SLUČAJ ZABELEŽENE POVEĆANE DOZE PROFESIONALNO IZLOŽENOG LICA:

RUČNI INTRAORALNI RENDGEN-APARAT

Zoran Mirkov, Jelena Pajić
Institut za medicinu rada Srbije "Dr Dragomir Karajović", Beograd, Srbija,
zoran.mirkov@institutkarajovic.rs, jelena.pajic@institutkarajovic.rs
SAŽETAK
U ovom radu su zabeleženi rezultati merenja jačine ambijentalnog ekvivalenta doze pri radu sa
ručnim intraoralnim rendgen-aparatom nepoznatog proizvođača koji je naručen i kupljen putem
interneta. Rendgen uređaj je korišćen u periodu od 20 dana sa prosečnom frekvencijom od
dvadeset ekspozicija dnevno. Merenja jačine ambijentalnog ekvivalenta doze pokazala su znatno
veće vrednosti u odnosu na uobičajene vrednosti koje prosečno primaju zaposleni na ovakvom
radnom mestu. U skladu sa Pravilnikom o uslovima za dobijanje licence za obavljanje
radijacione delatnosti, stomatološka ordinacija odmah je obaveštena da su rezultati merenja
pokazali da postoji potreba za zdravstvenim pregledom lica koja rukuju pomenutim izvorom.
Lice se odazvalo na pregled u definisanom roku. Citogenetičkim skriningom nije utvrđena
povećana učestalost biomarkera delovanja jonizujućih zračenja, te nije postojala indikacija za
obavljanje biodozimetrijskih testova u cilju procene apsorbovane doze. Citogenetički nalazi su
očekivani, s obzirom na činjenicu da postoji donji prag detekcije (0,1 Gy) akreditovane
laboratorije, u skladu sa preporukama Međunarodne agencije za atomsku energiju (IAEA),
Svetske zdravstvene organizacije (WHO) i međunarodne organizacije za standardizaciju (ISO), a
da je procenjena efektivna doza na onovu merenja ambijentalnog ekvivalenta doze znatno veća
od uobičajene za to radno mesto. Slučaj je pokazao da je informisanost korisnika izvora
jonizujućih zračenja nedovoljna, a neophodna po pitanju kako zakonske regulative, tako i zaštite
od zračenja, a kako je i sama regulativa u ovoj oblasti štura, preporuka je da se upotreba ručnih
stomatoloških rendgen-aparata jasnije definiše zakonom.
UVOD
Dijagnostička radiologija podrazumeva primenu najvećeg broja veštačkih izvora zračenja u
odnosu na njihov ukupan broj i vrstu primene. Prema United Nations Scientific Committee on
the Effects of Atomic Radiation (UNSCEAR) izveštaju iz 2008. godine [1], godišnje se izvrši 3,6
milijardi radioloških pregleda u svetu, od toga 480 miliona pregleda u okviru stomatološke
radiologije.
Prema podacima iz literature [2] i baze podataka Laboratorije za kontrolu izvora zračenja i ličnu
dozimetriju, Centra za radiološku zaštitu u okviru Instituta za medicinu rada Srbije ‘’Dr
Dragomir Karajović’’, procenjuje se da je u Srbiji u upotrebi preko 1000 rendgen-aparata koji se
koriste u okviru stomatološke radiologije. U našoj zemlji, međutim, ne postoje podaci o broju i
vrsti ručnih (prenosivih) rendgen-aparata koji se u svetu konvencionalno upotrebljavaju u ovoj
grani radiologije. Prema zakonskoj regulativi [3] upotreba ovakve vrste uređaja je dozvoljena
prilikom operacija ili za potrebe nepokretnih pacijenata u bolesničkim posteljama, dok njihova
upotreba u stomatologiji nije posebno izdvojena.
Cilj ovog rada je prikaz slučaja nedozvoljene upotrebe neregistrovanog ručnog stomatološkog
rendgen-aparata od strane profesionalno izloženog lica. Prikazani podaci merenja jačine
ambijentalnog ekvivalenta doze, koji su znatno viši od predviđenih za ovo radno mesto, trebalo
bi da posluže kao upozorenje ostalim korisnicima koji poseduju slične uređaje. Pomenuti
slučajevi, na žalost, postoje u našoj zemlji, ali podaci o broju ručnih rendgen-aparata i frekvenciji
njihove upotrebe kao i načinima nabavke, nisu dostupni.
MATERIJAL I METODE
Laboratorija za kontrolu izvora zračenja i ličnu dozimetriju, Centra za radiološku zaštitu u okviru
Instituta za medicine rada Srbije ‘’Dr Dragomir Karajović’’ kao akreditovana i licencirana
(ovlašćena) laboratorija, obavlja poslove merenja radi procene nivoa izlaganja jonizujućim
zračenjima profesionalno izloženih lica, pacijenata i stanovništva i poslove merenja radi kontrole
sistema upravljanja kvalitetom mera zaštite od jonizujućih zračenja, na osnovu zahteva korisnika
izvora jonizujućih zračenja.
Prilikom redovne kontrole u okviru pomenutog ovlašćenja na zahtev NN korisnika (vlasnika)
izvršena su merenja izvora jonizujućeg zračenja ručnog intraoralnog rendgen-aparata,
nepoznatog proizvođača, koji je naručen i kupljen putem interneta (slika 1).
Korisnik NN je već koristio pomenuti uređaj u periodu od 20 dana sa frekvencijom u proseku od
20 ekspozicija dnevno i pri tom nije nosio lični dozimetar koji poseduje, a izdat je od strane naše
kuće. Prilikom eksponiranja operator je stajao pored pacijenta i pri tome nije koristio zaštitnu
kecelju.
Korisnik NN od ranije poseduje fiksni stomatološki rendgen-aparat, koji je koristio u proseku sa
istom frekvencijom. Eksponiranje pomenutim uređajem je vršeno iz zaštićenog komandnog
prostora (udaljenost 4 m i zaštitna barijera od 1 mm ekvivalenta olova).
U slučaju oba rendgen-aparata, pacijenti su nosili zaštitnu kecelju i zaštitni okovratnik zaštitne
moći od 0,25 mm ekvivalenta olova.

Slika 1. Ručni (prenosivi) stomatološki rendgen-aparat nepoznatog proizvođaača

Inspekcija zaštite od zračenja za zaposleno osoblje izvršena je merenjem jačine ambijentalnog

ekvivalenta doze, redovno kalibrisanom jonizacionom komorom Victoreen 451P (Fluke
Biomedical, U.S.A.), na sledećim mestima: leva i desna ruka, predeo u visini glave (očnog
sočiva), grudi i gonade operatera.
Nominalni napon rendgenske cevi ručnog stomatološkog rendgen-aparata nepoznatog
proizvođača iznosi 70 kV, jačina struje rendgenske cevi je 0,1 mA i vreme ekspozicije 2-8 s.
Nominalni napon rendgenske cevi fiksnog stomatološkog rendgen-aparata iznosi 50 kV, jačina
struje rendgenske cevi je 10 mA i vreme ekspozicije 0,1-1 s.
S obzirom na nađene vrednosti prilikom dozimetrijskih ispitivanja, u skladu sa čl. 37 Pravilnika
o uslovima za dobijanje licence za obavljanje radijacione delatnosti, korisnik I kolege iz
Odeljenja za medicinska ispitivanja su, odmah po izvršenim merenjima obavešteni da bi trebalo
obaviti vanredni zdravstveni pregled, u okviru koga su urađene citogenetičke biodozimetrijske
metode – dicentrik test I mikronukleus test, u skladu sa standardnim protokolom [7].
REZULTATI I DISKUSIJA
Rezultati merenja jačine ambijentalnog ekvivalenta doze ručnim rendgen-aparatom, dati su u
Tabeli 1. Kondicije koje su pri ispitivanju korišćene iznose: 70 kV, 0,1 mA i 8 s.
Tabela 1. Rezultati merenja ambijentalnog ekvivalenta doze:
Ručni (prenosivi) stomatološki rendgen-aparat nepoznatog proizvođaača
Pozicija H*(10) (µSv/h)
Leva ruka operatera 120,00
Desna ruka operatera 125,00
U visini glave (očnog sočiva) operatera 85,00
Grudi operatera 75,00
Gonade operatera 60,00

Rezultati merenja jačine ambijentalnog ekvivalenta doze fiksnim rendgen-aparatom dati su u

Tabeli 2. Kondicije koje su pri ispitivanju korišćene iznose: 50 kV, 10 mA i 1 s.
Tabela 1. Rezultati merenja ambijentalnog ekvivalenta doze:
fiksni stomatološki rendgen-aparat poznatog proizvođaača
Pozicija H*(10) (µSv/h)
Leva ruka operatera 0,08
Desna ruka operatera 0,08
U visini glave (očnog sočiva) operatera 0,08
Grudi operatera 0,08
Gonade operatera 0,08

Vrednost izmerenog fona (prirodno zračenje) pre početka merenja iznosila je 0,08 µSv/h.
Procena vrednosti primljene efektivne doze izvršena je na osnovu podataka dobijenim od strane
korisnika: frekvencija korišćenja uređaja, broja dana u godini u kojima se pregledi obavljaju i
vremena trajanja ekspozicije... Razlika procenjene vrednosti primljene efektivne doze, za
operatera, prilikom upotrebe oba rendgen-aparata, iznosi približno 5000 puta. Efektivna doza za
celo telo za ručni rendgen aparat iznosi ≈ 1 mSv, a za fiksni približno 0,2 mSv. Treba
napomenuti da procenjene vrednosti doza u slučaju upotrebe ručnog stomatološkog uređaja, za
pomenute kondicije i frekvenciju, ne prelaze granice za profesionalno izložena lica propisane
zakonskom regulativom [4]. S druge strane, upotreba ovakve vrste uređaja doprinosi većim
dozama za pacijente što je u suprotnosti sa jednim od osnovnih principa zaštite od zračenja
ALARA (as low as reasonably achievable) [5].
Dalje, upotreba ručnih stomatoloških rendgen-aparata, čije vreme ekspozicije prelazi 1 s, može
izazvati artefakte na snimku (loša dijagnostička informacija) usled pokreta pacijenta ili operatera
koji drži uređaj (mase ≈ 2 kg) [5].
Ručni stomatološki rendgen-aparat, nepoznatog proizvođača, ne poseduje CE oznaku. Uz sam
aparat, korisnik nije dobio tehničku dokumentaciju. Uputstvo za upotrebu je veoma šturo
napisano.
Između ostalih, zakonom predviđenih elemenata zdravstvenog pregleda na koji se korisnik u
kratkom roku odazvao, urađeni su citogenetički testovi, koji se, osim u skriningu, koriste I u
biodozimetrijskoj proceni doze (7), a koja bi bila od značaja u situaciji kada su rezultati merenja
ambijentalnog ekvivalenta doze povećani, a korisnik nije nosio individualni monitor zračenja [7].
Citogenetičkim skriningom utvrđeno je da su rezultati u granicama referentnih vrednosti za
izloženu populaciju, što je I očekivano, s obzirom na činjenicu da je ekspozicija trajala kratko
(20 dana) I da se pretpostavlja da se, pri izmerenim vrednostima ambijentalnog ekvivalenta doze,
nije mogao preći prag detekcije akreditovane biodozimetrijske laboratorije od 0,1 Gy [7,8]. Iz
tog razloga nije bilo potrebno obavljati biodozimetrijske pretrage. Međutim, bez obzira na
nađene rezultate prilikom obavljenog zdravstvenog pregleda, nastavak upotrebe datog aparata,
mogao bi ugroziti zdravstveno stanje operatera, s obzirom na kontinuitet ekspozicije povećanim
dozama zračenja.

ZAKLJUČAK
Na osnovu svega prikazanog, nameće se zaključak da je: informisanost korisnika izvora
jonizujućih zračenja trenutno nedovoljna, a neophodna po pitanju kako zakonske regulative, tako
i zaštite od zračenja [6]. Kako je i sama regulativa u ovoj oblasti štura, preporuka je da se
upotreba ručnih stomatoloških rendgen-aparata jasnije definiše zakonskom regulativom.

REFERENCE
[1] United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation. Sources and effect
of ionizing radiation. UNSCEAR 2008 Report, Vol. 1 (New York, United Nations).
[2] D. Košutić, P. Božović, ‘’Rendgen aparati u dijagnostičkoj radiologiji na teritoriji Srbije u
2012. Godini,'' Zbornik radova, XXVII Simpozijum DZZ SCG Vrnjačka Banja, 2.10-4.10.2013.
str. 197-200.
[3] Pravilnik o primeni izvora jonizujućih zračenja u medicini (Sl. Gl. RS 1/12 od 11.01.2012).
[4] Pravilnik o granicama izlaganja jonizujućim zračenjima i merenjima radi procene nivoa
izlaganja jonizujućim zračenjima (Sl. gl. RS 86/11 od 18.11.2011).
[5] W. E. R. Berkhout, A. Suomalainen, D. Brullmann, R. Jacobs, K. Horner and H. C.
Stamatakis. Justification and good practice in using handheld portable dental X-ray equipment: a
position paper prepared by the European Academy of DentoMaxilloFacial Radiology
(EADMFR). Dentomaxillofacial Radiology (2015) 44.
[6] Pravilnik o utvrđivanju programa za dopunsko obučavanje i osposoblјavanje profesionalno
izloženih lica i lica odgovornih za sprovođenje mera zaštite od jonizujućih zračenja (Sl. gl. RS
31/11 od 09.05.2011).
[7] IAEA, WHO. EPR-Biodosimetry 2011. Cytogenetic Dosimetry: Applications in Preparedness
for and Response to Radiation Emergencies. Vienna 2011
[8] SRPS ISO 19238:2011 Radiation protection — Performance criteria for service laboratories
performing biological dosimetry by cytogenetics
 INCREASED STAFF DOSE LEVEL IN THE RADIOGRAPHIC EXAMINATION:
HANDHELD X-RAY UNIT - CASE REPORT
Zoran Mirkov, Jelena Pajić
Serbian Institute of Occupational Health "Dr Dragomir Karajović", Belgrade, Serbia,
zoran.mirkov@institutkarajovic.rs, jelena.pajic@institutkarajovic.rs
ABSTRACT
In this paper, the results of measurement of the ambient dosage equivalence in the work with
manual intraoral x-ray machine of an unknown producer, which is ordered and purchased online,
are recorded. The x-ray device was used for a period of 20 days with an average frequency of
twenty exposures per day. Measurement measurements of the ambient dose rate equivalent
showed significantly higher values than the usual values that average employees receive at such
a random site. In accordance with the Rulebook on conditions for obtaining a license for
performing radiological activity, the dental office was immediately informed that the results of
the measurement showed that there is a need for medical examination of the persons handling the
mentioned source. The person responded to the review within the defined time limit. Cytogenetic
screening did not show an increased incidence of biomarkers of ionizing radiation activity, and
there was no indication for carrying out biodosimetric tests in order to estimate the absorbed
dose. Cytogenetic findings are expected, given the fact that there is a lower detection threshold
(0.1 Gy) of the accredited laboratory, in accordance with the recommendations of the IAEA,
WHO and ISO. However, since the estimated effective dose at that measurement of the ambient
dose equivalent is significantly higher than the usual for this workplace, there is increased risk of
delayed health effects due to chronic exposure in such conditions.