Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ

(1931-1956)
Τεύχος: 2013 Τεύχος 6
του Μάκη Μαΐλη

Η προσωπικότητα του Νίκου Ζαχαριάδη ως Γενικού Γραµµατέα της ΚΕ του ΚΚΕ συνεχίζει µέχρι σήµερα, σαράντα
χρόνια από το θάνατό του, ν’ απασχολεί τους ιστορικούς και τους δηµοσιολόγους, κόµµατα και οργανισµούς ιστορικής
έρευνας, όχι βεβαίως όλους από την ίδια αφετηρία και µε τον ίδιο σκοπό.

Αιτία της συνεχιζόµενης ενασχόλησης δεν αποτελεί µόνο ο τραγικός του θάνατος στο παγωµένο Σουργκούτ (1
Αυγούστου 1973), όπου ήταν εξορισµένος, αλλά κυρίως το ότι η δράση του Ν. Ζαχαριάδη έχει συνδεθεί αναπόσπαστα
µε τις µεγάλες στιγµές της λαϊκής πάλης στη χώρα µας, πρωταρχικά µε τον ηρωικό αγώνα του Δηµοκρατικού Στρατού
Ελλάδας (ΔΣΕ), την κορυφαία ταξική αναµέτρηση του 20ού αιώνα στην Ελλάδα. Και βεβαίως, µε την καθαίρεσή του
από Γενικό Γραµµατέα και µέλος του ΠΓ από την 6η Πλατιά Ολοµέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (1956), που µπόρεσε να
συγκληθεί µε την παρέµβαση των 6 ΚΚ εξουσίας1, καθώς και µε την 7η Πλατιά Ολοµέλεια (1957), η οποία τον
διέγραψε από µέλος του Κόµµατος και αποφάσισε να διερευνηθεί ολόκληρη η ζωή του επειδή τον θεώρησε ύποπτο για
συνεργασία µε τον ταξικό εχθρό.

Το ΚΚΕ, µε χρονική καθυστέρηση, εξαιτίας αντικειµενικών λόγων, αλλά και υποκειµενικών αδυναµιών, αποκατέστησε
πλήρως τον Νίκο Ζαχαριάδη στις 16 Ιούλη 2011, µε απόφαση της Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης2, η οποία ενέκρινε το
Β΄ τόµο του Δοκιµίου Ιστορίας του ΚΚΕ της περιόδου 1949-1968. Και προσπάθησε να κρίνει αντικειµενικά τον επί 25
χρόνια ΓΓ της ΚΕ, δίχως εξωραϊσµό, αλλά και απορρίπτοντας το µηδενισµό ως άδικο και απαράδεκτο.

ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΤΟΥ Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ

Βρίσκεται έξω από το πεδίο του παρόντος κειµένου η αναφορά και αξιολόγηση όλης της κοµµατικής ζωής του Νίκου
Ζαχαριάδη, στη διάρκεια της οποίας συνυπάρχουν: Η πολιτική του δράση ξεκινάει από τα εφηβικά του χρόνια στο
λιµάνι της Κωνσταντινούπολης, στα καράβια της Μαύρης Θάλασσας, και στη συνέχεια στη Σοβιετική Ενωση, όπου
έγινε µέλος της Οµοσπονδίας Κοµµουνιστικών Νεολαιών και αρκετά χρόνια αργότερα µέλος του ΠΚΚ(µπ), ενώ το 1923
έγινε µέλος και του ΚΚ Τουρκίας. Η δράση του ως στελέχους της Οµοσπονδίας Κοµµουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας
(ΟΚΝΕ) στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, και ως στελέχους του ΚΚΕ στον Πειραιά και στη Θεσσαλία. Οι
µυθιστορηµατικές αποδράσεις του από τις φυλακές και ο επί εννέα συνεχόµενα χρόνια (1936-1945) εγκλεισµός του
στα µπουντρούµια της µεταξικής δικτατορίας και στο γερµανικό στρατόπεδο Νταχάου, απ’ τα οποία βγήκε αλύγιστος.
Ακόµα, το παρόν κείµενο δεν εστιάζει σε σειρά δεκαετιών της πολυτάραχης πορείας του που -όπως και η παραπάνω-
ξετυλίχτηκε στο πλαίσιο της συλλογικής πάλης του ΚΚΕ και της Κοµµουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ). Εδώ σηµειώνονται
µόνο οι πιο βασικές πλευρές της προσφοράς του Νίκου Ζαχαριάδη ως ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ και στο ίδιο διάστηµα
αποτιµάται η στρατηγική του Κόµµατος.

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 1 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

Ο Νίκος Ζαχαριάδης είχε αποφασιστική συµβολή στην οργάνωση της αντίστασης του λαού απέναντι στην εγχώρια
αστική τροµοκρατία και τη βρετανική και αµερικανική ιµπεριαλιστική επέµβαση, στη συγκρότηση και τον επί τριάµισι
χρόνια ένοπλο αγώνα (1946-1949) του ΔΣΕ. Αυτός ο αγώνας απέδειξε ότι το ΚΚΕ ήταν ικανό να µην υποτάσσει τα
συµφέροντα της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωµάτων στους στρατηγικούς στόχους και σχεδιασµούς των
εκµεταλλευτών. Απέδειξε έµπρακτα ότι το ΚΚΕ δεν ενσωµατώθηκε στο σύστηµα, παρά τα λάθη στρατηγικής σηµασίας
όπως οι Συµφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτα, καθώς και της Βάρκιζας. Το ΚΚΕ δεν αποκήρυξε ποτέ την ταξική
πάλη, τη σοσιαλιστική επανάσταση, την αναγκαιότητα της επαναστατικής εργατικής εξουσίας, τη δικτατορία του
προλεταριάτου.

Ανεξάρτητα από την καθυστέρηση στη γενίκευση της ένοπλης πάλης και παρά τις αντιφάσεις της στρατηγικής του
ΚΚΕ, η επιλογή διεξαγωγής του αγώνα του ΔΣΕ ήταν µονόδροµος. Αποτέλεσε σηµαντική έκφραση εκπλήρωσης µε
αίµα του διεθνιστικού καθήκοντος του ΚΚΕ και άφησε επαναστατικές παρακαταθήκες µεγάλου ιστορικού βάθους, που
εµπνέουν και σήµερα τα πρωτοπόρα τµήµατα των νεότερων γενεών. Κανείς δεν µπορεί να πει µε βεβαιότητα ποιο
δρόµο θ’ ακολουθούσε το ΚΚΕ στη 12η Ολοµέλεια της ΚΕ (1968), πάνω απ’ όλα ποιο δρόµο θα έπαιρνε κατά την
αντεπανάσταση του 1989-1991, αν δεν είχε πίσω του τη µεγάλη ταξική σύγκρουση, το ΔΣΕ.

Στο σηµείο αυτό πρέπει να υπογραµµιστεί ότι την απόφαση γι’ αποχή από τις βουλευτικές εκλογές της 31ης Μάρτη του
1946 -µέρα κατά την οποία πραγµατοποιήθηκε η επιτυχηµένη επίθεση ανταρτών στο Σταθµό Χωροφυλακής του
Λιτόχωρου- η καθοδήγηση του ΚΚΕ την πήρε παρά την αντίθετη γνώµη της ηγεσίας του ΠΚΚ(µπ) η οποία συνιστούσε
συµµετοχή του ΕΑΜ στις εκλογές. Οποιοι αντιλαµβάνονται τι σήµαινε αυτό σε συνθήκες γιγάντιου πολιτικού κύρους της
Σοβιετικής Ενωσης και του ΠΚΚ(µπ) µπορούν να εκτιµήσουν ακριβέστερα και το εγχείρηµα της αποχής, παρότι αυτή η
επιλογή του Κόµµατος και του ΕΑΜ δεν εντασσόταν σε στρατηγική για την κατάκτηση της εργατικής εξουσίας.

Στην προσφορά του Ν. Ζαχαριάδη πρέπει αναµφίβολα να συµπεριληφθεί η αταλάντευτη στάση του για τη δηµιουργία
και ανάπτυξη των κοµµατικών οργανώσεων του ΚΚΕ στην Ελλάδα, στις συνθήκες της παρανοµίας. Αυτή η
προσήλωσή του δεν αδυνάτισε, παρά τα φοβερά µέτρα καταστολής του αστικού κράτους. Σε συνδυασµό µε την
κοµµατική οικοδόµηση προσπαθούσε οι κοµµουνιστές ν’ αναπτύξουν την επαναστατική επαγρύπνηση, τη συνεχή
προσπάθεια περιφρούρησης του ΚΚΕ, µε ταυτόχρονη αξιοποίηση και της παραµικρής νόµιµης δυνατότητας στις τότε
συνθήκες.

Βασικό συστατικό στοιχείο της προσφοράς του Ν. Ζαχαριάδη υπήρξε η αξιοσηµείωτη προσπάθειά του, από το 1949
και στη συνέχεια, να υπερβεί το ΚΚΕ τη στρατηγική των σταδίων και να καθορίσει το χαρακτήρα της επανάστασης
στην Ελλάδα ως σοσιαλιστικό. Πάνω απ’ όλα, τον Νίκο Ζαχαριάδη χαρακτηρίζει η αταλάντευτη προσήλωσή του στο
ΚΚΕ, το οποίο δεν απαρνήθηκε ακόµα και όταν διαγράφηκε, καθώς και η πίστη του στη σοσιαλιστική οικοδόµηση,
ακόµα και όταν υπέστη την άδικη ποινή αποµόνωσής του στο Σουργκούτ της ΕΣΣΔ.

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΑΠΟ ΤΟ 1931 ΕΩΣ ΤΟ 1933

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 2 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

Στην «Εκτίµηση για τον Νίκο Ζαχαριάδη» το «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄, 1949-1968» υπογραµµίζει: «Η ιστορική
έρευνα οφείλει να εξετάζει την ηγετική προσωπικότητα του Ν. Ζαχαριάδη και τη διαµόρφωση της στρατηγικής και
λειτουργίας του ΚΚΕ στις συνθήκες της εποχής του. Είναι αντιεπιστηµονικό να αφαιρούνται από την έρευνα οι ιστορικές
συνθήκες ανάπτυξης και ωρίµανσης του ΚΚΕ, οι συνθήκες ανάπτυξης και ωρίµανσης του Ν. Ζαχαριάδη ως
κοµµουνιστή ηγέτη»3.

Η στρατηγική του ΚΚΕ αυτήν την περίοδο, και βεβαίως ως το 1943 (δηλαδή µέχρι τότε που υπήρχε η ΚΔ), κρίνεται σε
συνδυασµό µε τη στρατηγική που κατά διαστήµατα διαµόρφωνε το διεθνές κέντρο του κοµµουνιστικού κινήµατος και
την επίδραση που αυτή ασκούσε στη διαµόρφωση της στρατηγικής του ΚΚΕ. Και αυτό, δίχως ν’ αποσείονται οι όποιες
ευθύνες είχαν οι εκάστοτε καθοδηγήσεις του Κόµµατος. Ωστόσο αποτελεί καθήκον η περαιτέρω διερεύνηση της
στρατηγικής της ΚΔ, συνυπολογίζοντας τη διαπάλη που διεξαγόταν στο εσωτερικό της.

Με άλλα λόγια, η ιστορική έρευνα του ΚΚΕ παίρνει υπόψη της ότι η ΚΔ αποτελούσε επί της ουσίας κόµµα και η
λειτουργία της διεπόταν από την αρχή του δηµοκρατικού συγκεντρωτισµού. Ωστόσο αυτό δε σήµαινε ότι κάθε ΚΚ-
τµήµα της στερούνταν της υποχρέωσης ν’ αναλύει επιστηµονικά την κοινωνικοοικονοµική κατάσταση στο εθνικό πεδίο
δράσης του, να καθορίζει τη στρατηγική του και να επιδιώκει να πείσει για την ορθότητά της και τα άλλα τµήµατα της
ΚΔ. Στο «Δοκίµιο Ιστορίας 1949-1968» υπογραµµίζεται το καθήκον κάθε κοµµουνιστικού κόµµατος, ανεξάρτητα από το
µέγεθός του, να συµβάλλει στον εµπλουτισµό και στη διαµόρφωση της γενικής γραµµής του διεθνούς κοµµουνιστικού
κινήµατος, συνεισφέροντας έτσι στην επίτευξη ή την αποκατάσταση της επαναστατικής του ενότητας. Πρόκειται για µια
από τις πιο σηµαντικές πλευρές για την ενδυνάµωση του προλεταριακού διεθνισµού.

Επιπλέον, η συγκεκριµένη έρευνα δεν αποστασιοποιείται από το γεγονός ότι στις γραµµές της ΚΔ, καθ’ όλη τη διάρκεια
της ύπαρξής της, διεξαγόταν διαπάλη ανάµεσα στα διάφορα τµήµατά της για την κατεύθυνση της στρατηγικής του
διεθνούς κοµµουνιστικού κινήµατος.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης ήταν ένας από την οµάδα των λεγόµενων Κούτβηδων4, που το 1931 ήρθαν στην Ελλάδα από τη
Μόσχα όπου σπούδαζαν για ν’ αναλάβουν την ανασυγκρότηση της καθοδήγησης του ΚΚΕ. Τότε το Κόµµα µαστιζόταν
από βαθιά κρίση (1929-1931).

Στην Κεντρική Επιτροπή του Κόµµατος, καθώς και στην ΚΕ της ΟΚΝΕ, διεξαγόταν σκληρή διαπάλη. Οι πλευρές που
συγκρούονταν είχαν ως ηγετικά στελέχη από τη µια τους Γιώργη Σιάντο, Κώστα Θέο, Μήτσο Παπαρήγα, Διονύση
Πυλιώτη, Χριστόδουλο Χριστοδουλίδη, Κώστα Ασίκη κ.ά., και από την άλλη τους Ανδρόνικο Χαϊτά (Γραµµατέα της ΚΕ
του ΚΚΕ), Κώστα Ευτυχιάδη, Γιώργο Κολοζώφ, Λευτέρη Αποστόλου κ.ά.

Στις αρχές του Νοέµβρη του 1931 η Εκτελεστική Επιτροπή της ΚΔ (ΕΕΚΔ)5 όρισε νέα καθοδήγηση στο ΚΚΕ, ενώ
απηύθυνε Εκκληση «προς όλα τα µέλη του ΚΚΕ» να ξεκόψουν από τις δύο οµάδες, ν’ αποκαταστήσουν την ενότητα
του Κόµµατος και να µπουν επικεφαλής στον αγώνα του λαού. Ταυτόχρονα: «Διαµορφώθηκε νέα καθοδήγηση στο ΚΚΕ
µε Πολιτικό Γραφείο από τους Νίκο Ζαχαριάδη, Γραµµατέα, Γιάννη Ιωαννίδη, Στυλιανό Σκλάβαινα, Γιάννη Μιχαηλίδη,
Βασίλη Νεφελούδη, Γιώργο Κωνσταντινίδη (Ασηµίδη) και Λεωνίδα Στρίγκο»6.

Σύµφωνα µε την Εκκληση της ΚΔ: «Η οµάδα των Χαϊτά - Ευτυχιάδη εξηγούσε την καθυστέρηση του Κόµµατος µε τις

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 3 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

αντικειµενικές συνθήκες, βλέποντας τις αιτίες των αποτυχιών του Κόµµατος από αφορµή την καµπάνια για τη γενική
απεργία σε µια υπερεχτίµηση της αντικειµενικής κατάστασης, στην “υποχώρηση του απεργιακού κύµατος στα 1930”.
Προσπάθησε να δικαιολογήσει την καθυστέρηση του Κόµµατος απ’ τα γεγονότα του επαναστατικού κινήµατος των
εργατών και αγροτών, λέγοντας ότι η ανεργία αδυνατίζει και παρεµποδίζει την ταξική δράση των εργατών, και έτσι
ανέπτυξε µια “θεωρία” που στην πραγµατικότητα συµπίπτει µε τις οπορτουνιστικές αντιλήψεις κατά τις οποίες σε
περίοδο κρίσης είνε αδύνατη η οργάνωση απεργιακών κινηµάτων. Επειδή παρ’ όλες τις “θεωρίες” αυτές στην Ελλάδα
είχαµε ένα µεγάλο κύµα απεργιών, η οµάδα αυτή µπροστά στους µεµονωµένους οικονοµικούς αγώνες έµεινε ολότελα
παθητική, τους θεώρησε σαν γεγονότα καθαρά οικονοµικά, χωρίς καµιά σχέση µε την άνοδο του επαναστατικού
εργατικού κινήµατος και ακόµα δεν προσπάθησε να πλατύνει τους αγώνες αυτούς. Η οµάδα αυτή εκπροσωπεί την τάση
κατά την οποία “πρέπει ν’ αρχίσουµε µε το δυνάµωµα της οργάνωσής µας και τότε µονάχα θα µπορέσουµε να πάρουµε
τη διεύθυνση των αυθόρµητων αγώνων των µαζών”.

Η οµάδα Θέου - Σιάντου - Πυλιώτη - Αλέξη ευθύς εξαρχής [...] θεωρούσε την οµάδα του Χαϊτά σαν τη µόνη υπεύθυνη
[...]. Ο κύριος ισχυρισµός της οµάδας αυτής συνίστατο στο να λέει ότι κάθε µερική απεργία πρέπει να µετατραπεί σε µια
γενική απεργία, δεν υποδείχνει την αναγκαιότητα ότι προηγούµενα πρέπει να εξασφαλιστεί η ύπαρξη συνθηκών που θα
καθιστούν δυνατή µια γενική απεργία. Στην πραγµατικότητα και η οµάδα αυτή έµεινε επίσης παθητική στο µεγαλύτερο
µέρος των απεργιακών κινηµάτων»7.

Επί χρόνια γράφεται κατά κόρον ότι τον Ζαχαριάδη διόρισε ΓΓ της ΚΕ του Κόµµατος η ηγεσία της ΚΔ. Βεβαίως, µε
βάση το καταστατικό της ΚΔ, η Εκτελεστική Επιτροπή της είχε το δικαίωµα να θέτει ζητήµατα (θετικής ή αρνητικής
εκτίµησης) και για γραµµατείς των κοµµάτων-τµηµάτων της ΚΔ. Ωστόσο στο συγκεκριµένο τα πράγµατα εξελίχτηκαν
διαφορετικά. Σχετικά µ’ αυτό το θέµα ο Ν. Ζαχαριάδης έγραψε πολλά χρόνια αργότερα: «Ο Λουλές έκανε και άλλη µία
ιστορική ανακρίβεια: Μου είπε ότι η ΚΔ µε διόρισε. Κάνει λάθος. Τότε, στα 1931, κατεβήκαµε απ’ τη Μόσχα δύο: Ο
Κωνσταντινίδης (Γλάφκος ή Ασηµίδης) και ’γω. Τότε συγκροτούνταν και η καινούργια καθοδήγηση. Μαζεύτηκαν οι
Σκλάβαινας, Μηχαηλίδης και δε θυµάµαι ποιοι ακόµα και συζήτησαν ποιον απ’ τους δύο να πάρουν στο ΠΓ. Με
πρόταση του Σκλάβαινα που µε ήξερε (ήξερε και τον Ασηµίδη) πήραν εµένα. Ετσι άρχισαν τα βάσανά µου [...] Η ΚΔ µε
έστειλε κάτω, όµως ούτε καν µε σύστησε. Το κρίµα ανήκει στον Σκλάβαινα. Μπορεί να βοήθησε και η Χρύσα. Δε
θυµάµαι»8.

Οταν εκλέχτηκε Γραµµατέας της ΚΕ του ΚΚΕ ο Νίκος Ζαχαριάδης, αρκετούς µήνες νωρίτερα (Μάρτης-Απρίλης του
1931) είχε συνέλθει η 11η Ολοµέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΚΔ (ΕΕΚΔ).

Η 11η Ολοµέλεια υπογράµµισε την οξυνόµενη αντίθεση των δύο συστηµάτων, «του σοσιαλισµού που βαδίζει µπροστά
και του καπιταλισµού που είχε πιαστεί στη µέγγενη της καταστροφικής κρίσης»9. Και σηµείωνε ότι η αστική τάξη, για να
εξασφαλίσει για τον εαυτό της διέξοδο από την κρίση και να εδραιώσει την εξουσία της, παίρνει το δρόµο της έντασης
της πολιτικής αντίδρασης, το δρόµο του εκφασισµού.

Ακόµα η Ολοµέλεια παρατηρούσε ότι η όξυνση των αντιθέσεων ανάµεσα στις ιµπεριαλιστικές δυνάµεις τις σπρώχνει
να ξεπεράσουν αυτήν την κρίση µε πόλεµο κατά της Σοβιετικής Ενωσης.

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 4 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

Με βάση την παραπάνω ανάλυση της διεθνούς κατάστασης, η 11η Ολοµέλεια καθόρισε το κύριο καθήκον των ΚΚ,
υπογραµµίζοντας ότι αυτό «συνίσταται στην κατάχτηση πλειοψηφίας της εργατικής τάξης, που αποτελεί απαραίτητο όρο
για τη νίκη ενάντια στην αστική τάξη και για την προετοιµασία της εργατικής τάξης για τις αποφασιστικές µάχες για τη
διχτατορία του προλεταριάτου»10. Τόνιζε ότι η πάλη των εργατών για τις οικονοµικές τους διεκδικήσεις και τα
δικαιώµατά τους και ενάντια στην επίθεση της Αντίδρασης και του φασισµού συνδέεται µε τα καθήκοντα της άµεσης
προετοιµασίας για τη σοσιαλιστική επανάσταση.

Ακόµα, υπογράµµιζε το εξής βασικό: «…ότι ήταν ανάγκη να µπει τέρµα στην αντιπαράθεση του φασισµού στην αστική
δηµοκρατία και των κοινοβουλευτικών µορφών διχτατορίας της αστικής τάξης, στις ανοιχτά φασιστικές µορφές της»11.

Η Εκκληση της ΚΔ δεν έθετε θέµα αλλαγής της τότε στρατηγικής του ΚΚΕ. Δηλαδή αναγνώριζε και δεχόταν τη
στρατηγική του ΚΚΕ που είχε ψηφιστεί το 1930 στην 3η Ολοµέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του (που είχε εγκριθεί
από την ΕΕΚΔ). Η 3η Ολοµέλεια καθόρισε ως προλεταριακό το χαρακτήρα της επανάστασης στην Ελλάδα.
Συγκεκριµένα ανέφερε: «…η επανάσταση στην Ελλάδα θα είνε επανάσταση προλεταριακή που θάχει να εκπληρώσει
και καθήκοντα αστικοδηµοκρατικά µεγάλης ευρύτητας…»12.

Ωστόσο το 1928 είχε πραγµατοποιηθεί το 4ο Συνέδριο του ΚΚΕ, το οποίο είχε υιοθετήσει ως στόχο την «εγκαθίδρυση
κυβέρνησης των εργατών και αγροτών στην Ελλάδα»13, στόχο εξουσίας στον οποίο προσέδιδε µεταβατικό χαρακτήρα
(στάδιο): «Συνδυασµένα µε την ανάλυση του προγράµµατος πρέπει να τεθεί και το ζήτηµα της επαναστατικής
δηµοκρατικής δικτατορίας των εργατών και αγροτών ως σταθµού µεταβατικού προς τη δικτατορία του προλεταριάτου, εν
σχέσει µε τη χώρα µας, επαφιεµένης της οριστικής λύσεως του ζητήµατος αυτού στο 5ο τακτικό Συνέδριο»14.

Το 6ο Συνέδριο της ΚΔ (1928) περιελάµβανε τον προβληµατικό καθορισµό δύο τύπων επαναστάσεων για τις χώρες µε
µέσο επίπεδο ανάπτυξης του καπιταλισµού, όπου κατέτασσε και την Ελλάδα. Συγκεκριµένα όριζε: «Σε µερικές απ’
αυτές τις χώρες είναι δυνατό ένα λίγο-πολύ γρήγορο πέρασµα της αστικοδηµοκρατικής επανάστασης σε επανάσταση
σοσιαλιστική. Σε άλλες χώρες είναι δυνατοί τύποι προλεταριακών επαναστάσεων, που έχουν όµως να εκπληρώσουνε
καθήκοντα αστικοδηµοκρατικού χαρακτήρα σε µεγάλη έκταση. [...] Εκεί όπου αναπτύσσεται άµεσα η επανάσταση σαν
προλεταριακή επανάσταση προϋποθέτει την καθοδήγηση του πλατιού αγροτικού κινήµατος απ’ το προλεταριάτο»15.

Η 3η Ολοµέλεια του 1930 υιοθέτησε προγραµµατικά το παραπάνω τελευταίο σηµείο της απόφασης του 6ου Συνεδρίου
της ΚΔ, ότι δηλαδή η επανάσταση στην Ελλάδα θα ήταν προλεταριακή.

Περίπου δύο µήνες µετά από την Εκκληση της ΚΔ και την εκλογή του Νίκου Ζαχαριάδη ως Γραµµατέα της ΚΕ,
συνήλθε στη Χαλκίδα η 4η Ολοµέλεια (δεύτερο δεκαπενθήµερο του Δεκέµβρη του 1931)16, που τοποθετήθηκε µε το
ίδιο περιεχόµενο σχετικά µε τη στρατηγική του ΚΚΕ: «Με την εργατική τάξη και τα εκµεταλλευόµενα λαϊκά στρώµατα της
πόλης και του κάµπου, µε όλα τα τµήµατα της ΚΔ που βαδίζουν επικεφαλής της πάλης κατά του καπιταλισµού [...]
εµπρός στην πάλη για την επαναστατική διέξοδο από την κρίση, για τον κόκκινο Οχτώβρη στην Ελλάδα, για το
σοσιαλισµό»17.

Εχει σηµασία ν’ αναφερθεί ότι η 4η Ολοµέλεια έκανε λόγο για «ελληνικό ιµπεριαλισµό που συµµετέχει στις πολεµικές
προετοιµασίες για το µοίρασµα της λείας» και για «επαναστατική διέξοδο απ’ την κρίση»18. Με βάση την παραπάνω

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 5 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

γενική γραµµή κινήθηκε το ΚΚΕ και το επόµενο διάστηµα.

Το Δεκέµβρη του 1932 συνήλθε στη Χαλκίδα η 5η Ολοµέλεια της ΚΕ, µερικούς µήνες µετά από τη 12η Ολοµέλεια της
ΕΕΚΔ (Αύγουστος-Σεπτέµβρης 1932). Η τελευταία είχε καθορίσει ως εξής τα καθήκοντα της πάλης των ΚΚ: «…1)
ενάντια στην επίθεση του κεφαλαίου 2) ενάντια στο φασισµό και την αντίδραση 3) ενάντια στον επερχόµενο
ιµπεριαλιστικό πόλεµο και ενάντια στην επέµβαση κατά της Σοβιετικής Ενωσης»19.

Η 12η Ολοµέλεια της ΕΕΚΔ σωστά εκτίµησε ότι η άνοδος του φασισµού αποτελούσε συγκέντρωση δυνάµεων της
αστικής τάξης στον αγώνα της κατά των επαναστατικών δυνάµεων και υπέδειξε στο ΚΚ Γερµανίας να προβάλει το
σύνθηµα της πάλης για τη σοβιετική σοσιαλιστική Γερµανία σε αντιπαράθεση µε την επιδίωξη του κεφαλαίου να
εγκαθιδρύσει φασιστική δικτατορία.

Σε σχέση µε τα παραπάνω καθήκοντα, η 5η Ολοµέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ κατέληξε στα εξής: «…η εξουσία της
κυρίαρχης τάξης δεν θα πέσει αυτόµατα. Μόνο η επαναστατική πάλη του προλεταριάτου και των άλλων εργαζόµενων
µαζών µε επικεφαλής το ΚΚΕ θα ανακόψει την επίθεση του κεφαλαίου, θα θέσει φραγµό στην πείνα και στη φασιστική
άνοδο, θα µαταιώσει τους πολεµικούς σκοπούς και τις αντισοβιετικές προπαρασκευές και θα γκρεµίσει τη διχτατορία
των εκµεταλλευτών και διά µέσου του ελληνικού Κόκκινου Οχτώβρη θα στήσει ψηλά τη σηµαία της Σοβιετικής
Σοσιαλιστικής Ελλάδας»20.

Στα ίδια χρόνια (1931-1933) διαµορφώθηκε ανάλογα και η θέση του ΚΚΕ για τον ιµπεριαλιστικό πόλεµο. Η πάλη
εναντίον του συνδεόταν µε την ανατροπή της εξουσίας του κεφαλαίου στην Ελλάδα. Στις 18 Ιούλη 1933 το ΠΓ
υπογράµµιζε την όξυνση των ενδοϊµπεριαλιστικών αντιθέσεων και καλούσε το προλεταριάτο και τους εργαζόµενους
χωρικούς να παλέψουν: «…κατά των εξοπλισµών [...] για τη µη πληρωµή πεντάρας στους ντόπιους και ξένους ληστές,
για την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ενωσης, για τη µετατροπή του ιµπεριαλιστικού πολέµου σ’ εµφύλιο, κατά της
ελληνικής πλουτοκρατίας»21.

Ωστόσο, µέσα στο 1933 παρουσιάστηκαν σαφή δείγµατα στροφής στη στρατηγική της ΚΔ κι εκφράστηκαν στη 13η
Ολοµέλεια της ΕΕΚΔ (Νοέµβρης - Δεκέµβρης 1933).

Η πρώτη διαφοροποίηση σε σχέση µε τις αλλαγές που έγιναν στην πορεία εκφράστηκε µε τον ορισµό του φασισµού, ο
οποίος για πρώτη φορά χαρακτηρίστηκε ως «…η ανοιχτή τροµοκρατική διχτατορία των πιο αντιδραστικών, των πιο
σωβινιστικών και των πιο ιµπεριαλιστικών στοιχείων του χρηµατιστικού κεφαλαίου»22.

Ταυτόχρονα, στη 13η Ολοµέλεια της ΕΕΚΔ, δίχως ακόµα ν’ αποτελέσουν περιεχόµενο των αποφάσεών της,
εκφράστηκαν σκέψεις ότι η πτώση του φασισµού δε θα συνοδευτεί από την άµεση εγκαθίδρυση της δικτατορίας του
προλεταριάτου, ότι ο αγώνας ενάντια στο φασισµό θα είναι πανδηµοκρατικός. Αυτές οι σκέψεις έγιναν λίγο αργότερα
στρατηγική της ΚΔ.

Με το 7ο Συνέδριο η ΚΔ αποσπούσε το φασιστικό φαινόµενο από την οικονοµική βάση του καπιταλισµού συνολικά
που το γεννά, δηλαδή από το στρατηγικό ζήτηµα λύσης της αντίθεσης κεφαλαίου-εργασίας. Ωστόσο θεωρούσε το
φασιστικό ρεύµα τέκνο του καπιταλισµού.

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 6 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

Η 6η ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΥ ΚΚΕ (1934)

Ενα µήνα µετά από τη 13η Ολοµέλεια της ΕΕΚΔ ακολούθησε η 6η Ολοµέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (Γενάρης 1934), η οποία
αποφάσισε: «Η επικείµενη επανάσταση των εργατών και αγροτών στην Ελλάδα θα έχει αστικοδηµοκρατικό χαρακτήρα
µε τάσεις γρήγορης µετατροπής σε προλεταριακή σοσιαλιστική επανάσταση»23.

Οσον αφορά τις κινητήριες δυνάµεις της επανάστασης, η Ολοµέλεια ανέφερε: «…είναι η εργατική τάξη και οι
φτωχοµεσαίες µάζες της αγροτιάς στην πάλη κατά της αντεπαναστατικής µπουρζουαζίας που υποστηρίζεται από τους
πλούσιους αγρότες. Ηγεµόνας της επανάστασης, πρωτόβουλη, δραστηριώτερη και καθοδηγητική δύναµη οφείλει να
αναδείχνεται το προλεταριάτο, το οποίο, στηριζόµενο στη φτωχολογιά, τραβά µαζί του και τις συνδεδεµένες µ’ αυτό µε
στέρεη συµµαχία βασικές µεσαίες µάζες της υπαίθρου και τις πλατιές λαϊκές µάζες των καταχτηµένων εθνικών
περιφερειών»24.

Στα κείµενα που έχουν γίνει γνωστά δε διαφαίνεται καθαρά ποια ήταν η άποψη του Ν. Ζαχαριάδη για τις αποφάσεις της
6ης Ολοµέλειας. Δε διαφαίνεται δηλαδή αν τις αποδέχτηκε πειθαρχώντας25 στα όργανα της ΚΔ ή επειδή πίστευε ότι
ήταν σωστές. Δηµοσίως βέβαια υπερθεµάτιζε και κάποιες φορές εµφανιζόταν να οικειοποιείται την πατρότητά τους. Το
τι ισχύει αποτελεί ζήτηµα προς διερεύνηση, παρότι µαρτυρίες και ντοκουµέντα τον θέλουν διαφωνούντα µε την 6η
Ολοµέλεια του 1934, όπως η επιτροπή των 6 ΚΚ που συγκάλεσε την 6η Ολοµέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ του 1956, αλλά και
αυτή και η 7η Ολοµέλεια του 1957 που ακολούθησαν.

Εχει καταγραφεί, για παράδειγµα, η µαρτυρία του Φρανς Ζούπκα, µέλους της ΚΕ του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας,
συγκρατούµενου του Ζαχαριάδη στο Νταχάου, ο οποίος έγραψε αργότερα σε έκθεσή του προς το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ:
«Θυµάµαι, µε πολλή περηφάνια µιλούσε πάντα για τους αγώνες των Ελλήνων ανταρτών και τους έθετε πάνω από
όλους. Ηταν πεπεισµένος ότι στην Ελλάδα η εργατική τάξη είναι ικανή µόνη της να νικήσει και ότι στην Ελλάδα µετά την
ήττα του φασισµού µπορεί να γίνει µόνο δικτατορία του προλεταριάτου. Δεν θεωρούσε αναγκαίο και ούτε πίστευε στη
δυνατότητα δηµιουργίας πλατειού αντιφασιστικού µετώπου όλων των προοδευτικών δυνάµεων»26.

Ανάλογες απόψεις έχει εκφράσει και ο Βασίλης Νεφελούδης, παρότι τις πρόβαλε στο πλαίσιο συγκέντρωσης
επιχειρηµάτων για το… σεχταρισµό του Ζαχαριάδη, γεγονός που µπορεί να εγείρει ερώτηµα για την αντικειµενικότητα
του Νεφελούδη: «Επί πολλά χρόνια, δεκαετίες ολόκληρες, καλλιεργήθηκε ο µύθος ότι εµπνευστής και κύριος
συντελεστής στην επεξεργασία αυτής της απόφασης ήταν ο τότε αρχηγός του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης. Αυτή η εκδοχή
[...] δεν έχει καµία σχέση µε την αλήθεια. Στην πραγµατικότητα, ο Ζαχαριάδης και ο Ιωαννίδης ήταν αντίθετοι µε τις
βασικές θέσεις της απόφασης, στο πρώτο στάδιο της επεξεργασίας της. Η επεξεργασία αυτή έγινε βασικά στη Μόσχα,
από οµάδα οικονοµολόγων και πολιτικών, στελεχών της Κοµµουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ)… Στην οµάδα αυτή εργασίας
έγιναν εκτεταµένες και µάλιστα ζωηρές συζητήσεις, γιατί υπήρξαν ριζικές διαφωνίες. [...] Η πλειοψηφία συνέταξε το
σχέδιο απόφασης και η µειοψηφία αντισχέδιο µε τη δική της άποψη. [...] ο Ζαχαριάδης και ο Ιωαννίδης [...]
συντάχθηκαν µε το σχέδιο της µειοψηφίας. [...] Συζητήθηκε αρχικά στο Πολιτικό Γραφείο και σε συνέχεια στην Κεντρική
Επιτροπή. [...] Οταν µίλησε ο Ζαχαριάδης, οµολόγησε ότι τότε ο ίδιος όσο και ο Ιωαννίδης είχαν υιοθετήσει στη Μόσχα

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 7 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

το σχέδιο της µειοψηφίας της οµάδας εργασίας. Παρ’ όλα αυτά, τώρα αναγνωρίζει ότι οι εκτιµήσεις της πλειοψηφίας
είναι οι ορθές και αποδέχεται ανεπιφύλακτα το σχέδιο της Εκτελεστικής Επιτροπής»27.

Πάντως, όση αξία κι αν έχουν οι µαρτυρίες στελεχών του κοµµουνιστικού κινήµατος για τις απόψεις του Ζαχαριάδη, δεν
µπορούν από µόνες τους να τεκµηριώσουν αν ήταν πράγµατι αυτή η θέση του για ένα τέτοιο θέµα. Αυτό τεκµηριώνεται
µόνο µε βάση αντίστοιχα κοµµατικά ντοκουµέντα, που µέχρι τώρα δεν έχουν βρεθεί.

Στις «Θέσεις για την ιστορία του ΚΚΕ», γραµµένες στις φυλακές της Κέρκυρας (16 Ιούνη 1939), ανέφερε σχετικά µε την
6η Ολοµέλεια: «Η ιστορική σηµασία της 6ης Ολοµέλειας είνε ότι για πρώτη φορά έδωσε την επιστηµονική ανατοµία της
οικονοµικής διάρθρωσης της χώρας και καθόρισε το νεοελληνικό δρόµο της λαϊκής απελευθέρωσης και της
σοσιαλιστικής πραγµατοποίησης. Βασικά ολοκλήρωσε τον ιδεολογικό εξοπλισµό του ΚΚΕ και του έδωσε µια
αναµφισβήτητη υπεροχή απέναντι στην αστοτσιφλικάδικη ιδεολογία και τη δυνατότητα µιας δηµιουργικής επαναστατικής
λαϊκής πολιτικής δράσης»28.

Εξάλλου για την ίδια Ολοµέλεια (του 1934) ο Ν. Ζαχαριάδης είπε στην 7η Πλατιά Ολοµέλεια της ΚΕ (1957): «Για τις
αποφάσεις της Ολοµέλειας. Ποτέ δεν είπα εγώ, σύντροφοι, ότι εγώ τις έφκιασα. Αυτοί πάλι τα φόρτωσαν. Τι έγινε. Οταν
δουλεύονταν αυτές οι αποφάσεις, ο Θέος µε τον Ιωαννίδη ήταν εκεί. Και µόλις πήγα εγώ µε τον Αλιχάνοφ µαζί µε
πιάσανε, ταµπούρι, λένε σοσιαλιστική επανάσταση. Κρατούσε ο Θέος το µολύβι και σου ’λεγε ο πληθυσµός της
Ελλάδας Λάρισα, Αθήνα, δεν ξέρω τι, τόσος, προλεταριακός ο χαρακτήρας της επανάστασης. Διαµαρτύρεται. Ωστε
ήθελε, σύντροφοι, αυτό τώρα δεν είναι και τίποτα, ξέρετε γιατί; Γιατί πριν την 4η Ολοµέλεια ποια ήταν, απόφαση δική
σας ότι είναι προλεταριακή επανάσταση. Πήγε στην ΚΔ, µπήκε στην πολιτική επιτροπή. Στην πολιτική επιτροπή έκανε ο
Μαγκιάρ εισήγηση. Ο Αλιχάνοφ, και ο Μαγκιάρ από τη βαλκανική γραµµατεία. Ο Αλιχάνοφ είπε σοσιαλιστική
επανάσταση, ο Μαγκιάρ είπε αστικοδηµοκρατική, µ’ όλα τα γνωστά. Τι θέση πήρα εγώ, σύντροφοι. Ηταν Δηµητρόφ,
Ερκολι (Τολιάτι). Ν’ αφήστε το Κόµµα να λύσει αυτό το ζήτηµα. Αυτή την πρόταση έκανα. Η πολιτική επιτροπή είπε όχι,
και πήρε αυτή την απόφαση για το χαρακτήρα της επανάστασης που µπήκε µετά στην 6η Ολοµέλεια. Διεκδικώ ότι, όχι,
σύντροφοι. Το Κόµµα πάλεψε σωστά και την εφάρµοσε. Αποδείχθηκε κλπ. Μερικοί απ’ αυτούς που είναι εδώ ήταν κατά
τότε. Και µετά. Πάντως το βασικό νόηµα της πορείας του Κόµµατος, σύντροφοι, ήταν αυτό που σας είπα»29.

Από την οµιλία είναι φανερή η διαπάλη που γινόταν και µέσα στην ΚΔ, όπου εκφράζονταν αντιτιθέµενες απόψεις.
Συγκρουόµενες τοποθετήσεις είχαν εκφραστεί και πριν το 1934, όπως συνάγεται από έγγραφα (πρακτικά
συνεδριάσεων) της ΚΔ.

Για παράδειγµα, είχαν εκφραστεί αντίθετες απόψεις σχετικά µε το χαρακτήρα της αστικής τάξης στην Ελλάδα και σε
άλλες χώρες ίδιου επιπέδου καπιταλιστικής ανάπτυξης, αν αυτή ήταν υποτελής και υποχείριο του ξένου κεφαλαίου ή
όχι.

Στο «Στενογράφηµα της Συνόδου της Βαλκανικής Γραµµατείας από κοινού µε αντιπροσώπους Βαλκανικών χωρών - 12
Ιούνη 1929» διαβάζουµε από την οµιλία του Ανδρόνικου Χαϊτά (µε το ψευδώνυµο Σιφναίος), Γραµµατέα της ΚΕ του
ΚΚΕ: «Υπάρχει η αντίληψη σε µερικούς συντρόφους ότι η ελληνική αστική τάξη είναι γονατιστή, είναι υποταγµένη στο
γαλλικό και αγγλικό κεφάλαιο, ότι το γαλλικό και αγγλικό κεφάλαιο τη σπρώχνουν στον πόλεµο, κι αυτή η φτωχή µε τη

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 8 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

θέλησή της ή χωρίς θα πάει (φωνή: θέλει, δεν θέλει…) (φωνή: φτωχή ελληνική αστική τάξη, σε τι κατάσταση βρίσκεσαι.
Εάν θα µπορούσαµε να τη βοηθήσουµε θα το κάναµε)»30.

Την 6η Ολοµέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ ακολούθησε το 5ο Συνέδριό του (Μάρτης 1934), το οποίο επικύρωσε τη γραµµή της
6ης Ολοµέλειας, δίχως ωστόσο να ψηφίσει Πρόγραµµα του Κόµµατος. Ανέθεσε στην ΚΕ να επεξεργαστεί µαζί µε όλο
το Κόµµα το Πρόγραµµα του ΚΚΕ και να το φέρει για έγκριση στο 6ο Συνέδριό του, κάτι που δεν έγινε.

Ολ’ αυτά βεβαιώνουν ότι το ΚΚΕ, και ως τµήµα της ΚΔ, πορευόταν προς τις συνθήκες του Β΄ Παγκόσµιου Πολέµου µε
αδυναµία µιας επιστηµονικά τεκµηριωµένης κι επεξεργασµένης επαναστατικής στρατηγικής.

ΠΡΟΣ ΤΟ 7ο ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΗΣ ΚΔ ΚΑΙ ΤΟ 6ο ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΥ ΚΚΕ (1935)

Λίγους µήνες αργότερα (11 Ιούλη 1934) στάλθηκε στα ΚΚ «Γράµµα της ΚΔ», στο οποίο αναφερόταν ότι οι
κοµµουνιστές «είναι ανάγκη να θέσουν τέρµα στις δηλώσεις από τον κοµµατικό Τύπο ή στις οµιλίες, που λέγαν ότι το
Κόµµα παλαίβει δήθεν για τη συντριβή της αστικής δηµοκρατίας, γιατί τέτοιες δηλώσεις είναι “πολιτικά λαθεµένες”». Και
υπογραµµιζόταν «το καθήκον της πάλης µε όλες τις δυνάµεις όχι µόνο ενάντια στις προσπάθειες του φασισµού και
γενικά της αστικής τάξης να συντρίψουν ή περιορίσουν τις δηµοκρατικές ελευθερίες, αλλά και της πάλης για τη
διεύρυνσή τους».31

Το διεθνές κοµµουνιστικό κίνηµα είχε µπει στη φάση της προετοιµασίας του 7ου Συνεδρίου της ΚΔ και στο εσωτερικό
της διεξάγονταν συνεχείς συζητήσεις µε στόχο την επανεξέταση θέσεων που θεωρούνταν ότι είχαν παλιώσει. Ετσι: «…
Στις 14 του Ιούνη 1934 στην πρώτη συνεδρίαση της επιτροπής προετοιµασίας [...] ο αντιπρόσωπος του ΠΚΚ(µπ) Δ.
Μανουήλσκι εξέφρασε τη γνώµη ότι το σύνθηµα της άµεσης πάλης για τη διχτατορία του προλεταριάτου δεν
ανταποκρίνεται στις συνθήκες που έχουν διαµορφωθεί στη δοσµένη στιγµή σε πολλές καπιταλιστικές χώρες. Ο
σοσιαλισµός παραµένει ο τελικός σκοπός του κινήµατος. Αλλά “χρειάζεται” -είπε- “να έχουµε πιο συγκεκριµένο
πρόγραµµα πάλης: όχι την προλεταριακή διχτατορία, όχι το σοσιαλισµό, αλλά ένα πρόγραµµα που οδηγεί τις µάζες στην
πάλη για την προλεταριακή διχτατορία και το σοσιαλισµό”»32.

Στις 9 Σεπτέµβρη 1934 το ΚΚΕ και η Ενωτική ΓΣΕΕ απευθύνθηκαν µε «Ανοιχτό γράµµα [...] για το ενιαίο αντιφασιστικό
µέτωπο των εργαζοµένων», προς το Αγροτικό Κόµµα και το Σοσιαλιστικό Κόµµα.33 Και στις 5 Οκτώβρη 1934 επήλθε
συµφωνία «κοινής δράσης ενάντια στη στρατιωτικοφασιστική δικτατορία» ανάµεσα στα κόµµατα: ΚΚΕ, Αγροτικό
Σοσιαλιστικό, Εργατικό Σοσιαλδηµοκρατικό και στις συνδικαλιστικές οργανώσεις ΓΣΕΕ, Ενωτική ΓΣΕΕ και Ανεξάρτητα
Εργατικά Συνδικάτα.34

Ωστόσο υπήρξε στασιµότητα. Το ενιαίο µέτωπο έµεινε στα χαρτιά, µε εξαίρεση µια ορισµένη κοινή δράση ανάµεσα
στην Ενωτική ΓΣΕΕ και την Πανελλήνια Συνοµοσπονδία (µετά από τη διάσπαση της ΓΣΕΕ την αποτελούσαν το ΕΚΑ
και η Οµάδα του Στρατή). Το αποτέλεσµα ήταν το ΚΚΕ την 1η Δεκέµβρη 1934 ν’ απευθυνθεί στα µέλη και τους
οπαδούς των κοµµάτων και οργανώσεων, κάνοντας λόγο για «την ευθύνη που φέρνουν οι κεντρικές καθοδηγήσεις»
τους που κωλυσιεργούσαν µε διάφορα προσχήµατα ή και σαµποτάριζαν την εφαρµογή των συµφωνηθέντων.35

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 9 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

Εχει όµως σηµασία ν’ αναφερθεί η τοποθέτηση του Σοσιαλιστικού Κόµµατος (ΣΚ) απαντώντας στις επικρίσεις του ΚΚΕ
(29 Γενάρη 1935). Το ΣΚ υπογράµµιζε µε σαφέστατο νόηµα ότι το Ενιαίο Μέτωπο «προϋποθέτει στη βάση της
συγκρότησής του σαφή προγραµµατική συνεννόηση των κοµµάτων και των συνδικαλιστικών οργανώσεων που θα το
απαρτίσουν κι απόλυτη σύµπτωσή τους στις µεθόδους και στην ταχτική της άµεσης πάλης τους, οπότε και µόνο θα ήταν
δυνατό να αποδώσει ό,τι θα πρέπει να είναι ο αντικειµενικός σκοπός του: δηλαδή την κατάχτηση της εξουσίας»36.

Το ΚΚΕ λαθεµένα χαρακτήρισε «καινούργιες εφευρέσεις»37 τα παραπάνω. Κι επέµενε ότι σκοπός του Ενιαίου
Μετώπου δεν ήταν η κατάκτηση της εξουσίας, ότι κάθε κόµµα θα διατηρούσε την προγραµµατική του οντότητα και ότι
το Μέτωπο θα γινόταν στη βάση αυτών που ένωναν και όχι στη βάση αυτών που χώριζαν τα κόµµατα. Και ότι µε τα
προηγούµενα το ΣΚ επιδίωκε να συγκαλύψει την άρνησή του.

Η συγκεκριµένη στάση του ΚΚΕ απέναντι στα σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα αποτελούσε παραγνώριση της πείρας του
επαναστατικού κινήµατος (στο πλαίσιο του διεθνούς κοµµουνιστικού κινήµατος), αφού ο ρόλος των
σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων είχε αναδειχτεί µε τον πιο δραµατικό τρόπο στον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο, καθώς και
στις επαναστάσεις στη Γερµανία, στην Ουγγαρία και αλλού.

Βεβαίως, ανεξάρτητα από τη ρεφορµιστική στρατηγική του ως σοσιαλδηµοκρατικό κόµµα που ήταν, το ΣΚ σωστά
υποστήριζε ότι η πολιτική συνεργασία δύο ή περισσότερων κοµµάτων δεν µπορεί να µη θέτει το ζήτηµα της εξουσίας,
αφού πολιτική συνεργασία και κυβερνητικό πρόγραµµα είναι πράγµατα ενιαία κι αδιάσπαστα µεταξύ τους. Και φυσικά
θέση του ήταν η πάλη για κυβέρνηση στο πλαίσιο του συστήµατος.

Το Μάρτη του 1935, λίγες µέρες µετά από το αποτυχηµένο στρατιωτικό πραξικόπηµα (1 Μάρτη) των φιλελεύθερων
Βενιζέλου και Πλαστήρα -που προκάλεσε νέα µεγάλη όξυνση ανάµεσα στις δύο βασικές πολιτικές µερίδες της αστικής
τάξης, τους βενιζελικούς και τους βασιλικούς- τα κόµµατα στα οποία είχε απευθυνθεί το ΚΚΕ για τη δηµιουργία
µετώπου πήραν θέση άλλα υπέρ των βενιζελικών κι άλλα υπέρ των βασιλικών (Κονδύλη κλπ.).

Από την πλευρά της η ηγεσία του ΚΚΕ δεν µπορούσε να εκτιµήσει αντικειµενικά τη στάση στην ενδοαστική διαπάλη
των κοµµάτων στα οποία είχε απευθυνθεί για τη συγκρότηση µετώπου. Τα επέκρινε για άρνηση να υλοποιήσουν την
αντιφασιστική συµφωνία: «Οι ρεφορµιστές, σοσιαλιστές και αγροτιστές αρχηγοί, αρνήθηκαν να ολοκληρώσουν την
αντιφασιστική συµφωνία [...] το κουρέλιασαν [...] Στην 1η του Μάρτη οι Καλοµοίρηδες-Ευαγγέληδες-Λασκάρηδες, όπως
και το σοσιαλιστικό και το αγροτικό κόµµα [...] τάχθηκαν στο πλευρό των κινηµατιών, είτε της φασιστικής τριανδρίας
Κονδύλη, Μεταξά, Δούσµανη [...] οι Σοφιανόπουλος-Ανθρακόπουλος, ο Δηµητράτος [...] τάχθηκαν στο πλευρό του
φασιστικού κινήµατος»38.

Αυτή η πολιτική αποτελούσε τη στρατηγική κατεύθυνση που µετά από λίγο καιρό επισφράγισε το 7ο Συνέδριο της ΚΔ
(Ιούλης-Αύγουστος 1935). Με αυτήν τη γραµµή πορεύτηκε το διεθνές κοµµουνιστικό κίνηµα, που όριζε πως «…το
επαναστατικό προτσές δεν θα πάει µπροστά άµεσα και κατ’ ευθείαν µέσω της σοσιαλιστικής επανάστασης, αλλά θα
πλησιάσει σ’ αυτήν µέσω του σταδίου της αντιφασιστικής πανδηµοκρατικής πάλης»39.

Ακόµα: «…οι εργαζόµενες µάζες σε µια σειρά καπιταλιστικές χώρες είναι υποχρεωµένες σήµερα να διαλέξουν
συγκεκριµένα όχι ανάµεσα στη δικτατορία του προλεταριάτου και την αστική δηµοκρατία, αλλά ανάµεσα στην αστική

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 10 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

δηµοκρατία και το φασισµό»40.

Αυτή η γραµµή ήταν τροποποιηµένη ως προς τις αντιθέσεις και το χαρακτήρα του επερχόµενου πολέµου, όπως τον
προσδιόριζε η ΕΕΚΔ το Δεκέµβρη του 1922: «Η χρεοκοπία της ειρήνης των Βερσαλλιών δείχνεται ολοένα πιο καθαρά
και ολοένα σε µεγαλύτερα στρώµατα εργατών. Είνε φανερό ότι ένας νέος ιµπεριαλιστικός πόλεµος ή και πολλοί
παρόµοιοι πόλεµοι είνε πράγµα αναπόφευκτο, αν το διεθνές προλεταριάτο δεν γκρεµίσει το αστικό καθεστώς»41.

Το ΚΚΕ στο 18ο Συνέδριό του (2009)42 και στην Πανελλαδική Συνδιάσκεψη43 για την ιστορία του (2011) στάθηκε
κριτικά και αυτοκριτικά.

Το Δεκέµβρη του 1935 συνήλθε το 6ο Συνέδριο του ΚΚΕ, το οποίο, στηριζόµενο στις αποφάσεις του 7ου Συνεδρίου της
ΚΔ, καθόρισε ως στρατηγική του:

«Για να καταστεί αδύνατη η νίκη του φασισµού και να συντριφτούν οι προσπάθειες των κυριάρχων τάξεων να
εξαθλιώσουν ακόµα περισσότερο τον ελληνικό λαό και για να γίνει δυνατή η κατάχτηση µιας λεύτερης δηµοκρατικής
ζωής, απαιτείται η συνένωση όλων των λαϊκών δηµοκρατικών δυνάµεων σ’ ένα παλλαϊκό µέτωπο πάλης. Στο παρελθόν
το Κοµµουνιστικό Κόµµα προσέφερε όλες του τις δυνάµεις γι’ αυτόν τον σκοπό και πέτυχε τη συγκρότηση των
δηµοκρατικών-αντιφασιστικών συνασπισµών σ’ όλη τη χώρα [...]. Εξακολουθεί να πιστεύει ότι και τώρα είνε απαραίτητη
η συνεργασία των δηµοκρατικών κοµµάτων και οργανώσεων, που έχουν για αρχή τους το σεβασµό της λαϊκής
κυριαρχίας και είνε εχθροί του φασισµού και της αντίδρασης»44.

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ

Οκτώ µήνες ύστερα από το 6ο Συνέδριο του ΚΚΕ ακολούθησε η εγκαθίδρυση της δικτατορίας των Γλύξµπουργκ-
Μεταξά (4η Αυγούστου). Με αυτή βρήκε τον ελληνικό λαό ο πόλεµος µε την Ιταλία. Στη διάρκειά του ο Ν. Ζαχαριάδης
έγραψε από τη φυλακή τρία γράµµατα που καθόριζαν τη στάση του Κόµµατος απέναντι στον πόλεµο. Τα γράµµατα,
από τα οποία µόνο το πρώτο είδε τότε το φως της δηµοσιότητας, αντανακλούσαν τις αντιφάσεις στη γραµµή της ΚΔ
σχετικά µε το χαρακτήρα του Β΄ Παγκόσµιου Πολέµου.

Βεβαίως στα χρόνια της Κατοχής, µετά από την αυτοδιάλυση της ΚΔ, κυρίως µετά από τη συγκρότηση συµµαχίας της
ΕΣΣΔ µε ΗΠΑ, Μ. Βρετανία ύστερα από την κατοχή µέρους της από τη Γερµανία, η πολιτική γραµµή συµµαχιών του
7ου Συνεδρίου διευρύνθηκε ακόµα περισσότερο στο πλαίσιο της «εθνικής ενότητας».

Ακριβώς αυτό το πεδίο, των εθνικών µετώπων, άνοιγε η αυτοδιάλυση της ΚΔ, σύµφωνα µε τη σχετική απόφαση του
Προεδρείου της ΕΕ. Υλοποίησή της αποτελούσε η απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ, η οποία, όπως και όλα τα ΚΚ-τµήµατα
της ΚΔ, ενέκρινε την αυτοδιάλυση της ΚΔ. Ανάµεσα σε άλλα η απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ τόνιζε:

«Το ΚΚΕ, ενισχύοντας µε όλα τα µέσα το εθνικό απελευθερωτικό µέτωπο, θα κάνει ό,τι εξαρτάται από αυτό για να
συνενωθεί και η τελευταία πατριωτική δύναµη σ’ έναν αδιάσπαστο εθνικό συνασπισµό, που θα κινητοποιήσει όλο το λαό
στον αγώνα για τη συντριβή του ξενικού ζυγού και την εθνική του απελευθέρωση στο πλευρό των µεγάλων συµµάχων

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 11 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

µας: Σοβιετικής Ενωσης, Μεγάλης Βρετανίας, Ενωµένων Πολιτειών»45.

Ετσι διαµορφωνόταν η στρατηγική του Κόµµατος τη στιγµή που ο Β΄ Παγκόσµιος Πόλεµος όξυνε τις ταξικές αντιθέσεις
σε µια σειρά χώρες. Και ταυτόχρονα, οι ενδοϊµπεριαλιστικές αντιθέσεις που διαπέρασαν τις αστικές τάξεις των
καπιταλιστικών κρατών, διαχωρίζοντας αυτές σε φιλοφασιστικές και αντιφασιστικές, όπως ήταν φυσικό σε καµία
περίπτωση δε γινόταν ν’ ακυρώσουν το στόχο και των δύο αστικών πλευρών (νικητριών ή νικηµένων), να κάνουν το
παν για να διατηρήσουν την αστική εξουσία και µετά από τον πόλεµο.

Η ίδια απόφαση, αφού υπογράµµιζε ότι τελικός σκοπός του ΚΚΕ είναι ο σοσιαλισµός, έθετε και πάλι ως εξής το στόχο
για τον οποίο πάλευε το ΚΚΕ: «…σήµερα για την εθνική απελευθέρωση και µεταπολεµικά για τη λαϊκή δηµοκρατία»46,
συνεπώς για ένα στάδιο πριν την επαναστατική εργατική εξουσία, που θα είχε τα χαρακτηριστικά ενός
εκδηµοκρατισµένου αστικού καθεστώτος. Η εισήγηση του ΠΓ σε αυτήν τη συνεδρίαση της ΚΕ έδινε αναλυτικά το
περιεχόµενο της λαϊκής δηµοκρατίας: «Δηλαδή η κυβέρνηση που θα δηµιουργηθεί µετά το διώξιµο του κατακτητή θα
διενεργήσει δηµοψήφισµα για τη λύση του πολιτειακού ζητήµατος και ελεύθερες εκλογές για συντακτική εθνοσυνέλευση
για να αποφασίσει ο κυρίαρχος λαός για τις τύχες του. [...] Το ΚΚΕ µετά το διώξιµο του ξένου κατακτητή και τη
διενέργεια του δηµοψηφίσµατος θα επιδιώξει την πραγµατοποίηση της λαϊκής δηµοκρατίας. Η λαϊκή δηµοκρατία θα έχει
στην αρχή κοινοβουλευτική µορφή και θα εφαρµόσει πρόγραµµα αναδηµιουργίας και αναγέννησης της Ελλάδας»47.

Ο Ν. Ζαχαριάδης επέστρεψε από το Νταχάου στην Ελλάδα στις 29 Μάη 1945. Είχαν προηγηθεί τεράστιας σηµασίας
γεγονότα για το λαϊκό κίνηµα στην Ελλάδα (Δεκέµβρης του 1944, Συµφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτα πριν το
Δεκέµβρη, Συµφωνία της Βάρκιζας µετά από αυτόν κ.ά.).

Το ΚΚΕ, µε την Πανελλαδική του Συνδιάσκεψη (2011), έχει κρίνει τον Ζαχαριάδη για το γεγονός ότι δεν µπόρεσε µετά
από τον ερχοµό του στην Ελλάδα να οδηγήσει το Κόµµα στην εξαγωγή σωστών συµπερασµάτων από τη δράση του
στην Κατοχή και µετά από αυτήν. Η αναζήτηση των αιτιών που η καθοδήγηση του Κόµµατος διέπραξε σοβαρότατα
λάθη εκ των πραγµάτων οδηγούσε σ’ επανεκτίµηση του θεµελιακού ζητήµατος, της στρατηγικής του ΚΚΕ.

Αυτό το καθήκον δεν µπόρεσε να το εκπληρώσει η 12η Ολοµέλεια της ΚΕ (25-27 Ιούνη 1945), η πρώτη Ολοµέλεια
στην οποία πήρε µέρος ο Ν. Ζαχαριάδης µετά από εννέα χρόνια. Πολύ περισσότερο δεν µπόρεσε να το αντιµετωπίσει
το 7ο Συνέδριο του Κόµµατος (1-6 Οκτώβρη 1945). Αντίθετα, ενέκριναν την πολιτική του ΚΚΕ στα χρόνια της Κατοχής.
Και ο ίδιος ο Ζαχαριάδης παρέµενε εγκλωβισµένος στη στρατηγική των σταδίων.

ΝΕΕΣ ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΤΟΥ ΚΚΕ

Η στρατηγική που ακολούθησε το ΚΚΕ µετά από το 1945 τροποποιήθηκε εκ των πραγµάτων στην πορεία εξέλιξης του
ΔΣΕ, αφού εξελίχτηκε ως ανοιχτή ταξική σύγκρουση. Στην 5η Ολοµέλεια της ΚΕ (Γενάρης 1949) µε όχι συλλογική
διαδικασία (αφού δεν έγινε στο όργανο σχετική συζήτηση) κι ενώ διαρκούσε ο αγώνας του ΔΣΕ, ο Ν. Ζαχαριάδης είπε
στο κλείσιµο των εργασιών της 5ης Ολοµέλειας: «Σήµερα οι σοβαρές αλλαγές που έγιναν πρώτ’ απ’ όλα γύρω µας […]
επιτρέπουν σε µας να τραβήξουµε προς σοσιαλιστικά µέτρα που, µαζί µε την παράλληλη λύση όλων των

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 12 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

αστικοδηµοκρατικών καθηκόντων της επανάστασης που εκκρεµούν, ν’ αρχίσουµε τη σοσιαλιστική ανοικοδόµηση,

παρακάµπτοντας το ξεχωριστό αστικοδηµοκρατικό στάδιο ανάπτυξης»48.

Η αιτιολόγηση αυτής της στρατηγικής αλλαγής λαθεµένα στηρίχτηκε κυρίως στην εκτίµηση για τον παγκόσµιο
συσχετισµό δυνάµεων µε τη λήξη του πολέµου. Βέβαια, ένας ευνοϊκός διεθνής ή περιφερειακός συσχετισµός
δυνάµεων είναι παράγοντας νίκης. Αυτό σωστά απέδιδε ο Ν. Ζαχαριάδης εκτιµώντας ότι στις οκτώ χώρες που
αποσπάστηκαν από το ιµπεριαλιστικό σύστηµα στην Ευρώπη (Βουλγαρία, Πολωνία, Αλβανία, Ουγγαρία,
Τσεχοσλοβακία, Ρουµανία, Γιουγκοσλαβία, Λ.Δ. Γερµανίας) βάρυνε στην πλάστιγγα του συσχετισµού δυνάµεων υπέρ
της εργατικής τάξης ο ρόλος και η δύναµη του Κόκκινου Στρατού. Εγραψε σχετικά µε αυτό το θέµα αναφερόµενος στην
Ουγγαρία και στην εκεί αντεπανάσταση του 1956: «…Νοµίζω ότι η εξήγηση που δίνεται (για τα γεγονότα λ.χ. της
Ουγγαρίας) είνε µονόπλευρη και κατά συνέπεια ανεπαρκής. Παραβλέπεται ένα βασικό: το γεγονός ότι η αλλαγή στην
Ουγγαρία έγινε, πρώτ’ απ’ όλα, απ’ τα πάνω (Κόκ. Στρατός)…»49.

Λίγα χρόνια αργότερα, η 4η Πλατιά Ολοµέλεια της ΚΕ (12-14 Δεκέµβρη 1953) διαµόρφωσε το Σχέδιο Προγράµµατος
του ΚΚΕ, που καταργούσε τα στάδια µε το παρακάτω σκεπτικό: «…η 6η Ολοµέλεια [...] καθόριζε ότι οι ρυθµοί
ανάπτυξης της επανάστασης στην Ελλάδα και η σταδιακή ανέλιξή της προς τη σοσιαλιστική µεταβολή εξαρτάται απ’ το
συσχετισµό στις ταξικές δυνάµεις τοπικά και διεθνώς [...] Μια σειρά από προϋποθέσεις που η 6η Ολοµέλεια έβαζε για το
πέρασµα της επανάστασης στην Ελλάδα απ’ το αστικοδηµοκρατικό στο σοσιαλιστικό της στάδιο, άλλαξαν απ’ το 1941
και µετά, όπως ο συσχετισµός των δυνάµεων µέσα στη χώρα και η κατάσταση διεθνώς, κυρίως µε το παραπέρα
δυνάµωµα της ισχύος και της επιρροής της ΕΣΣΔ και µε τη νίκη της λαϊκής Κίνας και τη δηµιουργία µιας σειράς Λαϊκών
Δηµοκρατιών. [...] Μέσα στις καινούργιες συνθήκες, µε τον καινούργιο συσχετισµό στις κοινωνικές και πολιτικές
δυνάµεις [...] εκείνο που στα 1934, δηλαδή η άγνοια του αστικοδηµοκρατικού σταδίου της επανάστασης θα ’ταν
εξτρεµισµός, [...] τώρα αυτό το ίδιο, δηλαδή η εµµονή στον αστικοδηµοκρατικό χαρακτήρα, [...] γίνεται εµπόδιο, είναι
οπορτουνισµός»50.

Και συνέχιζε: «Σ’ αυτήν ακριβώς την αλλαγή στο συσχετισµό των δυνάµεων, τοπικά βαλκανικά, ευρωπαϊκά και
παγκόσµια πρέπει να βρούµε και τη σωστή εξήγηση στη φαινοµενική αντινοµία ότι, ενώ σήµερα στη διάρθρωση της
χώρας σηµειώνουµε πισωδρόµηση, […] στο χαρακτήρα της επανάστασης περνάµε το αστικοδηµοκρατικό στάδιο και
καθορίζουµε την επερχόµενη επαναστατική αλλαγή στον τόπο µας σαν λαϊκοδηµοκρατική - σοσιαλιστική. 9. […] Η
εξουσία που θα δηµιουργήσει θα είναι η Λαϊκή Δηµοκρατία, που θα εκτελεί λειτουργίες της δικτατορίας του
προλεταριάτου, θα ’ναι η λαϊκοδηµοκρατική - εργατοαγροτική εξουσία, µορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου»51.

Αρχικά πρέπει να σηµειωθεί πως δεν ήταν σωστή η ταύτιση της λεγόµενης «λαϊκοδηµοκρατικής-εργατοαγροτικής
εξουσίας» µε τη δικτατορία του προλεταριάτου. Η τελευταία, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, εκφράζει
και υλοποιεί τα συµφέροντα της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσµού, όµως συγκροτεί εξουσία εργατική, δηλαδή
εξουσία που η εργατική τάξη δεν την µοιράζεται µε τα συµµαχικά της λαϊκά στρώµατα. Και µόνο αυτή η εξουσία µπορεί
να κοινωνικοποιήσει τα συγκεντρωµένα µέσα παραγωγής και να τα εντάξει στον πανεθνικό κεντρικό σχεδιασµό µε
εργατικό λαϊκό έλεγχο και µε αποκλειστικό κριτήριο τη διευρυµένη ικανοποίηση των σύγχρονων λαϊκών αναγκών.

Δεν ήταν επίσης σωστή η εκτίµηση του Σχεδίου Προγράµµατος ότι στη «διάρθρωση της χώρας σηµειώνουµε

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 13 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

οπισθοδρόµηση». Οι καταστροφές παραγωγικών δυνάµεων που είχαν προκληθεί εξαιτίας των πολέµων µιας δεκαετίας
δε σήµαιναν και πισωγύρισµα από την άποψη της ωρίµανσης των υλικών προϋποθέσεων για το σοσιαλισµό.

Μια παρόµοια αντίληψη που έχει στόχο το χτύπηµα της πολιτικής του ΚΚΕ ως «σεχταριστικής» προβάλλεται και στις
µέρες µας κι επιχειρεί να στηριχτεί στο πραγµατικό γεγονός ότι η οικονοµική καπιταλιστική κρίση οδηγεί στην
απαξίωση µεγάλης µάζας παραγωγικών δυνάµεων. Οµως έτσι παραγνωρίζει τη συγκεντροποίηση που
πραγµατοποιείται µέσω και της οικονοµικής κρίσης. Πρόκειται για άποψη που όχι µόνο είναι αβάσιµη, αλλά κι οδηγεί σ’
εξωπραγµατικά συµπεράσµατα. Γιατί, αν γινόταν αποδεκτή, θα έπρεπε να οδηγηθούµε στη διαπίστωση ότι µετά από
τον πόλεµο ο καπιταλισµός σηµείωσε οπισθοδρόµηση, αφού πλειάδα χωρών είχαν κυριολεκτικά ισοπεδωθεί εξαιτίας
του πολέµου.

Στο «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄, 1949-1968», γίνεται η εξής εκτίµηση σχετικά µε το παραπάνω ζήτηµα: «Ο
χαρακτήρας της επανάστασης, ως το κεντρικό στοιχείο της στρατηγικής ενός κοµµουνιστικού κόµµατος που δρα σε
συνθήκες καπιταλιστικής εξουσίας, δεν προσδιορίζεται µε κριτήριο τον υπάρχοντα συσχετισµό δυνάµεων, αλλά από την
ωρίµανση των υλικών προϋποθέσεων για το σοσιαλισµό. Η τελευταία καθορίζει την αναγκαιότητα και την επικαιρότητά
του. Ο ελάχιστος αναγκαίος βαθµός ωρίµανσης των υλικών προϋποθέσεων υπάρχει και όταν η εργατική τάξη αποτελεί
µειοψηφική δύναµη ως ποσοστό στον Οικονοµικά Ενεργό Πληθυσµό, από τη στιγµή που αυτή αποκτά συνείδηση της
ιστορικής της αποστολής µε τη συγκρότηση του Κόµµατός της. Η κοινωνική συµµαχία της εργατικής τάξης µε τα λαϊκά
στρώµατα και κάθε µορφή πολιτικής έκφρασής της πρέπει να εξυπηρετεί την προσέγγιση του στρατηγικού στόχου της
εργατικής εξουσίας, που εκφράζει τα συµφέροντα της λαϊκής πλειοψηφίας»52.

Το Σχέδιο Προγράµµατος του 1953, εκτιµώντας ότι η Ελλάδα ήταν αποικία, δεν µπόρεσε ν’ αναλύσει αντικειµενικά την
πορεία της καπιταλιστικής ανασυγκρότησης και σταθεροποίησης της αστικής εξουσίας. Ερµήνευε τις συνέπειες της
κρίσης στην Ελλάδα ως αποτέλεσµα της αµερικανικής υποδούλωσης, όπως έλεγε, κατάλυσης της εθνικής
ανεξαρτησίας, καθώς και της εσωτερικής εθνοπροδοσίας. Κι αυτό ενώ η στήριξη της αστικής τάξης στους ξένους
συµµάχους της αποτελούσε συνειδητή επιλογή της για να χτυπήσει το λαϊκό κίνηµα.

Επίσης δεν είχε αντικειµενική βάση η εκτίµηση ότι η αστική τάξη στην Ελλάδα πρόδωσε την ιστορική της αποστολή
µην επιλύοντας σειρά αστικοδηµοκρατικών προβληµάτων.53

Αυτές οι αδυναµίες είχαν τη ρίζα τους στην ανάλυση ότι η καθυστέρηση του καπιταλισµού στην Ελλάδα συγκριτικά µε
άλλες χώρες της Ευρώπης ήταν προϊόν της εξάρτησης της εγχώριας αστικής τάξης, γεγονός που παρέβλεπε το νόµο
της ανισόµετρης ανάπτυξης που λειτουργεί στο καπιταλιστικό σύστηµα. Οι κάθε µορφής εξαρτήσεις ήταν αποτέλεσµα
και όχι αιτία των ιστορικών όρων διαµόρφωσης του καπιταλισµού στην Ελλάδα.

Το Σχέδιο Προγράµµατος του 1953, αν κι επιδίωκε να ξεπεράσει τα στάδια ως προς το χαρακτήρα της επανάστασης,
επί της ουσίας τα υιοθετούσε χωρίζοντας τα καθήκοντα του Κόµµατος από τη µια σ’ επαναστατικά κυβερνητικά, και
από την άλλη σε κυβερνητικά που υλοποιούνταν σε µη επαναστατικές συνθήκες. Γι’ αυτό κι έθετε ως στόχο να
δηµιουργηθεί «ένα πανελλαδικό πατριωτικό µέτωπο» που θα συνένωνε «τις πατριωτικές δυνάµεις του τόπου […] για να
σχηµατιστεί µια πατριωτική κυβέρνηση συνασπισµού».54

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…d=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 14 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

Αυτό πρακτικά σήµαινε ότι στο έδαφος του καπιταλισµού ήταν δυνατό να εφαρµόσει φιλολαϊκή πολιτική µια κυβέρνηση
στην οποία θα συµµετείχε ή και θα την στήριζε το ΚΚΕ, δίχως στο µεταξύ να έχει στα χέρια της την οικονοµική εξουσία,
δηλαδή να έχει κοινωνικοποιήσει τα συγκεντρωµένα µέσα παραγωγής. Κι ακόµα, ότι αυτή η κυβέρνηση µπορούσε να
γίνει µοχλός ανατροπής της αστικής εξουσίας, µετασχηµατίζοντας το αστικό κράτος. Σήµαινε ακόµα συµµαχία του ΚΚΕ
µε αστικές πολιτικές δυνάµεις, βασικά µε τα κόµµατα του «Κέντρου», τα οποία διαφοροποιούνταν από τις άλλες
πολιτικές δυνάµεις της «Δεξιάς» ως προς την αναγκαιότητα ορισµένων κρατικών επιχειρήσεων, αλλά και στο ζήτηµα
της βασιλείας, αν και υπήρχαν χρονικές περίοδοι που ταυτίζονταν και σ’ αυτό.

Η στρατηγική του ΚΚΕ, όταν ήταν ΓΓ της ΚΕ ο Νίκος Ζαχαριάδης, συµπυκνώνει τις αντιφάσεις που υπήρχαν στη
γραµµή του διεθνούς κοµµουνιστικού κινήµατος, όρια που ο Ζαχαριάδης δεν µπορούσε να ξεπεράσει και µετά από τον
πόλεµο.

Σε κάθε περίπτωση, ο Ν. Ζαχαριάδης παρέµεινε αφοσιωµένος στη σοσιαλιστική οικοδόµηση και στον προλεταριακό
διεθνισµό.

Η ιστορία επιβεβαίωσε πολλές φορές ότι οι λαθεµένες στρατηγικές που διαµορφώθηκαν στο ΚΚΕ και στο διεθνές
κοµµουνιστικό κίνηµα δεν οφείλονταν πάντα σε διάθεση συµβιβασµού των κοµµατικών ηγεσιών µε τον αντίπαλο, αλλά
σε διαφορετικούς λόγους, αντικειµενικούς και υποκειµενικούς (βαθµός ωρίµανσης, ικανότητα αντικειµενικής ανάλυσης
των εξελίξεων στον καπιταλισµό, πίεση από τον αρνητικό συσχετισµό δυνάµεων ή λαθεµένη εκτίµησή του κ.ά.). Στην
περίπτωση του Ν. Ζαχαριάδη η διαπίστωση για την αδιάλλακτη στάση του απέναντι στον ταξικό αντίπαλο είναι
αναµφισβήτητη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Ο Μάκης Μαΐλης είναι µέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, υπεύθυνος του Τµήµατος Ιστορίας.

1. Την επιτροπή των 6 ΚΚ αποτελούσαν αντιπρόσωποι του ΚΚΣΕ, του Πολωνικού Ενοποιηµένου Εργατικού Κόµµατος, του Βουλγαρικού

ΚΚ, του Ουγγρικού Κόµµατος Εργαζοµένων, του Ρουµανικού Εργατικού Κόµµατος και του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας.

2. Η απόφαση για την αποκατάσταση του Νίκου Ζαχαριάδη στο «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄ 1949-1968», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»,

Αθήνα, 2011, σελ. 603-606.

3. «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄ 1949-1968», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 394.

4. Από τα αρχικά ΚΟΥΤΒ, δηλαδή Κοµµουνιστικό Πανεπιστήµιο των Λαών της Ανατολής.

5. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 3ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1975, σελ. 294-306.

6. Ο.π., σελ. 292.

7. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 3ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1975, σελ. 297-298.

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 15 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

8. «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄ 1949-1968», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 368.

9. Ινστιτούτο Μαρξισµού-Λενινισµού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κοµµουνιστική Διεθνής», εκδ. «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», 1973, σελ. 327.

10. Ο.π., σελ. 328.

11. Ινστιτούτο Μαρξισµού-Λενινισµού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κοµµουνιστική Διεθνής», εκδ. «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», 1973, σελ. 335.

12. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 3ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1975, σελ. 171.

13. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 2ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1974, σελ. 579.

14. Ο.π., σελ. 610.

15. ΚΟΜΕΠ, τ. 6/1999, σελ. 73.

16. Στην Ολοµέλεια πήραν µέρος και οι περιφερειακοί γραµµατείς των σπουδαιότερων οργανώσεων.

17.«Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 3ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1975, σελ. 330.

18. Ο.π., σελ. 314.

19. Ινστιτούτο Μαρξισµού-Λενινισµού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κοµµουνιστική Διεθνής», εκδ. «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», 1973, σελ. 352.

20. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 3ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1975, σελ. 470.

21. Ο.π., σελ. 560-561.

22. Ινστιτούτο Μαρξισµού-Λενινισµού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κοµµουνιστική Διεθνής», εκδ. «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», 1973, σελ. 363.

23. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 4ος, «ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ», 1968, σελ. 23.

24. Ο.π., σελ. 25.

25. Πάντως ο Ζαχαριάδης εξέφραζε και υπεράσπιζε θαρραλέα τις απόψεις του και πάλευε για να γίνουν αποδεκτές, ακόµα και σε

αντιπαράθεση µε αποφάσεις του ΚΚΣΕ. Κυρίως αντιστάθηκε µε όλες τις δυνάµεις του στην πίεση που ασκούσαν στο ΚΚΕ δυνάµεις από τα

ηγετικά κλιµάκια του ΚΚΣΕ και -σε συνεργασία µε αυτές- ο οπορτουνιστικός φραξιονισµός που αναπτυσσόταν µέσα στο ΚΚΕ. Υπήρξε

ιδιαίτερα σηµαντική η στάση του Ν. Ζαχαριάδη και του ΠΓ της ΚΕ στα γεγονότα της Τασκένδης και στην 5η Ολοµέλεια της ΚΕ (26-28

Δεκέµβρη 1955). Βεβαίως η αντίστασή του είχε αρχίσει πολύ νωρίτερα, ενώ συνδεόταν και µε την υπεράσπιση της κοµµατικής τιµής του,

που αµφισβητούνταν από τις αρχές του 1950.

26. Αρχείο ΚΚΕ: Εγγραφο 234842 στο: «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄ 1949-1968», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 392.

27. Βασίλη Α. Νεφελούδη: «ΑΧΤΙΝΑ Θ΄.», εκδ. «ΟΛΚΟΣ», Αθήνα, 1974, σελ. 57-58.

28. Ν. Ζαχαριάδη: «Θέσεις για την ιστορία του ΚΚΕ», εκδ. «Γνώσεις», σελ. 37.

29. «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄ 1949-1968», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 378.

30. Αρχείο ΚΔ: Εγγραφο F95 E69 D22 F2-4.

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 16 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

31. Ινστιτούτο Μαρξισµού-Λενινισµού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κοµµουνιστική Διεθνής», εκδ. «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», 1973, σελ. 382.

32. Ινστιτούτο Μαρξισµού-Λενινισµού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κοµµουνιστική Διεθνής», εκδ. «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», 1973, σελ. 383-384.

33. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 4ος, «ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ», 1968, σελ. 84-86.

34. Ο.π., σελ. 87-89.

35. Ο.π., σελ. 137-139.

36. Ο.π., σελ. 152.

37. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 4ος, «ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ», 1968, σελ. 152.

38. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 4ος, «ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ», 1968, σελ. 163.

39. Ινστιτούτο Μαρξισµού-Λενινισµού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κοµµουνιστική Διεθνής», εκδ. «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», 1973, σελ. 417.

40. Ο.π., σελ. 403.

41. ΚΟΜΕΠ, τ. 2/1922, σελ. 90.

42. «Η στρατηγική του κοµµουνιστικού κινήµατος δεν αξιοποίησε το γεγονός ότι η αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας περιεχόταν στον

αντιφασιστικό-απελευθερωτικό χαρακτήρα του ένοπλου αγώνα για µια σειρά χώρες, ώστε να θέσει στην ηµερήσια διάταξη το πρόβληµα της

εξουσίας, αφού ο σοσιαλισµός και η κοµµουνιστική προοπτική αποτελούν τη µόνη εναλλακτική λύση στην καπιταλιστική βαρβαρότητα»

(Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ: «Εκτιµήσεις και Συµπεράσµατα από τη Σοσιαλιστική Οικοδόµηση στον 20ό αιώνα, µε επίκεντρο

την ΕΣΣΔ. Η αντίληψη του ΚΚΕ για το Σοσιαλισµό», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα, 2009, σελ. 75).

43. «Τα Κοµµουνιστικά Κόµµατα των καπιταλιστικών χωρών δεν έθεταν στα προγράµµατά τους το σοσιαλισµό ως επίκαιρο, άρα ως

στρατηγικό στόχο. Γενικά διακήρυσσαν την αναγκαιότητα του σοσιαλισµού. Οµως στη διαµόρφωση της πολιτικής τους έθεταν κυβερνητικούς

στόχους, που εξ αντικειµένου δεν εξυπηρετούσαν µια στρατηγική συγκέντρωσης και οργάνωσης δυνάµεων, µε στόχο τη γενική πλήρη

σύγκρουση και ρήξη µε την αστική εξουσία σε συνθήκες γενικευµένης οικονοµικής και πολιτικής κρίσης στη χώρα τους» («Δοκίµιο Ιστορίας

του ΚΚΕ, τ. Β΄ 1949-1968», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 97).

44. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 4ος, «ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ», 1968, σελ. 293-294.

45. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 5ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981, σελ. 150-151.

46. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 5ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981, σελ. 151.

47. «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ. 3ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981, σελ. 330-331.

48. Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Β΄ τόµος 1949-1968, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2011, σελ. 197.

49. Αλέξη Πάρνη: «Γεια χαρά, Νίκος», εκδ. «Καστανιώτη», Αθήνα, 2011, σελ. 177.

50. Περιοδικό «Νέος Κόσµος», Μάρτης 1954, σελ. 29-30.

51. «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄ 1949-1968», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 316-317 και «Το ΚΚΕ - Επίσηµα Κείµενα», τ.

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…id=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 17 sur 18

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΚΕ ΜΕ ΓΓ ΤΗΣ ΚΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1931-1956) 16/09/2017 19:03

7ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1995, σελ. 638.

52. «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄ 1949-1968», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 19-20.

53. Περιοδικό «Νέος Κόσµος», Μάρτης 1954, σελ. 11.

54. «Δοκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β΄ 1949-1968», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2011, σελ. 318.

http://www.komep.gr/index.php?option=com_content&view=article…d=184&Itemid=499&tmpl=component&print=1&layout=default&page= Page 18 sur 18