MVA Metoduna ile Elektrik Güç Sistemlerinin Analizi ve Sentezi

TURGUT ODABAŞI
Elektrik Mühendisi
Botaş BTC Proje
Direktörlüğü CMT İnşaatı
turgut.odabasi@btc.com.tr

1. Genel

Metodun esası devrede bulunana çeşitli elektriksel ekipmanların empedansların tek

devre empedansı şeklinde toplandığı ve gerilim değerlerine göre devreden geçen
akımın belirlendiği ohmik metodun modifikasyonudur. Bu metod devre
empedansları yerine elemanlara ait maksimum güce tekabul eden kısa devre
güçlerine göre devrenin çözümünü ve dizaynını yapmaktır.

Bu metod sayesinde gerekli kısa devre açma güçleri , gerilim düşümleri hesaplanıken
ve buna bağlı kablo kesitleri ve elmanların boyutları tayin edilirken zaman alıcı
işlemlerden ve ifadelerin küsüratlarının ihmalinden doğan hata oranını arttırıcı
işlemlerden kurtulmak mümkün olur.

Burada sistemin ispatlanması ve uygulanma şekli örneklerle açıklanacaktır.

2. Elektrik devre empedansları ve kısa devre güçleri

2.1. Şebeke

2.1.1 Şebeke Kısa Devre Gücü : S K′′ (MVA ) Çoğunlukla enerjinin temin edileceği
elektrik idaresine sorularak öğrenilir. Eğer öğrenmek mümkün olmuyorsa 154 kV
ve daha yukarı gerilim değerine haiz şebekeler için sonsuz güçte , 35 kV şebeke için
500 MVA ve 6,3 kV için ise 250 MVA alınabilir.

2.1.2. Şebeke Kısa Devre Empedansı:

(1)

U NP (kV ) Şebeke tarafındaki gerilim değeri (Bakınız Şekil 1)

2.2. Transformator

2.2.1 Transformator nominal gücü S T ( MVA ) : Transformatorun nominal gerilim ve

belirlenen çevre şartları altında sürekli olarak verebileceği maksimum güç.

2.2.2 Transformatorun kısa devre gücü : (2)

u K (%) Transformatorun nominal kısa devre empedansı

1
 2.2.3. Transformator empedansı : (3)

2.3 Generator

2.3.1 Generator Nominal Gücü S G′′ ( MVA ) : Generatorun nominal gerilim ve

belirlenen çevre şartları altında sürekli olarak verebileceği maksimum güç.

2.3.2. Generator Reaktansları

Subtransiyent reaktans x ′′( % ) d başlangıç kısa devre akımının hesabında kullanılır.

Transiyent reaktans x d′ ( % ) Geçici kısa devre akımının hesabında kullanılır
Senkron reaktans x d (%) Sürekli kısa devre hesabında kullanılır
Reaktanslara ait değerler generator imalatcı firmasından alınır.

2.3.3. Generator Kısa Devre Güçleri

Subtransiyent Kısa Devre Gücü

(4)

Transiyent Kısa Devre Gücü

(5)

Senkron Kısa Devre Gücü (6)

2.3.4. Generator Kısa Devre Empedansları

Subtransiyent empedans (7)

Transiyent empedans

(8)

Senkron empedans (9)

U NG ( kV ) Generatorun nominal gerilimi

2
2.4. Asenkron Motorlar

2.4.1. Motor Nominal Mekanik Gücü PMN ( MVA ) : Motorun nominal gerilim ve
frekans ve belirlenen çevre şartları altında sürekli olarak milinden verebileceği
motor plakasında yazan maksimum mekanik güçtür.

2.4.2 Motorun Milinden nominal mekanik gücüyle yüklendiğinde nominal frekans

ve gerilim altında şebekeden çektiği elektriksel güç

(10)

′′ ( MVA ) : Motorun yol almaya başladığı anda

2.4.3. Motorun Kısa Devre Gücü S MN
şebekeden nominal gerilim ve frekens altında çektiği güçtür.

(11)

(12)

Motorun kısa devre empedansı uygulanan gerilime göre değişim gösterir .Yol almayı
iyileştirmek amacıyla dağıtım transformatoru kademesinde nominal gerilime göre

(11′)
değişiklik yapılırsa uygulanan gerilime göre kısa
devre gücü düzeltilecektir.

I MS ( A) Motorun nominal gerilim ve frekans altındaki yol alma akımıdır.

I MN ( A) Motorun milinden nominal mekanik yük çekilirken nominal gerilim ve

frekans altında çektiği akım olup (13) ifadesiyle elde

edilir.

k motorun rotor yapısına göre 5-7 arasında değerler alır.

3
2.4.4 Motorun Kısa Devre Empedansı :

(14)

2.5. Enerji Nakil Hatları

2.5.1. Eneji Nakil Hattı Kısa Devre Gücü :

(15)
U N Hattın Nominal gerilimi

2.5.2 . Enerji Nakil Hattı Empedansı

(16)

L ENH Enerji nakil hattının uzunluğu

rENH ( ohm / km ) Enerji nakil hattının birim omik direnci

x ENH ( ohm / km ) Enerji Nakil Hattının birim reaktansı

(17) Enerji nakil hattı empedansı

2.6. Kablo Hatları

2.6.1. Kablo Hattı Kısa Devre Gücü : (18)

U N Hattın Nominal gerilimi

2.6.2 . Kablo Hattı Empedansı

(19)

4
 LKAB Kablo hattının uzunluğu

rKAB ( ohm / km ) Kablo hattının birim omik direnci

x KAB ( ohm / km ) Kablo Hattının birim reaktansı

(20) Kablo hattı empedansı

3. Şebekelerde Kısa Devre (MVA) Güçlerinin Belirlenmesi

Belirleme işlemi yapılırken elemanların MVA olarak kısa devre güçleri elemanları
bağlandığı bölümdeki gerilim seviyeleri esas alınarak işlem yapılacak ve aşağıda ispatı
ve uygulaması açıklandığı şekilde eleman empedanslarının seri veya paralel bağlanması
durumuna göre toplanarak bağlantı yerlerine göre kısa devre güçleri belirlenecektir.

3.1 Şebeke elemanlarının seri bağlanma durumu

Şekil 1: Şebeke ve transformatordan meydana gelen

Şekil 2: Şekil 1 deki sisteme ait devre diyagramı

5
Devreden akan akım

(21)
Devre empedans ifadeleri ifade (21) de yerlerine konulup gerekli işlemler yapıldığında

(22)
Kısa devre gücü

(23) ifadesiyle belirlenen akım

değeri ifade (22) yerine konup S K′′ için düzenlenirse

(24)

(25)
İfadeden anlaşılacağı üzere şebekenın herhangi bir noktasındaki kısa devre gücünü
bulmak için bu noktaya kadar seri bağlı elemanların kısa devre güçleri paralel bağlı
dirençlerin toplama kuralına göre toplanacaktır.

3.2. Kısa devre Akımının

Bulunması

K hata yerinde kısa devre akımı aşağıda verilen ifade yardımıyla hesaplanır

(26) 3-fazlı simetrik sürekli kısa devre akımı

(27) 3- fazlı maksimum simetrik kısa devre akımı (veya

6
subtransiyent kısa devre akımı)

(28) 3- fazlı minimum simetrik kısa devre akımı

χ =1,8
(29) Darbe kısa devre akımı .Genellikle alınır.

Örnek 3: Şekil 1 BTC sistemini besleyen 154/31,5 kV , 25 MVA ,uK=%12 değerlerine

haiz transformatordan meydana gelen yumurtalık indirici merkezidir. Söz konusu
merkezin 154 kV tarfına ait şebeke kısa devre gücü S K = 3000 MVA dır.

31,5 kV Sekonder barada oluşacak kısa devre akımlarının değerleri bulunacaktır.

Şekil 3: Kısa devre güçleri diyagramı

S K′′ ( MVA ) 194,8( MVA )

IK3 = .( kA) = = 3,751( kA ) 3-fazlı sürekli kısa devre akımı
3.U NS ( kV ) 3.31,5( kV )

I K 3 max = 1,1.I K 3 ( kA ) = 1,1.3751 ( kA ) = 4,126 ( kA ) 3-fazlı maksimum kısa devre akımı

I K 3 min = 0,95 .I K 3 ( kA ) = 0,95 .3,751 ( kA ) = 3,563 ( kA ) 3-fazlı minimum kısa devre akımı

I S 3 max = χ. 2 .I K 3 max ( kA ) =1,8. 2 .4,126 ( kA ) =10 ,5( kA ) Darbe kısa devre akımı

7
3.3 . MVA metodunda enerji nakil hatları ve kablo hatlarının bulunduğu taraftaki
gerilim değeri esas alınarak kısa devre güçleri belirlenir ve bu sayede herhangi bir
gerilim transformasyonu kesinlikle yapılmamalıdır.

İspat:

Şekil 4: Empedans bağlantıları

Z ENHP empedansına sahip transformatorun primer tarafında bulunan enerji nakil

hattına ait kısa devre gücü sekonder gerilim cinsinden

(30)

Z ENHP enerji nakil hattı empedansının transformator sekonder gerilim deki değeri

(31) bu ifadeyi (30) ifadesinde yerine konulursa

(32)

Görüleceği üzere enerji nakil hattına ait kısa devre gücü bulunurken ve toplanırken
bulunduğu taraftaki gerilim değeri esas alınarak işlem yapılacaktır.

8
Aynı şekilde Z ENHP empedansına sahip transformatorun sekonder tarafında bulunan
kablo hattına ait kısa devre gücü primer gerilim cinsinden

(33)

Z ENHP enerji nakil hattı empedansının transformator sekonder gerilim deki değeri

(34) bu ifadeyi (33) ifadesinde yerine konulursa

.(34)

Görüleceği üzere kablo hattına ait kısa devre gücü bulunurken ve toplanırken
bulunduğu taraftaki gerilim değeri esas alınarak işlem yapılacaktır.

9
Örnek 2 :Şekil Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Sisteminin Yük dağıtım Sistemini
Göstermektedir. Şekilde gösterilen yerlerdeki kısa devre gücü ve akımları bulunacaktır

Şekil 5: Örnek 2 ye ait tek hat diyagramı

Hesaplar yapılırken motorların devre dışı oldukları kabul edilerek kısa devre yerine
motor etkisi ihmal edilecektir

Sistem elemanlarının kısa devre güçleri

1. Şebeke empedansı

TEİAŞ dan alınan bilgiye göre S N′′ = 3000 ( MVA )

2. TR1 TRANSFORMATORU

154/31,5 kV ,25 MVA ,uK=%12 değerlerine haiz olup kısa devre gücü

S TR1 25
′′ 1 =
S TR = = 208 ,33( MVA )
uK 0,12

3.ZENH1 Enerji nakil hattı

Tek devre 3x3/0 (PIGEON) hattın km başına birim empedansı

10
 z ENH 1 = 0,338 + j 0,348 .( ohm / km ) olup uzunluğu LENH 1 = 0,63 km dir

Hattın toplam empedansı Z ENH 1 = 0,63 . 0,338 2 + 0,348 2 = 0,306 .ohm

′′ 1 =
( 31,5) 2 = 3427 .MVA
Kısa devre gücü S ENH
0,306

4.TR2,TR3, TR4 transformatorları aynı gerilim ,güç ve nisbi kısa devre gerilimlerinde
olup 31,5/6,3 kV ,6,3 MVA, uK=%6 degerlerine haizdir

Kısa devre güçleri

6,3
′′ 2 = S TR
S TR ′′ 3 = S TR
′′ 4 = = 105 .MVA
0,06
4. ZENH2 Enerji nakil hattı

Tek devre 3x2/0 (PIGEON) hattın km başına birim empedansı

z ENH 1 = 0,338 + j 0,348 .( ohm / km ) olup uzunluğu LENH 1 = 2,2km dir

Hattın toplam empedansı Z ENH 1 = 2,2. 0,338 2 + 0,348 2 = 1,682 .ohm

′′ 1 =
( 31,5) 2 = 923 .MVA
Kısa devre gücü S ENH
1,0682

6. TR21,TR22,TR31,TR32,TR41 transformatorları aynı gerilim ,güç ve nisbi kısa devre

gerilimlerinde olup 6,3/0,4 kV ,1,6 MVA, uK=%4,7 değerlerine haizdir

Kısa devre güçleri

1,6
′′ 21 = S TR
S TR ′′ 22 = S TR
′′ 31 = S TR
′′ 32 = S TR
′′ 41 = = 34 .MVA
0,047

7 . ZKAB22 Kablo hattı

1,12km uzunluğunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km başina empedansı

z KABM 1 = 0,124 + j 0,092 .( ohm / km ) olup toplam empedansı

Z KAB 22 = 1,12 . 0,124 2

+ 0,092 2
= 0,173 .( ohm )

Kablonun kısa devre gücü

S KAB 22 =
( 6,3) 2 = 229 ( MVA )
0,173

7 . ZKABM1 Kablo hattı

11
0,23km uzunluğunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km başına empedansı

z KABM 1 = 0,124 + j 0,092 .( ohm / km ) olup toplam empedansı

Z KABM 1 = 0,230 . 0,124 2 + 0,092 2 = 0,036 .( ohm )

Kablonun kısa devre gücü

S KABM 1 =
( 6,3) 2 = 1102 ( MVA )
0,036

8. ZKAB32 Kablo hattı

1,12km uzunluğunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km başina empedansı

z KAB 2 = 0,124 + j 0,092 .( ohm / km ) olup toplam empedansı

Z KAB 32 = 1,12 . 0,124 2

+ 0,092 2
= 0,173 .( ohm )

Kablonun kısa devre gücü

S KAB 32 =
( 6,3) 2 = 229 ( MVA )
0,173
9 . ZKABM2 Kablo hattı

0,35km uzunluğunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km başına empedansı

z KABM 2 = 0,124 + j 0,092 .( ohm / km ) olup toplam empedansı

Z KABM 2 = 0,35 . 0,124 2 + 0,092 2 = 0,054 .( ohm )

Kablonun kısa devre gücü

S K A B M2 =
( 6,3)
2
= 7 3 5( M V A)
0,0 5 4

12
10 . ZKABM3 Kablo hattı

1,55km uzunluğunda 6,3 kV 3x120/16 N2XSEYFGbY kablonun km başına empedansı

z KABM 3 = 0,130 + j 0,090 .( ohm / km ) olup toplam empedansı

Z KABM 2 = 1,55 . 0,130 2

+ 0,090 2
= 0,245 .( ohm )

Kablonun kısa devre gücü

S K A B M2 =
( 6,3)
2
= 1 6 2( M V A)
0,2 4 5

11 . ZKAB41 Kablo hattı

2,6km uzunluğunda 6,3 kV 3x150/25 N2XSEYFGbY kablonun km başına empedansı

z KABM 1 = 0,124 + j 0,092 .( ohm / km ) olup toplam empedansı

Z KAB 41 = 2,6. 0,124 2 + 0,092 2 = 0,40 .( ohm )

Kablonun kısa devre gücü

S KAB 22 =
( 6,3) 2 = 191 ( MVA )
0,40

12. M1 Motorunun kısa devre gücü

S M = 1900 kW ,..η = 0,95 ,... Cos ϕ = 0,85

1900
′′ 1 = 5,3.
SM =12 ,47 ( MVA )
0,85 .0,95
13. M2 Motorunun kısa devre gücü

S M = 850 kW ,..η = 0,95 ,... Cos ϕ = 0,85

850
′′ 1 = 5,3.
SM = 5,58 ( MVA )
0,85 .0,95
14. M3 Motorunun kısa devre gücü

S M = 1150 kW ,..η = 0,95 ,... Cos ϕ = 0,85

1150
′′ 1 = 5,3.
SM = 7,55 ( MVA )
0,85 .0,95

Kısa Devre Güçleri

13
 1 1
S K′′1 = = ≈ 195 .( MVA )
1. 1 1 1 1
+ +
SN S TR 1 3000 208 ,33

1 1 1
S K′′ 2 = = = ≈ 184 ,5.( MVA )
2. 1 1 1 1 1 1 1
+ + + +
′
′ ′
′ ′
′
S N S T S ENH 1 ′
′
S K 1 S ENH 1 195 3427

1 1 1
S K′′ 21 = S K′′ 22 = = = ≈ 67.( MVA )
3. 1 1 1 1 1 1 1
+ + + +
S K′′ 1 S ENH
′′ 1 S TR
′′ 2 S K′′ 2 S TR 2 184 ,5 105

1 1 1
S K′′ 211 = S K′′ 221 = = = ≈ 52.( MVA )
4. 1 1 1 1 1 1 1
+ + + +
S K′′ 2 S TR
′′ 2 S KAB
′′ 22 S K′′ 21 S KAB 22 69 229

1 1 1
S K′′ 212 = = = ≈ 63,2.( MVA )
5. 1 1 1 1 1 1 1
+ + + +
S K′′ 2 S TR
′′ 2 S KABM
′′ 1 S K′′ 21 S KABM 1 67 1102

1 1 1
S K′′ 222 = = = ≈ 48,4.( MVA )
6. 1 1 1 1 1 1 1
+ + + +
S K′′ 2 S TR
′′ 2 S KABM
′′ 2 S K′′ 21 S KABM 2 69 162

1 1
S K′′ 3 = = ≈ 153 ,72 .( MVA )
7. 1 1 1 1
+ +
S K′′ 2 S ENH
′′ 2 184 ,44 923

1 1
S K′′ 4 = = ≈ 62,3.( MVA )
8. 1 1 1 1
+ +
S K′′ 3 S TR
′′ 4 153 ,72 105

1 1
S K′′ 41 = = ≈ 45 .( MVA )
9. 1 1 1 1
+ +
S K′′ 4 S KABM
′′ 3 62,3 162

1 1
S K′′ 42 = ≈ 47 .( MVA )
=
10. 1 1 1 1
+ +
S K′′ 4 S KAB
′′ 41 62,4 191
Kısa devre akımları ifade 26,27,28,29 kullanılarak bulunur.

3.4. Şebeke Elemanlarının Paralel Bağlanma durumu

14
Şekil 6 Elemanların sistemde paralel Çalışmaları

Şekil 7: Paralel Bağlanmaya ait devre diyagramı

Şekil 6 ve 7 den görüleceği üzere devre empedansları toplamı

2 2
U NP U NP
.
1 Z G′ .Z S G′′ S K′′ U NP2 2
U NP
′
Z = = = 2 = = (35)
1 1 Z G′ + Z U NP U NP 2
S K′′ 1 + S G′′ S K′′ 1 + S K′′ 2
+ +
Z Z G′ S G′′ S K′′ 1

S K′′ 2 = S G′′

Devreden akan kısa devre akımı

15
 U NP U NP 1 1
IK = = . = .( S K′′ 1 + S K′′ 2 )
3.Z ′
2
3 U NP 3.U NP (36)
S K′′ 1 + S K′′ 2

Hata yerindeki kısa devre gücü

1
S K′′ = 3.U NP .I K = 3.U NP . .( S K′′1 + S K′′ 2 ) = ( S K′′1 + S K′′ 2 ) (37)
3.U NP

Elemanların devrede paralel bağlanmalarıdurumunda kısa devre güçlerinin toplamı

empedans seri bağlama toplama kuralına göre olacaktır.

Kısa devre yerini ikiden fazla elemanın beslemesi durumunda

(38) ifadesi kullanılacaktır.

Örnek 3: Örnek 2 de verilen devrede M3 motoru çalışırken S K′′ 21 kısa devresi meydana
′′ 3 kısa devre gücüne sahip M3 motoru ve bunu kısa
gelsin. Kısa devre yeri seri bağlı S M
devre yerine bağlayan S KABM′′ 1 gücüne haiz kablodan meydana gelen S M ′′ 3KAB 1 kısa
devre gücü ve buna paralel bağlı S K′′ 2 kısa devre gücü ile bunu kısa devre yerine seri
olarak bağlayan TR2 transformatoruna ait S TR ′′ 2 kısa devre gücünden meydana gelen
S K′′ 2TR 2 kısa devre gücü tarafından beslenmektedir

1 1
′′ 3 KAB 1 =
SM = = 12 ,33( MVA )
1 1 1 1
+ +
′
′ ′
′
S M 3 S KABM 1 12 ,47 1112

1 1
S K′′ 2TR 2 = = = 67 ( MVA )
1 1 1 1
+ +
S K′′ 2 S TR
′′ 2 184 ,44 105

S K′′ 21 = S M′′ 3 KAB 1 + S K′′ 2TR 2 = 12,33 + 67 = 79,33( MVA ) Örnek 2 de verilen şartlar altında

S K′′ 21 = 67( MVA) olarak bulunmuştu

5. MVA metodu ile Gerilim Düşümü Hesapları

16
Enerji kaynağı ile tüketici arasındaki devre elemanlarının kısa devre güçlerinden
yararlanarak herhangi şebeke boyunca gerilim kademelerin den dolayı eleman
empedanslarında herhangi bir gerilim transformasyonuna gerek kalmadan gerilim
düşümü hesapları kolayca yapılabilir.

Gerilim düşümü hesapları ile ilgili ifadeler aşağıda verilecektir.

Şekil 8: Empedans diyagramı

Z K ( ohm ) Tüketici uçlarına kadar olan toplam devre empedansı

S K′′ ( MVA ) Tüketici uçlarına kadar olan toplam kısa devre gücü

Z ( ohm ) Tüketici empedansı

S ( MVA ) Tüketici gücü

Devreden akan akım

(39)

Devrede meydana gelen gerilim düşümü

(40)

Tüketici uçlarına kadar olan toplam devre empedansı

17
 U N2 ( kV )
2

ZK = .( ohm )
S K′′ ( MVA)

Tüketici empedansı

U N2
Z= .( ohm )
S ( MVA )

Empedans değerleri 40. ifadede yerlerine konursa

(41)

Gerilim düşümünü % cinsiden bulunmak istenirse

(40)

Örnek 4: Örnek 2: de verilen Şekil 5 deki M3 motorunun sürekli çalışmada çekeceği

güç 2,53 MVA ve yol alma esnasında çekeceği güç ise 12,27 MVA dır. Motorun
klemenslerine kadar olan sürekli çalışma ve yol alma hallerine ait gerilim düşümleri
bulunacaktır.

Örnek 2den motor klemenslerine kadar olan toplam kısa devre gücü
S K′′ 212 = 63,2.( MVA )
dır.

1. Sürekli çalışma hali için gerilim düşümü

∆U S 2,35
∆u ( % ) = .100 = .100 = .100 = %3,585 Bu gerilim düşümü
UN S K′′ 212 + S 63,2 + 2.35
sistemde sadece M1 motoru çalışırken 154kV şebekeden itibaren M3 motorunun
klemenslerine kadar olan gerilim düşümüdür. Ancak sistem boyunca TR2
transformatorundan diğer yüklerde çekileceğinden gerilim düşümü daha yüksek
olacaktır .

18
 2. Motorun yol alması halinde motor terminallerine kadar olan gerilim düşümü

Motorun yol alma esnasında şebekeden çekeceği güç aynı zamanda motorun kısa
devre gücü olup S M = 1900 kW ,..η = 0,95 ,... Cos ϕ = 0,85 ve
1900
′′ 1 = 5,3.
SM =12 ,47 ( MVA ) dir
0,85 .0,95
∆U S M1 12,47
∆u ( % ) = .100 = .100 = .100 = %16,47 olacaktır.
UN S K′′ + S M 1 63,2 + 12,47

Eğer TR1 transformatorunun sekonder gerilimi yükte kademe değiştirici

vasıtasıyla yük değişimlerinde sabit tutulursa TR1 transformator sekonder
baralarına kadar enerji kaynağı içdirenci sıfır olan enerji kaynağı olarak
varsayılabildiğnden S k′′1 = ∞ dır. Buna göre Motor klemenslerine kadar kısa dsevre
gücü

1 1
S K′′ 212 = = = 93 .( MVA )
1 1 1 1 1 1 1 1
+ + + + +
S K′′ 1 S ENH
′′ 1 S TR
′′ 2 S KABM
′′ 1 ∞ 3427 105 1102

Motorun sürekli çalışma durumunda

∆U S 2,35
∆u ( % ) = .100 = .100 = .100 = %2,47
UN S K′′ 212 + S 93 + 2.35

Motorun yol alma durumunda

∆U SM1 12,47
∆u ( % ) = .100 = .100 = .100 = %11,8
UN S K′′ + S M 1 93 + 12,47
olacaktır.

Sistemden birden fazla yük çekildiği durumlarda gerilim düşümü hesabı

19
 Şekil 9: Sistemde birden fazla yük çekilme hali

(41) (42)

(43)

2 noktasındaki toplam gerilim düşümü

(44)

Örnek 5: Şekil 9 da verilen tek hat şemasında S K′′ 21 = 67.( MVA ) ve S K′′ 212 = 63,2.( MVA )
dir. M3 motorunun sürekli çalışmada çekeceği güç 2,53 MVA ve yol alma esnasında

20
çekeceği güç ise 12,27 MVA dır. Trransformatorlardan herbirinin çekeceği güç ise 0,6
(MVA) dır.Motorun klemenslerine kadar olan sürekli çalışma ve yol alma hallerine ait
gerilim düşümleri bulunacaktır.

Motorun yol alma motor terminallerine kadar olan gerilim düşümü

S = S TR 21 + S TR 22 = 0,6 + 0,6 = 1,2.( MVA )

 S S M′′   1,2 12,47 

∆ u ( % ) =  + .100 =  + .100 = %18,24
 S K′′ 21 + S S K′′ 212 + S M′′   67 + 1, 2 63, 2 + 12, 47 

Sürekli çalışma halinde motor terminallerine kadar olan gerilim düşümü

 S SM   1,2 2,37 
∆ u ( % ) =  + .100 =  + .100 = %5,7
 S K′′ 21 + S S K′′ 212 + S M   67 + 1,2 63,2 + 2,37 

Sürekli çalışma halinde ise motorun şebekeden çektiği akımı veya gücü motor miline
bağlanan yük belirler gerilimin düşmesi halinde dahi motor şebekeden aynı gücü çeker.

TR2 ana besleme barasındaki gerilim düşümü

M1 motorunun yol alması halinde

 S S M′′   1,2 12,47 

∆ u ( % ) =  + .100 =  + .100 = %17,45
 S K′′ 21 + S S K′′ 21 + S M′′   67 + 1,2 67 + 12,47 

Motorun sürekli çalışması halinde

 S SM   1,2 2,37 
∆ u ( % ) =  + .100 =  + .100 = %5,17
 S K′′ 21 + S S K′′ 21 + S M   67 + 1,2 67 + 2,37 

Eğer şekil 1 de görülen TR1 ana indirici transformatorun sekonder gerilimi ; yükte
kademe değistirici vasıtasıyla yük değişimlerine karşı sabit tutulursa iç direnci sıfır olan
besleme kaynağı olarak varsayılır.

1 1
S K′′ 212 = = = 102 .( MVA )
Buna göre S K′′ 1 = ∞ olduğundan 1 1
+
1
+
1
+ ,
′′ 1 S TR
S ENH ′′ 2 3427 105
S K′′ 212 = 93.( MVA ) olacaktır.

Motorun yol alma motor terminallerine kadar olan gerilim düşümü

21
  S S M′′   1,2 12,47 
∆ u ( % ) =  + .100 =  + .100 = %12,36
 S K′′ 21 + S S K′′ 212 + S M′′   102 + 1,2 93 + 12,47 

TR2 ana besleme barasındaki gerilim düşümü

M1 motorunun yol alması halinde

 S S M′′   1,2 12,47 

∆ u ( % ) =  + .100 =  + .100 = %11,8
 S K′′ 21 + S S K′′ 21 + S M′′   105 + 1, 2 105 + 12, 47 

Motorun sürekli çalışması halinde

 S SM   1,2 2,37 
∆ u ( % ) =  + .100 =  + .100 = %3,38
 S K′′ 21 + S S K′′ 21 + S M   105 + 1,2 105 + 2,37 

22
6. MVA metodunu kullanarak Devre elemenlarının belirlenmesi ve devre
sentezi

Söz konusu uygulama motor ,transformator, aydınlatma gibi tüketici elemanların

şartnamalerce belirtilen gerilim düşümü değerleri esas alınarak bu gerilim düşümünü
sağlayacak devre sabitelerini ( empedans ,direnç, nisbi kısa devre gücü, yüklenme
kapasiteleri) belirleyerek bunları sağlayan ve imalatı yapılabilen standart devre
elemanlarını seçmektir.

Öncelikle anılan gerilim düşümünü sağlayacak tüketici klemenslerindeki gerilim

düşümü sağlayacak kısa devre gücü kısa devre ifade (40) S K′′ ye göre düzenlenerek

(45)
Burada

S K′′ güç tüketen veya güç çekilen elemanın terminallerine kadar olan kısa devre gücü
MVA

S Devre elemanının tükettiği veya taşıdığı yük MVA

∆u ( % ) Devre elemanlarının terminallerine kadar istenen gerilim düşümü

Metod Örnek 2 de verilen TR2 transformatorun karakteristiğini, M3 motoruna ait

bağlantı kablosunun kesitini belirlemek süretiyle açıklanabilir.

Örnek 6:

TR2 nin 31,5 kV bağlantı terminallerine kadar olan TR1 ve TR1 ve TR2 arasındaki
Enerji nakil hattının karakteristiği belli olduğundan söz konusu TR2 nin primer
terminallerine kadar olan toplam kısa devre gücü S K′′ 2 = 184,44( MVA ) dır.

TR2 Transformatorunun enfazla yüklendiği durum TR21 ve TR22

transformatorlarının herbirinden 0,600 MVA olmak üzere toplam 2x0,600=1,2MVA
yük çekilirken M3 motorunun devreye sokulup 12,47 MVA yol alma gücünün çekildiği
durumdur.

Bu şartlar altında TR2 transformatorunun sekonder baralarında ki gerilim düşümünün

∆u ( % ) = %10 dan fazla gerilim düşümü transformatorun beslediği diğer yüklerin stablitesi
açısından istenmemektedir. Motorun bağlantı kablosu uzunluğu 1250m dir.

Motor terminallerine kadar olan gerilim düşümü ise %15 değerini aşmayacaktır

Bu şartları sağlayacak TR2 transformator standart gücü ve nisbi kısa devre gerilimi ile
motor kablosunun kesiti belirlenecektirbelirlenecektir.

23
Örnekle ilgili tek hat diyagramı Şekil 9 da verilmektedir.

Şekil 9: Örnek 6 ile ilgili tek hat şeması

TR2 Transformatoruna ait değerlerin belirlenmesi belirlenmesi

TR2 transformatorunun ana terminallerindeki gerilim düşümü

 S S M′   S .( S 2′ 1 + S M′ ) + S M′ .( S K′ 2 1 + S ) 
∆ u ( % ) =  +  .1 0 0=   .1 0 0
′ ′
 SK 21 + S SK 21 + SM  ′  ( S K 2 1 + S ) .( S K 2 1 + S M ) 
′ ′ ′
 S′   S 
S .S K′ 2 1. 1 + M  + S M′ .S K′ 2 1. 1 + 
 S ′
K 21   S ′
K 21 
= .1 0 0
 S   S ′ 
S K′ 22 1. 1 +  . 1 + M 
 S K′ 2 1   S K′ 2 1 
′′ 21 kısa devre gücüne göre çok küçük olduğundan hesapları sadeleştirmek
S gücü S K
S
amacıyla ′′ ≈ 0 alınırsa ve gerekli kısaltma ve sadeleştirme yapılırsa
S K 21

(46)

yukardaki ifade S K′′ 21 için düzenlenirse

24
 (47) elde edilir.
Ayrıca
1
S K′′ 21 = .( MVA )
1
+
1 (47) ifadesi S T′′ transformator kısa devre gücü için
S K′′ 2 S T′′
düzenlenirse

(48) ifadesi elde edilir

ST
Ayrıca S T′′ = (49) ifadesi S T transformator gücü için
uK

(50) olarak belirlenir.

Burada dikkat edilecek husus olmalıdır .Söz konusu değer ne

kadar büyük olursa okadar küçük değerde transformator gücü seçilir. Sıfır veya negatif
çıkarsa TR2 transformatoruna kadar olan besleme ve bağlantı sistemleri uygun olmayıp
ya besleme sisteminin büyütülmesi veya eğer bu mümkün olmuyorsa başka besleme
kaynaklarının araştırılması gerekir.

Yukarda verilen
Motor terminallerine nominal geriliminden %15 daha az gerilim uygulandığından
motorun kısa devre gücü

 6,3(1 − 0,15 ) 
2

′′ 1 = 12 ,47 
SM  = 9.01
 6,3 

100 100 − ∆u ( % ) 100 100 − 10

S K′′ 21 = .S + .S M′′ 1 = .1,2 + .9,01 = 93,1.( MVA )
∆u ( % ) ∆u ( % ) 10 10

S K′′ 2 .S K′′ 21 184,44.93,1

S T = u K .S T′′ = u K . .( MVA) = 0,06. = 11,28.( MVA)
S K′′ 2 − S K′′ 21 184,44 − 93,1

12,5MVA gücünde uK=%6 transformator seçilir.

Bu transformator güç değerinini azaltabilmek için transformatorun boşta gerilim

kademe ayarını yükseltip sekonder gerilimini %2,5 artırılırsa transformatorun

25
sekonderindeki izin verilen gerilim düşümü %10+%2,5=%12,5 olarak
gerçekleştirilmeye çalışılacaktır..

Motorun yol alma gücü ise gerilim artışından dolayı

S M′′ 1 = 9,01(1,025 ) = 9.47 ( MVA ) olacaktır.

2

Bu durumda transformator gücünü bulmak için aşağıdaki işlemler yapılır.

100 100 − ∆u ( % ) 100 100 − 12,5

S K′′ 21 = .S + .S M′′ 1 = .1,2 + .9,47 = 76 .( MVA )
(
∆u % ) (
∆u % ) 12,5 12,5

S K′′ 2 .S K′′ 21 184,44.76

S T = u K .S T′′ = u K . .( MVA) = 0,06. = 7,76.( MVA)
S K′′ 2 − S K′′ 21 184,44 − 76

8 MVA ,uK=%6 değerinde transformator seçilir.

Bu transformator güç değerinini azaltabilmek için transformatorun boşta gerilim

kademe ayarını son kademeye kadar yükseltip sekonder gerilimini %5 artırılırsa
transformatorun sekonderindeki izin verilen gerilim düşümü %10+%5=%15 olarak
gerçekleştirilmeye çalışılacaktır..

Motorun yol alma gücü ise gerilim artışından dolayı

S M′′ 1 = 9,01(1,05 ) = 9.93( MVA ) olacaktır.

2

Bu durumda transformator gücünü bulmak için aşağıdaki işlemler yapılır

100 100 − ∆u ( % ) 100 100 − 15

S K′′ 21 = .S + .S M′′ 1 = .1,2 + .9,93 = 64,3.( MVA )
∆u ( % ) ∆u ( % ) 15 15

S K′′ 2 .S K′′ 21 184,44.64,3

S T = u K .S T′′ = u K . .( MVA) = 0,06. = 5,62.( MVA)
S K′′ 2 − S K′′ 21 184,44 − 64,3

6,3 MVA, uK=%6 değerinde transformator seçilir.

Bu transformator güç değerinini azaltabilmek için transformatorun yükte gerilim

kademe değiştirici kullanarak motrun yol alma süresinde gerilim ayarını ı son
kademeye kadar yükseltip sekonder gerilim %10 artırılırsa transformatorun
sekonderindeki izin verilen gerilim düşümü %10+%10=%20 olarak gerçekleştirilirse

Motorun yol alma gücü ise

26
S M′′ 1 = 9,01(1,10 ) = 11( MVA ) olacaktır.
2

Bu durumda transformator gücünü bulmak için aşağıdaki işlemler yapılır.

100 100 − ∆u ( % ) 100 100 − 20

S K′′ 21 = .S + .S M′′ 1 = .1,2 + .11 = 50.( MVA )
∆u ( % ) ∆u ( % ) 20 20

S K′′ 2 .S K′′ 21 184,44.50

S T = u K .S T′′ = u K . .( MVA) = 0,06. = 4,11.( MVA)
S K′′ 2 − S K′′ 21 184,44 − 50

5 MVA uK=%6 değerinde transformator seçilir.

Eğer şekil 1 de görülen TR1 ana indirici transformatorun sekonder gerilimi ; yükte
kademe değistirici vasıtasıyla yük değişimlerine karşı sabit tutulursa iç direnci sıfır olan
besleme kaynağı olarak varsayılır.

′′ 1 = 3427 ( MVA ) olup

Buna göre S K′′ 2 = S ENH

S K′′ 2 .S K′′ 21 3427.93,1

S T = u K .S T′′ = u K . .( MVA) = 0,06. = 5,74.( MVA)
S K′′ 2 − S K′′ 21 3427 − 93,1

TR2 transformatoru 6,3 MVA, 31,5/6,3 kV ,%6 olarak seçilir.

Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Ceyhan Terminalinde %5 sekonder gerilim artışı

ile 6,3 MVA gücünde uK=%5,75 değerinde transformatorlar kullanılacaktır.

TR2 transformatoru ile M1 motoru arasındaki kablonun belirlenmesi

TR1 transformatorunda yükte kademe değiştirici yoksa

TR2 transformatorunun kısa devre gücü

ST 6,3
S T′′ = = ≈ 110 .( MVA )
uK 0,0575
1 1
S K′′ 21 = = ≈ 69.( MVA )
1 1 1 1
+ +
S K′′ 2 S T′′ 184 ,4 110

TR2 sekonder baralarındaki gerilim düşümü

S + S M′′ 1 1,2 + 9,93

∆ u (%) = .100 = .100 = %14,1
S K′′ 21 + S M′′ 1 69 + 9,93

27
TR2 sekonder gerilimi %5 arttırıldığından Motor klemenslerine kadar olan gerilim
düşümü %15+%5=%20 olacaktır. Buna göre motor bağlantı kablosu üzerinde izin
verilen gerilim düşümü %20-%14,1=%5,9 olacaktır.

Kablo üzerindeki gerilim düşümü

S M′′ 1 9,93
∆u ( % ) = .100 ...20 = .100 bu ifade S K′′ 212 için çözülürse
S K′′ 212 + S M′′ 1 S K 212 + 9,93

S K′′ 212 = 40.( MVA )

Kablonun kısa devre empedansı

1 1
S K′′ 21 = = ≈ 69.( MVA )
1 1 1 1
+ +
S K′′ 2 S T′′ 184 ,4 110

1 1
S K′′ 212 = .( MVA ) .40 =
1 1 1 1 ′′
ifadesi S KABM için düzenlenirse
+ + 1
S K′′ 21 S KABM
′′ 1 ′′ 1
69 S KABM

Kablo kısa devre gücü

′′ 1 = 95.( MVA ) olmalıdır.

S KABM

Kablo toplam empedansı

(52)
6,3 2
Z KABM 1 = .( ohm ) = 0,417 .( ohm )
95

Kablo boyu 1250 m olduğundan kablonun birim km empedansı

0,417
z KABM 1 = = 0,334 .( ohm / km )
1,25
İmalatcı kablo kataloğundan

6/10 kV 3x70/6 N2XSEYFGbY kablo seçilir. z KABM 1 = 0,268 + j 0,092 .( ohm / km )

Bu yeni kablo değerine göre gerilim düşümü Kablo empedansı 1,25 km uzunluk için

Z KABM 1 = 1,25 . 0,268 2 + 0,092 2

= 0,345 .( ohm )

Kablonun kısa devre gücü

28
S KABM 1 =
( 6,3) 2 = 115 ( MVA ) dır.
0,345

Motor klemenslerindeki toplam kısa devre gücü

S K′′ 21 .S KABM
′′ 1 69.115
′′ =
S 212 = = 43( MVA)
S K′′ 21 + S KABM
′′ 1 69 + 115

Motor teminallerine kadar gerilim düşümü

S1′′M 1 9,47
∆ u( %) = .100 = .100 = %18,05 olacaktır.
S K′′ 212 + S1′′M 1 43 + 9,47

Motor terminallerine uygulanacak gerilim

%5 TR2 sekonderinde gerilim artışı olduğundan

U N′ = 6,3.(1 + 0,05 ) = 6,615

′ = U N′ .(1 − 0,1805 ) = 6,458 .( kV ).(1 − 0,1363 ) = 5,421 .( kV )

UM

Motorun nominal gerilimine göre gerilim düşümü

6300 − 5421
∆u ( % ) = .100 = %13,95
6300

29
SONUÇLAR.

Örnektende anlaşılacağı üzere darbeli kalkışa sahip şebekelerdeki transformatorların

kademelerini değiştirerek hem daha düşük güçte transformator kullanılabilinir ve
hemde daha düşük kesitte kablo kesiti seçilebilir.

Ancak yüksüz halde kademe değiştiricilerde darbeli kalkıştan sonra kademeyi tekrar
geriye alma imkanı olmadığından yol alma olayı tamamlandıktan sonra tehlikeli gerilim
yükselmelerinden sakınmak için kademe ancak üst gerilim yükselme sınırı olan %5 e
ayarlanabilir.

Transformatorlar otomatik yükte kademe değiştirici (On-load Tap Changer) ile

donatılırsa yol alma olayı esnasında gerilimi %10 lara varan mertebelere çıkarıp sonra
yol alma olayı tamamlandıktan sonra tekrar otomatik olarak eski değere
getirebildiğinden yukarıdaki örnekteki transformatorun gücünü 4 MVA,uK=%6
değerine seçilebilir.

Bu nedenle darbeli kalkışa maruz şebekelerde hem transformatorun sekonderinden

beslenen diğer tüketicilerin aşırı gerilim düşümünden sonra stablitelerinin bozulmaması
ve yüksek yol alma akımına haiz motorlar için gerekli gerilimin sağlanması ve nihayet
sistemi tehlikeli salınım risklerinden korumak için bu gibi sistemlerde transformatorlar
mutlaka otomatik yükte kademe değiştirici ile donatılmalıdır.

Aynı zamanda transformatorlardan birçok motor devresi besleniyorsa ve bunlara ait

kabloların uzunluğu oldukça fazla (500-1000m gibi) ise kablo kesitleri çok daha küçük
seçilebilecek ve kablo maliyetlerinde büyük düşüşler sağlanabilecektir.

30
KAYNAKLAR:

Electrical Installation Handbook ABB

Switchgear Manual ABB
Electric Motor Guide Book ABB
Motor Strating Studies (Electrical Manual) Chevron
Dynamic Stability Group Schneider
Short Cicuit ABC –Learn it an hour , Use it anywhere ,Memorize no formula
MOON.H.YUEN (IEEE)-Bechtel.Inc.San Francisco .CALIFORNIA
Elektrikte Geçici Olaylar. Reinhold RUDENBERG (Çev. Prof .Dr. Mustafa Münir
ÜLGÜR .İTÜ)
Orta Gerilim Şebekeleri .Prof .Dr . Mehmet İNAN

31