•

Jean-Fran~oisLyotard

Kondycja
ponowoczesna
Raport o stanie wiedzy
Przełożyli Małgorzata Kowalska i Jacek Migasiński

F ~
Warszawa 1997
D A C J A A l' E T H E I A.
96 Kondycja ponowoczesna

Sposób uprawomocniania, o którym tu mówimy,

wprowadzający opowieść jako podstawę prawomoc-
ności wiedzy, może zatem rozwinąć się w dwóch
kierunkach, w zależności od tego, czy ukazuje pod-
miot opowieści jako podmiot poznawczy, czy też jako
9.
podmiot praktyczny: w roli bohatera poznania czy
OPOWIEŚCI LEGITYMIZUJĄCE WIEDZĘ
bohatera wolności. W związku z tą alternatywą nie
tylko legitymizacja nie zawsze ma taki sam sens, ale
sama opowieść okazuje się niezdolna do stworzenia
sensu w wersji kompletnej.
Przeanalizujemy dwa wielkie warianty opowieści
legitymizacyjnej, jeden bardziej polityczny, drugi bar-
dziej filozoficzny, oba o wielkim znaczeniu dla historii
nowożytnej, zwłaszcza dla historii nauki ijej instytucji.
Pierwsza czyni swoim podmiotem ludzkość jako
bohatera wolności. Wszystkie ludy mają prawo de
nauki. Jeżeli podmiot społeczny nie jest jeszcze pod-
miotem wiedzy naukowej, to dlatego, że przeszkodzi-
li mu w tym księża i tyrani. Trzeba odzyskać prawo
do nauki. Jest rzeczą zrozumiałą, że opowieść ta
przyświeca bardziej polityce nauczania podstawowe-
go niż uniwersyteckiego i wyższego w ogóle'?', Pol i-

105 Ślad tej polityki widać w fakcie tworzenia klasy

filozoficznej przy końcu szkoły średniej [we Francji
_ M.K.]. A także w projekcie G.R.E.P.H. (Groupe de
recherches sur l'enseignement de la philosophie - Grupa
badawcza do spraw nauczania filozofii), zakładającym
potrzebę nauczania "filozofii" od pierwszych lat szkoły
średniej: zob. G.R.E.P.H., La philosophie declassee, w: Qui
a peur de la philosophie?, Paris 1977. W podobnym
kierunku zdaje się zmierzać struktura programów
C.E.G.E.P. w Quebecu, zwłaszcza programów nauczania
filozofii (zob. np. Cahiers de l'enseignement colleglal
(1975-1976) w odniesieniu do filozofii).
 98 Kondycja ponowoczesna
tyka edukacyjna III Republiki bardzo dobrze ilustruje
te założenia.
Co do szkolnictwa wyższego, opowieść ta zdaje
się ograniczać jego znaczenie. Rozporządzenia wyda-
ne w tej materii przez Napoleona tłumaczy się na ogół
jego troską o wykształcenie kompetencji administ-
racyjnych i zawodowych koniecznych dla stabilności
państwa 106. Zapomina się jednak przy tym, że w per-
spektywie opowieści o swobodach państwo nie czer-
pie prawomocności samo z siebie, lecz z ludu. Jeżeli
instytucje nauczania wyższego miały być, zgodnie
z polityką Cesarstwa, kuźniami kadr państwowych,
a wtórnie kadr społeczeństwa obywatelskiego, to
dlatego, że poprzez administrację i zawody, jakich
ona wymaga, sam naród miał wywalczyć swoje swo-
body dzięki rozpowszechnianiu się nowej wiedzy
w społeczeństwie. Takie rozumowanie tym bardziej
pozwala uzasadnić powoływanie instytutów ściśle
naukowych. Zawsze wtedy, gdy państwo bierze bez-
pośrednią odpowiedzialność za kształcenie "ludu"
zwanego narodem i za wprowadzenie go na drogę
postępu, pojawia się odwołanie do opowieści wolno-
ściowej""
106 Zob. H. Janne, L 'Universite et les besoins de la
societe contemporaine, "Cahiers de l'Association inter-
nationales des universitćs", 10, 1970, s. 5; cyt. w: Commis-
sion d'ćtude sur les universites, Documents de consu/tation,
Montreal 1978.
107 "Twardy" (prawie mistyczno-militarny) wyraz takiej
postawy znaleźć moźna w: Julio de Mesquita Filho, Discor-
so de Paraninfo da primeiro turma de /icenciados pela
Facu/dade de Filosofia, "Ciencas e Letras da Universidade
de Sao Paulo", 25 stycznia 1937; natomiast wyraz do-
stosowany do nowoczesnych problemów rozwoju w Brazy-
Opowieści legitymizujące wiedzę 99
W drugiej opowieści legitymizacyjnej relacja
między nauką, narodem i państwem kształtuje się
zupełnie inaczej. Widać to przy tworzeniu Uniwer-
sytetu Berlińskiego w latach 1807-1810108, który
będzie miał znaczny wpływ na organizację nauczania
wyższego w młodych krajach na przestrzeni XIX
i XX wieku.
W związku z zakładaniem tego uniwersytetu pru-
ski minister otrzymał projekt Fichtego i konkurencyj-
ne uwagi Schleiermachera. Spór miał rozstrzygnąć
Wilhelm von Humboldt, który wybrał bardziej "libe-
ralną" opcję tego drugiego.
Czytając rozprawkę Humboldta można ulec poku-
sie sprowadzenia całej jego polityki naukowej do
sławnej zasady: "Dążyć do wiedzy jako takiej". Jed-
nak w ten sposób mylnie odczytalibyśmy cele tej
polityki, w gruncie rzeczy bardzo bliskiej poglądom,
które pełniej rozwinął Schleiermacher, a którymi
rządzi interesująca nas zasada legitymizacyj na.
Humboldt twierdzi oczywiście, że nauka posłusz-
na jest własnym regułom, że instytucja naukowa "żyje
i nieustannie odtwarza się sama z siebie, bez jakiego-
lii w: Retatorio do Grupo de Traba/ho, Reforma Univer-
sitaria, Brasilia, Ministerstwa edukacji i kultury, planu itd.,
sierpień 1968. Te dokumenty stanowią część dossier na
temat Uniwersytetu Brazylijskiego, z którym mogłem zapo-
znać się dzięki Helenie C. Chamilian i Marthcie Ramos de
Carvalho z uniwersytetu w Sao Paulo, za co im dziękuję.
108 Dzięki staraniom Miguela Abensour i College de
philosophie dokumentacja na ten temat jest dostępna czyte-
lnikowi francuskojęzycznemu w: Philosophies de l'Univer-
site. L 'idealisme a//emand et /a question de l'universite
(teksty Schellinga, Fichtego, Schleiermachera, Humboldta,
Hegla), Paris 1979.

100 Kondycja ponowoczesna
kolwiek przymusu ani wyznaczonego celu". Ale do-
daje, że uniwersytet winien oddać swoje tworzywo,
naukę, sprawie "duchowego i moralnego kształcenia
narodu" 109. Jak taki efekt Bildung może wynikać
z bezinteresownego poszukiwania wiedzy? Czyż pań-
stwo, naród, cała ludzkość nie są obojętne na wiedzę
dla wiedzy? Tym, co je interesuje, nie jest przecież,
jak przyznaje sam Humboldt, poznanie, ale "charakter
i działanie".
Doradca ministra staje tedy przed największym
konfliktem - który ma wiele wspólnego z rozdzia-
łem między wiedzą i wolą, wprowadzonym przez
Kantowską krytykę - konfliktem między grą języko-
wą składającą się z wypowiedzi denotujących, po-
słusznych kryteriom prawdziwości, a grą językową,
która rządzi praktyką etyczną, społeczną, polityczną
i która z konieczności zawiera decyzje i zobowiąza-
nia, to znaczy wypowiedzi, co do których nie oczeku-
jemy, że będą prawdziwe, ale że będą sprawiedliwe,
które zatem w ostatecznej instancji nie należą do
wiedzy naukowej.
Zjednoczenie tych dwóch rodzajów dyskursu jest
jednak niezbędne dla Bildung, o jaką chodzi w projek-
cie Humboldta, polega ona bowiem nie tylko na
zdobyciu wiedzy przez jednostki, ale też na wykształ-
ceniu w pełni prawomocnego podmiotu wiedzy i spo-
łeczeństwa. Humboldt odwołuje się więc do Ducha
przez Fichtego zwanego Życiem, którym powoduj~
potrójna, czy raczej na trzy sposoby jedna i ta sama
inspiracja: "aby wszystko wyprowadzać z zasady
źródłowej", czemu odpowiada działalność naukowa;
"aby wszystko odnosić do ideału", co odsyła do
109 Zob. tamże, s. 321.
101
Opowieści legitymizujące wiedzę
praktyki etycznej i społecznej; "aby tę zasadę i ten
ideał łączyć w jednej Idei", dzięki czemu poszukiwa-
nie prawdziwych przyczyn w nauce nie może nie
zbiegać się z dążeniem do słusznych celów w życiu
moralnym i politycznym. Prawomocny podmiot po-
wstaje na gruncie tej ostatecznej syntezy.
Humboldt wtrąca mimochodem, iż ta potrójna
aspiracja w sposób naturalny mieści się "w intelek-
. . kilego ,,110 . J es t t o
tualnym charakterze naro d u ruerruec
ustępstwo, choć dyskretne, na rzecz drugiej opowie-
ści, to znaczy idei, zgodnie z którą podmiotem wiedzy
jest lud. Po prawdzie idea ta z trudem godzi się
z opowieścią legitymizacyjną proponowaną przez
niemiecki idealizm. Świadczy o tym podejrzliwość
Schleiermachera, Humboldta, a nawet Hegla wobec
państwa. Schleiermacher obawia się ciasnego nac-
jonalizmu, protekcjonizmu, utylitaryzmu, pozytywiz-
mu, przyświecających władzom publicznym w dzie-
dzinie nauki, ponieważ zasada wiedzy nie zawiera się
w nich nawet pośrednio. Podmiotem wiedzy nie jest
lud, lecz duch spekulatywny. Jego wcieleniem nie
jest, jak w porewolucyjnej Francji, Państwo, ale
System. Gra językowa właściwa dyskursowi uprawo-
mocniającemu nie jest grą polityczno-państwową,
lecz filozoficzną.
Główne zadanie uniwersytetów polega na tym, by
"wyłożyć ogół nauk i ukazać zasady oraz podstawy
wszelkiej wiedzy", bo "nie ma twórczej zdolności
naukowej bez ducha spekulatywnego?'!'. Spekulacją
nazywa się tu dyskurs, który dostarcza uprawomoc-
nienia dyskursowi naukowemu. Wyższe szkoły zawo-
\\0 Tamże, s. 323.
Iti Schleiermacher, tamże, s. 270--271.
d
102 Kondycja ponowoczesna
dowe mają charakter funkcjonalny, ale Uniwersytet
jest spekulatywny, to znaczy filozoficzny 112. Filozofia
winna odtworzyć jedność wiedzy rozsianej w naukach
szczegółowych, w laboratoriach i w nauczaniu przed-
uniwersyteckim; może tego dokonać tylko w takiej
grze językowej, która powiąże różne nauki jako mo-
menty stawania się ducha, a więc w narracji, a raczej
w metanarracji rozumowej. Heglowska Encyklopedia
(1817-1827) będzie chciała sprostać temu projektowi
totalizacji, obecnemu już u Fichtego i Schellinga jako
idea Systemu.
Właśnie tutaj, w powoływaniu się na rozwój
Życia, które jest zarazem Podmiotem, widać powrót
wiedzy narracyjnej. Istnieje powszechna "historia"
ducha, duch jest "życiem", a to "życie" polega na
przedstawianiu i formułowaniu samego siebie za po-
średnictwem uporządkowanego poznania wszystkich
form badanych przez nauki empiryczne. Encyklope-
dia idealizmu niemieckiego opowiada "historię" owe-
go podmiotu-życia. W istocie tworzy metaopowieść,
bo opowieści tej nie może opowiadać lud, pogrążony
w partykularnej pozytywności swojej tradycyjnej wie-
dzy, ani ogół uczonych, których ogranicza związany
z ich specjalnościami profesjonalizm.
Tylko metapodmiot dostarczyć może uprawomoc-
nienia jednocześnie dyskursowi nauk empirycznych
i bezpośrednim instytucjom kultury narodowej. OW
metapodmiot, wypowiadając ich wspólną podstawę,
urzeczywistnia ich wewnętrzny, niejawny cel. Miej-
scem, w którym przebywa, jest spekulatywny Uni-
112 "Nauczanie filozofii uważa się powszechnie za pod-
stawę wszelkiej działalności uniwersyteckiej" (tamże,
s. 272).
Opowieści legitymizujące wiedzę 103
wersytet. Nauka pozytywna i lud są tylko jego prymi-
tywnymi postaciami. Nawet państwo narodowe może
prawomocnie wyrażać lud wyłącznie przez mediację
wiedzy spekulatywnej.
Trzeba tu było odtworzyć filozofię, która legity-
mizowała powstanie uniwersytetu berlińskiego, bo-
wiem miała stać się motorem nie tylko jego rozwoju,
ale też rozwoju współczesnej wiedzy. Jak mówiliśmy,
taka organizacja uniwersytecka służyła za model przy
tworzeniu lub reformowaniu szkolnictwa wyższego
w XIX i XX wieku w wielu krajach, poczynając od
Stanów Zjednoczonych 113. Przede wszystkim jednak
ta filozofia, która zwłaszcza w środowiskach uniwer-
syteckich bynajmniej nie zanikła, 114 stanowi wyjąt-
kowo sugestywne rozwiązanie problemu prawomoc-
ności wiedzy.
Badań i upowszechniania wiedzy nie usprawied-
liwia się tu zasadą użyteczności. Nie myśli się wcale
o tym, że nauka ma służyć interesom państwa illub
społeczeństwa obywatelskiego. Pomija się humanis-
tyczną zasadę, zgodnie z którą dzięki wiedzy wzrasta
godność i wolność ludzkości. Niemiecki idealizm
odwołuje się do metazasady, która ugruntowuje roz-
wój zarazem poznania, społeczeństwa i państwa
w spełnianiu się "życia" Podmiotu, zwanego przez
Fichtego "Życiem boskim", a przez Hegla "Życiem
113 A. Touraine analizuje sprzeczności tego przeniesie-
nia w: Universite et societe aux Etats Unis, Paris 1972,
s. 32-40.
114 Daje się to odczuć nawet w konkluzjach R. Nisbeta,
The Degradation oj the Academic Dogma: the University in
America, 1945-1970, London 1971. Autor jest profesorem
w Uniwersytecie Kalifornijskim, Riverside.
104 Kondycja ponowoczesna
Ducha". W tej perspektywie wiedza znajduje prawo-
mocność w sobie samej i to ona może powiedzieć,
czym jest państwo i czym jest społeczeństwo I 15. Ale
rolę tę może spełnić tylko, by się tak wyrazić,
wchodząc na wyższy stopień, przestając być pozyty-
wnym poznaniem desygnatu (przyrody, społeczeńst-
wa, państwa, itd.) i stając się wiedzą o tych rodzajach
wiedzy, to znaczy wiedzą spekulatywną. Pod na-
zwami Życia i Ducha kryje się ona sama.
Godny uwagi efekt podejścia spekulatywnego po-
lega na tym, że wszystkie dyskursy poznawcze doty-
czące wszystkich możliwych desygnatów są tu roz-
ważane nie ze względu na wartość ich bezpośredniej
prawdy, ale ze względu na wartość, jaką uzyskują
dzięki zajmowaniu pewnego miejsca w dziejach Du-
cha lub Życia, albo, inaczej mówiąc, dzięki pozycji
zajmowanej w Encyklopedii, która opowiada dyskurs
spekulatywny. Ów dyskurs przytacza je, wydobywa-
jąc na jaw to, co sam wie, to znaczy wydobywając na
jaw siebie. W tej perspektywie wiedza prawdziwa jest
zawsze wiedzą pośrednią, składającą się z wypowie-
dzi przytaczanych i włączanych w metaopowieść
podmiotu, który nadaje im prawomocność.
Dzieje się tak ze wszystkimi dyskursami, nawet
jeśli nie mają charakteru poznawczego, na przykład
z dyskursami prawa i państwa. Z takiego założenia
wyrósł współczesny dyskurs hermeneutyczny I Ib, któ-
115 Zob. G.W.F. Hegel, Zasady filozofii prawa (1821),
przeł. A. Landman, Warszawa 1969.
116 Zob. P. Ricoeur, Le eonflit des intrepretations. Essais
d'hermeneutique, Paris 1969; H.-G. Gadamer, Warheit und
Methode, Tiibingen 1965 (p rzekł. polski: Prawda i metoda,
przeł. B. Baran, Kraków 1993).
Opowieści legitymizujące wiedzę 105
ry zapewnia ostatecznie, że istnieje sens wart po-
znania i legitymizuje w ten sposób historię, zwłaszcza
historię świadomości. Wypowiedzi traktuje się tu
jak ich własne antonimy!'? i umieszcza się w ruchu,
w którym jedne mają wytwarzać inne: takie są reguły
spekulatywnej gry językowej. Uniwersytet, jak wska-
zuje jego nazwa, jest jedyną instytucją powołaną
do ich stosowania.
Jednak, jak mówiliśmy, problem prawomocności
można rozwiązywać za pomocą innej procedury. Na-
leży podkreślić jej odmienność: pierwszy wariant
legitymizacji odzyskał dziś wigor, natomiast status
wiedzy uległ rozchwianiu i jego spekulatywna jed-
ność została rozbita.
Wiedza nie znajduje tu [tj. w pierwszym warian-
cie legitymizacyjnym - M.K.] prawomocności w so-
bie samej, w podmiocie, który rozwija się, aktualizu-
jąc swoje możliwości poznawcze, lecz w podmiocie
praktycznym, jakim jest ludzkość. Zasadą ruchu oży-
wiająccgo lud nie jest wiedza w swym samouprawo-
mocnieniu, lecz wolność w swoim samowładztwie
albo, inaczej mówiąc, w swoim samorządzeniu. Pod-
miot jest podmiotem konkretnym, a przynajmniej
założonym jako taki, jego epopeja jest epopeją unie-
zależnienia od wszystkiego, co przeszkadza mu we
władaniu sobą. Przyjmuje się, iż prawa, jakie ów
podmiot sobie nadaje, są sprawiedliwe nie dlatego, że
zgadzają się z jakąś zewnętrzną naturą, ale dlatego, że
117 Weźmy dwa zdania: (I) Wzeszedł księżyc; (2) Wypo-
wiedź /Wzeszedł księżyc! jest wypowiedzią denotujaca. Mó-
wimy, że w (2) składnik /Wzeszedł księżyc! jest autonimem
(I). Zob. J. Rey-Debove, Le metalangage, Paris 1978, część
IV.

106 Kondycja ponowoczesna
z mocy konstytucji ustawodawcami są ci sami obywa-
tele, którzy podlegają prawom, że zatem wola, aby
prawo stanowiło sprawiedliwość, będąca wolą oby-
watela, pokrywa się z wolą ustawodawcy, aby spra-
wiedliwość stanowiła prawo.
Ten sposób uprawomocnienia przez autonomię
woli 118 uprzywilejowuje, jak widać, całkiem inną grę
językową, tę, którą Kant nazywał imperatywem,
a współcześni nazywają preskrypcją. Ważne jest nie
to, a przynajmniej nie tylko to, by nadać ważność
wypowiedziom denotującym, związanym z prawdą,
takim jak: Ziemia kręci się dokoła Słońca, lecz to, by
uprawomocnić wypowiedzi preskryptywne, związane
ze sprawiedliwością, takie jak: Trzeba zburzyć Kar-
taginę albo: Trzeba ustalić minimum socjalne w wyso-
kości x/ranków. W tej perspektywie wiedza pozytyw-
na nie ma innej roli do odegrania, jak tylko poinfor-
mować podmiot praktyczny o rzeczywistości, w jaką
ma się wpisać wykonanie preskrypcji. Pozwala mu
ona zakreślić ramy tego, co wykonalne, co można
zrobić. Ale to, co warte wykonania, co należy zrobić,
do niej nie należy. Czy jakaś rzecz jest możliwa, to
jedna sprawa, czy jest słuszna, to rzecz inna. Wiedza
118 Zasada takiej legitymizacji, przynajmniej w zakresie
transcendentalnej etyki, jest Kantowska: zob. Krytyka prak-
tycznego rozumu. W dziedzinie polityki i etyki empirycznej
Kant jest ostrożny: ponieważ nikt nie może utożsamiać się
z normatywnym podmiotem transcendentalnym, słuszniej
z teoretycznego punktu widzenia jest układać się z ist-
niejącą władzą. Zob. np. Antwort an der Frage: ., Was is
Aufklarung?" (1784) (przekł. polski: Co to jest Oswiece-
nie?, przeł. A. Landman, w: T. Kroński, Kant, Warszawa
1966).
q
Opowiesci legitymizujące wiedzę 107
nie jest już podmiotem, jest w służbie podmiotu; jej
jedyna (choć istotna) prawomocność polega na tym,
iż pozwala urzeczywistnić się moralności.
W ten sposób między wiedzą a społeczeństwem
i jego państwem powstaje relacja będąca w zasadzie
stosunkiem środków do celu. Co prawda naukowcy
musząją uznać tylko wtedy, gdy uważają, że polityka
państwa, to znaczy ogół jego preskrypcji, jest spra-
wiedliwa. Mogą odrzucić nakazy państwa w imię
społeczeństwa obywatelskiego, którego są członkami,
jeżeli sądzą, że nie jest ono przez państwo dobrze
reprezentowane. Ten typ legitymizacji przyznaje im,
jako praktycznym istotom ludzkim, możliwość od-
mowy udzielenia poparcia władzy politycznej, którą
uważają za niesprawiedliwą, to znaczy nie opartą na
autonomii we właściwym sensie. Mogą nawet posu-
nąć się do tego, by, wykorzystując swoją wiedzę,
pokazać, na czym polega nierealizowanie owej auto-
nomii w społeczeństwie i w państwie. Odnajdujemy
tu krytyczną funkcję wiedzy. Nie zmienia to faktu, iż
ostatecznie jedyna prawomocność wiedzy płynie stąd,
że służy ona celom, do jakich dąży podmiot praktycz-
ny będący autonomiczną wspólnotą'!".
Taki podział ról w przedsięwzięciu legitymizacyj-
nym jest z naszego punktu widzenia ciekawy, ponie-
waż zakłada, odwrotnie niż w teorii systemu-pod-
miotu, że niemożliwa jest unifikacja ani totalizacja
gier językowych w metadyskursie. Przeciwnie, przy-
wilej, jaki zostaje tu przyznany wypowiedziom pre-
skryptywnym, wygłaszanym przez podmiot praktycz-
ny, w zasadzie uniezależnia je od wypowiedzi nauko-
119 Kant, tamże; J. Habermas, Strukturwandel der Offent-
lichkeit, Frankfurt 1962.
\08 Kondycja ponowoczesna
wych, których jedyna funkcja polega na udzielaniu
informacji rzeczonemu podmiotowi.
Dwie uwagi:
I. Łatwo zauważyć, że marksizm oscylował mię-
dzy dwoma opisanymi wyżej sposobami legitymizacji
narracyjnej. Partia może zająć miejsce Uniwersytetu,
proletariat miejsce ludu lub ludzkości, materializm
dialektyczny miejsce spekulatywnego idealizmu, itd.
Może stąd wynikać stalinizm z jego specyficznym
stosunkiem do nauk, które mają być tylko cytatami
w metaopowieści o marszu do socjalizmu, stanowią-
cym ekwiwalent życia ducha. Ale zgodnie z drugą
wersją marksizm może też rozwinąć się w wiedzę
krytyczną, twierdząc, iż socjalizm nie jest niczym
innym, jak konstytuowaniem się autonomicznego
podmiotu i że cała zasadność wiedzy polega na
dostarczaniu empirycznemu podmiotowi (proletaria-
towi) narzędzi jego emancypacji wobec alienacji i re-
presji. Było to, z grubsza biorąc, stanowisko Szkoły
Frankfurckiej.
2. Mowa wygłoszona przez Heideggera 27 maja
1933 roku z okazji objęcia przezeń funkcji rektora
uniwersytetu we Freiburgu"" da się interpretować
jako nieforunny epizod legitymizacji. Nauka spekula-
tywna stała się tu pytaniem o bycie. Jest ono .Josem"
narodu niemieckiego, zwanego "narodem historycz-
no-duchowym". Temu to podmiotowi podlegają trzy
120 Zob. M. Heidegger, Samoutwierdzenie się niemiec-
kiego uniwersytetu, przeł. 1. Garewicz, w: Heidegger dzi-
siaj, .Aletheia", 1(4)/1990, s. 365.
Opowieści legitymizujące wiedzę \09
służby: pracy, obrony i wiedzy. Uniwersytet dostarcza
metawiedzy o tych służbach, to znaczy nauki. Podob-
nie więc jak w idealizmie uprawomocnienia można
dokonać za pomocą metadyskursu zwanego nauką,
o pretensji ontologicznej. Ale jest to dyskurs zapytu-
jący, a nie totalizujący. Z drugiej strony Uniwersytet,
będący miejscem jego wypowiadania, zawdzięcza tę
naukę narodowi, którego "misja historyczna" polega
na tym, by wprowadzić ów dyskurs w życie, pracując,
walcząc i wiedząc. Powołaniem tego narodu-pod-
miotu nie jest emancypacja ludzkości, lecz urzeczy-
wistnienie swojego "prawdziwego świata ducha",
który jest "mocą najgłębszego zachowywania sił zie-
mi i krwi". To wprowadzenie do dyskursu ducha
opowieści o rasie i pracy, mające służyć uprawomoc-
nieniu wiedzy i jej instytucji, jest podwójnie nie-
szczęśliwe: choć teoretycznie niespójne, wystarczyło
przecież do tego, by w kontekście politycznym odbić
się złowrogim echem.
 10.
DE LEGITYMIZACJA

We współczesnym społeczeństwie i we współ-

czesnej kulturze, w społeczeństwie postindustrialnym,
w kulturze ponowoczesnej!", pytanie o prawomo-
cność przyjmuje inną postać. Wielka opowieść, nie-
zależnie od sposobu, w jaki dokonuje unifikacji wie-
dzy, to znaczy niezależnie od tego, czy jest opo-
wieścią spekulatywną, czy emancypacyjną, straciła
wiarygodność.
Ten schyłek opowieści można uważać za skutek
rozwoju technik i technologii od czasu drugiej wojny
światowej, rozwoju, który sprawił, że akcent prze-
niósł się na środki działania raczej niż na cele; albo
też za efekt odnowy liberalnego, rozwiniętego kapita-
lizmu po okresie jego wycofania się w okresie keyne-
sistowskiego protekcjonizmu lat 193(}-1960, która
wyeliminowała alternatywę komunistyczną i nadała
szczególną wartość indywidualnemu korzystaniu
z dóbr i usług.

121 Por. przypis l na s. 25 niniejszego tomu. Niektóre

naukowe aspekty postmodernizmu omówił I. Hassan w:

Culture, Indeterminacy and /mmanence: Margins of the
(postmodern) Age, "Humanities in Society", l, zima 1978,
s.51-85.
112 Kondycja ponowoczesna
Jest rzeczą zrozumiałą, że podźwignięcie się i po-
myślny rozwój kapitalizmu z jednej strony, a oszała-
miający rozkwit techniki z drugiej wywierają wpływ
na status wiedzy. Ale by zrozumieć, dlaczego nowo-
czesna nauka była wrażliwa na te wpływy, jeszcze
przed ich powstaniem, trzeba poszukać zalążków
"delegimityzacji"122 i nihilizmu w wielkich opowieś-
ciach XIX wieku.
Po pierwsze, okazuje się, że narracja spekulatywna
ma do wiedzy stosunek swoiście dwuznaczny. W jej
świetle wiedza zasługuje na to miano tylko o tyle, o ile
jej wypowiedzi mogą być powtórzone ("zniesione",
hebt sich auj) w cytacie, w ramach dyskursu drugiego
stopnia (autonimia), który je uprawomocnia. Równa
się to stwierdzeniu, że dyskurs denotujący odnoszący
się bezpośrednio do jakiegoś desygnatu (żywego orga-
nizmu, własności chemicznej, zjawiska fizycznego,
itd.), tak naprawdę nie wie tego, co sądzi, że wie.
Nauka pozytywna nie jest wiedzą. I spekulacja żyje
z jej znoszenia. Znaczy to, że spekulatywna opowieść
Heglowska jest, jak przyznaje sam Hegel 123,sceptycz-
na w stosunku do poznania pozytywnego.
Nauka, która nie odkryła swojej prawomocności,
nie jest prawdziwą nauką i spada do naj niższej rangi,
122 CI. Mueller używa wyrażenia "a process of delegiti-
mation" w: The Politics oj Communication, dz. cyt., s. 164.
123 "Droga wątpienia (...), droga rozpaczy (...), scep-
tycyzm", pisze Hegel we "Wstępie" do I części Fenomeno-
logii ducha, opisując wpływ, jaki impuls spekulatywny
wywiera na naturalne poznanie. (W istniejącym polskim
przekładzie słowo "rozpacz" nie występuje -- por. G.W.F.
Hegel, Fenomenologia ducha, przeł. A. Landman, War-
szawa 1963, s. 99.)
Delegitymizacja 113
do poziomu ideologii lub narzędzia władzy, jeżeli
dyskurs, który miał ją legitymizować, sam okazuje
się, podobnie jak "prymitywna" opowieść, wiedzą
prenaukową. A okazuje się to niezawodnie, gdy tylko
zwrócimy przeciwko niemu reguły gry nauki, którą
określał jako jedynie empiryczną.
Rozważmy twierdzenie spekulatywne: wypo-
wiedź naukowa jest wiedzą wtedy i tylko wtedy, gdy
potrafi znaleźć dla siebie miejsce w uniwersalnym
procesie wytwarzania twierdzeń. Pojawia się pytanie:
czy sama ta wypowiedź jest wiedzą w określonym
przez siebie sensie? Jest nią tylko wtedy, gdy może
umieścić się w uniwersalnym procesie wytwarzania.
Otóż może to zrobić. Wystarczy, że założy, iż ów
proces istnieje (Życie Ducha) i że ona sama jest jego
wyrazem. To założenie jest wręcz niezbędne dla
spekulatywnej gry językowej. Gdyby się go nie czyni-
ło, język legitymizacji sam nie byłby prawomocny
i razem z nauką pogrążałby się w bezsensie, przynaj-
mniej jeśli wierzyć idealizmowi.
Ale to założenie można rozumieć w zupełnie inny
sposób, co zbliża nas do kultury ponowoczesnej:
w przyjętej przez nas wcześniej perspektywie powie-
my, że definiuje ono grupę reguł, jakie należy przy-
jąć, aby grać w spekulatywną gręl24. Takie stanowis-
ko zakłada po pierwsze, że akceptujemy język nauk
"pozytywnych" jako ogólny modus języka wiedzy,
a po drugie, że uważamy, iż język ów zawiera
założenia (formalne i aksjomatyczne), które zawsze
powinien objaśniać. Na swój sposób Nietzsche nie
robi nic innego, kiedy pokazuje, że "europejski nihi-
124 Aby nie przeciążać wywodu, analizę tej grupy reguł
odkładamy na inną okazję.
114 Kondycja panowoczesna
lizm" wynika z odniesienia naukowego wymogu pra-
wdy do samego tego wymogu 125.
Tak oto rodzi się idea perspektywy, która przynaj-
mniej pod tym względem nie jest odległa od perspek-
tywy gier językowych. Mamy tu do czynienia z pro-
cesem delegitymizacji, którego siłą napędową jest
wymóg legitymizacji. "Kryzys" wiedzy naukowej,
którego oznaki mnożą się od końca XIX wieku, nie
wynika z przypadkowego rozrostu nauki w ramach
postępu technicznego i ekspansji kapitalizmu. Wyni-
ka z wewnętrznej erozji zasady legitymizacji nauki.
Erozja ta zachodzi w obrębie gry spekulatywnej i to
ona, rozluźniając encyklopedyczny splot, w którym
każda nauka miała znaleźć swoje miejsce, przynosi
emancypację nauk.
Klasyczne podziały w obszarze naukowym zo-
stają tym samym zakwestionowane; niektóre dyscyp-
liny znikają, granice innych zaczynają się zazębiać,
co rodzi nowe dziedziny. Spekulatywna hierarchia
wiedzy ustępuje miejsca immanentnej i, by się tak
wyrazić, "płaskiej" siatce zagadnień, których granice
nieustannie się przemieszczają. Dawne "fakultety"
rozpadają się na rozmaite instytuty i fundacje, uniwer-
sytety tracą funkcję spekulatywnej legitymizacji. Wy-
zute z odpowiedzialności za badania, które tłamsi
opowieść spekulatywna, ograniczają się do przekazy-
125 F. Nietzsche, "Der europaische Nihilismus" (N VII 3);
"der Nihilism, ein norma/er Zustand" (W II I); .Kritik des
Nihilismus" (W VII 3); .Zum PIane" (W II I), w: Nietz-
sches Werke kritische Gesamtausgabe, VII, I, 2
(1887-1889), Berlin 1970. Teksty te komentował K. Ryjik
w: Nietzsche, /e manuscrit de Lenzer Heide, Departament
de philosophie, Universite de Paris VIII (Vincennes).
Delegitymizacja 115
wania wiedzy uznanej za ustaloną i dzięki dydaktyce
zapewniają raczej reprodukcję profesorów niż produ-
kcję uczonych. W takim stanie zastaje je i potępia
Nietzsche 126.
Co się tyczy drugiej procedury legitymizacyjnej,
która wywodzi się z Oświecenia i odwołuje do eman-
cypacji, jej wewnętrzna siła erozyjna jest nie mniejsza
niż ta, działająca w dyskursie spekulatywnym. Ale
dotyczy innego aspektu. Cechą charakterystyczną tej
procedury jest to, że prawomocność nauki i prawdy
funduje na autonomii rozmówców zaangażowanych
w praktykę etyczną, społeczną i polityczną. Otóż taka
legitymizacja jest, jak widzieliśmy, nieuchronnie pro-
blematyczna, ponieważ między wypowiedzią denotu-
jącą o wartości poznawczej a wypowiedzią preskryp-
tywną o wartości praktycznej występuje zasadnicza
różnica kompetencyjna, związana z zakresem ich
trafności. Nie sposób dowieść, że jeśli jakaś wypo-
wiedź opisująca rzeczywistość jest prawdziwa, to
wypowiedź preskryptywna, z konieczności pociągają-
ca za sobą zmianę tej rzeczywistości, jest słuszna.
Weźmy przykład zamkniętych drzwi. Między
zdaniami Drzwi są zamknięte i Otwórzcie drzwi nie
ma wynikania w sensie logicznym. Te dwa zdania
należą do dwóch autonomicznych zespołów reguł,
inaczej definiujących trafność, a zatem i kompetencję.
Podział rozumu na poznawczy lub teoretyczny z jed-
nej strony i praktyczny z drugiej podważa prawomoc-
ność dyskursu naukowego, nie wprost, lecz pośrednio,
pokazuje bowiem, iż jest on grą językową rządzącą
126 F. Nietzsche, Sur l'avenir de nos etablissements
d'enseignement (1872), w: Ecrits posthumes 1870-1873,
Paris 1975.
116 Kondycja ponowoczesna
się własnymi regułami (których pierwszym zarysem
są aprioryczne warunki poznania u Kanta), ale że nie
jest wcale powołany do rządzenia grą praktyczną (ani
też estetyczną). Językowa gra nauki zostaje zrównana
z mnyrru.
Jeśli pójdziemy tą drogą trochę dalej i rozszerzy-
my zakres tej delegitymizacji, co na swój sposób robi
Wittgenstein, a na swój sposób myśliciele tacy jak
Levinas czy Buber!", dojdziemy do ważnego nurtu
ponowoczesności: nauka gra swoją własną grę, ale nie
może legitymizować innych gier językowych. Wymy-
ka się jej na przykład gra preskrypcji. Ale nade
wszystko nie może legitymizować siebie samej, jak
zakładała spekulacja.
Wśród pleniących się gier językowych zdaje się
zanikać sam podmiot społeczny. Więź społeczna ma
charakter językowy, ale nie stanowi jej jednolita nić.
Jest to tkanina, w której krzyżują się co najmniej
dwie, a w rzeczywistości niezliczona ilość gier języ-
kowych rządzących się odmiennymi regułami. Wit-
tgenstein pisze: "Na nasz język można patrzeć jak na
stare miasta: plątanina uliczek i placów, starych i no-
wych domów, domów z dobudówkami z różnych
czasów; a wszystko to otoczone licznymi nowymi
przedmieściami prostych i regularnych ulic, ze stan-
\27 M. Buber, Ich und Du, Heidelberg 1979 (przekł.
polski fragmentów w: Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych,
przeł. J. Doktór, Warszawa 1992); tenże, Dialogisches
Leben, Zurich 1947. E. Levinas, Totolite et infini, La Haye
1961 (przekł. polski: Całość i nieskończoność, przeł.
M. Kowalska, Warszawa 1997); tenże, Martin Buber et la
theorie de la connaissance, w: Noms propres, Montpellier
1976.
Delegitymizacja 117
dardowymi domami" 128. I aby pokazać, że nie da się
tu zastosować zasady jednolitej całości, czyli syntezy
w metadyskursie wiedzy, odnosi do językowego
"miasta" stary paradoks, pytając: "A od ilu domów
czy ulic miasto zaczyna być miastem?"!"
Do starych języków dołączają nowe, tworząc
przedmieścia starego miasta, "symbolika chemiczna
i symbolika rachunku różniczkowego'T", Trzydzieści
pięć lat później można do tego dodać języki maszyno-
we, matryce teorii gier, nowe notacje muzyczne,
symbolikę logik niereferencyjnych (logiki czasu, logi-
ki de ontyczne, logiki modalne), język kodu genetycz-
nego, grafemy struktur fonologicznych, itd.
Taki rozpad może wywoływać przygnębiające
wrażenie, bo przecież nikt nie mówi wszystkimi tymi
językami, a nie posiadają one uniwersalnego metaję-
zyka; projekt systemu-podmiotu okazał się porażką,
projekt emancypacyjny nie ma nic wspólnego z nau-
ką, człowiek nurza się w pozytywizmie takiej czy
innej wiedzy szczegółowej, uczeni stali się nauko-
wcami, globalne zadania badawcze zamieniły się
w badania cząstkowe, których nikt nie ogarnia!"; ze
\28 L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, dz. cyt.,
s. 16.
\29 Tamże.
\30 Tamże.
13\ Zob. np. La taylorisation de la recherche w: Le-
vy-Leblond (wyd.), (Autotcritique de la science, dz. cyt.,
s. 291-293, a zwłaszcza OJ. de Solla Price, (Little Science,
Big Science, New York 1963), który podkreśla rozziew
między małą liczbą badaczy o wysokiej wydajności (mie-
rzonej liczbą publikacji) i masą badaczy o małej wydajno-
ści. Liczba tych ostatnich rośnie jak kwadrat liczby tych
pierwszych, która powiększa się naprawdę tylko co jakieś
 118 Kondycja ponowoczesna Delegitymizacja 119

swej strony filozofia spekulatywna lub humanistyczna
zrzekła się funkcji legitymizacyjnych 132, co tłumaczy
kłopoty, w jakie popada, kiedy gdzieniegdzie rości
sobie jeszcze pretensje do ich wypełniania, a także jej
redukcję do analizy logicznej lub do historii idei,
kiedy realistycznie z tych pretensji rezygnuje 133.
Taki pesymizm charakteryzował wiedeńską gene-
rację z początku wieku. Byli to artyści: Musil, Kraus,
Hofmannsthal, Loos, Schonberg, Broch, ale także
filozofowie: Mach i Wittgenstein 134. Świadomość de-
legitymizacji oraz wynikająca z niej odpowiedzial-
ność teoretyczna i artystyczna znalazły w tym środo-
wisku najbardziej radykalny wyraz. Dziś można już
powiedzieć, że żałoba dobiegła końca. Nie ma potrze-
by zakładać jej na nowo. Siłą Wittgensteina było to,
że nie porzucił jej dla pozytywizmu rozwijanego
w Kole Wiedeńskim 135, ale, badając gry językowe,
zarysował perspektywę legitymizacji innej niż legity-
mizacja przez skuteczność. Właśnie ona wyróżnia
świat ponowoczesny. Większość ludzi utraciła już
nawet tęsknotę za utraconą opowieścią. Nie wynika
stąd wcale, że ludzie ci skazani są na barbarzyństwo.
Chroni ich to, że wiedzą, iż legitymizacji dostarczyć
może tylko ich własna praktyka językowa i interak-
tywność komunikacji. Wiedza, "uśmiechająca się pod
wąsem", dała im trzeźwą lekcję realizmu wodniesie-
niu do wszelkich innych wierzeń. 136

dwadzieścia lat. Price wyciąga stąd wniosek, że nauka

rozważana jako dziedzina społeczna jest undemocratic
(s. 59) i że the eminent scientist ma przewagę stu lat nad the
minimai one (s. 56).
132 Zob. J.T. Desanti, Sur le rapport traditionnel des
sciences et de la philosophie, La philosophie sielencieuse
ou critique des philosophies de la science, Paris 1975.
133 Z tego punktu widzenia patrząc, przeszeregowanie
filozofii uniwersyteckiej w ramach całości nauk humanis-
tycznych ma znaczenie, które z pewnością wykracza poza
troski zawodowych filozofów. Nie sądzimy, aby filozofia
jako praca legitymizacyjna była już skazana; możliwe
jednak, że będzie ona mogła spełnić swoją funkcję, a przy-
najmniej przystąpić do jej wypełniania, dopiero wtedy, gdy
podda rewizji swoje związki z instytucją uniwersytecką.
Zob. na ten temat Przedmowa do: Projet d 'un institut
polytechnique de philosophie, Departement de philosophie, 135Zob. J. Habermas, Theorie und Praxis, dz. cyt.
Universite de Paris VIII (Vincennes), 1979. 136"Wiedza uśmiecha się pod wąsem" to tytuł jednego
134 A. Janik, St. Toulmin, Wittgenstein 's Vienna, New z rozdziałów Człowieka bez właściwości Musila; cytowane
York 1973; J. Piel (wyd.), Vienne debut d'un siec/e, i komentowane przez J. Bouveresse'a w: La problematique
"Critique", 339-400, sierpień-wrzesień 1975. du sujet ... , dz. cyt.
 162 Kondycja ponowoczesna
Słusznie mówi specjalista teorii gier, którego pra-
ce zmierzają w tym samym kierunku: "Na czym więc
polega użyteczność tej teorii? Sądzimy, że teoria gier,
jak każda rozwinięta teoria, jest użyteczna w tym
sensie, że rodzi pomysły'P". P.B. Medewar'?? mówił
ze swej strony, iż "mieć pomysły to dla uczonego
największy sukces", że nie ma "metody naukowej"?"
i że naukowiec to nade wszystko ktoś, kto "opowiada
historyjki", które ma potem weryfikować.
etapy postępowania naukowego: to, co znane przekształcić
w nieznane, następnie umieścić tę nie-znajomość w niezale-
żnym metasystemie symbolicznym (...). Specyfika nauki
polega na jej nieprzewidywalności" (Ph. Breton, .Pandore"
3, kwiecień 1979, s. 10).
208 A. Rapoport, Theorie des jeux a deux personnes,
Dunod, 1969, s. 159.
209 P.B. Medawar, The Art oj the So/uble, wyd. 6,
London 1967, zwłaszcza rozdziały zatytułowane Two Con-
ceptions of Science i Hypothesis and Imagination.
210 Tłumaczy to P. Feyerabend w: Against Method,
London 1975 (przekł. polski: Przeciw metodzie, przeł.
S. Wiertlewski, Wrocław 1997), odwołując się do przy-
kładu Galileusza i postulując epistemologiczny "anar-
chizm" lub "dadaizm" przeciwko Popperowi i Lakatosowi.
14.
UPRA WOMOCNIENIE PRZEZ PARALOGIĘ
Uznajmy w tym mIeJSCU, że dane dotyczące
problemu legitymizacji dzisiejszej wiedzy z naszego
punktu widzenia rysują się wystarczająco jasno. Wia-
rygodność wielkich opowieści jest wykluczona; aby
uprawomocnić ponowoczesny dyskurs naukowy, nie
można odwołać się ani do dialektyki Ducha, ani
nawet do idei emancypacji ludzkości. Ale, jak wi-
dzieliśmy, właściwą formą inwencji imaginacyjnej,
przede wszystkim w nauce, pozostaje "mała opo-
wieść'"!'. Z drugiej strony, zasada konsensusu jako
kryterium prawomocności wydaje się również nie-
wystarczająca. Konsensus można rozumieć, po pier-
wsze, jako porozumienie poznających inteligencji
i wolnych woli osiągane za pośrednictwem dialogu.
Taką jego postać opracował Habermas. Ale ta kon-
cepcja zakłada ważność opowieści emancypacyjnej.
Po drugie, konsensus można uznać za jeden ze
składników systemu, którym system manipuluje w ce-
211 W ramach niniejszego studium nie mogliśmy zanali-
zować formy, w jakiej opowieść powraca do dyskursów
legitymizacyjnycb takich jak systematyka otwarta, lokal-
ność, antymetoda i w ogóle do wszystkiego, co obejmujemy
tu mianem paralogii.
164 Kondycja ponowoczesna
lu utrzymania i zwiększenia własnej skuteczności/P.
Stanowi on wtedy przedmiot procedur administra-
cyjnych w sensie Luhmanna. Jego wartość sprowadza
się do wartości środka służącego prawdziwemu ce-
lowi, który uprawomocnia system i którym jest
wzrost mocy.
W tym kontekście pytanie brzmi: Czy możliwe
jest uprawomocnienie odwołujące się do samej tylko
paralogii? Należy odróżnić paralogię we właściwym
sensie od innowacyjności: ta ostatnia jest sterowana,
a w każdym razie wykorzystywana przez system
w celu zwiększenia skuteczności; ta pierwsza jest
posunięciem w pragmatyce wiedzy, którego znacze-
nie na początku często bywa zapoznane. Wprawdzie
jedna często przekształca się w drugą, ale nie jest to
konieczne i niekoniecznie kłóci się z naszą hipotezą.
Jeżeli wyjdziemy z opisu pragmatyki naukowej
(rozdział 7), będziemy musieli położyć nacisk na
niezgodę. Konsensus jest horyzontem, którego nigdy
nie osiągamy. Badania prowadzone w ramach danego
paradygmatu dążą do stabil izacj i 213, wykorzystując
212 Nora i Minc sądzą na przykład, że "intensywność
konsensusu społecznego", jaki uznają za typowy dla społe-
czeństwa japońskiego, umożliwiła sukcesy tego kraju
w dziedzinie informatyki (L 'informatisation ..., dz. cyt., s. 4).
W konkluzji piszą: "Społeczeństwo, do jakiego ona [dynami-
ka rozległej informatyzacji społecznej] prowadzi, jest kru-
che: choć buduje się je po to, by ułatwić wypracowanie
konsensusu, zakłada ono już jego istnienie i blokuje się,
jeżeli nie może go osiągnąć" (tamże, s. 125). Y. Stourdze,
Les Etats-Unis ..., dz. cyt., podkreśla, że aktualna tendencja
do deregulacji, destabilizacji, osłabiania administracji płynie
z utraty zaufania społeczeństwa do skuteczności państwa.
213 W sensie Kuhna, Struktura rewolucji ... , dz. cyt.
Uprawomocnienie przez paralogię 165
jakąś "ideę" technologiczną, ekonomiczną, artystycz-
ną. Nie jest to bez znaczenia. Ale jest rzeczą uderzają-
cą, że zawsze zjawia się ktoś, kto zakłóca porządek
"rozumu". Trzeba przyjąć istnienie siły, która destabi-
lizuje zdolności wyjaśniania i ustanawia nowe normy
rozumienia albo, inaczej mówiąc, która proponuje
nowe reguły gry języka naukowego, zakreślając nowe
pole badawcze. W postępowaniu naukowym jest to taki
sam proces jak ten, który Thom nazywa morfogenezą.
Nie jest on pozbawiony reguł (istnieją klasy katastrof),
ale jego determinacja ma zawsze charakter lokalny.
Właściwość ta, odniesiona do dyskusji naukowych
i umieszczona w perspektywie czasu, oznacza nieprze-
widywalność "odkryć". W stosunku do ideału przejrzy-
stości jest czynnikiem, który wytwarza nieprzejrzys-
tość i odsuwa moment konsensusu na później 2 14.
Z powyższych stwierdzeń wynika jasno, że teoria
systemu i proponowany przez nią typ legitymizacji
nie mają żadnej podstawy naukowej: ani pragmatyka
samej nauki nie przebiega zgodnie z przyjmowanym
przez tę teorię paradygmatem systemu, ani społeczeń-
stwo nie daje się wedle tego paradygmatu opisać
w terminach współczesnej nauki.
Zbadajmy pod tym kątem dwa ważne punkty
argumentacji Luhmanna. System może działać tylko
wtedy, gdy z jednej strony redukuje złożoność, z dru-
giej zaś strony przystosowuje jednostkowe dążenia
i oczekiwania (expectations) do swoich własnych
celów?". Wymóg zmniejszania złożoności. wynika
214 Pomian, Catastrophes et... , dz. cyt., pokazuje, że taki
sposób funkcjonowania (przez katastrofy) nie ma nic wspó-
lnego z Heglowską dialektyką.
215 "U podstaw prawomocnej decyzji leży emocjonalny
166 Kondycja ponowoczesna
z dążenia systemu do zwiększania mocy. Gdyby
wszystkie przekazy mogły swobodnie krążyć między
wszystkimi jednostkami, ilość informacji, jakie nale-
żałoby uwzględnić dla podjęcia trafnej decyzji, była-
by tak wielka, że wydatnie opóźniałoby to moment
podjęcia owej decyzji, zmniejszając tym samym jej
skuteczność. Koniecznym elementem mocy całości
jest przecież szybkość działania.
Mogłoby się wydawać, że warto uwzględniać
poszczególne opinie, jeśli nie chcemy narazić się na
poważne perturbacje. Luhmann odpowiada, i to jest
punkt drugi, że jednostkowe dążenia można ukierun-
kować w procesie "quasi-uczenia", "wolnym od
wszelkich zakłóceń", tak, że staną się one zgodne
z decyzjami systemu. Te ostatnie nie muszą respek-
tować dążeń: to dążenia muszą zmierzać do tych
decyzji, a przynajmniej do ich skutków. Procedury
administracyjne sprawią, że jednostki będą "chciały"
tego, czego wymaga skuteczność systemu!". Łatwo
proces wdrażania, wolny od wszelkich zakłóceń. Jest to
aspekt ogólnego pytania: W jaki sposób dążenia się zmie-
niają, w jaki sposób podsystem polityczny i administracyj-
ny może zmienić dążenia społeczeństwa, chociaż jest tylko
podsystemem? Może on mieć skuteczny wpływ tylko wte-
dy, gdy będzie w stanie wytworzyć nowe dążenia w innych
istniejących systemach, niezależnie od tego, czy chodzi
o osoby, czy o systemy społeczne" (Legitimation durch
Verfahren, dz. cyt., s. 35).
216 Taka hipoteza pojawiła się już w dawniejszych pra-
cach D. Riesmana, The Lonely Crowd, Cambridge (Mass.)
1950 (przekł. polski: Samotny tłum, przeł. J. Strzelecki,
Warszawa 1996), W.H. Whyte'a, The Organization Man,
New York 1956, H. Marcuse'a, One Dimensional Man,
Boston 1966 (przekł. polski: Człowiek jednowymiarowy,
Uprawomocnienie przez paralogię 167
dostrzec, jak użyteczne w tej perspektywie mogą
i będą mogły być techniki teleinformatyczne.
Nie sposób odmówić siły perswazyjnej poglądowi,
że kontrola i panowanie nad kontekstem są lepsze niż ich
brak. Kryterium skuteczności ma swoje "zalety".
Wyklucza w zasadzie odwoływanie się do dyskursu
metafizycznego, oznacza porzucenie bajek, wymaga
jasnych umysłów i zdecydowanej woli, definicje esencji
zastępuje rachunkiem interakcji, "graczom" każe przyjąć
odpowiedzialność nie tylko za proponowane przez nich
wypowiedzi, ale także za reguły, jakim muszą sprostać,
by wypowiedzi te można było zaakceptować. W pełnym
świetle ukazuje pragmatyczne funkcje wiedzy, na ile
zdają się one respektować kryterium skuteczności:
pragmatyki argumentacyjne, pragmatyki dostarczania
dowodu, przekazywania wiedzy, kształcenia wyobrażni.
Przyczynia się również do tego, że wszystkie gry
językowe, nawet jeśli nie należą do kanonicznej
wiedzy, dźwigają się do poziomu samopoznania,
a codzienny dyskurs przekształca się w rodzaj meta-
dyskursu: potoczne wypowiedzi nabierają skłonności
do cytowania siebie, a rozmaite stanowiska prag-
matyczne odnoszą się w sposób pośredni do aktual-
nego przekazu, który ich dotyczy'!". Kryterium skute-
czności może sugerować, że problemy wewnętrznej
komunikacji, z jakimi spotyka się społeczność nauko-
wa, tworząc i rozbijając swoje języki, są podobnej
oprac. W. Gromczyński, Warszawa 1991).
217 J. Rey-Debove (Le metalangage, dz. cyt., s. 228)
zauważa, że we współczesnym języku potocznym pojawia
się coraz więcej znaków mowy zależnej lub konotacji
autonimicznej. Przypomina zarazem, iż "mowa zależna nie
jest wiarygodna".
168 Kondycja ponowoczesna
natury, co problemy wspólnoty społecznej, kiedy, po
zaniku kultury opowieści, musi ona poddać próbie
swoją zdolność komunikacyjną, a tym samym zapytać
o naturę prawomocności decyzji podejmowanych
w jej imieniu.
Choć wydaje się to gorszące, do zalet systemu
można zaliczyć nawet jego nieczułość. Przy kryte-
rium zwiększania mocy postulat (une demande) (to
znaczy forma preskrypcji) nie czerpie żadnej prawo-
mocności z faktu, że u jego źródeł leży niezaspoko-
jona potrzeba. Prawo nie wywodzi się z cierpienia,
ale z faktu, że usuwanie cierpień zwiększa skutecz-
ność systemu. Potrzeby najbardziej upośledzonych
z zasady nie mogą służyć za regulator systemu, bo
skoro znamy już sposób ich zaspokajania, wiemy,
że ich zaspokojenie nie może poprawić jego skute-
czności, a tylko zwiększyć wydatki. Jedynym kontr-
argumentem jest to, że niezaspokojenie może zde-
stabilizować całość. Liczenie się ze słabością jest
sprzeczne z istotą siły. Zgodne z nią natomiast jest
wzbudzanie nowych potrzeb, które winny zaowoco-
wać redefinicją norm "życia"218. W tym sensie
system przypomina awangardową maszynę, która
ciągnie ludzkość za sobą, odczłowieczając ją i po-
nownie uczłowieczając na nowym poziomie zdolno-
ści normatywnej. Technokraci twierdzą, że nie mo-
gą mieć zaufania do tego, co społeczeństwo uważa
za swoje potrzeby, "wiedzą", że samo nie może
tych potrzeb znać, ponieważ nie są one zmiennymi
2\8 Jak mówi G. Canguilhem, "człowiek jest zdrowy
tylko wtedy, gdy może przyjąć wiele norm, gdy jest więcej
niż normalny" (Le normaI et le pathologique, (195 I), w: La
connaissance de la vie, Paris \952, s. 2\ O).
Uprawomocnienie przez paralogię 169
niezależnymi od nowych technologii"!", Oto pycha
decydentów i ich zaślepienie.
Ta "pycha" znaczy, że identyfikują się oni z sys-
temem społecznym pojmowanym jako całość, która
dąży do możliwie jak najefektywniejszej jedności.
Natomiast pragmatyka naukowa pokazuje, że taka
identyfikacja jest niemożliwa: żaden naukowiec nie
ucieleśnia wiedzy i nie zapomina o "potrzebach"
badania albo o dążeniach innego badacza pod preteks-
tem, że nie są one funkcjonalne dla "nauki" jako
całości. Normalną odpowiedzią naukowca na postula-
ty jest raczej: "Trzeba się temu przyjrzeć. Proszę
opowiedzieć swoją historię'Y". Przynajmniej w zasa-
2\9 E.E. David (dz. cyt.) zauważa, że społeczeństwo
może znać tylko te potrzeby, których doświadcza w aktual-
nym stanie środowiska technologicznego. Zadaniem nauki
podstawowej jest odkrycie nieznanych własności, które
przeobrażą środowisko techniczne i stworzą nieprzewidy-
walne potrzeby. Autor podaje przykład wykorzystania suro-
wców trwałych, przyczyniającego się do rozszerzenia i roz-
kwitu fizyki ciała stałego. Z krytyką takiej "negatywnej
regulacji" potrzeb społecznych przez współczesny przed-
miot techniczny wystąpił R. Jaulin, Le mythe technologi-
que, .Revue de I'entreprise", 26 (nr specjalny, .L'ethno-
technologie"), marzec 1979, s. 49-55. B. GilIes, w: Histoire
des techniques, dz. cyt., omawia pracę A.G. Haudricourt,
La technologie culturelle, essai de methodologie.
220 Medawar (The Art 0(.., dz. cyt., s. 15\-152) przeciw-
stawia pisany styl naukowców mówionemu. Pierwszy po-
winien być "indukcyjny", bo inaczej nie będzie brany pod
uwagę; w związku z drugim podaje listę wyrażeń, jakie
powszechnie słyszy się w laboratoriach, w rodzaju: My
results don 't make a story yet. Wyciąga stąd wniosek:
Scientists are building explanatory stuctures, tel/ing stories.
170 Kondycja ponowoczesna
dzie nie przesądza on, że dany przypadek jest już
wyjaśniony, ani że siła nauki ucierpi na jego ponow-
nym zbadaniu. Rzecz ma się nawet odwrotnie.
To oczywiste, że w rzeczywistości nie zawsze tak
się dzieje. Trudno zliczyć naukowców, których "po-
sunięcie" było lekceważone lub zwalczane, czasem
przez dziesięciolecia, ponieważ zbyt gwałtownie de-
stabilizowało osiągnięte stanowiska, nie tylko w hie-
rarchii uniwersyteckiej i naukowej, ale w samej prob-
lematyce badawczej?'. Im bardziej "posunięcie" jest
radykalne, tym łatwiej odmówić mu minimalnego
konsensusu właśnie dlatego, że zmienia reguły gry, co
do których konsensus istniał. Ale kiedy instytucja
uczonych funkcjonuje w ten sposób, zachowuje się
jak każda władza posłuszna zasadzie homeostazy.
Jest to zachowanie terrorystyczne, podobnie jak
zachowanie systemu opisane przez Luhmanna. Przez
terror rozumiemy skuteczność opartą na eliminacji
lub groźbie eliminacji partnera z gry, jaką z nim
prowadziliśmy. Będzie milczał albo wyrazi zgodę nie
dlatego, że odparliśmy jego ruch, ale dlatego, że
zagroziliśmy mu wykluczeniem z gry (a jest wiele
rodzajów wykluczenia). Pycha decydentów, w zasa-
dzie nie mająca odpowiednika w naukach, polega na
stosowaniu takiego terroru. Mówią oni: Podporząd-
kujcie swoje dążenia naszym celom, bo jeśli nie ... 222
221 Słynny przykład zob. L.S. Feuer, The Conjlict ar
Generations, 1969. Jak podkreśla Moscovici w przedmowie
do francuskiego przekładu, "Teoria względności narodziła
się w przygodnej «akademii» złożonej z przyjaciół, z któ-
rych żaden nie był fizykiem, sami inżynierowie i filozofo-
wie amatorzy".
222 Jest to paradoks Orwella. Mówi biurokrata: "Nie
Uprawomocnienie przez paralogię 171
Nawet tolerancja w stosunku do rozmaitych gier
może wynikać z wymogu skuteczności. Redefinicja
norm życia prowadzi do podniesienia kompetencji
i mocy systemu. Jest to szczególnie oczywiste przy
technologiach teleinformatycznych: technokraci wi-
dzą w nich obietnicę liberalizacji i wzbogacenia
interakcji między lokutorami, ale właściwy skutek
polegać ma tym, że powstaną nowe napięcia w sys-
temie służące jego skuteczności+".
Pragmatyka nauki, w tej mierze, w jakiej polega
na różnicowaniu, stanowi antymodel stabilnego sys-
temu. Godna uwagi jest tu każda wypowiedź różniąca
się od dotychczasowej wiedzy, pod warunkiem, że
można ją uargumentować i jej dowieść. Nauka jest
modelem "systemu otwartego"?", w którym trafność
wypowiedzi polega na tym, że "rodzi pomysły", to
zadowala nas ani wymuszony posłuch, ani nawet najbar-
dziej pokorna uległość. Kiedy wreszcie pokajasz się przed
nami, zrobisz to całkiem dobrowolnie" (G. Orwell, Rok
1984, przeł. T. Mirkowicz, Warszawa 1988). W grze
językowej paradoks wyraża się zdaniem: Bądź wolny albo
Chciej, czego chcesz. Zob. jego analizę w: Watzlavick
i inni, Pragmatics o!.., dz. cyt., s. 203-207, a także w: J.M.
Salanskis, Geneses "actuelles" et geneses "serielIes" de
l'inconsistant et de l'heterogene, "Critique" 379, grudzień
1978, s. 1155--1173.
223 Zob. opis napięć, jakie z pewnością przyniesie maso-
wa informatyzacja w społeczeństwie francuskim według
Nory i Minca (L 'informatisation ..., dz. cyt. Presentationi.
224 Zob. przyp. 181 na s. 145 niniejszego tomu. Por.
dyskusja na tern t systemów otwartych w Watzlavick i inni,
Pragmatics oj .., dz. cyt., s. 117-148. Pojęcie otwartej
systematyki jest przedmiotem pracy J.M. Sa1anskisa, Le
systematique ouvert, 1978.
172 Kondycja ponowoczesna
znaczy inne wypowiedzi i inne reguły gry. W nauce
nie ma ogólnego metajęzyka, pozwalającego przetłu-
maczyć i ocenić pozostałe języki. Właśnie dlatego
niepodobna utożsamiać się z systemem i właśnie
dlatego, w ostatecznym rozrachunku, niemożliwy jest
tutaj terror. Podział na decydentów i wykonawców,
nawet jeśli istnieje we wspólnocie naukowej (a istnie-
je), wiąże się z systemem społeczno-ekonomicznym,
a nie z pragmatyką naukową i stanowi jedną z głów-
nych przeszkód w rozwoju naukowej wyobraźni.
Ogólne pytanie o legitymizację brzmi teraz: Jaki jest
stosunek międzyantymodelem, który stanowi pragmaty-
ka naukowa, a społeczeństwem? Czy można go zastoso-
wać do wielkich mgławic językowych tworzących
społeczeństwa? Czy też ogranicza się on do gry
poznania? Ajeśli można, to jakie ma znaczenie dla więzi
społecznej? Czy jest nieosiągalnym ideałem otwartej
wspólnoty? Czy też elementem niezbędnym dla podzes-
połu decydentów, odrzucających w stosunku do siebie
kryterium skuteczności, które przyjmują dla społeczeńst-
wa? A może, przeciwnie, oznacza odmowę współpracy
z władzą i przejście do kontrkultury, co grozi zanikiem
wszelkiej możliwości badań wskutek braku kredytów'"?
Od początku tej pracy podkreślaliśmy nie tylko
formalną, ale także pragmatyczną różnicę, jaka dzieli
rozmaite gry językowe, zwłaszcza denotacyjne lub
poznawcze od preskryptywnych, związanych z dzia-
łaniem. Pragmatyka naukowa skupia się na wypowie-
dziach denotujących, co sprawia, że leży u podstaw
225 Po rozdzieleniu Kościoła i państwa Feyerabend
(Przeciw metodzie, dz. cyt.) domaga się w tym samym
.Jaickim" duchu oddzielenia nauki od państwa. Ale co
z rozdziałem Nauki i Pieniądza?
Uprawomocnienie przez paralogię 173
instytucji poznania (instytutów, ośrodków, uniwer-
sytetów itp.). Ale w jej ponowoczesnym rozwoju na
plan pierwszy wysuwa się decydujący "fakt", taki że
to właśnie analiza wypowiedzi denotujących wymaga
reguł. Otóż reguły nie są wypowiedziami denotujący-
mi, ale preskryptywnymi, choć dla uniknięcia niepo-
rozumień lepiej byłoby je nazywać metapreskrypcja-
mi (mówią, na czym powinny polegać ruchy w grach
językowych, jeśli mają zostać uznane). Funkcja dzia-
łalności różnicującej, czyli aktywności wyobraźni al-
bo paralogii, polega na wydobywaniu na jaw tych
metanakazów ("założeń"226) i na poszukiwaniu no-
wych. Towarzyszy temu postulat, by partnerzy przy-
jęli owe nowe reguły. Jedynym uprawomocnieniem,
które sprawia, że postulat taki zyskuje koniec końców
posłuch, jest przekonanie, iż w ten sposób narodzą się
pomysły, to znaczy nowe wypowiedzi.
Pragmatyka społeczna nie ma "prostoty" prag-
matyki naukowej. Jest to monstrum zbudowane ze
splątanych sieci klas wypowiedzi heteromorficznych
(denotujących, preskryptywnych, perforrnatywnych,
technicznych, wartościujących itd.). Nic nie pozwala
przypuszczać, że można by określić metapreskrypcje
wspólne tym wszystkim grom językowym i że całość
metapreskrypcji, regulujących całość wypowiedzi, ja-
kie krążą w społeczeństwie, mogłaby stanowić przed-
miot rewidowalnego konsensusu, podobnego do zgo-
dy, w danym momencie panującej we wspólnocie
naukowej. Z porzuceniem takiej wiary wiąże się
obecny schyłek opowieści legitymizacyjnych, zarów-
226 Jest to przynajmniej jeden z możliwych sposobów
rozumienia tego terminu, który należy do problematyki
O. Oucrota, Dire et..., dz. cyt.
174 Kondycja ponowoczesna
no tradycyjnych, jak "nowoczesnych" (emancypacja
ludzkości, stawanie się Idei). I właśnie utratę tej wiary
ideologia "systemu" jednocześnie wypełnia swoim
totalizującym roszczeniem i wyraża przez cynizm
swojego kryterium skuteczności.
Z tego powodu nie wydaje się rzeczą możliwą ani
roztropną kierować się w namyśle nad problemem
legitymizacji ideą powszechnego konsensusu+", jak
robi Habermas, odwołując się do tego, co nazywa
Diskurs, to znaczy do uargumentowanego dialogu?".
227 Legitimationsprobleme im Spiitkapitalismus, dz. cyt.,
passim (zwłaszcza s. 23-24 tłum. franc.): "Język działa jak
transformator: (...) wiedza osobista przekształca się w sądy,
potrzeby i uczucia w normatywne oczekiwania (nakazy lub
wartości). Ta transformacja ustanawia ważną różnicę, która
dzieli subiektywizm intencji, chęci, przyjemności i bólu
z jednej strony od wyrażeń i norm mających roszczenie do
uniwersalności z drugiej strony. Uniwersalność znaczy
obiektywizm poznania i prawomocność obowiązujących
norm. Ten obiektywizm i ta prawomocność umożliwiają
wspólnotę (Gemeinsamkeit), konieczną dla ukonstytuowa-
nia się społecznego świata życia". Widać, że problematyka
zarysowana w ten sposób, zamykając pytanie o prawomoc-
ność przez jeden typ odpowiedzi: powszechność, z jednej
strony zakłada, że legitymizacja jest jednakowa dla pod-
miotu poznającego i dla podmiotu działania, wbrew Kan-
towskiej krytyce, która odróżniała uniwersalność pojęcia od
uniwersalności ideału, a z druguiej strony utrzymuje kon-
sensus jako jedyny możliwy horyzont życia ludzkości.
228 Tamże, s. 22 tłum. franc. i przypis francuskiego tłu-
macza. Podporządkowanie metadeskryptywnych reguł deskry-
pcji, to znaczy normalizacji praw Dyskursowi jest wyrażne na
przykład na s. 146: "Normatywne roszczenie do ważności jest
samo w sobie poznawcze w tym sensie, że zawsze zakłada, iż
mogłoby zostać uznane w racjonalnej dyskusji".
Uprawomocnienie przez paralogię 175
Zakłada on w istocie dwie rzeczy. Po pierwsze, że
wszyscy rozmówcy mogą zgodzić się na zbiór reguł
lub metapreskrypcji ważnych dla wszystkich gier
językowych, choć jest rzeczą jasną, że są to gry
heteromorficzne i że rządzą nimi różnorodne reguły
pragmatyczne.
Po drugie, konsensus miałby być celem dialogu.
Pokazaliśmy jednak, analizując pragmatykę naukową,
że konsensus jest tylko stanem dyskusji, a nie jej
celem. Celem jest raczej paralogia. Wraz z tymi
dwoma stwierdzeniami (różnorodność reguł, dążenie
do niezgody) znika wiara, która ożywia jeszcze po-
szukiwania Habermasa, że ludzkość jako zbiorowy
(powszechny) podmiot dąży do wspólnej emancypacji
przez regulowanie "ruchów" dozwolonych we wszys-
tkich grach językowych, i że prawomocność dowolnej
wypowiedzi polega na tym, iż przyczynia się ona do
tej emancypacji?",
Łatwo zrozumieć, jaką funkcję pełni to odniesie-
nie w polemice Habermasa z Luhmannem. Diskurs
jest ostatnią przeszkodą, którą można postawić przed
teorią stabilnego systemu. Sprawa jest słuszna, ale
argumenty szwankują':". Konsensus stał się wartością
przestarzałą i podejrzaną. Inaczej sprawiedliwość.
229 G. Kortian w: Metacritique, Paris 1979, część V,
poddaje krytycznej analizie ten aspekt aufkliirer w myśli
Habermasa. Zob. także tego samego autora, Le discours
philosophique et son objet, "Critique", 1979.
230 Zob. J. Poulain, Vers une pragmatique ... , dz. cyt., tu
przyp. 28, oraz ogólniejszą dyskusję dotyczącą pragmatyz-
mu Searle'a i Gehlena czytelnik znajdzie w: J. Poulain,
Pragmatique de la parole et pragmatique de la vie, .Phi
zero",7, I, wrzesień 1978, Universite de Montreal, s. 5-50.
 Kondycja ponowoczesna
\76
Należy zatem dotrzeć do takiej idei i takiej praktyki
sprawiedliwości, które nie byłyby związane z ideą
i praktyką konsensusu.
Pierwszym krokiem w tym kierunku jest uznanie
heteromorfii gier językowych. W sposób oczywisty
pociąga ono za sobą rezygnację ze stosowania terroru,
który zakłada i próbuje urzeczywistnić ich izomorfię.
Po drugie, należy przyjąć zasadę, że jeśli istnieje jakiś
konsensus dotyczący reguł, określających każdą grę
oraz "ruchów", jakie można w grze wykonać, musi on
mieć charakter lokalny, to znaczy stanowić umowę
między aktualnymi partnerami i podlegać możliwemu
odwołaniu. Otwieramy się wówczas na wielość skoń-
czonych metaargumentacji, tj. argumentacji odnoszą-
cych się do wypowiedzi metapreskryptywnych i cza-
soprzestrzennie ograniczonych.
Takie otwarcie odpowiada ewolucji interakcji
społecznych, w których czasowy kontrakt faktycznie
zastępuje stałe instytucje w kwestiach zawodowych,
uczuciowych, seksualnych, kulturalnych, rodzinnych,
międzynarodowych i politycznych. Co prawda jest to
ewolucja dwuznaczna: czasowy kontrakt jest prefero-
wany przez system ze względu na swą elastyczność,
mniejsze koszty oraz towarzyszącą mu żarliwszą
motywację, co przyczynia się do poprawy skuteczno-
ści. Nie chodzi nam jednak w żadnym razie o "czystą"
alternatywę wobec systemu, bo u schyłku lat siedem-
dziesiątych wszyscy wiemy, że byłaby do niego
podobna. Trzeba cieszyć się z tego, że tendencja do
czasowego kontraktu jest dwuznaczna: ściśle biorąc,
nie stanowi celu systemu, ale system ją toleruje, ona
zaś wskazuje w jego obrębie na inny cel, jakim jest
poznanie gier językowych jako takich oraz przyjęcie
odpowiedzialności za ich reguły i za ich skutki.
Uprawomocnienie przez paralogię \77
Główną cechą skutków jest zaś to, co uprawomocnia
przyjęcie reguł, a mianowicie dążenie do paralogii.
Jeśli chodzi o informatyzację społeczeństwa, wi-
dać w końcu, w jaki sposób wiąże się ona z tą
problematyką. Informatyzacja może stać się wyma-
rzonym instrumentem kontroli i regulacji systemu
rynkowego, który rozciąga się także na samą wiedzę
i który rządzi się wyłącznie zasadą skuteczności.
W takim wypadku nieuchronnie zakłada terror. Ale
może również służyć grupowym dyskusjom nad me-
tapreskrypcjami, dostarczając ludziom informacji,
których najczęściej nie mają, by podejmować rzeczo-
we decyzje. Aby sprawy potoczyły się w takim
właśnie kierunku, linia, jaką należy przyjąć, jest
w gruncie rzeczy bardzo prosta: obywatele powinni
mieć swobodny dostęp do pamięci i do banków
danycłr" '. Gry językowe będą wówczas grami o in-
23\ T ncot
. .. m., Informatique
l
,{; et libertes, Rapport au
gouvemement, La Documentation franęaise, 1975, oraz
L. Joinet, Les pieges ; liberticides" de l 'informatique, "Le
Monde diplomatique", 300, marzec 1979. Autor pisze
o pułapkach związanych z "zastosowaniem techniki «profi-
li społecznych» do zarządzania masami ludności" i o logice
bezpieczeństwa, jaką wytwarza automatyzacja w społe-
czeństwie. Zob. także dokumenty i analizy zebrane w:
.Jnterferences", 1-2, zima 1974-wiosna 1975, których
tematem jest uruchomienie popularnych sieci komunikacji
multimedialnej; mowa tu o radioamatorach (a zwłaszcza
o roli, jaką odegrali w Quebecu podczas sprawy F.L.Q.
w pażdziemiku 1970 oraz we "Wspólnym froncie" w maju
1972); o radiach wspólnotowych w Stanach Zjednoczonych
i w Kanadzie; o wpływie informatyki na warunki pracy
redakcyjnej w prasie; o radio-piratach (zanim jeszcze roz-
winęli się we Włoszech); o kartotekach administracyjnych,
178 Kondycja ponowoczesna

formacji zupełnej w danej chwili. Ale będą też grami

o sumie niezerowej, co sprawi, że dyskusje nigdy nie
ustaną na pozycjach minimaksowej równowagi z po-
wodu wyczerpania się stawek gry. Albowiem stawkę
będzie stanowić poznanie (albo, jeśli kto chce, infor-
macja), a rezerwa poznania, będąca rezerwą moż-
SPIS TREŚCI
liwych wypowiedzi językowych, jest niewyczerpana.
Zarysowuje się polityka, która w jednakowym stopniu
zaakceptuje pragnienie sprawiedliwości i pragnienie
tego, co nieznane.
Małgorzata Kowalska - Mała opowieść
tłumacza 5
Wstęp 19
l. Pole badań: wiedza w społeczeństwach
informatycznych 25
2. Problem: uprawomocnienie 35
3. Metoda: gry językowe 41
4. Natura więzi społecznej: alternatywa
nowoczesna 47
5. Natura więzi społecznej: perspektywa
ponowoczesna 57
6. Pragmatyka wiedzy narracyjnej 67
o monopolu IBM, o informatycznym sabotażu. Gmina 7. Pragmatyka wiedzy naukowej 79
Yverdon (kanton de Vaud), po przegłosowaniu zakupu
8. Funkcja narracyjna i uprawomocnienie
komputera (w 1981) uchwaliła pewną liczbę reguł: wyłącz-
wiedzy 89
na kompetencja rady gminy do decydowania o tym, jakie
9. Opowieści legitymizujące wiedzę 97
dane będzie się gromadzić, komu i w jakich warunkach
10. Delegitymizacja III
będzie się je przekazywać; dostęp każdego obywatela do
wszystkich danych na jego prośbę (za opłatą); prawo 11. Praca badawcza i jej uprawomocnienie
przez skuteczność 121
każdego obywatela do zapoznania się z danymi, które go
dotyczą (około pięćdziesięciu), poprawiania ich, formuło- 12. Nauczanie i jego uprawomocnienie
wania zarzutów na ich temat pod adresem Rady Gminy przez skuteczność . . . . '. . .' 135
i ewentualnie Rady Państwa; prawo każdego obywatela do 13. Nauka ponowoczesna jako poszukiwaruc
wiedzy (na żądanie), jakie spośród dotyczących go danych 149
instabiliów
są przekazywane i komu ("La semaine media", 18, I marca 14. Uprawomocnienie przez paralogię 163
1979, s. 9).