Naselja Dreznice I Njihovo Stanovnistvo - Srednji Vijek Sa Najstarijom PDF

Naselja Drežnice i njihovo stanovništvo – Srednji vijek sa najstarijom
istorijom i turski period

«Drežnica settlements and their population»

by Miroslav Niškanović

Source:
Herald of the National Museum of Bosnia and Herzegovina in Sarajevo: Ethnology (Glasnik
Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu: Etnologija), issue: 46 / 1991(2004), pages:
127183, on www.ceeol.com.

The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service

UDK 39: 325
Miroslav NIŠKANOVIĆ, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo

Originalan naučni rad
NASELJA DREŽNICE I NJIHOVO STANOVNIŠTVO

Srednji vijek sa najstarijom istorijom i turski period
Rad obuhvata rezultate istraživanja naselja i stanovništva Drežnice, male predione cjeline
u sklopu sjeverozapadnog dijela opštine Mostar, koja pripada geografskoj cjelini pla-
ninskog dijela Hercegovine. U radu se pokušalo sagledati i etnološke karakteristike sta-
novništva Drežnice, obraćajući prevashodno pažnju na rekonstrukciju razvoja popula-
cionih odnosa na nivou područja, migracionih kretanja, porijeklo i, posebno, islamiza-
ciju i status stanovništva u društvenim i državnim uređenjima. U radu se prateći istorijski
slijed događaja ukazuje na vremenske periode (srednji vijek sa najstarijom istorijom, i
turski period, u kojima su se dešavali prelomni događaji u etničkoj istoriji stanovništva ove
oblasti.
Drežnica je zasebna prediona cjelina u sklopu sjeverozapadnog dijela opštine Mostar i

pripada geografskoj cjelini planinskog dijela Hercegovine.1
Prva saznanja o Drežnici nalazimo u često teško pristupačnim putopisima i izvještaji-
ma školovanih pojedinaca koji su ostavili zabilješke o svojim impresijama nakon kratkih
posjeta ovoj oblasti.2
–––––––
1
Ovaj rad je nastao kao rezultat naših istraživanja porijekla stanovništva Drežnice, obavljenih u
periodu 1978-1981. godine. Rad predstavlja cjelinu sa radom Porijeklo stanovništva Drežnice,
objavljenom u Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu (u daljem tekstu
GZM), Etnologija (u daljem tekstu E), nova serija 38 (u daljem tekstu n..s.), Sarajevo, 1983, 1-61.
Zbog obima kompletnog teksta nismo bili u mogućnosti da ga tada objavimo integralno. U ovim
razmatranjima, u napomenama, nećemo, osim izuzetno, navoditi pomenuti rad jer oba ova rada
čine jednu cjelinu i nastala su u isto vrijeme.
2
I. F. Jukić, Putopisi i istorisko-etnografski radovi, Svjetlost, Sarajevo, 1953, 53, 386; L. Arbuthnot,
Herzegovina or Omer Pasha and Rebels (with a brief accaunt of Servia, it s social, political,
and financial condition), London, 1982, 225-233, Hercegovina prije sto godina ili šematizam
fra Petra Bakule s latinskog orginala iz godine, 1867, Mostar, 1970, 121-122; Schematismus to
pografico-historicus, vicariatus apostolici et custodiae provincialis franciscanico – missionariae
in Heregovina pro anno domini 1873, Mostar, 1873, 162-169; M. Hoernes, Dinarische Wande-
rungen, Wien, 1888, 68-69; T. Kovačević, Opis Bosne i Hercegovine, Beograd, 1879, 86; V.
Klajić, Opis zemalja u kojih obitavaju Hrvati, III svezak, Zagreb, 1880, 169.
Access via CEEOL NL Germany
128 MIROSLAV NIŠKANOVIĆ
Svi ti zapisi, sačinjeni tokom XIX vijeka, poslužili su nam kao savremena svjedo-
čanstva o životu i kulturi stanovnika ove oblasti i ukazali nam na moguće pravce naših
istraživanja.
Interes naučnika, posebno istoričara, privuklo je postojanje materijalnih ostataka iz
prošlosti. Pored kratkih zabilješki o slučajnim nalazima pojedinih arheoloških objekata
istoričari su više pažnje posvetili postojanju jednog srednjovjekovnog natpisa, kao i nekro-
poli od četiri izuzetno ukrašena nadgrobna spomenika u obliku krsta. Posebno bi trebalo
ukazati na radove Pave Anđelića i Šefika Bešlagića, koji su nam bili okosnica razmatra-
nja o Drežnici u srednjem vijeku. 3
Nakon konsultovanja svih pomenutih pisanih podataka o Drežnici, te rekognosciranja
terena, stekli smo utisak da je Drežnica specifična seoska zajednica sa više sela i zasela-
ka, poznata kao zasebna župa još početkom XV vijeka, a koja je usljed svog geografskog
položaja vjekovima bila na izvjestan način izolovana, tako da su do naših dana ostali sa-
čuvani arhaični elementi u narodnoj kulturi, posebno kod muslimanskog stanovništva.4
Jedno od interesantnih pitanja koje je apostrofirano u zabilješkama putopisaca iz XIX
vijeka je i pitanje određene samosvojnosti ili specifične seoske autonomije i s tim u vezi
posebnosti stanovništva Drežnice u odnosu na stanovnike susjednih oblasti.5
Uzevši u obzir znatnu izolovanost Drežnice, očekivali smo da se korjenite promjene
do kojih je došlo u našim seoskim sredinama, osobito za posljednjih nekoliko decenija, a
koje su uticale na naglo nestajanje “starinskog života”, nisu u mnogome dotakle ovog
područja, te da se upravo u Drežnici održao značajan fond arhaičnih elemenata u narod-
noj kulturi, te da je do danas očuvana tradicija o porijeklu stanovništva. Na ovakav za-
ključak su nas navodile i vijesti , zabilježene u XIX vijeku, o seoskim muslimanskim po-
rodicama koje upravo u Drežnici još uvijek vrše potajne bogumilske obrede ili su, tek
nedavno, s bogumilstva prešle na jednu od priznatih religija. 6
Realizacijom pomenutog projekta stekli su se uslovi za svestrano sagledavanje etničke
prošlosti i etničkog razvitka stanovništva ove oblasti.
Rezultati tih istraživanja publikovani su pod naslovom: “Etnološko-folkloristička istra-
živanja u Drežnici” u Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu.7
–––––––
3
P. Anđelić, Mesnovići, Masnovići, Bubanjići humska i bosanska vlastela, Hercegovina 2, Mostar,
1982, 79-89; P. Anđelić, Srednjovjekovna župa Večenike-Večerić i postanak Mostara, Glasnik
Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Arheologija (u daljem tekstu A), n.s. XXIX
(1974), Sarajevo, 1976, 295-279; Š. Bešlagić, Mastan Bubanjić, Godišnjak društva istoričara
Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1953, 67-79; Š. Bešlagić, Stari krstovi u Drežnici, Naše starine
III, Sarajevo, 1956, 179-188.
4
Podaci uzeti iz prijave istraživačkog projekta pod naslovom: Život i kultura stanovništva Drežnice
(etnološko-folkloristička istraživanja) koja se nalazi u arhivi Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog
muzeja u Sarajevu. Prijava je upućena SIZ-u nauke Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
5
I. F. Jukić, nav. djelo (u daljem tekstu n. d.), 386; L. Arbuthnot, n. d. , 230; Schematismus…
187, 162; Hercegovina prije sto godina…1867, 121; M. Hoernes, n.d., 68.
6
A. Solovjev, Nastanak bogumilstva i islamizacija Bosne, Godišnjak Društva istoričara Bosne i
Hercegovine I, Sarajevo, 1949, 74-79.
7
U izvršavanju projektom postavljenih zadataka tokom trogodišnjih istraživanja učestvovalo je
12 istraživača. Izvještaji svih 12 istraživača prezentiraju rezultate istraživanja iz njihovih naučnih
disciplina, odnosno specijalnosti i predstavljaju u stvari završni elaborat pod naslovom: Život i
NASELJA DREŽNICE I NJIHOVO STANOVNIŠTVO 129
Sva etnografska građa, sakupljana od strane pomenutih istraživača, predstavlja istra-

živačku osnovu i za naša istraživanja naselja Drežnice i demografskog i etničkog razvitka
kao i viševrsnih struktura današnjeg muslimanskog i hrvatskog stanovništva Drežnice.
Za nas je, svakako najznačajnija građa koju smo sakupljali namjenski za ovaj rad na
terenu u periodu od 1978. do 1981. godine. Ova građa prije svega sadržava narodnu tra-
diciju o porijeklu pojedinih radova, iskazanu često u formi memorata, to jeste kraćih proz-
nih kazivanja o bližoj ili daljoj prošlosti pojedinih rodova. Pored toga značajna su i kazi-
vanja koja se u širem smislu mogu svrstati u krug istorijske narodne tradicije, a razjaš-
njavaju nam svrhu postojanja pojedinih toponima, njihov nastanak i značenje, na osnovu
kojih smo konstatovali postojanje jednog dijela nekadašnjih, danas napuštenih naseobi-
na, starih crkvišta, grobalja, ruševina itd. Značajnu građu sačinjava i fond zabilježenih
kazivanja o “lokalnoj istoriji”, iskazivanih u formi legendi, to jest o događajima koji po
narodnom shvatanju predstavljaju istorijski slijed zbivanja na ovom području od najsta-
rijih vremena do danas.
Pored narativnih izvora (etnografska građa) istraživačku osnovu ovog rada predstav-
ljaju i objavljeni i neobjavljeni istorijski izvori. Od posebnog interesa za naša istraži-
vanja su istorijski izvori koji do realizacije ovog naučnoistraživačkog projekta nisi bili
publikovani.
U grupi objavljenih izvora spadaju izvori koji se odnose na Drežnicu u srednjem
vijeku, a koji su publikovani uzgredno uz druge značajne izvore.8 Ovi izvori su,
––––––––––––––
kultura stanovništva Drežnice (etnološko-folkloristička istraživanja). U ovom završnom ela-
boratu objavljeni su sljedeći izvještaji: V. Palavestra, Predgovor glavnog istraživača, 1-58;
M. Niškanović, Porijeklo stanovništva Drežnice, 59-79; A. S. Aličić, Nahija Drežnica pod os-
manskom upravom, 80-99; A. Bugarski , Seoska arhitektura, 100-123; S. Prosenica, Tradicio-
nalna privreda stanovnika Drežnice, 124-142; S. Bajić, Narodna nošnja u Drežnici, 165-185;
R. Kajmaković, Narodni običaji u Drežnici, 186-204; V. Stojaković, Tradicionalni društveno
pravni i etnosocijalni odnosi u Drežnici, 205-235; R. Fabijanić, Narodna medicina, 236-247; Đ.
Buturović, Narodna poezija u Drežnici kod Mostara, 248-298; V. Palavestra, Narodne pripovi-
jetke, predanja, toponimija, 299-310; M. Okuka, Govorne osobine stanovništva Drežnice, 311-
337; D. Rihtman-Šotrić, Narodna muzička tradicija područja Drežnice, 338-353. Ovaj izvještaj
se nalazi u arhivi Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Originali terenskih
zapisa i crteža, nastali u toku trajanja projekta, kao i sređena, transkribovana i arhivski obrađena
etnološka građa nalazi se takođe u arhivu Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog muzeja u Sarajevu.
Ovaj dokumentacioni materijal je poslužio pomenutim istraživačima da napišu radove pod na-
slovom kao i u elaboratu, a koji su objavljeni u Glasniku Zemaljskog muzeja broj 37, za 1982.
godinu i broj 38. za 1983. godinu. Do danas jedino nije objavljen rad S. Prosenice o narodnoj
privredi. Pored radova u Glasniku Vlajko Palavestra je svoj nešto prerađeni predgovor glavnog
istraživača objavio kao poseban rad pod naslovom Drežnica u Hercegovini (Zabilješke o pro-
šlosti i narodnoj kulturi), Hercegovina 2, Mostar, 1982, 91-123, a Miloš Okuka je objavio iz
problematike koju je obrađivao prilog pod naslovom: Glas (H) u govoru Muslimana Drežnice u
Hercegovini, Književnost i jezik XXIX, 2, Beograd, 1982, 101-103.
8
E. Fermedžin, Acta Bosnae potissimum ecclesiastika, Zagabria, 1892, 87-89; M. Dinić, Odluke
veća Dubrovačke Republike I, Srpska akademija nauka i umetnosti (u daljem tekstu SANU),
Zbornik XV, Beograd, 1951, 257; M. Dinić, Odluke veća Dubrovačke Republike II, SANU,
Zbornik XXI, Beograd, 1964, 578; M. Dinić, Trg Drijeva u srednjem vijeku. Srpska zemlja u
srednjem vijeku, Beograd 1978, 397.
uglavnom, komentarisani u literaturi, a mi smo pokušali da ih posmatramo iz našeg ugla

gledanja.9
Izvori iz perioda turske vladavine su dvojne provenijencije, jedno su turski izvori, pi-
sani turskim jezikom i arapskim pismom, a drugo su izvještaji sačinjeni od sveštenih lica
za potrebe katoličke crkvene organizacije.
Od posebnog značaja su turski popisani defteri sačinjeni u drugoj polovini XV i prvoj
polovini XVI vijeka. Podaci sadržani u ovim defterima predstavljaju osnovu za sagleda-
vanje zbivanja u Drežnici u ovom periodu. Osnovni podaci o Drežnici iz pomenutih def-
tera fragmentirano su objavljivani do realizacije ovog projekta10, ali ih je prvi put inte-
gralno objavio Ahmed S. Aličić kao rezultat svog istraživačkog rada na ovom projektu.
Aličić je koristeći se prije svega pomenutim defterima i napisao rad pod naslovom: “Nahija
Drežnica pod osmanskom upravom”, koji smo koristili i navodili u napomenama kada
smo govorili o Drežnici pod turskom vlašću.11
Za period turske vladavine od XVII do XVIII vijeka koristili smo se podacima koji
su sadržani u još neobjavljenim sidžilima mostarskog kadije. Radi se o sudskim protoko-
lima koje je pisao kadija u Mostaru i u kojima su podaci o Drežnici veoma brojni. Broj po-
dataka koje smo koristili za ovaj rad povećava se sa približavanjem kraja turske vladavine.
Najveći broj podataka iz ovih sidžila odnosi se na vjenčanja Drežnjaka pred mostarskim
kadijom, te na plaćanje poreskih obaveza pod nazivom taksit. Treba napomenuti da se
ovi sidžili nisu sačuvali u kontinuitetu i da smo mi za ovaj rad koristili samo dio sačuva-
nih sidžila, koji se čuvaju u Arhivu Hercegovine u Mostaru, te jedan u Orijentalnom in-
stitutu u Sarajevu.12 U grupu izvora tipa deftera spada i popis zaduženja Drežnjaka sa de-
setinom, koji je, takođe, objavio Aličić u pomenutom radu.13
Drugu grupu izvora iz ovog perioda možemo podijeliti na dvije podgrupe. Podaci iz
ovih izvora odnose se uglavnom na katoličko stanovništvo u Drežnici od XVIII vijeka
do kraja turske vladavine. Za istraživanja porijekla pojedinih hrvatskih radova, a poseb-
no za provjeru usmenih izvora, to jest narodne tradicije o porijeklu pojedinih radova, od
naročitog značaja su nam matične knjige koje su sačuvane u kontinuitetu od 1818. godine,
pa do kraja turske vladavine. Matične knjige vjenčanih, krštenih i umrlih danas se na-
laze u župinim uredima u Seonici, Rakitnu, Drežnici, te Arhivu franjevačke provincije u
Mostaru.14
O brojnom stanju katoličkog stanovništva saznajemo i na osnovu izvještaja koji su
biskupi u XVIII i početkom XIX vijeka slali svojoj centrali Congregatio de propaganda
de fida u Rimu. Radi se o objavljenim izvještajima iz 1738, 1743, 1768 i 1813. godine.
–––––––
9
P. Anđelić, Mesnovići…, 79-89.
10
H. Šabanović, Bosanski pašaluk, Naučno društvo Bosne i Hercegovine, Djela XIV, Odjeljenje
istorijsko-filoloških nauka 10, Sarajevo, 1950, 117, 136-137, 142, 157, N. Filipović, Vlasi
i uspostava timarskog sistema u Hercegovini, ANUBiH, Godišnjak XII, Centar za balkanološka
ispitivanja 10, Sarajevo, 1974, 159, 185.
11
A. S. Aličić, Nahija Drežnica pod osmanskom upravom, GZM, E. n.s. 37, Sarajevo, 1982, 3-14.
12
Popis ovih izvora dat je u mom prvom radu o Drežnici. M. Niškanović, n.d., 3.
13
A. S. Aličić, n.d., 13-14.
14
M. Niškanović, n. d., 3. Popis korišćenih matičnih knjiga dali smo u navedenom radu.
Od posebnog značaja su izvještaji biskupa Dragičevića i Bogdanovića, u kojima se navode

imena svakog pojedinog domaćina sa brojem članova pripadajućeg domaćinstva.15
Podatke iste vrste nalazimo i u šematizmima franjevačke provincije, koji su objavlji-
vani u ovo vrijeme, te u nekoliko pojedinačnih dokumenata koje smo pronašli u Arhivu
franjevačke provincije, a podaci iz njih se sada prvi put objavljuje. Pored toga u radu smo
koristili i nekoliko neobjavljenih dokumenata koji se odnose na Drežnicu, a danas se na-
laze u Arhivu Biskupskog ordinarijata u Mostaru. Iste provenijencije je i savremena hro-
nika Pavla Šilobadovića, franjevca iz zaostroga, koji je u vrijeme kandijskog i velikog
bečkog rata opisivao događaje u “Primorju”, i u kojoj se više puta spominje i Drežnica.16
Jedan od osnovnih izvora za proučavanje kretanja stanovništva i njegovo porijeklo je
sakupljanje narodne tradicije. Ovaj činjenički materijal (“usmeni izvori”)17prikupljali
smo na terenu tehnikama razgovora (intervjua) i posmatranja. Dobijene podatke bilježili
smo snimanjem na magnetofonsku traku, zapisivanjem u svesku, a i fotografisali smo lo-
kalitete i zbivanja koja smo opservirali.
Iako u svakom selu postoji poneki dobar poznavalac narodne tradicije od koga se
može saznati i zabilježiti predanje o postanku sela i porijeklu pojedinih radova i lokaliteta,
pravilo je da o porijeklu svog roda najviše znaju pripadnici tog roda. Već prilikom prvih
odlazaka na teren nametnuli su nam se izuzetni prenosioci narodne tradicije Omer Balić
iz Poglavice, Džafer Kajić i Ahmet Mujić obojica iz Bunčića. Od njih smo zabilježili
najznačajniji fond predanja relevantnih za istraživanje etničke prošlosti stanovništva
Drežnice. Međutim, kako nam je bilo bitno da sakupimo što više predanja o porijeklu
pojedinih rodova, bilo je potrebno ispitivati i sakupiti predanja o porijeklu svakog poje-
dinog roda. U namjeri da ostvarimo taj cilj intervjuisali smo predstavnike gotovo svih ra-
dova koji su danas prisutni u Drežnici.
Kako sva ovako sakupljena građa neminovno sadrži u sebi znatnu dozu subjektiv-
nosti u opšte prihvaćenoj kategorizaciji izvora u istorijskim i društvenim naukama ovi
izvori se smatraju izvorima drugog reda. Da bi ovakvi izvori postali izvori prvog reda,
mora se sprovesti striktno utvrđeni postupak provjere njihove vjerodostojnosti. Tek
nakon toga ova građa se može prezentovati kao punovažan izvor i upotrebljavati u na-
učne svrhe.18
–––––––
15
M. Jačov, Spisi tajnog vatikanskog arhiva XVI-XVIII veka, SANU, Zbornik XXII, II odelenje,
Beograd, 1983, 272; D. Mandić, Chroati catholici Bosnae et Hercegovinae iz discriptionibus
annis 1743 et 1768 exartis, Shikago-Roma, 1962., 26, 123, 132; L. Đaković, Prilozi za demo-
grafsku i onomastičku građu Bosne i Hercegovine I, na osnovu popisa katoličkog stanovništva
1743. godine, ANUBiH, Građa XXIII, Odjeljenje društvenih nauka 19, Sarajevo, 1979, 44,
63, 65; D. Kamber, Stanje župa i duša apostolskog vikarijata u Bosni srebreničko-otomanskoj
prema popisu izvršenom 1813. Franjevački vjesnik 2. veljača 1932. godište XXXIX, Visoko,
1932, 57.
16
S. Zlatović, Kronika o. Pavla Šilobadovića o četovanju u Primorju (1662-1686), Jugoslaven-
ska akademija znanosti i umjetnosti (u daljem tekstu JAZU), Starine XXI, Zagreb, 1889, 95,
100-102.
17
Đ. Petrović, Etnološke beleške s puta po Bosni i Hercegovini u jesen 1953. godine, GZM, E,
n.s. 35/36, Sarajevo, 1981, 159-160.
18
Isto.
Provjeru tačnosti usmenih izvora vršili smo na taj način što smo pokušali da nam
svaku zabilježenu informaciju potvrdi više nezavisnih informatora. Sljedeća faza provje-
ravanja sakupljena građe bazirala se na podacima o porijeklu stanovništva susjednih ob-
lasti koji su već objavljeni u literaturi. U našem slučaju radi se o monografijama o pori-
jeklu stanovništva Hercegovine, Lištice, Rame itd.19 Pored ovih radova, u kojima smo na
neposredan način kontrolisali narodnu tradiciju o porijeklu stanovništva, vjerodostojnost
podataka smo na najbolji način mogli utvrditi korišćenjem različitih nezavisnih izvora,
prije svega pisanih dokumenata. U našem slučaju radi se o matičnim knjigama, sudskim
protokolima, katastrima, gruntovnici, religijama vjerskih misionara, šematizmima, te svim
drugim pisanim izvorima koji su nam mogli koristiti u ovim istraživanja.
Rasvjetljavanje postavljenog problema pretpostavljalo je i korišćenje i primjenu od-
govarajućeg metodskog pristupa. Kako je riječ o istorijatu naselja, porijeklu i strukturi
stanovništva oblasti koja je do realizacije ovog naučnoistraživačkog projekta bila u osno-
vi sasvim nepoznata, osjetila se potreba za detaljnim istraživanjima narodne tradicije te
traganjem za izvornom arhivskom građom što je pretpostavljalo kulturnoistorijski pristup.
Kada je riječ o sagledavanju populacionih odnosa za periode iz kojih smo posjedovali
dovoljan fond statističkih podataka, koristili smo demografske metode.
U kontekstu napora za svestranijim sagledavanjem etničkih i etnoloških karakteristika
stanovništva Bosne i Hercegovine u ovom radu pokušali smo da na osnovu sakupljene
građe, pristupačnih izvora i literature rasvijetlimo etničku prošlost stanovništva Drežnice,
predione cjeline u zapadnoj Hercegovini.
Rasvjetljivanje ovog problema pretpostavljalo je što god više je to moguće poniranje
u prošlost uz korišćenje svih dostupnih izvora koji mogu poslužiti za rekonstrukciju ra-
zvoja populacionih odnosa na ovom području, migracionih kretanja, porijekla i, posebno,
islamizacije i statusa stanovništva u društvenim i državnim uređenjima. Takođe smo po-
kušali da detaljnim istraživanjima narodne tradicije na terenu, te traganjem za izvornom
arhivskom građom pokažemo da je moguće rasvijetliti prošlost i ovako malih i naoko be-
značajnih predionih cjelina i tako dati novi prilog proučavanju naših naroda.
U našim istraživanjima pokušali smo da utvrdimo, prateći istorijski slijed događaja,
vremenske periode u kojima su se dešavali događaji prelomni za bivstvovanje stanovništva
ove oblasti. Iz tog razloga smo naša izlaganja podijelili na periode: srednji vijek sa najsta-
rijom istorijom i turski period. Svaki ovaj period posebno, karakterišu specifični uslovi i
događaji, te u vezi s tim predstavljaju zaokružene cjeline u etničkoj istoriji stanovništva
ove oblasti. Pored toga posebno smo obratili pažnju na posebnosti Drežnjaka u odnosu
na stanovnike susjednih oblasti, koje smo uočili nakon završenih istraživanja.20
–––––––
19
J. Dedijer, Hercegovina, Srpski etnografski zbornik XII, Naselja srpskih zemalja, Beograd, 1909;
M. Petrović, Etnička prošlost stanovništva na području Lištice u zapadnoj Hercegovini, GZM,
E, n. s. XXIV/XXV, Sarajevo, 1970, 9-95; M. S. Filipović, Rama u Bosni, Srpski etnografski
zbornik LXIX, Naselja i porijeklo stanovništva 35, Beograd, 1955.
20
Sastavni dio naših razmatranja naselja Drežnice i njenih stanovnika čini i valorizovana građa o
naseljima i porijeklu svih drežanjskih radova, izložena u naprijed pomenutom radu iz 1983.
godine M. Niškanovića, n. d., 14-61. Istom metodologijom obrađeni su i periodi: austrougarski
period, period između dva rata, te period od drugog svjetskog rata do danas, što će biti publiko-
vano u narednoj svesci GZM (E)
SREDNJI VIJEK SA NAJSTARIJOM ISTORIJOM
O Drežnici u srednjem vijeku ima veoma malo pisanih podataka. Osim prirodno geograf-
skih uslova za stvaranje ljudskih staništa o bivstvovanju ljudi na ovom području govore
svojim nemuštim jezikom materijalni ostaci iz prošlosti (gradine, crkvine, nadgrobni
spomenici i drugi objekti nerazjašnjene namjene), te maglovite legende o ljudima koji su
naseljavali ovu dolinu “prije današnjeg stanovništva”. Pošto na ovom području nisu oba-
vljena sistematska arheološka istraživanja, mi ćemo se zadržati na podacima koji su nam
bili dostupni.21
Prvi direktni pomen Drežnice je iz 1408. godine u darovnici kralja Ostoje, koji je, iz-
među ostalog , dao i “provinciama” Drežnicu u posjed braći Radivojević.22
Sljedeći podatak kojim raspolažemo o Drežnici u srednjem vijeku je iz maja 1423.
godine. Na sudu u Drijevima optuženi su carinici zbog davanja soli na ispolicu. Tom pri-
likom pomoću svjedoka je utvrđeno da je izvjesni Dabiživ Junotić dobio 12 tovara soli
za Drežnicu.23
Nakon ovih podataka, koliko je nama poznato, Drežnica se ne spominje u pisanim iz-
vorima srednjeg vijeka.
Iako mali po teritoriji i broju stanovnika, Drežnica je u prošlosti često imala određenu
upravno-političku autarhiju, što je moglo biti posljedica određene geografske izolovanosti.
U pomenutoj darovnici kralja Ostoje, početkom XV vijeka, Drežnica se naziva provincijom:
“provinciam Drezniza cum omnibus iuribus et territoriis”. Pošto je ovo povelja sačuvana
samo u kasnom i lošem prevodu, pojedine kategorije upravnih jedinica, među njima i
“provinciju” neophodno je posrednim putem rekonstruisati. Analizom ove povelje Pavo
Anđelić je došao do zaključka da je termin župa (zupa), koji se u darovnici samo jedan-
put javlja, u stvari geografski pojam, dok termin “provincia” treba shvatiti u značenju
upravnog kotara, seoske opštine, knežije, a samo supsidijarno i župe. Nesumnjivo je da
se za Drežnicu u XV vijeku koristio naziv župa, i to u gore navedenom smislu, gdje ozna-
čava jednu manju predionu cjelinu. U okviru ranofeudalnog upravnog sistema Drežnica
je bila samo jedna seoska opština. Zbog izolovanosti, odbrambenih mogućnosti i konjuk-
turne ekonomije u razvijenom feudalizmu značaj Drežnice je rastao. Drežnica je po svemu
–––––––
21
Pored nekoliko slučajnih nalaza, o kojima ćemo govoriti kasnije, Regionalni zavod za zaštitu
spomenika kulture i prirode iz Mostara organizovao je zaštitna arheološka iskopavanja na područ-
ju koje je trebalo biti potopljeno izgradnjom hidroelektrane Salakovac i Grabovica. Na području
mjesne zajednice Drežnica istraživanja su obuhvatila nekoliko lokaliteta u Donjoj Drežnici i
Donjim Jasenjanima. Nakon obavljenih istraživanja ovi lokaliteti (u Donjoj Drežnici) potopljeni
su i nalaze se pod vodom akumulacionog jezera, a nepokretni materijal (stećci) dislociran je u
novosagrađeno naselje. Rezultati ovih istraživanja samo su djelimično publikovani, i to u vidu
izvještaja sa iskopavanja. V. Atanacković-Salčić, Crkvina Donji Jasenjani, Hercegovina – ostaci
srednjovjekovne crkve i nekropola stećaka, Arheološki pregled 21, Beograd, 1980, 153-154; A.
Zelenika, Problem zaštite i prenosa stećaka u Hercegovini, Mostar, 1982, 141.
22
U novije vrijeme kompletan tekst povelje dao je Pavo Anđelić, i to na latinskom jeziku
prema Šišićevom izdanju iz 1938. godine. Anđelić navodi sva dosadašnja objavljivanja ove po-
velje, kao i njenu analizu. P. Anđelić, n. d. , 263-267.
23
M. Dinić, n. d., 117.
sudeći, tada imala i svoj “grad”, jer se parcele nazivaju Zidine. Postojanje ovog toponi-
ma, iako na uzvišenju koje se tako zove nisu vršena arheološka iskopavanja, daje do sada
u literaturi neprimijećenu potvrdu svrstavanja Drežnice u kasnofeudalne župe Humske
zemlje. U neposrednoj blizini ovih lokaliteta na lokalitetu Zmajlovca, prema narodnoj
tradiciji nekada postojala crkva. Ovakav upravni status Drežnice u srednjem vijeku po-
tvrđuje i organizovanje ove oblasti u zasebnu nahiju neposredno po osvajanju od strane
Turaka.24
Kada govorimo o najranijoj naseljenosti Drežnice po svemu sudeći izgleda da je naj-
starije naselje bilo na mjestima koja se i danas nazivaju gradinama. Shodno konfiguraciji
terena ubicirali smo gradine na uzvišenjima iznad predjela Toplo, Donjem Selu, Striževu
i Gornjoj Drežnici. Iako na ovim gradinama nisu vršena arheološka istraživanja vjerovat-
no je da su u blizini tih mjesta postojala praistorijska naselja, na šta nas upućuju podaci o
dva usamljena nalaza iz ovog perioda. Početkom ovog vijeka u Donjoj Drežnici je nađen
jedan čekić od serpentina, koji se datira u neolit, a u Gornjoj drežnici je pronađena jedna
sjekira iz bronzanog doba. Ovi nalazi se čuvaju u Prirodnjačkom muzeju u Beču i nije
nam poznata bliža lokacija gdje su nađeni. Možda se radi o nekoj od pomenutih gradina.25
Na prelazu u istorijsko doba ilirska plemena naseljena u unutrašnjosti Balkana bila su
pod jakim uticajem grčke civilizacije. Najznačajniji centri širenja ovih uticaja nalazili su
se na našoj obali Jadrana. Ovi uticaji osjetili su se svakako i u Drežnici. U Drežnici je pro-
nađen jedan novčić tipa drahme, koji se koristio u III i II vijeku prije naše ere. U to vrijeme
ovaj novac je predstavljao važno platežno sredstvo u trgovini po sjeverozapadnoj polovi-
ni Balkanskog poluostrva, a poticao je iz grčkog grada Dirahiona (Drača) . Izgleda da je
još u ovo doba Drežnica bila na putu, ili pak na sporednoj komunikaciji koja je tokom či-
tavog antičkog doba povezivala Bosnu sa jadranskom obalom. Trgovci koji su prolazili
ovim krajevima krčili su puteve kojima su prodirali elementi grčke kulture na područja
naseljena ilirskim plemenima. 26
Ovaj stariji grčki sloj u kulturi ilirskih plemena nije ostavio tragove koji bi bili od zna-
čaja za kasnije doseljavanje Slovena, jer između “grčkog” perioda i naseljavanja Slovena
leži više vijekova rimske vlasti nad ilirskim teritorijama.27
Tekovine rimske civilizacije na našem tlu stvarale su se snagom autohtonog ilirskog
elementa, koji je prvo politički, a kasnije i kulturno postao dio rimske civilizacije. Nosioci
romanizacije u unutrašnjosti Dalmacije bili su, prije svega, vojnici legija stacioniranih na
ovom tlu, naseljeni veterani i pripadnici rimskog upravnog aparata. Uključivanje domaćeg
–––––––
24
P. Anđelić, n. d. 82, 265-266. Rad je neznatno dopunjen štampan ponovo u zbirci studija pod
naslovom Studije o teritorijalnopolitičkoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo, 1982,
127-128, s tim da se u ovoj verziji pored termina “provincia” koristi i termin “župa”; H.
Šabanović, n. d. , 117.
25
V. Ćurčić, Nekoliko prehistoričkih predmeta iz Bosne i Hercegovine u zbirci c.kr. naravoslav-
nog dvorskoga muzeja u Beču, GZM XIX, Sarajevo, 1907, 203-214.
26
S. Ćirković, Istorija srednjovjekovne bosanske države, Beograd, 1964, 27; K. Pitner, Apollonia i
Dyrrahacium novci iz moje zbirke, GZM XVI, Sarajevo, 1906, 239-243; K. Patsch, Nahogjaji
novca, GZM XII, Sarajevo, 1900, 571-572; K. Pač, Nahogjaji novca, GZM XIV, Sarajevo,
1902, 400.
27
S. Čirković, n. d., 28.
življa u rimske vojne jedinice je, takođe, otvorilo puteve širenju jakih rimskih uticaja.
Religiozna tolerantnost i sinkretizam različitih kultova omogućavali su da se premosti
duboki jaz koji je u početku postojao između osvajača i potčinjenih domorodaca. Autohto-
no stanovništvo je žilavo čuvalo svoju jezičku i kulturnu osobenost, da bi dodir Slovena
sa starosjediocima ukazao na to da je romanizacija dostigla veoma visok stepen. Doselja-
vanja Slovena na teritorij rimske Dalmacije poprimila su karakter stalnog nastanjivanja u
VII vijeku.28
Jedan od najznačajnijih događaja u slovenskoj kolonizaciji Balkanskog poluostrva
je doseljenje Srba i Hrvata. Područje koje su naselila srpska i hrvatska plemena pred-
stavljalo je kolijevku svih političkih tvorevina izniklih u središnjem dijelu balkanskog
poluostrva.29
Još u X vijeku jasno su se razgraničavale granice teritorija na kojima je preovladavalo
hrvatsko, odnosno srpsko ime. Zemlje hrvata su se prostirale od rijeke Cetine do Istre, te-
ritorija Srba ležala je između Cetine, bugarske državne teritorije, koja je počinjala kod grada
rasa, i vizantijske Dračke teme, s kojom se dodirivala kod Bojane i Skadarskog jezera.30
Sredinom X vijeka, po Konstantinu Porfirogenitu, u teritorije koje su naselili Srbi
uključuju zemlje Neretljana, Zahumljana, Travunjana, Konavljana i Dukljana.31
U dugom vremenskom periodu od IX do XV vijeka Drežnica je, svakako, dijelila sud-
binu poznate ranofeudalne župe Večenike – Večerić, koja se spominje u Dukljaninovom
Ljetopisu, čija je konačna redakcija završena polovinom XII vijeka. Na osnovu razma-
tranja Pave Anđelića vidi se da je ova župa zapremala područja današnjih opština Čitluk
i Lištica, te predjela Bijelog Polja, Drežnice i neposredne okoline Mostara i da se već
u drugoj polovini XIII vijeka raspala, te da je uža okolina Mostara zadržala staro ime
(Večerić, odnosno Večenike).32
U političkom pogledu, kada je riječ o Humskoj zemlji zapadno od Neretve, kojoj pri-
pada i Drežnica, ova teritorija je još u X vijeku u rukama srpskih vladara. Krajem X vijeka
ovo područje se našlo na putevima ekspanzije snažne makedonske države cara Samuela,
a nakon pokorenja ostataka makedonske države od strane vizantijskog cara Vasilija II
Vizantijsko carstvo je poslije dugog vremena zavladalo skoro čitavim Balkanom.33
U Drežnici je 1867. godine pronađeno više stotina vizantijskih zlatnika Romanusa II,
koji je vladao od 959 do 963. godine. U opisima Drežnice iz XIX vijeka navodi se da je
isti nalazač na istom mjestu pronašao i dva prstena velike vrijednosti sa istom količinom
novca, a Lieut Arbuthnot navodi da je na mjestu gdje je bio grad (današnji lokalitet “na
Gradu” – NM) pronađen idol težak 25 funti. Ovi podaci nam nedvosmisleno govore da
bi organizovana arheološka istraživanja vjerovatno bacila više svjetla na život stanovnika
Drežnice u ovom periodu.34
–––––––
28
Isto, 31-35.
29
Isto, 34.
30
Isto.
31
Isto, 39.
32
P. Anđelić, Srednjovjekovna župa Večenike…, 259-279.
33
S. Ćirković, n. d., 41.
34
Schematismus…1873, 169; K. Patsch, n.d., 40. L. Arbuthnot n.d., 232.
U desetom vijeku Zahumlje je bilo odijeljeno od Bosne Ivan planinom i Čvrsnicom,

iz čega se vidi da se Drežnica u to vrijeme nalazila na granici između ovih dviju oblasti.
Duklja, koja je u XI vijeku postala središte političke aktivnosti i borbe za oslobođenje
od vizantijske vrhovne vlasti, postizala je usprkos vizantijskim vojnim pohodima značaj-
ne uspjehe. Uticaj dukljanskih kraljeva se širio daleko izvan granica skromne teritorije.
Poslije potčinjavanja Travunije i Zahumlja u vrlo povoljnim političkim prilikama kralj
Bodin je svoju vlast nametnuo i zemljama u unutrašnjosti – Raškoj i Bosni.35
Poslije smrti kralja Bodina nastale su borbe oko dukljanskog prijestola tako da je
jedan član kraljevske dukljanske loze, Gradinja, pobjegao u Zahumlje. Tada je Zahumlje
postalo samostalna oblast s posebnim knezom na čelu. Nakon smrti kralja Đure, oko
1130/1131. godine, Zahumlje se kao zasebna oblast priključuje Raškoj i njom su vladali
članovi raške dinastije.36
Borbe Dragutina i Milutina su otvorile put prodoru Šubića u humsku zemlju. U prvoj
deceniji XIV vijeka gospodar Humske zemlje bio je knez Konstantin iz hrvatskog vlaste-
oskog roda, iz kojeg je potekao i Nelipac.37
Hum je vraćen u sastav srpske države i odbranjen od Mladena II Šubića 1318.godine.
Tada su se učvrstili u ovoj oblasti Branivojevići, četiri sina vlastelina Branivoja. U bor-
bama Branivojevića sa bosanskim banom Stjepanom II Kotromanićem i Dubrovčanima
srpski vladara i njegov sin Dušan koji se nalazio u blizini ovih događaja, nisu se energi-
čnije zauzeli za vlastelu, koja im se, u stvari, nije pokoravala, ali koju su još tada računali u
svoje ljude. Sudbina Branivojevića, napadnutih od bosanskog bana na kopnu i dubrovač-
kih brodova na moru, bila je tada već zapečaćena. Posljednje borbe su se vodile 1326.
godine.38
Nakon ove godine Humska zemlja je u okviru srednjovjekovne bosanske države. Za
čitavo vrijeme bosanskog kraljevstva najznačajnija vlasteoska porodica na teritoriji iz-
među Cetine i Neretve je porodica Radivojevića. I pored stalnih napora članovi ove po-
rodice tokom XIV i XV vijeka nisu uspjeli u cjelini ostvariti svoje planove o feudalnoj
oblasti (ili “državi”).39
Najstariji predak ovog kneževskog roda zvao se Bogavac i živio je početkom XIV
vijeka. Bogavac je imao dva sina, Mrdešu i Radivoja. Po Radivoju se njegovi sinovi
Đurađ i Vukić prezivaju Radivojevići, Đurđevi sinovi su Đurđevići, a po Đurđevom sinu
Vlatku se Vlatkovi sinovi prezivaju Vlatkovići.40
Radivoj Bogavčić je umro prije 1390. godine, kada se njegov sin Đurađ navodi kao
svjedok kralja Tvrtka pri određivanju splitskih međa. Đurađev ugled je porastao za vri-
jeme kralja Dabiše, jer se oženio Vladikom, kraljevom unukom. Za vrijeme Dabišine
vladavine Đurađ se spominje kao svjedok 1393 i 1395. godine. Poslije Dabišine smrti je
–––––––
35
S. Ćirković, n. d., 41.
36
M. Vego, Historija Brotnja od najstarijih vremena do 1878. godine, Čitluk, 1981, 70.
37
S. Ćirković, n. d., 79, 89.
38
Isto, 89-90.
39
P. Anđelić, n.d., 266; Lj. Kovačević, Znamenite srpske vlasteoske porodice srednjeg veka,
Radivojević-Đurđević-Vlatković, Godišnjica Nikole Čupića X, Beograd, 1888, 199-214.
40
Lj. Kovačević, n.d., 199-214.
tražio Dubrovčanina 1396. godine da se može u slučaju potrebe sa porodicom skloniti u

Dubrovnik. Godinu dana nakon toga Đurađ je ratovao na strani kraljice Jelene, udovice
kralja Dabiše. Po dolasku Stjepana Ostoje Đurađa bježi sa porodicom u Dubrovnik. Ubrzo
se Đurađ pomirio sa Ostojom i nalazi se u Humu kao gospodar Drijeva. Za vrijeme prve
vladavine kralja Ostoje Đurađ je svjedok na povelji iz 1400. godine, kojom Ostoja daruje
Hrvoju Vukčiću grad Livno i livanjsku župu. Nakon toga, 1404. godine Hrvoje je zbacio
Ostoju i počeo progoniti Radivojeviće, koji su čak preduzeli sve mjere da se u slučaju
potrebe sklone u Dubrovnik. Radivojevići ipak nisu prešli u Dubrovnik, jer su se u me-
đuvremenu pomirili sa Hrvojem i Tvrtkom II. Nakon pobjede ugarskog kralja Sigismunda
nad Bosancima 1408. godine i odlaska vojvode Sandalja i hercega Hrvoja na izmirenje u
Budim situaciju koristi Ostoja i uz pomoć svojih saveznika se penje na bosanski prijesto.
Kao nagradu za vjernost, Ostoja je Radivojevićima izdao poznatu povelju u kojoj im daruje:
Omiš sa primorjem, Gorsku župu, grad Kruševac, te Blato, Broćno, Luku, Drežnicu itd.41
U dvadesetim godinama XV vijeka smanjio se broj teritorijalnih feudalnih gospodara
bosanske države, a kraljevski prijesto je postao stabilniji. To je vrijeme kada su počela
veoma oštra unutrašnja neprijateljstva kao i povećano miješanje vanjskih faktora. Početkom
1416. godine reducirao se moćni trijumvirat (Pavle Radenović – ubijen sredinom 1415.;
Hrvoje Vukčić – umro početkom 1416. godine) na velikog vojvodu Sandalja Hranića.
Početkom vlade Tvrtka II, koji je došao na vlast po drugi put nakon Ostojine smrti i kratke
vladavine njegovog nasljednika Stefana unutrašnji ratovi su se donekle smirili, ali je i
dalje ostao prisutan veoma jak turski uticaj. Sandalju Hraniću su nesumnjivo bili podlo-
ženi Radivojevići, što se između ostalog vidi i iz jedne povelje iz 1434. godine kojom
Juraj Vojsalić potvrđuje Radivojevićima sve njihove posjede. Događaji izazvani smrću
Sandalja Hranića takođe svjedoče da je on imao vlast i nad dijelom Huma zapadno od
Neretve. Vlast Kosača zapadno od Neretve, usljed znatne moći Radivojevića i njihove stal-
ne težnje da se oslobode podređenog položaja prema ovoj moćnoj porodici. Radivojevići
su u otporu protiv Sandaljevog nasljednika Stefana tražili oslonac u Ugarskoj, koja je i
dalje (nakon 25-godišnje vladavine Lajoša velikog 1357.-1382. zapadnim Humom) po-
kušavala da održi prevlast u Humu. Tako su Radivojevići pokušali da otmu Stefanu Kosači
njegovu polovinu drijevske carine. Nakon Tvrtkovog drugog dolaska na bosanski pri-
jesto je došao kralj Tomaš, a njega je naslijedio njegov sin Stefan Tomašević. Radivojevići
se sve vrijeme priklanjaju neprijateljima Kosača i u zapadnom Humu su prisutni do kraja
XV vijeka, te za vrijeme turske vladavine u Hercegovini.42
Ovo bi bili najosnovniji istorijski podaci i okviri unutar koga se našla i oblast Drežnica
u srednjem vijeku. Sve vrijeme u srednjem vijeku Drežnica je pripadala Humskoj zemlji
i nalazila se na njenom graničnom području prema Bosni (granične župe sa Drežnicom
su Rama, Duvno i, dijelom, Neretva), kakav položaj je zadržala do danas.
O naseljenosti Drežnice u srednjem vijeku nemamo pisanih podataka. Prvi podaci o
naseljima ove oblasti datiraju se u prve godine turske vladavine. Na osnovu ovih retro-
gradnih podataka vidi se da su u Drežnici tada postojala tri naselja: Knežluk, Striževo i
–––––––
41
Isto; P. Anđelić, n.d., 266.
42
S. Ćirković, n.d., 181; M. Dinić, n.d., 187.
Vrhpolje. U Knežluku je upisano 31 domaćinstvo i pet neoženjenih odraslih muškaraca.

Striževo je imalo 40 domaćinstava sa sedam neoženjenih, a Vrhpolje 72 domaćinstva i
20 neoženjenih odraslih muškaraca.43
Kada broj domaćinstava pomnožimo sa hipotetičkim brojem članova jednog doma-
ćinstva, a to je broj od pet osoba, te tome dodamo neoženjene u Drežnici je neposredno
poslije turskog osvajanja, a sigurno bar u tom broju i prije toga, bilo sljedeće brojčano
stanje domaćinstava i stanovnika po selima:
Podaci iz Knežluk Striževo Vrhpolje Drežnica(svega)

1468/9. god. 31 × 5 + 5 = 160 40 × 5 + 7 = 207 72 × 5 + 20 = 380 143 × 5 + 32 = 747
O etničkoj strukturi i konfesionalnoj pripadnosti stanovnika Drežnice u doba srednjo-

vjekovne bosanske države nemamo podataka. Međutim, materijalni ostaci iz tog perioda,
narodna tradicija, kao i podaci iz prvih desetljeća turske vladavine mogu nas uputiti u
kom pravcu treba usmjeriti naša razmatranja. Narodna tradicija kada govori o stanovnicima
“koji su naseljavali Drežnicu prije ovog stanovništva” govori o “Grcima” i “Kaurima” i
njima pripisuje materijalne ostatke iz tog perioda. Grci se, uglavnom, označavaju kao
stariji sloj, a “Turska je istjerala Kaure”. Nestanak stanovnika koji su tvorci stećaka, kao
i svrhu podizanja nadgrobnih spomenika ovakvog oblika, narodna tradicija objašnjava i
u drugim krajevima poznatim objašnjenjima: stećci su postavljeni jer su neke životinje
vadile ostatke pokojnika, a stanovnici su se iselili zbog snjegova i zime, koja je bila veoma
jaka nekoliko godina za redom. Kaurima je pripisano i podizanje pivnica na lokalitetu Izbe
u Lisičanima, a pripisuje im se i nekoliko stihova koje poznaju gotovo svi naši kazivači.
Ti stihovi glase:
Kad nam rodi u Docu pšenica,
i vinograd Radinja Glavica,
ženićemo našega Filipa.
Na osnovu priča o Grcima i Kaurima vidljivo je da današnji stanovnici Drežnice ču-
vaju tradiciju o svom hrišćanskom porijeklu, i to u kontekstu pravoslavne i katoličke
crkvene organizacije. Prema mišljenju Vlajka Palavestre početak upotrebe ovih naziva
za staro stanovništvo, konfesionalno određenih, posredno se može datirati na taj način što
je nakon propasti naših srednjovjekovnih država, u vrijeme turske okupacije, došlo do izra-
zitije diferencijacije u vezi sa crkvenom pripadnošću, pa je tako do upotrebe ovih naziva
vjerovatno došlo tek kasnije od XV i XVI vijeka.44
Redoslijed crkvene dominacije u Drežnici, fiksiran na prvobitni grčki (pravoslavni) i
kasniji kaurski (katolički) dominantan položaj i danas sadržan u narodnoj tradiciji, mo-
gao bi na neki način imati svoju realnu podlogu.
Iz prethodnih izlaganja vidljivo je da je ovaj dio humske zemlje u jednom dužem vre-
menskom periodu, od X do prve polovine XIV vijeka, uglavnom bio u sastavu srpske
–––––––
43
A. S. Aličić, n.d., 3.
44
V. Palavestra, Narodna predanja o starom stanovništvu u dinarskim krajevima. Prilog poznava-
nju naše narodne tradicije, GZM. E, n.s. XX-XXI, Sarajevo, 1965, 6.
srednjovjekovne države, pa je samim tim postojao i određeni uticaj pravoslavne crkve.

Katoličanstvo je, svakako, uticaj izvršilo preko hrvatskih velikaša, koji su pokušavali da
uspostave dominaciju u ovim krajevima, posebno u prvoj polovini XIV vijeka za vrijeme
Mladena II Šubića, te Mađara, koji su na izvjestan način prisutni u Humskoj zemlji kra-
jem XII i na početku XIII vijeka, a posebno za vladavine Lajoša velikog u drugoj polovi-
ni XIV vijeka, kada se prisustvo Mađara u zapadnom Humu stvarno osjećalo. Svakako,
treba reći da je u doba bosanske srednjovjekovne države bosanska crkva stekla izvjesna
uporišta oko gornje Neretve i trajno ih održala, ali se vjerska karta i nakon turskog osva-
janja nije bitnije izmijenila: stanovništvo oko donjeg toka Neretve krajem XV vijeka i
kasnije važilo je kao katoličko, dok se u unutrašnjosti Huma održalo pravoslavlje.45 U
slučaju Drežnice i ovdje se primjećuje granični položaj. Uticaji bosanske crkve iz podru-
čja gornje Neretve mogli bi se miješati sa uticajima katoličke crkve sa juga i jugozapada.
U kontekstu gore rečenog treba posmatrati i mišljenje Đoke Mazalića, zasnovano na spo-
minjanju svetog Dimitrija (pravoslavnog sveca) u natpisu iz Drežnice, da se u Drežnici
radi o pravoslavnom stanovništvu, to jest posrbljenim Romanima-Vlasima.46 Katoličan-
stvo je u zapadnom Humu, a vjerovatno i u Drežnici u XIV i XV vijeku svakako poticano i
aktivnostima poznate humske porodice Radivojević, koja je sve vrijeme svog prisustva u
Zapadnom Humu tražila oslonac za formiranje autonomne feudalne oblasti u Mađarima i
drugim eksponentima katoličanstva, nasuprot jakim pravoslavnim eksponatima, posebno
Kosačama.
Kada govorimo o etničkoj strukturi stanovništva Drežnice u srednjem vijeku, sa
velikom vjerovatnoćom možemo pretpostaviti da se radi o vlaškom stanovništvu. Na
vlaško porijeklo stanovnika Drežnice prvi je ukazao Đoko Mazalić, a podržao ga je i Šefik
Bešlagić. O vlastima zapadne Hercegovine u srednjem vijeku imamo malo podataka. U
već pomenutoj povelji kralja Ostaje, koji braći Radivojevićima daje čitav kopneni dio
nekadašnje zemlje Neretljana, uključujući kraj oko donjeg toka Neretve (sa župom Lukom)
na jugoistoku i Poljica – do Žrnovice – na sjeverozapadu; a osim ovoga primorskog dije-
la njihova oblast na sjeveru, dopire do Duvanjskog polja i planinskih vijenaca Čvrsnice,
Ljubuše i Raduše , obuhvatajući i znatne dijelove nekadašnje Humske zemlje, spominju
se i grupe Vlaha, koje po svemu sudeći imaju posebnu upravnu organizaciju i direktno
su potčinjene gospodaru feudalne oblasti – Radivojevićima. O Vlasima zapadne Hercego-
vine imamo više podataka tek po uspostavljanju turske vlasti na ovom području. U po-
pisnim defterima neposredno po osvajanju evidentirane su značajne skupine Vlaha na
području zapadno od Neretve. I u Drežnici su tada popisani Vlasi koji plaćaju porez od-
sjekom, i to jedinstvenu sumu razrezanu na cjelokupno stanovništvo bez pojedinačnih
zaduženja. Najvjerovatnije se radi o onim istim Vlasima o kojima se govori u pomenutoj
Ostojinoj povelji. Kakva su bila zaduženja srednjovjekovnih Vlaha u Drežnici, nije mo-
guće utvrditi ni na osnovu ovih turskih dokumenata. Kako se Drežnica nalazi na izrazito
graničnom položaju u okvirima Humske zemlje, te graničnom dijelu feudalne oblasti
–––––––
45
S. Ćirković, n.d., 108.
46
Đ. Mazalić, Kraći članci i rasprave 1. O jednom srednjovjekovnom portretu, GZM, A, n.s. IV-V,
Sarajevo, 1950, 216-218.
Radivojevića, pretpostavljamo da su stanovnici ove ovlasti mogli biti čuvari, sa jedne

strane, spoljnog, a, sa druge strane, unutrašnjeg limesa u okvirima tadašnjih teritorijalno-
političkih podjela.47
Već ranije smo naglasili da je dolinom Neretve od najstarijih vremena išao najznačaj-
niji putni pravac koji je povezivao Jadransku obalu sa unutrašnjošću i preko Makljena se
spušta u dolinu Vrbasa, te preko Ivan-sedla u dolinu Bosne. U nauci je dugo vladalo mi-
šljenje da je ovaj magistralni pravac vodio cijelom trasom dolinom Neretve, da bi se da-
nas kao najveća prepreka za ovaj putni pravac dolinom Neretve isticao veoma uski defile
između Drežnice i Jablanice. Pored prirodnih faktora kao prepreka za postojanje putnog
pravca ističu se i opasnosti od presretanja i napadanja. Balif je smatrao, oslanjajući se na
tragove rimskog puta između Bijelog Polja i Drežnice, te na miljokaze iz Podorašca
(Konjica), kao i na savremene komunikacije, da su još u antičko doba, dolina Neretve i
planinski prevoj Ivan-sedlo činili prirodni put između dvije geomorfološki tako razdvo-
jena regiona, od kojih sjeverni pripada slivu Crnog, a južni slivu Jadranskog mora. Ovaj
Balifov put je išao uglavnom lijevom stranom Neretve.48
Ako je ovakva situacija bila u antici, kada su se gradili kolski putevi širine oko 4
metra, pomenuti tehnički uslovi nisu, svakako, bili presudni za period srednjeg vijeka,
kada se transport robe u najvećem dijelu obavljao pomoću konja, karavanima. I za period
srednjeg vijeka je utvrđeno da glavni putni pravac dolinom Neretve izbjegava ovaj potez
od Drežnice do Jablanice, međutim, postoje indicije da se ovaj pravac ipak u srednjem
vijeku koristio. Taj put išao je, izgleda, desnom stranom Neretve, jer su sve pritoke
Neretve na tom putu premošćene mostovima. Mostovi ili ostaci mostova nalaze se kod
Vojna, Drežnice, Dive Grabovice i nešto više ušća Rame u Neretvu. Truhelka smatra da
je ovo stari vojnički put koji je sagradio Matija Korvin oko 1466. godine da bi povezao
Jajce sa Počiteljem.49
O postojanju mostova na Drežnici prvi piše Ivan Franjo Jukić 1841. godine.50
–––––––
47
Isto, Š. Bešlagić, Mastan Bubanjić, 79; P. Anđelić, n.d., 266; N. Filipović, n.d., 159, 161-166,
187, 190, 219-220; A. S. Aličić, Lištica pod turskom vlašću u 15 i 16 stoljeću, GZM, E, n.s.
XXIV-XXV, Sarajevo, 1970, 97-134; A. S. Aličić, Nahija Drežnica…, 3-4.
48
Danas je u nauci uglavnom usvojeno mišljenje: “Nikakvih relevantnih dokaza, dakle, nema da
je rimska komunikacija prolazila kanjonom Neretve između Drežnice i Jablanice. U tom uskom
defileu teško je kod ondašnje tehnike i zamisliti kolsku cestu široku oko 4 metra. Prema tome,
izgradnju ovako značajne ceste u kanjonu između Drežnice i Jablanice, odnosno Rame, nisu u
antici dozvoljavali prirodni uvjeti. S jedne strane je postojao lokalni put do u dolinu Drežanke,
možda i do Rakitnog.” I. Bojanovski, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija
i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji, II Prethistorijska i rimska cesta Narona-Sarajevsko polje
s limitrofnim naseljima, ANUBIH, Godišnjaka XVII, CB 15, Sarajevo, 1978, 53, 55, 57.
49
Istraživači starih mostova u Bosni i Hercegovini Ćelić i Mujezinović smatraju da je na: “komu-
nikaciji desnom obalom Neretve od Konjica prema Mostaru prelaz preko Neretvinih pritoka
vjerovatno tehnički savladan i prije Turaka, iako nam se čini da je ovaj objekat (misli se na
most u Divoj Grabovici koji narod naziva “Grčki most” – NM) u današnjem obliku mogao na-
stati tek u XVI vijeku, ako ne i kasnije.” Isto, 56; Đ. Ćelić – M. Mujezinović, Stari mostovi u
Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1969, 230-232.
50
“Rijeka izvire više sela istog imena, a kad Gaza sliva se u Neretvu, gdje je kameni most vodom
iskvaren, a više njega na pola sata drugi cio.” I. F. Jukić, n.d., 53.
O ovim mostovima piše i Vukasović 1889. godine.51

I danas se u Drežnici čuva tradicija o postojanju starih mostova.52
Materijalni ostaci pomenutog starijeg mosta na Drežanjki su najvjerovatnije, uništeni
prilikom gradnje uskotračne pruge za vrijeme austrougarske vladavine.
Sa ovog magistralnog puta dolinom Neretve mogao je u srednjem vijeku ići sporedni
krak dolinom Drežanjke, koji bi ga tako – izlazeći preko Klanaca na Raskršće – povezao
sa putem koji je iz pravca Mostara išao prema Duvnu, kao i drugi krak koji se sa Raskršća
odvajao i preko Dugog polja i Sovića išao u Ramu i dalje preko Makljena u dolinu Vrbasa.
Sa ušća Drežanjke u Neretvu postojao je i drugi pravac koji je izlazio na Dugo polje i
dalje, kako smo već naveli. Radi se pješačkom i konjskom putu koji su zapadnohercego-
vački stočari koristili za izlazak na pašnjake Čvrsnice.53
Iz svega naprijed navedenog proizilazi da su drežanjski Vlasi u srednjem vijeku, pa i
kasnije, pored obavljanja granične službe mogli biti zaduženi za obezbjeđivanje putnika
na pomenutim pravcima.
O privrednoj aktivnosti Drežnjaka u srednjem vijeku imamo malo podataka. Za vrije-
me naših istraživanja ustanovili smo da je dolina Drežanjke veoma pogodna za zemljo-
radnju, čemu pogoduje župno sredozemna klima, a obilje vode je omogućavalo stvaranje
razgranatog sistema za navodnjavanje. Hidroenergetski potencijal Drežanjke i njenih pri-
toka (stalnih i povremenih potoka) mogao se, kao i kasnije, koristiti za pokretanje vodenica.
Mi ćemo o vojvodi Masnu i njegovim sinovima Miroslavu i Radoslavu govoriti kasnije,
a sada je potrebno navesti podatke iz druge polovine XIV vijeka, jer se spominje prodaja
žitarica u Dubrovniku od strane Radoslava Mesnovića. 54
Iz ovog dokumenta se vidi da je Radoslavu bilo dozvoljeno da trguje u Dubrovniku i
pretpostavljamo da se radi o žitaricama koje on izvozi iz Drežnice.
Pored zemljoradnje u Drežnici su se u to vrijeme, vjerovatno, bavili i stočarstvom.
Visoravni Čabulje i Čvrsnice su veoma pogodne za ljetna ispasišta, pa su ih za napasanje
stoke koristili stočari iz zapadne Hercegovine. Analogno sa kasnijom praksom transhu-
mantnog stočarenja moguće je da se takva praksa održavala i u srednjem vijeku. U vezi
–––––––
51
“Na drvenoj je ćupriji i na novoj ostataka starijih kamenova, a na njima bosanskijeh znakova,
t.j. poput ključa, kao strelice niz doli, trouglasti štit i dvije kruglje. Na ćupriji je ploča pripravljena
za nadpis, ali nije bio udaren. Na ovoj je ćupriji povrh Drežanke ukresano: 1805”. V. Vuletić-
-Vukasović, Starobosanski nadpisi u Bosni i Hercegovini, Vjesnik hrvatskoga arkeologičkoga
društva XI, Zagreb, 1889, 12.
52
“Niže starog kamenog mosta preko Drežanjke, kod Ušća (u Neretvu NM) bio vaktile još jedan
stariji most, pod tzv. Anđinim ušćem”. V. Palavestra, Narodne pripovijetke…, 181.
53
J. Popović, Ljetni stanovi na planinama Plasi, Muharnici i Čvrsnici, GZM XLVII, Sarajevo,
1935, 117-146; J. Popović, Ljetni stanovi na planinama Vranu, Čabulji i Čvrsnici, GZM XLVIII,
Sarajevo, 1936, 63-97.
54
U vijeću umoljenih sa 21 glasom, 14. oktobra 1382. godine, odlučeno je: “o dopuštanju slobode
i dopuštanju Tadeu Jakobovom iz Firence da kupi dvije peče crnog platna za neke plemiće iz
Huma,” te “o davanju slobode Tadeu Jakobovom iz Firence da može nositi u grad Dubrovnik
40 stara pšenice i 20 stara prosa koji su Radoslava Mesnovića. Sa ovom odlukom isti Radoslav
tu pšenicu i proso može potrošiti i prodati u gradu Dubrovniku i odatle izvesti bez plaćanja neke
carine po svojoj slobodnoj volji.” M. Dinić, Odluke veća Dubrovačke republike X, 257.
sa stočarstvom je vjerovatno i podatak iz 1423. godine po kojem se Dabiživu Junotiću

dodjeljuje 12 tovara soli za Drežnicu.55
Kako su Drežnjaci za vrijeme turske vladavine imali status carskih sokolara, smatra-
mo da se i prije, u srednjem vijeku, nemali broj Drežnjaka mogao baviti hvatanjem i dre-
siranjem ptica za lov. Pošto se na osnovu narodne tradicije i pristupačnih dokumenata
sokolarstvo u Drežnici datira u turski period, mi ćemo o tome više govoriti u posebno
odjeljku. Ovom prilikom ćemo ukazati jedino na to da je u srednjem vijeku hvatanje i
prodaja ptica za lov bio veoma unosan posao, te da se lov sa sokolovima praktikovao u
srednjovjekovnoj Bosni. Ilija Matić je to detaljno obradio i ukazao na važnost ptica za lov
u odnosima Dubrovnika sa susjednim državama, a u cilju održavanja i pojačavanja svojih
trgovačkih veza. Dubrovnik je, naime, u rasponu od oko 300 godina poklanjanjem ptica
za lov uspijevao da obezbijedi povoljne trgovačke ugovore sa Španijom a kasnije i kraljev-
stvom dviju Sicilija, jer je između ostalog snabdijevanje Dubrovnika živežnim namirnica-
ma, a prije svega žitom, u velikom dijelu zavisilo od uvoza iz napuljske pokrajine Apulije.56
Kada govorimo o materijalnim ostacima iz srednjeg vijeka, svakako treba posvetiti
pažnju nadgrobnim spomenicima, koji se kod nas nazivaju stećcima. Postojanje ovih nad-
grobnih spomenika nam nedvosmisleno govori o naseljenosti Drežnice u ovo vrijeme.
U literaturi su stećci Drežnice samo fragmentirano obrađeni, prije svega u cilju evi-
dencije. Mi ćemo dati pregled nekropola sa stećcima na osnovu literature i naših ubicira-
nja na terenu.
Vid Vuletić Vukasović naveo je da su se na ušću Drežanjke tri stećka, o čemu nema
pomena u literaturi niti pak tragova na terenu. Detaljnije ćemo o ovoj nekropoli govoriti
kasnije.57
O stećcima u Donjoj Drežnici je, izuzimajući gore pomenutu Vukasovićevu informa-
ciju, prvi pisao Šefik Bešlagić. On je na lokalitetu Sritne njive konstatovao nekropolu od
29 stećaka, dajući o njima detaljan opis.58
Za vrijeme naših istraživanja ovi stećci i grobovi pod njima bili su podlokani i ispre-
mještani čak do same matice rijeke Drežanjke. Na samoj obali još tada se nalazio pome-
nuti stećak sa ljudskom figurom. Danas se ova nekropola nalazi pod vodom akumula-
cionog jezera i nakon istraživanja manjeg broja grobova stećci su premještani na novu
lokaciju pored osnovne škole novog urbanizovanog naselja, a tri su postavljena u park u
istom naselju.
Bešlagić je konstatovao još jednu nekropolu oko petsto metara uzvodno od naprijed
pomenute, gdje je bilo šest stećaka u obliku ploče.59
Ova nekropola se nalazi na lokalitetu Donje Čelovanje i za vrijeme zaštitnih radova,
koje su izvodili stručnjaci Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Mostara
–––––––
55
Jovo Popović, oba navedena djela; M. Dinić, Trg Drijeva…, 397.
56
Orijentalna zbirka JAZU, 1891., list 73a; I. Matić, Ptice za lov kao poklon Dubrovačke Republike
vladaru Napulja, Anali historijskog odjela centra za znanstveni rad JAZU u Dubrovniku,
Dubrovnik, 1978, 117.
57
V. Vuletić-Vukasović, n.d., 12-13.
58
Š. Bešlagić, n.d., 70-71.
59
Isto, 71.
(oni lokaliteti ubiciraju kao Čelovanje-Lokva), ovdje je bilo 5 stećaka i izvjestan broj sta-
rih, kamenom ograđenih grobova eliptičnog i pravougaonog oblika. Ovi stećci su, takođe,
preseljeni u novo naselje.60
Za vrijeme naših istraživanja konstatovali smo jedan kameni sanduk na lokalitetu
Pomolj Dolac kod Donjeg Sela.
U svom katalogu stećaka Bešlagić je naveo i stećak iz sela Striževa. U blizini sela,
pokraj rijeke, konstatovao je 16 stećaka u obliku sanduka. Ukrašeno je 5 stećaka motivima:
frizova, bordura, cik-cak linija, polumjeseca, rozete, “vodenice”, i “svastike”. Za vrijeme
naših istraživanja konstatovali smo da se ovaj lokalitet zove Gaćice i do danas je očuvao
11 spomenika u obliku ploče. Svih pet ranije spomenutih ukrašenih spomenika je i danas
očuvano. Bešlagić je na padinama Humca, u zaseoku Sveći, konstatovao 20 stećaka u
obliku sanduka, raspoređenih u dvije skupine. Za vrijeme naših istraživanja nismo mogli
pronaći ovu nekropolu, pa pretpostavljamo da ju je Bešlagić naveo na osnovu pogrešne
informacije nekog mještanina. Mi smo u Striževu na mjestu Mladice konstatovali više
amorfnih ploča ili nedovršenih nadgrobnih ploča, vjerovatno pripremljenih za groblje na
Gaćicama.61
U Gornjoj Drežnici do danas niko nije istraživao nekropole stećaka. Za vrijeme naših
istraživanja konstatovali smo dvije nekropole. Jedna, veća, nalazi se između sela Bunčići
i Zagreblje. Nekropola je danas gotovo sasvim uništena prilikom gradnje puta i izgradnje
prodavnice mješovitom robom, koja se nalazi na centralnom dijelu nekadašnje nekropole.
U okolnim voćnjacima i danas se može primijetiti pokoji spomenik u obliku ploče utonuo
u zemlju. Ovaj lokalitet se naziva Grebina. Druga nekropola se nalazi u selu Poglavici,
na lokalitetu Grebine. I danas postoji sedam spomenika koji su pomjeranjem postavljeni
u sekundaran položaj. Područje nekropole danas su oranice i pašnjaci, a spomenici se na-
laze u ogradama i na pješačkom putu.
Interesantna je i nekropola koja se nalazi sa lijeve strane Neretve, oko 33 metra niz-
vodno od ušća Drežanjke. Na lokalitetu koji se naziva Crkvina (takođe i Pod) nalazilo se
prema Bešlagiću dvadesetak spomenika.62
Ekipa Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Mostara obavila je arheo-
loška istraživanja na ovom lokalitetu i o tome je u Arheološkom pregledu objavljen izvještaj.
Istraživanja su obavljena na tri evidentirana objekta: ostaci crkve, nekropola stećaka, dok
će se rezultati istraživanja Gradine pretpostavljamo kasnije objaviti. O nekropoli stećaka
iz ovog izvještaja saznajemo samo najosnovnije podatke, koji su, uglavnom, poznati u li-
teraturi. Evidentirano je 17 stećaka i nepoznat broj grobova. U izvještaju se posebno po-
tencira grupa od tri spomenika, koji se nalaze izdvojeni na brežuljku “iako čine sastavni
dio nekropole.” Na osnovu toga što su ovi stećci izdvojeni, Vera Atanacković-Salčić
smatra da je ovaj dio nekropole služio za sahranjivanje plemstva ili bogatijih ljudi, a drugi
dio nekropole da je služio za sahranjivanje siromašnijih ljudi. Ovaj zaključak pomenuti
autor potkrepljuje činjenicom da su pomenuta tri izdvojena stećka dobro obrađena, a jedan
je ukrašen bordurom sa vinovom lozom i likovnom predstavom čovjeka koji drži štit i
–––––––
60
A. Zelenika, n.d. 141.
61
Š. Bešlagić, Stećci, kataloško-topografski pregled, Sarajevo, 1971, 32.
62
Š. Bešlagić, Mastan Bubanjić, 71-72.
mač, nasuprot ostalim stećcima, koji su vrlo slabo obrađeni, osim jednog koji je nešto
izdvojen iz ove skupine i nalazi se pred ulazom u crkvu. Autor navodi materijal do tada
istraženih grobova ne pruža nalaze na osnovu kojih bi se nekropola mogla datirati.63
Na osnovu naprijed navedenih podataka o stećcima na području Drežnice može se
konstatovati da se nekropole stećaka u Drežnici nalaze na mjestima gdje se i danas nala-
ze najveća drežanska naselja. To je, svakako, zato jer je i u srednjem vijeku, kao i danas,
uslijed geomorfoloških osobina terena naselja bilo moguće formirati na području tri pro-
širenja ove veoma uske doline kanjonskog tipa. U dosadašnjoj literaturi ne spominju se
sve nekropole, iz čega se vidi da nije ni postojao veći interes za ovaj teren. Pažnju istra-
živača su privukli izuzetno ukrašeni krstovi na Sveći, a identifikacija i obrada nekropola
stećaka bio je u svakom slučaju samo uzgredan posao. U međuvremenu su sve nekropo-
le, a posebno one u Gornjoj Drežnici u najvećem dijelu uništene. Jedan dio nekropola, sa
područja koje se potapalo izgradnjom akumulativnog jezera, arheološki je istraženo, ali
rezultati tih istraživanja još nisu dostupni naučnoj javnosti. Do sada su se vršili pokušaji
da se stećci Drežnice, te stećci Blidinja pobliže datiraju pomoću natpisa na ušću Drežanjke,
međutim, tek kada se objave rezultati istraživanja arheologa moći će se nešto konkretnije
govoriti o vremenu nastanka ovih nadgrobnih spomenika, kao i o stanovnicima koji su u
to datirano vrijeme živjeli u Drežnici.
Najznačajniji pisani izvori iz vremena bosanske srednjovjekovne države svakako je
natpis iz druge polovine XIV vijeka, uklesan u živu stijenu na lokalitetu Toplo, neposredno
iznad ušća Drežanjke u Neretvu.
Transkripcija u cijelosti prema Marku Vegu:
+ Va ime O(t)ca i s(i)na i s(ve)tago d(u)ha. A se dvor vojvode Masna i njegovije snu
(sinova) Radosl(a)va i M(i)rosl(a)va. Se pisa rab b(o)ži i s (ve)tago D(i)mitrija u dni
g(ospo)d (i)na kralja ugarskoga Lojša i g(ospodi)na bana bosanskoga Tvrtka. Tko bi
to potrl, da je proklet o(t)cem i s(i)nom i s(ve)tim d(u)hom!64
Za vrijeme naših istraživanja u Drežnici većina kazivača nije znala za postojanje ovog
natpisa. Prvi pomen ovog natpisa nalazimo u putopisu Lieuta Arbuthnota, Britanca, koji
je 1862. godine boravio u Drežnici dva dana.65
Sam natpis Arbuthnot najvjerovatnije nije vidio i pomenuto predanje je, najvjerovat-
nije, čuo od svojih pratilaca, jer da je vidio natpis, ne bi rekao da je izlizan i da se ne
može dešifrovati. To se vidi iz toga što se u sljedećem pomenu ovog natpisa ističe: “Pismo
je tako dobro učuvano, kako da je jutros izrezano”. Ovaj podatak je objavljen 1878. godine
–––––––
63
V. Atanacković-Salčić, n.d., 153-154.
64
M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine 1. Zemaljski muzej, Sarajevo,
1962, natpis br.15.
65
Opis koji citiramo je u literature do danas neprimijećen prvi pomen ovog natpisa i glasi: “Pošto
smo putovali deset sati od Mostara naš put je skrenuo na lijevu stranu ostavljajući Neretvu kod
ušća Drežanjke, koja natapa dolinu sa istim imenom. Priča se da je nekada u blizini njenog ušća
čije obale spaja lijep most sa dva luka, živio Ban a usamljenu stijenu koja strši iz brda sa lijeve
strane ističu kao njegovo omiljeno izletište. Vrh stijene je izravnat i izglačan i na njemu se još
nalaze tragovi natpisa, ali je isuviše izlizan da bi se mogao dešifrovati”. L. Arbuthnot, n.d.,
225-226.
u jednom pismu koje je redakcija Bulletina dobila iz Mostara gdje je između ostalog po-
grešno navedeno nekoliko podataka iz teksta natpisa.66
Interesantno je da fra Petar Bakula u svojim šematizmima nigdje ne spominje ovaj
natpis, iako o Drežnici dosta detaljno piše.67
Kompletan tekst natpisa se objavljuje devedesetih godina XIX vijeka. Prvi, 1881.
godine je objavljen u transliteraciji prof.dr. J. Daničića.68
Krajem dvadesetih godina, Vid Vuletić Vukasović takođe objavljuje tekst natpisa u
svojoj transliteraciji. Iste godine Ćiro Truhelka objavljuje i crtež natpisa.69 Tako je ovaj
srednjovjekovni natpis bio definitivno predstavljen naučnoj javnosti i postao predmetom
razmatranja više naučnika do današnjih dana.
Čitanje natpisa među stručnjacima danas nije sporno, mada u ličnim imenima nedos-
taje po jedno ili dva slova. Kako je ime glavne ličnosti koja se spominje u natpisu “Masna”
u genitivu, trebalo je razjasniti koji je nominativ. Pavo Anđelić se, vjerovatno, približio
rekonstrukciji imena drežanskog vojvode – Mestena (poput Mstislav, Mestislav, Mestihna
itd., u značenju osvetnik).70 Rekonstrukcija imena njegovih sinova u obliku Radoslav i
Miroslav nije sporna.
Jedno od osnovnih pitanja koje se postavlja od prvog pomena ovog natpisa u literaturi
je njegova funkcija, to jeste svrha njegovog postavljanja. Ovo pitanje se pokušavalo razja-
sniti korišćenjem rečenice “A se dvor vojvode Masna i njegoviju snu (sinova) Radosl(a)va
i M(i)rosl(a)va..” U nauci preovlađuje mišljenje da su vojvoda Masten i njegovi sinovi
na ovom mjestu posjedovali dvor, mada su iznesena i mišljenja da se radi o nadgrobnom
natpisu.
Kako do danas nisu objavljeni rezultati arheoloških istraživanja na lokalitetu na ko-
jem se nalazi natpis, mi sa sigurnošću ne možemo tvrditi da li se stvarno radi o “dvoru”,
ili pak o grobu vojvode Masna. Danas se jedino mogu raspoznati umjetno izgrađene terase
i proširenja, kao i proširenje ispred stijene sa natpisom, ali bez tragova postojanja neke
građevine. Uže područje ušća Drežanjke je danas pod vodom, a prije potapanja je, sva-
kako, bilo područje većih građevinskih zahvata. Naime, desnom obalom Neretve 1891.
godine je trasirana i puštena u promet uskotračna pruga Mostar – Ostrožac, sa stanicom
u Drežnici i kasnijim objektima koje smo već spomenuli. U kontekstu rečenog interesantni
su navodi Vukasovića, koji je na samom ušću Drežanjke ubicirao nekropolu od tri stećka.
–––––––
66
Bulletino di archeologia e storia Dalmata 1, Spalato, 1878, iza strane 112.
67
Fra Petar Bakula priredio je dva šematizma, uu kojima su dati najdetaljniji opisi župa u Herce-
govini u to doba. Jedno vrijeme je Bakula bio paroh u župi Grabovica, blizu Drežnice i čudi nas
kako nije spomenuo ovaj natpis jer je dao vrlo detaljan opis Drežnice. Jedan od njegovih šema-
tizama, koji smo već spominjali preveden je i objavljen po naslovom: Hercegovina prije sto go-
dina ili šematizam fra Petra Bakule, Mostar, 1970. Drugi njegov šematizam, iz 1873. godine
mnogo je detaljniji od ovog prvog, ali ne znamo zašto nije preveden. To je: Schematismus topo-
grafico, vicariatus a postolici et custodia provincialis franciscanico – missionarie in Hercego-
vina pro anno domini 1873, Mostar, 1873, a opis Drežnice nalazi se na stranicama 162-169.
68
Hercegovački nadpis, Vjestnik hrvatskog arkeologičkog društva 1881., 17-18.
69
V. Vuletić-Vukasović, n.d., 11; Ć. Truhelka – T. Kovačević, Dva starobosanska nadpisa, GZM I,
Sarajevo, 1889, 23.
70
P. Anđelić, Mesnovići…, 80.
On pretpostavlja da je pod jednim od tri stećka bio grob “vojvode Masima”, a navodi, ta-
kođe, da oko “greblja ima ponešto klačoderine i opeke” i na osnovu toga zaključuje da je
tu negdje bio dvorac, a pod samim natpisom samo “bieg za nevolje”. Vukasović je oko
litice sa natpisom vidio “nekoliko kukavijeh suhozidina” i po tome smatra da je tu bio
“sbieg”.71 Nakon gore rečenog i dalje ostaje otvoreno pitanje: ako se radi o dvoru na
ovom mjestu, zašto je bilo potrebno da se natpis ukleše u stijenu koja bi se tada nalazila
iza tog dvora, a samim tim bi bilo logičnije da je natpis na samom dvoru.
Kada govorimo o mogućnosti da se radi o nadgrobnom natpisu treba reći da jedino
Vego izričito tvrdi: “knez Mastan je postao vojvoda i umro u Drežnici; pokopan je u
grobnici (dvor)”.72 Iako Vego tvrdi da je termin dvor uobičajen naziv za nadgrobne spo-
menike u natpisima na njima, mi nismo u pristupačnoj literaturi uspjeli za to naći potvrdu
izuzev ovog drežanjskog natpisa. U prilog tezi da se radi o nadgrobnom natpisu ide či-
njenica da je tekst natpisa napisan po formuli koja je uobičajena za natpise na nadgrobnim
spomenicima srednjeg vijeka. Elementi u natpisu koji ukazuju da se radi o nadgrobnom
natpisu jesu: urezani krst na početku teksta, crkvena formula o prizivanju trojstva, te
kletva upućena eventualnom oskrnavitelju natpisa.
U tekstu se naglašava da je natpis uklesan “u dni g(ospo)d(i)na kralja ugarskoga Lojša i
g(ospodi)na bana bosanskog Tvrtka”. Na osnovu ovih podataka nastanak natpisa se može
pouzdano datirati. To je desetogodišnji period od 1356. do 1366. godine, kada Tvrtko
nosi titulu bana i kada se u zapadnim krajevima Humske zemlje ugarska vrhovna vlast
stvarno osjećala. Pored ovog šireg datiranja Vego smatra da je natpis uklesan u vrijeme
kada je ban Tvrtko bio u potpunom vazalnom i prijateljskom odnosu sa ugarskim kraljem
Lajošem I, a to je bilo vrijeme od 13.II 1355. do jula 1357. godine.73
Bilo je više pokušaja da se razjasni uloga i sudbina vojvode Masna i njegovih sinova.
O vojvodi Masnu kao istorijskoj ličnosti pisali su Čiro Truhelka, Đoko Mazalić, Šefik
Bešlagić, Marko Vego i Pavo Anđelić. 74
Truhelka je prvi pronašao podatak iz Dubrovačkog arhiva da je Radoslav (sin Mastanov)
primljen u red dubrovačkih građana, i ovo će se u svim kasnijim razmatranjima biti je-
dan od najbitnijih podataka vezanih direktno za vojvodu Masna i njegovu porodicu.75
Mazalić drežanjskog Mastana identifikuje sa protovestijarom sa fresaka u Dobrunu
kod Višegrada, te gornjobosanskim vlastelinom Mastanom Bubanjićem. Mazalić između
ostalog zaključuje na osnovu spominjanja svetog Dimitrija u natpisu da su Mastan i nje-
gova okolina bili pravoslavne vjere, jer je sveti Dimitrije isključivo pravoslavni svetac.
Prema Mazaliću Masten (Bubanjić) je porijeklom iz romanske posrbljene sredine, to jest
vlaškog porijekla.76
–––––––
71
V. Vuletić-Vukasović, n.d., 12-13.
72
M. Vego, Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine, GZM, A, n.s. XIX, Sarajevo, 1964, 263.
73
P. Anđelić, n.d., 80; M. Vego, n.d., 263.
74
Ć. Truhelka, Osvrt na sredovječne kulturne spomenike Bosne, GZM XXVI, Sarajevo, 1914,
234; Đ. Mazalić, n.d., 216-218; Š. Bešlagić, Mastan Bubanjić, 67-79; M. Vego, n.d., 262-263;
P. Anđelić, n.d., 79-89.
75
Ć. Truhelka, n.d., 234.
76
Đ. Mazalić, n.d., 216-218.
Bešlagić prihvata Mazalićeve tvrdnje i dalje ih razrađuje i dopunjava topografskom

građom, insistirajući posebno na identifikaciji drežanjskog “Mastana sa Mastanom
Bubanjićem”.77
Vego se ne upušta u razmatranja o ulozi i značaju vojvode Masna i njegove porodice
u doba bosanske srednjovjekovne države. On odbacuje zaključke Mazalića da su proto-
vestijar iz Dobruna i drežanjski Mastan identična ličnost u kontekstu svog datiranja
nastanka natpisa u Drežnici.78
Najbolji studiji o drežanjskim Masnovićima napisao je Pavo Anđelić. On se kritički
osvrće na zaključke Mazalića i smatra da za identifikaciju protovestijara sa freske u
Dobrunu sa drežanjskim Mastanom nema “ni kronoloških, ni geografskih, ni društveno-
-povijesnih uvjeta”. Anđelić takođe odbacuje Mazalićevu tvrdnju “da je Mastan bio vlaškog
podrijetla, jer među bosanskom i humskom vlastelom XIV stoljeća nema Vlaha”. Ovaj
autor, nakon analize svih relevantnih podataka, dokazao je da su drežanjski Masnovići i
bosanski Masnovići Bubanjići posebni vlasteoski rodovi bez dokazane krvne veze. Na
osnovu cjelovitog dokumenta, koji je fragmentirano već objavio Truhelka, a koristili
Mazalić i Bešlagić, te još jednog dokumenta koji nije bio zapažen u literaturi Anđelić je
“dobio, makar i blijedu, sliku o tri generacije ovog vlastelinskog roda”. Tražeći odgovor
na pitanje otkuda u ovoj maloj, zabačenoj Drežnici polovinom XIV vijeka postoji poro-
dica sa vojvodskom titulom, pomenuti autor zaključuje: “da je vlasteoska obitelj vojvod-
sku titulu donijela sa sobom u Drežnicu, ili je barem naslijedila već stečeno pravo na takvu
titulu. U tom slučaju radilo se o prisilnom boravku u Drežnici, odnosno internaciji jednog
vojvodskog roda”.79
Kada se osvrnemo na sve što je do sada napisano o rodu Masnovića iz Drežnice, mi-
slimo da je potrebno iznijeti naše mišljenje po kojem ne vidimo opravdanje da se vojvo-
da Mastan i njegovi sinovi i unuci ubrajaju u redove bosanske i humske vlastele visokog
ranga. Ako se odbace veze drežanjskih Masnovića i Masnovića Bubanjića, što je Pavo
Anđelić i dokazao, otpadaju sve analogije i veze sa visokom bosanskom srednjovjekov-
nom vlastelom. Nakon toga za razmatranje nam ostaju podaci koje nalazimo u natpisu iz
Drežnice i savremeni podaci o Mastanovim sinovima iz Dubrovačkog arhiva, sve to na-
ravno u kontekstu svega što smo rekli o Drežnici u srednjem vijeku. Dalja razmatranja
uzeće u obzir i podatke koji do danas nisu korišćeni.80
–––––––
77
Š. Bešlagić, n.d., 67-79.
78
M. Vego, n.d., 262-263.
79
Kada govori o drugoj generaciji Masnovića Anđelić, posebnu pažnju posvećuje Masnovom sinu
Radoslavu, koji je 1381. godine nosio titulu kneza, te “da se bavi trgovinom i da je stekao veliki
poslovni i politički (?) ugled, tako da mu Dubrovčani podjeljuje pravo građanstva, slično kao i
mnogim drugim velikaškim rodovima toga vremena. U to doba njegov brat Miroslav bio je već
mrtav, ali su oba brata već imali odrasle muške potomke. Svi su živjeli u Humu, što znači u
Drežnici. P. Anđelić, n.d., 79-89.
80
Potporu u literaturi za ovakva naša zaključivanja čine i slijedeći radovi: K. Jireček – J. Radonjić,
Istorija Srba II, Beograd, 1952, 15-16; H. Šabanović, n.d., 110-117; S. Ćirković, n.d., 216-219;
D. Kovačević, Srednjovjekovni katuni po dubrovačkim izvorima, Naučno društvo BiH, Posebna
izdanja II, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka 1, Sarajevo, 1963, 135; N. Klaić, Položaj vlaha u
XIV i XIV stoljeću u hrvatskim zemljama (prema štampanoj građi i novim podacima iz Zadarskog
Osnovni izvor za proučavanje ovog roda je tekst natpisa sa ušća Drežanjke. Postojanje
natpisa na pomenutom mjestu situira Masnoviće u Drežnici, čiji su oni stanovnici. Ranije
smo ukazali na problem čitanja teksta (posebno imena), svrhu urezivanja natpisa, te dati-
ranje nastanka natpisa, a ostalo nam je da se zadržimo na vojvodskoj tituli. Titulisanje
Mastana s rangom “vojvode” podstaklo je sve one koji su pisali o ovom natpisu i o ličnos-
tima koje se u njemu pominju da Mastana ubroje u velikaše bosanske srednjovjekovne
države i da im traže rođake, pretke i nasljednike među poznatom visokom vlastelom tog
vremena. Iako dokazuje da su Masnovići iz Drežnice i Masnovići Bubanjići posebni vla-
stelinski rodovi bez dokazane krvne veze, Pavo Anđelić i dalje smatra da se radi o “veli-
kaškom”, “vlastelinskom” itd. Kad je u pitanju drežanjski vojvoda Mastan, po našem
mišljenju radi se o čovjeku koji je upravljao oblašću koja se kasnije u izvorima spominje
kao župa Drežnica, i njegova uprava je bila nasljeđivana u njegovoj porodici.
Sljedeći pisani izvor o Masnovićima je odluka o primanju kneza Radoslava, sina
Mastanova, njegovih sinova i nećaka u redove dubrovačkih građana. Podatke iz ove odlu-
ke, prvi je objavio Truhelka, a cjelovit latinski tekst odluke objavio je Mihailo Dinić.81
Kada je u pitanju ova odluka, postavlja se pitanje kako je došlo do toga da knez jednog
ovako malog područja kao što je Drežnica dobije dubrovačko građanstvo. Mislimo da to
ipak nije nimalo čudno kada se uzme u obzir već ranije iznesena pretpostavka da se u
slučaju Drežnice u srednjem vijeku radi o oblasti koja je imala određenu upravnu-političku
autarhiju, a naseljena je vlaškim stanovništvom, koje je pored bavljenja zemljoradnjom i
stočarstvom imalo posebno zaduženje u okvirima obezbjeđivanja spoljnjeg i unutrašnjeg
limesa, te hvatanja i dresiranja ptica za lov. Za Dubrovčane je svakako bio veoma važan
čovjek koji je, pretpostavljamo, organizovao obezbjeđivanje putnika, mislimo prije sve-
ga na trgovce, na opasnom i teško prohodnom graničnom dijelu puta dolinom Neretve.
Ako su se Drežnjaci u Srednjem vijeku, kao što je to bilo za vrijeme turske vladavine,
bavili hvatanjem i dresiranjem ptica za lov, smatramo da su Radoslav Masnović i njegovi
sinovi i nećaci mogli postati građani Dubrovnika i iz razloga što su se bavili djelatnošću
od velike važnosti za ovu malu, ali veoma značajnu državnu tvorevinu na našem tlu.
Takođe smatramo da bi tek nova istraživanja mogla dati više podataka o ovom drežanj-
skom rodu. Smatramo da je potrebno napomenuti da Dubrovčani svoje građanstvo nisu
davali samo najkrupnijim velikašima, već su ga davali i mnogo manje poznatim licima,
normalno gledajući prije svega na svoj interes. Ovom prilikom ćemo navesti samo jedan
––––––––––––––
notarskog arhiva), ANUBIH, Radovi LXXIII, Odjeljenje društvenih nauka 22, Sarajevo, 1983,
109; M. Vego, Iz istorije srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1980, 175-176, 244.
81
“1381. indicta 4 dana 29 mjeseca maja u Malom Vijeću glasova 7. Prvi dio da se primi u gra-
đanstvo naše komune kneza Radoslava sin Mestena iz Huma i njegovi sinovi (i dva nećaka –
dodato), isto tako sa sinovima njegovim (i nećacima – dodato) u rukama fra Anđela gvardijana
samostana Male braće u Stonu mora uzeti svete sakramente kako je u takvim slučajevima uobi-
čajeno. I o pisanju njima našim pismima (latinski, precrtano; iznad ćirilski) na koji način iste i
njegove sinove (i nećake – dodato) primamo i uzimamo u naše građane i da isti svojim pismima
nam moraju pisati na koji način isti sa rečenim njegovim sinovima (i nećacima – dodato) primi-
še naše građanstvo i nama da se zakunu i potvrde u rukama rečenog fra Anđela u naše ime pri-
mljene dužine sakramenta”. M. Dinić, Odluke veća Dubrovačke Republike II, 578. Na prevodu
ovog dokumenta zahvaljujemo se dr. Đuri Tošiću, docentu Filozofskog fakulteta u Sarajevu
primjer primanja u redove dubrovačkih građana, i to Nikole Pribinovića iz Večerića

1391. godine. Pomenuti Nikola, pretpostavljamo, svakako je bio ugledan u Večeriću, ali
o njemu ne znamo ništa pobliže, jer očito njegov ugled nije prevazilazio granice ove oblast
i nije pripadao istaknutim bosanskim velikašima. Njegova aktivnost je sigurno, kao i u
slučaju Radoslava Masnovića bila od tolikog značaja da je mogao biti izabran za građa-
nina Dubrovnika. Kako postoje indicije da je pomenuti Nikola, kao i Radoslav, vlaškog
porijekla, vidimo da su istaknute vlaške starješine i manjih oblasti bili u bliskim vezama
sa Dubrovnikom, zasigurno na planu trgovine.82
Posljednji podatak u kojem se spominje jedan predstavnik Masnovića je u odluci
Vijeća umoljenih iz 1382.godine. Ovaj podatak prvi i jedini put koristi Pavo Anđelić, ali
ga ne navodi u cjelini i napravio je jednu pogrešku u prevodu.83
Kao prvo ćemo navesti da je Pavo Anđelić pogriješio što navodi da se radi o žitu i
medu, jer se iz našeg prijevoda vidi da su u pitanju pšenica i proso. Iz dokumenata se
vidi da Radoslav Masnović godinu dana poslije izbora u redove građana Dubrovnika,
imajući veze sa firentinskim trgovcem Tadeom Jakobijem, može bez plaćanja carine, po
svojoj slobodnoj volji trgovati na teritoriji Dubrovnika, u ovom slučaju žitaricama. Ovaj
podatak je za nas značajan, jer nam ukazuje i na privrednu aktivnost stanovnika Drežnice,
jer Radoslav vjerovatnom trguje žitom iz Drežnice.
Poslije ovih podataka Masnovići se ne spominju u pisanim izvorima srednjeg vijeka i
nije nam poznato šta se sa njima dešavalo. Nakon potpadanja pod tursku vlast u Drežnici
postoji selo Knežluk, čiji naziv nas upućuje na vezu sa Masnovićima. Naziv sela je mo-
gao nastati zbog toga što je ono pripadalo knezu, oblasnom gospodaru. Ovi na “zemlju
prisjeli vlasi”, kako kaže Filipović, u popisu iz 1477. godine. Popisani su izdvojeno od
ostalih Vlaha Hercegovine. U selu Striževu se spominje na prvom mjestu kao domaćin
Ivan župan, što nas upućuje na postojanje institucije župana i u srednjem vijeku. U kakvom
je odnosu bio knez, vjerovatno vlasnik Knežluka, i pomenuti župan, na osnovu pristu-
pačnih izvora nismo u mogućnosti da zaključimo. Analogno situaciji u župama u blizini
Primorja polovinom XV vijeka može se pretpostaviti da su i u Drežnici knezovi zauzi-
mali glavno mjesto u lokalnoj upravi, a da su župani važili kao njihovi zamjenici kada bi
ovi otišli u rat u službi gospodarevoj. Na gore navedenu mogućnost upućuje nas i narod-
no predanje po kojem je “general Petar” (vjerovatno knez Drežnice – NM) “crko” pri-
likom zauzimanja Drežnice od strane Turaka. Na njega nas u popisu iz 1468/9. godine i
1477. godine asocira ime sela Knežluk, a njegov “zamjenik” Ivan – župan je 1477. godi-
ne popisan u selu Striževo. Petar je vjerovatno ratovao sa Turcima u službi gospodarevoj
i tom prilikom poginuo, a župan Ivan je ostao u Drežnici kao njegov zamjenik. Na osnovu
naprijed rečenog može se pretpostaviti da se u slučaju Drežnice u srednjem vijeku radi o
–––––––
82
P. Anđelić, Srednjovjekovna župa Večenike … , 263.
83
M. Dinić, Odluke veća Dubrovačke Republike I, 257; P. Anđelić, Mesnovići…, 81, 87. Tekst je,
kao i u predhodnom slučaju objavio na latinskom Dinić: “Prvi dio o davanju slobode Tadeu
Jakobovom iz Firence da može nositi u grad Dubrovnik 40 stara pšenice i 20 stara prosa koji su
Radoslava Mesnovića. Sa ovom odlukom isti Radoslav tu pšenicu i proso može potrošiti i pro-
dati u gradu Dubrovniku i odatle izvesti bez plaćanja neke carine po svojoj slobodnoj volji.” I
na ovom prevodu zahvaljujemo se dr. Đuri Tošiću.
natkatunskoj organizaciji, čije elemente jasnije razaznajemo tek nakon potpadanja pod
tursku vlast, odkada imamo sačuvane katastarske popise.84
Tradicija o postojanju crkava u Drežnici, lociranih na Sveći i Zmajlovcu, govori nam
o postojanju crkvene organizacije u prošlosti. Ako su ove crkve postojale, mi ne može-
mo utvrditi kada su nastale niti kada su nestale. Pored ova dva lokaliteta, na kojima nisu
vršena arheološka istraživanja, po tradiciji se crkva nalazila i na lokalitetu Crkvina. Ovaj
lokalitet se nalazio na lijevoj obali Neretve, oko 300 metara nizvodno od ušća Drežanjke.
U sklopu zaštite spomenika kulture na području akumulacionog bazena hidroelektrana
“Salakovac” i “Grabovica” vršena su zaštitna arheološka iskopavanja na pomenutom lo-
kalitetu. Na lokalitetu su evidentirana tri objekta na kojima su vršena istraživanja, i to:
ostaci neke stare crkve, nekropola stećaka, i gradina sa temeljima nekog manjeg utvrđenja.
Za sada su objavljeni rezultati istraživanja samo ostataka crkve, i to u formi izvještaja sa
istraživanja. Iskopavanjima je ustanovljeno postojanje temelja crkve ili kapele dimenzija
13,30 × 6,80 metara. Na osnovu načina gradnje, arhitektonskih osobina, te veličine obje-
kata Vera Atanacković-Salčić zaključuje da se radi o crkvi nešto kasnijeg srednjeg vijeka
podignutoj u XIV vijeku, koja je postojala sve do XV vijeka, kada je srušena.85
Za naša istraživanja od izuzetnog značaja je i postojanje četiri vanredno ukrašena nad-
grobna spomenika u formi krsta koji se nalazi na lokalitetu Sveća. Ovi krstovi se nalaze
na polovini puta koji prolazi kroz naselja locirana uz tok Drežanjke. O krstovima i legen-
di o postojanju crkve na Sveći prve podatke nam, takođe, donosi Arbuthnot. On navodi
da postoje ostaci na mjestu gdje je bila crkva, a za krstove kaže da su nadgrobni spome-
nici jednog biskupa i trojice monaha, te da je na jednom krstu upisana 1400. godina.86
Za vrijeme naših istraživanja nismo mogli pročitati navedenu godinu niti na jednom
krstu, ali smo čuli predanje o pokopavanju biskupa i sveštenika ispod njih.
Ornamenti kojima su ovi krstovi ukrašeni bili su predmet istraživanja našeg poznatog
sručnjaka za srednjovjekovne nadgrobne spomenike, Šefika Bešlagića. Na osnovu analo-
gija sa materijalom iz Bosne i Hercegovine Bešlagić zaključuje da su krstovi podignuti u
periodu posljednjih godina gradnje stećaka, to jeste dok je tradicija stećaka još bila živa
za vrijeme turske vladavine bliže određeno krajem XV ili početkom XVI vijeka. Vlajko
Palavestra koristeći se rezultatima istraživanja ukrasnih motiva na stećcima koje je pu-
blikovala Marian Wenzel, kritički se osvrće na Bešlagićeve zaključke i interpretacije i
donekle koriguje njegovo datiranje ovih spomenika. On ostavlja ovo pitanje otvorenim i
dopušta mogućnost postavljanja ovih spomenika u vrijeme bosanske državne samostal-
nosti, ili i kasnije u vrijeme turske vladavine, kada se nova vlast ustalila i kada je islami-
zacija počela da uzima maha. Palavestra, takođe, smatra da je ove krstove mogao posta-
viti neki ekonomski jak drežanjski rod, možda u kratkom vremenskom periodu. 87
Mi se slažemo sa mišljenjem ovog autora da je uslijed izolovanosti, i konzervativnosti
u mnogim manifestacijama narodnog života i kulture stanovnika Drežnice tradicija primje-
ne srednjovjekovnih ukrasnih motiva na nadgrobnim spomenicima mogla živjeti duže
–––––––
84
A. S. Aličić, n.d., 3, 8-9; N. Filipović, n.d., 159; S. Ćirković, n.d., 216.
85
V. Atanacković-Salčić, n.d., 152-154.
86
L. Arbuthnot, n.d., 230.
87
Š. Bešlagić, Stari krstovi u Drežnici, 179-188; V. Palavestra, Drežnica u Hercegovini… , 103-105.
nego u drugim oblastima, ali mišljenja smo da izuzetna obrada ovih spomenika, kao i
njihova lokacija na mjestu gdje je “postojala” crkva, ukazuje na vrijeme kada je crkva,
kao institucija, imala većeg uticaja na duhovni život stanovnika ove oblasti, a to je, sma-
tramo, svakako vrijeme prije dolaska Turaka. Po svemu sudeći čvrsta crkvene organiza-
cija i njen uticaj gube se po dolasku Turaka, jer se u popisima sa početka turske vladavi-
ne na području Drežnice spominju niti crkve, niti sveštena lica.88 Pored prakse podizanja
stećaka uobičajenih za srednjovjekovno stanovništvo Bosne i Hercegovine, krstove su
mogli postavljati rodovi jače povezani sa crkvenom organizacijom. To se, prije svega
odnosi na već više puta apostrofirane Masnoviće, a možda i neki rod blizak njima po
društveno-ekonomskom statusu, ne isključujući pri tome ni mogućnost postojanja svešte-
nih lica višeg ranga. Napominjemo da se Sveća nalazi veoma blizu Striževa, u čije grani-
ce i danas spada, gdje je neposredno po turskom osvajanju živio i župan Ivan, pa tako
postoji mogućnost da su krstove možda postavili i predstavnici njegovog roda.
Ako uzmemo u obzir sve naprijed rečeno, te da i sam naziv lokaliteta Sveća (derivat
od “svet”, “svetinja”) označava mjesto gdje je po tradiciji bila crkva-svetinja, na Sveći se
moglo nalaziti kultno mjesto svih stanovnika srednjovjekovne Drežnice.
DREŽNICA POD TURCIMA
Na osnovu pristupačnih izvora izgleda da je Drežnica potpala pod tursku vlast nakon
ofanzive protiv Hercegovine, koju su Turci izveli u ljeto 1465. godine. Ove i sljedeće
godine zaposjeli su najveći dio teritorija Hercegovine i osnovali vilajet Hersek, koji je
priključen bosanskom sandžaku. Osvojene teritorije neposredno po osvajanju popisane
su u sumarnom popisu bosanskog sandžaka, koji se datira u 1468/9. godinu. Već 1470.
godine osniva se Hercegovački sandžak, kome pripada i Drežnica.89
O potpadanju Drežnice pod tursku vlast zabilježili smo u Drežnici opšte poznata pre-
danja. Nekoliko varijanti ovog predanja objavio je Vlajko Palavestra.90
–––––––
88
A. S. Aličić, n. d., 3-4, 7-13.
89
H. Šabanović, n.d., 44-47, 116-117.
90
V. Palavestra, Narodne pripovijetke…, 181. Predanje koje sam ja zabilježio glasi: “Sva Bosna i
Hercegovina je bila osvojena od Turaka i sve je sa blagom bižalo u Drežnicu. Drežnica se još
sedam godina održala i nikako ih Turci nisu mogli istjerati. Kod Drage je bila kota-Gradina i
imali su top sa kamenom kuglom što je pogonio barut. Bila je jedna stara baba kao prorok (koja
je stanovala na Barama), i rekla Turcima: ‘Nikako drukčije ne možete ući već obratno konje
potkujte. Ako ulijete s Klanca da misle da ste pobigli natrag.’ Hasum tako učinili, brez ikakve
smetnje upali u Drežnicu. A ovi prije koji su smatrali da mogu da stradaju, šta su imali zlata za-
kopavali su u zemlju pošto nisu mogli da nose, i pobigli. I kašnje toga se i danas opisuje to zlato
i nalazili ga ljudi u loncima. Poslije toga ima Sveća zvana Križi. To je jedan znak. Četiri su spo-
menika bila za četiri neke starješine. Pošto im je tu bila crkva i svetinja i zato se zove Sveća.
Otalena prema istoku sa Sveće se vidi ta planina koja je dosta visoka, vertikalno 200 metara. To
se zove Petralj radi toga vremena. Sa Sveće je pobigo Petar-vladar i sada mu se grob tu nalazi
pokraj Gvozda ukraj jedne poljanice. Pričala je baba da je tude crko kad je ugledo na Sveći di se
turski barjak vije i čuo vrisku turskoga ata i onda je tude i ukopan na istoj planini.”
Iz ovih predanja može se nazrijeti istorijska osnova stvarnih zbivanja u vrijeme turskih
osvajanja, na koju su se nadodali elementi usmene narodne tradicije.
O prodiranju Turaka u zapadnu Hercegovinu u dosadašnjoj istorijografiji nije bilo
mnogo govora. Opšti je utisak da je rijeka Neretva predstavljala za napadače nepremosti-
vu prepreku i dugo onemogućavala Turcima da se prebace na njenu desnu obalu. Korito
pomenute rijeke je sigurno bilo brana protiv turskog nadiranja, ali Turci čak nisu morali
da prodiru samo preko Neretve, iz istočne Hercegovine; njima je nakon 1463. godine bio
otvoren put sa sjevera i sjeverozapada iz Bosne.91
Od 1463. godine do konačnog osvajanja Drežnica se nalazila na graničnom području
između Hercegovine i Bosne, tada već pod Turcima. Kao čuvari limesa i puta Drežnjaci
su sigurno dolazili u kontakt sa turskim trupama. Ovaj period neposrednog turskog su-
sjedstva pominje se u već navedenim predanjima kad se kaže da se Drežnica održala još
dvije, sedam ili jedanaest godina. Turska ofanziva 1465. godine i daljnje nadiranje nakon
toga bili su usmjereni, prije svega, prema zapadu i doprli su gotovo do Posušja i ta po-
dručja su sastavni dio novoosnovane nahije Mostar.92 Ova ofanziva je sigurno bila pot-
pomognuta aktivnošću turskih trupa iz pravca Rame i Duvna, preko Rakitna na današnje
područje Lištice. U tom naletu je vjerovatno, osvojena i Drežnica, i to sa Klanaca, kako
navodi i narodna tradicija. Drežnica se kao cjelovito područje organizuje u posebnu, je-
dinu kompletnu nahiju sa desne strane Neretve. Svojim položajem, sa izlazima kod ušća
Drežanjke u Neretvu i preko Klanaca dalje prema zapadu i jugozapadu Drežnica je mogla
imati strateški značaj u daljnjim napredovanjima Turaka. Za nas je interesantan i podatak
iz narodnog predanja o osvajanju Drežnice, po kome je “vladar” Drežnice, kada je vidio
da je Drežnica osvojena, “crko”. Kako se u popisu Drežnice iz 1477. godine između svih
poimenično navedenih stanovnika istiće na prvom mjestu navedeni stanovnik Striževa,
župan Ivan, a mi smo ranije govorili o organizaciji lokalne vlasti u Drežnici u srednjem
vijeku, sada samo zaključujemo da je pomenuti Petar mogao biti knez Drežnice koji je
poginuo u borbi sa Turcima, a pomenuti Ivan njegov zamjenik, za vrijeme Petrovog
odsustva u službi svog gospodara za vrijeme rata.
Neposredno po osvajanju 1468/9. godine Drežnica je popisana kao nahija u vilajetu
Hercegovina, a kao jedina kompletna nahija sa desne strane Neretve pripadala je blagaj-
skom kadiluku. Kako je termin nahija u turskoj administraciji označavao najniže redove
turske uprave jedinice sa prerogativima vlasti, koja ima svoju stalnu i tačno određenu te-
ritoriju, a u našoj zemlji su takve upravne jedinice u najviše slučajeva nastale prenošenjem
i zadržavanjem starih srednjovjekovnih župa ili vlasti u turske nahije, gdje god su te župe
ili vlasti postojale, tako je i nahija Drežnica obuhvatala područje srednjovjekovne župe
Drežnice. U statusu nahije Drežnica je ostala do XVIII vijeka.93
Upravna jedinica koja se nalazila između osnovnih redovnih upravnih jedinica sandža-
ka i nahije bila je kadiluk. Drežnica je neposredno po osvajanju pripadala blagajskom
kadiluku, a od 1470. godine kadiluku Drina, odnosno Foča. Osnivanje mostarskog ka-
diluka sa sjedištem u Mostaru, gdje je prije osnivanja sjedio fočanski naib, i Drežnica se
–––––––
91
V. Atanasovski, Pad Hercegovine, Beograd, 1979, 121.
92
A. S. Aličić, Lištica pod turskom vlašću…, 97.
93
H. Šabanović, n.d., 110, 117, 230.
uključuje u njegov sastav. Mostarski kadiluk je osnovan poslije 1506. godine, a prije
1519. godine. Nahija Drežnica se spominje u mostarskom kadiluku od 1524. godine, pa
se zato može očekivati da je ušla u njegov sastav sa njegovim osnivanjem. U okviru ovog
kadiluka ostala je Drežnica do kraja turske vladavine.94
Područje Drežnice je za sve vrijeme turske vladavine bilo u okviru hercegovačkog
sandžaka i to na njegovom graničnom dijelu prema kliškom i bosanskom sandžaku.
Ovakav položaj Drežnica je, kao što smo vidjeli, imala i u srednjem vijeku, a u narodu
se i danas smatra da je, kad se ide uz Neretvu, Hercegovina do Drežnice, a dalje na sje-
ver kada se prođe Drežnica dolazi se u Bosnu.
Već ranije smo naveli da su u prvom katastarskom popisu, nakon turskog osvajanja,
u Drežnici navedena tri sela, i to: Knežluk, Striževo i Vrhpolje. Na osnovu materijalnih
ostataka iz srednjeg vijeka utvrdili smo da su ova naselja postojala i u to vrijeme, a evi-
dentno je da sva kontiunirano postoje do danas. Ovakva situacija je posljedica prirodno-
geografskih osobina terena ove oblasti. U ovoj dolini kanjonskog tipa postoje tri veća
proširenja na kojima se nalaze najznačajniji kompleksi obradivog zemljišta, pa su se tako
na rubnim dijelovima ovih kompleksa zemljišta formirala naselja od doba praistorije do
danas.
Selo Knežluk spominje se u defterima iz 1468/9. i 1477. godine. U sljedećim defterima,
iz 1521. i oko 1525. godine, na mjestu Knežluk upisano je selo Luka.95 Danas u Drežnici
postoje lokaliteti sa oba navedena imena. Knežluk je zaselak Donjeg Sela u Donjoj Drež-
nici, a Luka je manji kompleks obradivog zemljišta, takođe u Donjoj Drežnici, uz koje se
nalazi nekoliko kuća.
U središnjem dijelu Drežnice i danas, kao i 1468/9, 1477, 1521. i 1525. godine, nalazi
se selo Striževo, locirano na padinama Male Čvrsnice neposredno iznad većeg kompleksa
obradive zemlje pod nazivom “Velike njive”.96
Kao treće selo u nahiji Drežnici 1468/9. godine spominje se Vrhpolje. Identičan naziv
se spominje 1477, te 1521.godine, a 1525.godine ime sela je skraćeno i tada se ono nazi-
va Vrh.97 Danas u Drežnici ne postoji selo istog imena, ali je očito da se radi o naselju
koje se nalazi negdje na vrhu, vjerovatno vrhu Drežnice. To polje je sigurno veći kompleks
obradivog zemljišta koji se nalazi ispod sela Bunčića i Zagreblja u Gornjoj Drežnici, a
naziva se “Duge njive”. Naziv Vrhpolje se kao oznaka dijela naselja u Gornjoj Drežnici
koristio do kraja XIX vijeka. I danas stanovnike Gornje Drežnice, stanovnici Striževa i
Donje Drežnice nazivaju Vrhpoljcima.
Stanovništvo nahije Drežnice u cijelosti popisano je u četiri katastarska deftera, i to
dva u drugoj polovini XV i dva u prvoj polovini XVI vijeka.98 U popisima se navodi broj
domaćinstava za svako selo, s tim da su u prvom popisu upisani i odrasli neoženjeni
muškarci. Da bismo dobili približan broj stanovnika, broj domaćinstava ćemo pomnožiti
brojem članova jednog domaćinstva, a to je broj pet, kao što smo to uradili ranije kada
–––––––
94
Isto, 111, 117.
95
Isto, 3, 8. 11-12.
96
Isto, 3, 9, 11-12.
97
Isto.
98
Isto, 3-4, 9-12.
smo govorili o stanovništvu Drežnice u srednjem vijeku. Donosimo podatke o broju do-
maćinstava i stanovnika na osnovu četiri popisana deftera.
Podaci iz
Knežluk Striževo Vrhpolje Drežnica(svega)
godine
1468/9. 31  5 + 5 = 160 40  5 + 7 = 207 72  5 + 20 = 380 143  5 + 30 = 747
1477. 55  5 = 275 62  5 = 310 86  5 = 430 203  5 = 1015
1521. 96  5 = 450 90  5 = 450 108  5 = 540 294  5 = 1470
1525. 79  5 = 395 90  5 = 450 98  5 = 490 267  5 = 1335
Na osnovu gore iznesenih podataka daćemo indekse rasta broja domaćinstava i broja
stanovnika, po selima i ukupno za Drežnicu.
Knežluk Striževo Vrhpolje Drežnica (svega)

Period
dom. stan. dom. stan. dom. stan. dom. stan.
1477/1468-9. 177,4 171,8 155 140 119,4 113,1 141,8 149
1521/1477. 174,5 145,1 125,4 144,8
1525/1521 82,2 100 90,7 90,8
Iz prethodne tabele vidi se da je u periodu od prvog popisa, neposredno poslije potpa-

danja Drežnice pod tursku vlast, do sljedećeg popisa, koji je uslijedio 8-9 godina kasnije
broj domaćinstava imao znatan rast. Razlog za ovako značaj porast indeksa rasta broja
domaćinstava treba tražiti, svakako, u konsolidaciji turske vlasti na ovom terenu. Prilikom
prvog popisa izvjesna broj stanovnika se, vjerovatno, privremeno sklonio sa ovog podru-
čja i vjerovatno svjesno izbjegavao popis, između ostalog zbog moguće kompromitacije
u ratnim zbivanjima. Period između dva popisa bio je dovoljno dug da bi omogućio po-
stepeno vraćanje jednog dijela izbjeglog stanovništva. potvrdu ovakvog stava imamo i u
narodnoj tradiciji, zabilježenoj na terenu. U prvom popisu se posebno navode neoženjeni,
pa tako možemo pretpostaviti koliko je novih domaćinstava formirano, ako pretpostavimo
da su se svi oženili i zasnovali svoje porodice u međuvremenu. Da se broj domaćinstava
povećavao samo sklapanjem brakova trideset i dvojice neoženjenih, indeks rasta bi bio
svega 122,4. Ako pak pogledamo situaciju u pojedinim selima, mogu se vidjeti osjetne
razlike.
Najveći indeks rasta je u selu Knežluk, u Striževu je rast znatno manji, ali i dalje veoma
visok da bi u Vrhpolju bio najmanji, i to drastično u odnosu na prva dva sela. Razlog
ovim razlikama teško je naslutiti, a posebno čudi mali rast u Vrhpolju, ako se uzme u obzir
da je u popisu iz 1468/9., u ovom selu zabilježen najveći broj neoženjenih i da taj broj
prelazi razliku u broju domaćinstava od prvog do drugog popisa. Kako ne raspolažemo
nekim međupopisom, indeks smo izračunali za period od 44 godine. Za ovaj period je
indeks rasta neznatno veći od indeksa za predhodnih 8-9 godina. Međutim, kad bi ovaj
period razdijelili na četiri dekade i povećali broj domaćinstava za deset posto za svaku
dekadu, dobili bismo na kraju 297 domaćinstava, broj veoma blizu stvarnom broju do-
maćinstava 1521. godine (294). Pod ovakvim okolnostima indeks rasta za svaku dekadu
bio bi 101. Ovakav trend porasta broja stanovnika, pa tako i broja stanovnika, uslovljen
je svakako stabilizacijom prilika nakon turskog osvajanja. Stanovnici Drežnice uživaju
povlastice kakve su imali i neposredno poslije osvajanja. Ipak, kretanje stanovništva u
ovom periodu nije opravdano ovako pojednostavljeno posmatrati. To se posebno vidi
pošto istaknemo da se poslije otprilike pola vijeka rasta broja domaćinstava nekoliko go-
dina kasnije vidi osjetan pad indeksa rasta broja domaćinstava. Kada situaciju posmatramo
po pojedinim selima, i dalje se osjećaju znatne razlike. U Knežluku je u drugom periodu
rast i dalje najveći, ali je zato i pad indeksa najveći u trećem periodu. U Striževu je rast u
drugom periodu i dalje relativno blizu predhodnog indeksa, a trećem periodu nema ni-
kakvih promjena. U Vrhpolju je u drugom periodu rast indeksa najmanji, ali i dalje ima
tendenciju rasta. U Vrhpolju je u trećem periodu iskazan pad indeksa, ali je on ipak manji
od pada u Knežluku, a veći u odnosu na Striževo, gdje se zadržava postojeće stanje. Na
kraju treba reći da je ovakav pad broja domaćinstava vjerovatno uslovljen izvjesnim pro-
mjenama u društveno-ekonomskom položaju stanovnika Drežnice u proteklom periodu.
Ove promjene su se vjerovatno postepeno dešavale i iskazale se u pomenutom popisu
oko 1525. godine, o čemu ćemo govoriti u daljim izlaganjima.
Na osnovu podataka koji su izneseni u prethodnom popisima vidi se da je stanovništvo
Drežnice vlaško. U prva dva popisa stanovništvo Drežnice plaća porez odsjekom, na na-
čin koji je karakterističan za vlaške grupacije stanovništva. Kao i ostali Vlasi, u Drežnici su
1468/9. godine upisani u has sandžakbega. U sljedećem popisu, iz 1477. godine, Drežnica
je, kao i ostali Vlasi, popisana u carski has. Da se radi o Vlasima, nalazimo i direktnu
potvrdu u popisu iz 1521. godine.99
U ovom popisu Drežnica je ponovo popisana u has sandžak-bega (ovaj put Hercegovine,
jer je u međuvremenu osnovan ovaj sandžak).
U popisu iz 1477.godine upisane su u Drežnici 203 kuće i poimenično svaki doma-
ćin. U prijevodu Aličić umjesto 203 domaćina daje nam samo 199 domaćina. Nije nam
poznat razlog zbog čega u spisku nisu obuhvaćeni svi domaćini, niti to autor navodi
uz prijevod. U najvećem broju slučajeva upisano je ime nosioca domaćinstva i ime
njegovog oca. U pet slučajeva kao domaćini su upisane udovice, i to samo njihovo ime.
U tri slučaja upisano je ime domaćina sa naznakom da se radi o bratu prethodno upi-
sanog. U jednom slučaju upisano je da je domaćin Ivan župan (vjerovatno oznaka za
društveni položaju u selu ili oblasti). Od 390 upisanih vlastitih imena uočava se da je
93,1 % tih imena narodno, a da je svega 6,9 % (27) kalendarskih svetačkih imena. Iz
ovog kruga se može izdvojiti 136 različitih ličnih imena. Najveću grupu čine imena
koja se pojavljuju samo jedanput i takvih ima 74, uključujući u taj broj i pet imena
udovica. Po dva puta se spominje 28 imena, tri puta 11, četiri puta 6, pet puta 4, šest puta 2.
Sedam puta se spominju imena Dragić i Stepan, osam puta Radojko, devet puta Ivan i
Milan, deset puta Radoje, jedanaest Vukić, dvanaest Radonja, trinaest puta Radosav, a
najviše sedamnaest puta spominju se imena Radivoj i Radovan. Ovakav rezultat smo
–––––––
99
Isto, 3, 4, 10-11. U ovom popisu doslovno stoji: “Vlasi navedene nahije Drežnice plaćali su
odsjeku 304 franačkih zlatnika filurije. Sada kao i ostali vlasi plaćaju povećanje od po 10
akči, to iznosi 60 franačkih florina, pa je upisano da plaćaju odsjeku godišnje 400 franačkih
florina”.
dobili tako što smo jednu ličnost brojali samo jedanput, pa je tako u popisu, ustvari popi-
sano 339 ličnosti.100
Kada govorimo o ekonomskoj snazi stanovništva Drežnice pod turskom vlašću, jedini
pokazatelj su nam porezi koje su bili obavezni da daju. Iz sva četiri pristupačna deftera
vidi se da sve to vrijeme stanovnici ove oblasti plaćaju jedinstvenu sumu poreza (odsje-
kom) bez zaduženja za pojedina domaćinstva.101 Kako se radi o vlaškom stanovništvu
pretpostavljamo da je porez izračunavan na isti način kako je to računato i za ostale vlade u
Hercegovini. Struktura te vlaške rente-poreza izgleda ovako:
1. svaka kuća daje 45 akči (jedan franački zlatnik-filurija);

2. svaka kuća daje po jednog ovna u vrijednosti od 15 akči;
3. svaka kuća daje po jednu ovcu sa janjetom u vrijednosti od 15 akči;
4. svaki 50 kuća daje po jednu čergu u vrijednosti od 100 akči;
5. svaki 50 kuća daje po jednog ovna u vrijednosti od 50 akči;
6. nijabet odsjekom.
Gore navedena struktura koristila se u defterima iz 1468/9. godine i defteru iz 1477.

godine. Iznosi u akčima su dati u iznosima koji su potraživani u popisu iz 1468/9. godine.
Ovi prihodi su ulazili u hasove sandžak-bega. U defteru iz 1477. godine rentni prihod
ulazi u carske hasove, izuzev nijabeta, koji pripada sandžak-begu.102
Da bismo koliko je to god moguće preciznije utvrdili ekonomski položaj stanovnika
Drežnice, mi ćemo se poslužiti gore navedenom strukturom vlaške rente. Osnovni ele-
ment vlaške rente je porez na kuću, tzv. filurija. Filurija se plaćala u vrijednosti jednog
franačkog zlatnika, i to svaka kuća (tačnije, svaka inokosna porodica) i svaki odrasli
neoženjeni muškarac. Za nas je, svakako, najinteresantniji odnos između, s jedne strane
filurije (stavka 1. u strukturi) i ostalih davanja (stavke 2-6), jer davanja izvan filurije sva-
kako daju elemente iz kojih se može vidjeti ekonomska snaga popisanog stanovništva.
Na osnovu popisa iz 1468/9. godine za područje Hercegovine je procentualno iskazano
taj odnos izgledao ovako: filurija u ukupnoj sumi vlaških poreza nosi 58,16 %, a sva os-
tala davanja 41,84 %. Pošto su Drežnjaci plaćali porez odsjekom, te mi jedino imamo
ukupnu sumu koliko je cjelokupno stanovništvo ove nahije plaćalo poreza godišnje, od
svake pojedine sume ćemo prvo oduzeti iznos filurije za sva domaćinstva, a ostatak
ćemo smatrati dovoljnim za pokrivanje ostalih poreza. Takođe ćemo taj ostatak podijeliti
na domaćinstva, kako bismo ustanovili koliko je svako domaćinstvo u prosjeku imalo
dodatnih poreskih obaveza.
–––––––
100
Isto, 8-10. Život i kultura stanovništva Drežnice, 90-93. Kada uporedimo prevode u izvještaju
sa istraživanja i onaj objavljen u GZM, vidi se da je u objavljenom radu ispušteno navođenje
šest domaćina a u izvještaju svega četiri. Navedenih 199 domaćina nalazimo u završnom izvje-
štaju, a u objavljenom radu svega 197. Iz gore rečenog se vidi da ne posjedujemo prevod kom-
pletnog popisa domaćinstva. A. S. Aličić, Nahija Drežnica…, 8-12.
101
Isto, 4, 8-12.
102
N. Filipović, n.d., 132-133. U defteru iz 1477. godine osim gore navedenih stavki stoji i odred-
ba da “kada bude vojni pohod, svakih 10 kuća daje ratnika na konju sa oružjem i on zajedno (s
ostalim) jaše u ratni pohod.”
Godina Porez Ost. davanja Ost.

Br. kuća Filurija akči %
popisa odsjekom. akči dav. %
1468/9. 143 + 32 6600 po domaćinstvu i neoženjenom 36,77
1477. 203 13500/1 9135 67,8 4365 32,2 21,5
1521./prije 294 17880/2 15488 86,5 2392 12,8 8,1
1521. 294 20800/3 15288 73,5 5512 22,5 18,7
1525. 267 20800/4 13884 66,8 6916 33,2 25,9
1. Porez je bio 300 franačkih zlatnika po 45 akči što čini gore navedenu sumu od
13500 akči. 2. Porez je bio 340 franačkih zlatnika po 52 akče što čini 17880 akči. 3. Porez
je bio 400 franačkih zlatnika po 52 akče što znači 20800 akči. 4 Porez je bio 400 frana-
čkih zlatnika po 52 akče što čini 20800 akči.
U prvom popisu Drežnice neposredno po osvajanju, 1468/9. godine, porez je, kako
se vidi iz tabele, iznosio 6600 akči. Kada za svaku kuću i za svakog neoženjenog obraču-
namo po jedan franački zlatnik filurije i pomnožimo zbir tih zlatnika sa vrijednosti jed-
nog zlatnika u to vrijeme u akčama, a to je iznos od 45 akči, dobija se iznos 7875 akči.
Ako pak iznos od 6600 akči koliko je stanovništvo nahije Drežnice plaćalo poreza, podi-
jelimo sa brojem kuća i neoženjenih dobiva se po kući ili neoženjenom svega 36,77 akči.
Očito je da stanovnici Drežnice plaćaju porez daleko ispod vrijednosti filurije u to doba.
Zašto su Drežnjaci plaćali ovako mali iznos poreza, za sada se ne može utvrditi. Pretpo-
stavljamo da je to moglo biti i iz razloga što su oni imali neka posebna zaduženja (koja
se ne navode u ovom defteru) i da je to trebalo da se reguliše posebnim aktom, što je iz-
gleda bar djelomično uslijedilo prilikom sljedećeg popisa. Jedan od razloga mogao bi
biti da se privuku malim porezom oni koji su se sklonili na sigurnije mjesto i nisu uvede-
ni u popis. Već u sljedećem popisu, iz 1477. godine, od ukupne sume na filuriju otpada
67,8 procenata, a na ostala davanja 32,2 procenata. Kada izračunamo prosječna davanja
jednog domaćinstva u stavci ostala davanja vidi se da je taj iznos koji se plaća za svako
domaćinstvo (na osnovu podataka za 1468/9. Jedno vlaško domaćinstvo je pored filurije
plaćalo cca 36 akči ostalih davanja). U periodu od 44 godine, od kada imamo sačuvan
sljedeći popis porez se sa prvobitnih 300 franačkih zlatnika povećao na 400, a vrijednost
zlatnika se sa 45 popela na 52 akče. Ovo povećanje rente je, svakako, išlo postepeno, što
se vidi i iz zabilješke uz popis iz 1521. godine. U zabilješci se navodi da je prije ovog
popisa porez na Drežnicu bio 340 franačkih zlatnika, te da se kao i ostalim Vlasima sada
povećava po 10 akči (ne kaže se po kojoj jedinici), što čini 69 franačkih zlatnika povećanja.
Prije ovog popisa Drežnjaci su, znači, uz isti broj domaćinstava plaćali porez u kojem je
filurija učestvovala sa 86,5%, a ostala davanja sa 12,8%. Ostala davanja po domaćinstvu
su se tako smanjila na veoma malu sumu od 8,1 akči. Odnos filurije (73,5) i ostalih davanja
(22,5,5) se promijenio kao što se vidi već 1521. godine, pa je tako i prosječno davanje po
domaćinstvu poraslo na 18,7 akči. U sljedećem popisu, koji je sačinjen veoma brzo na-
kon gore navedenog, situacija se značajno mijenja. Kao što smo ranije već naglasili, naglo
se smanjuje broj domaćinstava (za 27), a iznos poreza za cijelu nahiju ostaje isti. Kao što
je normalno i očekivati u ovoj situaciji, učešće filurije u ukupnoj sumi poreza sada opada
srazmjerno opadanju broja domaćinstava, pa tako sada filurija u ukupnom iznosu učestvuje
sa 66,8%, a ostala davanja rastu na 33,2%. Na svako domaćinstvo sada otpada najveća
suma ostalih davanja kada se prate svi korišteni popisi. Kada rezimiramo sve dosada re-
čeno, nameće nam se utisak da je neposredno po potpadanju Drežnice pod tursku vlast
niska porezna stopa bila uslovljena željom nove administracije da već uobičajenim sti-
mulansima privuku što više poreskih obveznika. Da se vrate ili pak nasele i u Drežnici,
kao što je bila praksa i u drugim oblastima posebno kada se radi o vlaškom stanovništvu.
Takva politika se vidi i u slučaju Drežnice. Kada je došlo do osjetnijeg povećanja sta-
novništva, već u prvom sljedećem popisu nakon 8-9 godina, turska administracija je zna-
čajno povećala sumu poreza, mada i dalje daje značajne poreske olakšice Drežnjacima,
pa čak i u odnosu na vlaško stanovništvo u Hercegovini uopšte. Takav trend se i pored
manjih varijacija osjećao u toku gotovo 50 slijedećih godina. Sve ovo vrijeme ostali po-
rezi za svako domaćinstvo posebno nisu prelazili vrijednost dva ovna i kretalo se, otprili-
ke, oko polovine davanja koja su bila uobičajena za vlaška domaćinstva u Hercegovini.
Ovakva situacija nam nameće pitanje da li su Drežnjaci, možda, imali neka posebna za-
duženja koja su im omogućavala ovakav, u odnosu na ostale Vlahe povoljniji položaj.
Aličić, tražeći odgovor na ovo pitanje, poredi položaj Drežnjaka sa položajem stanovnika
sela Rabine, koji su bili zaduženi da kao derbendžije čuvaju Blagajski klanac. Stanovnici
pomenutog sela plaćali su filuriju u iznosu od 85 franačkih zlatnika (za 82 kuće i 3 neo-
ženjena), ali su pored toga plaćali i desetinu. U slučaju Drežnice nema nikakvog nago-
vještaja, niti zabilješke da su oni opterećeni nekim sličnim davanjima. Aličić zaključuje
da se radi o davanjima koja se baziraju na ekonomskoj moći stanovništva, odnosno bo-
nitetu zemlje. Na osnovu poreskih obaveza Rabine i Drežnice Filipović smatra da su
Drežnjaci “na zemlju prisjeli vlasti”, ali da su stanovnici Rabine otišli dalje od njih u
procesu sedanterizacije. Mi se slažemo sa Filipovićevim mišljenjem da su Drežnjaci u
ovo vrijeme u dobroj mjeri sedanterizirani. Njihova ekonomika je, najvjerovatnije bila
vezana i za zemljoradnju i za stočarstvo, a povlastice u oporezivanju su zadobili bavlje-
njem sokolarstvom i obzbjeđivanjem putnih pravaca, bez obzira na to što to nije i nave-
deno u pomenutim defterima. Povlastice sokolara obezbijedile su im, vjerovatno, naprijed
iznesene razreze poreza. Sokolari su bili stimulisani da se bave zemljoradnjom u okviri-
ma svojih baština, a ograničeno stočarstvo omogućavalo im je da u izvjesnim granicama
izbjegnu poreze u vezi s tim. Ovakve regulative su imali da bi se sa dužnom pažnjom
mogli posvetiti hvatanju i dresiranju ptica za lov.103
O društvenoj strukturi Drežnice za doba turske vladavine imamo veoma malo direkt-
nih podataka, pa društvene odnose moramo pokušati posredno rekonstruirati. Drežnica je
u ovo vrijeme bila podijeljena na tri manje cjeline – sela. Sela su se formirala shodno
prirodno-geografskim uslovima. Shodno ovoj podjeli razlikuju se tri skupine Vlaha. Ne
postoji determinacija ovih skupina, niti se pak vidi ko su njihovi glavari. Doduše, kao prvi
upisani domaćin u selu Striževu se navodi Ivan župan. Osim pridjeva župan on se ničim
drugim ne razlikuje od ostalih domaćina. Ipak, termin župan nam ukazuje na njegovu
–––––––
103
A. S. Aličić, n.d. 4. Uporedi i N. Filipović, n.d., 159.
specifičnu ulogu u društvenoj hijerarhiji Striževa, pa i Drežnice. I naziv sela Knežluk

daje nam nagovještaj da je u društvenoj hijerarhiji Drežnice postojala i funkcija kneza,
ali je u ovo vrijeme više ne nalazimo. O mogućoj korelaciji župana i kneza govorili smo
ranije. Iz deftera iz 1477. godine se, takođe, vidi da su Drežnjaci u to vrijeme uživali
baštine. Koje su se prenosile i na udovice nakon smrti domaćina. U popisu se nigdje ne
navodi da domaćini posjeduju baštine, ali se to po našem mišljenju podrazumijeva, kada
se u pet slučajeva navodi da udovice “drže baštinu”. Nakon popisa oko 1525. godine
Drežnica se ne nalazi kompletno popisana niti u jednom defteru. Za nas je, svakako, izu-
zetan popis iz 1858. godine, u kojem je Drežnica samo djelomično popisana. Radi se o
defteru u kojem je popisana raja Hercegovine. Samim tim zbog karaktera ovog deftera
ne bi bilo opravdano ni očekivati da se u njemu nalazi popisana i Drežnica.104 Iz ovog
upisa vidi se da je u Knežluku došlo do promjene, odnosno ukidanja društvenog statusa,
te da njegovi stanovnici postaju raja, dok se ne navođenjem ostala dva sela podrazumije-
va da su njihovi stanovnici i dalje ostali u statusu Vlaha. Postavlja nam se pitanje kako je
došlo do ove promjene u društvenom statusu? Već u prvim defterima može se uočiti da
su stanovnici Drežnice u dobroj mjeri već “prisjeli na zemlju”, i samim tim bili podvr-
gnuti pritisku, koji je na njih vršen da se uključe u timarski sistem Turske Carevine.
Postoje indicije da su se već u prvoj polovini XVI vijeka sticali uslovi za promjenu dru-
štvenog statusa barem jednog dijela stanovništva ove oblati. Poređenjem podataka deftera
iz 1521. i 1525. godine vidi se da je naglo, za nekoliko godina, popisano 27 domaćinstava
manje, od čega baš u selu Knežluk najveći procenat. Razlozi tome mogu biti različiti, ali
se kao najvjerovatniji izdvajaju emigracija i promjena društvenog statusa – tj. prelazak
na stepen zavisnog stanovništva raje. Niti jedno niti drugo ne možemo decitno ustvrditi,
ali nas podaci iz pomenutog deftera iz 1585. godine upućuju da je već u ovo vrijeme ho-
mogena društvena organizacija drežanjskih Vlaha u svakom slučaju načeta, i da su, iz-
gleda, Vlasi ove oblasti popustili pod pritiskom i birali između gore navedena dva rješenja.
Kada smo govorili o privremenoj aktivnosti Drežnjaka u srednjem vijeku, rekli smo uglav-
nom sve što bi se moglo odnositi i na ovaj period. Pored stočarstva, zanimanja karakteri-
stičnog za vlaške skupine stanovništva, iz deftera poslije turskog osvajanja jasno se vidi
da se Drežnjaci bave i zemljoradnjom, kao već u dobroj mjeri sedanterizirana grupacija
Vlaha. Na ovom mjestu ćemo se posebno pozabaviti sokolarskom aktivnošću stanovnika
ove oblasti za vrijeme turske vladavine. Iako u defterima iz XV i XVI vijeka ne postoji
zabilješka na osnovu čeka Drežnjaci spadaju u povlaštenu kategoriju stanovništva Turske
Carevine (u odnosu na ostale hrišćane), na osnovu dokumenata iz XVIII vijeka može se
pretpostaviti da je to bilo i iz razloga što su se bavili uzgajanjem i hvatanjem ptica za lov
i potpadali pod odredbe zakona o sokolarima. U ovom dokumentu stoji da u Drežnici po-
stoji uzgajalište sokolova, te da stanovnici navedenog sela od vremena “osvojenja” šalju
te sokolove u Carigrad, pa su na osnovu toga oslobođeni osim šerijatskih ušrova i uobi-
čajenih dažbina, teškog rada i drugih pristojbi. Kako se iz podataka ovog dokumenta ne
–––––––
104
A. S. Aličić, n.d., 11, 13. U defteru stoji doslovno: “Selo Knežluk drugi naziv Drežnica, timar
je Duraka , sina Huremova, serbuljuka (zapovjednika čete) u tvrđavi Počitelj Zemin Ivana, sina
Dobrinova, u posjedu Grgura i baština Grgura u posjedu Mustafe, te dio Marka, sina Radočeva
u spomenutom selu pripada Mostaru. U novcu 400”.
vide sve poreske regule koje se odnose na ovo stanovništvo, koristićemo se za upoređenje
Zakonom o sokolarima i jastrebarima vidinskog Sandžaka iz 1586. godine. Na osnovu
odredbi ovog Zakona sokolari i jastrebari su oslobođeni davanja: harača, ispendže, ušura
od onog što su zasijali i požnjeli na baštinama koje lično obrađuju, ušura od šire, ušura
od košnica, resuma na svinje, resuma na ovce (ako imaju više od 100 ovaca, na svake
dvije ovce iznad stotine računa im se jedna aspra davanja), izvanrednih nameta i uobiča-
jenih tereta. Takođe je zabranjeno sandžak-begovima i vilajetskim subašama da od soko-
lara sakupljaju ječam, da ih tjeraju na košenje livada i da ih tjeraju na rabote. Pored od-
redbi u kojima se govori od čega su sokolari oslobođeni za nas je, svakako, veoma inte-
resantno koja su prava i obaveze članova sokolarskih domaćinstava. Za harač sposobni,
dorasli sinovi sokolara, njihova braća i bratanci daju ispendžu i harač prema procjeni i uz
znanje kadije na dobro, srednje i loše. Od neoženjenih sinova, sposobnih za rad i zaradu
uzima se 25 aspri ispendže. Ako sokolari ili članovi njihovih domaćinstava ostvaruju pri-
hode izvan svojih baština, obavezni su da plaćaju porez. Po ovom zakonu sokolari su bili
zaštićeni od samovolje pojedinaca i državnih organa, njihov zastupnik i pokrovitelj bio
je dogandži-baša, koji je ovlašten od starješine (vrhovnog) sokolaraj.105
Da bi uživali status propisan ovim zakonom, sokolari su bili dužni da prema “adetu”
predaju, ili kao nadoknadu daju 300 akči za uginulog ili nepredatog sokola. Status soko-
lara nasljeđivali su njegovi sposobni sinovi i tek promovisanjem oni su zadobijali privi-
legije, kao is vi ostali sokolari. Iz gore navedenih regulativa vidljivo je da su sokolari u
turskom feudalnom sistemu imali određenu autonomiju u odnosu na administrativni aparat
sandžaka kojem su pripadali i da su preko svog starješine dogandži-baše bili pod direkt-
nom upravom vrhovnog sokolara. Takođe treba reći da su se u turskoj administraciji vo-
dili posebni sokolarski defteri, u koje su upisivani sokolari, pa su tako u njima mogla biti
upisana pojedinačna zaduženja sokolara iz Drežnice. Kako do danas nije poznat niti je-
dan sokolarski defter za područje Hercegovine, tek nova istraživanja turskih dokumenata
mogla bi dati nove podatke o sokolarima Drežnice a iz njih bi se moglo vidjeti i kakvu je
ulogu u sokolarstvu imao jedan Mostarac, Derviš-paša Bajezidagić, za koga se 1591/2.
godine kaže da je bio “Predvodnik svih sokolara”. Već pomenuti zakoni govore nam da
su braća, sinovi i bratanci sokolara plaćali pristojbe izvan privilegija sokolara, da su pla-
ćali poreze za sva privređivanja ostvarena izvan sokolarskih baština i da su privilegije
obuhvatale i njih tek kada su promovisani u sokolarski status. Kako se izričito kaže da se
za popunjavanje upražnjenih sokolarskih baština uzimaju “sposobni”, možemo pretpo-
staviti da je bilo i “nesposobnih”, koji su samim tim što nisu bili sposobni da se bave
sokolarstvom lakše mogli biti integrisani u turski feudalni sistem redovnog oporezivanja,
–––––––
105
Isto, 5; D. Bojanić, Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka za Smederevsku, Kruše-
vačku i Vidinsku oblast, Istorijski institut SANU, Zbornik za istočnjačku i istorijsku građu. 2.
Beograd, 1974, 78-79. Dogandži-baša je od svojih sokolara uzimao za državu: mladarinu, nov-
čane globe, baduhavu, bejtulman, a “Ako sinovi sokolara i jastrebara učine prestup i zasluže
novčanu kaznu, pošto se to u prisustvu kadije utvrdi, neka ih kazni njihov starešina (dogandži-
-baša) i neka novčanu globu, prema kanunu, uzme za državu. Sandžakbeg, međutim, nikako da
se meša, izuzev ako zasluže vešanje ili odsecanje udova. ako se to dogodi, opet sa znanjem ka-
dije, neka starešina (dogandži-baša) preda (krivca) sandžak-begu i neka ga sandžak-beg kazni
teškom telesnom kaznom na mestu koje se zna”.
tj. postati raja. Ako ovom dodamo stane napore turskih feudalaca da stanovništvo sa po-
vlasticama pretvore u raju pretpostavljamo da je unutar stanovništva Drežnice i pored
plaćanja poreza odsjekom mogla postojati slojevitost u društveno-ekonomskom pogledu.
Sokolari i njihovi predvodnici, dogandži-baše, borili su se za očuvanje ovog statusa.
Izgleda da je u XVIII vijeku ova borba bila posebno zaoštrena. U to vrijeme se na sudu u
Mostaru Drežnjaci bore za očuvanje svojih privilegija. Kako o sokolarstvu u Drežnici
posjedujemo svega dva nedatirana dokumenta dajemo prijevod pomenutih dokumenata u
cjelini. Radi se o dokumentima koji se nalaze u zbirci prepisa koje je sačinio pisar Muhamed
ibn Salih iz Mostara. Dokument je, po svemu sudeći, prepisan iz sidžila mostarskog ka-
dije, a cilj prepisivanje je, vjerovatno, bio vježbanje rukopisa pomenutog pisara. Upore-
đivanjem sa ostalim prepisanim dokumentima nastanak dokumenata koje koristimo može
se na taj način datirati u drugu polovinu XVIII vijeka, pošto prilikom prepisivanja nije
upisan datum nastanka istih...106 Tekst dokumenata smo donijeli u cjelini jer do sada nisu
–––––––
106
Isto; O. Zirojević, Tursko vojno uređenje u Srbiji (1459. – 1683), Beograd, 1974., 213-214; B.
Cvetković, La fauconnerie dans le Sanđak de Vidin aux XV et XVI siècles, Orijentalni institut,
prilozi za orijentalnu filologiju 28-19, Sarajevo, 1980., 285-289; Orijentalna zbirka JAZU,
Zagreb, 1891., list 73a.
I “Obavijest o tome da se zakup sokolarstva vrši od strane dvorskih sokolara. Vlasnici čif-
luka i siromašna raja iz kadiluka Mostar došli su na šerijatski sud i obrazložili sljedeće: “S ob-
zirom da u selu Drežnici i u mostarskom kadiluku postoji uzgajalište sokola i da stanovnici na-
vedenog sela od vremena osvojenja šalju sokolare u Carigrad , oslobođeni su, osim šerijatskih
ušrova i uobičajenih dadžbina, teškog rada i drugih pristojbi. O tome je izdata uzvišena zapovijest.
U slučaju da pokažu nemar u izvršavanju ove službe i u Carigrad ne pošalju sokolove kako to
stoji u zapovijesti , treba da daju godišnje onima koji zakupe sokolarstvo od strane glavara dru-
gih sokolara po 20 ili 30 groša. Pošto je carskom naredbom određivan i razrezivan na bosanski
ejalet ljetni i zimski taksit, od taksita koji spada na stanovnike navedenog sela prema njihovim
platežnim mogućnostima. oni su to slali sa stanovnicima drugih kadiluka i do tada nije bilo ni-
kakvog protivljenja. Ovaj put iz pisma Abdulmumin-baše, koji je zakupio navedeno sokolarstvo,
vidi se da su stanovnici navedenog sela oslobođeni, pored šerijatskih ušrova i uobičajenih da-
džbina i drugih pristojbi, a prema vjerodostojnom prepisu carske naredbe koji je predat stanovni-
cima pomenutog sela. Zato su se oni usprotivili da daju dio taksita koji prema potvrdama otpada
na njih i zaželjeli da se taj njihov dio prenese na stanovnike drugih kadiluka. Ali potrebno je da
se izda bujrudlija u pismenoj formi i pošalje po povjereniku za taksit hadži Omer-agi o tome
da se ranije određeni ljetni taksit na stanovnike spomenutog sela prema potvrdama ima pokupiti.
O ovome se obavještava Bosanski divan. Na traženje, u sidžile je ubilježeno i čuva se da treba
da pošalju zajedno sa ostalim kadilucima dio ljetnog i zimskog taksita koji otpada na stanovni-
ke navedenog sela”.
II “Mustafa, kadija u Mostaru. Vlasnici čifluka i druga siromašna raja iz grada Mostara
došli su na šerijatski sud i izjavili sljedeće: “Od carskog osvojenja carskom je naredbom razre-
zivan na bosanski ejalet ljetni i zimski taksit, pa je tako bilo i sa stanovnicima Drežnice, koja
pripada našem kadiluku, i oni su zajedno sa drugim kadilucima davali svoj dio i nije bilo ni-
kakvih protivljenja. Ali mi posjedujemo uzvišenu zapovijest od prije tri godine da smo oslobo-
đeni uobičajenih dadžbina i teškog rada. Pošto je traženo oslobođenje, (o tome) je izdata uzvi-
šena zapovijest. Oni su se i ranije protivili, a u vrijeme prošlog valije o tome je obaviješten i
Bosanski divan. Ali, pošto je hatti humajumom nađeno da se razreže ljetni i zimski taksit, to se
ne može tražiti oslobođenje. U gornjem ilamu (obavijesti) obrazloženje je da se prikupi onaj
dio koji potpada na stanovnike spomenutog sela. S obzirom da se stanovnici spomenute Drežnice
bili pristupačni naučnoj javnosti. U okviru radova napisanih u okviru već pomenutog
naučnoistraživačkog projekta “Život i kultura stanovništva Drežnice” ovaj dokument je
na više mjesta apostrofiran. Analizu dokumenata sačinio je autor rada o Drežnici pod os-
manskom upravom Ahmed Aličić. Aličićevi komentari nisu zasnovani na širem posma-
tranju pitanja sokolarstva uopšte, pa tek nakon toga posmatranjem situacije u Drežnici.
Zbog jednostranog navođenja pojedinih odredbi ovih dokumenata, te nedostataka paralela
sa drugim sokolarima pomenuti autor je načinio i nekoliko pogrešnih zaključaka. Jedna
od osnovnih značajki ovog spora je težnja upravnih vlasti i feudalaca da dodatnim
oporezivanjem, s jedne strane, prevedu povlašteno stanovništvo na stepen zavisnog sta-
novništva – raje, sa druge strane, vidi se koliko je napora trebalo povlaštenom stanovništvu
da svoja prava, zasnovana na pozitivnim zakonskim propisima očuva.107
––––––––––––––
protive da daju dio pristojbi koji spadaju na njih, pregledana je uzvišena zapovijest koju posje-
duju i da tamo stoji da se oni ne uznemiravaju traženjem pristojbi bez fermana. Zato je obavi-
ješten i Bosanski divan da se zatraži ferman i da se naredi da se preko mubašira za taksit priku-
pi određeni dio a njih pripisanih pristojbi, tj. ljetni i zimski taksit, kao što je činjeno i ranije, ali da
se u to ne unosi nepravda”. Na prevodu ovih dokumenata zahvaljujem se mr. Fehimu Spahi iz
orijentalnog instituta u Sarajevu.
107
Na postojanje ovog dokumenta uputio nas je Muhame Mujić, saradnik Orijentalnog instituta u
Sarajevu, na čemu mu se zahvaljujem. Za određivanje vremena nastanka ovih dokumenata du-
gujem zahvalnost dr. Muhamedu Ždraloviću, rukovodiocu orijentalne zbirke JAZU u Zagrebu
A. S. Aličić, n.d., 5-7; V. Stojaković, n.d. 193. Da bi nam karakter ovog spora bio jasniji,
potrebno je navesti o kakvom se porezu (taksit) radi i kako je došlo do njegovog uvođenja u
Turskoj carevini. Taksit spada u grupu tzv. Izvanrednih nameta (takalif-i orfiyye) i javlja se tek
početkom XVIII vijeka. Ubiran je dva puta godišnje, u dvije rate, i zbog toga je i dobio naziv
taksit (arapski izraz sa značenjem “rata”, “obrok”). Radi se o porezu koji je stanovništvo u 18.
i 19. vijeku bilo dužno da daje u korist provincijskih i lokalnih organa vlasti. U klasičnom pe-
riodu Osmanske države (do kraja XVI vijeka) primjena izvanrednih oporezivanja bila je ogra-
ničena na svega nekoliko tereta: avariz, nuzul, sursat, ištira (krčenje puteva, opravka mostova i
gradova, obezbjeđenje prenoćišta za vojsku, obezbjeđenje hrane za vojsku, rekvizicija hrane i
stoke i dr.). Od XVII vijeka zbog propadanja klasičnih osmanskih ustanova, broj i količina
izvanrednih nameta povećala se na 97. Svi ovi nameti (pored redovnog oporezivanja) postaju
jedan od glavnih instrumenata za pokriće materijalnih potreba države i njene administracije,
posebno provincijske. Svi ovi nameti, ustvari, bili su ustaljen praksa samovoljnog i portivzako-
nitog ubiranja raznovrsnih nameta iz grupe tekalif-i šaka od strane namjesnika provincija (mi-
rimirana, vezira) i sandžak-bega (mutesarifa, miriliva), kao i lokalnih sudskih i upravnih funk-
cionera (kadija, vojvoda, muteselima, ajana). Najjači pritisak ovim nametima započeo je još u
toku velikog rata (1683-1699), a posebno je taj pritisak bio jak pri kraju i poslije ovog rata.
Sva ova nezakonita davanja i pritisci na stanovništvo popraćena su brojnim žalbama potlačenih
organima centralne vlasti, koja je kao protivmjeru izdavala stroge naredbe da se prestane sa
takvom praksom, pa je tako 1704. godine strogo zabranjeno ubiranje ovih nameta u čitavom
Carstvu. Međutim, pomenuta naredba nije imala duže dejstvo pa se i opisana praksa i dalje na-
stavljala. S druge strane, sama centralna vlast nije mogla da obezbijedi materijalna sredstva za
izdržavanje provincijskih funkcionera, pa je još od ranije prećutno dopuštala da ti funkcioneri
raznim povodima i pod različitim izgovorima nametnu “namet na vilajet”. Ne mogavši na kraju
ova pitanja riješiti sredstvima svoje blagajne, krajem druge decenije XVIII vijeka ova praksa je
ozakonjena pod nazivom imdad-i seferiye i imdad-hazariye. Namet – taksit (imdad-i hazariye)
ozakonjen je u Bosni 1720. godine. Određeno je da se ovaj namet ubire dva puta godišnje od
svih lica bez obzira na to da li su ova lica oslobođena od nameta tekalif-i orfiye, ili pak nisu
Osnova sudskog spora koji Drežnjaci vode na sudu u Mostaru svodi se na kontra-
dikcije nastale uvođenjem taksita u prvoj polovini XVIII vijeka u odnosu na poreske olak-
šice koje su Drežnjaci imali kao carski sokolari. Drežnjaci su kao sokolari bili oslo-
bođeni plaćanja poreza iz grupe tekalif-i orfiye i šaka (pored ostalih povlastica), koji,
ustvari, i čine osnovu poreza pod nazivom taksit. Sve dok ti porezi nisu ozakonjeni kao
taksit, Drežnjaci su mogli da se odbrane od samovoljnog uzimanja ovih nameta, jer su
posjedovali ferman koji izričito navodi da su oni oslobođeni plaćanja tih nameta.
Međutim, kako niko nije oslobođen kada je u pitanju taksit, tj. svi plaćaju ovaj porez
situacija se bitno mijenja. Iako su fermanom bili oslobođeni ovih davanja, provincijske
vlasti su na osnovu zakona o taksitu posjedovale pravo da i taj utjeraju. Uvidom u sidžile
mostarskog kadije iz XVIII vijeka evidentno je da je taksit razrezivan i na stanovnike
Drežnice.108
Pošto nam nisu bili pristupačni sidžili mostarskog kadije u kontinuitetu, nismo u mo-
gućnosti da ocijenimo da li su sudski sporovi koje stanovnici Drežnice vode na sudu u
Mostaru riješeni u njihovu korist. Iz gore navedenih podataka o razrezivanju taksita na
Drežnicu vidi se da nije tačno Aličićeva konstatacija da je posljednja godina u kojoj je
upisan taksit na Drežnicu 1763/4. Samim tim otpada i pretpostavka pomenutog autora da
je spor vođen 1768. godine. Aličić navodi da mnogi podaci u sidžilima mostarskog kadije
pokazuju da Drežnjaci nisu plaćali taksit, ali da decidno ne navodi o kojim dokumentima
iz spomenutih sidžila se radi. Na osnovu svega rečenog možemo samo pretpostaviti da
––––––––––––––
oslobođeni od spomenutih nameta. Uvođenje taksita imalo je kao prateću pojavu to da se kroz
taksit izdržavaju ne samo bosanski vezir i upravnik Sandžaka već da on pokriva, takoreći, sve
troškove turske administracije i sudstva, kao i da namiruje izvjesne izdatke koji su činjeni u
vojne svrhe. Taksit je tako od uvođenja pa do tanzimata (1839. godine) postao jedna vrsta
budžeta provincije kojim je, konačno, bio prebačen čitav teret izdržavanja turske provincije i
lokalne administracije, kao i djelimično izdržavanje vojske na podanike. Uvođenje taksita i
njegovo zloupotrebljavanje bilo je izuzetno pojačanje nameta na hrišćansko stanovništvo, a po-
gađalo je i muslimansko stanovništvo kod kojeg se već krajem XVII vijeka javlja otvoren re-
volt da bi kulminirao u drugoj polovini XVIII vijeka, kada se taksit razvio u najteži oblik izra-
bljivanja podanika. A. Sućeska, Taksit (prilog proučavanju dažbinskog sistema u našim zemlja-
ma pod turkom vlašću), Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu VIII, Sarajevo, 1960, 339-340,
357-359; Isti. Novi podaci o nastanku taksita i visini taksita u Bosni, Institut za istoriju u Sarajevu,
Prilozi X/II, Sarajevo, 1974, 135-145.
108
Na osnovu sidžila u koje smo imali uvid na Drežnicu je razrezivano:
1. 1730/31. godine na ime salijane i ljetnog taksita 2880 akči.
2. 1733. godine na ime salijane i ljetnog taksita 1688 akči.
3. 1763. godine na ime ljetnog taksita 15000 akči.
4. 1763. godine na ime hadarije (mirnodobske pomoći) 22000 akči.
5. 1768. godine na ime zimskog taksita 7200 akči.
6. 1769. godine na ime zimskog taksita 7200 akči.
Sidžil mostarskog kadije (1730-1733), Arhiv Hercegovine Mostar, Acta Turcorum, 23/1127;
Sidžil mostarskog kadije (1635-1783. – fragmenti), Arhiv Hercegovine Mostar, Acta Turcorum,
22/1098, 18; Sidžil mostarskog kadije – fragmenti (1735-1783), Arhiv Hercegovine Mostar,
Acta Turcorum 22/1098; Sidžil mostarskog kadije (1765-1783), Arhiv Hercegovine Mostar,
Acta Turcorum, 22/1097, 31-32.
su Drežnjaci prestali da plaćaju taksit, dok se njihov spor na sudu ne riješi, ali o ishodu
ovog sudskog postupka nemamo eksplicitnih podataka.109
Kada je u pitanju gore navedeni spor pred kadijom u Mostaru, potrebno je osvrnuti se
na još neke Aličićeve zaključke. Aličić zaključuje da su Drežnjaci “zanemarili tu svoju
dužnost i prestali slati sokolove na dvor, pa je zakupcima sokolarskih prihoda od strane
starješina sokolara davan državni novac u iznosu od 20 do 30 groša godišnje.110
Pažljivim čitanjem dokumenata vidi se da se ne radi ni o kakvom zanemarivanju po-
vjerene dužnosti, već o obavezi da, kada se u toku godine ne obezbijedi niti jedan soko,
prema ustaljenom običaju sokolari treba da daju nadoknadu u pomenutom iznosu u novcu.
Ovakvu odredbu citirali smo iz zakona o sokolarima i jastrebima iz 1586. godine, a iden-
tične odredbe se nalaze i u sokolarskim fermanima koje je objavio Elezović. Aličić, dalje
zaključuje da je zbog “zanemarivanja” dužnosti i razrezan taksit na stanovnike Drežnice,
te da se oni tome nisu protivili. Ovakav zaključak ne može se prihvatiti jer je, kako smo
već naveli, taksit porez od kojeg niko nije oslobođen, što navodi i Aličić, pa su tako pro-
vincijske vlasti razrezali ovaj porez i na Drežnicu. Ovdje se očito ne razlikuje uobičajena
formula pisanja ovakvih dokumenata od stvarnog stanja stvari111
Ovakva konstatcija svakako je netačna, jer se tačno zna kada je taksit uveden kao
porez. Drugi dio rečenice govori da su Drežnjaci plaćali taksit, što je iz sidžila vidljivo,
ali se nisu protivili, nelogično je samim tim što je došlo do ovog spora. Abdulmumin-baša
nije morao “naći” ferman koji oslobađa Drežnicu svih nameta bez posebne carske nared-
be, već je, vjerovatno, on sam tražio da se izradi prepis fermana kako bi mogao ostvariti
prava koja taj ferman daje. Pomenuti Abdulmumin-baša bio je jedini ovlašten da sa vla-
stima pregovara i zastupa sokolare iz Drežnice. Drežnjaci su bili oslobođeni svih pore-
za osim šerijatske desetine. Mislimo da nije potrebno da se vraćamo na objašnjenje od-
nosa povlastica Drežnjaka i taksita kako bismo pokazali da je Aličićeva teza da su
Drežnjaci izgubili sokolarske privilegije u prvim decenijama XVIII vijeka, kada je uve-
den taksit, bespredmetna. Iz navedenog dokumenta vidi se da Drežnjaci ne plaćaju de-
setinu a nje du oslobođeni inače svi sokolari u Turskom Carstvu, kako se vidi iz više
puta pominjanog zakona i sokolarskih fermana. Ako bismo i prihvatili i činjenicu da su
oni plaćali desetinu, to automatski ne znači da su izgubili sve povlastice, i da su postali
raja, jer smo već naveli slučaj sela Rabine, koje je plaćalo filuriju, a ipak je bilo optere-
ćeno desetinom112
–––––––
109
A. S. Aličić, n.d. 6. Na ovaj konkretan slučaj bi se po našem mišljenju mogao primijeniti za-
ključak Gliše Elezovića kada govori o borbama sokolara za očuvanje povlastica, a koji glasi:
“Koje od sokolara bio jači, promućurniji, drskiji, on je uspijevao žalbama da svoje pravo kako
tako obezbedi i izdejstvuje nov ferman”, mada čak i posjedovanje fermana nije osiguravalo oslo-
bođenje od taksita jer ovaj porez, kako smo ranije naveli, bio obavezan za sve. G. Elezović,
Sokolari i sokolarstvo, Iz istorije sokolarstva, Fermani manastira Dečana i Donje Gušterice,
Skoplje, 1923, 49.
110
A. S. Aličić n.d., 5.
111
D. Bojanić n.d., 79; G. Elezović n.d. 49-85; A. S. Aličić n.d., 5-6. U drugom dokumentu navodi
se da “od carskog osvojenja je carskom naredbom razrezivan na bosanski elajet ljetni i zimski
taksit pa je tako bilo i sa stanovnicima Drežnice...”
112
A. S: Aličić n.d., 4-5; D. Bojanić n.d., 79; N. Filipović n.d., 159.
O sudbini sokolara i njihovih povlastica u Drežnici za vrijeme naših istraživanja u

Drežnici zabilježili smo narodnu tradiciju. Danas stanovnici okolnih sela Drežnjake na-
zivaju “sokolima” rugajući im se kao zaostalim, jer sa ponosom pričaju legendu prema
kojoj njihov predak Toma Fijović uhvatio sokola vanredne ljepote i poklonio ga caru, a
on ih zauzvrat oslobodio plaćanja svih poreza. Prema predanju, povlastice su ukinute za
vlade Ali-paše Rizvanbegovića, zbog toga što se “Drežnica osilila”, jer je Tajmil, rodo-
načelnik Lalića silom odveo djevojku od stoke u planini i poslije obljube uzeo je za ženu.
Legendu o tome da su Drežnjaci uhvatili sokola i od cara bili oslobođeni poreza zapisali
su svi putopisci koji su u XIX i XX vijeku prolazili kroz Drežnicu.
Svi autori, od Jukića, koji je prvi dao opis Drežnice, preko Arbuthnota, koji je nekoli-
ko dana boravio u lovu u Drežnici, Bakule, koji je bio paroh u obližnjoj Grabovici, pa do
Hoernesa, Rennera i drugih, koji su, uglavnom, kompilirali podatke prve trojice, ukratko
navode ovo predanje i slažu se da je vrijeme ukidanja zadobijenih povlastica četrdesetih
godina XIX vijeka.113 Smatramo da ovako datiranje ukidanja drežnjanskih povlastica
ima osnova jer, se radi o vremenu kada se uvođenjem tanzimata ukidaju sve dotadašnje
poreske olakšice i reformiše turski poreski sistem uopšte.
Iako su povlastice sokolara u Drežnici, izgleda, trajale do četrdesetih godina XIX
vijeka, najvjerovatnije su se stanovnici ove oblasti sokolarstvom prestali baviti znarno
ranije. Drežnjacima je, vjerovatno, bilo isplatnije da plate odštetu za nedostavljane soko-
lova nego da pređu u položaj raje. Sokolarska djelatnost prestaje vjerovatno, kao i dru-
gim krajevima, već od kraja XVIII vijeka. Interesanto je da se u Drežnici uvijek smatra
da su sokolarske povlastice obuhvatale cijelu oblast, na šta nam ukazuje i način oporeziva-
nja odsjekom u XV i XVI vijeku, te dokumenti o sokolarstvu koje smo citirali. Nasuprot
tome dokumenti za ostale krajeve ukazuju na to da se, po pravilu, radi o pojedinim poro-
dicama koje su na svojim slobodnim baštinama uživale povlastice, jer su se bavile ovom
veoma važnom djelatnošću. Tek otkrivanjem novih dokumenata ovaj problem će se moći
razjasniti. Osi legende o zadobijanju povlastica stanovnici Drežnice danas ne znaju mnogo
o tehnici lova na sokolove, a i termini u vezi sa sokolarstvom su veoma rijetki. Sa soko-
larstvom u vezi je već pomenuti naziv jedne litice: Sokolina u Gornjoj Drežnici, a u Striževu
se jedan potez naziva Sokolac. Osim opštih shvatanja o privilegijama Drenice kao cjeli-
ne, kao potomci Tome Fijovića, legendarnog drežnjačkog sokolara, ističu se porodice
Bašić (Muslimani) i Šarić (Hrvati). Pored toga u prezimenu Karađuz prepoznajemo termin
iz sokolarske terminologije.114
–––––––
113
I. F. Jukić n.d. 386; Larbuthnot n.d. 229; Schematismus... 1873, 162; M. Hoernes, n.d., 69; T.
Kovačević n.d. 86; V. Klaić n.d. 169.
114
G. Elezović n.d. 42, 49-85; B. Cvetkova n.d. 293-298. Ipak imamo jedan podatak o tome kako su
Drežnjaci lovili sokolove. Na tehniku lova na sokolove odnosi se dio predanja o Tomi Fijoviću,
gdje se opisuje njegov lov sokola. Ovu legendu i danas veoma često čujemo na terenu i pozna-
ta je sa malim varijacijama gotovo svim stanovnicima Drežnice. Za ovu priliku mi ćemo dati
sadržaj ove legende riječima kako ju nam je ispričao Ahmet Mujić iz Bunčića, vrsni poznava-
lac narodne tradicije. “U stara vremena kada su carevi ratovali sa pticama Drežnjaci su hvatali
ptice za lov. Sokolove su lovili u Sokolini. Jednom je Toma Fijović uhvatio sokola vanredne
ljepote, ali mu je u borbi izbio jedno oko. Kada je pokušao da uhvati i drugog sokola, spuštajući
se “gužvama” prema pećini gdje je bilo gnijezdo, čuo je vilu iz Drvara kako viče “Ajde doma
Jedan od prelomnih trenutaka, koji je imao presudan značaj za formiranje današnje

etničke i nacionalne strukture stanovništva Drežnice, bila je islamizacija. U cilj rasvjetlja-
vanja procesa islamizacije posebnu pažnju ćemo posvetiti vremenu prelaska na islam,
intenzitetu i uslovima pod kojima su ti procesi tekli, te pokušati utvrditi etničku i konfe-
sionalnu strukturu stanovništva koje je prelazilo na islam.
Prije prelaska na izlaganje o ovom problemu potrebno je reći da je Ahmed S. Aličić u
svom radu o Drežnici u osmanskom periodu dao sud i o islamizaciji stanovništva ove
oblasti. Za shvatanje načina na koji Aličić pokušava da objasni proces islamizacije u
Drežnici citiraćemo njegove osnovne postavke: “Prema sadašnjem konfesionalnom i na-
cionalnom sastavu moglo bi se zaključiti da je stanovništvo Drežnice prešlo na islam u
apsolutnoj većini i da je to bilo oko polovine XVI vijeka, kada je tekao intenzivan proces
prelaza na islam i drugih područja i svih slojeva”.115
Zaključujući raspravu o islamizaciji stanovništva ove oblasti, Aličić dalje piše: “Misli-
mo da je to počelo postepeno, kao i na drugim područjima, čak i u XV vijeku. Sasvim je
sigurno da se u prvim decenijama XVI vijeka broj muslimana povećavao. Ali mislimo da
je vrijeme oko polovine XVI vijeka bilo presudno i za Drežnicu, kao i za druga područja”.116
Smatramo da je neprihvatljivo da se na osnovu današnjeg konfesionalnog i nacionalnog
sastava stanovništva govori o procesima koji su se odvijali u XVI vijeku, tim više što se
ne navodi niti jedan podatak o islamizaciji u Drežnici u XV i XVI vijeku. Aličić, takođe,
pretpostavlja da je to bilo kao i na drugim područjima, ali ne navodi koja su to područja,
niti gdje je to u literaturi konstatovano.
U pokušaju da ustanovimo vrijeme kada je započeo proces islamizacije u Drežnici u
najkraćim crtama ćemo iznijeti kako se ovaj proces odvijao u drugim oblastima, prije
svega u Hercegovini. Za nas je, svakako, najinteresantnije kako se tumači islamizacija
povlaštenih kategorija stanovništva, jer je i stanovništvo Drežnice spadalo u tu kategoriju.
U posljednje vrijeme podvrgnute su kritici teze o masovnom prelasku na islam sta-
novništva Bosne i Hercegovine još u prvim godinama turske vladavine, kao i teze da je
velika većina bosanskohercegovačkih Muslimana “bogumilskog” porijekla. Na osnovu
––––––––––––––
Fijoviću Toma, dosta je danas ovde tvoga lova” prekinu mu se “gužve”, on padne u ponor i
pogine. Ovog sokola, “Ćoru Drežnjaka”, pošalju Drežnjaci caru u Stambol. U boju sa pticama
Ćoro Drežnjak pobijedi orla krstaša suparničkog cara, te sultan odredi da Drežnjaci ne plaćaju
nikakva poreza”. Identičan način hvatanja sokola opisao je i Gliša Elezović. Elezović je obja-
vio predanje po kojem su sokolari iz sela Milena u Makedoniji hvatali sokolove u stijeni zva-
noj Sokolac. “Kako su gnezda sokolova bila po pećinama i pukotinama u litici, a kako soko
ima jaku kljunicu, tako da kad udari njom u stenu – “sevaju varnice” – to su pojedinci mlade
sokoliće vadili na jedan osoben način. Onaj što ima da vadi tiće sokolove iz gnezda metne na
glavu bakrač. Onda ga njegovi drugovi vežu konopcem preko sredine i spuštaju ga u pravcu
gnezda. Kada ga spuste do gnezda, on onima gore da znak, te ga više ne spuštaju. Tada stane
piska sokolice i sokolića. Sokolica brani svoje tiće i ustremi se na protivnika i bije ga kljunicom,
ali uzalud, kad ovaj i ne oseća, jer ga sve udara u bakrač. Onaj što je na užetu, eto tako, povadi
sokoliće, na dati znak izvuku ga gore, i svršen posao”. G. Elezović n.d. 39. Elezović kaže: “Od
šahina i mužjak i ženka dobri su za lov, ali se više ceni mužjak. Ženka je slabili lovac i Turci je
u Vučitrnu zovu Karađuz”. Isto 16.
115
A. S. Aličić n.d. 7.
116
Isto, 11.
tih istraživanja smatra se da intenzitet islamizacije postepeno raste, da bi na izvjestan način

kulminiralo u drugoj polovini XVI vijeka.117
Iz popisanih deftera XV i XVI vijeka vidi se da je islamizacijom zahvaćen “velik broj
hrišćana (katolika i pravoslavnih), koji su u društvenom pogledu bili u položaju povlašte-
nog stanovništva, u položaju vlaha”.
Kao ilustraciju u kojoj mjeri je islamizacija zahvatila vlaško stanovništvo u drugoj
polovini XV vijeka navešćemo podatke koje je objavio Nedim Filipović. Na osnovu po-
pisa iz 1477. godine u Hercegovini je evidentirano 6877 vlaških kuća i 754 neoženjenih
odraslih muškaraca, s tim što je u ovaj broj nisu ušli Vlasi Trebinja i Popova. Na osnovu
deftera iz 1468/9., te već pomenutog deftera iz 1477. godine “bilo je samo 16 slučajeva
islamizacije, ili oko 20 slučajeva ako se prihvate kao sigurni nekoliko dubioznih sluča-
jeva, dok je islamizacija zahvatila feudalnu klasu i počela prilično hvatati korijena među
župskim seljaštvom”.118 Evidentno je da povlašteno stanovništvo (povlašteno u odnosu
na ostalo hrišćansko stanovništvo – raju) sporije i rjeđe prelazi na islam, te da su za isla-
mizaciju ovog stanovništva potrebni posebni uslovi. Ovo povlašteno stanovništvo prihvata
islam usljed izmijenjenih društveno-ekonomskih uslova, te političkih, pa i psiholoških
činilaca. Prelazak Vlaha sa stočarstva na zemljoradnju, ukidanjem vlaških privilegija ini-
cirano osvajačkom ekspanzijom prema zapadu, likvidacijom značaja službe vojnika i ra-
nijih privilegija martolosa pojačavaju pritisak čitlučenja, a razvoj starih i stvaranje novih
gradova, kao ekonomskih, vojnih i religijsko-duhovnih centara pojedinih oblasti Turske,
uslovi su u kojima su pod glavnim udarom najšire mase vlaškog i drugog povlaštenog
stanovništva, koje snosi sve teža davanja i terete. Tako su filuriji pretpostavljeni: ušurska
renta, harač, posebni nameti i tereti, te od bivšeg slobodnog seljaka treba prći u status
raje.119 U prve deftere nakon turskog osvajanja (defteri iz 1468/9, 1477. i 1521. i oko
1525. godine) u Drežnici su popisani isključivo hrišćani. U dva slijedeća popisa Vlaha
Hercegovine, jedan sačinjen neposredno iza 1477. godine i drugi iz 1489. godine, Drežnica
nije popisana možda zbog toga što ovi defteri nisu sačuvani u cijelosti. U popisu iz 1585.
godine koji se smatra najvažnijim sa stanovišta islamizacije u Hercegovini, jer je u nje-
mu popisana raja Hercegovine, Drežnica nije u cijelosti popisana. Na Drežnicu se odnosi
jedan usamljeni podatak, prema kojem su u selu Knežluku, tj. u Drežnici, postoje posjedi
vojnika tvrđave Počitelj. Ni u ovom usamljeno podatku ne navode se Muslimani u Drežnici,
već isključivo kao vlasnici imanja koji žive izvan ove oblasti.120
U pristupačnim dokumentima prelazak na islam, kao i prvi Muslimani, registruju se u
Drežnici u prvoj polovini XVII vijeka. Prema jednoj “nagodbi između nasljednika” u
zaseoku Vrhpolju u selu Drežnici živjeli su Ahmed i Alija, sinovi Milana, i pred kadijom
–––––––
117
A. Sućeska, Osnovni rezultati poslijeratne bosanskohercegovačke istoriografije o osmansko-
turskom periodu i njeni dalji zadaci, ANUBiH, Posebna izdanja LXV, Odjeljenje društvenih
nauka 12, Sarajevo, 1983, 42.
118
N. Filipović n.d. 159-160.
119
N. Filipović Islamizacija vlaha u Bosni i Hercegovini u XV i XVI vijeku, ANUBiH, radovi
LXXIII. Odjeljenje društvenih nauka 22, Sarajevo, 1983, 146-147.
120
A. S. Aličić n.d. 3, 8-12.
u Mostaru izjavili su sljedeće: “Mi smo se dugo sporili baštine Grab, koja nam je pripa-
dala iza našeg oca i našega brata zimije Stipana”.121
Podaci iz ovog dokumenta, sastavljenog 1632. godine, nedvosmisleno nam pokazuju da
je u Gornjoj Drežnici živjela porodica u kojoj su dvojica od trojice sinova hrišćanina Milana
prešla na islam, a treći, tada već pokojni Stipan, umro kao hrišćanin. Na osnovu ovog podatka
možemo zaključiti da je u ovo vrijeme proces islamizacije u Drežnici bio u toku, ili bar započeo.
Sljedeći podaci o prisustvu muslimanskog stanovništva u Drežnici su iz druge polo-
vine XVII vijeka, iz vremena kandijskog rata, kada su manje ili veće grupe hajduka sa
mletačkog teritorija upadale na turski teritorij i tamo pljačkale. Ovi podaci se odnose na
period 1662.-1686. godine i zabilježeni su u savremenoj hronici O. Pavla Šilobadovića.122
Iz gore navedenih podataka vidi se da je u drugoj polovini XVII vijeka bilo muslimana i
Donjoj i u Gornjoj Drežnici.
Muslimani se spominju i u sidžilima mostarskog kadije u ovo vrijeme.123
Za vrijeme kandijskog rata prvi put se spominje jedan muslimanski rod u Drežnici.
Filip Grabovac u “Cvitu” navodi da je: “Arambaša Kardum poginuo u Drežnici prid
Pećinom od Zlojić Omer-age za vrijeme Kandijskog rata”.124
–––––––
121
Sidžil mostarskog kadije (1630-1633), Orijentalni institut, Sarajevo. Ovaj sidžil je preveo i pri-
premio za štampu Muhamed Mujić, saradnik ovog Instituta, i nesebično nam ga pružio na uvid,
na čemu mu se zahvaljujem. V. Stojaković n.d., 216.
122
Na Drežnicu se odnose sljedeći događaji. “1664, miseca rujna na 17, harambaša Marko Lovi-
ćanin, samo 18 junaka, dovedoše 6 čeljadi turske iz Rame; također istog dne Ivan Galijot, samo
15 junaka, dovode 2 čeljadi turske iz Drežnice i svi zdravo f. B.; 1665, miseca studenog na 4.
harambaše primorske, samo 140 druga, dovedoše čeljadi turske 3 iz gornje Drežnice, a pogubili ji
3, i dognaše goveda 30 a male živine 150, i još robe koliko je ko mogo nositi. Naša raniše 2,
ostali svi zdravi f. B.: 1666.; miseca ilinšćaka na 14, primorske harambaše, samo 300 druga,
otiđoše i porobiše Donju Dešnjicu (vjerovatno Donju Drežnicu – NM) i uhitiše čeljadi turske
18. a posikoše 4, zajaše male živine 1500. goveda 70, konja 20; naš jedan pogibe...; 1667., miseca
srpnja na 13. Žapar, samo 10 druga, dovede 4 čeljadi turske iz Grahovice (vjerovatno Grabovi-
ca – NM) kod Drežnice.; 1667., miseca srpnja na 22. Marko Lovićanin, samo 12 druga dovede
8 turske čeljadi iz Drežnice a dva porobiše, naši svi zdravo f. B.” S. Zlatović n.d. 95, 100-102.
123
Iako je 1670. godine u sidžil zavedeno: “Rješenje na temelju izjave svjedoka da je Derviš, sin
Hasanov iz Drežnice platio 3700 akči duga Karamuratzade Ahmed Ćelebiji, bivšem muteveliji
Hausamudinefendijinog vakufa u Mostaru”. Iste godine se pred kadijom u Mostaru: “Selim,
sin Mahmutov iz Drežnice vjenčao se je preko svog zastupnika Alije sina Mahmutova, sa dje-
vojkom Fatimom, kćeri Jusufovom koju je zastupao Mehmedbeg sin Osmanbegov. Ovo posvje-
dočiše sin Kurd Alije i Ibrahim, sina Abdulahov. Mehri muedžel je 800 akči. Sidžil mostarskog
kadije (1635-1783), Acta Turcorum 22/1098, 7b, 10b.
124
Ovo Grabovčevo djelo objavljeno je prvi put 1747. godine, F. Grabovac, Cvit razgovora naroda i
jezika iliričkog ali ti rvackog, stari hrvatski pisci XXX, Zagreb, 1951, 203. Ovaj podatak nala-
zimo i kod Andrije Kačića Miošića u njegovom “Razgovoru ugodnom...”. “Slidi pisma vitezova
dalmatinski koji, posli nego mnoge turske glave odsikoše, od Turaka pogiboše rata od Kandije.
Još pogibe Kardum Arambaša
od Makarske, grada bijeloga
Pogubi ga Zlojiš Omer-aga
U Drežnici, ognjem izgorila”
A. Kačić-Miošić, Razgovor ugodni naroda slovinskog, JAZU, Stari hrvatski pisci XXVII,
Zagreb, 1942, 595, koji je prvi put objavljen 1756. godine.
U muslimanskom stanovništvu imamo više podataka u XVIII vijeku, kada se pored

navođenja imena osoba koje se vjenčavaju pred mostarskim kadijom navode i imena
očeva dotičnih osoba, što je bila praksa turske administracije prilikom identifikovana po-
jedinih ličnosti. U prvoj polovini XVIII vijeka evidentirali smo dva vjenčanja.125
U drugoj polovini XVIII vijeka evidentirali smo 1 vjenčanja u rasponu od 1763. do
1768. godine. Prilikom upisa četiri vjenčanja navode se i prezimena pojedinih aktera, a
pominje se i muslimanski sveštenik. Ostali sedam upisa, koje ovdje navodimo, uvedeno
je tako da se kao identifikacija pojedinih ličnosti navodi samo ime oca.126
U XIX vijeku (period do Austro Ugarske okupacije 1878. godine) evidentirali smo
16 vjenčanja od 1829. do 1849. godine. Prilikom dva vjenčanja nisu upisana prezimena, a
u ostalih 14 spominju se sljedeća prezimena: Memić, Kurtović, Žetica, Karađoz, Bundžić,
Đojrek (Đujrek), Dalkić (Dejkić), Bećić i Balić. U pojedinim slučajevima navodi se i to
da su pojedinci iz Gornje ii Donje Drežnice.127
Jedan podatak iz gruntovnice govori nam o islamizaciji u XIX vijeku. Pregledajući
gruntovne knjige katastarske opštine Drežnica iz vremena osnivanja gruntovnice, primi-
jetili smo da se kao vlasnik nekretnina u Drežnici spominje Mehmed Potur, sin pokojnog
Mihajla. On je vlasnik četiri kmetovska selišta u Gornjoj Drežnici. Nakon njegove smrti
sve imanje pripada njegovoj kćeri Aiši Drežnjak (Potur), koja živi u Durgutu (Ajdin) u
Turskoj. Pomenuta kmetovska selišta Marić, gruntovni ulošci 180 i 181. ostali su vlasništvo
Aiše Drežnjak do 1924. godine, Kada je uredbom o vlasnosti na kmetovskim selištima
vlasništvo prešlo na porodice Marić, koje su zemlju i obrađivale. Iz pomenutih gruntovnih
–––––––
125
“Alija, sin Selimov iz Drežnice, vjenčao se preko svog zastupnika Ramadana, sina Šabanovog,
sa Merjemom, kćeri Redžepovom, koju je zastupao brat joj Ahmed, sin Redžepov. Ovo su
posvjedočili: Mustafa sin Ibrahimov i Selim, sin Osmanov, Mehri muedžel je 2000 akči, 14.
Abdulmumina, sa Fatimom, kćeri Hasanovom iz Drežnice koju je zastupao otac joj Hasan.
Ovo zulhidžeta 1145 (1733)”, Sidžil mostarskog kadije (1730-1733), Arhiv Hercegovine,
Mostar, Acta Turcorum 23/1127, 6a 12/3 (prevod Hivzija Hasandedić).
126
“Ibrahim Bakrač iz Drežnice vjenčao se je, preko svog zastupnika brata mu Mumina, za puno-
dobnom djevojkom Hatidžom, kćeri Mustafinom koju je zastupao Mustafa Spaho, sin Hadži-
huseinov. Ovo posvjedočiše Hasan, sin Ibrahimov i Mumin, sin Hasanov. Mehri muedžel je
4000 akči, 18. Muharema 1177. (1763)”; “Hasan, sin Mustafin iz Drežnice vjenčao se je, preko
svog zastupnika Arslana, sina Durmiševa iz Cernice u Mostaru, sa Aišom, kćeri Alinom iz
Drežnice koju je zastupao Mehmed Mezić, sin Mustafin. Svjedoci: Hajdar hodža, imam Drež-
nice, Husein Nevesinjac. Mehri muedžil je 3000 akči, 8. Džumada 1180. (1766)”; “Mehmed,
sin Rizvanov iz Drežnice vjenčao se preko zastupnika Mehmed baše Silahšora sa Kadirom
kćerkom Abdulmumina koju je zastupao Jusuf, sin Hasanov. Ovo su posvjedočili: Husein
Bunčić, sin Abdulmuminov i Mehmed Mezić, sin Mustafin, svi iz Drežnice. Mehri muedžil je
3000 akči. 8. Ševala 1181. (1768)”; “Osman Karađoz (Karađuz-NM), sin Ahmetov iz Drežnice
vjenčao se preko svog zastupnika Husein Baše Muzura sa Saimom, kćeri Alinom iz sela Ćifluk
Ejubi koju je zastupao brat joj Ahmed. Ovo su posvjedočili Ali Baša, sin Bašin iz Rozname-
džine mahale i Mustafe sin Oručev iz Drežnice. Mehri muedžil je 4000 akči, 1181. (1768)”.
Sidžil mostarskog kadije (1635-1783. – fragmenti). Arhiv Hercegovine, Mostar, AT 22/1098,
43b, 44a; (1765-1768), AT 22/1097, 12, 59, 73, 78, 115, 117, 118, 122. (sve preveo Hivzija
Hasandedić).
127
Sidžil mostarskog kadije (1828-1849), Arhiv Hercegovine, Mostar, Acta Turcorum 22/1099,
82/9, 83/A, 83/B, 86/A, 97/A, 98/B, 99/B, 100/B, 101/A, 22/A, 41/A.
uložaka vidi se da je Haždi Memiš-aga Ćiber iz Mostara pozajmljivao novac Mehmedu.

U Drežnici smo se zainteresovali za ovaj slučaj. Stanovnici Gornje Drežnice sjećaju se
još pomenutog Mehmeda. Predanje kaže da se on prezivao Mihalj i da je iz susjednog
Rakitna. Po istom predanju bio je sluga kod Ćibera, koji mu je ponudio da pređe na
islam, a on će mu zauzvrat dati zemlju u Drežnici i oženiti ga s jednom svojom rođakom.
Stanovnici Rakitna takođe znaju za to predanje i kažu da se Mehmed zvao Stipan Mihalj
i da je tačno da je bio sluga kod Ćibera, te da je oženio njegovu rođaku, s tim što je prije
toga prešao na islam. Veza između Ćibera i Mehmeda Potura vidi se i po tome što je na
Borkama, gdje se nalaze kuće pomenutih Marića, bila Ćiberova kula, a prema predanju
Ćiber i naselio pomenute Mariće sa Vrda na Borke. Mada je Mehmed Potur po svemu
sudeći porijeklom iz Rakitna, za nas je ovaj slučaj interesanstan, jer iz njega vidimo
jedan od razloga zbog kojeg se prelazilo na islam i pred sam kraj turske vladavine u
Bosni i Hercegovini.
Za pitanje islamizacije interesantna su i shvatanja stanovnika o vremenu i razlozima
prelaska na islam. Opšte je mišljenje stanovnika Drežnice da su Muslimani autohtono
stanovništvo ove oblasti, a da je proces islamizacije započet po potpadanju pod tursku
vlast. Narodna tradicija zabilježena kod hrvatskog stanovništva ukazuje na masovan pre-
lazak na islam neposredno po osvajanju. Po predanju se samo Ružice (žensko ime Ruža)
između ostalih “turčilo” stotinu dnevno. Po istom predanju na islam nije prešlo samo se-
dam porodica, i to Šarići, Jurići i Raiči. Jedan dio stanovnika je prebjegao u Dalmaciju,
zakopavši dragocjenosti, misleći da će se opet vratiti. Još su žive priče kako su prilikom
prodaje jaraca u Imotskom njihove pretke pitali pojedinci iz okoline Imotskog za pojedine
lokalitete koji i danas imaju identičan naziv. Tako su ih najčešće pitali za stare vinograde
koji su se “nalazili” iza Crne Stine, gdje i danas ima zadivljale loze, za Vrelo i Korito.
Ove priče povezane su sa predanjima o zakopanom blagu, koje je traženo u prošlosti, a
naročito poslije okupacije 1878. godine. U zabilježenoj tradiciji muslimanskog stanovni-
štva rijetki su podaci o islamizaciji. Osim svijesti o prelasku na islam, prisutne kod svih
muslimana Drežnice, samo neke porodice izvode svoje porijeklo od konkretnih hrišćan-
skih rodova. Tako za Omeroviće iz Donjeg sela smatraju da su porijeklom od Mihalja iz
Rakitna, za Bešiće iz Poglavice se priča da su porijeklom od Tome Fijovića, legendarnog
drežanjskog sokolara.
Kada govorimo o etničkoj i konfesionalnoj pripadnosti stanovnika Drežnice prije
prelaska na islam, možemo reći da je taj problem na neki način već dotican u literaturi.
Podaci se, prije svega, odnose na “bogumilsko” porijeklo muslimanskog stanovništva
Bosne i Hercegovine. Izvjestan broj autora pokušavao je – koristeći se kao polaznom
osnovnom pričama iz XIX vijeka o ljudima nazvanim Bogumili u različitim dijelovima
Bosne i Hercegovine, koji do “danas” izvode tajne bogumilske obrede, ili koji su u sko-
rašnje vrijeme konvertovani iz bogumilstva u neku drugu konfesiju – da na području uz
rijeku Neretvu (Konjic-Drežnica) utvrde ostatke bogumilskih vjerovanja i tradicije u
narodu. U ovim razmatranjima jednu od centralnih oblasti čini Drežnica. Smatramo da je
traženje “živih Bogumila” u Bosni i Hercegovini krajem XIX i početkom XX vijeka odra-
žavalo želju da se nakon propasti turske vlasti ukaže na egzotičnost ovog područja, a si-
gurno je bilo i politički obojeno, pa tako u Drežnici: “Žive porodice koje su sačuvale
tajne bogumilske obrede koje obavljaju po kućama i nikad ne idu u Džamiju i sami oba-
vljaju vjenčanja”.128
Sva ova mišljenja bazirana na bilješkama nekolicine školovanih pojedinaca, vjerovat-
no su reflektovala određeni stepen neukosti i lokalnu običajnu praksu, a ne bogumilske
sirvivale.
Shodno plaćanju poreza odsjekom, u društveno-ekonomskom pogledu stanovništvo
Drežnice je predstavljalo homogenu zajednicu, što se sigurno reflektovalo i na konfesio-
nalne odnose. Vlaške privilegije bile su kohezioni faktor u okviru oblasti, a pored ostalih
činilaca presudno su uticale i na uspostavljanje odnosa sa stanovnicima susjednih oblasti.
U više od pedeset godina turske vlati (do oko 1525. godine) stanovnici Drežnice, izgleda
bez ostatka, zadržavaju svoje stare privilegije.
Koje su konfesije bili Drežnjaci u vrijeme prije i nakon turskog osvajanja, tj. da li su
pripadali katoličkoj, pravoslavnoj ili bosanskoj crkvi, za sada se ne može decidno utvrditi.
Na osnovu proučavanja turskih popisnih deftera iz druge polovine XV vijeka Nedim
Filipović smatra da: “Dio Hercegovine zapadno od rijeke Neretve ima znatno brojniju
katoličku vjersku zajednicu. Tu se više osjeća uticaj i zračenje katoličke civilizacijske
zone Jadrana i krajeva dalje na zapadu. Čak osmanski izvoru u izvjesnom smislu indici-
raju kod nekih vlaških skupina u tome kraju postepenu raniju, a možda i tekuću transfor-
maciju pravoslavaca u katolike”.129
Što se tiče bosanske crkve u Drežnici, smatramo da je njeno prisustvo u ovoj oblasti
najmanje vjerovatno, čemu ide u prilog mišljenje Nedima Filipovića koji smatra da je
“činjenica da se zračenje bogumilstva u ideološko-religioznom i društvenom smislu u
Hercegovini najmanje osjećalo u brojnim katunskim grupacijama, formiranim na zajedni-
čkim proizvođačkim interesima i rodovskim vezama”.130
Vrijeme poslije potpadanja pod tursku vlast bilo je u Drežnici period slabljenja
uticaja crkve kao institucije. U Drežnici se u to vrijeme ne spominju niti crkve niti sve-
štena lica. Nova država, propagirajući novu religiju, obezbjeđujući pripadnicima isla-
ma povlašten položaj, bila je destabilizirajući faktor na ovom području. U shemi orga-
nizacije katoličke crkve Drežnica je pripadala duvanjskoj biskupiji i istoimenoj župi.
U okvirima ove župe Drežnica figurira kao selo (Villa) i nalazi se na njenoj periferiji.
Teškoće pastoralnog rada katoličkih sveštenika, posebno franjevaca, bile su u prvih
sto godina turske vladavine izuzetno teške. Biskupi, izgleda, nisu imali nikakav uvid u
situaciju na terenu. Tako, naprimjer, Biskup fra Bartul Kačić u svom izvještaju Sv.
Stolici 1633. godine navodi da je iste godine vizitirao župe Broća i (Mostarsko) Blato
i da u njih nije zalazio biskup otkako su Turci zauzeli te krajeve. Fra Marijan Lišnjić
u svojim izvještajima iz 1667. godine navodi da je prvi biskup koji je vizitirao župu
Rašku Goru, koja se nalazi pod planinom Čabuljom, te da vjernici čak i ne znaju šta
znači riječ biskup. U to vrijeme Drežnicu, izgleda, pastoriziraju franjevci iz samostana
u Rami. U drugoj polovini XVII vijeka, tačnije 1670. godine, spominje se izvjesni fra Jure
–––––––
128
A. Solovjev n.d. 42-79.
129
N. Filipović, Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini, 219.
130
Isto.
iz Drežnice koji je bio kapelan u kapelaniji Skoplje, koja je takođe pripadala duvanjskoj
biskupiji.131
Ako gore rečenom dodamo i stalne napore turskih feudalaca da stanovništvo sa privi-
legijama pretvore u zavisno stanovništvo – raju, mislimo da su to bili uslovi za započi-
njanje procesa islamizacije. Ranije smo na pomenuli da se za nekoliko godina u prvoj
polovini XVI vijeka osjetio pad broja domaćinstava u Drežnici i da je to, možda, poslije-
dica iseljavanja, ili pak promjene društvenog statusa, naravno pod spoljnim pritiscima, te
da se iz deftera iz 1585. godine vidi čiji su korisnici izuzeti od ovih privilegija.132 Pomenuta
imanja nalazila su se u selu Knežluku, što nas upućuje na razmišljanje da je islamizacija
započeta baš u ovom selu. U prvoj polovini XVII vijeka, tačnije 1632. godine, nailazimo
eksplicitno navedene prve konvertite, i to u Gornjoj Drežnici, u zaseoku Vrhpolju. U
drugoj polovini ovog vijeka dobar dio stanovnika cijele oblasti prešao je na islam, a prvi
put se spominje i jedan današnji drežanjski muslimanski rod – Zlojići.
Na osnovu naprijed navedenih podataka možemo pretpostaviti da je u drugoj polovini
XVI vijeka započeo proces raslojavanja drežanjskog stanovništva, i da su ti, prije svega
ekonomski faktori bili od presudnog uticaja na početak islamizacije ovog područja. Isla-
mizacije se odvijala postepeno i izgleda da nije ravnomjerno zahvatila sva naselja ove
oblasti.
Kada smo govorili o društveno-ekonomskom položaju stanovnika Drežnice pod tur-
skom vlašću, naveli smo što se danas u Drežnici može povezati sa sokolarstvom, iz čega se
vidi da se sav taj materijal odnosi na naselja u gornjem toku rijeke Drežnjake. U Gornjoj
Drežnici nalazi se i selo Zagreblje sa najvećom koncetracijom hrvatskog stanovništva. U
ovom selu žive hrvatski rodovi koji su u vrijeme sastavljanja gruntovnice bili vlasnici
zemlje koju obrađuju (neki su čak držali i kmetove) za razliku od doseljeničkih rodova
koji su, u pravilu, u to vrijeme bili kmetovi. U Zagreblju se nalazi i najstarije katoličko
groblje, koje se u matičnim knjigama umrlih od polovine XIX vijeka naziva: Popratine,
Šarića-groblje, općeno groblje, Drenjansko groblje i tome slično. U ovom groblju nalaze
–––––––
131
B. Rupčić, Makarska biskupija i zapadna Hercegovina do godine 1735. (u povodu 100-te
obljetnice uvođenja redovite crkvene hijerarhije u Bosni i Hercegovini), Nova et vetera XXXI,
Sarajevo, 1981, 126, 130; B. Pandžić, Marijan Lišnjić, makarski biskup (1609-1686), Nova et
vetera XXVII, Sarajevo, 1977, 40.
132
Ovakav proces je po Filipoviću uočljiv kada se uzmu u obzir defteri iz ovog perioda. Po Fili-
poviću čiflučenje je najprisniji korelat dalje masovne islamizacije, te je značajno uticao na
razvoj osmanskog feudalizma u Bosni i Hercegovini. “Poslije ovog biće nam lakše da globalno
iznesemo dati tok islamizacije vlaha u Bosni i Hercegovini, pa odmah recimo, da su dvije stvari
fundamentalno uticale na islamizaciju vlaha u Bosni i Hercegovini. Prvo to je izneseni proces
čifličenja koji će, osobito do 30-tih godina 16. vijeka, zahvatiti veliku masu već uveliko seden-
teriziranih vlaha. Drugo, to je odluka centralne vlasti da se dokinu, odnosno ograniče, vlaške
privilegije povećanjem filurije, odnosno prevođenjem vlaških ratara pod režim ušura i njiho-
vim uklapanjem u zeamete i timare, kao i dokidanje vojne službe vojnika i njihovih rentnih
privilegija, sužavanjem broja uloge martolosa itd., što se desilo kratko vrijeme iza mohačke
bitke. Naravno, ove mjere centralne vlasti izazvale su ogromno nezadovoljstvo vlaha u Bosni i
Hercegovini, što je dovodilo do njihovog prebjegavanja sa osmanskog teritorija, čiji masovni
počeci padaju negdje u ovo vrijeme. Treba reći da je u ovo vrijeme islamizacija vlaha u Herce-
govini, u poređenju sa Bosnom još uvijek mala”. N. Filipović, Islamizacija vlaha..., 145-146.
se i dva stećka, što nam pokazuje da ovo groblje postoji u kontinuitetu od vremena korišće-
nja stećaka kao nadgrobnih spomenika. Kako u Drežnici u tursko doba nije bilo crkava,
vjerski obredi su se obavljali baš u ovom groblju za sve katolike Drežnice. Obredi su se
obavljali a i danas se obavljaju na mjestu koje se naziva Oltar. Na osnovu narodne tradi-
cije Šarići, Jurići, Raiči, te Jakovljevići i Galići su starinački rodovi i jedini nisu prešli na
islam neposredno poslije osvajanja. Da se radi o starinačkim rodovima, vidi se i po tome
što se Raiči, Šarići i Jurići kontinuirano spominju u Drežnici od prve polovine XVIII vi-
jeka do danas. Nasuprot tome u Donjoj Drežnici živi kompaktno starosjedilačko musli-
mansko stanovništvo, a svi hrvatski rodovi (Raiči, Krešići, Zadre, Čorapine, Jurići i Šarići)
doseljenički su, od prve polovine XIX vijeka do danas. Sela Donje Drežnice se u komu-
nikacijskom smislu nalaze bliže Mostaru, koji je i danas i u prošlosti bio administrativni
centar za Drežnicu, a za vrijeme turske vladavine u Donjoj Drežnici, vjerovatno, nalazio
i centar nahije Drežnice. Možda iz tih razloga između Donjeg Sela i Žliba podignuta i prva,
za vrijeme truske vladavine i jedina džamija u dolini Drežanjke. Kada je ova džamija sa-
građena, nemamo vjerodostojnih podataka. Prema Hivziji Hasandediću podignuta je u
XVI vijeku i spada među nekoliko najstarijih džamija u Hercegovini. Hasandedić kao
argumentaciju za svoje mišljenje navodi narodnu tradiciju, koju mi nismo mogli potvrdi-
ti za vrijeme naših istraživanja u Drežnici.133 Za ovu džamiju je interesantno da se nalazi
sasvim izvan naselja, što nije karakteristično za crkvene objekte ovog tipa. Svojim izgle-
dom ova džamija nas asocira više na crkvu nego na džamiju, al bi o tome sud svakako
trebalo da daju arhitekti.
Na osnovu deftera iz XV i XVI vijeka vide se da se u nahiji Drežnici nalaze tri sela
(Knežluk, Striževo, Vrhpolje), i to u dolini rijeke Drežanjke. Pored administrativnog termi-
na nahija u sidžilima mostarskog kadije još se u XVII vijeku koristi i naziv selo Drežnica.
Tako, na primjer, 1632. godine spominje se zaselak Vrhpolje u selu Drežnici. Vjerovatno
je već u to vrijeme odrednica selo označavala čitavu Drežnicu. U sedamnaestom vijeku
susrećemo se i sa nazivima Gornja Drežnica i Donja Drežnica.134 U pristupačnim izvori-
ma koriste se ove odrednice kao nazivi za grupe sela u gornjem i donjem toku rijeke
Drežanjke. O pojedinim naseljima u okviru ovih većih cjelina za ovo vrijeme imamo
veoma malo podataka. I dalje se često koriste nazivi Gornja i Donja Drežnica, a samo
izuzetno Striževo (u prvoj polovini XIX vijeka) i Tramošnjik, zaselak u Donjoj Drežnici.
Tek po okupaciji Bosne i Hercegovine možemo tačno utvrditi koja su naselja u to vrijeme
postojala u Drežnici, a takva situacija svakako je bila i u tursko vrijeme, jer na osnovu
podataka iz gruntovnice egzaktno možemo pratiti rast starih i osnivanje novih naselja u
ovoj oblasti, o čemu će biti govora kasnije.
Kada smo govorili o islamizaciji stanovništva Drežnice, više smo govorili o prisustvu
muslimanskog stanovništva na ovom području. Od sedamnaestog vijeka do austrougarske
okupacije povećava se broj podataka o hrišćanima Drežnice. Ti podaci su vjerske prove-
niencije i odraz su pastoralnog rada katoličke crkve u to vrijeme. Teškoće u pastorizaciji
ovog područja, o kojima smo govorili ranije nastavljene su i kasnije vjekovima. Migraciona
–––––––
133
H. Hasandedić, Islamski spomenici Drežnice i okoline, Glasnik vrhovnog islamskog starješin-
stva XXXIV, Sarajevo, 1971, 273.
134
S. Zlatović, n.d.
kretanja hrišćanskog stanovništva, postaknuta ratnim zbivanjima za vrijeme kandijskog i

morejskog rata, izgleda da su zahvatila i stanovništvo Drežnice. U izvještaju nakon vizi-
tacije župa zapadne Hercegovine 1667. godine biskup fra Marijan Lišnjić navodi potpu-
no opustjela sela: Rakitno, Drežnicu, Brišnik, Riško polje i Buško Blato. Takođe navodi
da mali broj hrišćana, koji žive među muslimanima, nije u mogućnosti da izdržava svešte-
nika, pa je on (biskup) postavio jednog na svoj trošak.135 Konkretne podatke o katolicima
u Drežnici imamo u prvoj polovini XVIII vijeka. Na osnovu vizitatorskog izvještaja bis-
kupa ra Stjepana Blaškovića od 8. IV 1736. godine u Drežnici žive četiri katoličke familije.136
U isto vrijeme u susjednom Rakitnu prisutno je 30 katoličkih familija.137 Sljedeći kanon-
ski vizitatorski izvještaj koji nam je bio dostupan je izvještaj biskupa Pavla Dragićevića
iz 1743. godine. U tom izvještaju nalazimo popis katoličkih familija, sa imenom i prezi-
menom domaćina, u Bosni i Hercegovini, izuzimajući područje tzv. trebinjsko-markanjske
biskupije. Pored imena i prezimena domaćina uz svaku familiju naveden je broj krizma-
nih i nekrizmanih članova svakog posebnog domaćinstva. U ovom izvještaju upisano je
u župi Duvno selo (“Villa”) Rakitno – Drežnica, u kojem je popisano 49 familija. Očito
je da se Drežnica pripaja Rakitnu, jer je u njoj prisutno malo katoličkih familija. Na te-
melju upoređenja podataka ovog izvještaja sa Blaškovićevim izvještajem možemo pret-
postaviti da u Drežnici i dalje postoje četiri katoličke familije, upisane na kraju popisa za
Rakitno.138
Na osnovu ovog izvještaja evidentni su u Hercegovini i iseljenici iz Drežnice. U selu
Međugorju, župa Broćno, upisana je familija Michaela Drexgnacha sa dva odrasla člana.139
Nakon ovog popisa katoličkih familija u Bosni i Hercegovini bio nam je pristupačan
vizitatorski izvještaj iz 1768. godine. U ovom izvještaju Drežnica se popisuje kao poseb-
no selo (Villa) i tada su u njoj popisane tri katoličke familije.140 U poređenjem rezultata
ova dva pomenuta izvještaja vidi se da je broj familija opao za jednu, a broj stanovnika
se smanjio sa 33 na 23. Koji je razlog za ovo smanjenje, nismo u mogućnosti da utvrdimo.
–––––––
135
K. Jurišić, Katolička crkva na biokovsko-neretvanskom području u doba turske vladavine,
Zagreb, 1972, 59.
136
M. Jačov, n.d.
137
Isto.
138
U Drežnici tada žive sljedeće familije:
familije krizmani nekrizmani svega
Nicolaus Sarich 5 3 8
Georgius Jurich 3 4 7
Michael Jurich 6 5 11
Michael Raichevic 5 2 7
Svega 19 14 33
D. Mandić, n.d., 26.
139
L. Đaković, n.d.,
140
Familija krizmani nekrizmani svega
Michael Sarich 4 2 6
Michael Jurichevic 4 2 6
Nicolaus Raichevic 7 4 11
Svega 15 8 23
U ovom popisu konstatovali smo porodicu za prezimenom Drežnjak. Ovaj put u Raškoj
Gori živjela je 1768. godine porodica Nicolausa Dresgnakovica, u kojoj je bilo deset od-
raslih i troje djece.141 Postojanje ove porodice u Raškoj Gori navodi nas na pomisao da
su u međuvremenu iselili iz Drežnice, tim više što se 1743. godine u Raškoj Gori ne spo-
minje ova porodica, niti prezime Drežnjak. Pošto su ove kanonske vizitacije obavljanje
svake treće godine, a izvještaji o njima nalaze se u arhivima Cogregatio da de propaganda
fide u Rimu, po njihovom objavljivanju će se u svakom slučaju moći mnogo detaljnije
govoriti o katoličkom stanovništvu Hercegovine, pa i Drežnice u ovo vrijeme. Pouzdano
znamo da je sačuvan izvještaj iz 1758. godine koji je, takođe, sastavio biskup Dragićević.
Ovaj izvještaj važi kao najopsežniji i za nas je interesantan, jer bi se iz njega moglo vi-
djeti kako je došlo do osjetnog pada broja katolika u Drežnici u ovom dvadesetpetogodi-
šnjem periodu. Osim ovih podataka ne posjedujemo nijedan drugi podatak o katolicima
u Drežnici u XVIII vijeku.
Kada smo govorili o islamizaciji u Drežnici, naveli smo sve podatke o musliman-
skom stanovništvu koje smo našli u sidžilima mostarskog kadije u XVIII vijeku. I kod
muslimanskog stanovništva prisutno je u ovo vrijeme iseljavanje. U Mostaru se 1762.
godine spominje izvjesni Ahmed Drežnjak, čije prezime nas upućuje da je porijeklom iz
Drežnice.142 U Mostaru se pominje i Mezić Ibrahim 1772. godine i Ibrahim Pendić 1754.
godine, ali se ne može sa sigurnošću tvrditi da su iz Drežnice.143 Jedino je evidentno da u
to vrijeme u Drežnici žive familije sa prezimenom Mezić, a u prvoj polovini XIX vijeka
spominju se i familije sa prezimenom Pendić.
U XIX vijeku imamo više podataka o stanovništvu Drežnice. Što se tiče katoličkog
stanovništva, posjedujemo podatke iz 1813. godine. Na osnovu izvještaja biskupa fra
Augustina Miletića vidi se da je Drežnica u to vrijeme u sastavu župe Seonica i da u njoj
živi 8 katoličkih familija (45 stanovnika i od toga 32 odrasla i 13 djece). U izvještaju je
stavljena zabilješka da u Drežnici pored katolika žive “Turci” i “šizmatici”.144 U ovom
izvještaju ne navode se imena domaćina, već samo brojčano stanje, kako smo naveli. O
pojedinim porodicama u ovoj oblasti podatke nalazimo u matičnim knjigama iz ovog
vremena. Na osnovu našeg uvida u matične knjige župe Seonica i Mostarski Gradac može
se naslutiti kako se odvijala pastorizacija ovog područja. Iz matičnih knjiga župe Seonica
vidi se da su Drežnicu pastorizirali sveštenici koji su živjeli u obližnjem Rakitnu. Međutim,
iz matičnih knjiga župe Mostarski Gradac izgleda da su Drežnicu pastorizirali i sveštenici
ove župe. Iako bi bilo logično da su rakitski kapelani pastorizirali sela gornjeg toka rijeke
Drežnjake, a gradački donjeg rijeka iste rijeke, izgleda da pravo pastorijazije nije bilo te-
ritorijalno razgraničeno. Da bismo to ilustrovali, navešćemo samo jedan primjer. U mati-
čnoj knjizi vjenčanih župe Seonica, 28. sičnja 1828. godine, u Rakitnu vjenčavaju se Vid,
sin pokojnog Mije Raiča iz Donje Drežnice, i Matija, kći pokojnog Ante Marića iz Striževa.
Isti ovaj par upisan je u matičnu knjigu krštenih župe Gradac 1833, 1836 i 1840. godine
prilikom kršenja njihove djece: Tome, Šimuna i Katarne. Ova krštenja su obavljena u
–––––––
141
Isto.
142
H. Hasandedić, Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, Sarajevo, 1980, 205.
143
Isto, 210, 212.
144
D. Kamber, n.d. 57.
Donjoj Drežnici (Drexnicza Inferior). Ovakvo stanje je, izgleda, potrajalo i nakon osni-
vanja župe Rakitno 1848. godine, jer se u matične knjige župe Gradac i nakon ove godine
upisuju i vjernici iz Drežnice, mada Drežnica po crkvenoj podjeli pripada Rakitnu i
najveći broj upisa u matične knjige upisan je u Rakitnu. Tek osnivanjem župe Drenice,
1870. godine, Drežnica ima svog sveštenika, koji pastorizira cjelokupno područje.
Nakon 1813. godine o stanju duša u Drežnici imamo podatke iz 1833. godine. Drežnica
je, kako se vidi iz ovog izvještaja, takođe u okvirima župe Duvno, sa sjedištem u Seonici, i
u njoj je prisutno 86 katolika i 9 domaćinstava. Od pomenutih 86 duša 56 je odraslih i 36
djece.145 Vidimo da se u razmaku od 20 godina broj domaćinstava povećao za jedno, a
broj stanovnika gotovo za duplo. U matičnim knjigama se u ovom periodu najčešće spo-
minju pojedinci iz grupe starinačkih rodova: Šarić, Raič i Jurić, a već se spominju i dose-
ljenički rodovi: Golemac, Čorapina, Marić, te Jakovljevići, koji su izgleda već tada bili
odvojeni od Jurića. I u ovom stanju duša navodi se da pored katolika u Drežnici žive sada
samo “Turci”.
Sljedeće stanje katolika u Drežnici imamo iz 1863. godine. Tada u Drežnici ima 20
domaćinstava i 163 stanovnika. Odraslih je tada 111, a djece 52.146 Povećanje broja do-
maćinstava u periodu između dva izvještaja (30 godina) nastalo je sigurno prirodnim pri-
raštajem i dijeljenjem pojedinih domaćinstava, međutim, vidi se i doseljavanje pojedinih
porodica. U ovom periodu prvi put se u Drežnici spominju familije sa prezimenima:
Zovko, Aničić, Perko i Oreč. U ovom stanju duša napominje se da u Drežnici ima 78
muslimanskih domaćinstava.
Deset godina nakon navedenog stanja prisutno je na ovom području 233 katolika u
21 domaćinstvu.147 Izgleda da se broj stanovnika povećavao uglavnom, prirodnim prira-
štajem, a jedino se prvi put spominje porodica Krešić. Upoređenjem ova dva popisa moglo
bi se zaključiti da su ostala sva postojeća domaćinstva, a da se jedino doselila porodica
Krešić. Međutim, posjedujemo jedan dokument iz 1871. godine na osnovu kojeg se vidi
da je situacija ipak drugačija. Radi se o dokumentu u koji su upisani “svi konti od kuć-
nog arča i davanja”, to jest prilozi za izgradnju crkve po iznosima koje je dalo svako
domaćinstvo. Na osnovu ovog dokumenta prisutno je tada u Drežnici (posebno su popi-
sani domaćini izvan doline Drežnjake) 25 katoličkih familija.148
Te godine (1873.) upisan je nešto manji broj i muslimanskih familija u odnosu na
1863. godinu. Muslimana je tada u Drežnici na osnovu ovog izvještaja bilo 620 u 72
domaćinstva.149 Razlike u broju katoličkih domaćinstava, koje smo naveli mogle su se
pojaviti zbog toga što je 1870. godine osnovana župa Drežnica i što se, vjerovatno, tada de-
–––––––
145
Arhiv Hercegovine franjevačke provincije u Mostaru, 186.
146
Hercegvina prije sto godina..., 122.
147
Schemtismus… 1873, 168-169.
148
Domaćini su bili Jurić Anton, Jurić Mato, Jurić Jakov, Jurić Jozo, Jurić Stipan, Šarić Andrija,
Šarić Marko, Šarić Šimun, Šarić Bariša, Šarić Nikola, Raič Jure, Raič Stipan, Raič Nikola, Raič
Mato, Raič Markan, Raič Ilija, Marić Anto, Marić Jozo, Čorapina Anto, Čorapina Marijan, Oreč
Jure, Perko Ilija, Aničić Jozo, Zovko Ilija i Krešić Ivan. Arhiv hercegovačke franjevačke pro-
vincije, Spisi kustodije sveska 9, br. 30.
149
Schematismus... 1873, 168-169.
finitivno utvrđivala nadležnost svakog vjernika, što je posebno trebalo uraditi za doseljenike,
koji su se u prvim godinama po doseljenju sigurno vodili kao nadležni i u župi iz koje su
se doselili. Nadležnost svakog vjernika bila je značajna zbog toga što se na osnovu nje
“plaćala” i usluga crkvi. Ovo pitanje riješeno je definitivno tek sastavljanjem Statuis ani-
marum župe Drežnice krajem XIX vijeka, kada je evidentirano svako domaćinstvo sa
naznakom nadležnosti, o čemu ćemo govoriti kasnije.
Izuzev podataka o muslimanskom stanovništvu, uzgredno donesenih uz popise kato-
lika, brojčanih podataka za XIX vijek (do okupacije) nemamo. Kada smo govorili o isla-
mizaciji, nalazimo da se u sidžilima mostarskog kadije često navode vjenčanja musli-
manskih parova pred kadijom u Mostaru. Tada smo naveli i muslimanska prezimena koja
se javljaju u pomenutim sidžilima. Evidentno je da se i dalje spominju prezimena iz XVII i
XVIII vijeka, a javlja se značajan broj prvi put spomenutih.
U privrednoj aktivnosti stanovnika Drežnice u vrijeme turske vladavine govorili smo
kada smo analizirali povlastice u društveno-ekonomskom položaju stanovnika ove
oblasti. Pred kraj turske vladavine u devetnaestom vijeku imamo konkretnije podatke o
toj aktivnosti. Najznačajniji izvor svakako je razrez plaćanja desetine za Drežnicu iz
1852. godine. Ukupan porez (desetina) za Drežnicu u pomenutoj godini iznosio je 7734
groša.150
O privrednoj aktivnosti stanovnika drežnice interesantnije opise nalazimo kod savre-
menih putopisaca. Arbuthnot donosi opis domaćinstva svojih domaćina.151
Još jedan opis, fra Petra Bakule, takođe živopisno prikazuje privredne mogućnosti i
aktivnosti ovog područja.152
–––––––
150
Pomenuti novčani iznos u naturi se davao u sljedećim količinama:
1. pšenice 665 oka 8. grožđa 1030 oka
2. ječma 570 oka 9. arpadžika 759 oka
3. krupnika 895 oka 10. crvenog luka 138 oka
4. kukuruza 9295 oka 11. sjeme luka 6 oka
5. prosa 980 oka 12. konoplje 20 oka
6. surhe? 820 oka 13. pasulja 323 oka
7. sijena 5450 oka 14. od košnica 342 groša
A. S. Aličić, n.d. 13-14.
151
Zbog živopisnosti ovaj opis ćemo donijeti doslovno: “Porodica kod koje smo namjeravali pro-
vesti naredne dane smatrana je najbogatijom hrišćanskom porodicom u tom dijelu zemlje.
Možda ćemo dati pravilniju sliku o njihovom bogatstvu ako kažemo da su bili manje siromašni
od ostalih. Nekoliko krava, nekih pola tuceta jutara obradive zemlje i pristojan broj peradi čini-
lo je njihovo pravo da se smatraju milionerima. U domaćinstvu su pored oca i majke, bile dvije
lijepe djevojke, dva sina i njihov rođak koji su obrađivali zemlju i redovno lovili divokoze sva-
ke nedjelje. Osim njih bilo je i nekoliko dječaka čiji je jedini posao bio, čini se da donose žar
za ulov svojih stariji”. L. Arbuthnot, n.d., 227.
152
On kaže: “Između spomenutih strahovitih planina nalazi se vrlo uska ravnica, ali je i ona nesi-
gurna zbog čestih izlijevanja rijeke, ali je zato vrlo plodna i podneblja ne odviše hladna. Dolina
Drežnice nije samo zasađena običnom lozom i smokvama nego i drugim mnogovrsnim biljka-
ma što dokazuje njenu plodnost: žitaricama raznih vrsta; isto tako i povrće ovdje mnogo bolje
uspijeva stoga što ga se može dobro navodnjavati. Uzevši u obzir i najstrmija mjesta rijeka
Drežnica napaja mnogo ljudi, u svemu 855 osoba”. Schematismus... 1873, 163.
ZAKLJUČAK
Istraživanja naselja i stanovništva Drežnice, zasebne predione cjeline u planinskom dijelu

Hercegovine, pokazuju nam da ovako usmjerena mikroistraživanja, bazirana na etnološ-
koj i istorijskoj građi, mogu dati rezultate koji će biti od koristi za svestranije sagledavanje
populacionih odnosa, migracionih kretanja, porijekla i, posebno, islamizacije i statusa
stanovništva u društvenim i državnim uređenjima i na makroplanu.
Prije rezimiranja naših izlaganja treba istaći da je Drežnica oblast sa izuzetno povolj-
nim prirodno-geografskim uslovima za zasnivanje naselja. Župno-sredozemna klima,
obilje vode, obradiva zemlja i planinski pašnjaci u neposrednoj blizini bili su osnova za
zasnivanje i opstojavanje ljudskih staništa na ovom području od najstarijih vremena do
danas.
Druga važna karakteristika Drežnice je da se nalazi na graničnom području između, s
jedne strane, Bosne i, s druge strane, Hercegovine, a nalazi se u blizini najznačajnijeg
putnog pravca koji povezuje jadransku obalu sa unutrašnjošću, i preko Makljena se spuš-
ta u dolinu Vrbasa, kao i Ivan-sedla u dolinu Bosne. Pored toga, sa ovog magistralnog
puta odvaja se sporedni krak dolinom Drežanjke, koji izlazi na Raskršće gdje se povezu-
je sa putem koji iz pravca Mostara ide prema Dunavu, te s drugim koji se sa Raskršća
odvajao i preko Dugog Polja i Sovića išao u Ramu.
Pored zemljoradnje i stočarstva, koji su konstanta ekonomije stanovništva Drežnice
od osnivanja naselja u Drežnici do danas, vjerovatno već od srednjeg vijeka sve do četvrte
decenije XIX vijeka stanovništvo Drežnice je u cjelini ili samo jednim dijelom imalo i
druga zaduženja (čuvanje unutrašnjeg i spoljnjeg limesa, obezbjeđivanje putnih pravaca i
hvatanje i dresiranje ptica za lov), što im je između ostalog obezbjeđivalo upravno-poli-
tičku autarhiju i povoljniji društveno-ekonomski status u odnosu na stanovništvo bez
takvih zaduženja.
Na osnovu naših istraživanja o naselju Drežnice možemo konstatovati da su se nase-
lja u Drežnici formirala shodno prirodno-geografskim osobinama terena ove usko riječne
doline kanjonskog tipa, te je evidentno da su tokom čitavog posmatranog perioda postojala
tri naselja (Donja Drežnica, Striževo i Gornja Drežnica) locirana uz tri postojeća proši-
renja u dolini Drežanjke.
Današnji stanovnici Drežnice, Muslimani i Hrvati, najvećim dijelom su potomci sta-
novnika popisanih u prvim defterima nakon turskog osvajanja, a koji su, najvjerovatnije,
na istom području živjeli i za vrijeme bosanske državne samostalnosti.
Jedan od presudnih procesa za stvaranje sadašnje etničke slike stanovništva Drežnice
bio je proces islamizacije. U razmatranju ove problematike pokazali smo da Muslimani
Drežnice čuvaju tradiciju o svom hrišćanskom porijeklu, i to u kontekstu pravoslavne i
katoličke crkvene organizacije. Redoslijed crkvene dominacije prije islamizacije u Drežnici,
ustanovljen na osnovu sačuvane narodne tradicije, fiksan i prvobitni “grčki” (pravoslavni) i
kasnije “kaurski” (katolički) dominantni položaj mogao bi na određen način imati svoju
realnu podlogu. Na osnovu izložene građe vidi se da je ovaj dio Humske zemlje u jednom
dužem vremenskom periodu, od desetog do prve polovine XIV vijeka uglavnom bio u
sastavu srpske srednjovjekovne države, a da je katoličanstvo svoj uticaj vršilo preko hrvat-
skih velikaša koji su pokušavali da uspostave dominaciju u ovim krajevima, posebno u

prvoj polovini XIV vijeka za vrijeme Mladena II Šubića, te Radivojevića, koji su se u
svojim naporima za stvaranje autonomne feudalne oblasti oslanjali na Mađare i druge
eksponente katoličanstva. Treba naglasiti da se u ovom pitanju u slučaju Drežnice vide
granični položaj. Ako pođemo od konstatacije da se vjerska karta u Humu i nakon turskog
osvajanja nije bitnije izmijenila, te da je stanovništvo oko donjeg toka Neretve važilo
kao katoličko, a da se u unutrašnjosti Huma održalo pravoslavlje, za Drežnicu možemo
zaključiti da su se na ovom prostoru susretali uticaji bosanske crkve iz područja gornje
Neretve sa uticajima katoličke crkve sa juga i jugozapada.
Islamizacija stanovništva Drežnice se odvijala postepeno, započela je relativno kasno
i trajala do kraja turske vladavine. Specifičnosti islamizacije u Drežnici bile su uslovljene,
prije svega, posebnim društvenoekonomskim statusom stanovnika počevši od srednjeg
vijeka, pa sve do četrdesetih godina devetnaestog vijeka. Kada govorimo o društveno-
ekonomskom statusu stanovništva Drežnice prije početka islamizacije, evidentno je da se
radi o vlaškom stanovništvu, koje je uživalo nemale povlastice u odnosu na ostalo hriš-
ćansko stanovništvo (raju). Pokazali smo da je, vjerovatno, još od srednjeg vijeka ovo
stanovništvo moglo imati posebna zaduženja (čuvanje unutrašnjeg i spoljnjeg limesa,
obezbjeđivanje putnih pravaca i hvatanje i dresiranje ptica za lov), što mu je obezbjeđivalo
određenu upravno-političku autarhiju i poseban društveni status, legalizovan i poslije
turskog osvajanja ovog područja.
Za sve vrijeme turske vladavine pokrajinski i lokalni feudalci su radili na tome da
stanovništvo sa povlasticama pretvore u zavisno stanovništvo – raju. Ti pritisci su jačali
ili slabili zavisno od političke centralne vlasti, koja je zavisila od uspjeha ili neuspjeha u
osvajanju novih teritorija. Smanjenja povlastica vlaškom stanovništvu bila su veća što se
granica carstva udaljavala od određene oblasti, što je često imalo za posljedicu kretanje
vlaških skupina prema graničnim područjima, gdje su povlastice bile veće. Pored toga,
poslije turske pobjede kod Mohača 1526. godine značajne grupe Vlaha su bile zahvaćene
smanjenjem privilegija, i zbog toga ih se veliki broj preselio na austrijski teritorij privu-
čen pogodnostima koje im je ova Carevina nudila. Sve najprije rečeno narušavalo je dru-
štvenu strukturu vlaških zajednica i u takvim situacijama stvarali su se povoljni uslovi za
započinjanje procesa islamizacije. Iz naših izlaganja se vidi da se nekoliko godina u prvoj
polovino XVI vijeka osjetio pad broja stanovništava u Drežnici, te da je to možda poslje-
dica iseljavanja ili pak promjene društvenog statusa, naravno pod spoljnim pritiscima, te
da se iz deftera iz 1585. godine vidi da pored povlaštenog stanovništva, koje plaća porez
odsjekom, postoje imanja čiji su korisnici izuzeti od ovih privilegija. Pomenuta imanja
nalazila su se u selu Knežluku, što nas upućuje na razmišljanje da je islamizacija započeta
baš u ovom selu. U prvoj polovini XVII vijeka, tačnije 1632. godine, nalazimo eksplicitnu
navedene prve konvertite, i to u Gornjoj Drežnici u zaseoku Vrhpolju. U drugoj polovini
ovog vijeka dobar dio stanovnika cijele oblasti prešao je na islam, a prvi put se spominje
i jedan današnji drežnički muslimanski rod – Zlojići. Na osnovu izložene građe pretpo-
stavljamo da je u drugoj polovini XVI vijeka započeo proces raslojavanja drežnjačkog
stanovništva, te da su ti, prije svega ekonomski faktori bili od presudnog uticaja na poče-
tak islamizacije na ovom području. Islamizacija se odvijala postepeno i izgleda da nije
ravnomjerno zahvatila sva naselja ove oblasti. Izgleda da su se današnji hrvatski rodovi u
Zagreblju u Gornjoj Drežnici uspjeli oduprijeti islamizaciji možda, upravo zbog povlastica
carskih sokolara, koje su, pretpostavljamo oni uživali od četrdesetih godina devetnaestog
vijeka.
Prateći istorijski slijed događaja vezanih za Drežnicu kao oblast, pokušali smo u svim
prilikama kada je to bilo moguće da pratimo i razlike unutar oblasti, a na nivou njena tri
osnovna sela. Ranije smo naveli da su se sve ove promjene prvo primjećivale u Donjoj
Drežnici, da bi se kasnije manifestovale i u Gornjoj Drežnici. Za period turske vladavine
treba reći da su u uslovima naturalne privrede stanovnici Gornje Drežnice bili u nešto
povoljnijem položaju od stanovnika Donje Drežnice, pa i Striževa.
Na kraju treba reći da su se usljed viševjekovne izolovanosti Drežnice, prouzrokovane
geografskim položajem, a prije svega osobenim društveno-ekonomskim statusom njenih
stanovnika za vrijeme turske vladavine, – te u pojedinim njenim dijelovima i daljnom
izlolacijom do osamdesetih godina ovog vijeka – što je bilo moguće ustanoviti u toku
realizacije navedenog naučnoistraživačkog projekta, zadržali posebno kod musliman-
skog stanovništva, mnogi arhaični elementi u narodnoj kulturi do danas neprimijećeni u
literaturi.
Danas u Drežnici, kao i drugdje na selu kod nas, veoma brzo nestaju objekti materi-
jalne narodne kulture, dok se u predanjima još može uhvatiti dah prošlih vremena. U
“stara” vremena Drežnjaci se nisu mnogo selili, ali se u Drežnicu nije tako lako moglo
niti doseliti. Oni su, s jedne strane, ostajali u Drežnici, jer su imali poseban status u od-
nosu na stanovnike susjednih oblasti, a s druge strane, drugima baš zbog tog statusa nisu
dozvoljavali da se dosele. Zbog toga i danas sa ponosom pričaju legende o vremenima
kada su njihovi preci lovili sokolove, koje su poklanjali caru, i zauzvrat dobivali povlastice.
U izmijenjenim okolnostima, kada su Drežnjaci osiromašili i postali zavisni samo od po-
ljoprivrede, uz nedostatak modernih puteva stanovnici susjednih oblasti su im se upravo
zbog njihovog ponosa nekadašnjih “sokolara” podrugivali: “da i u gradu idu jedan iza
drugoga”, “da ih se ove godine ukinulo sa stijena žanjući travu samo deset” te da su toli-
ko neuki u vjeri da im je: “i Mate bio hodža” i da su im: “škutori sagradili crkvu umjesto
džamije”. Iz gore navedenog neupućeni intelektualci su krajem prošlog i početkom ovog
vijeka lansirali senzacionalne natpise u kojima se baš u Drežnici “izvode bogumilski
obredi” i tome slično.
Rad prihvaćen za štampu 5. juna 1991. godine.
DREZNICA SETTLEMENTS AND THEIR POPULATION

SUMMARY
Researches of settlements and population of Dreznica, a separate whole of mountain part

of Herzegovina, proved that so designed microresearches, based on ethnological and his-
torical material, could bring about results which are to be useful for more versatile exa-
mination of people relations, migrational developments, the origin, and in particular, isla-
mization and status of population in social and state structure, and in a macroplan as well.
Before summarize our report, it should be emphasized that Dreznica is a region of
very favorable natural-geographic conditions for establishing a settlement. Mild Mediter-
ranean climate, abundance of water, cultivable soil, and mountain pastures in nearest vi-
cinity, laid a foundation for establishing and maintaining human dwellings in this region
from the earliest times to the present.
Other important characteristic of Dreznica is its location in the borderland between
Bosnia, on one side, and Herzegovina, on the other, in a vicinity of a route connecting
Adriatic coast with provinces, and, across Makljen, sloping down to Vrbas River valley,
and, across Ivan-sedlo, to Bosnia River valley. Besides, from this main route, a side-road
branches off into Drezanjka River valley, arriving at Raskrsce, where joins the road
coming from Mostar and leading to Duvno, and another, branching off at Raskrsce, and
through Dugo Polje leading to Rama.
Besides agriculture and cattle breeding, which have been the constant of economy of
Dreznica population from the founding of settlements in Dreznica up to the present, pro-
bably from the Middle Ages until the fourth decade of the 19th century, the population
of Dreznica has, on the whole or only partially, had other obligations as well (safeguard-
ding the interior and exterior limes, protecting the routes, and catching and training birds
for hunt), which have, among other things, provided certain administrative-political autar-
chy and more favorable social-economic status as compared to population with no such
obligations.
On the basis of our researches in Dreznica settlements, we have come to a conclusion
that settlements in Dreznica have been founded according to natural-geographic charac-
teristics of the terrain, in this narrow river valley of canyon type. There have been three
settlements: Donja Dreznica, Strizevo, and Gornja Dreznica, each one located in its own
widening of Drezanjka River valley.
Contemporary population of Dreznica, the Muslims and the Croats, are mainly des-
cendants of inhabitants registered in the first “defter” after the Turkish conquest, and had,
most probably, lived in the same region during the independence of the Bosnian state.
One of the decisive processes of creating the present ethnical image of Dreznica po-
pulation was the process of islamization. Dealing with this problematics we have tried to
prove that Muslims of Dreznica have been maintaining the tradition of their Christian
descent, in the context of the Orthodox and Catholic church organization. The seqeunce
of the church domination before islamization in Dreznica, established on the basis of
maintained folk tradition, is fixed on primary “Greek” (Orthodox) and later “giaur”
(Catholic) dominant position, and may have, in a certain way, its real base. In view of
treated material is evident that this part of Hum was, during a long period of time, from
the 10th to the first half of the 14th century, mostly within borders of Serbian medieval
state. The Catholicism exerted its influence through Croat lords who have been trying to
gain their domination over these parts, especially in the first half of the 14th century,
during the rule of Mladen Subic II, and Radivojevic, who have, in the course of their
efforts to create an autonomous feudal province, relied on Hungarians and other exponents
of Cahtolicism. It should be also emphasized that, as for this question, in case of Drežnica
the borderline is evident. Proceeding for statement that religious map of Hum, even after
Turkish conquest, has not been substantially changed, and that population along lower
flow of Neretva has been considered to be Catholic, while that in provinces of Hum
maintained Orthodoxy, we are in position to conclude that influences of Bosnian Church
of upper Neretva region and those of Catholic Church from south and southwest have
met in the area of Drežnica.
Islamization of Drežnica population have been proceeding gradually; it began relati-
vely late and lasted till the end of Turkish rule. Distinctive qualities of islamization in
Drežnica were, limited, first of all, by particular social-economic status of the population,
beginning in the Middle Ages, and lasting until the fourth decade of the 19th century. After
considering the social-economic status of Drežnica population during the period before
islamization began, it is evident that there was a Vlach population, enjoying considerable
privileges and compared to the rest of Christian population (or raja, i.e. non-Muslim su-
bjects under Turkish rule). We have tried to demonstrate that, probably from the Middle
Ages, this population could have had particular responsibilities or obligations (safeguar-
ding the interior and exterior limes, protecting the routes, and catching and training birds
for hunt), which have provided certain administrative-political autarchy and special social
status, legalized after the Turkish conquest of the region.
In the course of the Turkish rule, regional and local feudal lords worked on idea to
turn the privileged population into dependant one - raja. This pressure strengthened and
weakened from time to another, depending on kind of politics of the central government,
which, in turn, depended on success or failure in conquest of new territories. The more
distant the frontiers of empire were from certain area, the more severe were reductions of
privileges of Vlach population, which often resulted in migrations of Vlach groups towards
borderlands, where privileges were larger. In addition to that, after the Turkish victory at
Mohač in 1526, considerable groups of Vlachs were reduced of privileges, and it is why
the great number of them moved to Austrian territory, dragged by favours Austrian Empire
offered them. All that disrrupted the social structure of Vlach communities, so the favou-
rable conditions for beginning of the process of islamization were created. It is apparent
from our work that, within few years of the first half of the 16th century, the number of
households in Drežnica decreased. It might have been a result of emigration or change of
social status, under outside pressure, so the "defter" from 1585 implies that beside privi-
leged population, paying a flat rate taxes, there were estates whose beneficiaries were
excluded from these privileges. These estates were in village of Knežluk, making us be-
lieve that islamization began in this village. In the first half of the 17th century, precisely
in 1632, we found, explicitly, mentioned first converts, in Gornja Drežnica, in a hamlet

of Vrhpolje. In second part of the same century, a great deal of the population of entire
region converted to Islam, and, for the first time, there is a mention of a modern Drežnica
Muslim clan – Zlojić. On the basis of the treated material we assume that in second half
of the 16th century began a process of disintegration of Drežnica population, and that these,
first of all, economic factors have a decisive impact on the beginning of islamization in
this area. The islamization went on gradually, and it seems that it did not evenly encom-
pass all the settlements of the region. It appears that modern Croat clans at Zagreblje in
Gornja Drežnica managed to resist islamization probably due to their privileges of being
emperor’s falconers.
Following historical development of events associated with Drežnica as an region,
we have been trying in every occasion whenever it has been possible to follow differren-
ces within the region, and on the level of its three basic villages as well.
As we have already stated, all changes happened in this region have been first noti-
ced in Donja Drežnica, and only later become manifested in Gornja Drežnica. Regarding
the Turkish rule, it should be said that, in conditions of natural economy, the inhabitants
of Gornja Drežnica were in somewhat favourable position as compared to those of Donja
Drežnica, as well as of Striževo.
It should be said in the end that, due to several centuries of isolation of Drežnica, caused
by its geographic position, and, first of all, by the social-economic status of its inhabitants
during the Turkish rule, and by further isolation of some of its parts until the eighties of
this century, still it was possible, in the course of this scientific research project, to esta-
blish, particularly in Muslim population, many archaic elements, unnoticed in literature
up to this point.
Nowadays in Drežnica, as well as elsewhere in rural regions of our country, objects
of the material folk culture have been rapidly vanishing, yet in traditions “a breath” of
the past still can be caught. In “ancient” times Drežnjaks did not change their residence
much, but, in the same time, it was not easy for foreigners to move in. On one hand,
Drežnjaks remained in Drežnica because of their special status as compared to inhabitants
of neighbouring regions, and on the other, because of this status, they did not permit the
others to immigrate. That is the reason why they even today proudly talk about times
when their predecessors were catching falcons and giving them as a gift to the emperor,
acquiring privileges in return. In changed circumstances, when Drežnjaks became poor
and dependant on agriculture only, along with lack of modern roads, inhabitants of
neighbouring regions mocking them for their pride of former “falconers” saying: “that
even in town they walk in Indian file”, “that this year only 10 of them fell off the rock
mowing the grass”, “that they are so ignorant that even Mate was their khoja”, “that
foreign workers built for them a church instead of a mosque”. From above-mentioned,
unaware intellectuals of the end of past and beginning of this century launched sensatio-
nal articles, writing that in Drežnica itself “Bogomil rites took place”, etc.
Translation:
Mandić Milenko

Naselja Dreznice I Njihovo Stanovnistvo - Srednji Vijek Sa Najstarijom PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Naselja Dreznice I Njihovo Stanovnistvo - Srednji Vijek Sa Najstarijom PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service

Miroslav NIŠKANOVIĆ, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo

NASELJA DREŽNICE I NJIHOVO STANOVNIŠTVO

Drežnica je zasebna prediona cjelina u sklopu sjeverozapadnog dijela opštine Mostar i

128 MIROSLAV NIŠKANOVIĆ

Sva etnografska građa, sakupljana od strane pomenutih istraživača, predstavlja istra-

uglavnom, komentarisani u literaturi, a mi smo pokušali da ih posmatramo iz našeg ugla

Od posebnog značaja su izvještaji biskupa Dragičevića i Bogdanovića, u kojima se navode

U desetom vijeku Zahumlje je bilo odijeljeno od Bosne Ivan planinom i Čvrsnicom,

tražio Dubrovčanina 1396. godine da se može u slučaju potrebe sa porodicom skloniti u

Vrhpolje. U Knežluku je upisano 31 domaćinstvo i pet neoženjenih odraslih muškaraca.

Podaci iz Knežluk Striževo Vrhpolje Drežnica(svega)

O etničkoj strukturi i konfesionalnoj pripadnosti stanovnika Drežnice u doba srednjo-

srednjovjekovne države, pa je samim tim postojao i određeni uticaj pravoslavne crkve.

Radivojevića, pretpostavljamo da su stanovnici ove ovlasti mogli biti čuvari, sa jedne

O ovim mostovima piše i Vukasović 1889. godine.51

sa stočarstvom je vjerovatno i podatak iz 1423. godine po kojem se Dabiživu Junotiću

Bešlagić prihvata Mazalićeve tvrdnje i dalje ih razrađuje i dopunjava topografskom

primjer primanja u redove dubrovačkih građana, i to Nikole Pribinovića iz Večerića

Knežluk Striževo Vrhpolje Drežnica (svega)

Iz prethodne tabele vidi se da je u periodu od prvog popisa, neposredno poslije potpa-

1. svaka kuća daje 45 akči (jedan franački zlatnik-filurija);

Gore navedena struktura koristila se u defterima iz 1468/9. godine i defteru iz 1477.

Godina Porez Ost. davanja Ost.

specifičnu ulogu u društvenoj hijerarhiji Striževa, pa i Drežnice. I naziv sela Knežluk

O sudbini sokolara i njihovih povlastica u Drežnici za vrijeme naših istraživanja u

Jedan od prelomnih trenutaka, koji je imao presudan značaj za formiranje današnje

tih istraživanja smatra se da intenzitet islamizacije postepeno raste, da bi na izvjestan način

U muslimanskom stanovništvu imamo više podataka u XVIII vijeku, kada se pored

uložaka vidi se da je Haždi Memiš-aga Ćiber iz Mostara pozajmljivao novac Mehmedu.

kretanja hrišćanskog stanovništva, postaknuta ratnim zbivanjima za vrijeme kandijskog i

Istraživanja naselja i stanovništva Drežnice, zasebne predione cjeline u planinskom dijelu

skih velikaša koji su pokušavali da uspostave dominaciju u ovim krajevima, posebno u

Researches of settlements and population of Dreznica, a separate whole of mountain part

in 1632, we found, explicitly, mentioned first converts, in Gornja Drežnica, in a hamlet

You might also like