Professional Documents
Culture Documents
الدين في المجتمعات المعاصرة رؤية هابرماس
الدين في المجتمعات المعاصرة رؤية هابرماس
نى طكٍ ٔؿٓش حنزخكغ ا ٢حٓظل٠خٍ ٍإٚش ْخرَيخّ حنظ ٙأًٓٓض ا ٙطٕٓٛع ٔطوطن ٙحنـنيل حنلخٛنم رنٍٛ
ك ٍٕ٠حني ٍٚا ٙحنًـخل حنقخؤ ،ع٣قظّ رخنقوَٛ٣ش حنوخََٕٛش ،نٌح يْ ِٛخرَيخّ ر ٍٛحنفٓى حنٔٛت ٔحنًظطَف نهيٍٚ
ٔر ٍٛحنفٓى حنًقوٕل ٔحنقو ،َٙ٣اخني ٍٚان ٙعًونّ ٚنيعٕ اننٗ حنً٠نخي ٍٛحَٔ٠نخَٛش رقٛنيح عنٍ حٛٞنٕنٛش حنًظطَانش
ا ٙحنًـظًنع حنقنخنًٔ ٙعهٛنّ ،انخنًطهٕد ْنٕ أٌ ٚنظى طلوٛنق حنظٗ ٢ ٙغم نٓخ ا ٢يُخْ٠ش حنليحػش ٔطـٌ َٚحنقُ
عزَ أه٣قٛخص حنًُخق٘ش ٔحنظٕحٛمْٔ ،نٕ ينخ ٔٚنًْ ّٛخرَينخّ رنـ"حنظقيىٚش حنؼوخاٛنش" ،كٛنغ ٚظوهنٗ حنقهًنخَ ٙعنٍ
ٍْخَننّ انن ٙأٌ ٚظننَا حنًظنني ٌُٕٚقُننخعظٓى اننٓ ٙننٛخل حنًـننخل حنقننخو ٌٞ ،حنننٌ٘ ٚلكننى حنننئ ٍٚحنقهًخَٛننش ْننٕ حنلننٕحٍ
ٔحنظٕحٛم
ٔططَقض حنيٍحٓش انٗ ٍَٟٔس حنًِحٔؿش ر ٍٛحٚ٠ظٛؤ ٙحنٔٛخٓ ٙا ٙحنف٠نخ حنقنخو ،رقهنش أٌ حٞهن٣ل ْنٙ
حنطَٚننق ٔحنٔننزٛم َلننٕ حنوننَٔؽ يننٍ حُٞيننش رنن ٍٛحٛٞننٕنٛخص حنيُٛٚننش ٔحنيَْحَٛننشٔ ،ح٢كظكننخو انننٗ عوهُننش حنفقننم
حنٔٛخٓنٔ ٙطًُٛننش حنًًخٍٓنش حنيًٚوَحٛ١ننش ،رنمْ ٢رني يننٍ ح٢قظُنخ أٌ حنقوَٛ٣ننش حنوخََٕٛننش ٔحنظوخنٛني حنظ٘ننَٚقٛش ،اًَننخ
أٛننهٓخ حٔٞل ْننٕ حننني ،ٍٚػننى طلٕنن ْ
نض انننٗ قٕحعنني عهًخَٛننش أٔ ىَٕٚٛننش ْٔكننٌح ،اننبٌ رُننخ أًَننًٕؽ اىحٍس ٔط٘ننَٚع
ىًٚوَح ٙ١كفٌ ٛم رظقخ ٖٚحنفكَ حني ُٙٚيع يَكهنش ينخ رقني حنًـظًنع حنقهًنخََٓٚٔ ،ٙنى نُنخ ًنن كهنّ ٛنٍٕس حننيُٙٚ
حنً٘ظَا اُٛ ٙع حنظَ٘ٚع رطَٚوش قخََٕٛش عوَٛ٣ش طٜخنق ر ٍٛحنظوهٛي ٔحنليحػش اخننيٚ ٢ ٍٚكنٌٕ ننّ ك٠نٍٕ انٙ
حنًـظًقخص حنًقخَٛس ا ٙا١خٍ حنئنش حنيًٚوَحٛ١ش رقي اَ ٌِْ ٝحٞهَٛس اكَس حَ٢ييخؽ ر ٍٛحنـًخعنخص حنيُٛٚنش
حنيُٙٚ يٍ يُطهق حنَ٘حكش ٔحنظٔخيق ٔقزٕل حنًوظه ٔحنق٘خثَ ٔحنطٕحث
ًٚكنٍ أٌ َُفن ٙحنقوَٛ٣نش عنٍ حننئَ ،ٍٚلنٍ ٌْح ْٕ طٔخإل ْخرَيخّ حنٌ٘ َ٠قّ اٗكخ ٢نًوخنُنخ أ٘ كٛن
َِ٢حل رخنَغى يٍ يُخْـُخ حنُويٚنش َٔ ٢نظطٛع أٌ َوٛنم ينخ ْنٕ يٛظنخاِٚٛو ٙننيُٚخ ،ىُٛٚنخ أٔ عوهٛنخف ٔٚقُنً ٙنن أٌ
حنظٕٔٚغخص حنقوَٛ٣ش نهًٛظخاِٚٛوخ قي طلٛم انٗ ٗنَعٛش حنظٔنٕٚا حنقوَ٣ن ٙنهنئ ،ٍٚأٌ حُ٠حننش نًنخ ْنٕ عوَ٣ن ٙانٙ
حنيٚ ٍٚقُ ٙأٌ ؿًٛع حنًزخىة حنيُٛٚش ٓظُٓيو ٌْح حنظٔخإل ٔحٗ٠نكخل حٓٞنخّ حننٌ٘ َٚٚني ْخرَينخّ حنطنٕحف انٙ
ٍكخد حنزلنغ عنٍ اؿخرنخص ننّٔ ،طهن ح٠ؿخرنخص ٓنظـَِ كظًنخ اننٗ يونٕ٢ص حننئ ٍٚحنقهًخَٛنشٔ ،حننئ ٍٚحنليحػنش،
ٔحني ٍٚر ٍٛحنًقظوي ٔحًٚ٠خٌٔ ،حنئ ٍٚحٞىٚخٌ حٞهَٖ ًٔن يخ ُٓزلؼّ ا ٙىٍحٓظُخ ٌِْ
))1
Habermas, Jurgen, Religion and Rationality: Essays on Reason, God, and Modernity,(Edited and with an
Introduction by Eduardo Mendieta(, Polity Press, 2002, p.
(ٍٕٚ )2غٍ ْخرَيخّ :يستقثم انطثيعة اإلَساَيةَ ،حو َسانة نيثرانية ،طَ :ؿٍٕؽ كظٍٕس ،يَحؿقش :أَطٕحٌ حنٓخٗى ،رَٔٛص ،حنًكظزنش حن٘نَقٛش،2006 ،1١ ،
125-124 ٙ ٙ
أيخ حنًلٍٕ حٔٞل أ٘ ع٣قش حني ٍٚرًٍ ًُٚ ٢لّ ٓهطش ،أقٜي حنقهًُش ،اؼًش طٍٕٜحٌ عهٗ َ١اَ ٙونٞٛ
()3
نهليحػش ٔقطٛقظٓخ يع حنئ ٍٚحنزَىحٚى حنؤَٓطًْٔ ،ٙخ:
-1يٍ حعظوي رؤٌ ٌِْ حنوطٛقش حٓظزيحل نطَل طفكٔ َٛأٗكخل كٛخس رؤٗكخل عوَٛ٣ش أٓنًٗ ينٍ ٓنخروظٓخ ركنم
حٞكٕحلٌْٔ ،ح حنفَٚق ًٚكٍ أٌ َٔ ًّٛرخنقهًخَ ،ٙأٔ حنًئٚي نفكَس حنقهًخَٛش ْٔنٕ حطـنخِ ٚنئٔل حنليحػنش
رٍٕٜس طفخإنٛش طـخِ حنظويو
ٔ -2حنًُظٍٕ حنؼخَ ْٕ ٙنًٍ حعظوي رؤٌ حنليحػش حَظِعض يهكٛش اكَٚش ٔرٍٕٜس غٛنَ ٗنَعٛشٔ ،رنٌن آنٙ
َظَٚش ا ٙحَ٢لطخ ،١اً ٢أٛم أٔ ؿٌٍ ى ُٙٚنٓخْٔ ،نٌح ْنٕ ح٢طـنخِ حنني ُٙٚحنًظطنَف أٔ حنًقنخٍٝ
نهليحػش
ٚقخٍْ ٝخرَيخّ ح٢طـخْ َٖٚٔ ،ٍٛأًَٓنخ ًٚخٍٓنخٌ حنهقزنش ًحطٓنخْٔ ،ن ٙيلخٔننش ًِْٚنش حنطنَف حٜهنَ،
ٔحنُظننَ انٛننّ يننٍ ؿخَننذ ٔحكنني( ،)4ىٌٔ حنننٕع ٙرؤًْٛننش حنًَكهننش حنظخٍٚوٛننش ٔأػننَ كننم يننٍ حنفًٓنن ٍٛعهننٗ حنٕحقننع
حنًقخٔ ،َٛيٍ ُْخ كخٌ عهٗ هطخد حنليحػش أٚ ٢وٕنذ حننيٟ ٍٚنًٍ حنزقني حنَٔكن ٙنهلٛنخس الٔنذٚٔ ،زقنيِ عنٍ
ح٠ىحٍس حنٔٛخٓٛش نهٕٓ ٢حنقًٕي ْٙٔ ،ٙرلخؿش انٗ حكظ٠خٌ عهٗ حنًٔظٕٖ حنفكنًَ٘ٔ ،نن نًكخَظٓنخ ان ٙيـظًنع
أ٘ أَننّ عهنٗ حنني ٍٚيٕحؿٓننش حنظلني٘ حنًقونني نًٕققنّ اُح حٞىٚنخٌ حٞهننَٖ ىٌٔ طغٛٛنَ ؿننَِْٕ يظقنيى حنطٕحثن
()5
حنًقظويحطٌْٔ ٙح ْٕ يخ ٚطهق ْخرَيخّ عه ّٛطًٔٛش "حنلخنش حنًقَاٛش" نهي ٍٚعُي حنليحػش
ٔكخٌ يٍ أرَُ يخ قيينّ ْخرَينخّ ان ٙرلؼنّ "اندينٍ يدا انًلدال انعداو" ْنٕ اكَطنّ حنـنيَٚس رخنؼُنخ ان ٙأٌ
«حنظٔخيق أٓخّ حنؼوخاش حنيًٚوَحٛ١ش ْٕٔ ،ئخٍ رخطـخْ ٍٛىحثًخٔ ،نٌٓح ُٚ ٢زغ ٙاون ٢أٌ ٚظٔنخيق حنًئيُنٌٕ اُح
حعظوخىحص حٜهَ ،ٍٚرًخ آٛخ عوخثي غٛنَ حنًنئئُ ٍٛقُخعنخطٓى ،رنم اٌ ينٍ ٔحؿنذ حنقهًنخَ ٍٛٛغٛنَ حنًظنيْ ٍُٛٚ
أٌ
ٚؼً ُٕح قُخعخص يٕحُٓٛ١ى حنٌٚ ٍٚلَكٓى ىحاع ىٔ ُٙٚاًح َظََخ يٍ يُظنٍٕ َظَٚنش حنفقنم حنظٕحٛنه ٙحنٓخرَيخٓنٛش
َـي أٌ ٌْح حنوٕل ٚنٕك ٙر٠نٍَٔس أٌ َظزُنٗ ٔؿٓنش َظنَ حٜهنَ ٔنقهنّ ٓنٛكٌٕ ينٍ غٛنَ حنًقونٕل أٌ َظٕقنع أٌ
ٚظوهٗ حنًظي ٌُٕٚعٍ قُخعخطٓى حنَحٓوش عُني حننيهٕل ان ٙحنًـنخل حنقنخو حننٌ٘ ٜٚن َٛاٛنّ حنُونخٕ حنقوَ٣ن ٙأٓنخّ
حنلٕحٍ ٔيؼهًخ ٚئكي ْخرَيخّ ،ابٌ ٌْح حنطهذ حنًهِّق ًٚ ٢كٍ َ١كّ ا ٢ر ٍٛأٚني٘ حنٔٛخٓن ٍٛٛحننٌٚ ٍٚو٠نقٌٕ،
ًٍٟيئٓٔخص حنئنش ،انٗ ح٢نظِحو حنٌ٘ ٚو ٙ٠عهٓٛى رظٕه ٙحنلٛخى أيخو حنًُظٍٕحص حنقخنًٛش حنًظٜخٍعش ٔقي
ْ
أٌ َٖٚحن٘وَ ٚفّٔ يٍ ه٣ل ع ٌٕٛحٜهَ ْٕ ٍٚيخ أٍحىطّ حنليحػش يٍ حنئ ،ٍٚحن٘ن ٙحٜهنَ انْ ٙنٌِ
حنلخنش ْنٕ يٕحؿٓنش حٞغهزٛنش ،ينٍ رُٓٛنخ يزنخىة حٞىٚنخٌ حنًوظهفنش ٔحنًقَانش حنقهًٛنش ٔحنًئٓٔنخص حنٔٛخٓنٛش رًُٛنخ
حٛٞنٕنٛش ْنٍ ٙان ٞنكنم طهن حنظلنيٚخصْٔ ،ن ٙينخ ٔٛنفّ ْخرَينخّ رـــنـ"كزض ح٢هظ٣انخص حنفكَٚنش حنَحثقنش"
حنقويٚش نًخ قزم حنليحػش (ٌْٔ )8ح حنظْ ٍٕٜنٕ ينخ أىههُنخ اننٗ حنًلنٍٕ حنؼنخَْٔ ،ٙنٕ ٔحنقٕىس انٗ كَٜٚش حنًٕحق
حنئ ،ُٙٚطًؼم ًن ا ٙػوخاش حنظٔخيق ٔحنوزٕل رخنظقيىٚش عهٗ أٓنخّ حٞهن٣ل حنكَٕٛنش ،حنظن ٙطقني حنوزٕل رخنًوظه
ٔح٠قٜخ حنظن ٙطٕؿنّ ينٍ َ١ان ٙحننئ ٍُٛٚحنقهًنخَٔ ٍٛٛكنٌن طزنئ حٞهن٣ل أىحس حنًوَؽ حنٕكٛي نً٘كهش حنقُ
٠ىيخؽ حنقًم حنٔٛخٓ ٙرخنقوَٛ٣ش ،رٕحٓطش ٔؿٕى َٕ يٍ ح٢طفخل ر ٍٛحٚ٠ظٛؤ ٙحنٔٛخٓ ٙا ٙحنًـخل حنقخو ،أين٣
انن ٙأٌ ٚكننٌٕ ْننٌح حنًـننخل يكخَنخ ١زٛقٛنخ َ٠ظننخؽ ح٠ؿًننخ رنن ٍٛحنًننٕحٔ ،ٍُٛ١رخنظننخنٔ ٙكننيس حنٔٛخٓننٔ ٙحٞه٣قنن،ٙ
حٞانَحى حننٌٍٚ ٔٚظلوق ًن كًُٛنخ طكنٌٕ حنٔنهطش حنٔٛخٓنٛش طلنض ٍقخرنش ٔيلخكًنش حٞهن٣ل حنًظكَٕنش ينٍ يٕحقن
ٔٚظقًهٌٕ حنقوم حٓظقًخ ٢عًٕيٛخ نلم ي٘ك٣ص حن٘ؤٌ حنقخو (ٔ )9عه ،ّٛطكٌٕ حٞهن٣ل يلنٍٕح نلنم حُٞينش رنٍٛ
حٕٛٞنٛخصٔ ،ا ٙيًخٍٓش عوهُش حنفقم حنٔٛخٓٙ
ٚنظكهى ْخرَيننخّ عننٍ ٟنٍَٔس حنفٓننى يننخ رقنني حنًٛظنخاِٚٛو ،ٙر٘ننوّ حنظٕحٛننه ٙحنًُننظؾ نهلونخثق عزننَ آنٛننش آننى
ٔطؤٔٚم حطفخقٛشٔ ،حنٌ٘ ْٕ عهٗ حنقكْ طًخيخ يٍ كم حنًفخْٛى ٔحنُ ٕٜٙحنًٜخ كٕل حنؤ َٛحنَ٘ ٔحنًؼخل انٙ
حنئً ،ٍٚن حنظكهْ كٕل حنُ ٚحني ْٕ ُٙٚيخ ًُٚع ٌْح حنفكَ يخ رقي حنًٛظخاِٚٛو ٙيٍ ْ
أٌ ٚـي ا٠خ ي٘نظَكخ ينع
حٞىٚخًٌٔ ،ن ٚيعٕ انٗ ْ
أٌ طظـُذ حٞىٚخٌ "حنئغًخثٛنش ٔانََ ٝنٕ ينخ ينٍ حن٠نً ،َٛأٌ طزونٗ رقن ٞحٗٞنٛخ
(ٔٔ )6نٍٍٚ ،ظ٘خٍى« ،حَ٢قطخاش حنيُٛٚش عُي حنفٛهٕٔف ٍٕٚغٍ ْخرَيخّْ ،م َق ٖٛا ٙيـظًع يخ رقي عهًخَٙف» ،طَؿًش هخنيس كخيي،
http://www.hekmah.org/portal/
)(7
Habermas, J., «Religion in the Public Sphere»,Trans: by Jeremy Gaines, European Journal of Philosophy, Polity,
, p.1
))8
Borradori, Giovanna, Philosophy in a time of terror, p.72
( )9عزي حنٔ٣و كٛئٍ٘ ،انفضاء انعاو ويطهة حقوق اإلَساٌ .هاترياس ًَوذجا ،طٜي َٚعزي حنقِ ِٚحنقٛخى٘ٛ ،فخقْ ،ىحٍ َٓٗ109 ٙ ،2009 ،1١ ،
عهننٗ كخنٓننخ َٕعننخ يننخْٔ ،نن ٙأٗننٛخ ٟننخعض انن ٙأيننخكٍ أهننًَٖٚ ٢ٔ ،كننٍ حٓننظَؿخعٓخ ا ٢عننٍ َٚ١ننق حنقهننى
()10
حنًظؤ ٜٚكيِ "
ٔنهوننَٔؽ يننٍ أُيننش حنظطننَف حنننئ ،ُٙٚحنق٣قننش حنيُٛٚننش حنًظُخق٠ننش رخنٔٛخٓننش أٔ حنقكننْٚ ،ـننذ حَ٢قطننخف
رًٔخٍ حنلهٕل َلٕ ٍٓ يقخ َٛٚي٘ظَكش ٔط٘كٛم كْ ي٘ظَا ًٚكٍ أٌ ٕٚاَ يُخهخ طٔنخيلٛخ ينٍ ؿٓنشٗٔ ،نَعٛخ
يٍ ؿٓش أهًَٖٚٔ ،ظِؽ ًن "حنلْ حنً٘ظَا رٕع ٙحٗٞوخ١ ،ٙخنًخ ْى قخىٌٍٔ عهٗ حطونخً يزنخىٍحص قنخىٍس
عهٗ حقظَحف أهطخ ٔعهٗ طٜلٛلٓخ ،إٓ ٚئكي رًوخرم حنقهٕو ،رُٛش يُظنٍٕ طو٠نع نًُطونّ حنونخٔ ٙرًنٕحُحس
ًن ،ابٌ ٔع ٙحٓ٢ظو٣نٛش ٌِْ رخنٌحص ٚظفخىٖ حنًوخٍرش حنطزٛقٛشٚٔ ،زٍَ حنًٔخاش حنًظوٌس طـخِ حنظوخنٛي حنيُٛٚش حنظٙ
طظغٌٖ رً٠خيُٓٛخ حنًقٛخٍٚشٔ ،يع ًن ٚـذ أٌ ٚلظٌٗ ّٚنكم حننٌكخ حنونخ ٙرنخنقهىْ ٌٞ ،نٌح حننٌكخ ٚنيعِٕ اننٗ
حنظزَ َٚحنقو َٙ٣أيخ رخنُٔزش انٗ حنلنْ حنً٘نظَا ،اوني حطونٌ يكخَنخ انٛ ٙنَف ٗنٛي عهنٗ أٓنْ حنلنق حنقوَ٣ن،ٙ
َٛف حنئنش حنيٓظٍٕٚش حنيًٚوَحٛ١ش ،كًخ اٌ حنونخٌَٕ حنقوَ٣ن ٙحنًٔنخٔحط ٙننّ أ٠ٚنخ أٛنٕنّ حنيُٛٚنش "(ٔ )11طظونٌ
حنٔٛخٓش ٔحنوخٌَٕ يَ٘ٔعٛظٓخ يٍ طوخنٛي ىُٛٚش ،اًخ ٚقزَ عُّ حنٕٛو رخنقوَٛ٣نش حنوخََٕٛنش ينخ ْنٕ اَ ٢نٕ ينٍ طوخنٛني
طَ٘ٚقٛش كخَض ا ٙحني ٍٚأٔ ،٣ٛطلٕنض اًٛخ رقي ٌٞطكٌٕ عهًخَٛش أٔ ىَٕٚٛشٔ ،نٌن اقهنٗ حنلنْ حنً٘نظَا أٌ
ٚقًم حَط٣قخ يٍ أٍٟٛش حنفقم حنيًٚوَحٓٚٔ ،ٙ١يف انٗ طًُٛظًّٔ ،نن ٚقُن ٙأَ ٢قًنم ينٍ أؿنم ؿًخعنش اًٚخَٛنش
ٔحكيس ،رم عهٗ ٗكم يٍ حنظقيى حنٕٜط ٙنًٚ١خٌ ٔحنقوٛيس ،نٌن اقهٗ حنقهًخَٛش أٌ طقًم عهٗ كٔذ ٔؿًنع أكؼنَ
حنيُٛٚنش ٔٚـنذ عهنٗ حننئل حنقهًخَٛنش ،نًنخ ٓنزق ،أٌ حنطٕحثن يٍ ٍأ٘ٔ ،حنظقخيم رُٕ يٍ قزٕل حنظقيى نًوظه
()12
ٔنننٌن ،اننبٌ طؤهننٌ رقنن ٍٛح٢عظزننخٍ حٛٞننٕل حنيُٛٚننش نًقخَْٛٚننخ حٞه٣قٛننش ٔحنقًننم عهننٗ اكننَس حنفٓننى حنً٘ننظَا
حنًلخاظش عهٗ حنلَٚخص حٞه٣قٛنش َفٔنٓخ طظطهنذ عهًُنش نهٔنهطش حنٔٛخٓنٛش ،نكُٓنخ طًُنع حنظقًنٛى حنٔٛخٓن ٙنهَإٚنش
حنقهًخَٛش انٗ حنقخنى عهٗ حنـًٛع ًٔن ٔٚظيع ٙيَس أهَٖ ،يَ٘ٔ حنظُٕ َٚحنٌ٘ يخ ُحل ٚهو ٙرظ٣ننّٓٔ ،نٕف
ٚهو ٙرٓخ ا ٙكم حُٞيُش ًٔٚكٍ ح٠اخىس يُنّ ُْنخ عزنَ كنٕحٍ عهنٗ ئنظٕٖ حنقنخنى ،كنٕحٍ ٚظًظنع اٛنّ حنً٘نخٍكٌٕ
رخنلق ا ٙحنظٕٜٚض ٔانٗ ؿخَذ ًن ٛٓ ،ظَٓ ٗ ٙآهَْٔ ،نٕ أٌ ؿًنخل حنفكنَ ان ٙطقنيىِ ٔحهظ٣انّٔ ،ي٠نخص
اكَٚش يٍ كم أٍؿخ حنكٌٕ ،يٍ حن٘نَل ٔينٍ حنغنَد (ً )13نن رخٟ٠نخاش اننٗ أَٓنخ عوَٛ٣نش كَٕٛنش ؿيٚنيس طٔنًق
رخ٢هظ٣ف حنئ ُٙٚعيو حنظوخ١ع يقّ رويٍ يخ ْ ٙيلخٔنش عوهُظّ ٔك َٜكِِٛ
(ٍٕٚ )10غٍ ْخرَيخّ ٔؿُٕف ٍحطُٔغَ (حنزخرخ رُيكظْ ،)XVIجينية انينٍ وانعهًُة :انعقم وانينٍ ،طقَٚنذ ٔطونيٚى :يلًني ن٘نٓذ ،رٛنَٔص ،ؿنيحٔل،1١ ،
58 ٙ ،2013
(ْ )11خرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَيةَ ..حو َسانة نيثرانية131 ٙ ،
( )12حنًٜيٍ حنٔخرق133-132 ٙ ٙ ،
ؿًنخل حنفكنَ ان ٙطقنيىِ ٔحهظ٣انّ» ،طَؿًنش ٍٗنٛي رنٕ ٛ١نذ ،يـهنش يكدر ويدٍ ،يقٓني غٕطنّ ،حنقنيى،92 ( )13كُٛذ،كَٓٛظٍ« :حنًٔؤنش حنيُٛٚش ننيٖ ْخرَينخّ
حنُٔش61 ٙ ،2010 ،49
ٔٚئكي يخ ٓزق أٌ طـخُٔ حٛٞنٕنٛش ٔحنٕحكيٚنش ٔطلوٛنق حنظقيىٚنش حنيُٛٚنش ٔحنظٔنخيق حنني ،ُٙٚاًَنخ ًٚنَ عزنَ
ٗزكش طٕحٛهٛش طٌحٔطٛش قخََٕٛش ٔٓٛخٓٛش ،طويو إًًَٔؽ َظخو اىحٍس ٔطَ٘ٚع ٚظقخيم يع حنفكَ حني ُٙٚعهٗ أَنّ ؿنِ
يكننٌٕ نكؼٛننَ يننٍ ٗننكَٛ٣خص حنًـظًننع حنًقخٛننَٔ ،يُٓننخ أٓننْ حن٘ننَعُش ٔحٞه٣قٛننخص ،رننم حنلوننٕل حنطزٛق ٛنش
كخنًٔخٔحس ٔغَْٛخ َٔوه ٚيٍ حنًلٍٕ ٍٚحنٔخرو ٍٛانٗ َظٛـش طقي يوييش يٍ ؿٓش أهَٖ ْٙٔ ،أٌ ُْخن طلٕ٢
يَكهٛخ ٔطخٍٚوٛخ يٍ اكَس حني ٍٚحٔٞكي ،حنٌ٘ َٚٚي أٌ ٔٚظزي ربعطخ حنًقُٗ نهلٛنخس ًٔٔٚن رٛنيِ ُينخو حنًقنخَٛٚ
ٔحنلٔخد عهٗ يخ ُٚظؾ عٍ هَقٓخٔ ،حنٌ٘ ٚنَٖ أَنّ حٞكنق ٔحٔٞكني ،اننٗ اكنَس حنني ٍٚحننٌ٘ عهٛنّ أٌ ٚقن ٖٛانٙ
يَكهش يخ رقي عهًخَٛش ٔٚوزم رخنظقيىٚش حنيُٛٚش
طظلوق ٍٕٛس يخ رقي حنقهًخَٛش حنظ ٙطييؾ ٔطظـخُٔ حَفٜخل حنًـظًقخص حنيُٛٚش ٔحنًـظًقخص حنقهًخَٛشف كٛ
ٓظكٌٕ ٛفش حنئنش حنـيٚيس ،رق٣قظٓخ رخني ٍٚيئٓٔش ،أٔ يًخٍٓخص ١ؤٛش ٔأه٣قٛنش ٔعويٚنشف ْنٌِ أٓنجهش ٔكٛ
عٍ ٍإٚش ؿيٚيس طظـخُٔ حًًَٕٞؿ ٍٛحنئ ُٙٚحنقهًخَ ٙيقخ يفظخكٛش نهك٘
ط٘نكم حنَإٚننش حنقوَٛ٣نش نهًـظًننع حنًقخٛنَ نننيٖ ْخرَينخّ أٓننخّ حَ٢ظونخل يننٍ أًَنًٕؽ حنفكننَ حنؤَٓننطٙ
حنً٠نخى ينٍ حنٔٛخٓنش حنقهًخَٛنش حنظن ٙطٓنيف اننٗ ح٠قٜنخ ٔحنظًٓنٖٛ ٔحٕٛٞنٔ ٙحنقُف ،ٙئٍَح رظـخُٔ حنقُن
نهفكَ حني ،ُٙٚانٗ َظَٚش ا ٙحنًـظًع يخ رقي حنقهًخَ ٙأ٘ أٌ ي٘نَٔ حنليحػنش ي٘نَٔ يٕؿنّ رخطـنخْ :ٍٛحٔٞل
َلنٕ عوهُنش حننئ ،ٍٚحنؼننخََ ٙلنٕ اقنَحٍ طلـَٚنش ٔططنَف حنقهًُنشٔ ،اننً ٙنن طًٓٛني نهظُظٛننَ نفكنَس حنظقنخ ٖٚاننٙ
حنًـظًع يخ رقي حنقهًخَٔ ٙحنًـظًع يخ رقي حنقهًخَٚ ٙهظًْ حٓظًَحٍٚش حنـًخعخص حنيُٛٚش ا ٙيلٔٚ ٢ٛظًَ رقهًُنش
َفّٔٚٔ ،هظًْ حنئٍ حنل٠خٍ٘ حنٌ٘ ٚئى ّٚحنظ٘خٍا ٔحنفكَ حنـًق ٙحنًٕؿنّ ٔحنًظُنٍٕ رخنيًٚوَحٛ١نشٔ ،انْ ٙنٌح
()14
حنـيل كهّ ٚظَٓ حنًـظًع يخ رقي حنقهًخَ ٙكؤَّ َٚ١ق ػخنغ ر ٍٛحنقهى ٔحنيٍٚ
ٌْٔٚذ ْخرَيخّ انٗ أٌ حنًَحُْش عهٗ حهظفخ حني ٍٚطيٍٚـٛخ ،أٔ أٌ حنيٓ ٍٚنُٛوَ ٝان ٙكنم أَلنخ حنقنخنى
ان ٙه٠نى حنظلنيٚغ حنًظٔننخٍ ،كنم ًنن رنيأ ٚظآكننم ُْٔخنن ػ٣ػنش ظنٕحَْ يظطخروننش طـظًنع نوهنق حَ٢طزنخ عننٍ
حنٔٛخٓ ٙن١يكخَٛش حنًظنٕاَس "ظٍٕٓ عخنً ٙؿيٚي نهي :"ٍٚح٢يظيحى حنظز٘ٔ ،َ٘ٛحنَحىٚكخنٛش حٕٛٞنٛشٔ ،حنظٕظٛ
حنًظؤٛهش ا ٙكؼ َٛيٍ ىٚخَخص حنقخنى (ٔ )15عهُٛنخ أٌ َقًنم ان ٙيوخرنم ًنن عهنٗ حٓنظُطخل عوَٛ٣نخص حننيٍٚ نهقُ
(ْ )14خرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَيةَ ..حو َسانة نيثرانية126ٙ ،
(ْ )15خرَيخٍّٕٚ ،غٍ« ،يـظًع "يخ رقني حنقهًخَٛنش" ينخًح ٚقُنً ٙنن ف» (ييحههنش قنييٓخ حنفٛهٔنٕف حٞنًنخَ ٙهن٣ل ي٘نخٍكظّ ان ٙحٚٞنخو حنيٍحٓنٛش حنًُظًنش ينٍ
َ١ف يؤسسة رنسيث نهحوار تيٍ انحضارات ا ٙحٓطُزٕل يٍ َٕٕٛٚ 2انٗ حنٔخىّ يُّ ُٓش )2008
http://www.resetdoc.org/story/00000001016
ٔي٠خي ُّٛحَٔ٠خَٛش حنظًٚ ٙكٍ أٌ طلي يٍ حنظٕحَْ حنقُفٛش ٔح٢يظيحى حٕٛٞنٔ ٙا ٙيوخرم ًن ،طوع عهٗ حنيٍٚ
يًٓش كزَٛس ،عهٓٛخ أٌ طكٌٕ ُٕٛح نهليحػش ٢عئح نٓنخ عهنٗ حنني ٍٚريحٚنش أٌ ٚوزنم ٔٚغٛنَ رُٕٚٛنخ ان ٙآنٛنش طقخيهنّ
()16
نٛظوزم حنوخٍؽ عٍ َٔ ،ّٜعه ّٛابٌ عهٗ حنفكَ حني ُٙٚأٌ ٚئى٘ ػ٣ػش اَـخُحص ْ:ٙ
ٚ -1ـذ عهٗ حنٕع ٙحني ُٙٚأٌ ٚزٌل يـٕٓىح ،نٛظـخُٔ حنظفخٔص حنًقَان ٙحننٌ٘ ٢رني أٌ ٚزنَُ ينٍ ح٢نظونخ
أٔ حنيٚخَخص حٞهَٖ رخنطٕحث
ٔ -2عهٗ حنٕع ٙحني ُٙٚأٌ ًٚخٗٓ ٙهطش حنقهٕو حنظ ٙطلظفع رخ٢كظكخٍ ح٢ؿظًخع ٙنهًقَاش عهٗ حنقخنى
٢ٔ -3ري أٌ ُٚفظق حنٕع ٙحني ُٙٚعهٗ أٔنٕٚخص ىٔننش حنلنق حنيٓنظٍٕٚش افن ٙكنم ينَس ُٚفـنَ آٛنخ ٛنَح
ؿيٚي٢ ،ري يٍ يظخرقظّ ا ٙيَحكِ حنًـخل حنقخو حنيًٚوَحٙ١
ٔنٌن ْ َٖٚخرَيخّ أٌ كخل يخ رقني حنقهًخَٛنش رونيٍ ينخ ْن ٙكنخل طخٍٚوٛنش ،ابَٓنخ طلٛنم اننٗ ٟٔنع ُٚفنَى
ٔٚظـننخُٔ طخٍٚوننّ آَننخ طظـننخُٔ حنظطننَف حنننئ ُٙٚحنقهًننخَ ،ٙآَننخ ٢طوننَ رٔننهطش حننني ٢ٔ ٍٚحن٣ىُٚننٜٚ ،ٙننفٓخ
ْخرَيننخّ روٕنننّٜٚ" :ننطيو حنًٕحُ١ننٌٕٓ ،ننٕح كننخَٕح يننئيُ ٍٛأٔ غٛننَ يننئيُ ،ٍٛرزق٠ننٓى حنننزق ٞيننٍ هنن٣ل
حنوُخعخص حنظ ٙكَْٕٕخ عزَ ٍإٚظٓى نهقخنىٚٔ ،ـَرٌٍٕ ،غى حًَٓخكٓى رخنظفخٔص حنُخؿى عٍ حنَٜح حنقنخو رنخنَأ٘،
يع ٌْح حنٕحقع ٔقي ٔعٕح ايكخَٛش حنٕقٕ ا ٙحنوطؤ ،اًح ٔرئٌ كٔنَ طقيىٚش حنُظَس انٗ حنقخنى ابًح طقهًٕح حنظكٛ
حنَحر ٢ح٢ؿظًخع ٙنهـًخعش حنٔٛخٓٛش ،ابَٓى ٓ ًٌِٔٛٛيخ طقُ ٙحٓٞنْ حنقهًخَٛنش نهونَحٍ ،كًنخ ْن ٙان ٙحنيٓنظٍٕ،
ا ٙا١خٍ يـظًع يخ رقي عهًخَ ،)17("ٙإٓ ٟٔع ٚظٛق حنَ٘حكش ر ٍٛحنًئيٍ ٔغ َِٛاٍ ٙكخد ا٠خ طقنيى٘ ٚوزنم
حني ُٙٚي٘خٍكخ اُٛ ٙع حنظَ٘ٚع رطَٚوش عهًخَٛش نٌن كظذ ْخرَيخّ يكٍَح ٔيقُِح اكَطّ ا ٙايكخَٛش حنقٖٛ
طلض ا١خٍ حنقهًخَٛش رخنُٔزش نهًظي ،ٍٚعهٗ ه٣ف يخ ْٕ غ َٛيًكنٍ رطزقنّْٔ ،نٕ حنقهًخَٛنش طلنض يظهنش حنني،ُٙٚ
ًٔن ٚـقم عهٗ حنًٕح ٍ١حنًظي ٍٚحنًئيٍ ٍَٟٔس قزٕل حنيٓظٍٕ حنقهًخَٓٞ ٙزخد طوظِل ا ٙيُفقظنّ ان ٙا١نخٍ
أًٗم يٍ ْٕٚخطّ حنٛ٠وش حنظًٚ ٢ ٙكٍ أٌ طـي نٓخ ٔحققخ حنٕٛو ،رٔزذ هٔخٍس حنئل حنيُٛٚش نَؿخنٓخ حنًنئيُ ٍٛرٓنخ
ٔرَ٘عٛظٓخٔ ،نٌن كهّ ًٚ ٢كٍ أٌ ٔٚظًَ حنًنٕح ٍ١حنًظني ٍٚان ٙحنقن ٖٛان ٙؿًخعنش يُغهونش ىُٛٚنخٔ ،يُقنِ ٢عنٍ
عٕٚ٠ظّ ا ٙحنئنش حنوخََٕٛش ٔقي هَٔص طه حنوُخعخص رَ٘عٛش حنئل حنيُٛٚشٔ ،ايكخَٛنش حنظًٔن رٓنخ ،كٜنخَظٓخ
ٞؿم حنظٕؿّ حنكَٕ ٙطـخِ حنقوهُش أٔ حنظؤيم ىًَٔنخ حنوزنٕل رًنخ ْنٕ نن ْٛي٘نَعٍ أَنخَٛخ ُْٔخنن ٓنزذ آهنَ انٙ
هٔخٍس حنٔهطش حنئغًخثٛش قٕطٓخ ْٕٔ ،أَٓخ ا ٙرُٛظٓخ طقي َفٔٓخ غ َٛقخرهنش نهوطنؤٔ ،أَٓنخ يلٜنُش ٔيًظُقنش عهنٗ
(ْ )16خرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،ئظوزم حنطزٛقش حَٔ٠خَٛش َلٕ َٔخنش نٛزَحنٛش127ٙ ،
(ْ )17خرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَية127 ٙ ،
حنظغٔ ،َٛٛنٌن آ ٙغ َٛقخرهش نهُوخٕ أٔ حنلـخؽ اَٗ ٙعٛظٓخ أٔ ٔظخثفٓخ أٔ ١زٛقظٓخ ( )18رًُٛنخ ينخ ٚهنِو نظـنخُٔ
ًن ْٕ ه ٕ٠حنٔهطش نظ٘خٍٔحص غ َٛيوٛيس ٔىحثًنش طقٛني ْٛزنش حَٔ٠نخٌ ٔكَحيظنّ ان ٙايكخَٛنش طـيٚني حنظ٘نَٚع،
ٔكٌن ا ٙال ٚيوٕ٢طُخ حنٔٛخٓٛش ٔح٢ؿظًخعٛش ٔحنيُٛٚش ا ٙا١خٍْخ
٘ٚننْ َٛخرَيننخّ ،انن ٙكيٚؼننّ عننٍ يفٓننٕو حًٚ٠ننخٌ ٔكَٕننّ حنًلننَا نهظفخعننم حَٔ٠ننخَ ٙهخٍؿننخ عننٍ قهزٛظننّ
اًٚنخَ ٙينخ اننٗ حنطَٚونش حنظنٙ ٔؿٕحَٛظّ ،انٗ أَُخ َوٛى يفخًُْٛخ حنقهًخَٛش عهٗ رقي اًٚنخَ ٙرخنًوخرنم ،ا٘ٛن َٛيٕقن
َئيٍ آٛخ ٔن ْٛانٗ يخ حنٌ٘ َئيٍ رّ اهن ْٛنٟٛنٕنٛش أ٘ ٗنؤٌ ينع أ٘ َن ٚيلنيى أٔ يقظوني ىُٚنٔ ،ٙاًَنخ ينع
كٛفٛش حًٚ٠خٌ ٔأٟخف ْخرَيخّ "نٌٓح حنٔزذ ابٌ حنًـظًقخص حنليٚؼش حنًظقيىس حنًٌحْذ ٢طظٕح و اٚقخُٚخ ٓنٕٖ
يع حًٚ٠خٌ حنَحٓن رقًٜش حنزَ٘ يٍ حنقوخد ْٕٔ ،يخ ُٚطزق عهٗ حنـًٛنع ٓنٕح أكنخَٕح كخػٕنٛن أٔ رَٔطٔنظخَض
أٔ ئهً ٍٛأٔ ٕٓٚى أٔ ُْئّ أٔ رًٕ ،ٍٛٚيئيُ ٍٛرخهلل أو يهلي "ٍٚاٌ ًن حًٚ٠نخٌ "ٍحٓنن" َٞنّ ُٚطزنق عهنٗ
حنطَٚوش حنظٚ ٙظقخيم رٓخ أ٘ ى ٍٚيع حٞىٚخٌ حٞهَٖ ٔيع عوٛيطنّ حنوخٛنش ،اخنًزنيأ حنونخن ٚنقٜنًش حنز٘نَ ينٍ
حنظٔخيق رؤَّ كـنَ حنقوخد ًٚؼم حٍٟٛٞش حنظٔٚ ٙظُي انٓٛخ ْخرَيخّ روٕس نهياخ عٍ اكَطّ عٍ حنظٔخيق اٜٛ
حنًزيأ حنَحٓن نهلٜخَش يٍ حنقوخد حنٌ٘ طظطهزّ حنًـظًقخص حنليٚؼش يظقيىس حنًٌحْذ ( )19ننٌن ٓ ،نٛوٕو ْخرَينخّ
رخ٢عظًخى عهٗ يوٕنش حنظٔخيق ،رخعظزخٍْخ يلَكش حًٚ٠خٌ حنـيٚي روٛى حنظقيىٚش ٔحنظقخ ٖٚحنٔهً ٙىحهم ا١خٍ َظخو
ٓٛخٓ ٙىًٚوَحٚ ٙ١كفم أ َ١حنقوَٛ٣ش ا ٙحنًـظًع يخ رقي حنقهًخَ ٙرويٍ يخ ٚلفع حنًقظويحص ٔهٕٜٛٛخطٓخ ىٌٔ
أٌ طكٌٕ يقٛخٍح ا ٙحنظَ٘ٚع أٔ حنظقخيم يع حٜهَ ْكٌح ٚظؤْٓ يفٕٓو ؿيٚي نهي ٍٚا ٙيٕحؿٓش ىٓظٍٕٚش حنظقيىٚش
حنيُٛٚش ٔحنؼوخاٛشٔ ،حعظًخىح عهٗ يزيأ حنظٔخيق حني ُٙٚحنقخنًٙ
نٌن طزئ "حٕٛٞنٛش" ظخَْس كيٚؼش عهٗ ٔؿّ حنظليٚي ،اُلٍ َظكهى عٍ ٍىٔى حنفقم حنقُٛفنش ٟني حنطَٚونش
حنليٚؼش نفٓنى حننئ ٍٚيًخٍٓنظّٔ ،رٓنٌح اخٛٞنٕنٛش نٔٛنض عنٕىس رٔنٛطش اننٗ َٚ١ونش نٍ٣طزنخ ١رخننيٓ ٍٚنخروش عهنٗ
حنليحػش :آَخ حٓظـخرش يَعزش طـخِ حنليحػش ُٚظَ انٓٛخ رٕٛفٓخ طٓيٚيح أكؼَ يٍ كَٕٓخ حكظًخل طٓيٚي ،كٌن طك٘ن
حنٓـًخص حٍْ٠خرٛش حٞهَٛس حنظ ٙطزُٛض ا ٙأكيحع حنلخى٘ عَ٘ يٍ أٚهٕل 2011رؤَٓخ نٔٛض ٍٕٛح عُفٛنش اون،٢
رم ْ٢ ٙعَٜٚشُٚ ٢ ،ظً ٙحنفقم آٛنخ اننٗ يلَكنخص آنى ٔطٜنٍٕ ٍحْنٍ ،رنم آَنخ أٗنزّ رًنخ ٚلنخك ٙقٜنش ينٍ
حنظخٍٚن حنغخرَ َٔنزش اننٗ ىٔحاقنّ ( )20اهنٌن ٜٚنفٓخ رؤَٓنخ ٗنَم أٔ حهنظ٣ل رن ٍٛحنًـظًنع ٔحنؼوخانش ًٔٚكنٍ اٟنخاش
)(18
Habermas, J., «Religion in the Public Sphere», p
((19
Borradori, Giovanna, Philosophy in a time of terror, p.
(ْ )20خرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَيةٔ 124 ٙ ،حنًَؿع حنٔخرق
حنًَ٘عٍ رؤ َ١حنيًٚوَحٛ١ش ٔحنًَكِٚش حنغَرٛش أ ْٕ ٣ٛحٜهَ ٚقخَ ٙيٍ َٗم أٔٓع حنِئٍ ،أقٕل اٌ حنقُ
ا ٙرُٛش حنقوم حنغَر ،ٙإٓ ٚـًع حنًظُخق٠خص ًٜٔٚض عُٓخ ،آَخ يظُخق٠خص حنلونٕل ٔحنقهًُنش ينٍ ؿٓنشٔ ،ينٍ
ىُٛٚنخ ؿٓش أهَٖ ي٠خىس حنلَٔد ٔحنظيه٣ص حنظ ٙطـقهّ عو ٣حٓظقًخٍٚخ َٚحى ننّ أٌ ٚوٜنٚٔ ٙوٜن ٙحنًوظهن
ٔأٚننيٕٚنٕؿٛخٔ ،طه ن ْنن ٙيق٠ننهش أهننَٖ ٚـننذ أٌ ٚظُزننّ نٓننخ ْخرَيننخّٔ ،أ ٢طكننٌٕ حنُظننَس عننٍٕح انننٗ حنقننخنى
ح٣ٓ٠ئ ٙحنقَر ٙاو ،٢رخنَغى يٍ قٕنّ اٌ ُْخن أٛنٕنٛخص ان ٙحنغنَد كًنخ ان ٙحن٘نَل ،ا ٢أَنّ ننى ٚنظكهى عنٍ
حٛٞننٕنٛش حنً٘ننَعُش نُفٔننٓخ انن ٙحنننئل حنغَرٛنش اخنٔٛخٓننخص حنٛننٕو رقُفٓننخ حنقننخنً ،ٙحنننٌ٘ ُٚ ٢ظًنن ٙنهؼوخاننش حنظننٙ
حنً٠خى يَ٘ ْٕ حٜهَ ٚلًهٓخ ،طـقم يٍ حنقُ
حننٌ٘ ٚفًٓنّ عهنٗ أَنّ ُٚخقٖ ْخرَيخّ يٕ ٕٟحنق٣قنش رن ٍٛحٛٞنٕنٛش ٔرن ٍٛحٍْ٠نخد ،رظٕٓنطٓخ حنقُن
عهنٗ ْٛجنش كهنٌِٔ نهوطنخد حنً٘نِٕ حننٌ٘ يَ ٝيٍ أيَح ٝحنظوخ١ذ ٔحنظٕحٛم حنزَ٘٘ٚ ،زيأ كهٌِٔ حنقُن
انٙ ٚوٕى عزَ حٍ٢طٛنخد حنًظزنخىل غٛنَ حنًُ٠نز ٢اننٗ حَٓٛنخٍ حنظوخ١نذ ٔحنظٕحٛنمٔ ،عهنٗ أٌ حنفنَل رن ٍٛحنقُن
ان ٙحنؼوخانخص حٞهنَٖ ْنٕ حنًـظًقخص حنغَرٛشٓٔ ،ززّ عيو حنًٔخٔحس ح٢ؿظًخعٛش ٔحنظًٔ ِٛٛحنظًٓٔ ،ٖٛر ٍٛحنقُ
أَُخ َـي ا ٙحٞهَٛس أٔنجن حننٌ ٍٚأٛنزلٕح يقنِٔنٔ ٍٛيُوطقن ٍٛان ٙحنزيحٚنش رق٠نٓى عنٍ رقن ،ٞعزنَ حنظوخ١نذ
حنًِٕ٘ يُٓـٛخ ،آى ٚ٢قظَإٌ رخنزق ٞحٜهَ أاَحىح ي٘خٍك ٍٛا ٙحنًـظًع ٔٚ ٢فقم ح١٠خٍ حنوخََٕ ٙنهق٣قنخص
حنقخنًٛش ٗٛجخ اَٚ١ ٙق اظق قُٕحص ؿيٚيس ٌٞ ،يخ َلظخؿّ ْٕ طغ َٛٛا ٙحنظفكٔ َٛحنقوهٛش اٛـذ ،يٍ ه٣ل يخ ٚظى
يٍ طلٔ ٍٛظَٔف حنًق٘ٛنش ٔحنظلنٍَ ينٍ حٟ٢نطٓخى ٔحنونٕف ،رُنخ حنؼونش ان ٙحنًًخٍٓنخص حنٕٛيٛنش حنظوخ١زٛنش،
ٔرقيْخ ًٚكٍ يي طُٕ َٚاقخل انٗ ٔٓخثم ح٠ع٣و ٔحنًيحٍّ ٔحنزٕٛصٚٔ ،ـذ أٌ َفقنم ْنٌح رخنظنؤػ َٛعهنٗ رنيْٛخص
()21
ػوخاظٓخ حٓٞخٓٛش
( )21ؿٕٛاخَخ رٍٕحىٔ٘ ،هاترياس ودرنيا :اإلرهاب وإرث عصر انتُونر ،طَؿًشُٚ :ي حنقخيَ٘ حنَاخع،ٙ
http://www.iraqiartist.com/iraqiwriter/iraq/3054.htm
( )22حنًَؿع حنٔخرق
ٔاَُخ َٕحؿنّ ،ىحهنم يٌُ "َظَٚش حنفقم حنظٕحٛه ،"ٙطغَل ا ٙحنٔوخاش يوخرم أكيحع عهٗ ٌِْ حنيٍؿش يٍ حنقُ
حنزُٛنٕ٘ يـظًقخص غُٛش ْٔخَجش َٔزٛخ كظه حنًُظًٛنش اننٗ يُظًنش حنظـنخٍس ٔحنظًُٛنش ح٢قظٜنخىٚشَٕ ،عنخ ينٍ حنقُن
حنٌ٘ حعظيَخ عهٔ ،ّٛحنوخثى عهٗ طفنخٔص حؿظًنخع ٙينٌل ٔطًٛٛنِ يٓنٔ ٍٛااونخٍ ٔطًٓنٔ ٖٛرونيٍ ينخ طُطزنع ع٣قخطُنخ
ٔحنُ٘خ ١حٓ٢نظَحطٛـٔ ٙحنظ٣عنذ ،انبٌ عهُٛنخ عنيو طغٛٛنذ ظنخَْط ٍٛحنًًخٍٓنخص حنظن ٙطًؼنم ح٢ؿظًخعٛش رخنقُ
كٛخطُخ ينع حٜهنَ ،ٍٚعهنٗ حنًٔنظٕٖ حنٛنٕئ ،ٙحنظن ٙطَطكنِ عهنٗ قخعنيس ي٘نظَكش ينٍ حنوُخعنخص ٔحنقُخٛنَ حنظنٙ
َقظزَْخ ريْٛخص ػوخاٛشٌْ ًٍٟٔ ،ح ح١٠نخٍَ ،ونٕو رظُٔنٛق أاقخنُنخ رنخنهـٕ ،ان ٙحنٕقنض َفٔنّ ،اننٗ أنقنخد حنكن٣و
حنقخىٚشٔ ،رًطخنزش رقُ٠خ رَ٘عٛش َقظَف رٓخٔ ،اٌ رٍٕٜس ًُٟٛشٌْ ،ح يخ ٘ٚكم حنل ِٛحنقنخو ٓٞنزخد ٛنلٛلش
أٔ أقم ٛلشْٔ ،نٌح ينخ ٚفٔنَ ينٍ ؿٓنش أهنَٖ ظنخَْس ػخَٛنشْٔ ،ن :ٙاَنّ عُني حٟنطَحد حنظٕحٛنم ٔعنيو طلونق
حنًفخًْش ٚظلنٕل حٞينَ اننٗ ينَ ،ٝأٔ عُنييخ طونظه ٢حٞينٍٕ رخُ٢ىٔحؿٛنش أٔ حنونيح ،طزنَُ حنُِحعنخص حنظن ٙقني
طزننيأ رلهوننش حنظٕحٛننم طنئى٘ َظخثـٓننخ حنًئنًننش انننٗ كني ٍاننع حٞيننَ أيننخو حنطزٛنذ ،أٔ أيننخو حنًلكًننش ،الهوننش حنقُن
حنً٠طَرش حنظ ٙطوٕى ،عزَ كهوش حٍ٢طٛخد حنًظزخىل ٔحنًُفهض يٍ حنٔٛطَس ،انٗ حَوطخ حنظٕحٛم ابًح ريأ حنقُن
()23
يع حٟطَحد حنظٕحٛمًٚ ،كٍ أٌ َيٍا عُي حَفـخٍِ يخ طوَد ٔيخ ٚـذ ا٣ٛكّ"
ْٔ َٖٚخرَيخّ أٌ يخ ٓزق يٍ ٕٓٓنش حنظٕحٛم حن٘فخف عهٗ حنٕٟع حنوخثى ،اًَخ ْٕ "ٔؿٓنش َظنَ ٍكٛكنش
نكٍ ًٚكٍ يطخروظٓخ يع حنُِحعخص حنًقُٛش رخنطزع اٌ حٞيٍٕ أكؼَ طقوٛنيح ٌٞ ،حٞينى ٔأٗنكخل حنلٛنخس ٔحنل٠نخٍس،
طزوٗ يٍ حنزيحٚش يظزخعيس ٔطُِ نهغَرش عٍ رقٓ٠خ آ ٢ ٙطهظو ٙكًخ ٚهظو ٙحٞع٠خ اَ ٙخى أٔ ؿًخعش أٔ كِد
انٛنّ أٌ ٔٓنخ١ش حنونخٌَٕ أٔ عخثهشٔ ،حنٌٚ ٢ ٍٚظلٕنٌٕ انٗ غَرخ ،ا ٢اًح أي حنظٕحٛم رٜنٍٕس يُظظًنش ،أٟن
ًٔٚ ٢كنٍ حنٕٛنٕل اننٗ ا ٙحنق٣قخص حنئنٛش ٔحنٓخىاش انٗ حكظٕح حنقُ ٢ ،طهقذ رخنًوخٍَش ٕٖٓ ىٍٔح ػخَٕٚخ
حَفظخف حنقوهٛخص ا ٢عزَ طلَ َٚحنق٣قخص ٔحنَاع حنًٕٕٟع ٙنهوهق ٔحن٠غٕٔ ،١ا ٙحنًًخٍٓنش حنٕٛيٛنش نهظٕحٛنم
ٚـذ يَحكًش ٍأًٓخل يٍ حنؼوشٌْٔ ،ح ٍَٟ٘ٔكًوييش يٍ أؿم أٌ طظَؿى ٌِْ حنَ٘ٔكخص حنقوَٛ٣ش عهنٗ قٛنخّ
كزٛننَ اننٓٔ ٙننخثم ح٠عنن٣و ٔحنًننيحٍّ ٟٔننًٍ حنقخثهننش كًننخ عهٓٛننخ ط٠ننًٍ يوننييخص حنؼوخاننش حنٔٛخٓننٛش حنًقُ ٛنش
اخنًطهٕد عهٗ حٞقم طقٕ ٞٚحنُظخثؾ حٞكؼَ طييَٛح ـ ح٢ً٠ل ٔح٠اوخٍ حنظ ٙطغَل آٛخ يُخ١ق ٔقنخٍحص رؤكًهٓنخ ـن
ًن كهَّ ٢ ،ـي او ٢طًِٛٛح ٔأً ٢٢كطخ يٍ قيٍ ٓخثَ نهفَٔقخص حنًظؤطٛش يٍ ىُٚخيٛش حنظًُٛش ح٢قظٜخىٚش اوه
حنؼوخاخص ،رم اٌ يخ ٚوزجّ يٕٛ" ٕٟيحو حنل٠خٍحص" ْ ٙيٜخنق رخٍُس نهغنَد [كخٓنظًَحٍ حنظً ِّنٌٕ رنخنًٕحٍى
()24
حنُفطٛش ٔطؤي ٍٛيٜخىٍ حنطخقش]"
(ْ )23خرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،ا ٙيوخرهش يقّ رقُٕحٌ :اإلرهاب وانعُف وانتواصم (ؿٕٛاخَخ رٍٕحىٔ٘) ،حنلٕحٍ حنًظًيٌ -حنقيى 25 / 2 / 2004 - 755
( )24حنًٜيٍ حنٔخرق
اٌ يخ ٕٚؿّ ًن ،يٍ أؿم طلوٛق رٛجش ٔحققٛش ٠يكخَٛش حنظقخينم ينع حٜهنَْ ،نٕ طٜنٍٕ ْخرَينخّ حنوخٟنٙ
رؤٌ "حنلئى ر ٍٛكـؾ عهًخَٛش ٔكـنؾ ىُٛٚنش ْن ٙركنم حٞكنٕحل كنئى غٛنَ قخرهنش نٓ٣نظًَحٍٔ ،ننٌن انبٌ اقخينش
كئىًٚ ٢ ،كٍ ح٢عظًخى عهٓٛخ ْٙٔ ،يًٓش ٚـذ آًٓنخ رًؼخرنش عًنم طقنخَٔٚ ٙفنَ ٝعهنٗ حنفنَٚو ٍٛحنونخثً ٍٛأٌ
ٚظوزم كم يًُٓخ يُظٍٕ حنفَٚق حٜهَ"(ٌْٔ ،)25ح ٚقُ ٙأٌ ُْخن ط٘نخركخ ٔطنيحه ٣ئنظًَح ان ٙاُح عنيو ايكخَٛنش
اَ ٝحنلئى ،از ٍٛيٜيٍٚش حني ُٙٚنهًوٕ٢ص حنقهًخَٛشٔ ،كخؿش حني ُٙٚنظليٚغ ي٠نخئ ُّٛحٓنظُطخقٓخ ٔحنك٘ن
عٍ عوَٛ٣ظٓخ ،طيحهم ٚـقم حنفٜم حنلخى رًؼخرش أيَ طقـٔ ِ٘ٛعخؿِ عٍ طويٚى ينخ ُٚفنع ًٔٚكنٍ ْ
أٌ َظنٛق يـنخ٢
نًخ ًٚكٍ ط ٍِٕٜعهًخَٔ ٙىُٚن ٙيفٜنٕ ،٢عهنٗ ٓنزٛم حَ٢ظًنخ ،ينٍ هن٣ل ا٠نخ ٘ٚنظَا اٛنّ حنطَانخٌ ًٔنن
ٔٚلذ يقّ حنظ ٍٕٜرؤٌ كم حٚٞيٕٚنٕؿٛخص حنٕحكيٚش ٔحنظ ٙيًٓخ حى ْ
عض كَٕٛظٓخ عهٓٛنخ أ ٢طو٠نع نًُطنق اهٔنفش
ن٣طفخل ٓز ٣ٛنهظقخٌٔ حنٌحص ٔحنًَكِٚش ،رًُٛخ عهٓٛخ أٌ طؤهٌ يٍ حٜهَ حنًوظه
ٚقظوي ْخرَيخّ أٌ حنغَد ٓٛظم اخقيح نهًٜيحقٛش يخىحو َٖٚ ٢ا ٙكوٕل حَٔ٠خٌ أكؼَ يٍ طٜي َٚيزنخىة
حنٕٔل حنلَسٔ ،يخىحو ٚظَا حنزخد ي٘نَعخ ىحهنم رٛظنّ نظؤنٛى حنقًنم رن ٍٛحٛٞنٕنٛش حنيُٛٚنش ٔحنقهًخَٛنش حنوخنٜنش
ْخرَينخّ نلنخل حنني ،ٍٚينٍ ٔؿٓنش َظنَ عهًخَٛنش اهن ْٛعنخنى حٗٞنٛخ اون ٢ينٍ ًٚنُق ٔرنٌن َ ،نَٖ نًنخًح ٚؤٓن
حَٔ٠ننخٌ حنٔننقخىس ،رننم عننخنى حنكهًننخص كننٌن ،حنكهًننخص حنوِّٛننَس هخٛننش ًٔنن ،اًٚخَنخ رنؤٌ حنننيٚ ٍٚلًننم قًٛنخ يًٓننش
ٍَٟٔٚٔش نَٔ١خَٛش ،نكٍ حنٔئحل حنًطَٔف ْْٕ :م حٞىٚخٌ اق ٣كخيٛش نهٜيلف ْٔم ًٚكنٍ حن٘نقٍٕ رنخنلٌِ،
َٓٞننخ طقزننَ عننٍ َفٔننٓخ انن ٙهطننخد يظقننخلف نننٛ ْٛننلٛلخ نونني كظننذ حنظننخٍٚن ح٠ؿَحينن ٙنهًٔننٛلٛش ،نكننٍ حٞىٚننخٌ
حٞهَٖ نى ٚكظذ طخٍٚوٓخ كظٗ ح ٌٜنكٍ يٍ حنٔٓم ٓوٕ ١حٞىٚخٌ ا ٙحٞىنـش ٔحٞككخو حنًطهوشٔ ،حنٌ٘ نلظُنخِ
يع حنق َٜحنًٕٓٔ ،٢ٛن ْٕ حنً٘كم حنٌ٘ طٕحؿّٓ حنًـظًقخص حنًقخَٛسٔ ،حنًـظًع حنئن ٙحنٕٛو ٔكم حٞىٚخٌ
عهٓٛخ أٌ طٔقٗ انٗ طلوٛق حَٔـخو ر ٍٛحٚٞيٕٚنٕؿٛخص ٔحنًقظونيحص حنًظُخأنش ،ر٘نكم طزونٗ اٛنّ ىُٛٚنش ٔ ٢طظلنٕل
انٗ حنظُخاْ اًٛخ رُٓٛخ عهٗ حنًٔظٕٖ حنٔٛخٓ ْٕٔ ،ٙأيَ ن ْٛرخنًٔظلٛم اخنوٛى حنًوظهفش ٢طوٜن ٙرق٠نٓخ يؼنم
حنلوخثق حنًوظهفشًٔ ،ن يخ ٚزظغْ ّٛخرَيخّ رٕٓخ١ش حنظٔخيق حننئٟ ُٙٚنٍَٔس ٔٔؿنٕى أىٚنخٌ يظُخأنش ،طظلنخٍٔ
ٔ ٢طظلخٍدٚ ،قٕى رخنو َٛعهٗ ٌِْ حٞىٚخٌ َّٞ ،ا ٙظم أؿٕح ئخنًش ًٚكٍ نٌِٓ حٞىٚخٌ حنظفكٛنَ ان ٙق٠نخٚخْخ
حٓٞخٓٛشٔ ،يُٓخ قٛ٠ش كٛخس حنُنخّ عهنٗ ْنٌِ حٔ ٍٝٞحْ٢ظًنخو أكؼنَ رخنظوخنٛني ،آنٌح حْ٢ظًنخو ٔكنيِ قنخىٍ عهنٗ
طلوٛق يٜخنلش رن ٍٛحنظوهٛني ٔحنليحػنش كٔنذ ْخرَينخّ ٔطونيٚى كنٕحاِ ؿيٚنيس نونَح س ؿيٚنيس نهُٜنٕ ٙحنويًٚنش،
ٔنهوَح س حنُويٚش نوُخعخطُخ حنيُٛٚش ْٕٔ ،يخ ًٚ ٢كٍ أٌ ٚليع يخنى طكٍ حٞىٚخٌ ي٠طَس نًٕحؿٓش ٟغٕ ١هخٍؿٛش
نلًخٚننش ٔؿٕىْننخٔ ،عُننيْخ نننٍ طننظكهْ انن ٙحطـننخِ حنننيحهم أٔ انن ٙحطـننخِ حنوننخٍؽ (ٔ )26عهننٗ ًن ن ،اقهننٗ حنئنننش
أٔ ح٢طفنخل أٔ حن٠نًخٌ ُٚخقٖ ْخرَيخّ ا ٙكظخرّ "انينٍ وانعقالَية" حٗظَح١خص ٍْٕكٓخ ًَٚان ٙحنك٘ن
نًوٕل حنلوٛوش ،اً ٚفظٍَْٕ ٝكٓخ ًَٚأَّ ًٚ ٢كٍ أٌ طكٌٕ ُْنخا كوٛونش رنئٌ ٔؿنٕى حنًطهنق ،أ٘ هللأ ،رنئٌ
حنلوٛوش"ٔ ،رئٌ ػزخص أَطٕنٕؿٔ ٙؿنٕىٜ٘ٚ ،نزق يفٓنٕو حنلوٛونش ٔؿٕى قٕس اخثوش عخنًٛش "ٔحنظ ٙعُيْخ طظٕق
عَٟش نٟكيحع حنَٔكخَٛش حنيحههٛش حنطخٍثش نهزَ٘ حنفخَٔ ٍٛكخ٢طٓى حنًظغَٛس ٔرئَّ ننى طقني حنلوٛونش اكنَس ،رنم
يـَى ٓ٣ف اَٛ ٙح حنلٛخس ًٔٚكٍ نهًقَانش حَٔ٠نخَٛش ،رًنخ آٛنخ حنَٔكخَٛنشْ ،
أٌ طنيع ٙأكوٛنش حنلٜنٕل عهنٗ
حنلوٛوش ،يؼهًخ ٚظٍ ٍْٕكٓخ ،ًَٚعُييخ طلخكى َفٔٓخ ٔاوخ نهق٣قخص رُٓٛخ ٔر ٍٛكٌٕ طه حنق٣قخص طظَٓ ا ٙحنقوم
ح٠نٓٔ ٙكيِ رًُٛخ ْ َٖٚخرَيخّ ايكخَٛش اٚـخى ريٚم يقخ َٛان ٙحنقوَٛ٣نش حنظٕحٛنهٛش حنظن ٙطًكُُنخ ينٍ حٓنظقخىس
يقُٗ غ َٛحنًَ٘ٔ ١ىٌٔ حنهـٕ انٗ حنًٛظخاِٚٛوخ (ًٔ )28نن ْنٕ حنفكنَ ينخ رقني حنًٛظنخاِٚٛو ٙرًُظنٍٕ ْخرَينخّ
ٔعهُٚ ،ّٛزغ ٙحنزلغ ا ٙايكخَٛخص طه حنق٣ثق ر ٍٛحنئٟ ٍٚيِ عزَ طٕحٛم عوَٙ٣
ٔر٘ؤٌ ايكخَٛش ىهٕل حنقهًخَٔ ٍٛٛحني ٍُٛٛٚا ٙكٕحٍ عوٕٟ ًٍٟ َٙ٣حر ٢حنظٕحٛم حنظٚ ٙطًق نٓخ٠ٚ ،ع
ْخرَيخّ طٔخإ٢ص طًؼم ئخ َ١قٛخّ ٔحهظزخٍ ٠يكخَٛش كٕٜل حنلٕحٍ حنٔهٛى ٔنٕٟع َٗٔ ١حٓظفٓخيٛش طلكنى
حنلٕحٍ ٔطٕٟق قٕحعيِ ٔأّٓٔ:ْٙٔ ،
ْ -1م أٌ حنقهًخَ ٍٛٛقخىٌٍٔ عهٗ حنظٔخيق ٔاؿَح كٕحٍ ٛنخىل ينع حنطنَف حنني ،ُٙٚرنخنَغى ينٍ أؿٛنخل
عيٚيس يَص ا ٙحُىٍح حنيٍٚف
حنظً ٙكََخْخ ٓخروخ -1 :كم حنً٘ك٣ص يع حنيٚخَخص حٞهَٖٔ -2 ،حنظٕحاق يع حنقهٕؤ -3 ،حنو ٕ٠نًزخىة حنئنش حنيًٚوَحٛ١ش -حنظ٘خٍٔٚش
( )27عِ حنقنَد نلكنٛى رُنخَ ،ٙكٛنخى حنفهٔنفش ٔطقنيى حنونٛىٟ ،نًٍ كظنخد يـًٕعنش ينئنف ،ٍٛيهسدفة انحدك عُدي هاتريداس ،1١،يُ٘نٍٕحص كهٛنش حٜىحد ٔحنقهنٕو
حَٔ٠خَٛش ،حنَرخ119-118 ٙ ٙ ،2208،١
()28
Habermas, Jurgen, Religion and Rationality: Essays on Reason, God, and Modernity, p
ْ -2م ٔٚظطٛع حنقهًخَ ٌٕٛأٌ ٜٚيقٕح ٔٚقظوئح رؤٌ كؼَٛح يٍ ػٕحرض حنقهًخَٛش حنًفخًْٛٛش ْ ٙييُٚنش نهنيٍٚ
رؤٛهٓخف ْٔم ٔٚظطٛقٌٕ طوزم ٌْح حني ٍٚعهُخف
ْ -3م حنطَاخٌ ئظقيحٌ ن٣عظَحف رؤٌ حنظٔخيق ًٔ حطـخْ ٍٛىحثًخف أ٘ أَّ ٚـذ عهٗ ٍؿخل حني ،ٍٚننْٛ
اًٛخ رُٓٛى او ،٢رم ٔيع حنًهلئ ٍٚحنقهًخَ ،ٍٛٛأٌ ٚيههٕح ا ٙكٕحٍ طًّٔ ٛفش حنظٔخيقٔ ،عهٗ حنقكْ
عهننٗ حنقهًننخَ ٍٛٛأٚ ٢وٜننٕح حنًظنني ٍُٛٚيننٍ حنلننٕحًٍٔ ،ن ن يننخ ٚئٚننيِ ْخرَيننخّ رفكَطننّ كننٕل حكظننَحو
حنًننٕح ٍُٛ١رق٠ننٓى نننزق ،ٞرٕٛننفٓى أع٠ننخ أكننَحٍح ٔيظٔننخٔ ٍٛٚانن ٙحنًـظًننع حنٔٛخٓنن ٙحنٓننخىف
()29
نهظٕحٛم حنٔهٛى
ْٔ َٖٚخرَيخّ حنظٔخيق أٓخٓخ نهؼوخاش حنيًٚوَحٛ١ش حنٕٛ١يسٗ ْٕٔ ،خٍ ًٔ حطـنخْ ٍٛعهنٗ حننئحو :انخٞيَ
ٚ ٢وظ َٜعهٗ ٍَٟٔس أٌ ٚظٔخيق حنًظي ٌُٕٚيع عوخثي حٜهَ ،ٍٚرًخ آٛى حن٣ىٔ ٌُٕٛٚحنًهلئٌ ،رم يٍ ٔحؿذ
حنقهًننخَ ٍٛٛأ٠ٚننخ أٌ ٚلظَيننٕح قُخعننخص حنًننٕح ٍُٛ١حنننٌٚ ٍٚلفِّننِْى حًٚ٠ننخٌ حننني ُٙٚاًننٍ غٛننَ حنننٕحقق ،ٙرننم يننٍ
حنظلخيم ،أٌ َظٕقع يٍ ْئ ٢أٌ ٚظوهٕح عٍ قُخعخطٓى حنقًٛوش نيٖ ىهٕنٓى حنًـنخل حنقنخو ٔحنلنم حٞا٠نم ْنٕ أٌ
()30
َفكَ اٗ ٙٗ ٙز ّٛرظه حنًؼخنٛش حنيُٛٚش حنظ ٙرؼض حنلٛخس ا ٙكَكش حنلوٕل حنًيَٛش
ٚقًُ ٙن أٌ ْخرَيخّ ٔٚظزيل إًًَٔؽ حني ٍٚحٔٞكي رخنفهٔفش ،نظويٚى أه٣قٛخص ٔيقخ َٛٚكهٛش ٔعخيش ،طونٕو
عهٗ يزخىة حنقوم حنظٕحٛهٚٔ ،ٙوظخٍ ْخرَينخّ ْنٌح حَ٢ظٜنخٍ نٓنٌح حنزنيٚم٢ ،عظونخىِ رنؤٌ يـظًنع حنليحػنش َٚانع
ىعخٖٔ حن٣ٜكٛش انٗ حنًٔنظٕٖ حنظقنيى٘ ٢ ،نغنَ ٝحنظقنيى رٌحطنّ ،رنم نهون ٙ٣ينٍ أًَنًٕؽ حنٌحطٛنشٔ ،حَ٢ظونخل
ًًَٕٞؽ حنظٌحٔص حنظٕحٛهَٔ )31( ٙظفٛي يٍ ٌْح حنظ" ٍٕٜأٌ حنيٚخَخص ْ ٙحنًطخنزش رب٣ٛف حننٌحص أينخ حنفهٔنفش،
اوي قخيض رقًهٛش ح٣ٛ٠ف حنٌحط ٙيُنٌ اـنَ حنليحػنشْ ،نٌح ْنٕ حنًٔنٕغ حننٌ٘ ٚـٛنِ نٓخرَينخّ حنلنيٚغ عنٍ قنيٍس
حنفهٔفش عهٗ حنزض ا ٙق٠خٚخ حنو٣ف ر ٍٛحٚٞنيٕٚنٕؿٛخص ٔحننيٚخَخص كٛنخى حنفهٔنفش ان ٙق٠نخٚخ ح٢عظونخى ْنٕ حننٌ٘
ٚظٛق نٓخ حنزض ا ٙق٠خٚخ ح٢عظوخى "(ٔ )32حٞه٣ل حنظنٓ ٙنظُظؾ رقخنًٛظٓنخ ان ٙحنًـظًنع ينخ رقني حنقهًنخَ ،ٙاًَنخ ْنٙ
)(29
Novak, Michael,»The end of the secular Age«, in: Religion and the American Future, Editors: Christopher
DeMuth and Yuval Levin, The AEI Press, Publisher for the American Enterprise Institute, Washington, 2008, pp. -
( )30ػخثَ ىٚذ ،حنئِّ ٍٚحنقهًخَٛش ا ٙحنفكَ حنغَر ٙيٍ ْٛغم انٗ ْخرَيخّ
http://www.assuaal.net/essies/essies.90.htm.
(ُٚ )31ظَ :عِ حنقَد نلكٛى رُخَ ،ٙكٛخى حنفهٔفش ٔطقيى حنوٛى118 ٙ ،
( )32حنًَؿع حنٔخرق120 ٙ ،
أهنن٣ل عو َٛ٣نش طٔننى ٔؿننّ حنًـظًننع حنـيٚننئْ ،نن ٙرٓننٌح حنًقُننٗ طًؼننم رـخَزٓننخ حٜهننَ أه٣ق نخ نًننخ رقنني حنًَكهننش
حنيُٛٚش ( )33أ٘ أٌ إًًَٔؽ يخ رقي حنقهًخَٛش ٚلخٔل طـخُٔ حًًَٕٞؽ حنقهًخَٔ ٙحًًَٕٞؽ حنيُٙٚ
حنـيحل حنٔٛخٓ ٙحنقخو ،ابَنّ ٚونٕو روطنٕس ٔحٓنقش ٢ ٚوَ ْخرَيخّ أَّ ا ٣٠عًخ نهي ٍٚيٍ يكخَش اٛ١ ٙ
غُٗ عُٓخ رخطـخِ طليٚي أه٣قٛخص حنظٔخيق ا ٙحنًـظًقخص يظقيىس حنؼوخاخص ٔحٞىٚخًٌٔ ،ن ٌٞآاخل حنيًٚوَحٛ١نش
حنوخثًش عهٗ حنًٔخٔحس ٓنٕف طزنئ ٟنٛوش ٔكخنلنش اننٗ أرقني حنلنئى ،ىٌٔ حنلخؿنش اننٗ يؼنم ْنٌح حنظليٚني ٔرنٌن ،
ٚكٌٕ حنًقٛخٍ ا ٙطليٚي قيٍس حنًُظٕيخص حنيُٛٚش عهنٗ أٌ طـقنم ٔٛنخٚخْخ حٞه٣قٛنش يلٕٔٓنش ٔيقظَانخ رٓنخ ْنٕ
حٜهَ إكيْخ طهن حننيٚخَخص حنونخىٍس عهنٗ أٌ ط٠نع رن ٍٛقٕٓن ،ٍٛأٔ ؿخَزنخ ،اغٕح حطٓنخ قيٍطٓخ عهٗ حطوخً يٕق
حنَُؿٔٛش حنْٕ٣طٛش أ٘ قُخعش كمِّ ى ٍٚرؤَّ ٔكيِ حنٌ٘ ٚويِّو َٚ١نق حنونًٚ ،ٙ٣كنٍ نٓنخ أٌ طكنٌٕ ينٍ حن٣عزنٍٛ
()34
حنًُخٓز ٍٛا ٙعخنًُخ حنٔٛخٓٔ ٙحٞه٣ق ٙيخ رقي حنقهًخََٚٓٔ ٙع حنظغَٛ
ٔٚقظوي ْخرَيخّ أَّ عُييخ ُٚظَ انٗ حنًًخٍٓش حنطؤٛش رٕٛفٓخ ظخَْس ريحثٛش ،ابٌ حنَيِٚش حنيُٛٚش ًٚكنٍ
أٌ طفٓى رٜنفظٓخ ٔٓنٛطخ ر٘نكم هنخ ٙينٍ حنظفخعنم حنلنخىع رٜنٍٕس ٍيِٚنش ٔطفٛني حنًًخٍٓنش حنطؤنٛش ٠كنيحع
ط٘ننخٍا رؤٓننهٕد طٕحٛننه ٙطقزٛننَح عننٍ اؿًننخ قننخََٕٚ ٙوهننق ٔحققنخ ر٘ننكم يُننظظى ،اهننُْ ْٛننخا يـظًننع ٘ٚ ٢ننقَ
رخنلخؿش انٗ ىعى ٔاعخىس طؼزٛض ،ا ٙاظَحص يُظظًش ،نهً٘نخعَ حنـًخعٛنش ٔحٞاكنخٍ حنـًخعٛنش حنظن ٙكَٕنض ٔكيطنّ
ٔٗوٜٛظّ نٌن ،ابٌ ٌِْ حنً٣كظش حٞه٣قٛش ًٚ ٢كٍ أٌ طُـنِ ا ٢عنٍ َٚ١نق حؿظًخعنخص ٔطـًقنخص ٔنونخ حص
ٚظٕكي آٛخ حٞاَحى أكيًْخ يع حٜهَ ر٘كم يظًخٓن ٚٔ ،ئكنئٌ ٓنٕٚخ ي٘نخعَْى حنً٘نظَكش ،نٓنٌح حنٔنزذ طلنيع
عٍ حنًَحٓى حنيُٛٚش حنُظخيٛشٕٓ ،ح ا ٙيٕٟنٕعٓخٔ ،حنُظٛـنش حنظن ٙطنُـى عُٓنخ ،أٔ ان ٙحنُ٘نخ١ يَحٓى ٢طوظه
آٙ حنًزٌٔل نهلٕٜل عهٗ حنُظخثؾ ،آ ٙطًؼم َ١ف إًًَٔؽ يظكٍَ نُظٛـش ح٠ؿًخ حنظٚ ٙقخى طـيٚيْخ رقي ًن
حٓظط ٣نٟٗكخل حنًوظهفش نهًَٕ ٕٟفّٔ ،أعُٔ ،ٙؿٕى حنًويٌّْ ،ح رخنُظٛـنش حن٘نكم حنٕكٛني حننٌ٘ طكنٌٕ اٛنّ
حنوزَحص حنـًخعٛشٔ ،كيطّ ٔٗوٜٛظّ ٔ ٌٞح٢طفخل حنوخََٕ ٙحنًقٛخٍ٘ يقزَ عُّ ا ٙاقم طٕحٛهٚ ٙوٍَ ُٔٔٚي
()35
ْٕٚش حنًـًٕعش ،ابٌ َظٛـش ح٠ؿًخ حنُخؿق ط٘كم ا ٙحنٕقض َفّٔ حنًلظٕٖ حنـَْٕ٘ نّ
))33
Schecter, Darrow, The Critique of Instrumental Reason from Weber to Habermas, The Continuum
International Publishing Group Inc, New York, 2010, p.208
( )34ػخثَ ىٚذ ،حنئِّ ٍٚحنقهًخَٛش ا ٙحنفكَ حنغَر ٙيٍ ْٛغم انٗ ْخرَيخّ
http://www.assuaal.net/essies/essies.90.htm.
((35
Habermas, J., The Theory of Communicative Action,V.2, )Life word and System(, Tran: Thomas McCarthy,
Beacon press, Boston U.S.A, 1987, p.
ْم ًٚكُُخ ح ٣١٢اهٔفٛخ عهٗ حنُ ٚحنئ ُٙٚآًّف ْٔم َويٍ ،عهٗ َلٕ ىقٛق ،أٌ ََٓى كئىح نهفهٔنفش،
َٔظُخغى ينع ح٠ىٍحكنخص أٔ حنًقطٛنخص حنيُٛٚنشف ْٔنم َلنٍ أينخو هٛنخٍ ،اينخ رن ٍٛانونخ قُنخ ْ٢نٕط ٙعهنٗ يٕحققُنخ
حنفهٔفٛش رغٛش اىٍحا أٔ طًٔ ِٛٛؿٕىَخ ا ٙحنظوخنٛي ٔحنًٍٕػخص ،أٔ حنظوه ٙعٍ ٌِْ حنظوخنٛي حنيُٛٚش يٍ أؿنم أٌ َظنم
اهٔف ٙىقٛقف قي ٚزئ نُخ أٌ ْخرَيخّ أقَد انٗ حنوٛخٍ حنؼنخَٔ ،ٙنكُنّ ان ٙحنلوٛونش ٚنَا ٞأٛنم ْنٌِ ا ٙيٕق
حنؼُخثٛش ا ٙح٢هظٛنخٍحصٚٔ ،وظنخٍ رني ٢يًُٓنخ يٕقفن خ ٚونع رن ٍٛحنوٛنخٍ ٍٚاوني ٢كنع ْخرَينخّ أَُنخ يني ٍُٛٚنهظوخنٛني
حنيُٛٚشًٛٓ٢ٔ ،خ ا ٙكؼ َٛيٍ يفخًُْٛخ حنًقخَٛس يؼم :حنلَٚشٔ ،حنقيحنش ،رؤَٓخ ًحص ؿٌٍٔ ىُٛٚش ٔأٌ ٌِْ حنـٌٍٔ
٢طننِحل طغننٌ٘ آًُننخ نٓننٌِ حنًفننخْٛى (ٚٔ (36وننٕل ْخرَيننخّ" :اٌ حن٘ننَعٛش حنوخََٕ ٛنش نٓننخ أٓننْ أه٣قٛنشٔ ،أٌ ْننٌِ
حٞه٣قٛش ٟخٍرش ؿٌٍْٔخ ا ٙحنًوئّ ،نهقنخىحص حنوخََٕٛنش ٔحٞه٣قٛنش يُنٌ حنزيحٚنش هخٛنٛش حنٕٛنفخص حنطؤنٛش،
ٔأٌ حنكؼٛننَ يننٍ حنقننخىحص طًٛننِص رظلٍَْننخ يننٍ طوٛٛننيحطٓخ نظننيل عهننٗ يقُننٗ غٛننَ عننخى٘ ٛٞ nontrivialننٕل
حنًًخٍٓش حنطؤٛش ٔٚ ٢ظ٘كم حني ٍٚيٍ َ٘خ١خص عزخىٚش ٔكٔذ ٔاٍ ٙأ ٙٚأَُخ َٔظطٛع أٌ َوزم حنقخىحص حنيُٛٚش
حنظفٔن َٛحنقنخنً ٙحننيٍ the religious world-interpretation ُٙٚحرطنش ٔٛنم رنٍٛ اون ٢اًح ٓنهًُخ رٕٛن
حنٕٓٚش حنـًخعٛش ٔحنقخىحص "(ٔ )37نٌن ،انخنًُظؾ حنطؤن ٙأٔ حننيْ ُٙٚنٕ يوزنٕل ،ان ٙطٜنٍٕ ْخرَينخّٓٞ ،نزخد
عننيس ،يُٓننخ :يٜننيٍٚظّ نكؼٛننَ يننٍ حنًفننخْٛى حنٔٛخٓننٛش ٔحنوخََٕ ٛنش حنًقخٛننَسٔ ،نوٛخيننّ عهننٗ َننٕ يننٍ ح٠ؿًننخ ،
ًْٔٛٞظّ ا ٙعًهٛش حنييؾ ح٢ؿظًخعٔ ٙط٘كٛم حنٕٓٚخص
ٔعننٔ٣س عهننٗ حٓٞننزخد حَٜفننش حنننٌكَ ،اننبٌ حٞػننَ حنًقخٛننَ نهننيُٚ ٍٚـننِ حٞػننَ حنًكً نم ًْٛٞننش ىٍِٔ اننٙ
حنًـظًقخص حنًقخَٛس ،يـظًقخص يخ رقي حنقهًخَٛشٔ ،عٍ ًن ٚوٕل ْخرَيخّ" :اٌ حنيٚ ٍٚكٔذ حنُفنًٕ نن ْٛاون٢
عهننٗ ئننظٕٖ حنقننخنى ٔنكننٍ كننٌن ىحهننم حنف٠ننخ حص حنٕ ُٛ١نش حنقخيننش ،أَننخ ُْننخ أطلننيع عننٍ كوٛوننش أٌ حنكُننخثْ
ٔحنًُظًننخص حني ُٛٚنش ط٠ننطهع ر٘ننكم يظِحٚنني رننئٍ يـظًقننخص نهظفٔنن َٛانن ٙحنًـننخل حنقًننٕي ٙىحهننم حنًـظًقننخص
حنقهًخَٛش ًٚكُٓخ أٌ طٜم انٗ حنظؤػ َٛعهٗ حنَأ٘ حنقخو ٔٓظفقم رخنًٔخًْش ا ٙحنو٠نخٚخ حٓٞخٓنٛش رٜنَف حنُظنَ
عً نخ اًح كخَننض كــٓننخ يوُقننش أٔ قخرهننش ن٣عظننَح ٝاٌ يـظًقخطُننخ حنظقيى ٚنش ط٘ننكم يـهننْ حٓننظـخرش نًؼننم طه ن
حنظيه٣صَٓٞ ،خ طُؤى ر٘نكم يظِحٚني انٛ ٙنَحعخص حنونٛى حنظن ٙطظطهنذ طوُُٛنخ ٓٛخٓنٛخ ٓنٕح طقهنق حٞينَ ربرخكنش
ح٠ؿٓخ ،ٝأٔ حنًٕص حنَكٛى حنطٕع ،ٙأٔ حنو٠خٚخ حنًظقهوش رخٞه٣قٛخص ا ٙعهى حٞكٛخ ان ٙحنطنذ حَ٠ـنخر ،ٙأٔ
ئخثم كًخٚش حنلٕٛحَخص أٔ طغ َٛٛحنًُخم ،طلٕل ٌِْ حنًٔخثم ٔأهنَٖ ي٘نخرٓش نٓنخ أٛنزلض يزًٓنش حنلنم نيٍؿنش
أَّ ًٚ ٢كٍ طٕٔٚظٓخ يٌُ حنزيحٚنش ،رنؤ٘ كنخل ينٍ حٞكنٕحل ،انؤ٘ اَٚنق ًٚكنٍ أٌ ٔٚنظُي عهنٗ حنزنيْٛخص حٞه٣قٛنش
)(36
Eric Bain-Selbo, «Religion and Rationality», Journal for Cultural and Religious Theory, Lebanon Valley
College, 5.1, 2003, p. 142
((37
Habermas, The Theory of Communicative Action, V.2, p.
حٞكؼَ اقُخعخ نئ )38( ّٚنٌن ٓٛكٌٕ حنزقي حنُوخٗٔ ٙحنلـخؿ ْٕ ٙحنفٜٛم يع أػَ حنزقي حني ُٙٚحنٌ٘ ٚطزع حنٕحقنع
حنًقخ َٛنًـظًقخطُخ
ٔ٘ٚننوْ ٚخرَيننخّ ،انن ٙهطخرننّ عننٍ حنننئ ٍٚع٣قظننّ رخنقهًخَٛنش ،ي٣كظظنن :ٍٛحٔٞنننٗ حنننٌعَ حنننٌ٘ ههفظننّ
عًهٛننخص حنلننخى٘ ع٘ننَ يننٍ ٓننزظًزَ يننٍ ؿٓننشٔ ،حنؼخَٛننش ي٘ننكهش َظننخثؾ حنظٔننطٛق حنؼوننخا ٙاننُ ٙيننٍ حَظ٘ننخٍ ٔٓننخثم
ح٠ع٣ؤ ،حنٌ٘ ريأ هٕٜٛخ رظٍٕٓ حنظهفِ ،ٌٕٚاهى طكٍ حنؼوخاش حنُويٚش ا ٙحنًخ ٟٙنظُل ٢انٗ يؼنم ْنٌِ حنؼَػنَس
حنقخ١فٛش ٌِْٔ حنٔفخْش حنًُفهظش حنظَٓ٘ ٙيْخ حنٕٛو ٔا ٙيؼم ٌِْ حنٕٟنقٛشٚ ،نَٖ ْخرَينخّ ٟنٍَٔس أٌ َطنَف
ق٠خٚخ ًحص أًْٛش كزَٛس ٔيُٓخ طه حنًَطزطش رخن٘قٍٕ حٞه٣ق ْٙٔ ،ٙحنظًٚ ٙكٍ حنظقز َٛعُٓخ كٔذ ْخرَيخّ
ا ٙنغش ىُٛٚش ْٕٔ ،يخ ٚقُ ٙأَّ كظٗ ا ٙحنًـظًقخص حنقهًخَٛش طزَُ حنلخؿش انٗ حٍ٠ع حنني :ُٙٚاٌ حنقهًخَٛنش حنظنٙ
()39
٢طظييَ ،طظلوق طَؿًش نهوطخد حنئ ُٙٚطلٕنّ انٗ نغش ىَٕٚٛش
ٔحنًًٓش حنًَكهٛش نهي ،ٍٚرُنخ عهنٗ ىٍِٔ ان ٙحنظؤٓنٔ ،ْٛحٞػنَ ان ٙحنًـظًنعٚ ،ـنذ أٌ طظـهنٗ ان ٙيظخرقنش
حنًًخٍٓش حنُويٚش حنظ ٙكووٓخ حني ٍٚا ٙع٣قظّ يع حنًٍٕٔع حنًٛؼٕنٕؿ ٙحنٔخرق عهٔ ،ّٛكًخ ٚوٕل ْخرَيخّ" :اٌ
حنقًم حنٌ٘ كووّ حني ٍٚعهٗ حٓٞطٍٕسٚ ،وٕو حنًـظًع يخ رقي حنقهًخَ ٙرًظخرقظّ عهٗ حنيَ ٍٚفّٔ"( )40اخٓٞنطٍٕس
ٍا٠نض نوَحاٛظٓننخٔ ،حرظقخىْنخ عننٍ حنًقوٕنٛنش ينٍ ١ننَف حنًنئيُ ٍٛأٔ حننني ٍٚعًٕينخٔ ،حنًـظًنع حنًقخٛننَ حنٛننٕو
حنًـظًع يخ رقي حنقهًخَٔ ،ٙعه ّٛأٌ ٚظٕؿّ نهي ٍٚرؤىحس حنفهٔفش ،نٛنظفل ٚيوٕ٢طنّ ٔحنزقني حنوَحانٔ ٙحٓٞنطٍٕ٘،
نك٘فّ َٔويِ ،نظلوٛق يوزٕنٛش يقٛخٍٚش عخيش ،قخثًش عهٗ حنظقيىٚش حنيُٛٚش،كًخ ٓزوض حٗ٠خٍسٔ ،حنظقيىٚش حنؼوخاٛش
ٔرٌن إٓ ٚ ٢قٕل عهٗ حنفٓنى حنني ُٙٚحننيحٍؽ رؤَنّ يـًٕعنش حنقوخثني حنًغهونش أٔ ينخ ىحٍ رفهكٓنخ ،اٌ حنًٔنؤنش
حٓٞخٓٛش طكًٍ ا ٙيلخٔنش ْخرَيخّ اه٠خ حنـخَذ حنوهز ٙنًٚ١خٌ اننٗ َونخٕ عوَ٣نٔ ،ٙرنخنَغى ينٍ أَنّ ُٚفنٙ
ايكخَٛننش طلٜننٛم اؿًننخ عوَ٣نن ٙانن ٙق٠ننخٚخ حنننئ ٍٚحًٚ٠ننخٌ ،ا ٢أَننّ ٚقن ِّنٕل عهننٗ ٔؿننٕى اجننش ػخنؼننشْٔ ،نن ٙحنفجننش
حنيًٚوَحٛ١ش حنظ ٙطٔظطٛع أٌ طظزٕأ نٓخ يٕققخ يُقِ ٢عٍ إ ٟٗحنًٌْزٛش أٔ حٚٞيٕٚنٕؿٛشٔ )41(،نوٛخو ًنن ُٚزغنٙ
عهٗ حنيٚخَخص أٌ طظوهنٗ عنٍ حىعخ حطٓنخ ان ٙأَٓنخ طلًنم ٔطقطن ٙيقُنٗ كخينم نهلٛنخسٓ٢ٔ ،نًٛخ ىحهنم حنًـظًقنخص
حنًظقننيىسٔ ،رننٌن آنن ٙيننيعٕس ٠عننخىس طُظننٛى ٔطَطٛننذ ٔاعننخىس رُننخ يقظوننيحطٓخ ٔطٜننٍٕحطٓخ حني ُٛٚنش ٔاننق يُظننٍٕ
(ْ )38خرَيخٍّٕٚ ،غٍ« ،يـظًع "يخ رقي حنقهًخَٛش" يخًح ٚقًُ ٙن ف»
http://www.resetdoc.org/story/00000001016
ؿًخل حنفكَ ا ٙطقنيىِ ٔحهظ٣انّ» ،طَؿًنش ٍٗنٛي رنٕ ٛ١نذ ،يلهدة يكدر ويدٍ ،يقٓني غٕطنّ ،حنقنيى ،92 ( )39كُٛذ ،كَٓٛظٍ« ،حنًٔؤنش حنيُٛٚش نيٖ ْخرَيخّ
حنُٔش 61 ٙ ،2010 ،49
(ْ )40خرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَيةَ ..حو َسانة نيثرانية137 ٙ ،
( )41عِ حنقَد نلكٛى رُخَ« ،ٙكٛخى حنفهٔفش ٔطقيى حنوٛى»122 -121 ٙ ٙ ،
حَٜ٠خف حنٔٛخٓٔ ٙح٢ؿظًخعٔ ٙحنؼوخأ )42( ٙرٌن ،طٜزق آنٛش حنظٔخيق ْ ٙحنوخىٍس عهٗ طلوٛق طهن حَ٢قطخانش
يع حٞهٌ رق ٍٛح٢عظزخٍ اكَس أٛم حنظغ َٛٛا ٙحنًقظوي حنئ ُٙٚع٣قظّ رخنًـظًع
ٔٛفض ٔظٛفش حني ،ٍٚكًخ ْ َٖٚخرَيخّ ،طقًنم عهنٗ طلٕٚهنّ اننٗ يٜنيٍ نهظكخينم حننٌحط ٙرني ٢ينٍ قٛخينّ
يفَٔ ٝنهقخنى حنوخٍؿٔ ،ٙرٌن إٓ هطٕس َلٕ حنظكخيم ح٢ؿظًخعٔ ،ٙرنٌن اخننيٚ ٍٚونٕو رظٔنٓٛم رظويٚى ٔٛ
يًٓش حنظٕحٛم حنًؼخنٔ ٙحنزلغ عٍ حنظلٍَ اخنظٕحٛم حنًفقنم ىُٛٚنخ ٚـزنَ حنُنخّ عهنٗ حننٕع ٙرخنًقخَنش ينٍ اوني
أَخَٛظٓىٔ ،رٌن حنهـٕ انٗ كهٕل هخٍؽ َطخل حنقهٕو ح٢ؿظًخعٛش أٔ ح٠يزَٚوٛشًٔ ،ن ْٕ ك ِٛحنئً )43( ٍٚن
حنظكخيم ٚفٛي ا ٙآى يقُٗ حني ٍٚرَٔف عَٜٚش طٓيف اننٗ قزنٕل حنظقيىٚنشْ ٌٞ ،يانّ حَ٢نييخؽٔ ،ح٢عظًنخى عهنٗ
ؿيٚي غ َٛيظطَف ًٚؼهّ حنفٓى حنقو َٙ٣حنظٕحٛه ٙرني ٣ٚعنٍ حنظطنَف حنقهًنٕ٘ٓٚٔ ،نيف اننٗ َنٕ ينٍ يُقط
قزٕل حنظقيىٚش حًٚ٠خَٛش ٔحنؼوخاٛش
اً اٌ ح٢عظَحف رخنظقيى حنؼوخا ٙعُي ْخرَيخّ "ْنٕ ينٍ َظنخثؾ ح٠قنَحٍ رظقنيى حنقونم ٔحنقوَٛ٣نخصٔ ،حنظوهنٙ
عننٍ حًٚ٠ننخٌ حنظوهٛنني٘ رقوننم حنليحػننش حنٕحكننئ ،كيحَٛنش كه ٛنش ٔٗننًٕنٛش ،نٌن ،آًًننخ طقننيىص حنؼوخاننخص ٔحهظهفننض
ٔطُخُعنض٢ ،رنني يننٍ حنزلننغ عننٍ قخٓننى ي٘ننظَا ،ينٍ ٍٛننٛي عننخو ٚكننٌٕ يننيعٕيخ رقوَٛ٣نش ٍحٓننوشٔ ،ىًٚوَحٛ١نش
يًكُشٔ ،يٕحُ١ش يظقيىسٚ ،كٌٕ يلٍْٕخ حنلٕحٍ ٔحنظ٘خٍٔ ر ٍٛحنؼوخانخص حنًوظهفنش انبًح كنخٌ نكنم ؿًخعنش ػوخاٛنش،
حنلَٚش ا ٙحنظًظع رخنٕنٕؽ انٗ يٕحٍىْخ حنؼوخاٛش حنوخٛش رٓخٔ ،نٓخ حنلق ا ٙحنظ٘زغ رَإٚظٓخ نهكٌٕ ٔرلَٚظٓنخ انٙ
يًخٍٓش كٛخطٓخ ،ابٌ ٌْح حنلق نٍ ٚكٌٕ ي٘نَٔعخ ٓنٕٖ رخ٠َ٢نزخ ١نًٔنخ َ١حنظ٘نخٍٔ حننيًٚوَحٔ ،ٙ١حَ٢ونَح١
ا ٙئهٔم حنليحػش ،قٜي حنٕٕٛل انٗ طَح ٝيزُ ٙعهٗ كهٕل ٔٓ ٢ر ٍٛحنـًخعخص حنؼوخاٛنش ،كهنٕل طؤهنٌ رقنٍٛ
ح٢عظزننخٍ يطخنننذ حٞاننَحى ٔٗننزكخص طٕحٛننهٓى ٔكوٓننى انن ٙطؤٔٚننم ًهننخثَْى حنؼوخاٛنش ٔطـيٚننيْخ رًننخ ٚهزنن ٙيظطهزننخص
()44
ًٔٚكٍ نهي ٍٚأٌ ٚوٕو رًًخٍٓظ :ٍٛأٔ :٢طؤٓ ّٔٛنزقي كَٕ ٙطقيى٘ ػوخأ ،ٙػخَٛنخ :اؿخرنش عهنٗ كٛفٛنش حنليحػش"
ًٟخٌ هٕٜٛٛش حنـًخعخص حنيُٛٚش ا ٙا١خٍ ٍعخٚش حنُظخو حنيًٚوَحٔ ٙ١قٕحَ ٍٛحنًٔخٔحس ،ىٌٔ حنًنْ رنخنلوٕل
حٓٞخٓٛش نٟاَحىٔ ،رٌن ط٘كم أَٔ١كش حنيًٚوَحٛ١ش حنظ٘خٍٔٚش حنً٠خٌ حٓٞخّ نًَحعخس يطخنذ حنظقنيى حنؼونخاٙ
()45
ٔحني ُٙٚا ٙيلخٔنش نهـًع ر ٍٛحنليحػش ٔحنلفخظ عهٗ حنٕٓٚش
ٔحنلوٛوش أٌ ٔحقع َظَٚش ْخرَيخّ "طلض رُي أه٣ل حنظقيىٚش ٚ ٢ييَ حنَحرطش حنـَْٕٚش رن ٍٛحنيًٚوَحٛ١نش
ٔحنلوٕل ،كظنٗ ٔننٕ كنخٌ ينٍ حنٜنلٛق أَنّ ٚنُو ٚر٘نكم كزٛنَ ينٍ ط٘نكٛهش ح٠يكخَٛنخص حنظنًٚ ٙكنٍ نهًظ٘نخٍكٍٛ
حنوخََٕ ٍٛٛيٍ أؿهٓخ أٌ ٚقظزَٔح ،ا ٙآٌ يقخٛ ،خَق ٍٛنهلق ٔئنظٓيا ٍٛرنّ ٔرخنفقنم ،ابَنّ رونيٍ ينخ ٚنظى حٓنظزقخى
طفٛ٠م يٍ حنطَحُ حٔٞل ن٘و ٚيخ ،كهٛخ أٔ حنلي يُّ يٍ ه٣ل حنُِعش ح٠ؿَحثٛش حنظقيىٚشٜٚ ،زق يٍ حنٜنقذ
يٍ قٕس حنٕحققنش حنقكٔنٛش حنُظَ انٗ ٌْح حن٘و ٚكٜخَع نوخٌَٕ قَٔ٘ ٔهخٟع نّ نكٍ ٌِْ حنً٣كظش ٢طوف
حٓ٢ننظي٢نٛشٔ ،يننٍ حنًًكننٍ ،انن ٙحنٕحقننع ،كظننٗ أٌ طِٚنني يُٓننخ ازظَكِْٛننخ عهننٗ حنننًٌْ٘ ٍٚننٕح أٔ حٓننظزقئحًٚ ،كننٍ
نهُظَٚش حٓ٢ظي٢نٛش ،ا ٙآٌ يقخ ،أٌ ط٘ َٛانٗ كئى حنظقيىٚشٔ ،رخنظخن ٙاننٗ حنلخؿنش اننٗ أٌ ٚكنٌٕ حنًنَ ينيٍؿخ
رويٍ أكزَٔ ،رخ٠ؿًخل ،ابًح أعيَخ يٕٟقش َظَٚش ْخرَيخّ حٓ٢ظي٢نٛش ٔإًًَٔؿّ ح٠ؿَحثن ٙنهلنق ٟنًٍ ا١نخٍ
()46
طقيى٘ َٚٛق ،ابًَٓخ ٜٓٛزلخٌ أىٔحص يفٕٓيٛش غُٛش ٔقٕٚش يٍ أؿم طوٕٚى حنق٣قخص حنوخََٕٛنش حنًقخٛنَس"
ا ٙحنئ ٍٚكٕنّ ،يخ حنٌ٘ ًٚكٍ أٌ ٚو٠ع نهًُخق٘خص حنقًٕيٛش ٔحنًلخؿـخص حنقوَٛ٣نشف ًنن حنٔنئحل حننٌ٘ رنَُ
كبٗكخل اْ ًٍْ ٙخرَيخّٔ ،نٌن ٚلخٔل أٌ ٕٚؿّٓ عهٗ حنيَ ٍٚفٔنّ ٔنن ْٛنهفهٔنفشٚ ،زلنغ عنٍ اؿخرنخص طًكُنّ
يٍ حنل ٌٞ ،ٍٕ٠حنفهٔفش رُفٔٓخ ٚـذ أ ٢طكٌٕ يظلِٛس نًٌْذ أٔ عوٛيسَٓٞٔ ،خ طقًنم عهنٗ طًُٛنش ٔعن ٙيزُنٙ
عهٗ حنلَٚش حنًظزخىنش ،نٌن ْخرَيخّ ٚ ٢هـؤ ا ٙئخ نظّ انٗ حًٚ٠خٌ رٕٛفّ يقظويح ،رم رٕٛفّ حنُٛنش حنوهزٛنش أٔ
ح٠هٔ ،ٙ٣يٍ ًن ٚلخٔل ْ
أٌ ٚلٛم ٌِْ حنًٕٕٟعخص انٗ حنفل ٚحنقوه ،ٙرخنَغى يٍ أَُخ َقهى أَّ يٍ حنًظقٌٍ
أٌ ٚظى طلٜٛم اؿًخ عو َٙ٣كٕل ق٠خٚخ حًٚ٠خٌ ٔحنئ )47( ٍٚرٌن عهٗ حنًًخٍٓش حنيُٛٚش أٌ طقظًي عهٗ َظنخثؾ
ْ
حنوزٕل رخنظقيىٚشٔ ،حَـخُح نهً٘نَٔ رَيظنّ َـني ْخرَينخّ ٚنيعٕ اننٗ اعطنخ يُِننش ؿيٚنيس نهني ،ٍٚكٛنغ ٜٚنزق
يـظًع حنقهًخَٛش أقَد انٗ حنظخَْس حنًَكزش حنظ ٙطفظَٔ ٝؿنٕى ١نَاًْ ٍٛنخ حنقهًنخَٔ ٙحننئ ُٙٚطكنٌٕ ينخ رقني
حنقهًخَٛش رٌن ئخٍح طكخيهٛخ ر ٍٛحنطَا ،ٍٛرم ٚقظوي ْخرَيخّ أٌ يٍ يٜهلش حنئنش حنيٓنظٍٕٚش حنليٚؼنش يَحعنخس
كم حنًٜخىٍ أٔ حنُٛخرٛع حنؼوخاٛش حنظٚ ٙظغٌٖ يُٓخ حنظ٠خيٍ ر ٍٛحنُنخّ ًُٔٚنٔ ٙعنٓٛى رنخنوٛى ٔننٌح ،انبٌ حنًنئيٍُٛ
ٔحنقهًخَ ٍٛٛا ٙحنئنش حنيٓظٍٕٚش حنليٚؼش ُٚزغ ٙعهٓٛى حنظقخيم رخكظَحو يظزخىل أيخ حٓٞخّ حنفهٔف ٙنظه حنق٣قش،
إٓ يزيأ عيو حنظٕحاق ر ٍٛحنقهى ٔحًٚ٠خٌ كؤكي يزخىة حنئنش حنقهًخَٛش ٔنكٍ ٌْح حنًزيأ ٚ ٢ـني ننّ طَؿًنش يقوٕننش
عنننٍ َقظٓنننخ كٔنننذ ْخرَينننخّ ا ٢عُنننييخ ٚنننظى ح٢عظنننَحف نهوُخعنننخص حنيُٛٚنننش رًُِننننش ارٔنننظًٛٛش يوظهفنننشٔ ،حنكننن
يَؿق ،»ٙيلهة انقاَوٌ انعاو وعهى انسياسة ،حنقيى1390 ٙ ،6 (ٍَُٔ )46فٛهي ،يٛ٘ٛم« ،حنلق ٔحنيًٚوَحٛ١ش (كظخد نٓخرَيخّ) يئن
( )47عِ حنقَد نلكٛى رُخَ« ،ٙكٛخى حنفهٔفش ٔطقيى حنوٛى»121 ٙ ،
()48
ُْٔخ اٗخٍس ٔحٟلش نٕؿٕد قزٕل حنظقيىٚش يٍ َ١ا ٙحنًقخىنش :حنئ ٍُٛٚحنقهًخَ ،ٍٛٛرٌن ُٓ٘ٛؤ رخن٣عوَٛ٣ش
حنظ٠خيٍ ر ٍٛحنٔٛخٓش ٔحنئ ٍٚحنفهٔفش عزَ إًًَٔؽ حنيًٚوَحٛ١ش حنظ٘خٍٔٚش حنكَٕٛش عهٗ حن٘كم حٜط:ٙ
-2ايكخَٛش ٍعخٚش حنُظخو حنٔٛخٓ ٙحنظ٘خٍٔ٘ ٠يكخَٛخص ٔاخعهٛنخص حنًـظًقنخص ينخ رقني حنقهًخَٛنش حنًظقنيىس،
رخٓى حنيًٚوَحٛ١ش
-3ا٣ٛف اهٔف ٙنهًكظٔذ حنئ ُٙٚحنٔٛخٓ ،ٙرٕحٓطش حنُوي نظؤٓ ْٛطقيىٚش عخنًٛش عوَٛ٣ش
ٜٚزٕ ْخرَيخّ يٍ ٍٔح طقًٛق حنق٣قش ٔحنهوخ ر ٍٛحنقهًخَٛش ٔحني" ٍٚا ٙا٠نخ حنقونم حنؼونخا ٙحنًظٕحٛنم
ٔحنًظٔخيق ٔٗزّ حنًلخٚي ،أٌ ٚل ٞحني ٍٚرؤٌ ٚهقذ ىٍٔح أكزَ ا ٙعهًُنش حنئننش ،رقني أٌ ٚكنٌٕ قني قنخو رظلنيٚغ
ًحطّ ٔيٕحٍىِ يٍ طهوخ َفّٔ ا ٙغًَس حنظليٚغ حنـنخٍف حننٌ٘ طونٕو رنّ حنليحػنش اُح َفٔنٓخ ،كًنخ كنخٌ ََٚنٕ ينٍ
ٍٔح ٌْح حنهوخ انٗ أٌ ٚلغ حنقهًخَٛش رؤٌ طئى٘ ىٍٔح أكزنَ ان ٙطَؿًنش حنقُخٛنَ حنقوَٛ٣نش حنًٕؿنٕىس رنخنوٕس انٙ
ىحهم حنيَ ٍٚفّٔ انٗ حنهغش حنقهًخَٛش"( ،)49اهٔٛنض حنًًٓنش ىُٛٚنش اون ،٢رنم ػًنش يًٓنخص أهنَٖ يُٕ١نش رخنقهًخَٛنش،
ْٔ ٙايكخَٛش حٓظوَحؽ ٔحٓظُطخل ٔقزٕل حنًكٌُٕ حنقو َٙ٣ا ٙحٞىٚخٌ
اٌ حني ٍٚرًقُخِ حنقوي٘ غ َٛحنوخرم نهـيل حنفهٔنفْٔ ،ٙنٕ ٓنزذ ينٍ أٓنزخد ط٘نٕ ّٚحنظٕحٛنم حنٔنهٛىًٔ ،نن
َٟٗٚ ٢ َّٞرنخٜهَ ٔكــنّ ٌٞٔ ،يلخؿـنخص حنًظني ٍُٛٚحنًُغهون ٍٛطظونٌ ينٍ حنقخ١فنش ٔحَ٢كفنخ عهنٗ حننٌحص
حٜهنَ أكؼنَ يًنخ طظفنق يقنّ، حنئغًخثٛش يَؿقخ نٓخ ا ٙطليٚي حنلوخثق ٔيُٓـٛش حنلنٕحٍ ٔغخٚخطنّ حنظن ٙقني طونخن
ًٔنن يننخ أنًلُننخ انٛننّ يننع اكننَس حٛٞننٕنٛش نكننٍ أكننخٔل أٌ أطٔننخ ل عننٍ يننيٖ يقخنـننش حنـخَننذ حٜهننَ يننٍ حنننيٍٚ
ٔحن٣يقوٕل أٔ حن٣قزٕل نٝهَ ا ٙيٛيحٌ حنظٕحٛم آُخن هطَ عوي٘ ى ُٙٚقني ٔٚنزذ ي٘نخكم ٔهطنٍٕس نقًهٛنش
حنظٕحٛم حنفقخنش ىحهم حنل ِٛحنٔٛخٓٚٔ ،ٙظًؼم حنوطَ ُْخ ا ٙأٌ يخ ٘ٚـِّ ع عه ّٛحني ٍٚيٍ ٓهزٛش حؿظًخعٛش ُٚظٓن
كخؿننش حنيًٚوَح ٛ١نش انننٗ يننٕح ٍُٛ١اننخعهٔ ٍٛي٘ننخٍك ٍٛانن ٙحنظٕحٛننم حنننٌ٘ ٓٚياننّ ْخرَيننخّ ،هخٛننش أٌ قٜننش
طٜنٍٕ حنظنخٍٚن حننيَ ٕ٘ٛكوٜنش نَ٣لنيحٍ ٔحنظنيٍْٕ ًٔنن ُٚ ٢نظؾ أ٘
ِّ "حنٔوٕ ١أٔ حنُِٔل" ٜىو يٍ ؿُش عيٌ،
( )48يلًي حنًٌٓر« ،ٙكوٛوش يـظًع يخ رقي حنقهًُش عُي ْخرَيخّ» http://www.alawan.org
( )49يلًي حنًٜزخك« ،ٙيفخٍقخص حنظقيى حنؼوخا ٙر ٍٛحنهٛزَحنٛش حنكٛٓ٣كٛش ٔحنهٛزَحنٛش يخرقي حنليحػٛش عُي ْخرَيخّ»139 ٙ ،
هٛننَ ؿننَْٕ٘ ( ٌٞ )50حنفكننَ حننني ُٙٚرٓننٌِ حنٜننٍٕس ٚوٕىَننخ انننٗ طٜننٍٕ حنلٛننخس رًـًهٓننخ رٜننٍٕس ؿننيل حنوطٛجننش
ٔحنظكف َٛعُٓخ
اٌ حنْٕ٣ط ٍٛٛحنٌٔٚ ٍٚظوييٌٕ حنهغش حنيُٛٚش نًخ نٓخ يٍ قٕس عخ١فٛش أكؼنَ يًنخ ٔٚنظوييَٕٓخ نغنََ ٝوخٗنٙ
أٔ كـخؿ ،ٙاًَخ ٚلخٔنٌٕ أٌ ْٕٕ٘ٚح حنظٕحٛمٔ ،نٌن اقهٗ حنفٛهٕٔف حنً٘خٍكش ان ٙحنًُخق٘نش ينٍ أؿنم طلٕٚنم
حنوطخد حني ُٙٚانٗ ىعخٖٔ كوٛوش طلخٔل حنلٕٜل عهٗ حنَ٘عٛش عٍ َٚ١ق حنـًخعش حنظٕحٛهٛش ٔحنلـخؽ آٛنخ،
ًٔن ا ٙكوٛوش حٞيَ ْٕ ؿِ يًخ ٚظْ ٍِٕٜخرَيخّ رََخيـخ ٠نلخى يُٓـٚ ْٕٔ ،ٙقزَ عٍ اه٠خ حنيعخٖٔ
حنْٕ٣طٛش أٔ حنًٛظخاِٚٛوٛش نوٕحعي حنفقم حنظٕحٛه ٙيٍ أؿم حنًَ٘ٔعٛشٔ ،أٌ أ٘ اهٔفش أٔ ْٕ٢ص ٚ ٢و٠ع نًؼم
((51
ٌِْ حنوٕحعي ،ابَّ ٚفوي ؿيٚظّ حنفهٔفٛش
ا ٢أٌ نهننئ ،ٍٚكًننخ رُٛننخ ٓننهفخ ،ىٍٔح يًٓنخ نٛئىٚننّ ،رًننخ ًٚظهكننّ يننٍ ًهٛننَس نهظقننخن :ٙآننٕ ٚلننٕل رنن ٍٛأاننَحى
حنًـظًقخص حنقهًخَٛش حنليٚؼشٔ ،ر ٍٛأٌ ططغٗ عهٓٛى يظطهزخص حنلٛخس حنًُٓٛش ٔحنُـخف حنيَ ٕ٘ٛحنظ ٙطظٔى رخنًٕ٘ل
اُح قٛى حنظُخاْ ٔحنكٔنذ ٔحنظ٣عنذ حن٘نخيهش ٔرٌن ًٚ ،كٍ نهوٛى حنيُٛٚش ،قٛى حنًلزش ٔحنظ٠خيٍ ٔحنظوٕٖ ،أٌ طو
()52
ٔحنًٔٛطَس ،اظ٘ـِّ ع حنزَ٘ عهٗ حنظقخيم رقٓ٠ى يع رقٓ٠ى رٕٛنفٓى غخٚنخص ٔنن ْٛرٕٛنفٓى يـنَى ٔٓنخثم
ٚوٕل ْخرَيخّ" :اًح كخٌ حنزََخيؾ حنظخٍٚوٚ ٙظًؼم ان ٙحنظوهٛنم أٔ ح٠نغنخ أٔ حنلٛهٕننش ىٌٔ حنًقخَنخس حنظن ٙطق٘ٛنٓخ
حنًوهٕقخص حنلٔخٓشٔ ،اًح كخَض حنوزَس حنظخٍٚوٛش طقهًُخ أَّ ا ٙأعوخد يخٚزهغّ حنظويو طُظؾ كخٍػش حٓ٢ظٓ٣اٌٞ ،
ُْخا أٓٔخ ٢اظنَح ٝأٌ طنٕحٌُ ينخ ًٚكنٍ أٌ ٚنئو ٚظنم ٓنهًٛخ اون ،٢اًح ينخ رنٌنُخ أقٜنٗ ؿٓنيَخ ينٍ أؿنم حنظونيو
حنًًكٍٍٔ ،رًخ ٌِْ ح٢اظَحٟخص حنظ ٢ ٙطقط ٙا ٙحنلوٛوش حنؼوش رخنًًخٍٓش حنظ ٙكخَض ٚوُٛٛخطٓخ قني أُٚلنض ؿخَزنخ
()53
[حنفكَ حنًٛظخاِٚٛؤ ]ٙيع ًن ،ابَٓخ طظم ططَف َٕعخ يٍ حٞيم "
ٔعهننننٗ ٟننننٕ يننننخ ٓننننزق ،اننننبٌ اقٜننننخ حنننننيٚ ،ٍٚزوننننٗ يٕٟننننٕعخ اٗننننكخنٛخ ،كًننننخ ٚظٜننننٍِٕ ْخرَيننننخّ،
ٓٞننننزخد حنلخؿننننش انننننٗ حنظ٠ننننخيٍ ٔحنظكخيننننم ح٢ؿظًننننخعٔ ٙحٛٞننننم حننننني ُٙٚنًفخًُْٛننننخ حنقهًخَٛننننش حنًقخٛننننَس،
ٔنفكنننَس أٓخٓنننٛش ٚظًٔننن رٓنننخ ْخرَينننخّْ ،ننن :ٙايكخَٛنننش حٓنننظُطخل حنًقونننٕل اننن ٙحنننني ،ُٙٚىًَٔنننخ ىنٛنننم كنننخف
()50
Novak, Michael, «The end of the secular Age», in Religion and the American Future, p.10
))51
Eric Bain-Selbo, «Religion and Rationality», p. 142
( )52ػخثَ ىٚذ ،حنئِّ ٍٚحنق ْهًخَٛش ا ٙحنفكَ حنغَر ٙيٍ ْٛغم انٗ ْخرَيخّ
http://www.maaber.org/issue_april06/perenial_ethics1.htm
(َ )53و ٣عٍ:
Eric Bain-Selbo: Religion and Rationality, p.14
كٔنننذ يُظٕينننش حنفقنننم حنظٕحٛنننه ٙكًنننخ ًٚ ٢كنننٍ ْ
أٌ َلخكٛنننّ ىًَٔنننخ أ١نننَ عهًخَٛنننش طَعنننٗ حنظٕحٛنننم ٔحنظقنننيى
ٔحنقوهُشٔ ،طه ْ ٙيٓخو حنٔهطش ا ٙحنًـظًع يخ رقي حنقهًخَٙ
يؼهنننض ٍإٚنننش ْخرَينننخّ انننَ ٙونننيِ نٟٛنننٕنٛش حنيُٛٚنننش ٔحٛٞنننٕنٛش حنقهًخَٛنننش ؿنننِ ح يًٓنننخ ًٚكنننٍ ح٠انننخىس
يُنننّ اننن ٙاعنننخىس آنننى ٔحققُنننخٔ ،حنزلنننغ عنننٍ كهنننٕل يًكُنننش نكؼٛنننَ ينننٍ ٔ٣ٚطنننّ ٔي٘نننخكهّ ،اخنَإٚنننش حنُويٚنننش ْنننٌِ
ْ
نننَُص يوننننٕ ٢يَكزننننخ عهننننٗ حنطَٚوننننش حنٓٛـهٛننننش ْننننٕ حنًـظًننننع "يننننخ رقنننني حنقهًننننخَٔ ،"ٙحنننننٌ٘ ٚقننننٕل عهٛننننّ
أان
ْخرَيننخَّٔ ،قننٕل عهٛننّ َلننٍ أ٠ٚننخ ،انن ٙقزٕنننّ نهنني ُٙٚرُٔننذ ٢طـقهننّ يظٔننٛيح روننيٍ يننخ ٚكننٌٕ ئننًٓخ اننٙ
اكَٚنننخًٚ ٢ٔ ،كُنننّ أٛننن ٣حنظوهننن ٙعنننٍ حنقًنننم حنٔٛخٓنننٔ ،ٙاننن ٙحنًوخرنننم عهنننٗ حنقهًنننخَ ٙأٚ ٢وٜننن ٙحنًوظهننن
حنننني ُٙٚؿنننٌٍٚخ ً ٌٞنننن ٓنننٛقُ ٙطوهٛنننّ عنننٍ كؼٛنننَ ينننٍ أٓٔنننّ حنًفٕٓيٛنننش ٔحنظخٍٚوٛنننش ٔعهٛنننّ اننن ٣يُنننخ ٙا٢
رٌِٓ حنٍٕٜس حنظ ٙطوفِ عهٗ اٗكخنٛش حنؼُخثٛش حنًوٛظش ا ٙحنظلـَ ٔحٕٛٞنٛش
يسرد انًصادر وانًراجع:
- Habermas, Jurgen, Religion and Rationality: Essays on Reason, God, and
Modernity,(Edited and with an Introduction by Eduardo Mendieta(, Polity Press, 2002
ٚننٍٕغٍ ْخرَيننخّ :يسددتقثم انطثيعددة اإلَسدداَيةَ ..حددو َسددانة نيثرانيددةَ ،وهننّ انننٗ حنقَرٛننش :ؿننٍٕؽ كظننٍٕس ،يَحؿقننش :أَطننٕحٌ -
حنٓخٗى ،رَٔٛص ،حنًكظزش حنَ٘قٛش2006 ،1١ ،
- Borradori, Giovanna, Philosophy in a time of terror: dialogues with Jurgen Habermas and
Jacques Derrida, The university of Chicago Press,
ٔٔنٍٍٚ ،ظ٘خٍى« ،حَ٢قطخاش حنيُٛٚش عُي حنفٛهٕٔف ٍٕٚغٍ ْخرَيخّْ ،م َق ٖٛا ٙيـظًنع ينخ رقني عهًنخَٙف» ،طَؿًنش هخننيس -
كخيي،
http://www.hekmah.org/portal/
- Habermas, J., «Religion in the Public Sphere»,Trans: by Jeremy Gaines, European Journal of
Philosophy, Polity, 2006
- Borradori, Giovanna, Philosophy in a time of terror
عزي حنٔ٣و كٛئٍ٘ ،انفضاء انعاو ويطهة حقوق اإلَساٌ ..هاترياس ًَوذجا ،طٜي َٚعزي حنقِ ِٚحنقٛخى٘ٛ ،1١ ،نفخقْ، -
ىحٍ َٓٗ2009 ،
ٚنٍٕغٍ ْخرَينخّ ٔؿننُٕف ٍحطٔنُغَ (حنزخرننخ رُنيكظْ ،)XVIجينيددة اندينٍ وانعهًُدة :انعقددم واندينٍ ،طقَٚننذ ٔطونيٚى :يلًنني -
ن٘ٓذ ،رَٔٛص ،ؿيحٔل2013 ،1١ ،
ْخرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَيةَ ..حو َسانة نيثرانية -
كُٛذ ،كَٓٛظٍ« :حنًٔؤنش حنيُٛٚش نيٖ ْخرَيخّ ؿًخل حنفكَ ا ٙطقيىِ ٔحهظ٣اّ» ،طَؿًش ٍٗنٛي رنٕ ٛ١نذ ،يـهنش يكدر ويدٍ، -
يقٓي غٕطّ ،حنقيى ،92حنُٔش 2010 ،49
ْخرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَيةَ ..حو َسانة نيثرانية -
ْخرَيخٍّٕٚ ،غٍ« ،يـظًع "يخ رقي حنقهًخَٛش" يخًح ٚقًُ ٙن ف» (ييحههش قييٓخ حنفٛهٕٔف حٞنًخَ ٙه٣ل ي٘نخٍكظّ ان ٙحٚٞنخو -
حنيٍحٓٛش حنًُظًش يٍ َ١ف يؤسسة رنسيث نهحوار تيٍ انحضارات ا ٙحٓطُزٕل يٍ َٕٕٛٚ 2انٗ حنٔخىّ يُّ ُٓش )2008
http://www.resetdoc.org/story/00000001016.
ْخرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،ئظوزم حنطزٛقش حَٔ٠خَٛش َلٕ َٔخنش نٛزَحنٛش -
ْخرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَية -
- »Habermas, J., «Religion in the Public Sphere
- Borradori, Giovanna, Philosophy in a time of terror
ْخرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَيةٔ ،حنًَؿع حنٔخرق -
ؿٕٛاخَخ رٍٕحىٔ٘« ،هاترياس ودرنيا :اإلرهاب وإرث عصر انتُونر» ،طَؿًش ُٚي حنقخيَ٘ حنَاخع،ٙ -
http://www.iraqiartist.com/iraqiwriter/iraq/3054.htm.
ْخرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،ا ٙيوخرهش يقّ رقُٕحٌ :اإلرهاب وانعُف وانتواصم (ؿٕٛاخَخ رٍٕحىٔ٘) ،حنلنٕحٍ حنًظًنيٌ – حنقنيى - 755 -
25 / 2 / 2004
ْخرَيخٍّٕٚ ،غٍ ،يستقثم انطثيعة اإلَساَية132 ٙ ، -
كُٛذ ،كَٓٛظٍ « ،حنًٔؤنش حنيُٛٚش نيٖ ْخرَيخّ ؿًخل حنفكَ ا ٙطقيىِ ٔحهظ٣اّ»61 ٙ ، -
،1١ ، يهسددفة انحددك عُددي هاتريدداس،ٍٛننًٍ كظننخد يـًٕعننش يننئنفٟ ،ىٛننخى حنفهٔننفش ٔطقننيى حنوننٛ ك،َٙى رُننخٛعننِ حنقننَد نلكنن -
119-118 ٙ ٙ ،2208،١ حنَرخ،شََٛٔخ٠ىحد ٔحنقهٕو حٜش حٛيٍُٕ٘حص كه
- Habermas, Jurgen, Religion and Rationality: Essays on Reason, God, and Modernity, p
- Novak, Michael, »The end of the secular Age«, in: Religion and the American Future,
Editors: Christopher DeMuth and Yuval Levin, The AEI Press, Publisher for the American
Enterprise Institute, Washington, 2008
ّغم انٗ ْخرَيخْٛ ٍ يٙ حنفكَ حنغَرٙش اٍَٛ ٔحنقهًخِّٚ حني،ذٚػخثَ ى -
http://www.assuaal.net/essies/essies.90.htm.
- Schecter, Darrow, The Critique of Instrumental Reason from Weber to Habermas, The
Continuum International Publishing Group Inc, New York , 2010.
ّغم انٗ ْخرَيخْٛ ٍ يٙ حنفكَ حنغَرٙش اٍَٛ ٔحنقهًخِّٚ حني،ذٚػخثَ ى -
http://www.assuaal.net/essies/essies.90.htm.
- Habermas, J., The Theory of Communicative Action,V.2, )Life word and System(, Tran:
Thomas McCarthy, Beacon press, Boston U.S.A, 1987
- Eric Bain-Selbo, «Religion and Rationality», Journal for Cultural and Religious Theory,
Lebanon Valley College, 5.1, 2003
- Habermas, The Theory of Communicative Action ,V.2
» ًن فُٙقٚ ش" يخًحَٛ «يـظًع "يخ رقي حنقهًخ،ٍٍٕغٚ ،ّْخرَيخ -
http://www.resetdoc.org/story/00000001016
،ٍ يلهدة يكدر ويد،ذٛ١ ٕي رٍٛٗ طَؿًش،»ّا٣ طقيىِ ٔحهظٙؿًخل حنفكَ ا ّش نيٖ ْخرَيخُٛٚ «حنًٔؤنش حني،ٍَٓظٛ ك،ذُٛك -
2010 ،49 حنُٔش،92 حنقيى،ّيقٓي غٕط
َحو َسانة نيثرانية.. يستقثم انطثيعة اإلَساَية،ٍٍٕغٚ ،ّْخرَيخ -
»ىٛخى حنفهٔفش ٔطقيى حنوٛ «ك،َٙى رُخٛعِ حنقَد نلك -
97-96 ٙ ٙ ،)ًٍٛ (يـًٕعش يظَؿ، انتحهيم انثقايا،ٍٛيـًٕعش يئنف -
نًٍ كظنخدٟ ،»ّنش عُني ْخرَينخٛش يخرقي حنليحػٛزَحنٛش ٔحنهٛكٛٓ٣ش حنكٛزَحنٍٛ حنهٛ رٙ «يفخٍقخص حنظقيى حنؼوخا،ٙزخكًٜيلًي حن -
يهسفة انحك عُي هاترياس،ٍٛيـًٕعش يئنف
6 حنقيى، يلهة انقاَوٌ انعاو وعهى انسياسة،»ٙيَؿق يئن )ّش (كظخد نٓخرَيخٛ١ًوَحٚ «حنلق ٔحني،مٛ٘ٛ ي،هيٍَُٛٔف -
"ىٛخى حنفهٔفش ٔطقيى حنوٛ «ك،َٙى رُخٛعِ حنقَد نلك -
http://www.alawan.org »ّوش يـظًع يخ رقي حنقهًُش عُي ْخرَيخٛ «كو،ٙيلًي حنًٌٓر -
»ّش عُي ْخرَيخٛش يخرقي حنليحػٛزَحنٛش ٔحنهٛكٛٓ٣ش حنكٛزَحنٍٛ حنهٛ رٙ «يفخٍقخص حنظقيى حنؼوخا،ٙزخكًٜيلًي حن -
- Novak, Michael, «The end of the secular Age», in Religion and the American Future
- Eric Bain-Selbo, «Religion and Rationality»
ّغم انٗ ْخرَيخْٛ ٍ يٙ حنفكَ حنغَرٙش اٍَٛ ٔحنق ْهًخِّٚ حني،ذٚػخثَ ى -
http://www.maaber.org/issue_april06/perenial_ethics1.htm
:ٍ ع٣َو -
Eric Bain-Selbo: Religion and Rationality
MominounWithoutBorders @ Mominoun_sm Mominoun
10569
00212537779954
00212537778827
info@mominoun.com
www.mominoun.com