǩïq^è•Å∞QÍ =ºH©HÎ iõ OK«|_Õ ^Œ$yfi+¨Ü∞« O. U^≥<· å XHõ Ѩiã≤u÷ Ö’,
q+¨Ü∞« OÖ’ ~°OQÆOÖ’ =∂~°∞Ê ã¨OÉèqí ¿ãÎ Jk W`«~° ~°OQÍʼnõΩ qã¨iÎ ã¨∞OÎ k. JO^Œ∞=Å¡ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ J~°O÷
KÕã∞¨ HÀ"åÅO>Ë ã¨=∞„QÆ ^Œ$+≤`ì À ѨijeOK«@O J=ã¨~O° . J\Ï¡O\˜ ã¨=∞„QÆ J^躌 Ü«∞#O =Å¡ qq^èŒ ~°HÍÅ HÍ~°HÍÅ∞
=Å¡ HõeQˆ =∂~°∞ÊÅ#∞ JxflO\˜h ã¨=∞„QÆOQÍ `≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ gÅ∞O@∞Ok. JO`Õ H͉õΩO_® JO`«s#¡ OQÍ LO_Õ ã¨ÇϨ

228
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨O|O^èŒ HÍ~°HÍÅ∞,HÍ~°}Ï HÍ~°}ÏÅ „ѨÉÏè =O =O\˜q ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ U q^èOŒ QÍ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™êÎ"∂≥
`≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`å=Ú.
™ê=∂lHõ =∂~°∞Êqq^èŒ ~°HÍÅ HÍ~°HÍÅ ^•fi~å =ã¨∞OÎ k.JO^Œ∞Ö’ H˘xfl HÍ~°HÍÅ∞ D „H˜Ok q^èOŒ QÍ =Ù<åfl~Ú.
Z. Endogenous (™ê=∂lHÍO`«~)° JO`«HÍ~°HÍÅ∞
a. Exogenous (™ê=∂lˆH`«~)° HÍ~°HÍÅ∞
JO`«~`æ° « HÍ~°HÍÅO>Ë XHõ ã¨=∂[OÖ’x =∞øeHõ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ (Imfrastructural), „Ѩ[ʼnõΩ "å\˜x ѨOÑ≤}©
KÕÜ∞« _»O, JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ Jq =ÙO_»@OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J<Õk áê`« qÅ∞=Å =∞iÜ«Ú H˘`«Î
qÅ∞=Å∞ =∞^躌 [iˆQ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞, ã¨OѶ∞¨ ~°¬} Ѷe¨ `«OQÍ ã¨OÉèqí ã¨∞OÎ k. Ü«Ú=`«‰Ωõ , ÃÑ^Œ"Ì åà◊‰¡ Äõ , K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl"å~°∞
K«^∞Œ =ÙÖËx "å~°∞, Ѩ@} ì "åã¨∞ʼnõΩ Ѩ֡ˇ [<åʼnõΩ "åiˆH „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ H˘xfl qÅ∞=Å∞ LO\Ï~Ú.gi =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~°
K«~º° Å∞ .[iy#ѨC_»∞ PÜ«∂ qÅ∞=Å =∞^躌 ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»∞`«∞Ok. D ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒO
KÕã∞¨ OÎ k.
ÉÏǨϺ Ѩiã≤`÷ ∞« Å =Å¡ =∂~°∞ÊʼnõΩ L^•Ç¨Ï~°}OQÍ „ѨH$õ u "≥Ñ· s¨ `åºÅ∞, J#∂ǨϺ Ѩi}Ï=∂Å∞, ™êOˆHuHõÑi¨ *Ï˝#O
=O\˜ "å\˜x K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û. D Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ =∞#∞+¨µºÅ xÜ«∞O„`«}Ö’ LO_»=Ù. HÍh D Ѩiã≤`÷ ∞« Å „ѨÉÏè =O =Å¡
ã¨=∂[OÖ’ ÃÑ#∞ =∂~°∞ÊÅ∞ ã¨OÉèqí ™êÎ~Ú. JO^Œ∞Hˆ g\˜x ÉÏǨϺ HÍ~°HÍÅ∞ (Exogenous) Jx J<åfl~°∞. =∞#O
WѨÙ_»∞ H˘xfl ÉÏǨϺ =∞iÜ«Ú JO`«~° HÍ~°HÍÅ#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=Ú.
Z. [<åÉèÏ
a. ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O
ã≤. ™êO㨯 $fHõ~}
° O
_ç. ~å[H©Ü∞« HÍ~°}ÏÅ∞
W. Pi÷Hõ HÍ~°}ÏÅ∞
Ü«∞Ѷπ. q^•º HÍ~°}ÏÅ∞

17.2 ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉΩõ [<åÉèÏ HÍ~°HÍÅ∞

PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅÖ’x „Ѩ[Å =Ü«∞ã¨∞û, eOQÆ=Ú, ™ê=∂lHõ =~åæÅ∞, q^•º ™ê÷~Ú, =$`«∞ÅÎ ∞, ‰õΩ@∞O|
JO`«ã∞¨ ÅÎ ∞ =O\˜ [<åÉèÏ q=~åÅ#∞ `≥e¿Ñk. [<åÉèÏ âߢãOΨ (Demography). ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ J^躌 Ü«∞#O
KÕ¿ã@ѨC_»∞ ÃÑ· [<åÉèÏ HÍ~°HÍÅ#∞ ‰õÄ_®Ñ¨iQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞HÀ"åeû =ã¨∞ÎOk. ZO^Œ∞HõO>Ë ™ê=∂lHõ [<åÉèÏ
q∞„â◊=∞OÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞ ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™êÎ~Ú HÍ|\˜.ì ã¨OMϺ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÖˇ<· å, [<åÉèÏ ã¨q∞‡„â◊=∞OÖ’
=∂~°∞ÊÖˇ<· å Jq ã¨=∂[OÃÑ· f„= „ѨÉÏè "åxfl K«∂Ñ≤™êÎ~Ú. [<åÉèÏÃÑiy<å, `«iy<å ^•x „ѨÉÏè =O =Å¡ [<åÉèÏ
q∞„â◊=∞OÖ’ J#QÍ =Ü«∞ã¨û=¸Ç¨Å∞, ¢ãΑ ѨÙ~°∞+¨µÅ [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ, P^•Ü«∞ ™ê=∞~°º÷ O, =#~°∞ÅÃÑ· XuÎ_,ç =Åã¨,

229
Downloaded from http://smartprep.in

WÖÏ qq^èŒ HÍ~°HÍÅ∞ ‰õÄ_® „ѨÉÏè "åxH˜ QÆ∞~“`å~Ú. JO`Õ H͉õΩO_® Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ ™êO㨯$uHõ ~å[H©Ü∞«
~°OQÍÅÃÑ· ‰õÄ_® nx „ѨÉÏè =O LO@∞Ok.Wq Jhfl JOu=∞OQÍ ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™êÎ~Ú.
[## =∞~°}ÏÅ ~ˆ @∞<Õ fã¨∞‰õΩ#fl@¡~Ú`Õ "ÕQOÆ QÍ ÃÑ~°∞QÆ`∞« <åfl [#<åÅ ~ˆ @∞, „Hõ=∞OQÍ `«Q∞Æ `æ ∞« #fl =∞~°}ÏÅ
~ˆ @∞ ~Ô O_»∂ Hõeã≤ ã¨=∂[OÖ’ QÆ}hÜ«∞"≥∞#ÿ =∂~°∞ʉõΩ HÍ~°}=∞Ü«∂º~Ú. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ÃÑiy# Ѩiâ◊√„Éè^í `Œ «
Ѩiã¨~åÅ∞, "≥^· ºŒ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ [<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ HÍ~°}O J~Ú<å~Ú.D [<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ x~°∞^ÀºQÆO,
ÉÏÅHÍi‡Hõ =º=ã¨,÷ =ÚiH˜"å_»Å∞, <Õ~O° , WOHÍ W`«~° ™ê=∂lHõ XuÎ_∞» ʼnõΩ HÍ~°}O J~ÚOk.
JÖψQ =∞~°}ÏÅ ˆ~@∞ `«QÆæ_»O =Å# [<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ Ѩ~ÀHõ∆OQÍ ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_çOk. â◊`å|ÌO „H˜`«Ñ¨Ù
=∞~°}ÏÅ ~ˆ @∞‰õΩ <Õ\˜ =∞~°}ÏÅ ~ˆ @∞‰õΩ `Õ_® ã¨Ê+ì̈OQÍ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. nxH˜ HÍ~°}O. P~ÀQƺ=O`«"∞≥ #ÿ K«∞~°∞HÔ #· rq`«O
QÆ_Ñ» _¨ ®xH˜ HÍ=Åã≤# "≥∞~°∞QÔ #· "≥^· ºŒ ™œHõ~åºÅ∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ ~å=_»O`À Wk ™ê^躌 Ѩ_Oç k. Ѷe¨ `«OQÍ ™êOˆHuHõ
Jaè~∞° K«∞Å∞, JÖÏ"å@∞¡, #=∞‡HÍÅ∞ =O\˜ "å\˜Ö’ ã¨Ê+¨"ì ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞ QÀK«i™êÎ~Ú.
[<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ „Ѩ[Å r=# „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ „Ѩ=∂^ŒH~õ O° QÍ Ñ¨i}q∞¿ã,Î Jk „Ѩ[Å ^Œ$HõÊ^èOŒ Ö’ =∂~°∞Ê#∞
`≥ã∞¨ OÎ k. ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} Ѩ^`úŒ ∞« Å∞, XHõ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ XˆH tâ◊√=٠Ѩ^`úŒ ∞« Å∞, Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ^Œ``Ϋ « fã¨∞HÀ=@O =O\˜
q^è•<åŠѨ@¡ „Ѩ[Å∞ ™ê#∞‰õÄÅ ^Œ$HõÊ^ä•xfl JÅ=~°K∞« ‰õΩO\Ï~°∞.
J^Õ q^èOŒ QÍ [#<åÅ ~ˆ @∞#∞ `«yOæ K« QÆey`Õ, r=# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ, ÃÑ^Œ"Ì åà◊§‰õΩ
"≥∞~°∞QÔ #· P~ÀQƺ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ ÅaèOK«@O =Å¡ P~ÀQƺ=O`«"∞≥ #ÿ ã¨=∂[OQÍ ~°∂ѨÙk^Œ∞‰Ì Ωõ O@∞Ok. H˘O`« =∞Ok
Ü«Ú=`« =$^Œ∞Åú ‰õΩ ¿ã=Å∞ JOkOKÕ ~°OQÍÅÖ’ ã≤~÷ Ñ° _¨ `» å~°∞.
[<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ „Ѩ[Å âßs~°Hõ P~ÀQͺxH˜, â◊HHΘ ˜ Jq<åÉèÏ= ã¨O|O^èOŒ =ÙO@∞Ok. u<Õ"å~°∞ Z‰õΩ¯"≥<· å
H˘nÌ „Ѩ[ÅÖ’ PǨ~° H˘~°`,« `«k`«~° ã¨O|O^èŒ "åº^è∞Œ Å∞ „Ѩ|Å∞`å~Ú. nx=Å¡ âßs~°Hõ JÅã¨`fi« O, L¿ÑHõ,∆ K˘~°=
ÖËx `«#O, áÈ\© Ѩ_Ö» HË áõ È=_»O =O\˜q ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. Wq Jxfl\˜ =Å¡ [<åÉèÏ <å}º`«, ™ê=∂lHõ =º=ã¨Å÷ ∞
x~å‡}ÏÅ∞ ‰õÄ_® ^≥|ƒuO\Ï~Ú.
ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[ q+¨Ü«∂xH˜ =¿ãÎ [<åÉèÏÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ, Ѩ@ì}©Hõ~°} =Å¡ =∞øeHõ ã¨^Œ∞áêÜ«∂ÅÃÑ· XuÎ_ç
ÃÑiyOk. x~°∞^ÀºQÆO, ^•i„^ŒºO, =ÚiH˜ "å_»Å∞ ÃÑiQÍ~Ú. g@xfl\˜ =Å¡ ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ ã¨iáÈHõáÈ=_»O, Hˆ O„^ŒHõ
‰õΩ@OÉÏÅ ã¨OYºÃÑ~°Q_Æ O» , `«^•fi~å HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å∞ `å~°∞ =∂~°∞ HÍ=_»O J<Õq „Ѩã∞¨ Êù@OQÍ
HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 17.1
1. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞Å#∞ `≥ÅѨO_ç
Z. "≥∞~°∞QÔ #· "≥^· ºŒ O, Ѩiâ◊√„Éèí Ѩiã¨~åÅ∞ [<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ HÍ~°}ÏÅ∞ J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
a. [#<åÅ ~ˆ @∞ `«Q_æÆ O» =Å¡ r=# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ Ѩ_áç È`å~Ú. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞

230
Downloaded from http://smartprep.in

17.3 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê - ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O

™êOˆHuHõ ѨÙ~ÀQÆu ã¨=∂[OÃÑ· K≥iyáÈx =Ú„^Œ"ãÕ ∞¨ OÎ k. ^•x ^•fi~å =zÛ# =∂~°∞Ê z~°HÍÅO =ÙO@∞Ok.
™ê=∂lHõ ѨÙ~Àaè=$kÌ, =∂~°∞Ê J<Õq. ™êOˆHuHõ ѨÙ~Àaè=$kÌ, =∂~°∞Ê`À <Õ~∞° QÍ ã¨O|O^èOŒ Hõey =Ù<åfl~Ú.
™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O =∞# Ѩiã¨~åÅÖ’ =∂~°∞Ê `≥ã∞¨ OÎ k. P =∂~°∞ÊʼnõΩ =∞#O JÅ"å@∞ Ѩ_ç "å\˜x =∞#
rq`«OÖ’ ÉèÏQÆO KÕã∞¨ HÀ=_»O ^•fi~å =∞# r=# q^è•#O, `«^•fi~å ã¨=∂[OÖ’ =∂~°∞ʉõΩ Ö’#=Ù`«∞Ok. D =∂~°∞Ê
"≥Ú^Œ@QÍ Éè∫uHõ Ѩiã¨~åÅÖ’ (Material Environment) ÖË^• =ã¨∞ãÎ O¨ 㨯 $uÖ’ (Material Culture) Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok.
^•xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ =∞#O =∞# r=# q^è•<åxfl ã¨~°∞̉õΩáÈ=_»O =Å¡ Hõ@∞¡ÉÏ@∞¡ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨÷Å∞ ‰õÄ_®
ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞‰õΩ =∂~°∞ʉõΩ Ö’#=Ù`å~Ú. Jq ™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ Jaè„áêÜ«∞ Ѩ_®¤~∞° .
„áêp# HÍÅOÖ’, ™êOˆHuHõ`« ã¨~à° O◊ QÍ =ÙO_Õk.^•O`À áê>Ë ã¨=∂*ÏÅ∞ ‰õÄ_® ã¨~à° O◊ QÍ LO_Õq. ‰õΩ@∞O|O
L`«ÊuÎ Ü«¸x\òQÍ =ÙO_Õk. U ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ P ‰õΩ@∞O|O PǨ~åxfl ѨO_çOK«∞‰õΩ<Õk. âßs~°Hõ „â◊=∞‰õΩ „áê^è•#º`«
Z‰õΩ¯=QÍ =ÙO_Õk. L`«ÊuÎÖ’ =º‰õΩÅÎ âßs~°Hõ „â◊=∞`À áê@∞ [O`«∞=ÙÖˇ#· Z^Œ∞ÅÌ ∞, P=ÙÅ∞, =O\˜ Ѩâ√◊ =ÙÅ#∞
LѨÜ∂≥ yOKÕ "å~°∞. L`«ÊuÎ KÕã#≤ ѨO@ WO\˜ J=ã¨~åʼnõΩ ã¨iáÈÜÕ∞k. ÖÏÉèÏ¿ÑHõH∆ Íh ÖÏÉèÏÅHÀã¨O =∂Ô~¯@∞‰õΩ
ѨO@#∞ `«~e° OK«_O» HÍh LO_»Háõ ÈÜÕ∞k.
19 = â◊`å|ÌOÖ’ =zÛ# áêi„âßq∞Hõ qѨ=¡ O, áêi„âßq∞H©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ ã¨=∂[OÖ’ XHõ ã¨$+ì̈"∞≥ #ÿ
~°∂áêxfl fã¨∞HÀ=_»O „áê~°OaèOKå~Ú. ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O, L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ xs‚`"« ∞≥ #ÿ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ™ê÷<åxfl
á⁄O^Œ_O» J~ÚºOk. =∞x+≤ ÉÏǨϺ Ѩiã¨~åÅ J^Œ∞ѨÙÖ’H˜ „ѨÉÏè "åxH˜ Ö’#ÜÕ∞º |^Œ∞Å∞ =∞x+≤ ^•xx P ™êOˆHuHõ
Ѩi*Ï˝#O ™ê÷~Ú`À Ѩi™êÅ#∞ `«# J^Œ∞ѨÙÖ’ =ÙOK«∞‰õΩ<Õ „Ѩ„H˜Ü∞« TѨO^Œ∞‰õΩ<åfl~Ú. qt+‘Hì ~õ }° , ã¨OH˜+¡ ì̈ „â◊=∞
qÉè[í # (Complex Division of Labour) ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î L`«ÊuÎ, Ü«∂O„fHõiOK«|_ç# L`«ÊuÎ =º=ã¨÷ =O\˜q Jhfl
‰õÄ_® D HÍÅOÖ’x Pi÷Hõ =º=ã¨Ö÷ ’ ÉèÏQÆO J~Ú<å~Ú. ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ HõOÃÑhÅ∞, HÍ~Àʈ~+¨#∞¡ ™ê÷ÑO≤ K«|_®¤~Ú.
HÍÅ„Hõ"∞Õ }Ï H˘xfl H˘xfl ÃÑ^ŒÌ HõOÃÑhÅ∞ |Ǩïà◊ *Ïu ã¨Oã¨Å÷ ∞ (Multinationl Company) QÍ ~°∂áêO`«~O°
K≥O^•~Ú.
áêi„âßq∞Hõ ã¨=∂*ÏÅ∞ ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏʼnõΩ =∞^躌 D „H˜Ok q^è"Œ ∞≥ #ÿ `Õ_®Å∞ =Ù<åfl~Ú. Jq
1. ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ÃÑ@∞ì|_çH<õ åfl âßs~°Hõ „â◊=∞ˆH „áê^è•#º`« Z‰õΩ¯=
2. ‰õΩ@∞O|O ™ê÷#OÖ’ á¶êºHõsì Å∞ L`«ÊuÎ Ü«¸x\òQÍ ZkQÍ~Ú.
3. =∞#∞+¨µºÅ∞, [O`«∞=ÙÅ â◊HÎ̃ ^•fi~å KÕ¿ã Ѩx q^è•#O =∂i, h\˜ Pqi, q^Œ∞º`«∞,Î J}∞â◊HΘ LѨÜ∂≥ QÆOÖ’H˜
=zÛOk.
4. L`«ÊuÎ ã¨fiO`« J=ã¨~åʼnõΩ QÍHõ, =∂Ô~¯@∞ J=ã¨~åʼnõΩ ÖÏÉèÏxfl Pi˚OKÕ L^ÕâÌ º◊ O`À KÕÑ@
¨ |ì _»∞`«∞Ok.
5. =∞#∞+¨µºÅ∞, [O`«∞=ÙÅ∞ ™ê÷#OÖ’ Ü«∞O„`åÅ∞ L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ =zÛKÕ~å~Ú.

231
Downloaded from http://smartprep.in

6. ™ê÷xHõ=∂Ô~¯@∞`À áê@∞ JO`«~å˚fÜ«∞ „ѨÑO¨ K« ™ê÷~Ú =∂Ô~¯@∞Å∞ (World Market) ™ê÷ÑO≤ K«|_®¤~Ú.
7. ~°"å}Ï (Communication), Hõ=¸ºxˆH+¨<£ ÉèÏ= „Ѩ™ê~° (Hõ=¸ºxˆH+¨<)£ ~°OQÍÅ∞Jaè=$kú Ѩ~K° |« _®¤~Ú.
„^Œ=ºO (_»|∞ƒ) K«ÖÏ=∞}©Ö’H˜ =zÛ, Pi÷Hõ =º=ã¨÷ „^Œ"åº^è•~° (Money Based) =º=ã¨Q÷ Í ~°∂áêO`«~O°
K≥OkOk.
P^è∞Œ xHõ Ѩi*Ï˝#O, =∞x+≤ `å#∞QÍ xi‡OK«∞‰õΩ#fl Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ L`«ÊuÎ =º=ã¨,÷ QÆ∞}Ï`«‡HõOQÍ#∞, QÆ}Ï`«‡HõOQÍ#∂
LO_Õ ÖÏQÍ =∂iÛ "Õ™ê~Ú. ^•O`Àáê>Ë ã¨=∂[OÖ’ L`«ÊuÎ ã¨O|O^è•Å∞ ‰õÄ_® =∂~å~Ú. P^Œ∞xHõáêi„âßq∞Hõ
ã¨O|O^è•Å∞ HõOÃÑhÅ∞ (Companies), HÍ~˘Êˆ~+¨#∞¡ (Corporations), ™êìH± =∂Ô~¯\òÅ∞ (Stockmarket) |Ǩïà◊
*Ïu HõOÃÑhÅ∞, ÉϺO‰õΩÅ∞, HÍi‡Hõ ã¨OѶ∂¨ Å∞ =O\˜ "å\˜ Pq~åƒù"åxH˜ ^•i f™ê~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 17.2
1. MÏmÅ#∞ ã¨~Ô #· Ѩ^•Å`À ѨÓiOK«O_ç.
2. ™êO„Ѩ^•~ÚHõ ã¨=∂*ÏÅÖ’........... „â◊=∞ XHõ ÅHõ}
∆ OQÍ =ÙO@∞Ok. ( Ü«∂O„uHõ, âßs~°H)õ
3. áêi„âßq∞Hõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ L`«ÊuÎ............. LѨÜ∂≥ yOK«|_»∞`«∞Ok. ( ÖÏÉèÏ~°#˚ ‰õΩ, QÆ$ǨÏ=ã¨~åʼnõΩ)
4. áêi„âßq∞H©H~õ }
° ........... =∂Ô~¯@∞ ÃÑ~°Q\Æ ÏxH˜ ^ÀǨÏ^ŒO KÕãO≤ k. (JO`«~å˚fÜ«∞, ™ê÷xHõ)

17.4 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê - ™êO㨯$uHõ HÍ~°HÍÅ∞

™êO㨯$uHõ HÍ~°HÍÅO>Ë ™ê=∂lHõ ÉèÏ=*ÏÅO, q*Ï˝#O, qÅ∞=Å∞, #=∞‡HÍÅ∞, #"åºq+¨¯~°}Å∞, =O\˜q.
ã¨O㨯 $u #∂`«# Pq+¨¯~°}ʼnõΩ, H˘`«"Î å\˜x HõxÃÑ@ì_®xH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞ ™ê=∂lHõ =º=ã¨Å÷ ã¨$+≤Hì ˜ „Ѩ`º« HõO∆ QÍ#∂, Ѩ~ÀHõO∆ QÍ#∂ HÍ~°}=∞ø`å~Ú. qÅ∞=Å∞
#=∞‡HÍÅ∞ =O\˜ "å\˜Ö’ U^≥<· å =∂~°∞Ê [iy`Õ Jk ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ =∂~°∞Ê `≥ã∞¨ OÎ k. nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}OQÍ,
áêi„âßq∞H©H~õ }
° #QÆsHõ~}
° Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ ‰õΩ@∞O| =º=ã¨Ö÷ ’ =ÙO_Õ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡#∞ qÅ∞=Ö’ =∂~°∞Ê `≥zÛ, L=∞‡_ç
‰õΩ@∞O|O =º=ã¨÷ qzÛù<åxflH˜ Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ Pq~åƒù"åxH˜ ^•i f™ê~Ú. nx =Å¡ ‰õΩ@∞O| ã¨O|O^è•ÅÖ’
‰õÄ_® =∂~°∞Ê =zÛOk.
H˘`«QÎ Í =zÛ KÕ~ˆ qÅ∞=Å∞, #=∞‡HÍÅ∞ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#‰õΩ HÍ~°}O J=Ù`å~Ú. áê`«, H˘`«Î qÅ∞=Å =∞^躌
ã¨OѶ∞¨ ~°¬} z=~°‰Ωõ ѨÓiÎ ™ê÷~Ú =∂~°∞Ê#‰õΩ ÖË^• áêH˜H∆ õ =∂~°∞Ê#‰õΩ HÍ~°}O J=Ù`«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ "≥ÚѶ∞¨ Å∞Å∞
ÉèÏ~°`« ^Õâßxfl ѨiáêeOz# HÍÅOÖ’, ã¨∂Ѷő ∞ Ç≤ÏOnÖ’ „"åÜ«∞_»O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì_∞» . Ç≤ÏOn ™êÇ≤Ï`åºaè=$kúH˜ D
Ѩi}Ï=∞O ZO`«QÍ<À ^ÀǨÏ^ŒO KÕã∞¨ OÎ k. Ç≤ÏOn, Ѩi¬Ü∂« ÉèÏ+¨Å ã¨"∞Õ ‡à◊#O ÉèÏ+¨ Pq~°ƒqù OK«_®xH˜ HÍ~°}O
J~ÚOk.

232
Downloaded from http://smartprep.in

=ÚѶ∞¨ Öò ~åAÅÖ’ JHõƒ~ü KåÖÏ Ñ¶∞¨ #"≥∞#ÿ "å_»∞. PÜ«∞# k<£ -W - WÖÏ¡ÇÏ≤ (Din - I - Illahi) J<Õ =∞`åxfl
^ÕâO◊ Ö’ "åºÑ≤Î K≥O^ÕÖÏ Hõ$+≤ KÕ™ê_»∞. D =∞`«O Ç≤ÏO^Œ∂ =Úã≤O¡ =∞`åÅ ã¨OHõ~O° ^•fi~å ~°∂á⁄OkOK«|_çOk. JO`Õ
H͉õΩO_®, Ç≤ÏO^Œ∂, =Úã≤O¡ ~åAÅ∞ JO^Œ~∂° ‰õÄ_® =∞`åÅHõf`«OQÍ =º‰õΩÖÎ Ö’x, ã¨=¸Ç¨ÅÖ’x ™êÇ≤Ï`«º HõàÏ
Jaèx"ÕâßÅ#∞ (Literary and Artistic) QÆ∞iÎOz P^ŒiOKå~°∞. W™ê¡O „Ѩɒ^è•Å∞ Hõc~°∞ÃÑ,· <å#H±ÃÑ· qâı+¨ „ѨÉÏè "åxfl
K«∂Ñ≤OKå~Ú.
™ê=∂lHõ =∂~°∞ÊÖ’ ™êO㨯 $uHõ HÍ~°HÍÅ áê„`« ZO`«QÍ<À LO@∞Ok. Jx ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ∞ QÆ∞iÎOKå~°∞.
=∞`åʼnõÄ, ™ê=∂lHõ xi‡uH˜ =∞^躌 L#fl Ѩ~㰠ʨ ~°ãO¨ |O^è•Å#∞ XHõ"Ñ·≥ Ù¨ QÆ∞iÎã∂¨ ,Î =∞~À"≥Ñ· Ù¨ qq^è=Œ ∞`åKå~åÅ∞,
"å\˜ hu xÜ«∞=∂Å∞ Pi÷Hõ ™ê=∂lHõ =º=ã¨Å÷ #∞ U q^èOŒ QÍ „ѨÉÏè q`«O KÕã∞¨ <Î åflÜ≥∂ qâı+¡ O≤ Kå~°∞.
Ç≤ÏO^Œ∂, =Úã≤O¡ , É∫^ŒÌ =∞`åÅÖ’x hu, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ ÃÑ@∞ì|_ç^•s =º=ã¨÷ Jaè=$kúH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ Õ *Ï˝<åxfl
"≥∞à◊√‰õΩ=Å#∞ JOkOK«ÖHË áõ ÈÜ«∂~Ú Jx ÃÑ· qâı+¡ } ¨ Å ^•fi~å `≥eã≤Ok. D =∞`åʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨O㨯$uÖ’
„áêѨOzˆH`«~° qKå~°=Ú Z‰õΩ¯= (other worldly pursuits ) JO^Œ∞=Å¡ Jq „áêѨOzHõ q+¨Ü∂« Öˇ#· Pi÷HÍaè=$kú,
Éè∫uHõ q+¨Ü∂« ~°̊#ÃÑ· JO`«QÍ ^Œ$+≤ì ÃÑ@ìÖ^Ë ∞Œ .
nxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ, „á⁄>ˇãOì̈ @¡ =∞`« qâßfi™êÅ∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ „áêѨOzHõ q+¨Ü∂« ŠѨ@¡ (''this worldly ——)
Z‰õΩ¯= „áê=ÚMϺxfl WKåÛ~Ú. gi qâßfi™êÅ „ѨHÍ~°O =º‰õΩÅÎ ∞ Hõ+Ñì̈ _¨ ç Ѩx KÕÜ∂« e. ã¨OѨ^#Œ ∞ ã¨$+≤Oì K«@O,
ÃÑOá⁄OkOѨKÜ Õ ∞« @O ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ@ì_O» , ã¨=∞Ü«∂xH˜ qÅ∞= W=fi@O, ÅHõ∆ º ™ê^è#Œ ‰õΩ Hõ$+≤ KÕÜ∞« _»O J<Õk D
„ѨÑO¨ K«OÖ’ „|uH˜ =Ù#flѨC_Õ KÕÜ∂« e. D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∞`åKå~åÅ∞ ã¨O㨯 $uÖ’ ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ ѨtÛ=∞ Ü«¸~°ÑÖπ ’
ÃÑ@∞ì|_ç^•s =º=㨉÷ Ωõ (capitalism) „áê}O áÈâß~Ú. nxx |\˜ì =∞`« qâßfi™êʼnõΩ, ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ xi‡`«∞ʼnõΩ
=∞^躌 ã¨ÇϨ ã¨O|O^èŒ (Correlation) =ÙOk Jx =∞#OQÆ=∞x™êÎ=Ú.
qq^èŒ ã¨=∂*ÏÅ =∞^躌 ™êO㨯 $uHõÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ (Diffusion) "åºÑ≤Î [iy#ѨC_»∞ PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∂~°∞
Hõ#Ѩ|_»∞`«∞Ok. qÜ≥∂[#O ™ê=∂lHõ =∂~°∞ÊÖ’ XHõ =ÚYº"≥∞#ÿ „Ѩ„H˜Ü∞« Ü«∂„`«Å∞, "åºáê~°O, Ü«Ú^ŒOú =O\˜ "å\˜
=Å¡ XHõ ã¨=∂*ÏxH˜ WOHÀ ã¨=∂*ÏxH˜ =∞^躌 x~°O`«~ã° O¨ |O^è•Å∞ U~°Ê_»Ñ¤ Ù¨ _»∞ ™êO㨯$Œ uHõ qÜ≥∂[#O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
W`«~° ã¨=∂[OÖ’x „H˘`«Î qÅ∞=ʼnõΩ, #∂`«# Pq+¨¯~°}Å∞, QÆ∞ѨΠ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O QÆ∞iOz# J=QÍǨÏ# J#∞Éè=í O
Ö’H˜ =ã¨∞OÎ k. nx =Å¡ áê`« H˘`«Î qÅ∞=Å =∞^躌 ã¨OѶ∞¨ ~°¬} U~°Ê_»∞`«∞Ok.
H˘`«Î ™êO㨯 $uHõ hu ã¨∂„`åÅ∞ HÍh, H˘`«Î ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O HÍh, ã¨=∂[OÖ’ Ѩiëê¯~°O ÅaèOK«x,
J=ã¨~åÅ#∞ f~°ÛÖËx qÅ∞=Å∞ =∞iÜ«Ú ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O ™ê÷#OÖ’H˜ =zÛ KÕ~`° å~Ú. Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∞#fl
ã¨=∂*ÏÅ∞ P^è∞Œ xHõ`« ã¨O`«iOK«∞‰õΩ#flH˘nÌ P^è∞Œ xHõ áÈHõ_Å» ∞ áÈ~Ú# H˘nÌ, JO`«‰Ωõ =Ú#∞¿Ñ ѨÙ~Àaè=$kú ™êkèOz#
ã¨=∂*ÏÅ #∞O_ç ™êO㨯$uHõ ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ J#∞HõiOK«@O J#∞ã¨iOK«_O» KÕã∞¨ OÎ \Ï~Ú. ~Ô O_»∞ ã¨=∂*ÏÖÖ’x ã¨É∞íè ºÅ
=∞^躌 ã¨=¸Ç¨Å =∞^躌 =ºH˜QÎ `Æ « ã¨O|O^è•Å∞, Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ ‰õÄ_® ™êO㨯 $uHõ ÅHõ}∆ ÏÅ∞ XHõ ã¨=∂[O #∞O_ç =∞~À
ã¨=∂*ÏxH˜ qÜ≥∂[#O K≥O^Œ_®xH˜ HÍ~°}O J=Ù`å~Ú. „w‰õΩÅÖ’#∂, =Úã≤¡=ÚÅÖ’#∂,POˆQ¡Ü«ÚÅ`À#∂
233
Downloaded from http://smartprep.in

ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ x~°O`«~° Ѩ~㰠ʨ ~° ™êxflÇ≤Ï`«ºO Hõey =ÙO_»_O» =Å¡ =∞# ™êO㨯$uHõ ™êÇ≤Ï`«ºO, HõàÏ~°OQÍÅ∞ qâı+"¨ ∞≥ #ÿ
=∂~°∞Ê KÕ~∞° ÊʼnõΩ QÆ∞~°Ü∂« º~Ú. Ѩi¬Ü∞« #¡ ã¨Ow`«O, ã¨Ow`« ™ê^è<Œ åÖˇ#· `«|ÖÏ, ã≤`å~ü H˘`«Î H˘`«Î "å~Ú^Œº ѨiHõ~åÅ∞
ÉèÏ~°fÜ«∞, ã¨Ow`«OÖ’ TÇ≤ÏOK«x =∂~°∞ÊʼnõΩ HÍ~°}O JÜ«∂º~Ú. 'YÜ«∂Öò— J<Õ ã¨Ow`« ™êO„Ѩ^•Ü«∞O D q^èOŒ QÍ
=zÛOk. "åã¨∞Î tÅÊHõàÏ ~°OQÆOÖ’ ‰õÄ_® PiÛÅ∞, QÆ∞=∞‡\ÏÅ∞ |∞~°∞AÅ∞ (Arches, Tombs, Minare) =O\˜q
qâßÅ"≥∞#ÿ Éè=í <åO`«~° ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’ ÉèÏ~°fÜ«∞ tÅÊHõà,◊ ™ê~°¯xH±(Sarcenic) tÅÊ HõàÏ ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å ã¨"∞Õ ‡à◊#O
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ #∂`«# tÅÊ HõàÏ X~°=_çH˜ ѨÙ<å^Œ∞Å∞ Ѩ_®¤~Ú Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. J^Õ q^èOŒ QÍ
ã¨∂Ѷ`‘ `« fi« O ‰õÄ_® Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`«OÖ’x =∞`« qâßfi™êÅ =Å¡ „ѨÉÏè q`«O J~Ú`Õ, =Úã≤O¡ =∞`«OÖ’x UHõ ^Õ=`å~å^è#Œ
ÉèÏ=# Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨=∂[OÃÑ· „ѨÉÏè =O K«∂Ñ≤Ok. ÉèHí Θ L^Œº=∞O, P q^è"Œ ∞≥ #ÿ ™êO㨯$uHõ „ѨÉÏè "åxH˜ Ö’#=_»O =Å¡
L^Œƒqù Oz^Õ. ÉèHí Îõ Hõc~°∞ ÉèHí Θ `«`fiΫ O ^Õ=Ù_»∞ XHõ_Õ J#fl ã≤^•ÌO`«O ÃÑ· xi‡OK«|_ç <å\˜H© <Õ\H˜ © ZO^Œi<À PHõi¬ã∞¨ #Î flk.
qÜ≥∂[#O ^•fi~å ÉèÏ= „Ѩ™ê~° =∂^躌 =∂Å ^•fi~å ã¨=∂Kå~° "åºÑ≤Î "ÕQOÆ QÍ Z‰õΩ¯= =∞Ok „Ѩ[ʼnõΩ,
ã¨=∂*ÏʼnõΩ KÕ~"° Ü Õ ∞« |_»∞`«∞Ok. nx =Å¡ ™êO㨯 $uHõ "åºÑ≤,Î =∂~°∞Ê "ÕQOÆ QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨∞^Œ∂~° „áêO`«OÖ’x
™êO㨯 $uHõ PKå~åÅ∞ qÅ∞=Å∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜, "å\˜ Ѩi"åºÑ≤HÎ ˜ `«^•fi~å ™êO㨯 $uHõ P^è∞Œ xH©H~õ } ° ‰õΩ HÍ~°}O
J=Ù`«∞<åfl~Ú. D q^è"Œ ∞≥ #ÿ „Ѩ„H˜Ü∞« Å =Å¡ áê`« H˘`«Î ã¨O㨯 $u qÅ∞=Å∞ Hõeã≤ H˘`«Î `«~O° ã¨O㨯 $u qÅ∞=Å
ѨÙ@∞ìH‰õ Ωõ HÍ~°}O J=Ù`«∞<åfl~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ *Ï#Ѩ^Œ ã¨Ow`«O, P^è∞Œ xHõ áêâßÛ`«º ã¨Ow`«O HõÅã≤ H˘`«Î ~°HOõ WO_ô
áêÑπ ã¨Ow`åxH˜ c*ÏÅ∞ "ÕÜ∞« _»OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
Pã¨HHΘ ~õ "° ∞≥ #ÿ JOâ◊O UO@O>Ë ™êO㨯 $uHõ qÜ≥∂[#O =Å¡ „Ѩ[Å Éè∫uHõ r=# q^è•#O =∂i#ѨÊ\˜H,©
JÉè∫uHõ"∞≥ #ÿ =∞`«O, `«`Ϋ fiqKå~°O, #=∞‡HÍÅ∞, =O\˜q JO`« `˘O^Œ~Q° Í =∂~°=Ù D Ѩiã≤u÷ x '™êO㨯 $uHõ
qÅO|O— (Cullured Lag) Jx JO\Ï~°∞. =ã¨∞Î ÖË^• Éè∫uHõ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ ã¨O㨯 $u =∂i#O`« "ÕQOÆ QÍ ÉèÏ= ã¨O㨯 $u
(Non-material) =∂~°^∞Œ . JO^Œ∞=Å¡ =ã¨∞Î ã¨O㨯 $uH˜ (Material) ÉèÏ=ã¨O㨯 $uH˜ =∞^躌 JO`«~O° U~°Ê_»∞`«∞Ok. D
JO`«~å<Õfl ™êO㨯 $uHõ qÅO|OQÍ Ñ¨~Q° } Æ ™˜ êÎ~∞° . „Ѩu ã¨=∂[O ‰õÄ_® Ѩi=~°#Î #∞ ã¨=∞~°O÷ QÍ x~°fiÇ≤ÏOK«QÅÆ QÍe.
ÖË^OŒ >Ë P ã¨=∂[OÖ’ Pã≤~÷ `° « <≥ÅH˘O@∞Ok. U ã¨=∂[OÖ’#~Ú`Õ PÉè∫uHõ q+¨Ü∂« Å (Non-material aspects)
Éè∫uHõ Ѩ~Ñ° i¨ =~°#Î #∞ âßOu, ™ê=∂lHõ ã≤~÷ `° « kâ◊QÍ =∞m¡™êÎÜ∂≥ P ã¨=∂[O q∞QÆ`å ã¨=∂*ÏÅ Hõ<åfl ѨÙ~Àaè=$kúx
™êkèã∞¨ OÎ ^Œ#_»OÖ’ ã¨O^ÕâO◊ ÖË^∞Œ .

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 17.3

1. XHõ\˜ ÖË^• ~Ô O_»∞ Ѩ^•ÅÖ’ ã¨=∂^è•# q∞=fiO_ç.
a. JHõƒ~°∞ "åºÑ≤Î KÕã#≤ =∞`«O ¿Ñ~ˆ q∞\˜.
b. XHõ ã¨=∂[O #∞O_ç WOHÀ ã¨=∂*ÏxH˜ =∞^躌 Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ PKå~åÅ∞ "åºÑ≤Î K≥O^Œ_®xfl......... JO\Ï~°∞.
c. PÉè∫uHõÑ~¨ ° ã¨O㨯 $uÖ’x JOâßÅ∞ Uq∞\˜.

234
Downloaded from http://smartprep.in

17.5 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê : ~å[H©Ü∞« HÍ~°HÍÅ∞

D ÉèÏQÆOÖ’ g∞~°∞ ~å[ºO, âßã¨<åÅ∞ Uq^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ `≥™êÎÜ∂≥ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
K«\ÏìÅ∞ : K«\ÏìÅ∞ ™ê=∂lHõ Pi÷Hõ ~å[H©Ü∞« =∂~°∞ÊʼnõΩ ™ê^è#Œ OQÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú. K«\ÏìʼnõΩ ~å[º |ÅO LO_ç
„Ѩ[ÅÃÑ· x~°ƒOù ^èOŒ QÍ J=∞Å∞ KÕÜ∞« QÆÅ JkèHÍ~°O Hõey =ÙO_»_O» =Å¡ „Ѩ[Å∞ K«\ÏìʼnõΩ J#∞=~°∞ÖÎ ·ˇ =ÙO\Ï~°∞
(Confirm ´ J#∞=~°#Î O).
1. qq^èŒ ™êO㨯 $uHõ ã¨=∂*ÏʼnõΩ K≥Ok# ã¨=¸Ç¨Å∞ =∞iÜ«Ú =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î Å#∞ XHõ ™ê~°fir## xÜ«∞=∂=oH˜
J#∞QÆ∞}OQÍ „Ѩ=iÎOKÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k.
2. ™ê=∂lHõ ^Œ∞~åKå~åÅ#∞ ~°∂Ѩ٠=∂Ñ≤ J@ì_∞» QÆ∞ =~åæÅ Jaè=$kúH˜ K«\ÏìÅ∞ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’x
K«\ÏìÅ∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ |ÅÇ‘Ï#=~åæÖ#·ˇ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ∞, Ã+_»∂ºÅ∞¤ „>ÿ̌ÉòÅ∞, W`«~° "≥#Hõ|_ç# `«~Q° `Æ ∞« ʼnõΩ
K≥Ok#"åix JÉè∞í º#flux HÍáê_Õ q^èOŒ QÍ ~°∂á⁄OkOK«|_®¤~Ú. ¢ãÅΑ ∞, Ñ≤ÅÅ¡ ∞ W`«~° J@ì_∞» QÆ∞ =~åæʼnõΩ
(disadvantaged sections) K≥Ok# "åix ~°HO∆˜ KÕO^Œ∞‰õΩ ‰õÄ_® K«\ÏìÅ∞ KÕÜ∞« É_®¤~Ú.
3. ™ê=∂lHõ „ѨHÍ~°º"≥∞#ÿ ã¨O㨯~°}Å#∞ K«\ÏìÅ∞ KÕÑ_¨ `» å~Ú. ™ê=∂lHõ Jaè=$kúH,˜ ã≤~÷ `° ‰« Ωõ H˘xfl áê`« Ѩ^`úŒ ∞« Å∞
Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ J=~À^èOŒ QÍ xÅ∞™êÎ~Ú. J\Ï¡O\˜ "å\˜x x~À^èOŒ K«_®xH˜ K«\ÏìÅ J=ã¨~O° J=Ù`å~Ú.1829
ã¨O=`«û~°OÖ’ ã¨f ã¨ÇϨ QÆ=∞<åxfl x¿+kèOK«_O» HÍh, XHõ â◊`å|ÌO `«~åfi`« ¢ã,Α Hõh㨠q"åÇ¨Ï =Ü«∞ã¨∞ûÅ#∞
=~°∞ã¨QÍ 14, 18 ã¨OIIÅÖ’ x~°~‚ ÚOK«@O HÍh, ѨÙ~°∞+¨µÅ q"åÇ¨Ï =Ü«∞ã¨∞û 18 #∞O_ç 21 ã¨OII~åʼnõΩ
ÃÑOK«_O» ‰õÄ_® K«\ÏìÅ ^•fi~å<Õ ™ê^躌 =∞~ÚOk.
~å*ϺOQÆ „ѨH~õ }° O (Article) 17 „ѨHÍ~°O JO@~åx`å<åxfl x¿+kèOK«_"» ∞Õ Q͉õΩO_® ^•xx <Õ~O° QÍ
ѨiQÆ}㘠∂¨ Î J\Ï¡O\˜ <Õ~O° KÕã#≤ "åix *ˇÅ· ∞Ö’ ÃÑ>Ëì q^èOŒ QÍ K«@Oì KÕÜ∞« |_çOk. ÃÑ· ã¨O^Œ~åƒùÅxflO\˜Ö’#∂
K«@Oì ã¨=∂[OÖ’x K≥_∞» #∞ `˘ÅyOz ã¨O㨯iOKÕ Ñ¨xx KÕÑ\¨ Oì̃ k.
™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@¡‰Ωõ , K«\ÏìxH˜ =∞^躌 qÉè^Ë •Å∞ U~°Ê_ç#ѨÙ_»∞ ™ê=∂lHõ =∂~°∞ÊÖ’ K«@Oì áê„`« =∞iO`«
ã¨Ê+¨Oì QÍ =∞#‰õΩ Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok. ÃÑ#· K≥ÑC¨ ‰õΩ#fl L^•Ç¨Ï~°}Å`À D q+¨Ü∞« O =∞#‰õΩ J~°O÷ J=Ù`«∞Ok.
J~Ú`Õ ™ê^è•~°}OQÍ Jxfl q+¨Ü«∂ÅÖ’ W\Ï¡ [~°QÆ^Œ∞. „Ѩ[Å JaèëêìʼnõΩ, #=∞‡HÍʼnõΩ, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡‰õΩ,
=ºuˆ~HõOQÍ K«\ÏìÅ∞ KÕ¿ãÎ Jq „Ѩ[Å∞ =ºuˆ~Hõ`#« ∞ Z^Œ∞~˘¯O\Ï~Ú. ^•x =Å¡ PtOz# =∂~°∞Ê ~å^Œ∞. JO^Œ∞=Å¡<Õ
K«\ÏìÅ∞ ~°∂á⁄OkKÕ@ѨC_»∞ „Ѩ[Å qâßfi™êÅ∞ ™ê=∂lHõ xi‡`«∞Å∞ ѨiQÆ}Ö’xH˜ fã¨∞HÀ"åeû LO@∞Ok.
„Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂Å∞ : „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞O J<Õk ã¨=∂[OÃÑ· f„=„ѨÉÏè "åxfl K«∂Ñ≤ã∞¨ OÎ k. JO^Œ∞Hõ<Õ „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂Å∞
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™êÎ~Ú Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. Hˆ =ÅO K«\ÏìÅ∞ =∂„`«"∞Õ PKå~åÅ#∞ #=∞‡HÍÅ#∞ =∂~°ÛÖË=Ù.
JO^Œ∞Hõ<Õ ã¨fã¨ÇϨ QÆ=∞#O, ÉÏźq"åǨÅ∞, =~°H@õ flO JO\~åx`«#O =O\˜ ™ê=∂lHõ ^Œ∞~åKå~åÅ∞ WOHÍ JHõ¯_»H¯õ _»

235
Downloaded from http://smartprep.in

`«=∞ f„= ~°∂áêxfl K«∂Ñ≤ã∂¨ <Î Õ =Ù<åfl~Ú. Zxfl K«\ÏìÅ∞ KÕã<≤ å g\˜x ѨÓiÎQÍ JiHõ@Öì HË õ áÈ=_®xH˜ HÍ~°}O „Ѩ[Å
#∞O_ç ѨÓiÎ ™ê÷~Ú ã¨ÇϨ HÍ~°O ÖËHáõ È=_»"∞Õ J~Ú#ѨÊ\˜H© K«\ÏìÅ∞, ™ê=∂lHõ Pi÷Hõ ~å[H©Ü∞« Ѩi=~°#Î #∞ fã¨∞‰õΩ~å=_»OÖ’
„ѨÉÏè ==O`«"∞≥ #ÿ áê„`«#∞ áÈ+≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. ™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ∞ ™ê=∂lHõ Ѩi=~°#Î Ö’ K«\ÏìÅ∞ áê„`«#∞ D „H˜Ok
q^èOŒ QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞.
(i) ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#‰õΩ ã¨∂K«#QÍ (Indicator of change)
(ii) ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ „Ѩ"âÕ ◊ ÃÑ>Ëkì QÍ (Initiator of change)
(iii) ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ ã¨=∞Hõ$`« Ѩ~K° kÕ QÍ (Integrator of change)

ZxflHõÅ áê„`«
K«\ÏìÅ`À áê@∞QÍ ZxflHõÅ∞, F@∞ "Õ¿ã ǨωõΩ¯ =O\˜ JOâßÅ∞ ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒO
KÕ™êÎ~Ú. F@∞ ǨωõΩ¯ „Ѩ[ÅÖ’ „ѨÉ∞íè `«fi~°OQÆ =º=Ǩ~åŠѨ@¡ Pã¨HxÎ̃ „¿Ñ~ˆ Ñ≤ã∞¨ OÎ k. "åiÖ’ l*Ï˝ã#¨ ∞, Ѩi*Ï˝<åxfl
ÃÑOá⁄Okã¨∞OÎ k. qq^èŒ áêsìʼnõΩ K≥Ok# ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ∞ Wk J=HÍâ◊OQÍ W`«~° áêsìÅ Ö’@∞ áê@¡#∞, `å=Ú
KÕÜ∞« É’ÜÕ∞ Ѩ#∞Å#∞, Jq ^ÕâßxH˜ ~å¢ëêìxH© „Ѩ[ʼnõΩ U q^èOŒ QÍ =∞OzQÍh K≥_∞» QÍh KÕ™êÎÜ∂≥ K≥Ñʨ _»O=Å¡,
~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ, ™ê=∂lHõ q+¨Ü«∂ŠѨ@¡, J=QÍǨÏ##∞ Hõeæ™êÎ~Ú. g@xflO\˜ =Å¡ ZxflHõÅ∞, F@∞ ǨωõΩ¯
„Ѩ„H˜Ü∞« Å =Å¡, ™êfiaè=∂#O áœ~°∞ÅÖ’ ÉèÏ^躌 `« ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú.
ZxflHõÅ áê„`«#∞ D „H˜Ok q^èOŒ QÍ K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û.
1. „QÍ=∞™ê÷~Ú, ~å¢+™ì̈ ê÷~Ú, ^Õâ™◊ ê÷~Ú ã¨=∞㨺Åhfl ‰õÄ_® ZxflHõÅÖ’ „Ѩ^•è #OâßÅ∞QÍ "≥eH˜=™êÎ~Ú.
2. „ѨÉ∞íè `åfixH˜ áêe`«∞Å∞ ÖË^• „Ѩ[ʼnõΩ =∞^躌 [iˆQ ~å[H©Ü∞« ÉèÏ= „Ѩ™ê~°O (Political communication) QÍ
ZxflHõÅ#∞ K≥Ñʨ =K«∞Û. „Ѩ[Å ã¨=∞㨺Å∞, PHÍOHõÅ∆ ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ „ѨÉ∞íè `åfixfl ã¨ÊOkOѨ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ZxflHõÅ∞
™ê^è#Œ OQÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. W~°∞ =~åæÅ =∞^躌 ã¨ÊO^Œ# „Ѩuã¨ÊO^Œ#Å#∞ HõeOæ K«@O ^•fi~å ZxflHõÅ∞ ™ê=∂lHõ
=∂~°∞ʉõΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ `» å~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 17.4
1. MÏmÅ#∞ `«y# Ѩ^OŒ `À ѨÓiOK«O_ç.
Z. ã¨fã¨ÇϨ QÆ=∞<åxfl ........... ã¨OII Ö’ x¿+kèOKå~°∞ (1828, 1829)
° O (Article) ...... „ѨHÍ~°O JO@~åx `«#<åxfl x¿+kèOKå~°∞.
a. ~å*ϺOQÆ „ѨH~õ }
ã≤. ZxflHõÅ∞ „Ѩ[ÅÖ’ XHõ~H° "õ ∞≥ #ÿ ............. #∞ Hõe™æ êÎ~Ú. (ãÎ̈|`ú ,« ÉÏ^躌 `«)

236
Downloaded from http://smartprep.in

17.6 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê - Pi÷Hõ HÍ~°HÍÅ∞

™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê QÆ=∞<åxfl, "åºÑ≤xÎ Pi÷Hõ HÍ~°HÍÅ∞ xˆ~tÌ ™êÎ~Ú. =∞#O Pi÷Hõ HÍ~°HÍÅ#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ
=ÚO^Œ∞QÍ, Pi÷Hõ ã≤^•ÌO`« =¸ÖÏÅ#∞ H˘O`« `≥Å∞ã¨∞HÀ=@O J=ã¨~O° . =ÚYºOQÍ D „H˜Ok q+¨Ü∂« Å#∞ `≥Å∞ûHÀ=_»O
J=ã¨~O° .
1. =∂i¯ûã¨∞ì ^Œ$HõÊ^äOŒ
2. áê~°„âßq∞H©H~õ }
° „ѨÉÏè =O
3. ǨÏi`« qѨ=¡ O
=∂i¯ûã¨∞ì ^Œ$HõÊ^äOŒ
HÍ~ü=¡ ∂~ü¯û ™ê=∂lHõ Ѩi=~°#Î ‰õΩ ã¨O|OkèOz Pi÷Hõ ã≤^•úO`åÅ#∞ „ѨuáêkOz# "åiÖ’ =ÚY∞º_»∞. ™ê=∂lHõ
=∂~°∞Ê Pi÷Hõ HÍ~°HÍÅ=Å<Õ ã¨OÉèqí ã¨∞OÎ k Jx DÜ«∞# #=∂‡~°∞. L`«ÊuÎ q^è•#O ™ê=∂lHõ, ™êO㨯$uHõ, ~å[H©Ü∞« ,
=∞`åʼnõΩ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü∂« Å#∞ x~°~‚ Úã¨∞OÎ k Jx K≥áêÊ~°∞.
=º=™ê~ÚHõ ã¨=∂*ÏÅ #∞O_ç ѨӺ_»e["£∞, ѶӨ º_»e["£∞ #∞O_ç ÃÑ@∞ì|_ç^•s =º=ã¨÷ =~°‰Ωõ ã¨=∂*ÏÅ∞
Jaè=$kú K≥O^•Ü«∞x z=~°‰Ωõ ™ê=∞º"å^ŒO (Socialism) =º=ã¨÷ =~°‰Ωõ D Jaè=$kú H˘#™êQÆ∞`«∞O^Œx =∂~°∞¯û
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_∞» . ѶӨ º_»e["£∞Ö’ L#fl "≥~· ∞° ^蕺Å∞ ÃÑ@∞ì|_ç^•s =º=ã¨Ö÷ ’x "≥~· ∞° ^蕺Å∞ U^À XHõ ~ÀA ™ê=∞º"å^Œ
=º=㨉÷ Ωõ ^•i f™êÎÜ∞« x PÜ«∞# JÉèÏ„áêÜ«∞Ѩ_®¤_∞» . ã¨=∂[O ~Ô O_»∞ =~åæÅ∞QÍ peáÈ~Ú =ÙO@∞O^Œx XHõ\˜
|∂~°∞"˚ å =~°Oæ ÖË^• ÃÑ@∞ì|_ç^•s =~°Oæ HÍQÍ, ~Ô O_Àk „âßq∞Hõ =~°Oæ (Proliterats) Jx K≥áêÊ_»∞. |∂~°∞"˚ åÅ∞
L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åÅÃÑ· HÍ~°HÍÅÃÑ· PkèÑ`¨ åºxfl Hõey =ÙO_»QÍ „áÈe@ˆ~@∞û (Proliterates) |∂~°∞"˚ åÅ „H˜O^Œ k#ã¨i
Éè`í º« O ÖË^• ‰õÄb Ѩx KÕ¿ã"å~°∞. D ~Ô O_»∞ =~åæÅ =∞^躌 "≥~· ∞° ^蕺Å∞ =~°æ ã¨OѶ∞¨ ~°¬}‰õΩ `«^•fi~å =~°æ áÈ~å\ÏxH˜ ^•i
f™êÎ~Ú. „âßq∞Hõ =~°Oæ ÃÑ@∞ì|_ç^•~°¡ ÃÑ· L^Œºq∞Oz "åi ^ÀÑ≤_xô , ÃÑ@∞ì^•s =º=ã¨#÷ ∞ JO`«O KÕã≤ ™ê=∞º"å^Œ
ã¨=∂*Ïxfl ™ê÷Ñã≤ ∞¨ OÎ k. D ™ê=∞º"å^Œ ã¨=∂[O XHõ P^Œ~≈° =O`«"∞≥ #ÿ ã¨=∂[O. nxÖ’ =~åæÅ∞ =ÙO_»=Ù. JO^Œ∞=Å¡
=~°æ qÉè^Ë •Å∞ ‰õÄ_® LO_»=Ù. =~åæÅ∞ ÖËHáõ È=_»O, (Classlessness) =∞iÜ«Ú ~å[ºO ÖËHáõ È=_»O (Statelessness)
J<Õq D ™ê=∞º"å^Œ ã¨=∂[ ÅHõ} ∆ ÏÅ∞QÍ LO\Ï~Ú.
=∂~°∞¯û K≥ÑÊ≤ # ã≤^•úO`åxH˜ áêi„âßq∞H©H~õ }
° J#O`«~° Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ H˘xfl „áêuѨkHõÅ∞QÍ xeKå~Ú.

17.7 áêi„âßq∞H©H~õ }
° - Ñ„ É
¨ Ïè =O
17 = â◊`å|ÌO z=iÖ’ Ü«¸~°ÑÖ¨ ’"≥Ú^ŒÖ#·ˇ áêi„âßq∞Hõ qѨ=¡ O „Hõ=∞OQÍ „ѨÑO¨ K«Ö’x Jxfl ^ÕâßʼnõΩ
qã¨iÎ OzOk ^•x qã¨~Î }
° Ï "ÕQOÆ H˘xfl ^ÕâßÖ’¡ Z‰õΩ¯=QÍ#∂ =∞iH˘xfl ^ÕâßÖ’¡ `«‰Ωõ ¯=QÍ#∂ L#flѨÊ\˜H© JOu=∞
Ѷe¨ `åÅ∞ =∂„`«O Jxfl ^ÕâßÖ’¡#∂ XˆH ~°HOõ QÍ =Ù<åflÜ«∞x K≥Ñʨ =K«∞Û.

237
Downloaded from http://smartprep.in

D „H˜Ok =∂~°∞ÊÅ∞ Hõ#Ѩ_®¤~Ú. JO`Õ Q͉õΩO_® D =∂~°∞ÊÅ∞ PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅ#∞ H˘O`« =~°‰Ωõ âßâ◊fi`«OQÍ
=∂~åÛ~Ú. Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
O L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« , WO\˜x, ‰õΩ@∞OÉÏxfl ^•\˜ á¶êºHõsì ʼnõΩ KÕiOk.
O L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ 'ÃÑ@∞ì|_ç— J<Õk „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ JOâ◊OQÍ =∂iáÈ~ÚOk.
O =º=™êÜ«∞O W`«~° ã¨O|OkèO`« =$`«∞ÅÎ ™ê÷<åÅÖ’ áêi„âßq∞Hõ =$`«∞ÅÎ ∞ =zÛ KÕ~_° O» =Å¡ ã¨=∂[OÖ’ =$`«∞ÅÎ
xi‡u =∂~°∞ÊʼnõΩ KÕ~∞° ÊʼnõΩ QÆ∞~°~ÚºOk.
O Jxfl ã¨~Î åÅÖ’x „Ѩ[ÅO`å ‰õÄ_® áêi„âßq∞Hõ „Ѩ„H˜Ü∞« ÅÖ’ áêÅ∞ ѨOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
O ¢ãÅΑ ∞ WO\˜ |Ü«∞\˜H˜ =zÛ áêi„âßq∞Hõ ~°OQÆOÖ’, HÍi‡Hõ â◊HÖÎ̃ ’ ÉèÏQÆO ѨOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
O HÍi‡‰õΩÅ J=ã¨~O° Ѩi„â◊=∞Ö’ ÃÑiy# H˘nÌ =∞`«O, #=∞‡HÍÅ∞ =O\˜ J_»∞Qæ À_»Åhfl `˘ÅyáÈ`å~Ú.
O Ѩ@}
ì H© ~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« "ÕQOÆ QÍ "åºÑ≤Î K≥OkOk.
O Ѩ@}
ì H© ~õ }
° ~°"å}Ï Hõ=¸ºxˆH+¨#∞ ~°OQÍÅ Jaè=$kúH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ Oç k. nx=Å# ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ f„="≥∞#ÿ
=∂~°∞ÊÅ∞ KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~Ú.
ÃÑ· =∂~°∞ÊÅhfl ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•ÅÃÑ· „ѨÉÏè "åxfl K«∂ѨÙ`«∂ âßâ◊fi`«™ê=∂lHõ =∂~°∞ÊʼnõΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ®¤~Ú.
1. ã¨=∂[OÖ’ ǨωõΩ¯Å∞ ÖËHõ Ñ‘_#» ‰õΩ QÆ∞~Ô #· ¢ãÅΑ ∞ K«i„`«Ö’ "≥Ú^Œ\™˜ êiQÍ WO\˜ |Ü«∞\˜‰Ωõ =KåÛ~°∞."å~°∞
™ê=∂lHõ Hõ@_ì ç J<Õ K«„@O #∞O_ç q=Ú‰õΩÅÎ Ü«∂º~°∞. Pi÷Hõ ¿ãfiK«Ûù ÅOaèOK«_O» `À ‰õΩ@∞O|OÖ’ ¢ãÅΑ JO`«ã∞¨ Î
ÃÑiyOk. ¢ãΑ áê„`« =∂~°∞Ê#‰õΩ QÆ∞~°~ÚºOk.

238
Downloaded from http://smartprep.in

2. L`«ÊuÎ ã¨O|O^è•Å∞ ‰õÄ_® |O^è∞Œ `«fi ã¨O|O^è•Å #∞O_ç |Ü«∞@Ѩ_ç 'Ü«∞[=∂x— L^Àºy J<Õ <å=∞=∂„`«ÑÙ¨
ã¨O|O^è•Å‰õΩ =∂~å~Ú. ‰õΩ@∞O|O L`«ÊuÎ Ü«¸x\òQÍ L#flѨC_»∞ L`«ÊuÎ ã¨O|O^èOŒ HÍHõ |O^è∞Œ `«fiO ã¨O|O^è•Å∞
LO_Õq. HÍh áêi„âßq∞H©H~õ }° O [iy# `«~åfi`« |O^è∞Œ `«fiO HÍHõ Ü«∂[=∂#ºO, L^ÀºQÆ∞Å∞ Jx qâßfiã¨O Jx
HÍHõ Ѩx`«#O J<Õq =ÚYº H˘Å=∂#O J~Ú<å~Ú.
3. Ѩ@}ì „áêO`åÅÖ’ qq^èŒ ‰õΩÖÏʼnõΩ =∞`åʼnõΩ K≥Ok# HÍi‡‰õΩÅ∞ JO^Œ~∂° Hõeã≤ "≥∞eã≤ ѨxKÕã∞¨ ‰õΩO@∞<åfl~°∞.
Hõhã¨O Ѩ@}
ì „áêO`åÅÖ’ J~Ú<å ‰õΩÅ=º=ã¨÷ |ÅÇ‘Ï#Ѩ_Oç k Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.Pã¨HHΘ ~õ ° JOâ◊O UO@O>Ë,
‰õΩ@∞O| ã¨O|O^è•Å`À áê@∞QÍ ~å[ºO, ‰õΩÅ ã¨OѶ∂¨ Å∞ =¯‰õΩÅÎ #∞ J^Œ∞ѨÙÖ’ ÃÑ>Ëì „Ñ¨HÍ~åºxfl x~°fiiÎOK«@O
"≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì~Ú.
4. Ѩ@} ì H© ~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« `«#`À áê@∞QÍ H˘xfl ~°HÍÅ =∂~°∞ÊÅ#∞ fã¨∞H˘zÛOk. =∂#= ã¨O|O^è•Å∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ
<å=∞ =∂„`«OQÍ#∂, "åºáê~° ^Œ$+≤`ì À#∂ H˘#™êQÆ@O [~°∞QÆ∞`ÀOk. Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞, áê~îâ° ßÅÅ∞, Hõ|¡ ∞ƒÅ∞,
_Õ̂H~ü ÃãO@~üÅ∞ =O\˜ ™œHõ~åºÅ∞ WOHÍ z#fl z#fl Wà◊√¡ ‰õÄ_® =ºH˜Î ‰õΩ@∞O|OÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ Õ Ñ¨iã≤u÷ x
`«yOæ Kå~Ú. "ÕQOÆ QÍ ÃÑiy# ~°"å}Ï ™œHõ~åºÅ∞ „Ѩ[Å∞ ^Œ∂~° „áêO`åÅÖ’ L^ÀºQÍÅ∞ KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ gÅ∞
HõeÊOKå~Ú. ^•x=Å¡ L=∞‡_ç ‰õΩ@∞OÉÏÅ =º=ã¨÷ H©}∆ O˜ z Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ U~°Ê_»\ÏxH˜, WOHÍ K≥áêÊÅO>Ë
‰õΩ@∞O| „ѨHÍ~åºÅ∞ `«yæ „Ñ¨HÍ~åºÅ#∞ <≥~"° ~Õ _° ®xH˜ W`«~° LѨãO¨ ã¨Å÷ ∞ ѨÙ@∞ì‰Ωõ ~å=_®xH˜ D =∂~°∞ÊÅ∞
HÍ~°}=∞Ü«∂º~Ú.
5. JkèHõ ã¨OYºÖ’ ã¨fiÜ«∞O - Láêkè "åºáê~°∞Å∞, ‰õÄbÅ∞ Ѩ@} ì ÏʼnõΩ =Åã¨~å=_»O =Å¡ =∞^躌 `«~Q° uÆ =~°Oæ
"å~°∞ `«Ü∂« ~°∞ JÜ«∞º~°∞. D `«~Q° uÆ "å~°∞ ã¨=∂[OÖ’ =Ùxfl Jxfl ~°HÍÅ ã¨O|O^è•Å#∞ „ѨÉÏè q`«O KÕÜ∞« QÆeQÍ~°∞.
~å[H©Ü«∂ÅÖ’ „Ѩ[™êfi=∞º"å^ŒO, "≥∞i\’„Hõã‘(Meritoracy) ã¨=∂#`«fi"å^ŒO (egalitarianism) =O\˜
ÉèÏ=*ÏÖÏÅ∞ ÃÑOá⁄OkOKÕÖÏ KÕÜ∞« QÆeQÍ~°∞.

17.8 ǨÏi`« qѨ=¡ O

Ü«¸~°Ñ,π =∞iÜ«Ú W`«~° ѨtÛ=∞^ÕâßÅÖ’ q∞QÆ∞Å∞ =º=™êÜ«∞O QÆÅ =º‰õΩÅÎ ‰õΩ Z‰õΩ¯= ÃÑ@∞ì|_ç JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜
=K«ÛOk. =º‰õΩÅÎ ‰õΩ Z‰õΩ¯= fiHõ ã¨=∞Ü«∞O zH˜¯Ok. D ~Ô O_»∞ J#∞‰õÄÖÏOâßÅ∞ #∂#`Òq+¨¯~°}ʼnõΩ `«^•fi~å
áêi„âßq∞Hõ qѨ"¡ åxH˜ ^•ifã≤Ok. ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ áêi„âßq∞H©H~õ }
° =ÚYºOQÍ „ѨÉ∞íè `«fi q^è•<åÅ =Å¡
[iyOk Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. ~°ëêº Jaè=$kú #=¸<å =Å¡ PHõi¬OK«|_ç# =∞#^ÕâO◊ ~Ô O_À ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’
ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ áêi„âßq∞Hõ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞,W`«~° =∞øeHõ ~°OQÍÅ x~å‡}ÏÅ#∞ KÕѨ\˜ìOk. =º=™êÜ«∞ ~°OQÆ Jaè=$kÌ
áêi„âßq∞H©H~õ }
° Hõ<åfl =ÚO^Œ∞ [~°Q=Æ Åã≤Ok. HÍh Jk 1960 = ã¨O=`«û~°O =~°‰Ωõ HÍ~°º~°∂ѨO ^•ÅÛÖË^∞Œ .
[<åÉèÏ ÃÑiˆQ H˘nÌ PǨ~° J=ã¨~åÅ∞ ‰õÄ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =™êÎ~Ú. `«# PǨ~° J=ã¨~åÅ∞ ÃÑiy<å H˘nÌ
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ W`«~° ^ÕâßÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ @
» O Z‰õΩ¯"≥O· k. Wk ^ÕâO◊ ÃÑ· f„= Pi÷Hõ ÉèÏ~°OQÍ Ñ¨i}q∞OzOk. D Ѩiã≤u÷
=º=™êÜ«∞ ~°OQÍxfl Jaè=$kú Ѩ~K° åÅ#fl PÖ’K«#‰õΩ ^•i fã≤Ok. =º=™êÜ«∞ L`åÊ^ŒH`õ #« ∞ ÃÑOK«_O» HÀã¨O
239
Downloaded from http://smartprep.in

"≥∞~°∞QÔ #· =º=™êÜ«∞ ™êOˆHuHõ „ѨÜ∞« `åflÅ∞ =Ú=∞‡~°O JÜ«∂º~Ú. D Ѩiã≤`÷ ∞« Å <ÕÑ^¨ ºŒä O ''ǨÏi`« qѨ=¡ O—— ~å=_®xH˜
^•i fã≤Ok. D ǨÏi`« qѨ=¡ O =∞# ^ÕâO◊ Ö’ =º=™êÜ«∞ ~°OQÆOÖ’ qѨ"¡ å`«‡Hõ =∂~°∞ÊʼnõΩ HÍ~°}"≥∞Oÿ k. WѨÙ_»∞
^•x „ѨÉÏè =O =Å¡ =∞# ã¨=∞[OÖ’ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞ =KåÛÜ≥∂ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
ǨÏi`« qѨ=¡ O =∞#^ÕâO◊ Ö’ 1960 ÖÖ’ H˘xfl ZOÑ≤Hõ KÕã#≤ „áêO`åÅÖ’ "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì~∞° . D ^ŒâÖ◊ ’
QÀ^è∞Œ =∞ ѨO@ÃÑ· ^Œ$+≤Ãì Ñ\Ïì~∞° . ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O, ^è#Œ O, ÃÑ@∞ì|_ç ~Ô O\˜h LѨÜ∂≥ yOz =º=™êÜ«∞ L`åÊ^ŒH`õ #« ∞
ÃÑOK«@O J<Õk =ӺǨÏO. ѨO@ ~°∞}ÏÅ∞, Ü«∞O„`åÅ∞, Z‰õΩ¯= kQÆ∞|_ç xKÕÛ q`«<Î åÅ∞, h\˜ áê~°∞^ŒÅ Z~°∞=ÙÅ∞
(Ѷi¨ Öì [·ˇ ~°∞)¡ =O\˜=hfl ‰õÄ_® =ÚYº JOâßÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«|_®¤~Ú. ѨO@ ѨO_çK_« ®xH˜ <ÕÅ ZO`« =ÚYº"≥∂ ÃÑ·
HÍ~°HÍÅ∞ Jhfl ‰õÄ_® JO`Õ =ÚYºO. D „áêO`åÅÖ’x qâßÅ"≥∞#ÿ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ѨO@ á⁄ÖÏÅ∞ Ü«∂O„uHõ ã¨Ç¨ Ü«∞O`À
=º=™êÜ«∞O KÕÜ∞« _®xH˜ J#∞=ÙQÍ =ÙO_»@O ‰õÄ_® XHõ Hõe™⁄KÕÛ JOâ◊OQÍ =∂iOk. g\˜ Ѷe¨ `åÅ∞ ZO`À
Pâ◊Û~°ºHõ~O° QÍ =Ù<åfl~Ú. JO^Œ~∂° J#∞‰õΩ#fl ^•xHõO>Ë Z‰õΩ¯= kQÆ∞|_ç ~å=@"Õ∞HÍHõ, ^ÕâO◊ PǨ~° ^•<åºÅ#∞
kQÆ∞|_ç KÕã∞¨ ‰õΩ<Õ ^Œâ◊ #∞O_ç PǨ~° ^è•<åºÅ#∞ ZQÆ∞=∞u KÕ¿ã ^Œâ‰◊ Ωõ KÕ~∞° ‰õΩOk. PǨ~° xÅfiÅ∞ ÃÑiQÍ~Ú. ^ÕâO◊
ã¨fiÜ«∞O áÈ+¨HOõ QÍ =ÙO_ÕO^Œ∞‰õΩ =∂~°Oæ ã¨∞QÆ=∞O J~ÚOk.
kQÆ∞|_»∞Å∞ WO`«‰Ωõ =Ú#∞Ѩ٠Hõ<åfl Z‰õΩ¯=QÍ L#flѨÊ\˜H© W`«~° Ѷe¨ `åÅ∞ ^ÕâO◊ Ö’x Jxfl ~å¢ëêìÅÖ’#∂,
ã¨=∂[OÖ’x Jxfl =~åæÅÖ’#∂ XˆH q^èOŒ QÍ ÖË=Ù.
1. ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ѨO@ á⁄ÖÏÅ∞, Z‰õΩ¯= ^è#Œ O ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ@ìQÅÆ L#fl`« =~åæÅ „Ѩ[Å∞ =∂„`«"∞Õ P Ѷ֨ ÏÅ#∞
á⁄O^ŒQeÆ QÍ~°∞. JO`Õ Q͉õΩO_® Éè∂í q∞ P^è•~°OQÍ U~°Ê_»¤ ã¨O|O^è•Åhfl ‰õÄ_® Ѩi„â◊=∞ÅÖ’ =∂kiQÍ
Ü«∞[=∂x, L^Àºy J<Õ ã¨O|O^è•Å∞QÍ =∂iáÈÜ«∂~Ú.
2. Éè∂í ã¨O㨯~°}Å∞ ^ÕâO◊ Ö’x Jxfl ~å¢ëêìÅÖ’ XˆH q^èOŒ QÍ J=∞Å∞ Ѩ~K° |« _»Ö^Ë ∞Œ . ÃÑQ· Í Ç¨Ïi`«qѨ=¡ O Hˆ =ÅO
H˘xfl xˆ~tÌ `« „áêO`åÖˇ#· ѨO*Ï|∞ - ǨÏ~åº<åÖ’<Õ J=∞Å∞ Ѩ~K° _« O» [iyOk. nx=Å¡ =º=™êÜ«∞ Ѩ#∞Å∞
[iˆQ HÍÅOÖ’ Xi™êû, cǨ~°∞, L`«~Î ° „Ѩ^âÕ ò „áêO`åÅ #∞O_ç ѨO*Ï|∞ - ǨÏ~åº<å ‰õΩ ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î =Åã¨Å∞
[iQÍ~Ú. Ѷ¨e`«OQÍ, PÜ«∂ „áêO`åÅÖ’x ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ ã¨O=`«û~°OÖ’ KåÖÏ ÉèÏQÆO WO\˜ ÃÑ^ŒÌ 'Hõ~°Î—
(Karta) ÖˉΩõ O_®<Õ QÆ_Ñ» =¨ Åã≤ =zÛOk. D Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ ‰õΩ@∞O| ã¨O|O^è•ÅÖ’ KåÖÏ =∂~°∞ÊÅ∞ fã¨∞‰õΩ=KåÛ~Ú.
3. WOHÀ =ÚYº Ѩi}Ï=∞O Uq∞@O>Ë qq^èŒ „áêO`åÅ =∞^茺 ÃÑiyáÈ~Ú# Jã¨=∂#`«Å∞. ZO^Œ∞HõO>Ë
'ǨÏi`«qѨ=¡ O— Hˆ =ÅO H˘xfl „áêO`åÖ’¡<Õ [~°Q_Æ O» =Å# q∞QÆ`å „áêO`åÅÖ’ =º=™êÜ«∂aè=$kú JO`«QÍ
[~°QÆHõáÈ=_»O`À qq^èŒ „áêO`åÅ =∞^茺 Pi÷Hõ Jã¨=∂#`«Å∞ `«Öˇ`åÎ~Ú. ÃÑ·QÍ Ç¨Ïi`« qѨ¡=O [iy#
„áêO`åÅÖ’ ‰õÄ_® ѨO@ Éèí∂=ÚÅ∞ Hõey# "åiH© ÖËx "åiH© =∞^茺 f„= Jã¨=∂#`«Å∞ ÃÑiQÍ~Ú.
Éè∂í ã¨O㨯~°}Å ^•fi~å Éè∂í q∞x á⁄O^ŒQeÆ y# =∞^躌 `«~Q° uÆ „Ѩ[Å∞ D qѨ=¡ O ^•fi~å JkèHOõ QÍ ÅaèÌ á⁄Ok,
„Hõ=∞OQÍ ÉèÏ~°`« ~å[H©Ü∂« ÅÖ’ „áê|ź â◊HQÎ̃ Í ZkQÍ~°x K≥Ñʨ =K«∞Û.
240
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 17.5
1. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞Å#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
Z. L`«ÊuÎ ™ê^è<Œ åʼnõΩ |∂~°∞"˚ åÅ∞ Ü«∂[=∂#∞Å∞ (J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞)
a. áêi„âßq∞Hõ qѨ=¡ <ÕÑ^¨¶ ºŒä OÖ’ L`«ÊuÎ ã¨O|O^è•Å∞ (Impersonal relationships) <å=∞=∞„`«OQÍ LO\Ï~Ú.
(J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞)
ã≤. Ѩ@}
ì „áêO`«OÖ’ #∂`«# =∞^躌 `«~Q° uÆ =~°Oæ Pq~°ƒqù OK«_®xH˜ áêi„âßq∞Hõ qѨ=¡ O HÍ~°}=∞~ÚºOk.
(J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞)
_ç. ǨÏi`«qѨ=¡ O "≥Ú^Œ@QÍ cǨÏ~°∞, Xi™êûÖÖ’ „áê~°OÉèOí J~ÚOk. (J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞)

17.9 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê - q^Œº HÍ~°HÍÅ∞

q^Œº ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ `Õ=_»OÖ’ KåÖÏ „áê^è•#º`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k. XHõ"Ñ·≥ Ù¨ ã¨=∂[ PKå~° =º=Ǩ~åÅ∞,
Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ qÅ∞=Å#∞ HÍáê_Õ ÉÏ^躌 `« =Ç≤Ï¿ã,Î =∞~À"≥Ñ· Ù¨ #∂`«# Pq+¨¯~°}ʼnõΩ, ã¨=∂[ =∂~°∞ÊʼnõΩ U[O@∞QÍ Ñ¨x
KÕã∞¨ OÎ k. H˘`«Î PÖ’K«#Å∞, qÅ∞=Å∞ ѨÙ@ì_®xH˜ q^Œº HÍ~°}=∞ø`«∞Ok. Ü«Ú=`« "å\˜x ã¨~Ô #· q^èOŒ QÍ J#∞HõiOKÕÖÏ
ã¨=∂[OÖ’ P qÅ∞=Å∞ JO`«~`æ° O« JÜÕ∞ºO^Œ∞‰õΩ HÍ=Åã≤# =∂~°æ xˆ~âÌ º◊ O q^Œº ^•fi~å [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
XHõ ™ê=∂lHõ âß„ãÎ̈"`Õ Î« q^Œº#∞ D q^èOŒ QÍ x~°fizOKå_»∞ ''=Ü≥∂[# `«~O° —— Ñ≤ÅÅ¡ ÃÑ· K«∂Ѩ٠„ѨÉÏè =O q^Œº.
Ñ≤ÅÖ¡ ’¡ =ÙO_Õ Éè∫uHõ, =∂#ã≤H,õ huHõ~° Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ "Õ∞ÖÁ¯eÑ≤ Jq Ñ≤Å"¡ å_çH© ã¨=∂*ÏxH©, `«# K«∞@∂ì =Ù#fl
Ѩiã¨~åʼnõÄ U^Œ~Ú`Õ "åOKèh« Ü«∞"≥∂ "å\˜x Jaè=$kÌú Ѩ~K° _« "» ∞Õ q^躌 Ü≥ÚHõ¯ L^ÕâÌ º◊ O.
ã¨=∂[O q^Œº ^•fi~å ~Ô O_»∞ ÅH∆ͺÅ#∞ ™êkèã∞¨ OÎ k.
1. ã¨=∂[ J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ =ºH˜xÎ ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° [iÑ≤ Jaè=$kú K≥O^ÕÖÏ K«∂_»@O.
2. P^è∞Œ xHõ Pi÷Hõ =º=ã¨Ö÷ ’ =∂#= =#~°∞Å#∞ Jaè=$kÌ Ñ¨~K° @
« O. Ѩi„â◊=∞Å∞ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ tHõ}
∆ ,
<≥Ñ· Ù¨ }ºO, =O\˜q JOkOK«_O» Ö’ q^Œº „Ѩ=ÚY áê„`« =Ç≤Ï™ÈÎOk.

xÜ«∞`«, Ü«∂^Œ$zÛùHõ q^Œº

q^Œº ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê U q^èOŒ QÍ HÍ~°H"õ ∂≥ `≥Å∞û‰õΩ<Õ =ÚO^Œ∞ q^Œº‰õΩ ã¨O|OkèOz ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ q^•º
=º=ã¨Ö÷ #·ˇ xÜ«∞`« Ü«∂^Œ$zÛùHõ q^ŒºÅ#∞ QÆ∞iOz J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_»O J=ã¨~O° .
XHõ xˆ~tÌ `« =º=ã¨÷ ^•fi~å q^Œº#∞ JOkOKÕ q^è•<åxfl ''xÜ«∞`«—— q^Œº (Formal Education) JO\Ï~°∞. XHõ
=ºHÎ̃ `«# x`«º rq`«OÖ’ , ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ`À#∂, ã¨=∂[O`À#∂, K«~º° Å∞ [~°Ñ@ ¨ O ^•fi~å <Õ~∞° Û‰õΩ<Õ *Ï˝#
„Ѩ„H˜Ü∞« #∞ Ü«∂^Œ$zÛùHõ q^躌 QÍ (Informal Education) K≥ѨÊ=K«∞Û.

241
Downloaded from http://smartprep.in

„Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ q^Œº#∞ JOkOKÕ áê~îâ° ßÅ =º=ã¨Å÷ ∞ JO`«QÍ Jaè=$kÌ K≥O^Œx ã¨=∂*ÏÅÖ’ Ü«∂^Œ$zÛùHõ q^Œº
„áê^è•#º`« Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. yi[#, „QÍg∞} „áêO`åÖÖ’x Ñ≤ÅÅ¡ ∞, ÉèÏ+¨, PKå~° =º=Ǩ~åÅ∞, *Ï#Ѩ^Œ
Hõ^ÅŒä ∞ , *Ï#Ѩ^Œ áê@Å∞, ã¨Ow`«O, L`åÊ^ŒHõ <≥Ñ· Ù¨ }ÏºÖˇ#· Ѩâ√◊ =ÙÅ áÈ+¨}, =º=™êÜ«∞O =O\˜q `«=∞ ‰õΩ@∞O|
ã¨É∞íè ºÅ#∞ K«∂ã≤ J#∞ã¨iOK«@O ^•fi~å, Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å#∞ [~°Ñ@ ¨ O ^•fi~å <Õ~∞° Û‰õΩO\Ï~°∞.
xÜ«∞`« q^Œº ÉÏQÍ Jaè=$kÌ K≥Ok# ã¨=∂*ÏÅÖ’ Ãã`· O« , Ñ≤ÅÅ¡ ∞ áê~îâ° ßÖÖ’¡ q^Œº#∞ á⁄O^Œ_O» `À áê@∞QÍ,
‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ #∞O_ç `«=∞ Ѩiã¨~åÅ #∞O_ç JxÜ«∞`« q^Œº#∞ ‰õÄ_® á⁄OO^Œ∞`å~°∞. =∞~åº^Œ, =∞#fl#, PǨ~°
qǨ~°, "Õ+ɨ Ïè +¨Å∞ =O\˜ =hfl ‰õÄ_® ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ#∞ K«∂ã≤, `å=Ú#fl Ѩiã≤~åÅ#∞ |\˜ì Ñ≤ÅÅ¡ ∞ <Õ~∞° Û‰õΩO\Ï~°∞.

xÜ«∞`« - Ü«∂^Œ$zÛHù õ (Incidental) - JxÜ«∞`« (Nonformal)

xÜ«∞`« q^Œº P^è∞Œ xHõ q^•º ÅHõ}
∆ O. ^•x =ÚYº ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ D q^èOŒ QÍ =Ù<åfl~Ú.
1. x~°O`«~O° #_çKÕ QÆ∞iÎOѨ٠á⁄Ok# áê~îâ° ßÅÅ∞
2. xˆ~tÌ Oz#|_ç# áê~ JOâßÅ∞
3. xˆ~tÌ `« xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞
=∞#q∞ѨÙ_»∞ q^Œº ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ HÍ~°HOõ QÍ ZÖÏ Ñ¨xKÕã∞¨ OÎ ^À qq^èŒ ™ê=∂lHõ r=# Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÃÑ· U
q^èOŒ QÍ „ѨÉÏè =O K«∂ѨÙ`«∞O^À D „H˜Ok q+¨Ü∂« Å∞ `≥Å∞ûHÀ=@O ^•fi~å J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩO^•=Ú.
1. ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° O, ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}
2. =∂#= =#~°∞Å Jaè=$kÌ, ãÎ̈sHõ~}
°
3. ~å[H©Ü∞« q^Œº

17.10 ™êOѶ∞‘ H©H~õ }

° O - ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}
«
„Ѩu ã¨=∂[O `«# K«i„`«#∞, "å~°ã`¨ fi« ã¨OѨ^#Œ ∞, ã¨O㨯$ux HÍáê_»∞HÀ=_®xH˜ „ѨÜ∞« uflã¨∞OÎ k. Jaè=$kÌ
K≥O^Œ_O» HÀã¨O `«#HõO@∂ H˘xfl ÅH∆ͺÅ#∞ xˆ~tÌ OK«∞‰õΩO@∞Ok. D ÅH∆ͺÅ#∞ ™êkèOK«_O» HÀã¨O q^•º=º=ã¨÷ `«#
=O`«∞ Hõ$+≤ KÕã∞¨ OÎ k. xˆ~tÌ `« áê~îåºOâßÅ ^•fi~å ã¨=∂[ ÅH∆ͺÅ#∞, qÅ∞=Å#∞, "å~°ã`¨ åfixfl =º‰õΩÅÎ ‰õΩ JOkã¨∂,Î
ã¨=∂[OÖ’#∂ „ѨÑO¨ K«OÖ’#∂ =∂~°∞`«∞#fl Ѩiã≤`÷ ∞« ÅHõ#∞QÆ∞}OQÍ =º‰õΩÅÎ #∞ fiÛk^Œ_Ì O» Ö’ q^Œº J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ
áê„`«#∞ áÈ+≤ã∞¨ OÎ k. JO^Œ∞=Å¡ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ `«=∞ ™êO㨯$uHõ `åuÎfiHõ ™ê=∂lHõ K«i„`«#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂<Õ ™êOˆHuHõ
Ѩi*Ï˝#O`À #∂`«# áÈHõ_Ö» #·ˇ HõOѨӺ@~ü >ˇHÍflÅr =O\˜q <Õ~∞° Û‰õΩO\Ï~°∞.
™êOѶ≤∞H©Hõ~°} „Ѩ„H˜Ü«∞ ^•fi~å =º‰õΩÎÅ∞ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞, Hõ@∞ìÉÏ@¡x, PKå~åÅ∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩx ^•xH˜
J#∞QÆ∞}OQÍ #_»∞K«∞‰õΩO\Ï~°∞. q^Œº ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° U[O@∞QÍ LO@∂ ã¨=∂*ÏxH˜ "åOKèh« Ü«∞"≥∞#ÿ „Ѩ=~°#Î #∞
242
Downloaded from http://smartprep.in

=º‰õΩÅÎ ∞ JÅ=~°K∞« ‰õΩ<ÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k. P^è∞Œ xHõ q^ŒºÖ’ <åºÜ«∞âߢãOΨ , =∂#=ǨωõΩ¯Å∞, „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO =O\˜ q+¨Ü∂« Å#∞
É’kèOK«@O ^•fi~å „Ñ¨ÑO¨ K« áÈHõ_Å» #∞ Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ <Õ~∞° Ê`«∞Ok.
q^•º =º=ã¨÷ `«y# áê~îåºOâßÅ ^•fi~å Ñ≤ÅÅ¡ #∞ „ѨÑO¨ K«"åºÑÎ̈ ã¨=∞ã¨ºÖˇ#· Ü«Ú^ŒOú , ^•i„^ŒºO, Z~Ú_£û,
x~°∞^ÀºQÆO =O\˜ "å\˜ Ѩ@¡ ‰õÄ_® J=QÍǨÏ# ÃÑOz "åix ÃÑ· ã¨=∞㨺ʼnõΩ `«y# q^èOŒ QÍ ã¨ÊOkOKÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k.
D q^èOŒ QÍ "åiH˜ ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« ^•fi~å „Ñ¨ÑO¨ K« ã¨=∞㨺ŠѨ@¡ „ѨÑO¨ K« áÈHõ_Å» Ѩ@¡ `«y# ^Œ$HõÊ^ä•xfl `«y#
„Ѩ=~°#Î Å#∞ JÅ=~°∞K«∞‰õΩ<ÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k.
P^è∞Œ xHõ q^Œº ã¨=∂[OÖ’ =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ Hõ#∞QÆ∞}OQÍ J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ~°∂á⁄OkOK«|_»∞`«∞Ok.
JO^Œ∞=Å¡<,Õ áê~îåºOâßÅ∞ Jhfl xˆ~tÌ `« ã¨=∞Ü«∞O QÆ_zç # `«~åfi`« ѨÙ#ã¨ûg∞Hõ~}
° KÕã≤ `«y# =∂~°∞ÊÅ∞ KÕ~∞° ÊÅ∞
KÕÜ∞« |_»`å~Ú.

17.11 =∂#= =#~°∞Å∞ Jaè=$kú

=∂#= =#~°∞Å Jaè=$kúÖ’ q^Œº ѨÙ<åk ~å~Ú =O\˜k. =º‰õΩʼnõΩ `«y# <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ#∞, q+¨Ü∞« Ѩi*Ï˝<åxfl
JOkOK«@O ^•fi~å ã¨=∂*ÏxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ , =ÚYº"≥∞#ÿ áê„`«efl áÈ+≤OKÕÖÏ fiÛ k^Œ∞`Ì ∞« Ok.
ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅÖ’, ‰õΩ@∞O|O L`«ÊuÎ Ü«¸x\ò QÍ LO_Õk HÍ|\˜ì =º‰õΩÅÎ ∞ JO^Œ∞‰õΩ `«y# <≥Ñ· Ù¨ }Ϻxfl
Ѩi*Ï˝<åxfl WO\˜ =^Œ<Ì Õ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ`À áê@∞ ѨxKÕã∂¨ Î <Õ~∞° Û‰õΩ<Õ "å~°∞. =„_»OQÆO, Hõ=∞‡i, ‰õΩ=∞‡i =O\˜ KÕu
=$`«∞ÅÎ hfl ‰õÄ_® ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’<Õ <Õ~Ê° |_Õq. J~Ú`Õ ã¨=∂*ÏÅ∞ Jaè=$kú K≥Ok<å H˘nÌ J=ã¨~åÅ∞ ÃÑiQÍ~Ú.
J=ã¨~åʼnõΩ `«Q@ æÆ ∞¡QÍ L`«ÊuÎ q^è•#OÖ’ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ∞ „â◊=∞ qÉè[í #‰õΩ, „Ѩ`ºÕ Hõ`‰« Ωõ <≥Ñ· Ù¨ }º`«‰Ωõ „áê^è•#º`«
ÃÑiyOk. qq^èŒ ~°HÍÅ =$`«∞ÅÎ ∞ LѨ =$`«∞ÅÎ J=ã¨~åÅ∞ U~°Ê_®¤~Ú. =$`«∞ÅÎ ∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’ <Õ~ˆ Ê Ñ¨iã≤u÷ ÖË^∞Œ .
JO^Œ∞=Å¡ PÜ«∂ =$`«∞ÅÎ #∞ <Õ~∞° ÛHÀ=@O "å\˜ QÆ∞iOz# q+¨Ü∞« Ѩi*Ï˝#O á⁄O^Œ@O J<Õ J=ã¨~åÅ∞ q^•º =º=ã¨÷
^•fi~å <≥~"° ~Õ ∞° Û|_»∞`«∞<åfl~Ú.
„Ѩ`ºÕ Hõ <≥Ñ· Ù¨ }ºO J=ã¨~=° Ú#fl ã¨É‰˚ˇ Ωõ Öì #·ˇ "≥^· ºŒ O, „Ѩ*Ï "≥^· ºŒ O, WO[h~°∞OQÆ∞, "Õ∞<Õl"≥∞O@∞, <åºÜ«∞âߢãOÎ̈ ,
á¶È~Ô xûH±âߢãOÎ̈ , Éè∫uHõâߢãOÎ̈ , r=âߢãOÎ̈ =º=™êÜ«∞O âߢãOÎ̈ , ™ê=∂lHõ âߢ™êÎÅ∞ Jhfl P^è∞Œ xHõ q^ŒºÖ’ ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ
q^•º ã¨Oã¨Å÷ Ö’ É’kèOK«|_»`∞« <åfl~Ú. nx=Å¡ ã¨=∂*ÏxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ , =ÚYº"≥∞#ÿ áê„`«ÅÖ’ q^Œº ^•fi~å `«y#
<≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ∞, Ѩi*Ï˝#O á⁄Ok# =º‰õΩÅÎ #∞ =∂„`«"∞Õ xÜ«∞q∞OѨQÅÆ ∞æ`å=Ú.
„Ѩ`ºÕ Hõ q^Œº (Specialized Education) =∞iÜ«Ú TÇ≤ÏOK«x q^èOŒ QÍ Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∞#fl ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O,
~°"å}Ï ã¨^∞Œ áêÜ«∂Å∞ =º‰õΩÅÎ ∞ ^Œ∂~° „áêO`åʼnõΩ "≥à_¡◊ ®xH˜ JHõ¯_» `«=∞ <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ#∞ „Ѩ^iŒ ≈Oz L^ÀºQÍÅ#∞
á⁄O^Œ_®xH˜ J=HÍâ◊O U~°Ê_çOk. ™êѶ"ìπ ~Õ ü WO[h~°∞¡ ÃÑ^ŒÌ ã¨OYºÖ’ W`«~° ^ÕâßÅH˜ =ÚYºOQÍ Ñ¨tÛ=∞ ^ÕâßÅÖ’H˜
"≥o¡ ã≤~÷ Ñ° _¨ _» ®xH˜ <Õ\˜ P^è∞Œ xHõ q^Œº `À_»Ê_çOk. D q^èOŒ QÍ q^Œº Éè∫QÀoHõ QÆujÅ`«‰Ωõ , `«^•fi~å „Ñ¨ÑO¨ KåxH˜ H˘`«Î
^•~°∞Å∞ U~°Ê~°z, q¢ã`Î̈ « L^ÀºQÆ=HÍâßÅ#∞ HõeÊOzOk Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
243
Downloaded from http://smartprep.in

J~Ú`Õ P^è∞Œ xHõ q^Œº, =$uÎÑ~¨ ° J=HÍâßÅ∞ =º‰õΩÅÎ Pi÷H,õ ™ê=∂lHõ ã≤u÷ x "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~K° @
« O`À áê@∞QÍ,
ã¨=∂[OÖ’ =º‰õΩÅÎ =∞^躌 q^•ºÑ¨~"° ∞≥ #ÿ Jã¨=∂#`«∞Å∞ KÀ@∞ KÕã∞¨ HÀ<ÕO^Œ∞‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ Oç k. K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl "å~°∞,
K«^Œ∞=ÙÖËx "åi =∞^茺 JO`«~åÅ∞ "åi =∞^茺 Pi÷Hõ =º`庙êÅ#∞, ™ê=∞lHõ Ǩϟ^•Ö’ =º`庙êÅ#∞ ‰õÄ_®
HÍ~°}=∞Ü«∞º~Ú. J\Ï¡Qˆ XˆH ‰õΩ@∞O|OÖ’x =º‰õΩÅÎ ∞ qq^èŒ ~°HÍÅ =$`«∞ÅÎ #Ω KÕÑ@ ¨ _ì O» =Å# "åi =∞^躌 ‰õÄ_®
JO`«~åÅ∞, Jã¨=∂#`«Å∞ U~°Ê_»_®xH˜ HÍ~°}=∞Ü«∂º~Ú.
q^Œº ~å[H©Ü∞« J=QÍǨÏ##∞ ‰õÄ_® ÃÑOK«∞`«∞Ok. q^Œº ^•fi~å „Ñ¨É∞íè `åfiÅ∞ *Ïu ÅH∆ͺÅ#∞, *Ïu B#fl`åfixfl
„Ѩ[Å =∞^躌 "åºÑ≤Î K≥O^ÕÖÏ KÕ™êÎ~Ú. ^•x =Å¡ „Ѩ[Å =∞^躌 SHõº`åÉèÏ=O, =∞# J#fl ÉèÏ=O, `«=∞ *Ïu Ѩ@,¡ ^ÕâO◊
Ѩ@¡ Q“~°=O, =∞=∞HÍ~°O ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. P^è∞Œ xHõ q^Œº „Ѩ*Ï™êfi=∞º "å^•xfl, ¿ãfiK«Ûù ã¨=∂#`«fiO ÉèÏ=#Å#∞ q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ
<ÕiÊã¨∂,Î `«=∞ `«=∞ „Ѩ`ºÕ Hõ K«i„`«#∞, ã¨O㨯$ux `≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok. D =∞^躌 HÍÅOÖ’ áê~îâ° ßÅ
áê~îåºOâßÅ#∞ =∂ˆ~Û q+¨Ü∞« OÖ’ `«Öuˇ #Î qÉè^Ë •Å∞ q^Œº q+¨Ü∞« OÖ’ ~å[H©Ü∞« ÉèÏ=*ÏÅO Ü≥ÚHõ¯ „ѨÉÏè "åxfl
`≥Å∞ѨÙ`ÀOk Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J<Õk XHõ x~°O`«~° „Ѩ„H˜Ü∞« . Jxfl ã¨=∂*ÏÅ∞ Jq ã¨~à° ,◊ ã¨=∂*ÏÖˇ<· å ÖËHõ ã¨OH˜+¡ ì̈
ã¨=∂*ÏÖˇ<· å „Hõ=∞OQÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∂ =™êÎ~Ú. D Ѩi}Ï=∞O „Hõ=∞OQÍ [~°∞QÆ∞`«∂ JO^Œ∞Ö’x =∂~°∞ÊÅ∞
ѨijeOz K«∂¿ãÎ `«Ñʨ U~°Ê_»#O`« "≥∞Å¡QÍ [iyáÈ`«∂ =ÙO\Ï~Ú. J~Ú`Õ H˘xfl ã¨O^è~Œ åƒùÅÖ’ =∂„`«O ã¨=∂[O XHõ¯
™êiQÍ ‰õΩ^Œ∞ѨÙ#‰õΩ Ö’#=Ù`«∞Ok.nxH˜ HÍ~°}O PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÖÖ’ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ U~°Ê_»¤ qѨ"¡ å`«‡Hõ =∂~°∞ÊÅ
„ѨÉèÏ=O.
K«i„`«Ö’ H˘xfl H˘xfl ™ê~°∞¡ Hˆ =ÅO XHõ¯i =Å¡ K«i„`« QÆux, *Ïu Ü≥ÚHõ¯ ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ QÆu =∂iÛ
"ÕÜ∞« |_»∞`«∞Ok. QÍOnè, Öˇx<£ =O\˜"å~°∞ WO^Œ∞‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 17.6
1. XHõ\˜ ÖË^• ~Ô O_»∞ "åHͺ֒¡ „"åÜ«∞O_ç.
a. q^Œº#∞ x~°fizOK«O_ç.
b. xÜ«∞`« q^Œº ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ `≥ÅѨO_ç.
c. áê~îâ° ßÅ áê~îåºOâßÅ∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞ U q^èOŒ QÍ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° [~°∞ѨÙ`å~Ú. `≥ÅѨO_ç.

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞Û‰õΩ#flk

O Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ Jxfl ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ =∂~°∞Ê J<Õk `«Ñʨ x ã¨i ÅHõ} ∆ O. Wk Ѩije¿ãÎ `«Ñʨ U~°Ê_»#O`«
"≥∞Å¡QÍ#∂ [~°Q=Æ K«∞Û. ÖË^• XˆH™êi qѨ"¡ å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞ KÀ@∞ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.

244
Downloaded from http://smartprep.in

O ™êOˆHuHõ „ѨQuÆ , [<åÉèÏ, =∂~°∞ÊÅ∞, ™êO㨯$uHõ qÜ≥∂[#O (Diffusion) Pi÷Hõ =∞iÜ«Ú q^•º =º=ã¨Å÷ ∞
ã¨=∂[ x~å‡}OÖ’x ã¨O|O^è•Ö#∞ =∂~°∞™êÎ~Ú. `«^•fi~å ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ HÍ~°}=∞ø`å~Ú. ÃÑ· HÍ~°HÍÅ∞
XHõ^•x`À XHõ\˜ „ѨÉÏè =O K≥O^Œ∞`«∂, ÖË^• XHõ^•x `«~åfi`« XHõ\Q˜ Í =KÕÛ ÖÏQÍ J~Ú<å ÖË^• H˘xfl H˘xfl
™ê~°∞¡ ~Ô O_»∞ HÍ~°HÍÖ’¡#∂ ã¨=∂O`«~O° QÍ#∂ =∂~°∞ÊÅ∞ [~°Q_Æ ®xH˜ HÍ~°}=∞ø`å~Ú.
O [<åÉèÏÖ’ =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ HÍ~°}OQÍ, J#QÍ [<åÉèÏ ã¨OMϺ Ѩ~O° QÍ#∂, ã¨q∞‡„â◊=∞ Ѩ~O° QÍ#∂,=KÕÛ
=∂~°∞ÊÅ∞ ã¨=∂[ ã¨O|O^è•ÅÃÑ· JѨiq∞`«"∞≥ #ÿ „ѨÉÏè =O K«∂ѨÙ`«∂ ã¨=∂[ =∂~°∞ʉõΩ HÍ~°}=∞ø`å~Ú.

=ÚyOѨ٠JÉèϺã¨#O
1. *<åÉèÏ „ѨÉÏè =O ã¨=∂[ =∂~°∞ÊÃÑ· U q^èOŒ QÍ =ÙO@∞Ok.
2. ã¨~à° ã◊ =¨ ∂*ÏʼnõΩ QÆÅ `Õ_®Å#∞ `≥ÅѨO_ç.
3. 'qÜ≥∂[#O— U q^èOŒ QÍ ã¨=∂[ =∂~°∞ʉõΩ HÍ~°}=∞ø`«∞Ok? `≥ÅѨO_ç?
4. ã¨=∂[ =∂~°∞ʉõΩ (Elections) ZxflHõÅ∞ Uq^èOŒ QÍ HÍ~°}=∞ø`å~Ú.
5. áêi„âßq∞H©H~õ }
° Ѷe¨ `«OQÍ U~°Ê_»¤ ™ê=∂lHõ Pi÷Hõ Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ =iOK«O_ç.
6. ǨÏi`« qѨ=¡ O =Å¡ ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê U q^èOŒ QÍ U~°Ê_çO^À `≥ÅѨO_ç.
7. ™ê=∂lHõ =∂~°∞ÊÅÖ’ q^Œº Ü≥ÚHõ¯ áê„`«#∞ QÆ∞iOz q=iOK«O_ç.

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ["å|∞Å∞

17.1
Z. J=Ù#∞ a. HÍ^Œ∞

17.2
Z. âßs~°Hõ „â◊=∞ a. ÖÏÉèOí ã≤. =∞`«O, P^Œ~≈° "å^ŒO, #=∞‡HÍÅ∞

17.3
Z. k<£ - W- WÖÏÇ≤Ï a. =Ü≥∂[#O ã≤.ÉÏ^茺`«

245
Downloaded from http://smartprep.in

17.4
Z. 1929 a. 17 ã≤. HÍ^Œ∞

17.5
Z. J=Ù#∞ a. J=Ù#∞ ã≤. J=Ù#∞ _ç. HÍ^Œ∞

17.6
1. Ñ≤ÅÖ¡ ’¡ =ÙO_Õ Éè∫uHõ, =∂#ã≤H,õ huHõ~° Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ "Õ∞ÖÁ¯eÑ≤, Ñ≤Å"¡ å_çH,© ã¨=∂*ÏxH© `«# K«∞@∂ì =Ù#fl
Ѩiã¨~åʼnõÄ U^Œ~Ú`Õ "åOKèh« Ü«∞"≥∂ "å\˜x Jaè=$kú Ѩ~K° _« "» ∞Õ q^Œº.
2. xÜ«∞`« q^Œº ÅH∆Í}ÏÅ∞
Z. x~°O`«~O° #_çKÕ QÆ∞iÎOѨ٠á⁄Ok# áê~îâ° ßÅÅ∞ Hõey LO_»@O.
a. xˆ~tÌ OK«|_ç# áê~îåºOâßÅ∞
ã≤. xˆ~tÌ `« xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞
3. q^•º =º=ã¨÷ `«y# áê~îåºOâßÅÅ ^•fi~å Ñ≤ÅÅ¡ #∞ „ѨÑO¨ K«"åºÑÎ̈ ã¨=∞ã¨ºÖˇ#· Ü«Ú^ŒOú , ^•i„^ŒºO,Z~Ú_£û,
x~°∞^ÀºQÆO, =O\˜ "å\˜ Ѩ@¡ J=QÍǨÏ# ÃÑOz "åix ÃÑ· ã¨=∞㨺ʼnõΩ `«y# q^èOŒ QÍ ã¨ÊOkOKÕÖÏKÕã∞¨ OÎ k.
O >ˇHÍflÅr =∞# Ѩiã¨~åÅÖ’ =∂~°∞Ê#‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒO KÕã∞¨ OÎ k. P =∂~°∞ʉõΩ =∞#O JÅ"å@∞ Ѩ_áç È`å=Ú. D
=∂~°∞Ê ™ê^è•~°}OQÍ =ã¨∞ΠѨiã¨~åÅÖ’ „Ѩ^•è #OQÍ Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok.P =ã¨∞Î ã¨O㨯 $uH˜ =∞#O JÅ"å@∞ Ѩ_ç
"å\˜x "å_»∞`«∂ LO_»@O =Å¡ „Hõ=∞OQÍ =∞# ™êO㨯 $uHõ , ™ê=∂lHõ Ѩiã¨~åÅÖ’ ‰õÄ_» =∂~°∞ÊÅ∞
ã¨OÉèqí ™êÎ~Ú.
O ™ê=∂lHõ, ™êO㨯$uHõ qÅ∞=Å =Å¡ ™ê=∂lHõ =º=ã¨Å÷ ∞ ~°∂ѨÙk^Œ∞‰Ì Ωõ <åfl~Ú.JO^Œ∞=Å¡ D qÅ∞=Ö’ =KÕÛ
=∂~°∞ÊÅ∞ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ÃÑ· „ѨÉÏè "åxfl K«∂ѨÙ`å~Ú. Ѷe¨ `«OQÍ ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ HÍ~°}=∞ø`å~Ú.
O K«\ÏìÅ∞, „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂Å∞, ZxflHõÅ∞ ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `å~Ú.
O L`«ÊuÎ =º=ã¨Ö÷ ’, „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ∞ L`«ÊuÎ ã¨O|O^è•ÅÖ’ =∂~°∞ʉõΩ HÍ~°}=∞ø`å~Ú.áêi„âßg∞H©H~õ }°
„Ѩ„H˜Ü∞« ã¨=∂[OÖ’x ‰õΩÅ=º=ã¨#÷ ∞ |ÅÇ‘Ï#ѨizOk. ¢ãÅΑ JO`«ã∞¨ ÖÎ ’ =∂~°∞ʉõΩ HÍ~°}=∞~ÚºOk. JÖψQ
ǨÏi`« qѨ=¡ O ‰õÄ_® H˘xfl „áêO`åÅ∞, ‰õΩÖÏÅ∞ W`«~∞° Å Hõ<åfl ã¨OѨ#flO HÍ=_®xH˜ HÍ~°}O J=@O ^•fi~å
™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ Oç k.
O =∂#= =#~°∞Å∞ Jaè=$kú, ã¨sÎ Hõ~} ° ,~å[H©Ü∞« q^Œº =O\˜ "å\˜x ÃÑOá⁄OkOKÕO^Œ∞‰õΩ q^Œº XHõ ™ê^è#Œ OQÍ
LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. #∂`«# ÉèÏ"åÅ∞, qÅ∞=Å∞ „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ@ì|_ç, Jq Ü«Ú=`«‰Ωõ `«=∞ ÅHõ∆ º™ê^è#Œ Ö’ kâß
xˆ~âÌ º◊ O KÕ™êÎ~Ú. Ü«Ú=`«Ö’ ѨijÅ# ^Œ$+≤xì ÃÑOá⁄OkOz „Hõ=∞OQÍL#fl`« ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ HÍ~°}=∞ø`«∞Ok.
246
Downloaded from http://smartprep.in

18
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê Ñ„ H„¨ Ü
˜ ∞« Å∞
ã¨=∂*ÏÅ∞ ZѨC_»∂ =∞~°∞Ê#‰õΩ QÆ∞~“`«∂<Õ =ÙO\Ï~Ú. g∞~°∞ g∞ rq`«OÖ’#∂, g∞ ‰õΩ@∞O|OÖ’#∂, g∞
Ѩiã¨~åÅÖ’#∂ Z<Àfl =∂~°∞ÊÅ#∞ K«∂ã¨∂Î J#∞Éèqí ã¨∂Î =ÙO_ç =ÙO\Ï~°∞. ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞ H˘O`«=∞Ok `«=∞
ã¨fiã¨Å÷ "≥∞#ÿ „QÍ=∂Å#∞ q_çz Ѩ@} ì ÏʼnõΩ "≥o¡ =ÙO_»=K«∞Û. JÖψQ =º=™êÜ«∞xfl q_çz ÃÑ\ì̃ W`«~° =$`«∞ÅÎ ∞ L`«ÊuÎ
=∞iÜ«Ú =ã¨∞Î ¿ã=Å ~°OQÍʼnõΩ =∞o¡ =ÙO_»=K«∞Û. g∞ `å`« <å#fl=∞‡Å∞, `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞, =∂=∞Å∞, ÉÏÉÏ~ÚÅ∞,
J`«ÅÎ ∞, Ñ≤xflÅ∞, gà◊O¡ `å XHõÑC¨ _»∞ L=∞‡_ç ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’<Õ x=ã≤Oz LO_»=K«∞Û. HÍh WѨC_»∞ "åà◊O¡ `« z#fl z#fl
‰õΩ@∞OÉÏÅ∞QÍ q_çáÈ~Ú „|`«∞‰õΩ`«∂ =ÙO_»=K«∞Û. g∞~°∞ QÆ=∞xOz# P =∂~°∞ÊÅhfl =$uÎÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ "Õ H͉õΩO_®
‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ã¨O|Okèz#q ‰õÄ_®.
x#fl "≥Ú#fl\˜ =~°‰Ωõ ‰õÄ_® KåÖÏ =∞Ok „Ѩ[Å∞ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞|^Œ"Ì ∞≥ #ÿ ^Œ∞ã¨∞ÅÎ #∞ "Õã∞¨ H˘x Hõ#Ѩ_"Õ å~°∞. HÍh
H͙ȇáêe\˜<£ (Cosmopolitan) "Õ+^¨ •è ~°} WѨÙ_»∞ ã¨~fi° ™ê=∂#º"≥∞áÿ È~ÚOk. J^Õ q^èOŒ QÍ P ^Œ∞ã¨∞ÅÎ ‰õΩ ã¨iáÈÜÕ∞
=ã¨∞=Î ÙÅ "å_»HOõ ‰õÄ_® =∂~°∞Ê K≥Ok#k. =∞# `å`«Å ‰õΩÅO <å\˜H© <Õ\H˜ © áÈeÛ K«∂ã≤#ѨÙ_»∞ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞
‰õÄ_® J<ÕHõ q^è=Œ ÚÖˇ#· =∂~°∞Ê KÕ~∞° ÊʼnõΩ QÆ∞~Ô #· @∞¡QÍ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. WѨÙ_»∞ =∞#O K«∂ã¨∞#Î fl q^èOŒ QÍ QÍHõ Jq P<å\˜
HÍÅOÖ’ "Õ̂~ ~°HOõ QÍ =ÙO_Õq. XHõ¯™êi =∞# K«∞@∂ì =Ù#fl ™ê=∂lHõ, ™êO㨯$uHõ Ѩiã¨~åÅ#∞ ã¨iQÍ Ñ¨iH˜Oz
K«∂ã≤#@¡~Ú`Õ Jq Jhfl ‰õÄ_® =∂~°∞ÊʼnõΩ QÆ∞~Ô #· @∞¡QÍ `≥Å∞™ÈÎOk. J~Ú`Õ D =∂~°∞ÊÅhfl JѨÙ\˜HÑõ Ù¨ _»∞
HõxÑ≤OK«‰Ωõ O_® „Hõ=∞OQÍ HÍÖÏ#∞QÆ`O« QÍ [~°∞QÆ∞`«∂ =ã¨∞<Î åfl~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ ‰õΩ@∞O| =º=ã¨Ö÷ ’ ã¨O|O^è•Å∞
L=∞‡_ç =º=ã¨÷ #∞O_ç Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ "≥Ñ· Ù¨ #‰õΩ =∞#‰õΩ `≥eÜ«∞‰õΩO_®<Õ =∂iáÈÜ«∂~Ú.
JO^Œ∞=Å¡<Õ ™ê=∂lHõ âߢãOΨ J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∂« ÅO>Ë ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ^•x HÍ~°}ÏÅ∞, Ѩi}Ï=∂Å∞
QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=@O J=ã¨~O° . D áê~îO° Ö’ ™ê=∂lHõ =∂~°∞ÊʼnõΩ ã¨O|OkèOz =∞#O D „H˜Ok q+¨Ü∂« Å#∞
QÆ∞iOz `≥Å∞û‰õΩO^•O.

247
Downloaded from http://smartprep.in

ÅH∆ͺÅ∞
Dáê~îO° K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J~°O÷
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ ã¨O|OkèOz# Ѩ^•Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ÅHõ}
∆ ÏÅ∞
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ã≤^•úO`åÅ∞, "≥Y· ~°∞Å∞ QÆ∞iOz `≥Å∞㨉Ωõ O\Ï~°∞.

18.1 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J~°O÷

™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J<Õ Ñ¨^OŒ ã¨=∂[O '=∂~°∞Ê— J<Õ ~Ô O_»∞ Ѩ^•Å HõÅ~ÚHõ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J~°O÷
`≥eÜ«∂ÅO>Ë ~Ô O_»∞ Ѩ^•Å J~°O÷ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O J=ã¨~O° . XHõ =ºH˜ÖÎ ’ HÍ=K«∞Û, XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO, XHõ ã¨=∂[O,
ÖË^• =ã¨∞Î=ÙÅÖ’ HÍÅ„Hõ=∞O`À =KÕÛ =∂~°∞ÊÅ#∞ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ã¨∂zã¨∞ÎOk. '™ê=∂lHõ— Ѩ^•xfl Ô~O_»∞
~°HÍÅ∞QÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. "≥Ú^Œ\k˜ ™ê=∂lHõ x~å‡}ÏÅx `≥e¿ÑkQÍ#∂, ™êO㨯$uHõ qâıëêÅx `≥e¿Ñk ~Ô O_À
~°HOõ QÍ#∂ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. H˘O`«=∞Ok ™ê=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ „ѨHÍ~°O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê JO>Ë ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷
xi‡uÖ’#∂, „ѨHÍ~åºÅÖ’#∂ =KÕÛ =∂~°∞Ê Jx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~∞° . q∞QÆ`å "åi „ѨHÍ~°O ã¨O㨯 $u L`åú# Ѩ`<« åÅ
=Å¡ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ã¨OÉèíqã¨∞ÎOk. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J<Õk ã¨O㨯 $u =∂~°∞Ê`À áê@∞QÍ âߢãÎ̈ ™êOˆHuHõ
Ѩi*Ï˝#O, ™ê=∂lHõ =º=ã¨Å÷ qÅ∞=Å∞ =O\˜q ‰õÄ_® =∂~°∞Ê K≥O^Œ@OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
WOHÍ K≥áêÊÅO>Ë, ™ê=∞lHõ „Ѩ„H˜Ü∞« ÅÖ’, ™ê=∂lHõ Ѩiã¨Ê~° ã¨O|O^è•ÅÖ’ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ `Õ_®Å∞ =zÛ#
"å\˜x ™ê=∂lHõ =∂~°∞ÊQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. =º‰õΩÅÎ rq`«OÖ’, ™ê=∂lHõ „ѨHÍ~åºÅÖ’ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞ [iy<å,
L#fl"å\˜ ™ê÷#OÖ’ H˘`«Î =∂~°∞ÊÅ∞ =zÛ<å P „Ѩ„H˜Ü∞« #∞ ™ê=∂lHõ =∂~°∞ÊQÍ QÆ∞iÎOK«=K«∞Û. ã¨=∂[O qq^èŒ ~°HÍÅ
=∂~°∞Ê „ѨÉÏè "åÅ Ö’#=Ù`«∂ =ÙO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =ã¨∞Î ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’ ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#OÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞
„Hõ=∞OQÍ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å#∞, PÖ’K«<å q^è•<åÅ#∞ „ѨÉÏè q`«O KÕã≤ =∂~°∞Ê#‰õΩ QÆ∞i KÕ™êÎ~Ú. D =∂~°∞ÊÅ∞
„Hõ=∞OQÍ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ Ö’x qq^èŒ JOâßÅ∞ =∂~°_®xH˜ „H˘`«qÎ KÕ~_° ®xH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ `» å~Ú. nx=Å¡ PÜ«∂
ã¨Oã¨Å÷ „ѨHÍ~åºÅÖ’ ‰õÄ_® =∂~°∞ÊÅ∞ =™êÎ~Ú. P^è∞Œ xHõ ™ê=∂lHõ â◊‰Ωõ ÅÎ „ѨÉÏè =O =Å¡ <Õ\˜ ‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ U
q^èOŒ QÍ =∂~°∞ÊʼnõΩ Ö’#~ÚºO^À =∞#‰õΩ J#∞Éè=í "Õ∞. ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒÌ W`«~° ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅÃÑ· JkèHÍ~°O Hõeæ =ÙO_ç
"å~°∞ KÕÜ∞« =Åã≤# Ѩ#∞Å∞#∞ "åiH˜ Hˆ \Ï~Úã¨∂,Î ‰õΩ@∞O| ÅH∆ͺÅ∞ xˆ~tÌ ã¨∂,Î "åi „Ѩ=~°#Î Å#∞ xˆ~tÌ ã¨∂Î =ÙO\Ï_»∞.
HÍx L=∞‡_ç ‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ ™ê÷#OÖ’ „Hõ=∞OQÍ Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ ~å=_»O`À ‰õΩ@∞O|ÃÑ^ŒÌ Ü≥ÚHõ¯ ™ê÷#O,

248
Downloaded from http://smartprep.in

Q“~°=O „Hõ=∞OQÍ |ÅÇ‘Ï#Ѩ_Oç k Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. D =∂~°∞Ê x~å‡}Ѩ~"° ∞≥ #ÿ =∂~°∞Ê#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k. nx`À q∞QÆ`å
‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ áê„`«ÅÖ’ ‰õÄ_® D =∂~°∞Ê „ѨÉèÏ=O Hõ#Ѩ_»∞`«∞Ok. "å~°∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ „ѨHÍ~åºÅ∞ =∂~°∞Ê
K≥O^Œ∞`å~Ú. D q^èOŒ QÍ áê„`«Å∞ "å\˜ „ѨHÍ~åºÅ∞ =∂~°∞Ê K≥O^Œ_O» . ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ „ѨHÍ~°ºÑ¨~"° ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ#∞
ã¨∂zã¨∞OÎ k.
J^Õ q^èOŒ QÍ ‰õΩÅ =º=ã¨#÷ ∞ QÆ∞iOz K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û. ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’ =~°Oæ Hõ<åfl ‰õΩÅO WOHÍ „áê|źO
=Ç≤Ïã¨∂<Î Õ =ÙOk. WѨÊ\˜H© ‰õΩÅ=º=ã¨Ö÷ ’ KåÖÏ ã¨fiÅÊ `Õ_®Å#∞ =∂„`«"∞Õ =∞#O K«∂ã¨∞<Î åfl=Ú. Wk =~°‰Ωõ ÖÏQÍ
H͉õΩO_® <Õ_∞» =$`«∞ÅÎ ‰õΩ, ‰õΩÖÏʼnõΩ ã¨O|O^èOŒ ÖË^∞Œ . Z=iH˜ #zÛ# =$uÎx "å~°∞ KÕÑ@
¨ =ì K«∞Û. D =$uÎH,© ‰õΩÅ„âı}Ö˜ ’
P =ºHÎ̃ Hõey =Ù#fl ‰õΩÖÏxH˜ ã¨O|O^èOŒ =ÙO_»#Hõ¯~°Ö^Ë ∞Œ . „H˜Ok ™ê÷~Ú ‰õΩÅ=$`«∞ÅÎ #∞ ‰õÄ_® L#fl`« ‰õΩÅã¨∞Å÷ ∞ <Õ_∞»
KÕã∞¨ <Î åfl~°∞.

Ѩ@O : =$uÎH˜ ‰õΩÖÏxH˜ ã¨O|O^èOŒ ÖË^∞Œ .

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 18. 1
MÏmÅ#∞ ã¨~Ô #· Ѩ^OŒ `À ѨÓiOK«O_ç.
1. U^≥<· å XHõ =ã¨∞=Î Ù Hõ^ÅŒ ‰õΩO_® =ÙO>Ë Jk ....... ( K«Å#O HõÅk, xâ◊ÛÅ"≥∞Oÿ k, =â◊º`« HõÅk (Flexible).
2. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê .......... ( qѨ"¡ å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ k, `«@ã¨@
÷ "≥∞#ÿ k, "åOKèh« Ü«∞"≥∞#ÿ k).
3. ™ê=∞lHõ =∂~°∞Ê J#QÍ ™ê=∂lHõ...... (K«~º° , „ѨuK«~º° , Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞) ÅÖ’ ™ê=∂lHõ „Ѩ„H˜Ü∞« ÅÖ’
™ê=∂lHõ xi‡uÖ’ =KÕÛ =∂~°∞Ê, KÕ~∞° ÊÅ∞
249
Downloaded from http://smartprep.in

4. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J#QÍ ã¨O™ê÷Q`Æ "« ∞≥ #ÿ , ã¨∂„`« „áêÜ«∞"≥∞#ÿ (Institutional and Normative) ™ê=∂lHõ
.............. (K«i„`«, Pi÷Hõ =º=ã¨,÷ xi‡u)
5. ã¨=∂[O qq^èŒ ~°HÍÅ ........... „ѨÉÏè "åxH˜ Ö’#=Ù`«∂ =ÙO@∞Ok. (Ѩiã¨~åÅ∞, P^Œ~≈° "å^ŒO, =∂~°∞ÊÅ)

18.2 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ÅHõ}

∆ ÏÅ∞
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê qâ◊fi[h"≥∞#ÿ k : ã¨=∂[O U^À XHõ ~°∂ѨOÖ’ =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂ LO@∞Ok. r=# ã¨~o° ,
™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞, ã¨O㨯$u Jhfl ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ J=ã¨~åʼnõΩ, ÉÏǨϺ Ѩiã¨~åʼnõΩ `«y# q^èOŒ QÍ=∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂
=ÙO\Ï~Ú. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ™ê^è•~°}OQÍ XHõ xs‚`« Ѩ^uúŒ Ö’ =ÙO@∂ qâ◊fi[h#"≥∞ÿ =ÙO@∞Ok. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê
Jx"å~°º"≥∞#ÿ k. Wk P^è∞Œ xHõ`‰« Ωõ ã¨O|OkèOzOk HÍ^Œ∞. Wk Jxfl HÍÖÏÖÖ’#∂, Jxfl „áêO`åÅÖ’#∂ ã¨=∂*ÏÅÖ’#∂,
[iˆQ „Ѩ„H˜Ü∞« . HÍHõáÈ`Õ <Õ_∞» =∂~°∞Ê „Ѩ„H˜Ü∞« "ÕQOÆ QÍ#∂ `«~∞° K«∞QÍ#∂ [~°∞QÆ∞`ÀOk.
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê UHõ~∂° Ѩ`« Hõey =ÙO_»^∞Œ : ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ [iˆQ „Ѩ„H˜Ü∞« S<å, ^•x
Ü≥ÚHõ¯ "ÕQOÆ , „Ѩu ã¨=∂*ÏxH©, „Ѩu „áêO`åxH©, „Ѩu ã¨=∞Ü«∂xH© =∂~°∞`«∂ =ÙO@∞Ok. ã¨=∞Ü«∞=Ú, ã¨Å÷ =Ú,
ã¨O^Œ~ƒ° =ù ÚʼnõΩ ™ê¿ÑHõ"∆ ∞≥ #ÿ k. x*ÏxH˜ „Ѩ[Å∞ H˘`«^Î <Œ åxfl "≥#∞"≥O@<Õ P"≥∂kOKÕ ã¨=∂*ÏÅÖ’, D ™ê=∂lHõ
=∂~°∞Ê "ÕQOÆ QÍ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. #∂`«# Pq+¨¯~°}Å#∞, #∂`«# ã¨Oã¨Å÷ Pq~åƒù"åhfl, ™ê=∂lHõ xi‡`«∞ÅÖ’x #∂`«#
X~°=_»∞Å#∞ ã‘fiHõiOK«_®xH˜ ã¨Oã≤^`úŒ « =ºHõÑÎ i¨ KÕ „Ѩ[Å =Å¡ ã¨=∂*ÏÅ∞ "ÕQOÆ QÍ =∂~°∞Ê KÕO^Œ∞`å~Ú.
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê SzÛùH"õ ∞≥ #ÿ k : ã¨=∂[OÖ’ =∂~°∞Ê J<Õk KåÖÏ =~°‰Ωõ SzÛùH"õ ∞≥ #ÿ ^Õ. „Ѩ[Å∞ PǨ~° ¿ãHõ~} °
=º=ã¨Ö÷ ’ =Ù#fl Pk=∞ HÍÅO #∞O_ç „Hõ=∞OQÍ áÈ_»∞ =º=™êÜ«∞O, ã≤~÷ ° =º=™êÜ«∞O ™êO„^Œ=º=™êÜ«∞ =º=ã¨Å÷ ∞
Hõey# ã¨=∂*ÏxH˜ =∂~°∞Ê K≥O^•~°∞. áêi„âßq∞Hõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ K«∂ã≤#@¡~Ú`Õ =∂~°∞Ê J<Õk ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O`À
‰õÄ_ç# #∂`«# Pq+¨¯~°}Å#∞ ^•fi~å ™ê^茺Ѩ_çOk. áêi„âßq∞Hõ qѨ¡=O [iy áêi„âßq∞H©Hõ~°} „Ѩ„H˜Ü«∞
"≥Ú^ŒÅ~ÚºO`«~åfi`« âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ WOHÍ H˘`«Î H˘`«Î ™ê^è<Œ åÅ∞ Hõx ÃÑ@ì_O» Ö’#∂, "≥∞~°∞QÔ #· ™œHõ~åºÅ#∞ HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ
Hõ$+≤ K≥Ü∞« º_»O =Å¡#∂, =∞ixfl #∂`«# Pq+¨¯~°}Å∂, #∂`«# ÉèÏ=*ÏÖÏÅ∂, #∂`«# ã¨O㨯$u =O\˜q ã¨=∂*ÏOÖ’xH˜
„Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ@ì|_®¤~Ú. q^Œº, "≥^· ºŒ O, WO^Œ#O, =O\˜ ™œHõ~åºÅ#∞ <Õ_∞» ѨÖ@ ¡ˇ ∂à◊Ö¡ ’ ‰õÄ_® á⁄O^ŒQÅÆ ∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞.
q^•º ã¨Oã¨Å÷ Ö’ 'HÀ— - Z_»∞ºˆH+¨<£ (Co - Education) q^è•#O Ѩ@} ì ÏÅÖ’ ‰õΩÖÏO`«~° q"åǨʼnõΩ ^•ifã¨∞OÎ k.
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J<Õk „Ѩ[Å J=ã¨~åÅ#∞ |\˜,ì PHÍOHõÅ∆ #∞ |\˜ì [~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO@∞Ok. JO`Õ Q͉õΩO_®
Jk J"åOKèh« Ü«∞"≥∞#ÿ k J~Ú`Õ „Ѩ[Å u~°™ê¯~åxH˜ QÆ∞i J=Ù`«∞Ok. áêi„âßq∞H©H~õ } ° , Ѩ@}
ì H© ~õ }
° , ‰õΩÖÏO`«~°
q"åǨÅ∞ Wq Uq∞ [iy<å Jq „Ѩ[ʼnõΩ P"≥∂^ŒO J~Ú#ѨC_»∞ =∂„`«"Õ∞ PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅÖ’ KÀ@∞
KÕã∞¨ ‰õΩO@∞<åfl~Ú. Jx J#_»OÖ’ ã¨O^ÕÇϨ O ÖË^∞Œ .
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê HÍÅѨiq∞uÖ’ =º`«º™êÅ∞ LO\Ï~Ú : nx J~°O÷ =∂~°∞Ê J<Õk „Hõ=∞OQÍ#∂ [~°Q=Æ K«∞Û
ÖË^• JHõ™ê‡`«∞QÍ#∂ [~°Q=Æ K«∞Û. H˘xfl H˘xfl =∂~°∞ÊÅ∞ „Hõ=∞OQÍ HÍÖÏ#∞QÆ`O« QÍ [~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO\Ï~Ú. ™ê=∂lHõ
=º=ã¨Ö÷ ’¡x =∂~°∞ÊÅ∞ JÖÏO\˜".Õ q"åǨÏO, ‰õΩ@∞O|O, q^Œº Pi÷Hõ =O\˜ =º=ã¨Å÷ ∞ „Hõ=∞OQÍ ZÖÏ =∂~°∞`«∂
=ã¨∞<Î åflÜ≥∂ XHõ™êi =∞#O P<å\˜ HÍÅO #∞O_ç D<å\˜ =~°‰Ωõ ÉËsA"Õã≤ K«∂ã¨∞‰õΩ#fl@¡~Ú`Õ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. D
250
Downloaded from http://smartprep.in

=∂~°∞ÊÅ∞ KåÖÏ <≥=∞‡kQÍ HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ [~°∞QÆ∞`«∂ =™êÎ~Ú. S`Õ H˘xfl =∂~°∞ÊÅ∞ qѨ"¡ å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ q. Jq ã¨=∂[OÖ’
JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞#fl qÅ∞=Å#∞ ã¨=¸ÅOQÍ ÃÑH˜eOz"Õã≤ H˘`«Î qÅ∞=efl ™ê÷Ñ™≤ êÎ~Ú. ǨÏi`« qѨ=¡ O, áêi„âßq∞Hõ
qѨ=¡ O, ¢ãΑ q^Œº, W#Êù̂~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr =O\˜q D q^è"Œ ∞≥ #ÿ =∂~°∞Ê#∞ `≥KåÛ~Ú.
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê `«@ã¨"÷ ∞≥ #ÿ qÅ∞= HõÅk : ™ê=∂lHõ=∂~°∞Ê J<Õk =∞Oz, K≥_∞» Å#∞ HÍHõ Hˆ =ÅO =∂~°∞ʉõΩ
=∂„`«"∞Õ ã¨O|OkèOz# Ѩiã≤u÷ x ã¨∂zã¨∞OÎ k. Wk =∞Op, K≥_∞» , "åOKèh« Ü«∞O, P"åOKèh« Ü«∞O, J<Õ qÅ∞=Å#∞
PáêkOK«^∞Œ . qÅ∞=Å∞ JO>Ë =∞Ozk, K≥_k¤» , Q˘Ñ¨Êk, `«‰Ωõ ¯=k, J=ã¨~O° , J#=ã¨~O° , W+¨Oì , J~Ú+¨Oì . W=hfl
‰õÄ_® PÜ«∂ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å#∞ |\˜,ì PÜ«∂ ™ê=¸Ç≤ÏHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ PKå~åÅ#∞ |\˜ì x~°~‚ ÚOK«|_»`å~Ú. HÍh
„ѨÑO¨ K«OÖ’x ^Œ$yfi+¨Ü∂« Åhfl ‰õÄ_® g\˜H˜ Jf`«OQÍ [iy áÈ`«∞O\Ï~Ú. Jq QÆ∞}=Ú, qÅ∞= ~Ô O_»∞ ÖËx `«@ã¨÷
ã≤u÷ x Hõey =ÙO\Ï~Ú. =∞# qÅ∞=Å P^è•~°OQÍ Jk =∞Oz^•, K≥_^¤» • Jx x~°~‚ Ú™êÎ~∞° . HÍh ^•#O`«@H˜ Jk
=∞Oz J<À, K≥_k¤» Jx JO^Œ∞=Å¡ =∞#O =∞# ^Œ$+≤xì |\˜ì ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ K«∂™êÎ=Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
Ѩ@}ì H© ~õ }° , P^è∞Œ hHõ~}° (Modernization) =Å¡ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ∞ „Ѩ[Å r=#â‹e· x, PǨ~° JÅ"å@¡#∞, "Õ+ɨ Ïè +¨Å#∞
=∂iÛ "Õã≤Ok. Wk áê`« `«~°O"åiH˜ H˘O`« Jã¨Ç¨Ï<åxfl, HÀáêxfl HõeyOK«QÍ H˘`«Î `«~°O "åiH˜ Wq KåÖÏ
#K«∞Û`å~Ú. Wq áê`« `«~O° "åiH˜ K≥_Q¤» Í#∂ H˘`«Î `«~O° "åiH˜ =∞OzQÍ#∂ JxÑ≤Oz#ѨÊ\˜H© =zÛ# ™ê=∂lHõ
=∂~°∞Ê =∂„`«O ã¨ÇϨ [OQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J<Õk `«@ã¨÷ qÅ∞=Å#∞ Hõey =Ù#flk.
JO^Œ∞Hõ<Õ ™ê=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ ∞ `«=∞ J^躌 Ü«∞#OÖ’ ™ê=∂lHõ HÍÅ=∂#, qÅ∞=Å∞ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡#∞ ѨiQÆ}#Ö’H˜
fã¨∞HÀ‰õΩO_® ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ `«@ã¨÷ qÅ∞= QÆe#æ K«~~° åtQÍ Ñ¨~Q° } Æ ™˜ êÎ~∞° .

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 18.2
J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞Å#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
1. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ XˆH q^èOŒ QÍ =ÙO@∞Ok. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
2. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê qâ◊fi[h#"≥∞#ÿ k J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
3. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê KåÖÏ `«‰Ωõ ¯= HÍÅOÖ’<Õ ã¨OÉèqí Oz#ѨÊ\˜H©
Jk Hõ#|_®ÅO>Ë J<ÕHõ ã¨O=`«û~åŠѨ_∞» `«∞Ok. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
4. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê =∞Ozk. ÖË^• K≥_k¤» HÍ=K«∞Û#∞. "åOKèh« Ü«∞O ÖË^•
J"åOKèh« Ü«∞O ‰õÄ_® HÍ=K«∞Û#∞. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞

18. 3 ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉΩõ ã¨O|OkèOz# ÉèÏ=#Å∞

™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ QÆ∞iOz K≥ÑC¨ ‰õΩ<Õ@ѨC_»∞ qq^èŒ ÉèÏ=#Å#∞ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeû LO@∞Ok.
'Ѩi}Ï=∞O— '„ѨQuÆ — ÖË^• 'qHÍã¨O— J#∞ ÉèÏ=#Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O D ã¨O^è~Œ ƒ° Où QÍ J=ã¨~O° . D áê~îO° Ö’
ÃÑ· ÉèÏ=#Å`À áê@∞QÍ 'qѨ=¡ O— =∞iÜ«Ú 'Jaè=$kú— QÆ∞iOz ‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
251
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩi}Ï=∞O J<Õ Ñ¨^OŒ Hˆ =ÅO ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ<Õ ã¨∂zOK«^∞Œ . XHõ PHÍOH˜O∆ KÕ kâ◊Ö’ (desired direction)
QÆ∞}Ï`«‡HõOQÍ (qualification) QÍh Ѩi=∂}OÖ’ (Size) QÍh, =∂~°∞Ê#∞ ã¨∂zOKÕk ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ (growth).
Ѩi}Ï=∞O JO>Ë Ñ¨i=∂}OÖ’<Õ H͉õΩO_®, xi‡uÖ’ ‰õÄ_® QÆ∞}Ï`«‡Hõ"∞≥ #ÿ =∂~°∞Ê Hõ#Ѩ_∞» `«∞Ok. D „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’
ã¨=∂*ÏÅÖ’x „ѨHÍ~åºÅÖ’#∂, xi‡uÖ’#∂ ã¨OH˜+¡ `ì¨ å ™ê÷~Ú, qÉènË Hõ~} ° ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =™êÎ~Ú. JÖψQ qq^èŒ
ÉèÏQÍÅ =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~° P^è•~°`« ‰õÄ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ Ѩi}Ï=∞O XHõ PtOz# suÖ’ x~°O`«~O° QÍ [iˆQ
=∂~°∞ÊÅ#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k. Wk UHõkâ◊Ö’ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. ã¨~à° ◊ ã≤u÷ #∞O_ç ã¨OH˜+¡ ì̈ ã≤u÷ =~°‰Ωõ , ã¨∂Hõ‡∆ ~°∂ѨO #∞O_ç
ã¨∂Å÷ ~°∂ѨO =~°‰Ωõ Ѩi}Ï=∞O H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. =∂~°∞Ê qq^èŒ kâ◊Å#∞ Hõey =ÙO@∞Ok. HÍh Ѩi}Ï=∞O XˆH
kâ◊Ö’ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. r= Ѩi}Ï=∞OÖ’ UHõ Hõ} rq #∞O_ç |Ǩï Hõ}*ÏÅO Hõey =ÙO_Õ r=ÙÅ∞QÍ Pq~åƒù=O
[~°∞QÆ∞`«∂ =zÛOk. ã¨=∂[O ‰õÄ_® J^Õ q^èOŒ QÍ Ñ¨i}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∂ =zÛO^Œx H˘O^Œ~∞° ™ê=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ
Jaè„áêÜ«∞O. Ѩiã¨~åʼnõΩ `«y#@∞¡QÍ ~°∂ѨÙk^Œ∞‰Ì Ωõ O@∂, JO^Œ∞‰õΩ `«y# qt+¨`ì Å« #∞ ÃÑOK«∞‰õΩO@∂, ã¨=∂[O
Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∂ =ÙO@∞Ok.
™ê=∂lHõ Ѩi}Ï=∞O J<Õk UHõ kâ◊QÍ ™êQÆ∞`«∞Ok. Ѩi}Ï=∞ ^ŒâÅ◊ ∞ ZѨÙ_»∂ =ÚO^Œ∞Hˆ
™êQÆ∞`å~Ú. HÍh "≥#∞Hõ‰Ωõ =∞m¡ "≥à=¡◊ Ù. ã¨Ot¡+ì¨ ã¨=∂*ÏÅ∞ "≥#∞HõO[ "Õã≤ =∞m§ ã¨~à° ◊ ã¨=∂*ÏÅ∞
HÍ*ÏÅ=Ù.

L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ áê`« HÍÅOÖ’, `«=∞ x"å™êÅ#∞ W`«~° ‰õΩ@∞O|~ ã¨É∞íè ºÅ`À Hõeã≤ xi‡OK«∞‰õΩ<Õ"å~°∞. Ѩiã¨~åÅÖ’
ÅaèOKÕ =ã¨∞=Î ÙÅ`À xi‡OK«∞‰õΩ<Õ =~°‰Ωõ `«~åfi`« x~å‡}OÖ’ <≥Ñ· Ù¨ }ºu ÃÑiyOk. ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O ÃÑiy# H˘nÌ
"≥∞~°∞ÔQ·# ѨiHõ~åÅ∞, ™ê^èŒ<åÅ∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =KåÛ~Ú. <≥·Ñ¨Ù}ºO QÆŠѨx"å~°∞ qq^èŒÑ¨#∞Å#∞ KÕ¿ã"å~°∞
J=ã¨~=° ∞Ü«∂º~°∞. "Õ∞¢ãÅΑ ∞, =„_»Oy, ѨO¡ |~°∞, ZÅ¢H+ì© Ü
≤ ∞« #∞ "≥Ú^ŒÅ∞QÆ∞"å~°∞ =∞#‰õΩ „Ѩ`º« HõO∆ QÍ HõxÊOKÕ L^•Ç¨Ï~°}Å∞.
"å`å=~°} Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ K«e, ZO_»,"å# =O\˜ "å\˜x ^Œ$+≤Öì ’ ÃÑ@∞ì‰Ωõ x x~å‡}ÏÅ∞ KÕÑ\¨ Ïì~∞° . D q^èOŒ QÍ ã¨=∂[O
Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’ qHÍã¨O K≥O^Œ∞`«∂ =zÛOk.
„áêp# HÍÅOÖ’ PǨ~° ¿ãHõ~} ° XHõ¯>Ë r=<Àáêkè. J_»=ÙÅÖ’ ã¨OK«iã¨∂Î "Õ\Ï_»∞`«∂ ^˘iH˜#k uO@∂
QÆ_ç¿Ñ~°∞. „Hõ=∞OQÍ "≥ÚHõ¯Å∞, K≥@∞¡, Ѩâ◊√=ÙÅ#∞ ÃÑOK«HÀ=@O ^•fi~å =º=™êÜ«∞ ^Œâ◊ʼnõΩ =∂#= ã¨=∂[O
Ѩi}Ï=∞O K≥OkOk. nx #∞O_ç ã≤~÷ ° =º=™êÜ«∞O , ã≤~÷ ° x"åã¨O, ‰õΩ@∞O|O |O^è∞Œ `«fiO, Pã≤,Î "å~°ã`¨ fi« O =O\˜q
ã¨O„Hõq∞OKå~Ú. HÍÅ QÆ=∞# „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ áêi„âßq∞H©H~õ }
° ^Œâ‰◊ Ωõ ã¨=∂*ÏÅ∞ KÕ~∞° ‰õΩ<åfl~Ú. P<å\˜ #∞Oz <Õ\˜
=~°‰Ωõ ã¨=∂*ÏÅ∞ Jaè=$kú Ѩi=∂}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∂<Õ =Ù<åfl~Ú.
W^Õ q^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ ‰õÄ_® Ѩi}Ï=∞O K≥O^Œ∞`«∂ =KåÛ~Ú. ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞, K«\ÏìÅ∞, hu
ã¨∂„`åÅ∞ qÅ∞=Å∞ ™ê=∂lHõ xi‡`«∞Å∞ Jhfl ‰õÄ_® HÍÅ„Hõ=∞=ÚÖ’ Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∂ =KåÛ~Ú. ã¨=∂[O
Ѩi}Ï=∞O K≥Ok# H˘nÌ ã¨OH˜+¡ `ì¨ « ÃÑiy# H˘nÌ Ñ¨i}Ï=∞O ã¨=∂[OÖ’ qq^èŒ ~°∂áêÅÖ’ Jaè=ºHõ=Î ∞ø`«∞Ok.
252
Downloaded from http://smartprep.in

18.3.2 u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ / qѨ=¡ O :

L#fl ѶਠO◊ QÍ ã¨=∂[OÖ’ <≥ÅH˘x L#fl qÅ∞=Å#∞ „`Àã≤ ~å[x H˘`«Î ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å#∞ ™ê÷ÑO≤ KÕ
„Ѩ„H˜Ü∞« <Õ qѨ=¡ O JO\Ï~°∞. Ju `«‰Ωõ ¯= ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂~°∞Ê#∞ „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ>Ëì „Ñ¨„H˜Ü∞« <Õ qѨ=¡ OQÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . „H˘`«Î
qÅ∞=Å∞ áê`« qÅ∞=ʼnõΩ ѨÓiÎQÍ aè#flOQÍ =ÙO\Ï~Ú. „ÃѶOz qѨ¡"åxfl K«∂ã≤#@¡~Ú`Õ ™ê„=∂*ϺkèѨ`åºxfl
‰õÄÅ^Àã≤ ™ê=∂#º =∂#=Ùx ѨiáêÅ##∞ „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ@ì_O» [iyOk. PHõe`À JÅ=∞\˜OKÕ "å~°∞, c^Œ"å~°∞ JO`å
Hõeã≤ L^Œºq∞Oz ~åK«iHÍxfl JO`«O KÕ™ê~°∞. ^•x ™ê÷#OÖ’ ѨÓiÎ H˘`«Î ѨiáêÅ<å =º=ã¨÷ ™ê÷ÑO≤ K«|_çOk. ™ê=∂#º
=∂#=Ù_»∞ ѨiáêeOK«QeÆ Qˆ „Ѩ*Ï™êfi=∞º =º=ã¨÷ <≥ÅH˘ÅÊ|_çOk.
P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ =∞Ǩ`å‡QÍOnè ‰õÄ_® ѨÓiΙê÷~Ú qѨ=¡ HÍ~°∞_Õ. PÜ«∞# ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ
„a\˜+µ¨ "åi áêÅ##∞ ZkiOz áÈ~å_ç "åi ^ÀÑ≤_ç #∞O_ç „Ñ¨Å[‰õΩ q=ÚH˜Î HõeyOKå_»∞.
JÇ≤ÏO™ê ^è~Œ å‡xfl „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì_∞» . „a\˜+áπ êÅ#Ö’x Z<Àfl Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞, qÅ∞=Å#∞ PÜ«∞#
„ѨtflOz "å\˜ ™ê÷#OÖ’ ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ qÅ∞=Å#∞ ѨÙ#ó™ê÷ÑO≤ Kå_»∞.

f„=OQÍ J}˜K"« Ü
Õ ∞« |_ç# Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ „Ѩ[Å ã≤u÷ QÆ`∞« Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~K° OÕ ^Œ∞‰õΩ L^Œº=∞O KÕÜ∞« |_»∞`«∞Ok.
„Ѩ[Å Jã¨O`«$Ñ≤HÎ ˜ HÍ~°}"≥∞#ÿ ™ê=∂lHõ, ™êO㨯$uHõ, ~å[H©Ü∞« , Pi÷Hõ J}z"Õ`#« ∞ JO`«O KÕã∞¨ OÎ k. `«^•fi~å
"≥∞~°∞QÔ #· #∂`«# ™ê=∂lHõ Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ U~°Ê_ÕO^Œ∞‰õΩ L^Œº=∞O / qѨ=¡ O ^ÀǨÏ^ŒO KÕã∞¨ OÎ k.
J~Ú`Õ H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’x L^Œº=∂Å∞ =∞~°∞QÆ∞# Ѩ_#ç áê`« ã¨O„Ѩ^•Ü«∂Å#∞ uiy ѨÙ#~°∞^Œiú OK«_®xH˜
|ÅѨ~K° _« ®xH˜ KÕÜ∞« |_»`å~Ú. "å\˜x qѨ"¡ À^Œº=∂Å∞QÍ<À u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ L^Œº=∞ÉÏÅ∞QÍ<À Ñ≤Å=~°∞. D =∞^躌
„Ѩ[Å, "Õ∞^è•=ÙÅ ^Œ$+≤ì "Õ^•Å#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _»O ÃÑ· Ѩ_Oç k. „Ѩu XHõ¯~°∂ <Õ_∞» "Õ^•Å Q˘Ñ¨Ê`«<åxfl QÆ∞iÎOKå~°∞.
^•xÖ’ á⁄O^Œ∞Ѩ~z° L#fl q*Ï˝<åxfl á⁄O^Œ_®xH˜ „ѨÑO¨ K«O JO`å Pã¨HQΘ Í =ÙOk. JO`ÕQ͉õΩO_® "Õ^HŒ ÍÅO "å\˜
PKå~° ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOKåÅ#fl „Ѩܫ∞`åflÅ∞ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. ™ê=∂lHõ ÉÏ^茺`«Å∞, ¢ã‘ΠѨÙ~°∞+¨
ã¨=∂#`«fiO =O\˜ JOâߊѨ@¡ ™ê#∞‰õÄÅ ^Œ$HõÊ^äOŒ ÃÑOá⁄O^Œ_®xH˜ "Õ^•^èfiŒ Ü«∞#O ѨxH˜ =ã¨∞OÎ k J#fl L^ÕâÌ º◊ OÖ’
"Õ^•^躌 Ü«∞<åxfl „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕ „ѨÜ∞« `åflÅ∞ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. HÍh D „ѨÜ∞« `åflÅ#∞ =∞#=Ú L^Œº=∞OQÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«Ö=Ë Ú.
nxx „ѨuL^Œº=∞O JO\Ï=Ú. áê`«HÍÅO <å\˜ qÅ∞=Å#∞, Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ ѨÙ#~°∞^Œiú OK«_®xH˜ [i¿Ñ „ѨÜ∞« `«fl"Õ∞
„ѨuL^Œº=∞O

18.3.3. Jaè=$kú
=~°=Î ∂<åxfl QÆ`O« `À áÈeÛ K«∂¿ã „Ѩ„H˜Ü∞« QÍ Jaè=$kúx K≥Ñʨ =K«∞Û. W^˘Hõ ™ê¿ÑHõ#∆ ÉèÏ=#. Wk ™ê=∂lHõ
=∂~°∞Ê#∞ ã¨∂zOz#ѨÊ\˜H© P =∂~°∞Ê Ü«∞^ä•ÖÏѨ"∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊQÍ QÍHõ XHõ J~°=÷ O`«"∞≥ #ÿ PHÍOHõh∆ Ü«∞"≥∞#ÿ , =∂~°∞ÊQÍ
K≥Ñʨ =K«∞Û. Wk JaèÖÏ+¨}Ü © ∞« "≥∞#ÿ k. =∞iÜ«Ú P =∂~°∞Ê kâ◊QÍ ã¨=¨ ∂*ÏÅ∞ QÆ=∞#O ™êyã¨∂Î JOu=∞ ÅH∆ͺxfl
™êkèOK«@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO>Ë XHõ P^Œ~≈° =O`«"∞≥ #ÿ xˆ~tÌ `«"∞≥ #ÿ ÅHõº∆ ™ê^è#Œ kâ◊QÍ =∂~°∞Ê K≥O^Œ_"» ∞Õ Jaè=$kú. D

253
Downloaded from http://smartprep.in

Jaè=$kú ZѨC_»∂ JO`«‰Ωõ =Ú#∞Ѩ٠L#fl Ѩiã≤`÷ ∞« Å Hõ<åfl "≥∞~°∞QÔ <· å Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ HõeÊOKÕkQÍ =ÙO@∞Ok. QÆ`O« `À
áÈeÛ#ѨÙ_»∞ <Õ\˜ Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ "≥∞~°∞QÍæ L#flѨÙ_»∞ Jk Jaè=$kúQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. J#∞‰õΩ#fl kâ◊QÍ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê
ã¨OÉèqí Oz#ѨÙ_»∞ ^•xx Jaè=$kúQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. PtOz# qÅ∞=Å∞ ™êkèOz#ѨÙ_»∞ Jk Jaè=$kú. JO^Œ∞=Å¡
Jaè=$kú XHõ ~°HOõ QÍ =∂~°∞Ê Ü≥ÚHõ¯ qÅ∞=x x~°~‚ Úã¨∞OÎ k. JO>Ë =∂~°∞Ê J<Õ qÅ∞= ÅHõº∆ kâ◊Ö’ =ÙO>Ë Jk
Jaè=$kú Jx ѨiQÆ}O˜ K«_O» ^•fi~å ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê JaèÅ+¨}Ü © ∞« "≥∞#ÿ qÅ∞=QÍ x~°~‚ ÚOK«|_»∞`«∞Ok.
WO`«‰Ωõ ѨÓ~°fiO, ™êOˆHuHÍaè=$kú, ã¨OѨ^,Œ Pi÷Hõ =º=ã¨,÷ ÉèÏ=„Ѩ™ê~åÅ =º=ã¨Å÷ Jaè=$kúx „ѨQuÆ H˜ ã¨∂zHõQÍ
fã¨∞‰õΩ<Õ"å~°∞. HÍh Hˆ =ÅO Jq XHõ¯>Ë Jaè=$kúH˜ ã¨∂zHõÅ∞ HÍ=Ù. XHõ „áêO`« Jaè=$kú J<Õk W`«~° „áêO`åÅ`À
=Ú_çÑ_¨ ç =ÙOk. P^è•Ñ¨_ç =ÙOk. JO^Œ∞=Å¡ =∂~°∞Ê#∞ J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _»O J<Õk ã¨OH˜+¡ ì̈ „Ѩ„H˜Ü∞« QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
JO`ÕH͉õΩOQÍ =∂#= Ѩi}Ï=∞OÖ’ „Ѩu ^Œâ◊ ‰õÄ_® JO`«‰Ωõ ѨÓ~°fiѨ٠^ŒâÅ◊ Hõ<åfl Jaè=$kú K≥Ok#^Õ. JÖψQ, „Ѩu
=º=ã¨`÷ À#∂, „â◊=∞ qÉè[í # „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’#∂ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl ã¨OH˜+¡ `ì̈ « Jaè=$kúH˜ ã¨∂zHõQÍK≥Ñʨ =K«∞Û.JO^Œ∞=Å¡ Jaè=$kú
J<Õk ã¨~à° `◊ fi« O #∞O_ç ã¨OH˜+¡ ì̈ ^Œâ‰◊ Ωõ ÃÑ~°Q_Æ "» ∞Õ H͉õΩO_® Jk |Ǩï=ÚMÏÅ∞QÍ (Multifaceted) =ºHõÎ=∞ø`«∂
=ÙO@∞Ok.
XHõ¯ =∂@Ö’ K≥áêÊÅO>Ë Jaè=$kú J<Õk ~Ô O_»∞ q+¨Ü∂« ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. JOu=∞ ÅHõº∆ O Ü≥ÚHõ¯
ã¨fiÉèÏ=O, ^•xH˜ =∞#O ZO`« ^Œ∂~°OÖ’ =Ù<åflO J<Õk Jaè=$kúx `≥Å∞ѨÙ`«∞Ok. =ã¨∞Î ã¨OѨ^Œ =$kú, =ºHÎ̃Q`Æ « =$kú,
=∂#= r=# Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÃÑ· Ѩ@∞ì Hõey =ÙO_»@O, ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ „Hõ=∞`«, SHõº`« á⁄OkHõ#∞ Hõeæ =ÙO_»@O
Jaè=$kúH˜ x^Œ~≈° #OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. JO^Œ∞=Å¡ =∞#O Jaè=$kú K≥O^•=Ú Jx K≥Ñʨ _»O JO>Ë ^•#~°O÷ Éè∫uHõOQÍ#∂,
<≥u· HõOQÍ#∂ Jaè=$kúx ™êkèOKå=Ú Jx K≥Ñʨ _»"∞Õ . „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ÖËx Jaè=$kèú =ÙO_»^∞Œ . J~Ú`Õ D „Ѩ=∂}ÏÅ∞
J<Õq ™ê=∂lHõ ã≤u÷ QÆ`∞« ʼnõΩ Ö’|_ç =ÙO\Ï~Ú. qq^Œ =º‰õΩÅÎ ∞ "åi "åi ^Œ$+≤ì `À ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ QÆ=∞x™êÎ~∞° .
XˆH ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê =º‰õΩÅÎ ∞ K«∂¿ã ^Œ$+≤xì |\˜ì ~°H~õ H° ÍÅ∞QÍ =∂~°∞`«∂ =ÙO@∞Ok. H˘O`«=∞Ok ^Œ$+≤Öì ’ Jaè=$kÌQÍ
Hõ#|_ç#k. "Õ̂~ "åà◊¡ ^Œ$+≤Öì ’ Ѩ`#« OQÍ Hõ#Ѩ|_»=K«∞Û. <Õ\`˜ ~« O° Ü«Ú=f Ü«Ú=‰õΩÅ∞ Hõeã≤ "≥∞eã≤ u~°Q\Æ Ïxfl
Jaè=$kú Jx H˘O^Œ~#° ∞‰õΩO>Ë áê`« `«~O° "åà◊√¡ ^•xx qÅ∞=ŠѨ`#« OQÍ Jaè=i‚™êÎ~∞° . JO^ŒiH© P"≥∂^Œ Ü≥∂Qƺ"≥∞#ÿ
qÅ∞=ÅO@∂ LO_»HõáÈ=_»O =Å¡ „Ѩu ã¨=∂*ÏxH˜, ã¨=∞Ü«∂xH© `«~åxH©, ã≤÷uH© `«y# Jaè=$kú ÉèÏ=#Å#∞
~°∂á⁄OkOK«_O» Hõ+Oì¨ . HÍHõáÈ`Õ =ºH˜Î J=ã¨~åÅ∞ HÀiHõÅ∞ J<Õq Jxfl HÍÖÏÅÖ’#∂, ã¨=∂*ÏÅÖ’#∞ J#O`«O.
"å\˜x f~°∞Û HÀ=_»O HÀã¨O =∞x+≤ Kտ㠄ѨÜ∞« `åflÅhfl ‰õÄ_® "åOzè`"« ∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÖË. J"Õ Jaè=$kÌH˜ ^•i f™êÎ~Ú.
D „ѨÜ∞« `åflÅ∞ QÆ`O« Ö’#∂ [iQÍ~Ú. <Õ_∂» [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. ~åÉ’=Ù HÍÅOÖ’#∂ [~°∞QÆ∞`å~Ú. JO^Œ`∞« =Å¡
Jaè=$kú J<Õk ‰õÄ_® JÖψQ [~°∞QÆ∞`«∂ =ã¨∞OÎ k. Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.

18.3.4 qHÍã¨=Ú
qHÍã¨O ÉèÏ=# W\©=e HÍÅOÖ’x^Œx K≥Ñʨ =K«∞Û. Wk ‰õÄ_® PHÍOH˜`∆ « kâ◊Ö’ =∂~°∞Ê#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k J~Ú`Õ
D =∂~°∞Ê ^•#O`«\H˜ ˜ JkQ͉õΩO_® XHõ „Ѩ}ÏoHÍ |^Œ"ú ∞≥ ,ÿ xˆ~tÌ `«"∞≥ #ÿ kâ◊Ö’ „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ@ì|_»∞`«∞Ok. P =∂~°∞Ê

254
Downloaded from http://smartprep.in

ã¨=∂[ ã¨É∞íè ºÅO^ŒiH© ‰õÄ_® P"≥∂^ŒÜ∂≥ Qƺ"≥∞ÿ LO@∞Ok. D qHÍã¨O ™ê¿ÑHõ"∆ ∞≥ #ÿ k =∞iÜ«Ú ã¨O^Œ~Àƒùz`«"∞≥ #ÿ k.
„Ѩu ã¨=∂[=¸ `«#HõO@∂ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ qÅ∞=Å∞ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ Hõey =ÙO@∞Ok. D qÅ∞=ÅÖ’ „Ѩ=∂}ÏÅÖ’
=∂~°∞Ê [~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘nÌJq xˆ~tÌ `« kâ◊Ö’ =Ù#flѨC_»∞ ^•xx Jaè=$kúQÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° . HÍ|\˜ì XHõ ã¨=∂[OÖ’x
Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ L#fl Ѩiã≤`÷ ∞« Å`À áÈeÛK«∂ã≤#ѨÙ_»∞ Hõ#Ѩ_Õ "åOzèhÜ«∞"≥∞#ÿ `Õ_®<Õ qHÍã¨OQÍK≥Ñʨ =K«∞Û.
JO^Œ∞=Å¡ Wk ã¨O^Œ~Àƒùz`«"∞≥ #ÿ k. Wk Hˆ =ÅO P ã¨=∂[ ã¨O^Œ~åƒùxH˜ =∂„`«"∞Õ `«y#k. JÖψQ XHõ ã¨=∂[O`À
WOHÀ ã¨=∂*Ïxfl áÈeÛ K«∂ã≤#ѨC_»∞ ‰õÄ_® W@∞=O\˜ `Õ_®ÖË Hõ#Ѩ_`» å~Ú. P `Õ_®Å#∞ |\˜ì PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅ∞
=ÚO^Œ∞‰õΩ "≥àÏ¡Ü∂« ÖË^• J<Õk x~°~‚ Ú™êÎ~∞° . JO^Œ∞=Å¡ Wk ™ê¿ÑHõ"∆ ∞≥ #ÿ qÅ∞=#∞ `≥Å∞ѨÙ`«∞Ok.
qHÍã¨O ã¨=∂*Ïxfl |\˜ì =∂~°∞`«∂ =ÙO@∞O^Œx K≥ÑC¨ ‰õΩ<åflO. J^≥ÖÏ JO>Ë, ™ê=∂lHõ ™êO㨯$uHõ <ÕÑ^¨ ºŒä OÃÑ,·
Éè∫QÀoHõ, ~å[H©Ü∞« Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÃÑ· ™ê=∂lHõ qHÍã¨O P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO@∞Ok. Wk XHõ q∞„â◊=∞ ÉèÏ=#. "å}˜[º=Ú,
=º=™êÜ«∞=Ú, Ѩi„â◊=∞Å∞,P~ÀQƺO, q^Œº, =O\˜ qq^èŒ ~°OQÍÅÖ’x Jaè=$kú ‰õÄ_® qHÍ㨠ÉèÏ=#Ö’ Wq∞_ç
=ÙO@∞Ok. g\˜`À áê@∞QÍ, |ÅÇ‘Ï#=~åæÅ, ¢ãÅΑ , =$^Œ∞Åú , ~ÀQÆ∞Å, Ñ≤ÅÅ¡ , x~°∞^ÀºQÆ∞Å, "≥∞<ÿ åsìÅ ã¨OHˆ =∆ ∞O =O\˜
ÉèÏ=#Å∞ Jhfl ‰õÄ_® qHÍ㨠ÉèÏ=##∞ ã¨∂z™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ qHÍã¨=Ú J#QÍ qq^èŒ qÅ∞=Å`À xO_ç# ÉèÏ=#QÍ
=∞#O J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åe. ™ê=∂lHõ ™êO㨯$uHõ Pi÷Hõ J=ã¨~åÅ#∞ |\˜ì P qÅ∞=Å∞ xˆ~tÌ OK«|_»`å~Ú. qq^èŒ
„ѨÉ∞íè `«fi „Ѩ}ÏoHõÅ∞, Ѩ^HŒä ÍÅ ^•fi~å „QÍg∞} „Ѩ[Å, Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ, `≥QÅÆ , ¢ãÅΑ , #QÆ~° „Ѩ[Å, =º=™êÜ«∞
‰õÄbÅ, áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ ã≤u÷ QÆ`∞« Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~K° OÕ ^Œ∞‰õΩ, "åix Jaè=$kú Ѩ~K° OÕ ^Œ∞‰õΩ „ѨÜ∞« `åflÅ∞ [iQÍ~Ú.
[~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. D „ѨÜ∞« `åflÅ∞ Jhfl ‰õÄ_® PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅ qHÍ™êxfl HÍOH˜O∆ z KÕ¿ã"Õ.
J~Ú`Õ qHÍã¨O J#QÍ<Õ =∞#"≥∞O^Œ∞‰õΩ ~°"å}Ï, =∞iÜ«Ú Hõ=¸ºxˆH+¨<£ ~°OQÍÅ =Å¡ qHÍã¨O [ikO^Œx
J#∞‰õΩO@∞<åfl=Ú WO^Œ∞‰õΩ HÍ~°}O =ÙOk. ÃãH· Ř ∞ #∞O_ç "≥∂\Ï~°∞ ÃãH· Ř ∞ =~°‰Ωõ "≥∂\Ï~°∞ ÃãH· Ř ∞ #∞O_ç ~Ô Å· ∞ =~°‰Ωõ ,
~Ô Å· ∞ #∞O_ç Jxfl ~°HÍÅ P\’"≥∂ɡַ ò "åǨÏ<åÅ∞ =O\˜ "å\˜ =~°‰Ωõ [iy# Ѩi}Ï=∂aè=$kúx, nx`Àáê>Ë =zÛ#
=∂~°∞ÊÅ#∞ QÆ=∞xOz#@¡~Ú`Õ =∞#‰õΩ J~°O÷ J=Ù`«∞Ok. D Ѩi}Ï=∞O `«‰Ωõ ¯= #∞O_ç Z‰õΩ¯= Jaè=$kú [iy# ^ŒâÅ◊
=~°‰Ωõ [iQÆ@"Õ∞ H͉õΩO_®, PÜ«∂ ^ŒâÅ◊ Ö’ Pi÷Hõ ™ê=∂lHõ Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÃÑ· ZO`À „ѨÉÏè "åxfl K«∂Ñ≤Ok.
~Ô Ö· fiË Å ^•fi~å ã¨∞^Œ∂~° „áêO`åʼnõΩ ~°"å}Ï, "å}˜[º ™œHõ~åºÅ∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_®¤~Ú. ~°"å}Ï `«‰Ωõ ¯= HÍÅOÖ’
Z‰õΩ¯= KÕã∂¨ Î ~°"å}Ï Y~°∞ÛÅ#∞, ã¨=∞Ü«∂xfl `«yOæ zOk. ^Œ∂~åÅ#∞ `«yOæ z „Ѩ[Å#∞ ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ KÕiÛOk. qq^èŒ
™ê=∂lHõ ã¨O㨯$`«∞ʼnõΩ K≥Ok# „Ѩ[Å∞ Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å#∞ ÃÑOá⁄OkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. XHõi ã¨O㨯$u ã¨O™ê¯~åÅ∞
WOHÀ ã¨O㨯$u ã¨O™ê¯~åÅ∞ Hõeã≤ áÈ<å~°OaèOKå~Ú. ã¨O㨯 $u |kb ã¨=∂*ÏÅ =∞^躌 [iy „Ѩ[Å =∞^躌 =Ù#fl
J_»∞Q¤ À_»Å∞ `˘ÅyáÈ~Ú XHõ~˘flHõ~~° ∞° J~°O÷ = KÕã∞¨ H˘<Õ Ñ¨iã≤`÷ ∞« Å∞ U~°Ê_®¤~Ú. L^ÀºQÍ=HÍâßÅ∞ ã¨$+≤Oì K«|_®¤~Ú.
<≥Ñ· Ù¨ }º`« J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ L^ÀºQÍÅ`À áê@∞QÍ <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ∞ J=ã¨~O° ÖËx L^ÀºQÍÅ∞ ‰õÄ_® ÃÑiQÍ~Ú. D =∂~°∞ÊÅ∞
Jhfl ‰õÄ_® ~Ô Ö· fiË Å∞ Jaè=$kú K≥O^Œ_O» =Å¡ [yQÍ~Ú. D q^èOŒ QÍ ~Ô Ö· fiË Å∞ Hˆ =ÅO ~°"å}Ï ™œHõ~º° OQÍ<Õ H͉õΩO_®
Jaè=$kúH,˜ qHÍ™êxH˜ U q^èOŒ QÍ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ®ÌÜ∂≥ =∞#‰õΩ J~°O÷ J=Ù`«∞Ok.

255
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 18.3
XHõ¯ "åHõºOÖ’ ã¨=∂^è•#q∞Ü«∞ºO_ç.
1. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J#QÍ<Õq∞
2. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ Uq∞\˜.
3. Ѩi}Ï=∞O JO>Ë Uq∞\˜.
4. L^Œº=∞O „ѨuL^Œº=∂xH˜ `Õ_® Uq∞\˜.
5. 'Ja=$kúH—˜ 'qHÍ™êxH˜— QÆÅ ~Ô O_»∞ `Õ_®Å#∞ `≥ÅѨO_ç.

18.4 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ã≤^•úO`åÅ∞

™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ ã¨O|OkèOz <åÅ∞QÆ∞ =ÚYº ã≤^•úO`åÅ∞ L<åfl~Ú.
(1) Ѩi}Ï=∞ ã≤^•úO`«O (Evolutionary Theory)
(2) K«„H©Ü∞« ã≤^•úO`«O (Cyclical theory)
(3) „ѨHÍ~°º ã≤^•úO`«O (Functional theory)
(4) ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ã≤^•úO`«O (Conflical theory)
1. Ѩi}Ï=∞ "å^Œ ã≤^•ÌO`«O : D ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O ã¨=∂*ÏÅ∞ ‰õÄ_® XHõ rq ÖÏO\˜q Jx #=Ú‡`å~°∞.
_®ifi<£ r= Ѩi}Ï=∞ ã≤^•úO`«OÖ’ K≥ÑÊ≤ #@∞¡QÍ<Õ ã¨=∂*ÏÅ∞ ‰õÄ_® Pq~°ƒqù OKåÜ«∞x D "å^ŒO #=Ú‡`«∞Ok.
â◊HΘ áê@=O QÆÅ rq<Õ „|`«HQõ ÅÆ ∞QÆ∞`«∞Ok. JO`ÕQ͉õΩO_® `«# ã¨iѨ~åʼnõΩ `«y#@∞¡QÍ r= Ѩi}Ï=∞O
[~°Q∞Æ `«∞Ok. J^Õ q^èOŒ QÍ ã¨=∂*ÏÅ∞ ‰õÄ_® „Hõ=∞OQÍ Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∂ =KåÛ~Ú. „Ѩ`« ^Œâ◊ ‰õÄ_® QÆ_zç #
^ŒâÅ◊ Hõ<åfl qHÍã¨O K≥Ok ^•O`À áê@∞QÍ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ã¨OH˜+¡ `ì̈ « ™ê÷~Ú ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =KåÛ~Ú. Ѩi}Ï=∞O
J<Õk XHõ =º=ã¨Ö÷ ’ [iˆQ =∂~°∞ÊŠѨ~O° Ѩ~.° XHõ q+¨Ü∞« =Ú#‰õΩ ã¨O|OkèOz ^•xÖ’x QÆ∞ÑÎ̈, J=ºHõÎ
ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ "å\˜H"õ Õ |Ç≤Ï~°`æ =« ∞ÜÕ∞ºÖÏ KÕ¿ã XHõ „Ѩ„H˜Ü∞« . D =∂~°∞Ê J<Õk P =∂~°∞Ê [iˆQ Ü«¸x\òÅÖ’x
qq^èŒ â◊‰Ωõ ÅÎ „ѨÉÏè "åxfl =ºHõÑÎ ~¨ ∞° ã¨∞OÎ k Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
2. K«„H©Ü∞« ã≤^•úO`åÅ∞ : D ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O =ºH˜Î rq`«OÖ’ ѨÙ\˜,ì ÃÑiy ѨiѨHfiõ `« (Maturity) K≥Ok Ѩ`#« O
K≥Ok#@∞¡QÍ<Õ ã¨=∂[ Ѩi}Ï=∞O‰õÄ_® „Hõ=∞OQÍ PÜ«∂ ^ŒâÅ◊ #∞ Ö’#=Ù`«∂ =ÙO@∞Ok. ã¨=Ú„^ŒOÖ’
JÅÅ∞ =∂kiQÍ Q˘Ñ¨Ê Q˘Ñ¨Ê ã¨O㨯$`«∞Å∞, <åQÆiHõ`Å« ∞ ѨÙ\ì̃ L"≥fi`«∞#Î ZQÆã≤ Ѩ_áç È~Ú# "≥#∞ "≥O@<Õ "Õ̂~
JÅÅ∞ ѨÙ@∞ìH˘zÛ#@∞¡QÍ W`«~° <åQÆiHõ`Å« ∞ ã¨O㨯$`«∞Å∞ ѨÙ@∞ì‰Ωõ =™êÎ~Ú. ~å„u, ѨQÅÆ ∞, qq^èŒ |∞∞`«∞=ÙÅ∞

256
Downloaded from http://smartprep.in

=O\˜=hfl ‰õÄ_® D q^èOŒ QÍ K«„H©Ü∞« P=~°<Î åÅ#∞ Hõey =Ù<åfl~Ú. ~å„u "≥O@ ѨQÅÆ ∞ =∞m¡ P ѨQÅÆ ∞ "≥O@<Õ
~å„u ZÖÏQÆ~Ú`Õ HÍÅK«„Hõ QÆ=∞<åxfl Hõey =ÙO\ÏÜ≥∂ ã¨=∂*ÏÅ∞, ѨÙ@∞ì@, ÃÑ~°∞QÆ∞@, y@∞ì@, P "≥#∞"≥O@<Õ
"Õ~˘Hõ ã¨=∂[q~åƒù=O [~°Q@ Æ O ‰õÄ_® J^Õ q^èOŒ QÍ K«„Hõ„Éè=í ∞}Ïxfl Hõey =ÙO\Ï~Ú.

¿ÇÏ=∞O`« |∞∞`«∞=Ù
K«eHÍÅO (Wrinter)

â◊~„° ^Œ∞`«∞=Ù =ã¨O`« |∞∞`«∞=Ù

=~å¬HÍÅO (Springs)
(Antumn)

„w+¨‡ |∞∞`«∞=Ù
ZO_®HÍÅO
(Summer)
|∞∞`«∞=ÙÅ∞

ѨÙ@∞ìHõ
(Brith)

Ѩ`#« O ÃÑ~°∞QÆ∞@
(Decline) (Growth)

ѨiѨHfiõ `«
(Maturity)

ã¨=∂*ÏŠѨi}Ï=∞ ^ŒâÅ◊ ∞

257
Downloaded from http://smartprep.in

Ç≤ÏO^Œ∂ ѨÙ~å}ÏÅ „ѨHÍ~°O, P^è∞Œ xHõ ã¨=∂[O J<Õk HÍÅK«„HõOÖ’ z=i ^Œâ.◊ D ^Œâ◊ HõeÜ«ÚQÆO JO`åxfl
ã¨∂zã¨∞OÎ k. nx `«~åfi`« =∞m¡ ã¨`º« Ü«ÚQÆO =ã¨∞OÎ k. DlѨÙ,ì „w‰õΩ, ~À=∞<£ <åQÆiHõ`Å« #∞ QÆ=∞xOz#@¡~Ú`Õ
Jq ‰õÄ_® ѨÙ@∞ìHõ ÃÑ~°∞QÆ∞@, ѨiѨHfiõ `«, Ѩ`#« ^ŒâÅ◊ ‰õΩ Ö’#~Ú#@∞¡QÍ `≥Å∞™ÈÎOk. ~å[H©Ü∞« Ѩ~O° QÍ Jq
L`å÷# Ѩ`<« åʼnõΩ Ö’#=Ù`«∂, K«„Hõ„Éè=í }Ïxfl Hõey =ÙO\Ï~Ú.
3. „ѨHÍ~°º"å^Œ ã≤^•úO`«O : D ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O ã¨=∂*ÏÅ∞ =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂ =ÙO\Ï~Ú. J~Ú`Õ D =∂~°∞Ê
ã¨=∂[O Ü≥ÚHõ¯ ã¨=∞`Òź ã≤u÷ H˜ KÕ̂~ =~°‰Ωõ [~°∞QÆ∞`«∂<Õ =ÙO@∞Ok. =º=ã¨Ö÷ ’x ZÖÏO\˜ JÅ[_»∞Å<≥<· å
ã¨=∂[O `«@∞ì‰Ωõ x "å\˜x `«#Ö’xH˜ „QÆÇÏ≤ ã¨∞OÎ k. JO`ÕQ͉õΩO_® =º=ã¨Ö÷ ’x =∂~°∞Ê Ü≥ÚHõ¯ JO`«~`æ° ,«
|Ç≤Ï~°`æ « =¸ÖÏÅ∞ ™ê=∂lHõ ã¨=∞`Òź ã≤u÷ x XHõ ^Œâ◊ #∞O_ç =∞~À ^Œâ‰◊ Ωõ fã¨∞HÔ à◊¥Î =ÙO\Ï~Ú. XHÀ¯ ^Œâ◊
=∂i<å H˘nÌ PÜ«∂ ^ŒâÅ◊ ‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ã¨=∞`«∞Å ã≤u÷ ‰õÄ_® =∂~°∞`«∞Ok. xi‡`«∞ÅÖ’ qÉèkË Hõ~} °
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. `«^#Œ O`«~° qHÍ㨠"≥Y· ~°∞Å∞ qHÍ㨠ܫ∞O„`åOQÆO D JOQÆÉ^Ëè •Å#∞ UHõO KÕ™êÎ~Ú. H˘`«xÎ i‡`«∞Å∞,
H˘`«Î ã¨Oã¨Å÷ ∞ áê`« ã¨Oã¨Å÷ ∞ xi‡`«∞Å ™ê÷#OÖ’ „ѨHÍ~åºÅ#∞ <≥~"° ~Õ ∞° ™êÎ~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ XHõÑC¨ _»∞ q^Œº
‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ ^•fi~å <Õ~Ê° |_Õk. HÍh WѨC_»∞ Jk q^•º ã¨Oã¨Ö÷ #·ˇ áê~îâ° ßÅÅ∞, HÍÖËrÅ∞, qâ◊q^•ºÅÜ«∂Ö’¡
=∂„`«"∞Õ <Õ~∞° Ê`«∞<åfl~Ú.
4. ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Ï "å^Œ ã≤^•úO`«O : D ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O „Ѩf K«~º° ‰õΩ, „Ѩu K«~º° [iQÆ∞`«∞Ok Jx #=Ú‡`å~°∞.
ã¨=∂[OÖ’x qq^èŒ â◊‰Ωõ ÅÎ =∞^躌 [iˆQ K«~º° „Ѩu K«~º° Å∞ ã¨=∂[ J=º=ã¨`÷ ‰« Ωõ ^•if™êÎ~Ú. â◊HÎ̃ , JkèHÍ~°O
Ü≥ÚHõ¯ Jã¨=∂# ѨOÑ≤}© ã¨OѶ∞¨ ~°¬}ʼnõΩ =¸ÅHÍ~°}O Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. â◊H,Î̃ JkèHÍ~°O Hõey# ã¨=¸Ç¨Å∞
ã¨=∂[OÖ’ Ü«∞^è•`«^Œè ã≤u÷ x H˘#™êyOK«_®xH˜ „ѨÜ∞« `«flO KÕ¿ã,Î Jq ÖËx ã¨=¸Ç¨Å∞ Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ =∂~°∞ÊÔH·
„ѨÜ∞« `«flO KÕ™êÎ~Ú. D ã¨O^Œ~ƒ° Où QÍ ~Ô O_»∞ =~åæÅ =∞^躌 ã¨OѶ∞¨ ~°¬} `«Ö`ˇ ∞« `Î ∞« Ok. D ã¨OѶ∞¨ ~°¬} ã¨=∂[
xi‡uÖ’#∂ „ѨHÍ~åºÅÖ’#∂ =∂~°∞ÊÅ∞ ~å=_®xH˜ HÍ~°}=∞ø`«∞Ok. J~Ú`Õ D =∂~°∞Ê Ü≥ÚHõ¯ ã¨fiÉèÏ=O
f„=`« J<Õk ã¨OѶ∞¨ ~°¬} Ü≥ÚHõ¯ ã¨fiÉèÏ=O, f„=`« ÃÑ#· WOHÍ qq^èŒ HÍ~°HÍÅÃÑ<· å P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO\Ï~Ú.
g@xfl\˜ Ѷe¨ `«OQÍ ã¨=∂[OÖ’ =∂~°∞Ê [iy XHõ ã¨=∞`Òź ã≤u÷ x á⁄O^Œ∞`«∞Ok. D =∂ˆ~Ê ã≤^•úO`«OQÍ
~°∂ѨÙk^Œ∞‰Ì Ωõ O@∞Ok. J~Ú`Õ D ã≤u÷ H˘O`«HÍÅO ™êy# `«~åfi`« =∞~°Å JO^Œ∞Ö’x Ѩ~㰠ʨ ~° qaè#fl Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞
`«# LxH˜x`å<Õ „ѨtflOK«∞‰õΩ<Õ Ñ¨iã≤`÷ ∞« Å∞ HõeÊ™êÎ~Ú. D Ѩiã≤`÷ Õ „Ѩu ã≤^•úO`åxH˜ ^•ifã¨∞OÎ k. (Anlithesis)
JѨÙ_»∞ ã≤^•úO`«O „Ѩu ã≤^•úO`åÅ =∞^躌 [iˆQ ã¨OѶ∞¨ ~°¬} HÍÅ„Hõ"∞Õ }Ï ã¨OÜ≥∂QÆ - ã≤^•úO`åxH˜ ^•i
fã¨∞OÎ k (Synthesis). D Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ ã≤^•úO`« „Ѩu ã≤^•úO`« ã≤`÷ ∞« ÅÖ’x JOâßÅ∞ Hõeã≤ XHõ H˘`«Î Ѩiã≤u÷ x
Hõeyã¨∂,Î ã¨=∂[ xi‡`«∞ÅÖ’ „ѨHÍ~°ºÅÖ’ =∞~°∞Ê#∞ `≥™êÎ~Ú. J~Ú`Õ D ã≤^•úO`«O ™ê=∂lHõ ã≤~÷ `° ‰« Ωõ
ã¨O|OkèOz# q+¨Ü∂« ʼnõΩ Ãã^· •ÌOuHõ Ѩ~O° QÍ ã¨~Ô #· q=~°}#∞ W=fiÖËHáõ È~ÚOk.

258
Downloaded from http://smartprep.in

ã≤^•úO`«O „Ѩuã≤^•úO`«O ã¨OÜ≥∂QÆ ã≤^•úO`«O

Thesis Antithesis Synthesis

ã¨OÜ≥∂QÆ ã≤^•ÌO`«O „Ѩuã≤^•úO`«O ã≤^•úO`«O

Synthesis Antithesis Thesis

ã≤^•úO`«áêuѨkHõÅ∞

18.5 ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê "≥Y

· ~°∞Å∞
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê "≥Y· ~°∞Å∞ =¸_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ LO@∞Ok. Jq.
1. UHõ kâß =∂~°∞Ê : nx „ѨHÍ~°O =∂~°∞Ê J<Õk XˆH kâ◊Ö’ XHõ ã¨~à° ◊ ~ˆ Y =∂kiQÍ [~°∞QÆ∞`«∂ "≥à√◊ `«∞Ok.

A A1 A2 A3

H˘xfl Wà◊¡ ã¨=Ú^•Ü«∞O „QÍ=∞O =∞O_»ÅO #QÆ~°=Ú

(Hamlet) (Village) (Town/ (City)
Mandal)

ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ „Hõ=∞OQÍ #QÆ~åÅ∞QÍ ~°∂á⁄Ok# „Hõ=∞=Ú.

ÃÑ· L^•Ç¨Ï~°}Ö’ ã¨=∂*ÏÅ∞ „Hõ=∞OQÍ WOHÍ L#fl`«"∞≥ #ÿ "≥∞„\’áêeãπ, "≥∞QÍáêeãπ, =O\˜ ^ŒâÅ◊ ‰õΩ #QÆ~åʼnõΩ
KÕ~∞° ‰õΩO\Ï~Ú. J~Ú`Õ D =∂~°∞Ê ~ˆ vÜ«∞OQÍ =ÙO_ç XHõ ^Œâ◊ #∞O_ç WOHÀ ^Œâ‰◊ Ωõ KÕ~∞° ‰õΩO\Ï~Ú. U #∂`«#
Pq+¨¯~°}Å~Ú<å, #∂`«# qÅ∞=Öˇ<· å, X~°=_»∞Öˇ<· å ‰õÄ_® áê`«"å\˜ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç [~°Q∞Æ `å~Ú. >ˇeá¶È<£
Hõ#∞Q˘#fl `«~∞° "å`« Hõ=¸ºxˆH+¨<£ =º=ã¨Ö÷ ’ #∂`«# J^蕺ܫ∞O "≥Ú^ŒÖO·ˇ k Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. "≥Ú^Œ@QÍ =zÛ#
ã≤~÷ ° >ˇeáÈ<£ Å∞ (Land Line) #∞O_ç "≥~· ∞° ÖËx >ˇeá¶È#∞Å(Cord Less Telephone) =~°‰Ωõ , "å\˜ #∞O_ç
WѨÙ_»∞ =∞#O "å_Õ ÃãÖòáȶ <£ Å∞ (Cell phones) =~°‰Ωõ =∂~°∞Ê ~ˆ vÜ«∞OQÍ [iyOk Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
2 K«„H©Ü∞« =∂~°∞ÊÅ∞ : „ѨH$õ uÖ’x Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞, ‰õΩÖÏÅ∞ U q^èOŒ QÍ J~Ú`Õ K«„H©Ü∞« OQÍ (Cyelic) =∂~°∞Ê
K≥O^Œ∞`åÜ≥∂ J^Õ q^èOŒ QÍ ã¨=∂*ÏÅ∞ ‰õÄ_® K«„H©Ü∞« =∂~°∞ÊʼnõΩ Ö’#=Ù`«∂ =ÙO\Ï~Ú. |∞∞`«∞=ÙÅ∞, ~å„u
ѨQÅÆ ∞ ZÖÏ J~Ú`Õ Ñ¨Ù#~å=$`«O J=Ù`«∂ =ÙO\ÏÜ≥∂ ã¨=∂*ÏÅ Pq~åƒù=O, ѨiѨHfiõ `«, #tOK«∞@ J<Õ
„Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ ‰õÄ_® ѨÙ#~å=$`«O J=Ù`«∂ LO\Ï~Ú.
3. ÃÇÏK«∞Û `«Q∞Æ Åæ ∞/ Ö’ÅHõ =∂~°∞ÊÅ∞ (Flueluiting Changes) : Jaè=$kèHú ˜ ^•ifã≤# =∂~°∞ÊÅ∞ H˘O`«HÍÅO
`«~åfi`« Jaè=$kú x~À^èHŒ Oõ QÍ =∂~°`å~Ú. =∂~°∞Ê J<Õk ã≤~÷ O° QÍ [~°QHÆ õ H˘O`« HÍÅO L#fl`«OQÍ LO_ç
259
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ`#« O kâ◊QÍ Ñ¨_áç È=K«∞Û. J#∞‰õÄÅ "å`«=~°}O, J##∞‰õÄÅ "å`å=~°}O Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ |\˜ì =∂~°∞Ê
Ü≥ÚHõ¯ L`å÷# Ѩ`<« åÅ∞ P^è•~°Ñ_¨ ∞» `å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ =º=™êÜ«∞~°OQÆOÖ’ Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ QÆ∞iOz
K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û. ~°Ü∞« ™êÜ«∞# Z~°∞=ÙÅ∞ "å_»HOõ H˘O`« HÍÅO =~°‰Ωõ ѨO@ kQÆ∞|_çH˜ ^ÀǨÏ^ŒHÍiQÍ Ñ¨xKÕã#≤
~°Ü∞« ™êÜ«∞xHõ Z~°∞=ÙÅ∞ `«~åfi`« HÍÅOÖ’ ѨO@Å #+¨Oì KÕ¿ãqQÍ `«Ü∂« ~°∞ J=Ù`å~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 18.4
XHõ "åHõºOÖ’ ["å|∞ e=fiO_ç.
1. K«„H©Ü∞« ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ XHõ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ W=fiO_ç.
2. ÃÇÏK«∞Û `«Q∞Æ Åæ Ö’ÅHõ =∂~°∞ÊÅ∞ J#QÍ<Õq∞?
3. K«„H©Ü∞« ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ã≤^•úO`åxfl q=iOK«O_ç.
4. „ѨHÍ~°º"å^Œ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ QÆ∞iOz `≥ÅѨO_ç.
5. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ `≥e¿Ñ <åÅ∞QÆ∞ ã≤^•úO`åÅ#∞ `≥ÅѨO_ç.
D áê\˜H˜ g∞~°∞ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê qâ◊fi[h#"≥∞#ÿ k, Jx HÍÅQÆuÖ’ Jq qq^èŒ ~°∂áêÅ#∞ á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
Jx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO. JO`Õ Q͉õΩO_® qq^èŒ ÉèÏ=#Å∞, Ѩ^•Å ^•fi~å ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ x~°fizOK«_O» J~°O÷
KÕã∞¨ HÀ=_»O [iyOk. WOHÍ ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ U U HÍ~°HÍÅ∞ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™êÎÜ∂≥ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeû =ÙOk. ~åÉ’=Ù
áê~îO° Ö’ qq^èŒ HÍ~°HÍÅ∞ ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ U q^èOŒ QÍ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™êÎÜ∂≥ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.

260
Downloaded from http://smartprep.in

WѨÊ\˜=~°‰õΩ h=Ù <Õ~°∞Û‰õΩ#flk

O ã¨=∂[OÖ’#∂ ^•x ã¨O㨯 $uÖ’#∂ =KÕÛ =∂~°∞ÊÖË ™ê=∂[Hõ =º=ã¨.÷
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê "ÕQOÆ XHÀ¯ ã¨=∂*ÏxH˜ XHÀ¯ ~°HOõ QÍ =ÙO@∞Ok.
O qaè#fl HÀ}ÏÅÖ’x ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê L^ÕâÌ º◊ ѨÓ~°fiHõOQÍ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«|_»∞`«∞Ok.
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê qâ◊fi[h#"≥∞#ÿ k.
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê `«@ã¨÷ qÅ∞=#∞ Hõey =ÙO@∞Ok.
O Ѩi}Ï=∞O ã¨=∂[ Ѩi=∂}OÖ’#∂, xi‡uÖ’#∂ JO`«~`æ° « =∂~°∞ÊÅ#∞ `≥ã∞¨ OÎ k. JO^Œ∞=Å¡ Ѩi}Ï=∞O
=∂~°∞Ê kâ◊#∞, H˘#™êyOѨÙ#∞ =ºH©HÎ iõ ã¨∞OÎ k.
O qѨ=¡ O/ L^Œº=∞O J<Õk JO`«=~°‰Ωõ ã¨=∂[OÖ’ =Ù#fl ã¨=∂[ „Hõ=∂xfl =º=ã¨#÷ ∞ L#fl ѶਠO◊ QÍ Ñ¨_`» Àã≤
#∂`«# qÅ∞=Å ™ê÷Ñ#¨ [~°∞ѨÙ`«∞Ok. D =∂~°∞Ê KåÖÏ `«‰Ωõ ¯= ã¨=∞Ü«∞OÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
O ã¨=∂[OÖ’ J}z"Õ`Å« ‰õΩ QÆ∞~Ô #· „Ѩ[ʼnõΩ q=ÚH˜Î HõeyOK«_O» L^Œº=∞ÅHõº∆ OQÍ =ÙO@∞Ok.
O Jaè=$kú J<Õk XHõ xˆ~tÌ `« kâ◊Ö’ "åOzè`« =∂~°∞Ê#∞ ã¨∂zã¨∞OÎ k. PHÍOH˜`∆ « qÅ∞=Å ™êѶŨ º`«#∞ Wk
ã¨∂zã¨∞OÎ k.
O Jaè=$kú ~Ô O_»∞ q+¨Ü∂« ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ =ç ÙOk. JOu=∞ ÅHõº∆ O ã¨fiÉèÏ=O, ^•xH˜ ZO`« ^Œ∂~°OÖ’ =∞#O
L<åfl=Ú J<Õ q+¨Ü∂« ÖÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç Jaè=$kú =ÙO@∞Ok.
O qHÍã¨O J<Õk XHõ „Ѩ}ÏoHÍ|^Œ"ú ∞≥ #ÿ =∂~°∞Ê. ã¨=∂[ ã¨É∞íè ºÅO^ŒiH© P"≥∂^Œ Ü≥∂Qƺ"≥∞#ÿ kâ◊Ö’ „Ѩ}ÏoHõ
^•fi~å =KÕÛ =∂~°∞Ê qHÍã¨O.
O qHÍã¨O J<Õk qÅ∞=#∞ ã¨∂zOKÕ ÉèÏ=#. XHõ „áêO`«OÖ’x, ã¨=∂[OÖ’x „Ѩ[Å ™ê=∂lHõ, ™êO㨯$uHõ
Pi÷Hõ ã≤u÷ QÆ`∞« Å∞ qHÍã¨O J<Õ qÅ∞= ^•fi~å x~°~‚ ÚOK«|_»`å~Ú.
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê D „H˜Ok "≥Y· ~°∞Å#∞ Hõey =ÙO@∞Ok.
1. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ~ˆ vÜ«∞"≥∞#ÿ k
2. K«„H©Ü∞« =∂~°∞Ê
3. ÃÇÏK«∞Û`«Q∞Æ Åæ / Ö’ÅHõ =∂~°∞Ê
O ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ ã¨O|OkèOz <åÅ∞QÆ∞ ã≤^•úO`«O
1. Ѩi}Ï=∞ "å^Œ ã≤^•úO`åÅ∞

261
Downloaded from http://smartprep.in

2. K«„H©Ü∞« ã≤^•úO`«O
3. „ѨHÍ~°º"å^Œ ã≤^•úO`«O
4. ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Ï"å^Œ ã≤^•úO`«O

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ÅHõ}
∆ ÏÅ#∞ `≥ÅѨO_ç.
2. Ѩi}Ï=∞O, L^Œº=∞O =∞^躌 `Õ_®Å#∞ `≥ÅѨO_ç.
3. 'Jaè=$kú— 'qHÍã¨O— =∞^躌 Hõhã¨O P~°∞ `Õ_®Å#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
4. ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ ã¨O|OkèOz ã¨=∂[OÖ’ `«~∞° K«∞QÍ Hõ#|_Õ "≥Y· ~°∞Å#∞ q=iOK«O_ç.
5. ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Ï "å^Œ ™ê=∞lHõ =∂~°∞Ê ã≤^•úO`åxfl 125 Ѩ^•Å‰õΩ q∞OK«‰Ωõ O_® q=iOK«O_ç.

Ѩ^ŒHÀâ◊O
1. Éè^Ë =Œ Ú (variation) : qq^èŒ ~°∂áêÅ∞, =∂~°∞`«∞#fl
2. `å@㨺÷ O (neutral) : q=Hõ∆ ÖˉΩõ O_®,
3. =∂~°∞@ (Transition) : XHõ ã¨Å÷ O #∞O_ç, ã≤u÷ #∞O_ç, Ѩiã≤u÷ Ö’ #∞O_ç WOHÀ ã≤u÷ H˜ =∂~°∞@
4. 'q=ÚH˜Î K≥O^Œ∞@ (Emancipated) : ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@¡ #∞O_ç `«‰Ωõ ¯= x~À^è•xfl Z^Œ∞~À¯=_»O
5. xa_ôH$õ `«O : JO`«s#¡ OQÍ L#fl `«Ñʨ xã¨i ã¨ÇϨ [ QÆ∞}ÏÅ∞
6. „uѨÊQÆ∂_»x (Irrevocable) : ѨÓ~°fiѨ٠ã≤u÷ H˜ áÈÖËxk.
7. J}˜z"Õ`(« Oppressive) : HÍiî#ºO, „‰õÄ~°`fi« O `À ‰õÄ_ç# J^Œ∞ѨÙ.
8. (Restoration) ѨÙ#~°∞^Œ~ú }
° : ѨÓ~°fiѨ٠ã≤u÷ x ™êkèOK«_O»
9. |ÅѨ~K° ∞« (Reinforcement) : P^è•~°q∞K«∞Û@, |ÅѨ~K° ∞« @
10. =ӺǨÏO (Strategy) : LáêÜ«∂O, Ü«ÚH˜Î
11. qÅ∞=Å`À xO_ç# (Value loaded) : ã¨HÍ~å`«‡Hõ ÉèÏ=#, =∞Ozk `≥e¿Ñ ÉèÏ=#
12. HõeÜ«ÚQÆO : Ç≤ÏO^Œ∂ ѨÙ~å}ÏÅ „ѨHÍ~°O HÍÅ qÉè[í #Ö’ XHÍ<˘Hõ ^Œâ.◊ D ^Œâ#◊ ∞ pHõ\˜ Ü«ÚQÆO Jx
J#=K«∞Û. D HÍÅOÖ’ K≥_∞» , Z‰õΩ¯=QÍ#∂, =∞Oz `«‰Ωõ ¯=QÍ#∂ LO_ç, qÅ∞=Å∞ Ѩ`<« å=ã¨Ö÷ ’ LO\Ï~Ú.

262
Downloaded from http://smartprep.in

13. "Õ^•Å∞ : Ç≤ÏO^Œ∂ âߢãÎ̈ ^è~Œ å‡Å∞. Wq ~°∞Qˆ fi^Œ=Ú, Ü«∞Aˆ~fi^Œ=Ú, J^è~Œ fi° } "Õ^OŒ , ™ê=∞"Õ^OŒ Jx <åÅ∞QÆ∞
~°HÍÅ∞.
14. ã¨`º« Ü«ÚQÆO : Ç≤ÏO^Œ∂ ѨÙ~°}ÏÅ HÍÅ=∂#O „ѨHÍ~°O XHõ ^Œâ.◊ D Ü«ÚQÆOÖ’ ã¨`º« O, ^è~Œ ‡° O Z‰õΩ¯=QÍ
LO\Ï~Ú.
15. ã≤^•úO`«O (Thesis) : XHõ „Ѩuáê^Œ#.Wk x~°fiÇ≤ÏOz|_»=K«∞Û. ÖË^• x~°∂Ñ≤OK«|_»=K«∞Û.
16. „=u - ã≤^•úO`«=Ú (Anti-thesis) : ã≤^•úO`åxH˜ =ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ k. XHõ „Ѩuáê^Œ##∞ =ºuˆ~H˜ã∂¨ Î Kտ㠄Ѩuáê^Œ#.
17. ã¨OÜ≥∂QÆ ã≤^•úO`«O (Synthesis) : XHõ\˜ Hõ<åfl Z‰õΩ¯= ã≤^•úO`åÅ ã¨OÜ≥∂[#O
18. QÆu`åi¯HõO (Dialectic) : J#∞‰õÄÅ, „Ѩu ‰õÄÅ `åi¯Hõ "å^ŒO ^•fi~å *Ï˝<åxfl =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩáÈ=_»O
19. "≥q· ^躌 O (Diversity) : qaè#fl ^è~Œ å‡Å#∞ Hõey =ÙO_»@O, aè#fl`«fi=Ú, qq^è=Œ Ú
20. HÍ~°}"å^Œ=Ú, ¿ÇÏ`«∞"å^Œ=Ú (Rational) : q"ÕHõ qK«H}
∆õ , |∞kúQÅÆ , HÍ~°}ÏHÍ~°} qK«H}
∆õ .

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

18.1
1. xâ◊ÛÅ"≥∞#ÿ k 2. `«@ã¨"÷ ∞≥ #ÿ k 3. Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞
4. xi‡u 5. Ѩiã¨~åÅ∞

18.2.
1. HÍ^Œ∞ 2. J=Ù#∞ 3. J=Ù#∞ 4. HÍ^Œ∞

18.3
1. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê J#QÍ ™ê=∂lHõ xi‡uÖ’, „ѨHÍ~åºÅÖ’, ã¨O㨯$uÖ’ =KÕÛ =∂~°∞Ê, KÕ~∞° ÊÅ∞QÍK≥Ñʨ =K«∞Û.
2. (Z) Jk qâ◊fi[h"≥∞#ÿ k
(a) UHõ~∂° Ѩ`« Hõey =ÙO_»^∞Œ
(ã≤) SzÛùH"õ ∞≥ #ÿ k
(_ç) HÍŠѨiq∞uÖ’ =∂~°∞Ê
(W) `«@ã¨÷ qÅ∞=#∞ Hõey =ÙOk.
263
Downloaded from http://smartprep.in

3. HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ "≥#‰õΩ¯ "≥àÖ¡◊ xË q^èOŒ QÍ ~°∂áêÅÖ’#∂, ™ê=∞~å÷ºÅÖ’#∂, ã¨OѨ^ÖŒ ’#∂, ã¨~à° `◊ fi« O #∞O_ç
ã¨OH˜Ñ¡ `ì̈ « =~°‰Ωõ Jaè=$kú K≥Ok# qÉènË Hõ~}
° „Ѩ„H˜Ü∞« <Õ Ñ¨i}Ï=∞O Jx JO\Ï~°∞.
4. L^Œº=∞O / qѨ=¡ O J<Õk XHõ PHõã‡≤ Hõ"∞≥ #ÿ =∂~°∞Ê. ™ê=∞lHõ =º=ã¨#÷ ∞ XHõ H˘`«Î kâ◊‰Ωõ =∞o¡OKÕk =∂~°∞Ê. „Ѩu
L^Œº=∞O (counter revolution) J<Õk áê`« Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ PKå~° =º=ã¨Å÷ #∞ ѨÙ#~°∞^Œiú OѨ Kտ㠄Ѩ„H˜Ü∞« .
5. 'Ja=$kú— J#QÍ JOu=∞ ÖHõ} ∆ O kâ◊QÍ [iˆQ =∂~°∞ÊÅ∞ D JOu=∞ ÅHõº∆ O ã¨HÍ~åº`«‡Hõ, ¿ÇÏ`«∞"å^Œ
qKå~åÅ ^•fi~å „¿Ñ~ˆ Ñ≤OK«|_ç#@∞=O\˜k. 'qHÍã¨O— J<Õk „Ѩ}ÏoHÍ É^Œ"ú ∞≥ #ÿ ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê. ã¨=∂[
ã¨É∞íè ºÅO^ŒiKÕ P"≥∂kOK«|_ç# xˆ~tÌ `« kâ◊Ö’ Hˆ =ÅO XHõ ~°OQÍxH˜ Ѩiq∞`«O H͉õΩO_® Jxfl ~°OQÍʼnõÄ
Ѩiq∞`«"∞≥ #ÿ JHÍOH˜`∆ « =∂~°∞Ê#∞ „Ѩ}ÏoHõ, =ӺǨÏO ^•fi~å ™êkèOK«\Ïxfl 'qHÍã¨O— JO\Ï~°∞.

18.4
1. "å}˜[º=ÚÃÑiy Ѩ_áç È=K«∞Û."åºáê~° „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ ѨÙ\ì̃, ÃÑiy, ‰õÄeáÈ~Ú =∞m¡ „H˘`«QÎ Í "≥Ú^ŒÅ=K«∞Û
2. Jaè=$kúH˜ ^•ifã≤# =∂~°∞ÊÅ∞ H˘O`«HÍÅO `«~åfi`« J"Õ =∂~°∞ÊÅ∞ Jaè=$kú x~À^èHŒ Oõ QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. J\Ï¡O\˜
=∂~°∞ÊÅ#∞ =∂~°∞ÊÅ∞QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
1. ÃÇÏK«∞Û`«Q∞Æ Åæ / Ö’ÅHõ =∂~°∞Ê.
3. nxH˜ L^•Ç¨Ï~°} -=º=™êÜ«∞OÖ’ "≥Ú^Œ@¿ãO„kÜ«∞ Z~°∞=ÙÅ∞ "å_Õ"å~°∞. `«~∞° "å`« ~°™êÜ«∞# Z~°∞=ÙÅ
"å_»HOõ =zÛOk. WѨÙ_»∞ =∞m¡ ¿ãO„kÜ«∞ Z~°∞=ÙÅ q^è•<åxH˜ „áê=ÚYºO =zÛOk.
4. ™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê#∞ q=iOK«_®xH˜ ™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞
LѨÜ∂≥ yOKÕ <åÅ∞QÆ∞ =∞Yº ã≤^•úO`åÅ∞
(Z) Ѩi}Ï=∞"å^Œ ã≤^•úO`«O
(a) K«„H©Ü∞« ã≤^•úO`«O
(ã≤) „ѨHÍ~°º"å^Œ ã≤^OúŒ `«O
(_ç) ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Ï "å^Œ ã≤^•úO`«O

264
Downloaded from http://smartprep.in

19
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê
JÉèíºã¨# „Ѩ„H˜Ü«∞QÍ ™êOѶ‘∞H©Hõ~°}
„Ѩu ã¨=∂[O `«#‰õΩO@∂ H˘xfl xÜ«∞=∂Å∞, x|O^è#Œ Å∞, „Ѩ=∂}ÏÅ∞ qÅ∞=Å∞ Hõeæ =ÙO@∞Ok. „Ѩu
ã¨O㨯$uÖ’ ‰õÄ_® PÜ«∂ ã¨O㨯$uH˜ `«y#@∞¡QÍ "åOKèh« Ü«∞ =∞iÜ«Ú J"åOKèh« Ü«∞ „Ѩ=~°#Î Å QÆ∞iOz# `Õ_®Å∞
QÆ=∞xOKÕ =ÙO\Ï~°∞. XHõ H˘_»∞‰õΩÖÏQÍ, XHõ ‰õÄ`«∞~°∞ÖÏQÍ, XHõ J#flÖÏQÍ, XHõ K≥Öe¡ˇ ÖÏQÍ, XHõ HÀ_»eÖÏQÍ XHõ
JÅ∞¡_∞» ÖÏQÍ, XHõ Jukä ÖÏQÍ Ju^è~Õ ÚÖÏQÍ Z\Ï¡ „Ѩ=iÎOKåe U q^èOŒ QÍ ã¨O|O^è•Å∞ <≥~á° êe J<Õq =∞#‰õΩ
=∞# ã¨O㨯 $u <Õ~∞° Ê`«∞Ok. =∞# ÃÑ^ŒÅÌ ‰õΩ =∞~åº^Œ ѨÓ~°fiHõOQÍ "åi áê^•Å‰õΩ #=∞㨯iOK«_O» , KÕ`∞« Å#∞ ^ŒQ~æÆ Q° Í
KÕiÛ #=∞™ê¯~°O KÕÜ∞« _»O, ÖË^• `«Å=Oz Jaè"å^ŒO KÕÜ∞« _»O =∞#O =∞# ã¨O㨯 $u ^•fi~å <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl=Ú.
Pj~åfi^ŒO á⁄O^Œ_®xH˜ ɡOQÍb P_»Ñ¨_»∞K«∞Å∞ "åi `«e¡^ŒO„_»∞Å ÃÑ^ŒÌ"åi áê^•Å#∞ =Ú_»`å~°∞, J^Õ L`«Î~°
„Ѩ^âÕ òÖ’ P_»ÑÅ≤ Å¡ ∞ `«e^¡ OŒ „_»∞Å áê^•Å#∞ =Ú@ì~å^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë "å~°∞ P_»ÑÅ≤ Å¡ x ÅH©‡∆ ^ÕqH˜ „Ѩu~°∂áêÅ∞QÍ
ÉèÏq™êÎ~∞° . P_»ÑÅ≤ ‰¡ Ωõ q"åǨÏO KÕ¿ã@ѨC_»∞ P ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ Hõ<åº^•# ~°∂ѨHOõ QÍ ^•#O KÕ™êÎ~∞° . D q^èOŒ QÍ
qq^èŒ ™êO㨯$uHõ PKå~åÅ∞ Jxfl ã¨=∂*ÏʼnõΩ XˆH f~°∞QÍ =ÙO_»Hõ "Õ~ˆ fi~°∞ ~°∂áêÅÖ’ =ÙO@∂ =ÙO\Ï~Ú. JO^Œ∞=Å¡
„Ѩu =ºH˜Î ‰õÄ_® `å#∞ LO@∞#fl ã¨=∂[ su i"åAÅ∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ P¡ Kå~åÅ∞ =O\˜ ™êO㨯$uHõ JOâßÅ∞ Ѩ@¡
J=QÍǨÏ# Hõeæ =ÙO_»@O =Å¡ PÜ«∂ ã¨=∂*ÏÅ HÍ"≥∂^ŒÜ∂≥ Qƺ"≥∞#ÿ „Ѩ=~°#Î Hõey =ÙO\Ï_»∞.
„Ѩã∞¨ `Î « áê~ ÉèÏQÆOÖ’ =∞#=Ú ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« #∞ QÆ∞iOz `≥Å∞û‰õΩO^•=Ú.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~î=° Ú K«kqO`«~åfi`« D „H˜Ok q+¨Ü∂« Å#∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
O ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° ÉèÏ=#, J~°OÌ
O ™êOѶ∞≤ H©H~õ } ° (enculturation), b) qbHõ~}
° – ã¨ÇϨ ã¨O㨯 $fHõ~} ° O (assimilation) Å`À ã¨O|O^èOŒ .

265
Downloaded from http://smartprep.in

O ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° U[hûÅ∞
O ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° HÍ~°HÍÅ∞
O =¸iÎ=∞`«fi qHÍã¨OÖ’ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° áê„`«

19.1 ™êOѶ∞≤ H©H~õ }

° ÉèÏ=#, J~°O÷
XHõ tâ◊√ [x‡Oz#ѨÙ_»∞ Jk Hˆ =ÅO XHõ 'r=O—. HÍh ãÔ̈~#· ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« ‰õΩ Ö’<≥#· ѨÙ_»∞ P r=O
XHõ ѨÙ~°∞+¨µ_»∞QÍ#∂ XHõ ¢ãΑ QÍ#∂ QÆ∞iÎOK«|_»`å~°∞. ‰õΩ@∞O|O, ã¨=Ú^•Ü«∞O, ã¨=∂*ÏÅ ã¨O㨯$u „ѨÉÏè =O =Å#
¢ãΑ HÍh ѨÙ~°∞+¨µ_»∞ QÍh ã¨OѨÓ~°‚ =∞#∞+¨µºxQÍ fiÛ k^Œ|Ì _»`å~°∞. tâ◊√=Ù `«# Ѩiã¨~åʼnõΩ „Ѩuã¨ÊOkã¨∞OÎ k. P
Ѩiã¨~åÅÖ’ =∞#∞+¨µºÖË H͉õΩO_® W`«~° „áê}OÖËx =ã¨∞=Î ÙÅ∞ ‰õÄ_® =ÙO\Ï~Ú. D q^èOŒ QÍ tâ◊√=Ù ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ`À
ÉèÏQÆOQÍ Ñ¨iã¨~åŠѨ@¡ J=QÍǨÏ##∞ ‰õÄ_® ÃÑOá⁄OkOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. `«# ã¨=¸Ç¨xH˜ ã¨O|OkèOz tâ◊√=Ù
™êO㨯$uHõ PKå~åÅ∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, qÅ∞=Å∞, =∞iÜ«Ú qq^èŒ ™êO㨯$uHõ "≥Y· ~°∞Å∞ tâ◊√=ÙÃÑ· „ѨÉÏè =O K«∂ѨÙ`å~Ú.
"å\˜x <Õ~∞° ÛH˘=@O, PHõoOѨ٠*Ëã∞¨ ‰õΩx `«# r=#â‹e· Ö’ XHõ ÉèÏQÆO KÕã∞¨ HÀ=@O J<Õk J`«ºO`« ã¨ÇϨ [OQÍ
[iyáÈ`«∞Ok. tâ◊√=Ù ã¨=∂[OÖ’ `«# áê„`«Å#∞ ZÖÏ x~°fiÇ≤ÏOKåÖ’, ZÖÏ „Ѩ=iÎOKåÖ’ <Õ~∞° Û‰õΩO\Ï_»∞. D
q^èOŒ QÍ ™ê=∂lHõ „Hõ=∞`«‰Ωõ tâ◊√=Ù `«##∞ `å#∞ ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï_»∞. ''™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° O J<Õk XHõ ã¨=∞„QÆ"∞≥ #ÿ ,
x~°O`«~° „Ѩ„H˜Ü∞« . Wk =ºHÎ̃ rq`« Ѩ~º° O`«O H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.——
™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° O „Ѩ„H˜Ü∞« J#QÍ „H˘`«QÎ Í Ñ¨Ù\˜#ì tâ◊√=Ù#∞ ™⁄O`«O KÕã∞¨ ‰õΩx, J#ã¨~}
° O, K˘~°=,
^•fi~å ‰õΩ@∞O|OÖ’xH˜ ã¨=Ú^•Ü«∞OÖ’xH˜ ã¨=∂[OÖ’xH˜ ^Œâ◊Å "åsQÍ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì@O
[~°∞QÆ∞`«∞Ok.
D „Ѩ„H˜Ü∞« ~Ô O_»∞ q^è•Å∞QÍ ™êQÆ∞`«∞Ok.
XHõ\˜ : tâ◊√=Ù `«#‰õΩ `å#∞QÍ `«# K«∞@∂ì =Ù#fl =ã¨∞=Î ÙŠѨ@¡ *Ï˝<åxfl á⁄O^Œ_O» nxx
'JO`«~fæ° Hõ~}° O— 'Interaligation — Jx JO\Ï~°∞.
~Ô O_»=k : ÉÏǨϺ „ѨÑO¨ K«O JO>Ë `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞, ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ∞, ¿ãflǨÏ|$O^ŒO `«k`«~∞° Å
#∞O_ç <Õ~∞° Û‰õΩ<Õk.

19.1.1 qbhHõ~}
° - ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° ã¨O|O^èOŒ :
™ê=∂lHõOQÍ P"≥∂^ŒÜ∂≥ Qƺ"≥∞#ÿ qÅ∞=Å∞, „Ѩ=~°#Î Å∞ <Õ~Ê° @O <Õ~∞° ÛHÀ=_»O, J<Õ „Ѩ„H˜Ü∞« ÖË ™êOѶ∞‘ H©H~õ }° OQÍ
K≥ѨÊ=K«∞Û.
ã¨=∂[OÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ ã¨=∂[ qÅ∞=ʼnõΩ `«Q@
æÆ ∞¡QÍ „Ѩ=iÎOKåe. „H˘`«QÎ Í =zÛ# "åix ã¨=∂[OÖ’xH˜
qb#O KÕã∞¨ HÀ=_»O ^•fi~å "åiH˜ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞ `≥Å∞™êÎ~Ú. J~Ú`Õ D „H˘`«QÎ Í =zÛ#"å~°∞ W`«~° ã¨=∂*ÏÅ
#∞O_ç =Å㨠=zÛ# "å~°∞ HÍ^Œ∞. ÖË^• D ã¨=∂[OÖ’x LѨ ã¨O㨯$u #∞O_ç =zÛ# "å~°∞ JO`«H<õ åfl HÍ^Œ∞. g~°∞
266
Downloaded from http://smartprep.in

#=*Ïu tâ◊√=ÙÅ∞. D tâ◊√=Ù J=ã¨~åÖˇ#· PǨ~°O, Éè„í ^Œ`,« áÈ+¨}, "≥KÛ« ^Œ#O Jhfl ‰õÄ_® `«e¡ <≥~"° ~Õ ∞° ã¨∞OÎ k.
tâ◊√=Ù `«eá Ñ· P^è•~°Ñ_¨ ç `«e`¡ À ÉèÏ"À^ÕfiQÆ Ñ¨~O° QÍ `å^•‡`«‡ºO (Identifies ) K≥O^Œ∞`«∞Ok. HÍÅ„Hõ"∞Õ }Ï, `«#‰õΩ
`«eH¡ ˜ Éè^Ë OŒ `≥Å∞û‰õΩO\Ï_»∞. JѨÙ_»∞ tâ◊√=Ù `«##∞, `«# `«ex¡ ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ ÉèÏQÆOQÍ JO`«~fæ° Hõ~O° KÕ
ã¨=∞㨺#∞ Z^Œ∞~˘¯O\Ï_»∞. áê„`«Å J#∞Hõ~}° WHõ¯_» tâ◊√=Ù‰õΩ J#∞Éè=í OÖ’H˜ =ã¨∞OÎ k. ^•x ^•fi~å tâ◊√=Ù `«e¡ `«#∞,
"Õ~ˆ fi~°∞ Jx `≥Å∞û‰õΩO\Ï_»∞. H˘O`«=∞Ok Jaè„áêÜ«∞O „ѨHÍ~°O tâ◊√=Ù `«##∞ `å#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ =ÚO^Õ `«#
`«e¡ QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. tâ◊√=Ù ^Œ$+≤Öì ’ `«#‰õΩ `«eH¡ ˜ Éè^Ë OŒ ÖË^∞Œ . PǨ~°O W`«~° J=ã¨~åÅ∞ `«e`¡ À f~°∞`å~Ú
Hõ#∞Hõ `«e¡ ÉèÏ=# tâ◊√=ÙÖ’ P q^èOŒ QÍ JO`«~`æ° =« ∞øáÈ`«∞Ok.
W^Õ q^èOŒ QÍ tâ◊√=Ù `«# `«O„_çx ‰õÄ_® QÆ∞iΙêÎ_∞» . `«O„_çx XHõ =ºHÎ̃QÍ QÆ∞iÎOz ã¨=∂[ =º=ã¨Ö÷ ’ J`«xH˜
`«#‰õΩ QÆÅ ã¨O|O^è•Å#∞ QÆ∞iΙêÎ_∞» . J^Õ q^èOŒ QÍ `«e,¡ `«O„_ç W^Œ~Ì ∞° "Õ̂~fi~°∞ =º‰õΩÅÎ ∞ Jx QÆ∞iΙêÎ_∞» . D q^èOŒ QÍ
tâ◊√=Ù ã¨=∂[OÖ’ W`«~∞° Å`À ã¨O|O^è•Å∞ JO`«~`æ° O« KÕã∞¨ ‰õΩx ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° K≥O^Œ∞`å_»∞. D q^èOŒ QÍ J`«#∞
ã¨=∂[ ã¨O|O^è•Å#∞, áê„`«Å#∞ qbhHõ~} ° O KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï_»∞. JO^Œ∞=Å¡<Õ qbhHõ~} ° ‰õΩ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° ‰õΩ
ã¨O|O^èOŒ HõÅ^Œ∞.

19.1.2 ã¨ÇϨ ã¨O㨯$fHõ~}

° =∞iÜ«Ú ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° .
XHõ `«~O° Ö’x ™êO㨯$uHõ "≥Y· ~°∞Å#∞ `«~∞° "å`« `«~O° "å~°∞ <Õ~∞° ÛH˘#∞@ ã¨ÇϨ ã¨O㨯$fHõ~} ° QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
J~Ú`Õ „Ѩu `«~åxH˜ „H˘`«Î ã¨O㨯$f "≥Y· ~°∞Å∞ =zÛ KÕ~∞° `«∂<Õ =ÙO\Ï~Ú. JO^Œ∞=Å¡ ã¨ÇϨ ã¨O㨯$fHõ~}° O ^•fi~å áê`«
`«~O° qÅ∞=Å∞ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =O\˜ "å\˜`À áê@∞, HÍÅO`À áê@∞ =zÛ KÕi# H˘`«Î =∂~°∞ÊÅ#∞ ‰õÄ_® ã‘fiHõiOz
`«~∞° "å`« `«~åxH˜ JOkOK«|_»`å~Ú. nx=Å¡ ã¨O㨯 $f Ѩ~O° Ѩ~° (Consicious) H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. D ã¨ÇϨ
ã¨O㨯 $fHõ~} ° „Ѩ„H˜Ü∞« L^ÕâÌ º◊ ѨÓ~°fiHõOQÍ<À ÖË^• Ü«∞^ä•ÖÏѨOQÍ<À (Unconsciously ) ÖË^• ~Ô O_»∞ q^è•Å∞QÍ<À
[~°∞QÆ=K«∞Û. áê`« `«~O° "å~°∞ `«=∞ PÖ’K«<å q^è•<åxfl, „Ѩ=~°<Î å q^è•<åÅ#∞ H˘`«`Î ~« O° "åiH˜ #Ü«∂<å, ÉèÜ í ∂« <å
<Õ~∞° Ê`å~°∞. "åi‰õΩ#fl JkèHÍ~°O ^•fi~å "å~°∞ `«=∞ `«~∞° "å`« `«~åÅ "å~°∞ áê`« `«~O° qÅ∞=Å∞, ã¨O㨯 $u qâıëêÅ#∞
<Õ~∞° Û‰õΩ<ÕÖÏ KÕÜ∞« @O ^•fi~å Ѩ~° ã¨O㨯 $u, „Ѩ=~°<Î å "≥Y· ~°∞Å∞ H˘`«`Î ~« O° "å~°∞ <Õ~∞° ÛHÀ‰õΩO_® K«∂™êÎ~∞° . nx ^•fi~å
áê`«`~« O° qÅ∞=Å∞ Jhfl H˘`«`Î ~« O° <Õ~∞° ÛHÀ=_»"∞Õ H͉õΩO_® Jq =∞iO`« |ÅѨ_`» å~Ú. =∞iÜ«Ú `«~`° ~« åʼnõΩ
H˘#™êQÆ∞`å~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 19.1
ãÔ̈~#· ã¨=∂^è•<åxflQÆ∞iÎOK«O_ç.
1. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« XHõ............ „Ѩ„H˜Ü∞« .
a. `å`å¯eHõ b. `«‰Ωõ ¯= HÍÅO c. JѨÙ_»ÑÙ¨ _»∞ d. rq`«HÍÅO
2. ã¨=∂[OÖ’ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« JO>Ë....... „Ѩ„H˜Ü∞«
a. ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞ b. qbhHõ~}
° O c. JÉèºí ã¨#O d. ÃÑiˆQ
267
Downloaded from http://smartprep.in

3. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« ..... #∞ Ѩi~°Hã∆˜ ∞¨ OÎ k.
a. ÉèÏ"À^ÕfiQÆ ã¨=∞`«Å ã≤u
÷ x (Emotional identity)
b. ™ê~°fi[h# QÆ∞iÎOѨ٠(Common identity )
c. ã¨fiO`« QÆ∞iÎOѨ٠(Self identity )
d. ™ê=∂lHõ „Hõ=∞=Ú (Social order )

19.2 ™êOѶ∞≤ H©H~õ }

° ™ê^è<Œ å ã¨Oã¨Å
÷ ∞
™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° U[O@¡ ^•fi~å ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° JÉèºí ã¨#O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JkèHÍ~°Hõ (Authoritasian)
ã¨=∞™ê=∂#º (egalitarian ) â◊‰Ωõ ÅÎ „ѨÉÏè =O =Å# D JÉèºí ã¨#O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. tâ◊√=ÙÃÑ· JkèHÍ~°O K«ÖÏ~ÚOK«QÅÆ i
JkèHÍ~°Hõ â◊‰Ωõ ÅÎ ∞. `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞, ‰õΩ@∞O|=Ú, ã¨O㨯$uHõ HÍ~°HÍÅ∞, <åºÜ«∞ÑÔ̈~#· xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞ JkèHÍiHõ
â◊‰Ωõ ÅÎ ∞. ¿ãflǨÏ|O^è•Å∞, ã¨=∞=Ü«∞ã¨∞¯Å∞, ã¨ÇϨ Ÿ^蕺ܫÚÅ∞, ã¨ÇϨ Ÿ^ÀºQÆ∞Å∞ ã¨=∞™ê=∂#º â◊‰Ωõ ÅÎ ∞, ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
°
U[O@∞¡ ã¨=∂[OKÕ QÆ∞iÎOK«|_ç# „Ѩ=~°<Î å "≥Y· ~°∞Å ^•fi~å J#∞=~°#Î O (Confirnity ) ÖË^• qK«Å#O (Deviance),
=O\˜ "å\˜x QÆ∞iÎOz ^•xHõ#∞QÆ∞}OQÍ áêi`À+≤HOõ (Reward) ÖË^• tHõ∆ (Punishment) J#∞ "å\˜x QÆ∞iÎOz
=ºHÎ̃ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }° K≥O^ÕÖÏ K«∂™êÎ~Ú.
™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ^•è # L^ÕâÌ º◊ =Ú ã¨=∂[OÖ’ ™ê÷ÑO≤ K«|_ç# „Ѩ=∂}ÏÅ∞, „Ѩ=~°#Î Å∞ tâ◊√=Ù <Õ~∞° Û‰õΩ<ÕÖÏ
KÕÜ∞« _»O. ÃÑiˆQ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ã¨=∂[OÖ’ L#fl ã≤u÷ QÆ`∞« Å#∞ qÅ∞=Å∞ PKå~åÅ∞, „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =O\˜ "å\˜x PHõoOѨÙ
KÕã∞¨ HÀ=_»O J<Õk ã¨O㨯$fHõ~} ° OÖ’ "≥Ú^Œ\˜ "≥∞@∞ì. qK«e`« „Ѩ=~°#Î Hõey# Ñ≤Å"¡ åxx ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° U[O@∞¡ P
„Ѩ=~°#Î #∞ YO_çOz ^•xx ^•iÖ’H˜ `≥K∞« ÛHÀ=_®xH˜ „ѨÜ∞« ufl™êÎ=Ú. WHõ¯_» Ñ≤Å"¡ åx „Ѩ=~°#Î YO_»#‰õΩ QÆ∞~°=Ù`«∞Ok
HÍh Ñ≤Å"¡ å_»∞ HÍ^Œ∞ Jx QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀ"åe.

Ѩ@O.

268
Downloaded from http://smartprep.in

19.2.1 ‰õΩ@∞O|=Ú
tâ◊√=٠ѨÙ@∞ìH`õ À<Õ H˘xfl *ˇx· Hõ =∂#ã≤Hõ ÅHõ}∆ ÏÅ#∞ ѨÙ}˜H˜ ѨÙK«∞Û‰õΩx ѨÙ_»∞`«∞Ok. `«# Éè∫uHõ, =∂#ã≤Hõ
J=ã¨~åʼnõΩ W`«~∞° ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok. XHõ ~°HOõ QÍ tâ◊√=Ù xã¨ûǨÜ«Ú~åÅ∞, =∞iÜ«Ú W`«~∞° ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç
rqOKÕk. `«# J=ã¨~åÅ#∞ ZѨÊ\˜HÑõ C¨ _»∞ `«e¡ f~°∞ã¨∞OÎ k. HÍ|\˜ì =ÚO^Œ∞QÍ `«ex¡ QÆ∞iÎã∞¨ OÎ k. `«~∞° "å`« `«O„_çx,
„Hõ=∞OQÍ `«# K«∞@∂ì L#fl ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ#∞, 'W`«~∞° Å#∞— QÆ∞iÎã∞¨ OÎ k. D „Hõ=∞OÖ’ tâ◊√=Ù "≥Ú^Œ@QÍ `å#∞ "Õ~∞° ,
`«e¡ "Õ~∞° Jx QÆ∞iÎã∞¨ OÎ k. J\Ï¡Qˆ `å#∞ "Õ~∞° `«O„_ç "Õ~∞° , =∞~°Å `«e¡ "Õ~∞° `«O„_ç"~Õ ∞° Jh QÆ∞iÎã∞¨ OÎ k. D q^èOŒ QÍ
'`å#∞— `«# K«∞@∂ì =Ù#fl 'W`«~∞° Å∞— LxH˜x QÆ∞iÎOz "åi "åi áê„`«Å#∞, „Ѩ=~°#Î Å#∞ JO`«~fæ° HõiOK«∞‰õΩO@∞Ok.
KÕ`∞« Å∞ HÍà◊√¡ P_çOK«@O, #=fi_»O, U_»fi_»O, J~°=_»O, =O\˜ KÕ+Åì̈ ^•fi~å ã¨O`À+¨O, ^Œ∞:YO, HÀѨO, Jã¨ÇϨ <åxfl
"≥e|∞K«∞Û`«∞Ok.D KÕ+Åì¨ Å ^•fi~å tâ◊√=Ù `«# Ѩiã¨~åÖ`À ã¨O|O^èOŒ <≥ÅH˘Å∞ʉõΩO@∞Ok. `«# KÕ+Åì¨ ‰õΩ „Ѩuã¨ÊO^Œ#Å∞
QÆ=∞xOz P ã¨ÊO^Œ#ʼnõΩ `«y#@∞¡QÍ `«# „Ѩ=~°#Î #∞ =∂~°∞Û‰õΩO@∂, =∂i# `«# KÕ+Åì¨ ^•fi~å „Ñ¨u ã¨ÊO^Œ# U
q^èOŒ QÍ =ÙOk Jx „ѨÜ∞« uflã¨∞OÎ k. J\Ï¡ tâ◊√=Ù `«#∞ PtOz# Ѷe¨ `«O =KÕÛ^•HÍ D „ѨÜ∞« `«flO H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.
JO>Ë tâ◊√=Ù `«#∞ U q^èOŒ QÍ „Ѩ=iÎOKåe J<Õ JOâßxfl ‰õΩ@∞O|OÖ’x `«# K«∞@∂ì =Ù#fl Ѩiã¨~åÅÖ’, =º‰õΩÅÎ `À
ã¨ÊO^Œ#, „Ѩuã¨ÊO^Œ# K«~º° Å ^•fi~å <Õ~∞° Û‰õΩO@∞Ok. „Hõ=∞OQÍ tâ◊√=Ù `«# ™ê=∂lHõ Ѩikèx ÃÑOK«∞‰õΩO@∂
JO^Œ∞Ö’x =º‰õΩÎÅ`À ã¨O|O^è•Å#∞ U~°Ê~°∞K«∞‰õΩO@∂ P ™ê=∂lHõ ѨikèÖ’ qÅ∞=Å∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, =∞~åº^Œ,
=∞#fl#, ™ê=∂lHõ s`«∞Å∞, PKå~åÅ∞ =O\˜=hfl <Õ~∞° Û‰õΩO@∞Ok. D ~°HOõ QÍ tâ◊√=Ù ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’
‰õΩ@∞O|O ^•fi~å JÉèºí ã¨#O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. nx=Å# ™ê=∂lHõ xÜ«∞=∂ʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ tâ◊√=Ù `«# „Ѩ=~°#Î #∞
JÅ=~°K∞« ‰õΩO@∞Ok.

19.2.2. W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞

ÉÏÅ∞_»∞ / ÉÏeHõ x=ã≤OKÕ „Ѩ^âÕ O◊ , P „QÍ=∞=Ú ÖË^• Ѩ@} ì =Ú. `«#‰õΩ W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ „Ѩ"âÕ =◊ Ú
J=Ù`«∞Ok. P Éè∫uHõ, ™ê=∂lHõ Ѩiã¨~åÅ∞ `«#‰õΩ ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. `«# ™È^Œs
™È^Œ~∞° Å∞, W`«~° Ñ≤ÅÅ¡ `À P_»∞`«∂ áê_»∞`«∂ `«# Ѩiã¨~åÅÖ’ ÅaèOKÕ Éè∫uHõ, ™ê=∂lHõ =ã¨∞=Î ÙŠѨ@¡ J=QÍǨÏ##∞
á⁄O^Œ@O J#QÍ P =ã¨∞=Î ÙÅ ã¨fiÉèÏ=O, LѨÜ∂≥ QÆO, QÆ∞} QÆ} qâıëêÅ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. P
Ѩiã¨~åÅÖ’ L`«Ê#fl=∞ÜÕ∞º ~°H~õ H° ÍŠѨiã≤`÷ ∞« ʼnõΩ#∂ , qq^èŒ ‰õΩÖÏÅ∞, =∞`åÅ∞, ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞, =∞iÜ«Ú =$`«∞ÅÎ ‰õΩ
K≥Ok# =º‰õΩÅÎ `À#∂ `«# „Ѩ=~°#Î #∞ ã¨O^Œ~åƒù#∞™ê~°OQÍ ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞ - KÕã∞¨ ‰õΩO@∂ =ÙO_»@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. D
~°HOõ QÍ `«#∞ qq^èŒ ~°HÍÅ =º‰õΩÅÎ , ã¨=Ú^•Ü«∂Å#∞ ™ê=∞~å÷ºÅ#∞ "Õ~ˆ fi~°∞QÍ QÆ∞iÎOK«@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. `«#∞ `«#
Éè∫uHõ, ™ê=∂lHõ W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞ (neighbourhood) Ѩiã¨~åÅ`À K«~º° , „ѨuK«~º° Å∞ [~°∞ѨÙ`«∂, rqOK«_®xH˜ UO
KÕÜ∂« e, U U =$`«∞ÅÎ ∞ JO^Œ∞‰õΩѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. `«# Éè∫uHõ Ѩiã¨~åÅ∞ ZO`«=~°‰Ωõ PÜ«∂ =$`«∞ÅÎ ‰õΩ`«y#
=#~°∞Å#∞ W=fiQÆÅ∞QÆ∞`å~Ú. J<Õ q+¨Ü∂« Å#∞ `≥Å∞ã¨∞H˘=@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. =º‰õΩÅÎ ∞ XHõiÃÑ· XHõ~∞° , JÖψQ XHõ
ã¨=¸Ç¨ÏO WOHÀ ã¨=¸Ç¨ÏO Ѩ~°ã¨Ê~°O P^è•~°OQÍ =ÙO_ç ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•Å#∞ `«=∞ J=ã¨~åÅ#∞ ZÖÏ
f~°∞Û‰õΩO@∞<åfl~À „QÆÇÏ≤ OK«@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JÖψQ `«# „QÍ=∞O ÖË^• „áêO`«O Ü≥ÚHõ¯ ™ê=∂lHõ ^è$Œ _»`fi« O U

269
Downloaded from http://smartprep.in

q^èOŒ QÍ ã¨O~°HO∆˜ K«|_»∞`«∞O^À <Õ~∞° ÛHÀ=@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. `å#∞#fl Ѩiã¨~åÅÖ’x ã¨=¸Ç¨Å „Ѩ=∂}ÏÅ∞ qÅ∞=ʼnõΩ
J#∞QÆ∞}OQÍ, `«# „Ѩ=~°#Î LO_ÕÖÏ <Õ~∞° ÛHÀ=@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. W`«~∞° Å „Ѩ=~°<Î å "≥Y· ~°∞Å#∞ J=Ö’H˜OK«@O ^•fi~å
`«##∞ `å#∞ (Self ) J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. WHõ¯_» ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« =ºHÎ̃H˜ „Hõ=∞tHõ}
∆ , 㨄Hõ=∞
„Ѩ=~°#Î , <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ#∞ <ÕiÊã¨∞OÎ k.

19.2.3 áê~îâ° ßÅ / ã¨Oã¨÷

áê~îâ° ßÅÅ∞ =∞iÜ«Ú W`«~° q^•ºã¨Oã¨Å÷ ∞ ‰õÄ_® ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ U[O@∞¡ Jx
K≥Ñʨ =K«∞Û JÉèºí ã¨<å Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞, Ѩiã¨~åÅ∞, HõeÊOK«@O ^•fi~å tâ◊√=Ù‰õΩ „Hõ=∞tHõ} ∆ , =∞iÜ«Ú W`«~° =ÚYº"≥∞#ÿ
QÆ∞}ÏÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOѨ*ãË ≤ tâ◊√=Ù =¸iÎ=∞`«fi Jaè=$kúH˜ `À_»Ê_»`å~Ú. `«# J=ã¨~åÅ∞, ã¨=¸Ç¨Ï J=ã¨~åÅ =∞^躌
ã¨$+¨`ì #« ∞ <Õ~∞° Û‰õΩ<ÕÖÏ KÕ™êÎ~Ú. D q^èOŒ QÍ ÉÏÅ∞_»∞ / ÉÏeHõ `«# áê~îâ° ßÅ / q^•º ã¨Oã¨Å÷ „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
#_»∞K«∞‰õΩ<ÕÖÏ KÕ™êÎ~Ú.
q^Œº =ºHÎ̃ „Ѩ=~°<Î å qHÍã¨OÖ’ =ÚYº áê„`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k. ‰õΩ@∞O|O `«~åfi`«, `«~Q° uÆ . QÆ^∞Œ Å∞, ã¨=∞=Ü«∞㨯
|$O^ŒO, J^蕺Ѩ‰Ωõ Å∞ tâ◊√=ÙÃÑ· „ѨÉÏè =O K«∂ѨÙ`å~°∞. q^Œº, =ºHÎ̃H˜ ã¨=∂[O Ѩ@¡ <≥u· Hõ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ , "Õ∞^äÀѨ~"° ∞≥ #ÿ
ã¨$ÊǨÏ#∞ Hõeyã¨∞OÎ k. `«# ™êO㨯$uHõ "å~°ã`¨ åfixH˜ =ºHÎ̃x J#∞ã¨O^è•#O KÕã∂¨ ,Î ^•x Ѩ@¡ =ºHÎ̃ ^Œ$HÀ¯}Ïxfl
x~°~‚ Úã¨∞OÎ k.
q^•º ã¨Oã¨Å÷ Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =ºHÎ̃ „Ѩ=~°#Î #∞ „Hõ=∞|^ŒOú KÕÜ∞« @"Õ∞ QÍHõ „Ѩ=∂}Ü«Ú`« „Ѩ=~°#Î #∞
á⁄O^ÕÖÏ K«∂™êÎ~Ú. „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ LÅ¡OѶ∞≤ Oz#@¡~Ú`Õ ™ê=∂lHõ ¿ÇÏà◊#‰õΩ, "≥e"Õ`« (boycott ) WOHÍ W`«~° f„=
™ê=∂lHõ tHõÅ∆ ‰õΩ QÆ∞i HÍ=Åã≤ =ã¨∞OÎ k.

19.2.4 ã¨=∂[O
=∞#=Ú ã¨OѶ∞¨ r=ÙÅO. =∞# Jxfl ~°HÍÅ K«~º° Å∞, „Ѩ=~°#Î Å∞ Jhfl qq^èŒ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ ʼnõΩ Ö’|_ç
=ÙO\Ï~Ú. Z=~°∂ ‰õÄ_® ã¨=∂*Ïxfl, ™ê=∂lHõ r=# "≥Y· ~°∞Å#∞ ѨÓiÎQÍ Ju„Hõq∞Oz `«# ~Ú+¨Oì =zÛ#@∞¡QÍ
=ÙO_»Ö~Ë ∞° . =∞# „Ѩ=~°#Î , K«~º° Å∞ Jhfl ‰õÄ_® xˆ~tÌ OK«|_ç# ™ê=∂lHõ PKå~åÅ∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, „Ѩ=∂}ÏÅ∞
=∞iÜ«Ú qÅ∞=ʼnõΩ `«y#@∞¡QÍ =ÙO_®e. D q^èOŒ QÍ ã¨=∂*ÏxH˜ P"≥∂^Œ Ü≥∂Qƺ"≥∞#ÿ „Ѩ=~°#Î #∞ YzÛ`«OQÍ Hõeæ
=Ù#fl@¡~Ú`Õ P =ºHÎ̃H˜ áêi`À+≤HOõ ( #QÆ^∞Œ , QÆ∞iÎOѨ٠=O\˜q) W=fi_»O ÖË^• ^ŒO_çOK«_O» ( ™ê=∂lHõ, ¿ÇÏà◊#,
"≥e"Õ`« =O\˜q) W=fi_»O ^•fi~å ã¨=∂[O =º‰õΩÅÎ ∞ ãÔ̈~#· „Ѩ=~°#Î #∞ <Õ~∞° Û‰õΩ<ÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k.

19.2.5 áêi`À+≤HOõ =∞iÜ«Ú ^ŒO_»# :

=ÚO^Õ K≥ÑC¨ ‰õΩ#fl@∞¡ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ áêi`À+≤HOõ ‰õΩ ^ŒO_»#‰õΩ ã¨=Úz`« ™ê÷#O =ÙOk. g\˜
^•fi~å Ñ≤ÅÅ¡ ∞ =∞Oz „Ѩ*Ï˝ áê@"åÅ∞, =∞Oz „Ѩ=~°#Î #∞ á⁄O^Œ∞`å~°∞.

270
Downloaded from http://smartprep.in

™êOѶ‘∞H©Hõ~°} U[O@∞¡QÍ Wq K«Hõ¯\˜ áê„`« áÈ+≤™êÎ~Ú. Wq Ô~O_»∂ ™êOѶ‘∞H©Hõ~°} „Ѩ„H˜Ü«∞Ö’

LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ #ç ѨÊ\˜H© g\˜ =∞^躌 XHõ „áê^äqŒ ∞Hõ ÉË^OŒè LOk. =∞x+≤ ã¨O™ê¯~°O Hõey qq^èŒ ~°HÍÅ ã¨O[˝Å∞, ÉèÏ+¨
^•fi~å W`«~∞° Å`À ã¨OÉèÏ+≤™êÎ_∞» . JO^Œ∞=Å¡ ™ê^躌 "≥∞#ÿ O`«=~°‰Ωõ ã¨O[˝Å ^•fi~å<Õ P"≥∂^Œ, J<å"≥∂^•Å#∞ `≥ÅѨ_®xH˜
„ѨÜ∞« ufl™êÎ_∞» . J\Ï¡ ™ê^躌 O HÍ#ѨÙ_»∞ =∂„`«"∞Õ "Õ̂~ =∂~åæÅ#∞ P„â◊~Ú™êÎ_∞» . Hõé`] À H˘@ì_O» J<Õ „Ѩ„H˜Ü∞« #∞ Hõé]
K«∂Ѩ_O» ^•fi~å `≥Å∞ѨÙ`«∂ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ „Ѩ=~°#Î #∞ Hõ@_ì ç KÕÜ∞« _»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ x[OQÍ H˘@ì_O» Hõ<åfl
J\Ï¡ ã¨O[˝Å ^•fi~å „Ñ¨=~°#Î #∞ J^Œ∞Ѩ٠KÕÜ∞« @O K«H¯õ QÍ ™ê^躌 =∞=Ù`«∞Ok. JÖψQ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ 㨢`Ê« =~°#Î Hõey =Ù#flѨC_»∞
P"≥∂^Œ ѨÓ~°fiHõOQÍ z#fl z~°∞#=Ùfi =O\˜q KåÖÏ „ѨÜ∂≥ [#Hõ~O° QÍ =ÙO\Ï~Ú. ™ê^è•~°}OQÍ ^ŒO_»# J<Õk
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ö’ „Ѩ^•è #OQÍ =ÙѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. ™ê=∂lHõ „Hõ=∞|^Œ`ú #« ∞ K≥_Q» ˘>Ëì „Ñ¨=~°#Î Hõe#æ "åix
J^Œ∞ѨÙÖ’ =ÙOKÕO^Œ∞‰õΩ ^ŒO_»# LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok. áêi`À+≤HOõ =∞iÜ«Ú ^ŒO_»# ~Ô O_»∂ ‰õÄ_® ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° ‰õΩ
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ PÜ«Ú^è•ÖË J~Ú<å D ~Ô O_»∂ ѨxKÕ¿ã q^è•#OÖ’ ÃÑ#· K≥ÑC¨ ‰õΩ#fl@∞¡QÍ `Õ_® =ÙO@∞Ok.

ã¨=∂[O

™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡,
PKå~åÅ∞ „Ѩ=∂}ÏÅ∞.

U[hûÅ∞

‰õΩ@∞O|O áê~îâ° ßÅ q^•ºã¨Oã¨÷ ã¨=∞ =Ü«∞ã¨∞¯Å W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ âßã¨# =∞iÜ«Ú

|$O^ŒO „ѨÉ∞íè `«fi JkèHÍ~°O

=ºH˜Î

`«~∞° "å`« `«~åʼnõΩ

q*Ï˝<åxfl ã¨O„Hõq∞OѨ KÕÜ∞« @O

Ѩ@O 1 : ™êOѶ∞‘ H©H~õ }

° Ü«∞O„`åOQÆO

271
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 19.2
J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞ #∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
(i) tâ◊√=Ù ã¨=∂[OÖ’ ™ê÷ÑO≤ K«|_ç# „Ѩ=∂}ÏÅ∞, „Ѩ=~°<Î å "≥Y· ~°∞Å∞ <Õ~∞° Û‰õΩ<ÕÖÏ KÕÜ∞« @"Õ∞ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
°
„Ѩ^•è # L^ÕâÌ º◊ O J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
(ii) áê~îâ° ßÅÅ∞, q^•º ã¨Oã¨Å÷ ∞, „Ѩ^•è # ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° U[hûÅ∞ HÍ=Ù J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
(iii) =∞# K«~°ºÅ∞, „Ѩ=~°Î#Å∞ Jhfl ‰õÄ_® ã¨=∂[O xˆ~útOz# xÜ«∞=∞ x|O^èŒ#ÅHõ#∞QÆ∞}OQÍ „Hõ=∞|^ŒúO
KÕÜ∞« |_»`å~Ú. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
(iv) áêi`À+≤HOõ , ^ŒO_»# ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ U[O@∞¡QÍ
LѨÜ≥∂QÆѨ_»`å~Ú. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞

19.3 ™êOѶ‘∞H©Hõ~°} HÍ~°HÍÅ∞

° (Communication ) ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
ÉèÏ= „Ѩã~¨ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ „Ѩ^•è # HÍ~°HÍÅÖ’ XHõ\.˜ D ÉèÏ= „Ѩ™ê~°O
^•fi~å<Õ tâ◊√=Ù `«# Ѩiã¨~åÅ`À J#∞ã¨O^è•#O J=Ù`«∂ `«# ÉèÏ~åÅ#∞ L^ÕfiQÍÅ#∞ W`«~∞° ʼnõΩ `≥eÜ«∞*Ë™êÎ_∞» . ÉèÏ=
„Ѩã~¨ }° ^•fi~å<Õ JÉèºí ã¨# „Ѩ„H˜Ü∞« ™ê^躌 =∞ø`«∞Ok áê„`«Å QÆ∞iÎOѨ٠=∞iÜ«Ú áê„`«Å „Ѩ^~Œ ≈° # HÍ~°HÍÅ∞ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }°
Ö’ ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ tâ◊√=Ù‰õΩ ã¨=∂[OÖ’ `«# áê„`«Å#∞ QÆ∞iÎOz ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@¡‰Ωõ `«y#@∞¡QÍ PÜ«∂ áê„`«Å#∞
áÈ+≤OKÕ q^èOŒ QÍ `À_»Ê_»∞`å~Ú.
ã¨O㨯$u ‰õÄ_® ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° Ö’ XHõ „Ѩ^•è # HÍ~°H"õ ∞≥ ÿ XHõ `«~O° #∞O_ç WOHÀ `«~åxH˜, J#QÍ `«~`° ~« åʼnõΩ
ã¨O„Hõq∞ã¨∞OÎ k. JÉèºí ã¨#O ^•fi~å ã¨O㨯 $u `«# `«~åfi`« `«~O° "åiH˜ JOkOK«|_»∞`«∞Ok. „Hõ=∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ ™ê=∂lHõ
r=<åxH˜ ã¨O㨯$u „Ѩ^•è # JOâ◊O. ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞, =∞Oz K≥_∞» Å *Ï˝#O, tâ◊√=Ù `«# ã¨O㨯$u #∞O_ç
<Õ~∞° Û‰õΩO@∞Ok. D q^èOŒ QÍ ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° ^•fi~å `«y# „Ѩ=~°#Î <Õ~Ê° |_»∞`«∞Ok.

19.4 =ºH˜Î =¸iÎ=∞`«fi qHÍã¨OÖ’ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }

° áê„`«
™ê^è•~°}OQÍ XHõ #=∞‡HõO UO@O>Ë 3 #∞O_ç 8 ã¨O=`«û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ =ºH˜Î =¸iÎ=∞`«fiO ~°∂á⁄O^Œ∞`«∞Ok.
Jk x*ÏxH˜ =ºHÎ̃ jÅO, „Ѩ=~°#ΠʼnõΩ ѨÙ<å^Œ∞Å∞. D =Ü«∞ã¨∞Ö’<Õ Ñ¨_`» å~Ú. HÍ|\ì̃ D =Ü«∞ã¨∞ =ºHÎ̃
=¸iÎ=∞`åfixH˜ J`«ºO`« H©ÅHõ ^ŒâQ◊ Í ÉèÏq™êÎ~∞° . WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ K≥ÑÊ≤ #@∞¡QÍ tâ◊√=Ù W+ì̈=Ú, „¿Ñ=∞, L^ÕfiQÍÅ∞,
ÃãO\˜"∞≥ O@∞¡ (Sentiments ) =O\˜ ÉèÏ"åÅ#∞, JO`«=~°‰Ωõ áÈ+≤Oz# áê„`«Å#∞ J#QÍ a_»Q¤ Í, ™È^Œs / ™È^Œ~∞° xQÍ,
q^•ºi÷QÍ, W`«~° ÉÏO^èŒ"åºÅ∞ Ǩϟ^•Å∞ P^è•~°OQÍ `«#∞ áÈ+≤Oz# qq^èŒ áê„`«Å#∞ „Ѩ=~°Î#Å#∞
JO`«~fæ° HõiOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. áê„`« J#QÍ ™ê=∂lHõ ã¨O|O^è•ÅÖ’ xiÌ+"ì¨ ∞≥ #ÿ „Ѩ=~°<Î å ã¨~o° Jx J~°O÷ . „Ѩu áê„`«‰Ωõ
`«y#@∞¡QÍ Ç¨ÏŸ^•, ǨωõΩ¯Å∞ ÉÏ^躌 `«Å∞ LO\Ï~Ú. ''=ºHõÑÎ ~¨ K° —Õ — (expresive ) áê„`«Å∞ PáêºÜ«∞`å#∞~åQÍÅ∞ HÀѨO

272
Downloaded from http://smartprep.in

=O\˜ ÉèÏ"À^ÕfiQÍÅ K«∞@∂ì JÅ∞¡H˘x =ÙO_»QÍ ''<≥q· ∞uÎH—õ — (expressive) áê„`«Å∞ „Hõ=∞tHõ} ∆ , r=<åxH˜ HÍ=Åã≤#
=$uÎ "åºÑ¨HÍÅ∞ =O\˜ "å\˜ K«∞@∂ì JÅ∞¡H˘x =ÙO\Ï~Ú. P@Å∞ P_Õ@ѨC_»∞, Ñ≤Å"¡ å_»∞ ‰õΩ@∞O|ÃÑ^ŒÖÌ ÏQÍ #\˜ã∂¨ ,ΠѨxH˜
"≥à_¡◊ O» ™êÜ«∞O„`«O WO\˜H˜ uiy ~å=_»O =O\˜q KÕ™êÎ_∞» . WHõ¯_» J`«#∞ `«# `«O„_ç áê„`«#∞ J#∞Hõi™êÎ_∞» .
J=∂‡~ÚÅ∞ `«=∞ `«e¡ áê„`«#∞ J#∞ã¨iOz ‰õΩ@∞O| ÉÏ^躌 `«Å#∞ x~°fiiÎã∞¨ #Î fl@∞¡QÍ #\˜ã∞¨ OÎ k. D q^èOŒ QÍ Ñ≤ÅÅ¡ ∞
`«=∞ K«∞@∂ì L#fl Ѩiã¨~åÅ ^•fi~å áê„`« áÈ+¨}, „Ѩ=~°<Î å "≥Y· ~°∞Å#∞ JO`«~fæ° HõiOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. Ñ≤Å"¡ å_»∞ ÃÑiy<å
H˘nÌ J`«#∞ áÈ+≤OKÕ áê„`«Å∞ "å\˜ ã¨fiÉèÏ"åÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =™êÎ~Ú. `«# ™È^Œs, ™È^Œ~∞° Å`À#∂, `«b,¡ `«O„_ô, =∞i
W`«~° ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ`À#∂ áê~îâ° ßʼnõΩ "≥o#¡ ѨÙ_»∞ JHõ¯_ç ã¨Ç¨ ^•ºÜ«ÚÅ∞, QÆ∞OѨÙÅ∞ ã¨=∞=Ü«∞㨯 |$O^•Å∞,
ã¨=¸Ç¨Ï ã¨É∞íè ºÅ∞, „QÍ=∞ã¨∞Å÷ ∞ W\Ï¡ J`«x Ѩikè qã¨iÎ OK«∞‰õΩO@∂ "≥à√◊ OÎ k. D „Hõ=∞OÖ’ J`«_∞» `«# ‰õΩ@∞O|
=$`«∞ÅÎ ∞, W`«~∞° Å =$`«∞ÅÎ `À ѨiK«Ü∞« O HõÅ∞æ`∞« Ok. „Ѩ^•è #OQÍ `«# `«O„_ç x~°fiÇ≤ÏOKÕ =$uΠѨ@¡ J`«xH˜ ѨÓiÎ
J=QÍǨÏ# U~°Ê_»∞`«∞Ok. J`«#∞ P =$uÎH˜ `«y# <≥Ñ· Ù¨ }ϺÅ∞, „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨∂„`åÅ∞ <Õ~∞° ÛHÀQÆÅ∞æ`å_»∞. `«# `«O„_çH˜
`«y# q^èOŒ QÍ =$uÎÖ’ ™ê~ÚѨ_∞» `«∂ `å#∞ ‰õÄ_® =$uÎÖ’ ã¨=∞~°O÷ QÍ ~å}˜OKåÅ#∞‰õΩO\Ï_»∞. D q^èOŒ QÍ `«#
‰õΩ@∞O|OÖ’#∂, ã¨=Ú^•Ü«∞OÖ’#∂, ã¨=∂[OÖ’#∂, ^ÕâO◊ Ö’#∂ XHõ ÉÏ^躌 `åÜ«Ú`«"∞≥ #ÿ =ºH˜QÎ Í qq^èŒ áê„`«Å#∞
ã¨O^•~åƒù#∞™ê~°OQÍ áÈ+≤™êÎ_∞» . z#fl`«#OÖ’ [iy# ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ k. ZO^Œ∞HõO>Ë XHõ Ñ≤Å"¡ å_»∞ `å#∞
áÈ+≤OK«=Åã≤# áê„`«Å∞ QÆ∞iÎOK«QeÆ `æ Õ ^•xH˜ `«y# q^èOŒ QÍ áê„`« áÈ+¨} KÕÜ∞« QÆÅ∞æ`å_»∞.
áê„`« ã‘fiHõ~}
° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ =ºHÎ̃ P`å‡=Ö’Hõ#O ^•fi~å `«# LxH˜, JǨÏO, P`«‡ÉèÏ=#, QÆ∞iOz# ÉèÏ=#Å#∞
ÃÑOá⁄OkOK«∞‰õΩO\Ï_»∞. `«# ‰õΩ@∞O|OÖ’, ã¨=Ú^•Ü«∞=ÚÖ’ ã¨=∂[OÖ’ `«#HõO@∂ XHõ LxH˜, ™ê÷#O Ǩϟ^•
ã¨OáêkOK«∞‰õΩO\Ï_»∞.
D q^èOŒ QÍ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« z#flÑ≤ÅÅ¡ ‰õΩ `«y# JÉèºí ã¨<å=HÍâßÅ#∞ WzÛ`«=∞ ™êO㨯$ uHõ ™ê=∂lHõ
áê„`«Å#∞ "å\˜x x~°fiÇ≤ÏOKÕ q^è•<åÅ#∞ <Õ~∞° Ê`«∞Ok. ÃÑiˆQ Ñ≤Å"¡ åx áê„`« áÈ+¨} ã¨=∂[ P"≥∂^ŒO á⁄Ok#
„Ѩ=~°<Î å s`«∞Å#∞ Hõey, ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ qÅ∞=ʼnõΩ `«Q@ æÆ ∞¡QÍ =ÙO@∞Ok.

'áê„`«— ã≤^•úO`«OÖ’x =ÚYº ã¨∂„`åÅ∞ U=∞#QÍ :

(i) ã¨O㨯$uÖ’ 'áê„`«— XHõ Ü«¸x\ò.
(ii) 'Ǩϟ^•—, 'ã≤u÷ — J<Õq ™ê=∂lHõ Ü«¸x@∞¡
(iii) 'P`«‡ÉèÏ=#— =¸iÎ=∞`åfixH˜ Ü«¸x\ò.
=º‰õΩÅÎ =∞^躌 áê„`«Å Ѩ~O° QÍ WzÛ Ñ¨ÙK«∞Û‰õΩ<Õ K«~º° Å∞ LO_»QÍ, P`«‡‰õΩ áê„`« áÈ+¨} ÉèÏ=#‰õΩ =∞^躌 ‰õÄ_®
Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ LO\Ï~Ú. áê„`«Å =~°=Î ∂# ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O =ºH˜Î „Ѩ=~°#Î JO`å ‰õÄ_® D P`«‡ ÉèÏ=# =∞iÜ«Ú
áê„`«Å∞ =∞^躌 [iˆQ Ѩ~㰠ʨ ~°K~« º° Å "≥Ú`«OÎ Jx `≥ÅѨ|_çOk.
ã¨OѶ∞¨ xÜ«∞=∂ʼnõΩ „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« =ºH˜xÎ |^Œ∞_Ì xç KÕã∞¨ OÎ ^Œ<kÕ "åã¨=Î O. J~Ú#ѨÊ\˜H,©
=º‰õΩÅÎ ‰õΩ H˘O`« "≥ã∞¨ Å∞ÉÏ@∞, ZxflHõ J=HÍâßÅ#∞ W=fi@O ^•fi~å =º‰õΩÅÎ #∞ H˘O`« =~°‰Ωõ `«=∞‰õΩ #zÛ# q^èOŒ QÍ
#_»∞K«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ J=HÍâ◊O Hõeãæ ∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ H˘xfl™ê~°∞¡ H˘O`«=∞Ok qK«e`« (deviant) „Ѩ=~°#Î (J™êOѶ∞≤ Hõ

273
Downloaded from http://smartprep.in

„Ѩ=~°#Î ) ^•fi~å ™ê=∂lHõ „Hõ=∞`«‰Ωõ Ǩx Hõey¿ãÎ J\Ï¡O\˜ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« P =º‰õΩÅÎ
q+¨Ü∞« OÖ’ qѶŨ O K≥OkOkQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞, JO`«~fæ° HõiOK«|_»\ÏxH˜, XHõ `«~O° #∞O_ç
WOHÀ `«~åxH˜ ã¨O„Hõq∞OѨKÜ Õ ∞« _®xH˜ JÉèºí ã¨# Jã¨=~°O. D JÉèºí ã¨#O JO`å ‰õΩ@∞O|OÖ’x ÃÑ^ŒÅÌ ∞, áê`« `«~O°
"å~°∞ H˘`«Î `«~O° "åà◊‰¡ Ωõ , Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ <Õ~∞° Ê`å~°∞. ^•x ^•fi~å Ñ≤ÅÅ¡ ∞ =∞Oz K≥_∞» Å qK«H}
∆õ Ï Hõey, ã¨=∂[OÖ’ `«y#
q^èOŒ QÍ #_»∞K«∞‰õΩO\Ï~°∞. D q^èOŒ QÍ ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° =ºHÎ̃ =¸iÎ=∞`«fi qHÍã¨OÖ’#∂, jŠѨi„Hõ=∞Ö’#∂ J`«ºO`«
„ѨÉÏè "åxfl Hõeæ =ÙO@∞Ok.
™ê=∂lHõ „Hõ=∞`«.. ™êOѶ∞≤ Hõ xÜ«∞O„`«} =Å¡ HÍHõ ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° „Ѩ„H˜Ü∞« Å ^•fi~å ã¨O~°HO∆˜ K«|_»∞`«∞Ok.
™êOѶ∞≤ H˜ xÜ«∞O„`«}Ö’#∂, ™êOѶ∞≤ H©H~õ }° Ö’#∂ „áê^äqŒ ∞HõOQÍ XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞ L#flѨÊ\˜H,© L^• II"≥∞K«∞ÛHÀÅ∞,
xO^Œ, |Ǩï=∞u/ áêi`À+≤HOõ =∞iÜ«Ú ^ŒO_»# =O\˜q ÃÑ· ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ "Õ~ˆ fi~°∞QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú.

™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞«

™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° Ü«∞O„`åOQÆO
ã¨=∂[OÖ’ =ºHÎ̃ ÃÑiˆQ „Ѩ„H˜Ü∞«

™ê=∂lHõ - Pi÷H,õ ™êO㨯$uHõ JOâßÅÖ’

áêÅ∞ѨOK«∞HÀ=_®xfl, JO^Œ∞Ö’ ÃÑ~°Q\Æ Ïxfl,
„|`«H\õ Ïxfl <Õ~∞° ÛHÀ=@O.

™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° U[O@∞¡

‰õΩ@∞O|O W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞ ã¨=∞ =Ü«∞ã¨∞¯Å |$O^ŒO áê~îâ° ßÅ q^•ºã¨Oã¨Å÷ ∞

™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° HÍ~°HÍÅ∞

ÉèÏ~°„Ѩ™ê~°O P¿ÑH˜`∆ « áê„`« áÈ+¨} áê„`« áÈ+¨} ã¨O㨯 $u

(Role expectti)

jÅO, =¸iÎ=∞`«fiqHÍã¨O
274
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 19.3
1. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° U[O@∞¡ ........ Ö’ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_`» å~Ú.
(i) (Confrimity ) J#∞=~°#
Î O (ii) (deviction ) qK«Å#O

(iii) (Learning ) JÉèºí ã¨#O (iv) (Communication ) ÉèÏ=„Ѩ™ê~°O

2. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« .......... #∞ „Hõ=∞|núHiõ ã¨∞OÎ k
(i) ã¨=∂[O (ii) =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î #∞
(iii) ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} (iv) ™êO㨯$uHõ "å~°ã`¨ åfixfl
3. |Ǩï=∞u / áêi`À+≤HOõ =∞iÜ«Ú ^ŒO_»#Å#∞ ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° U[O@∞¡: J=Ù#∞ . HÍ^Œ∞
4. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« ‰õΩ ã¨O|OkèOz =¸_»∞ „Ѩ^•è # HÍ~°HÍÅ#∞ `≥Å∞ѨÙ=Ú :
(i) ‰õΩ@∞O|O (ii) áê~îâ° ßÅ
(iii) ã¨=Ú^•Ü«∞O (iv) ÉèÏ=„Ѩ™ê~°O

(v) ™ê=∂lHõ áê„`«Å∞ (vi) ã¨O㨯$u

5. =¸iÎ=∞`«fi ÅHõ}
∆ ÏÅ∞ KåÖÏ=~°‰Ωõ D =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ JÅ=_»`å~Ú.
(i) 1 - 3 ã¨OII (ii) 3 - 8 ã¨OII
(iii) 9 - 14 ã¨OII (iv) 15 - 20 ã¨OII

6. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« =ºHÎ̃ ............ QÆ∞iÎOѨÙ#∞ ™ê÷ÑO≤ K«∞HÀ=_®xH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
(i) ã¨=¸Ç¨ÏO (ii) P`«‡ ÉèÏ=#

(iii) ã¨=Ú^•Ü«∞O (iv) ã¨=∂[O

WѨÊ\˜=~°‰õΩ h=Ù <Õ~°∞Û‰õΩ#flk

O ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° XHõ ™ê=∂lHõ „Ѩ„H˜Ü∞«
O Wk tâ◊√=Ù Éè∫uHõOQÆ =∂#ã≤HOõ QÍ ã¨„Hõ=∞OQÍ ÃÑ~°Q\Æ ÏxH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok. ÃÑiˆQ „Hõ=∞OÖ’ Éè∫uHõ
=∂#ã≤Hõ qHÍã¨O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
O ™êOѶ∞‘ H©H~õ }° ^•fi~å tâ◊√=Ù `«# K«∞@∂ì =Ù#fl Ѩ~ã° ~¨ åÅÖ’x =ã¨∞=Î ÙÅ#∞, =º‰õΩÅÎ #∞, ã¨=∂[OÖ’x „Ѩ=∂}ÏÅ∞,
qÅ∞=Å∞, PKå~åÅ∞, ã¨O㨯$u =O\˜ "å\˜x <Õ~∞° Û‰õΩx JO`«~fæ° HõiOK«∞‰õΩO@∞Ok.

275
Downloaded from http://smartprep.in

O ™êOѶ∞≤ H©H~õ }° rq`« HÍÅ=∞O`å H˘#™êˆQ „Ѩ„H˜Ü∞« . Ñ≤O_» ^Œâ◊ #∞O_ç JOu=∞ ^Œâ◊ =~°‰Ωõ Wk H˘#™êQÆ∞`«∞Ok.
O „H˘`«Î „H˘`«Î Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ ^•xH˜ `«y# P¿ÑHõ`∆ åÅ∞, #=∞‡HÍÅ∞ =O\˜q HõÅ∞QÆ*ãË ≤ L`Õ[Î =O`«"∞≥ #ÿ rq`åxH˜
PǨfi#O ѨeHˆ O^Œ∞‰õΩ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
O ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° U[O>ÿ̌#¡ , ‰õΩ@∞O|O, áê~îâ° ßÅÅ∞, W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞, ™êO㨯$uHõ HÍ~°HÍÅ∞, ™ê=∂lHõ
„Ѩ=∂}ÏÅ∞, qÅ∞=Å∞ JkèHÍ~°™êfi=∞º â◊‰Ωõ ÅÎ ∞QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
O ã¨=∞ ™êfi=∞º â◊‰Ωõ ÅÎ ∞QÍ ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞, P@ |$O^ŒO Ö’x ã¨É∞íè ºÅ∞, W`«~° ã¨=∞ Ǩϟ^• |$O^Œ ã¨É∞íè ºÅ∞.
O ã¨=∂[OÖ’ ™ê÷ÑO≤ K«|_ç# „Ѩ=∂}ÏÅ∞, qÅ∞=ÅHõ#∞QÆ∞}OQÍ Ñ≤Å"¡ å}˜‚ fiÛk^Œ_Ì "» ∞Õ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ^•è #
L^ÕÌâ◊º=Ú.
O ÉèÏ=„Ѩ™ê~°O, áê„`«Å QÆ∞iÎOѨÙ,áê„`« áÈ+¨}, ã¨O㨯$u =O\˜q ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° HÍ~°HÍÅ∞QÍ K≥Ñʨ |_»∞`«∞#flq.
O D HÍ~°HÍÅ∞ Ñ≤Å¡"åx „Ѩ=~°Î# ã¨=∂*ÏxH˜ P"≥∂^ŒÜ≥∂Qƺ"≥∞ÿ# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ qÅ∞=ʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
LO_ÕÖÏ „Hõ=∞|núHiõ ™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« Ñ≤Å"¡ åx QÆ∞}jŠѨi}Ï=∞OÖ’ =ºHÎ̃`fi«
qHÍã¨OÖ’ J`«ºO`« H©ÅHõ áê„`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k.
O ° O ã¨=¸Ç¨Ï „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞=~°#Î O (Confirmity) K≥O^ÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ H˘xfl
™êOѶ∞≤ H©H~õ }
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ Jk qѶŨ O K≥Ok#ѨÙ_»∞ qK«e`« (deviant) „Ѩ=~°#Î ‰õΩ ^•i fã¨∞OÎ k.
O Ѩ#∞Å∞ KÕ¿ã q^è•<åxfl PÖ’K«#efl ™êOѶ∞≤ H©H~õ }
° =∞~˘Hõ `«~åxH˜ ã¨O„Hõq∞OKÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k.
O tâ◊√=Ù™ê=∂lHõ qÅ∞=Å#∞, =∞OzK≥_»∞Å qK«Hõ∆} Hõey# PÖ’K«<å ã¨~°o, ã¨=∂[ P"≥∂^ŒO á⁄Ok#
„Ѩ=~°<Î å "≥Y· ~°∞Å∞ <Õ~∞° ÛHÀ=@"Õ∞ QÍHõ D q^è"Œ ∞≥ #ÿ „Ѩ„H˜Ü∞« „Ѩu `«~åxH˜ JOkOK«|_»∞`«∞Ok.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° ÉèÏ=#, J~°Oú q=iOK«∞=Ú.
2. qbhHõ~}
° O, ã¨ÇϨ ã¨O㨯$fHõ~}
° O =∞iÜ«Ú ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° O =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^è•Å#∞ qѨÙbHõiOK«O_ç.
3. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° ™ê^è<Œ å ã¨Oã¨Ö÷ qË ?
° HÍ~°HÍÅ∞ (elements ) Uq∞\˜? `«y# L^•Ç¨Ï~°}=ÚÅ`À q=iOK«O_ç.
4. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
5. ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° =ºHÎ̃ =¸iÎ=∞`«fi ~°∂ѨHÅõ Ê#Ö’ „Ѩ^•è # áê„`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k. K«iÛOK«∞=Ú.

276
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ^ŒHÀâ◊O
JO`«~fæ° Hõ~}
° O: ã¨=∂Kå~åxfl ÖË^• Jaè„áêÜ«∂Å#∞ (Attitude ) , „Ѩ=~°#Î =O\˜ "å\˜x, `«=∞‰õΩ
(Internalization ) `≥eÜ«∞‰õΩO_®<Õ `«=∞ ã¨fiÉèÏ=OÖ’ XHõ ÉèÏQÆOQÍ qbhHõiOK«∞HÀ=@O (assimilation
- qbhHõ~} ° )
™ê^è<Œ åã¨Oã¨Å÷ ∞: =º‰õΩÅÎ ∞ ÖË^• ã¨=¸Ç¨Å∞ ™êOѶ∞‘ H©~}
° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ ÉèÏQÆOQÍ =º‰õΩÅÎ ÃÑ· ÖË^•
(agencies) ã¨=¸Ç¨ÅÃÑ· „ѨÉÏè "åxfl K«∂¿Ñq.
áê„`«Å QÆ∞iÎOѨ٠: W`«~∞° Å „Ѩ=~°#Î Hõ#∞QÆ∞}OQÍ `«##∞ `å#∞ =∞ÅK«∞HÀ=_»O ÖË^• W`«~∞° Å áê„`«Å`À
(Role identification) `«##∞ `å#∞ `å^•f‡ºHõiOK«∞HÀ=@O (identification - `å^•f‡ºHõ~}° O)

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

19.1
1 - (iv ), 2 - (ii ), 3 - (iv )

19.2
i - T ii. - F iii. -T iv. - T

19.3
1- iii 2 - iv 3 - i 4 - iv, v, vi

5 - ii 6 - ii

277
Downloaded from http://smartprep.in

20
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê, ™ê=∂lH©H~õ }° =∞iÜ«Ú
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}«
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}
z#flѨC_Õ =∞#O Éè’[#O KÕ¿ã@ѨC_»∞ =∞# `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ =∞#=Ú ‰õΩ_ç KÕu`À =∂„`«"∞Õ u<åÅx, ÃÑ^Œ"Ì åà◊#¡ ∞,
QÆ∞~°∞=ÙÅ#∞ Q“~°qOKåÅx ã¨=∞Ü«∞áêÅ# (punctuality) áê\˜OKåÅx, W`«~∞° ʼnõΩ ã¨Ç¨ Ü«∞Ѩ_®Åx Z\Ï¡ <ÕiÊOKÕ"å~À
=∞#O^ŒiH© QÆ∞~ˆ .Î HÍÅ„Hõ"∞Õ }Ï ~À_»∞ä Ñ· #_çK@
Õ Ñ¨C_»∞, "åǨÏ<åÅ∞ #_ç¿Ñ@ѨC_»∞ ~À_»∞‰¤ Ωõ Z_»=∞„ѨH¯õ #_»áêÅx,
PÜ«∂ „áêO`åÅ K«\ÏìÅ#∞ Q“~°qOKåÅx <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl=Ú. =$^•úѺ¨ OÖ’ L#fl `«e^¡ OŒ „_»∞ŠѨ@,¡ =∞# Ñ≤ÅÅ¡ Ѩ@,¡
ÉÏ^躌 `«`À =º=ǨÏiOK«_O» =ºHÎ̃Q`Æ « ÉÏ^躌 `«Å#∞ x~°fiiÎOK«_O» =O\˜q Jhfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl=Ú.
D q^èOŒ QÍ =∞# „Ѩ=~°#Î PÜ«∂ áê„`«Å Hõ#∞QÆ∞}OQÍ, PÜ«∂ ã¨O^Œ~åƒùʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ xÜ«∞O„uOK«|_»∞`ÀOk.
=∞# ‰õΩ@∞O|=Ú, ã¨=∂[OÖ’x Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, PKå~° =º=Ǩ~åÅ∞, hu xÜ«∞=∂Å∞, K«\ÏìÅ∞, ~å[º=Ú =∞# „Ѩ=~°#Î #∞
x~°O`«~=° Ú Hõ@_ì ç KÕã≤ K«@|ì ^ŒOú QÍ „Hõ=∞|^ŒOú QÍ =ÙOK«∞`å~Ú. JÖÏ KÕÜ∞« HõáÈ`Õ Ñ¨@ì ѨQÍæÅ∞ ÖËx ¿ãfiK«Ûù qK«ÛÅq_ç
`«<åxH˜ `«^•fi~å J~åK«HÍxH˜ ^•i fã¨∞OÎ k. Ѷe¨ `«OQÍ ã¨=∂[OÖ’ „Hõ=∞|^Œ`ú « Ö’Ñ≤Oz JâßOu ~å[º"Õ∞Å∞`«∞Ok.
Jaè=$kú ‰õΩO@∞Ѩ_∞» `«∞Ok.
JO^Œ∞Hõ<Õ ã¨=∂*ÏÅ∞ „Hõ=∞|^Œ`ú #« ∞ HÍáê_»∞HÀ=_»O ^•fi~å Jaè=$kúx ™êkèOK«QÅÆ ∞QÆ∞`å~Ú.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~î=° Ú K«kql`«~åfi`« g∞~°∞ D „H˜Ok q+¨Ü∂« Å#∞ `≥Å∞ûHÀQÆÅ∞QÆ∞`å~°∞.
O ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} J~°=ú Ú, P=â◊ºHõ`.«
O JxÜ«∞`« (Informal) ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞, hu, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, =∞`«O ^•fi~å
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}.
278
Downloaded from http://smartprep.in

O xÜ«∞`« (Formal) ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} QÍ Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ K«@=ì Ú, q^Œº, ~å[º=Ú ^•fi~å ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}
O ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï =º=ã¨Å÷ ∞ - ‰õΩ@∞O|=Ú, W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞, „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞O.

20.1 ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}

« - J~°=ú Ú
U ã¨=∂["≥∞<ÿ å ã¨*Ï=ÙQÍ #_»"åÅO>Ë, ã¨=∂[OÖ’x ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° ‰õÄ_® W`«~° ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ P"≥∂^Œ Ü≥∂QƺOQÍ,
"åiH˜ W|ƒOk HõeOæ KÕ Ñ¨iã≤`÷ ∞« Å∞ ~å‰õΩO_® #_»∞K«∞HÀ"åe. =∞# ~ÀA"ås „Ѩ=~°#Î KåÖÏ =~°‰Ωõ XHõ „Hõ=∞|^Œ`ú «
`À#∂ „Hõ=∞tHõ} ∆ Ö’#∂ =ÙO@∞Ok. ™ê^è•~°}OQÍ W`«~∞° Å#∞ <˘Ñ≤ÊOK«_®xH˜, "åiH˜ =ºuˆ~HõOQÍ „Ѩ=iÎOK«_®xH˜
„ѨÜ∞« uflOK«=Ú. qq^èŒ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞ áê\˜ã∂¨ ,Î áê~îâ° ßÅÖ’¡, PѶ㑠∞¨ Ö’¡ „Hõ=∞tHõ}
∆ #∞ áê\˜ã∂¨ Î =ÙO\Ï=Ú.
Wq Z=~°~Ú`Õ áê\˜OK«~À "åix ã¨=∂[O z#fl K«∂Ѩ٠K«∂ã¨∞OÎ k. "å~°∞ q=∞~°≈ÅáêÖ∫`å~°∞. P u~°™ê¯~åxfl
Éèií OK«ÖHË õ "åà◊√¡ `«=∞ „Ѩ=~°#Î Å#∞ J^Œ∞ѨÙÖ’ =ÙOK«∞‰õΩO\Ï~°∞. D q^èOŒ QÍ ã¨=∂[O =º‰õΩÅÎ Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ=~°#Î #∞
J^Œ∞Ѩ٠KÕã∞¨ OÎ k.
ã¨=∂[ P"≥∂^ŒO á⁄Ok# qq^èŒ ~°HÍÅ h`«∞Å∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å∞, qÅ∞=Å ^•fi~å XHõ =ºH˜Î
„Ѩ=~°#Î #∞ ã¨=∂[O xÜ«∞O„uOK«_®<Õfl ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} JO\Ï~°∞. ã¨=∂[ P"≥∂^ŒO á⁄Ok# „Ѩ=~°<Î å=o
"≥Ñ· Ù¨ #‰õΩ =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î =∞o¡Oz "åix ã¨=∂[ Hõ@∞ìÉÏ@¡‰Ωõ |^Œ∞Åú <Õ KÕÜ∞« _»"∞Õ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}. ''"≥Ú`«OÎ
ã¨=∂[ „Hõ=∞=Ú `«##∞ `å#∞ ã¨O~°HO∆˜ K«∞‰õΩO@∂ , XHõ =º=ã¨Q÷ Í Ñ¨xKÕã∂¨ ,Î =∂~°∞ÊÅ Hõ#∞QÆ∞}OQÍ ã¨=∂[ ã¨=∞`«∞Å
ã≤u÷ x x~°fiÇ≤ÏOKÕ Ñ¨^uúŒ x ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}——QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
Social Control in defined as "the way in which the entire social order coheres and maintains itself,
operates as a whole, as a charging equilibrium".

D~°HOõ QÍ qq^èŒ ~°HÍÅ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, „Ѩ=∂}ÏÅ ^•fi~å ÖË^• ~å[ºO Ü≥ÚHõ¯ â◊HΘ ^•fi~å ã¨=∂[=Ú =∞#
„Ѩ=~°#Î #∞ J^Œ∞Ѩ٠KÕã∞¨ OÎ k. =º‰õΩÅÎ ã¨=¸Ç¨Å „Ѩ=~°#Î #∞ ã¨=∂[O. D „H˜Ok q^è•Å∞QÍ J^Œ∞Ѩ٠KÕã∞¨ OÎ k.
(a) ã¨=∂[OÖ’ =º=ã‘H÷ $õ `«"∞≥ #ÿ qÅ∞=Å∞, Hõ@∞ìÉÏ@¡#∞ áê\˜OKÕÖÏ KÕÜ∞« _»O ^•fi~å.
(b) â◊HxΘ LѨÜ∂≥ yOK«_O» ^•fi~å / x~°ƒO^èOŒ KÕÜ∞« _»O ^•fi~å ™ê^è•~°}OQÍ ™ê=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ ∞ "≥Ú^Œ\˜ ~°HÍxfl
QÆ∞iOz K≥¿ÑÊ@ѨÙ_»∞ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} Ѩ^•xfl Z‰õΩ¯=QÍ LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° .

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 20.1
XHõ¯ "åHõºOÖ’ ["å|∞ „"åÜ«Ú=Ú.
1. ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} #∞ x~°fizOK«O_ç.
2. =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î ∞ xÜ«∞O„uOK«_®xH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ Õ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ xÜ«∞O„`«} Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ QÆ∞iOz K≥Ñʨ O_ç.

279
Downloaded from http://smartprep.in

20.2 ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}

« Ü≥ÚHõ¯ P=â◊ºHõ`« =∞iÜ«Ú L^Õâ
Ì º◊ O

P=â◊ºHõ`« :
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} J=ã¨~åxfl „áê=ÚYº`«#∞ ™ê=∂lHõ âߢã"Ψ `Õ ÅΫ O^Œ~∂° QÆ∞iÎOKå~°∞. WëêìÅ∞, ™ê=∞~å÷ºÅ∞
=º‰õΩÅÎ #∞ |\ì̃ ~°H~õ H° ÍÅ∞QÍ LO\Ï~Ú. J~Ú`Õ =º‰õΩÅÎ #∞ "åi "åi P㨉Ωõ ÅÎ ‰õΩ, ™ê=∞~å÷ºÅ‰õΩ =ke ÃÑ_ç`Õ
ã¨=∂[OÖ’ J~åK«HOõ U~°Ê_»∞`«∞Ok. ^•x =Å# ã¨OѶ∞¨ ~°¬}Å∞ `«~∞° K«∞QÍ#∂, J^Õ Ñ¨xQÍ#∂ U~°Ê_»`å~Ú. ã¨=∂[O
Ü≥ÚHõ¯ qÅ∞"≥#· =#~°∞Å∞, ™ê=∞~å÷ºÅ∞ XHõ kâß xˆ~âú º◊ O ÖˉΩõ O_® xsfi~°º"≥∞ÿ áÈ`å~Ú.
xÜ«∞O„`«} Ö’Ñ≤Oz# ã¨=∂*Ïxfl „\ÏѶH≤ ± xÜ«∞O„`«} ÖËx ~À_»∞Q¤ Í K≥Ñʨ =K«∞Û. =KÕÛ áÈÜÕ∞ "åǨÏ<åÅ#∞ ã¨~Ô #·
^•iÖ’ #_»Ñ¨HõáÈ`Õ, "å\˜ #_»Hõ#∞ ã¨iQÍ xÜ«∞O„uOK«HõáÈ`Õ U q^èŒOQÍ J~Ú`Õ „\ÏѶ≤H± ãÎ̈Oaèã¨∞ÎO^À, ÖË^•
„Ѩ=∂^•Å∞ [~°∞QÆ∞`åÜ≥∂ JÖψQ xÜ«∞O„`«} ÖËHáõ È`Õ ã¨=∂[O ‰õÄ_® Jã¨=Î ºã¨OÎ QÍ `«Ü∂« ~°=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞Hˆ
`≥Å∞ûHÀ"åeû# q+¨Ü∞« O UO@O>Ë xÜ«∞O„`«} J<Õk U q^èOŒ QÍ J~Ú`Õ "åǨÏ<åÅ#∞, áê^ŒKå~°∞Å#∞ ~À_»∞ä Ñ· ã¨iQÍ
#_çKÖÕ Ï KÕã≤ „Ѩ=∂^•Å#∞, „\ÏѶH≤ ± ã¨OÎ Éè#í Å#∞ x"åiã¨∞OÎ ^À J^Õ q^èOŒ QÍ ã¨=∂[O xÜ«∞O„`«} ^•fi~å ã¨=∂[
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ ã¨*Ï=ÙQÍ [iˆQÖÏ K«∂ã¨∞OÎ k. JO^Œ∞=Å¡<Õ =º‰õΩÅÎ ∞ Hõeã≤ "≥∞eã≤ LO_ÕÖÏ, `«^•fi~å `«=∞‰õΩ `å=Ú
=∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨xH˜ "Õ∞Å∞ HõÖÖæË Ï =ÙO_ÕO^Œ∞‰õΩ ã¨=∂[ xÜ«∞O„`«} LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
D „H˜Ok HÍ~°}ÏÅ =Å# ã¨=∂[ xÜ«∞O„`«} J=ã¨~O° .
(i) ã¨=∂[ „Hõ=∞|^Œ`ú #« ∞ ã¨O~°HO∆˜ KÕ@O^Œ∞‰õΩ: ã¨=∂[ ã¨=¸Ç¨Å Ö’ UHõ~∂° Ѩ`« =∞iÜ«Ú H˘#™êyOѨ٠LO_®ÅO>Ë
ã¨=∂[ „Hõ=∞|^Œ`ú « (social order) J`«º=ã¨~O° . ã¨=∂[OÖ’ XHõ ÉèÏQÆ"∞≥ #ÿ ‰õΩ@∞O|=Ú ^•fi~å ã¨=¸Ç¨ÏO
„Hõ=∞|^Œ`ú « (social) H˘#™êyOѨ|_»∞`«∞Ok (continuity) =∞iÜ«Ú ã¨=∂[ PKå~° =º=Ǩ~åÅ∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡
‰õΩ@∞O|OÖ’x ÃÑ^Œ"Ì åà◊¡ ^•fi~å Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ <Õ~Ê° |_»`å~Ú. D „Hõ=∞|^Œ`ú « ÖËx ã¨=∂[OÖ’ „Ѩ[Å∞ W|ƒO^Œ∞ʼnõΩ
QÆ∞~“`å~°∞. ‰õΩ@∞O| =º=ã¨÷ =O\˜ „áê^äqŒ ∞Hõ ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ hfl ‰õΩѨʉõÄe`å~Ú. ^•x`À ™ê=∂lHõ
Ѩ~O° Ѩ~° ^≥|ƒu#_»"∞Õ QÍHõ ã¨=∂[O Jã≤~÷ `° fi« O áêÖ∫`«∞Ok.
(ii) =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î #∞ J^Œ∞Ѩ٠KÕÜ∞« _®xH˜ : =º‰õΩÅÎ Wëêì WëêìÅ∞, ÉèÏ"åÅ∞, =ºH˜`Î fi« O, JÅ"å@∞¡ XHÀ¯ ~°HOõ QÍ
=ÙO\Ï~Ú. z=~°‰Ωõ XˆH `«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ ѨÙ\ì̃# Ñ≤ÅÖ¡ ’¡ ‰õÄ_® D q^è"Œ ∞≥ #ÿ Éè^Ë •Å∞ H˘\ÁìzÛ#@∞¡ Hõ#Ѩ_`» å~Ú.
J~Ú`Õ ã¨=∂[OÖ’ UHõ~∂° Ѩ`,« SHõ=∞`«fi ÉèÏ=# ~å"åÅO>Ë "åi "åi Jaè~∞° K«∞Å∞, WëêìÅ∞, =ºH˜`Î åfiÅ∞
ã¨=∂[OÖ’x W`«~∞° ʼnõΩ P"≥∂^ŒÜ∂≥ QƺOQÍ L#flѨC_»∞ =∂„`«"∞Õ ™ê^躌 O. JO^Œ∞=Å¡<Õ =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î #∞
xˆ~tÌ `«, ã¨=∂[ P"≥∂^Œ „Ѩ=~°#Î "≥Ñ· Ù¨ QÍ =∞o¡OKåeû =ÙO@∞Ok.
(iii) ™êO㨯$uHõ ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞ Jã¨O|^ŒOú QÍ =ÙO_»‰Ωõ O_® =ÙO_»@O HÀã¨O ã¨=∂[OÖ’ KåÖÏ "ÕQOÆ QÍ =∂~°∞ÊÅ∞
KÀ@∞ KÕã¨∞‰õΩO@∞<åfl~Ú.áê`« Ѩ^Œú`«∞Å#∞ ã¨=¸ÅOQÍ K≥iÑ≤"Õã≤ "å\˜ ™ê÷#OÖ’ H˘`«Î =º=ã¨÷ʼnõΩ D
280
Downloaded from http://smartprep.in

=∂~°∞ÊÅ∞ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™êÎ~Ú. J~Ú`Õ D H˘`«Î =∂~°∞ÊÅ∞ ã¨=∂*ÏxH˜ =∞Ozx HõÅ∞QÆ KÕ™êÎÜ∂« ÖË^• K≥_∞» #∞
HõÅ∞QÆ KÕ™êÎÜ∂« J<Õk x~°~‚ ÚOz =∞Oz "å\˜x „Hõ=∞OQÍ =º=ã¨Ö÷ ’xH˜ „Ѩ"âÕ ◊ ÃÑ>ËÖì Ï K«∂_»_O» Ö’ ™ê=∂lHõ
xÜ«∞O„`«} áê„`« ZO`≥<· å =ÙO@∞Ok. ã¨=∂[ ã¨=∞`«∞Å ã≤u÷ x HÍáê_»∞`«∂ =∞Oz K≥_∞» Å#∞ ã¨g∞H˜O∆ z ã¨~Ô #·
x~°Ü
‚ ∂« xfl fã¨∞HÀ"åeû =ÙO@∞Ok. ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} LO>Ë<Õ Wk ™ê^躌 Ѩ_∞» `«∞Ok.

L^ÕâÌ º◊ O (Purpose)
™ê=∂lHõ "Õ`ÅΫ ∞ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} L^ÕâÌ ßºÅ∞ KåÖÏ<Õ K≥áêÊ~°∞. J~Ú`Õ ã¨=∂[ xÜ«∞O„`«} Ü≥ÚHõ¯
=ÚYº ÅHõº∆ O Uq∞@O>Ë ã¨=∂[OÖ’x ã¨É∞íè ºÅO^Œ~∂° ™ê=∂lHõ P"≥∂^•Ü«Ú`« „Ѩ=~°#Î ‰õΩ ‰õ@∞ì|_ç =ÙO_ÕÖÏ KÕÜ∞« _»O.
=º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î ^•fi~å ÖÏÉèOí #+¨Oì Hõe`æ Õ Jk =º‰õΩÅÎ Hˆ Ѩiq∞`«"∞≥ ÿ =ÙO_»^∞Œ . ^•x Ü≥ÚHõ¯ „ѨÉÏè =O ã¨=∂[O
ÃÑ· ‰õÄ_® Ѩ_»∞`«∞Ok. ™ê=¸Ç≤ÏHõOQÍ ã¨=∂[ ã¨OˆH∆=∞"Õ∞ „áê^è•#º`« =Ç≤Ïã¨∞ÎOk. JO^Œ∞=Å¡ =º‰õΩÎÅ „Ѩ=~°Î#
^•xHõ#∞QÆ∞}OQÍ LO_ÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k. H˘xfl H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ `«# =ºHÎ̃Q`Æ « ã¨OHˆ =∆ ∞O HÀã¨O ã¨=∂*ÏxH˜ #+ì̈O Hõ+Oì̈
HõeOæ KÕ Ñ¨#∞Å∞ KÕÜ∞« =K«∞Û. L^• II XHõ L`«ÊuÎ^•~°∞_»∞ `«# L`«ÊuÎ „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ U~°Ê_Õ „Ѩ=∂^ŒH~õ ° HÍÅ∞ëêºÅ QÆ∞iOz
Ѩ\Oì̃ K«∞HÀ‰õΩO_® `«# ÖÏÉèÏÅ#∞ ÃÑOK«∞HÀ=_®xH˜ „ѨÜ∞« uflOK«_O» . ã¨=∂[O WÖÏO\˜ „Ѩ=~°#Î Å#∞ ã¨ÇÏ≤ OK«^∞Œ .
qq^èŒ =∂~åæÅ ^•fi~å, ~å[º=Ú Ü≥ÚHõ¯ â◊HÎ̃ JkèHÍ~°=Ú, K«@=ì Ú ^•fi~å P L`«ÊuÎ^•~°∞x ™êfi~°ú „ѨÜ∞« `åflÅ#∞
xÜ«∞O„uã¨∞OÎ k. ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} L^ÕâÌ º◊ O Uq∞@O>Ë =º‰õΩÅÎ ã¨=¸Ç¨Å „Ѩ=~°#Î Å#∞ xÜ«∞O„uOK«@O ^•fi~å
"åiH˜ "å~°∞, XHõiH˘Hõ~∞° LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ÖÕ Ï KÕÜ∞« @O.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 20.2
J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞ #∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
a. áê`« ã¨=∂lHõ =º=ã¨#÷ ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} J=ã¨~O° . J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
b. P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} J=ã¨~O° ÖË^∞Œ J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
c. =º‰õΩÅÎ , ã¨=¸Ç¨Å „âıÜ∞« ã¨∞û ^Œ$ëêìº ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} J=ã¨~O° J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞

20.3 ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}

« Ï Ñ¨^`
úŒ ∞« Å∞ - xÜ«∞`«, JxÜ«∞`« Ѩ^`
úŒ ∞« Å∞
„Ѩu HÍÅOÖ’#∞, „Ѩu ã¨=∂[OÖ’#∞ ã¨=∂[ xÜ«∞O„`«} Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ U^À XHõ ~°∂ѨOÖ’ LO@∂<Õ =ã¨∞<Î åfl~Ú.
™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ #·ˇ ‰õΩ@∞O|=Ú, |O^è∞Œ `«fi ã¨=¸Ç¨Å∞, ‰õΩÅ=Ú, „QÍ=∞=Ú, q^Œº, ~å[º=Ú, =∞`«=Ú, =∞iÜ«Ú
Pi÷Hõ =º=ã¨Å÷ Hõ#∞QÆ∞}OQÍ =ÙO_ÕÖÏ ã¨=∂[O ZѨÙ_»∂ JO^Œ∞Ö’x ã¨É∞íè ºÅ, ã¨=¸Ç¨Å „Ѩ=~°#Î #∞ xÜ«∞O„uã¨∞OÎ k.

281
Downloaded from http://smartprep.in

D xÜ«∞O„`«}Ï „Ѩ„H˜Ü∞« Åx ™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OKå~°∞. Jq.
(a) JxÜ«∞`« (Informal) ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} Ѩ^`úŒ ∞« Å∞
(b) xÜ«∞`« (Formal) ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} Ѩ^`úŒ ∞« Å∞
JxÜ«∞`« ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} Ѩ^`úŒ ∞« Å∞
„áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’, =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ã¨O|O^è•Å∞ =ÚMÏ=ÚdQÍ#∂, Ѩ~㰠ʨ ~°OQÍ#∂, ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ#∂
LO\Ï~Ú. D ã¨=∂*ÏÖÖ’ JxÜ«∞`« Ѩ^`úŒ ∞« Öˇ#· PKå~åÅ∞, ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å∞, *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞, hu ã¨∂„`åÅ∞,
=∞`«O ^•fi~å =º‰õΩÅÎ =∞iÜ«Ú ã¨=¸Ç¨Å „Ѩ=~°#Î xÜ«∞O„uOK«|_»∞`«∞Ok. Wq JxÜ«∞`« ™ê^è<Œ å Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å
x~°fiÇ≤ÏOK«|_»∞`«∞Ok.
™ê=∂lH©H~õ }
° / ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° , q^Œº, ‰õΩ@∞O|=Ú, ÃÑo¡, =∞iÜ«Ú =∞`«=Ú =O\˜ ã¨=∂[ P"≥∂^Œ"∂≥ Qƺ"≥∞#ÿ
™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ^•fi~å JxÜ«∞`« Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} ™êkèOK«|_»∞`«∞Ok. JxÜ«∞`« J#QÍ
K«@Ñì ~¨ "° ∞≥ #ÿ k HÍxk Jx J~°Oú . J#QÍ xˆ~tú `« xÜ«∞=∂Å∞ x|O^è#Œ Å∞ LÅ¡OѶ∞≤ Oz#ѨÙ_»∞ K«@Ñì ~¨ O° QÍ ~å[ºÑ¨~O° QÍ
ZÖÏO\˜ tHõ#∆ ∞ qkèOK«ÖOË . HÍh ã¨=∂[O `«#^≥#· suÖ’ ã¨ÊOkã¨∞OÎ k. #HÍ~å`«‡Hõ (negative), ã¨HÍ~å`«‡Hõ (positive)
P"≥∂^•Å ^•fi~å xÜ«∞=∞ x|O^èŒ#Å∞ áê\˜OKÕÖÏ K«∂ã¨∞ÎOk. ã¨HÍ~å~å`«‡Hõ P"≥∂^ŒO ã¨∂zOKÕq z~°∞#=Ùfi,
JOwHõ~ã° ∂¨ K«HOõ QÍ `«Å=ÓѨ@O, J"å~°∞Ť ∞, i"å~°∞Ť ∞, Ѩ^À#flu =O\˜q. L^•II XHõ Ñ≤Å"¡ å_»∞ ѨsHõÖ∆ ’ LfÎ~∞° _‚ `·≥ Õ
J`«x`«O„_ç XHõ "åp<À ÃãH· Ö˜ ’ HÍ#∞HõQÍ W=fi_»O ÖË^• =∞~ÀsuQÍ Jaè#OkOK«_O» .
#HÍ~å`«‡Hõ P"≥∂^•Å#∞ ã¨∂zOKÕq ÃÑ^Œq q~°=@O, <˘ã¨Å∞ z\˜O¡ K«@O, q=∞~°≈, ÉèÜ í ∞« ÃÑ@∞ì@, tH˜O∆ K«∞@
∆ #∞ Ju„Hõq∞Oz# "åix _ç><ÿˇ £ (detain ) KÕÜ∞« _»O ÖË^• W`«~° tHõ∆ J^ŒÑÙ¨
=O\˜q. L^•II áê~îâ° ßÅÖ’ „Hõ=∞tHõ}
=∂~åæÅ ^•fi~å tH˜O∆ K«@O
xÜ«∞`« ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^uúŒ :
~å[ºO, K«@Oì , q^Œº, ÖÏO\˜ K«@|ì ^Œ"ú ∞≥ #ÿ JkèHÍ~°O Hõe#æ =º=ã¨Å÷ ^•fi~å ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} [i¿Ñ
„Ѩ„H˜Ü∞« #∞ xÜ«∞`« xÜ«∞O„`«} JO\Ï~°∞. D „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞ „áê=ÚYºO =Ç≤Ï™êÎ~Ú. g\˜H˜ K«@|ì ^Œ`ú «
=ÙO@∞Ok. g\˜x Ju„Hõq∞¿ãÎ Jk K«@=ì ºuˆ~HõO HÍ|\˜ì Ju„Hõq∞Oz# "åiH˜ tHõ∆ Ѩ_∞» `«∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ
K«@„ì ѨHÍ~°O Z^Œ∞\˜"åi _»|∞ƒ#∞, Pã≤xÎ ^ÀK«∞HÀ=_»O ^˘OQÆ`#« O J=Ù`«∞Ok. Wk <Õ~O° . D <Õ~O° KÕ¿ãÎ Jk K«\Ïìxfl
LÅ¡OѶ∞≤ Oz#>Ë¡ J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ K«@Oì P <Õ~O° KÕã#≤ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ #∞ tHõã∆ ∞¨ OÎ k. D q^èOŒ QÍ K«@|ì ^Œú â◊HΘ ^•fi~å
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} KÕÑ@ ¨ _ì ®<Õfl xÜ«∞`« ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
WѨC_»∞ =∞#O qq^èŒ ~°HÍÅ JxÜ«∞`«, xÜ«∞`« ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^`úŒ ∞« Å QÆ∞iOz `≥Å∞û‰õΩO^•O.

282
Downloaded from http://smartprep.in

áê~î°º „Ѩâ◊flÅ∞ 20.3

I. „H˜O^Œ W=fi|_ç# MÏmÅ#∞ `«y# Ѩ^•Å`À ѨÓiOK«O_ç.
a. „áê^äqŒ ∞Hõ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ „Ѩ[Å ã¨O|O^è•Å∞......... intimate / .......Formal
b. xÜ«∞`« ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^Œú`«∞Å∞ .............. ^•fi~å x~°fiÇ≤ÏOK«|_»`å~Ú..........................
(`≥QÆ (clan), ~å[º=Ú (States ), ‰õΩ@∞O|=Ú (Family ) )
c. JxÜ«∞`« xÜ«∞O„`«}.......... ^•fi~å x~°fiÇ≤ÏOK«|_»∞`«∞Ok. ( K«@=ì Ú (law ), PKå~åÅ∞ (Customs )
d. #HÍ~å`«‡Hõ P"≥∂^•xH˜ ã¨∂K«#.................. (ÃÑ^Œq q~°∞Ѩ٠(Feown ), z~°∞#=Ùfi (Smile ) ).

20.4 JxÜ«∞`« ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}

« Ï Ñ¨^`
úŒ ∞« Å∞
(i) *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞ (folkways)

(ii) hu ã¨∂„`åÅ∞ (mores)

(iii) PKå~åÅ∞ (customs)
(iv) =∞`«=Ú (religion )
WHõ¯_» K≥ÑC¨ HÀ"åeû# q+¨Ü∞« O UO@O>Ë =∞#O ZÖÏ J~Ú`Õ qq^èŒ ~°HÍÅ r=# â‹Å· ∞Å#∞ Hõeæ =Ù<åfl"≥∂,
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} Ѩ^Œú`«∞Å∞ ‰õÄ_® JÖψQ qq^èŒ ~°HÍÅ∞QÍ =ÙO\Ï~Ú. ã¨=¸Ç¨ÅÖ’x, ã¨=∂*ÏÅÖ’x
Ѩiã≤`÷ ∞« Å , qÅ∞=Å∞ PKå~åÅHõ#∞QÆ∞}OQÍ JxÜ«∞`« ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ ‰õÄ_® "Õ~ˆ fi~°∞QÍ =ÙO\Ï~Ú.
‰õΩ@∞O|O`À áê@∞QÍ, W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ "å~°∞ (neighborhood), |O^è∞Œ QÆ}ÏÅ∞, `≥QÅÆ ∞, QÀ„`åÅ∞ „QÍ=∞=Ú =O\˜
g\˜ ^•fi~å ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} [~°Ñ|¨ _»∞`«∞Ok.
1. *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞ : *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞ „Ѩ[Å PKå~° =º=Ǩ~åÅÖ’ XHõ ÉèÏQÆO. "å\˜x `«Ñʨ Hõ PKåiOKåeû
=ÙO@∞Ok. g\˜x Ju„Hõq∞¿ãÎ K«@„ì ѨHÍ~°O tH˜O∆ K«_®xH˜ ‰õΩ^Œ~^° ∞Œ . J~Ú<å „Ñ¨[Å∞ g\˜x áê\˜™êÎ~∞° . giH˜
z#fl`«#O #∞O_ç P su s"åAÅ∞ QÆ∞iOz <ÕiÊOK«@O =¸ÅOQÍ Jk rq`«OÖ’ ÉèÏQÆ=∞ø`å~Ú. PǨ~°
=º=Ǩ~åÅ∞, =¢ã^Ψ •è ~°} JÅ"å@∞¡, Hõ~‡° HÍO_»Å∞, ѨÓ*Ï q^è•<åÅ∞, Jaè"å^Œq^è•#O, =O\˜q Jhfl ‰õÄ_®
=∞#‰õΩ ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ ÉèÏQÆOQÍ ‰õΩ@∞O|O =∞iÜ«Ú ã¨=∂[O ^•fi~å <Õ~Ê° |_»`å~Ú. „Hõ=∞OQÍ Jq
=∞# r=# â‹e· QÍ =∂iáÈ`å~Ú. L^•II ^ŒH} ∆õ ^ÕâÑ◊ Ù¨ PǨ~° JÅ"å@∞¡, =¢ã^Ψ •è ~°} L`«~Î ° ÉèÏ~°`O« Ö’x „Ѩ[Å
JÖ"å@¡‰Ωõ aè#flOQÍ =ÙO\Ï~Ú. JO>Ë PÜ«∂ „áêO`« ã¨O㨯$ux |\˜ì D *Ï#Ѩ^sŒ `«∞Å∞ =∂i<å ã¨É∞íè ºÅ∞
"å\˜x áê\˜OKÕ q^èOŒ QÍ ã¨=∂[O qq^Œ =º=ã¨Å÷ ^•fi~å „Ñ¨=~°#Î Å#∞ xÜ«∞O„uã¨∞OÎ k. JO^Œ∞=Å¡<Õ =∞#=Ú
"Õ~ˆ „áêO`åxH˜ =Å㨠"≥àϧeû =zÛ<å =∞#‰õΩ ÉÏQÍ JÅ"å@∞ J~Ú# PǨ~°, =¢ãΨ â‹e· Å#∞ q_çz
ÃÑ@ìÖË=Ú.
283
Downloaded from http://smartprep.in

2. hu ã¨∂„`åÅ∞ (Mores) : hu ã¨∂„`åÅ∞ hu |^Œ"ú ∞≥ #ÿ „Ѩ=~°#Î #∞ `≥Å∞ѨÙ`å~Ú. Wq *Ï#Ѩ^sŒ `«∞Å=Öˇ

PKå~°OQÍ QÍHõ ™ê=∂lHõ qÅ∞=ÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ #ç xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ Å∞QÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. g\˜ =Å# ã¨=∂[
„Hõ=∞|^Œ`ú « HÍáê_»∞`«∞Ok. =º‰õΩÅÎ =∞^躌 ã¨O|O^è•Å∞ 㨄Hõ=∞OQÍ =ÙO_»\ÏxH˜ xˆ~tú `« xÜ«∞=∂=o P=â◊ºHõ`«
=ÙO@∞Ok. JÖÏO\˜ xÜ«∞=∂=o<Õ huã¨∂„`åÅ∞ JO\Ï~°∞. g\˜ ^•fi~å ÉèÏ~°º Éè~í Åΰ J#∞|O^èOŒ , Ñ≤ÅÅ¡ ∞
`«e^¡ OŒ „_»∞Å ã¨O|O^è•Å∞, ™È^Œs ™È^Œ~∞° Å ã¨O|O^è•Å∞ =O\˜q xˆ~tÌ OK«|_»`å~Ú. hu (Honesty),
x*Ï~Úf (Truthfullness), Hõ+Ñì¨ _¨ ç (Hardware) ѨxKÕÜ∞« _»O, „Hõ=∞tHõ}∆ (Disicipline) =O\˜q ‰õÄ_® D
H˘=ˆH =™êÎ~Ú. hu ã¨∂„`åÅ∞ YzÛ`«OQÍ áê\˜OK«_"» ∞Õ Q͉õΩO_® "å\˜x Jq Ѩi~°HO∆˜ K«∞‰õΩ<Õ q^èOŒ QÍ
~°∂á⁄OkOK«|_®¤~Ú. "å\˜x Ju„Hõq∞¿ãÎ ã¨=∂[ u~°™ê¯~°O á⁄O^Œ_"» ∞Õ QÍHõ `«y# ѨiǨ~åxfl (Penality )
‰õÄ_® K≥e¡OK«=Åã≤ =ã¨∞ÎOk. x*ÏxH˜ Wq JxÜ«∞`« xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^Œú`«∞ÅÖ’ J`«ºO`« â◊HÎ̃ Hõeæ# -
xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
3. PKå~åÅ∞ (Customs) : Wq KåÖÏHÍÅO #∞O_ç „Ñ¨[Å∞ áê\˜OKÕ PKå~åÅ∞. Wq ã¨O^è•~åƒù#∞™ê~°OQÍ
ѨÙ\ì̃#ѨÊ\˜H© „Hõ=∞OQÍ JO^Œi P"≥∂^•xfl á⁄O^Œ∞`å~Ú. ™ê=∂lHõ r=<åxfl „Hõ=∞|^ŒOú KÕÜ∞« @"Õ∞ QÍHõ
"åix JO^Œih XHõ QÍ@# LOK«\ÏxH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ `» å~Ú. „áêp# Pk=∞ ã¨=∂*ÏÅÖ’ PKå~åÅ∞ KåÖÏ
â◊H=Î̃ O`«"∞≥ #ÿ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï ™ê^è<Œ åÅ∞QÍ =ÙO_Õq. HÍh P^è∞Œ xHõ „ѨÑO¨ K«OÖ’ =ºHÎ̃Q`Æ « "å^ŒO,
aè#fl`«fiO =O\˜ HÍ~°}ÏÅ =Å# PKå~åÅ „áê=ÚYº`« `«yOæ k Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
4. =∞`«=Ú : =∞`« q^èÜÕ Ú« ÅÃÑ#· =∞`«O Ü≥ÚHõ¯ „ѨÉÏè =O KåÖÏ â◊H=Θ O`«OQÍ =ÙO@∞Ok. Z"≥∞Öÿ ò ^Œ∞~Ô "ö· ∞£ (Emile
Durkhieme) „ѨHÍ~°O Ѩq„`« =ã¨∞= Î ÙÅ#∞ ã¨O|OkèOz# PKå~åÅ, #=∞‡HÍÅ ã¨g∞Hõ$`« =º=ã¨<÷ Õ =∞`«O Jx
K≥áêÊ_»∞. XˆH =∞`åxH˜ K≥Ok#"å~°∞ XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ #=∞‡HÍÅ∞, PKå~åÅ∞, hu Hõeæ =ÙO\Ï~°∞. XHõ =ºH˜Î
rq`«OÖ’ =∞`«O KåÖÏ „Ѩ=ÚY"≥∞#ÿ áê„`«#∞ =Ç≤Ïã¨∞OÎ k. J`«x P^蕇u‡Hõ `åuÎfiHõ ™ê=∂lHõ, =∂#ã≤Hõ
J=ã¨~åÅ∞ =∞`«O ^•fi~å f~°`å~Ú. =∞`«O ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ D „H˜Ok q^èOŒ QÍ Ñ¨x
KÕã∞¨ OÎ k.
a. „Ѩu =∞`«=Ú áêѨ ѨÙ}ϺŠQÆ∞iOz K≥ÑÙ¨ `«∞Ok. Ѩã`≤ #« O #∞O_ç =º‰õΩÅÎ ∞ =∞Oz K≥_∞» ŠѨ#∞Å∞ "å\˜ =Å¡
HõeQˆ áêѨ ѨÙ}ϺŠQÆ∞iOz ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° Ö’ ÉèÏQÆOQÍ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂ =ÙO\Ï~°∞. g\˜ Ü≥ÚHõ¯ *Ï˝#O
=∞x+≤ =¸iÎ=∞`«fiO `À ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ =ºHÎ̃ rq`«OÖ’x „Ѩu ã¨O^Œ~åƒùOÖ’#∂ `«#∞ fã¨∞‰õΩ<Õ x~°Ü ‚ ∂« ʼnõΩ ãÔ̈~#·
kâßxˆ~âú º◊ O KÕã∞¨ OÎ \Ï~Ú.
b. q"åǨÏO, ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ =∞^躌 Ѩ~㰠ʨ ~°ãO¨ |O^è•Å∞, Pã≤Î ã¨O|O^è•Å∞, "å~°ã`¨ fi« O, =O\˜ =hfl ‰õÄ_®
D =∞`«Kå~åÅ∞ Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å<Õ x~°~‚ ÚOK«|_»`å~Ú.

284
Downloaded from http://smartprep.in

c. =∞`« ÃÑ^ŒÅÌ ∞ =∞`åKå~°O „ѨHÍ~°O xˆ~tú `« „Ѩ=~°<Î å Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ ÉèÜ

í ∞« Éè‰í Ωõ ÅÎ ^•fi~å =∞`« ã¨É∞íè ºÅÃÑ· J=∞Å∞
KÕ™êÎ~∞° . `«^•fi~å =∞`« ã¨É∞íè ºÅ Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ=~°#Î #∞ xÜ«∞O„u™êÎ~∞° .
d. ™ê=¸Ç≤ÏHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, „áê~°#÷ Å∞, Éè[í #Å∞, =∞`«Ñ~¨ ° ѨO_»∞QÆÅ∞, "Õ_∞» HõÅ∞, =O\˜ "å\˜ ^•fi~å =∞`«OÃÑ·
#=∞‡HõO L#fl "å~°O^ŒiH© XHõ¯ ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ KÕ~Û° @O, "åiÖ’x ™ê~°firh# #=∞‡HÍÅ#∞ ^Œ$_è`» ~« O° KÕÜ∞« @O,
"å~°O^ŒiÖ’#∞ UHõ`fi« ÉèÏ=##∞ HõeOæ K«@O ^•fi~å =∞`«O "åix XHõ qâßfi™êxH˜ |^Œ∞Åú #∞ KÕã∞¨ OÎ k.
qâßfi™êxH˜ x|^Œ∞Öú #·ˇ "å~°∞ =∞`åKå~åÅ∞, xÜ«∞=∂Å „ѨHÍ~°OQÍ #_»∞K«∞‰õΩO\Ï~°∞. P q^èOŒ QÍ =∞`«O
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ö’ JxÜ«∞`« xÜ«∞O„`«}Ï =º=ã¨Q÷ Í Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 20.4
XHõ¯ "åHõº=ÚÖ’ ã¨=∂^è•#O „"åÜ«∞O_ç.
1. *Ï#Ѩ^sŒ `«∞Å∞ J#QÍ <Õq∞?
......................................................................................
2. hu ã¨∂„`åÅ∞ (mores ) J#QÍ <Õq∞ ?
......................................................................................
3. PKå~åÅ∞ / Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ J#QÍ<Õq∞?
......................................................................................
4. =∞`åxfl x~°fizOK«O_ç.
......................................................................................

20.5 xÜ«∞`« ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}

« Ï Ñ¨^`
úŒ ∞« Å∞
(i) K«@ì=Ú (ii) q^Œº (iii) ~å[º=Ú
(i) K«@=ì Ú : „áêp# ã¨=∂*ÏÅÖ’, ã¨=¸Ç¨ÅÖ’x =º‰õΩÅÎ ∞ XˆH ~°H"õ ∞≥ #ÿ =$uÎ "åºÑ¨HÍÅ∞ Hõey, =ºHÎ̃Q`Æ ,«
=ÚMÏ=Úd, =∞iÜ«Ú ã¨xflÇ≤Ï`« ã¨O|O^è•Å#∞ Hõeæ =O_Õ"å~°∞. *Ï#Ѩ^sŒ `«∞Å∞, huã¨∂„`åÅ∞, PKå~åÅ∞
Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î #∞ Hõ@_ì ç KÕ¿ãq. JxÜ«∞`« xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^`úŒ ∞« Öˇ#· ѨÊ\˜H© g\˜x „Ѩu XHõ¯~°∂
Z^Œ∞~°∞ K≥Ñʨ ‰õΩO_® áê\˜OKÕ"å~°∞. JO^Œ∞=Å¡ P<å\˜ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} JO`å g\˜=ÅÅ<Õ
[iˆQk. HÍh <Õ\˜ P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ =ã¨∞#Î fl~°H~õ H° ÍÅ =$`«∞ÅÎ ∞, P㨉Ωõ ÅÎ ∞, J=ã¨~åÅ∞ =O\˜q ÃÑ· "å\˜
Ü≥ÚHõ¯ „áê=ÚMϺxfl `«yOæ Kå~Ú#_»OÖ’ ã¨O^ÕÇϨ OÖË^∞Œ . =ºH˜QÎ `Æ « "å^ŒO „â◊=∞ qÉè[í # (Division of Labour),
285
Downloaded from http://smartprep.in

° (work differentation ), hu xÜ«∞=∂Å∞, r=#â‹Å· ∞Å∞. Jhfl ‰õÄ_® ã¨=∂[OÖ’ qaè#fl

„â◊=∞qÉènË Hõ~}
"≥Y· ~°∞ʼnõΩ qaè#fl â‹Å· ∞ʼnõΩ ^•i f™êÎ~Ú.
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl #QÆsHõ~} ° „Ѩ[ÅÖ’ =ã¨∞Î ã¨OѨ^HÔŒ · Ѩ~∞° QÆ∞Å∞ ÃÑ>ËÖì Ï KÕãO≤ k. WOHÍ WOHÍ HÍ"åÅ#fl P
Ѩ~∞° QÆ∞Å∞ ã¨=¸Ç¨ÏQÆ∞} qâıëêÅ#∞ ‰õÄ_® =∂iÛ"ÕãO≤ k. ÉÏO^è"Œ åºÅ∞ Jhfl ‰õÄ_® <å=∞=∂„`«O JÜ«∂º~Ú.
Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞ ÃÑiy# ã¨=∂[ J=ã¨~åÅ#∞, =∂i# „Ѩ[Å, ã¨=¸Ç¨Å r=# â‹Å· ∞Å#∞,
=∂~°∞`«∞#fl Jaè~∞° K«∞Å#∞ Hõ@_ì ç KÕÜ∞« ÖËHáõ ⁄Ü«∂~Ú,W^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~å[ºO Ü≥ÚHõ¯ |ÅO ÃÑ~°Q_Æ "» ∞Õ HÍHõ
~å[º ѨiáêÅ# „Hõ=∞OQÍ Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∂ =zÛOk. D „Hõ=∞OÖ’ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl [<åÉèÏ, "åi qaè#fl
"≥Y· ~°∞Å∞, "åi r=# â‹Å· ∞Å∞, „Ѩ=~°#Î Å∞ Jxfl\˜h „Hõ=∞|^ŒOú KÕÜ∞« \ÏxH˜ ã¨=∂[ ã¨∞ã≤~÷ `° #« ∞ HÍáê_»_®xH˜
~å[º |ÅO JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’xH˜ =zÛOk. xiú+"ì¨ ∞≥ #ÿ K«\ÏìÅ#∞ ~å[H©Ü∞« , JkèHÍ~°∞Å, <åºÜ«∞=º=ã¨Å÷ JO_»^OŒ _»Å`À
J=∞Å∞ KÕã∂¨ Î ™ê=∂lHõ, xÜ«∞O„`«}#∞ KÕÑ\¨ Oì˜ k. ™ê=∂lHõ „Hõ=∞|^Œ`ú #« ∞ HÍáê_»∞`«∂ =zÛ# Hõ@∞ìÉÏ@∞¡,
hu ã¨∂„`åÅ ™ê÷#OÖ’ WѨÙ_»∞ K«\ÏìÅ∞, K«@ãì ɨ Åíè ∞, ^•xx J=∞Å∞ ѨiKÕ áÈbã¨∞ Ü«∞O„`åOQÆO ™ê=∂lHõ
xÜ«∞O„`«}Ï ÉÏ^躌 `«Å∞ KÕÑ\¨ Ïì~Ú.<åºÜ«∂xfl K«\Ïìxfl ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ x~°fizOK«=K«∞Û. H˘O`«=∞Ok `«`fiΫ "Õ`ÅΫ
„ѨHÍ~°O ''P^Œ~≈° =O`«"∞≥ #ÿ „Ѩ=~°<Î å Ѩ~"° ∞≥ #ÿ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡—— Jx JO>Ë =∞iH˘O^Œ~∞° ^•xx ~å[ºO KÕ ™ê÷ÑO≤ K«|_ç#
xÜ«∞=∂=o Jh, JO^Œ∞=Å¡ nxH˜ JO^Œ~∂° |^Œ∞Öú ·ˇ =ÙO_»=Åã≤O^Õ Jx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~∞° .
=º‰õΩÅÎ ∞ K«\Ïìxfl ~Ô O_»∞ „Ѩ^•è # HÍ~°}ÏÅ =Å# Q“~°q™êÎ~∞° .
1. tHõ∆ JO>Ë ÉèÜ í ∞« =Ú : K«\Ïìxfl Ju„Hõq∞¿ã,Î <Õ~åxfl KÕ¿ã,Î =º‰õΩÅÎ H˘xfl ~°HÍÅ ¿ãfiK«ÛÅù #∞ ~å[º=Ú tHõ∆ ^•fi~å
ǨÏiOz"Õã∞¨ OÎ k. JO^Œ∞=Å¡ tHõ∆ <Õ~åxfl KÕÜ∞« ‰õΩO_® PѨÙ`«∞Ok.
2. xÜ«∞=∂ʼnõΩ x|^Œ∞Öú ·ˇ =ÙO_Õ JÅ"å@∞ : K«\ÏìʼnõΩ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ ʼnõΩ ã¨=∂[OÖ’ =Ù#fl =∞#O |^Œ∞Åú "≥∞ÿ
=ÙO_»@O =∞# =∞OzH˜, ã¨OHˆ =∆ ∞O HÀã¨"∞Õ HÍHõ ã¨=∂[ ã¨∞ã≤~÷ `° ‰« Ωõ ,Jaè=$kúH˜ ‰õÄ_® =∞Ozk Jx #=∞‡_»O.
nx<Õ (rule confirmity habit) 'xÜ«∞=∞ J#∞=~°<Î å JÅ"å@∞— QÍ K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û. ‰õΩ@∞O|=Ú, q^•º
=º=ã¨Å÷ ∞, =∞`« „Ѩɒ^艌 Ωõ Å∞ ÖË^• QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ ^•fi~å JÅ=_ç# x|^Œ`ú Å« ∞ D q^è"Œ ∞≥ #ÿ JÅ"å@∞#∞, „Ѩ=~°#Î #∞
ÃÑOá⁄OkOѨKÕ™êÎ~Ú.
Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, PKå~åÅ∞, =∞`«=Ú, <åºÜ«∞Ѩ~° x~°Ü
‚ ∂« Å∞ K«\ÏìxH˜ ѨÙ<å^Œ∞Å∞. JO^Œ∞=Å¡<Õ huѨ~"° ∞≥ #ÿ
HÀ}Ïxfl Hõey =ÙO\Ï~Ú. D huѨ~° HÀ}=Ú `À áê@∞QÍ K«@Ñì ~¨ "° ∞≥ #ÿ , =º=™ê÷Ñ~¨ "° ∞≥ #ÿ Ü«∞O„`åOQÆO
K«\ÏìʼnõΩ =ÙO_»@O =Å¡ „Ѩ[Å∞ "å\˜x Ju„Hõq∞OK«~∞° . Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =∞iÜ«Ú âßã¨<åÅ =∞^Œ`ú ∞« L#fl K«\ÏìÅ∞
(|Ǩïq"åÇ¨Ï x¿+^èOŒ ) ã¨=∂[OÖ’ "≥O@<Õ P"≥∂^ŒO á⁄O^Œ∞`å~Ú.
P^è∞Œ xHõ ~å*ϺÅÖ’ K«\ÏìÅ∞ âßã¨<åÅ∞ ^•fi~å ~°∂á⁄OkOK«|_ç, ~å[º JOQÆ"∞≥ #ÿ „ѨÉ∞íè `«fiO ^•fi~å J=∞Å∞
KÕÜ∞« |_»`å~Ú. D ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ „ѨÉ∞íè `«fiO JO>Ë Jxfl ~°HÍÅ „ѨÉ∞íè `«fi ã¨Oã¨Å÷ ∞ ^•xÖ’ ѨxKÕ¿ã ã≤|ƒOk

286
Downloaded from http://smartprep.in

„ѨÉ∞íè `«fiO ^•fi~å ~å[º=Ú `«# ÅH∆ͺÅ#∞ <≥~"° ~Õ ∞° Û‰õΩO@∞Ok. D q^èOŒ QÍ K«\ÏìÅ∞ ™ê=∂lHõ „Ѩ=~°#Î Å#∞
xÜ«∞O„uOz „Hõ=∞|^ŒOú KÕã≤ `«~åfi`« ã¨=∂[OÖ’ UHõ~∂° Ѩ`« =∞iÜ«Ú „Hõ=∞|^Œ`ú « LO_ÕÖÏ KÕ™êÎ~Ú.
K«\ÏìÅ∞ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =∞^躌 `å~°`=« ∂ºÅ∞ D „H˜Ok q^èOŒ QÍ =Ù<åfl~Ú.
(i) K«\ÏìxH˜ |Å „ѨÜ∂≥ QÆO x~°ƒOù ^èOŒ KÕ¿ã ÅHõ}∆ O =ÙOk. JO^Œ∞=Å¡ Jk „Ѩ[Å#∞ XHõ xiú+ì¨ Ñ¨^uúŒ Ö’
#_çKÖÕ Ï P*Ï˝ÑO≤ K«QÅÆ ^Œ∞. Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, JÖÏ H͉õΩO_® „Ѩ[Å =∞<ÀÉèÏ"åÅ`À ã¨∞xfl`«OQÍ =Ú_çÑ_¨ ç =Ù#fl
PKå~åÅ∞ =O\˜ "å\˜ ^•fi~å ã¨=∂* P"≥∂^ŒO =Å¡ „Ѩ[ʼnõΩ g\˜ÃÑ· Q“~°=ÉèÏ~°O =ÙO_ç g\˜x áê\˜™êÎ~∞° .
K«\ÏìŠѨ@¡ ÉèÜ
í ∞« O LO>Ë Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, „Ѩ=∂}ÏŠѨ@¡ Q“~°=O LO@∞Ok.
(ii) Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ XHÀ¯ ã¨=¸Ç¨xH˜, `≥Q‰Æ Ωõ XHÀ¯ ~°HOõ QÍ =ÙO\Ï~Ú. JO^Œ∞=Å¡ PÜ«∂ ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ `≥QÅÆ ‰õΩ
Jq „Ѩ`ºÕ HõOQÍ =ÙO\Ï~Ú. HÍh K«\ÏìÅ∞ JÖÏ H͉õΩO_® ã¨=¸Ç¨Åxfl\˜H,© `≥QÅÆ xfl\˜H© HõeÑ≤ LO\Ï~Ú.
K«\ÏìÅ∞ ~å*ϺxH˜ ™ê~°fi[h#"≥∞#ÿ q.
(iii) K«\ÏìÅ#∞ LÅ¡OѶ∞≤ ¿ãÎ ~å[º=Ú tH˜ã∆ ∞¨ OÎ k. Hõ@∞ìÉÏ@¡#∞Å¡OѶ∞≤ ¿ãÎ ã¨OѶ∞¨ O =ºuˆ~Hõ`#« ∞ Z^Œ∞~À¯"åeû =ã¨∞OÎ k.
J`«ºO`« f„="≥∞#ÿ <Õ~O° KÕ¿ãÎ P ã¨É∞íè ºxfl ã¨=∂[O #∞O_ç "≥e"Õ™êÎ~∞° . JO`Õ `«Ñʨ ~å[ºO tH˜O∆ z#@∞¡
„Ѩ`ºÕ Hõ xÜ«∞=∞ x|O^è#Œ ʼnõΩ Ö’|_ç tHõ∆ J=∞Å∞ [~°Ñ~¨ ∞° .
(iv) ~å[ºO, ^•x ã¨Oã¨Å÷ ∞ ÃÑiˆQ Ѩi}Ï=∞ „Hõ=∞OÖ’ K«@Oì ÉèÏ=# ~°∂ѨÙk^Œ∞‰Ì Ωõ Ok. Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ Pk=∞
ã¨=∂[O #∞O_ç <Õ\˜ =~°‰Ωõ U^À XHõ ~°∂ѨOÖ’ ã¨=∂[OÖ’ J=∞Å∞ J=Ù`«∂<Õ =Ù<åfl~Ú. JO^Œ∞=Å¡
Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ K«@Oì ÉèÏ=# Hõ<åfl ѨÙ~å`«#"≥∞#ÿ q.
P^èŒ∞xHõ ~å*ϺÅ∞ Jaè=$kú K≥O^Õ „Hõ=∞OÖ’ ~å*ϺŠ=∞^茺 qq^èŒ ~°HÍÅ ~å*ÏH©Ü«∞, Pi÷Hõ,
"å}˜[º, Ããx· Hõ ã¨O|O^è•Å∞ ã¨*Ï=ÙQÍ ™êQÆ_O» HÀã¨O JO`«~å˚fÜ«∞ K«\ÏìÅ P=â◊ºHõ`« U~°Ê_çOk. Z\Ï¡
J~Ú`Õ XHõ ~å¢+Oì̈ Ö’ „Hõ=∞|^Œ`ú « HÍáê_»_®xH˜ *ÏfÜ«∞ K«\ÏìÅѨxKÕ™êÎÜ∂≥ , J^Õ q^èOŒ QÍ JO`«~å˚fÜ«∞
K«\ÏìÅ∞ „ѨÑO¨ K«OÖ’x ~å*ϺÅ∞ „Hõ=∞|^ŒOú QÍ #_»∞K«∞H˘x W`«~° ~å*ϺÅ`À ã¨`û« O|O^è•Å∞ <≥~¿° ÑO^Œ∞‰õΩ
LѨÜ≥∂QÆѨ_»`å~Ú.
2. q^Œº : K«@Oì `À áê@∞QÍ q^•º =º=ã¨÷ ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï =º=ã¨Q÷ Í =ÚYº Éè∂í q∞Hõ áÈ+≤ã∞¨ OÎ k.
Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ã¨=∂*ÏxH˜ P"≥∂^Œ Ü≥∂Qƺ"≥∞#ÿ áœ~°∞Å∞QÍ fiÛk^Œ∞`Ì ∞« Ok. „Hõ=∞tHõ}
∆ , ã¨ÇϨ HÍ~°O, F~°∞Ê, ã¨=∞„QÆ`«
(integration ) =O\˜ qÅ∞=Å#∞ É’kèã∞¨ OÎ k. Jxfl JOK≥ÅÖ’#∞ q^•º =º=ã¨÷ =º‰õΩÅÎ ‰õΩ `«y# *Ï˝#=Ú `À
áê@∞QÍ, hu xÜ«∞=∂Å∞ (ethics ) =O\˜q xiú+ì̈ áê~ „Ѩ}ÏoHõÅ ^•fi~å, „Ѩ=~°<Î å "≥Y· ~°∞Å ^•fi~å#∂
Ñ≤ÅÅ¡ ‰õΩ JOkã¨∂Î "åi Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ=~°#Î Å#∞ ã¨=∂[ Pâ◊Ü∂« ʼnõΩ `«y#@∞¡QÍ fiÛ k^Œ∞`Ì ∞« Ok.

287
Downloaded from http://smartprep.in

q^•º ™ê^è#Œ OQÍ áê~îâ° ßÅ∞.

=∂~°∞`«∞#fl HÍÅ=∂# Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞, qq^èŒ ã¨=∂*ÏÅÖ’x ™êO㨯$uHõ HÍ~°HÍÅ∞ =O\˜q q^Œº ÃÑ·
„ѨÉèÏ"åxfl K«∂Ñ≤™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ q^Œº Ü≥ÚHõ¯ qã¨Î~°} "ÕQÆO H˘xfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ#∂ H˘xfl
ã¨=∂*ÏÅÖ’ `«‰Ωõ ¯=QÍ#∂ LO@∞Ok. ã¨=∂[ J=ã¨~åÅ∞, Jaè=$kú ™ê÷~Ú, =∂ˆ~ ™ê=∂lHõ hu ã¨∂„`åÅ∞
=O\˜q q^Œº Ü≥ÚHõ¯ "åºÑ≤Î ÃÑ· „ѨÉÏè =O K«∂Ñ≤™êÎ~Ú. JÖψQ H˘xfl H˘xfl âߢ™êÎÅ∞ H˘xfl H˘xfl HÍÖÏÅÖ’,
ã¨=∂*ÏÅÖ’ Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ |\˜ì „áê=ÚYº`« =Ç≤Ï™êÎ~Ú. „áêp# HÍÅOÖ’ q^•º É’^è#Œ Ö’ =∞`« „QÆO^è•Å∞,
`«`fiΫ =Ú, Pk Éè∫uHõ âߢãOÎ̈ (Metaphysics). =O\˜ "å\˜H˜ „áê=ÚYº`« LO_Õk. ã¨=∂*ÏÅ∞ Jaè=$kú
K≥Ok# D HÍÅOÖ’ ã¨=∂Kå~åxH˜, x~°fiǨÏ}Ï ™ê=∞~å÷ºxH˜ ã¨O|OkèOz# *Ï˝<åxH˜ Z‰õΩ¯= „áê=ÚYº`«
Åaè™ÈÎOk. áê~îâ° ßÅÖ’¡ „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO, Ãã‰õΩºÅi[O, ã¨=∂#`«, *ÏfÜ«∞ ÅH∆ͺÅ∞ =O\˜q q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ "åi
áê~îåºOâßÖˇ#· K«i„`«, ã¨O㨯$u, "å~°ã`¨ fi« ã¨OѨ^,Œ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ qÅ∞=Å∞ =O\˜ "å\˜`À áê@∞QÍ É’kèOѨ|_»`å~Ú.
Ñ≤ÅÖ¡ ’¡ =∞Oz hu xÜ«∞=∂Å∞ =∞Oz |∞^Œ∞Åú ∞, „Hõ=∞tHõ} ∆ , Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ ÃÑOá⁄OkOK«_O» ^•fi~å q^•º =º=ã¨Å÷ ∞
xÜ«∞`« ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï =º=ã¨Ö÷ ’ „Ѩ^•è # Éè∂í q∞Hõ =Ç≤Ï™êÎ~Ú.
3. ~å[º=Ú : ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ö’ „Ѩ^•è # áê„`«^•è i ~å[ºO J#_»OÖ’ ZO`« =∂„`«O Juâ◊Ü∂≥ H˜Î ÖË^∞Œ .
™ê=∂lHõ âߢã"Î̈ `Õ ÅΫ ∞ ~å[ºO JO>Ë XHõ xs‚`« Éè∂í ÉèÏQÆOÖ’ „Hõ=∞|^Œ=ú ∞`«#∞, Éè„í ^Œ`#« ∞ HÍáê_»_®xH˜ U~°Ê_ç#
ã¨O¿ã÷ J~Ú#ѨÊ\˜H,© P Éè∂í ÉèÏQÆOÃÑ· ™ê~°fiÉè∫=∂kèHÍ~°O Hõey ™ê~°fi[h# K«\ÏìÅ#∞ J=∞Å∞KÕÜ∞« QÆÅ |Å=Ú,
JkèHÍ~°=Ú Hõey# =º=ã¨Q÷ Í Jaè„áêÜ«∞Ѩ_<ç å~°∞.

288
Downloaded from http://smartprep.in

~å[º=Ú „ѨÉ∞íè `«fi=Ú ^•fi~å Ѩx KÕã∞¨ OÎ k. P^è∞Œ xHõ ~å*ϺÅ∞ ã¨OHˆ =∆ ∞~å*ϺÅ∞QÍ Ñ¨x KÕÜ∞« _®xH˜
„ѨÜ∞« uflã¨∞<Î åfl~Ú.J#QÍ qq^èŒ ™ê=∂lHõ ¿ã=Öˇ#· q^Œº, P~ÀQƺO, =$^•úѺ¨ O Ñ≤OKè#« ∞, x~°∞^ÀºQÆ Éè$í u
=O\˜q W=fi_»O. „Ѩ[Å ã¨ÇϨ HÍ~°O, N.G..O Å∞, W`«~° ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ ∞ g∞_çÜ∂« =O\˜ ã¨Oã¨Å÷
™ê=¸Ç≤ÏHõ ã¨ÇϨ HÍ~°O`À D ã¨OHˆ =∆ ∂Å∞ J=∞Å∞ ™ê^躌 Ѩ_∞» `ÀOk. L^•II „ѨÉ∞íè `«fiO KÕÑ\¨ #ì̃ ѨÖòû áÈeÜ≥∂
HÍ~°º„Hõ=∂xH˜ g∞_çÜ∂« "åà◊√¡ q¢ã`Î̈ « „ѨKå~°O HõeÊOK«_O» =Å¡, NGO'S , q^•º =º=ã¨Å÷ ∞ nxÃÑ· J=QÍǨÏ#
HõeOæ K«_O» ^•fi~å, P HÍ~°º„Hõ=∞O „Ѩ[Ö’¡H˜ "≥àQ¡◊ ÅÆ _æ "» ∞Õ QÍHõ Jk ZO`À q[Ü«∞=O`«O J~ÚOk. ÃÑ· ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’
~å[ºO |ńѨÜ∂≥ QÆO ^•fi~å HÍHõ JxÜ«∞`« xÜ«∞O„`«}Ï ã¨Oã¨Q÷ Í Ñ¨xKÕã≤ „Ѩ[ʼnõΩ "Õ∞Å∞ KÕ¿ã HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
KÕÑ\¨ Oì˜ k. HÍh H˘xfl Ѩ#∞ÅÖ’ =ÚYºOQÍ K«@ì Ѩi~°H} ∆õ , âßOu Éè„í ^Œ`Å« ã¨=∞㨺, _çÃÑ#¶ ∞û (defence), q^Õj
=º=Ǩ~åÅ∞, Hõ~Ô hû (currency) , =O\˜ q+¨Ü∂« ÅÖ’ ~å*º=Ú xÜ«∞`« xÜ«∞O„`«}Ï =º=ã¨Q÷ Í Ñ¨x KÕã∞¨ OÎ k.
J=ã¨~"° ∞≥ `ÿ Õ K«\Ïìxfl Ju„Hõq∞¿ãÎ |ńѨÜ∂≥ QÆO KÕÜ∞« _®xH˜ ‰õÄ_® "≥#∞HÍ_»É’^Œ∞.
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ ÃÑ_¶ ~» Ö° ò (Federal) =º=ã¨÷ LOk. „QÍ=∞=Ú, ÉÏ¡H± (Block) ÖË^• =∞O_»Å (Mandal)
™ê÷~Ú, lÖÏ¡, ~å¢+Oì̈ =∞iÜ«Ú *ÏfÜ«∞™ê÷~Ú =~°‰Ωõ „ѨÉ∞íè `«fiO qq^èŒ ~°∂áêÅÖ’ LO_ç JkèHÍ~°∞Å W`«~°
Ü«∞O„`åOQÆO ^•fi~å K«\ÏìÅ#∞, „ѨÉ∞íè `«fi HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ J=∞Å∞ JÜÕ∞ºÖÏ K«∂ã¨∞OÎ k. D q^èOŒ QÍ P^è∞Œ xHõ
ã¨=∂*ÏÅÖ’ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} ~å[º=Ú XHõ „áê|źO â◊HQΘ Í LOk.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 20.5
XHõ¯ "åHõºOÖ’ *"å|∞ „"åÜ«∞O_ç.
1. K«\ÏìʼnõΩ =∞#O ZO^Œ∞‰õΩ (obey ) Q“~°q™êÎ=Ú
.................................................................................
2. K«\ÏìxH˜ QÆÅ P^è•~åÅÖ’ ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ P^è•~åÅ#∞ (Sources ) `≥ÅѨO_ç?
................................................................................
3. „ѨÉ∞íè `«fiO J#QÍ g∞ˆHq∞ J~°O÷ J~ÚºOk.
.................................................................................
4. K«\ÏìÅ∞ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =∞^躌 `Õ_®Å#∞ `≥Å∞ѨÙ=Ú.
.................................................................................

289
Downloaded from http://smartprep.in

20.6 ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}

« Ï ã¨Oã¨Å
÷ ∞: ‰õΩ@∞O|O, W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞, Ñ„ *
¨ Ïaèá„ êÜ«∞O

‰õΩ@∞O|=Ú :
XHõ =ºHÎ̃x J~°Oú KÕã∞¨ HÀ"åÅO>Ë J`«x [#∞º=ÙÅ∞ =∞iÜ«Ú tâ◊√=ÙQÍ =ºHÎ̃ H˘xfl "å~°ã`¨ fi« ™ê=∞~å÷ºÅ`À
ѨÙ\ì̃#ѨÊ\˜H© Ѩiã¨~åÅ „ѨÉÏè =O =Å# Jq =$kú K≥O^Œ@"≥∂ ÖË^• PyáÈ=_»"∂≥ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ѨÓ=ÙÅ∞ ã¨~Ô #·
"å`å~°=~°}OÖ’ ZÖÏ qHõã™≤ êÎÜ∂≥ , áÈ+¨} ÖËHáõ È`Õ ZÖÏ #tOzáÈ`åÜ≥∂ J\Ï¡Qˆ =º‰õΩÅÎ Ü≥ÚHõ¯ ™ê=∞~å÷ºÅ∞,
=¸iÎ=∞`«fi qHÍã¨O, Jaè=$kú =O\˜ JOâßÅ∞ ã¨~Ô #· Ѩiã¨~åÅ∞ L#flѨC_»∞ K«H¯õ QÍ qHÍã¨O á⁄O^Œ∞`å~Ú.
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ö’ ‰õΩ@∞O|=Ú „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ =º=ã¨Q÷ Í Ñ¨iQÆ}O˜ Kåe. „Ѩu tâ◊√=Ù `«# K«∞@∂ì =Ù#fl
Ѩiã¨~åÅ #∞O_ç <Õ~∞° Û‰õΩO\Ï_»∞. ѨÙ@ìQÍ<Õ tâ◊√=Ù K«∞@∂ì =Ù#fl „ѨÑO¨ K«O ‰õΩ@∞O|"Õ∞ HÍ|\˜ì P Ѩiã¨~åÅ „ѨÉÏè =O
tâ◊√=ÙÃÑ· „Ѩ|ÅOQÍ =ÙO@∞Ok. Ѩ^`úŒ ∞« Å∞, JÅ"å@∞¡, qÅ∞=Å∞ =O\˜=hfl `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞, ™È^Œs ™È^Œ~∞° Å∞, |O^è∞Œ =ÙÅ
#∞O_ç <Õ~∞° ÛHÀ=@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. tâ◊√=Ù ã¨=∂[ „Ѩ=∂}ÏÅ∞, qÅ∞=Å∞, PKå~åÅ∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =O\˜ "å\˜x
™êOѶ∞‘ H©H~õ }° „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ ÉèÏQÆOQÍ ‰õΩ@∞O|O <Õ~∞° Ê`«∞Ok. D q^èOŒ QÍ ‰õΩ@∞O|O tâ◊√=Ù =¸iÎ=∞`åfixfl fiÛk^Œ_Ì O» Ö’
„Ѩ^•è # Éè∂í q∞Hõ =Ç≤Ïã¨∞OÎ k.
„QÍ=∂ÅÖ’ =ºHÎ̃H˜ ‰õΩ@∞OÉÏxfl |\ì̃ Ǩϟ^• Åaèã∞¨ OÎ k. ‰õΩ@∞O| ÃÑ^ŒÅÌ ∞ =ºHÎ̃ Ü≥ÚHõ¯ =¸iÎ=∞`«fi qHÍã¨OÖ’
|Å"≥∞#ÿ „ѨÉÏè =O Hõey =ÙO\Ï~°∞. =ºH˜Î Jaè~∞° K«∞Å∞, P㨉Ωõ ÅÎ ∞ WëêìWëêìÅ∞, r=#â‹e· Ö’ gi „ѨÉÏè =O HõxÊã¨∞OÎ @∞Ok.
q"åÇ¨Ï ã¨O|O^•Å∞ KåÖÏ =~°‰Ωõ ÃÑ^ŒÅÌ ∞ ‰õΩkiÛ#"≥· LO\Ï~Ú. q"åǨxfl W^Œ~Ì ∞° =∞#∞+¨µºÅ∞ HõÅ~ÚHõQÍ QÍHõ W~°∞
‰õΩ@∞OÉÏÅ HõÅ~ÚHõQÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° .
Ѩ@} ì ÏÅÖ’ ‰õÄ_® =ºHÎ̃ rq`åxfl, =¸iÎ=∞`åfixfl fiÛ k^Œ_Ì O» Ö’ ‰õΩ@∞O|"Õ∞ „Ѩ^•è # áê„`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k.
J~Ú`Õ áêi„âßq∞H©H~õ } ° <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’ =Åã¨Å∞, J~°H˘~° r`«É`íè åºÅ∞, W~°∞‰õΩ Wà◊√¡ L=∞‡_ç ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ qzÛ#fl"≥∞ÿ
"≥Ü
· ∞« HÎ̃Hõ Hˆ O„^ŒHõ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ ѨÙ@∞ì‰Ωõ ~å=_®xH˜ HÍ~°}=∞Ü«∂º~Ú. nx=Å# ‰õΩ@∞OÉÏÅÖ’ `«=∞ÃÑ· `å=Ú ^Œ$+≤ì
ÃÑ@∞ì‰Ωõ <Õ zO`«# Z‰õΩ¯"≥O· k. „QÍ=∂ÅÖ’ÖÏQÍ ™ê=¸Ç≤ÏHõ"å^ŒO (collectivism ) ‰õΩ q~°∞^ŒOú QÍ =ºHÎ̃Q`Æ « "å^ŒO
(Individualism) ‰õΩ „áê=ÚYº`« ÃÑiyOk.
‰õΩ@∞O|O ^•fi~å [~°Q=Æ Åã≤# „Ѩ„H˜Ü∞« Ö’ H˘xfl W`«~° kfifÜ«∞ „âı}˜ ã¨Oã¨Å÷ ^•fi~å J#QÍ `«~Q° uÆ QÆ^∞Œ Å∞,
P@ã¨Ö÷ ÏÅ∞, ã¨=∞=Ü«∞ã¨∞¯Å |$O^ŒO, g∞_çÜ∂« =O\˜ "å\˜ ^•fi~å tâ◊√=Ù Ü≥ÚHõ¯ ™êOѶ∞‘ H©H~õ } ° / ™ê=∂lH©H~õ }
°
„Ѩ„H˜Ü∞« <Õ_∞» [~°∞QÆ∞`ÀOk. „QÍ=∂Å =∂kiQÍ =ºH˜Î Ǩϟ^• "≥Ú`«OÎ `«# ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç HÍHõ H˘O`«=~°‰Ωõ
‰õΩ@∞O|O =∂„`«"∞Õ ‰õΩ@∞O| Ǩϟ^•, q∞QÆ`å JO`å =ºH˜Î ™êkèOz# q[Ü«∂Å∞, q+¨Ü∂« Å P^è•~°OQÍ Ç¨ÏŸ^•#∞
á⁄O^Œ∞`å_»∞. `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞, ÃÑ^Œ"Ì åà◊√¡ q"åÇ¨Ï q+¨Ü∞« OÖ’ x~°Ü ‚ ∂« kèHÍ~åxfl Hõey =Ù#flѨÊ\˜H,© =~°∞_»∞, =^è∞Œ =ÙÅ
JOwHÍ~åxfl ‰õÄ_® á⁄O^Œ@O `«Ñʨ xã¨i. ‰õΩÖÏO`«~,° =∞`åO`«~° q"åǨÅ∞ ‰õÄ_® Z‰õΩ¯=QÍ<Õ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
nxx |\˜ì q"åÇ¨Ï q+¨Ü∂« ÖÖ’ ‰õΩ@∞O|OHõ<åfl =º‰õΩÅÎ WëêìWëêìÅHˆ „Ѩ^•è #º`« Z‰õΩ¯= J=Ù`ÀOk J#flk ã¨$+¨=ì ∞ø`«∞#flk.
J~Ú`Õ ÃÑ^ŒÅÌ , `«e^¡ OŒ „_»∞Å JO_»^OŒ _»Å∞ ã¨ÇϨ HÍ~°O W~°∞"≥Ñ· Ù¨ Å #∞O_ô ÖËHáõ È`Õ =ºH˜QÎ `Æ « Éè^Ë •aè„áêÜ«∂Å∞ q_çáÈ=_®xH˜

290
Downloaded from http://smartprep.in

JOu=∞OQÍ q_®‰õΩʼnõΩ ^•i fÜ«∞=K«∞Û. „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ WÖÏO\˜ ã¨=∞㨺Å∞ =zÛ#ѨÙ_»∞ ÃÑ^Œ"Ì åà◊√¡ HõÅ∞QÆKãÕ ∞¨ ‰õΩx
"åi ã¨=∞㨺Å∞ ã¨~∞° ‰Ì Ωõ x áÈÜÕ∞ÖÏ #K«ÛK≥ÑÊ≤ ã¨O™ê~åÅ#∞ K«H¯õ k^Œ∞`Ì å~°∞.

2. W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞
„QÍ=∂ÅÖ’ ™ê^è•~°}OQÍ `«=∞ ™⁄O`« |O^è∞Œ =ÙÖ’ ÖË^• ™⁄O`« ‰õΩÅO "åˆ~ W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞Å∞QÍ=ÙO\Ï~°∞.
JO^Œ∞=Å¡ g~°∞ KåÖÏ ^ŒQiæÆ , =ÚMÏ=Úd ã¨O|O^è•Å∞ Hõey =ÙO\Ï~°∞. JO^Œ∞=Å¡<Õ WO\˜ JÅ∞¡_∞» Hˆ =ÅO P WO\˜Hˆ
HÍHõ XHõ ÃÑ^ŒÌ ã¨=¸Ç¨xH˜, ‰õΩ@∞O| Ǩϟ^•#∞ |\ì̃ H˘xfl H˘xfl ™ê~°∞¡ "≥Ú`«OÎ „QÍ=∂xˆH JÅ∞¡_∞» QÍ Q“~°"åxfl
á⁄O^Œ∞`å_»∞. JO>Ë |O^è∞Œ `åfiÅ∞, |O^è•Å∞ Hˆ =ÅO XHõ WO\˜H˜ =∂„`«"∞Õ Ñ¨iq∞`«=∞=fiHõ "≥Ú`«OÎ ã¨=¸Ç¨xH˜,
„QÍ=∂xH˜ Wq =ã≤iÎ Oz =ÙO\Ï~Ú.
Ѩ@}
ì ÏÖ q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞Å áê„`« <å=∞=∂„`«OQÍ =ÙO@∞Ok. JѨÙ_»∞ѨÙ_»∞ Hõeã≤ `å`å¯eHõ
ã¨O|O^è•Å =~°Hˆ Wq Ѩiq∞`«O. H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ `«=∞ W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ Z=~À "å~°∞ UO KÕã∞¨ OÎ \Ï~À ZO`«=∞O^À
J#fl q+¨Ü∂« Å∞ ‰õÄ_® Ѩ@} ì ÏÅÖ’ x=ã≤OKÕ "åiH˜ `≥eÜ«∞^Œ∞. W@∞=O\˜ Ѩiã≤u÷ „QÍg∞} "å`å=~°}ÏxH˜ ѨÓiÎ
aè#fl"≥∞#ÿ k.
D q^èOŒ QÍ K«∂ã≤#@¡~Ú`Õ „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’x W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ "å~°∞ ‰õΩ@∞O| =º=Ǩ~åÅÖ’ K«∞~°∞HÔ #·
áê„`« =Ç≤Ï™êÎ~x° K≥Ñʨ =K«∞Û. =ºHÎ̃ qK«e`« (deviant) „Ѩ=~°#Î ÃÑ· g~°∞ `«=∞ =ºuˆ~Hõ`#« ∞ ã¨∂\© áÈ\© =∂@Å
^•fi~å#∂, ÃÑ^ŒÅÌ ^•fi~å#∂ WOHÍ JÖÏO\˜ W`«~° ™ê=∂lHõ Ѩ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å#∞ =ºHõΠѨ~∞° ™êÎ~∞° . =º‰õΩÅÎ ∞ ã¨=∂[
=ºuˆ~Hõ`‰« Ωõ ÉèÜ
í ∞« Ѩ_ç `«=∞ „Ѩ=~°#Î #∞ ã¨ik^Œ∞‰Ì Ωõ O\Ï~°∞.
J^Õ Ñ¨@}ì ÏÅ q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ „Ѩu q+¨Ü∂« xfl W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞"å~°∞ Ѩ\Oì̃ K«∞HÀ‰õΩ#flѨÊ\˜H,© U"≥<· å XHõ
q+¨Ü∞« "≥∞ÿ ã¨=¸Ç¨Ï ã≤u÷ QÆ`∞« Å∞ ^≥|ƒu<Õ q^èOŒ QÍ =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î L#flѨÙ_»∞, W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞"å~°∞ HõÅ∞QÆKãÕ ∞¨ ‰õΩx P
„Ѩ=~°#Î #∞ ã¨ik^Œ∞`Ì å~°∞. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ K≥`#Ϋ ∞ W+¨Oì =zÛ#@∞¡ áê~°"¿Õ ãÎ ^Œ∞~°Oæ ^èOŒ , ^À=∞Å∞~ÀQÍÅ∞ "åºÑ≤Î K≥O^Œ∞`å~Ú.J\Ï¡
Z=~°~Ú<å KÕã#≤ @¡~Ú`Õ ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞"å~°∞ P =ºH˜xÎ xÅnÜ«∞@"≥∂, ÖË^• JÖÏO\˜ „Ѩ=~°#Î
=∂~°∞ÛH˘=∞‡x K≥Ñʨ @O =O\˜q KÕ™êÎ~∞° .
„Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞O : ã¨=∂*Ï㨉Ωõ ÅÎ ‰õΩ ã¨O|OkèOz =º‰õΩÅÎ ∞ "≥e|∞KÕÛ Jaè„áêÜ«∂Åhfl Hõeã≤ „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂Å∞QÍ Ñ≤Å∞=
|_»`å~Ú. "å~åÎÑ„¨ uHõÅ∞, ~ˆ _çÜ∂≥ , >ˇeq[#∞, ã≤x=∂Å∞, âßã¨<åÅ∞, Hõ~Ñ° „¨ `åÅ∞, z=~°‰Ωõ =∂@Å∞ „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞OÃÑ·
„ѨÉÏè =O K«∂ѨÙ`å~Ú. =∂~°∞=¸Å „QÍ=∂Å ã¨=Ú^•Ü«∂ʼnõΩ "å~åÎÑ„¨ uHõÅ∞ HÍh >ˇeq[#∞ HÍh JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
=ÙO_»=Ù. JO^Œ∞=Å¡ g~°∞ `«=∞ K«∞@∂ì [iˆQ q+¨Ü∂« ÅÃÑ· `«=∞ `«=∞ Jaè„áêÜ«∂Å#∞ 'ѨÙHÍ~°∞—¡ '=ÚK«Û@∞¡— ^•fi~å
"≥e|∞K«∞Û`«∞O\Ï~°∞. J~Ú`Õ D =∞^躌 HÍÅOÖ’ ~ˆ _çÜ∂≥ ^•fi~å ã¨∞^Œ∂~° „áêO`åÅÖ’x "å~åÎ qâıëêÅ∞ `≥Å∞û‰õΩO@∞<åfl~°∞.
"å~åÎÑ„¨ uHõÅ∞ ‰õÄ_® JO^ŒiH© K«kq qxÑ≤Oz ^•xÃÑ· K«~Û° Å∞ [~°Ñ_¨ O» =O\˜q KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞. WѨÙ_çÑÙ¨ _»∞ >ˇeq[<£
‰õÄ_® Ѩ֡ˇ „áêO`åʼnõΩ KÕiOk. ã¨fi`«O„`«º ÉèÏ~°`^« âÕ O◊ Ö’ =Ü≥∂[# F@∞ ǨωõΩ¯ HõeÊOK«_O» =Å¡#∂, ѨOKå~Úf~å*ò
=º=ã¨,÷ „Ѩ}ÏoHÍÜ«Ú`« Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ Wq Jhfl ‰õÄ_® „QÍ=∂Å∞ ~å[H©Ü∞« OQÍ, Pi÷HOõ QÍ „Ѩ^•è # „ã¨=OuÖ’
Hõe¿ãO^Œ∞‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ®¤~Ú.
291
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ@} ì ÏÅÖ’ =Ú„^Œ} (Print), ^Œ$â◊º (Visual) „Ѩ™ê~° =∂^躌 =∂Å∞ „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂Å#∞ „ѨÉÏè q`«O KÕ™êÎ~Ú.
^Œ$â◊º ™ê^è#Œ O „Ñ≤O@∞ g∞_çÜ∂« Hõ#fl â◊H=Î̃ O`«"∞≥ #ÿ k HÍ=@O =Å¡ >ˇeq[<£ "å~åÎÑ„¨ uHõÅ Hõ<åfl Z‰õΩ¯= P^Œ~} °
á⁄OkOk. J~Ú`Õ K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl ã¨=∂*ÏÅÖ’ =∂„`«O "å~åÎÑ„¨ uHõÅ „ѨÉÏè =O Ug∞ `«QæÆ ÖË^<Œ Õ K≥áêÊe.
„Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞O ™ê^è#Œ O U^≥#· ѨÊ\˜H© ã¨=∂[OÖ’x =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ Wq „Ѩuã¨ÊOk™êÎ~Ú. =ÚYºOQÍ
¿Ñ~°∞"≥∂Ñ≤# „Ѩ=ÚY∞Å „Ѩ=~°#Î #∞ Wq *Ï„QÆ`QΫ Í QÆ=∞xã¨∞OÎ \Ï~Ú. `«=∞ „Ѩ=~°<Î åÖ’áêÅ#∞ Wq ZHõ¯_» |Ç≤Ï~°`æ «
Ѩ~∞° ™êÎ"∂≥ Jx „Ѩ=ÚY∞Å∞ `«Q∞Æ *Ï„QÆ`QΫ Í "≥∞^ŒÅ∞`å~°∞. =∂=¸Å∞ =º‰õΩÅÎ ∞ `«=∞ÃÑ· =ºuˆ~Hõ ѨÙHÍ~°∞¡ +≤HÍ~°∞
KÕÜ«∞‰õΩO_® `«=∞ „Ѩ=~°Î# `«y# q^èŒOQÍ LO_ÕÖÏ K«∂ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂ʼnõΩ L#fl â◊HÎ̃
J@∞=O\˜k.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 20.6
MÏmÅ#∞ ѨÓiOK«∞=Ú :
a. tâ◊√=Ù ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ Jaè=$kúH˜ ‰õΩ@∞O|=Ú............. áê„`« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k.
b. Ѩ@}
ì ÏÅÖ’ ‰õΩ@∞O|ÉÏ^躌 `≥#· ™êOѶ∞‘ H©H~õ }
° „Ѩ„H˜Ü∞« ........ =º=ã¨Å÷ ^•fi~å x~°fiÇ≤ÏOK«|_»∞`ÀOk.
c. Ѩ@}
ì „áêO`åÅÖ’ =ºH˜Î `«#, ™ê=∂lHõ Ǩϟ^•#∞ „Ѩ^•è #OQÍ............. #∞O_ç á⁄O^Œ∞`å_»∞.
XHõ¯ "åHõºOÖ’ ã¨=∂^è•#q∞=Ú‡
1. „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞O J#QÍ <Õq∞?
..........................................................
2. „Ѩ^•è # „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂Å∞ =º=ã¨Å÷ ∞ Uq?
...........................................................

WѨÊ\˜=~°‰õΩ h=Ù <Õ~°∞Û‰õΩ#flq.

O =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@¡‰Ωõ J#∞QÆ∞}OQÍ =ÙO_ÕÖÏ ã¨=∂[=Ú J^Œ∞Ѩ٠KÕÜ∞« _®<Õfl ™ê=∂lHõ
xÜ«∞O„`«}QÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° .
O *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞, huã¨∂„`åÅ∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, =∞`«=Ú =O\˜ "å\˜ ^•fi~å JxÜ«∞`« xÜ«∞O„`«}Ï
Ѩ^`úŒ ∞« Å#∞ѨÜ∂≥ yOz „Ѩ=~°#Î Å#∞ ã¨=∂[O J^Œ∞Ѩ٠KÕã∞¨ OÎ k. q^Œº, K«@=ì Ú =O\˜ "å\˜ ^•fi~å xÜ«∞`«
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^`úŒ ∞« Å#∞ J=ÅOaOz =º‰õΩÅÎ „Ѩ=~°#Î #∞ xÜ«∞O„uã¨∞OÎ k.

292
Downloaded from http://smartprep.in

O P^è∞Œ xHõ ã¨=∂*ÏÅÖ’ ~å[ºO ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ö’ H©ÅHõÉÏ^躌 `« =Ç≤Ïã¨∞OÎ k. hux „áÈ`«ûÇ≤Ïã¨∂Î XHõ "≥Ñ· Ù¨
|ńѨÜ∂≥ QÆO =∞~À "≥Ñ· Ù¨ LѨÜ∂≥ yOz ã¨=∂[ xÜ«∞O„`«}#∞ ™êkèã∞¨ OÎ k. ~å*º=Ú „ѨÉ∞íè `«fi, JOQÍÅ
^•fi~å, JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÆO ^•fi~å qq^èŒ ™ê÷~ÚÖÖ’ ѨxKÕã∞¨ OÎ k. ( L^•II „QÍ=∞O, lÖÏ¡, ~å¢+Oì¨ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q)
O ‰õΩ@∞O|=Ú, W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞, „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂Å∞ ‰õÄ_® ã¨=∂[ xÜ«∞O„`«}Ö’ „ѨÉÏè =O K«∂ѨÙ`å~Ú.
O „QÍ=∂ÅÖ’ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}‰õΩ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, ‰õΩ@∞O| PKå~åÅ∞ ã¨iáÈÜÕ∞q. #QÆsHõ~} ° ^•x Ѷe¨ `«OQÍ
=zÛ# ã¨Ot¡+ì̈ q^è~Œ º° # (Herogenity) ™ê=∂lHõ ã¨fi~°∂áêÅ =Å¡ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}‰õΩ ~å[ºO KÕ
™ê÷ÑO≤ K«|_ç#, ~å[º Ü«∞O„`åOQÆO ^•fi~å |ÖÏxfl á⁄O^Õ K«\ÏìÅÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ÖÕ Ï KÕâß~Ú.

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} JO>Ë Uq∞\˜? ^•x J=ã¨~O° ZO^Œ∞‰õΩ?
2. 'xÜ«∞`«— 'JxÜ«∞`«— ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ï Ñ¨^`úŒ ∞« Å =∞^躌 `Õ_®Å#∞ `≥Å∞ѨÙ=Ú.
3. *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞, hu ã¨∂„`åÅ∞ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}‰õΩ ZÖÏ `À_»Ê_»`å~Ú?
4. ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ö’ '=∞`«O— áê„`«#∞ q=iOK«O_ç?
5. K«\ÏìÅ∞ - Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ =∞^躌 `Õ_®Å#∞ q=iOK«O_ç.
6. ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„u}‰õΩ q^Œº U q^èOŒ QÍ `À_»Ê_»∞`«∞Ok.
8. ‰õΩ@∞O|=Ú, W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ "å~°∞ ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ö’ U q^èOŒ QÍ `À_»Ê_»`å~°∞.
9. ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«}Ö’ „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂Å áê„`«#∞ `≥ÅѨO_ç.

Ѩ^ŒHÀâ◊O
1. „â◊=∞ qÉè[í # (division of labour) : ™ê=∂lHõ =º=ã¨Ö÷ ’ XHõ ѨxÖ’ Wq∞_ç =Ù#fl qq^èŒ „âı}∞Å∞ Pi÷Hõ
ã¨O|O^èŒ L`«ÊuÎx J^躌 Ü«∞#O KÕ¿ãѨÙ_»∞ D ÉèÏ=# =ÙѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» `«∞Ok.
2. ã¨=¸Ç¨Ï=Ú : ã¨=¸Ç¨Ï=Ú JO>Ë XHõ ™ê=∂lHõ =º=ã¨.÷ nxÖ’x ã¨É∞íè ºÅ∞ XˆH QÆ∞iÎOѨÙ#∞ Hõey, Ѩ~㰠ʨ ~°
ã¨OÉO^è•Å∞ Hõey =ÙO\Ï~°∞.
3. Pk Éè∫uHõ "å^ŒO (Meta physics) : ™ê=∂lHõ Ѩi}Ï=∞OÖ’ XHõ ^Œâ.◊ D ^ŒâÖ◊ ’ x*Ïxfl `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ
H˘O`« =∂#=ÙxHõO^Œx JfO„nÜ«∞ q+¨Ü∂« Å∞ H˘O`« âߢãqΨ *Ï˝<åxfl *’_çOz ™ê=∂lHõ ^Œ$yfi+¨Ü∂« Å#∞
(Social Phenonon) q=iOKÕ „ѨÜ∞« `«flO

293
Downloaded from http://smartprep.in

4. JHõ~∆ ° *Ï˝# ed`« *Ï˝# ѨÓ~°fi ã¨=∂*ÏÅ∞ (Pre - literate Society ) : ã¨=∂[OÖ’ JO^Œ~∂° XHõ Ѩ^uúŒ ÖÏQÍ
JHõ~∆ ° *Ï˝#O á⁄O^Œ‰Ωõ O_® L#fl ã¨=∂[O <Õ\˜ JHõ~∆ *° Ï˝#O ã¨=∂*ÏʼnõΩ ѨÓ~°fi ã¨=∂*ÏÅ∞ g\˜<Õ Pk=∞
ã¨=∂*ÏÅ∞ Jx ‰õÄ_® JO\Ï~°∞.
° (Urbanisation) : Ѩ@}
5. #QÆsHõ~} ì ÏÅÖ’ ÃÑ^ŒÌ ã¨OYºÖ’ [<åÉèÏ Hˆ O„nHõ$`«"∞≥ ÿ =º=™êÜÕ∞`«~° Ѩ#∞ÅÖ’
x=∞QÆfl"≥∞ÿ LO_Õ „Ѩ„H˜Ü∞« .

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

20.1
1. ™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`«} : ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞, PKå~åÅ∞ ^•fi~å ÖË^• ~å[ºO Ü≥ÚHõ¯ x~°ƒOù ^èŒ â◊HΘ ^•fi~å XHõ
=ºH˜Î „Ѩ=~°#Î #∞ xÜ«∞O„uOK«∞@.
2. (a) ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ∞ qÅ∞=ʼnõΩ Hõ@∞ì|_ç =ÙO_»@O ^•fi~å
(b) |Å „ѨÜ∂≥ QÆO ^•fi~å

20.2
(a) J=Ù#∞ (b) HÍ^Œ∞ (c) J=Ù#∞

20.3
(a) ã¨xflÇ≤Ï`« (b) ~å[ºO (c) Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ (d) z~°∞#=Ùfi

20.4
1. *Ï#Ѩ^Œ s`«∞Å∞ J#QÍ ã¨=∂*OÖ’x „Ѩu =ºH˜Î Hõ@∞ì|_ç =ÙO_Õ „Ѩ=∂}ÏÅ∞.
2. hu ã¨∂„`åÅ∞ *Ï#Ѩ^sŒ `«∞Å =∂ki Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ PKå~åÅ#∞ HÍHõ <≥u· Hõ „Ѩ=~°#Î #∞ `≥Å∞Ѩ٠`å~Ú.
3. Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ KåÖÏ HÍÅO #∞O_ç „Ñ¨[Å∞ PK«iOKÕ q^è•<åÅ∞
4. Ѩq„`«"∞≥ #ÿ =ã¨∞=Î ÙʼnõΩ ã¨O|OkèOz# qâßfi™êÅ∞ PKå~åÅ PK«~}
° Å#∞ `≥Å∞ѨÙ#k =∞`«=Ú.

294
Downloaded from http://smartprep.in

20.5
1. (a) tHõ∆ JO>Ë ÉèÜ
í ∞« O (b) xÜ«∞=∂ʼnõΩ J#∞=~°∞ÖÎ ·ˇ LO>Ë JÅ"å@∞
2. (a) Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ (b) =∞`«O (c) âßã¨#O
3. „ѨÉ∞íè `«fiOÖ’x Jxfl U[hûÅ∞, JkèHÍ~° Ü«∞O„`åOQÆO ^•fi~å ~å[ºO Ѩx KÕã∞¨ OÎ k.
4. (a) Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ PÜ«∂ ã¨=¸Ç¨ʼnõΩ, QÀ„`åʼnõΩ =∂„`«"∞Õ Ñ¨iq∞`«O HÍQÍ K«@Oì ™ê~°fi[h# ã¨fiÉèÏ"åxfl Hõey
=ÙO@∞Ok.
(b) Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ Q“~°qOѨ|_»\ÏxH˜ HÍ~°}O ™ê=∂lHõ, PKå~åÅ P"≥∂^ŒO Hõeæ =ÙO_»@"Õ∞. K«\Ïìxfl áê\˜OK«\ÏxH˜
HÍ~°}O ^•x ‰õΩ#fl x~°ƒO^èŒ ã¨fiÉèÏ=O.

20.6
1. (a) H©ÅHõO (b) kfifÜ«∞ (c) ™êkèOz# "å\˜ =Å¡
2. ã¨=Ú^•Ü«∞O ÃÑ· „ѨÉÏè =O K«∂¿Ñq+¨Ü∂« ŠѨ@¡ =º‰õΩÅÎ ∞ "≥e|∞KÕÛ Jaè„áêÜ«∂ÖË '„Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞O— Jx
JO\Ï~°∞.
3. „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞O U[hûÅ∞QÍ Ñ¨„uHõÅ∞, ˆ~_çÜ≥∂, >ˇeq[#∞, ã≤x=∂Å∞, âßã¨<åÅ∞, Hõ~°Ñ¨„`åÅ∞, z=~°‰õΩ
=∂@Åx ‰õÄ_® K≥Ñʨ =K«∞Û.

295
Downloaded from http://smartprep.in

21
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê - ãÎ̈sHõ~}° =∞iÜ«Ú
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}«
™ê=∂lHõ qK«Å#O
=∞#=∞O^Œ~=° Ú ™ê=∂lHõ r=#OÖ’ XHõ ÉèÏQÆO. ã¨=∂[O Ö’ ѨÙ\˜ì ã¨=∂[OÖ’ ÃÑ~°∞QÆ∞`åO. ã¨=∂[O
ÖˉΩõ O_® =∞#O |`«HÖõ =Ë Ú. J~Ú`Õ „Ѩuã¨=∂[=Ú `«#HõO>Ë H˘xfl qÅ∞=Å∞ (values) „Ѩ=∂}ÏÅ∞ (norms) Hõiy
LO@∞Ok. =∞#O ã¨=∂[OÖ’ XHõ ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ L<åflO Hõ#∞Hõ "å\˜H˜ |^Œ∞Åú "≥∞ÿ „|`«∞‰õΩ`åO. g∞~°∞ YO_çHõ -II Ö’
„Ѩ=∂}ÏÅ∞ (norms) =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞ (values) QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩx L<åfl~°∞. D „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å∞
=∞#efl ã¨=∂[O JOwHõiOKÕ ™ê÷~ÚÖ’ xÅɡ_`» å~Ú. „Ѩ=∂}ÏÅ∞ qÅ∞=ʼnõΩ ™ê=∂lHõ P"≥∂^ŒO =ÙO@∞Ok.
JO^Œ∞Hˆ ã¨=∂[OÖ’x „Ѩu ã¨É∞íè º_»∞ "å\˜x PK«iOK«=Åã≤ LO@∞Ok. "å\˜H˜ |^Œ∞Öú ·ˇ rqOK«=Åã≤ =ã¨∞OÎ k. J~Ú`Õ
JO^Œ~∂° #_çz# ^•iÖ’ H˘O^Œ~∞° #_»=~°∞. "å~°∞ ã¨=∂[ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡#∞, „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ qÅ∞=Å#∞ áê\˜OK«~∞° .
nx=Å# ™ê=∂lHõ qK«Å# [~°∞QÆ∞`«∞Ok. ™ê=∂lHõ ã¨∞ã≤~÷ `° « ^≥|ƒuO@∞Ok. <Õ~=° Ú (crime ), AÖÏ~Ú`«#O
(truancy), u~°∞QÆ∞É’`«∞`«#O (vagrancy), ÉÏź <Õ~åÅ∞, =∞^Œºáê#=ºã¨#O (alcholism), =∞`«∞ΠѨ^•~å÷ʼnõΩ
ÉÏx㨠=O\˜q ™ê=∂lHõ qK«Å<åxH˜ L^•Ç¨Ï~°}Å∞QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
D áê~îåºOâ◊OÖ’ =∞#=Ú JÖÏO\˜ qK«e`« „Ѩ=~°#«Î Å QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\ÏO.

ÅH∆ͺÅ∞
D áê~îåºOâ◊O K«kq# `«~åfi`« g∞~°∞ D „H˜Ok q+¨Ü∂« Å∞ `≥Å∞û‰õΩO^•=Ú.
O <Õ~=° Ú (crime)
O AÖÏ~Ú`«#O,truancy u~°∞QÆ∞É’`«∞`«#O vagrancy "å\˜ ~°HÍÅ∞, HÍ~°}ÏÅ∞
O ÉÏź <Õ~=° Ú
O =∞^Œº áê#O =∞iÜ«Ú =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å (drug addiction) =º=ã¨#O
296
Downloaded from http://smartprep.in

21.1 <Õ~=° Ú
<Õ~O° J#QÍ ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@¡‰Ωõ , „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ (norms), qÅ∞=ʼnõΩ (values) =∞iÜ«Ú ã¨=∂[O PtOz
P"≥∂kOKÕ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ aè#flOQÍ =ÙO_Õ „Ѩ=~°#Î . W\Ï¡O\˜ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ ™ê=∂lHõ P"≥∂^ŒO =ÙO_»^∞Œ . g\˜x ã¨=∂[
=ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖáêÅ∞QÍ =º=ǨÏi™êÎ~∞° . g∞~°∞ <Õ~=° Ú =∞iÜ«Ú <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ QÆ∞iOz qx =ÙO\Ï~°∞. >ˇeq[<£ ã‘iÜ«∞à◊Ö¡ ’,
ã≤x=∂ÅÖ’ "å\˜H˜ ã¨O|OkèOz# ^Œ$âߺÅ#∞ K«∂ã≤ =ÙO\Ï~°∞. <Õ~=° ÚJO>Ë `≥Å∞™ê g∞‰õΩ? <Õ~=° Ú J#QÍ ã¨=∂[
=ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ „Ѩ=~°#Î H˘xfl ~°HÍÅ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ ™ê=∂lHõ "≥∂^ŒO LO_»^∞Œ . `«# ã¨É∞íè ºÅ #∞O_ç J@∞=O\˜ „Ѩ=~°#Î #∞
ã¨=∂[O HÀ~°∞HÀ^Œ∞. P`«‡Ç¨Ï`«º, ǨÏ`«º ^˘OQÆ`#« O, ^ÀÑ≤_,ô P`åºKå~°O, PÜ«Ú^èŒ ^•_ç =O\˜q H˘xfl P q^è"Œ ∞≥ #ÿ
ã¨=∂[ =ºuˆ~Hõ „Ѩ=~°#Î Å „H˜O^Œ‰Ωõ =™êÎ~Ú.
Wq Jhfl ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ J=º=ã¨`÷ ‰« Ωõ ^•i f™êÎ~Ú. JO>Ë <Õ~=° Ú ™ê=∂lHõ ~°∞QƇ`«‰Ωõ ã¨∂zHõ. ã¨=∂[OÖ’x
H˘O`«=∞Ok ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ HÍ"åeû#k ÖË^• J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ "å\˜H,˜ ™ê=∂lHõ qÅ∞=Å∞ Hõ@∞ìÉÏ@¡‰Ωõ =∞^躌 "≥~· ∞° ^躌 O
U~°Ê_ç#ѨÙ_»∞ <Õ~=° Ú [~°Q\Æ ÏxH˜ J=HÍâ◊O =ÙO@∞Ok. =∞~À q^èOŒ QÍ K≥áêÊÅO>Ë ã¨=∂[OÖ’x H˘O`«=∞Ok Ü≥ÚHõ¯
„Ѩ=~°#Î ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, „Ѩ=∂}ÏÅ∞ (norms) =∞iÜ«Ú qÅ∞=Å (valus) ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ L#flѨC_»∞ JÖÏO\˜
Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ <Õ~åxH˜ ^•i f™êÎ~Ú. "åà◊√¡ qÅ∞=Å∞ =O\˜ "å\˜x ÅHõº∆ ÃÑ@ì~∞° . "åiH˜ #zÛ# suÖ’ =º=ǨÏiã¨∂Î
LO\Ï~°∞. <Õ~° =∂~°Oæ ^•fi~å J}z "ÕÜ∞« |_ç# `«=∞ HÀiHõÅ#∞ f~°∞Û‰õΩO@∂ =ÙO\Ï~°∞. <Õ~=° Ú ^•fi~å XHõ =ºH˜Î `«#
ѨQ,Æ „ѨfHÍ~°O f~°∞Û‰õΩO\Ï_»∞. Pã¨∞ÅÎ #∞ H˘Å¡Q˘_»`å_»∞. `«# â◊„`«∞=ÙÅ#∞ J}z"ÕÜ∞« @O, z=~°‰Ωõ ǨÏ`«ºÅ‰õΩ
áêÅÊ_»@O =O\˜ ^•fi~å `«# HÀiHõÅ#∞ f~°∞Û‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÜ∞« ufl™êÎ_∞» . ÖË^• „ѨÜ∞« uflã¨∞OÎ k. W@∞=O\˜ „ѨÜ∞« `åflÅ#∞,
„Ѩ=~°#Î Å#∞ ã¨ik^Œ\Ì ÏxH˜ <Õ~åxH˜ `«y# tH∆Í Ñ¨^`úŒ ∞« Å∞ HõeѨOK«|_®¤~Ú.
ѨÙ@∞ìH`õ À<Õ Z=~°∂ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞QÍ Ñ¨Ù@ì~∞° . "å~°∞ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞QÍ =∂~°`å~°∞. ã¨=∂["Õ∞ "å~°∞ P q^èOŒ QÍ =∂ˆ~@@∞¡QÍ
„¿Ñ~ˆ Ñ≤ã∞¨ OÎ k. ã¨=∂[O XHõ =ºH˜Î Ü≥ÚHõ¯ J=ã¨~åÅ#∞ fiÛ, ã¨O~°HO∆˜ K«ÖHË áõ È`Õ, =º‰õΩÅÎ ∞ <Õ~O° ^•fi~å `«=∞ J=ã¨~åÅ#∞
f~°∞Û HÀ=_®xH˜ „ѨÜ∞« ufl™êÎ~∞° . D ~ÀAÖ’¡ <Õ~O° KÕÜ∞« _®xH˜ P^è∞Œ xHõ >ˇHÍflÅrx ‰õÄ_® LѨÜ∂≥ yã¨∞<Î åfl~°∞.
JO^Œ∞‰õΩ HÍ=Åã≤# tHõ} ∆ ‰õÄ_® Wã¨∞<Î åfl~°∞.
^ÀÑ≤_ô ^˘OQÆ`<« åÅ∞, >ˇ„~°i[O =O\˜ =º=ã‘H÷ $õ `« <Õ~åÅ`À P^è∞Œ xHõ PÜ«Ú^è•Å "å_»HOõ Z‰õΩ¯=. gàı¡ H͉õΩO_®
=$uÎ QÆ`« (professionals) <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞ ‰õÄ_® ã¨=∂[OÖ’ L<åfl~°∞. "≥\· ò HÍÅ~ü (white collar) <Õ~=° Ú J@∞=O\˜^.Õ
Wk ã¨=∂[OÖ’ KåÖÏ Ö’`«∞‰õΩ áê`«∞‰õΩáÈ~Ú =ÙOk.
<Õ~åxH˜ ™ê=∂lHõ, Pi÷H,õ ~å[H©Ü∞« , =∞`«, „áêHõ$uHõ, =∞iÜ«Ú =∂#ã≤Hõ HÍ~°}ÏÅ∞ =Ù<åfl~Ú. [<åÉèÏ
q™ÈÊù@#O, áêi„âßq∞H©H~õ }
° O, P^è∞Œ xH©H~õ }
° ‰õÄ_® JO^Œ∞‰õΩ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ®¤~Ú. =∞# ã¨=∂[OÖ’, Jxfl ‰õΩÖÏÅ∞
ã¨=∂# Ǩϟ^•#∞ Hõeæ =ÙO_»=Ù. =#~°∞Å∞ JO^ŒiH˜ ã¨=∂#OQÍ JO^Œ∞ÉÏ@Ö’ =ÙO_»=Ù. Pã≤ΠѨOѨHÍÅ∞ J#fl^Œ=Ú‡Å
=∞^Œº `«QÍ^•Å#∞, `«^•fi~å <Õ~å`«‡Hõ „Ѩ=~°#Î ∞ „¿Ñ~ˆ Ñ≤™êÎ~Ú. <Õ~=° ∞~Ú ~å[H©Ü∂« Å∞, ~å[H©Ü∞« <Õ~åÅ∞, <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞
D<å_»∞ [~°∞QÆ∞`«∞#fl ~å[H©Ü∞« K«i„`«Ö’ ÉèÏQÆO. Wq HÍHõ =∞`« q^èfiÕ ëêÅ∞, HõÖ’¡ÖÏÅ∞ =O\˜q [iy#ѨÙ_»∞ ^ÀÑ≤_,ç

297
Downloaded from http://smartprep.in

PÜ«Ú^èŒ ^•_ç, ǨÏ`«º ÖˇO· yHõ P`åºKå~°O =O\˜q KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~Ú. =∂#ã≤Hõ qK«Å#O (pervension)
=¸iÎ=∞`«fi (personality) Ö’áêÅ∞ L#fl =ºH˜Î "åi HÀiHõÅ#∞ <Õ~=° Ú^•fi~å f~°∞Û‰õΩO\Ï~°∞. WÖÏO\˜ J™ê^è•~°}
=º‰õΩÖÎ Ë <Õ~åʼnõΩ áêÅÊ_»`å~°∞. #QÆsHõ~}
° , áêi„âßq∞H©H~õ }
° =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xH©H~õ }
° - ^ÀÑ≤_,ç ^˘OQÆ`#« O, ǨÏ`«º
=O\˜ <Õ~åʼnõΩ =∞iÜ«Ú ÖˇO· yHõ <Õ~åʼnõΩ c[O "Õ™êÎ~Ú. Jj¡Å ™êÇ≤Ï`«ºO K«^=Œ @O =Å¡ ‰õÄ_® <Õ~° „Ѩ=~°#Î
„¿Ñ~ˆ Ñ≤OK«|_»∞`«∞Ok.
<åºÜ«∞ =º=ã¨Å÷ ∞ =∞iÜ«Ú W`«~° tH˜O∆ KÕ ã¨Oã¨Å÷ ∞ =O\˜ "å\˜Ö’ <å<å\˜H© ÃÑiyáÈ`«∞#fl Jqhu ‰õÄ_® <Õ~åÅ∞
=∞ixfl ÃÑiyáÈ=_®xH˜ ^ÀǨÏ^ŒO Ѩ_∞» `ÀOk.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 21.1
„H˜O^Œ W=fi|_ç# "å\˜H˜ J=Ù#∞ / ÖË^∞Œ Jx ã¨~Ô #· ã¨=∂^è•<åÅ#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
(i) <Õ~åxH˜ ™ê=∂lHõ P"≥∂^ŒO =ÙOk (J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞)
(ii) <Õ~=° Ú ã¨=∂[ =ºuˆ~Hõ „Ѩ=~°#Î (J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞)
(iii) <Õ~=° Ú KÕÜ∞« @O ^•fi~å =º‰õΩÅÎ Ü≥ÚHõ¯ J}z"ÕÜ∞« |_ç# HÀiHõÅ#∞ f~°∞ÛH˘#∞@‰õΩ „ѨÜ∞« ufl™êÎ~∞° .
(J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞)
(iv) =ºHÎ̃Q`Æ « HÀiHõʼnõΩ, Pâ◊ʼnõΩ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ Pâ◊Ü∂« ʼnõΩ "≥~· ∞° ^躌 O U~°Ê_ç#ѨÙ_»∞ <Õ~O° KÕ™êÎ~∞°
(J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞)
(v) <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞QÍ Ñ¨Ù@ì~∞° . <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞QÍ KÕÜ∞« |_»`å~°∞. (J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞)

21.2 ™È=∞i`«#O, AÖÏ~Ú`«#O

AÖÏ~Ú`«#O, AÖÏ~ÚÅ QÆ∞iOz g∞~°∞ q<Õ LO\Ï~°∞. áê~îâ° ßʼnõΩ "≥à‰¡◊ Ωõ O_®, "≥o<¡ å ã¨~Ô #· HÍ~°}O K≥Ñʨ ‰õΩO_®
áê~îâ° ßÅ q_çz "≥oá¡ ÈÜÕ∞ „Ѩ=~°#Î #∞ AÖÏ~Ú`«#O Jh J\Ï¡ "≥oá¡ ÈÜÕ∞ Ñ≤ÅÅ¡ #∞ AÖÏ~ÚÅ∞ Jh JO\Ï~°∞.
áê~îâ° ßÅ JkèHÍ~°∞Å J#∞=∞u, `«e^¡ OŒ „_»∞Å J#∞=∞u ÖˉΩõ O_® Ñ≤ÅÅ¡ ∞ QÔ ~· å›[~°∞ JÜÕ∞º Ѩiã≤u÷ x AÖÏ~Ú`«#O
JO\Ï~°∞. D q^èOŒ QÍ QÔ ~· å›[~Ô #· Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ã¨OѶ∞¨ =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÖˇ#· u~°∞QÆ∞É’`«∞`«#O, ÉÏÅ <Õ~åÅ∞, E^ŒO
=O\˜ "å\˜H˜ áêÅÊ_»`å~°∞.
áê~îâ° ßÅ [~°∞QÆ∞ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ D AÖÏ~ÚÅ∞ J@∞ WO\˜H˜ QÍh W@∞ áê~îâ° ßʼnõΩ QÍh "≥à‰¡◊ Ωõ O_® E^ŒO
P_»@O, ã≤x=∂Å∞, Ǩϟ@à◊‰¡ Ωõ "≥à_¡◊ O» , |ã¨∞û™êìO_»∞, ~Ô Ö· fiË ¿ã+ì #¨ ∞¡, =∂Ô~¯@∞ ã¨=Ú^•Ü«∂Å =^Œ‰Ì Ωõ "≥o¡ u~°Q_Æ O»
ÖÏO\˜q KÕ™êÎ~∞° . XHõ ~°HOõ QÍ K≥áêÊÅO>Ë 'u~°∞QÆ∞É’`«∞Å∞— ÖÏQÍ =º=ǨÏi™êÎ~∞° . giH˜ „Ѩ[Å∞ ÖË^• áÈbã¨∞Å∞
ã¨=∞Ü«∞ ã¨O^è~Œ åƒùÅ#∞ |\˜ì `«y# |∞kú K≥ÑÙ¨ `å~°∞. <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ `À ѨiK«Ü∂« Å∞ U~°Ê_ç`Õ g~°∞ ‰õÄ_® <Õ~åʼnõΩ áêÅÊ_»∞`å~°∞.

298
Downloaded from http://smartprep.in

AÖÏ~ÚÅ∞ qq^èŒ ~°HÍÅ∞QÍ =Ù<åfl~°∞. H˘O^Œ~∞° Jã¨Å∞ áê~îâ° ßňH Z#fl_»∂ "≥à~¡◊ ∞° . H˘O^Œ~∞° JѨÙ_»ÑÙ¨ _»∞
áê~îâ° ßʼnõΩ "≥à¥◊ Î =ÙO\Ï~°∞. H˘O`«=∞Ok áê~îâ° ßʼnõΩ "≥o<¡ å `«~Q° `Æ ∞« ʼnõΩ Ǩ[~°∞ HÍ~°∞. H˘O^Œ~∞° Hˆ =ÅO Ǩ[~°∞
H˘~°‰Ωõ "≥àQ¡◊ ÍH˘O^Œ~∞° =∞^蕺ǨÏfl q~å=∞ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ K≥áêÊ ÃÑ@ì‰Ωõ O_® "≥oá¡ È`å~°∞.
AÖÏ~Ú`«#O =¸iÎ=∞`«fi Ö’áêʼnõΩ, ™ê=∂lHõ J=º=ã‘H÷ ~õ } ° ‰õΩ, K≥_∞» ™êǨÏ"å™êʼnõΩ, K≥_∞» JÅ"å@ʼnõΩ,
™È=∞i`«<åxH˜, hu ÉÏǨϺ`«‰Ωõ jÅ ~°ÇÏ≤ `åxH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ_¨ ∞» `«∞Ok. AÖÏ~Ú`«<åxH˜ „Ѩ^•è # HÍ~°}ÏÅ∞QÍ ^•i„^ŒºO,
ã¨=∂[OÖ’ J@ì_Q» ∞Æ ™ê÷~ÚÖ’ =ÙO_»@O, ‰õΩ@∞O| Ѩiã≤`÷ ∞« Å ÉÏQÍ ÖËHáõ È=@O, J<åHÍi`«#O, P`«‡#∂º#`åÉèÏ=O
ã¨Ç¨ ^蕺~ÚÅ`À `«Q=Æ ÙÅ∞, K≥_∞» ã¨ÇϨ "å™êÅ∞, Ñ≤ÅÅ¡ Ѩ@¡ `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ =∞iÜ«Ú J^蕺Ѩ‰Ωõ Å Ü≥ÚHõ¯ Jã¨=∞O[ã¨
„Ѩ=~°#Î , áê~îåºOâßÅ∞ J~°O÷ QÍHõ áÈ=@O, ѨsHõÅ∆ O>Ë ÉèÜ í ∞« O =O\˜q K≥ÑC¨ HÀ=K«∞Û. ¿Ñ^Œ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ K≥Ok#
Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ^èxŒ Hõ Ñ≤ÅÅ¡ `À ã¨~∞° ‰Ì Ωõ áÈÖËHáõ È=K«∞Û. W@∞=O\˜ Ѩiã≤u÷ Ñ≤ÅÖ¡ ’P`«‡#∂º#`åÉèÏ"åxfl HõÅ∞QÆKãÕ ∞¨ OÎ k. ^•x`À
"å~°∞ áê~îâ° ßʼnõΩ "≥à_¡◊ O» =∂<Õ™êÎ~∞° . H˘O`«=∞Ok Ñ≤ÅÅ¡ ∞ K≥_∞» ™êǨÏ"å™êʼnõΩ JÅ"å@∞ Ѩ_ç ã≤x=∂Å∞, =∂Ô~¯@∞
ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ =O\˜ "å\˜H˜ u~°∞QÆ∞É’`«∞ÖÏ¡QÍ "≥à`◊ å~°∞.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 21.2
„ÉÏÔH@¡Ö’ W=fi|_ç# Ѩ^•Å#∞O_ç `«y# Ѩ^•xfl Z#∞flH˘x MÏmÅ#∞ ѨÓiOK«∞=Ú.
i. AÖÏ~Ú`«#O J#∞ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ ™ê=∂lHõ P"≥∂^ŒO....... ( LOk / ÖË^∞Œ )
ii. AÖÏ~ÚÅ∞ ã¨=∂[ ...... ( =ºuˆ~Hõ / J#∞‰õÄÅ) HÍ~°ºHõÖÏáêʼnõΩ áêÅÊ_»`å~°∞.
iii. AÖÏ~Ú`«#O q^Œº‰õΩ ...............( ǨxHõ~O° /ǨxHõ~O° HÍ^Œ∞)
iv. AÖÏ~Ú`«#O, ÉÏÅ<Õ~=° Ú =O\˜q AÖÏ~Ú `«#O =Å¡ ............. ( ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú /#t™êÎ~Ú)
v. AÖÏ~ÚÅ∞ áê~îâ° ßʼnõΩ „Hõ=∞=ÚQÍ .............. (Ǩ[~“`å~°∞ / Ǩ[~°∞HÍ^Œ∞)

21.3 u~°∞QÆ∞É’`«∞ `«#O

^Õâk◊ =∞‡i, H˘O`«=∞Ok ZÖÏO\˜ HÍ~°}O ÖˉΩõ O_®<Õ W@∂ J@∂ u~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO\Ï~°∞. JÖÏO\˜"å~°∞
ã¨=∂[OÖ’x W`«~° ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ `«=∞ ã¨=∂[ =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ ^•fi~å ã¨=∞㨺Å∞ ã¨$+≤™ì êÎ~∞° .
g∞~°∞ u~°∞QÆ∞É’`«∞`«#O (Vagrancy) QÆ∞iOz qx =ÙO\Ï~°∞. Ñ≤ÅÅ¡ ∞ XHõ QÆ=∞ºO ÖˉΩõ O_® Ѩxáê\Ï
ÖˉΩõ O_® u~°Q_Æ ®<Õfl u~°∞QÆ∞É’`«∞`«#O (Vagrancy) Jx JO\Ï~°∞. g~°∞ ^•iÖ’ "≥à¡ı "åiÃÑ· =ÚYºOQÍ J=∂‡~ÚÅ
ÃÑ· J#∞z`« "åºYºÅ∞ KÕÜ∞« _»O =O\˜q KÕ™êÎ~∞° . JHÍ~°}OQÍ Z^Œ∞\˜ "åà◊#¡ ∞ ^Œ∂+≤™êÎ~∞° . W`«~∞° Å`À `«QÍ^•Å∞
Ѩ_∞» `«∞O\Ï~°∞. `«=∞ ‰õΩ@∞OÉÏÅ`À ã¨O|O^è•Å∞ =ÙO_»=Ù. K«@Oì Ѩ@¡ HÍh, *ˇÖ· ’¡ ÃÑ_»`å~°∞ J#flÉèÜí ∞« O HÍh, Z^Œ∞\˜
"å~°∞`«=∞ „Ѩ=~°#Î =Å¡ qã≤yáÈ~Ú H˘_»`å~°xQÍh , z=~°‰Ωõ Kå=ÙѨ@¡ ‰õÄ_® "åiH˜ ÉèÜ í ∞« O =ÙO_»^∞Œ . "åi

299
Downloaded from http://smartprep.in

`«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ gi`À ã¨O|O^è•Å∞ `≥OK«∞‰õΩO\Ï~°∞. gà◊#¡ ∞ *ˇÖ· ’¡ ÃÑ\ì̃#ѨÙ_»∞ =zÛ q_çÑO≤ K«_O» =O\˜q KÕÜ∞« ~°∞.
W~°∞QÆ∞ á⁄~°∞QÆ∞ D u~°∞QÆ∞É’`«∞ Ñ≤ÅÅ¡ „Ѩ=~°#Î ÃÑ· Ѷ~≤ åº^Œ∞Å KÕã#≤ ѨÊ\˜H© „â◊^ÌŒ K«∂Ѩ~∞° .
u~°∞QÆ∞É’`«∞Å∞ ‰õΩ@∞O| ÉÏ^茺`«Å∞ ã¨=∂[ =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ ÉÏ^茺`«Å∞ ѨOK«∞HÀ~°∞. ÃÑ·QÍ `«=∞
ã¨=∂*Ï=ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ ^•fi~å JO^ŒiH© ã¨=∞㨺Å∞ =∂„`«O ã¨$+≤™ì êÎ~∞° . ã¨=∂*ÏxH˜ QÆ∞k|O_»Å∞QÍ `«Ü∂« ~°∞`å~°∞.
ã≤<å=∂ Ǩà◊√,¡ ~Ô Ö· fiË ¿ã+ì #¨ ∞¡, |ãπ™êìO_£Å∞, áê~°∞¯Å∞, =ÚiH˜"å_»Å∞, =∂Ô~¯@∞ „Ѩ^âÕ ßÅ∞ , ã¨∂¯Å∞ =∞iÜ«Ú HÍÖËrQˆ @¡
=^Œ,Ì ‰õÄ~°QÍ~ÚÅ =∂Ô~¯@∞ =^Œ,Ì ~°nQÌ Í =ÙO_Õ „Ѩ^âÕ ßÅ =^Œ,Ì Ñ¨Ó*Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ [i¿Ñ ã¨Ö÷ ÏÖ’#∞, =∞`«Ñ~¨ ,°
~å[H©Ü∞« Lˆ~yOѨÙÅÖ’#∞ u~°∞QÆ∞`«∂ =ÙO\Ï~°∞. giH˜ ã¨~Ô #· P^•Ü«∞ =∂~°Oæ =ÙO_»^∞Œ . ^˘OQÆ`<« åÅ∞ ^ÀÑ≤_Åô ∞,
aèHÍ∆ @#, E^ŒO, =ºaèKå~°O, *Ë|∞ ^˘OQÆ`<« åÅ∞, =∞iÜ«Ú J„Hõ=∞ =ã¨∂à◊¡ ^•fi~å `«=∞ á⁄@ì xOѨىõΩO\Ï~°∞.
„ѨÜ∞« ufl¿ãÎ g~°∞ `«=∞ „Ѩ=~°#Î #∞ =∂~°∞ÛHÀ=K«∞Û. ‰õΩ@∞O|O, ã¨=¸Ç¨ÏO ã¨=∂[O, áÈbã¨∞Å∞ QÆ#∞Hõ gi „Ѩ=~°#Î #∞
QÆ=∞xOz giÖ’=∂~°∞ʉõΩ Hõ$+≤ KÕ¿ãÎ `«Ñʨ ‰õΩO_® g~°∞ =∂ˆ~ J=HÍâ◊=ÚOk.
‰õΩ@∞O| Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞, `«e^¡ OŒ „_»∞Å „==~°#Î K≥_∞» ã¨ÇϨ "å™êÅ∞, ‰õΩÅ =º=ã¨,÷ ã¨=∂[OÖ’ J@ì_Q» ∞Æ ™ê÷~ÚH˜
K≥Ok=ÙO_»_O» , |O^è∞Œ =ÙÅ∞ z#flK«∂Ѩ٠=O\˜q Ñ≤ÅÖ’¡ u~°∞QÆ∞É’`«∞`«#O ^Õâ◊ „k=∞‡q`«#O =O\˜q ÃÑ~°Q_Æ ®xH˜
^ÀǨÏ^ŒO KÕ™êÎ~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 21.3
ãÔ̈~#· ^•x Z#∞flH˘O_ç
1. u~°∞QÆ∞É’`«∞`«#O‰õΩ nx`À ã¨O|O^èOŒ =ÙOk
(a) _»|∞ƒ ã¨Oáê^Œ# (b) q^•º ã¨Oáê^Œ#
(c) ™ê÷~Ú ÃÑOѨÙ^ŒÅ (d) ™ê=∂lHõ ~°∞QƇ`«)
2. u~°∞QÆ∞É’`«∞ `«#O‰õΩ
(a) P"≥∂^ŒO LOk (b) JkèHÍ~°∞Å =∞^Œ`Ì ∞« LO@∞Ok
(c) „Ѩ[Å W+¨Oì =ÙOk (d) ã¨=∂[ P"≥∂^ŒO ÖË^∞Œ
3. u~°∞QÆ∞É’`«∞Å∞
(a) ™ê=∂lHõ L#fluÔH· Hõ$+≤ KÕ™êÎ~∞°
(b) q^•ºaè=$kÌÔH· Hõ$+≤ KÕ™êÎ~°∞
(c) ã¨=∂[ ѨÙ#~°∞^ŒHÌ ~õ }
° ‰õΩ Hõ$+≤ KÕ™êÎ~∞°
(d) ã¨=∂[ =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ KÕÑ_¨ `» å~°∞

300
Downloaded from http://smartprep.in

4. u~°∞QÆ∞É’`«∞Å∞
(a) ‰õΩ@∞O| ÉÏ^躌 `«ÅÖ’ áêÅ∞ѨOK«∞‰õΩO\Ï~°∞
(b) ™ê=∂lHõ Hõ~"ΰ åºÅ#∞ <≥~"° ~Õ ∞° Û`å~°∞
(c) =∞`«Ñ~¨ ° q^è∞Œ Å#∞ x~°fiiΙêÎ~∞°
(d) ã¨=∂[OÖ’ ÉÏ^躌 `« ÖˉΩõ O_® u~°∞QÆ∞`å~°∞
5. u~°∞QÆ∞É’`«∞Å∞
(a) ÉÏÅ HÍi‡‰õΩÅ∞QÍ rq™êÎ~∞°
(b) z#fl z#fl Ѩ#∞Å∞ KÕã∞¨ ‰õΩx „|`«∞‰õΩ`å~°∞
(c) K≥`Ϋ K≥^•~°O U~°∞`«∂ rq™êÎ~∞°
(d) aH∆Í@# =∞iÜ«Ú J„Hõ=∞ =ã¨∂à◊‰¡ Ωõ áêÅÊ_»`å~°∞

21.4 ÉÏÅ <Õ~=° Ú

ÉÏÅÅ <Õ~=° Ú QÆ∞iOz =∞#=Ú \˜q ã‘iÜ«∞Öòû Ö’ K«∂ã≤ LO\Ï=Ú. x[ r=`«OÖ’ qx LO\Ï=Ú.
Ñ≤ÅÅ¡ ∞ <Õ~O° KÕÜ∞« _®<Õfl ÉÏÅ<Õ~=° Ú JO\Ï=Ú. ÉÏÅ<Õ~åxfl ™ê=∂lHõ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ =∞iÜ«Ú K«@ì Ѩ~"° ∞≥ #ÿ HÀ}ÏÅÖ’
#∞O_ç K«∂_»=Åã≤ LO@∞Ok. ™ê=∂lHõ ^Œ$HõÊ^äOŒ Ö’ K«∂ã≤#@¡~Ú`Õ ™ê=∂lHõ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞, qÅ∞=Å#∞, PKå~åÅ#∞
XHõ ÉÏÅ∞_»∞/ÉÏeHõ kèH¯õ iOz#@¡~Ú`Õ Jk ÉÏÅ<Õ~=° ÚQÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«|_»∞`«∞Ok. HÍh K«@Ñì ~¨ O° QÍ K«∂ã≤#ѨÙ_»∞
~å[º=Ú ^•fi~å ™ê÷ÑO≤ K«|_ç# K«\ÏìÅ#∞ ÉÏÅÅ∞ Ju„Hõq∞Oz#ѨÙ_»∞ Jk ÉÏÅ<Õ~=° Ú J=Ù`«∞Ok. J\˜<ì ~Õ åÅ#∞KÕ¿ã
Ñ≤ÅÅ¡ #∞ ÉÏÅ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞ JO\Ï~°∞.
ÉÏÅ<Õ~=° Ú J<Õk ™ê=∂lHõ ~°∞QƇ`« Ñ≤ÅÅ¡ ∞ <Õ~åxfl KÕ¿ã Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ ã¨=∂[OÖ’ LO_»_=» Ú ™ê=∂lHõ
^Œ∞~°=㨉÷ Ωõ x^Œ~≈° #O. nx=Å# ™ê=∂lHõ J=º=ã¨`÷ « (Social disorganization ) U~°Ê_»∞`«∞Ok. ã¨=∂[OÖ’
JãÎ̈=ºãÎ̈ Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ U~°Ê_»`å~Ú.
<Õ~=° Ú, ÉÏÅ <Õ~=° Ú ~Ô O_»∞ ‰õÄ_® ã¨=∂[ =ºuˆ~Hõ „Ѩ=~°#Î ÖË. ~Ô O_»∂ ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ =∞iÜ«Ú =ºHÎ̃Q`Æ «
Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ JÅ¡HÖõ ’¡Å Ѩ~∞° ™êÎ~Ú. =ÚO^Õ K≥ÑÊ≤ #@∞¡QÍ D ~Ô O_çO\˜H© =∞^躌 `Õ_® UO>O>Ë <Õ~=° Ú Jhfl `≥eã≤#
ÃÑ^Œ"Ì åà◊√¡ KÕÜ∞« QÍ =∞Op K≥_∂» `≥eÜ«∞x =Ü«∞ã¨∞Ö’ z#fl Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ÉÏÅ <Õ~åxH˜ áêÅÊ_»∞`å~°∞. =∞# ^ÕâO◊ Ö’ 7
#∞O_ç 17 ã¨O=`«û~åÅ =Ü«∞ã¨∞û =∞^躌 <Õ~=° Ú KÕ¿ã Ñ≤ÅÅ¡ x ÉÏÅ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ Jh J\˜ì <Õ~åÅ#∞ ÉÏÅ <Õ~åÅ∞QÍ
ѨiQÆ}™˜ êÎ~∞° . ÉÏÅ<Õ~ã° ∞¨ ÅÎ #∞ ã¨O㨯iOz ѨÙ#~å=ã¨O HõeÊ¿ã,Î =∞Oz áœ~°∞Ö∫`å~°∞.
ÉÏÅ<Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞ Å∂\©Å∞, ^˘OQÆ`<« åÅ∞, ^ÀÑ≤_`ô Å« ∞, =ºaèKå~°O, J`åºKå~°O, H˘\Ï¡@Å∞, ^˘g∞‡Å∞, ǨÏ`«ºÅ∞,
ǨÏ`åº „ѨÜ∞« `åflÅ∞ ѨQÆ f~°∞ÛHÀ=@O =O\˜ <Õ~åÅ∞ KÕ™êÎ~∞° . =∞^Œºáê#O, ^è∂Œ =∞áê#O KÕ™êÎ~∞° . `«=∞ J=ã¨~åʼnõΩ
`«y# ^è<Œ åxfl ÃÑ#· K≥ÑÊ≤ # <Õ~åÅ ^•fi~å ã¨Oáêk™êÎ~∞° . J\Ï¡ =zÛ# ^è<Œ åxfl P^è∞Œ xHõ PÜ«Ú^è•Å∞ H˘x =∞m¡ <Õ~åÅ∞
KÕÜ∞« _®xH˜ LѨÜ∂≥ y™êÎ~∞° .

301
Downloaded from http://smartprep.in

ÉÏÅ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞ ã¨=∂[ xÜ«∞=∂Å∞, Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, qÅ∞=Å#∞ ÖˇH¯õ KÕÜ∞« ~°∞. Kå=O>Ë giH˜ ÉèÜ í ∞« O LO_»^∞Œ . gi
`«e^¡ OŒ „_»∞Å`À ã¨O|O^è•Å∞ LO_»=Ù. J~Ú`Õ gi „Ѩ=~°#Î Ö’ =∂~°∞Ê ~å^Œ∞ Jx J#∞HÀ=^Œ∞.Ì ã¨~Ô #· Ѩ^uÌŒ Ö’ giÖ’
=∂~°∞ʉõΩ Hõ$+≤ KÕ¿ãÎ KåÖÏ=∞Ok ÉÏÅ<Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞ `«~∞° "å`« =∞OzQÍ =∂i =∞Oz rq`åxfl QÆ_Ñç #≤ "åà◊√<¡ åfl~°∞. HÍh
WÖÏ =∂~°Û‰õΩO_® =ke"Õ¿ãÎ "åà◊Ö¡ ’ H˘O^Œ~∞° Hõ~_° ∞» QÆ\#ì̃ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ `À ã¨Yº`« Hõey XHõ [@∞ìQÍ =∂i ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ
<Õ~åʼnõΩ áêÅÊ_»`å~°∞. g~°∞ ‰õÄ_® ÃÑiy ÃÑ^ŒÜ Ì ∂« ºHõ Hõ~_° ∞» QÆ\#ì̃ <Õ~ã° ∞¨ ÖÎ ∫`å~°∞ J#_»OÖ’ ã¨O^ÕÇϨ O ÖË^∞Œ .
U Ñ≤ÅÅ¡ ~Ú<å ѨÙ@∞ìH`õ À<Õ ÉÏÅ<Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞ HÍ~°∞. ã¨=∂[O`À "å~°∞ á⁄Ok# J#∞Éè"í åÅ∞ "åix JÖÏ =∂iÛ
"Õ™êÎ~Ú.`«e^¡ OŒ „_»∞Å x~å^Œ~}° , ã¨=u `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞, |O^è∞Œ =ÙÅ∞, W~°∞QÆ∞á⁄~°∞QÆ∞"å~°∞, ã¨=¸Ç¨ÏOÖ’x W`«~° ã¨É∞íè ºÅ∞
=Å# J=ã¨Å÷ ‰õΩ J==∂<åʼnõΩ QÆ∞~°~Ú#ѨÙ_»∞ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ÉÏÅ<Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞QÍ =∂~°_®xH˜ J=HÍâ◊O L#flk. ^•i„^ŒºO,
Hõh㨠J=ã¨~åÅ∞ f~°Háõ È=_»O ÉÏÅ <Õ~åxH˜ ^ÀǨÏ^Œ Ѩ_`» å~Ú. `«e¡ `«O„_»∞Å Pã≤ÖÎ ’ ãÔ̈~#· "å\Ï ÅaèOK«#ѨÙ_»∞,
`À\˜ÑÅ≤ Å¡ ∞, \©K~« ∞° ,¡ J=¿ÇÏà◊# KÕã≤ ã¨iQÍ „Ѩ=iÎOK«Háõ È`Õ, âßs~°Hõ "≥H· Åõ ºO =O\˜q ‰õÄ_® ÉÏÅ <Õ~åxH˜ HÍ~°}ÏÅ∞QÍ
K≥Ñʨ =K«∞Û. áêi„âßq∞H©H~õ } ° , #QÆsHõ~}° , =∞iÜ«Ú P^Œ∞xH©H~õ } ° =O\˜ HÍ~°HÍÅ∞ ÉÏÅ <Õ~åÅ∞ ÃÑ~°Q_Æ ®xH˜ H˘O`«
=~°‰Ωõ Éè∂í q∞HõÅ∞QÍ =ÙO@∞<åfl~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 21.4
J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞ Å#∞ QÆ∞iÎOK«∞=Ú.
i. ÉÏÅ<Õ~=° Ú Ñ≤ÅÅ¡ ã¨=∂[ =ºuˆ~Hõ „Ѩ=~°#Î J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
ii. ™ê=∂lHõ ^Œ$HõÊ^äOŒ Ö’ Ñ≤ÅÅÅ∞ ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, qÅ∞=Å#∞ kèH¯õ iOK«_"» ∞Õ ÉÏÅ<Õ~=° Ú
( J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞ )
iii. K«@Ñì ~¨ O° QÍ K«∂ã≤#@¡~Ú`Õ Ñ≤ÅÅ¡ ∞ K«@=ì ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ <Õ~O° KÕã#≤ ѨÙ_»∞ ÉÏÅ <Õ~ã° ∞¨ Å÷ ∞QÍ Ñ¨iQÆ}O˜ K«|_»`∞« Ok.
J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
iv. ÉÏÅ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ #∞ ã¨O㨯iOz, ѨÙ#~å"åã¨O HõeÊOK«=K«∞Û. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
v. U Ñ≤ÅÖ¡ #·ˇ ѨÙ@∞@¯`À<Õ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞QÍ Ñ¨Ù@ì~∞° . J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞

21.5 =∞^Œºáê# =ºã¨#O

J^Õ Ñ¨xQÍ =∞^Œº áê#=Ú KÕã¨∂Î Jk XHõ qѨs`« JÅ"å@∞QÍ H˘#™êy#ѨÙ_»∞ =∞^Œºáê# =ºã¨#=Ú
JO\Ï~°∞. g~°∞ `«=∞ âßs~°Hõ =∂#ã≤Hõ ã≤u÷ ÃÑ· J^Œ∞ѨÙ`«ÑÊ≤ JѨÙ_»ÑÙ¨ _»∞ ~À_»Ã¡ Ñ· Ѩ_áç È~Ú ‰õÄ_® HõxÊã¨∞OÎ \Ï~°∞.
ã¨∂Å÷ OQÍ XHõ =ºã¨#OQÍ =∞^Œºáê#O ¿ãq¿ãÎ P JÅ"å@∞#∞ =∞^Œºáê# =ºã¨#=Ú JO\Ï~°∞. D =∞^Œºáê#=Ú =∞#
<åQÆiHõ`« ZO`« ѨÙ~å`«#"≥∞#ÿ ^À JO`«\˜ ѨÙ~å`«#"≥∞#ÿ k. =∞^ŒºO „`åQÆx ^ÕâO◊ HÍh, ã¨=¸Ç¨Å∞ HÍh, HÍÖÏÅ∞ HÍh
ÖË=Ù Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
302
Downloaded from http://smartprep.in

™ê÷xHõOQÍ `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ 'c~°∞— áêhÜ«∞O „`åQÆ_®xH˜ H˘xfl H˘xfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ J#∞=∞u =ÙOk. L^•II
yi[# ã¨=¸Ç¨Å∞ H˘xfl ~°HÍÅ `≥QÅÆ Ö’ P_®, =∞QÆ, Ñ≤ÅÅ¡ ∞ JO^Œ~∂° ѨO_»∞QÆÅѨÙ_»∞, „áê=ÚYºO QÆÅ W`«~°
~ÀAÅÖ’ aÜ«∞ºOÖ’ `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ 'ǨÏiÜ«∂— (Heria ) J#∞ XHõ ~°HOõ áêhÜ«∂xfl `åˆQ JÅ"å@∞ =ÙOk.
'=∞Ǩï"å— J#∞ áêhÜ«∞O ‰õÄ_® JÖÏO\˜^.Õ Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨O㨯$uÖ’ =∞QÆ"åà◊√¡ 'ÉèOí QÆ∞— (#Å¡=∞O^Œ∞) =∞iÜ«Ú '=∞Ǩï"å—
(Mahua ) J#∞ =∞`«∞Î HõeOæ KÕ =∞^ŒºáêhÜ«∂Å#∞ „`åQÆ=K«∞Û. <Õ_∞» <Õ\˜ ~ÀAÖ’¡ ÃÑo¡à√◊ ,¡ áêsìÅ∞, z#fl z#fl "Õ_∞» HõÅ∞
=O\˜ "å\˜Ö’ =∞^Œºáê#O KÕÜ∞« _»O J^è∞Œ xHõ`« J~ÚáÈ~ÚOk. ¿Ñ^Œ"å~°∞ `å\˜ HõÅ∞¡, <åã≤~H° Oõ áê~å~Úx „`åQÆ∞`å~°∞.
^èxŒ ‰õΩÅ∞ q^Õj =∞^ŒºO, "≥<· ,£ q㑯, ~°=Ú‡, ™ê¯Kü =O\˜ Ys^≥#· =∞^•ºÅ#∞ ¿ãq™êÎ~∞° . j`«Å „Ѩ^âÕ ßÅÖ’x „Ѩ[ʼnõΩ
„`åQÆ_O» `«Ñʨ xã¨i HÍ=K«∞Û. "å~°∞ u#fl PǨ~°O r~°=‚ ∞=fi_®xH˜, â◊s~° LëÈ‚„QÆ`Å« ∞ HÍáê_»∞HÀ=_®xH˜ „Ѩu~ÀE
~å„u Éè’[#O ‰õΩ =ÚO^Œ∞ =∞^Œºáê#O KÕ™êÎ~∞° . JÖψQ Ãã#· ºO, q^Õj =º=Ǩ~åÅ∞, _®Hõ~ì ∞° ,¡ ¿Ñ~˘Ok# ÖÏÜ«∞~°∞,¡
áê~°„âßq∞Hõ "Õ`ÅΫ ∞, |∂º~À„HÍ@∞¡, =O\˜ ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ =∞^Œºáê<åxfl P"≥∂k™êÎ~∞° . `«=∞ Pã≤HÎ ˜ JO`«ã∞¨ ‰Î Ωõ Ǩϟ^•‰õΩ
zǨÏflOQÍ ÃÑo¡à√◊ ,¡ â◊√ÉèHí Í~åºÅ∞, W`«~° ã¨O^è~Œ åƒùÅѨÙ_»∞ =∞^Œºáê#O KÕ™êÎ~∞° . =∞^Œºáê# =ºHÎ̃H˜ XHõ~H° "õ ∞≥ #ÿ P#O^•xfl
HõÅ∞QÆKãÕ ,≤ ÉèÏ"À^ÕfiQÍÅ#∞ ÃÑOK«∞`«∞Ok. Jx =∞^Œºáê#=Ú KÕ¿ã"å~°∞ #=Ú‡`å~°∞. D q^èOŒ QÍ =∞^躌 áê#O H˘xfl
H˘xfl ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ã¨O㨯$uѨ~O° QÍ P"≥∂^ŒÜ∂≥ QƺO Hõey =ÙOk. J~Ú`Õ ™ê=∂lHõ qK«Å<åxH˜ (Social deiance)
^•if¿ã q^èOŒ QÍ L#flѨÙ_»∞ =∞^Œºáê#O =ºuˆ~Hõ`#« ∞ Z^Œ∞~À¯"åeû =ã¨∞OÎ k. Jk =ºã¨#OQÍ =∂i#ѨÙ_»∞ =ºH˜QÎ `Æ ,«
‰õΩ@∞O|, ™ê=∂lHõ Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ J=ºã¨`÷ ‰« Ωõ , JâßOuH˜ Ö’#=Ù`å~Ú.
XHõ =ºHÎ̃ =∞^Œºáê<åxH˜ ÉÏxÃã·`Õ J`«xfl „`åQÆ∞É’`«∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞. J`«#∞ `«# ‰õΩ@∞O|OÖ’<Õ HÍHõ
™ê=∂lHõOQÍ ‰õÄ_® `«# Q“~°"åxfl HÀÖ’Ê`å_»∞. `«# JÖ"å@∞ HÀã¨O Pã¨∞ÎÅ∞, PÉèí~°}ÏÅ∞, Éèí∂=ÚÅ∞ Jhfl
J"Õ∞‡™êÎ_∞» . `«# ÉèÏ~åº Ñ≤ÅÅ¡ Å#∞ Ѩ\ Oì˜ K«∞HÀHõáÈQÍ "åix H˘@ì@O, u@ì_O» =O\˜ K«~º° ʼnõΩ áêÅÊ_»`å~°∞. ~°H~õ H° ÍÅ
ã¨=∞㨺Å#∞ `«=∞ ‰õΩ@∞O| ã¨É∞íè ºÅ‰õΩ `≥zÛ ÃÑ_»`å_»∞. JO`ÕQÍHõ JOu=∞OQÍ JHÍÅ =∞~°}O áêÖ∫`å_»∞. „`åQÆ∞_»∞‰õΩ
JÅ"å@∞Ѩ_ç ^˘OQÆ`#« O, ^ÀÑ≤_,ô Å∂\©, J`åºKå~åÅ∞, ^˘g∞‡Å∞, ǨÏ`«ºÅ∞ KÕÜ∞« _®xH˜ z=~°‰Ωõ 'P`«‡Ç¨Ï`«º‰õΩ
áêÅÊ_»_®xH˜ ‰õÄ_® "≥#∞nÜ«∞~°∞ Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
ã¨O`À+¨ ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ `«=∞ P#O^•xfl ѨOK«∞HÀ=_®xH˜ =uÎ_,ç x~åâ◊, z~å‰õΩ, JÅã¨@, #∞O_ç |Ü«∞@
Ѩ__» ®xH˜ `«=∞ Ǩϟ^•#∞ JO`«ã∞¨ #Î ∞ K«∂Ñ≤OK«∞HÀ=\ÏxH˜, á¶êº+¨<£ QÍ =ÙO@∞O^Œx W\Ï¡ ~°H~õ H° ÍÅ HÍ~°}ÏÅ`À
=∞^•ºxfl ¿ãqã¨∂Î =ÙO\Ï~°∞. J~Ú`Õ ZѨÙ_»~Ú`Õ Wk â◊$u q∞Oz =ºã¨#OQÍ =∂i `«=∞ |~°∞=Ù ÉÏ^躌 `«ÅxflO\˜x
=ke"Õ™êÎ~À JѨÙ_»∞ "å~°∞ ã¨=∂[ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ PKå~åÅ#∞ kèH¯õ iOz# "å~“`å~°∞. "å~°∞ ã¨=∂[ =ºuˆ~‰õΩÅ∞ J=Ù`å~°∞.
„ѨÉ∞íè `«fi Ѩ~O° QÍ ZÔHû· A (PÉϯsâßY) _çáê~°∞"ì ∞≥ O@∞ =∞^ŒºO L`«ÊuÎ J=∞‡HÍÅ#∞ xÜ«∞O„uã¨∞OÎ k. HÍh
„ѨÉ∞íè `«fiO áêÅã‘Å∞, =∞^Œºáê# "åºáê~°∞Å∞, L`«ÊuÎ^•~°∞Å Ü≥ÚHõ¯ XuÎ_ç =Å# =∞^Œºáê<åxfl ѨÓiÎQÍ x¿+kèOK«_O»
Hõ+Oì̈ QÍ =ÙOk.
JO`ÕH͉õΩO_® áêi„âßq∞H©H~õ }° , P^è∞Œ xH©H~õ }° =Å# =∞^Œºáê# ã¨O㨯$u ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =™ÈÎOk. JO`Õ Q͉õΩO_®
„ѨÉ∞íè `åfixH˜ Wk =∞Oz P^•Ü«∞ =#~°∞QÍ =∂iOk J#_»OÖ’ ã¨O^ÕÇϨ O ÖË^∞Œ .

303
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 20. 5
ã¨iáÈÅÛO_ç
A B
(a) =∞^Œºáê#O (a) =ºHÎ̃Q`Æ ,« ‰õΩ@∞O|, ™ê=∂lHõ J=º=ã¨`÷ « U~°Ê_»∞`«∞Ok.
(b) c~°∞ „`åQÆ@O P"≥∂^ŒÜ∂≥ QƺO (b) ^èxŒ ‰õΩÅ∞ =∂„`«O =∞Oz <å}º`« QÆÅ q^Õj =∞^•ºxfl
„`åQÆ∞`å~°∞.
(c) =∞^Œºáê# =º=ã¨<åxH˜ QÆ∞~Ô #· =º‰õΩÅÎ ∞ (c) ^•^•Ñ¨Ù Jxfl ã¨=∂*ÏÅÖ’ LOk.
(d) ¿Ñ^Œ"å~°∞ <åã≤~H° Oõ =∞^ŒºO `åQÆ∞`å~°∞. (d) ѨO_»QÅÆ ∞, „Ѩɒè [<åÅ∞, ™ê=¸Ç≤ÏHõ L`«û"åÅ ã¨O^Œ~åƒùOQÍ
(e) =∞^Œº áê# =º=#O =Å# (e) „`åQÆ∞É’`«∞ `«#O

21.6 =∂^ŒHõ ^
„ "Œ åºÅ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨#O
q㑯, ~°=Ú‡ =O\˜ =∞^Œº Ѩ^•~å÷Å∞ HÍHõ =∞`«∞#Î ∞ HõeyOKÕ W`«~° Ѩ^•~°=÷ ÚÅ#∞ JÅ"å@∞QÍ fã¨∞HÀ=_®<Õfl
=∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =º=#O JO\Ï~°∞. U^À XHõ ~°∂ѨOÖ’ D =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨#O =∞#^ÕâO◊ Ö’ „ѨuKÀ\Ï
HõxÊã¨∞OÎ k. ã¨∞=∂~°∞ 70 ÅHõÅ∆ =∞Ok D =∞`«∞ΠѨ^•~å÷ʼnõΩ ÉÏxã¨Å∞QÍ L#fl@∞¡QÍ Hõ#∞Q˘#|_çOk. XHõ¯ _èbç ¡
#QÆ~O° Ö’<Õ 25 âß`«O q^•º~°∞Å÷ ∞ nxH˜ ÉÏxã¨Å∞QÍ L<åfl~°∞ 'á⁄Q͉õΩ—, 'QÍO*Ï— (QÆO*Ï~Ú), 'Kè~« ã° —π =∞iÜ«Ú
'#Å¡=∞O^Œ∞— =O\˜ "å\˜x g~°∞ "å_»∞`«∞<åfl~°∞. 'á⁄Q͉õΩ— 'QÆO*Ï~Ú—, 'ÉèOí QÆ∞—, 'Kè~« ã° —π "≥ÚHõ¯Å∞ =∞#^ÕâO◊ Ö’ J<åkQÍ
=ÙO\Ï =ã¨∞<Î åfl~Ú. =∞`«∞Î HõeOæ KÕ D "≥ÚHõ¯Å Ѩ^•~å÷Å ÃÑo¡à√◊ ,¡ â◊√ÉèHí Í~åºÅ∞ W`«~° ™ê=¸Ç≤ÏHõ "Õ_∞» HõÅÖ’ ã¨O`À+¨O,
L`åûǨÏO HÀã¨O LѨÜ∂≥ yOKÕ"å~°∞. B+¨^•è Å∞QÍ ‰õÄ_® g\˜x "å_Õ"å~°∞. HÍh WѨÙ_»∞ KåÖÏ=∞Ok g\˜ "å_»HÍxH˜
ÉÏxã¨Å∞QÍ =∂~å~°∞. Wq fã¨∞HÀ‰õΩO>Ë „|`«HÖõ xË ã≤u÷ H˜ KÕ~∞° ‰õΩ<åfl~°∞. ÃÑ#· K≥ÑÊ≤ # D ѨÙ~å`«# =∞`«∞ΠѨ^•~å÷ÅHˆ
QÍHõ <Õ\˜ Ü«Ú=`« P^è∞Œ xHõ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Ö#·ˇ 'ÃÇÏ~å~Ú<£—, '=∂iÊù<—£ (morphine), '™ê‡ºH±— (smack), '=∂ºO„_®H±û—
(mandrax), =∞iÜ«Ú ZÖò.Zãπ._ç. (L.S.D) =O\˜ "å\˜H˜ ‰õÄ_® ÉÏxã¨Å∞QÍ `«Ü∂« ~°=Ù`«∞<åfl~°∞.
JÅ"å@∞QÍ =∞`«∞ÑÎ ^¨ •~å÷Å∞ fã¨∞HÀ=_®<Õfl =ºã¨#O JO\Ï~°∞. ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨<åÅ∞
QÆ∞iÎOK«|_®¤~Ú Jq : ™êO„Ѩ^•Ü«∞ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å∞ =∞iÜ«Ú P^è∞Œ xHõ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å∞ á⁄Q͉õΩ, QÆO*Ï~Ú, ÉèOí QÆ∞,
Kè~« ã° ,π #Å¡=∞O^Œ∞ =O\˜q ™êO„Ѩ^•Ü«∞ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å∞ HÍQÍ ÃÇÏ~å~Ú<£ (Heroine), =∂iÊù<£ (Morphine),
ǨÏ+≤+π (Hashish), ™ê‡ºH± (Smack), =∂ºO„_®H±û (Mandrax) =∞iÜ«Ú ZÖò.Zãπ._ç (L.S.D ) =O\˜q P^è∞Œ xHõ
=∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å∞.
=∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨#O Jxfl q^è•Å∞QÍ J#~°^ú •~ÚHõO, „Ѩ=∂^ŒH~õ O° ‰õÄ_®. =∞xã≤x =∂#ã≤HOõ QÍ ^Œ∞~°ƒÅù O
KÕã∞¨ OÎ k. JHÍÅ =∞~°}O HõÅ∞QÆKãÕ ∞¨ OÎ k. =ºHÎ̃`fi« O, ‰õΩ@∞O|, ™ê=∂lHõ ã≤u÷ QÆ`∞« Å#∞ Jã¨=Î ºã¨ÑÎ ~¨ ∞° ã¨∞OÎ k. ѨiáêÅ<å
Ѩ~O° QÍ z‰õΩ¯Å∞ HõÅ∞QÆKãÕ ∞¨ OÎ k. =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨<åxH˜ <Õ~åxH˜ KåÖÏ ^ŒQiæÆ ã¨O|O^èOŒ =ÙOk. g~°∞ P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ‰õΩ
áêÅÊ_»@O, `«QÍ^•Å∞, ÖˇO· yHõ <Õ~åÅ∞, ǨÏ`«ºÅ∞ =O\˜ <Õ~åÅ∞ KÕã∞¨ OÎ \Ï~°∞.

304
Downloaded from http://smartprep.in

D =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =fiã¨#O „QÍg∞} =∞iÜ«Ú Ñ¨@}ì „áêO`åÅ∞ ~Ô O_»∞ KÀ@¡Ö’#∂ =ÙOk. „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’x
Ü«Ú=`« á⁄Q͉õΩ, QÆO*Ï~Ú, ÉèOí QÆ∞, ã≤Q~ÔÆ @∞¡, =O\˜ "å\˜H˜ JÅ"å@∞ Ѩ_`ç Õ Ñ¨@}
ì „áêO`åÅÖ’x Ü«Ú=`« Kè~« ã° ,π
#Å¡=∞O^Œ∞ (oprium), ÃÇÏ~å~Ú<£, =∂iÊù<,£ ǨÏ+≤+π (Hashish) ™ê‡ºH±û (Smax) =∂O„_®H±û (Mandrax) ZÖò.Zãπ._ç
(L.S.D) =O\˜ "å\˜x ã≤QÆÔ~@∞¡, á⁄Q͉õΩ, QÆO*Ï~Ú =∞iÜ«Ú ÉèíOQÆ∞`À áê@∞QÍ fã¨∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. „QÍg∞}
„áêO`åÅ "åiH˜ P^è∞Œ xHõ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å QÆ∞iOz JO`«QÍ `≥eÜ«∞^Œ∞. HÍh „Hõ=∞OQÍ Wq „QÍg∞} „áêO`åÅ "åiH˜
‰õÄ_® JÅ"å@∞ J=Ù`åÜ«∞#_»OÖ’ Pâ◊Û~°ºO ÖË^∞Œ . á¶êº+¨<£ HÀã¨O, K≥_∞» ã¨ÇϨ "å™êÅ∞, x~åâß xã¨Ê$ǨÏÅ#∞
`«@∞ìHÀ=_®xH˜ <Õ\˜ Ü«Ú=`« g\˜H˜ KÕ~∞° = J=Ù`«∞<åfl~°∞. WOHÍ ^•i„^ŒºO, x~°∞^ÀºQÆO ‰õÄ_® Ü«Ú=`«#∞ D =∂~åæxH˜
<≥_»∞`«∞<åfl~Ú. \˜.gÅ∞ ã≤x=∂ÅÖ’ K«∂Ñ≤ã¨∞Î#fl P^èŒ∞xHõ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷ŠѨ@¡ Pã¨HÎ̃`À ‰õÄ_® Ü«Ú=`« g\˜x
"å_»∞`«∞<åfl~°∞.
D =ºã¨<åxH˜ ÉÏxã¨Ö#·ˇ "åiÖ’ ¿Ñ^Œ, ^èxŒ Hõ Ñ≤ÅÅ¡ ∞, K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl"å~°∞, K«^∞Œ =ÙÖËx"å~°∞ "å~°∞, g~°∞ J#fl `Õ_®
ÖˉΩõ O_® Jxfl =~åæÅ Ü«Ú=`« L<åfl~°∞. <Õ\˜ `«~O° J=∂‡~ÚÅ∞ ‰õÄ_®D =º=<åxH˜ |Öˇ`· ∞« <åfl~°∞.
J~Ú`ÕD =∂^ŒHõ „^Œ"åºÅ∞ „ѨÉ∞íè `åfiʼnõΩ P^•Ü«∞ =#~°∞QÍ LO@∞<åfl~Ú H˘O`«=∞Ok ~å[H©Ü∞« <åÜ«∞‰õΩÅ
áêi„âßq∞Hõ "Õ`ÅΫ XuÎà√◊ ¡ =Å¡ D =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å "å_»HÍxfl xÜ«∞O„uOK«ÖHË áõ È`«∞<åfl~°∞. g\˜x KåÖÏ ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î
^ÕâO◊ Ö’H˜ ^˘OQÆKå@∞QÍ ~°"å}Ï KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. Hõ~_° ∞» QÆ\#ì̃ 㨇QÆ~æ ∞° ¡ P*Ï˝`O« QÍ =ÙO_ç D "åºáê~°O ^•fi~å HÀ\Ï#∞HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞Å∞ ã¨Oáêkã¨∞<Î åfl~°∞. PÉϯs âßY (Excise department) Ö’x L#fl`åkèHÍ~°∞Å#∞ ÅOKåÅ ^•fi~å „Ñ¨Ö’ÉèÃí Ñ\˜,ì
~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩʼnõΩ ZÅHõ∆#¡ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ áêsìѶ¨O_»∞ ¿Ñi@ K«O^•Å WzÛ `«=∞ "åºáê~°∞Å#∞ xifiѶ¨∞flOQÍ
x~°O`«~åÜ«∞OQÍ H˘#™êyã¨∞Î<åfl~°#fl ÉèÏ=O „Ѩ[ÅÖ’ |bÜ«∞OQÍ =ÙOk. JO^Œ∞=Å¡<Õ ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞,
JkèHÍ~°∞Å∞ H˘O^Œ~∞° giH˜ ~°H} ∆õ HõeÊã¨∞<Î åfl~°∞.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 21. 6
ã¨i K«∂_»O_ç
A B

(a) =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨#O J#QÍ (c) =∞#^ÕâO◊ Ö’ ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
(b) á⁄Q͉õΩ, QÆO*Ï~Ú, ÉèOí QÆ∞ (d) P^è∞Œ xHõ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å∞
(c) ÃÇÏ~å~Ú<£, ™ê‡ºH±, =∂O„_®H±û (c) =∂#ã≤Hõ "≥H· Åõ ºO
ZÅ.Zãπ._ç (LSD )
(d) =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å J„Hõ=∞ ~°"å}Ï (d) ™êO„Ѩ^•~ÚHõ =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å∞
(e) =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨#O =Å¡ (e) =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å#∞ JÅ"å@∞QÍ fã¨∞HÀ=_»O
HõeQˆ k

305
Downloaded from http://smartprep.in

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O '™ê=∂lHõ qK«Å#O— J#QÍ ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ qÅ∞=ʼnõΩ Hõ@∞ì|_»x „Ѩ=~°#Î Å∞. WÖÏO\˜ „Ѩ=~°#Î Å∞
™ê=∂lHõ =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}O˜ Ѩ|_»`å~Ú. g\˜H˜ ã¨=∂[ P"≥∂^ŒO =ÙO_»^∞Œ .
O ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, qÅ∞=Å∞, ~å[º=Ú ^•fi~å ™ê÷ÑO≤ K«|_ç# K«\ÏìÅ#∞ Ju„Hõq∞Oz „Ѩ=iοãÎ J\˜ì „Ѩ=~°#Î #∞
<Õ~O° QÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° . <Õ~O° KÕã#≤ "å~°∞ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞ HÍ|\ì̃ "åix tH˜O∆ Kåe.
O XHõ Ñ≤Å"¡ å_»∞ `«# `«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ QÍh áê~îâ° ßÅ Ü«∂[=∂<åºxH˜ QÍh `≥Å∞Ѩ‰Ωõ O_® áê~îâ° ßʼnõΩ QÔ ~· å›[~°∞
(absent) HÍ=_®xfl AÖÏ~Ú`«#O JO\Ï~°∞. Wk z=~°‰Ωõ <Õ~=° ∞Ü«∞ „Ѩ=~°#Î ‰õΩ, E^•xH˜ =∞^躌 áê# =ºã¨<åxH˜
=∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨<åʼnõΩ ^•i fã¨∞OÎ k.
O XHõ xiú+ì̈ ÅHõº∆ O ÖˉΩõ O_® Ѩx áê\Ï ÖˉΩõ O_® Ñ≤ÅÅ¡ ∞ ~À_»Ã¡ Ñ· u~°Q\Æ Ïxfl u~°∞QÆ∞É’`«∞ `«#OQÍ K≥áêÎ~∞° .
nx=Å¡, H˘\Ï¡@Å∞, <Õ~åÅ∞, =∞^Œºáê#, =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨<åÅ∞ =O\˜q JÅ=_»∞`å~Ú. Ñ≤ÅÅ¡ ∞ KÕ¿ã
<Õ~åÅ#∞ ÉÏÅ <Õ~åÅ∞ JO\Ï~°∞. ÉÏÅ <Õ~åÅ =Å¡ ™ê=∂lHõ J=º=ã¨`÷ « ‰õÅ∞QÆ∞`«∞Ok. ÉÏÅ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ #∞
tH˜O∆ K«‰Ωõ O_® "åiÖ’ Ѩi=~°#Î fã¨∞‰õΩ=zÛ Ñ¨Ù#~å"åã¨O HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÉ∞íè `«fiO Hõ$+≤ KÕã∞¨ OÎ k.
O JÅ"å@∞QÍ =∞^•ºxfl `åQÆ_®xfl =∞^Œºáê# =ºã¨#O JO\Ï~°∞. nx=Å¡ =ºH˜QÎ `Æ ,« ‰õΩ@∞O|O, ™ê=∂lHõ
J=º=ã¨`÷ « U~°Ê_»∞`«∞Ok.
O =∞`«∞,Î =∂^ŒHõ Ѩ^•~°÷ ¿ã=<åxH˜ ÉÏx㨠HÍ=_®<Õfl =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨#OQÍ K≥áêÊ~°∞. nx =Å¡ ‰õÄ_®
=ºHÎ̃Q`Æ ,« ‰õΩ@∞O| ™ê=∂lHõ ã≤u÷ QÆ`∞« Å∞ JãÎ̈=ºãÎ̈=∞ø`å~Ú.
O <Õ~=° Ú, AÖÏ~Ú`«#O, u~°∞QÆ∞É’`«∞`«#O, =∞^Œºáê# =ºã¨#O, =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨#=Ú =O\˜ J^Œ∞ѨÙ
KÕÜ∞« _®xH˜ qq^èŒ ~°HÍÅ =º=ã¨Å÷ ∞ Ѩx KÕã∞¨ <Î åfl~Ú.

Ѩ^HŒ Àâ◊=Ú
=∞^Œºáê# =ºã¨#=Ú - JÅ"å@∞QÍ =∞^•ºxfl ¿ãqOK«@O
<Õ~=° Ú - ã¨=∂[ =ºuˆ~Hõ „Ѩ=~°#Î
<Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞ - <Õ~=° Ú KÕã#≤ =º‰õΩÅÎ ∞
ÉÏÅ<Õ~°=Ú - Ñ≤ÅÅ¡ ∞ <Õ~=° Ú KÕ¿ãÎ P <Õ~åxfl ÉÏÅ <Õ~=° Ú JO\Ï~°∞.
ÉÏÅ <Õ~ã° ∞¨ ÅÎ ∞ - <Õ~=° Ú KÕã#≤ Ñ≤ÅÅ¡ ∞

306
Downloaded from http://smartprep.in

AÖÏ~Ú`«#O - áê~îâ° ßʼnõΩ QÔ ~· å›[~°∞ JÅ"å@∞

AÖÏ~Ú - JÅ"å@∞QÍ áê~îâ° ßʼnõΩ QÔ ~· å›[~°∞ JÜÕ∞º q^•ºi÷. (`«e^¡ OŒ „_»∞ʼnõΩ,
áê~îâ° ßÅ Ü«∂*=∂<åºxH˜ `≥eÜ«∞‰õΩO_®)
™ê=∂lHõ qK«Å#O - ™ê=∂lHõ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡, qÅ∞=ʼnõΩ Hõ@∞ì|_ç =ÙO_»x „Ѩ=~°#Î
u~°∞QÆ∞É’`«∞ `«#O - ~À_»Ã¡ Ñ· ™È=∞iQÍ Ñ¨h áê\Ï ÖËHõ u~°Q_Æ O»

=ÚyOѨ٠JÉèíºã¨#O
1. ™ê=∂lHõ qK«Å#O J#QÍ<Õq∞?
2. <Õ~=° Ú J#QÍ <Õq∞? <Õ~åxH˜ QÆÅ U"Õx S^Œ∞ HÍ~°}ÏÅ#∞ `≥ÅѨO_ç.
3. AÖÏ~Ú`«#O J#QÍ<Õq∞? U"≥<· å S^Œ∞ HÍ~°}ÏÅ#∞ `≥ÅѨO_ç.
4. u~°∞QÆ∞É’`«∞ `«#O JO>Ë Uq∞\˜? U"≥<· å S^Œ∞ HÍ~°}ÏÅ#∞ `≥ÅѨO_ç.
5. ÉÏÅ<Õ~=° Ú J#QÍ<Õq∞? U"≥<· å S^Œ∞ HÍ~°}ÏÅ#∞ `≥ÅѨO_ç.
6. =∞^Œºáê# =ºã¨#=Ú QÆ∞iOz q=iOK«O_ç. ^•x=Å# HõÅ∞QÆ∞ <åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ ^Œ∞+¨Êiù }Ï=∂Å#∞ q=iOK«O_ç.
7. =∞`«∞ΠѨ^•~å÷Å =ºã¨#=Ú JO>Ë Uq∞\˜? ^•x =Å¡ <åÅ∞QÆ∞ ^Œ∞+¨Êiù }Ï=∂Å#∞ `≥ÅѨO_ç.

áê~î°º „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

21.1 (i) HÍ^Œ∞ (ii) J=Ù#∞ (iii) J=Ù#∞ (iv) J=Ù#∞ (v) J=Ù#∞
21.2 (i) ÖË^Œ∞ (ii) =ºuˆ~Hõ (iii) ǨxHõ~O° (iv) ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú(v) Ǩ[~°∞ HÍ~°∞
21.3 (i) d (ii) d (iii) d (iv) d (v) d

21.4 (i) J=Ù#∞ (ii) J=Ù#∞ (iii) J=Ù#∞ (iv) J=Ù#∞ (v) J=Ù#∞
21.5 a - c, b - d, c - e, d - b, e-a

21.6 (i) a - e (ii) b - d (iii) c - b (iv) d - a (iv) e -c

307
Downloaded from http://smartprep.in

22
™ê=∂lHõ =∂~°∞Ê ™êOѶ≤∞H©Hõ~°}O,
™ê=∂lHõ xÜ«∞O„`}«
ã¨=∂[O - Ѩ~åº=~°}O
„ѨH$õ u ã¨OѨ^ÖŒ #·ˇ Éè∂í q∞, h~°∞, QÍe, "≥ÚHõ¯Å∞, [O`«∞=ÙÅ∞ JxflO\˜h HõeÑ≤ Ѩ~åº=~°}O JO\Ï~°∞. =∞#
LxH˜H˜ =∞# qHÍ™êxH˜ Ѩ~åº=~°}"Õ∞ P^è•~°O. Ѩ^HŒ Àâ◊O (Dictionary) J~°O÷ Ö’ Ѩ~åº=~°}O J#QÍ 'Ѩiã¨~åÅ∞—
Jx J~°O÷ . ã¨HÅõ r=~åâ◊√ʼnõΩ P^è•~°"∞≥ #ÿ @∞=O\˜, rqOK«\ÏxH˜, "å\˜ Jaè=$kúH,˜ `«y# ÉÏǨϺ Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞
HõeÊOKÕk Ѩ~åº=~°}=Ú. „áê~°OÉèOí Ö’ =∞x+≤ Ѩiã¨~åÅÖ’ Éè∫uHõ q+¨Ü∂« Öˇ#· Éè∂í q∞, h~°∞, QÍe =O\˜q =∞iÜ«Ú
*ˇq· Hõ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ ("≥ÚHõ¯Å∞, [O`«∞=ÙÅ∞, =∞#∞+¨µºÅ∂ "åi „áêHÍ~åºÅ∞, ã¨Oã¨Å÷ ∞, =º=ã¨Å÷ ∞) LO_Õq. HÍh
HÍÅO QÆ_Kç Õ H˘nÌ, =∂#=Ùx ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü∞« , Pi÷Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ ^•fi~å =∂#= Ѩiã¨~åÅ∞ qã¨Î $`«=∞Ü«∂º~Ú.
JO^Œ∞=Å¡ Ѩ~åº=~°}O JO>Ë XHõ =∂#=Ùx K«∞@∂ì =ÙO_Õ Jxfl ã≤u÷ QÆ`∞« Å`À ‰õÄ_ç L#fl Ѩiã¨~åÅ∞ Jx J~°O÷ .
D áê~îO° Ö’ =∞#=Ú =∞# Ѩ~åº=~°}Ïxfl QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O. XHõÑC¨ _»∞ Ѩ~åº=~°}Ïxfl Hˆ =ÅO Éè∫QÀoHõ
Ѩ~"° ∞≥ #ÿ J^蕺ܫ∞# JOâ◊OQÍ K«∂¿ã"å~°∞. JO^Œ∞=Å¡ Jk x~°H¡ º∆õ O KÕÜ∞« |_ç, "≥#∞Hõ|_çáÈ~ÚOk. HÍh `«~∞° "å`«
HÍÅOÖ’ ^•x „áê=ÚYº`« QÆ∞iÎOK«|_çOk. WѨÙ_»∞ Ѩ~åº=~°}O JO>Ë Hˆ =ÅO Éè∫QÀoHõ âß„™êÎÅ ^•x J#∞+¨OyHõ
(allied) âß„™êÎÅ JOâ◊OQÍ<Õ QÍHõ, ™ê=∂#º =∂#=Ù_»∞ ‰õÄ_® ^•x „áê=ÚMϺxfl QÆ∞iÎOKå_»∞.

ÅH∆ͺÅ∞
O D áê~îO° K«kq#`«~åfi`«, g∞~°∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞.
O Ѩ~åº=~°}O J~°O÷
O =∂#=ÙxH˜ Ѩ~åº=~°}ÏxH˜ QÆÅ ã¨O|O^èOŒ
O *∫qHõ P=~°}O, ™ê=∂lHõ P=~°}O
O =∂#= ã¨=∂*ÏÅÃÑ· Ѩ~åº=~°} „ѨÉÏè =O
308
Downloaded from http://smartprep.in

22.1 Ѩ~åº=~°}O - J~°O÷

Ѩ~åº=~°}Ïxfl ~°H~õ H° ÍŠѨ^`úŒ ∞« Å ^•fi~å ^Œ$HÀ¯}ÏÅ ^•fi~å, qq^èŒ âß„™êÎÅ ^•fi~å, ™ê=∂lHõ, âß„ãÎ̈q*Ï˝#
âß„ãÎ̈"`Õ ÅΫ ∞ ѨijeOK«@O [iyOk. Ѷe¨ `«OQÍ Éè∫uHõ, *ˇq· Hõ, ™êOã¨$¯uHõ JOâßÅ∞ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ [~°∞ѨىõΩO@∂
XHõ ^•xH˘Hõ\Q˜ Í#∂, JxflO\˜`À#∂ ѨiѨi q^èÅŒ ∞QÍ J#∞ã¨O^è•xOK«|_ç =ÙO_Õ =º=ã¨Å÷ #∞ Hõey =Ù#fl^Õ Ñ¨~åº=~°}O
Jx ã¨Oâ◊~ÚOK«‰Ωõ O_® K≥Ñʨ @O [iyOk. Éè∫uHõ JOâßÅ∞ (qâ◊fiO, Éè∂í q∞, h\˜ =#~°∞Å∞, "å`«=~°}O, =∞\˜,ì ~åà◊√,¡
Yx*ÏÅ∞) =∞x+≤ r=# Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞, r=<å=HÍâßÅ#∞, Ѩiq∞`«∞Å∞ =O\˜ qq^èŒ ÅHõ} ∆ ÏÅ#∞ x~åúi™êÎ~Ú. *ˇq· Hõ
JOâßÅ∞ ("≥ÚHõ¯Å∞, [O`«∞=ÙÅ∞, ã¨∂Hõ‡∆ „H˜q∞ H©@HÍÅ∞, =∞x+≤) =O\˜q *ˇq· HÍ=~°}O (biosphere) ÉèÏQÍÅ∞. =∂#=
xi‡`«"∞≥ #ÿ ™êOã¨$¯uHõ JOâßÅ∞ (Pi÷HOõ , ™ê=∂lHõO, ~å[ºO) ™êOã¨$¯uHÍ=~°}OÖ’x ÉèÏQÍÅ∞QÍ K≥Ñʨ @O [iyOk.

'Ѩ~åº=~°}O— POQÆ¡ Ѩ^OŒ Zxfi~å<£"∞≥ O\ò (Environment). „ÃÑO¶ z Ѩ^OŒ 'Zxfi~å<£— (environ)
ÖË^• 'Zxfi~å#fl~ü— (Environner) JO>Ë 'K«∞@∞ì „Ñ¨H¯õ Å—(Around), 'K«∞@∂ì`å—(Round aboot),
'K«∞@∞ì=Ú\ì̃— (to surround or to encompass) Jx J~°O÷ .

22.2 Ѩ~åº=~°}O ~°HÍÅ∞

Ѩ~åº=~°}O *ˇq· Hõ Ѩ~=° ∞ÔH#· =∞iÜ«Ú Éèu·ˇ HõÑÙ¨ ~°"∞≥ #ÿ ÉèÏ=#. Éè∂í q∞ÃÑ· =Ù#fl „áê}O =Ù#fl r= *Ï`«∞Å`À
áê@∞ „áê}OÖËx =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ ‰õÄ_® Hõey=ÙO@∞Ok. (biotic = r==Ú#fl), (abiotic = r=OÖËx) Ѩ~åº=~°}
„áê^èqŒ ∞Hõ xi‡ux |\˜ì ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ QÆiOÎ K«|_çOk. Jq :
1. Éè∫uHõ"∞≥ #ÿ / r=OÖËx Ѩiã¨~åÅ∞ (abiotic envirornment)
2. *ˇq· HõÑ~¨ "° ∞≥ #ÿ / r=O Hõey# Ѩiã¨~åÅ∞ (biotic envirornment)
Éè∫uHõ"∞≥ #ÿ Ѩiã¨~åÅ∞ (abiotic / physical) ^•xÜ≥ÚHõ¯ Éè∫uHõ ÅHõ}
∆ ÏÅ∞, ã≤u÷ P^è•~°OQÍ =¸_»∞ LѨ
qÉèÏQÍÅ∞QÍ qÉèílOѨ|_çOk.
1. e^äÀã≤ÊÜ«∞Öò (QÆ\ Qì̃ Í LO_Õ Éè∂í P=~°}O) Éè∂í P=~°}O
2. ÃÇÏ· „_Àã≤ÊÜ
ù ∞« ~ü (h\˜ P=~°}) [ÖÏ=~°}O
3. Z\ò=∂ãπÑÜ
≤¶ ∞« ~ü ("å`å=~°}O)
*ˇq· HÍ=~°}O =$Hõ*∆ Ï`«∞Å∞, (Flora) [O`«∞*Ï`«∞Å∞ (Fauna) =∞x+≤`À ã¨Ç¨ , =∞iÜ«Ú ã¨∂Hõ∆ ‡ r=*Ï`«∞Å#∞
Hõey=ÙOk.

309
Downloaded from http://smartprep.in

22.3 =∞x+≤H˜ Ѩ~åº=~°}ÏxH˜ QÆÅ ã¨O|O^èOŒ

=∂#=Ùx Ѩ~åº=~°}ÏxH˜ QÆÅ ã¨O|O^èOŒ ZѨC_»∂ XHõ Pã¨HHΘ ~õ ° J^躌 Ü«∞<åOâ◊"∞Õ , D ã¨O|O^èOŒ =∂#=
ã¨=∂*ÏŠѨÙ~ÀQÆuH˜ J`«ºO`« J=ã¨~O° . Jxfl [O`«∞=ÙÅHõ<åfl =∞x+≤ <Õ~∞° ÊHõÅ"å_»∞, `≥eq HõÅ"å_»∞ =∞iÜ«Ú
<åQÆiHõ`« <ÕiÛ#"å_»∞. JO^Œ∞=Å¡ D „H˜Ok =¸_»∞ q+¨Ü∂« Å∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åeû =ÙOk.
1. Éè∫uHõ =∂#=Ù_»∞ : *ˇq· Hõ ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ K≥Ok#"å_»∞. JO^Œ∞=Å¡ „áê^äqŒ ∞Hõ Éè∫uHõ JOâßÖˇ#· QÍe, h~°∞,
uO_ç, h"åã¨O =O\˜=hfl W`«~° r=*ÏÅO ÖÏQÆ<Õ =∞x+≤H˜ J=ã¨~O° . JO`ÕQÍHõ =∞x+≤ Ѩ~åº=~°}OÖ’xH˜
qã¨~#˚° Å#∞ W`«~° [O`«∞=ÙÅÖÏQÍ<Õ q_çzÃÑ_»`å_»∞.
2. ™ê=∂lHõ =∂#=Ù_»∞ : ™ê=∂lHõ ã¨Oã¨Å÷ #∞ =º=ã¨Å÷ #∞ <≥ÅH˘eÊ, `«# P㨉Ωõ ÅÎ #∞, ã¨OHˆ =∆ ∂xfl ^Œ$+≤Öì ’
=ÙOK«∞‰õΩx K«\ÏìÅ#∞, xÜ«∞=∂Å#∞ ~°∂á⁄Ok™êÎ_∞» .
3. Pi÷Hõ =∂#=Ù_»∞ : Éè∫uHõ *ˇq· Hõ "å`å=~°}O #∞O_ç HÍ=Åã≤# `«# =#~°∞Å#∞ „Ѩ[,˝ ™êOˆHuHõ q^Œº ^•fi~å
á⁄Ok LѨÜ∂≥ yOK«∞‰õΩO\Ï_»∞.
=∞x+≤H˜ Ѩ~åÜ«∞=~°}ÏxH˜ QÆÅ ã¨O|O^èOŒ HÍÅO`À áê@∞ =∂~°∞`«∂ =zÛOk. K«i„`« ѨÓ~°fi HÍÅO #∞O_ç <Õ\ ˜
P^è∞Œ xHõ HÍÅO =~°‰Ωõ D ã¨O|O^è•Å#∞ <åÅ∞QÆ∞ ^ŒâÅ◊ ∞QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. Jq :
1. "Õ@ - PǨ~° ¿ãHõ~}
°
2. Ѩâ√◊ =ÙÅ ÃÑOѨHOõ , Ѩâ√◊ áÈ+¨}.
3. K≥@¡ ÃÑOѨHOõ , =º=™êÜ«∞O
4. âß„ãÎ̈ ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O, áêi„âßq∞H©H~õ }
° O
Z. "Õ@ - PǨ~° ¿ãHõ~}
° ^Œâ◊ :
Wk =∞x+≤ Pk=∞ HÍÅOÖ’ =Ù#flѨÊ\˜ ^Œâ.◊ P ^ŒâÖ◊ ’ =∞x+≤ „ѨH$õ uÖ’ `å#∞ XHõ ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ „ѨHÍ~°ºÑ¨~O° QÍ
Hˆ =ÅO *ˇq· Hõ =∂#=ÙxQÍ ÖË^• Éè∫uHõ =∂#=ÙxQÍ LO@∂ Hˆ =ÅO „áê^äqŒ ∞Hõ J=ã¨~åÖˇ#· uO_ç, QÆ∂_»∞ HÀã¨O
„ѨH$õ uÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO_Õ"å_»∞. „áêHõ$uHõ Ѩiã¨~åÅ∞ J`«x Jxfl J=ã¨~åÅ#∂ f~°ÛQÆeyOk. =∞x+≤H˜ „ѨH$õ uH˜
=∞^躌 ã¨O|O^èOŒ KåÖÏ ¿ãflǨÏѨÓi`«OQÍ =ÙO_Õk. =∂#=Ù_»∞ JѨÙ_»∞ ã¨OKå~° (Nomadic) rq. XHõ ^Œâ‰◊ Ωõ
=KÕÛã¨iH˜ =∞x+≤ "Õ\Ï_»@O <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl_»∞. xѨC#∞ Hõ#∞Q˘<åfl_»∞. Ü«∂^Œ$zÛùHOõ QÍ Hõ#∞Q˘#flѨÊ\˜H© xѨC#∞ Hõ#∞Q˘<åflHõ
=∞x+≤ [O`«∞ =∂O™êxfl =O_ç u#_»O <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl_»∞. „Hõ=∞OQÍ =∞x+≤ "Õ\Ï_»@O, JO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ѩx=Ú@¡#∞
PÜ«Ú^è•Å#∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∞« QÆÅ@ æ O <Õ~∞° ÛHÀ=@O ^•fi~å „Ñ¨H$õ u =#~°∞Å#∞ `«# J=ã¨~åÅ H˘é‰õΩ H˘Å¡Q˘_»∞`«∂
=KåÛ_»∞. =∞x+≤ KÕuÖ’ Ѩ~åº=~°}O H˘Å¡Q˘@ì|_»\ÏxH˜ xѨC "≥Ú^Œ\˜ ™ê^è#Œ O J~ÚºOk Jx H˘O^Œ~∞° ™ê=∂lHõ
"Õ`ÅΫ ∞ Jaè„áêÜ«∞ Ѩ_®¤~∞° .

310
Downloaded from http://smartprep.in

a. Ѩâ√◊ =ÙÅ ÃÑOѨHOõ , Ѩâ√◊ áÈ+¨} ^Œâ◊

HÍÅ „Hõ=∞OÖ’ =∞x+≤ `«# J=ã¨~åÅ xq∞`«OÎ [O`«∞=ÙÅ#∞ =∞zÛHõ KÕã∞¨ H˘x ÃÑOK«_O» , áÈ+≤OK«_O» , <Õ~∞° Û‰õΩ<åfl_»∞.
"≥Ú^Œ\’¡ [O`«∞=ÙÅ =∂Oã¨O HÀã¨O U"À H˘xfl áêeKÕÛ Ñ¨â√◊ =ÙÅ#∞ [O`«∞=ÙÅ#∞ =∞zÛHõ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û. „Hõ=∞OQÍ P
Ѩâ√◊ =ÙÅ=∞O^Œ ÃÑiy ÃÑ^ŒkÌ HÍ=K«∞Û. JO`ÕQÍHõ Ѩâ√◊ Å#∞ =∞zÛHõ KÕã∞¨ HÀ=_»O =Å# ã¨=¸Ç¨Ï ÖË^• ã¨=Ú^•Ü«∞
r=# Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ `«Ö`ˇ ~Ϋ Ú. Ѩâ√◊ =ÙÅ =∞O^Œ#∂, `«=∞#∞ `å=¸ J_»q [O`«∞=ÙÅ #∞O_ç HÍáê_»∞HÀ=_®xH˜ =∞x+≤H˜
ã¨=¸Ç¨Ï r=#O J=ã¨~O° J~ÚºOk. J~Ú#ѨÊ\˜H© "åiOHÍ D ^ŒâÖ◊ ’ ã¨OKå~° r=ÙÅ∞QÍ<Õ =ÙO_ç PǨ~°O, h\˜
=ã¨`∞« ÅHÀã¨O, =∞zÛHõ KÕã∞¨ ‰õΩ#fl [O`«∞=ÙÅ PǨ~°O HÀã¨O `«y# „áêO`åʼnõΩ `«~e° áÈ`«∂ =ÙO_Õ"å~°∞. "åiH˜ D
^ŒâÖ◊ ’ "≥ÚHõ¯Å ÃÑOѨHOõ , =º=™êÜ«∞O QÆ∞iOz `≥eÜ«∞^Œ∞.

ã≤. "≥ÚHõ¯Å ÃÑOѨHOõ , =º=™êÜ«∞ ^Œâ◊

„ѨH$õ u r=HÍŠѨiã≤`÷ ∞« Å#∞ J=QÍǨÏ# KÕã∞¨ ‰õΩx "å\˜ÃÑ· Ѩ@∞ì ™êkèOz "≥ÚHõ¯Å#∞ `«# PǨ~° J=ã¨~åʼnõΩ
ÃÑOK«_O» J<Õk =∂#=*Ïu Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞OÖ’ XHõ Q˘Ñ¨Ê q[Ü«∞OQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. "≥ÚHõ¯Å ÃÑOѨHOõ ã≤~÷ ° x"åã¨O
U~°Ê~°∞K«∞HÀ=_®xH˜, Z@∂ Hõ^ÅŒ ‰õΩO_® XˆH KÀ@ x"åã¨O LO_»\ÏxH˜ ÉÏ@Å∞ "ÕãO≤ k. PǨ~° ѨO@Å =º=™êÜ«∞
„Ѩ„H˜Ü∞« Å =Å# ™ê=∂lHõ ã¨=¸Ç¨Å∞, ã¨Oã¨Å÷ ∞ U~°Ê_®¤~Ú. D ^ŒâÖ◊ ’ =∞x+≤ #n f~åÅ "≥O|_ç ã≤~÷ ° x"å™êÅ∞
U~åÊ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë J`«xH˜ HÍ=Åã≤# h\˜ ÅÉèºí `«, ™ê~°=O`«"∞≥ #ÿ <ÕÅÅ∞ #n f~åÅ "≥O|_ç
ÅaèOKÕq. JO^Œ∞=Å¡<Õ D HÍÅOÖ’ L#fl Jxfl <åQÆiHõ`Å« #∞ #nÖ’Ü«∞ <åQÆiHõ`Å« ∞ (River-Valley-Civilizations)
QÍ Ñ≤eKÕ"å~°∞. WHõ¯_ç #∞O_ç =∞x+≤ `«# K«∞@∂ì =Ù#fl „áêHõ$uHõ =#~°∞Å#∞ "≥∞~°∞QÔ #· =º=™êÜ«∞ ™ê^è<Œ åÅ ^•fi~å
LѨÜ∂≥ yOK«∞‰õΩO@∂ =º=™êÜ«∞O KÕÜ∞« @O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì_∞» . nx=Å¡ PǨ~° L`«ÊuÎx ™êkèOKå_»∞. JO`ÕQÍHõ
ã≤~÷ x° "åã¨O, PǨ~° ÅÉèºí `«, J#∞‰õÄÅ "å`å=~°} Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞, P ã¨=Ú^•Ü«∞OÖ’ =ÙO_»@O =Å# HõeQˆ Éè„í ^Œ`« Wq
Jhfl [<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ ^•i f™ê~Ú. [<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘nÌ Éè∂í q∞ÃÑ· =uÎ_ç ÃÑiyOk. ÃÑiy# [<åÉèÏ
J=ã¨~åÅ xq∞`«OÎ =∞x+≤ J_»=ÙÅ#∞ #iH˜"Ü Õ ∞« _»O „áê~°OÉèOí J~ÚºOk. HÍÅO QÆ_Kç Õ H˘nÌ =∞x+≤ `«# ã¨fiO`«
™êOã¨$¯uHõ Ѩiã¨~åÅ#∞ ã¨$+≤Oì K« QÆeQÍ_»∞. Éè=í <åÅ∞, Wà◊√,¡ Ѩ@} ì ÏÅ∞, ѨÖÅ¡ˇ ∞, ~°ÇϨ ^•~°∞Å∞, P#Hõ@Åì ∞, =O`≥#Å∞
Jhfl P ã¨O㨯$uÖ’ ÉèÏQÆO JÜ«∂º~Ú.

_ç. âß„ãÎ̈ ™êOˆHuHõ q*Ï˝#O - áêi„âßq∞H©H~õ }

° ^Œâ◊
19= â◊`å|ÌÑÙ¨ z=i HÍÅOÖ’ =zÛ# áêi„âßq∞Hõ qѨ=¡ O, âß„ã¨Î ™êOˆHuHõ ~°OQÍÅ Pq~åƒù=O`À =zÛ#
"≥∞~°∞QÔ #· ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O, =∞x+≤H,© „ѨH$õ uH© L#fl ã¨O|O^è•Å#∞ ѨÓiÎQÍ =∂iÛ"ÕãO≤ k. JѨÊ\˜Hˆ JO`«O`«
=∂„`«OQÍ =Ù#fl „áêHõ$uHõ ã¨O|O^è•Å∞ H©} ∆ ^Œâ‰◊ Ωõ KÕ~∞° ‰õΩ<åfl~Ú Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. P^è∞Œ xHõ ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O

311
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ~åº=~°}OÃÑ· f„= „ѨÉÏè "åxfl K«∂Ñ≤Ok. D „ѨÉÏè =O KåÖÏ ã¨OH˜+¡ "ì¨ ∞≥ #ÿ k =∞iÜ«Ú q"å^•ã¨Ê^Œ"∞≥ #ÿ k. J`«ºO`«
"≥∞~°∞QÔ #· P^è∞Œ xHõ ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O Ѩ~åº=~°}Ïxfl qK«H}
∆õ Ï~°ÇÏ≤ `«OQÍ áê_»∞KÕ™ÈÎOk. <Õ_∞» „ѨÑO¨ K« „Ѩ[Å∞
Z^Œ∞~˘¯O@∞#fl Jxfl Ѩ~åº=~°} ã¨=∞㨺ʼnõΩ =¸ÅO W^Õ Jx K≥Ñʨ =K«∞Û.
Pk=∞ ã¨=∂[ ~ÀAÅ #∞O_ç <Õ\˜ =~°‰Ωõ =∞x+≤ „ѨH$õ ux qq^èŒ ~°HÍÅ∞QÍ Q“~°qOKå_»∞. (K≥@∞¡, "≥ÚHõ¯Å∞,
[O`«∞=ÙÅ∞, Ѩ~°fi`åÅ∞ "≥Ú^ŒÅ∞QÆ∞#q) ã¨=¸Ç¨ÅÖ’ „ѨHõ$u P~å^èŒ# KåÖÏ xÜ«∞=∞ x+¨ìÅ`À KÕ™êÎ~°∞. H˘xfl
ã¨=¸Ç¨Å∞ ѨÓiÎQÍ „ѨH$õ u<Õ ^≥=· OQÍ ÉèÏqã¨∂ΠѨÓl™êÎ~Ú. ~å[™ê÷<Ö£ ’x 'aëÈÜü∞— (Bishoi) JO^Œ∞‰õΩ L^•Ç¨Ï~°}QÍ
K≥Ñʨ =K«∞Û. ÉèÏ~°fÜ«∞ PKå~åÅÖ’ r=<å^è•~° =º=ã¨Ö÷ ’ „ѨH$õ u =∞x+≤ Jq ÉèÏ[º=ÚÅ∞ „ѨH$õ u`À =∞"Õ∞Hõ"∞≥ ÿ =∞x+≤
r=#O ™êyOKåe. ѨOK« Éè∂í `åÖˇ#· QÍe, h~°∞, <ÕÅ, PHÍâ◊=Ú, r==Ú J#QÍ "≥ÚHõ¯Å∞, [O`«∞=ÙÅ∞ =∞x+≤`À ã¨Ç¨
Jhfl ‰õÄ_® XHõ^•xÃÑ· XHõ\˜ P^è•~°Ñ_¨ ç Ѩ~㰠ʨ ~° ã¨O|O^è•Å∞ Hõey L<åfl~Ú.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 22.1
„ÉÏÔH@¡Ö’x ã¨~Ô #· Ѩ^OŒ `À MÏmÅ#∞ ѨÓiOK«∞=Ú.
1. Zxfi~å<£"≥∞O\ò (Ѩ~åº=~°}O) J#∞ Ѩ^ŒO ..................... ÉèÏ+¨ #∞O_ç „QÆÇ≤ÏOK«|_ç#k. (ÖÏ\˜<£,
WOw¡+,π „ÃÑO¶ z)
2. Ѩ~åº=~°}Ïxfl .................. ~°HÍÅ∞QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. (2,4,6,7)
3. Éè∫uHõ Ѩ~åº=~°}O .........................Hõey =ÙO@∞Ok. (*ˇq· Hõ JOâßÅ∞ (biotic), J*ˇq· Hõ JOâßÅ∞
(abiotic), *ˇq· Hõ, J*ˇq· Hõ JOâßÅ∞)
4. *ˇq· Hõ Ѩ~åº=~°}O............ Hõey =ÙO@∞Ok. (*ˇq· Hõ JOâßÅ∞ (biotic), J*ˇq· Hõ JOâßÅ∞ (abiotic),
*ˇq· Hõ, J*ˇq· Hõ JOâßÅ∞)
5. =∂#=ÙxH˜ Ѩ~åº=~°}ÏxH˜ QÆÅ ã¨O|O^èOŒ ..... ^ŒâÅ◊ Ö’ =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂ =zÛOk (6,8,4,5)

22.4 r"å=~°}O =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHÍ=~°}O

Éè∂í q∞ÃÑ· L#fl Ѩ~åº=~°}O *ˇq· Hõ J*ˇq· Hõ ãÎ̈~åÅ∞QÍ LO^Œx K≥ÑC¨ ‰õΩ<åflO. JÖψQ r=*ÏÅ J=ã¨~åʼnõΩ,
=∞x+≤ =∞#∞QÆ_‰» Ωõ ã¨O|OkèOz, Ѩ~åº=~°}Ïxfl ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OKå~°∞. Jq Z) r"å=}O, a) ™ê=∂lHÍ=}O.
ã¨HÅõ r=~åâ◊√Å∞ "å\˜ =∞#∞QÆ_‰» Ωõ r"å~°}O ÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO_»QÍ, =∞x+≤ `«# =∞#∞QÆ_» HÀã¨O ã¨$+≤Oì K«∞H˘#fl
™êO㨯$uHõ Ѩiã¨~åÅ∞ ™ê=∂lHÍ=~°}O „H˜O^Œ‰Ωõ =™êÎ~Ú.

312
Downloaded from http://smartprep.in

22.4.1 r"å=~°}O
r"å=~°}O JO>Ë Éè∂í q∞ÃÑ· "åºÑ≤Oz Jxfl r=*Ï`«∞ʼnõΩ „áê}Ï^è•~°"∞≥ #ÿ "å`å=~°}O Hõey =Ù#fl á⁄~°. Wk
Éè∂í q∞#∞O_ç ã¨∞=∂~°∞ 30 H˜.g∞. "Õ∞~° "åºÑ≤Oz =ÙOk. D á⁄~° *ˇq· Hõ (biotic) Ѩ~åº=~°}O, J*ˇq· Hõ (abiotic)
(Ѩ~åº=~°}O, â◊HÎ̃ (energy) =O\˜ JOâßÅ∞ Hõey ã¨HÅõ r=HÀ\˜H˜ „áê}Ï^è•~°"∞≥ ÿ LOk. r"å=~°}OÖ’x „áê}˜HÀ\˜
`«=∞Ö’ `å=Ú, r"å=~°}O`À#∂ Ѩ~㰠ʨ ~° K«~º° Å∞ [~°∞ѨىõΩO@∂ LO\Ï~Ú. PH©û[#∞, `Õ=∞, LëÈ‚„QÆ`,« QÍe Ñ‘_#» O
=O\˜q. Éèí∂q∞#∞O_ç ZO`« Z`«∞Î=~°‰õΩ Åaè™êÎÜ≥∂ JO`« Z`«∞Î=~°‰õΩ r"å=~°}ÃÑ· Ѩiq∞u (upper limit)
x~°~‚ ÚOK«|_»∞`«∞Ok. J\Ï¡Qˆ ZO`« Éè∂í q∞H˜ ZO`« Ö’`«∞ =~°‰Ωõ r=*ÏÅO =∞#QÆÅ∞QÆ∞`«∞O^À JO`« Ö’`«∞ =~°‰Ωõ
r"å=~°}O "åºÑ≤Oz LO@∞Ok. Wk r"å=~°} "åºÑ≤HÎ ˜ „H˜Ok Ѩiq∞u (lower limit).

Ѩ@O :22.1
PH©û[#∞, ã¨∂~°º~°t‡ ZO`« Ö’`«∞ =~°‰Ωõ JO^Œ∞`åÜ≥∂ JO`« Ö’`«∞#∞ „H˜Ok Ѩiq∞u (lower limit)QÍ
ѨiQÆ}™˜ êÎ~∞° . JO^Œ∞=Å¡ <ÕÅÖ’ XHõ K≥@∞ì "Õà√◊ ¡ ZO`« Ö’`«∞‰õΩ K˘K«∞Û‰õΩ "≥àQ¡◊ ÅÆ ∞QÆ∞`åÜ≥∂ ÖË^• XHõ [O`«∞=Ù ZO`«
Ö’`«∞ =~°‰Ωõ <ÕÅ ÉÁiÜ«∞Å∞ KÕã≤ JO^Œ∞Ö’ rqOK« QÆÅ∞QÆ∞`«∞O^À JO`« Ö’`«∞#∞ „H˜Ok Ѩiq∞uQÍ K≥Ñʨ =K«∞Û. JÖψQ
Z`« Ö’`«∞Ö’ J~Ú`Õ Éè∂í q∞ „áê^èqŒ ∞Hõ tÅÅ∞ "åºÑ≤Oz =ÙO_ç ^•xÃÑ· r=O =∞#∞QÆ_» ™êyOK«QÅÆ ∞QÆ∞`«∞O^À JO`«
Ö’`«∞ =~°‰Ωõ , ã¨=Ú„^•Å q+¨Ü∂« xH˘¿ãÎ KåÖÏ Ö’`«∞ =~°‰Ωõ r=O "åºÑ≤Oz LO_»@O =Å# JO`«Ö’`«∞ =~°‰Ωõ D
r"å=~°}O "åºÑ≤Oz LOk. nxx „H˜Ok Ѩiq∞uQÍ Ñ¨iQÆ}™˜ êÎ~∞° . JO^Œ∞=Å¡ r"å=~°} ã¨~åã¨i "åºÑ≤Î 30 H˜Ö’
g∞@~°¡ "Õ∞~° LO_ç ^•xÖ’ QÍe, h~°∞, =∞\˜,ì tÅÅ∞ Hõey =ÙO_ç r=~åâ◊√ʼnõΩ „áê}Ï^è•~°"∞≥ ÿ LOk.

ã¨=Ú„^•ÅÖ’¡ 9000 g∞@~°¡ Ö’`«∞ =~°‰Ωõ ‰õÄ_® r=O LxH˜ L#fl@∞¡ QÆ∞iÎOKå~°∞. Ö’`≥#·
ã¨=Ú„^Œ „>ˇOpÅ∞ (Trenches), =∞iÜ«Ú ã¨=Ú„^ŒÖ’`«∞Ö’¡x "≥∞^ÿ •<åÅ∞ =O\˜ „Ѩ^âÕ ßÅÖ’
r=O L#fl@∞¡ Ѩiâ’^è#Œ Å∞ K≥ÑÙ¨ `«∞<åfl~Ú.

313
Downloaded from http://smartprep.in

22.4.2 ™ê=∂lHÍ=~°}O :
=∞x+≤ ã¨OѶ∞¨ rq. ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’ x=ã≤OK«@O J<Õk J`«x ã¨ÇϨ *Ï`«O. ÉèÏ= „Ѩ™ê~°O KÕÜ∞« QÆÅ@ æ O =Å#
J`«x „Ѩ=~°<Î À^ÕâÌ ßºÅ∞ (behavioural concerns) `À\˜ "åiH˜ J~°O÷ J=Ù`«∂ Ѩ~ã° û¨ ~° K«~º° ‰õΩ <åOk ѨeHÍ~Ú.
JO^Œ∞=Å¡ rq`«O Ѩ@¡, qÅ∞=ŠѨ@¡, =∞x+≤‰õΩ#fl ^Œ$HõÊ^ä•Å∞ `å#∞ áêÅ∞ ѨOK«∞‰õΩO@∞#fl ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÃÑ·
P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO@∞Ok.
XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ Éè∂í ÉèÏQÆOÃÑ· x=ã≤OKÕ „Ѩ[Å ã¨=¸Ç¨ÖË ã¨=Ú^•Ü«∞OQÍ Ñ≤Å∞™êÎ~∞° . D Éè∂í ÉèÏQÆOÖ’ „Ѩ`ºÕ Hõ
∆ ÏÅ∞ QÆey# r=*ÏÅO, PǨ~° *ÏÅO (food network) =∞iÜ«Ú â◊HΘ „Ѩã~¨ }
ÅHõ} ° Ï =∂~åæÅ∞ (energy flow
pathway) L<åfl~Ú. JO^Œ∞=Å¡ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ ÃÑ· "å@xfl\˜h HõÅ∞ѨىõΩx "å\˜`À áê@∞QÍ `å=Ú ‰õÄ_® Ѩ~åº=~°}
=º=ã¨Ö÷ ’ ÉèÏQÆ"∞≥ ÿ LO\Ï~Ú. HÍÅO QÆ_Kç Õ H˘nÌ „Ѩu rq `«#HõO@∂ XHõ ™ê÷<åxfl ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’ U~°Ê~°∞K«∞‰õΩO@∞Ok.
JÖψQ D ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ XˆH~°HOõ QÍ =ÙO_»Hõ HÍÅ=∂# Ѩiã≤`÷ ∞« ʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ =∂~°∞Ê K≥O^Œ∞`«∂ =ÙO\Ï~Ú.
„Ѩf ã¨=Ú^•Ü«∞O ^•xHõO@∂ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ xi‡`«, Ѩi}Ï=∞„Hõ=∞ K«i„`«#∞ Hõey =ÙO@∞Ok. Ѩ~åº=~°}O
=∞iÜ«Ú ã¨=∂[O ~Ô O_»∂ XHõ ^•xH˘Hõ\˜ KåÖÏ ^ŒQiæÆ ã¨O|O^è•Å#∞ Hõey =Ù<åfl~Ú. qq^èŒ ™ê=∂lHõ ã¨=¸Ç¨Å∞,
™ê=∂lHõ xi‡`«∞Öˇ#· áêi„âßq∞Hõ, =º=™ê~ÚHõ, ~å[H©Ü∞« , ™êOã¨$¯uHõ, =∞`« Ѩ~"° ∞≥ #ÿ ~°OQÍÅ∞. <åQÆiHõ`å Ѩi}Ï=∞
„Hõ=∞OÖ’ qq^èŒ ^ŒâÅ◊ Ö’ Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∂ =KåÛ~Ú. D ã¨=∂lHõ xi‡`«∞Å∞ Jhfl ‰õÄ_® ™êOã¨$¯uHõ x~å‡}ÏʼnõΩ
„ѨfHõÅ∞. JO`Õ Q͉õΩO_® PÜ«∂ HÍÖÏÅÖ’ `«# K«∞@∂ì =Ù#fl Ѩiã¨~åÅ =#~°∞Å#∞ LѨÜ∂≥ yOz =∞x+≤ `«#
™êOã¨$¯uHõ xi‡`«∞Å#∞ ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. Ѩ~º° =™ê#OQÍ HÍÅO`Àáê@∂ Ѩ~åº=~°}O D „H˜Ok HÍ~°}ÏÅ =Å¡
=∂~°∞`«∂ =zÛOk.
1 "å`å=~°}O, Éè∫uHõ Ѩ~åº=~°}OÖ’ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ∞
2 ã¨=Ú^•Ü«∂ÅÖ’x r=ÙÅ∞ `«=∞Ö’ `å=Ú [i¿Ñ K«~º° Å =Å¡ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ∞.
ÃÑ· =∂~°∞ÊÅ „ѨÉÏè "åÅ =Å¡ JO`« =~°‰Ωõ L#fl ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞ PkèÑ`¨ º« OÖ’ ‰õÄ_® „Ѩã∞¨ Êù@"≥∞#ÿ =∂~°∞ÊÅ∞
=KåÛ~Ú. =∂#= „Ѩ=~°#Î J`«x ™ê=∂lHõ Ѩiã¨~åÖˇ#· ã¨=∂*ÏxH˜ =º=ã¨Å÷ ∞, ™ê=∂lHõ „Ѩ„H˜Ü∞« Å∞, Pi÷Hõ =º=ã¨,÷
ã¨O㨯$u =Å# U q^èOŒ QÍ J~Ú<å „Ñ¨ÉÏè =O K≥O^Œ∞`«∞O^À J^Õ q^èOŒ QÍ =∂#= ™ê=∂lHõ Ѩiã¨~åÅ∞ Jhfl ‰õÄ_®
PÜ«∂ ÉèQí ÀoHõ Ѩ~åº=~°}OÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç =ÙO@∞Ok. [<åÉèÏ ™êO„^Œ`,« qã¨$uÎ , ™ê=∂lHõ qÉènË Hè ~õ }
° , ™êOã¨$¯uHõ
Éè^Ë •Å∞, Pi÷H,õ ~å[H©Ü∞« , ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü∞« =º=ã¨Å÷ ∞ =∞iÜ«Ú W`«~° ã¨=∂[ ^Œ$yfi+¨Ü∂« Å∞ (Phenomenon)
™ê=∂lHõ P=~°}OÖ’ =∞øeHÍOâßÅ∞QÍ =Ù<åfl~Ú.

314
Downloaded from http://smartprep.in

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 22.2
J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞#∞ QÆiOÎ K«O_ç.
1 r"å=~°}O Éè∂í q∞x K«∞\˜ì =ÙO_ç r"åʼnõΩ „áê}Ï^è•~°"∞≥ ÿ LO@∞Ok. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
2 r"å=~°}O Ü≥ÚHõ¯ ã¨~åã¨i =∞O^Œ=Ú ã¨∞=∂~°∞ 50 H˜.g∞. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
3 r"å=~°}OÖ’ Éè∂í `«ÅO, [ÖÏâ◊Ü∂« Å∞ =∞iÜ«Ú "å\˜H˜ ã¨O|OkèOz# r=~åâ◊√Å∞ LO\Ï~Ú.
J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
4 XHõ xs‚`« Éè∂í ÉèÏQÆOÖ’ x=ã≤OKÕ „Ѩ[Å ã¨=¸Ç¨<Õfl ã¨=Ú^•Ü«∞O JO@∞<åfl=Ú. J=Ù#∞/ HÍ^Œ∞.
5 Ѩ~åº=~°}O ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ k. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞

22.5 =∂#= ã¨=∂[OÃÑ· Ѩ~åº=~°} Ñ„ É

¨ Ïè =O
=∂#= ã¨=∂*ÏÅ∞ <Õ_∞» Z^Œ∞~˘¯O@∞#fl Ju ÃÑ^ŒÌ ã¨"åÅ∞ Ѩ~åº=~°} ã¨=∞㨺. =∂#= ã¨=∂[OÃÑ· Ѩ~åº=~°}
„ѨÉÏè =O =Å¡ <Õ_∞» =∞x+≤ J<ÕHõ ~°HÍÅ ã¨=∞㨺Å#∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞<åfl_»∞. D „ѨÉÏè "åʼnõΩ =¸Å HÍ~°}O =∂#=Ùx
ã¨fiÜ«∞OHõ$`åѨ~å^èŒ"Õ∞. Jaè=$kú ¿Ñ~°∞`À =∞#O „ѨHõ$uH˜ ^Œ∂~°O J=Ù`«∞<åfl=Ú. „ѨHõ$u =#~°∞Å#∞ `«‰õΩ¯=QÍ
LѨÜ∂≥ yOKåe J#∞‰õΩO@∂ =∞#O LѨÜ∂≥ yOKÕ HÍO„H©@∞, `å~°∞, áê¡ãHì≤ ± =O\˜q „ѨH$õ uˆH ÃÑ#∞ÉèÏ~°"∞≥ <ÿ å~Ú.
WOHÍ W"Õ HÍHõ J_»=ÙÅ #iH˜"`Õ « h\˜ =#~°∞Å#∞ HõÅ∞+≤`O« KÕÜ∞« @O, QÍe HÍÅ∞+¨ºO W@∞¡ Jxfl „ѨH$õ u =#~°∞Å#∞
=∂#=Ù_»∞ Wëêì~å[ºOQÍ <åâ◊#O KÕã∞¨ <Î åfl_»∞. „ѨH$õ u =#~°∞Å∞ ZѨÊ\˜H© `«~Q° xÆ q Jx WO`«HÍÅO =∞x+≤ J#∞‰õΩO@∂
=KåÛ_»∞. J~Ú`Õ Ñ¨~åº=~°}O `«##∞ `å#∞ ZѨÊ\˜HÑõ C¨ _»∞ ã¨~∞° ÉÌ Ï@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO@∂ ѨÙ#ifli‡OK«∞‰õΩO@∂ =ÙO@∞Ok.
D „Ѩ„H˜Ü∞« Éè∂í LѨi`«ÅO =∞iÜ«Ú Éè∂í q∞֒ѨŠ‰õÄ_® KÀ@∞ KÕã∞¨ ‰õΩO@∂ LO\Ï~Ú. HÍh ã≤~÷ ° x"å™êÅ∞
U~°Ê~°K∞« H˘x ã≤~÷ ° rq`«O QÆ_¿ç Ñ ~ÀAÅ #∞O_ç "≥Ú^ŒÖ#·ˇ „ѨH$õ u =#~°∞Å ^ÀÑ≤_ç áêi„âßq∞Hõ qѨ=¡ O =zÛO `«~åfi`«
KåÖÏ "ÕQOÆ QÍ#∂ Z‰õΩ¯= "≥Ú`«OÎ Ö’#∂ Ѩ~åº=~°}O ^ÀÑ≤_Hç ˜ QÆ∞~“`«∂ =zÛOk. nx=Å¡Ñ¡ ~¨ åº=~°}O Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞
=∞$Qƺ=∞ø`«∂ =KåÛ~Ú.

P^è∞Œ xHõ ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O Ѩ~åº=~°}OÃÑ· qѨs`« „ѨÉÏè "åxfl K«∂Ñ≤Ok. nx =Å# ‰õÄ_® Ѩ~åº=~°}O
=∂~°∞Ê#‰õΩ Ö’<≥O· k. *ˇq· Hõ (biotic), J*ˇq· Hõ (abiotic) Ѩiã¨~åÅÖ’x =∂~°∞ÊÅ∞ Ѩ~åº=~°}OÖ’ =~°∞㨠=∂~°∞ÊʼnõΩ
HÍ~°}O JÜ«∂º~Ú.

315
Downloaded from http://smartprep.in

Ѩ~åº=~°}OÖ’x Jxfl =¸ÅHÍÅ∞ (QÍe, h~°∞, Éèí∂q∞, r= [O`«∞*ÏÅO) Jhfl ‰õÄ_® ZѨÊ\˜HõѨC_»∞
ã¨=∞`«∞Å ã≤u÷ Ö’ LO\Ï~Ú. XHõ =º=ã¨Ö÷ ’ Jã¨O`«∞Å#O U~°Ê_ç`Õ Jk W`«~° =º=ã¨Ö÷ ’ Jã≤~÷ `° ‰« Ωõ HÍ~°}O J=Ù`«∞Ok.
„ѨH$õ u q<åºã¨"∂≥ , =∂#= `«ÑÊ≤ ^Œ"∂≥ HÍh D Jã≤~÷ `° Å« ∞ „ѨH$õ u qÅÜ«∂ʼnõΩ (=~°^ÅŒ ∞, Éè∂í HõOáêÅ∞, JyflѨ~fi° `«
q™ÈÊù@<åÅ∞, `«∞á¶ê#∞Å∞ =O\˜q) HÍ~°}=∞ø`å~Ú. JO`«∞ÖËx „áê}#+ì̈O, Pã≤Î #+ì̈O ã¨OÉèíq™êÎ~Ú. P^èŒ∞xHõ
™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O ÃÑiy# H˘nÌ =∞x+≤ "å`å=~°} HÍÅ∞ëêºxH˜, ǨxHõ~° =∂~°∞ÊʼnõΩ HÍ~°}O J=Ù`«∞<åfl_»∞. Jq
=∞x+≤ P~ÀQƺOÃÑ· „Ѩ=∂^ŒH~õ ° „ѨÉÏè "åxfl K«∂ѨÙ`«∞<åfl~Ú.
=∞x+≤ P~ÀQƺOÃÑ· Ѩ~åº=~°} HÍÅ∞+¨ºO „ѨÉÏè =O D „H˜Ok q^èOŒ QÍ LOk.
1 QÍe HÍÅ∞+¨ºO =Å# âßfi㨠ã¨O|O^èŒ "åº^è∞Œ Å∞
2 h\˜ HÍÅ∞+¨ºO =Å# Ju™ê~°O =O\˜ r~°H‚ À+¨ "åº^è∞Œ Å∞
3 qã¨~#°̊ HÍÅ∞+¨ºO =Å# „H˜=ÚÅ∞, ÉϺH©iì Ü«∂, "≥~· ã° Åπ ^•fi~å =∞ÖËiÜ«∂, _≥OQÆ∂º =O\˜ "åº^Œ∞Å "åºÑ≤.Î
4 q+¨ Ѩ^•~å÷Å HÍÅ∞+¨ºO =Å# HÍ#û~ü, W`«~° #~åÅ ã¨O|O^èŒ "åº^è∞Œ Å∞.

Ѩ@O : 22.2
316
Downloaded from http://smartprep.in

h\˜ HÍÅ∞+¨ºO =Å# Ju™ê~°O =O\˜ r~°H‚ Àâ◊ "åº^è∞Œ Å#∞ HõÅ∞QÆ*ãË ∞¨ OÎ k.
O JO^Œ∞=Å¡<Õ q^Œº Ѩ~åº=~°}O Ѩ@¡ J=QÍǨÏ##∞ ÃÑOKåe. ^•x Ü≥ÚHõ¯ „ѨÉÏè =O =∞# rq`åÅÃÑ· =ÙO@∞Ok
Jx „QÆÇÏ≤ OK«QeÆ Qˆ ÖÏ KÕÜ∂« e. =∂#= ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨fiK«Û"ù ∞≥ #ÿ Ѩ~åº=~°}O J`«ºO`« qÅ∞"≥#· k Jx „QÆÇÏ≤ OKåe.

áê~ Ñ„ â
¨ fl◊ Å∞ 22.3
J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞#∞ QÆ∞iÎOK«O_ç.
1. =∞xã≤ Ѩ~åº=~°}O`À ZѨC_»∞ *’Hõº KÕã∞¨ HÀÖË^∞Œ . J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
2. ã¨=∂[OÃÑ· Ѩ~åº=~°} „ѨÉÏè =O ZѨC_»∂ =∞OzQÍ<Õ =ÙOk. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
3. f„="≥∞#ÿ Ѩi}Ï=∂Å∞ ã¨=∂*ÏxH˜ ǨxHõ~O° HÍ^Œ∞. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞
4. Ѩ~åº=~°} „ѨÉÏè =O QÆ∞iOz J=QÍǨÏ# ÃÑOá⁄OkOKÕÖÏ q^Œº Ѩikèx qã¨$`Î « Ѩ~K° åe. J=Ù#∞ / HÍ^Œ∞

WO`«=~°‰õΩ g∞~°∞ <Õ~°∞ÛH˘#flk

O XHõ xs‚`« ã¨=∞Ü«∞OÖ’, „Ѩ^âÕ O◊ Ö’ =∂#=Ùx K«∞@∞ì=Ú\ì̃ LO_Õ ã≤u÷ QÆ`∞« Å "≥Ú`åÎxfl Ѩ~åº=~°}O JO\Ï~°∞.
O ѨÓ~°fiO, =∂#=Ùx Ѩ~åº=~°}OÖ’ Hˆ =ÅO Éè∫uHõ JOâßÅ∞ (QÍe, h~°∞, <ÕÅ) =∞iÜ«Ú *ˇq· Hõ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞
=ÙO_Õq.
O J~Ú`Õ, HÍÅ „Hõ=∞OÖ’ ã¨=∂*ÏÅ∞ ѨÙ~Àaè=$kú K≥Ok<å H˘nÌ, =∂#=Ùx ™ê=∂lHõ, Pi÷H,õ ~å*H©Ü∞« "åºÑ¨HÍÅ
=Å# Ѩ~åº=~°} Ѩi^è∞Œ Å∞ qã¨$`Î =« ∞Ü«∂º~Ú.
O Ѩ~åº=~°}O *ˇq· Hõ (biotic) =∞iÜ«Ú J*ˇq· Hõ (abiotic) Ѩiã¨~åÅ∞ Hõe=æ Ù#fl Éè∫uHõ =∞iÜ«Ú *ˇq· Hõ ÉèÏ=#.
O Ѩ~åº=~°} xi‡u P^è•~°OQÍ Jq ~Ô O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ =sæHiõ OK«|_çOk. 1. Éè∫uHõ (physical) ÖË^• J*ˇq· Hõ
(abiotic) Ѩ~åº=~°}O 2. *ˇq· Hõ (biotic) Ѩ~åº=~°}O.
O =∞x+≤H˜ Ѩ~åº=~°}ÏxH˜ QÆÅ ã¨O|O^èOŒ HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ =∂~°∞`«∂ =zÛOk. =∞x+≤H˜ ã¨O|OkèOz 1. Éè∫uHõ"∞≥ #ÿ
2. ™ê=∂lHõ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ 3. Pi÷Hõ Ѩ~"° ∞≥ #ÿ JOâßÅ`À Ѩ~åº=~°}O ã¨O|O^è•Å∞ Pã¨HHΘ ~õ O° QÍ =ÙO\Ï~Ú.
O =∞x+≤H˜ Ѩ~åº=~°}ÏxH˜ =∂~°∞`«∂ =zÛ# ã¨O|O^è•Å∞ <åÅ∞QÆ∞ ^ŒâÅ◊ ∞QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞.. Jq..
1. "Õ@ - PǨ~° ¿ãHõ~}
°
2. Ѩâ√◊ =ÙÅ ÃÑOѨHOõ - Ѩâ√◊ áÈ+¨}
3. "≥ÚHõ¯Å ÃÑOѨHOõ - =º=™êÜ«∞O
317
Downloaded from http://smartprep.in

4. âß„ãÎ̈ ™êOˆHuHõ`« - áêi„âßq∞H©H~õ }

°
O r"å=~°}O r= *Ï`«∞ʼnõΩ „áê}Ï^è•~°O J~Ú#@∞=O\˜ QÍe, h~°∞, <ÕÅ, "å`å=~°}O Hõeæ =ÙO@∞Ok. „áê}˜
HÀ\˜ =∞x+≤`À ã¨Ç¨ ZÖÏO\˜ ã¨∞~°H`∆˜ « Hõ=KåÅ∞ ™ê^è<Œ åÅ∞ ÖˉΩõ O_® nxÖ’ rqOK«QÅÆ =Ù. ™ê=∂lHõ, Pi÷H,õ
™êOã¨$¯uHõ =∞iÜ«Ú ~å[H©Ü∞« JOâßÅ∞ Jhfl Hõeã≤ ™ê=∂lHÍ=~°}O`À ÉèÏQÆOQÍ Ñ¨iQÆ}O˜ Ѩ|_»`å~Ú.
O =∞x+≤ „áêHõ$uHõ =#~°∞Å#∞ H˘Å¡Q˘@ì_O» ^•fi~å Ѩiã¨~åÅ∞, Ѩ~åº=~°}O "ÕQOÆ QÍ =∂iáÈÜÕ∞ K«∞~°∞HÔ #· áê„`«
=Ç≤Ïã¨∂ΠѨ~åº=~°}ÏxH˜ Ǩx KÕã∞¨ <Î åfl_»∞.
O Ѩ~åº=~°} HÍÅ∞+¨ºO =∂#= ã¨=∂*ÏxH˜ Ju ÃÑ^ŒÌ ã¨"åÅ∞QÍ Ñ¨i}q∞OzOk. P^è∞Œ xHõ ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O
Ѩ~åº=~°}OÖ’ =∂~°∞ÊʼnõΩ „Ѩ^•è # HÍ~°}O.

Ѩ^ŒHÀâ◊O
1. Ѩ~åº=~°}O (environment) ÉÏǨϺ Ѩiã¨~åÅ ã≤÷uQÆ`«∞Å∞ =∞#∞+¨µÅ [O`«∞=ÙÅ, "≥ÚHõ¯Å, r=<åxH˜
ѨxKÕÜ∞« _®xH˜, Jaè=$kúH˜ qHÍ™êxH˜ `À_»Ê_Õ Ñ¨iã¨~åŠѨiã≤`÷ ∞« Å∞.
2. *ˇq· Hõ Ѩiã¨~åÅ∞ (biotic) Éè∂í q∞ÃÑ· LO_Õ r=*ÏÅO.
3. J*ˇq· Hõ Ѩiã¨~åÅ∞ (abiotic) Éè∂í q∞ÃÑ· LO_Õ „áê}OÖËx =ã¨∞Î ã¨=Ú^•Ü«∞O.
ù ∞« ~ü (lithosphere) Éè∂í q∞ÃÑ· =ÙO_Õ QÆ\ì˜ Ñ¨^•~°O÷ (crust) ÖË^• Éè∂í q∞ÃÑ· á⁄~° (ÃÇÏ· „_À[<£)
4. tÖÏ=~°}O (e^äÀã≤ÊÜ
5. [ÖÏ=~°}O (ÃÇÏ· „_Àã≤Ê~ù Ú~ü) (Hydrosphere) Éè∂í q∞ÃÑ· LO_Õ Jxfl ~°HÍÅ [Å=#~°∞Å∞.
6. "å`å=~°}O (Atmosphere): Éè∂í q∞x K«∞@∞ì=Ú\˜ì =ÙO_Õ QÍe, (JO^Œ∞Ö’ „Ѩ^•è # =¸ÅHÍÅ∞ PH©û[#∞,
ÃÇÏ· „_À[#∞, HÍ~°ƒ#O, <≥„· \’[#∞ =O\˜q).
7. á¶È~¡ å (Flora): XHõ xs‚`« „Ѩ^âÕ O◊ Ö’ xs‚`« ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÅaèOKÕ Jxfl ~°HÍŠѶŨ ѨÙ+¨Ê*Ïu "≥ÚHõ¯Å∞.
8. ᶜ<å (Fauna) : XHõ xs‚`« „Ѩ"âÕ O◊ Ö’ xs‚`« ã¨=∞Ü«∞OÖ’ LO_Õ Jxfl ~°HÍÅ [O`«∞*ÏÅO.
9. =∞zÛHõ : [O`«∞=ÙÅ#∞ J^Œ∞ѨÙÖ’ =ÙOK«∞HÀ=_»O.
10. Éè∂í LѨi`«ÅO (Terretrial) : "≥ÚHõ¯Å∞ [O`«∞=ÙÅ∞ ÃÑiˆQ <ÕÅ
11. [ÅK«~O° (PHͺ\˜H)± (aqautic) : h\˜Ö’ ÃÑiˆQk, „|uˆHk, h\˜Ö’ HõxÑ≤OKÕk.
12. Ѩiã¨~åÅ =º=ã¨÷ (Eco-systems) : Ѩ~åº=~°}ÏxH˜ K«∞@∞ì „Ñ¨H¯õ Å =ÙO_Õ Ñ¨iã¨~åʼnõΩ =∞^躌 QÆÅ ã¨O|O^èOŒ .

318
Downloaded from http://smartprep.in

13. |Ü≥∂"£∞û (Biomes) : XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ *ÏuH˜ K≥Ok# qq^èŒ "≥ÚHõ¯Å, [O`«∞=ÙÅ "≥Ú`«OÎ .
14. ÃãÊã‘ãπ :(Species) XHõ *Ïu ™ê^è•~°} [#∞º ÅHõ} ∆ ÏÅ∞ Hõey, LѨ [#∞º=ÙÅ#∞ U~K«∞H˘x `«`Ê« eù `«OQÍ H˘xfl
„Ѩ`ºÕ Hõ ÅHõ<∆ åÅ∞ Hõey# =$Hõ*∆ Ïu, [O`«∞ *Ïu ÖË^• =∂#=*Ïu QÍ K≥Ñʨ =K«∞Û.
15. H©@Hõ [x`« (Vector-borne) : H©@Hõ=ÚÖˇ#· DQÆÅ∞, ^À=∞Å∞ ^•fi~å ѨÙ\˜ì "åºÑ≤Î K≥O^Õ "åº^è∞Œ Å∞ QÆ∞iOz D
=∂@ "å_»`å~°∞.

=ÚyOѨ٠JÉèϺã¨#O
100 #∞O_ç 250 Ѩ^•ÅÖ’ ["å|∞Å#∞ „"åÜ«Ú=Ú.
1. Ѩ~åº=~°}O JO>Ë Uq∞\˜? (100 Ѩ^•Å∞)
2. =∞x+≤H˜ Ѩ~åº=~°}ÏxH˜ QÆÅ ã¨O|O^è•Å‰õΩ ã¨O|OkèOz qq^èŒ ^ŒâÅ◊ #∞ QÆ∞iOz „"åÜ«Ú=Ú.
3. r"å=~°}O J#QÍ<Õq∞? r"å=~°}OÖ’x ~Ô O_»∞ LѨ P=~°}ÏÅ#∞ QÆ∞iOz „"åÜ«Ú=Ú.
4. ™ê=∂lHÍ=~°}O QÆ∞iOz „"åÜ«Ú=Ú. (100 Ѩ^•Å∞)
5. =∂#= ã¨=∂[OÃÑ· Ѩ~åº=~°} „ѨÉÏè "åxfl „"åÜ«∞O_ç (100 Ѩ^•Å∞)

áê~î°º Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞

22.1
1. „ÃÑO¶ z 2. 2. 3. J*ˇq· Hõ (abiotic) 4. *ˇq· Hõ (biotic) 5. 4

22.2
1. J=Ù#∞ 2. HÍ^Œ∞. 3. J=Ù#∞ 4. J=Ù#∞ 5. HÍ^Œ∞.

22.3
1. HÍ^Œ∞ 2. HÍ^Œ∞ 3. HÍ^Œ∞ 4. J=Ù#∞.

319