1.

prezentacija
2009
http://files.bio.bg.ac.rs
• Stereotaksičke metode
• Metode neurološkog oslikavanja
• Lezije
• Električna stimulacija
• Mikroinjekcije
• Neuroanatomske metode
• Bojenje ćelijskih tela
• Bojenje ćelijskih nastavaka (bojenje
mijelina)
• Bojenje nastavaka
• Imunocitohemija (bojenje specifičnih
proteina)
• In situ hibridizacija (bojenje iRNK)
• Neurofiziološke metode
• Metod nametnute voltaže (patch clamp)
• Intracelularna registracija
• Ekstracelularna registracija
• Evocirani potencijali
• Elektroencefalografija
• Kompjuterizovana tomografija (CT) – metoda
oslikavanja kojom se generišu trodimenzionalne
slike unutrašnjosti objekta oslikavanja , na osnovu
serije dvodimenzionalnih slika propuštenih X
zraka dobijenih rotacijom izvora X zraka oko iste
ose rotacije.
• Magnetna rezonanca (MRI) – Metod oslikavanja
koji koristi snažno magnetno polje , a molekularni
efekti primenjenog magnetnog zračenja (najčešće
magnetizacija vodonika u molekulima vode u
organizmu) registruju se detektorom, čiji se
sukcesivni izlazi analiziraju kompjuterom.
• Pozitron emisiona tomografija (PET) – Zasniva
se na prikupljanju gama zraka koje emituju
radioobeležene materije (trejseri ili obeleživači)
koje se ubrizgavaju u krv i izotopi putuju prema
mozgu, a njihova emisija se meri detektorima koji
se nalaze van tela. Ovom tehnikom moguće je
uočiti različitu brzinu preuzimanja i korišćena
hemikalija u različitim delovima mozga
• Funkcionalna magnetna rezonanca (fMRI) –
zasniva se na snažnom, brzo-oscilujućem
gradijentu magnetnog polja koji detektuje
hemodinamski odgovor (lokalne promene u
protoku krvi) u cilju detektovanja promena
metabolizma mozga tokom obavljanja pojedinih
funkcija.
 Koronalna ravan –  Medijalno – prema sredini
deli telo na prednji i
zadnji deo.  Lateralno – na stranu

 Horizontalna  Rostralno- prema glavi

ravan – deli telo na  Kaudalno – prema repu
gornju i donji  Proksimalno – bliže tački posmatranja
polovinu
 Distalno – prema periferiji, dalje od
 Sagitalna ravan – tačke posmatranja
deli telo na levu i
desnu polovinu.
CENTRALNI NERVNI SISTEM
Mozak (Cerebrum)
Kičmena moždina (Medulla spinalis)

PERIFERNI NERVNI SISTEM

Nervi
Ganlije
Opšti pregled građe CNS – raspored sive i bele mase
pialna površina

komora
centralni kanal

siva masa

bela masa

Koronalni presek prednjeg mozga Horizontalni presek kičmene moždine

 Nervne ćelije – neuroni  Glijske ćelije
 Električno nadražljive  Električno nenadražljive
ćelije sposobne da ćelije, sposobne da
generišu akcione primaju signale od
potencijale drugih nervnih i glijskih
ćelija
 Prema obliku ćelijskog tela: Prema veličini ćelijskog tela
piramidalna

Male ~ 5 µm
Srednje ~ 10 µm
korpasta Martinotijeva Velike ~ 20 µm
Džinovske > 20 µm
Horizontalna

Zvezdasta lampasta

Prema dužini nastavka

Goldži I (projekcioni) – dugačak akson

Goldži II (interneuroni) – kratak akson

Prema ulozi u recepotorsko-

efektornom sistemu
Senzitivni neuroni
Motorni neuroni
Asocijativni (interneuroni)
 ER
Lipofuscinska granula sa
lipidnim (tamno) i
rastvorljivim komponentama
Jedarna membrana (strelica) i glatki
(sivo). Lipidne komponente
endoplazmin retikulum (dupla strelica).
su lamelirne strukture
Uočavaju se i cisterne granularnog
(strelica). Uvećanje: 96,000.
endoplazminog retikuluma. Uvećanje: 80 000.

Deo Goldži aparata.

Kružni profili
predstavljaju brojne
primarne lizozome od
kojih se neki odvajaju
od Goldži sakula
(strelice). Uočava se
krupna mitohondrija i
sekundarni lizozomi.
Uvećanje: 60,000

Elektronska mikrografija motoneurona kičmene

moždine pacova. Uočava se jedro (N) sa jedarcem.
Citoplazma je ispunjena organelama : Goldži kompleks
(strelica), Nisslova substanca (NS), mitohondrija (M) i
lizozom (L). Na dnu mikrografije uočava se sinapsa
(S) i dendrit . Uvećanje: 8,000.
 Unutarćelijski membranozni sistem:
Najupečatljivija citološka karakteristika nervne ćelije – razvijen sistem cisterni:
- granularni endoplazmin retikulum – Nislova supstanca – nalazi se u telu nervne ćelije , pruža
se u dendritima, a ne uočava se u aksonima, osim u početnom delu
- glatki endoplazmin retikulum – nalazi se u telu, a pojedinačne cisterne pružaju se duž dendrita
i aksona
- hipolemalne cisterne – nalaze se uz unutrašnju stranu membrane, odvojene prostorom od 10-12
nm, i često su u asocijaciji sa mitohondrijama.
- Goldži aparat – čine ga agregati cisterni i vezikula, okružen je mitohondrijama, lizozomima i
multivezikularnim telima

Lizozomi: Mitohondrije:
Primarni lizozomi – odvajaju se od Goldži Centar oksidativnog metabolizma,
cisterni kao male vezikularne strukture fosforilacije; veoma zastupljene u svim
Sekundarni lizozomi – nastaju spajanjem delovima nervne ćelije.
primarnih lizozoma i fagozoma
Tercijarni lizozomi – sadrže nerazgrađene
partikule – lipofuscinske granule
 Izduženi nastavak neurona, dijameta od 1 -
20 µm (odlika neurona), različite dužine (odlika
neurona), najčešće mijelinizovan.
Na osnovu ultrastrukturnih i fizioloških
karakteristika, akson poseduje četiri regiona:
- Aksonski brežuljak – prošireni, početni deo aksona –
sadrži ostatke Nislove supstance i veliku količinu ribozoma
- Inicijalni segment – deo aksona na kojem nastaju akcioni
potencijali. Poklapa se sa aksonskim brežuljkom ili se nalazi
neposredno iza njega. Uočavaju se retki ribozomi i cisterne glatkog
retikuluma poređane longitudinalno
- Akson proper – od inicijalnog segmenta do sinaptičkog
proširenja celom dužinom poseduje iste morfološke i funkcionalne
karakteristike, najčešće obložen mijelinom, sadrži citoskeletne
elemente.
- Sinaptičko proširenje – prošireni kraj aksona, stupa u
sinaptičke veze. Odlikuje se prisustvom sinaptičkih vezikula sa Poprečni presek kroz mijelinizovani
neurotransmiterom, bogat je mitohondrijama. akson. Uočavaju se mikrotubuli i
negrupisani neurofilamenti. Uvećanje:
60,000.
Po pravilu kraći nastavak nervne ćelije. Kod većine neurona
(multipolarni) sa ćelijskog tela radijalno se odvaja veći broj dendrita,
koji se dalje grana na primarne, sekundarne i tercijarne grane. Kod
nekih neurona, odvajaju se samo jedna primarna dendritska grana
koja se grana i gradi bogati dendritsku krošnju (Purkinje neuron
malog mozga). Na dendritskim granama uočavaja se ispupčenja –
trnoliki izraštaji, koji predstavljaju glavna prijemna mesta A
neurona. Unutar dendrita uočavaju se mitohondrije, granualarni i
glatki endoplazmin retikulum. Nema neurofilamenata (kriterujum
razlikovanja tankih nemijelinizovanih aksona od debljih dendrita.

B
Izgled trnolikih izraštaja na najsitnijim
granama denrita, kod A) osobe sa
normalno izraženim kognitivnim
sposobnostima; B) kod osobe sa
poremećajem u kognitivnom razvoju.

Poprečni presek kroz dendrit (D) motoneurona kičmene moždine, koji prima
sinapse od četiri sinaptička terminala. Unutar dendrita, uočavaju se mitohondrije
i mikrotubule Uvećanje: 33,000.
Sinapsa - mesto funkcionalnog kontakta
dva neurona, ili neurona i druge ćelije.
Prema načinu prenosa signala:
a) hemijska
b) električna
Hemijska sinapsa je asimetrična i
Hemijska sinapsa. Sinaptičko proširenje aksona.
polarizovana. Presinaptički deo – najčešće, Uočavaju se dve vrste sinaptičkih vezikula, manje
sinaptičko proširenje presinaptičkog sa gustim centrom i krupnije providne vezikule.
neurona, postsinaptički deo (najčešće) Uočava se mala količina hipolemaplnih cisterni
(strelica) Uvećanje: 68,000.
dedrit ili telo postsinaptičkog neurona. U
presinaptičkoj oblasti - akumulacija
organela i sinaptičkih vezikula. Vezikule –
(40 – 50 nm) sadrže neurotransmiter. Na
postsinaptičkoj strani uočava se elektronski
gušći materijal koji se odnosi na
subsinaptičku mrežu, ali osim poneke
cisterne glatkog endoplazminog retikuluma
ili hipolemalnog sistema, u dendritima
nema akumulacije organela.
Električna sinapsa između tela motornog
neurona kičmene moždine (levo) i sinaptičkog
proširenja drugog neurona (desno). Sa obe strane
uočavaju se dezmozomi (strelice). Uvećanje:
80,000
1. Mikrotubule – osnovna funkcija transport organela i drugog
materija iz ćelijskog tela kroz nastavke. Osnovu čini polimer sastavljen
od povezanih subjedinica α- i β-tubulina. Heterodimeri α-β-tubulina
povezuju se u končaste strukture – protofilemente. 13 protofilamenata
stupa u bočne interakcije formirajući šuplju cevčicu – mikrotubulu,
promera do 25 µm. U nervnim ćelijama eksprimira se 20 izoformi
tubulina, od kojih su neke specifične za neurone (klasa III i IV). Osim
tubulina, u sastav mikrotubula ulaze i asocirani proteini (Microtubule
Associated Proteins - MAPs). MAP proteini dele se na osnovu
molekulske težine na:
- teške MAP (> 270 kDa, MAP1A, MAP1B, MAP2A,
MAP2B)
- tau proteine
- MAP srednje težine (MAP3 , MAP4)
- molekulski “motori” – dinein, kinezin
2. Intermedijarni filamenti - Osnovna funkcija održavanje oblika
neurona i dijametra aksona. Identifikovano je 5 klasa u različitim
tipovima ćelija:
-tip I i II – keratini – stvaraju heteropolimere
- tip III – formira homopolimere i nalazi se u
nediferenciranim ćelijama
- tip IV- NFH, NHM i NFL- specifičan tip za
neurone, formiraju neurofilamente
- tip V – laminin koji izgrađuje jedarnu ovojnicu
Karakteristični za nervne ćelije su α-interneksin (IV),
periferin (III) i nestin (poseban tip)
3. Mikrofilamenti – najčešće se nalaze uz membranu, formirajući
citoskelte membrane. Imaju ulogu i u migraciji i u izduživanju nastavaka.
Sastavljeni od polimera aktina (43 kDa), dva končasta aktina uvijaju se
ovlaš u jedan mikrofilament. Često su u interakciji sa drugim proteinima,
na primer, spektrinom i ankirinom.
 Aksonski transport
Transport proteina i drugog materijala
duž aksona, posredstvom mikrotubula i
“molekulskih motora”. Zavisno od
smera kojim se obavlja:
- anterogradni – iz pravca
ćelijskog tela
- retgrogradni – prema
ćelijskom telu
Na osnovu brzine transporta:
- brz transport (250-400
mm/dan) – i anterogradni i
retrogradni
- spor transport (1 mm/dan)
– samo anterogradni
Proteini koji obavljaju slične funkcije ili koji su funkcionalno spregnuti, transportuju se zajedno.
Brzim transportom transporuju se membranski proteini, dok se sporim transportom transportuju
citosolni proteini i enzimi intermedijarnog metabolizma.
Transprot se odvija posredstvom mikrotubula i molekulskih motora: kinezin (anterogradni
transport), dinein (retrogradni transport) i miozin.
Mijelinska membrana
 Čini je membrana mijelin-
produkujućih ćelija koja koncentrično
oblaže segment aksona.
 U CNS mijelin proizvode
oligodendrocite, a u PNS mijelin
proizvode Švanove ćelije.
 Mijelinska membrana nije
kontinualna; segmenti aksona
obloženi mijelinom – internodusi,
dok su segmenti aksona obloženi
mijelinom –nodusi ili Ranvijeova
suženja.
 U CNS, jedan oligodendrocit oblaže
segmente većeg broja aksona. U PNS,
jedna Švanova ćelija oblaže jedan
segment jednog aksona.
 Hemijski sastav mijelina
 Proteini (15-30 % s.m.)
 Lipidi (70-85 % s.m.)
 Proteolipidni protein (PLP) i DM-
 Cerebrozid (23 %)
20- (60%-80%)
 Holesterol (27 %)
 Mijelin bazni protein (MBP)
 Etanolamin fosfatidi (16%)
 Mijelin-asocirani glikoprotein
 Lecitin (10 %)
(MAG) (1%)
 Sfingomijelin (8%)
 Fosfodiesteraza 2’,3’-cikličnih
 Gangliozidi (1 %) nukleotida (CNP)
 Mijelin oligodendrocitni protein
(MOG)

 P0 – glavni sastojak mijelina u

perifernim aksonima
Molekulska arhitektura mijelina

Molekulska arhitektura kompaktnog mijelina - proteini su asimetrično raspoređeni u osnovnoj potki

izgrađenoj od fosfolipida. Glikoproteini mijelinske membrane nalaze se pretežno na spoljašnjoj strani
intraperiodne linije. PLP je transmembranski protein čija četiri hidrofobna domena prolaze kroz
membranu, dok su N i C-terminus sa citoplazmatske strane. Celokupan MBP je lokalizovan sa
citoplazmatske strane. MBP formira dimere i to je protein koji stabilizuje mijelin, verovatno, interagujući
sa negativno naelektrisanim lipidima membrane.
Glijske ćelije
Tipovi glijskih ćelija
 Glijske ćelije čine oko 90% svih ćelija u mozgu čoveka i veoma
raznovrsne.
 Uobičajena podela glijskih ćelija u CNS zasniva se na njihovom
embrionalnom poreklu:
 Makroglija (neuroglija) - ćelije ektodermalnog porekla
 Astrociti
 Oligodendrociti
 Mikroglija – ćelije mezodermalnog porekla. Potiču od makrofaga
koji invadiraju CNS rano tokom embrionalnog razvića.
 U PNS
 Švanove ćelije - oblažu i mijeliniziraju perferne aksone;
 Satelitske ćelije - senzornim i simpatičkim ganglijama i
 Glijske ćelije crevnog nervnog sistema
Astrociti
 Najbrojnije glijske ćelije CNS. Obuhvataju:
 Prave astrocite
 Ćelije radijalne glije
 Ependimske ćelije
 Ćelije horoidnog pleksusa
 Epitelne ćelije mrežnjače
 Specijalizovani astrociti prisutni u pojedinim
regionima mozga
Pravi astrociti
 Protoplazmatični astrociti - u sivoj
masi mozga. Poseduju brojne tanke,
izuzetno razgranate i složene nastavke,
dužine od oko 50 μm. Nastavci ostvaruju
brojne kontakte sa neuronima, a oblažu i
krvne sudove mozga, formirajući
perivaskularna „stopala“. Astrociti su i u
međusobnom kontaktu preko
pukotinastih veza.

 Fibrozni astrociti - u beloj masi mozga.

Poseduju duže nastavke (300 μm), ali su
znatno manje razgranati od nastavaka
protoplazmatičnih astrocita. Nastavci
fibroznih astrocita formiraju
perivaskularna stopala i perinodalna
stopala - kontakt sa aksonima u nivou
nodusa.
 Radijalna glija
 Radijalna glija - ćelije okruglastog tela i sa
izduženim nastavcima koji polaze sa dva
suprotna pola tela ćelije, i pružaju se
između pialne i ventrikularne površine.
Ključna uloga tokom embrionalnog razvića
mozga – omogućavaju migraciju nezrelih
neurona. Nakon razvića transformišu se u
prave astrocite. U odraslom mozgu može se
detektovati samo u mrežnjači i u malom
mozgu .
 Milerove ćelije mrežnjače predstavljaju
formu radijalne glije. Krupne ćelije koje
pružaju svoje nastavke duž linije pružanja
čepića i štapića. Prave brojne kontakte sa
neuronima mrežnjače. Svaka ćelija
ostvaruje kontakt sa određenom grupom
neurona koji čine jednu kolumnu, tako da
u mrežnjači čoveka svaka Milerova ćelija
ostvaruje vezu sa oko 16 neurona.
 Bergmanove ćelije su specijalizovane
ćelije radijalne glije u malom mozgu.
Relativno malih dimenzija od oko 15 μm i
sadrže oko 3-6 nastavaka koji se pružaju od
sloja Purkinje neurona do pijalne površine.
Ependimske ćelije i ćelije horoidnog pleksusa
Ependimske ćelije - epitelne ćelije koje
ograničavaju komore. Ependimske ćelije
snabdevene malim, izrazito pokretnim
nastavcima, mikrovilima i kinocilijama,
čijim se pokretanjem obezbeđuje kretanje
cerebrospinalne tečnosti.

Ćelije horoidnog pleksusa - sekretorne

ćelije koje proizvode cerebrospinalnu
tečnost koja ispunjava komorski sistem
mozga, komore, centralni kanal i
subarahnoidni prostor.

Tanicite –specijalizovani astrociti u

periventrikularnim organima. Krvno-
moždana barijera u periventrikualrnom
tkivu je „porozna“, pa tanicite formiraju
barijeru između neuralnog parenhima i
cerebrospinalne tečnosti.
 Specijalizovani astrociti u pojedinim
regionima mozga
Pituicite - specijalizovani astrociti u hipofizi. Nastavci
ovih ćelija okružuju aksone neurosekretornih neurona i
njihove sinaptičke završetke, a u uslovima kada je potrebno
povećano oslobađanje neurohormona, povlače se sa njihove
površine.
Perivaskularni i marginalni astrociti - blizu pijalne
površine, formiraju stopala na krvnim sudovima. Ovi
astrociti nikada ne prave kontakte sa neuronima i njihova
glavna uloga je formiranje pijalne i perivaskularne barijere,
glia limitans, koja izoluje moždani parenhim od vaskularnog
i subarahnoidnog odeljka.
Plaštani astrociti - u malom mozgu.Odlikuju se
prisustvom tankog protoplazmatičnog proširenja koje
podseća na plašt.,
Interlaminarni astrociti – u I sloju kore velikog
mozga primata. Morfološka specifičnost -prisustvo jednog
veoma dugačkog nastavka (do 1 mm) koji se pruža prema
dubljim slojevima kore i brojnih kračih nastavaka. Smatra da
je funkcija ovih ćelija ograničavanje funkcionalnih modula
neurona koji se pružaju duž slojeva kore.
Oligodendrociti
Odlikuju se prisustvom malog broja nastavaka (oligo – nekoliko).
Glavna uloga je proizvodnja mijelina koji oblaže aksone u CNS,
omogućavajući skokovito prostiranje akcionih potencijala. Na osnovu
morfologije i veličine aksona koji oblažu klasifikuju se:
- Tip I - malo, ovalno telo i 4-6 primarnih nastavaka; mijelinizuju 10 -
30 aksona manjeg dijametra (˂2 μm). Nalaze se u sivoj masi prednjeg
mozga, malog mozga i u kičmenoj moždini,
- Tip II – slične morfologije; nalaze se samo u beloj masi ovih regiona
(žuljevito telo, optički nerv, bela masa malog mozga).
- Tip III - veće ćelijsko telo i nekoliko debljih primarnih nastavaka
kojima oblažu do pet aksona, (dijametar 4 – 15 μm). Nalaze se u drškama
velikog i malog mozga, u produženoj moždini i kičmenoj moždini.
- Tip IV ne poseduju nastavke i formiraju jedan dugačak internodus na
najdebljim aksonima, sa internodalnom dužinom od oko 1000 μm. Ovaj tip
oligodendrocita nalazi se isključivo na mestu ulaska nervnih korenova u
CNS.

Osim navedenih tipova oligodendrocita koje formiraju mijelin, u CNS

postoji i malobrojna populacija oligodendrocita koja ne proizvodi mijelinski
omotač - satelitski oligodendrociti. Ove ćelije nalaze se u sivoj masi, najčešće
priljubljene uz telo neurona. Njihova funkcija nije poznata.
Svi oligodendrociti potiču od oligodendrocitnih prethodničkih ćelija
(OPC) koje se diferenciraju u oligodendrocite različitih tipova.
NG2-pozitivne ćelije

U adultnom CNS nalazi se još jedna kategorija oligodendrocita – potiče od OPC ćelija, ali ne ispoljava
tipične markere oligodendrocita i astrocita, a ispoljava NG2 glikoprotein – NG2-pozitivne ćelije.
U sivoj masi NG2 ćelije formiraju kontakte sa neuronima, kao i sa astrocitima i oligodendrocitimapa
se još nazivaju sinantociti (sinanto – kontakt).
Deobom NG2 ćelija nastaju oligodendrociti, a mogu nastati i neuroni i astrociti, pa se smatra da su
NG2-pozitivne ćelije stem ćelije mozga.
 Rezidentne imunokompetentne ćelije
CNS – čine imunski sistem mozga.
Čine oko 10% svih glijskih ćelija u
mozgu. Naseljavaju CNS rano tokom
embrionalnog razvića. U odraslom mozgu svaka
ćelija mikroglije pokriva jasno definisanu
teritoriju od oko 50 000 μm3, a nastavci
pojedinačnih ćelija nisu nikada u međusobnom
kontaktu.
U odraslom mozgu mikroglija se javlja u
tri funkcionalno-morfološka oblika:
- mirujuća (razgranata)
mikroglija
- aktivirana mikroglija
- fagocitirajuća mikroglija

Mirujuća mikroglija razlikuje se

morfološki u sivoj i beloj masi:
- u sivoj masi mikroglija pruža nastavke u
svim pravcima
- u beloj masi orijentisana normalno na
pravac pružanja snopova aksona.

Mikroglijske ćelije sadrže brojne

receptore i vezivna mesta za imunske molekule,
pomoću kojih nadgledaju status nervnog tkiva.
One neposredno reaguju na povredu tkiva, čime
započinje proces njihove aktivacije, tokom kojeg
one prelaze u svoj aktivirani, reaktivni status.
Neke među njima će se diferencirati u fagocite.
Aktivirana mikroglija i fagociti obezbeđuju
aktivnu zaštitu i odbranu tkiva.
Mikroglijske ćelije oslobađaju citokine,
koji pokreću dalji odgovor tkiva.
Embrionalno poreklo – materijal nervne kreste

1. Švanove ćelije
a. Mijelinizirajuće Švanove ćelije
b. Nemijelinizirajuće Švanove ćelije
c. Presinaptičke Švanove ćelije
d. Terminalne Švanove ćelije

2. Satelitske ćelije u ganglijama

3. Glijske ćelije crevnog nervnog sistema