PDF

Γαϊτάνης Βασίλειος
"Απελπισία" και "Ασθένεια προς Θάνατον"
της φιλοσοφίας του Κίρκεγκωρ
σε σχέση με το έργο του Φ Ντοστογιέφσκι
Θεσσαλονίκη 1996
ΓΑΙΤΑΝΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
"Απελπισία" και "Ασθένεια προς θάνατον"
σε σχέση με το έργο του Ντοστογιέφσκι
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
που υποβλήθηκε στο Τμήμα θεολογίας

του Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης
ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Ν Ματσούκας , σύμβουλος
Γ . Μαρτζέλος
Αν Κεσελόπουλος
θεσσαλονίκη 1996
Γαϊτάνης Βασίλειος
"Απελπισία" και "Ασθένεια προς θάνατον"
σε σχέση με το έργο του Φ Ντοστογιέφσκι
1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος 6
Εισαγωγή 8
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: Η έννοια της Απελπισίας στον Kierkegaard
1 Η απελπισία ως "Ασθένεια προς θάνατον" 14

α) Γενικά χαρακτηριστικά
6) Η διαφοροποίηση του ανθρώπου από τη διάσταση του ζωικού βασιλείου,
και το Είναι της μη-θέλησης του εαυτού
2 Η Reflexion της Απελπισίας στις στιγμές της σύνθεσης 28

α) Η απελπισία του μή-τέλους είναι η έλλειΐ(η (das Fehlen) του πραγματικού
τέλους
6) Η απελπισία του τέλους είναι η έλλειι^η της πραγματικής απειρωσύνης
3 Η απελπισία σε σχέση με την δυνατότητα 33

α) Η απελπισία της δυνατότητας είναι η έλλειι^η της αναγκαιότητας
6) Η απελπισία της αναγκαιότητας είναι η έλλειι^η της δυνατότητας
4 Η συσχέτιση της απελπισίας με την Υπέρβαση και την κοσμικότητα 39

α) Η απελπισία μπροστά στο επίγειο
6) Η απελπισία μπροστά στο Αιώνιο, ή η επαναφορά στον εαυτό
5. Διαφοροποιήσεις Σωκρατικής κοσμοθεώρησης απ' την Χριστιανική, 50

στο ζήτημα της συνείδησης του κακού
α) Η Σωκρατική έννοια της αμαρτίας και η ουσιώδης διάκριση της
από την ελευδερία της Χριστιανικής εκλογής
6 Η απελπισία ως αμαρτία 64
α) Η θετική αρνητικότητα της Απελπισίας
2
6) Η δυναμικότητα του παραδόξου ως κατ' εξοχήν οντολογική έκφραση

υπέρβασης
γ) Η πρόοδος της αμαρτίας στις διαβαθμίσεις της συνείδησης
δ) Η αμαρτία που απελπίζεται για την συγχώρεση της
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: Η έννοια της Απελπισίας στον Ντοστογιέφσκι 76
Α Η έννοια της Απελπισίας στο "Έγκλημα και Τιμωρία" 77

(Prestupleniye i nakazanìye)
1 Η απελπισία στον Μαρμελάντωφ 77

α) Η πρακτική έλλεψη του βιοπορισμού και η αδυναμία υπέρβασης της
β) Η ε π ί γ ε ι α α ν α γ ω γ ή στο χώρο του Α ι ώ ν ι ο υ
Η διαφυγή στο ποτό ως συμβολική έκφραση διαφυγής απ' την αυτοσυνείδηση,
αλλά και ως σημάδι της αχτίδας μιας σωτηρίας Η κρυμμένη λύτρωση της απελπισίας
2 Η απελπισία στον Σβιντριγκάϊλωφ 90

α) Η παράδοση στην ανηδικότητα και οι μορφές ακόλαστης συμπεριφοράς ως
εγκόσμιες μορφές anÓKpuync της απόγνωσης
β) Η δριμύτερη επαναφορά της απελπισίας ως απόλυτη αυτοτιμωρία πριν την
απόλυτη λύτρωση
Η αυτοκτονούσα συμπεριφορά ως μετασχηματισμένος "άγγελος φωτός"
και ως ανολοκλήρωτη δυσία
3 Η απελπισία στον Ρ Ρασκόλνικωφ 101

α) Η δεοδικία της ύπαρξης του κακού και η αντεστραμμένη διάπραξη της δικαιοσύνης
β) Οι ιδιόμορφες μορφές κατακερματισμού του εαυτού κ α ι η ε π α ν ά σ τ α σ η
της ιρχής ως ε π α ν α φ ο ρ ά στην ε ν σ α ρ κ ω μ έ ν η Α λήδ ε ια
γ) Η απολυτοποίηση της αυδαίρετης ελευθερίας και ο αναπόφευκτος μ η δ ε ν ι σ μ ό ς
της εγωπάθειας
Η απελπίζουσα συμπεριφορά της εγκληματικής διάπραξης
3
Β Η έννοια της απελπισίας στους "Δαιμονισμένους"

(Besy)
1 Η απελπισία στον Κυρίλλωφ 121

α) Η Νιτσεϊκή έκφραση του αυτεξούσιου και η 'απιστία της πίστης"
6) Η δέση της Κυριλλώφειας κοσμοθεωρίας και η θεμελίωση της αφαίρεσης ως
συμβολική κατάργηση της παρουσίας
γ) Η λ ο γ ι κ ή α υ τ ο κ τ ο ν ί α και η αρνητική έννοια του παραδόξου
Η "απιστία" της πίστης, η αυτοσυνείδηση, του ι^έμματός της και η τελική
α υ τ ο κ α τ α σ τ ρ ο φ ή της
2 Η απελπισία στον Στεπάν Τροφίμοβιτς 140

α) Η α π ο τ υ χ ί α της ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ή ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς , η ένδεια της,
και η αιώνια περιπλάνηση της αναζήτησης της αγάπης μέσα στο σώμα του
Ρωσικού λαού
3 Η απελπισία στον Σταυρόγκιν 146

α) Η αλλοτρίωση του εγώ στους διχασμούς της θέλησης του
κ α ι η υ π ο σ τ α σ ι ο π ο ί η σ η του δ α ι μ ο ν ι κ ο ύ
6) Η εμπράγματη έκφραση της σατανικής δύναμης
γ) Η α π ε λ π ι σ ί α της τελικής θ υ σ ί α ς και η απελπισία που α π ε λ π ί ζ ε τ α ι
για την σ υ γ χ ώ ρ ε σ η της Η αυτοκτονία ως συνειδησιακή σύγκρουση
του πνευματικού εγώ
Γ Η έννοια της Απελπισίας στους "Αδελφούς Καραμάζωφ"

(Bratya Karamazony)
1 Η απελπισία στον Ιβάν Καραμάζωφ 165

α) Η α ν α γ κ α ι ό τ η τ α του πόνου και το πρόβλημα της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς
6) Ο δαίμονας του Ιβάν Η νέα απόχρωση του σατανικού ως αποκορύφωση της
λογικής άρνησης
γ) Ο μεγάλος Ιεροεξεταστής Η απελπισία ως αδυνατότητα
α ν τ α π ά ν τ η σ η ς των τριών πειρασμών της ερήμου
4
2 Η απελπισία στον Mina Καραμάζωφ 199

α) Η συνείδηση της απόλυτης εσωτερικότητας του πάθους και η σύγκρουση
του τιμήματος της με την αλλοτριωμένη πραγματικότητα
6) Το π ά 8 ο ς ως αποτύπωμα της θεϊκής ελευθερίας στην διαστρεβλωμένη μορφή του
ΜΕΡΟΣ Γ'
Η Υπέρβαση της Απελπισίας 215

1 Διαφοροποιήσεις Κιρκεγκωριανής και Ντοστογιεφσκικής Υπέρβασης της
Απελπισίας στο Αβραμικό παράδειγμα του 'Φόβου και Τρόμου"
2 Η διαφοροποίηση της αποστασιοποίησης απ' τον κόσμο (Kierkegaard)
με τον ενσαρκωμένο εξαγιασμό του (Ντοστογιέφσκι)
Πίνακας σκιαγράφησης των εκφάνσεων της Κιρκεγκωριανής απελπισίας 245

στις μορφές του Ντοστογιεφσκικού έργου
Βιβλιογραφία 252
5
Πρόλογος
Η ζοφερότητα της σύγχρονης πραγματικότητας εκφρασμένη με μία συγκλονιστική
επιβεβαίωση του υλισμού, στέγασε κάτω από μία συντριπτική αναγκαιότητα το πεπρωμένο
της σύγχρονης ζωής
Ο άνθρωπος παύοντας πια να είναι ιερουργός της ομοούσιας Υπόστασης τού
Θελήματος του Θεού Του, και μη μπορώντας πια να μεταφέρει το κάλεσμα Του πάνω στο
ρήμα του, κατέληξε στο να αναδύσει στο κέντρο του ΐ)υχισμού του τα ακρότατα όρια μιας
ζοφερής απελπισίας για το νόημα του εαυτού του και του κόσμου
Διαποτισμένος από μία διαρκή καταναγκαστική αλλοτρίωση και περιχαρακωμένος

μέσα σ' έναν τόπο πνευματικής ένδειας, οδήγησε την ιιυχολογική 'ασθένεια προς θάνατο",
όπως την αποκάλεσε ο Kierkegaard, σε κυρίαρχο χαρακτηριστικό της βιωματικής υφής της
σύγχρονης ύπαρξης, ανίκανης πια να ανεύρει μια ουράνια λύτρωση στο μέγεθος της
οδύνης της
Το ύιρς και η έκταση που έφτασε η ηθική συνέπεια αυτού του γεγονότος
διαπέρασε τις εκφάνσεις της ζωής και ανέδυσε πνεύματα που συνέλαβαν μέσα σ' έναν
τραγικό συγκλονισμό το μέγεθος της καταρράκωσης της εποχής τους
Nietzsche, Kierkegaard και Dostojefski, απεικόνισαν με ζοφερά χρώματα την
αναπόφευκτη έλευση ενός μηδενισμού, ο οποίος αποτυπώθηκε βασανιστικά σ' όλες τις
διαλεκτικές στιγμές της ζωής αναδύοντας σε έσχατο βαθμό την απώλεια της πνευματικής
ελευθερίας
Ο πρώτος {Nietzsche), υπογράφοντας λίγο πριν πεθάνει ως "εσταυρωμένος",
κατέδειξε μέσα σε μια βαθύτατη οδύνη την υφή τής σταύρωσης του σύγχρονου κόσμου Ο
δεύτερος {Kierkegaard) περιέγραΐ)ε με τρομακτική οξυδέρκεια τα φαινόμενα της αγωνίας
και της απελπισίας όταν απωλεσθεί η δυνατότητα του παραδόξου της υπέρβασης Και ο
τρίτος {Dostojefski) κατόρθωσε, υΐ)ώνοντας τον εαυτό του πάνω απ' το στάδιο του ηρωικού
μηδενισμού που στιγμάτισε ολόκληρη τη Δυτική Μεταφυσική, να καταδείξει πάνω σε
βασανισμένες υποστάσεις τον ορθόδοξο θεό ως αναπαράσταση της ενσάρκωσης της
αγάπης
Μ' αυτή την απόπειρα προσπαθούμε να σκιαγραφήσουμε τη συμπλοκή
Κιρκεγκωριανής και Ντοστογιεφσκικής σκέιιης, ως μια πεντακάθαρη απεικόνιση της υφής
της συνταρακτικής έλευσης του μηδενισμού πάνω στο ατομικό γεγονός της απελπισίας
Η καταστροφική και διασπαστική δύναμη της απόγνωσης, απόρροια του δυτικού
εγωκεντρισμού ο οποίος απώλεσε την αποκαθαρκτική φλόγα της εσωτερικής αγάπης του
6
πνεύματος, γίνεται σήμερα περισσότερο επίκαιρη παρά ποτέ, υποστασιοποιώντας τον εαυτό
της σε προσωπικό επίπεδο πάνω στα φαινόμενα του δαιμονισμού και της αυτοκτονίας, και
σε ομαδικό με τη μορφή μιας υστερικής βίας ή με τη μορφή παραθρησχευτικών
φαινομένων
Η μεγαλοφυής διεισδυτική ματιά του Ντοστογιέφσκι, όχι μόνο συνέλαβε τα
φαινόμενα αυτά στο έπακρο, μέσα σε μία ταλάντωση αυθεντικού πάθους, αλλά και
αποτύπωσε την προσωπική υποστασιοποίησή τους πάνω σε έξοχα τραγικές μορφές όπως ο
Ρασκόλνικωφ, ο Μίσκιν, ο Σταυρόγκιν, ο Αλιόσα, ο Ι6άν Καραμαζώφ Μέσα σε μια
αναστροφή γνήσια ευαγγελική, οι ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι γίνονται οι εκφραστές
τής αναπαράστασης τής ενσάρκωσης, είναι τα ίδια τα τέκνα του θεού μέσα απ' τα οποία
αναδύεται στην γη το μεγαλείο τής σάρκινης λύτρωσης
Πρωταρχικό μέλημα του πνεύματος αν θέλει να υπερβεί τη ζοφερή απελπισία του

σύγχρονου κόσμου, ο οποίος οδήγησε τον μηδενισμό στα έσχατα όρια, δεν είναι παρά να
εκφράσει τη μορφή του Υιού ως ελευθερία της θυσίας μέσα στον κόσμο
Αναπαράγοντας την ύιμστη αυτή εκπόρευση του πνεύματος απ' τα Βάθη της
αγάπης και βιώνοντας την μέσα σ' ένα επουράνιο μεγαλείο, πρέπει να επιχειρήσει να
δώσει το μοναδικό νόημα για την υπέρβαση κάθε καταστροφικής διασπαστικής δύναμης,
έτσι ώστε ο άνθρωπος να ζήσει ένα πεπρωμένο στο οποίο η τελευταία λέξη να μην
ανήκει στο θάνατο
ΒΓ
7
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στην παρούσα εργασία θα διερευνήσουμε την αποτύπωση των εκφάνσεων της
Κιρκεγκωριανής απελπισίας στην καρδιά του Ντοστογιεφσκικού έργου ( '
Η πολλαπλότητα του διχασμού της ψυχής, η συνειδησιακή σύγκρουση του εγώ, και η
διάσπαση της ενότητας του εαυτού, όπως αποτυπώνονται στον κόσμο, αποτελούν γ ή ι ν ε ς
αποκρυσταλώσεις τής διαστρέβλωσης τής σ χ ε' σ η ς του
(2)
ανθρώπου με τον Θ ε ό Ο εαυτός δεν κατέχει την ψυχική ενότητα του από μόνος
του, αλλά μέσα σ' αυτόν είναι ταυτόχρονα τιθέμενα το Υπερβατικό και το Επίγειο Η σχέση
αυτών των δύο δεν είναι τοποθετημένη απ' αυτά τα ίδια, παρά από ένα τρίτο αέναο στοιχείο,
που είναι αιώνιο και αθάνατο, το Πνεύμα! Αν είναι έτσι, η ουσία του εαυτού δεν είναι αυτός
ο ίδιος, μα η ελευθερία που του δίνει η υπέρβαση του
Αν το πνεύμα είναι η ουσία του εαυτού, τότε κάθε ψυχολογικό πρόβλημα παύει να
κατέχει τον αυτόνομο χώρο της αυθύπαρκτης ύπαρξης του, χάνει την επίφαση της
αυτονομίας του και εισέρχεται στον χώρο της Δογματικής Δεν είναι η ψυχική απελπισία
εκείνη που κατά βάθος υπάρχει, αλλά η πνευματική απελπισία της απώλειας του θεού που
αποτυπώνεται στους όρους της ψυχολογίας! Η απελπισία αποτελεί, ως ψυχικό φαινόμενο,
την κατ' αναλοψα έκφραση τής διερρυγμένης σχέσης του ανθρώπου με το Θεό στην αγωνία
τού ενσυνείδητου ψυχικού βίου
Η ψυχολογία της απόγνωσης ως πνευματικός θάνατος είναι η με κ ο σ μ ι κ ή μορφή
έκφανση της α μ α ρ τ ί α ς , που διαπερνά τήν ψευδεπίγραφη και φαινομενική μορφή της
κατ' επίφαση ψυχολογικής ύπαρξης της' , αποκτά το νόημα της στον χώρο του θρησκευτικού και
του Αιώνιου, ανάγεται στοΥπερβατικό και μ' αυτή την νοηματοδότηση γίνεται η έκφραση
(5)
τού μεταφυσικού θανάτου της αρχέγονης έκπτωσης του ανθρώπου απ' τον Δημιουργό του
Βλ Michael Theunissen Das Kierkegaard Bild in der neueren Forschung Wissenschaftliche Bücher
Gesselschaft Darmstadt 1971 σελ 351 (Ito εξής: Darmstadt 1971)
Επίσης Leo Schestov Kierkegaard and die Existenz Philosophie Schmidt Dengler 1949 σελ 283 285
Επίσης Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι εκδ
Αποστολικής Διακονίας Αθήνα 1984 σελ 202 212
2
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode Syndikat Frankfurt 1984 σελ 75 82 καθώς και 118 125
3
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst Guterhoher Verlaghaus GTB Siebenstern 1991 σελ 169 σελ 82
104 καθώς και το κεφάλαιο για την Erbsünde IV 323 326
Επίσης: Herman Diem Kierkegaard Hinterlassenschaft an die Theologie:, Darmstadt 1971 σελ : 283 285
4
Πρβλ: S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode ό π σελ 73 74 καθώς και Michael Theurissen DerBegriff
Ernst bei Kierkegaard München 1982 σελ 52 54
Βλ S Kierkegaard ό π σελ 11 12 καθώς και 17 18. Βλ επίσης: Michael Theunissen, DerBegriff
Verweiflung, Suhrkamp 1993, σελ 53 καθώς και σελ 56 70, ειδικά για την Transedierenden Kritik Επίσης
την σελ 107 για την ψυχοσύνθεση ίου δογματικού στο αιώνιο
8
Ο Kierkegaard στο περίφημο έργο του "Ασθένεια προς Θάνατο" προσπάθησε να

καταδείξει την απελπισία ως απώλεια των πνευματικών στηριγμάτων της ύπαρξης
Η πληρότητα της ζωής στο μυστήριο του Χρίστου είναι α ν ά σ τ α σ η και
αναγέννηση, είναι η ίδια η αποκάλυψη του μυστήριου τής θ α ν ά τ ω σ η ς του
θ α ν ά τ ο υ στον χώρο της Ενανθρώπισης
Κάθε μ ή - θ α ν ά τ ω σ η του θανάτου στο χώρο της ενσάρκωσης της αγάπης, κάθε
ψυχικός θάνατος που δ ε ν μπορεί να σ υ μ μ ε τ ά σ χ ε ι στο μυστήριο του Χρίστου, στο
βαθύτερο νόημα και την πληρότητα της ζωής, ε ί ν α ι απελπισία
Η αλλοίωση του Υπερβατικού και η αλλοτριωμένη διαλεκτική σχέση του καθ'ομοίωσιν
αναπαρίστανται στους αρχέγονους όρους της ψυχολογίας ! Το Υπερβατικό, εκφράζεται,
στην πτώση του, με την μορφή της ψυχολογικής έκφανσης Η ψυχολογία, όταν
οδηγηθεί στην αρχετυπικότητα των δομών της, και αναχθεί στην υπέρτατη αρχή δεν
εκφράζει τίποτα άλλο παρά την α π ο τ ύ π ω σ η στους όρους της τής π ρ ο σ ω π ο γ ρ α φ ί
α ς της α μ α ρ τ ία ς 1 7 ) Ο Ζάντερ γράφει
"Δεν είναι μόνο μονάχα στην έννοια του κακού που ο προσωπικός χαρακτήρας του
όντος είναι περιορισμένος Στις κορυφές του καλού ο ά ν θ ρ ω π ο ς αυτοξεπερνιέται ο
ίδιος διασπά τους περιορισμούς τους και διαλύεται σε μια άλλη ουσία, σε κάποιο πράγμα
(8>
ανπνομικό, σ' αυτό που κυριάρχησε πάνω του, μέσα στα βάθη της κατάπτωσης του"
Οπως η ύπαρξη στην ανώτερη ουσία της συλλαμβάνει την ενότητα της με την υπερβατική
της θεμελίωση, έτσι και στην έσχατη κατάπτωση της συνειδητοποιεί εξίσου τον άπειρο διχασμό
της από της από την αρχέγονη Αρχή
Η ψυχολογία δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να υ η ο σ τ α σ ι ο π ο ι ε ί αυτήν την έ κ-
π τ ώ σ η του ανθρώπου απ' την αγκαλιά του Δημιουργού του, να την διαρθρώνει στις
εκκοσμικευμένες μορφές, και άρα να την εκφράζει μετασχηματισμένη ως ψυχικό θάνατο
στις δομές του εσωτερικού κόσμου του συνειδητού
Μ' αυτόν τον τρόπο η ίδια απεικονίζει την ε σ ω τ ε ρ ι κ ή αλλοτρίωση τής
παρουσίας του θ ε ο ύ , στην καρδιά του ανθρώπου, την οποία η ίδια η πρωταρχική
αντινομία της αμαρτίας έθεσε Η ψυχική ασθένεια προς θάνατο, ως ψυχικό φαινόμενο, δεν
είναι τίποτα άλλο παρά η μ α ρ ι ο ν έ τ α της α μ α ρ τ ί α ς στο χ ώ ρ ο της α υ τ ο σ υ-
6
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst, σελ 22 29 IV 297 304 καθώς και Herman Diem ό π σελ 293-295
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode σελ 73 74 Σε όλα γενικά ία κεφάλαια για ης διαβαθμίσεις
σιην αυτοσυνείδηση του εγώ κυριαρχεί η απόλυτη συσχέτιση με τον θρησκευτικό χώρο (in Verhältnis zum
Religiösen)
Δες:ΛΖαντέρ Το πρόβλημα του καλού στον Ντοστογιέφσκι, στο: Ντοστογιέφσκι Αθήνα 1981 Ευθύνη σελ. 51
9
ν ε ί δ η σ η ς! Η ψυχολογία έτσι, δεν υπάρχει ποτέ' για τον εαυτό της, δεν υπάρχει καθαυτό
για την εσωτερική της σηματοδότηση, μα η ίδια δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια α ν τ ε-
στραμμένη αναγωγή του θρησκευτικού στο εγ κο σ μ ιο με
κοσμικούς όρους
Η έκπτωση στον χώρο της ψυχολογίας, είναι, στην αρχέγονη μορφή της, πρωταρχική
άρνηση και διάρρηξη της μετά του Θεού κοινωνίας 110) Θεωρείται, έτσι, ως η αναλογική
προβολή τής διάσπασης των δεσμών του κατ' εικόνα στους όρους του ενσυνείδητου
ψυχικού Βίου και στον χώρο της βιούμενης αρχής του
Κάθε ψυχολογική δυσαρμονία αποτυπώνει στα έγκατα της ψυχής την γ ή ι ν η διά
σταση της αλλοτρίωσης της Υπερβατικής σχέσης στις μορφές του κόσμου, είναι ο ξ έ
π ε σ μ ό ς της στον α ν θ ρ ώ π ι ν ο ψυχισμό ', είναι η αλλοίωση της πνευματικής
ελευθερίας στην ψυχοσύνθεση του εγώ, και τελικά η δ ο κ ι μ α σ ί α της μεταφυσι-
κ ή ς στην ατομική αυτοσυνείδηση του ανθρώπινου
Η συνείδηση και η έννοια της ως τέτοια, δεν ορίζεται ως έκφραση μιας κενής
ανθρωπιστικής δικαιοσύνης, δεν τίθεται ως έκφανση μιας άχρωμης ιδεαλιστικής ελευθερίας,
παρά μ ο ν ά χ α όταν τεθεί με την κατηγορία της ως α ν α π α ρ ά σ τ α σ η του θεϊκού
θ ε λ ή μ α τ ο ς στο εσωτερικό του ανθρώπου, τότε μόνο αποκτά την ικανότητα να
ανακαλύψει την εσωτερική της πνευματικότητα και να αναχθεί στην αυτοσυνείδηση
αυτής της ελευθερίας
Η απελπισία, ως ψυχικός θάνατος, είναι ακριβώς η απώλεια και η αλλοτρίωση της
πνευματικής ελευθερίας του ανθρώπου, είναι ο θάνατος που δεν μπορεί να θανατώσει τον
θάνατο, είναι η συνείδηση τής μ η - α ν ά σ τ α σ η ς
Η "αρρώστεια" της ψυχής είναι ο πύρινος συγκλονισμός τής αυτοσυνείδησης τής
ελευθερίας που απώλεσε την δυνατότητα της, που κατακερματίζεται στον διχασμό της
Βλ S Kierkegaard Die Kranhkeit zum Tode σελ 96 97 που εμφανίζεται και η κλασσική φράση
'ursprunglich der religiösen Sphäre zugehörig"
ΒΛ S Kierkegaard ο π σελ 102 103 Επίσης δες: Johann Tzavaras Bewegung bei Kierkegaard Peter
Lang 1976 σελ 102 104 106
Βλ Οκτάβιο Πάθ Ο Διάβολος και ο Ιδεολόγος στο συνολικό έργο: Ντοστογιε'φσκι Ευθύνη 1981 σελ
158 159
Πρβλ Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιε'φσκι μετ Ν Ματσούκα εκδ Πουρνάρα θεσσαλονίκη
1972 σελ 92 202 205
Για το θε'μα αυτό υπέροχες οι απόψεις του Στάρετς Ζωσιμά απ τους Αδελφούς Καραμαζώφ (Πρβλ:
Φ Ντοστογιέφσκι Αδελφοί Καραμαζώφ πρώτο μέρος βιβλίο πρώτο κεφάλαιο πέμπτο)
10
εσωτερικής της ενότητας, γιατί δεν μπόρεσε να αναπαραστήσει την συγκροτημένη ενότητα
(14)
του ουρανού της
Ο άνθρωπος είναι! π ν ε ύ μ α ακριβώς γιατί τέθηκε ως σ ύ ν θ ε σ η (μέσα στο
μυστήριο του Χρίστου και της Παρουσίας) του εαυτού με τον εαυτό του Στον χώρο του
ψυχικού εγώ του αναλαμβάνεται και διακρατείται η φύλαξη της αιώνιας "καθ' ομοίωσιν"
τάσης στον ασίγαστο τρόπο πλήρωσης της και στην αέναη προσπάθεια αποκατάστασης τής
διερρηγμένης ενότητας των μύχιων στιγμών της ύπαρξης
Κάθε κοινωνιολογική, ψυχολογική ή επιστημονική ερμηνεία της απελπισίας του ανθρώπου, δεν
θα μπόρεσα ποτέ να ερμήνευσα το οντολογικό του στίγμα, αν δεν αναχθα' στην ύψιστη έκφραση της
αλλοτρίωσης τής πνευματικότητας του
Η κοινωνιολογία, η ψυχολογία, η οικονομία καθώς και όλες οι ερμηνευτικές τάσεις της
ύπαρξης, αποτελούν μετέπειτα συνεχόμενες μετασχηματισμένες μορφές της
πρωταρχικής αιτίας αυτής της διαστρέβλωσης (της σχέσης του ανθρώπου με το Υπερβατικό) που
αποκτά στην συνέχεια τις πολλαπλότητες των μορφών της πάνω σε γήινες υποοτάσας(
Θα διερευνήσουμε την αποτύπωση της γήινης αυτής διάστασης της απόγνωσης και τις
εκφάνσεις της, πάνω στις μεγάλες μορφές της Ντοστογιεφσκικής δημιουργίας
Θα προσπαθήσουμε να καταδείξουμε με ποιο τρόπο και κάτω από ποιους όρους κάθε
προσωπικότητα του Ντοστογιεφσκικού έργου υποσιασιοποιεί και εκφράζει και μια ορισμένη
απόχρωση της (μεταφυσικής) απόγνωσης αυτής
Κανείς δεν ανέλυσε το φαινόμενο της απελπισίας (σε συνδυασμό με το φαινόμενο της
αγωνίας11 *) τόσο βαθιά στο πλαίσιο του Υπαρξισμού όπως ο Κίρκεγκωρ, και κανείς δεν
απέδωσε σ' αυτό την εξαιρετικά αβυθομέτρητη διάσταση του χάους της ψυχής στην
κατάπτωση και στην λύτρωση της όπως ο Ντοστογιέφσκι(19) f
Θα ερμηνεύσουμε την ανάλυση των Κιερκεγκωριανών όρων της απελπισίας ως
14
Ανρί Νιε Λυμπάκ, Η τυρρανία του Θεού, στο: Ντοστογιέφσκι, ό π , σελ 149 152
15
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 13
Ακόμα δες tnv ανάλυση του Selbst της Liselotte Richter στο: Zum Verständnis des Werkes σχόλια στην
Krankheit zum Tode (ατην προαναφερόμενη έκδοση ίου Syndikat Frankfurt 1984, σελ 145 146)
16
Η Ηθική η φαντασία ίο δαιμονικό ο ερμηιισμός, η αυτοκτονία, η απόγνωση, δεν είναι καθαυτό
ψυχολογικές ή φαινομενολογικές έννοιες, μα οι δευτερεύουσες σχέσεις της πρωταρχικής αιτίας της
αμαρτίας (Βλ το κεφάλαιο για την Sünde στην Krahkheit rum Tode, όπ , σελ 73 74 και 91 99)
Πρ6λ Ν Μπερδιάγιεφ ό π , σελ 111, 127 201 209
1«
Βλ την περίφημη αναγνώρισιι του Heidegger στο "Είναι και Χρόνος", πως κανείς δεν ανέλυσε το φαινόμενο της
αγωνίας τόσο βαθιά όπως ο Kierkegaard (Μ Heidegger, Sein und Zeit, Tubingen 1967, σελ 191)
19
Βλ την σύγκριση στο 6ι6λίο του Mix Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του
Ντοστογιέφσκι, σελ 102 211, καθώς και την άποψη του Anz: Wilhelm Anz, Philosophie und Glaube bei
Kierkegaard, Darmstadt 1971, σελ 189
11
"ψυχική ασθένεια προς θάνατο" 1 ' και θα οδηγηθούμε στην εφαρμογή της σε
συγκεκριμένες μορφές της μυθιστορίας του Ντοστογιεφσκικου έργου
Οι Ντοστογιεφκικοί ήρωες αποτελούν υποστασιοποιημένες μορφές της δυσαρμονίας
αυτής της ψυχικής υγείας, ως άρνηση του Θεού στο κέντρο του ψυχικού εγώ, και
αντίστροφα ο ύψιστος Βαθμός της συνείδησης τους είναι και βαθμός της αποκάλυψης της
(211
αλήθειας του Θεού μέσα τους
Η απελπισία στο ντοστογιεφσκικό χώρο δεν είναι ακαμψία ενός φαινομένου, αλλά μια
πολύπλοκη διαλεκτική διαδικασία της μη-υπέρ6ασης της αμαρτίας Στον Ντοστογιέφσκι η
απελπισία εκφράζεται μέσα σε μια δαιδαλώδη πολυπλοκότητα
Αλλοτε παρουσιάζεται ως κ α τ α κ ε ρ μ α τ ι σ μ ό ς και δ ι ά σ π α σ η της π ρ ο σ
ω π ι κ ό τ η τ α ς , που αποτελεί συμβολική αλλοτρίωση τής διάστασης τής σχέσης τής ψυχής
με το Θεό (Ρασκόλνικωφ), άλλοτε ως τ υ ρ ρ α ν ι κ ή επιταγή των τ ύ ψ ε ω ν
μπροστά σε μια αποτρόπαιη πράξη (Σταυρόγκιν-ΣΒιντριγκαίλωφ), άλλοτε ως έκφραση
μεταμφεσμένης απελπισίας με την μορφή δ υ ν α μ ο π ο ι η μ έ ν ο υ
πείσματος (Ναστάσια Φιλλίποβνα), άλλοτε ως υ π ο σ τ α σ ι ο π ο ί η σ η της
σύγκρουσης της α γ ι ό τ η τ α ς με τον κ ό σ μ ο (πρίγκιψ Μίσκιν)
Μπορεί ακόμα να εκφραστεί ως εκδήλωση μ ε τ α φ υ σ ι κ ο ύ μηδενισμού
και απέχθειας προς το άχραντο μυστήριο της ζωής (Σταυρόγκιν), αναδύεται ως εκδήλωση
μιας κ ο χ λ ά ζ ο υ σ α ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς ενάντια στις δομές του κόσμου
(Ντολγορούκι), διαπερνά τους όρους και τις μορφές του ψυχισμού ως εξοβελισμός
της α π ό γ ν ω σ η ς στον χ ώ ρ ο του φ α ν τ α σ τ ι κ ο ύ (Ιβόλγκιν), εμφανίζεται ως
έκφραση ε ρ μ η τ ι σ μ ο ύ και δ α ι μ ο ν ι σ μ ο ύ (Κυρίλλωφ-Ιβάν), και τέλος καταλήγει
με ακραία μορφή ως υ π ο σ τ α σ ι ο π ο ί η σ η του Σ α τ α ν ι κ ο ύ (Ιβάν) και ως
α υ τ ο κ τ ο ν ί α (Σβιντριγκάϊλωφ-Σμερντιάκωφ)
Η απελπισία ως "ασθένεια προς θάνατο", για τον Ντοστογιέφσκι δεν είναι παρά η
α ν α π α ρ ά σ τ α σ η τής α λ λ ο ί ω σ η ς του Α γ ί ο υ Π ν ε ύ μ α τ ο ς στον εσωτερικό
κόσμο του ανθρώπου, επομένως και η προσβολή της ίδιας της αυτοσυνείδησης, η οποία
Βλ S Kierkegaard σελ 17 20
Βλ την άποψη του Μπαχπν για το πολυφωνικό μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι (ΜΜπαχτίν ΠροβΜματα
Λογοτεχνίας και Αισθητικής μετ Γ Σπανού Αθήνα εκδ Πλε'θρον 1980 σελ 217) Επίσης γι αυτό το θέμα:
Βλ Μ Μακράκη ό π σελ 58 Αλλά ακόμα και η πολυφωνία και ο Μπαχτίν δεν το κατάλαβε ποτέ αυτό- δεν
είναι παρά η αποτύπωση στο Λογοτεχνικό ύφος της αντανάκλασης του κατακερματισμού της εσωτερικής ζωής της
αγάπης στις μορφές της Ετσι η πολυφωνία είναι ακριβώς ο ξεπεσμός της εσωτερικής ενότητας και άρα η
μορφολογία του διχασμού της αγάπης Δεν συμβαίνει τόσο μέσα oro πνεύμα να διασπάται η ενότητα στην
πολυφωνία μα απεναντίας συμβαίνει μέσα στην πολυφωνία να ακούγεται η ολοκληρωμένη μορφή της ενότητας
με την μορφολογία των διαφορετικών της εκφάνσεων Η πολυφωνία σημαίνει πως η υφολογία δεν είναι τίποτα
άλλο παρά η πτώση της αγάπης σης εκφάνσεις των μορφών
Βλ S Kierkegaard όπ σελ 118 καθώς και Μ Μακράκη ό π σελ 166 212 213
12
αποτελεί γήινη αντανάκλαση και αντικατοπτρισμό οτον κόσμο του Αγίου Πνεύματος
αυτού' 2 3 ' πάνω στις δομές του συνειδητού Η διατρέβλωση της Αυτοσυνείδησης του ατόμου
είναι κατ' αναλογία α ν α π α ρ ι σ τ ο ύ σ α μορφή της διαστρέβλωσης του Αγίου
Πνεύματος πάνω στους όρους της εγκόσμιας περατότητας
Οι εκτυπώσεις της απελπισίας αυτής πάνω στην άγραφη πλάκα (Tabula rasa) της
ψυχής είναι μορφές έκφρασης μιας απόγνωσης που αναδύεται ως αναπαραγωγή της
μεταφυσικής αυτής διάστασης της πνευματικότητας στην αδυναμία λύτρωσης της ( 2 4 )
Απελπισία είναι μ' έναν ποιητικό τρόπο η α δ υ ν α μ ί α λ ύ τ ρ ω σ η ς της
αμαρτίας στην αυτοθυσία και στην "καινή" κοινωνία της αγάπης
Αναφερόμενοι στις εκφάνσεις της ψυχικής αλλοτρίωσης αυτής και στον διχασμό της
πνευματικότητας του εγώ, θα χωρίσουμε την εργασία μας σε τρία μεγάλα μέρη
(α) Στο π ρ ώ τ ο , όπου θα αναλύσουμε την έννοια της Κιερκεγκωριανής απελπισίας ως
μεταφυσικής ασθένειας προς θάνατο και κυρίως θα αναφερθούμε στις διαλεκτικές μορφές
που αυτή προσλαμβάνει στον χώρο της φιλοσοφίας του Kierkegaard
(6) Στο δ ε ύ τ ε ρ ο , όπου θα εφαρμόσουμε τις διαλεκτικές αυτές μορφές και αποχρώσεις
στα πρόσωπα του Ντοστογιεφσκικού έργου, έτσι ώστε σε κάθε Ντοστογιεφσκική μορφή να
αναλυθεί με μια ορισμένη απόχρωση η υποστασιοποίηση των όρων της Κιρκεγκωριανής
απελπισίας και αγωνίας,
και
(γ) Στο τ ρ ί τ ο , όπου θα επιχειρήσουμε την σύμπλεξη και σύγκριση των δύο αυτών
κοσμοθεωριών, προτάσσοντας ταυτόχρονα την θεμελιώδη υπεροχή του Ντοστογιέφσκι στον
χώρο της "υπέρβασης της απελπισίας" και της λύτρωσης
Θα ορίσουμε το τρίτο αυτό κεφάλαιο "υπέρβαση της απελπισίας" (26) και θα

καταδείξουμε πως η Κιρκεγκωριανή φιλοσοφία παραμένει μέσα στα όρια μιας καλυμένης
φαινομενικής μορφής παραδόξου, στα όρια μόνο της ενδόμυχης διαλεκτικής άρσης του
Εκφράζει μόνο την κατανίκηση της αμαρτωλότητας ως σκάνδαλο (Ärgernis)'27' και δεν
Στο ίδιο σελ 58 65 78 82

Βλ καθώς και Michael Theunissen Der Begriff Verzweiflung όπ σελ 106 110 Επίσης ακόμα για την
έννοια: "Das ewige als das Rettende" (σελ 106 110)
Για την σύγκριση γενικά μεταςη Kierkegaard και Ντοστογιέφσκι και για το πόσο η κοσμοθεωρία του Κίρκεγκωρ
εμφανίζεται στο κέντρο της Ντοστογιεφσκικής κοσμοθεωρίας δες: Μιχάλη Μακράκη ό π 202 212
Βλ S Kierkegaard όπ σελ 118 119
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 161 168 IV 421 427

13
οδηγείται σιην πραγματική έμπρακτη ενσάρκωση της λύτρωσης και στο μεγαλείο της θυσίας,
δεν διεισδύει ποτέ' στην πλήρωση μιας ουράνιας έκστασης
Ενώ στον Κίρκεγκωρ το θρησκευτικό παράδοξο δεν ενσαρκώνει ποτέ' την έννοια του
μεταφυσικού (κάτι που είχε αναπότρεπτες συνέπειες και στην ίδια την ζωή του Δανού
φιλόσοφου), στον Ντοστογιέφσκι η ενσαρκωμένη θυσία της αγάπης και το πάθος της
ανεύρεσης του ανώτερου νοήματος της ύπαρξης, υποστασιοποιεί την λύτρωση' και μέσα
απ' την διαλεκτική της ελευθερίας οδηγεί στον εξαγιασμό του κόσμου και όχι στην
Κιρκεγκωριανή κατανίκηση του
Η υπέρβαση αυτή επανασυγκροτεί το βαθύτερο νόημα της ζωής, υπερπηδά την
ψυχική φθορά και διχασμένη συνείδηση, που είναι η αποτύπωση στα έγκατα του εγώ της
αλλοτρίωσης της σχέσης με τον θεό, και ανακαλύπτει την πεμπτουσία του νοήματος της
ύπαρξης
Ο Ρασκόλνικωφ ο Αλιόσα και ο Μίτια αποτελούν τέιοια παραδείγματα είναι οι ίδιοι ενσαρκώσεις ιης
ελευθερίας μέσα στον χώρο της αυτοθυσίας (Βλ Φ Ντοστογιέφσκι Εγκλημα και Τιμωρία μετ Άρη
Αλεξάνδρου εκδ ΓκοΒόστη XX Γ με'ρος κεφάλαιο VIII Επίσης: Φ Ντοστογιέφσκι Αδελφοί Καραμαζώφ,
μετ Άρη Αλεξάνδρου Αθήνα XX εκδ Γκοοοστη Γ με'ρος κεφάλαιο IV)
13
ΜΕΡΟΕ ΠΡΩΤΟ
Η έννοια της απελπισίας

στον Kierkegaard
"Το να απελπίζεται κανείς σημαίνει να χάνει το Αιώνιο"

[S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 50]
"Η απελπισία του Σατανικού είναι η πιο

δυναμοποιημένη απελπισία, γιατί ο Διάβολος είναι
καθαρό πνεύμα, και γι' αυτό απόλυτη συνείδηση και
απόλυτη διαφάνεια στη φανέρωση του"
[S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 40]
14
1 Η απελπισία ως "Ασθένεια npoç θ ά ν α τ ο ν "
α) Γενικά χαρακτηριστικά
Ο Κίρκεγκωρ στην περίφημη, δημοσιευμένη στα 1849 εργασία του με το

1
(ψευδώνυμο Anticlimakus' ' δα επιχειρήσει να καταδείξει την απελπισία ως
αντεστραμμένη μορφή της πληρότητας του βαθύτερου νοήματος της
(2)
ύπαρξης
Ολόκληρο το έργο εκφράζει την π ρ ο γ ο ν ι κ ή α σ υ μ μ ε τ ρ ί α της διαλεκτικής

σχέσης της πίστης με την αμαρτία'31 όπως αποτυπώνεται στην οντολογία της σχέσης των
μεταφυσικών δ ο μ ώ ν του εαυτού
"Ο άνθρωπος είναι Πνεύμα Αλλά τι είναι Πνεύμα, Πνεύμα είναι το ίδιο με τον
εαυτό του Αλλά τι είναι ο εαυτός, Ο εαυτός είναι ένας συσχετισμός ο οποίος ο
ίδιος συσχετίζεται με τον ε α υ τ ό του, ή (καλύτερα) θέτεται με την
μορφή ενός συσχετισμού το ότι η ίδια η σχέση συσχετίζεται με τον εαυτό της ο
εαυτός δεν είναι (επομένως) μια απλή σχέση, αλλά το ότι ένας συσχετισμός
συσχετίζεται ο ί δ ι ο ς με τον ε α υ τ ό του"'41!
Αυτή η μορφή διαλεκτικής είναι η α ν α π α ρ ά σ τ α σ η , μ ε την οποία, η σχέση του

εαυτού με την συγκρότηση του είναι η ί δ ι α μια μ ο ρ φ ή σ χ έ σ η ς που προκύπτει από
μια ανώτερη υπερβατική διάσταση'51 Αυτός ο συσχετισμός, και μια τέτοια μορφή
εσωτερικής δόμησης δεν είναι ο συσχετισμός απέναντι σε κάτι τρίτο, γιατί τότε ο εαυτός
θα έπαυε να είναι ενιαίος εαυτός και θα είχε οδηγηθεί στον διπολικό τεμαχισμό του, αλλά
Οπως η άνοδος στα ανώτερα στρώματα της κλιμάκωσης της θείας εμπειρίας εμπεριέχει την κλίμακα της
διαβάθμισης των σταδίων της προς το Υπερβατικό, όμοια, η αντίστοιχη καταβύθιση στα έγκατα του εγώ
είναι το να διατρέξει κανείς την σταδιακή κλίμακα στην ανάστροφη πορεία της προς τα κάτω, στα μυχία της
ύπαρξης, σαν μια αντεστραμμένη κλίμακα της ουράνιας διαβάθμισης Το ι^ευδώνυμο στα Philosophische
Brocken ήταν Climacus
Το αντίστοιχο, λοιπόν της αντιστροφής της κλίμακας αυτής στον δρόμο της προς την ανίχνευση των
ενδόμυχων οδών του εσωτερικού εαυτού συμβολικά στην λογοτεχνική του έκφραση μπορεί να λάβει το
ΐ)ευδώνυμο Anticlimacus
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 126 Στα "φιλοσοφικά κομμάτια το υευδώνυμο ήταν
Johannes Climakus
121
Βλ S Kierkegaard ο π, σελ. 20 σελ 73-83
Στο ίδιο σελ 75 και: Μ Theunissen, ό π, σελ 28
<4)
Οπ σελ 13
(5)
Βλ Walter Rest Kontroverstheologische Relevanz Kierkegaards σελ 163, στο: Wege der Forschung, Band
CLXXIL Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt 1971
Επίσης M Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 53
161
Βλ Liselotte Richter, Glossar zum Verständnis des Werkes, σελ 145 Επίσης: Βλ Walter Rest όπ σελ 164-
165 Ακόμα: R Garaudy Hegel, μετ Ντ Γαρουφαλιάς εκδ Απειρον 1979, σελ 78
15
α π ο κ τ ά τον σ υ σ χ ε τ ι σ μ ό από μια α ν ώ τ ε ρ η μ ο ρ φ ή δ ι ά σ τ α σ η ς , η οποία

προσδίδει στον συσχετισμό του εσωτερικού εαυτού την αναπαράσταση του συσχετισμού
της με τον άνθρωπο'7' Αναπαράγοντας αυτόν τον συσχετισμό, ταυτόχρονα θέτει την
θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή α ν α γ ω γ ή του ανθρώπου στο Υπερβατικό, έτσι ώστε στα έγκατα της
υ,υχής η αλλοτρίωση της σχέσης του με Εκείνο, που αποτελεί έκφραση της θείας ζωής, να
είναι ταυτόχρονα π ρ ο β ο λ ή της στην πνευματική οντολογική συγκρότηση της
υ,υχολογίας του εαυτού'81 Η διαστρέβλωση της σχέσης της υπερβατικής αναγωγής στον
μεταφυσικό χώρο, πραγματώνει την α ν α π α ρ ά σ τ α σ η της υπερβατικής δυσαρμονίας
της ως αντανάκλση στον υ,υχολογικό κ α τ α κ ε ρ μ α τ ι σ μ ό του εγώ Το εγώ, μέσα στον
καθαυτό εαυτό του, δεν έχει την ίδια την συγκρότηση του, παρά η συγκρότηση του αυτή
είναι αναπαράσταση της θ ε ί α ς ε ι κ ό ν α ς και αποκτάται ως α ν τ ι κ α τ ο π τ ρ ι σ μ ό ς
ε κ ε ί ν η ς στην συνείδηση του περιεχομένου!
"Μια τέτοια μορφή σχέσης, η οποία συσχετίζεται με τον εαυτό της, -ένας
κατεξοχήν εαυτός,- πρέπει ή η ίδια να τοποθετηθεί μόνη της, ή να τοποθετηθεί
μέσω ενός ά λ λ ο υ πράγματος"191
Αυτό το τ ρ ί τ ο ά λ λ ο που την τοποθετεί είναι η έ κ φ ρ α σ η της θείας

Υπαρξης, που αναπαριστά στις διαλεκτικές δομές του εσωτερικού κόσμου την
μ ε τ α φ υ σ ι κ ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή του εαυτού της
Οποιαδήποτε αλλοτρίωση, έκπτωση, ή δυσαρμονία της υπερβατικής
διαλεκτικής του μεταφυσικού, έχει τον ο ν τ ο λ ο γ ι κ ό της α ν τ ί κ τ υ π ο στις δομές του
συνειδητού, στην έκφραση της εσωτερικής ταλάντωσης του ι^υχισμού, και επομένως
εκφράζει την πτώση του στην αμαρτωλότητα'101
Η διαστρεβλωμένη σχέση (Mibverhältnis) στην απελπισία δεν είναι μια α π λ ή

μ ο ρ φ ή διαστρεβλωμένης σχέσης, αλλά μια διαστρεβλωμένη σ χ έ σ η μιας
σχέσης, η οποία σχετίζεται με τον εαυτό της, και είναι από μια ά λ λ η (σχέση)
τοποθετημένη, έτσι ώστε, η διαστρέβλωση της σχέσης σε κάθε μια για τον
171
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 107-109 Επίσης δες: Gunter Rohrmoser, Kierkegaard und
das Problem der SuèyeAr/zV/ïa/, Darmstadt 1971 σελ 407
(8|
Βλ Γρηγ Κωσταρά, S.Kierkegaard Ο φιλόσοφος της εσωτερικότητας, σελ 221
Επίσης: Walter Schulz, Soren Kierkegaard in: Wege der Forschung Band CLXXIX, Wissenschaftliche
Buchgesellschaft, Darmstadt 1971, σελ 310
(9)
S Kierkegaard, ό π, σελ 13
001
Βλ S Kierkegaard, ό π, σελ 73-79
Ακόμα: Βλ S Kierkegaard, Der BegriffAngst σελ 56 (IV 327) και σελ 116-117 (IV 382)
16
εαυτό της οντολογική σχέση να αντανακλάται ταυτόχρονα, χωρίς τέλος, στην

σχέση της δύναμης την οποία έθεσε"'111
Ο εαυτός θέτεται, λοιπόν, όχι καθαυτός, αλλά από μιά ανώτερη δυναμοποίηση'121
Θέτοντας, λοιπόν, η δυναμοποίηση του υπερβατικού στην yuxn την αλλοτρίωση
της σχέσης Θεού-ανθρώπου, αναπαριστά ταυτόχρονα και την ε γ κ ό σ μ ι α απόγνωση
αυτής της αλλοτρίωσης ως π ν ε υ μ α τ ι κ ό θ ά ν α τ ο ' 1 3 )
Ο y υ χ ι κ ό ς θ ά ν α τ ο ς της αλλοτρίωσης της ζ ω ή ς του Θ ε ο ύ μέσα στην

αυτοσυνείδηση του εαυτού, ε ί ν α ι η απελπιζόμενη έκφραση της ύπαρξης,
στην ε γ κ ό σ μ ι α υ , υ χ ο σ ύ ν θ ε σ η της ανθρώπινης οντότητας'141
Η ανθρώπινη παρουσία εκφράζεται ή ως η δ υ ν α τ ό τ η τ α να θέσει κανείς το

πνευματικό του Είναι'151 (αντιστρέφοντας την αναγκαιότητα της σύνθλιμ,ης της ελευθερίας
μέσα στον αισθησιασμό και την αμαρτωλότητα), ή ως αποφυγή της δυνατότητας αυτής και
ως πλήρης εγκατάλε^η στο απλό προφανές γίγνεσθαι της αναγκαιότητας'161
Το πνευματικό Είναι δεν ξαναδίνεται τότε στον εαυτό του αλλά αποφεύγει την
επαναφορά και το ξαναδόσιμο στην τ α υ τ ό τ η τ α του εαυτού του, και μεταβάλλει την
πραγματικότητα σε κ α τ ε σ τ ρ α μ μ έ ν η δυνατότητα
Ετσι, το να μην απελπίζεται κανείΓ, είναι ταυτόχρονα το να
171
απελπίζεται' , γιατί μέσα στην υποχρεωτική του αναγκαιότητα, θ α ν α τ ώ ν ε ι την
διάσταση της δ υ ν α τ ό τ η τ α ς , άρα δεν μπορεί να δυναμοποιήσει την
πραγματικότητα, στην δ υ ν α τ ό τ η τ α της θυσίας και της ελευθερίας
" Ετσι μ ό ν ο τίθεται η σχέση μεταξύ Δυνατότητας και πραγματικότητας,

διαφορετικά όχι
(11)
S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 14
(12)
Βλ S Kierkegaard, ο π σελ 99
Επίσης: Gunter Rohrmoser ό π σελ 409
(131
Βλ S Kierkegaard o n , σελ 21 Επίσης: Γρηγ Κωσταρά S.Kierkegaard, ο φιλόσοφος της εσωτερικότητας,
σελ 226
1141
Βλ S Kierkegaard, ο π σελ 36-39
Επίσης: S Kierkegaard, Philosophische Brocken, IV 237-238
ll5)
Βλ M Theunissen, Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 47-48
1161
Βλ S Kierkegaard, ο π IV 237-238
Ακόμα: R Garaudy Hegel, σελ 97
(17)
S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 20, 18, καθώς και: M Theunissen, Der Begriff Verzweiflung
σελ 146-147 («Daw Nichtselbstseinwollen hat das Selbstseinwollen an sich »)
17
18
Ετσι, πολύ σωστά Λένε οι στοχαστές' ' πως η πραγματικότητα είναι η
κ α τ ε σ τ ρ α μ μ έ ν η Δ υ ν α τ ό τ η τ α , αλλά αυτό δεν είναι απόλυτα σωστό,
γιατί αυτή είναι η ολοκληρωμένη ίσυμπληρωμένη), η επιδρούσα
αποτελεσματική Δυνατότητα! Εδώ εντούτοις, είναι η
πραγματικότητα (το να μην είναι δηλαδή κανείς απελπιζόμενος, η οποία
εξαιτίας αυτού, είναι επίσης μία αρνητικότητα), η λιποθισμένη»
09
κ α τ ε σ τ ρ α μ μ έ ν η Δυνατότητα ' Διαφορετικά 8α ήταν η πραγματικότητα,
σε σχέση με την δυνατότητα, μια κ α τ α φ α τ ι κ ή απάντηση (μια πιστοποίηση),
20
ενώ ε δ ώ είναι μία α ρ ν η τ ι κ ή τοποθέτηση' '
Μ' αυτόν τον τρόπο, η πνευματική άρνηση τού εαυτού να οδηγήσει στην
διαβάθμιση της σταδιακής δυνατότητας τού είναι του (Sein Können), μπορεί να προσλάβει
μια τριπολική σημασία
α) Η απελπισία η οποία δ ε ν έ χ ε ι την α υ τ ο σ υ ν ε ί δ η σ η της να έχει έναν
' (21)
εαυτό, και
β) Η απελπισία η οποία έχει την αυτοσυνείδηση του εαυτού, αλλά δ ε ν θ έ λ ε ι να
έ χ ε ι την θέληση της πραγμάτωσης του εαυτού της,'221
γ) Η απελπισία του τρίτου σταδίου, που απελπίζεται απ' το ότι αποφασίζει να δοθεί
στην δυνατότητα να έ χ ε ι τον εαυτό της, άρα απελπίζεται μπροστά στην
δυνατότητα της θέλησης της θυσίας και της ελευθερίας της'23'
Οταν ο απελπισμένος α ν τ ι σ τ ρ έ φ ε ι το Είναι της πνευματικής θέλησης του
εαυτού του, τότε οδηγείται στην κ α τ ά ρ γ η σ η της Υπερβατικής σχέσης η οποία έθεσε
τους συσχετισμούς του εσωτερικού εαυτού του, οδηγείται επομένως στον πνευματικό
θάνατο
Οι μαθητές δεν κατάλαβαν τον θάνατο του Λαζάρου και πίστεμ,αν για την διάσταση
μιας ύπνωσης με την εμπειρική έννοια'24' Αλλά η ύπνωση του Λαζάρου ήταν η αρνητική
|18)
Εδώ ο Kierkegaard εννοεί τον ίδιο τον εαυτό του, στα πλαίσια της έμμεσης ανακοίνωσης, όπως
παρουσιάζεται στα Philosophische Brocken. Βλ S Kierkegaard Philosophische Brocken, Zwischenspiel, IV 237
(19,
Βλ S Kierkegaard Der BegriffAngst, σελ 188-189 (IV 424)
1201
S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 15
(21)
Στο ίδιο, σελ 13
(221
On, σελ 13-14 (Εδώ εκφράζεται η θετική αρνητικότητα της απελπισίας) Η ίδια θετική αρνητικότητα
παρουσιάζεται και στα φαινόμενα του Δαιμονισμού στην Begriff Angst (Βλ S Kierkegaard, Der Begriff Angsή
σελ 126-131
ll8)
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 13 και Gunter Rohrmoser, Kierkegaard und das problem
der Subjektivität Darmstadt 1971 σελ 406-407, καθώς και: RGaraudy, Hegel, σελ 78, για το πόσο ο
Kierkegaard ανέλυσε την έννοια της σχέσης απ τον Hegel
(23)
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 13 και Gunter Rohrmoser, Kierkegaard und das problem
der Subjektivität, σελ 406-407, καθώς και: R Garaudy, Hegel, σελ 78, για το πόσο ο Kierkegaard ανέλυσε την
έννοια της σχέσης απ τον Hegel
18
συσχέτιση της σχέσης η οποία ξανατέθηκε με την ενσάρκωση του Χριστού125' και οδήγησε
στην θανάτα-ιση του θανάτου, επομένως στην θανάτωση της "ασθένειας προς θάνατο", που
προέκυυε απ' την απελπισία ιού ότι η σχέση ΐ|υχής σώματος δεν είχε τεθεί απ' την
ενσάρκωση
Ο άνθρωπος δομείται από ΐ)υχή και σώμα, από χρονικότητα και αιωνιότητα, από
επίγειο και υπερβατικό126' Αλλά υπάρχει μιά Σ χ έ σ η ανάμεσα σ' αυτά η οποία δεν τίθεται
απ' τον επίγειο φορέα, διότι τότε θάταν αρνητικότητα μιας Χεγκελιανής διαλεκτικής'27' Ενώ
τα μέρη ανήκουν στην θ ν η τ ό τ η τ α (γιατί στον στοχασμό για την αιωνιότητα η
αιωνιότητα π ε θ α ί ν ε ι με τον θάνατο του στοχαστή) α υ τ ό που θ έ τ ε ι τον
συσχετισμό τους, και τοποθετεί την αιωνιότητα να εισέλθει στην χρονικότητα, είναι
Α θ ά ν α τ ο Τα μέρη είναι θνητά, ενώ η σχέση τους unsterblich!' 2 8 '
Εάν τα μέρη είχαν τεθεί πρωταρχικά από μόνα τους, τότε η σχέση τους θα ήταν το
αρνητικό τ ρ ί τ ο , κάτι εξωτερικό'291 Αλλά ακριβώς επειδή η σ χ έ σ η είναι το
π ρ ω τ α ρ χ ι κ ό , είναι εκείνο που θέτει την αιωνιότητα στην Παρουσία, το Υπερβατικό
στην χρονικότητα, έτσι ώστε να μην καταστρέφεται η αιωνιότητα μέσα στην Zeitlichkeit
ούτε η παρουσία να εξανεμίζεται μέσα στο Υπερβατιικό
Επειδή λοιπόν η σχέση της σχέσης έχει τεθεί απ' την αιωνιότητα του Υπερβατικού,
πρέπει να υπάρχει μια σχέση Θεού-ανθρώπου που να είναι α ν τ ί σ τ ο ι χ η , και γενικά να
καθορίζει τον αντίστοιχο ενσαρκώσιμο εαυτό της στη σχέση της ενδότερης
30)
( ψ υ χ ο λ ο γ ί α ς του ε α υ τ ο ύ '
Θεός είναι επομένως αυτό που κάνει τον εαυτό να γίνεται ο εαυτός του (Gott ist also,
das, was das Selbst zum Selbst macht)'31'
Ο εαυτός δεν είναι μόνο η ταυτότητα του ανθρώπου, αλλά το π ν ε ύ μ α Ετσι το
πνεύμα στην αλλοτρίωση του και στην πτώση του εκφράζει την κατάπτωση της
(ψυχολογικής ταυτότητας'32'
ΒΛ S Kierkegaard ό π σελ 11, καθώς και στο ίδιο, σελ 120-121

Βλ στο ίδιο, σελ. 145 Επίσης: MTheunissen, Der BegriffErnst bei Kierkegaard, σελ 151,53
(2?1
Βλ Fr Hegel, Phänomenologie des Geistes Suhrkamp, 1991, σελ 563 καθώς και: R Garaudy, Hegel, σελ 224
και 53-54
Βλ τα σχόλια της Liselotte Richter στην εξήγηση της έννοιας του εαυτού: Liselotte Richter Anmenkungen
zuKiekegaards«Krankheitzum Tode,σελ 145 Επίσης MTheunissen όπ,σελ 53
Ο π σελ 145 Αυτή η ónoyn είναι ακόμα μια κρυμμένη επίθεση στην Χεγκελιανή διαλεκτική Επίσης δες:
Walter Schulz S Kierkegaard, Darmstadt 1971 σελ 310
Liselotte Richter όπ,σελ 145
(31)
M Theunissen ό π σελ 54
1321
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 18 όπου και η περίφημη παρομοίωση: « deren Wurm
nicht stirbt und deren Feuer nicht geloscht wird»
19
Η ταυτότητα στην ύπαρξη της θείας αντανάκλασης μεταφέρεται στην ταυτότητα του
yuxmou' 33 '
Η ταυτότητα με την οντότητα του εαυτού δεν είναι η Λογική σχέση της άρνησης της
άρνησης(34), αλλά η μυστική 6ίωση του απόλυτου της ελευθερίας στην ολική της
εκπλήρωση στην διάσταση του ατομικού (Einzelnen)'351 Μόνο ο πάσχων άνθρωπος μπορεί
να ενταχθεί στον χώρο του ατομικού
Το κριτήριο είναι πάντα το Leiden (πάσχουσα υπόσταση)
Η πάσχουσα συνείδηση της παρουσίας ανταποκρίνεται στην αιώνια υπόσταση του
ενσαρκώσιμου μέσα στην προσκαιρότητα και ταυτόχρονα κομματιάζει την προσκαιρότητα
Αλλά όταν η Ανάσταση δεν πραγματιπονηθεί η απολυτοποίηση της προσκαιρότητας
κυριεύει τις διαστάσεις των μορφών της ζωής και ως ε π ί μ ο ν η σ υ ν α ί σ θ η σ η της
θνητότητας οδεύει στην απελπισία1361
Η απελπισία
δεν είναι παρά αντεστραμμένη μορφή αυτής της θ α ν ά τ ω σ η ς του
θ α ν ά τ ο υ που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί'371
Μην μπορώντας να θανατώσει τον θάνατο μεταφέρει την έ λ λ ε ι y η της Ανάστασης

αυτής στα έγκατα του εγώ ως y υ χ o λ o γ ι κ ó θ ά ν α τ ο και υποστασιοποιεί την
διαστοχαζόμενη μορφή της απόγνωσης'38'
Ο yυχoλoγικóς θάνατος δ ε ν μ π ο ρ ε ί να πεθάνει, γιατί η λύτρωση του δ ε ν ε ί ν α ι
το ξεπέρασμα μιας ε γ κ ό σ μ ι α ς σωματικής α ρ ρ ώ σ τ ι α ς , αλλά πρέπει να
επιτευχθεί με την Α θ α ν α σ ί α της θ υ σ ί α ς της α γ ά π η ς που θα λυτρώσει την
391
yυχoλoγική δυσαρμονία του εαυτού'
Η μεταφυσική, επομένως, διάσταση του yυχoλoγικoύ θανάτου είναι μια
αντεστραμμένη α ν ά σ τ α σ η ! Δεν μπορεί να αναστηθεί στο κέντρο της
<33)
Βλ S Kierkegaard, ο π σελ 20 καθώς και S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 92 (IV 361)
1341
ΒΛ Hegel Phänomenologie des Geistes, παρ 32 Για τον Hegel, ΤΟ πνεύμα αφού προσλάβει τη μορφή της
φανερώσεως του αλλότριου, αφού αυτοαρνηθεί τον εαυτό του αφού κατακτήσει την Manifestation
επανέρχεται στον εαυτό του αρνούμενο την άρνηση του Η άρνηση της άρνησης (Negation der Negation)
είναι η üytom μορφή της ουσίας του Θεού (Phänomenologie des Geistes, σελ 298)
,35)
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 114,112
1361
Βλ S Kierkegaard ón σελ 17-18 Επίσης όλο το κεφάλαιο για την Endlichkeit nou είναι das Fehlen der
Unendlichkeit (σελ 31-34)
1371
Βλ S Kierkegaard, ο π σελ 17-18
ί38)
Ο π σελ 18 καθώς και:
Μ Theunissen, Der Begriff Verzweiflung, σελ 84
Επίσης: Γρ Κωσταρά, S.Kierkegaard, ο φιλόσοφος της εσωτερικότητας, σελ 218 και 221
(39)
Βλ S Kierkegaard on σελ 22-23
20
8εαν8ρώπινης Παρουσίας, αλλά ο ύ τ ε κ α ι ν α π ε δ ά ν ε ι , γιατί η απελπισία ξεπερνά την

εξωτερική μορφή της χυδαίας ύπαρξης, και θέλει να ζήσει μονάχα στην ε π α ν α φ ο ρ ά της
μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς της ε ν ό τ η τ α ς , εφόσον απελπιζόμενη εκφράζει το α ν ε κ π λ ή ρ ω τ ο
της οντολογικής πνευματικής υπόστασης της ύπαρξης αυτής(40)
Η δέληση να μ π ο ρ ε ί κανείς το π ν ε υ μ α τ ι κ ό του Εί ν α ι, ή να μην μπορεί την
α γ ά π η μπροστά στο πνευματικό του Είναι, εκφράζουν την διαλεκτική αντιστοιχία της
θανάτωσης ή της μ η - 8 α ν ά τ ω σ η ς της απόγνωσης!'41'
Η Ανάσταση του Λαζάρου δεν είναι η θανάτωση σαν θνήσκειν ( S t e r b e n ) , ούτε το
ίδιο το δνήσκειν (Sterben) που ανασταίνεται μία φορά στην ποσοτική του διάσταση'42'
Και τι 8α ωφελούσε τον Λάζαρο, αν μπορούσε να ανασταινόταν απ' τους

νεκρούς, όταν στο τέλος 8α έπρεπε να τελειώσει την ζωή του με τον ίδιο τρόπο,
αν Α υ τ ό ς δεν υπήρχε εκεί, Α υ τ ό ς ο οποίος είναι η Α ν ά σ τ α σ η και η
ζ ω ή για κά8ε έναν που πιστεύει σ' αυτόν,'43'"
Η ανάσταση είναι μ έ σ α στην ζωή η ε ν σ ά ρ κ ω σ η της 8 υ σ ί α ς, ως αναστάσιμη

παρουσία της αναπαράστασης της ενσάρκωσης του Χριστού στα έγκατα της ελεύθερης
πράξης και της (ψυχολογικής διάστασης της ύπαρξης
Ο Kierkegaard θα πει έξοχα πως ποτέ ο άνθρωπος δεν θάλεγε μέσα στην εξαθλίωση,
στην δυστυχία, στην απέραντη θλίμ/ι ή στην αρνητική περιχαράκωση, την φράση
"αυτό είναι χειρότερο απ' τον θάνατο'44'"
αν μεγαλύτερο απ' τον ίδιο τον θάνατο καθαυτό, δεν ήταν ο θ ά ν α τ ο ς της y υ χ ή ς μέσα
στην μή-ο λ ο κ λ ή ρ ω σ η της ταυτότητας της ύπαρξης με το Υπερβατικό
Απελπισία λοιπόν είναι
(40)
Βλ S Kierkegaard ό π σελ 45
Επίσης J Τζανάτας Bewegung bei Kierkegaard, σελ 104
(41)
Βλ S Kierkegaard on σελ 21 και 44 Επίσης: MTheunissen, Der Begriff Verzweiflung, σελ 143-144
Ακόμα: S Kierkegaard Der BegriffAngst, σελ 117
1421
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 21
Επίσης:Γρ Κωσταρά,όπ σελ 218
Ακόμα: S Kierkegaard Der BegriffAngst, σελ 94
1431
1441
S Kierkegaard on σελ 12 κααώς και: S Kierkegaard, Der BegriffAngst σελ 161-168 (IV 421-427)
21
η αδυναμία διεξόδου μπροστά στην αλλοτριωμμένη

π ν ε υ μ α τ ι κ ό τ η τ α η οποία βυθίζεται στα έγκατα της συνείδησης του
απομονωμένου εαυτού από την υπέρβαση του145'
Ταυτόχρονα όμως είναι η υπέρβαση της πεζότητας της ύπαρξης, αφόσον επαναφέρει
την ακατανίκητη ανάγκη της πνευματικής έκστασης του όντος να ιδωθεί σαν η
συσχετίζουσα σχέση της αντανάκλασης του θείου δράματος'461
Οι διαστάσεις των μ,υχολογικών συσχετισμών του εαυτού και του εσωτερικού κόσμου
είναι οι ί δ ι ε ς διαστάσεις της ουράνιας αρμονίας, με γήινη έκφραση147'
Απελπισία είναι η άρνηση της αναπαράστασης του Θεού απ' το πνεύμα του εαυτού
μέσα στην εγκόσμια μορφή της αυτοσυνείδησης, αλλά είναι ταυτόχρονα, ως θετική
αρνητικότητα, η αυτοσυνείδηση της αμαρτίας148'
β) Η διαφοροποίηση του ανθρώπου από την διάσταση του ζωικού βασιλείου και
το είναι της μή-δέΑησης του eauTou.
Εάν το "Είναι προς θάνατον" είναι το να μην μπορεί κανείς να πεθάνει, γιατί έχει ήδη
πεθάνει τ ο ν οντολογικό θάνατο, άρα δεν έχει την μηδενοποίηση εκφρασμένη στην
αρνητ"' ότητα, τότε, το Είναι του εαυτού μπορεί να δ ι α φ ο ρ ο π ο ι η θ ε ί από κάθε άλλη
μορφή έμβιας ύλης, απ' το ότι είναι το Εί ν α ι του π ν ε ύ μ α τ ο ς ' 4 9 )
Το ζώο δ ε ν μπορεί να απελπιστεί, άρα ο ύ τ ε και να πεθάνει, γιατί δεν έχει μέσα του
την
αναπαράσταση της σχέσης μιας σχέσης, δηλαδή δεν κατέχει στην ε ν ό τ η τ α
των δομικών στοιχείων του υ,υχισμού του την α ν α π α ρ ά σ τ α σ η του
πνεύματος150'
(45)
S Kierkegaard ό π σελ 15 όπου και ο καθορισμός της απελπισίας σαν μια «Miiverhaltnis in dem Verhältnis
einer Synthese»
<46>
R Garaudy,/£#&( σελ 270
1471
Βλ Fr Hegel, Phänomenologie des Geistes παρ 33
(48|
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 73-78,
Επίσης: R Garaudy, ό π, σελ 84
(49)
Βλ G Hegel Phänomenologie des Geistes σελ 507-508 καδώς και 324-325 Επίσης: Liselotte Ricter ό π
σελ 145 Ακόμα: R Garaudy Hegel, σελ 22 καθώς και 7884 Επίσης εξαιρετικά καινοτόμες και
ενδιαφέρουσες ot απόιιεις tou Rudolf Steiner Η αποκάλυι/η του Ιωάννη μετ Αθηνά Ντούργα, εκδ Κάκτος
Αθήνα 1991 σελ 254-256
1501
Βλ G Hegel Phänomenologie des Geistes, παρ 298
22
Το ζώο δ ε ν έ χ ε ι την ΐ)υχική θέαση του θεού και ο ύ τ ε η σχέση του εαυτού του
τίθεται απ' το Πνεύμα, άρα δεν έχει κ ά ν ε α υ τ ό μέσα στον οποίο να αναπαραστήσει την
θ έ ω σ η, γιατί η έννοια του εαυτού θέτεται απ' την αναπαράσταση της ενσάρκωσης Το
ζώο απομένως, είνατζώο όχι με την έννοια του καθαρού βιολογικού καθορισμού του, αλλά
γιατί δεν μ π ο ρ ε ί να θ α ν α τ ώ σ ε ι τον θ ά ν α τ ο 1 5 1 '
Η δυνατότητα της απελπισίας, ακόμα και σαν αρνητική δυνατότητα, με την έννοια του
ερμητισμού ή του δαιμονισμού152', δεν υπάρχει κ ά ν στο ζώο και αυτό ακριβώς είναι το
πλεονέκτημα (Vorzug) του ανθρώπου από τα ζώα, ότι ο άνθρωπος μπορεί να
α π ε λ π ι σ τ ε ί , άρα να νοιώσει την απόγνωση της μή-ύπαρξης του πνευματικού στοιχείου
εντός του Το ζώο, αντίθετα, δεν μπορεί να νοιώσει ούτε την θετική αρνητικότητα, ούτε την
αρνητική θετικότητα, μή-έχοντας το Πνεύμα, δεν έχει ο ύ τ ε και την αυτογνωσία του'53'
Για τον Kierkegaard ο απελπιζόμενος διακρίνεται από την ζωική διάσταση των ζώων
(Tiere), στο ότι στην δυναμοποίηση της απόγνωσης του εντρυφεί στην ίδια την εκκόλαυ,η
της δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η ς του ως Χριστιανού απ' τον υπόλοιπο ανθρώπινο γένος της
συμβατικότητας154'. Την εκκολάπτει σε μια ύιμστη μορφή, στο ότι αυτός γνωρίζει την
π ε μ π τ ο υ σ ί α της αρνητικότητας της δυνατότητας του Είναι του'55'
Η συμβατική ανθρώπινη απόγνωση είναι μόνο μια ακαθόριστη δμσθυμία μέσα στην
τυφλή εξαθλίωση156' ή ακόμα μέσα στην καταστροφή της κοινωνικής ομαλότητας της
δραστηριότητας του απελπιζόμενου Η πραγματική απελπισία όμως του Χριστιανού, είναι η
αίσθηση της α π ώ λ ε ι α ς του Πνεύματος, επομένως είναι η οντολογική απώλεια
(Verlorenheit) τής ίδιας της ταυτότητας της ύπαρξης157'
Η πρώτη επομένως, μορφή "απελπισίας" παρομοιάζεται οντολογικά με την "ζωική"
"απελπισία" της ανεπάρκειας βιοτικών συνθηκών, είναι μια έμβια "ζωική" απελπισία, ενώ η
δεύτερη μια μ ε τ α φ υ σ ι κ ή απελπισία
Στην απελπίζουσα ζωική έκφραση του βιολογικού βασιλείου δεν ανήκει η σχέση
δυνατότητας-πραγματικότητας, (Möglichkeit-Wirklichkeit), αλλά ούτε και η σταδιακή
(51)
(52)
Βλ MTheunissen, Der Begriff Ernst bei, Kierkegaard, σελ 99
Επίσης: S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 162 (IV 422)
(53
> Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 14
1541
' ΒΛ S Kierkegaard ο,π σελ 15 («der Vorzug des Christen gegenüber dem naturlichen Menshen»)
t55)
Βλ την αρνηπκότητα στον Hegel. R Garaudy, Hegel, σελ 56-57 κα8ώς και: G Hegel, Phänomenologie des
Geistes, Suhrkamp σελ 36-37
1561
Βλ S Kierkegaard, ο π, σελ 21
(57)
Στο ίδιο σελ 20
23
άνοδος1531 (Steigerung) στην δυνατότητα της ελευθερίας, η οποία θσ νικήσει μέσω της
ενσάρκωσης την τυφλή περατότητα1591
Αυτό που διακρίνει τον άνθρωπο απ' το ζώο είναι πως δεν κινείται μόνο απ' την τάση
να διατηρήσει την ζωή του, αλλά πως μπορεί να δεχθεί και να θ ε λ ή σ ε ι την θ υ σ ί α της
ζωής του, ακριβώς για να χαρίσει στην ζωή ό λ ο της το νόημα και όλη της την Υπερβατική
πραγματικότητα'601
"Μόνο ρ ι υ , ο κ ι ν δ υ ν ε ύ ο ν τ α ς την ζωή μας διατηρούμε την ε λ ε υ θ ε ρ ί α

μας, μόνο έτσι αποδεικνύουμε πως η ουσία της αυτοσυνείδησης δεν είναι η
ύπαρξη Δεν είναι η καταβύθιση της στο αναπτυξιακό χάος της ζωής Αυτός
που δεν έχει Βάλει σε κίνδυνο την ζωή του μπορεί να αναγνωριστεί σαν
κάποιος, αλλά δεν έχει φτάσει στην α λ ή θ ε ι α της αναγνώρισης αυτής, σαν
αναγνώρισης μίας ανεξάρτητης α υ τ ο σ υ ν ε ί δ η σ η ς "ί61)
Το είναι του ζώου μή-έχοντας μέσα του την θ υ σ ί α , δεν έχει μέσα του την ταλάντωση
του εσωτερικού εαυτού ούτε την έκσταση του, ούτε τον κατακερματισμό του, δεν μπορεί να
αναπαραστήσει ως πνεύμα, παρά μόνο ως βιολογία την ε ν ω τ ι κ ή ζωή της αγάπης, δεν
μπορεί να αναπαραγάγει σ' αυτήν την ζωή την ενσάρκωση της αιωνιότητας ως ππρουσία
μέσα στο πεπερασμένο και στην χρονικότητα Zeitlichkeit)621
Μέσα στο ζώο δεν δημιουργείται ο ανταγωνισμός των δύο-κόσμων, και η ανύπαρκτη
"αυτοσυνείδηση" μέσα στην ακραιφνή της πεζότητα δεν μπορεί να οδηγήσει τον
ανταγωνιστή της ανθρώπινης αυτοσυνείδησης να μεταφέρει τον αγώνα στο σημείο που θα
θυσιάσει την ζωή του, κάτι που αντίστροφα συντελείται στα βάθη της μύχιας ανθρώπινης
Τ (63)
1
ύπαρξης
Ετσι το αισθητικό και το συμπτωματικό καταργούνται και το ζώο δεν μπορεί να

641
εξηγήσει την ε σ ω τ ε ρ ι κ ή γ ν ώ σ η του φαινομένου απ' το Απόλυτο' , ούτε να ξεπεράσει
την απλή αναγκαιότητα στην εσωτερική έκφραση τής αιωνιότητας τής ελευθερίας της
(58)
1591
Στο ίδιο
(60)
B^RGaraudy,on σελ 84
1611
Στο ίδιο
1621
Βλ S Kierkegaard ο,π,σελ 38 και 39
Επίσης τις σελίδες 14-15
1631
Βλ. Μ Theunissen, Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 171 όπου και για την «dialektishe Zweideutigkeit»
της αμαρτίας Επίσης R Garaudy ο π, σελ 84-85
(64)
Δες: G Hegel Phänomenologie des Geistes παρ 209 καδώς Kat R Garaudy Hegel σελ 84
24
Δεν π ε θ α ί ν ε ι γιατί δεν έχει τον οντολογικό θάνατο, άρα δεν κατέχει την σωστή
έννοια του θανάτου παρά μόνο την θνητότητα, και δεν ζ ε ι , γιατί δεν έχει την
αναπαράσταση της ενσάρκωσης ως Παρουσία, επομένως δεν κατέχει την εσωτερική
έννοια της συνειδητής ενσάρκωσης της ζωής, αλλά την εξωτερική απομονωμένη έννοια
των βιολογικών συσχετισμών της(65)
Η απελπισία στον ά ν θ ρ ω π ο , αντίθετα, έχοντας το Είναι του Πνεύματος έχει και το
Είναι του εαυτού'661
Ο απελπισμένος απελπίζεται πάντα για κάτι'671, η απελπισία του σκιαγραφείται από
κείνο που αργότερα ο Husserl θα ονομάσει Αναφορικότητα (Intentionalität)
Οσο όμως κι αν η απελπισία αφορμάται από την απτή μορφολογία ενός Αγχους
μπροστά στο ακαθόριστο, από μια δυσθυμία μιας ανησυχίας'681, αυτή η έκφανση είναι η
μορφή ενός γήινου φαινομένου, που θα οδηγήσει στην αναγωγή της μεταφυσικής
απόγνωσης
Ο Kierkegaard θα χρησιμοποιήσει ένα υπέροχο παράδειγμα, το παράδειγμα του
Καίσαρα, για να αντλήσει την βαθύτατη ερμηνεία της οντολογικής απόγνωσης'691
Οταν ο Καίσαρας διεμβολίζεται εντός της διπολικής απόγνωσης να είναι ή Καίσαρας
ή όχι (entweder Gasar oder nichts"), όσο κι αν απελπίζεται για κάτι, κατά βάθος δεν μπορεί
παρά τελικά απ' αυτή την αφορμή να αναδιπλωθεί μέσα στην αυτοσυνείδηση του να
απελπιστεί για τον εαυτό του (verzweifelte er eigentlich über sich selbst)
Δεν απελπίζεται επομένως απλά

"για το ότι δεν έγινε Καίσαρας αλλά, μέσω αυτού, για τον ίδιο τον Ε α υ τ ό του
για το ότι δεν έγινε Καίσαρας" (701
Μέσα απ' το ότι δεν έγινε Καίσαρας αμφιβάλλει για την οντολογική συγκρότηση του
εαυτού του, και αμφιβάλλοντας γι' αυτήν τ ο π ο θ ε τ ε ί ταυτόχρονα την α ν ώ τ ε ρ η
αυτοσυνείδηση του εαυτού να σκέπτεται τον εαυτό του, και να δει στον διαστοχασμό του
την έκφραση της θείας ζωής της έκφρασης του Απόλυτου της ελευθερίας του θεού μέσα
στα φαινόμενα
1551
Βλ G Hegel ο π παρ 507
S Kierkegaard ο,π σελ 20, σελ 16 σελ 19
ΒΑ S Kierkegaard ο π σελ 19 (Der Verzweifelnder Verzweifelt über etwas)
1681
S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 21 Η ίδια περίπου εκκίνηση στο: S Kierkegaard, Der Begriff
Angst, σελ 40 (IV 313)
Βλ ολόκληρη την σελίδα 19 στο πρωτότυπο της «Krankheit zum Tode».
S Kierkegaard on σελ 19
25
Μέσα στον οντολογικό εαυτό συντελείται κάτι παρόμοιο μ' αυτό που ο Hegel έλεγε
στην Λογική, "μια αναπαράσταση των σκέι^εων του κεφαλιού του Θεού πριν την
δημιουργία του"'71'
Αυτός ο εαυτός, επομένως γίνεται η υι^ηλότερη δυναμοποίηση του εαυτού, το ανώτερο
σημάδι της αυτανάλυσης των δομών της εσωτερικής οντότητας της ύπαρξης1721 Αυτός ο
εαυτός, αυτή η ανώτερη μορφή του εαυτού,είναι εκείνο το οποίο είναι αδύνατο να το
αντέξει κανείς (das Unerträglichste von allem)
Αυτό το οποίο δεν μπορεί να απεμποληθεί από την υπευθυνότητα, δεν είναι ότι δεν
μπορεί να α π ε μ π ο λ ή σ ε ι κανείς τον εαυτό, αλλά από αφορμή για την απεμπόληση του,
δεν μπορεί να χάσει ποτέ πια τον εαυτό του από πάνω του, και μ π ρ ο σ τ ά στο χ ά σ ι μ ο
έχει την α υ τ ο σ υ ν ε ί δ η σ η του εαυτού του, δεν μπορεί π ο τ έ να οδηγηθεί στο
loswerden (στο γίγνεσθαι της απώλειας)1731
Μη γινόμενος καίσαρας, αμφιβάλλει και απεπλίζεται για το αν θα χ ά σ ε ι ή θα
κερδίσει τον εαυτό του, αλλά χάνοντας τον, ε'ιτε κερδίζοντας τον, είναι
α ν α π ό φ ε υ κ τ α μ έ σ α στον εαυτό του, επομένως θέτει την αποφασιστικά εδραιωμένη
μή-απεμπόληση του εαυτού
Ο πραγματικά απελπιζόμενος είναι ακόμα και μή-απελπιζόμενος, απελπιζόμενος για
τον ε α υ τ ό του που δ ε ν α π ε λ π ί ζ ε τ α ι Αν θέλαμε αυτό να το εκφράσουμε με
Κυριλώφεια απόδοση, θα λέγαμε πως ο απελπιζόμενος όταν δεν απελπίζεται δεν το
πιστεύει πως δεν απελπίζεται, και όταν απελπίζεται δεν το πιστεύει πως απελπίζεται'741
Με την απελπισία υπάρχει κάτι, που, με μια περίεργη έννοια, πέφτει μέσα στις φλόγες,
χωρίς όμως ταυτόχρονα να καίγεται, και αυτό είναι ο εαυτός1751 στην ίδια την αναλαμπή του
Απελπιζόμενος συνειδητοποιεί την πνευματική του απώλεια, άρα έχει ήδη τη συνείδηση
του εαυτού σε μία ανώτερη οντολογική ποιότητα
Οταν λοιπόν κανείς απελπίζεται για το μη-Είναι της αυτοσυνείδησης του, θέτει μέσα
του μια αλλοτριωμένη "έννοια" της πραγματικής έννοιας της λύτρωσης του
Μια κοπέλα που είναι ερωτευμένη - ένα άλλο έξοχο παράδειγμα του Kierkegaard,-
μπορεί να απελπιστεί για την απώλεια του αγαπημένου για ότι αυτός μπορεί
(711
Βλ R Garaudy, Hegel, σελ 44 καθώς και Hegel Logik Ι σελ 35
(72)
Βλ S Kierkegaard ο,π, σελ 103 γενικά για την Potenzierung der Sunde
1731
Βλ MTheunissen, Der Begriff Verzweiflung, σελ 146 Επίσης δες: S Kierkegaard, ο,π, σελ 20
1741
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, Οι δαιμονισμένοι, μετ Άρη Αλεξάνδρου, εκδ Γκο6όστη, δεύτερος τόμος, σελ 35 (Στο
εξής: Δ AIM) Επίσης: Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, ότι, σελ 129
(75)
Βλ S Kierkegaard, ο,π, σελ 19 καθώς και σελ 20 («da durch die Verzweiflung et was in Flammen geraten ist
was nicht brennen kann oder nicht verbrennen kann, das Selbst»)
26
να πεθάνει, ή για το ότι μπορεί να υπάρξει αποχωρισμός μαζί του( ' Αλλά για οποιαδήποτε
περίπτωση απ' τις δύο δεν μπορεί να άρει το βασανιστικό βίωμα του εαυτού η εκλογή της
είναι ότι για όποια περίπτωση και να αμφιβάλλει δεν μπορεί να καταργήσει την θέση του
εαυτού της στην αυτοσυνείδηση1771 Επειδή ο εαυτός της τίθεται απ' την σχέση με την
ενσάρκωση της Παρουσίας, και εδραιώνεται απ' αυτήν στην ενωτική του δόμηση, η
οποιαδήποτε άρνηση του, ακόμα και η αγωνία να χάσει τον εαυτό του, είναι η δύναμη η
οποία θέτει την α ν τ ί θ ε σ η στην απελπισία, γιατί ακριβώς θέτει τη j δυναμοποίηση του να
μην θέλει να χαθεί, άρα να ζ ή σ ε ι ως απελπιζόμενος Επομένως, προάγεται σαν συνέπεια,
η έννοια του Selbst είναι ήδη η α ν τ ί θ ε σ η στο γίγνεσθαι της απώλειας (Los werden)! Ενώ
η απελπισία δεν θέλει το Είναι του εαυτού, απελπιζόμενη δ υ ν α μ ο π ο ι ε ί τ ο Ε ί ν α ι του
εαυτού να γίνεται πιο σταθεροποιημένο, ε κ β ι ά ζ ε ι την ίδια την ανώτερη εδραίωση του,
και το τοποθετεί σε μια έξοχη υπερβατικότητα1781
Το χάσιμο λοιπόν του πραγματικού εαυτού, αν θέλει πραγματικά να νοηθεί σαν
χάσιμο, δεν είναι παρά η απελπισία μπροστά στην μ η - α ν α π α ρ ά σ τ α σ η του καθ'
ομοίωσιν όπως αυτή συντελείται στα βάθη του εαυτού
Η (ψυχολογική απελπισία είναι, στην ακρότατη μορφή της, ά ρ ν η σ η της
θέωσης
"Στην προκειμένη περίπτωση η βαρύτητα βρίσκεται στην δημιουργική

τελείωση, και μετά την αποτυχία στην αλλοτρίωση, και ο μελλοντικός πόθος
ε ί ν α ι η υ π έ ρ β α σ η της α λ λ ο τ ρ ί ω σ η ς και η εκ νέου πορεία
π ρ ο ς το κ α θ ' ο μ ο ί ω σ ι ν Γι' αυτό, αυτό το σχήμα, που κυριαρχεί στην
Αγία Γραφή και στην θεολογία και ξεπερνάει το σχήμα αμοιβή-τιμωρία, είναι
ζωή - θάνατος, αθανασία - θνητότητα, αφθαρσία - φθορά"179'
Ετσι η α π ε λ π ι σ ί α είναι μ' αυτούς τους όρους
(76)
Βλ S Kierkegaard ο π, σελ 19-20
(77)
ΒΛ S Kierkegaard ό π 20 και σελ 27 όπου και η περίφημη ποιηπκή παράγραφος ψα το ότι κανείς δεν
μπορεί να καταργήσει την απελπισία ( Die Ewigkeit fragt dich ob du verzweifelt gelebt hast)
1781
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σεΛ 20 ( ist jene Macht die Stärkere und zwingt Ihn das Selbst
zu sein, das er nicht sein will)
(791
Ν Ματσούκα, Το πρόβλημα του κακού, δοκίμιο πατερικής δεοΛογίας, εκδ Π Πουρνάρα Θεσσαλονίκη
1992 σελ 74
27
η αντεστραμμένη δυνατότητα του καθ' ομοίωσιν που στην υ,υχολογική της

έκφραση οδηγεί στην α ν ο μ ο ι ό τ η τ α του πνευματικού εγώ στην πορεία της
θέωσης'80'
Μη μπορώντας να οδηγηθεί στην ομοιότητα της εσωτερικής σχέσης, του υ,υχισμού

της με τον Θεό, αλλοτριώνει αυτή την ομοιότητα του εσωτερικού εγώ, που αποτελεί
έκφραση της θείας εικόνας στον χώρο της μ,υχής, και αντανακλά πάνω σ' αυτήν την υ,υχή
το αποτυπωμένο σημάδι της δογματικά θεολογικής αλλοίωσης
Από τότε που η υ,υχολογική απεπλισία θα πεθάνει, θα εισέλθει αναπόφευκτα στον
χώρο της διαλεκτικής της αμαρτίας!'811
ΒΛ Μ Μακράκη Η Λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 258-260
ΒΛ S Kierkegaard Der Begriff Angst, σεΛ 27 (IV 291) Ουσιαστικά εδώ διαφαίνεται πως ο υ,υχοΛογικός
χώρος της δυσαρμονίας και της διάσπασης του εγώ δεν είναι καθαυτό ψυχολογικός παρά αποτελεί έκφραση
της αποτύπωσης της αμαρτίας στο χώρο της αυτοσυνείδησης Είναι επομένως ένας χώρος κατεξοχήν της
Δογματικής Μόνο σ' αυτόν το χώρο η υ,υχοΛογική διάσταση ανυυ,ώνεται στην αρχέγονη αιτία της και αποκτά
την κατεξοχήν μεταφυσική της ερμηνεία (ΒΛ Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του κακού, σεΛ 74-75)
2. H Reflexion της απελπισίας στις στιγμές της αύνΒεαης
α) Η απελπισία TOU μη-τέΛοϋς είναι η éÀÀeiyn (das Fehlen) του πραγματικού
(1)
Το πρόσωπο δεν καθορίζεται μόνον απ' τον εαυτό του, αλλά απ' την πράξη του
Είναι επομένως η εκδήλωση πάσχουσας μορφής όπως αυτή εκλαμβάνεται απ' την
αυτοσυνείδηση Είναι πρόσωπο στο βαθμό που εκπληρώνει αυτή την πράξη και την οδηγεί
2
στην ολοκλήρωση Θα μπορούσε να ειπωθεί πως Sie steht nicht da, sondern wird geran' '
(δεν τοποθετείται, αλλά πραγματώνεται )
Η πραγμάτωση της ολοκλήρωσης, της οποίας κριτήριο είναι η αλήθεια της

πάσχουσας υπόστασης <3> και ακόμα περισσότερο το πόσο θα μεταφέρει την ενσαρκωμένη
μορφή της στην χρόνικότητα, εδραιώνεται στην σχέση της με την ορθή αντιμετώπιση της
θνητότητας (του περασμένου)
Η έννοια της Απελπισίας προσδιορίζεται έτσι απ' την αντιμετώπιση του εαυτού της
μπροστά στο τέλος και στο μ ή - τ έ λ ο ς τ η ς , και ακόμα περισότερο στον τρόπο διαφυγής
ή αποδοχής της μπροστά στην αντιμετώπιση της απειροσύνης'4' Στον χώρο της
Verzweiflung, αντί να οδηγηθεί οιην υπέρβαση εντασσόμενη στην πραγματική θυσία
αποφεύγει την ενσαρκωμένη θυσία αυτή και απεμπολεί τον εαυτό της στον χώρο του
Φανταστικού'5'
"Κάθε ανθρώπινη ύπαρξη η οποία υποθετικά δεν έχει τέλος, ή η οποία μόνο
θέλει να είναι (απλώς εμπειρικά να υπάρχει) η ίδια αυτή ύπαρξη κάθε στιγμή
στην οποία χωρίς τέλος είναι, ή μ ό ν ο θέλει να ε ί ν α ι , είναι (τότε)
61
Απελπισία'"
(1)
Romano Guardini Die Denkbewegung Sören Kierkegaards, Darmstadt 1971 σελ 55
(2)
Ο π σελ 55
|3>
Βλ Kund Hansen, Der andere Kierkegaard, Darmstaat 1971 σελ 133
(4)
S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 28-29
(5>
Ο π σελ 29
Επίσης: Γρηγ Κωσταρά S.Kierkegaard, ο φιλόσοφος της εσωτερικότητας, σελ 224
Στο «τελικό μη επιστημονικό χειρόγραφο» ο Κίρκεγχωρ 8α συλλάβει, έστω και πρώιμα, την έννοια
Ουσιαστικά όμως όταν ο Kierkegaard λέει Φανταστικό δεν εννοεί Φαντασία, παρά τη Φανταστική ερμηνεία
του κόσμου μέσα στην Αφαιρετική Χεγκελιανή λογική που πλάδει το υευδεπίγραφο παλάτι του συστήματος
(S Kierkegaard, Die Krankheitzum Tode, σελ 29-30)
(6i
S Kiergegaard ο π, σελ 29
29
Το τέλος δεν είναι Λοιπόν πραγματικό τέλος, είναι ά ρ ν η σ η της έννοιας του
πραγματικού Τέλους, άρνηση της άρνησης της δνητότητας, στην ομολογία της θυσίας ( 7 !
Μετατρέποντας κανείς την ζωη του σε μια φανταστική υπόσταση, χάνει την έννοια
του πραγματικού τέλους που οδηγεί στην ανάσταση Μην πιστεύοντας στον πραγματικό
Θάνατο, δεν πιστεύει ο ύ τ ε στο πραγματικό τέλος, γιατί δεν γνωρίζει καν την περατότητα'81
Η μή-έλλειυ,η της Θνητότητας επομένως, είναι και έλλειμ,η της σωστής Θνητότητας,
έλλειυ,η του σωστού Θανάτου, ο οποίος είναι πραγματικός μόνο πριν την ανάσταση, κάτι το
οποίο διεμβολίζει την απελπισία του μή-τέλους να είναι έλλειι^η του τέλους
"Η σχέση με τον Θεό είναι μιά σχέση αποδοχής της μή περατότητας
(Endlichkeit), η οποία ταυτόχρονα ενέχει εντός της την έννοια του πραγματικού
τέλους της περατότητας (Endlichkeit)"19'
"Το ότι ένα σπουργίτι μπορεί να ζήσει είναι κατανοητό Το ίδιο δεν γνωρίζει τίποτα
γύρω απ' αυτό το θέμα, ότι αυτό ε ί ν α ι εδώ μ π ρ ο σ τ ά στον Θεό
Αλλά (για τον άνθρωπο) η πίστη είναι το να ξέρει ότι μόνο μπροστά στον Θεό
ε ί ν α ι εδώ, και ταυτόχρονα την ίδια στιγμή να μην τρελαίνεται ή να καταλήγει στο
μηδέν" 110 '
Ο Θεός είναι μιά έλλειμη τέλους που βρίσκεται μέσα στο αφηρη 'ένα ακαθόριστο,
και ταυτόχρονα στην αφηρημένη απομόνωση' 11 '
Οταν η έννοια του σωστού τέλους απεμπολείται, ο άνθρωπος ζει μεταφέροντας τον
μεταφυσικό συγκλονισμό του θανάτου στην κοινοτοπία (Trivialität) ότι "όλοι κάποτε θα
πεθάνουν" Η απελπισία του τέλους είναι εδώ έ λ λ ε ι y η και του ίδιου του Τέλους, άρα
είναι μή-απελπιζόμενη απελπισία της υπερβατικότητας του εαυτού
Η απελπισία λοιπόν, κάτω απ' αυτό το πρίσμα, οριοθετείται σε δύο κυρίαρχες
μορφές
(7)
Επίσης η ιδέα της Selbstvernictung στο: S Kierkegaard Unwissenschaftliche Nachschrift VII 450
181
Βλ M Theunissen, Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 144 Βλ Επίσης: Julia Watkin, Η avn'Anyn του
θανάτου στον Kierkegaard, Εποπτεία 79 1983 σελ 401-402
191
Βλ S Kierkegaard on σελ 29
Επίσης:Μ Theunissen, ο π, σελ 144
(10>
S Kiergergaard, ο π, σελ 31
1111
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode,çszh 31
Επίσης: Wilhelm Anz Philosophie und Glaube bei Kierkegaard, Darmstadt 1971, σελ 174
Εδώ κρύβεται γι ακόμα μια φορά μια έμμεση επίθεση στον Χεγκελιανισμό Ο Kierkegaard επιτίθεται στην
λογική αυτοσυνείδηση του Απόλυτου η οποία κατά την γνώμη του καταργεί τον εαυτό στην περιοχή του
«reine Denken» (Δες Μ Μακράκη Εμμένεια και υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard Ιδρυμα
Γουλανδρή-Χορν Αθήνα 1983, σελ 174-179)
30
α) Η απελπισία που βρίσκεται έ ξ ω απ' το εγώ, αρνείται το τέλος της, διό π αποτελεί
μορφή απελπισίας που γεννιέται απ' την εμπειρική πραγματικότητα
και 6) η απελπισία για τον εαυτό, η αληθινή απόγνωση, που απελπίζεται για τον ίδιο τον
εαυτό της, αλλά ωστόσοενέχει εντός της ταυτόχρονα και την έννοια της
πραγματικής θνητότητας(12)
Ο εαυτός όσο περισσότερο γνωρίζεται τόσο περισσότερο γνωρίζει τον εαυτό του{13>
Ο άνθρωπος παρερμηνεύοντας την πραγματική γνώση του απείρου, δημιουργεί έναν
κόσμο πλέγματος φανταστικών γνώσεων σε σχέση προς την πραγματική ενσάρκωση Ο
επιστήμονας μετατρέπεται σε "φανταστικό" απάνθρωπο, γιατί η γνώση του είναι η
φανταστική αντίληυ,η της κατόπτευσης της γνώσης απ' την ιδεαλιστική πραγματικότητα,
λησμονώντας την ενσάρκωση του συγκεκριμένου114'
Ο "φανταστικός" άνθρωπος διαλύει το εγώ σε μια συναισθηματική ζάλη που οδηγεί

στην αφηρημένη θεώρηση (Abstraktion) του κόσμου
"Οποιος έγινε φανταστικός και απάνθρωπος εξαιτίας της κακής και μεγάλης
εξέλιξης του συναισθήματος, της γνώσης και της βούλησης, μπορεί παρόλα
αυτά να έχει την εμφάνιση ανθρώπου να παντρευτεί, να αποκτά παιδιά, να
απολαμβάνει τιμές και περιποιήσεις, αλλά όμως να σ τ ε ρ ε ί τ α ι, κάτω από μια
βαθιά έννοια το εγώ του Διότι στον κόσμο αυτό το εγώ είναι εκείνο για το
οποίο ρωτάει κανείς λ ι γ ό τ ε ρ ο αυτός είναι ο κίνδυνος να χάσει κανείς το
εγώ του, τόσο ήσυχα και ανεξιχνίαστα σαν να έχασε ένα τίποτε (Ein nichts)
Καμμιά απώλεια δεν επέρχεται τόσο ήσυχα
Κάθε άλλη απώλεια, ένα χέρι, ένα πόδι, 5 τάληρα, μία σύζυγος, κλπ γίνεται
15
έντονα αισθητή' '
Η έλλειυ,η εγκαθίδρυσης του εγώ δεν είναι μόνο έλλειιιη εγκαθίδρυσης του μή-
σωστού θανάτου, αλλά ακόμα και εγκαθίδρυση της μή-σωστής περατότητας'161
1121
ΒΛ S Kierkegaard ο π, σελ 29
1131
0 π, σελ 30-31
« dab das Selbst ze mehr es erkennt desto mehr sich selbst erkennt»
1141
Βλ Γρ Κωσταρά Ο φιλόσοφος της εσωτερικότητας, σελ 214
Για το πόσο ο Kierkegaard εξυμνεί την έννοια του Einzelnen Mensch δες: D Ritschi, Kierkegaard Kritik an
Hegels Logik Darmstadt 1971, σελ 261-262
Επίσης: G Rohr moser, Kierkegaard und das Problem der SubjektiVità't, Darmstadt 1971 σελ 402
1151
S Kierkegaard, Die Krankeitzum Tode, σελ 31
1161
31
Η φαντασία δεν είναι εδώ ο εξοβελισμός του εγώ στον χώρο της εκπΛήρωσης των
ιδανικών, μπροστά στην α δ υ ν α μ ί α πραγμάιωσή του στην γήινη πραγματικότητα, αλλά
είναι μάλλον ο εξοβελισμός της πραγματικά Χριστιανικής ζωής, σ' έναν χώρο επιστητού
όπου το πιο σημαντικό 8α ήταν η κατασκευή των πυραμίδων, ή τα ρωσικά κόρνα'171 Ενα
ολόκληρο οικοδόμημα ζωής, και μιακασολική διαπραγμάτευση γνώσης, δραπετεύει απ'
την πραγματική οντότητα του εαυτού για να ασχοληθεί με πράγματα που α π ε μ π ο λ ο ύ ν
τον εαυτό(18)
Αυτή είναι η έννοια του "Φανταστικού" της ύπαρξης, που διαφέρει από την γνήσια
Φαντασία
" Οταν η θέληση γίνεται φανταστική, εξατμίζεται το Εγώ α ρ κ ε τ ά , και ακόμα

περισσότερο Η θέληση γίνεται πια, όχι πάντα στον ίδιο βαθμό συγκεκριμένη,
ό σ ο αφηρημένη' 19 '
Η απελπισία λοιπόν μπροστά σε μια φανταστική Αθανασία γίνεται ένας τρόπος

έλλειυ,ης της σωστής αντιμετώπισης της θνητότητας
Αυτή η μορφή αναγωγής στο μεταφυσικό εκλαμβάνει τώρα έναν άλλο τρόπο, μια
καινούργια μορφή Γίνεται η απελπισία της θνητότητας που είναι ένας τρόπος έλλεα|ης της
σωστής Αθανασίας, ένας τρόπος έλλειυ,ης της μεταφυqlκής λύτρωσης
6) Η απελπισία του τέλους είναι η é/tòeign της πραγματικής απεφοσύνης.
Εκτός από την αδυναμία της σωστής αντιμετώπισης της θνητότητας, υπάρχει
ενταγμένη στην οντότητα της αλλοτρίωσης του εαυτού και η αδυναμία της ορθής ένταξης
στον χώρο της Αθανασίας με ταυτόχρονη άρνηση της σωστής αντιμετώπισης της
Αθανασίας και της απειροσύνης' 201
Η σχέση απείρου-περατότητας αλλοτριώνεται μέσα στην περιοριστικότητα
121
(Begrenztheit) και στην στενόμυαλη κοσμοθεώρηση του κόσμου (Bornierheit) ' Αυτό
Επίσης: S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 180-181 (IV 417)

Ακόμα για την έννοια της θνητότητας δες ο π, σελ 144
Βλ S Kierkegaard, DieKrankheitzum Tode, σελ 30
Επίσης σελ 32 όπως καν. «vergibt ein solcher Mensch sein Selbst»
Βλ S Kierkegaard, ό π, σελ 32 33
Καθώς και: M Theunissen ο π σελ 153-155
S Kiergegaard ο π σελ 30
S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 29-33
Βλ S Kierkegaard όπ σελ 33
32
αποτελεί μια αισθητική περιχαράκωση που εκφράζει την δόμηση του εαυτού από την
ενδοκοσμικότητα
Η απελπισία αυτή αγκιστρώνεται (Klammert) στον κόσμο(22> και η στενοκεφαλιά της
αποτελεί την έλλειυ,η της πρωταρχικής (Primitivität) στοιχειοθέτησης του κόσμου'231
Αρνείται τις δυσκολίες του κόσμου και τις υποβιβάζει μέσα στα όρια της
σκοπιμότητας σε απλές ενδοκοσμικές αντιξοότητες'241
Απελπίζεται έτσι για το τέλος της, αλλά αυτό το τέλος,για το οποίο εκφράζεται
απελπιζόμενη είναι ένα κάλπικο τέλος, απελπίζεται επομένως για ένα τέλος το οποίο είναι
υ,ευδαίσθηση της πραγματικής του οντότητας'251
Επειδή όμως το τέλος οριοθετείται απ' την ενδοκοσμικότητα, διεμβολίζεται μέσα
σε κάθε στιγμή ζωής μόνο με την έννοια της απώλειας της Βιολογίας, ή μόνο με την έννοια
της έλλειιιης της δραστηριότητας'261
Αυτή είναι η λάθος απελπισία της θνητότητας, και ταυτόχρονα η λάθος απελπισία
της διείσδυσης της αιωνιότητας στην χρονικότητα, δηλαδή της απειρωσύνης
Η τόλμη είναι πια καθαρή στάθμιση των δυνατοτήτων της επαγγελματικής
διάστασης, δεν αποτελεί καμμία τόλμη της ελευθερίας της ισότητας και οδηγείται στην
σιωπή για να κρύιιει τον εαυτό της'271
Κρύβοντας όμως τον ε α υ τ ό της, σιωπώντας μπροστά στον πραγματικό εαυτό,
σωπαίνει και μπροστά στην αιωνιότητα'281 Ακριβώς αυτή είναι η μο^φή της απελπισίας της
περατότητας (Endlichkeit)
"Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί κάθε δραστηριότητα, μαζεύει χρήματα, ασχολείται

με ενδοκομικές επιχειρήσεις γίνεται ίσως γνωστός στην παγκόσμια
Ιστορία "(29!
« Die Verzweifelte Bornierheit ist der Mangel an Primitivität»

1221
ΣΤΟ ίδιο σελ 32
1231
0 π σελ 32 Επίσης: S Kierkegaard Der Begriff Angst, σελ 75-76 (IV 331)
(24)
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 32-33
1251
ΣΤΟ ίδιο, σελ 33
Επίσης: Μ Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 144-145
(26)
Οπ,σελ33
(27)
S Kierkegaard, ο π, σελ 33
!28|
Ο π σελ 33
( beschäftigt mit allen Angelegenheiten der Zeitlichkeit»
Βλ M Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 159
(2
f S Kiegergaard, ο π, σελ 33
33
αλλά αυτό που του λείπει είναι πως μέσα σ' όλα αυτά χάνεται η έννοια του πνευματικού
εαυτού, και ο μη-εαυτός δεν μπορεί να έχει καν την δνητότητά του άρα και την Αδανασία
του'301
3 Η απελπισία σε σχέση με την δυνατότητα

α) Η απελπισία της δυνατότητας είναι η έλλειψη της αναγκαιότητας
Η πραγματικότητα για να περάσει στην ελευθερία, πρέπει να μεταβληθεί σε
δυνατότητα'311 Η δυνατότητα της ελευθερίας, είναι ακριβώς για την υ,υχολογία το πέρασμα
της δυνατότητας στην αναγκαιότητα' 32 '
Εισχωρώντας η δυνατότητα μέσα στην πραγματικότητα, μεταβάλλει την
πραγματικότητα σε μια ενδυνάμει απελπισία, γιατί την τοποθετεί μπροστά στην
ελευθερία' 331
Η αναγκαιότητα νικημένη απελπίζει τον εαυτό να αποδιώξει την δυνατότητα

ελευθερίας του, η οποία είναι το ινκόγκνιτο του Θεού στην χρονικότητα Η δυνατότητα
τότε τής ελευθερίας προαναγγέλεται στην απελπισία σαν η θετική αρνητικότητα της
αναγκαιότητας' 341
Οπως ο Σίλλερ έλεγε υπέροχα πως "ομορφιά είναι η ελευθερία μέσα στα
φαινόμενα"!35-1, έτσι ποιητικά, μπορεί να ειπωθεί πως
απελπισία είναι η δυνατότητα ελευθερίας μέσα στην

αναγκαιότητα'361, η οποία δεν έχει ακόμα εκπληρωθεί στην λύτρωση
της
Αλλά, ωστόσο, μια τέτοια απελπιζόμενη δυνατότητα, ή με διαφορετικό τρόπο

έκφρασης, μια απελπισία της ελευθερίας μ έ σ α στην δ υ ν α τ ό τ η τ α ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς της,
1301
Βλ S Kierkegaard ο π σελ 33
Βλ Επίσης: Liselotte Richter ό π σελ 148
1311
Επίσης: J Τζανάτας Bewegung bei Kierkegaard, σελ 93
132)
Βλ S Kierkegaard όπ,σελ 35
(33)
Βλ Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 36-37
Επίσης: Βλ S Kierkegaard, Philosophische Brocken, 70-72
1341
Βλ S Kierkegaard ο π, IV 238-239
1351
Πρβλ Schiller Über die Aisthetische Erziehung des Menschen, Philip-Reclam-Verlag, Stuttgard 1965, σελ
58 61
1 δ|
34
εκκολάπτει εντός της την δυνατότητα της λύτρωσης'37*

Δεν απελπίζεται λοιπόν μ ό ν ο η δυνατότητα αρνητικά μπροστά στην
ακράδαντη 8λίΐ)η της για την ακαταμάχητη δύναμη της στιβαρής και αναπόφευκτης
αναγκαιότητας, αλλά ταυτόχρονα α π ε λ π ί ζ ε τ α ι θετικά και η α ν α γ κ α ι ό τ η τ α όταν
εμφανιστεί ο μέγιστος εχθρός της που είναι η δυνατότητα της ελευθερίας στην
αναπαράσταση της ενσάρκωσης1381
Έτσι η δυνατότητα κατέχει την α ρ ν η τ ι κ ή θ ε τ ι κ ό τ η τ α της α π ε λ π ι σ ί α ς ,
εφόσον είναι άρνηση της αναγκαιότητας και θέση τής δυνατότητας λύτρωσης, και η
αναγκαιότητα κατέχει την θ ε τ ι κ ή α ρ ν η τ ι κ ό τ η τ α της α π ε λ π ι σ ί α ς εφόσον είναι
θέση του ντετερμινισμού και άρνηση της εκλογής της ελευθερίας
Ο εαυτός, ευρισκόμενος στο μέσο αυτής της δισημαντικότητας, αποτυπώνει επάνω
του την αναπαράσταση αυτού της διπολικής έντασης Η δυνατότητα και η αναγκαιότητα
αντιστοιχούν αδιάκοπα στις διαλεκτικές στιγμές της εκδήλωσης αυτής της σύμπλεξης και
η απελπισία εμφανίζεται ακριβώς τότε σαν δυνατότητα αιωνιότητας μέσα στα μάτια και
στον προσιτό χώρο της αναγκαιότητας'391
Αν ήταν μόνο δυνατότητα δεν θα μπορούσε να εκλάβει αυτή την εκδήλωση
εμφάνισης γιατί θα είχε καθαυτό μια λύτρωση ελευθερίας, αν ήταν μόνο ντετερμινισμός θα
αρνιόταν την απελπισία, γιατί δεν θα είχε λόγο να δεχθεί την δυνατότητα'40)
Ποτέ δεν υπάρ^ °ι καθαυτό δυνατότητα ή αναγκαιότητα Υπάρχει μάλλον μια
συμπαθητική αντιπάθεια και μια αντιπαθητική συμπάθεια
α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ς - δ υ ν α τ ό τ η τ α ς μέσα στο πλαίσιο της οντολογίας του εαυτού'411
"Οχι, το αντίθετο της ελευθερίας είναι η ενοχή, και το ανώτατο μεγαλείο της
είναι πως έχει πάντοτε να κάνει μόνο με τον εαυτό της προβάλλοντας πάντοτε
την ενοχή μέσα στην δυνατότητα της, συνεπώς εγκαθιδρύοντας την έτσι από
"(42)
μονη της
137)
ΒΛ S Kierkegaard, ο π, σεΛ 38
Επίσης: S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 51 (IV 323)
(38)
Βλ Μ Μακράκη, Hλυτρωτική δύναμη τον πόνου στην ζωή και το έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 110
(39)
Βλ S Kierkegaard Philosophische Brocken, IV 242
(Das Werden ist die Veränderung der Wirklichkeit durch die Freiheit)
Επίσης δες: M Theunissen, Der Begriff Ernst beiKierkegaard, σεΛ 48-49
<401
1411
Βλ S Kierkegaard DerBegriff Angst σελ 40 (IV 313-314)
(42)
S Kiegergaard Die Krankheit zum Tode σελ 131
35
όπου ένας καβαλάρης ακολουθεί ένα σπάνιο πουλί, έτσι που νιώσει πως κάδε
τόσο αυτό είναι πολύ κοντά του, και το ακολουθεί συνεχώς ώσπου χωρίς να το
ξέρει, βρίσκεται μέσα σε μια έρημο, και δεν μπορεί πια να δει τον δρόμο του(43;
Ακριβώς αυτό συμβαίνει και με την δυνατότητα της επιθυμίας, όπου το υποκείμενο
ακολουθεί την δυνατότητα144', αλλά με τέτοιο βαθμό ώστε με πόθο ελευθερίας,
μετασχηματίζει την δυνατότητα σε ακράτητη απελπισία, γιατί δεν μπορεί να οδηγηθεί στην
λύτρωση, αν δεν δεχθεί την δυνατότητα της ενσάρκωσης του Παραδόξου, και έτσι
καταστρέφεται απ' την ίδια αγωνία απ' την οποία μέσα στην αναγκαιότητα προσπαθούσε
να διαφύγει'451
β) Η απελπισία της αναγκαιότητας efvai η έλλειρη της δυνατότητας
Η αναγκαιότητα δεν απελπίζεται ως αναγκαιότητα, γιατί έχει εντός της καταργήσει

την ινκόγνιτο έννοια της δυνατότητας'46' Η ίδια όμως, ως κατάσταση, είναι ήδη μια
απελπισία χωρίς αυτοσυνείδηση Δεν γνωρίζει την αυτοσυνείδηση της, και ενώ θα έπρεπε
να γνωρίζεται απ' αυτήν αντιστρέφει τον εαυτό τής δυνατότητας εντός της και
παραμερίζοντας κάθε διάσταση ελευθερίας διακαθορίζει τον εαυτό της στον χώρο του
ντετερμινισμού'47'
Ο ντετερμινιστής δεν εκφράζει την αναγκαιότητα της μηχανοκρατίας, αλλά
προπάντων την αίσθηση του να απαλειφθεί απ' τον εσωτερικό χώρο της πίστης η
δυνατότητα της αγάπης να μετατρέι^ει την πραγματικότητα σε ελευθερία'481
Ο ντετερμινιστής αφορμάται κατά βάθος απ' την άρνηση της ελευθερίας
Η αποφασιστική διάσταση της λύτρωσης, είναι, το ότι για τον Θεό όλα είναι δυνατά
μέσα στην πίστη, κάτι που μεταβάλλει αυτόματα την δυνατότητα, σε μια διάσταση
διεμβολισμού της ενσαρκωμένης αιωνιότητας στο πεπερασμένο'491
(43)
Επίσης Μ Theunissen Der Begriff Ernst bei Soren Kierkegaard, σελ 45-47
1461
Βλ Μ Theunissen ο π σελ 46-47
Βλ J Τζανάτας, ο π σελ
1491
Βλ S Kierkegaard Philosophische Brocken,^242-243
Επίσης: J Τζανάτας, ο π, σελ 92-93
Ακόμα δες Μιχ Μακράκη, ο π σελ 109
36
Σε οποιαδήποτε περίπτωση μιας εγκόσμιας αδυνατότητας προσπέλασης βιοτικών

προβλημάτων, ή ακόμα μπροστά στην ακραιφνή μορφή των οριακών καταστάσεων, καμμιά
υπέρβαση δεν μπορεί να επιτευχθεί με την κ α θ α υ τ ό έννοια της δυναμικής της
προσωπικότητας, ή ακόμα στην περίπλεξη uè ένα εμπαθές και πεισματικό αυτεξούσιο'50'
Ο Κίρκεγκωρ φαίνεται πως μετά από την βασανιστική εμπειρία του "σκόλοπος εν
σαρκί" εντός του, έβαινε περισσότερο προς την διαλεκτική κατακυρίευση της υπόστασης
από την φράση του Θεού "αρκεί σοι η χάρις μου"'51'
Η δυνατότητα της ενδοκοσμικής βοήθειας δεν αρκεί, για την θεμελίωση της
υπέρβασης σ' ένα πρόσωπο γιατί μπορεί η δύναμη του πεπρωμένου να υπερκεράσει την
ένταση της αμυντικής δύναμης εκείνου που προσπαθεί να απαντήσει μόνο με τον
δυναμισμό του στην ποσοτική αυξημείωση της έντασης της πραγατικότητας'52'
Μόνο η πίστη κυριαρχεί ως πραγματική αντιπαράθεση στην Απελπισία'53' Η υγεία
της ύπαρξης δεν είναι η αρμονία της σωματικής υπόστασης'54' στην διαπίστωση της στην
εξωτερική οντότητα, αλλά το ότι η δ υ ν α τ ό τ η τ α της υ π έ ρ β α σ η ς λ ύ ν ε ι την
ε σ ω τ ε ρ ι κ ή α ν τ ί φ α σ η Το σωματικό δεν είναι παρά το αποτύπωμα μιας ύπαρξης
εκείνης της μη-διχασμένης απ' τον κατακερματισμό του μηδενός
Ετσι η αρρώστεια είναι το αντιφατικό του εσωτερικού εαυτού, που μπορεί να
οδηγηθεί στην υγεία απ' την άρση του διχασμού του
Η πίστη πλάθει την υγεία ως σωματική έκφραση της κατανίκησης της αντίφασης
Αυτή είναι η υγεία της πίστης Υγεία είναι πάνω απ' όλα η δυνατότητα να λύνονται οι
αντιφάσεις (Das ist die Gesundheit des Glaubens, Gesundheit ist überhaupt, Widerspruche
l o s e n zuKònnen) 1551
Εδώ θα πρέπει να παρατηρήσουμε την σύμπλεξη αιώνιου και σωτηριώδους
m
Βλ S Kierkegaard, Philosophische Brocken, IV 242-243
Επίσης: J Τζανάτας, ο π, σελ 92-93
Ακόμα δες: Μιχ Μακράκη ο π σελ 109
(50)
Επίσης: Gregor Malantzuk Ο σκάλοι) εν σαρκι'Εποπτεία 79 1983, σελ 396
1511
Βλ S Kierkegaard, Papier Χ, A 323
Επίσης: Gregor Malantzuk, ό π σελ 396-397
Η φράση αυτή είναι βέβαια παρμένη απ τον Παύλο
1521
Επίσης: M Theunissen, Der Begriff Verzweiflung, σελ 40
1531
Βλ Ο π, σελ 38 (Der Glaubende besitzt das ewig sichere Gegengift gegen Verzweiflung)
(54)
Οπ,σελ38
(551
S Kierkegaard, ο π, σελ 38
Για την έννοια της Gesundheit δες: Georg Gadamer Platon im Dialog, Gesammelte Werke, Band 7, J C Β Mohr
Tübingen 1991, σελ 400
Επίσης δες: M Theunissen, ο π, σελ 169
37
Στην περίφημη παράγραφο της σελ 36 της "Ασθένειας προς θάνατο", δα

αναφερθεί σε μία εντελώς ανορθόδοξη επιφανειακά, αλλά κατά βάθος βαθύτατα
ορθόδοξη ιδέα για τον Θεόί56)
Ενώ στην Καινή Διαθήκη ανακαλύπτει κανείς την θρησκευτική απόχρωση "τίποτα
δεν είναι αδύνατο μπροστά στο Θεό", ο Kierkegaard αντιστρέφει την απόχρωση αυτή, και
ταυτόχρονα την υπερτονίζει μετατρέποντας την σε μια άλλη μορφή διάστασης πως "ο Θεός
ε ί ν α ι το ό τ ι τα πάντα είναι δυνατά" ( so wie fur Gott alles möglich ist)(57) Αλλά μ' αυτήν
την αντιστροφή, (όπως ήδη το κατάλαβε και ο M Theunissen) δεν θέλει ο Kierkegaard να
πει πως κάθε τι που θα το θεωρούσαμε "μή-δυνατό" ή "αδύνατο" σημαίνει τα όρια της δικής
μας δυνατότητας μέσα στην ενδοκοσμικότητα, αλλά θέλει να πει πως σημαίνει μάλλον ότι
η έννοια της δυνατότητας χωρίς όρια είναι ακριβώς το σωτηριώδες (Rettende)'58' Ετσι το
σωτηριώδες είναι η απολυτοποίηση της δυνατότητας στην ελευθερία159'
Αλλά επειδή η έννοια της δυνατότητας χωρίς όρια είναι η αιωνιότητα, ακριβώς μ'
αυτόν τον ανορθόδοξο, αλλά τελικά ορθόδοξο τρόπο, η αιωνιότητα προσλαμβάνει μέσα
στη χρονικότητα την έννοια της σωτηρίας
Με τέτοια "παράδοξη" μορφή ενσάρκωσης, ο Kierkegaard διεκπεραιώνει την
έννοια του σωτηριώδους (Begriff der Rettende)
Ετσι η σωτηρία διεμβολίζει στον κόσμο την αιώνια δυνατότητα (Γι' αυτό και ο
Μίπα, που υποστασιοποιεί αυτή την μορφή, μέσα σε μια ακράδαντη πεποίθηση
πραγματοποιεί την περιπλάνηση του για να βρει τα χρήματα γιατί έστω και συγκαλυμμένα
και υποσυνείδητα γνωρίζει πως η αιώνια δυνατότητα είναι η ε γ κ ό σ μ ι α α π ό χ ρ ω σ η
της μορφής της σ ω τ η ρ ί α ς )<60)
Η υποχρεωτική εκδήλωση της αναγκαιότητας παρουσιάζεται στην μικροαστική

(Spie6burgerlichkeit) αντίληΐ)η της κοινοτυπίας'611 , απ' την οποία λείπει κάθε μορφή
μεταφυσικής εκδήλωσης του πνεύματος
1561
ΒΛ S Kierkegaard, ό π, σελ 38
Επίσης: S Kierkegaard, Der BegriffAngst, σελ 185
Ακόμα δες: Μ Μακράκη, Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Κίρκεγκωρ, σελ 326
ί57)
Επίσης δες: M Theunissen, Der Begriff Ernst beiKierkegaard, σελ 31
m
Βλ M Theunissen, Der Begriff Verzweiflung, σελ 113
Επίσης: M Theunissen, Ο αιτών λαμβάνει, in: Negative Theologie der Zeit, Frankfurt 1992 321-377
l59)
Παρόμοιο vta Ttç άλλες μορφές του σωτηριώδους στον Kierkegaard δες:
Μ Theunissen, Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 54
(60)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑδελφοίΚαραμαζώφ, μετ Α Σαραντίδου Δαρέμας, σελ 498-552 (Στο εξής: ΑΚ)
Βλ Μ Μακράκη, Ηλυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 202
1611
Βλ S Kierkegaard, ο π, σελ 39.
38
Ο μικροαστισμός είναι η ισοπεδωμένη πεζότητα δύο διαστάσεων του

Ντετερμινισμού και του Φαταλισμού'62'
Ενώ ο ντετερμινισμός είναι η παράδοση των πάντων στην αναγκαιότητα, ο
φαταλισμός προσεγγίζει την κ υ ν ι κ ή εδραίωση μιας πεποίθησης που μοιρολατρεί
απέναντι στην αδυναμία της να υπερβεί τους πόνους της ελευθερίας Ο Θεός λοιπόν του
φαταλισμού είναι η αναγκαιότητα'63' και η ξεπεσμένη αναγκαιότητα του κόσμου είναι η
πεζότητα που υποβιβάζει τα πάντα σ' έναν λήθαργο που είναι η ύπνωση του πνεύματος
μπροστά στη δυνατότητα της ελευθερίας του(64)
Η κοινοτοπία επομένως είναι η έ κ π τ ω σ η , η γήινη έκφανση της μεταφυσικής
αναγκαιότητας με την μορφή της ενδοκοσμικότητας
Η μικροαστική κοινοτοπία, η απώλεια της πνευματικότητας, ο Ντετερμινισμός και ο
Φαταλισμός(65), αποτελούν την τετραπλή σύμπλεξη της έλλειιιης της δυνατότητας στις
γήινες μορφές της γήινης αναγκαιότητας
Τα όρια της τιθέμενης αναγκαιότητας δεν είναι καθαυτό εμπόδιο για την έμπρακτη
υποστασιοποίηση του εαυτού (Selbstverwirklichung)'661 Απεναντίας μέσα στο αναγκαίο
μπορεί να υπάρχει η στιγμή μιας συνένωσης (Vereinigung) με την δυνατότητα, η οποία
αναδύοντας την επανάσταση της ελευθερίας μέσα στον χώρο της ελεύθερης υπόστασης,
χρησιμοποιεί την αναγκαιότητα ως την απαραίτητη περιχαράκωση που θα σπρώξει στην
ελευθερία, την χρησιμοποιεί μάλλον ως αρένα μέσα στην οποία θα πραγματωθεί η
συμμετοχή του ανθρώπου στη μίμηση του θείου πάθους
1621
(63)
Βλ Licelotte Richter, Glossar «zum Verständnis des Werkes», Sundikat 1984, σεΛ 139
ί64)
Επίσης παρόμοιο στην «Begriff der/rome» XIII, 166
(δ5)
Επίσης Liselotte Richter, ό π σελ 139
1661
Βλ J Τζανατας, Bewegung bei Kierkegaard, σελ 95
39
4 Η συσχέτιση της απελπισίας με την Υπέρβαση και την κοσμικότητα

α) H απελπισία μπροστά στο επίγειο
(Verzweiflung über das Irdisches)
Η απελπισία δεν γεννιέται μόνο απ' την διαστρέβλωση και τον κατακερματισμό της
εσωτερικής οντότητας του εαυτού,'11 αλλά και από την δυνατότητα υπέρβασης των
βιοποριστικών προβλημάτων και γενικά από τις οριακές καταστάσεις της
{2)
ενδοκοσμικότητας
Η απελπισία διακαθορίζεται έτσι απ' την μορφή του επίγειου Μπροστά στην
αδυνατότητα υπέβασης, νοιώθει την αγωνία όχι μπροστά στον εαυτό, αλλά στο πόσο 8α
υ π ε ρ κ ε ρ ά σ ε ι το πρόβλημα της εξωτερικότητας, του οποίου ο εξαφανισμός εξατμίζει
ταυτόχρονα τον εσωτερικό κόσμο που προκάλεσε την απόγνωση13'
Ο "εσωτερικός" κόσμος είναι σ' αυτήν την περίπτωση μόνο το αποτύπωμα των
εξωτερικών παραγόντων
Το επίγειο λοιπόν (Irdisches) δεν οδηγείται ποτέ στην αναγωγή που θα επιστρέιιει
στον πραγματικό εαυτό, αν και ωστόσο περιέχει εντός του μια υποβόσκουσα διαλεκτική
Το ίδιο το επίγειο είναι η καθαρή και άμεση αμεσότητα (Unmittelbarkeit) η οποία
μέσα της κατέχει έναν ποιοτικό στοχασμό141
Ενώ το ίδιο ανήκει πάντα στην ενδοκοσμικότητα, οι εσωτερικές διαλεκτικές του
σκέΐ)εις που αφορμούνται και οδηγούν στην περίσπαση απ' το υπερβατικό, οι ίδιες
εμπεριέχονται ήδη στην διαλεκτική, την οποία μονάχα ο συσχετισμός του εαυτού με το
Υπερβατικό θα γεννούσε
Ετσι το ίδιο είναι η αρνητική αμεσότητα του υπερβατικού
Ενώ το επίγειο είναι λοιπόν η αμεσότητα, η αμεσότητα αυτή έχει μία ποιοτική
αντανάκλαση στον εαυτό της (Reflexion in sich)'51
Η Reflexion είναι μόνο οι σκέυ,εις, πως, και με ποιο τρόπο, θα υπερκεραστεί η
τ υ φ λ ή στενοχώρια μπροστά στην πιθανότητα του μηδενός της μη-προσπελάσιμης
βιοποριστικής ή κοινωνικής προβληματικής Οποιαδήποτε υυχική έκφανση είναι μόνο η
αι
Δες επίσης: J Τζανατας ο π σελ 100 101
(2)
Βλ S Kierkegaard, ο π, σελ 53 Επίσης σελ 49 και σελ 53
(3)
Στο ίδιο σελ 54 60
Μι
Βλ S Kierkegaard, ο π σελ 49 καθώς και σελ 53
Επίσης δες: Μ Theunissen Der Begriff Ernst beiKierkegaard, σελ 53
151
S Kierkegaard, ó π σελ 55
40
εξάτμιση του εαυτού μέσα στην διαλεκτική της εγκόσμιας αδυναμίας, όπως
διακαθορίζεται απ' την χρονικότητα (Zeitlichkeit)'61
Έτσι, η απόγνωση του επίγειου, που είναι ταυτόχρονα και ε π ί γ ε ι α απόγνωση,

έχει μέσα της μια διαλεκτική Reflexion με την έννοια του "που 8α πάω" "τι 8α κάνω", όχι με
την δυνατότητα της ελευθερίας, μα με την μη-δυνατότητα του βιοτικού ξεπεράσματος
Η απελπισία, λοιπόν, μπροστά στο επίγειο είναι μια αμεσότητα με την μη-
συνείδηση της αμεσότητας, αλλά με ταυτόχρονη τυφλότητα πάνω στην συνείδηση της
αμεσότητας171
Επειδή η συνείδηση προκύπτει, έτσι, ως απόγνωση που δεν γνωρίζει το υπερβατικό,
παρά μονάχα ως αρνητική αμεσότητα, η απελπισία της δεν μπορεί να ξεπεράσει το
πρόβλημα, παρά μονάχα μ' έναν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό τρόπο ά μ υ ν α ς , ο οποίος, στην
περίπτωση που δεν ανταπεξέλδει στον δυναμισμό του εξωτερικού κινδύνου, οδηγείται
αυτόματα στην αδυναμία181
Α δ υ ν α μ ί α είναι επομένως η συνέπεια της απόγνωσης του επίγειου, πάνω στον

εαυτό, με μια ταυτόχρονη αίσθηση της επίγειας μη-υπέρβασης
Η αδυναμία είναι πάντα συνέπεια της επίγειας απόγνωσης, που αντιλαμβάνεται το
μηδέν μόνο ως άρση της αναπαυτικότητας (Behagliche)'91 και μέσα στην σύμπλεξη των
εννοιών "ευτυχία" "δυστυχία" "μοίρα"1101
Αντιλαμβανόμενη έτσι τον εαυτό, δεν μπορεί να ξεπεράσει την απόγνωση της
άρσης του Behagliche (αναπαυτικού) παρά μόνο ξαναγυρίζοντας στην ενδοκοσμική
αναπαυτικότητα που είναι η επεμπόληση των προβλημάτων
Μη θέλοντας ο εαυτός να γνωρίσει τον εαυτό, οδηγείται στην Illusion, που 8α

ζητήσει την συνδρομή της εξωτερικότητας, για να ερμηνεύσει τον χώρο των υ,υχολογικών
αιτιών του εαυτού
Η μοίρα είναι, λοιπόν, η ά ρ ν η σ η της ε ν δ ό τ ε ρ η ς μυστικής αιτίας του εαυτού,

με τη μεταστοιχείωση της ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό τ η τ α ς σε κοσμική αναγκαιότητα
Στο ίδ\ο σελ 56 και σελ 51

Ακόμα M Theunissen, ο π σελ 107
Επίσης Βλ Μ Μακράκη, Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard, σελ 303-304
(7)
(und indessen geht ganz richtig die Verzweiflung hinter seinem Rucken vor sich, ohne sein Wissen)
Επίσης δες Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 82-84
191
(Sogar begehrend ist dieses Selbst ein Dativ wie des Kindes «Mir!» Seine Dialektik ist das Behagliche und das
Unbehagliche seine Begriffe Gluck Unglück, Schicksal)
(1Q,
On σελ 50
41
Ταυτόχρονα, ο απελπίζαμενος επίγεια, που νοιώθει δυσδυμία μονάχα αν δα χάσει

την αναπαυτικότητα της καδημερινότητας, και του οποίου η αυτοσυνείδηση του εαυτού
είναι όπως το παιδικό (Mir!) (=δικό μου), [λες και αυτός ο εαυτός ήταν όλος δικός του] ο
ίδιος αυτός ο εαυτός του ακαδόριστου Mir, δεν έχει καν εαυτό με την έννοια της
πνευματικής συγκρότησης, αλλά η απόγνωση του είναι ότι δεν δ έ λ ε ι καν έναν εαυτό(11)
και ακόμα περισσότερο υποκαθιστά τον εαυτό με μια άχρωμη υποκειμενικότητα που δεν
δέλει νά ε π ι θ υ μ ή σ ε ι μέσα στον εαυτό της τον νέο εαυτό της πνευματικής ελευδερίας'121
Είναι τόση η τυφλότητα της άμεσης αμεσότητας, που, όταν δα αναγνώριζε την υφή
του νέου εαυτού της, δα προτιμούσε να επιστρέυ,ει στον παλιό, γιατί τότε την υπέρβαση της
τής την έδινε η εξωτερικότητα Μόνο οι εξωτερικές περιστάσεις αποτελούν γι' αυτόν τον
άνθρωπο της αμεσότητας μια ερμηνεία του κόσμου
Μοιάζει μ' εκείνον τον χωρικό, που, αφού τυφλωμένος στο μεδύσι, αγόρασε
καινούργιες κάλτσες και παπούτσια και ξάπλωσε στην μέση του δρόμου, όταν ένας αμαξάς
του φώναξε να φύγει από κει, εκείνος κοιτάζοντας τα πόδια του του είπε να προχωρήσει
γιατί αυτά δεν είναι τα δικά του πόδια'131
Ομοια με την απόγνωση του επίγειου, ο εαυτός δεν θέλει να αναγνωριστεί και
οδηγείται στην απελπισία της α δ υ ν α μ ί α ς , κάτι σαν μια απελπισία του εμπόρου
μπροστά στην διεκπεραίωση ή μή των εμπορικών συναλλαγών'14'
Ετσι, γνωρίζει την έννοια του εαυτού, αλλά τον γνωρίζει την στιγμή που δεν
ξ έ ρ ε ι τον εαυτό, τον γνωρίζει με μια έννοια αγνοώντας τον
Η επίγεια απόγνωση μοιάζει μ' εκείνον που ρωτάει τον ιερέα για την Αθανασία
(Unsterblichkeit) γιατί θέλει να εγκαταλειφθεί σ' αυτόν, γιατί πάλι ζητάει την εξωτερική
151
συνδρομή για πράγματα απ' τα οποία έχει απεμπολήσει τον εαυτό' Η ΐ)υχή σκέφτεται σ'
αυτήν την μορφή "απελπισίας" σαν να έχει ενός είδους τυφλή πόρτα (blinde Tur) στο πίσω
161
μέρος του εαυτού της και να μην γνωρίζει τα δραύσματα του εαυτού αυτού'
(11)
Βλ J Τζανάτας ο π, σελ 100
Επίσης δες: Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung σελ 108
1121
Επίσης δες: R Guardini, Die Denkbewegung Soren Kierkegaards, Darmstadt 1971 σελ 69
(13t
Βλ την περίφημη ιστορία που αναφέρει ο Kierkegaard στην σελίδα 52 της Ασθένειας προς θάνατο
(S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 52)
(14)
Οπσελ 52-53
(15)
Επίσης δες: M Theunissen, Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 55
(16)
42
Αυτή η απελπιζόμενη πλάνη'171 μοιάζει με την κοσμοδεώρηση της παιδικότητας,

που αντιλαμβάνεται μόνο την ενδοκοσμικότητα σαν την αμεσότητα της νεότητας που είναι
μόνο η φαντασίο^ση της ελπίδας (Illusion der Hoffnung/181 Ο νέος απελπίζεται για το
μέλλον οαν ένα παρόν in f u t u r o ' 1 9 1 ., ενώ ο γέρος απελπίζεται για ένα παρελδοντικό
παρόν
Σε κάδε περίπτωση, η συγκεκριμένη μορφή μη-δυναμικότητας υπέρβασης, η
συγκεκριμένη μορφή απόγνωσης για κάτι επίγειο, έστω κι αν ξεκινά απ' την κατηγορία του
ατομικού (Einzelnen), ταυτόχρονα είναι απόγνωση που διακαδορίζει και τις συνολικές
μορφές της επίγειας Totalitätbestimung'201, δηλαδή την ενδοκοσμικότητα και την
προσκαιρότητα Οσο πραγματικό κι αν είναι ένα γεγονός δα οδηγηδεί πάντα στην
αναγωγή της συνολικής δεώρησης της ενδοκοσμικότητας, μέσα στους όρους της οποίας
υπάρχει
Ετσι, το συγκεκριμένο επίγειο γεγονός παρότι είναι κατεξοχήν συγκεκριμένο
γίνεται συνολική αναφορά της διαλεκτικής της επίγειας εμμένειας, και εμπεριέχει την όλη
φιλοσοφία της! Γιατί όμως συμβαίνει αυτό,
Επειδή ακόμα και μέσα στο επίγειο κρύβεται η απελπισία του αιώνιου, (γιατί η
οποιαδήποτε απόγνωση παραπέμπει στην ολότητα του μηδενός), ένα αποτύπωμα απ' αυτό
περνάει στο ότι το ατομικό επίγειο έχει μέσα του την συνολικότητα της επίγειας διάστασης
και οδηγεί στην συνολική κοσμοδεώρηση της εμμένειας Επειδή λοιπόν μέσα του κρύβεται
η αναπαράσταση του αιώνιου'211, το επίγειο επαναλαμβάνει στον εαυτό του αυτή την
αναπαράσταση, και από συγκεκριμένη αδυναμία σ' ένα πραγματικό άλυτο κοσμικό
πρόβλημα, μεταβάλλει αυτήν την αδυναμία σε διαστοχασμό για την συνολική αδυναμία
της εμμένειας'22'
Με το ποιοτικό αυτό άλμα οδηγείται κανείς στην απελπισία του αιώνιου'(23)
(17)
1181
Στο ίδιο, σελ 56-57
(19)
Οπσελ58
(20)
Στο ίδιο
Επίσης δες: Μ Theunissert, Der Begriff Verzweiflung, σελ 90
(Die Totalitat besteht nicht unabhängig von Ihm; sie entsteht erst durch Totalisierung)
<21)
Επίσης δες: M Theunissen ο π, σελ 89
(22)
Βλ S Kierkegaard, ο π, σελ 53 καδώς και σελ 57
Βλ Επίσης: Μ Μακράκη, Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard, σελ 287-289
1231
Το ποιοτικό άλμα αποτελεί μια βασική κατηγορία στο κέντρο της Κιρκεγκωριανής σκευής (6λ S
Kierkegaard Philosophische Brocken, IV 236 Ακόμα στο: Unwissenschaftliche Nachschrift, VII 91)
43
8) Η απελπισία μπροστά στο Αιώνιο ή η επαναφορά στον εαυτό.

(Verzweiflung am Ewigen)
Η απελπισία του επίγειου είναι ήδη μιά μομφή συνολικότητας της εμμένειας, και
ταυτόχρονα σ υ ν ο λ ο π ο ί η σ η της γήινης κοσμοοεώρησης (das Irdische im Ganzen)'11
Εχοντας όμως την ολότητα, παραπέμπει, παρά την επίγεια αφορμή της, στην
α μ φ ι β ο λ ί α για την 6α8ύτερη οντότητα του εαυτού'2'
Επαναφέροντας τον εαυτό, επαναφέρει ταυτόχρονα και την αμφιβολία για την
αλλοτρίωση, ή μή του εαυτού μπροστά στο Υπερβατικό, εφόσον αυτός ο εαυτός τίδεται
μόνο απ' την μεταφυσική του οντότητα'3'
Ο διαστοχασμός του επίγειου είναι πάντα η έκπτωση της διαλεκτικής του αιώνιου
(Ewiges), και εμπεριέχει εντός της την αναπαράσταση της διαλεκτικής αυτής, μεταφέροντας
στις επίγειες μορφές απόγνωσης την αντανάκλαση των μορφών των οντολογικών
συγκρούσεων των κόσμων εκείνης'4' Η ασθενής θέληση να ανακαλύυ,ει κανείς τον Θεό,
αλλοτριωνόμενη στον εαυτό μεταφέρεται στην ασθενική θέληση του επίγειου, και έτσι
βυθίζεται στον αυτόδιχασμό της'5'
Ό απελπιζόμενος γνωρίζει ο ίδιος πως είναι η αδυναμία να αφήνει το επίγειο

να τον πλησιάσει τόσο πολύ, καταλαβαίνει πως είναι αδυναμία να απελπίζεται
Αλλάαντί με σωστό τρόπο να ωθήσει τον εαυτό του να φύγει μακριά από την
απελπισία προς τον χώρο της πίστης, απογοητευμένος μπροστά στον Θεό για
την απελπισία του, βυθίζεται πιο πολύ στην απελπισία και απελπίζεται για την
αδυναμία του"'6'
Αυτή η διάσταση εκφράζει την διαβάθμιση της απελπισίας μέσα στην συνείδηση
του εαυτού, γιατί αποδεικνύει πως η αδυναμία είναι η μεταφερόμενη προς τα έξω κοσμική
μορφή της βαθύτερης διαπίστωσης πως η βαθύτερη έκφανση του αδύναμου είναι η
αδυνατότητα της υπέρβασης'7'
111
Επίσης δες: Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung, aéh 101
12)
(3)
Βλ M Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard σελ 53
(4)
Ακόμα δες: J Τζανάτας Bewegung bei Kierkegaard, σελ 92
(5)
Βλ Μ Theunissen, Der Begriff Verzweiflung σελ 100-103 Επίσης: J Τζανατας
on σελ 100
(δ|
S Kiegergaard ο π σελ 60
(7)
Βλ J Τζαυάιας ο π σελ 100
44
18
Η αδυναμία είναι το ίδιο το αποτέλεσμα της μη-ανακάλυυης του Θεού ', με την
μορφή της ασθενούς συνείδησης του πάσχοντος
C εαυτός στην ακρότητα της απελπισίας του, ή δα οδηγηθεί στο ποιοτικό άλμα της
εύρεσης του Υπερβατικού, ή θα μεταφέρει στον ερμητισμό (Verlossenheit) την ανάλωση της
(9)
εγκόσμιας μή-υπέρ6ασής του
Οταν ο Θεός δεν θέσει τον εαυτό, ώστε αυτός στην αυτοσυνείδηση του να
αναπαράγει την σχέση η οποία τον έθεσε, τότε ο μή-τιθέμενος εαυτός δεν απελπίζεται nta
ηο)
υπερβατικά για τον Θεό, αλλά ε γ κ ό σ μ ι α γ ι α τ ο μ ή - υ π ε ρ β α τ ι κ ό
Ως εαυτός μπορεί να απελπιστεί μόνο για το Υπερβατικό, διαφορετικά δεν θα ήταν
τιθέμενος εαυτός, αλλά ταυτόχρονα, ως τέτοιος μή-τιθέμενος εαυτός ε ν τ ό ς του εαυτού
θ έ τ ε ι έναν άλλο εαυτό, που απελπίζεται για το επίγειο111'
Ετσι με την μορφή του πρώτου εαυτού απελπίζεται για έναν εαυτό που είναι
αντίθετος από κείνον που θα του πρόσφερε και θα χορηγούσε σ' αυτόν την απελπισία
του'12'
Μ' αυτόν τον τρόπο ποτέ δεν υπάρχει πραγματική απουσία απελπισίας για το
αιώνιο, παρά υποβόσκουσα κρυμμένη απελπιζόμενη μορφή του επίγειου113'
Μ' αυτόν τον τρόπο εκδηλώνεται η αποκάλυυ,η της περίεργης διαπίστωσης πως η
ακρότητα της απελπισίας βρίσκεται πιο κοντά στην λύτρωση,114' ακριβώς γιατί προσεγγίζει
την ανώτερη διαβάθμιση του °αυτού ;ν
Ο ερμητισμός αποτελεί την αντιστρόφως ανάλογη μορφή αυτής της πίστης, γιατί
τ α υ τ ό χ ρ ο ν α , ενώ δεν θέλει να έχει τον εαυτό του στην λύτρωση, έχει αρκετό εαυτό
ώστε να αγαπά τον εαυτό του με το να εγκλειστεί σ' αυτόν115'
"Αυτό που κρύβει ο ερμητισμός απ' τον ερμητισμό του είναι κάποτεκάποτε
τόσο φρικιαστικό που δεν τολμάει να το εκφράσει ούτε και στον ίδιο του εαυτό,
Επίσης Βλ Μ Μακράκης Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελΓ76-
177
|8>
Βλ Μ Theunissen, Der Begriff Verzweiflung, σελ 70
(9)
Επίσης δες: S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 136,137 (IV 398-340)
(ι0)
(1U
Walter Rest Kontroverstheologische Relevanz Kierkegaards, στο συνολικό έργο της Buchergessellshcaft
Darmstadt 1971 σελ 162-163
1121
Βλ S Kierkegaard on σελ 60 66
Επίσης δες: Μ Μακράκη Εμμένειακαι Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard, σελ 208
<13)
Βλ S Kierkegaard, ο π σελ 60,66
1141
(15)
Επίσης δες: Μ Μακράκη ό π σελ 144
45
γιατί εκφράζοντας το 8α του φαινόταν πως διαπράττει καινούργιο αμάρτημα, ή

16
πως και πάλι βρίσκεται σε πειρασμό"' '
Ο ερμητισμός έχει αντεστραμμένη την έννοια της αιωνιότητας, κατακερματίζει τον

εαυτό του σε κομμάτια, και διαπραγματεύεται την σχέση του εαυτού με τον εαυτό του,
171
χωρίς την τιθέμενη σχέση με το Υπερβατικό'
Στρέφεται προς την αυτοσυνείδηση του εαυτού, αλλά με την συνείδηση του εαυτού
ο οποίος δε θέλει να είναι ο ίδιος ο εαυτός του (Bewußtsein des Selbst, das er nicht sein
will)'181
Οταν η υπέρβαση του δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, και η απελπισία
191
δυναμοποιείται, τότε μεταφέρει την δύναμη του σε μια πεισματώδη απάντηση' γιατί δεν
201
εκπληρώθηκε απ' τον κόσμο η ανταπόκριση στον εγκλεισμό του'
"Η εξωτερίκευση μπορεί νάχει κιόλας νικήσει, αλλά την ίδια στιγμή ο
ερμητισμός επιχειρεί την έσχατη του προσπάθεια, κι είναι πανούργος ώστε να
μεταβάλλει την ίδια την εξωτερίκευση σε εξαπάτηση, και τότε νίκησε ο
ερμητισμός"'211
Η ακρότατη έννοια του ερμητισμού αυτού, είναι η αυτοκτονία'221 όχι ως έκφραση

μηδενισμού, αλλά ως έκφραση απόλυτου πείσματος, που θέλει να καταδείξει στον κόσμο,
ή να του προσδώσει την αμαρτία του, για τον εγκλεισμό του ερμητικού και για την έκφραση
της αυτοχειρίας του
Ερμητισμός του πείσματος είναι
η υποχρεωτική μεταφορά των τύυ,εων στον κόσμο, ως έκφραση αυτοτιμωρίας

του για την άρνηση της δικαίωσης του εγκλειόμενου, έτσι ώστε η αυτοκτονία
(16)
S Kiegergaard, Der Begriff Angst, σελ 132 (IV 395)
(171
Οπ σελ 63
Επίσης δες: S Kierkegaard Der BegriffAngst σελ 122-127 (IV 386-391)
1181
(19)
Βλ M Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 64
m
i21)
S Kiegergaard Der BegriffAngst σελ 132 (IV 395)
1221
Βλ S Kierkegaard Der BegriffAngst, σελ 188 (IV 424)
Επίσης: S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 64
Γ
46
του ερμητισμού να είναι η αντιστρόφως ανάλογί·. αχέση της πραγματικής

θλίυ/ις του μεγαλείου' 23 '
Το πείσμα είναι η λάθος χρησιμοποίηση του αιώνιου1241, απελπίζεται δηλαδή κανείς

με το να θέλει ο ίδιος να είναι ο εαυτός του
Ο ερμητισμός έχει μέσα του την αντεστραμμένη μορφή τής βοήθειας τής
αιωνιότητας, αυτή που 8α εκφραζόταν με την έννοια πως κατέχει μέσα του αρκετό θάρρος
να χάσει τον εαυτό του για να κερδίσει τον εαυτό του'25', με την μόνη διαφορά πως εδώ
συμβαίνει μια αντιστροφή Εχει αρκετό θάρρος για να κερδίσει τον εαυτό του, θάρρος που
το χρησιμοποιεί εναντίον του για να χάσει τον εαυτό του (26)
"Για το να απελπιστεί κανείς να θέλει τον ίδιον τον εαυτό του χρειάζεται την
συνείδηση ενός εαυτού χωρίς τέλος Αυτός ο χωρίς τέλος εαυτός είναι, κυρίως,
μόνο η θεωρητικότερη μορφή, η πιο αφηρημένη δυνατότητα του εαυτού "(27)
Ετσι ο εαυτός διχάζεται άλλοτε στην αφηρημένη έννοια ίου εαυτού και άλλοτε
στην συγκεκριμένη μορφή του'281 γιατί διεμβολίζει εντός του την αφηρημένη έννοια του
καλέσματος του εαυτού απ' τον Θεό ( 2 9 ) , ενώ παράλληλα συνειδητοποιεί την αδυναμία της
πεπερασμένης ύπαρξης, και ταυτόχρονα έχει την αυτοσυνείδηση να γνωρίζει, απ' την
άλλη, πως το κάλεσμα του Θεού είναι συγκεκριμένο μέσα στην ενσάρκωση
Ενώ η ενσάρκωση είναι συγκεκριμένη, η αντίληΐ)η του Θεού είναι ταυτόχρονα

αφηρημένη
Το πείσμα είναι λοιπόν μιά ά ρ ν η σ η της ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς , με μια λ ά θ ο ς

ε ν σ ά ρ κ ω σ η , είναι η απελπισία για την ίδια την αδυναμία του εαυτού να λυτρώσει την
301
διπολικότητα της εσωτερικής αντίφασης, στην αγάπη και στην θυσία'
1231
Αυτό προκύπτει απ την ανάλυση των παραγράφων για την Schwacheit im Trotz του Kierkegaard καθώς και
απ' την ερμηνεία του Theunissen στο «Begriff Verzweiflung» (σελ 81-83)
1241
Βλ M Theunissen ο π, σελ 78
1251
(26)
Δες επίσης: S Kierkegaard Der Begriff Angst, ash 147-148 (IV 409)
(27)
S Kiegergaard Die Krankheit zum Tode, σελ 66
(28)
Βλ M Theunissen on σελ 101-102
(29)
Επίσης δες: Wilhelm Anz Philosophie und Glaube beiKeirkegaard, Bucher Gesselschaft Darmstadt 1971, σελ
210-211
<30|
Επειδή όμως η δυσία γι' αυτόν 8α ήταν δύναμη, χρησιμοποιεί μια λάθος θυσία
απέναντι στο υ,ευδεπίγραφο και στη; χυδαιότητα, και στην πρώτη ένδειξη αδυναμίας
απέναντι στον κόσμο μεταιρέπει αυτή την θυσία σε δυναμικό πείσμα για να εξαναγκάσει
στην πίστη
Η εξαναγκασμένη πίστη, με την σειρά της, μη δημιουργημένη απ' τον κόσμο,

γεννάει το πείσμα ενάντια στον ίδιο αυτό κόσμο και τελικά γεννάει το μίσος, ενάντια σ'
αυτόν,ιένα μίσος που επιστρέφει στον εαυτό ως οντολογικός μηδενισμός' 31 '
Με την βοήθεια του αρνητικού εαυτού (negatives Selbst), θέλει να ανακαλύι^ει τον
πραγματικό εαυτό, και παράγοντας αυτόν τον αρνητικό εαυτό, με πείσμα α ρ ν ε ί τ α ι , στην
συνέχεια, τον εαυτό αυτό (32)
Η μορφή αυτή της απελπισίας του πείσματος μπορεί να δομηθεί σε δύο εξέχουσες
μορφές
α) στο handelndes Selbst (έμπρακτη πραγμάτωση του πείσματος του εαυτού) και
6) στο leindendes Selbst'331 (πάσχουσα μορφή του πείσματος του εαυτού)
Οταν ο εαυτός κατέχει το handelndes Selbst, εδραιώνεται μόνο στην τυφλή

εμπορεύσιμη και πειραματική' 34 ' σχέση του κόσμου, ενώ ο leindendes Selbst, τοποθετεί τον
άνθρωπο στην δέση ΤΠΓ σοβαρότητας μπροστά στο Θεό, με το να εγκαινιάσει στην έννοια
της πάσχουσας μορφής την θ υ σ ί α !'351
Επειδή όμως η δυσία, αν δεν έχει την μεταφυσική έννοια της ενσάρκωσης,
διατρέχει τον κίνδυνο της αυτοκαταστροφής, αυτή η αυτοκαταστροφή διατρέχει τον δρόμο
στις κοινωνικές μορφές της ζωής και εμφανίζεται πάνω εκεί σαν αναπαράσταση της ουσίας
με την μορφή του χλευασμού του κόσμου
Το πείσμα απαντάει με πόλεμο αυτόν τον χλευασμό, και έτσι, ενώ αποδέχεται την
δυσία, κατά βάθος μ' αυτή την αντιμετώπιση του, είναι σαν να θέλει να απεμπολήσει την
θυσία, και να την υποκαταστήσει με την δύναμη' 361
1311
Κατεξοχήν τέτοιες μορφές πείσματος βρίσκουμε στο Ντοστογιεφσκικό έργο στην Ναστάσια Φιλίποβνα
(Ηλίθιος) και στον Σταυρόγκιν (Δαιμονισμένοι) Ειδικά σ' αυτές τις περιπτώσεις η απελπισία γεννιέται ως
ανταπάντηση σε μια 6α8ιά αναζήτηση πίστης που αλλοτριώθηκε απ' τον κόσμο
1321
1331
1341
Στο ίδιο
(35)
Βλ S Kierkegaard Abschliescende unwissenschaftliche Nachschrift, VII 450
Επίσης δες: M Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 54
1361
ΒΑ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 67
Επίσης για το βαθύτερο νόημα αυτής της υποκατάστασης δες: Ντ Λώρεντς Ο μεγάλος ιεροεξεταστής του
Ντοστογιέφσκι στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981 σεΛ 66-71
48
Πείσμα είναι επομένως
η υποκατάσταση της θυσίας με την δ ύ ν α μ η , διατηρώντας όμως ταυτόχρονα

μια εσωτερική πεποίθηση στη δύναμη της θυσίας1371
Ο Kierkegaard θα πει θαυμάσια πώς

"η αρνητική φόρμα του εαυτού εξασκεί την Λυτρωτική έκφραση ακριβώς όπως
την δεσμευτική δύναμη"'381
Επειδή η θυσία κρύβεται μέσα στην αρνητικότητα, το πείσμα ε μ π ε ρ ι έ χ ε ι μέσα

του την θ υ σ ί α με την μορφή της αυτοκαταστροφής, ενώ ταυτόχρονα στην
α ρ ν η τ ι κ ό τ η τ α του γνωρίζει την θ ε τ ι κ ό τ η τ α της θυσίας Αυτή η αμφιβάλλουσα
μορφή του εαυτού της απελπισίας, μπορεί να οδηγηθεί στο να προβάλλει σαν ένα
σταυρόλεξο (ein Ratsei) τον (ψυχικό κόσμο1391 στον εαυτό της
Η απολυτοποίηση της δυναμοποίησης αυτής της μορφής της απελπισίας είναι ο
δαιμονισμός1401
Σε μια εκπληκτική παράγραφο της "Ασθένειας προς θάνατο" ο Kierkegaard θα
αναφέρει πως ο δαιμονικός ζητάει στο έσχατο την διάσταση τ ης θυσίας Την στιγμή όμως
που όλος ο ουρανός και ο Θεός θα του προσφερθούν σ' αυτό, ο ίδιος δεν θέλει πια την
προσφορά, αρνείται αυτή την λύτρωση του, διότι την θεωρεί αντίθετη προς την
αυτοταπείνωση (Selbst-Vernichtung της θυσίας)1411
1421
Ξεκινάει με την απόλυτη αφαίρεση (Abstraktion) της δυσίας, και τελικά μέσα
στην συγκεκριμένη μορφή της ενσάρκωσης (Fleischwerdung), αλλοτριώνει την θυσία με
την μορφή της αυτοκαταστροφής της για να πείσει τον δαιμονικό εαυτό πως δεν αρνήθηκε
την αυτοθυσία της θυσίας'431
(37,
1381
1391
Στο ίδιο, ό π σελ 68
Για την έλλειΐ|η της βεβαιότητας -παρεμφερές φαινόμενο στην άρση της εσωτερικότητας- δες: S Kierkegaard,
Der Begriff Angst, σελ 144-146 (IV 405-406)
1401
Επίσης: S Kierkegaard, Der BegriffAngst σελ 122-130 (IV 387-394)
1411
Βλ M Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 54 Για την Selbst Vernichtung δες όλο το
κεφάλαιο 450 στο «Τελικό μη επιστημονικό χειρόγραφο» [Unwissenschaftliche Nachschrift VII 450)
(4Ζ)
(43)
Βλ S Kierkegaard Der BegriffAngst σελ 132 (IV 395)
Επίσης: S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 70
49
[Η εκπληκτική αυτή διαλεκτική εφαρμόζεται με κατεξοχήν ιδιοτυπικό τρόπο στο

παράδειγμα της Νασιάσιας Φιλίποθνας από τον "Ηλίθιο", το οποίο και 8α αναλύσουμε
εξονυχιστικά - όπως και τις άλλες μορφές δαιμονισμού του Ντοστογιεφσκικού έργου - σε
κάποια άλλη εργασία μας]
Οσο, επομένως, μεγαλύτερη έκφραση πνευματικότητας υπάρχει σ' ένα πρόσωπο,
τόσο περισσότερο Βαίνει σ' αυτό αυξανόμενη η προσοχή με μια δαιμονική εξυπνάδα, της
διαλεκτικής του εσωτερικού εαυτού του'441
Ακριβώς όμως αυτή η απείρως αυξανόμενη προσοχή, είναι η σπινθηροβόλα ευφυΐα
της π ε μ π τ ο υ σ ί α ς του δ α ι μ ο ν ι κ ο ύ , που είναι η άρνηση με θετικότητα145'
Η αδυναμία του πείσματος μεταφέρει την σχέση του εαυτού, αλλοτριωνόμενη προς
τα έξω(46), το πείσμα της αδυναμίας την μεταβάλλει σ' έναν αναρχικό αγώνα της
ασυμμετρίας της ιιυχής, που συσχετίζει υποχρεωτικά το Nichtselbstseinwollen με το
Selbstseinwollen (τη θέληση του να μην υπάρχει ο εαυτός με τη θέληση του είναι του
εαυτού)
Ολόκληρη όμως η οντολογική σχέση του εσωτερικού εαυτού και οι τέτοιου είδους
συσχετισμοί του αποδεικνύουν πως ο εσωτερικός κόσμος δεν είναι ποτέ ακραιφνής
υ,υχολογικός, αλλά πως η υ,υχολογική του έκφανση είναι αποτυπωμένη μορφή του
υπερβατικού
i Η ΐ)υχολογική έννοια επομένως της απελπισίας πρέπει να εισχωρήσει στον χώρο
της μεταφυσικής
Τότε μετατρέπεται ως κατεξοχήν απελπιζόμενη μεταφυσική, σε α μ α ρ τ ί α (47)
m
Στο ίδιο
1451
Βλ Οκτάβιο Πα8, Ο διάβολος και ο ιδεολόγος, στο: Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981 σελ 162-163
(46)
Βλ Μ Theunissen, Der Begriff Verzweiflung, azh 84
1471
Σχετικά με την αναγωγή της ί)υχολογίας στην Δογματική δες:
S Kierkegaard, Der BegriffAngst, σελ 21 (IV 296) Επίσης IV 427
Ακόμα: S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 73
50
Διαφοροποιήσεις Σ ω κ ρ α τ ι κ ή ς κ ο σ μ ο θ ε ώ ρ η σ η ς α π ' τη
Χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ο τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς τοιι κηκηιί
5 Η Σωκρατική έννοια της αμαρτίας και η ουσιώδης διάκριση της από την
ελευθερία της Χριστιανικής εκλογής
Για την Σωκρατική OKÉyn η έννοια της "αμαρτίας" είναι έννοια μ ι α ς μ ο ρ φ ή ς
" ε ν ο χ ή ς " απέναντι στην ά γ ν ο ι α(1)
Η "αμαρτία" είναι μόνο, μέσα στα όρια της Ηθικής, η ά ρ ν η σ η της συνείδησης να
οδηγηθεί στην α υ τ ο γ ν ω σ ί α του εαυτού της, και να γνωρίσει τις σκέι/εις και τις επιταγές
της Π ο λ ι τ ε ί α ς , ή την ολότητας των εννοιών
Η μη-θέληση του Δικαίου, για τον πυρήνα της Σωκρατικής κοσμοθεωρίας, δεν είναι
θέληση του μή-Δίκαιου(2) ή ακόμα άρνηση της συνείδησης του, εφόσον δεν γνωρίζει
συνειδητά το Δίκαιο,
αλλά είναι απλώς η ά γ ν ο ι α του και ταυτόχρονα η άγνοια της έννοιας της Δικαιοσύνης
στην γενικότητα της'31
Μέσα στην διαλεκτική της σκέυ,ης και στην θέληση της Πολιτείας, το ότι κανείς δεν
είναι με την "θέληση ή με την γνώση του κακός" δεν σημαίνει πως κάποιος με τη θ έ λ η σ ή
του π ρ ά τ τ ε ι το μ ή - δ ί κ α ι ο , ούτε ότι με την θ έ λ η σ η του Δ ι κ α ί ο υ πλάθει το μ η -
δ ί κ α ι ο μέσα στην α λ λ ο τ ρ ί ω σ η του πρώτου, αλλά απλώς σημαίνει (για τα όρια της
Σωκρατικής κοσμοαντίληυ,ης) πως δ ε ν έ χ ε ι κ α τ α λ ά β ε ι το δ ί κ α ι ο ( 4 )
Η "αμαρτία" στο χώρο της Σωκρατικής σκέμ,ης είναι πάντα ο οντολογικός χώρος
της άγνοιας Ο Kierkegaard όμως διείδε βαθιά την δυσαρμονία στο κέντρο της Σωκρατικής
κοσμοθεώρησης, που καταλήγει πάντα στα όρια του ηθικού και του ειρωνικού®
Ή δυσαρμονία στον Σωκρατικό καθορισμό είναι τώρα, ότι αυτός αφήνει
α κ α θ ό ρ ι σ τ ο (Unbestimmt), πως η Άγνοια μπορεί καλύτερα από πολύ κοντά
να κατανοηθεί, ποια είναι η κ α τ α γ ω γ ή της κλπ"'61
111
S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, όη, σελ 83 88
Βλ Johann Τανάτας, ό π σελ 59-60
|2)
S Kierkegaard όπ σελ 87-88
Επίσης για την έννοια του Ethik-Religiöse δες: Michael Theunissen Der Begriff Ernst beiKierkegaard'σελ 118-
121
131
S Kierkegaard, ο π σελ 90
(Αυτή η 8έση 8α χρησιμοποιηδεί αργότερα για την σχέση Wissen με το Unrechte και το Rechte)
Μ)
S Kierkegaard, ο π, σελ 87-88
151
Στο ίδιο σελ 84 καδώς και στο ίδιο σελ 87 και 89-90
(6|
S Kierkegaard ο π, σελ 82
51
Είναι, λοιπόν, αυτή μία προγονική (ursprungliche) Αγνοια, είναι η κατάσταση μέσα
στην οποία η ανθρωπότητα δεν θ έ λ ε ι να γ ν ω ρ ί ζ ε ι για την Αλήθεια, ή είναι μήπως μια
παραγόμενη,μεταγενέστερη Άγνοια,'7'
Εάν η άγνοια ανήκει κ α θ α υ τ ό , στον οντολογικό καθορισμό της και δεν ανήκει
μόνο στην σοφιστική αντιδιαστολή του καθορισμού της ως α ν α π α ρ ά θ ε σ η με την
έννοια του Ο ν τ ο ς ( 8 ) τότε ο συνειδητός της χώρος που η Σωκρατική διαλεκτική
προϋπόθεσε ως απαραίτητο για την μέθεξη του Οντος στην έννοια του Καλού'91, δεν αίρει,
ή δεν θ ά π ρ ε π ε κ α θ ό λ ο υ σε καμμιά περίπτωση να ά ρ ε ι τον συνειδητό χώρο του
αντίθετου του(10)
Απεναντίας, μέσα στα στενά όρια της Διαλεκτικής, εφόσον το κακό ή το άδικο
αποκτούν το ν ό η μ ά τους απ' την α ν τ ι π α ρ ά θ ε σ η με την έννοια του Καλού, που μόνο
αυτό καθαυτό υπάρχει ως εγκόσμιο απείκασμα της μέθεξης, θα έπρεπε και η
σ υ ν ε ί δ η σ η του κ α κ ο ύ να ε ν τ α χ θ ε ί στον χώρο αυτό, εφόσον διαμορφώθηκε απ'
την οντότητα του καθαυτό Αγαθού
Επομένως, η Άγνοια είναι ήδη μέσα στην συνείδηση της γ ν ώ σ η της ά γ ν ο ι α ς ,
εφόσον η γνώση προκύπτει απ' την αυτογνωσία του Αγαθού
Η Σωκρατική έννοια της άγνοιας (Unwissenheit) δεν μπορεί να σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι
την "ποιοτική διαφορά μεταξύ ειδωλολατρίας και Χριστιανισμού"'111 και αυτή ακριβώς η
διπολική αντιμετώπιση της μεταφέρει τον διχασμό ΟΤΓ κέντρο της σκέυ,ης της Η έννοια
λοιπόν της "κατανόησης" της συνείδησης, καθώς και της έννοιας του Κακού δεν είναι μόνο
μιά έννοια In Abstrakto'121, αλλά μια έννοια που προκύπτει απ' την σ υ ν ε ί δ η σ η της
ενσάρκωσης
Αυτή η έννοια του κατανοώ μετατρέπεται σε μια άλλη έννοια κατανόησης (Verstehen y31 που αυτή την
φοράείναιησυνειδητοποίηση τ ής Offenbarung του Ärgernis'141 (Αποκάλυυ,ης του Σκανδά λου).
<7>
S Kierkegaard ο π, σελ 84 Επίσης η ίδια ιδέα στα Philosophische Brocken για την πρώτη και δεύτερη γενιά
της αμαρτωλότητας
S Kierkegaard Philosophische Brocken, σελ 88-90 (IV255-IV257)
(8)
Βλ Πλάτων Σοφιστής, 258 Α-Β καθώς και:
Μιχ. Μακράκη, Οι δύο διαστάσεις της ελευθερίας στην φιλοσοφική και θρησκευτική σκεμη του
Ντοστογιέφσκι εκδ Imago 1984, σελ 89
(9)
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 84 καθώς και Πλάτων, Φαιδρός, 250 Β-6 και προπάντων:
Πλάτων, Φαίδων, 100 B-e
1101
Βλ S Kierkegaard ο π, σελ 84 καθώς καν. S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 114-115 (IV 380-IV 381)
1Π)
Δες επίσης για την έννοια ποιοτικού - ποσοτικού στο: Johann Τζανάτας, ο π σελ 52-56 Επίσης η έννοια του
άλματος (Sprung) στο κεφάλαιο «Knotenlinie von Maalverhaltnissen» του Hegel (Jub Ausg 4 455-462)
(12)
Βλ S Kierkegaard, Der BegriffAngst σελ 9 (W 285)
(13)
1141
52
Εκείνος που θα οδηγηθεί στην δεύτερη κατανόηση, και θα ανακαλύι^ει την

Distinktion (Λεπτότατη διάκριση) μεταξύ Verstehen και Verstehen, θα δει, ότι η διάκριση
προκύπτει ακριβώς στην θ έ λ η σ η της συνείδησης μ π ρ ο σ τ ά στην ε λ ε υ θ ε ρ ί α της
ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς να διαλέξει την εκλογή της Opfer ή της μη-Öpf er (θυσίας ή μη θυσίας)
Ετσι η ά γ ν ο ι α, δεν είναι μόνο ο "άλογος" ή ο α ρ ν η τ ι κ ό ς ό ρ ο ς της γνώσης
μόνο λογικά-διαλεκτικά, παρά η μ η - θ έ λ η σ η της ε κ λ ο γ ή ς της ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς απ'
την οποία προκύπτει η συνείδηση της γνώσης
Η ά γ ν ο ι α, επομένως, χριστιανικά, είναι
η συνειδητή μή θέληση (bewuftliche unbewuftes)

( 15)
τής σ υ ν ε ί δ η σ η ς τής γ ν ώ σ η ς τής θ υ σ ί α ς
Η διάκριση αυτή της διπλής οριοθέτησης πρέπει να προσλάβει τον χαρακτηρισμό

της ανάμεσα στο " μ π ο ρ ώ " της κατανόησης και στο " θ έ λ ω " της κατανόησης'161
Για την Κιρκεγκωριανή OKéyn η απεμπόληση αυτή της διάκρισης οδηγεί σε
βαθύτατα σφάλματα Πρέπει Βαθύτατα να καθορίσουμε ανάρ,εοα στο "δεν θ έ λ ω να
καταλάβω" και στο "δεν μ π ο ρ ώ να καταλάβω"'17'
" Η μή-ικανότητα να μπορείς την κατανόηση, δεν σημαίνει σε καμμιά

περίπτωση την ά ρ σ η της θ έ λ η σ η ς της κ α τ α ν ό η σ η ς , αλλά μπορεί
ακριβώς να αποτελεί την θέση της'181
Η άρνηση της ικανότητας, σημαίνει, για την Σωκρατική σκέμ,η, ά ρ ν η σ η της

δ υ ν α τ ό τ η τ α ς να μ π ο ρ ώ να θ έ λ ω την δ ι ά σ τ α σ η του κ α κ ο ύ , γιατί μέσα στην
κατανόηση του δεν μπορώ το "ίδιο το θέλω του"
Το μη-μπορώ όμως της κατανόησης θα ήταν, κάτω απ' τα ίδια όρια, άρνηση και της
ί δ ι α ς της ά γ ν ο ι α ς της κατάστασης ενώ σε μια βαθύτερη διαλεκτική ή δ η κ α τ έ χ ε ι
την γ ν ώ σ η της ά γ ν ο ι α ς του
(15)
ΣΤΟ ίδιο σελ 121 77 107. Επίσης S Kierkegaard, Der BegriffAngst, σελ 166-167 (IV 426-427) καθώςκαι
Michael Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 51-54
Η ίδια μορφή της άγνοιας θεωρείται ότι υπάρχει στην ανυπαρξία υποστασιοποίησης του Κακού: Βλ Μ
Μακράκη, Οι δύο διαστάσεις της ελευθερίας στην Φιλοσοφική σκέυη του Ντοστογιέφσκι, σελ 89
(16)
1171
ll8)
S Kierkegaard όπ σελ 90 καθώς και Michael Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 168
53
Ό Σωκρατικός καθοριμός μας βοηθά εδώ με τον ακόλουθο τρόπο Όταν

κάποιος δεν πραγματοποιεί το δίκαιο, τότε αυτός δ ε ν το έ χ ε ι καταλάβει Η
κατανόηση του είναι μια διαμόρφωση (σχηματισμένη ανάπτυξη), η
διαβεβαίωση του να έχει καταλάβει είναι μια έλλειυ,η σωστής δικαιοσύνης
Αυτό είναι μια τεράστια απόσταση του Είναι από την Αλήθεια με την μορφή
του μεγαλύτερου δυνατού δρόμου της"|19)
Ετσι η Σωκρατική anoyn πραγματοποιεί ένα διαλεκτικό άλμα που μ ό ν ο με την

α ν α γ ω γ ή της ά γ ν ο ι α ς στην σ υ ν ε ί δ η σ η και στην συνέχεια με την α ν α γ ω γ ή της
σ υ ν ε ί δ η σ η ς στην σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ η της α μ α ρ τ ί α ς μπορεί να αποκτήσει μια
θεμελίωση
"Ο Χριστιανισμός το πιστοποιεί αυτό στέρεα με την βοήθεια του
201
παραδόξου'"
Αντίθετα η σύγχρονη φιλοσοφία είναι, έστω και καρτεσιανά, πάντα

(211
ειδωλολατρική Ο Kierkegaard γράφει
"Και ακριβώς το ίδιο είναι τελικά το μυστήριο σε ολόκληρη τη νέα φιλοσοφία

Και αυτό είναι το εξής Σκέπτομαι άρα υπάρχω Το σ κ έ π τ ε σ θ α ι είνπι
Ε ί ν α ι ! (σε αντίθεση, αυτό χριστιανικά θα πει Σε αντιλαμβάνομαι με τον
τρόπο που εσύ πιστεύεις, ή, ο τρόπος που πιστεύεις αυτό Είναι π ι σ τ ε ύ ε ι ν θα
πει Είναι!)
Καθένας μπορεί να δει πως η σύγχρονη φιλοσοφία, δεν είναι τίποτα
221
περισσότερο ή λιγότερο, παρά μια ειδωλολατρία'
Μας απομένει να δούμε με ποιο τρόπο η ειδωλολατρία παρήγαγε την έννοια της
άγνοιας, η οποία, κατά βάση, είναι μια παραγόμενη έννοια της συνειδητοποίησης, και ό χ ι
, , (23)
π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ η της
Η μη-συνειδητοποίηση, ή αλλιώς η Σωκρατική άγνοια του κακού,
1191
S Kiegergaard, ο π σελ 88
1201
Στο ίδιο (Για το παράδοξο δες ακόμα: Μ Μακράκη Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του
Kiegergaard, σελ 260-268)
1211
Επίσης για το παράδοξο και το Άλμα δες: S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 67 136 καδώς και: Μιχ
Μακράκη Εμμένεια και υπέρβαση στην φιλοσοφία του Κίρκεγκωρ, σελ 259
122)
S Kiegeigaard on σελ 88-89
|23)
Στο ίδιο σελ 84 κααώς και στα: Philosophische Brocken, IV 262-267
54
"Είναι μια άγνοια, ή είναι ίσως μιά υστερότερη παραγόμενη άγνοια μέσα στην
. (24)"
πτώση,
Η έννοια του "ουδείς εκών κακός" είναι μια παραγόμενη μεταγενέστερη έννοια της
πτώσης της κατανόησης και υπάγεται στην ποιοτική διάκριση της δεύτερης γενιάς της
αμαρτωλότητας ως σχέση αμαρτίας του ανθρώπου με τον εαυτό του,25)
Η Σωκρατική διαλεκτική επιστρέφει στην προηγούμενη πρωταρχική έννοια της

αμαρτωλότητας, με ελλιπή όμως τρόπο1261
Ενώ δέχεται την άγνοια του απόλυτα Κακού απ' τον κακό, άρα και την διάπραξη του
χωρίς την κατανόηση της υφής του, δέχεται εξίσου απεριόριστα στον καλό την απόλυτη
κατανόηση της υφής του αντίθετου, δηλαδή του απόλυτα Καλού'27'
Ετσι κατά βάθος η απόλυτη συνειδητοποίηση προκύπτει απ' την Β ρ ώ σ η απ' το
δέντρο της γ ν ώ σ η ς , αλλά ταυτόχρονα αρνείται στο κακό την ελευθερία της
συνειδητοποίησης
Είναι μια η θ ι κ ή α ν α π α ρ ά σ τ α σ η της σ υ ν ε ί δ η σ η ς χωρίς την αναγωγή της
στον ίδιο τον χώρο της αυτοσυνείδησης1281
Στον χώρο της ελληνικής σκέυ,ης, που για τον Kierkegaard ήταν
"πολύ αισθητική, πολύ απλοϊκή, πολύ ειρωνική και πολύ μορφολογικά αστεία"
η έννοια της αμαρτίας δεν υπερβαίνει ποτέ τα όρια του ηθικού'291
Η ηθική δεν μπορεί παρά να κατανοήσει την έννοια του παραδόξου μορφολογικά
1301
μέσα στην ακινησία (Stillstand) της διαλεκτικής
Η πνευματική ζωή όμως δεν είναι ποτέ ακινησία ή κατάσταση, παρά το

γ ί γ ν ε σ θ α ι της δ υ ν α τ ό τ η τ α ς 1 3 1 1 (Werden der Möglichkeit)
(24)
S Kiegergaard Die Kzankheit zum Tode, σελ 84
' S Kierkegaard Philosophische Brocken, σελ 90 (IV 257-261) καθώς και Γρηγ Κωσταρά S Kierkegaard, Ο
Φιλόσοφος της εσωτερικότητας, σελ 166-168
1271
S Kierkegaard, ό π, σελ 84 88
(28Ì
Βλ S Kierkegaard ο π σελ 112 (Aber je mehr Selbst desto intensiver die Sunde) καθώς και σελ 114
Βλ Επίσης όλο το κεφάλαιο για την σχέση της Sunde με την Bewubtsein
(29>
Βλ S Kierkegaard on, σελ 86 89 Επίσης δες: Μ Μακράκη, ο π, σελ 149-150
Βλ S Kierkegaard ο π, σελ 89 (Im Geistesleben gibt es Keinen Stillstand) καθώς και S Kierkegaard Der
Begriff Angst, σελ 9 (IV 285)
Βλ S Kierkegaard Philosophische Brocken, σελ 70-73 (IV 237-240) Επίσης στην «Ασθένεια προς
θάνατον» όλο το κεφάλαιο για την «απελπισία της δυνατότητας»
55
Μέσα στη δυνατότητα υπάρχει το απόλυτο της ελευθερίας, ενώ μέσα στην
αναγκαιότητα η σχετικότητα'32'
Αν λοιπόν, αντιστρέφοντας, αρνηθεί κανείς το απόλυτο της ελευθερίας ως

εκλογής, α ρ ν ε ί τ α ι ήδη την ε Λ Λ ε ι y η σ ω σ τ ή ς δ υ ν α τ ό τ η τ α ς , επομένως ερνείται
όχι μόνο την συνείδηση της άγνοιας, αλλά και την δ υ ν α τ ό τ η τ α στην α μ α ρ τ ί α να
είναι άγνοια!
"Αν ήταν η αμαρτία άγνοια, τότε η αμαρτία, κυρίως, δεν θάταν εκεί! Ακριβώς
γιατί η αμαρτία είναι κ α τ ε ξ ο χ ή ν συνείδηση! Αν πάλι η αμαρτία ήταν κάτι
τέτοιο, δηλαδή η άγνοια να είναι (αμαρτία) γύρω απ' το σωστό, έτσι ώστε
κάποιος εξαιτίας του να κάνει το μη-σωστό, τότε δεν θ ά τ α ν κ ά ν ε κ ε ί η
ι ιι ( 33)
αμαρτία
Ο Kierkegaard διαβλέπει Βαθιά την έ λ λ ε ι υ , η τ ι μ ι ό τ η τ α ς στην Σωκρατική

αντιμετώπιση
Αν δεχτεί κανείς την αμαρτία ως άγνοια α π ε μ π ο λ ε ί την α μ α ρ τ ί α απ' τον
' ' e (341
χ ω ρ ο της σ υ ν ε ί δ η σ η ς
Αλλά ακριβώς η συνείδηση της αμαρτίας, και κάθε έκφανσης αμαρτωλότητας
τ
προϋποθέτει την συνείδηση αλλιώς θα οδηγείτο στην άρνηση να συνειδητοποιήσει ον
εαυτό της Η συναίσθηση της αμαρτίας είναι ή δ η μια μορφή αυτοσυνείδησης του
εαυτού'351, με την έννοια ότι πρέπει κανείς να συνειδητοποιήσει τον εαυτό του για να
συνειδητοποιήσει ταυτόχρονα την αμαρτία του!
Άρα η συγκρότηση του εαυτού είναι ήδη συγκρότηση της
σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ η ς , επομένως και συνειδητοποίηση της συγκρότησης της αμαρτίας
Η συγκρότηση του εαυτού, όταν επιτευχθεί βαίνει α ν τ ι σ τ ρ ό φ ω ς α ν ά λ ο γ α με την
συγκρότηση της αμαρτίας, και όταν ο εαυτός ε π α ν α σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί η αμαρτία
36
α π ο σ α θ ρ ώ ν ε τ α ι και κ α τ α κ ε ρ μ α τ ί ζ ε ι την δ ε δ ο μ έ ν η σ υ γ κ ρ ό τ η σ η της' '
Ετσι η επανασύνδεση του κατακερματισμένου εαυτού ε ί ν α ι κ α τ α κ ε ρ μ α τ ι σ μ ό ς τής
1321
S Kierkegaard ό π σελ 70,73 Επίσης δες Johann Τζανάτας, Bewegung bei Kierkegaard σελ 92-94
S Kiegergaard, Die Kzankheit zum Tode, σελ 84
(34)
S Kierkegaard, ο π, σελ 84 καθώς και: S Kierkegaard Der Begriff Angst, σελ 134-136 (καθώς και ολόκληρο
το κεφάλαιο IV)
1351
Βλ S.Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 114, σελ 41-42
Ολόκληρη η αναγωγή του Irdisches στο Ewigen στηρίζεται ακριβώς στην αυτοσυνείδηση του εαυτού (σελ 59-
62)
<36>
S Kierkegaard ο π, σελ 59-60 Επίσης δες Μιχάλη Μακράκη ο π, σελ 330-331
56
ε γ κ α θ ι δ ρ υ μ έ ν η ς α μ α ρ τ ί α ς , και αυτό εκφράζει την αντίστοιχη μορφή, πως, όπως

μέσα στον απελπιζόμενο χώρο ο απελπισμένος δεν μπορεί να πεθάνει'37', η μη-8ανάτωση
του αποκτά την αντιστοιχία της στο ότι ο θ ά ν α τ ο ς του ε α υ τ ο ύ στην πνευματική του
ενότητα είναι ο μη-θ ά ν α τ ο ς της α μ α ρ τ ί α ς , άρα ο μη-θάνατος του είναι η θνητότητα
(Das Sterben) της αμαρτίας'381
Στους "Αδελφούς Καραμαζώφ" ο παράξενος επισκέπτης θανατώνει την αμαρτία
του την στιγμή που ανακαλύπτει τον εαυτό του'391 Οικειοποιούμενος εντός του τη θυσία,
θ α ν α τ ώ ν ε ι τον θ ά ν α τ ο , και εφόσον η απελπισία είναι "Ασθένεια προς θάνατον" η
θυσία είναι θ α ν ά τ ω σ η του θ α ν ά τ ο υ , δηλαδή θανάτωση της απελπισίας140'
Η Σωκρατική αντιμετώπιση, ενώ δέχεται την θυσία (παρότι η ομοιότητα Χριστού και
Σωκράτη έγκειται ακριβώς στην ανομοιότητα τους), ενώ δέχεται το ότι ηενσάρκωση
π ρ ο σ δ ί δ ε ι την Α λ ή θ ε ι α στην σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ η , ταυτόχρονα α ρ ν ε ί τ α ι στον
κακό να έχει την ελευθερία της γνώσης της μηθυσίας του, άρα τού α ρ ν ε ί τ α ι το ότι η μη
ε ν σ ά ρ κ ω σ η του θα ά ρ ε ι την γ ν ώ σ η της σ υ ν ε ί δ η σ η ς του! Επομένως η "πόση"
του κώνειου είναι " ε ν σ ά ρ κ ω σ η " στον χώρο τής υποστασιοποίησης τής ύπαρξης τής
έκφρασης της δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , ενώ η μη-πόση του δεν είναι ά ρ σ η της
ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς της υ π ο σ τ α σ ι ο π ο ί η σ η ς του Κ α κ ο ύ , άρα και της συνείδησης της,
' - (41)
παρα μ "s ν ο η άγνοια του ; ι».
Ετσι, η απόλυτη έκφραση του Δικαίου, δέχεται στην μισή διαλεκτική της ανάπτυξη
την υποστασιοποίηση τής "ενσάρκωσης" τής καθολικής γνώσης και του απόλυτα Αγαθού,
ενώ ταυτόχρονα, στον υπόλοιπο μισό διαλεκτικό της δρόμο α π ε μ π ο λ ε ί την
απολυτότητα της συνείδησης του απόλυτα Αδίκου
Ο βαθύτατος δ ι χ α σ μ ό ς στο κέντρο της Σωκρατικής σκέυ/ις, είναι, ότι ενώ
απολυτοποιεί την συνείδηση με την διαλεκτική σκέμ,η, και ε π ο μ έ ν ω ς συνειδητοποιεί με
την διάκριση της αυθεντικότητας ή της μη αυθεντικότητας την άγνοια, ταυτόχρονα
α π ε μ π ο λ ε ί την ά γ ν ο ι α απ' τον χ ώ ρ ο της σ υ ν ε ί δ η σ η ς , και ξ ε χ ν ά ότι με
σ υ ν ε ί δ η σ η σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ε ί την ά γ ν ο ι α , άρα δεν μπορεί να άρει, πως εφόσον με
137)
Βλ S Kierkegaard, ο π σελ 18-19 (So ist dies zum-Tode-Krank sein das Nicht-sterben Können)
(38)
S Kierkegaard, ο π σελ 39 31
|39)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι Αδελφοί Καραμαζώφ, Δαρέμας Αδήνα XX, σελ 387-388 και 389-390 καθώς και:
Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 198199101
(40|
Βλ S Kierkegaard DieKrankheitzumiode, σελ 11-13 κασώς και: Μ Μακράκη, ο π, σελ 337
1411
Βλ S Kierkegaard, ο π σελ 90 καδώς και: S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 154-155 (IV 414) Επίσης:
Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του Κακού, ο π σελ 76
57
συνείδηση συνειδητοποιεί την άγνοια, με όμοιο τρόπο με μια παρόμοια συνείδηση πρέπει
να συνειδητοποιεί κ α ι την μή άγνοια!
Επομένως
η α μ α ρ τ ί α π α ρ ά γ ε ι την σ υ ν ε ί δ η σ η του εαυτού της και των τύι^εών της,

αντλούμενη από την ελευθερία της μη-εκλογής και ό χ ι το κ α λ ό την γενική
έννοια της συνείδησης του από την;απολυτότητα(421
Αν η συνείδηση γεννιόταν απ' την αφηρημένη έννοια του Καλού, χωρίς την
ενσάρκωση της θυσίας, τότε το Κακό, αρνούμενο την θυσία του, θα είχε εντός του το ί δ ι ο
του το σ χ ί σ μ α, εφόσον δεν θα μπορούσε να ενσαρκώσει τον εαυτό του παρά μόνο στην
αφηρημένη αρνητικότητα
Το Κακό όμως είναι κατεξοχής ενσαρκώσιμο όχι μόνο Αφαίρεση του Κακού,
κατέχει πραγματική υπόσταση και δεν μπορεί να γεννηθεί μόνο απ' το σχίσμα ή την
αντιπαράθεση με την αντιδιαστολή του όντος' 431
Η αρνητικότητα υπονοεί την άρνηση μιας απαρχής ή μιας άμεσης καταγωγής,

ενός πρώτου όρου, είναι λοιπόν σχίσμα, όμως το σχίσμα αυτό πηγαίνει από την
ποικιλία στην αντίθεση και ξ α ν α γ υ ρ ί ζ ε ι από την α ν τ ί θ ε σ η στον
ε α υ τ ό του (άρνηση της άρνησΓ -) ιu
441
Ωστόσο η επιστροφή προς το Ενα είναι και πάλι σχίσμα'
Εφόσον λοιπόν ο Σωκράτης οδηγείται στην πόση του κώνειου, πράττοντας την
χιμαιρική αυτή πράξη, με την έννοια όχι μόνο της βιωματικής κατάστασης, αλλά με την
έννοια της πραγματικής ενσάρκωσης του δικαίου στους κόλπους της πολιτείας, η απόλυτη
συνειδητοποίηση του καλού που υπάρχει σ' αυτόν, σημαίνει πως τ α υ τ ό χ ρ ο ν α
κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι η έ ν ν ο ι α του α π ό λ υ τ α κ α κ ο ύ
Διαφορετικά, η συνείδηση θα ήταν δ ι χ α σ μ έ ν η να σκέφτεται τον εαυτό της,

άλλοτε οριζόμενη απ' την α π ό λ υ τ η έ ν ν ο ι α της καθαυτό γνώσης, και άλλοτε απ' την
ΒΛ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σεΛ 103-105, καδώς επίσης και για την μεταμέλεια
S.Kierkegaard, Der Begriff Angst, σεΛ 138-139
ΜΜακράκη, Οι δύο διαστάσεις της Ελευθερίας στην φιλοσοφική και Θρησκευτική σκεμη του
Ντοστογιέφσκι εκδ Imago 1984 σεΛ 89 Επίσης ΒΛ ΠΛάτων, Σοφιστής, 257Β και 258 Α-Β Επίσης την
περίφημη παράγραφο 259 Α
ί44)
ΒΛ Hegel Phänomenologie des Geistes, Suhrkamp 1970, 3 Band σεΛ 23-25, καθώς και R; Garaudy, Hegel,
ο π, σεΛ 52, σεΛ 116
58
α ν α ί ρ ε σ η της ικανότητας να αναγνωρίζεται ή έστω να αυτοσυνειδητοποιεί την άρνηση

της' 4 5 1
Δεν μπορεί ο καλός να είναι εκών καλός και ο κακός μη-εκών κακός, γιατί αυτό 5α
οδηγούσε στην δ ι σ η μ α ν τ ό τ η τ α της α π ό λ υ τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς , η οποία στην
οριοθέτηση και τον καθορισμό της καλωσύνης σκέφτεται με την α π ο λ υ τ ό τ η τ α και
ταυτόχρονα στην οριοθέτηση της μη-καλωσύνης σκέφτεται με την μη-α π ο λ υ τ ό τ η τ α
Στην δεύτερη περίπτωση αποκτά παντελώς άλλη μορφή, και διαστοχαζόμενη με

την μη-απολυτότητα της συνείδησης του μη-Αγαθού, αρνείται την ίδια την μισή της
συνείδηση, με την οποία στοχάστηκε την απολυτότητα του Αγαθού' 461
Σ' ολόκληρο το Ντοστογιεφσκικό έργο η μαρτυρία των ηρώων, α κ ό μ α και μ έ σ α
στην α π ό λ υ τ η α ρ ν η τ ι κ ό τ η τ α πιστοποιεί την απόλυτη συνείδηση της αμαρτίας'471
Αν θελήσουμε να θεμελιώσουμε την Σωκρατική επιχειρηματολογία στο
Ντοστογιεφσκικό έργο, ο Ρασκόλνικωφ, με αυτή την έννοια, με την ίδια την μη-
ι κ α ν ό τ η τ α δ ι ά κ ρ ι σ η ς του κακού, με την ίδια την μη-θέληση του κακού, θα έπλαθε
το κακό, το οποίο δεν θα το γνώριζε στην αυτόνομη του ύπαρξη πράττοντας το'481
Αρα, η πράξη του δεν θα ήταν απελπιζόμενη, και ως τέτοια δ ε ν θα ε ν ε ί χ ε την
συνειδητοποίηση των τύΐ)εων και δεν θα μπορούσε να λυτρωθεί στην θυσία και στην
ελευθερία, δεν θα μπορούσε καν να φιλήσει το σταυροδρόμι της μύχιας λύτρωσης
Το κακό δεν θ ά τ α ν κάν κ α κ ό μη-αντλούμενο απ' την συνειδητοποίηση της
θυσίας
Απεναντίας ο διεμβολισμός και η ένταξη του κακού στον χώρο της ελευθερίας,
σημαίνει πως ηελευθερία δ ί ν ε ι και στο ί δ ι ο το κ α κ ό την σ υ ν ε ί δ η σ η !
"Ο Σωκράτης, μη κατανοώντας την έννοια της αμαρτίας, απεμπόλησε την
ελευθερία της συνείδησης απ' το κακό, και έτσι το κακό είναι μη-ε λ ε ύ θ ε ρ ο ,
άρα ανήκε στην μη-γνώση<491
ΒΛ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, οέΚ 5368

Εδώ προκύπτει ο εσωτερικός διχασμός της συνείδησης που εκδηλώνεται στην διπολική μορφή άλλοτε να
απελπίζεται κανείς στο να μην θέλει να είναι ο εαυτός του και άλλοτε να απελπίζεται ακριβώς στην
αίσθηση ότι 8α είναι οευατόςτου!
' ' Το ίδιο μοτίβο αντεστραμμένο παρουσιάζεται στον Σοφιστή 263 B-C καθώς και 257 Α-D σχετικά με το
«έτερον» των όντων
|47)
Βλ S Kierkegaard on, σελ 67 καθώς και: Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 146 147
(48)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι Εγκλημα και Τιμωρία σελ 56-60 και 163 Αντίθετα η απόλυτη κατανόηση της
συναίσθησης του κακού θα οδηγήσει στην λύτρωση (Στο ίδιο σελ 164 και 181-184) Επίσης Βλ Μ Μακράκη
Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ν ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 105
(49)
Βλ S Kierkegaard ο π, σελ 90 Επίσης δες: Μ Μακράκη, ο π σελ 118 και 73-76 Επίσης: S Kierkegaard Der
Begriff Angst σελ 134-135 (IV 379-381)
59
Η απελπισία όμως είναι ακριβώς η ύ y ι σ τ η σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ η του Κακού τη

στιγμή που αυτό συνδέεται και τη στινμή που αποκτά μια ταυτόχρονη ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή
σ χ έ σ η με την ελευθερία της θέλησης για λύτρωση150'
Η TUyn ως έκφραση της οντολογικής μορφής της αμαρτίας διακαθορίζεται ακριβώς

ως
ο διεμβολισμός της ύΐ(ΐστης αυτοσυνείδησης του κακού μ έ σ α στην ί δ ι α την

έ ν ν ο ι α τής ε π α ν α φ ο ρ ά ς τής μ ε τ ά ν ο ι α ς , ε ί ν α ι η ίδια η καταστροφή
του κακού απ' το εσωτερικό του, ως οντολογική πραγματικότητα τής άρνησης,
που όμως ανήκει στην ελευθερία'511
Είναι επομένως η ύμ,ιστη μεταφορά και αναγωγή του κακού στην ύ y ι σ τ η

σ υ ν ε ί δ η σ η τηςαμαρτωλότητας(52)
Μόνο, λοιπόν, με την αναγωγή στην αμαρτία, το "κατανοώ" γίνεται κατανοώ, αλλά
με την έννοια του 6 ι ώ ν ω και ε ν σ α ρ κ ώ ν ω α π ό λ υ τ α την σ υ ν ε ί δ η σ η
Η ελευθερία ακολουθεί την απόλυτη εκλογή της Ακόμα και μη-θέλοντας να
εκλέξει, ε κ λ έ γ ε ι να μην ε κ λ έ ξ ε ι α κ ό μ α και μ η - ε κ λ έ γ ο ν τ α ς 1 5 3 1 , και έτσι είναι
υ - ε ύ θ υ ν η ακόμα και στην εκλογή της μη-ελευθερίας της, επομένως η άγνοια είναι ο
ί δ ι ο ς ο ο ν τ ο λ ο γ ι κ ό ς χ ώ ρ ο ς της σ υ ν ε ί δ η σ η ς
Η συνείδηση επομένως
αποκτά το νόημα της α π ό την θ υ σ ί α και δ ε ν προσδίδει το νόημα της στην

θυσία Η θυσία πλάθει την Α λ ή θ ε ι α της συνείδησης γ ι α τ ί η
ε ν σ ά ρ κ ω σ η π λ ά θ ε ι τ η ν ι δ έ α Αυτό το νόημα έχει η φράση "Εγώ ειμί η
Αλήθεια" "Η αλήθεια για τη ζωή και την απολύτρωση από το κακό βρίσκεται
στην σταυρική θυσία και την ανάσταση του Χριστού"'541
<50)
ΒΛ S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 152-153 (IV 394) καθώς και για την διαλεκτική του κακού ως
υποβόσκουσα εκδήλωση σωτηρίας
1511
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 124-125 Επίσης δες: Μ Μακράκη, ο π σελ 76-78
1521
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst, σελ 134-135
(53)
Βλ Ζ Ρ Sartre Ο Υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, μετ Κ Σταματίου, εκδ Αρσενίδη, Αθήνα 1965, σελ
306
(54)
Ολόκληρος ο Ιωάννης βασίζεται σ αυτό το νόημα της ενσάρκωσης της θυσίας της αγάπης: Βλ Ιωάννου Α
3 2-12 και Ιωάννου Α, 4 2 2-6 Επίσης Ιωάννου Α5 1-12 (Βλ Ν Ματσούκα, Το πρόβλημα του κακού, σελ 274)
60
Η Σωκρατική μεγαλειώδης πράξη ενέχει μια πρώιμη χριστιανική θυσία (αν και με
άλλους όρους) άρα εμπεριέχει την ελευθερία της συνείδησης, επομένως και το
α ν α π ό φ ε υ κ τ ο της ε κ λ ο γ ή ς της ( 5 5 )
Δεν μπορεί επομένως με τους ίδιους όρους η συνείδηση να αρνείται την
αυτοσυνείδηση του κακού, διότι τότε α ρ ν ή θ η κ ε a p r i o r i την α υ τ ο σ υ ν ε ί δ η σ η της
γ ν ώ σ η ς της, όχι γιατί το κακό ανήκει σ' αυτήν την γνώση, αλλά γιατί τότε ούτε το καλό,
που πραγματοποιεί τον οντολογικό ορίζοντα της διάκρισης δα ανήκε στην αυτοσυνείδηση
Αν όμως το καλό ανήκει στην αυτοσυνείδηση, τότε υποχρεωτικά ανήκει εκεί και το
κακό, διότι η αυτοσυνείδηση μ π ο ρ ε ί ως συνείδηση να διακρίνει
Το άλμα της αμαρτίας είναι η δ ι α λ ε κ τ ι κ ή δ ι σ η μ α ν τ ι κ ό τ η τ α ( 5 6 ) , και αυτό
πρέπει να κατανοηθεί κάτω απ' το πρίσμα της σχέσης της εκλογής με την μη-εκλογή
Η εκλογή που δα εκλέξει την συνείδηση της γνώσης του απόλυτα Αγαδού δεν
μπορεί να οδηγηδεί στην δισημαντικότητα να μ η ν εκλέξει την γ ν ώ σ η του
α π ό λ υ τ α κακού(57)
Μονάχα η άπειρη συνειδητοποίηση της καθολικής γνώσης, στις δύο διαλεκτικές
στιγμές μπορεί να οδηγηθεί στην απελευθέρωση (Bef reihung)
Μπορούμε επομένως να διακρίνουμε με κατεξοχήν ευανάγνωστο τρόπο τα

χαρακτηριστικά της βασικής διαφοροποίησης μεταξύ της Σωκρατικής έννοιας της Sünde
και της Χριστιανικής
Σωκρατική έννοια της Sünde και της Χριστιανική έννοια της αμαρτίας και
Αγνοίας ως Unwissenheit της απελπισίας
(Ειδωλολατρική αντιμετώπιση) (Χριστιανική αντιμετώπιση)
Απελπισία ως άγνοια της αυθεντικότητας Απελπισία ως θρησκευτικός

της ύπαρξης και της αναγωγής στον χώρο κατακερματισμός της ενότητας του εαυτού
των ιδεών ως μη-θανάτωση θανάτου
(55)
Διαφορετικά η Σωκρατική διδασκαλία δεν 8α μπορούσε να οδηγηθεί στην Verkörperung των ιδεών της
χωρίς την αναπόφευκτη ενσάρκωση της εκλογής αυτής
Βλ Επίσης για την Wahl στο: Michael Theunissen, Der Begriff Verzweiflung σελ 100-102
(56)
M Theunissen, Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 171 και S Kierkegaard, Der Begriff Angst, σελ 90 (IV
359)
(57)
Δες επίσης την ανάλυση της Liselotte Richter για το ζήτημα αυτό: Liselotte Richter Glossar der Begriffe in
Krankheit zum Tode, Syndikat 1984, σελ 146
Επίσης: Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του Κακού, 1992, σελ 75 64,65
61
Γνώση του κακού ως αντιδιαστολή με την Απόλυτη γνώση του κακού ως

έννοια του Οντος, άρα άρση της συνειδητοποιούμενη ελεύθερη εκλογή
(58)
ελεύθερης αυτονομίας του της "βρώσης", και ως συνειδητοποιούμενη
διάπραξη Απελπισία, ως αντεστραμένη
εκλογή της ελευθερίας αυτής
Αισθητική "ενσάρκωση" ως ηθική επιταγή Αντεστραμμένη ενσάρκωση της θυσίας

των νόμων και σύγκρουση με την έκπτωση ως δογματική έκφραση υ,υχολογικού
της Πολιτείας διχασμού
Άρνηση ελευθερίας στην γνώση του Θέση ελευθερίας και απόλυτη έκφραση
άδικου, άρα άρση της ίδιας της ενδότερης συνείδησης στην διάπραξη του άδικου
υφής του
Εκφραση απόλυτης συστηματοποίησης Χρησιμοποίηση της αποκάλυι/ης

με ορισμό και επαγωγή στα όρια της (Offenbarung) ως ποιοτικό άλμα μεταξύ
διαλεκτικής ειδωλολατρικού κόσμου και
Χριστιανισμού
Απολυτότητα στην συνειδητο-ποίηση του Άρνηση απεμπόλησης εκλογής Απόλυτη

Καλού απ' το Δίκαιο, με ταυτόχρονη μη- ελευθερία εκλογής του Καλού ή του
απολυτότητα στη συνειδητοποίηση του αδίκου απ' την πνευματική ενότητα της
Κακού απ' το άδικο συνείδησης που συγκροτείται ως
αναπαράσταση του Θεού
Εκφραση δυνατότητας της μη-ικανότητας Εκφραση δυνατότητας της μή-θέλησης

για κατανόηση για κατανόηση
Άρνηση υπευθυνότητας στην διάπραξη Απόλυτη υπευθυνότητα στην διάπραξη

του κακού Μη εκών-κακός του κακού Εκών-κακός
Πρόσκτηση της έννοιας της Πρόσκτηση της έννοιας της συνείδησης
ΒΛ ΠΛάτων Σοφιστής 257 AB καΒώς και γιατομη-ι σε: S Kierkegaard, Der Begriff Angst IV 379-381
62
υποστασιοποίησης από την μέθεξη στον και της υπόστασης από την ενσάρκωση
χώρο των ιδεών
Στην έννοια της Σωκρατικής κοσμοαντίληυ,ης, η ελευθερία του ανθρώπου ως

ε κ λ ο γ ή , η ελευθερία εκείνη που ο Ντοστογιέφσκι θα υμνήσει στην απάντηση του
591
Χριστού στους τρεις πειρασμούς της ερήμου, α π ο υ σ ι ά ζ ε ι ολοκληρωτικά'
Ταυτόχρονα η Σωκρατική θέση α π ε μ π ο λ ε ί την έννοια της υπευθυνότητας μπροστά
στην συνειδητοποίηση, την οποία ή δ η σαν προϋπόθεση έθεσε
Ο Ντοστογιέφσκι γνωρίζει απόλυτα, πως μέσα στην έννοια της ελευθερίας
υ π ά ρ χ ε ι η α π ό λ υ τ η γ ν ώ σ η της εκλογής, και υπάρχει ακόμα και η σ υ ν ε ί δ η σ η
της φ υ γ ή ς μ π ρ ο σ τ ά στην ε κ λ ο γ ή , άρα υπάρχει και η αμαρτωλότητα ως ά ρ ν η σ η
κ α τ ε ξ ο χ ή ν της ί δ ι α ς της ο ν τ ό τ η τ α ς της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς
Ο Χριστιανισμός υπερβαίνει τον Σωκρατισμό, και δεν είναι αμείλικτος ενάντια
στην ανθρώπινη ενοχή, εξοβελίζοντας την στον χώρο της μη αυθεντικότητας, ή
μεταβάλλοντας την σ' ένα φάντασμα (Schein) της ύπαρξης, δεν απαγορεύει στον
άνθρωπο να αρνηθεί την εκλογή του εαυτού του1601, αλλά τοποθετώντας τον στην
πεμπτουσία της εκλογής αυτής τον θέτει υ υ , η λ ό τ ε ρ α , άρα τον τ ο π ο θ ε τ ε ί στην
υ π ε ύ θ υ ν η υ π ε ρ η φ ά ν ε ι α του μέσα στον π υ ρ ή ν α της εκλογής της ελευθερίας του
Η περίφημη φράση του Ιεροεξεταστή, παρότι εκφράζεται με το στόμα του Ιβάν,
αποτελεί την ίδια την ά ρ σ η της Σωκρατικής θέσης και ταυτόχρονα την εξύι^ωση του
ανθρώπου'611
Απ' την μεγάλη εκτίμηση που μας είχες δεν μας λυπήθηκες πολύ (62)
Ο Θεός δεν θέλει την σωτηρία του οίκτου αλλά την ελευθερία Η εκλογή είναι
ακριβώς ο ε ξ α ν α γ κ α σ μ ό ς μπροστά στην ε λ ε υ θ ε ρ ί α και είναι επομένως
631
(ταυτόχρονα) η ίδια η ελευθερία απ' τον εξαναγκασμό'
Ετσι η αμαρτία δεν είναι η πρώτη βαθμίδα της απελπισίας, αλλά η ακρότατη μορφή
της δυναμοποίησής της, δεν είναι η π ρ ώ τ η λ ά θ ο ς χρησιμοποίηση της ελευθερίας'641 ως
(59)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, Αδελφοί Καραμαζώφ, σελ 325-327 καδώς και: Μ Μακράκη Οι δυο διαστάσεις της
ελευθερίας στην φιλοσοφική και θρησκευτική σκέμη του Ντοστογιέφσκι εκδ Imago, σελ 114-116
Επίσης Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 146-147
(60)
Βλ Μ Theunissen ο π, σελ 53-55
Επίσης: Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 146-147 Καδώς και: Νικολάου Ματσούκα ο π
σελ 75 1992 σελ 75
(δ1)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΑδελφοίΚαραμαζώφ, σελ 320-321
1621
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ό π σελ 322
(63)
Βλ όπ σελ 322 καδώς και: Ν Λώρενς Ο Μεγάλος Ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι, ό π σελ 76-78
1641
Βλ Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 53
63
αλλοτρίωση του δικαιώματος της να οδηγηδεί στην Erlösung, αλλά είναι η μη-άρση και η
μη-α π ά ρ ν η σ η του διλήμματος ι ης αμφιβολίας μπροστά την θέληση της σωτηρίας, που
εκφράζεται με την μορφή της θυσίας
Ε ά ν η ε ν ο χ ή στον Σωκρατικό καθορισμό είναι ά γ ν ο ι α , τότε δ ε ν ε ί ν α ι κ ά ν
ενοχή ακριβώς γιατί η αίσθηση της ενοχής είναι συνείδηση, και μ ό ν ο με την
συνείδηση της α μ α ρ τ ω λ ό τ η τ α ς πραγματοποιείται η διείσδυση στην συνείδηση
του εαυτού της ενοχής
Ο MTheunissen έλεγε έξοχα - και εδώ βρίσκεται ο πυρήνας της Σωκρατικής

αναίρεσης - πως ο αμαρτωλός μ π ρ ο σ τ ά στον Θεό γνωρίζει πως είναι αμαρτωλός
Αν δεν ή τ α ν μπροστά στον Θεό δεν θα το γνώριζε, και αν δεν είχε την αίσθηση
του Θεού, π ο τ έ δεν θα διεμβολιζόταν εντός του η αίσθηση της αμαρτίας Αυτό είναι
αρκετό για να καταδείξει πως η αρνητικότητα κατέχει συνείδηση, και δεν είναι μόνο ένα
φάντασμα της θετικότητας 6 6
Η Σωκρατική anoyn α π ε μ π ο λ ε ί το κακό στην μη-κατανόησή του και έτσι το

αποχωρίζει απ' το χώρο της ελευθερίας οριοθετώντας το μόνο στα όρια της διαλεκτικής
των εκφάνσεων του Είναι Η βαθύτερη ουσία του κακού, όμως, ανευρίσκεται μόνο στα όρια
της ελευθερίας, που υπερβαίνει το πονεμένο μεγαλείο του Ιεροεξεταστή, που σαν άλλος
Καίσαρας ζητάει την θεμελίωση τ ης ελευθερίας στην γ η 6 7 με την μορφή της εγκόσμιας
ευτυχίας, και στην θέση του τοποθετεί τον ε σ τ α υ ρ ω μ έ ν ο Χ ρ ι σ τ ό που λυτρώνει απ'
το κακό και αίρει την διαλεκτική του μέσα στην απόλυτη θυσία της αγάπης Μονάχα η
αλήθεια της ενσάρκωσης οδηγεί στη μεταστοιχείωση της πραγματικότητας από
αναγκαιότητα σε δυνατότητα (Möglichkeit) ελευθερίας'681
1651
Βλ MTheunissen Der BegriffErnst beiKierkegaard ó π, σελ 174-175 και 171-172
On σελ 170 καθώς rat Michael Theunissen Der Begriff Verzweiflung, ό π, σελ 146-147 Επίσης δες:
S.Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 91 93 για την Position της Negation der Sünde
Βλ Ν Μπερντιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι ο π σελ 144 145
Επίσης δες Ντ Λώρενς, ο π, στο «Ευδύνη» 1981 σελ 72-73 76-77 Ακόμα: Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του
Κακού σελ 127
(68) »-τ·£τοια ε ; ν α ι η ενσάρκωση της αγάπης, της πραγματικής αγάπης και όχι της συμβολικής που μεταφράζεται
μοναδικά με σημεία" (Νικ Μπερντιάεφ Πνεύμα και Πραγματικότητα μετ Αντιγ Χατζηδεοδώρου, εκδ "Των
φίλων" Αδήνα 1968 σελ 74)
64
6 Η απελπισία <ης αμαρτία

α) Η 8ετική αρνητικότητα της Απελπισίας,
Μπορεί κανείς να υ;ηλαφήσει το σωτηριώδες (Retende) με την βαθύτατη πεποίθηση,

πως, αυτό ακριβώς για το οποίο αμφιβάλλει κανείς, είναι α κ ρ ι β ώ ς ε κ ε ί ν ο το οποίο
προσφέρει τη λύτρωση από την απελπισία α1
Επομένως το απελπιζόμενο είναι η αντεστραμμένη μορφή του Σωτηριώδους
Όταν, επομένως, επαναληφθεί η συγκρότηση εκείνου που προσέφερε την
συγκρότηση της δομής, συγκροτείται ταυτόχρονα και η λύτρωση που προέκυι/ε απ' την
επαναφορά της επανασύνδεσης της κατακερματισμένης οντότητας121 με τον
πραγματικό εαυτό
Οταν ο εαυτός επανασυγκροτήσει στη σχέση του με το υπερβατικό Τρίτο'31 η
υ,υχολογία δεν είναι καθαυτό εκείνο που μπορεί να αλληλοπεριχωρήσει την σχέση γήινου
και υπέργειου141 ή α κ ό μ α περισσότερο να εξηγήσει τις μορφές απόγνωσης, παρά εκείνο
που εκφράζει την γ ή ι ν η π τ ώ σ η του ουράνιου στις διαλεκτικές δομές του κόσμου<51
Οταν ανέλθει κανείς την κλίμακα της ποιοτικής αρχής, διαπιστώνει, ότι η υ,υχολογία
αναπαράγει απλώς εκείνο που στην π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή μ ο ρ φ ή της καθαρότητας του,
εκφράζει την αλλοτρίωση Θεού και ανθρώπου
Η ι^υχολογία δεν είναι τίποτα άλλο
παρά μια εκκοσμίκευση της αμαρτίας με γήινη διαλεκτική'61
Μ' αυτόν τον τρόπο η π ε ρ ι ο χ ή της ιιυχολογίας και ο χώρος των δομών της
μειώνεται και δεν υπάρχει κανένας χώρος ή τόπος για μια μ,υχολογική περιγραφή'71, των
υ,υχικών δομών, παρά η δογματική έκφραση της απογοήτευσης (Resignation) της
εσωτερικής δυσαρμονίας της σχέσης με το Θεό, μιας σχέσης που ο καθορισμός της, στον
χώρο της Δογματικής απόχρωσης σκιαγραφεί την αμαρτία
111
ΒΛ MTheunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 109
121
ΒΛ ΣΤσβάϊχ Ο καταλύτης των συνόρων, στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981 σεΛ 235
Επίσης δες: W Rest Kontroverstheologische Relevanz Kierkegaards Darmstadt 1971 σεΛ 163
131
Βλ Liselotte Richter zum Verstand nis des Werkes, σελ 145
Επίσης δες: Dietrich Ritschi Kierkegaard Kritik an Hegels Logik Darmstadt 1971 σεΛ 245
141
Βλ Liselotte Richter, ό π, σελ 139
(5)
Βλ το κεφάλαιο του Theunissen «Dialektik in der Krankheit zum Tode» στο: M Theunissen, Der Begriff
Verzweiflung σελ 140-156
(61
Βλ S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 144-145
171
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σεΛ 73 (« Kein Raum oder Ort fur eine psychologische
Schilderung) Βλ Walter Schulz S Kierkegaard, Darmstadt 1971 σελ 303 Επίσης γενικά για την αναγωγή της
65
Ετσι, αμαρτία είναι
"μπροστά στον Θεό, ή με την napaoTaon(Vorstellung) του Θεού, να

απελπίζεται κανείς να μην είναι ο εαυτός του, ή να απελπίζεται κανείς να
ε ί ν α ι ο ε α υ τ ό ς του(81
Στην πρώτη περίπτωση ο άνθρωπος αγαπάει τον Θεό και την παράσταση του Θεού
αλλά, ταυτόχρονα, η κρυφή εκλογή του παρεκκλίνει απ' την βαθύτερη, μύχια, έκφραση του
εαυτού Ο πρώτος εαυτός, όμως, της παράστασης του Θεού παραμένει μέσα του, και
ερχόμενος σε σύγκρουση με τον νέο εαυτό που δεν θέλει να θυσιαστεί αναδύει την
έκφραση της απελπισίας,91 Αγαπάει επομένως τον εαυτό, όχι σε σταθερή αναφορά με την
μορφή του Βλέμματος προς τα πίσω (Hinblick), στο σταθερό σημείο (festen Punkt) του
πάσχοντος εαυτού, αλλά μέσα σε μια νέα εικόνα τής αρμονικής διείσδυσης στην ζωή η
οποία θεωρεί την βιοτική καθημερινότητα αξιολογικά ανώτερη απ' την έκφραση της
θυσίας!(101 Ωστόσο, η πάσχουσα μορφή παραμένει μέσα στην κάλπικη αρμονικότητα, και
παρενοχλεί συνεχώς την έκφραση της ζωής, υποδηλώνοντας σ' αυτήν και αυτοαναλύοντάς
της, να υποκαταστήσει την ιερή έκφραση του σωτηριώδους (Rettende) με την συνηθισμένη
ανταπόκριση σηννβιοτική κοσμικότητα (U1
Η πάσχουσα επομένως, μορφή παραμένει ακόμα οντολογικά υπάρχουσα και μέσα

στην αρνητικότητα, που για τον εαυτό της είναι αρνητικότητα μονάχα πηγάζοντας απ' την
ή δ η θ ε τ ι κ ό τ η τ α της έννοιας του πάσχοντος
Μόνο μια έννοια αποκάλυυης (Offenbarung) του Θεού μπορεί να διδάξει τον
ξεπεσμένο άνθρωπο τι είναι αμαρτία 112)
ί)υχολογίας στην Δογματική δες: Hermann Diem, Kierkegaard Hinterlassenschaft an die Theologie, Darmstadt
1971 σελ 287-288
(S)
S Kierkegaard ό π σελ 73
191
ΒΛ επίσης:MichaelTheunissen on σελ 73
α0)
Βλ S Kierkegaard, ό π, σελ 73
Ακόμα δες: Knud Hansen Der andere Kierkegaard, Darmstadt 1971, σελ 122
Επίσης στο ίδιο: σελ 133 για το κριτήριο του wirkliche Christentum: Das Leiden
1111
Βλ Π Ευδοκιμώφ Η πάλη με τον Θεόν, μετ Ι Παπαδόπουλου, Πατριαρχικό ίδρυμα μελετών Θεσσαλονίκη
1981 σελ 63
(12)
Επίσης: Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του Κακού, σελ 274 (Η αλήδεια για την ζωή και την απολύτρωση από το
κακό βρίσκεται στη σταυρική Ουσία και στην ανάσταση του Χριστού)
66
Μ' αυτόν τον τρόπο η αμαρτία δεν είναι μια άρνηση (Negation), παρά η κρυμμένη
έννοια του σκανδάλου (Ärgernis) και ~ου παραδόξου μέσα στην πραγματικότητα
Η θετικότητα της, ακόμα, δεν μπορεί να οριστεί σαν άρνηση της άρνησης, μ' έναν
Χεγκελιανό τρόπο, γιατί αν η μετάνοια ήταν η άρνηση της άρνησης τότε η αμαρτία δα ήταν
ήδη αρνητικότητα, ώστε η μετάνοια να αποτελεί την άρνηση της
Η δέση (Setzen) είναι εδώ πάντα μία άρση (aufheben)(131 Πάντα ο καδορισμός είναι
μια κ α τ ά ρ γ η σ η , γιατί στην έννοια του ατομικού η μετάνοια που προϋπόδεσε "θέσει" την
αμαρτία, είναι ήδη η λύτρωση της αμαρτίας ί14)
Η δέση της π ο ι ο τ ι κ ή ς διαφοράς μεταξύ Θεού και ανθρώπου'151 ανήκει στο
παράδοξο και στην πίστη, και καθορίζεται ακριβώς απ' το ότι η δυσία του θεανδρώπου
κ α τ ά ρ γ η σ ε την κατεξοχήν άρνηση τής Sünde, και οδήγησε στην aufheben της Sünde'16'
Η αμαρτία, κάτω απ' αυτή την έννοια, είναι μια δετικότητα (Position), γιατί περιέχει
ήδη την δυνατότητα του παραδόξου (Möglichkeit des Ärgernisses) εντός της(17)
Η Position τής αμαρτίας γίνεται τόσο δετική, αλλά, παρόλα αυτά, δεν μπορεί ο εαυτός
να δεχδεί ότι η α μ α ρ τ ί α μπορεί να λυτρωδεί μέσα στην σ υ μ φ ι λ ί ω σ η ( 1 8 )
Αλλά ακριβώς αρνούμενος την δετικότητα της απελπισίας, ξαναγυρίζει χωρίς να το
θέλει, στο παράδοξο
Οπως και με τον θάνατο, έτσι και με κάθε μορφή αρνητικότητας, τον δαιμονισμό ή
τον ερμητισμό, όλα σπρώχ ουν στην ανελευθερία, στο βαθμό που δεν θέλουν την
ελευθερία119' Στο βαθμό όμως που κάτι δεν θέλει την ελευθερία, δεν δύναται ο ύ τ ε να
θέλει την α ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α , γιαιί αυτή είναι ένα φαινόμενο της ελευθερίας, και γιατί
μ ό ν ο με την ε λ ε υ θ ε ρ ί α θα μπορούσε κανείς να γίνει α ν ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς και να
εκδηλώσει την εν δυνάμει ανελευθερία του Η ανελευθερία μπορεί να υπάρξει μόνο σαν
μια κ λ ε ι σ μ έ ν η και ο ν τ ο λ ο γ ι κ ά υ π ά ρ χ ο υ σ α για τον εαυτό της σφαίρα, στην
οποία το ίδιο το ανελεύθερο γεγονός δεν μπορεί να υποστασιοποιηθεί παρά μονάχα
αντλώντας τον εαυτό του απ' την ουσία της ελευθερίας'201
(131
|14)
Βλ Π Ευδοκιμώφ,on σελ 51
Επίσης δες: M Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 172
115)
S Kierkegaard on σελ 94
(16)
1171
Βλ Π Ευδοκιμώφ ο π σελ 103
1181
Ο π σελ 95 Ο Kierkegaard μεταβάλλει την Χεγκελιανή έννοια «μεσολάβηση» σε «συμφιλίωση» γιατί έτσι
προάγει ευκολότερα τα συμπεράσματα του
(19
' Βλ M Theunissen ο π, σελ 156
Βλ Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 109
' 20) Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 156
67
Να γιατί η Δόγμαακή Λέει, ότι με την θ έ λ η σ η και την α ν ο χ ή του Θεού ο

Διάβολος πραγματοποιεί αυτό που δέλει, χωρίς όμως να εκπληρώνει τελικά αυτό που
δέλει, γιατί μέσα στην θυσία, το παράδοξο, παίρνονιας μέσα στον εσωτερικό του κόσμο,
την αμαρτία, νικάει την αμαρτία1211
6) Η δυναμικότητα του Παραδόξου ως κατεξοχήν οντολογική έκφραση

υπέρβασης
Η συνειδητοποιούμενη απελπισία (Bewu6tliche Verzweiflung) δυναμοποιείται πάντα

στην σχέση της με την α υ τ ο σ υ ν ε ί δ η σ η του ε α υ τ ο ύ ! Εδώ εισάγεται η έννοια του
κριτηρίου1221 Οσο περισσότερο κριτήριο της παράστασης της απελπισίας είναι το δέος ή η
αγωνία μπροστά στην αυτοσυνειδητοποιούμενη α λ λ ο τ ρ ί ω σ η του Θεού, τόσο
περισσότερο δυναμοποιείται στην συνείδηση η ίδια η παράσταση του Θεού που
αντεστραμμένη δυναμοποίησε την παράσταση της απελπιζόμενης αυτοσυνείδησης'231
"Η απελπισία δυναμοποιείται στην σχέση της με την Συνείδηση του εαυτού
Αλλά ο εαυτός δυναμοποιείται σε σχέση με το κριτήριο για τον εαυτό, και αυτό
το κριτήριο (MaBtab) γίνεται ατελείωτα δυναμοποιημένο, όταν ο Θ ε ό ς είναι
ακριβώς το κριτήριο"'241 ·
Οταν ο Θεός είναι το κριτήριο, η αυτοθυσία στην αγάπη εν Χριστώ υπερνικά την
κάλπικη ηθικολογία του κόσμου, και μ' αυτή την έννοια σκιαγραφείται - σύμφωνα με την
Κιρκεγκωριανή anoyn - το αντίθετο της αμαρτίας, που δεν είναι η αρετή (Tugend), αλλά η
πίστη125'
Η πίστη μιας Αγίας ενάντια στον ειδωλολάτρη πατέρα της υπερνικά την "αρετή" της
οικογένειας και αναγάγει την αμαρτία σε ένα απείρως υυ,ηλότερο διαλεκτικό επίπεδο Ο
καθορισμός, επομένως "μπροστά στο Θεό", είναι το Maßtab που εγκαθιδρύει την έννοια
Επίσης δες: Π Ευδοκιμώφ Ηπάλη με τον Θεόν, σελ 51-52

ι2
-' Την ίδια παραλλαγή βλέπουμε στην ιδέα του Θανάτου Η θυσία εμπεριέχει μέσα της τον θάνατο και όμως
καταλύει την έννοια του θανάτου! Βλ MTheunissen Der Begriff Ernst beiKierkegaard, σελ 144
1221
(23)
Βλ S.Kierkegaard, ο π σελ 76 Βλ επίσης: Π Ευδοκιμώφ ο π σελ 103
(Ζ4>
S Kierkegaard, ό π, σελ 73
1251
Βλ S Kierkegaard, ο π σελ 78 Βλ Επίσης την διαφοροποίηση ηθικισμοϋ και πραγματικής αγάπης στο:
Ν Ματσούκα, Το πρόβλημα του Κακού, σελ 130 (Αν αποβάλουν τον ασυνείδητο πουριτανισμό τους δεν θα
τον φοβηθούν και την κάθαρση θα μπορέσουν να την καταλάβουν στα πλαίσια της ορθόδοξης θεολογίας Kat
της αληθινής ιστορίας και όχι αυτής που έμαθαν στο σχολείο τους)
68
της αμαρτίας σε πολύ βαθύτερο επίπεδο απ' αυτό της αρνητικότητας απέναντι στην
Αρετήί26)
Η διαδρομή και ο καθορισμός αυτής της έννοιας μεταβιβάζει την έννοια τής
συνείδησης τής απελπισίας πιο π ά ν ω απ' την αρνητικότητα, γιατί όπως ακριβώς η αγάπη
είναι πιο πάνω απ' την ηθική, και άρα δεν χάνεται με την μορφή της αρνητικότητας, όμοια
και η απελπισία δεν αποτρέπει την έννοια του Θεού, και επομένως η έννοια του Θεού δεν
χάνεται μέσα στην αρνητικότητα της απελπισίας, η οποία παραμένει πάντα μια θετική
αρνητικότητα'271
Το π ά θ ο ς της θ υ σ ί α ς - όσο κι αν μπορεί να μεταβληθεί σε καταστροφή είναι
πάντα η ν ί κ η της άρνησης
"Ο βαθμός του Π α ρ α δ ό ξ ο υ εξαρτάται από αυτό, πόσο πάσχον πάθος σε

128
σχέση με τον θαυμασμό ένας άνθρωπος έχει" '
Η απελπισία του παραδόξου είναι ακριβώς η 'Unglückliche Bewunderung", (μή-

ευτυχισμένη μορφή θαυμασμού)1291, που μπορεί να διαισθάνεται το θαύμα του παραδόξου,
αλλά απελπιξόμενη μέσα στην αμαρτία δεν μπορεί να ευτυχίσει γι' αυτό
yV Η πρόοδος της αμαρτίας στις διαβαθμίσεις της συνείδησης.
Η αμαρτία, προερχόμενη απ' την έννοια του ατομικού, είναι κατάσταση1301 Κάθε
κατάσταση διαβαθμισμένη μέσα στην αμαρτία είναι μια νέα αμαρτία1311 με την μορφή της
εξωτερίκευσης Οπως η αιωνιότητα είναι η ουσιώδης ανέχεια της ενσάρκωσης, έτσι και η
αμαρτία σαν μια δεύτερη φύση'321 έχει μια ουσιώδη συνέχεια πάνω στην έννοια του
ατομικού
1261
Βλ S Kierkegaard, ο π, σελ 78 Επίσης δες: Ν Ματσούκα όπ,σελ 215
(271
Βλ ολόκληρο το κεφάλαιο για την Position και όχι Negation της Sünde στο: S Kierkegaard on σελ 91-
95
Επίσης για το «όχι» που μετέχει στην αγάπη του Θεού στο: Π Ευδοκνμώφ Η πάλη με τον Θεόν, σελ 103
1281
S Kierkegaard ό π σελ 81
1291
1301
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 56 (IV 327)
1311
0 π σελ 98 σελ 110
Βλ Ν Μερεζκόβσκι Οι αιώνιοι συνοδοιπόροι στο: Ντοστογιέφσκι «Ευθύνη» 1981 σελ 97 (Το κακό και η
ακολασία μπορούν χάρη σε σοφιστείες να ασκήσουν μία εξουσία άλλο τόσο κολοσιαία πάνω στην διάνοια
μας)
1321
69
"Αυτό θέλει να πει η αμαρτία είναι η ίδια για τον εαυτό της μια συνέπεια, και σ'
αυτήν την σ υ ν έ π ε ι α του Κ α κ ο ύ ιαέσα στον εαυτό της έχει επίσης μια
βεβαιωτικά σίγουρη δύναμη Αλλά σ' έναν τέτοιο τρόπο καθόπτευσης, δεν
φτάνει ποτέ κανείς, αν παρατηρεί κάποιος μόνο τις ατομικές αμαρτίες σαν κάτι
ξεκομμένο"'331
Κάδε ύπαρξη που βρίσκεται κάτω απ' τον καθορισμό του Θεού, έχει ουσιώδεις
συνέπειες (Wesentlich Konsequenz) στην ανάπτυξη του κακού σε
μετασχηματισμένες μορφές αντίδασης απέναντι στην απελπισία Ο
δαιμονισμός είναι μια αντίστοιχη απολυτοποίηση, που είτε με την μορφή του
Σατανικού είτε αρνητικά, με δάκρυα στα μάτια, δεν θέλει να απολέσει το καλό, για να μην
1341
χάσει έτσι την μνησίκακη ευτυχία να απολέσει την απολυτότητα , αλλά απεναντίας θέλει
να καταστρέυ,ει ολόκληρη την απολυτότητα
Αντίθετα η πραγματική συνέπεια του κακού, είναι, όχι μόνο το αποτράβηγμα απ' το
κ α λ ό (Losreißung vom Guten), αλλά η εξωτερίκευση της α γ ω ν ί α ς για το κ α λ ό, κάτι
που συνιστά ένα ακόμα μεγαλύτερο α π ο τ ρ ά β η γ μ α απ' την έννοια της υπέρβασης135'
"Η αμαρτία η ίδια είναι ο αγώνας της αΤίελπισίας"'361
Αυτό εκφράζεται με τον δαιμονικό ε ρ μ η τ ι σ μ ό (Verschlossenheit) ο οποίος είναι η

διαβάθμιση του δαιμονισμού ως μια βαθύτερη διείσδυση (Vertiefung) στην αμαρτία
Οπως ακριβώς ένα αερόστατο ανέρχεται με την αφαίρεση του βάορυς, η σχέση στην
απελπισία είναι αντιστρόφως ανάλογη με αυτή την άνοδο, γιατί όσο ο δαιμονισμός
δυναμοποιείται, τόσο η διείσδυση γίνεται πιο βαθιά στους χώρους της αλλοτρίωσης του
εαυτού
Η διείσδυση αυτή που εκφράζεται στον Μάκβεθ του Σαίξπηρ (2η πράξη - 2η σκηνή),
θεωρεί πως τα πάντα είναι πια τιποτένια, μια πεθαμένη δόξα (gestorben Ruhm) και χάρη13"
1331
(34)
ί35)
Επίσης δες για τον Δαιμονισμό ως αγωνία για το καλό:
S Kierkegaard Der BegriffAngst, σελ 127 (IV 390)
(36)
(37)
70
Αλλά ακριβώς η δ ι σ η μ α ν τ ι κ ό τ η τ α της τελευταίας απόχρωσης, καταδείχνει

πως όταν η σχέση του εαυτού με την χάρη απωλεσθεί, τότε, ο ίδιος ο εαυτός σαν να
ηδονίζεται στην παραμονή της απελπισίας τουΙ38)
Η φιλοδοξία (Ehrgeiz) είναι το αποτέλεσμα αυτού του εγωισμού ως
1391
υ π ο κ α τ ά σ τ α σ η της χάρης
Αλλά ακριβώς η φιλοδοξία είναι η απεγνωσμένη προσπάθεια να κρατηθεί σε μία
εγκόσμια μορφή η λύτρωση της τελειότητας που η χάρη 8α έδινε, με την μόνη διαφορά ότι
θέλει να υποκαταστήσει αυτή την τελειότητα με την αντίστοιχη μορφή της στην εμμένεια
(Immanenz) και να κατακτήσει μέσα σ' αυτήν τα πάντα με την απολυτοποίηση του
εγωισμού!'401
Ο εγωισμός μπορεί να εμφανιστεί σαν αναποδογυρισμένη μορφή της τελειότητας
της πίστης, γιατί
"όσο καλύτερος είναι ένας άνθρωπος, τόσο Βαθύτερα υποφέρει από την
ατομική του αμαρτία, και τόσο πιο επικίνδυνο αν δεν πραγματοποιήσει σωστά
την στροφή "m
Ακριβώς σ' αυτό το σημείο προκύπτει η ύυ,ιστη δυναμ^ποίηση της απελπισίας που
είναι η αμαρτία που απελπίζεται για την συγχώρεση της αμαρτίας, μια απελπισία που
αγγίζει τα όρια του Παραδόξου, αλλά εξίσου και αυτά της αυτοκτονίας'421
Οτι τα πάντα 8α καταλήξουν στο τιποτενιο και στην Ανία δες επίσης την γνώμη του Dostojevsky και του
Baudelaire στο: Π Ευδοκιμώφ Η πάλη με τον Θεόν, σελ 109 Επίσης για την έννοια της Nüchternheit δες:
MTheunissen Der BegriffErnst bei Kierkegaard, σελ 97
1381
Βλ: Π Ευδοκιμώφ ο π σελ 108
(39)
Βλ: S Kierkegaard, ο π σελ 104
1401
Στο ίδιο
Βλ: Ν Ματσούκα, Το πρόβλημα του Κακού, σελ 222, σχετικά με την σύγκρουση καθηκόντων και το πόσο
αυτές αποτελούν αντανάκλαση της σύγκρουσης της πραγματικής αγάπης με τον εγωκεντρικό μηδενισμό
(Όταν δεν υπάρχει σύγκρουση καθηκόντων είναι απλή, αυτονόητη και εύκολη Αλλά η νοοτροπία οδηγεί
στον φαρισαϊσμό και στην νέκρωση κάθε δημιουργικής προόδου)
l41)
S Kierkegaard όπ,σελ 106
<421 Βλ S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 188 (IV 424)
Για την τραγικότητα και την βαθύτητα της έννοιας της αυτοκτονίας ως μεταφυσικό πρόβλημα δες:
Ν Ματσούκα ο π σελ 80-81
Επίσης δες: Λεον Σεστώβ Οι Αποκαλύι/ε/ς του Θανάτου, στο: Ντοστογιέφσκι «Ευθύνη» 1981 σελ 208
71
δ) Η αμαρτία που απελπίζεται ψα τηυ <τι?γχώρΒαη της
Η απολυτοποίηση της κλιμάκωσης της απελπισίας στην ακραία βαθμίδα της είναι ο
δαιμονισμός, ως αγωνία για το καλό'431
Η δυνατότητα ελευθερίας, εδώ, ενέχει εντός της την λύτρωση, αλλά είναι μια
ελευθερία που περνώντας στην άλλη διάσταση απελπίζεται για το ίδιο το νόημα της1441
Αφού βρίσκεται στο νόημα της συγχώρεσης και της λύτρωσης, α ρ ν ι έ τ α ι στον
ε α υ τ ό της το ν ό η μ α της λ ύ τ ρ ω σ η ς της γιατί το θεωρεί ως προσβολή προς την
έννοια της θυσίας εντός της(45)
Μ' αυτήν την έννοια ο διάβολος μετασχηματίζεται σε άγγελο φωτός και
χρησιμοποιεί την θυσία της ενσάρκωσης για τον σκοπό του, θεωρώντας όμως ταυτόχρονα
τη θυσία ως ά ρ ν η σ η της σ υ γ χ ώ ρ ε σ η ς , ενώ στην πραγματικότητα είναι η ίδια η
συγχώρεση στην απολυτοποίηση της'461
Μεταφέρει έτσι την αντεστραμμένη συγχώρεση στο κέντρο της ύπαρξης με ένα
αμαρτωλό προσωπείο
Ετσι η απελπισία για την μη-συγχώρεση των αμαρτιών είναι η ακρότατη έννοια
απελπισίας, γιατί διεμβολίζεται στο κέντρο του παραδόξου που δεν μπορεί παρά να
εμπεριέχει τη θ υ σ ί α εντός του ως αναπαράσταση της ενσάρκωσης'471
Η απελπισία, επομένως, που απελπίζεται για την συγχώρεση των αμαρτιών είναι μια
απελπισία που επιτίθεται κατευθείαν εναντίον της ενσάρκωσης1481
Η έκφραση του δαιμονικού επιτίθεται κατευθείαν στο κέντρο της διδασκαλίας του
Χριστιανισμού, που είναι η διδασκαλία του Θεού που προσλαμβάνει ανθρώπινη μορφή για
την σ ω τ η ρ ί α των α ν θ ρ ώ π ω ν ί 4 9 )
Ετσι ο δαιμονισμός, ως διαβολή ενάντια στην ενσάρκωση του Χριστού, είναι το
501
πνεύμα που αρνείται το ύδωρ και το αίμα της άνωθεν θείας γέννησης'
Ο δαιμονισμός κάτω απ' αυτό το πρίσμα, είναι
1431
ΒΛ S Kierkegaard, Der BegriffAngst, σελ 127 (IV 390)
|44)
Βλ MTheunissen, Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 156
(45)
Thomas Mann, Ντοστογιέφσκι, στο: Ντοστογιέφσκι «Ευθύνη» 1981 σελ 81
Επίσης: Οκτάβιο Πά8 Ο Διάβολος και ο Ιδεολόγος, Ευθύνη 1981, σελ 137
1461
Η αγάπη το να είναι κανείς θύμα φαίνεται στο: Στεφαν Τσθάϊχ Ο καταλύτης των συνόρων, Ευθύνη 1981
σελ 240
(47|
(48,
Βλ Ν Ματσούκα όπ,σελ 170-171
1491
1501
Βλ Ιωάννου Α 5 4-6
Επίσης δες: Ν Ματσούκα, ό π σελ 109-111
η
"η αντιστροφή της Υπαρξης του Αγίου Πνεύματος πάνω στο εγώ, με την
μορφή της εξωτερίκευσης 'ι511
Ετσι αποκτά δύο σημασίες
α ) Τ ο ν ε ρ μ η τ ι σ μ ό (Verschlossenheit),
με τον οποίο η ανάλωση του υποσυνειδήτου σε αδιόρατα 6άθη δεν μπορεί να
εξωτερικευτεί στην λάμμ,η της πίστης, και διαβώνει με μια αρνητική δύναμη την
πεμπτουσία του εαυτού1521, και
6) την α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή υπόσταση του Σ α τ α ν ι κ ο ύ , όπου στο ακρότατο σημείο

της οριακής κατάστασης, τα αποσπάσματα άλλων κόσμων, με την μορφή
δαιμόνων, υποδηλώνουν την κυριαρχία του διαβόλου πάνω στην ταυτότητα της
ανθρώπινης ύπαρξης'531
Το παράδοξο είναι ακριβώς η ύπαρξη του σκανδάλου (Ärgernis) στην

υποκειμενικόητα (Subjektivität) του ξεχωριστού ατομικού ανθρώπου1541 Οταν δεν μπορεί
κανείς να αποδεχθεί το παράδοξο, αρνείται και απεμπολεί το πνεύμα της ενσάρκωσης, και
απεμπολώντας το tivai σαν να αποδέχεται ταπαντίθετο πνεύμα της μη-ενσάρκωσης1551
Μ' αυτόν τον τρόπο αρνιέται στο κέντρο της ενσάρκωσης και του παραδόξου, την ίδια
την διδασκαλία του Χριστού και της Αγίας Τριάδος, και αυτό το πραγματοποιεί
διαβάλλοντας το νόημα της ενσάρκωσης είτε ως δοκητισμό είτε ως
ρ α σ ι ο ν α λ ι σ μ ό ( 5 6 1 Εδώ σκιαγραφείται μια υποδουλωμένη ελευθερία και μια ελεύθερη
υποδούλωση, γιατί ο δαιμονισμός και το σατανικό δεν αποτελούν έκφραση της Αθεΐας
καθαυτό, παρά α ν τ ι σ τ ρ ο φ έ ς του κέντρου του Χριστού και της διδασκαλίας του
πνεύματος του Παράκλητου'571
1511
1521
Βλ Οκτάβιο Πά9, Ο Διάβολος και ο ιδεολόγος, στο συνολικό έργο: Ντοστογιέφσκι «Ευθύνη» 1981 σελ
160 Για τον ερμητισμό έχει ο Kierkegaard γράφει ξεχωριστό κεφάλαιο στην "έννοια της αγωνίας" (S
Kierkegaard Der Begriff Angst IV 390-396)
1531
Βλ τις εμφανίσεις του Διαβόλου στον Σβιντριγκαϊλωφ και τον Ιβάν Η μία στο « Εγκλημα και Τιμωρία» η
άλλη στους «Αδελφούς Καραμαζώφ»
1541
Βλ S Kierkegaard ό π , σελ 116
(56)
ΣΤΟ ίδιο, σελ 119
1561
Επίσης δες: Liselotte Richter Zum Verständnis des Werkes, σελ 137
1571
Πρβλ στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο 15 25-27 και 16 7-9
73
"η πρώτη μορφή του παραδόξου είναι η αρνητική, αλλά πάσχουσα

Διαισθάνεται βαθιά πως δεν δύναται να αρνηθεί τον Χριστό, όλη την
περίπτωση και το θέμα με τον Χριστό να το αφήσει να στέκεται μακριά της,
ώστε μετά, στην υπόλοιπη ζωή να μπορεί να ασχοληθεί με οτιδήποτε και να
τής μένουν πολλά να κάνει, για κάτι τέτοιο δεν είναι ικανή Αλλά ταυτόχρονα
δεν μπορεί, ο ύ τ ε και να π ι σ τ έ y ε ι( 58)
Εδώ δεν έγκειται μια μορφή απελπισίας που απελπίζεται για την έννοια μόνο της
κατάστασης του κακού, δαιμονικού ή αμαρτωλού'691, ούτε ακόμα για την έννοια του Θεού
που απ' την αιωνιότητα προσφέρει την αίσθηση το να θέλει κανείς να είναι ο εαυτός, αλλά
πάνω απ' όλα αντιστρέφει την ίδια την έννοια του εαυτού ως πεδίο της θέωσης και
χρησιμοποιεί την ελευθερία στο χώρο της αυθαιρεσίας της στην α π ο λ υ τ ο π ο ί η σ η του
m
μηδενισμού
Η αμαρτία που απελπίζεται για την συγχώρηση της αμαρτίας, χρησιμοποιεί την θυσία
ως α ν τ ι σ τ ρ ο φ ή με την μορφή της αυτοκαταστροφής, και ενώ θα έσωζε τον εαυτό της,
διατηρεί εντός της την α ν τ ί φ α σ η (Widerspruch) και διαβάλλει τον εαυτό της
θεωρώντας την λ ύ τ ρ ω σ η ως π ρ ο δ ο σ ί α ενάντια στην θυσία της'6"
Αυτή η έσχατη μορφή απελπισίας παρουσιάζεται στα παραδείγματα του
Σταυρόγκιν, του Σβιντριγκάιλωφ και του 16 ά ν, στο κέντρο του
1621
Ντοστογιεφσκικού έργου Το κακό αποκτά το προσωπείο του καλού, ώστε να
αλλοτριώσει από την υπέρβαση της απελπισίας, τοποθετώντας εκεί που θάπρεπε να
υπάρχει η υπέρβαση για άλλη μια φορά μιά θυσία, και εκεί που θάπρεπε να υπάρχει η θυσία
1631
για άλλη μια φορά μια ανύπαρκτη υπέρβαση Ετσι μετατρέπει την θ υ σ ί α σε
α υ τ ο κ α τ α σ τ ρ ο φ ή και αλλοτριώνει την πραγματική έννοια της συνσταύρωσης με το
Χριστό
|δ8)
<59
> Βλ S Kierkegaard, ό π σεΛ 131
Επίσης δες: S Kierkegaard, Der BegriffAngst σελ 112-140 (IV 387-402)
Επίσης: Βλ Ν Ματσούκα ό π σελ 105
1601
Βλ ΜΜακράκη, ΗΛυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 144-145
Επίσης δες: Ν Ματσούκα ό π, σελ 171
(61|
Βλ Gr Malantschuk ΟσκόλοϋενσαρκίΈηοηχζία79 83 σελ 393-407
<62)
Βλ Εγκλημα και Τιμωρία, μετ Αρη Αλεξάνδρου εκδ Γκοβόστης, σελ 114-150
Ακόμα: Φ Ντοστογιέφσκι, Αδελφοί Καραμαζώφ, Δαρέμας, σελ 707-802
(63)
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 124-125
Επίσης Βλ. S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 187 (IV 423)
Για τα πά8η και τις τεχνικές της βαδύτερης διαβολής του Σατανικού δες: Π Ευδοκιμώφ, ό π σελ 201-207
74
"Το αντίθετο της ελευθερίας είναι η ενοχή και το ονώτατο μεγαλείο της είναι
πως έχει πάντοτε να κάνει με τον εαυτό της προβάλλοντας πάντοτε την ενοχή
μέσα στην δυνατότητα της, συνεπώς εγκαθιδρύοντας της έτσι από μόνη της"'641
Η ελευθερία εγκαθιδρύει το παράδοξο του Σταυρού, αλλά η αμαρτία ενάντια στο Αγιο
Πνεύμα, α ν τ ι σ τ ρ έ φ ε ι την ε λ ε υ θ ε ρ ί α στο κ έ ν τ ρ ο της ύ π α ρ ξ η ς και με την ίδια
την δύναμη της, μετατρέποντας την σε ανελευθερία, πείθει τον άνθρωπο πως με την
δύναμη του δαιμονικού εκβάλλονται τα δαιμόνια Η ελευθερία μεταβάλλεται τότε σε
δύναμη ενάντια στον εαυτό της γιατί δεν μπορεί να υπερκεράσει το κακό, και εξωτερικεύει
την δύναμη ενάντια στον κόσμο'65'
Η αγάπη είναι η λύτρωση της απελπισίας και η έκφραση του παραδόξου Η
απελπισία, στην Βαθύτερη δυναμοποιημένη (Potenzierung) της έννοια, είναι το αντίθετο
αυτής της αγάπης γιατί μετατρέπει το παράδοξο του Χριστού (=να εμπεριέχει μέσα του τον
θάνατο και ταυτόχρονα να νικάει τον θάνατο και να κυριαρχεί στο δαιμονικό) σε μια
ανακάλυυ,η (Erfindung) του διαβόλου166'
Επρεπε να βρεθεί μια λογοτεχνία για να αποτυπώσει στις ενσαρκωμένες μορφές της
τον αγώνα του Θεού και τουΣατανικού στην καρδιά του ανθρώπου167' Η λογοτεχνία αυτή
είναι η Ντοστογιεφσκική Ολες οι μορφές απελπισίας, ως α λ λ ο τ ρ ι ώ σ ε ι ς και
κ α τ α κ ε ρ μ α τ ι σ μ ο ί της οντότητας του εγώ, βρίσκονται εκφρασμένες μέσα σ' αυτή την
λογοτεχνική έκφραση που αποτελεί ταυτόχρονα και έναν ύμνο στις αποκαλύυεις του Θεού
στην γη (μέσω της αγάπης) και ακόμα περισσότερο έναν ύ μ ν ο στο μεγαλείο της
Ορθοδοξίας168'
Την αποτύπωση των εκφράσεων της απελπισίας, όπως αποτυπώνονται στο κέντρο
της Ντοστογιεφσκικής κοσμοθεωρίας, θα αναλύσουμε στο δεύτερο μέρος της εργασίας
αυτής, διατηρώντας ταυτόχρονα σταθερή αναφορά στους ιδεότυπους με τους οποίους η
Κ ι ρ κ ε γ κ ω ρ ι α ν ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ανέλυσε την έννοια της μεταφυσικής απόγνωσης του
ανθρώπου στο χώρο των οριακών καταστάσεων τής ύπαρξης του
(64
'S Kierkegaard όπ σελ 111, (IV 377)
1661
Βλ S Kierkegaard, Der Begriff Angst, σελ 131 (IV 377)
Βλ Γρηγ Παλαμά, Ομιλία 51 Σ Οικονόμου Αθήνα 1861 σελ 114-115: «Νους γαρ αποστάς του Θεού ή
κτηνώδης γί γνεται ήδαιμονιώδης και των όρων αποστάς της φύσεως επιθυμεί των αλλότριων»
1661
«Γι' αυτό ακριβώς κατηγόρησαν τον Χριστό πως με την δύναμη του Διαβόλου εκβάλλει τα δαιμόνια»
1671
Βλ τις περίφημες φράσεις του Ιβάν στον Αλιόσα: «Ο Θεός και ο Διάβολος πολεμούν και πεδίο της μάχης
τους η καρδιά του ανδρώπου» Ντοστογιέφσκι Αδελφοί' Καραμαζώφ, εκδ Δαρεμας σελ 137-139
1681
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 17-21
75
Στο κέντρο της Ντοστογιεφσκικής κοσμοδεώρησης 8α αναφερθούμε στον τρόπο με

τον οποίο τα Ντοστογιεφσκικά πρότυπα υποστασιοποιούν τις μορφές απόγνωσης του
μηδενισμού, και ακόμα στον τρόπο που τα ίδια πρόσωπα αυτά οδηγούνται στη Λύτρωση,
άρα στην συνσταύρώση και συνανάσταση με το θείο Πάδος'69'
1691
ΒΛ Ν Νησιώτη Προλεγόμενα εις την θεολογική γνωστολογίαν, εκδ Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα
1984 σελ 133
Ακόμα: R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, München, Piper Verlag, 1950, σελ 446-449
76
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η έννοια της απελπισίας στον Ντοστογιέφσκι
"Γιατί ποιος άλλος μπορεί να κυριαρχεί πάνω στους

ανθρώπους, αν όχι εκείνοι που κυριαρχούν στη
συνείδηση τους και κρατάνε στα χέρια τους το υ,ωμί τους,
Ε, λοιπόν, εμείς το πήραμε το ξίφος του Καίσαρα και
παίρνοντας το Σ' απαρνηθήκαμε, όπως ήταν φυσικό, και
ακολουθήσαμε εκείνον "
[Φ Ντοστογιέφσκι, Αδελφοί Καραμαζώφ
μέρος τρίτο, πέμπτο βιβλίο, κεφάλαιο V]
77
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
Η Απελπισία στον Ντοστογιέφσκι
Α Η έννοια της απελπισίας οτο "Έγκλημα και Τιμωρία"

1) Η απελπισία στον Μαρμελάντωφ
α) Η πρακτική έλλειμη του Βιοπορισμού

και η αδυναμία υπέρβασης της
Η απελπισία αφορμάται πάντα ως γήινη μορφή του εαυτού που απελπίζεται για την
(1)
υπέρβαση του Η μορφή των μεταφυσικών δομών του πνευματικού εγώ δεν
παρουσιάζεται καθαυτό, παρά εκλαμβάνει την γήινη προϋπόθεση της από συγκεκριμένα
γεγονότα του κόσμου, υποστασιοποιεί την εγκόσμια απαρχή τους, την οποία στην
συνέχεια μετατρέπει στον βαθύτερο λόγο που θα σπρώξει προς κάθε μεταφυσική
αναγωγή,2)
Η αδυναμία προσπέλασης μπροστά στην αναγκαιότητα του γήινου, εκλαμβάνει την
απελπισία, στον πρώτο βαθμό, ως μία αδυναμία υπερκέρασης των βιοποριστικών
συνθηκών (3'
Η αδυναμία υπέρβασης των δυσκολιών της ύπαρξης, οδηγεί το υποκείμενο να
αναχθεί στα βαθύτερα οντολογικά αίτια του ακραιφνούς ντετερμινισμού της
πραγματικότητας Επομένως η κατεξοχήν εγκόσμια αιτία απελπισίας εμπεριέχει έναν
διαλεκτικό στοχασμό εντός της, γιατί ήδη ως απελπισία αναγάγεται σε υπερβατικό
(4)
φαινόμενο
«Ω μην την κατηγορείτε κύριε, μην την κατηγορείτε! Οταν είπε αυτά δεν
εσκέπτετο πλέον υ,υχραίμως, τα είπε συγχυσμένη, άρρωστη και ακουγόταν
το κλάμα των παιδιών που δεν είχανε να φάνε και μόλις τα παιδιά βάζουν
τα κλάματα έστω κι από πείνα, αρχίζει αμέσως να τα δέρνει»15'
111
Ακόμα δες : M Theunissen, Der Begriff Verweiflung, σελ 78-79
<z>
Δες : S Kierkegaard, ο π, σελ 43
Βλ ακόμα το πως ο Μαρμελάντωφ εκφράζει βαθύτατες μεταφυσικές anoy8tç στην περίφημη συζήτηση με τον
Ρασκόλννκωφ
Φ Ντοστογιέφσκι, Εγκλημα και Τιμωρία, πρώτος τόμος εκδ Γκοβόστη μετ Άρη Αλεξάνδρου σελ 16-26 (Στο
εξής: ET)
13)
Βλ M Theunissen ο π, σελ 78-79 Δες ακόμα : S Kierkegaard, ο π, σελ 55
|4)
(5>
Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι, σελ 20
78
Η ασφυκτική αναγκαιότητα της περιχαρακωμένης ύπαρξης οδηγεί στο να μ η ν

|6)
υ π ά ρ χ ε ι ποτέ π ρ α γ μ α τ ι κ ή α π ο υ σ ί α απελπισίας Ακόμα και στις πιο πενιχρές
και πεζές μορφές της ύπαρξης η απελπισία ως απλή αγωνία έλλειμ,ης των βιοτικών
|7)
συνθηκών, ανευρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση
Το υπερβατικό, με ένα τέχνασμα της υ,υχολογικής δομής, δεν παρουσιάζεται
καθαυτό σαν οντολογική κατηγορία, αλλά στην πραγματικότητα ξεκινώντας απ' την
|8)
απελπισία για ένα συγκεκριμένο γεγονός, απελπίζεται για το Επίγειο στην ολότητα του
Ετσι απελπισία του επιγείου (Irdisches) οδηγεί, στην μεταφυσική αναγωγή της,
(91
στην α π ε λ π ι σ ί α του αιωνίου (Ewiges)
Η απελπισία του Μαρμελάντωφ ορίζεται ως απόγνωση μπροστά στην
εξαθλίωση της καθημερινής Βιοτικής ύπαρξης του και ως απογοήτευση
(10
μπροστά στην αδυνατότητα προσπέλασης της >
Ανάγει έτσι την θέληση της ελευθερίας του ως διαφυγή απ' την ασφυκτική
<U|
περατότητα, σε μεταφυσικό σκοπό της ζωής Ενώ η φυσική δύναμη αντλείται απ' την
αμεσότητα της θέλησης για ζωή (Lebenswille), η μεταφυσική αναγωγή της αντλείται απ' την
αμεσότητα της θέασης του λυτρωτικού επιπέδου, και απ' την εξύυωση της θέλησης σε
(12)
μεταφυσικό λυτρωτικό σκοπό της ζωής Ο Μαρμελάντωφ, όμως, κυριαρχείται απ' την
έννοια του ανήμπορου ( Unertrà'glichkeit ) μέσα στην ίδια του τη θέληση (13) Μη μπορώντας
να ξεπεράσει την αναπόφευκτη άλυτη πραγματικότητα των Βιοποριστικών του
προβλημάτων, μεταβιβάζει την θέληση του στον χώρο μιας αξιολόγησης του λυτρωτικού
|14)
ενταγμένη στην περιοχή τής απόλυτης υπερβατικότητας Πώς θα ορίσουμε επομένως
την απελπισία του Μαρμελάντωφ, Ο Kierkegaard στην Krankheit zum Tode αναφέρεται
στην απελπισία που αρνείται να έχει τον εαυτό της, επειδή θέλει να διαφύγει απ' τον κατ'
εξοχήν εαυτό,15), και στην απελπισία που αρνείται το Selbstseinwollen, (το να είναι ο εαυτός
της ) ακριβώς διότι δεν επιθυμεί έναν νέο εαυτό (ein nenes Selbst sich wünschen) ,161
(6)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι, σελ 24
Ακόμα: S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 27
171
S Kierkegaard ο π σελ 22-24
(S|
Μ Theunissen, Der Begriff Verzweiflung σελ 101
(9)
(10)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι σελ 19-22
Δες : Μ Theunissen ο π, σελ 90
1111
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET, Ι, σελ 23
(12)
Βλ R Lauth Die Philosophie Dostoyefskis σελ 232
ll3)
Φ Ντοστογιέφσκι on σελ 22-24
1141
Στο ίδιο σελ 25-26
<15)
S Kietkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 51
1161
79
Ο Μαρμελάντωφ επιχειρεί να διαφύγει απ' την συνείδηση του εαυτού του, αλλά
ταυτόχρονα δεν αναζητά έναν νέο εαυτό, παρά εγκαταλείπεται στο να αναζητήσει την
διαφυγή στην πλήρη διάσπαση με την άμεση αμεσότητα (verlangt einen Bruch mit der
117)
ganzen Unmittelbarkeit)
Η απόγνωση του ότι δεν μπορεί να λύσει το βιοτικό του πρόθλημα τον οδηγεί με το
(18)
να ανταπαντήσει στον κόσμο διαφεύγοντας στην εκδοχή του φ α ν τ α σ τ ι κ ο ύ
Ο Μαρμελάντωφ εκφράζει μια απεγνωσμένη απόπειρα ανταπάντησης στην

σύμβαση του κόσμου και έναν βαθύτατο πόνο ενάντια στην αδικία του κόσμου Κατά
βάθος, η αφορμή του προσεγγίζει εκείνη την απόγνωση που αργότερα ο Ρασκόλνικωφ 8α
(19)
αναγάγει σε μεταφυσική απελπισία της ανυπαρξίας της δικαιοσύνης
Θέλοντας ο Ντοστογιέφσκι να καταδείξει τον συσχετισμό της απελπισίας του
επίγειου με την απελπισία του Αιώνιου, |20> τοποθετεί συμβολικά τον εκφραστή της πρώτης
(211
απελπισίας να αναγνωρίζει τον εκφραστή της δεύτερης
Μ' αυτόν τον τρόπο, φανερώνεται πως η απελπισία του Επίγειου είναι ήδη η
αντεστραμμένη έκφραση της απελπισίας του Αιώνιου, εφόσον αναγνωρίζει τα
χαρακτηριστικά της μέσα στον διαλεκτικό χώρο εκείνης Ο Μαρμελάντωφ αναγνωρίζει την
απελπισία του Ρασκόλνικωφ, γιατί μέσα στον επίγειο εμπεριέχεται η απελπισία του
αιώνιου, και ο Ρασκόλνικωφ συμπονά τον Μαρμελάντωφ γιατί η μεταφυσική του απελπισία
συναισθάνεται το ύυ,ος της αναγωγής στο οποίο μπορεί να φτάσει ο πόνος μπροστά στις
7 (22)
ασφυκτικές περιστάσεις της ύπαρξης

(Ζ31
Ο Μαρμελάντωφ γι' αυτόν τον λόγο απευθύνεται στον Ρασκόλνικωφ
Απευθύνεται εκεί γιατί η π ν ε υ μ α τ ι κ ή συγγένεια που νοιώθει είναι η συμβολική
έκφραση του β α θ ύ τ ε ρ ο υ ε ν ω τ ι κ ο ύ συσχετισμού που διακατέχει την απόγνωση των
(24)
βιοποριστικών όρων της ύπαρξης με την μεταφυσική υπαρξιακή απελπισία Αποδεικνύει
(25)
έμπρακτα ότι το πνευματικό εγώ τίθεται απ' την υ π ε ρ β α τ ι κ ή του θ ε μ ε λ ί ω σ η Μ'
αυτόν τον τρόπο, αντιστρέφοντας τους όρους, όμοια όπως το υπερβατικό εγώ αποτυπώνεται
στην υ,υχνκή δομή του εαυτού, μ' όμοιο τρόπο η βιοποριστική απόγνωση ακολουθώντας
ανοδική πορεία πρέπει να διατρέξει αντίστροφα τον ίδιο δρόμο προς την αρχέγονη αρχή
(
' Στο ίδιο σελ 52
(181
Στο(διο,σελ29
(19)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET III σελ 57-58
,201
Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι σελ 24-26
(211
1221
(23|
Στο ίδιο, σελ 14 «Να λά6ω κύριε την τιμήν να απευουνδώ σε σάς με μια καδώς πρέπει ομιλίαν »
m
Μ
M Theunissen οonπ σελ 90-91
(25)
Lisellotte Richter Zum Verständnis des Werkes, σελ 145
80
της α ν ά γ ε τ α ι σε μεταφυσική V e r z w e i f l u n g του Αιώνιου και είναι κατά

|26)
βάθος η λανθάνουσα μορφή εκείνης
Η απελπισία επομένως του επίγειου, ως απώλεια του αιώνιου εκφράζει ήδη μια
ανάγκη ελευθερίας, απελπίζεται ήδη για την ολότητα της πραγματικότητας
Ο Μαρμελάντωφ εκφράζει, με μια βαθύτατη πίκρα, στον Ρασκόλνικωφ την
έκφραση της αντίφασης, ανάμεσα στην εμμένεια της περατότητας και την ανάγκη της
1271
Η απελπισία του επομένως, είναι η αδυναμία (Schwacheit), η πάσχουσα μορφή του
εαυτού, σε αντιπαράθεση με την Απελπισία της τυφλής απόγνωσης του επίγειου η οποία
γνωρίζει ότι αυτή καθαυτή δεν είναι απελπισία (2S| Αντιλαμβάνεται την ελευθερία ακριβώς
ως αντίθεση με την ασφυκτική περιχαράκωση της πραγματικότητας Αναζητεί έτσι την
λύτρωση στην κοσμικότητα, την ίδια στιγμή που έχει διαφύγει στην υπερβατικότητα Οσο
πιο πολύ απεμπολεί την λύτρωση αυτή στον χώρο του υπερβατικού τόσο πιο πολύ
μεγενθύνει την αίσθηση της εγκόσμιας εξαθλίωσης του
«Η οινοποσία δεν είναι αρετή, πολλώ μάλλον μάλιστα Η ε ξ α θ λ ί ω σ ι ς

όμως, η εξαθλίωσις ευγενέστατε κύριε είναι ντροπή Οντας φτωχός,
διατηρείτε ακόμη την ευγένεια των φυσικών σας αισθημάτων, εις την
εξαδλίωσιν όμως π ο τ έ και κ α ν ε ί ς δεν την διατήρησε»129'
Η απελπισία αυτή ως ηθελημένη αδρή περιγραφή της ρακένδυτης ύπαρξης είναι

έκφραση της συντριβής του ανθρωπιστικού ι δ ε α λ ι σ μ ο ύ , είναι η απεικόνιση τής
ένδειας του, και η α ν ύ y ω σ η της ε ν σ α ρ κ ω μ έ ν η ς α γ ά π η ς στο κέντρο της
σ ω τ η ρ ί α ς του κ ό σ μ ο υ ! Οταν ο Μαρμελάντωφ θα πεί «ήρθαμε σ' αυτήν την υπέροχη,
130>
την με π ο λ υ ά ρ ι θ μ ο υ ς α ν δ ρ ι ά ν τ α ς κακοσμημένην πρωτεύουσαν», εκφράζει την
βαθύτατη συντριβή του αγέρωχου αρχοντικού ιδεαλισμού που δεν μπορεί να λυτρώσει τον
πόνο του κατατρεγμένου ανθρώπου και να προσφέρει σ' αυτόν την δικαίωση της ύπαρξης
Μέσα επομένως στην απελπισία του επίγειου κρύβεται η αίσθηση πως μόνο η
μετατροπή του ιδεαλισμού σε πράξη, σε σάρκινη πραγματικότητα, προσφέρει την λύτρωση
του ανθρώπου Η απελπισία, δεν είναι εδώ μόνο απελπισία της ανυπαρξίας της ανώτερης
(26)
Όλη η ανάπτυξη του κεφαλείου Verzweiflung am Ewigen oder über sich selbst (σελ 59 64) αναφέρεται
πάνω σ αυτό
|27)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι σελ 20-21
1281
1291
Φ Ντοστογιέφσκι ET 1, σελ 15
(30)
Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι σελ 19
81
ιδεαλιστικής πραγματικότητας, αλλά πρωτίστως η πεποίθηση του βασανισμένου γήινου

ανθρώπου ότι ο αφηρημένος ιδεαλισμός χωρίς την πράξη της αγάπης είναι μια κενή
φλυαρία, μια άχρηστη πολυτέλεια μέσα στα αδυσώπητα συγκεκριμένα βάσανα της γήινης
ύπαρξης
Η λύτρωση του ανθρώπου είναι η ενσαρκωμένη αγάπη Η μη έμπρακτη υπόσταση

της, η ανυπαρξία της στην καρδιά των ανθρώπων αναδύει την απελπισία τού
Μαρμελάντωφ, ο οποίος μπορεί να διαγνώσει ότι η πολιτική οικονομία και οι
ορθολογιστικές μορφές ζωής, δεν μπορούν να προσφέρουν την εκπλήρωση μιας
(31)
πραγματικής ζωντανής ζωής Η απελπισία του, επομένως, είναι ότι ο άνθρωπος έρχεται
σε σ ύ γ κ ρ ο υ σ η με τις σ υ μ β α τ ι κ έ ς μ ο ρ φ έ ς του κόσμου της υποκρισίας και του
(32)
ι^εύδους, οι οποίες είναι θεμελιωμένες στην αλλοτρίωση
Η αλλοτρίωση είναι εδώ η άρση κατά βάθος της αλλοτρίωσης του κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ

χαρακτήρα και η μετάθεση της στον χώρο της αλλοτρίωσης της μ,υχής, η οποία τελικά
υποστασιοποιείται στην δομή των ανθρώπινων σχέσεων, ,33> ως σχέσεις οντοτήτων μιας εν
Χριστώ κοινωνίας, η οποία ως τέτοια άρθηκε
Η απελπισία γεννιέται απ' το ότι η διαστρεβλωμένη μορφή των συμβατικών
σχέσεων σπρώχνει και στην διαστρεβλωμένη μορφή της εκλογής και της συμπεριφοράς
των ανθρώπων, οι οποίοι αλλοτριώνουν τον εαυτό τους για να ε ν τ α χ θ ο ύ ν μέσα σ' αυτή
τη>· μορφή της κοσμικότητας-:?
Οταν ενταχθούν σ' αυτήν την κάλπικη συμβατότητα, απελπίζονται διότι έχασαν
την ελευθερία της υ,υχικής τους αλήθειας
Με όμοιο τρόπο ο Μαρμελάντωφ θα εκφράσει με βαθύτατα θλιμμένες φράσεις την
αναγκαστική αλλοτρίωση της γυναίκας του μπροστά στην κατάργηση του ενσαρκωμένου
(35)
ιδεαλισμού και τής διανθρώπινης αλήθειας Όταν ο ιδεαλισμός δεν εκπληρωθεί στην
σάρκινη εκδήλωση του, δεν υποστασιοποιηθεί σε πράξη, αποτελεί μια άμετρη χωρίς
τέλος αιτίας απελπισίας
«Κλαίγοντας και θρηνώντας και μοιρολογώντας με παντρεύτηκε Διότι δ ε ν

είχε π ο υ αλλού να π ά ε ι Καταλαβαίνετε τάχα ευγενέστατε κύριε τί
Φ Ντοστογιέφσκι, Ε Γ Ι, σεΛ 18-19

Στο ίδιο σεΛ 22-23
ΒΛ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 28-29
Φ Ντοστογιέφσκι ET, Ι σελ 21
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι, σελ 19
82
σημαίνει να μην έχεις να πάς πουθενά, Όχι! Αυτό δεν το

Λ Ω ' • ' (36)
κ α τ α λ α β α ί ν ε τ ε ακόμα»
Ο Μαρμελάντωφ προσπαθεί να διαφύγει απ' την αλλοτρίωση της συμβατικής

|37)
περιχαράκωσης ανάγοντας την λύτρωση στον χώρο του φανταστικού Το φανταστικό,
ως όραμα, δεν είναι εδώ μόνο η διαφυγή σε μια (ψευδεπίγραφη πραγματικότητα, αλλά η
αχνή προεικόνιση της ύπαρξης του θαύματος μέσα στον χώρο της Πρόνοιας του θεού
Είναι, επομένως, η μεγαλειώδης εκδοχή της τελικής δικαίωσης Ο ίδιος ο Μαρμελάντωφ
οραματίζεται αυτήν την έκφραση της ανώτερης ουράνιας αγάπης
«Τριάντα καπίκια μούδωσε απ' το άνοιγμα της πόρτας με τα ίδια της τα

χέρια, τα τελευταία της μούδωσε, ότι είχε και δεν είχε Δεν είπε τίποτα
μονάχα με κοίταξε σιωπηλή Δεν θλίβονται έτσι στην γή, όχι μονάχα εκεί
πάνω θλίβονται έτσι, στον ουρανό, για τους ανθρώπους, και κλαίνε, μα δεν
τους κατηγορούν, δεν τους μαλώνουν! Και πονάν πιό πολύ σαν δεν τους
μαλώνουν !
Επομένως, ο χώρος του φανταστικού μέσα σ' αυτόν τον οραματισμό δεν είναι ο
εξοβελισμός του λυτρωτικού σ έναν e όμακρο χώρο που δεν διαφθείρεται απ' τον χώρο
της εμμένειας (Immanenz),(391 αλλά είναι η α χ ν ή α ί σ θ η σ η του υπερκόσμιου φωτός,
ενός προνομίου των ταπεινών που θα προέλθει απ' την ενσαρκωμένη παρουσία της
(401
αγάπης
Ο Μαρμελάντωφ προβλέπει μέσα στο μεθύσι του μια έξοχη αναπαράσταση της
m
Δευτέρας Παρουσίας, μια ποιητική εικόνα της παγκόσμιας συγχώρεσης της αγάπης
«Δεν α ξ ί ζ ω να με λυπηθούν Εμένα πρέπει να με σταυρώσουν, να με

σταυρώσουν στον σταυρό και ό χ ι να με λυπηθούν ! Δεν είναι η ευτυχία
που διυ/ό, μα η θλίυ,η και τα δάκρυα Και θα μας λυπηθεί όλους εκείνος,
(361
Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι, σελ 19
1371
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι, σελ 25-26
(38,
Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι, σελ 24
Γενικά για το δέμα της Εμμένειας και το πόσο αυτή είναι η εναντίωση στην Υπέρβαση δες Μ Μακράκη
Εμμένειακαι Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard Αδήνα 1983
1
' R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 409-410
(41)
83
κ α τ α λ ά β α ι ν ε ! Αυτός ο έ ν α ς, αυτός ο κριτής δάρδει εκείνη την ημέρα

και δα ρωτήσει που είναι η δυγάτηρ ήτις δ υ σ ί α ο ε τον εαυτό της στην
κακή και φδισική μητριά, Που είναι η δυγάτηρ, ήτις τον πατέρα της τον
επίγειο, τον μεδύστακα, τον επίγειο, τον ακόλαστο τον λυπήδηκε χωρίς να
φρίξει για την κτηνωδία του, Και δα πει Ελα, σε σ υ γ χ ώ ρ η σ α ή δ η μια
φ ο ρ ά ! Και δα συγχωρήσει την Σόνια μου, δα την σ υ γ χ ω ρ ή σ ε ι ! Και δα
απλώσει το χέρι και εμείς δα πέσουμε στα γόνατα και δα καταλάβουμε»'421
Η επίγεια, επομένως, απελπισία εκφράζεται με μια διπολική έκφανση Δεν είναι

μόνο η φανταστική διαφυγή, η προερχόμενη απ' την ασφυκτική περιχαράκωση, στην
διέξοδο μιας ατελούς υπέρβασης, αλλά και η δετική έννοια μιας πνευματικής δόνησης
τής αναζήτησης τού Αναστάσιμου Οράματος μέσα απ' την έμπρακτη αναπαράσταση των
εγκόσμιων παδών της ύπαρξης
Στον τομέα της αποδοχής της πνευματικής ελευδερίας η απελπισία του
Μαρμελάντωφ είναι η προεικόνιση τής δυσίας που μπορεί να ε ξ υ y ώ σ ε ι την
<431
α ν α γ κ α ι ό τ η τ α σε δυνατότητα ελευδερίας Επειδή όμως η α ν α γ κ α ι ό τ η τ α είναι
σ υ ν τ ρ ι π τ ι κ ή και μη ικανή να αρδεί, δα εξυΐ)ωδεί στα μάτια της συνείδησης του
Μαρμελάντωφ ως έ λ λ ε ι y η α ι ω ν ι ό τ η τ α ς , ή, ορδότερα, ως σ ύ γ κ ρ ο υ σ η τής
(44)
ιδανικότητας με τις μορφές του επίγειου Η απόχρωση όμως αυτή δεν είναι μόνο
οντολογική, αλλά και αισδητική
Ο Μαρμελάντωφ είναι ένας μέδυσος για την Αισδητική Η εξωτερική έτσι
φαινομενική μορφή του μπορεί να οριστεί ως απελπισία με την μορφή της σύγκρουσης με
τις παραδοσιακές μορφές ομορφιάς, είναι η σύγκρουση τής Αισδητικής τους με την
εσωτερική οντολογική ουσία του
Η συγνώμη και η συγχώρεση όμως της Ψυχής στον Μαρμελάντωφ είναι η
ελευδερία της ομορφιάς ακόμα και μέσα στο καπηλειό, γιατί έχει συγχωρέσει ακόμα και
την κακία, άρα έχει υπερβεί την εξωτερική δυσαρμονία της Αισδητικής Ενώ, επομένως, ο
Μαρμελάντωφ έχει διακρίνει την ουσία της ομορφιάς ως αλήδειας μέσα στα φαινόμενα,
κατά βάδος υποφέρει και γεννάει εντός του την απόγνωση απ' την φαινομενική
αισδητική της ρακένδυτης μορφής του
(41)
>*2) φ Ντοστογιέφσκι ET Ι σελ 25
1431
Ακόμα δες: S Kierkegaard, Philosophische Broken, σελ 70 (IV 237-238)
<441
Φ Ντοστογιέφσκι, ET, Ι σελ 24
84
Η απελπισία του Μαρμελάντωφ μπροστά στην αναγκαιότητα, είναι για την

Αισθητική η απελπισία της εγκαταλελειμμένης δυνατότητας της
(45)
υ π έ ρ β α σ η ς , είναι η έ λ λ ε ι y η της δ υ ν α τ ό τ η τ α ς της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς
Η πρώτη μορφή απελπισίας του είναι η α δ υ ν α μ ί α της ελευθερίας να υπάρξει

μέσα στον ντετερμινισμό Η αδύναμη συμπεριφορά απελπίζεται όχι απ' την ίδια της την
συνείδηση, αλλά απ' την έλλειυη δυνατότητας της ελευθερίας μέσα στην αναγκαιότητα
(46)
Αρα αδυναμία δεν είναι μόνο η αδυναμία υπερκέρασης των βιοποριστικών

συνθηκών, αλλά η έλλειυ,η ελευθερίας μέσα στα φαινόμενα του συμβατικά αισθητικού
|4?ι
που αρνούνται την ουσία
Είναι η απολυτοποίηση του υφολογικού απέναντι στην ενσάρκωση της θυσίας, και
στον εσωτερικό κόσμο του πνεύματος
Η απεμπόληση αυτή, που μπορεί να εκφραστεί ως προσπάθεια απόκρυι/ης μπροστά
στην συνείδηση, (48) γίνεται απελπισία του εαυτού για τον εαυτό του, η οποία αναδύεται και
στις mo πενιχρές μορφές ζωής
Η αδυνατότητα αυτή της προσπέλασης των βιοτικών συνθηκών στο οντολογικό και
αισθητικό επίπεδο είναι δυνατόν να σπρώξει είτε στην αναβάθμιση της συνείδησης, στο
(49)
πέρασμα της στην άρση της απελπισίας είτε στην απεμπόληση της συνείδησης
Ο Μαρμελάντωφ θα προσπαθήσει να οδηγηθεί στην διαφυγή του απ' την

(501
αυτοσυνείδηση αυτή, και διαφεύγοντας θα βυθιστεί περισσότερο στην απελπισία
β) Η διαφυγή στο ποτό ως συμβολική έκφραση διαφυγής

απ' την αυτοσυνείδηση, αλλά και ως σημάδι αχτίδας
μιας σωτηρίας,
Η κρυμμένη λύτρωση της απελπισίας
Οι διαβαθμίσεις της συνείδησης του εαυτού άλλοτε οικειοποιούνται τις διαλεκτικές

τους αντιθέσεις και οδηγούνται στην λυτρωτική διάσταση της πίστης, και άλλοτε μέσα
(45)
ΣΤΟ ίδιο σελ 55
(491
Βλ S Kierkegaard ο π σελ 40 47
Ακόμα δες: Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι σελ 15
(
' Για
Για το δέμα των διαβαθμίσεων της συνείδησης
συν του εαυτού ο Kierkegaard έχει ypóy8i πολλά για την
έννοια του Seinkonnen στις σελίδες 15,36-38 και για την Bewusstsein στις σελίδες 40-47
85
στον χώρο της ΐ)υχικής δυσαρμονίας απεμπολούν την συνείδηση για να γλυτώσουν απ' το
(51)
βασανιστικό βίωμα του εαυτού
Η αρνούνται να συνειδητοποιήσουν, ή συνειδητοποιώντας αντιλαμβάνονται πια
συνειδητά την απελπιστική κατάσταση απ' την οποία προσπάθησαν να διαφύγουν
(52)
ζητώντας κάποιο αντιστάθμισμα και επιχειρούν να παρηγορηθούν απεμπολώντας γι'
ακόμα μια φορά αυτή την κατάσταση σε ι^ευδείς και φανταστικούς κόσμους μιας κάλπικης
(531
πραγματικότητας
Η απελπισία στον Μαρμελάντωφ είναι η διαφυγή στην οινοποσία ως
(54)
συμβολική απεμπόληση της συνείδησης
Αλλά αυτή η συμβολική διαβάθμιση της συνειδησιακής εξέλιξης που απεμπολείται,
(55)
κατά βάθος δεν άρει ποτέ την αυτοσυνείδηση, αλλά αναζητάει να αναχθεί σε μια
υπερκόσμια άλλη
Μια μορφή αυτοσυνείδησης παραμένει ακόμα μέσα στην άρνηση της συνείδησης
Αυτό συμβαίνει διότι η πρώτη αυτοσυνείδηση πλάθεται ως απορροή απ' την
ενσάρκωση τ η ς θ υ σ ί α ς , ενώ η δεύτερη είναι η σ υ μ β α τ ι κ ή συνείδηση της
κοσμικότητας!(56ί
Το όνειρο είναι ακριβώς η αντίδραση στην πεζότητα, ως ιδεαλιστική έκφραση της
σωτηρίας, αλλά ταυτόχρονα υπερτονίζεται και ως υποκρυπτόμενη μορφή του θαύματος
Δεν είναι τυχαίο που ο Theunissen στην διδακτορική του διατριβή για τον Kierkegaard
|57)
έχει ένα ολόκληρο κεφάλαιο για την διάκριση ονείρου και πεζότητας
(58)
Ο Μαρμελάντωφ, ακόμα και απεμπολώντας την συνείδηση στην οινοποσία έχει
μια πλήρη αυτοσυνείδηση του μεταφυσικού πόνου Γνωρίζει την
λυτρωτική του έκφραση και αχνά προαισθάνεται πως μέσω αυτού θα συντριβεί η
μεταπτωτική κατάσταση της ύπαρξης του ανθρώπου με την συμμετοχή του στην
Ενανθρώπιση του Θείου Πάθους Η αίσθηση του πόνου είναι επομένως η πρώτη και
(59)
μοναδική αιτία για την συνείδηση είναι η ανάδυση μιας συνείδησης η οποία εγείρεται
ί51)
Βλ S Kierkegaard, o n σελ 43
1521
Βλ Μ Φαράντου Δογματική και Ηθική Α 8 ή ν α 1973 σελ 159
ί53)
ΒΛ S Kierkegaard, o n σελ 42
< 54 ' Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, E T Ι, σελ 15 17 2 4
<55> Ο π σελ 17
(56) Γενικά για το νόημα της συνείδησης στη σ χ έ σ η της με τον π ό ν ο δες. Μ Μακράκη Η λυτρωτική
δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 117-119
(57)
Δες : M Theunissen Der Gegriff Ernst bei Sören Kierkegaard, σελ 97-99
(58) B^ φ Ντοστογιέφσκι, E T Ι σελ 25
(59
> Βλ Μ Μακράκη, ο π σελ 252 Ολόκληρο το γενικό μοτίβο της ιδέας αυτής προβάλουν οι διχαστικές
σκέυ,εις του ανθρώπου του «Υπογείου»
86
ταυτόχρονα την ίδια σηγμή που ο Μαρμελάντωφ με την οινοποσία προσπαθεί να διαφύγει
απ' την άλλη συνείδηση της καθαρά ορθολογικής χροιάς
Μ' έναν υπέροχο ποιητικό τρόπο θα πει στον Ρασκόλνικωφ
«Το ξέρετε, το ξέρετε τάχα κύριε μου πως έχω πιεί ακόμα και τις κάλτσες
της Όχι τα πασούμια της, οηότε τέλος πάντων θα ευρισκόμουν ως ένα
σημείο στην συνήθη τάξιν πραγμάτων, μα τις κάλτσες της τις ή π ι α !*60'
Μ' αυτόν τον τρόπο δικαιώνεται η Κιρκεγκωριανή anoyn Η ανθρώπινη διάσταση

της συνείδησης, αν θεωρηθεί αυτόνομη και μόνο κοσμική, θραύει τους ηθικούς φραγμούς
(61)
και απεμπολεί την αυτοκριτική της
Δεν έχει κανένα λόγο να μην θελήσει να «επιτρέπονται τα πάντα», διότι το
υποτιθέμενο ανθρωπιστικό ιδεώδες της αυτοκαταργείται από την ματαιοδοξία του
ανθρώπου
Η περίπτωση του Μαρμελάντωφ είναι η διατήρηση μιας αυτοσυνείδησης του
(62)
λυτρωτικού πνεύματος μέσα σε μια συνείδηση που απεμπολείται Παρά την οινοποσία
του γνωρίζει με συνειδητό τρόπο το μεγαλείο της άμετρης αγάπης του Θεού
Μια αντιμετάθεση του Handeln (πράττειν ) με το Leiden (πάσχειν) είναι υπεύθυνη για
(63)
την έννοια του κενού και του διχασμού της ύπαρξης Ο Kierkegaard ήδη είχε
διαγνώσει στην Krankheit zum Tode πως το Leiden ανήκει στην μεταφυσική ύπαρξη που
διεμβολίζεται στην κοσμική, το Handeln στην κοσμική που μπορεί να ανυυ/χιθεί στην
αιώνια
(64)
Ενώ ο Μαρμελάντωφ επιχειρεί να απεμπολήσει την κοσμική συνείδηση
ταυτόχρονα δεν απεμπολεί ποτέ την αιώνια μεταφυσική συνείδηση, ακριβώς γιατί είναι
ενταγμένος στην πάσχουσα συνείδηση, τη συνείδηση του Leiden
Η απελπισία του επομένως δεν είναι μια καθαυτό άρση τής μεταφυσικής
συνείδησης παρά η αδυναμία εισχώρησης της μεταφυσικής συνείδησης του μέσα στην
κοσμική συνείδηση Αυτό το αχώριστο ζεύγος της αρχικής πεποίθησης του τής
υπερκόσμιας ευδαιμονίας δεν μπορεί ποτέ να ενσαρκωθεί
(«D φ Ντοστογιέφσκι, ET, Ι σελ 17-18

(61) Ν Μπερδιάγιεφ ο π σελ 101
(62)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ET, Ι, σεΛ 25-26
(63)
Βλ Μ Theunissen Der Begriff Verzweifhng σεΛ 122
(64)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, E T Ι σεΛ 2 5 Τ ο πνεύμα της ετερονομίας σύμφωνα με τον Theunissen κυριαρχεί
στην συνείδηση του ΒΛ Μ Theunissen o n , σελ 113-115
87
Εδώ υποκρύπτεται το Κιρκεγκωριανό Λάθος της άπειρης ποιοτικής διάκρισης

(Unendliche Quantitative Differenz ) μεταξύ θεού και ανθρώπου l6S|
Ο Μαρμελάντωφ εντάσσεται στην εσφαλμένη τοποθέτηση να θεωρήσει την άπειρη
θεϊκή δικαιοσύνη ως ατελείωτα αντετιθέμενη στην κ ο σ μ ι κ ό τ η τ α και την εμμένεια!ί661
Αυτή όμως η θεωρητική του κάτοΐ)η γεννιέται από την ί δ ι α την σ υ ν ε ί δ η σ η τής
κοσμικής περατότητας (Endlichkeit), ενώ ταυτόχρονα στο διαλεκτικό της κέντρο της
υπάρχει μια άλλη αιώνια αυτοσυνείδηση,1671 την οποία έχει εδραιώσει η αυτοσυνείδηση
της θυσίας
Μέσα στον στροβιλισμό της οινοποσίας και στην αυτοτιμωρία, η δεύτερη αυτή
αυτοσυνείδηση αναδύεται με μια μεγαλοπρέπεια Γι' αυτό ο Kierkegaard έλεγε πως η
«απελπισία της αιωνιότητας είναι η έλλεαιη της σωστής κοσμικότητας (θνητότητας)» (681,
δηλαδή η έλλειυ,η της ορθής μεταστροφής του πόνου Είναι με άλλα λόγια, μια αντίδραση
μη-σωστής θνητότητας
Ο Μαρμελάντωφ με τις προφητικές του εικόνες διατηρεί μέσα στην φ α ν τ α σ ί α
του την π ρ ο ε ι κ ό ν ι σ η της α ι ω ν ι ό τ η τ α ς
Με μια αναστροφή αξιών γνήσια ευαγγελική, αντιλαμβάνεται, την τελική
συμφιλίωση μέσα σε μια νέα προοπτική, όπου η τελική ανάσταση γίνεται προνόμιο των
φτωχών, των ταπεινωμένων και καταφρονημένων, και όχι των ισχυρών και των
ορθολογιστών
Προπάντων όμως αντιλαμβάνεται την λυτρωτική και καθαγιαστική δύναμη τού
πόνου ως π ρ ο ε ι κ ό ν ι σ η τ η ς Α ν ά σ τ α σ η ς , η οποία με τον θάνατο νικάει τον
,69
θάνατο >
Εστω και με την εσφαλμένη αυτοτιμωρία του ο Μαρμελάντωφ συναισθάνεται την
έννοια της θυσίας, ως ενσαρκώσιμης μορφής του θεανθρώπινου Πάθους
Στον Ρασκόλνικωφ θα πει:
(64)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι, σελ 25 Το πνεύμα της ετερονομίας σύμφωνα με τον Theunissen κυριαρχεί
στην συνείδηση του Βλ Μ Theunissen ο π σελ 113-115
1651
m
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ο π, σελ 20
m
Βλ S Kierkegaard, ο π, σελ 49 (Dies ist die reine Unmittelbarkeit mit einer quantitativen Reflexion is sich)
(681
m
Βλ S Kierkegaard ο π σελ 17-18
Ακόμα δες R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 401
Μ όμοιο τρόπο η θυσία της Σόνιας νικάει τον δάνατο της αναλήθειας του υέματος του κόσμου και υπερβαίνει
την Θεοδικία
Ο Μιχάλης Μακράκης κάνει εδώ μια ωραιότατη σύγκριση με το έργο Einübung in Christentum του
Kierkegaard, στο οποίο, όπως και στα Ημερολόγια «όχι η ευτυχία, αλλά ο πόνος, ο δρησκευτνκός πόνος είναι
το χαρακτηριστικό του Χριστιανού ως ανθρώπου του πνεύματος»
Βλ Μ Μακράκη, Η'λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 205
88
«Και τότε εγώ μόνος μου θάρθω να με σταυρώσεις, διότι δεν είναι η ευτυχία
που ôiyco, μα η θλίυη και τα δάκρυα»
Γνωρίζουμε απ' το μυθιστόρημα πως ακόμα και όταν ο Μαρμελάντωφ στηλιτεύεται

απ' την γυναίκα του νοιώθει την αναπαράσταση του Σταυρικού πόνου
«Μάθε κύριε μου πως για μένα τέτοιο ξύλο δ ε ν είναι ο δ ύ ν η , μα είναι
μπορώ να πω μια α π ό λ α υ σ η για μένα, γιατί ούτε εγώ ο ίδιος μπορεί να
κανω χωρίς αυτό Κ α λ ύ τ ε ρ α έτσι»
Το πάσχων πάθος στο όνομα του θεού αίρει την απελπισία για την ύπαρξη του ίδιου
του θεού αυτού
Ο Μαρμελάντωφ διατηρεί την πίστη στον λυτρωτικό πόνο της θυσίας μέσα στην
απελπισία της πεζότητας, η οποία όμως δεν μπορεί να μεταλλαχθεί σε αγιότητα
Εδραζόμενη στα όρια του ατομικού κατανικά την έννοια της ατομικής θυσίας και απ' αυτή
την anoyn ο Μαρμελάντωφ γίνεται ο απελπιζόμενος που μπροστά στον Θ ε ό ή με την
παράσταση του θεού δ ε ν θ έ λ ε ι να είναι ο εαυτός του ί 7 2 ) στην λυτρωτική του έκφραση
παρά μόνο στην πάσχουσα
Η διαφυγή του λοιπόν στην οινοποσία δεν είναι μόνο η εκδήλωση μιας αρνητικής
συμβολικής έκφρασης δ ι α φ υ γ ή ς απ' την α υ τ ο σ υ ν ε ί δ η σ η , αλλά ταυτόχρονα η
έκφραση της θετικής διαφυγής σ' έναν χώρο λ υ τ ρ ω τ ι κ ό , όπου μπορεί να ζ ή σ ε ι η
αναπαράσταση του θ ε ί ο υ π ό ν ο υ και της θ ε ί α ς α γ ά π η ς ! ( 7 3 1 Η δεύτερη όμως αυτή
έκφραση είναι μόνο υπερκόσμια και γι' αυτό μη ενσαρκώσιμη
Μόνο μ' αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να διατηρήσει απελπιζόμενη παράσταση
εντός του, διότι και οι δύο διαλεκτικές στιγμές παρουσιάζονται ταυτόχρονα, και η
διαφυγή του απ' την αυτοσυνείδηση είναι ταυτόχρονα η ακράδαντη πεποίθηση της
αυτοσυνείδησης του θεού Ο Theunissen στο έργο του "Η έννοια του σοβαρού στον
Kierkegaard" αναφέρει, πως το δαιμονικό δεν είναι καθαυτό ανελευθερία, παρά η
τοποθετημένη ελευθερία (gesetzte Freiheit) μέσα στην ανελευθερία (Unfreiheit)'741 Ετσι τη
Φ Ντοστογιέφσκι ΕΤΙ,σελ 25
Φ Ντοστογιέφσκι ΕΤ,Ι σελ 26
,72)
1731
M Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard σελ 153
Ακόμα : S Kierkegaard, ο π, σελ 60
89
σπγμή που εναντιώνεται στον αλλοτριωμένο ανελεύθερο εαυτό του, πρέπει ταυτόχρονα
να διατηρήσει την αγάπη προς την τιθέμενη ελευθερία του
Η απελπιζόμενη συνείδηση του Μαρμελάντωφ εκφραζόμενη με έννοιες της

Κιρκεγκωριανής αγωνίας, είναι η συμπαθητική αντιπάθεια της
Βιοποριστικής πεζότητας και η αντιπαθητική συμπάθεια της
|75)
αιώνιας μεταφυσικής
Μισεί την βιοποριστική του ανεπάρκεια διότι γεννάει την απελπισία της εμπειρικής
του ύπαρξης, αλλά ταυτόχρονα την αγαπά διότι συναισθάνεται πως αυτή είναι η αρένα
της αναπαράστασης του πάσχοντος πάθους του (76) Αγαπά την υπερκόσμια μεταφυσική
του γιατί μ' αυτήν διαφεύγει απ τον χώρο της περατότητας στον χώρο του φανταστικού,
αλλά ταυτόχρονα την μισεί διότι γνωρίζει ότι με την οινοποσία του διαφεύγει απ' την
συνείδηση του εαυτού του (77)
Γενικά η απελπισία του Μαρμελάντωφ εκφράζει για πρώτη φορά το διπλό ζεύγος
των αλληλοσυμπλεκόμενων κόσμων που έρχονται σε επαφή, εκείνου του χαρακτήρα που
μέσα στην ταπεινότητα των καταφρονεμένων διαβλέπει την υπέρβαση του λυτρωτικού
(781
χώρου, και εκείνου που απελπίζεται στην δεδομένη αναξιότητά του
(75|
Βλ S Kierkegaard, Der BegriffAngst, σελ 40 (IV 313)
1761
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι σελ 25-26
(77)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι σελ 23
1
Βλ Όλες τις αντιφατικές σκέιιεις του Μαρμελάντωφ τα όνειρα για την εργασία του και τελικά την
παράδοση του στην μέθη (Φ Ντοστογιέφσκι ET, Ι σελ 23-24)
90
2 Η απελπισία στον Σβιντριγκάϊλωφ
α) Η παράδοση στην ανηδικότητα και οι μορφές

ακόλαστης συμπεριφοράς ως anÓKpuyn
της απελπισίας
Η απελπισία δεν οδηγείται μόνο στην μεταφυσική Θεοδικία (Ι6άν), ή στην 6ίαιη
αντίδραση της απόγνωσης του πείσματος (Trotz), αλλά αρνείται την οντολογική
α>
ελευθερία βυδίζοντας περισσότερο τον εαυτό της στην ανηδικότητα
Η μορφή της αμαρτωλότητας είναι μια μορφή ανταπάντησης στην αδυνατότητα της
(2)
υπέρβασης
Η ανηδικότητα δεν αποτελεί εδώ απλώς την άρνηση της αρετής (Tugend) ή απλώς
την αντίδραση της συμβατικής ηδικότητας, αλλά είναι η ίδια η διαλεκτική
|3)
α φ ο μ ο ί ω σ η της αμαρτίας χωρίς υπέρβαση, μέσα στον ίδιο τον εαυτό της
Μ)
Ο Σβιντριγκά'ιλωφ, εκπρόσωπος της ξεπεσμένης δουλοπαροικίας στην Ρωσία
άνδρωπος με πάδη, αλλά ταυτόχρονα, και με μια τρομακτική οξυδέρκεια, βυθισμένος
στην φιληδονία και στην χαρτοπαιξία, δεν εργάζεται και ούτε πασχίζει ποτέ να
δουλεύει ,51
Παντρεύεται μια αισδητικά εκτρωματική γυναίκα, για να λύσει το βιοποριστικό
πρόβλημα της ζωής του, και να οδηγηδεί ξανά στην άνεση και στην απαλλαγή του από
την ελευδερία του αγώνα Διαλέγει επομένως τον εύκολο δρόμο και αρνείται τον
οδυνηρό δρόμο που ο ίδιος για κάδε άνδρωπο της πίστης αποτελεί την αυτοδικαίωση της
ύπαρξης
Η επιστροφή στην αμαρτωλότητα οδηγεί την ελευδερία σε ένα ακόμα ΐ)έμα

απέναντι στον εαυτό της, αρνείται όχι μόνο τη ζωή, αλλά και δεμελιώνει την κάλπικη ζωή
Η ανελευδερία του οδηγεί στην κάλπικη αγάπη και στην κάλπικη ένωση (6)
111
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 130
ΒΛ Την γενική ανηδικότητα του Σ6ιντριγκαϊλωφ καθώς και τους τρόπους ακόλαστης συμπεριφοράς του στο :
Φ Ντοστογιέφσκι ET III, σελ 116-118
<2!
Βλ Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 99-101
131
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 77 Ακόμα σελ 78 για την διάκριση Tugend-Glauben
Ο Kierkegaard έχει επίσης πολύ πολεμήσει την έννοια του direkte Ernst που δεν έχει καμία σχέση με την
ηθική: Βλ Μ Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 178
(4)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET IH σελ 109
(5,
Στόίδιο σελ 92131
(6)
Βλ S Kierkegaard Der Bergriff Angst s 141-145 (IV 403-408)
Δες επίσης την ερμηνεία της Uneigentlichkeit στο: Μ Φαράντου Δογματική και Ηθική Αθήνα 1973 σελ 156
91
Η ένταξη, επομένως, στην ηδονική αμαρτωλότητα είναι μια διαφυγή απ' την
πραγματική μετοχή στην κοινωνία της πίστης Ωστόσο ο Σβιντριγκάϊλωφ αποτελεί μια
πρώιμη καρικατούρα του Μίτια, μια πμοεικόνιση των δυο τάσεων, του Ιδανικού των
m
Σοδόμων και του Ιδανικού της Μαντόνας που κυριαρχούν στην ζωή του Ανθρώπου Η
«ωραιότητα» των Σοδόμων διεγείρεται απ' την Αγγελική Αγνότητα, αλλά δεν μπορεί να
την κατακτήσει,|8) γιατί ακριβώς την έχει μεταβάλει σε ηδονική ευδαιμονία 19) Ωστόσο, η
ηδονική ευδαιμονία αυτή είναι απλώς μετασχηματισμός τής πνευματικής ευδαιμονίας (101
με διαστρεβλωμένη μορφή ! Αναζητεί, όμως, έστω κι έτσι την χαρά και πιστεύει σε μια
ευτυχία, την αναζητεί εναγώνια, έστω και μ' αυτό το ηδονικό πρότυπο ! Ο Μιχ Μακράκης
γράφει πως η «ευδαιμονία» αυτή «είναι μια διαστρέβλωση του πνευματικού στοιχείου με
(1Ι)
τις απολαύσεις των αισθήσεων»
Μέσα σ' αυτό το κατεξοχήν αισθητικό στάδιο 112), η ωραιότητα του κακού είναι η
απόπειρα του απελπιζόμενου να μιμηθεί τον Θεό Ετσι ο Ευδοκιμώφ γράφει πως «ο θεός
δεν είναι ο μόνος που περιβάλλεται από την Ωραιότητα, το κακό τον απομιμείται και
(13)
κάνει την ωραιότητα βαθιά διφορούμενη»
Η διαστροφή όμως αυτή του πνευματικού στοιχείου στον Αισθησιασμό, παράγει
πόνο και απελπίζουσα διάθεση, γιατί δεν αντλεί τον πόνο ως παραγόμενο απ' την
αναπαράσταση του Πάθους, αλλά ως παραγόμενο απ' τον συνδετικό κρίκο του πόνου με
,141
την ηδονή Επειδή όμως η ευδαιμονία του Αισθητικού σταδίου δεν είναι καθαυτό
ευδαιμονία, παρά μεταλλαγμένη μορφή του πνευματικού στοιχείου της αναζήτησης τής
Αθανασίας,(15) κάποτε θα αναζητήσει τον πόνο με την σωστή μεταφυσική του σημασία
Μέχρι τότε παραμένει στην αμφίβολη αναζήτηση τής ηδονής στον χώρο των
παθών
Ο Σβιντριγκάϊλωφ υπομένει το μ,έμα γιατί έχει υπομείνει την αλλοτρίωση του
εαυτού του, υπομένοντας τον συμβατικό γάμο, και η αλλοτρίωση αυτή του εσωτερικού
εαυτού συσσωρεύει την δυναμοποίηση του μ,έματος Αφήνει να πληρώσουν τα χρέη του,
171
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ
18)
Δες τις oxéyeiç του Μιχάλη Μακράκη για τα δύο αυτά ιδανικά της ύπαρξης στο : Μ Μακράκη H Λυτρωτική
δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 242-243
(9>
Βλ Γρ Κωσταρά, Η διαλεκτική του Κιρκεγκωρ ως επανάληι/ις της Σωκρατικής Μαιευτικής, ίδρυμα Σοφίας
Σαριπόλου Αθήνα 1971, σελ 67-68
(10)
Βλ τις σκέιιεις του ίδιου του Σβιντριγκάϊλωφ για τον «αιώνιο» χαρακτήρα της ηδονής
Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι, σελ 110
(11)
Βλ Μ Μακράκη ο π σελ 243
ί12)
S Kierkegaard Either - or Trans Walter Lowrie Prinseton University Press, 1971, II σελ 3-159
(131
Π Ευδοκιμώφ, Η τέχνη της εικόνας, θεολογία της ωραιότητος, μεταφρ Κώστα Χαραλαμπίδη,
Θεσσαλονίκη, εκδ Π Πουρναρά, 1980, σελ 38
(14>
Βλ Μ Μακράκη, ο π, σελ 244
(15>
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET, Ι, σελ 110
92
δεν αγωνίζεται για την δημιουργία και παντρεύεται από συμφέρον για να αποφύγει
ακριβώς την ελευθερία του m-
Απελπισία στον Σβιντριγκάϊλωφ είναι η συνειδητοποίηση της α π ε μ π ό λ η σ η ς

της ελευθερίας και η επαναφορά - των επιταγών του αιώνιου στο
,17)
π ε π ε ρ α σ μ έ ν ο με την μορφή του π ά θ ο y ς
Η απελπισία γεννιέται απ' την απόπειρα της επαναφοοάς του στην αλήθεια Ο
Σβιντριγκάϊλωφ θέλει να εναντιωθεί στην υ,υχολογική έκφραση του ι^έματός του, με το να
επιστρέιιει στην ζώσα δύναμη αυιού του πάθους 118)
Ολες οι μορφές φιληδονίας του εκπροσωπούν αυτήν την μετασχηματισμένη

απεγνωσμένη αναζήτηση μιας ευτυχίας, που πασχίζει στην ανακάλυυ/ι της αγάπης
μ έ σ α από την π ο λ λ α π λ ό τ η τ α του έ ρ ω τ α !
Η δονζουανική αυτή πολλαπλότητα είναι το σύμβολο κατακερματισμού του
εαυτού (19) (Αισθητικό στάδιο)
Το πάθος έστω και σαν αρνητική δύναμη, εκφράζει την ε π α ν α φ ο ρ ά του
αλλοτριωμένου ε α υ τ ο ύ στην α υ τ ο θ υ σ ί α Ο Σβιντριγκάϊλωφ θα εκφράσει αυτή
την μορφή πάθους απέναντι στην Ντουνιά, αδελφή του Ρασκόλνικωφ γιατί μ' αυτόν τον
τρόπο αισθάνεται βαθύτατα πως θα πραγματοποιήσει την πρώτη αλήθεια στη ζωή του, 120)
την πρώτη στιγμή πραγματικών αυθεντικών συναισθημάτων Το πάθος του είναι η
μετατροπή του συμβατικού ι^έματος του στην αλήθεια, η πρώτη μεταλλαγή της
φιληδονίας του σε πραγματική αγάπη
Πιστεύοντας όμως ακράδαντα πως η Αλήθεια είναι μακριά από τον κόσμο, και πως
ανήκει μόνο σε μια εξωκόσμια υπερβατική καλοσύνη, που δεν μπορεί να συνυπάρξει στη
(21
ζωή, > κάνει πάλι το λάθος να επιστρέυ,ει στη δύναμη του πεπερασμένου για να κερδίσει
αυτή την αγάπη ( 2 2 ) Αναζητά να κερδίσει την Ντουνιά με τα χρήματα και τον εξαναγκασμό!
Η επιστροφή του ντετερμινιστικού πεπερασμένου στο βάθος της θυσίας της αγάπης
είναι η επαναφορά της εμμένειας τη στιγμή της υπέρβασης, είναι η άρση της μεταφυσικής
(16)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ET, III σελ 112-113
Δες επίσης : Μ Theunissen, Der Begriff Verzweiflung, σελ 53
(Dab im Sundenfall der erste Gebrauch der Freiheit mit deren Mißbrauch zurammenfiel)
α7)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ET, III σελ 115
1181
Ουσιαστικά η αγάπη προς την Ντουνιά είμαι η πρώτη επαναφορά στην αλήθεια
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ET III σεΛ 137
<19)
Ας μην Λησμονηθεί πως το πρότυπο του Αισθητικού Σταδίου είναι ο Δον Ζουάν
Δες: Μ Μακράκη Εμμένειακαι Υπέρβαση στη φιλοσοφία του Kierkegaard, σελ 123-128
(20)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ET, III σεΛ 113
(21)
Στο ίδιο τρίτος τόμος, σεΛ 130
(2 2)
. Στο ίδιο, σελ 132-133
Είναι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο ο ΣβιντριγκαϊΛωφ θα προσπαθήσει με χρήματα να κερδίσει την Ντουνιά
93
ελευθερίας (231 Ο Σβιντριγκάιλωφ ενώ έχει αναζητήσει την ανάγκη της αγάπης
εξακολουθεί να πιστεύει στις δυνάμεις της αναγκαιότητας
Ο Lauth Λέει υπέροχα πως όταν η μεγάλη επίκληση της αγάπης μένει αναπάντητη,
τότε ο άνθρωπος πιστεύει πως νίκησε τις φαντασιοπληξίες της νεότητας και πως
ί24>
δομήθηκε πια μέσα στον ρεαλισμό της πραγματικότητας
Η κυνική ανηθικότητα παίρνει την θέση του ευγενικού οράματος και γίνεται μια
απόλυτη πεποίθηση του ρεαλισμού της ζωής
Απελπισία είναι ακριβώς
η επαναφορά της α ν η θ ι κ ό τ η τ α ς στο κέντρο της διαλεκτικής
του εαυτού ακόμα και μετά την π ε π ο ί θ η σ η της μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς ,
είναι η υ π ο κ α τ ά σ τ α σ η της πραγματικής ο υ ρ ά ν ι α ς έκστασης
(251
με την δ α ι μ ο ν ι κ ή φ α ν τ α σ ί α
Ο Σβιντριγκάιλωφ θα πει
«Φανταζόμαστε συνεχώς την αιωνιότητα σαν μια ιδέα που δεν μπορούμε να
την καταλάβουμε, σαν κάτι τεράστιο - φοβερά τεράστιο ! Μα γιατί, σώνει και
καλά, θάπρεπε να είναι τεράστιο! Κι αν αντί για όλα αυτά είναι εκεί πέρα ένα
μικρό δωματιάκι, κάτι σαν ξύλινο μπάνιο, γεμάτο καπνιά και σ όλες τις
γωνίες αράχνες κι αυτό θάναι όλη η αιωνιότητα, »
Η αιωνιότητα μεταφέρεται λοιπόν στο κέντρο του κυνισμού και απολυτοποιεί την
ανηθικότητα με μια αναστροφή αξιών, σε μεταφυσική
Η απελπισία εδώ είναι η αλλοτρίωση του μ,υχισμού όχι μόνο με την μορφή της
πρόστυχης χυδαιότητας, αλλά ως αντιμετάθεση των όρων καλού - κακού και των
(27)
παραστάσεων τους
(23i
Βλ R Lauth Die Philosophie Dostojefskis σελ 331
1
«Σ αυτή την διαφθορά υπάρχει τουλάχιστον κάτι σταθερό, κάτι που βασίζεται στη φύση και δεν
επηρεάζεται απ την φαντασία κάτι που μένει σαν ένα αναμμένο κάρβουνο στο αίμα σου κάτι σαν αιώνια
φλόγα που 8α περάσουν χρόνια και χρόνια και δεν 8α μπορέσεις ίσως να την σβήσεις όσο και αν την
περιχύνεις με νερό» (Φ Ντοστογιέφσκι, ET, III, σελ 110)
(26) φ Ντοστογιέφσκι, ET, Π, σελ 90
Την ίδια ακριβώς αντιμετάθεση 8α εκφράσει ο Αλιόσα στην Λίζα στους «Αδελφούς Καραμαζώφ»
Δες επίσης Στεφάν Τσ6αϊχ, Ο καταλύτης των συνόρων, οτο Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981 σελ 238-239
Ακόμα δες MTheunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 83
94
Η απόγνωση αυτή στηρίζεται στην συνεχή αλληλοδιείσδυση εκστατικών

διαστάσεαϊν, οι οποίες μέσα σ' ένα ιλιγγιώδες και σκοτεινό πεδίο της συνείδησης
ανακαλύπτουν στην ίδια την ηδονική επιθυμία την μετασχηματισμένη ουράνια
απόλαυση, μέσα στην απόλαυση την έκφραση αηδίας ως απόλυτη συγνώμη, μέσα στην
χυδαία πράξη την αίσθηση μεταμέλειας, και μέσα στην μεταμέλεια την εσφαλμένη
(28)
αυτοτιμωρία ως έκφραση αυτοθυσίας Η ιλιγγιώδης αυτή διαλεκτική της αμαρτίας
εμφανίζεται στον Σβιντριγκάϊλωφ
Οπως η απολυτοποίηση της αγιότητας μπορεί να θεάται τις ουράνιες δυνάμεις

καταργώντας την περιοριστική νομοτέλεια, κάτι που εμφανίζεται στις εκστάσεις των
Αγίων, όμοια η απολυτοποίηση του δαιμονισμού μπορεί να θεαθεί την αρχετυπική αιτία
της αμαρτίας της, και να δει, κάτω απ' την επήρεια των τύυεων, τα φ α ν τ ά σ μ α τ α ως
ί)υχολογική ένδειξη της αισχρότητας της πράξης της 129>
Το φάντασμα είναι, μέσα σε μια αναστροφή αξιών η ανύμ,ωση της ανηθικότητας σε
μεταφυσική
Ο Σβιντριγκάϊλωφ αναπτύσσει στον Ρασκόλνικωφ την θέαση αυτών των άλλων
δυνάμεων που τον οδηγεί στην μ,υχολογική δέσμευση του από αυτά
«Τα φαντάσματα είναι, ας πούμε, κομμάτια και α π ο σ π ά σ μ α τ α άλλων

κ ό e μ ω ν, η αρχή τους Εννοείται πως ένας υγιής άνθρωπος δεν έχει λόγο
να τα βλέπει, γιατί ο υγιής είναι εντελώς γ ή ι ν ο ς άνθρωπος και κατά
συνέπεια πρέπει να ζει μονάχα την ε δ ώ ζ ω ή για την πληρότητα και την
τάξη Ναι, μα μόλις αρρωσταίνει, μόλις διασαλεύεται η φυσιολογική τάξη
του οργανισμού του, αμέσως αρχίζει να παρουσιάζεται η δ υ ν α τ ό τ η τ α
ενός ά λ λ ο υ κ ό σ μ ο υ , κι όσο περισσότερο είναι άρρωστος οι επαφές με
τον άλλο κόσμο γίνονται περισσότερες, έτσι που όταν πεθαίνει εντελώς ο
άνθρωπος, μεταφέρεται ολοένα στον άλλο κόσμο»
1 1
Βλ Στεφάν Τσβαϊχ, ο π σελ 239
ι29)
Βλ Τις τρείς φορές που ο Σβιντριγκάϊλωφ βλέπει φαντάσματα ως αντανάκλαση στον ψυχισμό του των
αδυσώπητων τόι^ων του : Φ Ντοστογιέφσκι ET II σελ 88-90
Ακόμα δες : R Lauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 423
Για πρώτη φορά, πριν την περίπτωση του Ιβάν ο Ντοστογιέφσκι 8α παρουσιάσει αυτή την ιδέα με τόσο
καθαρότατο τρόπο
(30)
Φ Ντοστογιέφσκι ET II σελ 90
95
Το φάνταομα είναι, για ΐην απελπιζόμενη συνείδηση, η επιστροφή στο ασυνείδητο

133
της, από μια anoyn, σ υ ν ε ι δ η τ ή ς θ έ λ η σ η ς για μ ε τ α σ τ ρ ο φ ή
Θεαται κανείς τις τύυ,εις του! Ταυτόχρονα η αμαρτία δεν έχει νικηθεί
ολοκληρωαικά, και οδηγείται στην απόκρυυ,η απ' τον εαυτό της της διαστρέβλωσης του
(331
εγώ της και γενικότερα του μ,υχολογικού κατακερματισμού της Αλλά και ούτε έχει
εξίσου οδηγηθεί στην υπέρβαση
Απελπισία είναι επομένως, ο συνδυασμός των περιστατικών του υ,υχολογικού
(34)
κατακερματισμού στην εξωτερική πραγματικότητα
Ο κατακερματισμός 9α επιστρέυ,ει στο κέντρο του εγώ με την μεταγραφή των
ασυνείδητων αποσπασμάτων του, στο χώρο της αντικειμενικότητας Τότε το φάντασμα
εμφανίζεται με αντικειμενική απόχρωση και ο απελπιζόμενος το νομίζει ως πραγματικό
ακριβώς απ' την μίξη των δύο αυτών «περιστατικών» της ΐ)υχολογικής ζωής της ύπαρξης
(35)
Ο άνθρωπος τότε, γίνεται κατήγορος του εγώ, και Richter (δικαστής) του εαυτού του,
136)
την στιγμή που ένα άλλο κομμάτι του εγώ του είναι κατηγορούμενο Κατηγορεί ο ίδιος
τον εαυτό του που δέχθηκε την αμαρτωλότητά του
Η διπολική α λ λ η λ ο π ε ρ ι χ ώ ρ η σ η των δύο καταστάσεων γεννάει το φάντασμα
Οταν η παρουσία του φαντάσματος φτάσει στην ανώτατη απελπιζόμενη μορφή της
προσωπικότητας του υποκειμένου (Dynamisierung der Verzweiflung), τότε ο εαυτός
βρίσκεται σε μια πνευματική μυστηριακή έξαρση, η οποία έχει δύο μορφές ή να
οδηγηθεί στην α κ ρ α ί α σ χ ι ζ ο φ ρ έ ν ε ι α , είτε να οδηγηθεί στην εξίσου απόλυτη
|371
επαναφορά της αναζήτησης του καλού με την α κ ρ α ί α α υ τ ο τ ι μ ω ρ ί α
Ο Σβιντριγκάϊλωφ ξεπερνώντας την πρώτη λύση, θα οδηγηθεί με την αυτοτιμωρία
κοντά στην λύτρωση, λίγο πριν την επίτευξη της λύτρωσης αυτής138)
1321
ΒΛ R Lauth Die Philosophie Dostojel'skis, σελ 123
(331
ΒΛ S Kierkegaard Der Bergriff Angst σελ 132 (IV 395)
1341
ΒΛ R Lauth on σεΛ 55
Ακόμα δες την διαλεκτική της αγωνίας μπροστά στο καλό που απωΛέσαμε στο : S Kierkegaard ο π σελ 122-
160
(35)
Αν η συνείδηση είναι η ενότητα του εγώ τότε 9α είναι ταυτόχρονα και η ικανότητα της διάκρισης του μη-
εγώ Το φανταστικό διακρίνει μονάχα το αρνητικό ενέχει μονάχα την δεύτερη διάκριση
Βλ Ν Berdiajew Von der Bestimmung des Menschen, Obers J Schor, 1935 σελ 99
1361
Βλ R Lauth ο π, σελ 392
« bereut auch immer der Verbrechen und Verurteilt sich selbst!»
(37)
|38)
Ενα απ τα ωραιότερα κεφάλαια ερμηνείας της υ;υχολογίας του εαυτού είναι αυτό των τελευταίων στιγμών
του Σβιντριγκάϊλωφ
Βλ ET III σελ 137-150
Ο Kierkegaard 8α μπορούσε να περιγράΐ|ει αυτό το κεφάλαιο σαν την εξωτερίκευση του ερμητισμού (Das
offenbarwerden der Verschlossenheit)
96
ft) ΗfipipiVrepnΕπαναφορά της an&hmaiaç ως απόλ»τη

αυτοτιμωρία πριν την απόλυτη λύτρωση.
Η αυτοκτονούσα συμπεριφορά ως μετασχηματισμένος
«άγγελος φωτός» και ως ανολοκλήρωτη Βυσία.
Δείξαμε, στο πρώτο μέρος πως η ανελεύθερη κατάσταση της απελπισίας εμπεριέχει
{39>
σε υποβόσκουσα μορφή την διάσταση της ελευθερίας εντός της και τη δυνατότητα του
(40)
«σκανδάλου» τής υπερβατικής της θεμελίωσης
Ο Σβιντριγκάϊλωφ εκφράζει τη διαλεκτική της αυτοκτονούσας συμπεριφοράς, (ως
αποκορύφωμα του δικαστικού δαιμονισμού) που εμπλέκεται στην αυτοτιμωρία της και
φυλακίζεται σ' αυτήν ακριβώς την έσχατη στιγμή που μπορεί να οδηγήσει τον εαυτό της
<411
στην υπέρβαση
Ο Σβιντριγκάϊλωφ συναισθάνεται την άρνηση του αγώνα της ελευθερίας του μέσα
στην οντολογική ανελευθερία και την παράδοση του στην ακόλαστη διαβίωση Θέλει
εναγώνια να επιστρέι^ει στην εσωτερική Αλήθεια που θα επανασυγκροτήσει την
εσφαλμένη θεμελίωση της ζωής του (42)
Αν ο γάμος του είναι ένα υ,έμα, προσπαθεί να επιστρέυ,ει στην αλήθεια
συνθλίβοντας αυτό το υ,έμα, επιστρέφοντας στην πραγματική αγάπη Η Ντουνιά θα
αποτελέσει γι' αυτόν το έρεισμα της επαναφοράς, την μετασχηματισμένη μορφή της
απαρχής της μεταστροφής του (43)
Μπορούμε να διαιστανθούμε εδώ την λανθάνουσα θυσία της αγάπης Ο
Σβιντριγκάϊλωφ, με έναν έμμεσο τρόπο, συλλαμβάνει την αναγέννηση της αγάπης μέσα
απ' τον έρωτα του για την Ντουνιά (αδελφή του Ρασκόλνικωφ), και ταυτόχρονα
(44)
συλλαμβάνει την πνευματική του αναγέννηση Ολα υπάγονται στην περίπτωση της
μεταστροφής του, στον έμμεσο τρόπο υπόδειξης στην αγαπημένη του της θέλησης του
για την θυσία αυτής της αγάπης
1391
ΒΛ S Kierkegaard, ο π σελ 36-38
Επίσης δες Στο ίδιο σελ 108
1401
Ακόμα δες Μ Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 179
(41)
Βλ R Lauth Die Philosophie Dostojefskis σελ 84-85
Ακόμα δες : J Jones, Dostojefski, ο π, σελ 222-224
1421
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET III σελ 110 115-116
(43
' Βλ Μ Μερεσκόβσκι Οι Αιώνιοι συνοδοιπόροι, Ευούνη 1981 σελ 102-103
(44>
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET σελ 91- 92
97
Αυτή η έμμεση ανακοίνωση, που έχει μόνο αισθητική εξωτερική σχέση με την
έμμεση ανακοίνωση της μ,ευδωνυμικής παραγωγής του Kierkegaard,|45) είναι ταυτόχρονα
ingognito έμμεση ανακοίνωση του Σβιντριγκάϊλωφ στην ίδια την υ,υχή του απέναντι στον
θεό!' 461
Ο θεός είναι πια η αναπαράσταση της αγάπης με τα έργα αυτής της ίδιας αγάπης
Ταυτόχρονα, όμως, μεσολαβεί η διαμαρτυρία για το χαμένο νόημα του κόσμου
(47)
(Protest gegen eine Sinnlose Welt) και των διαδικασιών του μέσα στο απόλυτο Ο
Σβιντριγκάϊλωφ προσπαθεί να εκπληρώσει αυτό το απόλυτο
Πηγαίνει ο ίδιος στην Σόνια και της προσφέρει χρήματα για να σωθούν τα παιδιά
απ' την εξαθλίωση (48), πηγαίνει στην νεαρή αρραβωνιαστικιά του και αφήνει όλα του τα
χρήματα m αίροντας την πρόθεση του να πραγματοποιήσει μια αμαρτία μαζί της, και
πάνω απ' όλα αφήνει ελεύθερη τη Ντουνιά (501, για να της δείξει πως στη θέση της
φιληδονίας που επικρατεί στο κέντρο της ακόλαστης συμπεριφοράς του έχει πια
εδραιωθεί η θυσία της αγάπης (51)
Αυτός είναι ο λόγος που ο Σβιντριγκάϊλωφ στέκεται χ ω ρ ί ς φ ό β ο μπροστά στο
περίστροφο της Ντουνιάς, γιατί ο ίδιος επιδιώκει την αυτοτιμωρία με την αυτοθυσία του
Αν η Α λ ή θ ε ι α προέρχεται από την ε ν σ ά ρ κ ω σ η , δεν τον φοβίζει πια η θυσία διότι
θα αναδύσει την Αλήθεια!
Ο Σβιντριγκάϊλωφ έχει μια πάναγνη πρόθεση, και όλη η συμπεριφορά του πριν την
|52)
αυτοκαταστροφή, αποπνέει έναν έξοχο ιδεαλισμό Υποστασιοποιώντας την
αυτοτιμωρία ο Σβιντριγκάϊλωφ αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα μέσα στο
Ντοστογιεφσκικό έργο, όπου η οδυνηρή έγερση των τύυ,εων οδηγεί σε μια τέτοια
ειλικρινή αυτοσυνείδηση, που σπρώχνει σε μια α ν ο λ ο κ λ ή ρ ω τ η θυσία
Ετσι η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η οδηγεί την ά ρ ν η σ η του ε α υ τ ο ύ της μέχρι τα έσχατα,
γιατί νομίζει πως ο εαυτός της είναι π ρ ο δ ο σ ί α ενάντια στη θυσία της !
Μετασχηματίζει επομένως, εσφαλμένα τη θυσία σε αυτοτιμωρία θέλοντας να ανακαλύΐ|ει
όπουςλέΏοΙ^υΐΗτομο\χ3πάτιτηςεσ(ΰΤφΐκήςκάδ\3ρσης (denPfadder irreren Befreiung)
1451
Βλ Μ Theunissen, Der Begriff Ernst beiKierkegaard, σελ 83-92
(Der Ernst der Pseudonimitat und der Ernst des Erbaulichen)
Ακόμα δες : Μ Μακράκη, Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard, σελ 111 121-132
1461
Βλ J Jones, Dostojefski, σελ 221-222
<47)
Βλ R Lauth, Die Philosophie Dostojet'skis, σελ 336-337
ί48)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ο π σελ 138-140
ί49)
(50)
Ο π , σελ 136-137
(51)
Βλ M Theunissen, ο π, σελ 174
(52)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET, III, σελ 138-149
98
Η απελπισία του Σβιντριγκάϊλωφ είναι ότι ζητάει την ε ν σ α ρ κ ω μ έ ν η θυσία

της α γ ά π η ς μέσα στα π λ α ί σ ι α μιας απόλυτης ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ή ς μεταφυσικής
(53)
Η απελπισία στον Σβιντριγκάϊλωφ είναι σε βαθύτερη ανάλυση

η μ ε τ α τ ρ ο π ή της α υ τ ο θ υ σ ί α ς
σε α υ τ ο κ τ ο ν ί α
Την στιγμή που ακριβώς ο Σβιντριγκάϊλωφ φτάνει στην ύμ,ιστη συνειδητοποίηση
της αμαρτίας154) (και άρα ένα βήμα πριν την λύτρωση), πιστεύει ακράδαντα πως η αγνότητα
της μεταφυσικής υπάρχει μονάχα ως ο υ ρ ά ν ι α υ π ό σ τ α σ η και δεν έχει σχέση με την
κοσμική περατότητα (55)
Η απελπισία του Σβιντριγκάϊλωφ είναι ένα απόλυτο ειτε-ειτε (Entweder-oder)
μεταξύ βιοποριστικής και κοινωνικής ζωής, και ζωή της θ υ σ ί α ς ! Η πείρα της ζωής τόν
έχει οδηγήσει στην πεποίθηση πως οι διαδικασίες της ζωής, το χρήμα, ο νόμος, η
απάνθρωπη κοινωνία απ' την μια και ο θεός απ' την άλλη είναι πάντα αντίθετα
Την στιγμή που αποφασίζει τη θυσία του, π ι σ τ ε ύ ε ι πως πια δεν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε
να ε π ι σ τ ρ έ υ , ε ι στη γ η, πιστεύει πως η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή είναι α ν ά ξ ι α πια για τη γη
της θυσίας του! (561 Ετσι, τη στιγμή ακριβώς που έχει για πρώτη φορά προσφέρει την
ε ν σ α ρ κ ω μ έ ν η έ μ π ρ α κ τ η α γ ά π η , την ίδια ακριβώς εκείνη στιγμή η πεμπτουσία
του Δαιμονικού μετασχηματίζεται σε άγγελο φωτόΓ και του υπαγορεύει με τη μορφή ενός
κάλπικου τιμωρού της αμαρτίας πως δεν μπορεί να ζ ή σ ε ι πια! |571 Ενα απόλυτο
Entweder-oder κυριαρχεί στη υ,υχή του, που διαχωρίζει απόλυτα τη μεταφυσική από τη
ζωή <581 Τη στιγμή που θα μπορούσε να πράξει τη μεταφυσική αγιότητα, δεν θα μπορούσε
καν να ζήσει με τη θυσία, γιατί η ζ ω ή είναι γι' αυτόν, το ε ν τ ε λ ώ ς α ν τ ί θ ε τ ο τ η ς
μεταφυσικής!ί59)
1531
Βλ Μ Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard σελ 52-56
1541
Ο Στάρετς Ζωσιμάς 8α πεί πως «το yépa που φαίνεται κακό μέσα στον ίδιο τον εαυτό σας εξαγνίζεται απ
το γεγονός και μόνο πως το παρατηρήσατε»
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ Ι, σελ 73
(55)
Επίσης δες R Lauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 84
«Er Erkennt dab das hohe dab er von sich selbst hegte durch und durch verloren war»
1561
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET III σελ 144
(57)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET, III σελ 150
Βλ Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung σελ 39 (Γενικά για την έννοια του Sich-loswerdenwolten)
1581
Βλ το τελευταίο του όνειρο που δυναμοποιεί την αμαρτία του, και δεωρεί τη λύτρωση ανέφικτη
Φ Ντοστογιέφσκι, ET 111 σελ 144-148
(59)
Βλ R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 377
99
Ετσι, τη στιγμή που θ α α ν α κ α λ ύ ΐ ) ε ι και 8α π ρ ά ξ ε ι τ η ν ενσαρκωμένη

μ ε τ α φ υ σ ι κ ή , (δηλαδή την αγάπη), εκείνη τη στιγμή της υπέρτατης κοντινής
σωτηρίας του, πρέπει να α υ τ ο κ τ ο ν ή σ ε ι ! ( 6 0 )
Μ' αυτό τον τρόπο α γ α π ά τη θυσία, όχι σαν ζωή, όχι σαν ενσαρκωμένη
αναπαράαταση της αγάπης, παρά σαν ουράνια μεταφυσική δίνει όλα τα χρήματα στην
Σόνια, αφήνει ελεύθερη τη Ντουνιά, αλλά ταυτόχρονα μ ι σ ε ί τ η ν α ν τ ί φ α σ η με την
οποία νομίζει πως αφού εισήλθε στο χώρο τής μεταφυσικής δεν μπορεί να έχει τη ζωή
πια, αφού την έχει ταυτίσει με τον κυνικό ρεαλισμό της
Ετσι α γ α π ά μ ι σ ώ ν τ α ς και μ ι σ ε ί α γ α π ώ ν τ α ς την ίδια τη θυσία του και

(61)
αυτή η α ν τ ι π α θ η τ ι κ ή σ υ μ π ά θ ε ι α της μεταφυσικής ( που είναι η απώλεια της
ζωής του), και η σ υ μ π α θ η τ ι κ ή α ν τ ι π ά θ ε ι α της ζωής (που έχει αρθεί πια ως
διείσδυση στη μεταφυσική), αποτελούν γι' αυτόν την αγωνία της α π ε λ π ι σ ί α ς του
Ο Σβιντριγκάϊλωφ διαλέγει συμβολικά σαν τρόπο «διαφυγής» του την Αμερική,
γιατί αυτή εκφράζει την τεχνολογία, την επανάσταση, την νέα τάξη, μακριά από την Αγία
Ρωσία και τον ρωσικό λαό που για τον Ντοστογιέφσκι αποτελεί το σώμα της
Ορθοδοξίας' 621 , τον Θεοφόρο Λαό του κόσμου
Φεύγοντας για την «Αμερική» διαφεύγει συμβολικά απ' την ενσάρκωση, από τήν
οργανική ενότητα των ριζών του Η μη ενσάρκωση είναι, για την Σβιντριγκα'ιλώφεια
κοσμοθεωρία, η άρνηση της ουσιαστικής πραγματικότητας, η α υ τ ο κ τ ο ν ί α
Ολη η απελπισία του είναι μια α ν ο λ ο κ λ ή ρ ω τ η θυσία, ως μια μ ε τ α φ υ σ ι κ ή
α γ ι ό τ η τ α , που ανεβαίνει στο ύυ,ος της ιδεαλιστικής μεταφυσικής χωρίς τη λύτρωση της
Είναι ο διεμβολισμός του μεταφυσικά αιώνιου μέσα σε μια πραγματικότητα που για
την ίδια την αυτοσυνείδηση τ α υ τ ί ζ ε ι τ η ν υ π έ ρ β α σ η της αμαρτίας της μόνο με την
(63)
α π ό λ υ τ η κ α τ α σ τ ρ ο φ ή της α μ α ρ τ ί α ς της
(60)
Βλ Ο π σελ 150
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 119 για τον Offensiver Krieg της Sünde
1611
Βλ S Kierkegaard, Der BergriffAngst σελ 40 (IV 313)
1621
S Kierkegaard ο π σελ 40 (IV 313) τρίτος τόμος, σελ 138 139 150
Βλ Την Σατώφεια ónoyn για τον Λαό στο Φ Ντοστογιέφσκι Οι Δαιμονισμένοι δεύτερος τόμος
Επίσης : J Jones, Dostojefski
Ακόμα δες :R Lauth, on σελ 488-503 Επίσης Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 170-191
(63>
Βλ R Lauth on σελ 84-85
Ακόμα: S Kierkegaard Der BergriffAngst, σελ 122-140 (IV 387-402)
100
Η δυναμοποίηση τής αυτοκαταστροφής τής αμαρτίας είναι εδώ η αυτοκτονία <64)
Αυτοκτονία είναι η α κ ρ ό τ α τ η α υ τ ο σ υ ν ε ί δ η σ η της α μ α ρ τ ί α ς χ ω ρ ί ς

την αυτοσυνείδηση της λύτρωσης της, είναι η εγκαθίδρυση μιας
ανολοκλήρωτης θυσίας που θυσιάζεται ως αυτοτιμωρία και ό χ ι σαν ε ν σ ά ρ κ ω σ η !
(δ51
Είναι, επομένως, με Κιρκεγκωριανούς όρους, ο πόλεμος της σύνθεσης του
αιώνιου με το πεπερασμένο μέσα στην ίδια την αλλοτρίωση του θεού, που με μια
εσφαλμένη óyn της διάστασης του μέσα στον χώρο του υποκειμένου αρνείται να
συγχωρέσει την αμαρτία του (66) Ο Ντοστογιέφσκι δεν μάς τοποθετεί τον Σβιντριγκά'ιλωφ
μόνο στο χώρο της αμαρωλότητας, μάς τον τοποθετεί εξίσου στο χώρο της εσφαλμένης
υπέρβασης, όπου η λύτρωση αλληλοπεριχωρείται με την αυτοτιμωρία και κυριαρχείται απ'
αυτήν μέσα στην απέραντη ανάγκη της για επαναφορά στην Αλήθεια
Αυτή η μορφή απελπισίας είναι η μορφή του δαιμονικού σε πράξη, είναι η
απελπισία που με την παράσταση του θεού απελπίζεται ακριβώς στην ύΐ)ΐστη
δυναμοποίηση της πριν την λύτρωση, με τους ίδιους όρους της λύτρωσης αυτής!(671
(64)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET III, σελ 148-159
(65)
Γενικά για την σύνθεση αιώνιου-πεπερασμένου και για την διαλεκτική τους δες: S Kierkegaard Der
Bergriff Angst σελ 86 (IV 355)
(66)
<67
' Αυτή ακριβώς η uyiorn δυναμοποίηση είναι ακριβώς η αιφνίδια επαναφορά της αμαρτίας μπροστά στο
απόλυτο καλό
Βλ S Kierkegaard Der BergriffAngst σελ 13-135 (IV 397-398)
101
3 Η απελπισία στον Ρ. Ρασκόλνικωφ
α) Η Θεοδικία της ύπαρξης του κάκου

και η αντεστραμμένη διάπραξη της δικαιοσύνης
Η απελπισία του ΡασκόΛνικωφ είναι η απόγνωση ως συνέπεια μιας εγκληματικής
διάπραξης11' ενάντια σ' έναν κόσμο στον οποίο η εδραίωση της αδικίας του κακού εκφράζει
την αναπόφευκτη κυριαρχία της(2>
Πιστεύοντας ο ίδιος πως μπορεί να διαπράξει κάθε τι για την εκπλήρωση της
δικαιοσύνης,'31 οδηγείται στην απαξίωση της ίδιας της διάκρισης του Καλού και του Κακού,
των οποίων την πραγματική οντότητα αρνείται Η κοσμοαντίληυ,η αυτή, άμεσα, μέσα στην
διαδρομή του εσωτερικού εγώ οδηγεί στην ίδια την απόλυτη απαξίωση της συνείδησης
τού'41 υποκειμένου που προβαίνει σ' αυτή την σύλληυ,η
Ο Ρασκόλνικωφ, μπορεί να ειπωθεί πως εκφράζει στο κέντρο του
Ντοστογιεφσκικού έργου την πρώτη βαθιά εμπεριστατωμένη μορφή του μεταφυσικού
νιχιλισμού (nihilismus) στην συμπλοκή της με το πρόβλημα της θεοδικίας
Η διαλεκτική του Ρασκόλνικωφ σκιαγραφείται ως εξής Ε χ ω τ ο δικαίωμα
να διαπράξω ένα έγκλημα, απαλλάσσοντας τον κόσμο απ' ένα βρωμερό ον της χαμέρπειας,
από ένα μίασμα της ζωής,'51 και ταυτόχρονα να θεμελιώσω πάνω σ' αυτήν την εγκληματική
διάπραξη μια σειμά από θεάρεστες πράξεις,'6' Επιτρέπεται το έγκλημα προς χάριν μιας
έξοχης ανθρωπιστικής προσφοράς και μιας εξαίσιας ιδεαλιστικής καλοσύνης,
Η μηδενική ελευθερία του Ρασκόλνικωφ σκιαγραφείται από μερικούς
ακράδαντους νόμους
ΒΛ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι πρώτος τόμος σεΛ 41 43

Ακόμα δεύτερος τόμος σελ 117-119
Επίσης δες: J Jones, Dostojefski, Oxford University Press 1985 σεΛ 203
121
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET II σεΛ 121123
Επίσης δες RLauth Die Philosophie Dostojefskis, σεΛ 380-397
Ακόμα R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk, Mathias Grunewald-Verlag Mainz 1989 σεΛ 177
(3)
ΒΛ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET, II, σεΛ 77
ΒΛ επίσης Μ Braun, Dostojefski, σεΛ 117-118
141
Πρβλ Φ Ντοστογιέφσκι ET II σεΛ 63
Επίσης για το δέμα της συνείδησης σεΛ 67
Ακόμα δες ΝΜπερντιάεφ Αλήθεια και Αποκάλυι/η μετ Χρ ΜαΛεβίτση εκδ «Δωδώνη» Α8ήναΧΧ,σεΛ 119
(5)
Βλ Ο π σεΛ 61-64
Ακόμα: Φ Ντοστογιέφσκι, ό π τρίτος τόμος σεΛ 57-61
Δες επίσης: R Guardini, ο π s 55
161
ΒΛ Ο π σεΛ 58 Επίσης σεΛ 61
Επίσης δες: Ν Μερεζκόφσκι Οι αιώνιοι συνοδοιπόροι στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981 σεΛ 98-99
102
1) Δεν υπάρχει αιώνιος νόμος της συνείδησης για την εδραίωση της εσωτερικής
ελεύθερης οντότητας του εαυτού, παρά το σύμπλεγμα της εμπειρικής πραγματικότητας
που επιτρέπει την κατάργηση των νόμων που η κοινωνία έπλασε για την ανειλικρινή
συμβατικότητα της ( 7 )
2) Η διαλεκτική του καλού περνάει απ' την αντίθεόή της (κακό) και άρα διατηρεί το
δικαίωμα, για χάρη ενός ευγενικού σκοπού να απολέσει την οντολογική της πνευματική
ελευθερία, και να πολεμήσει, ακόμα και με τον αγώνα ενός ακράδαντου μίσους ενάντια
στο κακό, την χυδαιότητα της ύπαρξης ί 8 )
3) Οι ανώτερες προικισμένες φύσεις έχουν την αναφαίρετη δυνατότητα να υπερκεράσουν
την ηθική τυπική συμβατότητα και να κυριαρχούν με υπεράνθρωπη δύναμη στις μάζες,
για να τις οδηγήσουν σε ανώτερες σφαίρες συνείδησης που εκείνες ποτέ δεν θα
γνωρίσουν (91
4) Η συνείδηση, καθώς και το παγκόσμιο χαρακτηριστικό της αυτοσυνείδησης των
τύυ,εων, είναι απλώς μια πρόληυ,η που ανήκει στον αδύναμο, και δεν είναι σε καμία
περίπτωση έκφραση της ελεύθερης φωνής του Θεού μέσα στον άνθρωπο, ούτε είναι -
αυτό αποτελεί την άμεση συνέπεια - σε καμία περίπτωση ιρχολογική ένδειξη της
αλλοτρίωσης της έννοιας του Θεού στην υ,υχή του ανθρώπου™
5) Δεν υπάρχει έγκλημα, γιατί δεν υπάρχει Willens freiheit (ελευθερία θέλησης), και όλα
Βρίσκονται κάτω απ' την αναπόφευκτη διαλεκτική το > εξοντωτικού ντετερμιτισμού |Π) Ο
άνθρωπος μπορεί μόνο κάτω απ' την επήρεια και την καταπίεση (Zwang) ενός
δυνατότερου μοτίβου (Starkeren Motiv) της περατότητας να αποφασίσει,'121 και
(13)
αποφασίζει π ά ν τ α μέσα στα όρια της α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ς
Ο πρώτος κατακερματισμός της προσωπικότητας του Ρασκόλνικωφ, είναι η
διάσπαση της σ υ ν ε ί δ η σ η ς , εφόσον αυτή είναι η ίδια η ένδειξη τής
αναπαράστασης της σχέσης (Verhältnis) Θεού - ανθρώπου ( 1 4 ) Όταν η σχέση Θεού -
(71
ΒΛ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET II σελ 60
(8)
Πρβλ:Οπ σελ 64-65
Επίσης δες: Ν Μερεζκόφσκι, Οι αιώνιοι συνοδοιπόροι, στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981 σελ 98
(9)
Πρβλ R Lauth, ο π, σελ 381
Βλ Επίσης την anoyn του Ρασκόλνικωφ για την Ναπολεόντεια προσωπικότητα στο Φ Ντοστογιέφσκι, ET, II
σελ 62-64
Ακόμα δες: J Jones, ό π σ 203
Επίσης δες: ΝΜακράκη, Οι δύο διαστάσεις της ελευθερίας στην φιλοσοφική και θρησκευτική σκεμη του
Ντοστογιέφσκι, Imago 1983 s 97
(10)
Βλ: S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, s 16 20
Ακόμα: Φ Ντοστογιέφσκι, ET Π, σελ 66 67
(1U
Βλ: R Lauth, ο π, s 380
(12)
1131
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET, II, σελ 60-61
|14)
Βλ S Kierkegaard ο π, σελ 13
103
ανθρώπου κατακερματιστεί, ο εαυτός αναπαριστά στον εαυτό του την

115
αντανάκλαση αυτής της διάσπασης ' μ' έναν ομοειδή τρόπο και εκφράζει τον
ΐ)υχολογικό κατακερματισμό του
Το όνομα Ρασκόλνικωφ δεν εφευρέθηκε τυχαία απ' τον συγγραφέα του
«Εγκλήματος και Τιμωρίας» Σημαίνει στα ρωσικά αυτόν που είναι σχισμένος στα δύο
(Raskol), και συμβολικά εκφράζει την κατακερματισμένη συνείδηση,'16' που είναι
απόρροια της διαστρέβλωσης του πνεύματος στην οντολογία της πνευματικής
(17)
συγκρότησης του εαυτού
Η διαστρέβλωση σχέσης στην Απελπισία (missverhältnis der Verzweiflung), δεν

είναι μια απλή διαστρέβλωση σχέσης, αλλά μια διαστρεβλωμένη σχέση
μέσα σε έναν συσχετισμό ο οποίος ο ίδιος συσχετίζεται με τον εαυτό του
(das sich zu sich Selbst verhält) και είναι τιθέμενος από κάτι άλλο, σε τρόπο
ώστε η διαστρέβλωση σχέσης σε κάθε μία για τον εαυτό της οντολογική
σχέση να είναι ταυτόχρονα ατελείωτα συνδεδεμένη (uneund)ich
reflectiert) με την δ ύ ν α μ η η οποία την τ ο π ο θ έ τ η σ ε !'18'
Οι οντολογικές συσχετίσεις του εαυτού είναι πάντα υπερβατικές γιατί αυτό

το τρίτο, το οποίο τοποθέτησε την «σχέση» στην οντολογική συγκρότηση του
εαυτού είναι ο Θεός' 1 9 ' Η ι^υχολογία πράττει έτσι μέσα στον εαυτό της το
«καθ' ομοίωσιν» της δημιουργίας της Οταν η αναπαράσταση της συγκρότησης
του εαυτού, ως αναπαράσταση του πνεύματος του Θεού μέσα στον άνθρωπο,
αλλοιωθεί, τότε αυτό οδηγεί στην απώλεια της ύπαρξης' 2 0 ' Η κοινωνία με τον
Θεό καταργείται, και η αίσθηση αυτής της απώλειας είναι τόσο βασανιστική
που αυτόματα εδραιώνεται και ως υ,υχολογική απώλεια Η οντολογική
' 15 ' Βλ: S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 24 Επίσης την σελίδα 27
Ακόμα δες: ΣΤσβάϊχ, Ο καταλύτης των συνόρων στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981, σελ 235
' 16 ' Βλ: ΝΜακράκη, Οι δυο διαστάσεις της ελευθερίας στην φιλοσοφική και θρησκευτική σκέί/η του
Ντοστογιέφσκι, Imago 1983, σελ 96
'17> Βλ: S Kierkegaard on, σελ 13, 14-15
Επίσης δες: R Lauth, ο π, σελ 425
(18)
' 19 ' Στο ίδιο, σελ 16
Ακόμα δες: R Lauth on σελ 176-178
(20
>Οπ,σελ 21
Βλ: Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του κακού, σελ 176-177
Επίσης δες: ΣΤσβάϊχ, on, σελ 237
104
επομένως σχέση είναι κατ αναλογίαν μια μ,υχολογική εδραίωση Αυτό συμβαίνει γιατί η
οντολογία του κατ'εικόνα υποστασιοποιείται ακόμα και ως βιωματική ή συναισδηματική χροιά
Ο Ρασκόλνικωφ δεν μπορεί να μην είναι «ατελείωτα συνδεδεμένος» με αυτό το
Υπερβατικό Τρίτο που έδεσε την οντολογική συγκρότηση του πνεύματος τους1211
Ταυτόχρονα, όμως, θέλει να δ ι α φ ύ γ ε ι απ' την αναγωγή της συνείδησης στο
Υπερβατικό, και επιδιώκει να θεωρήσει την συνείδηση ως οντολογικά ανθύπαρκτη
ιρχολογική μονάδα που δεν είναι απόρροια του «καδ' εικόνα»Ι2Ζ)
Μ' αυτόν τον τρόπο δα «γεννήσει» μια νομότυπη σχέση με το έγκλημα του Η
συνείδηση, όμως επειδή δεν είναι (όπως ακριβώς διαπίστωσε ο Kierkegaard)
καδαυτό τ ι θ έ μ ε ν η ' ^ , (παρά αποτελεί έκφραση της φωνής του Θεού μέσα στον
άνδρωπο), α ν τ ι δ ρ ά στην αλλοτρίωση της, α ν τ ι δ ρ ά στο έ γ κ λ η μ α , και
επαναφέρει την αντίρροπη δύναμη στην ΐ)υχή του εγκληματία με την μορφή των
ι^υχολογικών τύμβων(24)
Μια μορφή αλλοτριωμένης συνείδησης οδηγεί στην διαλεκτική της Θεοδικίας, και
μία άλλη αντιστρατεύεται την διαδικασία του αμοραλισμού της συνείδησης αυτής, και
προσπαθεί να επανέλθει στο «κατ εικόνα», που ταυτόχρονα σκιαγραφεί την αρμονία του
εσωτερικού κόσμου Η «καδ' αυτό» τιθέμενη συνείδηση δεν έχει κανένα φραγμό Μόνο
όταν η συνείδηση τεθεί στην σωστή έννοια της και καταλάβει πως μπορεί να
συνειδητοποιεί την εκλογή της μόνο επειδή τέθηκε απ' τον Θεό, τότε μόνον αυτοαναλύει
την αλλοτρίωση της Η έξοχη φράση της παραβολής του ασώτου «ήλθεν εις εαυτόν»
σκιαγραφεί ακριβώς αυτήν την επιστροφή
Ο εαυτός επιδιώκει να επανενωδεί με την σχέση η οποία πρωταρχικά τον έθεσε,

και υποδηλώνει στην συνείδηση με τρομαχτική βιαιότητα το μ,έμα της ,25)
Η συνείδηση τότε διχάζεται, και εμπλεκόμενη στην εσωτερική της αντίφαση
δημιουργεί τον διπολικό χαρακτήρα των συναισθημάτων
Δεν μπορεί να ξεφύγει απ' το ι^έμα της αλλά και ταυτόχρονα δεν μπορεί να
διατηρήσει την εσωτερική της αντίφαση, που την οδήγησε στην αμαρτία, θεωρώντας ως
απαραίτητη προϋπόθεση την ανυπαρξία τού ότι μπορεί στην πραγματικότητα να υπάρξει
μ,έμα, την ανυπαρξία μ' άλλα λόγια πως η συνείδηση μπορεί να είναι μ,εύτικη
1211
Βλ: S Kierkegaard ο η, σελ 16
Επίσης: Liselotte Richter Zum Verstadnis des Werkes, (Glossar) s 145
1221
Βλ: Ν Νησιώτη, Προλεγόμενα εις τηνδεολονικήν ννωσιολονίαν, Αθήνα 1984, σελ 155-156
1231
Βλ: S Kierkegaard, ο π σελ 13
(24)
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET, 1 σελ 110
Επίσης δες: Ν Ματσούκα ο π, σελ 180-185
1251
β
105
Ο Kierkegaard έχει περιγράιιει έξοχα αυτή την έννοια της διπολικότητας
«Ποια Λοιπόν είναι η συμπεριφορά του ανθρώπου προς αυτή την

δ ι φ ο ρ ο ύ μ ε ν η δύναμη, πως συμπεριφέρεται το πνεύμα στον εαυτό του και
στην αρμοδιότητα του,
Συμπεριφέρεται σαν α γ ω ν ί α Ν' απαλλαγεί απ' τον εαυτό του το π ν ε υ μ α
δ ε ν μ π ο ρ ε ί , αλλά ούτε και να γίνει κ ύ ρ ι ο του εαυτού του, όταν βρίσκεται
έξω απ' τον εαυτό του, κι ούτε μπορεί ο άνθρωπος να καταποντιστεί στην φυτική
ζωή μια και ο ρ ί ζ ε τ α ι σαν πνεύμα(26) Ν' αποφύγει δεν μ π ο ρ ε ί την
α γ ω ν ί α γιατί α γ α π ά Αλλά ούτε και να την αγαπήσει αληθινά μπορεί γιατί
την αποφεύγει27
Ο Ρασκόλνικωφ όχι μόνο δεν απεμπολεί την συνείδηση του, αλλά και δεν θέλει να
απεμπολήσει την συνείδηση του, δεν θέλει να διαφύγει απ' τις ίδιες τις τύΐ)εις του(28)
Γνωρίζοντας μ' έναν ενδόμυχο τρόπο πως εμπεριέχεται σ' αυτές η βασική επαναφορά στην
Αλήθεια, ορίζει την σ υ ν ε ί δ η σ η σαν α υ τ ο γ ν ω σ ί α της α μ α ρ τ ί α ς του!'291 Η
συνείδηση, τότε, όχι μόνο μετατρέπεται σε μετάνοια, αλλά όσο περισσότερο μετάνοια είναι
τόσο ε ί ν α ι και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο συνείδηση! Μ' αυτόν τον τρόπο όμως, η συνείδηση
ορίζεται σαν το εντελώς αντίθετο της χωρίς ενδοιασμό ασύνειδης γεγογότητας, που
θεωρεί ανύπαρκτη την αμαρτία, δηλαδή ορίζεται σαν το εντελώς αντίθετο της αρχικής
συνείδησης που «έθεσε» το έγκλημα Ετσι, διαπράττει, την στιγμή του εγκλήματος την
εντελώς αντεστραμμένη διάπραξη απ' αυτήν του πρωθύστερου ορισμού της(30)
Ο Ρασκόλνικωφ, θα ήθελε ακόμα και την μεταγενέστερη στιγμή του εγκλήματος,
όταν ο Κοχ και ο φοιτητής βρίσκονται έξω από την πόρτα,1311 να παραδοθεί σ' αυτούς,
γεμάτος από ένα αίσθημα ακατανίκητης αηδίας για την αποτρόπαιη πράξη του(32)
Αυτό αποτελεί την πρώτη ασυνείδητη συναίσθηση για την yuxn του
απελπιζόμενου, την πρώτη διαβεβαίωση πως η συνείδηση η ίδια π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι απ' την
1261
Βλ: S Kierkegaard ο π σεΛ 13 «Der Mensch ist Geist Aber was ist Geist? Geist ist das Selbst»
Ακόμα δες R Lauth ο π, σελ 81 86
,27)
Βλ S Kiegergaard Der Begriff Angst σελ 42(IV315)
(28)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET III σελ 100-101
Επίσης δες: J Jones, ο π s 233
(29)
Επίσης δες: Ν Ματσούκα, ο π, σελ 179
(30)
(30) Βλ:
j R Lauth on σελ 64-65
(31)
(31),Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι σελ 81
ί32)
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET Ι, σελ 107
106
Α λ ή θ ε ι α , τής Υπερβατικής πραγματικότητας, και όταν δεν αντληθεί από αυτήν και δεν
διατρέξει τους δρόμους της ζωής της, οδηγείται στην αντιφατικότητα(33> Η n>yn είναι μέσα
στην Απελπισία η ίδια η κατοχύρωση του Υπερβατικού, είναι το υ,υχολογικό βίωμα με το
οποίο ο Θεός εγείρει το δικαίωμα να επανακτήσει τον «κόσμο» Του μέσα στην υ,υχή τού
ανθρώπου
Ριζωμένη στην κοσμική συνείδηση της βιομέριμνας (Sorge),'341 την οποία υπέροχα
περιέγραυ,ε ο Heidegger, η ανθρώπινη ύπαρξη δεν μπορεί να ανακαλύυ,ει τους Βαθύτερους
αρχετυπικούς δεσμούς της με το «κατ εικόνα»(35) Οταν όμως, εξαιτίας μιας οριακής
κατάστασης, η στατικότητα της εμπειρικής νομοτέλειας καταργηθεί'361 το ανθρώπινο
πνεύμα επανενώνεται με την θέαση των κόσμων της ελευθερίας, και Β ι ώ ν ε ι τους
μυστικούς κ ρ ί κ ο υ ς της ύ π α ρ ξ η ς !
Μέσα στον μ,υχικό συγκλονισμό που ακολουθεί την εγκληματική διάπραξη ο
Ρασκόλνικωφ Βιώνει τις διάφορες εκφάνσεις της διάσπασης του εγώ του
β) Οι ιδιόμορφες μορφές κατακερματισμού του εαυτού

και η επανάσταση της υ,υχής ως επαναφορά στην ενσαρκωμένη Αλήθεια.
Οταν ο εαυτός ως απόλυτη ένδειξη της συνείδησης του «κατ' εικόνα»,
ν
συναισθανθεί την αμαρτία του, ο κατακερματισμός του εγώ αποκτά διάφορες μορφές,'37' κ^ι
η απελπισία σκιαγραφείται με διάφορες αποχρώσεις
Ιον Ε π α ν α φ ο ρ ά σε π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς μ ο ρ φ έ ς αθωότητας ως
ένδειξη της απόπειρας π ρ ο ε ι κ ό ν ι σ η ς της Λύτρωσης.
Ο Ρασκόλνικωφ Βλέπει ένα υπέροχο όνειρο μ' ένα άμοιρο αλογάκι που δέχεται τον
1381
εξευτελισμό και τα χτυπήματα μιας ομάδας μεθυσμένων Ο Νίκολκα, επικεφαλής της
(33)
Βλ: Ν Μπερδιάγιεφ, ο π σελ 100-101
(34)
Βλ:Μ He\deqeer, Sein und Zeit σελ 197-199
ΣΤΟ ίδιο: σ 176-177
(35)
Βλ: Ν Νησιώτη ο π, σελ 65-66
1361
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET II σελ 90
(37)
Πρ6λ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 41-43 και σελ 45-47
Κατά βάθος όλες οι βαριάντες και οι τάσεις της απελπισίας δεν είναι παρά παραλλαγές της α π ο δ ο χ ή ς
του να απελπίζεται κανείς μπροστά στο Θεό ή της μ η - α π ο δ ο χ ή ς του να απελπίζεται απ την ίδια την
προδοσία του μπροστά σ αυτόν τον αεό
(38)
Φ Ντοστογιέφσκι ET, Ι, σελ 56-61
107
ομάδας συντρίβει το αλογάκι στα χτυπήματα'391 ενώ εκείνο προσπαθεί μάταια με

απεγνωσμένες αδύναμες προσπάθειες να τραβήξει το κάροί401
Ο μικρός Ρασκόλνικωφ προσπαθεί να βοηθήσει, αγκαλιάζει το κακόμοιρο το
άλογο και φιλάει το μέτωπο του ανάμεσα στα μάτια(41) Ξυπνάει λουσμένος στον ιδρώτα
Η αμαρτία παρότι δεν έχει διαπράξει ακόμα τον εαυτό της γνωρίζει την προγονική
της αλλοίωση ως διάσπαση απ τον δημιουργό Διασπώμενη εκφράζει το παράγωγο της
υ,υχολογικής περισυλλογής στον εαυτό του ίδιου του υποκειμένου ως κλονισμό της
διεσπαρμένης ύπαρξης Είναι «κατ αναλογία» μια αίσθηση του βιώματος της προγονικής
πτώσης
"Θεέ μου! είπε, μα είναι τάχα δυνατό, είναι τάχα δυνατό να πάρω στ'
αλήθεια το τσεκούρι και να χτυπήσω στο κεφάλι θα της θρυμματίσω το κρανίο
θα γλιστράω μέσα στο πηχτό, ζεστό αίμα που θα κολλάει σαν μέλι επάνω μου, θα
σπάσω την κλειδαριά, θα κλέμ,ω και θα τρέμω Θα κρύβομαι όλος αίματα με το
τσεκούρι Θεέ μου είναι τάχα δυνατό,42"
Η συνειδησιακή αυτή μορφή είναι ο συμβολισμός της επαναφοράς στην Αλήθεια

Η συνείδηση, προτού προβεί στο έγκλημα, απεγνωσμένα προσπαθεί να κρατηθεί
στην υπέρτατη εκδήλωση της αγάπης Το εγώ ξαναδείχνει την κατάσταση τ η ς
προη-'ούμενης α γ ν ό τ α τ ο ς στον εαυτό του, ώστε να ε π ι σ τ ρ έ υ , ε ι , μετά
|43)
την κατάσταση της ύμ,ιστης αμαρτίας, στην αθωότητα Οπως η προ της πτώσης
κατάσταση ήταν κατάσταση απόλυτης ελευθερίας και αγάπης αμφότερων των μερών, είναι
φυσικό να είχε τους χαρακτήρες του δυνάμει δοθέντος "κατ' εικόνα" απ' το Θεό και του
αποδεχόμενου "καθ' ομοίωσιν" από τον άνθρωπο, ως σύμμορφη πράξη αποδοχής και
πλήρωσης Ο avavnyaç άνθρωπος (στην περίπτωση μας ο Ρασκόλνικωφ), επιδιώκει την
επαναφορά στην ελευθερία μετοχής στην προσωπική πράξη του πλάστη του Με την
αγάπη του αναπαράγει την αγάπη του Δημιουργού προς το δημιούργημα, και αναπαριστά
το κατ' εικόνα
Η επαναφορά της αθωότητας αυτής είναι η αλήθεια της προσφοράς και της αγάπης
που εκφράζει έμπρακτα απέναντι στο Μαρμελάντωφ και τη σύζυγο του, αντί για το
αποτρόπαιο έγκλημα
1391
Στο ίδιο σεΛ 59-60
(401
ΣΤΟ ίδιο, σεΛ 58
(41)
Στο ίδιο σεΛ 60
1421
Στο ίδιο σεΛ 61
1431
ΒΛ: S Kierkegaard, ο π σεΛ 106
108
Η αθωότητα είναι πάντα η γαλήνια ευφορία του υπερβατικού που αντιστρατεύεται

την αναπόδραστη αναγκαιότητα, είναι μια μορφή «πλατωνικής» νοσταλγίας (Sehnsucht)
m
προς τους χαμένους κόσμους
" Ηταν χλωμός, τα μάτια του καίγανε, σ' όλο του το κορμί ένοιωθε κομμάρα, μα
ξαφνικά σαν να ανάσαινε ευκολότερα Ενοιωσε πως είχε τινάξει κιόλας από
πάνω του αυτό το φ ο β ε ρ ό β ά ρ ο ς που τον πίεζε τόσον καιρό, κι έγινε στην
yuxn του μια ε λ α φ ρ ά δ α και η ρ ε μ ί α
Θεέ μου, προσευχόταν, δείξε μου τον δρόμο μου, και εγώ απαρνιέμαι αυτήν την
καταραμένη OKéun"<45)
2ον) Αίσ8ημα απέραντης α π έ χ 8 ρ ι α ς και α η δ ί α ς , μπροστά οτην

συνείδηση της διάπραξης.
Ο εαυτός νοιώθει την απέραντη απέχθεια του, τον έσχατο αποτροπιασμό προς την
πράξη του, άρα με την συνείδηση της φωνής του Θεού θέλει να τιμωρήσει και να εξαλείυει
τον αλλοτριωμένο εαυτό(46) Επειδή όμως το έγκλημα έχει ή δ η διαπραχθεί, ο εαυτός,
μέσα στην δεδομένη εδραιωμένη αλληλοπεριχώρησή του με τον αλλοτριωμένο εαυτό,
νοιώθει το απέραντο αίσθημα της απέχθειας προς τον εαυτό, ένα αίσθημα που αγγίζει τα
όρια της αηδίας1471 Το ανέγγιχτο μισό τμήμα της υ,υχής μισεί το υπόλοιπο αλλοτριωμένο
τμήμα Οι δύο διαστάσεις αυτές μπορούν να εκφράσουν την κατ' εξοχήν ανθρωπολογική
διάσταση του προβλήματος της σχέσης του δημιουργήματος με τον δημιουργό Την
α π ο σ τ α σ ί α του ανθρώπου απ' τον θεό και στην συνέχεια την σ υ ν σ τ α ύ ρ ω σ η και
συνανάσταση του με τον Χριστό<48>
Η βαθιά απέχθεια για την αποστασία εκφράζεται έξοχα στον Ρασκόλνικωφ ως
συνειδητοποίηση της εγκληματικής διάπραξης Η απέχθεια δεν είναι μόνο
συνειδητοποίηση του εγκλήματος, αλλά είναι προπάντων απέχθεια της συνείδησης προς
τον εαυτό που απώλεσε τον δημιουργό Του, είναι συναίσθηση της αποκοπής απ' τον θεό
(44)
Βλ: Πλάτων, Phaidros, 249 ο
Επίσης δες: G Farandos Piatons Philosophie der Periagoge, σελ 92-94
Ο χαμένος κόσμος δεν είναι μόνο νοσταλγία προς τον Πλατωνικό χώρο των ιδεών αλλά προπάντων
συνειδητοποίηση της έκπτωσης «In unserem Weltaon ist Erkenntnis des Menschen Vertreibung aus dem
Paradiese»
(45)
Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι σελ 61 62
(46)
Βλ: τον τρόπο αντίδρασης του Ρασκόλνικωφ μπροστά στους φίλους του και μπροστά στην μητέρα του και
την αδελφή του: Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι σελ 186 καθώς και δεύτερος τόμος, σελ 4-5
1471
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι, σελ 80
1481
Βλ: Ν Νησιώτη, ο π σελ 133
109
Η διασπαστική αυτή στάση αποτυπώνεται έκδηλα σε όλο το έργο Απομονώνουμε δυο

χαρακτηριστικές στιγμές
" Η αποστροφή, ιδιαίτερα όλο και μεγάλωνε μέσα του, από στιγμή σε στιγμή" < 4 9 )
«Ο Ρασκόλνικωφ στεκόταν και έσφιγγε το τσεκούρι. Σα νάχε πυρετό και
παραλήρημα Ετοιμαζόταν μάλιστα να τα 6άλει μαζί τους όταν θάρχονταν Οταν
χτυπούσαν και συζητούσαν τι έπρεπε να κάνουν τούρθε αρκετές φορές η σκέμ,η
να τελειώνει μια και καλή, να τους φωνάξει από μέσα πως είναι εκεί! Ηταν φορές
που τουρχόταν η επιθυμία να τους βρίσει, να τους κοροϊδέυ,ει όσο ν' ανοίξουν!
"Να τελείωνα πια" του πέρασε σαν αστραπή η oxéyn»
3ον) Ηδονισμός TOU β α σ α ν ι σ μ ο ύ ως κρυμμένη υποβόσκουσα μορφή της

ο ι κ ε ι ο π ο ί η σ η ς της θ υ σ ί α ς .
Ο αυτοβασανισμός αυτός δεν έχει σχέση με μαζοχιστικά πρότυπα, αλλά αποτελεί
την πρωταρχική νεφελώδη μορφή εμφάνισης ενός συγκαλυμμένου τρόπου της θυσίας και
της αγάπης στην υ,υχή του απελπιζόμενου | 5 1 )
Ο απελπιζόμενος νοιώθει 6αθιά πως η επαναφορά στη θ υ σ ί α ως συντριβή του
αλλοτριωμένου εγώ του, και η εκδήλωση της α γ ά π η ς είναι ο μοναδικός τρόπος
λύτρωσης και πνευματικής ανάτασης ( 5 2 ) Μα επειδή η συναίσθηση της αμαρτίας είναι
απόλυτα καταπιεστική και διχαστική, η καθαρή μορφή της θυσίας ως συνσταύρωση και
συνανάσταση με τον Χριστό δεν μπορεί να εμφανισθεί απόλυτα στην ενότητα της, και
εμφανίζεται με την μετασχηματισμένη μορφή του αυτοβασανισμού Ο
βασανισμός αυτός είναι ο τρόπος και η εκδήλωση ενός εσφαλμένου Γολγοθά, στην
αλλοτριωμένη μορφή του Εδώ εδράζεται ένα σοβαρότατο πρόβλημα πολλοί
ισχυρίστηκαν πως η εκδήλωση του πόνου του γολγοθά και της αυτοθυσίας δεν είναι τίποτα
άλλο παρά μια μαζοχιστική έκφραση ηθελημένου υ,υχασθενούς πόνου Το αντίθετο όμως
συμβαίνει- Δεν είναι η αυτοθυσία και η οικειοποίηση του πόνου ένας μαζοχισμός, μα
αντίθετα κάδε μορφή μαζοχισμού και αυτοβασανισμού δεν είναι παρά μια απεγνωσμένη
προσπάθεια αναπαράστασης του αγώνα της θυσίας Επομένως, ακόμα και οι
Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι σελ 80
(50)
Στο ÎÔto σελ 84
(51)
Βλ Ν Μακράκη ο π, σελ 129
Επίσης δες Φ Ντοστογιέφσκι ET, II σελ 120-121
Ακόμα:RLauth on σελ 395
ί52)
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι ET III σελ 62 163
Ακόμα δες Ν Μακράκη, ό π σελ 131
110
αλλοτριωμένες μορφές της μ,υχολογικής έκφανσης του αυτοβασανισμού δεν είναι παρά
εκφάνσεις μιας εσφαλμένης αναπαράστασης του πάθους «εν Χριστώ»
Ο αυτοβασανισμός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο απελπιζόμενος ραπίζει το
ΐ)ε0τικο εγώ του, και ταυτόχρονα μαστιγώνει την αναληθή του συνείδηση Αυτοβασανισμός
είναι η (ψυχολογική μορφή και έκφραση της θυσίας, που ακόμη δεν έχει οδηγηθεί στην
ολοκλήρωση της, αλλά εμφανίζεται με μια μορφή κατάπτωσης
Η όλη κυκλοθυμική συμπεριφορά του Ρασκόλνικωφ περιστρέφεται γύρω απ' το

σημείο αυτό
« Ετσι Βασάνιζε τον εαυτό του με αυτά τα ερωτήματα νοιώθοντας μάλιστα και
κάποια ηδονή Από πολύ παλιά είχε ριζώσει μέσα του αυτή η τωρινή του πίκρα
Ολο μεγάλωνε, σωρευόταν, και τώρα τελευταία είχε ωριμάσει κι είχε
συγκεντρωθεί παίρνοντας την μορφή ενός φριχτού άγριου και αδυσώπητου
53
προβλήματος »
Ο τρόπος με τον οποίο ο Ρασκόλνικωφ θα παρουσιαστεί μπροστά στον Ζόσιμοφ

καθώς και μπροστά στον επιθεωρητή Πορφυρή'541 είναι ενδεικτικός της απεγνωσμένης
αναζήτησης της θυσίας με τις αλλοτριωμένες μορφές αυτού του α υ τ ο β α σ α ν ι σ μ ο ύ
55)
και του α υ τ ο χ λ ε υ α σ μ ο ύ
Η απελπισία μ' αυτόν,τον τρόπο σαν να ραγίζει το περίγραμμα του ιδίου του εαυτού
της
«Βγήκε τρέμοντας σύγκορμος από ένα άγριο, υστερικό συναίσθημα που είχε
ωστόσο και μια δ ό σ η αφόρητης η δ ο ν ή ς - μιας α γ α λ λ ί α σ η ς , να
IRR)
λέμε την αλήθεια, πολύ σ κ υ θ ρ ω π ή ς και κ ο υ ρ α σ μ έ ν η ς »
Ο αυτοβασανισμός της ύπαρξης είναι το δ ε ύ τ ε ρ ο αναγεννημένο εγώ,

που ζητώντας την αναπαράσταση της θυσίας, δέχεται την τιμωρία ώστε να επανενώσει τον
κατακερματισμένο εαυτό με την Αλήθεια της ύπαρξης
1531
<54)
Πρ6λ: Φ Ντοστογιέφσκι ET Π, σελ 52-54
1551
Πρβλ J Jones, ο π 1985 s 233
Ill
4ov) Καδρεφτισμός της υπερευαισθησίας της δ ι χ α σ μ έ ν η ς συνείδησης στην
μεταφυσική αναγωγή.
Η αλλοτριωμένη συνείδηση του κατακερματισμένου εγώ μέσα στην οριακή

κατάσταση του εγκλήματος οδηγείται σε μια τρομαχτική υπερευαισθησία που αγγίζει τα
όρια της υποχονδρίας < 5 7 i
Υπερευαισθησία είναι το καθρέφτισμα στην συνείδηση της αναπόφευκτης

αναγκαιότητας, που μέσα στην καταβύθιση στους ανεξιχνίαστους δαιδάλους της υ,υχής
βρίσκει ένα εσώτερο νόημα στα πράγματα και στις αιτίες τους, σε τρόπο ώστε αυτά χάνουν
την καθαρή γεγονότητά τους (58)
Ο Ρασκόλνικωφ θα ακούσει σε μια τρομερή συγκυρία μια συζήτηση που αφορά
ακριβώς την τοκογλύφο που πρόκειται να σκοτώσει, θα λάβει σε μια άλλη τρομερή χρονική
συγκυρία το απέραντα θλιμμένο γράμμα της μητέρας του, ώστε ο πόνος του για την
159>
θεοδικία να επιτείνει το έγκλημα του Εξίσου μ' όμοιο τρόπο θα ανακαλύυ,ει σε θαυμαστή
συγκυρία το όργανο του εγκλήματος | 6 0 )
Σε δύο τουλάχιστον στιγμές αυτή η «μεταφυσική, ή μοιρολατρική, πρόνοια»
παρουσιάζεται στο έργο
«Αργότερα όταν ξαναθυμόταν αυτόν τον καιρό όλα όσα του τύχανε εκείνες τις
ημέρες, στιγμή-στιγμή, βήμα το βήμα, επεισόδιο το επεισόδιο, τούκανε
κατάπληξη - που έφτανε ως το π ρ ο λ η π τ ι κ ό δ έ ο ς - ένα περιστατικό, που
ενώ ουσιαστικά δεν ήταν και πολύ ασυνήθιστο, του φαινόταν πάντα σαν
μοιραίος οιωνός
Αντί να πάρει τον συντομότερο δρόμο για το σπίτι του, αυτός γύρισε περνώντας
(fil)
απ' την πλατεία της Σαναγοράς όπου δεν είχε κανένα λόγο να πάει»
«Τα ίχνη αυτής της π ρ ό λ η ι ^ η ς του μείνανε και πολύ αργότερα, σχεδόν
ανεξίτηλα Και σ' όλη αυτή την υπόθεση είχε αργότερα την τάση να βλέπει κάτι το
π α ρ ά δ ο ξ ο , κάτι το μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ς , σαν υπήρχαν τίποτα ιδιαίτερες
(62)
επιρροές και συμπτώσεις»
(57|
Βλ S Kierkegaard Die Begriff Angst σελ 127-129 (IV 391-394)
(58)
ΒΑ: M Theunnissen, Der Begriff Verzweiflung σελ 53
(591
ΒΛ: Φ Ντοστογιέφσκι ET, Ι, σελ 32-41
160)
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET, Ι, σελ 73 «Αν δεν είναι η λογική την αντικαθιστά ο διάβολος, σκέφτηκε
χαμογελώντας παράξενα»
' φ Ντοστογιέφσκι ET Ι,σελ 62
( 2)
Φ Ντοστογιέφσκι ET, Ι, σελ 64
112
Τα γεγονότα αποστασιοποιούνται απ' την καθαρά εμπειρική τους διάσταση, και

εκλαμβάνουν μια καινούργια μεταφυσική σημασία (63>
Αναγάγονται σ' έναν πόλεμο μυστηριωδών δυνάμεων και αποκαλύπτουν

ανεξιχνίαστους μυστικούς κρίκους Ο ερμητισμός επιτείνεται και ο υποχονδριακός
βλέποντας με τρομαχτική σαφήνεια πράγματα που ο νομότυπος και νομοτελειακός
άνθρωπος ποτέ δεν δα έβλεπε, αφαιρεί από την αμαρτία την γενική αφηρημένη της έννοια
και την μετατρέπει σε ατομική κατάσταση' 641 Η συναίσθηση των εξωτερικών πραγμάτων
προσανατολίζεται πάντα προς αυτή την απόχρωση
«Τα εξωτερικά γεγονότα δεν σημαίνουν τίποτα για τον μεγαλοφυή, να γιατί
κανείς δεν μπορεί να τον καταλάβει Κάθε τι εξαρτιέται απ' την ερμηνεία που
αυτός δίνει, όταν συμπαρίσταται ο μυστικός φίλος (το πεπρωμένο)»
Μέσα στην υπερευαισθησία η κατηγορία της αμαρτίας αποκτά την έννοια του
ατομικού (66! Οσο καλύτερος είναι ένας άνθρωπος, τόσο βαθύτερα βυθίζεται στον πόνο της
αμαρτίας του,ί67) και τόσο σπρώχνεται στην ανυπομονησία Αυτή η ανυπομονησία
(Ungeduld) είναι ένας άλλος τρόπος μετάβασης της υποχονδρίας στην καθαρή μεταφυσική
έκσταση Η υποχονδρία, επομένως, δεν εκπροσωπεί από μόνη της μια υπερευαίσθητη
μορφή ερμητισμού, αλλά είναι η προσήλωση στο εσωτερικό βίωμα μιας ανώ τ ατης αρχής
που επιδιώκει να αναχθεί στην ανώτερη ουσία του ενσυνείδητου υ,υχικού βίου
Η έκσταση και η ονειρικότητα είναι δύο εκφάνσεις αυτής της μυστικής ενδόμυχης
συνύπαρξης Πριν νοηθεί η ενσάρκωση στον καθαυτό Χριστολογικό της χαρακτήρα
προεικονίζεται στη μυστική ένωση μετά του Θεού η οποία εμπνέεται απ' την ανάγκη της
ανύυ,ωσης του ανθρώπου στο χώρο της θείας έκστασης
(63)
Βλ S Kierkegaard, Der Begriff Angst ash 168 (IV 427)
Επίσης δες: Φ Ντοστογιέφσκι ET, Ι, σελ 70-72
Βλ: για την ενορατική και μυστικιστική γνώση: Ν Νησιώτη, Προλεγόμενα εις την θεολογικήν γνωσιολογία,
ό.π σελ 123-126.
(64)
Βλ: S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 113
(65|
Βλ S. Keikergaard, Der Begriff Angst, σελ 102(1V369).
(66)
Βλ: S Kierkegaard On σελ 114
Επίσης δες MTheunnissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 107
Βλ: S Kierkegaard, ό.π, σελ 106
113
5ον) Αποτύπωση της συνείδησης σε ονειρικές καταστάσεις και απεμπόληση

iOi}_xpjiy.Qii
Οταν η αλλοτριωμένη συνείδηση οδηγηθεί στην ανελευδερία, απεμπολεί σι ο

υποσυνείδητο τον Βαθύτερο διχασμό της με την μορφή rnç ονειρικότητας(681
Στο όνειρο συμπλέκονται δυο καταστάσεις εκείνη της διχασμένης συνείδησης, κι
εκείνη του ελεύθερου μη - αλλοτριωμένου τμήματος της, που αναδυόμενο σ' ένα χώρο που
η αμαρτία δεν του επιτρέπει να εμφανιστεί, βρίσκει διέξοδο στο όνειρο
Το όνειρο είναι μια άλλη μορφή της μεταφυσικής οραματικής διάστασης (Vision),
είναι μια προεικόνιση της σωτηρίας που οδηγεί στην αποκατάσταση της κοινωνίας της
χάριτος με τον Θεό
Ο Ρασκόλνικωφ ξαναβρίσκει το νοητό ζωτικό νήμα της συνείδησης του μέσα σε
μια ασυνείδητη ονειρική κατάσταση|691
Το συνειδητό έχει πια αλλοτριωθεί απ' την αμαρτία, το υπόβαθρο του όμως έχει
ήδη αρχίσει να σχηματίζει εντός του τις αδρές χαρακτηριστικές γραμμές της
(70)
μεταμέλειας
Μην μπορώντας όμως να μεταφέρει την υπόσταση της μεταμέλειας στον χώρο του
συνειδητού, αποτραβιέται στην δ υ ν α τ ό τ η τ α της ο ν ε ι ρ ι κ ό τ η τ α ς Υπάρχουν σ'
ολόκληρο τοΕγκλημα και Τιμωρία όνειρα συνειδητών τύυ,εων, και όνειρα αναλαμπής Στα
πρώτα ανήκει το συγκλονιστικό όνειρο του πρώτου τόμου, όπου τα γεγονότα μπερδεύονται
τόσο και οδηγούν ένα βήμα πριν την σχιζοφρένεια,17" και στα δεύτερα το περίφημο όνειρο
του τέλους του έργου* όπου ο Ρασκόλνικωφ, αναγεννημένος πια, βλέπει την μελλοντική
κατάπτωση της ανθρωπότητας1721 μέσα στον θρίαμβο της επιστήμης και του εγώ
Ταυτόχρονα, μέσα σ' αυτή την διαλεκτική του ονείρου ο χρόνος οδηγείται στην
απώλεια της συμβατικής του χρονομέτρησης Οπως η ανελευθερία οδηγείται στην
1731
απνευμάτιστη κατάσταση, έτσι και ο χρόνος οδηγείται στην κατάργηση της νομοτέλειας
-τοο Η αγωνία yua το κάλο διαφεύγει, σ ετυαν άλλο κόσμο
(68)
ΒΛ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET, II σελ 80-81
m
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET II σελ 87
Επίσης δες: J Jones Dostojefski, ό π σελ 201
1701
Βλ: S Kierkegaard Der Begriff Angst, σελ 118 (IV 383)
Επίσης δες R Lauth Die Philosophie Dostojefskis σελ 395 400 Ακόμα σελ 393
Δες ακόμα: Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του κακού σελ 176,179
1711
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι ET II, σελ 112
(72
> Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι ET III σελ 181-182
Επίσης δες: J Jones, Dostojefski, Oxford University Press, 1985, σελ 201
(73)
Βλ: S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 120 (IV 385) (Das probateste Mittel um ron des Geistes
Anfechtung frei zu werden ist fe eher desto lieber geistlos zu werden)
114
«Ο Δαιμονισμός δεν εγκλείεται ποτέ με κάτι άλλο, παρά εγκλείεται μονάχος του,
κι αυτό είναι το βαθύ νόημα στην ύπαρξη, ότι η ανελευδερία φυλακίζεται μονάχη
της Η ανελευδερία ολοένα και περισσότερο ε γ κ λ ε ί ε τ α ι και δεν επιθυμεί
(74)
την ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α »
Μέσα στην απομόνωση του ερμητισμου'751 η επαφή μέσα στον χωροχρόνο

καταργείται, και το άτομο δεν μπορεί να καταλάβει ποιος απ' τους δύο κόσμους είναι
εκείνος της πραγματικής χρονικότητας! Εκείνος του ελεύθερου τμήματος της συνείδησης
του που ποθεί την έκσταση, ή εκείνος που τον εγκλείει ακόμα περισσότερο στα δεσμά του,
Ο απελπισμένος άνθρωπος άλλοτε ποθεί την διαφυγή και την επιτυγχάνει σ' ένα
λυτρωτικό επίπεδο ως επανασύνδεση με τον Θεό του, κι άλλοτε μέσα σ' ένα συνωμοτικό
πλέγμα με τον εαυτό του αποκρύβει την πραγματική λύτρωση και την μεταβάλλει σε μια
κρυμμένη πεποίθηση κυριαρχίας της δύναμης ( 7 6 )
Η δύναμη είναι η α π ό κ ρ υ υ , η της απολύτρωσης της χάριτος και η θέληση

υποκατάστασης της με την υποχρεωτική δέσμευση του καταναγκασμού της πίστης, με την
αναγκαιότητα της υποχρέωσης, και άρα με την άρνηση της ελευθερίας του πνεύματος και
της αγάπης ( 7 7 )
Οταν η δύναμη δεν επιτευχθεί με την πραγματική δύναμη της αγάπης 178 ' τότε
δυναμοποιείται στην ακρότητα της ως έκφραση σ υ ν ε ί δ η σ η ς της α δ υ ν α μ ί α ς
και οδηγεί στην καταρράκωση του απελπιζόμενου Η αδυναμία της εγκατοίκησης στην
yuxn του πνεύματος μεταβάλλεται σε ντετερμινιστική δύναμη αναγκαιότητας
Η αναγκαιότητα είναι κατά βάθος α δ υ ν α μ ί α , γιατί δεν μπορεί να συντρίυ,ει την

περατότητα μέσα στην έκλαμυ,η του θαύματος Ενώ το θαύμα τελειούται μέσα στην
συντριβή της νομοτέλειας και στην υπέρβαση της, η αναγκαιότητα απομυζά μέχρι το τέλος
τους νόμους της νομοτέλειας και τους χρησιμοποιεί κατά κόρον στην απολυτότητά τους
για τον σκοπό της Ετσι απελπισία μπορεί να θεωρηθεί εδώ η έκφραση μιας βαθιάς τύΐ|ης
απέναντι στην πεποίθηση πως η πίστη δεν μπορεί να νικήσει την αναγκαιότητα
|74)
Ο π σελ 1280V391)
17
' Ο Ρασκόλνικωφ στην πορεία της απομόνωσης του έως την τελική μεταστροφή, εκφράζει τα βασικά
χαρακτηριστικά του ερμητισμου όπως περιγράφονται στην Begriff Angst, απ' τον Kierkegaard: Βλ:
S.Kierkegaard Der Begriff Angst, σελ 127-133 (IV 393-396)
1761
Βλ RLauth Die Philosophie Dostojefskis s 291
Επίσης δες κατά πόσο αυτή η δύναμη είναι αλλοτρίωση της έννοιας του «καθ' ομοίωσιν» στο Ν Ματσούκα Το
πρόβλημα του κακού, σελ 163-164
Πρβλ: Ο π σελ 407 Επίσης γενικά για το πόσο η αγάπη είναι η υπέρβαση της δύναμης, δες τις σελίδες
409-415
1781
Πρβλ την ΐ)υχική διάθεση του Ρασκόλνικωφ μετά την βοήθεια που προσφέρει στον πληγωμένο
Μαρμελάντωφ, και μετά το φιλί που του δίνει το κοριτσάκι Φ Ντοστογιέφσκι, ET, Ι, σελ 181-182
115
«Οι TUyeiç της συνειδήσεως δεν καταβάλλουν τον άνθρωπο εξαιτίας μ ό ν ο του
εγκλήιιατος του, αλλά τον καταβάλλουν εξαιτίας της α δ υ ν α μ ί α ς που
εγκρύπτουν ο ι α π α ι τ ή σ ε ι ς του για δ ύ ν α μ η »
Απελπισία, είναι, επομένως, εδώ, οι συνέπειες της μη άντλησης της δύναμης απ'
την θυσία, και η αντεστραμμένη υποκατάσταση της δύναμης της θυσίας απ' την δύναμη
καθαυτόί80)
Οταν η δύναμη αντληθεί απ' την θυσία και την αγάπη, δυναμοποιεί την
θ ε τ ι κ ό τ η τ α της δύναμης και την ανυΐ)ώνει σε λύτρωση(81>
Οταν ο Ρασκόλνικωφ θα προσφέρει την αγάπη στον Βαριά τραυματισμένο
Μαρμελάντωφί82) όταν θα προσφέρει τα τελευταία του χρήματα για την κηδεία,183' η θυσία θα
ά ρ ε ι την απελπισία και θα επαναφέρει την δυναμοποιημένη δύναμη της αγάπης
γ) Η αποΛυτοποίηση της αυθαίρετης ελευθερίας

και ο αναπόφευκτος μηδενισμός της εγωπάθειας
Η απελπισία του Ρασκόλνικωφ δεν είναι μόνο ο κατακερματισμός του εγώ απ' την
αλλοτριωμένη πνευματικότητα, αλλά πάνω απ' όλα είναι η α π ο λ υ τ * - π ο ί η σ η της
(841
ελεύθερης α υ θ α ί ρ ε τ η ς βούλησης του ε γ ώ Ο ανθρωποκεντρισμός νοείται
εδώ στην πλήρη απολυτοποίησή του, που θεωρεί τα όρια της κατάκτησης της φύσης και
των δυνατοτήτων της ζωής ως υπαγόμενα ολοκληρωτικά στην απέραντη κυριαρχία του Ο
κόσμος, μέσα ο αυτό το πλέγμα, αγαπιέται απ' τον άνθρωπο μόνο αν σ' αυτήν την αγάπη
υ π ο κ ρ ύ π τ ε τ α ι η απόλυτη αγάπη και η απόλυτη δικαίωση του εαυτού του!
Ο Ρασκόλνικωφ κατά βάθος αγαπάει το καλό, με μια ιδεαλιστική ευγένεια, αλλά το
αγαπάει με μια υποκρύπτουσα απεριόριστη αγάπη για τον εαυτό του(85) Βυθισμένος σε μια
άγρια υπερηφάνεια, και σε μια θέληση μεγαλόπρεπης σωτηρίας των πονεμένων, μπορεί να
Βλ Ν Μπερδιάγ\εφ ο π, σελ 101

1801
(81)
ΒΛ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET, Ι σελ 181-182
(82)
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι ET Ι σελ 179-180
Ο π σελ 179 (Κατέβαινε αργά χωρίς να Βιάζεται, νιώθοντας ωστόσο πως είναι γεμάτος από μια καινούργια
αίσθηση, μία αίσθηση πλ και παντοδύναμης ζωής)
,84)
Πρ6λ RLauth on σελ 291
Επίσης δες Φ Ντοστογιέφσκι ET, II σελ 77
Βλ: ΝΜακράκη, Οι δύο διαστάσεις της ελευθερίας στην φιλοσοφική και θρησκευτική σκέμη του
Ντοστογιέφσκι, ο η σελ 95-96
116
νοιώσει την ευτυχία μονάχα αν μ' αυτήν την εκδήλωση της ευτυχίας δικαιωθεί η
ανωτερότητα του εαυτού του (8β| απέναντι στον κόσμο και σης μορφές εξαθλίωσης της ζωής
Η ελευθερία του δεν είναι η ταπείνωση της θυσίας, παρά ο ιδεαλιστικός

ανθρωπισμός που αρνιέται την κατάπτωση της ζωής και την ηθική της χαλαρότητα 187)
Οταν αυτός ο ιδεαλιστικός ανθρωπισμός διαπιστώσει πως η απέραντη ταπεινότητα

της συνσταυρωσης με τον Χριστό προσλάβει - τουλάχιστον στα εξωτερικά φαινόμενα - την
μορφή μιας «ταπεινωμένης και καταφρονεμένης» υπόστασης, τότε η αγέρωχη υπερηφάνεια
του αδυνατεί να καταλάβει εκείνο που η δική του αντίληυ,η θα αποκαλούσε κατάπτωση Ο
Ρασκόλνικωφ δεν μπορεί να κατανοήσει πως η Σόνια, μια κοπέλα τόσο ταπεινωμένη και
αμφιβόλου ηθικής για την συμβατικότητα του κόσμου, διατηρεί την ελευθερία της ( 8 8 ) Η
δική του ελευθερία επειδή βασίζεται στον εγωκεντρισμό, όταν δεν μπορεί να νικήσει την
χυδαιότητα του κόσμου, επιστρέφει την απογοήτευση στον εαυτό της και οδηγείται στον
μηδενισμό
Μηδενισμός, επομένως, είναι η εγωκεντρική ελευθερία που δ ε ν αντλείται απ' την
χριστιανική αγάπη, αλλά απολυτοποιώντας την υπέρβαση των ορίων της, όταν τα όρια αυτά
αποδειχθούν επίπλαστα, καταρρέει, και η ίδια επιστρέφει καταρρακωμένη στα άδυτα του
εαυτού της επειδή συντρίφτηκε η θέληση της για κατάκτηση και δύναμη! Απελπισία
επομένως είναι εδώ το μ,υχολογικό αποτέλεσμα της συντριβής που προκάλεσε η
απολυτοποίηση του εγώ 8 9
Η απελπισία του Ρασκόλνικωφ είναι ότι «καταδικασμένος στην ελευθερία του»'901
δεν μπορεί να αγαπήσει την ζωή της αγάπης, αλλά α γ α π ά την ε λ ε υ θ ε ρ ί α της
ε γ ω π ά θ ε ι α ς ! Οταν η εγωπάθεια αυτή χτυπηθεί απ' τις περιστάσεις, κατανοεί ότι η
απόλυτη ελευθερία της δεν μπορεί πια να της προσφέρει καμία ευτυχία, παρά μονάχα τον
απόλυτο πόνο, γιατί η συντριβή της επιφέρει παράλληλα την συντριβή του εγώ!
Μόνο επιστρέφοντας στην προσφορά της αγάπης μπορεί το μηδέν να
υπερνικηθεί 191) Μ' αυτήν την έννοια, όταν ο Ρασκόλνικωφ παραδίδεται η παράδοση του δεν
είναι μόνο παράδοση στην αστυνομία, είναι πάνω απ' όλα συμβολική
1851
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET II σελ 62-63
(87)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ό π σελ 57-59
Βλ R Guardini, ο π σελ 53
(88)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET, II σελ 122-128 Βλ J Jones Dostojefski,ozh 283
<89
' Βλ: Ν Μπερδιάγιεφ ο π σελ 100 (Σκότωσε την τοκογλύφο την άπληστη γριά, ο ίδιος όμως
καταβαραδρώθηκε στην άβυσσο της μηδαμινότητας)
(90
' Η φράση εδώ θέλει να δείξει ένα εντελώς διαφορετικό νόημα απ' αυτό που εκφράζει η Σαρτρική δέση Βλ:
J.P Sartre Ο υπαρξισμός είναι ένας ανδρωπισμός,]ΐετ Κ Σταματίου, εκδ Αρσενίδη, Ασήνα 1965, σελ 306
(91)
Βλ Ιωάννη, ι6 24 Βλ: Α Κοριν8 ιε, 35-38
Βλ RLauth,o,n σελ 406-409
11/
παράδοση της ε γ ω κ ε ν τ ρ ι κ ή ς του π ε π ο ί θ η σ η ς στην ο υ σ ί α της

<921
αγάπης !
Οι εξωτερικές περιστάσεις τον συντρίβουν τόσο, που αναγκάζεται να ταπεινωθεί

στην αγάπη' 9 3 1 Η απελπίζουσα συνείδηση του εγώ αναγκάζεται να υπηρετήσει εκείνο που
μίσησε πιο πολύ Είναι πραγματικά εκπληκτικό ο Ρασκόλνικωφ σώζεται από κείνο που ο
ίδιος θέλησε με την εγωκεντρική του ελευθερία να σκοτώσει (94) Θέλει να λυτρώσει του
ανθρώπους απ' τον πόνο, που είναι απόρροια της αμαρτίας, και όμως σ ώ ζ ε τ α ι απ' τον
ίδιο π ό ν ο Θέλει να λυτρώσει απ' την «ηρόλημ,η» του Θεού, κι όμως σ ώ ζ ε τ α ι απ'
αυτόν τον Θεό της αγάπης και της συμπόνιας, ο οποίος μέσα στην πρόνοια του του δείχνει
ότι η ιδέα του θεού δεν είναι μόνο πρόληυ,η του αδυνάτου
Η δική του θεοποίηση υποκαθίσταται από την θεοποίηση της ενσαρκωμένης ζωής
του Χριστού ο οποίος δέχεται τους «ταπεινωμένους και καταφρονεμένους» και στην θέση
της υπερήφανης συνείδησης τοποθετεί την καρδιά του αμνού' 9 5 1 Η υπέρβαση, επομένως,
τής απελπισίας δεν είναι μόνο έκφραση ενός λυτρωτικού επιπέδου μέσα σε μια μεταφυσική
διαλεκτική, αλλά προπάντων η σωτηριολογική διάσταση της ενέργειας του τιθεμένου «εις
κοινωνία εν Χριστώ» ανθρώπου, ο οποίος αναπαράγει στην ατομική του αυτοθυσία τους
διαλεκτικούς δρόμους της Θείας Μέθεξης' 9 6 ' Η Αλήθεια της Ενσάρκωσης είναι η μόνη
Αλήθεια που ελευθερώνει Αυτό το νόημα αποκτά η έξοχη φράση «γνώσεσθε την
Αλήθειαν και η Αλήθεια ελευθερώσει υμάς» s«
Ο Ρασκόλνικωφ αποτελεί την πρωταρχική μορφή στο Ντοστογιεφσκικό έργο, όπου
θίγεται το πρόβλημα της ελευθερίας σε τόσο εξαιρετικά υυ/ιλό βαθμό, προτού αυτή
αποκορυφωθεί στο πρόβλημα του Μεγάλου Ιεροεξεταστή'971 στους «Αδελφούς
Καραμαζώφ»
Η ελευθερία δεν είναι απλώς σχέση συνείδησης καλού-κακού, δεν είναι μόνο η συνείδηση
της εκλογής, παρά είναι η ζώσα πνοή του Θεού που προηγείται απ' το φιλοσοφικό Είναι
1
'ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ET III, σελ 163
Επίσης δες: Ν Ματσούκα, ο π, σελ 188-189
(93)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ET III σεΛ 60-63.
Επίσης Ν Μπερντιάεφ, Πνεύμα και εΛευδερία, μετ Σ Ειρηναίου Αδήνα 1952, σελ 172
Για την ταπείνωση έχουν γράυει ποΛΛοί πατέρες με αποκορύφωμα τον Ιωάννη της Κλίμακος: Πρ6Λ: Λόγος Δ ,
δ στήΛη 66 6
(94!
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι, ET III σεΛ 60-62
Δες επίσης R Guardini, Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk, σεΛ 55
1951
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ, ο π, σεΛ 71
Βλ επίσης. R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 444 446
Ακόμα σύγκρινε R Guardini ο π, σελ 132
Βλ: Ν Νησιώτη Προλεγόμενα εις την 8εολογικήν γνωσιολογίαν, σελ 212
(97)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 311-334,
118
Η ελευθερία μπορεί να είναι αρνητική, όχι διότι μπορεί να γίνει φιλοσοφικά αρνητικότητα,
αλλά δ ι ό τ ι με τ η ν αλλοτριωμένη ενσάρκωση καταστρέφει την
πραγματική ενσάρκωση!
Το Είναι δεν συμπλέκεται με το μηδέν όπως στην Σαρτρική φιλοσοφία,'981 ούτε είναι
απλώς ένα μη-Είναι όπως στην ιδεαλιστική φιλοσοφία 8α συνέβαινε, αλλά η ελευθερία
π ρ ο η γ ε ί τ α ι του Είναι'"1 γιατί απ' αυτήν απορρέει το νόημα του Οντος α ο ο ) Είναι η ίδια
η ελευθερία που μπορεί να προσδίδει στην εξωτερική γεγονότητα το νόημα του Είναι της
Ο Ρασκόλνικωφ είναι «καταδικασμένος σ' αυτήν την ελευθερία»,'1011 αλλά

ταυτόχρονα καταδικασμένος και στην επιστροφή στην Αλήθεια
Η ελευθερία δεν θα συνδεόταν ποτέ με την Αλήθεια, αν δεν προερχόταν απ' την
Ενσάρκωση Επομένως, με τον ίδιο τρόπο, η διαστρέβλωση της δεν πραγματοποιείται από
κάποια αφηρημένη ιδεατή μορφή, αλλά είναι διαστρέβλωση ως αρνητική και
(102)
αλλοτριωμένη ενσάρκωση Εκδηλώνεται ως τέτοια μόνο με την
αλλοτριωμένη πράξη Η σχέση ελευθερίας και Αλήθειας μπορεί να υπάρξει μόνο όταν η
ελευθερία αποκτήσει ενσαρκωμένη μορφή στην ατομική αλήθεια του υποκειμένου Επειδή
αυτή είναι ως ελευθερία ενσαρκώσιμη, μπορεί να γίνει α ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α μόνο ως μ η -
ενσαρκώσιμη αλήθεια! Η εκλογή του ελεύθερου υποκειμένου να επιδιώξει με την
αυτοθυσία του την α ν α π α ρ ά σ τ α σ η της ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς , είναι η έκφραση
της ανώτατης προσωπικής κοινωνίας που μπορεί να επιτύχει ο άνθ,ΓΌπος με τον θεό, είναι
η ίδια η κατάφαση της ύπαρξης και άρα η ανώτατη υπέρβαση της απελπισίας ως αμαρτίας
και ως πτώσης Η σωτηρία εν Χριστώ Ιησού είναι η πραγματοποίηση του νέου κατ' εικόνα,
είναι απαλλαγή του ανθρώπου εκ της "άλλης" σχέσεως του θανάτου μακράν της ενέργειας
Του, είναι η νέα κοινωνία μέσα στον άνθρωπο πραγματοποιούμενη μεταξύ θεού και
ανθρώπου σε σάρκα και πνεύμα (1031
Η έννοια της ελευθερίας, γι' αυτό τον λόγο, δεν θα κατανοηθεί ποτέ απ' την λογική, γιατί
ανήκει στην ενσάρκωση Ο Ρασκόλνικωφ με σάρκα κατανοεί την μη-ελευθερία και μόνο
Βλ Ζ Ρ Sartre, Το είναι και το μηδέν, μετ Κ Παπαγιώργη, Παπαζήσης 1977 σελ 43

1991
ΒΛ Ν Μπερδιάγιεφ Αλήθεια και Αποκάλυψη μετ Χρ Μαλεβίτση εκδ Δωδώνη Αθήνα χχ σελ 122
Επίσης δες ΝΜακράκη, Οι δύο έννοιες της ελευθερίας στην Φιλοσοφική και Θρησκευτική σκέμη του
Ντοστογιέφσκι Imago 1983, σελ 92
(100) g^. ^ Μπερντιάεφ τ 0 Πνευμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 57
11011
Είναι καταδικασμένος να πληρώσει το τίμημα της μέσα απ το βαθύτερο νόημα του πόνου
Βλ: γι αυτό το θέμα:
ΝΜακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 124-127
Ακόμα: Ν Ματσούκα, ο π σελ 168
(10Ζ1
Βλ: Ν Μπερδιάγιεφ, ο π σελ 72
11031
Βλ Ν Νησιώτη, Προλεγόμενα εις ι ην θεολογικήν γνωσιολογίαν, σελ 132
119
πάνω σε σάρκα καταλαβαίνει την Αναλήδεια Με όμοιο τρόπο όταν δα ξαναβρεί την
αλήθεια πάνω στην σάρκα των τύυ,εών του τότε 8α ξαναβρεί και την ελευθερίαί104)
Ο Ρασκόλνικωφ αποτελεί ένα έξοχο παράδειγμα όπου η υπέρβαση της απελπισίας
είναι η επαναφορά της αλήθειας της ενσάρκωσης, η συμμετοχή στην θεία λύτρωση,1105' είναι
η συνειδητοποίηση ως τα έσχατα της σ υ ν σ τ α υ ρ ω σ η ς και της σ υ ν α ν ά σ τ α σ η ς
(106>
με τ ο ν Χ ρ ι σ τ ό
11041
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι ET III σελ 183-184
(ίο« g^. g Kierkegaard Einbung im Christentum, σελ 173
Επίσης δες: Ν Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 128-
129
Ακόμα δες: Ν Μπερδιάγιεφ Αλήθεια και Αποκάλυψη σελ 122-123
Ακόμα: Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του κακού, σελ 262
11061
Πρβλ: Ν Νησιώτη ο π, σελ 53,132-133
Ακόμα δες: R Lauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 444-449
121
Η έννοια της απελπισίας oxouç €Δαιμονισμένοϋς»

1_Η_απ5λπισία στον ΚυρίλΑαιφ.
α) Η Νιτσεϊκή έκφραση του αυτεξούσιου

και η απιστία της πίστης
Ο Κυρίλλωφ αποτελεί μία κεντρικότατη και Βαθύτατα μεταφυσική φιγούρα των

«Δαιμονισμένων» η οποία υποστασιοποιεί την ακραία δυναμοποιημένη μορφή του
δαιμονισμού ως αυτοκτονία, εκφράζει την αντεστραμμένη έννοια της ενσάρκωσης, και
ταυτόχρονα αλλοτριώνει την έννοια του χρόνου και της αιωνιότητας
Ο Κυρίλλωφ εκπροσωπεί την απέραντη αναζήτηση της ευγενικής καλοσύνης που
φλέγεται από την επιθυμία αναζήτησης του Υπερβατικού, όχι όμως ως ιδεαλιστικό
επέκεινα, παρά ως έμπρακτη αναζήτηση νοήματος μέσα στο Βαθύτερο μυστήριο των
Βιούμενου κόσμου Χρησιμοποιώντας την περίπτωση του Κυρίλλωφ ο Ντοστογιέφσκι
επιδιώκει να δείξει πόσο μια αγέρωχη υπερευαίσθητη συνείδηση μπορεί να
απολυτοποιήσει τόσο τον ιδεαλισμό της, ώστε να οδηγηθεί στην απόλυτη απαξίωση του
κόσμου και της κοινωνίας του ανθρώπου με το Υπέρτατο
Πράγματι ο Κυρίλλωφ έχει έξοχα ανθρωπιστικά ιδεώδη και μια υπέροχη καλοσύνη
Ο Ντοστογιέφσκι τον τοποθετεί να εκφράζει ανώτερα αισθήματα
Βοηθάει τα παιδάκια, παίζει μαζί τους και κάνει τα πάντα για να Βοηθήσει την
γυναίκα του Σάτωφ όταν αυτή Βρίσκεται στην κατάσταση της γέννας, και γενικά
εκδηλώνει μια αρχοντική ευγένεια
Αλλά ωστόσο, μέσα στην απέραντη ευγένεια του Βασανίζεται από μεταφυσικά
προβλήματα, και προσπαθεί να ανακαλύυ,ει το νόημα του πόνου και του αυτεξούσιου
μέσα στα όρια της ύπαρξης
™ ΒΛ Reinhard Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 332-328

Επίσης δες R Guardini, Religiöse Gestalten in Dostojefkis Werk, σελ 184-216
Ακόμα: Albert Camus, Ο μύθος του Σίσυφου, \χεχ εκδ Ρούγκας, Α9ήνα 1978 σεΛ 100-106
Επίσης : Μ Μακράκη Οι δύο Διαστάσεις της ελευθερίας στην φιλοσοφική και θρησκευτική σκέι/η του
Ντοστογιέφσκι Imago 1981, sel 98-101
(2)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ/Μ, ό π σεΛ 33-35 και στον τρίτο τόμο σεΛ 164
(3)
ΒΛ Ιουστίνος Πόποβιτς, Ντοστογιέφσκι ηαυάνθρωπος, στο Ντοστογιέφσκι Imago 1981 σεΛ 37 και 40
Δες επίσης Maximilian Braun, Dostojefski, Gottingen 1976 σεΛ 199
(4)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ/Μ Ι, σεΛ 34 Επίσης: R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk, σελ
185
151
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι,ΔΑ/Μ/,σελ 123,131
<6)
ΒΛ R Lauch, ο π σεΛ 326-327
122
«Αν ο άνθρωπος είναι μια παθητική αντανάκλαση των κοινωνικών

σχέσεων, αν είναι ένα ανεύδυνο δημιούργημα, τότε δεν υπάρχει άνθρωπος,
ούτε Θεός, ούτε ελευθερία, ούτε καλό και κακό Το κακό βρίσκεται στα
βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης στην άλογη ελευθερία της, στην πτώση από
την θεία φύση, στην εσωτερική της πηγή171
Μέσα σε μια τέτοια κοσμοθεωρία και μέσα σ' αυτήν την Βαθύτατη ελευθερία του, ο
Κυρίλλωφ αναγνωρίζει πως δύο λύσεις υπάρχουν μέσα στα όρια της αυθεντικής συνέπειας
για τον λογικό άνθρωπο είτε (α) να δεχτεί τον Θ ε ά ν θ ρ ω π ο , τον ενσαρκωμένο
Χριστό, που θα ενσαρκώσει ο ίδιος το ανώτερο νόημα της ζωής, είτε (6) να δεχτεί τον
ανθρωποθεό, που απολυτοποιώντας την αυθαίρετη θέληση, πιστοποιεί την
μοναδική αποδεκτή λύση μπροστά στην αγωνία του Υπερβατικούί8)
"Είμαι υποχρεωμένος να δηλώσω την απιστία Για μένα δεν υπάρχει

υΐ)ηλότερη ιδέα απ' το ότι δεν υπάρχει Θεός Ο άνθρωπος το μόνο που
έκανε ήταν να ε φ ε υ ρ ί σ κ ε ι το Θεό για να ζει χωρίς να σκοτώνει
τον εαυτό του Σ' αυτό έγκειται όλη η παγκόσμια ιστορία ως το τώρα Εγώ
μονάχα για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία δεν θέλησα να εφεύρω
Θεό Ας το μάθουν μια για πάντα191
Η εξέγερση του Κυρίλλωφ είναι μια υποκατάσταση της Ενσάρκωσης με την

υποχρεωτική αναγκαιότητα ενός Θεού που συντρίβει τον πόνο και την οδύνη<10) Είναι η
έκφραση μιας γήινης δύναμης που υποδουλώνει σε μια ελευθερία, καταργώντας μια
ελευθερία Καταργεί την ελευθερία της Παρουσίας, για να υποδουλώνει στην ελευθερία
μιας κάλπικης ανεξαρτησίας Η υποδούλωση αυτή εδράζεται εντός του και δημιουργεί το
αποτύπωμα στον υ,υχικό του διχασμό, ανάμεσα στην θέση της ζωής, ή στην άρση της Ο
Κυρίλλωφ υποστασιοποιεί μια αναρχία μεταφυσικής και ζωής η οποία δεν μπορεί ποτέ να
οδηγηθεί σε συμβιβασμό κοινωνίας ουρανίου και εγκόσμιου
(7)
Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 92-93
(8)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜII σελ 34
Επίσης δες : Lauth ο π, σελ 327-328
Ακόμα : R Guardini ο π σελ 187191
Ακόμα : Albert Camus, Ο μύθος του Σίσυφου, σελ 103
(9)
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ Ι, σελ 158
α0!
Πρβλ :R Lauth ο π, σελ 323
Δες επίσης : Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του κακού, σελ 81
123
Αίροντας την ενσάρκωση δεν μπορεί ποτέ να εισαγάγει την έκφραση του
Υπερβατικού μέσα στην ύπαρξη Θεμελιώνοντας μια ακραία μεταφυσική καλού και
Αγαθού Θεού, ως αποκορύφωμα ενός ανθρωποκεντρικού ιδεαλισμού, οδηγείται στην
απαξίωση της ύπαρξης του κακού και στην προσπάθεια κατανίκησης του με την
αυτοάρνηση του διερρηγμένου σε θραύσματα κόσμου (11)
Η επανάσταση του Κυρίλλωφ δεν είναι η άρνηση καθαυτή, αλλά η αναζήτηση (με
<12)
την μορφή της ε ξ έ γ ε ρ σ η ς ενός ανώτερου νοήματος
Η απελπισία, επομένως, της Κυριλλώφειας διαλεκτικής θεωρείται ως η υ,υχολογική
συνέπεια που θα προκύυ,ει στα έγκατα του εαυτού ως απόρροια της υποκατάστασης της
ενσαρκώσιμης κοινωνίας εν Χριστώ με το ανθρωποκεντρικό αυτεξούσιο1131 Εάν η ιδέα του
Θεού γεννιέται μόνο ως φόβος μπροστά στον πόνο, τότε όταν δεν δεχτεί κανείς τη
Σταυρική θυσία ως υπέρβαση τουπόνου, είναι υποχρεωμένος να δεχθεί την
απολυτοποίηση της θέλησης ως συντριβή αυτού του πόνου
Εκφράζεται έτσι η μορφή του ανθρώπου που με την αθεΐα ανυυ,ώνει τον εαυτό του
στο θρόνο του Θεού, σε αντίθεση με το Θεό που γίνεται άνθρωπος στο πρόσωπο του Ιησού
Το αυτεξούσιο (Eigenwillen) είναι η α ν τ ε σ τ ρ α μ μ έ ν η έκφραση της
ενσάρκωσης, είναι ο μόνος λ ό γ ο ς κοσμικής ύπαρξης που
μπορεί να προσλάβει μια κατανόηση, αν δεν υπάρχει το νόημα της Χριστιανικής
διδασκαλίας στο βάθος της ύπαρξης
Η φράση "ανθρωποθεός" και όχι Θεάνθρωπος, εκφράζει ακριβώς αυτή την
α ν τ ι σ τ ρ ο φ ή , που υποκαθιστά την ενσάρκωση με την αυτοδυναμία (Eigenwillen) του
ανθρώπου, κεντρομόλου μοχλού, πια, ύπαρξης τού εαυτού του και τού σύμπαντος114' Το
βάθος της αντίφασης του Κυρίλλωφ το εκφράζουν ίσως ανάγλυφα οι τρεις παρακάτω
προτάσεις
"Αν υπάρχει Θεός, τότε όλη η εξουσία είναι δική Του κι εξαιτίας της
εξουσίας Του εγώ δεν μπορώ Αν δεν υπάρχει, τότε όλη η εξουσία είναι
δική μου και είμαι υποχρεωμένος να δηλώσω το αυτεξούσιο"'15'
1111
ΒΛ R Guardini Religiose Gestalten in Dostojefskis Werk, σελ 190
ι12)
Βλ Οκτά6ιο Παθ, Ο διάβολος και ο ιδεολόγος, στο : Ντοστογιέφσκι, Ευδυνη 1981, σελ 156
Επίσης δες την anoun του Σταυρόγκιν για τον ίδιο τον Κυρίλλωφ: Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑ/Μ II σελ 212
Ακόμα Α Καμϋ Ο Μύθος του Σίσυφου, ό η σελ 101
ι13)
Βλ R Guardini όπ σελ 198-199
(14
^RLauth,óno^.294
Επίσης δες : Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και το έργο του Ντοστογιέφσκι σελ
Επίσης : J Jones Dostojefski, Oxford University Press 1985 σελ 283
Βλ R Guardini ο π σελ 200-201
(15,
Φ Ντοστογιέφσκι Δ AIM III, σελ 157
124
Αν η εξουσία είναι ολόκληρη η anóppota του ανώτερου νοήματος της ύπαρξης Kat
αν αυτό το νόημα δεν αντλείται Kat δεν μπορεί να εξαχθεί απ' την θυσία, τότε αυτό το ίδιο
ανώτερο νόημα ταυτίζεται με cov κόσμο και έχει το δικαίωμα να καταργήσει αυτόν τον
, ,c - , , , (16)
κόσμο, αφού ο ιοιος εμπεριέχεται στο ανώτερο νόημα του

Η αυτοδικαίωση αυτού του κόσμου έχει ως άμεση συνέπεια την αυτοκατάργηση
του Η αναζήτηση αυτή είναι μια ανώτερη αρμονία χωρίς θυσία, είναι μια βίαιη διεκδίκηση
της ελευθερίας με την μοναδική διαφυγή που απομένει, αν δεν υπάρχει το νόημα της
Θεανθρώπινης παρουσίας της ενσάρκωσης, και αυτή η διαφυγή είναι η Ν ι τ σ ε ϊ κ ή
θέληση για απόλυτη δύναμη της αυτεξούσιας θέλησης
Δεν υπάρχει για τον Κυρίλλωφ άλλη υποκατάσταση παρά μόνο αυτή _Η ο Θεός στο
πρόσωπο του Χριστού εμπεριέχει το νόημα όλου του κόσμου, ή ο άνθρωπος παίρνει την
θέση του Χριστού και απολυτοποιεί το δικό του νόημα στον χώρο της θέλησης για
δύναμη
"Ο Κυρίλλωφ θεωρεί την αυθαίρετη θέληση σαν καθήκον, σαν ιερή
υποχρέωση Οφείλει να εκδηλώσει αυτήν την θέληση για να δείξει στον
άνθρωπο πως μπορεί να φτάσει υυ,ηλούς στόχους Ετσι χάνει την
ελευ^ρία του Ο δρόμος της θεοποιήσεως του ανθρώπου οδηγεί
στην καταστροφή του ίδιου του ανθρώπου και της ανθρώπινης
ελευθερίας"
Η έκφραση αυτού του πνευματικού πειράματος απελπίζεται επειδή δεν μπορεί να

διαμορφώσει την μορφή μιας ε γ κ ό σ μ ι α ς Αθανασίας Υποδηλώνει την
έκφραση να γεννηθεί η μη-θανάτωση μέσα στην ύπαρξη προσπαθώντας να άρει τις
ανθρωπολογικές εκφάνσεις του πρωταρχικού θανάτου, της αμαρτίας, μέσα στον κόσμο, ως
(16)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜΙίίόησελ 157-159
Ακόμα R Guardini on σελ 192
(17)
Βλ R Lauth ό π σελ 324 325
Επίσης : R Guardini ο π, σελ 198
| 1 8
^RLauthon,o^l40
Επίσης δες : Μ Μακράκη Οι δύο διαστάσεις της ελευθερίας στην Φιλοσοφική και Θρησκευτική σκέί/η του
Ντοστογιέφσκι Imago 1981, σελ 99-100
Ακόμα : Albert Camus, Ο μύθος του Σίσυφου, σελ 103-104
Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 82
'Βλ Ν Μπερδιάγιεφ, ο π σελ 217
Ακόμα δες :R Lauth on σελ 336-337
"Das eigene Dasein wird als Beleindigung empfunden und der Selbsmord erfolgt als Ρ r ο t e s t gegen eine
sinnlose Welt'!
125
μορφές δεινών, πόνου και ασθένειας Γνωρίζει το βάρος της θυσίας αλλά δεν μπορεί να το
ζητήσει, γιατί το υποκαθιστά με την δύναμη, και έτσι το αρνείται Ταυτόχρονα όμως η
δύναμη, ως κοσμική υποκρυπτόμενη έκφραση του απόλυτου της Αθανασίας και της
Λύτρωσης, θέλει να οικειοποιηθεί το βάρος που αποτελεί έ κ φ ρ α σ η τής οικειοποίησης
της ενδόμυχης θυσίας Μ' αυτόν τόν τρόπο εμπεριέχει την θ υ σ ί α , εντός της, έστω και
ως αρνητική θετικότητα.
Επειδή αυτή η αλληλοπεριχώρηση υφίσταται με αυτή την συμπαθητική
Ì21Ì
αντιπάθεια την οποία ο Κυρίλλωφ αγαπά και μισεί συγχρόνως, ο Κυρίλλωφ θα την
μεταδώσει συμβολικά σ' ένα τρίτο πρόσωπο, τον Σταυρόγκιν Θα μεταδώσει σ' αυτόν
εκείνο που ο Κυρίλλωφ συνειδητά γνωρίζει, αλλά δεν μπορεί να οδηγήσει στην
(23)
πραγμάτωση Μέσα στον ανθρωπισμό του από αγάπη για τον συνάνθρωπο, ο Κυρίλλωφ
περιγράφει στον Σταυρόγκιν το κέντρο τής λύτρωσης, την οποία ωστόσο δεν μπορεί ο ίδιος
να ακολουθήσει
Ο Κυρίλλωφ λέει στον Σταυρόγκιν
- Δεν πυροβόλησα γιατί δεν ήθελα να σκοτώσω Αυτό ήταν όλο
σας βεβαιώ είπε βιαστικά και ταραγμένα, σαν να ήθελε να δικαιολογηθεί
- Δεν έπρεπε να τον προσβάλετε
- Τι έπρεπε να κάνω,
- Επρεπε να τον σκοτώσετε
- Λυπάστε που δεν τον σκότωσα,
- Εγώ δεν λυπάμαι τίποτα Νόμιζα πως στ' αλήθεια θέλατε να
τον σκοτώσετε Δεν ξέρετε τι γυρεύετε
- Γυρεύω το βάρος, γέλασε ο Σταυρόγκιν
- Αφού δεν θέλατε να τον σκοτώσετε, γιατί τον καλέσατε σε
μονομαχία,
- Αν δεν τον καλούσα θα με σκότωνε χωρίς μονομαχία
- Δεν είναι δική σας δουλειά Μπορεί και να μην σας σκότωνε
- Αλλά, Θα μ' έδερνε μονάχα,
- Δεν είναι own σας δουλειά Σηκώστε το βάρος, αλλιώς δεν
(21)
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst αελ 40 (IV 313-314)
(22>
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ/Μ III ό π σελ 156
Ακόμα : Albert Camus, Ο μύθος του Σίσυφου, ό π σελ 104
1231
Πρβλ : Φ Ντοστογιέφσκι, ο π, σελ 157-158
Επίσης σελ. 159-160
Ακόμα : R Guardini ο η, σελ 194-195
126
υπάρχει ανταμοιβή
Οπως βλέπουμε, ο Κυρίλλωφ μεταθέτει το βάρος της θυσίας, το οποίο υποδηλώνει

την έκφραση του βάρους της ελευθερίας, σε κάπ εξωτερικό, αλλά αυτή η συμβολική
μετάθεση σημαίνει την μεταβίβαση και κατά βάθος τη μεταστοιχείωση απ' την πλευρά του
του νοήματος της θυσίας στο αυτεξούσιο της απόλυτης θέλησης. Η μετάθεση του είναι,
επομένως, η συμβολοποίηση της ουσιαστικής έκφρασης της θυσίας εντός του, σε κάτι που
δεν μπορεί να κάνει ο ίδιος Ετσι η Θυσία του είναι ο ιδεαλιστικός ανθρωπισμός στην
απολυτότητά του χωρίς πράξη Τριαδολογικά είναι ο πατέρας χωρίς τον Υιό, είναι το
αιώνιο στην απόλυτη αφαίρεση
Μη μπορώντας να αποκτήσει υπόσταση στην ίδια τη μορφή του Κυρίλλωφ, μη
μπορώντας να πραγματώσει την οικειοποίηση αυτή στον εαυτό του, προσδίδει αυτή την
οικειοποίηση σε κάτι που ένας άλλος δεν μπορεί να κάνει Με αυτό τον τρόπο,
μεταθέτοντας την σ' αυτόν τον άλλο, υποστασιοποιεί την δική του ανικανότητα στην
διδαχή που η ίδια η συνείδηση του Κυρίλλωφ λέει στον εαυτό του Ωστόσο, η συνείδηση
αυτή προσδιδομένη σ' αυτόν τον άλλο, δεν μπορεί να γίνει πλήρης αποδοχή, απ' τον ίδιο,
της θέλησης της ίδιας της λύτρωσης της
Αυτή η μετάθεση είναι η συμβολική αδυναμία της συνείδησης του Κυρίλλωφ να
οικειοποιηθεί το βάρος της θυσίας, ενώ ταυτόχρονα γνωρίζει πως η πραγματική λυτρωτική
συνείδηση βρίσκεται μέσα στο βάρος και στην θυσία της ελευθερίας
Η προτροπή του προς τον Σταυρόγκιν να αποδεχθεί το βάρος αποτελεί κατά βάθος
την κρυμμένη συμβολοποίηση της προτροπής προς τον εαυτό του, η οποία σ' αυτόν τον
ίδιο δεν μπορεί να οδηγηθεί στην επίτευξη
Απ' την στιγμή που η ενσάρκωση δεν μπορεί να πραγματωθεί, η Κυριλώφεια
κοσμοθεωρία θα οδηγηθεί στον χώρο της χρονικότητας στα επίπεδα της απόλυτης
αφαίρεσης
β. Η 8εση της Κοριλώφειας κοσμο8εωρίας και η 8εμελίωση της

αφαίρεσης ως κατάργηση της Παρουσίας.
1241
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ ΙΙ,αελ 86,87
ΒΛ Albert Camus Ο μύθος του Σίσυφου, σελ 103
(26)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ ό π 159-160
Δες ακόμα Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του Κακού, σελ 80-81
Επίσης δες : Τόμας Μαν, Ντοστογιέφσκι στο : Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981 σελ 80-81
Ακόμα : Οκτάβιο Πα8 Ο Διάβολος και ο ιδεολόγος, στο: Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981 σελ 156-157
Επίσης :R Lauth ο π, σελ 400-401
127
Απ' την στιγμή που ο διεμβολισμός της αιωνιότητας μέσα στον χρόνο μέσω της
Ενσάρκωσης δεν γίνεται αποδεκτός απ' τον Κυρίλλωφ, πρέπει να αντικαταστάσει' απ' την
απόλυτη έννοια της αφαίρεσης
Η αφαίρεση αυτή είναι η απολυτότητα της έκστασης Δεν έχει καμία συνειδητή
βεβαιότητα ενός εαυτού ο οποίος μπορεί να κερδηθεί διαμέσου της ατελείωτης αφαίρεσης
από κάθε εξωτερικότητα ("er hat Keine Bewußtheit von einem Selbst, das gewonnen wird
durch die unendliche Abstaktion von alle Äußerlichen'271")
Η συνείδηση του εαυτού του μεταβάλλεται σε μια α π ό λ υ τ η αφαίρεση
μπροστά σε κάδε εξωτερικότητα Γι' αυτόν τον λόγο μένει για καιρό άυπνος'28', και για τον
ίδιο λόγο λέει (όπως μας περιγράφει ο Ντοστογιέφσκι) τις φράσεις ξεκομμένες'291, γιατί
θέλει ακόμα και μ' αυτόν τον τρόπο να δηλώσει την αποστασιοποίηση απ' τον κόσμο
Ot λάμυ,εις του έχουν μια προφητική ευγένεια, μια προεπιληπτική στάση'301, αλλά
υπάγονται στην έννοια της συνειδητοποίησης του εαυτού μόνο στην απόλυτη αφαίρεση
(Absolute Abstraktion) της χρονικότητας Ο Κυρίλλωφ θέλει να καταργήσει την αμεσότητα
της παρουσίας (Unmittelbarkeit) ξεφεύγοντας απ'τον αδυσώπητο χώρο της
ενδοκοσμικότητας'311
Ένα απ' τα φαινόμενα του δαιμονισμού στην σχέση του με την ιιυχολογική
ταυτότητα του εγώ είναι η διείσδυση του σε μια ερμητική έκσταση η οποία αρνείται την
αντικειμενική πραγματικότητα'321 Η "έκσταση" αυτή μπορεί να εκτιμηθεί ως μια λάθος
μυστικιστική έκσταση της ενέργειας του Θεού, στην οποία το υποκείμενο προσπαθεί να
λησμονήσει τον εαυτό του κι να παραδοθεί εντός μιας εξώκοσμης τάσης, την οποία θεωρεί
ως υπέρτερη πραγματικότητα Ετσι το άτομο διαφεύγει απ' την αντίφαση και την
σύγκρουση της ύπαρξης, την οποία η ενσάρκωση του Υιού προσπάθησε ακριβώς να άρει
Η μυcmκκJru<ήέκcπcσn, επομένως δεν μπορεί να νοηθεί μόνο ως μέθεξη στην θεία ενέργεια, αλλά
μπορεί να υποκρύπτει - όπως στον Κυρίλλωφ συμβαίνει -μια δ ι α φ υ γ ή από την Ενσφκωση, μια
δ ι α φ υ γ ή απ'τηνκοινωνία της Π α ρ ο υ σ ί α ς
(271
1281
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ ΙΙ,ό π σελ 28 123
|29)
Βλ ΣΤΟ ίδιο, πρώτος τόμος, σελ 93
Επίσης : R Guardini, ο π σελ 184-185
(30,
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III, ό π σελ 132
(3Ι|
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ, ό π σελ 35
Επίσης δες για το πρόβλημα του πως η Selbstmord ξεφεύγει απ' την ενδοκοσμικότητα στο : R Lauth, ο π σελ
336-341
|32)
Βλ S Kierkegaard, Der BegriffAngst, s 127-134 (IV 391-396)
128
"Υπάρχουν στινμές, έρχονται πέντε ή έξη όλες κι όλες, και νιώθετε ξαφνικά
την παρουσία της α ι ώ ν ι α ς α ρ μ ο ν ί α ς , απόλυτα φτασμένης
Αυτό δεν είναι γ ή ι ν ο Δεν θέλω να πω πως είναι ουράνιο, μα πως ο
άνθρωπος με την γήινη μορφή του δεν μπορεί να την αντέξει Πρέπει να
μεταβληθεί βιολογικά ή να πεθάνει Αυτό το αίσθημα είναι πεντακάθαρο
και αναντίρρητο Είναι σαν να νιώθετε ξαφνικά όλη την φύση και να λέει
ναι αυτό είναι αλήθεια Αυτό, αυτό δεν είναι αγαλλίαση είναι έτσι, χαρά
Δεν συγχωρείτε τίποτα γιατί δεν υπάρχει τίποτα να συγχωρέσετε Δεν είναι
πως αγαπάτε -ώ, εδώ είναι κάτι ανώτερο απ' την αγάπη! Το πιο τρομερό
είναι πως είναι φοβερά πεντακάθαρο και τόσο μεγάλη η χαρά Αν κρατήσει
πάνω από πέντε δευτερόλεπτα, η y υ χ ή δεν θα μπορέσει να το
αντέξει και θα πρέπει να ε ξ α φ α ν ι σ τ ε ί Σ' αυτά τα πέντε
δευτερόλεπτα ζώ μια ζωή, και γΓ αυτά θα δ ώ σ ω την ζ ω ή μου γιατί
αξίζει! Για να αντέξεις δέκα δευτερόλεπτα πρέπει να
μεταβληθείς βιολογικά Νομίζω πως ο άνθρωπος πρέπει
να πάΐ)ει να γεννάει Το χρειάζονται τα παιδιά, τι χρειάζεται η εξέλιξη ο
(33).,
σκοπός είναι φτασμένος
Η γέννηση, ως συμβολοποίηση της ενσάρκωσης, αίρεται Η αιωνιότητα (Ewigkeit)

απόλυτα αφηρημένη παραμένει στο επέκεινα και δεν μπορεί παρά να παραμείνει στην
απόλυτη ερμητική έκσταση Η βιολογική μεταβολή είναι πια
απαραίτητη εφόσον έχει καταργηθεί η Ενσάρκωση με την οποία ο άνθρωπος θα μπορούσε
ν ,(35)
να συμμετάσχει στο πρόσωπο του Χρίστου και να αναπαραγάγει την αγάπη που
αντλήθηκε από το Πρόσωπο του Οταν η ενσάρκωση καταργηθεί, το πρόσωπο για να
μεταβληθεί βιολογικά πρέπει να καταργήσει το ί δ ι ο το π ρ ό σ ω π ο , ενώ δια
μέσω του Χριστού το πρόσωπο μεταβάλλεται χ ω ρ ί ς να οδηγείται στην κατάργηση του,
παρά η μεταβολή του είναι η ί δ ι α του η εξύυωση Μεταβαλλόμενη, η κατάργηση του
ανθρώπου στον Κυρίλλωφ για την επίτευξη μιας ανώτερης αυτεξούσιας θέλησης, οδηγείται
(33,
Φ Ντοστογιέφσκι, Λ4/Λ////σελ 132
(34)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι Δ AIMό π σελ 132
Επίσης: R Guardini, ο π, σεΛ 187
ί35)
Βλ R Lauth on σελ 211 169
Επίσης δες: Ι Πόποβιτς Ντοστογιέφσκι Πανάνδρωπος, Imago 1983, σελ 41
ί36)
Βλ Ν Νησιώτη, Προλεγόμενα εις την Θεολογικήν γνωστολογία, σελ 212
129
στην αυτοκατάργηση του ατόμου Αυτή η εθελούσια εξωτερίκευση που προξενήθηκε απ'
την ανελευδερία, διατηρεί την ελευθερία στο βάδος της ανελευδερίας, και όιαν η τάση
αυτή επικοινωνήσει με την ελευδερία που προδόδηκε επαναστατεί και υποδηλώνει στο
άτομο την αγωνία και την απόγνωση του να διαφύγει απ' τον κόσμο τούτο
Επειδή στον Κυρίλλωφ υπάρχει η κατάργηση της Παρουσίας, επειδή σ' αυτόν
υπάρχει η αντεστραμμένη ενσάρκωση, υπάρχει και η αντεστραμμένη
αιωνιότητα Μεταβαλλόμενη η αιωνιότητα σε μη-ενσαρκωμένη ενσάρκωση,
παραμένει στο επέκεινα και γίνεται αφηρημένη
Ο Kierkegaard στην έννοια της αγωνίας γράφει
"Η αγωνία για την αιωνιότητα μεταβάλλει την στιγμή σε αφαίρεση
Ο Κυρίλλωφ μεταβάλλει τις στιγμές του σε αφηρημένες γιατί δεν μπορεί αλλιώς να
ανακαλύι^ει την υπέρβαση Αυτός είναι ο λόγος που συμβολικά δα σταματήσει το ρολόι,
γιατί δέλει να καταργήσει τον Χρόνο της ενσάρκωσης ως Παρουσίας
Το συμβολικό σταμάτημα του Χρόνου οδηγείται στην έκταση της αφαίρεσης
Επειδή όμως μόνο η Χριστιανική Παρουσία υποστασιοποιεί την
α φ α ί ρ ε σ η στην ε ν σ ά ρ κ ω σ η , καμιά αιωνιότητα δεν μπορεί να υποκαταστήσει
ν
, (39)
την Χριστιανική ενσάρκωση στον χρόνο

Ετσι ο Κυρίλλωφ αντί να οδηγηθεί μέσω της μυστικιστικής τάσης στην αφομοίωση
του ανδρώπου μετά του Θεού , οδηγείται στην απολυτοποίηση του ανθρώπου έναντι του
Θεού, κάτι που κατ' ουσίαν είναι ένας αναβιβασμός του ανθρώπου στην αποστασιοποίηση
απ' τον κόσμο αν αυτός θεωρηθεί ως τόπος τελείωσης της δημιουργίας και ως πλήρωση
της εν Χριστώ πνευματικής ζωής
Ο Κυρίλλωφ έχοντας μια ελλειπή σύλληΐ)η της Ενσάρκωσης, ως, Παρουσία του
Άχρονου στην χρονικότητα (Zeitlichkeit), κάτι που εκπληρώνεται ως επίτευγμα στο
πρόσωπο του Χριστού, οδηγείται και σε μια ελλειπή σύλληι^η της αιωνιότητας
Ενώ η πραγματική αιωνιότητα θα ήταν κ α τ ά ρ γ η σ η του Χ ρ ό ν ο υ μέσα
στην ανώτερη διάσταση της Αποκάλυμ,ης (Offerbarung), θα ήταν μ' άλλα λόγια μια
κατάργηση του χρόνου στην προεικόνιση της Δευτέρας Παρουσίας, για τον Κυρίλλωφ η
(37)
S Kierkegaard Der Begriff Angst αελ 181 (IV 4)
(381
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III ό π σελ 33 κασώς και στην συζήτηση με τον Πέτρο Στεπάνοβιτς, σελ 164-
165
Βλ Παράβαλλε την περίφημη διαφοροποίηση 8εαν8ρώπου και ανθρωποθεού στο: Φ Ντοστογιέφσκι
ΔΑΙΜ II σελ 34
Βλ Ν Νησιώτη, Προλεγόμενα εις την Θεολογικήν γνωστολογίαν, σελ 120
ί411
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ II σελ 34
130
αιωνιότητα (Ewigkheit) μπορεί να καταργηθεί με μία Βίαιη α π ε μ π ό λ η σ η του

Χ ρ ό ν ο υ , ως απόλυτη άρνηση, με την μορφή της α υ τ ο κ τ ο ν ί α ς
Το ακράδαντο αίσθημα του υ,υχολογικού κενού ανάμεσα στην ιπόπειρα διαφυγής
απ' τον κόσμο, και στην πεποίθηση πως αυτή η διαφυγή πραγματοποιείται με την
αυτοαναίρεση του κόσμου, αφήνει τον άνθρωπο μετέωρο μπροστά στο κενό της
απελπισίας
Ο Κυρίλλωφ αρνείται τον χρόνο θ α ν α τ ώ ν ο ν τ α ς τον χρ ό ν ο και όχι
ανεβάζοντας τον στην α ν ώ τ ε ρ η σ ύ λ λ η y ή του{421
Ο ακραίος και άμεσος κίνδυνος αυτής της εκστασιακής αιωνιότητας, η οποία
εκφράζει μόνο την αφαιρετική φιλοσοφική ανάσταση, και όχι την κατάργηση του Χρόνου
που θα επιτευχθεί στην Αποκάλυΐ)η, είναι να οδηγηθεί σ' αυτήν την αφαίρεση
καταργώντας την Παρουσία'431
Η κατάργηση της κοινωνίας της Παρουσίας οδηγεί στην κατάργηση του
υποκειμένου Ο Κυρίλλωφ πλάθει έναν αρνητικό χρόνο, και μη δυνάμενος να θεμελιώσει
τον πραγματικό χρόνο, που υπάρχει μόνο ως πραγματική παρουσία του Χριστού στην γη,
απομονώνει απ' αυτόν τον χρόνο την ίδια την περατότητα του, και ταυτόχρονα
εγκλωβισμένος μέσα σ' αυτόν, δεν μπορεί να τον καταργήσει παρά μόνο με την δική του
' 144)
κατάργηση1
"Ο Δαιμονισμένος δεν εγκλείεται ποτέ με κάτι άλλο, παρά εγκλείεται

μονάχος του, κι αυτό είναι το βαθύ νόημα στην ύπαρξη, ότι η ανελευθερία
φυλακίζεται μοναχή της'451"
Ο Κυρίλλωφ λοιπόν φυλακίζεται στον εαυτό του, και αυτό το πραγματώνει χρονικά
την ίδια στιγμή και στα ίδια όρια που θα επιζητούσε την χρονική κατάργηση Ετσι
εγκλείεται στον ερμητισμό (Verschloschenheit)'46', γιατί δεν μπορεί αλλιώς να αναιρέσει την
περατότητα
(42>
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, Δ AIM II, όπ σελ 33:
Όταν φτάσει όλος ο άνθρωπος την ευτυχία τότε δ ε ν 9α υπάρχει πια ο χ ρ ό ν ο ς γιατί δεν χρειάζεται
κανείς τίποτα Ο Χρόνος δεν είναι αντικείμενο παρά ιδέα, θα σ β ή σ ε ι μέσα στο μυαλό '
Ακόμα : R Guardini, Religiose Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 198-199
ί43)
Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ IM, //σελ 33
(44|
Βλ Τόμας Μαν, Ντοστογιέφσκι, στο : Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 80
Επίσης : R Guardini ο π, σελ 196-197
1451
S Kierkegaard, Der BegriffAngst, σελ 128 (IV 391)
(46)
Βλ S Kierkegaard, Der BegriffAngst, σελ 127 (IV 391)
Επίσης δες : Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ, //σελ 163-165
131
Ταυτόχρονα όμως, ο ερμητισμός δεν συνειδητοποιεί σε ποια χρονική στιγμή θα

εξωτερικεύσει το ενδόμυχο πάδος της έκστασης του, και γι' αυτό ακριβώς προβαίνει σε μια
αιφνίδια κατάσταση (Plötzlich) μέσα στην οποία είναι άγνωστο πότε δα οδηγήσει τον εαυτό
του στην κατάργηση εκείνης της πίστης στην οποία κατά 6άδος δεν πίστευε
Εδώ εισάγεται στους όρους της χρονικότητας του Κυρίλλωφ η έννοια του
αιφνίδιου
"Ο Δαιμονισμός είναι το α ι φ ν ί δ ι ο

Το αιφνίδιο είναι καινούργιος όρος από την πλευρά του ερμητισμού Ο
Δαιμονισμός ορίζεται σαν ερμητισμός όταν αναφέρεται στο περιεχόμενο,
αλλά ορίζεται σαν αιφνίδιο όταν αναφέρεται στον χρόνο Ο ερμητισμός
είναι το αποτέλεσμα της αρνητικής αυτοέγκλεισης του εγώ μέσα στην
πραγματικότητα'47'"
Γνωρίζουμε με ποιο τρόπο αυτοκτονεί ο Κυρίλλωφ Ο Κυρίλλωφ, ακριβώς την

στιγμή που ο Πέτρος Στεπάνοβιτς δεν περιμένει την απρόσμενη εξέλιξη της ευγενικής του
πρόδεσης αυτοκτονεί ε ν τ ε λ ώ ς απροσδόκητα και α ι φ ν ί δ ι α , γιατί
μέσω του αιφνίδιου ο δαιμονισμός πρέπει να διεισδύσει στην περατότητα μη-γνωρίζοντας
την στιγμή που δα καταργήσει τον εαυτό του'481 Αυτή η έννοια στον Πλατωνισμό δα
προσλάβει την μορφή του εξαίφνης'491
Μη μπορώντας, στον Κυρίλλωφ, ο εαυτός να γνωρίσει την έννοια της ίδιας της
πίστης του, αρνιέται τον εαυτό αυτό, γιατί ο ίδιος ο εαυτός αποτελεί την
α ν ά σ χ ε σ η της αιωνιότητας αποτελεί το εμπόδιο της αιωνιότητας αν αυτή δεωρηδεί
ως εικόνα του Θεού στον άνδρωπο'501 Ο Κυρίλλωφ αντιστρέφει την φράση του αγγέλου της
Αποκάλυυ,ης "ουκ εστί χρόνος" και πλάδει έναν αρνητικό χρόνο Η αυτοκτονία δεν είναι η
"ελευδερία" απ' τον χρόνο, αλλά πρώτιστα η δέση ενός αρνητικού χρόνου'511 Η δέση
επομένως της άπειρης παραίτησης απ' την βασανιστική δέσμευση του χρόνου ή μπορεί να
επιτευχθεί με την απόλυτη αφαίρεση του ιδεαλισμού, ή με την εγκαδίδρυση της
Παρουσίας, δηλαδή της συγκεκριμένης χρονικής Στιγμής της εισόδου του δευτέρου
!47)
S Kierkegaard, ό π σεΛ 134 (IV 396)
ί48)
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜIII σελ 165
Ενδεικτικό το περίφημο 'Τώρα τώρα τώρα για την στιγμή της αυτοκτονίας
(49)
ΒΛ J Tjavaras Bewegung beiKierkegaard, σεΛ 68
|50)
Βλ S Kierkegaard Die krankheitzum Tode, σεΛ 59
|51)
ΒΛ R Guardini, ο π σεΛ 201-202
132
προσώπου της Αγίας Τριάδος στον κόσμο Οταν αναζητηθεί η άρση από τον Χρόνο, χωρίς
το δεύτερο πρόσωπο, τότε οδηγείται κανείς στην ακραία απελπισία ως άρνηση του εαυτού
Στον Κυρίλλωφ η θέση της αιωνιότητας ως ανάσχεση της χρονικής Παρουσίας
πραγματοποείται στην α π ό λ υ τ η άρνηση του ε α υ τ ο ύ , ενός εαυτού που
Βρίσκεται στα όρια του πόνου και της αναγκαιότητας, και που πρέπει να ξεπεράσει τα όρια
του φόβου μπροστά στον πόνο (Schmerz) και στο επέκεινα (Jenseits)152'
Η λύτρωση απ' τον πόνο είναι η απόπειρα να αποκτήσει κανείς την έννοια τής
παρούσας αιωνιότητας (diesseitiges ewiges) αντί αυτή της μελλοντικής αιωνιότητας
(Zukunftiges Ewiges)53' Σ' αυτόν, επομένως, πραγματοποιείται στην θέση μιας
ενσαρκωμένης αιωνιότητας, μια ά χ ρ ο ν η αιωνιότητα, μέσα στο ίδιο το παρόν
Η απελπισία του Κυρίλλωφ
είναι ακριβώς απόπειρα διεμβολισμού της αιωνιότητας στον
χώρο της γήινης πραγματικότητας μ' άλλα μέσα και τρόπους εκτός
απ' αυτόν της ενσάρκωσης'54'
Μη μπορώντας να εισέλθει στην χρονικότητα, ο Κυρίλλωφ θα προσπαθήσει να
διεκδικήσει και να διεισδύσει στην αιωνιότητα με την α υ τ ο α ν α ί ρ ε σ η της
γήινης υπόστασης του, και επειδή η βιολογική μεταβολή δεν μπορεί να
επιτευχθεί χωρίς Χριστό στα κοσμικά πλαίσια της περατότητας, απομένει η άρση της
χρονικότητας αυτής'551
y) Η λογική αυτοκτονία και η αρνητική έννοια

του Παραδόξου
Η απιστία της πίστης, ή αυτοσυνείδηση
TOO ρέματος της και η τελική αυτοκαταστροφή της
Ο Καμύ θα αποκαλέσει την έννοια της αυτοκτονίας του Κυρίλλωφ μια λογική
αυτοκτονία156' Η λογικότητα της δεν χαρακτηρίζει, ή υπονοεί την υπέρβαση του Νιχιλισμού
(Nixilismus) ή της laue Gleichgültigkeit (χλιαρής μαζοποιημένης εξίσωσης) των ανθρώπων'57',
(52)
Βλ R Lauth.on σελ 323
Επίσης : R Guardini, Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 197
(53|
(54,
Στο ίδιο σελ 201 202 203
(55ί
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜII σελ 33-34
(56|
Βλ Albert Camus Ο μύθος του Σίσυφου, σελ 100-106
(57)
Βλ R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis σελ 261
133
αλλά εκφράζει την συνέπεια απέναντι στο βαδύτατο δίλημμα ανάμεσα στην ύπαρξη του
Θεού και στην απόλυτη άρνηση της ύπαρξης158'
"Δεν καταλαβαίνω πως μπορούσαν ως τα τώρα οι Αθεϊστές να ξέρουν πως

δεν υπάρχει Θεός και να μην αυτοκτονούν την ίδια στιγμή Να κάνεις
συνείδηση σου πως δεν υπάρχει Θεός και να συνειδητοποιήσεις την ίδια
στιγμή πως έγινες Θεός είναι ανοησία, αλλιώς το δίχως άλλο θα
σκοτώσεις ο ί δ ι ο ς τον ε α υ τ ό σου(59)"!
Αυτή 8α ήταν η πραγματική σ υ ν έ π ε ι α της ανυπαρξίας του Θεού, γιατί η

αυτοάρνηση του Απόλυτου, οδηγεί ταυτόχρονα στην απολυτοποίηση τής Εγωιστικής
αυθαιρεσίας του ανθρώπου150' Η απόλυτη εξουσία του ανθρώπου, εφόσον δεν αντλείται απ'
το Υπερβατικό, μπορεί να απολυτοποιήσει την απόλυτη του κατάργηση Η αυτοκτονία του
Κυρίλλωφ ενέχει, επομένως μια ακράδαντη λογική συνέπεια, όχι γιατί είναι μια λογική
κατάληξη των τυραννικών τύμ,εων (Σβιντριγκαϊλωφ), ή μια υποστασιοποίηση του Σατανικού
(Σταυρόγκιν), αλλά γιατί είναι ακριβώς η πιστοποίηση, η μοναδική υποχρεωτική
πιστοποίηση πως η κ α τ ά ρ γ η σ η του Θεού είναι η θ έ σ η του μηδενός161'
Η απελπισία, επομένως, του Κυρίλλωφ είναι η απόγνωση του με τι δα
υποκαταστήσει την υποχρεωτική, πια, εγωκεντρική, μηδενοποίηση Η αυθαίρετη βούληση
του, εφόσον ο Θεός καταργήθηκε, τον οδηγεί στην υποκατάσταση της θείας χάρης και
Παντοδυναμίας με την δική του δύναμη
"Αν το συνειδητοποιήσεις είσαι πια Βασιλιάς και δεν θα σκοτώσεις τον

εαυτό σου, μα θα ζείς στην υΐ)ηλότερη δόξα, εγώ είμαι που θα σκοτώσω το
δίχως άλλο τον εαυτό μου, για να κάνω αρχή και να τ' αποδείξω Είμαι
ακόμα Θεός χωρίς να το θέλω και είμαι δυστυχισμένος γιατί είμαι
υποχρεωμένος να δηλώσω το αυτεξούσιο Μα θα δηλώσω το αυτεξούσιο,
|58)
Βλ Albert Camus, ό π σελ 103
Επίσης την νοηματική απόδοση στην αρχή του βιβλίου σελ 11-17
|59)
Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ111, σελ 159
(60)
Βλ Ρ Lauthon σελ 336
Επίσης δες : Ν Μπερντιάεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, ό π σελ
Ακόμα : Μ Μακράκη Οι δύο διαστάσεις της ελευθερίας στη Φιλοσοφική και Θρησκευτική σκέι/η του
Ντοστογιέφσκι, Imago 1981,σελ 99-101
(61)
Πρβλ : Μ Μακράκη, ό π σελ 144-146
134
είμαι υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ς να π ι σ τ έ y ω πως δεν πιστεύω

Θα αρχίσω, και δα τελε'.ώσω, και 8' ανοίξω την πόρτα Και θα σώσω(62)"
Ο Κυρίλλωφ με την Λογική του αυτοκτονία θεμελιώνει μια νέα "ελευθερία" μέσα σε
μια λάθος δυνατότητα163* Αντί η δυνατότητα της ελευθερίας να γίνει μια συντριβή της
αναγκαιότητας, ο Κυρίλλωφ απολυτοποιεί τόσο πολύ την αναγκαιότητα του πόνου (64)ώστε
η αναπόφευκτη κυριαρχία αυτού του πόνου αίρει απ' τον άνθρωπο την ελευθερία να
λυτρωθεί απ' αυτόν με την δυνατότητα της θυσίας Η μη-απελευθέρωση απ' τον πόνο μέσω
της μετοχής στην εν Χριστώ συνσταύρωση, είναι ο Θάνατος της ελευθερίας, είναι η πιο
ακραία απελπισία Η δυνατότητα επομένως του Κυρίλλωφ υπερβαίνει την πεζότητα, αλλά
γίνεται πραγματική "Ασθένεια προς Θάνατον" εφόσον αλλοτριώνει την έννοια της σχέσης
του εγώ με το Υπερβατικό και με την δυνατότητα που αυτό προσφέρει για την ελευθερία
του ανθρώπου
Ο Kierkegaard γράφει
"Δεν αρνιέμαι μόνο πως αυτός που διαμορφώθηκε απ' την δυνατότητα
διατρέχει όχι βέβαια τον κίνδυνο που διατρέχουν αυτοί που μορφώθηκαν
απ' την περατότητα, να πέσουν δηλαδή σε κακή παρέα και να
παρεκτραπούν, αλλά τον κίνδυνο μιας άλλης πτώσης που είναι η
' (65)»
αυτοκτονία
Ετσι βλέπουμε ήδη την θεμελίωση της αυτοκτονίας ως υποκατάσταση της

ανυπαρξίας του Θεού με την ανυπαρξία του ανθρώπου
Η λύτρωση απ' την περατότητα δεν είναι όμως εδώ θυσία της αγάπης, αλλά
α φ α ί ρ ε σ η και ά ρ ν η σ η της ίδιας της περατότητας, και επομένως ένα ακράδαντο
μίσος ενάντια στην σύμβαση166' Ο Κυρίλλωφ με την αυτοκτονία του δεν μισεί τόσο τον
Θεό, όσο την τ ι π ο τ έ ν ι α πεζότητα των ανθρώπων που τους οδηγεί στο να
(62)
Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜIII σελ 159
(63>
Πρ6λ :S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 38
(64)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ III σελ 156-158
(65|
S Kierkegaard Der Begriff Angst, σελ 168 (IV 424)
|66)
Είναι εξηγείται το άσβεστο μίσος του Κυρίλλωφ απέναντι σε κείνους που ζουν στην πλαδαρή κοινοτυπία
και καδημερινότητα Το ίδιο δα παρατηρήσουμε επίσης και στον Στεπάν Τροφίμοβιτς, που πάνω απ' όλους
μισεί τους χλιαρούς της Αποκαλύίΐεως
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III ό π σελ 191-192
Ακόμα:R Lauth on σελ 261
135
είναι ανάξιοι να εκπληρώσουν την θυσία167' Ο ίδιος ο Κυρίλλωφ δείχνει σ' αυτούς τους
ανθρώπους με την αυτοκτονία του πως ο ίδιος είναι, έ σ τ ω και με την άρνηση,
ανώτερος απ' αυτούς και ι κ α ν ό ς για την θ υ σ ί α του Θυσιαζόμενος εκφράζει ίσως
μια ε σ φ α λ μ έ ν η μορφή της αυτοθυσίας απείρως όμως οντολογικά ανώτερη από την
Trivialität των συνηθισμένων στην κοινοτυπία ανθρώπων Για το ότι η αυτοκτονία, αν
οριστεί έτσι κατέχει μια ανώτερη οντολογική ποιότητα, ο κ Ματσούκας γράφει
"Με την αυτοκτονία ο άνθρωπος αγγίζει το βάθος του μυστηρίου της ζωής
και θέτει τον δάχτυλον στους τύπους των ήλων της δημιουργίας,
ανακαλύπτει το μηδέν απ' το οποίο προήλθε και ζητάει να πάει προς αυτό,
μια και η απογοήτευση του και ο φόβος για την ζωή δημιουργήθηκαν από
μεγάλο π ό θ ο για μια δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή ζωή
Στηριγμοί και υποκατάστατα δεν συγκινούν τον αυτόχειρα'68'
Ο Κυρίλλωφ δεν ξεπερνά μόνο την σύμβαση και την πεζή περατότητα, αλλά έχει
και την ακράδαντη πεποίθηση πως πρέπει να διεισδύσει ο Θεός στην περατότητα,
διαφορετικά αν τοποθετούσε το θεό μονάχα στην απόλυτη υπερβατικότητά του θα
απεμπολείτο απ' αυτόν ο απέραντος κλονισμός και η αγωνία του για το νόημα της
7 (69)
ύπαρξης
Αντιστρέφοντας, λοιπόν, την έξοχη φράση που ο ίδιος απηύθυνε στον Σταυρόγκιν,
πως "όταν πιστεύει δεν το πιστεύει πως πιστεύει και όταν δεν πιστεύει δεν το πιστεύει πως
δεν πιστεύει"'70', θα μπορούσε να ειπωθεί πως ο Κυρίλλωφ όταν δεν πιστεύει δεν το ξέρει
πως κατά βάθος αγωνιά να πιστεύσει! Ετσι η πίστη του δεν είναι μια καθαυτό "απιστία της
πίστης", αλλά μ ί σ ο ς για την π ί σ τ η της α π ι σ τ ί α ς , που, όμως, τοποθετημένη
σε λάθος θεμέλια τον κάνει να απεχθάνεται και την πραγματική πίστη, εφόσον στο
πρότυπο της, γΓ αυτόν τον ίδιο, στην μορφή του κόσμου η πίστη αυτή είναι κάλπικη'71'
(67)
Δες πως ο Κυρίλλωφ, αντίθετα, 8έλει να θυσιάσει τον εαυτό του έστω κι αν ο σκοπός κατά βάση είναι
διαφορετικός Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜIII, σελ 159 Το ίδιο συμβαίνει με κρυμμένο τρόπο στον Σταυρόγκιν:
Βλ Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 144-145
1681
Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του κακού, σελ 80
ί69)
Βλ.5 Kierkegaard DerBegriff Angst σελ 134-135 (IV 397-399)
(70ί
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III, σελ 158-159
(71|
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ III σελ 158-159
Παραβάλλει επίσης μερικές σκέι^εις του Μπερντιάεφ για την αγνότητα του Κυρίλλωφ στο Ν Μπερδιάγιεφ
Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, ό π σελ 82-83
136
Ο Ηθικός Ιντελλεκτουαλισμός (ethisches Intellektualismus) διακατέχεται (όπως

διαπίστωσε έξοχα και ο Lauth) από τρεις θεμελιώδεις αρχές ( 7 2 )
α) Ο άνδρωπος συναναστρέφεται με το κακό γιατί δεν γνωρίζει τα πραγματικά ανώτερα

ενδιαφέροντα του
6) Εάν κάποιος αφυπνίσει τον άνθρωπο και του εξηγήσει το καλό, αυτός αμέσως 8α γίνει
καλός και ευγενικός, και
γ) Ο αφυπνισμένος άνδρωπος ακολουδεί στην συνέχεια την ροπή προς το καλό, γιατί
κανείς δεν μπορεί πραγματικά να θέλει το κακό του εαυτού του
Μ' αυτήν την έννοια ο Κυρίλλωφ λέει στον Σάτωφ "όλα είναι καλά" γιατί το
αυτεξούσιο στην ανώτερη αφαιρετική μεταφυσική δεν γνωρίζει την αντίφαση με τον
κόσμο Τριαδολογικά δα μπορούσε να το περιγράυ,ει κανείς αυτό με το ότι ο Πατέρας δεν
έχει καμία σύγκρουση, ο Υιός όμως Βρίσκεται με την Ενσάρκωση στην μεγαλύτερη
αντίφαση με την ύλη και την δύναμη του κόσμου, την οποία συντρίβει με την δύναμη της
αυτοδυσίας του Σταυρού'731
Ο Κυρίλλωφ διαμορφώνει την μορφή της άρνησης της πεζής καδημερινότητας (74)
και ακόμα εκείνης που αρνείται να δεχτεί το \}έ\ια σαν μια καθημερινή σύγκρουση της
συνείδησης, αλλά ταυτόχρονα, παρότι υπερβαίνει την μορφή της καδαυτό άρνησης,
δέχεται μόνο τον αφηρημένο Πατέρα, δεν μπορεί να οδηγηδεί στην λ ύ τ ρ ω σ η του
" α ρ α δ ό ξ ο υ , και παραμένει σε μια μορφή ηρωικής αυτοκαταστροφής για να
αποδείξει την πίστη του |75) , πραγματοποιεί, μ' άλλα λόγια, εσφαλμένα τον Υιό Ο Πέτρος
Στεπάνοβιτς σκανδαλίζει τον Κυρίλλωφ προσπαδώντας να ανατρέυει την ευγενική του
πρόθεση και ο Κυρίλλωφ (πέφτοντας στην παγίδα) δεν θέλει να δραπετεύσει α π ' την οδύνη
του θεωρώντας πως έτσι δα αναιρέσει την συνέπεια του προς την πρόθεση αυτή Ετσι η
ελευθερία μέσα του οδηγείται και σε ανελευθερία και η συνέπεια του γίνεται ασυνέπεια τής
συνέπειας
Η πίστη για την μεταφυσική ελευθερία μετατρέπεται σε διαφυγή α π ' την ίδια την
πίστη της πεποίθησης της υπέρβασης Πολλές φορές η πίστη για το αφηρημένο
γίνεται άρνηση της πίστης της αγάπης
Η συμβολική φράση που ο Κυρίλλωφ απευθύνει στον Σάτωφ πως "δεν ξέρει να
γεννάει"' 761 έχει το εξαιρετικά βαθύ νόημα πως μέσα στην απεγνωσμένη αναζήτηση της
1721
ΒΛ R Lauth on σεΛ 130-131
173)
ΒΛ Ν Νησιώτη, Προλεγόμενα εις την Θεολογική γνωσιολογία, σεΛ 204-206
174!
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III σεΛ 158-159
(75|
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III σελ 162 165
(76)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III σελ 123
137
ελευθερίας δεν μπορεί να γεννήσει μέσα του την υπέρτατη αγάπη της ενσάρκωσης, δεν
μπορεί να αναγεννήσει την μεταφυσική στην σάρκα του Χριστού και να οδηνηδεί στην
Λύτρωση'771 Απελπίζεται όχι για μια αμαρτία, μα για την συγχώρεση της αμαρτίας
Ο Κυρίλλωφ κατέχει μια Απελπ σία που απελπίζεται για την συγχώρεση των
' (78)
αμαρτιών
"Der Grad des Ärgernisses hangt nun davon ab, wieviel Leidenschaft im
Verhältnis zur Bewunderung ein Mensch hat"
(Ο βαθμός του σκανδάλου εξαρτάται τώρα από πόσο πάσχων πάθος σε
σχέση με τον εκστασιακό θαυμασμό ένας άνθρωπος έχει)'791
1 80>
Το πάσχων πάθος και ο ε κ σ τ α σ ι α κ ό ς θαυμασμός της
811
απελευθέρωσης απ' τον χρόνο και της υ π έ ρ τ α τ η ς μεταφυσικής αγαλλίασης' , είναι
τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά ενός κρυμμένου Παραδόξου στην καρδιά του Κυρίλλωφ Η
απελπισία του επομένως είναι το παράδοξο, που αναφέρει και ο Kierkegaard, "εξαιτίας του
Θεού ή με την παράσταση του Θεού να μην απελπίζεται κανείς να θέλει να είναι ο εαυτός
του, ή να απελπίζεται κανείς να είναι ο εαυτός του1821"
Ο Κυρίλλωφ δεν απελπίζεται για την αυτεξούσια δύναμη του, αλλά απελπίζεται για
το π ο ι ά δύναμη θα υποκαταστήσει την ελευθερία του ανθρώπου μπροστά στον Θεό
Επειδή όμως έθεσε την απολυτοποίηση του εγωκεντρισμού απελπίζεται για τον ίδιο τον
εαυτό του Ο ίδιος ο Κυρίλλωφ θα πει "Είμαι υποχρεωμένος να τινάξω τα μυαλά μου, γιατί
το πλήρες σημείο του αυτεξούσιου μου είναι να σκοτώσω μόνος τον εαυτό μου1831" Η
δυναμοποιημένη αδυναμία του (potenzierte Schwacheit)'84' μεταβάλλεται σε
δυναμοποιημένο πείσμα, που τον κάνει να αντιδρά με τρομαχτικό πάθος'851 σε κείνο που
πιστεύει πως θα γίνει εμπόδιο στην απολυτοποίηση μιας αυτεξούσιας θέλησης Το πάθος
της θυσίας που ενέχει τον Χριστιανικό Γολγοθά και την λύτρωση, κυριαρχείται απ' την ίδια
την μεταβολή του πάθους σε αυτοκαταστροφή
(77|
Βλ R Guardini ο π, σελ 195
(78)
(79
' S Kierkegaard ο π σελ 81
,80)
(81)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ Iff σελ 132
Επίσης δες : R Guardini ο π, σελ 187
sondern ein Art ekstatischer Integration
(82
> S Kierkegaard ο π σεΛ 73
(83)
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ Iff, σελ 157
(84)
(85>
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ Iff σελ 160-165
138
Απελπισία έτσι είναι η ενδόμυχη δυσία με την μορφή της μεταλλαγμένης

μεταστροφής της σε αυτοκαταστροφή, είναι μια αντεστραμμένη δυσία με τον πυρήνα της
ίδιας της δυσίας σε εσφαλμένη μορφή
Αυτή η καταπίεση απολυτοποιεί την αβεβαιότητα του εσωτερικού κόσμου της
υ,υχής Η μ,υχή πρώτα κυριαρχείται απ' την αβεβαιότητα της ύπαρξης του Θεούί86>, και
έπειτα απ' την αβεβαιότητα της αναζήτησης της δικής της μεταφυσικής φλόγας1871 Η
αιωνιότητα και το εκστασιακό σταμάτημα του χρόνου, είναι η δική της βεβαιότητα
Παραδείσου, έστω κι αν αυτός ο Παράδεισος παρουσιάζεται στην αρνητική αντιστροφή
του Αυτό είναι μια νέα ανύυ,ωση σε δύναμη, τής αμαρτίας
"Ο Δαιμονικός ερμητισμός μέσα στον εαυτό του είναι μια νέα
δυναμοποίηση, μια εμβάθυνση της αμαρτίας'881"
Ο Δαιμονικός ερμητισμός, στην απολυτοποίηση του εαυτού, κρύβει μέσα του

μεγαλύτερη αντίληυ,η του Χριστού, από τον πιθηκισμό της υ,ευδεπίγραφης
καδημερινότητας'891 Μ'αυτήν την έννοια ο Kierkegaard δα γράμ,ει
" Οσο μεγαλύτερη παράσταση του Χριστού, τόσο μεγαλύτερη η έννοια του
'(90)»
εαυτού
Κάτω απ' αυτό το πλαίσιο η εσωτερικότητα του Κυρίλλωφ γίνεται η ίδια μια
αντεστραμμένη βεβαιότητα του ίδιου του εαυτού του Οι δύο αυτές μορφές απελπισίας ο
δαιμονισμός και η ανελευδερία γίνονται δύο μορφές άρνησης του Θεού'911
Η έκφραση της άπιστης ανελευδερίας γνωρίζοντας τη βαδειά συνείδηση του
διχασμού της, αποτρέπεται απ' το να δηλώσει αυτήν την εσωτερική της σύγκρουση στον
εαυτό της, και αντί να πονέσει γι' αυτήν την αναίρεση, μεταφέρει το πρόβλημα της στον
κόσμο και αρνείται εκείνον, μεταδέτοντας σ' αυτόν όλο το δικό της πρόβλημα Μ' αυτόν
τον τρόπο οδηγείται στην απαξίωση του κόσμου
(86|
(87)
Παρά6αλε το πιστεύω του Κυρίλλωφ : Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ/Μ III σελ 160
1881
(89|
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜΙΙΙό π σελ 160-161
Βλ R Lauth, ο π σελ 146
,90)
(91)
ΒλΟπ σελ 146-147
139
<92)
Αυτή η απαξίωση είναι ο χ λ ε υ α σ μ ό ς του tôtou του κόσμου ως κρυμμένη
εκδήλωση αυτοχλευασμού της ΐ)υχής
Αυτός είναι ο Λόγος που ο Κυρίλλωφ χλευάζει πάνω στο χαρτί του Πέτρου
Στεπάνοβιτς όλον τον κόσμο, γιατί δεν μπορεί μέσα στην ανελευθερία του να
193>
αυτοχλευάσει τον εαυτό του
Ο Κυρίλλωφ τελικά, με την αυτοκτονία του αυτοχλευάζει την διαλεκτική του,
νοιώθει την επικρεμάμενη συνέχεια της απολυτοποίησης του αυτεξούσιου που τώρα
ξεπέφτει σε μια άθυσσο χωρίς στήριγμα
941
Ο δαιμονισμός του Κυρίλλωφ επομένως δεν είναι η κενότητα ή η ανία' , αλλά η
απόλυτη ενεργητικότητα της εκστασιακής υπερηφάνειας που οδηγείται στην αλλοτρίωση
της αρμονίας του εσωτερικού οντολογικού εαυτού
Η διαφυγή του Κυρίλλωφ με την αυτοκτονία του δεν είναι μόνο δ ι α φ υ γ ή απ'
τον εαυτό του με ταυτόχρονη απολυτοποίηση του εαυτού του, ούτε μόνο
διαφυγή από την π ί σ τ η του, αλλά πάνω απ' όλα είναι η αδυναμία του να
οδηγηθεί στην υπέρβαση μέσα από την λύτρωση της θυσίας της
95
αγάπης
(92,
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑ/Μ III σελ 161-162
(931
ΒλΟπ,σελ161
(94,
Βλ S Kierkegaard Der BegriffAngst σελ 117 (IV 383)
Ακόμα : Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜIII σελ 157-159
(95)
Ο Κυρίλλωφ δεν αποσκοπεί τόσο να βιώσει το Αιώνιο όσο να βιώσει το Αιώνιο ως Παρόν Αίτημα του
είναι να κατορθώσει ο άνθρωπος να ζήσει στην παρούσα ζωή όπως 8α ήθελε να ζήσει στην αιώνια (Βλ Μ
Φαράντου Δογματική και Ηθική, Αθήνα 1973 σελ 132
140
(2) Η απελπισία στον Στεπάν Τροφίμοβιτς
α) Η αποτυχία της ιδεαλιστικής μεταφυσικής

η ένδεια της και η περιπλάνηση της αναζήτησης της αγάπης
μέσα στο σώμα TOU Ρωσικού λαού
Ενώ ο Κυρίλλωφ εκφράζει την υποκατάσταση του Θεού με το Νιτσεϊκό

αυτεξούσιο και ταυτόχρονα διαδηλώνει την έκφραση της αυτοκτονίας ως λογική
συνέπεια απέναντι στην ανυπαρξία του Θεού, ο Στεπάν Τροφίμοβιτς 8α συμβολίσει στους
"Δαιμονισμένους" μια άλλη μορφή οντολογικής σύγκρουσης, την σ ύ γ κ ρ ο υ σ η του
ε ^ • ( 2)
αφηρημένου ι δ ε α λ ι σ μ ο ύ με την ε ν σ α ρ κ ω μ έ ν η αγάπη

Ιδεαλιστική φιγούρα ο ίδιος, υφηγητής σε διαθεσιμότητα και υποστηρικτής των
λιμπεραλιστικών ιδεών που κυριαρχούσαν στην Ρωσία το 1830-1840, 8α αποτελέσει για
τον Ντοστογιέφσκι το πρότυπο της σύγκρουσης της Δυτικής Αισθητικής, με την
ενσαρκωμένη Ρωσία Θα αποτελέσει επίσης το βασικότερο παράδειγμα της αποκοπής
ενός ανθρώπου απ' το σώμα του λαού του, την αποστασιοποίηση του απ' την οργανική
του οντότητα και τελικά την αποξένωση του απ' τις ρίζες της λαϊκής ζωής
Η απελπισία εδώ για πρώτη φορά αποκτά την έννοια μιας κοινωνικής απόχρωσης,
είναι η απελπισία της αποκοπής α;;' την παράδοση τής Ανατολής και της Ορθοδοξίας
Ο Στεπάν Τροφίμοβιτς σαν ένας κλασικός γερμανός καθηγητής προσπαθώντας να
υπερβεί την ένταξη του στην πεζότητα και την αμορφωσιά του λαού οδηγείται στην
πλήρη α π α ξ ί ω σ η της επαφής με τον κόσμο γύρω του, και αντί να γίνει φορέας
υιιηλών αληθειών και να συλλάβει τον σφυγμό της εποχής του, απομονώνεται κρατώντας
μια μοναχική μυστική βίωση με Δυτικές Θεωρίες, μισώντας ακράδαντα την αμορφωσιά των
. (9)
μουςικων
7
(1)
Βλ R Lauth, ο π σελ 325
Επίσης : Μ Μακράκη Η Λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 92-93
(21
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜIII σελ 30
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι Στο ίδιο II σελ 243
(41
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι Στο ίδιο III σελ 30-31
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι Στο ίδιο II σελ 46-47
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 176
(71
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ Ι ό π σελ 47 49 52
(8)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ Ι ο π σελ 32 33
(9)
Βλ R Lauth, ο π σελ 493-495
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ ο π, σελ 177 174-175
141
Η αισθητική ομορφιά, η ευγένεια, η ιπποτική αρχουτικότητα είναι γι' αυτόν τα

μεγαλύτερα πρότυπα του πνεύματος Η ιδεαλιστική αυτή αισθητική του ρομαντικού
ιδεαλισμού απελπίζεται όταν δεν μπορεί να εφαρμόσει τον εαυτό της στην πραγματική
ζωή
"- Εγώ λοιπόν διακηρύσσω, - τσίριξε ο Στεπάν Τροφίμοβιτς με μένος, - εγώ
λοιπόν διακηρύσσω πως ο Σαίξπηρ και ο Ραφαήλος ετέκονται
yηλότερα απ' τον σ ο σ ι α λ ι σ μ ό , υ,ηλότερα απ' τη νέα γενιά,
ynj\ ό τ ε ρ α απ' τη Χ η μ ε ί α , μ,ηλότερα σχεδόν απ' όλη την
ανθρωπότητα, γιατί αυτοί είναι ήδη ένας καρπός, πραγματικός καρπός όλης
της ανθρωπότητας και ίσως ο α ν ώ τ ε ρ ο ς καρπός απ' όσους
μπορούν να γίνουν! Είναι η επιτευγμένη μορφή του ωραίου, χωρίς την
επίτευξη της οποίας δεν θα δεχόμουνα καν να ζήσω Το ξέρετε λοιπόν,
πως χωρίς τον Αγγλο η ανθρωπότητα θα μπορέσει να ζήσει, χωρίς το
Γερμανό θα μπορέσει, χωρίς το Ρώσο θα μπορέσει και με το παραπάνω
μάλιστα, χ ω ρ ί ς την ε π ι σ τ ή μ η θα μπορέσει, χ ω ρ ί ς το ΐ)ωμί
θα μπορέσει, μα χ ω ρ ί ς ομορφιά είναι α δ ύ ν α τ ο να ζήσει, γιατί
τότε δε θα μας μείνει τίποτα πια να κάνουμε σ' αυτόν τον κόσμο! Ολο το
μυστικό είναι αυτό, όλη η ιστορία Βρίσκεται εδώ! Κι η επιστήμη ακόμα δε θα
μπορέσει ούτε λεπτό να σταθεί στα πόδια της χωρίς τη" ομορφιά-το ξέρετε
αυτό εσείς που γελάτε, Αν γίνετε αναίσθητοι στην ομορφιά, ούτε ένα καρφί
δε θα μπορέσετε να εφεύρετε!
Η ιδεαλιστική ομορφιά είναι ο κ ρ υ μ μ έ ν ο ς τρόπος αναζήτησης μιας

υπέρτατης υπερβατικής α ξ ί α ς , που όμως παραμένει καθηλωμένη
. (Π)
στα όρια της μεταφυσικής

Ο Στεπάν Τροφίμοβιτς κρατώντας αυτή την μεταφυσική δεν μπορεί να την εντάξει
στην κοινωνία της αγάπης Αναζητώντας, πρέπει να νικήσει το μίσος του για την κοινότυπη
υπόσταση του κόσμου, και ταυτόχρονα να λυτρώσει αυτόν τον κόσμο με την μεταφυσική
(12)
του
Η απελπισία του είναι ότι φοβάται, εντασσόμενος σ' αυτήν την λύτρωση
καταβύθισης στο ιερό σώμα του λαού, μήπως απωλέσει την μεγάλη ιδέα της αισθητικής
α0)
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ IIIσελ 30
(11)
B?kRLautrt,on sel 499
Επίσης: Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και το έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 149-151
(12|
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III σελ 201 Ακόμα: Μ Μακράκη ό π σελ 144-145
142
ανωτερότητας Ταυτόχρονα όμως, μέσα στην ιδεαλιστική φιλοσοφική μεταφυσική του

αγαπάει με μια κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ή συγκίνηση τον κόσμο'131 Η
συναισθηματική τάση της ΐ)υχής, ακόμα και σε μορφές αθεΐας, εκφράζει την έμφυτη
παλινδρομική τάση του πλάσματος προς το δημιουργό, είναι μια χρήση της δημιουργικής
δωρεάς που εμφανίζεται στο 6άθος του εσωτερικού Βιώματος Πολλές φορές η τάση αυτή,
έστω και με καθαρά Βιωματική χροιά εναντιώνεται στον ορθό λόγο Το ίδιο συμβαίνει και
στον Στεπάν ΤροφίμοΒιτς
Δύο αντίρροπες δυνάμεις συγκρούονται μέσα του Η Δυτική Αισθητική του και η
εσωτερική υ,υχική καλωσύνη του που ανήκει στην Ορθοδοξία
Η εσωτερική σύγκρουση του αυτή, γίνεται η άρνηση (Negation) που εμπεριέχει την θέση
(Position) του παραδόξου εντός του(14) Ενώ ο ορθολογισμός του εκθειάζει την δύση, η
καρδιά του αγαπάει την Αγία Ρωσία
Η αρνητικότητά του, (όπως αργότερα θα ιδωθεί αυτή η αρνητικότητα κι απ' τον
Σταυρόγκιν) είναι η υπέρβαση του χλιαρού ανθρώπου του κειμένου της Αποκάλυυ,ης'151, ο
οποίος έστω και αρνητικά δίνεται στο πάθος του
"Ποτέ μου δεν είχα διαβάσει αυτό το υπέροχο χωρίο!
Ακούσατε Καλύτερα κ ρ ύ ο ς , εντελώς κ ρ ύ ο ς , παρά χ λ ι α ρ ό ς ,
παρά μονάχα χλιαρόςΡ61"
Η ιδεαλιστική μεταφυσική είναι επομένως η μορφή της εξυμωμένης
αφηρημένης ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς , που απομονωμένη απ' τη ρίζα του Χριστού,
απέμεινε, με την πάροδο των αιώνων, μόνο μια φιλοσοφική έκφραση και γι' αυτό επομένως
έπρεπε, να επιστρέμει στην ενσαρκωμένη ζωή της αγάπης που την έπλασε Η περιπλάνηση
μέσα στο σώμα του λαού θεωρείται ως το ράπισμα της αυθεντίας της μεταφυσικής και ως η
κοινωνούμενη δωρεά της αποκαλυπτόμενης θεοπνευσίας στο χώρο της απλότητας των
ανθρώπων Η γνώση του Θεού θεωρείται απρόσιτος για την καθαυτό μεταφυσική, προσιτή
όμως μέσα στην κοινωνία της διανθρώπινης αγάπης, η οποία μέσα στη μορφολογική
συνολοποίησή της υποστασιοποιείται στη θεοπνευσία των λαών
Ολόκληροι λαοί και έθνη εκφράζουν την αντίστοιχη ιστορία που εκφράζει η μυχή
του ανθρώπου Οταν χάσουν την αποστολή τους και αποκοπούν απ' το σώμα του Χριστού,
ο άνθρωπος που θα γεννηθεί και θα ανατραφεί σ' αυτά θα νιώσει κι ο ίδιος την αποκοπή
ι13
'Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ό π σελ 200
(14|
|15)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι Δ AIM III, σελ 231
Επίσης δες : R Lauth Die Philosophie Dostojefskìs σελ 169
Reiner Atheismus ist wertvoller als diese laue Gleichgültigkeit"
143
ο άνθρωπος που δα γεννηθεί και δα ανατραφεί σ' αυτά δα νιώσει κι ο ίδιος την αποκοπή
και τον διχασμό απ' την οντολογική του σάρκα και δα προσπαθήσει να επανέλθει στην
ενσάρκωση του λαού του! Η φιλοσοφία του Σάτωφ (ornv απόλυτη αντιπαράθεση της μ'
αυτήν του Στεπάν Τροφίυοβντς) εκφράζει και τον ίδιο τον Ντοστογιέφσκι Ο λαός
ανυυ,ώνεται στο νόημα μιας ανώτερης αξίας Γίνεται φορέας του σώματος του Χριστού Kat
εκφράζει την αποστολή του, γίνεται ένας θεοφόρος λαός Γνωρίζουμε πόσο ο
Ντοστογιέφσκι πίστευε στην ανώτερη αποστολή του Ρωσικού λαού , τόσο που για τον
Lauth Volk (λαός) είναι γι' αυτόν ταυτόσημος με Gotträger (φορέας Θεού)
Το πνεύμα δεν χάνεται μέσα στον λαό, αλλά ανυυ,ώνεται σε ενσαρκωμένη
Αλήθεια Οι ιδεαλιστές της Δυτικής μεταφυσικής δεν μπορούν να κατανοήσουν αυτήν την
ιδέα και πιστεύουν πως μέσα στον λαό πραγματοποιείται ο εξευτελισμός του πνεύματος
Η απελπισία του Στεπάν Τροφίμοβιτς είναι ακριβώς ο φ ό β ο ς της ιδεαλιστικής
μεταφυσικής μήπως μέσα στην αγάπη αυτή χαθεί ο ιδεαλισμός του πνεύματος Δεν μπορεί
να κατανοήσει, πως, με την αγάπη, η ύπαρξη του ιδεαλιστικού πνεύματος δεν θα χανόταν,
αλλά θα εμφανιζόταν στο δ ι π λ ά σ ι ο Η έννοια του διπλάσιου δεν είναι εδώ
ποσοτική, μα απείρως ποιοτική διάκριση Υπονοεί πως η έννοια του πατέρα, ως καθαρή
ιδεατή έκφραση, δε χάνεται μέσα στον Υιό, αλλά αντιθέτως πληρούται στην ιδιότητα της
Σαρκώσεως Η επαναφορά επομένως της ύιμστης μεταφυσικής δεν είναι απόκοσμη, αλλά
μετατρέπεται σε απτή εκδήλωση των βαθύτερων ριζών των παραδόσεων της ιστορικής
πραγματικότητας
Η έννοια του λαού (Volk) θα αποτελέσει την υποστασιοποίηση αυτής της
βαθύτατης επαναφοράς Η επιστροφή στις λαϊκές ρίζες και στο μυστήριο της Αγίας
Ρωσίας δεν σημαίνει μόνο, την επανένταξη στον κεντρικό σφυγμό της κοινωνίας, αλλά
συμβολίζει την επαναφορά της μεταφυσικής και του ιδεαλισμού στο βαθύτερο νόημα (tiefe
Bedeutung) της αγάπης
Ο Στεπάν Τροφίμοβιτς θα καταλάβει το βαθύτερο πλαίσιο της απόχρωσης του
Δαιμονισμού του, και θα περιγράυει μια έξοχη παράσταση από την παραβολή των χοίρων,
Ì22Ì
με την οποία θα αποδώσει την κατάσταση της Ρωσίας της εποχής του
(17)
Βλ R Lauth on σελ 491
(18>
Οπ σελ 491
Την ίδια ιδέα περιγράφει ο Kierkegaard στον 'φόβο και Τρόμο' καθώς και στο παράδειγμα του Ιώβ
(20)
Βλ R Lauth, ο π σελ 490-493
(21,
Βλ Μ Μακράκη Η Λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 191 Ο
Σεστώ6 πιστεύει πως και ο Κίρκεγκωρ απέκτησε το έγχρονο μέσω του Παραλόγου πράγμα που δεν είναι
αλήθεια (Βλ Λ Σεστώβ Κίρκεγκωρ και Ντοστογιέφσκι Imago 1983 σελ 271)
,22)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑ/Μ III σελ 193
144
" - Φίλη του, - πρόφερε ο Στεπάν Τροφίμοβιτς κι ήταν πολύ ταραγμένος, -

savez vous - αυτό το θαυμάσιο και ασυνήθιστο χωριό ήταν για μένα όλη
μου τη ζωή το σημείο όπου σκόνταφτα, - dans ce livre τόσο που το
κράτησα στην μ ;ήμη μου απ' τα παιδικά μου ακόμα χρόνια Τώρα μου ήρθε
μια OKéun, une comparaison (μία σύγκριση) Τώρα μου 'ρχονται τρομερά
πολλές σκέυεις είναι βλέπετε ακριβώς ό π ω ς η Ρωσία μας Αυτοί οι
δαίμονες που βγαίνουν απ' τον άρρωστο και μπαίνουν στα γουρούνια, -
είναι όλες οι γάγγραινες, όλα τα μιάσματα, όλες οι Βρωμιές, όλοι οι
δαίμονες που μαζεύτηκαν στη μεγάλη μας κι αγαπημένη
ά ρ ρ ω σ τ η , μέσα στη Ρ ω σ ί α μας, αιώνες κι αιώνες τώρα! Oui cette
Russie, que j ' aimais toujours (Ναι αυτή η Ρωσία που πάντα αγαπούσα) Μα ο
άρρωστος 8α ιαθεί και θα καθίσει "παρά τους πόδας του Ιησού"'23'
Οι λαοί υποστασιοποιούν την ατομική αλλοτρίωση της υ,υχής των ανθρώπων, και
ταυτόχρονα εκφράζουν την απόλυτη πεποίθηση στην αποστολή τους Η διαφορά με τον
Hegel είναι εμφανής Ενώ στο Hegel οι λαοί αποτελούν υποστασιοποίηση του Παγκόσμιου
πνεύματος (absolute Geist) και οδηγούν στην σταδιακή απελευθέρωση της συνείδησης που
γίνεται ελεύθερη κάτω απ' αυτήν την καθοδήγηση του πνεύματος1241, στον Ντοστογιέφσκι ο
λαός είναι η υ,υχή του Χριστού, η καθαρή εικόνα του πάνω στην αναπαράσταση των παθών
της γης, είναι η ίδια η ιστορικότητα (geschichtlich) της ανακοίνωσης του Θεού(25) Ο Σατώφ
θα εκφράσει αυτή την ιδέα με εξαιρετικά Βαθυστόχαστο τρόπο(26) και θα ζητήσει την
επαναφορά στο σώμα του Λαού
"Οι λαοί διαμορφώνονται και κινούνται από μια άλλη δύναμη, προσταχτική
και κυρίαρχη, που η προέλευση της είναι άγνωστη και ανεξήγητη Αυτή η
δύναμη είναι η άσβεστη λαχτάρα να φτάσει κανείς ως το τέλος Ο σκοπός
κάθε λαϊκής πορείας δεν είναι άλλος απ' την αναζήτηση του Θεού, του
δικού του Θεού, του Θεού που πρέπει το δίχως άλλο νάναι απόλυτα δικός
<23|
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜIII σελ 193
(24)
(25|
Βλ Μ Μακράκη Η Λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή κω το έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 149-151
(26|
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, Λ4/Μ/? σελ 46-47
Επίσης δες :R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 506 492-493
145
του Οταν οι Θεοί αρχίζουν να γίνονται κοινοί, έχουμε κιόλας το πρώτο

27
σημάδι της καταστροφής των λαών"' '
Αναζητώντας κανείς το νόημα της ύπαρξης περιπλανιέται μέχρι να βρει την ένταξη του
στην επαναφορά της προγενέστερης, πρωταρχικής κοινωνίας του με την δημιουργική πνοή
του Δημιουργού Ο πηλός της πραγματικότητας είναι η παράδοση και οι ρίζες του λαού του
28
Στην τελική του περιπλάνηση' ' ο Στεπάν Τροφίμοβιτς αναζητά την θεία χάρη και
129>
την ενσάρκωση της αγάπης μέσα στην μυστική επαφή με τον λαό του
Στο τέλος της ζωής του Βρίσκει αυτό το βαθύτερο νόημα και εκφράζει ένα νέο
πιστεύω'301 Για πρώτη φορά διαπιστώνει πως "ο Θεός είναι η μόνη ύπαρξη που μπορεί
κανείς να αγαπά αιωνίως"131', και ταυτόχρονα νιώθει πως η αθανασία και η αιωνιότητα
(Ewigkeit) δεν χ ά ν ο ν τ α ι όταν απαγκιστρωθούν απ' την καθαρή ιδέα, αλλά
απεναντίας ζ ο υ ν πραγματικά στην ενσαρκωμένη ύπαρξη του Χριστού, ο οποίος ο ίδιος
ε ί ν α ι η αθανασία και η αιωνιότητα'32'
Το κύκνειο άσμα του Τροφίμοβιτς εξυμνεί αυτή την συμφιλίωση
"Η adavaoia μου είναι α π α ρ α ί τ η τ η αν όχι για τίποτ' άλλο

μα γιατί ο θεός δεν θα θελήσει να κάνει την αδικία και να σβήσει ολότελα
τη φλόγα της προς Αυτόν αγάπης μου, που άρχισε να ξανακαίει την καρδιά
μου Τι πολυτιμότερο υπάρχει απ' την α γ ά π η Η αγάπη είναι
α ν ώ τ ε ρ η απ' τη ζωή, η αγάπη είναι το στεφάνι της ζωής και πως είναι
δυνατό να μην το προσκυνήσει η ζωή, Αφού τον αγάπησα και χάρηκα για
την αγάπη μου, είναι τάχα δυνατόν Αυτός να σβήσει και μένα και τη χαρά
μου και να μας μεταβάλει σε μηδέν, Α ν υπάρχει Θ ε ό ς , τότε κι
εγώ είμαι α θ ά ν α τ ο ς ! Voila ma profession de foi (Ιδού η δική
33
μου ομολογία πίστεως)"' '
(27)
Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ ΠΙ, σελ 46-47
(28)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III, ό π σελ 170-202
(291
Βλόπσελ193
(30|
Βλ ό π σελ 201
Επίσης R Lauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 500-501
(31|
Βλ ό π σελ 200
(32)
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ, ό π σελ 71
133)
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III σελ 201
146
Ο Ντοστογιέφσκι μ' αυτόν τον τρόπο απαντάει στο υ,έμα της Δυτικής
1341
μεταφυσικής και προτάσσει την Α?,ή8ε'.α της Ορθοδοξίας'35'
(34
'Βλ Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και το έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 151
Επίσης: Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 173-174
|35)
Βλ Μ Καρδα\ιάκχ\ς, Ντοστογιέφσκι και Ορθόδοξος μοναχισμός, Imago 1983, ό π σελ 129-152
146
Η-ΟπεΛπισία στον Σταυρόγκιν
α) Η αλλοτρίωση του εγώ στους διχασμούς
της θέλησης του και η υποστασιοποίηση
του δαιμονικού
Μετά τον Ρασκόλνικωφ και πριν του Ιβάν, ο Νικολάϊ Σταυρόγκιν, κεντρικό πρόσωπο των
"δαιμονισμένων", εκπροσωπεί την Βαθύτατη φιγούρα του μηδενισμού και εκφράζει τις
επιπτώσεις της στην οντολογική υπόσταση του εαυτού
Η σημασία των αποχρώσεων και γενικά της μορφολογίας της κοσμοθεωρίας της
Σταυρόγκειας απόγνωσης είναι σημαντικότατη, γιατί υποστασιοποιεί την δαιδαλώδη ανάλυση
της έννοιας της απελπισίας όπως αυτή αναλύθηκε στο βάθος της Κιρκεγκωριανής έννοιας της
Krankeit Zum Tode
Ο Σταυρόγκιν εκφράζει την απόγνωση της νοσταλγίας (Sehnsucht), του ξεπεσμένου
ανθρώπου μπροστά στην αναζήτηση του νοήματος της ύπαρξης Στα σημειωματάρια του
Ντοστογιέφσκι αναφέρεται πως κατά Βάθος η απόχρωση της απελπισίας του αποτελεί την
συσσώρευση μιας υποβόσκουσας πρωτεϊκής δύναμης , που εναγώνια αναζητεί κάπου να
θεμελιώσει την απέραντη ενδόμυχη ενέργεια της Kat να 6ρει γαλήνη και ηρεμία στην
υπέρβαση σε άλλες διαστάσεις των υπαρξιακών αναζητήσεων της
Ο ίδιος ο Σταυρόγκιν, αν θελήσουμε να τον οριοθετήσουμε με Κιρκεγκωριανούς όρους,
εντάσσεται στην κατηγορία της απελπισίας της Krankheit zum Tode, η οποία ξεπερνά την
πεζότητα (Trivialität) και τον πιθηκισμό (Nachaffung) της κοινότυπης καθημερινότητας, και
.·, . . ·7 • (6)
χαρακτηρίζεται απο μια έξοχη πνευματικότητα

Η πνευματικότητα αυτή ως αντιστροφή της πνευματικότητας του Αγίου Πνεύματος θα
γίνει η πεμπτουσία της αρνητικότητας του Εδώ εντασσόμαστε σε μια εντελώς πρωτόγνωρη
Βλ R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 216-261 Επίσης γι αυτό το 8έμα: R Lauth, σελ
422-430
Ακόμα δες: Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο Ντοστογιέφσκι, σελ 144-145,
94-95 Ανδρέας Κωζίν, Η εξομολόγηση του Σταυρόγκιν, Imago 1984 σελ 201-213
Ακόμα Οκτάβιο Πά8 Ο Διάβολος και ο ιδεολόγος, στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981 σελ 156-157
Εξίσου πολύ εμπεριστατωμένη η ανάλυση του Maximilian Braun στο: Maximilian Braun, Dostojewski
Vandenhoeck und Ruprecht in Göttingen 1976, σελ 192-193
(2)
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 75-78 και σ 58-65
<3>
Βλ Τα σχέδια του Ντοστογιέφσκι για την φιγούρα του Σταυρόγκιν: Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ/Μ, ///παράρτημα
σελ 257-258
|4)
Βλ R Lauth, ο π σελ 375 Ακόμα δες: Ν Μπερδιάγιεφ, ο π, σελ 128-129
(5>
(6>
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ/Μ, III, σελ 289
147
μορφή άρνησης με βαθύτατες μηδενιστικές καταβολές
Η άρνηση του Σταυρόγκιν δεν είναι καθόλου η χυδαία άρνηση του Θεού μέσα στο
πλήθος των απολαύσεων , σαν μια καθαρά υλική εκδήλωση αμαρτωλότητας (όπως συμβαίνει
στον Σβιντριγκαϊλωφ ή στον Φιοντόρ Παύλοβιτς) παρά μία τρομαχτική σε βάθος και οξύτητα
ηθική αντίφαση του εσωτερικού κόσμου , στον οποίο η αμαρτία και η λύτρωση βρίσκονται σε
προσέγγιση κοντά η μία στην άλλη, σε λεπτότατους συσχετισμούς
Η Σταύρωση, ως αναπαράσταση της θυσίας, αποκτά την προβολή της στην υυχή του
Σταυρόγκιν με τη μορφή μιας διασήμαντης διάστασης Άλλοτε ο Σταυρός γίνεται το μαρτυρικό
του σύμβολο, θέλοντας ο ίδιος να οικειοποιηθεί την θυσία, και άλλοτε υποσκάπτει την ίδια την
αναζήτηση της θυσίας του , μέσα σε μια ηδονική αίσθηση αυτοκαταστροφής
Έναν τέλειο ανθολογικό χαρακτηρισμό των αντιροπων δυνάμεων της yuxnç του ως
έκφραση του διχασμού της προσωπικότητας του υποδηλώνει η αντίδραση του μετά το χαστούκι
του νΣατωφ
' di)
"Στη μονομαχία μπορούσε και στεκόταν ι^ύχραιμος την ώρα που τον πυροβολούσε
ο αντίπαλος, και μπορούσε να σκοπεύει και να σκοτώνει μέχρι θηριωδίας ήρεμα
Αν τον χαστούκιζε κανένας, ούτε καν θα τον καλούσε σε μονομαχία, αλλά θα
σκότωνε την ίδια στιγμή επί τόπου εκείνον που τον πρόσβαλλε
Μου φαίνεται πως αν υπήρχε άνθρωπος που να άρπαζε λόγου χάρη μια σιδερένια
πυρακτωμένη βέργα και την έσφιγγε στη γροθιά του για να δει πόσο αντέχει στον
πόνο, κι ύστερα δέκα δευτερόλεπτα συνέχεια άντεχε στον πόνο κι έβλεπε στο
τέλος πως ν ί κ η σ ε τον πόνο ο λ ό τ ε λ α , ένας τέτοιος άνθρωπος μου
φαίνεται θάνοιωθε κάτι παρόμοιο μ'αυτό που ένιωθε τώρα, ο Νικολάϊ
Σταυρόγκιν"
Ο Σταυρόγκιν εκφράζει την μορφή απελπισίας που γνωρίζει την πίστη και θέλει να την
ολοκληρώσει και να την οδηγήσει στην ύι^ιστη ενσάρκωση στο πρόσωπο του Χριστού, αλλά,
ωστόσο, στην πορεία της υπέρτατης θυσίας μ ε τ α τ ρ έ π ε ι την θυσία στην
υ π ε ρ η φ ά ν ε ι α μιας απόλυτης κυριαρχίας και υποκαθιστώντας την θυσία (Opfer) με την
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III, σελ 212

Βλ : R Guardini, ο π σελ 230
Βλ: Μ Μακράκης, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 124
'Βλ:Φ Ντοσκογιέφσκ» ΔΑΙΜΙΙΙ,αελ 224
'Βλ:Φ Ντοστογιέφσκι,ΔΑΙΜIII,σελ 204-205
!)
Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ Ι, σελ 204-205
148
εξωτερικευμένη δ ύ ν α μ η ( 1 3 ) υποκαθιστά την πίστη με την απιστία Όταν πιστεύει
δεν το πιστεύει πως πιστεύει, και όταν δεν πιστεύει δεν το πιστεύει πως δεν πιστεύει
Κάθε στιγμή της οντολογικής υπόστασης του εαυτού του, η οποία θα μπορούσε να
οδηγήσει στην υπέρβαση είναι και μια σύγκρουση με την υπόσταση αυτή!
Ετσι απελπισία στον Σταυρόγκιν είναι η πεποίθηση της θυσίας που έχει μεταβληθεί στο κέντρο
της ουσίας τής αγάπης σε δύναμη μιας αρνητικής έλλειι/ης νοήματος
Η αρνητική δύναμη όμως τής έλλειμ,ης νοήματος, εκφράζεται ως εσωτερίκευση αυτής της
ενέργειας στην συνείδηση με τη μορφή δαιμονισμού'14' Ο Δαιμονισμός μπορεί να εκφραστεί ως
μία ε σ ω σ τ ρ ε φ ή ς τ ά σ η με μια ταυτόχρονη ε ξ ω σ τ ρ έ φ ε ι α Η αγωνία για το
καλό, μέσα στα όρια του ντετερμινισμού, ο οποίος αποτρέπει το ίδιο το καλό, οδηγεί στην
εξωτερίκευση των συγκρούσεων της συνείδησης σε μια δαιμονιακή έκσταση'151
Έτσι ο δ α ι μ ο ν ι σ μ ό ς είναι, η δ ι α τ η ρ ο ύ μ ε ν η θ υ σ ί α στο βάθος τ ή ς

άρνησης τής θ υ σ ί α ς , και η διατηρούμενη άρνηση της
6)
θυσίας στό β ά θ ο ς τής θέσης τ η ς !°
Μ' αυτό τον τρόπο η διάσπαση παραμένει στην οντολογική της υπόσταση αναλλοίωτη,
διότι η θυσία πάντα δεν αίρεται στην πραγματικότητα της, ακόμα και μέσα στην απιστία, αλλά
ταυτόχρονα και η αντίφαση της απιστίας δεν αίρεται στην πραγματικότητα της μέσα στην
1171
θυσία! Το υποκείμενο θέλει νά πραγματοποιήσει το καλό την ίδια στιγή που έχει δεχθεί την
πλήρη έλλειμ,η νοήματος του Ο ίδιος ο Σταυρόγκιν λέει στον Τύχωνα "ήξερα πώς να μπορούσα
να πραγματοποιήσω αυτή την ελευθερία, θα χανόμουν"
Ο Σταυρόγκιν είναι κατεξοχήν εκείνος που ασθένεια του είναι "ασθένεια προς θάνατον",
διότι η υυχολογική κυκλοθυμία του είναι έκφραση της αλλοτρίωσης της αναπαράστασης του
Αγίου Πνεύματος εντός του'181 Το Άγιο Πνεύμα αναπαρίσταται μέσα στην μ,υχή ως κοινωνία
του δημιουργήματος με την αποκαλυπτόμενη Αλήθεια στον χώρο της συνείδησης Όταν η
(13)
Βλ : Μ Theunissen, Der Begriff Verweif lung σελ 84
Επίσης Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ, Ι, σελ 44-45
Ακόμα: Σ Τσ6άϊχ, Ο καταλύτης των συνόρων, ο π σελ 236-237
(14,
Βλ R Lauth.on σελ 425-426
1151
1161
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ III, σελ 224-230,238-339
1171
Βλ : Φ Ντοστογιέφσκι ο π σελ 242 245 246
1181
Βλ : S Kierkegaard, ο π, σελ 20-21
149
ελεύθερη πράξη του δημιουργήματος προσβάλει το Άγιο Πνεύμα της ζώσας υ,υχής του
Δημιουργού, προσβάλει ταυτόχρονα ττιν αρμονική σχέση της συνείδησης με το εγώ
Η διαστρέβλωση της (ψυχολογικής συγκρότησης τού εγώ είναι τότε η ίδια η υπέρβαση της
(ψυχολογίας, είναι ολόκληρη η ανάλυση της αμαρτίας η οποία εγκλείεται στον ερμητισμό της(19>
Ό δαιμονισμός είναι ελευθερία που θέλει να αποσκοπεί, αλλά αυτό είναι αδύνατο,
γιατί η ανελευθερία διατηρεί Πάντοτε μια σχέση, κι όταν ακόμα αυτή η σχέση μοιάζει
νάχει εξαφανιστεί ολοκληρωτικά "*20)
Η μ,υχολογική σύγκρουση είναι πάντα αποτύπωμα της αμαρτίας στο κέντρο του εγώ ως
ΐ|έμμα του εαυτού με τον εαυτό του Ο ερμητισμός αυτοεγκλείεται τότε στον εαυτό του. Το
υ,έμμα του εσωτερικού εαυτού ως διάσπαση της κοινωνίας με τον Δημιουργό ακολουθεί τότε
έναν δισήμαντο δρόμο είτε επιστρέφει στην "Αλήθεια" του, είτε προσπαθεί να οδηγήσει το
υποκείμενο στην λήθη, εντασσόμενο ακόμα περισσότερο σε πιο ακραφνείς μορφές
αμαρτωλότητας
Ο Σταυρόγκιν έχει διαπράξει το αμάρτημα με την Ματριόσα(21) και προσπαθεί να

οδηγηθεί στη λύτρωση και απελευθέρωση από το αμάρτημα του Η αμαρτία του είναι η ίδια μια
συνέπεια της πρωταρχικής συνέπειας της αλλοτρίωσης'22' που συνέβει στον μεταφυσικό χώρο
της προπεπτωκυιας φύσης Παραμένοντας ωστόσο στον αυτοηδονισμό της καταστροφής,
ακόμα και μέσα στην θέληση για ελευθερία και διαφυγή απ'την αμαρτία, διατηρεί την
αντιφατική δύναμη της εσωτερικής σύγκρουσης Μέσα στον κόσμο τότε του υποκειμένου η
άρνηση της συγχώρεσης του είναι απελπισία που απελπίζεται για τη συγχώρεση της
Η έκφραση αυτής της απελπισίας, εκτός απ'αυτή τη μορφή του διχασμού προσπαθεί να
υπερβεί την αντίφαση με το να πειστεί για την αδυναμία της υπέρβασης της Όλα τότε
απογυμνώνονται απ'το νόημα τους, χάνουν κάθε σημασία, και το υποκείμενο εγκαταλείπεται
ολοκληρωτικά σε μια Langeweile (ανία) της ζωής{23), που έχει αποστασιοποιηθεί το νόημα των
πραγμάτων Η απόλυτη άρνηση ως απαξίωση κάθε θετικού νοήματος της ζωής είναι το
<19)
Βλ : S Kierkegaard, ο π σεΛ 21 (Der Verzweifelte ist todkrank und doch kann er nicht Sterben)
Ακόμα: Ν Μπερδιάγιεφ, ο π σελ 129
<20)
S Kierkegaard, Der Begriff Angst, σελ 127 (IV 390)
1211
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ, III, σελ 227-229 BA:R Guardini Religiose Gestalten in Dostojefskis Werk σ
254 Επίσης δες: Ανδρέας Κωζίν, Η εξομολόγηση του Σταυρόγκιν, Imago 1984 σελ 210-211
1221
Βλ : S Kierkegaard ο π σελ 201 Δες επίσης: Γεώργιος Γιάνιτς, Ειρήνη υμι'ν, Imago 1984 σεΛ 188
1231
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ, III σελ 235 Ακόμα δες στη σελίδα 227: "Η πλήξη μου ήταν τόση που δα
μπορούσα να κρεμαστώ " Ακόμα Ν Μπερδιάγιεφ ο π σελ 132
150
χαρακτηριστικό της απελπισίας αυτής
"Για το κάθε τι μπορεί νάχει κανείς ατελείωτες αντιρρήσεις, όμως από μέσα μου
ξεχύθηκε μονάχα η ά ρ ν η σ η , χωρίς καμμιά μεγαλομ,υχία και χωρίς καμμιά
δύναμη Ούτε καν η ά ρ ν η σ η δεν ξ ε χ ύ θ η κ ε "(241
Η αρνητικότητα είναι εδώ η απωλεσμένη δυνατότητα της ελευθερίας

Αν η αρνητικότητα προκύπτει απ' τη θυσία ως αντιπαράθεση με το μη-ον που εκφράζει η
μη-θυσία, είναι τότε φανερό πως ο Σταυρόγκιν δεν μπορεί να έχει ο ύ τ ε την
αρνητικότητα Η αρνητικότητα του αρνείται τον ίδιο τον εαυτό της Αν η αρνητικότητα
είναι η αντεστραμένη θυσία, γιατί άρνηση δεν είναι παρά η άρνηση της αγάπης, ο Σταυρόγκιν
μη έχοντας καν τη θέληση της θυσίας δεν έχει καν και την αντιστροφή της Αρνούμενος την
θυσία απομένει σε αυτόν η άχρωμη έκφραση μιας παντελούς έλλενυ,ης νοήματος
Αυτή η έκφραση του μηδενιστικού τίποτα είναι η μορφή της άχρωμης ζωής που
προσπαθεί να υποκαταστήσει την εσωτερική αντίφαση και να την υπερδεί όχι πραγματικά, αλλά
δοκητικά, κατ'επίφαση Την αρνείται, σαν να μην την γνωρίζει, στον χώρο της ανίας, στον χώρο
της απόλυτης απαξίωσης Ο Δαιμονισμός επομένως δεν είναι μόνο μια εκστασιακή νευρωτική
τάση (όπως στον χώρο της αυτόνομης υ,υχολογίας θα ερμηνεύετο), αλλά μπορεί να προσλάβει
την μορφή μιας απόλυτης κενότητας, μιας απορρόφησης κάθε νοήματος που τελικά καταλήγει
στην πλήρη χλιαρότητα της ισοπέδωσης
Στην Begriff Angst ο Kierkegaard αναφέρει

Ό Δαιμονισμός είναι η κενότητα,
»(25)
(
η ανία
Μέσα σ'αυτήν την κενότητα, ωστόσο, για να εκπληρωθεί η συνείδηση, ο απελπισμένος,

προσπαθεί να επαναφέρει την πιστότητα του νοήματος της ύπαρξης με την προσφορά του εγώ
126
του, στην θυσία ' Επειδή όμως η αγωνία του για την διάπραξη του κακού παραμένει, ως
αυτοσυνειδητοποίηση των τύμβων, που αντιδρούν στην θυσία, δημιουργείται εντός του μια
αλληλοδιείσδυση αντίρροπων φορτίσεων μεταμέλειας και ανίας, που οδηγεί σε μια τελική
1241
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜIII σελ 212
1251
(26)
Βλ:Μ Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard σελ 54 (SV VII 450)
Επίσης δες S Kierkegaard, Einübung in Christenum, σελ 154, 173-174 (Training in Cristianity trans by W
Lowrie Prinseton University Press 1994 s 171 Επίσης δες στο ίδιο σελ 44 69,167)
151
σύγκρουση της μετάνοιας με την πεποίθηση πως η μετάνοια είναι άρνηση της τιμωρίας Ο
Δαιμονιζόμενος (κάτω απ'αυτή την απόχρωση) τιμωρεί τον εαυτό του περισσότερο κι απ' την
ίδια την τ ι μ ω ρ ί α που ο Θ ε ό ς 9α προσέδιδε στη συνείδηση του για την ίδια του
τη λύτρωση! Ο Theunissen γράφει πως αν η Ελευθερία είναι το αγαθό (das Gute) ως τέτοιο, η
ενοχή είναι η όχι ακόμα κατάκτηση της ελευθερίας, που όμως γνωρίζει το όχι ακόμα της
ελευθερίας της Επομένως το Δαιμονικό δεν είναι η ανελευθερία, παρά η τιθέμενη ελευθερία
μέσα στην ανελευθερία η οποία αγωνιά για την κατάκτηση της αληθινής ελευθερίας (Wahren
Freiheit)1271
Αυτή είναι η έννοια της θετικής αρνητικότητας και της αρνητικής θετικότητας στον
δαιμονισμό
Ενώ η αρνητικότητα αρνείται στον δαιμονισμό την μεταμέλεια1281 και ενώ προσπαθεί (έτσι
ώστε κάθε απόπειρα λύτρωσης να φαίνεται στον αμαρτωλό ότι προδίδει την έννοια της
συγχώρεσης), ταυτόχρονα η ανώτερη έννοια της συγχώρεσης δεν απεμπολείται εντελώς, παρά
απ'την ανώτερη ιδανική της ηθική κατάσταση δοκιμάζει την δύναμη της στην ελευθερία του
πνεύματος129'
Σε μια τέτοια διαλεκτική πορεία, την στιγμή της ακρότατης αμαρτίας, στην ύιμστη
δυναμοποίησή της, δεν απεμπολείται εντελώς ο κ ό κ κ ο ς τής σ υ γ χ ώ ρ ε σ η ς , αλλά
εξίσου και την στιγμή της θέλησης της ανώτερης λύτρωσης δεν απεμπολείται ο ύ τ ε ο
κόκκος τής αμαρτίας!
Η μεγαλύτερη αντίφαση και σύγκρουση, είναι πως μέσα στην διάσταση της ελευθερίας, η
εκδοχή της λύτρωσης έχει μια συναίσθηση των επακόλουθων της συγχώρεσης Ταυτόχρονα
1301
όμως το δαιμονικό αντιστρέφει αυτή την έννοια εντός της ελευθερίας της ύπαρξης του όντος
και την παρουσιάζει ως κατεξοχήν ανελεύθερη τάση προς το Υπερβατικό1311 Ο Δαιμονισμός
μετατρέπει επομένως την ελευθερία σε ανελευθερία με την μορφή μιας μη ορθής
αυτοκαταστροφικής θυσίας
Κατά βάθος ο Σταυρόγκιν μέσα σε μια βαθύτατη αγωνία αντιλαμβάνεται αυτή την
απόχρωση
1271
Βλ Μ Theunissen Der Begriff Ernst beiKierkegaard, σελ 153
1281
Βλ: S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 120-121 (IV 385-386)
1291
Βλ : S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 74
Ακόμα: M Theunissen, Der Begriff Verzweiflung, σελ 146
1301
Βλ M Theunissen ο π, σελ 143
(31)
Βλ : S Kierkegaard, ο π, σελ 71-71
Ακόμα: Μ Theunissen ο π σελ 53
Ακόμα: Σ Τσ6άϊχ, Ο καταλύτης των συνόρων, στο: Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη, 1981, σελ 235
152
"Ακούστε, πάτερ Τύχων Θέλω να συγχωρήσω τον εαυτό μου Αυτός είναι ο
κυριότερος σκοπός μου, αυτός είναι ο μ ο ν α δ ι κ ό ς σκοπός μ ο υ ! είπε
ξαφνικά ο Σταυρόγκιν, Kat τα μάτια του φωτίστηκαν με μια ζοφερή έκσταση -Αυτή
είναι όΛη η εξομολόγηση, η πάσα α λ ή 8 ε ι α ! Όλα τ'άλλα είναι ιψέμματα Ξέρω
πως μονάχα τότε δα εξαφανιστεί το όραμα Αυτός είναι ο λόγος που γ υ ρ ε ύ ω
απεριόριστα μ α ρ τ ύ ρ ι α , που πάω μονάχος να τα βρω Μη με
τρομάζετε λοιπόν, αλλιώς 8α χαθώ μες την κακεντρέχεια μου,- πρόστεσε σάμπως
νάχε ξαναμιλήσει παρά τη θέληση του"*32'
Ο Σταυρόγκιν επιζητεί τη συγχώρεση, και έχοντας εντός του την Βαθύτατη ενστικτώδη
αίσθηση πως μόνο με το μαρτύριο μπορεί ο (ψυχολογικός θάνατος, να ξεπεράσει τον εαυτό του
και να οδηγηθεί στην ελευθερία του πνεύματος, επιδιώκει με χτυπήματα στον εαυτό του να
συμμετάσχει σ'αυτήν την υπέρβαση ως πάθος εν Χριστώ και να επαναφέρει αυτή τη θυσία σαν
μια αναπαράσταση των πόνων της ενσάρκωσης
Όλες οι συμμετοχές του σε ακόλαστες συμπεριφορές (όπως κατά την ανάγνωση του
ντοκουμέντου διαφαίνεται) όλες οι παρουσίες του σε σεμινάρια041, όλες οι ηθελημένες μορφές
των παδών του'35', δεν είναι (κατά βάδος) παρά η α π ό π ε ι ρ α υποκατάστασης τής
συμμετοχής του στο Πάθος με κοσμικές μορφές
α ρ ν η τ ι κ ό τ η τ α ς Οι κοσμικές μορφές αρνητικότητας ακόμα και μ'αυτόν τον τρόπο, είναι
οι ίδιες μια αναγκαία κρυμμένη και ίσως μια μετασχηματισμένη αναπαράσταση της
Γι'αυτό τον λόγο ο Σταυρόγκιν ζει μια περιπλανώμενη ζωή, γι'αυτόν τον λόγο επιζητεί τις
μάχες του πολέμου'36' γι'αυτό τον λόγο επιζητεί την διαφδορά, για τον ίδιο λόγο, προτρέπει τον
εαυτό του σε μονομαχία137' Όλα αυτά αποτελούν τη βασική έκφραση του γεγονότος πως μέσα
στην αμαρτωλή φύση δεν μηδενίζεται εντελώς το προϋπάρχων "κατ'εικόνα", αλλά υπάρχει ως
έμμεση μαρτυρία της λανδάνουσας διασπασμένης κοινωνίας με τον Θεό, που επιζητεί την
επανένωση μαζί του
Επίσης δες: Μ Braun Dostojefski, σεΛ 192

(32)
Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜIII, σελ 249
(33)
ΒΛ : Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και το épyo του Ντοστογιέφσκι, σεΛ 144
Ακόμα: S Kierkegaard, Training in Christianity, σεΛ 171
Ακόμα: Μ Theunissen Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, οελ 54
(34,
Βλ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ III σελ 236
1351
Βλ : Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ, III, σελ 239 Ακόμα στον πρώτο τόμο σελ 43-44
(36>
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ο π σελ 239 Ακόμα στον πρώτο τόμο σεΛ 43-44
153
Η μονομαχία με τον Σάτωφ δεν είναι παρά η κοσμικά έκφραση οικειοποίησης της
προγενέστερης ένωσης ώστε να καταστρέιιει την εκδοχή του αμαρτωλού εγώ
Όλο το χτύπημα του ανθρώπου στον εαυτό του είναι ο διαλεκτικός δρόμος μιας
αγωνιώδους θέλησης να δεχτεί το αίτημα της αυτοτιμωρίας του Είναι η ακράδαντη πεποίθηση
του να σηκώσει το Σταυρό του138' ως δικό του προσωπικό μαρτύριο
Ο Σταυρός αποκτά στον Σταυρόγκιν δύο ονομασίες Είναι υπό μία έννοια όργανο
τιμωρίας και σταύρωσης, και απ'την άλλη αγωνιώδης αναζήτηση της έκφρασης του θείου
Πάθους Ο Ντοστογιέφσκι χρησιμοποιεί το όνομα Σταυρόγκιν με δισήμαντο τρόπο Το όνομα
στον ήρωα αυτό εκφράζει την μ,υχολογική του Σταύρωση'391, είναι η ίδια η σταυρωμένη
υπόσταση του στους μ,υχολογικούς δαιδάλους της υ,υχής του(40) Η έκφραση αυτή με την διπλή
της οντολογική ρίζα, -δηλαδή ως έκφραση επαναφοράς της θυσίας, με μια ταυτόχρονη αίσθηση
της δεδομένη αμαρτίας-, οδηγεί στην απελπισία Απελπισία δεν είναι επομένως εδώ κάτι που
προάγεται ή αναδύεται καθαυτό ως απόγνωση, παρά η αλληλοπεριχώρηση αρνητικής
θετικότητας και θετικής αρνητικότητας
Απελπισία, επομένως, στον Σταυρόγκιν, είναι η δ ι α τ ή ρ η σ η του κόσμου
τής εσωτερικής αμαρτίας στο χώρο της αποφασισμένης
θ υ σ ί α ς ! Η αμαρτία καθαυτό δεν θάταν ποτέ απελπισία διότι θα έμενε στον εαυτό της χωρίς
την απόχρωση του διλήμματος της Αντίθετα την στιγμή που θα θελήσει να ενταχθεί στην
συμμετοχή στο Πάθος εν Χριστώ, η αμαρτία γεννάει στον εαυτό της ως αντίσταση την έννοια
της απελπισίας ως απόχρωση της ίδιας της της συνείδησης
Την ίδια στιγμή που η Βαθύτατη έννοια της αυτοθυσίας αναδύεται μέσα στον Σταυρόγκιν
41
και μ' αυτόν τον τρόπο τον οδηγεί στην άνοδο μέσα απ'τη λυτρωτική δύναμη του πόνου' ', την
ίδια στιγμή, η έννοια του Σατανικού του υπαγορεύει να απολυτοποιήσει την έννοια της
θυσίας του Μ' αυτό τον τρόπο ο απελπισμένος αισθάνεται πως γίνεται πιο
' ' ' (42)
1
εναρμονισμένος προς την άρση της αμαρτίας του
Έτσι, αντιστρέφει σ'αυτόν την ίδια την ελευθερία του και την λύτρωση του και γεννάει
1371
Βλ : Ο π δεύτερος τόμος, σελ 86-87
(38)
Μ Μακράκη, ο π σελ 144-145
(39)
Βλ Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 144
Ακόμα σελ 204
(401
Βλ Μ Μακράκης, ο π σελ 144-145
Επίσης R Guardini ο π σελ 261
(41)
Δες Μ. Μακράκη ό π σελ 145
Επίσης Στεφάν Τσβάϊχ, Ο καταλύτης των συνόρων, στο: Ντοστογιέφσκι Ευδύνη 1981, σελ 240
1421
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ,ΗΙ,σελ 212 247-249 και σελ 252
Ακόμα Λεον Σεστώβ, Οι αποκαλύι/εις του θανάτου, στο Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981 σελ 202
154
κάτι το οποίο ο Kierkegaard υπέροχα στην Begriff Angst αποκάλεσε "Παραφροσύνη της
μεταμέλειας"
"Η αμαρτία νικά Απελπισμένη η αγωνία ρίχνεται στα μπράτσα της μεταμέλειας Η
μεταμέλεια διακινδυνεύει το παν Θεωρεί το επακόλουθο της αμαρτίας σαν πόνο
της τιμωρίας, και στην απώλεια σαν επακόλουθο της
α μ α ρ τ ί α ς ! Η μεταμέλεια είναι χαμένη, η ετυμηγορία της είναι έτοιμη, η
καταδίκη της βέβαιη, κι η επιδείνωση του πόνου οφείλεται στο ότι το άτομο
σέρνεται μες στην ζωή προς τον πόνο της εκτέλεσης Μ' άλλα λόγια η μεταμέλεια
ι "(43)
παραφρόνησε
Η λυτρωτική δύναμη της θυσίας γνωρίζει στους δαιδαλώδεις δρόμους του δαιμονικού
(44)
μια υποκατάσταση μ ε αυτοκαταστροφή Αν έχω αγωνία για κάτι που δεν έκανα ή
για κάτι που διέπραξα αυτό οφείλεται στο ότι δεν το έχω τοποθετήσει σε ουσιαστική σχέση
προς εμένα και εξακολουθώ να το εμποδίζω μ'ένα δόλιο τέχνασμα να παρέλθει
Μ'αυτόν τον τρόπο ο δαιμονιζόμενος επιτρέπει μια διαλεκτική σχέση με την αμαρτία του,
κάτι που οδηγεί σ'ένα συνωμοτικό πλέγμα μαζί της Έτσι αυτή η αμαρτία εκφράζεται στα όρια
των ΐ)υχικών ταλαντώσεων στον οαιμονιζόμενο με την έννοια α π ο λ υ τ ο π ο ί η σ η ς τής
αυτοτιμωρίας του ζητώντας τη συγχώρεση, και με την υποκατάσταση αυτή,
αναποδογυρίζοντας το νόημα της θυσίας, μετατρέπει την ίδια την θυσία σε φ θ ο ρ ο π ο ι ό
δύναμη ώστε να αισθανθεί σε δυναμοποίηση (Potenzierung) την πιστότητα και την
ειλικρίνεια της μετάνοιας του(45>
Η δαιμονική επομένως τάση είναι στον εαυτό της μια αντιστρεφόμενη τάση του εαυτού
της, γιατί η συνείδηση της δεν είναι δοσμένη απ'τον εαυτό της παρά απ'τη θυσία! Ταυτόχρονα
όμως το δεδομένο καλό της θυσίας εγείρει τα δικαιώματα εναντίωσης στην αμαρτία, την οποία,
ως καλό, παραγόμενο απ'την θυσία της Ενσάρκωσης ως δεδομένη θυσία αίρει Το σατανικό
τότε για να καταστρέυ,ει την θυσία χρησιμοποιεί την ίδια την έννοια του Αγαθού, ώστε
απολυτοποιώντας την να την συμπεριλαμβάνει στην καρδιά του δαιμονιζόμενου, ως
βασανιστική αίσθηση μιας αναπότρεπτα χαμένης για π ά ν τ α αθωότητας!
1431
m
Βλ : Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑ/Μ σελ 212
Ακόμα δες: R Lauth, ο π σελ 425
Επίσης: R Guardini ο π, σελ 259 260
m
Βλ : Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III σελ 241-243
155
Το σατανικό αναδύεται εντός του απελπιζόμενου ως αγωνία για το καλό'451, και του
υπαγορεύει πως ο τρόπος διαφυγής του, που 8α ήταν στην πραγματικότητα λύτρωση, είναι
άρνηση και υπεκφυγή της τιμωρίας του! Τον οδηγεί λοιπόν σε μια κορύφωση αντίφασης να
ξανατιμωρήσει τον εαυτό του, να τον αυτοκαταστρέυ,ει, και αυτήν την ιάση ο
απελπιζόμενος την θεωρεί ως εναρμονισμό με την ύυ,ιστη μεταμέλεια και ίσως ως ανώτερη
εκδοχή τιμωρίας της αμαρτίας του
Την ίδια στιγμή λοιπόν που η δαιμονική απόχρωση δα συνθλιβόταν στην λύτρωση,
και επομένως θα οδηγείτο στην άρση της αντίφασης, εδράζεται εντός του μια αντίθετη
τάση που τον οδηγεί στο χτύπημα του εαυτού του, πείθοντας τον πως η επιδιωκόμενη
συγχώρεση είναι μια π ρ ο δ ο σ ί α της μετάνοιας του και μια αναίρεση του
χτυπήματος που πρέπει να δεχθεί
Απ' την anoyn της τρομαχτικής έντασης αυτής της σύγκρουσης δεν υπάρχει
πρόσωπο μέσα στο Ντοστογιεφσκικό έργο που να υποστασιοποίησε αυτή τη διαλεκτική
της εσωτερικής αντίφασης περισσότερο απ' τον Σταυρόγκιν
Η διαλεκτική του Σατανικού είναι ακριβώς μια δισήμαντη διαλεκτική όταν η
μετάνοια οδηγεί στην λύτρωση απορρίπτει αυτή την λύτρωση ως υποτιθέμενη ά ρ ν η σ η
και υ π ε κ φ υ γ ή της θ υ σ ί α ς , και όταν οδηγεί στην καταστροφή αποδέχεται την ίδια
λύτρωση ως ιδεώδη θυσία και ως προσφορά στο πάθος του Γολγοθά και της Ανάστασης
Ετσι με την απολυτοποίηση του Καλού ε. φράζει και υπηρετεί το->*Κακό και με την
απολυτοποίηση του Κακού διαβρώνει το απόλυτο Καλό'47'
Αυτή είναι η έκφραση της πραγματικής και σε ύυ,ιστο βαθμό εσωτερικής
οντολογικής αντίφασης (Widerspruch), την οποία ο Κίρκεγκωρ περιέγραυ,ε Philosophische
Brocken, λέγοντας πως η συνείδηση είναι πάντα αντίφαση με τον εαυτό της'481
Η έκφραση της θυσίας είναι στον απελπιζόμενο η δυνατότητα ελευθερίας του
Ταυτόχρονα γεννάει μέσα του έναν φόβο απέναντι στην δυνατότητα της ελευθερίας
αυτής'491 Αυτό συμβαίνει, διότι κατά βάθος, παρότι θέλει να υποβληθεί σε μια θυσία για να
εξιλεωθεί απ' όλα του τα κρίματα, αυτό που τον παρακινεί δεν είναι τόσο η αναζήτηση της
ταπείνωσης, όσο ο εγωισμός του, ο οποίος επιχειρεί απεγνωσμένα να διατηρήσει τον εαυτό
του, ακόμα και μέσα από μαρτύριο
1461
Βλ : S Kierkegaard, Der Begriff Angst, σελ 122-123 (IV 387-389} kau;vw kai sei 131-132 (IV 394-395)
(4fl
Το ίδιο ακριβώς τέχνασμα χρησιμοποιεί ο Δαίμων του Ι6άν στους Αδελφούς Καραμάζωφ (Φ
Ντοστογιέφσκι, Αδελφοί Καραμάζωφ, Hi, σελ 779-796)
(48)
S Kierkegaard, Philosophische Brocken, IV 248 Επίσης: S Kierkegaard, De omnibus dubitantum est, IVBI ρ
148
(491
Βλ : Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ Ili, σελ 248
Βλ : Γ Γιάνιτσ, Ειρήνη υμίν Imago 1984 σελ 190
156
Φοβούμενος την ελευθερία επιζητεί ένα άδραγμα απ' πς εξωτερικές περιστάσεις, οι

οποίες συμβολίζουν σ' αυτόν την έκφραση μιας πρόνοιας του Θεού απέναντι στον
yuxiKÓ βασανισμό του
Χρειάζεται η πιστοποίηση ενός ανθρώπου της αγιότητας που 8α μεταδώσει την
αίσθηση της πίστης, και που ταυτόχρονα θα συμβολίσει την έννοια της εξωτερικής χάρης
Αυτήν την μορφή θα εκφράσει ο Τύχων, συμβολική μορφή της πνευματικής
συγκρότησης, στον οποίο ο Σταυρόγκιν θα εξομολογηθεί την υπέρτατη αμαρτία του(50)
" Οσο γι' αυτό θα σας δώσω ευχάριστες πληροφορίες - είπε ο Τύχων συγκινημένος
Κι ο Χριστός επίσης θα σας συγχωρήσει αν φτάσετε στο σημείο να μπορέσετε να
συγχωρήσετε τον εαυτό σας Ω, όχι μη νομίζετε πως βλασφημώ
α κ ό μ α κ ι α ν ο Χ ρ ι σ τ ό ς ς θα σας σ υ γ χ ω ρ ή σ ε ι επειδή π ρ ο σ π α θ ή σ α τ ε
κι ε π ε ι δ ή υ π ο φ έ ρ α τ ε , γιατί δεν υπάρχουν λέξεις στην ανθρώπινη γλώσσα,
δεν υπάρχουν σκέι^εις στο μυαλό και που να μπορούν να εκφράσουν όλους τους
δρόμους και τους σκοπούς του Αμνού, έως ότου "γνωρίσει εις ημάς οδούς ζωής"'51'
Επειδή η έννοια της θυσίας, ακόμα και ως εσφαλμένη αυτοκαταστροφική τάση,

είναι μια Position'521, η απεγνωσμένη θέληση της θυσίας είνια μια εκδήλωση
υ π ο β ό σ κ ο υ σ α ς π ί σ τ η ς που ξεπερνά την αδιαφορία των κοσμικών άνθρωπο /53)
Κάτω απ' αυτούς τους όρους η αρνητικότητα της αμαρτίας είναι ύί)ΐστα οντολογικά
ανώτερη απ' την καθημερινότητα
Η αθεΐα στέκεται ένα σκαλοπάτι πιο κάτω απ' την απέραντη πίστη, γιατί αγωνιά για
το νόημα της ύπαρξης'54' Γι' αυτό ο Kierkegaard έλεγε πως "η αμαρτία γνωρίζει και έχει
ήδη την δυνατότητα (Möglichkeit) του σκανδάλου (Ärgernis) εντός της"(55)
Ο Τύχων γνωρίζει αυτό το ενδότερο νόημα του βάθους της υ,υχής, και εκφράζει την
βαθύτερη ευλογία του για τον βασανισμένο Σταυρόγκιν
Ακόμα κι αν δεν αντέξετε, ο Κύριος θα λάβει unóyn του την α ρ χ ι κ ή σας

θυσία Ολα θα ληφθούν unóyn Ούτε μια λέξη, ούτε μια κίνηση του
|50)
Βλ : Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III σελ 249 και 251
EnionçS Kierkegaard Der BegriffAngst σελ 131 (IV 394) (Das Off enbarwerden ist hier das Gute)
Ακόμα R Guardini ο π σεκ 255-257
1511
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ IH σελ 249
(52)
S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 91-93
1531
Βλ: Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ III σελ 222 223
1541
Βλ : Φ Ντοστογιέφσκι ο π σελ 221
157
π ν ε ύ μ α τ ο ς , ούτε μια μ ι σ ο τ ε λ ε ι ω μ έ ν η oxéyn Δε 8α πάει χ α μ έ ν η !

Όμως εγώ σας προσφέρω αντί αυτού ένα κατόρθωμα ακόμα ψηλότερο, κάτι
αναμφισβήτητα μεγάλο < 6 )
Ο αγώνας της αρνητικότητας μπορεί να μεταβληθεί σε θετικότητα με την

αυτοθυσία Η θυσία ακόμα και μέσα στην καταστροφή είναι η υ π έ ρ β α σ η της
<571
απελπισίας Η έννοια αυτή εκφράζει την μεταλλαγή της δύναμης του Κακού σε
λυτρωτική έκφανση
Η δύναμη όμως του Σατανικού έχει μια τελευταία ικανότητα να ενεργοποιήσει όλη
της την ενέργεια και να υποστασιοποιήσει την μορφή του Διαβόλου στην yuxn του
απελπισμένου
β) Η εμπράγματη έκφραση της σατανικής δύναμης
Οταν η σύγκρουση της συνείδησης βρεθεί στο κέντρο της αμαρτίας (και άρα
αναβιβάσει την ίδια την ΐ|υχολογία στον χώρο του οντολογικού) τότε αποκτά τόσο πολύ
ταυτότητα με την υπόσταση των αποσπασμάτων των άλλων κόσμων'581, ώστε θραύει την
ηθική και λογική υπόσταση και θεάται πια όχι μόνο την συγκεκριμένη μορφή της αμαρτίας
της(59] που προκάλεσε την διάσπαση της ι;υχής της, αλλά και την υπόσταση του δαιμονικού
Ετσι ο Σταυρόγκιν οδηγείται στη θέαση ενός οράματος μέσα στο οποίο βλέπει όχι
μόνο την ίδια την κωφάλαλη Ματριόσα την οποία αποπλάνησε*6", σαν ένα λεκέ(611 μέσα στην απόλυτη
<5S|
BA:S Kierkegaard on σελ 78-81
1561
Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ III, σελ 250
(57)
Βλ : S Kierkegaard, Training in Christainity, σελ 171
Δεν είναι τυχαίο που ο Ντοστογιέφσκι, τοποθετεί σαν μότο του βιβλίου του "Αδελφοί Καραμαζώφ" την φράση
του Ιωάννη:
"Αμήν αμήν λέγω υμίν, εάν μη ο κόκκος του σίτου πεσών εις την γην αποθάνη αυτός μένει εάν Δε αποθάνη
πολύν καρπόν φέρει" (Ιωάν 16 24)
(58)
Το ίδιο 8α εμφανιστεί στην περίπτωση του Σβιντριγκάιλωφ, στο: Φ Ντοστογιέφσκι, ET, II σελ 90
<59)
Βλ : Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ III σελ 226-232
1601
Βλ:Φ Ντοστογιέφσκι ο π σελ226-234
< β1) Οπ σελ 238
158
φωτεινότητα της Λύτρωσης του (την οποία εκπροσωπεί ο Χρυσούς αιών)(62), αλλά
ταυτόχρονα, θεάται και σε μια συγκεκριμένη εικόνα την υποστασιοποίηση του σατανικού
"Και τον βλέπετε πραγματικά, ρώτησε (ο Τύχων) παραμερίζοντας

μ'αυτή την ερώτηση κάθε αμφιβολία πως πρόκειται για ιψευδαίσθηση
Βλέπετε πραγματικά μια συγκεκριμένη μορφή,'631"
Ο Σταυρόγκιν πραγματικά Βλέπει την εικόνα του Διαβόλου Η θέαση αυτή γεννιέται διότι
η τρομερή του πνευματικότητα έχει αναβιβάσει την κλίμακα της αμαρτωλής συνείδησης σε
τέτοιο uyioro βαθμό, που αυτή οράται πια ανώτερες, μυστικές αιτίες των κρυφών δαιμονικών
δυνάμεων
Η ακρότατη στιγμή της (ψυχολογικής σύγκρουσης γνωρίζει την αρχετυπικότητα
(Uhrsprunglishkeit) της καταγωγής της, που είναι η διαστρέβλωση της σχέσης με το Θεό<64),
δηλαδή η αμαρτία Αυτή η αμαρτία είναι π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ η , των ιψυχολογικών κατηγοριών
και όχι αποτέλεσμα τους! Όταν λοιπόν οι (ψυχολογικές κατηγορίες αναχθούν στην αρχέγονη
αρχή τους, βλέπουν ακριβώς τον πρωταρχικό τους θάνατο, ακριβώς όπως οι ενοράσεις των
μοναχών μπορούν να ορώνται τις αμαρτίες των ανθρώπων με την μορφή πλασμάτων
κρεμασμένων απ'τον λαιμό τους
Ακριβώς λοιπόν στην επαναφορά της, στις ενδότερες ουσίες, η διχαστική διασπαστική
συνείδηση με ένα ποιοτικό άλμα δεν κατανοεί μόνο την (ψυχολογική της έκπτωση, αλλά
ξαναγυρίζοντας στις βαθύτερες αρχικές αιτίες, βλέπει με απόλυτη καθαρότητα τις
μυστικές σ η μ α σ ί ε ς των πραγμάτων165'
Το ποιοτικό άλμα απαγκιστρώνει απ' τον χώρο της Ηθικής και τοποθετεί τον άνθρωπο σε
τέτοια σχέση με τον εαυτό του ώστε ταυτόχρονα μέσα σε αυτόν να υπάρχει ολόκληρη η
ποιότητα του ανθρώπινου γένους'661
Μέσα στην θέαση της ενδότερης αιτίας της έκπτωσης εμφανίζεται όχι μόνο το αμάρτημα,
167)
αλλά και ο απώτατα κρυμμένος φορέας του
1621
0 π, σελ 237-238
(63)
Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ/Μ fil, σελ 220
(641
ΒΛ : S Kierkegaard, ο π, σελ 13-15
Επίσης: R Lauth, ο π, σελ 425 Αυτή η διάσταση για τον Lauth είναι το λεγόμενο Spaltich
(65Ι
Βλ:9 Kierkegaard ο π, σελ 106
(66)
Επίσης δες: R Lauth, ο π σελ 426
(δ71
Βλ:Φ Ντοστογιέφσκι,ΔΑΙΜ,III,σελ 220 Πρβλ:Γ Γιάννιτς,Ειρήνη Υμίν,Imago 1982,σελ 190
159
Η υπέρβαση του σατανικού δεν μπορεί να είναι η απεμπόληση της συνείδησης στον
χώρο μη-ελέγχου της συνειδητής μορφής του εαυτού, αλλά ακριβώς αντίστροφα είναι η μέχρι
τα άκρα αποδοχή της, και η αναγωγή της στον χώρο του Λυτρωτικού
Το σατανικό είναι η αρνητικότητα που δ ιαβάλ λ ε ι το
θετικό Αντίθετα η λύτρωση ορίζεται ως η απόλυτη
θετικότητα που υ π ε ρ β α ί ν ε ι την αρνητικότητα και άρα "διαβάλλει"
με θετικό τρόπο την αρνητικότητα της θετικότητας!
Όταν η αρνητικότητα απολυτοποιηθεί, επειδή είναι απόλυτη, μόνο η απόλυτη αγιότητα
μπορεί να την υπερβεί*681 Ο Σταυρόγκιν δεν δύναται να οδηγηθεί στην υπέρβαση διότι δεν έχει
κατακτήσει την γαλήνια αρμονία της λύτρωσης με μια τέτοια αγιότητα
"Για κάτι τέτοιες ηρωικές πράξεις είναι ανάγκη νάχει κανείς ηθική γαλήνη, ακόμα
και στο μαρτύριο χρειάζεται κανείς π ν ε υ μ α τ ι κ ό διαφωτισμό στην
εποχή μας όμως ηθική γαλήνη δεν βρίσκεται πουθενά Μια μεγάλη σύγκρουση
-Μ69)
γίνεται παντού
Εδώ φωλιάζει η σύγκρουση που εννοεί ο Τύχων, και αναδύεται μια νέα μορφή
απελπισίας, η απελπισία που απελπίζεται για τη συγχώρεση της
γ) Η απελπισία της τελικής θυσίας και η απελπισία
nou απελπίζεται για την συγχώρεση της.
Η αυτοκτονία ως συνειδησιακή σύγκρουση
του πνευματικού εγώ.
Όταν η συνείδηση κατανοήσει τον εαυτό της κατανοεί ταυτόχρονα και την αμαρτία της
Την στιγμή που ο μηδενισμός ως απόλυτη σ υ ν ε ί δ η σ η τ η ς διαπραγμένης αμαρτίας,
ταυτιστεί με την συνείδηση της α π ώ λ ε ι α ς τότε επιδιώκει την ε π α ν α φ ο ρ ά της
01
συνείδησης στην αγάπη Ρ
168)
Βλ:Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ/Μ, III σελ 246 Επίσης: S Kierkegaard, Der Begriff Angst, σελ 161-168 (IV 421
427) Ακόμα Ζακ Μαντώλ Ένας κωμικός στα όρια του τραγικού, στο: Ντοστογιέφσκι Ευδύνη 1981 σεΛ 87
(69)
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑ/ΜIII σελ 246
(70)
Β/\ Οκτάβιο Πά8 Ο Διάβολος και ο ιδεολόγος, στο: Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981 σεΛ 156
160
Ο ίδιος αυτός μηδενισμός θεωρούμενος ως "αρνητική θυσία" πρέπει να "αρνηθεί" τον
εαυτό του
Εξομολογούμενος, ξαναδίνει την πεντακάθαρη συνείδηση στον εαυτό του,
επιστρέφοντας στην ελευθερία και θέΛει να Λυτρωθεί απ'τον διχασμό της συνείδησης και να
ξαναγυρίσει την ενότητα171' Η επιστροφή αυτή διαδηλώνει την έμφυτη παλινδρομική τάση του
πλάσματος με τον Δημιουργό του Η εξάρτηση με τη κοινωνία μετά του Θεού, η οποία έχει
εμφυτευτεί κατά τη Δημιουργία, παραμένει σαν μια ασίγαστη τάση μέσα στο υποκείμενο
Ο Σταυρόγκιν επιδιώκει αυτή την επαναφορά με το να φανερώσει στην συνείδηση του το
αμάρτημα του, να ξαναδοθεί στην θυσία και να εξομολογηθεί μπροστά στον Τύχωνα172'
Επιδιώκει αυτή την εξομολόγηση θέλοντας να δημοσιοποιήσει το αμάρτημα του
ζητώντας την εξιλέωση173'
Με αυτόν τον τρόπο φανερώνει έκδηλα πως αίρεται κάθε είδος νομικής και
ανθρωπιστικής εκδήλωσης τιμωρίας, και ταυτόχρονα η συνείδηση ανέρχεται στο επίπεδο να
θεωρηθεί ω ς αντανάκλαση της φωνής του Θεού
"Η νομική τιμωρία για το έγκλημα είναι μόνο η εσωτερική μοίρα του εγκληματία
Όλες οι εξωτερικές εκδηλώσεις είναι έκφραση του
εσωτερικού" κόσμου Οι τύυ,εις της συνειδήσεως είναι φρικτότερες από
κάθε άλλη εξωτερική και νομική τιμωρία που προέρχεται από το οργανωμένο
κράτος Και ένας άνθρωπος που νοιώθει αυτές τις τύυ,εις, την τιμωρία την βλέπει
σαν απελευθέρωση των β α σ ά ν ω ν τουΡ4)"
Το uyoç της συνείδησης γίνεται το uyoç της εξομολόγησης, γιατί ακριβώς η επαναφορά
στον εαυτό είναι η ά ρ σ η της αλλοτρίωσης Θεού-ανθρώπου και άρα η άρση της αμαρτίας175'
Η λύτρωση παρουσιάζεται σαν απόλυτη φωτεινότητα^61 Το φως είναι το αντίθετο του
σκοταδιού, το αντίθετο του κρυμμένου στο υ,έμμα, άρα το άγνοιγμα της εξομολόγησης προς την
έκφραση της Αλήθειας Συμβολίζει την θέαση της πραγματικότητας του καλούμενου προς
(71)
Βλ: την όλη αγωνιώδη προσπάθεια του Σταυρόγκιν να εξομολογηθεί στον Τύχωνα Φ Ντοστογιέφσκι,
ΔΑΙΜ III, παράρτημα σελ 249
(72)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ 111σελ 215-252
(73>
Βλ όπ σελ 242
(74|
Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 95
(75)
Βλ Επίσης τα λόγια του Α66ά Αμμωνα μαδητή του μεγάλου Αντωνίου: "Ο φόβος γεννήσει αυτώ
κλαυθμόν και ο κλαυδμός χαράν και η χαρά γεννήσει ισχύν, και δια ταύτης η \ρχή καρποφορήσει εν πάσΓ
(Α66ά Αμμωνα, Περί γεωργίας και χάριτος,ΌΕΓι 0 40 σελ 49, σελ 32-34)
161
προσωπική σχέση ανθρώπου προς τον Θεό, ο οποίος υπερβαίνει το σκοτάδι της
αλλοτριωμένης υ,υχής και οδηγείται στην ενόραση της αυτογνωσίας
Ο Σταυρόγκιν βλέπει ένα υπέροχο όραμα που 8α το ονομάσει "Χρυσούς αιών"*771 Το
όραμα αναφέρεται στην Αρχαία Ελλάδα και σκιαγραφεί την απόλυτη φωτεινότητα και
αγνότητα μιας παραδείσιας εποχής178'
Τα πάντα έχουν επιστρέΐ)ει σε μια αρχετυπική αθωότητα, που η πτώση δεν έχει υπάρξει
στην αλλοίωση της, και δεν 8α υπάρξει ποτέ Η ανυπαρξία της πτώσης θυμίζει ανάγκη του
ανδρώπου για επαναφορά στην κατάσταση τής προπεπτωκυιας φύσης την οποία ο συγκρούσεις
της περατότητας απώλεσαν
Στο όραμα του Σταυρόγκιν όλα είναι ανέμελα, πλημμυρισμένα από γαλήνη, ελευθερία
και ξάστερο ουρανό Η Συμβολοποίηση αυτή θέλει να υποδηλώσει την φωτεινότητα της
Αλήδειας και την ελευδέρωση απ'τον κόσμο του σκότους της αμαρτίας, που ο Σταυρόγκιν
επιδιώκει'791
"στον πίνακα είδα μια γωνία του ελληνικού αρχιπελάγους όπως ήταν εδώ και τρεις
χιλιάδες χρόνια, απαλά γαλάζια κύματα, βράχοι και νησιά μια ανδισμένη
ακρογιαλιά, στο βάθος ένα μαγικό πανόραμα, ένα ηλιοβασίλεμα που σε καλούσε
λες κοντά του, δεν βρίσκω λέξεις να το περιγράμ,ω Η ευρωπαϊκή ανθρωπότητα
θυμάται τούτο το μέρος σαν λίκνο της, κι αυτή η OKéyn πλημμύρισε την μ,υχή μου
μ ' α γ ά π η , με μια α γ ά π η π ο υ γ ε ν ν ι έ τ α ι απ'την συγγένεια Πόσο
ευτυχισμένος ήμουν που αναρίγησε η κ α ρ δ ι ά μου και ε π ι τ έ λ ο υ ς
αγαπούσα Όταν ξύπνησα και άνοιξα τα μάτια μου τα είδα για πρώτη φορά
κυριολεκτικά μουσκεμένα στα δάκρυα Τα θ υ μ ά μ α ι αυτά τα
δ ά κ ρ υ α , θυμάμαι πούνοιωθα χαρά που είχα δακρύσει δεν ντρεπόμουνα
καθόλου Ένα αίσθημα επιτυχίας, άγνωστο ως τότε για μένα διαπέρασε την καρδιά
(77)
Οπσελ 237
178)
Βλ:Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ,ΙΠ,αελ 237-238
Ακόμα: R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk, σελ 235-236
(79>
Η αντιπαράθεση του πίνακος του Σταυρόγκιν θυμίζει την αντιπαράθεση του πίνακος του Λοραίν με εκείνη
του Χολμπάιυ, που απεικονίζει την αποκαθήλωση του Χριστού Οι δύο πίνακες ο ένας ως έκφραση απόλυτης
παραδείσιας κοινωνίας, και ο άλλος ως έκφραση του αναπότρεπτου μηδενισμού του θανάτου, είχαν
συγκλονίσει τον Ντοστογιέφσκι:
Βλ : Πιέρ Πασκάλ, Ο προφήτης του Ρωσικού Χριστού, στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981, σελ 169
Ακόμα δες: Ανρί ντε Λυμπάκ, Ητυρρανία του Θεού, Ευθύνη 1981, σελ 144-145
Επίσης: R Guardini, ο π, σελ 235-236
Βλ : Maximilian Braun, Dostojesfki, ο π, 1976, σελ 192-193
162
μου τόσο που πόνεσε'
Ο ήλιος και η απέραντη προσφορά της συνειδησιακής καθαρότητας που προσφέρει η

άντληση της συνείδησης τής ενότητας απ'την αγάπη, δεν είναι μόνο αυτοανατένιση του
εσωτερικού κόσμου, αλλά ταυτόχρονα και αυτοανατένιση της ίδιας της συνείδησης, άρα και
αυτοανάλυση της αμαρτωλότητάς της(81)
Η παρουσία της αράχνης στο κέντρο του φωτεινού οράματος'82', είναι η απελπισία που
δυναμοποιείται στην μορφή της άρνησης της συγχώρεσης της ίδιας της αμαρτίας της, είναι η
αμαρτία που απελπίζεται για την συγχώρεση της αμαρτίας'831
Αρνούμενη να συγχωρεθεί, απολυτοποιεί στον δαιμονιζόμενο τις τύυ,εις του, ως

αντεστραμμένη διαλεκτική της μεταμέλειας, και τότε η διαβολή του δαιμονικού απέναντι στο
υποκείμενο είναι ότι ο απελπιζόμενος προσπαθεί να ξαναδώσει το αυτοκαταστροφικό χτύπημα
στον εαυτό του για να εναρμονιστεί με την τιμωρία του'841 Αυτή η υποκατάσταση της
μεταμέλειας με την αυτοκαταστροφή είναι ένα απ'τα Βασικότερα τεχνάσματα της διαβρωτικής
δύναμης των σκοτεινών δυνάμεων
Η αντίροπη αυτή δυναμοποίηση αποδεικνύει πως ο δαίμων είναι ακριβώς το

ενδιάμεσο'85', μια απόχρωση διαστρεβλωμένης πνευματικότητας που χρησιμοποιεί στην θυσία
για το σκοπό του και προβαίνει στην εκμετάλλευση της πνευματικής δύναμης του
απελπισμένου, χρησιμοποιώντας μεθόδους της ίδιας της δυνατότητας του Θεού'86'
Η θέληση της αυτοτιμωρίας, ως αναπαράσταση της σταυρικής θυσίας'87'

αλληλοπεριχωρείται και αλληλοσυμπλέκεται με μια έννοια αηδίας και χλευασμού του κόσμου
Η κοσμοθεώρηση του Σταυρόγκιν μη έχοντας μια ολοκληρωτική πίστη στην θυσία, παρά
(80)
Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑΙΜ/,οελ 237-238
(81)
Ακόμα: R Guardini, ο π ,σελ 236
Επίσης δες: Γ Πάνιτς, Ειρήνη υμίν, Imago 1982, σελ 198
1821
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ, III, σελ 232
(83)
Βλ : S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 118
Επίσης Ανρί ντεΛυμπάκ, Ητυρρανία του Θεού, στο Ντοστογιέφσκι Ευ8υνη1981 σελ 144
1841
Βλ Μ Theunissen, Der Begriff Ver weifìung, σελ 112
Δες επίσης: Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 83
1861
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑΙΜ, III, σελ 224 Ακόμα δες την περίφημη anoyn του Πλάτωνα απ το "Συμπόσιο"
για το ενδιάμεσο του "δαίμονος" -έρωτος μεταξύ Θεού και ανθρώπων, σύμφωνα με την anoyn της Διοτίμας:
Βλ:Πλάτων Συμπόσιο,XXIII,D-E
1861
Βλ : Ανρί ντε Λυμπάκ Η τυρρανία του Θεού, στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981, σελ 147
|87)
Βλ:Μ Μακράκη Ηλυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και το έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 144
Ακόμα δες: R Lauth ο π σελ 444-446
163
88
μονάχα στον πόνο της αυτοτιμωρίας, οδηγείται στον εσωτερικό διχασμό' '
"Das Nichtselbstseinwollen hat das selbstseinwollen an sich, sofern wir η i c h t s e i n

w o l l e n , was wir sind, weil wir sein wollen, was w i r nicht s i n d , und das
selbstseinwollen hat das Nichtselbstsein wollen an sich, sofern wir sein
wollen, was w i r n i c h t s i n d , weil wir n i c h t s e i n w o l l e n , was wir sind"!
"Η θέληση του μη-Είναι του εαυτού έχει μέσα της την θέληση του Είναι του εαυτού,
στον βαθμό που εμείς δ ε ν θέλουμε να είμαστε αυτό που είμαστε, γιατί θέλουμε
να είμαστε αυτό που δ ε ν είμαστε και η θέληση του Είναι του εαυτού έχει εντός
της την θέληση του μη-Είναι του εαυτού, στο βαθμό που εμείς θ έ λ ο υ μ ε να
είμαστε αυτό που δ ε ν ε ί μ α σ τ ε , γιατί εμείς δεν θέλουμε να είμαστε αυτό που
»(89)
είμαστε
Το μη-Είναι της αρνητικότητας δεν είναι ποτέ καθαρή αρνητικότητα

Ο Σταυρόγκιν, μέσα στο υ,έμα της αμαρτίας του εαυτού, θέλει να ενταχθεί στην λύτρωση,
και μ'αυτόν τον τρόπο δ ε ν θ έ λ ε ι να είναι αυτό που είναι, δηλαδή αμαρτωλός, γιατί θέλει
να είναι αυτό που δ ε ν ε ί ν α ι ακόμα, δηλαδή σωσμένος και ενταγμένος στην περιοχή της
λύτρωσης
Με έναν παράλληλο όμως τρόπο, μέσα στη θέληση του Είναι της λύτρωσης, φοβάται την
θυσία, και θέλει να είναι μακρυά απ'αυτό που θάθελε να είναι η λύτρωση του, γιατί η τιμωρία της
λύτρωσης τον φοβίζει, και έτσι δ ε ν θέλει να ε ί ν α ι αυτό που θα είναι στο μέλλον της
901
λύτρωσης του' Έτσι θέλει να είναι ξανά αυτό που δ ε ν ε ί ν α ι , γιατί δ ε ν θέλει ν α
191
ε ί ν α ι αυτό που είναι η σωτηρία του ' Το μη-Είναι του Είναι της σωτηρίας είναι το Είναι του
μη-Είναι της απόγνωσης
Αυτή η μορφή του Selbstseinwollen, που έχει το Nichtseinwollen μέσα στον εαυτό της,
είναι και η οντολογική μορφή που θα οδηγήσει τον Σταυρόγκιν στην αυτοκτονία
Επειδή όμως το Nichtseinwollen έχει το Selbstseinwollen μέσα στον εαυτό του, ο
(88)
Βλ:Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑ/Μ σελ 251-252
Βλ R Lauth,on,oe?l 426
(89|
Μ Theunissen Der Begriff Verzweiflung σελ 146
,90)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΔΑ/Μ,/Π, σελ 246-249
1911
Βλ: Μ Theunissen Der BegriffVerzweiflung, σελ 146 237
ΒΛ : Οκτάβιο Πά8 Ο Διάβολος και ο ιδεολόγος, στο Ντοσδτογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 156
164
Σταυρόγκιν δεν γνωρίζει ακόμα πως αυτή, η Tedenz (τάση) δα κυριαρχήσει στην συνείδηση του
και πως τελικά 8α αυτοκτονήσει
Η αυτοκτονία δεν είναι μια καθαυτό αυτοκαταστροφική τάση, παρά η σύμπλεξη
τής α υ τ ο θ υ σ ί α ς με την α λ λ ο τ ρ ι ω μ έ ν η μορφή του ίδιου του εαυτού
τ η ς στον χώρο μια λανθασμένης υπέρβασης της αμαρτωλότητας!
Όταν επομένως στον χώρο της απελπισίας εμπεριέλθει μια τάση που δεν πιστεύει
απόλυτα στην αυτοθυσία, τότε ο ύ τ ε η απελπισία ανήκει καθαυτό στον εαυτό της, ο ύ τ ε η
αυτοθυσία έχει ολοκληρωτικά ανέλθει στο uyoç της Λύτρωσης
Μη όντας κ α θ α ρ ή α μ α ρ τ ω λ ό τ η τ α δ ε ν π α ρ α μ έ ν ε ι στην α σ υ ν ε ί δ η τ η
μορφή της ά ρ ν η σ η ς , αλλά ως κ ο μ μ ά τ ι αυτοθυσίας έχει εντός της την
άρνηση της ά ρ ν η σ η ς , μη όντας κ α θ α ρ ή αυτοθυσία δεν παραμένει στην
λύτρωση, αλλά ως κομμάτι ά ρ ν η σ η ς της θυσίας αρνείται την καταστροφή της
αμαρτωλότητας1921
Ούτε μια ολόκληρη αυτοθυσία υπάρχει, ούτε μια ολόκληρη ακέραια απόγνωση, παρά μια
αλληλοσυμπλοκή αυτοθυσίας μέσα στην απόγνωση και απόγνωσης μέσα σε μια
931
ανολοκλήρωση αυτοθυσία'
Η διπολική τάση των δύο αντίρροπων φορτίσεων θα καταβάλλει τελικά τον Σταυρόγκιν,
και θα οδηγήσει στο spalt-ich
Ο Σταυρόγκιν οδηγείται στην αυτοκτονία γιατί η μη-υπέρ6αση της εσωτερικής αντίφασης
στο τέλος μεταβάλλεται σε αυτοκαταστροφή, γίνεται η ορμητική κλίση προς την αυτοδιάλυση
'(94)
τουεγω
1921
Δες M Theunissen, ο π, σεΛ 146
Ακόμα δες: Μ Μακράκη Η Λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 144
1931
Τα ίδια λόγια του Σταυρόγκιν το αποδεικνύουν
Βλ : Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑ/Μ III σεΛ 212 "Ούτε καν η άρνηση δεν ξεχύδηκε από μέσα μου"
(94)
B ; \ : R Lauth on σεΛ 426
Επίσης δες: Γ Γιάννιτς Ειρήνη υμίν, Imago 1982, σεΛ 195
165
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ
Η έννοια της απελπισίας ατούς
«Αδελφούς Καραμαζώφ»
1 Η απελπισία στον Ιβάν

α) Η αναγκαιότητα TOP nóvou και το
πρόβλημα της ελευθερίας
Η απελπισία στον Ι 6 ά ν Κ α ρ α μ α ζ ώ φ αποκτά μια κορυφαία απόχρωση

συσχετιζόμενη με το πρόβλημα της πνευματικής ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς του ανθρώπου(1)
Απ' την anoyn της ι^υχολογικής συγκρότησης του εαυτού, ελευθερία είναι να
αρνηθεί κανείς τ ο εγώ του και να ενταχθεί στον χώρο της υΐ)ηλότερης
συνείδησης αυτού του εγώ, μέσα στον χώρο της αυτοθυσίας Οσο μεγαλύτερη είναι η
απελπισία, τόσο περισσότερο η εσωτερικότητα διατηρεί το δικό της κόσμο στον ερμητισμό,
που αποτελεί την μ,υχολογική απόχρωση της ανελευθερίας Οσο μεγαλύτερος είναι ο
ερμητισμός αυτός, τόσο περισσότερο διαφοροποιεί αυτή την εσωτερικότητα της
ιιυχολογικής σκλάβωσης με πάθος στην εξωτερικότητα της Θεοδικίαςι21
Κατά 6άθος ο Ι6άν αντιστρατεύεται την δικαίωση του Θεού, μέσα στον όρο
Θεοδικία (που καθιέρωσε ο Leibniz) και πιστεύει ότι η αντίφαση και τα δάκρυα του κόσμου,
το πρόβλημα του πόνου της ύπαρξης, συνηγορούν στην θεμελίωση όχι μιας δικαιοσύνης,
αλλά μάλλον μιας α δ ι κ ί α ς του θεού|3)
Ολη η απελπισία του Ι6άν είναι απελπισία για το πως φέρεται ο θεός του(4) Είναι
επομένως μια απελπισία που κατά βάθος εδράζεται στην ταυτότητα του βαθύτερου εγώ του
με το νόημα αυτού του θεού Οταν το νόημα αυτού του θεού απωλέσει - σύμφωνα με τον
Ιβάν - την υπόλη\^ και την τιμή του, τότε χάνεται αυτόματα και η ατράνταχτη θεμελίωση
(1)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, Αδελφοί Καραμαζώφ, μετ Αδ Σαραντίδου, Δαρέμας XX σελ 298-334 (Στο εξής: ΑΚ)
Μια έξοχη μελέτη για το δέμα αυτό του Rosanoff: Β Rosanoff The Legend of the Grand Inquistor, Gornell
University, 1972, σελ 129-176
Ακόμα για το ίδιο δέμα, εξαιρετικά θαδυστόχαστο δοκίμιο αυτό του Λώρεντς: Ν Λώρεντς Ο μεγάλος
ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι, στο: Ντοστογιέφσκι Ευδύνη 1981, σελ 65-77
Βλ επίσης: R Guardini, Religiose Gestalten in Dostojefskis Werk, σελ 145-179
Επίσης: J Jones, Dostojefski, σελ 310-312.
Ωραιότατη ανάλυση για το δέμα αυτό κλασική στην ερμηνεία του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, έχει προσφέρει ο
Ν Μπερντιάεφ: Δες: Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 199-223
(2)
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 127-129 {IV 390-393)
Ακόμα: σελ 133-137 (IV 396-401)
ί31
Βλ Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, ο π, σελ 178
141
Βλ RLauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 398-404
166
του ανθρώπου! Στον Ι6άν δεν αίρεται ο θεός επειδή έχει απολυτοποιηθεί ο άνθρωπος
(όπως στον Κυρίλλωφ συμβαίνει) αλλά α ί ρ ε τ α ι ο άνθρωπος ε π ε ι δ ή έχει
αρθεί ο θ ε ό ς ! Ο Ιβάν κατά βάθος θα ήθελε κυρίαρχο τον θεό, γεμάτο απ' την
κατάδειξη της δύναμης του, και αυτή η μη-κυριαρχία του, η μη-απόδειξη της ακατανίκητης
ύπαρξης του, γεννάει την αμφιβολία στην ν,υχή του ανθρώπου (51
Η αμφιβολία για την μη-αυτοδυναμία του θεού, γεννάει την αμφιβολία για την
βεβαιότητα του ίδιου του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου, ως τελείου δημιουργήματος
και εκφραστή του θεού Η αναίρεση του τ έ λ ε ι ο υ δημιουργήματος, στον Ιβάν, γίνεται
αναίρεση του τ έ λ ε ι ο υ θεού Αν ο Θεός επιτρέπει τον πόνο και τη θλίυ,η στο χώρο του
όντος, τότε σημαίνει πως δεν μπορεί να νικήσει με την ταπεινοφροσύνη και την αγάπη και
αναιρεί την μεταφυσική τελειότητα του ως απόλυτου Αγαθού
Κατά βάθος ο Ιβάν προσδίδει στον πατέρα τα χαρακτηριστικά π ο υ δεν θα

είχε ενσαρκωμένος (στην μορφή του Υιού) και τα απολυτοποιεί στα
χαρακτηριστικά ενός θεού χωρίς το πάθος της Ενανθρώπισης Επομένως αρνείται κατά
συνέπεια στον άνθρωπο την μετοχή στην θεία ενανθρώπιση Γι' αυτό το λόγο και
υποκαθιστά τον Χριστό με την μορφή του Μεγάλου Ιεροεξεταστή ο οποίος μετατρέπει το
μυστήριο της πνευματικής ελευθερίας σε παντοδυναμία της εξουσίας
Η μη-βεβαιότητα του εσωτερικού εαυτού ως απόλυτη ανελευθερία μετατρέπεται

είτε
α) σε εξωτερίκευση της κακίας, ως υποκρυπτόμενη αδυναμία είτε,
β) σε θέληση επιταγής του κοινωνικού καλού με την δύναμη | 6 '
Και οι δύο αυτές μορφές απελπισίας αποτελούν ά ρ σ η της ελευθερίας
Η απελπισία του Ιβάν ορίζεται ως η ά ρ ν η σ η της πνευματικής
ελευθερίας του ανθρώπου, αν αυτή β α σ ί ζ ε τ α ι στον π ό ν ο ως αναπαράσταση
της ενσάρκωσης |7)
Αντλώντας ο Ιβάν την επιχειρηματολογία του απ' τον πόνο των μικρών παιδιών
θεωρεί πως η αιώνια αρμονία και η αναπαράσταση της θυσίας, δεν αξίζουν όσο τα δάκρυα
των μικρών πλασμάτων που υποφέρουν, δεν μπορούν να αντισταθμίσουν τον άχραντο
(5)
Ντ Λώρεντς Ο μεγάλος Ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 66-67
(6,
Ακόμα M Theunissen, Der Begriff Verzweflung, σελ 83-84
171
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι AK, σελ 300-305
Ακόμα δες ΝΜπερντιάεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι οελ 161
167
πόνο τους Ζητάει έτσι να επιστρέυ,ει το εισιτήριο του στο θεό γιατί ολόκληρη η αιώνια
αρμονία δεν αξίζει όσο τα δάκρυα ενός μικρού παιδιού
Απελπισία έτσι είναι η συναισθηματική κατάσταση που προκύπτει απ' την
υποκατάσταση της ελευθερίας του πνεύματος με την υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή αρμονία'810
Ιβάν αρνείται την ανταλλαγή της Ανάστασης, με τον ανθρώπινο πόνο αν αυτή δεν
θεμελιωθεί στην γήινη υποχρεωτική ε υ τ υ χ ί α ! 1 9 1
Αν ο Χριστός είναι η αναπαράσταση της θείας ενσάρκωσης με την μορφή του
πόνου1101 ενός πόνου που ο ίδιος, ως έκφραση της θυσίας, αποτελεί την άρση της αμαρτίας, ο
Ι6άν επιδιώκει την ά ρ σ η αυτού του π ό ν ο υ που τον θεωρεί ποιοτικά
υ π ο δ ε έ σ τ ε ρ ο της παγκόσμιας αρμονίας, αν αυτή στηρίζεται στα δάκρυα των μικρών
αθώων παιδιώνιη>
Ο Ιβάν συνειδητοποιεί την βαθύτητα του προβλήματος του κακού(Ι2) Το κακό είναι
ως διαλεκτική σχέση το μ η - ο ν ' 13 , είναι η απουσία του αγαθού1141 μέσα στο χώρο της
διαλεκτικής, αλλά ως έκφραση της οντολογικής ελευθερίας δεν είναι μόνο στερητικό στην
οντότητα του εαυτού του, αλλά απόλυτα π ρ α γ μ α τ ι κ ό στην ύπαρξη του Ετσι είναι το
μη-ον σε σχέση με την ταυτότητα του θεού, και αίρεται ως μη-ον στην απόλυτη ενότητα με
την κοινωνία του δημιουργού όταν αυτή επιτευχθεί στο ύυ,ιστο επίπεδο της θέωσης, αλλά
στην πραγματικότητα της ύπαρξης είναι κ α τ ε ξ ο χ ή ν ο ν , διότι τότε ο Χριστός με την
ενανθρώπιση δεν θα πολεμούσε το όντως κακό, αλλά θα πολεμούσε το κατ' επίφασην
κακό, το μ η - ο ν κ α κ ό , ενώ αυτός πολεμάει το πραγματικά κατεξοχήν κακό!
Έτσι η απελπισία του Ιβάν είναι η θέληση να κ α τ α κ τ η θ ε ί το καθ' ομοίωσιν
με την α π ο λ υ τ ο π ο ί η σ η τού κατ' εικόνα, χ ω ρ ί ς το γίγνεσθαι της ελευθερίας(15)
1161
Είναι κατά βάθος η θέση μιας νομικής αντίληυ,ης τής δωρεάς του θεού ο οποίος
προσφέρει μια ήσυχη προσιτή ελευθερία στον άνθρωπο, χωρίς να ζητάει απ' αυτόν την
ανώτερη αξιοπρέπεια της πνευματικής του ελευθερίας Επομένως απελπισία στον Ιβάν
181
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ, σελ 308-310
191
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, σελ 297-298
<10)
Το ζήτημα του «πάσχοντος δικαίου» που πρέπει να υπομείνει τον πόνο ένα απ τα βασικότερα της
ανθρώπινης ύπαρξης
Βλ G Von Rad, Theologie des Alten Testaments, München 1962, σελ 420 ff
1111
Βλ R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 143
1121
1131
Βλ Γρηγορίου Νύσσης, "Εις τον εκκλησιαστή ν" ομιλ Β, Ρ G 44 637 C
Επίσης: Μ Βασιλείου, Ότι ουκ εστίν αίτιος τω ν κακώ ν ο θεός, 5 PG 31,341Β
1141
Μ Αθανασίου Λόγος κατά Ελλήνων, PG 25 5C Την ίδια ónoyn δέχονται ο Γρηγόριος Νύσσης και ο
Ωριγένης (Γρηγορίου Νύσσης, Εις τον εκκλησιαστήν, PG 44, 637C Ωριγένους, XIII, Βιβλιοθήκη Ελλήνων
Πατέρων, τ 11, σελ 300-301)
(151
Βλ Ν Ματσούκα Το πρόβλημα του κακού, σελ 164
1161
Βλ Ιώβ, κεφάλαιο Θ 40-45 Επίσης 1,5-15
Για το ζήτημα αυτό πολλά έχει ypayei ο Kierkegaard στην Wiederholung
168
είναι η ά ρ ν η σ η του ανθρώπου να περάσει απ' το μ η δ έ ν στον δρόμο της

1171
τελείωσης , είναι η αναζήτηση μιας χωρίς κόπο και ηόν ο Θέωσης
Το ότι το μη-αναμάρτητο υποφέρει, αυτό, είναι μια μεταφυσική διάσταση που
υπερβαίνει την Ηαλαιοδιαδηκική Ιουδαϊκή παράδοση, η οποία Θεωρεί υποχρεωτική μια
προγενέστερη αμαρτία για την ύπαρξη της «εκδίκησης» του θεού (181
Ο Ι6άν δεν μπορεί να κατανοήσει τον πόνο του αναμάρτητου, και ακόμα
περισσότερο την διάσταση της Θυσίας και του μαρτυρίου, την εκλογή του Γολγοθά, που
αποτελεί την άρση της αμαρτίας
Η απελπισία του Ι6άν είναι ακριβώς η αναζήτηση μιας γήινης εδραίωσης της
Ανάστασης χωρίς θυσία, είναι η αναζήτηση της απέραντης ευδαιμονίας και ευτυχίας από
αγάπη προς την ανθρωπότητα και τον πόνο των μικρών παιδιών 119 ' η οποία θεμελιώνει μια
ήρεμη συνείδηση χωρίς καμιά ελευθερία εκλογής του καλού και του κακού
Στην γλώσσα της αφαίρεσης (Sprache der Abstraktion), η ιδεατή ερμηνεία της
πραγματικότητας θεωρεί και ως αφαίρεση την δυνατότητα (Abstraktion als Möglichkeit), και
έτσι την τοποθετεί όχι ως πέρασμα απ' την πραγματικότητα στην ελευθερία, αλλά ως
εξωραϊσμό της αναγκαιότητας Ετσι η απελπισία στον Ιβάν είναι ότι δέχεται την
δικαιοσύνη στην α π ο λ υ τ ό τ η τ ά της ως α φ α ί ρ ε σ η και ως ιδέα, και
επομένως οδηγεί σε μια απορροή της δικαιοσύνης απ' τον θεό που είναι καθαυτό δίκαιη ή
άδικη άσχετα απ' την αναπαράσταση της απ' το ατομικό
πρόσωπο στον χώρο της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς Ι Η δικαιοσύνη όμως δεν είναι η
απορροή της ταυτότητας της απ' το υπερβατικό, αλλά είναι εκείνο που γεννιέται απ' την
ατομική αναπαράσταση της ενσάρκωσης στο γίγνεσθαι της ελευθερίας Η δικαιοσύνη,
επομένως, του θεού προς τον άνθρωπο δεν είναι να άρει τον πόνο, αλλά να τον συντρίυ,ει
μέσα στη δύναμη του Σταυρού, η οποία είναι η μεγαλύτερη δικαιοσύνη που δόθηκε στον
άνθρωπο
Η έννοια της αυτοθυσίας (ως αυτοκαταστροφής του έμπρακτου αμαρτωλού εγώ

στην εμπειρικότητά του), είναι, σύμφωνα με τον Kierkegaard, η ουσιωδέστερη μορφή
(Wesentliche form) για τον συσχετισμό με τον θεό
Ο Ιβάν αρνείται να τοποθετήσει τον άνθρωπο ως έκφραση της αυτοθυσίας του
απέναντι στον θεό, και τοποθετεί τον θεό τόσο πολύ στην ταυτότητα του με τον εαυτό του,
(17)
Βλ Ν Ματσούκα ο π, σελ 284-285
118)
Κλασικό εδώ το παράδειγμα του Ιωβ Ιώβ ΙΑ, 5-45
Δες επίσης: Κ Φρίλιγγου Εισαγωγή στο βιβλίο του Ιώβ, Ηριδανός Αθήνα XX σελ 18
Ακόμα δες: Ν Ματσούκα, ό π σελ 281
1191
Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ, σελ 305-307
169
ώστε ολόκληρος ο κόσμος πρέπει χ ω ρ ί ς ελευθερία να υποταχθεί σ' αυτήν την

ταυτότητα της απόλυτης αυτοδυναμίας
Οταν η θέληση της λύτρωσης επιδιωχθεί χ ω ρ ί ς την πορεία του Γολγοθά, χωρίς
την πορεία του Σταυρού που οδηγεί στην Ανάσταση™ η ίδια η ενσάρκωση του Χριστού
αίρεται Η απελπισία γεννιέται απ' την επιδιωκόμενη γ ή ι ν η «Ανάσταση» με μια
ταυτόχρονη subsitution της μεταφυσικής Ανάστασης, η οποία πρέπει να αποδεχθεί το
κέντρο αυτού του πόνου1211 σαν κέντρο της ελευθερίας της συνείδησης του πνεύματος
Η Ιβάνεια θέση δεν αρνείται τον θεό, αλλά την Θεοδικία της δημιουργίας του(22)
αρνείται τον κόσμο της παραδείσιας αρμονίας αν αυτή στηρίζεται στο πόνο ενός μικρού
αθώου πλάσματος, ακόμα κι αν αυτή εκπληρωθεί σε μια τελική λύτρωση
Οι τραγικές φράσεις που ο Ιβάν θα απευθύνει στον Αλιόσα συνηγορούν σε αυτό
Είναι φράσεις έξοχου μεγαλείου και ανώτερης πονεμένης ποιητικότητας μέσα στις οποίες
συναντιέται όλη η τραγωδία του πλάσματος απέναντι στον δημιουργό του
«Γιατί βλέπεις Αλιόσα, μπορεί στ' αλήθεια να συμβεί και τούτο δω δηλαδή
το αν θα ζήσω ως εκείνη την ώρα, ή αν θα αναστηθώ για να δω αυτό που θα
γίνει κι ίσως-ίσως εγώ ο ίδιος να βροντοφωνήσω μαζί με τους άλλους
βλέποντας τη μητέρα ν' αγκαλιάζει το βασανιστή του παιδιού της «Δίκαιο
^ έχεις Κύριε!» μα εγώ δεν θα θέλω ν' αναφωνήσω τότε Οσο είναι καιρός
ακόμα θέλω να προφυλάξω τον εαυτό μου και γι' αυτό α ρ ν ι έ μ α ι
εντελώς την υ π έ ρ τ α τ η αρμονία Δεν αξίζει αυτή ο ύ τ ε τα
δάκρυα κ ε ί ν ο υ του μ ι κ ρ ο ύ βασανισμένου παιδιού
που χτυπούσε με τη μικρή γροθίτσα του το στήθος του και προσευχόταν
μέσα στη δύσοσμη τρύπα του με τ' αξαγόραστα δάκρυα του στο "Θεούλη"!
Δεν αξίζει, γιατί τα δάκρυα του δ ε ν ε ξ α γ ο ρ ά ζ ο ν τ α ι με τ ί π ο τ α !
Πρέπει να εξαγοραστούν, αλλιώς δεν μπορεί να υπάρχει αρμονία Αλλά με
τι, με τι θα τα εξαγοράσεις, Είναι δυνατό κάτι τέτοιο, Μήπως τάχα με το ότι
κάποιος θα εκδικηθεί γι' αυτά, Μα τι να την κάνω την εκδίκηση τους, τι θα
το κάνω αν οι βασανιστές πάνε στην κόλαση, Τι μπορεί τάχα να διορθώσει
1201
Βλ ΜΜακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 204-205
1211
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, Λ/f σελ 309,328-329
Δες επίσης τα Λόγια που απευθύνει ο Στάρετς Ζωσιμάς στον Αλιόσα «δα πονέσεις πολύ αλλά στον πόνο σου
8α βρεις την ευτυχία Ζήτα στον πόνο την ευτυχία (Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ, σελ 98-99)
1221
Βλ ΜΦαράντου Δογματική Το περί Θεού ερώτημα Α8ήνα 1977, σελ 445-447
Ακόμα: R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 143 (Aber Gottes Werk anerkennt es nicht!)
Ακόμα Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 181
170
δε πέρα η Κόλαση όταν το παιδί βασανίστηκε πια, Και τι αρμονία δάναι

αυτή όταν δα υπάρχει η κόλαση, Ε γ ώ θ έ λ ω να σ υ γ χ ω ρ έ σ ω , δέλω
ν' αγκαλιάσω όλους δεν δ έ λ ω να υ π ο φ έ ρ ε ι κανένας
πια Κι αν τα βάσανα των παιδιών έγιναν για να συμπληρώσουν τον όγκο
των βασάνων που ήταν απαραίτητος για ν' αγοραστεί η αλήθεια, τότε
υποστηρίξω απ' τα πριν πως ό λ η ηαλήθεια δεν α ξ ί ζ ε ι ένα
τέτοιο ζήτημα!
Δεν τη δέλω την αρμονία, από α γ ά π η στην α ν δ ρ ω π ό τ η τ α , δ ε τ η

δέλω Θέλω να μείνω καλύτερα με τα βάσανα τα ανεκδίκητα Καλύτερα
να μείνω με τα ανεκδιήγητα βάσανα μου και με την άσβεστη αγανάκτηση
μου, έ σ τ ω κι αν έ χ ω άδικο Εξάλλου σάμπως πολύ ακριβά
εκτιμήσαμε την αρμονία, δεν το βαστάει η τσέπη μας να πληρώνουμε τόσα
για το εισιτήριο της Γι' αυτό κιόλας βιάζομαι ν α ε π ι σ τ ρ έ ι ^ ω το δικό
μας ε ι σ ι τ ή ρ ι ο Κι αν είμαι τίμιος άνδρωπος έχω υποχρέωση να το
επιστρέί)ω όσο γίνεται πιο νωρίς Αυτό και κάνω Δεν είναι που
παραδέχομαι το Θεό, Αλιόσα, μονάχα το ε ι σ ι τ ή ρ ι ο του το επιστρέφω
μ' όλον τον απαιτούμενο σεβασμό»'231
Στην Ιβάνεια όμος διαλεκτική μπορεί να διαγνώσει κανείς πως υποκρύπτεται μια
βασική αντίφαση ενώ ο Ιβάν αρνιέται το βαθύτερο νόημα του πόνου της ενσάρκωσης,124'
στην παράλληλη πορεία του διαλεκτικού στοχασμού του εξυί|ώνει οντολογικά τον πόνο,
αποδεχόμενος, επομένως, μια αναστάσιμη διάσταση του πόνου τον οποίον προηγουμένως
|25)
αρνήθηκε
Η Ιβάνεια απελπισία είναι η τ α υ τ ό χ ρ ο ν η δ ι α τ ή ρ η σ η του π ό ν ο υ την
261
στιγμή της δέσης της επιδιωκόμενης αρμονίας' Αναζητεί επομένως μια νέα αξιολόγηση
η οποία τοποδετεί τον όρο της αιώνιας ευδαιμονίας στο επέκεινα, προσπαδώντας ωστόσο
να υποστασιοποιήσει την έννοια αυτού του επέκεινα στην απόχρωση του πόνου στο ενδάδε
Επίσης δες Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 161-162

(23)
Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ σελ 309
|24)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ, ο π σελ 297 Επίσης τις σελίδες 326-327
Ακόμα δες R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis σελ 398-404
Ακόμα Μ Μακράκη, Ηλυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 176-177
1251
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 163
(Γι αυτό ο Μπερντιάεφ άλλωστε λέει πως ο Ντοστογιέφσκι συμμερίζεται κατά το ήμισυ την anoyn του Ιβάν)
(26>
Βλ την φράση του Ιβάν «Ολόκληρη η Αλήδεια δεν αξίζει ένα τέτοιο ζήτημα» Την ίδια διαλεκτική σκέψεων
σε σχέση όμως με την συνείδηση εκφράζει και ο άνδρωπος του «Υπογείου»
Βλ Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 118-119
171
Ετσι η έννοια του εαυτού χωρίς θάνατο (το Unentliches Selbst) ως συσχετισμός με
τον θεό, είναι ήδη μορφή τής θνητότητας(ΕηαΙί<:ηκβίΐ,) άρα αρνιέται το Verhältnis του
ανθρώπου με τον Θεό(27) Αν όμως το έχει αρνηθεί στην κατοχύρωση του, τότε πως μπορεί
να ρωτάει για την δικαιοσύνη ή την νοηματοδότηση του Βαθύτερου οντολογικού νοήματος
του πόνου, αφού ο συσχετισμός του ως συνδεδεμένος με την λύτρωση δεν έχει πια
θεμελιωθεί ως συσχετισμός μιας αναπαράστασης στο κέντρο της υ,υχής,
Κατά Βάθος, η διαλεκτική του Ι6άν, παρότι στηρίζεται στην αδυνατότητα «λογικής»
ερμηνείας του πόνου, στην πραγματικότητα αρνείται το ευκλείδειο πνεύμα της λογικής και
επιζητεί την ελευθερία του πνεύματος1281 που εμπεριέχει τον πόνο Αν δεν ήταν έτσι ο ΙΒάν
θα αρνιόταν την μεταφυσική σημασία του πόνου των μικρών παιδιών Ο Ευδοκιμώφ γράφει
υπέροχα πως "ο αθεϊσμός του ΙΒάν φτάνει στο πραγματικό μεγαλείο του μέσα στο πάδος
του για τον άνθρωπο Το όχι του, άθελα του, μετέχει σχεδόν στην αγάπη του Θεού για τον
1291
άνθρωπο, παρότι δεν έχει συνείδηση του πράγματος"
Ο πόνος, λοιπόν, με τη μία έκφανση του, είναι η αιτία της άρνησης του θεού απ' την
πλευρά των ανθρώπων, και απ' την άλλη αποτελεί το ύυιστο ιδανικό της ανώτερης
ικανότητας του ανθρώπου να υπομείνει ακόμα και μέσα στην αθεΐα με το άχραντο
μεγαλείο της αποδοχής του πόνου του και να ανταπαντήσει στο θεό του Ο ΙΒάν αξιολογεί
τον πόνο του εαυτού του σε απείρως ανώτερο οντολογικό επίπεδο απ' τον τοποθετημένο
στην αδικία του απόλυτου επέκεινα, ανύπαρκτο πόνο του παντοδύναμου θεού του
Αρνείται έτσι όχι τον Υιό, αλλά τον Πατέρα στον οποίο απαγορεύεται η υποστασιοποίηση
του πόνου στον Υιό του
Κάθε αναζήτηση και κάθε επανάσταση (Empörung) του ΙΒάν δεν είναι παρά η
ά ρ ν η σ η της ανήθικης συμπεριφοράς του πατέρα του (που συμβολίζει την αδικία του
ουράνιου πατέρα)1301, και ταυτόχρονα η απεγνωσμένη αναζήτηση ενός ποιητικού οράματος
λυτρωτικής δύναμης του πόνου, ένα πόνο τον οποίον, ο ΙΒάν την στιγμή που θέλησε να
θεμελιώσει την γήινη αρμονία, υποχρεώθηκε να αρνηθεί(3Ι)
Ετσι η απελπισία στον ΙΒάν είναι
το αποτέλεσμα της αναζήτησης της καθαυτό αθεϊστικής
χαράς, χωρίς την διαπέραση απ' τον πόνο της θυσίας, με μια
(271
Βλ Michael Theunissen, Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 53
(281
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, AK σελ 297
1291
Π Ευδοκιμώφ, Η πάλη με τον Θεόν, ο π, σελ 103
1301
Βλ S Freund, Ντοστογιέφσκι και πατροκτονία, στο: Ευθύνη 1981, σελ 253
1311
Αντίθετα, ο Αλιόσα που αποτελεί τον Ορθόδοξο αντίποδα του Ιβάν, γνωρίζει απόλυτα πως η θυσία είναι η
άρση του Θανάτου: Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑδελφοίΚαραμαζώφ, σελ 311
172
όμως διαλεκτική μορφή η οποία αποδέχεται την ανώτερη

αξιολόγηση τού πόνου αιΐΊού
Κ θέληση της χαράς, όμος, στο βαθύτερο οντολογικό της νόημα έστω και ως
αναζήτηση χωρίς θυσία, δεν είναι μια απελπισία καθαυτό, διότι τότε θα αλλοτριωνόταν απ
τον αναπόφευκτο ντετερμινιστικό πόνο της θλίμ,ης και του θανάτου, αλλά είναι η κρυμμένη
προεικόνιση του θριάμβου της Ανάστασης που αναπόφευκτα διασχίζει τον πόνο
της ενσαρκωμένης Αλήθειας(32)
Η θ υ σ ί α (ως αναπαράσταση της ενσάρκωσης) π λ ά θ ε ι
την συνείδηση της Αλήθειας, και όχι η
φιλοσοφική συνείδηση της Αλήθειας την
θυσία Ρ
Η Ιβανική απελπισία α ρ ν ε ί τ α ι την θ υ σ ί α και επιδιώκει την απευθείας
λύτρωση Το κακό δεν μπορεί να εξηγηθεί, χωρίς την λύτρωση του Πάθους της
ενανθρώπησης, και το συγκλονιστικό παράδειγμα του διεστραμμένου στρατηγού που
στέλνει ένα αθώο πλάσμα να κατασπαραχθεί από τα σκυλιά, γεννάει μια ζοφερή απελπισία
στον Ι6άν, για το πόσο εκπληρώνεται μια δικαιοσύνη μέσα στα όρια της
ενδοκοσμικότητας(34)
Αυτό που ο Kierkegaard έλεγε υποχρεωτική σύγκρουση (Widerspruch) στα
Philosophische Brocken της εμμένειας με την υπέρβαση, γίνεται εδώ βαθύτερη σύγκρουση
της ενανθρώπησης με τον «άρχοντα του κόσμου τούτου», ο οποίος παρουσιάζει το δίκαιο
ως άδικο που επικρατεί Το πραγματικό Δίκαιο είναι η Αλήθεια ως σύγκρουση με το υ,έμα,
είναι η αναπαράσταση του πολέμου αυτού μέσα στο πάσχον πάθος Βλέποντας ο Ιβάν την
εδραίωση της αδικίας στον κόσμο, πάνω στον πόνο των μικρών παιδιών, κατά βάθος
αποδέχεται τη βαθύτερη έννοια του πάσχοντος Δικαίου ως άρση της αδικίας του κόσμου
Αναπαραγάγει επομένως την πάσχουσα έκφραση της Αλήθειας, την οποία όμως ως τέτοια
δεν μπορεί ποτέ να πιστέυ,ει και έτσι γίνεται απελπιζόμενος
Η πραγματική Δικαιοσύνη δεν μπορεί να υπάρξει στα όρια του κόσμου, είναι πάντα
αντίφαση με την ενδοκοσμικότητα Έτσι ο καινούριος όρος της απελπισίας του Ιβάν είναι η
ακράδαντη απόγνωση της αδυνατότητας της δικαιοσύνης να υπάρξει στον κόσμο χωρίς
1351
σύγκρουση!
1321
ΒΛ Μ Μακράκη Ηλυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 198-199
1331
Βλ JMoltmann Die Kirche in der Kraft des Giestes, München 1975 σελ 133 Ακόμα: RLauth Die
Philosophie Dostojefskis, σελ 377
Επίσης δες: Μ Φαράντου Δογματική, Το περί Θεού ερώτημα, Αθήνα 1977, σελ 454
(34)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ σελ 309
(35>
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 300
! ii
Εδώ ακριβώς κρύβεται ο πυρήνας της αντίφασης που θα γεννήσει στον Ιβάν τον
δαίμονα της Λογικής,'361 mv πεμπτουσία της άρνησης
Η δικαιοσύνη ως απόλυτη έκφραση της Αλήθειας δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς

σύγκρουση, χωρίς Widerspruch, αλλά η σύγκρουση δεν ανήκει στο κοινωνικό πεδίο, η
σύγκρουση είναι ακριβώς η σ ύ γ κ ρ ο υ σ η του Χ ρ ι σ τ ο ύ και της κοινωνίας της
ενανθρώπισης με το α ν τ ί 8 ε τ ό της, με το κ α κ ό , με την σ ύ μ β α σ η , με την δύναμη
του δαιμονικού
Η δικαιοσύνη είναι πάντα έκφραση της αλήθειας της θ υ σ ί α ς , γιατί μόνο τότε η
137>
Αλήθεια είναι η α ν α π α ρ ά σ τ α σ η της ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς Γι' αυτό πάντα η
δικαιοσύνη του κόσμου θα έρχεται σε σύγκρουση με την θυσία, διότι το κοσμικό πνεύμα
πολεμάει την αναπαράσταση της ενσάρκωσης στις μορφές της αυτοθυσίας ως ύυ,ιστης
οντολογικής αξίας του ανθρώπου
Απελπισία λοιπόν στον Ιβάν είναι η θέληση του να αρνηθεί την πραγματικότητα
της αναπόφευκτης ταυτότητας του ουράνιου θελήματος του πατέρα με την αναπόφευκτη
έκφραση του πάσχοντος πάθους Ζητάει τον πατέρα να υπάρχει αμέτοχος από πόνο και
πάθος
Η διπλή επομένως, διαλεκτική διαδρομή α) της αδυνατότητας της δικαιοσύνης

στην οντολογική της ύπαρξη χωρίς σύγκρουση, και στην συνέχεια β) η υποχρεωτική
άντληση του Δικαίου και της Αλήθειας απ' την θυσία, είναι εμφυτευμένα στο κέντρο της
Ιβανικής θεώρησης, σε μια αντιφατική αλληλοσυμπλοκή
Ενώ ο Ιβάν δέχεται την λογική Αλήθεια παραπάνω απ' τον Χριστό, στην συνέχεια
παραδέχεται, πως η ίδια η αλήθεια δεν α ξ ί ζ ε ι όσο ο π ό ν ο ς των μικρών παιδιών'381
κάτι που συνηγορεί στο ότι ο π ό ν ο ς τους είναι ανώτερος απ' την γήινη εμπειρική
α λ ή θ ε ι α ! Ετσι ο καθορισμός του Χ ρ ι σ τ ο ύ ως α ν ώ τ ε ρ ο υ απ' την α λ ή θ ε ι α ,
απ' τη στιγμή που ο πόνος έχει μια ανώτερη οντολογική ποιότητα, ανευρίσκεται σε
υποκρύπτουσα μεταλλαγμένη κατάσταση στο κέντρο της απελπισίας του!'39)
Αν ο Ιβάν βρισκόταν στον ένα πόλο ή στον άλλο, δεν θα υπήρχε πρόβλημα Αν
βρισκόταν στην σχολαστική διδασκαλία της τιμωρίας θα δημιουργούσε ηθικιστικούς
(Δευ επιτρέπεται να υποφέρει ένας αθώος για κάποιον άλλο και μάλιστα ένας τέτοιος αθώος)
1361
Ακόμα: Οκτάβιο Πα8 Ο Διάβολος και ο ιδεολόγος, στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981, σελ 162
(37>
Βλ RLauth Die Philosophie Dostojefskis σελ 448
Ακόμα δες: Ν Ματσούκα, Το πρόβλημα του κακού, σελ 274
1381
Βλ Μ Μακράκη Ηλυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 177
Ακόμα: R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 1540
(39)
Αυτό θυμίζει την φράση του Ντοστογιέφσκι: «Αν μου υποδείκνυαν πως απ την μια είναι ο Χριστός και απ
την άλλη η αλήθεια θα προτιμούσα να πάω με τον Χριστό και όχι με την Αλήθεια»
174
αντίποδες που δεν δα ξεπερνούσαν ποτέ στην στείρα συμβατικότητα της εισαγγελικής1*01
αντίληυ/ις περί δεού ; ενός δεού παλαιοδιαδηκικής παράστασης Αν πάλι βρισκόταν στην
συνείδηση του λυτρωτικού πόνου, δα μπορούσε να οδηγηδεί στην αποδοχή του
Αναστάσιμου χαρακτήρα του πόνου του δείου Πάδους Επειδή, όμως, ακριβώς μέσα στην
ίδια την επανάσταση του (Empörung) κρύβεται η π ε π ο ί δ η σ η της ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή ς
α ν ω τ ε ρ ό τ η τ α ς του πόνου141' γ ε ν ν ι έ τ α ι η α π ε λ π ι σ ί α του, η οποία δεν μπορεί
vacu^vnôamvôuvap^Tnça\xxnco^
Ταυτόχρονα, όμως, μισεί αυτή την Ανάσταση διότι επιδιώκει την γήινη υπόσταση
της, χωρίς γολγοδά, και έτσι γίνεται απελπιζόμενος Η αλληλοπεριχώρηση της πεποίδησης
του πόνου με την έννοια του Σκανδάλου (Ärgernis) του ότι ο δεός δεν δύναται να υποφέρει
με την ενανδρώπησή του, αναζητώντας την λύτρωση με την μορφή δούλου (Knechtgestalt),
εκφράζουν την απελπισία του Ιβάν
Αν αυτός ο δεός ως άνδρωπος δεν πρέπει να υποφέρει μ' αυτόν τον τρόπο, τότε, κατ'
αναλογίαν,δενπρέπΗναυποφέροκιοάνδν>α^^ ΟΛΟΏράσταση της ενσάρκωσης
Για τον Ιβάν ο δεός διαπράττει μια «αμαρτία» για τον εαυτό του, πράττει με μια
έννοια μια ύβρη απέναντι στον εαυτό του με την ενανδρώπησή
Ενώ, στον παγανισμό, για τον Kierkegaard, η έννοια της αμαρτίας είναι μόνο ύβρις,
αλλά ύβρις απέναντι στο δεό, ή στην α λ λ ο ί ω σ η των κοινωνικών νόμων του (Αντιγόνη
ενάντια στον Κρέοντα), στην Ιβάνεια αντίληυ,η αμαρτία είναι η ά ρ ν η σ η της
ενσάρκωσης και η αποτύπωση των συνειδησιακών συγκρούσεων της μη αποδοχής
της ελευδερίας στην καρδιά του εγώ 143)
Αν δεν υπάρχει δεός, τότε τα πάντα επιτρέπονται'441 Η διαλεκτική αυτή αρχή
δεμελιώνει την απολυτοποίηση του κόσμου, απ' τον οποίο μπορεί να αδράξει κανείς τα
πάντα χωρίς κανένα φραγμό, εφόσον ο ίδιος αυτός κόσμος είναι το κριτήριο και το όριο
Μέσα όμως στη βαδιά αγάπη του Ιβάν για τον πόνο των ανδρώπων αποδεικνύεται πως ο
κόσμος αυτός δεν είναι καδόλου το κριτήριο και το όριο Τίποτα δεν επιτρέπεται κατά
βάδος στον Ιβάν, ο οποίος παρά την κυνική κοσμοδεωρία του της απόλυτης έκφρασης τής
(40)
ΒΛ Ν Ματσούκα, Το πρόβλημα του κακού, σελ 284 Βλ R Guardini Religi<pse Gestalten in Dostojefskis
Werk, σελ 150 ( es ist Iwans Krankes Verhalntnis zum Leiden)
,41)
Βλ Μ Μακράκη ο π, σελ 198
(4Ζ|
Βλ RLauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 448-449:
«In Ihm vollendet und läutert sich das Setende durch das subnende Leiden und die Zeit und Tod überwindende
Auferstehung zu Vollendetem Sein in und mit Gott»
(43>
Βλ HThielicke, Der evangelische GlaubeX Grunzüge der Dogmatik Tubingen 1973 σελ 327
1441
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, AK σελ Ακόμα δες: R Guardini Religiose Gestalten in Dostojefskis Werk, σελ 154-
155 Ακόμα: G Gloege Nihilismus, στο: Der Nihilismus als Phänomen der Geistesgeschichte, Darmstaat 1974
(Wege der Forschung r 00(ΧΧ)σελ 51
175
κόσμος αυτός δεν είναι καθόλου το κριτήριο και το όριο Τίποτα δεν επιτρέπεται κατά
Βάθος στον Ιβάν, ο οποίος παρά την κυνική κοσμοθεωρία του της απόλυτης έκφρασης τής
ζωής, σπέρνει εντός του τον σκόλοπα της αμφιβολίας, διότι δεν μπορεί να υπερκεράσει την
διάκριση της ελευθερίας του πόνου, ακόμα και αν θεμελιώσει την απόλυτη αυθαιρεσία (45)
Γι' αυτό τον λόγο η Ευρώπη αποτελεί για τον Ιβάν ένα νεκροταφείο, διότι η δυτική
συνείδηση, μη-αντλοΰμενη απ' την Χριστιανική αγάπη θα καταλήξει στον οντολογικό
μηδενισμό και στην κατάργηση των ηθικών αρχών,'461 η οποία θα άρει την πνευματική
ελευθερία του ανθρώπου
Ολόκληρος ο πόνος του Νιτσεϊσμού ως έκφραση του αντιυπερβατικού πνεύματος

εμπεριέχεται στον Ιβάν
Δεν αποτελεί έκπληξη πόσο ο Νίτσε συγκλονίστηκε απ' τον Ντοστογιέφσκι1471 διότι
συναισθάνθηκε τον θάνατο της Δύσης, (Abendland) και ταυτόχρονα δεν είχε νοιώσει μέσα
του την βίωση της ορθόδοξης παράδοσης της Ανατολής που θα οδηγούσε στην
(481
λύτρωση
Ο Ιβάν αποτελεί έναν Νίτσε της Ανατολής, έναν άνθρωπο που συγκλονίζεται απ'
το πρόβλημα της αθεΐας και που ζητάει να λύσει το πρόβλημα του όντος 1491 Με τον
Ιεροεξεταστή του πλάθει έναν ανώτερο άνθρωπο ο οποίος προσπαθεί να λυτρώσει τους
ανθρώπους απ' το βάρος της ελευθερίας που ο Χριστός αποκάλυυ,ε
Ο δεύτερος αδελφός, ο Μίτια αποτελεί την παθιασμένη ορθόδοξη απάντηση στον

Ιβάν,150' αλλά ωστόσο εκφράζει μια μορφή συγκλονιστικού πάθους που δεν έχει καταλήξει
ακόμα στην λύτρωση του Αλιόσα
Ο Ιβάν είναι ο «δαίμων της λογικής» του χώρου της τραγικότητας της Ανατολής
511
Θυμίζει το υπέροχο όραμα του Ρασκόλνικωφ στο κάτεργο' όπου βλέπει τα ζωύφια της
λογικής να κυριαρχούν στον κόσμο και να υποκαθιστούν το μυστήριο του πνεύματος με
<5Ζ)
την υπολογιστική λογική των χρηματιστηρίων του μ,εύδους
1451
ΒΛ Μ Μακράκη Οι δυο διαστάσεις της ελευθερίας στην φιλοσοφική και θρησκευτική σκέυ,η του
Ντοστογιέφσκι, Imago 1983 σελ 176-177
1461
Βλ Η Cox Stadt ohne Gott, σελ 45
Ακόμα δες: ΜΦαράντου, Δογματική II Ι, Αθήνα 1977 σελ 458
(47,
Βλ F Nietzsche (Κ Schiechta Nietzsche s Werke II1021)
Ακόμα δες στο Φ Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981 σελ 137-142
m
Βλ Μ Μακράκη ο π σελ 146-147
1491
Ο Αλιόσα θα πει στον Μίτια πως ο Ιβάν δεν ενδιαφέρεται για πλούτη αλλά για να λύσει το νόημα της
OKéynç του (Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ)
1501
Βλ Μ Μακράκη ο π σελ 147 174-175
1511
Επίσης δες J Jones Dostojefski, σελ 201
(52!
Βλ Οκτάβιο Παθ Ο Διάβολος και ο Ιδεολόγος, στο Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 162-163
176
Δεν πρόκειται εδώ μόνο για την ενορατική αίσθηση του ορθού, απ' τον
|53)
Ντοστογιέφσκι, αλλά, πολύ περισσότερο για μια προφητεία
Η προφητεία αυτή είναι η «προφητπα» της ε κ λ ο γ ί κ ε υ σ η ς του σύγχρονου
τεχνολογικού κόσμου, που αρνείται το βίωμα και την έκσταση του βαθύτερου νοήματος της
πνευματικής σφραγίδας του ανθρώπου, αρνείται την οντολογική του ελευθερία Ο «λόγος»
του ανθρώπου ως σφραγίδα ενός πνευματικού όντος, δεν είναι πια απόρροια του δοθέντος
κατ' εικόνα, αλλά απλώς βιολογική δραστηριότητα ενός «λογικού χαρακτήρα» κάθε έμβιου
όντος Ο δαίμων της λογικής και η προφητεία του δαιμονισμού στον Ιβάν, πρέπει να
εξεταστεί εδώ, επειδή εκφράζει την τελευταία εκλεπτυσμένη, «μοντέρνα» εκδοχή του
Σατανικού, το πνεύμα του μηδενισμού που παραμονεύει τον άνθρωπο
(53)
177
6) Q δαίμονας του Ιβάν.

Η νέα απόχρωση του σατανικού
Η παρουσία του δαίμονα ως αρνητικού πνεύματος στον Ιβάν, με την μορφή του
α)
εφιάλτη της διαστρεβλωμένης εικόνας της ιρχής του δεν αποτελεί μόνο ένδειξη της
2
πνευματικής αλλοτρίωσης του εγώ' ' αλλά πρώτιστα παρουσιάζει την σύγχρονη μορφή του
(3)
Δαιμονισμού στην εντελώς πρωτόγνωρη απόχρωση του
Ο Δαίμων του Ιβάν δεν εκφράζεται με κάποια Δαντική παράσταση μεσαιωνικής
41
ζοφερότητας,' αλλά σαν ακραία μορφή δαιμονικής λογικότητας Η επιστήμη, ο θρίαμβος
της μηχανιστικής ερμηνείας της ζωής και η εμπορική συναλλαγή τής χρηματιστηριακής
λογικής του κόσμου βρίσκονται εντός του
Είναι ένας δαίμων με ημίΐ)ηλο, τζέντλεμαν,151 και για την δομή του εαυτού αποτελεί
την λογική ταυτότητα του υ,έματος του Ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος ενδύεται το
ι^μα του είναι συμβολικά το κοστούμι του Δαίμονα του Ιβάν Η έκφανση του αντίθεου
πνεύματος παρουσιάζεται με δύο μορφές α) Είτε ως υποστασιοποίηση της πεμπτουσίας της
άρνησης ως αντίρροπη δύναμη στο κέντρο της πνευματικής οντότητας του εγώ, είτε β) ως
ταυτότητα πια της οικειοποιούμενης διάσπασης στον χώρο του εξωτερικού κόσμου και
στον σταδιακό εκμηδενισμό του
Οταν ο Ιβάν θα πει στον δαίμονα πως είνα· η διαστρέβλωση του ίδιου του εαυτού
του, η κακή του μορφή,'61 εκείνος θα απαντήσει πως είναι «τιμή του που οι σκέυ,εις τους
συναντιόνται» |7)
Μ' αυτό τον τρόπο τονίζεται απ' τον Ντοστογιέφσκι πως ο τεμαχισμός του εγώ είναι
η εσωτερίκευση του διασπαστικού εγώ του κακού, το οποίο οικειοποιείται τις διαθέσεις και
την θέληση του υποκειμένου ως δικά του
Αυτή η ταύτιση είναι η ταυτότητα της ανελευθερίας, το εσωτερικό ι^έμα στην
αντικειμενική του διάσταση με το οποίο εκφράζεται η ουσιαστική υπόσταση του κακού
111
Ακόμα δες Janko Lavrin, Dostojefski, Rowohlt 1973, σελ 135
121
Βλ RLauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 426
131
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, AK σελ 777-797
Ακόμα δες: R Lauth, ο π, σελ 425
(41
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 113
Ακόμα δες R Guardini, Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 164 176
151
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι AK, σελ 778
161
Δες επίσης R Guardini, Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 169
171
Αυτή είναι η ταυτότητα του εαυτού στον Δαιμονισμό
Δες S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 70
178
Ο Δαίμονας, Λοιπόν, στην σύγχρονη έκφραση του ως προσωπείο της άρνησης δεν
αποτελεί μια τρομαχτική μορφή μεσαιωνικής κόλασης, παρά την ίδια τη.; θριαμβευτική
εικόνα της λογικής 181 Αυτή η λογική μέσα στον απόλυτο εγωισμό της, καταλήγει στον
ορυμαγδό της άρνησης της συνείδησης, στην άρνηση του βιώματος του πνεύματος της
Ενσάρκωσης
Η λογική του σατανικού αρνείται αυτή την συνείδηση, και ταυτόχρονα ως

(ψυχολογική έκφραση παρουσιάζεται μέσα στις πιο διαστρεβλωμένες και αρρωστημένες
μορφές του εαυτού, τις οποίες και υποστασιοποιεί σε λογικές παραστάσεις Ολη την
(ψευδεπίγραφη, φαντασιόπληκτη εικόνα της ύπαρξης που έχει προκύμ,ει από τη διάσπαση
την οδηγεί μέχρι τα έσχατα ώστε τελικά να καταστρέμ,ει την ίδια την ιψυχή του υποκειμένου
Ο ίδιος ο Ιβάν Θα πει στον διάβολο πως «δεν είσαι ε σ ύ παρά ε γ ώ που μιλάει
Είσαι η διαστρεβλωμένη εικόνα του εαυτού μου, όλες μου οι κακές μου σκέΐ)εις»19) Εάν το
εγώ, ως εαυτός δεν είναι παρά συσχετισμός που τίθεται από κάποιο τρίτο, και άρα υπάρχει
ως εγώ μονάχα ως αναπαράσταση της κοινωνίας με το θεό στα έγκατα του εαυτού, όμοια ο
εαυτός μπορεί να κυριαρχηθεί κι απ' την αναπαράσταση της κοινωνίας του αρνητικού
πνεύματος, και να 'ναι μέσα του η αναπαράσταση της δ ι ά σ π α σ η ς !
Εδώ προβάλλει η εγκαθίδρυση του φαινομένου της ανελευθερίας (Unfreiheit) όχι

ως φαινομένου της ελευθερίας, αλλά ως ουσίας της1101 Ενώ δηλ η ανελευθερία είναι ένα
φαινόμενο της ελευθερίας,1111 το δαιμονικό ενώ θάπρεπε να μην θέλει την ελευθερία, κατή
βάθος δεν μπορεί να θέλει ούτε την ανελευθερία, στο βαθμό που αυτή είναι απλώς ένα
m
φαινόμενο της ελευθερίας
Έτσι, για να την θέλει, μετατρέπει την ελευθερία σε ανελευθερία, και την
ανελευθερία σε ελευθερία, και δεν εξάγει την ανελευθερία απ' την ελευθερία, αλλά την
ελευθερία απ' την ανελευθερία!"31 Το υποκείμενο, στού οποίου τα απύθμενα βάθη
συντελείται η διαλεκτική αυτή, επειδή γνωρίζει την άντληση της συνείδησης απ' την θυσία,
όσο κι αν διατηρεί την ανελευθερία, την στιγμή που το κακό του υπαγορεύει την
ανελευθερία ως ελευθερία, συνειδητοποιεί ότι η ανελευθερία του είναι πραγματική
σκλάβωση, απ' την αίσθηση μη-ευτυχίας και πλήρωσης αυτής της ανελεύθερης
(8)
ΒΛ Οκτά6ιο Παθ Ο Διάβολος και ο Ιδεολόγος στο Ευθύνη 1981, σελ
Ακόμα δες: Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, ozh 113
Επίσης δες Α Κλίμωβ Η ανέφικτη λαλιά, Ευθύνη 1981 σεΛ 62
(91
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ σεΛ 779
1101
ΒΛ MTheunissen, Der BegriffErnst bei Kierkegaard, σελ 156
(11)
Στο ίδιο
1121
1131
ΒΛ S Kierkegaard Der Begriff Angst σεΛ 143-149 (IV 405-IV410) ειδικά το κεφάΛαιο για την
pneumatische verlust der Freiheit
179
ελευθερίας Ο διχαστικός αυτός καθορισμός χάνει την σωστή επαφή με την εξωτερικότητα,
και οδηγείται στην απώλεια της ορδής ερμηνείας του εξωτερικού κόσμου1141 Η βεβαιότητα
(Gewissheit) της ταυτότητας του εγώ δεν είναι πια η σχέση της Αλήθειας με τον εαυτό της15
αλλά η διαστρεβλωμένη συσχέτιση του υ,έματος με την αναληθή σχέση που έχει το μ,έμα
με τον μ,ευτικο κόσμο που έχει δημιουργήσει
Μ' αυτόν τον τρόπο η ι^υχολογία ενώνεται με την εξωτερική υπόσταση του κακού
σε μια αδιάσπαστη ενότητα1151 Δεν αποτελεί η ίδια ένα καθαυτό υ,υχολογικό φαινόμενο,
παρά εκφράζει την αποτύπωση της αμαρτίας στον χώρο του εσωτερικού πυρήνα της
ύπαρξης
« - Ούτε για μια στιγμή δεν σε θεωρώ για κάτι το χειροπιαστό, ξεφώνησε
κάπως μανιασμένα μάλιστα ο Ιβάν
- Είσαι y έ μ α , είσαι η α ρ ρ ώ σ τ ε ι α μου, είσαι φάντασμα Δεν ξέρω με τι
τρόπο να σε εξολοθρέυ,ω και βλέπω πως είναι ανάγκη να υποφέρω για
κάμποσο καιρό Είσαι η π α ρ α ί σ θ η σ η μου Είσαι η ενσάρκωση του
εαυτού μου ή μάλλον μιας μονάχα πλευράς μου των σ κ έ y ε ω ν μου και
των συναισθημάτων μου, μονάχα των πιο β ρ ω μ ε ρ ώ ν και των πιο
α ν ο ή τ ω ν ! Απ' αυτή την anoyn θα μπορούσες μάλιστα να μου κινήσεις
το ενδιαφέρον, αν είχα φυσικό καιρό να χάνω μαζί σου »(16)
Η συνείδηση δεν είναι πια απόρροια του κατ' εικόνα αλλά είναι ένα φάντασμα μιας
πpóλnynς που ανήκει στην ιστορία του ανθρώπινου γένους
Η πεποίθηση της συνειδήσεως εκβάλλεται έτσι στον χώρο της
πpóλnynς ή της συνήθειας, και θεωρείται ένα κακέχτυπο του φόβου του ανθρώπου
μπροστά στην μη-λογική αντιμετώπιση των προβλημάτων,1171 είναι ένα μυθολογικό
κακέκτυπο του ανθρώπου μπροστά στο φόβο του θανάτου
Ο διάβολος του Ιβάν οδηγεί στο απόλυτο σκεπτικισμό για την αντικειμενική
υπόσταση της Αλήθειας Οδηγεί τον Ιβάν να nrcrréyet πως το καλό και το κακό δεν
υπάρχουν στην πραγματικότητα
(141
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 778,798
1151
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 116-122 (IV 382-386)
Ακόμα δες: R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 425-426
Δες επίσης: R Guardini, Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk, σελ 174-175
(16)
Φ Ντοστογιέφσκι, AK σελ 780
1171
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι AK σελ 788
180
Αυτό οδηγεί σ' ένα Νιτσεϊκό πρότυπο μιας «Jenseits Gut und Bcfse» (πέραν νου
Καλού και του Κακού) ηθικής™ Ηδη στον Nietzsche, όπως και στον Ι6άν, η άρνηση της
ελευθερίας του πνεύματος και κατά συνέπεια η άρνηση του θεού, δεν είναι απλώς μια
θεωρητική διαπίστωση, αλλά η με έργο θεοποίηση του μηδενός Το κενό που
δημιουργείται απ' την απουσία του θεού καταλαμβάνει μια ενδοκοσμική δύναμη
υπεράνθρωπου, ο οποίος προσπαθεί να υπερκεράσει την ανατροπή όλων των αξιών
(Umwertung aller Werte), πλάθοντας μια ανώτερη εγωιστική θέληση
Ο Guardini πιστεύει, πως το σατανικό δεν είναι τίποτα άλλο παρά η σχετικοποίηση
της ηθικής απόλυτα συνυφασμένη με την κακή θέληση (bòsen Willen)|19)
Η ελευθερία εμπεριέχει το κακό στην δυνατότητα της, έχοντας μέσα της την
εκλογή της διάκρισης Εμπεριέχοντας το, όμως, παράγει πόνο ως έκφραση της συνέπειας
του Μέσα στον πόνο όμως, σύμφωνα με την ίδια συνέπεια, «κατακαίεται το κακό»
(Μπερντιάεφ) Η δυνατότητα της λύτρωσης είναι ακριβώς η δυνατότητα της ελευθερίας
μέσω του πόνου, ο οποίος μόνο αυτός μπορεί να μετατρέυ,ει την πραγματικότητα σε σάρκα!
Το κακό μετατρέπει αυτή την δυνατότητα του πόνου, - διότι γνωρίζει ότι αυτή προάγεται
και πηγάζει απ' την λυτρωτική δύναμη της ενσάρκωσης, - σε αυτοδιχαστική δύναμη, σε
διασπαστική ενέργεια στο κέντρο της συγκρότησης του υποκειμένου
Ετσι η συνείδηση του πόνου δεν μπορεί να οδηγηθεί στην υπέρβαση και το βάρος
του σταυρού και μετατρέπεται σε αυτοκαταστροφή Ο Μπερντιάεφ γράφει
"Η ελευθερία του ανθρώπινου πνεύματος σημαίνει την ελευθερία του κακού
και όχι μόνο του καλού Και αυτή η ελευθερία του κακού οδηγεί στην
αντίσταση κατά της ίδιας της ελευθερίας του πνεύματος Η δίχως φραγμούς
αυθαίρετη βούληση είναι εκείνη που α ρ ν ε ί τ α ι και καταστρέφει την
ελευθερία που παρουσιάζεται σαν βάρος, σταυρός, σαν δρόμος της
οδύνης" 120 '
Ο Δαίμων του Ιβάν προβλέπει αυτή την τρομερή μεταστροφή που αντιστρέφει το
εξωτερικό βάσανο των τύυ,εων μέσα στην καρδιά μιας αυτόνομης υπεροπτικής συνείδησης
(18)
F Nietzsche, Jenseits Gut und Böse, Κ Schlechta, III München 1966
ll9)
Βλ R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 173
Πάνω σ αυτό το δέμα πάλι 8α παραπέμΐ)ω στο έξοχο μικρό δοκίμιο του Πα8 «Ο διάβολος και ο ιδεολόγος»
Δες Οκτάβιο Πα8 Ο Διάβολος και ο ιδεολόγος, Ευθύνη 1981, σελ 161-163
1201
181
«Τι βασανιστήρια, Αχ, μην τα ρωτάς πρώτα ήταν έτσι κι έτσι, μα είναι σε
πέραση τα ηθικά βασανιστήρια, οι «τ ύ y ε ι ς σ υ ν ε : δ ή σ ε ω ς » κι όλες
αυτές οι ανοησίες Κι αυτό δα από σας το πήραμε, απ' την «εξημέρωση των
ηθών» σας Ε, Λοιπόν ποιος κέρδισε, Κέρδισαν μονάχα οι ασυνείδητοι, γιατί
τι TUyeiç συνείδησης μπορεί νάχει ένας που δεν έχει καθόλου συνείδηση,
Αντίθετα την έπαθαν οι καθωσπρέπει άνθρωποι που είχαν ακόμα
συνείδηση και τ ι μ ή Αυτό θα πει να κάνεις μεταρρυθμίσεις σε
απροετοίμαστο έδαφος και μάλιστα αντιγραμμένες από ξένα συστήματα, -
μονάχα βλάβη είναι! Το π α λ ι ό πυρ το ε ξ ώ τ ε ρ ο θάταν
(21)
καλύτερα !
Η ειρωνεία και η ανία (Langeweile) αποτελούν τα όπλα αυτής της ανύπαρκτης σε

βαθύτητα συνείδησης, που ικανοποιεί μόνο το εγώ της
Ο Δαίμων του Ιβάν, οδηγείται στο μ ι κ ρ ο α σ τ ι κ ό τ ί π ο τ α και εκφράζει τον
ιδιόμορφο μηδενισμό, που δεν ενδιαφέρεται για τίποτα άλλο παρά για την στείρα
συμβατικότητα της πλαδαρότητας,122 μιας πλαδαρότητας που εγκαινιάζει την πεζότητα μιας
ανύπαρκτης από πάθος και θριαμβευτικής έξαρσης της πίστης, ζωής
Ο Μπερντιάεφ υπέροχα θα γράυ,ει
«Ο Διάβολος κατά τον Ντοστογιέφσκι δεν είναι ο ελκυστικός και ωραίος

δαίμων που εμφανίζεται με φλογοβόλες λάμυ,εις, με αστραπές και βροντές
και με φτερούγες από φλόγα Είναι ένας κ ο ι ν ό ς και πρόστυχος
τζέντλεμαν, με y υ χ ή δούλου που θέλει να ενσαρκωθεί στις πιο
πλαδαρές γήινες μορφές Είναι το πνεύμα του μηδενισμού, που
παραμονεύει πάντοτε τον άνθρωπο»123'
Η διαλεκτική αυτή του Spalt-ich (την οποία ο Lauth θα θεωρήσει ότι αποτελεί το
κέντρο της ουσίας του δαιμονισμού)1241 αποκορυφώνεται σε μια τεχνική του σατανικού να
1211
Φ Ντοστογιέφσκι Αδελφοί Καραμαζώφ, σελ 788
1221
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ο π σελ 782
Ακόμα δες: R Guardini, Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 174
{Du bist gar Kein Übermensch Du bist ein gewohnlicher Sterblicher)
1231
Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, ozh 113
<24)
Βλ R Lauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 425 Γενικά δες το κεφάλαιο: «Das Satanische und das
Paradiesche im Menschen» (Σελ 423-430)
182
αντιστρατεύεται κάδε στιγμή την ίδια την ενότητα του υποκειμένου, και στην
συνέχεια να αντιστρατεύεται και την ίδια την διάσπαση 125)
Αυτό, όπως 8α απεικονισθεί έξοχα απ' τον Ντοστογιέφσκι, αποτελεί τις
ομοιοπαθητικές δόσεις της απιστίας, οι οποίες, μέσα στο κέντρο της πίστης, είναι ίσως πιο
ισχυρότερες1261 απ' την ίδια την απιστία καθαυτό
Στην συμβολική του «λογική» ο δαίμονας του Ιβάν, περιγράφοντας την μέθοδο με
την οποία διαβρώνει την υ,υχική ενότητα του Ιβάν θα αναπαραστήσει αυτήν την διαλεκτική
των διαδοχικών διχασμών με εξαιρετικά υπολογιστικό τρόπο
«Η α μ φ ι β ο λ ί α , η α ν η σ υ χ ί α , η π ά λ η της π ί σ τ η ς με την
απιστία - είναι κάποτε ένα τέτοιο Qaaavo για έναν άνθρωπο με
συνείδηση, να σαν και εσένα, - που καλύτερα να πάει να κρεμαστεί κανείς
Εγώ ίσα-ίσα ξέροντας πως πιστεύεις σε μένα μια σταλίτσα σου υπέβαλα μια
κάποια δ υ σ π ι σ τ ί α , λέγοντας σου αυτό το ανέκδοτο Σε πηγαίνω
δ ι α δ ο χ ι κ ά απ' την π ί σ τ η στην α π ι σ τ ί α και έχω τον σκοπό μου
κάνοντας το αυτό! Καινούργια μέθοδος βλέπεις Γιατί όταν χάσεις την πίστη
σε μένα, τ ό τ ε ακριβώς θα αρχίσεις να με βεβαιώνεις
καταπρόσωπο πως δεν είμαι όνειρο, μα ότι υπάρχω
πραγματικά, σέ-ξέρω καλά εγώ Τότε είναι που θα πετύχω τον σκοπό μου! Κι
ο σκοπός μου είναι ευγενικός Θα ρίξω μέσα σου ένα μικρούτσικο σπόρο
πίστης κι απ' αυτόν θα φυτρώσει μια δρυς, μια δρυς που εσύ καθισμένος
πάνω σ' αυτήν θα θελήσεις να γίνεις πάτερ αναχωρητής και γυνή
271
άμορφος»'
1281
Με αυτόν τον τρόπο αυτή η Ησουΐτικη λογική οδηγεί στην πεμπτουσία της
άρνησης Το ζωύφιο του μυαλού, είναι μια πολύ πιο λεπτεπίλεπτη τεχνική της δύναμης του
κακού Εκεί το σατανικό οικειοποιείται τις πιο κακές και υποχθόνιες σκέιιεις του
υποκειμένου και συνθλίβει την ενότητα της συνείδησης
Ο δαίμονας του Ιβάν είναι το εκλεπτυσμένο κακό, είναι η ίδια η τρομαχτική
θεώρηση του ονείρου του Ρασκόλνικωφ στο κάτεργο Πριν τον Ιβάν, στο τέλος του
1251
Ακόμα δες: Ν Μπερντιάεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, αέλ 112
1261
Δες ακόμα: Janko Lavrin Dostojefski, Rowohtl 1993 σελ 136
1271
Φ Ντοστογιέφσκι, ο π σελ 790
(28)
183
«Εγκλήματος και Τιμωρίας» ο Ντοστογιέφσκι, μας έχει δείξει την εντελώς σύγχρονη
μορφή του εκλογικευμένου μηδενισμού της υπόστασης του κακού
" Εβλεπε στον άρρωστο ύπνο του πως τάχα όλος ο κόσμος είχε
καταδικαστεί να πεθάνει εξαιτίας μιας τρομερής και ανήκουστης αρρώστιας
που ερχόταν από τα βάθη της Ασίας και κατέκλυζε την Ευρώπη Κάποιοι
καινούργιοι βάκιλλοι προσβάλλανε το σώμα του ανθρώπου Οι
6 ά κ ι λ λ ο ι όμως αυτοί ήταν π ν ε ύ μ α τ α που ε ί χ α ν λ ο γ ι κ ό και
θέληση Ποτέ όμως οι άνθρωποι δεν πίστεμ,αν τόσο μυαλωμένο τον
εαυτό τους όσο αυτοί οι προσβλημένοι απ' την αρρώστια!'29'"
Ο Ιβάν παρότι γνωρίζει την αλήθεια (πως ο αδελφός του ο Μίτια δεν είναι
δολοφόνος, παρά ο Σμερντιάκωφ) δεν πηγαίνει στο δικαστήριο με τόλμη, παρά διχασμένος
από μία Βασανιστική εσωτερική αντίφαση(301
Θέλει να διαδηλώσει την αλήθεια, μα δεν τα καταφέρνει και ο εαυτός του διχάζεται
γι' ακόμα μια φορά
Η απελπισία του είναι αγωνία για το καλό,(31) είναι ελευθερία που θέλει να αποκοπεί
απ' το υ,έμα, αλλά που ταυτόχρονα δεν μπορεί να αποδεχθεί το τίμημα της ενσάρκωσης
Τ ί π ο τ α δεν εκφράζει τον φόβο του σατανικού όσο η έκφραση της θ υ σ ί α ς !(32)
« Η αλήθεια για την ζωή και την απολύτρωση από το κακό βρίσκεται στην
σταυρική θυσία και στην ανάσταση του Χριστού Ο θάνατος και αυτός
συντρίβεται με το αίμα της θυσίας Το μυθικό αρχέτυπο της θυσίας αποκτά
νέο περιεχόμενο θυσία εδώ σημαίνει παθήματα, ν ί κ η κ α τ ά του
133
μ η δ ε ν ό ς και μεταμορφωτική τελείωση» '
Η τελευταία, επομένως, απόπειρα του σατανικού, είναι να νικήσει αυτή την θυσία,
m
να την μετατρέυ,ει, και να την αλλοιώσει σε άρνηση του πραγματικού νοήματος της
(29,
Φ Ντοστογιέφσκι, ET, ΠΙ, σελ 181
(30,
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, σελ 838
(31)
Βλ S Kierkegaard Der BegriffAngst, σελ 122-129 (IV 387-393)
Να γιατί ο Ιβάν είναι ερμητικός, γιατί ποθεί την εκούσια εξωτερίκευση την οποία δεν μπορεί να κατορθώσει
(σελ 127)
|32)
Βλ Μ Theunissen Der BegriffErnst bei Kierkegaard, σελ 54
Δες επίσης: Ν Ματσούκα, Το πρόβλημα του κακού, Θεσσαλονίκη 1992, σελ 274-275
1331
|34)
Βλ ΝΜπερδιάγιεφ,οπ,σελ 210-211
184
Ο Ι6άν, πηγαίνοντας στο δικαστήριο θα οδηγηθεί στην ακραία σύγκρουση με τον

εαυτό του Δεν πιστεύει πως υπάρχει συνείδηση, μα ταυτόχρονα με απόλυτη συνείδηση
πρέπει να οδηγηθεί στην τόλμη :ου(351 Εμπεριέχε 1 έτσι εντός του την αντίφαση Γνωρίζει ότι
έχει σκοτώσει τον πατέρα, δηλαδή τον δωρητή της ζωής μέσα του και προσπαθεί με την
αυτοθυσία του να τον υποκαταστήσει στο πρόσωπο του Υιού
Η δαιμονική λογική του σατανικού είναι η απολυτοποίηση της ζωής ως καθαυτό
απολυτότητας πάνω απ' την αγάπη Μ' αυτό τον τρόπο ο μοντέρνος άνθρωπος θα
απολυτοποιήσει την έννοια του βιοπορισμού Ο άνθρωπος θα θελήσει να άρει τις ηθικές
αρχές και θα έχει το δικαίωμα να αποκτήσει τα πάντα χωρίς κανένα φραγμό , 3 6 ) Η
ιΐυχολογία λοιπόν διογκώνεται και αποκτά κοινωνική υπόσταση Η διαστρέβλωση της
υ,υχικής ενότητας και συνοχής του ατομικού εγώ γίνεται διαστρέβλωση και ολόκληρων
κοινωνιών, γίνεται η βαθιά τους πεποίθηση στην απόλυτη κατάκτηση αντί για την ι/υχική
συνένωση όλων των ανθρώπων που εκφράζεται στο κέντρο της καρδιάς του αμνού
Ο Δαίμων του Ιβάν εκφράζει μέσα σε αδρές γραμμές όλο το πνεύμα του σύγχρονου
μηδενισμού
«Ω, αγαπώ τα ονειροπολήματα των φλογερών νεαρών φίλων μου που

δονούνται από τη ôiya της ζωής!
«Εκείνοι οι καινούργιοι άνθρωποι», έλεγες την περασμένη άνοιξη όταν
ετοιμαζόσουν νάρθεις εδώ, «έχουν σ κ ο π ό να τα γ κ ρ ε μ ί σ ο υ ν όλα
και ν' αρχίσουν απ' την α ν θ ρ ω π ο φ α γ ί α Οι ανόητοι δεν με ρώτησαν
εμένα! Κατά την γνώμη μου δε χρειάζεται καν να γκρεμίσουν τίποτα, μα
πρέπει μονάχα να γκρεμιστεί η ιδέα περί Θ ε ο ύ μέσα στην
ανθρωπότητα Να από που θάπρεπε ν' αρχίσουμε! Απ' αυτό, απ' αυτό
πρέπει ν' αρχίσει κανείς - ω τυφλοί, που δεν γροικάτε τίποτα! Όταν μια φορά
η ανθρωπότητα θ ' απαρνηθεί το Θεό, τότε από μόνη της,
χωρίς ανθρωποφαγία, θα καταρρεύσει όλη η προηγούμενη
κοσμοθεωρία και το σ π ο υ δ α ι ό τ ε ρ ο , όλη η παλαιά ηθική και
δα πραγματοποιηθεί το καινούργιο! Οι άνθρωποι θα ενωθούν για να τα
πάρουν όλα απ' τη ζωή, όλα όσα μπορεί να τους δώσει, μα οπωσδήποτε για
την ευτυχία και τη χαρά σ' αυτόν εδώ τον κόσμο Ο άνθρωπος θ' ανυΐ|ωθεί
1351
Δες: Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ σελ 788 Ειδικά για την προσπάδεια του Σατανικού να απεμπολήσει την
συνείδηση απ τον χώρο του πνεύματος
(36)
185
με το πνεύμα της θ ε ϊ κ ή ς , τ ι τ ά ν ι α ς περηφάνειας και δα

(37)
εμφανιστείοάνθρωηος - Θεός
Η έννοια του διαβολικού, μ' αυτόν τον τρόπο, αποκτά μια ιδεολογική διάσταση Τα
πάντα επιτρέπονται όταν δεν υπάρχει δεός Γιατί αν η ζωή ως τέτοια είναι το παν, γιατί να
μην αντλήσει κανείς απ' την ζωή τα πάντα χωρίς φραγμό, αφού αυτό είναι το πρωταρχικό
«οντολογικό» κριτήριο της ύπαρξης, Η απολυτοποίηση της ζωής χωρίι, θεό είναι ο δάνατος
του δεού
Είναι ο ξεπεσμός του υπερφυσικού και ο σφετερισμός της φωνής του ανδρώπου
m
από κάτι άλλο, από κάτι που κατακτά την έννοια του προσώπου
Ο Ιβάν, παρότι μέσα του έχει την θυσία της αγάπης, θέλει να επιστρέΐ)ει το
εισιτήριο του στο θεό που αποδέχεται τον πόνο των μικρών παιδιών Ταυτόχρονα ο ίδιος
έχει την συνείδηση της ελευθερίας, ακριβώς ως συνείδηση του καλού, εφόσον ελευθερία
,391
είναι ακριβώς η δ υ ν α τ ό τ η τ α της δ ι ά κ ρ ι σ η ς
Ο εσωτερικός διχασμός του θα εκλογικευτεί στην μορφή ενός δαίμονα της λογικής
που σπέρνοντας μέσα του τον σ κ ό λ ο π α της α μ φ ι β ο λ ί α ς , τον οδηγεί στα όρια της
παραφροσύνης Γι' αυτό ακριβώς ο Ιβάν επιχειρεί με μια απεγνωσμένη προσπάθεια να
προσφέρει τον εαυτό του θυσία στο δικαστήριο, ο δαιμονισμός του όμως μεταβάλλει το
μεγαλείο της ελευθερίας του σε υστερία και σε εσωτερική εξουθένωση (401
Ο Δαίμονας δεν είναι το φανταστικό, παρά η απόλυτη «αλήθεια» της ενσάρκωσης

του κακού στην αντικειμενικότητα1411, είναι η κατεξοχήν υποστασιοποιημένη
πραγματικότητα του
Πάνω στην κυριαρχία του διαφαίνεται ολόκληρη η διαδρομή των αρχέγονων

στιγμών του ανθρώπου Μα η κυριότερη μορφή του μοντέρνου σατανικού (που ο
Ντοστογιέφσκι υπέροχα θα περιγράυει) είναι η διαμόρφωση μιας γεωμετρικής κοινωνίας
1371
(3δ|
Βλ Οκτάβιο Πα8 Ο Διάβολος και ο ιδεολόγος στο Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981 σελ 161
Ο ξεπεσμός της οντολογίας του πνεύματος σε ιδεολογία ή υφολογία είναι μια ακόμα μορφή πεζότητας
(Nüchternheit), με την πιο 6α8ιά έννοια του τελευταίου όρου
Για την πεζότητα δες:
MTheunissen Der Begriff Ernst beiKierkegaard σελ 97-99
1391
Βλ Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 81
(Η ónoyn φυσικά αυτή ανάγεται στον Αυγουστίνο Augustini Contra Duas Epistulas Pelagianorum ad
Bonif acium Papam I 2 s (PL 4 4 552)
(40)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι AK σελ 839-840
(41)
Σ τ ο ί δ 1 0 σελ 794-795
186
απόλυτα συστηματοποιημένης με υπολογιστικό τρόπο η οποία μεταβάλλει την διάσταση

της ύπαρξης σ' έναν αστρικό πίνακα, σ' ένα μαθηματικό τρίγωνο(42)
Η διαλεκτική της ιδεολογίας νικάει την ενσαρκωμένη ζωή και η πεμπτουσία της
άρνησης νικάει εξίσου το μεγαλείο της ύπαρξης ως έκφρασης της σφραγίδας του
πνεύματος στον άνθρωπο
Η κορύφωση της διαλεκτικής της άρνησης του ενσαρκωμένου Χριστού θα
εκφραστεί στο πρόβλημα του μεγάλου Ιεροεξεταστή, που αποτελεί και το κλειδί της
φιλοσοφικής κοσμοθεωρίας του Ντοστογιεφσκικού έργου(43)
1421
ΒΛ Οκτάβιο Πά8 ό π σελ 163
(43)
Βλ R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 129-145
Δες επίσης: Ντ Λώρεντς, Ο μεγάλος ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι, στο: Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981, σελ
65-77 Ακόμα: Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 199-218
187
y) Q μεγάλος ιεροείεταστής. Η απελπισία

ως αδυνατότητα ανταπάντησης των τριών
πειρασμών της ερήμου
Το πρόβλημα του Μεγάλου Ιεροεξεταστή είναι η συμπύκνωση, η αποκορύφωση,

και τελικά η ανώτερη μορφή αναπαράστασης του βασικού πνευματικού μυστηρίου του
προβλήματος της ύπαρξης m
Ο Μπερντιάεφ γράφει πως πρόκειται για «το στεφάνωμα της διαλεκτικής των ιδεών
του Ντοστογιέφσκι»,121 για την απάντηση του Χριστού μπροστά στο «δυσβάσταχτο βάρος
της ελευθερίας και της ευθύνης»13)
Κάδε άνθρωπος αναπαριστά και ενσαρκώνει στον εαυτό του την ί δ ι α μορφή
πειρασμών που δέχεται ο Χριστός στην έρημο Ο ίδιος ως πνευματική οντότητα πρέπει να
ανασυστήσει πάνω του την αναπαράσταση της πάσχουσας μορφής της ελευθερίας Μόνο
που πρέπει τώρα να δει αυτή την μεταφυσική σύγκρουση στις δικές του δομές ύπαρξης,
στην δικιά του αναπόφευκτη εκλογή
Την αναπαράγει πράττοντας με υπευθυνότητα την ανώτερη κλήση του με απόλυτη
συνείδηση της πνευματικής του φύσης
Οικειοποιούμενος στα βάθη και στα μύχια της ύπαρξης του την εκλογή αυτή,
πρέπει να διαλέξει αν θα εκλέξει
α) το υποχρεωτικό θαύμα στην θέση της ελευθερίας'41
6) αν θα αποδεχθεί την εγκατάσταση της δύναμης στην θέση της θυσίας και
της αγάπης και
γ) αν θα τοποθετήσει την εξουσία και το χρήμα, πάνω απ' το πραγματικό
νόημα της ζωής (δ)
Η1
Βλ Β Rosanov, The Legendofthe grandInquisitor Gornell University, 1972, σελ 127-131
Ακόμα δες: R Lauth, ο π, σελ 302-310
Επίσης: R Guardini, ο π, σελ 130-144
Ακόμα: Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 199-224
Απ τα καλύτερα κείμενα στα ελληνικά: ΝτΛώρεντς, Ο μεγάλος ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι, στο:
Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 65-77
Επίσης: Μ Μακράκη, Οι δύο διαστάσεις της ελευθερίας στην φιλοσοφική και θρησκευτική σκέμη του
Ντοστογιέφσκι, Imago 1983 σελ 231-238
121
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ, ό π, σελ 199
(3)
Ό π σελ 202
(4)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ, σελ 323
151
Βλ Β Rosahov, The legend of the grand Inquisitor, σελ 132-133
Ακόμα δες: Janko Lavrin, Dostojefski, Rovohlt V9 63, σελ 139-141
188
161
Ο μεγάλος ιεροεξεταστής αντιπαραθέτει στον Χριστό το αντίδεο πνεύμα
Συνειδητοποιώντας βαθιά πως ο δρόμος της ελευθερίας είναι δύσκολος, οδυνηρός,
τραγικός, προσπαθεί ηθελημένα να απαλλάξει τον άνθρωπο από το κοπιαστικό φορτίο της
171
πνευματικής εκλογής του Στηριζόμενος πάνω στην αναπόδραστη αναγκαιότητα των
81
υλικών δομών της ύπαρξης,' προσφέρει αβίαστα στον άνθρωπο την απελευθέρωση απ' το
μεγαλείο της συνείδησης του, δωρίζοντας του ταυτόχρονα απλόχερα τα «αγαθά» των
υλικών δομών αυτών, για να απεμπολήσει απ' αυτόν τον αγώνα του καθ' ομοίωσίν του
Το βασικό νόημα της Ιβανικής διήγησης του «μεγάλου Ιεροεξεταστή» είναι η
ανταπάντηση της ανθρώπινης ύπαρξης μπροστά στους τρεις αδυσώπητους πειρασμούς,
αυτούς που σκιαγραφούν την τραγωδία του ανθρώπου'91
Μπορεί άραγε ο άνθρωπος να ανταπαντήσει στο θαύμα, το μυστήριο και την
εξουσία, διατηρώντας το ανεκτίμητο δώρο της θείας-ελευθερίας του,
Ο Ιβάν, με το στόμα του μεγάλου Ιεροεξεταστή, απαντά αρνητικά και επιχειρεί να
ανακαλύυ,ει άλλους δρόμους μακριά απ' τις οδούς της θείας ζωής για να επιτύχει την
κοσμική λύτρωση του ανθρώπου<101
Ο «μεγάλος Ιεροεξεταστής» υποκαθιστά τον Χριστό, και επιχειρεί να
α ν τ ι κ α τ α σ τ ή σ ε ι την επουράνια ελευθερία με την γήινη ευτυχία(11)
Η βασική αιτία της απελπισίας του Ιβάν μπορεί να οριστεί ως
η !με κάθε τρόπο α π ό π ε ι ρ α του ανθρώπου να
απεμπολήσει μέσα στην δεδομένη αδυναμία της
περατότητας του το μυστήριο της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς "2)
Τα τρία τρομαχτικά βάρη της ελευθερίας αυτής εκφράζονται ως εξής
Η πρώτη μορφή πειρασμού είναι η μετατροπή των λίθων σε άρτους'131
Σημαίνει συμβολικά την αντικατάσταση του πνεύματος με την υλική ύπαρξη
Κάθε άνθρωπος έχει βρεθεί μπροστά στον διχασμό να διαλέξει την θυσία της
αγάπης, την ανώτερη μορφή πνεύματος ή την βιοποριστική δομή ύπαρξης Η ζωή της
α γ ά π η ς είναι η κορώνα της ύπαρξης1141 είναι το θαύμα του πνεύματος και εκείνο που
161
171
Ό π σελ 201
(81
RLauth όπ σελ 304
191
ΒΛ Ολη την αιτιολογία του μεγάλου Ιεροεξεταστή Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ σελ 325-326
(10
' Βλ Ν Μπερδιάγιεφ, ό η σελ 200-208
1111
Δες RLauth,ón σελ 304
1121
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ σελ 328-329
Ακόμα: Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 237
Ακόμα δες: R Lauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 301
1131
1141
Βλ R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 405-415
189
δίνει νόημα στο κέντρο του μυστηρίου της ζωής | 1 5 ) Η αγάπη όμως δεν μπορεί να αγοράσει
την ζωή παρά μονάχα ως σύγκρουση με την αναλήθεια του εμπορίου (16)
Η μεταπτωτική κατάσταση υποκατέστησε την θεία ζωή της αγάπης σε εργασία για
την αγορά των προϊόντων του κόσμου
Η αλλοτρίωση της ύπαρξης μετέβαλλε την αγορά του υποκειμένου όχι σε Θαύμα
της απαλλοτρίωσης του, (κάτι που 8α νικούσε ακόμα και την Μαρξιστική εκδοχή), αλλά σε
κατάκτηση του από την αγορά του χρήματος Προτιμά, λοιπόν, ο άνθρωπος την δουλειά,
που δα του προσφέρει την βρώση, προτιμά τις αναπόφευκτες ανάγκες της
καθημερινότητας, παρά το θαύμα της ελευθερίας, που με την θεία αγάπη μπορεί να πλάσει
τον «ουράνιο άρτο»117>
Η μεταπτωτική κατάσταση εκφράζεται εδώ σε όλο το αποκορύφωμα της!
Άρτος (συμβολικά στο παράδειγμα του Ντοστογιέφσκι) είναι η ζ ω ή π ά ν ω απ'
την α γ ά π η , είναι η υποκατάσταση της ελευθερίας του πνεύματος με την ζωή των
αγαθών, των ηδονών και του κρίκου εργασίας - απόδοσης 118 ' Είναι η απαίτηση της
εγκόσμιας βρώσης ως σημάδι αδύναμης αντίστασης απέναντι στο βάρος της ελευθερίας
του πνεύματος
Κάθε άνθρωπος, λοιπόν, μπροστά σε κάθε δίλημμα η θυσία, μετατρέπει αστραπιαία
τους λ ί θ ο υ ς σε y ω μ ι ά ,ι19) διαλέγει εκείνο με το οποίο δ ε ν θα χάσει την ζωή του και
βλέπει την περιουσία ή τα χρή·ιατα να εκφράζουν μια σ,χέση ταυτότητας με την ζωντανή
ζωή Αυτή η υποκατάσταση της ζωντανής επουράνιας ζωής με την αγορά της, είναι το
νόημα του πρώτου πειρασμού
Με έναν έξοχο ποιητικό τρόπο ο Ιβάν περιγράφει τον συγκλονισμό αυτής της
σύγκρουσης
«Και τώρα κρίνε μόνος Σου ποιος είχε δίκιο, Εσύ ή εκείνος που Σε ρωτούσε
τότε, Θυμήσου το πρώτο ερώτημα Αν και δεν στο λέω κατά λέξη, μα το
1151
ΒΛ Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 210
Γι αυτόν τον λόγο μόνο η εσταυρωμένη Αλήθεια μπορεί να προβληθεί ως ελευθερία του πνεύματος
1161
Δες τις βαθυστόχαστες σπείρεις του Λώρεντς για το θέμα αυτό ΝτΛώρεντς Ο μεγάλος ιεροεξεταστής του
Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981, σελ 69
1171
Βλ ΝτΛώρεντς, Ο μεγάλος ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι ο π σελ 77
Βλ RLauth Die Philosophie Dostojefskis σελ 280-281 Ακόμα σελ 302-303,304
1181
Εδώ ακριβώς κρύβεται το σφάλμα του Σοσιαλισμού
Βλέπει την σύγκρουση στην άνιση κατανομή των αγαθών, και αρνείται την ελευθερία της συνείδησης και το
νόημα της θυσίας
(19)
Δες επίσης: R Lauth, ό π σελ 300
Ακόμα ΝτΛώρεντς όπ,σελ 69
190
νόημα του ήταν τούτο «Θέλεις να πας στον κόσμο και πηγαί .»εις μ' αδειανά
τα χέρια, με κάποια αόριστη υπόσχεση ελευθερίας που αυτοί με την
απλοϊκότι .τά τους και με την έμφυτη ανηθικότητά τους, δεν μπορούν καν να
την κατανοήσουν, που τη φοβούνται και την τρέμουν - γιατί τίποτα και
ουδέποτε υπήρξε για τον άνθρωπο και την ανθρώπινη φύση πιο αφόρητο
απ' την ελευθερία! Ενώ, Βλέπεις αυτές τις πέτρες μέσα ο αυτή τη γυμνή και
πυραχτωμένη έρημο, Μετάτρεμ,ε τες σε άρτους και η
ανθρωπότητα θα τρέξει πίσω Σου σαν αγέλη, γεμάτη
ευγνωμοσύνη και υ π α κ ο ή , αν και πάντα θα τρέμει από φό6ο
μήπως αποτραβήξεις το χέρι Σου και πάμ,εις πια να τους δίνεις τους άρτους
Σου» Ομως Εσύ δ ε ν θέλησες να σ τ ε ρ ή σ ε ι ς απ' τον
άνθρωπο την ε λ ε υ θ ε ρ ί α και απορροές την προσφορά γιατί
σκέφτηκες Τι ελευθερία θάναι αυτή όταν η υπακοή 8α εξαγοραστεί με
ι*ωμιά,
1 ο ξέρεις πως θα περάσουν αιώνες και η ανθρωπότητα θα διακηρύξει με το
στόμα της σοφίας της και της επιστήμης πως έ γ κ λ η μ α δεν υπάρχει και
συνεπώς, δεν υ π ά ρ χ ε ι και α μ α ρ τ ί α και πως υπάρχουν μονάχα
πεινασμένοι «Χόρτασε τους και τότε μονάχα να τους ζητάς αρετή!» Να τι θα
γράυ,ουν στο λάβαρο που θα σηκώσουν εναντίον Σου και που θα γκρεμίσει
το ν α ό Σου Στη θέση του ν α ο ύ Σου θα υυ,ωθεί νέο οικοδόμημα, θα
ανεγερθεί ένας καινούργιος και τρομερός π ύ ρ γ ο ς της Β α β έ λ και
μ' όλο που κι αυτός δεν θα τελειώσει όπως και ο προηγούμενος, ωστόσο
παρ' όλ' αυτά θα μπορούσες να τον αποφύγεις αυτόν το νέο πύργο και να
συντομευτείς κατά χίλια χρόνια τα βάσανα των ανθρώπων, -γιατί σε μας θα
προστρέξουν πάλι, αφού καταβασανιστούν χίλια χρόνια με τον πύργο
τους!(20)»
Το πλήθος των ανθρώπων είναι ανίκανοι να δουν το υ,ωμί σαν ένα απλό μέσο
συντήρησης, με το οποίο ο άνθρωπος διατρέφεται για να ζήσει πραγματικά, γιατί ζωή
211
πραγματική είναι ο επουράνιος άρτος' Οι άνθρωποι δεν μπορούν να δουν την διαφορά
ανάμεσα στο υ,ωμί, στην περιουσία και τα χρήματα, και την ζωντανή ζωή ί 2 2 ) Στην θέση της
(20)
Φ Ντοστογιέφσκι, Α Κ, σελ 319
1211
Βλ ΝτΛώρεντς Ο μεγάλος ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι σελ 69
Ακόμα: R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 304-308
1221
Βλ Ντ Λώρεντς ό π σελ 69
191
ενσάρκωσης (γιατί ενσάρκωση ιου Χριστού είναι το νόημα της ζωής και η Λύτρωση απ' την
αμαρτία) τοποθετούν ξανά την Βρώση, εντάσσονται στην αλυσίδα mç μεταπτωτικής
κατάστασης (23)
Ενώ ο Χριστός δα μπορούσε να προσφέρει στους ανθρώπους την υποχρεωτική
ευτυχία προτίμησε την προσφορά της ελευθερίας γνωρίζοντας τις αναπόφευκτες
m
συνέπειες
Η απελπισία του Ιβάν μπορεί να θεωρηθεί πως δεν είναι τόσο η συνέπεια της
προσφοράς τής ελευθερίας απ' τον θεό στον άνθρωπο, όσο η α ν ι κ α ν ό τ η τ α του
ανθρώπου να δεχθεί το 6 ά ρ ο ς αυτής της ελευθερίας (25)
Οι έξοχες πονεμένες φράσεις του Ιβάν συνηγορούν σ' αυτό
«Το ήξερες, δεν μπορούσε να μην το ξέρεις αυτό το Βασικό

μυστικό της ανθρώπινης φύσης, μα Συ αρνήθηκες τη μοναδική
αλάνθαστη σημαία που σου προτάθηκε για να εξαναγκάσεις όλους να Σε
προσκυνήσουν ασυζητητεί, - τη σημαία του επίγειου άρτου Και την
αρνήθηκες εν ονόματι της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς και του επουράνιου
άρτου Κοίταξε λοιπόν τι έκανες ακόμα Και πάλιν όλ' αυτά εν ονόματι
της ελευθερίας! Σου λέω πως η πιο Βασανιστική φροντίδα για τον άνθρωπο
. είναι να ζητάει να βρει όσο μπορεί γ ρ η γ ο ρ ώ τ ε ρ α κάποιον που να
μπορεί να του παραδώσει κείνο το δώρο της ελευθερίας που μ' αυτό
γεννιέται το δύστυχο τούτο πλάσμα Μα κύριος της ελευθερίας των
ανθρώπων γίνεται μονάχα κείνος που μπορεί να κ α τ α π ρ α ΰ ν ε ι τη
συνείδηση τους! Αντί να κυριέμ,εις με την ελευθερία τους ανθρώπους
Ε σ ύ τους την έκανες α κ ό μ α μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η Η, μήπως ξέχασες πως
ο άνθρωπος αγαπάει την ησυχία, α κ ό μ α και το θ ά ν α τ ο , παρά την
ελεύθερη ε κ λ ο γ ή εν γ ν ώ σ ε ι του κ α λ ο ύ και του κ α κ ο ύ ,
Δεν υπάρχει τίποτα πιο ελκυστικό για τον άνθρωπο απ' την ε λ ε υ θ ε ρ ί α
της σ υ ν ε ί δ η σ η ς του, μα δεν υπάρχει και τ ί π ο τ α πιο Βασανιστικό!
Και να αντί να βάλεις σταθερές βάσεις για τον ησυχασμό της ανθρώπινης
Ακόμα δες: Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 205

Ακόμα V Rosario ν The legend of the Grand Inquisitor σελ 149-150
1231
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 328
ΒΛ R Guardini, Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk, σελ 137
1241
Φ Ντοστογιέφσκι ο π σελ 324
1251
Δες Ν Μπερδιάγιεφ ό π σελ 202
Ακόμα δες: Λ Σεστώβ Οι ΑποκαΑύμεις του θανάτου, Ευθύνη 1981 σεΛ 200-201
192
συνείδησης μια για πάντα - Εσύ τους πρόσφερες ότι πιο ασυνήθιστο, πιο
ενδεχόμενο και ακαδόριστο, τους πρόσφερες όλα εκείνα που είναι ανώτερα
απ τις δυνάμεις των ανθρώπων, κι έτσι φέρθηκες σα να μη τσυς αγαπούσες
καθόλου
Και ποιος τόκανε αυτό, Κείνος που ήρθε να θυσιάσει τη ζωή Του για χάρη
τους! Αντί να κυριεύεις την ανθρώπινη ελευθερία, Εσύ την
πολλαπλασίασες και βάραινες μ' αυτήν το ΐ)υχικό βασίλειο του
ανθρώπου για τον αιώνα τον άπαντα Θέλησες την ελεύθερη αγάπη του
ανθρώπου, θέλησες να Σ' ακολουθήσει ελεύθερα γοητευμένος και
αιχμαλωτισμένος από σένα»126)
Η απελπισία στον Ιβάν γεννιέται απ' το ότι μόνο οι λίγοι και εκλεκτοί μπορούν να
ανακαλύιρυν το νόημα της θυσίας, την αναπαράσταση της ενσάρκωσης, μόνο αυτοί είναι
ικανοί να βρουν την βαθύτερη αξία του πυρήνα της ζωής (27) Οι πολλοί συνθλίβονται κάτω
(28
απ' την αναπόφευκτη ανάγκη της κ ο ι ν ό τ η τ α ς της λ α τ ρ ε ί α ς '
Κοινότητα της λατρείας σημαίνει πως οι άνθρωποι ακολουθούν το συμβατό απ' το

περιβάλλον τους οικοδόμημα μιας μυθικής λατρευτικής συνείδησης η οποία δεν έχει
καμιά πραγματική ουσία1291 Από ντροπή προς την πραγματική ζωντανή ζωή της αγάπης
προφυλάσσονται μπροστή στην αυτοθυσία και ακολουθούν ό,τι οι πολλοί αποδέχονται ως
δεδομένο, ό,τι είναι αδιαφιλονίκητο είδωλο'301 μιας γενικής λατρείας
Δεν μπορούν να έχουν τον αυθεντικό μοναχικό δρόμο, αλλά πράττουν ό,τι και οι
περισσότεροι, διαλέγουν αυτό που θεωρείται σωστό απ' την σύμβαση, πλάθουν τους ίδιους
311
Θεούς-είδωλα' προσκυνώντας την δεσποτική εξουσία
Αναζητώντας αυτήν την υποχρεωτική ανάγκη, εναπόθεσαν την ελευθερία στην
ησυχία και την παράδωσαν στην καταναγκαστική δουλεία της ζωής της εργασίας, άμεσο
αποτέλεσμα της πτώσης
1261
(27)
Μια όμοια ιδέα για την Einsamkeit έχει και ο Kierkegaard
|28)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, AK ο π σελ 321
Ακόμα δες: Ν Μπερντιάεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 204-205
Επίσης ΛΣεστώ6 Οι αποκαλύί/εις του Θανάτου, Ευθύνη 1981 σελ 202-204
1291
1301
Στο ίδιο
1311
Δες επίσης RLauth, Die Philosophie Dostojefskis σελ 301
Γ
193
Άνθρωποι που εργάζονται σε τράπεζες, σε εμπορικές συναλλαγές και στα

Χρηματιστήρια του κόσμου εσωτερίκευσαν αυτή την γνώση, και την διόγκωσαν στην
πεποίθηση πως αυτό είναι το βαθύτερο νόημα της ζωής και πως έτσι πρέπει η ζωή να
κερδίζει τον εαυτό της (32) Αυτό είναι το εσώτερο νόημα της κ ο ι ν ό τ η τ α ς της
λ α τ ρ ε ί α ς , γιατί ο άνθρωπος κάνει πάντα κοινό και λατρεύει το χρήμα, την πολιτική,
την επιχείρηση, εφόσον εκεί πάνω φαίνεται η απτή χρησιμότητα της ύπαρξης (33i
Αυτά τα είδωλα της λατρείας θυμίζουν αυτήν την παράγραφο που ανευρίσκεται στο
κέντρο της «Ασθένειας προς θάνατο», πως μπορεί κάποιος να είναι τέλειος τιμώμενος
πατέρας (Ehrenwurdige Vater}, τέλειος ιερέας της κοινότητος, τέλειος τραπεζίτης, αλλά να
μην έχει ούτε κόκκο απ' την βαθύτητα της πίστης1341
Η πρώτη λοιπόν μορφή απελπισίας είναι η α δ υ ν α μ ί α του ανθρώπου να
διατηρήσει το δ ώ ρ ο της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς , είναι η αδυναμία του να ενταχθεί στην
σύγκρουση της θυσίας με τον κόσμο.'35' Μπροστά στην απώλεια της Βρώσης της ύπαρξης
του αρνείται τον θεό του!
Ο Μπερντιάεφ γράφει
«Αυτή η δοκιμασία των ανθρώπινων δυνάμεων είναι η έκφραση του πιο

μεγάλου σεβασμού για τον άνθρωπο, η αναγνώριση της πνευματικής του
φύσεως (geistige Natur) Από τον άνθρωπο απατούνται πολλά, γιατί είναι
προορισμένος για μεγάλα έργα Αλλά ο άνθρωπος έχει αντιρρήσεις ως
προς την σκοπιμότητα της διακρίσεως του καλού και του κακού»(36>
Προσπαθώντας να υπερβεί την ελευθερία του πνεύματος που αντλείται απ' την
ενσάρκωση, ο άνθρωπος εντάσσεται στο κέντρο βάρους του δεύτερου πειρασμού που είναι
το υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό θαύμα™
1321
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, σελ 320,328-329
Η αμαρτία ακριβώς κάτω απ αυτήν την κοσμοθεωρία 8α θεωρηθεί ως το αναπόφευκτο
(33)
Δες: Ντ Λώρενς, ό π σελ 69
<34>
Ακόμα: S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 15 (IV 290)
1351
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι AK, ο π, σελ 328-329
Ακόμα δες: R Guardini, Religióse Gestalten in Dostojefskis Werk, σελ 132
Επίσης ΛΣεστώβ Οι αποκαλύψεις του θανάτου, Ευθύνη 1981 σελ 200-201 Ακόμα: Ν Μπερντιάεφ Το
πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 210-211 Γι αυτό κατά βάθος, το νόημα της ελευθερίας (και αυτό το κατάλαβε
ο ΜπενΉάεφ) κρύβεται στην ενσάρκωση Ενσάρκωση σημαίνει ακριβώς τον Γολγοθά της ενανθρώπισης
ενάντια στις δυνάμεις της άρσης της πνευματικής ελευθερίας
(36)
Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 201
1371
Βλ Φ.Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 323
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 205
194
Η α π ε λ π ι σ ί α εδράζεται στο cm ο άνθρωπος μπροστά στον ουράνιο πόνο του

ζητάει απ' τον Θεό να ανταπαντήσει ιιε την δ ύ ν α μ η στην κυριαρχία του κακού! Οταν
συνειδητοποιήσει την οδυνηρή διαπίστωση πως ο Θεός αρνείται να επιβληθεί με την
δύναμη, απελπίζεται στο ότι ο θεός αφήνει στον δαίμονα την αναπόφευκτη κυριαρχία
του138)
Η απελπισία εδράζεται εδώ ως μη εκπλήρωση (και ως ταυτόχρονη κατάπτωση) των
ελπίδων (Enttäuschung der Hoffnungen),39>
Κάθε άνδρωπος έχει καδορισμένες ελπίδες και αναμονές ευτυχίας μέσα στον
κόσμο,40) Οσο μεγαλύτερος ο πόνος και τα παδήματά του (Leidenschaftlichkeit), τόσο
ισχυρότεροι οι δεσμοί με την οντολογική αναμονή μιας εγκόσμιας λύτρωσης Όταν το
Ideal (ιδανικό) όλης αυτής της προσδοκίας καταρριφθεί/411 η απογοήτευση καταβάλλει το
υποκείμενο με αντιστρόφως ανάλογη σχέση με το ύμ,ος του μεγαλείου της προσδοκίας
του(421 Η μεγάλη αναζήτηση της αγάπης, αυτή που ο Lauth αποκαλούσε grosse Ruf nach
Liebe, παραμένει αναπάντητη(4310 άνδρωπος για να λυτρωδεί απ' την απελπισία προσπαθεί
με την δύναμη να εξαναγκάσει την προσδοκία να υποταχδεί στην πονεμένη του θέληση(44)
Ο Μεγάλος Ιεροεξεταστής εκπληρώνει για τον άνθρωπο αυτό που ο θεός πράττει με το
πάσχον Πάθος του Υιού του Αίρει αυτό το Πάθος και «νικάει» την αναγκαιότητα, κάνοντας
την αναγκαία στην εκπλήρωση της, με την δύναμη της δύναμης145)
ίΑν ο Χριστός έπεφτε απ' τον ναό, κανείς δεν θα μπορούσε να μην πιστεύσει!1461
Η μορφή του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, που εκπροσωπεί την πεμπτουσία του
σατανικού, ζητάει απ' τον Χριστό την επίδειξη δύναμης1471 Αλλά η επίδειξη της δύναμης
αίρει την ελεύθερη βούληση της εκλογής του ανθρώπου και τοποθετεί την πίστη ως μια
αίσθηση εξαναγκασμού που γεννιέται απ' το υποχρεωτικό θαύμα,48)
Η μορφή της ζωντανής ζωής μετασχηματίζεται σε μια υλική και αναγκαστική
οργάνωση που υπόσχεται να ελευθερώσει τους ανθρώπους απ' το βάρος και την οδύνη της
1381
Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 327
1391
Βλ R Lauth Die Philosophie Dostojet'skis σελ 331
(40)
(411
Στο ίδιο
1421
1431
Βλ RLauth,όπ,σελ 331
144)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι όπ,σελ 328 329
1151
1461
(47)
Ακόμα δες R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis, σελ 304-305
Επίσης R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk σελ 141-142
1481
Βλ Ν Μπερντιάεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 211
195
49
αναπόφευκτης απόφασης' ' Αρνείται έτσι το αίμα του Σταυρού και τον γολγοθά της
ενανθρώπισης
«Ω φέρθηκες βέβαια περήφανα και υπέροχα, σαν θεός, μα οι άνθρωποι αυτό

το αδύναμο γένος των στασιαστών είναι τάχα Θεοί, ω, τόχες καταλάβει τότε
πως κι ένα βήμα να κάνεις και μια κίνηση νάκανες για να πέσεις κάτω,
θάταν σαν νάβαζες σε πειρασμό τον Κύριο και θάχανες όλη Σου την πίστη
σ' Αυτόν και θα σ υ ν τ ρ ι β ό σ ο υ ν πάνω σ αυτή την γη που ήρθες να
σώσεις, και θ' αναγάλλιαζε το σοφό πνεύμα που σ' έβαλε σε πειρασμό
Ομως το ξαναλέω, υπάρχουν άραγε πολλοί σαν και Εσένα,150'"
Αποδεχόμενος την υποχρεωτική δύναμη ο άνθρωπος εντάσσεται στο σύστημα της

1511
βίας Ανταπαντάει με τα μέτρα του κακού στο κακό και εδραιώνει το βασίλειο του
Καίσαρα επί της γης'521 «Το μυστήριο όμως της Χριστιανικής ελευθερίας είναι το μυστήριο
του Γολγοθά και του σταυρού Η σταυρωθείσα αλήθεια δεν βιάζει κανέναν, δεν οδηγεί
κανέναν σε εξαναγκασμό Ο εσταυρωμένος δεν κατέβηκε από τον σταυρό, όπως ήθελαν
οι άπιστοι, γιατί επιθυμούσε έντονα την ελεύθερη αγάπη του ανθρώπου κι όχι τον δουλικό
φόβο ενός σκλάβου μπροστά στον ισχυρό που τον τρέμει πάντοτε»|53)
Η δεύτερη επομένως μορφή απελπισίας του Ιβάν ορίζεται ως
Η ανάγκη του ανθρώπου να αντλήσει την πίστη απ' την

εγκαθίδρυση του υποχρεωτικού θαύματος154' ως
ανταπάντηση στην αναπόφευκτη αναγκαιότητα
Σ' αυτό συνηγ ορεί η ανάγκη του να δοθεί σε μια υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή

ε ξ ο υ σ ί α , σε κάτι που απτά θα του δείχνει πως μπορεί να νικήσει155' Πολιτική, αιτήσεις,
1491
Φ Ντοστογιέφσκι, ΛΑ" σελ 326-327
1501
|5α)
Ν Μπερδιάγιεφ ό π, σελ 209
1521
Βλ R Lauth ο π, σελ 307
(sa j ^ Μπερντιάεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 210
(54)
Βλ ΝτΛώρεντς Ο μεγάλος Ιεροεξεταστής του Ντοστογιέφσκι σελ 68-69
ί55
'Βλ Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 209
Ακόμα: R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis σελ 304
Επίσης δες: Λ Σεστώβ Οι αποκαλύι/εις του Θανάτου, σελ 202-203
196
νομότυπη συμπεριφορά των ανθρώπων είναι η προδοσία της θυσίας της αγάπης, είναι κατά
βάθος η υ π ο κ α τ ά σ τ α σ η της ατομικότητας της ύπαρξης με την μαζοποίηση ! 5 6 )
Εκείνο που 8α ελέγχει την δύναμη του κόσμου και 9α μπορεί απτά να δείξει
στο πλήθος των ανθρώπων ότι αυτό κυριαρχεί, αυτό και θα υποκαθιστά τον Θεό στην
καρδιά του ανθρώπου ( 5 7 )
Θα γεννιέται έτσι η υποκατάσταση της νίκης που ο άνθρωπος δεν πέτυχε ενάντια
στο κακό, σε μια άλλη αναζήτηση του, με την μορφή μιας κοσμικής εξουσίας, η οποία θα
είναι η ίδια μια μ ε τ α μ φ ι ε σ μ έ ν η μ ο ρ φ ή του κ α κ ο ύ α υ τ ο ύ !(581
Η πολιτική και η δύναμη είναι υποκατάστατα της ελευθερίας, διότι δεν νικούν το
αντίθετο πνεύμα με τη θυσία, παρά με την εξουσία τής υποχρεωτικής δύναμης, η οποία
εμπεριέχει εκείνο που ο Χριστός θέλησε να αρνηθεί αρνούμενος την δύναμη
Όσο μεγαλύτερη προδοσία της αγάπης, τόσο μεγαλύτερη πολιτική, όσο
μεγαλύτερο υ,έμα, τόσο μεγαλύτερη εξουσία
Η εξουσία είναι η μεταλλαγμένη μορφή μιας κοσμικής συνένωσης, η οποία με ένα

υποτιθέμενο κοινωνικό προτσέσσο υποκαθιστά την πανανθρώπινη αγάπη της μ,υχικής
ομόνοιας που εγκαθιδρύει ο Θείος Λόγος 1591 Αντικαθιστά με το προσωπείο μιας
κολλεκτίβας την υ,υχική πλήρωση που προκύπτει μέσα στην ολοκληρωμένη ένωση
προσώπων της αγάπης
Εάν η συνένωση δεν επιτευχθεί με την πλήρωση της υ,υχικής αγάπης, ποτέ κανένα
σύστημα, ή καμιά θεωρητική δόμηση του κόσμου δεν θα μπορέσει να διοργανώσει μια
(60>
ιδανική κοινωνία
Ποια είναι εδώ η απελπισία του Ιβάν, Είναι το ότι ο μεγάλος Ιεροεξεταστής πρέπει
να διορθώσει το έργο του Χριστού(61) Αφαιρεί την αγάπη απ' την καρδιά του ανθρώπου στο
162
πνευματικό μεγαλείο του ' και πλάθει μια αγέλη η οποία εναποθέτει σ ' έ ν α ν τρίτο
(631
το βάρος της συνείδησης της ελευθερίας ! Η μετάθεση αυτή δίνει
ένα δίκιο στον Ι6άν και στην πεποίθηση του πως ο Χριστός δεν μπορεί να νικήσει την
αναπόφευκτη κυριαρχία της αντίφασης μέσα στο χώρο της αναγκαιότητας, και ταυτόχρονα
(56)
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ σελ 327
1671
1581
Ετο ίδιο, σελ 327-328
(59)
(60)
1611
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 328 329 (Γύρισα πίσω και προχώρησα στον αριθμό εκείνων που
διορδώσανε το κατόρθωμα σου)
(62>
Όπ,σελ 324-325
(63)
Βλ RLauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 303
197
τον απελπίζει, γιατί κατά βάθος ο Ι6άν δα ήθελε υα νικάει ο Χριστός. 1641 0 Ιβάν απελπίζεται
διότι θέλει η εξουσία του Χριστού να υπερτερεί της ενσάρκωσης των Παθών του' 651 Η
απελπισία του Ι6άν είναι, επομένως, η π ε π ο ί θ η σ η στην υπεροχή της
εξουσίας απέναντι στην ε ν α ν θ ρ ώ π ι σ η !(66)
Κατά βάθος κάθε παράδοση και υποταγή στην βαθύτερη συμβολική σημασία των
πειρασμών της ερήμου είναι μια προδοσία της ενσάρκωσης! Κάθε άνθρωπος μπροστά
στους διχασμούς της ζωής του καλείται να ανταπαντήσει στους πειρασμούς αυτούς που
εμπεριέχουν το άλυτο μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης Επομένως, αποδέχεται ή
απεμπολεί, την αναπαράσταση αυτής της ενσάρκωσης με το ατομικό προσωπικό του
παράδειγμα, παράδειγμα πάνω στο οποίο υποστασιοποιείται είτε η άρνηση είτε αποδοχή
της ενσάρκωσης του Χριστού Κάθε άρνηση της ελευθερίας είναι αυτόματα άρνηση της
ενσάρκωσης (67)
Σε τελευταία ανάλυση η γενική απόγνωση αυτή, που επιχειρεί την γενική

εξασφάλιση πάνω στην γη χωρίς ελευθερία και χωρίς θεό, δεν αρνείται μόνο τον Θεό,
αλλά ουσιαστικά και την ουσία του ενσαρκώσιμου προσώπου 168)
Ξαναγυρίζουμε έτσι, στο Κιρκεγκωριανό μοτίβο της «ασθένειας προς θάνατο»,

όπου η άρνηση της ταυτότητας του εαυτού με τον εαυτό του, ως τοποθετημένη απ' τον
Θεό,(69) είναι παράλληλα και άρνηση του ανθρώπινου εαυτού, εφόσον αυτός τέθηκε ως
τέτοιος ως αναπαράσταση του «καθ' ομοίωσιν» |701
Οι απελπιζόμενες μορφές της Ιβάνειας κοσμοθεωρίας στηρίζονται στην άρνηση εκ

μέρους του ανθρώπου του βασικού πνευματικού νοήματος της ελευθερίας, και στην
υποκατάσταση του σε αναγκαστική δύναμη αυτού του κόσμου, σε εξασφάλιση της
ευημερίας και σε δεσποτισμό 171)
Συμπεραίνοντας, η απελπισία του Ιβάν μπορεί να σκιαγραφηθεί, και κατά βάθος

εδράζεται, σε πέντε βασικές αρχές
1641
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ό π σελ 322
1651
Βλ RLauth,ón σελ 304
<66)
Δες: Ν Μπερπάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 211
<67)
1681
Βλ ΝΜπερντιάεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 201
(69|
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ
(70)
Βλ S Kierkegaard, Training in Cristianity, σελ 109-110,243
Ακόμα δες: Μ Μακράκη, H Λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 203
171)
Βλ R Guardini Religiöse Gestalten in Dostojei'skis Werk, σελ 142
I OS
1) Εκφραση μιας αδεϊστικής συμπόνιας για τον άνθρωπο η οποία χαρακτηρίζεται από
m
μια απαίτηση για γενική εξασφάλιση της ζωής χωρίς Θεό
2) Αρνηση αποδοχής της υμ,ηλής αξιοπρέπειας του πόνου και αντικατάσταση του με την
κοσμική πλαδαρότητα της ανυπαρξίας της συνείδησης του πνεύματος173>
3) Άρνηση της οδύνης της ελευθερίας και απεμπόληση της εκλογής της ύπαρξης στην
m
δυνατότητα της να διαλέξει το καθ' ομοίωσιν
4) Υποκατάσταση της δύναμης του Σταυρού με την αναπόφευκτη κυριαρχία της
ντετερμινιστικής δύναμης<751
5) Εξέγερση της ευδαιμονίας του επίγειου άρτου στην δέση του δαύματος της ουράνιας
αγάπης1761
Το μυστήριο της Σταύρωσης, κατά την γνώμη του Ιβάν, υποκαθίσταται από την
υποχρεωτική αρμονία, απ' τον σοσιαλισμό και απ' τον καδολικισμό της παπικής εξουσίας1771
Μόνο έτσι, σύμφωνα με την Ιβάνεια κοσμοθεωρία ο άνθρωπος θα λυτρωθεί απ' το βάρος
της ελευδερίας(781
Μονάχα η ελευθερία της θυσίας του Θεανθρώπου νικάει τον μεγάλο Ιεροεξεταστή
Ο Ιεροεξεταστής στο τέλος του μύδου αφήνει ελεύδερο τον Χριστό, γιατί η αγάπη
είναι πάνω από την εξουσία
Το πρόβλημα του μεγάλου Ιεροεξεταστή αποτελεί την κορύφωση της αθεΐας1791
Εκφράζει την τρομαχτική δύναμη της κοσμικότητας, η οποία θα οδηγηθεί στην υπέρβαση
της περατότητας μονάχα με την ενσαρκωμένη θυσία και την αναπαράσταση της θείας
Αγάπης|801 Η δύναμη του Σταυρού είναι η λύτρωση του ανθρώπου, η επανένωση του με την
μυστική γη, με την αρχέγονη πατρίδα του, με κείνο που ο Μπερντιάεφ αποκαλούσε «Εδέμ
της θείας φύσεως»|81)
1721
Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, σελ 308-310
,73)
1741
(751
(761
|77)
Βλ Ν Μπερδιάνιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 205-206
Την ίδια βιαιότατη επίθεση στον καθολικισμό 8α εκφράσει ο npivKiy Μίσκιν στον Ηλίθιο:
Φ Ντοστογιέφσκι ΟΗλίδιος, τέταρτο μέρος, σελ 89-90
(78)
Βλ R Lauth, Die Philosophie Dostojefskis σελ 305 (es bringt der Menscheit den einzing möglichen Frieden in
Ihrem irdischen Dasein)
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι σελ 211
(79)
1801
Βλ Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 257-259
Ακόμα δες: Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 210-211
1811
Ν Μπερδιάγιεφ όπ σελ 222
199
2 Η απελπισία στον Mina

α) Η συνείδηση της απόλυτης εσωτερικότητας του πάθους και η σύγκρουση τού
τιμήματος της με την a^/ìojpiiay^vji-npay-ygiiKÓLniQ
Στην Ασθένεια προς Θάνατο αναφέρεται πως η απελπισία του Επίγειου,'1' ή ακόμα
η άμεση αμεσότητα της τυφλής εμπειρικής πραγματικότητας'21 δεν γνωρίζει ότι βρίσκεται
σε απελπισία'31 Μην γνωρίζοντας τον εαυτό της, αρνείται να επιθυμήσει έναν νέο εαυτό,
αρνείται απ το μη-είναι του εαυτού να μεταπηδήσει στο είναι του εαυτού
Μ' αυτή την έννοια, ο άνθρωπος αρνείται να καθοριστεί σαν πνεύμα'4' Αν
καθοριζόταν θα απελπιζόταν για την έλλειυ,η του πνεύματος στον χώρο της περατότητας
και θα δυναμοποιουσε την απελπισία που δεν γνώριζε151, σε έκφραση συνείδησης
Υπάρχουν όμως περιπτώσεις μέσα στην ύπαρξη που το πάθος της
61
εσωτερικότητας,' όπως αυτό αναφέρεται στο Τελικό μη επιστημονικό χειρόγραφο
(Unwissenschaftliche Nachschrift), εγείρεται, και αρνείται την άρνηση της απελπισίας που ο
στείρος βιολογισμός θεμελίωσε'71 Αντί ο άνθρωπος να βυθιστεί στην τυφλή
πραγματικότητα, διαπιστώνει ότι το βάρος τής ύπαρξης δεν μπορεί ποτέ να οδηγηθεί στην
ευτυχία'81 Προσπαθεί τότε με οργή'91 να υπερβεί το τιθέμενο Είναι της διάσπασης του και να
αναγάγει το επίγειο στον Αιώνιο χαρακτήρα τού νοήματος της ύπαρξης Συντρίβει έτσι το
κατεξοχήν εμπειρικό του Είναι, και μέσα σε μια προεικόνιση λύτρωσης επαναλαμβάνει
στον εαυτό του την αναπαράσταση του θείου πάθους '101
Ο Μίτια Καραμαζώφ αποτελεί στο Ντοστογιεφσκικό έργο μια υποκρυπτόμενη
μορφή αυτού του π ά θ ο υ ς που εναγώνια αναζητά την έκφραση του Θεού και της
αγάπης'111 μέσα σε μια μορφή έκστασης
Με ποιο τρόπο νοείται η έκσταση αυτή, Δεν είναι έκφραση μιας μυστικοπάθειας
ούτε ένταξη στο φανταστικό γίγνεσθαι, αλλά ανώτερη ταυτότητα του εαυτού στην
υυ,ηλότερη οντολογική του έκφραση να γνωρίζει πως είναι τιθέμενος απ' το θεό Η θέση
(I)
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, s 42, s 49-54
121
13)
Επίσης δες: Walter Rest, Kontroverstheologische Relevanz Kierkegaards, Darmstadt 1971 σελ 164
141
(5)
(6)
S Kierkegaard UnwissenschaftlicheNachschrift,V\ì 17'5-17'6
(7)
<8|
Βλ Walter Schulz, Sören Kierkegaard, Darmstadt 1971, σελ 312
l9)
Ο π, σελ 312-132
1101
Βλ Ν Νησιώτη, Προλεγόμενα εις τη ν Θεολονικήν ννωσιοΑονίαν, σελ 132-133
(II)
Ακόμα δες: Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 173
200
αυτής της συνείδησης, όταν τεδεί μ' αυτόν τον τρόπο, εναντιώνεται στο υ,έμα της
περατότητας, η οποία ως θνητότητα γίνεται έκφραση (Ausdruck) της μεγαλύτερης
πνευματικής εξαθλίωσης
Ο Ντιμίτρι Καραμαζώψ αγωνίζεται ενάντια στην πνευματική εξαθλίωση αυτή
Η εναντίωση προς τον πατέρα θεωρείται πως εκφράζει συμβολικά μια διπολική και
διμέτωπη επίθεση
α) προς τον φ α ρ ι σ α ϊ σ μ ό της υ π ο κ ρ ι σ ί α ς της κάλπικης ύπαρξης, η οποία

υποστασιοποιείται πάνω σε μορφές υευδεπίγραφης πραγματικότητας, και
6) προς την έ ν ν ο ι α της α π ό λ υ τ α υπερβατικής παλαιοδιαθηκικής
(12)
παράστασης του πατριαρχικού Θεού
Ο Μίτια με μια μορφή παθιασμένης αγανάκτησης έναντιαστην προσποίηση, και μ'

ένα πάθος για τις ηδονές της ζωής, κατά βάθος ανακαλύπτει την φθοροποιό δύναμη της
πλαδαρής κάλπικης ύπαρξης
Το πάθος δεν είναι μια αρνητική έννοια αρνητικότητας Εμπεριέχει εντός του μια
διαλεκτική σχέση με την έννοια της ενανθρώπισης Εστω λοιπόν και με αρνητικότητα
αντιλαμβάνεται εντός του την ομοειδή σχέση με την ενανθρώπιση στο βαθμό που δεν
θέλει να αρνηθεί την πάσχουσα μορφή της
Οπως ο απελπιζόμενος τη στιγμή που απελπίζεται, απελπίζεται διότι ήδη δεν έχί
παραιτηθεί, απελπίζεται διότι δεν θέλει να χαθεί (los werden), όμοια ο άνθρωπος του
πάθους παθιάζεται θέλοντας να συμμετέχει στην αναπαράσταση των Παθών
Η απελπισία του Μίτια νοείται ως η εναντιωτική έκφραση της μετοχής του

ανθρώπου στον Θεό, με την έννοια του πάθους, την στιγμή της έκφρασης του ακρότατου
τ ι μ ή μ α τ ο ς της θ υ σ ί α ς της (131
Υπάγεται έτσι στην κατηγορία μιας απελπισίας που επιχειρεί ή να απεμπολήσει το
τίμημα, ή γνωρίζει το ακράδαντο αποτέλεσμα της αποδοχής του
Στις υπέροχες παρατηρήσεις της Krankheit zum Tode διαχωρίζεται έξοχα η
(14)
απελπισία που απελπίζεται στο να μην θέλει τον εαυτό της, απ' την απελπισία που
απελπίζεται στο να θέλει τον εαυτό της (15) (selbst sein wollen) Ενώ η πρώτη είναι μια καθαρή
αμεσότητα (reine Unmittelbarkeit), η δεύτερη απελπισία διατηρεί μια ποιοτική Reflexion
(12)
Βλ RLauth Die Philosophie Dostojefskis, s 112
(131
(W1
(15)
Οπ σελ 65-69
201
μέσα στον εαυτό της, εκφράζει μια ποιοτική αναβάθμιση(1 ' Ανυυ,ώνεται σε δύναμη σε
σχέση με την συνείδηση του εαυτού και εκφράζει το leidendes Selbst (τον πάσχων εαυτό)
στην αναζήτηση της οντολογικής του ταυτότητας Ο Μίτια εκφράζει κατεξοχήν αυτή την
περίπτωση
Ο ίδιος αποτελεί την εναντίωση στο υέμα και στην υποκρισία της κάλπικης
συμπεριφοράς του πατέρα/171 επομένως υποστασιοποιεί την εναντίωση στην υ,ευδεπίγραφη
αλλοτριωμένη κοινωνική ύπαρξη
Ο χριστιανικός τρόπος αντιμετώπισης της αμαρτίας είναι η βαθύτερη
σύγκρουση το προσώπου με την φ θ ο ρ ά της π ρ ο σ π ο ί η σ η ς , κάτι που
(18)
προαναγγέλλει τη βαθύτερησημασία του πόνου αυτής της σύγκρουσης Ταυτόχρονα
εντάσσει τον άνθρωπο στην βιωματική αίσθηση της καινοδιαθηκικής παράστασης του
Θεανθρώπου, τον εντάσσει στην αίσθηση της ενσάρκωσης του Λόγου
Ο Στάρετς Ζωσιμάς γονατίζει μπροστά στο Μίτια προαναγγέλλοντας την οδύνη
του και ταυτόχρονα διαβλέποντας την μελλοντική συνσταύρωση του(19) Γνωρίζει μ' αυτόν
τον τρόπο πως η ανελεύθερη κατάσταση της οδύνης του(20) θα μεταβληθεί σε ελεύθερη
κατάσταση του βαθύτερου νοήματος του πόνου Αυτή η στάση οντολογικά οδηγεί στο να
ερμηνεύσουμε την προσωπικότητα του Μίτια ως διαφοροποίηση απ' τις καταστάσεις της
ανελευθερίας
Ρ απελπισία του Ντιμίτρ»; Καραμαζώφ είναι η αναπόφευκτη σύγκρουση της
ελευθερίας με την αλλοτριωμένη ελευθερία των συμβατικών μορφών της ύπαρξης είναι η
σύγκρουση του με την μάζα της άμεσης αμεσότητας
Επειδή ακριβώς η οδύνη αυτή είναι η προεικόνιση της συνσταύρωσης δεν θα
μεταβληθεί ποτέ σε ανελεύθερη κατάσταση διχαστικού δαιμονισμού, και ο Μίτια θα
προσπαθήσει να ανακαλύιιει «τον Θεό κάτω απ' την γη»
Ενώ ο δαιμονισμός είναι αγωνία για το καλό,1211 η αγωνία της συμμετοχής στο Θείο
Πάθος εμπεριέχεται ήδη στο καλό, ιλιγγιά όμως μπροστά στην έκφραση του
αναπόφευκτου γολγοθά του, αγωνιά για το τίμημα της θυσίας αυτού του καλού! Υπερβαίνει
έτσι τη διάσταση του δαιμονισμού
(16)
1171
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, AK σελ 91-95
Η περίφημη έκφραση αυτής της κολοσσιαίας αντίθεσης είναι η φράση του Ντιμίτρι: «Γιατί να ζει ένας τέτοιος
άνθρωπος;»
(18)
ΒΑ Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 197
1191
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, σελ 95
Κ0|
Οπ,σεΛ95
(21)
ΒΛ S Kierkegaard Der BegriffAngst σελ 122-134 (IV 387-397)
202
Η οδύνη είναι η προεικόνιση του πόνου που προαναγγέλλεται και προκύπτει σαν
άμεση συνέπεια της λαγνείαςί221
Ο πόνος όταν δεν μπορεί να υποφέρει τον εαυτό του κρύβει την πραγματικότητα
του εαυτού του μέσα στην αντίστροφη ροπή της παθιασμένης του έκφρασης Η αναζήτηση
του ηδονισμού εμπεριέχει το Είναι της ευδαιμονίας του αγαθού, άρα αναζητά το Είναι της
θετικότητας
Η λαγνεία είναι η εσφαλμένη, έ μ β ι α ό μ ω ς άρση της άχρωμης αδιάφορης
ύπαρξης, είναι η προσπάθεια να συγκαλυφθεί εντός των ορίων της αμαρτωλότητας η ορθή
έκφραση του βασανιστικού Αποκεκαλυμμένου Πάθους Η λαγνεία παράγει πόνο, γιατί
εντός του οντολογικού της Είναι εμπεριέχει ομοειδή σχέση με την λυτρωτική δύναμη του
πόνου που ακτινοβολεί η ενέργεια του Πάθους, έκφραση του οποίου στην κοσμική
μορφολογική εικόνα της διαστρέβλωσης του είναι η λαγνεία αυτή
Ετσι ο Ντιμίτρι έχει λάγνο πάθος για να υποκρύυ,ει το αναπόφευκτο τίμημα της
συμμετοχής του στο λυτρωτικό πάθος, που κατακτιέται με πόνο και οδύνη Υποκρύπτει με
το πάθος της αμαρτωλότητας το πάθος της λύτρωσης
Η τάση αυτή αποτελεί έκφραση της ήττας της καθαρής μεταφυσικής και
αποτύπωση της ζωντανής ζωής της αγάπης
Η λαγνεία του Ντιμίτρι είναι η αναζήτηση της π ε ρ ι π έ τ ε ι α ς , είναι η
αναζήτηση της οδού προς μια εσωτερική ανάτο^η, η οποία μπορεί βαθύτατα να υποκρύπτει
την αναζήτηση ά ρ σ η ς της κοινωνικής προσποίησης|231 Ο πατέρας αποτελεί με την
αποτρόπαιη συμπεριφορά του την υποστασιοποίηση της προσποίησης αυτής Ο Ντιμίτρι
κρύβει εντός του την ίδια δύναμη με τον πατέρα την περίφημη «δύναμη των Καραμαζώφ»,
επομένως ανήκει στην απελπισία της αμαρτωλότητας, αλλά, ωστόσο, είναι έτοιμος και για
κάθε αλτρουιστική θυσία'24', επομένως αναζητεί εντός του τη διαδικασία της λύτρωσης
Την απόδειξη αυτής της διπολικότητας τη διαπιστώνουμε απ' τον Αλιόσα
Ο Αλιόσα θα περιγράι^ι τον αδελφό του σαν «άνθρωπο βίαιο που παρασύρεται απ'
τα πάθη του, αλλά συνάμα και τίμιο, περήφανο και μεγαλόΐ|υχο, έτοιμο ακόμα και για κάθε
θυσία, αν του το ζητούσε κανείς»(25)
Η έννοια επομένως της απελπισίας του Ντιμίτρι Καραμαζώφ είναι η αναπόφευκτη
σ ύ γ κ ρ ο υ σ η του συμβατικού υ,έματος με το τίμημα της θ υ σ ί α ς του (26)
(22
> Βλ Μ Μακράκη ο π, σελ 172
Ακόμα δες: Μ Theunissen, Der Begriff Verzweiflung σελ 72-73
123)
Βλ ΣΤσβάιχ, Ο καταλύτης των συνόρων, σελ 235-239
1241
(25,
1261
203
Θα απελπιστεί απ' τον α λ λ ο τ ρ ι ω μ έ ν ο κόσμο που δικαιώνει ανθρώπους

σαν τον πατέρα του, έναν κόσμο που σέβεται την αποκρουστική κακία αν αυτή διαθέτει την
χρηματική δύναμη ( 2 7 )
Η μορφή επανάστασης του Μίτια στην παθιασμένη πολεμική της απόχρωση ως μια
εν δυνάμει ανταπάντηση στην προσποίηση μπορεί να συγκριθεί με την σκηνή του
μαστιγίου της αποπομπής των εμπόρων απ' το ναό Εκφράζει την θετικότητα του πάθους
της αγάπης που εναντιώνεται στην αλλοτρίωση της αγάπης Δεν είναι έκφραση μίσους,
αλλά επανακατοχυρωση της ορθής σχέσης της τοποθέτησης του σεβασμού του ανθρώπου
απέναντι στο πρόσωπο του Θεού,(28) μιας σχέσης που αλλοτριώθηκε στην εμποροποίησή
της Ο Μίτια μισεί την αποκρουστική συμπεριφορά του πατέρα και πάνω σ' αυτόν μισεί την
εμποροποίησή και τον ειρωνικό χλευασμό της έννοιας της πατρότητας' 291
Μισεί επομένως, ό,τι φαίνεται σαν ιδέα με ανώτερη οντολογική ποιότητα, ενώ στην
πραγματικότητα δεν υποστασιοποιεί την ιδέα αυτή
Ο Ντιμίτρι Καραμαζώφ θεωρεί τον ιδεαλισμό απόλυτα πλαδαρό χωρίς ενσάρκωση
πάθους Ταυτόχρονα όμως θεωρεί εσφαλμένα το πάθος σαν έκφραση του ζωυφίου της
φιληδονίας Ενώ εντάσσεται στο κέντρο της υπέρβασης, την εκλαμβάνει με εσφαλμένη
σημασία Καμία σύνθεση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στο κέντρο της ί)υχής του
Η σύγκρουση αυτή των δύο κόσμων θα οδηγήσει στην κυριαρχία του πνευματικού
του εγώ από δύο αντίθετες τάσεις (301
α) Το ιδανικό της Μαντόνας, που εκφράζει την καθαρότητα των ανώτερων ιδανικών
της ύπαρξης
6) Το ιδανικό των Σοδόμων, που εκφράζει μια μορφή εσφαλμένης λύτρωσης
φιληδονίας μπροστά στην κατάπτωση της ανίας και της καθαρής αμεσότητας της
Υπαρξης
Την έκφραση αυτών των δύο κόσμων θα την περιγράΐ]ει έξοχα στο τέλος του έργου
1311
ο Εισαγγελέας σκιαγραφώντας την προσωπικότητα του Ντιμίτρι Οι δύο αυτοί κόσμοι
1271
Βλ Μ Μακράκη, ο π, σελ 171
(28)
Βλ Ν Νησιώτη Προλεγόμενα εις την ΘεοΑογικήν γνωσιολογίαν, σελ 132-133
1291
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ πρώτο μέρος, σελ 94-95
1301
Ο Εισαγγελέας επίσης 8α εκφράσει αυτούς τους δύο διαφορετικούς κόσμους στην αγόρευση του μιλώντας
για δύο αβύσσους «την άβυσσο των ανώτερων ιδανικών και την άβυσσο της πιο χαμηλής και δύσοσμης
πτώσης» (ο π σελ 355)
Βλ Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 171
(31)
Βλ Φ. Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, σελ 853-855
204
είναι, ο κόσμος της αυτοθυσίας ως αποφασιστικής λύτρωσης μέσα απ' το πάθος της
εσωτερικότητας, (in der Leidenschaft der Innerlichkeit) και ο άλλος ο κόσμος της οργής και
του πείσματος που προσπαθεί να μεταβάλλει το πάθος στην αυτοάρνησή του (32) Η
πεισματώδης πολεμική αντιπαράθεση του Μίτια θέλει εξαναγκαστικά να εξαλείιιει το κακό
απ' τον κόσμο μ' ένα πάθος χωρίς αυτοθυσία, και έτσι αντιπαρατίθεται και αυτοαρνείται το
βαθύτερο νόημα της θυσίας του πάθους του
Αυτή η αντιπαράθεση είναι ακριβώς η διπολική σύμπλεξη θ υ σ ί α ς και
αυτοκαταστροφής που αποκτά ι^υχολογικές απεικονίσεις στην μ,υχή του
(33)
απελπιζόμενου Το υποκείμενο αναζητά τη Θυσία, μέσα όμως στον οντολογικό πυρήνα
του πάθους
Σε αντίθεση με τον αγγελικό Αλιόσα που έχει συμφιλιώσει την ενσάρκωση του
πάθους με την ουράνια λύτρωση, ο Ντιμίτρι βρίσκεται στην αντίθεση (Widerspruch)
Η αγάπη του προς την Κατερίνα Ιβάνοβνα και προς την Γκρούσενκα (δυο εντελώς
διαφορετικών τύπων γυναικών), είναι ακριβώς αναπαράσταση των δύο κόσμων της ιιυχής
του όπως αποτυπώνονται στην αντικειμενικότητα Γι' αυτόν τον λόγο ο χαρακτήρας των
δύο γυναικών που ελκύουν τον Ντιμίτρι είναι τόσο διαφορετικός, γιατί αποτελούν την
εκδίπλωση στον εξωτερικό χώρο των δύο δυνατοτήτων της yuxnç του στην
εκπλήρωση της ελευθερίας του<341
Ο ίδιος εκφράζει κατεξοχήν την Χεγκελιανή μορφή της θυσίας που θα μπορούσε
να σκιαγραφηθεί με την φράση «Αυτός που χάνεται στο πάθος του χάνει λιγότερα απ'
αυτόν που χάνει το πάθος του»
Εδώ φανερώνεται έστω και με συγκάλυυη η απόλυτη προσφορά της θυσίας και το
αναπόφευκτο τίμημα
Ο Ντιμίτρι νικώντας την αλλοτριωμένη μορφή του κόσμου πρέπει ταυτόχρονα και
να τιμωρηθεί απ' αυτήν(35)
Αυτό είναι το τ ί μ η μ α της σύγκρουσης του κόσμου του πάθους με τον κόσμο
της νομικής σύμβασης Μέσα στην συστηματοποίηση της νομικότητας διαφεύγει η
πραγματική σημασία του δικαίου, που είναι το δικαστήριο της yuxnç(36)
Ο Kierkegaard έχει γράυ,ει για την νομικότητα και συστηματοποίηση του Δικαίου,
που αίρει την Αλήθεια του Υποκειμενικού πάθους,137' όχι μόνο την παράγραφο όπου
|32)
Βλοπ,σελ878
(33)
134)
Ο π, σελ 152-157
(35)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, Λ/ζ σελ 559-580
(36)
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, s 116
(37)
S Kierkegaard, Unwissenschaftliche Nachschrift, VÌI Π5
205
αναφέρει ότι το πλήθος ποτέ δεν καταδικάζει την μάζα,'381 αλλά και την περίφημη
παράγραφο για τους φιλοσόφους και τα συστήματα
<•< Ενας στοχαστής ολοκληρώνει ένα τεράστιο οικοδόμημα, ένα

σύστημα, ένα περιεκτικότατο σύστημα, για ολόκληρη την Υπαρξη
και την Παγκόσμια Ιστορία, μα αν παρατηρήσει κανείς την ζωή
του, τότε 8α ανακαλύγ,ει κανείς εδώ μια σαπουνόφουσκα και μια
γελοιότητα, ότι αυτός προσωπικά σ' αυτό το περίφημο τεράστιο
παλάτι δ ε ν κατοικεί, παρά σε μια καλύβα δίπλα σε αυτό, ή στο
σπιτάκι του σκύλου παραδίπλα, ή όταν ανέβει υ,ηλότερα, το πολύ
πολύ στο σπίτι του φύλακα»(391
Ο Μίτια, αντίθετα, είτε ακολουθώντας το ζωύφιο της λαγνείας του, είτε αρνούμενος
το και στις δύο περιπτώσεις, κατοικεί στο παλάτι του πάθους του, και πολλές φορές το
υπερβαίνει
Στις περίφημες σκηνές της αναζήτησης της Γκρούσενκα,'401 και ακόμα στις σκηνές
που ο Ντιμίτρι αρνείται (με μια ανώτερη έκφραση αρετής) να ικανοποιήσει το πάθος της
ηδονής με την Κατερίνα Ιβάνοβνα,1411 εκφράζει κατά βάθος την μετοχή του στην αγάπη ως
εγκόσμια αναπαράσταση της ουράνιας αγάπης Εκφράζει κατά βάθρς την συμμετοχή του
στην δομή της αποκάλυυ,ης του θεού'421, άρα υπερβαίνει την άχρωμη ύπαρξη
Εκεί επιδιώκεται η συνσταύρωση του και η αυτόματη μεταμόρφωση του (43) μέσω του
πόνου, μέσω της κοινωνίας ι ης παθιασμένης ζωής με την αποκάλυυ,η του Λόγου
Η αγωνία του (ειπωμένη με Κιρκεγκωριανούς όρους) είναι μια υποκειμενική
αγωνία 1441 με μια διαλεκτική έκφραση της έννοιας του πεπρωμένου' 4 5 1 Πιστεύει πως το
πεπρωμένο του είναι να περιπλανηθεί για την θυσία του
Στο περίφημο όνειρο που ο Ντιμίτρι Καραμαζώφ θα δει στο Μοκρόγιε λίγο μετά τη
σύλληυ,η του,'461 ο Ντοστογιέφσκι καταδεικνύει πως ο οριακός άνθρωπος ανυυ,ώνεται σε μια
381
391
S Kierkegaard ο π, σελ 42
40)
Βλ ο π, σελ 485-518
41)
Βλ ο π σελ 146-147
42)
Δες ολόκληρη την περιπλάνηση του Μίτια για την αναζήτηση των χρημάτων
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ο π, σελ 463-486
1431
Βλ Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 254
m
Βλ S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 98-105
45>
46)
206
θέαση ερμηνείας του κακού και της οδύνης που υπερβαίνει τις κοινωνιολογικές και
υ,υχολογικές ερμηνείες ( 4 7 )
Αν η αρχέγονη αιτία του πόνου είναι η αμαρτία, τότε όλες οι άλλες ερμηνείες του
πόνου είναι απλώς επιφαινόμενα που κρύβουν απ' την πραγματική ουσία του προβλήματος
του πόνου < 4 8 1 Το πρόβλημα του πόνου ανέρχεται στην πρωταρχική πτώση, αυτεξούσιο στην
θέση του Θεού, και ξεπέφτοντας έπρεπε πια να εργαστεί και να βρεθεί στην αντίθεση, για
να κατακτήσει την φύση, και να μπορέσει να εκπληρωθεί βιολογικά μέσα στην ζωή
Όταν όμως από μια οριακή κατάσταση, ο άνθρωπος μπορέσει να συνθλίμ,ει τα

επιφαινόμενα, (όπως ο Μίτια στην διάρκεια της ανάκρισης του) αντιλαμβάνεται τότε, μέσα
σε μια έκλαμμ,η, πως η παραδείσια κοινωνία αναγεννάται όταν συντριβούν οι αιτίες της
πτώσης, όταν η ασίγαστη τάση της αγάπης ενωθεί με τον δημιουργό,' 491 και προπάντων
όταν το Εσχατο αποκαθαρεί από την κοσμικότητα
Μόνο η α λ λ ο τ ρ ί ω σ η και η π τ ώ σ η της θείας Αγάπης αποκρυσταλλώνεται

στους μ,υχικούς διχασμούς και γεννάει τον ερμητισμό της ύπαρξης, εγκλείει τον άνθρωπο
στον εαυτό του
Μέσα στην έκφραση μιας οριακής κατάστασης ο άνθρωπος ανυυ,ώνεται εξίσου

στην οριακή αρχή ερμηνείας του πρωταρχικού κακού και διατρέχει το δρόμο της
αρχέγονης αιτίας της αμαρτίας,'501 συνειδητοποιεί τον λόγο του διχασμού του
Η διαλεκτική της ανάκρισης υποστασιοποιεί στον Μίτια, για πρώτη cpopr το τίμημα
της θυσίας,'511 το τίμημα της γνώσης του καλού και του κακού
Ο Ντιμίτρι θα αναγνωρίσει πως η ντροπή και η καταισχύνη ανήκουν μονάχα στην

διαλεκτική σχέση της αρχέγονης ελευθερίας με την μεταπτωτική
1521
κατάσταση Όμοια όπως οι πρωτόπλαστοι συνειδητοποιούν την γυμνότητα, όμοια ο
Μίτια συνειδητοποιεί την γ υ μ ν ό τ η τ α της ύπαρξης μπροστά στους ανακριτές του, ως
αλλοίωση της κοινωνίας με το Θεό Συναισθάνεται την πραγματική πτώση της ανθρώπινης
υπόστασης την στιγμή του ξεπεσμού της Θα εκφράσει τότε μια περίφημη anoyn
Δεν υπάρχει όνειρο που να αναγάγει την ι^υχολογική αιτία της οδύνης πιο πολύ στην αμαρτία όσο αυτό του
Ντιμίτρι Εκπληρώνει έτσι βαθύτατα τους όρους ερμηνείας της Κιρκεγκωριανής αγωνίας
1471
ΒΛ ο π σελ 626-627
Ακόμα δες: S Kierkegaard, Der Begriff Angst, σελ 107
(48)
Βλ Μ Μακράκη, Hλυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 172-175
1491
Ν Νησιώτη Προλεγόμενα εις την Θεολογικήν γνωσιολογίας σελ 132
(50>
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 107 (IV 379)
1511
ο π σελ 917-918
Βλ S Kierkegaard, Einübung in Christentum, σελ 64
(52)
207
«Η γύμνια δεν είναι ντροπή, η γύμνια γεννιέται απ' την

αντίθεση»(53)
Σύμφωνα με την γνώμη του Kierkegaard ο Ντιμίτρι εντάσσεται στο ποιοτικό άλμα
και οδηγείται στην αρχετυηικότητα της αρχής της πτώσης, όπως ο Αδάμ(54> Εκφράζει έτσι
μέσα του την αναφορά στην αρχή του ανθρώπινου γένους ως ποιοτική κατηγορία
Αναπαριστά εντός του την διαδικασία της ενοχής, αλλά ταυτόχρονα αναπαριστά
και αυτό που ο Kierkegaard ονόμαζε στην Begriff Angst σαν σ υ ν και π Λ η ν (plus und
minus) της αγωνίας(55) Με την αρνητική του αγωνία εμπεριέχει την θετικότητα της
κατάργησης του μ,έματος και εγκαθιδρύει την αναζήτηση της ανώτερης οντολογικής
ποιότητας Το πάθος της εσωτερικότητας είναι η απεγνωσμένη επαναφορά στην
κατάσταση του μη-υ,έματος του εαυτού με τον εαυτό του, είναι η επαναφορά στην Αλήθεια
ως επανασύνδεση με την κοινωνία του δημιουργού<56) Η κοινωνία όμως αυτή δεν
κατακτιέται χωρίς αναπόφευκτες συνέπειες στην ατομικότητα του εντασσόμενου στην
κοινωνία του πάθους ανθρώπου
Η σχέση του Μίτια με την ατομικότητα της δυνατότητας του,(57) είναι ότι την αγαπά
και την φοβάται ταυτόχρονα, γιατί διακρίνει πως μέσω της αναπαράστασης του πάθους
οδηγείται στην σωτηρία (αυτό είναι το σ υ ν της απελπισίας) Ταυτόχρονα όμως
αυναισθάνεται την αντίφαση που υποκρύπτεται όταν το πάθος εκλάβει την εκμηδενιστική
μορφή της αμαρτίας'58' ( π λ η ν της απελπισίας)
Η απελπισία επομένως του Μίτια ορίζεται ως ο ί λ ι γ γ ο ς της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς
μπροστά σιην αγωνία της δυνατότητας της να θέσει μέσα στον κόσμο την αναπαράσταση
του γολγοθά της συνσταύρωσης με τον Χριστό, και γενικά την συμμετοχή του στην
αναπαράσταση του Πάθους του ί59)
Η τρομαχτική έκφραση της ελευθερίας αυτής δεν εγκαθιδρύεται χωρίς βάρος Το
πρόσωπο συνειδητοποιεί τη σύγκρουση της δυνατότητας της ελευθερίας του με την εμμενή
μορφή του συμβατικού κόσμου Η αναπόφευκτη αίσθηση της απώλειας αυτού του κόσμου
(53)
φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, σελ 598-599 (όταν είναι όλοι γδυτοί δεν ντρέπεσαι μα μονάχα όταν όλοι είναι
ντυμένοι, ντρέπεσαι και όλοι σε κοιτάζουν)
1541
Βλ S Kierkegaard Der BegriffAngst, σελ 107(IV379)
(da6 er innerhalb seiner geschichtlichen Voraussetzungen mit Bewußtsein ebenso ursprüglich anhebt wie Adam)
1551
Βλ S Kierkegaard,ο π,σελ94
1561
Βλ Ν Νησιώτη Προλεγόμενα εις την Θεολογικήν γνωσιολογίαν, σελ 132-133
Επίσης σελ 160
(57)
Βλοπ,σελ74-75
(Die Möglichkeit der Freiheit macht sich kund in der Angst)
1581
Βλ S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 75 (IV 344)
(daß das Individum in Angst nicht davor schuldig zu werden, sondern davor fur schuldig zu gelten schuldig wird)
208
που τώρα χάνεται, είναι σαν ένα έδαφος που φεύγει κάτω από τα πόδια του Γεννιέται τότε
μία απόγνωση στο υποκείμενο που οδηγείται στην απώλεια τής επαφής με τις επιφανειακά
στέρεες δομές του κόσμου Ολόκληρη η ζωή του γίνεται μια συγχώνευση σε μια
συγκλονιστική στιγμή της παρουσίας του προσώπου σε κάτι άπειρα ποιοτικά ανώτερο απ'
το τυφλό εμπειρικό γίγνεσθαι
Η αναπαράσταση αυτή εγκαθιδρύει την έννοια τής Σ τ ι γ μ ή ς , ως κορυφαία

κατηγορία της διείσδυσης του ανώτατου οντολογικού υπερβατικού στο κέντρο της
ύπαρξης ( 6 0 ' Ο διεμβολισμός αυτός καταργεί τον χρόνο, γιατί η ανώτατη παρουσία του
Λόγου είναι η ίδια η έκφραση του αιώνιου χρόνου Την στιγμή, επομένως, που η κατεξοχήν
ανθρωπολογική έκφραση της κοινωνίας του ανθρώπου με τον θεό θα εκλάβει την
κορύφωση της, την στιγμή εκείνη συντελείται στο βάθος του ανθρώπινου βιώματος η κατ'
αναλογίαν συναίσθηση του της ίδιας Στιγμής της Παρουσίας που εκπληρώθηκε με την
ενανθρώπηση ( 6 1 )
Στις στιγμές της περιπλάνησης του Μίτια η στιγμή μετατρέπεται σε δισημαντότητα
όπου ο χρόνος και η αιωνιότητα συνορεύουν μέσα στα όρια της πραγματικότητας 162) Στις
σκηνές της ανάκρισης ο Μίτια διαπομπεύεται και υπόκειται σε έναν συγκλονισμό ο οποίος
τον επαναφέρει στον εαυτό του, στην στιγμιαία του Υπερβατικότητα
Η έννοια του σκανδάλου, με την ανώτερη οντολογική του σημασία,'63' αλλά και ως
κοινωνική έκφραση, οδηγεί τον άνθρωπο στο να γίνει ο ίδιος δικαστήριο του εαυτού του
Η έννοια του ΐ)υχικού δικαστηρίου (Gericht) έχει έξοχα περιγραφεί απ' τον
Kierkegaard στην Krankheit zum Tode ως κατεξοχήν ατομική κατηγορία που επαναφέρει
και εγκαθιδρύει με βαθύτατο τρόπο την έννοια του εαυτού Κανείς δεν μπορεί να
καταδικάσει μια μάζα, κανείς δεν μπορεί να δικάσει σε θάνατο μια μάζα (64) και μπορεί ίσως
να χρησιμοποιήσει σαν ένα κοπάδι μια μάζα, αλλά δεν μπορεί να την βάλει σε δίκη, δεν
(65)
μπορεί ποτέ κανείς να δικάσει την μαζοποίηση
Ο Μίτια, ενώ ανεβαίνει σε μια άλλη έξαρση, του ατομικού ταυτόχρονα δεν μπορεί
66
να αποφύγει την παραδοξότητα να βρίσκεται εντός της προσκαιρότητας' ' της
μαζοποίησης των ανθρώπων
(59)
ΒΛ Ν Νησιώτη, ο π σελ 212
1601
Βλ S Kierkegaard, Philosophische Brocken, IV 187
Ακόμα στο iôto: IV 272
1611
0 π, IV188
1621
ΒΛ S Kierkegaard ο π σελ 88
(63)
(64>
Στο ίδιο σεΛ117
(65)
Στο ίδιο
m
ΒΛ S Kierkegaard, Der Begriff Angst σελ 108
209
Η σύγκρουση του κόσμου με την εσωτερική βεβαιότητα της αιωνιότητας του

προσώπου, γίνεται η αντιθετική δύναμη που εναντιώνεται στην ενεργητική ζώσα δύναμη
του Μίτιαί67> και απολυτοποιεί την προσκαιρότητα στην αντίθεση της
Το π ά θ ο ς θα προσλάβει σ' αυτόν μια δ ι α σ τ ρ ε β λ ω μ έ ν η μορφή
αναζήτησης της λύτρωσης και ταυτόχρονα μια συντριβή της προσκαιρότητας αυτής
εκφραζόμενη στην απόλυτη πεποίθηση του να δεχθεί την έκφραση ενός υπέρτατου πόνου
β) Το πάθος ως αποτύπωμα της δεϊκης ελευθερίας

στην διαστρεβλωμένη μορφή TOU.
Η έννοια της αρρενωπότητας του πείσματος καταλαμβάνει στην Krankheit zum
Tode μια περίοπτη θέση Σε αντίθεση με την πεισματώδη αντίθεση του υ,υχικού κόσμου
στην συνείδηση, που αποτελεί την θηλυκή έννοια της απελπισίας, η αρρενωπή έννοια μ'
έναν κάποιο τρόπο απελπίζεται επειδή ακριβώς θέλει με απόλυτη πεισματώδη θέληση τον
εαυτό της (68)
Το πάθος, λοιπόν, ως λανθάνουσα θυσία της αγάπης, αναζητά την αναπαράσταση
της θυσίας αυτής, αναζητά την εκπροσώπηση της συνσταύρωσης με τον Χριστό στο κέντρο
της έννοιας του εαυτού!
Ενώ η αυτοκτονία είναι ο κίνδυνος (Gefahr) για τον απόλυτο ερμητισμό,169' ο
Ντιμίτρι κατέχει μια μορφή ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή ς π α θ η τ ι κ ό τ η τ α ς , αλλά ταυτόχρονα
και μια μορφή π α θ η τ ι κ ή ς ενεργητικότητας(70) η οποία υπερβαίνει την
αυτοκτονία
Ηενεργητική π α θ η τ ι κ ό τ η τ α του είναι ότι αφήνεται στα πάθη του
πιστεύοντας ταυτόχρονα στην χάρη του θαύματος (άρα είναι ενεργητικός στην
αναπαράσταση της θυσίας μέσα στην παθητικότητα του) και η π α θ η τ ι κ ή
ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α του ότι με τρομερή ενέργεια περιπλανιέται με όλη του την δύναμη
να ανακαλύυ,ει τα χρήματα που του λείπουν (άρα είναι παθητικός στο να περιμένει την
χάρη του θαύματος ακόμα και μέσα στην ενεργητικότητα του)
1671
Ακόμα δες τις σελίδες 853-855
(68|
Ακόμα δες: M Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 82-84
Ακόμα δες: Μ Ουναμούνο Ηαγωνία του Χριστιανισμού, Ααήνα1970 σελ 77
(69)
1701
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst σζλ 147
210
Το πάθος του Ντιμίτρι είναι η μ ε τ α λ λ α γ ή της α δ υ ν α μ ί α ς σε πείσμα ( 7 1 )

Οταν θέλει να είναι αυτό που είναι, αρνείται να είναι ο εαυτός του, και όταν είναι ο εαυτός
του φοβάται να είναι αυτό που Θα είναι ι ο τίμημα της κατάκτησης του εαυτού του
Αμαρτία δεν είναι μόνο η ανύυ/οση της αδυναμίας σε δυναμη (72) αλλά και η
αρνητική ανύυ,ωση της πεισματώδους δύναμης σε προεικόνιση της λύτρωσης
Με την βοήθεια του αιώνιου (Ewiges) έχει ο εαυτός θάρρος να καταργήσει ή να
οδηγηθεί στην απώλεια του εαυτού, αλλά στο πλαίσιο της πεισματώδης άρνησης του
γίνεται αδύναμος
Κατά κάποιο τρόπο η οικειοποίηση του pfähl im Flesch (του καταστροφικού
σκόλοπα του πάθους που κατατρώει την σάρκα) είναι σαν να θέλει ο εαυτός να μεταφέρει
αυτό το πάθος στο αιώνιο, σαν να θέλει να το πάρει μαζί του στην αιωνιότητα (73)
Ετσι η καθοδική κίνηση της ενσάρκωσης μετατρέπεται σε ανοδική
κίνηση της θ υ σ ί α ς που αναγνωρίζει την αιωνιότητα τού Θεού και επαναλαμβάνει
την κάθετη σχέση με το Υπερβατικό
Η έξοχη φράση του Ντιμίτρι, «αν μας έπαιρναν τον Θεό πάνω απ' τη γη, εμείς θα
τον βρίσκαμε κάτω απ' τη γη»<74) είναι ενδεικτική μιας διπλής κίνησης Απ' τη μια μεταφέρει
το θαύμα στον χώρο της λύτρωσης, και απ' την άλλη εναρμονίζεται με μια παράλληλη
καθοδική κίνηση τής λύτρωσης στον χώρο της εγκόσμιας χάρης Η φράση αυτή είναι μια
έξοχη διαπίστωση της πρόνοιας
Η παρηγοριά (trost) και η ιερή σωτηρία (Ewige Rettung) πραγματοποιείται διαμέσου

του Αιώνιου που υπολογίζει τόσο πολύ το επίγειο ώστε το Αιώνιο καθαυτό δεν μπορεί να
< ' (75)
είναι παρηγοριά
Ετσι ο απελπιζόμενος παρηγοριέται απ' το αιώνιο, αλλά αυτό μπορεί πολλές φορές
να υποκρύβει την αδυνατότητα να λυτρωθεί απ' την ενσάρκωση του γήινου, μέσα στο οποίο
αποκαλύφτηκε ο Αόγος του Θεού Η αποκάλυυ,η όμως του Αόγου εμπεριέχει την βαθύτατη
τάση της ουσίας του, δηλ την Ανάσταση' 761 Η έκφραση επομένως της ανάστασης τού
ανθρώπου, έστω και κάτω απ' την γη, είναι ήδη η αποκατάσταση της έννοιας της χάριτος, η
1711
Ακόμα δες: M Theunissen Der Begriff Verzweiflung, σελ 78
1721
1731
1741
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 724-725
Ακόμα δες: Μ Μακράκη Η Λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 173
(75)
Βλ Μ Φαράντου, f-f θεολογία Γενναδίου του Σχολαρίου, σελ 196
(76)
Βλ Ν Νησιώτη, Προλεγόμενα εις την Θεολογικήν γνωσιολογίαν, σελ 132
211
ενσυνείδηση ροπή του δημιουργήματος προς τον αρχέγονο πηλό της πρωταρχικής πλάσης
του
Εδώ κρύβεται μια πεποίθηση πως ήδη η εσταυρωμένη Αλήθεια είναι ανώτερη απ'
την εκδήλωση του αιώνιου
Να γιατί ο Ντιμίτρι δεν μετατρέπεται σε δαιμονιζόμενο, γιατί 8 έ τ ε ι κατά βάθος

την συγκρότηση του εαυτού του απ' το υπερβατικό Απελπίζεται όμως γιατί θέτει αυτή την
συγκρότηση μέσα σε μια απολυτοποίηση της έννοιας της μοίρας που είναι μια
διαστρεβλωμένη εικόνα της πρόνοιας ( ? 7 !
Η απελπισία στον Μίτια αποτελεί μια σύμπλεξη ε ν ό τ η τ α ς α ν ά γ κ η ς και
τύχης Να γιατί έχει ακατανίκητη ανάγκη να ενωθεί με την Γκρούσενκα
Ταυτόχρονα όμως η έννοια της πρόνοιας μεταλλάσσεται σε κοσμική έννοια της
τύχης και ο Μίτια αφήνει τα πάντα ρευστά στην περιπλάνηση του Θέλει όλα να
συμφιλιωθούν με μια ηρωική αυτοκτονία μπροστά στην αγάπη του (78)
Η απελπισία του Μίτια επομένως μπορεί να χαρακτηρισθεί ως
η διαστρέβλωση και υποκατάσταση της έννοιας της π ρ ό ν ο ι α ς

και της ουράνιας χάρης με το π ά θ ο ς της μ ο ι ρ ο λ α τ ρ ι κ ή ς
θυσίας ( 7 9 )
Στον Ντιμίτρι όμως παρατηρείται στον εξωτερικό του περίγυρο και μια άλλη
έκφραση απελπισίας
Μπορεί κανείς να διακρίνει πως η Κατερίνα Ιβάνοβνα (που δεν ανήκει στην
ενσαρκωμένη αγάπη, παρά στην ιδεαλιστική μεταφυσική της αρετής) θα απαρνηθεί στην
σκηνή του δικαστηρίου τον Μίτια Σε αντίθεση η Γκρούσενκα που θα κατανοήσει τι
αναζητά ο Ντιμίτρι (ακόμα και με την διαστρεβλωμένη έννοια του πάθους του) θα τον
αποδεχθεί, γιατί συναισθάνεται την προεικόνιση της θυσίας και του χλευασμού του απ' τον
κόσμο
Η Γκρούσενκα καταλαβαίνει και οικειοποιείται την αρνητικότητα της

801
απελπισίας,' αλλά και την ασίγαστη τάσης της υπέρβασης
1771
ΒΑ S Kierkegaard, Der BegriffAngst σελ 98
™ Φ Ντοστογιέφσκι, AK σελ 500-501
1791
ΒΛ Φ. Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 725
1801
Βλ ο π, σελ 546-549
212
"Τον ξέρω καλά -είπε η Γκρούσενκα- Μπορεί να του ξεφύγουν

φλυαρίες έτσι στ' αστεία ή από πείσμα, μα ενάντια στη συνείδηση του
δεν δα πει ποτέ ΐ|έμματα Θα πει την αλήθεια καθαρά Kat ξάστερα, αυτό
πρέπει να το πιστέυ,ετε1811
Η διαπίστωση που προβαίνει εδώ είναι πως η απελπισία και ο τρόπος της
εσωτερικής δομής της δεν εμφανίζεται μόνο στο υποκείμενο, αλλά εξαπλώνεται και στην
έκφραση των προσωπικοτήτων που το προσεγγίζουν
Η απελπισία του Μίτια
είναι ότι η λύτρωση επιτυγχάνεται πάντα με πόνο και δάκρυα, είναι
η απελπισία του Leiden σε αντιπαράθεση με την απελπισία του
Se1bstbehauptung |82) Είναι η έκφραση ενός πόνου που συσχετίζει
τη σύγκρουση των πράξεων του με την πραγματικότητα
Η έννοια επομένως της υπέρβασης της απελπισίας δεν νοείται μόνο ως άρση της
αμαρτωλότητας, αλλά και ως άρση των μ,ευδεπίγραφων δομών της προσποίησης, όχι τώρα
ως αλλοίωση της κοινωνίας με τον θεό, αλλά ως διαστρέβλωση των διαθρώπινων σχέσεων
Οι όροι αυτής της αλλοτρίωσης στους οποίους ο Ντιμίτρι αντιπαρατίθεται είναι η
ειρωνεία, ο χλευασμός, η ακόλαστη συμπεριφορά, ο αποκρουστικός σαρκασμός και η
αηδιαστική υποκρισία
Μονάχα με την άρση της κοσμικότητας και την απεμπόληση των συνθηκών της
βιομέριμνας (Fürsorge) ο άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί στην θέαση της πραγματικής
ύπαρξης ( 8 3 ) Πως όμως απεμπολούνται οι συνθήκες της βιομέριμνας αυτής,
Η απάντηση είναι με την ίδια την αυτοθυσία του ανθρώπου! Με την αυτοθυσία ο
άνθρωπος συντρίβει το ΐ}εύτνκο εγώ της σύνδεσης του με τη μέριμνα των βιοτικών
συνθηκών, και τις υποκαθιστά με την προφητική ενόραση (Μπερντιάεφ) της τραγικής
μοίρας του να συμβολίσει ο ίδιος την αναπαράσταση της ενσάρκωσης πάνω στη
βασανισμένη δική του όμως, απόλυτα δική του υπόσταση
Ο Μπερντιάεφ γράφει υπέροχα
Ό Ντοστογιέφσκι παίρνει τον άνθρωπο στην ελεύθερη του κατάσταση,

ξεκομμένο από τους νόμους, από την κοσμική τάση, και μέσα στην
(81)
Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, σελ 625
1821
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst, σελ 53
1831
Την iòta ακριβώς αντιπαράθεση στην μέριμνα 8α εκφράσει με εντελώς άλλο τρόπο ο Heidegger
προσπαθώντας να διατηρήσει την επαφή με το αρχοντικό ε ί ν α ι
213
ελευθερία του γυρεύει την ουσία της μοίρας και έτσι αποκαλύπτει τα
αναπότρεπτα αποτελέσματα αυτής της ελευθερίας"' 84 '
Στις σκηνές του δικαστηρίου και στην ανάκριση του Μίτια η βιομέριμνα
συντρίβεται, και στην θέση της ο άνθρωπος, απαλλαγμένος απ' την αναγκαιότητα της ζωής,
μπορεί να ανακαλύυ,ει το βαθύτατο νόημα της ύπαρξης και να στοχαστεί για τα
τεκμαινόμενα του κόσμου μέσα στο ΐ)έμα της προσκαιρότητας
Ο συγκλονισμός του Δικαστηρίου και της δημόσιας ντροπής και καταισχύνης

αναδύει θέαση ιδεών και ανώτερων βιωματικών κατανοήσεων οι οποίες απαγκιστρώνουν
τον άνθρωπο από την προσποίηση και την φθορά της συμβατικής ύπαρξης ( 8 5 )
Ο άνθρωπος γίνεται πρωθύστερος της αμαρτίας του Εκπληρώνει μια σοβαρότητα
απέναντι στην ύπαρξη του, με το να στοχαστεί για την πραγματική ροπή της, για τον
πυρήνα του βαθύτερου της νοήματος
Μεταβαίνει απ' το μη-είναι στο είναι εκφράζοντας την παλιγγενεσία' 861 της κλήσης
του στην μετοχή του θεού, και αναγεννάται στην οδό του μαρτυρίου, η οποία γίνεται
φορέας της προσωπικής συμμετοχής του στην λυτρωτική δύναμη του Σταυρού
Η σοβαρότητα είναι ακριβώς η σ υ ν α ί σ θ η σ η ότι κάθε άνθρωπος μπροστά στο

<87)
Θεό είναι α μ α ρ τ ω λ ό ς
Γι' αυτόν τον λόγο ο Ντιμίτρι, παρότι ^δεν έχει σκοτώσει τον πατέρα, θέλει να
υποφέρει για να εξιλεώσει τον εαυτό του με τον πόνο, ώστε να θεμελιώσει την σοβαρότητα
της συναίσθησης ί 8 8 )
Γενικά η απελπισία του Ντιμίτρι Καραμαζώφ, και η έκφραση του ενεργητικού

πάθους του με μια μορφή αρνητικότητας, είναι οι προεικονίσεις της υπέρβασης της
|89)
απελπισίας μέσα στο βαθύτερο νόημα της ενσάρκωσης της αγάπης
Ο Μίτια πριν την σύλληί|ή του απελπίζεται μέσα στην μη λυτρωτική έκφραση των
παθών του Η εναγώνια όμως περιπλάνηση του και ο χλευασμός που αναγκάζεται να
(84)
Ν Μπερδιάγιεφ, ο π, σελ 46
(85!
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ
(86)
Βλ S Kierkegaard, Philosophische Brocken, σελ IV 188
ι87)
,88)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, AK σελ 724-725
Ακόμα δες Μ Μακράκη, ΗΛυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 175
(89)
Μ' αυτόν τον τρόπο εκφράζεται η δυνατότητα του παραδόξου στο κέντρο της απελπισίας
Ακόμα δες: Μ Μακράκη ο π σελ 203-204
Επίσης δες: Μ Theunissen, Der Begriff Verzweiflung, σελ 72-73
Εδώ εκφράζονται τα πρωτεία (σύμφωνα με τον Theunissen) της απελπισίας του Erleiden απ την απελπισία του
Nichtselbstseinwollen
214
υποστεί στην ανάκριση του, του προξενούν έναν συγκλονισμό ο οποίος μπορεί να
ερμηνευτεί μόνο ως προσωπική κλήση
"Και θέλετε ύστερα από όλα αυτά να πω σε σας που δεν Βλέπουν τίποτα
και δεν πιστεύουν τίποτα, σε σας τους τυφλοπόντικες και τους
χλευαστές, Τίποτα δεν 8α πω Μα αν ήμουν ένοχος, παίρνω όρκο πως
δεν 8α περίμενα να 6γει ο ήλιος όπως σκόπευα να κάνω, μα 8α ξέκανα
τον εαυτό μου πολύ νωρίτερα Και ε ί κ ο σ ι χρόνια να ζούσα
δεν θα μάθαινα τ ό σ α π ο λ λ ά όσα έμαθα τούτη την καταραμένη
»(90)
νύχτα
Ο Μίτια ακολουθεί την αναπαράσταση των Παθών πάνω στο πρόσωπο του, κινείται
ο ίδιος στην εσωτερική συνάφεια του Χριστού επιδιώκοντας τον συγχρονισμό μαζί του(91)
Επιδιώκει - όπως λέει ο καθηγητής Μακράκης - «αν και αθώος να καταδικάσει ο
ίδιος τον εαυτό του, για να εξαγοράσει για πάντα τα αμαρτήματα της περασμένης του
ζωής»'921
Γενικά η περίπτωση της απελπισίας του πάσχοντος εαυτού (leidendes Selbst) που
εκπροσωπεί ο Μίτια, είναι το εξοχώτερο παράδειγμα του πως η πάσχουσα μορφή της
απόγνωσης, εμπεριέχοντας μέσα της την ομοειδή σχέση ηε την λυτρωτική δύναμη του
θεανθρώπινου πάθους, οδηγεί στην αναγεννητική δύναμη και στην παλιγγενεσία του
ανθρώπου να πράξει το καθ' ομοίωσίν του(93)
(90)
(91|
Βλ S Kierkegaard Einübung im Cristentum, σελ 173-174 XII161-162
1921
ΒΛ Μ Μακράκη Ηλυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 173
1931
Βλ Ν Νησιώτη Προλεγόμενα εις την Θεολογικήν γνωσιολογίαν, σελ 138 160
215
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Η υπέρβαση της Απελπισίας
"Αν διώξουν το Θεό από τη γη εμείς 8α τον υποδεχθούμε κ ά τ ω απ' τη γη!"

[Αδελφοί Καραμαζώφ,
τέταρτο μέρος, σελ 725]
"Τον συνεπήρε κάτι σαν σπασμός Λες και μια μονάχα σπίθα,
καταχωνιασμένη στην ΐ|υχή του πήρε φωτιά Επεσε χάμω εκεί που
βρισκόταν και φίλησε το βρώμικο λιθόστρωτο με ηδονή και έκσταση "
[ Εγκλημα και Τιμωρία,
τρίτο μέρος, σελ 163]
2i6
ΜΕΡΟΣ Γ
Η Υπέρβαση της Απελπισίας
1. Υπερβάσεις της Απελπισίας στον Kierkegaard.

Διαφοροποιήσεις Κιρκεγκωριανής και Ντοστογιεφσκικής υπέρβασης τρς
απόγνωσης στο Αβρααμικό παράδειγμα TOP Φόβου και Τρόμου.
Είναι φανερό ότι με τον όρο "υπέρβαση της απελπισίας" υπονοείται η

επανασυγκρότηση του εαυτού στο κέντρο της οντότητας του ανθρώπου11>
Εάν η ΐ)υχολογία της απόγνωσης είναι ο ΐ)υχισμός της δογματικής μορφής της αμαρτίας,
τότε, είναι φανερό, πως η υπέρβαση της απόγνωσης οριοθετείται ως αποκατάσταση της
διάρρηξης της μετά του θεού κοινωνίας στην ανακλώμενη κατηγορία της στον ενδότερο
,2)
κόσμο του εγώ
Στην Κιρκεγκωριανή φιλοσοφία, η υπέρβαση της απελπισίας εξέλαβε ορισμένες
βασικές αποχρώσεις, οι οποίες σκιαγραφούνται ως εξής
1) Η επανασυγκρότηση του εγώ ως κατάφαση (Zugeständnis) του Θεού στον χώρο του
εσωτερικού βιώματος.
Η ποιοτική έκφραση της κατηγορίας του εαυτού δεν είναι αυτόνομη(3)
Δεν τοποθετείται στην σχέση προσκαιρότητας - αιωνιότητας από μόνη της, αλλά απ' το
Υπερβατικό τρίτο που θέτει την ενότητα του εαυτού(4)
Οσο λοιπόν περισσότερο εγώ υπάρχει, δεν υπάρχει τόσο περισσότερο εγώ
καθαυτό, παρά, αντίθετα, όσο περισσότερο παράσταση του Θεού υπάρχει'51 εντός του εγώ,
τόσο περισσότερο το εγώ είναι η κατάφαση του εαυτού του
Ετσι, το εγώ είναι η παράσταση του Θεού μέσα στον εαυτό, και αντιστρέφοντας η
έκφραση του Θεού στην κάθετη σχέση του, είναι η ανώτερη έκφραση του εαυτού
Το εγώ, επομένως ανυυ,ώνεται σε δύναμη'61 όσο περισσότερο εντάσσει εντός του
την εσωτερίκευση του Θεού
111
ΒΛ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 108
(2)
Βλ Ν Νησιώτη, Προλεγόμενα εις την δεολονικήν yνωσιολονίαν, σελ 139
(3)
Βλ Liselotte Richter Zum Verständnis des Werkes, ο π, σελ 145-146
141
Δές ακόμα: W Schulz S Kierkegaard, Darmstadt 1971, σελ 310
(5)
Βλ S Kierkegaard ο π,σελ 108
161
Στο ίδιο
217
(7)
Υπέρβαση απελπισίας είναι επομένως, να τεθεί το Kpunpto (Mabtab) του Θεού ως
Βασικό στοιχείο της δόμησης του εαυτού στην αυτοκατάφασή του
Μ' αυτόν τον τρόπο, κάδε ανύψωση του εγώ στην ταυτότητα του, είναι η ποιοτική
(qualitativ) avuycoon του εγώ στο κριτήριο του Θεού του
2) Απολυτοποίηση της έννοιας του ατομικού ανθρώπου (Einzelnen Mensch),
Καμία αμαρτία δεν είναι μια αφηρημένη γεγονότητα, ούτε συγκροτείται ως μία
αφηρημένη έννοια, αλλά ο συγκεκριμένος άνθρωπος πράττει την own του συγκεκριμένη
(8)
αμαρτία
Ετσι η αμαρτία έχει μία θετική αρνητικότητα γιατί είναι δικιά της στον εαυτό της
εκλογή, γιατί εισάγει, έστω και με αρνητικό τρόπο, τον άνθρωπο στην κατηγορία του
προσώπου Ενώ στην Χεγκελιανή φιλοσοφία ο άνθρωπος είναι εκδήλωση έκφρασης μιας
στιγμής του Απόλυτου πνεύματος, και ενώ στις κοινωνικές εκφάνσεις απολυτοποιήθηκε η
κυριαρχία (Übergewicht) του Γένους απέναντι στο Υποκείμενο,'91 στον Kierkegaard η
έννοια Einzelnen ποτέ δεν μπορεί να νοηθεί θεωρητικά (Spekulativ),1101 ακριβώς διότι δεν
μπορεί να νοηθεί θεωρητικά η έννοια της αμαρτίας
Υπέρβαση, επομένως, δεν είναι στον Kierkeg^ ard η ενότητα Θεού και ανθρώπου
(U1
στην νέα κοινωνία εν Χριστώ, παρά η ενότητα Θεού με τον Einzelnen Mensch γιατί
μονάχα με την έννοια του συγκεκριμένου ατομικού ανθρώπου πραγματώνεται η έκφραση
του ποιοτικού άλματος μεταξύ Denken και Sein, η οποία και μπορεί να εξηγήσει την
βαθύτερη ουσία της άρσης τής απελπισίας
Η υπέρβαση νοείται ως σκάνδαλο'121 απέναντι στην μη κατανόηση της συγχώρεσης
των αμαρτιών, είναι η συνθήκη που θεμελιώνει την έκφραση του ποιοτικού άλματος
171
(8)
{91
(10)
Στο ίδιο
1111
Βλ ο π s 114-115 (Sein Begriff ist nicht wie der det Menschen dem der Einzelne als das unterliegt) Ακόμα δες:
D Rietschi Kierkegaards Kritik an Hegels Logiks, σελ 261
1121
Βλ Γρ Κωσταρά Ηδιαλεκτική του Κίρκεγκωρ ως επανάληι/η της Σωκρατικής μαιευτικής, σελ 157
218
3) Η μετατροπή του ιστορικού χώρου σε γίγνεσθαι ελευθερίας μέσω της δυνατότητας
Η υπέρβαση της απελπισίας στον Kierkegaard σχετίζεται με την κίνηση της

ελευθερίας μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι(13) Στα Philosophische Brocken αναφέρεται πως ο
χώρος είναι το φυσικό γίγνεσθαι'14),ενώ αντίθετα ο χρόνος είναι το ιστορικό γίγνεσθαι, η
μετατροπή του χώρου σε χρόνο, είναι το στάδιο μετάβασης του γίγνεσθαι της φύσης στο
(15)
"αναδιπλασιασμένο γίγνεσθαι" της κατηγορίας της πραγματικότητας μέσω της
Με την κατηγορία της επανάληυ,ης συντελείται η μετάβαση από την αναγκαιότητα
στην δυνατότητα της υπέρβασης116', είναι η αναβίωση του γίγνεσθαι της φυσικής
πραγματικότητας στο ανώτερο επίπεδο του γίγνεσθαι στην αναφορά του με τον χρόνο (17)
Άν η φύση επομένως είναι ο καθορισμός του χώρου,'181 η επανάλημ,η είναι ο
καθορισμός της ελευθερίας που επαναλαμβάνει στην εσωτερική κίνηση του ατόμου τον
τρόπο της παρουσίας'191 Η απατηλότητα του εμπειρικού γίγνεσθαι (Trughaftigkeit des
Werdens)'20' διαρρηγνύεται σε κομμάτια, και στην θέση του θεμελιώνεται η μετατροπή του
γίγνεσθαι στην επαναλαμβανόμενη κίνηση του κόσμου, στην πρωταρχική μορφή του
δημιουργού του'211 Αυτή η κίνηση, συντελείται στο εσωτερικό του ατόμου, και
επανασυγκροτεί τον εαυτό, οδηγώντας τον να επαναλάβει στο εγκόσμιο την κίνηση της
• (221
αιωνιότητας
Γίνεται φανερό εδώ, πως η υπέρβαση της απελπισίας στον Kierkegaard
διακαθορίζεται από την απόχρωση μιας διαλεκτικής σχέσης που πολύ λίγο σχετίζεται με
το γεγονός της προσωπικής αγάπης ως πραγματοποίησης του νέου κατ' εικόνα στην
αποκαθισταμένη κοινωνία της ενσάρκωσης'231
α3)
Βλ S Kierkegaard Philosophische Brocken, σελ 74 (IV 242)
(14)
ΒΛ S Kierkegaard, ο π, σελ 72 (IV 239)
(15>
Πρ6λ Μ Μακράκη, Ηλυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 104
(16)
(l7)
ΒΛ S Kierkegaard, ο π, σελ 73 (IV 240)
1181
Βλ S Kierkegaard, Philosophische Brocken, σελ 75 (IV 243)
1191
1201
1211
Βλ Ν Νησιώτη ο π σελ 24
Ακόμα σελ 138-139
1221
123)
Βλ Ν Νησιώτη, ο π, σελ 80
219
4) Η κατηγορία της Στιγμής (Augenblick)
Η υπέρβαση της απελπισίας νοείται ως διείσδυση στην κατηγορία της Στιγμής Η

Στιγμή δεν νοείται εδώ ως χρονικό σταμάτημα, ή ως αφηρημένη ιδεατή στιγμή για να
καθοριστεί η συνέχεια της αρίθμησης του χρόνου, αλλά είναι η Konzentrat, η
αποφασιστική συγκέντρωση, η πλατφόρμα της απόφασης'24' του ανθρώπου στον χώρο
Το παράδοξο της Στιγμής του Χριστού στον χρόνο, ο οποίος ήρθε με μορφή
δούλου είναι η αποφασιστική στιγμή της παρουσίας, είναι το ινγκόγνιτο του Θεού'25' Ο
άνθρωπος που θα υπερβεί την απελπισία είναι σαν ινγκόγνιτο στον κόσμο, γιατί χωρίς
Καμία εξωτερική τυμπανοκρουσία επιτελεί την στροφή και διεισδύει στην αποφασιστική
στιγμή του αποκαλυπτόμενου Θεού
Υπέρβαση επομένως είναι η συμμετοχή στην Αποκαλυπτική έκφανση του ιερού
έργου (Heilwerk) ως ένταξη στην κατεξοχήν στιγμή της Σωτηρίας
Η κυριότερη όμως έκφραση ανάπτυξης του τρόπου υπέρβασης της απελπισίας

αναλύεται στον "Φόβο και Τρόμο" (Furcht und Zittern)
Το πρόβλημα που θίγεται εδώ, πέρα απ' την εκδήλωση της απόλυτης πίστης ως
ενανπ'ωση στην λογική'26', είναι το πόσο μπορεί να επανεύρει κανείς την ζωή του Θεού
μέσα στην ύπαρξη, χωρίς αντίφαση με την ύπαρξη αυτή Η επαναδώριση επομένως του
Ισαάκ στον Αβραάμ είναι συμβολική Καταδεικνύει ότι στην κορυφή της πίστης η ζωή
επαναδωρίζεται στον άνθρωπο της άπειρης παραίτησης (Ewige Resignation), και εξίσου
μπορεί να εδραιωθεί μέσα στα όρια του χρονικού πεπεραιωμένου (27', δίνοντας του πίσω
όλα όσα για χάρη της πίστης του θυσίασε
Εάν λοιπόν η απελπισία είναι η άρνηση της ζωής ως αποδοχή του (ψυχολογικού
θανάτου με την δογματική μορφή της αμαρτίας, η επαναδώριση της ταυτότητας πίστης -
ζωής (συμβολικά εκφραζόμενη ως θυσία του κριαριού με παράλληλη άρση της θυσίας του
Ισαάκ) απεικονίζει την άρση του θανάτου και παράλληλα την άρση της απελπισίας(28)
m
D Rietschi, Kierkegaards Kritik an Hegels Logik, Darmstadt 1971 σελ 264
1251
D Rietschi on σελ 265
Ακόμα δες Γρ Κωσταρά Ηδιαλεκτική του Kierkegaardως επανάλημη της Σωκρατικής μαιευτικής, σελ 177
(26
' Βλ S Kierkegaard, Furcht und Zittern, (Syndikat 1984) Europaische Verlagsanstalt, 1992 ubrs Liselotte
Richter σελ 16-19
(27)
Βλ ΖανΒάλ, Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του Υπαρξισμού, Δωδώνη XX, σελ 131-132
Ακόμα: S Kierkegaard Furcht und Zittern, σελ 43-44
1281
Βλ ΖανΒάλ Εισαγωγή στον Φόβο και Τρόμο, Νεφέλη 1980 σελ 28-29
220
Το άτι στην Κιρκεγκωριανή αντίληυη είμαστε χωρισμένοι από το απόλυτο "Άλλο",

σημαίνει ένα παράδοξο, εφόσον όντας πεπερασμένοι συλλαμβάνουμε το άπειρο(29) Απ' την
άλλη το ίδιο αυτό άπειρο, είναι παράδοξο, διότι ο Θεός που είναι η αιωνιότητα
ενσαρκώθηκε σ ένα καθορισμένο σημείο του χώρου
Μέχρι εδώ τα πάντα 8α θύμιζαν έναν Θεολογικό Χεγκελιανισμό
Το παράδοξο όμως (όπως στην Einübung im Christentum διαφαίνεται) δεν είναι η
ενότητα Θεού και ανθρώπου όπως εσφαλμένα έχει ερμηνευτεί, αλλά η ενότητα του Θεού
με την έννοια του Einzelnen Mensch (συγκεκριμένου ανθρώπου),'30' κάτι που μετατοπίζει τα
πράγματα από την Χεγκελιανή έννοια της μεσολάβησης (που σχετίζεται με το απόλυτο)
στην έννοια της ατομικής πίστης!{31)
Για τον Kierkegaard, η αλήθεια είναι η Υποκειμενικότητα1321 Κάθε προσπάθεια να
μεταβληθεί το γίγνεσθαι σε Είναι στη φιλοσοφία του Χέγκελ μεταφέρει το προσωπικό
υποκείμενο στο χώρο της φαντασίας Πλάθει ένα γίγνεσθαι απ' το οποίο λείπει η εκλογή
του απόλυτου στην αιώνια ισχύ του, και μάλλον εδραιώνεται η πεποίθηση της εμμένειάς
του1331
Ο ιδρυματοποιημένος χριστιανισμός είναι η μεγαλύτερη αναλήθεια, γιατί πλάθει
έναν "ειδωλολατρικό χριστιανισμό" στον οποίο προσκυνάει κανείς περισσότερο ένα
είδωλο, παρά μια έμπρακτη αναπαράσταση της ενανθρώπισης Ο Σωκράτης, απ' αυτήν την
ónoyn, εναντιούμενος στο υ,ευδεπίγραφο είδωλο της Σοφιστείας των πολιών δείχνει έναν
πραγματικά χριστιανικό δρόμο1341
Η υπέρβαση της απελπισίας μέσα στις δομές του κοινωνικού χώρου μπορεί να
εκφραστεί ως παθιασμένη αντιπαράθεση με την "ιδρυματοποιημένη" Χριστιανοσύνη, που
πολλές φορές Καμία σχέση δεν έχει με την πραγματική οντολογική βίωση του Χριστού και
με τον συγχρονισμό μαζί του, κάτι που θυμίζει την φράση του Bergson "έχει και η θεολογία
τους Γραμματείς και τους Φαρισαίους της"
Όταν ο άνθρωπος αρθεί στην συνειδητοποίηση ότι η ένταξη του στον
"ιδρυματοποιημένο" Χριστιανισμό και την συμβατικότητα του, είναι ένα υ,έμα, και όταν
ταυτόχρονα θεωρήσει πως δεν μπορεί να συγκρουστεί με την τεράστια (σε δύναμη και
εξουσία) εδραιωμένη παρουσία του ιδρυματοποιημένου Χριστιανισμού αυτού, ο οποίος
(Ζ9)
Βλ Ζαν Βάλ, Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του Υπαρξισμού, σελ 71
1301
Βλ Γρ Κωσταράς, S.Kierkegaard ο φιλόσοφος της εσωτερικότητας, σελ 229
Ακόμα δες: S Kierkegaard, Furcht undZittern, σελ 51
1311
Βλ S Kierkegaard, Philosophische Brocken, σελ 21-31 (IV193-201)
(32)
S Kierkegaard Unwissenschaftliche Nachschrift VII 241
1331
Στο ίδιο, VII 210
1341
Στο ίδιο Vili 237-238
221
πολλές φορές εκπροσωπεί την εγκόσμια μορφή του υέματος, τότε οδηγείται στην
απελπισία
Μονάχα η νίκη του ηθικού σταδίου (στο οποίο για τον Kierkegaard παραμένει
πάντα ο τραγικός ήρωας)(35ί και ο αναβιβασμός στο θρησκευτικό στάδιο (που ορίζει η
εκθειαζόμενη θρησκευτικότητα Β) μπορεί να προσφέρει την πραγματική υπέρβαση απ' την
οντολογική απόγνωση (36)
Στην Κιρκεγκωριανή φιλοσοφία απέμεινε ωστόσο μία νεφελώδης και συγκεχυμένη
εικόνα του πόσο θα μπορούσε κανείς να επανεύρει την έννοια του κόσμου όπως είναι(371 και
μάλιστα μέσω της κατηγορίας της επανάλημ,ης (Wiederholung)(38>
Γνωρίζουμε εξίσου πόσο ο Κίρκεγκωρ προσπάθησε να ξαναβρεί αυτές τις στιγμές
ξαναπηγαίνοντας επί παραδείγματι στην Όπερα1391, ή ακόμα παλινδρομώντας στην σχέση
του με την Reggina (40)
Αυτός ο Ιώβειος αναδιπλασιασμός των πάντων, που ξαναδίδει στον πιστό την ζωή,
σήμαινε συμβολικά πόσο μπορούσε το αιώνιο να ενταχθεί στο πεπερασμένο χωρίς
141)
αντίφαση
Η υπέρβαση της απελπισίας του Κίρκεγκωρ ήταν ακριβώς να μπορέσει να
διατηρηθεί το ιστορικό γίγνεσθαι μέσα στην κατηγορία της "επανάληψης"
(Wiederholung) Θα μπορούσε άραγε ο άνθρωπος της άπειρης παραίτησης να
επαναλάβει την κίνηση του απείρου μέσα στον κόσμο απ' την στιγμή που έχει παραιτηθεί
απ' αυτόν, Η απελπισία αναδύεται ακριβώς στο κέντρο αυτής της αντίφασης Είναι η
πεπερασμένη διάσταση στην αγωνία της να συλλάβει εντός του κόσμου το αιώνιο
Βλέπουμε πως αυτό που για τον Κίρκεγκωρ ήταν ο "σκόλοιι εν σαρκί" και το κεντρικότερο
οντολογικό πρόβλημα της ζωής του, είναι ολόιδιο με κείνη την απόχρωση απόγνωσης που
οδηγούσε την Ναστάσια Φιλίποβνα να νομίζει πως είναι αδύνατο να παντρευτεί τον
πρίγκιπα Μίσκιν και ταυτόχρονα να έχει την ζωή της θυσίας της πίστης (421 Είναι ακόμα
εκείνο που έκανε τον Ραγκόζιν του "Ηλιθίου" να αισθάνεται την αδυνατότητα να βιωθεί η
λύτρωση της αγάπης,'431 χωρίς την ακραία εκδήλωση του καταστροφικού πάθους'44' Είναι
|35)
Βλ S Kierkegaard, Furcht und Zittern, σελ 54 (Der tragische Held bleibt noch innerhalb des Ethischen)
Επίσης τις σελίδες 72-73
(36)
Βλ Ζ Βάλ, Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του Υπαρξισμού, σελ 70
Ακόμα δες: Μ Μακράκη, Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard, σελ 259
137)
Βλ S Kierkegaard, Furcht und Zittern, σελ 34-36
|38)
Βλ S Kierkegaard, Die Wiederholung, SV III, 192
,39,
On,SVIII191
1401
Βλ Ζ Βάλ, Εισαγωγή στον Φόβο και Τρόμο, Νεφέλη 1980, σελ 24-15
(41)
Βλ S Kierkegaard Furcht und'Zittern, σελ 42
(42>
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, HA, IV, σελ 140
(43)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΗΛ II, σελ 34-43
222
εν τέλει εκείνο που έκανε τον Σ6ιντριγκάϊλωφ να βρίσκεται σε μορφές δωρεάς και θυσίας
ένα στάδιο πριν την τελική λύτρωση και όμως ακράδαντα να πιστεύει πως η αλήθεια της
μεταφυσικής δεν έχει Καμία σχέση με τον κόσμο τούτο<45)
Το πρόβλημα γενικά της "υπέρβασης της απελπισίας" χαρακτηρίζεται απ' το πόσο
η άπειρη παραίτηση από την ενδοκοσμικότητα και την συμβατικότητα της ζωής|46) μπορεί
να επιστρέφει στην ενσάρκωση, χωρίς ωστόσο να χάσει τον αιώνιο απόλυτο χαρακτήρα
της ί47) Μια τέτοια εκδοχή για τον Κίρκεγκωρ, - πέρα απ' τον ιδεαλιστικό προβληματικό του
χαρακτήρα - ήταν και για την έμπρακτη ενσάρκωση πάντα σκανδαλώδες(481
Αυτό τον οδήγησε στο να πιστεύει πως το Σκάνδαλο είναι μία κυρίαρχη κατηγορία
του Χριστιανισμού Το Σκάνδαλο (Ärgernis) έχει την αρνητική σημασία της αμηχανίας του
ανθρώπου να κατανοήσει τους όρους της αποκάλυμ,ης, καταδεικνύει την αναπόφευκτη
μωρία της Ερμηνείας της ενανθρώπισης του Αόγου(49) Ωστόσο, σκανδαλιζόμενος ο
άνθρωπος, εντάσσεται στην πάσχουσα διάσταση με την οποία υποφέρει για την ευτέλεια
του Θεού(50) ο οποίος παίρνει τη μορφή ανθρώπου, και βιώνει το μαρτύριο, μέσα στην
αντίφαση της αιωνιότητας του με την προσκαιρότητα
Κάθε άνθρωπος που οικειοποιείται αυτή τη μορφή αντίφασης με την περατότητα,
διατρέχει το δρόμο του σκανδάλου στη σχέση του με το δημιουργό του(51) Κάθε μορφή
Σκανδάλου είναι κατά βάθος πάθος (Philosophische Brocken, IV 217) ως αρνούμενη την
ισχύ της παραδοξότητας της ενανθρώπησης, αλλά και ως απόπειρα να την υπερβεί
Ο τραγικός ήρωας και ο ποιητής εναντίωσαν, με ιδιαίτερες μορφές ο καθένας, τον
εαυτό τους στη λογικότητα και την απολυτοποίηση του Σκανδάλου
Ο τραγικός ήρωας τοποθετούσε την ποίηση της θυσίας μέσα στην ζωή, και
οδηγείτο στην τραγικότητα της ύπαρξης Ο ποιητής αρνιόταν την ζωή για χάρη της ιδέας,
άρα μέσα σ' έναν απόλυτο ρομαντισμό δεν ενσάρκωνε με το σώμα του την ενσάρκωση(521
Ωστόσο διαφαίνεται καθαρά πως ο ποιητής και ο τραγικός ήρωας εκφράζουν
κατώτερες διαλεκτικές διαβαθμίσεις απ' τον άνθρωπο της πίστης
m
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΗΛ, Ι σελ 13-14 Kat δεύτερο μέρος, σελ 36-42
1451
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, £ Γ / # σελ 137-150
Μ6,
Βλ S Kierkegaard Furcht und Zittern, σελ 34 35
(47)
Βλ Η διπλή κίνηση του Αβραάμ, στο: Επανά/ìnun Παπαζήσης 1977 σελ 171
Μ8)
1491
S Kierkegaard, Die Krankheit zum tode, σελ 116
<501
S Kierkegaard Einübung im Christentum, XII79
|51)
S Kierkegaard Die Krankheit zum tode, σελ 118
(52)
Βλ S Kierkegaard, Furcht und Zittern, σελ 54
Ακόμα δες: S Kierkegaard, Einübung im Christentum, σελ 113 (XII105)
223
Ο άνθρωπος της πίστης, αντίθετα, για τον Kierkegaard, πρέπει να μεταδώσει αυτή
την κίνηση, της άπειρης παραίτησης στην ύπαρξη και να βρει την διαλεκτική
ταυτοχρονότητα των δύο στιγμών, να υπερβεί το σκάνδαλο στην ταυτότητα ιης ύπαρξης
Πως μπορεί κανείς υπερβαίνοντας την απελπισία να οδηγηθεί στην κοινωνία εν
Χριστώ κατοχυρώνοντας την διαλεκτική ταυτοχρονότητα του κόσμου και του Θεού,
Ας δούμε την διαλεκτική αυτή ταυτοχρονότητα σένα παράδειγμα Εάν η προφητεία
των Παθών του Ιησού θα έπρεπε υποχρεωτικά να εκπληρωθεί, θα μπορούσε άραγε ο
Πιλάτος να είναι κάτι άλλο απ' τον ρόλο που θα 'πρεπε να εκπληρώσει κατά την διάρκεια
της εκδήλωσης αυτής της προφητείας, Και τότε, υπάρχει άραγε η ελευθερία του Πιλάτου, ή
τα πάντα καταλήγουν σ' έναν αναπόφευκτο ντετερμινισμό,
Μπορεί να συμφιλιωθεί η πρόνοια του Απόλυτου Θεού με την ατομική ελευθερία,
Για να δοθεί η απάντηση πρέπει να καταλάβει κανείς ταυτόχρονα και τις δύο διαλεκτικές
στιγμές Και η προφητεία υποχρεωτικά θα εκπληρωνόταν, αλλά και ο Πιλάτος θα μπορούσε
να μην είναι Πιλάτος Θα υπήρχε βέβαια πάντα ένας υποχρεωτικός Πιλάτος για να
εκπληρωθεί η γραφή, αλλά ο συγκεκριμένος Πιλάτος θα μπορούσε να μην είναι Πιλάτος
φτάνοντας στο μεγαλείο να ελευθερώσει τον Χριστό Μ' αυτόν τον τρόπο θα
εκπληρωνόταν και η πρόνοια τής ανακαινισμένης ζωής καυαυτόχρονα δεν θα αιρόταν η
ελευθερία του Πιλάτου
Μόνο μ' αυτόν τον τρόπο διατηρούνται οι δύο διαλεκτικές στιγμές και αυτή της
ελευθερίας και αυτή του "πεπρωμένου" της προφητείας, όχι σαν έννοια μοιρολατρική,
αλλά σαν εκπλήρωση της καινής ζωής του πνεύματος
Αν δεν κατανοήσει κανείς ταυτόχρονα τις δύο αυτές εκφάνσεις οδηγείται ή στην
έκφραση ενός απόλοτοο προορισμού (που υποχρεώνει τον Πιλάτο να είναι
εξαναγκασμένος να εί^αΐ αυτό που θα 'πρεπε να είναι χωρίς Καμία ατομική του ελευθερία)
ή στην εκδήλωση μιας ακραίας αυθαιρεσίας (που οδηγεί στο ότι η εκπλήρωση της
προφητείας θα μπορούσε να μην πραγματωθεί ποτέ) Με αυτόν τον τρόπο η υπέρβαση
ξεπερνά τον σκόπελο της αναγκαιότητας
Ετσι στο κέντρο βάρους της Κιρκεγκωριανής υπέρβασης της Απελπισίας
παρουσιάζεται ένα τριπλό σχήμα, όπως τουλάχιστον αυτό εγκαθιδρύεται στο έργο του
Kierkegaard "Ενάσκηση στον Χριστιανισμό" ("Einübung im Cristentum")
α) Αντικατάσταση τής ιδεατής αλήθειας του παγκόσμιου πνεύματος τής Χεγκελιανής
153)
φιλοσοφίας με την εκλογή (XII131) του θρησκευτικού σταδίου
S Kierkegaard, Einübung im Christentum, σελ 143

224
6) Συγχρονισμός του πιστοί; με την έννοια της θέλησης του Χριστού

m
(XII59) και ομοίωση με το παράδειγμα του
γ) Η έννοια του δεύτερου - Είναι, το οποίο αποτελεί το σήμα - ένδειξη του Είναι του
Χριστού και ταυτόχρονα αναιρεί την έννοια της αμεσότητας που προσιδιάζει στην
Χεγκελιανή μεσολάβηση (XII128)
δ) Αποκορύφωση τηο έννοιάο του ατομικού ενάντια στην κατηγορία του γενικού, η
οποία απολυτοποιήθηκε στο ακραιφνές σύστημα της Χεγκελιανής φιλοσοφίας.
Η έμμεση, επομένως, ανακοίνωση (την οποία η Κιρκεγκωριανή φιλοσοφία

οικειοποιείται)'551 είναι αναγκασμένη να αγωνιστεί σε δύο συγχρόνως μέτωπα έχει να
παλεύει αφ' ενός ενάντια στην αφαίρεση η οποία οδηγεί κατευθείαν σε μία φανταστική
έκφραση μεταφυσικής, και αφετέρου ενάντια σ έναν επίπλαστο Χριστιανισμό τον οποίο
δημιούργησε τόσο η "Θεολογούσα" θεωρητική φιλοσοφία όσο και η παλαιά Απολογητική,
στην προσπάθεια τους η μεν πρώτη να τον συμφιλιώσει με τον κόσμο, η δε δεύτερη να τον
δικαιολογήσει στα μάτια των εθνικών ( 5 6 )
Ο Αβραάμ υπερπηδά την έννοια της ειδωλολατρικής θυσίας της εξιλέωσης και την
έννοια της αφηρημένης πίστης και με απόλυτη πεποίθηση οδηγείται στην unendliche
Resignation (άπειρη παραίτηση)'571, που ωστόσο πρέπει να ακολουθηθεί απ' την έννοια της
απόλυτης επαναδώρισης Η απόλυτη πίστη δεν αρκεί, αλλά πρέπει να ακολουθηθεί από
την επαναπροσφορά του Ισαάκ στον πατέρα του, για χάρη αυτής της πίστης.
Ο Κίρκεγκωρ στα πλαίσια της έμμεσης ανακοίνωσης διατύπωσε στο βιβλίο την
απάντηση του προς την Reggina, την οποία ωστόσο ο ίδιος ποτέ δεν επανέκτησε στην
κορυφή ( 5 8 )
Στο δεύτερο στάδιο ο Αβραάμ, κατά την διάρκεια της ανόδου του, παραιτείται απ'
τον Ισαάκ για να τον ξαναβρεί με την έννοια επαναδώρισης του κόσμου στην κορυφή του
όρους Ο Kierkegaard παραιτείται απ' την Reggina (τον κόσμο) αλλά δεν την ξαναβρίσκει
στην κορυφή (δεν ξαναβρίσκει επομένως την ζωή στην ενσάρκωση)
l54)
S Kierkegaard, Einübung im Christentum, σελ 69
(55)
ΒΛ M Theunissen, Der Begriff Ernst bei Kierkegaard, σελ 83-92 και 73-83
Ακόμα δες: R Moller Βασικές αρχές της μετάδοσης και η εφαρμογή τους στο έργο του Κίρκεγκωρ, Εποπτεία
79/1983, σελ 425-430
(56)
ΒΛ S Kierkegaard, Einììbung im Christentum, XII120 σεΛ 130-131 Ακόμα, για τον Κίρκεγκωρ, η διαφορά
της εγκόσμιας Χριστιανοσύνης απ της πραγματικής είναι πως στην πρώτη τα αποτελέσματα της ζωής του
Χριστού (ως Λατρευτικός και ιδρυματοποιημένος Χριστιανισμός) είναι πάνω απ τη ζωή του
Βλ S Kierkegaard, ο π, σεΛ 37 (XII29)
Ακόμα δες Γρ Κωσταρά, S.Kierkegaard, ο φιλόσοφος της εσωτερικότητας, σελ 238
(57|
ΒΛ S Kierkegaard Furcht und Zittern, σελ 34
1581
ΒΛ S Kierkegaard, Einübung im Christentum, σελ 113
225
Ενώ στον Κίρκεγκωρ η Αβρααμική άνοδος εκφράζει το ά π ε ι ρ ο ποιητική

ακατάληπτο ί 5 9 1 της διάκρισης θεού - ανθρώπου και οριοθετείται ως απέραντη παραίτηση
(που είναι έκφραση του ιπποτικού πάθους της πίστης), στον Ντοστογιέφσκι η έκφραση
αυτής της διαφοροποίησης δεν είναι επαρκετή για να οδηγήσει απαραίτητα στην
υπέρβαση
Το ότι γνωρίζει κανείς την αμαρτωλότητα του κόσμου, μπορεί να τον οδηγήσει
εσφαλμένα στην αυτοτιμωρία του και όχι απαραίτητα στην γέννηση του νέου κατ' εικόνα
μέσω της αγάπης (Σβιντριγκάιλωφ - Σταυρόγκιν)
Η γνώση της άπειρης διάκρισης θεού - ανθρώπου δεν είναι απαραίτητα η
ενσαρκώσιμη παρουσία του
Υπάρχουν μορφές στο Ντοστογιεφσκικό έργο, που ενώ γνωρίζουν την
διαφοροποίηση δεν οδηγήθηκαν στην Λύτρωση
Ο Ιππόλυτος του "Ηλιθίου" γνωρίζει την διαφοροποίηση ί 6 0 ) , αιώνιου και εγκόσμιου,
δεν σώζεται όμως, ο Ραγκόζιν γνωρίζει το άπειρο πάθος (61) , οδηγείται όμως με πάθος στο
έγκλημα, η Ναστάσια Φιλίποβνα γνωρίζει την απόλυτη έκφραση της υευδεπίγραφης
ύπαρξης μέσα στις κοινωνικές δομές' 621 , δεν λυτρώνεται όμως, ο στρατηγός Ιβόλγκιν
γνωρίζει εξίσου την σύγκρουση ως άπειρη αντιδιαστολή του αρχοντικού ιδεαλισμού με την
κοινότυπη καθημερινότητα'631, διαφεύγει όμως στη φαντασία
Ετσι οι μορφές απελπισίας σ' αυτά τα πρόσωπα δεν αποτελούν μόνο σύγκρουση
του άπειρου ακατάληπτου του Θεού με την εγκόσμια διάσταση (κάτι που εκφράζεται ως
δεδομένο), αλλά μάλλον εκφράζουν τα αποτελέσματα της έμπρακτης
ενσαρκώσιμής αναπαράστασης (όπως αυτή συγκρούεται με τον κόσμο) και γενικά
σκιαγραφούν τις μορφές έκφρασης των συγκρούσεων του συμβατικού ΐ|έματος με την
αλήθεια τής βαθύτερης ουσίας της ύπαρξης' 6 4 1
Η εκδοχή της πίστης μέσα στον κόσμο ήταν για τον Kierkegaard μία έκφραση
ιππότη της δυνατότητας1651, ήταν μία πίστη να ζήσει στην απλότητα που θα σήμαινε άρση
των συγκρούσεων, μία επιστροφή στο πεπερασμένο (εφόσον έχει εκτελέσει την κίνηση του
166>
απείρου) Kat όχι μία αναπαράσταση του πάθους της ενσάρκωσης
|69|
l60)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι HA, Π σελ 126-128 καδως και τρίτο μέρος σελ 79-94
1611
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ο π, δεύτερο μέρος σελ 33-41
1621
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ο π πρώτο μέρος σελ 125-128
1631
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ο π, τέταρτο μέρος σελ 39-50
(64)
YyiOTa παραδείγματα οι περιπτώσεις του Ι6άν και του Αλιόσα Βλ R Lauth Die Philosophie Dostojefskis,
σελ 225
ι6δ)
Βλ S Kierkegaard Furcht undZittern, σελ 34
(66)
226
Ο Ζάν Βάλ έλεγε "όσοι πραγματώνουν αυτή την κίνηση, έχουν μπα φύση ξένη και
υπέροχη Συγκεντρώνονται σ' έναν και μόνο πόθο, ύστερα σε μία και μόνη πράξη
συνείδησης, μέσω της οποίας αποποιούνται τον πόθο, αλλά, παράλληλα μέσω της οποίας
μη αποσπώμεναιούτε και για μια στιγμή απ' ότι έχασαν, καταλήγουν να το αποκτήσουν για
πάντα ( 6 7 )
Εκείνος που θα εισέδυε στον κόσμο, προσθέτει ο Kierkegaard, θα ήταν όμοιος με
όλους τους άλλους ανθρώπους, γιατί η πίστη θα του είχε δώσει την επαναδώριση' 681
Ο άνθρωπος αυτός θα ζούσε μέσα στην πίστη και με την πίστη θα μπορούσε να έχει
και τα δύο στο τρίτο στάδιο της κορυφής όπου ο Ισαάκ επαναδωρίζεται Εάν αντίθετα
οδηγηθεί στην έκφραση της αιωνιότητας, δηλαδή του μη - πεπερασμένου, τότε θα
μεταβληθεί η πίστη του σε ένα αναπόφευκτο είτε-είτε (Entweder-oder) μιας απόκοσμης
σύγκρουσης με την πραγματικότητα
Αντίθετα στον Ντοστογιέφσκι, όταν ο Ρασκόλνικωφ θα πέσει στα πόδια της Σόνιας
συντρίβοντας την μεταφυσική1691, έχει διατρέξει ήδη τον δρόμο του Γολγοθά του πάθους
του ( 7 0 1 Αυτός είναι ο δρόμος να αρθεί η μεταφυσική, αλλά στο i ô t o της το χ ά σ ι μ ο να
γίνει η ε ν σ ά ρ κ ω σ η καιηανάσταση τηςαγάπης!
"Είχε θυμηθεί τα λόγια της Σόνιας -"πήγαινε στο σταυροδρόμι,
προσκύνησε τους ανθρώπους, φίλησε την γη, γιατί αμάρτησες κι
απέναντι σ' αυτήν \ πι πες φωναχτά σ' όλο τον*κόσμο Είμαι φονιάς" Τον
έπιασε τρέμουλο μόλις το θυμήθηκε Τον συνεπήρε κάτι σαν σπασμός,
λες και μια μονάχα σπίθα καταχωνιασμένη στην υ,υχή του πήρε φωτιά
και η φλόγα της τον κατάκαυ,ε σύγκορμο Τα πάντα μαλάκωσαν μέσα
του και τα μάτια του γέμισαν δάκρυα Επεσε χάμου εκεί που
βρισκόταν'711
Οταν ο Ρασκόλνικωφ θα αγαπήσει τότε μόνο θα συλλάβει το έγκλημα του, τότε θα

συνειδητοποιήσει την νέα κοινωνία και όχι όταν θα διαγνώσει τις διαλεκτικές μορφές της
<72)
αδικίας
Στο τέλος του "Εγκλήματος και Τιμωρίας" αναφέρεται με συγκλονιστικό τρόπο
ι67)
ΒΛ 2 Βάλ Εισαγωγή στον 'Φόβο και Τρόμο, Νεφέλη 1980, σελ 18
(68)
S Kierkegaard Furcht und'Zittern, σελ 35
|69)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ET, Iff, σελ 183-184
1701
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ο π, τρίτος τόμος σελ 163
1711
Φ Ντοστογιέφσκι ET, Iff, σελ 163
(72)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET Iff, σελ 177-185
227
"Δεν μπορούσε όμως να σκεφτεί τίποτα εκείνο το Βράδυ κι ούτε

μπορούσε να αναλύσει ή να συνειδητοποιήσει τίποτα Η ζωή είχε μπει
στην θέση της διαλεκτικής και κάτι εντελώς διαφορετικό άνοιγε τώρα
τον δρόμο του μες στο μυαλό του"1731
Η επαναφορά αυτή στην ενσαρκωμένη ζωή, αποκτά μία εντελώς καινούργια

σημασία στον Ντοστογιέφσκι
Δεν είναι μονάχα μόνο, (όπως για τον Κίρκεγκωρ) η εκτέλεση μιας ρεαλιστικής
στιγμής μετά την ύί)ΐστη αποποίηση, αλλά ταυτόχρονα ο ύιμστος ιδεαλισμός και
ρεαλισμός στην απόλυτη δέση τους, που είναι ταυτόχρονα και η απόλυτη άρση τους ως
καδαρά αφαιρετικών διαλεκτικών στιγμών
Η περατότητα και ο χρόνος ως καδαρά αφηρημένες διαλεκτικές στιγμές
συντρίβονται στην έκσταση του Αλιόσα που μπροστά του Βλέπει αναστημένο τον Στάρετς
Ζωσιμά'741 και στον συγκλονισμό του Ρασκόλνικωφ που αγκαλιάζει την γη και την ποτίζει
με τα δάκρυα του, γιατί απέναντι στην σάρκα είναι που αμάρτησε, δηλαδή στον πηλό της
ενσάρκωσης1751
Οπως η αμαρτία είναι η αλλοίωση της κοινωνίας με το Θεό, ως πτώση, η
ενσάρκωση είναι η επαναφορά στην μη - πτώση, είναι η άρση της πτώσης Είναι η
επαναεγκαδίδρυση της ενότητας του ιρχικού εγώ στην προ της διαρρήξεις κοινωνία με
τον Θεό μέσα στην δεύτερη δημιουργική ενέργεια της Σαρκώσεως του Λόγου
Πως συμβαίνει αυτό στην υ,υχολογία, Όπως η αμαρτία είναι ο διχασμός του εαυτού
και ο κατακερματισμός του εγώ, έτσι η δυσία της ενσάρκωσης είναι η άρση του διχασμού
που γέννησε τον ΐ)υχολογικό ανδρωποκεντρισμό, άρα η επαναφορά στην μη - πτώση και
στην κατάσταση του μη-διχασμού, δηλαδή στην προηγούμενη κοινωνία του ανθρώπου με
τον Δημιουργό του Ο άνδρωπος, επομένως, επαναφέροντας αυτήν την οντολογική ένωση,
επαναφέρει ταυτόχρονα και το υ,υχολογικό απείκασμά της στο χώρο του εγώ Η
επανασύνδεση της κοινωνίας με το δεό γίνεται η ι^υχολογική του αρμονία, ως κατ'
αναλογίαν αποτύπωση εκείνης στο χώρο του ατομικού εγώ
Επαναφερόμενος σ' αυτή ο άνδρωπος διατρέχει όλο τον δρόμο της παραδείσιας
αρχής του (76) Γι' αυτό και νοιώδει ύστερα από την άρση του διχασμού την αίσθηση μιας
|73)
Φ Ντοστογιέφσκι ET, III, σελ 184
1741
175>
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι, ET III, σελ 162-163
(76)
Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 110
228
τρομερής δύναμης, γιατί συνειδητοποιεί την δύναμη της προγονικής ένωσης,'77' της οποίας
τον δρόμο έχει διατρέξει ως πλάσμα του δημιουργού του
Ενώ ο Κίρκεγκωρ πιστεύει πως πίστη είναι η απόλυτη υποταγή στην εντολή του
Θεού, ο Ντοστογιέφσκι εμπεριέχει σ αυτήν την απόλυτη υποταγή την πεποίθηση πως
μέσα στην εντολή του Θεού κρύβεται η προεικόνιση του θαύματος!
Ο Kierkegaard γνώριζε ενδόμυχα (και το είχε γράυ,ει μ' έναν κατεξοχήν οδυνηρό
τρόπο στα ημερολόγια) πως αν είχε πίστη δα μπορούσε να γράφει και να είναι παντρεμένος
με την Reggina, 8α μπορούσε να υπακούσει στην εντολή του Θεού και να ξαναβρεί τον
Ισαάκ στην κορυφή178)
Για τον Kierkegaard η ανάβαση στο Όρος είναι η ακράδαντη πίστη πως ο Ισαάκ
πρέπει να θυσιαστεί, και πως η ανάβαση αποκτά το οντολογικό της νόημα ως
πεποίθηση της θυσίας !79ί Ο Ντοστογιέφσκι, αντίθετα, πιστεύει πως και ο Ισαάκ θα σωθεί
και η θυσία θα υπάρξει, γιατί το μεγαλείο της θυσίας είναι ακριβώς πως ξαναδίνει τήν
ζωή στο διπλάσιο
Μόνο τότε το άπειρο διεισδύει στο πεπερασμένο χωρίς να διυλίζεται μέσα σ' αυτό
ούτε να το αίρει, γιατί αυτό ακριβώς σημαίνει ενσάρκωση
Ο Κίρκεγκωρ αντίθετα παραμένει στον δυαλισμό! Πιστεύει ακράδαντα πως ή ο
Ισαάκ θα ζήσει, ή η θυσία θα πραγματωθεί Θεωρεί πως ο Αβραάμ ανεβαίνει στο όρος με
την ακράδαντη πεποίθηση πως πρέπει να πραγματώσει την θυσία, αλλιώς δεν θα ανέβαινε
ποτέ
Στον "Φόβο και Τρόμο" αυτό που εξυμνείται δεν είναι τόσο η επαναδώριση του
Ισαάκ, δηλαδή η επαναδώριση της Ανάστασης μετά την θυσία, όσο η εναντίωση του
Αβραάμ στην λογική, ως έκφραση απόλυτης πίστης Εξυμνείται το μεγαλείο της πίστης
ως αντίθεση με τον κόσμο'801
Ο Ντοστογιέφσκι δεν θεωρεί την αντίθεση αυτή υποχρεωτική, παρά μονάχα στην
διαλεκτική της Αογικής Στην περιοχή του θαύματος το μεγαλείο του Θεού είναι τέτοιο που
και η θυσία υπάρχει και ο Ισαάκ σώζεται
Ετσι το είτε-είτε μεταβάλλεται σε και-Kat, η απόλυτη θυσία της αγάπης
προσφέρει τα πάντα στο διπλάσιο Ο Ρασκόλνικωφ προσφερόμενος στην θυσία κερδίζει
την Σόνια(811 η Σόνια ακολουθώντας τον Ρασκόλνικωφ κερδίζει την σωτηρία της αγάπης Ο
1771
<78>
(79)
(80
> S Kierkegaard ο π, σελ 18-20
1811
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET, III σελ 49-64
229
Mina στην περιπλάνηση του κερδίζει την Γκρούσενκσ , και βρίσκει τον Θεό κάτω απ' την
γη, ο Αλιόσα με τον ήλιο της προσφοράς βιώνει την αναστάσιμη χαρά του Γάμου της Κανά
μπροστά στο φέρετρο του Στάρετς (831
Οι Ντοστογιεφσκικοί ήρωες δεν 8α πραγματοποιήσουν μόνο την θυσία, αλλά δα

αποκτήσουν στο διπλάσιο κι αυτό που έχασαν, θα βρουν στην κορυφή και τον Ισαάκ και
το κριάρι, θα επανααποκτήσουν τον εξαγιασμό της ζωής
Ο Μίτια στην περίφημη έκσταση του στην φυλακή αναφέρει
"Ω ναι θα ' μ α σ τ ε αλυσοδεμένοι χωρίς ελευθερία, μα τότε μέσα στην

μεγάλη μας συμφορά θα αναστηθούμε και πάλι στην χαρά Αν διώξουν
τον Θεό απ την γη εμείς θα τον υποδεχτούμε κάτω απ' την γη" (84>
Το βαθύτερο νόημα της θυσίας (που ποτέ ο ακραιφνής προτεσταντισμός δεν

κατάλαβε) είναι πως μέσα στην θυσία εμπεριέχεται η εικόνα της Ανάστασης, και πως μόνο
με την θυσία ο άνθρωπος οικειοηοιούμενος μέσα του τον θ ά ν α τ ο ν ι κ ά ε ι τον θ ά ν α τ ο !
Η μεγαλύτερη υπέρβαση της απελπισίας είναι πως μέσα στην θυσία νικιέται και ο
θάνατος και το κακό, και ταυτόχρονα η ν έ κ ρ ω σ η του θ α ν ά τ ο υ ξ α ν α δ ί ν ε ι τα π ά ν τ α
στο δ ι π λ ά σ ι ο , επαναφέρει και τον Θεό και την εξαγίαση ολόκληρου του κόσμου!185'
Στο Ντοστογιεφσκικό έργο ο στάρετς Ζωσιμάς εξυμνεί αυτή την ταυτότητα
"Ν' αγαπάς να γονατίζεις και να ασπάζεσαι τη γη, να της δίνεις το φιλί

της αγάπης, όλα να τ' αγαπάς να επιζητάς τον ενθουσιασμό, την έκσταση
της αγάπης Πότιζε τη γη με τα δάκρυα της αγαλλίασης και αγάπα αυτά
τα δάκρυα σου Την αγαλλίαση αυτή να μην τη ντρέπεσαι, γιατί είναι το
πιο ακριβό πράγμα για σένα Είναι ένα δοξασμένο δώρο του Θεού που
δίνεται μόνο στους εκλεκτούς"' 86 '
Η απελπισία, ενώ αναπτύχθηκε απ' την διαστρέβλωση της σχέσης με τον Θεό μέσα
στον κόσμο, και ενώ πρέπει να ξαναποκτήσει τον Ισαάκ, της λύτρωσης της με την θυσία,
δεν καταλαβαίνει ποτέ πως η θυσία θα γίνει χωρίς να γίνει, ο Ισαάκ της ζωής θα
<82)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 509-551
(83
> Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, σελ 449-454
1841
Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ,ΙΙΙοελ 725
!85|
Βλ Ζ Βάλ, Εισαγωγή στον Φόβο και Τρόμο, Νεφέλη 1980 σελ 8
186)
Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ σελ 406
230
ξαναποκτηθεί όχι πια στον ουρανό αλλά στην σάρκα της ύπαρξης, ο Ισαάκ της ζωής 8α
δοθεί ξανά στο θαύμα της πίστης και η θυσία, αντί να χάσει αυτόν τον Ισαάκ, τον βρίσκει
μαζί με το Κριάρι'871
Στην κορυφή της ζωής, ζωή και θυσία δεν είναι ποτέ αντίθετα, γιατί θυσία
είναι η ανώτατη μορφή ζωής (αφού βρίσκει και τον Ισαάκ και το κριάρι) και ζωή η
ανώτατη μορφή της θυσίας (εφόσον την στιγμή της θυσίας ξαναβρίσκεται ο Ισαάκ
μέσω του κριαριού) Μ' αυτόν τον τρόπο εδραιώνεται η άρση της αντίθεσης ανάμεοα στην
έκφραση του Θεού και στην πραγματικότητα
Ο Ρασκόλνικωφ βρίσκει και την Σόνια και την θυσία του (88) ως προσφορά, ο Μίτια
βρίσκει και την Γκρούσενκα και τον Θεό, έστω και κάτω απ' την γη, ο Αλιόσα βρίσκει στο
όνειρο του ξανά τον Στάρετς Ζωσιμά, και μπροστά στο φέρετρο του μικρού Αλιόσα ξέρει
πως όλα τα παιδιά θα συναντηθούν ξανά και η Ανάσταση θα έρθει! ( 8 9 )
Οταν η ταυτότητα αυτή δεν κατανοηθεί στην λάμΐ)η της απόλυτης αγάπης τότε η
θυσία δεν οδηγεί στην επαναδώριση, μα στην αυτοκαταστροφή, και εδώ ακριβώς
ί90)
υποθάλπεται το κέντρο της άρσης της απελπισίας
Απελπισία δεν είναι η μη-πίστη, όσο η ά ρ ν η σ η της συγχώρεσης του
αμαρτήματος α π ' τ ο ν ί δ ι ο τον α μ α ρ τ ω λ ό, που υποκαθιστά στον εαυτό του την
τιμωρία του Θεού, και αυτοκαταστρέφεται λίγο πριν τη λύτρωση του
Η απελπισία αυτή μπορεί να αρθεί μόνο με την νέα κοινωνία εν Χριστώ η οποία
επανασυνδέει το κατ' εικόνα και γίνεται η νέα αναγέννηση του ανθρώπου, ο οποίος μέσα
απ' τον Υιό γνωρίζει τον Πατέρα
Μ' αυτόν τον τρόπο αίρεται ο θρησκευτικός δοκητισμός του Kierkegaard στον
οποίο, κατά βάθος, η ανώτατη ρεαλιστική πραγματικότητα της ζωής μεταβάλλεται σε μία
m
γνώμη, μία ιδέα, ένα ορισμό, μία αναφορά στο απόλυτο επέκεινα
Στον Ντοστογιέφσκι, αντίθετα, τα πρόσωπα είναι αναπαραστάσεις της Καινής
Διαθήκης στην γη, τα πάθη τους και η λύτρωση τους είναι η δημιουργική δύναμη της
ι87)
Αυτή είναι η διαφοροποίηση της Ντοστογιεφσκικής ενσάρκωσης απ την άχρωμη υμνολογία του
Kierkegaard για τον Αβραάμ όπως εκφράζεται στον Φόβο και Τρόμο
Βλ S Kierkegaard, Furcht undZittern, σελ 15-22
Γι αυτό τον λόγο συμβολικά η Σόνια περνάει ένα σταυρό στον λαιμό του Ρασκόλνικωφ, γι αυτόν εξίσου τον
λόγο ο Ρασκόλνικωφ γονατίζει και φιλάει την γή στο σταυροδρόμι
1881
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET σελ 162-163
1891
|90)
Βλ S Kierkegaard Einübung im Christentum, σελ 113 (XII105)
(Die Möglichkeit des 'Ärgernisses liegt in dem Selbstwiderspruch )
(91)
Βλ Ν Νησιώτη on,σελ 205
231
αγάπης όπως αυτή αποκαλύπτεται στην εσωτερική ακατάληπτο σχέση της yuynç με το
βίωμα της κοινωνίας του Υπέρταιου'92'
Πρ6λ:Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 19-21

232
2 Η διαφοροποίηση της αποστασιοποίησης απ' τον κόσμο (Kierkegaard) με

τηυ Βυοαρκωμένο Εξαγιασμό του (Ντοστογιέφηκι).
Οι ιελευταίες στιγμές της Κιρκεγκωριανής βιογραφίας που συνδυάζονται με την

διάδοση των φυλλαδίων της "στιγμής", υποδεικνύουν την απεγνωσμένη απόπειρα του
Κίρκεγκωρ να επιστρέι^ει στην πραγματικά Βιώσιμη ζωή της ύπαρξης ™
Η έννοια του Υπερβατικού ήταν πάντα για τον Kierkegaard κάτι συγκεκριμένο
για την θεωρητική του θεμελίωση (με την έννοια ότι εναντιώθηκε στην Χεγκελιανή
φιλοσοφία)!2> ταυτόχρονα όμως απόλυτα απόκοσμο για την πραγματική ζωντανή βίωση της
αγάπης
Η κοσμοαντίληυ,η αυτή ξεκίνησε απ' την μεταφυσική βασική εναντίωση στην
Χεγκελιανή φιλοσοφία στην οπαία κυριαρχεί η ταυτότητα του Denken και Sein, ενώ στον
Κίρκεγκωρ βασικό θεμέλιο είναι το άλμα (Sprung) μεταξύ Denken και Sein (31
Η έννοια αυτή του άλματος μας προσφέρει μία ένδειξη άπειρης "ποιοτικής"
διαφοράς μεταξύ Θεού και ανθρώπου Για τον Kierkegaard ο Θεός κατανοείται μόνο με
άλμα (Sprung) ή με παράδοξο (Paradox) Χρειάζεται ένα άπειρο ποιοτικό άλμα απ' την
ανθρώπινη κατηγορία στην Θεϊκή, για να ενταχθεί κανείς σ' αυτήν την κατανόηση
Η έννοια όμως αυτή του άλματος προσπαθώντας να υπερκεράσει το βασίλειο
(Reich) του Ντερμινισμοί' οδηγήθηκε σ' ένα βασίλειο δυαλισμού, σ' ένα "βασίλειο
ελευθερίας" που αποστασιοποιείτο απ' το πραγματικό πρόβλημα του κόσμου, ή (έστω
ακόμα και σε ελάχιστες αποχρώσεις) οδηγούσε τον πιστό στην ακραιφνή διπολικότητα
πίστης-κόσμου^πίστης-ζωής
Ο "φόβος" του Kierkegaard γεννήθηκε από τρεις επικίνδυνες κατά την γνώμη του
δυνατότητες α) Απ' το πόσο δεν θα χαθεί η έννοια του Θεού μέσα στην αμαρτωλότητα του
κόσμου αν προβεί κανείς στην κατηγορία μιας συνταύτισης με τον κόσμο αυτό β) απ' το
πόσο η έννοια της θρησκευτικής ύπαρξης θα μπορούσε (στην περίπτωση που εντασσόταν
στον κόσμο) να αποφύγει την ένταξη της στην συστηματική συνολοποίηση του κόσμου,
111
Βλ Ρ Rohde Sören Kierkegaard, Rowohlt Monographien, Hamburg 1959 σελ 154-156
(Εκδόδηκαν συνολικά 9 φύλλα της Augenblick)
(2)
Βλ S Kierkegaard Der BegriffAngst, IV 283
Δες επίσης: S Kierkegaard, Unwissenschaftliche Nachschrift, VII 175
Ακόμα δες: D Ritschi Kierkegaard Kritik an Hegels Z.o#A, Darmstadt 1971, σελ 240-272
Επίσης: W Joest Hegel και Kierkegaard, ο η σελ 81-89
131
Βλ W Joest, Hegel und Kierkegaard, Darmstadt 1971, σελ 83
Άλλωστε κάδε π yta τον Kierkegaard δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο γνώσεως και διαλεκτικής ερμηνείας
αλλά εντάσσεται στο παράδοξο της πίστης
Βλ S Kierkegaard, Unwissenschaftliche Nachschrift, VII 73
Ακόμα δες στην Krankheit zum Tode για την περίφημη "Σταύρωση" της Spekulation (σελ 114)
233
(και των εκφάνσεων του απόλυτου πνεύματος) και γ) απ' το πόσο η προσωπικότητα θα
μπορούσε να αποφύγει την ερμηνεία της κατηγορίας του υπαρξιακά ατομικού ως
εκδήλωση έκφανσης του απόλυτου(4)
Μ' αυτόν τον τρόπο, για να αποφευχθεί η ερμηνεία της Χριστιανικής ατομικότητας
(Christiche Subjektivität) ως αντανάκλαση του απόλυτου πνεύματος (Absolute Geist) μέσα
στην τριπλή Χεγκελιανή συμπλοκή Θεός - Πνεύμα - σύστημα, ο Kierkegaard
οδηγήθηκε σε μια μεταφυσικού τύπου υπέρβαση της απελπισίας που εξέφραζε την
απόλυτη νίκη της πίστης ως κατανίκηση του κόσμου και αποστασιοποίηση απ αυτόν(5)
Ο Kierkegaard για να ξεφύγει απ' την Χεγκελιανή απολυτοποίηση οδηγήθηκε σε
μία άλλου είδους απολυτοποίηση Στην κατηγορία της άρνησης της ταυτότητας του πιστού
με την ζωή του Η εμμένεια αντί να μετατραπεί σε σαρκική αναπαράσταση της αγάπης
έγινε ο αρνητικός όρος της υπέρβασης
Οι κατηγορίες που απολυτοποίησαν αυτόν τον Modus - υπέρβασης ήταν
α) Η κατηγορία της Υποκειμενικότητας (Subjektivität)
Συγκεκριμενοποιώντας την υποκειμενικότητα ο Kierkegaard καταδείχνει την
διείσδυση της αιωνιότητας στο πεπερασμένο,161 μόνο όμως με αφηρημένο τρόπο
6) Η κατηγορία της Στιγμής (Angenblick) Είναι η Konzentrat της πραγματωμένης
Offenbarung του Χριστού στον κόσμο μέσα σε μια συγκεκριμένη χρονική δυνατότητα και17'
γ) Η κατηγορία της τελεολογικής αναστολής του Ηθικού και η διείσδυση
στην Θρησκευτικότητα Β ( 8 )
Η θρησκευτικότητα Β εκφράζει το απόλυτα παράδοξο του θεανθρώπου να
συναντήσει στην εκλογή της εκάστοτε ατομικής προσωπικότητας το αιώνιο του κύρος(9)
Είναι η αντιδιαστολή της υπέρβασης με την διαλεκτική εμμένεια
Ωστόσο αν η έννοια της επανένωσης με τη ζωντανή μορφή της ζωής είναι η
πραγματική έννοια της υπέρβασης, ο Kierkegaard απέδειξε στην ζωή του πως η
ί41
ΒΛ S Kierkegaard, Unwissenshaftliche Nachschrift VII 492
Μ αυτήν την έννοια κάδε προσδιορισμός της σείας ουσίας είναι ήδη περιορισμός της
Δες επίσης για την αδυνατότητα της άμεσης ανακοίνωσης:
S Kierkegaard Einübung im Christentum,YM\2^-\71 (σελ 135-138)
(5)
Βλ W Anz, Philosophie und Gllaube beiKierkegaard, Darmstadt 1971 σελ 210
161
Ακόμα δες: S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, σελ 113
(7)
Βλ D Rietschi KierkegaardKritik an Hegels Iog;ft, Darmstadt 1971 σελ 264
Ακόμα: S Kierkegaard Furcht und Zittern, σελ 49-62
Δες επίσης S Kierkegaard, Philosophische Brocken, W 272
(8)
Βλ Μ Μακράκη Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard, σελ 198
Ακόμα δες: S Kierkegaard Unwissenschaftliche Nachschrift VII 31
19)
Βλ Γρηγ Κωσταρά ΗΔιαλεκτική του Κίρκεγκωρ ως επανάληι/η της Σωκρατικής μαιευτικής, σελ 188-189
234
αναγέννηση της ύπαρξης που επεδίωξε, δεν μπόρεσε να επαναλάβει συτή την κίνηση της
επανάληι^ης στην ζωή
Ο Κίρκεγκωρ μοιάζει - απ' αυτήν την ónoyn - εξαιρετικά με τον Στεπάν
Τροφίμοβιτς των "Δαιμονισμένων", που μ' έναν τρομερό ιδεαλισμό αποστασιοποιείται απ'
τον κόσμο χωρίς να μπορεί να ανακαλύι^ει την επιστροφή στο ζωντανό σώμα της ζωής του
(10>
Λαού και της αγάπης Μόνο στο τέλος της ζωής του ο Κίρκεγκωρ μοιράζοντας το
φυλλάδιο "Στιγμή", μπόρεσε να αναζητήσει αυτή την πρακτική ιστορική θυσία της ύπαρξης,
(11)
ακριβώς όπως ο Τροφίμοβιτς στο τέλος της ζωής του ενώνεται με τον ρωσικό λαό στην
απεγνωσμένη του περιπλάνηση
Παρουσιάζονται επομένως θεμελιώδεις διαφοροποιήσεις ανάμεοα στην
Κιρκεγκωριανή και Ντοστογιεφσκική σύλλημ,η της υπέρβασης της απελπισίας, τις οποίες
μπορούμε να σκιαγραφήσουμε ως εξής·
α) Δεν αρκεί μόνο η έννοια του Παραδόξου (ή του σκανδάλου) για να καθοριστεί ο
υπαρξιακός χαρακτήρας της πίστης, ούτε μόνο η έννοια της υποκειμενικότητας, αλλά
πρώτιστα χρειάζεται η πραγματική βίωση, ησάρκα και το αίμα του Χριστού πάνω στο
γεγονός τηςαγάπης
Ο Στάρετς Ζωσιμάς στους "Αδελφούς Καραμαζώφ" λέει έξοχα πως ο Θεός δεν
μπορεί ναι αποδειχθεί, εμφανίζεται όμως μέσα στα έργα της πρακτικής αγάπης (12) Δεν
υπάρχει Καμία ιδεαλιστική, κοσμολογική ή ιστορική ερμηνεία για την ύπαρξη του Θεού
Οσο περισσότερο προοδεύει κανείς στην έμπρακτη αγάπη και στην αναπαράσταση της
ουσίας, τόσο περισσότερο μέσα τρυ υίΐώνεται η βεβαιότητα για την ύπαρξη του Θεού(13>
β) Η διαφοροποίηση της αγάπης στην Ντοστογιεφσκική κοσμοθεώρηση δεν είναι μια

ονειροπόληση γενικής ιδεαλιστικής αγάπης προς την ανθρωπότητα, μα η ε ν ε ρ γ ό ς
α γ ά π η (που πολλές φορές δέχεται το χτύπημα και την αγνωμοσύνη) σε αντίθεση με την
ιδεαλιστική ονειροπόλα αγάπη που ποθεί την γρήγορη επιβράβευση και τον γενικό
θαυμασμό Είναι η εν Χριστώ μετοχή στην νέα ελευθερία
Εδώ βρίσκεται το κεντρικό μυστικό της υπέρβασης της απελπισίας
1101
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, Λ4/Λ////σελ 193
Ακόμα δες: R Lauth, Die Philosphie Dostojefskis, σελ 492-493
(11)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΔΑ/Μ, III, σελ 200-202
1121
(13
' Βλ Φ Ντοσ Γογιέφσκι ο π, σελ 74
Ακόμα δες: R Lauth ο π σελ 409 (Κάπου αλλού ο Lauth ονομάζει την αγάπη das Geheimnis Gottes in den
Dingen Το μυστικό του Θεού μέσα στα πράγματα)
235
γ) Στον Kierkegaard η υπέρβαση αυτή του κέντρου της απελπισίας είναι

αποστασιοποίηση απ τον κόσμο και υπέρβαση της αμαρτωλότητάς του, στον
Ντοστογιέφσκι είναι ο ε ν σ α ρ κ ω μ έ ν ο ς ε ξ α γ ι α σ μ ό ς του κόσμου και η μεταλλαγή
του σε κοινωνία αγάπης (14)
Κόλαση επομένως; ως ακραία αμαρτία δεν είναι η καταστροφή της ηθικής ή των
αρχών της κοινωνίας, δεν είναι μια δαντική παράσταση ζοφερότητας, αλλά κόλαση είναι
το μαρτύριο του να μην
μπορεί να αγαπάει κάνεις1
δ) Η Κιρκεγκωριανή λύτρωση είναι πνευματική με την έννοια της διαλεκτικής, είναι

μία θεωρητική α π ε ι κ ό ν ι σ η της πράξης της αγάπης, μια οντολογική σκιαγράφηση
της χωρίς την πράξη της αγάπης στην ζωή, είναι η έσχατη συνειδητοποίηση της
αμαρτωλότητας και ο Ιώβείος αναδιπλασίασμός της δωρεάς του Θεού(16)
Η λύτρωση αυτή στον Kierkegaard θεωρείται ως ανάσταση μόνο ως νέκρωση του θανάτου
της απιστίας και ως νέκρωση της αμαρτωλότητας,
αλλά δεν είναι ποτέ η λύτρωση της ζωντανής αγάπης,(17) που μέσα απ' το πάθος του
ζωντανού Χριστού και στην έκφραση του ενσαρκωμένου πόνου του αποκτά τις υποστάσεις
της στις Βασανισμένε „ συγκρούσεις της ζωής ·>
ε) Μια τέτοια ^υπέρβαση" της απελπισίας μπορεί να θεωρηθεί πως είναι μια απόλυτη
κατανόηση της πίστης χωρίς την υποστασιοποιημένη πίστη, άρα προσιδίαζε
περισσότερο στην λεγόμενη πίστη χωρίς έργα η οποία τόσο καταδικάστηκε στην
ορθόδοξη παράδοση των πατέρων της εκκλησίας
Ετσι, ενώ τα πρόσωπα του Ντοστογιέφσκι είναι ενσαρκώσεις της ζώσας
αναπαράστασης του Χριστού στην Γη,α8> τα πρότυπα του Kierkegaard είναι
1141
Βλ R Ι^ιιτη,οπ,σελ 406-407
Ακόμα δες Μ Μαρκάκη, ο π, σελ 198
1151
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ Ζ? σελ 406 407
1161
Βλ S Kierkegaard Erbauliche Reden,M\\\ 348-369
Ακόμα M Μακράκη, Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard, σελ 210
ι17
> Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET, III, σελ 58 - 64
Ακόμα δες: Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ III, σελ 407
(18)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι Ο Ηλίθιος, (Γενικά για την απόδοση των χαρακτηρισμών του Χριστού στο πρόσωπο
του πρίγκηπα Μίσκιν)
236
ι δ β ο π ο ι ή σ ε ι ς τ ο υ δ ι α λ β κ τ ι κ ο ύ π α ρ α δ ό ξ ο υ ως έκφραση υπέρβασης της ά π ε ι ρ η ς

ε ν ο χ ή ς του ανθρώπου απέναντι στον Θεό ( 1 9 1
Με την έννοια αυτή, ειπώθηκε ήδη πως ο Αβραάμ αναρριχάται (κατά τον
Kierkegaard) στην "γη την υυ,ηλήν" ως εκφραστής της α π ό λ υ τ η ς ε ν τ ο λ ή ς , μιας
ακράδαντης απόλυτης πίστης της υποταγής και όχι με την πεποίθηση της σωτηρίας του
γιου του απ' το θαύμα Αντίθετα, στην Ντοστογιεφσκική θεώρηση η ανάβαση ε μ π ε ρ ι έ χ ε ι
την σωτηρία του Ισαάκ παράλληλα με την έκφραση της θυσίας (20>
Η διαλεκτική αυτή ιδέα η οποία καταδείχνει πως η θυσία είναι η ίδια η έκφραση της
συνείδησης, ακολουθεί μια εξελικτική πορεία κορύφωσης στον Ντοστογιέφσκι Ηδη στο
Υπόγειο δηλώνεται πως "ο πόνος είναι η μοναδική αιτία για την συνείδηση"121', ενώ στους
Αδελφούς Καραμαζώφ εξυμνείται το ότι "εάν μη ο κόκκος του σίτου πεσών εις την γήν
αποθάνη, αυτός μόνος μένει εάν δε αποθάνη, πολύν καρπόν φέρει" (Ιωάν 1624) Μέσα
στην θυσία, στον Ντοστογιέφσκι εμπεριέχεται ήδη το βαθύτατο νόημα της Ανάστασης
(κάτι που ο Ντιμίτρι Καραμαζώφ το εκφράζει με τρομερή βαθύτητα), ενώ αντίθετα στον
Kierkegaard το λυτρωτικό επίπεδο ήταν πάντα στα όρια του επέκεινα
ζ) Ο Kierkegaard δεν αποδεικνύει την υπέρβαση με την έννοια της τελειότητας του
(22>
Θεού, παρά με την έκφραση του π ο ι ο τ ι κ ο ύ ά λ μ α τ ο ς Στην Σπινοζική αντίληυ,η ο
231
Θεός "Είναι" γιατί αυτός είναι τέλειος' , και η "τελειότητα" πημαίνει πως έχει περισσότερο
"Είναι" μέσα στον εαυτό του απ' τα εγκόσμια όντα
Η έκφραση "περισσότερο" δεν σημαίνει πως ο Θεός είναι ο ίδιος η έκφραση του
Είναι (και άρα προγενέστερος της κατηγορίας του Είναι αυτού), αλλά πως στην λογική
124>
έκφραση του κατέχει σαν τελειότητα την έννοια της τελειότητας του Είναι
Για τον Kierkegaard αυτό οδηγεί στην μωρία του συλλογισμού, γιατί μόνο η έννοια
του Schein (φαίνεσθαι) μπορεί να μιλήσει για την διαφοροποίηση του Είναι, αλλά και
ταυτόχρονα να είναι ένα "φάντασμα" του "Είναι" αυτού Μ' αυτή την έννοια ακόμη και μια
σφήγκα, απ' την στιγμή που υπάρχει έχει το ίδιο "Είναι", ή τόσο "Είναι" όσο ο Θεός ί 2 5 ) Το
1191
Βλ S Kierkegaard, Unwissenschaftliche Nachschrift, VII 175
1201
Βλ S Kierkegaard, Furcht und Zittern, σελ 111 (denn er weib ja dab Gott Isaak zum Opfer fordert und er
weib dab er selbst gerade in diesem Augenblick willens ist, Ihn zu opfern)
(21>
Βλ Μ Μακράκη Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, αελ 252
<22>
Βλ S Kierkegaard Die Krankheit zum Tode, οελ 114 Καθώς και στις σελίδες 116 έως 117
Το ίδιο στην σελίδα 111 Ακόμα για το ποιοτικό άλμα δες τις κλασσικές παραγράφους στα Philosophische
Brocken: S Kierkegaard, Philosophische Brocken, IV 236
(23)
Βλ J Tzavaras Bewegung bei Kierkegaard, σελ 45
1241
Βλ ο π σελ 45
|25)
Βλ J Tzavaras ο π, σελ 45
Ακόμα δες S Kierkegaard Philosophische Brocken, IV 207
237
"Είναι" του Θεού όμως δεν είναι μια γεγονότητα (Keine Faktische) παρά είναι το ίδιο η
ουσία του Είναι του εαυτού του (26) Αν δεν ήταν, 8α ήταν ήδη γεγονός ενός κοσμικού
πράγματος Μόνο με την προϋπόθεση του ποιοτικού άλματος μπορεί κανείς
(θεμελιώνοντας την απόλυτη διάκριση) να δέσει το πρόβλημα του Θεού στα σωστά όρια(27)
Οι υποδεέστερες κατηγορίες αυτής της αντιμετώπισης εφαρμόστηκαν για τον
Kirkegaard σ' όλα τα επίπεδα Διακλαδίζονται στις σφαίρες του όντος, παρουσιάζονται
στον χώρο του ηθικού, το οποίο είναι ταυτόχρονα το ορίζουν KUI το πληρούν,'281 και
παρουσιάζονται εξίσου στην μορφολογική εξέλιξη του ημιεγκοσμικού τύπου που
αποδέχεται μόνο υπερβατικά (στον χώρο της ιδεαλιστικής μεταφυσικής) την έννοια του
υπερβατικού, αλλά κατά βάθος συγκαλύπτει την Χριστοκεντρική θυσία ώστε να μην
αναπαραστήσει στον εαυτό του το βαθύτερο νόημα του θελήματος της ενσάρκωσης(29)
Η θρησκευτικότητα Α δεν είναι μόνο το αισθητικό - ηθικό στάδιο, αλλά πρώτιστα
ένας ακόμα τρόπος έμμεσης διαφυγής του ανθρώπου απ' την πραγματική θρησκευτικότητα
Β που επιζητεί ένα απείρως βαθύτερο επίπεδο οικειοποίησης της Χριστιανοσύνης
Για τον Κίρκεγκωρ όχι μόνο ο θάνατος, αλλά και το γεγονός του πόνου και της
συμφοράς - η διείσδυση του θανάτου στην ζωή - ήδη εγείρει το ερώτημα κατά πόσο ο
άνθρωπος έχει δίκιο να παλεύει για διαρκή απόλαυση και ευτυχία στην εγκοσμική
ουτοπία(30) Η αντίφαση είναι πάντα παρούσα και ανυπέρβλητη
Ηδη αυτή όμως η κοσμοθεώρηση εμπεριέχει την πεποίθηση πως η απόλαυση και η
ευτυχία δεν μπορούν να προσιδιάσουν στην αναστάσιμη χαρά και να αντληθούν ίσως απ'
αυτήν,ι31) και ταυτόχρονα εξοβελίζει τον χώρο της λύτρωσης στην περιοχή της
διάστασης του επέκεΐνα, άρα σε απόλυτη διάσταση του μεμονωμένου ανθρώπου με την
ενδοκοσμικότητα
Η μη - δυνατότητα όμως γνώσης της ουσίας του Θεού, το ακατάληπτο αυτής της
κατανόησης, δεν αίρει καθόλου την αυτογνωσία του ανθρώπου στην Χριστολογική
αναπαράσταση του δικού του ατομικού πάθους εν Χριστώ, κάτι το οποίο εγκαθιδρύει την
κοινωνία της εσωτερικής αδιάσπαστης σχέσης του με τον Θεό
(26)
Βλ J Tzavaras, Bewegung bei Kierkegaard, ο π, σελ 45
Ι271
Βλοπ,σελ45
Ακόμα: S Kierkegaard Unwissenschaftliche Nachschrift VII 185
(28)
Βλ J VJatkm, Havri'/ìnyn του θανάτου στον Kierkegaard, Εποπτεία 79/83, σελ 401
1291
l30)
Βλ J Watkin, ο π σελ 407
(311
Βλ Αυτός είναι ο λόγος που ταυτόχρονα με την διάλυση της μνηστείας με την Reggina παρουσιάζεται το
(ψευδώνυμο Victor Eremita
238
Η απόλυτη διάκριση θεού - ανθρώπου συνδυαζόμενη με την ακράδαντη πεποίθηση

(32!
πως ο άνθρωπος μπροστά στον Θεό είναι πάντα αμαρτωλός ,αποτελεί ένα κυρίαρχο
μοτίβο του Κιρκεγκωριανού έργου
η) Στον Κίρκεγκωρ υπέρβαση της απελπισίας είναι νίκη τής αμαρτωλότητας, ενώ
(33)
στον Ντοστογιέφσκι είναι η άρση τουι^ματος του εαυτού με τον εαυτό του!
Φόβος δεν είναι τίποτα άλλο παρά η συνέπεια των μ,εμάτων, και την στιγμή που
ο εαυτός δεν λέει πια ρέματα στον εαυτό του υπερβαίνει το αλλοτριωμένο εγώ και έχει
προσεγγίσει την αναπαράσταση της μ,υχικής αλήθειας η οποία είναι απεικόνιση της
αντίστοιχης θεανθρώπινης ως συμμετοχή στην εν Χριστώ ελευθερία Η νίκη της
αμαρτωλότητας είναι μια αρνητική έννοια θετικότητας (Κίρκεγκωρ), η ταυτότητα της
Αλήθειας είναι μια θετική έννοια θετικότητας (Ντοστογιέφσκι)
θ) Η τελική Ανάσταση ενώ για τον Κίρκεγκωρ είναι θριαμβευτική απολυτοποίηση

της πίστης και απόλυτη κατανίκηση του κάκου, (και ταυτόχρονα άπειρη συναίσθηση
της απόλυτης διάκρισης Θεού και ανθρώπου) στον Ντοστογιέφσκι είναι λάμι^η
anoKa/\uynç μέσα στα όρια του κόσμου, είναι όχι μόνο - για να χρησιμοποιήσουμε μια
παύλεια εικόνα - η μεταβολή του κόσμου σε μια στιγμή με μια σάλπιγγα στον χώρο μιας
άλλης Dimensioti - αλλά ταυτόχρονα η επά\;αδώριση της σάρκας, η δωρεά του σώματος
εξαγιασμένου πια ί34)
Αυτή η "δωρεά" του "δεύτερου σώματος" εκτός απ' την έσχατη αποκαλυπτική της
διάσταση που θα εμφανιστεί στην "Δευτέρα Παρουσία», στον Ντοστογιέφσκι αποτελεί μία
προτύπωση που μπορεί να θεωρηθεί σαν πρώιμη αναπαράσταση αυτής της έσχατης
Offenbarung με την μορφή των εγκόσμιων πόνων της θυσίας(35)
(32)
Βλ S Kierkegaard, Die Krankheit zum Tode, σελ 106 Ακόμα στο ίδιο σελ 113
Επίσης δες S Kierkegaard, Furcht und Zittern, σελ
1331
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ, πρώτο μέρος, σελ 73 Ολη η περίφημη διαλεκτική της "αναλήθειας" του Στάρετς
Ζωσιμά στηρίζεται στο σημείο αυτό Ο <3εός.είναι η Αλήθεια που θέτει την αλήθεια του eomou. με τον εαυτού
του
1341
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ δεύτερο μέρος, σελ 292
(Το να αγαπάει κανείς την ζωή περισσότερο απ' το νόημα της είναι η βάση της υπέρβασης της απελπισίας)
Ο Αλιόσα λέει υπέροχα στον Μίτια:
"- Εκανες το πρώτο βήμα Αγαπάς να ζεις για να ζείς Τώρα απομένει το δεύτερο
- Ποιο είναι το δεύτερο
- Η ανάσταση των νεκρών σου που ίσως να μην πέθαναν ποτέ!"
Μ αυτόν τον τρόπο καταδείχνεταΐ πως η εφαρμογή της ενσάρκωσης συντελεί στο ξαναζωντάνεμα και του
ίδιου του ιδεαλισμού
1351
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚ, II, σελ 406
Ακόμα δες: Μ Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, σελ 288
239
1 ο σώμα της Σόνιας, του Μαρμελάντωφ, του Σβιντριγκάϊλωφ, του Ιππόλυτου, του
Ραγκόζιν, είναι εξαγιασμένα, όχι μέσα στην διαλεκτική εκδοχή, αλλά μ έ σ α στην
α ν α κ α ί ν ι σ η της αγάπης ί 3 6 )
ι) Η Δευτέρα Παρουσία (στην Ντοστογιεφσκική εκδοχή) δ ε ν είναι ζοφερή
προτεσταντική εκδοχή της Παλαιοδιαθηκικής τιμωρίας (37) αλλά μια Δευτέρα Παρουσία που
υπάρχει πριν α κ ό μ α να υπάρξει, μέσα στον χώρο του βιώματος της αγάπης, είναι αυτή η
αστραπή - όχι της ενόρασης των Πλατωνικών ιδεών - αλλά της βίωσης της "θείας
ενέργειας" του Θεού στην εκάστοτε α τ ο μ ι κ ή α ν α π α ρ ά σ τ α σ η του σ τ α υ ρ ι κ ο ύ
ί38)
πάθους
κ) Ο πόνος στον Ντοστογιέφσκι είναι η έκφραση της μεταστροφής του ανθρώπου σε
μια νέα πραγματικότητα, είναι η ανακάλυυ,η του εσωτερικού παραδείσου ( 3 9 )
Το παράδειγμα του παράξενου επισκέπτη απ' τους "Αδελφούς Καραμαζώφ"' 40 '
διαδηλώνει έξοχα πως η προσφορά της αγάπης μπροστά στην εξομολόγηση είναι η άρση
της εσωτερικής αλλοτρίωσης και η αναγωγή στην υ,υχική πλήρωση της Αλήθειας
"Ο Παράδεισος είναι κρυμμένος μέσα μας βαθιά, τον έχω κι εγώ εντός
μου και αν θελήσω αύριο κιόλας θα πραγματοποιηθεί για μένα στ'
αλήθεια, για όλη μου τη ζωή Ομως θα 'ρθει το τέλος της απομόνωσης
και οι άνθρωποι θα καταλάβουν μονομιάς πώς χώρισαν ο ένας απ' τον
άλλον, γιατί τόσο καιρό βρίσκονταν στο σκοτάδι και δεν βλέπανε
κανένα φως Τότε θα παρουσιαστεί στον ουρανό το σημείο του Υιού του
Ανθρώπου"*411
Ενώ ο πόνος στον Kierkegaard είναι μόνο μαστίγωση του αμαρτωλού εγώ, στον
Ντοστογιέφσκι αποτελεί μία κατεξοχήν λυτρωτική εκδοχή
Η πεμπτουσία της αμφιβολίας και η ακραία της μορφή, η απελπισία, αίρονται μέσα
στην ίδια την αποδοχή της δημιουργίας και προπάντων μέσα στην ε λ ε υ θ ε ρ ί α που δεν
δικαιώνει το κακό, χρησιμοποιώντας το σαν υποχρεωτικό σχήμα για την ύπαρξη του καλού
απ' την αντίθεση (όπως στην Χεγκελιανή φιλοσοφία συμβαίνει), αλλά του προσδίδει την
<36)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ET, Ι, σελ 15-25 τρίτος τόμος σελ 138-140
(37>
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι ΑΚΙ/σελ 408
ί38)
Πρβλ: R Lauth Die Philosophie Dostojefskis, σελ 447 (Christus ist die Verwirklichung des menschlichen
Gesamtideales)
1391
Βλ Μ Μακράκη Η Λυτρωτική δύναμη του πόνου στην ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι σελ 166
(40)
Βλ Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚII σελ 380-393
1411
Φ Ντοστογιέφσκι, ΑΚ,ΙΙ, σελ 382-383
240
νέα του διάσταση να υπάρχει μόνο για τον θρίαμβο της θυσίας και της δικαίωσης της
αγάπη ς<42! Το κακό δεν είναι μόνο μή-ον αντιθετικά, αλλά υπάρχει ως σάρκα
Η γριά τοκογλύφος που δολοφονείται απ' τον Ρασκόλνικωφ, δεν είναι η
υποχρεωτική ρίζα της Χεγκελιανής αντίφασης'43', δεν υπάρχει σαν υποχρεωτική
ύπαρξη του Κακού για την ύπαρξη της πίστης του, αλλά η Σόνια που τον σώζει και τον
οδηγεί στην ενσαρκωμένη θυσία του, και που υπάρχει μέσω της γριάς - τοκογλύφου,
υπάρχει για την πίστη του!
Το θετικό υπάρχει απ' την θυσία, το αρνητικό για αυτήν!
Το κακό δεν ανήκει στην έκφανση της διαλεκτικής, το κακό ανήκει (όπως
(44)
διαπίστωσε υπέροχα ο Μπερντιάεφ) στον χώρο της ελευθερίας
Μόνο η διαλεκτική του κακού είναι άρνηση ως αντίθεση στο μή-ον, αντίθετα η
υπόσταση του αίρεται ολοκληρωτικά μέσα στην θυσία Η θυσία δεν είναι μόνο η λύτρωση
του καλού, αλλά ταυτόχρονα είναι και λύτρωση του κακού, είναι η επαναφορά της
συνείδησης στην καρδιά της απόλυτης αγάπης
Ποτέ στον Κίρκεγκωρ τα πρόσωπα του υποστασιοποιημένου κακού, τα πρόσωπα
του Αντίχριστου δεν αποκτούν μια συγκεκριμένη μορφή Ο Kierkegaard ενδιαφέρεται για
την ποιότητα του Χριστιανισμού, για την απόλυτη έκφραση της πίστης, 'ίσως ίσως' ακόμα
για την αναίρεση του Αισθητικού και Ηθικού σταδίου Η υπεροχή του Ντοστογιέφσκι
i έγκειται ότι σ' αυτόν το κακό αποκτά μια πραγματική παρουσία, παρουσιάζεται
υποστασιοποιημένο πάνω στην απολυτοποίηση της εγωιστικής αυθαιρεσίας, πάνω στο
πάθος της αμαρτωλότητας, γίνεται η βασανιστική εικόνα του ανθρώπου που μέσα στην
αυτοκαταστροφή του ενσαρκώνει την πεμπτουσία της άρνησης Η ανάδυση του να
αναζητήσει ξανά διά του Χριστού την Εδέμ της θείας φύσεως" (Μπερντιάεφ) είναι η
αναγέννηση της συνείδησης του, η άντληση της απ' τη βαθύτερη αλήθεια του πόνου,
είναι η ανάδυση της όχι ως συνείδηση καθαυτό, παρά ως συνείδηση της αναπαράστασης
του πάθους
Η συνείδηση μετατρέπει το νόημα της Η συνείδηση δεν είναι πια αυτό "που δεν
είναι ότι είναι και είναι ότι δεν είναι" (όπως έλεγε ο Sartre) ακριβώς ως σύγκρουση με την
αγάπη, αλλά είναι πια το ανώτερο είναι της ταυτότητας με την αγάπη και η διαλεκτική
έκφραση εκείνης Είναι επομένως το Είναι της θυσίας της
1421
ΒΛ Φ Ντοστογιέφσκι ET III, σελ 161 -163 (Η περίφημη μεταστροφή του Ρασκόλνικωφ)
Βλ Ν Μπερδιάγιεφ Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, σελ 135 136
1431
Βλ G F Hegel, Phänomenologie des Geistes, σελ 118
Επίσης: Hegel Wissenschaft der Logik II σελ 67-68
Ακόμα: R Garaudy Hegel, σελ 53
241
Ο Κίρκεγκωρ σε μια υπέροχη παράγραφο στην Einübung im Christentum έχει

περιγρά'^ει έξοχα το ατόπημα της ερώτησης του Πιλάτου προς τον Χριστό αναφορικά με το
(45)
"τι είναι αλήθεια"
Ο Kierkegaard θεωρεί πως η ερώτηση είναι Λάθος, γιατί ο Χριστός για να

απαντήσει σ' αυτή την ερώτηση έπρεπε να 6γει έξω απ' τον εαυτό του και να είναι κάτι άλλο
(46)
απ' τον εαυτό του, γιατί αν απαντούσε τότε θα 'πρεπε να μην είναι ο ίδιος η αλήθεια της
πράξης του
Με ποιο τρόπο θα μπορούσε κανείς να οδηγηθεί στην Αντικειμενική Αλήθεια, απ'

την στιγμή που αν η αλήθεια είναι για τον καθένα κάτι υποκειμενικό, οδηγείται στην
σχετικοποίηση και δεν μπορεί να είναι απόλυτη, Υπάρχει άραγε μια αντικειμενική αλήθεια
στην πολλαπλότητα της υποκειμενικότητας,
Η απάντηση του Χριστού είναι έξοχα διαφωτιστική
Ο Χριστός δεν απαντάει τι είναι αλήθεια, αλλά λέει ο ίδιος "εγώ είμαι η
Αλήθεια"! Η Αλήθεια επομένως δεν είναι μια ιδεαλιστική σύλληιιη σε κάθε
υποκειμενικότητα, αλλά η μαρτυρία του ίδιου του εαυτού της Είναι κάτι που είναι
ενσαρκωμένο και δείχνεται πάνω στο σώμα του Χριστού! Αλήθεια είναι η σαρκοποίηση
της ιδέας, είναι η α ν α π α ρ ά σ τ α σ η της ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς
Μ' αυτόν τον τρόπο, σε οποιαδήποτε έκφραση της μορφής της προσφοράς και της
αναπαράσ τ ασης του δοσίματος της αγάπης, όποια σάρκα κι αν αποκτά αυτή αναγεννάται κι
εδραιώνεται πάνω της η α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή Αλήθεια! Η Αλήθεια λοιπόν, αν είναι
ενσάρκωση και μαρτυρία της αγάπης μ ό ν ο πάνω στα φαινόμενα έχει διαφορετική μορφή,
η ίδια, ως τέτοια, παραμένει πάντα στην ουσία αντικειμενικά απόλυτη!
Ενώ όμως ο Kierkegaard εκφράζει έξοχα θεωρητικά την Βαθύτατη απόχρωση της
ενσαρκωμένης Αλήθειας, δεν δύναται να εφαρμόσει την θεμελίωση αυτής της αλήθειας
στην δική του συγκεκριμένη ζωή Ετσι, μ' αυτό τον τρόπο, είναι σαν να οδηγείται στην
αναίρεση του βάθους της OKéynç την οποία θεμελίωσε
Γιατί αν η Αλήθεια αντλείται απ' την ενσαρκωμένη Αλήθεια, και είναι οντολογική
έκφραση εκείνης, τότε η μη - ενσαρκωμένη Αλήθεια της ζωής του είναι υ έ μ α τ α ω ς μ η -
ενσαρκωμένη Αλήθεια του συλλογισμού του Η "αλήθεια" μιας ιδεαλιστικής μεταφυσικής,
αν δεν αντληθεί απ' την αγάπη, είναι υ,έμα πολύ περισσότερο από μία υεύτικη ενσάρκωση
1441
ΒΛ Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, Πουρυάρας 1972 σελ 89
(45)
ΒΛ S Kierkegaard, Einübung im Christentum, XII187 -191 σελ 200 - 205
ί46)
Βλ S Kierkegaard ο π, XII188, σελ 202
(Sollte Christus auf diese Frage antworten, so mubte er einen Augenblick lang unwahr so tun, als ware er nicht
die Wahrheit)
242
Απ' αυτήν την anoyn ο Ντοστογιέφσκι του Κάτεργου και ο Ντοστογιέφσκι των
καζίνων του Μπάντεν - μπάντεν(117) έχει περισσότερο ενσαρκωμένη αλήθεια, μέσα στην
έκφραση του πάθους, απ' το άπειρο βάθος των θεωρητικών αναλύσεων του Kierkegaard
Η υπέρβαση της απελπισίας μπορεί, επομένως να εκφραστεί στην διαφοροποίηση
της ανάμεσα στην Κιρκεγκωριανή και Ντοστογιεφσκική αντιμετώπιση με το παρακάτω
διευκρινιστικό σχήμα
Υπέρβαση Απελπισίας
Κίρκεγκωρ Ντοστογιέφσκι
Διαλεκτική υπέρβαση μέσω παραδόξου Ενσαρκωμένη θυσία αγάπης με

ταυτόχρονη σύνθλ^η της ατομικής
μεταφυσικής
Αρση αντιθέσεων Θεού - ανθρώπου μέσω Αναπαράσταση Θείου πάθους στον

ποιοτικής διαφοράς ατομικό πόνο
Παραμονή στην άπειρη διαφοροποίηση Μετουσίωση κάθε έννοιας τραγικότητας

τραγικότητας του ήρωα και παραδοξότητας και εγκόσμιου ηρωισμού πρώτιστα μέσα
ανθρώπου της πίστης, ως διαφοροποίηση στην έννοια της αναπαράστασης της
ηθικού και θρησκευτικού σταδίου ενσάρκωσης η οποία εμπεριέχει κάθε
διαλεκτική δυνατότητα ελευθερίας
Απολυτοποίηση της Αβρααμικής πορείας Επαναδώριση της ζωής όχι ως

του Γολγοθά ως έκφραση άπειρου πάθους παραίτηση αλλά ως απόλυτη δικαίωση
και άπειρης παραίτησης της σάρκας του τριαδολογικού Θεού
Αισθητική και ηθική ιδέα ως αντίφαση με Μεταφυσική ταυτότητα ηθικής και

τον χώρο του Απόλυτου πίστης στο ανώτερο λυτρωτικό επίπεδο
της Ορθόδοξης ζωής του σώματος του
λαού
(4η g^ -ρ0 α γ ω ν ιώ§ Ε ς γράμμα του Ντοστογιέφσκι στην γυναίκα του να του στείλει χρήματα γιατί είχε χάσει τα
πάντα Δες Μ Αλεξανδροπούλου, Ο μεγάλος Αμαρτωλός, Κέδρος 1984, σελ 330-489
243
Απειρη συναίσθηση αμαρτωλότητας ως Λύτρωση του ενόχου μέσα στην άπειρη

έκφραση απόλυτης ενοχής απέναντι στον αγάπη της Αναστάσιμης χαράς
Θεό
Αρνητική κατανίκηση της αμαρτίας ως Θετική λυτρωτική ταυτότητα του

πολεμική του κακού και των ηδονών σε ανθρώπου ως αλήθεια του εαυτού με τον
σημείο ώστε να καταστρέφεται ο εαυτό του
εξαγιασμός της ενσάρκωσης
Απολυτοποίηση ειτε-είτε (Entweder-order), Ταυτόχρονη ύπαρξη του θαύματος

είτε ως αποδοχή του θαύματος, είτε ως και της θυσίας χωρίς προδοσία του
αποδοχή της θυσίας αιτήματος του Θεού στην κορυφή της
Αβρααμικής ανόδου
Πίστη ως λυτρωτική δύναμη με την έννοια Όχι άρνηση του κόσμου, αλλά αποδοχή
της κ α τ α ν ί κ η σ η ς του κόσμου του, και ε ξ α γ ι α σ μ ό ς του μέσω του
θριάμβου της αγάπης
Ιώβεια επαναδώριση των πάντων Αρση αντίθεσης σαρκικής ζωής και

πνεύματος Αρα επαναδώριση στην
ταυτότητα
Υπέρβαση ως Απόλυτη αντίφαση της Υπέρβαση ως μετουσίωση της εμμένειας

ύπαρξης με την εμμένεια σε ενσαρκωμένη ζωή
Παρά την απεγνωσμένη Κιρκεγκωριανή απόπειρα (που ωστόσο πολέμησε με ακράδαντη

Βιαιότητα την σύμβαση του θρησκευτικού υ,έμματος), η αγωνιώδης προσπάθεια
εναρμονισμού της πίστης με τη ζωή της πραγματικότητας, στον Kierkegaard παρέμεινε
πάντα στα όρια μιας ακραιφνούς διπολικότητας (48)
To Entweder-oder, που αποτελεί το κέντρο της Κιρκεγκωριανής κοσμοθεώρησης
παρέμεινε πάντα τόσο θεμελιώδες για το κέντρο μιας τέτοιας φιλοσοφίας, ώστε ο
Κίρκεγκωρ που τόσα έγραυ,ε (στο Furcht und Zittern και στην Einübung zum Christentum)
244
για την υπέρβαση της απελπισίας, δεν μπορούσε να έχει ολόκληρη τη^/ πίστη και να είναι
παντρεμένος με τη Reggina'491, δεν μπόρεσε να διατηρήσει τον Ισαάκ και ταυτόχρονα να
αποκτήσει το κριάρι, και αντίθετα απ' τον Ρασκόλνικωφ, τον Μίτια, τον Μίσκιν, τον Αλιόσα,
και γενικά τον Ντοστογιέφσκι, που πέθανε περιτριγυρισμένος απ' τα αγαπημένα του παιδιά
μέσα σε μια αρμονία Αγίου, για τον Κίρκεγκωρ ο νέος ουρανός και η νέα γη δεν θα
εμφανιστούν ποτέ πια!150'
1481
Πρβλ: S Kierkegaard Unwissenschaftliche Nachschrift VII 91
1491
Πρβλ: S Kierkegaard απόσπασμα από τα ημερολόγια με ημερομηνία 17 Μαΐου 1843 Από το βιβλίο του
Reter Ρ Rohde, S Kierkegaard, Rowohlt Taschenbuch Hamburg 1959, σελ 103
(50)
Πρβλ:Ζ Roh, Εισαγωγή στον "Φόβο και Τρόμο Νεφέλη 1980 σελ 28
Ακόμα δες Μ Μακράκη, Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Κίρκεγκωρ, σελ 179
Μ' αυτήν την έννοια ο Κίρκεγκωρ κράτησε την υπέρβαση της απελπισίας σε απόλυτη αντίφαση ενάντια στην
εμμένεια
245
Συγκριτικός πίνακας σκιαγράφησης

των εκφάνσεων της
Κιρκενκωριανής απελπισίας σης
μορφές του Ντοστονιεφσκικού έργου
Εγκλημα και Τιμωρία

Κατερίνα Ι6άνο6α
(1) Απελπισία ως αδυναμία προσπέλασης των (2) Αναγωγή της λύτρωσης -εφόσον η επάρκεια
βιοποριστικών προβλημάτων Απελπισία που της δεν εγκαθιδρύεται στον κόσμο- στον χώρο
αφορμάται απ' το γήινο για να αναχθεί στο του φανταστικού
αιώνιο
(3) Λύτρωση απ' την μιζέρια της περατότητας ως (4) Αυτοαναίρεση του παγκόσμιου πεπρωμένου
πλάοιμο ενός ουράνιου κόσμου δικαιοσύνης της ενοχής μέσα στην αποδοχή του πόνου, και
απόλυτα απαλλαγμένο απ' την ανάμειξη με την λύτρωση του βάρους της τιμωρίας όλων των
γήινη εμμένεια ανθρώπων μέσα στην αληθινή παγκόσμια
συγχώρεση
(5) Δισημαντότητα στην ερμηνεία της εξαθλίωσης (6) Ποίηση ενός μυθιστορηματικού θανάτου ως
ως κοιλάδας δακρύων της αδικίας, αλλά και ως λυτρωτική εκπλήρωση μιας αρχοντικής ζωής που
τόπο αγωνίσματος του θριάμβου της θυσίας ποτέ δεν βιώθηκε ως τέτοια
Μαρμελάντωφ
(1) Διαφυγή της συνείδησης απ' τον εαυτό της ως (2) Κατάδειξη της ένδειας της ιδεαλιστικής
οινοποσία, άρα ως συμβολική έκφραση διαφυγής μεταφυσικής ανίκανης στο να προσφέρει μια
απ' την αυτοσυνείδηση Απελπισία του εαυτού να δικαίωση στη βασανισμένη διάσταση του πόνου
μην θέλει να είναι ο εαυτός του
(3) Πεποίθηση της λύτρωσης του πλάστη μέσα (4) Απεικόνιση στον συναισθηματικό
απ' το ποιοτικό άλμα της ελευθερίας, που συγκλονισμό τής θλίψης, ενός οράματος μιας
προσφέρει τη δυνατότητα συντριβής της γήινης παγκόσμιας μετάλλαξης του κόσμου σε θυμίαμα
ασφυκτικής περατότητας της ουράνιας γαλήνης
246
ΣΒιντρινκάιΑωψ
(1) Βίαιη αναίδραση της απόγνωσης ως Βύθιση (2) Ανελευθερία ως ψέμμα απένανπ στον εαυτό
σης οντολογικές διαστάσεις της ανηθικότητας της ύπαρξης
(3) Έκφραση συμπαθητικής αντιπάθειας και (4) Συνειδητοποίηση της απεμπόλησης της
αντιπαθητικής συμπάθειας στον χώρο αποδοχής ελευθερίας, και επαναφορά των επιταγών του
της θυσίας Πάθος ως υποκρυπτόμενη αιώνιου στο πεπερασμένο με την μορφή της
επαναφορά του αλλοτριωμένου εαυτού στην ακρότητας
αυτοθυσία
(5) Άρνηση συγχώρεσης τής αμαρτωλότητας και (6) Αυτοκτονία ως οριακή αυτοσυνείδηση της
απολυτοποίηση της αυτσημωρίας της αμαρτίας χωρίς την αυτοσυνείδηση της λύτρωσης
της
(7) Ηδονική επιθυμία ως μετασχηματισμένη (8) Καταγραφή των ασυνειδήτων αποσπασμάτων

ουράνια απόλαυση του ψυχολογικού κατακερματισμού στην
εξωτερική πραγματικότητα με τη μορφή του
φαντάσματος
(9) Απελπισία ως ανολοκλήρωτη θυσία με την (10) Απόλυτη αντιπαράθεση μεταφυσικής και
μορφή μιας μεταφυσικής αγιότητας αποστασιο ζωής
ποιημένης απ' την λύτρωση της ενσάρκωσης
Ραοκόλνικωφ
(1) Απελπισία ως άμεση συνέπεια της ακράδαντης (2) Εδραιωμένη πεποίθηση διάπραξης του
πεποίθησης του δικαιώματος διάπραξης του εγκλήματος, εφόσον η θεάρεστη πράξη προέχει
κάλου στον κόσμο, ακόμα και με την οντολογικά της χυδαιότητας της ύπαρξης
χρησιμοποίηση οποιονδήποτε μέσων
(3) Οι ανώτερες προικισμένες φύσεις έχουν το (4) Ανυπαρξία ελευθερίας θέλησης και έκφραση
δικαίωμα υπερκέρασης της ηθικής συμβα μιας διαλεκτικής που βρίσκεται κάτω απ' την
τικότητας Δικαίωση του εγκλήματος αναπόφευκτη επιρροή ενός εξοντωτικού
ντερμινισμού
247
(5) Διάσπαση της συνείδησης ως ψυχολογικός (6) Πεποίθηση της θυσίας ως επαναφορά σης
διχασμός, άρα ως απόρροια της διάρρηξης του μορφές της προηγούμενης αγιότητας
πνεύματος στην οντολογία της πνευματικής
συγκρότησης του εαυτοί)
(7) Απελπισία ως διασπαστική συνείδηση δύο (8) Αποτύπωση της συνείδησης σε ονειρικές
αντιφατικών κόσμων: Της ερμηνείας της μορφές εξαιρετικής σαφήνειας που εμπεριέχουν
συνείδησης στον μισό δρόμο τής διαλεκτικής της τους μυστικούς κρίκους προεικόνισης της
ως πρόληψη του αδύναμου και στο υπόλοιπο σωτηρίας Διατήρηση της ασίγαστης τάσης ως
μισό ως αυτογνωσία της αμαρτίας Επομένως επαναφοράς στην αδιάρρηκτη κοινωνία με τον
σύγκρουση της ίδια της συνείδησης με την ίδια δημιουργό
την προγενέστερη θέση της
(9) Ερμητισμός ως απόκρυψη του ψέματος της (10) Απολυτοποίηση της θεοδικίας ως αυθαίρετης
συνείδησης απ' την μεταμέλεια της και ως ελευθερίας μιας μηδενιστικής εγωπάθειας, που
αποκοπή απ' τον χώρο του υπερΒαπκού στηρίζεται στην υπερκεφηση της Βούλησης του εγώ
(11) Ανώτερη οντολογική διαλεκτική τιμωρία, ως (12) Υπέρβαση της απελπισίας ως συμφιλίωση με
σωτηρία του απελπιζόμενου απ' τον λυτρωτικό την ενσαρκωμένη γη της αγάπης και ως εξαγι-
πόνο τον οποίο ο ίδιος θέλησε να καταστρέψει ασμός του κόσμου μέσω της ζωής του Χριστού
Ναστάσια ΦιλίποΒνα
(1) Ακράδαντη πεποίθηση τής μή-άρσης τής (2) Δυναμοποιημένο πείσμα ως μεταλλαγμένη
αμαρτωλότητας του κόσμου με ταυτόχρονη ένταξη μορφή αδυνατότητας πίστης Προσωπείο
και ανταπάντηση στον με τις ίδιες μορφές και σκληρότητας, ως μετασχηματισμένη μορφή
σχήματα τής αμαρτωλότητάς του αδυναμίας
(3) Μετάνοια ως αποστασιοποίηση απ' την (4) Έσχατος αυτοΒασανισμός του εαυτού ως
λύτρωση και ως άπειρη συναίσθηση επαναφορά αλήθειας μπροστά στην εσωτερική
αμαρτωλότητας αλλοτρίωση του Αγίου Πνεύματος
(5) Αναστροφή της εξύψωσης του Είναι του (6) Μεταμέλεια ως ανώτατη ηθική αντίφαση, ως
εαυτού μέσα στη δυναμοποίηση της αμαρτίας αναζήτηση της ιδανικότητας και στη συνέχεια ως
Αγάπη της καταστροφής ως αλλοτριωμένη διφορούμενη διαλεκτική θέση με την ιδανικότητα
σύλληψη αυτοθυσίας αυτή
248
Στρατηγός ΙΒόλνκιν
(1) Αναλήθεια όχι ως έκφραση ψέμματος, αλλά ως (2) Απελπίζουσα απόγνωση ως φόβος της
αναζήτηση του ποιητικού οράματος της ζωής ανυπαρξίας της παρουσίας του Θεού ως
μεγαλοπρέπεια, ευγενική καλωσύνη και αρχονηκή
ομορφιά
(3) Μεταφορά της αιωνιότητας στην εγκόσμια (4) Απόγνωση ως γνήσια θλίψη μιας πλατωνικής
μεταφυσική με την μορφή μιας αγωνίας της μεταφυσικής χωρίς ενσάρκωση, που αντί για την
διείσδυσης του ουράνιου στην ενδοκοσμικότητα γήινη θεανθρώπινη θυσία γνωρίζει μόνο το θαύμα
του ουρανού της Παραμυθένια διάσταση ως
εκπλήρωση του θαύματος αυτού
Πρίνκΐφ Μϊσκιν
(1) Μεταφυσική απόγνωση ως σύγκρουση της (2) Διχασμός της συνείδησης ως έκφραση
απόλυτης αγιότητας με την σύμβαση και την διπολικής οικειοποίησης απ' την μια της απόλυτης
χυδαιότητα του κόσμου αγάπης, κι απ' την άλλη της αυτοθυσίας του
σπαταλήματός της
(3) Επιληψία ως αποτύπωση στην σωματική (4) Αλληλοπεριχώρηση της ταπείνωσης με την
έκφανση τής απόλυτης διαφοροποίησης αγάπη του πάθους εκφραζόμενη σης μορφές της
μεταφυσικής και ζωής Αγλαΐας και της Ναστάσιας
(5) Οικειοποίηση απ' την απόλυτη αγαθότητα τής (6) Αλληλοπεριχώρηση της λογικής να αντέξει την
προδοσίας του κόσμου ως έκφραση προσωπικής αδυσώπητη κολοσιαία σύγκρουση του χλευασμού
αμαρτίας, σε σημείο ώστε διυλίζεται σε λύτρωση που προξενεί η διαβολή του κόσμου
απ' την απόλυτη αφέλεια του
(7) Αβεβαιότητα για την εσωτερική συγκρότηση (8) Αγωνία της δυνατότητας μέσα στο ινγκόκνιτο
του προσώπου ως οντολογική αγωνία ταυτότητας της ελευθερίας, ως διείσδυση του μέσα στο μηδέν
με το περιεχόμενο του της πραγματικότητας
249
Δαιμονισμένοι
Κυρίλλωφ
(1) Απελπισία ως εσωτερική αλλοτρίωση μιας (2) Απολυτοποίηση της Ανθρωποθεϊκής θέλησης
πίστης άπιστης στη συνείδηση της πίστης της και την θέση της θεανθρώπινης ενσαρκώσιμης
μιας παράλληλης απιστίας πιστής στην συνείδηση παρουσίας
της απιστίας της
(3) Υποκατάσταση της ενσάρκωσης με την (4) Διατήρηση της αιωνιότητας στο επέκεινα και
υποχρεωτική αναγκαιότητα ενός Θεού που προσπάθεια κατάκτησης του χρόνου στα πλαίσια
συντρίβει τον πόνο και την οδύνη της αφαίρεσης
(5) Κατάργηση του χρόνου με την απόπειρα (6) Αυτοκτονία ως αυτοάρνηση του απόλυτου και
θανάτωσης του ιδίου του προσώπου ως φορέα ως λογική συνέπεια της πεποίθησης της
της κοσμικής παρουσίας της χρονικότητάς του ανυπαρξίας του Υπερβατικού
(7) Χρονική κατηγρία του Αιφνίδιου ως έλαμψη

της συνείδησης στα όρια του δαιμονικού
Στεπάν ΤροφίμοΒιτς
(1) Απελπισία ως σύγκρουση του καθαρού (2) Άρνηση άντλησης της δημιουργίας απ' το
ιδεαλισμού με την ενσαρκωμένη αγάπη ενσαρκωμένο σώμα του λαού και διχασμός της
εσωτερικής της οντότητας
(3) Σύγκρουση της Βιομέριμνας της ζωής με την (4) Περιπλάνηση ως έμπρακτη άρση του
πνευματική δημιουργία και πεποίθηση μιας απόκοσμου ιδεαλισμού τής αφηρημένης
αποστασιοποίησης απ' τον κόσμο ως καθαρή μεταφυσικής και ως αναπαράσταση της λύτρωσης
λογοτεχνική έκφραση απ' την οργωμένη γη του μόχθου της ζωής στα
σπλάχνα του θεοφόρου λαού
Σταυρόνκιν
(1) Απελπισία ως ημίμετρη θυσία στο Βάθος της (2) Απελπισία ως δαιμονική έκφραση κενότητας
διατηρούμενης άρνησης της θυσίας Πίστη της και ανίας
απιστίας και απιστία της πίστης
250
(3) Οντολογικός μηδενισμός ως κυρίαρχη (4) Προδοσία της μετάνοιας ως απολυτοπούιση

κατηγορία του άχρωμου κόσμου της χλιαρότητας αυτοτιμωρίας η οποία τελικά αίρει την ίδια την
μεταμέλεια
(5) Υποκατάσταση της λύτρωσης με την (6) Θέαση της αρχετυπικότητας του δαιμονισμού
ηθελημένη αυτοκαταστροφή με την μορφή των πλασμάτων του
(7) Δαιμονισμός ως διατηρούμενη θυσία στο (8) Αυτοκτονία ως μή-υπέρ6αση της εσωτερικής
Βάθος της άρνησης της θυσίας και ως ανπφασης και ως έκφραση ακρότητας του
διατηρούμενη άρνηση της θυσίας στο βάθος της ερμπασμού
θέσης της
(9) Πεποίθηση της κυριαρχίας και υπεροχής της (10) Ψυχολογική κυκλοθυμία ως έκφραση της
δύναμης πάνω στην θυσία αλλοτρίωσης της αναπαράστασης του Αγίου
Πνεύματος στον βαθύτερο χώρο του όντος
(11) Αυτοχειρία ως ορμητική αυτοδιάλυση του εγώ
Αδελφοί Καραμαζώφ
Νπμίτρι Καραμαζώφ
(1) Έκφραση πάθους ως λανθάνουσα (2) Εξωτερίκευση της πεισματώδους θέλησης

υποκρυπτόμενη θυσία της αγάπης ενάντια στην αλλοτρίωση του κόσμου η οποία
συμβολίζεται στην εκτρωμαπκή μορφή του πατέρα
(3) Υποκειμενική αγωνία με διαλεκτική έκφραση (4) Αρχετυπική επαναφορά σπς αρχέγονες αηίες
της έννοιας του πεπρωμένου της καταισχύνης ως αιτία της αμαρτίας
(5) Κατάργηση της έννοιας του χρόνου και (6) Σύγκρουση του κόσμου με την εσωτερική
θεμελίωση της έννοιας της "στιγμής" ως έκφραση βεβαιότητα της αιωνιότητας του προσώπου
αιωνιότητας
(7) Παθητική ενεργητικότητα ως αδύναμη (8) Περιπλάνηση ως προεικόνιση της

οικειοποίηση του κόσμου, και ενεργητική εσταυρωμένης αναπαράστασης της ενσάρκωσης
παθητικότητα με την μορφή επιθετικής 6ίας σας
αναδράσεις με το περιβάλλον
251
Ι6άν Καραμαζώφ
(1) Άρνηση ελευθερίας εξαιτίας της ύπαρξης της (2) Απελπισία ως ευκλείδεια άρνηση τής
αναγκαιότητας του πόνου Απολυτοποίηση της παγκόσμιας αρμονίας και ως άρνηση τής
Θεοδικίας ως κατεξοχήν Βάση της Θείας δικαίωσης τού πόνου των μικρών παιδιών στα
ύπαρξης πλαίσια της αρμονίας αυτής
(3) Απολυτοποίηση του δαιμονικού ως (4) Άρνηση τής Ανάστασης και τής
πεμπτουσία της λογικής άρνησης και ως ενσαρκωμένης θυσίας (αν δεν υπάρχει
υποστασιοποίηση των ζοφερών διαστάσεων του θεμελίωση της υποχρεωτικής γήινης ευτυχίας) με
μηδενιστικού εγώ μια ταυτόχρονη διατήρηση του πόνου ως
εσωτερική ανπφαση της ευτυχίας αυτής
(5) Απελπισία ως αδυνατότητα ύπαρξης της (6) Εξοβεσιμός τής συνείδησης στα όρια της
δικαιοσύνης χωρίς οντολογική σύγκρουση με την πρόληψης και απόπειρα θεμελίωσης \ηας "πέραν
κοσμική αλλοτρίωση του καλού και του κακού Ηθικής" απόλυτα
συνυφασμένης με την απολυτοποίηση της
εγωκεντρικής θέλησης
(7) Απολυτοποίηση τής ζωής καθαυτό ως (8) Απεμπόληση της ελευθερίας (στον θρύλο του
οντολογικής κατηγορίας ανώτερης απ' την αγάπη μεγάλου Ιεροεξεταστή) και υποκατάσταση της απ'
την αλλοτρίωση του υποχρεωτικού θαύματος του
μυστηρίου και της εξουσίας
(9) Κοινότητα κοσμικής λατρείας στην θέση τής (10) Εσωτερικός διχασμός του εγώ μπροστά στην
μεγαλειώδους εκλογής της ύπαρξης εκλογή τής αυτοθυσίας, και έκφραση
συμπαθητικής αντιπάθειας και αντιπαθητικής
συμπάθειας σε συσχετισμό με την οντολογική
κατηγορία αυτή
(11) Τα "πάντα επιτρέπονται" διότι δεν υπάρχει (12) Παραφροσύνη ως τελική τιμωρία της
κανένας ηθικός νόμος στην καρδιά του άρνησης του πραγματικού νοήματος της
ανθρώπου Δικαίωση της πατροκτονίας ως πνευματικής ελευθερίας
συμΒολικής δικαίωσης της άρνησης του θεού ως
πατέρα
252
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ως πρωτότυπο της "Ασθενείας προς θάνατον" χρησιμοποιήθηκε η νεώτατη έκδοση των

απάντων του Kierkegaard, σε μετάφραση και Kommentar της Lisellotte Richter, στον εκδοτικό
οίκο Syndikat
Sören Kierkegaard, Die Krankheit z u m Tode.

In n e u e r Ubertr u mit Kommentar von Liselotte Richter-Frankfurt a m Main
S y n d i k a t 1984
Το ίδιο ισχύει και για τον "Φόβο και Τρόμο", ο οποίος αναλύεται σε άμεσο συσχετισμό με
την "ασθένεια προς θάνατο"
Sören Kierkegaard, Furcht und Zittern. In n e u e r Ubertr u mit K o m m e n t a r von

Liselotte Richter-Hamburg Europaische Verllagsanstalt 1992 (bei Syndikat
Autoren Frankfurt a m Main 1984)
Στα υπόλοιπα κείμενα του Kierkegaard προτιμήθηκε η παλαιότερη έξοχη έκδοση των
απάντων του Hirsch στον εκδοτικό οίκο GTB Siebenstern
Ειδικότερα
G e s s a m m e l t e Werke / S ö r e n Kierkegaard. Hrsg von E m a n u e l Hirsch Guterioher
Verl - H a u s Mohn
Abt 1 1 / 1 2 Der Begriff Angst. Vorworte u b e r s von E m a n u e l Hirsch, 3 Aufl 1991

(Eugen Diedrichs Verlag, M ü n c h e n 1965)
Abt 26 Einübung i m Christentum, ubers.

von E m a n u e l Hirsch, 2 Aufl-1986 (Eugen Diedrichs Verlag, M ü n c h e n 1965)
Abt 10 P h i l o s o p h i s c h e Brocken. De o m n i b u s d u b i t a n d u m est, ü b e r s von

E m a n u e l Hirsch 1981 (Eugen Diedrichs Verlag, 1960)
253
GTB 605 Die Wiederholung Drei Erbauliche Reden 1843 ubers von E m a n u e l
Hirsch, 1981 (Eugen Dedrichs Verlag 1965)
Για του Ντοστογιέφσκι χρησιμοποιήθηκε η κλασσική έκδοση του Piper Verlag στις
έξοχες μεταφράσεις του Ε Κ Rahsim, και ειδικά
A u f z e i c h n u n g e n aus e i n e m Totenhaus. Übertragen von Ε Κ Rahsim, 4 Aufl

1976
Rodion Raskolnikoff (Schuld u n d S ü h n e Übertragen von Ε Κ R a h s i n II Aufl

1975)
Der Idiot Ü b e r t r a g e n von Ε Κ R a h s i n 16 Aufl, 1983
Die D ä m o n e n , Ü b e r t r a g e n von Ε Κ R a h s i n 15 Aufl, 1985
Die Brüder Karamassof, Übertragen von Ε Κ RAhsin 8 Aufl 1977
Στην ελληνική μεταφορά χρησιμοποιήθηκε η έκδοση του Γκοβόστη στην έξοχη μετάφραση
Αρη Αλεξάνδρου, στην οποία και γίνονται οι παραπομπές της παρούσας διατριβής, και
συγκεκριμένα με τις εξής συντομογραφίες
Φ. Ντοστογιέφσκι. Απαντα, μετ Άρη Αλεξάνδρου, εκδ Γκοθόστη 1987
EX ( Εγκλημα και Τιμωρία)

ΗΔ^(Ηλίθιος)
ΔΑ1Μ (Δαιμονισμένοι)
Δ Κ (Αδελφοί Καραμαζώφ)
Ειδικά στους "Αδελφούς Καραμαζώφ" χρησιμοποιήθηκε και η μετάφραση από τα ρώσικα της
Αθηνάς Ι Σαραντίδου, η οποία είχε πραγματοποιηθεί σε συνεργασία με τον Άρη Αλεξάνδρου
αρχικά στην έκδοση του Κώστα Γκοθόστη στην περίφημη σειρά των απάντων και η οποία
εκδόθηκε στη συνέχεια αυτοτελώς στις εκδόσεις Δαρέμα (Φ Ντοστογιέφσκι, Αδελφοί
2S4
Καραμαζώφ, μετ Αθηνά Σαραντίδου, Αθήνα XX) Οπου δεν αναφέρεται ο τόμος η παραπομπή
ανήκει σ' αυτήν την έκδοση
Ο Αρης Αλεξάνδρου απέδωσε κατά κοινή ομολογία με έξοχο τρόπο το Ντοστογιεφσκικό έργο
έτσι ώστε παλαιότερες μεταφράσεις να ωχριούν μπροστά στην πληρέστατη λογοτεχνική του
εργασία
Στην επιστολογραφία του Ντοστογιέφσκι χρησιμοποιήθηκε η γερμανική έκδοση Piper

Verlag, αυτή τη φορά σε Übersetzt, h e r a u s g e g e b e n u n d Kommentiert von Friedrich
Hitzer (Piper Verlag, 1986)
Βιβλιογραφία Βοηθήματα
Αλεξανδρόπουλου, Μήτσου Ο μεγάλος αμαρτωλός (Ο Ντοστογιέφσκι και τα ιερά του

τέρατα), εκδ "Κέδρος", Αθήνα 1984
Anz, W Philosophie u n d Glaube bei S Kierkegaard (στο συνολικό έργο Kierkegaard

Hrsg von Heinz-Horst Schrey, D a r m s t a d t 1971, s 173-240)
Βαλ, Ζαν Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του Υπαρξισμού μετ Χρ Μαλεβίτση, εκδ Δωδώνη,
Αθήνα 1970
Brunner, Emil Das G r u n d p r o b l e m der Philosophie bei Kant u n d Kierkegaard (στο

παραπάνω συνολικό έργο, D a r m s t r a d t 1971 s 1-19)
Braun, Maximillian Dostojefski Das Gesamtwerk als Vielfalt und Einheit,

V a n d e n h o e c k in Göttingen, 1976
Beck, H Der A k t - C h a r a k t e r des seins, M ü n c h e n 1965
Berdiajiew, Nikolai Die Weltanschaung Dostojefskis München 1925 (Στην

ελληνική έκδοση Ν Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέκφσκι, μετ Ν Ματσούκα, εκδ
Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1972)
255
Bregova, Dora Der Weg der Verdammten, Beilin 1978
B a c h t i n , Michael Michailovic Probleme der Poetik Dostojefskis M ü n c h e n 1971
B u s s , H Kierkegaards Angriff auf die b e s t e h e n d e C h r i s t e n h e i t Göttingen 1967
B u s c h , Ulrich Das Menschenbild in der Romanen Dostojefskis, Bonn 1950

(Dissertation)
Γιάνιτς, Γ Ειρήνη Υμίν, σχόλια στους "Δαιμονισμένους", στο Σπουδή στον Ντοστογιέφσκι,
εκδ "Imago", 1983, σελ 181-201
Γκαρωντύ, Ροζέ, Χέγκελ, μετ Ντ Γαρουφαλιάς, εκδ "Άπειρον", Αθήνα 1979
Diem, Herman Philosophie u n d C h r i s t e n t u m bei Sören Kierkegaard München

1929
Dempf, Alois Die drei Laster Dostojewskis Tiefenpsychologie M ü n c h e n 1946
Ευδοκίμωφ, Πωλ Το μυστήριο του ανθρώπου, στο Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 32-47
Ευδοκίμωφ, Πωλ Η πάλη με τον Θεόν, μετ ΙΚ Παπαδόπουλου, Θεολογικά δοκίμια,

Πατριαρχικόν ίδρυμα πατερικών μελετών, Θεσαλονίκη 1981
Farandos, G Piatons Philosophie der Periagoge, Verlag Konigshausen+ N e u m a n n ,

Wurzburg 1979
Φαράντος, Μ Δογματική, Το περί Θεού ερώτημα, Α Θεϊσμός, Β Αθεΐα, Αθήναι 1977
Guardini, Romano Religiöse Gestalten in Dostojefskis Werk Grunewald-Verlag

Mainz 1989
256
Guardini, R o m a n o Die Denkbewegung S o r e n Kierkegaards (Στο συνολικό έργο

Heinz-Horst Scbrey S Kierkegaard, D a r m s t a d t 1971, s 52-79)
Ζάντερ, Λ A Το πρόβλημα του καλού στον Ντοστογιέφσκι στο Ντοστογιέφσκι Ευθύνη 1981,
σελ 48-52
Hansen, Knud Der a n d e r e Kierkegaard, (Στο συνολικό έργο Heinz-Horst Schrey

S Kierkegaard, D a r m s t a d t 1971, s 120-140)
H e i s s , R Die grofien Dialektiker d e s 19 J a h r h u n d e r t s , Hegel Kierkegaard Marx,

Köln 1963
Heidegger, M Sein u n d Zeit, Tubingen 1967
Hegel, G F Phänomenologie des Geistes, S u h r k a m p Verlag, Frankfurt a m Main,

1970
Joest, Wilfried Hegel u n d Kierkegaard Bemerkungen zu einer prinzipiellen

Untersuchung (Στο συνολικό έργο Kierkegaard Hrsg von Heinz-Horst Schrey,
D a r m s t a d t 1971 s 81-90)
Koktanek, A M Schellings Seinslehre u n d Kierkegaard M ü n c h e n 1962
Κωζίν, Α Η εξομολόγηση του Σταυρόγκιν, στο Σπουδή στον Ντοστογιέφσκι, εκδ "Imago",
1983, σελ 201-215
Κωσταράς, Γρηγ Η διαλεκτική του Kierkegaard ως επανάληυ,η της σωκρατικής μαιευτικής,

Αθήνα 1971
Larvin, Janko, Dostojefskis, Rowohlt mono graphien, Reinbek bei H a m b u r g ,

1963
Lauth, R Die Philosophie Dostojefskis Piper Verlag, M ü n c h e n 1950

257
Lauth R Die Bedeutung der Schatow-Ideologie für die philosophische

V / e l t a n s c h a u n g Dostojewskis, στο Dostojefski u n d Sein J a h r h u n d e r t , Bouviei
Verlag Herbert G r u n d m a n n Bonn 1986 (σ 37-52)
Lauth, R Z u r g e n e s i s der Grobinquisitor-Erzählung, (στο παραπάνω συνολικό έργο)

(σ 52-64)
Lauth, R Ein Gedankexperiment in vier Exempeln und seine Lösung in

Dostojefskis Werk (στο παραπάνω συνολικό έργο) (σ 125-127)
Λώρενς, Ντ Εισαγωγικό σημείωμα στον "μέγα Ιεροεξεταστή του Ντοστογιέφσκι, στο

Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 65-77)
Λυμπάκ, Ανρί Η τυραγνία του Θεού στο Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 143-152
Μακράκη, Μ Εμμένεια και Υπέρβαση στην φιλοσοφία του Kierkegaard, Ιδρυμα Γουλανδρή-
Χορν, Αθήναι 1983
Μακράκη, Μ Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι
(Υφηγεσία), εκδ Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984
Μακράκη, Μ Οι δύο διαστάσεις της ελευθερίας στη φιλοσοφική και Θρησκευτική σκέυ,η του
Ντοστογιέφσκι, στο "Σπουδή στον Ντοστογιέφσκι" εκδ "Imago", σελ 87-129
Ματσούκα, Ν,. Το πρόβλημα του Κακού, δοκίμιο, πατερικής θεολογίας, εκδ "Πουρνάρα",
Malantschuk, G S Kierkegaard u n d sein B e d e u t u n g als Denker Dortmund

1963
Malantschuk, G Αγχος και Υπαρξη στον Kierkegaard, Εποπτεία 79/1983, σελ 409-415
Μαν, Τόμας Ντοστογιέφσκι, στο Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 78-82

258
Muller-Lauter Wofgang Dostojefskis Ideendalektik Berlin-New York 1974
Μερεζκόφσκι, Ντιμίτρι Οχ αιώνιοι συνοδοιπόροι, οτο Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σ 97-

108
Μπερδιάγιεφ, Νίκολάι Αλήθεια και Αποκάλυυ,η, μετ Χρ Μα^εβίτση, εκδ Δωδώνη, Αθήνα
XX
Νησιώτη, Νικ Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις κατά τον S Kierkegaard και τους
σύγχρονους Υπαρξιστάς φιλοσόφους Karl Jaspers, Martin Heidegger και Jean-Paul
Sartre, Αθήναι 1969
Νησιώτη, Νικ Προλεγόμενα εις την θεολογικήν γνωσιολογίαν, Πανεπιστήμιο Αθηνών,

Αθήναι 1984
Ντοστογιέφσκι, Αννα Γρηγόρεβνα Ο Ντοστογιέφσκι κι εγώ, μετ Σ Βουρδούμπα, εκδ

Γκοδόστη, Αθήνα XX
Onasch, Konrad Der verschwiegene C h r i s t u s Versuch ü b e r die Poetisierung des

C h r i s t e n t u m s in der D i c t h u n g F M Dostojefskis Berlin 1976
Παθ, Οκτάβιο Ο διάβολος και ο ιδεολόγος, στο Ντοστογιέφσκι, Ευθύνη 1981, σελ 153-163
Πόποβης, Ιουστίνος Ο Ντοστογιέφσκι ενώπιον των αιώνιων προβλημάτων, στο "Σπουδή

στον Ντοστογιέφσκι", εκδ "Imago", 1983, σελ 33-47
Riedel, Μ Hören duf die S p r a c h e S u h r K a m p 1990
R i t s c h i , D Kierkergaad Kritik an Hegels Logik (Στο συνολικό έργο S Kierkegaard,

hrsgvon Heinz-Horst Schrey, D a r m s t a d t 1971 s 240-272)
Schäfer, Κ H e r m e n e u t i s c h e Ontologie in den Climacus-Schriften S Kierkegaards,

M ü n c h e n 1968
259
Schrey, H Existenz u n d Offenbarung, T ü b i n g e n 1947
Schrey, H Der Nihilismus bei Kierkegaard u n d Nietzsche (Στο συνολικό έργο

S Kierkegaard, Hrsg von Heinz-Horst Schrey, D a r m s t a d t 1971, σ 91,109)
Σεστώβ, Λέον Οι αποκαλύυ,εις του θανάτου, στο

Σεστώβ, Λέον Κίρκεγκωρ και Ντοστογιέφσκι, στο

"Σπουδή στον Ντοστογιέφσκι", Εκδ "Imago", σελ 269-279
T h e u n i s s e n , Μ Der Begriff E r n s t bei S Kierkegaard, F r e i b u r g / M ü n c h e n 1958
T h e u n i s s e n , M D a s Kierkegaard Bild in der n e u e r e n F o r s c h u n g (Στο συνολικό

έργο S Kierkegaard h r s g von Heinz-Horst Schrey D a r m s t a d t 1971 s 324-384}
Theunissen, M Der Begriff Verzweiflung Korrekturen an Kierkegaard

Suhrkamp 1993
Τσβάιχ, Στέφαν Ο καταλύτης των συνόρων στο

Tzavaras, Johann Bewegung bei Kierkegaard, Dissertation Peter Lang,

Frankfurt a m Main 1978
Watkin, J u l i a Η αντίληυ,η του θανάτου στον Κίρκεγκωρ, Εποπτεία 79/1983, σελ 399-407
Walter, W Die Angst in m e n s c h l i c h e n Dasein

Eine psychologische B e t r a c h t u n g der Angst, aufgezeichnet a m Leben u n d Werk S
Kierkegaards, M ü n c h e n / B a s e l 1967
260
Γενικά έργα
Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων, Αθήναι, εκδ
Αποστολικής Διακονίας, 1955 κ π κ , τόμοι 1-63, έως το 1984 (Συντ ΒΕΠ)
Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήναι, εκδ ΑΘ Μαρτίνου, 1962-1968, τόμοι 1-

12 (Συντ ΘΗΕ)
Patrologia Graeca (Patrologiae cursus completus, series Graeca), J -P Migne, Parisiis 1857-
1868, t 1-161 (Συντ Ρ G )
Patrologia Latina (Patrologiae cursus completus, series Latina), J -P Migne, Parisiis 1844-
1855, t 1-217 (Συντ P L )

PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Γαϊτάνης Βασίλειος

"Απελπισία" και "Ασθένεια προς Θάνατον"

της φιλοσοφίας του Κίρκεγκωρ

σε σχέση με το έργο του Φ Ντοστογιέφσκι

"Απελπισία" και "Ασθένεια προς θάνατον"

της φιλοσοφίας του Κίρκεγκωρ

σε σχέση με το έργο του Ντοστογιέφσκι

που υποβλήθηκε στο Τμήμα θεολογίας

"Απελπισία" και "Ασθένεια προς θάνατον"

της φιλοσοφίας του Κίρκεγκωρ

σε σχέση με το έργο του Φ Ντοστογιέφσκι

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: Η έννοια της Απελπισίας στον Kierkegaard

1 Η απελπισία ως "Ασθένεια προς θάνατον" 14

2 Η Reflexion της Απελπισίας στις στιγμές της σύνθεσης 28

3 Η απελπισία σε σχέση με την δυνατότητα 33

4 Η συσχέτιση της απελπισίας με την Υπέρβαση και την κοσμικότητα 39

5. Διαφοροποιήσεις Σωκρατικής κοσμοθεώρησης απ' την Χριστιανική, 50

6) Η δυναμικότητα του παραδόξου ως κατ' εξοχήν οντολογική έκφραση

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: Η έννοια της Απελπισίας στον Ντοστογιέφσκι 76

Α Η έννοια της Απελπισίας στο "Έγκλημα και Τιμωρία" 77

1 Η απελπισία στον Μαρμελάντωφ 77

2 Η απελπισία στον Σβιντριγκάϊλωφ 90

3 Η απελπισία στον Ρ Ρασκόλνικωφ 101

Β Η έννοια της απελπισίας στους "Δαιμονισμένους"

1 Η απελπισία στον Κυρίλλωφ 121

2 Η απελπισία στον Στεπάν Τροφίμοβιτς 140

3 Η απελπισία στον Σταυρόγκιν 146

Γ Η έννοια της Απελπισίας στους "Αδελφούς Καραμάζωφ"

1 Η απελπισία στον Ιβάν Καραμάζωφ 165

2 Η απελπισία στον Mina Καραμάζωφ 199

Η Υπέρβαση της Απελπισίας 215

Πίνακας σκιαγράφησης των εκφάνσεων της Κιρκεγκωριανής απελπισίας 245

Διαποτισμένος από μία διαρκή καταναγκαστική αλλοτρίωση και περιχαρακωμένος

Πρωταρχικό μέλημα του πνεύματος αν θέλει να υπερβεί τη ζοφερή απελπισία του

Ο Kierkegaard στο περίφημο έργο του "Ασθένεια προς Θάνατο" προσπάθησε να

Θα ερμηνεύσουμε την ανάλυση των Κιερκεγκωριανών όρων της απελπισίας ως

Θα ορίσουμε το τρίτο αυτό κεφάλαιο "υπέρβαση της απελπισίας" (26) και θα

Στο ίδιο σελ 58 65 78 82

Βλ S Kierkegaard Der Begriff Angst σελ 161 168 IV 421 427

Η έννοια της απελπισίας

"Το να απελπίζεται κανείς σημαίνει να χάνει το Αιώνιο"

"Η απελπισία του Σατανικού είναι η πιο

1 Η απελπισία ως "Ασθένεια npoç θ ά ν α τ ο ν "

Ο Κίρκεγκωρ στην περίφημη, δημοσιευμένη στα 1849 εργασία του με το

Ολόκληρο το έργο εκφράζει την π ρ ο γ ο ν ι κ ή α σ υ μ μ ε τ ρ ί α της διαλεκτικής

Αυτή η μορφή διαλεκτικής είναι η α ν α π α ρ ά σ τ α σ η , μ ε την οποία, η σχέση του

α π ο κ τ ά τον σ υ σ χ ε τ ι σ μ ό από μια α ν ώ τ ε ρ η μ ο ρ φ ή δ ι ά σ τ α σ η ς , η οποία

Αυτό το τ ρ ί τ ο ά λ λ ο που την τοποθετεί είναι η έ κ φ ρ α σ η της θείας

Η διαστρεβλωμένη σχέση (Mibverhältnis) στην απελπισία δεν είναι μια α π λ ή

εαυτό της οντολογική σχέση να αντανακλάται ταυτόχρονα, χωρίς τέλος, στην

Ο y υ χ ι κ ό ς θ ά ν α τ ο ς της αλλοτρίωσης της ζ ω ή ς του Θ ε ο ύ μέσα στην

Η ανθρώπινη παρουσία εκφράζεται ή ως η δ υ ν α τ ό τ η τ α να θέσει κανείς το

" Ετσι μ ό ν ο τίθεται η σχέση μεταξύ Δυνατότητας και πραγματικότητας,

ΒΛ S Kierkegaard ό π σελ 11, καθώς και στο ίδιο, σελ 120-121

Μην μπορώντας να θανατώσει τον θάνατο μεταφέρει την έ λ λ ε ι y η της Ανάστασης

8εαν8ρώπινης Παρουσίας, αλλά ο ύ τ ε κ α ι ν α π ε δ ά ν ε ι , γιατί η απελπισία ξεπερνά την

Και τι 8α ωφελούσε τον Λάζαρο, αν μπορούσε να ανασταινόταν απ' τους

Η ανάσταση είναι μ έ σ α στην ζωή η ε ν σ ά ρ κ ω σ η της 8 υ σ ί α ς, ως αναστάσιμη

Απελπισία λοιπόν είναι

η αδυναμία διεξόδου μπροστά στην αλλοτριωμμένη

γιατί δεν μ π ο ρ ε ί να θ α ν α τ ώ σ ε ι τον θ ά ν α τ ο 1 5 1 '

"Μόνο ρ ι υ , ο κ ι ν δ υ ν ε ύ ο ν τ α ς την ζωή μας διατηρούμε την ε λ ε υ θ ε ρ ί α

Ετσι το αισθητικό και το συμπτωματικό καταργούνται και το ζώο δεν μπορεί να