UNIVERZITET CRNE GORE

FILOLOŠKI FAKULTET
STUDIJSKI PROGRAM ZA CRNOGORSKI JEZIK I JUŽNOSLOVENSKE
KNJIŽEVNOSTI

Programski karakter pjesama Među javom i med snom i Među

zvezdama Laze Kostića

Profesor: Student:
Prof. dr Ljiljana Pajović-Dujović Ana Janković
Saradnik: Broj indeka: 50/15
Mr Tamara Labudović

Nikšić, 12. decembar, 2016. godne

 1. Uvod

Laza Kostić (1841-1910), za kojeg Jovan Deretić ( 1996:284) piše da je posljednji veliki pjesnik
među srpskim romantičarima i pisac od koga je književna kritika napravila slučaj, nije onaj tip
pjesnika o kome se može govoriti sa akademskom disatncom i staloženo. On predstavlja jednu
specifičnu pojavu u našoj književnosti koja iznova traži nove odgovore i promišljanja. Pa tako,
Predrag Vukadinović (1965:10) lijepo primjećuje: Stvarno, on u poslednje vreme naročito imponuje:
ako treba reći mišljenje o Rakiću ili o Dučiću, ono će biti saopšteno mirno i gotovo akademski do u
detalj; naprotiv pitanje o Lazi Kostiću do krajnosti zaokuplja, još uvek uzbuđuje i, postavljeno, ne
predsatvlja li ono jednu sasvim novu pesnikovu mogućnost?
Gotovo da je i trenutak kada treba započeti rad o njemu, nabijen određenim dramskim sukobom
koji izvire iz niza mogućnosti kako mu najbolje pristupiti i kako pomiriti sve te suprotnosti koje se
nameću. Jednu od najvećih kontradikcija u poimanju njegovog pjesništva predstavlja i odnos
njegovih savremenika i književne kritike. Od svog poklolenja više slavljen nego shvaćen, on je pod
starost dočekao gotovo sveopšte osporavanje pa čak i prezir u književnoj javnosti. Bio je kao što je
to 1889. pisao jedan književni list, ,,napušten od sviju: prijatelja, kritike, pozorišta, Matice,
publike“. Tri najistaknutija srpska kritičara , Ljubomir Nedić, Bogdan Popović i Jovan Skerlić
različiti po književnim pogledima i kritičkom metodu, bili su jednodušni u poricanju ovog pesnika.
Prva književna slava, kao što se to često događa kod ličnosti koje idu ispred svog vremena, došla je
tek posle smrti. Nju su doneli moderni pesnici i kritičari(...) (Deretić, 1996:284).
Možda je važno i pitanje kako u samom radu ostati dosljedan Kostićevoj životnoj filozofiji i
poetici, pa dopustiti bez one stare dobre potrebe za kontrolom i prividnom preciznošću da se cijeli
niz zaključaka o njegovoj poetici i specifičnom programskom karakteru pjesama pomenutih u
naslovu ovog rada samo naizgled uklapa u simetričnu cjelinu, dok se s druge strane među njima
odvija jedna drmataična borba koja dovodi do ukrštaja suprotstavljenih načela. Ovaj zahtjev ne bi
trebalo da bude tako težak budući da su o Kostiću sa svojih posebnih pozicija i doživljaja
književnosti i svijeta pisali mnogi. O Lazi Kostiću su pisali najznačajniji srpski kritičari i izučavaoci
književnosti – Ljubomir Nedić, Bogdan Popović, Jovan Skerlić, Slobodan Jovanović, Isidora
Sekulić, Todor Manojlovič, Anica Savić-Rebac, Milan Kašanin, Dragiša Živković, Zoran Mišić,
Miodrag Popović, Svetozar Petrovič, Petar Milosavljević, Svetozar Brkić, Žarko Ružić...

2
 Njime su se bavili pisci – Jaša Ignjatović, Simo Matavulj, Veljko Petrović...
Svoje eseje su mu posvetili veliki srpski pesnici – Crnjanski, Vinaver, Popa, Miodrag Pavlović,
Ljubomir Simović (Pavković, 2005: 5).

No, opet cijeli ovaj pregršt materijala o Kostiću u trenitku kada treba napisati obimom neveliki, a
sadržajem kvalitetan rad o njemu može da paralizuje mogućnostima koje se nude i stoga je važna
selekcija, a isto tako je nezamjenjivo oslanjanje na samu njegovu poeziju, konkretno na pjesme: Među
javom i med snom i Među zvezdama i na autorov1 doživljaj .
Uprkos svim mogućnostima koje izvoru iz bogate i sadržajom kvalitetne građe koja je napisana o
poeziji Laze Kostića, autor ovog rada se opredjeljuje da mu glavna vodilja prilikom odgovora na temu
budu Kostićevi ogledi i njegova (autorova) ineterpretacija i tumačenje ove dvije pjesme. Bez ove dvije
komponente, ovaj rad bi ličio na niz drugih, a mi težimo da on bude jedinstven i dosljedno Kostiću
rastrzan suprotnostima iz čijeg susreta izvire jedna nova vrijednost.

1
Ovdje pod autorom mislim na autora teksta, odnosno sebe.

3
 2. Među javom i med snom

Srce moje samohrano,

Ko te dozva u moj dom?
neumorna pletisanko,
što pletivo pleteš tanko
među javom i med snom.

Srce moje, srce ludo,

Što ti misliš s pletivom?
ko pletilja ona stara
dan što plete, noć opara,
među javom i med snom.

Srce moje, srce kivno

Ubio te živi grom!
što se ne daš meni živu
razabrati u pletivu
među javom i med snom!
(Kostić, 2005: 15)

Jovan Deretić (1996:286) o ovoj pjesmi piše: Misao da se poezija rađa iz zanosa, koji
predstavlja iracionalno stanje između sna i jave (ta misao čini osnovu shvatanja njegove poezije, Kostić
je najpre izrazio u umetničkoj pesmi Među javom i med snom (1863) da bi je tek kasnije teorijski razvio
u polemičkim osvrtima na estetičke ideje.
Ova hronologija čini nam se značajnom. Prvo nastaje pjesma, pa tek onda dobija teorijsku razradu.
Taj postupak djeluje logički sasvim utemeljen: prvo nastaje umjetnički oblik, a tek kasnije se o njemu
govori sa određenom distancom i pojašnjenjima koju zahtijeva esejistički stil. To možemo uporediti sa
situacijom u kojoj se prvo desi neki događaj, a tek kasnije o njemu se govori: on se prepričava, analizira

4
i promišlja se o njemu. Iako je ovo pjesma koja govori o samom činu stvaranju poezije, o tom
specifičnom i zagonetnom procesu i to kroz apostrofu i metaforu neumorna pletisanko/ što pletivo pleteš
tanko ipak je i ona sama plod tog specifičnog duševnog stanja koje Kostić (1965:102) u ogledu O
pesničkom zanosu objašnjava ovako:
U običnih ljudi ima ima dva glavna duševna stanja: java i san. U neobičnih, osobito u pesnika i
umetnika, ima još jedno treće, to je – tako bih ga ja nazvao – zanos2, inspiracija. To se stanje razlikuje
od ono dvaju običnih najviše tim što je čisto duševno, dok su ona dva više živčana, moždana, te se zato
nalaze i u životinja, pa čak i u nekoga cveća. Zato je, u zdravog čeljadeta, i redovna, periodična,
zasobica jave i sna. A zanos, ovaj zdravi, pesnički zanos, dolazi iznenada, a sad i na mahove.
Stihove: neumorna pletisanko,/što pletivo pleteš tanko/među javom i med snom.Novica Petković
( 2007:16) naziva prelepom apostrofom pesnikovom srcu, a to se može proširiti i na cijelu pjesmu. Srce
je spona između stanja jave i sna, ono upravo u tom magnovenju, u tom trećem i samo neobičnim
duhovima dostupnom doživljaju, plete pletivo odnosno stvara, vez poezije. A kakvo je to srce? U prvoj
strofi ono je samohrano, u drugoj ono je ludo, u trećem je kivno: to su zapravo osjećanja lirskog subjekta
koja se tokom trećeg stanja pretaču u pletivo poezije. Lirski subjekat upučuje retorička pitanja
sopstvenom srcu, odnosno svojim egzaltiranim emocijama: ko te dozva u moj dom?; što ti misliš s
pletivom?, da bi mu se u trećoj strofi obratio nešto drukčije ubio te živi grom! i time nam potvrdio da
odgovora na pitanja nema, da se i on sam ne može razabrati u pletivu. Sve to upućuje da je stvaranje
poezije među javom i med snom iracionalno obojeno, da lirski subjekat nema kontrolu nad ovim
procesom, da su ovdje srce odnosno emocije stvaralačka – tvorbena sila.
Svaka strofa (a ujedno i cijela pjesma) je veoma vješto zaokružena počinjući obraćanjem srcu
koje je markirano određenim epitetom (samohrano, ludo, kivno), da bi se završila refrenom koje je
ujedno u naslov: među javom i med snom. Ispada da refren boji cijeli ovaj monolog lirskog subjekta sa
svojim srecm – jer sve se to događa među javom i med snom. Pa ne samo da se u ovakvom stanju
odgovor o stvaranju ne može (a i ne treba) pronaći već je odgovor sama konstrukcija među javom i med
snom – time je sve rečeno. Determinisano onim gdje se dešava – tako se i dešava, u tom magnovenju
nema razabiranja, jasnoće, ne to je jedno mistično stanje u kome zanos tka pletivo poezije.
Izbor i raspored leksičkih jedinica u ovoj pjesmu je izuzetan. Počevši od samog naslova i refrena
gdje umjesto očekivanog Među javom i među snom ili Između jave i sna imamo jednu novinu: Među
javom i med snom. Oduzimanje ovog ju iz drugog među nije uslovljeno brojem slogova (u pjesmi

2
U originalu riječ zanos je napisana italicom, te je ovdje bold autora ovog rada.

5
imamo spoj osmeraca i sedmeraca), jer bi onda i međ bilo prihvatljivo, ne ovo med je rezultat
oneobičavanja i potebe za novinom u jeziku, za neočekivanim, za audibilnijim. Posebno je zanimljiva
leksema plestisanka koja je upravo Lazina kovanica za osobu koja plete i koja pjesmi daje još jednu
vrijednost i to na nivou tvorbe novih riječi. O tome lijepo piše Hatidža Krnjević (1992:26) u knjizi
Vekovita jabuka Laze Kostića:
Kostićev pesnički jezik zapljusnuo je, kao iznenadni talas, obale srpske poezije artističkom
svežinom. Brižljivo skovane reči, u koje su urezane vrednosti glagola i imenica ujedno, dramatično
skraćivanje reči do oblika iskonskog vriska, amalgmiranje rezonanci narodne leksike,najfinijom
tehnikom – otvorile su nove jezičke, značenjske, ritmičke i melodijske mogućnosti. Od narodnih
kovanica tankoprelja i hitroprelja do nežne pletisanke samo je korak – i taj je učinio Kostić.
Vratimo se opet na Kostićevo promišljanje o pjesničkom zanosu koje iznosi u svom istimenom
ogledu (1965:102,103). On ovdje u vidu dijaloga (što pomalo podsjeća na platonovski stil pisanja)
odgovara na pitanja nepoznatog sagovornika, a između ostalih jedno od pitanja glasi: Može li pesnik ili
umetnik svoju dušu staviti u stanje zanosa kadgod i po volji? Na to Kostić odgovara: Ja bih rekao da ne
može. On može odložiti pričanje, spevavavanje, slikanje, kompoziciju onoga što mu je zanos ostavio, on
može ponoviti i ponavljati u sećanju jedan isti zanos. Ali svojom voljom doći u bilo kakav psnički zanos,
to mislim da ne može niko.
Nakon toga on prepričava svoje životno iskustvo u kome je zajedno sa pjesnicima Kaćanskim i Kišom
pokušavao jedne večeri uz dosta vina namjenski da spjeva srpsku imnu. Iako je atmosfera odisala
srpstvom i bratstvom ( A baš je bilo sve u nama, i oko nas puno-krcato srpstva i bratstva! (Kostić,
1965:104) ) ipak nisu uspjeli u svom naumu ( Pa ipak ništa! (isto:105).
U nastavku govoreći o Zmajevom XXVI Đuliću Uveoku, jednom od pjesama koju je smatrao
Zmajevim uspjelim pjesmama dakle, slavujankama, on ujedno govori i o sopstvenom pjesničkom
programu:
- Zanos pesnički ili umetnički zanos, obično dolazi na javi i prekida javu, unosi u javu nešto
što je više nalika na san. Ali može doći i u snu samo što tada ne prekida sna, ne čini da se
sanjač probud, ali oživljava san, kao da se zaista zbiva, unosi u san jednu osobinu jave.
(isto:106).
Ovdje Kostić jasno ulazi u prirodu zanosa: on je iracionalan, ne može se svjesno i pomoću volje
prizvati, ne može se kontrolisati – najčešće dolazi na javi i prekida javu poput nekakvoh pjesničkog
napada i čini da java poprimi osobine sna. Zato i u samoj pjesmi Među javom i med snom lirski subjekat

6
pita srce ko te dozva u moj dom?. Iz ovog stiha vidimo da nije lirski subjekat svjesno prizvao zanos, već
da se sve dešava iznenada i neočekivano. Takođe nemogućnost lirskog subjekta da se razebere u pletivu
– što se ne daš meni živu/razabrati u pletivu dalje navodi na to ovo stanje posnovljene jave
onemogućava da se stvari jasno razaberu, da se logički odrede i usmjere, već je sve stanje jenog
magnovenja i miješanja duševnih utisaka.
Međutim jedna od osobina Kostićeve poetike jeste i ta da zanos nije kontrolisao njega, već je on
usmjeravao sopstveni zanos. Pod ovim upućujem na klasicističke principe koji su bili itekako bliski
ovom pjesniku i gdje se strogo vodi računa o: sloju zvučanja: ritmu, izboru jezičkih jedinica, rimi, broju
stihova, zaokruženosti i povezanosti pjesme. Pa tako Predrag Vukadinović (1965:11) spominje često
navođenu Kostićevu ispovijest da je hladnkov, studenklep i da nije brzac – što znači da nije onaj koji bez
muke stvara i napominje da tu izjavu ne bi trebalo shvatiti kao izraz Kostićeve čežnje za Zmajevom
lakoćom, već prije kao dokaz, da je od svoje poezije načinio sasvim ozbiljan posao. Pa tako i u pjesmi
Među javom i med snom forma je itekako važna i stroga: svaka pjesma ima 5 stihova, svi stihovi izuzev
2. i 5. u svakoj strofi su osmerci, dok su 2. i 5. sedmerci, prvi stih u svakoj strofi nema svog parnjaka za
rimu, dok se dosljedno u svakoj strofi rimuju 2 i 5 stih i to baš ti izdvojeni sedmerci (i to svaki 2 i svaki
5 stih se međusobno rimuju u cijeloj pjesmi i nije slučajno da je tu uključen i sam naslovni stih) dok se
takođe i 3. 4. stih u svakoj strofi rimuju, ali ne i svi oni međusobno u cijeloj pjesmi.
Ovaj sklad i zaokruženost forme u tijesnoj su vezi sa Kostićevim promišljanjima o ljepoti,
harmoniji, simetriji koja itekako duboka, filozofski obojena i razrađena. Pa tako je čuven njegov pogled
na samu simetriju koji se ovaploćuje u njegovom specifičnom kratkom stihu. Novica Petković
(2007:15,16) o tome piše:
Pesničko delo ne samo što je, dosta često, satkano od dvosmislenosti nego je i otvoreno za razna
tumačenja. Osnovni put koji se kritici ovde otvara čini nam se da bi morao da konvergira s piščevom
poetikom, posebno kad ju je on sam prećutno ili izričito objasnio. Kratki stih Kostićev izabran je, pored
ostalog, i zato što sadrži jedno malo, ali prepoznatljivo poetičko jezgro: sve, i najsitnije versifikacione
pojedinosti koje smo pomenuli – čiji se opis često doživljava kao zamršen i ne vidi mu se prava svrha –
vodile su nas ka njemu. A ono najpre konvergira sa Kostićevom tvrdnjom da u svakoj simetriji postoji
ukrštaj, koji smo nazvali asimetrijom. Konvergira, zatim, i s njegovim opisom pesničkog zanosa kao
unošenje osobine sna u javu i jave u san. Što je opet vid ukrštanja. U toj se konvergenciji i značenje
našeg stiha rasvetljava kao poetička samosvest o snovima koji se ne samo sanjaju nego i snuju kao
pređa za pesničko tkanje.

7
 Još jedno lijepo viđenje pjesme Među javom i med snom daje i Vasa Pavkovic (2005:10) u
predgovoru izbora Kostićevih pjesama:
S nogama na zemlji i glavom u oblacima, kako je t precizno formulisao jedan od Kostićevih
najljućih kritičara, pesnik je boraveći između jave i sna, o čemu bolje od bilo kakvih reči govori ,,laka
kao leptir“ čuvena pesma, između težne i lakoće, stvarnosti i žudnje, smisla i zvuka, taj međuprostor
pokušavao da ispuni srpskim jezikom. Pokušao je da ga natera da misli i govori, znači i zvuči ono što
on, pesnik, želi, verujući da taj jezik može i više nego što naizgled pokazuje svojom spoljašnjom
ljušturom.
Sad je vrijeme da se neizlazeći iz međuprostora jave i sna, otisnemo još više, među zvezde.

8
 3. Među zvezdama
(Vilovanka)

U po noći preveseljke,
sa netrenke terevenke,
zagrejan se digoh doma.
Na ulici nema sveta,
samo što po snegu šeta
jedna moma.
Odelo je snežno, belo,
na brežne joj palo grudi,
sneg od jeda čisto studi;
uzalud mu mesečina
svetlo, čelo živo ljubi,
on škripuće beli zubi,
gledajući kako strukom,
kako belom, mekom rukom,
kako malom, lakom nogom,
a kamoli licem, okom
ta ponoćna divna java
mesečinu nadasjava
( ...)
(Kostić, 2005:30)

Pjesma se sastoji od popriličnog broja stihova 3, te smo stoga naveli samo par uvodnih
versi. Karakteristično je da ju je Kostić napisao 1872. godine u peštanskoj tamnici.
Jovan Deretić(1996:286) o programskom karakteru ove pjesme kaže: Ideja o narodnoj
pesmi kao osnovi srpske poezije i estetike, izražena je takođe u programskoj pesmi Među
zvezdama(1872), koja je u jubilarnom izdanju Kostićevih ,,Pesama“ iz 1909, zauzela mesto

3
Autor ovog teksta u zanosu kakvom se našao nije bio u stanju da ih izbroji.

9
 ,,progovora“, da bi potom u njegovim ,,Osnovama lepote“ dobila opširno teorijsko
obrazloženje.
U njima Kostić obrazlaže svoj pogled na srpske narodne pjesme: i osobito na svoja
predavanja koja je posvetio pjesmi Kosovka devojka: Što sam se dublje puštao u čari pesničkih
stvorova našeg naroda, sve mi se jasnije, sve očevidnije, sve nesumnjivije isticao pred umni
pogled prauzrok te jedincate lepote, te počnem istraživati praoblik tog prvog uzroka u ostalim
pojavama prirode(...)
Ako su mi se i otpre svijale književne misli najradije oko smera da iz naših narodnih
pesama izvedem novu teoriju estetike, koja bi se u zgodi i prilici mogla razviti u nov pogled na
svet, na život čoveka i sve što je u njemu najdraže, najskupocenije, najtananije – to mi se razvio
taj smer do tvrde odluke posle onoga predavanja što sam ga održao uoći Uskrsa 1877. godine u
bečkom Naučnom klubu (Kostić, 1880:135/136)4.
Hronološki teorijsko obrazloženje je slijedilo nakon nastanka pjesme Među zvezdama što
je istovjetna situacija sa onom koju imamo i kod pjesme Među javom i med snom.
U ovoj pjesmi ritam je brz (stihovi su dominantno osmerci uz kombinaciju sa izdvojenim
polustihom od 4 sloga kao u primjeru s početka pjesme: samo što po snegu šeta (8) /jedna
moma(4) ) i to donosi atmosferu naglašene emocije, uzbuđenja, pokreta, brzih otkucaja srca.
Rima je mjestimično paralelena u kombinaciji sa ukrštenom, a sama struktura pjesme, gdje
nemamo podjelu na manje grupe stihova (strofe) podsjeća na strukturu narodne pjesme koja je
uvijek data izjedna. Metatekstualnost u ovoj pjesmi se zasniva na njenoj komunikaciji sa
narodnom pjesmom kroz izbor leksičkih jedinica, naročito motiva vile koja je jedan od
najdominantnijih motiva u našoj lirskoj, a nalazimo je i u epskoj poeziji. Pored vile nalazimo i
motiv gusala koje nas asocijativno odmah vraćaju na našu narodnu epiku. Jasno je uočljiva i
komunikacija sa konkretnom narodnom pjesmom Kosovka devojka i to posebno u stihovima:
Nemojte me pitat sade
Da vam pričam one jade,
Stare jade, nove nade,
Što ih naša zvezda znade;
Već pođite do javora,
Pobratima onog bora

4
Preuzeto uz Krnjević, Hatidža, Vekovita jabuka Laze Kostića, 1992. godine str 118.

10
 Što ga stuži i sasuši
Neiskazom veljih muka
Kosovkina bela ruka,
Te je njemu ruka mala
Grdne jade zaveštala;
A kad guslar po njim gudi
Iz javora jade budi,
Iz tamnice jadi lete
Da se braća jada sete,
Da se sete, da ih svete!
(Kostić, 2005:36,37)

Takođe na pojedinim mjestima u pjesmi nailazimo na umjetničku obradu forumulativnog

postupka narodnog pjevača, pa prepoznajemo određene elemente slovenske antiteze:
Uto neki zvuk zabruja.
Je l' oluja?
Il bujica
ognjevitih repatica,
ti' nebesnih bludnih guja?
Ni oluja, ni bujica
to je cvrkut rajskih ptica;

Laza Kostić je bio izuzetno dobro upoznat sa narodnom poezijom i svakako imao itekako
specifičan odnos prema njoj. O tome piše Hatidža Krnjević (1992:25): Kostić je izradio veštinu da
narodne pesme gleda na ravni činitelja koji ostvaruje umetnički lepo, ali on ih je gledao i iz kuta
nacionalne istorije i odnosa pevača prema istorijskoj građi. No on je istorijsko tražio više u opštem
duhu, manje u verodostojnim pojedinostima. On je težio da otkrije duh narodne poezije kao celine, duh
književnosti koja zasvedočuje, kolektivnu, narodnu sposobnost proceđivanja životne zbilje u zbilju
umetnosti. Univerzalno ljudsko i neprolazno stajalo je iznad pojedinačnog i ograničenog. (...) Odabirao
je pesme koje su opevale istinu o čoveku pre negoli junaku, o duševnim potresima, o duševnim
potresima, pre nego o herojskim podvizima (...) I uvek sa istom svežinom doživljaja, Kostić je bio

11
zanesen jednostavnošću s kojom je narodna pesma opevala prva i potonja pitanja ljudskog postojanja i
opstanka po poetičkim zakonima kojih jedva da je ikad svestan narodni pevač.
Pjesma Među zvezdama je spoj Kostićeve umjetničke orignialnosti koja se ogleda u dosljednom
sprovođenju principa stvaranja među javom i med snom uz heraklitovski principa vatre i izgaranja u
visinama koje čovjeka nadahnjuju i uzbuđuju. Uz to vještina uokvirivanja te burne i zvjezdane sadržine
u strogu i dosljednu forumu je manir koji je i u ovoj pjesmi prisutan. Ipak ono što je čini još
zanimljivojom i inspirativnijom za tumačenjem jeste dodavanje metatekstualne dimenzije i
komuniciranja sa nardonom poezijom prije svega baladom Kosovka devojka i to ne na neki predvidljivi i
ukalupljeni već upravo na kostićevski način.
Lirski subjekat sreće svoju vilu i prilikom tog susreta i zagrljaja otvara se jedna arhetipska slika
oličena u stihovima:
Zagrli me, dah mi stesni;
al' očiju pogled njez'ni'
nagon uzda, zanos trezni;
iz njega mi miso sine:
,,Majko“ - ,,Sine“.
Kao i u narodnoj književnosti vila širi svoja bijela krila i uzvisuje lirskog subjekta među
zvijezde, u vaseljenske prostore:
tako vila pone mene,
u prostore vaseljene;
U nastavku imamo egzaltiranu emociju lirskog subjekta, koji je izuzetno uzbuđen nakon što se
vine u te nepregledne visinske prostore, a vila ga hladi i mije – i tu je opet diskretna aluzija na Kosovku
devojku koja pričešćuje ranjenike po Kosovu polju, samo što je ovdje hronotop izmješten u metafizičko:
Vasiona pukla, pusta.
Već u meni duša susta,
a srce mi silno bije,
u glavu mi krvca lije,
al mi vila lice mije
hladom svoga krila meka
i još neka blaga reka
neka struja iz daleka:

12
 sveti miris pamtiveka.
(Kostić, 2005:32)
Tamo gore, među zevzdama, i same zvijezde govore, personifikovane su i čude se pristiglim
gostima: ,,Otkud ovde ovo dvoje?“ Lijepa je kontrastna slika kojom lirski subjekat sebe prikazuje:
Da l' da prime iz dubina
Hladne zemlje vrelog sina?
Nakon toga sumnja da li su to zvijezde ili ipak izniklice srca lirskog subjekta, a zvjezdani zraci i
nisu zraci već traci što o njima vise srca izniklice. Tu imamo dodir sa pjesmom Među javom i med snom
jer se opet naslućuje da taj zvjezdani vez plete srce – neumorna pletisanka.
Potom slijedi lijepo bojena i tkana slika svetske ruže koja je prozorna rumen oko te divne krune
zvjezdane. Lirski subjekat joj se obraća pitanjem, uto se čuje cvrkut rajskih ptica koji može biti i razleg
od pesama/ iz najvišeg onog hrama/ nad zvezdama? Srce lirskog subjekta nestrpljivo traži odgovor na
pitanje otkud zvuci, a vila ga očima kori:
,,U tebe su oči ruke,
zvezda ima zrake, zvuke;
ti su zvuci, mili druže,
od slavuja svetske ruže,
reč načelna sviju vera
pravi prozor nerazmera,
rajski krotnik divljeg zvera, -
'armonija sfera“

U nastavku imamo oprečne misli lirskog subjekta, koji su u pjesmi nazvani lepom svirkom i koji
predstavljaju njegove sumnje u ovo nepredvidljivo putovanje i nagone ga da skoči dolje u vreo svakog
milja, da se odvoji od vile koja:veštica je, zle svesti / Bog bi znao kuda jezdi!“ Ti zvuci koji ga nagone
da se odvoje od vile postaju sve intenzivniji, sve raznovrsniji pa jedan tvrdi da ga šalje Šekspir, drugi da
mu svira vječna lira Pindara, Anakreona, Miltona, Birona, Šilera, Getea, Tenjira, Danta, Tasa, Kalidisa.
Pominjanje svih ovih poznatih imena svjetske književnosti kao da hoće da odvrate lirskog subjekta od
njegovog jedinstvenog puta koji se nazire u vilinom odgovoru:

13
 Al' manuše bela krila,
Progovori moja vila;
,,Kuda jezdi? – Našoj zvezdi!“-

Vila pokazuje lirskom subjektu njegovu posebnu zvijezdu čija se zraka s mukom bori, čas utine,
a čas gori, čas tinjavog slika gara, čas je buktac od požara, čas je bleda, modra, plava čas rumena, pa
krvava. Lirski subjekat je pita zašto je tako jadna, tužna, mučenica, a zvijezda se na to krvavo smiješi s
jecajem i lirkom subjektu se čini da mu odgovara, al ne čuje zvuk:
Al' ne čujem onog zvuka,
zvonke jeke, mamna guka,
što u svetlij' njenih druga:
glasi muka i pokaja,
šapat jada, suzni brizi,
neodoljnih uzdisaja
brojanički, sveti nizi;
stare slave, setna hvala,
a skoranjih sramnih zala
osvetnica – jeka od gusala.

To je bolna, ranjena, izmučena zvijezda – pramajka umjetnosti ovih prostora i ovog jezika i
uprkos svim primamljivim putevima koji se otvaraju, to je nesumnjivo i izvor i praiskon i Kostićeve
poezije i onog najdirljivijeg, najintimnijeg, najbolnijeg što lirski subjekat može da osjeti.
U posljednjem dijelu ove pjesme lirski subjekat se prene iz sna, pao je iz visina zvjezdanih,
vratio se u javu (pa iako se lirski subjekat vratio u javu, ono tkanje pjesme još uvijek traje), razočaran je
time, bolan je to povratak, nestaje pozlate i sjaja iz svijeta:
Posle onih svetlih snova,
onih divnih vitezova,
onih slika, onih slava –
Ova java!
Tako skrušen i razočaran lirski subjekat ne može i ne želi da priča sve te jade što ih zvijezda
znade i koje je on od nje bez zvuka doznao, već želi da se tajna sazna i istina otkrije iz starog kosovskog

14
motiva bijele kosovkine ruke od čije se patnje i nesreće (što je zapravo patnja i tragedija cijelog jednog
naroda) suši i bor, a u ovoj pjesmi to više nije bor već javor – namjerno je Kostić učinio ovu zamjenu i
kroz zvuke gusala sačinjenih od tog javora bude se slike jada, sjećanja na njih i motiva osvete. Ovdje
imamo direktnu aluziju na naordnu pjesmu koja je čuvar duhovnog bića cijelog jednog naroda –
njegovog kolektivnog sjećanja ispunjenog patnjom i stradanjem.
Krnjević (1992:115,116) nudi lijepo zapažanje o ovoj pjesmi:
Nekoliko godina kasnije u tamničkoj pesmi ,,Među zvezdama“ (1872), Kostić se vraća omiljenoj
formuli, zaveštajnom dodiru Kosovkine ruke, i ovaj put na nov način. Karakteristično je da je tamna
gama simbola na kraju pesme ,,Među zvezdama“ oblikovana preinačenjem intimne jadikovke iz epiloga
pesme ,,Kosovka devojka“. Upravo ta tematska jedinica obeležila je mukli pad iz blistavog sna u
kukavnu javu, jer Kosovo po svom položaju u pesmi, nije prošlost, još manje san već stvarnost, bolna i
živa java. Kao i u drami ,,Beseda“ tako je i ovde središnja metafora dodir Kosovkine ruke, ne bora nego
javora, jer je Kostiću bilo potrebno da se iz pomena javora oslobode asocijacije na gusle, a one ne
samo što čuvaju narodnu povesnicu već i opominju da se kosovska prošlost može ponoviti. U
energičnom ritmu narodnog osmerca Kostić je varirao stihove epiloga narodne pesme. U oštroj
oprečnosti prema blistavom snoviđenju i boravku među zvezdama, spomen Kosovkine bele ruke je čas
otrežnjenja, povratak u stvarnost, otvaranje nove slike u kojoj caruje tama. Pesma dobija istorijsku
perspektivu, produbljuje se i problematizuje osećanje rodoljublja i duga prema precima. Kostić je bio
svestan da je sudbina tragične kosovske zaručnice simbol velike aluzivne i asocijativne moći.

15
 4. Zaključak

Složeni, intrigantni, vanvremenski i ispred svoga vremena ličnost i djelo Laze Kostića
osvjetljeni su, nadamo se, jednom zanimljivom svjetlošću i kroz ovaj rad. Trudili smo se da
dopremo da suštine programskog karaktera njegove dvije čuvene pjesme Među javom i med
snom i Među zvezdama i da ih uklopimo u jednu širu sliku složene i teorijski obrazložene poetike
jednog od ponajboljih srpskih romantičara. Ostaje da ovo predstavlja samo uvod i osnovu svemu
onome što nije bio predmet ovog rada i nadasve onoj čuvenoj pjesmi nad pjesmama naše
književnosti, Santa Maria della Salute, koja je uvijek iznova nova i čija je svaka kvalitetna
analiza samo djelić svjetlosti onog nevjerovatnog duhovnog i estetskog dometa koji je u njoj
postignut.
Završavamo ovaj rad sa osjećanjem i mišlju da nismo rekli dovoljno. Imamo pred sobom
poetsko djelo čovjeka koji je svemu pretpostavljao ljepotu, koji je tražio korijen riječi ljepota u
svjetlosti, očima, glagolu vidjeti i koji je tražio naučne odgovore od ponajboljih naučnika u toj
oblasti svoga vremena: Vatroslava Jagića i Franje Miklošića, koji je neumorno pisao, polemisao,
teoretski obrazlagao, bavio se narodnom književnošću, stvarao drame, prevodio, a izand svega
ostao vjeran načelu ukrštaja suprotnosti, simetriji koja proizilazi iz asimetrije, harmoniji koja je
dinamična borba suprotnosti.
Na pitanje ko je bio Laza Kostić i ko je on još uvijek? Odgovorićemo jednostavno: Laza
Kostić je Laza Kostić – pa ko bude čitao i tumačio njegove pjesme, drame, oglede i još mnoštvo
materijala donijeće još jednog svog novog Lazu Kostića u pregršt onih koji su već zapisani iz
pera brojnih neblagonaklonih i onih afirmativnijih književnih kritičara, pjesnika, pisaca. Naš
Laza Kostić zasad je zapisan sa malo romantičarskog naboja, al nismo smjeli drugačije kad smo
ga dosljedno pratili tamo gdje je pjevao tako vatreno, lijepo i vješto: Među javom i med snom i
Među zvezdama.

16
Literatura:

Primarna literatura:
 Kostić, Laza , Među javom i med snom, Politika, Narodna knjiga, Beograd 2005.

Sekundarna literatura:

 Deretić, Jovan, Istorija srpske književnosti, Trebnik, Beograd, 1996.

 Krnjević,Hatidža, Vekovita jabuka Laze Kostića, Matica srpska, Novi Sad, 1992.
 Kostić, Laza, Ogledi, Nolit, Beograd, 1965.
 Pavković, Vasa, Pesnik Laza Kostić (predgovor) u Kostić, Laza , Među javom i med snom,
Politika, Narodna knjiga, Beograd 2005
 Petković, Novica, Poezija u ogledalu kritike, Matica srpska, Novi Sad, 2007.
 Vukadinović, Predrag, Dijalektika i lepota (predgovor) u Kostić, Laza Ogledi, Nolit, Beograd,
1965.
Opšta literatura:

 Cerović, Vuk, Rječnik osnovnih književnih izraza, Društvo prijatelja umjetnosti, ,,Znanje“,
Podgorica, 2005.
 Lešić, Zdenko, Teorija književnosti, Službeni glasnik, Beograd, 2008.

17