Professional Documents
Culture Documents
Figurat Letrare
Figurat Letrare
Klasifikimi i figurave është një proces i vështirë, sepse shumë prej tyre janë të
afërta në thelb, prandaj nuk mund të vendosen kufij të prerë. Kështu, një figurë
sintaksore nuk dallon shumë nga figura e kuptimit, sepse edhe ajo ka kuptim.
Kur flitet për figura të kuptimit, në to përfshihen figurat që kanë ndërtim
gjuhësor pothuajse të zakonshëm, por japin një kuptim të ndryshëm nga ai i
zakonshmi.
Krahasimi quhet edhe figurë elementare, forma e parë njohëse, sepse një
send ose dukuri na e jep duke e krahasuar me një send ose dukuri tjetër (kemi
krahasim mbi bazën e cilësive, veprimeve, gjendjeve etj).
Migjeni, Shpirt’i ri
Nga ndërtimi sintaksor, krahasimi ka dy pjesë: të krahasuarit dhe
krahasuesin, që lidhen ndërmjet tyre me anën e lidhëzave si, porsi, ashtu si etj.
Krahasimi është i thjeshtë kur përbëhet vetëm nga një fjalë.
Krahasimi është i zgjatur kur përbëhet nga shumë fjalë. P.sh.:
“Tokë e dashur,
ti diçka ke kërkuar nga unë.
“Ndryshomë, o bir” – më ke thirrur nga grykat e
maleve”,
Popullore
Simboli. Shpesh, në vend të emërtimit të një sendi, përdoret emri i një sendi
tjetër që ka lidhje ngjashmërie me të.Në këtë rast përdoret simboli.
Manushaqe, bukuroshe,
pse s’ngre kryet përpjetë?
…………………………,
Shpendëra, hithëra, ferra,
përsipër të kanë rënë
dhe dritën ta kanë zënë….etj.
N. Frashëri, Manushaqja
Me fjalën “manushaqe” nënkuptojmë Shqipërinë; me fjalët “shpendëra,
hithëra, ferra” nënkuptojmë pushtuesin dhe tradhtarët e kohës së Naimit, që e
mbanin në robëri Shqipërinë. Ndërmjet këtyre fjalëve poeti kërkon të vendosë një
lidhje ngjashmërie.
Alegoria (gr. allos-tjetër, agoreuo – flas) është figurë e afërt me metaforën dhe
konsiderohet si trajtë e zgjeruar e saj. Te alegoria nuk kemi ndryshim të kuptimit
të fjalës. Gjatë leximit e ndiejmë që kuptimi i pjesës ose i tërë veprës zhvillohet në
një vijë tjetër kuptimore, që përbën kuptimin kryesor të veprës. Me këtë lloj
figure mund të ndërtohet një vepër e tërë letrare (Vaji i bylbylit, N. Mjeda), një lloj
i tërë letrar Alegoria Soneti V i poemës Scodra të N. Mjedës:
E nji mjegull ndër male, e j’êr’qelbsinet
Një pjesë e mirë e vargjeve të poezisë Naim Frashërit të Lasgush Poradecit janë
të kësaj natyre:
Pasthirrma Shpeshherë poeti veçon një gjë për ta theksuar më tepër, duke
shprehur në këtë rast një ndërhyrje emocionuese në formën e thirrorit:
Me ngadalë, o shpend,
përmbi plagë m’u ul,
merr nga gjaku im,
vëre mbi flamur…
(Tropet)
Figurat e fjalës në retorikë janë quajtur sipas fjalës gr. tropos lëvizje, kthim,
kuptim i zhdrejtë. Fjala në sistemin e gjuhës lidhet me një send të realitetit, ka
një koncept, ndërsa gjatë përdorimit ajo shmanget nga kuptimi i vet i parë i
zakonshëm dhe lidhet me një kuptim tjetër, që është kuptimi i dytë i fjalës. Në
frazën “Më kënaqet zemra kur shoh këtë det gruri”, është e qartë që disa prej
fjalëve janë përdorur me kuptim jo të zakonshëm, mirëpo fraza nuk e ka humbur
kuptimin që ka synuar ta realizojë me këtë lidhje fjalësh. Përkundrazi kuptimi i
saj del më i pasur se sa sikur fjalët të përdoreshin në kuptimin e tyre të parë. Po
t’i veçojmë fjalën zemra dhe togun det gruri, është e qartë që fjala zemra është
përdorur për të shprehur një gjendje emocionale ndërsa fjala det ka ruajtur vetëm
disa elemente të kuptimit fillestar: madhështinë, lëvizjen, hapësirën etj. të cilat
korrespondojnë me gjendjen e parë. Gjithashtu figurat e fjalës përmbajnë në vete
vlera njohëse.
Figurat e fjalës, sikur edhe figurat e tjera, nuk i gjejmë vetëm në gjuhën e
letërsisë. Përdorimi i tyre në gjuhën e folur është i shpeshtë. Një pjesë e tyre për
shkak të përdorimit të dendur e kanë humbur kuptimin e tyre të figurshëm. dhe
përdoren në mungesë të fjalës.
N.Mjeda:Andrra e jetës
Ishte Uran-bukuroshi
dhe Tanushi kordhë-larë
Hamzaj, Muzakë-djaloshi
———————————————
Maneshi, shpatulla-gjërë,
Golemi mjekërë-ziu,
Sot letërsia preferon epitetin e ri që siç thamë më lart quhet edhe epitet
metaforik, kur ngrihet mbi një cilësim të zakonshëm.
Ish një kohë bojë hiri.
Arratisur, syrgjynosur,
rraskapitur e katosur
N. Frashëri, Fyelli
Enumeracioni. Kjo figurë shërben për të bërë përshkrime sa më të gjalla e
më konkrete, plot fakte e hollësi të larmishme nga realiteti, që numërohen njëri
pas tjetrit.
Pol Elyar Ne të dy
Onomatopeja: (Nga greq. onoma – emër, poeme – bëj – krijoj) Është figurë e
përsëritjes që ka bazë imitimin e zhurmave të zërave të natyrës dhe të qenieve të
gjalla. Ky fenomen është mjaft i përhapur në gjuhë ndërsa, kur përdoret në
letërsi, merr karakter shprehës duke sjellë atmosferën me të cilën lidhet kuptimi i
pjesës:
D. Agolli: Ai mot
Epifora: (Emrin e ka marrë nga fjala greke piphora – shtesë) Është përsëritje
në fund të vargjeve. Duke qenë fund vargu mban ngarkesë të madhe emocionesh
kuptimore, sepse atje vendoset kuptimi kryesor i vargjeve:
Si s’na u ndanë-armiqtë
Të neveritshmit, barbarët – armiqtë
Agresorët, të dobëtit – armiqtë
I. Kadare: Armiqtë
• krahasimit
• personifikimit
• antitezës
• hiperbolës
• simbolit
• paralelizmit figurativ
• Shkruani në fletore nga një shembull për secilën figurë, sipas skemave të
mësipërme, dhe flitni për efektet e tyre stilistike e kuptimore.
Stofa
1 orë
Vargu për të formuar një njësi ritmike si strofa nuk funksionon i vetëm por i
shoqëruar me vargje të tjera.
Dy vargësh:
Tre vargëshi:
gjarpërushepikalore” (Popullore)
Katërvargëshi:
Ti na shtyp e na shtrydh
e ti gjakun na pi
Ti na ther e na grin e
Alegoria, simboli
1 orë
Alegoria është një figurë retorike, me anë të së cilës, një term i caktuar i
referohet një kuptimi më të thellë e të fshehur. P.sh. poezia e Mjedës “Vaji i
bylbylit” është një poezi alegorike.
Një trajtim i alegorisë e konsideron atë një veprim gjuhësor që kryhet mbi
përmbajtjen logjike duke e hequr tërësisht kuptimin themelor. Ky kuptim
zëvendësohet me një nivel tjetër të kuptimit apo me një kuptim të figurshëm, që
kuptohet vetëm po t’i drejtohemi një kodi të fshehtë. Por mendojmë se,
zëvendësimi i plotë i kuptimit të parë të një termi me një kuptim më të thellë e
bën të pamundur interpretimin e saktë të alegorisë. Prandaj ajo që vepron tek
alegoria është bashkëegzistenca e njëkohshme e të dy niveleve të kuptimit dhe
verifikimi i herëpashershëm i tyre gjatë interpretimit të alegorisë.
Studiues të tjerë përcaktojnë personifikimin (ku cilësitë njerëzore u atribuohen
sendeve apo kafshëve) si teknikën kryesore të alegorisë.
Si shembuj të veprave alegorike mund të përmendim: “Komedinë hyjnore” të
Dantes, “Parajsën e humbur” të Miltonit, “Fermën e kafshëve” të Orëellit; nga
letërsia shqipe “Vajin e bylbylit” të Mjedës që e përmendëm edhe më lart,
“Shkëndij e diellit ndaj manushaqes” e Naimit, “Shën Pjetri në mangall”, “Mojsiu
në mal” të Nolit, etj.
Si një tip i veçantë alegorie konsiderohen edhe proverbat.
Simboli
Koncepti i simbolit është pak a shumë i afërt me atë të alegorisë dhe në dosa
aspekte edhe me atë të metaforës. Në fakt “flaka” është një nga tropet më të
përdorura në poezi që simbolizon dashurinë. Që një term konkret të ngrihet në
cilësinë e simbolit, në ligjërimin poetik, vihet theksi tek cilësia dominante e tij
duke anashkaluar cilësitë e tjera.
Litota – Është një figurë e mendimit që konsiston në pohimin e një koncepti duke
mohuar të kundërtën. Litota konsiderohet si një lehtësim apo zbutje e ligjëratës
për të kuptuar më shumë se sa thuhet. P.sh. nuk të urrej, nuk jam indiferent ndaj
teje; janë litota sepse zëvendësojnë të nënkuptuarën: të dashuroj.
Litota trajtohet si një figurë e kundërt me hiperbolën dhe që vihet në punë
për të zbutur vrazhdësinë e frazës (në këtë pikë afrohet edhe me eufemizmin).
Grotesku – është një mënyrë shprehje apo paraqitje e çuditshme dhe kurioze
që vë në kontakt me njëra-tjetrën format më heterogjene, të parregullta e të
largëta të realitetit duke i deformuar dhe shtrembëruar deri në ekstrem. Kjo
arrihet duke vënë paranë e pranë edhe stile edhe gjini të ndryshme për të shkuar
tek bashkegzistenca eksplozive mes të qeshurës dhe të qarës, komikes dhe
tragjikes.
Fjala grotesk rrjedh nga interesi që zgjuan në fund të shekullit të
pesëmbëdhjetë pikturat antike ornamentale të gjetura në shpella (grote) ku binin
në sy figura të vogla kombinuar në mënyra të çuditshme dhe të papritur.
Shembuj të groteskut në letërsinë shqipe janë “Viti i mbrapshtë” i Kadaresë,
“Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” etj., dhe nga letërsia botërore “Ushtari i mirë
Zhvejk” e J. Hashek etj.
Sipas një teorie bashkohore ironia është e afërt me metoniminë sepse tregon
diçka me anë të diçkaje tjetër, megjithëse këtë e tregon me të kundërtën.
“Kafaz ke qiellin
epshin pengim
e gjithë ku t’rreshket
me kisha, me varre
rrotull ca shtëpi
Në diell, në Shenjë, në
yj (Fishta)
Ndër lule, ndër dritë, ndër pyj”
(Naimi)
“Në qytetin tonë asht nji lagje… e n’atë lagje asht një kishë. Brenda në kishë
asht një lypës, në të cilin jeton një dëshirë me jetue. (Migjeni), (shkallëzim
zbritës).
(N. Bulka)
(Naimi”
Krahasimi quhet edhe figurë elementare, forma e parë njohëse, sepse një
send ose dukuri na e jep duke e krahasuar me një send ose dukuri tjetër (kemi
krahasim mbi bazën e cilësive, veprimeve, gjendjeve etj).
Migjeni, Shpirt’i ri
Nga ndërtimi sintaksor, krahasimi ka dy pjesë: të krahasuarit dhe
krahasuesin, që lidhen ndërmjet tyre me anën e lidhëzave si, porsi, ashtu si etj.
Krahasimi është i thjeshtë kur përbëhet vetëm nga një fjalë.
Krahasimi është i zgjatur kur përbëhet nga shumë fjalë. P.sh.:
“Tokë e dashur,
ti diçka ke kërkuar nga unë.
“Ndryshomë, o bir” – më ke thirrur nga grykat e
maleve”,
Popullore
Simboli. Shpesh, në vend të emërtimit të një sendi, përdoret emri i një sendi
tjetër që ka lidhje ngjashmërie me të.Në këtë rast përdoret simboli.
Manushaqe, bukuroshe,
pse s’ngre kryet përpjetë?
…………………………,
Shpendëra, hithëra, ferra,
përsipër të kanë rënë
dhe dritën ta kanë zënë….etj.
N. Frashëri, Manushaqja
Me fjalën “manushaqe” nënkuptojmë Shqipërinë; me fjalët “shpendëra,
hithëra, ferra” nënkuptojmë pushtuesin dhe tradhtarët e kohës së Naimit, që e
mbanin në robëri Shqipërinë. Ndërmjet këtyre fjalëve poeti kërkon të vendosë një
lidhje ngjashmërie.
Alegoria (gr. allos-tjetër, agoreuo – flas) është figurë e afërt me metaforën dhe
konsiderohet si trajtë e zgjeruar e saj. Te alegoria nuk kemi ndryshim të kuptimit
të fjalës. Gjatë leximit e ndiejmë që kuptimi i pjesës ose i tërë veprës zhvillohet në
një vijë tjetër kuptimore, që përbën kuptimin kryesor të veprës. Me këtë lloj
figure mund të ndërtohet një vepër e tërë letrare (Vaji i bylbylit, N. Mjeda), një lloj
i tërë letrar Alegoria Soneti V i poemës Scodra të N. Mjedës:
E nji mjegull ndër male, e j’êr’qelbsinet
Një pjesë e mirë e vargjeve të poezisë Naim Frashërit të Lasgush Poradecit janë
të kësaj natyre:
Pasthirrma Shpeshherë poeti veçon një gjë për ta theksuar më tepër, duke
shprehur në këtë rast një ndërhyrje emocionuese në formën e thirrorit:
Me ngadalë, o shpend,
përmbi plagë m’u ul,
merr nga gjaku im,
vëre mbi flamur…
(Tropet)
Figurat e fjalës në retorikë janë quajtur sipas fjalës gr. tropos lëvizje, kthim,
kuptim i zhdrejtë. Fjala në sistemin e gjuhës lidhet me një send të realitetit, ka
një koncept, ndërsa gjatë përdorimit ajo shmanget nga kuptimi i vet i parë i
zakonshëm dhe lidhet me një kuptim tjetër, që është kuptimi i dytë i fjalës. Në
frazën “Më kënaqet zemra kur shoh këtë det gruri”, është e qartë që disa prej
fjalëve janë përdorur me kuptim jo të zakonshëm, mirëpo fraza nuk e ka humbur
kuptimin që ka synuar ta realizojë me këtë lidhje fjalësh. Përkundrazi kuptimi i
saj del më i pasur se sa sikur fjalët të përdoreshin në kuptimin e tyre të parë. Po
t’i veçojmë fjalën zemra dhe togun det gruri, është e qartë që fjala zemra është
përdorur për të shprehur një gjendje emocionale ndërsa fjala det ka ruajtur vetëm
disa elemente të kuptimit fillestar: madhështinë, lëvizjen, hapësirën etj. të cilat
korrespondojnë me gjendjen e parë. Gjithashtu figurat e fjalës përmbajnë në vete
vlera njohëse.
Figurat e fjalës, sikur edhe figurat e tjera, nuk i gjejmë vetëm në gjuhën e
letërsisë. Përdorimi i tyre në gjuhën e folur është i shpeshtë. Një pjesë e tyre për
shkak të përdorimit të dendur e kanë humbur kuptimin e tyre të figurshëm. dhe
përdoren në mungesë të fjalës.
N.Mjeda:Andrra e jetës
Ishte Uran-bukuroshi
dhe Tanushi kordhë-larë
Hamzaj, Muzakë-djaloshi
———————————————
Maneshi, shpatulla-gjërë,
Golemi mjekërë-ziu,
Sot letërsia preferon epitetin e ri që siç thamë më lart quhet edhe epitet
metaforik, kur ngrihet mbi një cilësim të zakonshëm.
Ish një kohë bojë hiri.
Arratisur, syrgjynosur,
rraskapitur e katosur
N. Frashëri, Fyelli
Enumeracioni. Kjo figurë shërben për të bërë përshkrime sa më të gjalla e
më konkrete, plot fakte e hollësi të larmishme nga realiteti, që numërohen njëri
pas tjetrit.
Pol Elyar Ne të dy
Onomatopeja: (Nga greq. onoma – emër, poeme – bëj – krijoj) Është figurë e
përsëritjes që ka bazë imitimin e zhurmave të zërave të natyrës dhe të qenieve të
gjalla. Ky fenomen është mjaft i përhapur në gjuhë ndërsa, kur përdoret në
letërsi, merr karakter shprehës duke sjellë atmosferën me të cilën lidhet kuptimi i
pjesës:
D. Agolli: Ai mot
Epifora: (Emrin e ka marrë nga fjala greke piphora – shtesë) Është përsëritje
në fund të vargjeve. Duke qenë fund vargu mban ngarkesë të madhe emocionesh
kuptimore, sepse atje vendoset kuptimi kryesor i vargjeve:
Si s’na u ndanë-armiqtë
Të neveritshmit, barbarët – armiqtë
Agresorët, të dobëtit – armiqtë
I. Kadare: Armiqtë
• krahasimit
• personifikimit
• antitezës
• hiperbolës
• simbolit
• paralelizmit figurativ
• Shkruani në fletore nga një shembull për secilën figurë, sipas skemave të
mësipërme, dhe flitni për efektet e tyre stilistike e kuptimore.
Stofa
1 orë
Vargu për të formuar një njësi ritmike si strofa nuk funksionon i vetëm por i
shoqëruar me vargje të tjera.
Dy vargësh:
Tre vargëshi:
gjarpërushepikalore” (Popullore)
Katërvargëshi:
Ti na shtyp e na shtrydh
e ti gjakun na pi
Ti na ther e na grin e
Alegoria, simboli
1 orë
Alegoria është një figurë retorike, me anë të së cilës, një term i caktuar i
referohet një kuptimi më të thellë e të fshehur. P.sh. poezia e Mjedës “Vaji i
bylbylit” është një poezi alegorike.
Një trajtim i alegorisë e konsideron atë një veprim gjuhësor që kryhet mbi
përmbajtjen logjike duke e hequr tërësisht kuptimin themelor. Ky kuptim
zëvendësohet me një nivel tjetër të kuptimit apo me një kuptim të figurshëm, që
kuptohet vetëm po t’i drejtohemi një kodi të fshehtë. Por mendojmë se,
zëvendësimi i plotë i kuptimit të parë të një termi me një kuptim më të thellë e
bën të pamundur interpretimin e saktë të alegorisë. Prandaj ajo që vepron tek
alegoria është bashkëegzistenca e njëkohshme e të dy niveleve të kuptimit dhe
verifikimi i herëpashershëm i tyre gjatë interpretimit të alegorisë.
Studiues të tjerë përcaktojnë personifikimin (ku cilësitë njerëzore u atribuohen
sendeve apo kafshëve) si teknikën kryesore të alegorisë.
Si shembuj të veprave alegorike mund të përmendim: “Komedinë hyjnore” të
Dantes, “Parajsën e humbur” të Miltonit, “Fermën e kafshëve” të Orëellit; nga
letërsia shqipe “Vajin e bylbylit” të Mjedës që e përmendëm edhe më lart,
“Shkëndij e diellit ndaj manushaqes” e Naimit, “Shën Pjetri në mangall”, “Mojsiu
në mal” të Nolit, etj.
Si një tip i veçantë alegorie konsiderohen edhe proverbat.
Simboli
Koncepti i simbolit është pak a shumë i afërt me atë të alegorisë dhe në dosa
aspekte edhe me atë të metaforës. Në fakt “flaka” është një nga tropet më të
përdorura në poezi që simbolizon dashurinë. Që një term konkret të ngrihet në
cilësinë e simbolit, në ligjërimin poetik, vihet theksi tek cilësia dominante e tij
duke anashkaluar cilësitë e tjera.
Litota – Është një figurë e mendimit që konsiston në pohimin e një koncepti duke
mohuar të kundërtën. Litota konsiderohet si një lehtësim apo zbutje e ligjëratës
për të kuptuar më shumë se sa thuhet. P.sh. nuk të urrej, nuk jam indiferent ndaj
teje; janë litota sepse zëvendësojnë të nënkuptuarën: të dashuroj.
Litota trajtohet si një figurë e kundërt me hiperbolën dhe që vihet në punë
për të zbutur vrazhdësinë e frazës (në këtë pikë afrohet edhe me eufemizmin).
Grotesku – është një mënyrë shprehje apo paraqitje e çuditshme dhe kurioze
që vë në kontakt me njëra-tjetrën format më heterogjene, të parregullta e të
largëta të realitetit duke i deformuar dhe shtrembëruar deri në ekstrem. Kjo
arrihet duke vënë paranë e pranë edhe stile edhe gjini të ndryshme për të shkuar
tek bashkegzistenca eksplozive mes të qeshurës dhe të qarës, komikes dhe
tragjikes.
Fjala grotesk rrjedh nga interesi që zgjuan në fund të shekullit të
pesëmbëdhjetë pikturat antike ornamentale të gjetura në shpella (grote) ku binin
në sy figura të vogla kombinuar në mënyra të çuditshme dhe të papritur.
Shembuj të groteskut në letërsinë shqipe janë “Viti i mbrapshtë” i Kadaresë,
“Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” etj., dhe nga letërsia botërore “Ushtari i mirë
Zhvejk” e J. Hashek etj.
Sipas një teorie bashkohore ironia është e afërt me metoniminë sepse tregon
diçka me anë të diçkaje tjetër, megjithëse këtë e tregon me të kundërtën.
“Kafaz ke qiellin
epshin pengim
e gjithë ku t’rreshket
me kisha, me varre
rrotull ca shtëpi
Në diell, në Shenjë, në
yj (Fishta)
Ndër lule, ndër dritë, ndër pyj”
(Naimi)
“Në qytetin tonë asht nji lagje… e n’atë lagje asht një kishë. Brenda në kishë
asht një lypës, në të cilin jeton një dëshirë me jetue. (Migjeni), (shkallëzim
zbritës).
(N. Bulka)
(Naimi”