Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

UNIVERZITET U SARAJEVU
EKONOMSKI FAKULTET U SARAJEVU

SEMINARSKI RAD

Tema: Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

Mentor: prof.dr. Kemal Kozarić Student: Harun Nekić

Sarajevo, februar, 2017. godine

Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

Sadržaj

UVOD ........................................................................................................................................ 3

1. Pojam i značaj platnog prometa ............................................................................................. 4

2. Klasifikacija platnog prometa ................................................................................................ 5

3. Banke kao nosioci platnog prometa ....................................................................................... 6

4. Platni promet u Bosni i Hercegovini ...................................................................................... 7

4.1. Unutrašnji platni promet .................................................................................................. 7

4.1.2. Transformacija platnog prometa .............................................................................. 8

4.3. Međunarodni platni promet ............................................................................................. 9

ZAKLJUČAK .......................................................................................................................... 11

LITERATURA ......................................................................................................................... 12

2
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

UVOD

Ključne riječi:

3
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

1. Pojam i značaj platnog prometa

Platni sistem možemo definisati kao skup instrumenata, bankarskih postupaka i

međubankarskih sistema za prijenos novca koji omogućavaju kruženje novca između
zainteresovanih strana. Obzirom na važnost i značaj platnog sistema u nacionalnoj privredi,
nije pretjerano reći da platni sistem predstavlja „finansijski krvotok“ privrednog sistema.
Promjene u platnom sistemu izazivaju promjene u drugim dijelovima finansijskih sistema,
uzrokuje zastoje i poremećaje u radu drugih dijelova finansijskog, ali i privrednog sistema u
cjelini. Plaćanja ostvarena između pravnih i fizičkih lica sa svrhom namirenja novčanih
dugova, odnsono naplate novčanih potraživanja nazivamo platnim prometom. Plaćanje
podrazumijeva prijenos dijela imovine dužnika u korist imovine povjerioca izraženo u novcu.
U savremenim platnim sistemima, najveći dio platnog prometa se obavlja bezgotovinski,
prijenosom novčanih sredstava od dužnika na povjerioca. Pri izgradnji platnog sistema treba
voditi o sljedećim načelima: (Rovčanin, 2010)

o Pouzdanost se ogleda kroz povjerenje učesnika koji unaprijed trebaju biti sigurni da će
njihova platna transakcija biti izvršena tačno.
o Sigurnost platnog sistema treba osigurati zaštitu sistema od bilo kakvih neovlaštenih
upada te osigurati pravila nadzor i kontrolu nad sistemom s ciljem minimiziranja svih
vrsta rizika.
o Efikasnost se ogleda u brzini prijenosa novca, respektujući vremesku vrijednost novca.
o Jasnoća podrazumijeva unaprijed poznata pravila igre, uz jednostavan način upotrebe
od strane korisnika, bez suvišnih komplikovanja.
o Racionalnost podrazumijeva jeftin platni sistem.

Platni sistem je izložen trima vrstama rizika: riziku likvidnosti, sistemskom riziku i kreditnom
riziku. Da bi se izbjegli navedeni rizici, odnosno da bi se sveli na minimum, platni sistem
treba da obezbjedi poštivanje normi i procedura:

o Koje reduciraju pojavljivanje transakcija neuspjelih poravnanja i

o Koje izoliraju platni sistem kao cjelinu od neuspješnih učesnika.

4
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

Bitan preduslov za uspješno funkcionisanje platnog sistema je postojanje konvertibilne i

stabilne nacionalne valute.

2. Klasifikacija platnog prometa

Klasifikaciju platnog prometa možemo izvršiti na osnovu tri kriterija: 1

o na osnovu načina plaćanja (neposredni i posredni),

Neposredni platni promet podrazumijeva neposredno plaćanje između platioca i primaoca,

bez posrednika (cesija, kompenzacija i sl.), dok su kod posrednog platnog prometa, u
obavljanju platnog prometa, uključene, pored platioca i primaoca, još jedna ili više
organizacija preko kojih i pomoću kojih se i vrši sama isplata, odnosno naplata, odnosno
preko nosilaca platnog prometa.

o na osnovu vrste plaćanja: gotovinski – u kovanom i papirnom novca i bezgotovinski

– pomoću istrumenta bezgotovinskog plaćanja U zavisnosti od toga pomoću kojih
platnih naloga se vrši prenos sredstava, bezgotovinski platni promet možemo razvrstati
na 3 grupe :

– žiro promet – plaćanje koje se ostvaruje korištenjem žiro (tekućih) računa ostvaruje se na taj
način što dužnik svojim virmanskim nalogom (nalogom za plaćanje) banci ili nekoj drugoj
finansijskoj organizaciji daje ovlaštenje da se sa njegovog računa izvrši odobravanje u korist
računa povjerioca kod te ili odgovarajuće druge banke ili finansijske organizacije;

– čekovni promet (promet čekovima) – kod ovog vida bezgotovinskog platnog prometa banka
kao depozitar, na osnovu deponovanih novčanih sredstava, izdaje deponentu knjižicu čekova,
pomoću kojih deponent ima mogućnost plaćanja po raznim osnovama i to ispunjavajući ček u
korist svog povjerioca, a isti, dalje, može primljeni ček naplatiti kod banke-depozitara ili
pomoću njega plaćati svoje obaveze;

– klirinški promet (obračunski) – zasniva se na svakodnevnom izmirivanju novčanih obaveza

prbijanjem potraživanja i dugovanja banaka i drugih finansijskih organizacija posredstvom
posebne ustanove za obračun ili centralne banke.

1
https://finansijskaucionica.wordpress.com/2012/12/05/41/ (pristupljeno: 5.2.2017)

5
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

o na osnovu mjesta plaćanja: platni promet u zemlji (unutrašnji) i platni promet sa

inostranstvom (međunarodni).

3. Banke kao nosioci platnog prometa

Banka se može definisati kao specifične institucije koje se bave kreditnim i novčanim
poslovima. Bankarski poslovi su: (Jakovljević, 2009)

o prikupljanje depozita i pribavljanje sredstava,

o kreiranje novca i odobravanje kredita i
o obavljanje platnog prometa.

Ovlaštenja banaka koje obavljaju platni promet u našoj državi se odnose na:

o vođenje računa nosilaca platnog prometa – banaka,

o evidencija naplate i raspodjele javnih prihoda,
o obavljanje poslova gotovinskog platnog prometa,
o praćenje i iskazivanje stanja na računima nosilaca i učesnika u platnom prometu,
o poslovi deponovanja gotovog novca i zamjene pohabanih novčanica, i
o sve druge poslove koji su određeni Zakonom i Ugovorom.

Komercijalne banke koje ne mogu dobiti licencu od bankarske agencije, ne mogu učestvovati
u unutrašnjem platnom prometu „u svoje ime i za svoj račun”, već moraju koristiti usluge
procesora treće strane, odnosno neke druge banke koja ima dozvolu.

Jakovljević (2009) u svom radu navodi da uloga centralne banke u platnom prometu nije u
svim zemljama postavljena na isti način. Negdje centralne banke imaju veću ulogu u
obezbjeđivanju platnog prometa, u drugim je njihova uloga veća u procesu njegovog
regulisanja dok je kod nekih uloga centralne banke minimalna. Bez obzira na razlike,
funkcionisanje platnih sistema je usko povezano sa dva ključna cilja svake centralne banke sa
monetarnom (obavlja određene transakcije) i finansijskom stabilnošću (izvršava određene
obaveze prema svojim komitmentima i od njih naplaćuje svoja potraživanja).

Što se tiče Centralne banke BiH, u skladu sa zaključenim Agentskim sporazumom, između
Centralne banke BiH i Ministarstva finansija i trezora BiH, Centralna banka Bosne i
Hercegovine obavlja poslove u vezi s kreditima i donacijama po ugovorima koje je zaključila

6
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

Vlada Bosne i Hercegovine s međunarodnim finansijskim institucijama (EIB, Evropska

zajednica i dr.), poslove platnog prometa u zemlji i inostranstvu te investiranje deviznih
sredstava. (Kešetović, Đonlagić, Rička i Kreso, 2015)

4. Platni promet u Bosni i Hercegovini

U Bosni i Hercegovini se razlikuju unutrašnji i međunarodni platni promet.

Slika 1: Vrste platnog prometa

4.1. Unutrašnji platni promet

Platni promet je u povezan s promjenama u privrednom sistemu i finansijskom podsistemu.

Promjene koje su uslijedile u transformaciji bankarskog sistema dovele su do usklađivanja
bankarskog poslovanja sa standardima supervizije i primjene bankarskih i računovodstvenih
standarda. Istovremeno, transformacija javnog sektora ekonomije, prenosom finansijskog
nadzora na institucije poreske administracije, reducirala je ulogu Službe društvenog
knjigovodsta (SDK) na poslove platnog prometa i statistike. Preuzimanjem poslova statistike
od strane države, ostala je reducirana funkcija platnog prometa koja je prirodom posla
pripadala bankama i koja je našla mjesto u okviru monetarnobankarskog sistema. Novo
ustavno rješenje Bosne i Hercegovine, kao decentralizovane države sa definisanom ulogom
Centralne banke kao monetarne vlasti, nametnulo je ukidanje privremenih aranžmana koji su
bili plod datih okolnosti i potreba. Time funkcija SDK, transformisana u zavode za platni
promet, gubi svrhu i postaje samo historijska kategorija.

7
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

Slika 2: Transakcije u platnom prometu

4.1.2. Transformacija platnog prometa

Kešetović, et al., (2015) ističu da je ukidanje Zavoda za platni promet i prelazak platnog
prometa na banke, rezultat širih društvenih promjena koje su u skladu s razvojem tržišne
privrede i djelovanja ekonomskih zakonitosti i mehanizama. Monopolski položajinstitucija
platnog prometa guši konkurenciju i smanjuje mogućnost izbora. Cilj promjena se ogledao u:

o bržim transakcijama među učesnicima platnog prometa,

o smanjenju troškova platnog prometa,
o razvoju tržišta novca,
o jačanju kreditne funkcije banaka,
o efikasnijem sistemu ubiranja javnih prihoda,
o većem koeficijentu obrta novčane mase.

Postavke platnog sistema su usvojene 1998. godine, kada su se u Madridu entitetske vlade
složile da je nepotrebno postojanje Zavoda za platni promet i kada je određen rok za ukidanje
istih sa 31. 12. 2000. godine. Usvojeno je definitivno rješenje da su oba sistema – RTGS i
Žiro kliring, u nadležnosti Centralne banke. Centralna banka Bosne i Hercegovine je time
preuzela funkciju vođenja cjelokupnog procesa. Formirano je i Platno vijeće na čelu sa

8
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

guvernerom Centralne banke. Pored Platnog vijeća, osnovana je Međunarodna savjetodavna

radna grupa. Segment Platnog prometa prelazi u nadležnost Centralne banke Bosne i
Hercegovine. Zakonima o unutrašnjem platnom prometu entiteta Bosne i Hercegovine
utvrđene su organizacije koje obavljaju platni promet. Ono što je specifičnost monetarnog
sistema Bosne i Hercegovine je postojanje institucija supervizije banaka, agencija za
bankarstvo, čija je nadležnost u izdavanju dozvola za obavljanje unutrašnjeg platnog prmeta.
Licence koje se izdaju bankama su klasificirane sa stanovišta stepena rizika,te samo
transakcije izmeđuklijenata koji račune drže kod različitih banaka su predmet RTGS i Žiro
kliringa. (Kešetović, et al.,2015)

4.3. Međunarodni platni promet

Između pojmova − međunarodno plaćanje i devizno plaćanje, često se stavlja znak jednakosti,
iako te dvije kategorije nisu uvijek iste. One se djelimično preklapaju te prepliću u raznim
oblicima tehničko-operativnih poslova i metoda komunikacije između učesnika u platnoj
transakciji (nalogodavac − korisnik) i nosioca platnog prometa, pa se često stavljaju u istu
kategoriju. Obzirom da je format SWIFT poruke jedini format koji se koristi i za domaći i za
platni promet s inostranstvom, u tom slučaju se brišu granice između domaćeg i
međunarodnog platnog prometa.

Kešetović (2007) navodi da plaćanje u inostranstvo banke vrše platnim instrumentima, na

osnovu urednog naloga. Urednim nalogom za izvršenje plaćanja smatra se nalog koji je dat na
odgovarajućem obrascu, koji je popunjen i ovjeren u skladu s važećim propisima i za čije
izvršenje je obezbijeđeno pokriće na računu klijenta. Iz navedenog slijedi da je osnovna
odlika međunarodnog plaćanja – plaćanje usmjereno s rezidentovog ka nerezidentovom
računu. Ovakva transakcija mora zadovoljiti minimalne standarde kontrole za međunarodno
plaćanje jer predstavlja odliv sredstava iz platne bilanse zemlje. Nerezidenti sa svojih računa
u bankama slobodno vrše transfere u inostranstvo, dakle, sva kontrolna funkcija usklađenosti
transakcije sa zakonskom regulativom je do odobrenja nerezidentnog računa. Pojedine
gotovinske transakcije, kao isplata službenog puta u inostranstvo, isplata uvezene robe
gotovim novcem, također imaju tretman međunarodnog plaćanja jer predstavljaju odliv
efektivnog stranog novca iz zemlje. U skladu sa zakonskom regulativom, rezidenti
međusobno svoje dužničko-povjerilačke odnose izražavaju putem unutrašnjeg platnog
prometa, samo u domaćoj valuti. Što se tiče učesnika u međunarodnom platnom prometu,
klijenti, su privredni ili pravni subjekt te fizičko lice koje je registriralo poslovanje s bankom,

9
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

otvarajući odgovarajući račun, odnosno potpisujući ugovor o poslovnoj saradnji predočenjem

dokumentacije te identifikacije zahtijevane od strane banke, u skladu s internim propisima
banke, te važećom zakonskom regulativom. Obim i nivo međunarodnog platnog prometa
zavisi od vrste klijenta. Subjekti međunarodnog platnog prometa su: pravno lice – rezident,
pravno lice – nerezident, fizičko lice – rezident, fizičko lice – nerezident. Nerezidenti, i
pravna lica i fizička lica, sa svojih računa slobodno vrše transfere u inostranstvo, dakle, sva
kontrolna funkcija usklađenosti transakcije sa zakonskom regulativom je do odobrenja
nerezidentnog računa.

10
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

ZAKLJUČAK

11
Funkcija platnog prometa komercijalnih banaka i centralnih banaka

LITERATURA

12