ΕΛΠ 22 ΕΡΓΑΣΙΑ 1Η

ΕΑΠ
ΕΛΠ 22
ΕΡΓΑΣΙΑ 1Η

Jean Francois Pierre Pevron , «The death of Socrates»

ΑΡΕΤΗ ΚΑΛΕΣΑΚΗ
STD 96048
ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ-ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ- ΜΑΡΝΕΛΗ

1
ΕΛΠ 22 ΕΡΓΑΣΙΑ 1Η

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία θα αναφερθούμε κατ’ αρχάς εν συντομία στην Αθήνα του 5 ου π.Χ αιώνα,
καθώς και στα φιλοσοφικά ρεύματα που τότε αναπτύχθηκαν, προκειμένου να αναδείξουμε το
περιβάλλον εντός του οποίου γεννήθηκε ο φιλοσοφικός λόγος του Σωκράτη. Στη συνέχεια, δίνοντας
έμφαση, από τις τέσσερις διαθέσιμες πηγές πληροφοριών, στην Αριστοφάνεια εκδοχή του Σωκράτη
και ειδικότερα στην κωμωδία του Αριστοφάνη «Νεφέλες», θα αναφερθούμε στην προσωπικότητα και
τις θέσεις, καθώς και τη στάση του μεγάλου έλληνα φιλοσόφου στη δίκη και καταδίκη του σε θάνατο.
Παράλληλα, θα διερευνήσουμε κατά πόσον η κωμική αποτύπωση του φιλοσοφικού λόγου και των
θέσεων του Σωκράτη συνιστούν αξιόπιστη πηγή και θα εντοπίσουμε ενδεικτικά σημεία των
«Νεφελών» στα οποία εγγράφονται ως Σωκρατικές, θέσεις που ανέπτυξαν πρώιμοι φυσικοί
φιλόσοφοι, προσωκρατικοί και σοφιστές, αναζητώντας παράλληλα τους λόγους για τους οποίους ο
Αριστοφάνης προσδίδει στον Σωκράτη αυτές τις θέσεις.

Για την πόλη – κράτος των Αθηνών ο 7 ος και ο 6ος π.Χ. αιώνας ήταν μια περίοδος συνεχών
συγκρούσεων και κοινωνικών αναταράξεων που είχαν συνέπειες στην οικονομική αλλά και την
πνευματική ζωή της πόλης. Οι σημαντικές κοινωνικοπολιτικές μεταρρυθμίσεις όμως, στις οποίες
προχώρησαν οι Σόλων, Κλεισθένης, Εφιάλτης και Περικλής, οδήγησαν σταδιακά στην άμεση και
διευρυμένη Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου π. Χ. αιώνα, με κύριο επωφελούμενο - μετά τη σταδιακή
2
ΕΛΠ 22 ΕΡΓΑΣΙΑ 1Η

αφαίρεση προνομίων από την καθεστηκυία αριστοκρατία- τον λαό, που γίνεται ο κυρίαρχος
παράγοντας της πολιτείας.1 Η ολοκλήρωση της δημοκρατίας στην Αθήνα συνοδευόμενη και από μια
πρωτοφανή οικονομική ευμάρεια κατέστησαν την πόλη οικονομικά, πολιτικά και πνευματικά κυρίαρχη.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον πολιτικής κοσμογονίας και ανατροπής των κοινωνικών ισορροπιών,
όπου η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά είναι συνεχής, απαιτητική και ουσιαστική, γεννιέται και ο
«πολιτισμός της πολιτικής: θέατρο, ιστορία, παιδεία» 2, όπως τον χαρακτηρίζει ο Μ. Vegetti. Στο
πλαίσιο αυτού του «πολιτισμού της πολιτικής», εντάσσεται η γένεση του αρχαίου δράματος, η
ανάπτυξη της επιστημονικής ιστοριογραφίας καθώς και η άνθηση του φιλοσοφικού λόγου ο οποίος
πλέον επαναπροσδιορίζεται και αναπροσανατολίζεται «διεκδικώντας έναν λειτουργικό ρόλο στο
εσωτερικό της δημοκρατικής πολιτείας.»3
Στην Αθήνα του 5ου π. Χ. αιώνα, όπως την περιγράψαμε παραπάνω, συγκεντρώνονται πλέον
πνευματικοί άνθρωποι από την Ιωνία και τις αποικίες, η σκέψη και ο λόγος των οποίων συναντώνται
με τη σκέψη, τον προβληματισμό και τα απόψεις των Αθηναίων διανοούμενων της εποχής. Στο κέντρο
του προβληματισμού τους δεν βρίσκονται η φύση, η δημιουργία, η υφή και η λειτουργία του κόσμου,
που απασχολούσαν μέχρι τότε τη φιλοσοφική σκέψη, αλλά ο άνθρωπος και τα νέα προβλήματα που
αντιμετωπίζει το άτομο στην καθημερινότητά του, απότοκα εν πολλοίς των απαιτήσεων και των
ευθυνών που συνεπάγεται η ενεργός παρουσία του σ’ αυτό το νέο δημοκρατικό και άμεσα συμμετοχικό
περιβάλλον.
Για να ανταποκριθεί πλέον ο πολίτης στις νέες ευθύνες του, που τον καθιστούν «εναλλάξ υποκείμενο
και αντικείμενο των πολιτικών αποφάσεων και πρακτικών» 4, χρειάζεται και την «ηθική, ρητορική-
γλωσσική και ιστορική εκπαίδευση» 5 που δεν εκφράζεται πλέον από κάποιο σοφό ιερατείο αλλά από
τη θεωρητική φιλοσοφική παραγωγή. Σ’ αυτό ακριβώς το πεδίο σημαντική είναι η παρουσία και η
συμβολή των σοφιστών και του μέγιστου των Ελλήνων φιλοσόφων, του Σωκράτη. Οι σοφιστές
δίδασκαν, επί πληρωμή6, την «τέχνη της πολιτικής», καλύπτοντας έτσι «ένα κενό στην εκπαίδευση των
πολιτών που προέκυψε από την ταχύτατη επικράτηση των δημοκρατικών θεσμών»7. Σύμφωνα με τους
σοφιστές η αποτελεσματικότητα στην πολιτική συνδέεται άρρηκτα με την έντεχνη χρήση του λόγου και
η διδασκαλία της πολιτικής τέχνης κάνει τους ανθρώπους καλύτερους. Με αυτό τον τρόπο οι σοφιστές
– μολονότι δεν συνέθεσαν ποτέ σχολή και δεν συνέπεσαν σε κοινά δόγματα- εισήγαγαν τη ρητορική
ως την πλέον αναγκαία μορφή γνώσης αλλά και την έννοια της πολιτικής αρετής.8
Στο ίδιο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο του «σοφιστικού πειράματος» εντάσσεται και ο φιλοσοφικός λόγος
του Σωκράτη και η παιδαγωγική πρακτική που ακολουθούσε. Όπως αναφέρει ο Vegetti, ο Σωκράτης
συνέπιπτε με τους σοφιστές στη συνειδητοποίηση πως η φιλοσοφική σκέψη και αναζήτηση στην
Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αιώνα δεν μπορεί πλέον να έχει στο επίκεντρό της τα «πράγματα» αλλά
τα ζητήματα γλώσσας και λογικής. 9 Υπάρχει όμως και μια ουσιώδης διαφορά. Ο Σωκράτης δεν
συνδέει τη γλώσσα και τη λογική με την έννοια της ρητορικής δεινότητας και της τέχνης της πειθούς
1
C.MOSSE – Α. SCHNAPP-GOURBEILLON , Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, μτφρ. Λ. Στεφάνου, Αθήνα, Εκδόσεις Δ.
Ν .Παπαδήμα, 2013, σελ. 250-255
2
M. VEGETTI, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ.Ι.Δημητρακόπουλος, Αθήνα, Εκδόσεις Τραυλός, 2003, σελ. 119
3
Β. ΚΑΛΦΑΣ-Γ. ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ, Οι Σοφιστές και ο Σωκράτης στο https://ekivolosblog.wordpress.com/2013/05/18/%CE%BF
%CE%B9-%CF%83%CE%BF%CF%86%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%83-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE
%BF-%CF%83%CF%89%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B7%CF%83/
4
Ό.π. Μ. VEGETTI , σελ. 123
5
Ό.π. , σελ. 123
6
ΧΡ. ΜΠΑΛΛΑ- Β. ΤΣΟΥΝΑ Οι Σοφιστές και οι Ελάσσονες Σωκρατικοί, στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη : από την
Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα , τόμος Α, Πάτρα, ΕΑΠ, 2000 (σελ.81-120), σελ.84
7
Ό.π. Β. ΚΑΛΦΑΣ-Γ. ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ, Οι Σοφιστές και ο Σωκράτης
8
Ό.π. Β. ΚΑΛΦΑΣ-Γ. ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ, Οι Σοφιστές και ο Σωκράτης

9
Ό.π. Μ. VEGETTI., σελ. 141
3
ΕΛΠ 22 ΕΡΓΑΣΙΑ 1Η

που δίδασκαν οι σοφιστές, αλλά με την έννοια του «χώρου όπου συγκροτείται η αλήθεια των
πραγμάτων». Μια αλήθεια που, κατά τον Σωκράτη, παρουσιάζεται στην ψυχή των ανθρώπων μέσω
της γλώσσας και όχι μέσω των αισθήσεων.10
Σε ό,τι αφορά στην πολιτική, κατά τον Σωκράτη, αυτή πρέπει οπωσδήποτε να συνδέεται με την ηθική
αξία του «αγαθού» προϋπόθεση του οποίου είναι η γνώση. Αν και ο Σωκράτης δεν έδινε ποτέ
ορισμούς - μολονότι η διδασκαλία του άρχιζε πάντοτε με ένα ερώτημα που αναζητούσε ορισμό- από
το γεγονός πως θεωρεί την ψυχή του ανθρώπου ως το κέντρο της ηθικής ζωής και κριτήριο διάκρισης
μεταξύ αληθών και ψευδών αγαθών, συμπεραίνουμε πως , κατ’ αυτόν, το πραγματικό αγαθό είναι το
αγαθό της ψυχής. 11
Συμπερασματικά, ο Σωκράτης, συνδέοντας άρρηκτα την αρετή με τη γνώση, το αγαθό και την ψυχή,
θεωρεί πως η αρετή προϋποθέτει τη γνώση και το αγαθό τη συνεχή αναζήτησή του. Ακολουθώντας δε
πιστά, ως αφετηρία, τη γνωστή ρήση του «εν οίδα, ότι ουδέν οίδα», ο Σωκράτης προσανατόλιζε τους
μαθητές του στη συνεχή κριτική και την αμφισβήτηση της κατοχής οριστικής και επαρκούς γνώσης,
εφαρμόζοντας ως φιλοσοφική μέθοδο μια μορφή διαλεκτικής που στηριζόταν στη διατύπωση γενικών
θέσεων των οποίων στη συνέχεια επιχειρείτο η αποδόμηση και απόρριψη μέσω ερωτήσεων και
απαντήσεων. 12

Το 399 π.Χ, ο Σωκράτης μηνύθηκε για αθεΐα και διαφθορά των νέων, η υπόθεση εκδικάστηκε από την
Ηλιαία η οποία και τον καταδίκασε σε θάνατο. Διερευνώντας το γιατί οδηγήθηκε στο ανώτατο
δικαστήριο ο Σωκράτης, θα πρέπει να δούμε τη συνολική εικόνα: τη χρονική στιγμή αλλά και τη
λειτουργία της πόλης και της δημοκρατίας τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Της παραπομπής σε δίκη
του Σωκράτη είχαν προηγηθεί η ήττα της Αθήνας στον Πελοποννησιακό πόλεμο, μια ευρεία κοινωνική
κρίση και μια ακραία κρίση της ίδιας της Αθηναϊκής δημοκρατίας που είχε ως συνέπεια την, μετά το
πραξικόπημα του φίλου του Σωκράτη Κριτία, περιστασιακή επάνοδο της αριστοκρατίας στην εξουσία.
Η δημοκρατία αποκαταστάθηκε στη συνέχεια, η Αθήνα όμως ήταν πλέον εξαιρετικά εξασθενημένη και
όχι μόνο ως προς την στρατιωτική της ισχύ.
Σ’ αυτή την «δημοκρατία εν κρίσει» ο φιλοσοφικός λόγος και η κριτική του Σωκράτη στην ποιότητα της
δημοκρατίας και του ισχύοντος τότε πνευματικού πολιτισμού ενοχλούσαν ταυτιζόμενα και
εμφανιζόμενα από πολλούς ως υπερασπιστικά της αριστοκρατίας . Στη διάρκεια της δίκης του ο
Σωκράτης δεν υπερασπίστηκε τον εαυτό του και δεν έκανε πίσω ούτε στις εκπεφρασμένες ιδέες και
απόψεις του, ούτε και στην κριτική που ασκούσε για την απουσία ηθικών αξιών στην πολιτική της
πόλης. Δεν αποδέχθηκε επίσης την εναλλακτική λύση της εξορίας που του προσφέρθηκε, εκφράζοντας
έτσι, κατά τρόπο απόλυτο, την προσήλωσή του στην πόλη και το σεβασμό του στους νόμους της με
αποτέλεσμα να καταδικαστεί εν τέλει σε θάνατο. Η επιλογή του θανάτου αντί της ανάδειξης της αδικίας
συνιστά απόδειξη του μεγέθους του φιλοσόφου και του φιλοσοφικού του λόγου αλλά και απόδειξη,
«πως η καλλιέργεια και η ακεραιότητα της ψυχής δίνουν τη δυνατότητα στον πραγματικό φιλόσοφο να
ξεπεράσει ακόμη και το φόβο του θανάτου». 13

10
Ό.π. Μ. VEGETTI , σελ. 141

11
Ό.π. Μ. VEGETTI., σελ. 143

12
Ό.π. Β. ΚΑΛΦΑΣ-Γ. ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ, Οι Σοφιστές και ο Σωκράτης

13
Ό.π. Β. ΚΑΛΦΑΣ-Γ. ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ, Οι Σοφιστές και ο Σωκράτης
4
ΕΛΠ 22 ΕΡΓΑΣΙΑ 1Η

Τι όμως πραγματικά γνωρίζουμε για τον Σωκράτη, δεδομένου ότι μόνο προφορικά μετέδιδε το
φιλοσοφικό του λόγο και δεν υπάρχει τίποτε γραπτό;
Οι βασικές μας πηγές για τον φιλοσοφικό λόγο και την προσωπικότητα του Σωκράτη, που γεννήθηκε
στην Αθήνα το 470 π.Χ και δεν έφυγε ποτέ από την πόλη παρά μόνο για να πολεμήσει, προέρχονται
από το Πλάτωνα, τον Ξενοφώντα, τον Αριστοτέλη και τον Αριστοφάνη 14 ο οποίος μάλιστα επιφύλαξε
πρωταγωνιστικό ρόλο στον Σωκράτη στην κωμωδία που έγραψε το 423 π. Χ. τις «Νεφέλες»
αποδίδοντάς του με αρνητικό πρόσημο χαρακτηριστικά των σοφιστών αλλά και των φυσικών,
προσωκρατικών φιλοσόφων.

Ας δούμε όμως την υπόθεση των «Νεφελών» 15 πριν προχωρήσουμε στο πώς παρουσιάζει ο
Αριστοφάνης τον Σωκράτη. Ο Αθηναίος Στρεψιάδης, πνιγμένος στα χρέη εξ αιτίας της σπάταλης
συζύγου και του εξίσου σπάταλου και άσωτου γιου του, του Φειδιππίδη, αποφασίζει ν’ απευθυνθεί σ’
έναν δάσκαλο που θα του διδάξει τρόπους διαφυγής από τους δανειστές του και δικαίωσης στις δίκες
Προσφεύγει, γι’ αυτό το λόγο, στο Φροντιστήριον του Σωκράτη , ενός αιθεροβάμονα δάσκαλου που
μιλά με τις αγαπημένες του θεότητες, τις Νεφέλες, που και αυτές εμφανίζονται στη σκηνή συνθέτοντας
τον Χορό του έργου. Ο Στρεψιάδης αδυνατεί να κατανοήσει τα όσα διδάσκει ο Σωκράτης και τη θέση
του παίρνει ο γιος του, ο οποίος αποδεικνύεται ικανότατος στην αφομοίωση της γνώσης περί Δίκαιου
και Άδικου Λόγου, οι οποίοι μάλιστα εμφανίζονται να λογομαχούν επί σκηνής . Ο Φειδιππίδης
ολοκληρώνει επιτυχώς την εκπαίδευση, ο Στρεψιάδης νοιώθει ισχυρός χάρις στο νομικό
«οπλοστάσιο» που κατέχει ο γιος του και εκδιώκει κακήν κακώς τους δανειστές φθάνοντας στην ύβρη.
Οι Νεφέλες εμφανίζονται να αποδοκιμάζουν την ύβρη του Στρεψιάδη προαναγγέλλοντας την τιμωρία
του, μια τιμωρία που ήρθε από τον ίδιο του το γιο ο οποίος τον δέρνει ανηλεώς και αιτιολογεί
περίτεχνα την πράξη του χάρις στα επιχειρήματα του Άδικου Λόγου. Η κρίση κορυφώνεται όταν ο
Φειδιππίδης ανακοινώνει πως θα χτυπήσει και τη μητέρα του και τότε ο Στρεψιάδης επιστρέφει μεν
στην ευσέβεια αλλά όχι και στη νομιμότητα, μια που οι Νεφέλες τελειώνουν με τον Στρεψιάδη να
πυρπολεί το Φροντιστήριον.

Διαβάζοντας προσεκτικά το κείμενο των Νεφελών, μπορούμε να εντοπίσουμε στοιχεία που

αποδίδονται μεν στον Σωκράτη, στην πραγματικότητα όμως συνιστούν χαρακτηριστικά είτε των
σοφιστών είτε των προσωκρατικών, φυσικών φιλοσόφων. Ενδεικτικά, μπορούμε να αναφέρουμε τους
στίχους 94-99 16 . Σ’ αυτούς, ο Σωκράτης παρουσιάζεται και ως σοφιστής που μπορεί , εφόσον
πληρωθεί, να σε μάθει να κερδίζεις πάντα λεκτικά είτε έχεις δίκιο είτε άδικο, μια εικόνα του Σωκράτη
που παραπέμπει στις απόψεις του σοφιστή Πρωταγόρα 17αλλά και ως φυσικό φιλόσοφο που
ασχολείται με συμπαντικές θεωρίες τις οποίες βεβαίως ο Αριστοφάνης γελοιοποιεί. Στην πρώτη
ιδιότητα, επανέρχεται ο Αριστοφάνης στους στίχους 113 έως 119 18 ενώ στη δεύτερη, αυτή του φυσικού
φιλοσόφου οι οποίοι μεταξύ άλλων ασχολούνταν και με την εντομολογία, γίνεται αναφορά στους

14
Ό.π. Μ. VEGETTI , σελ. 140
15
Αριστοφάνης, Νεφέλες στο «Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη», μτφρ. Θ. Σταύρου, Αθήνα, Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ , 1991 σελ. 140-
199
16
Ο Στρεψιάδης δείχνει στο γιο του το Φροντιστήριον του Σωκράτη στο οποίο «μένουν κάτι άντρες που διδάσκουν ότι ο
ουρανός είναι φούρνος και μας ζώνει γύρω –γύρω, κι εμείς τα κάρβουνά του. Σε κάνουν άξιο, αν πληρωθούν, να βγαίνεις στα
λόγια νικητής, άδικα ή δίκαια.»
17
Ό.π. M. VEGETTI, σελ. 123
18
«Αυτοί οι σοφοί δύο λόγους, όπως λένε, το δυνατό και τον αδύνατο έχουν. Ο αδύνατος υποστηρίζει, λένε τ’ άδικο, μα νικά
τον άλλον ωστόσο. Τον άδικο λόγο αυτό αν πας και μάθεις, από τα χρέη που έκαμα για σένα ούτε έναν οβολό δεν θα
πληρώσω»,
5
ΕΛΠ 22 ΕΡΓΑΣΙΑ 1Η

στίχους 145-147 19στο διάλογο του Στρεψιάδη με έναν μαθητή του. Στους στίχους 153-154 20, ο
Αριστοφάνης κάνει έναν σαφέστατο υπαινιγμό αφενός για την αθεΐα και αφετέρου για τη θεοποίηση
του χρήματος από τον Σωκράτη. Στους προσωκρατικούς επανέρχεται ο Αριστοφάνης στους στίχους
177-182 21 αποδίδοντας στον Σωκράτη τις θεωρίες τους πως η γη αιωρείται στο κέντρο του σύμπαντος
υποστηριζόμενη από ένα στρώμα αέρα, στους στίχους 405-406 22 όπου παραπέμπει στις θεωρίες του
Αναξίμανδρου και του Αναξιμένη αλλά και στους στίχους 207-208 όπου με την αναφορά στους χάρτες,
παραπέμπει στην ενασχόληση των προσωκρατικών με τη γεωγραφία και τη χαρτογραφία. Ακόμη,
στους στίχους 229 -235 βάζει στο στόμα του Σωκράτη τις απόψεις του προσωκρατικού φιλόσοφου
Διογένη για τον αέρα ως αρχή του κόσμου, με τη μορφή βεβαίως παρωδίας, εμφανίζοντας τον Σωκράτη
αερολογούντα, ν’ απλώνει το πνεύμα του στον αέρα για να μπορέσει να εκφράσει τις βαθυστόχαστες
σκέψεις του.
Στην πληρωμή του φιλοσόφου , ο Αριστοφάνης επανέρχεται στους στίχους 812-813 23 , όπου ο Χορός
των Νεφελών παροτρύνει τον Σωκράτη να εκμεταλλευτεί οικονομικά τον Στρεψιάδη τώρα που θέλει να
φέρει στο Φροντιστήριον το γιο του ενώ στους στίχους 882-886 έχουμε μια σαφή αναφορά στον Δίκαιο
και τον Άδικο λόγο, όταν ο Στρεψιάδης παρακαλεί τον Σωκράτη να διδάξει στο γιο του και τους δύο
Λόγους, οπωσδήποτε όμως εκείνον που υποστηρίζει το άδικο κι ωστόσο νικά. Η παρουσίαση του
Σωκράτη ως ταυτιζόμενου με τις – κατά Αριστοφάνη- απόψεις του σοφιστή Πρωταγόρα, εξειδικεύεται
στον διάλογο Δίκαιου και Άδικου λόγου24. Ο Άδικος λόγος λέει πως θα μάθει στον Φειδιππίδη «νέες
ιδέες» και πώς ν’ αναστρέφει το δίκιο, το οποίο εξάλλου «δεν υπάρχει» (στίχος 902) ενώ λίγο
παρακάτω του λέει « Κι από χρυσάφι πιο ακριβό είναι αυτό, να υποστηρίζεις εκείνο που είναι αδύνατο
κι όμως να βγαίνεις πρώτος» (στίχος 1042), « Ξέρεις κανέναν που καλό ποτέ ως τα τώρα να είδε από
την ηθική;» (στίχος 1062). Τα αντεπιχειρήματα του Δίκαιου Λόγου, που αντιπροτείνει την παλιά, καλή
και δοκιμασμένη παιδαγωγική και την επίσης δοκιμασμένη ηθική διδασκαλία με βάση τις οποίες
ανατράφηκαν οι Μαραθωνομάχοι μοιάζουν εξαιρετικά παρωχημένα.
Έχει σχέση άραγε η εικόνα του Σωκράτη των «Νεφελών» με την εικόνα που μας δίνουν οι άλλες πηγές;
Μπορεί άραγε η κωμωδία, ως λογοτεχνικό είδος με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και εξίσου
συγκεκριμένη στόχευση να αποδώσει ρεαλιστικά ένα πρόσωπο, δίνοντας ιστορικές και ασφαλείς
πληροφορίες; Η απάντηση είναι όχι. Πρώτα απ’ όλα, γιατί η Αθηναϊκή κωμωδία του 5ου π. Χ. αιώνα
προσβλέπει κυρίως στην πρόκληση γέλιου μέσα από χονδροειδείς φάρσες , τολμηρά ερωτικά
παιχνίδια και τερατώδεις φαλλικές ενδυμασίες25. Γιατί όμως ο Αριστοφάνης εμφανίζει τον Σωκράτη με
όλα τα χαρακτηριστικά των Σοφιστών, αλλά και «βυθισμένο στην έρευνα των φυσικών φαινομένων» 26,
κατεχόμενο δηλαδή από ιδέες και αντιλήψεις που πόρρω απείχαν από τον εκπεφρασμένο φιλοσοφικό
του λόγο; Η εικόνα του Σωκράτη στις Νεφέλες ήταν αποτέλεσμα των συμβάσεων του κωμικού θεάτρου
της Αθήνας του 5ου π.Χ. αιώνα και της στόχευσης της κωμωδίας στην πρόκληση γέλιου μόνον;
Είναι γνωστό πως ο Αριστοφάνης ως αρκούντως συντηρητικός, δεν επιδοκίμαζε τη συγκέντρωση στην
Αθήνα πνευματικών ανθρώπων από τις αποικίες, θεωρώντας ότι απόψεις και πρακτικές τους

19
« Τον Χαιρεφώντα ρώτησε ο Σωκράτης του ψύλλου ο πήδος πόσα πόδια είναι γιατί ένας ψύλλος τσίμπησε το φρύδι του
Χαιρεφώντα κι έπειτα έδωσε ένα πήδημα ως το κεφάλι του Σωκράτη. Και πώς το μέτρησε; Εξυπνότατα. Ετσι: λιώνει κερί,
πιάνει έπειτα τον ψύλλο και στο κερί βουτάει και τα δυο του πόδια> σαν κρύωσε, μείναν γύρω τους παπούτσια. Τα λύνει και
το διάστημα μετράει. Μωρέ μυαλό που καλιγώνει ψύλλους!»
20
« Ποιους θεούς; Σ’ εμάς τέτοια μονέδα δεν περνάει».
21
«…που τη γη μας ανάερη σηκώνεις…», « Αιθέρα λαμπρέ…»
22
« Δίκιο φαίνεται να’ χεις, αλλά ο κεραυνός τέλος πάντων τι πράγμα λες να ναι»
23
« Κατάλαβέ τον κι άρμεχ’ τον ευθύς όσο βολεί γιατί τα τέτοια δεν βαστούν πολύ»
24
Ό.π. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ Σ, Νεφέλες, σελ. 176-185
25
GUTHRIE W.K.C Ο Σωκράτης, Αθήνα, μτφρ Τάσος Νικολαϊδης, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1993, σελ.62
26
ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΒΛΑΣΤΟΣ, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος , μτφρ Πάλος Καλλιγάς, Προλεγόμενα από τον
Αλέξανδρο Νεχαμά, Φωνές της Σιωπής, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1993, σελ. 15
6
ΕΛΠ 22 ΕΡΓΑΣΙΑ 1Η

συνιστούσαν δυνητικά απειλή για τις παραδοσιακές αξίες της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο Σωκράτης
βεβαίως όπως τον γνωρίζουμε από τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα διαφοροποιείται σημαντικά από
τους σοφιστές, όμως και αυτός – πολύ δε περισσότερο αυτός που δεν είναι ξένος αλλά Αθηναίος -
αμφισβητεί τις παραδοσιακές αξίες και αρετές των συμπολιτών του, όπως αμφισβητεί κάθε τι που
ήξεραν. Ο Αριστοφάνης, στην προσπάθειά του να εκφράσει την ανησυχία του για την επιρροή του
νέου φιλοσοφικού και σοφιστικού λόγου στους Αθηναίους πολίτες που θα είχε –κατ’ αυτόν- ως
συνέπειες την παρακμή των παραδοσιακών αξιών και την ηθική έκπτωση , προσωποποίησε στον
Σωκράτη το «κακό», αποδίδοντάς του πρακτικές , ιδέες και αντιλήψεις τελείως διαφορετικές από
αυτές που γνωρίζουμε από τις άλλες διαθέσιμες πηγές.
Οι ανησυχίες και οι φόβοι του Αριστοφάνη απηχούσαν όμως και τις ανησυχίες και τους φόβους του
ίδιου του Αθηναϊκού κράτους -το οποίο ενδεχομένως και να επηρέασε- που οδήγησε τον Σωκράτη σε
δίκη και καταδίκη. «Ο συνεχής έλεγχος των ηθικών φαινομένων, η συνεχής αναζήτηση της αλήθειας
πίσω από τα επιμέρους ηθικά φαινόμενα και της δικαιοσύνης πίσω από το ισχύον δίκαιο» 27
διαφοροποιούσαν μεν σημαντικά τον Σωκράτη από τους σοφιστές, αλλά αυτή η διαφοροποίηση ήταν
δύσκολο να γίνει αντιληπτή.
Εν κατακλείδι, οι «Νεφέλες» , με την εξαίρεση της διαλεκτικής δεινότητας και της ακραία φτωχικής
ενδυμασίας του φιλοσόφου- εικόνα που συμπίπτει με την Πλατωνική εκδοχή του Σωκράτη- δεν
συνιστούν ρεαλιστική καταγραφή δεδομένου ότι η στόχευση ήταν αφενός η πρόκληση του γέλιου του
κοινού και αφετέρου ένας τρόπος έκφρασης της ανησυχίας του για τις συνέπειες των νεωτεριστικών
ιδεών και αξιών στη λειτουργία της πόλης , των πολιτών και εν τέλει της Αθηναϊκής δημοκρατίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ, Νεφέλες, μτφρ Θ. Σταύρου, Αθήνα, Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 1991

- ΒΛΑΣΤΟΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ, Σωκράτης ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος , μτφρ Πάλος Καλλιγάς, Αθήνα,
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1993

27
Ε.ZELLER- W. NESTLE, Ιστορία της Φιλοσοφίας, μτφρ. Χ. Θεοδωρίδη Αθήνα, Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 2008, σελ. 128
7
ΕΛΠ 22 ΕΡΓΑΣΙΑ 1Η

- GUTHRIE W.K.C Ο Σωκράτης, Αθήνα, μτφρ Τάσος Νικολαϊδης, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής
Τραπέζης, 1993

- MOSSE CLAUDE- SCHNAPP-GOURBEILLON Α., Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, μτφρ. Λ.
Στεφάνου, Αθήνα, Εκδόσεις Δ.Ν.Παπαδήμα, 2013

- ΜΠΑΛΛΑ ΧΡ- Β. ΤΣΟΥΝΑ, Οι Σοφιστές και οι Ελάσσονες Σωκρατικοί, στο Ελληνική Φιλοσοφία και
Επιστήμη : από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα , τόμος Α, Πάτρα, ΕΑΠ, 2000

- VEGETTI MARIO Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, μτφρ Γιάννης Δημητρακόπουλος, Αθήνα,
Εκδόσεις Τραυλός, 2003

- ZELLER Ε. - NESTLE W. , Ιστορία της Φιλοσοφίας, μτφρ Χ. Θεοδωρίδη Αθήνα, Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ,
2008

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

- ΚΑΛΦΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ - ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Οι Σοφιστές και ο Σωκράτης στο

https://ekivolosblog.wordpress.com/2013/05/18/%CE%BF%CE%B9-%CF%83%CE%BF%CF%86%CE
%B9%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%83-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-%CF%83%CF
%89%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B7%CF%83/ (10/11/2017)

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: « The death of Socrates”, Jean Francois Pierre Pevron , λάδι σε
καμβά ( Stanes Museum for Kunst) στο https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean-Fran%C3%A7ois-
Pierre_Peyron_-_The_Death_of_Socrates_-_WGA17397.jpg (10/11/2017)