Elektrotehnički fakultet u Beogradu

Katedra za Elektroenergetske sisteme

Željko Đurišić

VJETROELEKTRANE
II DIO

Beograd, 2015.

1
 SADRŽAJ

5. VJETROTURBINE .......................................................................................................................... 4
5.1 Vjetroturbine sa vertikalnom osovinom ............................................................................... 4
5.1.1 Darriusova turbina ......................................................................................................... 4
5.1.2 Savoniusova vjetroturbina.............................................................................................. 5
5.1.3 H vjetroturbine ............................................................................................................... 7
5.2 Vjetroturbine sa horizontalnom osovinom ........................................................................... 8
5.3 Mehaničke karakteristike modernih vjetroturbina velike snage .......................................... 9
5.3.1 Betzov zakon................................................................................................................... 9
5.3.2 Teorija elementa lopatice vjetroturbine ....................................................................... 13
5.3.3 Sila, moment i snaga vjetroturbine .............................................................................. 17
5.4 Idealna karakteristika snage vjetroturbine ......................................................................... 21
5.5 Koncepti upravljanja snagom kod realnih vjetroturbina .................................................... 25
5.5.1 Vjetroturbine sa konstantnom brzinom obrtanja i fiksnim uglom lopatica ................. 26
5.5.2 Vjetroturbina sa promjenljivom brzinom obrtanja i promjenljivim uglom lopatica ........ 28
6. KONCEPTI ELEKTROMEHANIČKE KONVERZIJE ENERGIJE VJETRA ............................................. 33
6.1. Vjetroagregat sa indukcionom mašinom sa kratkospojenim kaveznim rotorom .............. 33
6.2. Vjetroagregat sa indukcionom mašinom sa namotanim rotorom i promjenljivim
otpornikom u rotorskom kolu. .................................................................................................. 35
6.3 Vjetroagregat sa indukcionom mašinom sa kaveznim rotorom i pretvaračem u
statorskom kolu ......................................................................................................................... 36
6.4. Vjetroagregat sa vjetrogeneratorom - dvostrano napajanom indukcionom mašinom..... 37
6.5 Vjetroagregat sa sinhronom mašinom sa namotanim rotorom ......................................... 40
6.6 Vjetroagregat sa sinhronom mašinom sa permanentnim magnetima ............................... 41
6.6.1 Konvencionalna mašina sa permanentnim magnetima .............................................. 42
6.6.2 Konvencionalna mašina sa permanentnim magnetima sa koncentracijom fluksa ... 43
6.6.3 Mašina sa žljebovima i aksijalnim pravcem fluksa ..................................................... 43
6.6.4 TORUS .......................................................................................................................... 44
6.7 Blok transformator kod vjetroagregata .............................................................................. 44
7. ENERGETSKI PRETVARAČI KOD VJETROGENERATORA VELIKIH SNAGA ................................... 46
7.1 Tipovi energetskih pretvarača kod vjetrogeneratora sa asinhronom mašinom sa kaveznim
rotorom ..................................................................................................................................... 46
7.1.1 Soft starter.................................................................................................................... 46
7.1.2 Kompenzator reaktivne snage...................................................................................... 47
7.2 Tipovi energetskih pretvarača u vjetrogeneratorima sa asinhronom mašinom sa
namotanim rotorom.................................................................................................................. 50
7.2.1 Pretvarač za dinamičku kontrolu snage disipacije na eksternom otporniku u rotorskom
kolu ............................................................................................................................................ 50
7.2.2 Back-to-back PWM naponski invertor kao pretvarač za DFIG konfiguraciju ............... 51
7.3 Back-to-back PWM naponski invertor kao pretvarač za punu snagu kod vjetroagregata sa
sinhronim mašinama ................................................................................................................. 52
8. EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE VJETROAGREGATA ........................................................... 54
8.1 Stepen iskorišćenja vjetroagregata ..................................................................................... 54
8.2 Kriva snage vjetroagregata .................................................................................................. 55
8.2.1 Kriva snage vjetroagregata sa fiksnom brzinom obrtanja i pasivnom (stall) kontrolom
snage vjetroturbine ............................................................................................................... 55
2
 8.2.2 Kriva snage vjetroagregata sa promjenljivom brzinom obrtanja i aktivnom (ptich)
kontorlom snage vjetroturbine ............................................................................................. 55
8.3 Uticaj meteoroloških faktora na krivu snage vjetroagregata ............................................. 57
8.3.1 Uticaj promjene gustine vazduha na krivu snage vjetroagregata ............................... 57
8.3.2 Uticaj meteoroloških padavina na efikasnost i životni vijek vjetroagregata ............... 58
8.3.3 Uticaj zaleđivanja lopatica na efikasnost i životni vijek vjetroagregata ...................... 59
8.3.4 Uticaj trubulentnosti vjetra na krivu snage vjetroagregata ........................................ 60
8.4 Mehanička naprezanja vitalnih elemenata vjetroagregata ................................................ 61
8.5 Inteligentne vjetroturbine ................................................................................................... 63
8.5.1 Vjetroturbine sa zakrilcima .......................................................................................... 65
8.5.2 Vjetroturbine sa mikrojezičcima ................................................................................... 66
8.5.3 Vjetroturbine sa mikrozakrilcima ................................................................................. 66
8.5.4 Vjetroturbine sa vorteks generatorima (generatorima vrtloga) .................................. 67
8.5.6 Vjetroturbine sa savitljivim lopaticama ....................................................................... 68
LITERATURA ................................................................................................................................... 69

3
5. VJETROTURBINE

Kinetička energija vjetra se transformiše u mehaničku energiju obrtnog kretanja pomoću

vjetroturbine. Postoje različite konstrukcije vjetroturbina. Cilj je da se postigne što veći stepen
iskorišćenja i stabilan rad u što širem opsegu brzina vjetra. Razvoj vjetroturbina je još uvijek
intenzivan. Generalno, vjetroturbine se dijele na vjetroturbine sa:
• vertikalnom osovinom,
• horizontalnom osovinom.

5.1 Vjetroturbine sa vertikalnom osovinom

Kod vjetroturbina sa vertikalnom osovinom vjetar struji normalno na osu rotacije, pa se

one ne moraju usmjeravati prema smjeru duvanja vjetra. Kod njih se generator i transformator
postavljaju u podnožju turbine, te nisu potrebni jaki tornjevi. Na slici 5.1 prikazani su različiti
tipovi vjetroturbina sa vertikalnom osovinom. Vjetroturbine sa vertikalnom osovinom generalno
imaju nizak stepen iskorišćenja, pa se iz tog razloga danas praktično ne koriste za vjetroagregate
većih snaga.

a) b) c)
Slika 5.1: Različiti tipovi vjetroturbina sa vertikalnom osovinom: a) Darriusova vjetroturbina; b)
Savoniusova vjetroturbina; c) H vjetroturbina

5.1.1 Darriusova turbina

Dobila je ime po francuskom inženjeru George Jeans Darriusu (patent iz 1931. godine) i
razvijana je za relativno velike snage. Darriusova turbina se obično gradi sa dva ili tri luka. Ova
vrsta turbine spada u brzorotirajuće turbine, što je pogodno u pogledu elektromehaničke
konverzije jer omogućava upotrebu generatora sa malim brojem polova. Vjetrogenerator je
smješten na tlu, čime se eliminiše potreba za stubom, i generalno povećava stabilnost čitavog
vjetroagregata. Nije potreban mehanizam za zakretanje turbine prema smjeru vjetra, jer vjetar
struji normalno na osu rotacije nezavisno od smjera duvanja. Darriusove vjetrotrurbine imaju
dosta nedostataka. Brzina vjetra blizu tla je mala pa je i efikasnost vjetroturbine mala.
Vjetroturbina nije samostartujuća, odnosno ovaj tip turbine zahtijeva motorno zalijetanje.
Neophodno je vjetroturbinu pričvrstiti čeličnim sajlama za zemlju što se pokazalo kao
nepraktično na površinama koje se koriste u zemljoradnji. Danas se ovaj tip turbine gotovo u
potpunosti napustio jer su se moderne trokrake vjetroturbine sa horizontalnom osovinom
pokazale kao efikasnije i prihvatljivije rješenje.

4
5.1.2 Savoniusova vjetroturbina
Dobila je naziv po konstruktoru S. J. Savoniusu. Princip rada ove turbine je potpuno
različit u odnosu na Dardiusovu turbinu. Ova trubina se sastoji od dva polucilindra i radi na
principu razlike aerodinamičkih koeficijenata otpora (Drag Coefficients) za cilindrični konveksni
i konkavni dio. Na slici 5.2 prikazane su vrijednosti aerodinamičkih koeficijenata otpora CD za
različite oblike prepreka vjetru.

polusfera

cilindar sfera

zatvorena
otvorena

polucilindar

zatvoren
otvoren
Slika 5.2: Vrijednosti aerodinamičkih koeficijenata (Drag Coefficients) za različite oblike prepreka

Na slici 5.3 prikazan je horizontalan presek Savoniusove vjetroturbine sa naznačenim smjerom

duvanja vjetra i rotacije turbine. Ova vrsta turbina spada u sporohodne turbine i maksimalna
teorijska brzina odgovara brzini vjetra.

Slika 5.3: Princip rada Savonius-ove vjetroturbine

Ako se neka prepreka kreće u smjeru duvanja vjetra brzinom U i ako je brzina vjetra V, onda je
sila kojom vjetar djeluje na prepreku:

ρA(V − U )2
1
FD = C D (5.1)
2
Odgovarajuća snaga je:

ρA(V − U )2 ⋅ U
1
PT = C D (5.2)
2
Kod Savoniusove vjetroturbine konkavni polucilindar, čiji je aerodinamički koeficijent CD1 , se
kreće u smjeru duvanja vjetra, a konveksni, čiji je aerodinamički koeficijent CD2, u suprotnom
smjeru, pa je rezultantna sila:
5
 FD = C D1 ρA(V − U ) − C D 2 ρA(V + U ) .
1 2 1 2
(5.3)
2 2

Odnosno, odgovarajuća snaga je:

PT =
1
2
[ ]
ρA C D1 (V − U )2 − CD 2 (V + U )2 ⋅ U (5.4)

ili
PT =
1
2
[ (
ρAV 3 ⋅ λ ⋅ CD1 (1 − λ )2 − CD 2 (1 + λ )2 )] , (5.5)

U
gdje je λ = tzv. tip speed ratio, a U je periferna brzina rotora Savoniusove turbine.
V
Faktor snage Savoniusove vjetroturbine je:

CP =
PT
P0
=
1
PT
[ (
= λ ⋅ CD1 (1 − λ ) − C D 2 (1 + λ ) .
2 2
)] (5.6)
ρAV 3
2
Moment na vratilu vjetroturbine je:

MT =
PT
=
PT 1
= ρ ARV 2 D1
(
C (1 − λ ) − CD 2 (1 + λ )
2
1
2
)
= ρ ARCmV 2 (5.7)
ωT U 2 λ2
2
R

Iz prethodne analize se može zaključiti da je osnovna težnja kod turbina koje rade na principu
sile pritiska da se ostvari dobar pritisak vjetra na površinu koja se kreće niz vjetar i što manji
otpor vjetru na površinu koja se kreće uz vjetar. Ova težnja je proizvela više varijanti
Savoniusove vjetroturbine. Moderan koncept ove turbine (conventional Savonius rotor) je
prikazan na slici 5.4. Kao bitan parametar pri optimizaciji performansi Savoniusove vjetroturbine
pokazao se preklop e. Optimalne performanse Savoniusova turbina postiže pri preklopu od
e/d=0,242 i e’=0.

Slika 5.4: Moderan koncept Savonijusove turbine sa naznačenim karakterističnim veličinama

6
Na slici 5.5 dat je dijagram koeficijenta snage i koeficijenta momenta za Savoniusovu
vjetroturbinu sa optimalnim parametrima (conventional Savonius rotor)

Slika 5.5: Koeficijent snage (CP) i koeficijent momenta (Cm) za Savoniusovu vjetroturbinu

Moderna Savoniusova vjetroturbina postiže maksimalnu efikasnost od 30 %. Turbine

koje rade na ovom principu se generalno odlikuju relativno velikim polaznim momentom.
Ovakve vjetroturbine se uglanom koriste za napajanje izolovanih potrošača i pumpanje vode.
Vrlo su jednostavne i mogu se napraviti u radionici od metalnih buradi.

5.1.3 H vjetroturbine
Ove turbine su suštini naprednije rješenje Darriusove vjetroturbine i rade na principu sile potiska
koja se javlja na lopaticama turbine, kao posledica razlike pritisaka pri strujanju vjetra oko
lopatice, o čemu će biti riječi kasnije. Mogu imati dvije, tri i više lopatica. Vrlo su robusne i
mogu se koristiti u regionima sa ekstremnim klimatskim uslovima i ekstremnim vjetrovima. Ova
vrsta turbine danas nalazi primjenu za napajanje izolovanih potrošača, kao što su npr.
telekomunikacioni antenski objekti.

Slika 5.6: Moderna H turbina (Ropatec 20 kW) sa osnovnim karakteristikama

7
5.2 Vjetroturbine sa horizontalnom osovinom

Vjetroturbine sa horizontalnom osovinom se danas dominantno koriste, kako za velike,

tako i za male snage. Vjetroturbine sa horizontalnom osovinom mogu biti postavljene uz i niz
vjetar. Vjetroturbine postavljene niz vjetar se same prilagođavaju smjeru vjetra i ne zahtijevaju
posebne mehaničke sisteme (yaw control). Osim toga, pri jačem vjetru nema opasnosti od
kontakta lopatica i stuba jer se lopatice savijaju od stuba. Nedostatak im je što lopatice pri
rotaciji prolaze kroz zavjetrinu stuba, čime se stvaraju mehaničke vibracije i buka. Osim toga
stub stvara i turbulencije što smanjuje efikasnost vjetroturbine, pa se ovaj koncept danas rijetko
koristi za veće snage.
Moderne vjetroturbine velikih snaga se grade sa horizontalnom osovinom i
vjetroturbinom postavljenom uz vjetar, pa moraju imati sistem za zakretanje osovine u
horizontalnoj ravni za praćenje promjene smjera vjetra (yow control). Mogu imati različit broj
lopatica (slika 5.7), ali se najčešće koriste vjetroturbine sa tri lopatice, jer daju najveći stepen
iskorišćenja i najmanju oscilaciju mehaničkog momenta. Prečnik rotora ovih turbina zavisi od
snage i kreće se od 30 m za snagu od 300 kW do 164 m za snagu od 8 MW (Vestas V164).
Vjetroturbina se postavlja na vertikalni stub koji, u zavisnosti od prečnika rotora turbine, može
biti visok i preko 140 m. Stub se najčešće gradi kao čelični konusni ili hibridni čelično betonski,
a za male snage može se graditi čelično-rešetkasta konstrukcija.

a) b) c)
Slika 5.7: Različiti tipovi vjetroturbina velikih snaga sa horizontalnom osovinom:
a) vjetroturbine sa jednom lopaticom i kontrategom; b) vjetroturbina sa dvije lopatice (600 kW);
c) vjetroturbina sa tri lopatice (Vestas V90, 3 MW).

Vjetroturbine sa horizontalnom osovinom danas se sve više koriste i za male snage od

nekoliko 100 W pa do nekoliko 10 kW, kao i za srednje snage (do 300 kW). U ovoj oblasti
postoji intenzivan razvoj. Pored osnovne težnje da se postigne što bolja efikasnost konverzije,
intenzivan razvoj podrazumijeva i smanjenje buke i vizuelno prihvatljiviji dizajn. Vjetroagregati
malih snaga se uglavnom koriste za napajanje izolovanih potrošača (telekomunikacioni objekti,
sistemi za navodnjavanje, vikendice, ...) koji su van urbane sredine. Na slici 5.8 prikazani su
različiti modeli vjetroturbina malih snaga sa horizontalnom osovinom.
Za urbane gradske uslove vjetroagregati su i dalje neprihvatljivi, prije svega zbog buke i
opasnosti za okolinu zbog mogućeg razletanja turbine usled havarije ili problema hvatanja leda
na lopatice, kojeg centrifugalne sile mogu otkinuti i pri normalnom pogonu vjetroturbine. Ipak, u
poslednje vrijeme se intenzivno razvijaju koncepti malih turbina (sa horizontalnom i vertikalnom
osovinom) koji su prihvatljivi i za urbane sredine.
8
 d) e) f)
Slika 5.8: Različiti tipovi vjetroturbina manjih snaga sa horizontalnom osovinom: d) američka
vjetroturbina za pumpanje vode sa usmjerivačem; e) trokraka vjetroturbina sa usmjerivačem; f)
vjetroturbina male snage za urbane sredine (model predstavljen na sajmu EWEC u Marseju
2009.)

5.3 Mehaničke karakteristike modernih vjetroturbina velike snage

Koncept moderne vjetroturbine je trokraka vjetroturbina sa horizontalnom osovinom.

Princip mehaničke konverzije kinetičke energije vjetra u obrtnu mehaničku energiju na vratilu
vjetroturbine se zasniva na posebnom dizajnu lopatica vjetroturbine (aerofoil) koji pri strujanju
vjetra oko lopatice dovodi do stvaranja uzgonske sile potiska, slično kao kod avionskih krila. U
makroskopskom smislu vjetroturbina koja rotira normalno na pravac duvanja vjetra predstavlja
prepreku za vjetar. Makroskopski efekti rada vjetroturbine se mogu najboje objasniti preko
modela aktuatorskog diska (actuator disc theory), pomoću kojeg se mogu izvesti bitni zaključci
u pogledu teorijske efikasnosti vjetroturbine.

5.3.1 Betzov zakon

Vjetroturbina u makroskopskom pogledu usporava vjetar, odnosno oduzima vjetru
određenu kinetičku energiju. Teorijski je nemoguće da vjatroturbina oduzme cjelokupnu
kinetičku energiju vjetru, jer mora postojati protok vazduha kroz turbinu, odnosno brzina vjetra
iza vjetroturbine mora biti veća od 0. To znači da vjetroturbina moži i teorijski gledano oduzeti
samo dio energije vjetra. Betzov zakon daje informaciju o maksimalnom teorijskom stepenu
iskorišćenja vjetroturbine i može se izvesti pomoću modela aktuatorskog diska. Na slici 5.9
prikazan je model aktuatorskog diska. Površina koju pri rotaciji prebrišu lopatice vjetroturbine se
posmatra kao homogeni kružni disk koji je normalan na pravac duvanja vjetra i koji ravnomjerno
propušta vjetar. U daljoj analizi biće uključene sledeće pretpostavke:
• vazduh je homogen, a njegovo kretanje laminarno,
• nema prepreka strujanju vazduha, ni ispred ni iza vjetroturbine,
• brzina vjetra je ravnomjerna na površini aktuatorskog diska,
• vazduh koji prolazi kroz aktuatorski disk zatvoren je u strujnoj cijevi,
• gustina vazduha je konstantna,
• nema rotacije vazduha prouzrokovane diskom.

9
 Slika 5.9 Karakteristične brzine vjetra i širenje struje vjetra
pri nailasku na vjetroturbinu (aktuatporski disk)

Oznake na slici 5.9 su:

V– srednja brzina neporemećenog vjetra daleko ispred vjetroturbine (na udaljenosti na kojoj
se ne osjeća prisustvo vjetroturbine),
A∞ – površina poprečnog presjeka strujne cijevi koja odgovara neporemećenom vjetru ispred
vjetroturbine,
VD – srednja brzina vjetra kroz površinu vjetroturbine (aktuatorskog diska),
AD – površina koju pri rotaciji prebrišu lopatice vjetroturbine (površina aktuatorskog diska),
A-∞ – površina poprečnog presjeka strujne cijevi daleko iza vjetroturbine.
V-∞ – srednja brzina vjetra daleko iza vjetroturbine,

U makroskopskom pogledu vjetroturbina usporava vjetar od brzine V do brzine V-∞ . Koristan

rad predstavlja razliku kinetičkih energija vjetra ispred i iza turbine. Pri nailasku vjetra na
vjetroturbinu dolazi do porasta pritiska vazduha ispred vjetroturbine p D+ i pada pristiska iza
vjetroturbine p D− , slika 5.10.

Slika 5.10: Promjena brzine vjetra i pritiska vazduha

pri nailasku na vjetroturbinu (aktuatorski disk)

10
 Brzina vjetra se usporava ispred vjetroturbine. Na osnovu zakona o održavanju mase, u
stacionarnom stanju maseni protok vazduha u svim poprečnim presjecima posmatrane strujne
cijevi mora biti isti, odnosno:

ρA∞V = ρADVD = ρA− ∞V− ∞ . (5.8)

Dakle, vjetroturbina usporava vjetar i vrši njegovu ekspanziju (tzv. prelamanje vjetra), pa
se poprečni presjek strujne cijevi mijenja obrnuto srazmjerno promjeni brzine vjetra i ima oblik
kao što je prikazan na slici 5.9. Iza turbine vjetar će duvati kroz veći poprečni presjek nego prije
nailaska na turbinu, jer je brzina vjetra iza vjetroturbine manja nego ispred. Od posebnog
interesa za analizu korisnog rada turbine je brzina vjetra na mjestu vjetroturbine.
Sila pritiska vjetra na aktuatorski disk se može dobiti primjenom zakona o promjeni
količine kretanja, pa važi:

FD = ρV 2 A∞ − ρV−2∞ A−∞ (5.9)

Kombinujući prethodne dvije jednačine može se napisati sledeći izraz za silu pritiska vjetra na
disk:

FD = (V − V− ∞ ) ρADVD . (5.10)

Obično se brzina vjetra na mjestu vjetroturbine (aktuatorskog diska) izražava u odnosu na

brzinu vjetra neporemećenog strujanja:

VD = (1 − a)V , (5.11)

 V − VD 
gdje je a indukcioni faktor,  a = .
 V 

Sila kojom aktuatorski djeluje na vazduh unutar strujne cijevi, manifestuje se kao nagli
pad pritiska neposredno iza aktuatorskog diska u odnosu na pritisak ispred diska (što se vidi na
slici 5.10). Prema tome, može se pisati:

FD = ( pD+ − pD− ) AD = (V − V− ∞ ) ρAD (1 − a )V . (5.12)

Primjenom Bernulijeve jednačine na dijelove strujne cijevi ispred i iza aktuatorskog diska
mogu se napisati sledeće jednačine.

(5.13)

gdje je p0 atmosferski pritisak. Oduzimanjem prethodnih jednačina dobija se:

(5.14)

Zamjenom prethodnog izraza u relaciju (5.11) dobija se:

11
 (5.15)

Poredeći jednačine (5.11) i (5.15) može se zaključiti da se polovina pada brzine vjetra desi
ispred, a polovina iza aktuatorskog diska, odnosno važi da je:

V + V−∞
VD = . (5.16)
2

Zamjenom prethodnog izraza u jednačinu (5.12) dobija se izraz za silu kojom vjetar djeluje na
aktuatorski disk:

(5.17)

Snaga koju vjetar predaje turbini je:

(5.18)

Snaga vjetra PV kroz poprečni presjek AD, bez uticaja vjetroturbine, shodno relaciji (2.5), je:

1
PV = ρADV 3 (5.19)
2

Odnos snage koju uzima vjetroturbina PD i ukupne snage vjetra PV naziva se koeficijent snage
vjetroturbine:

(5.20)

Zamjenom izraza (5.18) i (5.21) u prethodni izraz, može se napisati izraz za koeficijent snage:

(5.21)

Dakle, koeficijent snage zavisi od odnosa brzina vjetra ispred i iza vjetroturbine.
Diferenciranjem pethodnog izraza po promenljivoj a, može se pronaći odnos brzina vjetra pri
kojim je CP maksimalno:

(5.22)

Rešavanjem prethodne jednačine dobija se da se maksimalna teorijska vrijednost koeficient

1
snage postiže pri a* = i njegova vrijednost je:
3

(5.23)
12
Odnos ustaljenih brzina vjetra ispred i iza vjetroturbine pri maksimalnoj efikasnosti vjetroturbine
je:

V− ∞ 1
= (1 − 2a* ) = . (5.24)
V 3

Ako vjetroturbina usporava vjetar koji na nju nailazi na trećinu njegove brzine, tada je snaga
koju ona uzima maksimalna i iznosi 59,26 % snage vjetra. Ova činjenica poznata je pod nazivom
Betzov zakon. Prethodni izraz dobijen je pretpostavljanjem idealizovanog modela vjetroturbine.
Moderne komercijalne trokrake vjetroturbine pri povoljnom vjetru mogu postići Cpmax oko 0,5.

5.3.2 Teorija elementa lopatice vjetroturbine

Konverzija kinetičke energije vjetra u obrtno kretanje turbine se vrši zahvaljujući

aerodinamičkom profilu (airfoil) lopatica vjetroturbine. Na slici 5.11 prikazan je poprečni profil
lopatice vjetroturbine posmatran na nekom rastojanju r od ose rotacije (osovine vjetroturbine) i
označeni su karakteristični uglovi i sile koje djeluju na posmatrani segment lopatice turbine.

ravan rotacije
vjetroturbine

osa segmenta
(čija je dužina c)

Slika 5.11: Poprečni profil lopatice vjetroturbine posmatran na nekom rastojanju r od osovine
turbine sa naznačenim karakterističnim uglovima i silama koje djeluju na njega

13
 Za konverziju energije vjetra u obrtno kretanje vjetroturbine mjerodavna je relativna
brzina vazduha u odnosu na lopaticu vjetroturbine. Kada bi turbina stajala, relativna brzina
opstrujavanja bi odgovarala brzini vjetra. Međutim, pošto se turbina obrće, onda je pri proračunu
brzine kojom vazduh opstrujava lopaticu neophodno uračunati i brzinu kojom se kreće lopatica.
Na primjer, ako je brzina vjetra V=0 m/s, pošto turbina rotira brzinom Ω r , relativna brzina
kojom vazduh opstrujava analizirani segment lopatice turbine odgovara tangencijalnoj brzini tog
segmenta turbine, odnosno Vr = Ω r r . Taj vektor brzine djeluje u ravni rotacije vjetroturbine, kao
na slici (koeficijent a’ koji figuriše u izrazu na slici 5.11 biće kasnije objašnjen). Pri analiziranoj
pretpostavci (V=0 m/s) ugao vektora relativne brzine vjetra u odnosu na ravan rotacije bi bio
φ = 0 . Pretpostavimo slučaj da postoji vjetar (V>0 m/s) čiji je smjer normalan na ravan rotacije
vjetroturbine, odnosno normalan na vektor Ω r r . Brzina vjetra na mjestu vjetroturbine je
V (1 − a ) , gdje je V brzina vjetra ispred vjetroturbine na udaljenosti na kojoj se ne osjeća
prisustvo vjetroturbine, a je indukcioni faktor (vidi relaciju 5.11). Vektor relativne brzine vjetra
u odnosu na segment lopatice vjetroturbine je sada jednak vektorskom zbiru komponenti usled
rotacije vjetroturbine i usled postojanja vjetra. Treba uočiti da svaki segment lopatice ima
različitu brzinu (segmenti dalji od ose rotacije imaju veću obimnu brzinu), te se i vektor relativne
brzina vjetra mijenja duž lopatice i po intenzitetu i po smjeru. Za V>0 m/s je φ > 0 .
Ukoliko bi strujnice vazduha zadržale smjer kao i ispred turbine, onda bi koeficijent a’
(koji se naziva rotacioni indukcioni faktor) bio jednak 0. Međutim, u realnim uslovima, strujnice
vazduha pri prolasku kroz vjetroturbinu dobijaju i rotacionu komponentu (wake rotation) i
vazduh iza turbine rotira u smjeru suprotnom od rotacije vjetroturbine. Uvažavanjem ovog
efekta, komponenta relativne brzine vjetra usled rotacije postaje nešto veća odnosno rΩ r (1 + a ' ) .
Suprotan smjer rotacije vazduha iza turbine je posledica stvaranja potpritiska iza lopatice
vjetroturbine pri njenoj rotaciji, što uzrokuje gradijentnu silu pritiska koja tjera vazduh da rotira
ka polju nižeg pritiska, odnosno u suprotnom smjeru od rotacije vjetroturbine.
Na osnovu prethodne analize i slike 5.11, mogu se napisati sledeće jednačine koje
definišu intenzitet relativne brzine vjetra i ugao vektora relativne brzine vjetra u odnosu na ravan
rotacije za segment lopatice vjetroturbine koji se nalazi na rastojanju r od ose rotacije.

(5.25)
Od intenziteta relativne brzine vjetra i njenog napadnog ugla, u odnosu na osu poprečnog
profila lopatice, zavisi intenzitet i smjer sila koje djeluju na lopaticu. Generalno, relativna brzina
vjetra uzrokuje dvije sile na posmatranom segmentu lopatice i to: silu uzgona (lift force) i silu
otpora (drag force). Elementarne vrijednosti ovih sila (sile na jediničnoj dužini lopatice
vjetroturbine) su date sledećim jednačinama:

ρc
fL = Vrel2 C L (α ) (5.26)
2
ρc
fD = Vrel2 C D (α ) (5.27)
2
gdje su:

14
 CL – koeficijent potiska (lift coefficient),
CD – koeficijent otpora (drag coefficient),
c – dužina skeletnice (chord),
α ( α = φ − β ) – napadni ugao (angle of attack), koji je definisan kao ugao između pravca
relativne brzine vjetra i ose poprečnog presjeka analiziranog segmenta lopatice.
φ– ugao koji pravac relativnog vjetra zaklapa sa ravni u kojoj rotira vjetroturbina,
β – ugao zakretanja lopatice (pitch angle).

Glavni mehanizam pokretanja vjetroturbine je vektor sile uzgona f L , koji je normalan na

smjer vektora relativne brzine vjetra Vrel i usmjeren je prema zoni nižeg pritiska, tj. ka zadnjoj
strani lopatice, kao na slici 5.11. Pored ove sile, djeluje i sila pritiska vjetra na lopaticu
vjetroturbine, čiji je vektor f D u smjeru vektora relativne brzine vjetra.
Sile uzgona i pritska se mogu razložiti na tangencijalne i aksijalne komponente. Obrtni
moment vjetroturbine stvara tangencijalna komponenta rezultantne sile koja se dobija kao zbir
projekcija sile uzgona i sile pritiska na tangentu kružnice koju opisuje analizirani segment
lopatice pri rotaciji vjetroturbine.
Na osnovu slike 5.11 može se napisati sledeća relacija za tangencijalnu komponentu sile:

ρc
fr = Vrel2 (C L (α ) sin(α + β ) − C D (α ) cos(α + β )) . (5.28)
2

Projekcija rezultantne sile na aksijalnu osu vjetroturbine predstavlja silu pritiska vjetra na
turbinu. Podužna sila pritiska vjetra na vjetroturbinu je, na osnovu slike 5.11, data sledećim
izrazom:

ρc
ft = Vrel2 (C L (α ) cos(α + β ) + C D (α ) sin(α + β )) . (5.29)
2

Aksijalna sila je nepoželjna jer stvara momente savijanja lopatica turbine, stuba i temelja
vjetroagregata.

Sila f r stvara korisni obrtni moment na vratilu vjetroturbine čija je elementarna

vrijednost:

ρc
dT = r ⋅ f r ⋅ dr = Vrel2 r (C L (α ) sin(α + β ) − C D (α ) cos(α + β )) ⋅ dr (5.30)
2

Na osnovu prethodne analize može se zaključiti da korisnu silu stvara efekat potiska, dok
efekat pritiska vjetra je negativan i on koči vjetroturbinu, jer je komponenta momenta koju stvara
ova sila negativna, odnosno suprotna od smjera obrtanja turbine. Dakle, u fazi projektovanja
vjetroturbine teži se da se što više poveća koeficijent CL i što više smanji koeficijent CD.
Koeficijent CD je direktno zavisan od aerodinamičkog oblika profila lopatice vjetroturbine i iz
tog razloga se teži da profil lopatice ima oblik koji pruža najmanji otpor strujanju vazduha, slika
5.11. Koeficijent CL direktno zavisi od napadnog ugla α . Na slici 5.12 prikazane su zavisnosti
koeficijenata uzgona i pritiska u funkciji napadnog ugla α .

15
 Slika 5.12: Zavisnosti koeficijenata uzgona i pritiska na lopaticu turvbine
u funkciji napadnog ugla α

Za male vrijednosti napadnog ugla, keficijent uzgona raste praktično linearno sa

napadnim uglom, dok se koeficijent otpora praktično ne mijenja i približno je jednak nuli.
Međutim, pri napadnom uglu od oko 13° (koji zavisi od Reynoldsovog broja, tj. od karakteristika
vazduha i aerodinamičkog profila lopatice), dolazi do naglog pada koeficijenta uzgona i do
naglog porasta koeficijenta otpora. Ovo je tzv. stall efekat. Uzrok ove pojave leži u činjenici da
pri posmatranom kritičnom napadnom uglu, strujanje vazduha oko lopatice turbine prestaje da
bude laminarno i strujnice vazduha se odvajaju od površine lopatice, stvarajući vrtložno kretanje
na gornjoj strani profila (strani niskog pritiska vazduha), što poništava razliku pritisaka između
prednje i zadnje strane lopatice i dovodi do kolapsa sile uzgona. Na slici 5.13 ilustrovan je
poprečni presjek lopatice vjetroturbine bez i sa stall efektom.

Slika 5.13: Ilustracija poprečnom presjeka lopatice vjetroturbine bez (slika lijevo α < 130 ) i sa
stall efektom (slika lijevo α > 130 )

Na osnovu prethodne analize može se zaključiti da je za postizanje visoke efikasnosti

vjetroturbina potrebno postići veliku vrijednost za odnos CL /CD . Pri pojavi stall efekta ovaj
odnos naglo opadne. Stall efekat se kod nekih vrsta vjetroturbina koristi za limitiranje snage na
pogonskoj osovini pri brzinama vjetra većim od nominalne. Naime, kod tzv. stall-controlled
vjetroturbina, posebnom konstrukcijom lopatica vjetrotrubine, tj. odgovarajućim aerodinamičkim
profilom, projektuje se pojava stall efekta pri određenoj brzini vjetra, čime se limitira mehanička
snaga na vratilu vjetroturbine i na taj način se štiti generator od preopterećenja. Ovaj efekat nije
u potpunosti kontrolabilan.

16
 Suština održavanja visoke efikasnosti konverzije energije vjetra u vjetroturbini zahtijeva da
napadni ugao relativne brzine vjetra bude blizu kritične vrijednosti ugla α , ali ne preblizu, kako
ne bi došlo do pojave stall efekat. S druge strane, u realnim uslovima imamo dva efekta koja su
ključna u ovom pogledu.

1. Pri konstantnoj brzini vjetra V vektor relativne brzine vjetra Vrel se mijenja i po smjeru i po
intenzitetu idući od ose rotacije prema vrhu lopatice vjetroturbine (jer se mijenja komponeta
rΩ r (1 + a ' ) u relaciji 5.25). Da bi se napadni ugao održao na konstantnu vrijednost
neophodno je da lopatica bude linearno helikoidalno uvrnuta, idući od vrha prema glavčini.
Ovo se postiže u fazi proizvodnje lopatica. Obično se lopatice velikih turbina prave u
velikim halama u jednom komadu i njihova finalna obrada je obično ručna. Treba imati u
vidu da je profil lopatice fiksan, odnosno da je promjena ugla lopatice od glavčine do vrha
definisana konstrukcijom lopatice i on se optimizuje prema vertikalnom profilu brzine
vjetra. Pošto je vertikalni profil brzine vjetra promenljiv, potrebno je odrediti optimalnu
promjenu ugla uvrtanja lopatice kako bi se što bolje prilagodila najčešćem profilu vjetra.
2. Pri promjeni brzine vjetra (pri konstantnoj brzini obrtanja vjetroturbine Ω r ) mijenja se
napadni ugao i intenzitet Vrel jer se mijenja komponenta V u relaciji (5.25). Da bi se održala
vrijednost napadnog ugla na optimalnu vrijednost potrebno je, ili mijenjati ugao zakretanja
lopatice vjetrotubine β , tako da se održava φ = const. , ili, shodno relaciji (5.25), mijenjati
V
brzinu obrtanja Ω r proporcionalno promjeni brzine vjetra kako bi održali = const .
Ωr r
Za vjetrotubinu definiše se veličina λ - tip speed ratio koja predstavlja odnos periferne brzine
vrha lopatice vjetroturbine prema brzini vjetra:

Ωr R
λ= , (5.31)
V

gdje je R poluprečnik turbine. Ugao zakretanja lopatice vjetroturbine β (pitch angle) i parametar
λ (tip speed ratio) su dva najbitnija elementa u strategiji upravljanja vjetroturbinom.

5.3.3 Sila, moment i snaga vjetroturbine

Da bi se dobila ukupna aksijalna sila pritiska (Ft) koja djeluje na turbinu u pravcu ose
osovine vjetroturbine, kao i ukupni obrtni moment (T) koji proizvodi koristan rad na pogonskoj
osovini, potrebno je integraliti jednačine (5.29) i (5.30) duž lopatica vjetroturbine. U
jednačinama (5.32) i (5.33) indeksi 1, 2 i 3 se odnose na tri lopatice vjetroturbine, pošto se
njihove podužne sile razlikuju zbog visinskog profila brzine vjetra, kao i različitog poprečnog
profila duž lopatice.
R R R
FT = ∫ f t1dr + ∫ f t 2 dr + ∫ f t 3dr (5.32)
0 0 0

R R R
T = ∫ r ⋅ f r1dr + ∫ r ⋅ f r 2 dr + ∫ r ⋅ f r 3dr (5.33)
0 0 0

Mehanička snaga (P) na pogonskoj osovini se može dobiti iz proizvoda ukupnog

momenta koji razvija vjetroturbina i ugaone brzine obrtanja turbine.

P = T ⋅ Ωr (5.34)

17
 Integraljenje elementarnih sila i momenata duž lopatica vjetroturbine se obično vrši
numerički, jer se duž lopatice mijenja više parametara, čije promjene je teško analitički definisati
(mijenjaju se relativna brzina vjetra, dužina skeletnice, ugao između ose profila lopatice i ravni
rotacije (ugao φ ), indukcioni faktori a i a’), a takođe je potrebno uvažiti i visinsku promjenu
brzine vjetra. Uobičajen način predstavljanja sile potiska, momenta, i korisne snage koja se
razvija na pogonskoj osovini je pomoću bezdimenzionih koeficijenata: pritiska ( CT ), momenta
( CQ ) i snage ( C P ).

(5.35)

(5.36)

(5.37)

Relacije 5.35, 5.36 i 5.37 predstavljaju osnovni skup jednačina koje definišu konverziju
kinetičke energije vjetra u obrtnu mehaničku energiju. Treba napomenuti da se brzina vjetra V,
koja figuriše u prethodnim jednačinama, odnosi na slobodnu (bez uticaja vjetroagregata) brzinu
vjetra na visini osovine vjetorutbine. Kombinujući jednačinu za moment i snagu vjetroturbine
može se uspostaviti veza između koeficijenata CQ i C P :

(5.38)

Sva tri koeficijenta su funkcija ugla zakretanja lopatica β i parametra λ (tip speed
ratio). Na slici 5.14 prikazana je zavisnost koeficijenata C P od parametara β i λ .

Slika 5.14: Zavisnost koeficijenta snage C P u funkciji β i λ

18
 Analizirajući sliku 5.14, vidi se da koeficijent snage ima maksimalnu vrijednost pri
određenim vrijednositma λ = λ0 i β = β 0 , pri čemu je β 0 ≈ 0 . Ovo ima dvije veoma važne
posledice:

1. β 0 ≈ 0 znači da će bilo kakva promjena ugla značiti smanjenje efikasnosti konverzije

kinetičke energije vjetra,
2. Maksimalna efikasnost konverzije postiže se pri λ = λ0 . S obzirom da je λ = f (V ) ,
shodno jednačini (5.31), za održavanje maksimalnog stepena iskorišćenja pri promjeni
brzine vjetra potrebno je mijenjati brzinu obrtanja vjatrotrubine. To znači da će
vjetroturbine koje rade sa konstantnom brzinom obrtanja rotora, maksimalnu efikasnost
postizati samo pri određenoj brzini vjetra. Sa druge strane, vjetroturbine koje rade sa
promjenjivom brzinom obrtanja rotora, moći će da rade sa maksimalnom efikasnošću u
znatno širem opsegu promjena brzina vjetra.

Na slici 5.15 prikazana je zavisnost koeficijenata CQ od parametara β i λ .

Slika 5.15: Zavisnost koeficijenta snage CQ u funkciji β i λ

Analizirajući sliku 5.15 može se zaključiti da pri zaletanju vjetroturbine (kada je λ < λ0 )
potrebno je lopatice vjetroturbine zakrenuti tako da je ugao β ≈ 30 0 , kako bi imali najveći
moment i najbrže zaletanje vjetroturbine.

Na slici 5.16 prikazana je promjena koeficijenata CQ i C P u funkciji parametra λ pri

β = β0 = 0 .

19
 Slika 5.16: Promjena koeficijenata CQ i C P u funkciji parametra λ pri β = β 0 = 0 .

Na osnovu slike 5.16 može se zaključiti da maksimalni moment, nastupa pri manjim
vrijednostima brzine obrtanja od brzine obrtanja turbine pri kojoj se postiže maksimum snage,
odnosno:

λQ max < λ0 . (5.39)

Da bi vjetroturbine sa promjenjivom brzinom obrtanja rotora mogle da rade sa

maksimalnom efikasnošću u širem opsegu promjena brzina vjetra, potrebno je brzinu obrtanja
rotora podešavati prema brzini vjetra tako da se održava λ = λ0 . Na osnovu prethodne analize i
jednačine (5.31) slijedi da za svaku brzinu vjetra V postoji optimalna brzina obrtanja turbine
Ω r pri kojoj je stepen iskorišćenja, odnosno koeficijent snage CP , maksimalan.
Prethodna teorija je primjenljiva za sve vjetroturbine koje rade na principu sile potiska
(uzgona). Analize pokazuju da za svaki tip turbine postoji različit optimalni parametar λ0 pri
kojem je efikasnost maksimalna. Na slici 5.17 prikazani su tipični dijagrami efikasnosti za
različite vrste vjetroturbina. Može se zaključiti da najveću efikasnost ima moderna trokraka
vjetroturbina sa horizontalnom osovinom, koja je danas postala standardno rješenje za
ω R
multimegavatske jedinice. Kako je λ = tur može se zaključiti da će turbine manjeg prečnika
V
imati veću optimalnu brzinu obrtanja od turbina većeg prečnika pri istoj brzini vjetra. To je
razlog zašto vjetroturbine manje snage imaju veću radnu brzinu obrtanja. Optimalna vrijednost
parametra λ generalno je veća ako je broj lopatica turbine manji. Zato dvokraka i jednokraka
turbina sa kontrategom imaju znatno veće radne brzine obrtanja u odnosu na trokraku turbinu
iste nominalne snage. Velika brzina obrtanja vjetroturbine je povoljna za prilagođenje generatora
brzini obrtanja turbine ali nije dobra zbog većih mehaničkih naprezanja rotora i generisanja buke
pri radu.

20
 Slika 5.17: Dijagrami efikasnosti različitih vrsta vjetroturbina u funkciji parametra λ

Na slici 5.18 prikazani su tipični dijagrami zavisnosti koeficijenta momenta CQ od parametra λ

za različite vrste vjetroturbina. Vjetroturbine sa jednom i dvije lopatice nemaju mogućnost
samozaletanja jer im je polazni moment praktično jednak 0, pa je potrebno vršiti motorno
zalijetanje. Trokraka vjetroturbina ima mogućnost samozaletanja što je njena još jedna prednost
u odnosu na dvokraku i jednokraku turbinu. Višelopatične turbine imaju veliki polazni moment
pa su bile pogodne za pokretanje mlinova za žito, gdje se zahtijeva veliki polazni moment.

Slika 5.18: Zavisnost koeficijenta momenta za različite vrste vjetroturbina u funkciji parametra λ

5.4 Idealna karakteristika snage vjetroturbine

Osnovna strategija upravljanja kod vjetroturbine je održavanje maksimalne efikasnosti u

realnim uslovima promjene brzine vjetra. Na slici 5.19 prikazana je familija krivih koeficijenta
snage u funkciji brzine obrtanja turbine za različite brzine vjetra. Za svaku brzinu vjetra postoji
optimalna brzina obrtanja vjetroturbine pri kojoj se postiže maksimalan stepen iskorišćenja
21
(tačke maksimalnog stepena iskorišćenja su označene crvenom tačkom na karakteristici).
Spajanjem tačaka maksimalne efikasnosti dobija se kriva snage sa maksimalnim stepenom
iskorišćenja.

Slika 5.19: Krive koeficijenta snage u funkciji brzine obrtanja turbine za različite brzine vjetra

Da bi se koeficijent konverzije snage vjetra u mehaničku snagu na vratilu trubine

održavao na maksimalnu vrijednost, potrebno je prilagođavati brzinu obrtanja vjetroturbine
brzini vjetra, odnosno pratiti krivu maksimalne snage. Strategija održavanja maksimalne snage je
prihvatljiva za brzine vjetra pri kojima snaga na vratilu turbine nije veća od nazivne snage,
(Pt ≤ Pn). Kada se dostigne nazivna snaga turbine (Pt = 1 r.j, na slici 5.19), svako dalje povećanje
snage turbine značilo bi preopterećenje elemenata vjetroagregata, prije svega generatora, tako da
se nakon dostizanja nazivne snage mijenja strategija upravljanja vjetroturbinom.
Za brzine vjetra veće od Vn (Vn je nazivna brzina vjetra, pri kojoj vjetroturbina dostiže
svoju nazivnu snagu) teži se da se snaga vjetroturbine održi na nazivnu vrijednost, odnosno:

Pt = Pn , Vn ≤ V ≤ Vmax . (5.40)

gdje je Vmax maksimalna radna brzina vjetra (tipično je Vmax=25 m/s).

Održavanje strategije konstantne snage, koja je matematički formulisana jednačinom

(5.40), se u praksi postiže promjenom ugla zakretanja lopatica vjetroturbine β . Na slici 5.20
prikazane su karakteristike snage pri brzini vjetra V=12 m/s za različite uglove β . Na osnovu
slike 5.20 može se zaključiti da se promjenom ugla zakretanja lopatica vjetroturbine, čime se vrši
promjena napadnog ugla vjetra α, može vršiti fina regulacija snage na vratilu vjetroturbine.
Najveći stepen iskorišćenja se postiže pri uglu zakretanja od β = β 0 = 0 , pa u opsegu radnih
brzina vjetra V<Vn vjetroturbina radi sa pitch uglom β = β 0 = 0 . Treba primijetiti da je u zoni
malih λ (npr. pri zaletanju vjetroturbine) korisno povećati ugao zakretanja lopatica, kako bi se
povećao moment, odnosno turbina što brže dovela do radne brzine obrtanja. To se i koristi kod
modernih vjetroturbina.

22
 β=00

Cp
β=60

β=100

Slika 5.20: Karakteristike snage vjetroturbine pri brzini vjetra V=12 m/s za različite uglove
zakretanja lopatica vjetroturbine β

Na slici 5.21 prikazana je idealna kriva snage vjetroturbine. Razlikuju se četiri oblasti i to:

• Oblast I u kojoj je vjetroturbina zakočena zbog nedovoljne brzine vjetra;

• Oblast II je radna oblast u kojoj se održava strategija maksimalnog stepena iskorišćenja;
• Oblast III je radna oblast u kojoj se održava strategija konstantne (nominalne) snage;
• Oblast IV u kojoj je vjetroturbina zakočena zbog prevelike brzine vjetra.

I II III IV
Snaga na vratilu vjetroturbine

Pn

Vmin VN Vmax
Brzina vjetra
Slika 5.21: Idealna kriva snage vjetroturbine sa naznačenim karakterističnim oblastima

Vjetroagregat normalno radi u određenom opsegu brzine vjetra. Taj opseg je definisan sa tri
karakteristične brzine vjetra za svaki vjetroagregat:

23
 • minimalna radna brzina vjetra Vmin (cut-in wind speed) je brzina vjetra pri kojoj
vjetroagregat počinje proizvodnju električne energije. Za brzine vjetra V < Vmin
vjetroturbina je zakočena. Tipična vrijednost brzine uključenja kod trokrakih
vjetroturbina je Vmin = (2,5 ÷ 4) m/s;
• nominalna radna brzina vjetra vn (nominal wind speed) je minimalna brzina vjetra pri
kojoj vjetroagregat dostiže svoju nominalnu snagu. Nominalna brzina kod vjetroagregata
za manje vjetrovite lokacije je Vn = (10 ÷ 13) m/s, a za vjetrovite lokacije je
Vn = (14÷17) m/s;
• maksimalna radna brzina vjetra Vmax (cut-out wind speed) je brzina vjetra pri kojoj se
vjetroturbina zaustavlja. Brzina isključenja je obično Vmax =25 m/s, mada postoje
vjetroagregati sa Vmax >30 m/s. Vjetroturbina je mehanički projektovana da u zakočenom
stanju izdrži i ekstremno velike brzine vjetra (survival wind speed) od (60 ÷ 70) m/s.

Pri malim brzinama vjetra (oblast I) kinetička energija vjetra je mala (zbog kubne
zavisnosti od brzine vjetra) i rad vjetroturbine u ovoj oblasti je tehnički i ekonomski neopravdan.
Sa tehničke strane rad vjetroturbine u oblasti I bi bio nestabilan jer je pogonski moment mali i
vjetroagregat bi radio na granici motornog režima. Sa ekonomske strane takođe nije opravdan
rad u oblasti I. Vjetroagregat pri radu zahtijeva određenu električnu energiju (potrebnu za rad
različitih kontrolno-upravljačkih i pomoćnih sistema), pa bi snaga sopstvene potrošnje pri
brzinama vjetra V< Vmin često bila veća od snage koju bi proizveo vjetroagregat pri brzinama
vjetra V < Vmin. Iz navedenih razloga vjetroagregat je u oblasti I zakočen, odnosno:

P(V < Vmin ) = 0 . (5.41)

U oblasti II održava se maksimalni stepen iskorišćenja tako da se idealna kriva snage u

ovoj oblasti može opisati sledećom relacijom:

1
P (Vmin ≤ V ≤ VN ) = C p (λ0 , β 0 ) PV = C p max PV = ρπR 2CP maxV 3 = kV 3 . (5.42)
2

Dakle, snaga idealizovane vjetroturbine u oblasti II je proporcionalna trećem stepenu brzine

vjetra. Kod realnih turbina faktor snage Cp nije konstantan u oblasti II, tako da se maksimalna
efikasnost postiže pri brzinama vjetra koje su bliske nominalnoj. Pri malim brzinama vjetra
stepen iskorišćenja realne vjetroturbine je značajno manji.

Nije ekonomično projektovati vjetroturbinu koja bi pri svim brzinama vjetra imala
maksimalni mogući stepen iskorišćenja, jer se jaki vjetrovi relativno rijetko javljaju, pa bi
vjetroturbina za najčešće vjetrove bila predimenzionisana. Na osnovu mjerenja i statističke
analize resursa energije vjetra određuje se optimalna nazivna brzina vjetra Vn pri kojoj
vjetroagregat dostiže nazivnu snagu. Za brzine vjetra koje su veće od nazivne brzine vjetra
(oblast III) napušta se strategija maksimalne snage i vjetroturbina se kontrolisano aerodinamički
koči, tako da se održi izlazna električna snaga na nominalnu vrijednost, odnosno:

P (Vn ≤ V ≤ Vmin ) = Pn . (5.43)

Pri veoma jakim vjetrovima (oblast IV) vjetroturbina se iz sigurnosnih razloga zaustavlja,
pa je izlazna snaga:

P (V > Vmax ) = 0 (5.44)

24
 Projektovati vjetroturbinu za rad pri ekstremnim brzinama vjetra je tehnički moguće ali je
neekonomično, jer se takvi vjetrovi javljaju rijetko i energija koja bi se proizvela pri radu u
takvim uslovima bi na godišnjem nivo bila vrlo mala. Sa druge strane, rad vjetrogeneratora pri
ekestremno jakim vjetrovima je opasan jer može dovesti do kvara i havarije vjetroturbine. Dakle,
u oblasti IV vjetroturbina je zakočena i ne generiše snagu.

Na slici 5.22 je prikazano upravljanje uglom zakretanja lopatica i brzinom obrtanja turbine u
uslovima promenljivog vjetra. Nazivna brzina vjetra za analiziranu vjetroturbinu je Vn=10 m/s.

Aktina i reaktina snaga(r.j)

Brzina vjetra (m/s)

Vreme (s) Vreme (s)

Ugao zakretanja lopatice ( )
0
Brzina obrtanja (r.j)

Slika 5.22: Upravljanje uglom zakretanja lopatica i brzinom obrtanja turbine u uslovima
promenljivog vjetra

5.5 Koncepti upravljanja snagom kod realnih vjetroturbina

Krive snage realnih vjetroturbina u manjoj ili većoj mjeri odstupaju od idealne krive u
zavisnosti od sistema upravljanja vjetroturbinom. Postoje četiri tipa vjetroturbina u pogledu
koncepta upravljanja i to vjetroturbine sa:
• konstantnom brzinom obrtanja i fiksnim uglom lopatica (Fixed-speed fixed-pitch)
• konstantnom brzinom obrtanja i promjenljivim uglom lopatica (Fixed-speed variable-pitch)
• promjenljivom brzinom obrtanja i fiksnim uglom lopatica (Variable-speed fixed-pitch)
• promjenljivom brzinom obrtanja i promjenljivim uglom lopatica (Variable-speed variable-pitch)

Moderne megavatske jedinice su danas uglavnom bazirane na konceptu vjetroturbina sa

promjenljivom brzinom obrtanja i promjenljivim uglom lopatica. Kod starijih vjetroturbina nekih

25
danskih proizvođača (Bonus, NEGMicon, Nordex), kao i vjetroagregata manje snage, može se sresti
i koncept sa konstantnom brzinom obrtanja i fiksnim uglom lopatica. Ova dva koncepta će u
daljem tekstu biti detaljnije objašnjena.

5.5.1 Vjetroturbine sa konstantnom brzinom obrtanja i fiksnim uglom lopatica

Ovaj koncept upravljanja obično se koristi u tandemu sa asinhronim generatorom sa

kaveznim rotorom sa kojim je vjetroturbina vezana preko reduktora. S obzirom na krutu
mehaničku karakteristiku asinhrone mašine, brzina obrtanja generatora, odnosno vjetroturbine, je
praktično fiksna i određena mrežnom frekvencijom i stepenom prenosa reduktora. Na slici 5.23
prikazana je karakteristika vjetroturbine sa fiksnom brzinom obrtanja u ravni T(Ωr) pri čemu je
brzina vjetra uzeta kao parametar. Opseg promjene momenta turbine, pri promjeni brzine vjetra,
prikazan je crnom debljom linijom. Tanjim sivim linijama su prikazane aerodinamičke
mehaničke karakteristike turbine za različite brzine vjetra. Tankom isprekidanom linijom je
naznačena linija maksimalnog stepena iskorišćenja turbine (CPmax), takođe je naznačena i linija
nominalne snage vjetroturbine (PN).
Moment na osovini vjetroturbine [Nm]

Brzina obrtanja vjetroturbine [obr/min]

Slika 5.23: Mehanička karakteristika vjetroturbine sa fiksnom brzinom obrtanja

Pri brzini vjetra Vmin vjetroturbina startuje i dolazi u radnu tačku F. Pri povećanju brzine vjetra,
radna tačka se pomjera u zonu većeg momenta. Proizvoljnoj brzini vjetra VJ <VE odgovara radna
tačka J. U ovoj radnoj tački vjetroturbina nema maksimalnu efikasnost jer je λJ > λ0 = λJ ' . Da bi
turbina pri brzini vjetra VJ imala maksimalnu efikasnost bilo bi potrebno da se ona obrće
manjom brzinom (koja odgovara tački J’). Daljim povećanjem brzine vjetra dolazi se do tačke E
koja odgovara brzini vjetra VE . U tački E vjetroturbina ima maksimalno moguću efikasnost, jer
ΩR
je pri ovoj brzini vjetra λE = r = λ0 . Dakle, vjetroturbina sa fiksnom brzinom obrtanja ima
VE
maksimalnu efikasnost samo pri jednoj brzini vjetra. Pri kojoj brzini vjetra će se postizati
maksimalna efikasnsot zavisi od dizajna lopatica vjetroturbine i stepena prenosa reduktora.
Daljim povećanjem brzine vjetra odstupa se od krive maksimalne snage jer se povećava napadni
ugao vjetra i pri određenoj brzini vjetra dostiže se granični napadni ugao pri kome je

26
opstrujavanje vazduha oko lopatica vjetroturbine još uvijek laminarno. U toj tački (D) turbina
razvija maksimalnu snagu. Turbina u tački D još uvijek radi u laminarnoj oblasti ali dalje
povećanje brzine vjetra dovodi do probijanja kritične vrijednosti napadnog ugla vjetra (slika
5.12) i pojave stall efekta, odnosno pada uzgonske sile i porasta sile pritiska, što dovodi do
naglog pada efikasnosti turbine. U opsegu brzina vjetra VN <V<Vmax vjetroturbina radi sa snagom
P<PN jer stall efekat zahvata veći deo lopatica i radna tačka se nalazi između tačaka D i G.
Na slici 5.24 (a) ilustrovane su sile na lopaticu vjetrorbine pri brzini vjetra V0 < VN (kada
je turbina u laminarnoj oblasti) i V1>VN (kada je vjetroturbina u stall oblasti). Na slici 5.24 (b)
prikazane su odgovarajuće promjene koeficijenata potiska CL i pritiska CD. Pri brzinama vjetra
V0 < VN napadni ugao vjetra je manji od kritičnog pa vazduh laminarno opstrujava lopatice
vjetroturbine. Pri brzinama vjetra V1>VN napadni ugao je veći od kritičnog (ne mora biti duž
cijele lopatice) i dolazi do pojave stall efekta. Usled pojave stall efekta sila pritiska naglo raste,
dok sila uzgona, zbog pada koeficijenta uzgona CL, opada. Rezultantna tangencijalna sila, koja
stvara koristan moment, je manja pri V1 nego pri V0 iako je V1>V0.

Ravan rotacije
vjetroturbine

Slika 5.24: Sile na lopaticu vjetrorbine u laminarnoj i stall oblasti rada (a) i odgovarajuća
promjena koeficijenata potiska CL i pritiska CD (b)

Na slici 5.25 debljom crnom linijom prikazana je karkteristika snage vjetroturbine sa

konstantnom brzinom obrtanja i fiksnim uglom lopatica sa naznačenim karakterističnim
tačkama. Tanjom sivom linijom prikazana je idealna karakteristika snage vjetroturbine.
Uporednom analizom može se zaključiti da Fixed-speed fixed-pitch vjetroturbine imaju manju
27
efikasnost pri slabim, umjerenim i pri jakim vjetrovima. Pri slabim vjetrovima efikasnost je
manja od idealne jer se nema mogućnost upravljanja parametom λ , odnosno u ovoj zoni
(Vmin<V<VE) je λ(Vmin < V < VE ) > λ0 . U ovoj zoni karakteristika snage vjetroturbine dodiruje idealnu
krivu samo u jednoj tački (E) u kojoj je λE = λ0 . Pri umjerenim vjetrovima (VE<V<VD)
vjetroturbina radi takođe sa neoptimalnim parametrom λ , jer je λ(VE < V < VD ) < λ0 . Pri jakim
vjetrovima (V>VD) dolazi do pojave stall efekta i naglog pada sile uzgona i jačanja sile otpora
usled pritiska. Treba napomenuti da se pogodnim dizajnom lopatica postiže da se stall efekat širi
duž lopatica postepeno sa porastom brzine vjetra iznad vrijednosti VD. Sa povećanjem brzine
vjetra sve veći dio lopatica biva zahvaćen stall efektom i na taj način se teži da se održi snaga što
bliže nominalnoj. Ipak, ovaj pasivan efekat nije kontrolabilan, tako da je pad snage praktično
neizbježan. Stall efekat, osim brzine vjetra, zavisi i od gustine vazduha jer se sa promjenom
gustine vazduha mijenja njegova dinamička viskoznost, a time i Rejnoldsov broj od kojeg zavisi
pojava stall efekta. U ovoj zoni odstupa se od idealne krive jer nema zakretanja lopatica
vjetroturbine, čime bi se kontrolisao stall efekat i regulisala snaga.

Idealna kriva snage

Realna kriva snage

Slika 5.25: Karkteristika snage vjetroturbine sa konstantnom brzinom obrtanja i fiksnim uglom
lopatica sa naznačenim karakterističnim tačkama (a) i karakteristika odgovarajućeg koeficijenta
snage vjetroturbine (b)

5.5.2 Vjetroturbina sa promjenljivom brzinom obrtanja i promjenljivim uglom lopatica

Ovo je široko prihvaćeni koncept upravljanja kod modernih komercijalnih vjetroturbina
veće snage jer omogućava maksimalno iskorišćenje snage vjetra i amortizaciju mehaničkih
naprezanja elemenata vjetroagregata pri udarnim vjetrovima. Na slici 5.26 prikazana je
karakteristika vjetroturbine sa promjenljivom brzinom obrtanja i promjenljivim uglom lopatica u
ravni T(Ωr). Opseg promjene momenta turbine pri promjeni brzine vjetra prikazan je crnom
debljom linijom. Tanjim sivim linijama su prikazane aerodinamičke mehaničke karakteristike

28
turbine za različite brzine vjetra. Tankom isprekidanom linijom je naznačena linija maksimalnog
stepena iskorišćenja turbine (CPmax), takođe je naznačena i hiperbola nominalne snage
vjetroturbine (PN).

Moment na osovini vjetroturbine [Nm]

Brzina obrtanja vjetroturbine [obr/min]

Slika 5.26: Mehanička karakteristika vjetroturbine sa promjenljivom brzinom obrtanja i

promjenljivim uglom lopatica

Vjetroturbina se startuje pri nekoj minimalnoj brzini vjetra Vmin (cut-in wind speed). U
opestu brzina vjetra od Vmin do VΩ N vjetroturbina radi sa fiksnim uglom lopatica β = β 0 i
promjenljivim momentom vjetrogeneratora. Upravljanjem momentom vjetrogeneratora podešava
se brzina obrtanja vjetroturbine ( Ω r ) tako da je:

rΩ r
λ= = λ 0 , V ∈ (Vmin , VΩ N ) . (5.45)
V

U opsegu brzina vjetra od brzine uključenja do brzine bliske nominalnoj, vjetroturbina

radi sa promjenljivom brzinom obrtanja i maksimalnim stepenom iskorišćenja. Pri brzini vjetra
V=VΩN dostiže se nominalna (maksimalna radna) brzina obrtanja vjetrogeneratora ΩN. U opsegu
brzina vjetra od VΩN do VN , koje su vrlo bliske, vjetroturbina radi sa fiksnom brzinom obrtanja
do dostizanja nominalne snage.
Za brzine vjetra V N < V < V max mijenja se strategija upravljanja vjetroturbinom. U ovom
opsegu brzina vjetra, vjetroturbina radi sa fiksnom brzinom obrtanja ( Ω r = Ω N ) i promjenljivim
uglom zakretanja lopatica vjetroturbine β . Promjena ugla β se vrši tako da pri svim brzinama
vjetra u opsegu V N < V < V max odgovarajuće aeromehaničke karakteristike sijeku hiperbolu
nazivne snage vjetroturbine u tački Ω r = Ω N . Moguća su dva načina upravljanja
aeromehaničkim karakteristikama i to: samo promjenom napadnog ugla vjetra bez pojave stall
efekta (pitch control) i kombinacijom promjene napadnog ugla i stall efekta (combi stall ili activ
stall).

29
Na slici 5.27 prikazan je princip upravljanja snagom vjetroturbine promjenom napadnog ugla
vjetra bez pojave stall efekta (pitch control).

Ravan rotacije
vjetroturbine

Slika 5.27: Sile na lopaticu vjetrorbine u karakterističnim oblastima rada: Vmin < V0 < VN i
VN < V1 < Vmax (a) i odgovarajuća promjena koeficijenata potiska CL i pritiska CD (b) za sluačaj
pitch kontrolisanih vjetroturbina bez pojave stall efekta

Kod ovog načina kontrole, pri brzinama vjetra V N < V1 < Vmax ugao β se povećava tako
da se napadni ugao vjetra smanjuje, što uzrokuje smanjenje sile uzgona, a samim tim i snage na
vratilu vjetroturbine. Finim podešavanjem ugla β i ostvarivanjem negativne povratne sprege po
izlaznoj električnoj snazi vjetrogeneratora može se ostvariti da izlazna snaga bude konstantna pri
svim brzinama vjetra u opsegu V N < V < Vmax . Promjena ugla β se ostvaruje pomoću posebnih
servo motora koji se nalaze u glavčini vjetrourbine u korijenu svake lopatice i pomoću njih se
zakreću lopatice vjetroturbine za zadati ugao.

30
Na slici 5.28 prikazan je princip upravljanja kombinacijom promjene napadnog ugla i stall efekta
(combi stall).

Ravan rotacije
vjetroturbine

Slika 5.28: Sile na lopaticu vjetrorbine u karakterističnim oblastima rada: Vmin < V0 < VN i
VN < V1 < Vmax (a) i odgovarajuća promjena koeficijenata potiska CL i pritiska CD (b) za slučaj
combi stall kontrolisanih vjetroturbina

Kod ovog načina kontrole pri brzinama vjetra V N < V1 < Vmax ugao β se smanjuje tako
da se napadni ugao vjetra povećava i vjetroturbina ulazi u stall zonu. Za razliku od pasivnog stall
efekta sa fiksnim uglom β u ovom slučaju stall efekat je kontrolabilan, jer se finim

31
podešavanjem ugla β može, koristeći negativnu povratnu spregu po izlaznoj električnoj snazi
vjetrogeneratora, precizno kontrolisati širenje stall efekta duž lopatica vjetroturbine i time postići
da snaga na vratilu turbine bude jednaka nazivnoj snazi pri svim brzinama vjetra u opsegu
V N < V < Vmax .
U oba slučaja upravljanja karakteristika vjetroturbine je praktično ista i gotovo u
potpunosti (izuzev u zoni vjetrova vrlo bliskih nazivnoj brzini) se poklapa sa idealnom krivom
snage. Razlike su značajne u pogledu mehaničkog opterećenja vjetroturbine. Kod turbina sa
pitch controlom ne ulazi se u stall zonu, tako da je aksijalna sila pritiska FT, koja dominantno
zavisi od koeficijenta pritiska CD, relativno mala. Sa druge strane, kod combi stall kontole
turbina radi u stall zoni i javljaju se velike aksijalne sile pritiska koje naprežu lopatice i ostale
elemente vjetroagregata, uključujući i temelj stuba. Ovo je glavna mana combi stall regulisanih
vjetroturbina. Prednost combi stall kontrole je što je upravljanje komforno, jer se ne mora
precizirati zona između hiperbole konstantne snage i stall zone, što je kod pitch kontrole vrlo
bitno i zahtijeva precizno projektovanje stepena redukcije mehaničkog reduktora.

32
6. KONCEPTI ELEKTROMEHANIČKE KONVERZIJE ENERGIJE VJETRA

Generatori koje pogone vjetroturbine se razlikuju od klasičnih generatora koji se mogu

sresti u hidroelektranama ili termoelektranama. Glavni razlozi za to su:
• Vjetrogeneratori moraju zadržati stabilnost rada u uslovima realnih varijacija brzine
vjetra, odnosno pogonskog momenta vjetroturbine.
• Zbog varijabilne brzine vjetra, u cilju održavanja visoke efikasnosti konverzije, potrebno
je da vjetrogeneratori imaju mogućnost promjene brzine obrtanja, odnosno upravljanja
momentom.
• Povoljna radna brzina obrtanja vjetroturbina kod modernih trokrakih vjetroturbina većih
snaga je u opsegu od 10 do 30 ob/min. S druge strane, brzinu obrtanja vjetrogeneratora
diktira frekvencija u EES-u na koji je vjetrogenerator priključen. Za 50 Hz sistem
sinhrona brzina dvopolne mašine je 3000 obr/min, pa je potrebno izvršiti prilagođavanje
povoljne brzine obrtanja vjetroturbine i zahtijevane brzine obrtanja generatora. Ukoliko
se želi izbjeći korišćenje mehaničkog reduktora, neophodno je koristiti mnogopolne
generatore.
• Vjetrogeneratori, kao jedinice relativno male snage, se često priključuju na
srednjenaponsku distributivnu mrežu, pa moraju biti “otporni” na varijacije napona koje
su realtivno česte u slaboj distributivnoj mreži.
Zadovoljenje pobrojanih kriterijuma ima ograničenja kako u tehničkoj realizaciji, tako i u
ekonomskoj opravdanosti, što je dovelo do razvoja više koncepta elektromehaničke konverzije
energije vjetra.

6.1. Vjetroagregat sa indukcionom mašinom sa kratkospojenim kaveznim rotorom

Većina vjetroagregata instaliranih tokom osamdesetih i devedesetih godina prošlog vijeka

su ovog tipa i u funkciji su i danas. Koncept vjetroagregata sa vjetrogeneratorom – indukcionom
mašinom sa kaveznim rotorom prikazan je na slici 6.1. Sistem je jednostavan, pouzdan, robustan
i dokazan u praksi, što su njegove glavne prednosti. Kako su ranije bili zastupljeni kod danskih
proizvođača nazivaju se i “danski koncept”.

Slika 6.1: Princip elektromehaničke konverzije u vjetroagregatu sa indukcionom kaveznim

vjetrogeneratorom

33
 Vjetrogenerator je u ovom slučaju direktno priključen na mrežu, pa je njegova brzina
obrtanja praktično konstantna (fixed-speed system) i određena je frekvencijom mreže i dizajnom
mašine (odnosno njenim brojem polova) što je glavni nedostatak ovog koncepta. S obzirom na
veliku razliku između povoljne brzine obrtanja vjetroturbine (nekoliko desetina ob/min) i
sinhrone brzine obrtnog polja, kojeg diktira mrežna frekvencija, neophodno je koristiti
mehanički reduktor. Stepen redukcije reduktora je reda 1:50 do 1:100. Teorijski bilo bi moguće
koristiti i asinhronu mašinu sa velikim brojem pari polova bez reduktora, ali bi takva mašina bila
velike mase, što nije prihvatljivo za rad u okviru vjetroagregata gdje se zahtijevaju kompaktna
rešenja, jer se vjetrogeneratori postavljaju na visoke stubove i teži se da imaju što manji gabarit i
masu.
Na slici 6.2 prikazana je mehanička karakteristika asinhrone mašine sa kaveznim
rotorom.

Linearna aproksimacija

Realna karakteristika
Moment [kNm]

Generatorski režim

Motorni režim

Brzina obrtanja [obr/min]

Slika 6.2: Mehanička karakteristika indukcione mašine sa kaveznim rotorom

U normalnom pogonu vjetrogenerator radi sa klizanjem od 1% do 2%. U toj oblasti

mehanička karakteristika se može aproksimirati odgovarajućom pravom, tako da se može za
praktične analize radnog režima vjetrogeneratora dati linearna zavisnost:

(6.1)

gdje je Tg moment na vratilu vjetrogeneratora, Ωg mehanička brzina obrtanja generatora, Ωs

sinhrona brzina i Bg konstanta koja zavisi od parametara indukcione mašine. Karakteristika
generatora u okolini sinhrone brzine je vrlo strma pa je promjena brzine obrtanja sa promjenom
pogonskog momenta (koji zavisi od brzine vjetra) vrlo mala i praktično se može uzeti da je
konstantna.
Vjetroagregati sa indukcionom kaveznom mašinom su projektovani tako da dostižu
maksimalnu efikasnost pri tačno određenoj brzini vjetra, pa se mora pažljivo vršiti izbor broja

34
pari polova i stepena redukcije reduktora u skladu sa karakeristikama vjetra na svakoj
pojedinačnoj lokaciji. U okviru ovog koncepta, najčešće se koriste četvoropolne mašine (sa
brzinom obrtanja od 1500 ob/min za 50 Hz sistem) a ređe šestopolne i osmopolne mašine (sa
brzinama obrtanja od 1000 ob/min i 750 ob/min, respektivno). Glavni nedostatak ovog koncepta
– konstantna brzina obrtanja, donekle se prevazilazi primjenom statora sa dvostrukim namotom
ili u ređim slučajevima, primjenom dva generatora sa različitim brzinama obrtanja u okviru
jednog vjetroagregata. U prvom slučaju, kod generatora sa dvostrukim statorskim namotom,
namot sa većim brojem pari polova (tipično 3 ili 4), se ukjučuje pri manjim brzinama vjetra.
Ovaj namot je manje snage i manje sinhrone brzine obrtanja. Pri većim brzinama vjetra uključuje
se namot veće (nominalne) snage i veće sinhrone brzine, sa manjim brojem pari polova (tipično
2 ili 3). Npr. vjetroagregat Nordex N43 ima dvonamotni generator 600 kW (2 para polova)
/125 kW (3 para polova). U drugom slučaju, kod vjetroagregata sa dvije mašine, pri malim
brzinama vjetra uključuje se generator manje brzine obrtanja. Kada se brzina vjetra poveća iznad
određene vrijednosti, prelazi se na generator sa većom brzinom obrtanja. Ovakvi, tzv.
dvobrzinski vjetroagregati, donekle povećavaju efikasnost konverzije, odnosno stepen
iskorišćenja vjetroagregata u odnosu na koncept sa jednom konstantnom brzinom.
Kada se velika indukciona mašina direktno priključuje na mrežu, neophodno je imati
uređaj za puštanje u rad kako bi se ograničile velike polazne struje i udarni dinamički moment
pri uključenju. U tu svrhu najčešće se koristi tzv. soft starter, koji u toku zalijetanja vjetroturbine
fino reguliše napon (postepeno povećava napon) na statorskom namotu i na taj način postepeno
uspostavlja magnetski fluks u mašini i ograničava struju magnećenja sa statorske strane. Kako se
zasniva na korišćenju tiristora, soft starter je mnogo jeftiniji od uređaja iste namjene koji se
zasnivaju na upotrebi tranzistora. Nakon puštanja u rad, soft starter se kratko prespaja i
vjetrogenerator nastavlja rad direktno priključen na mrežu.
Indukcioni generator zahtijeva reaktivnu snagu. Reaktivna snaga bi mogla da se
obezbijedi iz mreže, pri čemu bi vlasnik vjetroagregata morao da plati određenu cijenu
dustributivnoj kompaniji za prekomjerno utrošenu reaktivnu energiju, zbog čega je ekonomičnije
da se ona lokalno generiše, tj. da se izvrši kompenzacija reaktivne snage. U tu svrhu se najčešće
koriste baterije kondenzatora koje su obično smještene u gondoli ili u podnožju stuba. Najčešće
se koristi dinamički sistem kompenzacije (TSC - Thyristor-switched Capacitor) kako bi se
generisanje reaktivne snage moglo prilagoditi promjenljivom opterećenju generatora i na taj
način održavati faktor snage na konstantnu vrijednost (obično je cosϕ=1) i u uslovima varijabilne
snage vjetroturbine. Osim ekonomskog razloga, kontrola reaktivne snage je potrebna da bi se
poboljšale naponske prilike u slučaju rada vjetrogeneratora na slabu mrežu.
Vjetroagregat sa asinhronim kaveznim vjetrogeneratorom nije pogodan za lokacije sa
udarnim vjetrovima. Zbog krutosti mehaničke karakteristike indukcionog generatora obrtni
moment vjetroturbine se oštro prenosi na vratilo, što može dovesti do oštećenja prenosnog
mehaničkog sistema. Takođe, u slučaju kvara u električnoj mreži, vjetrogenerator ovog tipa lako
gubi stabilnost zbog povećanja brzine obrtanja iznad prevalne brzine obrtanja. Vjetroagregat
ovog tipa nije pogodan za priključenje na slabu distributivnu mrežu usled velikih varijacija snage
koje uzrokuju pojavu naponskih flikera.
U pogledu regulacije snage, vjetroagregati ovog tipa spadaju u kategoriju sa konstantnom
brzinom obrtanja i fiksnim uglom lopatica (Fixed-speed fixed-pitch). Pri jakim vjetrovima
regulacija snage se obavlja pasivnim sistemom baziranom na stall efektu.

6.2. Vjetroagregat sa indukcionom mašinom sa namotanim rotorom i promjenljivim

otpornikom u rotorskom kolu.

Glavni nedostatak prethodnog koncepta – fiksna brzina obrtanja, donekle je prevaziđen

primjenom vjetroagregata sa namotanim rotorom i rotorskim otpornikom. Principska šema ovog
vjetroagregata je prikazana na slici 6.3.

35
 Rotorski otpornik

Slika 6.3: Vjetroagregat sa indukcionom mašinom sa namotanim rotorom

i rotorskim otpornikom

Poznato je da se promjenom otpornosti kola rotorskog namota kod asinhronih mašina

mijenja nagib mehaničke karakristike, odnosno radno klizanje asinhrone mašine, što omogućava
određenu promjenu brzine obrtanja. Upotrebom energetske elektronike vrši se dinamička
promjena otpornosti eksternog rotorskog otpornika, čime je omogućena kontinualna promjena
brzine obrtaja. Kod nekih proizvođača rotorski otpornik se na vratilo rotora povezuje preko
četkica i kliznih prstenova, dok drugi proizvođači rotorski otpornik i prateće elemente energetske
elektronike montiraju direktno na vratilo, kao što je prikazano na slici 6.3.
Primjenom ovog koncepta moguće je samo povećavati brzinu obrtanja u odnosu na radnu
tačku koju diktira prirodna karakteristika asinhrone mašine. Zbog toga je ovaj sistem poznat i
kao sistem sa polu-promjenljivom brzinom obrtaja (semi-variable speed system). Praktično se
vrši varijacija brzine do 10 % iznad sinhrone. Prednost ovog koncepta u odnosu na prethodni nije
u poboljšanoj efikasnosti konverzije energije vjetra, već u poboljšanom kvalitetu izlazne
električne energije (manje varijacije snage). Pri naletima jakog vjetra povećava se otpornost
rotorskog otpornika čime se smanjuje elektromagnetski moment generatora, što omogućava da
se udarna snaga vjetra troši na ubrzanje vjetroturbine, pa se na ovaj način vrši apsorpocija udarne
energije vjetra i smanjuje naprezanje osovine i reduktora. Sa druge strane, vjetrogenerator ima
lošiji stepen iskorišćenja usled disipacije dijela snage na rotorskom otporniku. Neophodnost
kompenzacije reaktivne snage i primjena soft startera je potrebna i kod ovog koncepta.
Ovu konfiguraciju je, pod nazivom OptiSlip®, tokom 1990-ih primjenjivala kompanija
Vestas, pri čemu se pretvarač nalazio na rotoru, što je eliminisalo potrebu za postojanjem kliznih
prstenova, a samim tim i troškova njihovog održavanja. Upravljanje pretvaračem bilo je optički
izolovano. Danas, prema raspoloživim podacima, od vodećih proizvođača jedino Indijski
proizvođač Suzlon koristi ovu konfiguraciju pod komeracijalnim nazivom Suzlon-flexi-slip.

6.3 Vjetroagregat sa indukcionom mašinom sa kaveznim rotorom i pretvaračem u

statorskom kolu

Ovakav koncept vjetroagregata omogućava potpuno promjenljivu brzinu obrtaja

(variable-speed-system). Sistem se zasniva na upotrebi pretvaračke grupe ispravljač – invertor
dimenzionisane na punu snagu vjetroagregata, koja omogućava pun opseg promjene brzine
obrtaja (od 0 do 100 % nominalne brzine obrtaja), slika 6.4.

36
 Kod ovog koncepta vjetrogenerator je potpuno frekvencijski raspregnut od mreže na koju
je priključen. Aktivna snaga na izlazu iz indukcionog vjetrogeneratora se AC/DC konvertorom
prosleđuje ka DC linku. DC/AC konvertor preuzima snagu iz DC linka i njome napaja mrežu na
koju je vjetroagregat priključen. Osim što isporučuje aktivnu snagu u mrežu, ovaj konvertor
upravlja i razmjenom reaktivne snage sa mrežom, pa nisu potrebne baterije kondenzatora.
Upravljanje momentom generatora, odnosno brzinom obrtanja, se vrši vektorskom kontrolom
struja statora koja se ostvaruje proeko invertora sa strane namota statora (AC-DC konvertor).

Slika 6.4: Vjetroagregat sa indukcionom mašinom sa kaveznim rotorom i pretvaračem u

statorskom kolu

U konfiguraciji na slici 6.4 se koristi asinhrona mašina sa kaveznim rotorom što je

prednost ovog rešenja. Asinhrona mašina je priključena na mrežu preko energetskog pretvarača
koji je dimenzionisan na 120 % nominalne snage mašine (full-scale pretvarač). U ovom slučaju,
cjelokupna električna snaga koju generiše asinhrona mašina prolazi kroz pretvarač. Prednost ove
konfiguracije je u tome što omogućava rad vjetrogeneratora sa promjenljivom brzinom na
velikom opsegu brzina rotora. Takođe, full-scale frekventni pretvarač omogućava i
kompenzaciju reaktivne snage koju uzima asinhrona mašina, rad sa jediničnim faktorom snage
prema mreži, kao i lakšu konekciju vjetrogeneratora na električnu mrežu. Nedostatak ovog
koncepta je velika snaga pretvarača i problemi sa višim harmonicima struja.

6.4. Vjetroagregat sa vjetrogeneratorom - dvostrano napajanom indukcionom mašinom

Ovaj koncept vjetroagregata je principski prikazan na slici 6.5 i danas je najzastupljenije

rješenje kod komercijalnih proizvođača vjetroagregata. Spada u kategoriju vjetroagregata sa
promjenljivom brzinom obrtaja (full scale variable speed).
Statorski namot je direktno priključen na mrežu, dok je rotorski namot na mrežu
priključen preko pretvaračke grupe. Primjena konvertora i DC linka omogućuje rad u sva četiri
kvadranta, tj. omogućuje tok aktivne i reaktivne snage u oba smjera – od generatora ka mreži i
obrnuto. AC/DC konvertor sa rotorske strane je zadužen za upravljanje momentom generatora,
odnosno promjenu brzine obrtaja vjetroturbine u cilju maksimalne apsorpcije energije vjetra, kao
i upravljanje reaktivnom snagom vjetrogeneratora. Uloga DC/AC konvertora sa strane mreže je
da prosleđuje aktivnu snagu iz DC linka u mrežu, i obrnuto. Ovakav rad DC/AC konvertora je
moguć primjenom naponske upravljačke petlje koja obezbeđuje da se napon DC linka održava
na zadatu – konstantnu vrijednosti.

37
 Slika 6.5: Vjetroagregat sa dvostrano napajanom indukcionom mašinom

Za razliku od asinhrone mašine sa kaveznim rotorom, koju možemo posmatrati i kao

element sa jednim pristupom, namotana asinhrona mašina je element sa dva pristupa (sa strane
statora i sa strane rotora). Na slici 6.6 prikazana je raspregnuta zamjenska šema asinhrone
mašine sa namotanim rotorom.

Slika 6.6: Zamjenska šema asinhrone mašine sa dva pristupa

Oznake na slici imaju sljedeće značenje:

Rs, Rr – aktivne otpornosti namotaja statora i rotora, respektivno;
Lσs, Lσr - Induktivnosti rasipanja namotaja statora i rotora, respektivno;
Lm – Induktivnost magnećenja mašine;
am – odnos transformacije namota stator-rotor;
Us,r, Is,r – fazori napona i struja na priključcima statora i rotora, respektivno.
Struja rotora je rezultat balansa između indukovane elektromotorne sile rotora (sE/am) i
dovedenog napona na klizne kontakte rotora (Ur). Indukovana elektromotorna sila rotora zavisi
od klizanja s i odnosa transformacije između namota statora i rotora am. Injektiranjem struja sa
rotorske strane odgovarajuće učestanosti i faze, pri istom opterećenju mašine možemo uticati na
klizanje, odnosno na brzinu obrtanja mašine, pošto je stator vezan na mrežu konstantne
učestanosti. Kod kavezne asinhrone mašine imamo samo jednu mehaničku karakteristiku, pošto
je namot rotora kratkospojen, odnosno Ur=0, dok se kod namotane dvostrano napajane asinhrone
mašine mehanička karakteristika može kontinualno pomjerati u oba smjera u odnosu na prirodnu
karakteristiku (kada je namot rotora kratkospojen, tj. Ur=0). Dakle, promjenom učestanosti struja
u rotorskom kolu moguće je prilagođavati mehaničku karakteristiku generatora uslovima vjetra.
Opseg brzina obrtanja (ωmin ÷ ωmax) u kom mašina radi se u praksi kreće u granicama ±30% u
odnosu na prirodnu sinhronu brzinu (za Ur=0).

38
 Analiza tokova aktivnih snaga u dvostrano napajanoj asinhronoj mašini u nadsinhronom i
podsinhronom generatorskom režimu je prikazana na slici 6.7. Sa dijagrama se vidi da se snaga u
nadsinhronom režimu injektira u mrežu i sa strane statora i sa strane rotora, dok u podsinhronom
režimu, rotor se napaja iz mreže. Sa dijagrama slijedi da pri nadsinhronom režimu rada mašina
može da radi sa snagom većom od nominalne snage statorskog namota, jer je ukupna snaga koju
generiše asinhrona mašina jednaka zbiru snage statora i rotora.

Slika 6.7: Tokovi aktivne snage u vjetrogeneratoru sa dvostrano napajanom asinhronom mašinom

Iz teorije asinhronih mašina poznato je da je snaga koja se prenosi kroz rotor, ako se
zanemare gubici u namotu rotora, srazmjerna relativnom klizanju. Ako se pretpostavi da je opseg
radnih brzina vjetrogenratora ωo+0,3ωo, gdje je ωo sinhrona brzina koja odgovara prirodnoj
karakteristici mašine, tada je maksimalna snaga koju preuzima rotorski namot oko 30% nazivne
snage vjetrogeneratora. Snaga koja se prenosi kroz rotor je prolazna snaga i kroz pretvarač u
rotorskom kolu. Dakle, snaga pretvarača za konkretan vjetrogenerator je definisana opsegom
brzina u kojem radi vjetroturbina i najčešće je to 30% nominalne snage vjetroagregata. Ovo je
osnovna prednost asinhronog dvostrano napajanog generatora nad konceptima kod kojih snaga
pretvarača odgovara nominalnoj (maksimalnoj) snazi vjetrogeneratora.
Kod ovog koncepta upravljanje tokom aktivne i tokom reaktivne snage je raspregnuto.
Upravljanje reaktivnom snagom se vrši kroz upravljanje efektivnim vrednostima struja rotora,
odnosno promjenom efektivne vrijednosti napona na rotorskom namotu. Upravljanje reaktivnom
snagom u fizičkom smislu u potpunosti odgovara upravljanju reaktivnom snagom klasične
sinhrone mašine sa pobudnim namotom na rotoru. Dakle, povećanjem struja rotora povećava se
indukovana elektromotorna sila u statorskom namotu i obrnuto, čime se postiže željena reaktivna
snaga generisanja ili apsorbovanja iz mreže.
Dvostrano napajana mašina se odlikuje relativno malim vremenskim konstantama, što
omogućava brz odziv u tranzijentnom periodu (promjena brzine vjetra ili poremećaj u
priključnoj mreži). Ovo je vrlo bitna karakteristika jer brzo upravljanje elektromagnetskim
momentom generatora omogućava apsorpciju udarnih momenata turbine koji bi se javili tokom
jakih naleta vjetra. Upravljanje konvertorima u rotorskom kolu se vrši pomoću PWM ili SVM
tehnike koje obezbeđuju minimalna harmonijska izobličenja struja. Za zaštitu energetske
elektronike rotorskog pretvarača od udarnih struja pri kratkim spojevima u mreži, obično se
ugrađuje sistem za kratko spajanje (ili prespajanje preko male otpornosti) rotorskog namota
(,,crowbar") u suptranzijentnom periodu.
Vjetroagregati ovog tipa, u poređenju sa konceptom sa kratkospojenim rotorskim
namotom, imaju niz bitnih prednosti. Omogućavaju maksimalno iskorišćenje snage vjetra jer
omogućavaju promjenu brzine obrtanja vjetroturbine u širokom opsegu, mogu radititi sa
različitim faktorom snage, absorbuju udarne momente vjetroturbine i na taj način produžavaju
životni vijek elemenata u transmisionom sistemu, a takođe generišu manju buku. Njihovi glavni
nedostaci su relativno visoka cijena zbog energetske elektronike i namotane trofazne mašine,
postojanje kliznih prstenova, povećana osjetljivost na atmosferske prenapone i generisanje viših
harmonika struja.

39
6.5 Vjetroagregat sa sinhronom mašinom sa namotanim rotorom

Ovo je koncept koji spada u sisteme sa punim opsegom mogućnosti promjene brzine. Po
karakteristikama je vrlo sličan vjetroagregatu sa dvostrano napajanom indukcionom mašinom.
Upotreba sinhronog vjetrogeneratora ima jednu veliku prednost u odnosu na sve ostale koncepte
jer se može eliminisati potreba za reduktorom (direct-driven ili gearless) koji predstavlja izvor
znatnih ograničenja. Na slici 6.8 prikazan je koncept vjetroagregata sa sinhronom mnogopolnom
mašinom bez reduktora.

Slika 6.8: Vjetroagregat sa mnogopolnom sinhronom mašinom

Ovu konfiguraciju promovisala je kompanija Enercon i u praksi se pokazala kao jedan od

najеfikasnijih ali i najskupljih sistema. Prednost ove konfiguracije je odsustvo reduktora što
povećava pouzdanost i smanjuje buku, dok je njen osnovni nedostatak specifična konstrukcija
električnog generatora. Naime, radi se o višepolnim prstenastim generatorima (generator prve
Enerconove turbine ovog tipa, E 40/500 kW, imao je 84 pola i prečnik 4.8 m), koji se isključivo
proizvode za ove vjetroagregate. Velika radijalna dimenzija i masa ovih generatora takođe je
njihov nedostatak u odnosu na asinhrone mašine u kombinaciji sa reduktorom. Ovo posebno
dolazi do izražaja kod mašina za velike snage. Na slici 6.9 prikazan je stator (u fabričkoj hali) i
detalj rotorskog namota jednog Enerconovog generatora (ENERCON annular generator).

Slika 6.9: Stator i detalj rotora jednog Enerconovog singhronog generatora

40
6.6 Vjetroagregat sa sinhronom mašinom sa permanentnim magnetima

Vjetroagregati koji koriste ovaj koncept spadaju u kategoriju vjetroagregata koji posjeduju
mogućnost pune promjene brzine obrtanja. Principska šema je data na slici 6.10. Za razliku od
prethodno opisanog koncepta, vjetroagregata sa sinhronom mašinom sa namotanim rotorom, u
ovoj varijanti ne postoji namot na rotoru, a to znači da ne postoje ni klizni prstenovi. Funkciju
pobude mašine preuzimaju permanentni magneti koji su smješteni na rotoru.

Slika 6.10: Vjetroagregat sa sinhronom mašinom sa permanentnim magnetima

Do skoro je ovaj koncept uglavnom korišćen kod vjetrogeneratora malih snaga gdje snaga
nije prelazila 20 kW. U oblasti velikih, megavatnih vjetroturbina ovaj koncept nije široko
primjenjivan jer su postojala ograničenja tehničke i ekonomske prirode. Problem je bio u
materijalima od kojih se izrađuju permanentni magneti. Naime, izrada ovih materijala je dosta
komplikovana i skupa. Pored toga, ovi materijali imaju loše mehaničke osobine, lako rđaju i
osjetljivi su na visoku temperaturu. Postoji opasnost od demagnetizacije permanentnih magneta
pri kratkim spojevima jer se u njihovoj blizini, u namotu statora, razvija dopunska toplotna
energija. Temperatura permanentnog magneta može da dostigne temperaturu definisanu
Kirijevom tačkom i tako izgubi magnetna svojstva. Materijali koji su se ranije koristili nisu imali
zadovoljavajuće magnetske karakteristike, tj. indukcija koju su oni stvarali bila je dosta slabija
od one koju stvaraju elektromagneti, odnosno pobudni namotaji kroz koje protiče jednosmjerna
struja. Međutim, u poslednjih nekoliko godina su razvijeni visokokvalitetni materijali sa dobrim
magnetskim osobinama, koji su pružili mogućnost njihove upotrebe u vjetroagregatima velike
snage. U ove materijale spadaju legure samarijum-kobalt (SmCo5) i neodijum-gvožđe-bor
(NdFeB) čije su maksimalne teorijske indukcije 1.05 T i 1.5 T, respektivno.
Kako se pri različitim brzinama vjetra vjetroturbina obrće različitim brzinama, to će napon na
priključcima generatora imati različitu amplitudu i frekvenciju. Da bi se izvršilo frekvencijsko i
naponsko rasprezanje mreže i generatora potrebno je koristiti pretvaračku grupu, koja se sastoji
od generatorskog i mrežnog pretvarača, koji su povezani na zajednički DC link. Regulacija
injektiranja reaktivne snage se vrši pomoću mrežnog dijela pretvarača. Ovo nameće zahtjev da
pretvarači budu punoupravljivi i sa osobinom minimalnog generisanja viših harmonika struje
prema mreži, ali i prema statorskom namotu generatora. Viši harmonici uzrokuju povećane
gubitke usled vrtložnih struja te mogu da demagnetizuju permanentne magnete i pri relativno
malom opterećenju. Postojanje pretvaračke grupe između generatora i mreže omogućava i
kontrolu struja kratkog spoja u generatoru pri kratkim spojevima u mreži, tako da ove mašine
praktično ne doprinose povećanju struja kratkog spoja u priključnim mrežama.

41
 U savremenim vjetroagregatima ovaj koncept se koristi sa i bez reduktora. Kod direct – driven
koncepta, koji je ilustrovan na slici 6.10, brzina obrtanja vjetrogeneratora odgovara povoljnoj
brzini obrtanja vjetroturbine, koja je kod vjetroturbina većih snaga u opsegu od 10 – 30 ob/min.
Zbog velikog broja pari polova, ove mašine imaju veliku radijalnu dimenziju, odnosno veliku
masu, što uzrokuje probleme pri proizvodnji, montaži i eksploataciji ovakvih generatora. Naime,
komplikovan je procec ugradnje permanentnih magneta, zatim se javljaju problemi transporta i
ugradnje ovako gabaritne mašine, koja ima veliku težinu, na visine preko stuba turbine koje
prelaze120 m. U radu je potrebno održavati razmak vazdušnog procepa između statora i rotora
na konstantnu vrijednost, što u uslovima uticaja mehaničkih udara i promjena temperatura nije
lako. Zbog svega navedenog cijena direct – driven još uvijek premašuje cijenu koncepata sa
mehaničkim reduktorom, pa se ove mašine sreću i u verziji sa reduktorom. Prednost direct –
driven koncepta je veća efikasnost i niži troškovi održavanja jer ne postoji reduktor.
Mašine sa permanentnim magnetima se mogu klasifikovati po putanji fluksa i strukturi kao:
• mašine sa podužnom i poprečnom putanjom fluksa;
• mašine sa vazdušnim zazorom u radijalnom ili aksijalnom pravcu;
• mašine sa i bez žljebova na statoru;
• mašine sa površinski fiksiranim magnetima i mašine koje koncentrišu fluks.

Osnovni tipovi:
• konvencionalna mašina sa permanentnim magnetima;
• konvencionalna mašina sa permanentnim magnetima sa koncentracijom fluksa;
• mašina sa žljebovima i aksijalnim pravcem fluksa (slotted axial-flux PM machine);
• mašina sa površinski montiranim magnetima i poprečnim fluksom (surface-mounted
transverse-flux PM machine)
• Torus

6.6.1 Konvencionalna mašina sa permanentnim magnetima

Pridjev „konvencionalna“ ukazuje na mašinu sa radijalnim vazdušnim zazorom i

površinski postavljenim magnetima na rotoru, pa se stoga ovaj tip mašine naziva i mašina sa
radijalnim fluksom sa površinski montiranim magnetima. Na slici 6.11 je prikazana skica
dijela generatora koji se sastoji od trofaznog statora sa jednim žljebom po fazi i po polu, dok
je namot dvoslojni sa dva provodnika po žljebu. Permanentni magneti su obojeni plavom
bojom.

Slika 6.11: Skica dijela konvencionalne mašine sa permanentnim magnetima

42
6.6.2 Konvencionalna mašina sa permanentnim magnetima sa koncentracijom fluksa

Konvencionalna mašina sa permanentnim magnetima sa koncentracijom fluksa je

prikazana na slici 6.12. Naziva se konvencionalna jer je stator identičan statoru kod
prethodnog tipa. Ovaj tip mašine omogućava veću gustinu fluksa u vazdušnom zazoru od
remanentne gustine fluksa permanentnih magneta. Ovo omogućava upotrebu jeftinih feritnih
magneta umjesto veoma skupih NdFeB magneta. Takođe, ovaj tip ima mogućnost
generisanja dodatnog reluktantnog momenta usled ispupčenosti rotorskih polova. Izrada
ovog tipa mašine je kompleksnija od prethodne.

Slika 6.12: Skica dijela konvencionalne mašine sa permanentnim magnetima sa koncentracijom

fluksa

6.6.3 Mašina sa žljebovima i aksijalnim pravcem fluksa

Pod ovim tipom se podrazumijeva mašina sa aksijalno orijentisanim vazdušnim zazorom,

ožljebljenim statorom i površinski montiranim permanentnim magnetima. Na slici 6.13
prikazana je skica ove mašine i način laminiranja statorskog jezgra.

Slika 6.13: Skica mašine sa žljebovima i aksijalnim pravcem fluksa

Glavna odlika ovakvog tipa mašine je njena kompaktnost. Za dati spoljašnji prečnik i dati
moment, ove mašine mogu da budu više puta kraće od konvencionalnih sinhronih mašina sa
43
permanentnim magnetima. U primjenama gdje se zahtijeva kompaktnost trebalo bi razmatrati
upotrebu ovog tipa mašine. Nedostatak ovog tipa su teškoće u proizvodnji mašine. Izrada jezgra
statora predstavlja značajanu teškoću. Statorsko jezgro treba da bude lamelirano u ravni
paralelnoj pravcu kretanja i osi rotacije. Kada ne bi postojali žljebovi ovo bi bilo veoma lako –
jednostavno se namota čelična traka, slično načinu na koji je namotana samolepljiva traka. Sa
slike 6.12 se vidi da širina „zuba“ na statoru raste sa poluprečnikom statora, i o ovome se mora
voditi računa pri konstrukciji ožlebljene mašine sa aksijalnim pravcem fluksa.

6.6.4 TORUS

Tip mašine pod nazivom TORUS podrazumijeva aksijalnu orijentaciju vazdušnog zazora,
statorsko gvožđe bez žjlebova sa prstenasto namotanim faznim namotajima i dva rotorska diska.
Skica ovog tipa je data na slici 6.14. Kod TORUS mašine magneti su površinski montirani na
rotorski disk, i to tako da se na jednom disku naizmjenično smjenjuju N i S polovi magneta, a da
magneti na drugom disku budu uređeni kao da se prvi disk ogleda u njemu. Konstrukcija statora
je veoma jednostavna. Formira se od izolovane čelične trake koja je kružno namotana. Međutim,
ovakva konstrukcija ima sledeće nedostatke:

• velika širina vazdušnog zazora, usled odsustva „zuba“, vodi ka velikoj visini
magneta i njihovoj visokoj cijeni;
• gustina bakra je ograničena zbog toga što je unutrašnji prečnik torusa manji
nego prosječni prečnik;
• provodnici u blizini unutrašnjeg prečnika torusa manje doprinose generisanju
elektromotorne sile usled manje tangencijalne brzine, međutim podjednako
doprinose gubicima u bakru.

Poslednje dvije karakteristike se odnose i na mašinu sa žljebovima i aksijalnim pravcem fluksa.

Slika 6.14: TORUS mašina

6.7 Blok transformator kod vjetroagregata

Nazivni napon statorskog namota generatora (ili napon na izlazu iz DC-AC pretvarača u
staorskom kolu generatora) kod većih vjetrogeneratorskih jedinica su 690 V ili 1000 V (kod
jedinica snage iznad 2 MW), zbog čega je neophodna upotreba transformatora. Nazivni napon
niženaponskog namota blok-transformatora odgovara generatorskom naponu i standardno je

44
0,69 kV ili 1 kV. Nazivni napon primarnog namota je standardno 10 kV, 20 kV, 33 kV ili 35 kV.
Transformator može biti smješten u gondoli ili u podnožju stuba. Obično se radi kompaktnosti
konstrukcije i smanjenja gubitaka koristi blok transformator smješten u gondoli. U toj
uobičajenoj varijanti koristi se suvi transformator, kako bi se optimizovao odnos mase i gabarita
transformatora prema instalisanoj snazi. S obzirom da se radi o suvom transformatoru najčešće
se gradi u klasi izolacije F. Sprega transformatora je standardno Dyn. Transformator ima
mogućnost regulacije prenosnog odnosa, sa obično pet odcjepa na primarnom namotaju sa
stepenom regulacije ±2x2,5%. Regulacija se vrši ručno kada transformator nije eksitovan. U
nekim varijantama transformator može biti tronamotni (kod vjetroagregata sa dvostrano
napajanom indukcionom mašinom), pri čemu se tercijerni namot koristi za napajanje pretvarača
u rotorskom kolu generatora. Nazivni napon tercijernog namota je tipično 0,49 kV. U tabeli 6.1
prikazani su fabrički podaci za blok transformator u sklopu vjetroagregata Vestas V90, 2 MW.

Tabela 6.1: Fabrički podaci za blok transformatro u sklopu vjetroagregata Vestas V90, 2 MW.

45
7. ENERGETSKI PRETVARAČI KOD VJETROGENERATORA VELIKIH SNAGA

Kod vjetrogeneratora se koriste različiti tipovi energetskih pretvarača. Kod

vjetrogeneratora sa promjenljivom brzinom obrtanja pomoću pretvarača vrši se upravljanje
momentom mašine, odnosno brzinom obrtanja vjetrogeneratora, u realnim uslovima
promjenljive brzine vjetra. Pored upravljanja brzinom obrtanja pretvarači imaju ulogu i
upravljanja faktorom snage generatora. Kod vjetrogeneratora sa fiksnom brzinom obrtanja
(kaveznom indukcionom mašinom) koriste se pretvarači za kontrolu struje priključenja
generatora na mrežu, kako bi se generator i mreža zaštitili od velikih strujnih udara i dinamičkih
udarnih momenata pri priključenju na mrežu.
Razvoj pretvarača koji se koriste za upravljanje vjetrogeneratorima je i dalje vrlo
intenzivan, kako u pogledu topologije, tako i u pogledu elektronskih komponenti koje se koriste
za njihovu realizaciju. U ovom odeljku biće opisani standardni pretvarači koji se koriste u
modernim vjetroagregatima većih snaga.

7.1 Tipovi energetskih pretvarača kod vjetrogeneratora sa asinhronom mašinom sa kaveznim

rotorom

Uloga pretvarača kod vjetrogeneratora sa kaveznom indukcionom mašinom je da

ograniče struju priključenja vjetrogeneratora na elektroenergetski sistem i da obezbijede
zahtijevani faktor snage u uslovima varijabilne proizvodnje koju diktira brzina vjetra.

7.1.1 Soft starter

Jedna od karakteristika kaveznih indukcionih mašina (AM) jeste velika struja polaska pri
direktnom priključenju na električnu mrežu, što stvara propade napona u priključnoj mreži
(naročito u uslovima kada je mreža slaba). Osnovna funkcija soft startera je da ograniči struje
statora na oko 150% nominalne struje prilikom priključenja vjetrogeneratora na mrežu. Soft
starter reguliše efektivnu vrijednost napona koja se dovodi na priključne krajeve generatora u
toku faze zalijetanja i na taj način reguliše fazne struje kroz statorski namot i priključni vod.
Soft starter je ustvari trofazni fazni regulator sa antiparalelnom vezom tiristora, pri čemu
je u svakoj fazi paralelno sa tiristorima vezan prekidač, kao na slici 7.1. Ovaj prekidač po
završenom priključenju generatora prespaja tiristore, kako bi se izbjegli gubici na njima u
normalnom radu vjetrogeneratora.

EES

Slika 7.1: Soft starter za priključenje kaveznog indukcionog vjetrogeneratora na EES

46
 Regulacija struje asinhrone mašine se postiže promjenom ugla paljenja tiristora. Kada se
dostigne radna brzina generatora i odgovarajuća snaga, kontaktori (koji su na gornjoj slici
predstavljeni prekidačima) kratko spajaju antiparalelne veze tiristora i na taj način isključuju soft
starter, odnosno u normalnom radu asinhrona mašina je direktno priključena na mrežu.
Prednost ovakvog načina priključenja generatora na mrežu je u jednostavnosti i
robusnosti soft startera u odnosu na neke složenije pretvarače. Mana soft startera je visok
procenat petog harmonika u struji statora, prilikom priključenja generatora na mrežu. Na slici 7.2
prikazana je envelopa karakteristika regulacije soft startera. Prikazane su krive odnosa efektivnih
vrijednosti izlaznog i ulaznog napona faznog regulatora za slučaj kada je ϕ= 0° i za ϕ=90°, gdje
je ϕ - fazni stav između struje i napona asinhrone mašine. Fazni stav mašine nalaziće se između
ovih graničnih vrijednosti u toku procesa uključenja i isključenja generatora, pa će i
karakteristika regulacije biti unutar ove envelope.

ugao paljenja tiristora [ 0 ]

Slika 7.2: Envelopa upravljačkih karakteristika soft startera

7.1.2 Kompenzator reaktivne snage

S obzirom da je asinhrona mašina generalno potrošač reaktivne snage ona uvijek radi sa
induktivnim faktorom snage (apsorbuje reaktivnu snagu iz mreže), koji varira u zavisnosti od
opterećenja, odnosno brzine vjetra. Sa druge strane operator distributivnog sistema često
zahtijeva da faktor snage bude stabilan i blizak 1. Iz tog razloga neophodno je vršiti dinamičku
kompenzaciju reaktivne snage vjetrogeneratora sa indukcionom kaveznom mašinom. U tu svrhu
najčešće se koristi kompenzator reaktivne snage koji se sastoji od baterija kondenzatora.
Kompenzacija reaktivne snage može biti stepenasta ili kontinualna, u zavisnosti od konfiguracije
statičkog kompenzatora. Generalni naziv za ove uređaje kojima se vrši dinamička regulacija
reaktivne snage injektiranja je Static Var Compenzator (SVC). Postoji više tehničkih rešenja
SVC.
Za stepenastu kompenzaciju najčešće se koristi tzv. TSC – Thyristor-switched Capacitor,
čija principijelna šema za jednu fazu je prikazana na slici 7.3.

47
 Slika 7.3: Principijelna šema TSC-a za jednu fazu

Trofazni TSC sastoji se od tri pretvarača prikazana na prethodnoj slici vezana najčešće u
zvijezdu. Broj baterija kondenzatora (koje su na slici 7.3 radi jednostavnosti prikazane jednim
kondenzatorom) i njihov pojedinačni kapacitet (koji ne mora da bude isti za sve baterije) zavisi
od željenog broja diskretnih stepena regulacije, o čemu odlučuje proizvođač. Obično se koristi k-
1 baterija kapaciteta C, i jedna baterija kapaciteta C/2. Na taj način broj diskretnih stepena
regulacije je 2k. Stepen kompenzacije, odnosno generisana reaktivna snaga, zavisi od broja
kondenzatora koji su uključeni. Baterije kondenzatora se uključuju pomoću antiparalelne veze
tiristora i ostaju uključene cijeli broj poluperioda mrežnog napona. Baterija se isključuje tako što
se tiristorima u njenoj grani ukinu impulsi za paljenje. Na taj način, pri sledećem prolasku struje
tiristora kroz nulu, tiristor prestaje da provodi i isključuje se (jer postane inverzno polarisan).
Ovakav način kompenzacije reaktivne snage ne unosi u mrežu neželjene više harmonike struje
ali stvara tranzijente prilikom uključenja baterija. Da bi se ublažio tranzijent struje prilikom
uključenja baterije kondenzatora uključenje treba obaviti u trenutku kada napon mreže ima
tjemenu vrijednost, odnosno kada je du / dt = 0. Međutim, ispunjenje ovog uslova ne znači da će
komutacija proći bez tranzijenata napona i struja jer baterija kondenzatora ima u opštem slučaju
napon koji je različit od tjemene vrijednosti napona mreže. Zbog toga se na red sa
kondenzatorima i vezuju prigušnice koje ograničavaju struje pri uključenju baterije
kondenzatora. Antiparalelno vezani tiristori u šemi sa slike 7.3 imaju prednost nad kontaktorima,
zbog toga što oni prekidaju struju u trenutku kada ona prirodno prolazi kroz nulu, što nije slučaj
kod kontaktora. Osim toga, kontakti kontaktora podložni su habanju i zahtijevaju održavanje.
Kontinualna kompenzacija reaktivne snage moguća je pomoću kompenzatora sa faznim
regulatorom sa induktivnim opterećenjem (TCR – Thyristor-controlled Reactor) i baterijom
kondenzatora, čija je principijelna šema prikazana na slici 7.4. Ovaj kompenzator sadrži
prigušnicu kao potrošač reaktivne snage i kondenzator kao izvor reaktivne snage. Upravljanjem
struje kroz prigušnicu vrši se upravljanje dijelom reaktivne snage koju kompenzator troši i na taj
način reguliše izlazna raktivna snaga vjetroagregata.

48
Slika 7.4: Kompenzator sa tiristorski kontrolisanom prigušnicom i paralelnom baterijom
kondenzatora (TCR – Thyristor-controlled Reactor)

Promjenom ugla paljenja tiristora mijenja se efektivna vrijednost prvog harmonika struje kroz
prigušnicu, što ima isti efekat kao da prigušnica ima promjenljivu induktivnost. Baterija
kondenzatora, kao izvor reaktivne energije, generiše konstantnu reaktivnu snagu (pri stalnom
naponu). Reaktivna snaga koja se injektira u mrežu QSVC jednaka je razlici snaga koju proizvede
kondenzatorska baterija i raktivne snage koju uzima TCR, odnosno:

U2
QSVC = − U 2 BSVC (α ) , (7.1)
Xc

Gdje su: U međufazni napon mreže XL=2πfL ukupna induktivna rekatansa i Xc ukupna
1
kapacitivna reaktansa X C = . Na osnovu Fourierove analize može se proračunati ukupna
2πfC
susceptansa Bsvc koja odgovara efektivnoj reaktansi XL:

2π − α + sin 2α
BSVC = , (7.2)
πX L

gde je α ugao paljenja tiristora.

Maksimalna induktivna i kapacitivna snaga injektiranja QSVC je određeno reaktansama XL i Xc,

odnosno:

U2 U2 U2
− ≤ QSVC ≤ . (7.3)
XC XL XC

Ovakav način regulacije reaktivne snage, zbog nelinearnosti faznog ragulatora, unosi više
harmonike struje u mrežu. Ako su uglovi provođenja oba tiristora u antiparalelnoj vezi jednaki
(što je po pravilu ispunjeno), tada se u mrežu unose samo neparni harmonici struje. U protivnom,
u mrežu se unose i parni harmonici, ali i jednosmjerna komponenta struje. Kao što se vidi sa
49
slike 7.4, na red sa kondenzatorima dodate su i progušnice male induktivnosti čija je primarna
funkcija da zajedno sa kondenzatorima čine filtar kojim se iz mrežne struje dijelom eliminišu
viši harmonici. Ovu bateriju kondenzatora moguće je podijeliti na nekoliko baterija koje se
prekidačima uključuju u kolo, a čije prigušnice su odabrane tako da iz mrežne struje eliminišu
recimo peti i sedmi harmonik. Treći harmonik struje faznog regulatora se zatvara unutar trougla
faznog ragulatora i nema ga u mrežnoj struji.
Pored ova dva osnovna načina kompenzacije reaktivne snage, moguća je i njihova
kombinacija, koja takođe obezbjeđuje kontinualnu regulaciju reaktivne snage.

7.2 Tipovi energetskih pretvarača u vjetrogeneratorima sa asinhronom mašinom sa

namotanim rotorom

U konfiguracijama vjetrogeneratora sa asinhronom mašinom sa namotanim rotorom i

dinamičkim otporom u kolu rotora (vidi sliku 6.3), energetski pretvarači se koriste za
kontinualnu promjenu otpornosti u kolu rotora u cilju promjenu klizanja, odnosno brzine
obrtanja, u određenom opsegu. Kod vjetrogeneratora sa dvostrano napajanom indukcionom
mašinom (vidi sliku 6.4) energetski pretvarač je povezan u kolu rotorskog namota i ima ulogu da
napaja rotorski namot naponima i strujama promjenljive učestanosti takođe u cilju upravljanja
brzinom obrtanja.

7.2.1 Pretvarač za dinamičku kontrolu snage disipacije na eksternom otporniku u rotorskom kolu

Ovim pretvaračem, koji se koristi u konfiguraciji prikazanoj na slici 6.3, kontroliše se

disipacija energije klizanja asinhrone mašine i na taj način mijenja klizanje mašine (samim tim i
brzina obrtanja rotora mašine). Principijelna šema ovog pretvarača prikazana je na slici 7.5.

EES

Slika 7.5: Principijelna šema pretvarača za disipativnu kontrolu energije klizanja

Klizanje asinhrone mašine jednako je odnosu snage gubitaka u kolu rotora Pcu”(gubici u
bakru rotora + snaga disipacije na spoljašnjem otporniku) i snage obrtnog polja Pob:

50
 Pcu''
s= (7.4)
Pob

Promjenom energije koja se disipira na otporniku R mijenjaće se i klizanje mašine, a

samim tim i brzina obrtanja rotora mašine. Kao što se vidi sa slike 7.5, rotorski naponi se
ispravljaju pomoću trofaznog diodnog ispravljača, da bi se zatim tako ispravljen napon doveo
otporniku R na kome se snaga rotorskog kola disipira. Zbog postojanja diodnog trofaznog
ispravljača, sve tri faze rotorskog namotaja su ravnomjerno opterećene. Regulacija disipirane
snage (efektivne vrijednosti struje kroz otpornik R) vrši se pomoću DC/DC pretvarača kojeg čine
prigušnica i tranzistor. Brzim uključivanjem i isključivanjem tranzistora T uključuje se i kratko
prespaja otpornik R, odnosno, mijenja se srednja vrijednost napona na otporniku, što ima isti
efekat kao da otpornik ima promjenljivu otpornost. Na ovaj način praktično može da se ostvari
mala promjena brzine obrtanja rotora mašine (do 10%). Kao što je ranije rečeno, osnovni zadatak
ovog pretvarača je apsorpcija udarnih momenata od vjetroturbine koji se mogu javiti kao
posljedica turbulentnog vjetra sa oštrim udarima. Na ovaj način se smanjuje habanje
transmisionog sistema i poboljšava kvalitet električne energije koju proizvodi vjetroagregat.

7.2.2 Back-to-back PWM naponski invertor kao pretvarač za DFIG konfiguraciju

Dvostrano napajana asinhrona mašina (DFIG) sa back-to-back PWM naponskim
invertorom je najčešće korišćena konfiguracija energetskog pretvarača i električnog generatora u
vjetroagregatima većih snaga. Principijelna šema ovog pretvarača prikazana je na Slici 7.6.

EES

Slika 7.6: Principijelna šema back-to-back PWM naponskog invertora u DFIG konfiguraciji

Kao što je prethodno rečeno, ova konfiguracija omogućava upravljanje punom snagom
generatora pomoću pretvarača u kolu rotora koji je dimenzionisan na snagu od samo 20 ÷ 30%
nominalne snage mašine (tj. na snagu maksimalnog klizanja). Tipična promjena brzine koja se
postiže pomoću ove konfiguracije je od - 40 do +30% sinhrone brzine, jer bi veća promjena
brzine značila i veću snagu na koju bi trebalo da bude dimenzionisan energetski pretvarač, što bi
bilo neekonomično. Korišćenje back-to-back PWM naponskog invertora omogućava raspregnuto
upravljanje fluksom i momentom mašine pomoću invertora sa strane mašine. Uloga pretvarača
sa strane mreže kod DFIG je da održava napon u jednosmjernom međukolu na nominalnu
vrijednost, a njegov faktor snage je jednak 1. Upravljanje je vektorsko sa PWM ili SVM
modulacijom. Prednost pogona sa back-to-back PWM naponskim invertorom u odnosu na
ciklokonvertorski je u manjem broju komponenata, jednostavnijem upravljanju, i boljim

51
performansama sa aspekta viših harmonika (prvenstveno sa strane mreže). Invertor sa strane
mreže napaja se preko transformatora čija je uloga da prilagodi napon mreže ulaznom naponu
invertora.
Osnovne karakteristike koje DFIG konfiguraciju sa back-to-back PWM naponskim
invertorom čine najčešće primjenjivanom konfiguracijom u vjetrogeneratorima su:
• mogućnost rada asinhrone mašine sa brzinom obrtanja rotora koja je manja od sinhrone,
jednaka sinhronoj i veća od sinhrone brzine;
• rad sa sinhronom brzinom obrtanja rotora mašine, pri čemu se u rotor mašine injektuju
jednosmjerne struje pomoću invertora koji radi u čoperskom modu i na taj način se
reguliše reativna snaga mašine;
• mala distorzija statorskih, rotorskih, kao i struja mreže;
• nezavisno upravljanje fluksom i momentom mašine i
• upravljanjem efektivnim vrijednostima napona u rotorskom kolu može se vršiti kontrola
faktora snage na priključcima vjetroagregata

Asinhronom mašinom upravlja se vektorski, u sinhrono rotirajućem dq - koordinatnom

sistemu, sa d - osom orijentisanom u pravcu statorskog fluksa. Na taj način dobijeno je
raspregnuto upravljanje fluksom i momentom mašine, pri čemu se upravljanje fluksom vrši d –
komponentom rotorske struje, a upravljanje momentom vrši se q – komponentom rotorske struje.
Referencu za q – komponentu rotorske struje generiše regulator brzine obrtanja rotora, dok
regulator brzine dobija takvu referencu brzine da se konverzija energije vjetra vrši sa
maksimalnim Cp. Praćenje tačke maksimalne snage moguće je vršiti dinamički tako što se sa
određenim inkrementom mijenja brzina obrtanja generatora i prati izlazna aktivna snaga.
Ukoliko se snaga sa povećanjem brzine poveća onda se dalje inkrementira sve dok se ne dobije
negativan znak promjene snage sa promjenom brzine, odnosno dok se ne dođe u blizinu tačke u
kojoj je dP/dω=0. Ovaj model upravljanja je nezavisan od parametara turbine i gustine vazduha.
Referenca za d komponentu struje rotora se dobija od regulatora reaktivne snage koji može biti
podešen tako da vrši regulaciju ratkivne snage prema unaprijed zadatom kriterijumu.

7.3 Back-to-back PWM naponski invertor kao pretvarač za punu snagu kod vjetroagregata sa
sinhronim mašinama

Konfiguracija sa back-to-back PWM naponskim invertorom kao pretvaračem za punu

snagu se primjenjuje kod sinhronih generatora sa namotanim rotorom ili sa permanentnim
magnetima. U poslednje vrijeme se koriste i asinhroni generoatori sa kaveznim rotorom i
pretvaračim pune snage na strani statora. Principska šema ovog pretvarača sa IGBT tranzistorima
prikazana je na slici 7.7.

EES

pobuda

Slika 7.7: Principska šema back-to-back PWM naponskog invertora

52
 Osnovna prednost primjene back-to-back PWM naponskog invertora kao pretvarača za
punu snagu je raspregnutost generatora od mreže, što omogućava rad vjetrogeneratora sa
promjenjivom brzinom, a samim tim i veću efiksanost i manja mehanička opterećenja
komponenti vjetroagregata. Invertor sa strane mašine radi kao PWM ispravljač (što omogućava
konstantan napon jednosmjernog međukola), dok invertor sa strane mreže radi u invertorskom
režimu upravljan SHE (Selective Harmonic Elimination) modulacijom ili sinusnom PWM
modulacijom (SPWM). SHE modulacija omogućava bolji THD mrežnih struja i napona, jer
eliminiše neželjene harmonike (npr. SHE1 eliminiše 5, 7, 11. i 13. harmonik) u talasnim oblicima
struja i napona. SHE modulacija samim tim omogućava manju prekidačku učestanost na kojoj
tranzistori rade u odnosu na SPWM, a to znači i manje gubitke pri SHE modulaciji u odnosu na
SPWM. Prednost PWM ispravljača (invertora u ispravljačkom režimu) sa strane mašine u odnosu
na diodni ispravljač je u tome što PWM ispravljač može da radi sa približno sinusnom strujom
mašine (što smanjuje gubitke u mašini) i proizvoljnim faktorom snage. PWM naponski invertor u
ispravljačkom režimu sa strane statora, opravdano je primjenjivati ako je reaktansa sinhrone
mašine u opsegu 0.5÷1.5 p.u. U slučaju kada je reaktansa mašine veća od 1.5 p.u, faktor snage je
veoma mali i nominalne snage generatora i invertora moraju da se povećaju da bi se dobila
željena snaga na izlazu.
Invertorom sa strane mašine kontrolišu se d i q komponenta statorske struje, čije
reference se generišu u regulatoru poređenjem reference za moment mašine i stvarnog momenta
mašine, dok se pretvaračem u pobudnom kolu kontroliše struja pobude mašine. Referencu za
struju pobude mašine takođe generiše regulator na osnovu reference momenta, mada se ova
struja najčešće održava na konstantnu vrijednosti koja odgovara maksimalnom momentu po
amperu statorske struje. Izračunavanje komponenata statorske struje vrši se u sinhronom
koordinatnom sistemu, pri čemu se vektor statorske struje poklapa sa q – osom. Na ovaj način
moment se brzo reguliše q – komponentom statorske struje. Za regulaciju se primjenjuju PI
regulatori.
Glavni zadaci invertora sa strane mreže su održavanje željenog napona jednosmjernog
međukola i održavanje reaktivne snage prema mreži na zadatu vrijednost (obično je to 0, ali se
može nekada zahtijevati da se apsorbuje ili generiše reaktivna snaga da bi se popravile naponske
prilike u priključnoj mreži).

53
8. EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE VJETROAGREGATA

S obzirom na stohastičku prirodu vjetra kao primarnog izvora, vjetroagregat se u

potpunosti razlikuje u odnosu na agregate u konvencionalnim elektranama, gdje je radni fluid u
normalnim uslovima pod potpunom kontrolom i agregati se nalaze u mirnom pogonu. Iz tog
razloga vjetroagregati predstavljaju jedan vrlo dinamičan sistem, kako u pogledu radnih
karakteristika, tako i u pogledu mehaničkih naprezanja svih njegovih vitalnih elemenata.

8.1 Stepen iskorišćenja vjetroagregata

Pri konverziji energije vjetra u pojedinim elementima vjetroagregata dolazi do disipacije snage.
Mjera disipacije snage može da se izrazi preko stepena iskorišćenja snage za pojedine elemente
vjetroagregata, pa je električna snaga koja se plasira u EES data sledećim izrazom:

PE = PV C pη rη gη cηt (1 − α sp ) =ηPV , (8.1)

gdje su:

PE – električna snaga koja se odaje u EES

PV – snaga vjetra koju zahvata vjetroturbina
Cp – faktor snage vjetroturbine
η r - koeficijent iskorišćenja reduktora
η g - koeficijent iskorišćenja vjetrogeneratora
ηc - koeficijent iskorišćenja konvertora
ηt - koeficijent iskorišćenja blok-transformatora
α sp - koeficijent sopstvene potrošnje vjetroagregata
η - ekvivalentni stepen iskorišćenja vjetroagregata.

Na slici 8.1 prikazane su tipične vrijednosti stepena iskorišćenja pojedinih elemenata

vjetroagregata nazivne snage 1 MW pri nominalnoj brzini vjetra.

Slika 8.1: Tipični gubici snage u jednom vjetroagregatu nazivne snage 1 MW pri nominalnoj
brzini vjetra

Sopstevena potrošnja vjetroagregata predstavlja snagu napajanja kontrolno-upravljačkog

sistema (motorni pogoni sistema za zakretanje vjetroturbine, sistem za pich kontrolu, sistem za
mjerenje i zaštitu...) i pomoćnih sistema (grijači ulja reduktora, ventilatorski pogoni, svjetla za
označavanje vjetroturbine,...). Sopstvena potrošnja nije konstantna već zavisi od režima rada
vjetroagregata.

54
8.2 Kriva snage vjetroagregata

Kriva snage (power curve) je najvažnija eksploataciona karakteristika vjetroagregata.

Ona pokazuje koliku električnu snagu na mrežnim priključcima razvija vjetroagregat pri
određenoj brzini vjetra mjerenoj na osovini vjetroturbine. Kriva snage se obično zadaje grafički
ili tabelarno. Razlika između krive snage vjetroturbine i krive snage vjetroagregata je u gubicima
snage na pojedinim elementima vjetroagregata (slika 8.1).

8.2.1 Kriva snage vjetroagregata sa fiksnom brzinom obrtanja i pasivnom (stall) kontrolom
snage vjetroturbine
Karakteristika snage vjetroturbine sa fiksnom brzinom obrtanja i pasivnom stall
kontrolom snage je opisana u odeljku 3.3. Na osnovu karakteristike snage vjetroturbine,
uvažavanjem gubitaka snage u prenosnom mehanizmu i generatoru, dobija se izlazna
karakteristika snage vjetroagregata. Na slici 8.2 prikazana je kriva snage vjetroagregata Nordex
N50 nazivne snage 800 kW koji koristi pasivni stall sistem regulacije.

Slika 8.2: Karakteristika snage vjetroagregata sa pasivnom stall kontrolom vjetroturbine i

fiksnom brzinom obrtanja (Nordex N50, 800 kW)

Vjetroturbine sa pasivnom stall regulacijom po pravilu pogone asinhrone kavezne

generatore. Treba napomenuti da je ovaj koncept upravljanja relativno zastareo i danas se može
sresti kod turbina nazivne snage ispod 1 MW. Glavni nedostaci ovog koncepta su relativno slabo
iskorišćenje snage vjetra pri slabim i jakim vjetrovima, oštro prenošenje udarnih momenata
uzrokovanih naglim varijacijama brzine vjetra i efektom stuba, velika naprezanja elemenata
turbine u zoni stall efekta.

8.2.2 Kriva snage vjetroagregata sa promjenljivom brzinom obrtanja i aktivnom (ptich)

kontorlom snage vjetroturbine
Karakteristika snage vjetroturbine sa fiksnom brzinom obrtanja i pasivnom stall
kontrolom snage je opisana u odeljku 3.3. Na osnovu karakteristike snage vjetroturbine
uvažavanjem gubitaka snage u prenosnom mehanizmu i generatoru dobija se izlazna
karakteristika snage vjetroagregata. Na slici 8.3 prikazana je karakteristika snage moderne
komercijalne vjetroturbine VESTAS V90 Nazivne snage 2 MW koja spada u kategoriju
vjetroturbina sa promjenljivom brzinom obrtanja i promjenljivim uglom lopatica.
Karakteristike snage modernih komercijalnih vjetroturbina sa promjenljivom brzinom
obrtanja i promjenljivim uglom lopatica praktično se poklapaju sa idealnom krivom snage

55
vjetroturbine. Samo u oblasti brzina vjetra bliskih nominalnoj brzini vjetra kod realnih vjetroturbina
postoji odstupanje od idealne karakteristike jer se obično prelazak sa strategije promjenljive brzine na
strategiju fiksne brzine i promjenljivog ugla zakretanja ne vrši naglo. Razlog za to je ograničenje u
pogledu dozvoljene emisije buke koja je najveća u ovoj zoni.

Slika 8.3: Karekteristika snage vjetroagregata sa aktivnom pitch kontrolom vjetroturbine i

varijabilnom brzinom obrtanja (Vestas V90 2MW)

Pri vrlo jakim vjetrovima (V > Vcut out) vjetroturbina (važi i za stall i za pitch regulisane
vjetroturbnie) se isključuje iz sigurnosnih razloga. Treba napomenuti da se Vcut out odnosi na
srednju desetominutnu vrijednost brzine vjetra, što znači da kratkotrajan udar vjetra v>Vcut out ne
mora isključiti vjetroturbinu. Zapravo, definiše se više brzina isključenja vjetroturbine i to:
srednja dvominutna brzina vjetra (tipično je 28 m/s) i srednja trosekundna brzina vjetra (tipično
je 30 m/s). Na primjer ako imamo udar vjetra (srednju trosekundnu vrijednost) od 29 m/s neće
doći do isključenja vjetroturbine, ali ako bi ta brzina potrajala više od 2 minute, onda bi
vjetrotubina bila isključena.
Ako brzina vjetra premaši neku od granica isključenja, vjetroagregat se isključuje sa mreže a
vjetroturbina zaustavlja, postavlja u položaj minimalnog pritiska vjetra i fiksira hidrauličkom
disk kočnicom. Za ponovno uključenje potrebno je da se brzina vjetra smanji ispod tzv. brzine
ponovnog uključenja, koja je tipično (20 – 22) m/s. Dakle, u zoni vrlo jakih vjetrova kriva snage
nije jednoznačna već postoji histerezis, kao što je prikazano na slici 8.4.
Električna snaga [kW]

Brzina vjetra [m/s]

Slika 8.4: Histerezisni efekat kod jedne pitch regulisane vjetroturbine nazivne snage 1500 kW
56
Histerezis je neophodan zbog izbjegavanja oscilujućeg rada u slučaju kolebanja brzine vjetra u
okolini Vcutout. Sa druge strane, u regionima sa čestim pojavama jakih vjetrova
(22m/s < V < 25 m/s) efekat histerezisa može uzrokovati značajne gubitke u proizvodnji
električne energije. Na primjer, vjetroelektrana na Pagu u Hrvatskoj ima manju efikasnost od oko
10 % na godišnjem nivou uzrokovanu histerezisom krive snage vjetroturbina.

Naglo isključenje vjetroagregata pri vrlo jakim brzinama vjetra može biti nezgodno u
pogledu stabilnosti EES, naročito u slučajevima velikih vjetroelektrana (npr. nekoliko 100 MW)
kada sistem naglo gubi značajnu snagu. Neki proizvođači su i u ovom pogledu adaptirali sistem
upravljanja snagom vjetroturbine, tako da se pri vrlo jakim vjetrovima ima meko isključenje (soft
stop) vjetroagregata. Na slici 8.5 prikazana je kriva snage vjetroagregata Gamesa G90, 2 MW.
Električna snaga [kW]

Brzina vjetra [m/s]

Slika 8.5: Kriva snage vjetroagregata Gamesa G90, 2 MW sa mekim isključenjem pri vrlo jakim
vjetrovima

8.3 Uticaj meteoroloških faktora na krivu snage vjetroagregata

Kriva snage vjetroagregata koju deklariše proizvođač se odnosi na standardne uslove koji
podrazumijevaju standardnu gustinu vazduha 1,225 kg/m3 i intenzitet turbulentnosti vjetra
I = 10%, takođe se podrazumijeva da su lopatice vjetroturbine suve i čiste. U realnim uslovima
kriva snage se mijenja zbog odstupanja od standardnih parametara.

8.3.1 Uticaj promjene gustine vazduha na krivu snage vjetroagregata

Gustina vazduha se mijenja sa promjenom atmosferskog pritiska i temperature, tako da se
mijenja i gusitina snage vjetra, kao što je opisano u poglavlju 2, a samim tim i snaga na vratilu
vjetroturbine. U tabeli 8.1 data je kriva snage vjetroagregata Gamesa G90 2 MW za različite
vrijednosti gustine vazduha. Na osnovu podataka datih u tabeli može se zaključiti da je uticaj
promjene gustine vazduha na izlaznu snagu vjetroagregata značajan, pa je pri analizi
vjetroenergetskog potencijala u fazi razvoja projekta potrebno analizirati varijacije gustine
vazduha.

57
Tabela 8.1: Kriva snage vjetroagregata Gamesa G90 2 MW za različite vrijednosti gustine
vazduha.

Sa promjenom gustine vazduha, osim promjene snage vjetra mijenja se i dinamička

viskoznost vazduha što utiče na uslove pojave stall efekta. Ovo je naročito bitno kod stall
kontrolisanih vjetroturbina kod kojih sa promjenom gustine vazduha se mijenja i kritična brzina
vjetra pri kojoj nastaje stall efekat. Kod pich kontrolisanih vjetroturbina efekat promjene gustine
vazduha je uticajan samo na proizvodnju vjetroagregata pri brzinama vjetra manjim od
nominalne. Pri brzinama vjetra većim od nominalne podešava se ugao lopatica tako da snaga na
priključcima vjetroagregata bude nominalna.

8.3.2 Uticaj meteoroloških padavina na efikasnost i životni vijek vjetroagregata

Pod padavinama se podrazumijevaju kiša, snijeg i grad. U ovom dijelu će biti izloženi
potencijalni problemi u radu vjetroagregata koji nastaju pri ovim atmosferskim pojavama.

Snijeg
Najvažniji uticaj snijega se ogleda u tome što on može bit preduslov za pojavu leda na
lopaticama. Zbog svoje relativno male tvrdoće u odnosu na kišne kapi ili grad, snijeg ne izaziva
fizička oštećenja pri sudaru sa površinom lopatica. Međutim, snijeg je relativno lagan pa se lako
transportuje vjetrom i pravi nanose gde god je vezdušni tok prekinut. Može izazvati
preopterećenje nekih djelova turbine ako dođe do akumulacije velike količine. Gustina težih
snjegova se kreće u rasponu od 100 do 150 kg/m3. Tada bi snijeg trebalo ukloniti. Gondole
vjetroturbina obično nisu hermetički zatvorene, u stvari imaju dosta otvora koji obezbeđuju
neophodno hlađenje komponenti. Snijeg može da uđe u gondolu kroz te otvore i spriječi
cirkulaciju vazduha ili da topljenjem izazove oštećenja na električnoj opremi.

58
Grad
Pojava grada predstavlja rijedak atmosferski događaj, pa je uticaj grada zanemarljiv na godišnju
proizvodnju električne energije. Mnogo važnija je mogućnost udara zrna grada u rubove profila
lopatica vjetroturbine, koje se mogu kretati brzinom preko100 km/h. Iako laboratorijska
ispitivanja nisu pokazala da dolazi do mehaničkih oštećenja lopatica, empirijski je utvrđeno,
posmatranjem vertoelektrane koje su radile više godina, da ipak može doći do manjih oštećenja.
Iz tog razloga treba biti oprezan pri razmatranju izgradnje vjetroelektrana u područjima u kojima
se javljaju padavine grada. Pri dizajniranju vjetroturbina za regije gde je grad čest, treba
razmatrati mogućnost da dođe do oštećenja prilikom udara ledenice u lopaticu turbinu. Tipična
gustina grada je 240 kg/m3, pa od proizvođača vjetroturbina treba tražiti garancije da neće doći
do oštećenja lopatica vjetroturbine pri gradonosnim olujama.

Kiša
Uticaj kiše na efikasnost vjetroturbine je znatno izraženiji od uticaja grada i snijega. Kiša, kao i
snijeg, može prodreti u gondolu i izazvati štetu na nekim komponentama. Takođe, i ona igra
bitnu ulogu u procesu formiranja leda, posebno u slučaju ledene kiše, što će biti kasnije
razmotreno. U pogledu uticaja kiše na efikasnost vjetroturbine možemo govoriti o direktnom
uticaju, kada kiša narušava aerodinamička svojstva lopatica, i indirektnom, kada kiša u dugom
periodu dovodi do zamora materijala i degradacije površine lopatice, što opet narušava
aerodinamička svojstva lopatica.
Ispitivanja u avioindustriji i ispitivanja brojinih aeroprofila pokazuju da je povećanje
pritiska i smanjenje potiska zavisno od vrste kiše i količine kiše. Gubici usled kiše mogu dovesti
do značajnog povećanja stall ugla u odnosu na suve lopatice, ali je to pitanje veoma kompleksno
s obzirom da velike kišne kapi drugačije deluju od malih pri istoj količin kiše. To znači da bi
rominjanje drugačije uticalo od blage kiše ili pljuska.
Treba napomenuti da su gubici usled kiše izraženiji kod vjetroturbina sa vertikalnom
osovinom nego kod onih sa horizontalnom, iz prostog razloga što kod ovih prvih lopatice pri
rotaciji “kupe“ dosta više kapi. Kod vetroturbina sa horizontalnom osovinom efekat kiše će biti
mnogo više izražen ako pada kiša u kombinaciji sa jakim vjetrovima, što je česta pojava na
mnogim lokacijama.

8.3.3 Uticaj zaleđivanja lopatica na efikasnost i životni vijek vjetroagregata

Posebnu i vrlo bitnu kategoriju dodatnih gubitaka kod vjetroagregata predstavlja

zaleđivanje vjetroturbine. Hvatanje leda na lopaticama vjetroturbine se događa pri posebnim
klimatskim uslovima koji zavise od temperature vazduha i relativne vlažnosti vazduha. U
zavisnosti od mikroklimatskih uslova pojava zaleđivanja se može javiti pri različitim
temperaturama u opsegu od 00C do -300C. Na dijagramu na slici 8.6 prikazani su razultati
statističke analize pojave uslova zaleđivanja u funkciji ambijentalne temperature. Uslovi za
pojavu leda se u prosjeku najčešće javljaju pri ambijentalnoj temperaturi od -5 0C. Treba
napomenuti da je temperatura lopatica vjetroturbine nešto veća od ambijentalne temperature
zbog trenja sa vazduhom. Nadtemperatura neke sekcije lopatice vjetroturbine koja se kreće
brzinom v0 se može procijeniti pomoću jednačine:

V02
∆T = 0,87 , (8.2)
2c p

gdje je cp specifični toplotni kapacitet vazduha. Na primjer, ako je brzina neke sekcije
vjetroturbine 60 m/s njena nadtemperatura je oko 20C. Pri razvoju projekta potrebno je detaljno
analizirati klimatološke uslove ciljnog regiona i na osnovu mjerenja relevantnih parametara i

59
kontakta sa lokalnim hidrometeorološkim zavodom procijeniti ekvivalentno vrijeme trajanja
uslova za zaleđivanje vjetroturbine.

Slika 8.6: Relativna raspodela javljanja zaleđivanja vjetroturbine u funkciji temperature vazduha

Osim u pogledu gubitaka u proizvodnji, pojava zaleđivanja vjetroturbine uzrokuje pri njenom
radu jaka dinamička naprezanja usled asimetričnog opterećenja lopatica, a takođe led na
lopaticama može biti i opasnost za okolinu jer pri radu može usled centrifugalnih sila u vidu
projektila odvojiti se od vjetroturbine i ugroziti ljude u njenoj blizini. Iako do sada zvanično nije
bilo zabeleženih slučajeva povrede usled odbacivanja leda sa lopatica, mogu se očekivati takvi
slučajevi ukoliko se ne preduzmu preventivne mere. Najveći rizik postoji za servisere koji
moraju da prilaze vetroturbinama, ali i drugi ljudi mogu biti ugrošeni ako je u blizini put ili
naseljeno mjesto. Zona ugroženosti, odnosno rastojanje od vjetroagregata do kojeg može dospjeti
led koji se otkine od lopatice se može grubo proceniti formulom:

, (8.3)

gdje je D prečnik rotora vjetroturbine, a H visina gondole.

8.3.4 Uticaj trubulentnosti vjetra na krivu snage vjetroagregata

Turbulentnost vjetra je generalno negativna karakteristika jer uzrokuje povećava

mehanička naprezanja lopatica vjetroturbine, pa je iz tog razloga vrlo bitno mjeriti turbulentnost
vjetra. Pored mahaničkih naprezanja, turbulentnost vjetra utiče i na efikasnost vjetroturbine.
Uticaj turbulentnosti vjetra na krivu snage za različite intenzitete turbulentnosti je ilustrovan na
slici 8.6.
Pri relativno malim brzinama vjetra povećanje turbulentnosti vjetra u izvjesnoj mjeri
povećava izlaznu snagu turbine, dok pri brzinama vjetra u okolini nominalne brzine vjetra
povećanje turbulentnosti uzrokuje pad izlazne snage. Za brzine vjetra znatno iznad nominalne
brzine uticaj turbulentnosti na izlaznu snagu se može kompenzovati kod pitch kontrolisanih
vjetroturbina.
Povećanje snage turbine sa povećanjem turbulentnosti u zoni slabih vjetrova se
objašnjava činjenicom da je kriva snage deklarisana na osnovu srednjih desetominutnih brzina
vjetra. Pokazuje se da je snaga vjetra dobijena integraljenjem trećeg stepena trenutne brzine
vjetra u izvesnoj mjeri veća od snage dobijene na osnovu srednje desetominutne brzine vjetra, i
ta razlika je kod slabih i umjerenih vjetrova veća ukoliko je vjetar turbulentniji.

60
 Snaga

Brzina vjetra
Slika 8.7: Uticaj turbulentnosti vjetra na krivu snage vjetroagregata

8.4 Mehanička naprezanja vitalnih elemenata vjetroagregata

U toku rada elementi vjetroagregata su izloženi različitim mehaničkim naprezanjima.

Prirodu i intenzitet mehaničkih naprezanja potrebno je poznavati kako bi se izvršio pravilan
izbor vjetroturbine, sagledale mogućnosti smanjenja naprezanja elemenata vjetroagregata i
preduprijedile njihove moguće havarije u realnim uslova rada i izvršila procjena troškova
održavanja i životnog vijeka vjetroagregata.
Generalna podjela naprezanja vjetroturbine, njihove karakteristike i tipični uzroci su prikazani na
slici 8.8.

Radne brzine vjetra Statičko radno opterećenje

Visinski profil brzine vjetra

Zakretanje vjetroturbine pri Pulsaciono cikličko opterećenje
promjeni smjera vjetra
Gravitaciona sila

Turbulentnost Stohastičko opterećenje

Udari vjetra
Polazak vjetroturbine
Zaustavljanje vjetroturbine
Tranzijentno opterećenje
Zakretanje lopatica
Kratki spojevi u priključnoj
mreži

Slika 8.8: Izvori i karakteristike mehaničkih naprezanja vjetroagregata

61
 U toku normalnog rada vjetroturbina je usmjerena normalno na pravac duvanja vjetra
tako da sila pritiska vjetra Ft uzrokuje aksijalnu silu u osovini vjetroturbine, koja je data izrazom
(5.35).
Sila pritiska Ft zavisi od kvadrata brzine vjetra V2 i koeficijenta pritiska vjetra CT koji
zavisi od radnog režima vjetroturbine (brzine obrtanja i pitch ugla). Na slici 8.9 prikazane su
promjene koeficijenta pritiska vjetra CT u funkciji brzine vjetra za dvije komercijalne
vjetroturbine različitih koncepta upravljanja i to Vestas V52 850 kW sa promenljivom brzinom
obrtanja i pitch kontrolisanom turbinom i Nordex N50 800 kW sa fiksnom brzinom obrtanja i
stall kontrolom vjetroturbine. Može se zaključiti da je sila pritiska vjetra značajno manja kod
vjetroturbina sa promjenljivom brzinom obrtanja i pitch regulacijom što je njihova značajna
prednost u odnosu na stall regulaciju.

Slika 8.9: Promjene koeficijenta pritiska vjetra CT u funkciji brzine vjetra za dvije komercijalne
vjetroturbine različitih koncepta upravljanja

Sila Ft djeluje na savijanje lopatica vjetroturbine i stuba na koji je ona montirana, što
izaziva pojavu naprezanja i deformacija kao što je prikazano na slici 8.9. Sila pritiska Ft je
promjenljiva jer se brzina vjetra u vremenu mijenja pa su i deformacije promjenljive što osim u
pogledu zamora materijala ima bitan značaj i kod upravljanja radom vjetroturbine jer je potrebno
uvažiti brzine oscilovanja elemenata vjetroturbine na relativnu brzinu opstrujavanja lopatica
vjetroturbine.

Slika 8.10: Naprezanje vjetroagregata usled aksijalne sile pritiska vjetra

62
 Da bi se amortizovala udarna opterećenja izazvana jakim naletima vjetra potrebno je
djelovati na ugao lopatica vjetroturbina kako bi se smanjio koeficijent pritiska CT. Da bi taj
sistem kontrole bio efikasan potrebno je imati informaciju o naletu vjetra prije nego što on stigne
do vjetroturbine kako bi sistem bio spreman na reagovanje. Iz tog razloga se razvija sistem za
lasersku kontrolu naleta brzine vjetra koji usmjerava laserski zrak uz vjetar i dobija informaciju o
naletu udarnog vjetra prije nego što on stigne do vjetroturbine što omogućava sistemu za
zakretanje lopatica da funkcioniše u modu sa predupravljanjem.
Sila Ft uzrokuje dinamički moment na temelj stuba koji teži da prevrne stub. Pored sile Ft
na temelj stuba djeluje i moment od sile pritiska vjetra na sam stub. Ukupan moment na temelj
stuba se može sračunati prema jednačini:
1
M t = Ft h + ρV 2 As Z c (8.4)
2
Gdje su:
h - visina stuba,
As – površina poprečnog presjeka projekcije stuba na ravan normalnu na smjer duvanja
vjetra
Zc – visina težišta sile pritiska vjetra na stub u odnosu na temelj stuba
Cs – aerodinamički koeficijent stuba (tipično je 0,7).

Zbog postojanja visinskog profila brzine vjetra sila pritiska vjetra na lopatice
vjetroturbine se mijenja sa uglom zakretanja vjetroturbine ψ (koji se računa u odnosu na
vertikalnu osu usmjerenu na gore). Najveća sila pritiska vjetra se javlja pri uglu ψ = 00 , a
najmanja pri uglu ψ = π . Pri obrtanju vjetroturbine lopatica je izložena pulsacionoj promjeni sile
pritiska vjetra što dovodi do zamora materijala, pa je iz tog razloga potrebno dobro proučiti
visinski profil brzine vjetra. Osim toga, pri rotaciji se mijenja i karakter opterećenja usled sile
sopstvene težine lopatice vjetroturbine. Ova sila ima aksijalni smjer pri uglovima ψ = 00 i
π
ψ = π . Pri uglovima ψ = ± gravitaciona sila je čisto transverzalna i stvara moment savijanja
2
lopatice.

8.5 Inteligentne vjetroturbine

Naprezanja kojima su izložene lopatice vjetroturbine su vrlo kompleksna, pre svega zbog
nestacionarnih karakteristika vjetra. Sa druge strane sile koje djeluju na lopatice vjetroturbine se
prenose na cio vjetroagregat, tako da uzrokuju kvarove i ubrzano habanje komponenti
vjetroagregata. U cilju smanjenja naprezanja elemenata vjetroagregata, kao i povećanja njihove
efikasnosti, intenzivno se razvijaju različiti koncepti adaptivnih vjetroturbina, koje će biti
prilagodljive realnim uslovima vjetra. Koncept inteligentnih vjetroturbina je povezan sa pojmom
Aktivne Kontrole Protoka (Active Flow Control - AFC), odnosno kontrole lokalnog protoka
vazduha koji opstrujava neki segment lopatice. Glavni zahtjev koji se stavlja pred sisteme AFC
kod vjetroturbina je smanjenje opterećenja koja se javljaju tokom jakih i turbulentnih vjetrova,
kao i da se ublaže stohatička naprezanje koje se razlikuje duž lopatice i ne mogu biti
kompenzovana klasičnim sistemima upravljanja vjetroturbinom (promjena brzine obrtanja i
napadnog ugla vjetra). Da bi se to postiglo, AFC uređaji moraju da posjeduju aktuatore i senzore
postavljne duž lopatica vjetroturbine. Sistem mora da bude u stanju da osjeti promjene u
uslovima lokalnog protoka vazduha i reaguje brzo, tako da se suprotstavi svakom negativnom
uticaju na opterećenje lopatice. Pored glavnog zadatka, smanjenja naprezanja, AFC sistemi treba

63
da obezbijede povećanje efikasnosti i smanjenje buke koju uzrokuju vjetroturbine u složenim
uslovima vjetra. Često ovi zahtjevi ne mogu biti nezavisno kontrolisani, odnosno poboljšanje
jednog može imati negativne posledice na drugim područjima, tako da AFC sistemi vrše
upravljanje tako da se postigne optimalan kompromis između datih zahtjeva.
Geberalno upotreba inteligentnih vjetroturbina bi trebala da obezbijedi sledeće napretke u
pogledu eksploatacionih karakteristika vjetroturbina:
1) Smanjenje mehaničkih naprezanja vjetroturbine,
2) Povećanje uzgonske sile na lopaticama vjetroturbine pri malim brzinama vjetra,
3) Korišćenje vjetroturbina većeg prečnika i time povećanje zahvata energije vjetra,
4) Poboljšanje aerodinamičkih performansi i smanjeje buke, održavanjem laminarnog
strujanja vazduha preko lopatice,
5) Veću uzgonsku silu, odnosno rad u zonama bližim kritičnom uglu pojave stallinga.

Što se tiče tehnika realizacije inteligentnih vjetroturbina, one se mogu kategorizovati na pasivne
i aktivne. Na slici 8.11 predstavljen je jedan mogući izgled strategije aktivne kontrole AFC.
Aktivni AFC sistemi, odnosno inteligentne vjetroturbine, sadrže raspoređene aktuatore i senzore
duž lopatica i jedan ili više mikroprocesora koji analiziraju reakcije senzora i koriste integrisanu
kontrolu da komanduju aktuatorima kako bi se promijenio, odnosno prilagodio odziv sistema na
registrovani poremećaj protoka u određenom dijelu lopatice. Predstavljeni sistem AFC obuhvata
dva tipa kontrolera, master kontroler i pojedinačne kontrolere lopatica. Master kontroler bi imao
sliče zadatke kao uobičajeni kotroleri vetroturbina (upravljanje nagibnim uglom i brzinom
obrtanja turbine), ali bi takođe komunicirao sa kontrolerima lopatica. Kontroler lopatica bi
dobijao ulazne podatke od senzora (lokalni uslovi protoka vazduha i/ili naprezanja u lopaticama),
komunicirao sa master kotrolerom i onda na izlazu komandovao AFC uređajima koji se nalaze
na lopatici. Slika 8.11 ilustruje sistem sa aktuatorima na zadnjoj ivici u kombinaciji sa senzorima
na prednjoj ivici.

Slika 8.11 : Strategija aktivnog sistema AFC

Aktivni AFC sistemi su još uvijek u razvoju, tako da postoji više tehnika čija se primjena
očekuje u budućim vjetroturbinama.
Pasivne tehnike uključuju geometrijsku promenu oblika lopatice uslovljene gradijentom
pritiska, upotreba fiksiranih mehaničkih vorteks generatora (generatora turbulencija), dodavanje
specijalnih spojlera (Gurney spojlera) na izlazne ivice i postavljanje uzdužnih žljebova ili
rebrastih površina da se smanji otpor vazduha. U daljem tekstu biće ukratko opisani neke od
tehnika inteligentnog upravljanja vjetroturbinama.

64
8.5.1 Vjetroturbine sa zakrilcima

Ova tehnika se koristi kod aviona. Realizuje se tako što se na zadnjoj ivici lopatice
postavlja zakrilce. Njegovim zakretanjem se može vršiti upravljanjem silom opterećenja kao i
aerodinamičko kočenje. Slika 8.12 prikazuje lopaticu vetroturbine sa zakrilcima na spoljnim
ivicama u centru za testiranje u Nacionalnom centru za vjetrotehnologiju u Bulderu, Kolorado.

Slika 8.12: Lopatica vetroturbine sa zakrilcima na zadnjoj ivici, u položaju za testiranje

I ako je ovo dobro razvijena tehnika u avioindustriji, postoji nekoliko problema za

njihovu praktičnu primjenu kod vjetroturbina, koji uključuju njihovu veliku dužinu, dodatnu
težinu, složen sistem za povezivanje i spor odziv. Dodatni zahtjevi za snagom koja aktivira
velika zakrilca i zvučno aerozagađenje, koje generišu prorezi, su takođe problem.
U cilju prevazilaženja ovih problema razvijaju se nestandardna zakrilca, koja koriste
nove tehnologije, kao što su piezoelektrični i ,,pametni’’ materijali. Dok su standardna zakrilca
teška, spora i zauzimaju veliki deo tetive, netradicionalna zakrilca se brzo aktiviraju, lagana su, i
zauzimaju manji deo tetive. Postoji više varijanti nestandardnih zakrilaca koja se testiraju za
primjenu kod komercijalnih vjetroturbina. Na slici 8.13 prikazan je poprečni presjek lopatice sa
fleksibilnim profilom. Zakrilce može da se ugiba u rasponu uglova od +10˚ do -10˚ sa brzinom
promjene ugla do 20˚/sec, a profil se može zakrenuti različito do četiri stepena po dužnom metru
ivice lopatice.

Slika 8.13: Lopatica sa fleksibilnim zakrilcima na zadjoj ivici.

Model prikazan u položaju: a) -10˚ ; b) +10˚ .

Problemi koje je potrebno prevazići da bi ovakvi koncepti prešli iz laboratorijskih uslova u

komercijalne sistem su pre svega vezani za izdržljivost i pouzdanost primijenjenih materijala i
upravljačkih struktura. Dugoročna upotreba je problem zato što može doći do oštećenja ili
razgradnje ovih materijala. U pogledu upravljanja, testiraju se aktuatori sa piezoelektričnim
materijalima, ali bi za njihovu aktivaciju kod velikih sistema bile potrebne struje visokog
napona.

65
8.5.2 Vjetroturbine sa mikrojezičcima

Ovaj koncept se sastoji od malih uređaja (mikrotabova) koji su sposobni da stvore promjene
uzgona uporedive sa promjenama koje stvaraju mnogo veća zakrilca. Koncept vjetroturbina sa
mikrojezičcima podrazumijeva male jezičke koji su smješteni blizu zadnje ivice aeroprofila.
Jezičci su raspoređeni približno upravno na površinu aeroprofila i njihovim blagim izvlačenjem
se mijenjaju uslovi opstrujavanja vazduha na zakrilcima na zadnjoj ivici. Ova pojava je
ilustrovana na slici 8.14, na kojoj je prikazana pojednostavljena računarska simulacija.
Pojednostavljeni prikaz jedog aeroprofila sa jezičkom visine 1,1% tetive. Jezičak je smješten na
95% tetive. Poboljšanje uzgona se postiže postavljanjem jezička na pritisnu (donju) površinu i
ublažavanje uzgona se postiže postavljanjem jezička na usisnu (gornju) površinu.

Slika 8.14: Pojednostavljeni prikaz jedog aeroprofila sa mikrojezičkom

Dobre osobine ovog rešenja uključuju: malu veličinu, brzo aktiviranje, jednostavan mehanički
dizajn, mala snaga aktiviranja i kratke linearne distance razmještanja. Upravno kretanje jezička u
odnosu na protok zahtijeva znatno manju snagu za datu promjenu u površinskom uzgonu u
odnosu a standardna zakrilca. Najveća prepreka kojom se suočava ovaj koncept je minimiziranje
curenja vazduha između jezička i lopatice. Značajna curenja bi proizvodila veliko akustično
aerozagađenje i negativno utiče na performanse turbine.

8.5.3 Vjetroturbine sa mikrozakrilcima

Mikro zakrilca su takođe izvedene iz standardnih zakrilaca i slična su kao mikrojezičci, s tim što
su mikrozakrilca rotacioni uređaji. Oni zauzimaju poziciju na zadnjoj ivici lopatice i sposobni su
da rotiraju do 90˚ u oba smjera. Optimalna visina je slična onoj kod mikrojezičaka, što je reda
veličine debljine graničnog sloja (1-2% tetive). Na slici 8.15 prikazano je mikro zakrilce.
Rotacijom zakrilca na gore, prema usisnoj površini, smanjuje se uzgon, a rotirajući na dolje,
prema potisnoj površi, povećava se uzgon.

Slika 8.15 : Mikrozakrilce u različitim položajima

66
Ovaj koncept je privlačan jer obezbeđuje efikasnije povećanje uzgona nego mikrotabovi.
Sprovedene su ograničene studije o ovom koceptu, što čini teškoću da se definišu sve prednosti i
nedostaci. Neke očekivane prepreke su minimiziranje curenja vazduha i projektovaje
jednostavnih, efikasnih sistema za pokretanje, koji su sposobni da rotiraju zakrilce dvosmjerno
pod uglom od 90˚. Da ova tehnologija ima potencijal za komercijalnu primjenu ukazuje i
činjenica da Siemens, na nekim svojim komercijalnim vjetroturbinama, koristi jedan oblik
pasivnih zakrilaca pod nazivom DinoTail koje se instaliraju u dijelu pri vrhu lopatice i imaju
ulogu da smanje buku i povećaju uzgon, slika 8.16.

Slika 8.16: Siemens-ov koncept DinoTail

8.5.4 Vjetroturbine sa vorteks generatorima (generatorima vrtloga)

Vorteks generatori su jednostavne čvrste kartice montirane na površinu aeroprofila što

poboljšava miješanje i ublažava razdvajanje strujnica vazduha na graničnom sloju. Vorteks
generatori odgovarajuće veličine i pravilno orjentisani, stvaraju koherentne spiralne vrtložne
strukture koje prouzrokuju miješanje između vazduha koji slobodno protiče i vazduha na
graničnom sloju. Jednostavan raspored vorteks generatora na preseku krila prikazan je na slici
8.16 (a). Ovi sistemi mogu biti razvijeni kao pasivni i kao aktivni. Efikasnim upravljanjem može
se povećati uzgonska sila i povećati ugao pri kojem dolazi do sloma uzgona (pojava stall efekta).
Vorteks generatori su već prepoznati od pojedinih proizvođača vjetroturbina, tako da Siemens
već koristi ovu tehnologiju na lopaticama nekih od svojih modela vjetroturbina

Slika 8.16: (a) Ilustracija rasporeda vorteks generatora na lopatici turbine.

(b) vorteks generatori na površini lopatice jedne Siemens vjetroturbine

67
8.5.6 Vjetroturbine sa savitljivim lopaticama

Krute lopatice vjetroturbina oštro prenose udare vjetra na osovinu, ležajeve, stub i sve
ostale konstrukcione elemente vjetroagregata. Takođe, pri jakim vjetrovima se javljaju velike
aksijalne sile, koje se prenose na stub i temelje vjetroagregata. U cilju amortizovanja sila udara
vjetra i smanjenja aksijalnih sila pri jakim vjetrovima razvijaju se savitljive lopatice, kod kojih se
dio lopatice pri vrhu savija pod dejstvom sile vjetra. Ova tehnologija poznata je pod nazivom
Aeroelastically Tailored Blade (ATB) tehnologija. Smanjenjem aksijalnih sila na osovini
vjetroturbine produžava se životni vijek vjetroagregata i smanjuju operativni troškovi.
Na slici 8.17 prikazana je savitljiva lopatica Siemensove vjetroturbine. ATB tehnologija
je implementirana od 2012. godine u svim Siemensovim fabrikama lopatica vjetroturbina. Ova
tehnologija je omogućila da se poveća prečnik vjetroturbine, a da se pri tom ne ojačava
konstrukcija ostalih elemenata vjetroagregata. Naravno, treba imati u vidu da ovakve
vjetroturbine zahtijevaju dovoljno veliki tilt ugao osovine, kako ne bi bilo ugroženo rastojanje
između stuba i lopatice vjetroturbine pri njenom prolasku ispred stuba.

Slika 8.17: Savitljiva lopatica Siemensove vjetroturbine

68
LITERATURA

[1] Sathyajith Mathew, Wind Energy, Fundamentals, Resource Analysis and Economics,
Springer-Verlag Berlin Heidelberg, Printed in The Netherlands, 2006.
[2] Fernando D. Bianchi, Hernán De Battista, Ricardo J. Mantz, Wind Turbine Control
Systems, Springer-Verlag London Limited, Printed in The Germany, 2007.
[3] Thomas Ackermann, Wind Power in Power Systems, John Wiley & Sons, Ltd, The Atrium,
Southern Gate, Chichester, West Sussex PO19 8SQ, England, 2005.
[4] J.F.Manwell, J.G.McGowan, A.L.Rogers, Wind Energy Explained, John Wiley & Sons,
Ltd, 2002.
[5] K. Heinloth, Energy Technologies Subvolume C: Renewable Energy, Springer-Verlag
Berlin Heidelberg, Printed in The Germany, 2006.
[6] Gilbert M. Masters, Renewable and Efficient Electric Power Systems, John Wiley & Sons,
Inc., Hoboken, New Jersey, 2004.
[7] Volker Quaschning, Understanding Renewable Energy Systems, Carl Hanser Verlag
GmbH & Co KG, 2005.
[8] Hartwig Dobesch, Georg Kury, Basic meteorological concepts and recommendations for
the exploitation of wind energy in the atmospheric boundary layer, Central Institute for
Meteorology and Geodynamics, Vienna, Austria, 2002.
[9] I. Troen, E. L. Petersen, European Wind Atlas, Riso National Laboratory, Roskilde,
Denmark, 1989.
[10] Joachim Peinke, Peter Schaumann, Stephan Barth, Wind Energy Colloquium Proceedings
of the Euromech, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2007.
[11] M. Đurić, A. Čukarić, Ž. Đurišić, Elektrane, Elektrotehnički fakultet u Prištini i
Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2004.
[12] Alfredo Peña, Sensing the wind profile, PhD report, Risø National Laboratory for
Sustainable Energy, Technical University of Denmark, Roskilde, Denmark, 2009.
[13] J. Goldstein, ..., Approaches for extreme wind speed assessment: a case study, Helimax
Energy Inc., Montreal, Canada, World Wind Energy Conference, 2008.
[14] F. Banuelos-Ruedas, C. Angeles-Camacho, S. Rios-Marcuello, Analysis and validation of
the methodology used in the extrapolation of wind speed data at different heights,
Renewable and Sustainable Energy Reviews 14 (2010), pp 2383–2391.
[15] A. Carta, D. Mentado, A continuous bivariate model for wind power density andwind
turbine energy output estimations, Energy Conversion and Management 48 (2007), pp
420–432.
[16] A. Sathe, W. Bierbooms, Influence of diferent wind profles due to varying atmospheric
stability on the fatigue life of wind turbines, Journal of Physics: Conference Series 75,
2007.
[17] N. G. Mortensen, O. Rathmann, M. Nielsen, WAsP 9 (couse notes), Roskilde, Denmark,
September 2008.
[18] A. Neubert, W. Winkler, Wind Farm Design (couse notes), Garrad Hassan Deutschland
GmbH, 2009.

69
[19] N. G. Mortensen, O. Rathmann, A. Tindal and L. Landberg, Field validation of the ∆RIX
performance indicator for flow in complex terrain, European Wind Energy Conference
EWEC2009, Belgium, 2008.
[20] W. Langreder, J. Højstrup, L. Svenningsen, The Good, the Bad and the Ugly Extreme
Wind, European Wind Energy Conference EWEC2009, Marseille, France, March 2009.
[21] I. I. Abreu, Rewiew of Wind Turbine Technology - 2008, European Wind Energy
Conference EWEC2009, Marseille, France, March 2009.
[22] S. Hui, A. Crockford, Wind Profiles and Forests, European Wind Energy Conference
EWEC2009, Marseille, France, March 2009.
[23] L.M. Fernandez, C.A. Garcia, F. Jurado, Comparative study on the performance of control
systems for doubly fed induction generator (DFIG) windturbines operating with power
regulation, Energy, Volume 33, Issue 9, September 2008, Pages 1438–1452
[24] S.J. Johnson, C.P. Case van Dam, D.E. Berg, Active load control techniques for wind
turbines, Sandia National Laboratories, 2008.
[25] S. Srdić, Principi elektromehaničke konverzije energije vjetra i tipovi energetskih
pretvarača u vjetrogeneratorima, Seminarski rad (Mentri: D. Miličić, Ž. Đurišić),
Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2008.
[26] M. Zindović, Tehno-ekonomski uslovi razvoja projekta vjetroelektrane u južno-banatskom
regionu, Diplomski rad (Mentori: N. Rajakovic, Ž. Đurišić), Elektrotehnički fakultet u
Beogradu, 2009.
[27] D. Ćetković, Analiza resursa energije vjetra u južno-banatskom regionu, Diplomski rad
(Mentori: D. Mikičić, Ž. Đurišić), Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2006.
[28] P. Krička, Integracija vjetroelektrana u EES Srbije, Diplomski rad (Mentori: N. Rajakovic,
Ž. Đurišić), Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2009.
[29] M. Đedović, Analiza vjetroenergetskog potencijala na mikrolokaciji, Diplomski rad
(Mentori: M. Đurić, Ž. Đurišić), Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2009.
[30] M. Stojanović,Uticaj vjetroelektrana u južnobanatskom regionu na gubitke u prenosnoj
mreži Srbije, Diplomski rad (Mentori: P. Stefanov, Ž. Đurišić), Elektrotehnički fakultet u
Beogradu, 2009.
[31] M. Mitrović, Tehnički zahtevi i uslovi rada vjetroelektrana velike snage u
elektroenergetskom sistemu, Diplomski rad (Mentori: P. Stefanov, Ž. Đurišić),
Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2009.
[32] R. Čabarkapa, Analiza uslova priključenja vjetroagregata Gamesa G90 na distributivnu
mrežu na lokaciji Dolovo, Diplomski rad (Mentori: M. Đurić, Ž. Đurišić), Elektrotehnički
fakultet u Beogradu, 2009.
[33] M. Mišković, Negativni uticaji vjetroelektrana na životnu sredinu, Diplomski rad
(Mentori: J. Mikulović, Ž. Đurišić), Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2010.
[34] D. Đorđević, Analiza efikasnosti različitih modela vjetroagregata na jednoj
mikrolokaciji u južnom Banatu, Diplomski rad (Mentori: J. Mikulović, Ž. Đurišić),
Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2010.
[35] M. Radović, Vetroagregat sa sinhronom mašinom sa permanentnim magnetima,
Diplomski rad (Mentori: M. Đurić, Ž. Đurišić), Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2013.
[36] J. Mitrović, Upravljanje snagom vetroturbina, Master rad (Mentor: Ž. Đurišić),
Elektrotehnički fakultet u Beogradu, 2014.

70
[37] Ž. Đurišić, J. Mikulović, A model for vertical wind speed data extrapolation for improving
wind resource assessment using WAsP, Renewable Energy 41 (2012), pp. 407-411,
[38] Ž. Đurišić, J. Mikulović, Assessment of the Wind Energy Resource in the South Banat
Region, Serbia, Renewable& Sustainable Energy Reviews, 16 (2012), pp. 3014-3023.
[39] Ž. Đurišić, J. Mikulović, I. Babić, Impact of wind speed variations on wind farm economy
in the open market conditions, Renewable Energy 46 (2012), pp. 289-296.
[40] Ž. Đurišić, N. Rajaković, I. Nenčić, S. Pejičić, Hybrid wind-diesel system for electricity
supply of isolated consumers in south-banat region (Serbia), Proc. of European Wind
Energy Conference (EWEC 2009), Marseille, France, Marth 2009.
[41] Ž. Đurišić, N. Rajaković, P. Krička, M. Obradović, Impact of daily and seasonal variations
of a wind speed on wind farm economy in the open market conditions, Proc. of European
Wind Energy Conference (EWEC 2009), Marseille, France, Marth 2009.
[42] Ž. Đurišić, N. Rajakovic, M. Zindovic, I. Babic, Feasibility Analysis of Perspective Wind
Farm in The Soth-East Banat Region, Proc. of Conference of Industrial Electronics -
INDEL, Banja Luka, Bosnia and Herzegovina, 6 – 8. November 2008.
[43] Ž. Đurišić, M. Milosevic, M. Djuric, Control strategy of a wind turbine driven DFIG for
stand-alone applications, Proc. of International Conference on Deregulated Electricity
Market Issues in South-Eastern Europe (DEMSEE2008), 22-23 September 2008, Nicosia,
Cyprus (Paper ref No: 166).
[44] Ž. Đurišić, M. Bubnjević, D. Mikičić, N. Rajaković, Wind Atlas of Serbian Region
Vojvodina, Proc. of European Wind Energy Conference (EWEC 2007) Milan, Italy, May
2007.
[45] Ž. Đurišić, N. Rajaković, D. Mikičić, M. Bubnjević, Feasibility Analysis of Wind-plant in
the Region of Deliblatska Peščara (Serbia), Proc. of 6th Balkan Power Conference,
ISBN:961-243-040-3,Ohrid, Macedonia, June 2006
[46] Ž. Đurišić, D. Mikičić, M. Bubnjevic, Integration of Small Power Plants in Power System,
Proc. of 4th Renewable energy conference, ISBN: 86-7215-179-8, Budva, Montenegro,
October, 2005
[47] Ž. Đurišić, M. Đurić, D. Mikičić, Đ. Diligenski, The Economics of Wind Turbines, Proc.
of 3rd International Symposium of Environmental protection – ELECTRA, Herceg Novi,
Montenegro, June 2004.
[48] Ž. Đurišić, N. Krajišnik, D. Božović, Wind Turbine Driven Double Fed Induction
Generator, Proc. of 4th Renewable energy conference, ISBN: 86-7215-179-8, Budva,
Montenegro, October, 2003.
[49] Ž. Đurišić, J. Trifunović, M. Zindović, M. Milinković, I. Babić, M. Mišković, G. Dobrić,
S. Kerečki, Assessment of wind power resource in Belgrade region, Proc. of European
Wind Energy Association (EWEA 2012), Copenhagen, Denmark, April, 2012.
[50] N. Sučević, Ž. Đurišić, Influence of atmospheric stability variation on uncertainties of
wind farm production estimation, Assessment of wind power resource in Belgrade region,
Proc. of European Wind Energy Association (EWEA 2012), Copenhagen, Denmark,
April, 2012.
[51] Ž. Đurišić, M. Zindović, Uslovi razvoja projekta perspektivne vjetroelektrane u
južnobanatskom regionu, Energetičar, Izdavač: Savez energetičara Republike Srpske, br.
XIV, 2009. str. 9 -18.

71
[52] Ž. Đurišić, B. Đukić, N. Šijaković, D. Balkoski, D. Popović, Analiza karakteristika vjetra u
južnom Banatu i uslovi integracije vjetroelektrana u EES Srbije, Elektroprivreda, vol. 64,
br. 3, 2011, str. 256-270.
[53] Ž. Đurišić, Analiza resursa energije vjetra u južnom Banatu, Zbornik radova 30
savetovanja CIGRE, Zlatibor 2011.
[54] Prospektni materijali firmi: Vestas, Siemens, Enercon, Gamesa, Suzlon i Nordex

72