انقراض سلسله صفوی

‫ﻧا ﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫ﻻرﻧﺲ ﻻﮐﻬﺎرت‬
‫ﻧﺎﺷﺮ ﭼﺎﭘﯽ‪:‬‬
‫ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻧﺎﺷﺮ دﯾﺠﯿﺘﺎﻟﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 5‬از ‪130‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﻓ ﻬ ﺮﺳ ﺖ‬
‫‪5‬‬ ‫ﻓ ﻬ ﺮﺳ ﺖ‬
‫‪10‬‬ ‫اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫‪10‬‬ ‫ﻣ ﺸ ﺨ ﺼ ﺎ ت ﮐﺘ ﺎ ب‬
‫‪10‬‬ ‫ﯾ ﺎ د د ا ﺷ ﺖ ﻣﺘ ﺮ ﺟ ﻢ‬
‫‪10‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺆﻟ ﻒ‬
‫‪10‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول اﯾﺮان در اواﺧﺮ دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫‪10‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﮐﺸﻮر‬
‫‪10‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺮزﻫﺎ‬
‫‪11‬‬ ‫‪ -3‬وﻻﯾﺎت‬
‫‪12‬‬ ‫‪ -4‬ﺟﻤﻌﯿﺖ اﯾﺮان‬
‫‪12‬‬ ‫‪ -5‬ﻧﻮع ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫‪13‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم ﻋﻠﻞ اﻧﺤﻄﺎط ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫‪13‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪13‬‬ ‫‪ -1‬آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ روﺣﺎﻧﯿﺎن در اﯾﺮان و ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻌﺪ از آن‬
‫‪14‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯿﺎن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ در ﻗﺸﻮن اﯾﺮان‬
‫‪14‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮردن ﺗﻌﺎدل ﻣﯿﺎن »ﻣﻤﺎﻟﮏ« و »ﺧﺎﺻﻪ«‬
‫‪14‬‬ ‫‪) -4‬اﻟ ﻒ( ﻧﻔﻮذ و ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﻣﻠﮑﻪ ﻣﺎدر و ﺧﻮاﺟﻪﺳﺮاﯾﺎن و )ب( ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺎهزادﮔﺎن در ﺣﺮمﺳﺮا و ﻏﻔﻠﺖ آﻧﺎن از دﻧﯿﺎي ﺧﺎرج‬
‫‪16‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ و اﺧﻼق او‬
‫‪18‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم اوﺿﺎع داﺧﻠﯽ اﯾﺮان از ‪ 1694‬ﺗﺎ ‪1709‬‬
‫‪19‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺮان در آﻏﺎز ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‬
‫‪19‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪20‬‬ ‫‪ -1‬ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
‫‪20‬‬ ‫‪ -2‬روﺳﯿﻪ‬
‫‪22‬‬ ‫‪ -3‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل‬

‫‪23‬‬ ‫‪ -4‬ﻋﻤﺎن‬
‫‪23‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ اﺣﯿﺎي آﯾﯿﻦ ﺗﺸﯿﻊ و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن در اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫‪23‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪24‬‬ ‫‪ -1‬زردﺷﺘﯽﻫﺎ‬
‫‪24‬‬ ‫‪ -2‬ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ‬
‫‪24‬‬ ‫‪ -3‬ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺴﯿﺤﯽ‬
‫‪25‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ﺷﻮرش ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ‬
‫‪28‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ﺷﻮرش ﻗﺒﯿﻠﻪ اﺑﺪاﻟﯽ‬
‫‪30‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ و ﻣﻌﺎﻫﺪه روس و اﯾﺮان )‪(1717‬‬
‫‪31‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻗﻨﺪﻫﺎري‬
‫‪32‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ آﻏﺎز ﻃﻮﻓﺎن‬
‫‪35‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ دوﻣﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﻮد و ﭘﯿﺮوزي او در ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد‬
‫‪38‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪43‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ و ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫‪44‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫‪46‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫‪51‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ‬
‫‪56‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ اداﻣﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت روسﻫﺎ در ﺷﻤﺎل اﯾﺮان‬
‫‪58‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫‪58‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪59‬‬ ‫‪ -1‬ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺟﻨﮕﯽ ﺗﺮكﻫﺎ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮب اﯾﺮان‬
‫‪61‬‬ ‫‪ -2‬ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺟﻨﮕﯽ ﺗﺮكﻫﺎ در ﻏﺮب اﯾﺮان‬
‫‪63‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺘﻢ اواﯾﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺷﺮف و ﮐﺸﻤﮑﺶ او ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫‪64‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ ﺟﻨﮓﻫﺎي اﺷﺮف ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ‬
‫‪64‬‬ ‫‪ -1‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ‬
‫‪67‬‬ ‫‪ -2‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روﺳﯿﻪ‬
‫‪67‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و دوم وﺿﻊ ﻣﺮدم اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺷﺮف‬
‫‪68‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم ﺗﻐﯿﯿﺮ اوﺿﺎع‬
‫‪69‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم اﺧﺘﻼف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻧﺎدر‬
‫‪71‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎي اﺑﺪاﻟﯽ‬
‫‪72‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫‪75‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ از ‪ 1725‬ﺗﺎ ‪1730‬‬
‫‪75‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪75‬‬ ‫‪ -1‬رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ‬
‫‪75‬‬ ‫‪ -2‬رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ روﺳﯿﻪ از ‪ 1725‬ﺗﺎ ‪1730‬‬
‫‪76‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ ﺳﯿﺎﺳﺖ روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ درﺑﺎره اﯾﺮان از ‪ 1725‬ﺗﺎ ‪1730‬‬
‫‪76‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪76‬‬ ‫‪ -1‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺮزﻫﺎي روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ در داﻏﺴﺘﺎن و ﺷﯿﺮوان‬
‫‪77‬‬ ‫‪ -2‬ﺷﻮرش ﺷﻤﺨﺎل ﻋﺎدل ﮔﺮاي‬
‫‪77‬‬ ‫‪ -3‬ﺣﻤﻼت ﭼﻼق ﺳﺮﺧﺎي ﺧﺎن ﺑﻪ روسﻫﺎ و اراﻣﻨﻪ‬
‫‪78‬‬ ‫‪ -4‬ﻋﻠﻞ دﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﺎﻻت اﺷﻐﺎﻟﯽ اﯾﺮان‬
‫‪78‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻬﻢ رواﺑﻂ اوﻟﯿﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎ اﯾﺮان‬
‫‪80‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽام ﻣﺮاﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ﮔﻤﺒﺮون و اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪80‬‬ ‫‪ -1‬ﮔﻤﺒﺮون )ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس(‬
‫‪82‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪82‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﻮاﺟﺐ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن و اﻋﻀﺎي دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي در اﯾﺮان‬
‫‪83‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﻮع ﺗﺠﺎرت ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي ﺑﺎ اﯾﺮان‬
‫‪83‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ از ‪ 1694‬ﺗﺎ ‪1722‬‬
‫‪87‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و دوم اوﺿﺎع دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪88‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺳﻮم ﺗﺠﺎرب دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي در دوره ﺗﺴﻠﻂ اﻓﻐﺎنﻫﺎ‬
‫‪91‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرم رواﺑﻂ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ اﯾﺮان از آﻏﺎز ﺗﺎ ‪1706‬‬
‫‪93‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻓﺎﺑﺮوﻣﯿﺸﻞ و ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1708‬ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان‬
‫‪96‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺷﺸﻢ رواﺑﻂ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان از ‪ 1708‬ﺗﺎ ‪1715‬‬
‫‪98‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﻫﻔﺘﻢ رواﺑﻂ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان از ‪ 1716‬ﺗﺎ ‪1730‬‬
‫‪98‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪100‬‬ ‫ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺳﻮم ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن در رﺑﻊ اول ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‬
‫‪102‬‬ ‫ﺿﻤﯿﻤﻪ ﭼﻬﺎرم ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي‬
‫‪103‬‬ ‫ﺿﻤﯿﻤﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎره ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ‬
‫‪104‬‬ ‫ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺸﻢ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎﯾﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎب‬
‫‪104‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪105‬‬ ‫اﻟ ﻒ‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺛﻖ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫‪105‬‬ ‫اﺷﺎره‬
‫‪105‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‬
‫‪105‬‬ ‫‪ -2‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‬
‫‪106‬‬ ‫‪ -3‬ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن‬
‫‪107‬‬ ‫‪ -4‬ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﻣﺮوي‬
‫‪107‬‬ ‫‪ -5‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ ﻣﺮﻋﺸﯽ‬
‫‪107‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‬
‫‪108‬‬ ‫‪ -7‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‬
‫‪108‬‬ ‫‪ -8‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫‪108‬‬ ‫‪ -9‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠ ﻒ‬
‫‪108‬‬ ‫ب‪ -‬ﻣﺮاﺟﻊ اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫‪108‬‬ ‫‪ -1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‬
‫‪110‬‬ ‫‪ -2‬ﻟﻮﯾﯽ آﻧﺪره دو ﻻﻣﺎﻣﯽ دو ﮐﻠﺮاك »‪«5‬‬
‫‪111‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﯿﻤﻮن آوراﻣ ﻒ »‪«2‬‬
‫‪111‬‬ ‫‪ -4‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮاﺟﻊ روﺳﯽ‬
‫‪111‬‬ ‫‪ -5‬ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻤﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‬
‫‪112‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﺎرﮐﯽ دوﺑﻮﻧﺎك‬
‫‪112‬‬ ‫‪ -7‬اوراق ﺳﯿﺎﺳﯽ در اداره ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ »‪«1‬‬
‫‪112‬‬ ‫‪ -8‬ﻣﺪارك ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫‪113‬‬ ‫‪ -9‬اﺳﻨﺎد ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫‪113‬‬ ‫‪ -10‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‬
‫‪114‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫‪114‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم‬
‫‪128‬‬ ‫درﺑﺎره ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 10‬از ‪130‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﮐﺘﺎب‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻪ ‪ :‬ﻻﮐﻬﺎرت‪ ،‬ﻻرﻧﺲ‪ - 1890 ،‬م‪.‬‬
‫‪Lockhart, Laurence‬‬
‫ﻋﻨﻮان و ﻧﺎم ﭘﺪﯾﺪآور ‪ :‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ /‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ دوﻟﺘﺸﺎﻫﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.1344 ،‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻇﺎﻫﺮي ‪ 687 ،12 :‬ص‪ :.‬ﻣﺼﻮر‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ‪.‬‬
‫ﻓﺮوﺳﺖ ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب؛ ‪ .217‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﯾﺮانﺷﻨﺎﺳﯽ؛ ‪.30‬‬
‫ﯾـﺎدداﺷﺖ ‪ :‬ص‪ .‬ع‪ .‬ﺑـﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ‪aisrep fo noitapucconahgfa eht dna ytsonjd ivafas eht fo llaf ehT :‬‬
‫‪. trahkcoL ecneruaL‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‪ :‬ص‪.662 - [639] .‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ‪ :‬اﯾﺮان ‪ --‬ﺗﺎرﯾﺦ ‪ --‬ﺻﻔﻮﯾﺎن‪.‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻪ اﻓﺰوده ‪ :‬دوﻟﺘﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ، - 1306 ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫رده ﺑﻨﺪي ﮐﻨﮕﺮه ‪/DSR1251 :‬ل‪2‬اﻟﻒ‪1344 8‬‬
‫رده ﺑﻨﺪي دﯾﻮﯾﯽ ‪955 :‬‬
‫ﺷﻤﺎره ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﻠﯽ ‪ :‬م‪309-52‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1340‬ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸـﺮ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻢ؛ و ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮدم ﺗﺎ آن را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧـﺪم‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ روش ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم در ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻟﻐﺎت و اﺳﺎﻣﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺎر را آﺳﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد اﺷﮑﺎﻻت ﻣﺨﺘﺼﺮي وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ آن ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫و ﻣﺂﺧﺬ را ﺿـﻤﻦ ﺑﯿﺎن وﻗﺎﯾﻊ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﻤﯽ از ﺻﻔﺤﺎت را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ؛ و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﯾﺎد آوري اﺻﻞ ﻣﺂﺧـﺬ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺿـﺮورت داﺷﺖ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را اﮔﺮ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣﺮوف ﻻﺗﯿﻨﯽ آوردﯾﻢ ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻦ ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺳﺮﮔﺮدان ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻻﮐﻬﺎرت ﻧﻮﺷـﺘﻢ و از اﯾﺸﺎن اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳـﺘﻢ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺸﺎن را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮدم‬
‫ﻣﺨﺘﺼـﺮي در ﺷـﺮح ﺣـﺎل ﺧﻮد ﻣﺮﻗﻮم ﻓﺮﻣﺎﯾﻨـﺪ ﺗـﺎ زﯾﻨﺖ ﺑﺨﺶ ﮐﺘﺎب ﺷﻮد‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ و در ﺗﺎرﯾـﺦ ‪ 19‬ژوﺋﻦ‬
‫‪ 1962‬ﭘﺎﺳﺨﯽ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﻗﺎي دﮐﺘﺮ دوﻟﺘﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬از ﻧﺎﻣﻪ ﺷـﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻮرخ ﯾﺎزدﻫﻢ ژوﺋﻦ ‪ ،1962‬ﻣﺘﺸـﮑﺮم‪ .‬ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮش وﻗﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻧﻘﺮاض‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﺪ و ﻃﺒﻌﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽدﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ وﺳـﯿﻠﻪ ﻣﺨﺘﺼـﺮي از ﺷﺮح ﺣﺎل ﺧﻮد را ﻣﯽﻧﮕﺎرم‪ .‬در ﻣﺎه ژوﺋﯿﻪ ‪ 1890‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪم‪ .‬از ﺧﺎﻧﻮادهاي اﺳـﮑﺎﺗﻠﻨﺪي ﻫﺴﺘﻢ و ﻋﻢ ﺑﺰرﮔﻢ‬
‫ﺟـﺎن ﮔﯿﺒﺴﻦ ﻻﮐﻬﺎرت »‪ «1‬داﻣﺎد ﺳـﺮواﻟﺘﺮ اﺳـﮑﺎت و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺷـﺮح ﺣﺎل او ﺑﻮد‪ .‬در ﻣـﺪرﺳﻪ ﭼﺎرﺗﺮ ﻫﺎوس »‪ «2‬و ﮐﺎﻟـﺞ ﭘﻤﺒﺮوك در‬
‫ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻢ و ﺳﻌﺎدت ﺗﻠﻤﺬ در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺮﺣﻮم ادوارد ﺑﺮاون را ﯾﺎﻓﺘﻢ و در ﺳﺎل ‪ 1915‬در اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت‬
‫______________________________‬
‫)‪John Gibson Lockhart.(1‬‬
‫)‪Charter House.(2‬‬
‫اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ص‪8 :‬‬
‫زﺑﺎنﻫﺎي ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﺟﺎﯾﺰه و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺧـﺬ ﺑﻮرس ﺗﺤﺼـﯿﻠﯽ ﻧﺎﯾﻞ آﻣـﺪم‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺬور و ﻣﻌﺎف ﺑﻮدم‪،‬‬
‫ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﻟﯽ در وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﮔﺬراﻧـﺪم و ﺑﻌـﺪ وارد ﺷـﺮﮐﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان و اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺷـﺪم و ﻣﺪﺗﯽ در اﯾﺮان ﮐﺎر ﮐﺮدم‪ .‬در ﺟﻨﮓ‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬وارد ﻧﯿﺮوي ﻫﻮاﯾﯽ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺷـﺪم و ﺳﻪ ﺳﺎل در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳـﺮ ﺑﺮدم‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﺷـﺮﮐﺖ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻢ و دوﺑﺎره‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ در اﯾﺮان ﻣﺎﻧﺪم‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﮐﺘﺎب اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ و ﺷـﺮح ﺣﺎل ﻧﺎدرﺷﺎه و دو ﮐﺘﺎب درﺑﺎره ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت‬
‫ﺑﺴﯿﺎري ﻧﯿﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪام و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﺮاي اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ )ﮐﻪ از ﻃﺮف ﯾﻮﻧﺴﮑﻮ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﺮان اﻧﺘﺸﺎر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ( ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮدهام‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل اﻧﺘﺸﺎر ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﭘﯿﺘﺮو در ﻻواﻟﻪ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ اﻟﺘﺤﺮﯾﺮ‪:‬‬
‫از داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻨﺪن درﺟﻪ دﮐﺘﺮا در ﻓﻠﺴﻔﻪ و از داﻧﺸﮕﺎه ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ درﺟﻪ دﮐﺘﺮا در ادﺑﯿﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪام‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﻓﮑﺮ ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮم رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺷـﺮح ﺣﺎل ﻧﺎدرﺷﺎه ﻣﺸـﻐﻮل ﮔﺮدآوري ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﻮدم و ﭼﻮن ﻧﺎﭼﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ دوره ﻗﺒﻞ از ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪن او را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ زﯾﺎدي ﺑﺮﺧﻮردم ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ در ﻣﻘﺪﻣﻪ آن ﺷﺮح ﺣﺎل‬
‫ذﮐﺮ ﮐﻨـﻢ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻣﻄـﺎﻟﺐ اﺿـﺎﻓﯽ ﺑـﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﻣﻦ ﺑﺴـﯿﺎر ﺟـﺎﻟﺐ ﺗـﻮﺟﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ روزي آن را ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﮐﺘـﺎب‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي در آورم‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺷـﺮح ﺣﺎل ﻧﺎدرﺷﺎه را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪم‪ ،‬ﺑﺎ ﺳـﻌﯽ و ﮐﻮﺷـﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ ﮔﺮد آوري اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑﺎره ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ و دو ﻧﻔﺮ ﻏﺎﺻﺐ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻢ؛ و از ﺳﻔﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1938‬ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردم اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدم و ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﺟﺎﻟﺒﯽ در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ و ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردم‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ از ﮐﺎرﮐﻨﺎن آن وزارت ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻤﺎل ﺗﺸﮑﺮ‬
‫را دارم‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣـﺪت اﻗـﺎﻣﺖ ﻣﻦ در ﭘﺎرﯾﺲ ﻣﺤـﺪود ﺑﻮد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ آن ﺷـﻬﺮ در آﯾﻨـﺪه ﻧﺰدﯾﮏ ﻇﺎﻫﺮا اﻣﮑﺎن ﻧـﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺑﺎ آن ﮐﻪ ورود ﻣﺮاﺟﻌﯿﻦ ﺑﻪ اﺗﺎق ﻗﺮاﺋﺖ در آن وﻗﺖ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻟﻄﻒ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﮐﻪ از ﻣﺪارك و‬
‫اﺳﻨﺎد ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮز در ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت ﺧﻮد ﭘﯿﺶ رﻓﺖ زﯾﺎدي ﻧﮑﺮده ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺟﻨﮓ دوم ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪم ﺗﺎ ﺷـﺶ ﺳﺎل ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از ﻗﺼـﺪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻨﺼـﺮف ﺷﻮم‪ .‬ﭘﺲ از اﺳـﺘﻘﺮار ﺻﻠﺢ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﺮوع ﻣﺠﺪد ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎ آن ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪم دو‬
‫ﻣﺴـﺎﻓﺮت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورم ﮐﻪ ﻧﻮع ﮐﺎر آن ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻧﻈﺮم ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺎه ﮔﺎﻫﯽ در ﮐﺎر‬
‫ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﺣﺎﺻـﻞ ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اواﯾـﻞ ﺳﺎل ‪ 1954‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﺗﮑﻤﯿـﻞ ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت ﻓﺮاﻫﻢ آﻣـﺪ و ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﮐﻮﺷـﺶ ﻣﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮد را ﺗﺎ ﺣـّﺪ اﻣﮑﺎن ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺧﻮاه ﺷـﺮﻗﯽ و ﺧﻮاه ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﺘﮑﯽ ﺳﺎزم و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫را ﻫﻢ ﺳﺎﺑﻘﺎ در ﻣﻮرد ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدم‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ واﻗﻔﻢ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﯿﺎري در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽﻫﺎ و ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ روﺳـﯽ ﯾـﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﮑﺎن دﺳﺖرﺳـﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ را ﻧﺪاﺷـﺘﻪام‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬اﻣﯿـﺪوارم ﮐﺎر ﻣﻦ اﺳﺎس ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت دﻗﯿﻖﺗﺮ و‬
‫ﮐﺎﻣﻞﺗﺮي را درﺑﺎره اﯾﻦ دوره ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ وﻟﯽ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﻏﻢ اﻧﮕﯿﺰ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ وﻗـﺎﯾﻊ ﮐﺘـﺎب ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋـﺎت اﺛﺮ دﯾﮕﺮم‪ ،‬ﺷـﺮح ﺣـﺎل ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺎ ﺣـﺪي در ﯾﮏ زﻣﺎن روي داده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻮﺿﻊ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻋﻤﻮﻣﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬از ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺸﺎر ﺷﺮح ﺣﺎل ﻧﺎدرﺷﺎه ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺮدآوري ﻣﻄﺎﻟﺐ از ﮐﻤﮏ ﻋﺪهاي از دوﺳﺘﺎن در اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﺧﺎرﺟﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪهام‪.‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﺎﯾـﺪ از ﻣﺴﺎﻋـﺪت ﮔﺮان ﺑﻬﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳـﯿﺎن اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ و آﻗﺎي داﻧﻠﭗ اﻫﻞ اﻣﺴﺘﺮدام و دﮐﺘﺮ ﻟﻨﮓ واﺑﺴـﺘﻪ ﻣﺪرﺳﻪ زﺑﺎنﻫﺎي‬
‫ﺷﺮﻗﯽ و اﻓﺮﯾﻘﺎﯾﯽ و اﺳﺘﺎد ﻟﻮي و اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ از ﺧـﺎﻧﻢ آرﻧﻮﻟـﺪﮔﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ ﻧﻘﺸﻪﻫـﺎي دﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﮐﺸـﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﺸـﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﭼﺎپﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸـﮕﺎه ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ ﮐﻤﮏ و راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﺘﺸـﮑﺮم‪ .‬ﺳﭙﺎسﮔﺰاري‬
‫از دﯾﮕﺮان در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻦ ﺷﺨﺼﺎ ﻣﺴﺌﻮل ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﻧﻘﺎﯾﺺ ﮐﺘﺎب ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫در ﺧﺎﺗﻤﻪ از ﻫﻤﺴﺮم ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺸﻮﯾﻖ داﯾﻢ او و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﯿﺶ ﻧﻮﯾﺲ ﮐﺘﺎب و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﻔﯿﺪش ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ‪ 6 ،‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪1958‬‬
‫اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪1 :‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول اﯾﺮان در اواﺧﺮ دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫‪ -1‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺣـﺎﺟﯽ ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﻦ ﻓﺴـﺎﯾﯽ در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻓﺎرﺳـﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻـﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬وﺳـﻌﺖ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ از آب آﻣـﻮﯾﻪ‬
‫]ﺟﯿﺤﻮن[ و ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺗﺎ ﺳﻠﯿﻤﺎﻧﯿﻪ ﮐﺮدﺳﺘﺎن و از ﺣّﺪ داﻏﺴﺘﺎن و ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺗﺎ ﮐﻨﺎر درﯾﺎي ﻋّﻤﺎن و ﺟﺰﯾﺮه ]ﺟﺰاﯾﺮ[ ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﻮد‪«1» «.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ‪ ،‬ﮐﺸـﻮر اﯾﺮان وﺳــﯿﻊﺗﺮ از اﯾﺮان اﻣﺮوز ﺑـﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑـﻪ ﺟـﺎي ‪ 628000‬ﻣﯿـﻞ ﻣﺮﺑﻊ‪ ،‬ﯾـﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻣﯿـﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻋﻤﺪه ﻣﯿﺎن اﯾﺮان آن ﻋﻬﺪ و ﮐﺸﻮر ﻓﻌﻠﯽ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ و ﻣﺸﺮق و ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﺟﺰء اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺑﻐﺪاد و ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از ﺑﯿﻦاﻟﻨﻬﺮﯾﻦ و آﻧﺎﻃﻮﻟﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎه ﺻﻔﯽ )‪-42‬‬
‫‪ (1629‬از دﺳﺖ داد‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺖ اﯾﺮان در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ اﺳﺎﺳﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ در ﺳﺎل ‪1629‬‬
‫ﺑـﻮد‪ .‬ﻧﻮاﺣﯽ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ از ﻟﺤـﺎظ ﻧﮋادي ﺟﺰء اﯾﺮان ﻧﺒﻮد و ﻧﮕـﺎه داري آن‪ ،‬در ﺻﻮرت اﻣﮑـﺎن‪ ،‬ﺑـﺎﻋﺚ ﻣﺨـﺎﻃﺮات داﺧﻠﯽ و ﺧـﺎرﺟﯽ‬
‫ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﯾـﺪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻧﺸـﺎن ﺳـﺎﺧﺖ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀـﯽ از ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺟﺰء اﯾﺮان ﺑﻮد ﻣﺮدﻣـﺎﻧﯽ ﺑـﺎ ﻧﮋادﻫـﺎ و ﻋﻘـﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺷﺮح ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﺣﻮادث ﻧﺎﮔﻮاري ﺑﺮاي ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ و ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﺑﻪ ﺑﺎر آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺮزﻫﺎ‬
‫در ﻣﻨﺘﻬﯽ اﻟﯿﻪ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﺮز ﻃﻮﯾـﻞ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻏﺮب ﻗﻠﻪ ﮐﺎزﺑﮏ در ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒﺎل ﻗﻔﻘﺎز ﺷـﺮوع ﻣﯽﺷـﺪ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب‬
‫ﻏﺮﺑﯽ اﻣﺘﺪاد ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و دو اﯾﺎﻟﺖ اﯾﻤﺮﺗﯽ و ﮐﺎرﺗﯿﻞ را از ﻫﻢ ﺟﺪا‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،1313 ،‬ص ‪.160‬‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻗﺴـﻤﺖ اول ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﻗﺴـﻤﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺧﻂ ﺳـﺮﺣﺪي ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﺮز اﯾﺎﻟﺖ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻧـﺎم آﺧﺎﻟﺖ ﺳـﯿﺦ را از ﮐﺎرﺗﯿﻞ و ﺳـﻤﺨﺘﻪ »‪ «1‬ﻣﺘﻤـﺎﯾﺰ ﻣﯽﮐﺮد و در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬وﻻﯾـﺎت ﻗـﺎرص و وان را از ﭼﺨﻮر ﺳـﻌﺪ‬
‫)اﯾﺮوان( و آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن ﺟـﺪا ﻣﯽﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬از اﯾﻨﺠـﺎ ﺧـﻂ ﺳـﺮﺣﺪي ﺑﻪ ﺟﻨﻮب اداﻣﻪ ﻣﯽﯾـﺎﻓﺖ و ﻣﺮز ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺎﻻت اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺮدﺳـﺘﺎن و‬
‫ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه و ﻟﺮﺳـﺘﺎن و ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن )ﺧﻮزﺳﺘﺎن( را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآورد‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺣﻞ ﭼﭗ ﺷﻂ اﻟﻌﺮب ﺗﺎ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﺮز دو ﮐﺸﻮر را ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽداد‪ .‬اﻣﺮوزه ﻣﺮزﻫـﺎي ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻟﺤـﺎق ﭼﺨﻮر ﺳـﻌﺪ ﯾـﺎ اﯾﺮوان ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ‪ ،‬از داﻣﻨﻪﻫـﺎي ﮐﻮه آرارات‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي )‪ (1914 -1913‬ﻫﯿﺌﺘﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﺗﺮكﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳـﺮﺣﺪﻫﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﺨﺘﺼﺮي در‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي دو ﮐﺸﻮر داد‪ .‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮﺣﺪﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان از ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ زﻫﺎب )‪ (1939‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﻫﺎﻧﻪ ﺷﻂ اﻟﻌﺮب‪ ،‬ﺧﻂ ﺳﺮﺣﺪي ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻠﯿﺎي ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را دور ﻣﯽزد و ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ و در ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ ﺑﻪ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻋﻤﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ «2» .‬ﺳﭙﺲ در ﻃﻮل ﺳﺎﺣﻞ ﺷﺮﻗﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻋﻤﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﺳﮏ ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ و در ﻣﺸﺮق ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﻣﻐﻮﻻن ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫درﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺤﻞ ﺗﻼﻗﯽ ﻣﺮز اﯾﺮان و ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻐﻮﻻن را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺪ ﺷـﻬﺮ ﯾﺎ دﻫﮑﺪه اورﻣﺎرا واﻗﻊ در ﻣﯿﺎن ﮔﻮادر و ﮐﺮاﭼﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺳﺎﺣﻠﯽ‪ ،‬ﺧﻂ ﻣﺮزي ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷـﻤﺎل و ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ و از ﻧﺎﺣﯿﻪاي ﮐﻪ ﻃﻮاﯾﻒ ﺳﺮﮐﺶ ﺑﻠﻮچ و ﺑﺮاﻫﻮي‬
‫در آن ﻣﯽزﯾﺴـﺘﻨﺪ ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬در ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﯽ‪ ،‬ﺧـﻂ ﺳـﺮﺣﺪي از ﻣﺸـﺮق ﻣﺴـﺘﻨﮓ و ﭘﯿﺸـﯿﻦ و از ﻣﺤـﻞ اﻗـﺎﻣﺖ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﮐﺎﮐﺮي ﻋﺒﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ از ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ »‪ ،«3‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻠﯿـﻞ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ‪ ،‬ﺧﻂ ﺳـﺮﺣﺪي در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم در ﭘﻨﺠﺎه ﻣﯿﻠﯽ ﻣﺸـﺮق ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻏﻠﺠﺎﻧﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ و از اﯾﻨﺠﺎ اول ﺑﻪ ﺷـﻤﺎل و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻮه ﺑﺎﺑﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺷﺎﯾﺪ در ﻣﺸﺮق ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎي ﻫﯿﺮﻣﻨﺪ و ارﻏﻨﺪاب‬
‫و ﺗﺮﻧﺎك واﻗﻊ ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﺷـﻤﺎﻟﯽ اﯾﺮان اﺣﺘﻤﺎﻻ از ﻗﻠﻪ ﮐﻮه ﺑﺎﺑﺎ ﺷـﺮوع و ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻏﺮب اﻣﺘـﺪاد ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﺳـﭙﺲ از دره ﻫﺮﯾﺮود ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ و ﺷﺎﯾـﺪ از‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﯽ واﻗﻊ در ﺳـﯽ ﻣﯿﻠﯽ ﻏﺮب دوﻟﺘﯿـﺎر‪ ،‬از ﻗﺴـﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒـﺎل ﭘﺮوﭘﺎﻣﯿﺰوس »‪) «5‬ﻫﻨـﺪوﮐﺶ( در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮔﺮدﻧﻪ ﮔﻞ‬
‫ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻠﯿﺎي دره ﻣﺮﻏﺎب ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺧﻂ ﺳـﺮﺣﺪي از ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻠﯿﺎي ﺑﺎﻻ ﻣﺮﻏﺎب ﺑﻪ ﺷﻤﺎل‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﯿﺤﻮن ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﺳﭙﺲ در ﻃﻮل اﯾﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪Somkheti.(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻗﺸـﻢ و ﺳـﺎﯾﺮ ﺟﺰاﯾﺮي ﮐﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﺮﻗﯽ ﺧﻠﯿـﺞ ﻗﺮار دارد ﺟﺰء اﯾﺮان اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺰاﯾﺮ ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﻬﺮان‪ ،1949 ،‬ص ‪.3‬‬
‫)‪ .(4‬ﻧﺎﺣﯿﻪ واﻗﻊ در ﺷﺮق ﻣﺮز اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﭘﺎﺗﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪Paropamisus.(5‬‬
‫ﺟﻮﯾﯽ اﻣﺘـﺪاد ﻣﯽﯾـﺎﻓﺖ و از آﻧﺠـﺎ ﺑﯿﺎﺑـﺎن ﻗﺮاﻗﻮم ﻣﯿﺎن ﺧﻮارزم )ﺧﯿﻮه( و ﻣﺮو را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﺮد و در ﺑﺎﻻي رودﺧﺎﻧﻪ اﺗﺮك ﺑﻪ درﯾﺎي ﺧﺰر‬
‫ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺣﺪود اﺧﺘﯿﺎرات اﯾﺮان از رودﺧﺎﻧﻪ ﺟﯿﺤﻮن ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﺑﻮد و ﺷﺎﯾﺪ از ﻗﺴـﻤﺖ ﺷﺮﻗﯽ دره ﻣﺮﻏﺎب‬
‫و ﺣﺎﺷـﯿﻪ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺮو ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﺮو‪ ،‬ﺧﻂ ﺳﺮﺣﺪي ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﺒﺎل ﮐﻮﭘﺖ داغ‬
‫در ﺷـﻤﺎل اﺑﯿﻮرد ﻣﺘﻤﺎﯾـﻞ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﻧﻮاﺣﯽ واﻗﻊ در ﺷـﻤﺎل و ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﯽ آن ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎن در دﺳﺖ ﻃﻮاﯾﻒ ﺗﺮﮐﻤﻦ ﺑﻮد‪ «1» .‬ﺳﭙﺲ ﺧﻂ‬
‫ﺳﺮﺣـﺪي ﺑـﻪ ﻣـﻮازات آن ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒـﺎل ﯾـﺎ داﻣﻨﻪﻫـﺎي ﺟﻨـﻮﺑﯽ آن‪ ،‬ﺑﻪ دره اﺗﺮك و ﺑﻌـﺪ در ﺧﻠﯿـﺞ ﮐﻮﭼـﮏ ﺣﺴـﯿﻨﻘﻠﯽ ﺑﻪ درﯾـﺎي ﺧﺰر‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺸـﺮق درﯾﺎي ﺧﺰر‪ ،‬ﻣﺮز اﯾﺮان از ﺷـﻤﺎل ﺷـﻬﺮ ﻣﻬﻢ در ﺑﻨـﺪ ﺷـﺮوع و ﺗﺎ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻏﺮب ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺳﺎﺣﻞ در ﻃﻮل داﻣﻨﻪﻫﺎي ﺟﺒﺎل داﻏﺴﺘﺎن ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻤﻮر ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب و ﺟﻨﻮب‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻮازات دره آن رودﺧـﺎﻧﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ و از ﮐﻨﺎر ﮐﻮهﻫﺎي ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻃﻮاﯾﻒ ﺳـﺮﮐﺶ ﻏﺎزي ﻗﻤﻮق و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ »‪ «2‬را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽداد ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﺒﺎل ﻗﻔﻘﺎز در ﻏﺮب ﺑﻪ ﮐﺰﺑﮏ‬
‫و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪاي ﮐﻪ ﺳﺮﺣﺪ ﺗﺮﮐﯿﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﺪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻄﻮط ﺳـﺮﺣﺪي‪ ،‬ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺣـﺪود ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳﺎﺣﻞ و رودﺧﺎﻧﻪ و ﮐﻮه‬
‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺪود ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد »‪ «3‬و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺮزﻫﺎ را‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﻬﻢ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻄﻮط ﺳـﺮﺣﺪي از ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﺪوي در آﻧﺠﺎ ﻣﯽزﯾﺴـﺘﻨﺪ و ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﻮاﻧﻊ ﻣﺼـﻨﻮﻋﯽ از‬
‫ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺮز ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬وﻻﯾﺎت‬
‫درﺑﺎره وﻻﯾﺎت اﯾﺮان و ﻃﺮﯾﻘﻪ اداره آﻧﻬﺎ در اواﺧﺮ دوره ﺻـﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺧﻮشﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺷـﺮح ﻣﻔﺼﻠﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ در ﺣﻮاﺷﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﮑﺎت ﻣﺒﻬﻢ را روﺷﻦ ﮐﺮده ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮانﺑﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮ آن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻃﺒﻖ ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص ‪ ،103‬ﻧﻮاﺣﯽ اﺑﯿﻮرد‪ ،‬ﻧﺴﺎ و دورون ﺟﺰء اﯾﺎﻟﺖ ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ص ‪ (168‬اﯾﺮان در آن وﻗﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﺴﻠﻄﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎﺗﯽ در ﺟﻨﻮب ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن ﻓﻮق در ﺟﺎر و ﺗﺎﻻ در دره ﺣﺎﺻﻞ ﺧﯿﺰ ﻗﺎﻧﻖ ﺗﺸﮑﯿﻞ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬در ﺳﺎل ‪ 1727‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و آن ﻫﻢ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻃﺒﻖ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫اﯾﺮان )‪ (1727‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺧﻄﻮط ﺳﺮﺣﺪي را ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﺬﮐﻮر و ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ ﻻزم اﺳﺖ درﺑﺎره ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻮق ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،‬در زاوﯾﻪاي ﮐﻪ از ﺗﻼـﻗﯽ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒـﺎل ﻗﻔﻘـﺎز و ﻣﺮز ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺴـﻤﺖ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن اﯾﺮان ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺸﻮر ﮐﺎرﺗﯿﻞ در ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ و ﮐﺸﻮر ﮐﺎﺧﺖ در ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و اﻫﻤﯿﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ داﺷﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮑﯽ از ﭼﻬﺎر واﻟﯽ ﯾﺎ ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺴـﻠﻄﻨﻪ اﯾﺮان اداره ﻣﯽﺷـﺪ و اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﻣﺪتﻫﺎ در ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺑﺎﮔﺮاﺗﯽ ﻣﻮروﺛﯽ ﺑﻮد و ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺷﻌﺒﻪ ﮐﺎرﺗﯿﻠﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﺷﻌﺒﻪ ﮐﺎﺧﺘﯽ در آﻧﺠﺎ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن اﯾﺮان و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﺗﯿﻞ ﺷﻬﺮ ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن‪ ،‬اﯾـﺎﻟﺖ وﺳـﯿﻊ آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬وﺳـﻌﺖ آن در آن اﯾـﺎم از اﻣﺮوز ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫اﯾﺎﻻت و ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺨﻮر ﺳـﻌﺪ ﯾﺎ اﯾﺮوان و ﻧﺨﺠﻮان و ﻗﺮاﺑﺎغ‪ ،‬ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن‪ ،‬در اواﯾﻞ‬
‫ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ روسﻫﺎ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﺮﮐﺰ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ﻣﻘﺮ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ ﯾﺎ اﺳـﺘﺎﻧﺪار ﺑﻮد‪ .‬از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ دﯾﮕﺮ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ اﯾﺮوان و ﮔﻨﺠﻪ و اردﺑﯿـﻞ را ﻧـﺎم ﺑﺮد‪ .‬اﯾﺮوان »‪ «1‬ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﭼﺨﻮر ﺳـﻌﺪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﮏ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ و ﺷـﻬﺮ ﻋﻤﺪه ارﻣﻨﺴـﺘﺎن‬
‫اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻨﺠﻪ‪ ،‬زادﮔـﺎه ﺷـﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﻧﻈـﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾـﮏ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﻣﺠﺎور آن ﻗﺮاﺑﺎغ ﻫﻢ در زﯾﺮ ﻧﻈﺮ او‬
‫اداره ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺷﻬﺮ اردﺑﯿﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻧﺰدﯾﮏ داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﯿﺦ ﺻﻔﯽ و ﺑﺴﯿﺎري از اﻋﻘﺎﺑﺶ در آﻧﺠﺎ ﻣﺪﻓﻮن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﻨﻮب آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن‪ ،‬وﻻـﯾﺖ ﮐﺮدﺳـﺘﺎن ﯾـﺎ اردﻻـن ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﯾﮏ واﻟﯽ اداره ﻣﯽﺷـﺪ و ﻣﻘﺮ ﺣﮑﻮﻣﺘﺶ در ﺳـﻨﻨﺪج ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺮدﻫﺎي اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻫﻢ ﻧﮋادان ﺧﻮد در ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬از آﯾﯿﻦ ﺗﺴﻨﻦ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺮدﺳﺘﺎن از ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﺑﺎ اﯾﺎﻟﺖ ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﮐﻪ ﻣﻘّﺮ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم داﺷﺖ ﻣﺠﺎور ﺑﻮد‪.‬‬
‫راه ﻋﻤﺪه ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ و ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺜﻞ اﻣﺮوز از اﯾﻦ اﯾﺎﻟﺖ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺸـﺮق ﮐﺮدﺳـﺘﺎن و ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ واﻗﻊ ﺑﻮد ﮐﻪ آن را ﺳﺎﺑﻘﺎ اﻟﺠﺒﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺮاق ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ اﺻﻔﻬﺎن‪،‬‬
‫ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﻣﻤﻠﮑﺖ‪ ،‬ﺑﻮد ﺑﻠﮑﻪ اﯾﺎﻟﺖ ﻫﻤـﺪان ﯾﺎ ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠﯽ ﺷـﮑﺮ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﻗﺰوﯾﻦ »‪ ،«2‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﺳـﺎوه‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻄﻨﺰ‪ ،‬ﻧﺎﯾﯿﻦ‪،‬‬
‫اردﺳﺘﺎن‪ ،‬اﺑﺮﻗﻮ‪ ،‬ﻗﻤﺸﻪ )ﺷﻪ رﺿﺎ(‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﺤﺎل )در ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺨﺘﯿﺎري(‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺴﺎر‪ ،‬ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن‪ ،‬دﻟﯿﺠﺎن و ﻣﺤﻼت ﺟﺰء آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﭼﻤﯿﺎدزﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻣﺬﻫﺒﯽ اراﻣﻨﻪ‪ ،‬در ‪ 12‬ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮوان واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠﯽ ﺷﮑﺮ و ﻗﺰوﯾﻦ ﻫﺮ دو زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ اداره ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﻨـﻮب ﺷـﺮﻗﯽ ﮐﺮﻣﺎﻧﺸـﺎه وﻻـﯾﺖ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ ﻟﺮﺳـﺘﺎن واﻗـﻊ ﺑﻮد و ﺗﻮﺳـﻂ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ واﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺮ ﺣﮑﻮﻣﺘﺶ در ﺷـﻬﺮ ﺧﺮم آﺑـﺎد‪ ،‬در‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻟﺮﻫﺎي ﻓﻌﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اداره ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﯾﺎ ﺧﻮزﺳﺘﺎن »‪ «1‬در ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ ﻟﺮﺳﺘﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ واﻟﯽ اداره ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎم واﻟﯽ در اﯾﻦ وﻻﯾﺖ‬
‫ﻣﺜﻞ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺸـﻌﺸﻊ »‪ «2‬ﻣﻮروﺛﯽ ﺷـﺪه ﺑﻮد و اﻋﻀـﺎي آن ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺎم ﻣﻮﺳـﯽ ﮐﺎﻇﻢ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ «3» .‬ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺴﺐ و ﺷﺠﺎﻋﺖ و »زﯾﺎدﺗﯽ اﯾﻞ و ﻋﺸﯿﺮت«‬
‫از واﻟﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺎدات ﻣﺸﻌﺸﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﮐﺜﺮ ﻣﺮدان ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد از آﯾﯿﻦ ﺗﺴﻨﻦ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷﺮﻗﯽ و ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ ﺧﺎك ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﺨﺘﯿﺎري ﻗﺮار دارد‪ .‬رﺋﯿﺲ اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ داراي ﻣﻘﺎم واﻟﯽ ﻧﺒﻮد وﻟﯽ در‬
‫اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي از ﻟﺤﺎظ اﻫﻤﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺎرس ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﮐﻮه ﮔﯿﻠﻮﯾﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ »‪ «4‬ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ آن را اداره ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾـﺎﻟﺖ ﺑﺰرگ ﻓـﺎرس ﮐﻪ ﺧﻮد ﮐﺸﻮري ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽآﻣـﺪ‪ ،‬از دﻫﺎﻧﻪ ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس ﺗﺎ ﻣـﺪﺧﻞ آن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻨـﺪر ﻋﺒﺎس و ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ اداﻣﻪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺮﮐﺰ آن ﻣﺜـﻞ اﻣﺮوز ﺷـﻬﺮ ﺷـﯿﺮاز ﺑـﻮد‪ .‬ﻓـﺎرس ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘـﺎ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﯾـﮏ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ اداره ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺟﺰء »ﺧـﺎﺻﻪ« ﯾﺎ‬
‫اﻣﻼك ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﺑﻨﺪر ﻋﻤﺪه ﻓﺎرس‪ ،‬و در واﻗﻊ ﺗﻤﺎم اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﮔﻤﺒﺮون‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر و ﮔﺎﻫﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ »‪ «5‬ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﻨﺪر داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﻓﺎرس اﯾﺎﻟﺖ ﮐﺮﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﻘﺮ ﺣﮑﻮﻣﺘﺶ ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﺑﻮد ﻗﺮار داﺷﺖ و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﯾﺎ ﮐﺸﻮر ﺧﻮزيﻫﺎ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺎم‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺳﻢ ﺳﺎﺑﻖ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺆﺳﺲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﺮب ﻣﺸﻌﺸﻊ ﺳﯿﺪي ﺑﻮد از اﺧﻼف ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪود اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﯿﻼدي ﺑﻪ واﺳﻂ ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻮادﮔﺎن او ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳـﯿﺪ ﻣﺤﻤـﺪ از واﺳﻂ ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣـﺪ و در زﻣﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ اول در ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾـﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧـﺪش ﺳـﯿﺪ ﺣﯿـﺪر ﻗﺼـﺮ ﺣﻮﯾﺰه را در ﺟﺰﯾﺮهاي واﻗﻊ در ﯾﮑﯽ از ﺷـﻌﺒﺎت ﮐﺮﺧﻪ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد )ﺣﻮﯾﺰه در ﺳـﯽ و ﻫﺸﺖ ﻣﯿﻠﯽ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ‬
‫اﻫﻮاز اﺳﺖ(‪ .‬ﻣﻨـﺪرﺟﺎ ﺧﺎﻧـﺪان ﻣﺸـﻌﺸﻊ ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن را ﻣﻮروﺛﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ درﺑﺎره ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺸﻌﺸﻊ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ در داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ )ع( و اﻣﺎم ﻣﻮﺳﯽ ﮐﺎﻇﻢ )ع( ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺮاي دﺳﺖﯾـﺎﺑﯽ ﺑـﻪ ﺷـﺮح ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﮐـﻮه ﮔﯿﻠـﻮﯾﻪ ﻣﻘـﺎﻟﻪ ﻫﺮﯾﺴـﻦ‪ J .V .Harrison‬در‪Geographical Joural, vo 1. :‬‬
‫‪LXXXVIII, no. I,) July, 1936‬‬
‫)‪Compagnie des Indes.(5‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﯾﮏ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ اداره ﻣﯽﺷـﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭘﺸﻢ ﻣﺮﻏﻮﺑﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺠﺎري ﺑﺴـﯿﺎر ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮد‪ .‬در ﺷـﺮق‬
‫ﮐﺮﻣﺎن ﺻﺤﺮاي ﺧﺸﮏ دﺷﺖ ﻟﻮت آن را از اﯾﺎﻟﺖ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ ﮐﺮﻣـﺎن ﻣﮑﺮان واﻗﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺸـﺮق ﺑﻪ ﺣـﺪود ﺑﻠﻮﭼﺴـﺘﺎن ﻣﯽرﺳـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﻃﻮاﯾﻒ ﺟﻨﮓﺟﻮﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﺎن ﺑﻠﻮچ ﺑﻮدﻧﺪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻠﻮﭼﺴـﺘﺎن ﻣﯿـﺎن ﻣﮑﺮان در ﻏﺮب و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل در ﺷـﺮق ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺳﺎﮐﻨﺎن آن ﻃﻮاﯾﻒ وﺣﺸـﯽ ﺑﺮاﻫﻮي و ﺑﻠﻮچ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺷﺎﻫﯽ در ﻣﮑﺮان و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﺟﺮا ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﺮق و ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ اﯾﺮان اﯾﺎﻟﺖ ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻊ ﺑﻮد ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻣﺜﻞ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن از اﻣﺮوز ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫دو اﯾﺎﻟﺖ ﺑﺰرگ ﻗﻨﺪﻫﺎر و ﻫﺮات )ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﯾﮏ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ اداره ﻣﯽﺷﺪ( و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺎﻟﺖ ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺮو ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﺟﺰء آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮﻫـﺎي ﻋﻤـﺪه ﺧﺮاﺳـﺎن‪ ،‬ﻣﺸـﻬﺪ و ﻫﺮات و ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﺑﻮد‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ اداري ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﻦ اﯾﺎﻟﺖ ﺟﺰء »ﻣﻤﺎﻟﮏ« و زﯾﺮ ﻧﻈﺮ دوﻟﺖ ﺑﻮد و‬
‫ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮ ﺟﺰء »ﺧﺎﺻﻪ« ﯾﺎ اﻣﻼك ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺎﻟﺖ اﺳﺘﺮ آﺑﺎد ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﺧﺮاﺳﺎن را از درﯾﺎي ﺧﺰر ﺟﺪا ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﺮﮐﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺘﺮآﺑﺎد داﺷﺖ‪ «1» .‬در اﯾﻦ اﯾﺎﻟﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ‬
‫ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ اداره ﻣﯽﺷـﺪ ﻋـﺪه زﯾـﺎدي ﺗﺮﮐﻤﻦ‪ ،‬ﯾـﺎ از ﻧﮋاد ﺗﺮﮐﻤﻦ‪ ،‬ﻣﯽزﯾﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬از ﮔﺮوه اول ﻃﻮاﯾﻒ ﮔﻮﮔﻼـن و ﯾﻤﻮت و از ﮔﺮوه دوم‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ اﺷﺎﻗﻪ ﺑﺎش و ﯾﻮﺧﺎري ﺑﺎش »‪ «2‬را ﮐﻪ ﺟﺰء ﻃﻮاﯾﻒ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻗﺎﺟﺎر و ﺟﻼﯾﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫در ﻏﺮب اﺳﺘﺮ آﺑﺎد‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ ﺑﺎرﯾﮏ و ﺳﺎﺣﻠﯽ ﻣﺎزﻧﺪران ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺷﺎﻣﻞ زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ ﺧﯿﺰ ﻣﯿﺎن ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒﺎل اﻟﺒﺮز و درﯾﺎي ﺧﺰر‬
‫»‪ «3‬و ﻣﺴﺘﻮر از ﺟﻨﮕﻞ ﺑﻮد و ﻣﺜﻞ اﻣﺮوز ﻫﻮاﯾﯽ ﻣﺮﻃﻮب داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﮔﯿﻼـن در ﻣﻐﺮب ﻣﺎزﻧـﺪران و داراي اوﺿﺎع ﻃﺒﯿﻌﯽ و آب و ﻫﻮاي ﻣﺸﺎﺑﻪ آن ﺑﻮد‪ .‬رﺷﺖ ﻣﺜﻞ اﻣﺮوزه ﺷـﻬﺮ ﻋﻤـﺪه آن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺑﺮﯾﺸﻢ اﯾﺮان از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻻﻫﯿﺠﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﮔﯿﻼن ﺟﺰء »ﺧﺎﺻﻪ« ﮔﺮدﯾﺪ‪«4» .‬‬
‫اﯾﺎﻟﺖ ﺷﯿﺮوان از ﺣﺪود ﺷﻤﺎﻟﯽ ﮔﯿﻼن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻃﺎﻟﺶ و دﺷﺖ ﻣﻐﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﺷﺪ )اﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﺧﯿﺮا ﻧﺎم اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﮔﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺳﻔﻠﯽ و ﻋﻠﯿﺎ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺎﻧﺴﻮن ﮐﻪ از ‪ 1683‬ﺗﺎ ‪ 1692‬در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﺎزﻧﺪران در ﻋﻬﺪ او ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ‬
‫واﻟﯽ اداره ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب او ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪Voyage ou Relation de l, Etat present du Royaume de Perse, :‬‬
‫‪P. 45‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻌﺪا ﺟﺰء »ﺧﺎﺻﻪ« ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺳﺎﻧﺴﻮن در ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ ،45‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از وزراي ﺧﺎﺻﻪ در رﺷﺖ ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺮ دو ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﺰء آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن ﺑـﻮد( و زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﯾـﮏ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺣﮑـﻮﻣﺖ او در ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اداره ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ اﯾـﺎﻟﺖ‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ ﮐﻮﭼﮏ داﻏﺴـﺘﺎن در داﺧﻞ ﻣﺮز اﯾﺮان ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺷـﻬﺮ ﻣﻬﻢ و ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ در ﺑﻨـﺪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد و ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺣﺎﮐﻢ اداره‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از ﺷـﻤﺎل درﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﺪود اﺧﺘﯿﺎرات دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻣﺘﺪرﺟﺎ ﮐﻢ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻃﻮاﯾﻒ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﯾﺮان‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺟﻤﻌﯿﺖ اﯾﺮان‬
‫در اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺻـﻔﻮي‪ ،‬ﻣﺮدم اﯾﺮان ﻣﺜـﻞ اﻣﺮوز از ﻧﮋادﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮدﻧـﺪ و زﺑﺎن و آداب و رﺳﻮم آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻓﺮق داﺷﺖ‪ .‬از‬
‫ﯾﮏ ﻃﺮف ﻋﺪهاي در ﺷـﻬﺮﻫﺎ و دﻫﮑﺪهﻫﺎ ﺳﺎﮐﻦ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺟﻤﻌﯽ ﭼﺎدرﻧﺸـﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﺟﯿﮏﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮدﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺟﺰء آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر آورد از ﻧﮋاد آرﯾﺎﯾﯽ و در اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﺗﺮك و ﺗﺮﮐﻤﻦ و ﻋﺮب و ﺑﻠﻮچ و ﺑﺮاﻫﻮﯾﯽ و اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﮔﺮﺟﯽ‬
‫و ارﻣﻨﯽ و ﻧﯿﺰ ﺟﻤﻌﯽ ﮐﻠﯿﻤﯽ و ﺻﺎﺑﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر اﻗﺎﻣﺖ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﺗﺮكﻫﺎ و ﺗﺮﮐﻤﻦﻫﺎ از اﺧﻼف ﻃﻮاﯾﻔﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دﺳـﺘﻪ دﺳـﺘﻪ‬
‫از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ آﻣـﺪه و از ﺷـﺎه اﺳـﻤﻌﯿﻞ اول‪ ،‬ﻣﺆﺳـﺲ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﭘﺸﺘﯿﺒـﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻋـﺪه دﯾﮕﺮي از ﻧﮋاد ﺗﺮك ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ اﻓﺸﺎر و ﻗﺸﻘﺎﯾﯽ ﻗﺒﻞ از دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻗﻔﻘﺎز ﻧﮋادﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻃﻮاﯾﻔﯽ ﮐﻪ در ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ داﻏﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ و اراﻣﻨﻪ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﻃﺒﻌﺎ در ﻣﻤﺎﻟﮏ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﺗﯿﻞ و ﮐﺎﺧﺖ‪ ،‬زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎم اﯾﺮان در آﻣﺪﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در آن ﮐﺸﻮر ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي از ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮن ﮔﺮﺟﯽ‬
‫در ﺧـﺎﻧﻮاده ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ و ﻃﺒﻘـﺎت ﺣـﺎﮐﻤﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﻋﯿﺴﻮي وﻟﯽ اﮐﺜﺮ آﻧﻬﺎ ﭘﯿﺮو آﯾﯿﻦ ارﺗـﺪوﮐﺲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه‬
‫ﻣﻘـﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔـﺎن آﻧﻬـﺎ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وي ﺑـﺪون اﮐﺮاه اﺳـﻼم ﻣﯽآورد وﻟﯽ ﺑﻪ آﺳـﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ دﯾﺮﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫اراﻣﻨﻪ ﭘﯿﺮو ﮐﻠﯿﺴـﺎي ﮔﺮﮔﻮرﯾﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﻣﺠﻤﻊ ﮐﺎﻟﺴـﺪون »‪ «1‬از ﻣﺴـﻠﮏ ارﺗـﺪوﮐﺲ ﺟـﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اراﻣﻨﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در‬
‫وﻻﯾﺖ ﭼﺨﻮر ﺳﻌﺪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻋﺪه زﯾﺎدي از آﻧﻬﺎ در ﺟﻠﻔﺎي اﺻﻔﻬﺎن و ﻋﺪه ﮐﻢﺗﺮي در ﻫﻤﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﮔﺮوه ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻃﻮاﯾﻒ داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺪون اﺳـﺘﺜﻨﺎ ﺳﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ از اﺗﺒﺎع اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﺮان اﺳﻤﺎ‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﯿﺘﺎق و ﻗﺮاﻗﯿﺘﺎق ﺑﻪ رﻫﺒﺮي »اوﺳـﻤﯽ« ﯾﺎ رﯾﯿﺲ و ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﻤﻮق ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺷـﻤﺨﺎل زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﺎ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﻤﻮق ﺟﺰء‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪Chalcedon.(1‬‬
‫ﻏـﺎزي ﻗﻤﻮق ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣـﺪتﻫﺎ در ﻧﺎﺣﯿﻪاي ﺑﻪ ﺳـﺮ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آن ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ و ﻗﺴـﻤﺖ دﯾﮕﺮ دﺷﺖ ﻣﺴـﻄﺤﯽ ﺑﻮد و از ﻏﺎزي‬
‫ﻗﻤﻮق ﻗﻮﯾﺴﻮ )رودﺧﺎﻧﻪ( ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷـﻤﺎل ﺗﺎ ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎي ﺧﺰر در ﺟﻨﻮب ﺑﻮﯾﻨﺎق اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪاي در ﺷـﻤﺎل ﺷـﻬﺮ ﺗﺮﺧﻮ ﻣﻨﺘﻬﯽ‬
‫ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﻗﻠﻤﺮو آن واﻗـﻊ در ﻏﺮب و ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻗﺮاﻗﯿﺘـﺎق ﺑﻮد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 1578‬ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻏﺎزي ﻗﻤﻮق ﺑﻪ دو ﻗﺴـﻤﺖ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺷـﺪ و‬
‫ﻣﺘـﺪرﺟﺎ ﻫﺮ ﮐـﺪام اﺳـﺘﻘﻼل ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﺎم ﻏﺎزي ﻗﻤﻮق در ﻗﺴـﻤﺖ داﺧﻠﯽ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ و دﯾﮕﺮي ﺑﻪ اﺳﻢ ﻗﻤﻮق در‬
‫زﻣﯿﻦﻫﺎي ﭘﺴﺖ ﻣﺠﺎور درﯾﺎي ﺧﺰر اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺧﯿﺮ از ﺷﻤﺨﺎل »‪ «1‬ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺣﮑﻮﻣﺘﺶ در ﺗﺮﺧﻮ ﺑﻮد اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﯿﺘـﺎق و ﻗﺮاﻗﯿﺘﺎق در ﻧﺎﺣﯿﻪاي واﻗﻊ در ﺷـﻤﺎل ﻃﺒﺮﺳـﺘﺎن ﻣﯽزﯾﺴـﺘﻨﺪ و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن آﻧﻬﺎ در ﻏﺮب‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﺎزي ﻗﻤﻮق و در ﺷـﻤﺎل‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﻤﻮق ﺑﻮد‪ .‬رﯾﯿﺲ اﯾﻦ ﻃﻮاﯾﻒ »اوﺳﻤﯽ ﮐﺒﯿﺮ« ﻧﺎم داﺷﺖ‪«2» .‬‬
‫ﮐﺮدﻫـﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در ﮐﺮدﺳـﺘﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ وﻟﯽ ﻋـﺪهاي از آﻧﻬـﺎ در آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﺎﯾﺮ اﯾﺎﻻت زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺷﺎه‬
‫ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﻦ ﻃﻮاﯾﻒ را ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﮐﺮد ﺗﺎ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻊ از ﻣﻘﺘـﺪر ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﺸﻮد و ﻫﻢ ﻧﻮاﺣﯽ ﺳـﺮﺣﺪي را ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﻫﺠﻮم‬
‫ﺗﺮﮐﻤﻦﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﻏﺎرﺗﮕﺮ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﺪ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫در ﺟﻨﻮب ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻃﻮاﯾﻒ ﻋﺮب در ﻗﺴـﻤﺖ ﺳـﻔﻼي ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن )ﻧﺎم اﯾﻦ وﻻﯾﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ( و در ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺟﺰاﯾﺮ‬
‫آن ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﮕﯽ از آﯾﯿﻦ ﺗﺴﻨﻦ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬در ﺳـﺎل ‪ 1946‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﮐﺮﻣﺎﻧﺸـﺎه ﺑﻮدم‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺎ ﺷﺎهزاده ﺷـﻤﺨﺎل‪ ،‬ﮐﻪ از اﺧﻼف ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺷـﻤﺨﺎلﻫﺎي ﺗﺮﺧﻮﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردم‪ .‬ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﯾﺸﺎن اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﻤﺨﺎل ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم از اﺳﻢ ﺷﻬﺒﻌﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺸـﺘﻖ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ داﻏﺴـﺘﺎن در ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف ﻣﺴـﻠﻤﮥ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻤﻠﮏ در آﻣﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواي آﻧﺠﺎ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎر ﺷـﻬﺒﻌﻞ ﺑﻪ ﺷـﻤﺨﺎل ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺮﺣﻮم اﺳـﺘﺎد ﺑﺎر ﺗﻮﻟﺪ(‪ )Barthold‬در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﮐﻪ‬
‫راﺟﻊ ﺑﻪ داﻏﺴـﺘﺎن در داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳـﻼم ﻧﻮﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ اﯾﻦ ﻟﻘﺐ ﻧﻈﯿﺮ ﮐﻠﻤﻪ اوﺳﻤﯽ )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺸﻬﻮر(‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﻘـﺎﻟﻪ ﮔﺮﺑﺮ(‪ )J .G .Garber‬ﺑـﻪ ﻧـﺎم "‪Nachrichten von drenen an der westlichen seite der :‬‬
‫‪Caspisvchen see zwischen abstrashan und dem flusse kur defindlichen volkern und‬‬
‫‪":landschaften, und von derselben zustande in dem Jahre 1728‬‬
‫در ﮐﺘـﺎب ﻣﻮﻟﺮ(‪ )Muller‬ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ‪ Sammhung Russischer Geschichte‬ﺟﻠـﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ص ‪ .13‬ﺑﺮاي اﻃﻼـع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ‬
‫ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﺷـﻤﺨﺎلﻫﺎ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺑﺮزﯾﻦ(‪ )I .N .Berezin‬ﺑﻪ ﻧﺎم‪Puteshestviye po Dagestanu i Zakavkaz, yu, p. :‬‬
‫‪.77‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﺎم او از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ »اوﺳـﻤﯽ ﮐﺒﯿﺮ« ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ »اوﺳـﻤﯽ ﺻـﻐﯿﺮ« رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻟﺰﮔﯽ ﻣﻘﯿﻢ ﮐﺎخ و ﻗﺎﻧﻖ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﺒﺎل‬
‫ﻗﻔﻘﺎز ﻓﺮق داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ آور ﻫﻢ »اوﺳﻤﯽ« ﻧﺎم داﺷﺖ‪ -.‬ﮐﺘﺎب ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﮐﺮ ﮔﺮﺑﺮ ﺻﻔﺤﺎت ‪ 84‬و ‪.154‬‬
‫)‪ .(3‬ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﺎﺟﺎر و اﻓﺸﺎر ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﻞ ﻣﺘﻔﺮق و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪﺗﺮﯾﻦ ﻃﻮاﯾـﻒ ﺷـﺮق اﯾﺮان ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ و اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ در اﻃﺮاف ﻗﻨـﺪﻫﺎر و اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ در وﻻـﯾﺖ ﻫﺮات ﺑـﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ «1» .‬اﯾﻦ دو ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺳـﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻫﺰاره ﮐﻪ از ﻧﺴﻞ ﻣﻐﻮل و ﺳﺎﮐﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب درهﻫﺎي ﻫﯿﺮﻣﻨﺪ‬
‫و ﺗﺮﻧـﺎك ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﺗﺸـﯿﻊ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻫﺰاره ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯽﮐﺮد وﻟﯽ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻏﺮﺑﯽ آن ﺑﻪ ﻧﺎم ﭼﻬﺎر اﯾﻤﺎق‪ ،‬ﺗﺮﮐﯽ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻣﺜﻞ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ و اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺳﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫زردﺷﺘﯿـﺎن ﺑﯿﺸـﺘﺮ در ﯾﺰد و ﮐﺮﻣـﺎن اﻗـﺎﻣﺖ داﺷــﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻋـﺪهاي از آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ در ﺳـﺎﯾﺮ ﺷــﻬﺮﻫﺎ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺤﻠﻪ‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ در ﺟﻨﻮب زاﯾﻨﺪه رود‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﭘﻞ ﺧﻮاﺟﻮ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻮد و اﮐﺜﺮا در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻣﺜﻞ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ زردﺷﺘﯿﺎن ﻣﺤﻠﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻮﺑﺎره داﺷـﺘﻨﺪ‪ «3» .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻋـﺪهاي ﮐﻠﯿﻤﯽ در ﻫﻤـﺪان و ﮐﺎﺷـﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺻﺎﺑﯿﺎن در ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن و در ﻣﺠﺎورت ﻫﻢ ﻣﯿﻬﻨﺎن‬
‫ﺧﻮد در ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﮋادﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻌـﺎ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘـﺪاول ﺑﻮد وﻟﯽ ﻟﻬﺠﻪﻫـﺎي ﺗﺮﮐﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬـﺎ در درﺑﺎر ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ رواج داﺷﺖ‪«4» .‬‬
‫ﮐﺮدي و ﻋﺮﺑﯽ و ﮔﺮﺟﯽ و ارﻣﻨﯽ و ﭘﺸﺘﻮ ﺟﺰء زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑـﺎ آن ﮐﻪ ﺷﺎه اﺳـﻤﻌﯿﻞ اول ﻣـﺬﻫﺐ ﺷـﯿﻌﻪ اﺛﻨﯽ ﻋﺸـﺮﯾﻪ را ﻣـﺬﻫﺐ رﺳـﻤﯽ ﮐﺸﻮر ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ آﯾﯿﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ‬
‫ﻣﺮدم از ﻣﺬﻫﺐ رﺳـﻤﯽ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﺮدﻫﺎ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ )ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻫﺰاره( و ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻋﺮاب و ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺴـﯿﺤﯽ در ﻗﻔﻘﺎز و ﻣﺎوراي ﻗﻔﻘﺎز ﺳـﻨﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺳـﻨﯽﻫﺎ در اﻗﻠﯿﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﻌﻀـﯽ ﻧﻮاﺣﯽ اﮐﺜﺮﯾﺖ را‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ و ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﯽ ﺟﻨﮓﺟﻮ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ و اﺑﺪاﻟﯽ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻃﻮاﯾﻒ‬
‫ﻟﺰﮔﯽ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻌﺪا ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺎ درﺑﺎره ﺗﻌﺪاد ﻣﺮدم ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ اﯾﺮان را در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺑﺮ اﺣﻮال اﯾﻦ دو ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻣﻬﻢ‪ -‬ﻓﺼﻮل ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﺳﺘﺎد ﮔﺎﻧﺮ ﺟﺮﯾﻨﮓ(‪ )Gunnar Jarring‬در رﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫‪On the Distribution of Turk Tribes in Afghanistan, p. 81‬‬
‫ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را درﺑﺎره زﺑﺎن و ﻣﺬﻫﺐ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﭼﻬﺎر اﯾﻤﺎق ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺷﺮح اوﺿﺎع اﺻﻔﻬﺎن در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ در ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﻮﻧﻮ(‪ )Thevenot‬در ﮐﺘﺎب ‪ ، 1686Travels into the Levant ,London‬در ﻗﺴـﻤﺖ دوم ﺻﻔﺤﻪ ‪ 90‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ‬
‫در درﺑﺎر اﯾﺮان ﻓﻘﻂ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ وﻟﯽ ﻟﻬﺠﻪ آن ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪاي ﮐﻪ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ ﻓﺮق دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ زﺑﺎن ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ص ‪.238‬‬
‫ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽداد ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬رﻗﻢ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﯿﻢ‪ «1» ،‬و ﺷﺎﯾـﺪ در ﺣﺪود ﻫﺸﺖ ﺗﺎ ده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺧﻮد‬
‫ﺣﺪﺳﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻧﻮع ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻـﻔﻮي اﮔﺮ ﭼﻪ در آﻏﺎز ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺬﻫﺐ اﺳﺘﻮار ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﺪك اﻧﺪك‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﺷﺮق ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺳـﺘﺒﺪادي در آﻣـﺪ‪ .‬اﺻﻮﻻـ اﺧﺘﯿـﺎرات در دﺳﺖ ﺷـﺎه ﺑـﻮد وﻟﯽ اﮔﺮ او ﻃﺒﻌﯽ ﺿـﻌﯿﻒ داﺷﺖ ﯾـﺎ ﺑﻪ اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﻋﻼـﻗﻪاي ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻧﻤﯽداد‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼـ ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه وزرا و ﻣﺸﺎوران و دﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎن ﺧﻮد رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮاه ﻣﻘﺘـﺪر و ﺧﻮاه ﺿـﻌﯿﻒ اﻟﻨﻔﺲ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻟﺮد ﮐﺮزن دو ﻗﺮن ﺑﻌﺪ ﺣﻖ داﺷﺖ درﺑﺎره ﻧﻮع ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﺮان ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺣﮑﻮﻣﺖ در اﯾﺮان ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻋﻤﺎل اﺧﺘﯿﺎري ﻗﺪرت ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﭼﻨﺪ واﺣﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺮوع و ﺑﻪ ﮐﺪﺧﺪا ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.«2» «.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺌﻮدور ﭘـﺎرﮐﺮ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﯽ و آزادي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم و ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم« »‪ «3‬اﮔﺮ در درﺑﺎر‬
‫ﺻﻔﻮي ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪاي ﮐﻪ در اﯾﺮان آن ﻋﻬﺪ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد‪ ،‬اﺧﻼق ﭘﺎدﺷﺎه ﻃﺒﻌﺎ ﮐﻤﺎل اﻫﻤﯿﺖ را داﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺜﻞ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﻣﻘﺘﺪر و ﺑﺎ‬
‫اراده ﺑـﻮد‪ ،‬ﮐﺸـﻮر در ﻣﻮاﻗـﻊ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺑـﺎ ﺧﻄﺮي روﺑـﻪرو ﻧﻤﯽﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺿــﻌﯿﻒ اﻟﻨﻔﺲ و ﺑﯽﮐﻔـﺎﯾﺖ ﺑـﻮد ﻣﺴــﻠﻤﺎ ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﻣﻌﮑـﻮس‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﻧـﻮع »واﺣـﺪﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣـﺘﯽ« را در اﯾﺮان در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﻣـﻮرد ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿـﻢ‪ ،‬ﻓـﻮرا ﺑـﺎ اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ روﺑﻪرو‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬اوﻻ در ﺷـﺮحﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن راﺟﻊ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دادهاﻧـﺪ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺗﺎ ﺣﺪي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮع‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﻮد و در واﻗﻊ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ در ﻃﯽ زﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ در دﺳـﺘﮕﺎه ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي ﻫﺮ ﮐﺪام از وزراء و‬
‫رؤﺳﺎ ﺳﻬﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺎﻧﻊ از ﻣﻘﺘﺪر ﺷﺪن ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺣﺘﯽ در ﻣﻮرد اﺻـﻔﻬﺎن ﻫﻢ ﮐﻪ اﻃﻼﻋـﺎت ﻣﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ آن ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬رﻗﻢ ﺻـﺤﯿﺤﯽ از ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷـﻬﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ -‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺳﻮم ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ Persia and the Persian Question vo 1 l ,p .391 .(2‬واﺗﺴﻦ(‪ )R .G .watson‬در ﮐﺘﺎب‪History of Persia :‬‬
‫‪.from the Beginning of the Ninereen Century to the Year 1858, London. 1865, p. 37‬‬
‫ﻋﺒﺎرت زﯾﺮ را از ﮐﺘﺎب‪ Memoires de Perse ,Amstercam ,1749‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻗـﺪرت ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻـﻔﻮي ﻧﺎﻣﺤﺪود و اﺧﺘﯿﺎر زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ اﺗﺒﺎﻋﺸﺎن در دﺳﺖ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎن ﻫﯿﭻ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻣﺜﻞ ﻓﺮﻣﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﻄﻠﻘﺎ‬
‫و ﻓﻮرا اﺟﺮا ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫)‪ .(3‬اﯾـﻦ ﻧﻄـﻖ در اﻧﺠﻤﻦ ﺿـﺪ ﺑﺮدﮔﯽ ﮐﻪ در ‪ 29‬ﻣﻪ ‪ 1850‬در ﺑﻮﺳـﺘﻮن‪ ،‬ﻣﺎﺳـﺎﭼﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷـﺪ اﯾﺮاد ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬اﺑﺮاﻫﺎم ﻟﯿﻨﮑﻠﻦ در ﻧﻄﻖ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮد در ﮔﺘﯿﺲ ﺑﺮگ(‪ )Gettysburg‬در ﺳﯿﺰده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻘﯿﺪه را ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﯾﺎ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ در ﻣﻮاردي ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ اﺧﺘﯿﺎرات او ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن ﺟﺰء ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ در ﻃﯽ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن )‪ (1666 -94‬ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻣﻮر ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺧﻮاﺟﻪ ﺳﺮاﯾﺎن درﺑﺎر ﻣﺤﻮل ﺷﺪه ﺑﻮد‪«1» .‬‬
‫اﻋﺘﻤـﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ وزﯾﺮ ﻋﻤـﺪه و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺸﺎور ﺷﺎه و ﻋﺎﻣﻞ اﺻـﻠﯽ اﺟﺮاي ﻓﺮاﻣﯿﻦ او ﺑﻮد و رﯾﺎﺳﺖ ﺷﻮراي ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ را ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ رؤﺳﺎي‬
‫ﻟﺸﮑﺮي و ﮐﺸﻮري و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ از ﻧﻈﺮ او ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ و ﺗﻤﺎم اﻧﺘﺼﺎﺑﺎت رﺳـﻤﯽ ﺑﺎ ﺻﻮاب دﯾـﺪ او اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و رﯾﺎﺳﺖ »ﻣﻤﺎﻟﮏ« ﯾﺎ وﻻﯾﺎت‬
‫دوﻟﺘﯽ ﺑﺎ او ﺑﻮد و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ﮐﻪ ﺧﺰاﻧﻪدار آن وﻻﯾﺎت ﺑﻮد اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ آﻧﻬﺎ را اداره ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﻟﻘﺎب ﻗﻮرﭼﯽ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻔﻨﮕﭽﯽ ﺑﺎﺷﯽ و ﺗﻮﭘﭽﯽ ﺑﺎﺷﯽ از اﻣﺮاي دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻣﻮر ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷـﯿﺦ اﻻﺳـﻼم ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﻣﻼ ﺑﺎﺷـﯽ ﯾﺎ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﺗﻤﺎم روﺣﺎﻧﯿﺎن اﯾﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬دﯾﻮان ﺑﯿﮕﯽ ﺑﺮ اﻣﻮر ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﮐﺮد وﻟﯽ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﻋﻀﺎي ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﻨـﺎﺻﺐ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻣﻨﺼﺐ ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ اﻟﻤﻤﺎﻟـﮏ ﺑـﻮد ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺼـﺮا در ﺑﺎﻻـ ﺑﻪ آن اﺷـﺎره ﮐﺮدﯾﻢ؛ و دﯾﮕﺮي ﻣﻘـﺎم ﻧـﺎﻇﺮ ﺑﯿﻮﺗـﺎت‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺎهﻫـﺎي ﺷـﺎﻫﯽ رﺳـﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺳﻮم ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﺧﺎﺻﻪ ﯾﺎ ﺧﺰاﻧﻪدار اﻣﻼك ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ؛ ﭼﻬﺎرم اﯾﺸـﯿﮏ آﻗﺎﺳـﯽ‬
‫ﺑﺎﺷـﯽ ﮐﻪ رﯾﯿﺲ ﺗﻤـﺎم ﯾﺴﺎوﻻن و ﻗﺎﭘﻮﭼﯿﺎن و ﻣﺴـﺌﻮل ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎه ﺑﻮد؛ »‪ «2‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻬﻤـﺎن دار ﺑﺎﺷـﯽ ﮐﻪ از ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺷﺎه ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﻔﯿﺮان ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر او ﻣﯽﺑﺮد و وﺳﺎﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ و اﻗﺎﻣﺖ اﯾﺸﺎن را در اﯾﺮان ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از اﻋﺘﻤـﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﮐﻪ اداره اﻣﻮر »ﻣﻤﺎﻟـﮏ« ﯾـﺎ وﻻﯾـﺎت دوﻟﺘﯽ ﺑـﺎ او ﺑﻮد‪ ،‬دﺳـﺘﻪ دﯾﮕﺮي از اﻋﻀـﺎي ﻋـﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ و اﯾﻦ‬
‫اﺷـﺨﺎص ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ واﻟﯽ )ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺴـﻠﻄﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ )اﺳﺘﺎﻧﺪار(‪ ،‬ﻗﻠﺒﯿﮕﯽ‪ ،‬ﺧﺎن و ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻮاﺣﯽ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ را اداره‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ واﻟﯽ ﻋﻨﻮان اﻣﯿﺮ ﺳـﺮﺣﺪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬وي ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮزﺑﺎن در ادوار ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺮاي ﺳـﺮﺣﺪي ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻫﻤﯿﺖ از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن‪ ،‬واﻟﯽ ﻟﺮﺳـﺘﺎن‪ ،‬واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن و واﻟﯽ اردﻻن ﯾﺎ ﮐﺮدﺳﺘﺎن‪ «3» .‬رﯾﯿﺲ ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺑﺨﺘﯿـﺎري اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻮق را‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از واﻟﯽ اردﻻن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ذي ﻗﯿﻤﺖ ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص ‪.111‬‬
‫)‪ .(2‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 47‬و ‪.118‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﻌﺪا درﺑﺎره واﻟﯽﻫﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫در زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﯿﻢ‪» ،‬ﻣﻤﺎﻟـﮏ« ﯾـﺎ وﻻﯾـﺎت دوﻟﺘﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺴـﻤﺖ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﮐﺸﻮر ﺑﻮد و ﺑﻘﯿﻪ را »ﺧﺎﺻﻪ« ﯾﺎ اﻣﻼك‬
‫ﺳﻠﻄﻨـﺘﯽ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽداد‪ .‬ﺣـﺪود ﺧـﺎﺻﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ رو ﺑﻪ ﺗﺰاﯾـﺪ ﻣﯽرﻓﺖ و در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﺷﺎﻣـﻞ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻣﻤﺎﻟـﮏ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷـﺪ و‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان را داﺷﺖ ﮐﻪ از ﺣﻤﻠﻪ دﺷـﻤﻦ اﯾﻤﻦ ﺑﻮد و اﻣﻮر آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻧﺎﻇﺮ و ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺎﻟﯽ آن زﯾﺮ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﺧﺎﺻﻪ اداره ﻣﯽﺷﺪ‪ «1» .‬ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺸـﺎوراﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻘـﺎﻣﯽ ﻣﺸـﺎﺑﻪ ﺑـﺎ ﻣﻘـﺎم ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻋـﺪهاي‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺟﺰء ﮐﻪ در »ﻣﻤﺎﻟﮏ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫از ﺷـﺮح ﻣﺨﺘﺼـﺮ و ﻧﺎﻗﺺ ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ اﺷﺨﺎﺻـﯽ در اﯾﺮان ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ ﺳﺮ از اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﻋﻼﻣﺎت ﺿﻌﻒ و ﻓﺘﻮر ﺗﺪرﯾﺠﯽ در ارﮐﺎن ﮐﺸﻮر دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑـﺎﻋﺚ ﺗـﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ اداره اﻣﻮر را در آن ﻋﻬـﺪ در دﺳﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻃﺮات آﮔﺎه ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺮوز ﺧﻄﺮ ﻧﯿﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺧﻮد ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺘﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳـﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳـﮑﯽ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص ‪ ،25‬ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﺧﺎﺻﻪ »ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺎ ﺣـﺪي ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در واﻗﻊ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﺻﻪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻧﺎﻇﺮ اداره ﻣﯽﺷﺪ«‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ آﻧﭽﻪ درﺑﺎره اوﺿﺎع اداري ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﯾﻢ ﻣﺨﺘﺼـﺮ اﺳﺖ و ﺟﺰﺋﯿﺎت آن را ﺣـﺬف ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ در ﻏﯿﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻃﻮل اﯾﻦ ﻓﺼـﻞ ﺑﯿﻬﻮده اﻓﺰوده ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺗـﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك و در ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ﻋﻠﻞ اﻧﺤﻄﺎط ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿـﭻ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﻔﺼﻞ و ﻣﻮﺛﻘﯽ از ﺗﻤﺎم دوره ﺻـﻔﻮﯾﻪ در دﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺤﻄﺎط و اﻧﻘﺮاض آن ﺳﻠﺴﻠﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ )‪ (1629 -1587‬ﺑﻪ اوج ﻗـﺪرت ﺧﻮد رﺳـﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه در ﮔـﺬﺷﺖ‪ ،‬دوره‬
‫اﻧﺤﻄـﺎط آن آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ .‬ﺳـﺮ ژان ﺷـﺎردن ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﺑﻌـﺪ‪ ،‬درﺑـﺎره اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر در‬
‫ﮔـﺬﺷﺖ‪ ،‬دوره ﺗﺮﻗﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳـﯿﺪ‪ «1» «.‬ﺑﯽﺷﮏ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺎ اﻧـﺪازه زﯾﺎدي درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾـﺪ آن را ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼـﺮ ﺗﺒـﺪﯾﻞ و‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮي ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس ﻋﻈﻤﺖ و ﺟﻼل اﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﯽ ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از اﻋﻤﺎل ﺧﻮد‬
‫ﺗﺨﻢ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ آن را ﮐﺎﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ ﺷـﺎه ﻋﺒﺎس‪ ،‬دوره اﻧﺤﻄﺎط ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﮐﻨـﺪي ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس ﺑﻮد؛ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ادوارد ﺑﺮاون‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»رواﯾﺖ ﻣﺸـﻬﻮري از ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ آن ﺳـﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﺼﺎﯾﯽ ﺗﮑﯿﻪ داده ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده در ﮔﺬﺷﺖ و اﺟﻨﻪ‬
‫از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع آﮔﺎه ﻧﺸﺪﻧـﺪ و ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﻌﺒﺪ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﮐﺮﻣﯽ ﺧﺎﮐﯽ ﻋﺼﺎي او را‬
‫ﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻧﺶ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﻞ ﺑﺮاي ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺪرت و ﻋﻘﻞ او دوره ﺻﻠﺤﯽ در اﯾﺮان‬
‫ﺑﺮ ﻗﺮار ﺳـﺎﺧﺖ و از ﺣﯿﺚ ﺗﺮﻗﯽ ﻇـﺎﻫﺮي اﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﻣﻘـﺎﻣﯽ رﺳﺎﻧﯿـﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﺻـﺪ ﺳﺎل ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن او را از ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺘﯽ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ داﺷﺖ‪«2» «.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪.291‬‬
‫)‪Persian Literanure in Modern Times ,p .111.(2‬‬
‫ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را در ﻧﯿﻤﻪ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﻮق ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽﺧﺎن ﻫـﺪاﯾﺖ در دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎي ﻣﯿﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از اﻧﺤﻄﺎط و اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ از ﻫﺮﺑﺮت اﺳﭙﻨﺴﺮ »‪«1‬‬
‫و اوزواﻟﺪ اﺷﭙﻨﮕﻠﺮ »‪ ،«2‬اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺷﺒﺎﻫﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺮاﺣﻠﯽ را ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮐﻮدﮐﯽ‪ ،‬ﺑﻠﻮغ و ﮐﻬﻮﻟﺖ‬
‫در ﺑﺸـﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه رﺿﺎ ﻗﻠﯽﺧﺎن‪ ،‬ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻﻔﻮي دوران ﮐﻮدﮐﯽ را در زﻣﺎن ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اول و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﺑﻼﻓﺼﻞ او ﮔﺬراﻧﯿﺪ و‬
‫در زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺑﻠﻮغ رﺳـﯿﺪ و دوران ﮐﻬﻮﻟﺖ آن ﺑﻌـﺪا ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣـﺬﮐﻮر ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺟﻠﻮس ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ در ﺳﺎل ‪ ،1694‬ﻋﻼﻣﺎت اﻧﺤﻄﺎط ﺑﻠﮑﻪ اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻫﺮ روز ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪«3» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﺄﺳـﯿﺲ و ارﺗﻘﺎ و اﻧﺤﻄﺎط ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺳﻠﺴـﻠﻪاي ﻣﺜﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ و ﺗﻮﻟﺪ و ﺑﻠﻮغ و ﮐﻬﻮﻟﺖ ﺑﺸﺮ ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﺳﻄﺤﯽ وﺟﻮد دارد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻇـﺎﻫﺮا ﮐـﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺤﻄـﺎط و اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪاي را ﻣﻨﺤﺼـﺮا در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﯿﺮ و ﻓﺮﺳﻮده ﺷـﺪن ارﮐـﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ آن ﺑـﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬و در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﯾـﺪ ﻋﻮاﻣـﻞ دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻋﻠﻞ اﻧﺤﻄﺎط ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻌـﺪد و ﭘﯿﭽﯿـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﯿﻨﻮرﺳـﮑﯽ در ﻣﻘـﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺗـﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻤﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه او ﺑﺎﻋﺚ اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺷﺪ از ﻗﺮار ذﯾﻞ ﻣﯽداﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ اﺳﺎس ﺣﮑﻮﻣﺖ روﺣﺎﻧﯿﺎن ﮐﻪ ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد را ﺑﺮ آن ﭘﺎﯾﻪ اﺳـﺘﻮار ﮐﺮد و ﻧﺒﻮدن ﻣﺮام ﻣﺆﺛﺮ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺟﺎي‬
‫آن را ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯿﺎن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ در ﻃﺒﻘﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮردن ﺗﻌـﺎدل ﻣﯿـﺎن »ﻣﻤﺎﻟﮏ« و »ﺧﺎﺻﻪ« و اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﯽﺟﻬﺖ »ﺧﺎﺻﻪ« ﮐﻪ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺘﺼـﺪﯾﺎن آن را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺤﻮل ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﻘﻠﯿﻞ داد‪.‬‬
‫‪) -4‬اﻟﻒ( ﻧﻔﻮذ و ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﻣﻠﮑﻪ ﻣﺎدر و ﺧﻮاﺟﻪ ﺳﺮاﯾﺎن‪.‬‬
‫)ب( ﻓﺴﺎد ﺷﺎهزادﮔﺎن ﮐﻪ در ﺣﺮمﺳﺮا ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و از دﻧﯿﺎي ﺧﺎرج ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻠﻞ اﻧﺤﻄﺎط را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎ ﻻزم ﺷﺪ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﻋﻠﻞ دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ ﯾﺎد آور ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪Principles of Sociology) London, 1876 (vo 1. 1, pp. 514- 15‬‬
‫)‪) 1920Munich) ،.(2‬‬
‫‪Der Untergang des Abendlandes umrisse einer Morphologie der, Weltgeschichte vo 1 1, p.‬‬
‫‪.150‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺳﻮروﮐﯿﻦ(‪ )Sorokin‬در ﮐﺘﺎب‪ Social and Cultural Dynamis‬اﻇﻬﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي )ﺗﻬﺮان ‪ (1856 -1853‬ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺪون ذﮐﺮ ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬
‫‪ -1‬آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ روﺣﺎﻧﯿﺎن در اﯾﺮان و ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﻓﺮﻗﻪ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ ﺷـﯿﺦ ﺻـﻔﯽ آن را در آﻏﺎز ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ در اردﺑﯿﻞ ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻬﺎد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻮﭼﮑﯽ در آﻣـﺪ ﮐﻪ در دﺳـﺖ‬
‫روﺣﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد و دوﯾﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﯾﮑﯽ از اﺧﻼف او‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اول‪ ،‬ﻫﻤﺎن روش ﺣﮑﻮﻣﺖ را درﺑﺎره ﺗﻤﺎم اﯾﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﺪه زﯾﺎدي از اﺧﻼف ﺷـﯿﺦ ﺻﻔﯽ از ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮد او ﻣﺴﻠﮏ ﺗﺴﻨﻦ داﺷﺖ‪ .‬وي ﺑﺎ زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻔﻮذ و اﻗﺘﺪار ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻣﺎم ﻣﻮﺳﯽ ﮐﺎﻇﻢ و ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻬﻤﺎ اﻟﺴﻼم( ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‬
‫»‪ «1‬و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﺮاﻣﺎت و ﺗﻘﻮا و زﻫﺪي ﮐﻪ داﺷﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺮ ﺻﻮﻓﯿﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و اﯾﻦ ﻟﻘﺐ در ﺧﺎﻧﻮاده او ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ در آﻏـﺎز ﺑـﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺟﻨـﮓ و ﺧﻮنرﯾﺰي ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻮه ﺷـﯿﺦ ﺻـﻔﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺲ از اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺧﻮد را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺸـﯿﻊ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ او و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻃﺮﯾﻖ ﺻـﻠﺢ و ﺻـﻔﺎ در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاﺟﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ در ﺳﺎل ‪ ،1427‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﻣﮑﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬در ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ در ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ او ﻃﺮفداراﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﺻﻮل آﯾﯿﻦ‬
‫ﺗﺸـﯿﻊ ﭘﺎي ﺑﻨـﺪ ﺷﺪﻧـﺪ و ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﺎن ﭘﯿﺮ ﺧﻮد را ﺗﺠﻠﯽ ذات اﺣـﺪﯾﺖ داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺷـﯿﻮخ از روش آرام ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﺷﺪﻧـﺪ و ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺳـﻨﯽﻫﺎ ﺟﻬﺎد اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷـﯿﺦ ﺟﻨﯿﺪ ﻧﻮه ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﻠﯽ در ﺳﺎل ‪ 1455‬در‬
‫ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻨﮓ در راه ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﺻﻔﻮي در آن ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺣﯿﺪر‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪرش ﺷـﯿﺦ ﺟﻨﯿﺪ ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺮوان ﺻﻮﻓﯽ ﺧﻮد را ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ از ﺗﺮﮐﻤﺎنﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺎج‬
‫ﺳﺮﺧﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ آﻧﺎن را ﻗﺰﻟﺒﺎش )ﺳﺮ ﺳﺮخ( ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﯿﺪر ﮐﻪ ﺻﻔﺎت دل آوري و ﺟﻨﮓ ﺟﻮﯾﯽ را از ﭘﺪر ﺑﻪ‬
‫ارث ﺑﺮده ﺑﻮد در ﺻـﺤﻨﻪ ﻧـﺒﺮد در ﺳـﺎل ‪ 1488‬ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺴـﺮش اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎه آﯾﻨـﺪه اﯾﺮان‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ دوران ﻃﻔـﻮﻟﯿﺖ را در ﺧﻔـﺎ ﮔﺬراﻧﯿـﺪ و ﭼﻨـﺪ ﺑـﺎر از ﭼﻨـﮓ دﺷـﻤﻨﺎن ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋـﺎﻗﺒﺖ ﺻﻮﻓﯿـﺎن وي را ﺑﻪ رﻫـﺒﺮي ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ آﻧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎﺗﯽ ﻧﺎﯾﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺗﺒﻠﯿﻐـﺎت ﻣـﺎﻫﺮاﻧﻪاي‪ ،‬ﺷـﺒﯿﻪ ﺗﺒﻠﯿﻐـﺎت اﺑﻮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧـﺎﻧﻮاده ﻋﺒﺎﺳـﯽ در ﻫﻔﺖ ﻗﺮن ﻗﺒـﻞ‪ ،‬اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋـﺪه زﯾـﺎدي از‬
‫ﺗﺮﮐﻤﺎنﻫﺎي ﺷـﯿﻌﯽ ﺳﺎﮐﻦ آﺳـﯿﺎي ﺻـﻐﯿﺮ و ﺳﻮرﯾﻪ را ﺑﻪ دور ﺧﻮد ﮔﺮد آرد‪ .‬در ﻧﺒﺮدي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎه آذرﺑﺎﯾﺠﺎن در‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ او ﻣﺪﯾﻮن ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﺰرگ ﺗﺮﮐﻤﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﮑﻠﻮ‪ ،‬ذو اﻟﻘﺪر‪ ،‬ﺷﺎﻣﻠﻮ‪ ،‬روﻣﻠﻮ‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﮐﺘﺎب ﺳﻠﺴﻠﮥ اﻟﻨﺴﺐ ﺻﻔﻮﯾﻪ )ﭼﺎپ ﺑﺮﻟﯿﻦ ‪ (1924‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،11 -10‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺷﯿﺦ اﺑﺪال زاﻫﺪي‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺎﺟﻠﻮ‪ ،‬اﻓﺸـﺎر‪ ،‬ﻗﺎﺟﺎر و ورﺳﺎق ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﭘﺎداش ﺧـﺪﻣﺎت اﯾﻦ ﻃﻮاﯾﻒ زﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ رؤﺳﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸـﯿﺪ و ﺑـﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫اﺳﺎس ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺎن ﺧﺎﻧﯽ را ﺑﻨﯿﺎن ﮔـﺬاﺷﺖ‪ .‬رؤﺳﺎي ﻣـﺬﮐﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﭘﯿﺮوان ﺧﻮد از ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ در‬
‫اﯾﺮان ﭘﺎي ﺑﻨـﺪ ﺷﺪﻧـﺪ و ﭼﻮن در ﺳﺎل ‪ 1514‬ﻋﺪه ﮐﺜﯿﺮي از ﻫﻢ ﻣﺴـﻠﮑﺎن آﻧﻬﺎ در آﺳـﯿﺎي ﺻـﻐﯿﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻢ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ ﺗﺮﮐﻤﻦ ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ ﻗﺎدر ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻪ اوﻃﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر در اﯾﺮان اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ از ﺟﻠﻮس ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﮐﻮﭼﮑﯽ از اﯾﺮان ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽراﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﺷـﯿﻌﻪ اﺛﻨﯽﻋﺸـﺮي را در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر رواج دﻫـﺪ‪ .‬در آﻏـﺎز ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ داﻣﻨﻪ ﺗﺸـﯿﻊ را در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﻧﯿﺰ ﮔﺴﺘﺮش دﻫـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫وﻗﺘﯽ در ﺳـﺎل ‪ 1514‬در ﭼﺎﻟﺪران از ﺳـﻠﻄﺎن ﺳـﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺎﻣﯽ ﺳـﻨﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺧﯿﺎل ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪ‪ «1» .‬اﻗﺪام ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ﺣـﺘﯽ ﻣﺠﺘﻬـﺪان ﺷـﯿﻌﯽ را ﺑﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان ﻣﺴـﻠﮏ ﺗﺴـﻨﻦ در ﺗـﺒﺮﯾﺰ و ﺳـﺎﯾﺮ ﺷـﻬﺮﻫﺎ اﮐﺜﺮﯾﺖ دارﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸـﯿﻊ در آورد و ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را در اﯾﺮان ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ وﺣﺪت‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺎﻋﺚ وﺣﺪت ﻣﻠﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ در اﺛﺮ اﻋﻄﺎي زﻣﯿﻦ ﺑﻪ رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻧﻮﻋﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺎن ﺧﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص وي را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻠﮑﻪ رﯾﯿﺲ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ‪ «2» .‬و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀـﯽ از ﭘﯿﺮواﻧﺶ او را ﺧـﺪا ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻢﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﺑﻌﻀـﯽ‬
‫اﺷـﻌﺎر ﺗﺮﮐﯽ او ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻘﯿﺪهاي داﺷﺖ‪ «3» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ در اردﺑﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وي ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺷﺒﯿﻪ آن در اﯾﺮان‬
‫______________________________‬
‫)‪ , Le Chiisme et la Nationalite Persane "Eugene Aubin.("1‬در ﻣﺠﻠﻪ‬
‫‪Revure du Monde Musulman, vo 1. IV, No. 2) Mars 1908 (. pp. 458- 467- 8‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳـﺮﺑﺎزان ﻗﺰﻟﺒﺎش در ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮﻣﯽآوردﻧـﺪ‪» :‬ﻗﺮﺑﺎن اﻟﺪﯾﻐﻮم و ﺻﺪﻗﻪ اﻟﺪﯾﻐﻮم ﭘﯿﺮم ﻣﺮﺷﺪم«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺮ و ﻣﺮﺷﺪم‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎن و‬
‫ﺻﺪﻗﻪات ﺑﺮوم‪ -.‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ آن ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ(‪)Ms .Add 200 ,fo 1 .41 a‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﻪ روﻣﺮ(‪ )H .R .Roemer‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ¬‪ Die Safawiden‬در‪ ، Saecuhum‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪.35‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﮐﻪ ادوارد ﺑﺮاون در ﮐﺘﺎب‪ Persian Literanure in Modem Times ,P .P 12 ,13‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ )ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ ﺧﻄـﺎﺋﯽ( ﻏـﺎﻟﺐ اﺷـﻌﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ زﺑـﺎن ﺗﺮﮐﯽ آذرﺑﺎﯾﺠـﺎﻧﯽ ﺳـﺮوده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫دﺷـﻤﻦ ﺳـﺮ ﺳـﺨﺖ او‪ ،‬ﺳـﻠﻄﺎن ﺳـﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﺷـﻌﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﯿﻨﻮرﺳـﮑﯽ در ﻣﻘـﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺷـﻌﺎر ﺷﺎه‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ« در‪ ، Bulletin of the School of Orientl Studies‬ﺟﻠﺪ دﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ ،1007‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﮐﺎﻣﻼ ﻓﺮق داﺷﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺳـﻠﻄﺎن ﺳـﻠﯿﻢ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺗﻔﺮﯾﺢ ﺷﻌﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﻃﻮاﯾﻒ ﺗﺮﮐﻤﻦ را ﺑﻪ دور ﺧﻮد ﮔﺮد آورد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﺷﻌﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻬﺎد و در ﻣﻮاﻗﻊ ﺿﺮورت و ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺴﻮنﻫﺎ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻌﺪ از ﺷـﮑﺴﺘﯽ ﮐﻪ در ﭼﺎﻟﺪران ﺧﻮرد ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آﯾﯿﻦ ﺗﺸـﯿﻊ را در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﺴﻂ دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ وي و ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اول )‪ (1576 -1524‬ﺗﻔﻮق اﯾﻦ ﻣﺴﻠﮏ را در اﯾﺮان اﻣﺮي ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺤﺮز ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم در اوج ﻗـﺪرت ﺑﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻗـﺪام ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ و ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺑﺴﻂ ﻧﻔﻮذ ﺗﺮكﻫﺎي‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ اﻣﺮ ﻣﻬﻤﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬در دوره ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ‪ ،1576‬ﻧﻘﺎﯾﺺ و ﻣﻌﺎﯾﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﻪ آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﯽ ﻇﺎﻟﻢ و ﺧﻮن آﺷﺎم ﺑﻮد و ﺑﻌـﺪ از ﻫﯿﺠﺪه ﻣﺎه ﺳـﻠﻄﻨﺖ در اﺛﺮ ﻣﺴـﻤﻮم ﺷﺪن ﯾﺎ اﻓﺮاط در ﻣﺴـﮑﺮات در ﮔﺬﺷﺖ‪«2» .‬‬
‫ﺑﻌﺪ از او ﺑﺮادرش ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪاﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﻪ ﺳﺘﻤﮑﺎر و ﻧﻪ ﺑﺎده ﻧﻮش ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ از ﻋﻘﻞ ﺳﻠﯿﻢ ﺑﻬﺮهاي ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻓﺴﻖ‬
‫و ﻓﺠﻮر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ از ﻧﻔﻮذ و اﻫﻤﯿﺖ روﺣﺎﻧﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮد و ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﺰﻟﺒﺎش از ﺗﺰﻟﺰل رأي ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪاﺑﻨﺪه ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺎه ﻫﺮ ﭼﻪ ﺷﺎﻫﺴﻮنﻫﺎ را ﺿـﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮكﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ازﺑﮏﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻃﻠﺒﯿﺪ ﺳﻮدي ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻣﺘﻨﺎع رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫و ﻣﻨﺎزﻋﺎت آﻧﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷـﻤﺮد و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد‪ ،‬و ازﺑﮏﻫﺎ ﻫﺮات را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫و در ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪهاي از ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺳـﺎل ‪ 1587‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺪاﺑﻨـﺪه ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﭘﺴـﺮش ﻋﺒـﺎس ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﺷـﺎﻧﺰده ﺳـﺎﻟﻪ ﺑﻮد از ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﺳـﺘﻌﻔﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﮐﻮﺷـﺶﻫﺎي ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و رﻫﺒﺮي ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ازﺑﮏﻫﺎ را ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﮐﻨﺪ و ﺗﺮكﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را ﺑﯿﺮون ﺑﺮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺷـﺪ رؤﺳﺎي ﺗﺮاﮐﻤﻪ رﻫﺒﺮي ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷـﺠﺎﻋﺖ و ﺳﺮﺳـﺨﺘﯽ و ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪاري ﺧﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردن ﺗﺸـﮑﯿﻼت ﺟﺪﯾﺪ در ﻗﺸﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺎﯾﻞ آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ورزﯾﺪه اﺳﺘﺨﺪام ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫از ﺷﺎه ﺣﻘﻮق ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎي ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﻣﺆﺛﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳـﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ در ﮐﺘـﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان )ﺟﻠـﺪ اول‪ ،‬ص ‪ (556‬ﮐﻠﻤﻪ ﺷﺎﻫﺴﻮن را ﺷﺎهﺳﻮﻧـﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺧﻮاﻧـﺪن اﯾﻦ اﺳـﻢ‬
‫اﺷـﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه او ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس اول ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻧﻔﻮذ ﻗﺰﻟﺒﺎشﻫﺎ ﻋـﺪهاي را ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﺎﻫﺴﻮنﻫﺎ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑﻪ دور ﺧﻮد‬
‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪ .‬اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺷﺎﻫﺴﻮن« در داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫اواﯾﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ اﺳﺖ و در آن وﻗﺖ ﺑﺮاي ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻋﻮت ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎﻫﺴﻮن از‬
‫آﺳﯿﺎي ﺻﻐﯿﺮ ﺑﻪ اردﺑﯿﻞ آﻣﺪﻧﺪ )ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻫﻨﻮز در ﺣﻮاﻟﯽ ﺷﻬﺮ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ در ﮐﺘﺎب زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ )ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﺷـﻤﺎره ‪ G.15‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮاون در داﻧﺸـﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ )fol a 391،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺛﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﺎهزادﮔﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﻤﻮم ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻠﮑﻢ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ‬
‫اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 517 -516‬ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه از ﻓﺮط ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻣﺴﮑﺮات در ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ زﻣﺎم اﻣﻮر در دﺳﺖ روﺣﺎﻧﯿﺎن ﻧﻤﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﺳـﺘﺒﺪادي ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﻣـﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس رﯾﺎﺳﺖ ﻓﺮﻗﻪ ﺻﻮﻓﯿﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ او ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫آﻧﺎن ﮐﺮاﻣﺎت و ﻗﻮاي ﻣﺎ ﻓﻮق اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در اﺛﺮ ﺿـﻌﻒ و ﺳـﺴﺘﯽ و ﻏﻔﻠﺖ از اﻣﻮر ﻟﺸـﮑﺮي‪ ،‬ﮐﺸﻮر را ﺑﺴـﯿﺎر ﺿـﻌﯿﻒ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ «2» .‬اﮔﺮ ﭼـﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺑﯿـﺪار ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷـﮑﻞ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ آﻏﺎز دوره ﺻـﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬داﺷﺖ‪ «3» .‬و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ را ﺗﻬـﺪﯾﺪ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺎﻣـﻞ ﻣـﺬﻫﺒﯽ در ﮔﺮد آوري ﻣﺮدم ﺑﻪ دور ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣﺆﺛﺮ ﻧﯿﺎﻓﺘﺎد‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﻣﺘﺤـﺪ ﮐﻨـﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻔﺮﻗﻪ و اﺧﺘﻼف آﻧﻬﺎ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻃﻐﯿﺎن و آﺷﻮب ﺑﻮﺟﻮد آورد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯿﺎن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ در ﻗﺸﻮن اﯾﺮان‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﯿﻨﻮرﺳـﮑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ رﻗﺎﺑﺖ و دﺷـﻤﻨﯽ ﻣﯿﺎن ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻗـﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾـﺪ در ﻗﺸﻮن اﯾﺮان را ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ اﻧﺤﻄﺎط ﺳﻠﺴـﻠﻪ‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ داﻧﺴﺖ و اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ او درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻋﻠﺖ ﻣﻬﻢﺗﺮي ﮐﻪ ﺑـﺎﻋﺚ اﻧﺤﻄﺎط و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺎﯾﻪ ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽ ﺧﺎﻧـﺪان ﺻـﻔﻮي‬
‫ﺷـﺪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺣﺲ ﺷـﻬﺎﻣﺖ و اﻧﻀـﺒﺎط ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﺖ آن را ﺑﺎﯾـﺪ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺳـﺴﺘﯽ و ﺿـﻌﻒ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻـﻔﻮي داﻧﺴﺖ )ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﺑﻪ ﻗﺸﻮن ﺳـﺮ و ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺪﻫﺪ(‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﻟﯿﺎن‬
‫ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ ﺑﻌﺪ از ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ 1639‬ﺑﻪ آﺷﻔﺘﮕﯽ وﺿﻊ ﻗﺸﻮن اﯾﺮان ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮردن ﺗﻌﺎدل ﻣﯿﺎن »ﻣﻤﺎﻟﮏ« و»ﺧﺎﺻﻪ«‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮردن ﺗﻌـﺎدل ﻣﯿﺎن ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎي »ﻣﻤﺎﻟﮏ« و »ﺧﺎﺻﻪ« ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺿـﻌﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺠﺎد و ﺑﺴﻂ ﺑﯽﺟﻬﺖ‬
‫»ﺧـﺎﺻﻪ« در وﻫﻠﻪ اول ﻣﻨﻮط و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻠـﻞ ﻣـﺎدي ﺑﻮد‪ .‬و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﺗﻮان ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس اول را ﻣﺴـﺌﻮل داﻧﺴﺖ‪ .‬وي ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﺟﺪﯾﺪي از ﻗﻮﻟﻠﺮ و ﺗﻔﻨﮕﭽﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد و ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ را ﺳﺮ و ﺻﻮرﺗﯽ داد‪ ،‬ﻣﺨﺎرج ﻧﮕﺎه داري آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از ﻋﻮاﯾﺪي‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳـﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ در ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠـﺪ اول‪ ،‬ص ‪ ،543‬ﻗﺼﻪ ﻋﺠﯿﺐ ذﯾـﻞ را ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻗﻮل ﻣﻮرﺧﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯽ را ﻗﺒﻮل داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻮادي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻوﺟﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺳـﺮاﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ روزي ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در اردﺑﯿﻞ وارد ﻣﻄﺒﺨﯽ ﺷﺪ‪ ،‬و در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺳـﺮ دﯾﮕﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺑﻪ آن ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷـﺪ‬
‫دو ﺑﺎر ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ )ﭼﻬﺎر اﯾﻨﭻ در ﻫﺮ ﺑﺎر( و ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارد‪«.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﯽﺗﻮان ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم را از اﯾﻦ ﻣﻌﺎﯾﺐ ﺑﺮي داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻧﺼـﯿﺐ ﺧﺎﻧﻮاده ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﻣﯽﺷﺪ ﺑﭙﺮدازد و اﯾﻦ ﻣﺨﺎرج ﺑﺴـﯿﺎر ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎه ﺻﻔﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻃﺎﻗﺖ ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫اﯾﻦ ﺧﺮجﻫﺎي ﮔﺰاف را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در اواﺧﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ او‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر دوره ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ را ﻃﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وزﯾﺮ او ﺳﺎرو ﺗﻘﯽ »‪«1‬‬
‫روش زﯾﺮﮐـﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ازدﯾـﺎد ﻋﻮاﯾـﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﺷـﺎه ﭘﯿﺶﻧﻬـﺎد ﮐﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼـﻮن ﭘـﺪر ﺑﺰرﮔﺶ در ﻃﯽ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد در‬
‫ﺟﻨﮓﻫـﺎي ﺑﺴـﯿﺎري ﺷـﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﺣﮑـﺎﻣﯽ در ﺗﻤـﺎم اﯾﺎﻻـت ﻧﮕﺎه دارد و اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﺑﺴـﯿﺎري از ﻋﻮاﯾـﺪ ﺣﺎﺻـﻠﻪ را ﺑﺮاي‬
‫ﻧﮕﻪداري ﻗﺸﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔـﻆ آن اﯾﺎﻻـت ﺧﺮج ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺳﺎرو ﺗﻘﯽ ﺑﻌـﺪ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺣﮑﺎم ﻣـﺬﮐﻮر را‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺪام درﺑﺎري ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺰول و ﻋﻮاﯾﺪ اﯾﺎﻻت را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﮔﺮدآوري ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﺻـﻔﯽ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد را ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪ و اﯾﺎﻟﺖ ﻣﻬﻢ‬
‫ﻓـﺎرس را ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺧـﺎﺻﻪ« در آورد‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ ﺷﺎه ﺻـﻔﯽ در ﺳﺎل ‪ 1642‬ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻗﺰوﯾﻦ و‬
‫اﯾﺎﻻت ﻣﺎزﻧﺪران و ﯾﺰد و ﮐﺮﻣﺎن و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن را ﺟﺰو »ﺧﺎﺻﻪ« ﻣﺤﺴﻮب ﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ »ﻣﻤﺎﻟﮏ« ﺑﻪ »ﺧﺎﺻﻪ« در ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ و ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﺮدم ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﮑـﺎم اﯾﺎﻻـت در ﻃﯽ ﺣﮑـﻮﻣﺖ ﺧـﻮد ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺛﺮوت ﻣﯽﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺜـﻞ ﭘﯿﺸـﮑﺎران ﺧـﺎﺻﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻓﺸـﺎر‬
‫ﻧﻤﯽآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎردن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ اﯾﻦ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺷـﺮان ﺧﺎﺻﻪ زاﻟﻮﻫﺎي اﺷـﺒﺎع ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎل‬
‫رﻋﯿﺖ را ﺑﺮاي ﭘﺮ ﮐﺮدن ﺧﺰاﻧﻪ ﺷﺎﻫﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﺷـﮑﺎﯾﺎت ﻣﺮدم ﺳـﺘﻤﺪﯾﺪه وﻗﻌﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷـﮑﺎﯾﺎت ﻣﺮدم ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻏﺎرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص اﯾﺎﻟﺘﯽ‬
‫را ﮐﻪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ دارﻧـﺪ ﻣﺜـﻞ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧـﻮد ﻣﯽداﻧﻨـﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ در آﻧﺠـﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﻧـﺪ ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﮐﺎرﻣﻨـﺪان ﻓﺮاوان و درﺑـﺎر‬
‫اﻧﺒﻮﻫﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻀـﻌﯿﻒ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻣﺎﻧﻊ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮﺑﯽ‬
‫در آﻧﺠﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﻮد و دﯾﮕﺮ در ﻣﻮﻗﻊ اﺣﺘﯿﺎج‪ ،‬ﺳـﺮداران ﺷـﺠﺎع و ﮐﺎرداﻧﯽ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮان دﯾـﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺣﻤﻼت دﺷـﻤﻨﺎن‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺷﺮان ﺑﺎﯾﺪ دﻓﺎع آن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺳـﺮ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ‪ -،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،302 -15‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳـﺘﺎد ﻧﺼﺮ اﻟّﻠﻪ‬
‫ﻓﻠﺴـﻔﯽ در اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺷـﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪ .1329‬ﮐﺎروانﺳـﺮاي زﯾﺒﺎي ﺳﺎرو ﺗﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮﮔﺶ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم‬
‫رﺳﯿﺪ ﻫﻨﻮز در اﺻﻔﻬﺎن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ اول ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎﺻﻪ درآﻣﺪ آﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي‬
‫از ﺣﻤﻠﻪ دﺷـﻤﻦ ﻣﺼﻮن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ اﺳﺘﻨﮑﺎ رازﯾﻦ و ﻗﺰاقﻫﺎي او ﻧﻮاﺣﯽ ﺳﺎﺣﻠﯽ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر واﻗﻊ در ﺧﺎك اﯾﺮان را ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺗـﺎ ﭼﻨـﺪ ﻣﺎه در ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه آﺷﻮراده در ﺳـﻨﻮات ‪ 1669 - 1668‬ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺪ ﺣـﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﻓـﻮرﯾﺖ ﻣﻨﺼـﻮب و ﺑﻪ آن ﻧﻮاﺣﯽ اﻋﺰام‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ -.‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ص ‪ .252‬ﺑﺮاي اﻗﺪام اﺳﺘﻨﮑﺎ رازﯾﻦ‪ -‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪.‬‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻤﻠﮑﺖ را ﻓﻘﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮر ﺟﺮﯾﺎن داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻨﺪوق ﭘﺎدﺷﺎه رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«1» «.‬‬
‫ﺷـﺎردن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺣـﺎﮐﻤﯽ در ﻓﺎرس ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ او ﻣﺜﻞ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﻮد و ﺷـﯿﺮاز زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺛﺮوت و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﭘﺎي‬
‫ﺗﺨﺖ را داﺷﺖ‪ .‬در زﻣﺎن ﺗﺼﺪي ﻣﺒﺎﺷﺮان ﺧﺎﺻﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ آن رو ﺑﻪ ﻧﻘﺼﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪«2» «.‬‬
‫ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺴـﻂ »ﺧـﺎﺻﻪ« در وﺿـﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮر اﺛﺮات زﯾـﺎدي داﺷﺖ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ اﻋﺘﺒﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺎﻧـﺪان ﺻـﻔﻮي را از ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺷﮑﺎﻻت ﻣﺎﻟﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪.‬‬
‫‪) -4‬اﻟﻒ( ﻧﻔﻮذ و ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﻣﻠﮑﻪ ﻣﺎدر و ﺧﻮاﺟﻪﺳﺮاﯾﺎن و )ب( ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺎهزادﮔﺎن در ﺣﺮمﺳﺮا و ﻏﻔﻠﺖ آﻧﺎن از دﻧﯿﺎي ﺧﺎرج‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ اول ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﻋﻠﺖ دوم ﺑﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻫﺮ دو را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎ‬
‫اﻗﺘﺪار ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ و ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎد وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ اﺣﻤﻖ داﯾﻢ اﻟﺨﻤﺮي ﻣﺜﻞ ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن‬
‫ﯾﺎ ﺣﺮم ﭘﺮوردهاي ﻣﺜﻞ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻣﯽﻧﺸـﺴﺖ و وزراي ﻻﯾﻖ و رﻫﺒﺮان ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاف ﺑﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮي ﺑﺮ ﺳـﺮ ﮐﺎر‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬راه ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ و ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﻓﻮق ﺑﺎز ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺧـﺪﻣﺎت ﮔﺮانﺑﻬـﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد اﻧﺠـﺎم داد‪ ،‬ﺑﺎز وي را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺴـﺌﻮل ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻠﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﻧﺤﻄـﺎط و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺮس از ﻓﺮزﻧـﺪان ﺧﻮد »‪ «3‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴـﺎس ﺣﺴـﺎدت‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷـﯿﻮه ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه را ﻣﺮﺳﻮم ﮐﺮد ﮐﻪ وﻟﯽ ﻋﻬـﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺳـﺎﯾﺮ ﺷﺎهزادﮔﺎن را ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ در ﺣﺮمﺳـﺮا ﻧﮕﺎه دارﻧـﺪ‪ .‬از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺨﺘﺼـﺮ دوران ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ در روﺣﯿﻪ ﺷﺎهزادﮔـﺎن ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣـﺪ ﻣﺨﺮب و ﻧﺎﮔﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﯽ و ﻋﺎدت ﺑﻪ ﻧﻮﺷـﯿﺪن ﻣﺸـﺮوﺑﺎت اﻟﮑﻠﯽ ﭼﻪ‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ ﻧﺎﮔﻮاري ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ و ﻣﺮدم اﯾﺮان ﺑﻪ ﺑﺎر آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺎهزادﮔﺎن را در ﺣﺮمﺳﺮا ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻣﻔﯿﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺷﺎهزادهاي ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ اﺟﺎزه ﻧﺪاﺷﺖ زﻧﺪان ﺧﻮد )ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮمﺳﺮا( را ﺗﺎ وﻗﺖ ﺟﻠﻮس ﺑﻪ ﺗﺨﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.253 -252‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.254 -253‬‬
‫)‪ .(3‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﭼﻮن ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ ﭘﺴﺮ ارﺷﺪش‪ ،‬ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎن او ﺳﻮء ﻗﺼﺪ ﮐﻨﺪ وي را ﮐﺸﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﺖ ﺑﻌﺪا دو ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﮐﻮر ﮐﺮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد ﺧﺎﺗﻤﻪ داد‪.‬‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨـﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ زن ﺻـﻔﺖ و ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﺷـﺪ و اﻣﮑﺎن ﻧـﺪاﺷﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﭼﻮن در دوران ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ ﺷﺪﯾـﺪا ﺑﻪ ارﺿـﺎي ﺷـﻬﻮات ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻮد‪«1» «.‬‬
‫ﻧﻈﺮي ﺑﻪ دوره ﻫﺨﺎﻣﻨﺸـﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ ﮐﻪ در آن ﻋﻬـﺪ ﻧﯿﺰ رﺳﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﯾـﺎد ﮐﺮدﯾﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده و ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﻣﺸـﺎﺑﻬﯽ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻮرش و‬
‫دارﯾﻮش در زﻣـﺎن ﺟﻮاﻧﯽ ﺧﻮب ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪﻧـﺪ و ﺑـﺎ ﻗـﺪرت ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ و رﻫﺒﺮان ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻗﺎﺑﻠﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺒﻮﺟﯿﻪ و‬
‫ﺧﺸﺎﯾﺎرﺷﺎ ﮐﻪ در ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ ﺣﺮمﺳـﺮا ﭘﺮورده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺜﻞ آن دو ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن در ﮐﺘﺎب ﻗﻮاﻧﯿﻦ »‪ «2‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن اﯾﺮان ﻓﺮزﻧـﺪان ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﺷـﯿﻮه ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ ﺑﺎر آوردﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﯿـﭻ ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ ﺑﻌـﺪ از ﺟﻠﻮس ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ ﻟﻘﺐ »ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺰرگ« را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در درﺑﺎر ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﻣﻠﮑﻪ ﻣﺎدر در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده اﻋﺘﺒﺎر و ﻧﻔﻮذ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده داﺷﺖ »‪ «3‬و ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫را‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﮔﺮ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﻨﻔﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﮑﺎر ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ .‬در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﺳﺮاﯾﺎن ﺑﻪ ﻗﻮل راوﻟﯿﻦ ﺳﻦ‪:‬‬
‫»ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳـﯽ زﯾﺎدي ﮐﺴﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻇﺎﻫﺮا ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻣﻬﻢ دوﻟﺘﯽ را اﺷـﻐﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺼﺮ ﻣﺸﺎوران ﭘﺎدﺷﺎه و در ﺻﺤﻨﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎن او ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺎهزادﮔﺎن ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و آﻧﻬﺎ را آﻟﺖ دﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧـﺪ‪ .‬دﺳـﯿﺴﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫اﻋﺪامﻫﺎ‪ ،‬و ﻗﺘﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻌﺪي اﯾﺮان را ﻟﮑﻪدار ﮐﺮد ﻣﻌﻠﻮل ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت و ﺟﺎه ﻃﻠﺒﯽ آن اﺷﺨﺎص ﺑﻮد‪«4» «.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺑﺎره اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي ﻧﯿﺰ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺷـﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ در ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1629‬در ﮔـﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻮن دو ﺗﻦ از ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺶ ﻓﻮت ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﻮري‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺑﻪ ﺳﺎم ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزاي ﺑﺪﺑﺨﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎم ﻣﯿﺮزا را ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﻫﯿﺠﺪه ﺳﺎل ﺑﯿﺶ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ از ﺣﺮم ﺳﺮا ﺑﯿﺮون آوردﻧﺪ و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و او ﻧﯿﺰ ﻧﺎم ﭘﺪر )ﺻﻔﯽ( را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺻـﻔﯽ ﺑﻪ زودي ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﺻـﻔﺎت ﺟﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ارث ﻧﺒﺮده اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺟﻠﻮس ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺜﻞ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي در ﻋﯿﺶ و ﻧﻮش ﺣﺮم ﺳﺮا ﻏﻮﻃﻪور‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.577 -576‬‬
‫)‪ .(2‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪.695‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﺮودوت‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ص ‪.114‬‬
‫)‪.(4‬‬
‫‪The Five Great Monarchies of the Ancient Eastern World, vo 1. IV. pp. 175- 6‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن ﻧﯿﺰ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻮس دوم را ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺿﻌﯿﻒاﻟﻨﻔﺲ ﺑﻮد آﻟﺖ دﺳﺖ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﮔﯿﺒﻦ(‪ )Gibbon‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫‪Decline and Fall of the Roman Empire,) London, 1832 (, vo 1. 11, p. 380 n‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﭼﯿﻦ را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﺳﺮاﯾﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺤﻄﺎط‬
‫و ﺳﻘﻮط ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺷـﺪ و ﺑﺎ ﮔـﺬﺷﺖ روزﮔﺎر ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر ﮐﺸﻮري اﻧﺪك اﻧﺪك ﺑﯽﻋﻼﻗﮕﯽ ﻧﺸﺎن داد و ﮐﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ وزﯾﺮان ﺧﻮد ﺳﭙﺮد؛ »‪ «1‬ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدي ﺗﻨـﺪ ﺧﻮ و ﻇﺎﻟﻢ و ﺧﻮن آﺷﺎم ﺑﻮد‪ «2» .‬از ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وي ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿـﺪ ﻣﯽﺗﻮان اﻣﺎم ﻗﻠﯽﺧﺎن‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻌﺮوف ﻓﺎرس‪،‬‬
‫را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ «3» .‬ﭼﻨـﺪ ﺗﻦ از رﻫﺒﺮان ﻧﻈﺎﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺒﻮدن ﻓﺮﻣﺎندﻫﺎن ﻻﯾﻖ و ﻣﺠﺮب ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﮑﺴﺖ اﯾﺮان در‬
‫ﺟﻨـﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷـﺪ و اﯾﺮان در ﺳﺎل ‪ 1638‬ﺑﻐـﺪاد را از دﺳﺖ داد )ﯾـﮏ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻐﻮل‪ ،‬ﺷﺎه ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻗﻨـﺪﻫﺎر را ﺗﺼـﺮف‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪(.‬‬
‫ﻋﻬـﺪ ﻧـﺎﻣﻪ زﻫﺎب‪ ،‬ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1639‬ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻫـﺎي ﻣﻤﺘـﺪ اﯾﺮان و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺧـﺎﺗﻤﻪ داد و دوران ﺻـﻠﺢ ﺣﺎﺻﻞ از آن ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻫﺸـﺘﺎد ﺳـﺎل اداﻣﻪ ﯾـﺎﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﺷـﺎه ﺻـﻔﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﺳﺎرو ﺗﻘﯽ را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ازدﯾﺎد »ﺧﺎﺻﻪ« در ﻣﻘﺎﺑﻞ »ﻣﻤﺎﻟﮏ« ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺟﺮا ﺑﮕـﺬارد‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﯾﮑﯽ از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺻـﻠﺢ ﺑﻌﺪ از ‪ 1639‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ روح ﺷـﻬﺎﻣﺖ و اﻧﻀﺒﺎط‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺳﺴﺖ ﻋﻨﺼﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه ﺻـﻔﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﻨﺪ ﺧﻮ و ﺳـﺘﻤﮕﺮ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﻣﻼﻃﻔﺖ و ﻣﻼﯾﻤﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد؛ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن او در اﯾﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ اﺧﻼق ﺑﻬﺘﺮي ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺷﺎه ﺻـﻔﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎده ﻧﻮﺷﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﻤﻮم ﺷﺪن اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه روي داد‪ ،‬ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺎس در ﺳﺎل ‪ 1642‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ‬
‫از ده ﺳﺎل ﻧﺪاﺷﺖ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎس در اﯾﻦ زﻣﺎن از ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺣﺮم ﺳﺮا ﺑﻪ دور ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ وي ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺟﺪ ﺑﺰرگ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1648‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﻗﻨﺪﻫﺎر را از ﻣﻐﻮﻻن ﮔﺮﻓﺖ و در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺳﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ در ﮐﺘـﺎب‪ History of the Revohution of Persia ,p .33,‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐـﻪ وي ﺑـﻪ ﻧـﺪرت در اﻣـﻮر‬
‫ﮐﺸﻮري ﻣـﺪاﺧﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﺑﺎدهﮔﺴﺎري ﯾﺎ در ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ زﻧﺎن و ﯾﺎ در ﺷـﮑﺎر ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ اﮔﺮ آن ﻗﺴﺎوﺗﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ او را ﻟﮑﻪ دار ﮐﺮده اﺳﺖ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽداد ﮐﺴﯽ ﻣﻠﺘﻔﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮐﻪ او ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻧﺲ ﻫﻨﻮي(‪ )Janas Hannway‬در ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻـﻔﺤﻪ ‪ ،20‬ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻇـﺎﻫﺮا از ﻋﺒﺎرات ﻓﻮق اﻗﺘﺒﺎس‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬ﮐﺘـﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴــﮑﯽ‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ ،33 - 30‬و ﯾــﺎدداﺷﺖ ﻻـﻧﮕﻠﺲ‪vo 1 .x ,pp .197 -8 ' )Langles( . ¬Notice‬‬
‫‪Chronologique de la Perse‬‬
‫در ﮐﺘﺎب ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ .‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ ﻫﻢ ﻣﻮاردي را از ﻗﺴﺎوت او ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -،‬ﺳـﻔﺮ ﻧﺎﻣﻪ او ﺻـﻔﺤﺎت ‪ .171 -168‬داﻧﻠﭗ ﮐﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ اﻃﻼع دﻗﯿﻘﯽ داﺷﺖ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻨﺎم‪ perzie‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 229‬او را »ﺷﺨﺺ داﯾﻢ اﻟﺨﻤﺮ و ﻇﺎﻟﻢ و ﺗﻨﺪﺧﻮﯾﯽ«‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﺗﺎورﻧﯿﻪ )ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ص ‪ (165‬ﻗﺘـﻞ اﻣـﺎم ﻗﻠﯽﺧﺎن در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﻣﻠﮑﻪ ﻣﺎدر ﺑﻮد )ﭘﺴـﺮاﻧﺶ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﮐﺸـﺘﻪ‬
‫ﺷ ﺪ ﻧ ﺪ( ‪.‬‬
‫)‪.(4‬‬
‫‪ A Chronicle of the Carmelites in Persia, vo 1. 1. pp. 314- 16‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪23 :‬‬
‫و ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺪﻫـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ اﺟﻞ ﻣﻬﻠﺘﺶ ﻧﺪاد‪ .‬وي اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻮارد ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻗﺴﺎوت رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻋﺎدل‬
‫و ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮد و اﺗﺒﺎﻋﺶ وي را دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‬
‫ﻏﻮﻃﻪور ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ اﺟﺎزه ﻧﺪاد ﻋﻨﺎن اﻗﺘﺪار از دﺳﺘﺶ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود‪ .‬ﺳﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ درﺑﺎره او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺷـﺮاب ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده از آن ﺑﻪ اﻓﺮاط ﻣﯽﻧﻮﺷـﯿﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻤﺎم ﺑﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎي دوره ﺳﻠﻄﻨﺖ او ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﻣﺴﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻃﺒﻌﯽ دﻣـﺪﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯽرﺣﻢ و ﻇﺎﻟﻤـﺎﻧﻪ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻄﺮات اﯾﻦ اﻓﺮاط ﺗـﺎ اﻧـﺪازه زﯾـﺎدي ﻣﺤـﺪود ﺑﻪ ﻣﺤﯿـﻂ درﺑـﺎر ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﮐﺸﻮر‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺎهزاده را ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﯽﺗﺮﯾﻦ و ﻋﺎدلﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن دوﻟﺖ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ‬
‫و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﯽﭼﺎرﮔـﺎن رﺣﯿﻢ و دﻟﺴﻮز ﺑﻮد و ﺟـﺎن و ﻣـﺎل اﺗﺒـﺎﻋﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺟـﺪ ﺑﺰرﮔﺶ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم او‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻣﺬاﻫﺐ ﺗﻌﺼﺐ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﻟﻄﻒ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ اﺑﺮاز ﻣﯽﮐﺮد‪«1» «.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻋﻬـﺪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮان دوره آﺳﺎﯾﺶ و آراﻣﺶ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﯽﮔﺴﺎري ﺟﺎﻧﺐ اﻋﺘﺪال را رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﻋﻤﺮ او ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﻣﯽﺷـﺪ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﻧﺤﻄـﺎط ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﮐﻪ در دوران وﺣﺸﺖاﻧﮕﯿﺰ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﭘﺪرش آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ در ﺳﻦ ﺳـﯽ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ در ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺴﺮش ﺻﻔﯽ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ ﻫﯿﺠﺪه ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي او ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﺻﻔﯽ‬
‫ﭼﻮن در اﺑﺘـﺪاي ﺟﻠﻮس ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد و وﻗﺎﯾﻊ ﺷﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﻤﻠﻪ اﺳـﺘﻨﮑﺎ رازﯾﻦ ﺑﻪ وﻻﯾﺎت ﺷـﻤﺎﻟﯽ روي داد‪ ،‬ﻧﺎم ﺧﻮد را‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮔـﺬاﺷﺖ و ﻣﺠﺪدا در ﺳﺎل ‪ 1669‬ﺗـﺎج ﮔـﺬاري ﮐﺮد‪ .‬ﺻـﻔﯽ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ از دوران ﻃﻔﻮﻟﯿﺖ در ﺣﺮمﺳـﺮا ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪ از اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻌﯽ ﻣﻼﯾﻢ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ آدم ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺘﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ در دوره ﮐﻮدﮐﯽ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﻧﻔﻮذ ﺧﻮاﺟﻪﺳﺮاﯾﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ ،583 -582‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻧﯿﺰ ﻋﺪم ﺗﻌﺼﺐ او را در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺳـﺘﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬
‫در ﺗﺎرﯾـﺦ ﺟﻬﻮد‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻨﻈﻮم ﻟﻄﻔﯽ و ﻓﺮﻫﺎد‪ ،‬ﺳـﺨﻦ از ﺗﻌﻘﯿﺐ و آزار ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ و اﺳـﻼم آوردن اﺟﺒﺎري آﻧﻬﺎ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ -.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي آن ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎﺷﻪ(‪. )Bacher‬‬
‫¬‪Les Juifs de Perse au XVIIe et au XVIII Siecle ' Revue des Etudes Juives, vo 1. LII, pp‬‬
‫‪ 78 ،79 ،81 -4 ،88 -90 .‬ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﮐﻠﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﻪ ﺷـﻌﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﻟﺬا در ﺑﯿﺎن ﺗﻌﻘﯿﺐ و‬
‫آزار ﯾﻬﻮديﻫـﺎ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺎردن )ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ (133 - 132‬ﻫﻢ ﺷﺎه‬
‫ﻋﺒـﺎس ﮐﺒﯿﺮ و ﻫﻢ ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس دوم ﺑﻪ ﯾﻬﻮديﻫـﺎ ﭘﻮل ﻣﯽدادﻧـﺪ ﺗـﺎ آﻧﻬـﺎ را ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس دوم درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﯾﻬﻮديﻫـﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﺮاﺳﻢ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺳـﺎﺑﻖ ﺧﻮد را ﻧﻬـﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽآورﻧـﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﮐﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آن وﺳـﯿﻠﻪ ﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ اﺟﺒﺎري‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ )ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ (69 -68‬ﺷﺮح دﯾﮕﺮي در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﯽ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را از ﻧﻔﻮذ آﻧﻬﺎ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻦ او اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﯽﮔﺴﺎري ﻋﺎدت داﺷﺖ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺜﻞ ﭘﺪرش در ﻋﯿﺶ و ﻣﺴﺘﯽ دﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮن ﺧﻮﯾﺸـﺎن آﻟﻮده ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻋـﺪه زﯾـﺎدي از اﻋﯿـﺎن و اﺷـﺮاف و درﺑﺎرﯾﺎن و رﻫﺒﺮان ﻧﻈﺎﻣﯽ را از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﯿـﺪ‪ «1» .‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ داﻣﻨﻪ ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺑﺴﻂ دﻫﻨﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه »اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ« و وزراي دﯾﮕﺮي داﺷـﺖ‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﮐـﺎري اﻧﺠـﺎم ﻧﻤﯽدادﻧـﺪ‪ .‬ﮐﺸـﯿﺶ ﻋﯿﺴﻮي‪ ،‬ﺳـﺎﻧﺴﻮن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺎﻇﺮ اﻣﻮر در درﺑﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن را‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾـﻒ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪» :‬در ﻫﺮ اﻣﺮي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﮐﻪ در درﺑـﺎر ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻫﯿـﭻ ﺗﺼـﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻓﻘﻂ‬
‫درﺑﺎره وﺳﺎﯾﻞ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن آﻧﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط و ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻊ ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮاﺟﻪﺳﺮاﯾﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻊ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺰرﮔﺎن از آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮔـﺬرد ﺧﺒﺮي ﻧﺪارﻧﺪ‬
‫‪ ...‬ﷲ و ﻣﺮﺑﯽ ﺷﺎهزادﮔﺎن از ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ و اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﯽ اداره ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﮑﯽ از ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﭘﺎدﺷﺎه را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و او را ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ ‪ ...‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص اﻣﻮر ﺧﺎﻧﺪان ﺳـﻠﻄﻨﺖ را در دﺳﺖ دارﻧﺪ‪«.‬‬
‫»‪«2‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮﻣﺎن رواي ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ در اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺖ ﻧﺒﻮد از اﺧﺘﯿﺎرات ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫وي ﻣﺜﻞ ﺷﺎه ﺻﻔﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﮐﺎﻣﻼ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮد و اداره آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﺟﻪﺳﺮاﯾﺎن ﺳﭙﺮده ﺑﻮد‪ .‬درﺑﺎره او ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻫﯿـﭻ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬روزي ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﺻـﻠﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ زودي ﺑﻪ وﻻﯾﺎت اﯾﺮان ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺗـﺎﺧﺖ و ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ وﺳﺎﯾـﻞ دﻓﻊ آﻧﻬـﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳـﺎزد وﮔﺮﻧﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ او ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﺑﺎ ﺑﯽﻋﻼﻗﮕﯽ ﺗﻤﺎم ﭘﺎﺳـﺦ داد‪» :‬اﻫﻤﯿﺘﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﺻﻔﻬﺎن در دﺳﺖ ﻣﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪«3» «.‬‬
‫ﺧﻮشﺑﺨﺘﺎﻧﻪ در آن اﯾﺎم ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺸﻐﻮل زد و ﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﻤﺎﻟﮏ اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻔﺮاي اروﭘـﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن آﻣﺪﻧـﺪ ﺗـﺎ از ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﻨﻨـﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺿـﺪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺘﻔﻖ ﺷﻮد و اﻇﻬﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺮان ﻓﺮﺻـﺖ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻐﺪاد و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ را ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﺪ‪ «4» ،‬ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎدﻫﺎي آﻧﺎن ﻧﮑﺮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ در زﺑـﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ )ورق ‪ ) 203a‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺷـﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن در اﻏﻠﺐ اوﻗـﺎت ﺑﻪ ﻣﯽﮔﺴﺎري و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم ]ﮐﺬا[ اﻣﺮا و ارﮐﺎن دوﻟﺖ را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪.(2‬‬
‫‪Voyage ou relarion de l Etat du Royaume de Perse, pp. 144- 5, J. Fraser, An Account of East‬‬
‫‪.India and Persia, pp. 353, 4‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.40‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﺮكﻫﺎ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺳﺨﺖ ﻓﺸﺎر ﻣﯽآوردﻧﺪ )در ﺳﺎل ‪ 1683‬ﺗﺮكﻫﺎ وﯾﻦ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫و ﺗﺮﺟﯿـﺢ داد ﺑـﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ وارد ﺟﻨﮓ ﻧﺸﻮد‪ «1» .‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿـﻌﻒ ﻗﺸﻮن اﯾﺮان و ﺧﺮاب ﺷـﺪن روﺣﯿﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان در آن‬
‫وﻗﺖ‪ ،‬ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤـﻞ ﭘﺎدﺷـﺎه ﻋﺎﻗﻼـﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﺣﺘﻤﺎﻻـ اﯾﻦ ﺗﺼـﻤﯿﻢ در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺳـﺴﺘﯽ و ﺑﯽﺣـﺎﻟﯽ او ﺑﻮد و رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻣﺼـﻠﺤﺖ اﻧﺪﯾﺸـﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎر‪ ،‬ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺣﺮم ﺳـﺮا ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻌﺘﺎد ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﮑﻠﯽ ﺷﺪ‪ «2» .‬ﺷﺎردن ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻧﺴﻮن از ﺣﺎل او‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﻃﻼع داﺷﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎور ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺎب و ﺗﺤﻤﻞ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻧﻮﺷـﯿﺪن ﻣﺸﺮوب ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻮﯾﺲ‬
‫و آﻟﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ او رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ «3» «.‬در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ »‪ «4‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﺎه ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺴﺖ اﺳﺖ و ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﺴـﺘﺒﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻟﻮ در ﺧﻮاب ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯽدرﻧﮓ اﺟﺮا ﺷﻮد‪ «.‬اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺰرﮔﺎن و اﺷﺮاف را ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﻣﺸـﺮوب ﺑﺨﻮرﻧﺪ و از اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﺳﺎﻧﺴﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻌﯿﻨﯽ داﺷﺖ‪» :‬ﺷـﺮاب ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺣﻘﺎﯾﻘﯽ را ﮐﻪ‬
‫در ﻫﻮﺷﯿﺎري ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﺘﯽ اﻇﻬﺎر دارﻧﺪ‪ «5» «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در اﯾﺮان واﻗﻌﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﻓﺴﺎد‬
‫دﺳـﺘﮕﺎه ﻣﺘـﺪرﺟﺎ زﯾﺎدﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎردن ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬از اﻧﺤﻄﺎط ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﮔﺎﻫﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﺧﺮﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮان‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﻠﻞ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺑـﺪون داﺷـﺘﻦ ﺳـﺮﺑﺎز ﺧﺎرﺟﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﺮان ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻣﺮدﻣﺶ ﺑﻪ ﭘﯿﺶرﻓﺖﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﺎﯾﻞ ﺑﺸﻮد‪ .‬وﻟﯽ دوران ﻣﻤﺘﺪ ﺻﻠﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﺮگ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺰرگ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺧﻮنرﯾﺰيﻫﺎي ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن او اﯾﻦ ﺷـﺠﺎﻋﺖ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ اﯾﻦ ﻗﺪرت را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﻤﻞ‪ ،‬ﺷﻬﻮت ﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺗﻨﺒﻠﯽ از ﯾﮏ ﻃﺮف و ادﺑﯿﺎت از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را زن ﺻﻔﺖ ﺑﻪ ﺑﺎر آورده اﺳﺖ‪«6» «.‬‬
‫در زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬زﺟﺮ و ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣـﺬﻫﺒﯽ رو ﺑﻪ ﺷﺪت ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺜﻞ ﺷﺎه ﺻـﻔﯽ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن‬
‫ﻣﻘﯿﻢ اﯾﺮان ﻧﮑﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺸﯿﺸﺎن ﮐﺎر ﻣﻠﯽ در اول اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1672‬از اﺻﻔﻬﺎن ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»از اﺑﺘﺪاي ﺳﻠﻄﻨﺖ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ و ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اي ﮐﺎش اﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳﺎﻧﺴﻮن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.141‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ در زﺑـﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ )ورق‪ )a 302‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻫﻔﺖ ﺳﺎل در ﺣﺮم ﺳـﺮا ﺑـﺪون ﺑﯿﺮون آﻣـﺪن از آن‬
‫ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.592 -591‬‬
‫)‪ .(3‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻧﻬﻢ‪ ،‬ص ‪.330‬‬
‫)‪ .(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.332‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ .68‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻇﻬﺎرات ﻓﺮاﻧﺴﻮا دو ﮐﺎﻟﯿﺮ(‪ )Calliere‬را ﮐﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪار و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه آن ﻋﻬﺪ ﺑﻮد ﺑﺎ‬
‫اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻣﻘـﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿـﻢ‪ .‬وي در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻧـﺎم‪De la Maniere de Negocier avec les Souverains) :‬‬
‫‪.Brussels, 17. 18 (, p. 78‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺳـﻔﯿﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﯿﺰي ﭘﺮ از اﻏﺬﯾﻪ و اﺷـﺮﺑﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﮔﺮ ﻣﺬاﮐﺮاﺗﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا »ﻏﺬاي ﺧﻮب ﻣﺪﻋﻮﯾﻦ‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾـﮏ و اﯾﺠـﺎد ﺻـﻤﯿﻤﺖ و ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﺣﺮارت ﺷـﺮاب ﻏﺎﻟﺒﺎ اﺳـﺮار ﻣﻬﻢ را آﺷـﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد‪ «.‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ در‬
‫ﺷﺮاب اﺳﺖ!‬
‫)‪ .(6‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.295 -294‬‬
‫ﻋﻤـﻞ در ﻧﺘﯿﺠﻪ دﺷـﻤﻨﯽ ﺑﺎ آﯾﯿﻦ ﻋﯿﺴﻮﯾﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ آﻧﺎن و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه آﻧﻬﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﻣﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﻨـﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧﺎﭘﺎﮐﯿﻢ‪ .‬رؤﺳﺎي ﻣـﺬﻫﺒﯽ اراﻣﻨﻪ ﺑﻪ زﻧـﺪان اﻓﮑﻨـﺪه ﺷﺪهاﻧـﺪ و ﻏﻞ و زﻧﺠﯿﺮ ﺑﺮ ﭘﺎي دارﻧﺪ و ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي ﺟﻠﻔﺎ‬
‫ﻣﺠﺒﻮرﻧﺪ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺗﻮﻣﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪«1» «.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﯿﺶ در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬وزﯾﺮي ﮐﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن را ﺑﯽرﺣﻤﺎﻧﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﮐﺮد ﻣﻮرد ﺑﯽﻟﻄﻔﯽ ﺷﺎه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن ﻧﻔﻮذ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ «2» .‬اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ آﻧﻬـﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻋﻠﺖ ﻋﻤـﺪه ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﯿﺴﻮﯾـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺗﻨﻬـﺎ ﻋﺎﻣـﻞ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ ،1678‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻪ ﺑﻬـﺎﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ اراﻣﻨﻪ و ﮐﻠﯿﻤﯽﻫـﺎ در ﻧـﺘﯿﺠﻪ »ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﺿـﺎﻟﻪ ﺧﻮد« ﺑﻪ آﯾﯿﻦ اﺳـﻼم ﻟﻄﻤﻪ وارد آوردهاﻧـﺪ‪ ،‬از ﺷـﺎه در ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺴـﺘﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﻋـﺪهاي از آﻧﻬﺎ را اﻋـﺪام ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻤﻌﯽ از ﺧﺎﺧﺎمﻫﺎي ﮐﻠﯿﻤﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﯽرﺣﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫اراﻣﻨﻪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺤﮑﻮمﺷﺪﮔﺎن ﮐﻠﯿﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ رﺷﻮهﻫﺎي ﮐﻼن از اﻋﺪام ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺗﺼﺎدﻓﺎ در اﯾﻦ اﯾﺎم در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت و ﻧﻔﻮذ ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺷـﯿﻌﻪ آﺋﯿﻦ ﺗﺸـﯿﻊ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ‬
‫ﮐﺸﻮر اﯾﺮان و ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺠـﺎزات و ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺳـﻨﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از آزار اﻗﻠﯿﺖﻫـﺎي ﻋﯿﺴﻮي و ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﻧﺎﮔﻮارﺗﺮي‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼـﻞ اول اﯾﻦ ﮐﺘﺎب دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺳـﻨﯽﻫﺎي اﯾﺮان ﻣﺮدﻣﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ و ﺟﻨﮓآور ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣـﺪاﺧﻠﻪاي در اﻣﻮر‬
‫ﻣـﺬﻫﺒﯽ آﻧﻬـﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺷﻮد‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳـﻨﯽﻫﺎ در اﯾﻦ زﻣﺎنﻫﺎ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘـﺪاي ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴﯿﻦ زﯾﺎد ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺳﺨﻨﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﯿﺮﺗﺮ ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﯽﮔﺴﺎري و ﻋﯿﺶ و ﻧﻮش اﻓﺮاط ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻧﺼﺎﯾـﺢ ﭘﺰﺷـﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽ او ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺳﺎﻟﯿﺎن دراز ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﺨﺘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺧﺮاب ﺷﺪ و در ‪ 29‬ژوﺋﯿﻪ ‪ ،1694‬در ﺳﻦ ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ‪،‬‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪ «4» .‬و ﻇﺎﻫﺮا‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪A Chronicle of the Carmelites in persia, vo 1. 1, pp 406- 7‬‬
‫)‪. Krusinski ,Revohution ,p .24.(2‬‬
‫ﺑﺎ ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﭘﻞ ﻟﻮﮐﺎ(‪ )Paul Lucas‬درﺑﺎره رﻓﺘﺎري ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﯽﺷﺪ داده اﺳﺖ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد‪) Voyuges .‬‬
‫‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪» :(45‬وﻗﺘﯽ ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد‪ ،‬ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽروﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒاﻧـﺪ و ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻔﺮ ﻋﯿﺴﻮي ﺧﯿﺲ ﺷﺪه دﺳﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺰﻧﺪ او را ﻧﺠﺲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪«.‬‬
‫)‪.(3‬‬
‫‪A Chronicle of the Carmelites in Persia, vo 1. 1, p. 408‬‬
‫)‪ .(4‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺻـﻔﯽ در ‪ 31‬ﯾﺎ ‪ 32‬ﺳـﺎﻟﮕﯽ و ﺷـﺎه ﻋﺒﺎس دوم در ﺳـﯽ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ و ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ در ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺖ‬
‫ﺳﺎﻟﮕﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻣﺮگ زودرس آﻧﻬﺎ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﻣﺮگ او ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻃﻼع ﺑﺮ اﺣﻮال او و اﺧﻼف و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺶ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﻫﻮراس را درﺑﺎره او ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫دوره ﭘﺪران ﻣﺎ از ﻋﻬﺪ ﻧﯿﺎﮐﺎن ﻣﺎ ﺑﺪﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ از آﻧﻬﺎ ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖﺗﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺴﻞ ﻓﺎﺳﺪﺗﺮي ﻋﺮﺿﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪«1» .‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ در ﻇﺮف ﺷـﺼﺖ و ﭘﻨـﺞ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺗﺎ ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن روي داد‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫اﻧﺤﻄﺎط ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﻨﺪي ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺗﻨﺪﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ )ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي دوره ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ(‪ .‬ﻣﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ و اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸـﯽ ﺟﻨﺒﻪﻫـﺎي ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ دﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دوﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد در ﺳﺎل ‪ 1694‬ﻫﻨﻮز‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ و ﭘﺎي دار ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻼﯾﻢ و آﺛﺎر اﻧﺤﻄﺎط آن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﺮﺣﻠﻪ آﺧﺮ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺎﺗﺤﯽ ﮐﻪ ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺖ اﺳﮑﻨﺪر ﮐﺒﯿﺮ را ﻧﺪاﺷﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺿﺮﺑﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ را ﺑﺮ ﭘﯿﮑﺮ اﯾﺮان ﻓﺮود آرد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Odes ,III ,vi ,46.(1‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ و اﺧﻼق او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻫﻔﺖ ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﺎن در زﻣﺎن ﻣﺮگ ﭘﺪر زﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ «1» .‬اﻣﺎ ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﯿﺮزا ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ و ﺑﻌﺪ از او ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا ﻓﺮزﻧﺪ دوم ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ دو ﺷﺎهزاده ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷـﺶ‬
‫»‪ «2‬و ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل داﺷﺘﻨﺪ در اﺧﻼق و ﻗﯿﺎﻓﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯿﺮزا ﺻﻠﺢ ﺟﻮ و ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ زﻫﺪ و رﯾﺎﺿﺖ ﺑﻮد و دﻟﯽ ﻣﻬﺮﺑﺎن و رﺣﯿﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ در آن ﻋﻬـﺪ ﭼﻨـﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮐـﺎر و وارﺳـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ را ﻣﻼﺣﺴـﯿﻦ ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ورزش ﻋﻼﻗﻪاي ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽداد و ﺣﺘﯽ در‬
‫وﻗﺖ ﺟﻠﻮس ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ اﺳﺐ ﻧﯿﺰ ﻧﺒﻮد »‪ «3‬و ﭼﻮن ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ را ﻣﺜﻞ اﺟﺪاد ﺧﻮد ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ ﭘﺪر در ﺳﺎل ‪1629‬‬
‫در ﺣﺮمﺳـﺮا ﮔﺬراﻧـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻌـﺎ از اﻣﻮر ﺧـﺎرج آﮔﺎﻫﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬وي آدﻣﯽ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ و زود ﺑﺎور ﺑﻮد و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﮑﺎر دﯾﮕﺮان ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﭼﻬﺮهاي زﯾﺒـﺎ و ﺑـﺪﻧﯽ ﻗﻮي داﺷﺖ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺑـﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﭘـﺎي او ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ آن ﺻـﻔﺎت‬
‫روﺣﯽ و ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﺳﺖ در او ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي اﺳﺎﻣﯽ ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ -،‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .b 912‬ﮐﺸﯿﺶ ﻋﯿﺴﻮي ﺳﺎﻧﺴﻮن در‬
‫‪.Voyage ou Relation de l'Etat du Royaume de Perse, p. 128‬‬
‫ﻗﺼﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺘﻤﻠﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷـﺮﮐﺖ در ﺗﻮﻃﺌﻪاي ﺑﺮاي ﺗﺼـﺮف ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ و دﯾﮕﺮي ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﺎدرش از ﻗﺼﺮ ﮔﺮﯾﺨﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺮادر دﭼﺎر ﻧﺸﻮد و ﻣﻔﻘﻮداﻻﺛﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺻﺎدق در ﮐﺘﺎب ﻣﺮآة اﻟﺼـﻔﺎ‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ Mnss .Add .6539 ,6540،‬و ﻗﺴـﻤﺖ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ورق‪a‬‬
‫‪ ،661‬ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ در ﺳﺎل ‪ 1089‬ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ وي در ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻠﻮس ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ در ‪ 1694‬در ﺣﺪود ‪ 26‬ﺳﺎل داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺟﻬـﺎن ﮔﺮد اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﺋﯽ ﺟﯿﻮاﻧﯽ ﺟﻤﻠﯽ ﮐـﺎرري(‪ )Giovani Gemelli -Carerei‬ﮐﻪ در ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴـﯿﻦ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه را در ﯾﮑﯽ از ﺑﺎغﻫﺎي ﻗﺼـﺮ دﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺐ ﺳﻮاري ﻣﯽآﻣﻮزد‪A Collection of .‬‬
‫‪ .Voyages,) London, 1704 (, vo 1. Iv, p. 144, by J. Churchill‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪30 :‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﺮادرش ﻋﺒـﺎس‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﯿﺰ از دﻧﯿـﺎي ﺧـﺎرج ﻏﺎﻓـﻞ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻃﺒﻌﯽ ﺟﻨـﮓﺟﻮ داﺷﺖ و ﻣﻬـﺎرت و ﮐـﺎرداﻧﯽ از ﺧﻮد‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﺧﻮد را ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻨـﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در اﻧﺘﺨﺎب ﻓﺮزﻧﺪ اول ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿـﻌﻒ ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ و ﻋﻘﻼﻧﯽ او‬
‫ﺗﺮدﯾـﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮد ﻓﺮزﻧـﺪ دوم را ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻣﻨﺼﻮب ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ ﺑﻪ وزراﯾﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﻃﺮاف او ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻃﺎﻟﺐ ﺻـﻠﺢ و آراﻣﺸـﯿﺪ‪ ،‬ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﯿﺮزا را ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺮدارﯾﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺗﺮﻗﯽ ﮐﻨﺪ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا را ﺑﻪ ﺟﺎي او اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪ «1» «.‬ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از اداي اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن در ﮔﺬﺷﺖ و ﻋﻤﻪ‬
‫او ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ »‪ ،«2‬ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯿﺮزا ﻋﻼﻗﻪ زﯾﺎدي داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪن او ﺷﺪ و ﭼﻮن زﻧﯽ ﻣﺴﺘﺒﺪ و ﺑﺎ اراده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن را ﺑﻪ درﺑﺎر اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و ﭘﺲ از اﻋﻼم ﻣﺮگ ﭘﺎدﺷﺎه اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸـﯿﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن ﮐﻪ ﮐﺎرﻫـﺎ را از ﻧﻈﺮ ﻣﺼﺎﻟـﺢ و ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﺧﻮد ﻣﯽﺳـﻨﺠﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﻧﺘﺨـﺎب ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺳـﺴﺖ ﻋﻨﺼـﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﯽدرﻧﮓ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯿﺮزا را در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 14‬ذي‬
‫اﻟﺤﺠﮥ ‪ 1105‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺷﺸﻢ اوت ‪ 1694‬ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ «4» .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت در آﯾﻨﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﭼﻬﻞ ﺳﺘﻮن و در ﺳﺎﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﯽ زاﯾﻨﺪه رود ﻧﺰدﯾﮏ ﻗﺼﺮ ﺳﻌﺎدت آﺑﺎد ﺑﻮد اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪«5» .‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎي ﮐﺸـﯿﺶ ﻣﺴـﯿﺤﯽ‪ ،‬ﻣﺎرﺗﻦ ﮔﻮدرو‪ ،‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎج ﮔﺬاري ﺷﺎه ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺸﻦ و‬
‫ﺳﺮور ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﯿﺪان ﺷﺎه و ﺑﺎزارﻫﺎي ﻃﻮﯾﻞ ﺷـﻬﺮ در ﺗﻤﺎم ﺷﺐ ﭼﺮاﻏﺎﻧﯽ و ﺷﯿﺮ و ﭘﻠﻨﮓ و ﻓﯿﻞ و ﺳﺎﯾﺮ ﺟﺎﻧﻮران ﺑﺎغ وﺣﺶ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎ آﻫﻨﮓ ﻃﺒﻞ و ﺷﯿﭙﻮر‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺨﺘﺼـﺮ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‪» -‬ﻧﺼﻒ ﺟﻬﺎن ﻓﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻔﻬﺎن« اﺛﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي‬
‫ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ در‪ , Browne MS 1 ,3 )9( ,folio 124 a‬روﺿﮥ اﻟﺼـﻔﺎي ﻧﺎﺻـﺮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﺸـﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ رﺿﺎ ﻗﻠﯽﺧﺎن‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ؛ ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﻦ ﻓﺴﺎﯾﯽ‪ ،‬ص ‪155‬؛ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.594‬‬
‫)‪ .(2‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .b 302‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺳﺎﻧﺴﻮن )ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص‪ ،(125 .‬ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ ﭼﻨـﺪي ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺻﺪر ﻫﻤﺴـﺮ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ ﺳﺎروﺗﻘﯽ ﻗﻮرﭼﯽ ﺑﺎﺷﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭘﺲ از اﻃﻼع ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎن داد آن ﻣﺮد ﺗﯿﺮه ﺑﺨﺖ را ﮔﺮدن ﺑﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪.b 302‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﻌﻤﻮﻻ اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﯾﺮاﻧﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺟﻤﻠﯽ ﮐﺎرري و ﺟﻬﺎنﮔﺮد ﻫﻠﻨﺪي دو ﺑﺮوﯾﻦ اﺳﺖ در‪:‬‬
‫‪Travels into Muscovy, Persia and the Parts of the East Indies vo 1. 1, p. 210‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ در‬
‫‪.A Chronicle of the Carnnelites in Persia, vo 1. 1, p. 470‬‬
‫از ﻗﻮل ﮐﺸـﯿﺶ »اﻟﯿﺎس ﭘﯿﺮو ﺳﻨﺖ اﻟﺒﺮت« ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻣﺮوز ﮐﻪ ﻫﻔﺘﻢ اوت اﺳﺖ‪ ،‬در دو ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ او ]ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن[ ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺶ ﺳﺎل و ﻫﻔﺖ ﻣﺎه دارد ﺑﻪ ﺷﺎﻫﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪«.‬‬
‫)‪ .(5‬دﺳـﺘﻮر ﺷـﻬﺮ ﯾﺎران )ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ، Rieu supp(1 . 62 ،‬ورق‪ .b 41‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت آﯾﻨﻪﺧﺎﻧﻪ‪ -‬ﺿـﻤﯿﻤﻪ ﺳﻮم ﮐﺘﺎب‬
‫ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫در ﻣﯿـﺪان ﮔﺮداﻧـﺪه ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻮدرو ﺑﻌـﺪ ﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶﻫـﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد از ﭘﺎدﺷـﺎه اﻧﺘﻈﺎرﻫﺎ دارﻧـﺪ‪ «1» ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ اﻧﺘﻈـﺎرات‬
‫ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮآورده ﻧﺸﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ از ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﺑﺮاي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎس‬
‫ﻣﯿﺮزا در ﺻﻮرت ﺟﻠﻮس ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﻣﺸـﮑﻼت و ﻣﺼﺎﯾﺒﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﭘﯿﺮوز‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺎه و وزراي او ﻋﻘﻞ و ﺷـﻌﻮري داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ رخ ﻧﺪﻫـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺼﺎﯾﺐ و ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﺣﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺪادﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ زاﻧﻮ در ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه دﻟﺨﻮاه ﺧﻮد را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آن ﮐﻪ زودﺗﺮ و آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻـﺪ و اﻏﺮاض ﺧﻮد دﺳـﺖ‬
‫ﯾﺎﺑﻨـﺪ‪ ،‬وي را ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺤﺮﯾﺾ ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﭼﺸﻢ از زﻫﺪ و ﻋﺒﺎدت ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﯿﺶ و ﻧﻮش ﺗﻦ دردﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از ﻧﯿﺎﮐـﺎﻧﺶ اﺳـﺘﻌﺪاد ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﯿﺶ و ﻧﻮش را دارا ﺑﻮدﻧـﺪ و اﮔﺮ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻌﺎﯾﺐ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎم آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬و ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ اﮔﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻮﺷـﯿﺎري ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﻣﻘﺎﺻﺪ و اﻏﺮاض ﭘﺴﺖ ﺧﻮد را ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ و ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﻈﻮرﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ در روزﮔﺎري ﮐﻪ در ﺣﺮم ﺳـﺮا ﺑﻪ ﺳـﺮ ﻣﯽﺑﺮد ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺰرگ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ارادهاي ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘـﺪرش ﻧﯿﺰ ﻧﺼﺎﯾـﺢ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ را ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﭼﻨـﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ ﺧﻮد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷـﯿﺦ اﻻﺳـﻼم ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ «2» .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ در وﻗﺖ ﺗﺎج ﮔﺬاري ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯿﺎن اﺟﺎزه ﻧﺪاد ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮ ﮐﻤﺮ او ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‬
‫و ﺷـﯿﺦ اﻻﺳـﻼم را ﭘﯿﺶ ﺧﻮاﻧـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت را اﻧﺠﺎم دﻫـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺷﺎه از وي ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎداش اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭼﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎﯾﯽ دارد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ ﺷﺎه ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ و ﻧﻮﺷـﯿﺪن ﻣﺴـﮑﺮات و ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺒﻮﺗﺮ ﺑﺎزي را‬
‫ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪Relation de la mort de Schah Soliman Roy de Perse et du Couronnemement de Sultan‬‬
‫‪Ussain son fils, avec plusieurs particularitez touchan I'etat presrnt des affaires de la‬‬
‫‪) perse) paris, 1696‬‬
‫)از اﯾـﻦ ﺑـﻪ ﺑﻌــﺪ آن را‪ RelationI‬ﻣﯽﺧـﻮاﻧﯿﻢ( »ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 35‬و ‪ «47 - 45‬ﮔﻮدرو(‪ )Gaudereau‬ﮐـﻪ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ را ﺧـﻮب‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ‪ 18‬ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ در ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪا ﻣﺪﯾﺮ‪ La Maison des Nouveaux Catholiques‬در ﭘﺎرﯾﺲ ﺷـﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺷﺎه در زﺑﺎنﻫﺎي ﺷـﺮﻗﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1698‬ﻣﻌﺎون اﺳﻘﻒ آﻧﻘﺮه ﺷﺪ و ﺷﺮح رﺳﻤﯽ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ درﺑﺎر اﯾﺮان را ﻧﻮﺷﺖ )ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻌﺪا اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد(‪.‬‬
‫ﻫــﻢ ﭼﻨﯿــﻦ ﮐﺘــﺎب ذﯾــﻞ را ﺑــﻪ رﺷـــﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آورد‪Relation des Differentes Especes de Peste gue :‬‬
‫‪.) reconnoisent les Orientaux) paris, 1721‬‬
‫وي ﺷـﺨﺼﺎ ﻣﯽﺗـﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺠـﺎرﺑﯽ را ﮐﻪ از ﻃـﺎﻋﻮن داﺷﺖ ﺷـﺮح دﻫـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﯿﺰي ﻧﻤﺎﻧـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد در ﺳـﺎل ‪ 1704‬از آن ﺑﯿﻤـﺎري‬
‫ﻫﻼك ﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬راﺟﻊ ﺑﻪ اﺧﻼق و ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺑﻌﺪا ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮي ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻓﻮرا ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻀـﻤﻮن ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ «1» .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ وي را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻧﻤﻮد ﻓﺮﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻃﺮد ﺻﻮﻓﯿﺎن از‬
‫ﺷﻬﺮ اﻣﻀـﺎ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺷﺎه رﯾﺎﺳﺖ ﻓﺮﻗﻪ ﺻﻮﻓﯿﺎن و دوﯾﺴﺖ ﺗﻦ از ﻣﺤﺎﻓﻈﺎن ﺧﻮد را ﮐﻪ واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه‬
‫داﺷﺖ‪) .‬ﻇﺎﻫﺮا ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻫﯽ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻣﺮدان ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺸﺪ‪«2» (.‬‬
‫در ﻓﺮﻣﺎن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﻊ ﻣﺴـﮑﺮات ﻗﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﯿﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺮاب و ﺗﻤﺎم ﺑﻄﺮيﻫﺎ و ﮐﻮزهﻫﺎي ﺷـﺮاب ﺷﮑﺴـﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺮﻣﺸﻖ رﻋﺎﯾﺎ‪ ،‬ﺷﺎه دﺳـﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺷـﺶ ﻫﺰار ﺑﻄﺮي ﺷـﺮاب ﺷـﯿﺮازي و ﮔﺮﺟﯽ را ﮐﻪ در ﺳـﺮدابﻫﺎي ﮐﺎخ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﯿﺮون‬
‫آورﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﺑﺸﮑﻨﻨﺪ‪ «3» .‬روز ﺑﻌﺪ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ را ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ در ﻣﯿﺪان ﺷﺎه ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻨﺒﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﻨﻊ ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﻗـﺪام ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪهاي ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ رﺳﻢ را ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻔﺮﻗﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن دﺷـﻤﻨﺎن ﺧﻮد ﻣﻌﻤﻮل ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻓﻘﻂ ﭼﻮب و ﺳـﻨﮓ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﺮ و دﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺣﺘﯽ ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺳﺎل ‪ 1714‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻫﯽ در ﻣﻮرد ﻓﻮق ﺻﺎدر ﺷـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن زد و ﺧﻮردي در ﭘﺎي ﺗﺨﺖ‬
‫روي داد ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻘﺮار آراﻣﺶ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺒﺎرزان را از دم ﺗﯿﻎ ﺑﮕﺬراﻧﻨﺪ‪ «4» .‬ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺷﺎﻫﯽ در ﻣﻮرد ﻣﻨﻊ ﮐﺒﻮﺗﺮ ﺑﺎزي ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺗﻬﺬﯾﺐ اﺧﻼق ﺑﻮد‪«5» .‬‬
‫اﻣﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﮑﻠﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﺤﺎﻓﻞ درﺑﺎري‪ ،‬ﺷﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺳﺨﺖ آﺷـﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻫﻤـﺎن ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ ﻋﻤﻪ ﭘـﺪر ﺷـﺎه ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن ﻃﺒﻌﺎ از ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎه در ﻣﻮرد ﻣﺴـﮑﺮات ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﯽدﯾﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷـﺎه را ﻣﻌﺘﺎد ﮐﻨﻨـﺪ و ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺧﻮد را ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨـﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ از ﻋﻼﻗﻪ ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ ﺑﻪ ﺷـﺮاب‬
‫آﮔـﺎﻫﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ زن در ﻧﺸﺎﻧـﺪن ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﯿﺮزا ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣـﺪﯾﻮن و ﻣﺮﻫـﻮن آﻧـﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﻨﺴﻮخ ﮐﺮدن ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻫﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺴﮑﺮات‪ ،‬ﺑﺎ او ﺗﻮﻃﺌﻪاي ﭼﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮار ﺷﺪ ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ ﺗﻤﺎرض ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﺎه ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﻮدرو‪ ، Relation I،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.49 -47‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﺎﻧﺴﻮن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،42 -41‬اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺷﻬﺮت ﺑﺪي ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮔﻮدرو‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪49‬؛ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘـﺎب ﺟﻤﻠﯽ ﮐـﺎرري‪ ،‬ص ‪ .149‬ﮔﯿـﺎه ﺷـﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﭘﯿﺘﻮن دو ﺗﻮرن ﻓﻮر(‪Pitton‬‬
‫‪ )de Tournefort‬ﮐﻪ در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1701‬ﺑـﺎ ﯾـﮏ ﻧﻘﺎش ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم اوﺑﺮﯾﻪ(‪ )Aubriet‬و ﯾـﮏ ﭘﺰﺷﮏ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﻮﻧـﺪل‬
‫ﺷﺎﯾﻤﺮ(‪ )Gundel Sheimer‬ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻣﺴﺎﻓﺮت ﮐﺮد‪ ،‬درﺑﺎره ﺷﺮاب ﮔﺮﺟﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺷـﺮاب ﺳـﻔﯿﺪ ﮔﺮﺟﯽ ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﺧﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر اﯾﺮان ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ رﻧﮓ ﺳﺮخ و ﻣﺰه ﮐﻮت روﺗﯽ را ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻏﻠﯿﻈﺘﺮ و‬
‫ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪ -«.‬ﮐﺘﺎب او ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫‪A Voyage into the levant) London, 1741 (vo 1. III, p 151‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.68‬‬
‫)‪ .(5‬ﮔﻮدرو(‪ )Gaudereau‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪ Relation‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،49 -48‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص را »ﮐﻔﺘﺮﺑﺎز« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻪ و ﺗﺠﻮﯾﺰ ﭘﺰﺷﮑﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻼج او ﻧﻮﺷﯿﺪن اﻧﺪﮐﯽ ﺷﺮاب اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﻪ از ﺧﺒﺮ ﺑﯿﻤﺎري ﻋﻤﻪ ﭘـﺪر ﺧﻮد ﺳـﺨﺖ ﻣﺘﺄﺳﻒ و ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴـﯽ را در دل ﺷﺐ ﺑﻪ ﺟﻠﻔﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﯽدرﻧﮓ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺷﺮاب ﺑﯿﺎورد‪ .‬ﺷـﺮاب ﻓﺮوﺷﺎن ارﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ دﺳـﯿﺴﻪاي در ﮐﺎر اﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دام اﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ از آﻧﺠﺎ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻌﺪ از ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻫﯽ ﺷﺮاب ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻗﻄﺮه از آن ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺷﺮاب ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽآﻣﺪ و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آن ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ از ﺗﺮس ﻣﺠﺎزات ﺑﻌﺪي ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ راز ﺧﻮد را اﻓﺸﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮاﺟﻪﺳﺮاﯾﺎن ﺑﻪ ﺷﺎه ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳـﻔﯿﺮ ﻟﻬﺴـﺘﺎن ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﺎن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺴـﮑﺮات ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪاري ﺷـﺮاب داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﺳﯽ ﺻﺎﯾﺐ در آﻣﺪ و ﺧﻮد ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺮاب را در ﭘﯿﺎﻟﻪاي رﯾﺨﺖ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻢ‬
‫ﺑﯿﮕﻢ داد‪ .‬اﯾﻦ زن ﻣﺤﺘـﺎﻟﻪ ﮐﻪ درس ﺧﻮد را ﺧﻮب از ﺑﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺎه ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺷـﺮاب ﺑﻨﻮﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻧﺨﺴﺖ از آن ﺑﭽﺸـﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﻬﯽ ﻣﺴـﮑﺮات در ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻟﺐ ﺑﻪ ﺷـﺮاب ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺎم ﺳـﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﺷﺎه را ﺑﺮﺗﺮ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪) .‬زﯾﺮا اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﻫﯿﭻ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨـﺎه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧـﺪ‪ (.‬ﺳـﭙﺲ آن زن ﺑﻪ ﺷـﺎه ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻧﯿﺎﮐـﺎن او ﺷـﺮاب ﻣﯽﻧﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ درﺑﺎرﯾﺎن ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﺗﺸﻮﯾﻖ و‬
‫ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺴﺎري ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﺪران او ﺑﺪون ﮐﻤﮏ ﺷـﺮاب ﻗﺎدر ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﺎر ﺳـﻨﮕﯿﻦ اﻣﻮر ﮐﺸﻮري را ﺑﻪ‬
‫دوش ﺑﮑﺸـﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺪاﻧﺪ وي ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺴـﺘﮕﯽ و اﺿـﻄﺮاب ﻧﺎﺷﯽ از اﻣﻮر دوﻟﺘﯽ را ﺑﺪون اﯾﻦ دارو ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ؟ ﺳﭙﺲ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ دارد ﮐﻪ ﻧﻮﺷـﯿﺪن ﺷـﺮاب ﺑﺎﻋﺚ ﻃﻮل ﻋﻤﺮش ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﺷﺎه ﭘﯿﺶ ﻗـﺪم ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫ﻫﺮﮔﺰ دﺳﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺨﻮاﻫﺪ زد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﮐﻪ ﺗﺎب ﭘﺎي داري در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎ و اﺳـﺮار آن زن را ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﭘﯿﺎﻟﻪاي ﭘﺮ ﮐﺮد و ﺳـﺮ ﮐﺸـﯿﺪ و ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﺸﺎط آﻣﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ‬
‫آن ﺣﺎل را اﺣﺴﺎس ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ .‬از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺳـﺨﺖ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺷﺮاب ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻫﻮﺷﯿﺎر دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﻃﺒﻌﺎ دﯾﮕﺮ ﻗﺎدر‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺸﯿﺖ اﻣﻮر دوﻟﺘﯽ ﻧﺒﻮد‪«1» .‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ و دﺳـﯿﺴﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻃﺮد ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺠﺘﻬـﺪان ﺷـﯿﻌﯽ از درﺑﺎر‪ ،‬ﻧﺎﯾﻞ ﻧﺸـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﮔﺮوه رﻗﺎﺑﺖ و ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺷﺪﯾﺪي آﻏﺎز ﺷﺪ و ﭼﻮن‬
‫اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاف ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﺼـﯿﻞ اﻋﺘﺒﺎر و ﻗﺪرت دﯾﺮﯾﻦ وارد ﻣﺒﺎرزه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ آﻧﻬﺎ در ﺧﻄﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺘﺎب ﮔﻮدرو‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.56 -55‬‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﻣﯿﺎن ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن ﺳـﻔﯿﺪ ﭘﻮﺳﺖ و ﺳﯿﺎه ﭘﻮﺳﺖ دﺷﻤﻨﯽ و ﻋﺪاوت وﺟﻮد داﺷﺖ‪ «1» ،‬و در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑـﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺖوﮔﻮ درﺑﺎره »ﮐﺘﺐ‪ ،‬اﺷﻌﺎر و ﺧﻮراك ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪«2» «.‬‬
‫ﺧﻮد ﺷﺎه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺎدهﻧﻮﺷـﯽ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زن ﭘﺮﺳﺖ ﺷـﺪ و ﻣﺜﻞ ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻓﺮﻣﺎن داد ﻫﺮ ﺟﺎ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ زﻧﯽ ﺧﻮب روي ﭘﯿﺪا ﺷﻮد‬
‫او را ﺑﻪ زور و ﻋﻨﻒ ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ و ﺑﻪ ﺣﺮمﺳـﺮاي او ﺑﻔﺮﺳـﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺗﻌـﺪاد زﻧﺎﻧﺶ ﭼﻨﺎن ﻓﺮاوان ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺰاﻧﻪ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ وارد‬
‫آﻣﺪ‪ «3» .‬در ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺎدﺷـﺎه رﺣﯿﻢ دل و ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮد و از ﺧﻮنرﯾﺰي ﺗﻨّﻔﺮ داﺷﺖ و ﻫﺮﮔﺰ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽداد ﮔﻨﺎهﮐﺎران اﻋﻼم ﺷﻮﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺴـﯿﺎري از ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﺟﺮﯾﻤـﻪ ﻧﻘـﺪي ﺗﻌﯿﯿـﻦ ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ .‬ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﻃﺮفدار ﭼﻨﯿـﻦ ﻗﺎﻋـﺪهاي ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻘـﺪار زﯾـﺎدي از‬
‫ﭘﻮلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ ﺑﻪ ﺟﯿﺐ آﻧﻬﺎ رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺣﺘﯽ از ﮐﺸـﺘﻦ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و ﺟﺎﻧﻮران اﺣﺘﺮاز‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺪم زدن در ﺑﺎغ‪ ،‬ﻋﺎدت داﺷﺖ ﭼﻨﺪ ﺗﯿﺮ روي ﺣﻮﺿﯽ ﮐﻪ اردكﻫﺎ در آن ﺷﻨﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ رﻫﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣﺰﺑﻮر در ﻫﻮا ﺑﻪ ﭘﺮواز در آﯾﻨﺪ‪ .‬روزي ﻧﺎﮔﻬﺎن ﭼﻨﺪ ﭘﺮﻧﺪه را ﺗﺼﺎدﻓﺎ ﻣﺠﺮوح ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﭼﻨﺎن دﭼﺎر‬
‫ﺧﻮف و وﺣﺸﺖ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺎﯾﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻣﻮﻗﻊ رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﮐﺴـﯽ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪» :‬ﻗﺎﻧﻠﻮ اﻟـﺪوم«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﻮن آﻟﻮده ﺷـﺪم‪ .‬در‬
‫ﻫﻤـﺎن ﻟﺤﻈﻪ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻔﺎره دوﯾﺴﺖ ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯿﺎن ﺑﯽﻧﻮاﯾﺎن ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﮐﻨﻨـﺪ‪ «4» .‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪر‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮد و زﻣﺎم ﮐﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن ﺳﭙﺮده ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎدي ﺑﻪ او ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬داﯾﻤﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ ﺧﺸـﯽ‬
‫دﯾﺮ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮب اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﯾﺎﺧﺸﯽ دﯾﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪«5» .‬‬
‫ﻫﻤﯿﻠﺘﻮن ﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ازﺑﮑﺎن ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ »‪ «6‬و اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﮔﻮش ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺎه در آن ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﭽﻪ ﮔﺮﺑﻪاي ﺑﻪ ﺑﺎزي ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد و ﭘﺮي را ﺑﻪ رﯾﺴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ .73 -72‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ درﺑﺎره ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن در ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك داده ﺷﺪه اﺳﺖ )ص ‪ .(56‬ﻟﻘﺐ‬
‫رﺋﯿﺲ ﺧﻮاﺟﻪﺳﺮاﯾﺎن ﺳﯿﺎه ﭘﻮﺳﺖ »رﯾﺶ ﺳﻔﯿﺪ« ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪.a 302‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ -89 - 87‬ﮐﺘﺎب ‪Relation de Perse, ou I on voit o etat de la Religion dans la‬‬
‫‪plus grande partie de l'Orient ) angers, 1710 (, p. 34‬‬
‫)‪ ، The ,History of the Revohution of Persia ,p .77 .(4‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻧﺼﻒ ﺟﻬﺎن ﻓﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي‬
‫در )ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺧﻄﯽ ﺑﺮاون(‪Browne MS .no .G .1 .3 ,fol .124 b.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻠﯿﻞ ﻣﺮﻋﺸـﯽ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ .48‬ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺷـﺎه را ﻣﺮد ﺳﺎده ﻟﻮح و آراﻣﺶ دوﺳﺘﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ از‬
‫اﻣﻮر ﮐﺸﻮر و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮد‪) .‬ص ‪.(31‬‬
‫)‪ .(6‬ﻫﻤﯿﻠﺘﻮن ﺗﺎرﯾﺦ آن را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺷﯿﺮ ﻏﺎزي ﺧﺎن ارﮔﻨﺠﯽ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.(1129) .‬‬
‫دﺳـﺖ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﯿـﻮان ﻣﯽﮐﺸـﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻗﺎﺻـﺪي ﺷـﺘﺎﺑﺎن از ﻣﺸـﻬﺪ رﺳـﯿﺪ و ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎﯾﯽ ﺑﺮاي وزﯾﺮ ﮐﻪ در آن ﻟﺤﻈﻪ در‬
‫آﺳـﺘﺎﻧﻪ در اﯾﺴـﺘﺎده ﺑﻮد آورد‪ .‬وزﯾﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮد ﺷﺎه ﭼﻪ دﺳـﺘﻮري در آن ﺧﺼﻮص ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‬
‫ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎزي ﺑﺎ او ﻣﺸﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻮل ﺧﻮد را از ﯾﺎد ﺑﺮد‪«1» .‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮي از اﺧﻼـق ﺷـﺎه را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﺷﺐ دوازدﻫﻢ ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1706‬ﺷﺎه ﺑﺎ درﺑﺎرﯾﺎن ﺧﻮد در ﭼﻬﻞ ﺳـﺘﻮن ﺑﺎ ﺷﮑﻮه و‬
‫ﺟﻼـل ﺗﻤـﺎم ﻣﺸـﻐﻮل ﺻـﺮف ﺷـﺎم ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﯾﮑﯽ از ﺳـﺘﻮنﻫﺎي ﺑﻠﻨـﺪ ﭼﻮﺑﯽ ﻗﺼـﺮ آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ و در ﻣـﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺣﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺳﺘﻮنﻫﺎ و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺳـﻘﻒ ﺳـﺮاﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ اﺟﺎزه ﻧـﺪاد آﺗﺶ را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨـﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ‬
‫ﺣـﺎدﺛﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ اراده ﺧﺪاوﻧـﺪي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺎﻻر ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ «2» «.‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺷﺎه ﺑﻪ ﺟﺒﺮ و ﺗﻔﻮﯾﺾ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ آﺳـﯿﺐ دﯾـﺪ وﻟﯽ آن ﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﺎﻣﻼ ﺧﺮاب ﻧﺸﺪ »‪ «3‬و ﺑﻌﺪا‬
‫اﺟﺎزه داد ﮐﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺘﻮن را ﻣﺮﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺜﻠﻪ دﯾﮕﺮي از ﺑﯽﮐﻔـﺎﯾﺘﯽ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ و وزراي او ﺑﻌـﺪا ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ از آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه و‬
‫اﻃﺮاﻓﯿـﺎﻧﺶ ﺑﺮاي اداره ﭼﻨـﺎن ﮐﺸﻮر ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در زﻣـﺎن ﺻـﻠﺢ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و وﻗﺘﯽ ﻃﻐﯿـﺎن و ﺟﻨﮓ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ‪ ،‬ﻓﺴﺎد ﺗﻤﺎم‬
‫دﺳـﺘﮕﺎه‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮو رﯾﺨﺘﮕﯽ و اﺿـﻤﺤﻼل ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن و آﺷـﮑﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴـﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺒﺎرك و ﻓﺮﺧﻨﺪهاي آﻏﺎز ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. A New Account of the East Indies ,pp .104 -5.(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.92 -91‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﺜﻼ‪ -‬ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ از راﻫﺐ ﭘﻄﺮ ﻣﺎرﺗﯿﺮ(‪ )Martyr‬در‬
‫‪,A Chronicle of the Carmelites in Persia, vo 1. 1, p. 473‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ ﻣﻘﺪار آﺳﯿﺒﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ وارد ﺷﺪ‪ -،‬ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺎد اوﭘﻬﺎم ﭘﻮپ‬
‫‪A Survey of Persian art, vo 1. II, p. 1193, Islamic Archictecture Safavi Period,) Upham Pope‬‬
‫‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻣﻘـﺎﻟﻪ آﻧـﺪره ﮔـﻮدار ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺻـﻔﻬﺎن« در آﺛـﺎر اﯾﺮان )‪ (1937‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ .120‬ﮔﻮدار ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﺿـﻤﻦ ﺗﻌﻤﯿﺮ‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ ﻓﻮﻗـﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤـﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﯿﺮﻫـﺎي ﺳﻮﺧﺘﻪاي ﺑﺮﺧﻮردم ﮐﻪ ﻣﺆﯾـﺪ ﻗﻮل ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ اﺳﺖ و ﺛـﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤـﺎرت ﺗﺎ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻓﻮﻗﺎﻧﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوره ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ اﺳﺖ‪ «.‬ﮐﺘﺎب آﺛﺎر اﯾﺮان ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم اوﺿﺎع داﺧﻠﯽ اﯾﺮان از ‪ 1694‬ﺗﺎ ‪1709‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ اوﺿﺎع اﯾﺮان آرام ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫وﺿـﻊ داﺧﻠﯽ ﮐﺸـﻮر ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ رو ﺑﻪ وﺧـﺎﻣﺖ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺷـﺎه رﺋـﻮف و رﺣﯿﻢ دل ﺑـﻮد و ﻣﺜـﻞ ﭘـﺪرش ﺑﻪ اﻣـﻮر ﮐﺸـﻮر‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ زودي ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ اﺷـﺨﺎص ﺑﺎ اراره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﺿﻊ درﺑﺎر ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ و ﮐﺸـﻤﮑﺶﻫﺎي ﺧﻮاﺟﻪ ﺳﺮاﯾﺎن ﺑﺴﯿﺎر‬
‫آﺷـﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﺳـﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻗـﺪرت ﻣﯽﮐﻮﺷـﯿﺪ دﺳـﺘﻪ ﻣﺠﺘﻬـﺪان ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﻧﺎم‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫وﺿﻊ ﻗﺸﻮن ﺑﻪ ﺟﺰ در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ ﺳـﺮﺣﺪي‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺮاب ﺑﻮد و ﺑﻪ زودي ﻗﺸﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ در آﻣﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺷﺎه‬
‫را ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ در اﯾﺎﻻـت دور دﺳﺖ ﻗـﺪرت و اﺧﺘﯿـﺎري ﻧـﺪاﺷﺖ و ﻫـﺪف اﺻـﻠﯽ ﺣﮑﺎم و ﻣﺄﻣﻮران ﺟﺒﺮان ﮐﺮدن رﺷﻮهﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎه‬
‫داﺷﺘﻦ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ اﺷﺨﺎص ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮي ﺟﺎي آﻧﻬﺎ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺛﺮوت و‬
‫ﻣﮑﻨﺘﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻼﯾﻢ ﺿـﻌﯿﻒ ﺷـﺪن ﻗـﺪرت ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻧﺎاﻣﻨﯽ راهﻫﺎي ﮐﺎرواﻧﯽ ﺑﻮد )زﯾﺮا راﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺪﯾـﺪ وﺟﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ(‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﻬﺎن‬
‫ﮔﺮد ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬آﻧـﺪره دوﻟﯿﻪ دﻻﻧﺪ »‪ ،«1‬ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ در آن راهﻫﺎ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣـﺎ ﺑﻮد‪ «2» ،‬وﻟﯽ ﺳـﺎﯾﺮ ﺟﻬـﺎن ﮔﺮدان اروﭘـﺎﯾﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻘﯿـﺪهاي ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن اﯾـﺎم اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم راهدار‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﻣﺄﻣﻮران ﮔﺴﺘﺎخ و ﺑﯽﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و اﮔﺮ ﻋﺪه آﻧﻬﺎ از ﻣﺴﺎﻓﺮان‬
‫______________________________‬
‫)‪Andre Daulier Deslandes.(1‬‬
‫)‪Les Beautez de la Perse )paris ,1673( ,p .8-.(2‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﻮال ﮐﺴـﺎن را‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺤـﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎد ﻏﺎرت ﻣﯽدادﻧـﺪ‪ .‬ﭘﻞ ﻟﻮﮐﺎ »‪ ،«1‬ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫـﺎي ‪ 1700‬و ‪ 1701‬در‬
‫اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬از ﺑـﺪ رﻓﺘﺎري آﻧﻬﺎ ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎ ﻫﺘﺎﮐﯽ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻓﺤﺶ و ﻧﺎﺳـﺰا ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و‬
‫اﺳـﻠﺤﻪ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ «2» «.‬ﺟﻬﺎن ﮔﺮد ﻣـﺬﮐﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋـﺪهاي را در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﯽداﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ‬
‫دزدان ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ دزدان را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﺮﻫﺎي آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﺎه ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺎداش ﺧﻮد را‬
‫درﯾﺎﻓﺖ دارﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن اﻧﻌﺎم‪ ،‬ﻣﺮدﮔﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﯽ ﻣـﺪﻓﻮن ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ از ﮔﻮر ﺑﯿﺮون ﻣﯽآوردﻧـﺪ و ﺳـﺮ‬
‫آﻧـﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺳـﺮ دزدان ﺑﻪ درﺑـﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗـﺎ ﺗﻘﻠﺐ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﮐﺸـﻒ ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺷﺎه آوردﻧﺪ ﺳـﺮ ﻏﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم ژورد‪ ،‬ﺟﻮاﻫﺮ ﺳﺎز ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬در آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﯿﻠﻪ‬
‫را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﭼﻮب ﻓﻠﮏ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ «3» .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از دزدان ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺖ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﯽاﺛﺮ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ در ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻃﻐﯿﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1688‬ﺷـﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺧﺎن ﯾﺎزدﻫﻢ‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﺎﻫﻨﻮاز ﺳﻮم‪ «4» ،‬را ﮐﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﮐﺎرﺗﯿـﻞ و واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﺑﻮد از ﻣﻘﺎﻣﺶ ﺧﻠﻊ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷـﺎه ﻣﻨﺼﺐ اول را در ﺳﺎل ‪ 1691‬دوﺑـﺎره ﺑﻪ او ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﺮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑﻌـﺪ از ﭼﻬﺎر ﺳﺎل در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪاي‬
‫ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ رﺣﻤﺖ آورد و او را ﺑﻪ درﺑﺎر ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﺧﺘﯿﺎرات ﺳﺎﺑﻖ را‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺗﺨﺖ و ﺗﺎﺟﺶ‪ ،‬ﺑﻪ وي‬
‫ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪«5» .‬‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦ ﮐﻪ از ﺧـﺎﻧﻮاده ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑـﺎ ﮔﺮاﺗﯽ ﺑﻮد در آن زﻣﺎن )‪ (1697‬ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﻮان ﺑﻮد و ﻃﺒﻌﯽ ﺟـﺎه ﻃﻠﺐ و ﻣﺒـﺎرزه ﺟﻮ داﺷﺖ و دﻟﯿﺮاﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﯿـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻬﻮر و ﺑﯽﺑـﺎﮐﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ده ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﻗﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ درﺑﺎره او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪:‬‬
‫»ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷـﺠﺎﻋﺖ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﺣﺰم و اﺣﺘﯿﺎط ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪ «6» «.‬وي در اداره اﻣﻮر ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ‬
‫ﮔﯿﺮي‪ ،‬و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﯽرﺣﻤﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و ﺑﺮاي رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﯿﺰ را ﺑﺮ ﺳـﯿﺎﺳﺖ و زﯾﺮﮐﯽ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽداد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺷـﺨﺎص ﺑﯽﮐﻔـﺎﯾﺘﯽ را ﮐـﻪ در درﺑـﺎر اﯾﺮان ﻣﯽزﯾﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآورﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﻇـﺎﻫﺮا ﺑﺮاي ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧـﺪن آﺗﺶ ﻃﻐﯿـﺎن‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻻﯾﻖﺗﺮ از دﯾﮕﺮان‬
‫______________________________‬
‫)‪Paul Lucas.(1‬‬
‫)‪-.(2‬‬
‫‪Voyage de Sieur Paul Lucas au Levant, vo 1. 11, p, 45‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.111‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﻤﺎم ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ او را ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺧﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻧـﺎﻣﻪ رﯾﮑـﺎر ﻣﻮرخ ‪ 7‬اوت ‪ 1697‬در ‪ . 262Nouveaux Memoires des Missions ,vo 1 .lll ,p‬رﯾﮑـﺎر ﺑﯿﻤﺎري‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦ را ﺷﻔﺎ داد و ﺑﺎ او دوﺳﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ -.(6‬ﮐﺘﺎب ﭘﯽ ﺳﻨﻞ(‪ )Peyssonnel‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪Essai sur les Troubles actuels de perse et de Perse et :‬‬
‫‪ .de Georgie) Paris, 1754 (. p. 52‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪39 :‬‬
‫ﺑﻮد و اﺗﻔﺎﻗﺎ ﻣﻮردي ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت او اﺣﺘﯿﺎج ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪.‬‬
‫در زﻣﺴـﺘﺎن ﺳﺎل ‪ ،1699‬ﻋـﺪه زﯾـﺎدي از ﺑﻠﻮچﻫـﺎ‪ ،‬ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﯿﺮ ﺧﺴـﺮوﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﮐﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از اﯾﻦ ﻋـﺪه ﺗﺎ ﯾﺰد ﭘﯿﺶ آﻣﺪﻧـﺪ و ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ وﺿﻊ دﺷﻮاري‬
‫روﺑﻪرو ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﮔﯿﻦﺧﺎن را ﻣﺄﻣﻮر دﻓﻊ ﯾﺎﻏﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ وي ﮐﻪ آرزوﻣﻨﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﺗﯿﻞ ﺑﻮد ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ در ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺷﺎه اﺻﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ وي ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن ﺑﺮود و‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﺮ ﻫﺮ دو از ﺑﺎده ﮔﺮم ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺧﺎن رﺿﺎ داد‪«1» .‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از آن‪ ،‬ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮﻣﺎن ﻣﻨﺼﻮب و ﺗـﺪارﮐﺎت ﺟﻨﮓ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷـﺪ‪ .‬وي در ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1699‬ﺑﺮادر ﺧﻮد ﻟﺌﻮن را ﺑﺎ ﻟﺸـﮑﺮي از‬
‫ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺑﺮاي ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ دﺷـﻤﻦ اﻋﺰام داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺌﻮن در ﻇﺮف ﺑﯿﺴﺖ روز ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن رﺳـﯿﺪ و از ﻃﺮف اﻫﺎﻟﯽ ﺑﺎ آﻏﻮش ﺑﺎز ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺑﻠﻮچﻫﺎ و ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻮچﻫﺎ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧـﺪ‪ «2» .‬ﺧﻮد ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑـﺎ ﺟﻤﻊ دﯾﮕﺮي از ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ‪،‬‬
‫در ﻣـﺎه ﻣﻪ ‪ ،1700‬ﺑﻪ ﮐﻤـﮏ ﺑﺮادر ﺷـﺘﺎﻓﺖ و در ﺟﻨﮓ ﺳـﺨﺘﯽ ﮐﻪ روي داد‪ ،‬ﮔﺮﮔﯿﻦﺧﺎن ﺑﻠﻮچﻫﺎ را ﺷـﮑﺴﺖ داد و ﺗﻠﻔﺎت ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ وارد آورد‪.‬‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي‪ ،‬ﺳـﺮ ﯾﺎﻏﯿﺎن ﺑﻠﻮچ را ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ «3» .‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺛﺮوت زﯾﺎدي ﺑﻪ ﭘﺎداش ﺧـﺪﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﻟﺌﻮن‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ وي ﺑﺨﺸـﯿﺪ و ﻣﻨﺼﺐ دﯾﻮان ﺑﯿﮕﯽ اﺻﻔﻬﺎن را ﺑﻪ او ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﺮد‪ «4» .‬و ﭼﻮن ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷﮑﺴﺖ ﺑﻠﻮچﻫﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻃﻐﯿﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﮔﯿﻦ در ﻣﻘﺎم ﺧﻮد در ﮐﺮﻣﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1704‬ﺑﻠﻮچﻫﺎ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‬
‫و او ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﺑﺮاي دﻓﻊ آﻧﻬﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻠﻮچﻫﺎ اﯾﺎﻻت ﮐﺮﻣﺎن و ﯾﺰد را ﻋﺮﺻﻪ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻃﻐﯿﺎﻧﯽ در ﮐﺮدﺳـﺘﺎن در ﻧﺘﯿﺠﻪ رﻓﺘﺎر ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ اردﻻن‪ ،‬روي داد‪ .‬وي ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﮐﻪ از‬
‫______________________________‬
‫)‪ ، Histoire de Kartli -. (¬ 1‬اﺛﺮ ﺗﺰاروﯾـﭻ وﺧﻮﺷﺖ(‪ )Wakhusht‬در ﮐﺘـﺎب ﺑﺮوﺳﻪ(‪ )Brosset‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان;‪Histoire‬‬
‫‪ de la Georgie ,vo 1 II ,Part 1 ,p .98‬و ¬‪ Chronique‬اﺛﺮ ﺳـﺨﻨﯿﺎ ﭼﺨﺎﯾﺪزه(‪ )Sekhnia Chkheidze‬در ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﺮوﺳﻪ ﻣـﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ .16‬اﯾﻦ ﻃﺮز رﻓﺘـﺎر اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﯾﺎد اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎي ﻗـﺪﯾﻢ ﻣﯽاﻧـﺪازد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻫﺮودوت )ﺗﺎرﯾـﺦ‪(133 ،1 ،‬‬
‫ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ درﺑﺎره ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﻣﻬﻢ اول ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺴﺘﯽ و ﺑﻌﺪ در ﻫﻮﺷﯿﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻌﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﻮرخ ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﺳـﺨﻨﯿﺎ ﭼﺨﺎﯾﺪزه‪ ،‬در اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﻫﻤﺮاه ﻟﺌﻮن ﺑﻮد و ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﺳـﺮﺑﺎزان دﺷـﻤﻦ را ﺑﺎ ﻧﯿﺰه ﺧﻮد‬
‫ﻫﻼك ﮐﺮد‪16 -20 -.‬‬
‫¬‪.Chronique , Histoire de la Georgie, vo 1. II, part II, pp‬‬
‫)‪ .(3‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در آن ﻋﻬﺪ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻟﺌﻮن ﭼﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ از آن ﻣﯿﺎن وﺧﺘﺎﻧﮓ و ﮐﯽﺧﺴـﺮو در زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﻠﻨﺪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﻟﺌﻮن ﺑﻌﺪ‬
‫از آن ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ در آﻣﺪ‪ ،‬در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1709‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬وي ﭼﻨﺪان ﻟﯿﺎﻗﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ از زﯾﺮ دﺳﺘﺎن ﺗﯿﺮه ﺑﺨﺖ ﺧﻮد ﭘﻮل ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ «1» .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺧﺎن و ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ او ﺑﺮاي ﻓﺮو‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪن اﯾﻦ ﻃﻐﯿﺎن آﻣﺎده ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻮاي ﺷﺎه ﺑﺪون ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ اﺷﮑﺎﻟﯽ اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ را ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺸﯿﺶ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮔﻮدرو‪،‬‬
‫ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي‪ ،‬ﻣﺮدم ﺷـﻬﺮ ﺷﺎديﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳـﺮﺑﺎزان ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﮐﺮدﺳـﺘﺎن‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺗﺎ ﺷﺸﺼﺪ ﺳﺮ روي ﻧﯿﺰه ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺎدﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻗﺮﯾﺐ ﺷـﺶ ﺳﺎل ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﻣﺪت از زﻫﺪ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد دﺳﺖ‬
‫ﺷﺴـﺘﻪ‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮد‪ .‬وي‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺜﻞ ﭘﺪرش ﻃﺒﻌﯽ ﻋﺼﺒﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻃﯽ ﭼﻨﺪ‬
‫روز ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﺎده ﮔﺴﺎري ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﻫﻮﺷـﯿﺎر ﺑﻮد ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺸـﯿﺖ اﻣﻮر ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽداد‪ «3» .‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺠﺘﻬـﺪان و ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ وي را آﻟﺖ دﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬وزرا و اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاف و ﺑﺴـﺘﮕﺎن آﻧﻬﺎ از ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮاي ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﺛﺮوت اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﮑﺎم وﻻﯾﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺗﺄﺳﯽ ﺟﺴﺘﻨﺪ و از زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﭘﻮل ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺣﺮمﺳـﺮاي ﺧﻮد ﺳـﺨﺖ ﻋﻼـﻗﻪ داﺷﺖ و ﺑﺮاي ﺗﺰﯾﯿﻦ آن ﻣﺒـﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺧﺮج ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن او در‬
‫ﮐﻮﭼﻪﻫﺎي ﺟﻠﻔﺎ ﮔﺮدش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﺟﺎ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ زن ﺧﻮب روﯾﯽ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬او را ﺑﺮاي ﺷﺎه ﻣﯽرﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﯾﮏ ﻣﻮرد‪ ،‬راﻫﺒﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺎه اﻓﺘﺎد و ﺑﻪ ﺣﺮمﺳـﺮا ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﭘﺎﻧﺰده روز‪ ،‬ﻣﺎدر ﺑﺰرگ ﺷﺎه او را ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ آن زن را آزاد ﮐﻨﺪ و اﻇﻬﺎر‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ آزاري ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را وﻗﻒ ﺧﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻧﻘﺎش ﻫﻠﻨﺪي‪ ،‬ﮐﻮرﻧﻠﯿﻮس دوﺑﺮوﯾﻦ »‪ ،«5‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ‪ 1703‬ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﻓﻮرا ﺑﺎ اوﺿﺎع آﺷﻨﺎ ﺷﺪ و درﺑﺎره ﺷﺎه ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﯿﻔﺘﻪ و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ زﻧﺎن و ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﺷﻬﻮت و ﻫﺮزﮔﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬وي از ﺳﺎل ‪ 1703 /4‬ﺗﺎ ‪ 1706 /7‬ﺣﺎﮐﻢ اردﻻن ﺑﻮد‪ -.‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﯿﮑﯿﺘﯿﻦ‪ B .Nikitin( Les Valis d'Ardelan(,‬در‪Revue du‬‬
‫‪Monde Musulman ,vo 1 .XLLX )1922( p .82‬‬
‫)‪.(2‬‬
‫‪Gaudereau, Relation d'une Mission faite nouvellement par M. I'Archevesgue d'Ancyre a‬‬
‫‪Ispahan en Perse Pour la, Reunion des Armtniens al'Eglise Catholigue, Paris, 1702, p. 38‬‬
‫از اﯾﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﯾﻦ اﺛﺮ را‪ Relation II‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
‫)‪. De Bruyn ,Travels ,vo 1 .1 ,pp .203 ,211.(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﮔﻮدرو‪. Relation II،‬‬
‫)‪ .(5‬ﮐﻮرﻧﻠﯿــﻮس دوﺑﺮوﯾـﻦ‪ ،‬ص ‪ .96‬ﺑـﻪ اﺣﺘﻤـﺎل ﻗﺮﯾـﺐ ﺑـﻪ ﯾﻘﯿـﻦ‪ ،‬ﻣﺮﯾـﻢ ﺑﯿﮕـﻢ ﻋﻤـﻪ ﭘـﺪر ﺷـﺎه ﺑـﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎﻋﺚ آزادي اﯾﻦ راﻫﺒﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎ ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ را ﻣﺎدر ﺑﺰرگ ﺷﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻧﺪارد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ رﻓﺘﺎر ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ او‪ ،‬ﻋﺪل و داد از ﮐﺸﻮر رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴـﺘﻪ و ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺷـﺮارت و‬
‫ﻓﺴـﺎد راﯾـﺞ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ اﻣﻦ ﺑﻮد اﮐﻨﻮن دزد و راه زن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ «1» «.‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻼﻫـﺎ ﺑﺮ ﺷـﺎه ﻣﺴـﻠﻂ ﺷﺪهاﻧـﺪ و ﻣﺜﺎلﻫـﺎﯾﯽ از ﺿـﻌﻒ و ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺘﯽ او ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭼﻨﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﺧﻮار و‬
‫ﺑﯽﻣﻘﺪار ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻓﻘﻂ اﺳﻤﯽ از او در ﻣﯿﺎن اﺳﺖ‪«2» «.‬‬
‫ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺻﺮف ﺣﺮمﺳﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﻮل ﺳﺮﺷﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻋﻤﺎرت ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در اواﯾﻞ‬
‫ﻗﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺼـﺮ و ﺑﺎغ ﻋﻈﯿﻢ ﻓﺮح آﺑﺎد در ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﺟﻠﻔﺎ آﻏﺎز ﺷـﺪ و آن را ﻣﯽﺗﻮان ورﺳﺎي اﯾﺮان ﻧﺎﻣﯿـﺪ‪ «3» .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺎه ﻣﺴﺎﺟﺪي ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﺎن داد ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻗﺪﯾﻤﯽ را ﺗﻌﻤﯿﺮ و ﻣﺮﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن دوره او ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎدر ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرش ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺎدر ﺷﺎه در ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮش ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪«4» .‬‬
‫در ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸـﺘﻢ ﻣﺎه اوت ‪ ،1706‬ﺷﺎه ﺑﺎ ﺣﺮمﺳـﺮا و ﺟﻤﻌﯽ از اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاف و درﺑﺎرﯾﺎن و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺧﻮد ﮐﻪ ﺷـﻤﺎره آﻧﻬﺎ در ﺣﺪود‬
‫ﺷﺼﺖ ﻫﺰار ﺗﻦ ﺑﻮد اﺻـﻔﻬﺎن را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر زﯾـﺎرت ﻣﺮﻗـﺪ ﺣﻀـﺮت ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ و آراﻣﮕـﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن ﺻـﻔﻮي در ﻗﻢ ﺗﺮك ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﻣﻠﺘﺰﻣﺎن رﮐﺎب ﭘﺎدﺷﺎه آن ﻗﺪر زﯾﺎد ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻤﻪ و ﺧﺮﮔﺎه آﻧﺎن ﭼﻨﺪ ﻓﺮﺳـﻨﮓ را اﺷﻐﺎل ﻣﯽﮐﺮد‪ «5» .‬ﭘﺲ از‬
‫زﯾﺎرت ﻗﻢ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه و ﻣﻠﺘﺰﻣﺎن او ﻋﺎزم ﻣﺸﻬﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺨﺎرج اﯾﻦ زﯾﺎرت ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪» :‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺰاﻧﻪ‬
‫را ﮐﺎﻣﻼـ ﺧـﺎﻟﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﺎﻻـﺗﯽ را ﮐﻪ ﺷـﺎه از آﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ ﺧﺮاب ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﺼﻒ ﻣﺨﺎرج اﯾﻦ ﺳـﻔﺮ ﺑﺮاي ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﯾﺎﻏﯿﺎن‬
‫ﻗﻨـﺪﻫﺎري ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ «6» «.‬ﺷـﺎه و ﻣﻠﺘﺰﻣﺎن او ﻗﺮﯾﺐ ﯾﮏ ﺳﺎل در ﻣﺸـﻬﺪ ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ در ﻣﺎه ژوﺋﻦ ‪ 1707‬ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎﮐﻨـﺎن اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻗﺤﻂ و ﻏﻼي ﺷﺪﯾـﺪي ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ اﻧﻘﻼب ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ «7» .‬ﻋـﺪه ﮐﺜﯿﺮي در ﻣﯿـﺪان ﺷـﺎه ﮔﺮد آﻣﺪﻧـﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﻋﻤﺎرت ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺎﭘﻮ ﺳـﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ و ﺧﻮاﺳـﺘﺎر آزادي ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا ﺑﺮادر ﺷﺎه ﺷﺪﻧـﺪ ﺗﺎ او را ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﻨﺸﺎﻧﻨـﺪ‪ «8» .‬ﭼﻮن ﻗﻮاي‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺎه زاده ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﮐﯽﺧﺴﺮوﺧﺎن ﭘﺴﺮ ﻟﺌﻮن و ﺑﺮادر زاده‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.211‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.212‬‬
‫)‪ .(3‬دﯾﻮارﻫـﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺎغ ﻓﺮح آﺑﺎد ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺮﺳـﯿﺪه ﺑﻮد در ﺗﺼﻮﯾﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﻪ دوﺑﺮوﯾﻦ از اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﺸـﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ دﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ در ﻟﻮﺣﻪ ‪ 74‬در ﺟﻠﺪ اول ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ او ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬در ﺻـﻔﺤﻪ ‪ 194‬ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻠـﺪ درﺑﺎره اﯾﻦ ﺑﺎغ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﺎغ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ را ﺿﻤﻦ اﺣﺪاث آن دﯾﺪم‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎغ ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻊ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺷﺮح ﻣﺪرﺳﻪ و ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي اﺻﻔﻬﺎن در ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ ،. 472Carmelites in Persia ,vo 1 .1 ,p -.(5‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﭘﻄﺮﻣﺎرﺗﯿﺮ در ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 30‬اﮐﺘﺒﺮ‬
‫‪ ،1706‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.92‬‬
‫)‪ .(7‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺤﻄﯽ ﻣﺼـﻨﻮﻋﯽ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،95‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺎن ﺑﺰرگ اﻏﻠﺐ از ورود ﻏﻼت ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﻏﻼت ﺧﻮد را در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻤﯿﺎﺑﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪, Histoire de la Georgie ,vo 1 .II ,part II pp ."Chronique "Sekhnia Chkheidze,.26 -7 .(8‬‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦﺧﺎن را از ﻣﺸﻬﺪ ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ اﻋﺰام داﺷﺖ‪ .‬ﮐﯽ ﺧﺴﺮو‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﮐﺜﺮ ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺷﺨﺺ ﺷﺠﺎع و رﻫﺒﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﮐﻔﺎﯾﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آﺳﺎﻧﯽ اﻧﻘﻼب را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻗـﺪام ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧـﺪن ﺑﺮادر ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﭼﻨـﺪ ﺑﺎر در ﻃﯽ ﺳـﻠﻄﻨﺖ او ﺗﮑﺮار ﺷـﺪ و ﺷﺎه ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا‬
‫ﺟﺎي او را ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺧﻮش ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ اﺟﺎزه ﻧﺪاد او را از ﻧﻌﻤﺖ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﻣﺤﺮوم ﮐﻨﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺷـﺎه و درﺑﺎرﯾﺎن ﺑﯽﺷـﻤﺎر او در اواﯾﻞ ‪ 1708‬ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ و درﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣـﺎﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻗﺪرداﻧﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﮐﯽﺧﺴﺮو در ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪن آﺗﺶ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎه او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داروﻏﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ‪ ،‬ﻟﺰﮔﯽﻫﺎي ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮ در ﺳﺎل ‪ 1706‬در ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ‬
‫ﺷـﻮرش آﻧﻬـﺎ اﯾـﻦ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﮐﻤـﮏ ﻣـﺎﻟﯽ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﻣﺮﺗﺒـﺎ ﻧﺮﺳـﯿﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺳﺎلﻫـﺎ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﻣﺒﻠﻐﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ ﺗـﺎ آرام ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧـﺎدرﺳﺘﯽ ﻣـﺄﻣﻮراﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﻮلﻫـﺎ را در دﺳﺖ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺰﮔﯽﻫـﺎ ﺑﻪ آﺳـﺎﻧﯽ ﻣﻮﻓـﻖ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﻘﺮري ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ 1709‬ﻃﻐﯿﺎن ﺷﺪﯾﺪي در ﺷـﯿﺮوان روي داد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣﺎندﻫﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻄﻒ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن رﻫﺒﺮي آن را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪«2» .‬‬
‫در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﻣﻤﻠﮑﺖ واﻗﻌﻪ ﻣﻬﻤﯽ روي ﻧﺪاد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻓﻘﻂ آراﻣﺶ ﻗﺒﻞ از ﻃﻮﻓﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،49‬اﯾﻦ دو ﺑﺮادر ﺿﻤﻦ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﺪر ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ او ﻫﻨﻮز ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻗﺴﻢ ﺧﻮردﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺷﺎه ﺷﻮد دﯾﮕﺮي را ﮐﻮر ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﺎﻣﻪ اﺳـﺮاﯾﯿﻞ اوري از ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺑﻪ ﺷﺎهزاده ﭘﻄﺮ ﻣﺎﺗﻮي وﯾـﭻ ﮔﺎﮔﺎرﯾﻦ(‪ )Matveivich Gagarin‬ﻣﻮرخ اول اﮐﺘـﺒﺮ ‪20) 1709‬‬
‫ﺳﭙﺘــﺎﻣﺒﺮ(‪ ،‬ﮐـﻪ ازوف(‪ )G .A .Ezov‬ﻧﻘــــﻞ ﮐﺮده اﺳـــﺖ در‪Snosheniya Petra Velikogo s Armiyanskim :‬‬
‫‪ Narodom, pp. 248- 9‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪43 :‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﺮان در آﻏﺎز ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ در ‪ 1694‬ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬اﯾﺮان ﺑـﺎ ﺗﻤﺎم ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮد در ﺣﺎل ﺻـﻠﺢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس و‬
‫اﻃﺮاف آن ﺑﻮد ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻗـﺪاﻣﺎت دزدان درﯾﺎﯾﯽ ﻣﺴـﻘﻂ‪ ،‬ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﻟﯽ اﯾﺮان در زﺣﻤﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫»‪«1‬‬
‫از ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺗﻌـﺪاد ﺳـﻔﺮاي ﺧﺎرﺟﯽ در درﺑﺎر اﯾﺮان ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ دول اروﭘﺎﯾﯽ و ﻏﯿﺮه اﯾﺮان را ﻫﻨﻮز ﮐﺸﻮر ﻣﻘﺘﺪري ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ در اواﺧﺮ آورﯾﻞ ‪ ،1699‬ﺳـﺮ اﺳـﻘﻒ ﺷـﻬﺮ آﻧﻘﺮه )آﻧﮑﺎرا( از ﻃﺮف ﭘﺎپ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر و ﺟﻤﻬﻮري و ﻧﯿﺰ و دوك ﺗﺴﮑﺎن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﺪ‪ ،‬وي و اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ از دﯾﺪن ﻋﻈﻤﺖ ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮدرو ﮐﺸﯿﺶ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻧﺖ او ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ درﺑﺎري وﺟﻮد ﻧـﺪارد ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ اﻧـﺪازه ﺳـﻔﯿﺮ ﺑﭙـﺬﯾﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮد ﮐﻤﺘﺮ ﺳـﻔﯿﺮ ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺳﻔﺮاﯾﯽ از ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ و ﻣﺴـﮑﻮي و از ﻃﺮف ﻣﻠﻞ ﻫﻢ ﺟﻮار ﻣﺜﻞ اﻋﺮاب و ﺗﺎﺗﺎرﻫﺎ و ازﺑﮏﻫﺎ و ﻏﯿﺮﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺳﯿﺎم و‬
‫ﺣﺒﺸﻪ ﻧﯿﺰ ﺳﻔﺮاﯾﯽ در درﺑﺎر اﯾﺮان دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪«2» «.‬‬
‫ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص‪ ،‬ﺳـﻔﺮاﯾﯽ ﻧﯿﺰ از ﻃﺮف ﺳﻮﺋﺪ و ﻟﻬﺴـﺘﺎن ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﻔﯿﺮ ﺳﻮﺋﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻮدوﯾﮏ ﻓﺎﺑﺮي ﺗﯿﻮس‬
‫»‪ ،«3‬ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1697‬و ‪ 1698‬در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1679‬و ‪ 1682‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺳﻔﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ «4» .‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ وي در‬
‫ﻃﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪Relation II .pp .2 -3.(2‬‬
‫)‪Ludvig Fabritius.(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻤﺪه راﺟﻊ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﺎﺑﺮي ﺗﯿﻮس ﮐﺘﺎب‬
‫‪Kongl. Swenska Envoijen Ludwich Fabritii Lefwerne‬‬
‫اﺛﺮ ﯾﻮﻫﺎن ﮐﻤﭙﻪ(‪ )Kempe‬اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻇـﺎﻫﺮا دﺳﺖرﺳـﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺎرج از ﺳﻮﺋـﺪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻃﻼع ﻣﺨﺘﺼـﺮي درﺑﺎره او در‬
‫ﮐﺘﺎب ذﯾﻞ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺘﻌـﺪد ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌـﺪا ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﺟﻐﺮاﻓﯽدان و ﻧﻘﺸﻪﮐﺶ ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧـﺎم ﮔﯿﻮم دوﻟﯿﻞ »‪ «1‬واﻗﻊ ﺷﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺳﻔﯿﺮ ﻟﻬﺴـﺘﺎن ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫـﺎي ﺷـﻤﺎﺧﯽ و ﺑﻪ ﻧـﺎم زوراﺑـﮏ ﻣﻮﺳـﻮم ﺑﻮد در ﭘـﺎﯾﯿﺰ ‪ 1698‬ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن آﻣـﺪه ﺑﻮد‪ .‬رﺋﯿﺲ ﻫﯿﺌﺖ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﯾﺴﻮﻋﯽ در ﺷﻤﺎﺧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ژان ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ دوﻻﻣﺎز ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺮاه او ﺑﻮد‪«3» .‬‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ داﻧﺴﺖ ﺗﻤـﺎم ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﯽآﻣﺪﻧـﺪ و از ﻃﺮف ﭘﺎدﺷﺎﻫـﺎن اروﭘـﺎﯾﯽ ﻧﺎﻣﻪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻋﯿﺴﻮي و در ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮان داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ در ﻃﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺧﻮد از ﺧﻄﺮ ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻣﺒﻠﻐﺎن‬
‫ﻋﯿﺴﻮي ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻟﺒﺎس ﻏﯿﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪ «4» .‬ﺣﺎﻣﻼن اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺄﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺧﻮاه ﻏﯿﺮ‬
‫از آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻃﺮف ﺷﺎه ﻣﻘﺮري روزاﻧﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ »‪ «5‬و در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد از اﻣﺘﯿﺎزات دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ در آﻏﺎز ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ دوره ﺻﻠﺢ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﺳﺎﻟﯿﺎن دراز اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪،‬‬
‫و ﻟﯿﮑﻦ واﻗﻌﻪاي روي داد ﮐﻪ در رواﺑﻂ اﯾﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺧﻠﻞ وارد آورد‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺷـﻐﺎل ﺷـﻬﺮ ﺑﺼـﺮه و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از‬
‫اﯾﺎﻟﺖ ﺑﺼﺮه ﺗﻮﺳﻂ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ - 1 44‬ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ‪ .....‬ص ‪44 :‬‬
‫ن ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﻋﺠـﺎﯾﺐ روزﮔـﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاي ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺻـﻠﺢ دوﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺼـﺮه را اﺷـﻐﺎل ﮐﻨـﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻧﺎدر ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن آزﻣﻮده ﺧﻮد ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﺎﯾﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫______________________________‪Biographiskl Lexicon ofver Namnunnige Svenska‬‬
‫‪Man) Uppsala, 1837 (, vo 1, lv‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﮐﻨﻮواﻟﻒ(‪ )Konovalov‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺟﺎﻟﺒﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي او را در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪72 -101 -.‬‬
‫‪Ludvig Fabritiuss Account of the Razin Rebellion, Oxford Slavonic Papers, vo 1. VI) 1955 (,‬‬
‫‪.pp‬‬
‫)‪Guillaume Delisle.(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻓﺎﺑﺮي ﺗﯿﻮس در ﺳﺎل ‪ 1671‬ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣﺪ و ﻗﺒﻞ از آن ﺑﻪ دﺳﺖ اﺳﺘﻨﮑﺎ رازﯾﻦ ﮔﺮﻓﺘﺎر وﻟﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻓﺮار ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺎد ﮐﻨﻮوﻟﻒ‪ ،‬ص ‪.73‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﺳﻔﺮ"‪ " ،Journal-‬اﺛﺮ ﭘﯿﺮدوﻻﻣﺎز(‪ )Pere de la Maze‬در‬
‫‪.Letres Edifiantes et Curieuses, vo 1, IV, pp. 53- 112‬‬
‫)‪.(4‬‬
‫‪Baudelot de DairvaI, Voyage du Sirer Paul Lucas au Levant, vo 1 11, p. 103‬‬
‫)‪ .(5‬ﻋﻤﻼـ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧـﺎدرﺳﺘﯽ ﺣﮑـﺎم و ﻣﺄﻣﻮران‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺮري ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽداﺷـﺘﻨﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﯿـﭻﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻘﺮري ﻧﻤﯽﺷﺪﻧــﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼــ اﺳــﻘﻒ آﻧﻘﺮه ﺑــﺎ آن ﮐـﻪ ﺷــﺨﺺ ﻣﻬﻤﯽ ﺑـﻮد ﻓﻘــﻂ ﻗﺴــﻤﺘﯽ از آﻧﭽـﻪ ﺑــﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﮕﯿﺮد درﯾــﺎﻓﺖ داﺷـﺖ‪-.‬‬
‫‪Gaudereau .Relation II .p .152‬‬
‫در آﺧﺮﯾﻦ دﻫﻪ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ‪ ،‬اﺳﺎس ﺗﺴـﻠﻂ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮ اﯾﺎﻟﺖ ﺑﺼـﺮه ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬اوﻻ‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﻤﺎﻟﮏ اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﺎ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻧﻘﻼبﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ در ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ روي داده ﺑﻮد؛ ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ ،‬در ﺳﺎل‬
‫‪ 1690‬ﻃـﺎﻋﻮن ﺑﺴـﯿﺎر ﺷﺪﯾـﺪي در ﺑﺼـﺮه ﺷـﯿﻮع ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﭘﺎدﮔﺎن و ﻣﺄﻣﻮران ﺗﺮك ﻣﻘﯿﻢ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ از ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ آن از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ «1» .‬ﺷﯿﺦ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﻦ ﻣﻘﻤﺲ رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻣﻨﺘﻔﻖ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي آن از دﺳﺖ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ و ﻣﺮدم ﺑﺼـﺮه زﺟﺮ و آزارﻫﺎ دﯾـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺷـﻬﺮ را در ﺳﺎل ‪ 1694‬ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورد‪ .‬ﺗﺮكﻫـﺎ ﻣـﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ آن را دوﺑﺎره‬
‫اﺷـﻐﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﻬﺎر ‪ 1695‬ﺷـﯿﺦ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﺠـﺪدا ﺑﺼـﺮه را ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﯿﺠـﺪه ﻣﺎه در آﻧﺠﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ راﻧﺪ‪ .‬وي اﮔﺮ در اﻣﻮر ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫ﻣﺸﻌﺸﻊ‪ ،‬ﺳﺎﮐﻦ وﻻﯾﺖ اﯾﺮاﻧﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬دﺧﺎﻟﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را در ﺑﺼﺮه ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪي ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ از ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي ﻣﻘﺘﺪر آن ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺮادرش ﺳﯿﺪ ﻓﺮج اﻟّﻠﻪ‪ ،‬واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ «2» ،‬ﻃﺮف داري ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﺷـﯿﺦ ﻣﺎﻧﻊ‪ ،‬ﺳـﯿﺪ ﻓﺮج اﻟّﻠﻪ از ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻐﺪاد ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﺑﻪ وي اﺟﺎزه دﻫﺪ ﺷﯿﺦ را از ﺑﺼﺮه ﺑﯿﺮون ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫از ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀـﻤﻮن درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﺳـﯿﺪ ﻓﺮج اﻟّﻠﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﻟﺸـﮑﺮ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي در ﻣﺎه ﻣﺎرس‬
‫‪ 1697‬ﻋﺎزم ﺣﻮﯾﺰه ﺷﺪ و ﺷﯿﺦ ﻣﺎﻧﻊ و ﻃﺎﯾﻔﻪ او را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺷﮑﺴﺖ داد و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ وي را از ﺑﺼﺮه ﺑﻠﮑﻪ از ﻗﺮﻧﻪ ﺑﯿﺮون راﻧﺪ‪ «3» .‬ﺳﯿﺪ ﻓﺮج‬
‫اﻟّﻠﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي‪ ،‬ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﺷـﻬﺮ ﺑﺼـﺮه را ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻧﯿﺰ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺗﺤﻒ و ﻫﺪاﯾﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ارﺳﺎل داﺷﺖ‪«4» .‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺼـﺮه را از ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آن را ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻗﺎدر ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﺳﺮﺑﺎز ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﻬﺮ را از دﺳﺖ آﻧﺎن ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1697‬دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺳـﯿﺪ ﻓﺮج اﻟّﻠﻪ را ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﯽ ﻣﺮدان ﺧﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا واﻟﯽ ﻟﺮﺳﺘﺎن ﺷﺪ و در‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﺮ روز ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﻧﻔﺮ در ﺷـﻬﺮ ﻣﯽﻣﺮدﻧـﺪ‪ -.‬ﮐﺘـﺎب ﻻﻧﮕﺮﯾﮓ(‪ )Longrigg‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان‪Four Centuries of Modern :‬‬
‫‪Iraq, p. 119‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر ﻫﻤﯿﻠﺘﻮن‪ ،‬در ﺑﺼـﺮه ﻫﺸـﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﺎﻋﻮن ﻫﻼك ﺷﺪﻧـﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺬﮐﻮر در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1691‬روي داد اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪) .‬ص ‪.(83‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ ،‬ص‪.95 .‬‬
‫)‪ .(3‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ .‬ص ‪ .95‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪-‬‬
‫‪.A Chronicle of the Carmelites in Persia, vo 1, II, pp. 1170- 1‬‬
‫‪ .(4) .‬ﻻﻧﮕﺮﯾـﮓ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص‪ .121 .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻧﺎﻣﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ در ﻣﻮرد ﺑﺼﺮه در ‪ (1697 /8) 1109‬در‬
‫ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪Turkish MS .Add .7857 ,fol .99 b،‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد در ﺳﺎل ‪ 1722‬زﺧﻤﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻋﻠﯿﻤﺮداﻧﺨﺎن ﺑﺎ ﻋﺪل و داد ﺣﮑﻮﻣﺖ راﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ و ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﻪ‬
‫اﺳﻢ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧـﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮد ﺟـﺎي او را ﮔﺮﻓﺖ‪ «1» .‬در ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1700‬ﺷـﯿﺦ ﻣﺎﻧﻊ ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺮ را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﻮد و‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد ﻧﺎﯾﻞ آﯾـﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﺎن ﻋﺎﻗﺒﺖ ﭘﯿﺮوز ﺷـﺪ و او را از ﺣﻮاﻟﯽ ﺑﺼـﺮه ﺑﯿﺮون راﻧﺪ‪ .‬در ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‪،‬‬
‫دوﻟﺖ اﯾﺮان اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﺎن را از ﻣﻨﺼـﺒﺶ ﻣﻌﺰول ﮐﺮد و ﺷـﺨﺺ ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم داودﺧﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫اﻗﺪام ﻋﺎﻗﻼﻧﻪاي ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺣﻮادث در ﺑﺼـﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ داﺷـﺘﻨﺪ ﺷﻬﺮ را ﻣﺠﺪدا ﺑﻪ ﺗﺼﺮف‬
‫در آورﻧـﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ 1701‬ﻟﺸـﮑﺮ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي از ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ ﺑﺼـﺮه رﺳـﯿﺪ‪ ،‬داودﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺳﻌﯽ ﮐﺮد‬
‫ﺑﮕﺮﯾﺰد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ از ﺷـﺪت ﺑﯿﻢ و ﻫﺮاس ﺟـﺎن ﺳﭙﺮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺮكﻫـﺎ ﺑـﺪون ﻣﻮاﺟﻪ ﺷـﺪن ﺑـﺎ ﮐﻮﭼـﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ از ﻃﺮف‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬وارد ﺷﻬﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫اﺷـﻐﺎل ﺑﺼـﺮه از ﻃﺮف اﯾﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑـﺪون ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﺑـﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﭘﺎﯾـﺎن ﯾـﺎﻓﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در رواﺑـﻂ دو ﮐﺸﻮر ﺗـﺄﺛﯿﺮي ﻧﮑﺮد‪ .‬در‬
‫ﺳﺎلﻫـﺎي ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧـﺎﻇﺮ اﻗـﺪاﻣﺎت اﺗﺮﯾﺶ‪ ،‬دﺷـﻤﻦ دﯾﺮﯾﻨﻪ ﺧـﻮد‪ ،‬ﺑـﻮد و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﮐﻨـﺪ‪ ،‬و واﻗﻌﻪاي ﮐﻪ راﺑﻄﻪ اﯾﻦ دو‬
‫ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧـﺪ روي ﻧـﺪاد‪ ،‬و دوره ﺻـﻠﺢ و آراﻣﺶ ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از ﺑﺴـﺘﻦ ﻣﻌﺎﻫـﺪه ﭘﺎﺳﺎروﯾﺘﺲ »‪ «3‬ﺑﺎ‬
‫اﺗﺮﯾﺶ و وﻧﯿﺰ در ﺳﺎل ‪ 1718‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ از ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﺧﻮد در اروﭘﺎ ﺧﻼص ﺷﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ در اﻣﻮر اﯾﺮان ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬روﺳﯿﻪ‬
‫ﺗـﺎ اواﺳـﻂ دوره ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ )‪ ،(1725 - 1682‬روﺳـﯿﻪ در ﻧﻈﺮ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﮐﺸـﻮري دور دﺳﺖ و ﺿـﻌﯿﻒ ﺑـﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﯿـﺎن اﯾﻦ دو ﮐﺸـﻮر‬
‫ﻫﯿﺌﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﺗﺎ ﺣﺪي ﺗﺠﺎرت رواج داﺷـﺘﻪ و اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺨﺘﺼـﺮ ﺧﺼﻮﻣﺖآﻣﯿﺰي از ﻃﺮف روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در آن دوره ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ روزي ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺸﻮري در درﺟﻪ‬
‫دوم از اﻫﻤﯿﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر و اراﺿـﯽ وﺳﯿﻊ واﻗﻊ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و روﺳﯿﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ راﺑﻄﻪ‬
‫دوﺳـﺘﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺧﺼـﻤﺎﻧﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺳـﻌﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯿﺎن دو ﻣﻤﻠﮑﺖ را ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫﻤﯿﻠﺘﻮن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠـﺪ اول‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ ،83 -82‬در زﻣﺎن اﺷـﻐﺎل ﺑﺼـﺮه ﺗﻮﺳﻂ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪A Chronicle of the Carmelites ,vo 1 .II ,p .1171.(2‬‬
‫)‪Passarovitz(3‬‬
‫ﺷـﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اول )‪ (1576 - 1524‬ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﯾـﻮان ﻣﺨﻮف ﺑﻮد »‪ ،«1‬وﻟﯽ ﺑـﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳـﺪ ﮐـﻪ ﻣﯿـﺎن اﯾﺮان و روﺳـﯿﻪ در زﻣـﺎن اﯾﻦ دو‬
‫رواﺑﻄﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ در اﯾﻦ دوره روي داد ﮐﻪ در وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻌﺪي ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺤﻮل ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮد از ﺗﺼـﺮف ﺣـﺎﺟﯽ ﺗﺮﺧﺎن ﺗﻮﺳﻂ روﺳـﯿﻪ در ﺳﺎل ‪ 1556‬و اﯾـﻦ واﻗﻌﻪ ﻇـﺎﻫﺮا در آن وﻗﺖ ﺑﻪ اﻃﻼـع اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﻧﺮﺳـﯿﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺼـﺮف اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻬﻢ‪ ،‬روسﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻟﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻔﻼي رودﺧﺎﻧﻪ وﻟﮕﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻨﺪر ﻣﻬﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت‬
‫در ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧـﺪ‪ .‬ﺗﺼـﺮف ﺣـﺎﺟﯽ ﺗﺮﺧﺎن ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ راه را ﺑﺮاي ﺗﺠﺎوز روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﺧﺎك اﯾﺮان در ﯾﮏ ﻗﺮن و ﻧﯿﻢ ﺑﻌـﺪ ﺑﺎز‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺤﻮل دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاي روﺳﯿﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺖ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻓﺮار ﻗﺰاقﻫﺎ از رﯾﺎزان »‪ «2‬و ﺳﺎﯾﺮ وﻻﯾﺎت ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺴﮑﻮي‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫اﺷﺨﺎص ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺗﺰار واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺰاقﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﺗﺎ دره ﺗﺮك »‪ «3‬ﭘﯿﺶ آﻣﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻗﻠﻪ ﮐﻮهﻫﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﮔﺮﺑﻨﺖ ﺳﯽ »‪ «4‬ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ «5» .‬ﺑﻌﺪا ﻫﯿﺌﺘﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﯾﻮان ﻣﺨﻮف اﻋﺰام داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻃﻠﺐ ﻋﻔﻮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫واﻗﻌﻪ ﺳﻮم ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن اﯾﻮان ﻣﺨﻮف روي داد ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن روﺳـﯽ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ اﯾﺎﻟﺖ اﯾﺮاﻧﯽ ﺷـﯿﺮوان‬
‫ﺑﻮد‪«6» .‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻـت در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ روﺳـﯿﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺧﺎك اﯾﺮان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ »‪ «7‬و دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫـﺪ ﮐﻪ اﯾﻮان ﻣﺨﻮف در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ از ﺣﺎﺟﯽ ﺗﺮﺧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬درﺑﺎره‬
‫ﻗﺰاقﻫـﺎي ﮔﺮﺑﻨﺖﺳـﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻗـﺪام آﻧﻬـﺎ ﺧـﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد اﻧﺠـﺎم ﮔﺮﻓﺖ و در ﻫﺮ ﺻﻮرت دره ﺗﺮك در ﺷـﻤﺎل ﺳـﺮﺣﺪ اﯾﺮان ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن روﺳـﯽ ﮐﻪ در ﺷـﻤﺎﺧﯽ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻣﺜﻞ آﻧﺘﻮﻧﯽ ﺟﻦ ﮐﯿﻦ ﺳﻦ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ او از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫روﺳﯿﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﯾﮏ راه ﺗﺠﺎري ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺪس و ﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻮان ﻣﺨﻮف در ﺳﺎل ‪ 1533‬دوك ﻣﺴﮑﻮي ﺷﺪ و در ‪ 1547‬ﺧﻮد را ﺗﺰار روﺳﯿﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ )‪ (1584‬ﺣﮑﻮﻣﺖ راﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪Ryazan.(2‬‬
‫)‪Terek.(3‬‬
‫)‪Grebentsi.(4‬‬
‫)‪ Greben.(5‬ﮐﻠﻤﻪاي اﺳﺖ روﺳﯽ و ﻣﻌﻨﯽ آن ﺗﯿﻎ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺘﯿﻎ ﮐﻮه‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -.(6‬ﻣﻘﺎﻟﻪ دورن(‪ )Dorn‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪Geschichte Schirwans unter den Statthaltern und Chanen von :‬‬
‫‪.1538- 1820, Memoires de l' Academie lmperiale des Sciences) St Petersburg, 1841 (, p. 406‬‬
‫)‪ .(7‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ درﺑﺎره ﺣﻤﻼﺗﯽ ﮐﻪ روسﻫﺎ از ﺳﺎﺑﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺎﻻت اﯾﺮان واﻗﻊ در ﺳﺎﺣﻞ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ -.‬ﻣﻘﺎﻟﻪ دورن‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫"‬
‫"‪Caspia, ueder die Einfalle der alten Russen in Tabaristan‬‬
‫در ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﻪ )ﺳﻦﭘﺘﺮزﺑﻮرگ‪ (1875 ،‬ﺳﺮي ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم‪.‬‬
‫ﺣﺎدﺛﻪاي ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻌﺪي ﺑﻮد‪ ،‬در ‪ 1586‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬در اﯾﻦ ﺳﺎل اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر دوم ﺣﺎﮐﻢ ﻋﯿﺴﻮي ﮐﺎﺧﺖ در ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺷﻤﺨﺎل ﻗﻤﻮق ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر اﻧﺘﻈﺎر ﮐﻤﮑﯽ از ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺪاﺑﻨـﺪه ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺬﻫﺒﺎن ﺧﻮد در ﺷـﻤﺎل ﺷﺪ‪.‬‬
‫روسﻫﺎ ﻗﻮاﯾﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ آﻧـﺪري ﺧﻮورﺳﺘﯿﻦ »‪ «1‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ او ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺷﻤﺨﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺮﺧﻮ‪ ،‬را ﺗﺼﺮف‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ دﺷـﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ آورد و آﻧﻬﺎ را از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﯿـﺪ‪ .‬روسﻫﺎ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1599‬و ‪ 1604‬ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮد را ﺟﺒﺮان‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‪ ،‬اوﺿـﺎع داﺧﻠﯽ اﯾﺮان ﺑـﺎ ﺑﺮ ﮐﻨـﺎري ﺧﺪاﺑﻨـﺪه و روي ﮐـﺎر آﻣـﺪن ﭘﺴـﺮش ﻋﺒـﺎس ﺑﻬﺒﻮدي ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮو‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪن ﻃﻐﯿﺎن در ﮐﺎﺧﺖ در ﺳﺎل ‪ 1615‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬رﻓﺘﺎر او در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺑﯽرﺣﻤﺎﻧﻪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺣـﺘﯽ اﻣﺮوزه ﺑﻪ او ﻣﻠﻌﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ .‬ﭘﯿﺘﺮو دوﻻـ واﻟﻪ »‪ ،«3‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در اﯾﺮان ﺑـﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻗـﺪاﻣﺎت ﺷﺪﯾـﺪ ﺷـﺎه‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت اﯾﺮان ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺧﺎﻧﻮاده او ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ «4» .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ رﻓﺘـﺎر ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس در ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﺑـﺪون ﺷﮏ در وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺮن ﺑﻌـﺪ در اﯾﺮان رخ داد ﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ در‬
‫روﺳـﯿﻪ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻠﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ اﯾـﻦ واﻗﻌـﻪ دﯾـﺪه ﻧﺸـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾـﻦ ﮐﺸـﻮر در آن وﻗـﺖ اوﺿـﺎع آﺷـﻔﺘﻪاي داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ وﻗـﺘﯽ ﻣﯿﺨـﺎﺋﯿﻞ‬
‫ﻓﺌﻮدوروﯾﭻ‪ ،‬ﺳـﺮ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺧﺎﻧﺪان روﻣﺎﻧﻒ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮد را ﻣﺤﮑﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯿﺎن روﺳـﯿﻪ و ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﺳﻔﺮاﯾﯽ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪1639‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻬﻤﻮرث‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ وﻓﺎداري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺰار ﯾﺎد ﮐﺮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﺠﺎد رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن دو ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻋﺪهاي از ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1649‬ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ و در ﺟﻨﻮب ﻣﺴﮑﻮ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ «5» .‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﺎر آورد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Andrei Khvorostin.(1‬‬
‫)‪ .(2‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻗـﻮاي روسﻫـﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎندﻫﯽ ﺑﻮﺗﻮرﻟﯿﻦ(‪ )Buturlin‬و ﭘﻠﺸـﻒ(‪ )Pleshchev‬ﺗﺮﺧـﻮ را در ﺳـﺎل ‪ 1604‬ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در‬
‫آوردﻧﺪ و ﺷﻤﺨﺎل اﻧﺪي را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﺮار ﺑﻪ ﮐﻮهﻫﺎي داﻏﺴﺘﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﻮاﯾﻒ ﺟﻨﮓ ﺟﻮي ﻗﻤﻮق دوﺑﺎره ﺑﻪ روﺳﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ آوردﻧﺪ‬
‫و آﻧﻬﺎ را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪Pietro della Valle.(3‬‬
‫)‪( Viaggi-.(4‬ﺑﺮاﯾﺘﻮن‪ ،(1843 ،‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ .148‬ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس ﺑـﺎ ﮐﺸـﺘﻦ ﻣﻠﮑﻪ ﮐﺘﻮان‪ ،‬ﻣﺎدر ﺗﻬﻤﻮرث ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻧﺎم ﺧﻮد را‬
‫ﻧﻨﮕﯿﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻠﮑﻪ ﺑﯽﭼﺎره را زﺟﺮ دادﻧﺪ و ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪ 1624‬ﻫﻼك ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﮔــﺬﺷﺖ ﻏـﻢاﻧﮕﯿﺰ او ﺑـﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪه آﻟﻤـﺎﻧﯽ آﻧـﺪرﯾﺎس ﮔﺮﯾﻔﯿـﻮس(‪ )Andreas Gryphius‬ﯾـــﮏ ﺗﺮاژدي ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان‪ ، Catharina Von Georgien:‬در ﺳﺎل ‪ ،1685‬ﺑﺴﺎزد‪ .‬ﺷـﺮح ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﻠﮑﻪ از ﻗﻮل ﮐﺸﯿﺶﻫﺎي اﮔﻮﺳﺘﯽ ﻧﯿﻦ در اﯾﺮان‬
‫ﺗﻮﺳـﻂ ﻟﻨـﮓ در ﮐﺘﺎب ذﯾﻞ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪Lives and Legends of the Georgian Saints,) London, 1956 (pp. :‬‬
‫‪171- 2‬‬
‫‪.397 .(5) .‬‬
‫‪N. Berdzenisgvili, I, Javakhishvili and S. Janasha, Istoriya Gruzzi) Tifis, 1949 (, vo 1, l, p‬‬
‫)از آﻗﺎي ﻟﻨﮓ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺄﺧـﺬ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن داد ﻣﺘﺸـﮑﺮم(‪ .‬اﯾﻦ ﻋـﺪه در زﻣﺎن ﺟﺎن ﺑﻞ‪ ،‬اﻫﻞ آﻧﺘﺮﻣﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮاح اﺳـﮑﺎﺗﻠﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳـﻔﯿﺮ‬
‫روﺳـﯿﻪ وﻟﻨﺴـﮑﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣـﺪ )‪ ،(1715‬ﻫﻨﻮز در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﻣﺴـﮑﻮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ -.‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 15 - 9‬ﮐﺘـﺎب ﺑﻞ(‪ )Bell‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان‪A‬‬
‫‪jonrueyetc‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1664‬ﻫﯿﺌﺘﯽ ﻣﺮﮐﺐ از دو ﺳـﻔﯿﺮ و ﻫﺸـﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ و ﻫﺪاﯾﺎ از ﻃﺮف اﻟﮑﺴﯿﺲ ﻣﯿﺨﺎﺋﯿﻠﻮﯾﭻ‪ ،‬ﺗﺰار روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺑﺎر ﺷﺎه‬
‫ﻋﺒﺎس دوم رﺳـﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺳﻔﺮاي روﺳﯿﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ و درﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ زودي درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ورود آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك ﮐﺸﻮرﺷﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻫﯿﺌﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ اﻣﺘﻌﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﻧﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺸﻒ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑـﺎﻋﺚ ﻋﺼـﺒﺎﻧﯿﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﺷـﺪ و ﭼﻮن روسﻫـﺎ را ﻣﺮدﻣﯽ ﮐـﺜﯿﻒ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻠﺒـﺎ از آﻧﻬـﺎ ﺗﻨﻔﺮ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷـﺎردن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ اﯾﻦ ﻣﻠﺖ ﻣﺴﮑﻮي را ﭘﺴﺖﺗﺮﯾﻦ و رﺳﻮاﺗﺮﯾﻦ ﻣﻠﺖ ﻋﯿﺴﻮي ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪«1» «.‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻔﺮاي روﺳﯿﻪ ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﮐﺮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﻓﻮت ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻔﯿﺮ دﯾﮕﺮ و ﻫﻤﺮاﻫﺎن او را ﻣﺮﺧﺺ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﺰار از رﻓﺘﺎر ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺷـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮏ و ﺗﺤﺮﯾﺾ او‪ ،‬دزد ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺘﻨﮑﺎ رازﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ آزار ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮان در اﻃﺮاف وﻟﮕﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻗﺰاق ﻧﺎﺣﯿﻪ دون ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه آﺷﻮراده در ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮب‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر اﻗـﺎﻣﺖ ﮐﺮد‪ «2» .‬ﻗﻀـﯿﻪ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ روﺳـﯿﻪ و ﻗﺘـﻞ و ﻏـﺎرت اﺳـﺘﻨﮑﺎ رازﯾﻦ و ﻗﺰاﻗﺎن او ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻫﻢ از‬
‫روسﻫﺎ ﺑﺘﺮﺳـﻨﺪ و ﻫﻢ از آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻔﺮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﺑﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن روﺳﯽ ﻣﻘﯿﻢ ﺷﻤﺎﺧﯽ اﺟﺎزه داده ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺗﺠﺎرت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﻨﺴﻮﻟﯽ از ﻃﺮف روسﻫﺎ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت اﺑﺮﯾﺸﻢ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺑﺮﻧـﺞ‪ ،‬ﻓﻠﻔﻞ »‪ ،«3‬و ﯾﮏ‬
‫ﻧﻮع ﻧﻔﺖ »‪ «4‬ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ اﻣﺘﻌﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﺒﺮي ارﺳﺎل ﻣﯽﺷﺪ‪ «5» .‬در ﺳﺎل ‪ 1696‬دو ﺑﺎزرﮔﺎن روﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي‬
‫ﻣﺎﻟﯿﻨﮑﯽ و ﺳـﻤﻨﻮف‪ ،‬ﺗﺎ اﺻـﻔﻬﺎن ﺳـﻔﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس رﻓﺘﻨﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ درﯾﺎ ﻋﺎزم ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ «6» .‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ‬
‫ﺗﺠﺎرت ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و روﺳﯿﻪ در‬
‫______________________________‬
‫)‪» .(1‬ﺗﺎج ﮔﺬاري ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن«‪ ،‬در ﺟﻠﺪ دﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ ،113‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﺳﺘﻨﮑﺎ رازﯾﻦ ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﻗﺰاق وارد ﺧﺎك اﯾﺮان ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1636‬در اﻧﺰﻟﯽ ﭘﯿﺎده ﺷﺪه رﺷﺖ را ﺑﻪ ﺑﺎد‬
‫ﻏﺎرت داده ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1671‬در ﻣﺴـﮑﻮ ﺑﻮدﻧﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﺷﺎي ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﯾﻦ راﻫﺰن دﻋﻮت ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ اﻇﻬﺎر‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻓﻠﻔﻞ ﯾﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﺷﺮﻗﯽ ﯾﺎ ﺗﺠﺎر ارﻣﻨﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻧﻔﺖ از ﭼﺎهﻫﺎي ﺑﺎﮐﻮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫)‪.(5‬‬
‫‪G. F, MuLLer, Sammlung Russischer Geschichte, vo 1. III, p. 489‬‬
‫)‪ .(6‬اﯾﻦ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺳـﻔﺮ ﯾـﮏ ﺑﺎزرﮔـﺎن روﺳـﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺮان ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﯾﺮا آﺗﺎﻧـﺎز ﻧﯿﮑﯿـﺘﯿﻦ(‪ )Athanase Nikitine‬در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1472 -1466‬ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺘﻪ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪V .V .Barthold ,La Decouverte de I'Asie ,p .202-.‬‬
‫دﺳـﺖ اراﻣﻨﻪ ﺑـﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﻋﻼـوه ﺑﺮ ﺧﺮﯾـﺪ و ﻓﺮوش اﻣﺘﻌﻪ ﻓـﻮق‪ ،‬اﻟﻤـﺎس و ﺳـﻨﮓﻫﺎي ﮔﺮانﺑﻬـﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮوارﯾـﺪ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان و ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺼـﯽ اﺗﺨـﺎذ ﮐﺮد‪ .‬وي ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺎﯾﺮ روسﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﺷﺪﯾـﺪي ﺑﻪ درﯾﺎ و درﯾﺎﻧﻮردي داﺷﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺸـﻬﻮر اﺳﺖ در ﻫﻠﻨﺪ و اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در ﮐﺸﺘﯽ ﺳﺎزي ﮐﺎر ﮐﺮد و اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻘﯽ‬
‫درﺑﺎره اﯾﻦ ﺻـﻨﻌﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و در ﺿـﻤﻦ ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ درﯾﺎﻧﻮردان و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﯿﺮوي درﯾﺎﯾﯽ ﺷﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت درﯾﺎﯾﯽ روﺳﯿﻪ را روﻧﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ ﻏـﺎﻟﺐ اوﻗـﺎت ﻣﺘـﻮﺟﻪ درﯾـﺎي ﺑﺎﻟﺘﯿـﮏ و درﯾـﺎي ﺳـﯿﺎه ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﯿـﭻ وﺟﻪ از اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ درﯾـﺎي ﺧﺰر ﻏﻔﻠﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ «2» ،‬و ﻣﺎﯾـﻞ ﺑـﻮد آن را ﺑـﻪ دو درﯾـﺎي ﻣـﺬﮐﻮر ﺑـﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﺗﺮﻋﻪ ﯾـﺎ رودﺧـﺎﻧﻪ ﻣﺘﺼـﻞ ﺳـﺎزد‪ .‬در ﻧﻈﺮ او ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺣـﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ آن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﯾﺮان و ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ آﺳـﯿﺎي ﻣﺮﮐﺰي و ﺷﺎﯾـﺪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن رواﺑﻄﯽ ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻫـﺪف او ﺑﺴـﻂ ﺗﺠـﺎرت ﺑﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺠـﺎرت اﺑﺮﯾﺸﻢ و ﺳـﺎﯾﺮ اﻣﺘﻌﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و ﻏﺮب از ﻃﺮﯾﻖ روﺳـﯿﻪ‪ ،‬و ﻧﻪ از راه ﺣﻠﺐ و‬
‫ازﻣﯿﺮ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﭘﻨﺒﻪ ﺗﺮﮐﺴـﺘﺎن را ﺑﺮاي ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺟﺪﯾﺪ اﻟﺘﺄﺳﯿﺲ روﺳﯿﻪ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﮑﺮ اﯾﺠﺎد راه ﺗﺠﺎري‬
‫ﻣﯿﺎن آﺳﯿﺎي ﻣﺮﮐﺰي و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن از ﺳﺎﺑﻖ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺑﯿﻦ ﺳﻨﻮات ‪ 1670‬و ‪ 1672‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﺌﺘﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺑﺮادران ﭘﺎزوﺧﯿﻦ »‪«3‬‬
‫در ﺧﻮارزم و ﺑﺨـﺎرا ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﮑـﺎن ﯾـﺎﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ راﻫﯽ ﺑﺮرﺳـﯽ ﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺑﺮادر ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣـﺪودﯾﻒ »‪ ،«4‬از ﺑﺨﺎرا ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و او ﻧﯿﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻠـﺦ‪ ،‬ﻫﻨﺠﻦ و ﮐﺎﺑﻞ ﻋﺎزم ﺷـﺪ و در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﮔﺰارﺷـﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫داﺷﺖ‪«5» .‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮد را درﺑﺎره اﯾﺮان از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ .‬ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺠﺎرت و ﻣـﺪت ﻋﺒﻮر ﮐﺎﻻ و ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮐﻪ در اﺳﺘﺮاﺑﺎد ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪ در ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد )ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬اوراق‪ .)a 191-b 481‬ﻧﺎم ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺎﯾـﺪ ژان ﺑﯿﻮن دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ‪ ،‬ﺗﺎﺟﺮي اﻫﻞ ﻣﺎرﺳـﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 1698‬ﺗﺎ ‪ 1704‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در ‪ 1707‬در اﯾﺮان‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﭘﻼﺗﻮﻧﻒ(‪ )Platonov‬در ﮐﺘﺎب‬
‫‪,) Histoire de la Russie des Origines a 1918) Paris, 1929‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم ﺟﻨﮓﻫـﺎي ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖ رﺳـﯽ ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎي ﺑﺎﻟﺘﯿﮏ‪ ،‬درﯾﺎي ﺳـﯿﺎه و درﯾﺎي ﺧﺰر ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺗﺰار از‬
‫اﻫﻤﯿﺖ راهﻫـﺎي درﯾـﺎﯾﯽ ﺑﺮاي رواﺑـﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﺗﻤـﺪن آﮔـﺎﻫﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ ﻣﯽﺧـﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻼـن اﯾﻦ‬
‫ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ روﺳﯽ را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﺟﺎ آب زﯾﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آﻧﺠﺎ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ‪«.‬‬
‫)‪Pazukhin.(3‬‬
‫)‪Medvediev.(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﺮادران ﭘـﺎزوﺧﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳـﻤﯿﻮن اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺑﺨﺎرا ﺑﻮد ﻫﻤﺮاه ﻣـﺪودﯾﻒ ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او‬
‫ﺗﺮﺟﯿـﺢ داد در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ V. V. Barthold, La Decouverte de I'Asie, pp. 207- 8 -.‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪51 :‬‬
‫ﺻﻤﯿﻤﯽ او ﺑﻪ ﻧﺎم اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر آرﺧﯿﻠﻮﯾـﭻ اﻫﻞ ﮐﺎرﺗﯿﻞ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺪهاي از ﮔﺮﺟﯽﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ اﻃﺮاف ﻣﺴـﮑﻮ او را ﺑﺎ اوﺿﺎع ﮐﺸﻮر ﺧﻮد‬
‫آﺷﻨﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ «1» .‬و ﮐﻨﺴﻮل روﺳـﯿﻪ در ﺷـﻤﺎﺧﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺳﺎﮐﻦ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ و ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ روﺳﯿﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺠﺎري ﺑﻪ او دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺧﺼـﺎﯾﺺ ﻋﺎﻟﯽ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻋﻼﻗﻪ او ﺑﻪ اﻣﻮر اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي ﻋﯿﺴﻮي در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ «2» ،‬زﯾﺮا از ﻣﺼﺎﯾﺐ آﻧﺎن ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺑﺴﯿﺎري از دﻫﺎن‬
‫اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر آرﺧﯿﻠﻮﯾـﭻ و ﺳﺎﯾﺮ ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ و ارﻣﻨﯽﻫﺎ ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ ذي‬
‫ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ در ﺳﺎل ‪ 1698‬از ﺳﻔﺮ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺧﺪا ﺟﺎن ﭘﺮي »‪ «3‬را ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﻣﻬﻨﺪس ﺳﺪ ﺳﺎزي و اﻓﺴﺮ درﯾﺎﯾﯽ ﺑﻮد‬
‫ﺑـﺎ ﺧﻮد آورد و او را ﻣـﺄﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺮﻋﻪاي ﻣﯿﺎن وﻟﮕﺎ و دون »‪ «4‬و ﻣﺸـﺎور ﮐﺸﺘﯽ ﺳﺎزي ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺮي در ﻣﻮرد ﺗﺠﺎرب ﺧﻮد در روﺳـﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﺗﺰار ﻗﺼﺪ دارد ﮐﺸﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﺑﻨﺎدري در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﺮق ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻨﺪري ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ ﺗﺎﺗﺎري ﺑﺰرگ ﺑﺴﺎزد‪ «5» «.‬ﭘﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﻪ درﯾﺎي ﺧﺰر ﻣﯽرﯾﺰد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن روسﻫﺎ‬
‫ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ درﯾﺎﻧﻮردي ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان اﯾﻦ ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﺷﺎهزاده ﮔﺎﻟﯿﺖ ﺳـﯿﻦ »‪ «6‬در ﺳﺎل ‪ 1699‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮدار داﻧﻤـﺎرﮐﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺷﻞ ﺗﺮوپ »‪ ،«7‬را ﻣـﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻘﺸﻪ ﺳﻮاﺣـﻞ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر را ﺑﮑﺸـﺪ و ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ ﭼﻪ رودﻫـﺎﯾﯽ ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﭘﺮي از ﺷـﻞ ﺗﺮوپ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﻋﻤﻖ ﭼﻨـﺪ ﻧﻘﻄﻪ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮدار داﻧﻤﺎرﮐﯽ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺷـﺮوع ﮐﺮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر و زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪ و در آن ﺣﺎل ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن آزادي او از اﺻﻔﻬﺎن ﺻﺎدر ﮔﺮدﯾﺪ‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺐ ﺷﺪﯾﺪي درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪N. Berdzenishvili, I. Javakhishvili and S. Janasha, Istoriya Gruzzii p. 397‬‬
‫)‪ .(2‬ﭘﻄﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﭘﯿﺮو آﯾﯿﻦ ارﺗﺪﮐﺲ در ﺑﺎﻟﮑﺎن و ﻟﻬﺴﺘﺎن ﻫﻤﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖ را ﻣﺮﻋﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﭘﺮي اﻇﻬـﺎر داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺘﻮﻧﯽ ﺟﻦ ﮐﯿﻦ ﺳﻦ و ﻫﻤﺮاﻫـﺎﻧﺶ اوﻟﯿﻦ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻖ ﺑﻌﻀـﯽ ﻧﻘﺎط درﯾﺎي ﺧﺰر را ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﯿﻘﺖ دارد‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب او‪State of Russia, 1. 163 :‬‬
‫ﮐﺮﯾﺴـﺘﻮﻓﺮ ﺑﺮو(‪ )Borough‬و آرﺗـﻮر ادواردز و ﺳـﺎﯾﺮ اﻋﻀـﺎي ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ روﺳــﯿﻪ ﺿــﻤﻦ ﻋﺒـﻮر از درﯾـﺎي ﺧﺰر ﭼﻨــﺪ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ ﻋﻤﻖ‬
‫ﻗﺴــﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از آن را ﺗﻌﯿﯿــﻦ ﮐﺮدﻧــﺪ و در اﯾــﻦ وﻗـﺖ )‪ (1579‬ﻋـﺎزم اﯾﺮان ﺑﻮدﻧــﺪ‪Muller, Sammhung Russischer -.‬‬
‫‪Geschichte, vo 1. VII, pp. 476- 8‬‬
‫‪ .(4) .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﻔﺮ ﺗﺮﻋﻪاي ﻣﯿﺎن وﻟﮕﺎ و دون در زﻣﺎن ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺗﺎزﮔﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯿﺎن‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ اﺧﺘﻼﻓـﺎﺗﯽ ﺑﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬در ازﻣﻨﻪ ﻗـﺪﯾﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺮﮐﻬـﺎ اول‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﯿـﺎل اﻓﺘـﺎده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ -.‬ﻣﻘـﺎﻟﻪ دﮐـﺘﺮ ﺧﻠﯿـﻞ اﯾﻨـﺎل‬
‫ﺳﯿﮏ(‪ )Inalcik‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان "‪Osmanli- Rus Rekabetinin Mesei ve Don- Volga Kanali Tesebusu :‬‬
‫‪,Belleten no XII) Ankara‬‬
‫‪pp ، (1948.349 -402‬‬
‫)‪(5‬‬
‫‪The State of Russia under the Present Czar, p. 141‬‬
‫)‪Galitzin.(6‬‬
‫)‪Sheltrup.(7‬‬
‫ﻋﻼـﻗﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ درﯾـﺎي ﺧﺰر و ﻧﻮاﺣﯽ اﻃﺮاف آن وﻗﺘﯽ ﺗﺸﺪﯾـﺪ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺧﺎن ﺧﯿﻮه )ﺧﻮارزم( در ﺳﺎل ‪ 1700‬ﺳـﺮ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ او ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ در رﯾﮓﻫﺎي ﺟﯿﺤﻮن ﻃﻼ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﺷﺘﻐﺎﻻت دﯾﮕﺮي داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ از‬
‫ﺳﺎل ‪ 1716‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﯿﺌﺘﯽ را ﺑﻪ آﺳـﯿﺎي ﻣﺮﮐﺰي ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ اﻋﺰام دارد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻏﻢ اﻧﮕﯿﺰ اﯾﻦ اﻗﺪام ﺑﻌﺪا ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ وﻗـﺎﯾﻌﯽ روي داد ﮐﻪ در رواﺑـﻂ اﯾﺮان و روﺳـﯿﻪ اﺧﺘﻼﻻـﺗﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪ .‬در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1697‬ﺳـﻔﯿﺮي از ﻃﺮف روﺳﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ و ﯾـﺎدداﺷﺘﯽ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﮐﺮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀـﻤﻮن ﮐﻪ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ و ﭼﺮﮐﺲﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﻔﻘﺎز )ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ( ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ در ﺿﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه آزوف ﮐﻤﮏ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ «1» .‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ روﺳﯿﻪ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ دﻫﺪ و ﻣﺒﻠﻎ ﺳﯿﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از زﻣﺎن ﺷﺎه ﺻﻔﯽ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫ﺳﻔﯿﺮ روﺳـﯿﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼـﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ رﻓﺖ ﺗﺎ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺎﻣﻪ و ﯾﺎدداﺷﺖ دوﻟﺖ ﻣﺘﺒﻮع ﺧﻮد را ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رﺳﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫ﻧﺸـﺪ ﻣـﺪارﮐﺶ را ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺎه ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و اﺻـﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﺷـﺨﺼﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺳـﻔﯿﺮ‬
‫روﺳﯿﻪ و درﺑﺎرﯾﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﻪ ﺑﻦﺑﺴﺖ ﮐﺸﯿﺪ‪ «2» .‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺣﯿﻠﻪاي ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد و در‬
‫رواﺑﻂ دو ﮐﺸﻮر اﺧﻼل ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ او را ﺑﻪ زﻧـﺪان اﻓﮑﻨﺪﻧـﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ از ﻣﺴـﮑﻮ ﺟﻮاب ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨﻨﺪهاي درﺑﺎره ﻃﺮز رﻓﺘﺎر او درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬آزادش ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﻔﯿﺮ ﺑﯽﭼﺎره ﺗﺎ اواﯾﻞ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1699‬ﻣﺤﺒﻮس ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ وﺳﺎﻃﺖ اﺳـﻘﻒ آﻧﻘﺮه آزاد ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا در ﻫﯿـﭻ ﺟﺎ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ دوﺑﺎره از اﯾﺮان ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ وارد ﺟﻨﮓ ﺷﻮد و ﺳـﯿﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن‬
‫وام ﺧﻮد را ﺑﭙﺮدازد ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﺗﺒﺎع اﯾﺮان ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ اﻋﺘﺮاﺿﯽ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ روﺳـﯿﻪ داراي ﭼﻨـﺪ ﮐﺸﺘﯽ در ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1700‬ﻧﺎﺧﺪاي روﺳـﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎﯾﺮ »‪ ،«3‬از ﻣﺄﻣﻮران اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﻣﻘﯿﻢ ﺑﺎﮐﻮ ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺷـﺪ اﺟﺎزه دﻫﻨـﺪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي او ﺑـﺪون ﭘﺮداﺧﺖ وﺟﻬﯽ وارد ﺑﺎﮐﻮ ﺷﻮﻧـﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي او را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﭼﻮن‬
‫دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﮐﻮ در آن ﺣﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻮرﻧﻠﯿﻮس دوﺑﺮوﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1707‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﻤﺎﺧﯽ ﻋﺎزم اروﭘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ Gaudereau ,Relation ,II ,pp .21 -2.(1‬اﮔﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ از اﯾﻦ اﻓﺮاد ﮐﻤﮏ درﯾﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﮐـﺪام ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ از اﺗﺒﺎع اﯾﺮان ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ﻣـﺪرﮐﯽ در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽﻫﺎي ﻣﺴـﮑﻮ ﺑﺮاي ﺗﺄﯾﯿـﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫آورﯾﻢ‪.‬‬
‫)‪Goudereau ,Relation II ,pp .21 -2.(2‬‬
‫)‪Meyer.(3‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﯾﺴﻮﻋﯽ ﻣﻘﯿﻢ آن ﺷـﻬﺮ را آزار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺑﺎزرﮔﺎن روﺳﯽ در آﻧﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﻣﺮﺗﺒﺎ اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺰار ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آن ﻗﺴﻤﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ و اﻧﺘﻘﺎم ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﯽ را ﮐﻪ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﺑﮑﺸـﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺗﺤﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺰار ﺧﻮشﺗﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﺎهزادﮔـﺎن ﺧﻮد اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﯿﻤﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨـﺪ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮﺷﺎن ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺗﻔﺎﻗﯽ روي دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺗﺰار ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪«1» «.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳـﺨﻦ از ﺣﻤﻠﻪ روسﻫﺎ در آن وﻗﺖ ﻣﻮرد ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺗﺰار اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺎه ﻃﻠﺐ و ﻓﻌﺎل ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺳـﺮﮔﺮم اﻣﻮر دﯾﮕﺮي ﺑﻮد‪،‬‬
‫وﻗﺖ و وﺳﯿﻠﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ در ﻣﺎوراي ﻗﻔﻘﺎز و ﺑﺤﺮ ﺧﺰر را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1700‬ﺟﻨﮓ ﻃﻮﻻﻧﯽ او ﺑﺎ ﺳﻮﺋﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﯾـﮏ ﺳـﺎل اداﻣﻪ ﯾـﺎﻓﺖ آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬ﺳﻠﺴـﻠﻪ اﻧﻘﻼبﻫـﺎﯾﯽ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ در ﺣﺎﺟﯽ ﺗﺮﺧﺎن و ﺑﺎﺷـﮑﯿﺮي و در ﺣﻮاﻟﯽ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ دون ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﻧﻘﻼﺑﺎت در ﺑﺎﺷﮑﯿﺮي روي داد و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1711‬اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ‪ 1709‬ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺎ ﺳﻮﺋﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺟﺪﯾﺪي در آﻣﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﭘﻮﻟﺘﺎوا ﺧﺘﻢ ﺷﺪ و دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﭘﻄﺮ دوﺑﺎره ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ در اﻓﺘﺎد‪ ،‬وﻟﯽ در اﺳـﺘﺎﻧﯽ ﻟﺸﺖ‬
‫»‪ «2‬ﻧﺰدﯾـﮏ رودﺧـﺎﻧﻪ ﭘﺮوث »‪ «3‬ﺷـﮑﺴﺖ ﺧـﻮرد )ژوﺋﯿﻪ ‪ .(1711‬ﺑـﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻـت‪ ،‬ﻣﻌﻠـﻮم ﺑـﻮد ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫درﺑﺎره اﯾﺮان ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣﻌﯿﻦ و ﺛﺎﺑﺘﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﺗﺠﺎرت روﺳـﯿﻪ در اﯾﺮان ﺳـﻌﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻌﺪي ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ دﺳﺖ از ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد درﺑﺎره اﯾﺮان ﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺋﯿﺰ ‪ ،1708‬ﺑﻪ درﺑـﺎر اﯾﺮان ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺳـﻔﯿﺮي از ﻃﺮف روﺳـﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳـﺮاﺋﯿﻞ اوري »‪ ،«4‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ‬
‫رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ و ﻗﺼﺪ دارد ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ زودي ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ اوري ﺧﻮد را از ﻧﺴﻞ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﯾﺮﯾﻦ ارﻣﻨﺴـﺘﺎن ﻣﯽداﻧﺪ و ﻋﻠﻨﺎ در‬
‫ﺷﻤﺎﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﺑﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻀﻄﺮب و ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ‬
‫ﺧﺒﺮ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ اوري ﺗﺼـﻤﯿﻢ دارد آﻧﻬـﺎ را از اﯾﺮان اﺧﺮاج ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن اروﭘـﺎﯾﯽ ﻣﻘﯿﻢ اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﯿﺰ ﭘﺮﯾﺸـﺎن و ﻣﺸﻮش ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻘﺎﺻﺪ اوري ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺗﺠﺎرت روﺳـﯿﻪ و ﺑﻪ ﺿـﺮر آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ دﺳﺘﻪﻫﺎ در ﺑﺰرگ ﮐﺮدن ﺧﻄﺮ ﭘﯿﺶ ﺷﺎه ﻫﻢ‬
‫داﺳﺘﺎن ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ وي را از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺳﻔﯿﺮ روﺳﯿﻪ ﺑﺎز دارﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﻊ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻗﺪﯾﻢ اراﻣﻨﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﺷﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ .163‬در ﻫﻤﺎن ﺻـﻔﺤﻪ دوﺑﺮوﯾﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﮐﻮ ﺑﻨﺪرﮔﺎه ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ اﺳﺖ و ﺗﺼـﺮف آن ﺑﺮاي ﺗﺰار ﻣﻔﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا در ﻣﺠﺎورت ﮐﺸﻮر او ﻗﺮار دارد و ﺑﺮاي اﺗﺒﺎع او ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ اﺳﺖ در آن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﺴﯿﺎر دارد‪.‬‬
‫)‪Stanileshte.(2‬‬
‫)‪Pruth.(3‬‬
‫)‪Israel ori.(4‬‬
‫روزي ﺑـﺎ ﮐﻤـﮏ روسﻫﺎ دوﺑﺎره ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و ﻣﯿﺸﻞ‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺗﺠﺎرت‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺣﻔـﻆ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ در اﯾﺮان ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ «1» ،‬ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻪ وزراي اﯾﺮان اﻇﻬﺎر داﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺮوف ﻧﺎم اﺳـﺮاﺋﯿﻞ اوري‬
‫ﺟﻤﻠﻪاي را ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن اﯾﻦ اﺳﺖ‪» :‬او ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷﺪ‪ «2» «.‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ وﺣﺸﺖ و اﺿـﻄﺮاب اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﺸﺪﯾـﺪ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺰار در اﻋﺰام اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺳﻮﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي در درﺑﺎر ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻧﺪازد رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﯿﺮوﯾﺲ‪ «3» .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﮐﻮﺷﺸﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺑﺮاي ازدﯾﺎد ﺗﺸﻮﯾﺶ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺷﺎه و وزراي او ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻃﺮد ﺳﻔﯿﺮ ﺗﺰار وي را ﺑﺮﻧﺠﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﻤﺎﺧﯽ دﺳﺘﻮر‬
‫دادﻧﺪ ﮐﻪ اﺟﺎزه دﻫﺪ اوري و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اوري در اواﯾﻞ ﻧﻮاﻣﺒﺮ در ﻧﻮاﺣﯽ ﺷـﻤﺎﻟﯽ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯿﺸﻞ ﮐﻪ از‬
‫آن ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺮ روﺳﯿﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﯽﮐﺮد رﺳﯿﺪ‪ .‬اوري ﻗﺎﺻﺪي ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺳﻮار روﺳﯽ و‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﯿﺸﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﺎ او ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و اﺧﻄﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ارﺳﺎل داﺷﺖ‪«4» .‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ اوري ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ ﺗﺮس و ﺑﯿﻤﯽ ﮐﻪ اﯾﺠـﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﭘـﺎﯾﻪ و اﺳﺎﺳـﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي او از ﻃﺮف ﺗﺰار ﺻـﺎدر ﺷــﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬اوري ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﻣـﻮﺛﻘﯽ از ﻃﺮف اﻣـﭙﺮاﺗﻮر و ﭘـﺎپ ﻧﯿﺰ در دﺳـﺖ داﺷـﺖ‪ .‬آنﮔـﺎه اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اوري ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺠﺎرت اﺳﺖ ﺗﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ «5» ،‬و ﺑﺴﯿﺎري از ﻫﻤﺮاﻫﺎن او )ﮐﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‪ -‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ ، II sera roi.(2‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،129‬ﻣﯿﺸـﻞ در ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺧﺼﻮص را ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ وﻟﯽ ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﻣﺠﺎﻫـﺪت را ﺑﺮاي آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ وزراي اﯾﺮان از ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺷﻮم اوري ﻣﺒـﺬول داﺷﺖ‪ -.‬ﮔﺰارش او ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان"‪:‬‬
‫‪Memoire du Sieur Michel sur le voyage qu'il a fait en Perse en ulite d Envoye‬‬
‫‪extraoukinaire 1709". pp. 210- 11. et de Sa Majeste dans les annees 1706,. 1706, 1707, 1708‬‬
‫)‪ .(3‬ﺷﺮح اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﯿﺸﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.211‬‬
‫)‪ .(5‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ .128‬اوري ﮐﻪ در ارﻣﻨﺴـﺘﺎن ﺗﻮﻟـﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در آﯾﺪ‪ ،‬در ﻧﺰد اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻮد و‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺧـﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ ﮐﺮده ﺑـﻮد ﺑﻪ ﺳـﻔﺎرت روﺳـﯿﻪ در اﯾﺮان ﻣﻨﺼـﻮب ﺷـﺪ و اﯾﻦ ﻣﻘـﺎم را ﺑﺮاي ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﺷـﺪن در ﻣـﺪت‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻔﺮا در اﯾﺮان از ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﻣﻌﺎف ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﮐﺎﻻ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺳﺮﺷﺎري ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪) .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ .(128 -127‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪-‬‬
‫‪Correspondance du Marguis de Ferriol, Ambassaderu de Louis XIVa Constantinople.‬‬
‫‪avecune introduction par M. Emile Varenbergh, pp. 270- 305‬‬
‫ﺗﻌﺪادي از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اوري ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺳﻘﻒ ﻣﯿﻨﺎس و دﯾﮕﺮان ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ازوف در ﮐﺘﺎب ذﯾﻞ ﮔﺮدآوري ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷـﺪه ﺑﻮد( ﺑﺎزرﮔﺎناﻧـﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ داﺷـﺘﻦ ﻋﻨﻮان ﺳﯿﺎﺳـﯽ از ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﻣﻌﺎف ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اوري در اﻣﻮر ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫اﺧﺘﻼﻓـﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اراﻣﻨﻪ داﺷﺖ‪ «1» ،‬وﻟﯽ ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ در اﺻـﻔﻬﺎن اﻗـﺪاﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻣﺒﻠﻐﺎن‬
‫ﺑﯽاﺳﺎس ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻧﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ اوري و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ اﯾﺮان را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺣﻤﻼت‬
‫ﻟﺰﮔﯽﻫـﺎ ﺑﻪ ﻗﺰاقﻫـﺎي ﮔﺮﺑﻨﺖ ﺳـﯽ در دره ﺗﺮك ﻣﻼـﻣﺖ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫـﺎي ‪ 1707‬و ‪ 1708‬اﻧﻘﻼب ﺳـﺨﺘﯽ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺑﻮﻻوﯾﻦ »‪ «2‬در ﻧـﺎﺣﯿﻪ دون ﺑﺮ ﭘـﺎ ﺷـﺪه و ﺟﻨـﮓ ﺑﺎ ﺳﻮﺋـﺪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ دﺷﻮاري رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﮔـﺬﺷﺖ ﺗﺎ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ دوﺑﺎره ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﯾﺮان و درﯾﺎي ﺧﺰر ﮐﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫‪ -3‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ در ﺳﺎل ‪ 1694‬ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺪت ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ‬
‫در ﺣﺎل ﺻـﻠﺢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻣﻐﻮل ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ دوره اﻧﺤﻄﺎط را ﻣﯽﭘﯿﻤﻮد و ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﻗﻮي ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﺗﺼﺮف ﻗﻨﺪﻫﺎر ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 1648‬ﺑﻪ دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد »‪ «4‬اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻣﯿﺎن دو ﮐﺸﻮر وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﻤﯽرﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﻨﮓ ﺑﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن دو ﻣﻤﻠﮑﺖ روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1682‬ﻣﺤﻤﺪ اﮐﺒﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﭼﻬﺎرم اورﻧﮓ‬
‫زﯾﺐ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳـﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ اﯾﺮان ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﻋﺎﻗﺒﺖ در آﻧﺠﺎ در ﮔـﺬﺷﺖ‪ «5» .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺎ ﺣﺪي‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪.‬‬
‫در آﻏﺎز ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت دﯾﮕﺮي روي داد‪ .‬ﺗﻮﺿﯿﺢ آن ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺎﻟﻢ )ﯾﺎ ﻣﻌﻈﻢ( ﻓﺮزﻧﺪ دوم اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫وﻻﯾﺖ ﮐﺎﺑﻞ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﻌﺪ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫______________________________ ‪Snosheniya Petra Vedlikogo s Amiyanskim‬‬
‫‪) Narodom) st. Petersburg, 1898‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ;‪J .de Morgan ,Histoire )3191-‬‬
‫‪A Joanisian, lsrael Ory und die Armenische Befreiungsidee) Munich, du Peuple Armenien‬‬
‫‪depuis les Plus Recules jusgua'a nos jours) paris, 1919 (, pp. 247- 8‬‬
‫)‪ .(1‬اوري ﺑﻌـﺪا ﮐﺎﺗﻮﻟﯿـﮏ ﺷـﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺮاي اﺳـﻘﻒﻫﺎي ﮐﺸﻮر او ﻣـﺎﯾﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﺄﺳﻒ ﺑﻮد‪Krusinaki ,Revohution of -،‬‬
‫‪. Persia ,p .130‬‬
‫)‪. Bulavin.(2‬‬
‫)‪ .(3‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻃﺮز ﻋﻤﻞ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ﺷﺮح داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اورﻧﮓ زﯾﺐ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1649‬و ‪ 1652‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﻨﻔﻮان ﺷﺒﺎب ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد و ﺑﺮادر ﺟﻮاﻧﺶ دارا‬
‫ﺷﮑﻮه ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﮐﻮﺷﺶﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬از ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻋﺎزم ﻣﺴﻘﻂ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﮐﺸﺘﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺑﻮﺷﻬﺮ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘـﺎم ﺑـﺎ رؤﺳﺎي ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﻣﻘﯿﻢ ﻗﻨـﺪﻫﺎر وارد ﻣـﺬاﮐﺮه ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﻋﻠﯿﻪ ﺷﺎه ﺑﺸﻮراﻧـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ راه را ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺼـﺮف ﺳـﺮزﻣﯿﻦ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﻫﻤﻮار ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ اﻗﺪام ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻐﻮل ﻫﺮﮔﺰ از ﻫﺪف ﺧﻮد ﭼﺸﻢ ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ‬
‫و در ﺣﻘﯿﻘﺖ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺳﻔﯿﺮي ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻗﻨﺪﻫﺎر را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺷﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎي او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﻔﯽ داد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ در ﺳﺎل ‪ 1709‬ﺷﻮرش ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت دﻫﻠﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻠﻞ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ داﺷﺖ‪«1» .‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﻮرش ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل ﻧﺮﺳﺎﻧﯿـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﺳـﺘﻘﻼل ﻧﺎﯾﻞ‬
‫آﻣﺪ و ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﻧﺎدرﺷﺎه در ﺳﺎل ‪ 1738‬آن را ﻣﻄﯿﻊ و ﻣﻨﻘﺎد ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻃﯽ ﺑﺎﻗﯽ دوره ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد و اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻋﻤﺎن‬
‫ﻗﻮاي درﯾﺎﯾﯽ اﻋﺮاب ﻋﻤﺎن وﻗﺘﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳـﯿﻒ ﺷﻬﺮ ﻣﺴﻘﻂ و ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه زﯾﺒﺎي آن را در ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1650‬از دﺳﺖ‬
‫ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫـﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻃﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻋﻤﺮ اﻣﺎم‪ ،‬ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﻃﻮل ﮐﺸـﯿﺪ‪ «2» ،‬ﻋﻤﺎن ﺑﺴـﯿﺎر ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮد و ﻧﺎوﮔﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫دﻓﻊ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در آﻧﺠﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ اﻣﺎم ﺳـﯿﻒ ﺑﻦ ﺳـﻠﻄﺎن در ﺳﺎل ‪) 1679‬ﺗﺎ ‪ (1711‬زﻣـﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻤـﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﻗﯿـﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻧﺎﯾﻞ آﻣـﺪ و‬
‫اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ )اﺗﺒﺎع او ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﻣﻮﺳﻮماﻧـﺪ( ﺑﻪ ﺑﻨﺪرﻫﺎي اﯾﺮان واﻗﻊ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠﺎور آن و ﮐﺸﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﻞ‬
‫رﻓﺖ و آﻣـﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑـﺪون ﮐﻤﮏ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻓﻊ آﻧﻬﺎ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا از ﺧﻮد ﮐﺸﺘﯽ ﺟﻨﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و در ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺗﺠﺎري آﻧﻬﺎ ﻫﻢ اﻋﺮاﺑﯽ از ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳﺎل ﻣﺮگ او ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ از ‪ 1668‬ﺗﺎ ‪ 1679‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻣﺎﯾﻠﺰ‬
‫( ‪Miles (The Countries and Tribes of the Persian Gulf, vo 1. I. p. 214‬‬
‫)‪ .(3‬راﻓﺎﺋـﻞ دوﻣﺎﻧﺲ(‪ )Raphael du Mans‬ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻌﺮوف ﮐﺒﻮﺷـﯽ(‪ )Capuchin‬ﮐـﻪ از ﺳـﺎل ‪ 1644‬ﺗــﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ )‪ (1696‬در‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1670‬ﺑﻪ ﮐﻠﺒﺮ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ از دﺳﺖ اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ ﺑﺴﯿﺎر در زﺣﻤﺖاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻋﺮاب ﺑﺎ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ در درﯾﺎ ﻗﺪرت ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ آرﻧﺪ و ﻣﺰاﺣﻢ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪-.‬‬
‫‪ ) Pere du Mans, Estat de Perse en 1660, Appendix XVIII) Schefer, s, edition‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪57 :‬‬
‫ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ اﺳـﻤﺎ ﺗﺎﺑﻊ اﯾﺮان ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯿـﺪن ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﺮاب ﺳﺎﮐﻦ آن ﺳﻮي ﺧﻠﯿـﺞ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدادﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﮐﺜﺮ اﻋﺮاﺑﯽ ﮐﻪ در ﺳﻮاﺣﻞ اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺳـﻨﯽ و ﭘﯿﺮو ﻣﮑﺘﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺷﯿﻌﯽ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﺠﺎرت از ﻃﺮﯾﻖ درﯾﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در دوره ﺻـﻔﻮي ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدادﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در اواﺧﺮ‬
‫ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و دوره ﺗﺴﻠﻂ اﻋﺮاب‪ ،‬داراي ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺗﺠﺎري ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن در زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن ﯾﺎ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﻌـﺎس ﻫﻢ ﻋﻘﯿـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ در ﺟﻮاب ﺳﺆال ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﻤﺮ درﺑـﺎره ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ از ﻃﺮﯾﻖ درﯾـﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻢ ﺑﻪ آن‬
‫اﻋﺘﻤﺎد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و زﯾﺎد از آن ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﺸﺮ در درﯾﺎ ﻣﺜﻞ ﺣﺸﺮهاي اﺳﺖ روي ﺗﺨﺘﻪ ﭘﺎرهاي؛ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮج او را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﮔﺎﻫﯽ از‬
‫ﺗﺮس ﻧﺰدﯾـﮏ اﺳﺖ ﺟﺎن ﺑﺴـﭙﺎرد‪ «1» «.‬ﮐﺸـﯿﺶ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺳـﺎﻧﺴﻮن درﺑـﺎره ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺠـﺎرت درﯾـﺎ در زﻣﺎن ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »‪:«2‬‬
‫»اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ درﯾﺎﻧﻮردي را دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧـﺪ و ﭼﻨﺎن از آن ﻣﺘﻨﻔﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺟﺎن ﺧﻮد را در درﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ ﻧﺎﺧﺪا ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ «.‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﻘﯿـﺪه اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ درﺑـﺎره ﺗﻨﻔﺮ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ از درﯾﺎﻧﻮردي درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ درﺑﺎره ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺎﺧـﺪا ﺑﻪ اﺷـﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﺎﺧﺪا »ﻧﺎوﺧﺪا« ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﭘﯿﺘﺎن ﮐﺸﺘﯽ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را ﺑﺎ ﻧﺎﺧﺪا ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻓﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻋﺮاب ﺳـﺎﮐﻦ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺧﻠﯿـﺞ ﺑـﻪ درﯾـﺎﻧﻮردي ﻋﻼﻗﻪﻣﻨـﺪ ﺷﺪﻧـﺪ و اﻣﺎمﻫـﺎي ﻋﻤـﺎن در ﻣﺴـﻘﻂ ﺳﻪ ﺑﻨـﺪرﮔﺎه ﺑﺰرگ‬
‫اﺣﺪاث ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﯽ ‪ 1693‬و ‪ 1695‬اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺟﻨﮓ ﮐﺮدﻧﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻔﻮق ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻗﻮي ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ را ﺷـﮑﺴﺖ دﻫﻨﺪ‪ .‬در ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1695‬اﻋﺮاب ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷـﻤﺮدﻧﺪ و ﺷـﻬﺮ‬
‫ﮐﻨـﮓ را ﻏـﺎرت ﮐﺮدﻧـﺪ و ﭼﻨـﺪ ﮐﺸﺘﯽ ارﻣﻨﯽ را ﮐﻪ ﭘﺮ از اﻣﺘﻌﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آوردﻧـﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻏﻨـﺎﯾﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي‬
‫ﺷﺼﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ «3» .‬اﻣﺎم ﻋﻤﺎن ﺑﻌـﺪ از اﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ آﻣﯿﺰ از ﺷﺎه در ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﺮان ﻫﻤﺎن ﺣﻘﻮﻗﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در ﮐﻨﮓ »‪ «4‬داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻧﯿﺰ ﺑﺪﻫﺪ و‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪Sir William Muir, The Caliphate, Lts Rise, Decline and Fall) London, 1924 (p. 205‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯿﺖ ﻣﻌﺮوف ﺳﻌﺪي )ﮔﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺎب اول( را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺑﻪ درﯾﺎ در ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﯽﺷﻤﺎر اﺳﺖو ﮔﺮ ﺧﻮاﻫﯽ ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر اﺳﺖ‬
‫)‪.108 .(2‬‬
‫‪Voyage ou Relation de I'Etat present du Royaume de Perse, p‬‬
‫)‪.(3‬‬
‫‪.Bruce. Annals of the Honorable East- India Company, vo 1. III, p. 169‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﻨﮓ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻤـﺪه ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻨـﺪر ﮐﻮﭼﮏ در ﺳﻪ ﻣﯿﻞ و ﻧﯿﻤﯽ ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﯽ ﻟﻨﮕﻪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪر ﺑﺰرگﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮي‬
‫اﺳﺖ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎراﺗﯽ را ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﺮد ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ از ﻫﺮﻣﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﺑﮑﻨﺪ‬
‫)‪ ،(1622‬ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ اﺟـﺎزه داد ﮐﻪ ﯾـﮏ ﺑﻨﮕـﺎه ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﯽ در ﮐﻨـﮓ ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﮐﻨﻨـﺪ و ﻧﯿﻤﯽ از ﻋﺎﯾـﺪات ﮔﻤﺮﮐﯽ اﯾﻦ ﺑﻨـﺪر را ﺑﺮاي ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1711‬در ﮐﻨﮓ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻧﯿﺮوي درﯾﺎﯾﯽ آﻧﻬﺎ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺸﻮد ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ داد‪«1» .‬‬
‫ﺷﺎه از اﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ از دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﻫﻠﻨﺪ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﭼﻨﺪ ﮐﺸﺘﯽ ﺟﻨﮕﯽ در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫او ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﭼﻮن از ﻃﺮف آﻧﻬﺎ ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻋﺪي ﻧﺸـﻨﯿﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺎز ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ «2» ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﯽﻣﯿﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ اﯾﺮان آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺷﺪﯾﺪ و ﻣﺆﺛﺮ اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ در ﻓﺼﻞ دﯾﮕﺮي ﺷﺮح داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«3» .‬‬
‫ﮐﺎﭘﯿﺘـﺎن ﭼـﺎرﻟﺰ ﻻـكﯾﺮ ﮐﻪ در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1706‬در ﻣﺴـﻘﻂ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬اﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ اﻋﺮاب آن را از دﺳﺖ ﭘﺮﺗﻐـﺎﻟﯽﻫﺎ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻫﻨﺪي ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ «4» «.‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎروت ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﯾﺎب ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﻋﺮاب در ﻫﺮ ﻣﻮردي از آن ﺑﻪ ﺣﺪ اﺳـﺮاف اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪ ...‬ﭘﺮﭼﻢﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﺮخ اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻮارﻫﺎي ﺑﺎرﯾﮏ در روي ﻣﯿﻠﻪﻫﺎي ﺑﺎدﺑﺎنﻫﺎ ﻣﯽآوﯾﺰﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮارﻫﺎ در وﻗﺖ ورود ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﻨﺪرﮔﺎه ﻣﻨﻈﺮه ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎﯾﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎم ﺳـﯿﻒ ﺑﻦ ﺳﻠﻄﺎن در ﭼﻬﺎرم اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1711‬در ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺧﻮد‪ ،‬رﺳـﺘﺎق‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ او ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳﯿﻒ ﺛﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶ از ﭘﺪر‬
‫ﻧﺎوﮔﺎن ﺧﻮد را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻤﺎم ﭘﻮلﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﺳﻼف او ﮔﺮد آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﺧﺮج ﮐﺮد‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﻧﯿﺰ از ﻣﺴﺎﺟﺪ و اوﻗﺎف ﺑﻪ ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺖ‪ «5» .‬وي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ و اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺳﺨﺖ ﻋﺪاوت ﻣﯽورزﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﭘﯿﺘﺎن اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻫﻤﯿﻠﺘﻮن »‪ «6‬ﮐﻪ درﺑﺎره ﻣﺴﻘﻂ اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎدي داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎوﮔﺎن آﻧﺠﺎ را در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳﯿﻒ ﺛﺎﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬در ﺳﺎل ‪ 1715‬ﻧﺎوﮔﺎن ﻋﺮب ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺎ ‪ 74‬ﺗﻮپ و دو ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺎ ‪ 60‬ﺗﻮپ و ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺎ ‪ 50‬ﺗﻮپ و ﻫﺠﺪه ﮐﺸﺘﯽ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎ ‪ 12‬ﺗﺎ ‪ 13‬ﺗﻮپ‪ ،‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﮐﺮﺟﯽ ﭘﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﺗﻮپ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮا از دﻣﺎﻏﻪ ﮐﻤﺮﯾﻦ »‪ «7‬ﺗﺎ ﺑﺤﺮ اﺣﻤﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم‬
‫ﺳﺎﺣـﻞ ﻧﺸـﯿﻦ را ﺑﻪ وﺣﺸﺖ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫـﺎي ﺳﺎﮐﻦ ﺳﺎﺣﻞ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺮدﻧـﺪ و دﻫﮑـﺪهﻫﺎ و ﻣﺰارع آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺧﺮاب ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ ﮐﺎري ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ ‪ ...‬اﯾﻦ اﻋﺮاب ﮐﺴﯽ را ﺑﺪون ﺟﻬﺖ ﻧﻤﯽﮐﺸﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﺳﯿﺮان ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ادب‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫»از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﻣﺴـﻘﻂ را ﺑﻪ اﻋﺮاب دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﻋﺮاب ﺗﻔﻮق داﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑـﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﻋﺮاب ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪهاﻧـﺪ ﺑﺮاي ﻣﻘـﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در درﯾﺎ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻮد ﭼﻨـﺪ ﮐﺸﺘﯽ ﺧﺮﯾـﺪاري‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪Gaudereau ,Relation I ,p .89.(1‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ‪.‬‬
‫)‪An Account of Trade in Indio ,pp .206 -7.(4‬‬
‫)‪.(5‬‬
‫‪C. Guillain, Documents sur I'Histoire et le Commerce de I'Afrigue Orientale) Paris, 1855 (, pt‬‬
‫‪.I, p. 526‬‬
‫)‪Hamilton.(6‬‬
‫)‪Comerin.(7‬‬
‫آﻧﻬـﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷـﺪه و ﺟﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﻫﻢ ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﻫﯿـﭻ ﮐـﺪام از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﺸﺘﯽ دﺷـﻤﻦ را ﻏﺮق ﯾﺎ‬
‫ﺗﺼﺮف ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﭼﻨﺪ ﻓﺮوﻧﺪ از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺑﺎ اﺳـﯿﺮان ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺪي و ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﻤﺎرﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻄﯿﻊ ﮐﺮدن آﻧﻬﺎ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐـﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻋﺮاب ﺑـﺎ اﺳـﺮاي ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﯽ رﻓﺘـﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﻓﺸﺎر ﻧﻤﯽآورﻧـﺪ و ﻫﻤﺎن ﻣﻘـﺪار ﭘﻮل ﻏـﺬاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﻣﯽدﻫﻨـﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ‪ ...‬و ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﮐﺎرﮔﺮي ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯾﺎ از اﻫﻞ ﻓﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آزاداﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮﻓﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺮاي آزادي ﺧﻮد ﭘﻮل ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪«1» «.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از اﯾﻦ اﻋﺮاب وﺣﺸﺖ داﺷﺘﻨﺪ و از دﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺿﺮر ﻓﺮاوان ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«2» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪A New Account of the East Indies) Edinburgh, 1724 (, pp. 47- 5‬‬
‫)‪ .(2‬در ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ ﺷـﺮﺣﯽ درﺑﺎره ﺗﺼـﺮف ﺟﺰاﯾﺮ ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﻗﺸﻢ و ﻻرك ﺗﻮﺳﻂ اﻋﺮاب و ﺗﻬﺪﯾـﺪ ﺑﻨـﺪر ﻋﺒﺎس و ﻫﺮﻣﺰ از ﻃﺮف آﻧﻬﺎ‬
‫داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ اﺣﯿﺎي آﯾﯿﻦ ﺗﺸﯿﻊ و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن در اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ در اﯾﺎم ﺟﻮاﻧﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺰرگ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در اﺣﯿﺎي ﺗﺸﯿﻊ در اواﺧﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘـﺪرش ﻣﺤﻤـﺪ ﺗﻘﯽ ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ از ﻣﺠﺘﻬﺪان ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎر دﺷﻮار ﺟﻤﻊآوري‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺷـﯿﻌﻪ را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1003‬ﻫﺠﺮي )‪ (1594‬دﯾـﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺮد داﻧﺸـﻤﻨﺪ و ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻌﺼﺒﯽ‬
‫ﺑـﻮد و ﺣـﺘﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯿـﺎن ﻧﻈﺮ ﺧـﻮﺑﯽ داﺷﺖ وﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ «1» .‬ﻣﺮگ او در ﺳـﺎل ‪1070‬‬
‫ﻫﺠﺮي )‪ 1659‬ﻣﯿﻼدي( اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﭘﺴـﺮش ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1627) 1037‬ﻣﯿﻼـدي( ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾـﺪ و اﻓﮑﺎر دﯾﮕﺮي داﺷﺖ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺜﻞ ﭘـﺪر در ﮔﺮدآوري‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺷـﯿﻌﻪ زﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﺎ ﺳﻨﯽﻫﺎ ﺳﺨﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻋﺪاوت ﻣﯽورزﯾﺪ و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ در ﺣﺪود‬
‫ﻫﻔﺘـﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از آﻧﻬـﺎ را ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﺗﺸـﯿﻊ در آورد‪ .‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﺛـﺎر ﻣﺘﻌـﺪد ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷـﺘﻪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﮐﺎﻣﻼ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ اﺷﺨﺎص در ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر دﺳﺖ از آﯾﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وي ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از ﺻﻮﻓﯿﺎن ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮد و ﻋﻠﺖ آن‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧـﺎن ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ اﺷـﺮاق ﻋﻼـﻗﻪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﺻﻮﻓﯿـﺎن ﻣﻌﺮوف ﺳـﻨﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺳﻄﻮ و اﻓﻼﻃﻮن را »ﭘﯿﺮوان ﯾﮏ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﯽدﯾﻦ« ﻗﻠﻢ داد ﻣﯽﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﻣﺘﻌﺼﺐ او‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﺎﻗﺮ‪ ،‬ﻻـزم داﻧﺴﺖ از رﻓﺘـﺎر ﭘـﺪرش ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯿـﺎن اﻇﻬـﺎر ﺗﺄﺳﻒ ﮐﻨـﺪ‪ -،‬ﮐﺘﺎب ﺑﺮاون‪Persian:‬‬
‫‪Literature in Modern Times ,pp .403 -4‬‬
‫)‪» -.(2‬رﺳﺎﻟﻪ ﻟﻤﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ اﻟﻤﺠﻠﺴﯽ«‪ ،‬اﺛﺮ او ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮاون در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫)‪. c.17 (7‬‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻧﻮه او ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻦ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت زﺟﺮ و ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺴﺎﻧﯽ در آﻣﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻋﻘﺎﯾـﺪ آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﺎرزه در دوره ﺻـﻠﺢ ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧـﺪاﺷﺖ از آن ﻋﻠﯿﻪ ﺳـﻨﯽﻫﺎ در‬
‫ﻣﻤﺎﻟﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮكﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ اﺑﺮاز اﺣﺴﺎﺳﺎت آﺗﺸـﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﻮق و اﻟﺘﻬﺎب ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻣﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻧﮕﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﻟـﺬا ﻣﺒﺎرزه ﻓﻮق در ﺧﻮد اﯾﺮان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدم اﯾﺮان را ﻣﺘﺤـﺪ ﮐﻨﺪ )ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در زﻣﺎن‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻـﻔﻮي ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ( ﺗﺄﺛﯿﺮي ﻣﻌﮑﻮس داﺷﺖ و ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺳـﻨﯽﻫﺎي اﯾﺮان ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوان ﺗﺸـﯿﻊ در اﻗﻠﯿﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻃﺒﻌﯽ ﺟﻨﮓﺟﻮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﺤﺮان ﺑﺰرگ ﻣﻠﯽ در ﺳﺎل ‪ 1722‬ﺑﻪ وﻗﻮع‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺟﻨﮕﯽ ﺷـﯿﻌﯿﺎن اﯾﺮان را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺎﮔﻮار اﯾﻦ ﻣﺒﺎرزه ﻧﺎﺑﻬﻨﮕﺎم و ﻏﻠﻂ را ﺑﻌﺪا ﺷﺮح ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫داد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‪ ،‬ﮐﻪ در ‪ 27‬رﻣﻀﺎن ‪ 29) 1110‬ﻣﺎرس ‪ (1699‬روي داد‪ ،‬دوﺳﺖ داراﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ادوارد ﺑﺮاون‪ ،‬اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ او ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎﯾﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺳﺎل ‪ 1722‬ﺷﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﻣﻘﺪﺳـﯽ اﯾﺮان را دﭼـﺎر ﺧﻄﺮ ﮐﺮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻘـﺪان‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘـﺎري اﯾﺮان را ﺗـﺎ ﺣـﺪي ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﯾـﺪ او و اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﻧﻈﯿﺮ او‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪«1» «.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪهاي ﭘﺮ ﮐﺎر ﺑﻮد و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وي در روز ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺎور ﻧﮑﺮدﻧﯽ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ‪ «2» .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﯾﮏ دﻫﻢ اﯾﻦ رﻗﻢ را ﻗﺒﻮل داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﮐﺎر آﻧﺘﻮﻧﯽ ﺗﺮوﻟﭗ »‪ «3‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻗﺮﯾﺐ ﺳﻪ ﻫﺰار‬
‫ﮐﻠﻤﻪ در روز ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ﻧﺎم دارد و ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻌـﺪاد ﺑﯽﺷـﻤﺎري اﺣﺎدﯾﺚ ﺷـﯿﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاون ﮐـﻪ در ﺳﺎلﻫـﺎي ‪ 1887‬و ‪ 1888‬در اﯾﺮان اﻗـﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ،‬درﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ در اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر ﻣﻮﺛـﻖﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒـﻊ ﺣـﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪ «4» .‬آﺛﺎر او ﻫﻨﻮز در اﯾﺮان ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﮐﻪ زﺑﺎن داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﺗﺸـﯿﻊ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻣﯽﮐﺮد و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺳـﺒﮏ ﺳﺎده و آﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻫﻢ وﻃﻨﺎﻧﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ «5» .‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وي ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪Persian Literature in Modern Times ,p .120.(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻗﺼﺺ اﻟﻌﻠﻤﺎء‪ ،1306 ،‬ص ‪.216‬‬
‫)‪Trollope.(3‬‬
‫)‪Persian Literature in modern Times ,p .366 n.(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﺮاي ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺎﻣﻞ آﺛﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‪ -‬ﮐﺸﻒ اﻟﺤﺠﺐ و اﻻﺳﺘﺎر ﻋﻦ اﺳﻤﺎء اﻟﮑﺘﺐ و اﻻﺳﻔﺎر‪) ،‬ﮐﻠﮑﺘﻪ‪ (1912 ،‬اﺛﺮ‬
‫ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮﮔﺶ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر زﯾﺎدي داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه اﻣﺮ داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن او راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﻊ ﻣﺴـﮑﺮات اﺟﺮا ﻧﺸﻮد و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎز ﺷﺎه ﺣﺮف‬
‫او را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﻘﺎم ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ را ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ وي ﺗﻔﻮﯾﺾ ﻧﻤﻮد‪«1» .‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‪ ،‬ﻧﻮهاش‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﻣﻼ ﺑﺎﺷﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ﺗﻌﺼﺐ را از ﭘـﺪر ﺑﺰرگ ﺧـﻮد ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑـﻮد‪ «2» ،‬و ﺟﺰء ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ در روﺣﯿﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺿﻌﯿﻒ ﺻﻔﻮي ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺪي ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬زردﺷﺘﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ و اﻃﺮاﻓﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زردﺷﺘﯽﻫﺎ در اﯾﺮان ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺑﻖ‬
‫ﺻﻔﻮي‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑـﺪﺑﺨﺖ زﺟﺮ و آزارﻫﺎ دﯾـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺗﻌﻘﯿﺐ و ﻣﺠﺎزات آﻧﻬﺎ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺗﺸﺪﯾـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻌﺪ از ﺟﻠﻮس ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﮐﺮدن اﺟﺒﺎري زردﺷﺘﯿﺎن ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1699‬ﺳﺮاﺳﻘﻒ آﻧﻘﺮه‬
‫)ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ از او ﻧﺎم ﺑﺮدﯾﻢ( ﺷﺎﻫﺪ اﺟﺮاي اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺣﺴﻦ آﺑﺎد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺴﻤﺖ زردﺷﺘﯽ ﻧﺸﯿﻦ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻮد و ﻋﺪه زﯾﺎدي از‬
‫زردﺷﺘﯽﻫﺎ ﻧﺎﭼﺎر اﺳـﻼم آوردﻧﺪ‪ .‬آﺗﺸﮑﺪه آﻧﻬﺎ وﯾﺮان و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻣﺪرﺳﻪ و ﻣﺴﺠﺪي ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ زردﺷﺘﯿﺎن ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ از ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﻘـﺪس ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨـﺪ و آن را ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در آﻧﺠﺎ درﺑﺎره ﻣﺬﻫﺐ آﻧﻬﺎ ﮐﻢﺗﺮ‬
‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﺪ‪ «3» .‬در ﮐﺮﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺪه ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺑﺪي رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫______________________________‬
‫ﺳﯿﺪ اﻋﺠﺎز ﺣﺴـﯿﻦ اﻟﻨﯿﺴﺎﺑﻮري اﻟﮑﻨﺘﻮري )از اﺳﺘﺎد ﻟﻮي ﻣﺘﺸﮑﺮم ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن داد(‪ .‬ﺷﺮح ﺣﺎل او ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات اﻏﺮاق آﻣﯿﺰ‬
‫ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﺎﻗﺮ ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي آن ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬در ﮐﺘﺎب روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت ﻓﯽ اﺣﻮال اﻟﻌﻠﻤﺎء و اﻟﺴﺎدات )ﺗﻬﺮان‪،(1306 ،‬‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ‪ 123 -118‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺠﻬﻮل اﻟﻬﻮﯾﻪ ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده او ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫)ص ‪ (41‬ﮐﻪ اﯾﻦ اﻗﺪام در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ در ﺳﺎل ‪ 1699‬در ﮔﺬﺷﺖ‬
‫و ﺷﺎه در ‪ 1723‬از ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺬﮐﻮر اﺷﺘﺒﺎﻫﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑـﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﻣـﺪرﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و ﺧﻮد ﻣـﺪرس آن ﺷـﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻣـﺪرﺳﻪ زﯾﺒﺎ و ﮐﺎروان ﺳـﺮاي ﻣﺠﺎور آن ﺑﻪ ﻣﺎدر ﺷﺎه ﮐﻪ زن‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﺑﻮد ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد و در ﻫﺮ ﺣﺎل ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺷﺎﯾﺪ در اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺴﻨﻌﻠﯽ ﺧﺎن )واﻟﯽ اردﻻن از ‪ 1116‬ﺗﺎ ‪ (1118‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺮدﻫﺎ ﮐﻪ ﺳﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﻇﻠﻢ‬
‫و ﺳﺘﻢ روا داﺷﺖ‪ -.‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪Gaudereau ,Relation II ,pp .134 -9.(3‬‬
‫ﺳﻨﯽﻫـﺎي ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﺤﻤﻮد در ﺳﺎل ‪ 1719‬ﮐﺮﻣﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن را دﺷـﻤﻦ ﺧﻮد ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻧﺎﺟﯽ و آزاد ﮐﻨﻨﺪه ﺧﻮد ﻣﺤﺴﻮب داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ‬
‫ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎي اﯾﺮان ﻣﺜﻞ زردﺷﺘﯿﺎن در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﭘﯿﺸـﯿﻦ زﺟﺮ و آزار ﻓﺮاوان دﯾـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬زﻧـﺪه‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن آﯾﯿﻦ ﺗﺸﯿﻊ »‪ «1‬ﺣﻤﻼت ﺧﻮد را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ و زردﺷﺘﯿﺎن اﯾﺮان ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﮐﯿﺶ اﺳـﻼم در آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫»‪ «2‬ﻋﻠـﻞ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﺮك ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ ﻧﺒﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﻋـﺪه ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺟﺎدوﮔﺮي ﻣﯽﺷﺪﻧـﺪ »‪ «3‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺿـﺮر ﻣﺎدي ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﻠﯿﻤﯽ ﯾﺎ ﻋﯿﺴﻮي اﺳﻼم ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺧﻮد‬
‫را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪«4» .‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ رﻧﺞ و ﻋﺬاب ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﭼﻨﺎن ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻘﻂ اﻧﻘﺮاض‬
‫ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ آﻣﯿﺰ اﻓﺎﻏﻨﻪ و روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻌﺼﺒﯽ ﻣﺜﻞ ﻧﺎدرﺷﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎي اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎي اﯾﺮان‪ ،‬را از ﻧﺎﺑﻮدي ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺠﺎت داد‪«5» «.‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺴﯿﺤﯽ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴـﯿﺤﯽ اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺻـﻔﻮﯾﻪ را ﭘﯿﺮوان آﯾﯿﻦ ﮔﺮﯾﮕﻮرﯾﺎن ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي آن از ﻧﮋاد ارﻣﻨﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﻘﻒ ﺑﺰرگ در اﭼﻤﯿﺎدزﯾﻦ »‪ «6‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﺟﺰء اﯾﺮان‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﺴـﺌﻮل زﺟﺮ و آزار ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ادوارد ﺑﺮاون در ﮐﺘﺎب‪Persian Literature‬‬
‫‪ in Modern Times ,p .404‬ﻗﺼﻪ ﻋﺠﯿﺐ ذﯾﻞ را راﺟﻊ ﺑﻪ او ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪» :‬ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮﮔﺶ او را ﺑﻪ ﺧﻮاب دﯾﺪه و از او‬
‫ﭘﺮﺳـﯿﺪ در آن ﺟﻬـﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪاي و ﺑـﺎ ﺗﻮ ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘـﺎر ﺷـﺪ؟ در ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻔﺖ ﻫﯿـﭻ ﯾﮏ از ﮐﺎرﻫﺎﯾﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﻮدي ﻧﺒﺨﺸـﯿﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آن ﮐﻪ‬
‫روزي ﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺟﻬﻮد دادم و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺮا ﻧﺠﺎت داد‪«.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﺷـﺮﺣﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﻠﯿﻤﯽﻫـﺎ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮑﯽ از ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎي اﯾﺮان ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻦ ﻟﻄﻒ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺛﺮ ﻣﻨﻈﻮﻣﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺒﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎﺷﻪ(‪ )W .Bacher‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد و اﻧﺘﺸﺎر داد در‬
‫‪Revue des Etudes Juives, vo 1. L II, pp. 77- 97 234- 71; vo 1. LIII, pp. 85- 110‬‬
‫)‪ .(3‬ﺷﺎردن‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ص ‪.133‬‬
‫)‪ .(4‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول ﮐﻪ آدم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻌﺼﺒﯽ ﺑﻮد اﺟﺮا ﺷﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم آن را ﻣﻌﻤﻮل داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪه‬
‫ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در وﺿﻊ ﻋﯿﺴﻮيﻫﺎ ﺑﯿﺶ از ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد‪Isfahan, the Story of a jewish community .‬‬
‫‪in Persia, in the Josua Star Memorial‬‬
‫"‪, W .J .Fischel‬‬
‫)‪. Volume )new york ' 1953( 'p .126(5‬‬
‫)‪ .(6‬ﺑﺮاي ﺷﺮح اﭼﻤﯿﺎدزﯾﻦ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪-‬‬
‫‪.J. Piion de Tournefort, A Voyage into the Levant, vo 1 III, pp. 169- 72‬‬
‫ﻣﻨﻈﺮهاي از اﺟﻤﯿﺎد زﯾﻦ ﺑﺎ ﮐﻮه آرارات در ﭘﺸﺖ آن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ص ‪ 177‬ﻫﻤﺎن ﺟﻠﺪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﻧـﺎم ﭼﺨﻮر ﺳـﻌﺪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻮد اﻗـﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﻧﺼﻒ اراﻣﻨﻪ اﯾﺮان در آن زﻣـﺎن در ﺟﻠﻔﺎ ﻧﺰدﯾﮏ اﺻـﻔﻬﺎن ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي ﺑﺎزرﮔﺎن ارﻣﻨﯽ ﻧﯿﺰ در ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﻫﻤﺪان و ﺳﺎﯾﺮ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﮐﺎر اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺟﻠﻔﺎ در آن‬
‫وﻗﺖ ﻣﯿﺎن ﺳـﯽ ﺗﺎ ﺳـﯽ و ﭘﻨـﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﺣﺪود ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ارﻣﻨﯽ در اﯾﺮان اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي از اﯾﻦ‬
‫ﻋﺪه ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول ﺑﻪ اراﻣﻨﻪ ﺟﻠﻔﺎ اﻣﺘﯿﺎزات زﯾﺎدي‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آزادي ﮐﺎﻣﻞ ﻋﺒﺎدت و ﺣﻖ ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ‪ ،‬اﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪ .‬در اواﯾﻞ ﻗﺮن‬
‫ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬اراﻣﻨﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ «1» ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﮔﺎﻫﯽ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﻤﻼت ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺧﺴﺎرت‬
‫و زﯾـﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬و ﮔـﺎﻫﯽ از ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺗـﺪﯾﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯽ ﺣـﻖ ﻣﯽداد اﻣـﻮال ﺧﻮﯾﺸـﺎن ﺧﻮد را ﺗﺼـﺎﺣﺐ ﮐﻨﻨـﺪ ﺿـﺮر ﻣﯽدﯾﺪﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻊاﻟﻮﺻـﻒ‪ ،‬ﻣﺠﺘﻬـﺪان و ﻣﻼﻫـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اراﻣﻨﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﺳـﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐﻪ رﻓﺘـﺎر آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ زردﺷﺘﯿـﺎن و ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ‬
‫ﺧﺸﻦﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﺎرﺗﯿـﻞ و ﮐـﺎﺧﺖ اﮐـﺜﺮ ﻣﺮدم ﻋﯿﺴـﻮي ﺑﻮدﻧـﺪ و ﮐﻠﯿﺴـﺎﯾﯽ از ﺧـﻮد داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺮ رﺋﯿﺲ ﻣـﺬﻫﺒﯽ آﻧـﺎن در‬
‫اﻣﺴﺨﺖ »‪ ،«2‬در ﺑﯿﺴﺖ ﻣﯿﻠﯽ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﺗﻔﻠﯿﺲ‪ ،‬واﻗﻊ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮐﻠﯿﺴﺎي ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺑﺎ ﮐﻠﯿﺴﺎي ارﺗﻮدوﮐﺲ راﺑﻄﻪ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ در ‪ 1453‬از آن ﺟﺪا ﺷﺪ و از ﻗﺪرت اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺸـﺎورزان ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﮐﯿﺶ و آﯾﯿﻦ ﺧﻮد را ﺣﻔـﻆ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻌـﺪاد زﯾﺎدي از اﺷـﺮاف و اﻋﯿﺎن و ﺣﺘﯽ اﺳـﻘﻒﻫﺎ در اﻣﻮر‬
‫ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺳـﺴﺖ ﺷﺪﻧـﺪ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا رﻫﺒﺮان ﮔﺮﺟﯽ در اﯾﺮان ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﻘﺘﻀـﯽ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ اﺳـﻼم در‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ «3» .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﯾﺎ اﻋﯿﺎن و اﺷﺮاف ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫آﻧﻬﺎ اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﻦ ﻋﯿﺴﻮي ﺳـﺨﺖ ﻋﻼﻗﻪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷﺎهزاده ﺳـﻠﺨﺎن ﺳـﺒﺎ اورﺑﻠﯿﺎﻧﯽ »‪ «4‬ﺑﺮادر زن ﮔﺮﮔﯿﻦ‬
‫ﯾﺎزدﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﺎرك دﻧﯿﺎﯾﯽ از ﻓﺮﻗﻪ ﺳﻦ ﺑﺎزﯾﻞ ﺑﻮد‪«5» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺧﺎﻃﺮات ﺗﻠﺨﯽ از ﻗﺴﺎوت و ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در ﮐﺎﺧﺖ و ﻗﺘﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪Mtskhet.(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﻮرن ﻓﻮر(‪ )Tournefort‬در ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪ ،147‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﺷﺎﻫﺰاده ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺣﺎﮐﻢ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺬﻫﺐ او ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫در ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺣـﺎﮐﻢ آﻧﺠـﺎ ﻫﺮﻗﻞ ﻧﺎم داﺷﺖ و اﮔﺮ ﭼﻪ ارﺗـﺪوﮐﺲ ﺑﻮد‪ ،‬او را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ ﺧﺘﻨﻪ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ اﯾﻦ آدم ﭘﺴـﺖ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻫﺮ دو ﻣﺬﻫﺐ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﯽآورد‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻫﻢ در ﻣﺮاﺳﻢ ﮐﻠﯿﺴﺎي ﮐﺒﻮﺷﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪«.‬‬
‫)‪Sulkhan Saba Orbeliani.(4‬‬
‫)‪ .(5‬در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ در آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻠﮑﻪ ﮐﺘﯿﻮان »‪ «1‬داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﯽﻋﻠﺖ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ از اﯾﺮان ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻋﺪهاي از آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎه در آﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﻮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻣﺴﺘﻠﺰم اﺳﻼم آوردن ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺪهاي از ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ در ﻗﺸﻮن اﯾﺮان دﺳﺖ از آﯾﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ »‪ «2‬وﻟﯽ اﮐﺜﺮﯾﺖ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎن آﯾﯿﻦ ﻗﺒﻠﯽ را داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳـﻼم آوردن ﻋـﺪهاي از ﮔﺮﺟﯽﻫـﺎ ﮐﺎﻣﻼ آزاداﻧﻪ و در ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻮارد ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻮد و ﻣﺤﻘﻘﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻬﺪﯾـﺪ ﺟﻬﺎد از‬
‫ﻃﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳـﻘﻒ آﻧﻘﺮه »‪ «3‬ﻋﺎزم اﺻـﻔﻬﺎن ﺷـﺪ ﺗﺎ از ﺷﺎه ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﻨـﺪ اﻣﺘﯿﺎزات ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫﺎي اﯾﺮان را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧـﺪ‪ «4» ،‬ﺑﯿﻢ‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾـﺪ ﺷـﯿﻌﯿﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ روﺑﻪرو ﺷﻮد‪ ،‬و ﭼﻮن از ﻧﻔﻮذ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﻗﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻤﺎ آﮔﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﺻﻔـﻮي »آنﻗـﺪر ﻣﺘﻌﺼﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را دﯾﻦ ﭘﺮور »‪ «5‬ﻣﯽﻧﺎﻣـﺪ و ﻃﺒﻌﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﺑﮑﺎﻫـﺪ« »‪ .«6‬وﻟﯽ‬
‫وﻗﺘﯽ اﺳـﻘﻒ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ اﯾﺮان رﺳـﯿﺪ‪ ،‬درﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺷـﺎه ﺑﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾـﺎن ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﯽ دارد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻣﺒﻠّﻐﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯽ از ﺷﺎه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾـﻖ ﻣﻌﻠـﻮم ﺑـﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷـﺎه را ﺑﻪ ﺣـﺎل ﺧـﻮد ﺑﮕﺬارﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ وﺟﻮد ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿـﺘﯽ ﮐﻪ دﯾـﺪه ﺑﻮد ﺗﻌﺼـﺒﯽ ﻧﺸـﺎن ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﭼﻨـﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ﺿـﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﺎﻋﺘﯽ را ﮐﻪ ژاﮐﻮب روﺳﻮ »‪ ،«7‬ﺳـﺎﻋﺖ ﺳﺎز درﺑﺎر‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻧﮕﯽﻫـﺎ از ﮐﺎرﮔﺮﻫـﺎي ﻣـﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﮐـﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﻫﻤـﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ در ﻫﻨﺮ از ﻣﺎ ﭘﯿﺶاﻧـﺪ‪ ،‬در اﻣﻮر ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻫﻢ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ «8» «.‬ﺷـﺎه اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﺒﻌـﺎ رﺣﯿﻢ دل و ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻨـﺎن ﺳـﺴﺖ ﻋﻨﺼـﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮاﻫﺶ‬
‫اﺷﺨﺎص ﻣﺘﻨﻘﺬي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﯾﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ را رد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Ketevan.(1‬‬
‫)‪in Churchill's Collection of Voyages and "A Voyage round the World "G .Gemelli -Careri ,.(2‬‬
‫‪., Travels) London, 1704 (, p. 125‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﺎم او ﭘﯿﻮﺗﺮوﭘﺎوﻟﻮ ﭘﯿﺮوﺳـﯿﻨﺖ ﻓﺮاﻧﺴﯿﺲ( ‪ )Pietro Paolo of st ,Francis‬ﺑـﻮد و ﻗﺒـﻞ از ورود ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﻣـﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬دون ﻓﺮاﻧﺖ‬
‫ﭘﺎﻟﻤﺎدارﺗﻮا( ‪ )Ferrante Palma d'Artois‬ﻧـﺎم داﺷﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1696‬ﺳﺮاﺳـﻘﻒ آﻧﻘﺮه و ﻗـﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﭘﺎپ در ﻧﺰد ﻣﻐﻮﻻن و اﻣﺮاي‬
‫دﮐﻦ و ﮔﻠﮑﻨﺪه ﺷﺪ‪-.‬‬
‫‪.A Chronicle of the Carmelites in Persia, vo 1. II, pp. 975- 6‬‬
‫)‪ .(4‬رﻗﻢﻫﺎ ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎزات را ﺗﻔﻮﯾﺾ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﭘﺲ از ﺟﻠﻮس ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(5‬اﯾﻦ ﻟﻘﺐ در روي ﺳﮑﻪﻫﺎي زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﯽﺷﺪ‪ -‬ﮐﺘﺎب راﺑﯿﻨﻮ(‪ )H .L .Rabino‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫‪Coins, Medals and Seals of the Shahs of Persia, p. 92‬‬
‫)‪. Gaudereau ,Relation II ,P .6.(6‬‬
‫)‪ .(7‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ و ﺷﻐﻞ او‪ -‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(8‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.95‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎﻫﯽ اﻣﺘﯿﺎزات ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن را ﺗﺠﺪﯾﺪ و ﯾﺎ اﻣﺘﯿﺎز ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي از اﯾﻦ ﮐﺎر ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔﺖ ﮔـﺎﻫﯽ ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ در اﺛﺮ ﺷـﮑﺎﯾﺖ اﺳـﻘﻒ ﺑﺰرگ ﮐﻠﯿﺴـﺎي ارﺗﻮدوﮐﺲ ﯾـﺎ ﯾﮑﯽ از اﺳـﻘﻒﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺒﻠﻐﺎن‬
‫ﮐﺎﺗﻮﻟﯿـﮏ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺎﻗﺾ ﻓﺮﻣﺎن اول ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻋـﺪه زﯾﺎدي را ﺑﻪ دﯾﻦ‬
‫ﻋﯿﺴﻮي در آورﻧﺪ »‪ «1‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﯿﺎن اراﻣﻨﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺮو ﮐﻠﯿﺴﺎي ﮔﺮﯾﮕﻮرﯾﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﻮﻓﻘﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آوردﻧـﺪ‪ ،‬و از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﯿﺴﻮي ﺧﺼﻮﻣﺖ و ﻋـﺪاوت ﺷﺪﯾـﺪي اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ «2» .‬ﺑـﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻋﺪهاي از ﻣﺄﻣﻮران اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺷﻮه اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ ﺑﺮاي ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺎﻋﺚ زﺟﺮ و آزار آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ اراﻣﻨﻪ از ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺗـﺪان ﻋﯿﺴﻮي ﺣﻖ ﻣﯽداد اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺸﺎن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﻨﺪ ﺧﺴﺎرات ﻓﺮاوان ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد‬
‫ﺑـﺪ آن در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ درﺑﺎره ﺧﺎﻧﻮاده ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷـﺮﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺎﮐﻦ ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ از ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺛﺮوت ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ از آﯾﯿﻦ ﻋﯿﺴﻮي ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪ «3» .‬اﻧﮕﯿﺰه اﯾﻦ ﻣﻮارد را‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﯿﮑﯿﺘﯿﻦ(‪ )B .Nikitine‬در ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﻪ ‪ 137‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﻮد از ﮐﺘﺎب ﺑﺎر ﺗﻮﻟﺪ(‪ )V .V .Barthold‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫‪) La Decouverte de L'Asie, Histoire de I'Orien talisme en Europe it in Russie) Paris, 1947‬‬
‫ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻟﻬﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﻮاﻟﺴـﮑﯽ(‪ )T .L .Kowalski‬در ﮐﺘـﺎب ﺧﻮد‪Na Szlach‬‬
‫‪ Islamu )Krakow ,1935( ,pp .82 -12‬ﻋﻠﻞ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﻔﺼـﻼ ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﮑﯿﺘﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻋﻘﯿﺪه دارد‬
‫ﮐﻪ اﺳـﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾﺖ ﮐﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﯽ رﺷﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و ﻋﯿﺴﻮﯾﺖ در ﭼﺸﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎنﻫﺎ آﯾﯿﻦ ﻧﺎﻗﺺ و‬
‫ﮐﻬﻨﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم آن را ﭘﺸﺖ ﺳﺮﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﻣﻔﺼﻠﯽ درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫﺎ‪-‬‬
‫‪A Chronicle of the Carmelites in. Persia‬‬
‫ﺑـﺎﻋﺚ ﺧﻮش وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﻋﯿﺴﻮي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺧﺼﻮﻣﺖآﻣﯿﺰ ﻧﺒﻮد‪ .‬در واﻗﻊ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ اﻣﮑﺎن اﺗﺤﺎد‬
‫آﻧﻬﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮاﺳـﻘﻒ آﻧﻘﺮه ﺑﻪ اﯾﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ .‬وي ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬
‫اراﻣﻨﻪ ﺟﻠﻔـﺎ را ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿـﮏ در آورد‪ ،‬ﺗﻤـﺎم اراﻣﻨﻪ اﯾﺮان ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ اﺳـﻘﻒ اﻋﻈﻢ در اﭼﻤﯿﺎدزﯾﻦ ﻧﯿﺰ آن آﯾﯿﻦ را ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺳﺮاﺳـﻘﻒ ﺟﻠﻔﺎ را ﺑﺎ ﻋﻘﯿﺪه ﺧﻮد ﻣﻮاﻓﻖ ﺳﺎزد‪ ،‬وﻟﯽ اﺗﺤﺎدي ﮐﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ‪Relation II-.‬‬
‫‪ ،‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮔﻮدرو؛ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻀـﺎي ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ اﻇﻬﺎر ﻟﻄﻒ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫وﯾﮑﺘﻮر ﻣﯿﺸﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﺮوان ﺑﻮد )‪ (1707 -1706‬ﺣـﺎﮐﻢ آن ﺷـﻬﺮ را واداﺷﺖ ﮐﻪ زﻧﮓﻫﺎي ﮐﻠﯿﺴﺎي اراﻣﻨﻪ ﮔﺮﯾﮕﻮرﯾﺎن را‬
‫ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻌﺼﺒﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪. Memoire du Sr .Michel-.‬‬
‫)‪ .(3‬در ﺳﺎل ‪ 1675‬ﯾﮏ ارﻣﻨﯽ اﯾﺮاﻧﯽ وارد ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﮐﻨﺖ دوزاﮔﻠﯽ و از ﺷﺎهزادﮔﺎن ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ در اﻇﻬﺎرات او ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﻧﮑﺮد و ﻋﺎﻗﺒﺖ در درﺑﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و در ﻗﺸﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﺧﻮاﻫﺮ زادﮔﺎن ژان ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ ﺗﺎورﻧﯿﻪ‬
‫ازدواج ﮐﺮد وﻟﯽ او را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮﺋـﺪ ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﻣﻘـﺪاري ﻗﺮض ﺑﻪ ﺟـﺎي ﮔـﺬاﺷﺖ‪ .‬در اﺳـﺘﮑﻬﻠﻢ ‪ 200‬اﮐﻮ از ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺣﯿﻠﻪ و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﮔﺮﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ از ﻃﺮﯾﻖ آﻟﻤﺎن و ﻟﻬﺴـﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ رﻓﺖ‪ .‬در ﺗﺮﮐﯿﻪ ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺳـﻨﯽ اﺳﺖ و ﻣﻘﺎم‬
‫ﺳﻔﺎرت دارد‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺮكﻫﺎ ﻓﺮﯾﺐ اﻗﻮال او را ﻧﺨﻮردﻧﺪ و زاﮔﻠﯽ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ در اﯾﺮوان ﺧﻮد را ﭘﯿﺮو آﯾﯿﻦ ﺗﺸﯿﻊ ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﮐﺮد و ﺑﺎ ﻣﺪارك ﺟﻌﻠﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﺬﻫﺐ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ ﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷـﯿﻌﯿﺎن اﯾﺮان ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺎ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ درﺑﺎره ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﯾﺎ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت آﻧﻬﺎ ﮔﻮش ﻣﯽدادﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﭼﻨـﺎن ﮐـﻪ ﮔﻔـﺘﯿﻢ ﺑﺴـﯿﺎر ﻧـﺎدر ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﻪ آﯾﯿـﻦ ﻋﯿﺴـﻮي در آﯾﻨـﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘـﺪران‪ ،‬ﮐﻮدﮐـﺎن ﺑﯿﻤـﺎر ﺧـﻮد را ﻧﺰد ﻣﺒﻠﻐـﺎن‬
‫ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷـﻔﺎ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺴـﯿﺎري از اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻃﺒﯽ ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺪران ﻣﺬﮐﻮر اﻋﺘﺮاﺿﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎﻧﺸـﺎن ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﯿـﺪ ﺑﯿﺎﺑﻨـﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺸـﯿﺸﺎن ﮐﺎرﻣﻠﯽ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﻫﺰار ﮐﻮدك اﯾﺮاﻧﯽ را ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﯿﺪ‬
‫داد‪«1» .‬‬
‫ﺗﻌـﺪاد ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎنﻫﺎي اﯾﺮان از ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﺧﺪﻣﺖ دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﻫﻠﻨﺪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ داراي ﮐﺸﯿﺸـﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﭘﯿﺮوان ﮐﺎﻟﻮن ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ژاﮐﻮب روﺳﻮ اﻫﻞ ژﻧﻮ‬
‫و ﮔﺎﻫﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬دﺷـﻤﻨﯽ و ﻋـﺪاوﺗﯽ ﻣﯿﺎن ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎنﻫﺎي اﯾﺮان و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫رواﺑﻂ آﻧﻬﺎ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ «2» .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺪس زد‪،‬‬
‫______________________________‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﺧـﺎﻧﻮاده ﺷـﺮﯾﻤﺎن اﻗـﺎﻣﻪ دﻋـﻮي ﻧﻤـﻮد و ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وارث ﺗـﺎورﻧﯿﻪ ﻣﺴـﺘﺤﻖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪ 28000‬ﺗﻮﻣـﺎﻧﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻬـﺎن ﮔﺮد‬
‫ﻓﺮاﻧﺴـﻮي در ﺣـﺪود ﺳـﯽ ﺳـﺎل ﭘﯿﺶ ﺑﻪ ﺧـﺎﻧﻮاده ﺷـﺮﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺮض داده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ادﻋـﺎ ﭼﻨـﺎن ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ دو ﺗﻦ از‬
‫اﻋﻀـﺎي ﺧـﺎﻧﻮاده ﻣـﺬﮐﻮر‪ ،‬ﭼﻨـﺎنﮐﻪ در ﻓـﻮق ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧـﺪ‪ -.‬ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺸـﻞ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪Memoire, pp. 50- 1; .‬‬
‫‪.Voyage du Sieur Paul Lucas, vo 1 II, pp. 95- 7 a Chronicle of the Camelites, vo 1. I, pp. 484- 6‬‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪The History of the Missions of the Fathers of the Society of Jesus established in Persia by‬‬
‫‪the Reverend Father Alexander of Rhodes‬‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺮآرﻧﻮﻟﺪ وﯾﻠﺴﻦ در‬
‫‪Bulletin of the School of Oriental Studies, vo 1. III, Part IV, p. 13‬‬
‫ﭼﺎپ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺄﺧﺬ )ص ‪ (14‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ ﮐﻮدﮐﺎن در اﺻـﻔﻬﺎن در آن وﻗﺖ )‪ (1664 -1655‬ﻓﻮق اﻟﻌﺎده زﯾﺎد‬
‫ﺑﻮد و ﻫﺮ ﺳﺎل در ﺣﺪود ‪ 40000‬ﻃﻔﻞ در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﯽﻣﺮد‪ .‬از‪A Chronicle of the Carmelits ,vo 1 .II ,p .1039‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻮدﮐـﺎن ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﯿـﺪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﺸـﺮف ﺑﻪ ﻣﻮت ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻫﯿـﭻ ﮐـﺪام از آﻧﻬﺎ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺳـﻼﻣﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿـﮏ و ﮐﺸـﯿﺸﺎن ﻣﻘﯿﻢ اﯾﺮان ﻏﺎﻟﺒـﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دﯾﺮ رﺳـﯿﺪن ﭘﻮل از اروﭘﺎ در ﻣﻀـﯿﻘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ از ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨﺪي ﻣﺒﺎﻟﻐﯽ ﻗﺮض ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ راﻫﺐ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اورﺑﺎن(‪ )Urban‬در ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس اﻗﺎﻣﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎن ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﻫﺪﯾﻪ ﺑﻪ او دادﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺎﻧﻊ آن ﻧﺸﺪ ﮐﻪ راﻫﺐ ﻣﺬﮐﻮر از ﻃﺮز زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ در آﻧﺠﺎ ﻟﺐ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﮕﺸﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺧـﺪﻣﺖ دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﻣﺘﺼﺪي اﻣﻮر ﻫﻢ ﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر اﻏﻠﺐ از ﻃﺮز رﻓﺘﺎر ﻣﺄﻣﻮران اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ آن ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ دﻟﯿﻠﯽ در دﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن در اﯾﺮان زﺟﺮ و آزار ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫ﻋﻘﯿﺪه او ﻃﺮز رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺮﻣﺎي ﻓﻮقاﻟﻌﺎده اﯾﻦ ﻣﺤﻞ »ﺧﻮن آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﯽآورد و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ«‪-.‬‬
‫‪ A Chronicle of the Carmelites, vo 1. II, pp 1016, 1099‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪71 :‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ﺷﻮرش ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ‬
‫درﺑﺎره اﺻﻞ و ﻧﮋاد ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ »‪ «1‬ﻣﺪتﻫﺎ ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽﻫﺎ ﻋﻘﯿـﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺗﺮك ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻠﺞ و ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﮋاد اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﺜـﻞ ﻗﺒﺎﯾـﻞ دﯾﮕﺮ ﺷـﺠﺮه ﻧﺴﺒﯽ ﮐﺎﻣﻼـ ﻓﺮﺿـﯽ و ﺧﯿـﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺮﺗﯿﺐ دادهاﻧـﺪ و ﻧﮋاد ﺧﻮد را وﺳـﯿﻠﻪ ﺿـﺤﺎك ﺑﻪ ﻧﻮح ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨـﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮﯾﺪون ﺿـﺤﺎك را ﺷـﮑﺴﺖ داد‪ ،‬او را ﺑﺎ دو ﭘﺎ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﭼﺎﻫﯽ در ﻗﻠﻪ دﻣﺎوﻧﺪ آوﯾﺨﺖ و ﺳـﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎن داد ﻧﺴﻞ او را از‬
‫روي زﻣﯿﻦ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺿـﺤﺎك از ﭼﻨﮓ ﻓﺮﯾﺪون ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺑﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ ﻏﻮر )ﻫﺰارﺳـﺘﺎن ﺟﺪﯾﺪ( ﻣﯿﺎن دره‬
‫ﻫﯿﺮﻣﻨﺪ و ﻫﺮات رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي داﻧﺴـﺘﻦ اﺻﻞ و ﻣﻨﺸﺄ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽﻫﺎ ﻋﻘﯿـﺪه دارﻧـﺪ از ﻧﮋاد ﮐﻠﯿﻤﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ اوﻻ‪ -‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﺧﺎن ﺟﻬﺎن و‬
‫ﻣﺨﺰن اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﻌﻤﺖ اﷲ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ )ﺑﺎب اول( ‪ 696Ms .Egerton‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ﻓﻮق ﺗﻮﺳﻂ دورن(‪)Dorn‬‬
‫ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪ )History of the Afghans )London ,1836‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ -،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 25 - 23‬آن ﮐﺘـﺎب؛ ﺛﺎﻧﯿﺎ‪،‬‬
‫ﺧﻼﺻـﮥ اﻻﻧﺴﺎب‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﺎﻓﻆ رﺣﻤﺖ ﺧﺎن‪ ،‬اﯾﻀﺎ ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ Ms .Egerton 1104 fols .29 a،‬؛ ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ ،‬ﻧﺴـﺨﻪ ﺑﺪون ﻋﻨﻮاﻧﯽ اﺛﺮ‬
‫ﺻـﺪاﻗﺖ ﯾﺎرﺧﺎن ﻧﻮه ﺣﺎﻓﻆ رﺣﻤﺖ ﺧﺎن در ‪ ، Trinity college‬ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ ﺗﺤﺖ ﺷـﻤﺎره ‪13 -97‬؛ راﺑﻌﺎ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ اﻓﻐﺎﻧﺎن‪. Ethe 579،‬‬
‫ﺟﺰء ﻣﻨﺎﺑﻊ اروﭘﺎﯾﯽ‪-‬‬
‫‪A Letter from the late Henry Vansittart to the President,) of the Asiatic Society of Bengal (,‬‬
‫‪;Asiatic Researches, vo 1. ll, pp. 67- 75‬‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺳﺮ وﯾﻠﯿﺎم ﺟﻮﻧﺰ(‪ )Jones‬ﮐﻪ در ‪ 24‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1791‬ﺑﺮاي اﻃﻼع‪ Asiatic Society of Bengal‬اﯾﺮاد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺧﻄـﺎﺑﻪ ﺳـﺮوﯾﻠﯿﺎم ﺟﻮﻧﺰ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﻦ ﺳـﯿﺘﺎرت(‪ )Vansittart‬ﮐﺮده اﺳـﺖ و ﻧﻈﺮﯾـﻪ او را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻧﻤـﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در‪Asiatic‬‬
‫‪ Researches ,vo 1 .III‬ﮐﺘﺎب ژوزف وﻟﻒ(‪ )Wolff‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫)‪Researches and Missionary Labours Among the fews, Mohammedans and Other sects‬‬
‫‪London, 1832 (, PP. 228, 229, 238‬‬
‫و ﮐﺘﺎب ﭼﺎرﻟﺰ ﻓﻮرﺳﺘﺮ‬
‫‪( The One Primeval Language) London, 1854 (( Forester‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﺳﻮم آن ﺷﺮح ﻣﻔﺼﻠﯽ دارد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫¬‪A New Key for the Recovery of the Lost Ten Tribes‬‬
‫وﻟﻒ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﻇﻬﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎه ﺣﺴـﯿﻦ ﮐﻪ ﭼﻬﻞ و ﻧﻬﻤﯿﻦ ﻧﻔﺮ از ﻧﺴﻞ ﺿـﺤﺎك ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﯿﻤﺎن‬
‫رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﺷـﯿﺦ ﺑﻄﻦ )ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﺑﺘﻮ( آﺷـﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﻠﯿﻤﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﯿﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از اﺳـﻼم آوردن ﺑﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﻠﻘﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ )ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻗﯿﺲ در زﻣﺎن ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن ﺳـﻨﻮات ‪ 644‬و ‪ 655‬ﻣﯿﻼدي‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن رﻓﺖ(‪ .‬ﺷﺎه ﺣﺴـﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﯿﺦ ﺑﻄﻦ و ﺧﺎﻧﻮاده او زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ و ﺷﯿﻔﺘﻪ دﺧﺘﺮش ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺘﻮ ﺷﺪ و ﭼﻮن ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫دﺧﺘﺮ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از ازدواج او ﺑﺎ ﺷﺎه ﺣﺴﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ ﺷﯿﺦ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺧﯿﺎل داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺣﺴﯿﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺎدر ﻣﺘﻮ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﻔﺼـﻠﯽ درﺑﺎره ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺷـﯿﺦ ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﮋاد و ﺗﺒﺎر او اﺻـﯿﻞ اﺳﺖ و‬
‫ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮد را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ازدواج او ﺑﺎ ﻣﺘﻮ ﺗﻦ در دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻮ ﮐﻮدﮐﯽ زاﯾﯿﺪ و ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﯿﺦ ﺑﻄﻦ ﺑﻪ او‬
‫ﻧﺎم ﻏﻠﺰاي داد ﮐﻪ از دو ﮐﻠﻤﻪ ﻏﻞ ﯾﻌﻨﯽ دزد و زاي ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴـﺮ درﺳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در اﺷـﺮاﻓﯿﺖ ﭘﺪرش ﺗﺮدﯾﺪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻏﻠﺰاي ﭘﺴـﺮي‬
‫داﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮﻟﺮ ﮐﻪ ارﺷـﺪ اوﻻدش ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﺑﺮوﭘﺪر ﺗﻮﺧﯽ و ﻫﺘﮏ ﺟﺪ دو ﺧﺎﻧﺪان از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ «1» .‬ﻣﻮرخ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻠﯿﻮ‪،‬‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﺋﯽ را از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺗﺮﮐﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻠـﺞ ﻣﯽداﻧﺪ‪ «2» ،‬وﻟﯽ راورﺗﯽ‪ «3» ،‬و ﺑﻌـﺪ از او ﻻﻧﮓ ورث دﯾﻤﺰ‪ «4» ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را رد ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫وﻟﯽ در اﯾﻦ اواﺧﺮ ﺑﺎر ﺗﻮﻟﺪ »‪ «5‬و ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﻠﯿﻮ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺮﯾﺎن ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺮار‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﺣـﺪود ﭼﻬـﺎرده ﻗﺮن ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﺧﻠـﺞ ﺟﺰء اﺗﺤـﺎدﯾﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺧﻠـﺦ )ﯾﺎ ﻗﺮﻟﻖ( ﺑﻮد ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در ﺟﻨﻮب و ﻏﺮب‬
‫درﯾﺎﭼﻪ اﺳﮏ ﮐﻞ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪا ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺧﻠـﺞ از اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﺧﻠﺦ ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب و ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 982‬ﯾﺎ ‪،983‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﻗﺼﻪ ﮐﺎﻣﻼـ ﺟﻌﻠﯽ ﺑﻪ رواﯾـﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ و ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﺨﺘﺼـﺮ در ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‪ -‬ﻣﺨﺰن اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺛﺮ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬وﻗـﺎﯾﻊ ﻧـﻮﯾﺲ ﺷـﺎه ﺟﻬـﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﺗﻮﺳـﻂ دورن ﺑﻪ زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺟﻮد دارد‪History of the :‬‬
‫‪,) Afghans, part II, pp.) 74- 8‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺧﺎن دوراﻧﯽ و ﻧﯿﺰ‬
‫‪Bellew, the Races of Afghanistan, pp. 94- 9; Raverty, Notes on Afghanistan, pp. 58- 67; The‬‬
‫‪.Races of Afghanistan, pp. 100- 1‬‬
‫)‪ .(2‬وﻟﯽ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻠﯿﻮ ﺑﺮاي ﺗﺎﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ آورده اﺳﺖ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در‬
‫‪,Inquiry into the Ethnography of Afghanistan, p. 141‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ¬‪ Ghiji‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ از ¬‪ Keruch‬راﺟﭙﻮﺗﯽ ﯾﺎ ¬‪( Kiliki‬ﮐﻠﯿﮑﯽ( ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ )Raverty ,Notes on Afghanistan ,p .69 )Appendix.(3‬راورﺗﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﻘﯿـﺪه دارد ﮐﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ اﺻـﻼ ﺗﺮك‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ص ‪ 490‬ﮐﺘﺎب ﻓﻮق ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎي ﻧﺎﺻﺮ و ﺧﺮوﺗﯽ از اﺧﻼف ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺗﺮﮐﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻏﺰﻧﯿﻦ در زﻣﺎن ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن و ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪. Longworth -Dames.(4‬‬
‫)‪. Barthold.(5‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣﺠﻬﻮﻟﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣـﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺧﻠـﺞ در ﻧﻮاﺣﯽ ﻏﺰﻧﯿﻦ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺑﻠـﺦ و ﻃﺨﺎرﺳـﺘﺎن و ﺑﺴﺖ و‬
‫ﺟﻮزﺟﺎﻧﺎن زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎر‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺧﻠﺞ در ﻏﺰﻧﯿﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ را از ﯾﺎد ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺻﻞ و ﻧﮋاد ﺧﻮد را‬
‫ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ‪ «1» .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ وﻗﺘﯽ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻓﯿﺮوز ﺧﻠﺠﯽ ﮐﻪ از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺧﻠﺞ ﺑﻮد در ﺳﺎل ‪ 1290‬ﻣﯿﻼدي در‬
‫دﻫﻠﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸﺴﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺳﻠﺴﻠﻪاي ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد‪ ،‬اﻋﯿﺎن و اﺷﺮاف ﺗﺮك و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ وي اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪«2» .‬‬
‫دﺳـﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮي از ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﺧﻠـﺞ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب رﻓﺘﻨـﺪ و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻋﺮاق اﯾﺮان را ﮐﻪ ﻣـﺪتﻫﺎ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺧﻠﺠﺴـﺘﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد اﺷـﻐﺎل‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ و دﺳـﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ره ﺳـﭙﺎر ﺷﺪﻧـﺪ و اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺎﮐﺎن دو ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺸـﻘﺎﯾﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﺪان )ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮﮐﯽ ﺻـﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ( و دﯾﮕﺮي ﺷـﺶ ﺑﻠﻮﮐﯽ‪ .‬ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪﮔﺎن ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺧﻠـﺞ در دﻫﺒﯿـﺪ و ﮐﺮﻣﺎن زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬در ﮔـﭻ ﺧﻠﺞ در‬
‫ﭼﻬﺎرده ﻣﯿﻠﯽ ﺷﺮق ﺷﻮﺷﺘﺮ ﻓﻘﻂ اﺳﻤﯽ از ﺧﻠﺞ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺧﻠـﺞ ﻣﻘﯿﻢ ﻏﺰﻧﯿﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ ﻋﺎدات و آداب ﺗﺮﮐﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ‬
‫رﺳﻮم ﺑﺪوي و ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺗﻤﺮد ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻘـﻂ در زﻣـﺎن ﺷـﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ داراي ﻗـﺪرﺗﯽ ﺷـﺪ‪ .‬در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ اﺑـﺪاﻟﯽ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺸﺎر ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ از‬
‫اﻃﺮاف ﻗﻨﺪﻫﺎر راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮات رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻣﺰاﺣﻤﺖ رﻗﯿﺐ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي رﻫﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻗﺪرت ﺑﯿﺸﺘﺮي در ﻗﻨﺪﻫﺎر و‬
‫زﻣﯿﻦ داور ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺷـﻬﺮ و وﻻـﯾﺖ ﻗﻨـﺪﻫﺎر در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣﯽاﻓﺘﺎد و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري‬
‫ﻣﻐﻮل در ﻫﻨـﺪ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﺷـﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﻣﯽداد ﮐﻪ دو رﻗﯿﺐ را ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﻨﻨـﺪ‪ «3» .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣـﺪتﻫﺎ ﺗﺮﺟﯿـﺢ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر در دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻮد از ﺳـﻨﯿﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‬
‫ﮐﺒﯿﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣـﺬاﻫﺐ دﯾﮕﺮ ﺳـﺨﺖ ﮔﯿﺮي ﻧﻤﯽﮐﺮد و دﯾﮕﺮ آن ﮐﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺑﯿﻢ داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺗﺴـﻠﻂ ﻣﻐﻮﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺷﻮﻧـﺪ از‬
‫ﻫﻨـﺪوﻫﺎ ﯾﺎ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻠﻮچ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از اﯾﻦ دو ﻧﮋاد ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،1653‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دارا ﺷـﮑﻮه ﺳﻌﯽ ﮐﺮد ﻗﻨﺪﻫﺎر را از‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫‪The Turkish Dialect of the KhaIaj, Bulletin of the School of Oriental Studies‬‬
‫ﺟﻠﺪ دﻫﻢ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 435 -425‬و ﺗﺮﺟﻤﻪ او از ﮐﺘﺎب ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ )ﻟﻨﺪن‪ ،(1937 ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 347 ،111‬و ‪.348‬‬
‫)‪.. The Cambridge Shorter History of India ,p .220.(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اول ﻗﻨﺪﻫﺎر را از ﻣﻐﻮﻻن در ﺳﺎل ‪ 1556‬ﮔﺮﻓﺖ؛ وﻟﯽ اﮐﺒﺮ در ﺳﺎل ‪ 1594‬آن را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس آن را در ‪ 1622‬از ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ ﮔﺮﻓﺖ؛ وﻟﯽ ﺷﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ آن را دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ آن را در ‪ 1648‬ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از آن دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺟﺰء ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﻣﻐﻮﻻن در ﻧﯿﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و دﺷﻤﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﺑﺎز ﮔﺮدد‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ آزادي ﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺗﻌﺪﯾﺎت ﺣﮑﺎم‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ در ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﮔﺮد آوري ﺛﺮوت ﺑﻮدﻧـﺪ اﻗـﺪاﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺎورد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1698‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‬
‫ﺧﺎن را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ «1» .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﮐﻪ ﻃﺒﻌﯽ ﺣﺮﯾﺺ داﺷﺖ ﺑﯿﺶ از ﺣﮑﺎم ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري ﺛﺮوت ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﻓﺸـﺎر آورد‪ ،‬و وﻗﺘﯽ ﻋـﺪهاي از دﺳﺖ او ﺗﻈﻠﻢ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬دوﺳـﺘﺎﻧﺶ در درﺑﺎر آﻧﺎن را ﯾﺎﻏﯽ و ﺷﻮرﺷـﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از آﻧﻬﺎ رﻓﻊ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎريﻫﺎ اﻣﯿـﺪي ﺑﻪ اﯾﺮان ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻐﻮﻻن ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ اﻣﻮر آﻧﻬﺎ رﺳـﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺷﺎه‬
‫ﻋﺎﻟﻢ دوﻣﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ اورﻧﮓ زﯾﺐ را ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻮد ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ «2» .‬وﻟﯽ ﻋﻠﻨﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻮد‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻐﻮل ﻧﯿﺰ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آﻧﻬﺎ دﺧﺎﻟﺘﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺳﻔﯿﺮي ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ وﻻﯾﺖ ﻗﻨﺪﻫﺎر را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺎه اﮔﺮ ﭼﻪ از اﯾﻦ اﻗﺪام ﻣﻐﻮلﻫﺎ ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻘﺎﺿﺎي آﻧﻬﺎ را رد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1703‬ﻋﺪه ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻠﻮچ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﯿﺮﺳﻤﻨﺪر »‪ «3‬ﺑﻪ آن اﯾﺎﻟﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و اﻣﻮال‬
‫ﻣﺮدم را ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮاي ﻣﯿﺮﺳﻤﻨﺪر ﮔﺮوﻫﯽ را ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻋﻠﯿﻪ او ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد ﺷﮑﺴﺖ داد و ﻓﺮﻣﺎن ده آن را )ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد(‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ و اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ وﺣﺸﺖاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺎه ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﮔﺮﮔﯿﻦ‬
‫ﯾﺎزدﻫﻢ در ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻠﻮچ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل وي را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﮐﻞ‬
‫ﻗﻮا ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪ .‬وﺟﻮد ﻓﺮﻣﺎن ده ﻻﯾﻖ و ﮐﺎرداﻧﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﻻزم ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرﻓﺖ ﻣﻐﻮلﻫﺎ از ﻓﺮﺻﺖ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ اﯾﺎﻟﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦ در اﺑﺘـﺪا از رﻓﺘﻦ اﻣﺘﻨـﺎع ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷـﺮط ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادرزادهاش و ﺧﺘﺎﻧـﮓ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻫﺮﻗﻞ ﮐﺎﺧﺘﯽ واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن‬
‫ﺷﻮد‪ «4» .‬وﻟﯽ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1711‬ﺣﮑﻢ راﻧﯽ ﺑﺮاي ﮐﺎرﺗﯿﻞ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺸﺪ و در‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻃﺒﻖ ﯾـﺎدداﺷﺘﯽ ﮐﻪ در وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ )ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬ورﻗﻪ ‪ (2429‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺧﺎن ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﺮﺟﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮارﯾﺎن ﮔﺮﺟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﺳﻼم آوردن ﺑﻪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﻠﻘﺐ‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻫﻤﯿﻦ ﯾـﺎدداﺷﺖ ﺑﯽﻋﻨـﻮان ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه آن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺷـﺎه او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣـﺎﮐﻢ ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪1110) .‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﻣﻄﺎﺑﻖ ‪ 1699 -1698‬ﻣﯿﻼدي(‪.‬‬
‫)‪ .(2‬وي در ﺳﺎل ‪ 1707‬ﺑﺮ ﺟﺎي ﭘﺪر ﻧﺸﺴﺖ و ﻟﻘﺐ ﺑﻬﺎدر ﺷﺎه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﯿﺮﺳـﻤﻨﺪر ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﻣﯿﺮ اﺣﻤـﺪ ﺧﺎن رﺋﯿﺲ ﻣﺸـﻬﻮر ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻠﻮچ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺮ ﺳـﻤﻨﺪر ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺮاﭼﯽ ﺷـﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﺖ‪ -.‬ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ Longworth -Dames‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن(‪)Balochistan‬‬
‫در‪Encyclopaedia of Islam‬‬
‫)‪.(4‬‬
‫‪Tsarevich Wakhusht, Histoire de la Georgie, vo 1. 11, part 1, p. 99‬‬
‫و ﺧﺘﺎﻧﮓ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻟﺌﻮن ﺑﻮد‬
‫اﯾﻦ ﺳﺎل و ﺧﺘﺎﻧﮓ ﺗﺎج آن ﮐﺸﻮر را ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎد و ﺑﻪ ﻟﻘﺐ و ﺧﺘﺎﻧﮏ ﭘﻨﺠﻢ ﯾﺎ ﺣﺴﯿﻦ ﻗﻠﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﻢ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦﺧﺎن ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ ،‬در آﻏﺎز ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1704‬از ﮐﺮﻣﺎن ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از‬
‫دﺷﺖ ﻟﻮت ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ از ﮔﺮﻣﺎ ﺻﺪﻣﻪ ﺑﺴﯿﺎر دﯾﺪﻧﺪ‪ «2» .‬آنﮔﺎه ﺑﻌﺪ از ﻫﻔﺖ ﻫﻔﺘﻪ ﻃﯽ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻣﯿﺮﺳﻤﻨﺪر و ﺑﻠﻮﭼﯽﻫﺎي ﺗﺎﺑﻊ‬
‫او را ﻣﻄﯿﻊ و ﻣﻨﻘﺎد ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮد در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﯾﺎ اوﯾﺲ »‪ «3‬ﺑﻦ‬
‫ﺷﺎه ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﮐﻼﻧﺘﺮ ﻗﻨـﺪﻫﺎر‪ .‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ رﺋﯿﺲ ﺧﺎﻧـﺪان ﻫﺘﮑﯽ »‪ «4‬ﺑﻮد و ﺛﺮوت ﻓﺮاواﻧﯽ از راه ﺗﺠـﺎرت ﺑـﺎ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن اﻧـﺪوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫وﻗﺖ اﻋﻀﺎي ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﺎ دوﯾﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪«5» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﮔﺮﮔﯿﻦ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﺲ ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽ و ﺛﺮوت زﯾﺎد و ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻓﺮاوان ﺧﻮد در ﻣﯿـﺎن ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬آدم ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺮاي آزﻣﺎﯾﺶ‪ ،‬وي را ﺑﺮاي ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ ﺟﻤﻌﯽ از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻫﺰاره ﮐﻪ ﺷﻮرش‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﮐﺎر را ﻣﻄﺎﺑﻖ دﻟﺨﻮاه ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎر‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و اﺟﺤﺎف ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺧﻮد ﮔﺮﮔﯿﻦﺧﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫اﻋﻤﺎل زور ﺑﻮد ﺗﺎ ﺳـﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻨـﺪي و ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﺮد‪ «6» .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﻧﺎراﺿـﯽ و ﻣﺴﺘﻌﺪ اﻧﻘﻼب ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮء ﻇﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺮﮔﯿﻦ در اواﯾﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫و در ‪ 1673‬ﺗﻮﻟﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﻗﻞ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻈﺮﻋﻠﯿﺨﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد ﺧﻮد را ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻫﻢ ﻋﯿﺴﻮي ﻣﯽداﻧﺴﺖ )ﻃﺒﻖ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺗﻮرن ﻓﻮر(‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳـﺎﻣﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﮐﺎرﺗﯿﻞ‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﻪ‪The Chronological- Genealogical Table of the Kings of :‬‬
‫‪.Georgia, in Georgia, vo 1‬‬
‫"‪. A .Gugushvili ,1 ,nos .2 ,3 ,pp .133 -4‬‬
‫)‪, Histoire de la Georgie ,vo 1 .11 ,part 1 ,pp ,24 -5 "Chronique "Sekhnia Chkheidze,،.(2‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﯿﭽﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺎم او وﯾﺲ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﻧﺎم او را اوﯾﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﻤﻮﺳﻮي در ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﮐﺘـﺎب ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌـﺪاد اﻗﻮام و ﻓﺮﻗﻪﻫـﺎي اﻓـﺎﻏﻨﻪ )ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪Ms .OR .1861 ,fol .29 a(،‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺳـﯿﺰده ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﻔﯿﻦ اﺳـﺘﻮن(‪ )Elphinstone‬در‪Account of the Kingdom of Caubul‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻫﺘﮑﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻮﺳﻮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ورق‪.a 92‬‬
‫)‪ .(6‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪4‬؛ ﭘﯽ ﺳﻨﻞ(‪، )Peyssonnel‬‬
‫‪ ,Essai sur les Troubles actuels de Perse et de Georgie, p. 98‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪76 :‬‬
‫ﻣﯿﺮوﯾﺲ داﺷﺖ ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯿﺮوﯾﺲ رﻫﺒﺮي ﺷﻮرﺷـﯿﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ ﺟﻨﮓﺟﻮﯾﺎن ﻗﺎﺑﻠﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ زودي ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺎﯾﻖ آﯾﻨﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﻣﯿﺮوﯾﺲ را اﺳـﯿﺮ ﮐﺮد و ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ درﺑﺎر اﯾﺮان اﺧﻄﺎر ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﭼﻮن وي ﻣﺮد ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﺤﺖﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در ﺻﻮرت آزادي ﻣﺨﺎﻃﺮاﺗﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪«1» .‬‬
‫ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ زودي ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ و دادن رﺷﻮه‪ «2» ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ آزادي ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ آرد ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺷـﺎه ﻧﯿﺰ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﺮد زﯾﺮﮐﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻮرا ﻣﺘﻮﺟﻪ اوﺿـﺎع آﺷـﻔﺘﻪ درﺑﺎر ﺷـﺪ و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﮔﺮﮔﯿﻦ داراي‬
‫دﺷـﻤﻨﺎن زﯾﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺶ ﺷﺎه از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﮔﺮﮔﯿﻦ و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن او ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد و ﯾﺎدآور ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﺷـﺎه ﺷﻮرش ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻫﯿـﭻﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮ ﺑـﺪي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺮﮔﯿﻦﺧـﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺻـﺪ‬
‫ﺳﻮﯾﯽ در ﺳـﺮ ﻣﯽﭘﺮوراﻧـﺪ‪ .‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳـﯿﻠﻪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑـﺎ دادن رﺷﻮه ﺗﻮاﻧﺴﺖ در درﺑـﺎر اﯾﺮان ﺟـﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺎز ﮐﻨـﺪ و ﺷﺎه‬
‫ﺳـﺎده ﻟﻮح را ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ ﺳـﺎزد‪ .‬و ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻨـﺎﺳﺒﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪» ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﮑﯿﻢ‬
‫ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ او ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷﺪ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮ ﻣﺮدم ﭘﺴـﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻘﺪس ﺑﺪﻫﺪ و وي را در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم آدم دﯾﻦ داري ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺎرت ﻣﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮ ﻣﯽآورد و ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻓﻮاﯾﺪ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻮد ‪«3» .«...‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺟﺎزه زﯾﺎرت ﻣﮑﻪ را ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ورود ﺑﻪ آن ﺷـﻬﺮ ﺗﻈﺎﻫﺮ و ﺧﻮد ﻓﺮوﺷـﯽ را ﮐﻨﺎر ﻧﻬﺎد‬
‫و از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﮑﻪ ﭘﺮﺳـﯿﺪ آﯾﺎ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ وي و ﻗﺒﯿﻠﻪ او ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺳـﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ وﻓﺎداري ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺎه ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺸﮑﻨﻨﺪ؛ و‬
‫ﭘﺲ از درﯾﺎﻓﺖ ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر او را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺎزم اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪ و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1708‬ﺑﻪ آن ﺷﻬﺮ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺮاﺋﯿﻞ اوري‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺎزم درﺑﺎر اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺧﯽ رﺳﯿﺪ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در درﺑﺎر‬
‫______________________________‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ و ﺧـﻮﺷﺖ و ﺳـﺨﻨﯿﺎ ﭼﺨﺎﯾـﺪزه دو ﻣﻮرخ ﮔﺮﺟﯽ ﻃﺒﻌـﺎ ﺳـﺨﻨﯽ از ﺑـﺪرﻓﺘﺎري ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑـﺎ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ ﺑﻪ ﻣﯿـﺎن ﻧﻤﯽآورﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺷﺨﺺ اﺧﯿﺮ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﮔﺮﮔﯿﻦ »ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ« ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪(1‬‬
‫‪Sekhnia Chkheidze, op. cit, Historie de la Georgie, vo 1. 11, p. 26‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﺧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ در آن وﻗﺖ ﺷﻮرش ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﮔﯿﻦ ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﻇﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ‬
‫ﻓﺘﻨﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻫﺰاره را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ رﺳﺎﻧﺪن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد وﻟﯽ در واﻗﻊ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮاي آﮔﺎه ﮐﺮدن درﺑﺎر اﯾﺮان از‬
‫اﺧﻼق ﺧﻄﺮﻧﺎك او ﺑﻮد‪ Histoire de la Georgie ,vo 1 1 ,part 1 ,p 101-.‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،113‬و‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬ص ‪ .4‬روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ﻗﻮل ﺳﺨﻨﯿﺎ ﭼﺨﺎﯾﺪزه ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ‬
‫ﺷﺨﺺ زﯾﺮك و ﮐﺎرداﻧﯽ ﺑﻮد و از رﻓﺘﺎر آﻣﺮاﻧﻪ ﮔﺮﮔﯿﻦ دل ﺧﻮﻧﯿﻨﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن در ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ¬‪( Memoire sur la Guerre Civile de Perse‬وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪ )b 462‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺷﺸﺼﺪ ﻫﺰار اﮐﻮ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.117 -116‬‬
‫وﺣﺸﺖ و اﺿﻄﺮاب اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻋﯿﺴﻮي و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﻘﯿﻢ اﺻﻔﻬﺎن را ﻧﯿﺰ ﻧﮕﺮان و ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ اﺷﺎرات و ﮐﻨﺎﯾﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ درﺑﺎرﯾﺎن اﻓﺰود و اﻇﻬﺎر داﺷـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺗﺼـﻤﯿﻢ دارد ﺑﻪ اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨـﺪ و ارﻣﻨﺴـﺘﺎن و ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن را ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﺳـﺎزد و ﮔﺮﮔﯿﻦ ﻫﻢ ﺣﺎﺿـﺮ اﺳﺖ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿـﺎن ﮔﺮﺟﯽ ﺑﻪ او ﺑﭙﯿﻮﻧـﺪد‪ .‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ از اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑﻪ ﻧـﺎم آرﺧﯿـﻞ ﺳﺎﻟﯿـﺎن دراز در روﺳـﯿﻪ اﻗـﺎﻣﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ «1» .‬ﺗﻮﻃﺌﻪﻫـﺎ و دﺳـﺎﯾﺲ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺑﻪ اﻧـﺪازهاي ﻣﻮﺛﺮ اﻓﺘـﺎد ﮐﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧﻠﻌﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸـﯿﺪ و ﺑﻪ وي اﺟـﺎزه داد ﺑﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎر‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ از اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺧﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦ ﻃﺒﻌـﺎ از ﺑـﺎزﮔﺸﺖ دﺷـﻤﻦ ﺧـﻮد ﺑﻪ آن ﺻـﻮرت در ﺧﺸﻢ ﺷـﺪ و ﭼـﻮن ﻗـﺪرت و ﻧﻔـﻮذ ﺧﻮد را در اﺻـﻔﻬﺎن از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬رﺋﯿﺲ زﯾﺮك ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻠﻨﯽ ﺑﺎ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺧﻮد داري ﮐﺮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ در ﺧﻔـﺎ ﯾـﺎران ﺧﻮد را از وﺿﻊ اﺻـﻔﻬﺎن آﮔـﺎه ﺳـﺎﺧﺖ و آﻧﻬﺎ را ﺳﻮﮔﻨـﺪ داد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل در راه ﮐﺸـﺘﻦ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﻣﻨﻔﻮر ﺑﺎ او‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺻﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ اﻧﺘﻈﺎر رﺳﯿﺪن آن را ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ در آورﯾﻞ ‪ 1709‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮐﺜﺮ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﮔﺮﺟﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺑﺮادرزاده ﮔﺮﮔﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر از ﻗﻨﺪﻫﺎر دور ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﮐﺎﮐﺮي اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ‪ «2» .‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺸـﺘﻪ‬
‫ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا رواﯾـﺎت ﻣﺘﻨﺎﻗﻀـﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺮگ او در دﺳﺖ دارﯾﻢ )ﺣﺘﯽ دو ﻣﻨﺒﻊ ﮔﺮﺟﯽ ﺑـﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼـف دارﻧـﺪ(‪ ،‬وﻟﯽ اﺻﻞ ﻗﻀـﯿﻪ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ و دوﺳـﺘﺎﻧﺶ از ﻏﯿﺒﺖ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﮔﺮﺟﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ و در دﻫﮑﺪهاي ﺑﻪ ﻧﺎم ده ﺷﯿﺦ در ﭼﻬﻞ ﻣﯿﻠﯽ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﻪ ﮔﺮﮔﯿﻦ‬
‫ﺧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و او را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد در ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﺑﯿﺎﻧـﺎت ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾـﺪ ﮐﻪ دوﻣﻨـﺘﯽ(‪ )Domenti‬ﺑﺮادر زاده ﮔﺮﮔﯿـﻦ و ﺑﺮادر و ﺧﺘﺎﻧـﮓ ﺑﻪ ﺗـﺎزﮔﯽ از ﻣﺴـﮑﻮ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬ص ‪6‬؛ و ﺧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪101‬؛ ﺳﺨﻨﯿﺎ ﭼﺨﺎﯾﺪزه ¬‪ ، Chronique،‬ص ‪ .29‬ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﻬـﺪي در ﺗﺬﮐﺮه ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ ،4‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﮐـﺎﮐﺮي ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ او را اﺳـﯿﺮ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﺮاد ﺧﺎن را ﻓﺮﻣﺎن داد او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬و ﺧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ ،102‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺮﯾﺐ داد و وارد ﺧﯿﻤﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪ و‬
‫آن را ﺑﺮ ﺳـﺮش ﺧﺮاب ﮐﺮد و ﺑـﺪﯾﻦ وﺳـﯿﻠﻪ ﻣـﺎﻧﻊ از ﻓﺮار او ﺷـﺪ و او را ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳﺎﻧﯿـﺪ‪ .‬ﺳـﺨﻨﯿﺎ ﭼﺨﺎﯾـﺪزه در ¬‪ Chronique‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ )ﺻﻔﺤﺎت ‪ :(30 -29‬ﮐﻪ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﻏﺎﻓـﻞ ﮔﯿﺮ ﺷـﺪ وﻟﯽ ﺷـﺠﺎﻋﺎﻧﻪ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﺮد و ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ از ﭘﺎ در آﯾـﺪ ﭼﻨـﺪ ﺗﻦ از‬
‫دﺷﻤﻨﺎن را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﮑﻨﺪ‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،132‬ﻓﻘﻂ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﮔﺮﮔﯿﻦ را ﮐﺸﺖ وﻟﯽ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻗﺘﻞ او را ذﮐﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 7 -6‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ در ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺒﯽ ﺑﻪ ﺣﺮم ﺳـﺮاي ﮔﺮﮔﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﺮاد ﺧـﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻓﻐﺎنﻫـﺎ او را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﻣـﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﮑﺸﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ را ﮐﻪ در آن ﺣﻮل و‬
‫ﺣﻮش ﭼﺎدر زده‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر و ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎﻧﺶ از ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﮐـﺎﮐﺮي ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ و از آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﮔﺮﮔﯿﻦ آﻣـﺪه ﺑـﻮد آﮔـﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮدﻧﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد دﺷﻤﻨﺎن زﯾﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﭼﻨﮓ آﻧﻬﺎ ﺑﮕﺮﯾﺰﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﺮﺷﮓ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از رﺳـﯿﺪن ﺧﺒﺮ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪن ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺷﺎه ﻓﻘﻂ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﺑﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻋﻠﯿﻪ آن اﻗﺪام اﻋﺘﺮاض ﮐﻨﺪ‪ «1» .‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﺎه را ﺑﻪ زﻧـﺪان اﻓﮑﻨـﺪ و ﺑﺎ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺎل رﻓﺘﺎر ﮐﺮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ درﺑﺎر ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷـﺪ ﺑﺎﯾـﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺪﯾﺪي ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮادرزاده ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﯿﺨﺴـﺮو »‪ «2‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ داروﻏﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﻮد و ﻣﺜـﻞ ﻋﻤـﻮي ﺧﻮد در اﻣﻮر ﻟﺸـﮑﺮي ﺑﺼـﯿﺮت‬
‫داﺷﺖ در رأس دوازده ﻫﺰار ﺗﻦ ﻗﺰﻟﺒﺎش و ﻋـﺪهاي ﮔﺮﺟﯽ ﺑﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪ‪ «3» .‬ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﻣﺜﻞ ﺑﺴـﯿﺎري از ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا‬
‫اﺳـﻼم آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﺑـﺎﻃﻦ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻋﯿﺴﻮي اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ و در واﻗﻊ اﮔﺮ ادﻋﺎي ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺻـﺤﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ «4» ،‬ﮐﯿﺨﺴﺮو‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدد و ﺻـﻠﯿﺒﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺮﭼﻢ ﺧﻮد ﻧﺼﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﯽ در ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1709‬ﻋﺎزم ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺸﯿﺸﯽ ﮐﺎر‬
‫ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺑﺰل ﭘﯿﺮو ﺳـﯿﻨﺖ ﭼﺎرﻟﺰ »‪ «5‬و دو ﮐﺸـﯿﺶ از ﻓﺮﻗﻪ ﻓﺮاﻧﺴﯿﺴـﮑﻦ و ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ ﺟﺮاح اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﯿﻮزﭘﯽ ﻓﺮﺳـﮑﻮراﺗﯽ و‬
‫روﻧﺰ در ﻣﯿﺎن اﻃﺮاﻓﯿﺎن او دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪«6» .‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﯿﺨﺴﺮو و ﻟﺸﮑﺮﯾﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻫﺮات رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ »‪ «7‬رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺑﺪاﻟﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﺳﺮ ﺳﺨﺖ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫او ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﯿﺨﺴﺮو ﺑﻪ دﺷﻮاري ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و ﻓﻘﻂ در‬
‫______________________________‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ را در ﺑﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨـﺪ ﮔﺮﺟﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت وارد ﻗﻠﻌﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎر‬
‫ﺷﺪﻧـﺪ و اﻓﺮاد ﭘﺎدﮔـﺎن آﻧﺠـﺎ را ﮐﺸــﺘﻨﺪ و ﺷــﻬﺮ را ﺗﺼــﺮف ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬در‪Memoire sur la‬‬
‫‪( Guerre de Perse‬وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬ورق‪ ،)a 562‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﮔﺮﮔﯿﻦ را ﺑﻪ ﺿـﯿﺎﻓﺘﯽ ﻓﺮاﺧﻮاﻧـﺪ و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺧﺎﯾﻨﺎﻧﻪ او را ﺑﮑﺸﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن دﯾﮕﺮ ﺷﺮح ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﮔﺮﮔﯿﻦ را ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ(‪ )Soimonov‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ¬‪ Auszug aus dem Tage -Buch‬در ﮐﺘﺎب ﻣﻮﻟﺮ‬
‫‪) Sam mlung Russischer Geischichte, vol. Vll, p. 299,) Muller‬‬
‫و ﮐﺘـﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳـﯿﺎح‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‪ ،‬ص‪ .b 72‬اﯾـﻦ ﺗﺮﺟﻤـﻪ از ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﮐﻪ دو ﺳـﺮﺳﻮ(‪ )du Cerceau‬از روي ﺧـﺎﻃﺮات‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.83 -80‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﯿﺨﺴﺮو ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻟﺌﻮن ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪.a 302‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.144‬‬
‫)‪ Basil of St Charles.(5‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ را ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎده دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﺮده و‬
‫ﻋﻬــﺪﻧﺎﻣﻪاي را ﮐـﻪ ﻣﯿﺸــﻞ ﺑــﺎ اﯾﺮان ﺑﺴــﺘﻪ ﺑـﻮد ﺑـﻪ زﺑــﺎن ﻓﺎرﺳــﯽ در آورده ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺷــﺮح ﺣـﺎل او‪A Chronicle of the-‬‬
‫‪Carmeutes ,vo 1 .II ,pp .812 -13‬‬
‫)‪ ، Giuseppi Frescurati Veronese .(6‬ﮐﻠﺮاك در ﺷــﺮح اﯾـﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸــﯽ از ﻧﻮﺷــﺘﻪﻫﺎي ﻓﺮﺳـﮑﻮراﺗﯽ(‪)Frescurati‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(7‬ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ ﻣﺜﻞ ﺑﺴـﯿﺎري از اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد ﺳﺎلﻫﺎ در ﻣﻠﺘﺎن اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﮐﺎر او ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫آﻣ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1710‬ﺑـﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاه در ‪ 225‬ﻣﯿﻠﯽ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻗﻨﺪﻫﺎر رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﯿﺨﺴﺮو ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ وﺟﻮه ﻻزم را‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻨـﮓ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﯿـﺎن او و ﻓﺮﻣﺎن ده اﯾﺮاﻧﯽ ﮔﺮوه ﻗﺰﻟﺒﺎش اﺧﺘﻼف وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن ﻋـﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﯾـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادرزادهاش ﻧﯿﺰ ﺧﺼﻮﻣﺖ و ﻋـﺪاوت ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧـﺪ‪ «1» .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬ﻣﺘﺼـﺪﯾﺎن ﺧﺰاﻧﻪ در‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن در ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﮔﺮﺟﯽ ﺗﺴﺎﻣـﺢ و ﺗﻌﻠـﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺟﺒﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻋﯿﺴﻮي )ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻋﯿﺴﻮي( را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨـﺪ ﻫﻢ دﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ «2» .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﯿـﭻ ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ ﺧﻄﻮر ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﺑﻌﺪ از ورود ﺑﻪ ﻓﺮاه ﻣﻮﻗﺘﺎ ﺑﺎ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺻﻠﺢ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻋﻠﺖ آن ﭼﻪ ﺑﻮد و آﯾﺎ ﻗﺒﻞ از اﻣﻀﺎي ﺻﻠﺢ‪ ،‬زد و ﺧﻮردي‬
‫روي داد ﯾـﺎ ﻧﻪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣـﺎل در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1711‬دوره ﺻـﻠﺢ ﺑﻪ ﭘﺎﯾـﺎن رﺳـﯿﺪ و ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﺑﻪ ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﺮف ﻗﻨـﺪﻫﺎر اداﻣﻪ داد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺑﺎ ﻋﺪهاي از ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ او ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳـﺮدار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ زودي ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﻟﺸﮑﺮ ﺧﻮد را دو ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ‬
‫از آن ﺟﻠﻮي اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ را ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺮاي ﮐﻤـﮏ ﺑﻪ ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﻋـﺎزم ﺑﻮدﻧـﺪ‪ «3» .‬ﺑﺎﻗﯽ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﺮاي دﻓﻊ اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و در ﺳﺎﺣﻞ رودﺧﺎﻧﻪاي )ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﯿﺮﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ( اردو زد‪.‬‬
‫ﮐﯿﺨﺴـﺮو از اﯾﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ ﻗﻮاي ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺳـﺨﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻗﻨﺪﻫﺎر رو ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻤﺖ ﻧﻬﺎد؛ و در‬
‫اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﻣﯿﺮوﯾﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ را ﺷـﮑﺴﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ داد ﺑﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﺎزﮔﺮدد ﺗﺎ ﭘﺎدﮔﺎن آن را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از ﻓﺮار‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﯿﺨﺴﺮو ﺟﻨﮕﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﻗﻨﺪﻫﺎر را ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآورد‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﺎدﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﻗﻮي ﺑﻮد ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه آن ﭘﺮداﺧﺖ و در دو ﻣﺎه‬
‫آن ﻗﺪر از ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﮐﺸﺖ ﮐﻪ دﺷـﻤﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﻪ ﻗﯿﺪ ﺷـﺮط ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﮐﯿﺨﺴﺮو اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪون ﺷﺮط‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ دﻓﺎع ﺷﻬﺮ را اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ ﻣﯿﺮوﯾﺲ از ﺑﻠﻮچﻫﺎي ﺳﺎﮐﻦ ﺟﻨﻮب ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺗﻘﺎﺿﺎي‬
‫ﮐﻤـﮏ ﮐﺮد و آﻧﻬـﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﻟﯿﮑﻦ از ﻧﺒﺮد ﻋﻠﻨﯽ ﺑـﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ و ﮔﺮﺟﯽﻫـﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ زﯾﺮك آذوﻗﻪ‬
‫اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ را ﻧﺎﺑﻮد و ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن را دﭼﺎر ﻣﻀﯿﻘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ در اردوي اﯾﺮان ﺑﯿﻤﺎري اﺳﻬﺎل ﺷﯿﻮع ﯾﺎﻓﺖ و در ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.139 -138‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ .140 -139‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬اﺛﺮ وﺧﻮﺷﺖ در‪Histoire de la Georgie ,vo 1 .II ,part I ,p .104‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪.9‬‬
‫ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻮي ﮐﯿﺨﺴﺮو ﺑﺎ ﻋﺪهاي از ﺳﺮﺑﺎزان در زد و ﺧﻮردي ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪«1» .‬‬
‫ﮐﯿﺨﺴﺮو ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﺑﺮد و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ‪ 26‬اﮐﺘﺒﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻘﺐ ﻧﺸﯿﻨﯽ داد‪ .‬و ﻣﯿﺮوﯾﺲ‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﺎدت اﻓﺎﻏﻨﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ در ﺣﺎل ﻋﻘﺐﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺧﺎرج ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻗﺮاوﻻـن ﮔﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه آﻧﻬـﺎ ﺧﻮد ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﺑﻮد ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮔﺮﺟﯽﻫـﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺎ ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧـﺪ و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﺧﺎن ﺷـﻬﺎﻣﺖ ﺑﺴـﯿﺎر از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺳـﺮﺑﺎزان اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ ﮐﺸـﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ از‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﻧﺒﺮد ﮔﺮﯾﺨﺘﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﯿـﺎن ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ رو ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻤﺖ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ ﺑﺮادر ﮐﯿﺨﺴـﺮو‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﯾﺰه‪ ،‬ﺑﻮد‪ «2» .‬ﮐﯿﺨﺴـﺮو اﻣﮑﺎن داﺷﺖ ﺧﻮد و‬
‫ﺳﺮﺑـﺎزاﻧﺶ را از ﻣﻬﻠﮑـﻪ ﻧﺠـﺎت دﻫـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑـﻦ ﺑـﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ اﺳـﺒﺶ ﺑﻌـﺪ از ﭘﺮش از روي ﻣﺠﺮاي آﺑﯽ ﺑﻪ ﺳـﺮ در ﻏﻠﻄﯿـﺪ و ﻗﺒـﻞ از آن ﮐﻪ‬
‫ﮐﯿﺨﺴﺮو ﺑﺮ زﯾﻦ ﺳﻮار ﺷﻮد ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ «3» .‬ﮐﺸﯿﺶ ﮐﺎرﻣﻠﯽ ﺑﺰل ﭘﯿﺮو ﺳﯿﻨﺖ ﭼﺎرﻟﺰ در اﯾﻦ ﻣﻌﺮﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺮاح اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻓﺮﺳﮑﻮراﺗﯽ و روﻧﺰ‪ ،‬ﺟﺎن ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺮد‪«4» .‬‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳـﺮﺑﺎزان ﻓﺮاري اﯾﺮان ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﺎن را ﮐﺸـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ و اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ در ﺿﻤﻦ ﻓﺮار‪ ،‬از ﭼﻨﮓ‬
‫دﺷـﻤﻦ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻮد ﺷـﮑﺴﺖ ﻗـﺎﻃﻌﯽ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺻـﺪﻫﺎ ﻧﻔﺮ از ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺷﺎه ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ و‬
‫ﺗﻮپﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن اﻓﺘﺎد‪ «5» .‬اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آزﻣﺎﯾﺸـﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻟﺸـﮑﺮ اﯾﺮان ﺑﻌـﺪ از ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﺷـﮑﺴﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮاي دوﻟﺖ اﯾﺮان درس ﻋﺒﺮﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از اﻋﺰام ﺳـﺮﺑﺎزان ﻧﺎآزﻣﻮده و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ )ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي‬
‫ﮔﺮﺟﯽﻫـﺎ و اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ( ﻋﻠﯿﻪ ﺟﻨﮓ ﺟﻮﯾﺎن ﻗﺎﺑﻠﯽ ﻣﺜﻞ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﺳـﺮﺑﺎزان ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ روح اﻧﻀـﺒﺎط و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺳـﭙﺎﻫﯽ در آﻧﻬـﺎ وﺟﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﺑـﺪﺗﺮ آن ﮐﻪ اﻓﺴـﺮان ﺷـﺠﺎع و ﮐـﺎرداﻧﯽ ﻧﯿﺰ در ﻣﯿـﺎن آﻧﻬـﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﮐﯿﺨﺴـﺮو و اﻓﺴـﺮان ﮔﺮﺟﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎندﻫﺎن ﻻﯾﻘﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺗﻌـﺪاد آﻧﻬﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧـﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎدر ﻗﻠﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎدﺷﺎه آﯾﻨﺪه اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﯿﺐ ﮐﺎر‬
‫ﺷﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ رﻓﻊ آن ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﮐﯿﺨﺴﺮو و ﺷﮑﺴﺖ ﻗﺸﻮن او وﺣﺸﺖ و اﺿﻄﺮاﺑﯽ ﻋﻈﯿﻢ در اﺻﻔﻬﺎن اﯾﺠﺎد ﮐﺮد »‪«6‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Histoire de la Georgie ,vo 1 .II ,part ll ,p "Chronique "1 .Sekhnia Chkheidze , Brosset,,.31 ( 1‬‬
‫‪.Histoire de la Georgie, vo 1. II, part I, p. 107‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮوﺳﻪ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ﻗﺴـﻤﺖ دوم‪ ،‬ص ‪ .108‬ﺑﺮوﺳﻪ درﺑـﺎره ﯾﺰه ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ :‬او ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد و‬
‫وﻇﺎﯾﻒ دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را دﻗﯿﻘﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽآورد و ﺗﻮاﻧﮕﺮ و ﮔﺴﺘﺎخ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪. Sekhnia Chkheidze ,op ,cit .,p .31(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﻧﺴـﺨﻪاي از ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﺳـﮑﻮراﺗﯽ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳـﻠﺨﺎن ﺳﺒﺎ‪ ،‬ﺷﺎهزاده ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 20‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1714‬در ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ )ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم اوراق‪.)b 39-b 29‬‬
‫)‪ .(5‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪b 302‬؛ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.4‬‬
‫ﺷﺎه و وزراي او‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻟﺸـﮑﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﺷـﺨﺺ ﻣﺴـﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن ﻗﻮرﭼﯽﺑﺎﺷـﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن‬
‫اﻋﺰام داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﺑﻪ ﮐﻨﺪي ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و ﻣﺪتﻫﺎ ﻃﻮل ﮐﺸـﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎري ﺗﺄﺧﯿﺮي‬
‫در ﮐﺎرش ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺎ زﺣﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﺮات رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺮﺿـﺶ ﺷﺪت ﯾﺎﻓﺖ و در آن ﺷـﻬﺮ درﮔﺬﺷﺖ‪ «1» .‬ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن‬
‫او ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﻣﺼﺎف دﻫﻨﺪ ﻣﺘﻔﺮق ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫دوﻟـﺖ اﯾﺮان در ﺳــﺮﮐﻮﺑﯽ ﺷﻮرﺷــﯿﺎن ﻏﻠﺠـﺎﯾﯽ ﻣﺴـﺎﻣﺤﻪ و ﺗﻌﻠـﻞ ﺑـﻪ ﺧﺮج داد و ﻣﯿﺮوﯾﺲ در آن اﯾـﺎم ﮐـﻪ ﻣﺤﻤـﺪ زﻣـﺎن ﺧـﺎن ﺑـﻪ ﻓﮑﺮ‬
‫ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در دورهاي ﮐﻪ از ﻃﺮف اﯾﺮان اﻗـﺪاﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺎﻣـﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮد را ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ ﮐﻨﺪ و ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫آﺧﺮ ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ آراﻣﺶ ﺑﮕﺬراﻧـﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺴﻂ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد در ﺗﻤﺎم اﯾﺎﻟﺖ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻣﺜﻞ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن رواﯾﯽ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن در ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻟﻘﺐ وﮐﯿﻞ ﯾﺎ ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺑـﺪون ﺗﺮدﯾـﺪ ﻣﺮد ﺑﺴـﯿﺎر ﻻـﯾﻖ و ﻗـﺎﺑﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ از ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﻋـﺎري ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪ را ﺑﺮ زور و ﻓﺸﺎر ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫ﻣﯽداد‪ .‬و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺟﻨـﮓ ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺑـﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺑﺠﻨﮕـﺪ )ﺗﻨﻬﺎ ﺷـﮑﺴﺖ او در ﺷﻮرش ﻧﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ‪ 1706‬روي داد‪.‬‬
‫وﻟﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد در اﺛﺮ اﺻﺮار و اﺑﺮام ﻣﺮدان ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد اﻗﺪام ﮐﺮده ﺑﻮد(‪«2» .‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ آﯾـﺎ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺧﯿﺎل ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ را در ﺳـﺮ ﻣﯽﭘﺮوراﻧـﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ «3» .‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ از ﺿـﻌﻒ و‬
‫ﻓﺴﺎد ﭘﺎيﺗﺨﺖ آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺖ و ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧـﺎدري‪ ،‬ص ‪ .4‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ زﻣـﺎن آن ﻗـﺪر »زﻣـﺎن« ﺻـﺮف ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺒـﻞ از رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد در‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪.18‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪-‬‬
‫‪Peyssonnel, Essai sur les Troubles actuels de Perse et de Georgie, pp. 52- 3‬‬
‫وﻟﺘﺮ در ﮐﺘﺎب‬
‫‪Deuxieme Discours de la Liberte) Paris, 1829 (vo 1. XII, p. 58‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻇﺎﻟﻢ ﮔﺴﺘﺎخ‪ ،‬ﻏﺎﺻﺐ ﺣﺮﯾﺺ‪ ،‬ﮐﺎرﺗﻮش ﯾﺎ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﯾﺎ وﺣﺸﯽ دﯾﮕﺮ« ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ درﺑﺎره ﻣﯿﺮوﯾﺲ دور از اﻧﺼﺎف اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﮐﺎرﺗﻮش ﯾﮑﯽ از دزدان ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد(‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻣﯿﺮوﯾﺲ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﺎت او و ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ در اروﭘﺎ ﻣﺸـﻬﻮر ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻮر و ﻫﯿﺠﺎن ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و ﻣﻄﺎﻟﺐ زﯾﺎدي ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ ﻣﻐﺸﻮش ﺑﻮد درﺑﺎره او ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺠﯿﺐﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ او ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ The Persian CromweII‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ آن از راه اﺣﺘﯿﺎط ﻧﺎم ﺧﻮد را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺸﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن )ﮐﻠﺮاك در ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 136 -135‬از ﮐﺘﺎب ﺧﻮد از ﻗﻮل او ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ(‪ ،‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ در‬
‫ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﺗﻤـﺎم اﯾﺮان را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف درآورد و در ﺑﺴـﺘﺮ ﻣﺮگ دﺳـﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ در اﯾﻦ ﺑـﺎره ﺑﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ ﺧـﻮد داد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺻـﺤﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ژوزف راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ در ﻧﺎﺣﯿﻪ دوردﺳﺘﯽ روي داد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﻈﺮﯾﺎت‬
‫ﺻﺎﺋﺒﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺬﮐﻮر را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺴﻮراﻧﻪاي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ روﺑﻪرو ﺷﻮد‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺷﺎﯾـﺪ ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ اﺷـﻐﺎل اﯾﺮان ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪي ﻣﺨﺎﻃﺮاﺗﯽ درﺑﺮ‬
‫داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ واﻗﻌﺎ ﺧﯿﺎل ﺗﺼـﺮف اﺻـﻔﻬﺎن را در ﺳـﺮ ﻣﯽﭘﺮوراﻧـﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﯿﻢ داﺷﺖ ﭘﯿﺮي و ﮐﻬﻮﻟﺖ او ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد را از زﯾﺮ ﺳـﻠﻄﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺻـﻔﻮي آزاد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳـﺘﻘﻼل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﯿﺎم ﮐﺮد و‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪي ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮوﯾﺲ در ﺳﺎل ‪ 1715‬در آراﻣﮕﺎه ﺳﺎدهاي واﻗﻊ در ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﻨﻮز ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ و ﻣﺮدم ﻣﺤﻞ‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮاي ﺷـﻔﺎ ﯾﺎﻓﺘﻦ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻧـﺬر و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﭘﺮدازﻧـﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي اﺣﻤـﺪ ﺷﺎه دراﻧﯽ ﻧﺎم ﻣﯿﺮوﯾﺲ را ﺗﺤﺖ اﻟﺸـﻌﺎع ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ »‪ ،«2‬ﺑﺮادر ﻣﯿﺮوﯾﺲ و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ او‪ ،‬از ﻟﺤـﺎظ ﻓﮑﺮ و اﺧﻼق ﺑﺎ او ﻓﺮق داﺷﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺮدي ﺻـﻠﺢ دوﺳﺖ و ﺗﺎ ﺣـﺪ ﺟﺒﻦ ﻣﺤﺘﺎط‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻌـﺪ از ﻫﺠـﺪه ﻣـﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺮدان ﻗﺒﯿﻠﻪ او ﺷـﺪ‪ .‬و ﭼﻮن در‬
‫ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺧﻮد ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬رؤﺳﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﻫﺠـﺪه ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﻋﻤﻮي ﺧﻮد را ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﺳﺘﻘﻼل آﻧﻬﺎ ﺟﺎي او را ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺧﻮب و ﺑﺪ را از ﻫﻢ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﻤﯽداد‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ‬
‫آﻧﺎن رﻓﺘﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ رﻫﺒﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻤﻮي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ زﯾﺮك ﻧﺒﻮد و ﻃﺒﻌﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪر ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺪاﺷﺖ و در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد ﺗﺰﻟﺰل رأي‬
‫از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺖ ﺑـﺎ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻋﻢ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ‪ ،‬ﯾـﺎر و ﻣﺴﺎﻋـﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﻮرش اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎي ﻫﺮات در زﻣﺎن ﺗﺼـﺪي ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺗـﻮﺟﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان را از ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﺑﻪ ﺟـﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻄـﻮف ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ از اﺻـﻔﻬﺎن ﻗﺸـﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷـﮑﺴﺖ دادن اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ و‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﻋﺪه ﺣﺘﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪ «3» .‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﯽدﺧﺎﻟﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎﻧﮑﻪ ﺟﺮﯾﺎﻧـﺎت ﺑﻌـﺪي ﻧﺸـﺎن داد‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺟﻮان ﺟﺎه ﻃﻠﺒﯽ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗـﺪاﻓﻌﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﯿﻞ داﺷﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﭙﺮدازد و ﺑـﺎ وﺟﻮد ﺟﻮاﻧﯽ و ﺑﯽﺗﺠﺮﺑﮕﯽ درﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﻗﺒـﻞ از ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ ﻣﺨـﺎﻃﺮهآﻣﯿﺰ‪ ،‬ﻗﻮاﯾﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آرد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺼـﻮر ﻣﯽﮐﺮدم ﮐـﻪ ﻗﻀـﯿﻪ از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺮار ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي آنﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷـﻮم‪ ،‬از دوﺳﺖ ﺧـﻮد آﻗـﺎي اﻟﯿﻮردوﺑـﺎﯾﺮ(‪Oliver de‬‬
‫‪ ( )Baer‬رﺋﯿﺲ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ‪ 1955‬ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮدم ﺿـﻤﻦ اﻗﺎﻣﺖ در ﻗﻨﺪﻫﺎر راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻣﺮا ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ‪ ،‬ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اول ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن آن را ﺑﻪ اﺷـﺘﺒﺎه ﻋﺒﺪ اﷲ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻠﺮاك و ﺑﻌﺪ از او ﻫﻨﻮي و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﺄﺧﺮ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ‪ -‬ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻠﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺳـﻮد او ﺗﻤـﺎم ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤـﺎن دوﻟﺖ ﺻـﻔﻮي از دور ﻋﻈﯿﻢ و ﺑـﺎ ﺷـﮑﻮه ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﺎﻫﺎي آن آﺛﺎر ﻓﺮو رﯾﺨﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ﺷﻮرش ﻗﺒﯿﻠﻪ اﺑﺪاﻟﯽ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ اﺑﺪاﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻧﺎم دراﻧﯽ ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ‪ «1» ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف رﻗﺒﺎي ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺧﻮد از ﻧﮋاد اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻌﺒﻪ‬
‫ﺳﺮﺑﻨﯽ و از آن ﻧﮋاد اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ اﺳﻢ ﺧﻮد را ﻣﺸـﺘﻖ از ﻧﺎم ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﺪال ﺑﻦ ﺗﺮﯾﻦ ﺑﻦ ﺷـﺮﺧﻮن ﺑﻦ ﺳـﺮﺑﺎن ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﻣﯽداﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ اﺑﺪال ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي در ﺧﺪﻣﺖ ﯾﮑﯽ از اﺑﺪال‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﯿﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﺣﻤﺪ از ﻓﺮﻗﻪ ﭼﯿﺴﺘﯿﻪ »‪ ،«3‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑـﺎور ﮐﺮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻇﺎﻫﺮا از ادﻋﺎي ﺑﻠﯿﻮ »‪ «4‬ﻏﺮﯾﺐﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻣﻮرخ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ‬
‫اﺑـﺪاﻟﯽ از آﺗﯿﻼـ )ﻫﻮن( و ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﯿﻄـﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻤﻊ آن ﻫﯿﺎﻃﻠﻪ اﺳﺖ‪ «5» ،‬ﻣﺸـﺘﻖ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ و ﻫﻮنﻫﺎي‬
‫اﻓﺘﺎﻟﯿﺖ »‪ «6‬ﯾﺎ ﻫﻮنﻫﺎي ﺳـﻔﯿﺪ اﺣﺘﻤﺎﻻ راﺑﻄﻪاي وﺟﻮد دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻫﯿـﭻ ﭘﯿﻮﺳـﺘﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﮔﺮوه اﺧﯿﺮ و اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ دﯾﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﻣـﺪتﻫﺎ در اﯾـﺎﻟﺖ ﻗﻨـﺪﻫﺎر زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ در آﻏﺎز ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺸﺎر ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ وﻻﯾﺖ‬
‫ﻫﺮات ﮐﻮچ ﮐﺮدﻧﺪ‪ «7» .‬در ﺳﺎل ‪ 1006‬ﻫﺠﺮي )‪(1598 -1597‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﺳﺪوزاﺋﯽ‪ ،‬ﻣﺆﺳـﺲ ﮐﺸﻮر ﺟﺪﯾﺪ اﻓﻐﺎﻧﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1747‬ﻓﺮﻣﺎن رواي اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺷـﺪ‪ ،‬ﻟﻘﺐ در ان را‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ در ﺧﻮاب ﺑﻪ او اﻟﻬﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺒﯿﻠﻪ اﺑﺪاﻟﯽ را ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دراﻧﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻗﯿﺲ ﻇﺎﻫﺮا ﺟﺪ ﺷﯿﺦ ﺑﻄﻦ ﯾﺎ ﺑﯿﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ )‪ -‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ(‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬ﻃﺒﻊ ﺟﺪﯾﺪ داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﮐﻪ ﻣﻦ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻻﻧﮓ ورث دﯾﻤﺰ راﺟﻊ ﺑﻪ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮي ﮐﺮدهام‪.‬‬
‫)‪Bellew.(4‬‬
‫)‪.(5‬‬
‫‪An Inquiry into the Ethnography of Afghanistan, p. 158‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﺑﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪاي ﮐﻪ ﺷﺎرون ﺗﺮﻧﺮ(‪ )Sharon Turncr‬در‬
‫‪History of the Anglo- Saxons) London, 1823 (, vo 1. l, p. 247‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﻧﮕﻠﻮ ﺳﺎﮐﺴﻮنﻫﺎ را از ﺳﮑﺎﻫﺎ ﻣﯽداﻧﺪ!‬
‫)‪Ephtalite.(6‬‬
‫)‪ .(7‬راورﺗﯽ(‪ )Raverty‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪ ' The Independent Afghan or Patan Tribes:‬در‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺷﺨﺼـﯽ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳـﺪو‪ ،‬از ﺧﺎﻧـﺪان ﭘﻮﭘﻠﺰاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ آن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﺮﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺑﻪ او ﻟﻘﺐ ﻣﯿﺮاﻓﺎﻏﻨﻪ داد‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﺎه ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺳـﺪو ﺧﻮد را از زﯾﺮ ﺳـﻠﻄﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ آزاد ﮐﻨـﺪ‪ .‬اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﺮاي ﻧﺸـﺎن دادن اﻣﺘﻨﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺎه در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﻨـﺪﻫﺎر از اﻣﭙﺮاﺗﻮر‬
‫ﻣﻐﻮل ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮدﻧﺪ )ﻣﺎرس ‪ .(1922‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﺳﺪو ﻟﻘﺐ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﯿﻊ و ﻣﻨﻘﺎد ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻌﺼﺐ اﯾﺮان ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در زﯾﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻐﻮلﻫﺎ ﺑﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺗﺎ زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ دوام ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در زﻣﺎن او ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ ﻣﺄﻣﻮران اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮي در ﻧﻈﺮﯾﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧـﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﻨﺪ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ ﺗﻌـﺪاد اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از ﺷـﻤﺎره ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﻬـﺪي ﻋـﺪه آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺷﺼﺖ ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ «1» .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن ارﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺸﯽ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮔﺎردان‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﺒﻮد‪ «2» .‬در آن اﯾﺎم دو ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺰرگ اﺑﺪاﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻮﭘﻠﺰاﯾﯽ و ﺑﺎرﮐﺰاﯾﯽ ﺑﻮد )ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﻓﻌﻠﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴـﺘﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧـﺪان اﺧﯿﺮ اﺳﺖ(‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادهاي ﮐﻪ رﻫﺒﺮي ﺧﺎﻧـﺪان ﭘﻮﭘﻠﺰاﯾﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺳﺪوزاﯾﯽ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺳﺪو‪،‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﮐﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪ اﷲ ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ ﯾﮑﯽ از ﻧﻮادﮔﺎن ﺧﻀﺮ و ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﭘﺴﺮ ﺳﺪو ﮐﻪ رﻫﺒﺮي ﮔﺮوﻫﯽ از اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ را‬
‫در ﻣﻮﻗﻊ ﺷﮑﺴﺖ ﮐﯿﺨﺴﺮو ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ از ﻃﺮف ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ در ﻫﺮات درﮔـﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺼـﯽ از آن ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺎﺳـﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي او ﻧﺸـﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ وﻗﺘﯽ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ و ﻓﺮزﻧﺪش اﺳﺪ اﷲ »‪ «3‬از ﺷﻮرش ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ آﮔﺎه ﺷﺪﻧـﺪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﺜﻞ آﻧﺎن ﺳـﺮ از اﻃﺎﻋﺖ اﯾﺮان ﺑﭙﯿﭽﻨـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻋﺒﺎﺳـﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﺑﻮد ﭘﺪر و ﭘﺴـﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﭘﺎدﮔﺎن ﻗﺰﻟﺒﺎش ﻫﺮات ﺷﻮرش ﮐﺮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺒﺪ اﷲ و اﺳﺪ اﷲ از ﺷـﻬﺮ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽﺧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ رﻓﺘﺎر ﺑﺪش »‪ «4‬اﺳﯿﺮ‬
‫______________________________ ‪Imperial and Asiatic Quarterly Review, vo 1. VII, p,‬‬
‫‪326‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ دراﻧﯽ ﺑﻌـﺪ از ﻓﺘـﺢ و اﺷـﻐﺎل ﻫﺮات در ‪ 1713‬و در اﺛﺮ ﭘﯿﻮﺳـﺘﮕﯽ ﺑـﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﻗﺒـﻞ از آن ﺗﺎرﯾـﺦ ﮐﻤﯽ از آداب و‬
‫ﻋﺎدات ﺧﻮب اﯾﺮاﻧﯽ را ﮐﺴﺐ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻓﻐﺎﻧﯽ را از دﺳﺖ دادﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪه ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺻـﻔﺎت ﺟﻨﮕﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﻋﯿﺐ ﮐﺎر آﻧﻬﺎ در اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .4‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ 19‬و ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﻋﻠﻮي‪ ،‬ص ‪.4‬‬
‫)‪ , Memoire sur la Guerre civile de Perse-.(2‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.b 262‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ او را اﺷﺘﺒﺎﻫﺎ ﺳﻌﺪ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ ،20‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪ ،114‬ﻋﻠﺖ واﻗﻌﯽ ﻃﻐﯿﺎن اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ رﻓﺘﺎر ﺣﺎﮐﻢ ﻫﺮات ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳـﺪ‬
‫اﷲ را ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ از ﺧﻮد رﻧﺠﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻠﺮاك ﻧﺎم اﯾﻦ ﺣﺎﮐﻢ را ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ وﻟﯽ ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺒﺪ اﷲ و ﭘﺴﺮش اﺳﺪ اﷲ ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري اﻋﻀﺎي ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺧﺎن اﺳﺘﺎﺟﻠﻮ ﯾﺎ ﺣﺎﺗﻤﯽ »‪ ،«1‬ﻓﺮﻣﺎن ده‬
‫ﺟﺪﯾﺪ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ و ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬وارد ﻫﺮات ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن اﺑﺪاﻟﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي اﺳﺪ اﷲ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﺧﺎن اﺳـﺘﺎﺟﻠﻮ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﯾﺎ ﻣﺤﺒﻮس ﺷﺪ‪ «2» .‬ﻣﻨﺼﻮر ﺧﺎن‬
‫ﺷﺎﻫﺴﻮن ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺸﻬﺪ ﭘﺲ از وﻗﻮف ﺑﺮ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از ﭘﺎدﮔﺎن ﺧﻮد ﻋﺎزم ﻫﺮات ﺷﺪ وﻟﯽ در ﻏﻮرﯾﺎن از اﺳﺪ اﷲ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺷـﮑﺴﺖ ﻣﻨﺼﻮرﺧﺎن ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺎه و وزراﯾﺶ او را از ﻣﻨﺼـﺒﺶ ﻣﻌﺰول و ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺗﺮﮐﻤﻦ ﻣﯿﺮﺷـﮑﺎر‬
‫ﺑﺎﺷـﯽ را در رأس ﻟﺸﮑﺮي ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎن‬
‫دﻫﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺗﺮﮐﻤﻦ ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ در ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1716‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﻃﻼﻫﺎي ﻣﺮﻗـﺪ اﻣﺎم رﺿﺎ )ع( را ﮐﻨـﺪ و از آﻧﻬﺎ ﺳـﮑﻪ زد ﺗﺎ‬
‫ﻣﺨﺎرج ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ؛ »‪ «3‬و ﺑﻌـﺪ از ﺗـﺪارﮐﺎت ﻻزﻣﻪ ﻋﺎزم ﻫﺮات ﺷـﺪ و در دﻫﮑـﺪه ﮐﻮﺳﻮﯾﻪ در ﺳﻪ ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻫﺮات ﺑﺎ اﺳـﺪ اﷲ‬
‫ﻣﺼﺎف داد و ﺑﺮ او ﭘﯿﺮوز ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻓﺮﻣﺎن ده ﺑﯽﺗﺠﺮﺑﻪاي ﺑﻮد در ﮐﺎر ﻋﺠﻠﻪ ﮐﺮد و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻫﺰار ﺳﻮار ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﺳﺪ اﷲ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺪ اﷲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻄﺎي دﺷـﻤﻦ ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺳـﺮﺑﺎزان‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺨﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و او را ﺑﺎ اﮐﺜﺮ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﺳﺮﺑﺎزان ﻗﺰﻟﺒﺎش رو ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻤﺖ ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ و ﺗﻮپﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ واﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺳﺪ اﷲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ زد و ﻣﺸـﻬﺪ را در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺠﻬﺰ ﻧﺒﻮدﻧﺪ وﻋﺪه آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ زﯾﺎد ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣـﺪت دو ﻣﺎه ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ »در اﺛﺮ ﮐﻤﮏ ﻣﻌﺠﺰه آﺳﺎي اﻣﺎم رﺿﺎ« »‪ «4‬ﺗﻤﺎم ﺣﻤﻼت اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ را دﻓﻊ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﺳﺪ اﷲ دﺳﺖ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﺪﻣﮕﺎه رﺳﯿﺪ ﺑﺮج و ﺑﺎ روي ﻗﻠﻌﻪاي را‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﺮ زﯾﺎرﺗﮕﺎه ﺑﻮد ﺧﺮاب ﻧﻤﻮد و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻫﺮات رﻓﺖ‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪5‬؛ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ‪ ،‬ص ‪ .20‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ در زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ )ورق‪ )b 302‬اﺳﻢ اﯾﻦ ﺳـﺮدار را ﺟﻌﻔﺮ ﻗﻠﯿﺨﺎن‬
‫ﺣﺎﺗﻤﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ از ﻧﺴﻞ ﺣﺎﺗﻢ ﻃﺎﯾﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)‪ .(2‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ ،b 302‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.50‬‬
‫)‪ .(4‬زﺑـﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .b 402‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن در ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻧﺎﺻـﺮي‪ ،‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،230‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻣﺸﻬﺪ را ﺷﺮح‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬دو اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ آن ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﺸﻬﺪ در ﺳﺎل ‪ 1135‬روي داد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬دوم آن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن )ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد او ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ( رﯾﺎﺳﺖ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ را داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺸـﻬﺪ را‬
‫در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .b 402‬اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻌﺪا دوﺑﺎره ﺗﻌﻤﯿﺮ ﺷﺪ و اﮐﻨﻮن ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ده دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻘﺮار آراﻣﺶ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن اﻏﻠﻮ‪ ،‬داروﻏﻪ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺷـﯿﺮﻏﺎزيﺧﺎن اورﮔﻨﺠﯽ ﺑـﺎ ﻋـﺪهاي از ازﺑﮏﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺟﻤﻌﯽ از ﺗﺮﮐﻤﺎنﻫﺎي ﺗﮑﻪ »‪ «1‬و ﯾﻤﻮت ﻫﻢ ﺑﻪ او‬
‫ﭘﯿﻮﺳـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺻـﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎل رﻓﺖ و ازﺑﮏﻫﺎ و ﺗﺮﮐﻤﺎنﻫﺎ را در ﺑﺮ ﻣﯿﺪان ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻌﺎدن‬
‫ﻓﯿﺮوزه در ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎنﻫﺎي ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﺷﮑﺴﺖ داد‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ از ازﺑﮑﺎن و ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﺘﺎدﻧﺪ‬
‫و ‪ 1500‬ﻧﻔﺮ اﺳـﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ‪ 700‬ﻧﻔﺮ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ اورﮔﻨـﺞ ﺑﺎزﮔﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﮐﺮدﻫﺎي ﭼﻤﯿﺶ ﮔﺰك ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻗﻮاي‬
‫دوﻟﺘﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ از ﺧﻮد ﺷﺠﺎﻋﺘﯽ ﻧﺸﺎن ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﻋﺪهاي از آﻧﻬﺎ را اﻋﺪام ﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺻﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺑﺎ ﻓﺘﺢ و ﻇﻔﺮ ﻋﺎزم ﻣﺸﻬﺪ ﺷﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮاي ﺗﻬﯿﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد‪ .‬اﺳﺪ اﷲ ﭼﻮن از‬
‫ﺧﺒﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮﯾﺐ اﻟﻮﻗﻮع او آﮔﺎه ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ در ﻣﯿﺎن راه ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺸـﺘﺎﺑﺪ و ﺗﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﻗﻠﻌﻪ »‪) «3‬دﻫﮑﺪهاي در‬
‫دو ﻣﯿﻠﯽ ﻏﺮب ﻫﺮي رود واﻗـﻊ در راه ﺑﯿـﻦ ﻫﺮات و ﻣﺸـﻬﺪ( ﭘﯿﺶ رﻓـﺖ و در اﯾﻦ ﻣﺤـﻞ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧـﻮد را در ﭘﺸﺖ دﯾﻮارﻫـﺎي ﺑﺎﻏﻬـﺎي‬
‫دﻫﮑـﺪه ﺟﺎي داد‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ از ﭘﺸﺖ دﯾﻮارﻫﺎ ﺷـﻠﯿﮏ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻋـﺪه زﯾﺎدي از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك‬
‫اﻓﮑﻨﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد ﭘﯿﺮوزي ﺑﺎ ﮐﺪام ﻃﺮف اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺗﻮﭘﭽﯽﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮد را ﻫﺪف ﻗﺮار‬
‫ﻧـﺪاده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﺮ دﺷـﻤﻦ ﻓﺎﯾﻖ آﯾﻨـﺪ‪ .‬اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻄﺎي آﻧﻬﺎ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﺣﻤﻠﻪ آوردﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺗﺎروﻣﺎر‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺻـﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﮐﻪ ﻣﯽدﯾـﺪ ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺮگ را ﺑﺮ ﺧﻮاري ﺗﺮﺟﯿـﺢ ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﺮ دﻫﺎﻧﻪ ﺗﻮﭘﯽ ﺳﻮار ﺷـﺪ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد آن را آﺗﺶ ﮐﻨﻨﺪ‪«4» .‬‬
‫اﯾﻦ ﺷـﮑﺴﺖﻫﺎي ﻧﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﺳﺎﯾﺮ ﺟﺰاﯾﺮ اﯾﺮان در ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس‪ «5» ،‬ﭼﻨﺎن ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ را ﮐﻪ زﻧﯽ رك‬
‫ﮔـﻮ و ﺑـﺎ اراده ﺑـﻮد ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻟﺐ ﺑﻪ اﻧﺘﻘـﺎد از ﺑﯽﺣـﺎﻟﯽ و ﺑﯽﻋﻼـﻗﮕﯽ ﺷـﺎه ﮔﺸـﻮد و ﺧـﻮد ﻣﺒﻠـﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﻧﯿﺰ ﻧﺎﭼﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﺳـﺘﺎد ﮔﺎﻧﺮ ﺟﺮﯾﻨﮓ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪On the Distribution of Turk Tribes in Afghanistan; an Attempt :‬‬
‫‪at a Preleminary Classification, p. 47‬‬
‫ﮐﻠﻤـﻪ ﺗﮑـﻪ را‪ Teke‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴــﺪ و ﻣﺘــﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷــﻮد ﮐــﻪ اﻣﻼــي اﯾـﻦ ﮐﻠﻤـﻪ را از ﮐﺘــﺎب‪ Turkmeniya i Turkmeni :‬اﺛﺮ‬
‫ﮐﺎرﭘﻮ(‪ )Karpo‬و ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫‪) Turkmenistan i Turkmeni) Materiali K Izucheninu lstorii I etnografli‬‬
‫اﺛﺮ ﺗﻮﻣﺎﻧﻮﯾﭻ(‪ )Tumanovich‬اﻗﺘﺒﺎس ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .b 402‬ﻃﺒﻖ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ‪ ،‬ص ‪ ،24‬ﺑﻌﻀـﯽ از اﻓﺮاد ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺻـﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﺒﻦ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ و آزار آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻓﺮاد ﻟﺸﮑﺮ را ﻧﺎراﺿﯽ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺎﻓﺮ ﻗﻠﻌﻪ )ﮐﻪ اﺧﯿﺮا ﺑﻪ اﺳﻼم ﻗﻠﻌﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪه اﺳﺖ( ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻣﺸﻬﺪ و ﻫﺮات ﻗﺮار دارد و ﮔﻤﺮك اﯾﺮان در آﻧﺠﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ دﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮاي ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺟﻤﻊ آوري ﻟﺸﮑﺮ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان ﭘﺎي ﺗﺨﺖ را از اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎل داد )زﻣﺴﺘﺎن‬
‫‪ ،(1718 - 1717‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ ﺳﻮدي ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا وزرا ﺑﻪ ﻣﺤﺾ رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت و ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﺧﻮد را آﻏﺎز ﮐﺮدﻧـﺪ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﻬﻤﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻮرخ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﻣﺮا و ارﮐﺎن دوﻟﺖ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ رﯾﺎ ﮐﺎري و ﻣﻨﺎﻓﻊ و اﻏﺮاض‬
‫ﺧﺼﻮﺻـﯽ‪ ،‬ﭼﺸﻢ از آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي ﮐﺸﻮر ﺿـﺮوري ﺑﻮد ﭘﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴـﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻠﯿﻪ دﺷـﻤﻦ اﻗـﺪاﻣﯽ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻋـﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪاي‬
‫ﻣﯽآوردﻧـﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﮐﺎر ﻣﯽﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ اﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ و ﺑﻪ ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ ﻣﺸـﻐﻮل ﺷﺪﻧـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻪ ﺳﺎل در‬
‫ﻗﺰوﯾﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﻨﺎﺻﺐ و درﯾﺎﻓﺖ رﺷﻮه ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣﻌﺎﺻـﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺟـﺎن ﺑﻞ اﻧﺘﺮ ﻣﻮﻧﺎﯾﯽ »‪ «2‬ﮐﻪ اﻫـﻞ اﺳـﮑﺎﺗﻠﻨﺪ و ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ رﻫـﺒﺮي آراﺗﻤﯽ ﭘـﺘﺮوﯾﭻ‬
‫وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ »‪ «3‬ﺑﻮد و در اﯾﺮان از ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ 1716‬ﺗﺎ اواﯾﻞ ‪ 1718‬اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬وزراي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و‬
‫آﻧﻬـﺎ را ﺣﻘﯿﺮ و ﺑﯽﭼﺎره ﻣﯽﺷـﻤﺮدﻧﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺎدت ﺧﻮد ﺗﻬﺪﯾـﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻋـﺪهاي را ﺑﺮاي ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﮔـﺬﺷﺖ روزﮔﺎر ﺑﯿﻬﻮدﮔﯽ اﯾﻦ ﻻف و ﮔﺰاف را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺷﻮم ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻓﺎﻗـﺪ ﭘﻮل و ﺳـﺮﺑﺎز ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن‬
‫آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻻزم را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺪﺗﺮ از ﻫﻤﻪ آنﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ده ﻻﯾﻘﯽ در ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ‪«4» «.‬‬
‫در ﻃﯽ اﯾﻦ ﻣـﺪت‪ ،‬ﺷﺎه و وزراي او اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ و ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد واﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ و ﭼﻮن اﯾﻦ دو ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻃﺮف اﯾﺮان آﺳﻮده ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﺟﺪال ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 89‬ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ﺷﻮرش ﻗﺒﯿﻠﻪ اﺑﺪاﻟﯽ‬
‫د اﷲ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘـﺪرش او را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﺮاه ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿـﺎل ﺗﺼـﺮف ﻗﻨـﺪﻫﺎر اﻓﺘـﺎد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺗـﺎ اواﯾﻞ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در‬
‫دﺳﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ اﺑﺪاﻟﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻗﻨﺪﻫﺎري ﮐﻪ از ﻗﺼﺪ اﺳﺪ اﷲ آﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ او ﺷـﺘﺎﻓﺖ و دو ﻟﺸـﮑﺮ در دﻻرام )ﺷـﻬﺮ‬
‫ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻣﯿﺎن ﻓﺮاه و زﻣﯿﻦ داور( روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺒﺮدي ﮐﻪ رخ داد‪ ،‬اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و اﺳﺪ اﷲ ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك‬
‫اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﮐﻤﯽ از زﯾﺮﮐﯽ ﭘﺪر را ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﺳـﺮ اﺳﺪ اﷲ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸـﺘﮕﺎن را ﺟﺪا ﮐﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺿﻤﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او اﻇﻬﺎر اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫______________________________‬
‫)‪Antermony.(2‬‬
‫)‪Volynsky.(3‬‬
‫)‪.(4‬‬
‫‪A Journey from St Petersburg in Russia to Ispahan in Persia with an Embassy from His‬‬
‫‪.Imperial Majesty Peter the First) London, 1764 (vo 1, l, p. 92‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﺳﻔﺎرت‪ -‬ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﮐﺮد‪ «1» ،‬و ﮔﻔﺖ ﺟﻨـﮓ او ﻋﻠﯿﻪ اﺳـﺪ اﷲ ﻓﻘـﻂ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ وﻓـﺎداري ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﺎه ﺳـﺎده ﻟﻮح ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﻓﺮﯾﺐ ﺧﻮرد و ﺧﻠﻌﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد و او را ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﺣﺴﯿﻦ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳـﺘﻘﻼل ﻧﺎﯾﻞ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﯿﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﺣﺎل ﺗﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎل اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺪر اﺳﺪ اﷲ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ واﻗﻊ ﺷﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘـﻞ رﺳـﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺤﻤـﺪﺧﺎن اﻓﻐـﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻋﻀـﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﺳـﺪوزاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﻋﺒـﺪ اﷲ از ﻣﻠﺘﺎن آﻣـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎي او را ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺧـﺎن ﭼﻨـﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻇﻠﻢ و اﺟﺤـﺎف روا داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدان ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻗﯿﺎم ﮐﺮدﻧـﺪ و او را از ﻣﻘﺎﻣﺶ ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ و ﭘﺴـﺮ ﺑﺰرگ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫زﻣﺎن ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺎم ذواﻟﻔﻘﺎر‪ ،‬را رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ «3» .‬اﻣﺎ رﺣﻤﻦ ﺧﺎن ﭘﺴﺮ دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺧﺎن ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1137‬ﻫﺠﺮي )‪(1726 -1725‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ اﻧﺘﻘـﺎم ﺧـﻮن ﭘـﺪر از ﻣﻠﺘـﺎن آﻣـﺪه ﺑـﻮد ﻋﻠﯿﻪ او ﺷـﻮرش ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮدان ﻗـﺒﯿﻠﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫـﺎ را ﺑـﺎﻋﺚ ﺗﻀـﻌﯿﻒ ﻣـﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ذواﻟﻔﻘﺎر را ﺑﻪ ﺑﺎﺧﺰر و رﻗﯿﺐ او را ﺑﻪ ﻓﺮاه ﺗﺒﻌﯿـﺪ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم اﷲ ﯾﺎر ﺧﺎن ﺑﺮادر ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺎن اﻓﻐﺎن رﯾﺎﺳﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬـﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ ذواﻟﻔﻘـﺎر ﮐﻪ از ﺑـﺎﺧﺰر ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ او ﺑﺮﺧـﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑـﺎر ﻧﯿﺰ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ اﷲ ﯾﺎرﺧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺮو ﭼﺎق و‬
‫ذواﻟﻔﻘﺎر را ﺑﻪ ﻓﺮاه ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫دوﻟﺖ اﯾﺮان از اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﺮاي ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮد و ﻓﺮﺻﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﯿﺰ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ دﺳـﺘﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬ﮐﺸـﻤﮑﺶﻫﺎ و‬
‫رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎ در ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ اﯾﺮان ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬رﻫﺒﺮ ﺟﻮان ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف‬
‫ﻫﺮات ﺧﻄﺮي ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1716‬و ‪ 1717‬ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ و اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧـﺪ ﺧﻮد را از زﯾﺮ ﺳـﻠﻄﻪ اﯾﺮان رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺸـﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دﻟﯿﻠﯽ در دﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از اﺳﺘﻘﻼل ﺧﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻓﮑﺮ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻣﻠﺖ واﺣﺪ و ﻣﺴﺘﻘﻞ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺳﯽ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﺮادر ذواﻟﻔﻘﺎر‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮑﺮي را ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ )ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ (5‬ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ )ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺷﺎه ﺑﻮد( رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ درﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾـﺪ‪ .‬ﻇﺮﻓﺎي ﻗﺰوﯾﻦ ﻣﺎده ﺗﺎرﯾـﺦ ذﯾﻞ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ اﺳﺪ اﷲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪» :‬اﺳﺪ را ﺳﮓ ﺷﺎه اﯾﺮان درﯾﺪ«‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺮوف اﺑﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد ‪) 1132‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 1720 -1719‬ﻣﯿﻼدي(‪ -،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪.53‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮادر ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ذواﻟﻔﻘﺎر‪ ،‬اﺣﻤﺪﺧﺎن ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﺷﺎه دراﻧﯽ ﻣﻠﻘﺐ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اﯾﻦ ﺟﺰﺋﯿـﺎت از ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌـﺪاد اﻗﻮام و ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي اﻓﺎﻏﻨﻪ‪ ،‬اوراق‪ ،a 7-b 6‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﻦ‬
‫ﺧﺎن‪ :‬ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ص ‪.230‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ و ﻣﻌﺎﻫﺪه روس و اﯾﺮان )‪(1717‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ اوري ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎﻟﯽ ﮔـﺬﺷﺖ ﺗﺎ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ دوﺑﺎره ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻠﺖ آن‬
‫ﺑﯽﻋﻼـﻗﮕﯽ ﭘﻄﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺰار در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎﯾﯽ داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﺿـﻤﻦ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ درﺑﺎره ﻧﻘﺎﻃﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺮﺟﯽﻫـﺎ و ارﻣﻨﯽﻫﺎ در آﻧﺠﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ «1» .‬در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ،1715‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﯾـﺎﻓﺖ ﻫﯿﺌﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮان ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﮐﺎﻣﻼـ ﺟﻨﺒﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺰار ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐـﺎر ﯾﮑﯽ از اﻓﺴـﺮان ﺟـﻮان و ﮐـﺎردان ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧـﺎم آرﺗﻤﯽ‬
‫ﭘﺘﺮوﯾﭻ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺎﯾﺮ دﺳﺖ ﭘﺮوردهﻫﺎﯾﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﺎﮔﻮﺷﯿﻨﺴﮑﯽ »‪ «2‬و ﻣﻨﺸﯿﮑﻒ »‪ «3‬از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ در اﯾﻦ اﯾﺎم ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﺳﺎل داﺷﺖ‪«4» .‬‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﭘﻄﺮ ﺑﻪ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ از ﻗﺮار ذﯾﻞ ﺑﻮد‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت را از ﭼﻨـﺪ ﻣﻨﺒﻊ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎي ا‪ .‬آرﺧﯿﻠﻮﯾﭻ(‪ )Archilevich‬و ﺳﺎﯾﺮ ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ از ﯾﮏ‬
‫ﻃﺮف و ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ارﻣﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺮاﺋﯿﻞ اوري(‪ )Ori‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي اوري ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﮔﺎﮔﺎرﯾﻦ و دﯾﮕﺮان‪ -‬اﺛﺮ‬
‫ازوف(‪ )Ezov‬و ﻫـﻢ ﭼﻨﯿـﻦ پ‪ .‬ت‪ .‬آروﻃﻮﻧﯿــﺎن در ﮐﺘـﺎب‪ Osvoboditelnoe ,etc.‬ﭼﻨـﺎن ﮐـﻪ از ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪ آرﻃﻮﻧﯿﺎن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ¬‪ . Borba Armyanskogo ,etc‬در ارﻣﻨﺴـﺘﺎن و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آذرﺑﺎﯾﺠﺎن در ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل‬
‫اول ﻗﺮن ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ ﻧﻬﻀـﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ و ﯾـﺎ در ﻫﺮ ﺣـﺎل ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ )ﺑﺮاي ﻧـﺎم ﮐﺎﻣـﻞ ﮐﺘﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ -،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ در آﺧﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب(‪.‬‬
‫)‪Yagushinsky.(2‬‬
‫)‪Menshikov.(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﯾﮑﯽ از اﺟﺪاد وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم دﯾﻤﺘﺮي اﯾﻮاﻧﻮﯾﭻ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬در ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﻠﻨﺪي در زﻣﺎن ﺑﻮرﯾﺲ ﮔﻮدوﻧﻒ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪-،‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻮﻟﺮ(‪ )Muller‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪.sammlung Russischer Geschichte, vo 1, v, p. 108 :‬‬
‫در ﺣـﺪود ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ ﮐﻠﻮدﯾﻮس روﻧﺪو(‪ ، )Rondeau‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ در ﺳﻦ ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ‪ ،‬ﺑﺎ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ دوﺳﺖ ﺷـﺪ و او را‬
‫ﺷﺨﺺ زﯾﺮﮐﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺷﻐﻞﻫﺎي ﻣﻬﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪State Papers 91 ,Vo 1 XXII-‬‬
‫‪ .1‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﯾﮏ ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺗﺠﺎري ﺑﺎ اﯾﺮان ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﺷﺎه و وزراﯾﺶ را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎزد )در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺑﻪ اﺷﺨﺎص اﺧﯿﺮ رﺷﻮه ﺑﺪﻫﺪ( ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت ﻣﻬﻢ اﺑﺮﯾﺸﻢ را ﮐﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن‬
‫ارﻣﻨﯽ در اﯾﺮان از ﻃﺮﯾﻖ ازﻣﯿﺮ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑـﺎ اروﭘـﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨـﺪ از راه روﺳـﯿﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺳﺎزﻧـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺗﺮﻋﻪﻫﺎي روﺳﯿﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﺎدهﻫﺎي ﻃﻮﯾﻞ ﺑﯿﻦ اﯾﺮان و ﺣﻠﺐ و ازﻣﯿﺮ داراي ﻣﻨﺎﻓﻊ زﯾﺎدي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧـﺪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ را ﺑﻪ ﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬـﺎد وا دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﻮاﻧﻊ و اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ در راه ﺗﺠـﺎرت از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻠﺐ و ازﻣﯿﺮ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آرد )ﭘﻄﺮ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﺎدﺗﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺟﻠﻮي ﺗﺠﺎرت ازﻣﯿﺮ و ﺣﻠﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؟ ﮐﺠﺎ و ﭼﮕﻮﻧﻪ؟«(‬
‫‪ .4‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺎﻣﻠﯽ درﺑﺎره ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬اوﺿﺎع و ﺧﻄﻮط ارﺗﺒﺎﻃﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﺟﺰﺋﯿﺎت رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ درﯾﺎي ﺧﺰر ﻣﯽرﯾﺰﻧـﺪ‪ ،‬از ﭼﻪ ﻣﻤﺎﻟﮑﯽ ﻣﯽﮔﺬرﻧـﺪ و آﯾﺎ ﻫﯿـﭻ ﮐـﺪام از‬
‫آﻧﻬﺎ از ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑﺎره ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻓﻘﺮه ﺳﻮم ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﻌﻠﯽ ﺑﻮدن وﺻـﯿﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ او را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺎده ﻫﺸـﺘﻢ ﺳـﻨﺪي ﮐﻪ ادﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺧﻼﺻﻪاي از وﺻﯿﺖﻧﺎﻣﻪ ﻓﻮق اﺳﺖ و ﺗﻮﺳﻂ ﻟﺰور ﮐﺎرﻣﻨﺪ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه‪ «2» ،‬ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ‬
‫ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن ﺧﻮد وﺻـﯿﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ راه ﺗﺠﺎرت از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻮرﯾﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﺧﻮد درﺳﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺪرﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫دﺳﺖ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-.(1‬‬
‫‪Soloviev, Istoriya Rossii, vo 1. XVIII, pp 27- 8, Butkov Materiali dlya Navay istorii Kavkaza,‬‬
‫‪vo 1, l, p. 4‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه اﺧﯿﺮ اﺷـﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﭘﻄﺮ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ دﺳـﺘﻮر داد از ﺷﺎه ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎراﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺠﺎر روﺳﯽ در ﺷﻤﺎﺧﯽ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﻤﻼت ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ )‪ (1712‬وارد آﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ‪ 1721‬روي داد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﺧﻼـﺻﻪ در ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 179 - 177‬ﮐﺘـﺎب ﻟﺰور(‪Lesur( . Des Progres de la Puissance Russe depuis‬‬
‫‪) son origine Jusqu'au Commencement du XIXe Siecle Paris, 1812‬‬
‫ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ دﺳـﺘﻮر ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻪ رﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آﻣﺪ ﺗﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ روﺳﯿﻪ را ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺪي ﺟﻠﻮه دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ »وﺻـﯿﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ« ﻗﺒﻞ از ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1812‬در ﻫﯿـﭻ ﻣﺄﺧﺬ دﯾﮕﺮي ﯾﺎﻓﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ در ﮐﺘﺎب ﻟﺰور ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم‪De la Politique et des Progres de la Puissance Russe :‬‬
‫ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1807‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ اﺛﺮي از اﯾﻦ وﺻﯿﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺸﻬﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﺎﯾﺎرده(‪ )Gaillardet‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪Memoire du‬‬
‫‪ )Chevalier dEon )Paris ,1836‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴــﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﺷـﻮاﻟﯿﻪ »وﺻــﯿﺖ ﻧــﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎﺳــﯽ« ﭘﻄﺮ را در ﺳــﺎل ‪ 1757‬در ﺑﺎﯾﮕــﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﻄﺮﻫﻒ(‪ )Peterhof‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه واﻗﻒ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺷﻮاﻟﯿﻪ ﻣﺬﮐﻮر روﺳـﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ و ﻫﯿﭻ ﺳـﻨﺪي ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ‬
‫ﻣﻀﺒﻮط ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺎﻣﻼ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﻗﺼـﺪ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﮏ ﻣﻌﺎﻫـﺪه ﺗﺠﺎري ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان در ‪ 1708‬ﺑﺎ ﮐﺸﻮر اﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ از ﻗﺴﻤﺖ آﺧﺮ دﺳﺘﻮرﻫﺎي او ﺑﻪ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺑﺰرگﺗﺮي در ﺳﺮ ﻣﯽﭘﺮوراﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮش ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺟﺮاﺣﯽ ﺑﻨﺎم ﺟﺎن ﺑﻞ اﻧﺘﺮ ﻣﻮﻧﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺑﻮد ﺗﻤﺎم ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ او را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ «1» .‬ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ در‬
‫ﺑﯿﺴـﺖ و ﻧﻬﻢ ژوﺋﯿﻪ ‪ 1715‬از ﺳﻦﭘـﺘﺮزﺑﻮرگ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﯾـﮏ ﺳـﺎل ﻃﻮل ﮐﺸـﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣـﺎﺟﯽ‬
‫ﻃﺮﺧﺎن رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از اﯾﻦ ﺷﻬﺮ در ‪ 16‬اوت ‪ 1716‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﻮزﯾﺪن ﺑﺎد ﻣﻮاﻓﻖ در ‪ 9‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻧﯿﺎز آﺑﺎد »‪ «2‬رﺳﯿﺪ و‬
‫ﯾـﮏ ﻣﺎه ﺑﻌـﺪ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ‪ ،‬ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﺷـﯿﺮوان‪ «3» ،‬وارد ﺷـﺪ؛ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺧﺘﻼـف ﺳـﻔﯿﺮ ﺑـﺎ ﺣـﺎﮐﻢ درﺑـﺎره ﻣﻘـﺪار ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ‬
‫ﻣﯽﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﮏ ﻣﺎه در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺣﺮﮐﺖ از ﺷـﻤﺎﺧﯽ در اواﺳﻂ دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫زﻧﺠﺎن‪ ،‬ﻗﻢ )در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺳـﻔﯿﺮ اﺟﺎزه داده ﺷﺪ ﻣﺮﻗﺪ ﺣﻀـﺮت ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ‪ ،‬ﻋﻠﯿﻬﺎ اﻟﺴـﻼم‪ ،‬را زﯾﺎرت ﮐﻨﺪ(‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎن و ﻧﻄﻨﺰ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺎرس ‪ 1717‬ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ اﯾﺮان از وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺷـﮑﻮه و ﺟﻼل ﺗﻤﺎم در ﯾﮑﯽ از ﻗﺼﻮر ﺷﺎﻫﯽ ﺟﺎي داد‪ .‬در‬
‫آﻏﺎز‪ ،‬ﻣـﺬاﮐﺮات ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ وزراي اﯾﺮان درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﺌﺘﯽ از روسﻫﺎ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺷﺎهزاده اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﮑﻮوﯾﭻ‬
‫ﭼﺮﮐﺎﺳﮑﯽ »‪ «4‬در ﺳﺎﺣﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪Travels from st Petersburg in Russia to Diverse parts of Asia, vo 1, 1, pp. 1- 129‬‬
‫‪ Nisovoi.‬اﯾـــــــــــــــــــــــــﻦ ﻟﻨﮕﺮﮔــــــــــــــــــــــــــﺎه ﻃــــــــــــــــــــــــــﺒﯿﻌﯽ در ﭼﻬــــــــــــــــــــــــــﻞ ﻣﯿﻠﯽ ﺷــــــــــــــــــــــــــﻤﺎل ﺷــــــــــــــــــــــــــﺮﻗﯽ ﺷــــــــــــــــــــــــــﻤﺎﺧﯽ واﻗﻊ‬ ‫)‪2‬‬ ‫(‪ .‬روسﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﻢ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻠﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ Nisovaya:‬ﯾــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ -.‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ دوﺑﺮوﯾﻦ(‪ ، )de Bruyn‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،164‬و ﻟﻮﺣﻪﻫﺎي ‪ 240‬و ‪.241‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﻞ(‪ )Bell‬در ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ ،56‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ »در ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﺗﭙﻪاي ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب واﻗﻊ اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود و‬
‫ﺷﮑﻞ آﻣﻔﯽ ﺗﺌﺎﺗﺮ را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ وﺳـﯿﻊ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻨﺎزل آن ﺧﻮب ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪) ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﺷﺨﺎﺻﯽ ﻧﻈﯿﺮ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻗﻀﺎت ﻋﻤﺪه و ﭼﻨﺪ ﺗﺎﺟﺮ(‪ .‬ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ ﺑﺎرﯾﮏ و ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮐﺜﺮ ﺳﺎﮐﻨـﺎن ﺷـﻬﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻋـﺪه زﯾـﺎدي ﮔﺮﺟﯽ و ارﻣﻨﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻨﺠـﺎ اﻗﺎﻣﺖ دارﻧـﺪ‪ .‬زﺑﺎن ﻋﻮام ﺗﺮﮐﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺧﻮاص ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳـﯽ ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻮاي اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ از ﻫﻮاي ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﻣﺠﺎور درﯾﺎي ﺧﺰر ﺳﺎﻟﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ «.‬ﺑﻞ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻬﺎر ﭘﻨﺠﻢ ﺟﻤﻌﯿﺖ آﻧﺠﺎ ﺳﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺎﯾﺪ او از اﺧﺘﻼف ﺳﻨﯽ و ﺷﯿﻌﯽ اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮاي دﯾﺪن ﻣﻨﻈﺮهاي از ﺷﻬﺮ در اواﯾﻞ ﻗﺮن‬
‫ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪ -،‬ﻟﻮﺣﻪ ‪ 38‬در ﺟﻠﺪ ‪ ،1‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ دوﺑﺮوﯾﻦ‪.‬‬
‫)‪ ، Bekovich Cherkassky.(4‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در اﻋﺰام ﺑﮑﻮوﯾـﭻ دو ﻣﻘﺼﻮد داﺷﺖ‪ .‬اول آن ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎ در اﯾﻦ ﺧﯿﺎل ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫درﯾــﺎي ﺧﺰر راﻫﯽ از روﺳـــﯿﻪ ﺑــﻪ ﻫﻨﺪوﺳـــﺘﺎن و از آﻧﺠــﺎ از ﻃﺮﯾــﻖ ﺧﺸـــﮑﯽ ﯾــﺎ از اﯾﺮان ﯾــﺎ ﺧﯿــﻮه و ﺑﺨــﺎرا ﺑﯿﺎﺑـــﺪ‪ .‬وي ﮔﺰارش‬
‫ﻣﺪودﯾﻒ(‪ )Medvediev‬را ﺧﻮاﻧـﺪه ﺑـﻮد و در ﺳـﺎل ‪ 1716‬ﮔﺰارشﻫﺎي ﺳـﻤﯿﻮن ﻣﺎﻟﯿﻨﮑﯽ(‪ )Malinki‬و آﻧـﺪره ﺳـﻤﻨﻮف را ﮐـﻪ از‬
‫اﻗـﺎﻣﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬دوم آن ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺗﺮﮐﻤﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺎﺟﯽ ﻧﻔﺲ ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﺷﻦﻫـﺎي رودﺧـﺎﻧﻪ ﺟﯿﺤﻮن ﻃﻼـ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﮑﻮوﯾـﭻ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻗﻼع ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎي ﺧﺰر ﺑﺎﻋﺚ اﺿـﻄﺮاب ﺧﺎن‬
‫ﺧﯿﻮه و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺧﺎن ﺑﺮﺧﻮرد وﻟﯽ ﻗﻮاي او را در ﺧﺎرج ﺧﯿﻮه ﺷـﮑﺴﺖ داد‪ .‬ﺧﺎن ﻧﺎﭼﺎر ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد و‬
‫ﺑﮑﻮوﯾـﭻ ﻓﺮﯾﺐ ﺧـﺎن را ﺧﻮرد و در اﺛﺮ ﭘﯿﺶﻧﻬـﺎد او ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮد را در ﺷـﻬﺮ ﭘﺮاﮐﻨـﺪه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي او ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﯿﺪﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮدش را زﻧﺪه زﻧﺪه ﭘﻮﺳﺖ ﮐﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺮ ﺧﺰر در دﻫـﺎﻧﻪ ﺳـﺎﺑﻖ رود ﺟﯿﺤﻮن اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﻣـﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﮑﻮوﯾﭻ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﯽ ﺧﯿﻮه ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ در ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﻣﺜﻞ زﻧﺪاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺶ رﻓﺘﯽ در ﻣﺬاﮐﺮات ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ رﻓﺘﺎر ﺧﻮد را ﻋﻮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻬﺪ‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ از ﻫﺮ ﺣﯿﺚ ﺑﺮاي روسﻫﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺨﺶ ﺑﻮد ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻮاد اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن روﺳـﯽ اﺟﺎزه داده ﺷـﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﺳﺮﺗﺎﺳـﺮ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ و ﻫﺮ ﻗـﺪر اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺨﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﺗﺒﺎع روﺳـﯽ را از‬
‫ﺣﻤﻼت دزدان ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن ﻧﮕﺎه دارد‪«1» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻓﻮق ﻣﺪت ﺷـﺶ ﻣﺎه ﺳﭙﺮي ﺷﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ وﻗﺘﯽ ﺗﻠﻒ ﻧﮕﺮدﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﻣﻀﺎي ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ آﻣﯿﺰ‬
‫ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺠﺎري‪ ،‬وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺛﻘﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﻣﺘﻨﻔﺬ در درﺑﺎر اﯾﺮان و اوﺿﺎع و اﺣﻮال آﻧﺠﺎ و‬
‫درﺑﺎره ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﻨـﺪ‪ .‬وي ﻃﺒﻌﺎ از ﻃﺮز رﻓﺘﺎر ﺷﺎه و وزراﯾﺶ دل ﺧﻮﻧﯿﻨﯽ داﺷﺖ و درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬در‬
‫اﯾﺮان ﺷﺨﺼـﯽ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﺗﺒـﺎﻋﺶ ﻫﯿـﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻔﻮذي ﻧـﺪارد و ﺗـﺎﺑﻊ اواﻣﺮ آﻧﻬـﺎﺳﺖ و ﻣﻄﻤﺌﻨﻢ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺳﻼـﻃﯿﻦ ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﯿـﺎن ﻋﻮام اﻟﻨﺎس ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺣﻤﻘﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﺧﻮد ﻫﯿـﭻ وﻗﺖ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫـﺪ ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬـﺪه اﻋﺘﻤـﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ )ﻓﺘـﺢ ﻋﻠﯿﺨـﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ( وا ﻣﯽﮔـﺬارد‪ ،‬ﺷﺨﺼـﯽ ﮐﻪ از ﮔـﺎو ﻫﻢ ﺑﯽﺷـﻌﻮرﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ اﯾﻦ ﻣﺮد ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﯽزﻧﺪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺷﺎه واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪«2» «.‬‬
‫ﺳﭙﺲ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ زودي ﻣﻨﻘﺮض ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻻﯾﻖ و ﻗﺎﺑﻠﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸـﯿﻨﺪ و‬
‫اﻇﻬـﺎر ﺗﻤﺎﯾﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺣﻤﻼت ﺷﻮرﺷـﯿﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﺎﻻت اﯾﺮاﻧﯽ در ﻣﺠﺎورت درﯾﺎي ﺧﺰر ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮد‪«3» ،‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺷﻮرﺷﯽ در ﺷﯿﺮوان ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬اوﻟﯿﺎي اﻣﻮر ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺣﺘﯽ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﻮار ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ آﻧﻬﺎ‬
‫______________________________‬
‫از ﻫﺸﺘﺼﺪ ﻗﺰاق ﮔﺮﺑﻨﺖ ﺳﯽ(‪ )Grebentsi‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﺷـﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﻓﻘﻂ دو ﻧﻔﺮ زﻧﺪه ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ رواﺑﻂ‬
‫روﺳﯿﻪ ﺑﺎ ﺧﯿﻮه و ﺑﺨﺎرا در زﻣﺎن ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.-،‬‬
‫‪) Snosheniya Rossiis S Khivoyu i Bukharayu pri petre Velikom) St Petersburg, 1853‬‬
‫)‪Solvoviev ,vo 1 .XVIII ,pp .29 -30 ;Butkov ,vo 1 .1 ,p .4.(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳﻮﻟﻮﯾـﻒ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ .29‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻄـﺎﻟﺐ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ درﺑـﺎره ﺷـﺎه درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻟﯿـﺎﻗﺖ و ﮐـﺎرداﻧﯽ ﻓﺘـﺢ ﻋﻠﯿﺨـﺎن‬
‫داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬رﻓﺘﺎر او را در اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ دور داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﻮﺗﮑﻮف‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪ .4‬ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺳﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ دري اﻓﻨﺪي ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه او ﯾـﺎﻏﯽ در ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ ﯾـﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬اوﺿـﺎع اﯾﺮان ﭼﻨـﺎن آﺷـﻔﺘﻪ و ﭘﺮﯾﺸﺎن‪ «1» ،‬و ﻗﺸـﻮن اﯾﺮان ﭼﻨـﺎن ﻣـﺄﯾﻮس و‬
‫ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او روﺳﯿﻪ ﺑﺎ ﻋﺪه ﮐﻤﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺻﻮرت ﺟﻨﮓ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ را ﺑﻪ زاﻧﻮ در آورد‪«2» .‬‬
‫ﺟﺎن ﺑﻞ ﻗﺒﻞ از ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮار داد روي داد‪ ،‬درﺑﺎره ﺷﺎه ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﺮي داﺷﺖ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎ اﻣﻮر دﻧﯿﻮي آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﻧـﺪارد و اداره ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه وزراﯾﺶ ﻣﺤﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻣﻠﯽ‬
‫دارد‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد او را ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺟﺎري دون ﺷﺄن ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺷﻮرش ﻋﻈﯿﻤﯽ در‬
‫ﻗﻨﺪﻫﺎر از ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﻣﻘﺘﺪر ﻗﺒﯿﻠﻪاي ﮐﻪ از ﺿـﻌﻒ دوﻟﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪«.‬‬
‫»‪«3‬‬
‫وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ در ﻣﺎه ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1717‬از اﺻﻔﻬﺎن ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺪاﯾﺎﯾﯽ از ﻃﺮف ﺷﺎه ﺑﺮاي ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﺪاﯾﺎ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫دو ﺷـﯿﺮ و ﯾـﮏ ﻓﯿﻞ ﺑﺰرگ ﺑﻮد؛ و ﺟﺎﻧﻮر اﺧﯿﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷـﺶ ﻓﯿﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺘﻼر »‪ «4‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﺷﺎه ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪«5» .‬‬
‫اﻋﻀـﺎي اﯾـﻦ ﻫﯿﺌـﺖ در ﺑـﺎزﮔﺸﺖ دﭼـﺎر ﻃـﺎﻋﻮن ﺷﺪﻧـﺪ ﮐـﻪ در آن وﻗـﺖ ﺷـﯿﻮع ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑـﻮد و ﯾﮑﯽ از آﻧﻬـﺎ در ﻗﺰوﯾـﻦ ﺑـﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤـﺎري‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷـﺮوع زﻣﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﺷـﺶ ﻣﺎه در ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮدي‬
‫ﮔﺮﺟﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﺳﺪن ﺑﮓ ﭘﯿﻐﺎﻣﯽ از وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺑﺮاي او آورد ﮐﻪ در آن وﺧﺘﺎﻧﮓ از روﺳﯿﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد در ﺻﻮرت‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﯾﺮان ﺑﺎ روسﻫﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﺪ‪ «6» .‬ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ در آن وﻗﺖ داراي ﻣﻘﺎم رﺳﻤﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﯾﺮا از ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮده ﺑﻮد‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺎرﺗﯿﻞ ﺧﻠﻊ ﺷﺪه و ﺑﺮادرش ﯾﺰه ﮐﻪ ﺷﻬﺮت ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎم ﻧﯿﺎﺑﺖ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﻧﯿﺰ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اوﺿـﺎع اﻗﺘﺼـﺎدي در اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺜﻞ ﺳﺎل ‪ 1707‬ﺧﺮاب ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﯿـﺎن ﻫﻤﺮاﻫـﺎن ﮐﺘﻼر‪ ،‬ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﻫﻠﻨـﺪي‪ ،‬ﺳـﺮﺑﺎزي آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم و‬
‫رﻣﺰ(‪ )Worms‬دﯾـﺪه ﻣﯽﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪا ﺗﺠـﺎرب ﺧﻮد را ﺑﻪ رﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آورد‪ .‬و رﻣﺰ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﺮ و ﻓـﺎﻗﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن رواج‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﮐﻤﯿﺎب ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﺮا ﺷﺘﺮان و اﺳـﺒﺎن و اﺳﺘﺮان ﻣﺮده را ﻣﯽﺧﻮردﻧـﺪ‪ .‬روزي ﯾﮑﯽ از اﺳﺐﻫﺎي ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻣﺮد و ﻻﺷﻪ او‬
‫را ﺑﻪ ﺧﯿﺎﺑـﺎن اﻓﮑﻨﺪﻧـﺪ و ﻇﺮف ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺮدم ﺗﻤﺎم ﮔﻮﺷﺖﻫﺎي آن را ﺑﺮﯾﺪﻧـﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب و رﻣﺰ‪ ،‬ص ‪) .293‬ﺑﺮاي ﻧﺎم و ﻣﺸﺨﺼﺎت اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ در آﺧﺮ ﮐﺘﺎب اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ(‪.‬‬
‫)‪ P .T .Arutunian ,Osvoboditelone Dvizheniye.(2‬اﯾـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ زواﮐﯿﻦ( ‪ )E .Zevakin‬اﺳﺖ در‬
‫ﮐﺘﺎب‪ AeZrbaidzhan V Nachale XVII veka'p .131,‬ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﺰارش وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪Travels ,vo 1 .1 ,pp .91 -2(3‬‬
‫)‪Ketelar.(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ 99‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪Soloviev ,Vo 1 .XVII ,p .31.(6‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺣﺮﮐﺖ از ﺷﻤﺎﺧﯽ در ﻣﺎه ژوﺋﻦ ‪ ،1718‬ﺳﻔﯿﺮ و ﺑﺎﻗﯽ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ و دو ﻧﻔﺮ از آﻧﻬﺎ در اﯾﺮان ﻓﻮت ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫»‪ «1‬در اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ 1719‬ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در اﺑﺘﺪا از ﻃﻮل ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌﺪ از وﻗﻮف ﺑﺮ دﺷﻮاريﻫﺎي او و اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮان‬
‫ﺑﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻘﯿﺪه داد و ﺑﺮاي ﻗﺪر داﻧﯽ از ﺧﺪﻣﺎﺗﺶ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮي ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺎهزاده ﺧﺎﻧﻢ ﻧﺎرﯾﺶ ﮐﯿﻦ »‪ ،«3‬را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ او‬
‫در آورد و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮاﻗﺐ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت در اﯾﺮان ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺘﺮاﺧﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Bell ,Travels ,Vo 1 .1 ,p .119.(1‬‬
‫)‪ .(2‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزآﺑﺎد رﺳﯿﺪ )از اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺳﻔﯿﺮ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﻋﺎزم ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﺷﻮﻧﺪ(‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي آن ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻟﻮﭘﯿﻮﺧﯿﻦ(‪ )Lopuchin‬از ﻃﺮﯾﻖ درﺑﻨـﺪ ﺗﺮﺧﻮ ﺑﺎ ﻓﯿﻞ ﻣـﺬﮐﻮر و ﺗﻤﺎم اﺳـﺒﺎن ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻟﻮﭘﯿﻮﺧﯿﻦ ﺳـﯽ ﺳـﺮﺑﺎز روﺳـﯽ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻋـﺪه ﺿـﻤﻦ ﻋﺒﻮر از ﺷـﻤﺨﺎل ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺸﺎﯾﺮ واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﯾﮑﯽ از روسﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳـﯿﺪ و ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻓﯿﻞ اﯾﺮاﻧﯽ زﺧﻤﯽ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺑﺎ ﺗﻠﻔﺎت ﺳﻨﮕﯿﻦ راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ -.‬ﮐﺘﺎب ﺑﻞ‪ ،‬ص ‪.118‬‬
‫)‪Naryshkin.(3‬‬
‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻗﻨﺪﻫﺎري‬
‫از ﺗﺎرﯾـﺦ روي ﮐﺎر آﻣـﺪن ﻣﺤﻤﻮد در ﻗﻨـﺪﻫﺎر در ﺳﺎل ‪ 1717‬و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ زور آزﻣـﺎﯾﯽ او ﺑـﺎ دوﻟﺖ ﺻـﻔﻮي دو ﺳﺎﻟﯽ ﮔـﺬﺷﺖ و در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺪت ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ او در داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﻓﺮﻣـﺎن رواي ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﻼـ ﻣﻌـﺎرض ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻫﺰاره را ﻧﯿﺰ ﺑـﺎ ﺧﻮد ﻫﻢ دﺳﺖ و ﻣﺘﻔﻖ ﮐﺮد‪ .‬وي از‬
‫ﺟـﺎﻧﺐ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﭼﻨﺎن ﺳـﺮﮔﺮم ﻣﺒﺎرزه و ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺠـﺪد در ﺳـﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺮوراﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﺮق‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﯽرﻓﺖ و دوره زوال آن ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ اورﻧﮓ زﯾﺐ در‬
‫‪ 1717‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻧﺼـﺮاف او از ﺳـﯿﺎﺳﺖ آزادي ﺧﻮاﻫـﺎﻧﻪ اﮐﺒﺮ آﻏﺎز ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﻇﺮف دوازده ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ اورﻧﮓ زﯾﺐ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫اﻧﺤﻄـﺎط در اﺛﺮ رﻗـﺎﺑﺖ ﻣـﺪﻋﯿﺎن ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ دوره ﮐﺸـﻤﮑﺶ و اﻏﺘﺸﺎش در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮادران‬
‫ﺳﯿﺪ ﺷﺨﺼـﯽ را ﺑﻪ ﻧﺎم روﺷﻦ اﮐﺒﺮ از ﻧﻮادﮔﺎن اورﻧﮓ زﯾﺐ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪،‬‬
‫داراي ﻗﺪرت و ﮐﻔﺎﯾﺘﯽ ﻧﺒﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ از اﻧﺤﻄﺎط آن ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ زودي ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﻟﻘﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻧﻬﺎد ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻗﻨﺪﻫﺎر دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻗﺪرت دوﻟﺖ ﺿـﻌﯿﻒ و ﺳـﺨﺖﮔﯿﺮي در اﻣﻮر ﻣﺬﻫﺒﯽ آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﻣﺮدم در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺎ اﻣﻨﯽ راهﻫﺎ ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي در اﻣﻮر ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺮدﻫﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ «1» ،‬و از ﻫﻤﺪان ﺗﺎ ﺣﻮاﻟﯽ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎرت دادﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﮐﺸﻮر‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ درﺑﺎره ﺷﻮرشﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ‪ -‬ﻓﺼﻮل ﭼﻬﺎرم و ﺷﺸﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﻌﻤﻮل آﺷﻮب ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺟﻮر و ﺳـﺘﻢ روا ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽرﺳـﯿﺪ‪ «1» .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ از ﻃﺮز رﻓﺘﺎر اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﻨﯽﻫﺎ در ﺷﯿﺮوان و‬
‫داﻏﺴﺘﺎن ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ ﺛﺎﻟﺚ ﺑﺮاي آن ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑﺎره اﯾﺮان ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ دري اﻓﻨﺪي را در اواﺧﺮ ‪ 1720‬در‬
‫رأس ﻫﯿﺌﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ و درﺑﺎرﯾﺎن آﻧﺠﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻋﺰام داﺷﺖ‪ «2» .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﯽدﯾﺪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎ دﺷـﻤﻦ ﺷـﻤﺎﻟﯽ رو ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﻣﯽرود ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﯾﺮان ﮐﺮد‪ .‬در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ و ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺸـﻐﻮل ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮ درﯾﺎ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺟﺰاﯾﺮ ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺸﻢ و ﻻرك را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫در ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ‪ ،‬ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﻠﻮچ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﻢ و ﮐﺮﻣﺎن را ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﺿﻊ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺸﻌﺸﻊ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﻘﺎم واﻟﯽ ﺑﺴﯿﺎر آﺷﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺮ از ﻫﺮ ﺳﻮ اﯾﺮان را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻗﺪرت دﻓﺎﻋﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﺘﺪرﺟﺎ رو ﺑﻪ ﻧﻘﺼﺎن ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﮐﻪ ﺳـﺮﮔﺮم ﻋﯿﺶ و‬
‫ﻧـﻮش ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗـﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻧـﺪاﺷﺖ و درﺑﺎرﯾـﺎن و اﺷـﺮاف و اﻋﯿـﺎن ﺑﯿﺸـﺘﺮ در ﻓﮑﺮ ﻣﻨـﺎﻓﻊ و اﻏﺮاض ﺧﻮد ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬از ﻗﺸﻮن ﮐﻪ‬
‫روزﮔـﺎري ﻗـﺪرت ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ ﻓﻘـﻂ اﺳـﻤﯽ ﺑﺮ ﺟـﺎي ﺑﻮد و ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎندﻫﺎن و ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑـﺪون ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻪ درد ﺟﻨﮓ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ ﻣﺤﻤـﻮد ﻗﻨـﺪﻫﺎري ﺑﻪ ﻃـﻮر ﮐﻠﯽ از اوﺿـﺎع اﯾﺮان ﺧﻮب ﻣﻄﻠﻊ ﻧﺒﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺑﺮاي ﺷـﺨﺺ ﺟﺴﻮري ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮد ﻣﺘـﺪرﺟﺎ ﻣﺴﺎﻋـﺪﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿـﺎل ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان و ﺧﻠﻊ ﭘﺎدﺷـﺎه و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ را در ﺳـﺮ‬
‫ﻣﯽﭘﺮوراﻧﯿـﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ زﯾﺮك و ﺟﺎه ﻃﻠﺒﯽ ﺑﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﺸﻪاي در ﺳـﺮ داﺷﺖ و اﺟﺮاي آن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد‬
‫ﺳﭙﺮد‪ .‬در واﻗﻊ ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺻـﺤﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از رﻓﺘﺎر ﻣﺤﻤﻮد در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ وي ﺧﯿﺎل داﺷﺖ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ ﺗﺎ‪ :‬اوﻻ‪ ،‬ﻗﻮت دوﻟﺖ ﺻـﻔﻮي را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﺪ؛ ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺧﻮد را ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ ﮐﻨﺪ )ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻦ او ﺑﯿﺶ از ﻧﻮزده ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﻧﺒﻮد(؛ و ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد را دور از ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﺟﻨﮕﯽ وا دارد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﺑﺮاي اداره اﻣﻮر ﻗﻨـﺪﻫﺎر وﺳﺎﯾﻞ ﻻزم را ﺗﻬﯿﻪ دﯾـﺪ‪ ،‬در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1719‬ﺑﺎ ﯾﺎزده ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻏﺮب‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬و ﺑﺮاي آن ﮐﻪ اﻗﺪام او ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻮء ﻇﻦ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬در ﺧﺼﻮص دﯾﺮ رﺳﯿﺪن ﯾﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪن اﯾﻦ ﮐﻤﮏﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ‪ -‬آﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ دري اﻓﻨﺪي و ﻧﺘﺎﯾﺞ آن‪ -،‬ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ -،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ص ‪.105 -96‬‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﺮد ﮐﻪ دوﺑﺎره ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ را دارد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﯿﺴﺘﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺮات‬
‫ﭘﯿﺶ ﺑﺮود‪ ،‬ﻋﺎزم دﺷﺖ ﻟﻮت ﺷـﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮔﺮﻣﺎي ﺷﺪﯾـﺪ و ﺑﯽآﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﺳـﺮﺑﺎزان و اﺳﺐﻫﺎي او از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺤﻤﻮد و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ وارد اﯾﺎﻟﺖ ﮐﺮﻣﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ ﺷﻬﺮ ﮐﺮﻣﺎن رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﺷﻬﺮ ﮐﻪ ﻗﻮاﯾﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻗﺒﻞ از ورود ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺗﺎﺟﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪ ﭘﺸﻢ‬
‫و ﻓﺮوش ﭘـﺎرﭼﻪ و ﺳـﺎﯾﺮ اﻣﺘﻌﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬آﻧﻬـﺎ را در ﮐﺮﻣـﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد در ﻣﻌﯿﺖ او ﺑﻮدﻧـﺪ‪ «1» .‬ﭘﺲ از ﻓﺮار ﺣـﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ روﺑﻪرو ﺷﻮد وارد ﺷـﻬﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زردﺷﺘﯿﺎن ﻣﺤﻞ ﮐﻪ از دﺳﺖ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﺷـﯿﻌﯽ زﺟﺮ و آزار ﺑﺴﯿﺎر دﯾﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ در اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﺗﺼـﻤﯿﻤﯽ ﻧﮕﺮﻓﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻪ ﻣﺎه در ﮐﺮﻣﺎن ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد و اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻃﺮف ﮐﺮﻣﺎﻧﯽﻫﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﻧﺪﯾﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺪي رﻓﺘﺎر ﮐﺮد و ﺑﺮاي ﻣﻠﺰوﻣﺎت ﺳﭙﺎه ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ از آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮد اﺑﺘﮑﺎر ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ ﻣﺪت در ﮐﺮﻣﺎن ﺑﺪون اﻗﺪام ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد ﯾﺎ ﻧﻘﺸﻪ‬
‫ﺑﻌﺪي او ﭼﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﺮا ﮐﺮﻣﺎن را ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺗﺨﻠﯿﻪ و ﺑﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺮادرزاده ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺧﺎن اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﻟﺸﮑﺮي ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺑـﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺎوﮔﺎن ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽ‪ «2» ،‬ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﻣﺄﻣﻮر ﺷـﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨـﺪ و ﭼﻨﺎن اﻓﻐﺎنﻫﺎ را ﺷـﮑﺴﺖ داد ﮐﻪ‬
‫ﺷﺘﺎﺑـﺎن ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﮔﺮﯾﺨﺘﻨـﺪ و اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ آﻧﻬـﺎ را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ وﻗـﺘﯽ آﺛـﺎر ﻣﻮرﺧـﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﺛﺮي از‬
‫ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ و در ﻋﻮض ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳـﺮﯾﻊ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬وﻗﻮع ﺷﻮرﺷﯽ‬
‫در ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ »‪ «4‬ﻣﺤﻤﻮد ﻗﺒﻞ از ﺣﺮﮐﺖ از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻟﺰﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﯿﮋن ﺳﻠﻄﺎن را )ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺴﻨﻦ داﺷﺖ(‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﭘﺎدﮔﺎن آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺻـﻐﺮ ﺳﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﻃﯽ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﻣﺤﻤﻮد در ﮐﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺑﯿﮋن ﺳﻠﻄﺎن ﮐﻮﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﺪهاي از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﮐﻪ زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ آزاد ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ را ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪Clairac ,vo 1 .1 ,p .138.(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ‪ -‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .8‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.55 -53‬‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺧﺒﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﮐﺮﻣﺎن ﻋﺎزم ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧـﺎن در اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻧـﺪاد‪ ،‬و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮏ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﺑﺮاي دﻓﻊ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد اﻋﺰام داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮا ﮐﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ زودي ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪«1» .‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽﺧﺎن ﻓﺮﻣﺎنده ﺷﺠﺎع و ﻻﯾﻘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ او را ﻣﻐﺮور‪ ،‬ﺑﯽاﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬ﺗﻨﺪﺧﻮ و ﺗﺮﺳﻮ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫اﻣﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد از ﮐﺮﻣـﺎن رﻓﺖ‪ ،‬ﻗﻮاي ﺷﺎه دوﺑﺎره آن را اﺷـﻐﺎل ﮐﺮد و ﺣﺎﮐﻢ ﺟﺪﯾـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم رﺳـﺘﻢ ﻣﺤﻤـﺪ ﺳـﻌﺪﻟﻮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻗـﺪام‬
‫اﺣﺘﯿﺎط آﻣﯿﺰ و ﻋﺎﻗﻼﻧﻪاي دﺳﺖ زد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎ‪ .‬ﻃﻮﻟﯽ ﻧﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻣﻮرد آزﻣﺎﯾﺶ واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.54 -53‬‬
‫)‪ .(2‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻠﯿـﻞ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧـﺎن ﻧﻈﺮ ﺧـﻮﺑﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ دﻻـﯾﻠﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﯽ ﺛـﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﻋﻘﺐﻧﺸـﯿﻨﯽ ﻣﺤﻤﻮد از ﮐﺮﻣﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﻋﺰل ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺧﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ )‪ -‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم و ﻣﻐﻀﻮب ﺷﺪن ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن( ﺷﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﮐﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﻮرد ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺮﻣﺎن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ آﻏﺎز ﻃﻮﻓﺎن‬
‫از ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺣﻤﻠـﻪ ﻣﺤﻤـﻮد ﺗـﺎ دوﻣﯿـﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ او ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﯾﺮان ﻗﺮﯾﺐ دو ﺳـﺎل ﮔـﺬﺷﺖ و در اﯾﻦ ﻣـﺪت ﻫﯿـﭻ ﮔـﻮﻧﻪ اﻗـﺪاﻣﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي او ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺎﻣـﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻼ ﻣﻌﺎرض ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﻗﻮاﯾﯽ ﺑﺮاي دوﻣﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ آرد‪.‬‬
‫ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ او ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان و اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺳـﻔﯿﺮ روﺳـﯿﻪ‪ ،‬وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯽﺷـﻌﻮر ﻧﺒﻮد و ﻣﺴـﻠﻤﺎ از ﺧﻄﺮ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‬
‫آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ را ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ اﻗﺪام ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از دﺷﻤﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ آﻣﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺴﻘﻂ ﺷﺪ‪.‬‬
‫درﺑـﺎر اﯾﺮان ﻗﺎدر ﻧﺒﻮد ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺛﺎﺑﺘﯽ اﺗﺨﺎذ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎدي ﻣﯽداد‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ وزرا ﻓﻮرا ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد او ﻫﻢ ﻫﯿـﭻ ﯾﮏ از ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎدﻫﺎي آﻧﺎن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ «1» .‬ﺷـﺎه ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﯿﺎن وزرا را ﺑﺮ ﻃﺮف‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ در ﺟﻮاب ﻣﯽﮔﻔﺖ ﯾﺎﺧﺸﯽ دﯾﺮ )ﺧﻮب اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺮﻧﺎرد دو ﺑﻮرژ »‪ «2‬در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ در ﺗﺒﺮﯾﺰ در ﺑﯿﺴﺖ و ﺷـﺸﻢ ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1713‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اوﺿﺎع‬
‫آﺷـﻔﺘﻪ اﯾﺮان را ﭼﻨﯿﻦ ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫـﺪ‪» :‬اﯾﺮان در ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﭘﺮﯾﺸـﺎﻧﯽ و وﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬از ﻋـﺪل و داد ﺧﺒﺮي ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﻣﯿـﻞ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﯽآنﮐﻪ ﺑﯿﻤﯽ از ﻣﺠـﺎزات داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻋﻤـﻞ ﺑـﺪي ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ ]ﮐـﺬا[ داﻣﻨﻪ ﭘﯿﺮوزيﻫـﺎي ﺧﻮد را ﺑﻼ‬
‫ﻣﻌﺎرض اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭘﺎدﺷﺎه ﺻﻔﻮي ﻧﻪ ﺣﯿﺜﯿﺖ و ﻧﻪ ﭘﻮل دارد ﮐﻪ ﺟﻠﻮي‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ و ﻋﺪه دﯾﮕﺮي از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬از رﻓﺘﺎر وزرا و درﺑﺎرﯾﺎن اﯾﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺎﮐﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎه را ﻣﻼﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪Bourges.(2‬‬
‫او را ﺑﮕﯿﺮد؛ اﻋﯿﺎن و اﺷﺮاف ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒاﻧﺪ و ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﯽﺷﻌﻮر ﮐﺎري ﺟﺰ ارﺿﺎي ﺷﻬﻮات ﺧﻮد و ﻓﺮوش ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﻧﺪارد‪«1» «.‬‬
‫وﺿﻊ رﻗﺖ ﺑﺎر ﮐﺸﻮر و ﻋـﺪم ﺗﻮﺟﻪ اوﻟﯿﺎي اﻣﻮر ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻢ و ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﻣﺮدم ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻫﻤﯿﻠﺘﻮن‪ «2» ،‬در ﺳﺎل ‪1715‬‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪاي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧـﺪن ﺑﺮادر ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﭼﯿـﺪه ﺷﺪ‪ .‬در اﮐﺘﺒﺮ ‪ ،1719‬اﻗـﺪام دﯾﮕﺮي در ﻧﻬﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ آﻣﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ‪ ،‬ﻋﻤﻪ ﭘﺪر ﺷﺎه‪ ،‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در ﺣﺪود ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل داﺷﺖ از ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺷﺎه اﺻﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ وﺿﻊ رﻗﺖﺑـﺎر ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻋﻄﻒ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﻨـﺪ و ﺑﺮاي ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﯿـﺪن آﺷﻮب و ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ ﻋﻮام ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ .‬وﻟﯽ ﺷﺎه اﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺼﺎﯾﺢ او ﻧﮑﺮد‪ «3» .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻫﻢ ﻣﻮاﻋﻆ ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎء اﻟّﻠﻪ را ﮔﻮش ﻧﮑﺮده وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﻧﻈﺮي ﺑﻪ اوﺿـﺎع ﺧﻠﯿـﺞ ﻓـﺎرس ﺑﯿﻔﮑﻨﯿﻢ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1717‬ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳـﯿﻒ دوم اﻣـﺎم ﻋﻤﺎن ﺑﺎ ﮐﻤﮏ اﻋﺮاب ﻗﻄﺮ و ﺟﻮاﺳـﻤﯽ »‪«5‬‬
‫ﺟﺰاﯾﺮ ﺑﺤﺮﯾـﻦ‪ ،‬ﻗﺸـﻢ و ﻻـرك را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورده ﻫﺮﻣﺰ را ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ .‬و ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻋﺮاب ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در‬
‫ﺑﻨـﺪر ﻋﺒﺎس ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨـﺪ و دوﻟﺖ اﯾﺮان را از ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻣﺤﺮوم ﮐﻨﻨـﺪ؛ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺿـﺮﺑﻪ ﻗﺎﻃﻌﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت اﯾﺮان‬
‫وارد ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺿﻊ‪ ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﻓﺎرس ﺑﺮادرزاده ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺳﭙﺎه ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آرد و ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﻣـﺬاﮐﺮه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﻧﺎوﮔﺎن آﻧﻬﺎ ﺳـﭙﺎه ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﺳﻮي ﺧﻠﯿﺞ اﻋﺰام دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﻣﯿـﺎن اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ و ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫـﺎ ﻣـﺬاﮐﺮات و ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﻫـﺎي زﯾـﺎدي ﺑﺮ ﺳـﺮ ﮐﺮاﯾﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ در ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻠﯿﻞ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﭘﻨﺠـﺎه ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﻣﺒﻠﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺑﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻨـﺪر‬
‫ﮐﻨﮓ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﺳﺖ ﮐﻪ از دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻃﻠﺐ دارﻧﺪ‪ «6» .‬ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﮐﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻓﻘﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ در درﺑﺎر‬
‫ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﻬﯿﻪ وﺟﻪ ﻻزم ﺷﺪﻧﺪ واﺗﯿﻦ ﭘﺎدري‪ «7» ،‬ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ »‪ «8‬در ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﺮان ﻣﻌﺎﻫﺪهاي ﻋﻠﯿﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ورق‪.a 73‬‬
‫)‪. A New Account of the East Indies ,vo 1 .11 ,p .105.(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﮔﺰارش ﭘﺎدري از ﺷﻤﺎﺧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 5‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1720‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬اوراق‪ b 14‬و‪.a 24‬‬
‫)‪ .(5‬ﺟﻮاﺳـﻤﯽ )ﯾﺎ ﺟﻮاﺳﻢ( در ﺣﻮاﻟﯽ ﺷـﺮﺟﻪ‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﺪهاي ﻫﻢ در ﻗﺴﻤﺖ اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻠﯿﺞ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻨﺪر‬
‫ﻋﺒﺎس زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻫﻮاﻟﻪ ﻗﺮاﺑﺖ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﻮاﺳﻢ ﺻﻮرت ﻏﻠﻄﯽ اﺳﺖ از ﻗﻮاﺳﻢ و اﯾﻦ ﻧﺎم از اﺳﻢ ﻗﺎﺳـﻤﯽ‪ ،‬ﺷـﯿﺦ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫ﺷﺮﺟﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.Sir A. T. Wilson, The Persian Gulf, p. 200 .‬‬
‫)‪. Padery.(7‬‬
‫)‪ .(8‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﺗﯿﻦ ﭘﺎدري ﺧﻮد را آﺗﻨﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در واﻗﻊ ﯾﮑﯽ از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮق ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻘﻂ ﺑﺒﻨﺪد‪ «1» ،‬آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪ و از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﻤﮑﯽ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ درﯾﺎ ﻧﺸﺪ‪ «2» .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﻟﻄﻔﻌﻠﯿﺨﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺑﺎ دادن رﺷﻮه اﻣﺎم ﻣﺴﻘﻂ را وادار ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﻪ اﯾﺮان ﮐﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻔﻌﻠﯿﺨﺎن ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ را در اﻣﻼك رﻗﺒﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻋﻤﻮي ﺧﻮد ﻣﺴـﺘﻘﺮ و ﺗﻤﺎم آذوﻗﻪ و ﺟﺎﻧﻮران ﺑﺎرﮐﺶ و اﺳﻠﺤﻪاي را‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺣﺘﯿـﺎﺟﺶ ﺑﻮد ﻣﺼـﺎدره ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﺰوﻣﺎت ﺳـﭙﺎﻫﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺻﺎﺣﺒﺎن آن اﻣﻼك‬
‫ﻋ ﺼﺒ ﺎ ﻧ ﯽ و ﺧ ﺸ ﻤ ﮕﯿ ﻦ ﺷ ﺪ ﻧ ﺪ ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1720‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ دﺳﺖ از ﺣﻤﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴـﻘﻂ ﺑﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺧﻄﺮ اﻓﻐﺎنﻫﺎ را ﺑﺮ ﻃﺮف ﮐﻨﺪ و ﺗﺴـﻠﻂ‬
‫اﯾﺮان را ﺑﺮ وﻻﯾﺎت ﻫﺮات و ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد‪ .‬ﻧﻘﺸﻪ او اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ درﺑﺎر ﻣﺘﺪرﺟﺎ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﺑﺪ و در ﺿـﻤﻦ راه ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫و ﺳﭙﺎه او ﺑﻪ ﺷﺎه ﻣﻠﺤﻖ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن راﺟﻊ ﺑﻪ اﻧﺘﻘـﺎل درﺑـﺎر ﺑﻪ ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑﺮاي ﻧﻈـﺎرت در ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺟﻨﮕﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻢ وزراي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ دو دﺷـﻤﻦ ﺳﺮﺳـﺨﺖ او ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﻼ ﺑﺎﺷـﯽ و رﺣﯿﻢ ﺧﺎن ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺎﺷـﯽ‪ ،‬ﺷﺪ‪ «4» .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﺶ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺶ ﺗﻨﻔﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﻌﺮوف و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻟﺰﮔﯽ ﺑﻮد و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ را ﻣﺴﺘﻤﺴﮏ ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻮرﺷﯿﺎن آن ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻫﻢ دﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ «5» .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﯿـﺎن و ﻣﺎﻟﮑـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯿﺨـﺎن ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد را در اﻣﻼـك آﻧﻬـﺎ ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ دﺷـﻤﻨﯽ ﺑـﺎ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺎه را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ وا دارد ﮐﻪ از ﻗﺰوﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﻢ ﺷﺎه از ﺣﺪود ﺗﻬﺮان‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﺮﻓﺖ )اﮐﺘﺒﺮ ‪.(1720‬‬
‫______________________________‬
‫ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وي در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﺮﺟﻢ وارد ﺳﻔﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘـﺎدري ﻣﺮد ﮐـﺎردان و ﺑـﺎ اﺳــﺘﻌﺪادي ﺑـﻮد و زﺑﺎنﻫـﺎي ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴـﻮي‪ ،‬اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﯾﯽ‪ ،‬اﺳــﭙﺎﻧﯿﻮﻟﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺗﻐـﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯽ‪ ،‬ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻋﺮﺑﯽ را‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ -.‬ﮔﺰارش او‪:‬‬
‫‪Negociation en Perse, fol. 29 a, Papiers de Paderi Sic‬‬
‫‪ ،‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،1686 ،‬دﻓﺘﺮ ﭼﻬﺎرم‪.‬‬
‫)‪ -.(1‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﺴـﻠﻂ اﯾﺮان ﺑﺮ ﺟﺰاﯾﺮ ﺑﺤﺮﯾﻦ دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷـﯿﺦ ﺟﺒﺎره ﮐﻮﮐﺎﻧﯽ ﻃﺎﻫﺮي‪ ،‬رﺋﯿﺲ اﻋﺮاب ﻫﻮاﻟﻪ ﺟﺰاﯾﺮ ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در‬
‫آورد ﺗـﺎ آن ﮐﻪ ﻧﺎدرﺷﺎه او را در ﺳﺎل ‪ 1736‬از آﻧﺠﺎ ﻃﺮد ﮐﺮد‪ .‬اﻋﺮاب ﻫﻮاﻟﻪ رﺳـﻤﺎ از اﺗﺒﺎع اﯾﺮان ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ رؤﺳﺎي آﻧﻬﺎ ﻓﻘﻂ اﻇﻬﺎر‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و اﻧﻘﯿﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺟـﺎن ﺑـﻞ اﻧﺘﺮﻣﻮﻧـﺎﯾﯽ در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ رﺣﯿﻢﺧﺎن ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و او را ﻣﺮد ﻣﺴـﻨﯽ ﻧﺎﻣﯿـﺪ ﮐﻪ‬
‫رﻓﺘﺎري ﺑﺎ وﻗﺎر داﺷﺖ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ او را ﺣﮑﯿﻢ )ﻃﺒﯿﺐ( ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ -.‬ﮐﺘﺎب او‪ ، Travels:‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.93‬‬
‫)‪ .(5‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺷﺮح ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪ ،‬در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1720 -1719‬ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺷﻮرش ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزم اﺳﺖ از ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎل و ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﮐﺸﻮر روي داد ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورﯾﻢ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1719‬ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺑﺎز از ﺟﻨﻮب‬
‫داﻏﺴـﺘﺎن ﺑﻪ ﺷـﯿﺮوان ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ و ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﻟﺰﮔﯽﻫـﺎي ﺟﺎر و ﺗﻠﻪ در دره ﻗﺎﻧﻖ »‪ «1‬ﺳـﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﭼﻨﺪ‬
‫دﻫﮑـﺪه را وﯾﺮان ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤـﺪه آن ﻗﺴـﻤﺖ را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎرت دادﻧﺪ‪ .‬ﺣﺴـﻨﻌﻠﯽﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﺷـﯿﺮوان ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺨﺖ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﺎ ﻋﺪه زﯾﺎدي از ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﺘﺎد‪«2» .‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﺗﺎﺧﺘﻨـﺪ و ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ آن را وﯾﺮان ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻢ ﺷـﺨﺺ ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮي از ﺣﺴـﻨﻌﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫ﺗﯿﺮه روز ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮد وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺷـﺸﻢ ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﻮن راﺿـﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﻼم آورد‪ ،‬ﺷﺎه در ﺳﺎل ‪ 1719‬دوﺑﺎره او را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺮادرش‬
‫ﺑﮑﺮ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺎرﺗﯿﻞ و واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﮐﺮد‪«3» .‬‬
‫وﺧﺘﺎﻧﮓ ﮐﻪ از ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1720‬ﺷـﺼﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﮔﺮﺟﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ آﻧﻬـﺎ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫آورد ﺗﺎ در زﻣﺴـﺘﺎن آﻧﻬﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳﺮﻣﺎي ﺷﺪﯾﺪ و ﺑﺮف ﻓﺮاوان در درهﻫﺎي ﺟﺒﺎل ﻣﺮﺗﻔﻊ‪ ،‬ﻃﻮاﯾﻒ ﻟﺰﮔﯽ را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﻣﻌﺘـﺪلﺗﺮي در دره ﻗـﺎﻧﻖ ﻓﺮود آﯾﻨـﺪ‪ .‬وﺧﺘﺎﻧـﮓ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻮه ﻧﺸـﯿﻨﺎن در ﻧﻮاﺣﯽ ﺻـﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر در‬
‫ﻓﺼـﻞ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ﺑﺴـﯿﺎر ﺳـﺨﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد )ﻧﺎدرﺷﺎه و ﺑﻌـﺪا روسﻫﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ دﯾـﺪن زﯾﺎن ﻓﺮاوان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه دﺷﻮار و ﭘﺮ ﺧﺮج ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪(.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ درﺑـﺎر اﯾﺮان رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻼ ﺑﺎﺷـﯽ و ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺎﺷـﯽ ﻣﺸﺎوران ﺑـﺪﺧﻮاه ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ اﮔﺮ وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎه ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺧﻮد‬
‫ﻟﺰﮔﯽﻫـﺎ را ﻧـﺎﺑﻮد ﮐﻨـﺪ‪ ،‬از ﻧـﺎﺣﯿﻪ او ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻄﺮي ﻣﺘﻮﺟﻪ آﻧﻬﺎ ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ وﻗﺖ در ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﻫﻢ داﺳﺘﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن رﺳﺘﻢ ﺧﺎن ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮادر ﻧﺎﺗﻨﯽ وﺧﺘﺎﻧﮓ »‪ ،«4‬ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮاﻧﺶ ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﻟﺰﮔﯽ در دره ﻗﺎﻧﻖ‪ ،‬ﻣﯿﺎن رودﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﻢ‪ ،‬و ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒﺎل ﻗﻔﻘﺎز و در ﺣﺪود ﺻﺪ ﻣﯿﻠﯽ ﺷـﺮق ﺗﻔﻠﯿﺲ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﺣﺎﺻـﻞﺧﯿﺰ اﺳﺖ و آب ﻓﺮاوان در آن ﯾـﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺷـﺮح ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﺟـﺎر در اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ‪ -‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﮔـﺎرﺑﺮ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان ¬‪ ، Nachrichten etc‬در‬
‫‪Muller, Sammhung Russicher Geschichte, vo. IV, pp. 66- 8‬‬
‫)‪ .(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .6‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮔﺰارش اﺗﯿﻦ ﭘﺎدري ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺷﯿﺮاز ﺷﻮد‪ .‬وي اﯾﻦ ﮔﺰارش را از ﺷﻤﺎﺧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎرﯾﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎد )‪ 5‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ .(1720‬ﭘﺎدري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد در ﺷـﯿﺮاز ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎاﻣﻨﯽ آن ﺷﻬﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه در‬
‫ﺷﻤﺎﺧﯽ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ و در اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1720‬ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ رﺳﯿﺪ‪ -.‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ورق‪.b 852‬‬
‫)‪ .(3‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼـﻞ ﻧﻬﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬وﺧﺘﺎﻧﮓ ﻫﻢ ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج ﮐﺎرﺗﯿﻞ و ﻫﻢ ﻣﻘﺎم واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن را در ﺳﺎل ‪ 1714‬از دﺳﺖ داد‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد اﺳﻼم ﺑﯿﺎورد‪ .‬ﺑﺮادر او‪ ،‬ﯾﺰه(‪ )Yese‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ او ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ در ﺳﺎل ‪ 1716‬ﻣﻌﺰول‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و ﻓﺮزﻧﺪ وﺧﺘﺎﻧﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﮑﺮ‪ ،‬ﺟﺎي او را ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﺎدر رﺳﺘﻢ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺸﻮﻗﻪﻫﺎي ﻟﺌﻮن ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ دو ﺷـﺨﺺ ﻣـﺬﮐﻮر ﺧﻄﺮي اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺎه ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ وﺧﺘﺎﻧﮓ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ را ﺗﺎر و ﻣﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ آورد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ روﺳـﯿﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺘﺎزد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از ﺷﺎه ﺗﻘﺎﺿـﺎ‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﺎ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﮐﻨﺎر ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺗﺎ وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺳـﭙﺎﻫﺶ را ﻣﺮﺧﺺ و ﺑﻪ ﺗﻔﻠﯿﺲ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﻓﺮﯾﺐ ﺧﻮرد و ﺑﻪ وﺧﺘﺎﻧﮓ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ دﺳﺖ از ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﺑﺎز دارد و ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد‪.‬‬
‫وﺧﺘﺎﻧﮓ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨـﺪ و ﻃﺒﻌﺎ از ﺷـﻨﯿﺪن آن در ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﭘﯿﺮوزي‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﮑﺮد ﺳﺮ از اﻣﺮ ﺷﺎه ﺑﭙﯿﭽﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ در درﺑﺎر ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﺎﻣﯿﺎن او را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﻨﺪ‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻋﻤﻮي ﺧﻮد‪ ،‬ﮔﺮﮔﯿﻦ ﺧﺎن‪ ،‬دﭼﺎر ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺎه را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﺷﺎه ﻋﺮض ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻄﯿﻊ اواﻣﺮش ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮاي دﻓﺎع از او ﺑﯿﺮون ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺸﯿﺪ‪«1» .‬‬
‫در آن ﻣﻮﻗﻊ وﺧﺘﺎﻧـﮓ ﯾـﺎ ﺷـﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺑﻪ زودي از او ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺧﻮاﺳﺖ و اﻣﺘﻨﺎع او ﭼﻪ ﺿـﺮﺑﻪ ﻣﻬﻠﮑﯽ ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﮑﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺧﻮاﻫﺪ زد‪ .‬ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﻃﺒﻌﺎ از اﯾﻦ ﻧﺠﺎت ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮه از ﻓﻨﺎ و ﻧﺎﺑﻮدي ﺷﺎديﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫از ﻣﻨﺼﺐ ﺧﻮد ﻣﻌﺰول ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺳﭙﺎس ﮔﺰار ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻀـﯿﻪ ﻋﺰل ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﺷﺎه و درﺑﺎرﯾﺎن در ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ 1720‬ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وزرا ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﺳﺮﮔﺮم ﻣﺒﺎﺣﺜـﺎت و ﻣﺠﺎدﻻـت و ﺗـﻮﻃﺌﻪ و دﺳـﯿﺴﻪ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ اﯾﻦ وﺿـﻊ را ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﮐﺮده‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ‬
‫ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬اﺟﻞ ﮐﺸﻮر ﻓﺮا رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ‪ «2» .‬اﮔﺮ ﭼﻪ وزرا در اﻧﺘﺨـﺎب ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺛـﺎﺑﺖ و ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬در دﺷـﻤﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن و ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ او ﻫﻢ داﺳـﺘﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺮ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﭘﯿﺮوز ﺷﻮد‪ ،‬ﻗـﺪرت او و ﻋﻤﻮﯾﺶ رو ﺑﻪ‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ ﻧﻬـﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯽآنﮐـﻪ ﺑﺪاﻧﻨـﺪ ﮐﻪ ﮐﺸـﻮر را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ﻫﺮ دو را ﻧـﺎﺑﻮد ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻـﻪ‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اول ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺰرگﺗﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن‪ ،‬را از ﭘﯿﺶ ﺑﺮدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن را ﺗﻮاﻧﮕﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮد ﮐﺸﻮر ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ در ﻃﯽ ﭘﻨـﺞ ﺳﺎل ﺻﺪارت ﺧﻮد‬
‫ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﭘﺎدﺷﺎه ﺛﺮوت ﮔﺮد آورده اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪Krusinski, pp.‬‬ ‫‪180- 4; Brosset, Histoire de la Georgie, vo 1. 11, part 1, p. 577; Sekhnia‬‬
‫‪.Chkheidze, Chronique, p. 35‬‬
‫‪ .(2) .‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪.a 502‬‬
‫)‪ -.(3‬ﮔﺰارش ﭘﺎدري از ﺷﻤﺎﺧﯽ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 5‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1720‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪،‬‬
‫اﻣﯿﺪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺛﺮوت ﻧﯿﺰ ﻋﺪه زﯾﺎدي را ﺗﺤﺮﯾﺾ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻋﺰل او ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ و رﺣﯿﻢﺧﺎن ﺣﮑﯿﻢﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﺳﺮ دﺳﺘﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻘﺸﻪاي را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﺰل دﺷﻤﻦ‬
‫ﺧﻮد ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت اﺟﺮا ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺷﺐ ﻫﻔﺘﻢ ﺻﻔﺮ ‪ 8) 1133‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ (1720‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ و رﺣﯿﻢﺧﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪاي‬
‫زدﻧـﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وارد ﻗﺼـﺮي ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه در آن ﺧﻔﺘﻪ ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﺑﯿـﺪار ﮐﺮدن ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺑﺮاي ﺗﺼـﺮف ﺗﺎج و‬
‫ﺗﺨﺖ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭼﯿـﺪه اﺳﺖ و ﺟﺎﻧﺶ در ﺧﻄﺮ اﺳﺖ و ﺳـﭙﺲ ﮐﺎﻏـﺬي را ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﻣﻬﺮ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دادﻧـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻧـﺎﻣﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از رؤﺳﺎي ﮐﺮد )ﮐﻪ ﻣﺜﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﺳـﻨﯽ ﺑﻮد( ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺰار ﺳﻮار ﮐﺮد ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺠﺎم دادن ﮐﻮدﺗﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﻮد‪ «1» .‬ﺗﻮﻃﺌﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺳـﭙﺲ اﻇﻬﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯿﺨﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ دﺳﺖ دارد و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد از ﻓﺎرس ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ و ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺳﺎده ﻟﻮح‪ ،‬اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻋﻠﯿﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ را ﺑﺎور ﮐﺮد و ﺑﻌـﺪ از ﺑﺤﺚ در ﺷﻮري‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ ﻗﻮرﭼﯽ ﺑﺎﺷـﯽ )ﮐﻪ وي ﻧﯿﺰ‬
‫در ﺗﻮﻃﺌﻪ دﺳﺖ داﺷﺖ( ﻓﺮﻣـﺎن داد ﮐﻪ ﺑﯽدرﻧـﮓ ﺑﻪ ﺧـﺎﻧﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﺑﺮود و ﺳـﺮش را از ﺗﻦ ﺟـﺪا ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ او‬
‫رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺟـﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺷـﺎه را اﺟﺮا ﮐﻨـﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ اﺗﻬـﺎم ﺧﯿـﺎﻧﺖ و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﮑـﺎري ﺑﺎ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ »‪ «2‬و ﻃﺮف داري از آﻧﻬـﺎ و ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫ﺳﻨﯽﻫﺎي ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﺑﺎزداﺷﺖ ﮐﺮد‪ .‬اﺗﻬﺎم دﯾﮕﺮ ﻋﻠﯿﻪ او اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در آزاد ﮐﺮدن ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺳﻬﯿﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن دﺷـﻤﻦ ﺑﺰرگ ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او را ﻧﮑﺸـﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ از ﻧﻌﻤﺖ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺮك‬
‫آﻧﻬﺎ در اﯾﻦ ﻋﻤﻞ رﺣﻢ و ﺷـﻔﻘﺖ ﻧﺒﻮد )زﯾﺮا اﺻـﻼ ﭼﻨﯿﻦ ﺻـﻔﺎﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ( ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را ﺷﮑﻨﺠﻪ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻔﺎي ﺛﺮوت‬
‫ﺑﯽﮐﺮان ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻫﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫______________________________‬
‫اوراق‪ b 852‬و‪ .b 162‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻏﺮاقآﻣﯿﺰ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺮﻓﯽ ﺑﻮد و‬
‫ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺻﺮف ﺣﺮمﺳﺮا و ﻗﺼﻮر و ﺑﺎغﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻓﺮح آﺑﺎد‪ ،‬ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﮐﺮدﻫﺎ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﺑﻪ ﻧﻈﺮ درﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻟﺰﮔﯽﻫﺎي ﺷﯿﺮوان در ﺣﺪود دوازده ﻣﺎه ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت زده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷـﺮحﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ درﺑﺎره ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ در آﻧﻬﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺟﺰﺋﯽ وﺟﻮد‬
‫دارد‪ -.‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪166 -162‬؛ دو ﺳﺮﺳﻮ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪156 -152‬؛ زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬اوراق‪ b 502‬و‪a 602‬؛ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﺰارش دو ﮔﺎردان ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ¬‪ Nouvelle de Perse‬ﻣﻮرخ ‪ 2‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1721‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‬
‫اوراق‪ b 11‬ﺗﺎ‪( .b 31‬در ﻣﺪرك اﺧﯿﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﺎه و ﻧﺘﯿﺠﻪ آن اﻓﺸﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮ را ﭼﺮاﻏﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﮑﺮ ﺧﺪا را ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻗـﺪام ﺑﻌـﺪي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣـﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻓﻮري ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧـﺎن از ﺷﺎه ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و اﻣﻮال او و ﻋﻤﻮﯾﺶ را ﻣﺼﺎدره ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن در ﺷﯿﺮاز ﺑﻮد ﻇﺎﻫﺮا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ او را در آﻧﺠﺎ ﺑﺎزداﺷﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﺸﻮرت او را ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬وي ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﻪ از ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﻋﻤـﻮي ﺧﻮد آﮔـﺎﻫﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ ﻇﻨﯿﻦ ﻧﺸـﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭘـﺎدري‪ ،‬ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺷـﯿﺮاز‪ ،‬ﮐﻪ از‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﻋـﺎزم ﻣﺤﻞ ﺧـﺪﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن در ﺿـﻤﻦ راه ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪ «1» .‬روز دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣـﺎنده ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ در ﯾﺰد ﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫ﺑﺎزداﺷﺖ و ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ و ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎس زﻧﺎﻧﻪ ﺑﺮ او ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و او را واروﻧﻪ ﺳﻮار ﮔﺎو ﻣﺎدهاي ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اراذل و اوﺑﺎش اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺴـﺨﺮ و اﺳـﺘﻬﺰا از او اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ورود ﻧﻨﮕﯿﻦ و ﺷﺮمآور‪ ،‬او را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫»‪ «2‬دﺷﻤﻨﺎن ﻧﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ ﭼﺸﻤﺎن او را ﺑﯿﺮون آرﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ وي را از ﻣﻘﺎﻣﺶ ﻋﺰل ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎه در ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮدن ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻇﻨﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت‪ ،‬از ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎره ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ و او‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﺮد‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از رؤﺳﺎي ﮐﺮدﻫﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ آن ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺟﻌﻠﯽ اﺳﺖ و ﮔﻔﺖ اﮔﺮ آن را ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﺑﻪ دﺳﺖ آن ﺷـﺨﺺ ﺑﺮﺳـﺪ و او ﻧﯿﺰ ﻗﻮاي ﺧﻮد‬
‫را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ و آن ﻫﻤﻪ راه را از ﮐﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮاي ﮐﻮدﺗﺎ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ؟ »‪«3‬‬
‫ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻓﻮق ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ ﺑﻮد و ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ ﻧﺸﺪه در ﺷﻮرش اﺧﯿﺮ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺗﺤﺮﯾﮑﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن در ﮐﻮر ﮐﺮدن ﺗﻨﻬﺎ وزﯾﺮ ﮐﺎردان ﻣﻤﻠﮑﺖ و ﻣﺤﺒﻮس ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﺮﻣﺎن ده ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺸﻮن ﻗﻮي ﮐﺸﻮر در ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻄﺮ ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ اﺳﺘﯿﻠﯿﮑﻮ »‪ «4‬ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﻨﻮرﯾﻮس در ﺳﺎل ‪408‬‬
‫______________________________‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺘﺢﻋﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ درﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎ ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﺟﻌﻠﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ ، Compte au Roi par le Chevalier Padery-.(1‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 604‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ 50‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺗﻘﯽ ﺧﺎن ﺷـﯿﺮازي ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻧﺎدر ﻃﻐﯿﺎن ﮐﺮده ﺑﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﺮﯾﻖ‬
‫رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻧﺎدري‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮي از اﺳـﺘﻘﺒﺎل دروﻏﯿﻦ ﮐﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن )‪ (1744‬ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺻﻔﺤﻪ ‪ 242‬ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ . Krusinsky ,p .161-.(3‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺬﮐﻮر در ﺻﻔﺤﺎت ‪ 164 -160‬ﻋﯿﻦ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل او ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫راﻧﺪه ﺑﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪Stilicho.(4‬‬
‫ﺑﻮد‪ .‬و دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺷﻬﺮ رم ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آﻻرﯾﮏ‪ ،‬رﻫﺒﺮ ﮔﻮتﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎرت داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﮐﻢﺗﺮ از دو ﺳﺎل‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻗﻨﺪﻫﺎري ﺑﺎ ﻓﺘﺢ و ﻇﻔﺮ وارد اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻗـﺘﯽ ﺧـﺒﺮ ﮔﺮﻓﺘـﺎري ﻟﻄﻔﻌﻠﯿﺨـﺎن ﺑﻪ ﺷـﯿﺮاز رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻣﺘﻔﺮق و ﻋـﺎزم ﻣﻨـﺎزل ﺧﻮد ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣـﺎندﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟـﺎي‬
‫ﻟﻄﻔﻌﻠﯿﺨﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﯾـﺪ ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ او را ﻓﺮﻣﺎن ده ﻧﺎﻻﯾﻘﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫»‪«1‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه و وزراي او ﺑﻌﺪ از ﻋﺰل ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ‪ 1132‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن را در‬
‫رأس ﺑﻘﯿﻪ ﻟﺸـﮑﺮ ﻟﻄﻔﻌﻠﯿﺨـﺎن ﻣـﺄﻣﻮر ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬وزرا ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن ده ﮐﺎرداﻧﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨـﺪ ﺑﻠﮑﻪ در اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان آزﻣﻮده ﻧﯿﺰ اﺻـﺮاري ﻧﻮرزﯾﺪﻧـﺪ‪ .‬اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﻓﺮﺳﻮده ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻋﻠﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن اﺧﺘﻼﻓﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و او را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬اراذل و اوﺑﺎش ﺷﻬﺮ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن را در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﻣﺤﺒﻮس ﮐﺮدﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧـﺎن ﭘﺲ از ﻧﺠـﺎت از ﭼﻨـﮓ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن رﺋﯿﺲ ﻃـﺎﯾﻔﻪ اﺷﺎﻗﻪﺑـﺎش از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻗﺎﺟﺎر »‪ «3‬و ﺳـﺎﮐﻦ اﺳﺘﺮآﺑـﺎد را ﮐﻪ ﺳـﺎﺑﻘﺎ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸـﻬﺪ را داﺷﺖ ﺑﺮاي ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﯿﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺟﺎه ﻃﻠﺐ ﺗﻮن‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﻮرش ﮐﺮده ﺑﻮد ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ از اﻋﻘﺎب ﺻﻔﺎرﯾﺎن و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﯿﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺳـﺨﺖ ﭘـﺎي داري ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﮐﻪ زﺧﻤﯽ ﺑﻪ ﭘـﺎﯾﺶ وارد ﺷـﺪه ﺑﻮد ﺑـﺎ ﺑﻘﯿﻪ‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ «4» .‬از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻼ ﻣﻌﺎرض ﺣﮑﻮﻣﺖ راﻧـﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ داﻣﻨﻪ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را ﻣﺘـﺪرﺟﺎ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫در اﯾـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺗـﻮﻃﺌﻪ ﭼﯿـﺪه ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮي از ﻃﺮف ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ ﻋـﺎزم ﺗﻬﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣـﺪتﻫﺎ اﺧﺒﺎر ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﻨﻨﺪهاي از اوﺿﺎع اﯾﺮان درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪ .‬ﺗﺼﺎدﻓﺎ در آن‬
‫زﻣﺎن ﺳﻔﯿﺮ اﺗﺮﯾﺶ در ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم دري اﻓﻨﺪي ﻃﺒﻖ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ اﺣﻮال اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن‪ -،‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬اوراق‪ b 022‬و‪ ،a 122‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻣﻄﻠﻊ اﻟﺸـﻤﺲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‬
‫‪.337‬‬
‫)‪ .(3‬ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر از ﻧﮋاد ﺗﺮﮐﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا اﻋﻀﺎي آن ﻗﺪرت ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آن ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﯽ ﺟﻨـﮓﺟﻮ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺷﺎه آﻧﻬﺎ را ﻣﺄﻣﻮر ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺳـﺮﺣﺪﻫﺎ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ را ﺑﻪ ﮔﻨﺠﻪ و اﯾﺮوان و ﻗﺴـﻤﺘﯽ را ﺑﻪ واﺣﻪ‬
‫ﻣﺮو ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺳﻮﻣﯽ را‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣـﻞ ﻗﺒﯿﻠﻪﻫـﺎي اﺷﺎﻗﻪ ﺑﺎش و ﯾﻮﺧﺎريﺑﺎش ﺑﻮد‪ ،‬در اﺳﺘﺮآﺑﺎد و اﻃﺮاف آن ﺟﺎ داد‪ -.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺂﺛﺮ ﺳـﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫‪.The Dynasty of The Kajars, p. 3; H, L. Rabino, Mazandaran and Astarabad‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.7 -6‬‬
‫ﺗﺠـﺎري و ﮐﺸﺘﯽراﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣـﺬﮐﻮر در ﭘﺎﺳـﺎروﯾﺘﺲ‪ ،‬در ‪ 27‬ژوﺋﯿﻪ ‪ ،1718‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾـﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌـﺪ از اﻣﻀﺎي‬
‫ﻣﻌﺎﻫـﺪه ﺻـﻠﺢ ﻣﯿﺎن اﺗﺮﯾﺶ و ﻧﯿﺰ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ «1» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳـﻠﻄﺎن دري اﻓﻨﺪي را ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗﺎ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﺟﺮاي آن ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺪﻫﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺎﻣﻠﯽ درﺑﺎره اوﺿﺎع اﯾﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﺳـﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ درﺑﺎر اﯾﺮان رﺳـﯿﺪ‪ ،‬وزراي ﺟﺒﺎن دﭼﺎر ﺗﺸﻮﯾﺶ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺷﺪﻧـﺪ و ﭼﻮن از ﻗﺼﺪ دري اﻓﻨﺪي‬
‫ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﻣﺒﺎدا ﺳﻔﯿﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺳﺮﺣﺪي را ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ واﮔﺬارد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ‬
‫ﺻﻠﺢ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﭼﺨﻮر ﺳﻌﺪ )اﯾﺮوان( ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮي در ﺟﻨﻮب آن را ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ورود دري اﻓﻨـﺪي در اواﺳﻂ ژاﻧﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣـﺪت دو ﻣﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺮ ﺳـﺮ ﮐﺎر ﺑﻮد‪ .‬دري‬
‫اﻓﻨﺪي ﺑﻌﺪا ﮔﺰارش داد ﮐﻪ ﻃﺮز رﻓﺘﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺎ او ﺑﺴـﯿﺎر ﻋﺠﯿﺐ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻔﯿﺮ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دري اﻓﻨﺪي وي را ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺷـﺎه در اواﺧﺮ ژاﻧﻮﯾﻪ ﺳـﻔﯿﺮ را ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬در دو ﻃﺮف ﺷـﺎه ﻗﺮﯾﺐ ﺳـﯿﺼﺪ ﺗﻦ از اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاف ﺻﻒ زده و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺳـﯽ ﻧﻔﺮ ﻧﮕﻬﺒﺎن‬
‫ﻗﺰﻟﺒﺎش ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﻓﺎﺧﺮ اﯾﺴـﺘﺎده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ دري اﻓﻨـﺪي ﺗﻮﺳﻂ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن رواي ﺑﻐﺪاد‪ ،‬را ﺗﻘﺪﯾﻢ داﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺎه‬
‫از ﺻﻔﺎت ﭘﺎﺷﺎ ﺗﻤﺠﯿﺪ ﻓﺮاوان ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ وي ﻣﺮد و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﻧﺠﯿﺒﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻣﺮﻗﺪ ﻋﻠﯽ )ع( در ﻧﺠﻒ ﻣﯽروﻧﺪ‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ «2» .‬دري اﻓﻨﺪي وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﺎه رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد و ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ژﻧﺪهﭘﻮش اﻓﺘﺎد و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﯾﮑﯽ از ﻃﻮاﯾﻒ داﻏﺴـﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﭼﻮن از ﮐﻨﺞ ﮐﺎوي او ﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ دﯾﺪﯾﺪ‬
‫رﻋﺎﯾﺎي ﻣﻦاﻧـﺪ و آن ﻗـﺪر ﻓﻘﯿﺮﻧـﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺟﺪاد ﻣﻦ‪ ،‬از دﯾﺪن ﻓﻘﺮ و ﻓﺎﻗﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ رﻗﺖ درآﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ‬
‫ﻃـﺎﯾﻔﻪاي ﻣﻘﺮري ﺳﺎﻟﯿـﺎﻧﻪ ﻣﻨﻈﻮر دارﻧـﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻫﺮ ﺳـﺎل ﺑﺮاي اﻇﻬـﺎر اﻃـﺎﻋﺖ ﭘﯿﺶ ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﻨـﺪ و ﻣﻦ ﺑـﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﻪ درد دل آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﯽرﺳﻢ‪«3» «.‬‬
‫دري اﻓﻨـﺪي ﺑﻌـﺪا ﻣﻄﻠﻊ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺗﻤﺎم ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﺑﻪ وي ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺷﺪ ﺑﺮاي آن ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را از ﻏﺎرت دﻫﮑـﺪهﻫﺎي اﯾﺮان و اﺳـﯿﺮ ﮐﺮدن ﮐﺸﺎورزان ﺑﺎز دارد‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت اداﻣﻪ دادﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫در اﺛﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻣﺄﻣﻮران‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‪-‬‬
‫‪Noradounghian, Recueil d'Actes Intemationaux de I'Empire Ottoman) Paris, 1897 (, vo 1. 1,‬‬
‫‪.p. 226‬‬
‫)‪ . Relation de Dourry Efendi ,pp .5 -18 .(2‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻓﺮاﻧﺴــﻮي‪ ، Relation‬اﺛﺮ دري اﻓﻨــﺪي ﺗﻮﺳــﻂ دوﻓﯿــﻦ(‪de‬‬
‫‪ )Fienne‬در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ در ﺳﺎل ‪ 1745‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾـﺎن رﺳـﯿﺪ و ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1810‬ﭼﺎپ ﺷﻮد‪ ،‬ﻻﻧﮕﻠﺲ(‪ )Langles‬ﺣﻮاﺷﯽ و‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.34 -32‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻘﺮري آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ دﺳـﺘﺸﺎن ﻧﺮﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬دري اﻓﻨـﺪي ﺑﻌـﺪ از ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ و ﻣﺒـﺎﺣﺜﻪ ﺑـﺎ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳـﺮﺣﺪي‪ ،‬در‬
‫اواﺳﻂ آورﯾﻞ ﻋﺎزم ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺰارﺷـﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺗﻘﺪﯾﻢ داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺎﮐﯽ از دﻗﺖ او در اوﺿﺎع اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬وي در اﯾﻦ ﮔﺰارش‬
‫ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋـﺪه زﯾـﺎدي ﺑﺎزرﮔـﺎن و ﻣﺘﻤـﻮل در ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﺳﺎﮐﻦاﻧـﺪ و ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﻬـﺎ ﮐﺎرﮔﺎهﻫـﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي اﺑﺮﯾﺸـﻤﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎﻻﻫﺎ دارﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺗﻌـﺪاد ﮐﺸﺎورزان ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻢ اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻬﺎي ﺟﻮ و ﮔﻨﺪم و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻏﻼـت ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﯿﻤﺖ اﯾﻦ ﻣﺤﺼﻮﻻت در ﺗﺮﮐﯿﻪ اﺳﺖ‪ «1» .‬ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﮔﺰارش او درﺑﺎره اوﺿﺎع ﻣﻤﻠﮑﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐﺸﻮر رو ﺑﻪ اﺿـﻤﺤﻼل ﻣﯽرود و اﮔﺮ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺑﺎﺷـﺪ و زﻣﺎم داران ﻻﯾﻘﯽ ﺑﺮاي اداره آن ﭘﯿﺪا ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺛﺮوﺗﺶ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬دري اﻓﻨﺪي ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷـﺨﺎص ﻫﻮﺷـﯿﺎر و زﯾﺮك در اﯾﺮان ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﻨﺸﺄ ﺗﻤﺎم ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ و ﻋﻠﺖ‬
‫ﺣﻤﻠـﻪ دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿـﻦ ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﻗـﺎدر ﺑـﻪ دﻓـﻊ دﺷـﻤﻨﺎن ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ و ﺳـﺮﺑﺎزان اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ رو ﺑﻪ ﻓﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺳﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ وزراي ﺷﺎه درﺑﺎره ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻻف و ﮔﺰاف ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬
‫ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﯽدادﻧـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺑﻪ زودي ﻓﺮﻣـﺎن ﺷـﺎه را ﮔﺮدن ﺧﻮاﻫـﺪ ﻧﻬـﺎد و اوﺿﺎع ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي ﺑﺎز ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﺸﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺑﯽاﺳﺎس ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺤﻤﻮد از دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪«2» .‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ و اﻇﻬﺎرات دري اﻓﻨـﺪي »‪ «3‬درﺑﺎره اﺿـﻤﺤﻼل ﺳـﺮﯾﻊ دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺒﻮدن وزﯾﺮان‬
‫ﮐﺎر دﯾﺪه ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺷﺒﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎه در اواﺧﺮ آن ﺳﺎل‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀـﯽﺧﺎن را ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪهاي ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳـﻔﺎرت ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ وي آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﻔﯿﺮ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ در درﺑﺎر ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫ﺳﻠﻄـﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴـﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﻮر اﯾﺮان ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﮐﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ او ﺑﺎ ﺳﻮﺋـﺪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ آﺧﺮ‬
‫رﺳـﯿﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣـﺪتﻫﺎ ﭼﺸﻢ ﻃﻤـﻊ ﺑﻪ اﯾﺮان دوﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺑﻌـﺪ از درﯾـﺎﻓﺖ ﮔﺰارش وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣـﻮادﺛﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر روي ﺧﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ ﺑﺮاي آن ﮐﻪ از اوﺿـﺎع اﯾﺮان ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺧﺒﺮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺳـﻤﯿﻮن آوراﻣﻒ »‪ «5‬ﮐﻨﺴﻮل روﺳـﯿﻪ »‪ «6‬ﻣﻘﯿـﻢ رﺷـﺖ را ﺑﺮاي دادن‬
‫ﮔﺰارﺷﯽ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ ، Relation-.(1‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،50 -49‬اﺛﺮ دري اﻓﻨﺪي‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.55 -54‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﮔﺰارش در روﺣﯿﻪ اوﻟﯿﺎي اﻣﻮر ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪا در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺷﺮح داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ -.(4‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪Avramov.(5‬‬
‫)‪ .(6‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت اﻧﺘﺼﺎب آوراﻣﻒ‪ -،‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اوﺿﺎع اﯾﺮان ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺧﺮاب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زودي اﯾﻦ ﮐﺸﻮر از ﺑﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪«1» .‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‪ ،‬وزراﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻋﺰل ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن و ﺑﺮادرزاده او ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﻣﻮال آﻧﻬﺎ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ‬
‫ﻗﻮرﭼﯽﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎداش زﺣﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﺟﺮاي ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻟﻘﺐ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ از ﻋﺰﯾﻤﺖ ﺷـﺎه و وزراي او ﺑﻪ ﺧﺮاﺳـﺎن »‪ «2‬در ﻣﯿـﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ در ﺑﻬﺎر ‪ 1721‬ﻋﺎزم اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺷﺎه در ‪ 29‬آورﯾﻞ ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ ﭘﺎيﺗﺨﺖ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎم ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق اﮐﺜﺮ ﺧﺎرﺟﯿﺎن ﻣﻘﯿﻢ آﻧﺠﺎ ﺑﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎل او ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ورود ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺮدم ﺷﺎديﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷـﻬﺮ را آذﯾﻦ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ «3» .‬ﻇﺎﻫﺮا دﯾﮕﺮ ﺳـﺨﻦ از ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪن ﺑﺮادر ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﺷـﺎه در ﭘـﺎيﺗﺨﺖ ﻧﻤﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻓﺮحآﺑـﺎد ﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﺗﻤـﺎم ﻫﻢ و ﺛﺮوت ﺧﻮد را ﻣﺼـﺮوف زﯾﺒﺎﯾﯽ آن ﮐﺮد و ﭼﻨﺎن ﺷـﯿﻔﺘﻪ آن ﺷـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ اﺻـﻔﻬﺎن را ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﺮك ﮐﻨـﺪ و در ﻓﺮحآﺑـﺎد ﮐﻪ آن را ﺷـﻬﺮ ﻧﻮ ﻧـﺎم ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﺳﺎﮐﻦ ﺷﻮد‪ «4» .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‬
‫ﺷﻮق و ذوق ﺷﺎه را در زﯾﺒﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﺮح آﺑﺎد و ﻏﻔﻠﺖ او را از ﺧﻄﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮد ﺷـﺮح داده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﮔﻔﺘﯽ‬
‫ﻗﻨـﺪﻫﺎر و ﻫﺮات و اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻫﺮﮔﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ «5» «.‬در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﺑﻄﺎﻟﺖ ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﺪ‪،‬‬
‫اﺑﺮﻫﺎي ﻃﻮﻓﺎن ﺧﯿﺰ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﺷﺮق‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺷﻤﺎل و ﻣﻐﺮب ﻧﯿﺰ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﮐﻪ از ﻃﺮز رﻓﺘﺎر وزراي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و دﯾﮕﺮ از وﺧﺘﺎﻧﮓ و ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺑﯿﻤﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ دوﺑﺎره ﺷﻮرش ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮي از ﺳﻨﯽﻫﺎي ﺷﯿﺮوان ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺪرس ﺣﺎﺟﯽ داود ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﺷﺨﺎص از دﺳﺖ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ زﺟﺮ و آزارﻫﺎ دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﮐﺘﺐ ﻣﻘﺪس آﻧﻬﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ زﺟﺮ و آزار‪ ،‬ﺳﻨﯽﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺪتﻫﺎ از ﺗﺮﮐﯿﻪ در ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪«6» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪Butkow, Materiali dlya novoy Istorii Kavkaza) 1722- 1803 (, vo 1. 1, p. 6‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻫﻤﺎن ﻣﺂﺧﺬ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در آن زﻣﺎن اﻟﮑﺴﯿﺲ ﺑﺎﺳﮑﺎﮐﻒ(‪ )Baskakov‬را ﻧﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﯿﻼن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد ﮐﻪ درﺑﺎره آن ﻧﺎﺣﯿﻪ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ‪ -‬ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮔﺰارﺷـﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ¬‪ ، Nouvelles de Perse‬ﻣـﻮرخ اول ﻣﻪ ‪ ،1721‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺮگ‪ ،b 65‬اﯾﻦ ﺳﻨﺪ را آﻧﮋدو ﮔﺎردان‪ ،‬ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺻﻔﻬﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .b 602‬ﺑﺮاي ﺷﺮﺣﯽ درﺑﺎره ﻓﺮحآﺑﺎد‪ -،‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ -.(6‬ﮐﺘﺎب‪ IIammer -Purgstall‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪ ، Histoire etc.‬ج ﭼﻬـﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪) .87‬ﻋﻨﻮان ﮐﺎﻣـﻞ آن در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪(.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﯿﺘﺎق و ﻗﺮاﻗﯿﺘﺎق ﮐﻪ ﻣﺮد زﯾﺮك و ﺑﯽوﺟﺪاﻧﯽ ﺑﻮد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﻼق ﺳﺮﺧﺎي ﺧﺎن‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﺟﺎه ﻃﻠﺐ و ﺟﻨﮓ‬
‫ﺟﻮي ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﺎزي ﻗﻤﻮق‪ ،‬و ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از رﻫﺒﺮان ﻟﺰﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻊ ﻗﻮا ﺷـﻤﺎﺧﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﺷﯿﺮوان‪ ،‬را در ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ اوت ‪ 1721‬ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﻬﻢ ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ روز ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷﺪن‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺳﻨﯽﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن از ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ زﯾﺎدﺗﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬دروازهﻫﺎي ﺷـﻬﺮ را ﺑﻪ روي ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ رﯾﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎي ﮐﺸﯿﺪه ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآوردﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ؛ و ﻗﺮﯾﺐ ﭼﻬﺎر ﺗﺎ ﭘﻨـﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺷـﯿﻌﯽ را از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﺪﻧـﺪ و ﺣﺴـﯿﻦ ﺧﺎن و ﻓﺮزﻧـﺪش را ﺷـﮑﻨﺠﻪ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ‬
‫اﺧﺘﻔـﺎي ﺛﺮوﺗﯽ را ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﭘﻨﻬـﺎن ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧﺸـﺎن دﻫﻨـﺪ‪ .‬آنﮔـﺎه ﻫﺮ دو را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧـﺪ و ﺟﺴـﺪﺷﺎن را ﭘﯿﺶ ﺳـﮕﺎن‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ رﻫﺒﺮان ﺷﻮرﺷـﯽ ﻗﻮل داده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن روﺳـﯽ و اروﭘﺎﯾﯽ آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﮐﺎر ﺳﺮﺑﺎزان ﻧﻈﺎرت‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮرﺷـﯿﺎن وارد ﮐﻠﯿﺴﺎي ﯾﺴﻮﻋﯽﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي زﯾﻨﺖ آﻻت روي ﻣﺤﺮاب ﺑﺮ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺴـﯿﺤﯽ آﻧﻬﺎ‬
‫را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎ و دﮐﺎنﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن روﺳﯽ در آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﮐﺎري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن روﺳـﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﯾﻮراﯾﻨﻮف »‪ «1‬ﮐﻪ اﻣﺘﻌﻪ او ﺑﻪ ﺑﻬـﺎي ‪ 170 /000‬روﺑﻞ ﻏﺎرت ﺷـﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫ﮐﻠﯽ ورﺷﮑﺴﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ روسﻫﺎ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺧﺴﺎرﺗﯽ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﻧﯿﻢ ﻣﯿﻠﯿﻮن روﺑﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Yevreinov.(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺂﺧـﺬ ﻋﻤـﺪه راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف و ﻏـﺎرت ﺷـﻤﺎﺧﯽ در ‪ ،1721‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﯾـﮏ ﻣﺒﻠـﻎ ژزوﺋﯿﺖ )ﯾﺴـﻮﻋﯽ( ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻟـﻮﯾﯽ ﺑـﺎﺷﻮ(‪Louis‬‬
‫‪ )Bachoud‬اﺳﺖ ﮐﻪ در آن اﯾﺎم در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ در ﻧﺎﻣﻪاي اﺳﺖ در‬
‫‪Lettres Edifiantes et Curieuses, vo 1. 4, pp. 113- 24‬‬
‫؛ ﻫﻢﭼﻨﯿـﻦ‪ -‬ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﮐﻪ‪ Brosset‬از رﺳـﺎﻟﻪ ﺟﻼﻟﯿﺎﻧﺘﺲ(‪ )Jalaliantz‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ¬‪ Histoire d'Agovanie‬در‪Collection‬‬
‫‪ d'Historiens Armeniens‬آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت در ﺧﺼﻮص ﺧﺴﺎرات ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن روﺳـﯽ از ﮐﺘﺎب ﺳﻮﻟﻮﯾﻒ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ ،37‬اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻋﻼﻣﯿﻪاي ﮐﻪ ﭘﻄﺮ‬
‫ﮐﺒﯿﺮ ﻗﺒـﻞ از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان اﻧﺘﺸﺎر داد‪ ،‬ﺧﺴﺎرات ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯿﻮن روﺑﻞ ﺑﺮ آورده ﺷـﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ اﻏﺮاق آﻣﯿﺰ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ 300‬ﺑﺎزرﮔﺎن روﺳﯽ در اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﺎﺷﻮ و ﺳﻮﻟﻮﯾﻒ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ روﺳﯽ ﻧﯿﺰ از ﺑﯿﻦ ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﮐﺘﺎب ﺑﻮﺗﮑﻮف )ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪ (4‬و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺘﺐ ‪ 1712‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫وﻟﯽ ﺻـﺤﯿﺢ آن ‪ 1721‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﺳـﺎل ‪ 1712‬ﭼﻨﯿﻦ ﺣـﺎدﺛﻪ ﻣﻬﻤﯽ روي داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑـﺎور ﻧﮑﺮدﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ اﻗـﺪاﻣﯽ ﻧﮑﺮده ﯾﺎ‬
‫وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ وﯾﻞ ﺿـﻤﻦ اﻗﺎﻣﺖ در ﺷـﻤﺎﺧﯽ آن را ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﺗﯿﻦ ﭘﺎدري در ﮔﺰارﺷـﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎده‪،‬‬
‫)ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪ ،)b 811‬ﺳﺎل ‪ 1721‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ در ¬‪ Tage -Buch‬ص ‪،246‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﺠﺐ اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ص ‪ 186‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪ etc‬و‪، Otorgahk‬‬
‫ص ‪ ،37‬ﺳﺎل ‪ 1712‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﺗﮑﻮف و ﺑﺎر ﺗﻮﻟـﺪ و دﯾﮕﺮان در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ اﺷـﺘﺒﺎه ﮔﻢ راه ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻏﺎرت ﺗﻤﺎم وﻻﯾﺖ‪ ،‬رﻫﺒﺮان ﺷﻮرﺷـﯽ از ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎي آﻧﻬﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و آﻧﺎن را رﻋﺎﯾﺎي ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻣﺪرس ﺣﺎﺟﯽ داود را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﯿﺮوان ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪ «1» .‬از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺣﺎﺟﯽ داود‬
‫ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ داود ﺑﯿﮓ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺸﻮر ﺻﻔﻮي ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ رﻓﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﺑﻮد‪ «2» ،‬ﻓﻮرا اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧـﺎت را ﺑﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﮔﺰارش داد و ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﺮان در‬
‫ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1717‬ﻣﺘﻌﻬـﺪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺗﺒـﺎع روﺳـﯽ را ﻣﺤـﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨـﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﻓﻌﻼـ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ اﯾﻦ ﺗﻌﻬـﺪ را اﻧﺠﺎم دﻫـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ روﺳﯿﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ دﺷﻤﻨﺎن اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ و ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر در‬
‫ﺣـﺪود ده ﻓﻮج ﭘﯿـﺎده ﻧﻈـﺎم و ﭼﻬﺎر ﻓﻮج ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺑﺎ ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻗﺰاقﻫﺎي ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه دون »‪ «3‬ﮐﺎﻓﯽ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد زﯾﺮا ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﻗﻔﻘﺎز ﻧﯿﺰ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ «4» .‬ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺷﺮح داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اوﺿـﺎع ﺟﻨـﻮب و ﺟﻨـﻮب ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان در اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ )‪ (1720‬ﺑﺴـﯿﺎر آﺷـﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺧﻠﯿـﺞ ﻓـﺎرس و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠـﺎور آن دزدان درﯾﺎﯾﯽ‬
‫ﺳﻨﮕﺎﻧﯽ »‪ «5‬ﺑﻪ ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻋﺮاب ﺟﻮاﺳـﻤﯽ و ﻃﻮاﯾـﻒ ﺑﻠﻮچ ﺑﻪ ﻧﻬﺐ و ﻏـﺎرت ﻣﺸـﻐﻮل ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ؛ »‪«6‬‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ اﻃﺮاف اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﺎاﻣﻦ ﺷـﺪه ﺑﻮد زﯾﺮا دﺳـﺘﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺑﻠﻮچﻫﺎ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ »ﺣﺘﯽ ﺗﺎ ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﺻـﻔﻬﺎن ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨـﺪ و ﻫﻢ ﮐﺎﻻﻫﺎ را‬
‫ﻏـﺎرت ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻫﻢ ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن را ﺑﻪ اﺳـﺎرت ﺑﺮدﻧـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﻟﻄﻤﻪ زدﻧـﺪ«‪ «7» .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻـﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺧﺘﻼـﻓﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻋﻤﺎن ﻣﯿﺎن اﺣﺰاب ﻫﻨﻮي و ﻏﺎﻓﺮي ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ اﻣﺎم‬
‫______________________________‬
‫دو ﻋـﺪد آﺧﺮ ‪ 1721‬از اﻋﻼـﻣﯿﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻗﺒـﻞ از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺟـﺎ ﺑﻪ ﺟـﺎ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﯾـﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ دﻣﺘﺮﯾﻮس ﮐـﺎﻧﺘﻤﯿﺮ(‪Demetrius‬‬
‫‪ )Cantemir‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ و ﺗﺮﮐﯽ ﺗﺎرﯾﺦ آن را ﻋﻮﺿـﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺘﺒﺎه در ﭼﺎپ ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺳﺎل ﻫﺠﺮي ‪ 1124‬را ﮐﻪ ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ‪ 1712‬اﺳﺖ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ Dorn ,Geschichte Shirwans etc .p .408.(1‬؛ ﺟﺰﺋﯿﺎت دﯾﮕﺮ در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ را ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻣﺄﻣﻮر در اﯾﺮان ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺗﺤﻮﻻت اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪Don.(3‬‬
‫)‪ -.(4‬ﮐﺘﺎب ﺳﻮﻟﻮﯾﻒ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ .38‬وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ در ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻗﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﻮد اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﮑﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻃﺮف ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ و اراﻣﻨﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﯾـﺪ زﯾﺎد اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽداد‪ .‬آﻧﭽﻪ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ وارد‬
‫ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن و ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺸﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬وي وﺿﻊ ﻗﺸﻮن اﯾﺮان را ﺧﺮابﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﺑﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺳﻨﮕﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺳﻮاﺣﻞ ﮐﺎﺗﯿﺎور(‪ )Kathiawar‬و ﮐﻮچ(‪ )Cutch‬اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬ﺑﻠﻮچﻫـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ در دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1720‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ ﮔﻤﺒﺮون )ﺑﻨـﺪر ﻋﺒﺎس( ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺷـﮑﺴﺖ روﺑﻪرو‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ -.‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(7‬ﻣﺴــﺘﺨﺮج از ﮔﺰارش ﺑﺎزرﮔـﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در ﮔﻤـﺒﺮون‪ ،‬ﻣـﻮرخ ‪ 15 / 26‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪1721‬‬
‫در‪Persia and the persian Gulf Records ,vo 1 .XIV:‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳﯿﻒ در ‪ 1719‬روي داده ﺑﻮد‪ ،‬اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ دﺳﺖ از ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در دﻫﻢ ژاﻧـﻮﯾﻪ ‪ ،1722‬اﺳـﻘﻒ ﺑﺎرﻧﺎﺑﺎس ﻓﺪﻟﯽ »‪ «1‬ﺑـﺎ ﺑـﺪﺑﯿﻨﯽ ﺑﻪ روم ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬اوﺿﺎع اﯾﻦ ﮐﺸﻮر از ﺑـﺪ ﺑـﺪﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا از ﻫﺮ ﻃﺮف‬
‫دزدان و ﺷﻮرﺷﯿﺎن و ﺧﺎﯾﻨﺎن ﺳﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﯿﻢ ﺣﺎدﺛﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪاي ﻣﯽرود‪ .‬ﺧﺪا رﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪ «2» «.‬ﺗﺸﻮﯾﺶ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ اﯾﻦ اﺳﻘﻒ ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﺧﻮد او ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن آﻣﺪه ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺘﺎزد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪Fedeli.(1‬‬
‫)‪A Chronicle of The Carmelites ,vo 1 .1 ,p .572.(2‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ دوﻣﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﻮد و ﭘﯿﺮوزي او در ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﻣﺤﻤﻮد از ﻗﻨـﺪﻫﺎر در دوﻣﯿﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ او ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان ﺿـﺒﻂ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻗﻮل ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ را ﻗﺒﻮل داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷـﯿﻢ ﮐﻪ وي در اول ﻣﺤﺮم ‪ 1134‬ﯾﺎ ‪ 22‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1721‬ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن رﺳـﯿﺪ‪ «1» ،‬و دوم اﯾـﻦ ﮐـﻪ اﮔﺮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﻣﺤﻤـﻮد ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻫﻔﺖ ﻫﻔﺘﻪ ﺻـﺮف ﺳـﻔﺮ ﭘﺮ ﻣﺸﻘﺖ ﺧﻮد از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺗﺎ ﮐﺮﻣﺎن ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وي در اواﺧﺮ اوت ﻋﺎزم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫اﯾﺎم ﻫﻮا ﻫﻨﻮز ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮم ﺑﻮد و ﭘﯿﻤﻮدن دﺷﺖ ﻟﻮت ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺗﻌﺪادي ﺳﺮﺑﺎز و ﭼﺎرﭘﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن درﺑﺎره ﺗﻌﺪاد ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺤﻤﻮد در اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ اﺧﺘﻼف زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺻـﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻦ رﻗﻢ اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺎل ﻣﯽآﯾـﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف از آن ﻟﺤﺎظ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ آﻧﻬـﺎ را ﻧﯿﺰ در ﺣﺴـﺎب آوردهاﻧـﺪ‪ ،‬و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ آﻧﻬـﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫ﻟﺸﮑﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺟﺰء ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿـﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﺪ ﮐﻪ ﻋـﺪه ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ در آﻏﺎز ﺑﯿﺶ از ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻫﺰاره و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺪهاي‬
‫ﺑﻠـﻮچ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻨﺪ و ﺷﺎﯾـﺪ ﺗﻤـﺎم ﻗـﻮا ﺑﯿﺶ از ﻫﺠـﺪه ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﻨـﮓ ﺟﻮ ﻧﺒﻮد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد ﺗﻌـﺪاد اﻓﺮاد ﻟﺸـﮑﺮي ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ داﺧﻠﻪ ﮐﺸﻮر دﺷـﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﺳـﺮﺑﺎزان زﯾﺎد ﻧﺒﻮد و‬
‫ﻟﯿﮑﻦ آﻧﻬﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﺴﯿﺎر و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺟﻨﮕﯽ ﻓﺮاوان و ﺷﻮق و ذوق ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﺪﯾﺪي‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬زﺑـﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪( b 602‬ﺑﻪ ﺗﺎرﯾـﺦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻧﺒﺎﯾـﺪ زﯾـﺎد اﻋﺘﻤـﺎد داﺷﺖ( ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦ ﯾﺎزدﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ را در ﺳﻤﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ و در ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺸﺎﺑﻪ آب و ﻫﻮا در ﻫﻤﺎن ﻣﺪت زﻣﺎن ﻃﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ «1» .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد و ﻓﺮﻣـﺎن دﻫﺎن ﻟﺸـﮑﺮ او ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﻫﺮج و ﻣﺮج در اﺻـﻔﻬﺎن و از وﺿﻊ ﺧﺮاب ﺳـﭙﺎه اﯾﺮان ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫واﻗﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﯾﺎراﻧﺸﺎن در ‪ 22‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1721‬ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن رﺳﯿﺪﻧﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺷﻬﺮ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺷـﻬﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا رﺳـﺘﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺳـﻌﺪ ﻟﻮ آن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﻣﺎده دﻓﺎع ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﯽﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﻓﺮﻣـﺎن داد ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣـﺪاﻓﻌﺎن ﻗﺮﯾﺐ ﻫﺰار و ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﺗﻦ از آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ «2» .‬ﻣﺤﻤﻮد ﭼﻮن ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺗﻠﻔﺎت ﺑﺪﻫـﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺗﻌـﺪاد ﻣﺤـﺪودي زﻧﺒﻮرك‬
‫»‪ «3‬ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻗﻠﻌﻪ ﭘﺮداﺧﺖ؛ وﻟﯽ آذوﻗﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ وﻓﻮر ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﻮد رﺳﺘﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻌﺪﻟﻮ ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ‪ .‬در‬
‫اواﺧﺮ ژاﻧـﻮﯾﻪ ‪ ،1722‬ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ ﮐﻪ ﻋـﺎدت ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﺮدن ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷـﺮوع ﺑﻪ اﻋـﺘﺮاض ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺣﺘﯽ ﺟﻤﻌﯽ از آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎر‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم رﺳﺘﻢ ﻣﺤﻤﺪ در ﮔﺬﺷﺖ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﮐﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺷﻬﺎﻣﺖ او را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ ﻣﺒﻠﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪ «4» ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ آن ﮐﻪ وي دﺳﺖ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺮدارد‪ .‬اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي زﯾﺎدي داﺷﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ وي ﺑﺪون آن ﮐﻪ آﺑﺮوﯾﺶ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﯽدرﻧﮓ ﻋﺎزم ﯾﺰد ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﺰﺋﯿـﺎت ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﻣﺤﻤﻮد را از ﮐﺮﻣـﺎن ﺗﺎ ﯾﺰد در دﺳﺖ ﻧـﺪارﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮا از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻬﺮام آﺑﺎد و اﻧﺎر ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪ «5» .‬و ﭼﻮن‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺷﻬﺮ در ﺣﺪود دو ﻫﻔﺘﻪ راه ﺑﻮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در اواﺳﻂ ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1722‬ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ ﯾﺰد رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﺰديﻫﺎ وﻗﺘﯽ درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ و ﯾﺎراﻧﺸﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دروازهﻫﺎي ﺷﻬﺮ را ﺑﺴﺘﻨﺪ و آﻣﺎده دﻓﺎع ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت را درﻫﻢ ﺷـﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻠﻔﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ دادﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮد در‬
‫اﯾﻦ ﺣﻤﻼت ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺗﻠﻔﺎت‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﻟﺒﺘﻪ درﺑﺎره ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻫﺰاره ﮐﻪ ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺻﺪق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬زﻧﺒﻮرك ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮد از ﺗﻔﻨـﮓ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻـ روي ﭘﺸﺖ ﺷـﺘﺮ ﻣﯽﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺟـﺎﻧﻮر را ﻋـﺎدت ﻣﯽدادﻧـﺪ ﮐﻪ در وﻗﺖ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠــﺪ اول‪ ،‬ص ‪ ،216‬اﯾﻦ ﻣﺒﻠـﻎ را ‪ 2500‬ﺗﻮﻣـﺎن ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬از راﻫﺐ اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر اﻫﻞ ﻣﺎﻻﺑﺎر(‪ )Malabar‬ﺷﺮﺣﯽ در‬
‫دﺳﺖ اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان¬‪Story of the Sack of Isfahan by the Afghans in 1722 :‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺠﻠﻪ ‪ Central Asian Joumal Royal‬ﺟﻠـﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم )اﮐﺘﺒﺮ ‪ ،(1936‬ص ‪ ،646‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺷـﺮح راﻫﺐ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺒﻠﻎ ﻓﻮق را ‪ 10000‬ﺗﻮﻣـﺎن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺑﻪ(‪ )Ferrier‬در‪، History of The Afghans ,p .43‬‬
‫آن را ‪ 18000‬ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻠﯿﻞ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ )ص ‪ (56‬ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﻮد از ﻃﺮﯾﻖ ﺳـﯿﺮﺟﺎن ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﻌﯿـﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻫﺪ و ﺗﻮپﺧﺎﻧﻪاي ﻫﻢ در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﭼﺸﻢ از ﺗﺼﺮف ﺷﻬﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪ و ﺑﯽﺑﺎﮐﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺘﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺤﻤﻮد از ﭼﻪ راﻫﯽ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ از ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ از دﻫﮑـﺪه ورزﻧﻪ‪،‬‬
‫واﻗﻊ در ﺳﺎﺣﻞ ﺷـﻤﺎﻟﯽ زاﯾﻨﺪهرود‪ ،‬در ﺷـﺼﺖ و ﭼﻬﺎر ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮي ﺟﻨﻮب اﺻـﻔﻬﺎن ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن در اﯾﻦ‬
‫دﻫﮑـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺎﺻـﺪي از ﻃﺮف ﺷـﺎه رﺳـﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﯿﺶﻧﻬـﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨـﺪ ﺷﺸـﺼﺪ ﮐﯿﺴﻪ ﻧﻘﺮه درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ «1» .‬ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد را ﺣﻘﺎ دﻟﯿﻞ ﺿـﻌﻒ ﺷﺎه ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬آن را رد ﮐﺮد و ﺑﻪ ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد اداﻣﻪ داد‪ .‬ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ رﻓﺘﺎر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎده اﺻـﻠﯽ ﻣﯿﺎن ﯾﺰد و اﺻـﻔﻬﺎن واﻗﻊ در ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻠﯽ ﻣﺸـﺮق دﻫﮑﺪه ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺤﻤﺪ آﺑﺎد )‪ 18‬ﻣﯿﻠﯽ‬
‫ﻣﺸـﺮق اﺻﻔﻬﺎن( رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ورزﻧﻪ ﯾﺎ ﺣﻮاﻟﯽ آن ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﮑﺪه ﺳﮕﺰي در ﮐﻨﺎر ﺟﺎده اﺻﻠﯽ و واﻗﻊ در ﻫﻔﺖ ﻣﯿﻠﯽ ﺷﺮق ﻣﺤﻤﺪ‬
‫آﺑﺎد ﻋﺎزم ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳـﮕﺰي رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﻟﺸـﮑﺮ ﺑﺰرﮔﯽ از اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي او ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺤﻤﺪ آﺑﺎد ﻣﺼﺎف دﻫﺪ‪.‬‬
‫از ﺑﺮرﺳـﯽ زﻣﯿﻦ ﺗـﺎ ﺣـﺪي ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻃﻮري ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺟﻨـﺎح راﺳﺖ ﻟﺸـﮑﺮش ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ روي ﺟـﺎده اﺻـﻠﯽ در‬
‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺤﻤﺪآﺑﺎد واﻗﻊ ﺷﺪ )ﺑﻘﺎﯾﺎي ﺳـﻨﮕﺮﻫﺎ را ﻫﻨﻮز ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ(‪ «2» .‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻣﺮﮐﺰ ﺳـﭙﺎه را روي ﺳﻪ ﺗﭙﻪ واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﺟﺎده‬
‫اﺻـﻠﯽ و ﺟﻨﺎح ﭼﭗ را در زﻣﯿﻦ ﻣﺴـﻄﺤﯽ در ﺟﻨﻮب اﯾﻦ دو ﻗﺴـﻤﺖ ﻗﺮار داد‪ .‬از روي اﯾﻦ ﺗﭙﻪﻫﺎ اﻓﻐﺎﻧﯽﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ دﺷﺘﯽ را ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ ﻏﺮب و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺰروﻋﯽ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ ﻓﺎﺻـﻠﻪ دو ﻣﯿﻞ و ﻧﯿﻢ ﺑﺒﯿﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺧﻮد دﻫﮑﺪه در ﺟﻨﻮب ﺟﺎده اﺻـﻠﯽ واﻗﻊ‬
‫ﺑﻮد‪ «3» .‬ﻣﯿﺎن ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد و ﻣﺤﻤـﺪ آﺑﺎد و در ﺷـﺮق ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد ﻣﺠﺮاي آﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺮزون ﺣﻔﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺠﺮا‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1722‬وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد از اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از دﺷﺖ ﻣﺴﻄﺤﯽ ﮐﻪ در ﻣﻐﺮب ﻗﺮار‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺳﺘﺎد واﯾﺮ(‪ )Weir‬از روي ﯾﺎدداﺷﺖ ﺗﺮﮐﯽ آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬در‪:‬‬
‫‪.‬‬
‫‪.A Volume of Oriental Studies Presented to E. G. Browne, p. 484‬‬
‫آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن در ﯾﺎدداﺷﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ )ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪ )b 672‬اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ‪ 30000‬اﮐﻮ‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺴـﯿﺎر رﻫﯿﻦ ﻣﻨﺖ دوﺳـﺘﻢ دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳـﯿﺎن ﻫﺴـﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺗﻔـﺎق او ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﯿﺎن ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد و ﻣﺤﻤـﺪ آﺑﺎد را در ﺳﺎل ‪ 1954‬ﺑﺎزدﯾﺪ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫اﯾﺸـﺎن ﻗﺒـﻞ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻣﻦ ﺑـﺎ آﻗﺎي ﺳﻮﻣﺒﺎت ﮐﻮرﯾﮕﯿﺎن(‪ )Sumbat Keureghian‬ﺑـﻪ ﻫﻤﯿـﻦ ﻣﺤـﻞ ﺟﻬﺖ ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮداري رﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي ﻣﻤﺘﺪ اﯾﻦ دﻫﮑﺪه ﻫﻨﻮز دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫داﺷـﺖ ﺑﺮاي دﻓـﺎع ﻣﻨـﺎﺳﺐﺗﺮ ﺑـﻮد و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آب ﮐـﺎﻓﯽ در آﻧﺠـﺎ ﯾـﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬ﻣﺤﻤـﻮد ﺑـﺎ ﻣﺎﻧـﺪن در ﻣﺤﻤـﺪ آﺑـﺎد‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﻮاﯾﯽ در ﻗﻠﻌﻪ ﻧﺎﯾﯿﻨﯽ ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺟﻨﺎح راﺳﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ دﻫﮑﺪه ﻫﻨﻮز دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪(.‬‬
‫ﺧـﺒﺮ رﺳـﯿﺪن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﮐﺮﻣـﺎن ﺑﻬﺖ و وﺣﺸﺖ ﻋﺠﯿﺒﯽ در ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد و ﻓﻘـﻂ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ »‪ «1‬وزراي ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ دﻓﺎع از ﮐﺸﻮر اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد از ﺗﺼﺮف ﯾﺰد ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﻋﺎزم اﺻﻔﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﺣﺸﺖ و اﺿﻄﺮاب ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﺗﻤﺎم وزرا‬
‫و ﻣﺸـﺎوران را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﻧـﺪ ﺗﺎ ﺗﺼـﻤﯿﻤﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت زﯾﺎدي ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ روي داد‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن اﻋﺘﻤﺎد‬
‫اﻟﺪوﻟﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﺎن ده ﺟﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﻨﺼﺐ ﻗﻮرﭼﯽ ﺑﺎﺷﯽ را داﺷﺖ‪ ،‬از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﺎ ﺣﺪي اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ و‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻗﺸﻮن ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻌـﺪاد زﯾﺎد ﺳـﺮﺑﺎزان ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮد‪ ،‬زﯾﺮا اﻏﻠﺐ آﻧﻬﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻧﻬـﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن ﺑﺮاي دﻓـﺎع اﺻـﻔﻬﺎن در ﺧﻮد ﺷـﻬﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻟﺸـﮑﺮ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪي از ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﭘﺎي‬
‫ﺗﺨﺖ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻣﯿﺪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد او ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺷﺎه ﺑﺎ ﻋﻘﯿﺪه دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽﺧﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻃﺮفدار ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد و ﭼﻮن ﻧﺎﻣﻪاي از ﺳـﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در ﻗﻤﺸﻪ »‪ «2‬ﺑﻮد درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺧﻮد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻫﻮﯾﺖ اﯾﻦ واﻟﯽ اﺧﺘﻼف زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ او ﺳـﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ »‪ ،«3‬ﭘﺪر ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ در ﺳﺎل ‪ 1719‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎم را داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﭘـﺪرش ﮐﻪ ﻣﺮد ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻧﺸﺴـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺳﺎﺑﻘﺎ واﻟﯽ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻋﻤﻮﯾﺶ ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻮرخ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬او را از ﻣﻘﺎﻣﺶ ﻋﺰل ﮐﺮد‪«4» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(2‬در زﻣﺎن رﺿﺎ ﺷﺎه ﭘﻬﻠﻮي اﺳﻢ ﻗﻤﺸﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﺿﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ در ﻣﺘﻦ ﺧـﺎﻃﺮات ﺧﻮد ﭼﻪ اﺳـﻤﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‪ ،‬در ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮات ﺑﻪ اﺳـﻢ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳـﯿﺎح ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺮﺗﺎﺳـﺮ ﮐﺘﺎب ﺳﺨﻦ از »ﺧﺎن ﻫﻮﯾﺰه« ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد و ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﻢ ﺷﺨﺼﯽ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ اﺳﻢ ﻣﺤﻤﺪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا دوﺳـﺮﺳﻮ(‪ )du Cerceau‬در ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﻧﻈﺮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮات‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻠﻤﻪ ¬‪ Machmet‬را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺿـﻤﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﻮادث از‬
‫ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را ﻋﺒﺪ اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫)زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .)a 802‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در‪ ، Kort Narigth‬اﺛﺮ آﻟﮑﺴﺎﻧﺪر اﻫﻞ ﻣﺎﻻﺑﺎر‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ(‪)Dagregister‬‬
‫ﮐﻪ در آن وﻗﺎﯾﻊ روزاﻧﻪ از اول ﻣﺎرس ﺗﺎ ‪ 31‬اوت ‪ ،1722‬ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﻢ ﻋﺒﺪ‬
‫اﷲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﻟـﺬا ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﺒـﺪ اﷲ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺳـﯿﺪ اﺣﻤـﺪ ﮐﺴـﺮوي در ﺗﺎرﯾـﺦ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮزﺳـﺘﺎن‪ ،‬ص‬
‫‪ ،102‬ﻋﻘﯿﺪه دارد ﮐﻪ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺸﻌﺸﻊ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﺸﺎﺟﺮه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻘﺎم واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ از ﻫﺮ ﻟﺤﺎظ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺟﺴﺎرت و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﺑﺴﯿﺎر از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد و ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫دو ﻧﻔﺮ اﺧﺘﻼف ﺷﺪﯾـﺪي ﺑﺮوز ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬واﻟﯽ در روح ﺿـﻌﯿﻒ ﺷﺎه ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢ ﻋﻘﯿﺪه ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖ او ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﻧﺒﻮد و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﻃﺒﻌﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺳـﯿﺪ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﭼﻪ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎدي ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ از ﯾﮏ ﻃﺮف ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ در‬
‫اﺛﺮ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷـﺘﺎﺑﺰدﮔﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﻘﺸﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ اﻇﻬﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺷﺎه ﻓﺸﺎر آورد ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺰﻧـﺪ و ﻗﻮل‬
‫داد ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺟﻤـﻊآوري ﺳـﻮاره ﻧﻈـﺎم ﻋﺮب ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮد‪ «1» .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري ﻟﺸـﮑﺮ ﻓﻮرا اﻗـﺪام ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﻤـﺎم‬
‫دﻫﮑﺪهﻫﺎي اﻃﺮاف اﻋﻼم ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺷـﺶ ﻣﺎه از ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﻌﺎف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﻋﺪه‬
‫زﯾﺎدي ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ از ﮐﺸﺎورزان و ﭘﯿﺸﻪوران ﺑﻮدﻧـﺪ و در ﺟﻨﮕﯽ ﺷـﺮﮐﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ »‪ «2‬و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑـﻪ ﺟﺰ‬
‫ﭼﻮب و ﭼﻤﺎق اﺳﻠﺤﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ «3» .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷـﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﺎﺧﺮ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷـﺘﻨﺪ و از‬
‫اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻣﯽﺗﻮان ﻗﻮﻟﻠﺮﻫﺎ را ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎهزادﮔﺎن ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم رﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺪه دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺠﺎع و‬
‫دل آور ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻋﻠﯽ ﻣﺮدان ﺧـﺎن واﻟﯽ ﻟﺮﺳـﺘﺎن از ﻋﺸﺎﯾﺮ و ﻃﻮاﯾﻒ ﮔﺮد آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺧﻮد اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻧﯿﺰ در ﺷـﺠﺎﻋﺖ و‬
‫ﮐﺎرداﻧﯽ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪«4» .‬‬
‫در ﺳﻮم ﻣﺎرس‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺎ ﺳﯽ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز از اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ دﺷﻤﻦ ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺗﻮپ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد‬
‫و اﮔﺮ ﭼﻪ اﺣﻤـﺪ ﺧـﺎن ﺗﻮﭘﭽﯽ ﺑﺎﺷـﯽ ﻓﺮﻣـﺎنده ﺗﻮﭘﭽﯽﻫـﺎ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﯿﻠﯿﭗ ﮐﻠﻤﺐ »‪ «5‬ﺗﻤـﺎم اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ را در زﯾﺮ ﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﮐﻪ از اﻫﺎﻟﯽ ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﻮد ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﻟﯽ در ﻗﺸﻮن روﺳـﯿﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮده ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣﺪه‬
‫ﺑـﻮد‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ اﺣﻤـﺪﺧﺎن ﻓﻘـﻂ اﺳـﻤﺎ ﻓﺮﻣـﺎنده ﺑـﻮد‪ ،‬وﺟﻮد ﮐﻠﻤﺐ در رأس ﺗﻮپ ﺧـﺎﻧﻪ اﯾﺮان ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﺿـﺮورت را داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ‬
‫ﺗﻮﭘﭽﯽ ﻗـﺎﺑﻠﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﯾـﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷـﺪ‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻬﺎرت ﻣﻬﻨـﺪﺳﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮان از ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﭘﭽﯽ ﺑﺎﺷﯽ ﮐﺮد ﺣﺪس‬
‫______________________________‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺳـﯿﺪ ﻓﺮج اﷲ‪ ،‬ﻓﺎﺗـﺢ ﺑﺼـﺮه‪ ،‬و ﭘﺴـﺮش ﺳـﯿﺪ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪-.‬‬
‫ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.98‬‬
‫)‪ -.(1‬ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1‬ﻣﺎرس ‪ 1722‬در داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.8‬‬
‫)‪ .(3‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺳﻮم ﻣﺎرس ‪.1722‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ )ص ‪ (75‬او را ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳـﺮدار آن ﻋﻬﺪ در اﯾﺮان ﻣﯽداﻧﺪ و ﺷـﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ص‬
‫‪ ،126‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﺣﻘﯿﻘﺖ دﻟﯿﺮﺗﺮﯾﻦ و ﻓﺎﺿﻞﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮد ﻋﻬﺪ ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪Colombe.(5‬‬
‫زد‪ .‬در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﻮرﺷﯿﺎن در ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وي از اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ اﺻﻔﻬﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ در اروﭘﺎ ﺗﻮﭘﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﯿﺮرس‬
‫آن دوازده ﻣﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ و آﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﺗﻮپﻫﺎي او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد را ﻫﺪف ﻗﺮار دﻫﺪ؟« »‪«1‬‬
‫در ﻫﻤﺎن روز ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ از اﺻـﻔﻬﺎن ﻋﺎزم ﺷﺪ‪ ،‬واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺑﻌﺪ از ﮔﺮدآوري دوازده ﻫﺰار ﺳﻮار ﻋﺮب‪ ،‬از ﻗﻤﺸﻪ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد‬
‫و دو روز ﺑﻌـﺪ ﺑﻪ ﻗﻮاي دﯾﮕﺮ در ﺷـﺮق اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮع ﻗﻮاي اﯾﺮان در ﺣـﺪود ﭼﻬﻞ و دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺳـﭙﺎه ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮد‪ «2» .‬ﻓﺮﻣـﺎن دﻫﯽ ﻗﺸﻮن اﯾﺮان ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ و واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﺻﻮﻻ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن و دﺷﻤﻦ ﺳﺮ ﺳﺨﺖ او‪ ،‬واﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﻮد‪«3» .‬‬
‫ﺷﺎه ﻗﺒﻞ از ﺣﺮﮐﺖ ﻗﺸﻮن ﻓﺮﻣﺎن داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮپﻫﺎي ﻓﺮحآﺑﺎد را ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺎورﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺼﺮ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ اﯾﻦ اواﻣﺮ‬
‫اﺟﺮا ﻧﮕﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روز ﺣﺮﮐﺖ از ﺣﺪود ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﻪ )ﺣﻮاﻟﯽ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ آن( ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﭼﻬﺎرم ﻣﺎرس ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺟﺎده اﺻﻠﯽ )اﺻﻔﻬﺎن‪ -‬ﯾﺰد( را ﭘﯿﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.253‬‬
‫)‪ .(2‬ارﻗﺎم ذﯾﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﻮرد ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻗﻮاي اﯾﺮان و ﻗﻮاي دﺷﻤﻦ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻗﻮاي اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻗﻮاي اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ 8‬ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ‪8000‬‬
‫زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ b 602‬در ﺣﺪود ‪9000 80000‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪40000 80000 56‬‬
‫ﮔﺰارش ﮔﺎردان ‪ 45000‬ﺗﺎ ‪.10000 50000‬‬
‫)ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪)b 841‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن ‪10000 50000‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﺗﺮﮐﯽ ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن ‪Dagregister 14000 52000‬‬
‫‪ ،‬ﺳﻮم ﻣﺎرس ‪12000 50000‬‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ‪40000 50000‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﮔﻼﻧﺘﺘﺲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ ‪12000 30000‬‬
‫ﭘﺎدري ‪10000 30000‬‬
‫)ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺑﺮگ‪)b 061‬‬
‫ﭘﺮژرم ‪30000 60000‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﻓﻘﻂ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ )در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ( ﺗﻌﺪاد ﻗﻮاي اﻣﺪادي ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬روﻣﯽﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﻟﺸﮑﺮ را ﺑﻪ دو ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺳﭙﺮدﻧﺪ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﺮ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫و‬ ‫ﻣﺜﻼـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ﭘــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎوﻟﻮس(‪)Paulus‬‬
‫اﯾﻦ ﻣـﻮرد‪ ،‬وارو ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺑﯽﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺟﺴـﻮر ﺑـﻮد و ﻓﺮﻣـﺎن دﻫﯽ ﻟﺸـﮑﺮ را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼـف ﻧﻈﺮ ﻫﻤﮑـﺎر ﺧﻮد و در ﺑـﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ داد‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽﻫﺎي راه ﺧﺮاﺳﺎن ﮐﻪ از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب و در ﻫﺸﺖ ﻣﯿﻠﯽ ﺷﺮق اﺻﻔﻬﺎن ﻗﺮار دارد رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﺷﺪﻧـﺪ و از ﮔﺮدﻧﻪ ﮔﻮرت ﮔﺬﺷـﺘﻨﺪ و وارد دﺷﺘﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ دﻫﮑﺪهﻫﺎي ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد و ﻣﺤﻤﺪ آﺑﺎد در آن واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬
‫در ﮔﺮدﻧﻪ ﻣـﺬﮐﻮر ﺳـﻨﮕﺮﺑﻨﺪي ﮐﻨﻨـﺪ وﻟﯽ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﺪﻧـﺪ ﻋﺪهاي را ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﺑﻔﺮﺳـﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﻋﺒﻮر دﺷـﻤﻦ از‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽﻫﺎي راه ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺸﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺣﺘﻤﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ وارد دﺷﺖ ﺑﺸﻮﻧﺪ ﺗﺎ در آﻧﺠﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﺑﺮﺗﺮي ﺳﭙﺎه ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻔﺘﻢ ﻣـﺎرس اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ از دﻫﮑـﺪه ﮔﻠﻨﺎﺑـﺎد ﮔﺬﺷـﺘﻨﺪ و از ﻣﺠﺮاي آب ﺑﺮزون ﻋﺒﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺳـﭙﺲ در ﯾـﮏ ﻣﯿﻠﯽ ﻏﺮب ﻏﻠﺠـﺎﯾﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬در آن روز ﺑﻪ ﺟﺰ زد و ﺧﻮرد ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﻣﯿﺎن ﻋﻠﯽ ﻣﺮدان ﺧﺎن و ﻋـﺪهاي از اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﺎرت آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪«1» ،‬‬
‫واﻗﻌﻪ ﻣﻬﻤﯽ روي ﻧﺪاد و ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺷﺎه ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻫﺸﺘﻢ ﻣﺎرس اوﺿﺎع ﮐﻮاﮐﺐ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد و ﻟﺸﮑﺮﯾﺎﻧﺶ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺗﻔﻮق ﺳﭙﺎه اﯾﺮان در ﺑﯿﻢ و ﻫﺮاس اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮد ﻧﯿﺰ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ و زود ﺑﺎور ﮐﻪ از اﻇﻬﺎرات ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻗﺎﻧﻊ ﻧﺸـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ در آن ﺷﺐ ﺑﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان آب ﮔﻮﺷﺖ ﺳـﺤﺮآﻣﯿﺰ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺮﯾﺎن از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎﻧﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ از آن آب ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺨﻮرﻧﺪ ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑﺮ دﺷـﻤﻦ ﻓﺎﯾﻖ آﯾﻨـﺪ‪ .‬ﻗﺮار ﺷـﺪ در ﭼﻨﺪ ﻇﺮف‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺪام دو ران ﺑﺰ ﻧﺮ ﺑﭙﺰﻧﺪ و ‪ 325‬داﻧﻪ ﻧﺨﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﯾـﮏ از آﻧﻬﺎ‬
‫دﺧﺘﺮ ﺑﺎﮐﺮهاي ‪ 325‬ﺑﺎر ﮐﻠﻤﻪ ﺷﻬﺎدت را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ در آن ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ‪ «2» .‬اﯾﻦ اواﻣﺮ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﺟﺮا ﺷﺪ‪.‬‬
‫روز ﻫﺸﺘﻢ ﻣﺎرس‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﻓﺘﺎب ﺑﺮ آﻣﺪ‪ ،‬دو ﻟﺸﮑﺮ از وﺿﻊ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﻗﯿﻘﺎ آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ اﺧﺘﻼـف ﻣﯿـﺎن اﯾﻦ دو ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﻟﺤﺎظ ﺗﻌـﺪاد ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﺮ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮي داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف اﻟﺒﺴﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎ و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ادوارد ﺑﺮاون ﺟﻨـﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد »‪ «3‬را ﺑـﺎ ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳـﯿﻪ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن )‪ 635‬ﻣﯿﻼـدي( و ﻗﻮاي ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻌﺼﻢ ﺑﺎﻟّﻠﻪ‪ ،‬را ﺑﺎ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن‬
‫ﻣﻐﻮل در اﻃﺮاف ﺑﻐﺪاد )‪ 1258‬ﻣﯿﻼدي( ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در ﻫﺮ ﮐـﺪام از اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻋﻈﻤﺖ و ﻧﯿﺮوي ﻇﺎﻫﺮي ﻣﺪاﻓﻌﺎن و‬
‫ﮐﺜﺎﻓﺖ و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ ،‬ﻫﺸﺘﻢ ﻣﺎرس‪.‬‬
‫)‪. Ferrier ,History of The Afghans ,pp .43 -4.(2‬‬
‫)‪ .(3‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺤﻤﺪآﺑﺎد واﻗﻊ ﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ آن را ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺿﻌﻒ ﻇـﺎﻫﺮي ﻣﻬﺎﺟﻤـﺎن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ «1» .‬ﮔﯿﺒﻮن »‪ «2‬ﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨـﮓ ﻗﺎدﺳـﯿﻪ ﺑﺮﺗﺮي اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮ اﻋﺮاب ﭼﻬﺎر ﺑﺮ ﯾﮏ ﺑﻮد‬
‫وﻟﯽ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﭼﻬﺎرم آﻧﻬﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺟﻨﮕﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ «3» .‬در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﺑﻐﺪاد در ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻟﺸـﮑﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ و ﺳـﭙﺎه ﻣﻐﻮل از‬
‫ﺣﯿﺚ ﺗﻌﺪاد ﺳـﺮﺑﺎز ﻫﻤﺎن اﺧﺘﻼف وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﺧﺘﻼف دو ﻟﺸـﮑﺮ از ﺣﯿﺚ ﻟﺒﺎس و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺑﻮد »‪ .«4‬در ﺗﻤﺎم‬
‫ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﮐﻤﯽ ﺳﺮﺑﺎزان و اﺳﻠﺤﻪ و ﺳﺎز و ﺑﺮگ اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ دو ﺳـﭙﺎه ﺑﻪ ﭼﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻗﻮاي اﯾﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺻﻒ ﮐﺸـﺪه ﺑﻮد‪ :‬در ﺟﻨﺎح راﺳﺖ‪ ،‬واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺑﺎ ﺳﻮاران ﻋﺮب اﯾﺴـﺘﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮐﻨﺎر او در ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬رﺳـﺘﻢ ﺧﺎن ﮔﺮﺟﯽ ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﻗﻮﻟﻠﺮ ﺑﺎ او ﺑﻮد ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺗﻦ از ﺳﺮﺑﺎزان‬
‫دﻟﯿﺮ ﮔﺮﺟﯽ از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻗﺼـﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﻧﯿﺰ در اﺧﺘﯿﺎر او ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در دﺳﺖ ﭼﭗ رﺳـﺘﻢ ﺧﺎن‪ ،‬ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻗﻠﯿﺨﺎن اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﺻﻒ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻨـﺎح ﭼﭗ ﺷﺎﻣـﻞ دو دﺳـﺘﻪ از ﺳﻮاره ﻧﻈﺎمﻫـﺎي ﻋﺸـﺎﯾﺮ ﺑﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ در زﯾﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن ﻓﯿﻠﯽ‪ ،‬واﻟﯽ ﻟﺮﺳـﺘﺎن‪ ،‬و دﯾﮕﺮي زﯾﺮ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﮐﻮﻫﮕﯿﻠﻮﯾﯽ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎن اﯾﺮاﻧﯽ از ﺗﻔﻮق ﺳـﺮﺑﺎزان اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺻﻔﻮف ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب اداﻣﻪ داده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ در وﻗﺖ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﺎح دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮﻧﺪ‪«5» .‬‬
‫ﻟﺸـﮑﺮ دﺷـﻤﻦ ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻨـﺎح راﺳﺖ ﺑﻪ اﻣـﺎن اﻟّﻠﻪ ﺧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮد ﮐﺎر آزﻣﻮده و ﻗﺎﺑﻠﯽ ﺑﻮد ﺳﭙﺮده ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﻣﺮﮐﺰ و ﯾﮑﯽ از زردﺷﺘﯿﺎن ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺼﺮ اﻟّﻠﻪ »‪ «6‬ﺟﻨﺎح ﭼﭗ را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻃﯽ ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤـﺪه روز ﻫﯿـﭻ ﯾـﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺰد‪ .‬اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺟﺒﺎن و ﻣﺤﺘﺎﻃﯽ ﺑﻮد ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺟﻨﮓ را‬
‫ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ و در واﻗﻊ ﻣﯿﻞ داﺷﺖ ﺣﺎﻟﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻫﻨﻮز از ﮐﺜﺮت ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﯾﺮان و وﺿﻊ ﻋﺎﻟﯽ آﻧﻬﺎ در ﺑﯿﻢ و ﻫﺮاس ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪Browne, Persian Literature in Modern Times, p. 127‬‬
‫)‪Gibbon.(2‬‬
‫)‪391 .(3‬‬
‫‪.Decline and Fall of the Roman Empire,) London, 1838 (, vo 1. vi, p‬‬
‫)‪ .(4‬اﺑﻦ اﻟﻄﻘﻄﻘﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺨﺮي‪) ،‬ﻗﺎﻫﺮه ‪ 1317‬ﻫﺠﺮي(‪ ،‬ص ‪.97‬‬
‫)‪.(5‬‬
‫‪Relation de La Bataille Des Perses Avec Les Arrevans‬‬
‫‪ ،‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 941‬‬
‫)‪ .(6‬اﺧﻼق و ﺷﺠﺎﻋﺖ اﯾﻦ ﻣﺮد از آﻧﺠﺎ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻈﺮ اﻓﺎﻏﻨﻪ را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪي ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،274‬درﺑـﺎره او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ وي ﻗـﺎﻣﺘﯽ ﺑﻠﻨـﺪ وﻟﯽ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﺳﺐ داﺷﺖ و دوﺳﺖ و ﺣﺎﻣﯽ اراﻣﻨﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم او را ﮐﻮر‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ زﯾﺮا ﻋﺎدت داﺷﺖ ﯾﮑﯽ از ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﺒﻨﺪد‪ .‬وي ﻓﻦ ﺟﻨﮓ را در ﻏﺎرت آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬
‫در ﺳـﺎﻋﺖ ﭼﻬـﺎر ﺣﻤﻠﻪ آﻏﺎز ﺷـﺪ‪ .‬رﺳـﺘﻢ ﺧﺎن ﮐﻪ از اﻧﺘﻈﺎر ﺧﺴـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﺎح ﭼﭗ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺷـﺪت ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و آن را درﻫﻢ‬
‫رﯾﺨﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ در ﻫﻤﺎن وﻗﺖ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد از ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺻﻔﻮف اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺳﺮ درآورد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻧﻘﺸـﻪ ﻗﺒﻠﯽ ﺑﻪ ﺟﻨـﺎح ﭼﭗ دﺷـﻤﻦ ﮐﻪ درﻫﻢ رﯾﺨﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد از ﻋﻘﺐ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬آن را دور زد و ﺑﻪ ﻃﺮف اردوي دﺷـﻤﻦ رﻓﺖ و در‬
‫ﮐﻤﺎل آراﻣﯽ ﺑﻪ ﻏﺎرت آن ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ وﻗﺘﯽ ﻣﺤﻤﻮد دﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺎح ﭼﭗ در اﺛﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﯾﺪ رﺳـﺘﻢ ﺧﺎن ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﺟﻨﮓ را ﺑﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ «1» .‬وﻟﯽ اﻣﺎن اﻟّﻠﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ و ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻧﺼـﺮ اﻟّﻠﻪ و ﺳـﺮﺑﺎزان او ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻧﺼﯿﺤﺖ او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎزي ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬در ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.203‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﮕﺮﯾﺰد‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ واﻟﯽ و ﺳﻮاره ﻧﻈـﺎم او از ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ ﻫﺠﻮم آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺟﻨﮓ را‬
‫ﺑﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن و ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن او ﺑﻪ ﻋﻮض ﮐﻤﮏ ﺑﻪ رﺳـﺘﻢ ﺧﺎن ﺳـﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد اﯾﺴـﺘﺎدﻧﺪ و واﻟﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﮑﺮر‬
‫رﺳـﺘﻢ ﺧﺎن ﺑﻪ ﯾﺎري او ﻧﺸـﺘﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﺼـﺮ اﷲ ﮐﻤﮏ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و رﺳﺘﻢ ﺧﺎن و ﺳﺮﺑﺎزان او را از ﻟﺸﮑﺮ اﯾﺮان ﺟﺪا‬
‫ﮐﻨـﺪ‪ .‬رﺳـﺘﻢ ﺧﺎن ﭼﻮن از ﺧﻄﺮ آﮔﺎه ﺷـﺪ و دﯾـﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮﻣﺎندﻫﺎن ﮐﻤﮑﯽ ﻧﻤﯽرﺳـﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﻋﻘﺐﻧﺸـﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﭙﯿﻮﻧـﺪد وﻟﯽ دﯾﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻤﺎم ﺻـﻔﻮف اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﺣﺎل ﻓﺮار ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻫﺮ ﻃﺮف ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫رﻫﺒﺮي ﻓﺮﻣـﺎن ده دﻟﯿﺮ ﺧﻮد در ﺣـﺎل ﺟﻨﮓ و ﮔﺮﯾﺰ ﺗﺎ ﻣﺠﺮاي آب ﺑﺮزون ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ رﺳـﺘﻢ ﺑﺮ اﺳﺐ ﺧﻮد ﻣﻬﻤﯿﺰ زد ﮐﻪ از‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﭙﺮد وﻟﯽ اﺳﺐ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺧﻮرد و او را ﺑﻪ ﺳﻮﯾﯽ ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮد و ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ رﺳـﺘﻢ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ از ﻣﯿﺎن ﮔﻞ و ﻻي ﻣﺠﺮاي آب ﺧﻮد را‬
‫ﻧﺠـﺎت دﻫـﺪ‪ ،‬ﻋـﺪهاي از ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺳـﺮ رﺳـﯿﺪﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ او را ﺑﺎ ﺿـﺮﺑﻪ ﭼﻤﺎق ﺑﯽﻫﻮش ﮐﺮد و دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﻧﯿﺰه ﺑـﺪﻧﺶ را ﺳﻮراخ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ رﺳﺘﻢ ﻣﺜﻞ ﺑﺮادر ﻧﺎﺗﻨﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﯿﺨﺴﺮو‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﺎزده ﺳﺎل ﻗﺒﻞ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫در آﻏـﺎز ﺟﻨـﮓ‪ ،‬در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﺟﺒﻬﻪ‪ ،‬ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧـﺎن ﺑـﺎ ﺳـﺮﺑﺎزان ﮐـﻮه ﮔﯿﻠـﻮﯾﯽ ﺧـﻮد ﺑﻪ ﺟﻨـﺎح راﺳﺖ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﻣﺜﻞ ﭘﺎرﺗﯽﻫﺎ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﻀـﯽ ﺑﻪ راﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻪ ﭼﭗ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ و راه را ﺑﺮاي آﺗﺶ زﻧﺒﻮركﻫﺎي ﺧﻮد ﮐﻪ‬
‫در ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ زﻧﺒﻮركﭼﯽﻫﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻠﯿﮏ زدﻧﺪ و ﻋﺪه زﯾﺎدي از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮادر ﻋﻠﯿﻤﺮدان در اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﻘﺘﻮل و ﺧﻮدش زﺧﻤﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫آﺗﺶ دﺷـﻤﻦ ﭼﻨﺎن ﺷﺪﯾـﺪ و ﻋﺪه ﺗﻠﻔﺎت ﭼﻨﺎن زﯾﺎد ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﻋﺸﺎﯾﺮ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﻓﺮﻣﺎن ده زﺧﻤﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‪ ،‬در ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن وﻗﺘﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ رﺳـﺘﻢ و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ دﺷـﻤﻦ ﺗﻤﺎﺳﯽ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻊ‬
‫اﻟﻮﺻﻒ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ داد‪ «1» ،‬و اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﻪ وﺿﻊ را ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮار ﺑﯽﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﻪ دﯾﺪﻧـﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺗﻮپﻫﺎ را ﺑﺪون ﻣﺤﺎﻓﻆ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﯿﻠﯿﭗ ﮐﻠﻤﺐ ﻣﺠﺎل ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮد ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺗﻮپ ﺷـﻠﯿﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ ﻋﺪهاي از اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ در زﯾﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎي اﺳـﺒﺎن دﺷـﻤﻦ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﺗﻮﭘﭽﯽ ﺑﺎﺷﯽ ﻫﻢ در اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﭼﻨـﺎن دﭼـﺎر دل ﺳـﺮدي ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺗﻮپﻫـﺎي از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ و ﺑﻪ ﺟـﺎي آن ﮐﻪ در ﮔﺮدﻧﻪ‬
‫ﮔﻮرت اﯾﺴـﺘﺎدﮔﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬از ﻓﺮط وﺣﺸﺖ و اﺿـﻄﺮاب ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻـﻔﻬﺎن رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ و در واﻗﻊ ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺳـﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ‬
‫درﻧﮓ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،204‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﭘﺸﺖ ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ ﮐﺮد و ﻗﺒﻞ از ﺣﻤﻠﻪ او رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺑﻌﺪا از‬
‫ﻗﻮل اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﯾﮏ رﺑﻊ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮓ را ﺑﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 9‬ﻣﺎرس‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺷﺎﯾﻊ ﺑﻮد ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮد ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﺻﻔﻮف ﺳﺮﺑﺎزان اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫درﻫﺎي ﺷـﻬﺮ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺧﻮد اﺻﻔﻬﺎن ﻫﺮج و ﻣﺮج ﮐﺎﻣﻞ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﺎ ﺑﻮد و ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮارﯾﺎن را دﻧﺒﺎل‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ وارد ﺷﻬﺮ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺷﺐ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺳﯿﺪ دﺷﻤﻦ داﻣﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﻠﻔﺎت اﯾﻦ ﺟﻨﮓ را ﺗﺨﻤﯿﻦ زد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن در ﯾﺎد داﺷﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮف اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار و از ﻃﺮف اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﮐﺸـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ «2» .‬ﮐﻠﺮاك ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻇﻬﺎر ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻓﻮق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺷﺶ ﻫﺰار و اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﮐﺸﺘﻪ دادﻧﺪ‪ «3» .‬در »داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ«‬
‫ﺗﻌـﺪاد ﮐﺸـﺘﮕﺎن اﯾﺮان ﻣﯿﺎن ﭼﻬﺎر ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺗﻠﻔﺎت اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻋﺪدي ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ «4» .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺗﻠﻔﺎت اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ »‪ «5‬ﻋﻘﯿـﺪه دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻃﺮف دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﮐﺸـﺘﻪ دادﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺗﻠﻔﺎت اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ 1700‬و ‪ 130‬ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ «6» .‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﺧﯿﺮ ﺗﻠﻔﺎت‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ را ﮐـﻢﺗﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﯿﻼـﻧﻨﺘﺲ ﺗﻠﻔـﺎت اﻓﻐﺎنﻫـﺎ را ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻢﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﺑـﻮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤـﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﻫﺰار و اﻓﻐﺎنﻫﺎ در ﺣﺪود ﯾﮏ دﻫﻢ آﻧﻬﺎ ﺗﻠﻔﺎت داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ اﯾﻦ ﺟﻨﮓ را از آن ﻟﺤﺎظ ﺑﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ وﺣﺪت ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ و ﺳﺮﺑﺎزان ﮐﺎر دﯾﺪه وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﺗﺮ از اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻃﺮز‬
‫رﻓﺘﺎر اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ و واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺠﯿﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﺷﺠﺎﻋﺖ رﺳﺘﻢ ﺧﺎن و ﺳﺮﺑﺎزان ﮔﺮﺟﯽ او‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎندﻫﺎن دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺰدﻻن اﻗﺪام ﻧﮑﺮده و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳـﯽ ﮐﻤﮏﻫﺎي ﻻزم را رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ را از ﺻﺤﻨﻪ ﻧﺒﺮد دور ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺷـﮑﺴﺖ ﻗﺎﻃﻌﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ «7» .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ و ﺣﺴﺎدتﻫﺎي ﻓﺮﻣﺎن‬
‫دﻫﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﻫﻢ از اﺳـﺒﺎب اﺟﺮاي ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻟﺸـﮑﺮ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﮐﺲ ﮐﻪ از رهﮔﺬر ﻏﻔﻠﺖ و ﻧﻔﺎق رأي دو ﺗﻦ از اﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﻫﻢ اﺗﻔﺎق‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻣﯿﺮ و ﺳﺮدار ﺷﻮﻧﺪ‪«8» «.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷﺮح اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ آن زﻣﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ ،a 702‬ﺑﻪ ﮔﺰارش ﮔﺎردان ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫‪Relation de la Bataille des Perses Avec Les Arrevans ,‬‬
‫در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬اوراق‪a 051-b 741‬؛ داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 8‬و ‪ 9‬ﻣﺎرس؛ راﻫﺐ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر اﻫﻞ‬
‫ﻣﺎﻻﺑﺎر؛ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻮل ‪15 -12‬؛ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪204 -203‬؛ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.242 -227‬‬
‫)‪.(2‬‬
‫‪.A Volume of Oriental Studies Presented to E. G. Browne, p. 488‬‬
‫)‪ .(3‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.245‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 8‬ﻣﺎرس ‪.1722‬‬
‫)‪ .(5‬ص ‪.204‬‬
‫)‪ .(6‬ﻓﺼﻞ ‪.15‬‬
‫)‪ .(7‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪.a 702،‬‬
‫)‪ .(8‬اﺣﻮال‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.117 -116‬‬
‫در ﻣﻮرد اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد در ﻟﺤﻈﻪ ﺣﺴـﺎس ﺟﻨـﮓ‪ ،‬ﺗﺰﻟﺰل رأي ﻧﺸـﺎن داد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑـﺎ راهﻧﻤﺎﯾﯽ اﻣﺎن اﻟّﻠﻪ ﺧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮد ﮐﺎر‬
‫دﯾـﺪهاي ﺑﻮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣـﺎل ﻓـﺎﯾﻖ آﻣـﺪ )ﺑﺎﯾـﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﻧـﺪاﺷﺖ(‪ .‬ﻣﯿﺎن او و ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎن‬
‫ﻟﺸﮑﺮش ﺣﺴﺎدت ﺷﺨﺼﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺧﻮد ﺟﻨﮓ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺧﺒﺮ ﺷـﮑﺴﺖ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد در ﺣـﺪود ﺳﺎﻋﺖ ‪ 9‬ﺷﺐ ﻫﺸـﺘﻢ ﻣﺎرس ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ و وﺣﺸﺖ و اﺿـﻄﺮاﺑﯽ ﻋﻈﯿﻢ در ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺻـﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧـﺪ و ﺗﺸﻮﯾﺶ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺳـﺮاﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ زودي ﻫﺮج و‬
‫ﻣﺮج ﭘﺎي ﺗﺨﺖ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺧﻮاﻫﺪ رﺳـﯿﺪ و ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ را ﺗﺼﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ «1» .‬ﺷﺎﯾﻌﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ در اﻓﻮاه ﺑﻮد‬
‫ﮐـﻪ ﻗﺸـﻮن اﯾﺮان ﺑـﺪﺗﺮ از آﻧﭽـﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧـﻮرده اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﯿﻢ ﺷﺐ ﻋـﺪهاي از زﻧـﺎن وﺣﺸﺖ زده ﺳﺮاﺳـﯿﻤﻪ ﺑﻪ ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫـﺎ و‬
‫ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ رﯾﺨﺘﻨﺪ و ﻓﺮﯾﺎدﮐﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺗﺒﺮك ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺒﺢ ﻧﻬﻢ ﻣﺎرس‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺒﺮي از دﺷﻤﻦ ﻣﺨﻮف ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ و اﺿﻄﺮاب ﻣﺮدم ﮐﻢﺗﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه و وزراي او از اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺷـﻬﺮ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻋﺪهاي ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﺮاي ﻧﮕﺎهداري دﯾﻮارﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺳـﻌﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ روي ﭘﻞﻫﺎي زاﯾﻨـﺪهرود ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ «2» .‬در آن اﯾـﺎم رودﺧـﺎﻧﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﭼﻨـﺎن در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎران‬
‫ﺑﻬﺎري و آب ﺷـﺪن ﺑﺮفﻫﺎي زاﮔﺮس ﻃﻐﯿﺎن ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﻮر از آن ﺑﻪ ﻫﯿـﭻ وﺟﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ ﮐﻪ وﺿﻊ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﻨﻮال ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺧﻂ دﻓﺎﻋﯽ ﻣﺤﮑﻤﯽ در ﭘﯿﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت دﻓﺎﻋﯽ و ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺸﺪن دﺷـﻤﻦ‪ ،‬ﻫﻨﻮز وﺣﺸﺖ و اﺿـﻄﺮاب در ﺷﻬﺮ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﺎ ﺑﻮد و ﮔﺮان ﺷﺪن ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻧﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪ‬
‫ﺣﻮادث ﺑﻌﺪي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 8 ،‬ﻣﺎرس‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﺎردان در ‪ 19‬ﻣﺎرس ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﮔﺰارش داد‪» :‬ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﮐﻪ ﻋـﺪه زﯾﺎدي از ﻣﺮدم اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳـﻼح ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﻘﻂ‬
‫ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﺮاي دﻓـﺎع ﺷـﻬﺮ ﺣﺎﺿـﺮ اﺳﺖ‪ «.‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬از ﻫﺮ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ‪ ،‬ده ﻧﻔﺮ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﻣﺴـﻠﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ در‬
‫ﮐﻤـﺎل ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ ﺧـﺪا ﺑﺨﻮاﻫـﺪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﺧﻮار ﮐﻨـﺪ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐـﺎر ﺑﯿﺶ از ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ اﻓﻐـﺎﻧﯽ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪«.‬‬
‫ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬اوراق‪ a 741‬و‪.b 741‬‬
‫در ﻃﯽ روز‪ ،‬واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﺒﺮ و ﻏﺮور ﺗﻤﺎم ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد آوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻘﺼﻮد‬
‫ﺳﯿـﺪ ﻋﺒـﺪ اﷲ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﺼﻮر ﻧﮑﻨﻨـﺪ وي در ﻧﻬﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﺎزش ﮐﺮده اﺳﺖ‪ «1» .‬در واﻗﻊ ﻃﺮز رﻓﺘﺎر او ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻋﻤﺎل ﺑﻌـﺪي او ﺧﯿﺎﻧﺘﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ و ﺷﺎﯾـﺪ ﻫﻢ در آن وﻗﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﺎﯾﻨﺎﻧﻪاي در ﺳـﺮ داﺷﺖ‪ «2» .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﻌﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺤﻤﻮد در دو ﺳﻪ روزه ﺑﻌﺪ ﮐﻢﺗﺮ ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪.‬‬
‫در ﺷـﻮراﯾﯽ ﮐﻪ ﺷـﺎه ﺗﺸـﮑﯿﻞ داد‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯿﺨـﺎن ﺗﺮﺳـﻮ و ﺟﺒـﺎن وي را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود و ﻟﺸـﮑﺮي ﺑﺮاي ﺷﮑﺴـﺖ‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ از ﻣﺸﺎوران ﻣﺤﺮم ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ وي ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ از ﭘﺎيﺗﺨﺖ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﺳـﺘﺨﻼص اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻌـﺪ از رﻓﺘﻦ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﺧﺼﻢ را ﺑﺮ ﺳـﺮ اﺻـﻔﻬﺎن زﯾﺎده ﮐﻮﺷﺸـﯽ ﻓﺮﺻﺖ ﻧﺒﻮد و ﺑﻪ ﻓﮑﺮ‬
‫ﮐﺎر ﺧﻮد ﻣﯽاﻓﺘﺎد و ﻋﺎﻣﻪ ﺷـﻬﺮ او را ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻨﻮان از ﺳﺮ ﺧﻮد وا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و وي ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪي ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن راه ﮐﻪ آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻣﺮور اﯾﺎم و‬
‫ﺳﻌﯽ ﻣﻮﻓﻮر آن را ﮔﺸﺎده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺮ دوﻟﺖ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدد ﯾﺎ آﻣﺎده ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺳـﻠﻄﺎﻧﯽ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺗﺪﺑﯿﺮي ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﻮد و از‬
‫آن ﻫﻤﻪ ﺧﻠﻖ ﺑﯽﺷﻤﺎر ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﺗﻠﻒ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮاﻓﻖ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻧﯿﻔﺘﺎد و ﭼﻨﺪ ﮐﺲ از ﻧﺎﺳﻨﺠﯿﺪﮔﺎن ﻣﺎﻧﻊ آﻣﺪﻧﺪ‪«3» «.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از »ﻧﺎﺳﻨﺠﯿﺪﮔﺎن« ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ و ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺎﺷﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﺷﺨﺎص ﻣﺘﻨﻔﺬ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﻗﻮا ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻗﺎﺻﺪ را ﺑﻪ ﺷـﺘﺎب ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺐ و ﺧﺘﺎﻧﮓ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن‪ ،‬و ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن‪ ،‬واﻟﯽ ﻟﺮﺳﺘﺎن )ﺷﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ زﺧﻤﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ او را‬
‫ﻣﺴـﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪﻧﺪ(‪ ،‬و ﻗﺎﺳﻢ ﺧﺎن‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎري‪ ،‬و اﺷﺨﺎص ﺳﺮﺷﻨﺎس دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻓﺮﻣـﺎن داد ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص دﻋﻮت ﺷﺎه را ﻓﻮرا‬
‫ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ وﺿﻊ دﯾﮕﺮي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣـﺪ‪ .‬از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﯿﺨﺴـﺮو ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﻗﻨـﺪﻫﺎر را در ﺳﺎل ‪ 1711‬ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﻓﻐﺎنﻫـﺎ از ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ و ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎ زناﻧﺪ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬راﻫﺐ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ‪Royal Asiatic Society ,vo 1 .XXIII ,p .647‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺳـﯿﺪ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﻣﺜﻞ ﻣﺤﻤﻮد ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺳـﻨﯽ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺎه ﺑﻮد و در ﺧـﺪﻣﺖ او ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺑﻠﻨﺪ داﺷﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ از ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از ﻫﻢ وﻃﻨﺎن او در ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﺣﻮال‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.119 -118‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎل را دارﻧـﺪ‪ «1» «.‬وﻟﯽ وﺧﺘﺎﻧﮓ ﮐﻪ از ﻃﺮز رﻓﺘﺎر ﺷﺎه ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮد ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﺳﻮﮔﻨـﺪ ﺧﻮد را در ﻣﻮرد ﺷﻤﺸـﯿﺮ‬
‫ﻧﮑﺸـﯿﺪن در دﻓﺎع ﺷﺎه ﺑﺸـﮑﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن ﺑﻪ ﺷﺎه ﭘﯿﻐﺎم ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﻮب ﺷـﺪن زﺧﻤﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ او ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ «2» .‬اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ وﻋﺪه ﮐﻤﮏ دادﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ آن وﻓﺎ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد ﯾﮑﯽ ﻟﻄﻔﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از زﻧـﺪان ﺑﻪ ﻗﺼـﺮ آورده ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ وي ﺑﻪ ﺷﺎه ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮد‪ -1 :‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺧﻮب ﺧـﺪﻣﺖ ﮐﻨﻨـﺪ ﭘﺎداش ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺪﻫﺪ ‪ -2‬اﻣﺮ دﻫـﺪ آذوﻗﻪ ﻓﺮاﻫﻢ و ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ آورده ﺷﻮد ‪-3‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد از ﺧﻮد ﺷﻬﺎﻣﺘﯽ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادهاﻧﺪ ﮔﺮدن ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه ﺗﺎ ﺣﺪي ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد اول و دوم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ وﻟﯽ‬
‫در ﻣﻮرد ﺳﻮﻣﯽ اﻗـﺪاﻣﯽ ﻧﮑﺮد‪ «3» .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟـﺎي آزاد ﮐﺮدن ﻟﻄﻔﻌﻠﯽﺧﺎن‪ ،‬او را دوﺑﺎره ﺑﻪ زﻧـﺪان ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ «4» .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﺣﺘﻤﺎ ﺷﺎه ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ و ﺣﮑﯿﻢﺑﺎﺷﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺗﯿﻦ ﭘﺎدري‪ ،‬ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺷـﯿﺮاز‪ ،‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺻﻠﺢ ﮐﻨﺪ‪ «5» .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﭘﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ اﮔﺮ ﺷﺎه ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ آﯾﺎ او )ﭘﺎدري( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺎزه ﻧﻔﺴـﯽ ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ رﺳـﯿﺪﻧﺪ و وزرا دل ﮔﺮم‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺬاﮐﺮه ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در دﻫﻢ ﻣﺎرس‪ ،‬ﺷﺎه ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮه‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا‪ ،‬را ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﯿﺶ ﻧﺪاﺷﺖ از ﺣﺮمﺳـﺮا ﺑﯿﺮون آورد‬
‫و او را ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺧﻮد ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد او از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را از اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري ﻟﺸﮑﺮ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﺪس زده‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎهزادﮔﺎن ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﯿﺸﺘﺮ در زﯾﺮ ﭘﺮﭼﻢ او ﮔﺮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ‪ «6» .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ .114‬ﮔﻮدرو در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪،‬‬
‫‪.Relation de Perse, ecrite par un Missionnaire a un de ses amis en France‬‬
‫ص ‪ ،52‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ دﻟﯿﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدان ﺷﺮق ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻓﯿﻠﯿﭗ آورﯾﻞ‬
‫‪Philippe Avril (Voyage en divers Etats d'Europe et d, Asie, Entrepris pour decouvrir un ( ,‬‬
‫‪.nouveau chemin a la Chine ) Paris, 1693 (, p. 60‬‬
‫)‪ .(2‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 11 ،‬ﻣﺎرس ‪.1722‬‬
‫)‪ .(3‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺳﺮداري ﺑﯿﺶ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ!‬
‫)‪ .(4‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 10 ،‬ﻣﺎرس‪.‬‬
‫)‪ -.(5‬ﮔﺰارش ﺑﯽﺗﺎرﯾـﺦ ﭘـﺎدري‪ ،‬در ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬ورق‪( .b 624‬ﮔﺰارشﻫـﺎي ﭘﺎدري را ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﺎ‬
‫اﺣﺘﯿﺎط ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻋﻠﺖ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ آﻧﮋدو ﮔﺎردان‪ ،‬ﻗﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬در ﺷﺮح ﻣﺬاﮐﺮات ﺧﻮد ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان اﻏﺮاق و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪(.‬‬
‫)‪ .(6‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .a 012‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ دﻫﻢ ﻣﺎرس و ﮔﺰارﺷﯽ در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر‬
‫اﯾﻦ ﺷﺎهزاده از اﻣﻮر ﻟﺸﮑﺮي اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺎه واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎور او ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻇﻬﺮ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺷﺎهزاده ﺟﻮان در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ در ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﺣﻀﺎر ﺧﻮاﺟﻪ ﺳﺮاﯾﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻤﺪ آﻗﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي رﺳﺘﻢ ﺧﺎن ﻟﻘﺐ ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪«1» .‬‬
‫ﻇﻬﺮ روز دوازدﻫﻢ ﻣﺎرس‪ ،‬ﺷﺎه ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺮمﺳﺮا ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر رﺳﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﺎهزاده در اﻧﺰوا و ﻋﺰﻟﺖ ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﺑﺮده‪ ،‬از دﯾـﺪن ﮐﺜﺮت ﺟﻤﻌﯿﺖ در ﻣﺠﻠﺲ وﺣﺸﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺧﻮد از ﺷﺎه ﺧﻮاﺳـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺮمﺳـﺮا ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻠﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎهزاده از ﻣﻼﺑﺎﺷـﯽ و ﺣﮑﯿﻢﺑﺎﺷﯽ اﻧﺘﻘﺎد و ﺑﻪ ﺷﺎه ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ آن دو را از ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ وي ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ در ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد از ﺧﻮد ﺷـﻬﺎﻣﺘﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﻨـﺪ ﺗﻬﺪﯾـﺪ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻤـﺎم ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎهزاده ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد ﻋﻠﯿﻪ او ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﺘﺤـﺪ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﻧﺰد ﺷﺎه رﻓﺘﻨـﺪ و ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻃﺒﻌﯽ ﺟـﺎهﻃﻠﺐ دارد و اﮔﺮ در رأس ﻗﺸـﻮن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻏﺼﺐ ﺗـﺎج و ﺗﺨﺖ اﻗـﺪام ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﺮد‪ «2» .‬اﮔﺮ ﺷﺎه ﻧﺎدان ﺳـﺨﻨﺎن‬
‫ﻓﺮزﻧـﺪ را ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻏﻠﻂ ﻣﻼﺑﺎﺷـﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺸﺎوران ﺑـﺪﺧﻮاه ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬وﺿﻊ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻏﻠﻂ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﭼﻬـﺎردﻫﻢ ﻣـﺎرس‪ ،‬ﺷـﺎه ﻓﺮزﻧـﺪ دوم ﺧـﻮد ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزا را ﮐـﻪ در آن وﻗﺖ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳـﺎﻟﻪ ﺑـﻮد از ﺣﺮمﺳـﺮا ﺑﯿﺮون آورد و ﻫﻤـﺎن‬
‫اﺧﺘﯿﺎراﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ ارﺷﺪ ﺧﻮد داده ﺑﻮد ﺑﻪ وي ﻧﯿﺰ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﺮد‪ «3» .‬ﻇﺎﻫﺮا ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﻟﺸﮑﺮ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه او واﮔﺬار ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ واﻟﯽ‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن اﯾﻦ ﻣﻘﺎم را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﭼﻨـﺪ روزي ﺑﻌـﺪ از ﭘﯿﺮوزي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد وﻗﺎﯾﻊ ﻧﮕﺎري ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در آن دو روز ﺑﻌـﺪ از ﺟﻨﮓ ﭼﻪ اﻓﮑﺎري ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮش رﺳـﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻟﺤﻈﻪاي در‬
‫اﯾﻦ ﺧﯿﺎل ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﮐﺮﻣﺎن ﺑﻪ آن ﺷـﻬﺮ ﺑﺎزﮔﺮدد؟ آﯾﺎ اﻧﺼـﺮاف او از اﯾﻦ ﺧﯿﺎل و ﺗﺼﻤﯿﻢ او ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﺻﻠﺢ ﭘﺎدﺷﺎه ﺿﻌﯿﻒ اﻟﻨﻔﺲ اﯾﺮان ﻧﺒﻮد؟ »‪ «4‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫______________________________‬
‫ﺧـﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬اوراق‪ ،a -b 051‬ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان¬‪Relation de la Bataille des Perses avce les :‬‬
‫‪.Arrevans‬‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ )زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ )b 502‬اﺣﻤﺪ آﻗﺎ ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺤﺘﺮﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در زﻣﺎن ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻟﺸﮑﺮ را داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ او را از ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎم اﺧﺮاج و ﺗﻤﺎم داراﯾﯽ او را ﺗﻮﻗﯿﻒ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﺰارش ﭘﺎدري ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 30‬ﻣﺎرس ‪ ،1722‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ورق‪.a 161‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 12 ،‬ﻣﺎرس و‬
‫¬‪.Relation de la Bataille des Perses avec Arrevans‬‬
‫در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪( b 051‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﻤﯿﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)‪ .(3‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 14 ،‬ﻣﺎرس‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.207‬‬
‫ﺟـﺪا ﺧﯿﺎل ﻣﺮاﺟﻌﺖ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از درﯾﺎﻓﺖ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﺻـﻠﺢ‪ ،‬ﻣﻨﺼـﺮف ﺷـﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﺑﻬﺘﺮ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ درﺑﺎره ﺗﺰﻟﺰل رأي ﻣﺤﻤﻮد در‬
‫دﺳﺖ دارﯾﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وي در آﻏـﺎز از ﺑـﺎده ﭘﯿﺮوزي ﺳـﺮﻣﺴﺖ ﺑـﻮد و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﭼﻪ ﺗﺼـﻤﯿﻤﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪ :‬آﯾـﺎ ﺑﻪ ﻏﻨـﺎﯾﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورده ﺑﻮد‪ «1» ،‬ﻗﻨﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﺮﮔﺮدد ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺟﺴﻮراﻧﻪﺗﺮي ﺑﭙﺮدازد و اﺻـﻔﻬﺎن را ﺗﺼﺮف ﮐﻨﺪ و ﺗﺎج‬
‫و ﺗﺨﺖ را از ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮد؟ ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﻣﺤﻤﻮد از ﻗﻠﺖ ﺳـﭙﺎه و دوري ﻣﺴـﺎﻓﺖ ﺗـﺎ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺗﻌـﺪاد‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان در اﺻـﻔﻬﺎن از ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن او ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد )و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺪه ﺗﺎ ﭼﻨﺪ روزي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ( و ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زودي از‬
‫ﺟﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺷﺎه ﺧﻮاﻫﺪ رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ او را ﺷـﮑﺴﺖ دﻫﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫در آن وﻗﺖ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﮐﻪ ﺧﻮرده ﺑﻮد وﻓﺎدار ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮد در اﺑﺘـﺪا ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧـﺪازه روﺣﯿﻪ ﺧﻮد را ﺑﻌـﺪ از ﺷـﮑﺴﺖ ﺑﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ روز ﺑﻌـﺪ از ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ‬
‫روي ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽداد و در آن ﺣﺎل ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺨﺘﺼﺮي روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در آن ﺻﻮرت ﻧﯿﺰ ﻣﺮدم اﺻﻔﻬﺎن در دوره ﻣﺤﺎﺻﺮه آن ﻗﺪر‬
‫از ﻗﺤﻄﯽ و ﺑﯿﻤﺎري رﻧﺞ ﻧﻤﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ وﺣﺸﺖ آوري ﺟﺎن ﻧﻤﯽﺳﭙﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا آﻧﭽﻪ ﻣﺤﻤﻮد را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ اداﻣﻪ دﻫـﺪ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎي دل ﮔﺮم ﮐﻨﻨـﺪهاي ﺑﻮد ﮐﻪ درﺑﺎره اوﺿﺎع اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﯽﺷـﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن او ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺎﯾﻨﺎن اﻃﺮاف ﺷﺎه ﺑﻪ او ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﺎزش داﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺜـﻞ ﻣﺤﻤﻮد از آﯾﯿﻦ ﺗﺴـﻨﻦ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺷـﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﯿـﺎﻧﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا در ﯾﺎزدﻫﻢ ﻣﺎرس ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﺎي ﺗﺨﺖ اﯾﺮان ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از اردوﮔـﺎه او در ﻣﺤﻤـﺪ آﺑـﺎد ﭼﻨـﺪ راه ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اوﻻ ﺟﺎده اﺻـﻠﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﮔﺮدﻧﻪ ﮔﻮرت ﮐﻪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺑﻮد و راهﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮﺟﺴـﺘﮕﯽﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن از ﻓﯿﺮوز آﺑﺎد و ﺟﺰون و ﮔﺮدﻧﻪﻫﺎي ﮐﺎج ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ راﻫﯽ ﺑﻮد از ﻃﺮﯾﻖ اﻣﯿﻦ آﺑﺎد‬
‫و ﻗﻠﻌﻪ زﯾﻨﺒﯿﻪ و ﺟﺰون و ﮐـﺎج از آﻧﺠـﺎ ﺑﻪ دﻫﮑـﺪه ﺳـﺮش ﺑـﺪاران ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ دﻫﯽ ﺑﻮد واﻗﻊ در ﺳﺎﺣﻞ ﺷـﻤﺎﻟﯽ زاﯾﻨـﺪهرود و در آﻧﺠﺎ‬
‫راﻫﯽ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ و ﻣﻮازي ﺑﺎ رودﺧﺎﻧﻪ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﺮارج واﻗﻊ ﺑﻮد ﮐﻪ در دو ﻣﯿﻞ و ﻧﯿﻤﯽ ﺷﺮق اﻃﺮاف ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎده اﺻﻠﯽ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن و ﯾﺰد ﻣﯽﭘﯿـﻮﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ در وﺳـﻂ اﯾـﻦ راه‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﻪ ﭼﭗ )ﻏﺮب( ﮐﻪ از روي ﭘـﻞ ﭼـﻮم ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ وﺟـﻮد داﺷﺖ‪ .‬در اﯾـﺎم‬
‫ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬راه دﯾﮕﺮي از ﺳﺮش ﺑﺪاران ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻣﯽﺷﺪ و از روي ﭘﻞ دﺷﺘﯽ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ «2» .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺪام ﯾﮏ از اﯾﻦ راهﻫﺎ‬
‫را‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك در ﺟﻠــﺪ اول‪ ،‬ص ‪ ،45‬از ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ از اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪه ﺑﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ‪ 12000‬ﺗﻮﻣﺎن و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻤﺎم ﭼﺎدرﻫﺎ و ﺗﻮپﻫﺎي ﺧﻮد را در ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬دوﺳﺖ ﻣﻦ آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ اﻃﻼع دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻋﻠﺖ اﻧﻬﺪام ﭘﻞ دﺷﺘﯽ را ﺣﻤﻠﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮا راﻫﯽ را ﮐﻪ از ﺳـﺮش ﺑـﺪاران ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻋﻠﺖ ﺑﺮ راهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﯿﺢ داد‪ .‬اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻮن اﯾﻦ راه‬
‫از ﻣﯿﺎن دﺷﺖ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﺑﯿﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﻣﯿﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬دوم اﯾﻦ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ از اﯾﻦ راه ﺧﯿﻠﯽ زودﺗﺮ ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‬
‫و از ﺣﯿﺚ آب در ﻣﻀﯿﻘﻪ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ آﺧﺮ آن ﮐﻪ ﺗﺼﺮف ﭘﻞ دﺷﺘﯽ و ﭼﻮم در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﺒﻮر ﻧﺒﻮد اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫از ﻣﻨـﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻟﺸـﮑﺮ ﺧﻮد را در ﻫﻤﺎن روزﻫﺎي اول ﻋﺰﯾﻤﺖ از ﻣﺤﻤـﺪ آﺑﺎد از‬
‫زاﯾﻨﺪه رود ﮔﺬراﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از دو ﭘﻞ ﻧﺎم ﺑﺮده ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﻞﻫﺎي اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺴﺪود ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺪس‬
‫زد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﻋﺪهاي از ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد را از ﻃﺮﯾﻖ ﭘﻞ دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﺎﻗﯽ را از‬
‫ﺳﺎﺣﻞ در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﺮارج ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺎده اﺻﻠﯽ ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺳﺮﺑﺎزان را از ﭘﻞ ﭼﻮم ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﯽ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﯾﺎزدﻫﻢ ﻣﺎرس ﻧﺰدﯾﮏ ﻏﺮوب ﻣﯿﺎن ﯾﮏ دﺳـﺘﻪ از ﭘﺎﺳـﺪاران اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻧﺎن ﭘﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن ﭼﻨـﺪ ﺗﯿﺮ رد و ﺑﺪل ﺷﺪ‪ «1» .‬ﺷﺎﯾﺪ در‬
‫ﻫﻤﺎن روز ﯾﺎ روز ﺑﻌﺪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﭘﻞ اردو زدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮاي اﻣﺘﺤﺎن ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮاﺟﻪ اﺣﻤﺪ‬
‫آﻗﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳـﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ دوﯾﺴﺖ ﺗﻦ ﺳﺮﺑﺎز ﮐﺎر آزﻣﻮده ﺣﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ را دﻓﻊ ﮐﺮد و ﻋﺪه زﯾﺎدي از آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺑﮑﺸﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ورود ﺻﺪﻫﺎ ﺳﺮﺑﺎز از وﻻﯾﺎت‪ ،‬روﺣﯿﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﻗﻮي ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺸـﻐﻮل ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دادﻧـﺪ ﮐﻪ در ﺟﻠﻔﺎ ﻫﯿﭻ ﺳـﺮﺑﺎز اﯾﺮاﻧﯽ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻇﺎﻫﺮا ﻓﺮح‬
‫آﺑﺎد ﺗﺨﻠﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد در اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻪ رﺧﻨﻪ ﮐﻨﺪ و ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮد ﻗﻮاي ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻠﻔﺎ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮐﺮد‪ .‬اراﻣﻨﻪ ﺟﻠﻔﺎ ﮐﻪ از ﻗﺼﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﺧﺒﺮ داﺷـﺘﻨﺪ از اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ وﺿﻊ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﯿﺎر وﺧﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﻣﺒـﺎدا اراﻣﻨﻪ ﺑـﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬اﺳـﻠﺤﻪ آﻧﻬﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد‪،‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺷـﻬﺮ ﺟﻠﻔﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاﻫﺶ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺳـﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﺟﻮاﻧﺎن ارﻣﻨﯽ را ﺑﺎ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻗﺼﺮ ﺷﺎه در اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺿﻤﻦ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﻪ آن ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺬﮐﻮر وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ آﻧﻬﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدﻧﺪ اﺳﻠﺤﻪ ﺧﻮد‬
‫را زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﻠﻔﺎ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻟﺰوم اﺣﻀﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪«2» .‬‬
‫اراﻣﻨﻪ ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻋﺪي درﯾﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و وﻗﺘﯽ در ﺷﺐ ‪ 17 -16‬ﻣﺎرس‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﮔﺰارش‬
‫¬‪Relation de la Bataille des Perses avec les Arrevans‬‬
‫در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.b 051‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.272‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ از ﻃﺮف اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮐﻤﮑﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت آﻧﻬﺎ ﮐﻮﺷﺸـﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﺷﺎهزاده ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزا ﺑﺎ ﻋﺪهاي‬
‫ﺳﻮار ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﻠﻔﺎ ﺑﺮود‪ ،‬وﻟﯽ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ وﻟﯽ ﻋﻬﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺟﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻧﺪازد‪«1» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اراﻣﻨﻪ از ﻃﺮف اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﮐﻤﮑﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ دلآوراﻧﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧـﺪ و ﺑﺮاي آن ﮐﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨـﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ اﯾﺮاﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺻﺪا زدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﮐﻮﺷﺶ آﻧﻬﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺪاﺷﺖ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﯽ ﺟﻠﻔﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻠﻔـﺎ ﺗﺎ ﻓﺮحآﺑﺎد ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﻌﯿـﺪي ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮔﺰارش ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺮح آﺑﺎد ﺗﺨﻠﯿﻪ ﺷـﺪه درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫درﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻓﺮﻣـﺎن ده ﺳـﭙﺎه اﯾﺮان ﻓﺮح آﺑﺎد را در ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣـﺪ ﺗﺮك ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ‬
‫در ﮐﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎي ﻣﺴـﺘﺤﮑﻤﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد از آن ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﺷـﻤﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻗـﺪ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮد‬
‫دﻓﺎع ﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫ﻋﺠﺐ آن ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺻـﺮف ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﺮحآﺑﺎد ﮐﺮد و اﯾﺎم ﺧﻮﺷﯽ را در آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﺑـﺪون ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ دﺷـﻤﻦ ﺑﺴـﭙﺎرد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﻤـﺪ آﻗﺎ و ﻋﺪهاي از ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﮐﺎر آزﻣﻮده او در ﻓﺮحآﺑﺎد‬
‫ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘـﻂ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻬﺎﺟﻤـﺎن را دﻓﻊ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺟﻠﻮي ﺳـﻘﻮط ﺟﻠﻔﺎ را ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ و ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ از‬
‫ﻋﻤﻠﯿـﺎت ﺑﻌـﺪي دﺷـﻤﻦ ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻮد ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﺷﻮﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬ﺗﺼـﺮف ﻓﺮحآﺑﺎد ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷـﺪ ﮐﻪ وي ﺑﺘﻮاﻧـﺪ در آﻧﺠﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﮕـﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن درﺳﺖ ﮐﻨـﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ راه ﻣﺒـﺎﻟﻐﻪ ﻧـﭙﯿﻤﻮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﻓﺮحآﺑـﺎد را‬
‫ﺗﺼﺮف ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﺑﺪون ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ زﺣﻤﺘﯽ ﻓﺮح آﺑﺎد را اﺷـﻐﺎل ﮐﻨﺪ و ﻣﺮﮐﺰ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ «4» .‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻌﺪا ﺧﺒﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﻮپﻫﺎي ﺳـﻨﮕﯿﻦ آن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﺒﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ اﻣﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮپﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﺣﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ آﻧﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﺗﻮپﻫﺎ را در زﯾﺮ ﺧﺎك ﻣﺨﻔﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ آﻧﻬﺎ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﻋﻠﯿﻪ دﺷﻤﻦ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(2‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ‪ 24‬ﺗﻮﭘﯽ را ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﺻﺤﻨﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.98‬‬
‫)‪ .(4‬ﻃﺒﻖ ﮐﻠﻤـﺎﺗﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮ ﯾـﮏ ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ ارﻣﻨﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﻗـﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳـﯿﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮحآﺑـﺎد را در ‪21‬‬
‫ﻧﺮﻫﺎن‪ ،‬ﺳﺎل ‪» 107‬ﺗﻘﻮﯾﻢ ﮐﻮﭼﮏ« اﺷﻐﺎل ﮐﺮد )اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ‪ 18‬ﻣﺎرس ‪ 1722‬اﺳﺖ(‪ .‬وﻟﯽ ﻃﺒﻖ‪ ، Relation‬وي در ‪ 23‬ﻣﺎرس ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮحآﺑﺎد وارد ﺷـﺪ )ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬ورق‪ .)a 351‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﻣﻦ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ در ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ ارﻣﻨﯽ‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﯽ ﺟﻠﻔﺎ ﺑﻪ ﺑـﺪي رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺴـﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪﻧـﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻨﺎزل را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎرت دادﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮد ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺒﻠﻎ ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺮاج ﺑﺮ ﺷﻬﺮ ﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﺟﻠﻔﺎ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﻫﻨﮕﻔﺖ را ﻓﻮرا و ﺑﻘﯿﻪ را ﺑﻌﺪا ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺳـﻬﻢ ﺧﻮد ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﺑﻪ ﭼﻮب ﻓﻠﮏ ﺑﺴـﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﺳـﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﺻـﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم وارد آﻣﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﻣﺎن داد ﭘﻨﺠﺎه دﺧﺘﺮ ارﻣﻨﯽ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫»‪ «1‬زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ را ﺧﻮد ﻧﮕﺎه داﺷﺖ و ﺑﺎﻗﯽ را ﺑﻪ اﻓﺴﺮان ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ «2» .‬ﮔﺮﯾﻪ و زاري اﯾﻦ دﺧﺘﺮان ﺳﯿﻪ روز ﭼﻨﺎن رﻗﺖآور ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﺳـﻨﮓدل ﺑﻪ رﺣﻢ آﻣﺪﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه داده ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزل ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از اراﻣﻨﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺑﻪ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘﻨـﺪ اﻇﻬـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد اﻣﺮ داده اﺳﺖ اﯾﻦ دﺧﺘﺮان را دوﺑـﺎره ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ رﺑﻮدن اﯾﻦ دﺧﺘﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﺎﯾﻞ ﻧﯿﺎﻣـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎي ارﻣﻨﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ دﺧﺘﺮان دوﺑﺎره ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﯿـﺪ دادﻧـﺪ و اﻇﻬﺎر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﻃﻬﺎرت اوﻟﯿﻪ آﻧﻬﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻻزم اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺗﺼـﻤﯿﻢ دارﻧـﺪ ﺗﻤﺎم ﺛﺮوت ﺷـﻬﺮ را ﻣﺼﺎدره ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬و در اﺻـﻔﻬﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﯾﻊ ﺷـﺪ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺧﻮد را ﺟﻤﻊآوري ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ در ﺻﻮرت ورود ﻗﻮاي ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﭘﺎيﺗﺨﺖ‪ ،‬ﻋﺎزم ﮐﺮﻣﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﺎرس‪ ،‬ﺗﻤﺎم اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﮐﻪ رﯾﺎﺳﺖ آن ﺑﺎ ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا ﺑﻮد دﻋﻮت ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎهزاده ﺟﻮان ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺗﺸـﮑﺮ از ﺣﻀﻮر اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎ از آﻧﻬﺎ ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺟﻠﻔﺎ راﺑﻄﻪ دارﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬و اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن آﻧﻬﺎ در دﻓﺎع ﺷـﻬﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺷﺎه واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎ ﺟﻮاب ﺻـﺮﯾﺢ و روﺷـﻨﯽ ﻧﺪادﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺳﮑﻨﻪ‬
‫ﺟﻠﻔﺎ ﮐﻤﮑﯽ از ﻃﺮف اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺴﻠﯿﻢ دﺷﻤﻦ ﻗﻮي ﺷﻮﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﻠﻔﺎ و اﺷـﻐﺎل ﺑﺪون زﺣﻤﺖ ﻓﺮحآﺑﺎد ﻣﺸـﻌﻮف ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن در ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻣﺎرس آﻏﺎز‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺴـﯿﺎري از ﺳـﺮﺑﺎزان را در ﺳﺎﺣـﻞ ﺟﻨﻮﺑﯽ زاﯾﻨـﺪهرود ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺳـﺎﺧﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن در ﻫﻤـﺎن روز رودﺧﺎﻧﻪ ﻃﻐﯿﺎن‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮي وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﮑﻨﻨﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺗﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 25 ،‬ﻣﺎرس؛ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ؛ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪ .277‬ﺷﻤﺎره دﺧﺘﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﭼﻬﻞ ﺗﺎ ﺷﺼﺖ و دو ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﺎردان‪ ،‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.b 702‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪-.(4‬‬
‫¬‪Relation de la Bataille des Perses avec les Arrevans‬‬
‫در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 251‬‬
‫ﮐﻪ آن ﻫﻢ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ در ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺳـﺨﺘﯽ ﺑﯿﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و آن در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﭘﻞ ﻣﺮﻧﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻏﺮﺑﯽﺗﺮﯾﻦ ﭘﻞ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻮد‪ «1» .‬ﻣﺴﻠﻤﺎ ﻣﺤﻤﻮد اﯾﻦ ﭘﻞ را از آن ﻟﺤﺎظ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ دﯾﻮاره ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ داﺷﺖ و در دو ﻃﺮف آن‬
‫اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﭘﺲ از در اﻓﺘﺎدن ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﭘﻞ را ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮐﺮدﻧـﺪ و دﺷـﻤﻦ را ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ ﺧﻮد‬
‫ﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در روي ﭘﻞ ﺟﺎي ﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﻠﻔﺎت ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ دادﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ ﺧﻮد اﻋﺘﻤﺎد ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮروز‪ ،‬اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﭼﻨﺪ دﻫﮑﺪه ﻣﺠﺎور را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎرت دادﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻣﺪن‬
‫آﻧﻬﺎ ﻗﻀـﯿﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﺧﻮارﺑﺎر را دﺷﻮارﺗﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺴـﺌﻠﻪ آذوﻗﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺧﺮوج ﻣﺮدم را از ﺷﻬﺮ ﻣﻤﻨﻮع ﮐﺮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻐﺮﻧﺠﯽ‬
‫در آﻣﺪ‪ «3» .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﻏﯿﺮ از ﺟﻨﮓﺟﻮﯾﺎن‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷـﺪن ﮐﺎﻣﻞ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫آذوﻗﻪ ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري ﺧﻮارﺑﺎر ﺑﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎل و ﻏﺮب ﺷـﻬﺮ ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺤﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز از ﺗﺠﺎوز دﺷـﻤﻦ‬
‫ﻣﺼﻮن ﺑﻮد رﻓﺘﻨﺪ و ﭼﻮن راهﻫﺎي اﯾﻦ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎز ﺑﻮد ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ ﺳﺮﺑﺎز در ﻃﯽ ﻣﺎهﻫﺎي ﻣﺎرس و آورﯾﻞ ﺑﺮاي دﻓﺎع ﺷﻬﺮ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫دﻟﯿـﻞ ﺑﻬﺘﺮ ﺷـﺪن روﺣﯿﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋـﺪم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺣﻤﻠﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﻞ ﻣﺮﻧﺎن در ﺑﯿﺴـﺘﻢ ﻣﺎرس و ورود ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ ﺑﺮاي‬
‫دﻓﺎع ﭘﺎي ﺗﺨﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺐ ‪ 22 -21‬آن ﻣﺎه ﻋﺪهاي از ﺳـﺮﺑﺎزان اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﻧﻪ ﮔﺎري ﺑﻪ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد رﻓﺘﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮد را از ﻧﻈﺮ‬
‫ﭘﺎﺳﺪاران اﻓﻐﺎﻧﯽ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺻـﺤﻨﻪ ﻧﺒﺮد ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ از ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺗﻮﭘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻫﺠﺪه ﻋﺮاده ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‬
‫و روي ﮔﺎريﻫـﺎ ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ )دو ﺗـﻮپ روي ﻫﺮ ﮔـﺎري( و ﺷـﺶ ﺗـﻮپ ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه را در ﺧـﺎك ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺪون ﺳـﺮ و ﺻـﺪا ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤـﻮد از ﺷـﻨﯿﺪن اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻓﻮق اﻟﻌـﺎده ﻋﺼـﺒﺎﻧﯽ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه آن ﮐﻪ ﺧﻮد دﺳـﺘﻮر داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮپﻫـﺎ را از ﮔﻠﻨﺎﺑـﺎد ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺨﺮﯾﺐ اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺷﻬﺮ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ «4» .‬ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺜﻞ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از اﻫﻤﯿﺖ ﭘﻞﻫﺎي اﺻـﻔﻬﺎن در زﻣﺎن ﻃﻐﯿﺎن رودﺧﺎﻧﻪ واﻗﻒ ﺑﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﻮد و ﭼﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﭘﻞ ﻣﺮﻧﺎن را ﺑﮕﯿﺮد و ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﻞﻫﺎي اﷲوردي و ﺧﻮاﺟﻮ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﺤﮑﻢاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاي را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﭘﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﺷﺮﺣﯽ در ﺧﺼﻮص اﺻﻔﻬﺎن در اﯾﻦ دوره‪ -‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ .227‬وي ﭘـﻞ ﻣﺮﻧـﺎن را ﭘﻞ ﻋﺒﺎسآﺑﺎد ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺎﺣﯿﻪاي ﮐﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﺳﺎﺣﻞ رودﺧﺎﻧﻪ ﻗﺮار‬
‫دارد ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.263‬‬
‫)‪ .(4‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 22 ،‬ﻣﺎرس‪.‬‬
‫اﻋﺰام داﺷﺖ )‪ 23‬ﻣﺎرس(‪ .‬اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﺪت و زﺣﻤﺖ ﺑﺴـﯿﺎر در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺜﺮت ﻧﻔﺮات ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﭘﻞ در ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ آن ﻓﺎﯾﻖ‬
‫آﯾﻨـﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ ﺗﻤﺎم آن را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف درآورﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ زﯾﺮ آﺗﺶ دﻗﯿﻖ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ در‬
‫ﺳﺎﺣـﻞ ﺷـﻤﺎﻟﯽ واﻗﻊ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﯾﮑﯽ از اﻫﺎﻟﯽ ﮐﻮرﻟﻨـﺪ »‪ ،«1‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ژاﮐﻮب‪ ،‬ﺑﻮد‪ «2» .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ‬
‫اﺻـﻼ ﺷـﻐﻠﺶ ﭼﺮخﺳـﺎزي ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﻣﻬـﺎرﺗﯽ در اﻣﻮر ﺗﻮپ ﺧـﺎﻧﻪ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﯿﻠﯿﭗ ﮐﻠﻤﺐ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ اﺣﻤﺪ آﻗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آﻧﻬﺎ را ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺎر و ﻣﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و اﻋﺮاﺑﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ واﻟﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻢ دﺳﺖ ﺑﻮد و ﻋﻠﻨﺎ درﺑﺎره او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮاي ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺟﻨﮓ ﮐﻤﮑﯽ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ اداﻣﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮ روز ﻣﺒﻠﻎ ﭘﻨﺠﺎه ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻓﺮﻣﺎنده ﮐﻞ درﯾﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ «3» .‬ﻇﺎﻫﺮا ﺷﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻇﻨﯿﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ او اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋـﺪم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻓﺮﻣﺎنده ﮐﻞ ﻗﻮاي اﯾﺮان در ﺗﻌﻘﯿﺐ ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﻋﺼـﺒﺎﻧﯿﺖ و ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﺷـﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزاي ﺟﻮان را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﺷﺎه زاده اﺳـﻤﺎ داراي اﺧﺘﯿﺎرات ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺜﻞ ﺑﺮادرش ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻼﺑﺎﺷـﯽ و ﺣﮑﯿﻢﺑﺎﺷـﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺳـﻪ‬
‫روز ﺑﻌـﺪ از زد و ﺧﻮردي ﮐﻪ روي ﭘﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺎه زاده ﭘﺪرش را ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار داد و ﮔﻔﺖ ﺗﺎ اﺧﺘﯿﺎرات ﺣﻘﯿﻘﯽ را‬
‫در دﺳﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﺣﺎل ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ ﺣﺮمﺳـﺮا ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴـﯿﻦ ﮐﻪ ﺗﻮﺻﯿﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎوران ﺧﻮد و دﺷﻤﻨﺎن ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺒﻮل داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ او را ﺑﻪ ﺣﺮمﺳﺮا ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺷﻬﺮت داد ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎهزاده ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «4» .‬در ﻫﻤﺎن روز )‪ 26‬ﻣﺎرس( ﺷﺎه ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯿﺮزا ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﻫﺠﺪه ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮادر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ و ﻫﻢ ﺑﺮاي اﯾﺮان ﺑﺴـﯿﺎر ﻧـﺎﮔﻮار ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺮﺧﻼف دو ﺑﺮادر دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎﯾﺐ ﭘـﺪر را‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺧﻮشﮔﺬراﻧﯽ ﻋﺎدت ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪Courland.(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ .230‬ادﻋـﺎي رﻧﺎل(‪ )Reynal‬ﮐﺸـﯿﺶ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ آن ﮐﻪ ژاﮐـﻮب ﺿـﻤﻦ ﻧـﺒﺮد ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﯿـﭻوﺟﻪ‬
‫‪( . Relation‬ﻋﻨــــــــــــــــــــــــﻮان ﮐﺎﻣـــــــــــــــــــــــــﻞ ﮐﺘـــــــــــــــــــــــــﺎب در آﺧﺮ ﮐﺘــــــــــــــــــــــــﺎب ﺣﺎﺿـــــــــــــــــــــــــﺮ ذﮐﺮ ﺷـــــــــــــــــــــــــﺪه اﺳــــــــــــــــــــــــﺖ‪-.‬‬ ‫‪Historique‬‬ ‫‪,p‬‬ ‫‪.5‬‬
‫م( ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ .‬ص ‪.230‬‬
‫)‪ .(4‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 26 ،‬ﻣﺎرس؛ زﺑـﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .a 012‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪) 243 -242‬وي اﺷﺘﺒﺎﻫﺎ ﺻﻔﯽ‬
‫ﻣﯿﺮزا را ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﻪ آﺳـﺎﻧﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اﮔﺮ در ﮐﺎري ﭘﯿﺶ ﻗـﺪم ﻣﯽﺷـﺪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻏﻠﻂ را اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﻟﯽ‬
‫ﻋﻬـﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﻞ ﻣﻮرد ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴـﯿﻦ و ﻫﻤﮑﺎراﻧﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا درﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﺑﻪ ﺳـﻬﻮﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ او را آﻟﺖ دﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫ﮐﻨﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﻣﺮدم ﮐﻪ در اﺛﺮ رﻓﺘﺎر ﺷﺎه ﺑﺎ ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزا ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد در دوم آورﯾﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻮرش در آﻣﺪ و ﻋﺪهاي ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﻄـﺎن ﺣﺴـﯿﻦ را از ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺧﻠﻊ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺮادر ﮐـﺎرداﻧﺶ ﻋﺒـﺎس را ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸﺎﻧﻨـﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎم اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﮐﻪ از دﻫﮑـﺪهﻫﺎي‬
‫ﻣﺠـﺎور ﻓﺮار ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺧـﺎﻧﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴـﯿﻦ و رﺣﯿﻢ ﺧـﺎن ﺑﻪ ﺗﻈـﺎﻫﺮات ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و در و ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎ را ﺷﮑﺴـﺘﻨﺪ و ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮ‬
‫آوردﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎي اﯾﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ «1» .‬وﻟﯽ ﻗﻮاي ﺷﺎه آﺗﺶ اﻧﻘﻼب را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﻣﺤﻤﻮد در اﺻﻔﻬﺎن وي را از اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﯿﺎن ﺷﺎه و ﻣﺸﺎوراﻧﺶ آﮔﺎه ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ‪ «2» ،‬ﻣﺤﻤﻮد در آن اﯾﺎم ﺑﻪ ﺷـﯿﺦ اﻻﺳﻼم و ﻗﻮرﭼﯽ ﺑﺎﺷﯽ »‪ «3‬و واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺷـﯿﺦ اﻻﺳـﻼم ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ اﺑﻠﻬﺎﻧﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از اﻋﺮاب ﺑﺮاي دﻓﺎع ﺷﻬﺮ ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﻟﺤﻦ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﺮا وي ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﺴـﯿﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد ﺳﻨﯽ اﺳﺖ و ﻃﺒﻌﺎ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺳﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﻤﻮد از اﺧﺘﻼﻓـﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿـﺎن زﻋﻤـﺎي اﯾﺮان وﺟﻮد داﺷﺖ ﺧﺸـﻨﻮد ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬـﺎ در ﻧﻬـﺎﻧﯽ ﺑﺎ او ﺳﺎزش‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑﻮد اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺷﻬﺮ را ﺧﺮاب ﮐﻨﺪ ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از رﺳﯿﺪن ﻗﻮاي اﻣﺪادي ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽ داﺷﺖ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ روﺣﯿﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﺧﺮاب ﮐﻨﺪ در ﺣﺪود دوﯾﺴﺖ ﺗﺎ ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد را در دل ﺷﺐ ﺑﻪ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ روز ﺑﻌـﺪ ﺑﺎ ﻃﺒﻞ و ﺷـﯿﭙﻮر ﺑﻪ ﻓﺮح آﺑﺎد ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻗﻮاي اﻣﺪادي ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮاي او ﻣﯽرﺳﺪ‪«4» .‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ در ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑـﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﻮد ﯾﮑﯽ از اﻓﺴـﺮان ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﺎ ﭘﺮﭼﻢ ﺳـﻔﯿﺪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺶ ﻧﻬـﺎد ﺻـﻠﺢ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﭘﯿﻐﺎم داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺎﺿـﺮ اﺳﺖ از ﻣﺤﺎﺻـﺮه دﺳﺖ ﺑﺮدارد و ﺑﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ آن ﮐﻪ ﺷﺎه ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮان ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺎ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺟﻬﯿﺰ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫـﺪ و او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎن رواي ﻗﻨـﺪﻫﺎر و ﮐﺮﻣﺎن و ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺸـﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺷﺎه اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد را‬
‫رد ﮐﺮد‪ ،‬دوﺑﺎره ﺧﺼﻮﻣﺖ آﻏﺎز ﺷﺪ‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 2 ،‬آورﯾﻞ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬وي ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﻗﻠﯿﺨـﺎن زﻧﮕﻨﻪ ﮐﻪ در ﮔﻠﻨﺎﺑـﺎد ﮐﺸـﺘﻪ ﯾـﺎ اﺳـﯿﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪا ﮐﺸﻒ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺷـﯿﺦ ﻋﻠﯿﺨـﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻫﻢدﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻨﻮز ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﯾﮑﯽ از ﭘﻞﻫﺎي اﺻـﻔﻬﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد‪ ،‬و ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﺬرد ﺗﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ‬
‫از رودﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﻨـﺪ و در اﯾﻦ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺷﺎﯾـﺪ ﻗﻮاي اﻣـﺪادي ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﯿﺎﯾـﺪ و ﺗﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻋﺪه زﯾﺎدي از ﺳـﺮﺑﺎزان را ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ‬
‫ﺷﻤـﺎﻟﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﺎﻣﻞ ﺷـﻬﺮ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ورود ﻗﻮاي اﻣـﺪادي و ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﮔﺮدآوري‬
‫ﺧﻮارﺑﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﺐ ﻫﺸـﺘﻢ آورﯾـﻞ‪ ،‬اﻗﺒـﺎل ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد روي ﮐﺮد‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ اﺳـﺘﺤﮑﺎم ﭘـﻞ ﻣﺮﻧﺎن از ﺳﺎﯾﺮ ﭘﻞﻫﺎ ﮐﻢﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دﻓـﺎع آن را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﺳـﺮﺑﺎزان ﮔﺮﺟﯽ ﻣﺤﻮل ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در آن ﺷﺐ ﺟﺎﺳﻮﺳـﺎن ﺑﻪ ﻓﺮحآﺑﺎد ﺧﺒﺮ آوردﻧـﺪ ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎدهﮔﺴﺎري ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮده و در ﭘﺎﺳﮕﺎه ﺧﻮد ﺧﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻓﻮرا ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺮﺑﺎزان را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻘﺪاري‬
‫ﭼﻮب ﺑﺮاي ﭘﻮﺷـﯿﺪن ﺷـﮑﺎﻓﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﮑﺴـﺘﻦ ﯾﮑﯽ از ﻃﺎقﻫﺎ ﺣﺎدث ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ )اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از راه اﺣﺘﯿﺎط ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻃﺎقﻫﺎي ﭘﻞ را ﺷﮑﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ(‪ .‬ﺣﻤﻠﻪاي ﮐﻪ در ﺳﭙﯿﺪهدم آﻏﺎز ﺷﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ روي‬
‫زﻣﯿﻦ ﺧﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗﻤﺎﻣـﺎ ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺤﻠﻪ ﻋﺒﺎسآﺑﺎد ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي اﺣﻤـﺪ آﻗﺎ و ﺳـﺮﺑﺎزان ﮐﺎر‬
‫آزﻣﻮده او ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ را دﻓﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد را در ﺳﺎﺣﻞ‬
‫ﺷﻤـﺎﻟﯽ از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺧﻮد ﭘﻞ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ در ﺷـﻤﺎل آن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬در ﻃﯽ ﻣﺎه داﻣﻨﻪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت‬
‫ﺧﻮد را در ﺳﺎﺣﻞ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﺘﺪرﺟﺎ اداﻣﻪ دادﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان دﯾﮕﺮي ﮐﻪ اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺷﺮﻗﯽ و ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺷﻬﺮ را دور زده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻌـﺪاد اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ اﻧـﺪازهاي ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﺷـﻬﺮ را ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﻨﻨﺪ ﻧﺎﭼﺎر در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﭘﺎﺳـﮕﺎهﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺳﻮاراﻧﯽ را ﻣﺄﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﺗﺐ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﭘﺎﺳﮕﺎهﻫﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪ «2» .‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫از ﭼﻨﮓ دﺷﻤﻦ ﻓﺮار ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه را ﺑﺸﮑﺎﻓﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺎه آورﯾﻞ اﻣﮑﺎن ﺧﺮوج و دﺧﻮل ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﻗﻮاي اﻣـﺪادي ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻘـﺪار زﯾـﺎد وارد ﺷـﻬﺮ ﺷﻮد و اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧـﺪ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن آذوﻗﻪ از ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺮون‬
‫روﻧﺪ‪ .‬در اﺛﺮ اﯾﻦ اﺷﮑﺎﻻت در اواﺧﺮ ﻣﺎه آورﯾﻞ ﺑﻬﺎي ﻧﺎن ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮد و ﺑﯿﻢ ﻗﺤﻄﯽ ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻃﯽ ﻣﺎه آورﯾﻞ‪ ،‬زد و ﺧﻮرد ﻓﻘﻂ در ﭘﻞ ﻣﺮﻧﺎن و ﻋﺒﺎس آﺑﺎد روي ﻧﺪاد ﺑﻠﮑﻪ در ﺳـﯿﺰدﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻣﺎه اﻓﻐﺎنﻫﺎ دو ﭘﺎﺳﮕﺎه اﯾﺮاﻧﯽ در ﺑﺎغ‬
‫ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ را ﮐﻪ ﺗﺎ آن وﻗﺖ در دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻮد ﻣﺘﺼﺮف‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 7 ،‬آورﯾﻞ؛ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﺎردان‪ ،‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬اوراق‪.a 771- 671‬‬
‫)‪ -.(2‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪ ،121‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪.‬‬
‫ﺷﺪﻧـﺪ و ﺳﻪ ﻋﺮاده از ﺗﻮپﻫـﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﻓﺮحآﺑـﺎد از زﯾﺮ ﺧـﺎك ﺑﯿﺮون آورده ﺑﻮدﻧـﺪ در آﻧﺠـﺎ ﻧﺼﺐ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬دو روز ﺑﻌـﺪ ﺑﺎز ﺑﻪ ﭘﻞ‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ وﻟﯽ راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻣﺎه‪ ،‬ﻣﺮدم از دﻓﺎع ﺿـﻌﯿﻔﯽ ﮐﻪ از ﺷـﻬﺮ ﻣﯽﺷﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻓﺮارﯾﺎن دﻫﮑﺪهﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﮐﻪ ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻣﺮدم اﺻـﻔﻬﺎن ﺷﻮر و اﻟﺘﻬﺎب ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ در ﻣﯿﺪان ﺷﺎه دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮات زدﻧﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺮدﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺒﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ اﻓﻐﺎﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﮐﻪ ﻣﻀـﻄﺮب ﺷﺪه ﺑﻮد ﻓﺮﻣﺎن داد درﻫﺎي ﻗﺼـﺮ را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﻣﺮ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﺳـﯿﻢ آورﯾـﻞ ﻋـﺪهاي از اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ و اﻋﺮاب ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎندﻫﯽ اﺣﻤـﺪ آﻗﺎ از دروازه‬
‫ﻃﻮﻗﭽﯽ ﮔﺬﺷـﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﺳـﮕﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ در ﺷﻤﺎل ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺧﺮوج و دﺧﻮل اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬دﺷـﻤﻦ ﺑﺪون آﮔﺎﻫﯽ از ﻗﺼﺪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺎﺳﮕﺎهﻫﺎ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﺮﺑﺎزان ﻋﺮب ﻧﮕﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮار اﯾﻦ ﻋـﺪه ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﻮاي اﺣﻤﺪ آﻗﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺷﻮد و در ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮد ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از‬
‫اﻋﺮاب ﻓﺮاري را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧـﺪ‪ «1» .‬اﻋﺮاب ﭘﺲ از ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﭘﯿﺶ ﺳـﯿﺪ ﻋﺒـﺪ اﷲ و ﺷﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺣﻤﺪ آﻗﺎي‬
‫درﺳﺖ ﮐـﺎر ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ واﻟﯽ ﺷـﺪ و از ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﻣﻌﺰول ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻌـﺪا ﺑﺮاي ﻣـﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﻘﺎم ﺳﺎﺑﻖ را ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫آورد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر و ﺷﻬﺮت ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﻮد ﻧﺎﯾﻞ ﺷﻮد‪«2» .‬‬
‫در آﻏﺎز ﻣﺎه ﻣﻪ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن اﻣﺪادي از ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪﻧﺪ و ﻟﯿﮑﻦ اﻓﻐﺎنﻫﺎ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ دﻫﮑﺪه ﮔﺰ در ‪9‬‬
‫ﻣﯿﻠﯽ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ آﻧﻬﺎ را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ «3» ،‬ﭼﻨـﺪ روز ﺑﻌﺪ ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن واﻟﯽ ﻟﺮﺳـﺘﺎن ﺑﺎ ﻋﺪه دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن‬
‫رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺧﺸـﻨﻮد ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬در ﺳـﯿﺰدﻫﻢ ﻣﻪ‪ ،‬ﺷـﺎه ﻧﺎﻣﻪاي از ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ در آن از رﻓﺘﺎر‬
‫واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﺣﻘﻮق ﮔﺰاف ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻓﺮﻣﺎنده ﮐﻞ ﻗﻮا ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﺼﺎﯾﺢ ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن را ﺑﻪ ﺳـﻤﻊ ﻗﺒﻮل اﺻﻐﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫در اﯾـﻦ ﻗﻀـﯿﻪ ﻧﻈﺮﯾـﺎت ﻣﯿﺮزا رﺣﯿـﻢ ﺣﮑﯿـﻢ ﺑﺎﺷـﯽ را ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دوﺳـﺘﺎن ﻧﺰدﯾـﮏ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺑـﻮد ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺗﻘﺎﺿـﺎي‬
‫ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن را رد ﮐﺮد و ﻣﺎﻧﻊ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖ آﻣﯿﺰ واﻟﯽ ﻧﺸﺪ‪«4» .‬‬
‫در ﺳﻮم ژوﺋﻦ‪ ،‬در ﺷـﻬﺮ ﺷـﺎﯾﻊ ﮔﺮدﯾـﺪ ﮐﻪ وﺧﺘﺎﻧـﮓ واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﺑﻌـﺪ از ﺗﺎر و ﻣﺎر ﮐﺮدن ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺑﺎ دوازده ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‬
‫ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ «5» .‬ﺑﻌﺪا ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي روزاﻧﻪ ﮔـﺎردان‪ ،‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬اوراق‪a -b 871‬؛ داگ رﺟﯿﺴـﺘﺮ‪ 30 ،‬آورﯾﻞ‪.‬‬
‫اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 141‬ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ 6 ،‬ﻣﻪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ 13 ،‬ﻣﻪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ 3 ،‬ژوﺋﻦ؛ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﺎردان‪ 16 ،‬ژوﺋﻦ‪ ،‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 391‬‬
‫ﺻﺤﺖ دارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﮑﺮ ﻓﺮزﻧـﺪ وﺧﺘﺎﻧـﮓ در ﻣـﺎه ﻣﻪ ﺑـﺎ ﻋـﺪهاي ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﮐﻤـﮏ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻋﺎزم ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از ﻃﯽ ﻣﺴﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﭘﺪرش ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ورود او ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ «1» .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﮑﺮ اﺟﺎزه داده ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن و ﻟﺮﻫﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ دﺳﺖ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺮدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻣﺘﻨﺎع ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ‪ ،‬اﻣﮑﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﺠﺎت ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬دو ﯾﺎ ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎه ﻧﺎﻣﻪ دﯾﮕﺮي از ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن از ﺷﺎه ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﺑﺮادرش )ﺑﺮادر ﺷـﺎه( از ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﻨـﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﻨـﺪ و ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد در اﯾﻦ وﻗﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر ﮔﺮﻓﺘـﺎر دﺷﻮاريﻫـﺎ و ﻣﺨﺎﻃﺮات ﺑﺴـﯿﺎر اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺻﻼح در آن اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸـﯿﻨﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﻋﻠﯿﻤﺮدانﺧﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎه ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎن ده‬
‫ﻗﻮاي اﻣﺪادي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﺼﺎﯾﺢ ﺣﮑﯿﻢﺑﺎﺷﯽ و ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ ﺣﺮف ﮐﺴﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ دو از ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت ﺧﻮد ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و اﺷﺨﺎص ﺑﯽﮔﻨﺎه را از ﮐﺎر ﺑﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ )ﻣﺴﻠﻤﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﻧﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺣﻤﺪ آﻗﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ(‪«2» .‬‬
‫ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن را در ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻔﺎي ﺧﻮد ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺷﺎﯾﺪ در اﺛﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺛﺎﻧﯽ او ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺷﺐ ‪8 -7‬‬
‫ژوﺋﻦ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻮم ﺧﻮد‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬را ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺮون ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻫﻤﺮاﻫﺎن او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻄﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯽ از ﭘﺎﺳﺪاران اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻋﻤﻮ زاده ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﺷﺮف‪ ،‬آﻧﻬﺎ را دﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ در ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎﺷﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺲ از آن ﮐﻪ از ﻓﺮار ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن داد اﺷـﺮف را ﺑﺎزداﺷﺖ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬در واﻗﻊ اﯾﻦ دو‬
‫ﻋﻤﻮزاده از ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﺗﻨﻔﺮ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺪر اﺷـﺮف‪ ،‬ﺑﻨﺎم ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬را در ﺳﺎل ‪ 1717‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه و رﻫﺒﺮي ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ‬
‫را ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺷـﺮف ﻓﺮﻣﺎن ده ﻻﯾﻘﯽ ﺑﻮد و ﺳـﺮﺑﺎزان او را ﺑﺴـﯿﺎر دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ و از ﺑﺎز داﺷﺖ او ﻋﺼـﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ اﺷـﺮف‬
‫ﭼﻨﺎن زﯾﺎد ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ او را ﺑﺪون ﻣﺠﺎزات آزاد‬
‫______________________________‬
‫)‪ ، Chronique-.(¬ 1‬اﺛﺮ ﺳﺨﻨﯿﺎ ﭼﺨﺎﯾﺪزه‪ ،‬در‪ ، Histoire de la Georgie‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ دوم‪ ،‬ص ‪) 36‬درﺑﺎره اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ‬
‫در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻔﺼﻼ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫)‪ .(2‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 7 ،‬ژوﺋﻦ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔـﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻓﺮار ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ :‬در داگ رﺟﯿﺴـﺘﺮ‪ 8 ،‬ژوﺋﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در ﺷﺐ ‪ 8 - 7‬ژوﺋﻦ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ .‬ﭘـﺎدري در‪ ، Compte au Roi‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬ورق‪a‬‬
‫‪ ،924‬ﺷﺐ ‪ 8‬ژوﺋﻦ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔـﺎردان در ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي روزاﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬ورق‪b‬‬
‫‪ ،081‬ﺷﺐ ‪ 8‬ژوﺋﻦ را ﺿـﺒﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ ،a 012‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻓﺮار ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﺷﺐ ‪ 27‬ﺷﻌﺒﺎن )‪ 12‬ژوﺋﻦ( ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺬﮐﺮه‬
‫ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ ،9‬ﺷﺐ ‪ 3‬رﻣﻀﺎن )‪ 17‬ژوﺋﻦ( را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ روﺷﻦ داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺐ ‪ 8 -7‬ژوﺋﻦ درﺳﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﻫﺮ ﺣﺎل رواﺑﻂ آن دو را ﺗﯿﺮهﺗﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ از ﻋﻘـﻞ ﺳـﻠﯿﻢ ﺑﯽﺑﻬﺮه ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺤـﻞ اﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺳـﻌﯽ ﮐﻨـﺪ ﺑﻪ ﻗﻮيﺗﺮﯾﻦ ﻃﺮفدار ﭘـﺪر ﺧﻮد در‬
‫ﺧـﺎرج از اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﭙﯿﻮﻧـﺪد و از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﮔﺮﺟﯽﻫـﺎ از ﻣﺴﺎﻋـﺪت اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺧﻮدداري ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن ﮐﻪ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺎﯾـﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﮑـﺎري ﺑـﺎ او ﺑﻮد ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﻮد ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻓﺮﻣـﺎنده ﻻـﯾﻘﯽ ﻧﺒﻮد وﻟﯽ ﻫﻤﮑﺎري او ﺑﺎ واﻟﯽ ﻟﺮﺳـﺘﺎن ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪ ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﭘـﺪرش ﻫﻤﯿﺸﻪ راه ﻏﻠﻂ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﯿﻤﺮدان‬
‫ﺧﺎن ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬از ﮐﺎﺷﺎن ﻋﺎزم ﻗﺰوﯾﻦ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ از روي ﺑﯽﻣﯿﻠﯽ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري ﺳﺮﺑﺎز ﮐﺮد وﻟﯽ ﺑﻪ زودي ﺑﻪ‬
‫ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ ﭘﺮداﺧﺖ‪ «1» .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻧﺠﺎت ﭘﺎيﺗﺨﺖ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫در اواﺳﻂ ژوﺋﻦ‪ ،‬اﺻـﻔﻬﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻗﺤﻂ و ﻏﻼ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻬﺎي ﻧﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻤﯿﺎب ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮد و ﻋﺪهاي‬
‫ﻫﻼك ﺷﺪﻧﺪ و ﻓﻘﯿﺮان در ﻣﻀـﯿﻘﻪ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ از ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ ﺑﯽﭼﺎره ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮ آذوﻗﻪاي ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورﻧﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪ و ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻃﺮﻓﯿﻦ دﺳﺖ از ﮐﺎرزار ﺷﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺪهاي از ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاي آﺗﺶ زدن ﻣﺤﺼﻮل ﺑﻪ اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ‬
‫اﻋﺰام داﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪﮔﺎن ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ آذوﻗﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﯽام ژوﺋﻦ ﭘﺮده ﺿﺨﯿﻤﯽ از دود از ﻃﺮف ﻏﺮب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺷﻬﺮ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪«3» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن زد و ﺧﻮرد در اﻃﺮاف اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺠﺪه ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﺨﺘﯿﺎري ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﻗﺎﺳﻢ ﺧﺎن از‬
‫ﻃﺮف ﻧﺠﻒ آﺑﺎد ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي آذوﻗﻪ از ﻃﺮف ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺧﺒﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﺧﺸـﻨﻮدي ﻣﺮدم ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷـﺪﮔﺎن از ﺧﺒﺮ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺣﺎﮐﻢ ﺗﻮن و ﻃﺒﺲ ﺑﺎ ده‬
‫ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﭘﺎيﺗﺨﺖ دلﮔﺮم ﺷﺪﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺧﻄﺮ ﺑﺨﺘﯿﺎريﻫـﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﭼﻬـﺎر ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﺮاي ﻣﻘـﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ اﻋﺰام داﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم اﮔﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ واﻟﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﺑﺎزان ﻟﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎريﻫﺎ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ آذوﻗﻪ‬
‫ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑـﻮد ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷﮑﺴـﺘﻪ ﺷـﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐـﺎري ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ زﯾﺮا روح ﻫﻤﮑـﺎري در ﻣﯿـﺎن‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ وﺟﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن ﻧﻬﺎﯾﺖ ﮐﻮﺷـﺶ ﺧﻮد را ﮐﺮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ دﯾﮕﺮان از ﺣﺴﺎدت ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ او و در‬
‫واﻗﻊ ﺑﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(2‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 2 ،‬ژوﺋﯿﻪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 29 ،‬ژوﺋﻦ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﺎردان‪ ،‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 702‬‬
‫)‪ .(4‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 6 ،‬و ‪ 9‬ژوﺋﯿﻪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﺒﺮد‪«1» .‬‬
‫اﻣـﺎ ﺑﺨﺘﯿﺎريﻫـﺎ ﮔﺮﻓﺘـﺎري زﯾـﺎدي ﺑﺮاي ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧـﺪ و در ﯾـﮏ ﻣﻮرد ﯾﮑﯽ از اﻓﺴـﺮان ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ او را اﺳـﯿﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ از رﺳﯿﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ ﺟﺎه ﻃﻠﺐ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از اوﺿﺎع آﺷـﻔﺘﻪ اﯾﺮان اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨـﺪ‪ .‬وﻓﺎداري او ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺎه‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎﺑﯽ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮد‬
‫ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽداد و ﺷﺎﯾﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪاﻧﺪ از ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ و ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺪام ﯾﮏ ﭘﯿﺮوز ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ روزي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺼﯿﺒﺖ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارش داد‪» :‬از ﺗﺎرﯾﺦ آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻧـﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻣﻌـﺎﻣﻠﻪاي اﻧﺠـﺎم ﻧـﺪادهاﯾﻢ‪ .‬ﻣﺼـﺎﺋﺐ ﻣـﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﺤﻄﯽ رو ﺑﻪ ﺷـﺪت ﻧﻬﺎده اﺳﺖ و اﺧﺒﺎري ﺑﺎور ﻧﮑﺮدﻧﯽ درﺑﺎره ﮐﻤﮏﻫﺎ و‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻣﺘﻨﺎوﺑﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اداﻣﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺷﺪﯾﺪ ﻣﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﻢ در اﯾﻨﺠﺎ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫و ﺗﻤﺎم داراﯾﯽ و ﺗﺠﺎرت ﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ .‬ﻧﺎن و آرد ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﯾﮏ ﻣﻦ دو ﺷﺎﻫﯽ و ﭼﻬﺎر ﻏﺎز »‪ «2‬ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻦ ﺷﺎه آن ﺑﻪ ‪ 50‬ﺷﺎﻫﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺮﻧﺞ ﻣﻨﯽ ‪ 65‬ﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬و ﺟﻮ ﯾﮏ ﻣﻦ ‪ 24‬ﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬و ﮔﻨﺪم ‪ 42‬ﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬و ﮐﺮه ‪ 170‬ﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬و ﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ‪ 48‬ﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬و ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﮔﺎو ‪ 40‬ﺷﺎﻫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻃﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻮل ﻣﺎ ﺑﻪ آﺧﺮ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬آذوﻗﻪاي ﮐﻪ در اول ﺣﻤﻠﻪ دﺷﻤﻦ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﺮاي ﺳﻪ ﻣﺎه‬
‫ﻣـﺎ ﮐـﺎﻓﯽ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺣﺎﻻـ ﺗﻤـﺎم ﻣﺼـﺮف ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻫﻢ اداﻣﻪ دارد‪ ،‬و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم اروﭘﺎﺋﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺎ‬
‫ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻣﺄﯾﻮس ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺟﺮﯾﺎﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ دﯾـﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ آﺳﺎﻧﯽﻫﺎ واژﮔﻮن‬
‫ﺷﻮد و ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﻨـﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از اﺗﺒـﺎع اﯾﺮان ﺑﯿﻔﺘـﺪ‪ ،‬و آن ﻫﻢ ﺑﻌـﺪ از ﺟﻨﮓﻫـﺎي اﻓﺘﺨـﺎرآﻣﯿﺰي ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﻘﺘـﺪر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺗﺎﮐﻨﻮن دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت اﺣﺘﯿﺎﻃﯽ و ﻻزم زدهاﯾﻢ‪«3» «.‬‬
‫ﮐـﺎﺗﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ در آﻏﺎز ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﺷـﯿﺮاز ﺑﺮوﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺣﺮﮐﺖ آﻧﻬﺎ ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد‬
‫اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﺎﺗﺐ‪» ،‬ﭘﺲ از ﺳـﻘﻮط ﺷـﻬﺮ ﮐﻪ ﻋﻨﻘﺮﯾﺐ رخ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻫﻤﻪ‬
‫در وﯾﺮاﻧﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺟﺎن ﺑﺴﭙﺎرﯾﻢ‪ «.‬ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر در ﭘﺎﯾﺎن ﮔﺰارش ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﺐﻫﺎي ﺧﻮد را ﻓﺮوﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اﺣﻮال‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬ص ‪ .126‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،236‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮادر ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ او ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬در ﻫﺮ ﻗﺮان )رﯾﺎل ﻓﻌﻠﯽ( ‪ 20‬ﺷﺎﻫﯽ و در ﻫﺮ ﺷﺎﻫﯽ ‪ 10‬ﻏﺎز ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻦ ﺷﺎه ﻣﻌﺎدل ‪ 09‬ر ‪ 13‬ﭘﻮﻧﺪ ﺑﻮد‪) .‬ﻫﺮ ﭘﻮﻧﺪ ﻣﻌﺎدل ‪453 /59‬‬
‫ﮔﺮم اﺳﺖ‪(.‬‬
‫)‪. persia and the Persian Gulf Records ,vo 1 .XIV(3‬‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺧﺮﯾـﺪ ﺟﻮ ﮐﻪ ﺑﻬـﺎي آن ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻧﺸﻮﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ رؤﺳﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻃﻤﯿﻨﺎن دادﻧـﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﺋﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬آﻧﮋدوﮔـﺎردان‪ ،‬در ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﺧﻮد در ﻫﻤﯿﻦ اوﻗﺎت درﺑﺎره ﺗﺮﻗﯽ ﺳـﺮﺳﺎمآور ﺑﻬﺎي ﻣﻮاد ﻏـﺬاﯾﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﺑﯿﻢ ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪاي ﻣﯽرود‪ «1» «.‬ﺑﺮﺧﻼف‪ ،‬ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ در ﺟﻠﻔﺎ ﻓﺮاوان و ارزان ﺑﻮد‪«2» .‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺪﯾﺪﺗﺮي ﻋﻠﯿﻪ دﺷﻤﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اوﻟﯿﺎي اﻣﻮر ﻇﺎﻫﺮا ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺘﺎزد‪.‬‬
‫ﺳﯿـﺪ ﻋﺒـﺪ اﷲ اﮔﺮ ﭼﻪ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﺑﺎ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن ﺧﻮد از ﺷـﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي‬
‫ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﯾﮏ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ اﺣﻤﺪ آﻗﺎي دﻟﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ در ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ واﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ او ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر‪ ،‬ﮐﺸـﯿﺶ ﻓﺮﻗﻪ ﮐﺎرﻣﻠﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در اﺛﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﻌﺪاد ﺗﻠﻔﺎت ﻧﺎﺷـﯽ از ﻗﺤﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺒﺐ آن‬
‫ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺑـﻮد ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺶ از ﺗﻌـﺪاد ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از دم ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﮔﺬﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﯾـﺎﻏﯽ ﺑـﺎ ﭘﻮل و‬
‫ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﻣﺎﻧﻊ از دﺧﻮل آذوﻗﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ «3» «.‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﮐﺸـﯿﺶ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ واﻟﯽ ﻗﻮل داده ﺑﻮد در ﺻﻮرت ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺪن‬
‫ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ آﻗﺎي ﺗﯿﺮه روز ﭼﻨﺎن از ﺟﺮﯾﺎن ﺣﻮادث و ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖآﻣﯿﺰ واﻟﯽ اﻓﺴـﺮده ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ در ﺳـﯽام اوت در ﮔﺬﺷﺖ‪ «4» .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻓﺮﻣـﺎنده اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن از ﺧﻮد ﻟﯿﺎﻗﺖ و‬
‫ﺷﻬﺎﻣﺖ ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺷـﺸﻢ اوت‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻼـﯾﯽ را ﺑـﺎ ﭘﺮﭼﻢ ﺻـﻠﺢ ﺑﻪ اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﭘﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن اﻋﺰام داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻼ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﺪ رﺳـﯿﺪ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد دو ﺗﻦ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﺻـﻠﺢ ﻧﺰد او ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎه و اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺼـﻄﻔﯽ‬
‫ﻗﻠﯿﺨﺎن را ﮐﻪ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﻮرﭼﯽ ﺑﺎﺷﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﯿﺮزا ذﮐﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﻣﯿﺎن اراﻣﻨﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣـﺬاﮐﺮات ﭼﻨـﺪ روزي اداﻣﻪ ﯾـﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﻓﻬﻤﯿﺪﻧـﺪ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺤﻤﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ اداﻣﻪ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ‬
‫ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺤﻤﻮد ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮان ﺷﺎه ازدواج و‬
‫وﻻﯾﺎت ﻗﻨﺪﻫﺎر و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ :‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪ -.a 702‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪ ،28‬و داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 24 ،‬ژوﺋﯿﻪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪.28‬‬
‫)‪Royal Central Asian Journal ,vo 1 .XXIII ,p .648.(3‬‬
‫)‪ .(4‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 30 ،‬اوت‪.‬‬
‫ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﮐﺮﻣﺎن و ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺧﺮاﺳﺎن را از اﯾﺮان ﻣﻨﺘﺰع ﮐﻨﺪ‪ «1» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ادﻋﺎي او ﺑﯿﺶ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ در آﻏﺎز آورﯾﻞ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺷﺐ ﻫﺸـﺘﻢ اوت‪ ،‬اﺗﯿﻦ ﭘﺎدري ﺑﺎ دو ﻧﻔﺮ ﮐﺸـﯿﺶ ﯾﺴﻮﻋﯽ و دو ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و دو ﻫﻨﺪي و ﻋﺪهاي اﯾﺮاﻧﯽ ﺳـﻌﯽ ﮐﺮد از اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮار ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در آﻏﺎز وﺿﻊ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﻮد وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺮﺳـﻨﮓ و ﻧﯿﻤﯽ ﺷـﻬﺮ رﺳﯿﺪ ﺑﺎ دﺳﺘﻪاي از ﭘﺎﺳﺪاران اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻤﺎم‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﭘﺎدري ﺑﺪون ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﭘﺎدري ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳـﺮ او در اﺛﺮ ﺿـﺮﺑﻪ ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﻣﺠﺮوح ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﭼﻨـﮓ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﮕﺮﯾﺰد‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻌـﺪ از ﺳـﺨﺘﯽﻫﺎي ﺑﺴـﯿﺎر در ‪21‬‬
‫ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺷﯿﺮاز رﺳﯿﺪ‪«2» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ دﻫﮑـﺪهﻫﺎي اﻃﺮاف اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﭼﻨـﮓ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ اﻓﺘـﺎده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺑﻦ اﺻـﻔﻬﺎن‪ «3» ،‬ﺑـﺎ ﮐﻤﮏ ﻋـﺪهاي از ﻓﺮارﯾﺎن‬
‫دﻫﮑﺪهﻫﺎي ﻣﺠﺎور‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﺨﺖ ﭘﺎيداري ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺼﺎﯾﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن روي آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﯿﺰدﻫﻢ اوت ﺗﻤﺎم‬
‫ﺣﻤﻼت اﻓﻐﺎنﻫﺎ را دﻓﻊ و ﻋـﺪهاي از آﻧﻬﺎ را اﺳـﯿﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺳـﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳـﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ از‬
‫اﻓﺴﺮان ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ و ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ از ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺎ وﺣﺸﯽﮔﺮي ﻋﺪه زﯾﺎدي از ﮐﺸﺎورزان را از دم ﺗﯿﻎ‬
‫ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻦ اﺻـﻔﻬﺎن اﻋﻼم داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺳـﺮاي اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺸﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺤﻤﻮد از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺻﺪي‬
‫ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و از او ﺗﻘﺎﺿـﺎ ﮐﺮد ﺑﺮاي ﻧﺠـﺎت اﺳـﯿﺮان اﻗـﺪام ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻧﯿﺰ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﺮﺳـﺘﺎده او وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﻦ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﺳﯿﺮان ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ «4» .‬اﮔﺮ ﻣﺮدم اﺻـﻔﻬﺎن داراي ﻫﻤﺎن ﺷﺠﺎﻋﺖ ﮐﺸﺎورزان ﺑﻦ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫ﺷﻬﺮ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ زﻣﺎن رﻧـﺞ و ﻋـﺬاب ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻧـﺪازهاي ﺷﺪﯾـﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ دلآوري ﮐﺸﺎورزان ﺑﻦ اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ واﻗﻊ ﻧﺸـﺪ‪ .‬در اواﺧﺮ اوت‪،‬‬
‫ﺣـﺘﯽ ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ ﺑﺨﺮﻧـﺪ‪ .‬در ﭼﻨـﺪ دﮐـﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑـﺎز ﺑﻮد ﻓﻘـﻂ ﮔﻮﺷﺖ اﺳﺐ و ﺧﺮ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﮔﺰاف‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺳـﮓ و ﮔﺮﺑﻪ را وﺣﺸـﯿﺎﻧﻪ دﻧﺒـﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎ ﺣﺮص و وﻟﻊ ﻣﯽﺧﻮردﻧـﺪ و ﺣـﺘﯽ از ﺧﻮردن ﻣﻮش اﺑﺎ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ «5» .‬ﺑﻪ ﻗـﻮل ﯾﮑﯽ از ﻣﻮرﺧـﺎن اﯾﺮاﻧﯽ‪» :‬ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺟـﺎﻣﻪ اﺑﺮﯾﺸـﻤﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺜـﻞ ﮐﺮم اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪ ﺧﻮردن ﺑﺮگ درﺧﺘـﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ «6» «.‬ﻣﺮدم ﻓﻘﯿﺮﺗﺮ از اﺳﺘﯿﺼﺎل ﮐﻔﺶﻫﺎي ﮐﻬﻨﻪ و ﭼﺮمﻫﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ 6 ،‬اوت‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬ﮔﺰارش ﭘـﺎدري از ﺷـﯿﺮاز‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 9‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1722‬ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬اوراق‪a -b 222‬؛ داگ‬
‫رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 8 ،‬و ‪ 9‬اوت ‪.1722‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﻦ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻗﺴﻤﺘﯽ از دﻫﮑﺪه ﺑﺰرگ ﺳﻪ ده اﺳﺖ‪ .‬دﻫﮑﺪه ﮔﺰﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﭘﺎيداري ﮐﺮد و ﺗﺎ ‪ 1723‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪237 -236‬؛ داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 14 ،‬اوت‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.251 -250‬‬
‫)‪ .(6‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬ص ‪.58‬‬
‫ﮔﻨﺪﯾـﺪه و ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺘﺎن و ﺣﺘﯽ ﻓﻀـﻠﻪ ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن را ﺟﻤﻊآوري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺪه زﯾﺎدي از آﻧﻬﺎ در اﺛﺮ ﻏﺬاي‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر و ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪﻧـﺪ و ﻣﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﮐﺸـﯿﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻣﺎه »ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ ﭼﻨﺎن ﺗﯿﺰ ﺷﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽﻣﺮد‪ ،‬دو ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﯽدرﻧﮓ ﮔﻮﺷﺖﻫﺎي ﮔﺮم او را ﮐﻨﺪه ﺑﺪون ﻓﻠﻔﻞ ﯾﺎ ﭼﺎﺷـﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﭘﺴـﺮ ﯾﺎ دﺧﺘﺮ ﺟﻮاﻧﯽ دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷـﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي ﺳﺪ ﺟﻮع ﺑﻪ داﺧﻞ ﻣﻨﺎزل ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮐﺸـﺘﻨﺪ«‪ «1» .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ اﻧﺴﺎن اﻏﻠﺐ در دﮐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ اﺳـﻢ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﺧﻮد ﺷـﺎه ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ و اﺳﺐ ﺑﺨﻮرد‪ .‬ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻗﺎدر ﻧﺒﻮدﻧـﺪ اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮ‬
‫ﻃﺮف ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻏـﺬاﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮﯾـﺪ در ﺷـﻬﺮ ﯾـﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷـﺪ‪ .‬در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﭘﻮل ارزش ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ .‬وﻗـﺘﯽ ﻣﺮد ﻣﺘﻤﻮﻟﯽ ﻣﯽﻣﺮد‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ او را دﻓﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬روزي در اواﺧﺮ ﻣﺤﺎﺻﺮه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﺘﺎب زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺸﻒ ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺎزرﺳﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﺎﮔﻬﺎن در ﺳﺮداب ﯾﮑﯽ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻣﻌﺮوف ﭼﻬﺎرده ﮐﯿﺴﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام ﺻﺪ ﻣﻦ ﺗﺒﺮﯾﺰي‬
‫وزن داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎ ﺷﻮق و ذوق ﺗﻤﺎم ﮐﯿﺴﻪﻫﺎ را ﺷـﮑﺎﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎوي ﻋﺒﺎﺳـﯽﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ؛ »‪«2‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﮐﯿﺴﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺠﺴﺲ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ روز ﭘﯿﺶ از ﺳـﻘﻮط اﺻﻔﻬﺎن از اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد را ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﮐﺘﺎب‬
‫ﺧـﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻨـﺪان ﭼﯿﺰي در ﻣﻨﺰل ﻣﻦ ﺑـﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧـﺪه ﺑﻮد؛ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﯽﻣﺼـﺮﻓﯽ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ دو ﻫﺰار ﻣﺠﻠـﺪ ﮐﺘﺎب را ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻔﺮق ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدم و‬
‫ﺗﺘﻤﻪ در آن ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻏﺎرت رﻓﺖ‪ .‬اﻟﻘﺼﻪ در اواﺧﺮ اﯾﺎم ﻣﺤﺎﺻـﺮه‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﻤﺎري ﺻﻌﺐ ﻋﺎرض ﺷﺪ و ﻫﺮ دو ﺑﺮادر و ﺟﺪه و ﺟﻤﻌﯽ از ﻣﺮدم‬
‫ﺧﺎﻧﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و آن ﻣﻨﺰﻟﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪه ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ دو ﺳﻪ ﮐﺲ ﺧﺎدﻣﻪ ﻋﺎﺟﺰ ﺷﺪ ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﻣﻦ رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﻧﻬﺎد‪«4» «.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸـﯿﺪ‪ ،‬اوﺿﺎع وﺣﺸﺖ اﻧﮕﯿﺰﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ ﭘﺮ از اﺟﺴﺎدي ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ آﻧﻬﺎ را دﻓﻦ‬
‫ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻫﻮاي ﺳﺎﻟﻢ و ﺳﺎزﮔﺎر اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ از ﻃﺎﻋﻮن ﻣﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪«5» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﺻﻔﻬﺎن دﻗﺎﯾﻖ ﻏﻢ اﻧﮕﯿﺰي ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎز در آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ اﻣﯿﺪ ﻧﺠﺎت ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ Royal Central Asian Journal ,vo 1 .XXIII ,pp 648 -9 -.(1‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬داگ رﺟﯿﺴـﺘﺮ‪ 24 ،‬اوت؛ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ‬
‫‪28‬؛ ﮔﺰارش ﭘﺎدري در ﺷـﯿﺮاز‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 9‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1722‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬ورق‪b 322‬؛ و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ژروم ﻓﺮاﻧﺴـﯿﺲ ﭘﯿﺮوﺳـﯿﻨﺖ ژوزف و ژوزف دوروﺋﯽ‪ ،‬ﮐﺸـﯿﺸﺎن ﻋﯿﺴـﻮي ﮐـﻪ در ﻣﺠﻠﻪ‪ Mercure de France‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‬
‫‪ 1726‬و ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1727‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬وزن ﯾﮏ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﯾﮏ ﻣﺜﻘﺎل ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﺗﻮﻣﺎن ﺷﺎﻣﻞ ‪ 50‬ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.123‬‬
‫)‪ .(5‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.251‬‬
‫در اواﺧﺮ ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﯾﺎ اواﯾﻞ اﮐﺘﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺤﻤﻮد از اﯾﻦ‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﻄﻠﻊ ﺷـﺪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از دادن ﺗﻠﻔـﺎت ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨـﺪ و ﻧﮕـﺬارد در زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﻮد ﺷـﺎﻫﺪ‬
‫ﭘﯿﺮوزي را در آﻏﻮش ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﻣـﺎﻧﻊ از اﻧﺠـﺎم ﻣﻘﺎﺻـﺪ او ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ راﻫﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻣﺬاﮐﺮه ﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺼﺮ اﷲ را‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد از اﻫﺎﻟﯽ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰد او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮ اﷲ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد را در ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ او ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮ داد ﮐﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﻨﻘﺮض ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ از او ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد از ﻓﮑﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺼﺮف و ﺑﺎ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮﺳـﻨﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺪﻻل ﻧﺼﺮ اﷲ ﭼﻨﺎن در ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﯽدرﻧﮓ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدد و اﺻﻔﻬﺎن و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻮادث رﻫﺎ ﮐﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﯾﺄس و ﻧﻮﻣﯿﺪي ﻣﺮدم ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر وﺣﺸﺖآوري رو ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺟﺴﺪ‬
‫در زاﯾﻨـﺪه رود اﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﺎهﻫﺎ ﺑﻌﺪ آب آن ﻗﺎﺑﻞ آﺷﺎﻣﯿﺪن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺮد اﮔﺮ ﺑﺴـﯿﺎري از اﻫﺎﻟﯽ ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﻮﻧـﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﺤﻄﯽ و ﺑﯿﻤﺎري ﺑﺎ درد و ﻋـﺬاب ﺑﻤﯿﺮﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪ ﻧﻔﺮي ﻣﺜﻞ ﭘﺎدري و ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧـﺪ از ﭼﻨﮓ دﺷـﻤﻦ ﺑﮕﺮﯾﺰﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ در ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮار زﯾﺮ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 20‬ﯾﺎ ‪ 31‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1722‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬آن ﻗﺪر از ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎغﻫﺎي ﻣﺠﺎور اﺟﺴﺎد ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺜﻞ‬
‫ﯾﺎدﮔﺎريﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﺣﺸـﯿﺎن از ﺟﻨﮓ درﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ «2» «.‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻣﺤﺎﺻـﺮه‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺤﺎﻓﻆ دﯾﻮارﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺎه ﺗـﺎ ﻣـﺪتﻫﺎ ﻗﺎدر ﻧﺒﻮد ﻣﻮاﺟﺐ ﭘﺎدﮔﺎن ﺷـﻬﺮ را ﺑﭙﺮدازد و ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ ارزش ﭘﻮل را ﮐﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد از دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﻫﻠﻨـﺪ ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ ﻗﺮض ﮐﻨـﺪ و ﺟﻮاﻫﺮات ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ را در ﮔﺮو ﺑﮕﺬارد‪ .‬در اواﺧﺮ ﻣﺤﺎﺻـﺮه‪ ،‬ﻣﻮاﺟﺐ‬
‫ﯾﮏ ﺳﺮﺑﺎز ﺳﺎده ﻋﺒﺎرت از دو اﺷﺮﻓﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮ ﻗﺪر ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ارزش ﭘﻮل ﮐﻢﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫در اواﯾﻞ اﮐﺘﺒﺮ‪ ،‬ﺳـﺨﺘﯽ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ رﺳﯿﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﺎه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﻧﺞ و ﻋﺬاب آﻧﻬﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻐﺮور ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ ﻣـﺬاﮐﺮه ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽداد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺼـﯿﺒﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻃﻮل ﮐﺸـﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎز از ﻗﻮل‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك )از ﻗﻮل ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن(‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.331 -327‬‬
‫)‪ - Persia and the Persian Gulf Records ,vo 1 .XIV .(2‬دو ﻧﻔﺮ از اﻋﻀـﺎي ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾـﻖ ﺟـﺎن ﺧﻮد را از‬
‫دﺳﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ‪» :‬اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮه ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺗﺎ آﻏﺎز اﯾﻦ ﻣﺎه »‪ «1‬ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻣﯿﺪ ﮐﻤﮏ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‬
‫و ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺷـﻬﺮ ﯾﺎ وﯾﺮان و ﯾﺎ ﭘﺮ از اﺟﺴﺎد ﻣﺮدﮔﺎن ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮاي اﺳـﺘﻘﺮار ﺻـﻠﺢ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺧﻮاه ﻣﻮاد ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪ و ﺧﻮاه ﺗﺼـﺮف ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺬاﮐﺮات دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺷـﺮاﯾﻂ ﮔﺴـﺘﺎﺧﺎﻧﻪ ﻣﺤﻤﻮد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ‬
‫اردوي او ﺑﺮود و ﺟﺎن و ﺗﺎج ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر او ﺑﮕـﺬارد‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاﺳـﺘﻪﻫﺎي آﻣﺮاﻧﻪ و دﺷﻮار ﺗﻦ در دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در دوازدﻫﻢ اﯾﻦ ﻣﺎه »‪ ،«2‬ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان ﻫﻨﮕﺎم ﺻـﺒﺢ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ دروازه ﻗﺼـﺮ ﺑﺮ اﺳﺐ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺪون ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ زﯾﻨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﻣﺜﻞ ﻣﺮد‬
‫ﻓﻘﯿﺮ و ﻣﺄﯾﻮﺳﯽ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ اﻓﺴﺮده ﻣﺜﻞ ﺗﺸﯿﯿﻊ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در اﻟﺘﺰام رﮐﺎب او ﺑﻮدﻧﺪ‪«3» «.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ ﺑﺮاي دﯾﺪن دﺷﻤﻦ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺘﯽ از ﻣﺮدم در ﮐﻨﺎر دروازهﻫﺎي ﻗﺼﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫ﺟﺎن ﻓﺮاﺳﺖ‪ «4» ،‬ﮐﺸـﯿﺶ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬و ﻣﺎﺗﯿﻮس ﻓﺎن ﻻﯾﭙﺰﯾﮓ »‪ ،«5‬ﺣﺴﺎب دار ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪،‬‬
‫دﯾـﺪه ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﺎه ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ از ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود ﻓﺮﻣﺎن داد ﺳﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه را ﺑﮑﺸـﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺖ آﻧﻬﺎ را ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻗﺤﻄﯽزده‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺷﮏ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي او ﺳﺮازﯾﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪«6» .‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳـﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ از ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷﺪن ﮐﺎﻣﻞ آن ﺗﺎ اواﺧﺮ آورﯾﻞ ‪ 1722‬ﺣﺴـﺎب ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ‬
‫ﺷﺶ ﻣﺎه ﻣﯽﺷﻮد‪ «7» .‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﭼﻨـﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ و ﺑﯿﻤـﺎري ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻻاﻗﻞ ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻋﺪه از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﻃﺎﻋﻮن ﺟﺎن ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪«8» .‬‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از ﺿـﺮﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﺮ آن وارد آوردﻧـﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻗـﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﮑﺮد‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ آن ﮐﻪ در روزﮔﺎر ﻓﺮﻣﺎن رواﯾﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺰرگ ﺻـﻔﻮي در ﺣـﺪود ﺷﺸـﺼﺪ و ﭘﻨﺠـﺎه ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در اﺛﺮ ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ در ﻃﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺑﻠﮑﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫ﮐﻠﯽ ﺗﻘﻠﯿﻞ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از دوره ﮐﻮﺗﺎه ﻓﺮﻣﺎن رواﯾﯽ اﻓﻐﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺎدرﺷﺎه ﭘﺎي ﺗﺨﺖ را ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ اﻧﺘﻘﺎل داد و اﺻـﻔﻬﺎن از آن ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺎﮐﻨﻮن‪،‬‬
‫ﺑـﺎ وﺟﻮد ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﺮﮐﺰي و ﻫﻮاي ﺳﺎزﮔـﺎر و ﻣﺰاﯾـﺎي دﯾﮕﺮ آن‪ ،‬ﭘﺎي ﺗﺨﺖ اﯾﺮان ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﯿﻤﺰ ﻣﻮرﯾﻪ ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ از‬
‫اﯾﻦ ﺷﻬﺮ دﯾﺪن ﮐﺮد‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ وﺳﻌﺖ ﺳﺎﺑﻖ آن ﭼﻨﺎن ﮐﻢ ﺷﺪه‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺗﺎرﯾﺦ را ﻃﺒﻖ ﺷﯿﻮه ﻗﺪﯾﻤﯽ(‪ )Old Style‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ‪11‬‬
‫اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1722‬ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ 23 .(2‬اﮐﺘﺒﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرخ ‪ 31‬ر ‪ 20‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1722‬در‪Persia and the Persian Gulf Records ,vo 1 ,XIV‬‬
‫)‪. John Frost(4‬‬
‫)‪. Mattheus Van Leipzig(5‬‬
‫)‪ -.(6‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺳﻮم‪.‬‬
‫)‪ .(7‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ )زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ ،)b 702‬ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻫﻔﺖ ﻣﺎه و ﺑﯿﺴﺖ روز ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﻣﺤﺎﺻﺮه در دﻫﻢ ﻣﺎرس ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ زود اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(8‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ )زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ )b 702‬ﻋﺪد ﻣﺮدﮔﺎن را ‪ 80 /000‬ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ »‪ ...‬ﮔﻮﯾﯽ ﻏﻀﺐ اﻟﻬﯽ ﺑﺮ ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﭼﻨـﺎنﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﺑـﻞ ﻓﺮود آﻣـﺪ ﻧـﺎزل ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﺑﺎزارﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟـﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺼـﺮﻫﺎ و ﺗﻤﺎم ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻓﺮﺳـﻨﮓﻫﺎ در ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي آن ﮔﺮدش ﮐﺮدم و ﻫﯿﭻ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪهاي ﺑﻪ ﺟﺰ ﺷﻐﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﺑﺎﻻـي دﯾﻮاري ﺳـﺮ ﺑﺮآورده ﺑﻮد ﯾـﺎ روﺑـﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺳﻮراخ ﺧﻮد ﻣﯽدوﯾـﺪ ﻧﺪﯾـﺪم‪ .‬در ﻗﺴـﻤﺖ وﺳـﯿﻌﯽ از ﺧﺮاﺑﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎزﻟﯽ در‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ وﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺧﺎﻧﻪاي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﺪ«‪«1» .‬‬
‫ﺧﻮش ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي زﯾﺒﺎي اﺻـﻔﻬﺎن در دوره ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﯾﺎ اﯾﺎم ﭘﺮ آﺷﻮب ﺑﻌﺪ آﺳﯿﺐ ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬در اﯾﻦ اواﺧﺮ‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﺗﺎ ﺣﺪي آﺑﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖ آن ﻫﻨﻮز ﯾﮏ ﺳﻮم ﺟﻤﻌﯿﺖ روزﮔﺎر آﺑﺎدي آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪A Second Journey through Persia, Armenia and Asia Minor) London, 1818 (p. 134‬‬
‫‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ و ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺷـﺎه ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ ﺑـﺎ ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ و اﻓﺴـﺮدﮔﯽ ﺑﺮ اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد ﺳﻮار ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺳﺐﻫﺎي اﺻـﻄﺒﻞ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﺮف ﺧﻮراك رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و از ﻣﯿﺎن ﮐﻮﭼﻪﻫﺎي ﭘﺮ از ﻧﻌﺶ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮي از ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﻬﺮ وي را ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﮐﻤﯽ از‬
‫ﻣﻠﺘﺰﻣـﺎن رﮐـﺎﺑﺶ دﯾﺪﻧـﺪ و ﺳـﮑﻮت ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ »ﺣﺎﮐﯽ از ﺗﺄﻟﻤﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﮔﺮﯾﻪ و زاري‬
‫آﻧﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷﺖ‪ .‬از ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﺗﻌﺠﺐآﻣﯿﺰ و ﺗﺮﺳﻨﺎك آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﺪ ﺣﺪس زد ﮐﻪ رﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺖ و ﻧﻮﻣﯿﺪي ﭼﻨﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﻟﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را در ﮔﻠﻮ ﺧﻔﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ «1» .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺎﺗﻢ زده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ اﻇﻬﺎر اﻣﯿﺪواري ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ را‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮد‪«2» .‬‬
‫ﺷﺎه و ﻫﻤﺮاﻫﺎن او ﺑﻌـﺪ از ﮔﺬﺷـﺘﻦ از زاﯾﻨـﺪهرود‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪﻧﺪ و آﻫﺴـﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﺮحآﺑﺎد ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫وي ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺻﺮف ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮش ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ روزي ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰ و ﺷﺮمآور ﺑﻪ‬
‫آن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ زودي اﻫـﺎﻧﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ او ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ ﮐﻮه ﺻـﻔﻪ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬از ﻓﺮح آﺑﺎد ﺧﺒﺮ دادﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻨﻮز ﺑﯿـﺪار‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻧﯿﻢ ﺳﺎﻋﺘﯽ او را در آﻓﺘﺎب ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ او اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﭘﯿﺶ ﺑﺮود‪«3» .‬‬
‫ﺧﻮشﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺷـﺮح ﻣﻮﺛﻘﯽ از رﻓﺘﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ و از آﻧﭽﻪ در ﻣﻼﻗﺎت آﻧﻬﺎ ﮔﺬﺷﺖ در دﺳﺖ دارﯾﻢ‪ .‬در ﺑﯿﺴـﺘﻢ اﮐﺘﺒﺮ‪،‬‬
‫وﻗـﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺴـﻠﻢ ﺷـﺪ ﺷـﻬﺮ در ﻫﺮ ﻟﺤﻈـﻪ ﺳـﻘﻮط ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻨﺴـﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬آﻧﮋدوﮔـﺎردان‪ ،‬ﻣﻨﺸـﯽ و ﻣـﺘﺮﺟﻢ ﺧـﻮد‪ ،‬ژوزف آﭘﯽ‬
‫ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬را ﺑﻪ ﻓﺮح آﺑﺎد ﻧﺰد ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗﺎ از او ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﻗﺪاﻣﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮﯾﺎن ﻣﻘﯿﻢ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺎورد‪ .‬ژوزف ﻫﻢ ﺑﺎ آن ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺶ در ﺧﻄﺮ ﺑﻮد از ﺧﻄﻮط اﻓﻐﺎﻧﯽﻫﺎ و اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺤﻤﻮد رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.255‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.342‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎنده ﺳـﭙﺎه اﻓﻐﺎﻧﯽ او را ﺑﻪ ادب ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮔﺎردان ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺳـﭙﺲ رﺋﯿﺲ ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت ژوزف را ﻧﮕﺎه داﺷﺖ و ﻗﺒﻞ از‬
‫آن ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮده ﺷﻮد او را ﺑﻪ اﺗﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻣﻼﻗﺎت در آن ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ژوزف ﺗﻮاﻧﺴﺖ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺬرد ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ و آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮔﺰارش دﻫﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد در ﮔﻮﺷﻪ از اﺗﺎق ﻧﺸﺴـﺘﻪ و ﺑﺮ ﺑﺎﻟﺸـﯽ از ﭘﺎرﭼﻪ زرﺑﻔﺖ ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد وﻗﺘﯽ ﺷﺎه را وارد ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫در آﻧﺠـﺎ ﺑﺮ زﻣﯿـﻦ ﻧﺸـﺴﺖ‪ «2» .‬ﺑﻌـﺪ از ﺗﺒـﺎدل ﺗﻌﺎرﻓـﺎت‪ ،‬ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳـﺨﻦ ﮔﺸـﻮده ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﺮزﻧـﺪ‪ ،‬از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ اراده‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪي ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﮑﻨﻢ و ﻣﻮﻗﻊ اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺗﻮ ﺻﺎدر ﮐﺮده رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺸﻮر‬
‫ﺧﻮدم را ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺗﻮ واﻣﯽﮔﺬارم و اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ ﮐﻨﯽ«‪ .‬در ﺿﻤﻦ اداي اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬ﺟﻘﻪ »‪ «3‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ را‬
‫از ﺳـﺮ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ اﻣـﺎن اﷲ داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺪﻫـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن دﯾـﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻧـﺎراﺣﺖ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺟﻘﻪ را از دﺳﺖ اﻣﺎن اﷲ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮد رﻓﺖ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد آن را ﺑﺮ ﺳـﺮ او ﻧﻬﺎد و اﻇﻬﺎر اﻣﯿﺪواري ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﻼﻣﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ )ﺑﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮ او را ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﻢ ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ( ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪاي ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از اﯾﻦ ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت‪ ،‬ﭼـﺎي و ﻗﻬﻮه ﺻـﺮف ﺷـﺪ‪ .‬ﻇـﺎﻫﺮا ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﺣـﺎل ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ رﻗﺖ آورده ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ او ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻧﮕﺬارﯾﺪ ﻏﻢ و ﻏﺼﻪ در دﻟﺘﺎن ﺟﺎ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻋﻈﻤﺖ ﺑﺸـﺮ اﯾﻦ ﻃﻮر ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﮐﻪ ﻫﺮ ﻃﻮر ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻗﺪرت را‬
‫از ﯾﮑﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي و از ﻣﻠﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﻗﻮل ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎ را ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺜﻞ ﭘﺪرم ﻣﺤﺴﻮب ﮐﻨﻢ‬
‫و در آﯾﻨﺪه ﺑﺪون ﻧﺼﯿﺤﺖ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎري ﻧﺰﻧﻢ‪«4» «.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﯾﮑﯽ از رؤﺳـﺎي ﺑﻠﻮچ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮد ﺑﻪ ﺷـﺎه ﺳـﺎﺑﻖ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺷـﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷـﺎه ﻣﻦ! ﻫﺮ ﮐـﺎري در اﯾﻨﺠـﺎ ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﻣـﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮﮐﺮﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻮﮐﺮ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ «5» «.‬ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠــﺪ اول‪ ،‬ص ‪ .344‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ Memoire sur la Demiere Revohution de Perse -‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت‬
‫اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬ورق‪( a 853‬اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﺮاك ﻣﯽدﻫـﺪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻗﻮل ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ »ﺟﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي« ﺑﻪ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺟﻘﻪ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮد از دﺳـﺘﻪاي از ﭘﺮ ﻣـﺎﻫﯽ ﺧﻮار ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻮاﻫﺮات ﮔﺮانﺑﻬـﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬و ﺷﺎه آن را در ﻗﺴـﻤﺖ راﺳﺖ ﻋﻤﺎﻣﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﮔـﺬاﺷﺖ‪ -.‬ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ ﮐﺮوﻧﻠﯿﻮس دوﺑﺮوﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺎش ﻫﻠﻨـﺪي‪ ،‬از ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﮐﺸـﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،4‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﻨﻮي‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﯾﺎدداﺷﺖ ژوزف ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ اﺳﺘﺎد واﯾﺮ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪ , Vohume of Oriental Studies :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪-.‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 489‬آن ﮐﺘﺎب و ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.345 -344‬‬
‫)‪ .(5‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﮔﯿﻼﻧﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرم‪ ،‬اﯾﻦ رﺋﯿﺲ ﺑﻠﻮﭼﯽ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ را ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﻫﻤﮕﯽ آﻧﻬﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد ژوزف را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد اﺷﺎرت ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪ «.‬آن ﮔﺎه ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ را ﺑﻪ اﺗﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ و دوره ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻓﺮﻣﺎن رواﯾﯽ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺿﻊ ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰ و ﺷـﺮمآور ﺧﺎﺗﻤﻪ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺼـﺮ ﻫﻤﺎن روز ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬اﻣﺎن اﷲ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز وارد اﺻـﻔﻬﺎن ﺷـﺪ و درﻫﺎي ﻗﺼـﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ را ﻣﻬﺮ و ﻣﻮم ﮐﺮد و ﻗﺮاوﻻن‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ را از ﮐﺎر ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﻬﺎ ﻗﺮاوﻻﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮔـﺬاﺷﺖ‪ «1» .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ در ﺣﺮمﺳـﺮا ﭼﻨﺎن ﻓﺮﯾﺎد‬
‫و زاري ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺻﺪاي آﻧﻬﺎ در ﺷـﻬﺮ ﻃﻨﯿﻦ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ «2» .‬روز ﺑﻌـﺪ ﻣﺤﻤﻮد اﻣﺮ داد اﺟﺴـﺎد ﻣﺮدﮔﺎن را از ﮐﻮﭼﻪﻫﺎي ﭘﺎيﺗﺨﺖ‬
‫ﺑﺮدارﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از ﯾﮏ ﻃﺮف ﺑﯿﻢ ﻃﺎﻋﻮن ﻣﯽرﻓﺖ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻘﺪﻣﺎت دﺧﻮل ﻓﺎﺗﺤﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪ .‬در‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻓﺮﻣﺎن داد ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﻏﺬا ﺟﻬﺖ ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺒﺢ روز ‪ 24‬اﮐﺘﺒﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه و ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽﻫﺎي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﻧﺰد اﻣﺎن اﷲ در ﻗﺼـﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬اﻣﺎن اﷲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و اﻃﻤﯿﻨﺎن داد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﮐﺎر آﻧﻬﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ «3» .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد وﻓﺎ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫در ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﺤﺮم )‪ 25‬اﮐﺘﺒﺮ(‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ورود ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ ،‬وي ﺑﺎ ﺷﮑﻮه و ﺟﻼل ﺗﻤﺎم از ﻓﺮح آﺑﺎد ﺑﻪ‬
‫راه اﻓﺘﺎد‪ .‬اﻣﺎن اﷲ از راه اﺣﺘﯿﺎط ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺑﻠﻨـﺪ و ﻣﻨﺎرهﻫﺎي ﻣﺴﺎﺟـﺪ در ﻃﻮل راه ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻮام آن ﻗﺪر‬
‫ﺗﺮﺳـﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻣﺼـﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد ﭼﻨﺎن ﻣﺒﻬﻮت و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در اﺛﺮ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺑﯿﻤﺎري ﭼﻨﺎن ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻏﺘﺸﺎﺷﯽ روي ﻧﺪاد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن در ﺣﺮﮐﺖ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺣﺘﻤﺎ ﻧﺎﻇﺮ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي اﺧﺒﺎر ﻣﻔﺼﻠﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص ﺑﻪ ﮐﻠﺮاك »‪ ،«4‬و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ »‪ ،«5‬داده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮح ذﯾﻞ را ﻫﻨﻮي از ﻗﻮل ﮐﻠﺮاك ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺣﺮﮐﺖ دﺳـﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ده اﻓﺴـﺮ ﺳﻮار و در ﺣـﺪود دو ﻫﺰار ﺳﻮار ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﻧﻔﺮ از اﺷـﺮاف درﺑﺎر اﯾﺮان‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯿﺮآﺧﻮر‪ ،‬ﺷﺎهزاده اﻓﻐﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(2‬ﮔﯿﻼـﻧﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳـﯽ و ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﮐﺸـﯿﺶ اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر اﻫﻞ ﻣﺎﻻﺑﺎر در ‪Royal Central Asian Journal ,vo 1 .XXIII ,p‬‬
‫‪., .620‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﺎﻣﻪاي از اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 31‬و ‪ 20‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1722‬در‪.. Persia and the Persian Gulf Records ,vo 1 .XIV‬‬
‫)‪ .(4‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.17 -14‬‬
‫)‪ .(5‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﭘﺎﻧﺰده اﺳﺐ ﻣﺠﻠﻞ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﻣﺪ و ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ اﯾﻦ ﻋﺪه ﭼﻨﺪ ﺗﻔﻨﮕﭽﯽ و ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﭘﯿﺎده ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن رﺋﯿﺲ‬
‫ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت در ﻣﯿـﺎن ﺳـﯿﺼﺪ ﻏﻼـم ﺳـﯿﺎه ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ارﻏﻮاﻧﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻏﻼﻣﺎن ﻣـﺬﮐﻮر را از ﻣﯿﺎن ﻏﻼﻣﺎن ﺳـﯿﺎه اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد در ﭼﻬﻞ ﻗﺪﻣﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﺳﺒﯽ ﮐﻪ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن در روز ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﺷﺎه ﺑﻪ او ﻫﺪﯾﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺳﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺪﺑﺨﺖ‬
‫در ﮐﻨـﺎر ﭼﭗ راه ﻣﯽﭘﯿﻤﻮد و در ﻋﻘﺐ اﯾﻦ دو ﺷـﺎهزاده ﺳـﯿﺼﺪ ﻏﻼـم ﺑﭽﻪ ﺳﻮار اﺳﺐ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻔﺘﯽ و اﻣـﺎن اﷲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد و ﻣﻼـ زﻋﻔﺮان و ﻧﺼـﺮ اﷲ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣـﺎن دﻫـﺎن ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬و ﻣﻼـ ﻣﻮﺳـﯽ‪ ،‬ﺧﺰاﻧﻪدار ﮐـﻞ‪ ،‬و ﻣﺤﻤـﺪ آﻗﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺸـﮑﺎر‬
‫ﺧـﺎﻧﻮاده ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬در ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬از دﻧﺒﺎﻟﻪ اﯾﻦ ﻋـﺪه اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ و ﺳـﺮداران ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻌﯽ از اﻓﺴـﺮان اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﺻﺪ ﺷﺘﺮ ﺑﺎ زﻧﺒﻮركﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدﯾﻢ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﺟﻠﻮ ﺷﺸﺼﺪ ﻧﻮازﻧﺪه و در ﻋﻘﺐ ﺷﺶ‬
‫ﻫﺰار ﺳﻮار دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ از ﭘـﻞ ﺷـﯿﺮاز »‪ «1‬ﮔـﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ را ﺑﻪ ﺑﺎغ ﻗﺼـﺮ ﺑﺮدﻧـﺪ و در آﻧﺠﺎ زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ «2» .‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺻﻼح ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻐﻠﻮب را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮد‪ ،‬و ﭘﺲ از ﻃﯽ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺑﻪ دروازهﻫﺎي ﺷﻬﺮ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺄﺛﺮ و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﻣﯿـﺪ ﻧﺠﺎت اﺣﺴﺎس راﺣﺘﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﺟﺪﯾـﺪ ﻇﺎﻫﺮا‬
‫اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﮔﺮان ﺑﻬﺎ زﯾﺮ ﭘﺎي اﺳﺒﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﻫﻮا را ﺑﺎ ﻋﻄﺮ ﺧﻮش ﺑﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﯾﮑﯽ از زﻧﺒﻮركﭼﯽﻫﺎ در‬
‫ﺣﯿﻦ ﭘﯿﺶ روي ﺷـﻠﯿﮏ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ده ﻧﻔﺮ اﻓﺴﺮي ﮐﻪ در ﺟﻠﻮ آن ﻋﺪه راه ﻣﯽﭘﯿﻤﻮدﻧﺪ‪] ،‬ﮐﺬا[ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوان ﻋﻠﯽ‬
‫ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪«3» «.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﻗﺼـﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ رﺳـﯿﺪ و داﺧﻞ آن ﺷـﺪ‪ ،‬ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﻠﻨـﺪ ﻧﺎم »اﻟّﻠﻪ« را ﺑﺮ زﺑﺎن آوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫واﻗﻌﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد »ﺑﺎ ﻓﺮ ﻓﺮﻋﻮﻧﯽ و ﺑﯿﺪاد ﺷﺪادي« »‪ «4‬وارد اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﭘﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﻞ ﺧﻮاﺟﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻞ ﺷﯿﺮاز ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﮐﺸﯿﺶ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر و ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﻔﻖاﻟﻘﻮلاﻧﺪ در اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ در ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻗﺼﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺤﺒﻮس ﺷـﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ )ورق‪ )a 802‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ او را ﺑﻪ آﯾﻨﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ )ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﭼﻬﻞ‬
‫ﺳﺘﻮن وﻟﯽ از آن ﮐﻮﭼـﮏﺗﺮ ﺑﻮد و در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ رودﺧـﺎﻧﻪ در ﻣﺠﺎورت ﻗﺼـﺮ ﺳـﻌﺎدت آﺑﺎد ﻗﺮار داﺷﺖ(‪ .‬ﻋﺒـﺪ اﻟﻮﻫﺎب در ﮐﺘﺎب‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ Browne Mss .no G .17‬ورق‪ ،b 781‬رﮐﯿﺐ ﺧﺎﻧﻪ را ﻣﺤﻞ زﻧـﺪاﻧﯽ ﺷﺪن او ﻣﯽداﻧﺪ )ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻢ اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻢ(‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ در اول ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ ، Travels-.(3‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 149‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺎدت ﺧﻮد ﺳـﺨﻨﯽ از ﮐﻠﺮاك ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآورد و ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را از ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ .10‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺪاد ﺑﻦ اﻻﺳﻮد اﻟﻠﯿﺜﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻣﮑﻪ و از دﺷﻤﻨﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺲ از ﮔﺬﺷـﺘﻦ از دروازه ﻗﺼـﺮ )ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﺎردان و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮﯾﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺷـﻬﺮ ﺑﺮاي اداي اﺣﺘﺮام اﯾﺴـﺘﺎده ﺑﻮدﻧـﺪ( ﺑﻪ اﺗﺎق ﺑﺎر‬
‫ﻋﺎم رﻓﺖ و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸـﺴﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺣﻀﻮر او آورده ﺷﺪه ﺑﻮد او را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از‬
‫او وزرا و اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاف ﻣﺮاﺳﻢ اﻃﺎﻋﺖ را ﺑﻪ ﺟﺎ آوردﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﻮپﻫﺎي ﺷـﻬﺮ و ﺳـﻨﮕﺮﻫﺎ ﺑﺮاي اﻋﻼم اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺑﻪ ﺻﺪا‬
‫در آﻣﺪ‪ .‬در ﺧﺎﺗﻤﻪ اﯾﻦ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﻣﺎن داد از اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻇﻬﺎر اﻃﺎﻋﺖ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺷﻮد‪«1» .‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دوره ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫ﺳﺮﺳـﺨﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد‪ .‬در آن ﻋﻬـﺪ ﯾﮑﯽ از رؤﺳـﺎي ﺑﻠﻮﭼﯽ ﺷـﺪاد ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﯿـﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي ﻧﺎم او را در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺧﻮد ذﮐﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.17‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﭼﻪ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ «1» ،‬وي ﺳﺎلﻫﺎ ﻗﺒﻞ از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺳـﻪ‬
‫ﻧﻘﺸﻪ در ﺳﺮ داﺷﺖ‪ -1 :‬ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮدن ﯾﮏ راه اﻣﻦ ﺗﺠﺎري ﻣﯿﺎن روﺳﯿﻪ و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن از راه درﯾﺎي ﺧﺰر و از آﻧﺠﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﯿﻮه و ﺑﺨﺎرا‬
‫ﯾﺎ اﯾﺮان؛ ‪ -2‬ﻧﻈﺎرت ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﺗﺠﺎرت اﺑﺮﯾﺸﻢ اﯾﺮان؛ »‪ «2‬و ‪ -3‬ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺗﻔﻮق در درﯾﺎي ﺧﺰر )اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ آﺧﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﺟﺮاي دو‬
‫ﻫـﺪف دﯾﮕﺮ ﺑﻮد(‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﻻاﻗﻞ از ﺳﺎل ‪ 1715‬ﯾﻌﻨﯽ از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ دﺳـﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎره ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ او ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫داد‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﺣﻤﻠﻪ را در ﺳـﺮ داﺷﺖ‪ «3» .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ از ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺳﻮﺋـﺪ ﺧﻼص ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﻣﮑﺎن‬
‫اﺟﺮاي اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ را ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺰارش وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ را درﺑـﺎره اوﺿـﺎع ﺧﺮاب اﯾﺮان ﺷـﻨﯿﺪ‪ ،‬در ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺧـﻮد راﺳـﺦﺗﺮ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ ﮔﻔـﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺰار‬
‫وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣـﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧـﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد ﺗـﺎ از وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﻣﯽﮔـﺬرد آﮔﺎه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ وي اﻣﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻻزم را درﺑﺎره ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎي ﺧﺰر و ﺷﺮاﯾﻂ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ در ﺷﻤﺎل اﯾﺮان ﮔﺮد آوري ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1718‬از وﺧﺘﺎﻧﮓ وﻋﺪه ﻣﺴﺎﻋﺪت و ﻫﻤﮑﺎري درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺷـﻤﺨﺎل ﻋﺎدل ﮔﺮاي ﺗﺮﺧﻮﯾﯽ ﺳﺮ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ او ﻧﻬﺎد‪«4» .‬‬
‫و اﯾﻦ وﻋﺪهﻫﺎي اﻣﯿﺪ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﭘﻄﺮ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ در ﺳﺎل ‪ 1720‬ﺑﻪ ﻣﻘﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد در ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ درﺑﺎره رواﺑﻂ اﯾﺮان و روﺳﯿﻪ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪.‬‬
‫)‪.(4‬‬
‫‪Butkov, Materiali dlya novoy Istorii Kavkaza, vo 1. 1, p. 10‬‬
‫ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ ﻧﺴﺐ ﻋﺎدلﮔﺮاي‪-‬‬
‫‪ .Berezin, Puteshestvie Po Dagestanu i Zakavkaz'yu, p. 77‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪158 :‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻓﺴـﺮان درﯾـﺎﯾﯽ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ »‪ «1‬و ﻧﺎﺧـﺪا وردن »‪ ،«2‬اﻓﺴـﺮ ﻫﻠﻨـﺪي در ﺧﺪﻣﺖ ﻧﯿﺮوي درﯾﺎﯾﯽ روﺳـﯿﻪ‪ ،‬از ﺳﻮاﺣﻞ‬
‫درﯾﺎي ﺧﺰر و ﺧﻮد آن درﯾﺎ ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮداري ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و در ﺳﺎل ‪ 1721‬دﻗﯿﻖﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ آن ﻧﻮاﺣﯽ را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ «3» .‬در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻣﺸـﻐﻮل ﮐﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻓﺴـﺮان روﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﺳﮑﺎﮐﻮف »‪ «4‬راهﻫﺎي ﮔﯿﻼن را از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ،1719‬دوﻟﺖ روﺳـﯿﻪ آوراﻣﻒ »‪ «5‬را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﮐﻨﺴـﻮل ﺑﻪ رﺷﺖ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺑﻪ او ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ داد ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺮود و‬
‫ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﯽ در ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺎﺧﺖ و‬
‫ﺗﺎز ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻧﯿﺰ درﺑﺎر اﯾﺮان ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻦ او ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ «6» .‬در ﻫﺮ ﺣـﺎل آوراﻣﻒ در اﮐﺘـﺒﺮ ‪ 1720‬ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻪ درﺑـﺎر اﯾﺮان ﻫﻨﻮز‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ ،‬رﺳـﯿﺪ و وﻗﺘﯽ ﺳـﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬دري اﻓﻨـﺪي‪ ،‬وارد ﺷـﺪ‪ ،‬او ﻫﻨﻮز آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ «7» .‬ﻻـزم ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آوراﻣﻒ دﺳـﺘﻮر داده‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت دﯾﮕﺮي در ﺧﺼﻮص اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ اﯾﺮان ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1721‬دو واﻗﻌﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﮐﻪ اﺟﺮاي ﻧﻘﺸﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ را درﺑﺎره اﯾﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺴﻬﯿﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اول آن ﮐﻪ ﻣﺬاﮐﺮات ﺻـﻠﺢ ﺑﺎ ﺳﻮﺋﺪ ﮐﻪ در ﻧﯿﺸﺘﺎد »‪ «8‬در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1721‬آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد در دﻫﻢ ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﻣﺮ داده ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ در ﻣـﺬاﮐﺮات ﺗﺴـﺮﯾﻊ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﻗﺒﻞ از اﻓﻐﺎنﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﻘﺸﻪ ﺧﻮد را در ﻣﻮرد اﯾﺮان اﺟﺮا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫»‪ «9‬ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﺧﻮد در ﺷﻤﺎل آزاد ﺷﺪ‪ .‬دوم آن ﮐﻪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ «10» ،‬در ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ اوت ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ﺧﻮد و ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﺪرس ﺣﺎﺟﯽ داوود و اﺣﻤﺪ ﺧﺎن اوﺳـﻤﯽ‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻗﯿﺘﺎق و ﻗﺮاﻗﯿﺘﺎق‪ ،‬و ﭼﻼق ﺳـﺮﺧﺎي ﺧﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن‬
‫رواي ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﺎزي ﻗﻤﻮق‪ ،‬ﺷـﻬﺮ ﺷـﻤﺎﺧﯽ را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎرت دادﻧﺪ؛ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ دﮐﺎنﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن روﺳﯽ را در آﻧﺠﺎ ﺗﺎراج ﮐﺮدﻧﺪ از اﯾﻦ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻓﻮرا ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﻃﻼع داد و ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ وي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺿﻤﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺨﻤﯿﻦ ﺗﻌﺪاد ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ ، Soimonov.(1‬ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻣﺜﻞ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ ﻣﻌﺮوف و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﮔﻮﻟﻮﮐﯿﻦ و ﻧﺎرﯾﺸﮑﯿﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪. Verden(2‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪Peter's des Grossen Verdienste um die Erweiterung der Geographischer‬‬
‫"‪Von Baer ,. , in Beitrage zur Kemntniss des Russischen Reiches und der angrenzenden‬‬
‫‪Lander Asiens‬‬
‫"‪Kenntnisse (St Petersburg, 1872) pp. 241- 2‬‬
‫)‪. Baskakov(4‬‬
‫)‪. Avramov(5‬‬
‫)‪ .(6‬ﮔﺰارش آﻧﮋدو ﮔـﺎردان‪ ،‬ﮐﻨﺴـﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 18‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ،1720‬ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪،‬‬
‫ورق‪.a 262‬‬
‫)‪ -.(7‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪. Nystad(8‬‬
‫)‪. Butkov ,Materiali ,vo 1 .1 ,p .9(9‬‬
‫را ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﻻزم ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮔﺰارش داد‪«1» .‬‬
‫ﭘﻄﺮ در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ درﺳﺖ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﺷـﻤﺎ را ﺑﺮاي آن آﻣﺎده ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺷﺎهزاده ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن »‪ «2‬و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﯿﺴﻮيﻫﺎ‪ ،‬اﮔﺮ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐـﺪام از آﻧﺎن ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ‬
‫را اﻣﯿـﺪوار ﮐﻨﯿـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻨـﺪي و ﺑﯽﻣﻼﺣﻈﮕﯽ اﯾﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎري ﻗﺒﻞ از ورود ﻣﺎ اﻗﺪام ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﺪﺑﯿﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺮﯾﻢ‪«3» «.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑـﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺟﻮاب ﭘﻄﺮ ﺑﻪ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ وي ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﻗﻔﻘﺎز‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از ﺳﺎل ‪ 1723‬آﻏﺎز ﮐﻨﺪ زﯾﺮا در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ را ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻮﺋـﺪ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪه ﺑﻮد ﺑﺮ ﻃﺮف ﺳﺎزد و ﺑﻌـﺪ ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺟﻨﮕﯽ را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ «4» .‬وﻟﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر اﯾﺮان و ﺧـﺒﺮ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫دوم ﻣﺤﻤﻮد او را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻘﺸﻪ ﺧﻮد را در ﺳﺎل ‪ 1722‬ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ آوراﻣﻒ را ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗـﺎ ﻧﻪ ﻓﻘـﻂ از ﻏـﺎرت ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺑﻠﮑﻪ از ﺣﻤﻠﻪ ازﺑﮑﺎن ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎروانﻫﺎي روﺳـﯽ ﮐﻪ از ﭼﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫روﺳـﯿﻪ ﻣﯽرﻓﺖ ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﺻﻔﻬﺎن در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻮد‪ ،‬آوراﻣﻒ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ درﺑﺎر اﯾﺮان ﺑﺮﺳﺪ و در ﻋﻮض ﺑﻪ ﻓﺮح آﺑﺎد رﻓﺖ و‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻢ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ وي ﻣﺴـﺌﻮل ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﯾﺎ ازﺑﮏﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﻪ دوﺳﺘﺎن و ﻧﻪ اﺗﺒﺎع او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻼﻗﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ روﺳﯿﻪ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ‪«5» .‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﻣﺸـﻐﻮل ﺗﻬﯿﻪ ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬در اوﺧﺮ ژوﺋﻦ ﺑﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن رﺳـﯿﺪ و ﭼﻬﺎر ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺎرت در ﺗﻬﯿﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺪارﮐﺎت ﮔﺬراﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﺑﻮد اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺷﺎه و اﺗﺒﺎع او ﺻﺎدر ﮐﺮد‬
‫و در آن ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ روسﻫﺎ ﺑﺮاي ﮐﻤﮏ آﻧﻬﺎ و ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ اﻓﻐﺎنﻫﺎ و ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ‪ «6» .‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪ‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻗﻮل داده ﺑﻮد ﮐﻪ اﺗﺒﺎع ﺗﺮك و ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﻬﺎ را از ﺧﻄﺮ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻨﺪ را‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ -‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺨﻤﯿﻨﯽ ﮐﻪ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ زد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ،‬ﻗﻮاي ﻧﻈﺎﻣﯽ او ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺶ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﯾﻌﻨﯽ وﺧﺘﺎﻧﮓ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ آﯾﯿﻦ اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬دوﺑﺎره ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺎرﺗﯿﻞ و واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺷﺪ )‪.(1719‬‬
‫)‪. Soloviev ,vo 1 .XVIII ,p .38(3‬‬
‫)‪. Butkov ,Materiali ,vol .1 ,p .10(4‬‬
‫)‪. Clairac ,vo 1 .11 .pp .34 -5(5‬‬
‫)‪ .(6‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽ اﯾﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪ در ¬‪ Tage -Buch‬اﺛﺮ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ در‪،‬‬
‫‪Sammlung Russischer Geschichichte, vo 1. VII, pp. 215- 20‬‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺘﻦ اﯾﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺗﺎرﯾﺦ واﻗﻌﻪ ﺷﻤﺎﺧﯽ ﺳﺎل ‪ 1712‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ‪ 1721‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ(‪.‬‬
‫دﻣﺘﺮﯾﻮس ﮐﺎﻧﺘﻤﯿﺮ »‪ ،«1‬ﻓﺮﻣﺎن رواي ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻠﺪاوي »‪ ،«2‬ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ و ﺗﺮﮐﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﺗﺮﮐﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﻗﺒﻞ از ﺧﺮوج از ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن‪ ،‬ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻮرﯾﺲ ﺗﺮﮐﺴـﺘﺎﻧﻒ را ﺑﻪ ﻧﺰد وﺧﺘﺎﻧﮓ‪ ،‬واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗﺎ او را از ورود‬
‫ﻗﺮﯾﺐ اﻟﻮﻗﻮﻋﺶ ﺑﻪ اﯾﺮان آﮔﺎه ﺳﺎزد و ﺑﻪ او اﺧﻄﺎر ﮐﻨﺪ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪«3» .‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﻫﻤﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﺑﺎ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن ﺧﻮد در ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن در ‪ 29‬ر ‪ 18‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1722‬ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎوﮔﺎن او‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 274‬ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻮد زﯾﺮ ﻧﻈﺮ درﯾﺎ ﺳﺎﻻر اﭘﺮﮐﺴـﯿﻦ »‪ «4‬اداره ﻣﯽﺷﺪ‪ «5» .‬ﻗﻮاي روﺳﯿﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻋﺪه ﺑﻮد‪ :‬در ﺣﺪود ‪ 22000‬ﭘﯿﺎده‬
‫ﻧﻈﺎم )ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺳﻮﺋﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ(‪ 20000 ،‬ﻗﺰاق )ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ از دره ﺗﺮك آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ(‪ 22000 ،‬ﻗﻠﻤﻮق‬
‫و ‪ 30000‬ﺗﺎﺗﺎر و ‪ 5000‬ﻣﻠﻮان‪ .‬ﻗﺒـﻞ از ﺣﺮﮐﺖ اﯾﻦ ﻧﺎوﮔﺎن ‪ 9000‬ﺳـﺮﺑﺎز ﺳﻮار و ﻋـﺪهاي ﻗﺰاق ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ژﻧﺮال و ﺗﺮاﻧﯽ »‪ «6‬از راه‬
‫ﺧﺸﮑﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد‪«7» .‬‬
‫ﺷﺶ روز ﺑﻌـﺪ ﻧﺎوﮔﺎن ﻣـﺬﮐﻮر در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺗﺮﮐﯽ »‪ «8‬ﮐﻪ ﺷـﻬﺮ ﺑﺮج و ﺑﺎروداري در ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺪﺧﻞ ﺧﻠﯿﺞ ﮐﻮﭼﮏ آﮔﺮاﺧﺎن ﺑﻮد‬
‫ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﺗﺮﮐﯽ در آن وﻗﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤﻞ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎي ﺧﺰر ﺑﻮد ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ در ﺗﺼﺮف داﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻗﺎﺻﺪ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺗﺰار ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﻤﺨﺎل ﻋﺎدل ﮔﺮاي و ﺣﮑﺎم درﺑﻨﺪ و ﺑﺎﮐﻮ و ﺷﻤﺎﺧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ‪ 27‬ژوﺋﯿﻪ و ‪ 17‬اوت‪ ،‬ﻧﺎوﮔﺎن ﻣـﺬﮐﻮر از ﺧﻠﯿﺞ آﮔﺮاﺧﺎن ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ ﻗﺸﻮن در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد ﭘﯿﺎده ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤـﻞ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮد از ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ ﻃﻮﯾﻠﯽ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﺮﻗﯽ ﺧﻠﯿـﺞ و ﺗﺎ ﻣـﺪﺧﻞ آن ﻫﺸﺖ ﻣﯿﻞ ﻓﺎﺻـﻠﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ روسﻫﺎ در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﻗﻊ در ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ در ﻫﺎﻧﮕﻮ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎده ﺷﺪن ﻗﺸﻮن را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ در اﺛﺮ ﮐﻢ ﻋﻤﻘﯽ آب درﯾـﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺣـﻞ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺷﻮﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﯿـﺎده ﮐﺮدن ﻗﺸﻮن ﺑﻪ دﺷﻮاري ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪ و ﺑﺎروﺑﻨﻪ ﺧﻮد از آب ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و‬
‫______________________________‬
‫)‪. Cantemir(1‬‬
‫)‪ .(2‬دﻣﺘﺮﯾﻮس ﮐﺎﻧﺘﻤﯿﺮ در ﺳﺎل ‪ 1711‬ﺑﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪Brosset, Histoire de la Georgie, vo 1. 11, p. 577; Butkov, vo 1. 1, p. 15‬‬
‫‪. Apraxin(4) .‬‬
‫)‪ .(5‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﺳﺎل ‪ 1705‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم درﯾﺎ ﺳﺎﻻري اﻋﻈﻢ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭼﻪ در آن وﻗﺖ از اﻣﻮر درﯾﺎﻧﻮردي اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻪ زودي در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻮش و ﭘﺸﺖ ﮐﺎر ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺿـﻤﻦ ﺟﻨﮓ ﺳﻮﺋـﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺟﻨﮓ درﯾﺎﯾﯽ ﻫﺎﻧﮕﻮ(‪)Hango‬‬
‫در ‪ 7‬اوت ‪ ،1714‬از ﺧﻮد دﻟﯿﺮي و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد‪-.‬‬
‫)‪(6‬‬
‫‪A. Gordon, History of Peter the Great) Aberdeen, 1753 (, vo 1. 11, p. 284. Veterani‬‬
‫‪ .(7) .‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي روزاﻧﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻟﻤـﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎ و ﻣﻨـﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ در ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در داﻧﺘﺰﯾﮓ(‪ )Danzig‬در‬
‫ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎل‬
‫‪Great‬‬
‫)‪. Terki(8‬‬
‫ﻃﺒﻌـﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﺎر ﺷﺎق و دﺷﻮاري ﺑﻮد‪ «1» .‬ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎت را ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﺮف ﺧﺸـﮑﯽ ﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اردوﮔﺎه ﻣﺠﻬﺰي ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻄﺮ ﺷﺸـﺼﺪ ﻧﻔﺮ را ﻣﺄﻣﻮر ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎ ﮐﺮد و ﺳـﭙﺲ اﻣﺮ داد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻗﺰاﻗﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺸﻮن ژﻧﺮال و ﺗﺮاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮﻧﺪ‪ «2» .‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ‬
‫را ﺑﺎ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬وي در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻮهﻫﺎي دور دﺳﺖ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﺷـﻤﺎ در ﺧﻠﯿـﺞ اﺳﺘﺮاﺑـﺎد ﺑﻮدهاﯾـﺪ؟ اﯾﻦ ﮐﻮهﻫـﺎ ﺗـﺎ اﺳﺘﺮاﺑﺎد اداﻣﻪ دارد و از آﻧﺠﺎ ﺗﺎ ﺑﻠـﺦ و ﺑﺨﺎرا و ﺑـﺪﺧﺸﺎن ﺑﺎ ﺷﺘﺮ ﻓﻘﻂ دوازده روز راه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎرا ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠﺎري اﯾﻦ ﺑﻨﺎدر اﺳﺖ‪ .‬و از اﯾﻦ راه ﺗﺎ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺰاﺣﻢ ﻣﺎ ﺑﺸﻮد‪«3» «.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ وﺳﺎﯾـﻞ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷـﺪ‪ ،‬در ‪ 15‬ر ‪ 4‬اوت ﭘﯿﺶ روي ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب آﻏـﺎز ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬در آﻧﺠـﺎ ﮔﺮﻣـﺎ ﺷﺪﯾـﺪ ﺑﻮد و ﺳـﺮﺑﺎزان‬
‫ﺑﯽﭼﺎره ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ آب و ﻫﻮا ﻋﺎدت ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﻘﺸﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان و راه ﺑﺎزﮔﺸﺖ او ﺑﻪ روﺳﯿﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Memoirs of Peter Henry Bruce ,p .316(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ‪.‬‬
‫)‪.. Soloviev ,vo 1 .XVIII ,p .48(3‬‬
‫ﺷﺪﻧـﺪ و اﮐﺜﺮا در اﺛﺮ آﻓﺘـﺎب زدﮔﯽ ﻣﺮدﻧـﺪ‪ «1» .‬ﻧﺰدﯾـﮏ ﻏﺮوب ﺑﻌـﺪ از ﻃﯽ ﺑﯿﺶ از ﺷـﺎﻧﺰده ﻣﯿـﻞ ﺑﻪ ﺳﺎﺣـﻞ ﺷـﻤﺎﻟﯽ رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻮﻻق‬
‫رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬روز ﺑﻌـﺪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧـﺪ ده ﻣﯿـﻞ در ﻃﻮل رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿـﺪا ﮐﺮدن ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﮕﺬرﻧـﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺷﻤﺨﺎل ﻋﺎدل ﮔﺮاي ﺑﺎ ﻋـﺪه زﯾﺎدي ﺑﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﭘﻄﺮ آﻣـﺪ و وﻋـﺪه ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻤﮏ داد‪ .‬ﺑﻌﺪا ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي ﮔﺎري و ﭼﻨﺪﯾﻦ رأس ﮔﺎو‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ ﺑﺎرﻫﺎي ﻗﺸﻮن ﺗﺰار ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻋﺒﻮر از رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻮﻻق ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻗﺎﯾﻖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻨـﺪ و دﺷﻮار ﺑﻮد‪ «3» ،‬ﻗﺸﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺒﻞ از ‪ 22‬ر ‪11‬‬
‫اوت ﺑﻪ ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‪ ،‬ﻗﻮاي ژﻧﺮال و ﺗﺮاﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﻣﻠﺤﻖ ﺷـﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ روي از اﺳﺘﺮاﺑـﺎد ﺗﺎ آن ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ﺑﻮد وﻟﯽ و ﺗﺮاﻧﯽ و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ دور ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﭼﭽﻦ ﻣﻘﯿﻢ آﻧﺪري )ﯾﺎ آﻧﺪره ﯾﻮا ﮐﻪ دﻫﮑﺪهاي ﺑﻮد در ﭼﻬﻞ‬
‫و ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺪﺧﻞ ﺧﻠﯿﺞ آﮔﺮاﺧﺎن( ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ‪ 22‬ر ‪ 11‬اوت ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶ روي ﻗﺸﻮن ﺑﻪ ﮐﻨـﺪي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻼـﻗﻪ ﭘﻄﺮ ﺑﻪ اﻧﻀـﺒﺎط‪ ،‬اﻓﺴـﺮان ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ در‬
‫زﺣﻤﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﺮوس »‪» :«4‬ﻇﻬﺮ وﻗﺘﯽ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻋﺪه زﯾﺎدي ﺳﻮار ﻣﺴـﻠﺢ دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺰار در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم از ﻋﻘﺐ ﻣﯽآﻣﺪ و وﻗﺘﯽ از ﮐﻨﺎر ﺳـﺮﺑﺎزان ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬از آﻧﻬﺎ ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﻨﮓﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﭘﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺟﻮاب‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﺷـﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﭘﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻓﺴـﺮان ﻗﺴﻤﺖ ﺧﻮدش ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻏﻔﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ ﻣﺎ را ﺳـﺮزﻧﺶ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳـﭙﺲ اﺳـﻠﺤﻪ و ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﻣﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻪ را در ﮔﺎري ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ اﻓﺴﺮان دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻫﻢ ﭘﯿﺎده ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺮوانﻫﺎ در ﺳﻪ ﺻﻒ در ﻋﻘﺐ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ راه ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ و ﻫﺮ اﻓﺴﺮي ﭼﻬﺎر ﺗﻔﻨﮓ ﺑﺮ دوش ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪،‬‬
‫ﻗﺮﯾﺐ دو ﺳـﺎﻋﺖ در ﮔﺮﻣـﺎي ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ راه ﭘﯿﻤﻮدﯾﻢ‪ .‬ﺗﺰارﯾﻦ ﮐﻪ از وﺿﻊ رﻗﺖ ﺑﺎر ﻣﺎ آﮔﺎه ﺷـﺪه ﺑﻮد ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎ ﮐﺎﻟﺴـﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﺠﻠﻪ ﺳـﺮ‬
‫رﺳـﯿﺪ و از ﺗﺰار ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﺮﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎرﻫﺎ را از دوش ﻣﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و اﺟﺎزه دادﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ دﺳﺖ ﺗﺰار را ﺑﺒﻮﺳﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺰار ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد وي ﻋﻤﺪا اﻓﺴـﺮان ﻗﺴﻤﺖ ﺧﻮدش را ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺑﺎﻗﯽ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن درس ﻋﺒﺮﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮي ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺘﻬﺎ درﺟﻪ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺳـﺘﻮان دﺳـﺘﻪ ﻧﺎرﻧﺠﮏ اﻧـﺪاز‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮد ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ و ﻓﺮﺑﻬﯽ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺧﺴـﺘﮕﯽ در ﮔﺬﺷﺖ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﺮدﻧﺪ‪«5» «.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Memoirs of Peter Henry Bruce ,p .316(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب‪ .‬ص ‪217‬؛ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ¬‪ ، Tage -Buch ،‬ص ‪ .244‬ﻃﺒـﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ‪ ،‬ﺷـﻤﺨﺎل ﻧﺒﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺤـﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﭘﻄﺮ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده او ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻗﻮل ﺑﺮوس ﻇﺎﻫﺮا در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﺛﺮ ﻃﻮﻓﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺎﻻ آﻣﺪن آب رودﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪ ﺗﻌﻮﯾﻘﯽ در ﮐﺎر روي داد‪.‬‬
‫)‪. Bruce(4‬‬
‫)‪. Bruce ,Memoirs ,p .319(5‬‬
‫ﻗﺸﻮن ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺮﺧﻮ »‪ ،«1‬ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺷﻤﺨﺎل‪ ،‬در ‪ 23‬ر ‪ 12‬اوت‪ ،‬ﻧﻔﺴﯽ ﺑﻪ راﺣﺖ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎدل ﮔﺮاي )ﮐﻪ از رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻮﻻق ﻋﺒﻮر ﮐﺮده ﺑﻮد( ﭘﻄﺮ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ ﮐﺎﺗﺮﯾﻦ از زﻧﺎن او در ﭼﺎدر‬
‫ﺧﻮد ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮوب ﭘﻄﺮ و اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﺎدل ﮔﺮاي در ﻗﺼﺮ او ﺷﺎم ﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﻗﺒـﻞ از آن ﮐﻪ از ﺗﺮﺧﻮ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻧـﺎﻣﻪاي از ﻣﻌﺎون ﺣﺎﮐﻢ در ﺑﻨـﺪ درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ در آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﻣﺮدم از ﺷـﻨﯿﺪن‬
‫اﻋﻼﻣﯿﻪ او ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮش ﺣﺎل ﺷﺪه ﻫﻤﮕﯽ ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ او ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺸﮑﺮ ﭘﻄﺮ در ‪ 27‬ر ‪ 16‬اوت از ﺗﺮﺧﻮ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد و در ﻋﺼـﺮ ﻫﻤﺎن روز ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻨﺎس و روز ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﮐﻬﻨﻪ ﺑﻮﯾﻨﺎق رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻫﻮا‬
‫ﺑﯽﻧﻬـﺎﯾﺖ ﮔﺮم ﺑﻮد و ﮔﺮدي ﮐﻪ از ﺣﺮﮐﺖ ﻗﺸﻮن ﺑﺮ ﻣﯽﺧﺎﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﭘﻄﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻗﺰاق ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ راهﻧﻤﺎ از‬
‫ﮐﻬﻨﻪ ﺑﻮﯾﻨﺎق ﺑﻪ ﻧﺰد اﺣﻤﺪ ﺧﺎن اوﺳـﻤﯽ‪ ،‬رﺋﯿﺲ دو ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﯿﺘﺎق و ﻗﺮاﻗﯿﺘﺎق ﻓﺮﺳـﺘﺎد و آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮه دﻋﻮت ﮐﺮد و از آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ ﺑﺎروﺑﻨﻪ وي ﺟﻬﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ درﺑﻨﺪ آﻣﺎده ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ‬
‫ﻗﺸﻮن در ‪ 29‬ر ‪ 18‬اوت ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﭘﯿﺶ ﺑﺮود و ﺑﻌﺪ از ﻃﯽ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﺎك اوﺳـﻤﯽ وارد ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ راه ﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﻄﺮ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد ﺑﺎ ﮔﻮش و ﺑﯿﻨﯽ ﺑﺮﯾﺪه ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺧﺒﺮ آورد ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻗﺰاق ﻫﻤﺮاه او ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ «2» .‬اوﺳﻤﯽ ﻫﻢ ﭘﯿﻐﺎم داد ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ از ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺰار اﺳـﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ دﭼﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ‪ ...‬در ﻋﺼﺮ آن روز ﻗﺸﻮن در ﮐﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪ اﻧﺠﻪ اردو‬
‫زد ‪.‬‬
‫روز ﺑﻌـﺪ ﻋـﺪه زﯾـﺎدي از ﻋﺸـﺎﯾﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎندﻫﯽ اوﺳـﻤﯽ و ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد اوﺗﻤﺸـﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ روسﻫﺎ ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ روي داد‬
‫دﺷـﻤﻦ ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﯿﻦ ﺷﺸـﺼﺪ ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺼـﺪ ﻧﻔﺮ ﮐﺸـﺘﻪ و ﻋﺪه زﯾﺎدي اﺳـﯿﺮ داد‪ .‬ﻗﺰاقﻫﺎ ﮐﻪ از رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﺎ رﻓﻘﺎي ﺧﻮد‬
‫ﺳﺨـﺖ در ﺧﺸـﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬آﻧـﺎن را ﺗﻌﻘﯿـﺐ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺗـﺎ اوﺗﻤﺶ ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل آﻧﻬـﺎ ﺗﺎﺧﺘﻨـﺪ و در ﺣـﺪود ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از آﻧـﺎن را از دم ﺗﯿﻎ‬
‫ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫روسﻫﺎ از ﻃﺮز ﺟﻨﮕﯿـﺪن اﯾﻦ ﻋﺸﺎﯾﺮ ﺳـﺨﺖ در ﺗﻌﺠﺐ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ زﯾﺎد ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﻔﺮادا‬
‫ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ﺑﺎ دﻟﯿﺮي ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ «3» .‬در ﺿـﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ درﯾﺎ ﺳﺎﻻر آﭘﺮاﮐﺴـﯿﻦ از اﺳﯿﺮان ﺑﺎز ﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪«4» ،‬‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎن اﺳﯿﺮي ﺷﻤﺸﯿﺮ ﯾﮑﯽ از‬
‫______________________________‬
‫‪Bruce ,Memoirs ,pp‬‬ ‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﺷــﺮﺣﯽ در ﺧﺼـﻮص اﯾـﻦ ﺷــﻬﺮ‪.321 -2 - John Bell of Antermony, A-،‬‬
‫‪Succinct Relation of a Journey to Derbent vo 1, 11, p. 326‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪330 -329‬؛ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﺳﻮﻟﻮﯾﻒ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ص ‪.43‬‬
‫)‪ .(4‬ﯾﮑﯽ از زﻧﺪاﻧﯿﺎن ﮐﻪ ﻣﻼﯾﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ آﭘﺮاﮐﺴﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻗﺰاق ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺗﺎﺗﺎرﻫﺎي اﻧﺪري ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان را ﺑﻪ ﺗﻨﺪي ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ درﯾﺎﺳﺎﻻر ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن او را ﺑﺎ ﺿـﺮﺑﻪ ﺳـﺮﻧﯿﺰه ﻧﮑﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬درﯾﺎﺳﺎﻻر ﺣﺘﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻄﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺮدم از ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﯽ آﮔﺎﻫﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﻠﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺠﻨﮕﺪ‪«1» .‬‬
‫در ‪ 31‬ر ‪ 20‬اوت‪ ،‬روسﻫـﺎ ﺷـﺶ دﻫﮑـﺪه ﻣﺠـﺎور را ﺳﻮزاﻧﺪﻧـﺪ و در ﻫﻤﺎن روز اﺟﺴﺎد ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻗﺰاق ﻣﻘﺘﻮل را ﭘﯿـﺪا ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﺗﻦ از اﺳﺮاي دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺟﻠﻮي ﺣﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺧﻄﺮﻧﺎك را ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﻗﻠﻌﻪاي در ﺳﺎﺣﻞ رودﺧﺎﻧﻪ اﻧﺠﻪ ﺑﺴﺎزﻧﺪ و ﻋﺪهاي ﺳﺮﺑﺎز را‬
‫ﻣﺄﻣﻮر دﻓﺎع از آن ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اول ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ )ﯾﺎ ‪ 21‬اوت( ﭘﻄﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد اداﻣﻪ داد و در ﺷﺐ ﻫﻤﺎن روز ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮﮔﺎن رﺳﯿﺪ و روز ﺑﻌﺪ از روي دو ﭘﻞ‬
‫ﮐﻪ از ﻗـﺎﯾﻖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﺗﺎ رودﺧﺎﻧﻪ دورﺑﺎخ »‪ «3‬ﮐﻪ ﺣـﺪ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﻧﺎﺣﯿﻪ در ﺑﻨـﺪ ﺑﻮد ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻗﺎﺻﺪي از ﺑﺎﮐﻮ‬
‫وارد ﺷﺪ و ﻧﺎﻣﻪاي آورد ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﺷﺒﯿﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﺎون ﺣﺎﮐﻢ در ﺑﻨﺪ ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻗﺸـﻮن روس ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ آﺧﺮ ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد و در ﻇﻬﺮ روز ﺑﻌـﺪ )‪ 23‬اوت ﯾﺎ ﺳﻮم ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ( ﺑﻪ در ﺑﻨﺪ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﻄﺮ و ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ در ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯽ دروازه ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﻌﺎون ﺣﺎﮐﻢ »‪ «5‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻋﯿﺎن و اﺷﺮاف ﺷﻬﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل‬
‫او آﻣﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺑﻪ زاﻧﻮ در اﻓﺘﺎد و ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﻧﻘﺮهاي ﺷﻬﺮ را ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد و ﺑﻪ او ﺧﻮش آﻣﺪ ﮔﻔﺖ‪«6» .‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﻄﺮ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن را آﻣـﺎده ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد در ﺟﻠﻮ ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف دروازه ﺷـﻬﺮ ﻋﺎزم ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن زﻟﺰﻟﻪ ﺧﻔﯿﻔﯽ روي داد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﻄﺮ ﺑﺎ ﻫﻮﺷـﯿﺎري و ﺣﻀﻮر ذﻫﻨﯽ ﮐﻪ داﺷـﺖ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﭼﻪ ﻃﻮر ﺑﺎ ﮐﻤﺎل اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﻮش آﻣﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﯾﻮارﻫﺎي آن را ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ در ﻣﯽآورد!« »‪ «7‬ﺳـﭙﺲ ﭘﻄﺮ ﺑﺎ ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد از ﺷﻬﺮ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و در زﻣﯿﻦ ﻣﺴﻄﺤﯽ در ﺣﻮاﻟﯽ‬
‫آن و در ﻣﺠﺎورت ﺳﺎﺣﻞ اردو زد و ﺑﻌـﺪ از اﻋﺰام دﺳـﺘﻪاي ﺑﺮاي اﺷـﻐﺎل ﻗﻠﻌﻪاي در ﻣﺮﺗﻔﻌﺎت ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﺧﻮد دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و از‬
‫اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت آن ﺑﺎزدﯾﺪ ﮐﺮد و ﺿﻤﻨﺎ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﺗﻮپ و ﻣﻬﻤﺎت ﮐﻬﻨﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(2‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.103‬‬
‫)‪ .(3‬رودﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم در ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﺪم ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ؛ ﻇﺎﻫﺮا ﺷﺒﯿﻪ دﯾﺮوان ﭼﺎي(‪ )Dyrvan -Chai‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ص ‪.104‬‬
‫)‪ .(5‬ﺣﺎﮐﻢ درﺑﻨﺪ ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ از آن ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻤﮏ از ﺷﻬﺮ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ ، Tage -Buch-.(¬ 6‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،251 -250‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ؛‪ ، Travels‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬اﺛﺮ ﺑﻞ(‪ )Bell‬ص ‪.332‬‬
‫)‪ .(7‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺪﻟﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪ The Russian Conquest of the Caucasus‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﮐﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ را ﻣﺮﻋﺎ ﻣﯽداﺷﺖ‪ «1» ،‬ﻣﻨﺰل ﺣﺎﮐﻢ را در اﺧﺘﯿﺎر ﭘﻄﺮ ﮔﺬاﺷﺖ و اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺟﺎ و‬
‫ﻣﺤﻠﯽ در ﺷـﻬﺮ ﭘﯿـﺪا ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﻄﺮ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﮑﻮوﯾﭻ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ در ﺧﯿﻮه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد او را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻬﺎﻧﻪ‬
‫آورد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺰاﺣﻢ ﻣﺮدم ﺑﺸﻮد‪ «2» .‬ﻟﺬا در ﻋﺼﺮ ﻫﻤﺎن روز ﺑﻪ اردوﮔﺎه ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﺳـﯿﺰده ﮐﺸﺘﯽ ﺣﺎﻣـﻞ آذوﻗﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎن دﻫﯽ ﻧﺎﺧـﺪا ﻓﺮردن از ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن رﺳـﯿﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﮐﻪ در آبﻫﺎي در ﺑﻨﺪ‬
‫ﻟﻨﮕﺮ ﺑﯿﻨـﺪازد )ﺟـﺎﯾﯽ ﮐﻪ راهﻫـﺎ ﺧﻄﺮﻧﺎك و ﺑﺮاي ﻟﻨﮕﺮ اﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺒﻮد( »‪ «3‬ﺑـﻪ ﻃﺮف دﻫـﺎﻧﻪ رودﺧـﺎﻧﻪ ﻣﻠﮑﻨﺖ در ده و ﻧﯿﻢ ﻣﯿﻠﯽ‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ رﻓﺖ‪ .‬در ‪ 25‬اوت )‪ 4‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ( ﻗﺸﻮن ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﭘﻄﺮ در دﻫﮑـﺪه ﻣﻠﮑﻨﺖ اردو زد‪ .‬روز ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻗﺒـﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮﻻـت‬
‫ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎ را ﺧـﺎﻟﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻃﻮﻓـﺎن ﺷﺪﯾـﺪي از ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺸـﮑﯽ راﻧـﺪ و ﻫﻤﻪ را در ﻫﻢ ﺷـﮑﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮشﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪ وﻟﯽ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ آذوﻗﻪ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻮد از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪«4» .‬‬
‫ﭘﻄﺮ در آﻏﺎز ﺗﺼﻤﯿﻢ داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد را در ﻃﻮل ﺳﺎﺣﻞ ﺧﺰر اداﻣﻪ دﻫﺪ؛ »‪ «5‬وﻟﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون آذوﻗﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد‪ .‬و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دﯾﺮ ﺑﻮدن ﻓﺼﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن آذوﻗﻪ درﯾﺎﻓﺖ دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ اﮐﺮاه‬
‫ﺗﻤـﺎم از ﭘﯿﺶ روي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻨﻮب ﺧﻮد داري ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ ورود ﺳـﻔﯿﺮي از ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﻨﺖ در اﺗﺨـﺎذ اﯾﻦ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﭘﻄﺮ ﺗـﺄﺛﯿﺮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻔﯿﺮ را از آن ﻟﺤﺎظ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﭘﯿﺶ روي ﭘﻄﺮ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﯿﺮوان ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯿﺎن او و ﺗﺮﮐﯿﻪ و‬
‫اﺗﺒﺎع ﺟﺪﯾﺪش ﺟﻨﮓ در ﻧﮕﯿﺮد‪«6» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﭘﻄﺮ ﺑﻌـﺪ از ﭘﺎﯾـﺎن ﭘﯿﺶ روي ﺑﻪ ﺻﻮب ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﻗﺼـﺪ داﺷﺖ ﺑﺮاي ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﺑﻪ وﺧﺘﺎﻧـﮓ و ﺳﺎﯾﺮ ﻃﺮفداراﻧﺶ در ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ وﻻـﯾﺖ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑـﺎزﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺮﺟﯿـﺢ داد از راه ﺳـﺎﺣﻠﯽ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﻧﯿﻔﺘـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﺮاي‬
‫وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮان ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫـﺎي او و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ رواﺑـﻂ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ ﺑـﺎ روﺳـﯿﻪ ﺗـﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﭘﻄﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان و اوﺿﺎع ﺧﻮد اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر اﺳﺖ در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪., p .248 "Tage -Buch "Soimonov,(1‬‬
‫)‪. Bell ,Relation ,p .333(2‬‬
‫)‪., p .247 "Tage -Buch "Soimonov,(3‬‬
‫)‪ Bell ,Relation ,p .334-.(4‬و ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﻨﺎ در‬
‫‪.Neueste ausfuhrliche Historische und Geographische Beschreibung, p. 97‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آذوﻗﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﻨﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.98‬‬
‫)‪ .(6‬ﭘﺮوس‪ ،‬در ص ‪ ، 343Memoirs‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از درﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﺑﺮود ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺗﺮﮐﯿﻪ رﺳـﯿﺪ و‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﮑﻨﺪ ﺟﻨﮓ روي ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ از درﺑﻨﺪ ﻋﺎزم روﺳـﯿﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎﮐﻮ »‪ «1‬و ﺷـﻤﺎﺧﯽ درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮐﻤﮏ‬
‫ﻋﻠﯿـﻪ داود ﺑﯿـﮓ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬در اﯾـﻦ ﺿـﻤﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪهاي ﻫﻢ از ﻃﺮف ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻣﯿﺮزا ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در ﻗﺰوﯾﻦ اﻗـﺎﻣﺖ داﺷﺖ رﺳـﯿﺪ و‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﮐﺮد و در ﻋﻮض ﺣﺎﺿـﺮ ﺷﺪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي رﺷﺖ و ﺷـﻤﺎﺧﯽ و ﺑﺎﮐﻮ را ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ واﮔﺬارد‪ .‬وﻟﯽ ﭘﻄﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫داﺷﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺧﻮد در ﺑﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ در ﻗﻠﻌﻪ ﺟﺪﯾﺪ در ﻣﻠﮑﻨﺖ »‪ «2‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد در‬
‫‪ 17‬ر ‪ 6‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎل ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮔﺮﻣﺎي ﻇﻬﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﺑﻖ ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻮا در ﺷﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮد ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ‬
‫ﻗﻠﻌﻪاي ﮐﻪ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ اﻧﺠﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺎدﺛﻪاي روي ﻧﺪاد وﻟﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﭘﻄﺮ ﺧﺒﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اوﺳـﻤﯽ و ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ او ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان اﻣﺮ داد ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﺷﺐ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاب ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﮐﺴﯽ راه ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﯿﺪه دم‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺣﻤﻠﻪ روسﻫﺎ رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﻬﺎد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﯿﻠﻪ ﺟﻨﮕﯽ ﺗﺎ ‪ 26‬ر ‪ 15‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ اداﻣﻪ داﺷﺖ و در اﯾﻦ وﻗﺖ روسﻫﺎ در ﺣﻮاﻟﯽ‬
‫ﺗﺮﺧﻮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮ اﻓﺴﺮان و ﺳﺮﺑﺎزان در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﺴﺘﮕﯽ و ﺳﺮﻣﺎي ﺷﺒﺎﻧﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد از ﭘﺎ دراﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺒﺮ ﮐﺮدن ﺷﻤﺨﺎل دو ﺷﯿﭙﻮرزن و دو ﻧﻔﺮ ﻗﺰاق از ﺟﻠﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻬﺮ رﺳﯿﺪ ﺟﻨﺎزه آﻧﻬﺎ را روي‬
‫زﻣﯿﻦ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻄﺮ ﺑﻌﺪا ﺷـﻤﺨﺎل را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻗﺘﻞ آﻧﺎن ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺷـﻤﺨﺎل ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ را از ﺧﻮد ﺳﻠﺐ ﮐﺮده ﮔﻔﺖ دو ﻓﺮزﻧﺪش ﮐﻪ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ او ﺷﻮرش ﮐﺮدهاﻧﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﯿﺮ ﺑﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫ﭘﯿﺶ روي از ﺗﺮﺧﻮ ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﺑـﺪون ﺣـﺎدﺛﻪ ﻧـﺎﮔﻮاري اﻧﺠـﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از راه ﻧﻤﺎﯾﺎن از راه ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻟﺸـﮑﺮ را ﺑﻪ ﺑﺎﺗﻼﻗﯽ راه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد و ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﺎ اﺷﮑﺎل ﻓﺮاوان ﺧﻮد را از آﻧﺠﺎ ﻧﺠﺎت دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ راﻫﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ در ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ راه ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ و در ‪ 29‬ر ‪ 18‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻮﻻق‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ رود‬
‫آﮔﺮاﺧﺎن از آن ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو رودﺧﺎﻧﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﺴﻄﺤﯽ ﺑﺎ ﻣﺮاﺗﻊ ﺳﺒﺰ و ﺧﺮم و درﺧﺘﺎن ﻓﺮاوان وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﭘﻄﺮ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺣﻤﻼت ﻃﻮاﯾﻒ داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺑﺴﺎزﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﮐﻪ ﺑﺮوس ﻃﺮح آن را رﯾﺨﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﮐﺮﭘﻮﺳﺖ ﺳﻮﯾﺎﺗﻮﮐﺮﺳﺘﺎ »‪ ،«4‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻗﻠﻌﻪ ﺻﻠﯿﺐ ﻣﻘﺪس«‪ ،‬ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪ‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﭘﻄﺮ در ﺟﻮاب ﻗﺎﺻﺪي را ﺑﺎ ﭘﯿﻐﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺑﺎﮐﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬وﻟﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﺷﻬﺮ از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ او ﺧﻮد داري ﮐﺮدﻧﺪ؛‪Soimonov ,Tage --‬‬
‫‪. Buch ,p .272‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي درﺑﺎره اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ‪Bruce ,Memoirs ,p .343-‬‬
‫)‪. Bruce ,Memoirs ,pp .347 -8(3‬‬
‫)‪. Krepost Svyatogo Kresta(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪349‬؛ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،260 -259‬ﺑﺮاي ﺷـﺮح ﻣﺨﺘﺼـﺮي درﺑﺎره اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ‪ -‬رﺳﺎﻟﻪ وﻟﻒ(‪ . )Wolf‬ﻋﻨﻮان‬
‫اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در آﺧﺮ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻃﯽ ﺗﻮﻗﻒ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﺳﻮﯾﺎﺗﻮي ﮐﺮﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺻﺪي از درﺑﻨﺪ رﺳـﯿﺪ و ﺧﺒﺮ آورد ﮐﻪ اوﺳـﻤﯽ اﺣﻤﺪﺧﺎن و ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد اوﺗﻤﺸـﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﮔﺮدآوري ده ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي روسﻫﺎ در اﻧﺠﻪ و ﻣﻠﮑﻨﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻣﻠﮑﻨﺖ ﺑﺎ دادن ﺗﻠﻔﺎت ﺑﺴﯿﺎر راﻧﺪه‬
‫ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪاﻧﺪ ﻗﻠﻌﻪ اﻧﺠﻪ را ﺗﺼـﺮف ﮐﻨﻨـﺪ و ﺗﻤـﺎم اﻓﺮاد ﭘﺎدﮔـﺎن آﻧﺠـﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨـﺪ‪ .‬ﭘﻄﺮ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده‬
‫ﻋﺼـﺒﺎﻧﯽ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﻓﻮرا ﻗﻮاﯾﯽ ﻣﺮﮐﺐ از ﻗﺰاﻗـﺎن دون و ﻗﻠﻤﻮقﻫـﺎ ﺑﺮاي ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ دﺷـﻤﻦ اﻋﺰام داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺷـﺘﺎب ﻋـﺎزم ﺷـﺪه‬
‫ﻋﺸـﺎﯾﺮ را ﻏﺎﻓـﻞﮔﯿﺮ ﮐﺮد و ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﺎن را ﺑﮑﺸﺖ؛ و ‪ 350‬اﺳـﯿﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ‪ 11000‬رأس از اﻏﻨـﺎم و اﺣﺸـﺎم آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻣﻘـﺪار زﯾﺎدي‬
‫ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد‪ «1» .‬اﺣﻤﺪ ﺧﺎن و ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ از ﭼﻨﮓ دﺷﻤﻦ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن زﻣﺴـﺘﺎن ﻓﺮا رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﭘﻄﺮ در ﺳﻮﯾﺎﺗﻮي ﮐﺮﺳﺖ »‪ «2‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪن آن ﻧﻤﺎﻧـﺪ و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ روز ﺑﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ اردوﮔﺎه‬
‫آﮔﺮاﺧـﺎن رﻓﺖ و ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷـﺪ و در ‪ 16‬ر ‪ 15‬اﮐﺘﺒﺮ ﺑﻪ ﺣـﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد ﭘﻄﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮان در آﻧﺠﺎ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻧﺘﺎﯾـﺞ اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ را ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ اﻧﺘﻈـﺎرات ﭘﻄﺮ ﺑﺮآورده ﻧﺸـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ در ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﺤﺮ‬
‫ﺧﺰر ﻗﺪرتﻧﻤﺎﯾﯽ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﮐﺮد و ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺷـﻬﺮ ﺳـﺮﺣﺪي درﺑﻨﺪ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬آن را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ‪ ،‬و از ﻃﺮف‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﺴﻠﻂ »‪ «3‬ﺧﻮد را در ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر از ﺗﺮﮐﯽ ﺗﺎ ‪ 150‬ﻣﯿﻞ آن ﻃﺮفﺗﺮ ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﺑﻪ ﺣﻮاﺷـﯽ ﺧـﻮد اﯾﺮان ﻧﺮﺳـﯿﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺷـﺎه ﯾـﺎ وﺧﺘﺎﻧـﮓ و ﺳـﺎﯾﺮ رؤﺳـﺎي ﻋﯿﺴﻮي در ﻣـﺎوراي ﻗﻔﻘـﺎز ﮐﻤﮏ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ و ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد رواﺑﻂ روﺳﯿﻪ را ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﺪه زﯾﺎدي در اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ‬
‫ﯾـﮏ ﺳﻮم ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي او‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ 33000‬ﻧﻔﺮ‪ ،‬از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪ «4» .‬اﮐﺜﺮ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن از ﺑﯿﻤﺎري ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ از ﺗﻌﺪاد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺪاوت ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﯿﺘﺎق و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺸﺎﯾﺮ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻦ ﭘﻄﺮ ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﻋﻮاﻗﺐ ﻧﺎﮔﻮاري ﺑﺮاي وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺑﻪ ﺑﺎر آورد‪ .‬وﺧﺘﺎﻧﮓ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪ ﭘﻄﺮ ﻗﺼﺪ دارد ﺑﻪ اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫از ﺗﻔﻠﯿﺲ ﻋـﺎزم ﮔﻨﺠﻪ ﺷـﺪ ﺗـﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ ورود او ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑـﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن اراﻣﻨﻪ اﯾﺮوان و آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ‬
‫ﺗﻤﺎس ﺑﮕﯿﺮد‪ «5» .‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ از ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ روسﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﯾﺪ زﯾﺮا از آﻏﺎز ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻬﻀﺘﯽ در ارﻣﻨﺴـﺘﺎن اﯾﺮان‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪن ﺑﻪ روﺳﯿﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪«6» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﻨﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪246‬؛ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ¬‪ Tage -Buch،‬ص ‪.261‬‬
‫)‪ .(2‬ﭘﻄﺮ ‪ 18000‬ﺳـﺮﺑﺎز ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ژﻧﺮال و ﺗﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔـﺬاﺷﺖ ﺗﺎ آن را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺧﺮاب ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﮔﺎن در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ؛‪Bruce ,Memoirs ,p .349-‬‬
‫)‪ .(3‬در ﺑﻌﻀﯽ ﻧﻘﺎط اﯾﻦ ﺗﺴﻠﻂ ﭼﻨﺪان ﻣﺆﺛﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﻌﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬
‫)‪.. Bruce ,Memoirs ,p .356(4‬‬
‫)‪. P .T .Arutunian ,Osvoboditelnoe Dvizheniye ,p .169(5‬‬
‫)‪ .(6‬در ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮي از ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ اراﻣﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫وﺧﺘﺎﻧـﮓ ﺑـﺪون درﯾـﺎﻓﺖ ﺟﻮاﺑﯽ از ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻣـﺪﺗﯽ در ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد؛ و ﭼﻮن آذوﻗﻪ رو ﺑﻪ اﺗﻤـﺎم ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺻـﺪي ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﻄﺮ‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ وﻗﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾـﺪ در ﮔﻨﺠﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ورود او ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮد‪ ،‬از ﺣـﺪود در ﺑﻨـﺪ ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮود ﯾـﺎ در داﺧـﻞ ﻗﻔﻘـﺎز ﭘﯿﺶ روي ﮐﻨـﺪ وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺄﯾﻮس و ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷـﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣـﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺮ ﺷﺎه ﻣﻌﺰول ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺼﺎﯾﺐ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﺸﻮر ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﺮد و ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪«1» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﯾـﺪ اﯾﺮان‪ «1» ،‬ﻗﯿﺎﻓﻪ ﻣﺆﺛﺮ و ﺟـﺬاﺑﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﮐﺸـﯿﺶ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت او را ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬درﺑﺎره او ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻧـﺪاﻣﯽ ﻣﺘﻮﺳـﻂ و ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﮐﻮﺗﺎه و ﭼﺎق داﺷﺖ‪ .‬ﺻﻮرت و ﺑﯿﻨﯽ او ﭘﻬﻦ و ﭼﺸـﻤﺎﻧﺶ آﺑﯽ و اﻧـﺪﮐﯽ ﻟﻮچ و ﻧﮕﺎﻫﺶ ﺧﺸﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﯿﺎﻓﻪاش‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ زﻧﻨﺪه داﺷﺖ و درﻧﺪهﺧﻮﯾﯽ او را ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﮔﺮدﻧﺶ ﭼﻨﺎن ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ ﺳـﺮش ﺑﻪ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﭼﺴﺒﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﺶ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻣﻮ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﻮد رﻧﮕﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ‬
‫ﺑـﻪ ﻗﺮﻣﺰ داﺷـﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻـ ﭼﺸـﻢ ﺑـﻪ زﻣﯿـﻦ ﻣﯽدوﺧـﺖ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ در ﺣـﺎل ﺗﻔﮑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺻـﺒﺢ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ورزش ﺑﺎ‬
‫ﻗﻮيﺗﺮﯾﻦ اﻓﺴﺮان ﺧﻮد ﮐﺸﺘﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎﻗﯽ روز را ﺑﻪ ﺗﻤﺮﯾﻦ ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﻧﺶ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ روز ﭘﻨﺞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﺎ دﺳﺖ و‬
‫ﭘـﺎي ﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد او ﻣﯽآوردﻧـﺪ و او ﺑـﺎ ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﻫﺮ ﯾـﮏ را دو ﻧﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﭘﺮﺗـﺎب زوﺑﯿﻦ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻣﻬـﺎرت داﺷﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﺗﯿﺮش ﺑﻪ ﺧﻄـﺎ ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬در اﺳﺐ ﺳﻮاري ﭼﻨﺎن ﭼﺎﺑﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﺎل اﺳﺐ ﺑﯽرﮐﺎﺑﯽ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﺑـﺎ دﺳـﺖ راﺳـﺖ ﺑـﻪ ﭘﺸـﺖ آن ﻣﯽﭼﺴﺒﯿـﺪ و ﺑـﻪ روي زﯾـﻦ ﻣﯽﺟﺴـﺖ‪ .‬ﺑﺴــﯿﺎر ﮐـﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿـﺪ و ﻫﺮﮔﺰ در ﺟﻨـﮓ ﺗﺸـﮏ زﯾﺮ ﺧـﻮد‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺟﺒﻬﻪ ﯾﺎ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از دوﺳـﺘﺎن ﺻﻤﯿﻤﯽ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺑﺎزدﯾﺪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬در‬
‫ﺻﺮف ﻏﺬا و ﻣﺸﺮوب ﻧﻬﺎﯾﺖ اﻋﺘﺪال را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﯿﺎﻧﻪ روي‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺎ زن ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻪ دﺧﺘﺮ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﮕﺮي آﻣﯿﺰش ﻧﺪاﺷﺖ و ﻫﻤﯿﻦ زن ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮزﻧﺪي آورد‪«2» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺤﻤـﻮد ﻓﻘـﻂ ﺑﺮ ﻗﺴـﻤﺖ ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﮐﻮﭼﮑﯽ از اﯾﺮان ﺗﺴـﻠﻂ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﭘـﺎيﺗﺨﺖ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورده و ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ را‬
‫ﻏﺼﺐ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان او را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻟﻘﺐ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪. Krusinsky ,pp .297 -8(2‬‬
‫ﺷﺎه ﺟﺪﯾـﺪ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ داراي ﻇﺎﻫﺮي ﻧﺒﻮد ﮐﻪ در ﺧﻮر ﻣﻘﺎم ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد از ﺣﯿﺚ اﺧﻼق و ﻧﻮع زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ او ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﻓﺮق داﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ ﺗﻨﺒﻞ و ﻋﯿﺎش و رﺣﯿﻢ دل ﺑﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺟﺪي و ﻣﺘﻬﻮر و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ‪ ،‬و ﻫﻢﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻗﺘﻞ ﻋﻤﻮي‬
‫ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﺑﯽوﺟـﺪان و ﺑﯽرﺣﻢ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻮان زﺷﺖ و ﺧﺸﻦ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﮔﻢ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫اﯾﺮان ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻊاﻟﻮﺻـﻒ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﻮد در اواﯾـﻞ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ درﻧـﺪهﺧﻮﯾﯽ ﺧـﻮد را ﭘﻨﻬـﺎن ﮐﺮد و در ﻧﻬـﺎﯾﺖ اﻋﺘـﺪال و ﻟﯿـﺎﻗﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ راﻧـﺪ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ رؤﺳﺎي ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﺻﻮل ﺣﮑﻮﻣﺖ آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ دﺳـﺘﮕﺎه ﭘﯿﭽﯿﺪه دوﻟﺖ ﺻـﻔﻮي را اداره ﮐﻨﻨﺪ‪ «1» ،‬وزرا و‬
‫ﺻـﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼـﺒﺎن ﺳـﺎﺑﻖ را ﺑﻪ ﻣﻘـﺎم ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿـﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻃﺮاﻓﯿـﺎن ﺧﻮد را ﻣـﺄﻣﻮر ﻫﻤﮑـﺎري ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﻓﻐﺎنﻫﺎ از ﻃﺮز‬
‫ﺣﮑـﻮﻣﺖ آﮔـﺎه و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣـﺎﻧﻊ از اداﻣﻪ ﻓﺴـﺎد رﻓﻘـﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮد ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﺑﻬـﺘﺮ از ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﮔﺬﺷـﺘﻪ اداره‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫـﺎي ﺧـﻮب ﻣﺤﻤـﻮد ﺑﻌـﺪ از ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ اﯾﻦ ﺑـﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣـﺎن داد ﻣﻘـﺪار زﯾـﺎدي ﻣﻮاد ﻏـﺬاﯾﯽ ﺑﺮاي اﻫـﺎﻟﯽ ﻗﺤﻄﯽ زده‬
‫ﺑﯿﺎورﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در اﺛﺮ اﻋﺪام اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻘﺪﯾﺮ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺷـﯿﺦ‬
‫ﻋﺒﺪ اﷲ واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن را ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷـﯿﺨﻮﺧﺖ و ﺳـﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺶ ﻣﺠﺎزات ﻧﮑﺮد و ﺑﻌﺪ از ﻣﺼﺎدره اﻣﻮاﻟﺶ او را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻓﺮﺳﺘﺎد‪«2» .‬‬
‫ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻠﻨـﺎ اﻇﻬـﺎر داﺷﺖ‪» :‬از ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧﻮد ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮدهاﻧـﺪ اﻧﺘﻈﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﻧﻤﯽرود و اﮔﺮ‬
‫ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آرﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪«3» «.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد از راه اﺣﺘﯿـﺎط ﺗﻤـﺎم ﺷﺎهزادﮔـﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ را )ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد( زﻧـﺪاﻧﯽ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾـﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫زﻧﺪاﻧﺒﺎن اﯾﻦ ﺷﺎهزادﮔﺎن ﺗﯿﺮه روز ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از دوره ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در ﻃﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ دو ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺧـﻮد ﻣﺤﻤـﻮد ﻣﯿﺮزا و ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزا را از ﺣﺮم ﺳـﺮا ﺑﯿﺮون آورده و ﻇـﺎﻫﺮا ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ اﺧﺘﯿـﺎراﺗﯽ داده ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺎهزادﮔـﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ زﻧـﺪاﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ را در زﻧـﺪان ﻧﮕﺎه داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻮارد ﻣﻬﻢ ﺑﺎ او ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ او را از ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ ﺗﻤﺎم‬
‫زﻧـﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ زﻧـﺎن ﺷـﺮﻋﯽ او و ﭼﻨـﺪ ﮐﻨﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺳـﺎﺧﺖ و ﺑﻘﯿﻪ را ﺑﻪ اﻓﺴـﺮان ﺑﺨﺸـﯿﺪ‪ .‬و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ‪ «4» ،‬ﺧـﻮد ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﺎهزاده ﺧﺎﻧﻢﻫﺎ را ﺑﻪ زﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك ﺻـﺮﯾﺤﺎ ﺑﺮاي آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻘﯽ درﺑﺎره ﺗﺸﮑﯿﻼت دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در اواﯾﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺷﺮف ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ؛‪ -‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ ﺑﺮ ص ‪ 10‬آن ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﺳـﯽ و ﺳﻮم ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ‪ ،‬اﺷـﺮف ﺳـﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ را رﻫﺎ ﮐﺮد و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮﻣﺎن را در ﺳﺎل ‪ 1727‬ﺑﻪ او ﺗﻔﻮﯾﺾ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫)‪. Krusinsky ,op .cit ,pp .258 ,259(3‬‬
‫)‪ -.(4‬ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ در اول اﯾﻦ ﻓﺼﻞ از ﻗﻮل ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺤﻤﻮد ﺿـﺒﻂ ﺧﺰاﻧﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﺛﺮوت دوﯾﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮ ﺑﺎد رﻓﺖ«‪ .‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ «1» .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ اﺳـﺮاف ﮐﺮده و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻮاﺟﺐ ﺳـﺮﺑﺎزان ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪه ﺑﻮد از اﻣﻮال‬
‫ﺧﺰاﻧﻪ ﺑﺮدارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ وﻗﺘﯽ ﻣﺤﻤﻮد آن را ﺿـﺒﻂ ﮐﺮد ﺛﺮوت زﯾـﺎدي در آن ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫از ﻣﺮدم ﺟﻠﻔﺎ ﭘﻮل ﮔﺮﻓﺖ‪ «2» ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺮاج ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﺮ اﻫﺎﻟﯽ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺴﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزان اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮده ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮار ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻏﻨﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ ﻣﯿﺎن ﻣﺤﻤﻮد و ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﺷﺪ‪ «3» .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﻫـﺎي ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬رﺣﯿﻢ ﺧﺎن ﺣﮑﯿﻢﺑﺎﺷـﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ ‪ 20000‬ﺗﻮﻣﺎن از ﺛﺮوت ﺣﺮام و‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﺤﻤﻮد در آﻏﺎز ﺳـﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺑﻮد‪ .‬وي اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﺷﮑﺴﺖ داده و ﭘﺎيﺗﺨﺖ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ‬
‫ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻠﻤﺮو او ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ اﺻـﻔﻬﺎن و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﮐﺮﻣﺎن و ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از او و ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺗﻨﻔﺮ داﺷﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را‬
‫وﺣﺸـﯿﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﯾﺮان را واژﮔﻮن ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳـﻨﯽ ﺑﻮدن در ﻧﻈﺮ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﺧﻮار و ﺑﯽﻣﺎﯾﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﺪه ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن از ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﭼﻨﺎن وﺣﺸﺖزده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻫﯿﭻ اﻗﺪام ﺧﺼـﻤﺎﻧﻪاي از ﻃﺮف آﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬در وﻻﯾﺎت ﺑﺴﯿﺎري اﺷﺨﺎص ﻫﻨﻮز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ وﻓﺎدار‬
‫ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻟﺮﻫـﺎ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧﺎن و در ﻓﺎرس ﺑﺨﺘﯿﺎريﻫﺎ و ﻃﻮاﯾﻒ ﮐﻮه ﮔﯿﻠﻮﯾﯽ و ﻋـﺪه دﯾﮕﺮي‬
‫در ﺷﻤﺎل و ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ از ﺧﺎﻧﺪن ﺻﻔﻮي ﻃﺮف داري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ رﻫﺒﺮ ﻻﯾﻖ و ﻣﺠﺮﺑﯽ روي ﮐﺎر ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺟﺰﺋﯽ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﻃﺮف ﮐﻨﺪ و ﺳـﭙﺲ ﻋﻠﯿﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﮑﺴﺖ دﺷﻤﻦ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫و ﺣﺘﻤﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ رﻫﺒﺮي اﯾﻦ ﻋﺪه را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎ اراده و ﻗﺎﺑﻞ و ﻣﺠﺮب ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻄﺮ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮد از ﻃﺮف روﺳﯿﻪ ﺑﻮد‪ .‬روزي ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺷﻬﺮ ﻣﻬﻢ درﺑﻨﺪ را اﺷﻐﺎل‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﺴﮑﻮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ و ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﺑﻪ ﮔﯿﻼن ﻟﺸﮕﺮ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﭘﻄﺮ اﻋﻼم داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر او از ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﺮان ﻓﻘﻂ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺪي ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﮐﻪ دﯾﺮ ﯾﺎ زود ﻗﻮاي او ﺑﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ .‬ورق‪.a 802‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪.65‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪Alexander of Malabar, Royal Central Asian Journal, vo 1. XXIII, part 4, pp. 650- 1‬‬
‫‪ .(4) .‬در ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺳﻮم ﺷﺮح داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻮﺷﯿﺪ از اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ زور وﺟﻮﻫﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬وﻟﯽ از ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ ﻣﯿﺎن اﻣﺎن اﷲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنده ﮐﻞ ﻗﻮاي ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬و اﻋﺘﻤﺎد‬
‫اﻟــﺪوﻟﻪ و ژوزف آﭘﯽ ﺳــﻠﯿﻤﯿﺎن در ﮔﺮﻓـﺖ‪ «1» ،‬ﻣﻌﻠـﻮم ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ از ﻗـﺪرت روﺳـﯿﻪ اﻃﻼـﻋﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و آن را ﺧﻄﺮﻧـﺎك‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ در اﯾﻦ ﺻﻮرت آﻧﻬﺎ از ﮐﺪام ﯾﮏ ﻃﺮف داري‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬آﯾﺎ ﺑﻪ او ﮐﻪ ﺳﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷﯿﻌﯽ و ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ روﺳﯽ او ﻫﻢ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؟‬
‫اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﭼﻨﯿﻦ اﻓﮑـﺎري ﻫﻢ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺧﻮد را در ‪ 30‬ﻣﺤﺮم ‪ 10) 1135‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ «2» (1722‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ‬
‫را از ﺳـﺮ ﺑﯿﺮون راﻧـﺪ‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻌـﺪ از ﺷـﻨﯿﺪن ﺧﺒﺮ ﺳـﻘﻮط اﺻـﻔﻬﺎن و ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﭘـﺪر ﺑﻪ اﯾﻦ اﻗﺪام ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺧﻮد‬
‫ﺳﮑﻪ زد و ارﻗﺎﻣﯽ )ﻓﺮاﻣﯿﻨﯽ( ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺟﻠﻮس ﺧﻮد را اﻋﻼم ﮐﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫ﻣﺤﻤـﻮد ﻧﻤﯽﺗـﻮاﻧﺴﺖ از اﯾﻦ ﺧﻄﺮ ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷـﺪ و ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺴﺐ ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺗﻤـﺎم ﺳـﻠﻄﻨﺖﻃﻠﺒﺎن را ﮐﻪ در‬
‫ﮐﺸﻮر ﭘﺮاﮐﻨﺪهاﻧـﺪ ﮔﺮد آرد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻣـﺎن اﷲ را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ او ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬اﻣـﺎن اﷲ ﺑـﺎ ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ و ﻫﺰار ﻗﺰﻟﺒﺎش‬
‫ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﻓﺴﺮان ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻮزاده او اﺷﺮف دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از دﺷـﻤﻦ ﻧﺒﻮد و ﺳﻘﻮط اﺻﻔﻬﺎن و ﮔﺮﻓﺘﺎري ﭘﺪرش ﭼﻨﺎن وي را ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺗﻠﻘﯿﻦ ﯾﮑﯽ‬
‫از درﺑﺎرﯾـﺎن اﺣﻤﻖ ﺑﺮاي ﺗﺴـﻠﯽ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺑﺎده ﮔﺴﺎري و ﺳﺎﯾﺮ ﺗﻔﺮﯾﺤﺎت ﺷـﺪ؛ »‪ «4‬و ﺑﻪ زودي ﻧﻘﻄﻪ ﺿـﻌﻒ ﺧـﺎﻧﻮادﮔﯽ را ﺑﺮاي‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺸﺎن داد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷـﯿﺦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ »‪ ...‬ﺑﻪ اﻧـﺪك زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻣﺰاج ﺟﻮاﻧﺎن ﺧﺎﺻـﯿﺖ ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺷـﯿﻮه از ﺣﺪ اﻋﺘﺪاﻟﯽ در ﮔﺬﺷﺖ‪ «5» «.‬ﺳـﭙﺲ ﺷﯿﺦ رﺑﺎﻋﯽ ذﯾﻞ‪ ،‬اﺛﺮ ﻧﻮر اﻟﺪﯾﻦ ﻧﺴﺎوي‪ ،‬ﻣﻨﺸﯽ و وﻗﺎﯾﻊ ﻧﻮﯾﺲ ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻼل‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺷﺎﻫﺎ ز ﻣﯽﮔﺮان ﭼﻪ ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﺎﺳﺖوز ﻣﺴﺘﯽ ﺑﯽﮐﺮان ﭼﻪ ﺑﺮﺧﻮاﻫﺪ ﺧﺎﺳﺖ؟‬
‫ﺷﻪ ﻣﺴﺖ و ﺟﻬﺎن ﺧﺮاب و دﺷﻤﻦ ﭘﺲ و ﭘﯿﺶﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﺰ اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﭼﻪ ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﺎﺳﺖ »‪«6‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖ ‪ Journal،88‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻣﺎن اﷲ از ژوزف ﭘﺮﺳـﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦ روسﻫﺎ ﭼﻪ ﺟﻮر آدﻣﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻧﮕﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؟ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭼﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؟« ژوزف ﺟﻮاب داد‬
‫ﮐﻪ در آن ﻃﺮف درﯾـﺎي ﮔﯿﻼـن‪ ،‬روسﻫﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺰرﮔﯽ دارﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪ اﻣﺎن اﷲ ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ روسﻫﺎ ﻟﺸـﮑﺮ ﻫﻢ دارﻧـﺪ‪ .‬ژوزف در‬
‫ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ روسﻫﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ‪ 200 /000‬ﺳـﺮﺑﺎز ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧـﺪ و ﺟﻨﮓ ﺟﻮﯾﺎن ﻗﺎﺑﻠﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎن اﷲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﮕﺬارﯾﺪ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﺑﮕﺬرد‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻧﮕﯽﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ اﻓﺘﺎد‪«.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .10‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ ،59‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت »آﺧﺮ ﻣﺎه ﻣﺤﺮم« ﺑﻪ ﺣﺮوف اﺑﺠـﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﻋﺪد ‪ .1135‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﺦ در زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ b 012‬ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪.B 012‬‬
‫)‪ .(4‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.132‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(6‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ .‬ﻧﻪ ﺷﯿﺦ ﺣﺰﯾﻦ و ﻧﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮐﺘﺎب او‪ ،‬ﺑﺎﻟﻔﻮر(‪ ، )Belfour‬ﻫﯿﭻ ﮐﺪام اﺳﻢ ﺳﺮاﯾﻨﺪه اﯾﻦ رﺑﺎﻋﯽ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ ،64‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ وزرا و درﺑﺎرﯾﺎن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺜﻞ ﺧﻮد او ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮐﻪ از زﯾﺎده رويﻫﺎي او ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي آن ﮐﻪ او را وادارﻧـﺪ ﭼﺸﻢ از ﻋﯿﺶ و ﻃﺮب ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺷـﮑﺴﺖ دادن اﻓﺎﻏﻨﻪ و ﻧﺠﺎت ﭘﺪر و ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎي‬
‫ﺧـﺎﻧﻮاده ﺧـﻮد ﮐﻨـﺪ‪ ،‬او را ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺗﺤﺮﯾﺺ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﺑـﺎده ﮔﺴـﺎري ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﺤﺴﻦ »‪ «1‬ﺑﻪ ﻋﯿﺶ و ﻧﻮش ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﺳﺘﺮداد اﺻـﻔﻬﺎن ﯾﺎ ﺷـﮑﺴﺖ دادن اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻫﻢ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﮔﺮد آوري‬
‫ﺳﭙﺎه اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺪه ﻗﻠﯿﻠﯽ را ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ او ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺘﻔﺮق ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﯿﺎل ﺑﺎﻃﻞ ﮐﻪ ﭼﻮن زﻣﺴـﺘﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از‬
‫ﺣﻤﻠﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺼﻮن ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ «2» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ اﻣﺎن اﷲ ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﺰوﯾﻦ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮز ﺷﺮمآوري ﺑﻪ زﻧﺠﺎن ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ «3» ،‬و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ رﻓﺖ‪«4» .‬‬
‫اﻫـﺎﻟﯽ ﻗﺰوﯾﻦ ﮐﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ آﻧﻬـﺎ را ﺑﻪ ﺣـﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﺑـﺪون ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺷﺪﻧـﺪ و اﻣﺎن اﷲ ﮐﻪ دﯾـﺪ از ﻃﺮف آﻧﻬﺎ ﺧﻄﺮي‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﺪهاي را ﺑﺮاي ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ «5» ،‬و ﺟﻤﻌﯽ را ﻣﺄﻣﻮر اﺷـﻐﺎل ﺗﻬﺮان ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎن اﷲ ﮐﻪ ﻣﺮد ﻃﻤﺎع و ﺣﺮﯾﺼﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ از ﻣﺮدم ﻗﺰوﯾﻦ ﮔﺮﻓﺖ و در ﻫﻤﯿﻦ ﺿﻤﻦ ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺳﺨﺘﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎن اﷲ و اﻓﺎﻏﻨﻪ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽﻫﺎ ﻣﺮدﻣﯽ ﺟﻨﮓ ﺟﻮﯾﻨﺪ؛ و در ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺪران آﻧﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻼت ﺷﺪﯾﺪ دﯾﻠﻤﯽﻫﺎ و ﺑﻌﺪا ﻓﺮﻗﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯿﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ آﻧﻬﺎ در اﻟﻤﻮت ﺑﻮد ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻗﺰوﯾﻦ ﮐﻪ از رﻓﺘﺎر ﺧﺸﻦ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻋﺼـﺮ روز ﻫﺸﺘﻢ ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1723‬ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ «6» .‬در ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻇﻬﺮ ﻫﻤـﺎن روز‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ اﻓـﺎﻏﻨﻪ اﻗـﺪاﻣﺎت اﺣﺘﯿـﺎﻃﯽ ﻻزم را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآورﻧـﺪ و ﭼﻮن ﻣﺮدم درﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دﺷـﻤﻦ از‬
‫ﻧﻘﺸﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻗﺒﻞ از ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ﺷﺐ ﻗﺼﺪ ﺧﻮد را ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪاي ﮐﻪ در ﻣﻨﺎزل‬
‫آﻧﻬﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(2‬در اواﺳﻂ زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻮاي ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻗﺰوﯾﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ )ورق‪ )b 012‬ﮐﻪ ﺳﺮداران ﺧﺎﯾﻦ‪ ،‬وﺣﺸﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺼﻠﺤﺖ را در ﻓﺮار دﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ پ‪ .‬ت‪ .‬آروﻃﻮﻧﯿﺎن‪ ،‬در‪ ، Osvoboditelnoe Dvizheniye‬ﺗـﺎﺟﺮي ارﻣﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﯾﻠﯿﺎ ﻣﻮﺷﮓ(‪ )Musheg‬در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 28‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1723‬از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ‪] 1723‬ﮐﺬا[ ﺗﻮﻃﺌﻪاي ﻋﻠﯿﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ )ﻣﻘﺼﻮد ‪ 1722‬اﺳﺖ(‪ .‬ﺗﻮﺿﯿﺢ آن‬
‫ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﺎ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﮐﺮد و ﺣﺎﺿـﺮ ﺷﺪ ﻗﻮاي ﺷﺎه زاده را ﻣﻨﺤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺷـﺨﺺ او را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آن ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻗﻮاﯾﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﯽ دو ﺟﻮان اﯾﺮاﻧﯽ اﻋﺰام داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﮐﻪ ﻃﺒﻖ دﺳـﺘﻮر ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را از واﻗﻌﻪ آﮔﺎه ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﺎهزاده از ﻗﺰوﯾﻦ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻌﯿﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬اﯾﻦ ﻋﺪه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و اﻃﺮاﻓﯿﺎن او را ﺗﺎ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬اﯾﻦ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن در ¬‪ Memoire sur 1 a Guerre Civile de Perse‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ‬
‫وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 092‬‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗﺎﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﺎﻣﻼ ﻏﺎﻓﻞ ﮔﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎد ﻣﺮدم و ﺷﺪت ﻏﻀﺐ آﻧﻬﺎ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﺎن اﷲ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد آن ﮐﻪ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺷﺎﻧﻪ در اﺛﺮ اﺻﺎﺑﺖ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻣﺠﺮوح ﺷﺪه ﺑﻮد آﻧﻬﺎ را ﮔﺮدآورد و در ﻗﺼـﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺟﺎ داد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﻣﺪت ﺳﻪ‬
‫روز در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎن اﷲ ﮐﻪ دﯾـﺪ اﻣﯿﺪ ﻧﺠﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ و آذوﻗﻪاي ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﺳـﺮﺑﺎزان را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮدازﻧﺪ و‬
‫راه ﻓﺮاري ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ «1» .‬ﻓﺮار آﻧﻬﺎ از ﻗﺰوﯾﻦ ﺗﺎ ﺣﺪي در اﺛﺮ اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﺮادر اﻋﺘﻤﺎد‬
‫اﻟـﺪوﻟﻪ ﺗﺴـﻬﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ از رؤﺳﺎي ﻗﺰﻟﺒﺎش ﺑﻮد و ﺑﺎ اﻣﺎن اﷲ ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ آﻣﺪه ﺑﻮد و ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺷـﺘﺎب ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﭘﻮل و اﺷﯿﺎي ﮔﺮان ﺑﻬﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از ﻗﺰوﯾﻨﯽﻫﺎ ﺑﻪ زور ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ «2» .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺪه زﯾﺎدي از اﺳﯿﺮان اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫را رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌـﺪاد اﻓﺎﻏﻨﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺷﻮرش ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ آﻣﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﯿﺪﻧﺪ ﻫﺰار و دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﻣﯽﺷﻮد‪ «3» .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻓﺮار اﻣﺎن اﷲ و ﺳﺮﺑﺎزان او در روﺣﯿﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎن اﷲ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ از ﻗﺰوﯾﻦ دور ﺷـﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺻـﺪي ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﺤﻤﻮد را از واﻗﻌﻪ آﮔﺎه ﮐﻨـﺪ‪ .‬اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﻪ از اﯾﻦ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ روﺣﯿﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و از ﺳـﺮﻣﺎ رﻧـﺞ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻـﻔﻬﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﺧﻮب ﺷﺪن روﺣﯿﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﮐﺎﺷـﺎن اﻓـﺎﻏﻨﻪ را ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ راه ﻧﺪادﻧـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻋـﺪهاي ﺳـﺮﺑﺎز ﮐﺎر آزﻣﻮده ﺑﻪ آن ﺣﻮاﻟﯽ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬
‫ﺑﻘﺎﯾﺎي ﻗﻮاي اﻣﺎن اﷲ را ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آن در اﯾﻦ وﻗﺖ از ﺷﺸﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺘﺎزد و ﻣﺤﻤﻮد را ﺷﮑﺴﺖ‬
‫دﻫﺪ و ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪«4» .‬‬
‫ﻗﺒـﻞ از آن ﮐﻪ اﻣـﺎن اﷲ ﺑﻪ ﭘـﺎيﺗﺨﺖ ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬اﺷـﺮف ﺑﺎ ﻋـﺪهاي ﺳﻮار از ﻟﺸـﮑﺮ ﺟـﺪا ﺷـﺪ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﻓﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﺳـﻘﻮط‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬اﺷـﺮف ﮐﻮﺷـﯿﺪه ﺑﻮد از ﻋﻤﻮزاده ﻣﻨﻔﻮر ﺧﻮد ﺟـﺪا ﺷﻮد و ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ زﺣﻤﺖ ﻓﺮاوان او را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫در ﻣﻮرد دوم اﺷﺮف و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ دور ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺳﺪ و اﺷﺮف را وادار ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ رأي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷـﺮح ﺷﻮرش ﻗﺰوﯾﻨﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ )ورق‪ .)a 112‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ در اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنده اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﻣﺤﻤﺪ ﺳﯿﺪال ﺧﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداران ﻣﻌﺮوف ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﺎن اﷲ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ .‬ﻓﺼﻞ ‪.55‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،261‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ‪ 4000‬ﻧﻔﺮ اﻓﻐـﺎﻧﯽ در اﯾـﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﻫﻼـﮐﺖ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻇـﺎﻫﺮا اﯾﻦ رﻗﻢ‬
‫اﻏﺮاقآﻣﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي اﻓﻐﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ‪ 1000‬ﻧﻔﺮ ﺳﺮﺑﺎز ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اﮔﺮ ﻗﻮل ﮔﯿﻼـﻧﻨﺘﺲ )ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﺎه و ﭼﻬﺎرم‪ Journal(،‬را ﺑﺘﻮان ﻗﺒﻮل ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺪه ﺳـﺮاﻓﮑﻨﺪه در ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﯿﻨﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ‬
‫‪ 4000‬ﺳـﺮﺑﺎز اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﭼﻨﺎن از اﯾﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ وﺣﺸﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون رﻫﺎ ﮐﺮدن ﺗﯿﺮي رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﻬﺎدﻧﺪ و‬
‫ﺗﻤـﺎم ﺑـﺎروﺑﻨﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟـﺎ ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮار واﻗﻌـﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺗﻤـﺎم ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪاي ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺻـﺪ اﻣﺎن اﷲ ﻣﺤﻤﻮد را از ﻓﺎﺟﻌﻪ ﻗﺰوﯾﻦ آﮔﺎه ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺗﺮﺳـﯿﺪ ﻣﺒﺎدا اﯾﻦ اﺧﺒﺎر ﻣﺮدم اﺻـﻔﻬﺎن را ﺗﺤﺮﯾﮏ و ﺗﺤﺮﯾﺾ‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽﻫﺎي ﺷﺠﺎع ﻋﻠﯿﻪ او ﺷﻮرش ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دروغ ﺷﺎﯾﻊ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻣﺎن اﷲ ﺑﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪه و او را اﺳـﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺟﺸﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺷﻬﺮ ﭼﺮاﻏﺎﻧﯽ ﺷﻮد‪«1» .‬‬
‫در ﻇﻬﺮ روز ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم ژاﻧﻮﯾﻪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﻣﺎن اﷲ ﺑﺎ ﺑﻘﺎﯾﺎي ﻟﺸـﮑﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ در ﮐﻤﺎل وﺿﻮح دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ وي‬
‫ﭘﯿﺮوز ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺷﻮرش ﻣﺮدم وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮاي آن ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم را ﺳﺨﺖ ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺐ ﻫﻤﺎن روز‪ ،‬ﺗﻤﺎم وزرا و اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاف اﯾﺮاﻧﯽ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ آﻏﺎز ﻣـﺬاﮐﺮه ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ درﺑﺎر ﺧﻮاﻧﺪ‪ «2» .‬و آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫دﻋﻮت ﺑـﺪﮔﻤﺎن ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺳـﺮﺑﺎزان اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳـﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﺎﺧﺘﻨـﺪ و ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن اﻋﺘﻤﺎد‬
‫اﻟـﺪوﻟﻪ را از دم ﺗﯿـﻎ ﮔﺬراﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺟـﺎن ﺑﻪ ﺳـﻼﻣﺖ ﺑﺮد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ اﻓﺴـﺮ ﻏﻠﺠـﺎﯾﯽ از ﻣﺤﻤﻮد ﺧﻮاﻫﺶ‬
‫ﮐﺮدﻧـﺪ ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﺒﺨﺸـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺪهاي از اﻓﺎﻏﻨﻪ را از ﭼﻨﮓ ﻣﺮدم ﻗﺰوﯾﻦ ﻧﺠﺎت داده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺶ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن را در ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺸﯿﺶ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر اﻫﻞ ﻣﺎﻻﺑﺎر »‪ «3‬در ﺳﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در ﺑﻨﮕﺎه ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در ﻧﯿﻢ ﻣﯿﻠﯽ ﻗﺼـﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫ﺑـﺎﻋﺚ ﺳـﺮ و ﺻـﺪاي وﺣﺸﺖ آور و آه و ﻓﺮﯾـﺎد ﻏﻢ اﻧﮕﯿﺰي ﺷـﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻣﻦ در ﺑﺎغ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺑﻮدم آن را ﺷـﻨﯿﺪم‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﭼﻨﯿﻦ آه و‬
‫ﻓﺮﯾـﺎدي در دل ﺷﺐ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻓـﺎﻏﻨﻪ ﺑﻪ ﺧـﺎﻧﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨـﺪ و آﻧﻬـﺎ را ﻣﯽﮐﺸـﺘﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﺷـﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در آن ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺎت و‬
‫ﻣﺒﻬﻮت ﺷـﺪﯾﻢ و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﭼﻪ ﻋﻠﺘﯽ دارد‪ .‬روز ﺑﻌـﺪ اﺟﺴﺎد اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاف و ﻏﻼﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎ ﭘﺸﺖ ﻋﺮﯾﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺼـﺮ اﻧـﺪاﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮﻧﯿﻨﯽ را ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻇﺎﻟﻢ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ «4» «.‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ در اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن اﺧﺘﻼف ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد‪«5» .‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﺘﺎر ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﻓﺮزﻧﺪان ﮐﺸﺘﮕﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.. Clairac ,vol .11 ,p .57(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﯿﻼـﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪57‬؛ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠــﺪ دوم‪ ،‬ص ‪60‬؛ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،263‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﻮد وزرا و اﻋﯿـﺎن را ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪. Malabar(3‬‬
‫)‪-.(4‬‬
‫‪Royal Central Asian Journal, vo 1. XXIII, part 4, p. 651‬‬
‫‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرخ ‪ 20‬ژوﺋـﻦ‪ 1 -‬ژوﺋﯿـﻪ ‪ ،1723‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻨـﺪن ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬درﺑـﺎره اﯾﻦ ﻗﺘـﻞ ﻋـﺎم ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﺷﺒﯽ ﮐﻪ اﻣـﺎن اﷲ از ﻗﺰوﯾﻦ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬اﻋﻠﯽ ﺣﻀـﺮت ﺗﻤﺎم اﻣﺮا و اﻋﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﺑﻪ ﺳﺎن دﻋﻮت ﮐﺮد‪ ،‬و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻓﺮﻣﺎن داد‬
‫ﻫﻤﮕﯽ را ﮔﺮدن ﺑﺰﻧﻨـﺪ و اﻣﻼك آﻧﻬﺎ را ﺗﺼـﺮف ﮐﻨﻨﺪ و اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻨﯿﺰ و ﻏﻼم در آورﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اراﻣﻨﻪ و ﺑﺎﻧﯿﺎنﻫﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ رﻓﺘﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ از ﺧﺸﻢ اﯾﻦ ﻣﯿﺮ ﻏﻀﺒﺎن در اﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫)‪ .(5‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪ ،57‬ﺗﻌﺪاد ﮐﺸﺘﮕﺎن را ‪ 148‬ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،263‬آن را در ﺣﺪود ‪ 300‬ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻗﺮﯾﺐ ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻗﺰﻟﺒﺎش را از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪«1» .‬‬
‫اﯾﻦ اﻗـﺪاﻣﺎت وﺣﺸﺖاﻧﮕﯿﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﺗﺮس ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ در ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺸﻮﻧـﺪ؛ و ﭼﻮن دروازهﻫﺎ ﺑﺴـﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻓﺮاوان ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺧﺮوج و دﺧﻮل از آﻧﻬﺎ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ آﺛﺎر ﻗﺤﻄﯽ دوﺑﺎره ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺗـﺢ اﺻـﻔﻬﺎن دﯾﮕﺮ ﺳـﺮﺷﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد را ﻧﺸـﺎن داده ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﺮ اﻗـﺪاﻣﯽ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﻗﺪر ﻫﻢ وﺣﺸﺖ اﻧﮕﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ زد‪.‬‬
‫در ‪ 27‬ژاﻧﻮﯾﻪ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ روز اﯾﻦ ﻗﺘﻞ ﻋﺎمﻫﺎي ﻣﺨﻮف‪ ،‬ﻗﺎﺻـﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ از ﻃﺮف ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﭘﺎﺷﺎي ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﭘﺎﺷـﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺮاﻗﺐ اوﺿـﺎع اﯾﺮان ﺑﻮد اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺻـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در واﻗﻊ ﺑﺮاي ﺟﺎﺳﻮﺳـﯽ‪ ،‬ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد ﺗـﺎ از ﻗـﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ و‬
‫اﺧﻼق و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻣﺤﻤﻮد آﮔﺎه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ آدم زﯾﺮﮐﯽ ﺑﻮد دوﯾﺴﺖ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ او ﮔﻤﺎﺷﺖ و دﺳـﺘﻮر اﮐﯿﺪ داد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﮔﻔﺖ و ﮔﻮي او ﺑﺎ اﺷـﺨﺎص ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫»‪ «2‬ﭼﻨـﺪ روز ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و از آﻧﭽﻪ او ﮔﻔﺖ ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺟﺎﺳﻮﺳـﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ داﺷﺖ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وزرا ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ وﺟﻮد ﻗﺎﺻـﺪ ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪا ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ او ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮد و‬
‫ﺣﺘﯽ ﻫـﺪاﯾﺎ و ﺧﻠﻌﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﻋﺠﺐ آن ﮐﻪ ﺑﻪ او اﺟـﺎزه داد ﺑـﺎ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن )ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘـﺎ او را دﯾـﺪه ﺑﻮد( در دو ﻣﻮرد‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﻼﻗﺎت اول‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ ﺳﺆاﻻﺗﯽ درﺑﺎره اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﺮد و ژوزف ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺧﻮد او‪ «3» ،‬ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺻﺮﯾﺤﯽ ﻧﺪاد‪.‬‬
‫در ﻣﻼﻗﺎت دوم‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ درﺑﺎره ﻋﺎﯾـﺪات ﺑﻨـﺪر ﻋﺒﺎس ﭘﺮﺳـﯿﺪ‪ .‬ژوزف ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ در ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن در ﺳﺎل اﺳﺖ وﻟﯽ‬
‫ﭼﻮن ﺑﻨﺪر ﻣﺴﺪود اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺼﺮه ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪«4» .‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ از ﻗﺪرت ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﺮﻋﻮب ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫ژوزف از ﻗﻮل او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﺮﮔﺮدم‪ ،‬از ﺳﻠﻄﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد ﺷﺎﻧﺰده ﻫﺰار‬
‫______________________________‬
‫)‪. Krusinski ,p .264(1‬‬
‫)‪(2‬‬
‫¬‪.Memoire sur la Derniere Revolution de Perse jusqu'a la fin de la nnee 1724‬‬
‫اﯾﻦ ¬‪ Memoire‬ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﯾـﺎدداﺷﺖ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﮐﻨﺖ داﻧـﺪره زل(‪ )D'Andrezel‬ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪.59‬‬
‫)‪ .(4‬ژوزف ﺑﻌـﺪا ﺑـﻪ ﮔﯿﻼـﻧﻨﺘﺲ اﻃﻼـع داد ﮐـﻪ ﭘﺎﺳـﺦ او ﺑـﻪ ﻫﻤﯿـﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑـﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ از ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ ﺷـﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺎﯾـﺪات ﮔﻤﺮﮐﯽ در ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ‪ 40000‬ﺗﻮﻣـﺎن ﺑـﺎﻟﻎ ﻣﯽﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ )ژوزف( در ﺳﺎل ‪ 1721‬در ﺑﻨـﺪر ﻋﺒﺎس ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻋﺎﯾﺪات ﮔﻤﺮﮐﯽ در ازاي ﭘﺮداﺧﺖ ‪ 17000‬ﺗﻮﻣﺎن واﮔﺬار ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ دور داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﺼﻒ‬
‫ﻋﻮاﯾـﺪ ﮔﻤﺒﺮون ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﻗﺮار ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﻔﻘﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در ﻫﺮﻣﺰ اﻗـﺪام ﮐﻨﻨـﺪ و‬
‫در ازاي ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد اﯾﻦ ﺳﻬﻢ را درﯾﺎﻓﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻬﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﺑﺎز ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ ﺗﺎ ﻗﻨﺪﻫﺎر را ﺗﺼـﺮف ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻣﺮدم ﺑﯽﺳﺮوﭘﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ «1» «.‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺻـﺪ اﺟﺎزه داده‬
‫ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ را در زﻧﺪان ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺷﺎه را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺪهاي از اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺎ او ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪا ﺷﺎﯾﻊ ﺷـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻓﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺜﻤـﺎن آﻗـﺎ اﺟـﺎزه ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑـﺎز ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﻣﺎن اﮐﯿـﺪي ﺻﺎدر ﮐﺮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻏﻼم و ﮐﻨﯿﺰ اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﻤﺮاه او ﺑﺮود‪ .‬ﺳـﻔﯿﺮ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻋﺎزم ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاي ﺳـﺮﺑﺎز اﻓﻐﺎﻧﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﻮزﺑﺎﺷﯽ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ دروازه اﯾﺴـﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﻓﻮرا ﺑﻪ ﺗﻔﺘﯿﺶ ﺑﺎروﺑﻨﻪ او ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬در ﺳﻪ ﻣﯿﻠﯽ ﺷـﻬﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﻓﻐﺎنﻫـﺎ دوازده ﻏﻼـم اﯾﺮاﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﯽدرﻧﮓ آﻧﻬﺎ را ﮔﺮدن زدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ دو ﮐﻨﯿﺰ در ﺻـﻨﺪوقﻫﺎ ﭘﯿـﺪا ﮐﺮدﻧـﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ «2» .‬ﻋﺜﻤـﺎن آﻗـﺎ ﺑﻌـﺪ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬از ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﮔﺰارشﻫﺎي ﺑﺪي داده اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ او ﻇﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺪ و او را ﺗﻮﻗﯿﻒ ﮐﺮد و ﺷﺶ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﻣﻮرد آزادي او درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ ،‬او را از زﻧﺪان ﺑﯿﺮون آورد‪«4» .‬‬
‫ﻣﺤﻤـﻮد از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑـﺎ وﺟﻮد ﻓﺘـﺢ اﺻـﻔﻬﺎن و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮔﺰ و ﺑﻦ اﺻـﻔﻬﺎن و ﻗﻤﺸﻪ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورد‪،‬‬
‫ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬زﺑﺮ دﺳﺖ ﺧﺎن را ﻣﺄﻣﻮر ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺳـﺮﺗﯿﭗ ﮐﻪ اﺻﻼ اﻫﻞ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد در ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫اﻓـﺎﻏﻨﻪ اﺳـﯿﺮ و در ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺰرگ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ «5» ،‬و در اﺛﺮ ﻟﯿـﺎﻗﺖ و ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ آزادي ﺧﻮد را ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﮐﻨـﺪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﻬﻤﯽ در ارﺗﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ دﻫﮑﺪهﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺮج و ﺑﺎرو داري‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﯿﻼـﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼـﻞ ﭘﻨﺠـﺎه و ﻧﻬـﻢ ¬‪ Memoire sur la Derniere Revolution de Perse .‬ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣـﻮر‬
‫ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.b 363‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﻠﺮاك )از ﻗﻮل ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن( ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.66‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺮكﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت در اﯾﺮان‪ -،‬ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺷﺼﺖ و ﯾﮑﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻧﻮروزﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ص ‪) .4‬ﻃﺒﻖ ﻧﺴﺨﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺷﺪهاي از ﯾﮏ ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ ،b 112‬اﺳﻢ اﺻـﻠﯽ زﺑﺮ دﺳﺖ ﺧﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬داﻧﯿﺎل ﻣﮋي ﻧﯿﻪ(‪ )Moginie‬در ﮐﺘﺎب‬
‫ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪( L'Illustre Paisan‬ﻟﻮزان‪ ،(1754 ،‬ص ‪ ،71‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ زﺑﺮ دﺳﺖ ﺧﺎن زﺑﺎن ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽ را ﺧﻮب ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻇﻬﺎرات ﻣﮋي ﻧﯿﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﮔﺰ و ﺑﻦ اﺻـﻔﻬﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ ﻣﺮدم را از ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ ﺗﻠﻒ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬دﻫﮑﺪه ﺑﺰرگ ﮔﺰ )ﮐﻪ در ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯽ‬
‫ﺷﺮق راه ﻓﻌﻠﯽ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻗﺮار دارد( در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺣﻤﻼت آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬زﺑﺮدﺳﺖ ﺧﺎن ﺑﻌـﺪ از ﺣﻤﻠﻪاي ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ده‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻘﻨﯽ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻣﻌﺒﺮي از زﯾﺮ دﯾﻮارﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﺮﮐﺰ دﻫﮑـﺪه ﺑﺴﺎزد‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﻣﻌﺒﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬اﻓﺎﻏﻨﻪ از آن راه داﺧﻞ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و ﮐﺸﺎورزان دﻟﯿﺮ را ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ زﺑﺮدﺳﺖ ﺧـﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺑﻦ اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﺳـﻘﻮط ﭘـﺎيﺗﺨﺖ‪ ،‬ﺳﺎﮐﻨﺎن دﻟﯿﺮ اﯾﻦ دﻫﮑـﺪه ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﻓـﺎﻏﻨﻪ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎوﻣﺖ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺑﻮدﻧــﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﭘﯿﻮﺳــﺘﻪ اﺻــﻔﻬﺎﻧﯽﻫﺎ را ﺗﺤﺮﯾﺾ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻋﻠﯿـﻪ اﻓـﺎﻏﻨﻪ ﺳــﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻮرش ﺑﺮدارﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻠﯽاﻟﺨﺼﻮص وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻣﺎن اﷲ از ﻗﺰوﯾﻦ راﻧـﺪه ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽﻫﺎ ﭼﻨﺎن ﻣﺮﻋﻮب ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳـﺨﻨﺎن در آﻧﻬﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮي‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺳـﻘﻮط ﮔﺰ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻦ اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻪ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻤﮑﯽ از ﻃﺮف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﯽ ﭘﺎي داري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ زﺑﺮدﺳﺖ ﺧـﺎن ﮐﻪ ﻣﺮد ﺷـﺮﯾﻔﯽ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽآﻣـﺪ‪ ،‬ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺗﺴـﻠﯿﻢ آﻧﻬﺎ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺸﺎورزان‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﺮط آن ﮐﻪ وﻋـﺪه دﻫـﺪ آﻧﻬـﺎ را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻠﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ وارد آورده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣﺠﺎزات ﻧﮑﻨـﺪ‪ .‬زﺑﺮ دﺳﺖ ﺧﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ وﻋـﺪهاي داد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در اﺟﺮاي آن اﺻـﺮار ورزﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮدم ﺑﻦ اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ وﻓﺎدار ﺷﺪﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻗﺎﺻﺪي را‬
‫ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﻮل ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ را ﻗﺒﻮل داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﯿﻢ‪ «1» ،‬وﻗﺘﯽ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ از زﻧـﺪان ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻦ اﺻـﻔﻬﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ وي را ﺗﺴـﻠﯿﻢ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﺮ او ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ از ﭘﺎ در آورد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐـﻪ در اواﯾـﻞ ژوﺋﯿﻪ ‪ 1723‬ﻗﻤﺸﻪ ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف زﺑﺮ دﺳﺖ ﺧﺎن در آﻣـﺪ‪ «2» ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋـﺎﻗﺒﺖ ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﯽ اﻃﺮاف ﭘـﺎيﺗﺨﺖ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ زﺑﺮدﺳـﺖ ﺧـﺎن در ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﺻـﻔﻬﺎن ﺳـﺮﮔﺮم زد و ﺧـﻮرد ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧﺼـﺮ اﷲ ﺧـﺎن )ﮐـﻮر ﺳـﻠﻄﺎن( ﺑـﺎ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﺮاي‬
‫ﮔﺮدآوري آذوﻗﻪ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﺪ زﯾﺮا ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ در ﺷﻬﺮ ﮐﻤﯿﺎب ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺼﺮ اﷲ در ﻫﻤﺪان ﺷﮑﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫در ﺟـﺎي دﯾﮕﺮ ﺑـﺎ ﻣﻘـﺎوﻣﺘﯽ روﺑﻪرو ﻧﺸـﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻘـﺪار زﯾـﺎدي آذوﻗﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آرد و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻮاده ﺳـﻨﯽ درﮔﺰﯾﻦ را »‪ «3‬ﺑﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻮچ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از آوردن اﯾﻦ ﻋﺪه ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺪﮔﻤﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺻـﺤﺖ اﯾﻦ ادﻋﺎ ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾـﺪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨـﺞ‪ ،‬ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن در ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1723‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 20‬ژوﺋﯿﻪ ‪.1723‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺷﺮﺣﯽ درﺑﺎره ﻧﺎﺣﯿﻪ درﮔﺰﯾﻦ‪» -،‬ﻫﻤﺪان«‪ ،‬اﺛﺮ راﺑﯿﻨﻮ(‪ )Rabino‬در‪Revue du Monde Musulman , vo 1. XL ،‬‬
‫‪ .III. p. 225‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪179 :‬‬
‫ﺑﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ اﺷﺨﺎص ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺮاي ﮐﺎﺳﺘﻦ از ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺮﻣﺎن داد ﻫﺮ ﮐﺲ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺷﻬﺮ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺪهاي از ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد اﻣﺮ داد ﺧﺎﻧﻮاده اﻓﺴﺮان و ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و در اﺻﻔﻬﺎن ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻗﻨـﺪﻫﺎر آﻣﺪﻧـﺪ ﻣـﺎدر ﺧـﻮد ﻣﺤﻤﻮد دﯾـﺪه ﻣﯽﺷـﺪ و اﯾﻦ زن »ﺑﺮ ﺷـﺘﺮي ﺳﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ زﯾﻦ ﭘﻮش ﺳـﺮﺧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آن ﺑﻮد ﭼﯿﺰ‬
‫دﯾﮕﺮي آن را از ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺘﺮان ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ زن از ﻣﯿـﺪان ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻫﯿـﭻ ﮐﻨﯿﺰ و اﻓﺴـﺮ و ﻧﻮﮐﺮي ﺑﺎ او ﻧﺒﻮد و ﻧﯿﻤﻪ‬
‫ﻋﺮﯾـﺎن ﺑـﻪ دروازه ﻋﻤـﺪه ﻗﺼـﺮ رﺳـﯿﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ ﭘـﺎره و ژﻧـﺪه ﺑـﻮد و ﺑـﺎ ﺣﺮص و وﻟـﻊ ﺗﺮﺑﭽﻪاي را ﮐﻪ در دﺳﺖ داﺷﺖ ﮔـﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺒﯿﻪ زﻧﯽ ﺟﺎدوﮔﺮ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﺎدر ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ«‪«1» .‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺤﻤﻮد از آوردن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي اﻓﺴـﺮان و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎدي در ﺷـﻬﺮ ﺟﺎي دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﭼﻮن ﻋـﺪه زﯾﺎدي از ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﺑﺮاي ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳـﯿﻠﻪ از اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳـﺮﺑﺎز از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻣﺘﺪرﺟﺎ دﺷﻮار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در آﻧﺠﺎ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوري ﺛﺮوت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد را از ﯾﺎد ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ اﻗـﺪام ﻣﻬﻢ ﻣﺤﻤﻮد ﺗﺼـﺮف وﻻـﯾﺖ ﻓـﺎرس ﺑﻮد‪ ،‬و از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﺷـﯿﺮازيﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﺮز ﻧﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑـﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎدﮔﺎن او رﻓﺘـﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺷـﯿﺮاز را ﻣﺘﺼـﺮف ﺷـﻮد؛ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ ،1723‬ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮﺗﯿﭗﻫﺎي ﺧـﻮد را ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻧﺼـﺮ اﷲ ﺑﺎ‬
‫ﻟﺸﮑﺮي ﻣﺮﮐﺐ از اﻓﺎﻏﻨﻪ و ﻋﺸﺎﯾﺮ درﮔﺰﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﺎرس ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻧﺼﺮ اﷲ در ﺿﻤﻦ ﭘﯿﺶ روي ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ روﺑﻪرو ﻧﺸﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﺮاز رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺷﻬﺮ از ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪن ﺧﻮد داري‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺼـﺮ اﷲ در ﺟﻠﻮ ﺳـﺮﺑﺎزان دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ زد‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ در اﺛﺮ ﻃﻠﺴﻢ از ﮔﺰﻧﺪ ﻣﺼﻮن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧـﺎك ﻫﻼـك اﻓﺘـﺎد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﯾﮑﯽ از ﻻﯾﻖﺗﺮﯾﻦ اﻓﺴـﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮگ او در ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺴـﯿﺎر ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اراﻣﻨﻪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ زردﺷﺘﯽﻫﺎ از ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن او ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﺎﻣﯽ ﺑﺰرگ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳﻒ ﮐﺮدﻧﺪ زﯾﺮا او را ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻌﺼﺐ و رﺣﯿﻢ دل ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ «2» .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﺮگ او ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺎﻋﺚ دل ﮔﺮﻣﯽ ﺷﯿﺮازيﻫﺎ و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺸﺎورزاﻧﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.269‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﺼﺮ اﷲ ﮐﻪ زردﺷﺘﯽ ﺑﻮد ﺗﻌﺼﺒﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽداد‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ )ﺻﻔﺤﺎت ‪ 274 -273‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫در ﺿـﻤﻦ ﭘﯿﺶ روي او ﺑﻪ ﺷـﯿﺮاز ﺳـﺮ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ او ﻧﻬﺎده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺸﺎن دادﻧـﺪ ﮐﻪ ﺗﺴـﻠﻂ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻓﻘﻂ ﺑﺎ زور‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﺼـﺮ اﷲ‪ ،‬زﺑﺮدﺳﺖﺧﺎن ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ او ﺷـﺪ و ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷـﯿﺮاز ﺑﻪ ﺷﺪت اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺎدﮔﺎن ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﭘﺎي داري‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﻗﺒﻞ از ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻣﻘﺪار ﮐﺎﻓﯽ آذوﻗﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﮑﺎن داﺷﺖ ﺷـﻬﺮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﯿﺮازيﻫﺎ ﻣﺪت‬
‫ﻧﻪ ﻣﺎه ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧـﺪ دروازهﻫﺎي ﺷـﻬﺮ را ﺑﻪ روي دﺷـﻤﻦ ﺑﮕﺸﺎﯾﻨـﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺑﯿﺶ از ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در ﻃﯽ‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ رﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ آﻣﯿﺰ ﻣﯽآﯾﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻬﺮ‪ ،‬زﺑﺮدﺳﺖﺧﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ داﺷﺘﻦ ﻧﮋاد اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ادب رﻓﺘﺎر ﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫زﺑﺮدﺳﺖﺧﺎن ﻗﺒﻞ از ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻗﻮاي ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﻃﺮﯾﻖ ﻻر ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ و در ﺣﻮاﻟﯽ آن زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﻫﺮﻣﺰ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨـﺪ و در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ درﻫﺎي‬
‫ﺑﻨﮕﺎه ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ روي اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺑﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﻠﻮچﻫﺎ در دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ «3» ،1720‬ﻧﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ زور وارد‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻋﺪه زﯾﺎدي از آﻧﻬﺎ در اﺛﺮ ﺑﯿﻤﺎري ﺗﻠﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اول ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻬﺮ ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮد و ﭼﻮن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬از ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ ﺑﯿﺪار ﺷﺪ و ﻗﻮاﯾﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﻓﺮﯾﺪون ﺧﺎن ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت آن ﺷـﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺤﻤﻮد او را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺷﮑﺴﺖ داد‪ .‬ﻓﺮﯾﺪون ﺧﺎن ﮐﻪ از ﻣﻼﻣﺖ ﺑﯽﻋﻠﺖ‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺑﻘﯿﻪ ﻗﻮاي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ «4» .‬ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن ﺑﻌـﺪ از ﺷـﮑﺴﺖ ﻓﺮﯾـﺪون ﺧﺎن ﻣﺪت زﯾﺎدي ﭘﺎي‬
‫داري ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻬﺮ ﺧﻮاﻧﺴﺎر را‪ ،‬ﮐﻪ در داﻣﻨﻪ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﺒﺎل‬
‫______________________________‬
‫ﮐﻪ ﻧﺼـﺮ اﷲ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ در اﯾﺮان ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﺧﻮل در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎه اﺳـﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه داد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻗﺒﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﮐﺸﯿﺶ ﮔﺮﺟﯽ از اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وﻟﯽ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه دارد ﮐﻪ اﻣﺎن اﷲ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻨﻔﺮي ﮐﻪ از ﺗﺸﯿﻊ داﺷﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻗﺪام دﺳﺖ زد و ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻤﺎﯾﻞ او ﺑﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﻧﻮروزﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ص ‪4‬؛ ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻓﺴﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﻮروزﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ص ‪ .4‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺧﻮد ﺳﺨﺘﯽ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪن را ﭼﺸﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در آن زﻣﺎن ﻃﻔﻠﯽ‬
‫ﺑﯿﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺧﻼف ادﻋﺎي ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺿﻤﻦ ﻣﺬاﮐﺮه درﺑﺎره ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺴﻠﯿﻢ اﻫﺎﻟﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎن‬
‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌـﺪا ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺗﻤﺎم رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ اول اروﭘﺎﯾﯽ ﺧﻮاه ﻣـﺬﻫﺒﯽ و ﺧﻮاه ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ درﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺎدري(‪ ، )Padery‬ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬در ﻣـﺎه ﻣﺎرس ﻗﺒﻼ از ﺷـﯿﺮاز ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم آﺑﻪ رﺑﻮﻓﺎ(‪ )Rebuffa‬را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪-.‬‬
‫ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪ .a 924‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ -،‬ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ‪.‬‬
‫زاﮔﺮس ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورد؛ و ﻧﯿﺰ ﺗﺴـﻠﻂ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﮐﺎﺷـﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻃﺮد اﻣـﺎن اﷲ از ﻗﺰوﯾﻦ ﺷﻮرش ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬دوﺑـﺎره‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﻤﻮد در اﯾﻦ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺎ ﺑﺤﺮان ﻋﻈﯿﻤﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺤﻤﻮد و اﻣﺎن اﷲ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺧﺮوج از ﻗﻨﺪﻫﺎر در ﺳﺎل ‪ 1721‬ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﻤﻮد در اﯾﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻧﺼﻒ آن را ﺑﻪ اﻣﺎن‬
‫اﷲ ﺑﺪﻫـﺪ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻗﻮل داده ﺑﻮد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺰوﯾﻦ و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠـﺎور آن‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﮐﻨـﺪ؛ وﻟﯽ ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ ﺳـﻌﯽ او در ﻓﺘـﺢ آن ﺷـﻬﺮ ﺧـﺎﺗﻤﻪ ﻧﻨﮕﯿﻨﯽ داﺷﺖ‪ .‬در اواﺧﺮ ‪ 1723‬اﻣـﺎن اﷲ ﮐﻪ اﺣﺴـﺎس ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﭘﯿﻤـﺎن ﺧﻮد وﻓﺎدار ﻧﻤﺎﻧـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﻧﺎﮔﻬﺎن از اﺻـﻔﻬﺎن ﺧﺎرج ﺷـﺪ و ﺗﺎج ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ را ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮد و ﭘﺲ از ﺧﺮوج از ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﻟﻈـﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷـﻤﺎل رﻓﺖ‪ «1» .‬ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺲ از اﻃﻼـع از اﯾﻦ‬
‫ﺟﺮﯾـﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒـﺎل او ﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﺑﻌـﺪ از ﺑﺤﺚ ﻓﺮاوان او را ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ ﮐﺮد ﺑﻪ ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﺑـﺎز ﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺧﺘﻼف آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﻋﺘﻤﺎدي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﺷﯿﺮاز از ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎي ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ وي در ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1724‬ﺑﺎ ﺳﯽ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻃﻮاﯾﻒ ﮐﻮه ﮔﯿﻠﻮﯾﻪ‬
‫ﻋﺎزم ﺷﻮد‪ .‬در ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ و ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر اﺳﺖ ﺧﺎك ﺑﺨﺘﯿﺎري ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻗـﺪم ﺑﻪ ﻗـﺪم ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد را ﻣﯽﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻗﺖ از ﺗﺼـﺎدم ﺑﺎ ﻗﻮاي ﻋﻤـﺪه دﺷـﻤﻦ اﺣﺘﺮاز ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺮﺗﺐ اﻓﻐﺎنﻫﺎ و ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ در‬
‫ﮔﺰﯾﻨﯽ آﻧﻬـﺎ را ﺑﻪ ﺳـﺘﻮه آوردﻧـﺪ و ﻣـﺎﻧﻊ از ﺟﻤﻊآوري آذوﻗﻪ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺗـﺎ ﺑﻬﺒﻬﺎن ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و آن را ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻮاي‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ ﻋـﺪه زﯾﺎدي از ﺳـﺮﺑﺎزان او ﺷـﺪ و ﭼﻮن درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ دﺷـﻤﻨﺎن ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ از ﭼﻨﮕﺶ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧﺪ و ﻗﻮاﯾﺶ‬
‫ﺑﯿﻬﻮده ﺗﻠﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﯽ از ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺄﯾﻮس ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪«2» .‬‬
‫اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ و ﭘﺮﺧﺮج‪ ،‬ﻧﺸﺎﻃﯽ را ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد از ﺗﺼـﺮف ﺷﯿﺮاز در ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد ﺗﻘﻠﯿﻞ داد‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻠﻔﺎت ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫او وارد ﺷﺪه و در ﻋﻮض ﭼﯿﺰي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎورده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻼ از ﺧﻄﻮط ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻃﻮﯾﻞ و ﻧﺎاﻣﻦ ﻣﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن و ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردﯾﻢ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ .283 -282‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ او‪ ،‬زن اﻣﺎن اﷲ‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮان ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬او را ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪284‬؛ ﻓﺎرﺳـﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ص ‪ .162‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ از اﺻـﻔﻬﺎن ﮔﺰارش داده اﺳﺖ )‪ 28‬ژوﺋﻦ‪9 /‬‬
‫ژوﺋﯿﻪ ‪ (1726‬ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﺮدن ﺑﻬﺒﻬـﺎن ﭼﻨﺎن ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺣﻤﻼت اﻋﺮاب و ﻋﺸﺎﯾﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺧﺎنﻫﺎي‬
‫ﺑﺨﺘﯿﺎري راه ﻓﺮاري از روي ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن ﻧﺪاده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﺷـﻬﺮ ﯾﺰد را ﺗﺼـﺮف ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎت ﺟﺪﯾﺪ و ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ او از ﺧﻄﺮ ﻣﺼﻮن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ آن ﮐﻪ‬
‫در اواﺧﺮ ‪ 1724‬ﯾﺰديﻫـﺎ دو ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﯽرﻓﺘﻨـﺪ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﯾﺰديﻫﺎ ﮐﯿﻨﻪ ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻼت او را در ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1722‬دﻓﻊ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ «1» .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﻋﻠﺖ ﻣﺤﻤﻮد در ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1724‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﯾﺰد ﻋـﺎزم ﺷـﺪ و اﻣﯿـﺪوار ﺑﻮد در اﯾﻦ ﻣﺒﺎرزه ﭘﯿﺮوز ﺷﻮد؛ زﯾﺮا در ﻧﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ زردﺷﺘﯿﺎن ﯾﺰد ﻗﺮار ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﯾﺎري او ﻗﯿﺎم ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎي دﯾﻮارﻫﺎي ﯾﺰد ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم از اﯾﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ زدﻧـﺪ‪ ،‬از داﺧـﻞ ﺷـﻬﺮ ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ ﯾﺎري آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺎﻣـﺪ و ﺑﺎ دادن ﺗﻠﻔﺎت ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﻼت ﺑﻌﺪي ﻫﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﯾﺎم اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺳﺮﻣﺎ ﺑﻠﮑﻪ از ﮐﻤﺒﻮد آذوﻗﻪ در زﺣﻤﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺟﻤﻌﯽ را ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري آذوﻗﻪ ﮔﺴﯿﻞ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺰديﻫـﺎ ﺑﻪ اردوي او ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﭘﯿﺮوزي ﺗـﻮأم ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺰديﻫـﺎ ﻋﻼـوه ﺑﺮ ﮐﺸـﺘﻦ ﻋـﺪه زﯾـﺎدي از ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف ﺑـﺎر و ﺑﻨﻪ آﻧﻬـﺎ ﻧﯿﺰ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺧﻮد او ﻫﻢ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪ ،‬و ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻌـﺪ از ﺟﻤﻊآوري ﺑﻘﺎﯾﺎي ﺳـﭙﺎه‪ ،‬از‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻘﻮل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻃﻮر ﺷـﺮمآوري ﻣﻮرد ﺿـﺮب و ﺟﺮح واﻗﻊ ﺷﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪن در ﻗﻨﺎﺗﯽ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ دو ﻣﻨﺰل ﺑﻪ ﻃﺮف ﮐﺮﻣﺎن ﭘﯿﺶ‬
‫رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﺎزﮔﺮدد و در ﻇﺮف ﭘﻨﺠﺎه روز ﺑﺎ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻣﺮاي ﻟﺸﮑﺮ ﻣﺎﻧﻊ از‬
‫رﻓﺘﻦ او ﺷﺪﻧـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﻫﻔﺘﻢ ژاﻧﻮﯾﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻌـﺪاد زﯾﺎدي ﺳـﺮﺑﺎز از دﺳﺖ داده ﺑﻮد و ﻋـﺪهاي را از دور ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﯾﺰد‬
‫ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد‪«2» «.‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎري دﯾﮕﺮ ﻣﺤﻤﻮد آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﺤﻤﻮد اﯾﻦ ﺳﺮﺑﺎزان را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﯾﺰد‬
‫ﻣﻼﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آﻧﻬﺎ در ﺟﻮاب ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﺷـﮑﺴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺪان ﻋﻠﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ وي آداب اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﺷـﮑﻮه و ﺟﻼل‬
‫آﻧﻬـﺎ را ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺧﻮد در ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ آﯾﯿﻦ ﺗﺸـﯿﻊ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ «3» .‬اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺳـﺮﺑﺎزان ﻋﻠﯿﻪ او ﭼﻨﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﺖ اﺷـﺮف را از ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﯿﻞ ﺧﻮد ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ از او دﻋﻮت ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﺷـﺮف و اﻣﺎن‬
‫اﷲ دو ﺗﻦ از اﻣﺮاي ﻟﺸﮑﺮ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﻘﯿﻢ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد از آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺗﻨﻔﺮ و ﻫﻢ ﺑﯿﻢ داﺷﺖ و آن دو ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ از او ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺟﺰء ﻣﺮاﺳﻼﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در‪ ، Asiatic Quarterly Review‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ژوﺋﯿﻪ‪ -‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1886‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪-‬‬
‫¬‪,The Afghan Conqnest of Persia; Unpubished Contem porary Correspondence p. 189‬‬
‫ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.14‬‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎي ﻣﺤﻤﻮد ﭼﻨﺎن در روح او اﺛﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﺷـﺮف‪ ،‬ﻇﻨﯿﻦ ﮔﺮدﯾـﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﻤﻮزاده ﺧﻮد را ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ او از ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ و ادب ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي ﭼﻨﯿﻦ ﺻـﻼح دﯾـﺪ ﮐﻪ او را در ﻗﺼـﺮ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار دﻫـﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺒﺎدا ﺳﺮﺑﺎزان ﻧﺎراﺿﯽ را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﺪاوﻧـﺪي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﺧﻮد ﻓﺎﯾﻖ آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺳـﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ »ﺗﺼـﻤﯿﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ روح را از ﻣﺸﺎﻫـﺪه اﺷـﯿﺎي دﻧﯿﻮي ﺑﺎزدارد ﺗﺎ آن ﮐﻪ در ذات اﺣﺪﯾﺖ ﺟﺬب ﺷﻮد‪ «1» «.‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر وارد ﺳـﺮداﺑﯽ ﺷﺪ و در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﭼﻬﻞ روز ﺑﺪون ﻏﺬا در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زرد و ﻻﻏﺮ از آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ در ﮐﻤﺎل وﺿﻮح داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻘـﻞ او ﮐﻪ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺑﻮده‪ ،‬اﻋﺘـﺪال ﺧﻮد را ﮐﺎﻣﻼـ از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬از آن ﭘﺲ ﺑﺴـﯿﺎر ﻧـﺎراﺣﺖ و ﺑـﺪﮔﻤﺎن و ﺧﺮده ﮔﯿﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬و ﻏـﺎﻟﺒﺎ‬
‫اﻓﺴﺮده و ﻣﻠﻮل ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد در ﯾﺄس و ﻧﻮﻣﯿـﺪي ﺑﻪ ﺳـﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻ از ﺑﺪﺧﻮاﻫﯽ ﺷـﻬﺮت دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزا‪ ،‬دوﻣﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎه‬
‫ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬از زﻧﺪان ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎري ﭘﻨﺎه ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﻮد ﺑـﺪون آن ﮐـﻪ درﺑـﺎره اﯾـﻦ ﺧـﺒﺮ )ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺻـﺤﺖ ﻧـﺪاﺷﺖ( ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺷﺎهزادﮔﺎن زﻧﺪاﻧﯽ )ﺑﻪ ﺟﺰ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ( را از دم ﺗﯿﻎ ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺨﻮف در ﻫﻔﺘﻢ ﯾﺎ ﻫﺸﺘﻢ ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1725‬ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داده ﺑﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ ﺗﻤﺎم ﺷﺎهزادﮔﺎن را ﺑﺎ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪﻫﺎي آﻧﻬﺎ از ﭘﺸﺖ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﯿﺎﻃﻬﺎي ﻗﺼﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺧﻮد ﺑﺎ دو ﺗﻦ از ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﻫﻤﮕﯽ را ﺑﺎ ﺿـﺮﺑﻪ ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﺑﻪ ﺧﺎك اﻓﮑﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ از ﺷﻨﯿﺪن ﺿﺠﻪ و زاري آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﺣﯿﺎط‬
‫دوﯾﺪ و در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ دو ﺗﻦ از ﺷﺎه زادﮔﺎن ﺧﺮدﺳﺎل ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﻮﺑﺖ ﮐﺸـﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﻓﺮا ﻧﺮﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آﻏﻮش ﭘﺪر ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺸـﯿﺮ آﺧﺘﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﻬﺎ دوﯾﺪ و در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎزوي ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ آن دو ﮐﻮدك ﭘﯿﺶ آورد و زﺧﻤﯽ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺟﻨﻮن ﻣﺤﻤﻮد در اﺛﺮ دﯾﺪن ﺧﻮن ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻘﻠﯿﻞ ﯾﺎﻓﺖ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ او از ﮐﺸﺘﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻮد داري ﮐﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺑﻪ درﺳـﺘﯽ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨـﺪ ﺗﻦ از ﺷﺎهزادﮔـﺎن در اﯾﻦ ﺣـﺎدﺛﻪ ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻮرﺧـﺎن ﺗﻌـﺪاد آﻧـﺎن را از ﻫﺠـﺪه ﺗـﺎ ‪ 180‬ﻧﻔﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ «3» .‬آن ﭼﻪ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.16‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.291‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرخ ‪ 28‬ژوﺋﻦ‪ 9 -‬ژوﺋﯿﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد »در ﺷﺐ ‪ 28‬و ‪ 39‬ژاﻧﻮﯾﻪ )ﻫﺸﺘﻢ و‬
‫ﻧﻬﻢ ﻓﻮرﯾﻪ( ‪ 54‬ﺗﻦ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ و ﺳﻪ ﺗﻦ از ﺑﺮادران او و ﺑﭽﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ و روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ‪ 54‬ﯾﺎ ‪ 85‬ﯾﺎ‬
‫‪ 107‬ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﻫﻼـﮐﺖ رﺳـﯿﺪﻧﺪ«‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،291‬اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ رﻗﻢ ﺻـﺤﯿﺤﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﺪ و‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ‪ ،105‬و ﺑﻌﻀـﯽ ‪ 180‬و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ رﻗـﻢ ﮐﺸـﺘﮕﺎن را ﺑﯿﺸـﺘﺮ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ«‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴـﻦ‪ ،‬در زﺑـﺪة‬
‫اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ ،b 912‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮادران ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ و ﻫﻤﻪ ﻓﺮزﻧﺪان او ﺑﻪ ﺟﺰ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و آن دو ﺷﺎهزاده ﮐﻮﭼﮏ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﺰارش ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ «1» ،‬رﺣﯿﻢﺧـﺎن ﭘﺰﺷﮏ ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ ﻧﯿﺰ ﺟﺎن ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ از دﺳﺖ داد و‬
‫ﮐﺴﯽ از ﻣﺮگ او ﻣﺘﺄﺳﻒ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وﺣﺸﺘﻨﺎك در روﺣﯿﻪ ﺧﻮد ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا آﺧﺮﯾﻦ ﻋﻼﯾﻢ ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻘﻞ او را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﮐﻪ‬
‫در آن وﻗﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷـﻔﺎي او دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗـﺪاﻣﺎت ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي زده ﺷـﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﭘﺰﺷـﮑﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ...» ،‬ﺑﻪ ﮐﺸﯿﺶﻫﺎي ارﻣﻨﯽ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪﻧﺪ و از آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺼﻠﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﯿﻞ ﺳﺮخ‬
‫»‪ «2‬ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ روي ﺳـﺮ ﻏﺎﺻﺐ )ﻣﺤﻤﻮد( ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﻢ ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ وﺟﻮد دارد و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﻋﻼﯾﻢ‬
‫ﻣﺮض ﻣﺤﻤﻮد در آﻧﻬـﺎ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻦ وﺳـﯿﻠﻪ ﺷـﻔﺎ ﯾـﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎي ارﻣﻨﯽ ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻃﺮزي ﻣﻮﻗﺮ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎي‬
‫رﺳﻤﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﻦ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﻤﻌﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎرﯾﺎن ﮐﻪ در دو ﺻﻒ اﯾﺴـﺘﺎده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎ را ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ و از ﻃﺮز ﻧﮕﺎه ﻣﺤﺠﻮﺑﺎﻧﻪ و ﺳـﮑﻮت ﻋﻤﯿﻖ آﻧﻬﺎ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از اﻧﺠﺎم ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت‪ ،‬ﻋـﺪهاي از درﺑﺎرﯾﺎن آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎ ﺟﻠﻔﺎ ﻫﻤﺮاﻫﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪«3» «.‬‬
‫ﺧﻮاه در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت ﻋﺠﯿﺐ و ﺧﻮاه در اﺛﺮ ﻋﻠﻞ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣـﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﺑﺎزﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺮاي ﺗﻘـﺪﯾﺮ از زﺣﻤﺎت‬
‫ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎ اﻧﻌﺎم ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ اراﻣﻨﻪ ﺑﺨﺸـﯿﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪاري از ﭘﻮلﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﻫﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫زور ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﺴﺘﺮد داﺷﺖ‪«4» .‬‬
‫______________________________‬
‫دوازده ﺗﻦ از ﻓﺮزﻧـﺪان ﺷـﺎه ﺳـﺎﺑﻖ و ﺷـﺶ ﺗﻦ از ﺑﺮادران او ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪﻧـﺪ )در ورق‪ ،b 912‬اﺳـﺎﻣﯽ ﺷـﺶ ﺑﺮادر و ده ﻓﺮزﻧـﺪ او را ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ(‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﻣﻦ ﻗﻮل ﺷـﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺰﯾﻦ )اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪ (139‬ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌـﺪاد ﮐﺸـﺘﮕﺎن را ‪ 39‬ﻣﯽداﻧـﺪ‪ .‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‪ ،‬در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ ،10‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »وﺳﻮﺳﻪ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ« ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وﺣﺸﺖاﻧﮕﯿﺰ واداﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﻧﺎﻣﻪاي از اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 28‬ژوﺋﻦ‪ 9 -‬ژوﺋﯿﻪ ‪.1726‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ آن ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻓﺼﻞ را ﺑﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﻗﺮﻣﺰ ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ .292‬وﻟﺘﺮ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﮐﺸﯿﺸﺎن ﺑﻮد در‬
‫‪Histoire de l'Empire Rerussie sous Pierre le Grand) London, 1852 (vo 1. II, p. 236‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﻗﺼـﺺ اﯾﺮاﻧﯽ را راﻫﺒـﺎن ﻣـﺎ ﻧﻘـﻞ ﮐﺮدهاﻧـﺪ و در ﭘـﺎرﯾﺲ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪهاﻧـﺪ‪ «.‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧـﺪارد ﮐﻪ در‬
‫ﺻﺤﺖ اﻇﻬﺎرات ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬دوﺳﺖ ﻣﻦ دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳـﯿﺎن ﻣﺮا ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﻫﻢ ﮔﺎﻫﯽ ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎي‬
‫ارﻣﻨﯽ در اﯾﺮان ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﻧﺠﯿﻞ را ﮐﻪ ﺑﻪ »ﻓﺼﻮل ﺷﻔﺎ دﻫﻨﺪه« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ روي ﺳﺮ ﺑﯿﻤﺎران ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺼﻮل ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫ﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎب ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬آﯾﺎت ‪) 28 -21‬ﺑﺮاي اﺧﺘﻼﻻت دﻣﺎﻏﯽ(‪ ،‬ﻣﺮﻗﺲ‪ ،‬ﺑﺎب ﻫﺸـﺘﻢ‪ ،‬آﯾﺎت ‪) 37 -31‬ﺑﺮاي ﮐﺮ و ﻻلﻫـﺎ(؛ ﻟﻮﻗﺎ‪ ،‬ﺑﺎب ﻧﻬﻢ‪،‬‬
‫آﯾﺎت ‪) 42 -37‬ﺑﺮاي ﻣﺼﺮوﻋﯿﻦ(‪ ،‬و ﯾﻮﺣﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم‪ ،‬آﯾﺎت ‪) 54 -46‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ ﻣﻮتاﻧﺪ(‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ .292‬وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺑﻌﺪ از ﺟﻠﻮس ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬اﺧﺬ اﯾﻦ وﺟﻮه را ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آن‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ »ﻧﺘﯿﺠﻪ دﻣﺎغ ﻣﺨﺘﻠﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‪ ،‬اﺷـﺮف اﮔﺮ ﭼﻪ در زﻧـﺪان ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺑﻘﺎﯾﺎي اﻋﯿﺎن اﯾﺮان ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﻤﺎس ﮔﺮﻓﺖ و از او‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻫﺮج و ﻣﺮﺟﯽ ﮐﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺤﻤﻮد روي داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺎزم ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﺷﻮد و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ او اﻃﻤﯿﻨـﺎن داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ رﺳـﯿﺪن او ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ و ﻧﺠـﺎت دادن او از زﻧـﺪان ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫـﺪ ﭘﯿـﻮﺳﺖ و ﺳـﭙﺲ ﻣﺘﻔﻘـﺎ ﻣﺤﻤﻮد را از‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻠـﻊ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻓﻘـﻂ آﻧﭽﻪ در ﻋـﻮض ﺑﺮاي ﺧـﻮد و ﻃﺮفداران ﺧـﻮد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸـﺎن ﺑﺨﺸـﯿﺪه ﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫اراﺿﯽ و داراﯾﯽ آﻧﻬﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ «1» .‬ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و او را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد اﺷﺮف را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘﺲ از درﯾﺎﻓﺖ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻮاﻓﻖ داد و ﺗﻌﻬﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻓﻮق را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺪﺗﺮ ﺷﺪن ﺣﺎل ﻣﺤﻤﻮد و ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ از آن ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪ وﺿﻊ دﯾﮕﺮي ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺒﻮدي ﻣﺤﻤﻮد دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻋﺬاب ﺟﺴﻤﯽ او ﻫﻢ ﻣﺰﯾﺪ ﺑﺮ ﻋﻠﺖ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد او ﻣﯽآﻣﺪ دﺷـﻨﺎم ﻣﯽداد و در ﺣﺎل ﺗﺄﺛﺮ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺪن ﺧﻮد را ﮔﺎز ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و آن را ﭘﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮع ﺑﯿﻤﺎري او‬
‫دﻗﯿﻘﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻌﻀـﯽﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺟﺬام »‪ «2‬و ﺑﻌﻀـﯽﻫﺎ ﻋﻘﯿـﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻠﺞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ «3» .‬در ﻫﺮ ﺣـﺎل ﺑﻪ‬
‫زودي ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﻮاي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻋﺪهاي از ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺳـﯿﺪال ﺧﺎن در ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﻢ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ داده اﺳﺖ‪ «4» .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎن رواﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬رؤﺳﺎي اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺷﺨﺺ‬
‫دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑﮕﺬارﻧـﺪ؛ و ﭼﻮن آوردن ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻣﺴـﺘﻠﺰم وﻗﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺼـﻤﻢ ﺷﺪﻧﺪ اﺷـﺮف را از زﻧﺪان‬
‫ﺑﯿﺮون آورﻧﺪ و ﺗﺎج ﺷﺎﻫﯽ را ﺑﺮ ﺳـﺮ او ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ روز ‪ 22‬آورﯾﻞ‪ ،‬اﻣﺎن اﷲ و ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎن‪ ،‬اﺷـﺮف‬
‫را آزاد ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﯾﺎ ﻫﺸـﺘﺼﺪ ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺷﺎه رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼـﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﻧﮕﻬﺒﺎن در آﻧﺠﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از زد و ﺧﻮرد ﻣﺨﺘﺼـﺮي‪ ،‬اﺷـﺮف ﻗﺼﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد‪ .‬ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﯾﺎ از ﺑﯿﻤﺎري درﮔﺬﺷﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ «5» ،‬و روز ﺑﻌﺪ اﺷﺮف ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 307 -306‬ﺑـﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﻓﺘﺎر ﺑﻌـﺪي اﺷـﺮف‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎدﻫﺎي او ﺑـﺪون ﻏﺮض ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪Reynal, Relation historique, p. 13; Krusinski, p, 293‬‬
‫‪ .(3) .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ ،10‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي؛ روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ؛ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﯿﺮزا رﺿﺎﻗﻠﯽﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ .217‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻇﺎﻫﺮا رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﯿﺎن اﺷﺮف و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -.(5‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 28‬ژوﺋﻦ‪ 29 -‬ژوﺋﯿﻪ ‪ .1726‬ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬اﺷﺮف‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﻮﺗﺎه وﻟﯽ ﺧﻮﻧﯿﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻏﺎﺻﺐ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻦ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷـﺶ ﺳﺎﻟﮕﯽ در ﮔـﺬﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﻘﺘﻮل ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ر ﺳﯿ ﺪ ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻋﻤﻠﯿـﺎت ﻣﺤﻤﻮد را ﭼﻪ در زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﻫﺒﺮ اﻓـﺎﻏﻨﻪ ﺑﻮد و ﭼﻪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺟﻨﺒﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎم اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬درﺑﺎره او از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺷـﺨﺺ ﻇﺎﻟﻢ و ﺧﻮن آﺷﺎﻣﯽ ﺑﻮد و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ ﺧﻮد را در اﺛﺮ زور و اﯾﺠﺎد‬
‫وﺣﺸﺖ‪ ،‬و ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮ را در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت و ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺘﯽ درﺑﺎرﯾﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ در آﻏﺎز ﺗﺎ ﺣﺪي زﯾﺮﮐﯽ و ﻓﻄﺎﻧﺖ‬
‫از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي ﺑﺮ وﺟﻮد او ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﺗﺎ ﺣـﺪي ﻣﺜﻞ ﭘـﺪرش‪ ،‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ‪ ،‬زﯾﺮك و زرﻧﮓ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬
‫ﻧﻔﻮذ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ را در اﯾﺮان ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺤﮑﻤﯽ اﺳـﺘﻮار ﮐﻨﺪ؟ وﻗﺘﯽ وﻗﺎﯾﻊ زﻣﺎن اﺷـﺮف را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺆال ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داده ﺑﻮد ﻣﺤﻤﻮد را ﺧﻔﻪ ﮐﻨﻨـﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﯿﺦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ )اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪ ،(139‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﮔـﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ )زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ )a 902‬ﻋﻘﯿـﺪه دارد ﮐﻪ او را ﺧﻔﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ )ص ‪ (296‬ورﻧﺎل‬
‫)ص ‪ ) 13Relation historique‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﮐﻪ او را ﮔﺮدن زدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ‪22‬‬
‫آورﯾﻞ را روز »ﮐﻮدﺗﺎ« ي اﺷـﺮف ﻣﯽداﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﻓﺮﺿـﯿﻪ ﺧﻔﻪ ﺷﺪن ﻣﺤﻤﻮد درﺳﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ )ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ( ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ذﯾﻞ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺳﺘﭙﺎﻧﻮس ارﺗﺲ(‪ )Stepanos Eretz‬در ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ‪Meditation on‬‬
‫‪ ' ، Past and Present Events‬ورق ‪) 100‬اﯾـﻦ ﻧﺴــﺨﻪ در ﮐﺘﺎبﺧـﺎﻧﻪ ﮐﻠﯿﺴـﺎي ﺟﻠﻔـﺎﺳﺖ( و ﺧﺎﭼـﺎﻃﻮر‪) ،‬و ﮔﺮﺷــﺒﺎت‪،‬‬
‫‪ ، History of Persia(1905‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 240 -239‬از دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳﯿﺎن ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻣﺄﺧﺬ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن داد ﻣﺘﺸﮑﺮم‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ‬
‫در ﻓﺼﻮل ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﻧﻌﻘﺎد ﻣﻌﺎﻫﺪه زﻫﺎب در ﺳﺎل ‪ ،1639‬از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﯾﺮان دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ و ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ ﻣـﺪتﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼف دو ﮐﺸﻮر ﺑﻮد ﺗﺎ ﭼﻨﺪي از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ واﻗﻌﻪ ﻋﺠﯿﺐ ﺑﺼـﺮه در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﺷﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺻـﻠﺢ و آراﻣﺶ ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﻪ دو ﮐﺸﻮر در اﺛﺮ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪاي ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺨﻮرد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﭘﺎﯾﺎن رﺑﻊ اول ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺳﻪ واﻗﻌﻪ روي داد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﯿﯿﺮ اوﺿﺎع ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ واﻗﻌﻪ ﻋﺒﺎرت از اﻧﻌﻘﺎد ﻣﻌﺎﻫـﺪه ﭘﺎﺳﺎروﯾﺘﺲ »‪ «1‬ﻣﯿـﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و اﺗﺮﯾﺶ و وﻧﯿﺰ در ژوﺋﯿﻪ ‪ 1718‬ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻫﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﻤﮑﺶ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺗﺮﮐﯿﻪ و اﺗﺮﯾﺶ ﺧﺎﺗﻤﻪ داد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﺷـﺮق در ﺻﻮرت ﻓﺮﺻﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﺑﺰﻧﺪ و از ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻫﺪه ﭘﺎﺳﺎروﯾﺘﺲ ﺑﺮاي ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺜﻞ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﯿﺸﺘﺎد »‪ «2‬ﺑﺮاي روﺳﯿﻪ در ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ دوﺑﺎر ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎن ﺷـﯿﻌﯽ در اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﺮوع ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ و آزار ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺳـﻨﯽ ﺷـﯿﺮوان و داﻏﺴـﺘﺎن ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن زﺟﺮ دﯾـﺪه در ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن و ارﻣﻨﺴـﺘﺎن اﻧﺪك اﻧﺪك‬
‫ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻤﮏ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ دوﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﯽﻫﺎي ﺳﺘﻢ دﯾﺪه در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻟﺜـﺎ اوﺿﺎع اﯾﺮان ﺑـﺪﺗﺮ از ﺳﺎﺑﻖ ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دري اﻓﻨـﺪي در ﺳﺎل ‪ 1721‬ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎي وﺣﺸﺖ آوري را ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ درﺑﺎره اﻧﻘﺮاض ﻗﺮﯾﺐاﻟﻮﻗﻮع ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺗﺮكﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ وﻻﯾﺎت ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻗﺮن ﭘﯿﺶ ﻣﺪﺗﯽ در ﺗﺼﺮف ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻮد دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﻠﺤﻖ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Passarovitz(1‬‬
‫)‪. Nystad(2‬‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾـﻦ‪ ،‬اﺷـﺨﺎص ﻣـﺬﮐﻮر ﻣﯿـﻞ داﺷـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﺟـﺒﺮان ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺗﺮﮐﯿـﻪ در ﻏﺮب از دﺳﺖ داده ﺑـﻮد‪ ،‬در ﺷـﺮق ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺮوزيﻫﺎﯾﯽ ﻧﺎﯾﻞ آﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳـﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ ﺳﻮم و ﻧﻪ داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﮐﺎردان او ﻫﯿﭻ ﮐﺪام ﻣﯿﻠﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن از آن ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻃﺮف دار ﺻـﻠﺢ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﺟﻨـﮓ ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺧﺴﺖ از ﻣﺨﺎرج ﺟﻨﮕﯽ اﺣﺘﺮاز ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬داﻣﺎد‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ آن ﻋﻠﺖ ﺧﻮاﻫﺎن ﺻـﻠﺢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﺑﺪ وزارت وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ داﻣﺎد ﻋﻠﯽ »‪ ،«1‬ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﭘﺘﺮوارداﯾﻦ »‪ «2‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1716‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از ﻋﻮاﻗﺐ ﺟﻨﮓ ﻣﺨﺮب ﺑﺎ اﺗﺮﯾﺶ ﮐﺸﻮر را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻌـﺪ از رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ وزارت‪ ،‬اﻣﻀﺎي ﻣﻌﺎﻫـﺪه ﭘﺎﺳﺎروﯾﺘﺲ ﺑﻮد‪ .‬دوره ﺗﺼﺪي او ﮐﻪ از ‪ 1718‬ﺗﺎ ‪ 1730‬دوام‬
‫داﺷﺖ ﯾﮑﯽ از ادوار درﺧﺸﻨﺪه ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺳﺨﻨﺎن او ﮐﻪ در روح ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺪرﯾﺠﺎ او را از‬
‫ﺣـﺎﻟﺖ اﻓﺴـﺮدﮔﯽ ﺑﯿﺮون آورد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳـﻠﻄﺎن دوﺳﺖ دار ﺟﺎه و ﺟﻼل و ﺧﻮشﮔـﺬراﻧﯽ ﺷـﺪ و ﻓﺮﻣﺎن داد ﻋﻤﺎرات زﯾﺒﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﻨـﺪ و‬
‫ﺑﺎغﻫﺎي دل ﻓﺮﯾﺐ ﺑﺴﺎزﻧـﺪ و ﻧﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺠﻠﻞ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻫﻨﺪ‪ «3» .‬ﺧﻮد داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺣﺎﻣﯽ ادﺑﯿﺎت ﺑﻮد و ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺗﺄﺳـﯿﺲ‬
‫و وﻗﻒ ﮐﺮد و داﻧﺸـﻤﻨﺪان را ﺑﺮ آن داﺷﺖ آﺛﺎر ادﺑﯽ اﯾﺮاﻧﯽ و ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ادﺑﯽ رو ﺑﻪ ازدﯾﺎد ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬در اﺛﺮ ﺗﺸﻮﯾـﻖ داﻣـﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻫـﺎﻟﯽ ﻣﺠﺎرﺳـﺘﺎن ﮐﻪ اﺳـﻼم آورده و ﺑﻪ ﻧـﺎم »اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ« ﻣﻌﺮوف ﺷـﺪه ﺑﻮد‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭼـﺎپ ﺧـﺎﻧﻪ را در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ داﯾﺮ ﮐﺮد‪ .‬از ﻋﺠـﺎﯾﺐ آن ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳـﯿﺎح ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﺎﻃﺮات‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎنﻫﺎي اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ و ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺖ آن ﮐﺘﺎب را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﯽﮐﻮﺷـﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻤﺎﻟﮏ اروﭘﺎﯾﯽ رواﺑﻂ دوﺳـﺘﺎﻧﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ‪16‬‬
‫ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1720‬در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺻﻠﺢ داﯾﻤﯽ ﺑﺎ روﺳﯿﻪ را اﻣﻀﺎ ﮐﺮد و آن را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ادرﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ در ‪ 1713‬ﺑﺮاي ﻣﺪت‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت ﻣﻬﻢ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ دوﺑﺎره ﺣﻖ ﻣﯽداد در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‬
‫ﺳﯿﺎﺳـﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )روﺳﯿﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ را در ‪ 1700‬ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﮐﺮده ﺑﻮد وﻟﯽ ﯾـﺎزده ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ در اﺛﺮ ﺷـﮑﺴﺖ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﮐﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﭘﺮوت آن را از دﺳﺖ داد( ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ وﺳﺎﯾـﻞ رﻓﻊ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻤـﺎت ﻣﯿﺎن دو ﮐﺸﻮر ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﻧﺎﮔﻮاري داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل روﺳـﯿﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﺗﺮﯾﺶ و اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن و ﻫﻠﻨﺪ و وﻧﯿﺰ در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﺴـﺐ‬
‫ﮐﺮد‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﺎم داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺟﺰء ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ داﻣﺎد ﻋﻠﯽ ﮐﻤﺮ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪. Peterwardein(2‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪E. J. Gibb, A History of Ottoman Poetry, vo 1 IV, p. 11‬‬
‫‪ .(4) .‬ﺑﺮاي ﺷﺮﺣﯽ درﺑﺎره اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‪ -،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﻼﺳﯽ ﮐﻦ‪Islam Ansiklopedisi ,vo 1 XLiX ,pp 896 -900‬‬
‫)‪(5‬‬
‫‪B. H. Sumner, Peter the Great and the Ottoman Empire, p. 59‬‬
‫‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد اﯾﺮان‪ ،‬ﺳـﯿﺎﺳﺖ داﻣـﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺮاﺳـﺎس دوﺳﺘﯽ و ﻋـﺪم ﻣـﺪاﺧﻠﻪ اﺳـﺘﻮار ﺑﻮد؛ و اﮔﺮ ﺟﺮﯾـﺎن ﺣﻮادث او را ﻣﺠﺒﻮر ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ را اداﻣﻪ ﻣﯽداد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼـﻪ ﻣﻨﺼـﺐ وزارت ﻋﻈﻤﯽ ﭘﺮ از ﺧﻄﺮ ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣـﻮﻓﻘﯿﺖ داﻣـﺎد اﺑﺮاﻫﯿـﻢ در اﺛﺮ ﮐـﺎرداﻧﯽ او و ﻧﻔـﻮذي ﮐﻪ در ﻧﺰد ﺳـﻠﻄﺎن داﺷـﺖ‬
‫ﻣﺪتﻫﺎ ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﻣﺎﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺑـﺎ وﺟـﻮد آن ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ دوره درﺧﺸـﺎﻧﯽ را در ﻫﻨﺮ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻃﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗـﻮاي ﻧﻈـﺎﻣﯽ او رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄـﺎط ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻـﻒ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﺿﻌﯿﻒ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﻫﻨﻮز از ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻣﻘﺘﺪر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪«2» .‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺷـﺮح ﻣﺨﺘﺼـﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ در ﺳﺎل ‪ ،1720‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ رواﺑﻂ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺎ اﯾﺮان در اواﺧﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1721‬ﻣﺮﺗﻀـﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬در ازاي ﺑﺎزدﯾﺪ دري اﻓﻨﺪي از اﯾﺮان‪ ،‬وارد ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺷﺪ و در ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﯾﮏ ﺑﺎر »‪ ،«3‬ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ و اﺣﺘﺮام ﻓﺮاوان واﻗﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺗﺴـﻠﻂ او ﺑﺮ ادﺑﯿﺎت و ﻣﻬﺎرﺗﺶ در ذﮐﺮ اﺷـﻌﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن »‪ «4‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ در ﮔﺰارﺷـﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وزارت اﻣـﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ دوﻟﺖ ﻣﺘﺒـﻮع ﺧﻮد ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﯿﺎن دو ﮐﺸﻮر ﺣﺴﻦ ﺗﻔﺎﻫﻢ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺷﻮرش ﻋﻈﯿﻤﯽ در اﯾﺮان ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮدي‬
‫ﺑـﺎب ﻋـﺎﻟﯽ‪ ،‬اﺟﺎزه ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان را ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت اﺗﺒﺎع ﺳـﻠﻄﺎن در اﯾﺮان اﺑﻼغ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﭘﺎﺳﺎروﯾﺘﺲ »‪«5‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺮي ورتﻟﯽ ﻣـﺎﻧﺘﮕﯿﻮ(‪ )Mary Wortley Montagu‬ﻣﺒـﺎﻟﻐﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ در اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬وﻗـﺘﯽ وزﯾﺮي در اﯾﻨﺠـﺎ ﻣﻮرد‬
‫ﺧﺸﻢ ﻣﺮدم واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻇﺮف ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺣﺘﯽ او را از آﻏﻮش ﺳﻠﻄﺎن ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﺳﺮ و دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎي او را ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و او‬
‫را در ﺑﺮاﺑﺮ دروازهﻫﺎي ﻗﺼﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪«.‬‬
‫‪-‬‬
‫‪The Letters and Works of Lady Mary Wortley Montagu) London. 1837 (vo 1, 1. p. 365‬‬
‫ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ در آﻧﭽﻪ وي ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬زﯾﺮا داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺟﺎن ﺧﻮد و اﺣﻤـﺪ ﺳﻮم ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ را در اﺛﺮ‬
‫ﺷﻮرش ﯾﻨﯽﭼﺮيﻫﺎ در ﺳﺎل ‪ 1730‬از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳﺎﻣﻨﺮ(‪ )Sumner‬در ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ ،11 -10‬درﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ »ﻗﺪرت در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻣﺘﺪرﺟﺎ رو ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﯽﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺖ ﻋﻈﯿﻢ ﮔﺮهدار ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﺷﯿﺮه آﻧﺎﻃﻮﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ وﻟﯽ ﻣﺘﺪرﺟﺎ آﻫﺴﺘﻪﺗﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪«.‬‬
‫)‪ .(3‬و آن وﻗـﺘﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺷـﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺳـﯿﺪ وﺣـﺒﯽ‪ ،‬ﻟﻄﯿﻔـﻪ ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻗﻼـﻧﻪاي ﻋﻠﯿﻪ او ﮔﻔﺖ‪ -.‬ﻓﻮنﻫـﺎﻣﺮ( ‪ ، )Von Hammer‬ﺟﻠﺪ‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪.84‬‬
‫)‪ .(4‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن از آورﯾﻞ ‪ 1718‬ﺗﺎ ﻣﻪ ‪ 1729‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻮد؛‪ -‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺷﭙﻮﻟﺮ(‪ Spuler( vo 1 ,XXIV ,p .255‬در‪،‬‬
‫‪) Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas) Breslau, 1936‬‬
‫)‪ .(5‬ﻣــﺎده‪ 19 .‬ﻋﻬـــﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﺠــﺎري ﮐــﻪ در ‪ 27‬ژوﺋﯿــﻪ ‪ 1718‬ﺑـﻪ اﻣﻀــﺎء رﺳــﯿﺪ‪Noradounghian, Recueil d'Actes -‬‬
‫‪ .Internationaux, vo 1. 1, p. 226‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪190 :‬‬
‫و ﻟﻮ آن ﮐﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽﻫﺎ ﻫﺮﮔﺰ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از آن ﻟﺤﺎظ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‬
‫ﻣﺒـﺎدا ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳـﻨﯽ ﺑﻮدن او ﮐﻤﮏ ﺑﺮﺳﺎﻧـﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ از ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﺪﻫـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣـﺬﻫﺐ ﺗﺮكﻫﺎ ﻋﻠﻨﺎ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ از ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﻪ او اﻣﺘﻨﺎع ورزﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ آﻧﻬـﺎ اﻗﺘﻀﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ او را ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑـﺎﻋﺚ ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ اﯾﺮان ﺑﻠﮑﻪ ﺑـﺎ ﻣﺴـﮑﻮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ واﻗﻌﻪ اﺧﯿﺮ ﺑﺸﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺑـﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﯾﺎﻏﯽ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺷﻤﺎﺧﯽ واﻗﻊ در ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎي ﻣﺎزﻧﺪران را ﮐﻪ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺗﺠﺎر ﻣﺴﮑﻮي اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎرت داده اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻻﻫﺎي آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺎي ﺻـﺪ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻟﯿﺮه ﺗﺎراج ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶ از دوﯾﺴﺖ ﺗﻦ از آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ «1» ،‬و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه روسﻫﺎ ﻫﻢ از دﺳﺖ‬
‫او ﺑﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪«2» «.‬‬
‫اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺻـﻠﺢ ﺟﻮﯾـﺎﻧﻪ داﻣـﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺷـﺎره‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ »ﻣﯽﮐﻮﺷـﺪ از ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ اﯾﺮان ﯾﺎ ﻣﺴـﮑﻮي ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪ ،‬وﻟﯽ از دوﻟﺖ اﺧﯿﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺗﺮﺳـﺪ‪ «3» «.‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن در ﮔﺰارش دﯾﮕﺮي‬
‫ﻣﻮرخ ‪ 19‬ر ‪ 8‬ﻣﺎرس ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ از ﺳـﻔﯿﺮ اﯾﺮان و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺷﺪ »وﻟﯽ ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﻇﺎﻫﺮا از آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻔﺮ دارﻧﺪ‪«4» «.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺳﻨﯿﺎن در اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻢ ﻣﺮدم ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣـﺎه ﺑﻌـﺪ ﻣﺮﺗﻀـﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن از ﺳـﻠﻄﺎن اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺳـﻘﻮط اﺻـﻔﻬﺎن و اﻧﻘﺮاض‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻗﺮﯾﺐ اﻟﻮﻗﻮع ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﺳـﻔﯿﺮ اﯾﺮان ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺗﺮك ﻧﮑﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه از ﻃﺮف ﻣﺪرس ﺣﺎﺟﯽ داود و ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ او وارد آن ﺷـﻬﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫رﻫﺒﺮان ﻟﺰﮔﯽ و ﺷـﯿﺮواﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﺪارﮐﺎت ﻋﻈﯿﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن آﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ از ﺳﻠﻄﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺗﺤﺖ ﺣﻤـﺎﯾﺖ و ﺣﻔـﺎﻇﺖ ﺧـﻮد ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺣـﺎﺟﯽ داود ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺗﻘﺎﺿـﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺗـﺎﺑﻌﯿﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ داده ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ وﻻـﯾﺖ‬
‫ﺷﯿﺮوان ﺑﻪ او ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺻﻠﺢ دوﺳﺖ ﺷﺪ‪ .‬وي در ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ اﯾﺮان‬
‫اﺳـﺘﻔﺎده و ﯾﮑﯽ از وﻻﯾﺎت آن را ﺿﻤﯿﻤﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ روﺳﯿﻪ را از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽرﻧﺠﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از دادن ﺟﻮاب ﺻﺮﯾﺢ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ را ﺑﺎ ﻣﺪرس ﺣﺎﺟﯽ داود اﺷـﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در ﺷـﺮح واﻗﻌﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ راه اﻏﺮاق ﭘﯿﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﺗﺒﺎع روﺳﯿﻪ در اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬اﺳﻨﺎد‪:‬‬
‫‪Public Record Office) States Papers, 97, vo 1 XXIV, fols, 408 b- 409 a‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،24‬ورق‪.a 904‬‬
‫)‪ .(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،24‬ورق‪.b 904‬‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﺧﻮدداري ﮐﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ وﻋﺪهﻫﺎي ﻣﺒﻬﻢ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺒﺮ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺰرگ ﻣﺤﻤﻮد در ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد و ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫داﻣـﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ دﯾﻮان ﺑـﺎ ﺟﻠﺴﻪ دوﻟﺖ را ﺗﺸـﮑﯿﻞ داد و در اﯾﻨﺠـﺎ ﺑﻌﻀـﯽ از ﭘﺎﺷﺎﻫـﺎ ﺑﻪ او ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷـﻤﺮد و‬
‫وﻻﯾـﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘـﺎ در ﺗﺼـﺮف ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻮده ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺗـﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎﻧﻊ از اداﻣﻪ اﺷـﻐﺎل ﺑﺎﻗﯽ اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺎﻏﻨﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺳـﻨﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺸﻮد‪ .‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »اﻧﺼﺎف و ﺷـﺮاﻓﺖ اﻗﺘﻀﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان ﮐﻪ دوﺳﺖ ﺻـﻤﯿﻤﯽ‬
‫اوﺳﺖ اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ «1» «.‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﻓﺮﻣـﺎن داد ﮐﻪ ﭘﺎدﮔـﺎن ﺳـﺮﺣﺪي ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾـﮏ از اﺗﺒـﺎع اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻤﮏ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﻫﻤﺎن ﺷﺎﯾﻌﺎت ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﺿـﻄﺮاب ﺷﻮرﺷـﯿﺎن ﺷـﯿﺮواﻧﯽ و رؤﺳﺎي داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ از ﺗﺪارﮐﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﺰار در‬
‫ﺣـﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺳـﺮاﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﺧﺎن ﮐﺮﯾﻤﻪ ﮔﺰارش داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺰار‪ ،‬رؤﺳﺎي ﮐﺒﺮدا‪ -‬ﻧﺎﺣﯿﻪاي در‬
‫ﺷﻤـﺎل ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒـﺎل ﻗﻔﻘﺎز و ﻏﺮب ﺗﺮك‪ -‬را ﻋﻠﯿﻪ او ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و در دره ﺗﺮك ﻗﻠﻌﻪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ «2» .‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه روﺳﯿﻪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺧﺒﺮ را ﺗﮑـﺬﯾﺐ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎي دﺷﻮاري ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺗﺮكﻫﺎ ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ از‬
‫اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن‪ ،‬از ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺗﺰار درﺑﺎره ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﻇﻨﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ و ﻧﺎﺧﺪا ﻓﺮردن را ﺑﺮاي ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮداري ﺳﻮاﺣﻞ و‬
‫ﺑﻨﺎدر آن اﻋﺰام داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎه ژوﺋﻦ ‪ 1722‬اﺧﺒﺎر ﻗﻄﻌﯽ درﺑﺎره ﺗـﺪارﮐﺎت ﻋﻈﯿﻢ ﭘﻄﺮ در ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ رﺳـﯿﺪ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ و ﺳﻮء ﻇﻦ ﺗﺮكﻫﺎ را‬
‫ﺗﺸﺪﯾﺪ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﺑﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ اﻃﻤﯿﻨﺎن داد ﮐﻪ ﺗﺰار ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺧﺒﺎري ﮐﻪ از اﯾﺮان ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﻣﺒﻬﻢ و ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﻮد‪ .‬در اواﺧﺮ ﻣﺎه ژوﺋﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﻟﻨﺪن ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﻨﻮز ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ از اوﺿﺎع‬
‫آﺷـﻔﺘﻪ اﯾﺮان اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »او و درﺑﺎر اﯾﺮان از ﻣﻘﺎﺻﺪ‬
‫ﺗﺰار راﺟﻊ ﺑﻪ درﯾـﺎي ﺧﺰر آﮔـﺎه ﺑﺎﺷـﻨﺪ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺧـﺒﺮ درﺳﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺗﺠـﺎرت اﺑﺮﯾﺸﻢ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺟـﺎي ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺴـﮑﻮي اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ «3» «.‬در ﻫﻤﺎن ﮔﺰارش ﯾﺎدآور ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺼﺪ دارد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﺰارش اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣـﻮرخ ‪ 12 / 23‬ﻣـﻪ ‪ 1722‬در ‪. a 942.Public Record Office )States Papers( ,vo 1 .24 p‬‬
‫ﺟﻮواﻧﯽ اﻣﻮ(‪ ، )Giovanni Emo‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه وﻧﯿﺰ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارﺷﯽ درﺑﺎره اﯾﻦ دﯾﻮان ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﺘﺒﻮﻋﻪ ﺧﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫در ﺷﺮح ﺗﺪارﮐﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﺮد‪ -.‬ﮐﺘﺎب ﺷﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 191‬ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ‬
‫‪The Ottoman Empire from 1720 to 1734 as Revealed in the Despatches of the Venetian Baili‬‬
‫‪.Urbana, 1944), p. 91‬‬
‫( )‪. Von Hammer ,vo 1 .XIV ,p .89(2‬‬
‫)‪. State Papers 97 ,vo 1 .XXIV ,fol .435 a(3‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﯿﺮي ﻣﯿﺎن ﺷﺎه و رﺋﯿﺲ ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪«1» .‬‬
‫داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﺳـﻠﻄﺎن ﻃﺒﻌﺎ از ﺗﻐﯿﯿﺮ اوﺿﺎع ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ از آن‪ ،‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ از ﺣﻤﻠﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺎﯾـﺪ از آن ﻟﺤﺎظ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ از ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮐﻤﮏ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن از ﺗﺮﮐﯿﻪ آﮔﺎه ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﻞ‬
‫ﻣﺤﻤـﻮد اﻇﻬـﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣـﻮادﺛﯽ ﮐﻪ روي داده ﺑـﺎ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﺳـﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن روﺳـﯿﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ از اﯾﺮان‬
‫ﻏﺮاﻣﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر آن را از ﺧﻮد ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آﻣﺪن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺷﻮرﺷـﯿﺎن ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ در اواﯾﻞ آن ﺳﺎل و ذﮐﺮ ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺗﺮكﻫﺎ را ﭼﻨﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ وي اﮐﺮاﻫﺎ از ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻋﺪم ﻣﺪاﺧﻠﻪ در اﻣﻮر ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﺑﻪ‬
‫ﻧـﺎم دروﯾﺶ ﻣﺤﻤـﺪ آﻗـﺎ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗـﺎ ﺣﺎﺟﯽ داود را ﻃﺒﻖ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺧﻮد او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از اﺗﺒﺎع ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺸـﻨﺎﺳﺪ و ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺷﯿﺮوان را ﺑﻪ او ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﻨـﺪ‪ «2» ،‬و ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف ﺑﺎ روﺳـﯿﻪ‪ ،‬ﻧﺸـﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ آﻗﺎ‪ ،‬ﻗﺎﺑﭽﯽ ﺑﺎﺷﯽ )رﺋﯿﺲ درﺑﺎﻧﺎن(‪ ،‬را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰد ﺗﺰار ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻃﻼع او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻣﺎﯾـﻞ ﻧﺒﻮد ﺟﻨـﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﮐﻨـﺪ‪ «3» ،‬زﯾﺮا ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺳﻮﺋـﺪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻘﺸـﻪ‬
‫دﯾﺮﯾﻦ ﺧـﻮد را ﺑﺮاي ﺑﺴـﻂ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت روﺳـﯿﻪ در ﻣـﺎوراي ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻫﺮج و ﻣﺮج اﯾﺮان ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨـﺎﺳﺒﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ او داد‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻏـﺎرت ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺑﻬـﺎﻧﻪاي ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد‪ .‬اﺷـﮑﺎل ﮐـﺎر اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺮكﻫـﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﺮان را‬
‫ﻣﺘﺼﺮف ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻌﺼﺐ ﺷﯿﻌﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺣﺲ ﻋﺪاوت ﺳﻨﯽﻫﺎي ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺿـﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻄﺮ ﺗﺼﺎدم ﻣﯿﺎن روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﺮان وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﻢ در ﮐﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از آن ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﭘﻄﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ او از ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻮان اﯾﻮاﻧﻮﯾﭻ‬
‫ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه او در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣـﺪار ﺗﺎزهﮐـﺎري ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻘـﺎم ﻟﯿﺎﻗﺖ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن داد و ﻣﺜﻞ وﻟﯿﻨﺴـﮑﯽ و ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ‬
‫ﯾﮑﯽ از دﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎن ﺗﺰار ﺑﻮد و ﺷﺎﯾـﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ «4» .‬در ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﺳﻠﻄﺎن ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮم آن ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺑﺮوز‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ او در اﯾﺮان اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬آﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﮔﺮ ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﻋﻤﺮ ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣﮑـﺎن دارد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟـﺒﺮان ﺷـﮑﺴﺖ ﭘﺮوث(‪ )Pruth‬اﻗـﺪام ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ آرزوﻫـﺎي ﺧﻮد‬
‫درﺑـﺎره درﯾـﺎي ﺳـﯿﺎه ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸـﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ از اﺧﻄـﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ وﺧﺘﺎﻧـﮓ ﮐﺮد ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد در آن وﻗﺖ ﻣﯿـﻞ ﻧـﺪاﺷﺖ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ وارد‬
‫ﺟﻨﮓ ﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي درﺑﺎره زﻧﺪﮔﯽ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ‪ -،‬ﺳﺎﻣﻨﺮ(‪ ، )Sumner‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب؛ اﺷﭙﻮﻟﺮ(‪ ، )Spuler‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.438‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺳﯿﺎﺳﺖ وزراي ﻟﻮﯾﯽ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻋﻼﻗﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺻﻠﺢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﯿﻠﻪ و‬
‫ﺧﺪﻋﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻗﻮي ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﺷﻤﻦ ﺧﻮد اﺗﺮﯾﺶ ﻣﺘﺤﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣـﺎرﮐﯽ دوﺑﻮﻧﺎك در ﺳﺎل ‪ 1716‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳـﻔﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او دﺳـﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮑﻮﺷـﺪ‬
‫اﺗﺮﯾﺶ را از ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺘﺮﺳﺎﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬ﻣﯽﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ آن ﻣﻤﺎﻟـﮏ را ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﺣـﺎل ﺟﻨﮓ ﻧﮕﺎه دارد »ﻣﺒﺎدا اﺳـﺘﻘﺮار ﺻـﻠﺢ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده‬
‫)اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺷﺎرل ﺷﺸﻢ( را وادارد ﮐﻪ آراﻣﺶ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﻣﺨﺘﻞ ﮐﻨﺪ‪«2» «.‬‬
‫دوﺑﻮﻧﺎك ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و روﺳﯿﻪ اﺗﺤﺎدي ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺎردﯾﻨﺎل دوﺑﻮا )ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت از دوﺑﻮﻧﺎك ﺗﻨﻔﺮ داﺷﺖ(‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻘﯿـﺪه ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ روﺳـﯿﻪ رواﺑﻂ دوﺳـﺘﺎﻧﻪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﺟﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ در ﻧﮕﯿﺮد وﻟﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎي ﻣﮑﺮر دوﺑﻮﻧﺎك‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد او ﺟﻮاب ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺪﻫﺪ‪ «3» .‬اﻣﺎ ﺳﻔﯿﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼـﻮﯾﺐ رﺳـﻤﯽ دوﻟﺖ ﻣﺘﺒﻮع ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾـﮏ ﮐﺮدن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ اﺣﺘﯿـﺎﺟﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ و از ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد در ﻧﺰد وزراي ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺴـﺘﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1720‬ﻣﯿـﺎن آن دو ﮐﺸـﻮر اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬در ﻧـﺘﯿﺠﻪ وﻗـﺘﯽ اﺧﺘﻼـف روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿـﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ اﯾﺮان ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪﻣﺎت‬
‫دوﺑﻮﻧـﺎك ﻣﻮرد ﺗﻘـﺪﯾﺮ و ﺗﻤﺠﯿـﺪ داﻣـﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﺳـﺎﯾﺮ وزرا ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮ در اﺛﺮ دوﺳـﺘﯽ ﺑـﺎ ﭘﺰﺷـﮏ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫ﺳﻠﻄﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻮﻧﺴﮑﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﺎﻓﻞ درﺑﺎري در ﺗﻤﺎس ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫اﺧﺘﻼـف ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ ﻃﺒﻌﺎ دوﺑﻮﻧﺎك را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﺮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاي رﻓﻊ آن ﮐﻮﺷـﯿﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ‬
‫ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ در ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﮐﺎر اﻃﻤﯿﻨﺎن داد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺰار ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻓﻘﻂ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ وﻻﯾﺎت اﯾﺮاﻧﯽ در ﻣﺠﺎورت درﯾﺎي ﺧﺰر ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﻣﺮزﻫﺎي ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﯿﺶ ﻧﺮود‪ ،‬ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ اﻋﺘﺮاﺿﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺧﺎك اﯾﺮان را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺿـﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﺑﺮاي اﺑﻘﺎي ﺻـﻠﺢ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮد وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در ﺧﻮد ﺗﺮﮐﯿﻪ از اﺷﺨﺎﺻـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردﯾﻢ‪ .‬در ﺧﺎرج اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‪ ،‬اﺗﺮﯾﺶ ﻃﺒﻌﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن آن دو ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫را ﺗﺸﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪Guignard, Memoires sur l'Ambassade de France en Turquie, p. 118; a. vandal, louis xv et‬‬
‫‪.. )Elizabeth de Russie )Paris ,1882.‬‬
‫)‪. Saint -Priest ,Memoires ,p .118(2‬‬
‫)‪ .(3‬در ﯾـﮏ ﻣـﻮرد‪ ،‬ﮐﺎردﯾﻨـﺎل ﻗﺮﯾﺐ دو ﺳـﺎل دوﺑﻮﻧـﺎك را در اﻧﺘﻈـﺎر درﯾـﺎﻓﺖ دﺳـﺘﻮر ﮔـﺬاﺷﺖ‪ -.‬ﻣﻘـﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺷـﻔﺮ(‪)Schefer‬‬
‫ﺑﺮ‪ ، Memoire Historique‬اﺛﺮ دوﺑﻮﻧﺎك ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺎردﯾﻨﺎل اﻧﺒﻮﻫﯽ از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﮔﺰارشﻫﺎي رﺳـﯿﺪه را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را در آﺗﺶ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را »ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪن از اوﺿﺎع« ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽداﺷﺖ‪-‬‬
‫‪.Flassan, Histoire Generale et Raisonnee de la Diplomatie ftancaise, vo 1, v, p. 5‬‬
‫)‪(4‬‬
‫‪Sumner, Peter the Great and The Ottoman Empire, p. 71‬‬
‫‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﯾﺠﺎد ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ آن ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻮﺿﯿﺢ آن ﮐﻪ ژرژ اول ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ‬
‫ﻣﺒﺎدا ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻫﺎﻧﻮر )در آﻟﻤﺎن( را از دﺳﺖ او ﺑﯿﺮون ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫وﺣﺸﺖ او از اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺎﺷـﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻄﺮ دﺧﺘﺮ ﯾﮑﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ دوك ﻣﮏ ﻟﻨﺒﻮرگ داده و ﻗﻮاﯾﯽ ﺑﺮاي اﺷـﻐﺎل ﻗﻠﻤﺮو اﯾﻦ‬
‫دوك اﻋﺰام داﺷـﺘﻪ ﺑﻮد و وﻗﺘﯽ ﭘﻄﺮ در اﻣﻮر ﻫﻠﺸـﺘﺎﯾﻦ ﺷـﺮوع ﺑﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ ژرژ اول ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﻄﺮ ﺗﻌﺎدل ﻗﻮا را در ﺑﺎﻟﺘﯿﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ زد‪ ،‬ژرژ ﺗﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎي ﮐﺒﯿﺮ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ دوﺑـﺎره ﺑـﺎ روﺳـﯿﻪ وارد ﺟﻨﮓ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﻣﺠﺎل ﻣـﺪاﺧﻠﻪ در اﻣﻮر آﻟﻤﺎن را ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷﺖ و در ﺑﺎﻟﺘﯿﮏ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫زد‪«1» .‬‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﭘﯿﭽﯿﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ رواﺑﻂ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﺮان و ﺳـﯿﺎﺳﺖ آن دو ﮐﺸﻮر راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺗﯿﺮه ﺑﺨﺖ اﺳﺖ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﺗﺮﮐﯿﻪ درﺑﺎره ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﺰار دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ زﯾﺮا ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ و ﯾﻘﯿﻦ ﺧﺒﺮ ﭘﯿﺎده ﺷﺪن او ﺑﻪ ﺧﻠﯿﺞ آﮔﺮاﺧﺎن و ﭘﯿﺶ روي‬
‫او ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﺷﺎﯾﻊ ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﺗﺰار ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮده ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺼﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺗﺮﮐﯿﻪ را‬
‫ﻧﯿﺰ دارد‪ ،‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺗﺮكﻫﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺗﺮكﻫﺎ از ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﭘﻄﺮ ﺑﻪ درﺑﻨﺪ آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﻣﺒﺎدا وي ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﭘﯿﺶ روي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻔﯿﺮي ﺑﻪ ﻧﺰد‬
‫ﺗﺰار ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺑـﺎ او در ﻣﻠﮑﻨﺖ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و ﺑﻪ او اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷـﯿﺮوان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از‬
‫وﻻﯾﺎت ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪«2» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﭘﻄﺮ ﭘﺎدﮔﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي در درﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺮكﻫﺎ از ﻋﺰﯾﻤﺖ او ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن اﻇﻬﺎر ﺧﻮش وﻗﺘﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﭼﻮن ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﮑﻮ ﻋﺎزم ﺷﺪه اﺳﺖ از اﺿﻄﺮاب و ﻧﮕﺮاﻧﯽ آﻧﻬﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزم اﺳﺖ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻧﺸـﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ آﻗﺎ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮي ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﮐﺮﯾﻤﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺎن او را از‬
‫ﻗﺼـﺪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﭘﻄﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وي ﺑﻪ اﻣﯿﺪ دﯾﺪن ﺗﺰار در ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﻋﺎزم اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﺮز ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ده ﻣﺘﻌﺼﺐ روﺳـﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺖ ﮐﻪ وي ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺻـﺮﯾﺢ دوﻟﺖ روﺳـﯿﻪ وارد ﺧﺎك آن ﮐﺸﻮر ﺑﺸﻮد‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺟﺎزه رﺳﯿﺪ و‬
‫ﻧﺸﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺴﮑﻮ در ﺣﺮﮐﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪Sumner, Peter the Great and the Ergence of Russia, p. 94‬‬
‫ﺟﻨﺲ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان¬‪George I and Peter the Great after the Peace of Nystad . English :‬‬
‫‪.Historical Review vo 1. 26‬‬
‫‪ 278pp -309‬ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻔﯿﺪي از رواﺑﻂ اﻧﮕﻠﯿﺲ و روﺳﯿﻪ در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻔﯿﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﺷﺘﺎﻓﺖ و در ‪ 6‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1723‬ﺑﻪ ﻣﺴﮑﻮ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﺳـﯿﺰدﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻣﺎه‪ ،‬ﺗﺰار ﻧﺸـﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺎ اﺣﺘﺮاﻣﺎت ﻣﻌﻤﻮﻟﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬و در ﺿﻤﻦ آن‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﻠﻄﺎن را ﺑﺎ ﯾﺎدداﺷﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﻻﯾﯽ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺤﻦ ﺷﺪﯾﺪ وﻟﯽ ﻧﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪآﻣﯿﺰ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀـﻤﻮن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺗﺰار ﻋﻠﯿﻪ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ از‬
‫ﻫـﺪف ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ او ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﭼـﻮن اﯾﻦ ﻣﺮدم داراي ﻣﺴـﻠﮏ ﺗﺴـﻨﻦ و در ﺗﺤﺖ ﺣﻤـﺎﯾﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬وي )ﺳـﻠﻄﺎن( اﺟـﺎزه‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﯿﻊ ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻣﺴـﯿﺤﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﺰار ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺻﻠﺢ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﺧﻮد در داﻏﺴﺘﺎن‬
‫ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷـﺪ و در ﺑﻨـﺪ را ﺗﺨﻠﯿﻪ ﮐﻨـﺪ و ﻗﻠﻌﻪ ﺳﻮﯾـﺎﺗﻮي ﮐﺮﺳﺖ )ﺻـﻠﯿﺐ ﻣﻘـﺪس( را وﯾﺮان ﺳـﺎزد‪ .‬ﻧﺸـﻠﯽ ﻣﺤﻤـﺪ در دﻓـﺎع اﯾﻦ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﺨﻨـﺎﻧﯽ ﺑﯿﺎن داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﻄﺮ ﺑﺎ ﻧﺸﺎن دادن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺮدم در ﺑﻨـﺪ و ﺑﺎﮐﻮ او را ﺧﺎﻣﻮش ﺳﺎﺧﺖ‪ «1» .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﻔﯿﺮ اﻣﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ اﻧﺠـﺎم دﻫـﺪ‪ ،‬وي در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳـﺦ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺗﺰار ﮔﺰارشﻫﺎﯾﯽ از ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در دادن ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺎﻗﺒﺖ در اواﯾﻞ ﻣﺎرس ﺑﻪ ﺳﻔﯿﺮ اﺟﺎزه ﺑﺎزﮔﺸﺖ داد و ﺑﻪ او ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد‬
‫ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﮕﻮﯾـﺪ ﮐﻪ ﺻـﻼح ﻫﺮ دو ﮐﺸﻮر در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺗﻘﺴـﯿﻢ وﻻﯾﺎت اﯾﺮان ﺗﻮاﻓﻖ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﺗﺼﺎدم‬
‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﭘﯿﻐـﺎم داد ﮐﻪ ﻗﺼـﺪ ﻧﻘﺾ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑـﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﻧـﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑـﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮي‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪ آن را در ﻧﻮاﺣﯽ واﻗﻊ ﺑﯿﻦ درﯾﺎي ﺳﯿﺎه و ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪«2» .‬‬
‫ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ را ﻧﺎدﯾﺪه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان ﺑﺴـﯿﺎر ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺎﻧﻊ از ﺑﺮوز ﺟﻨﮓ ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﻫﺮ دو ﮐﺸﻮر ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺮكﻫﺎ در آن وﻗﺖ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﻧﺒﻮدﻧﺪ و‬
‫ﭼﻮن از اﺷـﻐﺎل ﮔﯿﻼن ﺗﻮﺳﻂ روسﻫﺎ »‪ «3‬و ﺳـﻘﻮط اﺻـﻔﻬﺎن و اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ در اﺛﺮ ﺣﻤﻠﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺧﺒﺮ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻢ ﺗﺮ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ آن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ روﺳﯿﻪ ﺗﺼﺮف ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ادﻋﺎي ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ وﻗﻌﯽ ﻧﻤﯽﻧﻬﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﭼﻮن روﺳﯿﻪ‬
‫ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻠﻢ ﺧﻮد را ﺑﺮ درﯾﺎي ﺧﺰر ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﻖ اﺷﻐﺎل ﻧﻮاﺣﯽ ﺳﺎﺣﻠﯽ را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﻧﮕﺎﺷﺖ »‪ «4‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﺗﺰار ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Von Hammer ,vo 1 .XIV .p .89(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﻠﺮاك )ﻃﺒـﻖ ﺗــﺎرﯾﺨﭽﻪاي ﮐـﻪ ﻣــﺎرﮐﯽ دوﺑﻮﻧــﺎك ﺟﻬـﺖ او ﻓﺮاﻫـﻢ ﮐﺮده ﺑـﻮد(‪ .‬اﯾـﻦ ﺗـﺎرﯾﺨﭽﻪ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻇـﺎﻫﺮا ﺧﻼـﺻﻪاي اﺳــﺖ‬
‫از‪ ، Memoire Historique‬ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻠﺮاك واﻗﻊ ﺷﺪ؛ ﻋﻨﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد¬‪Memoire abrege de ce qui s'est :‬‬
‫‪passe dans la negociation du Traite conclu a Constantinople, entrle les Moscovites et les‬‬
‫‪.Turcs, sur les affaires de Perse‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ -،‬ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﺿﻤﯿﻤﻪ ‪ ، 13Memoire historique‬اﺛﺮ دوﺑﻮﻧﺎك دﯾﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫اوﻻ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﺳـﻨﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻻﯾﺖ ﺷـﯿﺮوان را ﺗﺼـﺮف ﮐﺮده و ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ اﺻﻔﻬﺎن را‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺜـﻞ ﻟﺰﮔﯽﻫـﺎ‪ ،‬ﺳـﻨﯽ اﺳﺖ و اﻣﺮ ﺳـﻠﻄﺎن را ﻗﺒﻮل دارد‪ «1» .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫـﺎي اﯾﺮان ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد و داود ﺑﯿـﮓ اﻓﺘـﺎده ﺗﺤﺖ ﺣﻤـﺎﯾﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻗﺮار دارد‪ .‬داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻇﻬﺎر اﻣﯿـﺪواري ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺰار ﺑﻪ‬
‫ﻣﻔﺎد ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺻﻠﺢ داﯾﻢ )ﻣﻨﻌﻘﺪ در ‪ (1720‬وﻓﺎدار ﺑﻤﺎﻧﺪ و از ﻧﻘﺸﻪ ﺧﻮد درﺑﺎره اﯾﺮان ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‪.‬‬
‫از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺷـﺨﺺ ﺻـﻠﺢ دوﺳﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وي در ﺑﯿﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻮق ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر اﻓﺮاﻃﯿﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺘﯽ‬
‫دﻻﯾﻞ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن را ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ اﺧﺘﻼف ﮐﻨﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1723‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﻟﻨﺪن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارش داده ﺑﻮد‪:‬‬
‫»از ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺮﯾﮏ وزﯾﺮ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺸﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻢ ‪ ...‬و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺧﯿﺮ ﺧﻮاﻫﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ از ﺧﻄﺮي‬
‫ﮐﻪ ﮐﺸﻮرش را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و او ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪«2» «.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺗﻮﺳـﻂ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ از ﻧﻔﻮذ دوﺑﻮﻧﺎك در درﺑﺎر ﺗﺮﮐﯿﻪ آﮔﺎه ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ را درﺑﺎره ﺧﺮاب‬
‫ﺷـﺪن رواﺑـﻂ دو ﮐﺸﻮر درﯾـﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ ،‬از ﮐﺎﻣﭙﺮدون »‪ «3‬ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در روﺳـﯿﻪ ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ دوﺑﻮﻧﺎك ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﮐﻨـﺪ رواﺑﻂ‬
‫ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ را اﺻﻼح ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﻔﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد و وﻗﺘﯽ دوﺑﻮﻧﺎك ﻧﺎﻣﻪ او را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺧﻮد ﻃﺎﻟﺐ آن ﺑﻮد‪ «4» ،‬و در واﻗﻊ از ﭼﻨـﺪ ﻣﺎه ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد ﺷـﺨﺼﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﭙﺮدازد‪ «5» .‬اﺻﻮﻻ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ در‬
‫ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻮان ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻪ ﺳﺎﻟﻪ و ﻏﯿﺮ ﻣﺠﺮﺑﯽ در ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه روﺳـﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮاي ﻣﺸﻮرت ﺑﻪ او ﻣﺘﻮﺳـﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪«6» .‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ وزراي ﺗﺮﮐﯿﻪ اﻃﻼع داد ﮐﻪ ﺣﺎﺿـﺮ اﺳﺖ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ ﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن در اﺑﺘﺪا در ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد او ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺳـﻠﻄﺎن رﺿﺎﯾﺖ داد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ و از دوﺑﻮﻧﺎك ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺬاﮐﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه روﺳﯿﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫داﺷﺖ ﺷـﺮﮐﺖ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ دوﺑﻮﻧـﺎك ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪه ﺑﻮد ﺑﮕﻮﯾـﺪ ﻧﻪ اﺧﺘﯿـﺎرات ﺗﺎم و ﻧﻪ دﺳـﺘﻮري از دوﻟﺖ ﻣﺘﺒﻮع ﺧﻮد ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم‬
‫دادن اﯾﻦ ﮐﺎر دارد‪ «7» .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺟﻮاب داد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ در اﯾﻦ ﻣﻮرد اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﺮد؛ وي ﻫﻨﻮز از رﻓﺘﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ آﮔﺎه ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪. )State Papers 97 ,vo 1 .XXIV ,fol .459 b .)London(2‬‬
‫)‪. Campredon(3‬‬
‫)‪. De Bonnac ,Memoire historique ,p .146(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﮔﺰارش اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 15‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1722‬در‪ ،State Papers ، 97‬ﺟﻠﺪ ‪ ،24‬ورق‪ b 944‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﯽﮐﺮد در اﯾﻦ ﮐﻪ دوﺑﻮﻧﺎك را »ﻣﺸﺎور ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ« ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ -‬ﮔﺰارش او ﻣﻮرخ ‪ 9 /20‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪.1722‬‬
‫)‪ .(7‬ﮐﺎردﯾﻨﺎل دوﺑﻮا ﻣﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ زﯾﺎد در اﯾﻦ ﮐﺎر دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺎ دوﺑﻮﻧﺎك ﻣﮑﺎﺗﺒﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺶ ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﻄﺮ ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻮاﻧﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ رواﺑﻂ آﻧﻬﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﺮان وﺟﻮد داﺷﺖ در‬
‫اﺛﺮ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و اﺷـﻐﺎل ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن اﯾﺮان در ﺷﻤﺎل‪ ،‬و وﻻﯾﺎت ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه و ﻫﻤﺪان در ﺟﻨﻮب زﯾﺎدﺗﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪«2» .‬‬
‫ﺗﺼﺮف ﺑﺎﮐﻮ ﺗﻮﺳﻂ روﺳﯿﻪ در ژوﺋﯿﻪ ‪ 1723‬ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از اﺷﮑﺎﻻت ﮐﺎر ﺑﻮد‪«3» .‬‬
‫در ﻣﺬاﮐﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬از ﻃﺮف ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﻓﻨﺪي و رﺋﯿﺲ اﻓﻨﺪي )وزﯾﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ( و ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‬
‫ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑـﺎ ﮐﻔـﺎﯾﺖ و ﻧﺎﻃﻖ زﺑﺮ دﺳﺘﯽ ﺑﻮد ﺳﺎﺑﻘﺎ دﻓﺘﺮ دار ﯾﺎ وزﯾﺮ داراﯾﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺷـﻐﻞ آﺳﺎنﺗﺮ »دﻓﺘﺮ اﻣﯿﻨﯽ« ﯾﺎ‬
‫ﻧـﺎﻇﺮ ﻣﺎﻟﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑﻮد‪ «4» .‬در ﻣـﺬاﮐﺮات ﻣﻔﺼـﻠﯽ ﮐﻪ در ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻬﻢ ژوﺋﯿﻪ ‪ 1723‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ از ﻋﻼﻗﻪ ﺗﺰار ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺻـﻠﺢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و اﻇﻬﺎر داﺷﺖ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ادﻋﺎ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺰار از اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺧﻮدداري ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را درﺑﺎره ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت روﺳﯿﻪ در ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ روﺳﯿﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ دﺧﺎﻟﺖ ﻫﯿـﭻ ﮐﺸﻮري ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ را در اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻃﺮف دﺳﺖ از ﻣﺨﺎﺻـﻤﺎت‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ از ﭘﯿﺶ روي در ﺧﺎك اﯾﺮان ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺧﻮد داري ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻄﺮ ﺟﻨﮓ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﻢ ﻋﻼـﻗﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﻔـﻆ ﺻـﻠﺢ اﺑﺮاز داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﻔﺘﻨـﺪ ادﻋﺎﻫﺎي روﺳـﯿﻪ را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از دﯾـﺪن‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳـﻨﯽ ﺗﺤﺖ اﻧﻘﯿﺎد ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻣﺴـﯿﺤﯽ اﮐﺮاه دارﻧـﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺣﻘﯽ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ از اداﻣﻪ‬
‫ﻋﻤﻠﯿﺎت در ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﻣﻨﺼـﺮف ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا روﺳﯿﻪ ﻫﺮﮔﺰ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ را در ﺗﺼﺮف ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ اﯾﺮان را ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ‬
‫و ﺑﺪون ﻓﺮﻣﺎنروا ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺗﺮكﻫﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﻐﯿﯿﺮ روﯾﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬و ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﮔﺰارش ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ دﯾﮕﺮ از ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫______________________________‬
‫اﯾﻦ اﺧﻄـﺎر را در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﭙﺮودون در ‪ 5‬ﻣﺎرس ‪ 1723‬ﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ دوﺑﻮﻧﺎك ﺗﺬﮐﺮ داد‪» :‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺰار ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷـﻤﺎ‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷـﯿﺪ ﺗـﺎ ﺳـﻔﯿﺮ ﭘﺎدﺷـﺎه در ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﻣﻼـﻣﺖ ﻧﮑﻨﻨـﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدن ﻋﻼﻗﻪ روسﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺻـﻠﺢ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ را ﻓﺮﯾﺐ دﻫﺪ زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ روسﻫﺎ ﻣﺎﯾﻠﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﻓﺮاﻫﻢآوردن وﺳﺎﯾﻞ ﺟﻨﮕﯽ از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آﻗﺎي دوﺑﻮﻧﺎك را از راﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ درﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮد ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎزﯾﺪ‪ -«.‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺷﻔﺮ ﺑﺮ‪ ، Memoire historique‬اﺛﺮ دوﺑﻮﻧﺎك‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪. De Bonnac ,Memoire historique(1‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(4‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮐﺘﺎب دوﺑﻮﻧﺎك‪)Memoire historique(،‬‬
‫ﻧـﺎم اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺣﺘﯽ در اﯾﻦ اواﺧﺮ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻮد و اﻇﻬـﺎر ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ وي ﺑـﺎ ﮐﻤـﮏ ﻋـﺪهاي راه زن ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده او ﺑﯿﺶ از دو ﻗﺮن در اﯾﺮان ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺮاﻧﺪازد‪.‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻢ ﺳﻨﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎز ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺷﺨﺺ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮد در اﯾﺮان و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﭘﯿﺶ روي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫دوﺑﻮﻧﺎك ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﮐﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن ﻃﺮﻓﯿﻦ را ﺗﺴﻮﯾﻪ ﮐﻨﺪ و در اواﺧﺮ ﻣﺬاﮐﺮات ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺮكﻫﺎ آﻧﭽﻪ را ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺰار ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﺑﻌﺪ از ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﻮل دوﺑﻮﻧﺎك اﻇﻬﺎر‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﺰارﺷـﯽ ﺑﻪ ﺗﺰار ﺑﺪﻫـﺪ و ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ را از ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت آﮔﺎه ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﻘﯿﺪه او را ﺑﻌﺪا اﺑﺮاز دارﻧﺪ‪.‬‬
‫»‪ «1‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﻌﺪي ﻣﻔﺘﻮح ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷﻮد ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺮكﻫـﺎ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﺎ او در ﺗﻤﺎس اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از‬
‫ﺣـﺪود ﻣـﺬاﮐﺮات آن دو اﻃﻼـع ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻄﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷـﺮط ﺑﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﮐﻤـﮏ ﮐﻨـﺪ ﮐﻪ وي در ﻋﻮض‪ ،‬وﻻﯾـﺎﺗﯽ را ﮐﻪ‬
‫روﺳﯿﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ و آﻧﻬﺎ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﺷﻐﺎل ﮐﻨﺪ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ادﻋﺎي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎ او دﺷﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺻﻠﺢ ﺑﺎ او اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻃﺒﻌﺎ از ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧـﺪن او اﮐﺮاه داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدادﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻋﯿﺴﻮي و ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺳـﻨﯽ و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﯾﮏ‬
‫ﺷﯿﻌﯽ اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬در اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1723‬از ﻃﺮف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺄﻣﻮري ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ )ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ او را ﺑﺎ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻔﯿﺮ ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﻄـﺎن ﺣﺴـﯿﻦ اﺷـﺘﺒﺎه ﮐﺮد( ﺑﻪ ﻣﺮزﻫـﺎي ﺗﺮﮐﯿﻪ رﺳـﯿﺪ و اﺟـﺎزه ﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﺮود و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ ﻣـﺄﻣﻮر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﺎن در ارزﻧﮥ اﻟﺮوم ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮﺗﻀـﯽ ﻗﻠﯽﺑﯿﮓ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ رﺳﯿﺪ‪ ،‬از او ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫از ﺳـﻠﻄﺎن ﺗﻘﺎﺿـﺎي ﮐﻤـﮏ ﮐﻨـﺪ‪ .‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ در ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر‬
‫واﮔﺬارد‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺎﻗﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺗﺼﺮف او در آﯾﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ روﯾﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺜﻞ روﯾﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮق ﮐﻪ ﺳـﺨﻦ از ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ روﺳﯿﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷـﺮح ﻣﻔﺼـﻞ اﯾﻦ دو ﮐﻨﻔﺮاس در ﺿـﻤﯿﻤﻪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ Memoire historique‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،212 -201‬اﺛﺮ دوﺑﻮﻧﺎك‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪Von Hammer, vo 1. XIV, p. 99; shay, The Ottoman Empire from 1720 to 1734, p 108‬‬
‫‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ دوﺑﻮﻧﺎك ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﮔﺮدﯾﺪ زﯾﺮا دﺷﻤﻦ ﺳﺮ ﺳﺨﺖ او‪ ،‬ﮐﺎردﯾﻨﺎل دوﺑﻮا »‪ ،«1‬در دﻫﻢ اوت در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻓﺮاط در ﻓﺴﻖ‬
‫و ﻓﺠﻮر و ﺳـﻘﻮط از اﺳﺐ در ﮔﺬﺷﺖ‪ «2» .‬در ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1723‬ﻟﻮﺋﯽ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ دوﺑﻮﻧﺎك ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ وﯾﮑﻨﺖ داﻧﺪره‬
‫زل »‪ «3‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ او ﻣﻨﺼﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻮﺷﺪ ﺻـﻠﺢ ﻣﯿﺎن روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻧﮕﺬارد ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫داﻣﻨﻪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺿـﺮر اﯾﺮان ﺗﻮﺳـﻌﻪ دﻫﺪ‪ .‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﺎت دوﺑﻮﻧﺎك را ﺑﺮاي اﺑﻘﺎي ﺻـﻠﺢ ﻣﯿﺎن دو ﮐﺸﻮر‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﻣﯿﺎﻧﺠﯿﮕﺮي ﺑﻪ او اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽدﻫـﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻗﺪاﻣﺎت او در ﻃﯽ ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺶ‬
‫دو ﮐﺸﻮر ﺑﺮاي ﻣﯿﺎﻧﺠﯿﮕﺮي او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺳﺎﯾﺮ دول اروﭘﺎﯾﯽ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ آﮔﺎه ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﺰار و ﺳﻠﻄﺎن ﻣﯿﺎﻧﺠﯿﮕﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪«4» .‬‬
‫در ﺷـﺎﻧﺰدﻫﻢ دﺳـﺎﻣﺒﺮ ﭼﺎﭘـﺎري از روﺳـﯿﻪ رﺳـﯿﺪ و دﺳـﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ از ﺗﺰار ﺑﺮاي ﻧﭙﻠﻮﯾـﻒ آورد ﮐﻪ در آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ او اﺟـﺎزه داده ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣـﺬاﮐﺮات ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ و دوﺑﻮﻧﺎك را ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﮐﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﺒﺎﺣﺜﺎﺗﯽ ﮐﻪ روي داد‪ ،‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ دوﺑﺎره ﻋﻼﻗﻪ ﺗﺰار را ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺻـﻠﺢ ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﮐﺮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﻇﻬـﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﺰار ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد را در ﺳﺎﺣـﻞ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﻧﮕـﺎه دارد‪ .‬ﻫﻨﻮز ﭘﯿﺶ رﻓﺘﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﺳـﻮم دﺳـﺎﻣﺒﺮ ﺑﺤﺮان ﺟﺪﯾـﺪ و ﺷﺪﯾـﺪي ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از روزﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي وﯾﻦ ﺑﻪ زﺑـﺎن اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐـﺎﻣﻠﯽ از‬
‫ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎزه ﻣﯿﺎن روﺳـﯿﻪ و اﯾﺮان ﻣﻨﻌﻘﺪ در ‪ 23‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ را ﭼـﺎپ ﮐﺮده ﺑﻮد در اﯾﻦ روز ﺑﻪ ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ رﺳـﯿﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ وزراي‬
‫ﺳﻠﻄﺎن اﻓﺘﺎد‪ .‬از ﺑﺨﺖ ﺑﺪ ﻧﺴـﺨﻪاي از اﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﺑﺮاي ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ و ﺟﻬﺖ اﻃﻼع ﺗﺮكﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻧﺮﺳﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﻣﻔﺎد آن آﮔﺎه ﺷﺪ و ﻣﺒﻬﻮت ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن وﺿﻊ وﺧﯿﻤﯽ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دوﺑﻮﻧـﺎك ﺑﻪ ﻧﺰد وزراي ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﺗﻮﺿـﯿﺢ داد ﮐﻪ ﻋﻬـﺪ ﻧـﺎﻣﻪ ﻣـﺬﮐﻮر آن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ آن را ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺰار در ﺑﺴـﺘﻦ ﭼﻨﺎن ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪاي ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﺿـﺮر ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ در آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاد آن ﮐﻪ ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ »دﺷـﻤﻨﺎن اﯾﺮان‪ ،‬دﺷـﻤﻨﺎن‬
‫روﺳـﯿﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ« ﻧﻪ درﺑـﺎره ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن و اﯾﺮوان و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫وﻻﯾﺎت اﯾﺮان ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف‬
‫______________________________‬
‫)‪. Dubois(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳﻦ ﺳـﯿﻤﻮن ﮐﻪ ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ دوﺑﻮا ﻧﺪاﺷﺖ درﺑﺎره او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﯾﺐ ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪن ﺑﺮ او ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ«!‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﺷﺮﺣﯽ درﺑﺎره دوﺑﻮا‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻓﻼﺳﺎن‪ ،‬ج ‪ ،5‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.5 -3‬‬
‫)‪. d ,Andrezel(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﮐﺘﺎب دوﺑﻮﻧﺎك‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 214 -212‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در آورده ﯾﺎ در ﺣﺎل اﺷﻐﺎل ﮐﺮدن آﻧﻬﺎﺳﺖ در آن ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وزراي ﺗﺮﮐﯿﻪ از اﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ ﺷﺪﻧـﺪ و ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ﺗـﺪارﮐﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﻨﻨـﺪ و ﯾﮏ رﺷـﺘﻪ ﻣﺬاﮐﺮات دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫آرﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮔﻔﺖوﮔﻮﻫﺎ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز ﺑﻌﺪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪«1» :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺰار‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘـﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬رﺿﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﻫﯿـﭻ دوﻟﺘﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر را اﺷـﻐﺎل‬
‫ﮐﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺗﺰار‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺑﺴﺘﻦ ﻣﻌﺎﻫﺪهاي ﺑﺎ ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﯾﺎ ﺣﺒﺲ ﭘﺪرش‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻧﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻔﻘﺎ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﻫﻢ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬داود ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﺷﺎهزاده داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎن رواي ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آن‬
‫ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ در آﻧﺠﺎ اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎن ده ﯾﺎ ﭘﺎدﮔﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ ﮐﻮرا ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻂ ﺳﺮﺣﺪي ﻣﯿﺎن ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺟﺪﯾﺪ دو ﮐﺸﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫د‪ -‬ﺗﺮكﻫﺎ در ﺧﺎك اﯾﺮان ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮوﻧﺪ و ﻗﻮاي دﯾﮕﺮي ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ اﯾﻦ ﺷـﺮاﯾﻂ را رد ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎي روﺳـﯿﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﺑﺪﻫـﺪ‪،‬‬
‫وي در ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد اﺧﺘﯿﺎراﺗﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺰار آﻧﻬﺎ را دﺳﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از ﻣﺬاﮐﺮات‬
‫ﺧﻮدداري ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻋﻼﯾﻢ ﺟﻨﮓ ﻧﻤﻮدار ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﮐـﻪ ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ داﺷﺖ ﺗـﺎ ﺣـﺪ اﻣﮑـﺎن ﺑﻪ آﺗﺶ ﺧﺼـﻮﻣﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ داﻣﻦ ﺑﺰﻧـﺪ‪ ،‬در ﯾـﺎزدﻫﻢ ژاﻧـﻮﯾﻪ ﺑـﺎ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﻣﻼﻗـﺎت ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در ﻃﯽ آن‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﺧﻄﺮ اﺗﺤﺎد ﺟﺪﯾـﺪ )ﻣﯿﺎن ﺗﺰار و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ( را ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺷﺪم و ﮔﻔﺘﻢ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اﯾﺮان از دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺟﺎه ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺗﺰار‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ وي ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﯾﺮان ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و در ﺻﻮرت ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را ﻣﻀﻤﺤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﺎ‬
‫اﺷﺎرات ﺧﻮد او را ﺑﯿﻤﻨﺎك و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮدم‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﻋﻘﯿﺪه دارم ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻧـﺎﻣﻪ دوﺑﻮﻧـﺎك ﺧﻄـﺎب ﺑﻪ ﮐﻨﺖ دو ﻣﻮروﯾـﻞ(‪ ، )Morville‬ﻣـﻮرخ ‪ 14‬ژاﻧـﻮﯾﻪ ‪) 1724‬اﯾـﻦ ﻧـﺎﻣﻪ در ﺿـﻤﯿﻤﻪ ‪Memoire،19‬‬
‫‪ ، historique‬اﺛﺮ دوﺑﻮﻧـﺎك ﯾـﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد(‪ .‬دوﺑﻮﻧـﺎك از ﮐـﺎﻣﭙﺮودون ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻫـﺪه ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺧـﺎﻃﺮش ﻧﻤﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺰار ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﺒـﻞ از آن ﮐﻪ او ﺗﺮكﻫـﺎ را از اﻧﻌﻘـﺎد ﻣﻔﺎد آن ﻣﻌﺎﻫـﺪه آﮔﺎه ﺳﺎزد‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر آن دﻫـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮔﺰارش اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﻮرخ ‪ 4 /15‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ،1724‬در‪ ، State Papers 97 ,vo 1 XXV،‬ﺑﺮاي ﺷﺮﺣﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻧﻌﻘﺎد ﻣﻌﺎﻫﺪه‬
‫اﯾﺮان و روﺳﯿﻪ‪ -،‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرخ ‪ 14‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1724‬از ﻣﺎرﮐﯽ دوﺑﻮﻧﺎك ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﮐﻨﺖ دوﻣﻮروﯾﻞ‪ ،‬وزﯾﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ؛ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﺿـﻤﯿﻤﻪ ‪19‬‬
‫ﮐﺘﺎب دوﺑﻮﻧﺎك‪ ، Memoire historique‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻨﮕﯽ درﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﯿﻞ او ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺎﯾﺪ در ﺷﻮراي اﻋﯿﺎن و اﺷﺮاف ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮد‪«1» «.‬‬
‫اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن در ﭘﺎﯾـﺎن ﮔﺰارش ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧـﻂ رﻣﺰ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﯾﺎ ﺻـﻠﺢ ﻓﺮا رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻮل‬
‫ﭘﺮداﺧـﺖ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﭘـﻮل دادهام و ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ در ﺻـﻮرت ﻗﻄـﻊ رواﺑـﻂ‪ ،‬ﻣﻔﯿـﺪ واﻗـﻊ ﺷـﻮد‪ «2» «.‬ﭼﻨـﺪ روزي ﺗﯿﺮﮔﯽ رواﺑـﻂ اداﻣـﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮكﻫـﺎ در ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد ﺑـﺎ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎدﻫـﺎي ﺗﺰار راﺳـﺦ ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ در آﻧﻬﺎ ﺑـﺪون اﺟﺎزه ﺗﺰار‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮي ﺑﺪﻫـﺪ‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺟﻮاب دادﻧـﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﺳﻪ ﺻﺒﺮ آﻧﻬﺎ ﻟﺒﺮﯾﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﻪ او اﻃﻼع داد ﮐﻪ او را زﻧﺪاﻧﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او را ﻣﺨﯿﺮ ﻣﯽﺳـﺎزد ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻃﺮﯾﻖ را اﻧﺘﺨـﺎب ﮐﻨـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻤﺎﻧـﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﺎز ﮔﺮدد و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻗﺸﻮن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮود‪.‬‬
‫دوﺑﻮﻧﺎك ﮐﻪ از وﺧﯿﻢ ﺷﺪن اوﺿﺎع ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﻮد در ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ژاﻧﻮﯾﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ ﮔﯿﮑﺎ »‪ «3‬رﺋﯿﺲ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن درﺑﺎر ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺷﺪت‬
‫و ﺣﺮارت ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﺷـﺮاﯾﻂ ﺗﺰار اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳـﺨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در آﻧﻬﺎ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت رد ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﺟﻨﮓ‬
‫روي ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه روﺳـﯿﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﮑﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻃﻼع‬
‫ﺗﺰار ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﺰار از آن ﻟﺤﺎظ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻋﻬﺪ ﺑﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد را در اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬دوﺑﻮﻧﺎك در ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺬاﮐﺮات ﺧﻮد‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺿـﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺰار ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را وادارد ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ رواﺑﻂ ﺣﺴـﻨﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد و ﻣﻌﺎﻫﺪهاي ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺒﻨﺪد‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از اﯾﻦ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ‪ ،‬ﮔﯿﮑـﺎ ﺑﻪ دﯾـﺪن وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ .‬از ﺻـﺒﺢ ﻫﻤﺎن روز داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺠﻤﻌﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨـﮓ ﯾـﺎ ﺻـﻠﺢ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه داﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻊ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺻـﺪ ﻧﻔﺮ ﺷﺎﻣﻞ وزرا‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و رؤﺳﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺷـﺮﮐﺖ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﮐﺜﺮﯾﺖ‪ ،‬ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﺗﻤﺎﯾﻼـت وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ‪ ،‬رأي ﺑﻪ ﺟﻨـﮓ ﺑﺎ روﺳـﯿﻪ داد‪ .‬ﻫﻨﻮز دﻋﺎ و ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ در اواﺧﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﺎﻣﻌﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣﯽﺷـﺪ آﻏﺎز ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﯿﮑﺎ ﻗﺪم ﺑﻪ درون اﺗﺎق ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﻋﻠﺖ آﻣﺪن او را ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﯿﮑﺎ ﺧﻼﺻـﻪ‬
‫ﻣﺬاﮐﺮات ﺧﻮد را ﺑﺎ دوﺑﻮﻧﺎك ﺑﯿﺎن داﺷﺖ‪ .‬داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﭙﺲ از او ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ آن ﻣﻄﺎﻟﺐ را دوﺑﺎره ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻊ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ‬
‫ﭼﻨﺎن در ﺣﻀﺎر ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ از ﺟﻨﮓ دﺳﺖ ﺑﺎز دارﻧـﺪ و ﻣﺬاﮐﺮات را اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻢ ﺟﻠﺴﻪ‪ ،‬داﻣﺎد‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﻋﺪهاي از اﻋﯿﺎن و اﺷﺮاف ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﮔﯿﮑﺎ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺳﻠﻄﺎن رﻓﺘﻨﺪ و ﮔﯿﮑﺎ آﻧﭽﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﺰارش ‪ 15‬ر ‪ 4‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1724‬در‪ ، State Papers 97‬ﺟﻠﺪ ‪ .25‬ورق‪.a 6‬‬
‫)‪ .(2‬دوﺑﻮﻧـﺎك از ﻗﺼـﺪ اﺧﻼل اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن آﮔﺎه ﺑﻮد؛‪ -‬ﻧﺎﻣﻪ او ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﮐﻨﺖ دو ﻣﻮروﯾﻞ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 25‬ژوﺋﻦ ‪ ،1724‬در ﺿﻤﯿﻤﻪ ‪ 28‬ﮐﺘﺎب‬
‫او‪ ، Memoire historique‬ص ‪.265‬‬
‫)‪. Ghika(3‬‬
‫را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﻪ ﺳـﺨﻨﺎن او ﮔﻮش داد‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ از او ﭘﺮﺳـﯿﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد ﺑﺎ روﺳﯿﻪ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪«1» .‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪ اﯾﻦ ﺑﺤﺮان ﮐﻪ در آﺧﺮﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ دوﺑﻮﻧﺎك ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺬاﮐﺮات ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬دوﺑﻮﻧـﺎك آﻧﭽـﻪ را ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﮔﯿﮑـﺎ ﮔﻔﺘـﻪ ﺑـﻮد ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾـﻦ‪ ،‬وي ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺷـﺪ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﻣﺘﺒﻮع او رﺳﯿﺪه ﺻﺮﯾﺢ و روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﺰار ﺑﻌﺪ از وﻗﻮف ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺘﻮرﻫﺎي‬
‫ﺟﺪﯾـﺪي ﺻﺎدر ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺴـﯿﻮدوﺳﻦ داﻟﯿﻮن »‪ «2‬از ﺧﻮﯾﺸـﺎن او ﮐﻪ ﺟﺰء ﻫﯿﺌﺖ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫روﺳـﯿﻪ ﺑﺮود و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺰار را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﯿﺎورد‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮاﺟﻌﺖ داﻟﯿﻮن ﮐﻪ ﺳﻪ ﻣﺎه ﻃﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺸـﯿﺪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ‬
‫ﻗﻄﻌﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه او ﺿـﺮري ﻧـﺪارد ﮐﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎ را ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﺪت ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ و در ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﻗﺮار اﺳﺖ ﺟﻨﮓ‬
‫آﻏﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻬﺎر ﺻﺒﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ اﮐﺮاه ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد دوﺑﻮﻧﺎك را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺗﺰار ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻬﺪﯾﺪ آﻣﯿﺰي ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد را در اوﮐﺮاﯾﻦ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺪارﮐﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ را اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺤﺜﯽ درﺑﺎره ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻓﺘﻮﺣﺎت روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ .‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺷﺎه را دوﺳﺖ روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ او‬
‫را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘـﺪر آﻧﻬـﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه او ﺷـﺎه اﯾﺮان ﺳﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﺗﺰار و ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕـﻮﻧﻪ اﻣـﻮال او را ﻣﯿـﺎن اﯾﻦ ﺳﻪ وراث ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗـﻮل او ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺟﺮاي اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ‬
‫»ﻗﺴﺎم« ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺧﻨـﺪهﮐﻨﺎن ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وي ﺣﻖ ﻧـﺪارد ده درﺻـﺪ آن را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖاﻟﺰﺣﻤﻪ ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫»‪«3‬‬
‫ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ را درﺑـﺎره ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در ﻃﯽ ﻧﻪ ﻣـﺎه ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ .‬در ﺑﻬـﺎر ‪ 1723‬ﺗﺮﮐﯿـﻪ او را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻧﻔﺮ راﻓﻀـﯽ )در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﯿﻌﯽ( ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮده و ﺑﻪ او اﻋﻼن ﺟﻨﮓ داده ﺑﻮد‪ .‬در ﭘﺎﯾﯿﺰ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ‬
‫ﺑﯿﮓ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺎﺿـﺮ ﺷـﺪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺸـﺮوط ﺑﻪ آن ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮐﻨﻮن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﯾﺮان ﻣﯽداﻧﺴﺖ و‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد ﺑﺎ روﺳﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪن او ﻫﻤﮑﺎري‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻮد دوﺑﻮﻧﺎك در ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺑﯿﺴﺘﻢ ﮐﺘﺎب او‪ Memoire historique‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪. d'Usson d'Alion(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﺎﻣﻪ دوﺑﻮﻧﺎك ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﮐﻨﺖدوﻣﻮروﯾﻞ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺟﺰء ﺿﻤﯿﻤﻪ ‪ ، 21Memoire historique‬اﺛﺮ دوﺑﻮﻧﺎك دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﻨـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ .‬اول ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻏﯿﺮ دوﺳـﺘﺎﻧﻪ ﻣﺤﻤﻮد و ﺗﻬﺪﯾﺪ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ وﻻﯾﺎﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬دوم آن ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮐﻨﺎر ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬روﺳـﯿﻪ ﺑﺎ او ﺳﺎزش ﮐﻨﺪ؛ و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ اﯾﻦ ﺑﯿﻢ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ روﺷـﯽ ﻣﺪتﻫﺎ وﻗﺖ ﻻزم داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺎل ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺮدم ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ ﯾﮏ دوﻟﺖ‬
‫ﻋﯿﺴﻮي ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮏ ﺳﻨﯽ و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻣﻮاﻓﻘﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ ،‬داﻟﯿﻮن ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﺳﻮي روﺳﯿﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﻃﺮح ﻣﻌﺎﻫﺪه ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎدي »‪ «1‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪ دوﺑﻮﻧﺎك‬
‫ﺧﻄـﺎب ﺑﻪ ﮐﺎﻣﭙﺮودون را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ دوﺑﻮﻧﺎك ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺰار ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ وﺿﻮح ﺑﯿﺎن ﻧﮑﻨـﺪ و ﺑﺮاي ﭘﯿﺶ‬
‫رﻓﺖ ﻗﻀﺎﯾﺎ دﺳﺘﻮري ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬از ﻣﯿﺎﻧﺠﯿﮕﺮي ﻣﻨﺼﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫داﻟﯿـﻮن ﮐﻪ ﻣﺴـﺎﻓﺮﺗﺶ در روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳـﺮﻣﺎي ﺳـﺨﺖ ﺑﻪ ﮐﻨـﺪي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑـﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ اﻧﺠـﺎم داد و در‬
‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﺎه ﻣﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻣـﺬاﮐﺮات ﺑﯽدرﻧﮓ ﺷـﺮوع ﺷـﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻇﻬﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺻـﻠﺢ‪ ،‬ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﺳـﺮﯾﻌﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸـﺪ‪ .‬اﺷـﮑﺎل ﻋﻤﺪه ﺑﺮ ﺳـﺮ‬
‫ﮐﺸـﯿﺪن ﺧﻂ ﻣﺮزي ﻣﯿﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺷﯿﺮوان‪ ،‬ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻮﺿﯿﺢ آن ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻃﺮف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪه آن‬
‫وﻻﯾﺖ را ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ داده ﺑﻮد و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺳـﻠﻄﺎن آن را ﺿـﻤﯿﻤﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮐﺮده و ﻣـﺪرس ﺣﺎﺟﯽ داود را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ .‬اﺷـﮑﺎل دﯾﮕﺮ آن ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺒﺮﯾﺰ را ﺑﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﺪﻫـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿـﻞ ﮐﻪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻋﻤـﺪهاي در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷﺖ وﻟﯽ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬
‫اردﺑﯿﻞ و ﻗﺰوﯾﻦ و ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ را در اﺧﺘﯿﺎر دارد و اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺮاي او ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻨـﺪي ﻣـﺬاﮐﺮات وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ را ﭼﻨـﺎن ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺗﻬﺪﯾـﺪ ﮐﺮد دو ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺗﻌﻮﯾﺾ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﺮد و از ﺗﺰار ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ از دادن ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﻨﺼـﺮف ﺷﺪ و ﻫﻢ او و ﻫﻢ ﺗﺮكﻫﺎ دوﺑﻮﻧﺎك را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻂ ﺗﻘﺴـﯿﻢ داﻏﺴـﺘﺎن و‬
‫ﺷﯿﺮوان را ﻃﻮري ﺑﮑﺸﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎﺧﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد و ﻧﻮاﺣﯽ ﺳﺎﺣﻠﯽ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻫﺪه اﻣﻀﺎ ﺷﻮد‪ ،‬رﻣﻀﺎن ﺷﺮوع ﺷﺪ )‪ 23‬ﻣﻪ(‪ .‬در ﺟﻠﺴﻪاي ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺑﻌﻀﯽ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺮ ﻃﺮف‬
‫ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬وﻟﯽ در اول ﺷـﻮال )‪ 23‬ژوﺋﻦ ‪ (1724‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻠﺴـﺎت آﺧﺮ ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ اﺷـﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ‬
‫اﺻﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﻟﻘﺐ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬در ﻣﺴﮑﻮ ﺳﻨﺪي در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 22‬آورﯾﻞ ‪ 1744‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﻮرت اﺻﻼح ﺷﺪهاي از اﯾﻦ ﻃﺮح ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻨﻮان‬
‫اﯾﻦ ﺳﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫¬‪.Conditions de Paix entre la Porte et le Czar‬‬
‫‪-‬‬
‫‪ .State Papers 91, vo 1. lx, fols 385 a- 6 a, Public Record Office, London‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪،‬‬
‫ص‪204 :‬‬
‫ﺟﺪﯾـﺪ ﭘﻄﺮ ﯾﻌﻨﯽ اﻣـﭙﺮاﺗﻮر در ﻋﻬـﺪ ﻧـﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﻮد؛ و ﺗﺮكﻫـﺎ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد اﯾﻦ ﻟﻘﺐ را ﺑﻪ رﺳـﻤﯿﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﻨـﺎﺧﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ آن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﻧﺎﭼـﺎر از ﺗﻘﺎﺿـﺎي ﺧﻮد ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷـﯿﺪ و ﺑﻪ اﺗﻔﺎق وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ در دوم ﺷﻮال )‪24‬‬
‫ژوﺋﻦ( ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ را اﻣﻀﺎ ﮐﺮد‪ «1» .‬در ﻫﺸـﺘﻢ ژوﺋﻦ‪ ،‬دوﺑﻮﻧﺎك ﻧﯿﺰ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ اﻣﻀﺎ ﻧﻤﻮد »‪ «2‬و ﻣﯿﺎن ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ و وزﯾﺮ‬
‫اﻋﻈﻢ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﯾﯽ از آن رد و ﺑﺪل ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺷﺶ ﻣﺎده اﺳﺖ و آن را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ذﯾﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ -‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد اﺻـﻔﻬﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورده و ﺷﺎه را زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻋﺠﯿﺒﯽ در اﯾﺮان روي داده ﺑﻮد و‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﻗﺸﻮﻧﯽ ﺑﺮاي اﺷﻐﺎل ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻻزم ﻣﯽداﻧﺴﺖ اﻋﺰام دارد‪ .‬ﺗﺰار‪» ،‬دوﺳﺖ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ«‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي درﺑﻨﺪ و ﺑﺎﮐﻮ و‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﺎﺣﯿﻪ دﯾﮕﺮ را اﺷﻐﺎل ﮐﺮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر را‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﻀﻤﺎم ﮔﯿﻼن و ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪،‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺗﺰار ﺑﺎ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺮار ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺰار ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را وادارد ﮐﻪ ﻣﺤﻞﻫﺎﯾﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎرﮐﯽدوﺑﻮﻧﺎك از ﻃﺮف روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -1‬ﺧﻂ ﺳـﺮﺣﺪي ﻣﯿﺎن ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺗﺮﮐﯿﻪ در روﺳـﯿﻪ از ﻧﻘﻄﻪاي ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ و دو ﺳﺎﻋﺖ راه ﺗﺎ در ﺑﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از‬
‫ﻋﻼﻣﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻂ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ دﯾﮕﺮي ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺛﻠﺚ راه از ﺷﻤﺎﺧﯽ ﺗﺎ درﯾﺎي ﺧﺰر واﻗﻊ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻋﻼﻣﺖ دوم ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ اﻟﺘﻘﺎي دو رودﺧﺎﻧﻪ ﮐﻮرا و ارس ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺣﻖ داﺷﺖ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ آﺧﺮ اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺴﺎزﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ‪ 9‬ﻣﯿﻠﯽ ﻣﺮز ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﻄﻮط ﻣﺮزي‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺄﻣﻮران دو دوﻟﺖ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﺮ دو ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮد اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷــﺮح ﻓـﻮق درﺑـﺎره ﻣﺮﺣﻠـﻪ آﺧﺮ ﻣـﺬاﮐﺮات ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫـﺎ و اﺳــﻨﺎدي اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﮐﺘـﺎب‪ Memoire historique‬اﺛﺮ‬
‫دوﺑﻮﻧـﺎك ﻣﻮﺟـﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨـﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﺑﻮده ﻋﺒﺎرتاﻧـﺪ از‪ ، Histoire‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ﻗﺴـﻤﺖ ﻫﻔﺘﻢ؛‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ، Histoire de l'Empire Ottoman‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ؛ ﮔﺰارشﻫﺎي اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن؛ و ﮐﺘﺎب ﺷـﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫‪The Ottoman Empire from 1720 to 1734, as Revealed in The despatches of the Venetian‬‬
‫‪.Baili‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ ،109‬دوﺑﻮﻧﺎك اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻫـﺪه را ﺗﺎ ‪ 8‬ژوﺋﯿﻪ اﻣﻀﺎ ﻧﮑﺮد‪ ،‬زﯾﺮا اﺻـﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ‬
‫در ازاي ﺧﺪﻣﺎت او‪ ،‬ﺧﺴﺎراﺗﯽ را ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺼﺮف دو ﮐﺸﺘﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺗﻮﺳﻂ دزدان درﯾﺎﯾﯽ اﻓﺮﯾﻘﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﺎر آﻣﺪه ﺑﻮد ﺟﺒﺮان ﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزه دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻨﺴﻮﻟﮕﺮيﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﮐﺎﻧﺪﯾﺎ وﭼﯿﻮس دو ﻧﻤﺎز ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﺎزﻧﺪ و ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﮕﺬارﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺤﻞ اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ راه ﺗﺎ ﺳﺮ ﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -2‬ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﻣﺮﮐﺰ اﻗﺎﻣﺖ ﺣﺎﮐﻢ آن ﻗﺴـﻤﺖ از ﺷـﯿﺮوان ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺗﺼﺮف ﺗﺮﮐﯿﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ داراي اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﯾﺎ ﭘﺎدﮔﺎن‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﻓﻘﻂ در ﻣﻮﻗﻊ ﺷﻮرش ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -3‬ﻣﺮز ﺗﺮﮐﯿﻪ و اﯾﺮان از ﻧﻘﻄﻪاي ﮐﻪ ﺳـﺮﺣﺪ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾـﺎن ﻣﯽرﺳـﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﺤـﻞ اﻟﺘﻘـﺎي دو رودﺧﺎﻧﻪ ﮐﻮرا و ارس‪،‬‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺧﻄﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ دﯾﮕﺮ در ﻏﺮب اردﺑﯿﻞ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ راه ﻓﺎﺻـﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ در ﻏﺮب اﯾﻦ ﺧـﻂ واﻗﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬از ﻧﻘﻄﻪاي ﮐﻪ در ﻏﺮب اردﺑﯿـﻞ واﻗﻊ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﯾـﮏ ﺳﺎﻋﺖ راه‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ ،‬ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﺗﺎ ﻫﻤﺪان و از آﻧﺠﺎ ﺗﺎ ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪«1» .‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -4‬ﺗﺰار‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﯽﺷﻮد وي را وادارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪3‬‬
‫ذﮐﺮ ﺷـﺪه ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺪﻫـﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﻗﺒﻮل ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺘﻔﻘﺎ زﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ او اﺧﺘﺼﺎص‬
‫داده ﺷﺪه اﺷـﻐﺎل ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎﻗﯽ اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از ﺻﻠﺢ ﺑﻪ ﻫﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻓﺮﻣﺎن رواﯾﯽ در آن ﺑﺎﺷﺪ داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر و اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -5‬اﮔﺮ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در اﺛﺮ وﺳـﺎﻃﺖ ﺗﺰار‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد وﻻﯾﺎﺗﯽ را ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 3‬ذﮐﺮ ﺷـﺪه ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ واﮔﺬارد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺸﻮر او را ﺷﺎه‬
‫اﯾﺮان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﮐﻤﮏﻫﺎي ﻻزم را ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺰار ﺑﻨـﺎ ﺑﺮ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ دارد ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫـﺪ رﺳﺎﻧـﺪ و ﺗﻌﻬـﺪات ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫـﺪ داد ﺗﺎ ﮐﺸﻮر اﯾﺮان و ﺷـﻬﺮ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن را از ﭼﻨﮓ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺎﺻﺐ ﺑﯿﺮون آورد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮد در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺸﻮر در ﻃﺮد او اﯾﺮان را ﯾﺎري‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﻌﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ اﯾﺮان ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -6‬اﮔﺮ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ از دادن وﻻﯾـﺎت اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺧـﻮد داري ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ اول ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎﺳـﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻌـﺪ از آرام ﮐﺮدن ﻣﻤﻠﮑﺖ‪ ،‬اداره آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺳﭙﺮد و او‬
‫را ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻇﻬﺎرات ﻣﺤﻤﻮد وﻗﻌﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ او ﻗﺮار دادي ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬دو ﺷـﻬﺮ ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه و ﻫﻤـﺪان در ﻧﺎﺣﯿﻪاي واﻗﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺻـﺮﯾﺤﺎ‬
‫ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاي آن ﮐﻪ وﻻﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ داده ﺷﺪه ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﺗﺼﺮف اﯾﻦ دو ﮐﺸﻮر ﺑﻤﺎﻧﺪ و اﯾﺮان ﻧﻮﯾﻨﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﯾﺪ و ﻗﻮي‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ دﻗﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﺻﻠﺢ داﯾﻢ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻠﻄـﺎن‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺰار‪ ،‬آن را ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﺮد‪ «1» .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺘﺎﯾـﺞ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ و ﻣﻨـﺎﻓﻌﯽ را ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ دو‬
‫ﮐﺸﻮر ﺷﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬در اﺛﺮ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ اراﺿـﯽ ﺗﺮك ﻧﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺖ و در ﻋﺼﺮ درﺧﺸﺎن اﺣﻤﺪ ﺳﻮم و داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ دوره ﺟﺪﯾﺪي آﻏﺎز‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻫﻢ ﻧﻮاﺣﯽ ﺳـﺎﺣﻠﯽ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر را ﮐﻪ ﺳـﺨﺖ ﻣﻮرد ﻋﻼـﻗﻪ او ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورد و ﺑـﺪﯾﻦ وﺳـﯿﻠﻪ از رﺳـﯿﺪن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ درﯾﺎ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮد‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﻗﺮار ﺷـﺪ ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ و او را ﺷﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﯾﺮان ﺑﺸﻨﺎﺳـﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸـﺮوط ﺑﻪ آن ﮐﻪ وي ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺎده اول ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ واﮔﺬار ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫د‪ -‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺣﻔـﻆ ﺻـﻠﺢ ﻣﯿﺎن روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻋﻤـﺪه ﺧﻮد رﺳـﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﺸﻮر اﺧﯿﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻠﻮي ﺗﺠﺎوزات اﺗﺮﯾﺶ را‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ه‪ -‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺛﺮ ﺳـﯿﺎﺳﺖ زﯾﺮﮐﺎﻧﻪ دوﺑﻮﻧﺎك اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻪ رواﺑﻂ‬
‫ﺗﺠﺎري آن ﮐﺸﻮر ﺑﺎ اﯾﺮان ﺻﺪﻣﻪ ﺑﺰﻧﺪ )و ﻇﺎﻫﺮا دوﺑﻮﻧﺎك از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع آﮔﺎه ﻧﺒﻮد(‪«2» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻫﺪه از ﻧﻈﺮ روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اوﺿﺎع اﯾﺮان و رﺳﻮم ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ اﺛﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬روﺳـﯿﻪ‬
‫و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺧﻮد را درﺑـﺎره ﻣﻤﻠﮑﺖ ﭘﺮﯾﺸـﺎن و ﺑﯽدﻓـﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤـﺪه آن در دﺳﺖ ﻏﺎﺻﺐ وﺣﺸـﯽ و ﺑﯽرﺣﻤﯽ ﺑﻮد ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و آن ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺠﺰﯾﻪ اﯾﺮان را ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﺮزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺘﻦ ﺗﺮﮐﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﯾﯽ آن ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﮔﯿﮑـﺎ در ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬در ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ‪،66‬‬
‫اوراق‪ b 8-a 022‬ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﯾـﺦ آﻧﻬﺎ ‪ 11‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1724‬اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻮي آن‪Noradounghina ,op .cit-‬‬
‫‪ .vol .l ,pp .233 -8‬ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﮐﻪ دو ﮐﻮخ‬
‫( ‪De Koch (Histoire abregee des Traites de Paix entre les Puissances de l Europe depuis la‬‬
‫‪.Paix de Westphalie( brussels, 1838 ), vol. lv, pp. 302- 11‬‬
‫از اﯾﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ داراي ﻧﻮاﻗﺼـﯽ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ از روي ﻣﺘﻦ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎب ﺳـﺮﮔﺮد ﮔﺮﺑﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ داراي‬
‫ﻋﻨﻮان ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪Joumal Von der Commission Wegen der Grenzscheidung in Persien‬‬
‫)‪ .(2‬از ﻣـﺎه ﻣﺎرس ‪ ،1723‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﯿﺮي دوﺑﻮﻧﺎك ﻣﯿﺎن روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﺿـﺮر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺧﻮد او ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ روﺳـﯿﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﺠﺎرت اﺑﺮﯾﺸﻢ اﯾﺮان را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺗﺠﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺠﺎرت اﻧﮕﻠﯿﺲ‪،‬‬
‫زﯾﺎن ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪ -.‬ﮔﺰارش اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 23‬ر ‪ 12‬ﻣﺎرس ‪ 1723‬در ‪ ، 97State Papers‬ﺟﻠﺪ ‪ ،24‬ورق‪.b 264‬‬
‫ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ از ﻣﻮاﻧﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺜﻞ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒﺎل و رودﺧﺎﻧﻪ و درﯾﺎﭼﻪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻧﮋاد ﯾﺎ ﻣﺬﻫﺐ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺠﯿﺐ آن ﮐﻪ ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﻣﺴـﻠﻤﺎن در داﻏﺴـﺘﺎن و ﺷـﯿﺮوان ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺰار ﻋﯿﺴﻮي ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺴﻠﻂ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن و ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﺗﺎ آن وﻗﺖ ﺟﺰو اﯾﺮان ﺑﻮد ﻣﺴﻠﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ اﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﻮد و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﭘﯿﺶ رو ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻟﻬﺴﺘﺎن داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤـﺪه ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎ ﻣﯿﻞ داﺷﺖ اﯾﺎﻻت اﯾﺮاﻧﯽ واﻗﻊ در ﻣﺠﺎورت درﯾﺎي ﺧﺰر را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در‬
‫آورد و ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﺮكﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﺮكﻧﺸـﯿﻦ اﯾﺮان را ﺿـﻤﯿﻤﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎن‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺗﺮك در اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ ﻣﺴـﺌﻮلاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯽاﻧﺼﺎﻓﯽ اﺳﺖ اﮔﺮ داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﯾﺎ ﺳـﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ ﺳﻮم را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳـﻬﻤﯽ ﮐﻪ داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﻼﻣﺖ‬
‫ﮐﻨﯿـﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼـﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﺮ ﺧﻼـف ﻣﯿـﻞ و ﻣﺼـﻠﺤﺖ ﺧﻮدﺷـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺳـﺎﻃﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺮد ﻣﺴـﺌﻮل اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي اﺗﺮﯾﺶ ﻋﻤـﺪا ﺑﻪ ﺗﺠﺰﯾﻪ اﯾﺮان رﺿـﺎﯾﺖ داد و در واﻗﻊ ﻃﺮﻓﯿﻦ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﻧﻪ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻧﻪ دوﺑﻮﻧﺎك‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪ اﺧﻼﻗﯽ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﻣﺠﺎزات روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ در اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﮐﻪ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﺪ دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ در اواﯾﻞ ‪،1725‬‬
‫ﻋﻼﻗﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺗﻘﻠﯿﻞ ﯾﺎﻓﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﻮاي ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﯾﺎﻻت ﻣﺠﺎور ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﻋﺪه‬
‫زﯾـﺎدي از ﺳـﺮﺑﺎزان روﺳـﯽ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ ﭼﻨـﺪ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬از آن اﯾﺎﻻت ﺻـﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﺮان ﭘﺲ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮق و ذوق ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ و اﺷﺎرات ﻣﮑﺮر ﺑﻪ »ﺻـﻠﺢ داﯾﻢ« ﺑﺎ روﺳـﯿﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻇﻨﯿﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻫﻢ دﺳﺖ از ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﮔﺮﯾﺘﯽ »‪ ،«2‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﺟﺪﯾﺪ و ﻧﯿﺰ در ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﮔﺰارش داد ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴـﯽ از داﻣـﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد ﺗﻤﺠﯿـﺪ ﻧﮑﺮد‪ .‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﮐﻪ اﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎدات ﻣﺮدم ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن‬
‫ﺳﻠﻄـﺎن را ﺑﻪ ﺗﻔﺮﯾﺤـﺎت ﺳـﺮﮔﺮم ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ «3» .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻣﺨﺼﻮص ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺳﺮﻟﺸـﮑﺮ اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر اﯾﻮاﻧﻮﯾـﭻ روم‬
‫ﯾﺎﻧﺘﺴﻒ »‪ ،«4‬در اواﯾﻞ ‪ 1725‬ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳﯿﺪ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ را ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺰار اﻋﻼم داﺷﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﻢ آن را ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ ﭘﻄﺮ در ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺧﻮد ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﯾﮏ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺧﯿﺎل ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻟﻬﺴﺘﺎن اﻓﺘﺎد‪-،‬‬
‫‪Sumner, Peter the Great and the Emergence of Russia, pp. 181- 2‬‬
‫)‪. Gritti(2‬‬
‫)‪. Shay ,Op .cit .p .119(3‬‬
‫)‪. Rumyantsev(4‬‬
‫ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ روم ﯾﺎﻧﺘﺴﻒ از ﺳﻦ ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﺰار او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه روﺳـﯿﻪ در ﻫﯿﺌﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺳـﺮﺣﺪﻫﺎي دو‬
‫ﮐﺸﻮر را در داﻏﺴـﺘﺎن و ﺷـﯿﺮوان ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨـﺪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺬاﮐﺮات ﻗﺮار ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ داﻟﯿﻮن‪ ،‬ﮐﻪ از‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎن دوﺑﻮﻧﺎك ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫روم ﯾﺎﻧﺘﺴﻒ اﺻـﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺮزﻫﺎ ﻓﻮرا آﻏﺎز ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺮكﻫﺎ در اﯾﻦ ﮐﺎر ﭼﻨـﺪان ﺣﺮارﺗﯽ ﺑﻪ ﺧﺮج ﻧﺪادﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮ‬
‫ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻢﺗﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ اداﻣﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت روسﻫﺎ در ﺷﻤﺎل اﯾﺮان‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ «1» ،‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﻃﯽ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ درﺑﻨﺪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺣﻮاﺷﯽ اﯾﺮان دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﻘﺎﺻﺪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ اﻣﻮر دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻧـﺎﺑﻮد ﺷـﺪن ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎي ﺟﻨﮕﯽ او در ﻃﻮﻓـﺎن و ﺧﻄﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ ﻣﺎﻧﻊ از آن ﺷـﺪ ﮐﻪ وي ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد از درﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن و ارﻣﻨﺴﺘﺎن اﯾﺮان را از زﯾﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﯿﺮون آورد‪ .‬رﻓﻊ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ آﺳﺎن ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻄﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﻨﻮز وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ وي ﺑﺪون ﺗﺼﺎدم ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻗﺴﻤﺘﯽ‬
‫از آرزوﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺎ ﺗﺼـﺮف ﺷﻬﺮ و ﺑﻨﺪر ﻣﻬﻢ ﺑﺎﮐﻮ )ﮐﻪ ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﻄﻤﺌﻨﯽ ﺑﻮد( و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ اﺷﻐﺎل اﯾﺎﻻت ﮔﯿﻼن و ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫و اﺳﺘﺮ آﺑﺎد ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺗﻔﺎﻗﺎ ﭘﻄﺮ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ از ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﻋﺎزم ﺷـﻤﺎل ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﯽ از ﺣﺎﮐﻢ ﮔﯿﻼن درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀـﻤﻮن ﮐﻪ ﻋـﺪهاي ﺳـﺮﺑﺎز‬
‫ﺑﺮاي اﺷﻐﺎل رﺷﺖ ﻣﺮﮐﺰ آن اﯾﺎﻟﺖ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺼﺮف آن را دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﮐﻪ ﻫﻮا ﭼﻨـﺪان ﻣﺴﺎﻋـﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺧﻮﺑﯽ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او‪ ،‬ﺳـﻤﻨﻮف و ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺴـﺮان‬
‫روﺳﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﺗﻮي ﮔﺮﮔﻮرﯾﻒ ﯾﻮراﯾﻨﻮف »‪ «2‬و آﻧﺪره ﺳﯿﻤﻮﻧﻮف ﮐﻪ ﻫﺮ دو اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎدي راﺟﻊ ﺑﻪ ﮔﯿﻼن داﺷﺘﻨﺪ ﻣﺬاﮐﺮه ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑـﺎ ﯾﮑﯽ از ﺗﺠـﺎر ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻫﻨـﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم آﻣﺒﻮرﻣﺎن درﺑﺎره ﺗﺠﺎرت اﺑﺮﯾﺸﻢ در آن اﯾﺎﻟﺖ ﻣﺸﻮرت ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ .‬آﻣﺒﻮرﻣﺎن اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﻫﺮج و ﻣﺮج در اﯾﺮان ﺻﺎدرات اﺑﺮﯾﺸﻢ ﮔﯿﻼن ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻋﺪل )ﻫﺮ ﻋﺪل ﺑﻪ وزن ‪ 7‬ﺗﺎ ‪9‬‬
‫ﭘﻮد( ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ارزش ﻫﺮ ﭘﻮد ﻫﻔﺘﺎد ﺗﺎ ﻧﻮد روﺑﻞ ﺑﻮد‪«3» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Yevreinov(2‬‬
‫)‪ ، Soimonov ,¬ Tage -Buch p .267-.(3‬در زﻣﺎن ﺷﺎردن‪ ،‬ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﮔﯿﻼن دو ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪ‬
‫در ﺿـﻤﻦ اﯾﻦ ﻣـﺬاﮐﺮات‪ ،‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﺣـﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧـﺎن رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ اﻃﻼﻋـﺎت زﯾـﺎدي درﺑﺎره ﺗﺠﺎرت ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن داﺷﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺗﻔﻠﯿﺲ آﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻄﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻇﻬﺎرات اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺴﯿﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪ ،‬ﮔﻔﺖ ﮐﻪ از رودﺧﺎﻧﻪ ﮐﻮرا ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ اﻣﺘﻌﻪ از‬
‫درﯾﺎي ﻣﺎزﻧﺪران ﺗﺎ ﺗﻔﻠﯿﺲ و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ «1» .‬اﺻﻮﻻ ﭘﻄﺮ ﺳﺎلﻫﺎ در ﻓﮑﺮ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺗﺠﺎرت در روﺳﯿﻪ از ﻃﺮﯾﻖ رودﺧﺎﻧﻪ و ﺗﺮﻋﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرﮔﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ دﻫﺎﻧﻪ ﮐﻮرا ﺑﺴﺎزد ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎه داري ﮐﺎﻻﻫﺎي ﮔﺮﺟﺴﺘﺎﻧﯽ در ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ‬
‫روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﯾﺮان و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ ﺷﺮق و ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻠﻔﺎت ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﻗﺸﻮن روﺳﯿﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺿﻤﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ درﺑﻨﺪ و دﺷﻮاري ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﭘﻄﺮ را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت در‬
‫درﯾﺎي ﺧﺰر ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺎم اﺷﮑﺎﻻت ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﮔﺮوﻫﺎن ﺳـﺮﺑﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﺳـﺮﻫﻨﮓ ﺷـﯿﭙﻮف‪ ،‬اﻣﺮ داد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨـﺪ ﮐﺸﺘﯽ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﻋﺎزم ﮔﯿﻼن ﺷﻮﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺗﺰار ﭘﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ آﯾـﺎ دو ﮔﺮدان ﺑﺮاي ﺗﺼـﺮف و ﺣﻔـﻆ ﮔﯿﻼـن ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﺮد‪ ،‬وي در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﺮا ﻧﻪ؟ ﻣﮕﺮ‬
‫اﺳﺘﻨﮑﺎ رازﯾﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻗﺰاق در آﻧﺠﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ؟ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ دو ﮔﺮدان دارﯾﺪ و ﻫﻨﻮز ﻣﺮددﯾﺪ!« »‪«2‬‬
‫ﺗﻤـﺎم ﺗـﺪارﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺰار و اﻓﺴـﺮان ارﺷـﺪ او در ‪ 17‬ر ‪ 6‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1722‬در ﺣـﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧـﺎن ﺑﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎي ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﺑﻌـﺪ از ﺗﻮﻗﻒ ﻣﺨﺘﺼـﺮي در ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه آﺑﺸﻮران‪ ،‬ﻋﺎزم دﻫﺎﻧﻪ ﮐﻮرا ﺷـﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨـﺪ و ﺑﻌـﺪ از اﻣﺘﺤـﺎن ﻣﺠﺮاﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ رودﺧـﺎﻧﻪ ﮐﻮرا از آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ درﯾـﺎ ﻣﯽرﯾﺨﺖ‪ ،‬ﻣﺤـﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ در ﺳـﯽ ﻣﯿﻠﯽ ﺳﺎﻟﯿﺎن‪ ،‬در ﺑﺎﻻي‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد؛ و ﺳـﭙﺲ ﻋﺎزم اﻧﺰﻟﯽ ﺷﺪ و ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﺳﺮﻫﻨﮓ ﺷﯿﭙﻮف ﯾﮑﯽ از اﻓﺴﺮان را از ﺟﻠﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ‬
‫آوراﻣﻒ و ﺣﺎﮐﻢ ﮔﯿﻼن را از ورود ﺳـﺮﺑﺎزان ﻣﻄﻠﻊ ﮐﻨﺪ و اﺳﺐﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺮ ﺑﺎزار )دﻫﮑﺪهاي واﻗﻊ در ﺧﻠﯿﺞ ﮐﻮﭼﮑﯽ در ﺷﺮق ﻣﺮداب(‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺳﺐﻫﺎ ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ ﺑﺎروﺑﻨﻪ روسﻫﺎ ﺑﻪ رﺷﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ در ﺷﺶ ﻣﯿﻠﯽ ﻣﺸﺮق ﭘﯿﺮ ﺑﺎزار ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺪي ﺑﻌـﺪ ﻣﺘﺮﺟﻤﯽ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﭘﺘﺮﯾﭽﯽ از اﻫﺎﻟﯽ ﯾﻮﻧﺎن وارد رﺷﺖ ﺷـﺪ و ﺑﻪ ﺷـﯿﭙﻮف ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞﺑﯿﮓ‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪،‬‬
‫آﻣـﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ اﺧﺘﯿـﺎرات ﮐﺎﻣـﻞ دارد ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺗﺰار ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺒﻨـﺪد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﺗﻘﺎﺿﺎ دارد ﯾﮏ‬
‫ﮐﺸﺘﯽ در اﺧﺘﯿﺎر او ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ از ﻃﺮﯾﻖ درﯾﺎي ﺧﺰر ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﺑﺮود و ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺒﺎﺷﺪ از ﮔﯿﻼن و‬
‫______________________________‬
‫ﻋﻤـﻞ ﻣﯽآورد؛‪ -‬ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ او‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ص ‪ .163‬وﻟﯽ ارﻗـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺻـﺎدرات ﺑﻪ ﺗﻤـﺎم ﻣﻤﺎﻟـﮏ اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﻘﺪاري ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻤﯽ ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.266‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.267‬‬
‫ﺷﯿﺮوان و داﻏﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺮ ﺧﻄﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫روز ﺑﻌﺪ اﻓﺴﺮ روﺳﯽ از رﺷﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﭘﯿﻐﺎﻣﯽ از ﺣﺎﮐﻢ آورد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ آن ﮐﻪ ﺑﺪون اﻃﻼع و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷﺎه‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزان روس ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﭘﯿﺎده ﺷﻮﻧـﺪ و اﮔﺮ ﻧﭙﺬﯾﺮﻧﺪ از ورود آﻧﻬﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ «2» .‬ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣـﺎﮐﻢ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺧﻄﺮ اﻓﻐﺎنﻫﺎ از ﺧﻄﺮ روسﻫﺎ‬
‫ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾـﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺧـﺒﺮ اﺷـﻐﺎل درﺑﻨـﺪ ﺗﻮﺳـﻂ ﭘﻄﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﻮاﺣﯽ ﺷـﻤﺎﻟﯽ اﯾﺮان از‬
‫روسﻫﺎ دل ﺧﻮﺷـﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮرد ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ آﻧﻬﺎ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ )در ﻗﺮن ﭘﯿﺶ اﺳﺘﻨﮑﺎ رازﯾﻦ و ﻗﺰاقﻫﺎي او دوﺑﺎر‬
‫رﺷﺖ را ﻏﺎرت ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪(.‬‬
‫ﺷﯿﭙﻮف ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺨﺘﺼﺮي ﻓﺮﺳﺘﺎد و از رﻓﺘﺎر ﺣﺎﮐﻢ اﻇﻬﺎر ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد و ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان روﺳﯽ در اﺛﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮐﻤﮏ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫آن ﻧﻮاﺣﯽ آﻣﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ دﺳـﺘﻮر ﺗﺰار ﺑﺎﯾﺪ ﺳـﺮﺑﺎزان را ﭘﯿﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﺷﯿﭙﻮف ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد و ﺳﺮﺑﺎزان روﺳﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﭘﯿﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺷﯿﭙﻮف دو دﺳـﺘﻪ ﺳـﺮﺑﺎز در ﭘﯿﺮ ﺑـﺎزار ﺑﺮاي ﻣﺤـﺎﻓﻈﺖ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔـﺬاﺷﺖ و ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف رﺷﺖ »‪ «4‬رﻓﺖ و در ﺣﻮاﻟﯽ ﺷـﻬﺮ در‬
‫ﮐﺎروانﺳﺮاﯾﯽ ﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ اﻣﺘﻌﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن روس ﺑﻮد ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎروانﺳﺮا ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و ﺑﺮاي دﻓﺎع ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آوراﻣـﻒ اﻫﻤﯿﺖ ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿـﮓ را ﺑﻪ ﺷـﯿﭙﻮف و ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺰار ﺑﻪ او اﻃﻼـع داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﯾـﻞ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﻌﺎﻫﺪهاي ﺑﺒﻨﺪد ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﮐﻪ روﺳﯿﻪ ﺟﻬﺖ دﻓﻊ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آن ﮐﻪ اﯾﺎﻻت ﻣﺠﺎور ﺑﺤﺮ ﺧﺰر را در‬
‫ﻋﻮض ﺑﻪ آن ﮐﺸﻮر واﮔﺬارد‪.‬‬
‫ﺗﺼﺎدﻓﺎ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻌﺪ از ﺷـﮑﺴﺖ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ را ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ وﻟﯽ در‬
‫اﺛﺮ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط اﯾﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬آوراﻣﻒ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮏ را‬
‫ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮاي ﻋﻘﺪ ﻣﻌﺎﻫﺪهاي ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﯿﭙﻮف و ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﻋﺰﯾﻤﺖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ را ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن اواﺳﻂ زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻮد و‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ وﻟﮕﺎ ﯾﺦ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در اواﺧﺮ دﺳﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ آوراﻣﻒ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺻﺪي از ﻃﺮف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ )ﮐﻪ در آن‬
‫وﻗﺖ در ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪.Soimonove, ¬Tage- Buch , p. 273; Butkov, Materiali, vol. 1, p. 40 .‬‬
‫)‪. Soimonov ,loc .cit .pp .273 -4(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪275 - 274‬؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧـﺎدري‪ ،‬ص ‪ .11‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي ﺑﻪ ﻏﻠـﻂ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﻌـﺪ از اﻧﻌﻘﺎد ﻣﻌﺎﻫـﺪه‬
‫روﺳﯿﻪ و اﯾﺮان )‪ 23‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ (1723‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺮاي ﺷـﺮﺣﯽ درﺑـﺎره رﺷﺖ در اﯾﻦ زﻣﺎن‪ Bell's Travels ,vol .1 ,pp .112 -13 -،‬ﺑـﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻫﻮاي ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻫﻤﺮاﻫﺎن وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ ﺑﻪ ﺗﺐ ﻧﻮﺑﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺗﻠﻒ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫اﻗـﺎﻣﺖ داﺷﺖ( ﺑﻪ رﺷﺖ ﻣﯽآﯾـﺪ و ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ دارد ﮐﻪ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿـﮓ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻌـﺪ از ﭘﯿﺎده ﺷـﺪن ﺷـﯿﭙﻮف و‬
‫ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ در ﮔﯿﻼن؛ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻘﯿﺪه داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﮐﻪ ﻣﯽدﯾـﺪ ﻓﺮﺻﺖ از دﺳﺖ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻗﺎﺻﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را در ﺑﯿﻦ راه ﻣﺘﻮﻗﻒ و از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﺮد‪ «1» .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺼـﺮا از ﺷـﯿﭙﻮف ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﺻﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘﯿﻐﺎم ﺧﻮد را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ را ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﻫﻢ از اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿـﮓ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻮرا ﺳﻮار ﯾـﮏ ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻪ در ﺧﻠﯿـﺞ ﭘﯿﺮ ﺑﺎزار ﺑﻮد ﺑﺸﻮد وﻟﯽ ﺳـﻔﯿﺮ از اﻧﺠﺎم دادن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐـﺎري ﺑـﺎ آن ﻋﺠﻠﻪ اﻣﺘﻨـﺎع ﮐﺮد‪ .‬ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﻋﻘﯿـﺪه راﺳـﺨﯽ ﺑﻪ ﻧﺠﻮم دارد ﺑﻪ او اﻃﻤﯿﻨﺎن داد ﮐﻪ در ﻧﯿﻤﻪ‬
‫ﺷﺐ ﻫﻤـﺎن ﺷﺐ اوﺿـﺎع ﮐﻮاﮐﺐ دﻻـﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ او دارد‪ .‬اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﻫﻢ ﻓﺮﯾﺐ ﺧﻮرد و ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷـﺪ و ﻋﺰﯾﻤﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ «2» .‬ﭼﻮن ﻫﻨﻮز اواﯾﻞ ژاﻧﻮﯾﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳـﻔﺮ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷـﺮاﯾﻂ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ ﺗﺄﺧﯿﺮي روي داد و ﺳﻔﯿﺮ ﻗﺒﻞ از ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ‬
‫اوت ‪ 1723‬ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﮔﯿﻼن از ﻧﯿﺮﻧﮓ روسﻫﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﻋﺼـﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪ‪ «4» .‬و ﻣﺴـﻠﻤﺎ در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﮔﺰارش او ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در ﻓﻮرﯾﻪ ﺑﻪ او دﺳـﺘﻮر داد‬
‫ﺗﺨﻠﯿﻪ ﺧﺎك اﯾﺮان را از ﻗﻮاي روس ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺷﻮد‪ .‬ﺷﯿﭙﻮف ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﯽدرﻧﮓ آﻣﺎده ﺟﻨﮓ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﮔﯿﻼن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‬
‫ﺣﮑﺎم ﮔﺴﮑﺮ »‪ «5‬و آﺳـﺘﺎرا ﻗﻮاﯾﯽ ﻣﺮﮐﺐ از ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد وﻟﯽ اﮐﺜﺮ آﻧﻬﺎ دﻫﻘﺎن و ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺗﻌـﺪاد‬
‫ﮐﻤﯽ از آﻧﻬﺎ اﺳـﻠﺤﻪ آﺗﺸﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ و از اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﺿﻤﻦ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﻮپ در اﻧﺰﻟﯽ ﻧﺼﺐ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ورود روسﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮداب و ﺧﺮوج آﻧﻬﺎ از آن ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ‪ 29‬ر ‪ 18‬ﻣﺎرس ‪ ،1723‬ﺣﺎﮐﻢ ﮔﯿﻼن‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺎروانﺳﺮا‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪ دﺳﺘﯽ و ﭼﻬﺎر ﺗﻮپ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻪ آن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬در ﻧﯿﻤﻪ‬
‫ﺷﺐ‪ ،‬ﺷـﯿﭙﻮف ﯾﮑﯽ از اﻓﺴﺮان ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﺳﺮﺑﺎز ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ آﻫﺴﺘﻪ از دري ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﮐﺎروانﺳﺮا واﻗﻊ ﺑﻮد و ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺧﻮد او ﺑﺎ دو دﺳـﺘﻪ ﺳﺮﺑﺎز از در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﯽﺗﺠﺮﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو آﺗﺶ ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﻮرا رو‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و در ﺣﺪود ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﮐﺸﺘﻪ و زﺧﻤﯽ ﺑﺮ ﺟﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﭘﻨـﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺻـﺪ ﻧﻔﺮ روﺳـﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺮ ﺑﺎزار ﻣﺄﻣﻮر ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد روسﻫﺎ اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ روﺳﯽ‬
‫در ﻣﺮداب‪ ،‬ﺗﻮپﻫﺎي‬
‫______________________________‬
‫)‪. Butkov ,Meteriali ,vol .1 ,p .41(1‬‬
‫)‪. Soimonov ,¬ Tage -Buch ,pp .281 -2(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ در آﺧﺮ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪. Butkov ,op .cit .p .41.(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﮔﺴـﮑﺮ در ﺟﻨﻮب ﻣﺮداب واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬در آن ﻋﻬـﺪ ﺷـﻬﺮ ﻋﻤـﺪه اﯾﻦ ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﮔﻮراب ﮔﺴـﮑﺮ ﺑﻮد‪» ) .‬ﮔﺴـﮑﺮه«‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ارﺗﺶ‪ ،‬ج دوم‪ -،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ را در اﻧﺰﻟﯽ از ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ‪ «1» .‬اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﺪه ﮐﻤﯽ ﻣﺮدان ﮐﺎر دﯾﺪه و ﻣﺼـﻤﻢ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ دﺷـﻤﻨﺎن ﺑﯽﺷـﻤﺎر ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ و اﻧﻀـﺒﺎط و اﺳـﻠﺤﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻓﺎﯾﻖ آﯾﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮاي دﻓﻊ‬
‫روسﻫﺎ ﺑﺎ زور اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺪي ﺑﻌـﺪ از اﯾﻦ زد و ﺧﻮردﻫﺎ‪ ،‬ﺳـﺮﺗﯿﭙﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻮاﺷﻒ »‪ «2‬از روﺳـﯿﻪ رﺳـﯿﺪ و ﭼﻬﺎر ﮔﺮدان ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﺎ ﺧﻮد آورد و ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ را از‬
‫ﺷﯿﭙـﻮف ﮔﺮﻓﺖ‪ «3» .‬ﺑﺮاي آن ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﻧﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﮐﻤﯿﻦ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬روسﻫـﺎ درﺧﺘـﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﺣـﻮاﻟﯽ رﺷﺖ ﺑـﻮد ﻗﻄﻊ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻮﺧﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺸﺎورزان از ﻗﻄﻊ درﺧﺘﺎن ﻟﺐ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮔﺸﻮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﻪ ﺷﺎه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪«4» «.‬‬
‫ﺑﺎ آﻣـﺪن ﻟﻮاﺷﻒ و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ‪ ،‬ﻗﻮاي روسﻫﺎ در ﮔﯿﻼن ﺑﻪ ﺷـﺶ ﮔﺮدان رﺳـﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اوﺿﺎع اﯾﺎﻻت ﻣﺠﺎور ﺑﺤﺮ ﺧﺰر‬
‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋـﺪه ﺑﻪ ﻫﯿـﭻ وﺟﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼـﺮف آن ﻧـﺎﺣﯿﻪ وﺳـﯿﻊ و ﺗـﺄﻣﯿﻦ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﯽﻣﻮرد ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻬﻤﯽ را ﮐﻪ ﺟﯿﻤﺰ ﺑﯿﻠﯽ ﻓﺮﯾﺰر »‪ «5‬ﯾﮏ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ درﺑﺎره اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از اﯾﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺧﻮد از آن ﻋﺒﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﯿـﭻ ﻧﺎﺣﯿﻪاي ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﯾﺎﻻت ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﺒﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ راه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاي‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ راﻫﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬و آن ﻫﻢ ﭼﻨﺎن از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿـﺪا ﮐﺮدن آن ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫راﻫﯽ ﭘﯿـﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﯿـﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻔﯿـﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻃﯽ آن ﺷـﮑﺎفﻫﺎي ﻓﺮاوان وﺟﻮد دارد و ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﺒﻮري در‬
‫اﻃﺮاف آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﻤﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ دﺷﻤﻦ و ﺣﻤﻼت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ او ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻞﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آن ﮐﺸﺖ و زرع ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭘﺮ از ﺑﺎﺗﻼقﻫـﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﺼـﻨﻮﻋﯽ اﺳﺖ و درﺧﺘـﺎن ﺟﻨﮕﻠﯽ و ﺧـﺎر ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺗﻤﺸـﮏ‬
‫ﺟﻨﮕﻠﯽ ﺑﻪ ﺣـﺪ وﻓﻮر در آن ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻋﻤﻼ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﺒﻮر اﺳﺖ‪ .‬اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎي ﺗﻤﺸﮏ را »ﭘﻬﻠﻮان ﻣﺎزﻧـﺪراﻧﯽ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ و‬
‫اﯾـﻦ ﻫـﻢ اﺳﻢ ﻣﻨـﺎﺳﺒﯽ اﺳﺖ‪ «6» «.‬ﺷـﺮﺣﯽ ﮐـﻪ ﻓﺮﯾﺰر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ اﮔﺮ ﭼـﻪ در ﺧﺼـﻮص ﻣﺎزﻧـﺪران اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟﯽ درﺑـﺎره اﯾـﺎﻟﺖ ﮔﯿﻼـن و‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ روسﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﮐﻮ در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1723‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ در ﻧﻈﺮ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺣـﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮد‪ .‬اوﻻ ﺗﺰار‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﺮكﻫﺎ ﭘﯿﺶ دﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺮكﻫﺎ داود‬
‫______________________________‬
‫)‪. Soimonov ,¬ Tage -Buch ,pp .290 -1(1‬‬
‫)‪. Levashov(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.293 -292‬‬
‫)‪. Soloviev ,Istoriya Rossii ,vol .XVIII ,p .48(4‬‬
‫)‪. Fraser(5‬‬
‫)‪(6‬‬
‫‪London,‬‬ ‫‪1838 (, vol. II, p. 468. A Winters'Journey from Constantinople to Tehran; With‬‬
‫‪Travels through Various Parts of Persia‬‬
‫(‬
‫ﺑﯿـﮓ را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺧﻄﺮ ﺣﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺑﻨـﺪرﮔﺎه ﺑﺎﮐﻮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻨـﺪر ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﯿﻨﺎن در ﻗﺴـﻤﺖ‬
‫ﻏﺮب ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺑﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﻨﺪر ﻟﻨﮕﺮﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻧﯿﺎز آﺑﺎد ﺑﻨﺪر ﺷﻤﺎﺧﯽ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻓﻮقاﻟﻌـﺎده ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯿـﺎت اﻣﻮر از ﻋﻼـﻗﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺖ ﺑﺎﮐﻮ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ «1» ،‬و ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ از‬
‫وﺟﻮد ﻧﻔﺖ و ﻧﻮع آن اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ از ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ و دﯾﮕﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬دﺳـﺘﻮر داد ﺑﻌﺪ از ﺗﺼـﺮف ﺑﺎﮐﻮ ﻣﻘﺪاري ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﻮرﻧﻠﯿﻮس دوﺑﺮوﯾﻦ درﺑﺎره ﻣﺎﮐﻮ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»در اﺛﺮ رﻓﺘﺎر ﺑـﺪ ﻧﺎﺧـﺪا ﻣﺎﯾﺮ »‪ ،«2‬اﺧﯿﺮا اﯾﺮاﻧﯿـﺎن در ﺷـﻬﺮ ﺑـﺎﮐﻮ‪ ،‬ﮐﻪ داراي ﺑﻨـﺪر زﯾﺒﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺗﺰار را ﺑﺪون اﺟﺎزه آﻧﻬﺎ وارد ﺑﻨﺪر ﮐﻨﺪ‪ .‬رﻓﺘﺎر او ﭼﻨﺎن اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ در‬
‫اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ روسﻫﺎ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺪر آزاداﻧﻪ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﺧﺪاي ﻣﺬﮐﻮر ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ اﻗﺪام ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن داﺷﺖ اﯾﻦ ﺑﻨﺪر را ﺑﺎ ﻋﺪه ﮐﻤﯽ ﺳـﺮﺑﺎز ﺗﺼـﺮف ﮐﺮد و ﺗﻤﺎم ﻧﻮاﺣﯽ واﻗﻊ ﺑﯿﻦ ﮐﻮراوارس را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و آن را ﺑﺎ اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﻫﺎﻟﯽ ﯾﺎراي ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﺰار ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺎﮐﻮ در ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان و در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺷﯿﺮوان ﻧﺰدﯾﮏ درﯾﺎي ﺧﺰر ﻗﺮار دارد و ﻫﻨﻮز دﯾﻮارﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ ﺑﻬـﺘﺮﯾﻦ روﻏﻦ ﺑـﺎدام و ﮔﺮدو ﺑﻪ رﻧﮓﻫـﺎي ﻗﻬـﻮهاي و ﺳـﻔﯿﺪ وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﻧـﻮع ﻗﻬﻮهاي را ﺑﻪ ﮔﯿﻼـن و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﺮان ﺻـﺎدر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻧﻮع ﺳـﻔﯿﺪ را ﺑﻪ ﺳـﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﻣﯽﻓﺮﺳـﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻗﺮاري ﮐﻪ ﺷـﻨﯿﺪم در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺷـﻬﺮ زﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد ﺷﻮره ]ﮐـﺬا[‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﺳﻮزد«‪«3» .‬‬
‫دوﺑﺮوﯾﻦ در ﺟﻠﺪ دوم ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﺎم اﯾﻦ اﯾﺎﻻت ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﻇﺮف ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺟﯿﺐ ﺧﻮد را ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﺼـﺮف آﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺗﺰار اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا در ﻣﺠﺎورت‬
‫ﻗﻠﻤﺮو او واﻗﻊ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﺗﺒﺎع اوﺳﺖ ﮐﻪ در آن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﻣﺠﻠﻪ‪ ، Revue Petrolifere‬ﻃﺒﻊ ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 4 ،810‬و ‪ 11‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1938‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫¬‪Histoire du Petrole en Perse Jusqu au, Debut du xxe. Siecle‬‬
‫در ﺧﺼـﻮص ﺟﻬـﺎن ﮔﺮداﻧﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪام ﮐﻪ در ﻗﺮون وﺳـﻄﯽ ﺑﻪ دﯾـﺪن ﭼﺎهﻫـﺎي ﻧﻔﺖ ﺑـﺎﮐﻮ رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ در ¬‪، Tage -Buch‬‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،333 -332‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از ﭘﺎرﺳـﯽﻫﺎي ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﮐﻪ در ﺑﺎﮐﻮ ﻣﻘﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺳﻮرﺧﺎﻧﯽ‪ ،‬در ده ﻣﯿﻠﯽ‬
‫ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬در ﻧﻘﻄﻪاي ﮐﻪ ﮔﺎز ﻧﻔﺖ از زﻣﯿﻦ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷـﺪ آﺗﺸـﮑﺪهاي ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮدﻧـﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﮔﺎز ﺑﺮاي آﺗﺶ ﻣﻘﺪس اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرﺳـﯽﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﯾﮑﯽ از آداب اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن را اﺣﯿﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آﺗﺸﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ Axvarishnik‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻏﺬا ﻧﺒﻮدن« ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ و آن را اﻋﺠﺎز آﻣﯿﺰ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬آﺗﺸﮑﺪه ﺳﻮرﺧﺎﻧﯽ ﺗﺎ ‪ ،1880‬ﯾﺎ‬
‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬داﯾﺮ ﺑﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺣﺪاث ﭘﺎﻻﯾﺸﮕﺎﻫﯽ در آن ﺣﺪود ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ آن را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪. Meyer(2‬‬
‫)‪. Travels ,vol .p .150(3‬‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺗﺠﺎرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﺮف آن ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﯾﺠﺎد اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ آن را ﺣﻔﻆ ﮐﺮد‪«1» «.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺑﺎﮐﻮ ﻣﺜﻞ ﻣﺮدم در ﺑﻨـﺪ و رﺷﺖ از روﺳـﯿﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮐﻤﮏ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ «2» ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭘﺸـﯿﻤﺎن ﺷﺪه و‬
‫ﺑﻪ ﺳﻔﯿﺮي ﮐﻪ ﭘﻄﺮ از درﺑﻨﺪ ﻧﺰد آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد اﺟﺎزه ورود ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ‪ «3» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭘﻄﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮ را ﺑﺎ زور ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼـﺮف در آورد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ اﯾﻦ ﮐـﺎر را ﺗـﺎ ﺳﺎل ‪ 1723‬ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ اﻧـﺪازد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ از ﺣـﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﻋﺎزم ﺷـﻤﺎل ﺑﻮد‪،‬‬
‫دﺳـﺘﻮر داد ﺳﯽ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺰرگ در ﮐﺎزان »‪ «4‬و ﻧﯿﮋﻧﯽ ﻧﻮﮔﺮود »‪ «5‬ﺑﺴﺎزﻧـﺪ و ﺑﻪ ﻣﺠﺮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﺦﻫﺎي وﻟﮕﺎ آب ﺷﺪ‪ ،‬آن ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن رﺳـﯿﺪ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﺑﺮاي ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﮔﺮدآوري ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ آن‬
‫ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻣﺎﺗﯿﻮﺷﮑﯿﻦ ﻣﺤﻮل ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در ﺑﯿﺴﺘﻢ ژوﺋﻦ ﯾﺎ اول ژوﺋﯿﻪ ‪ ،1723‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ از ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻔﺪه روز‬
‫ﺑﻌـﺪ در آبﻫـﺎي ﺑـﺎﮐﻮ ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺎﺗﯿﻮﺷـﮑﯿﻦ ﻗﺒـﻞ از ﺣﺮﮐﺖ از ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪاي از اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻫﺎﻟﯽ ﺑﺎﮐﻮ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ در آن ﺳﻔﯿﺮ اﯾﺮان ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺗﺰار ﻗﺮار دﻫﺪ‪ «6» .‬ﻣﺎﺗﯿﻮ ﺷﮑﯿﻦ ﯾﮑﯽ از اﻓﺴﺮان را ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭘﯿﻐﺎم داد ﮐﻪ ﺗﺰار ﺑﺎ وﺟﻮد رﻓﺘﺎر ﻣﺮدم ﺑﺎﮐﻮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻟﻄﻒ ﮐﺮده و ﻋﺪهاي ﻗﺸﻮن و ﻣﻘﺪاري ﻣﻬﻤﺎت ﺑﺮاي دﻓﺎع‬
‫آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﻗﺪري آذوﻗﻪ ارﺳﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺼﯿﺤﺖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﮐﻮ و ﻣﺸﺎوران او ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ و ﭘﯿﻐﺎم ﻣﺎﺗﯿﻮ ﺷـﮑﯿﻦ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻓﺴﺮ روﺳﯽ اﺟﺎزه ﺑﺎزﮔﺸﺖ دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻮن اﺗﺒﺎع ﺷﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﮐﻤﮏ روسﻫﺎ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺧﻮد را ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻧﺼﯿﺤﺖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺗﯿﻮ ﺷـﮑﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﯽدﯾـﺪ ﺟﺰ ﺟﻨﮓ ﭼﺎرهاي ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﺗـﺪارﮐﺎت ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳـﺮﮔﺮد ﮔﺮﺑﺮ »‪ «7‬ﻣﺘﺼﺪي‬
‫ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از روي ﮐﺸﺘﯽ ﺷﻠﯿﮏ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺴﺮان اﻣﺮ ﮐﺮد ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﮔﺮدان ﺳﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﺧﺸﮑﯽ ﭘﯿﺎده ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺒﺢ ‪ 21‬ژوﺋﯿﻪ ﯾﺎ اول ﺷـﻠﯿﮏ ﺷﺮوع ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ ﺳﺮﺑﺎزان روﺳﯽ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﭘﯿﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬روسﻫﺎ ﺑﺪون وﻗﻔﻪ ﺑﻪ ﺷﻠﯿﮏ اداﻣﻪ‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﮕﺬارﻧﺪ دﺷﻤﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.163‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻋﻠﯿﻪ داود ﺑﯿﮓ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻤﮏ درﯾﺎﻓﺖ دارﻧﺪ و از آﻧﻬﺎ ﺑﯿﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪. Kazan(4‬‬
‫)‪. Nizhni Novgorod(5‬‬
‫)‪(6‬‬
‫‪Soimonov, ¬Tage- Buch , p. 321, J. Mottley, op. cit. vol. III, p. z 70‬‬
‫‪ .(7) .‬ﺳـﺮﮔﺮد )ﺑﻌﺪا ﺳـﺮﻫﻨﮓ( ﯾﻮﻫﺎن ﮔﻮﺳﺘﺎف ﮔﺮﺑﺮ(‪ )Johann Gustav Garber‬ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن روﺳـﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷﺪ‪ .‬وي ﻣﺆﻟﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺟﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ در‪Muller ,Sammhung Russicher Geschichte‬‬
‫‪. ,vol .IV‬‬
‫ﺧﺮاﺑﯽﻫﺎ را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣـﺪت ﭼﻬﺎر روز ﺑﺎ ﺷـﺠﺎﻋﺖ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﺎﺗﯿﻮ ﺷـﮑﯿﻦ ﭘﯿﻐﺎﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و اﺻـﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺧﻮن رﯾﺰي ﺑﯿﺸﺘﺮ دﺳﺖ از ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻫﻢ ﭘﺮﭼﻢ ﺳـﻔﯿﺪ ﺑﺮ اﻓﺮاﺷـﺘﻨﺪ و‬
‫روسﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ راه دادﻧﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻣﻬﻤﺎت روسﻫﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫»‪«1‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ از ﺷﻨﯿﺪن ﺧﺒﺮ ﺗﺼﺮف ﺑﺎﮐﻮ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺎد ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﺢ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﮐﻠﯿﺪ ﺗﻤﺎم دﺷﻮاريﻫﺎي اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻮاﯾﯽ ﮐﻪ روسﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﮔﺎن در ﺑﺎﮐﻮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬در دو ﮐﺎروان ﺳـﺮاي ﺳـﻨﮕﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺎروان ﺳﺮاي رﺷﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪن از ﺗﻌﺮض دﺷـﻤﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد‪ .‬در زﻣﺎن اﺷـﻐﺎل ﺷـﻬﺮ ﺗﻮﺳﻂ روسﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ اﻓﺴـﺮ و ﺳـﺮﺑﺎز ﭘﺎدﮔﺎن روزاﻧﻪ ﻣﻘﺪاري ﻧﻔﺖ از‬
‫ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﺤﻠﯽ داده ﻣﯽﺷـﺪ و ﺑﻘﯿﻪ آن ﺑﻪ ﻧﻔـﻊ دوﻟﺖ روس ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺎﻟﯿـﺎﻧﻪ ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار روﺑـﻞ ﻋﺎﯾـﺪ آن‬
‫دوﻟﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪«2» .‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞﺑﯿﮓ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬در ‪ 21‬اوت ‪ 1723‬ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ رﺳﯿﺪ و ﺑﺎ اﺣﺘﺮاﻣﺎت ﻣﻌﻤﻮﻟﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻫﻤﯿﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ او ﻣﯽداد از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻬﺎر روز ﺑﻌـﺪ از ورودش او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﻧﺎﻣﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻟﻮﮐﯿﻦ »‪ «3‬ﺻـﺪر اﻋﻈﻢ داد و ﺣﺎﺷـﯿﻪ ﺟﺒﻪ ﺗﺰار را ﺑﻮﺳـﯿﺪ و ﭘﻄﺮ ﻫﻢ از اﺣﻮال ﺷـﺎه ﺳﺎﺑﻖ ﺟﻮﯾﺎ ﺷـﺪ‪ .‬اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ را ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺗﺬﮐﺮ ﻧﺎم او ﭼﻨﺎن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻓﺘﺎد و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺴـﺘﻦ ﻣﻌﺎﻫـﺪهاي ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و روﺳـﯿﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه روسﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺘﺮﻣﺎن »‪ ،«4‬از اﻫﺎﻟﯽ وﺳـﺘﻔﺎﻟﯽ و ﺷﺨﺺ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻻﯾﻘﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﺗﯿﺮه ﺑﺨﺖ اﯾﺮاﻧﯽ ﭼﻨﺎن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑـﺪي داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﻋﻤﻼ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎي روسﻫﺎ ﺗﻦ در دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻪ دادن ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮات آﺳﺎن ﺑﻮد و در ‪ 12‬ﯾﺎ ‪ 23‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1723‬ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭘﻨﺞ ﻣﺎده ﺑﻮد ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -1‬ﺗﺰار ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻮل داد ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮد و دﺷـﻤﻨﺎن را از ﮐﺸﻮرش ﺑﺮاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮار ﺷﺪ ﻟﺸـﮑﺮي ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ ﺗﺎ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺗﺎروﻣﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -2‬در ﻋﻮض ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي در ﺑﻨﺪ و ﺑﺎﮐﻮ و ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت آﻧﻬﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺎﻻت ﮔﯿﻼن و ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮ آﺑﺎد‬
‫را ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ روسﻫﺎ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -3‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ روسﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ اﺳﺐ و ﻣﻠﺰوﻣﺎت ﺑﺮاي ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد در اﯾﺮان ﺑﻔﺮﺳـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺒﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮﯾـﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷـﺮح ﻣﺤﺎﺻـﺮه و ﺗﺼـﺮف ﺑﺎﮐﻮ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ در ¬‪ ، Tage -Buch‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 326 -321‬اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﻮﺗﮑﻮف‪ ،‬ﺳﻮﻟﻮﯾﻒ‪ ،‬ﮐﻠﺮاك و ﻣﺎﺗﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪. Soimonov ,¬ Tage -Buch II ,p .335(2‬‬
‫)‪. Golovkin(3‬‬
‫)‪. Ostermann(4‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -4‬ﻣﯿﺎن دو ﮐﺸﻮر ﻫﻤﯿﺸﻪ دوﺳﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد و ﻣﺮدم اﯾﻦ دو ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺣﻖ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷﺖ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﻧﺪ و ﻫﺮ‬
‫ﻣﺪت ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﯿﺎن روﺳﯿﻪ و اﯾﺮان آزادي ﺗﺠﺎرت ﺑﺮﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -5‬دﺷﻤﻨﺎن و دوﺳﺘﺎن روﺳﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﺷﻤﻨﺎن و دوﺳﺘﺎن اﯾﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‪«1» .‬‬
‫ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿـﮓ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻫـﺪه را ﺗﺤﺖ ﻓﺸـﺎر اﻣﻀـﺎ ﮐﺮد و ﭼﻮن از ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮاي ﻋﻘـﺪ ﻣﻌﺎﻫـﺪه ﺑﺎ‬
‫روﺳـﯿﻪ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﻀـﺎي آن ﻇﺎﻫﺮا ﺟﻨﺒﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﺎوزات ﭘﻄﺮ در ﺷـﻤﺎل اﯾﺮان ﻣﯽداد‪ «2» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺰار ﭘﺲ از اﻧﻌﻘﺎد آن ﺑﺴـﯿﺎر ﺷﺎد‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮاﺟﻌﺖ از روﺳـﯿﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او را ﺧﺎﯾﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪ «3» .‬و ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎن ﺧﻮد ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺷﺪ ﻓﻮرا ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ روﺳـﯿﻪ ﻗﺮار داد و ﺑﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻃﺮﺧﺎن رﻓﺖ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪،‬‬
‫در آن ﺷﻬﺮ از دوﻟﺖ روﺳﯿﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮي ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺪ ﻣﺎه ﺑﻌـﺪ از اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﺷﺎه زاده ﺑﻮرﯾﺲ ﻣﺸﺮﺳـﮑﯽ »‪ «4‬را ﺟﻬﺖ ﺗﺼﻮﯾﺐ آن ﻧﺰد ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ او ﮐﺎﻣﻼ‬
‫ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻮد؛ وي ﺣﺘﯽ ﺿـﻤﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي اﯾﺮان و ﺧﺮوج از اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﻮرد ﺳﻮء ﻗﺼـﺪ واﻗﻊ ﺷـﺪ‪ .‬ﺿـﻤﻨﺎ ﭘﻄﺮ ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬـﺪ ﻧـﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻟﻮاﺷﻒ را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮔﯿﻼن ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌـﺪا در ﺳﺎل ‪ 1724‬آوراﻣﻒ ﺑﺮاي دﯾـﺪن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ اردﺑﯿﻞ‬
‫رﻓﺖ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او ﻧﯿﺰ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪«5» .‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﮔﯿﻼن ﭼﻨﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روسﻫﺎ ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ژﻧﺮال‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ‪ . 185T .Yuzefovich ,Dogovori Rossii Vostokom pp -9 -‬دوﻣـﻮن ﺗﺮﺟﻤﻪاي از آن ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ‪Corps universel Diplomatique du Droit des Gens) Amsterdam, 1731 (, vo‬‬
‫‪1, II, pp. 75- 6‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﺗﻠﯽ )ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ (275 -271‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮐﻠﺮاك ﻫﻢ آن را ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫)ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ (129‬در آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮي ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ از ﺧﻼﺻﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻠﺮاك )ﺑـﺪون ذﮐﺮ ﻣﺄﺧـﺬ( ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮده‬
‫اﺳـﺖ‪ -،‬ﺟﻠـﺪ ﺳـﻮم‪ ،‬ص ‪ 181‬ﮐﺘـﺎﺑﺶ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‪An Historical Account of The British Trade over the :‬‬
‫‪.Caspian sea‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑـﺎر ﻧﺒﻮد ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺧﻮد ﺑﺮ اﯾﺮان از ﺿـﻌﻒ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪) .‬در ﻋﺼـﺮ ﻣﺎ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺳﯿـﺎﺳﺖ روي داده اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1947 /1946‬دوﻟﺖ ﺷﻮروي ﺑﻪ ﺷـﯿﻮهاي ﻣﺘﻮﺳـﻞ ﺷـﺪ ﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽآورد و‬
‫آن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدن اﯾﺮان ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﯾﺮان و ﺷﻮروي ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﻔﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮان در اﯾﻦ‬
‫وﻗﺖ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ -.‬ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺎد ﻟﻨﭽﺎﻓﺴﮑﯽ‬
‫( ‪Lenczowski (Russia and The West in Iran, 1918- 1948.( Ithaca, New York, 1949 ),- pp. 296-‬‬
‫‪300, 309- 12‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪Soimonov, loc. cit. p. 360; Butkov, Materiali, vol. I, p. 55‬‬
‫‪. Mescherski(4) .‬‬
‫)‪. Butkov ,vo 1 .I ,p .55(5‬‬
‫ﻣﺎﺗﯿﻮﺷـﮑﯿﻦ ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﺮف ﺑﺎﮐﻮ ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ آﺳﺘﺎرا ﮐﻪ در ﺣﺪود ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﮔﺮدآوري ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬از‬
‫ﭘﺸﺖ درﺧﺘﺎن ﺟﻨﮕﻞ ﺗﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺰاﺣﻢ روسﻫﺎ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﻗﻮاي ﻣﺎﺗﯿﻮﺷﮑﯿﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ ﻋﺪهاي از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺑﺎﮐﻮ ﺑﺎ داود ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺷﯿﺮوان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻃﺮد روسﻫﺎ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭼﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮار ﺑﻮد داود ﺑﯿﮓ‬
‫در روز ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑـﺎ ﻋـﺪه زﯾﺎدي از ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺎﮐﻮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد و ﺳـﭙﺲ ﻗﺰﻟﺒﺎشﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ ﺷـﻬﺮ ﺷﻮرش ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﭘﺎدﮔﺎن روﺳـﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﮐﺸﻒ ﺷﺪ و روسﻫﺎ اﻗﺪاﻣﺎت اﺣﺘﯿﺎﻃﯽ ﻻزم را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫»‪«1‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ ﮔﯿﻼن‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي ارﻣﻨﯽ و ﮔﺮﺟﯽ در آﻧﺠﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ژﻧﺮال اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر روم ﯾﺎﻧﺘﺴﻒ ﭼﻮن ﺑﺎ ﻧﺴـﺨﻪاي از ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﺼﻮب ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان ﻣﯿﺎن روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﮔﺰارش داد ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﺑﻪ ارﻣﻨﯽﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن اﺟﺎزه داده اﺳﺖ در ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺟﺪﯾﺪ او ﺳﺎﮐﻦ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا او ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ ﻋﯿﺴﻮي‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎﯾـﺪ ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮﺗﮑﻮف »‪ ،«2‬ﭘﻄﺮ ﻗﺼـﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ارﻣﻨﯽﻫﺎ را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ در‬
‫ﮔﯿﻼن ﺳـﮑﻮﻧﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﻮل داده ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎد ﺑﻪ آن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را از آﻧﺠﺎ اﺧﺮاج ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎ ﭘﻄﺮ ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن و ارﻣﻨﺴـﺘﺎن اﯾﺮان را ﺗﺤﺖ ﺗﺴـﻠﻂ ﺗﺮكﻫﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑﮕـﺬارد‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﻮﻇﻒ ﻣﯽداﻧﺴﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻗـﺪاﻣﯽ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﮔﻔﺖ ﭘﻄﺮ ﻗﺼـﺪ داﺷﺖ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن آن دو ﻧﺎﺣﯿﻪ را در ﺳﺎﻟﯿﺎن )ﻧﺰدﯾﮏ رودﺧﺎﻧﻪ ﮐﻮرا( ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠﺎري روﺳـﯿﻪ ﺑﻮد ﺳﺎﮐﻦ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﺗﯿﻮﺷـﮑﯿﻦ ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ در ﮔﯿﻼن ﺑﺮ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻓﺎﯾﻖ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻠﻌﻪاي در ﺳﺎﻟﯿﺎن ﮐﺮد و ﺷﯿﭙﻮف ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‬
‫آن را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿـﺪ‪ .‬در ﺣـﺪود ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺗﺎﺗﺎر در ﺑﺎﮐﻮ و رﺷﺖ ﺑﺮاي اﻋﺰام ﺑﻪ ﺳﺎﻟﯿﺎن ﺟﻬﺖ ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺠﺘﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﻋﯿﺪ ﻗﯿﺎم ﻣﺴـﯿﺢ در ﺳﺎل ‪ ،1725‬ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻗﺒﻞ از ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎر دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ از‬
‫ﺳﻦ ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ «3» .‬ﻧﻘﺸﻪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺸﺪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﺣﯿﺎي ﺗﺠﺎرت اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎ اﯾﺮان از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫روﺳـﯿﻪ‪ .‬ﭘﻄﺮ ﭼﻨـﺪ ﻣﺎﻫﯽ ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ ﺧﻮد از ﯾﮑﯽ از ﺗﺠﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم رﯾﭽﺎرد ﻣﯿﻦ وﯾﺮﯾﻨﮓ »‪ «4‬ﮐﻪ ﻋـﺎزم اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻮد ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ رﻓﻘﺎي ﺧﻮد در ﻟﻨﺪن در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﺟﺎﻧﺲ ﻫﻨﻮي ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪«5» :‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.(1‬‬
‫‪Garber, ¬Nachrichten , p. 132; Busching's Magazin, vo 1. x, p. 467; Butkov, Materiali, vo 1. I,‬‬
‫‪pp‬‬
‫‪. Butkov ,op .cit ;p .62 70- 69(2) .‬‬
‫)‪. Soimonov ,¬ Tage -Buch p .367(3‬‬
‫)‪. Mainwaring(4‬‬
‫)‪(5‬‬
‫‪Hanway, Historical Account of the British Trade Over the Caspian Sea, vo 1. I, p. 13‬‬
‫‪.‬‬
‫»اﮔﺮ ﭼﻪ ﭘﻄﺮ از ﺑﺴـﯿﺎري از اﺷـﮑﺎﻻت اﯾﻦ ﮐـﺎر آﮔـﺎه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻤـﺎم دﺷﻮاريﻫﺎي آن را ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺮگ او ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻪ داد و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﮐﻪ از ﺧﻄﺮﻫﺎي ﺗﺠﺎرت از ﻃﺮﯾﻖ روﺳﯿﻪ ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻊ از اﺟﺮاي اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1738‬واﻗﻌﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮهاي روي داد و ﺻﺤﻨﻪ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﺑﺎز ﮐﺮد‪«1» «.‬‬
‫روﺳـﯿﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد اداﻣﻪ داد؛ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻪ ﻗﻮه ﻣﺤﺮﮐﻪ آن ﮐﻢﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ آن ﻧﯿﺰ ﺗﻘﻠﯿﻞ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻧﻮاﺣﯽ ﺷﻤﺎﻟﯽ اﯾﺮان را در ﺗﺼﺮف داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﺧﻮد را رﻫﺎ ﮐﺮد و اﺑﺘﮑﺎر ﻋﻤﻠﯿﺎت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮكﻫﺎ ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﺷـﺎره ﻫﻨـﻮي در اﯾﻨﺠـﺎ ﺑـﻪ ﮐﻮﺷـﺶﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﺘﻦ(‪ )Elton‬اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﺮاي اﺣﯿـﺎي اﯾـﻦ ﺗﺠـﺎرت ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ آورد‪ .‬در‬
‫ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﺠـﺎري ﻣﯿﺎن روس و اﻧﮕﻠﯿﺲ )‪ (1734‬ﻗﯿـﺪ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺧﻮد را از ﻃﺮﯾﻖ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮان و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ و از روي ﺑﻬﺎ‪ Ad valorem‬ﺳﻪ درﺻﺪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -‬ﻫﻨﻮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.(48 -47‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫اﺷﺎره‬
‫در ﻓﺼـﻞ ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺳـﻠﻄﺎن اﺣﻤـﺪ ﺛﺎﻧﯽ و داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺻـﺪر اﻋﻈﻢ او‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از زﻋﻤﺎي ﻣـﺬﻫﺒﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ و‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ درﺑﺎره اﯾﺮان داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻮاﻫﺎن ﺻـﻠﺢ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺼﺎﯾﺢ اﺣﺘﯿﺎط آﻣﯿﺰ او ﻣﺴـﻤﻮع ﻧﯿﻔﺘﺎد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺮﯾﮏ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺗﺮكﻫﺎ ﺷﺪ‪ ،‬اﺧﺒﺎري ﺑﻮد ﮐﻪ درﺑﺎره ﺑﺪ رﻓﺘﺎري‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺳﻨﯽ اﯾﺮان اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮐﻪ ﻻـزم ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﻔﺘﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻔﺴـﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬از او ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﻓﺘﻮاﯾﯽ در ﺧﺼﻮص ﺳﻪ ﺳﺆال‬
‫ذﯾﻞ ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺆال اول‪ -‬اﮔﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ راﻓﻀـﯽ )ﺷـﯿﻌﯽ( ﮐﻪ ادﻋﺎي ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج اﯾﺮان را دارد‪ ،‬ﺑﻌﻀـﯽ از رواﻓﺾ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن »‪ «1‬ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪،‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺻﻠﺢ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻼﻃﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﺟﻮاب‪ -‬ﺑﻠﯽ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ وﻇﯿﻔﻪ دارﻧـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻼﻋﯿﻦ را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﻨـﺪ و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺻـﻠﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﮐﺮده‬
‫ﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﺎرﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﻮﻇﻒاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ داﺷﺘﻦ ﻗﺪرت ﮐﺎﻓﯽ آن را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺆال دوم‪ -‬آﯾـﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﮐﺸﻮري را ﮐﻪ در ﺗﺼـﺮف اﺧﻼـف ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ و رواﻓﺾ اﺳﺖ ﻗﻠﻤﺮو دﺷـﻤﻦ ﺑـﺪاﻧﯿﻢ؟ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﺳـﻪ‬
‫ﺧﻠﯿﻔـﻪ اول و ﻋـﺎﯾﺸﻪ را ﻟﻌـﻦ و ﺳـّﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬آن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را ﻣﺮﺗـﺪ و اﯾﻦ زن را ﺑـﺪﮐﺎره ﻣﯽداﻧﻨـﺪ‪ «2» ،‬و آﯾـﺎت ﻗﺮآن را ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫ﺳﻔﺴﻄﻪ آﻣﯿﺰ ﺧﻮد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﯽﻫﺎ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻋﺎﯾﺸﻪ زوﺟﻪ ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﯿﻌﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ او ﺑﺎ ﻋﻠﯽ )ع( ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ روزي ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﺮدن ﺑﻨﺪ ﺧﻮد را در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﮐﺎروان ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﺳﻨﯽﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﯽاﻧﮕﯿﺰﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺑﺎ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ آﻣﯿﺰش ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻮاب‪ -‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺸﻮري ﻗﻠﻤﺮو دﺷﻤﻦ و ﻣﺮدم آن ﻣﺮﺗﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺆال ﺳﻮم‪ -‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﯿﻪ رواﻓﺾ )ﺷـﯿﻌﯿﺎن( در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر )اﯾﺮان( و آن ﻋـﺪه از اﺗﺒـﺎع آن ﮐﻪ اﺻـﻼ ﮐﺎﻓﺮﻧـﺪ )ﻋﯿﺴﻮﯾـﺎن ﻣﻘﯿﻢ‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن( ﻣﯽﺗﻮان اﻗﺪام ﮐﺮد؟‬
‫ﺟﻮاب‪ -‬در ﻣﻮرد رواﻓﺾ‪ ،‬ﻣﺮدﻫﺎﯾﺸـﺎن ﺑﺎﯾـﺪ از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧـﺪه ﺷﻮﻧـﺪ و زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ اﺳﺎرت در آﯾﻨـﺪ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﻪ ﻏﺎرت‬
‫رود‪ .‬زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺴـﯽ اﺟﺎزه ﻧﺪارد ﺑﺎ زﻧﺎﻧﺸﺎن ﻗﺒﻞ از اﺳـﻼم آوردن‬
‫»‪ «1‬آﻧﻬﺎ آﻣﯿﺰش ﮐﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﮐﻔﺎر‪ ،‬زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺎﯾـﺪ اﺳـﯿﺮ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺿـﺒﻂ ﺷﻮد‪ .‬زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن آﻧﻬﺎ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﮐﺮد و ﺑﺎ زﻧﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان آﻣﯿﺰش ﻧﻤﻮد و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻓﻦﻫﺎﻣﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺮﮐﯿﻪ در ﻣﻮرد زﻧﺎن ﺷﯿﻌﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا زﻧﺎن ﻋﯿﺴﻮي را ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ از ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬زن ﻋﯿﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ ﻃﺎﻟﺐ او ﺑﺎﺷﺪ داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«3» .‬‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻌﺪ از ﮐﺴﺐ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان را ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷـﺮح ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺗﺮكﻫﺎ در ﺷـﻤﺎل‬
‫ﻏﺮﺑﯽ و ﻏﺮب اﯾﺮان ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﻻـزم اﺳﺖ ﻣﺨﺘﺼـﺮي از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از اوﺿﺎع ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن و ارﻣﻨﺴـﺘﺎن را در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ‬
‫ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺷﺮح دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻌـﺪ از آن ﮐـﻪ در اواﺧﺮ ‪ 1722‬از ﻗﺰوﯾـﻦ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬در ﺗـﺒﺮﯾﺰ درﺑـﺎر ﮐـﻮﭼﮑﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﯿـﺪ ﻏﻠـﻂ ﮐﻪ از ﺗﻌﺮض‬
‫دﺷـﻤﻨﺎن در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺷﺎﯾـﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟـﺪ او‪ ،‬ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اول‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎك ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬درﺑﺎر را از ﺗﺒﺮﯾﺰ در ﺳﺎل ‪ 955‬ﻫﺠﺮي )‪ 1548 /9‬ﻣﯿﻼدي( ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎل داده ﺑﻮد‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ دوره ﻣﻤﺘﺪ ﺻﻠﺢ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺟﺎي اﻣﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺖ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1721‬ﭼﻨﺎن زﻟﺰﻟﻪ ﺳﺨﺘﯽ در ﺗﺒﺮﯾﺰ روي داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎم دﯾﻮارﻫﺎي آن‬
‫ﻓﺮو رﯾﺨﺘﻪ و در ﺣﺪود ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در آن ﺣﺎدﺛﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ‬
‫______________________________‬
‫ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻌﺪا ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﺎ آن را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ زن را ﻫﻤﺮاه ﺻـﻔﻮان ﺑﻦ اﻟﻤﻌﻄﻞ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت اﺗﻔﺎﻗﯽ را ﻋﻤﺪي داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺗﻬﻤﺖ زدﻧﺪ‪ -.‬ﺳﯿﺮة رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ )ﮔﻮﺗﯿﻦ ﮔﻦ‪ (1859 ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.732‬‬
‫)‪ .(1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﯽ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﻣﺘﻦ ﺗﺮﮐﯽ آن‪ -،‬آﻧﭽﻪ ﭼﻠﺒﯽزاده در دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺗﺎرﯾﺦ رﺷﯿﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اوراق‪ .a 71-b 61‬ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت و ﻓﺘﻮاﻫﺎ‬
‫ﺑﻌﺪا ﺑﺮاي ﻟﺰﮔﯽﻫﺎي ﺟﺎر و ﺗﻠﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ؛‪. Von Hammer ,vol .XIV ;p .101 n-‬‬
‫)‪. Von Hammer ,vo 1 ,XIV ,p .93(3‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ «1» .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1722‬در اﺛﺮ ﺣﻤﻼت اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ از ﻗﺰوﯾﻦ ﺑﮕﺮﯾﺰد‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻟﺮﺳـﺘﺎن ﺑﺮود و ﺑﻪ ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧـﺎن ﻓﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺣﺎﻣﯽ ﺑﺎوﻓﺎ و رﻫﺒﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻻﯾﻖ ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪه ﺷﻮد و در واﻗﻊ وﻗﺘﯽ در ژوﺋﻦ ‪1722‬‬
‫از اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ «2» ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در آﻏـﺎز ﺳﺎل ‪ 1723‬ﻣﯿﻼـدي ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ اﻣﯿـﺪي ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻏـﺎﺻﺐ ﺗﺨﺖ و ﺗـﺎج‪ ،‬ﭘﺎي ﺗﺨﺖ و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠﺎور را در‬
‫ﺗﺼـﺮف داﺷﺖ و ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ درﺑﻨـﺪ و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﮔﯿﻼـن را اﺷـﻐﺎل ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎﮐﻮ را ﺑﮕﯿﺮد و داﻣﻨﻪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد را در‬
‫اﯾﺎﻻت ﻣﺠﺎور ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪﺗﺮ از ﻫﻤﻪ آن ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﭘﺎدﮔـﺎن ﺧﻮب و آزﻣﻮدهاي در ﺗﺒﺮﯾﺰ و اﯾﺮوان و ﺳﺎﯾﺮ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﺳـﺮﺑﺎز ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺷـﺨﺺ ﺧﻮد ﮔﺮد ﻧﯿﺎورده ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ آن‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز در ﭼﻨﮓ دﺷﻤﻦ ﻧﺒﻮد اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ از ﺧﻮد رأﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﺎن و ﻓﺘﻨﻪ ﺟﻮﯾﺎن و اﺑﻠﻬﺎن ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﺗﺼـﻤﯿﻢ درﺳﺘﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻣﺜﻞ ﭘـﺪرش ﻫﻤﯿﺸﻪ راه ﺧﻄﺎ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﮐﻪ ﺑﺎ وﺧﺘﺎﻧﮓ ﮐﻨﺎر ﺑﯿﺎﯾـﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬و ﭼﻮن ﺷـﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺑﺎ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻣﮑﺎﺗﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳـﺨﻨﺎن ﻏﺮض آﻟﻮد ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﺳﻮم )ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن(‪ ،‬اﻫﻞ ﮐﺎﺧﺖ‪،‬‬
‫ﮐﻪ در درﺑﺎر او ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻮش ﻓﺮا داد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ وﺧﺘﺎﻧﮓ را از ﻣﻨﺎﺻﺒﺶ ﻣﻌﺰول ﮐﺮد و ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ‪ ،‬رﻗﯿﺒﺶ‪ ،‬را ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ «3» .‬ﻃﻮﻟﯽ‬
‫ﻧﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺎﮔﻮار اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ اراﻣﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻗﭙﺎﻧﺎت »‪ ،«4‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل اردوﺑﺎد‪ ،‬اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﮐﺮد و ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﺒـﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ از آﻧﻬـﺎ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮ ﺑﻪ ﺷـﻮرش ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ‪ «5» .‬ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷـﺎه ﮐﺎرﺗﯿـﻞ و واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪ‪ ،‬از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬وﺧﺘﺎﻧﮓ ﮐﻪ اﻣﺮ او را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ در »ﻗﺰاق« در ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﺟﻠﻮ او ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺖ ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ وارد ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ در ﻧﺘﯿﺠﻪ رﻓﺘﺎر ﺧﯿﺎﻧﺖ آﻣﯿﺰ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Krusinski ,p .186(1‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﻋﻠﯿﻪ وﺧﺘﺎﻧﮓ در درﺑﺎر ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪-،‬‬
‫‪Sekhnia Chkheidze, Histoire de Georgie, vo 1. 11, part 11, p. 37; Peyssonnel, Essai dur les‬‬
‫‪.Troubles atuels de Perse et de Georgie, p. 63‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﺄﺧﻮذ از ﮐﻠﻤﻪ ارﻣﻨﯽ ﮐﺎﭘﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮدﻧﻪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ ،‬در ارﻣﻨﺴـﺘﺎن اﯾﺮان ﻧﻬﻀﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬رﻫﺒﺮان اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺗﺴﻠﻂ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ )‪ (1723‬ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن ﻗﺰﻟﺒﺎش ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷـﻬﺮ را ﺑﮕﯿﺮد و وﺧﺘﺎﻧﮓ ﮐﻪ از ﮐﻤﮏ روسﻫﺎ ﻣﺄﯾﻮس ﺑﻮد و اﻣﯿـﺪي ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر از ﺗﺮكﻫﺎ‬
‫اﺳـﺘﻤﺪاد ﮐﺮد‪ «1» .‬ﺗﻘﺎﺿـﺎي او ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺷـﺪ )ﺗﺼﺎدﻓـﺎ ﺗﻘﺎﺿـﺎﯾﺶ در وﻗﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳـﯿﺪ( و ﺻـﺪر اﻋﻈﻢ دروﯾﺶ‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ آﻗـﺎ را ﮐﻪ ﺳـﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧـﺪن داود ﺑﯿﮓ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺑﻪ آن ﺷـﻬﺮ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد ﻧﺰد وﺧﺘﺎﻧﮓ اﻋﺰام داﺷﺖ و ﺑﻪ او‬
‫وﻋﺪه ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻓﻮري داد‪.‬‬
‫وﺧﺘﺎﻧﮓ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻋـﺪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻊآوري ﻗﻮاي ﮐﺎﻓﯽ در آورﯾﻞ ‪ 1723‬ﺑﻪ ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و‬
‫ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ را از آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون راﻧـﺪ‪ .‬ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﻪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ وﺧﺘﺎﻧﮓ و ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ ﺧﺒﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻮرا ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺪه ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ و در ﺣﺪود‬
‫ﻫﻔـﺖ ﻫﺰار ﻟﺰﮔﯽ را ﮐﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﻘـﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ از دﺷـﻤﻦ دﯾﺮﯾﻨﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ دور ﺧـﻮد ﮔﺮد آورد و ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺗﻔﻠﯿﺲ رﻓﺖ و آن را در‬
‫ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻪ ‪ 1723‬ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورد‪ .‬وﺧﺘﺎﻧﮓ و اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺳـﻼﻣﺖ ﺑﻪ در ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﻮاﯾﻒ وﺣﺸـﯽ ﻟﺰﮔﯽ ﺷﻬﺮ را‬
‫ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻋـﺪه زﯾﺎدي را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ «2» .‬وﺧﺘﺎﻧـﮓ ﺑـﺎز از ﺗﺮكﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺷـﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ از‬
‫ﻗﺎرص ﻋﺎزم ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺮان ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادرش ﯾﺰه و ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﮑﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺟﻨﮕﯽ ﺗﺮكﻫﺎ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮب اﯾﺮان‬
‫ﻓﺮﻣـﺎن دﻫﯽ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺮك‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد در ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﺮض ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ارزﻧـﮥاﻟﺮوم ﮐﻪ ﻣﺮد ﻃﻤﺎع و‬
‫رﺷﻮهﺧﻮاري ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻮل ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺧﺘﻼـﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن وﺧﺘﺎﻧـﮓ و ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷـﺎ ﺑﻪ آﺳـﺎﻧﯽ از ﻣﺮز اﯾﺮان و‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ در ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﮔـﺬﺷﺖ و ﭼﻨﺪي ﭘﺲ از آن‪ ،‬وﺧﺘﺎﻧﮓ و ﺑﮑﺮ و ﯾﺰه را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﻘﺪﻣﺸﺎن را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺖ و آﻧﺎن را‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ وﺧﺘﺎﻧﮓ وﻋـﺪه ﮐﻤﮏ داده ﺑﻮدﻧـﺪ و او ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﭘﯿﺸـﯿﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ دروﯾﺶ ﻣﺤﻤﺪ آﻗﺎ ﺑﺎ ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ راﺑﻄﻪ دارد‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺰار ﻧﮕﺬارد ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺎﺻﺪي ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﻄﺮ رواﻧﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ وﺧﺘﺎﻧـﮓ ﻧﻮﺷﺖ )‪ 16 /27‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ (1723‬ﮐﻪ ﻣﺎدام ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎي ﺧﺰر ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﺎﮐﻮ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف ﻧﯿﺎورده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮑﯽ ﮐﻨﺪ؛‪-‬‬
‫‪.Brosset, Histoire de la Georgie, vo 1. 11, part 11, p. 585‬‬
‫)‪ .(2‬وﺧﻮﺷﺖ ﻣﻮرخ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ وﺧﺘﺎﻧﮓ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ا»ي ﺑﺴﺎ زﻧﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻣﻘﺪﺳﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن آﻟﻮده ﺷﺪﻧﺪ و اي ﺑﺴﺎ ﺧﻮنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺮ دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪ«‪-‬‬
‫‪ ) Histoire de le Georgie, vo 1. 11, part, p. 118.) 1723‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪225 :‬‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ دﯾﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ در دﻫﻢ ژوﺋﻦ‪ ،‬ﻗﺸـﻮن ﺗﺮك در ﻧﺰدﯾﮑﯽ دﯾﻮارﻫـﺎي ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺗﻮﻗـﻒ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ از دروازه‬
‫ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﺷـﻬﺮ را ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ داد و ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻈﺮ ﺗﺮكﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﭘﯿﺸﮑﺶ ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫ﮐﺮد و ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻗﻼع ﮔﻨﺠﻪ و اﯾﺮوان ﺗﺮﺗﯿﺒﺎﺗﯽ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿـﻢ ﭘﺎﺷـﺎ ﮐـﻪ از رﺳـﯿﺪن ﺑـﻪ ﻫـﺪف ﺧـﻮد ﺑـﺪون ﺟﻨـﮓ و ﺧـﻮنرﯾﺰي و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از ﻓﮑﺮ ﺗﺼـﺮف ﮔﻨﺠﻪ و اﯾﺮوان ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻣﺸـﻌﻮف ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌﻬﺪات ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺧﺘﺎﻧﮓ ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬وﺧﺘﺎﻧﮓ ﮐﻪ ﻣﯽدﯾﺪ از‬
‫ﺳﻮي روسﻫـﺎ اﻣﯿـﺪ ﮐﻤﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭼـﺎر دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷـﺪ و ﺗﻌﻬـﺪ ﮐﺮد در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ او را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اوﻟﺶ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از آﻧﭽﻪ ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﮐﻨـﺪ‪ «1» .‬اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬـﺎد ﻣﻘﺒـﻮل ﻃﺒـﻊ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷـﺎي ﺣﺮﯾﺺ واﻗـﻊ ﺷـﺪ و در اﺛﺮ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﮑﺮ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ را در ارگ زﻧـﺪاﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﺎز ﻧﻮﺑﺖ ﻧﻮﻣﯿﺪي وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ او را ﻣﺸـﺮوط ﺑﻪ اﺳـﻼم آوردن او ﮐﺮد و اﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﺎﯾﻪ اﻓﺘﺨﺎر اوﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﮐﺎرﺗﯿﻞ ﺑﺎ آن ﺷـﺮط‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ ﻧﯿﺰ ﺳـﻠﻄﻨﺖ آن ﻧﺎﺣﯿﻪ را ﺑﻪ ﺑﮑﺮ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﭼﻮن ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻢﺗﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮد ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و‬
‫اﺳﻼم آورد و ﻟﻘﺐ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﯾﺰه ﻧﯿﺰ ﺳﻨﯽ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻮﺳﻮم ﮔﺮدﯾﺪ‪«2» .‬‬
‫ﻣﺮدم ﺗﻔﻠﯿﺲ و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠﺎور از اﺧﺎذي و زﯾﺎده ﺳـﺘﺎﻧﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﺟﺎن آﻣﺪﻧـﺪ و ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻒ از روزﮔﺎري ﮐﻪ در زﯾﺮ ﺳـﻠﻄﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳـﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧـﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﺑﮑﺮ ﺑﻪ زودي از اوﺿﺎع ﻧﺎراﺿـﯽ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﺳـﻤﺎ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺧﺘﯿﺎرات واﻗﻌﯽ در‬
‫دﺳﺖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﮑﺮ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ از زﻧﺪان ﺑﮕﺮﯾﺰد‪ ،‬ﺑﮑﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺎر را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ «3» .‬ﭼﻨﺪي‬
‫ﺑﻌـﺪ ﺑﮑﺮ ﺑـﻪ ﺑﻬـﺎﻧﻪ ﺷـﮑﺎر از ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺮون رﻓـﺖ و ﺑـﻪ ﺟﻨﮕـﻞ ﭘﻨـﺎه ﺑﺮد و ﺑـﻪ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺣﻤﻠﻪ آورد و ﺑﻪ زودي ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ از دﺷـﻤﻨﺎن‬
‫ﺳﺮﺳـﺨﺖ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﻠﺤﻖ ﺷـﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﺟﻨﮓﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و از ﻃﺮﯾﻖ اوﺳﺴـﯽ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ‬
‫ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ «4» .‬ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﻫﻢ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺗﺮكﻫﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،14‬ص ‪ .96‬ﻣﻮرﺧﺎن ﮔﺮﺟﯽ ﻃﺒﻌﺎ ذﮐﺮي از اﯾﻦ رﺷﻮه ﺧﻮاري ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﯾﺰه ﻣﺪتﻫﺎ ﯾﮑﯽ از ﺷـﯿﻌﯿﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺿﻤﻦ ﺣﺒﺲ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻋﯿﺴﻮي ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ -،‬وﺧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.124‬‬
‫)‪ .(3‬ﭘﻨﺠﺮه زﻧﺪان ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ در ﻗﻠﻌﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﮐﻮرا ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪ ،132‬وي از ﻃﻨﺎﺑﯽ ﻓﺮود آﻣﺪ و‬
‫در ﻗﺎﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﮑﺮ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد ﺳﻮار ﺷﺪ و رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﻬﺎد‪ -.‬وﺧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.123‬‬
‫)‪(4‬‬
‫‪Sekhnia Chekheidze, loc, cit p. 39; Brosset, Materiaux pour servir a lhistoire de la Georgie,‬‬
‫‪p. 213‬‬
‫‪.‬‬
‫وﺧﺘﺎﻧﮓ ﮐﻪ ﻣﯽدﯾـﺪ از ﻃﺮف ﺗﺮكﻫﺎ اﻣﯿـﺪ ﮐﻤﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از ﺗﻔﻠﯿﺲ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﻮاي آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﮑﺮد و در ﻋﻮض دﻋﻮت ﭘﻄﺮ‬
‫ﮐﺒﯿﺮ را ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻫﺰار و ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد او و ﻧﯿﺰ ﻋﺪه زﯾﺎدي از ﺑﺰرﮔﺎن ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺑﻮد در ﻣﺎه‬
‫اوت ‪ 1724‬وارد روﺳﯿﻪ ﺷﺪ‪ «1» .‬و ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي دورهاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻗﻮاي روس در ﮔﯿﻼن از ﺳﺎل ‪ 1726‬ﺗﺎ ‪ 1728‬ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻋﻤﺮ )‪ (1737‬در روﺳﯿﻪ ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬از ﺻﺤﻨﻪ اﯾﺮان ﻣﺮد ﻣﺄﯾﻮس و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ را‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ رواﺑﻂ او ﺑﺎ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ دﻟﯿﻞ ﺧﯿﺎﻧﺖ او ﺑﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه واﻗﻌﯽ او ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻖ داﺷﺖ ﺑﻪ او و وزراﯾﺶ‬
‫ﺑـﺪ ﺑﮕﻮﯾـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻮل و ﺧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ او‪ ،‬را ﺑﺘﻮان ﺑﺎور ﮐﺮد‪ «2» ،‬ﻫﻤﮑـﺎري او ﺑـﺎ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻠـﻞ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺑﻮد و ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﻣﺜﻞ اﮐﺜﺮ‬
‫اﻋﻀـﺎي ﺧﺎﻧـﺪان ﺧﻮد در ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻮارد ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ و ﺣﻔـﻆ ﻣﻘـﺎم دﺳﺖ از ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد ﺷﺴـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻗﻠﺒﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ اﯾﻤﺎن داﺷﺖ و ﻓﻮرا ﺑﻪ آن آﯾﯿﻦ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺷـﯿﻌﯿﺎن اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻨﻔﺮ او ﻣﯽﺷﺪ و اﯾﻦ ﻓﮑﺮ را در ﺳـﺮ او ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآورد ﮐﻪ از درﺑﺎر‬
‫اﺻﻔﻬﺎن اﻧﺘﻈﺎر ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻤﯽﺗﻮان داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از رﻓﺘﺎر اﻫﺎﻧﺖ آﻣﯿﺰ ﺷﺎه و وزراي اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﻮنرﯾﺰيﻫﺎي‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺟﺪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬در ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﺧﺘﺎﻧﮓ ﮐﻪ رواﺑﻂ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﯾﺮان ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻗﻄﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﺄﺳﻒ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد را‬
‫اﺟﺮا ﮐﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ او )وﺧﺘﺎﻧﮓ( در ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ او از ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﻢ از ﯾﺄس و ﻧﻮﻣﯿﺪي ﺑﻮد‬
‫و ﺑﻪ زودي از ﻋﻤﻞ ﺧﻮد ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ اﮔﺮ ﺑﺨﺖ ﯾﺎري ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ ﺻـﻔﺎت ﻋﺎﻟﯽ و اﺧﻼق ﺧﻮب ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺗﺒﺎع ﺧﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐ ﻤ ﮏ ﮐﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ وﺧﺘﺎﻧﮓ‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﺒﺎع او اﺟﺎزه داده ﺷﺪ ﯾﺎ در روﺳﯿﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻋﺪه ﮐﻤﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﺎﺟﺮت اﮐﺜﺮ روﺷﻦ ﻓﮑﺮان ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﺿﺮﺑﺖ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن وارد آورد‪«3» .‬‬
‫______________________________‬
‫ﺟـﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺰه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﺟﺪﯾـﺪ ﺧﻮد وﻓﺎدار ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﮑﺮ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮد‪ .‬وي ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫در ﺗﻔﻠﯿﺲ در ﺳﺎل ‪ 1727‬روي داد‪ ،‬ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﺗﺴﻨﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪(1‬‬
‫‪Wakhusht, loc. cit. pp. 124- 5; Evgeny) Kiev (, Georgien, oder, historisches Gemalde von‬‬
‫‪Grusien‬‬
‫‪. Histoire de la Georgie ,part 1 ,p .118(2) .‬‬
‫)‪ .(3‬دﮐﺘﺮ ﻟﻨﮓ(‪ )Lang‬از راه ﻟﻄﻒ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻌﻄﻮف ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ اﻗﺎﻣﺖ در ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑﻪ ﻗﻮاي ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻗﺎرص‪ ،‬و اﺳـﺤﻖ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﭼﻠﺪر‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و‬
‫ﻣﺼـﻤﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮔﻨﺠﻪ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورد‪ .‬در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺸـﻐﻮل وﯾﺮان ﮐﺮدن اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت دﺷﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﻊ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﺎﺧﺘﯽ اردوي آﻧﻬﺎ را ﻏﺎرت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﮐﻪ ﺻـﺤﺖ ﻧـﺪاﺷﺖ ﭼﻨﺎن ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺮك را آﺷـﻔﺘﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﻣﺪاﻓﻌﺎن‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ آﻧﻬﺎ را ﺗﺎروﻣﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ و ﺑﺎروﺑﻨﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آوردﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺮكﻫﺎ روز ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ و ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎز ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻮپﻫﺎ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷـﻬﺮ را ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷـﺪت ﺳﺎﺑﻖ اداﻣﻪ ﻧﺪادﻧـﺪ و ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ اوﻗﺎت ذي ﻗﯿﻤﺖ را ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮات‬
‫ﺑﯿﻬﻮده ﺑﺎ اراﻣﻨﻪ ﻣﺤﻞ و ﻓﺮﻣﺎن ده اﯾﺮاﻧﯽ ﺷـﻬﺮ ﺗﻠﻒ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮐﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﺑﺪي درﺑﺎره رﻓﺘﺎر اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ در‬
‫ﺗﻔﻠﯿﺲ درﯾـﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﻮد او را ﻣﻌﺰول و ﻋﺎرف اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ را ﮐﻪ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺻـﺪر اﻋﻈﻢ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دروغ ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺳـﺮ ﻋﺴـﮑﺮ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ را ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻨﺠﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ و ﻫﻤﮑﺎراﻧﺶ از ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫آن ﺷﻬﺮ دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴـﻤﺖ ﻏﺮب اﯾﺮان ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه را ﮔﺮﻓﺖ و آﻣﺎده ﺗﺼـﺮف ﻫﻤـﺪان ﺷﺪ‪ «1» .‬وﻟﯽ ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ در ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﻘﺎط اﯾﺮان ﺗﺎ ﺷﺮوع ﻓﺼﻞ ﺟﻨﮓ در ‪ 1724‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺟﻨﮕﯽ ﻧﺰدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﻣـﺪﺗﯽ از آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ‪ «2» ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺮﺗﻀـﯽ ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ‪ ،‬اﺟﺎزه‬
‫داد در اﮐﺘــﺒﺮ ‪ 1723‬ﺑـﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﺮود و ﺑـﻪ ﺣﻀـﻮر ﺻـﺪر اﻋﻈﻢ ﺑـﺎر ﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬وﻟﯽ از ﻣـﺬاﮐﺮات ﻧـﺘﯿﺠﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣـﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ در ازاي ﮐﻤﮏ ﺗﺮكﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﭼﻨﺪ اﯾﺎﻟﺖ اﯾﺮان را ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ واﮔﺬارد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1724‬دو ﻫـﺪف ﻋﻤـﺪه ﺗﺮكﻫﺎ در ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﯽ اﯾﺮان ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰ و اﯾﺮوان ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺮوان اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا دﯾﻮارﻫﺎي ﺗﺒﺮﯾﺰ در اﺛﺮ زﻟﺰﻟﻪ ﺷﺪﯾﺪ ﺳﺎل ‪ 1721‬ﻣﻨﻬﺪم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﺮ دو ﺷﻬﺮ ﭘﺎدﮔﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ژوﺋﯿﻪ ‪ ،1723‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺮ ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ اردﺑﯿﻞ رﻓﺖ‪ «3» ،‬و ﺷﺎﯾـﺪ اﯾﻦ اﻗﺪام او ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﺪن در آذرﺑﺎﯾﺠﺎن اﻣﮑﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺧﺮ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪ .123‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻟﺌﻮ(‪ )Leo‬در‪( History of Armenia‬اﯾﺮوان‪ ،(1946 ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪ ،645‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫وﻗﺘﯽ از آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﯾﺮوان در ﺟﺮﯾﺎن ﺑﻮد‪ .‬وي از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷـﺮق ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد و ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي ﺷﻬﺮ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﺷﺶ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺷﺪ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﻮد ﺑﺮد‪ .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰ را ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد رﻫﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا ﮔﻔﺘﻪ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ درﺳﺖﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺑﻪ دور ﻫﻢ ﮔﺮد آورد‪ ،‬وﻟﯽ در اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ ﮐﺎرﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﮐﻔﺎﯾﺖ و ﻟﯿﺎﻗﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ دﻫﺪ و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﭼﻨﺎن دﺷـﻤﻦ ﻣﻬﯿﺒﯽ ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮكﻫﺎ اﺳـﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻃﺒﻌﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮد ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﻮاﺣﯽ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان را ﺑﻪ دﺳﺖ دﺷـﻤﻦ رﻫﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ رﻓﺘﺎر ﺳـﺮﺑﺎزان ﻣﻬﺎﺟﻢ ﺗﺮك ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﭼﻨﺎن‬
‫ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن و ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻫﻢ داﺳﺘﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﺎﺧﺘﯽ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ‬
‫ﺟﻨﮕﯿـﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ زودي ﻋـﺪهاي از زﻋﻤـﺎي اراﻣﻨﻪ‪ ،‬ﮐﻪ دﻟﯿﺮﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ داود ﺑﯿﮓ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻗﭙﺎن »‪ «1‬و اﯾﻮان ﯾﻮزﺑﺎﺷﯽ »‪ «2‬ﺳﺎﮐﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﺷﻮﺷﯽ در وﻻﯾﺖ ﻗﺮاﺑﺎغ ﺑﻮد ﺑﻪ او ﺗﺄﺳﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻮان در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﺶ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ از ﻃﺮف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻟﻘﺐ ﺧﺎن ﻧﺎﯾﻞ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺜﻞ ﺑﺴـﯿﺎري از اراﻣﻨﻪ از روﺳـﯿﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻧﺘﻈﺎر ﮐﻤﮏ داﺷﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬از‬
‫اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻧﻬﻀﺘﯽ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫داود ﺑﯿﮓ و اﯾﻮان ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﻠﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺗﺨﺮﯾﺒﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻮان در‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﯿﻐﻨﺎق »‪ «3‬ﺑﻨـﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در رﺟﺐ ‪ 1724) 1136‬ﻣﯿﻼدي( ﻋﺪهاي‬
‫از ﺷـﯿﻌﯿﺎن و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن ﮔﻨﺠﻪ و ﻗﺮاﺑﺎغ و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﻣﺘﻔﻘﺎ ﺳﻨﺪي را اﻣﻀﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي ﭘﻄﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ «4» .‬ﻇﺎﻫﺮا در اﯾﻦ اﯾﺎم ﺷﯿﻌﯿﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪-‬‬
‫‪Shahumian, Histoire Choisie de Davith- Beg des Combats des Armeniens de Khapan‬‬
‫‪... Contre Ies Turks, ayant lieu be notretemps‬‬
‫)اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮوﺳﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه و در ﮐﺘﺎب او ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪ Collection d Histories Armeniens‬ﺟﻠﺪ‬
‫دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،221 -56‬آورده ﺷﺪه اﺳﺖ(؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪-‬‬
‫‪.Issaverdens, Armenia and the Armenians) Venice, 1848 (, pp. 385- 91‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻮان در ﻟﻬﺠﻪ اراﻣﻨﻪ ﻗﺮاﺑﺎغ ﻣﺼﻐﺮ ﻫﻮاﻧﺲ(‪ )Hovannes‬اﺳﺖ‪) .‬از دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳﯿﺎن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﻣﺘﺸﮑﺮم(‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﻠﻤـﻪ ﺳـﯿﻐﻨﺎق ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﻨﺎﻫﮕـﺎه اﺳﺖ اﺻـﻼ ﺗﺮﮐﯽ و از ﮐﻠﻤﻪ ﺗﺮﮐﯽ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ‪ Siginak‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺸـﺘﻖ از‪Siginmak‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨـﺎه ﺑﺮدن اﺳـﺖ‪ .‬در ﮐـﺎﺧﺖ ﺷــﻬﺮي اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺳــﯿﮕﻨﺎق در ﮐﻨـﺎر ﺟـﺎدهاي ﮐـﻪ از ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑـﻪ ﺑﺎﯾﻠﻮﮐـﺎﻧﯽ(‪ )Byelokani‬و‬
‫زﮐﺎﺗﻠﯽ(‪ )Zakatli‬ﻣﯽرود‪ .‬در ﻗﺮاﺑﺎغ ﻣﺤﻞﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﺎ در ﮐﺎﺷـﻐﺮ ﺷـﻬﺮي ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻮﻧﺎخ‪ -،‬ﺣـﺪود‬
‫اﻟﻌﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 119‬و ‪.358‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﻌــﺪاد اﻣﻀـﺎ ﮐﻨﻨــﺪﮔﺎن ‪ 115‬ﻧﻔﺮ ﺑـــﻮد‪Arutunian, Borba Armyankskogo i Azerbaidz hanskogo -.‬‬
‫‪Narodov, pp. 124- 5‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿــﻦ ﻣﯿـــﺎن اراﻣﻨــﻪ و ﻣﺮدم آذرﺑﺎﯾﺠـــﺎن ﺗـــﻮاﻓﻘﯽ ﺑــﻪ ﻣﻨﻈـــﻮر ﻫﻤﮑـــﺎري اﯾﺠـــﺎد ﺷـــﺪ‪ -.‬ﻣﺂﺧـــﺬي ﮐــﻪ‪ Arutunian‬در‬
‫ﮐﺘﺎب ‪ , Osvoboditelnoe Dvizheniya Armyanskogo Naroda‬ﺑﻪ دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬در ص ‪ 291‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ارﻣﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان از درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻤﮏ از ﻃﺮف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺄﯾﻮس ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ژوﺋﻦ ‪ 1724‬ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﻋﺎرف اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﺳـﯽ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز و ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﺎﻓﯽ از ﻗﺎرص ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮوان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‬
‫و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺮدم آن اﯾﺎﻟﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺪه زﯾﺎدي از آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺴﯿﺎري از اراﻣﻨﻪ »‪ ،«1‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺮده‬
‫در آورد‪.‬‬
‫ﻗﻮاي ﻋﺎرف اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﯾﺮوان را ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺎران ﮐﺮدن دﯾﻮارﻫﺎ و اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯿﺎت‬
‫ﻣﯿﻦ ﮔﺬاري در زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﻬﻨﺪس اﺳﭙﺎﻧﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﺎردوزو اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪«2» .‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷـﮑﺎﻓﯽ در اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻤﻼت آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺪاﻓﻌﺎن دﻟﯿﺮ دﻓﻊ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهاي از ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﺘﺎد ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﻋﺎرف ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺮاي دﻓﻦ ﮐﺸـﺘﮕﺎن‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺘﺎرﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺤﺮاﻧﯽ‪ ،‬روﺣﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ورود ﻧﯿﺮوي اﻣـﺪادي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﭘﺎﺷﺎي ﮐﻮﺗﺎﻫﯿﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﺪ و در ﺷـﺸﻢ ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺷـﺪت ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎز اﯾﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻨـﺪ و ﺟﻤﻌﯽ از ﺳـﺮﺑﺎزان ﮐﻪ از ﺗﻌﺪاد زﯾﺎد ﮐﺸـﺘﮕﺎن ﻣﺒﻬﻮت ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺳـﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش‬
‫ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﺎرف اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ از ﺳـﻠﻄﺎن دﺳـﺘﻮر اﮐﯿﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﺮوان را ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﺷﺪه ﺗﺼـﺮف ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم دو واﻗﻌﻪ‬
‫روي داد ﮐﻪ ﺑـﺎﻋﺚ دل ﮔﺮﻣﯽ ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺷـﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ آن ﮐﻪ ﻧﯿﺮوي اﻣـﺪادي دﯾﮕﺮي رﺳـﯿﺪ و دوم آن ﮐﻪ ﺧـﺒﺮ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﻧﺨﺠﻮان و اردوﺑﺎد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮﻣﺎن ده ﺗﺮك‪ ،‬ﻋﺒﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ وان‪ ،‬اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ آذوﻗﻪ و ﻣﻬﻤﺎت در ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ و اﻣﯿﺪ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻤﮑﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪«3» .‬‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﻓﺮﻣﺎن ده اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎب ﻣـﺬاﮐﺮه ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ را ﺑﺎز ﮐﺮد و در ﻧﻬﻢ ﻣﺤﺮم ‪ 28) 1137‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ (1724‬ﺷﻬﺮ را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ده ﻣﺬﮐﻮر و ﺑﻘﺎﯾﺎي ﭘﺎدﮔﺎن اﺟﺎزه داده ﺷﺪ از ﺷﻬﺮ ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﯿﺮون روﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫ﺗﺼــﺮف اﯾﺮوان ﭘﯿﺮوزي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﺗﺮكﻫـﺎ ﻣﺤﺴـﻮب ﻣﯽﮔﺮدﯾــﺪ وﻟﯽ ﺑـﻪ ﻗﯿﻤـﺖ ﮔﺰاﻓﯽ ﺗﻤـﺎم ﺷـﺪ زﯾﺮا ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴـﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان آﻧﻬﺎ در ﻃﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﺘﺎده و ﻋـﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮي از ﺑﯿﻤﺎري ﺟﺎن ﺳﭙﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻠﻔﺎت اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﻣﺼﺎﯾﺐ اراﻣﻨﻪ‪. Arutunian ,Borba ,p .133-‬‬
‫)‪ .(2‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ 30 ،‬اوت‪ 10 ،‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪State Papers 97 )London( ,vol .xxv،‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﺎﺧﺘﯽ ﻟﺸﮑﺮي ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت اﯾﺮوان ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ در ﺣﻮاﻟﯽ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬رﺟﺐ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺗﻔﻠﯿﺲ‪ ،‬او را ﺷﮑﺴﺖ داد‪.‬‬
‫)‪. Von Hommer ,vol .xlv ,p .128(4‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﺳﻘﻮط اﯾﺮوان در ‪ 19‬اﮐﺘﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از ﺧﺒﺮ ﺗﺼـﺮف ﻫﻤﺪان‪ «1» ،‬ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳﯿﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮق و ذوق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫»‪ «2‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﺎﺧﺘﯽ دوﺑﺎره ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬روﺣﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺧﺒﺎر ﻃﺒﻌﺎ در اﯾﺮان‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻣﻌﮑﻮﺳﯽ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ روﺣﯿﻪ اﻫﺎﻟﯽ ﺷﻤﺎل ﻏﺮب اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺧﺮاب ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻟﺸـﮑﺮﻫﺎي ﺗﺮك در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1724‬ﻣـﺄﻣﻮر ﺗﺼـﺮف ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻓﺼﻞ ﺟﻨﮓ ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ روس و اﯾﺮان ﺑﻪ آﻧﻬﺎ واﮔﺬار ﺷﺪه ﺑﻮد اﺷﻐﺎل ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺧﻮد ﺑﺮﺳـﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮردن از اﺳﺎرت ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺰاﺣﻤﺖ آﻧﻬﺎ ﺷﺪ و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻌﻀـﯽ از زﻋﻤـﺎي اراﻣﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ داود ﺑﯿﮓ و اﯾﻮان ﯾﻮزﺑﺎﺷـﯽ‪ ،‬دﺳﺖ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬دﺷﻮاري دﯾﮕﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺒﺮﯾﺰ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺗﺒﺮﯾﺰ از اﯾﺮوان ﮐﻢﺗﺮ ﻧﺒﻮد و ﺗﺼـﺮف آن ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﻋﺒـﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ وان‪ ،‬ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺷﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﺑﻬﺎر ‪ 1724‬از ﻣﺮز‬
‫ﮔﺬﺷﺖ و ﺧﻮي را در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺎدﮔﺎن آﻧﺠﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ‪ 12‬ﻣﻪ ﺷﻬﺮ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺗﺼـﺮف آن ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻣـﺪاﻓﻌﺎن را ﺑـﺎ ﻓﺮﻣـﺎن ده دﻟﯿﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷـﻬﺒﺎزﺧﺎن از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻠﻔﺎت اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﺟﻤﻌﺎ ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽﺷﺪ‪«3» .‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﮐﻪ ﻣﯽدﯾﺪ ﻗﻮاﯾﺶ ﺑﺮاي ﺗﺼـﺮف ﺗﺒﺮﯾﺰ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ رﺳـﯿﺪن ﻧﯿﺮوي اﻣﺪادي ﺷﺪ و ﺳـﭙﺲ در اواﯾﻞ اوت ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﻣﺸﺮق ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﻗﺒﻞ از ﻋﺰﯾﻤﺖ از ﺧﻮي‪ ،‬ﺗﻌﺪادي ﺳﺮﺑﺎز‪ ،‬ﮐﻪ اﮐﺜﺮا ﮐﺮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻄﯿﻊ ﮐﺮدن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻧﺨﺠﻮان اﻋﺰام داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﺪه وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻋﺒـﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﺑـﺎ ﻟﺸـﮑﺮي در ﺣـﺪود ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨـﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺟـﺎي آن ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢﺗﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﺮود‪ ،‬از ﺟﺎده‬
‫ﺟﻨـﻮﺑﯽ از ﻃﺮﯾـﻖ ﻃﺴـﻮج ﻋﺒـﻮر ﮐﺮد و در اﯾﻨﺠـﺎ ﻣﯿـﺎن ﻃﻼـﯾﻪ ﻟﺸـﮑﺮ ﺗﺮك و ﻗـﻮاﯾﯽ ﮐﻪ از ﺗـﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﻣﻘـﺎﺑﻠﻪ آن ﺷـﺘﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد زدوﺧﻮردي‬
‫درﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺮكﻫﺎ ﭘﯿﺮوز‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺧﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺼﻞ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬ﮐﻠﺮاك )وي در اﯾﻦ وﻗﺖ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻮد(‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم ﮐﺘﺎب او‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.179 -80‬‬
‫)‪ .(3‬ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،14‬ص ‪102‬؛ اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ 9 ،‬ژوﺋﻦ ‪ 29‬ﻣﻪ ‪.1724‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﻠﺮاك )ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ (160 -1‬از ﻗﻮل ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ از آن ﻟﺤﺎظ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ دﺳﺖ‬
‫زد ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎﻧﯽ از ﻃﺮف اراﻣﻨﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﻧﺨﺠﻮان ﻧﺰد او آﻣﺪه و از او ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورد و وﻗﺘﯽ‬
‫ﺗﺮكﻫـﺎ و ﯾـﺎوران ﮐﺮد آﻧﻬـﺎ ﻓﺮا رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اراﻣﻨﻪ اردوﺑـﺎد و ﻧﺨﺠﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻣﻘـﺎوﻣﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﺎ اﺷـﺨﺎص ﺗﺎزه وارد‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﺼﻮﻣﺖ اراﻣﻨﻪ ﻣﻘﯿﻢ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط آن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﻇﻬﺎرات ﺑﻪ ﻧﻈﺮ درﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﻋﺒﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﺷﺒﺴﺘﺮ »‪ «1‬در ﺣﻮاﻟﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰ رﻓﺖ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻗﻮاي او ﺷﻬﺮ ﻣﺮﻧﺪ را‬
‫اﺷﻐﺎل ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺒـﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﺑﻌـﺪ از دﻓﻊ ﺣﻤﻠﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﺷـﻤﺎل ﺷـﻬﺮ‪ ،‬در ﻧﻘﻄﻪاي ﮐﻪ دوﯾﺴﺖ و ده ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن ﺳـﻠﻄﺎن ﺳـﻠﯿﻢ اردو زده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ زﻟﺰﻟﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎم اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺷـﻬﺮ ﺧﺮاب ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن‬
‫ﺳﺨﺖ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در اﻃﺮاف آراﻣﮕﺎه ﻏﺎزان ﺧﺎن در ﺣﻮاﻟﯽ ﻏﺮﺑﯽ ﺷﻨﺐ ﯾﺎ ﺷﺎم ﻏﺎزان ﺳﻨﮕﺮﺑﻨﺪي ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒـﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﺣﻤﻠﻪ را ﺑﺎ ﻗﻮاي ﻓﺮاوان آﻏﺎز ﮐﺮد‪ .‬ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺗﺎ داﺧﻞ ﺻـﻔﻮف ﻣﺪاﻓﻌﺎن در ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﻼت ﺷـﻬﺮ ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ‬
‫ﭼﻨـﺎن ﺧﺸـﻤﯽ راﻧـﺪه ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﭼﻬـﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از آﻧﻬـﺎ ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳـﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺎﻗﯽ رو ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻤﺖ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺎ آن ﮐﻪ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻌﺪا ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯽ از ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي دﺷـﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﺒﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻋﺒﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﺻـﻼح ﻧﺪاﻧﺴـﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازد‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﻮاي او در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻠﻔـﺎت اوﻟﯿﻪ ﭼﻨﺎن ﺿـﻌﯿﻒ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷـﻨﯿﺪ ﻣـﺪاﻓﻌﺎن ﻗﺼـﺪ‬
‫دارﻧـﺪ ﺷﺒﯿﺨﻮن ﺑﺰﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺐ در آﻣـﺪ‪ ،‬آﻫﺴـﺘﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﯿﻨﯽ ﮐﺮد و ﭼﺎدرﻫـﺎ را ﺑـﺎ ﺷـﻤﻊﻫﺎي روﺷﻦ ﺑﺠﺎي ﮔـﺬاﺷﺖ ﺗﺎ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨـﺪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻨﻮز در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬اﺛﺮي از دﺷـﻤﻦ‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﻨﮕﯿﻨﯽ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪«2» .‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﺑﻌﺪ از اﻧﺼـﺮاف از ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺗﺒﺮﯾﺰ )ﮐﻪ در ﺳﯽ ام ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1724‬روي داد( ﺑﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺠﺎور ﻃﺴﻮج ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﯿﻨﯽ ﮐﺮد و‬
‫ﺳﺮﺑـﺎزاﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﯽ ﮔﺮم ﺳـﯿﺮ رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺑـﺪي رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰيﻫﺎ از ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ دﺷـﻤﻨﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺗﺎ ﺧﻮي ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻧﺪ‪ «3» .‬وﻟﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻏﺮاق ﻣﯽآﯾـﺪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﻗﺪام ﻣﺮدم ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﺴـﯿﺎر دﻟﯿﺮاﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن در ﮔﺰارﺷـﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﻨﺪن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷﺒﺴﺘﺮ زادﮔﺎه ﻋﺎرف ﻣﻌﺮوف ﺷﯿﺦ ﺳﻌﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﺴﺘﺮي ﻣﺆﻟﻒ ﮔﻠﺸﻦ راز اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻓﻦ ﻫـﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ‪ ،14‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪131 - 130‬؛ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ‪ ،2‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ .163 - 162‬دو ﺳـﺮﺳﻮ در ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﻧﻈﺮي ﮐـﻪ در ﮐﺘـﺎب‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ آورده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻏﻠـﻂ اﯾـﻦ ﺷـﮑﺴﺖ را ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮﻣـﺎن دﻫﯽ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ او )ص ‪،(285‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻗﻮاي زﯾﺎدي ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺪهاي از اراﻣﻨﻪ ﻗﭙﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺷـﺘﺎﻓﺖ و در ﺟﻨﮓ ﺳـﺨﺘﯽ ﮐﻪ واﻗﻊ‬
‫ﺷـﺪ ﺗﺮكﻫﺎ را ﺷـﮑﺴﺖ داد و ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﺗﻦ از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﮑﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣـﺪت را در‬
‫اردﺑﯿﻞ ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﻟﺸـﮑﺮ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آن را ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ؛ ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯿﺘﻔﻮرد(‪ )Mitford‬از ﮐﺘﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﺻﻔﺤﺎت ‪.156 -155‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،164‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،23‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ‪.‬‬
‫»ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺸﻮن ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﯾﺎ ﻣﺴـﮑﻮي ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ ﻧﮑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺷﺪﺗﯽ ﭘﺎي داري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗـﻮان آن را ﻧـﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺗﺮكﻫـﺎ ﺑـﺎ ﯾـﮏ ﺷـﺎهزاده ﻋﯿﺴـﻮي در ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﮐﺸﻮر ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﯽ ﻫﻤﮑـﺎري‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﭘـﺎي داري ﺷﺪﯾـﺪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺮكﻫـﺎ ﻋﻠﻞ دﯾﮕﺮي داﺷﺖ‪ .‬اوﻻ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن از رﻓﺘﺎر وﺣﺸـﯿﺎﻧﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑـﺪون ﺗﺮدﯾـﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋـﺪاوت ﻣـﺬﻫﺒﯽ دﯾﺮﯾﻦ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻔﺮي ﮐﻪ آﻧﻬﺎ از زﻣﺎن ﺷﺎه اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫـﺎ داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﯿـﺪار ﺷـﺪه ﺑﻮد؛ ﺛﺎﻟﺜـﺎ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺧﻼـف ﺳـﺮﺑﺎزان اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه روح ﺷـﻬﺎﻣﺘﯽ را ﮐﻪ وي در ﺣـﺪود‬
‫دوﯾﺴﺖ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ در ﻧﯿﺎﮐﺎن آﻧﻬﺎ دﻣﯿﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬راﺑﻌﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻗﺸﻮن اﯾﺮان در زﻣﺎن آﺧﺮﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻـﻔﻮي ﺿـﻌﯿﻒ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد ﻗﻮاي ﮐﺎﻓﯽ در ﻣﺮزﻫﺎي ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﮕﺎه دارد‪.‬‬
‫در ﺑﻬﺎر ‪ ،1725‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺼـﻞ ﺟﻨـﮓ آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ ،‬ﻋﺒـﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ اﺣﺘﯿﺎﻃـﺎت ﻻزم را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﺣﻤﻠﻪ دوم او ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ‪،‬‬
‫ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺮﻧﺪ و ﺷﺒﺴﺘﺮ را دوﺑﺎره اﺷﻐﺎل ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﻤﻪ آن ﮐﻪ ﻻزم ﺑﻮد ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺤﮑﻢ دﯾﺰه را ﮐﻪ در ﺣﻮاﻟﯽ ﺷﻬﺮ زﻧﻮز و در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺮﻧﺪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ در دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻄﻮط ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﻮرد ﺧﻄﺮ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﺳـﺮﺑﺎز ﺗﺮك ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ در‬
‫‪ 23‬ﻣﻪ ‪ 1725‬آن را ﺗﺴﺨﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﯾﺎزده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺗﺎﺗﺎر ﺑﻪ ﻗﻮاي ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ از ﺷـﻬﺮ ﻃﺴﻮج در اواﺳﻂ ژوﺋﯿﻪ ﺑﺎ ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز‬
‫ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ «1» .‬اﯾﻦ ﻟﺸـﮑﺮ ﻋﻈﯿﻢ دوازده روز ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺠﺸـﻨﺒﻪ را ﻣﺒﺎرك ﻣﯽداﻧﺪ«‪ «2» ،‬ﺗﺮكﻫـﺎ ﺣﻤﻠﻪ دوم ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ در ‪ 17‬ذياﻟﻘﻌﺪه ‪ 28) 1137‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1725‬ﻣﯿﻼدي( آﻏﺎز‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬زد و ﺧﻮردي ﮐﻪ در ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺨﺘﺼﺮ وﻟﯽ ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﺑﻪ زودي در ﺧﻄﻮط دﻓﺎﻋﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ رﺧﻨﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﮐﻮﭼﻪﻫﺎي ﺑﺎرﯾﮏ ﺷـﻬﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳـﺨﺘﯽ روﺑﻪرو ﺷﺪﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻣـﺪت ﭼﻬـﺎر روز ﺟﻨﮓﻫـﺎي ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ اداﻣﻪ داﺷﺖ و در ﻃﯽ آن ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﻠﻔﺎت ﺳـﻨﮕﯿﻦ دادﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒـﺪ اﷲ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﭘﯿﻐﺎم ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﮐﻪ اﻓﺮاد ﭘﺎدﮔﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺧﺎرج ﺷﻮﻧـﺪ و ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻮﻗﻒ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪» :‬ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار »‪ «3‬ﮐﺲ ﮐﻪ از ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺧﻠﻖ ﺑﯽﺷﻤﺎر آن ﺷﻬﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﯽ درﺑﺎره ﻟﺸﮑﺮ ﺗﺮكﻫﺎ‪ -،‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬اوراق‪.a 07-b 96‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﭼﻠﺒﯽزاده ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ورق‪.b 07‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺮك‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ در ﺣﺪود ‪ 20000‬ﺑﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ رﻗﻢ ﻣﺤﺘﻤﻼ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﯽ ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﺑﻪ دﺳﺘﯽ دﺳﺖ ﻋﯿﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﯿﺎن ﺳﭙﺎه روم »‪ «1‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ و آن ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺮدﻣﯽ و ﺗﻬﻮر از ﻋﻮام‬
‫ﺷﻬﺮي در روزﮔﺎر ﮐﻢ ﺗﺮ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪«2» «.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐـﻪ در اول اوت ‪ 1725‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺷـﻬﺮ ﻋﻤﺪه آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻘﯿﻪ آن اﯾﺎﻟﺖ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف‬
‫در آورﻧﺪ‪ .‬ﮔﻨﺠﻪ ﮐﻪ دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻼت ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ و اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در اواﺧﺮ اوت ﺑﻌﺪ از ﻓﻘﻂ دو روز‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪن ﺑﻪ دﺳﺖ دﺷﻤﻦ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان در ‪ 1724‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻂ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻋﻼﻗﻪ روسﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اﯾﺮان ﺗﻘﻠﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ داﻣﻨﻪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد را ﺗﺎ‬
‫ﻗﺴـﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد اداﻣﻪ دادﻧـﺪ و ﺷـﻬﺮ اردﺑﯿﻞ را ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ آن ﺷﺎهزاده ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ و ﺗﻬﺮان‬
‫ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﻐﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ «3» .‬و ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻇﻬﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اردﺑﯿﻞ را ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن‬
‫ﻧﯿﻔﺘﺪ اﺷﻐﺎل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1725‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن و ارﻣﻨﺴـﺘﺎن و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ﺷﯿﺮوان را اﺷﻐﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻮﭼﮑﯽ از‬
‫دو اﯾـﺎﻟﺖ اﺧﯿﺮ ﮐﻪ در دﺳﺖ روسﻫﺎ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸـﯽ از آن در ﺗﺼـﺮف ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ و ﺑﺨﺸـﯽ در دﺳـﺖ‬
‫ﻣﯿﻬﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎن ارﻣﻨﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻗـﺪام ﺗﺮكﻫﺎ در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﯿﺶ از آﻧﭽﻪ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ‪ 1724‬ﺑﺮاي آﻧﻬـﺎ ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﺎﻋﺚ اﻋﺘﺮاض روسﻫﺎ ﺷـﺪ‪ ،‬و ﻟﻮ آن ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﺮان ﮐﻪ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﺷـﺪه ﺑﻮد در ﻫﯿﭻ ﻣﻮردي ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ )ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎزﻫﺎي ﭼﻼق ﺳـﺮﺧﺎي ﺧﺎن‪،‬‬
‫رﻫﺒﺮ ﻟﺰﮔﯽﻫﺎ(‪ «4» .‬ﺗﺮكﻫﺎ از ﺗﻐﯿﯿﺮي ﮐﻪ در روﯾﻪ روﺳﯿﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد اﻃﻼع داﺷﺘﻨﺪ و از ﺿﻌﻒ ﺳﯿﺎﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر درﺑﺎره اﯾﺮان ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﺗﺮكﻫﺎ در اﯾﺮان در رواﺑﻂ روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮي ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺪﺗﯽ و در ﻓﮑﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان را ﻟﻐﻮ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﻣﺮزﻫﺎ را ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ «5» .‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺴـﺨﻪ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺼّﻮب ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ او ﻣﺄﻣﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺮزﻫﺎ ﺑﺸﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺮكﻫﺎ ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ «6» ،‬و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻘﺼﻮد از »روم« »روم ﺷﺮﻗﯽ« و ﻏﺮض ﻫﻤﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﺣﻮال‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.166 -7‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ ،12‬ﺑﺮاي ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺑﻌﺪي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ -،‬ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺘﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ -.(4‬ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻬﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(5‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﻮﺿﻮع اﻇﻬﺎر ﺑﯽﻋﻼﻗﮕﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺮكﻫـﺎ در اﻣﻮر ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﭘﯿﺮوزيﻫـﺎي زﯾﺎدي ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺷـﯿﺮوان‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺴـﻤﺖ‬
‫اﺷـﻐﺎﻟﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑـﺎ وﺿـﻊ وﺧﯿﻤﯽ روﺑﻪرو ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ داود ﺑﯿـﮓ را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﺘﺼـﺮﻓﯽ ﺧﻮد در ﺷـﯿﺮوان ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻼق ﺳـﺮﺧﺎيﺧﺎن اﻋﺘﺮاض ﻧﻤﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮد را از ﻣﺘﺤﺪ ﺧﻮد ﺳـﺰاوارﺗﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺳﺮﺧﺎي و ﯾﺎراﻧﺶ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ‬
‫ﺷﻮرش ﮐﺮدﻧﺪ و در زد و ﺧﻮردي ﺑﯿﺶ از ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ از آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﺧﺎي ﭼﻨﺎن ﻗـﺪرﺗﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧـﺪ ﺑﺎ او ﮐﻨﺎر ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ و ﻫﺮ ﺳﺎل ﺳﻪ ﻫﺰار روﺑﻞ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﺮﺑﻼ را‬
‫ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ «1» .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﺳـﺮﺧﺎي ﺧﺎن ﺑﺎ داود ﺑﯿﮓ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺎﻓﺖ و ﭼﻮن داود ﺑﯿﮓ از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ او اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزﯾـﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺮكﻫـﺎ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1728‬وي را از ﻣﻘـﺎﻣﺶ ﺧﻠـﻊ و ﺳـﺮﺧﺎي ﺧـﺎن را ﺑﻪ ﺟـﺎﯾﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮدﻧـﺪ‪ «2» .‬از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮﺧﺎي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺘﺼﺮﻓﯽ روسﻫﺎ در ﺣﻮاﻟﯽ درﯾﺎي ﺧﺰر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪«3» .‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺟﻨﮕﯽ ﺗﺮكﻫﺎ در ﻏﺮب اﯾﺮان‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ در اواﯾﻞ ‪ 1723‬ﺑﻪ اﯾﺮان اﻋﻼـن ﺟﻨـﮓ داد‪ ،‬ﻓﺮﻣـﺎن دﻫﯽ ﺳـﭙﺎﻫﯽ را ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد از ﻏﺮب ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﻨـﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻐـﺪاد‪ ،‬ﻣﺤﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 1704‬اﯾﻦ ﻣﻘـﺎم را داﺷـﺘﻪ و از ﺧﻮد در اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ و اداري ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد )ﭼﻨﺪ ﺷﻮرش را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ ﻃﻐﯿﺎن اﻋﺮاب ﻣﺘﻔﻖ و ﮐﺮدﻫﺎي ﺑﻠﺒﺎس ﺑﻮد(‪«4» .‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ از ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺘﺼﺎب‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺷـﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳـﻨﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬از اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در آن ﮐﺸﻮر ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﻫﻢ ﮐﯿﺸﺎﻧﺶ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﻣﻼ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﻣﺪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ ﺷﻮق و ذوق ﻓﺮاوان ﻟﺸﮑﺮي ﮔﺮد آورد و‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮز اﯾﺮان ﺷﺘﺎﻓﺖ و از ﺧﺎﻧﻘﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ و ﭼﻮن ﻗﺒﻼ ﺑﺎ ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﻣﻌﺎون ﺣﺎﮐﻢ ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه‪ ،‬در ﺗﻤﺎس ﺑﻮد‪ ،‬آن ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺗﺼﺮف ﮐﺮد‪«5» .‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﻋﻠﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺣﺎﮐﻢ اردﻻن رواﺑﻄﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﺒﺎس‬
‫______________________________‬
‫)‪. Butkov ,Materiali ,vo 1 .I ,p .88(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.89‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘـﺎب‪ .‬ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ روسﻫـﺎ ﻧﯿﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷـﻤﺨﺎل ﻋﺎدل ﮔﺮاي در ﺳﺎل ‪ 1725‬ﺷـﻮرش ﮐﺮد و‬
‫روسﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﻃﻐﯿﺎن او را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﻨﺪ و او را ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪ -.‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﺧﺪﻣﺎت ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ‪-،‬‬
‫‪Longrigg, Four Centuries of Modem lrag, pp. 123- 8‬‬
‫)‪ .(5‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺗﺒﺮﯾﺰي و ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ ،‬زﯾﻨﮥ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ‪ ،Add 51552‬ورق‪.a 696‬‬
‫ﻗﻠﯿﺨﺎن‪ «1» ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﻠﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن »‪ «2‬ﻣﻨﺼﻮب و از در اﻃﺎﻋﺖ در آﻣﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺮكﻫﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎﺑﺎن‪،‬‬
‫ﭘﺴﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ »‪ ،«3‬واﮔﺬار ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺪارﮐﺎت ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ ﻫﻤﺪان دﯾﺪه ﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﻘﺪر ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف آن ﻧﺎﯾﻞ آﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در زﻣﺴﺘﺎن ‪1723 /4‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﻟﺸﮑﺮ و ﭘﺎﺷﺎﯾﯽ ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش اﺣﻤﺪ ﻣﺤﻮل ﺷﺪ‪«4» .‬‬
‫در ﻫﻔﺘﻢ ﺷـﻮال ‪ 29) 1136‬ژوﺋـﻦ ‪ (1724‬اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷـﺎ ﺑـﺎ ﻗﻮاي ﻓﺮاوان »‪ «5‬ﺑﻪ ﭘـﺎي دﯾﻮارﻫـﺎي ﻫﻤـﺪان رﺳـﯿﺪ‪ .‬در آن وﻗﺖ ﺷـﻬﺮ داراي‬
‫اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻮد‪ :‬در اﻃﺮاف آن ﺧﻨﺪﻗﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ آن دو دﯾﻮار ﺑﺎ ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎي ﻣﺤﮑﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ در آﻧﺠﺎ دو ﻗﻠﻌﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﻠﯽ در ﺷﺮق ﺷﻬﺮ‪ «6» ،‬و دﯾﮕﺮي در ﻗﻠﻌﻪ ﮐﻬﻨﻪ »‪ «7‬در ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ آن‪.‬‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ در اﻃﺮاف ﺷـﻬﺮ ﺳـﻨﮕﺮ ﺑﻨﺪي ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎ ﭘﺸـﺘﻪاي از ﻫﯿﺰم ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ آن را درﻫﻢ رﯾﺰﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ دادن ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﮐﺸﺘﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺑﯽﻣﺤﺎﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺎز اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎر راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﺗﺮك ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﯾﮏ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮاري‪ ،‬ﺗﻌﺪادي ﻣﯿﻦ در زﯾﺮ دﯾﻮار ﺧﺎرﺟﯽ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﻔﺠﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك‬
‫از ﺷـﮑﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺠـﺎد ﺷـﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﮔﺬﺷـﺘﻨﺪ و ﻣﯿـﺎن دو دﯾﻮار ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﺑﺮاي آن ﮐﻪ از ﺣﻤﻼـت ﻣـﺪاﻓﻌﺎن‬
‫ﻣﺼﻮن ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺒﺎﻧﯽ از ﭼﻮب ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣﮑﺮر ﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ ﺑﺎ اﻓﮑﻨﺪن ﻗﻄﻌﺎت ﭘﺎرﭼﻪ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﺖ آن را ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ‪ «8» .‬وﻟﯽ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﮕﮏ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﯾﺮاﻧﯽ از ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺗﻮپ در زﺣﻤﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از ﮐﺸﯿﺶ ﮐﺎرﻣﻠﯽ‪ ،‬ژان ژوزف‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻋﻠﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪاي ﮐﻪ در ﻗﺼـﺮ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮔﺮدﯾـﺪه ﺑﻮد ﻣﻌﺰول ﺷـﺪ‪ -،‬ﮐﺘﺎب ﺧﻄﯽ زﺑـﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺳـﻨﻨﺪﺟﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺷﺮﯾﻒ ﺑﻦ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ص ‪9‬؛‪ Browne MS .G .18‬در ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ ،‬ورق‪.a 402‬‬
‫)‪ .(2‬ﻋﺒﺎس ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺣﺎﮐﻢ اردﻻن ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ او را ﻣﻌﺰول و ﻋﻠﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪-،‬‬
‫‪B. Nikitine, ¬Les Valis d'Ardalan , Revue du Monde Musulman, vol. xLLx) march, 1922 (, p.‬‬
‫‪.86‬‬
‫)‪ .(3‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺳﻨﻨﺪﺟﯽ‪ ،‬ورق‪ .b 402‬ﺑﺮاي ﺷﺠﺮه ﻧﺴﺐ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎﺑﺎن‪ -،‬ﻻﻧﮕﺮﯾﮓ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.348‬‬
‫)‪ .(4‬اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ در آن وﻗﺖ ‪ 39‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﺣﺎل ﺧﺎﻧﻮاده او‪ -‬ﻻﻧﮕﺮﯾﮓ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.127‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ -،‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬اوراق‪.b 54-a 54‬‬
‫)‪ .(6‬اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ را آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺧﺮاب ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ آﺛﺎري از آن ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(7‬در ﻣﺤﻮﻃﻪ آن ﻓﻌﻼ ﯾﮏ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﯾﮏ اﻧﺒﺎر ﻏﻠﻪ و ﯾﮏ زﻧﺪان وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫)‪ .(8‬اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑـﺎر ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ در ﺟﻨـﮓ از ﻧﻔﺖ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﺮﺑﺎزان ﺷﺎﭘﻮر دوم‪ ،‬در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ روﻣﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ‬
‫ژوﻟﯿـﺎن ﻣﺮﺗـﺪ‪ ،‬ﺗﯿﺮﻫـﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺟـﺎﻧﺐ دﺷـﻤﻦ ﭘﺮﺗـﺎب ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻧﻔﺖ آﻏﺸـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﻗﺒـﻞ از ﭘﺮﺗـﺎب آﻧﻬـﺎ را آﺗﺶ ﻣﯽزدﻧـﺪ‪-.‬‬
‫‪ Ammianus Marcellinus ,Rerum Gestarum‬ﮐﺘﺎب ﺳﻮم‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪-‬‬
‫‪ .De Regio Persarum Principatu) Paris, 1599 (pp. 431- 2‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪236 :‬‬
‫ﺳﺎلﻫﺎ در ﻫﻤـﺪان اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮدﻧـﺪ ﺗﻮﭘﯽ از ﻣﻔﺮغ ﺑﺴﺎزد‪ .‬ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﮐﺸـﯿﺶ ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ اﻃﻼﻋﯽ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﻧـﺪارد‬
‫وﻟﯽ ﻫﻤـﺪاﻧﯽﻫﺎ اﺻـﺮار ورزﯾﺪﻧـﺪ و ﺣﺘﯽ او را ﺗﻬﺪﯾـﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺸـﯿﺶ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﺌﺎﻧﺪرو دي ﺳﺎﻧﺘﺎ ﺳﯿﺴـﯿﻠﯿﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻫﻤﮑﺎر ﺧﻮد را‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»وي ﻣﯿﻠﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از آﻫﻦ ﺳﺎﺧﺖ و آن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ در ﮐﺎﻏـﺬ ﭘﯿﭽﯿـﺪ و ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻗﺎﻟﺒﯽ از ﮔﻞ رس درﺳﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯿﻠﻪ را در داﺧﻞ‬
‫آن ﮔـﺬاﺷﺖ و ﺑﻌـﺪ ﻣﻘﺪاري ﻣﻔﺮغ ﮔﺪاﺧﺘﻪ آﻣﺎده ﮐﺮد و در درون آن رﯾﺨﺖ‪ .‬از ﺧﺎرج ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻮپ ﺧﻮﺑﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﭼﻨﺪ روز زﺣﻤﺖ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﯿﻠﻪ را از داﺧﻞ آن ﺑﯿﺮون آرﻧﺪ و ﭼﻮن ﮐﺎﻏﺬ آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻔﺮغ ﺑﻪ آﻫﻦ ﭼﺴﺒﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ اﻣﮑـﺎن ﺑﯿﺮون آﻣـﺪن ﻣﯿﻠﻪ از ﻣﯿـﺎن رﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫـﺎ ﺑـﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺧـﺎﺗﻤﻪ ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺷﺎﯾـﺪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻠﻮﻟﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﯾﮏ ﺗﻮپ ﭼﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮارﻫﺎي آﻫﻨﯽ ﺑﺴـﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ ﭘﺮﺗﺎب ﺷﺪ و ﺧﻮد‬
‫ﺗﻮپ ﻣﻨﻔﺠﺮ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺗﺮكﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ راه رو ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻤﺖ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ‪«1» «...‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺗﻌـﺪاد زﯾﺎد ﺗﻮپﻫﺎي ﺗﺮكﻫﺎ و ﻧﻔﺮات ﻗﺸﻮن آﻧﻬﺎ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎور ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻮپ ﮐﺸـﯿﺶ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺮكﻫﺎ را ﻋﻘﺐ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻﺮه اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻫﻤﺪان آﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮادران ﺧﻮد »‪ «2‬را ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺸﻮﻧﺶ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‬
‫و ﻓﺮار ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﺳـﺮدار را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻌﺪا او را ﻣﻮرد ﺗﻮﺑﯿﺦ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار داد و او ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر‬
‫ﺻﺪ ﻧﻔﺮ از ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﻗﻮاي ﻣﺤﻤﻮد ﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺷـﮑﺎﻓﯽ ﮐﻪ در دﯾﻮار داﺧﻠﯽ ﺷـﻬﺮ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯿﻦ ﮔـﺬاري ﻣﻬﻨـﺪس آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﺑﻪ درون ﺷـﻬﺮ رﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﮐﻮﭼﻪﻫـﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در داﻣﻨﻪﻫﺎي ﺗﭙﻪ ﻣﺼـﻠﯽ ﺟﻨﮓ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ درﮔﺮﻓﺖ‪ «3» .‬و اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ از ﻫﺮ وﺟﺐ ﺧـﺎك ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫وﻟﯽ ﻣﺘﺪرﺟﺎ راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﮐﺸـﺘﺎر ﻋﻈﯿﻤﯽ روي داد‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ رﺣﻢ آﻣﺪ و ﯾﮑﯽ از دروازهﻫﺎ را ﺑﮕﺸﻮد و ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﯾـﻞ ﺑﻪ ﺧﺮوج از ﺷـﻬﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ اﺟﺎزه ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ داد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬در اول ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1724‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻠﻔﺎت ﻃﺮﻓﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-.(1‬‬
‫‪Persia Ovvero Secondo Viaggio ... dell'Oriente) Rome, 1757 (vo 1. II‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻮق از ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﺎم‪،‬‬
‫‪A Chronicle of the, Camelites in Persia vol, l p. 579‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،286‬ﻧﺎم اﯾﻦ ﺳـﺮدار را ﻓﻼﺟﻠﻪﺧﺎن(‪ )Flagella Khan‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﻏﻠﻄﯽ از ﻓﺮج اﷲ ﺧـﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪام ﻣﻄﻠﺒﯽ در ﺧﺼﻮص اﯾﻦ اﻗﺪام ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺠﺎت دادن ﻫﻤﺪان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬اوراق‪a 74-b 64‬؛ ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،14‬ص ‪.124‬‬
‫»ﺣﺴﺎب ﻣﻘﺘﻮﻟﯿﻦ آن ﻗﻀـﯿﻪ را ﻋﻼم اﻟﻐﯿﻮب داﻧـﺪ‪ .‬آن ﻣﻘـﺪار از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺳﺎدات و اﻓﺎﺿﻞ و اﻋﯿﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﻤﯿﻦ آن دﺷﻮار‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻟﻨﺎس ﭼﻪ رﺳﺪ‪«1» «.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺸﯿﺶ ﻋﯿﺴﻮي‪ ،‬ژان ژوزف‪ ،‬ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ در ﺳﺮداب ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﺷﻬﺮ از ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه‬
‫ﺧﻮد ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮﮐﯽ اﺳﯿﺮ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫﺎ اﺳﺐ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎي او داد و وي را آزاد ﮐﺮد‪ .‬اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ وﻗﺘﯽ‬
‫از اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ داراﯾﯽ او را ﺑﻪ وي ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪ و ﮐﻠﯿﺴﺎﯾﺶ را در اﺧﺘﯿﺎرش ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﺗﺼـﺮف ﻫﻤﺪان ﺳﻪ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳـﯿﺪ و ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮق و ﺳﺮور ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺪ‪ «3» .‬ﺳﻠﻄﺎن ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮاي اﺑﻼغ ﺧﺸﻨﻮدي‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺧﺪﻣﺎت و زﺣﻤﺎت او را در ﻃﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺳـﺘﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﻤﺪان را ﻣﺘﺼـﺮف ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻂ‬
‫ﻣﺮزي در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان ﻣﻮرخ ‪ 1724‬از وﺳﻂ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ و آن را دو ﻧﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫ﻧﻨﻤﻮد و ﺑﻌﺪ از ﮔﻤﺎﺷـﺘﻦ ﻗﺮه ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺷـﻬﺮ زور‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﻤﺪان‪ ،‬ﻟﺸـﮑﺮي را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ و ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺎﺷـﺎ‬
‫ﺑﺎﺑـﺎن ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺴـﺨﯿﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ درﮔﺰﯾﻦ و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ واﻗﻊ در ﻧﯿﻤﻪ ﺷـﺮﻗﯽ اﯾﺎﻟﺖ ﻫﻤـﺪان ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺿـﻌﯿﻔﯽ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﭼﻮن ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻫﻢ آﻫﻨﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺎﯾﻖ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﺷـﻬﺮ ﻧﻬﺎوﻧﺪ‪ ،‬واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﻫﻤﺪان‪ ،‬را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آوردﻧﺪ و ﻣﺘﺪرﺟﺎ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم آن اﯾﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺒﺤﺎن وردي‬
‫ﺧﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﮑﺎم ﭘﯿﺸـﯿﻦ ﻫﻤﺪان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ او را ﺑﻪ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ واداﺷﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اوت ‪ 1724‬ﻗﻮاي ﻣﺨﺘﺼـﺮي از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﻟﻄﯿﻒ ﻣﯿﺮزا ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﮑﯽ از ﺧﻮاﻫﺮان ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻤﺪان ﭘﯿﺶ‬
‫رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ او ﻧﯿﺰ ﻣﺜـﻞ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿـﮓ ﺑﻪ ﻧﺠﻮم ﻋﻘﯿـﺪه زﯾـﺎدي داﺷﺖ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﻤـﺎن ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺳـﺎﻋﺖ ﺳـﻌﺪي ﺑﺮاي ورود او ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺪان ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وي ﮔﻔﺘﺎر آﻧﺎن را ﺑﺎور ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮكﻫﺎ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ وارد ﻫﻤﺪان ﺷﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﮔﻮﯾﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.751‬‬
‫)‪. A Chronicle of the Carmelites ,vo 1 .1 ,p .579(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬ورق‪ .a 74‬ﮐﻠﺮاك ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ )ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ (167‬ﮐﻪ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺧﺒﺮ ﺗﺼـﺮف ﻫﻤـﺪان را ﺑﺎ ﺷـﻠﯿﮏ ﺗﻮپ اﻋﻼم‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ )‪ 22‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪.(1724‬‬
‫)‪-(4‬‬
‫‪Thomas, ¬Sommaire des principaux evenements arrives en Perse depuis le mois d‬‬
‫‪. Octobre 1724 jusqu'au mois d'Avril 1727‬‬
‫)ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،269 -268‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﭼﻠﭙﯽزاده‪ ،‬اوراق‪.b 28‬‬
‫ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﻫﯿـﭻ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻟﺮﺳـﺘﺎن‪ ،‬در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ واﮔﺬار ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺗﺼـﺮف‬
‫ﻫﻤﺪان‪ ،‬ﻗﻮاﯾﯽ ﺑﺮاي اﺷﻐﺎل وﻻﯾﺖ ﻟﺮﺳﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻋﻠﯿﻤﺮدانﺧﺎن ﻓﺮﻣﺎنده اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ ﻣﺮد دﻟﯿﺮ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﺷﻤﻦ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي ﭘﺎي داري ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ ﻋﺪهاي از ﯾﺎران ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮي از ﻟﺮﺳﺘﺎن و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن رﻓﺖ‪«1» .‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷـﻬﺮ ﺧﺮم آﺑﺎد ﺑـﺪون ﺧﻮن رﯾﺰي ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮكﻫﺎ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺷـﻬﺮ ﺑﺮوﺟﺮد ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ اﺷـﻐﺎل ﺷﺪ ﺷﻮرش ﮐﺮد و ﺗﺮكﻫﺎ‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ دوﺑﺎره آن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺳﭙﺎه دﯾﮕﺮي از ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻮﺻﻞ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺻـﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر ﺑﺨﺘﯿﺎري ﮔـﺬﺷﺖ و وارد دﺷﺘﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﭼﻨﺪ روز ﺗﺎ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺟﻤﻌﯽ از اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﺪون ﺟﻨﮕﯿﺪن اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﺮﻫﺎ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﺳﺎزش ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از ﮐﻮهﻫﺎي زاﮔﺮس دوﺑﺎره ﮔﺬﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤـﺪان ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ و‬
‫در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ از ﺣﻤﻼت ﺑﺨﺘﯿﺎريﻫﺎ ﺻﺪﻣﻪ ﺑﺴﯿﺎر دﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﺧﻄﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﭼﻨـﺎن ﺷﺪﯾـﺪ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷـﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺮاي اﺳﺘﺮداد آراﻣﺶ آن ﻧﻮاﺣﯽ از اﯾﺮان ﺑﯿﺮون‬
‫رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎريﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻮاﺣﯽ ﻏﺮﺑﯽ را ﮐﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1724‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ واﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺼﺮف‬
‫در آوردﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪود ﻣﺼـﻨﻮﻋﯽ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ روﺳـﯿﻪ ﻧﺎراﺿـﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻄﺮي از اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﺘﻮﺟﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺮكﻫـﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻤﯽ از ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺑﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ راﺑﻄﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫اﯾـﻦ ﻋـﺪه ﺑـﻪ رﻫـﺒﺮي ﺷــﺨﺺ ﻻـﯾﻖ و زﯾﺮﮐﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺷـﺮف ﻗـﺪرت ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾـﺎﻓﺘﻪ و از ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺗﯿﺮه ﺑﺨـﺖ و ﯾـﺎراﻧﺶ ﺑﺮاي ﺗﺮكﻫﺎ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﮐﺸﻤﮑﺸﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻮاﻓﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫اﺷﺮف و ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﻣﺜﻞ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﺳﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.147‬‬
‫)‪ .(2‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.164‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺘﻢ اواﯾﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺷﺮف و ﮐﺸﻤﮑﺶ او ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬اﺷـﺮف‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧـﺪ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬در ‪ 26‬آورﯾﻞ ‪ 1725‬ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﯾﺮان ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ‬
‫اﻓﺘﺨﺎر ﺟﻠﻮس او در ﮐﺎﺷﺎن ﺳـﮑﻪ ﻃﻼ‪ ،‬و در اﺻﻔﻬﺎن و ﮐﺎﺷﺎن و ﻣﺸﻬﺪ و اﺳﺘﺮ آﺑﺎد و ﻗﺰوﯾﻦ و ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﺷﻤﺎﺧﯽ و رﺷﺖ‪ ،‬ﺳﮑﻪ ﻧﻘﺮه زده‬
‫ﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ اﺷـﺮف ﻇﺎﻫﺮا ﺿﺒﻂ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻤﺴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ در وﻗﺖ ﺟﻠﻮس ﺑﻪ‬
‫ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ در ﺣـﺪود ﺑﯿﺴﺖ و ﺷـﺶ ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬وي ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﻦ ﮐﻢ‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﺮده و‬
‫از ﺧﻮد ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﺮﺑﺎزان ﻣﺤﻤﻮد اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﺠﺎﻋﺘﺶ ﺑﻪ او اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از او ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ و‬
‫ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدادﻧـﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺷـﺮف را ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﻋﻤﻮ زادهاش ﺟﻮاﻧﯽ دﻟﯿﺮ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﺷـﺮف از‬
‫ﻣﺤﻤﻮد زﯾﺮكﺗﺮ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺤﺘﺎﻃﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻮد و در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ اﺷـﺮف داراي ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﻣﺘﺰﻟﺰلﺗﺮ از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺎرﻫـﺎ را ﻣﯽﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑـﺎ ﺣﺰم و اﺣﺘﯿﺎط اﻧﺠﺎم دﻫـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﺞ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺪ‪ ،‬اﺷـﺮف ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻃﺮف ﻗﻨﺪﻫﺎر اﻧﺘﻈﺎر ﮐﻤﮑﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮ آن ﮐﻪ ﭘﯿﺶ روي ﺳﺮﯾﻊ‬
‫ﻗﺸﻮن ﺗﺮك دﯾﺮ ﯾﺎ زود ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺸﻤﮑﺶ او ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻢ ﺣﻤﻠﻪ روﺳﯿﻪ ﯾﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﻣﯿﺎن ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﺷﺮف در آﻏﺎز ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن و ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ و ﻓﺎرس و ﮐﺮﻣﺎن و ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﻗﻮﻣﺲ و‬
‫______________________________‬
‫)‪-.(1‬‬
‫‪H. L. Rabino, Coins, Medals and Seals of the Shahs of Iran, pp. 47- 8‬‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﻓﻐﺎنﻫﺎ رﺷﺖ‪ ،‬ﺷـﻤﺎﺧﯽ‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﻣﺸـﻬﺪ را ﻓﺘـﺢ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﮑﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎ را درﺑﺮ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮي )اﺣﺘﻤﺎﻻ اﺻﻔﻬﺎن( ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ ﺧﺮاﺳـﺎن ﻏﺮﺑﯽ را در ﺗﺼـﺮف داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺘﯽ در اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺤـﺪود داﻣﻨﻪ ﻧﻔﻮذ او از ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﺧﻄﻮط ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬در ﻧﻮاﺣﯽ دوردﺳﺖ ﺳـﻠﻄﻪ او ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﻨـﺪ ﺷﻮرش ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺻـﻔﻮي در آﻧﺠﺎ روي داده ﺑﻮد‪«1» .‬‬
‫اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 240‬ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺘﻢ اواﯾﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺷﺮف و ﮐﺸﻤﮑﺶ او ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫ﺳﺘﯿﻦ ﻋﻤﻞ اﺷـﺮف ﺑﻌﺪ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺸﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ وزرا و درﺑﺎرﯾﺎن و اﺷﺨﺎص ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫اﺣﺘﻤـﺎل ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﻮن ﺧﻮاﻫﯽ او ﻗﯿـﺎم ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﯿـﺎن ﻃﺮف داران ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬اﻟﻤـﺎس »‪ ،«2‬ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳـﯽ او ﺑﯿﺸـﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ او‬
‫وﻓﺎدار ﺑﻮد و ﭼﻮن دﯾﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در دﺳـﺘﮕﺎه اﺷـﺮف ﻣﻘﺎﻣﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﮕﺮﯾﺰد و ﺟﺎن ﺧﻮد را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻫﻤﯿﺸﻪ از ﮔﺮدآوري ﺛﺮوت اﺣﺘﺮاز ﮐﺮده و ﻫـﺪاﯾﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ او ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﺷﺪ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ او را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺟﻤـﻊ ﺛﺮوت ﺳﺎﺧﺘﻨـﺪ و ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﻣﺤـﻞ داراﯾﯽ ﺧـﻮد را ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ وي را ﺷـﮑﻨﺠﻪ دادﻧـﺪ‪ .‬اﻟﻤـﺎس ﭼـﻮن ﺛﺮوﺗﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬رﻧﺞ و ﻋﺬاب را دﻟﯿﺮاﻧﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﺮد و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷـﮑﻨﺠﻪ دﻫﻨﺪﮔﺎن دﺳﺖ از او ﺑﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺘﯽ ﯾﺎﻓﺖ و ﺧﻮد‬
‫و زن ﺧـﻮد را ﺑﮑﺸﺖ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد در دﺳـﺘﮕﺎه ﻣﺤﻤـﻮد ﻗـﺪرت زﯾـﺎدي داﺷـﺘﻪ و از ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﻣـﺎﻧﻊ از اﺟﺮاي‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪ وﺣﺸـﯿﺎﻧﻪ او ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮگ او ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ ﻣﺮدم و ﺣﺘﯽ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﻘﯿﻢ اﯾﺮان ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا وي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺳﻌﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد آﻧﺎن را از ﺧﻄﺮ ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫اﺷـﺮف‪ ،‬ﭼﻨـﺪي ﺑﻌـﺪ از ﺟﻠﻮس ﺑﺮ ﺗﺨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﺪار ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ در زﻧﺪان رﻓﺖ و از رﻓﺘﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ او اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳﻒ ﮐﺮد و از او ﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﻨﺸـﯿﻨﺪ و ﮔﻔﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﺎ ﺷـﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ «4» .‬ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ اﮔﺮ ﭼﻪ آدم‬
‫زود ﺑـﺎوري ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻬـﺎد او را ﻧﭙـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ ‪ ...‬آراﻣﺸـﯽ را ﮐـﻪ دارد ﺑﺮ زرق و ﺑﺮق ﺗـﺎج ﺷـﺎﻫﯽ ﺗﺮﺟﯿـﺢ ﻣﯽدﻫـﺪ و‬
‫ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﺧﻮد را ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻌﻔﺎ از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻟﺤﻈﻪاي در ﻓﮑﺮ ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻦ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﻧﺒﻮده و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮔﻮش دﻫﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻓﺮاﻣﯿﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﺑـﺎ ﺣـﺎل رﻗﺖ ﺑـﺎري از ﻃﺮز رﻓﺘـﺎر ﻇﺎﻟﻤـﺎﻧﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﺷﺎهزادﮔﺎن و ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻮاده ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ و از ﻋـﺪم ﺗﻮﺟﻬﺶ ﺑﻪ اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت‬
‫ﺷﺨﺼﯽ او ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ از اﺷﺮف اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺮوت‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،136 -135‬ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ اﯾﺮان در ﺣﺪود ﻫﺠﺪه ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ اﺳﻢ )اﻟﻤـﺎس( ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﯾـﺎ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ زﻧـﺪﮔﯽ ﺑﻮد ﯾﺎ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﻘـﺪار زﯾﺎدي ﺧﻮن زﻧﮕﯽ در ﻋﺮوﻗﺶ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪. Clairac ,vo 1 .11 ,pp .227 -9(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ .300‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ در زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ a 022‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ دارد و ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ او ﺑﻬﺘﺮ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ و وﺳﺎﯾﻞ راﺣﺘﯽ او را ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺮف ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮان او را ﺑﻪ زﻧﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪ «1» .‬اﺷﺮف ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ ﮔﻮش ﻓﺮا داد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه راﺿـﯽ ﺷﺪ )و ﻟﻮ آن ﮐﻪ ﺧﻮد از آﻏﺎز ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪي داﺷﺖ( و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮاﻧﺶ ازدواج ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺮري‬
‫ﺳﻠﻄـﺎن ﺣﺴـﯿﻦ را ﭼﻬـﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺮد و ﺑﻪ او اﺟـﺎزه داد ﮐﻪ در ﺣﻮزه ﻗﺼـﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯿـﺎت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﺎﺷـﺪ‪ «2» .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬از رﻓﺘﺎر‬
‫وﺣﺸـﯿﺎﻧﻪ ﺳـﻠﻒ ﺧﻮد اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺛﺮ ﻓﺮاوان ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ اﺟﺴﺎد ﺷﺎه زادﮔﺎن ﺗﯿﺮه ﺑﺨﺖ را ﮐﻪ از ﻫﻨﮕﺎم ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪن ﺗﺎ آن وﻗﺖ در‬
‫ﺣﯿﺎط ﻗﺼـﺮ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ درون ﺗﺎﺑﻮت ﺑﮕﺬارﻧـﺪ‪ «3» .‬ﺳـﭙﺲ اﺟﺴـﺎد را ﺑـﺎ ﺷـﮑﻮه و ﺟﻼـل ﺗﻤﺎم ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﮐﺎرواﻧﯽ ﺑﻪ ﻗﻢ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و در‬
‫آراﻣﮕﺎه ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸـﻨﻮدي اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺷـﺪ و )ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻗﺼـﺪ اﺷـﺮف ﺑﻮد( آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺟﺪﯾـﺪ اﻣﯿـﺪوار ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ از اﯾﻦ ﮐﻪ اﺷـﺮف ﻃﺮفداران ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳﺎﻧﯿـﺪه ﺑﻮد اﻇﻬـﺎر رﺿﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ‬
‫رﻓﺘﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد اﺷـﺮف در ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن رﻗﺒﺎ و دﺷـﻤﻨﺎن اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳـﯿﺪﻧﺪ ﯾﮑﯽ اﻣـﺎن اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ادﻋﺎي او ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻣﺤﻤﻮد ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺸـﺘﺎر ﻋﺎﯾﺪ‬
‫اﺷـﺮف ﺷﺪ ﺿـﺒﻂ ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص در دوره ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اﻣﺎن اﷲ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ داراﯾﯽ‬
‫او ﺑـﺎ ﺛﺮوت ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ اﺷـﺮف ﺑﻪ ﮔﺮدآوري ﺛﺮوت ﭼﻨﺎن ﺷﺪﯾـﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم داراﯾﯽ ﻣﯿﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺎور و ﷲ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬را ﻣﺼﺎدره ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯿﺎﻧﮕﯽ در ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺤﻤﻮد دﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺑﻌﺪ از‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﯾﻤﻠﮏ او وي را ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ‪«4» .‬‬
‫ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺖ آﺳـﯿﺐ دﯾﺪ ﺑﺮادر ﺟﻮان اﺷـﺮف ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ وي را »ﺟﻮان ﭼﺎﺑﮑﯽ« ﻣﯽداﻧﺪ‪ «5» .‬اﺷﺮف‬
‫ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺑﺮادرش در آﯾﻨﺪه ﺧﻄﺮي اﯾﺠﺎد ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ رﺳﻢ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي او را ﮐﻮر ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺣﺮمﺳﺮا ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪300‬؛ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.229‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،302‬اﺷﺮف ﻃﺒﻌﺎ از ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺑﻨﯿﻪ ﺧﺒﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ ﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﺴـﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ در اﻣﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺖ و در‬
‫ﺳﻠﯿﻘﻪ ﺑﻪ ﭘﺎي او ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺳﺮ در ﻧﻤﯽآورد‪«.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ .301‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ اﺷـﺮف ﻣـﺎدر ﻣﺤﻤﻮد را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﯾـﮏ ﺷﺐ ﺗﻤـﺎم در ﺣﯿﺎط‬
‫ﻗﺼﺮي ﮐﻪ اﺟﺴﺎد ﺷﺎهزادﮔﺎن ﻣﻘﺘﻮل در آﻧﺠﺎ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺮد‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،305‬ﻣﯿﺎﻧﮕﯽ ﺑﻌﺪا در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺷﺮف ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ -.‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ .305‬ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ ،298‬اﺷﺮف ﮐﻮدك ﻣﺤﻤﻮد را ﯾﺎ ﮐﺸﺖ ﯾﺎ ﮐﻮر ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن اﻓﺴـﺮان ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻓﻘﻂ زﺑﺮ دﺳﺖ ﺧﺎن ﻓﺎﺗﺢ ﺷـﯿﺮاز و ﻣﺤﻤﺪ ﺳﯿﺪال ﺧﺎن »‪ «1‬و ﻣﺤﻤـﺪ ﻧﺸﺎن‪ ،‬ﮔﺮزداران ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺟﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻼﻣﺖ ﺑﻪ در ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ اﺷﺮف در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ در زﻧﺪان ﺑﻮد ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﻤﺎس ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪن او ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮگ ﻣﺤﻤﻮد و آزادي اﺷـﺮف و ﺟﻠﻮس او ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻃﺒﻌﺎ وﺿﻊ را ﮐﺎﻣﻼ ﺗﻐﯿﯿﺮ داد و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ اﺷـﺮف ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﻗﻀـﯿﻪ را دﻧﺒﺎل ﮐﻨـﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﯾـﺪ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آرد‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺎﺻﺪي ﺑﻪ ﻧﺰد آن ﺷﺎه زاده ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﻬﺮان و ﻗﻢ ﺑﺎ او ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ و از او ﺧﻮاﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨـﺞ ﺗﻦ از ﺑﺰرﮔـﺎن اﯾﺮان ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘـﺎ راﺑﻂ ﻣﯿﺎن اﺷـﺮف و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ از ﻗﺼـﺪ اﺷـﺮف آﮔﺎه ﺷﺪﻧـﺪ و ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ‬
‫ﺷـﺎهزاده ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ و او را از ﺧﻄﺮ ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳـﯿﺪال ﺧﺎن اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮد در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻨﻮب ﻋﻘﺐ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺳﯿﺪال ﺧﺎن ﺑﻌﺪ از ﮐﺸﻒ ﻧﺎﻣﻪ آن را ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺷﺮف ﺑﺮد‪«2» .‬‬
‫اﺷـﺮف ﮐﻪ از رﻓﺘﺎر اﯾﻦ ﻣﯿﻬﻦ ﭘﺮﺳـﺘﺎن ﺧﺸـﻤﻨﺎك ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺷﮑﺎر ﺑﻪ ﻓﺮح آﺑﺎد دﻋﻮت ﮐﺮد و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻫﻤﻪ را ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺷـﺮف ﺑﺎ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯿﻌﺎدﮔﺎه رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺧﺒﺮ آورد ﮐﻪ اﺷﺮف ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯽ ﮔﺮان در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از اﻓﺘﺎدن در دام ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ و رو ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺰ ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫ﺑـﻪ درﺳـﺘﯽ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣـﻮرد ﺟﻨﮕﯽ در ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ «3» ،‬وﻟﯽ در ﻫﺮ ﺣـﺎل ﻗﻮاي اﺷـﺮف و ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در دﺳـﺎﻣﺒﺮ ‪1725‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺎه ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﻈﯿﻢ ﺑﻪ زد و ﺧﻮرد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺳـﺮﺑﺎزان ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮐﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﮔﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و از ﺻـﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎهزاده ﺗﯿﺮه ﺑﺨﺖ ﮐﻪ از ﻫﺮ ﺳﻮ اﺣﺎﻃﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺤﻤﺪ ﺳﯿﺪال ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻧﺎﺻﺮي ﺑﻮد؛‪-‬‬
‫‪.Raverty, Notes on Afghanistan and part of Baluchistan, p. 49‬‬
‫و ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .12‬ﻧﺎﺻﺮيﻫﺎ ﻗﺮﯾﺐ دوﯾﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﺎ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻫﺘﮑﯽ(‪ )Hotaki‬ﯾﮑﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺷﺮف اﯾﻦ ﻣﺮد را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،310 -309‬ﻗﻀـﯿﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺘﻤﻠﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀـﻤﻮن ﮐﻪ ﻃﺮف داران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺪهاي از‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر و ﮔﺮوﻫﯽ از ﺳﺮﺑﺎزان ﻗﺰﻟﺒﺎش ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از ﭘﯿﺮوزي ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﺑﺮ دﺳﺘﻪاي از ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫دﻫﯽ ﺳـﯿﺪال ﺧـﺎن ﻣﻐﺮور ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑـﺎ وﺟﻮد ﮐﻤﯽ ﺳـﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﺮ دﺷـﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬ﺳـﺮﺑﺎزان ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟـﺎر ﻗﻮل ﻫﻤﮑﺎري‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﺮط آن ﮐﻪ ﺷﺎه زاده در ﻋﻮض ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ را )ﮐﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻧﺎم ﻧﻤﯽﺑﺮد( ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺳﺮﺑﺎزان‬
‫ﻗﺰﻟﺒـﺎش ﺑـﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ )در ﮐﺘﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ -‬ﻣﯿﺘﻔﻮرد‪ ،‬ص ‪ ،171‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺰﻟﺒﺎشﻫﺎ از آن‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر ﺳـﻨﯽ ﺑﻮد(‪ ،‬و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ دو دﺳﺘﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ را آﺷﺘﯽ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ‬
‫از ﻧﻘﺸﻪ ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد و ﻋﻘﺐ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻗﻮاي او ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردﻧﺪ و رو ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻤﺖ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺪه ﺑﻮد از ﺗﻨﻬـﺎ راﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺎز ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از راه ﺷـﻤﯿﺮان و ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒﺎل اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎزﻧـﺪران ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ «1» .‬ﺣﺘﯽ در اﯾﻨﺠـﺎ از ﺧﻄﺮ اﯾﻤﻦ‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﯾﺮا روﺳﯿﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ‪ 1723‬ادﻋﺎي ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﯾﻦ اﯾﺎﻟﺖ را داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺴـﯿﺎر وﺧﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺎﻏﻨﻪ و ﺗﺮكﻫﺎ و روسﻫﺎ ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﮐﺸﻮر را در ﺗﺼـﺮف داﺷـﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ او وﻓـﺎدار ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻋـﺪهاي ﮐﻪ ﺧﻮد را از ﺷﺎهزادﮔﺎن ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1725‬ﻗﻠﻢ داد‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ «2» ،‬ﺳـﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ در آن اﯾﺎم ﻣﺮض ﻃﺎﻋﻮن در ﻣﺎزﻧﺪران ﺷـﯿﻮع داﺷﺖ و ﺑﻪ اﻧﺪازهاي از ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اﺛﺮ آن ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﯾﺎن آن ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺸﺘﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪«3» .‬‬
‫ﭼﻮن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻫﺮات زﯾﺮ ﺳﻠﻄﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎي اﺑﺪاﻟﯽ و ﻗﻨﺪﻫﺎر در دﺳﺖ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮود‪ .‬در‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽراﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺟﻠﻮي اﻗﺪاﻣﺎت اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن ﻓﺮﻣﺎنده اﺣﻤﻖ ﻗﻮاي ﺻـﻔﻮي را در ﻣﺸـﻬﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ «4» ،‬و ﻣﻘﺎم‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ ﺳﺎﺧﺖ و ﭘﺲ از ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﻗﺒﻞ از ﺳﻘﻮط اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞﺧﺎن ﻓﺎﯾﻖ‬
‫ﺷﺪ و در ﺷـﺸﻢ ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ 14) 1135‬ﻣﺎرس ‪ «5» (1723‬ﻓﺎﺗﺤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ در آﻣـﺪ و ﭼﻮن از ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﺷـﻤﺎل ﻏﺮب‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن آﮔﺎه ﺷـﺪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺧﻮد را ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺨﻮاﻧـﺪ‪ «6» .‬ﺳـﭙﺲ در ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸـﺴﺖ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺗﺎج‬
‫ﮐﯿﺎﻧﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎد و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﺳﮑﻪ زد‪«7» .‬‬
‫در ﻣﺎرس ‪ 1724‬ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣﺎندﻫـﺎن ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻧـﺎم رﺿـﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳـﻌﯽ ﮐﺮد ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد را از ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﯿﺮون راﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﭘﯿﺮوزي اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺗﺮﮐﻤﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻧﺎدر ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ )ﻧﺎدرﺷﺎه آﯾﻨﺪه( ﺑﺮ او ﻓﺎﯾﻖ‬
‫آﻣـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ دﻧﺒـﺎﻟﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي را ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺎدر ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ ﺑﺮاي ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧـﺪن ﺷﻮرش ﺗﺮﮐﻤﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫اﺑﯿﻮرد ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ ﻧﺎدر ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ و ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪ .172‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از ﮐﺪام راه ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺎﯾﺪ‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﮔﺮدﻧﻪ اﻓﭽﻪ ﯾﺎ اﻣﺎم زاده ﻗﺎﺳﻢ و دره ﻫﺮاز ﺑﻪ آﻣﻞ رﻓﺖ‪ -.‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﻮر اﷲ ﻻرودي‪ ،‬ص ‪.25‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.172‬‬
‫)‪ -.(4‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .b 222‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن در ﮐﺘﺎب ﻣﻄﻠﻊ اﻟﺸـﻤﺲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،337‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد در ﺳﺎل‬
‫‪ (1710 /11) 1122‬ﺑﺮ ﻣﺸﻬﺪ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(7‬ﻣﻄﻠﻊ اﻟﺸﻤﺲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.337‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﻫﻨﻮز آن ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺮﯾﻒ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪ «1» .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮب ﺧﺮاﺳﺎن در‬
‫ﺗﺼﺮف ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﺎﻟﺖ اﺳﺘﺮ آﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺎﻗﻪ ﺑﺎش از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻣﻘﺘﺪر ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺑﻮد »‪ «2‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم در‬
‫ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﺳﺎل داﺷﺖ‪ «3» .‬از ﯾﮏ ﻃﺮف ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻮرﺧﺎن دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ »‪ «4‬و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪاوت ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد اﻫـﻞ اﺳﺘﺮ آﺑـﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻄـﺎﻟﺐ درﺳﺘﯽ درﺑـﺎره رﻓﺘـﺎر ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آورد؛ و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﯽﻃﺮﻓﺎﻧﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ »‪ «5‬او ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻣﺮدي ﻻﯾﻖ و ﺟﺎه ﻃﻠﺐ وﻟﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻓﺎﻗﺪ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺧﺎن ﺳﭙﻬﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »‪ «6‬ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن و ﻋﺪهاي از ﻃﺎﯾﻔﻪ او ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ دﺳـﯿﺴﻪﻫﺎ و ﺗﻮﻃﺌﻪﻫـﺎي درﺑﺎرﯾﺎن‪ ،‬ﻋﻘﯿـﺪه ﺷﺎه درﺑﺎره او ﺑـﺪ ﺷـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎ ﺗﻨﻔﺮ از ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﺮ‬
‫آﺑـﺎد ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ را ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣﯽﺗﻮان ﺑـﺎور ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﭼﻨـﺪ ﻫﻔﺘﻪ اول ﻣﺤﺎﺻـﺮه‪ ،‬ﻫﯿـﭻ دﺳـﺘﻪاي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از‬
‫ﺧﻄﻮط اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﮕﺬرد و وارد ﺷﻬﺮ ﺷﻮد و ﺧﺮوج از آن ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ روي داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن آن ﻋﻬـﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﮋدوﮔﺎردان و ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻦ و ﺷـﯿﺦ‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ از آن ذﮐﺮي ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻮرخ زﻣـﺎن ﻗﺎﺟـﺎرﯾﻪ‪ ،‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫـﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن »ﻣﺴﺘﻘﻞ« ﺑﻮد‪«7» .‬‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ در ﺷﺎه ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﻈﯿﻢ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳـﻤﻨﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﺷـﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺗﻬﺮان ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ «8» .‬وي ﻧﯿﺰ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪32 -20‬؛ ﺧﻼﺻﻪاي از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد )ﺻﻔﺤﺎت ‪.(24 -22‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن را ‪ (1685 /6) 1097‬و ‪ (1692 /3) 1104‬ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻣﻦ ﺳﺎل ‪ 1104‬ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﺜﻼ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺳﭙﻬﺮ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ )ﺗﻬﺮان‪ ،(1304 ،‬ﺟﻠﺪ ﻧﻬﻢ؛ و ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺂﺛﺮ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ و‪ Zapiski‬اﺛﺮ آوراﻣﻒ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ‪ Miklukho -Maklai‬در‬
‫‪) Ucheniye Zapiski; Istoriya Phitologiya Stran Vostoka) Leningrad, 1952‬‬
‫اﻧﺘﺸـﺎر ﯾـﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨـﻮان ﮐﺎﻣـﻞ اﯾﻦ اﺛﺮ ﮔﺮانﺑﻬـﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ¬‪Zapiski S. Avramova ob Irane Kak istoricheski :‬‬
‫‪.Istochnik‬‬
‫آوراﻣﻒ از اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﺎ دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﺗﻤﺎس و ﻣﻨﺸﯽ روﺳﯽ او ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(6‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪.8‬‬
‫)‪ .(7‬روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(8‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺳﭙﻬﺮ در ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ ،8‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدم ري‬
‫ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و در ﻧﺰدﯾﮑﯽ وراﻣﯿﻦ ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎ روﺑﻪرو ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﮕﺮﯾﺰد و‬
‫ﺗﻬﺮان را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺴﭙﺎرد‪ «1» .‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وي ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑـﺎ ﻗﻮاي ﻣﺨﺘﺼـﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ زﺑﺮ دﺳﺖ ﺧـﺎن ﺑﺘﺎزد و اﻣﮑﺎن‬
‫دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺷﻮرش ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣـﺎل ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﺑﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در ﻣﺎزﻧـﺪران ﻧﭙﯿﻮﺳﺖ و ﺑﺎ ﻋـﺪهاي‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ از ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺘﺮ آﺑﺎد و ﺑﺴـﻄﺎم‪ ،‬ﺑﻪ داﻣﻐﺎن رﻓﺖ و ﻗﻮاي‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ذواﻟﻔﻘﺎر‪ ،‬ﮐﻪ در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻗﻮﻣﺲ ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊ آوري ﻟﺸﮑﺮ ﺑﻮد در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ذواﻟﻔﻘـﺎر و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﮐﻪ آذوﻗﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻣـﺪت زﯾﺎدي ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﻨـﺪ از ﺷـﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧـﺪ و از ﻣﯿﺎن ﺧﻄﻮط‬
‫دﺷﻤﻦ ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻣﻐﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي از راه ﮐﻮهﻫﺎي اﻟﺒﺮز ﺑﻪ ﻣﺎزﻧـﺪران رﻓﺖ و در اواﺧﺮ ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1726‬ﺑﺎ‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﺷﻬﺮ اﺷﺮف ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ و او را ﺷﮑﺴﺖ داد‪«2» .‬‬
‫______________________________‬
‫از ﮐﺎﺷـﺎن ﻋـﺎزم ﺗﻬﺮان ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎ در اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﺑﺎد ﻧﺰدﯾﮏ وراﻣﯿﻦ ﻧﺒﺮد ﮐﺮد‪ ،‬از ﻗﺼـﺪ ﺧﻮد ﻣﻨﺼـﺮف ﮔﺮدﯾـﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﻮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺳﭙﻬﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ دوره ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.12‬‬
‫)‪. Avramov ,Zapiski ,p .91(2‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ ﺟﻨﮓﻫﺎي اﺷﺮف ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ‬
‫‪ -1‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ‬
‫از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﻬﻤﯽ از ﺧـﺎك اﯾﺮان در دﺳﺖ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺑـﻮد و ﺧﻄﺮ ﭘﯿﺶ روي آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷـﺮق وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﺷـﺮف ﻻـزم‬
‫داﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﯾـﺎ ﺑـﺎ وﺳﺎﯾﻞ ﺻـﻠﺢ ﺟﻮﯾﺎﻧﻪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺧﻮد را ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺣﻞ ﮐﻨـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻇﺎﻫﺮا از ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از روسﻫﺎ و‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد را زﯾﺮ دﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺷـﺮف ﭼﻨـﺪي ﺑﻌـﺪ از ﺟﻠـﻮس ﺑـﻪ ﺗﺨـﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻗﺎﻃﺮﭼﯽﻫـﺎي ﺳـﺎﺑﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬را ﮐﻪ از آن ﺷـﻐﻞ ﭘﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻘـﺎم‬
‫ﻓﺮﻣـﺎندﻫﯽ ﭘﺎدﮔـﺎن ﺟﻠﻔـﺎ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳـﻔﯿﺮ در درﺑـﺎر ﺗﺮﮐﯿﻪ اﻧﺘﺨـﺎب ﮐﺮد و ﭼﻮن ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ وي ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻣﻬﺎرت ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اراﻣﻨﻪ ﻣﻌﺮوف ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ ﺷﺮﯾﻤﺎن‪ ،‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸﯽ ﺑﺎ او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪«1» .‬‬
‫ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ در ﻣﺎه ژوﺋﻦ ‪ 1725‬از اﺻـﻔﻬﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺳﻪ ﻧـﺎﻣﻪ ﺑـﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪاي از اﺷـﺮف ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﺎن‪ ،‬و ﻧﺎﻣﻪ دﯾﮕﺮي از‬
‫اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ اﺷـﺮف ﺟﻬﺖ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬و ﺳﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﻧﻮزده ﺗﻦ از ﻋﻠﻤﺎي اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﻔﺘﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﺳـﺎﯾﺮ ﻋﻠﻤـﺎي اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ارﺳـﺎل ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﭼﻮن دوﺑﺎر در راه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺄﻣﻮران ﺗﺮك ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺒﻞ از ﺑﯿﺴﺘﻢ ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ «2» 1726‬ﺑﻪ اﺳﮑﻮدار ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ورود ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﺴﻔﻮر در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫داﻣـﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﺳـﺎﯾﺮ وزراء ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺗﻮﺳـﻂ اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷـﺎ از ﻣﻀـﻤﻮن ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ آﮔﺎه ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم از‬
‫رﺳﯿﺪن ﺳﻔﯿﺮ اﻇﻬﺎر ﺧﺸﻨﻮدي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ص‪) 316 ،‬ﺧﻮد ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ رﻓﺖ(‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﯽ درﺑﺎره ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺮﯾﻤﺎن‪-،‬‬
‫‪A Chronicle of the Carmelites, vo 1. II, pp. 1358- 62‬‬
‫)‪. Clairac ,vo 1 .II ,p .296(2‬‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﺷـﺮف ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮد را ﺗﺎﺑﻊ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﺗﻤﺎم وﻻﯾﺎت اﯾﺮان را ﮐﻪ در ﺗﺼﺮف دارد‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸـﺮوط ﺑﻪ آن ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﻨﺪﻫﺎر را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )در آن وﻗﺖ ﺗﺮكﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻮزاده‬
‫اﺷﺮف و دﺷﻤﻦ او‪ ،‬در آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﮑﻢ رواﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﻮاد ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ‪ 1724‬ﺑﺎ روﺳـﯿﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻔﺎرت ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎﻋﺚ‬
‫رﻧﺠﺶ آن ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺷـﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ را ﻧﭙـﺬﯾﺮد و از ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي او رﺳـﻤﺎ آﮔﺎه ﻧﺸﻮد‪ .‬داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﭼﺎر‬
‫ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه روﺳـﯿﻪ و آﻧـﺪره زل ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮﺿـﯿﺢ داد ﮐﻪ دوﻟﺖ او ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﻓﺮﻣـﺎن رواﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻤﮑﯿﺶ اﺳﺖ ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮد‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﺑﺎ آن ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر ﺳـﻔﯿﺮ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮔﻮش ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺎري ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ‪ 1724‬ﺑﺎﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺳـﻔﺎرت او را ﺑﻪ رﺳـﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و او را ﭼﻨـﺪ روز ﻣﺠﺒـﻮر ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻒ در اﺳـﮑﻮدار ﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺗﻤﺎرض ﮐﺮد و ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺮﻧﮓ از ﺑﺴـﻔﻮر ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ ﭘﺎيﺗﺨﺖ در آﻣﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺑﻪ ﺟـﺎي آن ﮐﻪ ﯾـﮏ ﮐﺮﺟﯽ و ﻧﯿﺰي در اﺧﺘﯿـﺎرش ﺑﮕﺬارﻧـﺪ‪ ،‬او را ﺳﻮار ﻗﺎﯾﻖ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳـﻔﺎرت او را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫در اواﺧﺮ ژاﻧﻮﯾﻪ‪ ،‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ را ﺑـﺎ ﺷـﮑﻮه و ﺟﻼـل ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺒﺮان رﻓﺘـﺎري را ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺷـﺪه ﺑﻮد‬
‫ﮐﺮد‪«3» .‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﻧـﺎﻣﻪ اﻋﺘﻤـﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ اﻓﻐـﺎﻧﯽ را ﺑﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ داد‪ ،‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬ﻣﻮرخ رﺳـﻤﯽ »‪ ،«4‬آن را ﺑﻪ ﺻـﺪاي ﺑﻠﻨـﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻀـﺎر ﺧﻮاﻧـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺮدﯾـﺪي ﮐﻪ درﺑـﺎره ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺷـﺮف وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﮐﻪ‬
‫اﺷـﺮف ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻫﯿﭻ ﺑﺨﺸـﯽ از ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم وﻻﯾﺎﺗﯽ را‬
‫ﮐﻪ از اﯾﺮان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭘﺲ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬در آﺧﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﯿﺘﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺗﻬﺪﯾﺪ آﻣﯿﺰ ﺑﻮد‪«5» .‬‬
‫ﭼﻠﺒﯽزاده ﺳﭙﺲ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮزده ﺗﻦ از ﻋﻠﻤﺎي اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن آن‪ ،‬از ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﺰارش اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﻮرخ ‪ 27‬ژاﻧﻮﯾﻪ‪ 7 -‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ State Papers 97 ,vo 1 ,XXVI() 1726‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‬
‫‪.297‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.298‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ -،‬ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ ،145 -143‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬اوراق‪ ،a -b 78‬و ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪-298‬‬
‫‪.300‬‬
‫)‪ .(4‬وي ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻠﺤﻖ ﺗﺎرﯾﺦ رﺷﯿﺪي اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ آن ﺑﯿﺖ ﮐﻪ ﭼﻠﺒﯽزاده ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ورق‪ )a 88‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧـﺪا ﮐﺸﺘﯽ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﺮدو ﮔﺮ ﻧﺎﺧـﺪا ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﻦ درد ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﮐﻪ ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ از اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ -‬ﺟﻠـﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‬
‫ﮐﺘﺎب او‪ ،‬ص ‪.145‬‬
‫در ﺧﻮاﺳﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪ اﺷـﺮف ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﺎن را ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وي ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ آن ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺨﺼﺎ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺪﻫﺪ و‬
‫ﭼﻮن در اﯾﻦ اﻣﺮ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ زور از او ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻣﻀـﺎﻣﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ و ﻟﺤﻦ ﮔﺴـﺘﺎﺧﺎﻧﻪ آن ﺧﺸﻢ ﺗﺮكﻫﺎ را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ‪ .‬در ﻣﺒﺎﺣﺜﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ‪ ،‬ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﺳﺎزش ﻧﺸـﺪ و‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ را ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺎ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻫﻢ داﺳﺘﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻗﺒﻮل داﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺗﻮﺳﻂ اﺗﺒﺎﻋﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﺷـﺮف در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﺮدم اﯾﺮان‬
‫اﺷـﺮف را ﻓﺎﺗـﺢ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﯽداﻧﻨﺪ وي ﺣﻖ دارد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آن‪ ،‬ﺗﻤﺎم وﻻﯾﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ و روسﻫﺎ ﻣﺘﺼـﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫ﺑﺎز ﺳﺘﺎﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻣـﺬاﮐﺮات ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﭼﻪ روﺷـﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭼﻪ ﻧﻮع ﭘﺎﺳـﺨﯽ ﺑﻪ اﺷـﺮف ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﻀـﻄﺮب و ﻧﮕﺮان ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﺧﺒﺮي از اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ درﯾﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن اﺷـﺮف در ﻣﯿﺎن ﺳـﺮﺑﺎزان‬
‫ﺗﺮك ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺸـﻐﻮلاﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ از ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮﺳـﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻫﻤﮑﯿﺸﺎن ﺳـﻨﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺒﺮ‬
‫رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﺷﺮف ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫﺎﯾﯽ در ﻣﺮاﻏﻪ و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ اﻧﺘﺸﺎر داده و ﻣﺮدم را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ او را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﻣﻔﺘﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﻗﻀﺎت ﻋﻤـﺪه ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﻣﻔﺴـﺮان ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ از ﻣﻔﺘﯽ ﺗﻘﺎﺿـﺎ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﺘﻮاي ﺧﻮد را درﺑﺎره اﯾﻦ دو ﺳﺆال ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ آن ﮐﻪ آﯾـﺎ ﻣﺆﻣﻨـﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ دو ﺧﻠﯿﻔﻪ را در ﯾﮏ زﻣﺎن ﺑﭙﺬﯾﺮﻧـﺪ؟ ﺳﺆال دوم ﮐﻪ ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ ﺑﻮد از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪ :‬ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺳـﻠﻄﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺧﻮد ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪاي درﺑـﺎره ﺷﺨﺼـﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ اراﺿـﯽ‬
‫اﻃﺮاف اﺻـﻔﻬﺎن را ﻣﺘﺼـﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از ﭼﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯿﺎن راﻓﻀـﯽ ﺑﯿﺮون آورده اﺳﺖ ﺗﺴﻠﯿﻢ‬
‫وي ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را داراي ﻣﻘﺎم و اﺧﺘﯿﺎرات ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﯽداﻧﺪ؟ »‪«3‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺳﺆال اول‪ ،‬ﻣﻔﺘﯽ ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻋﻠﻮم ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺑﺮ آناﻧـﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﯾﮏ زﻣﺎن دو ﺧﻠﯿﻔﻪ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ ﻗﻠﻤﺮو آﻧﻬﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺣﺪود ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺜﻞ اﻗﯿﺎﻧﻮس‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪301‬؛ ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ .146‬داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻪ از در اﻓﺘﺎدن ﺑﺎ روﺳﯿﻪ ﺑﯿﻢ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از آن‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺮود‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬ﮔﺰارش اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 27‬ژاﻧﻮﯾﻪ‪ 7 -‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ،1726‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ »ﻣﻀﻤﻮن ﭘﯿﻐﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺎ‬
‫اﻧﺘﻈﺎرات ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ «.‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﺳـﭙﺲ ادﻋﺎي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻓﻐﺎﻧﯽ از ﻃﺮف اﺷـﺮف را ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﻠﺮاك‪،‬‬
‫ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،304 -303‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.232‬‬
‫)‪. Von Hammer ,vo 1 .XIV ,p .147(3‬‬
‫ﻫﻨﺪ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ ﻣﯽﻓﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﺣﺪي ﻣﯿﺎن ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺳﻠﻄﺎن و اﺷﺮف وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻔﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺆال دوم آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼـﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﺷﺎره ﺷﺪ ﯾﺎﻏﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻘﻬﻮر ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ وي ﻓﺮﻣﺎن »ﺿـﻞ‬
‫اﻟّﻠﻪ ﻓﯽ اﻻرض« ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﻠﻄﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ او ﮐﺎري ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺎه در ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﺮد‪ ،‬ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ او‬
‫در ﻗﺮآن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪه اﺳﺖ‪َ» :‬و ِإْن ﻃﺎﺋَِﻔﺘـﺎِن ِﻣَﻦ اﻟ ُْﻤْﺆِﻣﻨِﯿَﻦ اﻗَْﺘَﺘﻠُﻮا َﻓَﺄْﺻـ ﻠُِﺤﻮا ﺑَﯿَْﻨُﻬﻤﺎ َﻓِﺈْن ﺑََﻐْﺖ ِإْﺣـ ﺪاُﻫﻤﺎ َﻋَﻠﯽ اﻟ ُْﺄْﺧﺮي َﻓﻘﺎﺗِﻠُﻮا اﻟ ﱠﺘِﯽ َﺗﺒِْﻐﯽ‬
‫َﺣﺘﱠﯽ َﺗِﻔﯽَء ِإﻟﯽ َأﻣِْﺮ اﻟﻠﱠِﻪ‪ «.‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دو ﻃﺎﯾﻔﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ دﺷـﻤﻨﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﺻـﻠﺢ دارﯾﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻇﻠﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﺑﺎز آﯾﺪ‪ «1» .‬ﺳﭙﺲ ﭼﻠﺒﯽزاده ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ اﺷﺮف و‬
‫ﻧﻮزده ﺗﻦ از ﻋﻠﻤﺎي اﻓﻐﺎﻧﯽ داده ﺷـﺪه ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺣﻀﺎر ﺧﻮاﻧـﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﻮﯾﺐ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺧﻮش ﻧﻮﯾﺲ آن دو ﭘﺎﺳﺦ را ﺑﻪ اﻧﻀـﻤﺎم‬
‫دو ﻓﺘﻮا اﺳـﺘﻨﺴﺎخ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي اﻓﻐﺎﻧﯽ و دو ﻓﺘﻮاي ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﻣﻔﺘﯽ ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ و ﻗﻀﺎت ﻋﻤﺪه و ﻋﺪه زﯾﺎدي از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ و ﺷﯿﻮخ و ﻣﻌﻠﻤﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﺎﻏﯽ ﻗﻠﻢ داد ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ رﺳـﻤﺎ ﺑﻪ او اﻋﻼن ﺟﻨﮓ داد‪ .‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »‪ «2‬ﮐﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ از اﻋﻼن‬
‫ﺟﻨﮓ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ دو ﻋﻠﺖ اﯾﻦ روش را ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ آن ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳـﻨﯽ‬
‫ﺑـﻮدن در ﻣﯿـﺎن اﺗﺒـﺎع ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ داﺷﺖ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ آن ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑـﺪون ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ روﺳـﯿﻪ‪ ،‬اﺷـﺮف را ﺑـﺎ ﺧﻮد ﻣﺘﺤﺪ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ‪ «3» .‬در اواﺧﺮ ﻣﺎرس ‪ ،1726‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﺟﺎزه ﺑﺎزﮔﺸﺖ داده ﺷﺪ و وي ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻﻔﻬﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺟﻨـﮓ ﺗﺮك و اﻓﻐـﺎن در ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان در ﻣـﺎه ﻣﻪ ‪ 1726‬آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻮاي ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗـﺎ ﭘﺎﯾﯿﺰ آن ﺳﺎل ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﻧﭙﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ دﺳﺘﻮر داﺷﺖ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﻃﺮفداران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در آﻣـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺪهاي از آنﻫﺎ ﺑﻪ دﺷـﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﻗﯿﺎم‬
‫ﮐﺮده و دﯾﮕﺮان ﻋﻠﯿﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﻃﻮاﯾﻒ ﺷـﻘﺎﻗﯽ و ﺷﺎﻫﺴﻮن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ دو ﻃﺎﯾﻔﻪ از اﺷـﻐﺎل اردﺑﯿﻞ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺮكﻫﺎ در ﺧﺸﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﻊ آﻧـﺎن از آن ﺷـﻬﺮ ﻗﯿﺎم ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ «4» .‬ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﮐﭙﺮوﻟﻮ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز از اردﺑﯿﻞ‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺑﺎ آن دو ﻃﺎﯾﻔﻪ در ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻪ ﻣﺼﺎف داد‪ «5» ،‬و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدان آن دو ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻪ دﺷﺖ ﻣﻐﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﭼﻠﺒﯽ زاده‪ ،‬ورق‪ ،b 98‬آﯾﻪ ‪ ،9‬از ﺳﻮره ‪ 49‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﺰارش ﻣﻮرخ ‪ 19 -8‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪)Stute Pupers 97 ,vo 1 .XXVI(1726‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ج دوم‪ ،‬ص ‪.322‬‬
‫)‪ .(5‬ﻓﻦ ﻫـﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ .149‬ﻃﺒـﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،322‬ﻋﺒـﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ ﻓﻘﻂ ده ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫و در آﻧﺠﺎ دوﺑﺎره ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ و رو ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺰ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در ﺷﻤﺎل ﻣﺮﻧﺪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺷﺎﻫﻘﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺮاﻏﻪ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ اﺷـﺮف در آﻣـﺪه ﺑﻮد و ﭼﻨـﺪ ﻫﺰار ﺳﻮار اﻓﻐﺎﻧﯽ در زﯾﺮ ﻓﺮﻣﺎن داﺷﺖ‪ «1» ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﭼﻨـﺪ دژ ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﻠﻌﻪ دﯾﺰه را ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك در ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎز ﺳﺘﺎﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﭘﺎﺷـﺎ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﮐﭙﺮوﻟﻮ )ﮐﻪ از ﻣﻘﺎم ﺧﻮد اﺳـﺘﻌﻔﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد( ﻗﻮاﯾﯽ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺷﺎﻫﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد و دﯾﺰه و دو ﻗﻠﻌﻪ‬
‫دﯾﮕﺮ را ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﯽ را ﮐﻪ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ از دم ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ و اﻓﺸﺎر‬
‫و ﮐﺮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﺟﻮﯾﺎن ﻏﯿﺮﻧﻈﺎﻣﯽ ارﻣﻨﯽ و ﮔﺮﺟﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص اﮔﺮ ﭼﻪ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﻋﻤﻞ و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﺧﻮد داﺷـﺘﻨﺪ ﺗﻠﻔﺎت ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ وارد‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬داود ﺑﯿﮓ »‪ «4‬اﻫـﻞ ﻗﭙﺎن ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻘﺎوﻣﺖ را در آن ﺣـﺪود رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ در ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1727‬در ﻫﻠﯿﺘﺰور‬
‫درﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬در ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﺸـﺮق‪ ،‬اراﻣﻨﻪاي ﮐﻪ زﯾﺮ ﻓﺮﻣـﺎن اﯾﻮان ﯾﻮزﺑﺎﺷـﯽ و دﯾﮕﺮان ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﮐﺮدﻫﺎي‬
‫ﻗﺮاﭼﻮرﻟﻮ »‪ «5‬و ﻋـﺪهاي از ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﺷـﺎﻫﺴﻮن اردﺑﯿﻞ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1726‬دوﺑـﺎره ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻗﯿﺎم ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺎﺟﯽ‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ آﻧﻬﺎ را ﺷﮑﺴﺖ داد‪.‬‬
‫ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐـﺎﺧﺘﯽ ﻫﻢ ﻣﺜـﻞ اراﻣﻨﻪ ﺑﻪ ﺣﻤﻼـت ﺧﻮد ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ اداﻣﻪ داد‪ ،‬وﻟﯽ در ﺳﺎل ‪ 1729‬ﺑﻪ دام اﻓﺘـﺎد و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﯿﺪ‪ «6» .‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫رﻓﺘﺎر او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺧﻮب ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از آن ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻣﯿﻬﻦ ﭘﺮﺳﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ و آدم ﺷﺠﺎﻋﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻮن دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻓﺮﻣﺎن داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﭘﺎﯾﺎن ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن رواي اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﮐﺸﻤﮑﺶ آﯾﻨﺪه آﻣﺎده ﺳﺎزد‪ .‬وي در‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬اوراق‪ .a -b 411‬وي ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﺟﻨﮓ را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻇﻬﻮر ﺷﺎﻫﻘﻠﯽ ﺧﺎن و ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪن ﻓﺘﻨﻪ آن راﻓﻀﯽ ﺑﯽاﯾﻤﺎن«‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬اوراق‪.a -b 411‬‬
‫)‪.(4‬‬
‫‪Shahumian, Histoire Choisie de Davith- Beg, pp. 248- 51‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ )ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،(249 -248‬داود ﺑﯿﮓ در ﺳﺎل ‪ 1727‬ﺗﻌﺪادي از ﺳﺮﻫﺎي ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك را ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑــﻪ ﻧﺰد ﻃﻬﻤـــﺎﺳﺐ ﻓﺮﺳـــﺘﺎد و ﻇـــﺎﻫﺮا ﻣﻘﺼـــﻮد او از اﯾــﻦ ﻋﻤـــﻞ اﻇﻬـــﺎر اﻧﻘﯿـــﺎد ﻣﺠـــﺪد ﻧﺴـــﺒﺖ ﺑــﻪ ﺧﺎﻧـــﺪان ﺻـــﻔﻮي ﺑـــﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺴﺎوردﻧﺲ(‪ )lssaverdens‬در ﮐﺘﺎب‪( Armenia and the Armenians‬وﻧﯿﺰ‪ ،(1878 ،‬ص ‪ ،390‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ داودﺑﯿﮓ‬
‫وﻗﺘﯽ در ﻗﻠﻌﻪ ﻫﻠﯿﺘﺰور ﺗﻮﺳـﻂ ﻗﻮاي ﺗﺮك ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﻓﺘـﺎد )‪ ،(1726‬ﺷﺒﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ رأس ﻣﺎدﯾﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن اﺳـﺒﺎن دﺷـﻤﻦ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ در اردوي او ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻏﻮﻏـﺎ ﺑﺮ ﭘـﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﺳـﭙﺲ داود ﺑﯿﮓ ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺎ ﻋـﺪهاي ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﺮ ﺗﺮكﻫﺎ ﺗﺎﺧﺖ و‬
‫ﻋﺪهاي از آﻧﻬﺎ را ﺑﮑﺸﺖ و ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺟﻨﮓ ﺟﻮي ﮐﺮد در ﺧﺒﻮﺷﺎن )ﻗﻮﭼﺎن( اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪(6‬‬
‫‪) Peyssonnel, Essai sur les Troubles actucls de Perse et de Georgie,) pp. 68- 9‬‬
‫‪.‬‬
‫اول ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ دﻓﺎع ﺑﺸﻮد و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر در داﺧﻞ ﺷـﻬﺮ دﯾﻮاري ﺑﺎ ﺑﺮجوﺑﺎرو ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺎرات‬
‫ﻣﻬﻢ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﺎردان درﺑﺎره اﯾﻦ اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺼﺎري از دﯾﻮارﻫﺎي ﮔﻠﯽ در وﺳـﻂ‬
‫ﺷﻬﺮ و در ﻫﺮ ﺑﯿﺴﺖ ﻗـﺪم آن ﺑﺮج و ﺑﺎروﯾﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻗﻠﻌﻪ ﮐﻬﻨﻪ و ﻣﯿﺪان ﺑﺰرگ و ﻣﻨﺰل ﺷﺎه را در ﺑﺮ دارد و ﻣﺤﯿﻂ آن ﻗﺮﯾﺐ‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮﺳـﻨﮓ اﺳﺖ‪ «1» «.‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺧﺒﺮ ﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻗﺰوﯾﻦ ﺑـﺎ ﻫﻤﺎن ﺷـﺠﺎﻋﺖ دﯾﺮﯾﻦ ﺧﻮد ﭘﺎدﮔﺎن ﺗﺮك را از اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫راﻧﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ﺷﺎد ﺷﺪ و در ﻧﻘﺎﻃﯽ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ اﺷـﻐﺎل ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ »‪ «2‬ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫـﺎﯾﯽ اﻧﺘﺸـﺎر داد و ﻣﺮدم را ﺗﺤﺮﯾﺾ ﮐﺮد ﺑـﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽﻫﺎ‬
‫ﺗﺄﺳﯽ ﺟﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐـﻪ اﺷـﺮف در اواﺧﺮ ﭘـﺎﯾﯿﺰ ‪ 1726‬آﮔـﺎه ﺷـﺪ ﮐﻪ اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷـﺎ ﺑﺎ ﻟﺸـﮑﺮي ﮔﺮان از ﻫﻤـﺪان ﺧﺎرج و از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﺮم آﺑﺎد ﻋﺎزم‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻗﻮاي ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ او ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﻌـﺪاد ﺳـﭙﺎه او از ﻫﻔـﺪه ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﺮد و‬
‫ﺷﺎﻣﻞ اﻓﻐﺎﻧﯽ و درﮔﺰﯾﻨﯽ و ﻋﺪهاي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮد؛ »‪ «3‬و ﺑﺠﺰ ﭼﻨﺪ زﻧﺒﻮرك‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪ آﺗﺸﯿﻦ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻟﺸـﮑﺮ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ در ﺣﺪود ﻫﻔﺘﺎد ﺗﺎ ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ »‪ «4‬و اﮐﺜﺮ اﯾﻦ ﻋـﺪه ﺗﺮك و ﺟﻤﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﺮد ﺑﻮد و در ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺗﻔﻮق ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷـﺎ ﭘﺲ از ﺧﺮوج از ﻫﻤـﺪان ﭘﯿﻐـﺎﻣﯽ ﺑـﻪ اﺷـﺮف ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﻣﺮدم ﺑﯽﻧـﻮا و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴـﺘﻪاي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧـﺎﺣﻖ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ را ﻣﻌﺰول ﮐﺮدهاﻧﺪ و او )اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ( ﻣﺼﻤﻢ اﺳﺖ ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪«5» .‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﻐﺎم اﺷـﺮف را ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﯽدرﻧﮓ ﻣﻬﺘﺮ ﺧﻮد ﻓﺮﻫﺎد را )ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﻐﻞ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻮد(‬
‫ﺑﺎ دو ﻧﻔﺮ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد و آﻧﻬﺎ را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺸـﺘﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﺑﻌﺪ از رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ‪ ،‬ﺳـﺮ ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺗﯿﺮه ﺑﺨﺖ را از ﺗﻦ ﺟﺪا ﮐﺮده »‪ «6‬و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺷـﺮف ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬وي ﻧﯿﺰ ﻓﻮرا آن ﺳﺮ ﺧﻮن آﻟﻮده را ﺑﺮاي اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭘﯿﻐﺎم‬
‫داد ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ او را ﺑﺎ ﻧﻮك ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ «7» .‬اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﮐﻪ از رﻓﺘﺎر وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ و ﭘﺎﺳﺦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را از ﻗﻮل ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،327‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺜﻼ ﻣﺮاﻏﻪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻓﻦ ﻫـﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ .152‬ﻟﺌﺎﻧﺪروﺳﻨﺘﺎ ﺳﯿﺴﯿﻠﯿﺎ‪ Leandro Santa Cecilia‬در ﮐﺘـﺎب ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪Persia:‬‬
‫‪ Ovvero Secondo Viaggio ,p .27‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻗﻮاي اﺷـﺮف ﻣﯿﺎن ‪ 11000‬و ‪ 13000‬ﺗﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷـﺎ‬
‫در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1726‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﭘﯿﺶ روي ﮐﺮد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ )ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﭼﻠﺒﯽزاده(‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪.152‬‬
‫)‪ .(5‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .12‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺗﺮكﻫـﺎ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ در ﻓﺼﻞ ﺑﻌـﺪ ﺷـﺮح داده‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬ﺣﺠﺮه ﮐﻮﭼﮑﯽ در ﻣـﺪرﺳﻪ ﭼﻬـﺎر ﺑـﺎغ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺷـﺎه ﺳﺎﺑﻖ آﺧﺮﯾﻦ ﺷﺐ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﯿـﺪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺠﺮه در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺣﯿﺎط و در ﻣﺠﺎورت زاوﯾﻪ ﻏﺮﺑﯽ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(7‬ﺗﺎرﯾــﺦ ﻧـﺎدري‪ ،‬ص ‪ .13‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬زﺑـﺪة اﻟﺘﻮارﯾـﺦ‪ ،‬ورق‪a 022‬؛ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن ﺷـﺎه ﺳﺎﺑﻖ را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺳﺮ او ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﻫﯿﻦ آﻣﯿﺰ اﺷﺮف ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﮑﺴﺖ دادن او راﺳﺦﺗﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻟﺸـﮑﺮ ﺗﺮك در ﺣـﺪود ﻫﺸـﺘﺎد ﻣﯿﻞ از ﻫﻤـﺪان دور ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻼﯾﻪ داران آن ﺧﺒﺮ آوردﻧـﺪ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ را دﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ‬
‫ﭘﺎﺷـﺎ ﺑﯽدرﻧـﮓ ﻓﺮﻣـﺎن ﺗﻮﻗﻒ داد و اﺷـﺮف ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ آﮔـﺎه ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ در دوازده ﻣﯿﻠﯽ او ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎن ﮐﺮد‪ .‬اﺷـﺮف‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ از وﻗﻔﻪاي ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻣﺒﻠﻐﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﮐﺮدﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺰو‬
‫ﻟﺸـﮑﺮ ﺗﺮك ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻣﺄﻣﻮران او ﺑﻪ رؤﺳﺎي ﮐﺮد رﺷﻮهﻫﺎي ﮐﻼن دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ از اﻃﺎﻋﺖ ﺗﺮكﻫﺎ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻃﺮف‬
‫ﻓﺮﻣـﺎن رواي اﻓﻐـﺎﻧﯽ ﻟﻘﺐ ﺧـﺎن درﯾـﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺷـﺶ ﻫﺰار ﺗﻦ از ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ دﺷـﻤﻦ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و اﯾﻦ ﻋـﺪه ﮐﻪ در اﺛﺮ اﻏﻔﺎل ﺟﻠﻮدارﻫﺎ ﮔﻢراه ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧﺪ در ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﻓﻐﺎنﻫﺎ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺘﻌﺠﺐ و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺎدﺛﻪاي ﺑﺪﺗﺮ از آن ﺑﺮاﯾﺶ روي داد‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻬـﺎن در ﻣﯿـﺎن اردوي ﺗﺮك ﭼﻬـﺎر ﺗﻦ از ﻋﻠﻤـﺎي اﻓﻐـﺎﻧﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻗﯿﺎﻓﻪ ﻣﻮﻗﺮ و ﻣﻘﺎم ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ از‬
‫ﺻﻔﻮف ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﮕﺬرﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺳﺮ ﻋﺴﮑﺮ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﮐﻪ از دﯾﮕﺮان ﭘﯿﺮ ﺗﺮ ﺑﻮد ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﺸﻮد و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫وي و ﻫﻤﮑـﺎراﻧﺶ از ﻃﺮف ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧﻮد ﻣـﺄﻣﻮر ﺷﺪهاﻧـﺪ ﮐﻪ از ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻨـﺪ از ﺟﻨﮕﯿـﺪن ﺑﺎ ﻫﻤﮑﯿﺸﺎن ﺧﻮد ﻣﻨﺼـﺮف ﺷﻮﻧـﺪ و در‬
‫ﻋﻮض ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن راﻓﻀـﯽ ﺟﻬﺎد اﻋﻼم ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺘﻌﺠﺐ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ او ﺑـﺎ ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻋﯿﺴﻮي ﻫﻢ داﺳـﺘﺎن ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا او ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻤﮑﯿﺶ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ از اوﻻد ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﮔﻔﺖ اﮔﺮ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺣﻤﻠﻪ را اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬اﺷﺮف از رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﺳﻨﯽﻫﺎ ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﺑﺎﻧـﮓ ﻧﻤـﺎز ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺎي اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﺎ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻫﻤﮑﯿﺸـﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻓﻐﺎﻧﯽ دوﺑﺎره اﺻـﺮار ﮐﺮد ﺑﯿﺶ از آن ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻪ ﻧﺸﻮد و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻫﻤﮑﺎران ﺧﻮد ﺑﻪ اردوي اﺷـﺮف‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﻋﺪهاي از ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او از اردوي ﺧﻮد ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﮐﻪ ﻣﯽدﯾـﺪ ﺑﺮاي ﺧﻨﺜﯽ ﮐﺮدن ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ اﺷـﺮف ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻮرا اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳـﺘﻮر ﺣﻤﻠﻪ داد و در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻓﺮﻣﺎنده اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﺷـﮑﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﮐﺜﺮ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺮك از ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮدداري ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار‬
‫ﺗﻦ از ﺳﻮاران ﮐﺮد ﺑﺎ رﺋﯿﺲ ﺧﻮد ﺑﺎﺑﮏ ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻏﻠﻮ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ زﺣﻤﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﻟﺸﮑﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ .335 -333‬ﺷﺮح ﮐﻠﺮاك ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف داﻟﯿﻮن و ﺗﻮﻣﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽداﺷﺖ و اﯾﻦ‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﻗﺎدر ﺑﻮدﻧﺪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺛﻘﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮد را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪه ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﻗﻮاي او ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ اﯾﺴـﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬در دو ﻣﻮرد‬
‫دﯾﮕﺮ ﺟﻨـﺎح راﺳﺖ ﻟﺸـﮑﺮ ﺗﺮك ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻫﺮﺑـﺎر ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﺟﻨﮓ در آن ﺷـﺮاﯾﻂ‬
‫ﺳﻮدي ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﺑﻪ اردو ﺑﺎزﮔﺸﺖ و دوازده ﻫﺰار ﮐﺸـﺘﻪ در ﺻـﺤﻨﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔـﺬاﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﺷـﺮف ﺑﯽدرﻧﮓ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ دﺷﻤﻦ ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺤﺮز ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ وي ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮي در ﺳﺮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﻋﺪهاي از ﮐﺮدﻫﺎ ﮐﻪ ﻧﮕﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در اردوي ﺗﺮكﻫﺎ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮ آوردﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ از ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﯽدرﻧﮓ ﻋﻘﺐﻧﺸـﯿﻨﯽ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﮐﺮدﻫﺎ از ﻫﺮج و ﻣﺮﺟﯽ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ ﺗﺮكﻫﺎ را ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﺷـﺘﺎب ﺑﺮ‬
‫ﺟـﺎي ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺑـﺎد ﻏـﺎرت دادﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺗﻮپ ﺧـﺎﻧﻪ و ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎ و ﮐﺮدﻫﺎ اﻓﺘﺎد و اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ و‬
‫ﺑﻘﺎﯾﺎي ﻟﺸﮑﺮ او ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺪان و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه و ﺑﻐﺪاد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﮐﺮدﻫﺎ را ﻣﻘﺼﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آن ﺷﮑﺴﺖ را ﺑﻪ ﭘﺎي ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺮاﻏﻪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪«2» .‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺷـﺮف از ﻋﻘﺐ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﺗﺮكﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﻬﺎ ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﯽ ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪ «3» .‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺧﻮش رﻓﺘﺎري ﺧﻮد اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك را از ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎز دارد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ را آزاد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ اﯾﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﮐﻪ در دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1726‬ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳﯿﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻬﺖ و ﺣﯿﺮت ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ اﻣﯿـﺪ آن ﮐﻪ ﺟﻠـﻮي ﻧﯿﺮﻧـﮓ اﺷـﺮف را ﺑﮕﯿﺮد ﭼﻨﯿﻦ ﺷـﺎﯾﻊ ﮐﺮد ﮐﻪ وي ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﺗﺸـﯿﻊ در آﻣـﺪه و راﻓﻀـﯽ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﻪ ﻟﻨـﺪن ﮔﺰارش داد و ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ »اﻗـﺪام ﺗﺮﮐﯿﻪ ﯾﮏ ﺣﯿﻠﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﺳﺖ و آن دوﻟﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم را ﻋﻠﯿﻪ او‬
‫)اﺷـﺮف( ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد و ﻧﮕﺬارد ﻃﺮفدار او ﺷﻮﻧﺪ‪ «4» «.‬اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷـﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺸـﺘﺎق ﺑﺎز ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻋﺘﺒﺎر از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺟﻨﮓ را‬
‫اداﻣﻪ دﻫﺪ و دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼـﻤﯿﻤﯽ داﺷﺖ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ در وﻻﯾﺎت اروﭘﺎﯾﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﮔﺮد آوري‬
‫ﺳﺮﺑـﺎز ﭘﺮدازﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮد ﺳـﺮﺑﺎزان ﻋﯿﺴﻮي ﮔﻮش ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﺷـﺮف ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ داد‪ .‬دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﺑﺎ اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷـﺎ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻪ ﺑﻪ او ﮐﺎﻣﻼ اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺖ و ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ او را از ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﺑﺮدارد »‪ ،«5‬و ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ او‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷﺮح اﯾﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﮐﻪ در ‪ 20‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1726‬روي داد‪ ،‬ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 340 -338‬و ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ ،153‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﭼﻨﺪ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮخ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ؛‪ -‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ .‬ورق‪.b 311‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪340‬؛ ﻫﻨﻮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪.249‬‬
‫)‪ .(4‬ﮔﺰارش ‪ 27‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 7 -1726‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪)State Papers ,97 ,vo 1 .XXVI(1727‬‬
‫)‪ .(5‬در ‪ 24‬ژاﻧﻮﯾﻪ‪ 4 -‬ﻓﻮرﯾﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﮔﺰارش داد ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ »اﯾﻦ ﺷﮑﺴﺖ« را ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﯽاﺣﺘﯿﺎﻃﯽ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ‪.‬‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﻧﯿﺮوي اﻣﺪادي ﺑﻪ ﮐﻤﮑﺶ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1727‬ﺑﺎ ﺷﺼﺖ ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﯽ ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ‬
‫از ﮐﺮﻣﺎﻧﺸـﺎه ﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ زد و ﺧﻮردي ﻣﯿـﺎن ﺗﺮكﻫﺎ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻧﭙﯿﻮﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺷـﺮف ﮐﻪ ﺻـﻠﺢ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﺮﺟﯿـﺢ ﻣﯽداد‬
‫ﺳﻔﯿﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺳﺮ ﻋﺴﮑﺮ ﺗﺮك ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﺻﻠﺢ داد‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨـﮓ ﺧـﺎﺗﻤﻪ دﻫـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺟﻨﮓ از ﯾﮏ ﻃﺮف ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﻣﺮدم ﻣﯽﺷـﺪ‪ «1» ،‬و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﺨـﺎرج ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﺰاﻧﻪ ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ده روز ﻣﺬاﮐﺮه ﻣﯿﺎن اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ و ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ اﻓﻨﺪي »‪ ،«2‬ﻗﺎﺿﯽ ادرﻧﻪ و ﺣﻠﺐ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻫﺪهاي ﺗﺮﺗﯿﺐ داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻫﺪه داراي دوازده ﻣﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﻠﻄﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه‪ ،‬ﻫﻤﺪان‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺳـﻨﻨﺪج‪،‬‬
‫اردﻻـن‪ ،‬ﻧﻬﺎوﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺮمآﺑـﺎد‪ ،‬ﻟﺮﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﻣﮑﺮي‪ ،‬ﻣﺮاﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻮي‪ ،‬ﺗـﺒﺮﯾﺰ و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن‪ ،‬ﮔﻨﺠﻪ‪ ،‬ﻗﺮﺑـﺎغ‪ ،‬اﯾﺮوان‪ ،‬اردوﺑـﺎد‪ ،‬ﻧﺨﺠﻮان‪،‬‬
‫ﺗﻔﻠﯿﺲ و ﺗﻤﺎم وﻻﯾﺖ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ‪ ،‬ﺣﻮﯾﺰه‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﻞﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻣﺜﻞ اﺑﻬﺮ و ﻃﺎرم‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ اﺷـﻐﺎل‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ واﮔﺬار ﺷﺪ‪«3» .‬‬
‫اﻣﺎ اﺷـﺮف ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎه اﯾﺮان ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ او ﺣﻖ دادﻧﺪ ﻧﺎم ﺧﻮد را در ﺳﮑﻪ و ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزه ﯾﺎﻓﺖ ﻫﺮ‬
‫ﺳﺎل ﮐﺎرواﻧﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ اﻣﯿﺮ اﻟﺤﺎج ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪«4» .‬‬
‫اﯾـﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺼـﺎﻟﺤﻪاي ﺑﯿﺶ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎ اﺷـﺮف اﻣﺘﯿـﺎزات زﯾـﺎدي در آن ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻣـﻮﻓﻘﯿﺖ او ﮐﺎﻣﻼـ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﺳﯿﺎﺳـﺘﻤﺪاري و ﻣﻬـﺎرت او ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﺎه اوت ‪ 1728‬ﻣﺤﻤـﺪ رﺷـﯿﺪ اﻓﻨﺪي از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﻮﯾﺐ آن ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪«5» .‬‬
‫ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻬﻢ ﻣﺤﻤﺪ رﺷـﯿﺪ اﻓﻨﺪي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات او در اﺻـﻔﻬﺎن در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ‪«6» .‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ‪ 7‬آورﯾﻞ ‪ 1729‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫ﻣﯽداﻧـﺪ و ﺣﺎﺿـﺮ اﺳﺖ ﺳـﺮ او را از ﺗﻦ ﺟـﺪا ﮐﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او در آن ﻧﻮاﺣﯽ ﭼﻨﺎن ﻣﻘﺘﺪر اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﺪارد در ﮐﺎرش دﺧﺎﻟﺖ‬
‫ﮐﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﮔﺰارش داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻣﻼﻫﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ اﺷﺮف را اداﻣﻪ داد‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻮاﻓﻖ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺻﻠﺢ ﺷﺪ‪. Soloviev ,Istoriya Rossii ,vo 1 ,XIX ,p .118-.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،353‬ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﻧﺎم او را »رﺷـﯿﺪي اﻓﻨـﺪي« ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وي ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ را ﺑﺎ اﺳـﻢ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ اﻓﻨﺪي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺑﺮاي اﻣﻀﺎي ﻣﻌﺎﻫﺪه ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬ورق‪.b 921‬‬
‫)‪ .(4‬ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ ،156‬اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻠﺒﯽزاده ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ اﺷﺎرهاي ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﭼﻠـﺒﯽزاده‪ ،‬ورق‪ .b 941‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿـﺎت اﺣـﻮال ﻣﺤﻤـﺪ رﺷـﯿﺪ‪ -،‬ﻣﻘـﺎﻟﻪ داوﯾـﺪ ﺑـﺎي ﺳـﻮن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان¬‪Muverrih Rasid :‬‬
‫‪efendi'nin Iran elciligi‬‬
‫در‪ ،Turkiyat Mecmuasi ، 1951‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.150 -145‬‬
‫)‪ .(6‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬اوراق‪.b 29-b 98‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻨﺰﻟﯽ اﺻﻔﻬﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎن دار اﺷﺮف ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﺶ آﻣﺪ و از او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺳﻔﯿﺮ ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ‬
‫ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬از ورود او ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻋﻮض او را در ﻗﺼﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﺮﭼﻪ ﺳﺮاي« »‪ «1‬در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﺟﺎي دادﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﻤـﺪ رﺷـﯿﺪ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﻬﺎ را ﻣﺜﻞ زﻧـﺪاﻧﯿﺎن ﻧﮕﺎه داﺷـﺘﻨﺪ و ﻧﮕﺬاﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺟﺰ‬
‫ﻣﺄﻣﻮران اﺷـﺮف ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ رﺷـﯿﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﺗﺮكﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺗﻨﻔﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از‬
‫ﻣﺮدم اﻓﻐﺎنﻫـﺎﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﻣﻠﺖ‪ .‬در ‪ 27‬ﻣﺎرس ‪ 1729‬اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ اﺷـﺮف رﺳـﻤﺎ ﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‬
‫اﺷﺮف ﻗﺼﺪ دارد ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﻣﺸﻬﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻔﯿﺮ را ﻣﻄﺎﺑﻖ رﺳﻮم ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺤﻤﺪ رﺷـﯿﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺷـﺮف در ﭼﻬﻞ ﺳﺘﻮن ﺑﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﺷﺮف ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺟﻮاﻫﺮﻧﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺗﺎج ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴـﯿﻦ را ﺑﺮﺳـﺮ داﺷﺖ‪ .‬در اﻃﺮاف او ﻋﺪهاي ﻗﺰﻟﺒﺎش ﯾﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺷـﯿﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »اﯾﺮاﻧﯿﺎن راﻓﻀﯽ« اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳـﻔﯿﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺳـﻠﻄﺎن را ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪ ،‬اﺷـﺮف ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻮﺳـﯿﺪ و ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻧﻬﺎد و ﺳـﭙﺲ آن را روي‬
‫ﻧﻮﻋﯽ رو ﺑﺨﺎري ﮐﻪ از آن ﭘﺎرﭼﻪاي ﭘﺮ از ﺟﻮاﻫﺮ آوﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ اﺷـﺮف از ﺣﺎل ﺳـﻠﻄﺎن ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪ و ﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ‬
‫ﺟﻮاﺑﯽ درﺧﻮر داد‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ رﺷـﯿﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻫـﺪاﯾﺎي ﻧﺎﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﺷـﺪ ﺣﺎﮐﯽ از ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ و ﻓﻘﺮ اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺮدم از ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ در‬
‫ﮐﻮﭼﻪﻫﺎي اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﯽﻣﺮدﻧـﺪ و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ ﯾﺎ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون راﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳـﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﺖ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﯿﺮ اﺟﺎزه ﻧﺪادﻧﺪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﻓﻘﺮ و ﻓﻼﮐﺖ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﺑﺒﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﺷـﺮف ﻋﺎزم ﺧﺮوج از اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﻮاي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه اﻓﺘﺪ‪«2» .‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ در ﺷﺸﻢ آورﯾﻞ ‪ 1728‬ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺷﺮف رﺳﯿﺪ‪ ،‬از او اﺟﺎزه ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﮐﻪ از ﻃﺮف اﺷـﺮف ﺑﺮاي ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺻـﻠﺢ ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻠﻮچ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺷﯿﺮاز ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ اﻓﻨﺪي ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ رﻓﺘﺎري ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻔﯿﺮش ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ آزادي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﺷﺮف را ﻣﺤﺪود ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي آن ﮐﻪ وي را ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﺎ ﺷﮑﻮه و ﺟﻼل ﺗﻤﺎم از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳﺮﭼﻪﺳﺮاي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻨﺠﺸﮏ ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪام اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ اﻗﺪاﻣﺎت اﺷﺮف ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﻊ اﯾﻦ ﺧﻄﺮ‪ -،‬ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎزﻟﯽ را ﮐﻪ در راه او وﺟﻮد داﺷﺖ ﺗﻌﻤﯿﺮ و ﺳـﻔﯿﺪ ﮐﺎري ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ وي را »ﺧﺎن ﺳﯿﻮاﺳـﯽ« ﯾﺎ ﺧﺎن اﻧﺪودﮔﺮ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫»‪ «1‬در ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺮ از ﺑﺴﻔﻮر در اﺳﮑﻮدار ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺟﻨﮕﯽ ﺗﺮك ﺑﻪ اﻓﺘﺨﺎر او ﺷﻠﯿﮏ ﮐﺮدﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ واﻗﻊ در اروﭘﺎ ﭘﯿﺎده ﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺗﻤﺎم ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺮدم از دﯾﺪن او و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻇﺎﻫﺮ ﭘﺮﯾﺸﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻧﺎﺟﻮر و ژﻧﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺘﻨﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪاي از ﮐﻮﻟﯽﻫﺎ در آورده ﺑﻮد‪«2» .‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺎن ﺑﻠﻮچ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﺠﻠﻞﺗﺮي از او ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ‪ «3» .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ‬
‫وي را ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪاي از اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ اﺷـﺮف ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ و ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ رﺷﯿﺪ اﻓﻨﺪي‬
‫ﻧﺴﭙﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن در ﮔﺰارﺷـﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ رﻓﺘـﺎر ﻣﺤﻤـﺪﺧﺎن ﺑﻠﻮچ ﺧﺸـﮏ و ﺑﯽﺗﮑﻠﻒ ﺑﻮد و ﻣﺜـﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻈﺮ وزراي ﺗﺮك را‬
‫ﺟﻠﺐ و ﯾﺎ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻮاﻓﻖ ﮐﻨﺪ‪«4» .‬‬
‫اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن در ﮔﺰارش دﯾﮕﺮي ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻠﻮچ ﭼﻬﺎر روز ﭘﯿﺶ ﻋﺎزم اﯾﺮان ﺷﺪ و ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺟﺪﯾﺪي ﻧﺒﺴﺖ و اﻗﺪاﻣﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﮑﯿﻢ رواﺑﻂ ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮد و ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺎورد‪ ،‬و ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺷﻔﺎﻫﺎ اﻇﻬﺎر دوﺳﺘﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻠﻮچ در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺧﻠﻊ و ﻓﺮار اﺷﺮف را ﺷﻨﯿﺪ‪ «5» .‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎدر ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬رواﺑﻂ اﺷﺮف ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روﺳﯿﻪ‬
‫داﺳـﺘﺎن ﺟﻨـﮓ اﺷـﺮف ﺑـﺎ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼـﺎر ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺻـﺤﻨﻪ ﻋﻤﻠﯿـﺎت ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ اﺷـﺮف در‬
‫ﭘﯿﻐﺎمﻫـﺎي ﮔﺴـﺘﺎﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮكﻫـﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺗﻤـﺎم زﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﺷـﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ روسﻫﺎ از اﯾﺮان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﻓﺸﺎري او در اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﻨﮓ او ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ روسﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از زد و ﺧﻮردﻫﺎي ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺒﺮد واﻗﻌﯽ ﻣﯿﺎن اﻓﻐﺎنﻫﺎ و روسﻫﺎ در ﻣﺤﻠﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪. Von Hammer ,vo 1 .XIV .p .204(1‬‬
‫اوت ‪ ،1729‬در ﮐﺘـــﺎب‪Lettres sur :‬‬ ‫)‪ -.(2‬ﻧـﺎﻣﻪ آﺑـﻪ ﺳـﻮن(‪ )Sevin‬ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ ﮐﻨـﺖ دوﮐﻠـﻮس(‪ ، )Coylus‬ﻣـــﻮرخ ‪14‬‬
‫‪.Constantinople, de M. L'abbe Senin) Paris, 1802 (, pp. 11- 12‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ -‬ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬اوراق‪ ،b 8-a 651‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮔﺰارش اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﺬﮐﻮر در ﻓﻮق‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اﯾﻦ ﮔﺰارش ﻣﻮرخ ‪ 15 /26‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1729‬اﺳﺖ(‪)State Papers 97 ,vo 1 .XXV‬‬
‫)‪ -.(5‬اواﺋﻞ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫رودﺳـﺮ و دﻫﮑﺪه ﺗﻤﯿﺠﺎن در اواﺧﺮ ‪ 1727‬روي داد‪ «1» .‬ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﻤـﺪ ﺳـﯿﺪال ﺧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻣﺮاي ﻟﺸـﮑﺮ اﺷـﺮف ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻗﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ژﻧﺮال ﻟﻮاﺷﻒ از رﺷﺖ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﺳﺮﮔﺮد‬
‫اورﻟﻒ ﺑﻮد‪ «2» .‬در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ روي داد ﻣﺤﻤـﺪ ﺳـﯿﺪال ﺧـﺎن ﻣﺠﺮوح ﺷـﺪ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ رو ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺰ ﻧﻬـﺎد ﺑﻠﮑﻪ ﮔﯿﻼن را ﺗﺨﻠﯿﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺪ‬
‫روزي ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ژﻧﺮال ﻟﻮاﺷﻒ ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ رﻓﺖ ﮐﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم در دﺳﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻮد و اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ ﻣﺬاﮐﺮه‬
‫ﮐﻨﻨـﺪ؛ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺘـﺎرﮐﻪ ﺟﻨـﮓ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ روش اﻓﻐﺎنﻫـﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻃﺮفداراﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﺎرﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺻـﻠﺤﯽ در آﻣﺪ ﮐﻪ ژﻧﺮال ﻟﻮاﺷﻒ و ﻣﺤﻤﺪ ﺳﯿﺪال ﺧﺎن آن را در رﺷﺖ در ‪13 /24‬‬
‫ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1729‬اﻣﻀﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺻـﻠﺢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻗﺮار ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺳﻔﯿﺮاﻧﯽ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺟﻨﮓ و اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن‬
‫اﺗﺒـﺎع دو ﮐﺸﻮر ﭘﺎﯾـﺎن ﭘـﺬﯾﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪﮔﺎن اﺟـﺎزه ﺑـﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد داده ﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﺠـﺎرت ﺑﻼ ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد )ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﻌﻤﻮل(‪ ،‬و روسﻫﺎ ﺣﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در آن ﻗﺴﻤﺖ از اﯾﺮان ﮐﻪ در دﺳﺖ اﻓﺎﻏﻨﻪ اﺳﺖ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﺒﺎر و دﮐﺎن در‬
‫آﻧﺠﺎ داﯾﺮ ﮐﻨﻨـﺪ و ﮐﺎروانﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻨـﺪ ﻣﯽرود از اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﮕـﺬرد‪ «3» .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﻗـﺎﯾﻊ ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان‬
‫روي داد اﺟﺮا ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬در ﺣﺪود ‪ 8‬ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ ﻟﻨﮕﺮود‪.‬‬
‫)‪. Butkov ,Materiali ,vo 1 .1 ,P .99-.(2‬؛ ﺟﻬـﺎنﮔﺮد ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﺑﺎﺗﺎتزس(‪ )Batatzes‬در ﮐﺘـﺎب ﺧﻮد(‪Histoire de‬‬
‫‪ )Chah -Nokir ,pp .138 -9‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻗﻮاي روس در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣـﺎن دﻫﯽ ﯾﮑﯽ از اﻓﺴـﺮان ﺳﻮﺋـﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﮐـﺎرل‬
‫ﺳﺎﯾﻦ(‪ ، )Sein‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺮاﺟﻊ ﺳﻮﺋﺪي ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﻧﺎم اﻓﺴﺮي ﺳﻮﺋﺪي را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﺑﻪ اﺳﻢ ﺳﺎﯾﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫از آﻗﺎي ارﯾﮏﮔﺮن(‪ )Gren‬ﻣﻌـﺎون ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸـﮕﺎه اوپ ﺳﺎﻻ(‪ )Uppsala‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺮدم‪ .‬اﯾﺸـﺎن در ﺟﻮاب اﻇﻬـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ »ﺳﻮﺋـﺪي« ﻣـﺪتﻫﺎ درﺑـﺎره ﺳﺎﮐﻨـﺎن ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻣﻤﺎﻟﮏ ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﺎﻟﺘﯿﮏ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻮﺋـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ و اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎﯾﻦ از آﻟﻤﺎﻧﯽﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﺎﻟﺘﯿﮏ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬آﻗﺎي ﮔﺮن ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ دﻻﯾﻞ ﭼﻨـﺪي در ﺗﺄﯾﯿـﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ آن ﮐﻪ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﻟﺘﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮاﻧﺲ آﻟﺒﺮت اﻟﮑﺴﺎﻧﺪروﯾـﺞ ﺳﺎﯾﻦ(‪ )Seyn‬در ﺳﺎل ‪ 1909‬ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﻨﻼﻧﺪ ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺟﻊ ﺳﻮﺋﺪي ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷﺪ از ﻗﺮار ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪H. Hofberg's Svenskt Biografiskt Handlexicon; Biographiskt Lexican ofver Namnkunnige‬‬
‫‪.Svenska Man‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﻮﺗﮑﻮف‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪.101‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و دوم وﺿﻊ ﻣﺮدم اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺷﺮف‬
‫ﺑﻪ ﻃـﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﺮدم اﯾﺮان ﻇﺮف ﭼﻬـﺎر ﺳـﺎل و ﻧﯿﻢ ﻓﺮﻣـﺎن رواﯾﯽ اﺷـﺮف وﺿﻊ وﺣﺸـﺘﻨﺎﮐﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در اﺛﺮ ﺟﻨـﮓ و ﺷﻮرش و ﻗﺤﻄﯽ و‬
‫ﻃـﺎﻋﻮن ﯾـﮏ دﻫﻢ ﻋـﺪه آﻧﻬـﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ و زﻧـﺎن و ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺸﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮده ﺑﻪ ﻓﺮوش رﺳـﯿﺪﻧﺪ )در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺷـﻐﺎﻟﯽ ﺗﺮكﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك اﺟﺎزه داده ﺷـﺪ زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮده ﺑﻔﺮوﺷـﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﯽرﺣﻤﺎﻧﻪ در اﺛﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻮرخ ‪ 5‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪1725‬‬
‫ﻣﻨﺴﻮخ ﮔﺮدﯾﺪ(‪ «1» .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن وﯾﺮان و وﺳﺎﯾﻞ زﻧـﺪﮔﯽﺷﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻨﮓ و ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫و وﺟﻮد ﻋﺪه زﯾﺎدي دزد و راه زن‪ ،‬ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ در ﺗﻤـﺎم ﻣﻨـﺎﻃﻖ اﺷـﻐﺎﻟﯽ آرزوﻣﻨـﺪ ﺑﺎزﯾـﺎﻓﺘﻦ آزادي ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺮدم از ﻓﺎﺗﺤﺎن ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﻧﮋادي و‬
‫ﻣـﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻇﻠﻢ و ﺷـﻘﺎوت آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻔﺮ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ «2» ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺷـﯿﺪ ﺳـﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺑﻬﺎر‬
‫‪ 1729‬در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد »‪ «3‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارش داد ﮐﻪ ﻣﺮدم آن ﺷـﻬﺮ از ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧـﺪ‪ .‬ﺳﺎﮐﻨﺎن ﭘﺎي ﺗﺨﺖ وﺿﻊ رﻗﺖ ﺑﺎري داﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺰل آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد دﺳﺘﺒﺮد ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود و ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﻃﻌﻤﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺷـﺮف اﮔﺮ ﭼﻪ در آﻏﺎز ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﮐﺮد وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﺗﻨﻔﺮ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺧﻮد را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ در ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﻧﺸﺎن‬
‫داد‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎي ﮐﺸﻮر ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪ ﻣﺮدم از ﻟﺤﺎظ ﻧﮋادي ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوه اول ﻃﺒﻌﺎ‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻋﺠﺐ اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از آﻧﻬﺎ اراﻣﻨﻪ ﻗﺮار داده ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻃﻮاﯾﻒ درﮔﺰﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺜﻞ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺳـﻨﯽ و ﻋﺪهاي از‬
‫آﻧﻬﺎ ﺟﺰو ﻗﺸﻮن اﺷﺮف ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در درﺟﻪ ﺳﻮم ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﭼﻬﺎرم را ﻫﻨﺪيﻫﺎي اﻫﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪.137‬‬
‫)‪ -.(2‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 342‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(3‬در واﻗﻊ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﻪ او اﺟﺎزه دﺧﻮل ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺷﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﺘـﺎن ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن آﻧﻬـﺎ و ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ )ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ( از ﻗـﺪﯾﻢ رواﺑﻂ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧـﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﻋـﺪه‬
‫زﯾﺎدي از ﻣﺮدم ﻣﻮﻟﺘﺎن ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ در ﺳﺎل ‪ 1722‬ﺑﻪ اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﻬﺎ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬زردﺷﺘﯿﺎن در درﺟﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﻗﺮار‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در زﻣﺎن دو ﻓﺮﻣﺎن رواي ﻏﺎﺻﺐ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋـﺪه اﺟﺎزه داده ﺷـﺪ ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎ آرﻧﺪ‪ .‬راﺟﻊ ﺑﻪ رﻓﺘﺎري ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن در اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻣﯽﺷـﺪ اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻖ و ﻣﻮﺛﻘﯽ در دﺳﺖ ﻧـﺪارﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وﺿﻊ آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺗﺮ از زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴـﯿﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در ﻋﻬﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﺷﯿﻌﯽ اﺟﺎزه ﺗﻌﻘﯿﺐ آﻧﻬﺎ داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺑﺎره ﮐﻠﯿﻤﯽﻫﺎ ﮐﻪ در‬
‫درﺟﻪ ﺷـﺸﻢ ﻗﺮار داﺷـﺘﻨﺪ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑـﺪﺑﺨﺖ آﺧﺮﯾﻦ ﮔﺮوه ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻋﺪه آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﺮان ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪«1» .‬‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ اﺷـﺮف ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ اﻋﯿﺎن و اﺷـﺮاﻓﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﺗﻤﺎس ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﮑﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ درﺑﺎره وﺿﻊ اﯾﺮان در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را اﻏﺮاق آﻣﯿﺰ داﻧﺴﺖ‪ .‬وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﺮاب و ﺿﻮاﺑـﻂ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻠﮑﯽ در آن ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﯾﺎم ﻓﺘﺮت ﻫﻤﻪ از ﻫﻢ رﯾﺨﺘﻪ و ﭘﺎدﺷﺎه ﺻﺎﺣﺐ اﻗﺘـﺪار و ﺑﺎ ﺗـﺪﺑﯿﺮي و راﯾﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ ﺑﻪ اﺣﻮال ﻫﺮ ﻗﺼـﺒﻪ و ﻗﺮﯾﻪ ﻣﺤﺎل ﭘﺮدازد و ﺑﻪ ﺻـﻌﻮﺑﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﻠﮏ را ﺑﻪ اﺻـﻼح آورد‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻮد در آن ﻣـﺪت ﻗﻠﯿﻠﻪ‬
‫ﻧﺸـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و از ﻣﻘﺘﻀـﯿﺎت ﻓﻠﮑﯿﻪ در اﯾﻦ ازﻣﻨﻪ رﺋﯿﺴـﯽ ﮐﻪ ﺻـﻼﺣﯿﺖ رﯾﺎﺳﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ در ﻫﻤﻪ روي زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از ﺳـﻼﻃﯿﻦ و رؤﺳﺎ و ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎن آﻓﺎق‪ ،‬ﭼﻨـﺪان ﮐﻪ اﻧـﺪﯾﺸﻪ رﻓﺖ‪ ،‬اﯾﺸﺎن را از ﻫﻤﻪ رﻋﯿﺖ ﯾﺎ از اﮐﺜﺮ اﯾﺸﺎن ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪﺗﺮ و ﻧﺎﻫﻨﺠﺎرﺗﺮ‬
‫ﯾـﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻌﺾ ﻓﺮﻣـﺎن دﻫـﺎن ﻣﻤﺎﻟـﮏ ﻓﺮﻧﮓ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻃﺮق ﻣﻌﺎش و ﺿـﺒﻂ اوﺿﺎع ﺧﻮﯾﺶ اﺳـﺘﻮارﻧﺪ و از آن ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﻣﺒﺎﯾﻨﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻠﻖ ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺎﻟﯿﻢ و اﺻﻘﺎع »‪ «2‬ﻓﺎﯾﺪه ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪«3» «.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺸـﺨﺼﺎت اﯾﻦ دوره آﺷـﻔﺘﻪ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﻓﺮزﻧﺪان ﯾﺎ ﺑﺴﺘﮕﺎن ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻋﺪه‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ »‪ «4‬ﺷﯿﺎد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻣﻮﻓﻖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﻋﺪهاي را ﺑﻪ دور‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮدآورﻧـﺪ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧـﺪازه ﻣﺸـﺘﺎق ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻦ از آن وﺿﻊ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از‬
‫دﺳﺖ ﻓﺎﺗﺤﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﺘﺸﺒﺚ ﺑﻪ ﻫﺮ وﺳﯿﻠﻪاي ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪه زﯾﺎدي از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﯿﻬﻮده در اﯾﻦ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶﻫﺎ‬
‫از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،325 -323‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ج ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.6 -5‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳﻮاﺣﻞ‪ ،‬ﻧﻮاﺣﯽ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﺣﻮال‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.215 -214‬‬
‫)‪ .(4‬ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ از ﻃﺮف ﻣﺎدر ﻧﺒﯿﺮه ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫دﺳﺖ ﺧـﻮد رﻫـﺒﺮي ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ در اﻣـﻮر ﻧﻈـﺎﻣﯽ و ﮐﺸـﻮر داري ﺗﺠﺮﺑﻪاي داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم زودﺗﺮ ﻧﺠـﺎت ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ و آن ﻫﻤﻪ رﻧﺞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ و ﻋـﺪه زﯾـﺎدي از آﻧﻬﺎ ﺗﻠﻒ ﻧﻤﯽﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷـﺨﺺ ﺑﺎ ﮐﻔﺎﯾﺘﯽ ﻧﺒﻮد و ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺸﻮر را آزاد‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﻣﺪﺑﺮ و دﻟﯿﺮي ﻣﺜﻞ ﻧﺎدر ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ او در آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺐ ﺳـﯿﺪ اﺣﻤـﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼـف ﺳﺎﯾﺮ ﻣـﺪﻋﯿﺎن ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج‪ ،‬از ﻃﺮف ﻧﺎدر ﺑﻪ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ .‬ﭘـﺪر ﺑﺰرﮔﺶ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا داود‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟﯽ‬
‫آﺳـﺘﺎن ﻗـﺪس در ﻣﺸـﻬﺪ ﺑـﺎ ﺷـﻬﺮﺑﺎﻧﻮ ﺑﯿﮕﻢ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دﺧﺘﺮ ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد‪ «1» .‬ﺳـﯿﺪ اﺣﻤـﺪ در آﻏـﺎز از ﻃﺮف داران‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر اﯾﻦ ﺷﺎهزاده و ﻋـﺪم ﺗﻮﺟﻬﺶ ﺑﻪ ﻧﺼﺎﯾـﺢ ﺳـﯿﺪ اﺣﻤـﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ او‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰد و در ﻫﺸـﺘﻢ ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1726‬در ﮐﺮﻣﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﻨﺸـﯿﻨﺪ‪ .‬وي ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻗﻮاي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و اﺷـﺮف در اﻓﺘﺎد و ﺑﻌﺪ از زد و‬
‫ﺧﻮردﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ و در اواﺧﺮ ‪) 1140‬ژوﺋﯿﻪ و اوت ‪ (1728‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﺷﺮف ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪«2» .‬‬
‫در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎري ﻣﺮدي از دﻫﮑﺪه ﮔﺮاﯾﯽ »‪ «3‬ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻌﺼﻮم ﻣﯿﺮزاﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻌﺪا ﺧﻮد را ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزا ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﯽ اﯾﻦ ادﻋﺎ‬
‫را ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ در اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ 1725‬در اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا از زﻧﺪان ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ «4» .‬ﺻﻔﯽ‬
‫ﻣﯿﺮزاي دروﻏﯿﻦ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺨﺘﯿﺎري ﺑﻪ ﺷﻮﺷﺘﺮ رﻓﺖ و در اﯾﻨﺠﺎ ﺣﺎﮐﻢ و ﻋﻮام ادﻋﺎي او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ و اﺳـﻤﺶ را ﺑﻌﺪ از ﻧﺎم ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در‬
‫ﺧﻄﺒﻪﻫـﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ‪) .‬ﻗﺴـﻤﺖ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن در آن اﯾﺎم در دﺳﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻮد(‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ او را ﺷـﯿﺎد ﺧﻮاﻧـﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ او را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدارد ﺗﺎ آن ﮐﻪ در ‪ (1727 /8) 1140‬وي را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺤﺮم ‪) 1142‬ژوﺋﯿﻪ‪ -‬اوت ‪ (1729‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻮﺷﺘﺮ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫او ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ رﻓﺴـﻨﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﻋﻮام و زود ﺑﺎور ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻣﺜﻞ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا اﺳﺖ و ادﻋﺎي او را ﻣﺎﻧﻨﺪ ادﻋﺎي‬
‫ﺷﺨﺺ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ‪ «5» ،‬وﻟﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﻮﺷﺘﺮ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و او را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﺮار ﮐﺮد‪» .‬ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزاي ﺛﺎﻧﯽ«‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ .59‬ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن در ﻣﻄﻠﻊ اﻟﺸﻤﺲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،327‬ﻣﯿﺮزا داود در ﺳﺎل ‪1697 /8) 1109‬‬
‫ﻣﯿﻼدي( ﻣﺘﻮﻟﯽ آﺳﺘﺎن ﻗﺪس ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺠﻤـﻊ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ‪ ،‬ص ‪ .74‬ﺑﺮاي ﺷـﺮح زﻧـﺪﮔﯽ ﭘﺮ ﺣـﺎدﺛﻪ او‪ -‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 74 - 59‬و ﺗـﺬﮐﺮة آل داود‪ ،‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻫﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ، Or.154 ،‬اوراق‪( a 05-a 73‬ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را از ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ اﻗﺘﺒﺎس ﮐﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوي در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ ،‬ص ‪ ،106‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﮔﺮاﯾﯽ ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ در ﺣﻮاﻟﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮ‪.‬‬
‫)‪ -.(4‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﻪ ﺑﯽاﺳﺎس ﻋﻠﺖ ﻣﻬﻢ ﻗﺘﻞ ﺷﺎه زادﮔﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ .‬ص ‪.14‬‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﯿﺎل آن ﮐﻪ وﺟﻮدش در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻣﺜﻤﺮ ﺛﻤﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ او را ﺑﻪ آن ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫»‪«1‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮ اراﺿﯽ ﺳﺎﺣﻠﯽ واﻗﻊ‬
‫ﺑﯿﻦ ﮔﻤﺒﺮون )ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس( و ﺣﺪود ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﻣﮑﺮان ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ‪ «2» .‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻮرشﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ‬
‫روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮔﺮدﯾـﺪ و ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻗﻠﻨـﺪري ﺑﻪ ﻧـﺎم زﯾﻨﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ از اﻫﺎﻟﯽ ﻻﻫﯿﺠﺎن ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ دروﯾﺶ ﺧﻮد را اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﯿﺮزا‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﻣﺜﻞ ﻣﺪﻋﯿﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﺎهزادﮔﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫از اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم دﻟﯿﺮ و ﮐﻮه ﻧﺸـﯿﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ دﯾﻠﻢ ﺑﻪ او ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ و وي ﺑﻌﺪ از ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻃﺮف داران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻮاي روس در‬
‫ﮔﯿﻼـن ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬روسﻫـﺎ زﯾﻨـﻞ را ﺑـﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺗﺮكﻫـﺎ ﻋﻘـﺐ راﻧﺪﻧـﺪ و او در آﻧﺠـﺎ ﭘﯿﺮوزيﻫـﺎﯾﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺗﺮكﻫـﺎي ﯾـﺎﻏﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒـﺪ اﻟﺮزاق‪ ،‬و ﺟﻤﻌﯽ از ﻃﻮاﯾﻒ ﺷﺎﻫﺴﻮن و ﺷـﻘﺎﻗﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧـﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺗﺮكﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و در‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1728‬ﭘﺎدﮔﺎن ﺗﺮك را در اردﺑﯿﻞ ﻣﺪت دو ﻫﻔﺘﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺮكﻫﺎ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ و زﯾﻨﻞ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﺷﯿﺎد دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از زﯾﻨﻞ ﺧﻮد را اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﯿﺮزا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اوﻟﯽ در ﺑﺨﺘﯿﺎري ﺷﻮرﺷﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي ﻣﻐﻠﻮب ﺷﺪ‪ .‬دوﻣﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺟﻠﻮس ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺣﻀﻮر آﻣﺪ و وي را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﯿﺮزا اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ زودي او را‬
‫ﺑﮑﺸﺖ زﯾﺮا ادﻋﺎي ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ادﻋﺎي او را ﻗﺒﻮل داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺻﺤﺖ ﮔﻔﺘﺎر آن ﻣﺮد ﺗﺮدﯾﺪ دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯿﺮزا ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬در ﺑﻠﻮﭼﺴـﺘﺎن ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺖ و ﻣﺮدم او را »ﺷﺎهزاده ﺧﺮﺳﻮار« ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آن ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ ﺧﺮي ﺳﻮار ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬وي ﺑﺎ ﺳـﯿﺪ اﺣﻤﺪ از در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ در آﻣﺪ و وي را ﺷـﮑﺴﺖ داد‪ ،‬وﻟﯽ اﺷﺮف ﻋﺎﻗﺒﺖ او را‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﺮار ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﮐﺮد‪«5» .‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯿﺎن دﯾﮕﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ »‪ «6‬وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮا ﺟﺰﺋﯿﺎت ﮐﺎر آﻧﻬﺎ ﺿﺒﻂ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪«7» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از او‪ -‬ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺳﻮم‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ ،16‬ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ )ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪ (174‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺳﺮ دﺳﺘﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈﺎن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.15‬‬
‫)‪ -.(6‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺘﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(7‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺳﺎم ﻣﯿﺮزا ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮي درﺑﺎره او در ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺗﺴـﻠﻂ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ و ﺣﻤﻼـت روسﻫـﺎ و ﺗﺮكﻫـﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫـﺎي ﺷﻮرﺷـﯿﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺤﻤﻮد و ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪاي ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺻﺒﻮر و ﺻﻠﺢ دوﺳﺖ اﯾﺮان ﺑﺎ ﻧﺎﻟﻪ و زاري از‬
‫درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را از آن ﻋﺬاب و ﻣﺼﯿﺒﺖ رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺸﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺪتﻫﺎ دﻋﻮت آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻧﺸﺪ وﻟﯽ ﻋﺎﻗﺒﺖ‬
‫ورق ﺑﺮﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم ﺗﻐﯿﯿﺮ اوﺿﺎع‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در ﺷـﻬﺮ اﺷـﺮف ﻣﺎزﻧـﺪران از ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮش رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﯿﺮهﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﻋـﺎت ﻋﻤﺮش ﻓﺮا رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا از ﻫﺮ ﺳـﻮ دﺷـﻤﻨﺎﻧﯽ ﺳـﺮ ﺑﺮ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ از ﻟﺤـﺎظ ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺑﺮ او ﺑﺮﺗﺮي داﺷـﺘﻨﺪ و او اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ روسﻫﺎ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﻮد وﻟﯽ ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽداد‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻌـﺪ از آن ﺷـﮑﺴﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر از ﺧﻮد اراده ﻧﺸﺎن داد و ﺑﺎ ﻋـﺪهاي از ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮد از اﺷـﺮف ﺑﻪ ﺑﺎر ﻓﺮوش رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯿﺨﺎن ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳـﯽ را ﻫﻤﺮاه ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎن ﺑﻪ ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮق اﺳﺘﺮ آﺑﺎد ﺟﻬﺖ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻤﮏ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﻣﺒﻠﻎ ﭼﻬﻞ‬
‫ﻫﺰار روﺑﻞ ﺑﺮاي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯿﺎن ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ او داد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢ دﺳﺖ ﮐﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﮐﻪ از اﯾﻦ اﻗـﺪاﻣﺎت ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺷﺪه ﺑﻮد ﺳـﯿﺎﺳﺖ دﯾﮕﺮي ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و‬
‫ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﺑﻪ دﯾﺪار ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﺳﺎري )ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ( رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ اﻃﺎﻋﺖ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﻮد را‬
‫از ﮔﺮدن آوﯾﺨﺖ و ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ «2» .‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از در دوﺳﺘﯽ در آﻣﺪ وي را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫او ﺑﻪ اﺳﺘﺮ آﺑﺎد ﺑﺮود‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ورود ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را در ﻣﻨﺰﻟﯽ در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺎغ ﺷﺎه ﺟﺎي داد‪«3» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻣﻘـﺎﻟﻪ ﻣﯿﮑﻠﻮﺧﻮﻣـﺎ ﮐﻼـي در‪ ، Ucheniye Zapiski‬ﻗﺴـﻤﺖ ﺳـﻮم‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ ،103 - 88‬ﻟﻨﯿـﻦﮔﺮاد‪ .1954 ،‬ﻫﯿـﭻ ﮐـﺪام از‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ را ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬آن ﮐﺘـﺎب‪ ،‬ص ‪91‬؛ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ در زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ ،b 112‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯽ اﺧﺘﻼف ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫـﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن و ﺳـﺎﯾﺮ رؤﺳـﺎي ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟـﺎر ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در ﺳﺎري رﻓﺘﻨـﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺎل ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﺑﺮ ﮐﻤﺮﺑﻨـﺪ و ﻗﺮآن در دﺳـﺖ‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺳـﺮداران ﺷﺎه زاده ﻧﺎﻻﯾﻖاﻧﺪ‪ ،‬از رﻓﺘﺎر ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد ﭘﻮزش ﺧﻮاﺳﺖ و آﻣﺎدﮔﯽ ﺧﻮد و‬
‫ﻣﺮدان ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ او اﻋﻼم داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ ﻣﺘﻨﻔﺬ و ﺑﺎ ارادهاي ﺑﻮد ﺷﺎهزاده ﺿﻌﯿﻒ اﻟﻨﻔﺲ را ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد در آورد‪ .‬ﺳﻤﯿﻮن‬
‫آوراﻣـﻒ ﮐﻪ در ‪ 29‬ﻣﻪ‪ 9 /‬ژوﺋﻦ ‪ 1726‬ﺑـﺎ او ﻣﻼﻗـﺎت ﮐﺮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻣـﻮﻗﻌﯿﺖ او ﺑﺴـﯿﺎر رﻗﺖ اﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮد و در واﻗﻊ ﻣﺜـﻞ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫زﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬در ﺟﺰء ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺘﺮ آﺑﺎد و ﻋﻠﯿﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺣﺎﮐﻢ ﺳﺎﺑﻖ آن‬
‫اﯾـﺎﻟﺖ و ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﯿﺮزا ﺑﺮادر زاده ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯿﺨـﺎن )ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﺳﻮم( ﮐﺎﺧﺘﯽ و ﻣﯿﺮزا ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ دﯾـﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧـﺪ‪.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﻣﻠﺒﺲ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي ﻓﺎﺧﺮ ﺑﻮد و ﻇﺎﻫﺮا ﻟﺒﺎﺳـﯽ را ﮐﻪ از ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻌـﺪ از ﺟﻨﮓ در اﺷـﺮف‬
‫)ﺷﻬﺮي در ﻣﺎزﻧﺪران( ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﻦ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺧﻮد آوراﻣﻒ ﺑﻪ ﺑﺪي رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي او را ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ از دﺳﺘﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺪادﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﯽ و ﺟﺎه ﻃﻠﺒﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻣﺴـﺘﻮﻟﯽ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻓﻘﻂ دو ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻗﻮاي ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺷﺮف ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﻮاي ﻣﺨﺘﺼﺮي در‬
‫اﺧﺘﯿـﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﮐـﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﯿـﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ وﻓﺎدار ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ دور‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﮔﺮد آرد و ﭼﻮن ﻣﺮد ﺑﺎﻫﻮش و دور اﻧﺪﯾﺸﯽ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻓﻮاﯾﺪ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ آن ﺷﺎه زاده از اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺨﺼـﯿﺖ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻨﺎن اﺧﺘﯿﺎر او را ﺑﻪ دﺳﺖ آرد و در ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد در رأس اﻣﻮر‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬وي ﻣﺴـﻠﻤﺎ از ﺑﻬﺘﺮ ﺷـﺪن وﺿﻊ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ از ﺑـﺪﺗﺮ ﺷـﺪن اوﺿﺎع دﺷـﻤﻨﺎﻧﺶ وﻗﻮف داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﺎه ﻣﺎرس‬
‫‪ ،1726‬ادﻋﺎﻫﺎي ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ اﺷﺮف ﺑﺎﻋﺚ ﺟﻨﮓ او ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻪ او و ﻧﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﻣﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ او ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻀـﻌﯿﻒ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﺷـﺮف ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻗﻮاﯾﺶ‬
‫ﺗﻘﻠﯿـﻞ ﯾﺎﺑـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑـﺎ زور ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻌـﺪاد آﻧﻬـﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺮ ﻃﺮفداراﻧﺶ ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺖ و از او ﺑﻪ ﻋﻠـﻞ ﻧﮋادي و‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ اﺷﺮف ﺑﺎﻋﺚ دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯿﺎن او و ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ در ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻣﺴﺘﻘﻼ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺷـﺮف از آن ﻧـﺎﺣﯿﻪ اﻣﯿـﺪ ﮐﻤﮑﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ روﺳـﯿﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ از ﻋﻤﻠﯿـﺎت‬
‫ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﺧﻮد ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻨﺼـﺮف ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﻄﯿﻊ و ﻣﻘﻬﻮر ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ «2» ،‬و ﻇﺎﻫﺮا ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﻓﺮﻣﺎن رواﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻄﺮ او از‬
‫دﯾﮕﺮان ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Avramov ,Zapiski ,loc cit ,P .91(1‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺣﺘﻤﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻬﻀﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﺮداد ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج ﺻـﻔﻮي ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨـﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻮاﻧﻌﯽ ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﯿﺶ ﭘﺎ ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮا ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬
‫آن را دارد ﮐﻪ از اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن دﺷـﻤﻨﺎن ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت آن اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺶ از وﻓﺎداري و ﻣﯿﻬﻦ ﭘﺮﺳﺘﯽ در ﻧﻈﺮش‬
‫اﻫﻤﯿﺘﯽ داﺷﺖ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺮﻗﯽ ﺧﻮد او ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﻧﮕـﺬاﺷﺖ ﻧﻘﺸﻪ او ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮد زﯾﺮا ﺑﻪ زودي ﻣﺮد ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﺟﺎه‬
‫ﻃﻠﺐ دﯾﮕﺮي ﺟﺎي او را ﮔﺮﻓﺖ‪«1» .‬‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن و ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳـﯽ اوﺿـﺎع ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ از اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮوﻧـﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺳﯿﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺿـﻌﯿﻒﺗﺮﯾﻦ دﺷـﻤﻦ ﺧﻮد آﻣﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻊ آوري ﻟﺸﮑﺮ در ژوﺋﻦ ‪ 1726‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﺒﻮﺷـﺎن )ﻗﻮﭼﺎن( ﻋﺎزم‬
‫داﻣﻐﺎن ﺷﺪﻧﺪ و اﻣﯿﺪوار ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻗﻮاﯾﯽ ﮔﺮدآرﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺿـﻤﻦ راه‪ ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﺮ روﺣﯿﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﺴﻠﻂ دارد‪ ،‬زﯾﺮا در ‪ 3 /14‬ژوﺋﯿﻪ ﺷﺎه زاده را وادار ﮐﺮد ﮐﻪ او‬
‫را وﮐﯿـﻞ اﻟـﺪوﻟﻪ ﻟﻘﺐ دﻫـﺪ و ﻣﻘﺎﻣـﺎت ﭘـﺎﯾﯿﻦﺗﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺳـﺎﯾﺮ رؤﺳﺎي ﻗﺎﺟﺎر ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﻨـﺪ‪ «2» .‬اﮔﺮ ﭼـﻪ اﯾﻦ ﻣﻨـﺎﺻﺐ در اﯾﻦ ﻣـﻮﻗﻊ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺗﺮﻗﯽ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن از داﻣﻐﺎن از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺷﺎﻫﺮود و ﺑﺴـﻄﺎم‪ ،‬ﻋﺎزم ﺧﺒﻮﺷﺎن ﺷﺪﻧﺪ و از راه اﺣﺘﯿﺎط ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﺪﺗﯽ در ﺟﺎﺟﺮم ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺑﺴـﻄﺎم ﺧﺒﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد از ﭘﯿﺶ روي آﻧﻬﺎ آﮔﺎه ﺷﺪه و از ﻣﺸﻬﺪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪه و در ﭼﻬﺎر ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻣﺸﺮق آﻧﻬﺎ در دﺷﺖ اﺳﻔﺮاﯾﻦ اردو زده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎدر )ﮐﻪ در آن ﻋﻬﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﻠﯽ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺎدر ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد( ﺷﻮرﺷﯽ را در ﻣﺮو »‪ «3‬ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮب ﻣﺸﻬﺪ در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪«4» .‬‬
‫در اﯾﻦ اﯾﺎم ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﻣﻌﯿﺮ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ »‪ «5‬را ﺑﺮاي درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻧﺎدر ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در‬
‫ﭼﻨـﺪ ﻣﺎه ﻗﺒﻞ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﻣﺎزﻧـﺪران ﻣﯽﮔﺸﺖ از دﻟﯿﺮي و ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﻧﺎدر آﮔﺎه ﺷﺪه و ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﺨﺺ را ﺑﺮاي اﻃﻼع از‬
‫اﺣﻮال او ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ در آن زﻣﺎن آوازه ﺷﻬﺮت ﻧﺎدر در ﺷﻤﺎل اﯾﺮان ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻮد و ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺎ ﺣﺪي از ﮐﺘﺎب ﻧﺎدر ﺷﺎه‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.16 -15‬‬
‫)‪ .(2‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ص ‪92‬؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪.b 112‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﺷﻮرش‪ -،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.31‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .53‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ در زﺑـﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق ‪ ،212‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳـﺮﯾﻊ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸـﻬﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎد ﺷﺪﯾـﺪي ﺧﯿﻤﻪﻫﺎي او را از ﺟﺎ ﺑﺮ ﮐﻨـﺪ و او اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑـﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨـﺪان ﺑﻪ ﻧﻈﺮ درﺳـﺖ‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﺮاي وﻇﺎﯾﻒ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ -،‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص ‪.58‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ او از ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺎن ﺗﺮﮐﻤﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺎدر ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮده ﺑﻮد‪ «1» ،‬درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﺣﺴﻨﻌﻠﯽ‬
‫ﺑﯿـﮓ در آن وﻗﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎدر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺎدر از ﻃﺮف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ او را ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺣﺎﮐﻢ اﺑﯿﻮرد ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺎدر در آن‬
‫ﻋﻬـﺪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﺣﺴـﻨﻌﻠﯽ ﺑﯿﮓ از ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺸـﮑﺮي ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﯿﺎﯾـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺎه زاده ﻧﭙـﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺮدﯾـﺪي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ دوم ﺣﺴـﻨﻌﻠﯽ ﺑﯿـﮓ اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻧـﺎدر را وادار ﺑﻪ ﻫﻤﮑـﺎري ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎز اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺎدر را در ﻧﺰد ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ارﺗﻘﺎي ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻧﮕﺎه دارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ ﻧـﺎدر ﭘﯿﻐﺎم ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﺣﺴـﻨﻌﻠﯽ ﺑﯿﮓ درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از ﭘﯿﺶ روي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺸـﻬﺪ ﻣﻨﺼـﺮف و‬
‫ﻋﺎزم ﺧﺒﻮﺷﺎن ﺷـﺪ و در ‪ 8 /19‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮐﻤﯽ ﺑﻌـﺪ از ورود ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺷـﻬﺮ در آﻣﺪ‪ «2» .‬ﻧﺎدر در ﺣـﺪود ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﮐﺎر‬
‫آزﻣﻮده و ﺟﻨﮓ دﯾﺪه از ﻃﻮاﯾﻒ اﻓﺸﺎر و ﮐﺮد ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺪه ﺳﺮﺑﺎزان او از ﻗﻮاي ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪«3» .‬‬
‫ﻧﺎدر در آن ﻫﻨﮕﺎم در ﻋﻨﻔﻮان ﻋﻤﺮ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺳﯽ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎل داﺷﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﻘﯿﺮي ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ آوازه دل آوري او در‬
‫ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ راه زﻧﯽ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي او ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺸﺮوع ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫ﻧﺎدر ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ رﺳﯿﺪ زاﻧﻮ زد و ﭘﺎي آن ﺷﺎه زاده را ﺑﻮﺳﯿﺪ‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻃﺒﻌﺎ از درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻤﮏ او ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪ و او‬
‫را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻟﻘﺐ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ را ﺑﻪ وي ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﺮد‪«5» .‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از اﯾﻦ ﻣﻼﻗـﺎت‪ ،‬ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن و ﻧـﺎدر ﺳـﺮﺑﺎزان اﯾﻦ دو ﻓﺮﻣﺎن ده در دوم ﺻـﻔﺮ ‪ 29) 1139‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ (1726‬از‬
‫ﺧﺒﻮﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و در ﺣﻮاﻟﯽ ﺑﻘﻌﻪ ﺧﻮاﺟﻪ رﺑﯿﻊ »‪ «6‬در ﺳﻪ ﻣﯿﻠﯽ ﺷﻤﺎل ﻣﺸﻬﺪ اردو زدﻧﺪ‪«7» .‬‬
‫در روزﻫـﺎي ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻧـﺎدر ﺑـﺎ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺷﺎه زاده ﻣﮑﺮر ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻦ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ و ﭘﺎي داري ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﻣﻠﮏ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ از اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺑﮕﺬرد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻬﻢ در ﮐﺘﺎب‪ ، Zapiski‬ص ‪ ،93‬اﺛﺮ آوراﻣﻒ‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ و رﻗﻢ ‪ 5000‬ﻧﻔﺮ در ﮐﺘﺎب‪ ، Zapiski‬ص ‪ ،93‬اﺛﺮ آوراﻣﻒ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ ،a 212‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ‬
‫واﻗﻌﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻮاي ﻧﺎدر ﺑﻪ ‪ 2000‬ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬از ذﮐﺮ ﺟﺰﺋﯿﺎت اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﻧﺎدر اﺣﺘﺮاز ﮐﺮدم‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت را در ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﻓﺼﻞ دوم‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ دادهام‪.‬‬
‫)‪ .(5‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.93‬‬
‫)‪ .(6‬ﺧﻮاﺟﻪ رﺑﯿﻊ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دوﺳـﺘﺎن اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﺳـﻨﯽﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻘﻌﻪاي ﮐﻪ وﺟﻮد دارد ﺑﻪ‬
‫وﺳـﯿﻠﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول ﺑﯿﻦ ﺳـﻨﻮات ‪ 1621 -1617‬ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺑﻘﻌﻪ ﻋﮑﺲ زﯾﺒﺎﯾﯽ در ﮐﺘﺎب‪ ، Survey of Persian‬ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫راﺑﺮت ﺑﺎﯾﺮن(‪ ، )Byron‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻟﻮﺣﻪ ‪ ،487‬وﺟﻮد دارد‪) .‬اﯾﻦ ﺑﻘﻌﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ از آن ﻋﮑﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮔﺮدﯾﺪ(‪.‬‬
‫)‪ .(7‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.36‬‬
‫در اﺛﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻤﮑﺶ در ﺟﺮﯾﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﺧﺘﻼف دﯾﮕﺮي در اردوي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ روي داد‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن درﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ وﺟﻮد ﻧـﺎدر ﻣـﺎﻧﻊ ﺧﻄﺮﻧـﺎﮐﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻘﺎﺻـﺪ اوﺳﺖ و ﺣـﺎل آن ﮐﻪ ﻧﺎدر از ﻧﻔﻮذي ﮐﻪ‬
‫رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر در ﻧﺰد ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد ﺑﯿﻢ داﺷﺖ‪ .‬درﺑﺎرﯾﺎن اﯾﻦ ﺷﺎهزاده ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﻣﻮﻗﻊ اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻢ داﺳـﺘﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ از ﺗﺮﻗﯽ ﺳﺮﯾﻊ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻧﺎدر روي ﮐﺎر آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺑﺎ او ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮاي ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو رﻗﯿﺐ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﭼﻮن از ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻧﺎدر ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺑﻮد‪ ،‬در اواﯾﻞ اﮐﺘﺒﺮ ﻣﺼـﻤﻢ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد‪ .‬در ‪ 29‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪/‬‬
‫‪ 10‬اﮐﺘﺒﺮ‪ ،‬ﻧـﺎدر ﯾﮑﯽ از ﻗﺎﺻـﺪان ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن را ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮاي ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮد ﺑﺎزداﺷﺖ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﻋﻼـﻗﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻤﮑـﺎري ﺑﺎ دﺷـﻤﻦ اﺑﺮاز ﻣﯽداﺷﺖ‪ «1» .‬روز ﺑﻌـﺪ ﻧـﺎدر آن ﻧـﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ داد و ﺷﺎه زاده در ﮐﻤﺎل ﻋﺼـﺒﺎﻧﯿﺖ‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪ و ﻋﻠﺖ ارﺳﺎل ﻧﺎﻣﻪ را ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺷﺪ‪ .‬رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر از ﻋﻬﺪه اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﯾﮑﯽ از‬
‫ﭼﺎدرﻫﺎي ﻧﺎدر زﻧـﺪاﻧﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن را ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ‬
‫ﻧﺎﮔﻮاري در روﺣﯿﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﻗﺎﺟﺎر داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ وي در ﻗﻠﻌﻪ ﮐﻼت ﻧﺎدري ﺗﺎ وﻗﺖ ﺳـﻘﻮط ﻣﺸـﻬﺪ زﻧﺪاﻧﯽ و ﺑﻌﺪ از‬
‫آن آزاد ﺷﻮد‪ «2» .‬ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻫﻤﺎن روز‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎدر ﻣﺸـﻐﻮل ﻣﺸﻮرت ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺎهزاده ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺳـﺮﺑﺎزان ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻬﺪي‪ ،‬را ﺑﺎ ﻣﺮد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻫﺮ دو از ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن دل ﭘﺮﺧﻮﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اردوي ﻧﺎدر ﺟﻬﺖ ﮐﺸﺘﻦ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻧﺎدر ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ آن دو ﻧﻔﺮ از ﻃﺮف او آﻣﺪهاﻧـﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه دادﻧـﺪ ﺑﻪ ﭼﺎدري ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن در آن ﺑﻮد‬
‫داﺧﻞ ﺷﻮﻧـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺄﻣﻮران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺳـﺮ او را از ﺗﻦ ﺟﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺮدي ﮐﻪ در ﺻﻮرت زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن ﯾﮑﯽ از رﻗﺒﺎي‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻧﺎدر ﻣﯽﺷﺪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﻃﺮز ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن رﺋﯿﺲ ﺟـﺎه ﻃﻠﺐ ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟـﺎر اﻗﻮال ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﻃﺒﻌﺎ ﮐﻮﺷـﯿﺪهاﻧﺪ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ وي در اﺛﺮ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻧﺎدر ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪ «3» .‬وﻟﯽ از‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ .94‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ اوراق‪ b 212‬و‪.b 322‬‬
‫)‪ .(2‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ ،94‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.37‬‬
‫)‪ .(3‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬روﺿﮥ اﻟﺼـﻔﺎ‪ .‬ﺳﺮﻫﺎر ﻓﻮرد ﺟﺎﻧﺰ ﺑﺮﯾﺠﺰ(‪ )Brydges‬در ﮐﺘﺎب‪ ، The Dynasty of the Kajars ,p .5‬از‬
‫ﻗﻮل ﻋﺒـﺪ اﻟﺮزاق ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﻧﺎدر ﺷﺎه اﻓﺸﺎر ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﺼـﻤﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورده و ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺗﺎج ﺷﺎﻫﯽ ﮐﻮﺷـﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﺎه ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪ ﺑﻪ زودي درﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﻣـﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎﺻـﺪ اوﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑـﺪﻧﺎم‬
‫ﮐﺮدن و ﻣﺘﻬﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺰرگ ﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﺎه ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻋـﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد اﻋﯿﺎن دﯾﻮاﻧﻪ ﮔﻮش داد و ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن را در ﺗﺎرﯾـﺦ ‪14‬‬
‫ﺻﻔﺮ ‪ 1139‬ﺷﺮﺑﺖ ﺷﻬﺎدت ﻧﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪.«.‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي آوراﻣﻒ »‪ «1‬و رواﯾﺖ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ »‪ «2‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﮐﺸﻒ ﻧﺎﻣﻪ او ﺑﻪ ﻣﻠﮏ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮده و ﻧﺎدر در ﺑﺮ اﻧـﺪاﺧﺘﻦ رﻗﯿﺐ ﺧﻮد ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎي آوراﻣﻒ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻇﺎﻫﺮا از آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻄـﺎﻟﺐ او را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯽﻏﺮض داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻋﺠﺐ آن ﮐﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺷـﺮح ﺣـﺎل ﻧـﺎدر‬
‫ذﮐﺮي از ﻧـﺎﻣﻪ ﺧﯿـﺎﻧﺖ آﻣﯿﺰ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآورد و ﻓﻘﻂ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر از وزراي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﺎراﺿـﯽ‬
‫ﺑـﻮد‪ ،‬ﻇـﺎﻫﺮا ﺑـﻪ ﺑﻬـﺎﻧﻪ ﺟﻤـﻊآوري ﺳـﺮﺑﺎز ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﻣﺮاﺟﻌـﺖ ﺑـﻪ اﺳـﺘﺮ آﺑـﺎد ﺷـﺪ‪ .‬وزرا از اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺧﺸـﻨﻮد ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧـﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ اﻗـﺪاﻣﯽ ﺑﮑﻨﻨـﺪ ﻗﻀـﯿﻪ را در ﺣﻀﻮر ﻧﺎدر ﺑﻪ ﮔﻮش ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ رﺳﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻧﺎدر ﻋﻘﯿـﺪه داﺷﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ رﻓﺘـﺎر ﺷـﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﻇـﺎﻫﺮا ﺑـﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬـﺎد ﻣـﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد‪ ،‬در وﻗـﺘﯽ ﮐﻪ ﻧـﺎدر در ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺑﻮد‪ ،‬دو ﺗﻦ از ﺳﺮﺑﺎزان را ﺑﺮاي ﮐﺸﺘﻦ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن اﻋﺰام داﺷﺖ‪«3» .‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻬﺖ و ﺣﯿﺮت ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در اردوي ﻗﺎﺟﺎر ﺷـﺪ و در ﻫﺮج و ﻣﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴـﻦ‬
‫ﺧﺎن »‪ «4‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﮐﻪ ﮐﻮدك ﯾﺎزده ﺳﺎﻟﻪاي ﺑﯿﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﻬﺎد و ﺑﻪ ﺗﺮﮐﻤﺎنﻫﺎي ﯾﻤﻮت ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪«5» .‬‬
‫در وﻗﺖ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﻋـﺪهاي از ﺳـﺮداران ﻗﺎﺟـﺎر ﺑـﺎزداﺷﺖ ﺷﺪﻧـﺪ وﻟﯽ ﻧﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ و ﻧﻪ ﻧﺎدر ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ دراﻓﺘﻨـﺪ و ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻼﯾﻤﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ‪ 15‬ر ‪ 4‬اﮐﺘﺒﺮ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﺟﻤﻌﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﻤﻪ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪«6» .‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸـﻨﻮدي ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﮔﺮدﯾـﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮد از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ او ﻗﻮاي دﺷـﻤﻦ را ﺿـﻌﯿﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و از‬
‫آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎدر ﭘﺎي داري ﮐﺮده ﺑﻮد دﯾﮕﺮ از او ﺑﯿﻤﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ «7» .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﮐﻪ از زﯾﺮ ﻧﻔﻮذ رﺋﯿﺲ‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر آزاد ﺷﺪه ﺑﻮد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎدر ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮد و در اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﻪ او داد و او را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﻮرﭼﯽ ﺑﺎﺷﯽ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻧﻤﻮد‪«8» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ص ‪.94‬‬
‫)‪ .(2‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬اوراق‪.b 212،b 322‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .37‬ﺑﺮاي ﯾـﺎﻓﺘﻦ ﻋﻠﺖ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺣـﺬف اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ -،‬ﺿـﻤﯿﻤﻪ ﺷـﺸﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﺸﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﻬﺪي‪.‬‬
‫)‪ .(4‬آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻣﺆﺳـﺲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1796‬ﺗﺎج ﮔﺬاري ﮐﺮد و ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ او ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪a 322‬؛ روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬آوراﻣﻒ‪ ، Zapiski،‬ص ‪94‬؛ وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺪه از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار روﺑﻞ ﺟﺮﯾﻤﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(7‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.37‬‬
‫)‪ .(8‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪ .b 322‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬در اﺣﻮال‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 175 -174‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﻪ ﺷـﺪت اداﻣﻪ ﯾـﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺟـﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪ‪ .‬در ﯾـﮏ ﻣﻮرد ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﺳـﭙﺎه دﺷـﻤﻦ ﺗﺎﺧﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ دادن ﺗﻠﻔﺎت‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﭘﺎي داري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ده ﻟﺸﮑﺮ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬از‬
‫ﭘﯿﺮوزي ﻧﻮﻣﯿـﺪ ﺷـﺪ و در ﻧﻬـﺎﻧﯽ ﮐﺲ ﻧﺰد ﻧـﺎدر ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﭘﯿﻐﺎم داد ﮐﻪ در ﺷﺐ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ رﺑﯿﻊ اﻻول »‪ «1‬دروازهﻫﺎ را ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﺸﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ وارد ﺷـﻬﺮ ﺷﻮﻧـﺪ‪ .‬در آن ﺷﺐ ﻧﺎدر و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ در ﻣﺠﺎورت دروازه ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻗﻮﻟﯽ ﮐﻪ داده‬
‫ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﺤﺾ ﻓﺮا رﺳـﯿﺪن ﺷـﺐ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻧـﺎن را ﺑﮑﺸـﺖ و اﺟﺴـﺎد آﻧﻬـﺎ را از ﭘﺸـﺖ دﯾـﻮار ﺑﯿﺮون اﻓﮑﻨـﺪ و دروازه را ﺑـﺎز ﮐﺮد‪ .‬ﻧـﺎدر ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﯽدرﻧﮓ وارد ﺷﺪ و ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد‪ .‬روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد دو ﺑﺎر دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﯾﺪي زد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﺒﺮد‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ ﻗﻮاي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺷـﻬﺮ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺸﻬﺪ را در ﺗﺼﺮف ﻧﺎدر ﮔﺬاﺷﺖ‪ «2» .‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﻬﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗـﺪم در راه اﺳـﺘﻘﺮار ﻣﺠـﺪد ﺳـﻠﻄﻨﺖ در اﯾﺮان ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ »ﻃﻠﻮع ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﻋﻠﯽ ﺣﻀـﺮت )ﻧﺎدر(« »‪ «3‬ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷـﺪ در ﯾﺎزده ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1726‬روي داد‪ «4» .‬ﻣـﺪت ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ ﺑﻌـﺪ از آن‪ ،‬ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﯿﻬﻮدﮔﯽ ﻣﻘﺎوﻣﺖ واﻗﻒ ﺷـﺪه ﺑﻮد در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﺎدر آﻣـﺪ و ﺟﻘﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ را از ﻋﻤﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺖ و ﺳـﭙﺲ در ﯾﮑﯽ از ﺣﺠﺮهﻫﺎي ﺿـﺮﯾﺢ اﻣﺎم رﺿﺎ ﻣﻨﺰوي‬
‫ﺷﺪ و ﺗﺎ ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﺻﻮرت دروﯾﺶ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﺎدر ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺬري ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد وﻓﺎ ﮐﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺿـﺮﯾﺢ را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﮔﻨﺒﺪ آن را دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻃﻼ ﺑﯿﺎراﯾﻨﺪ و ﻣﻨﺎرهاي‬
‫ﻧﯿﺰ از ﻃﻼ در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﮔﻨﺒﺪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺳﺎزﻧﺪ‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫]ﻧﺎدر[ ﻣﻮرد اﻟﻄﺎف واﻗﻊ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻃﺎﻟﻊ‪ ،‬ﻣﻨﺼﺐ ﺟﻠﯿﻞ اﻟﻘﺪر ﻗﻮرﭼﯽ ﺑﺎﺷﯽ ﮔﺮي ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﻠﻘﺐ ﮔﺸﺖ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘﻪ آوراﻣﻒ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﻟﻘﺐ را در ﺧﺒﻮﺷﺎن ﺑﻪ ﻧﺎدر داد‪.‬‬
‫)‪ 10 .(1‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪.1726‬‬
‫)‪ .(2‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪38‬؛ زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬اوراق‪ b 212‬و‪b 322‬؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪95‬؛ وي ﺑﺎ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﻫﻢ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮ از داﺧﻞ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺳﻘﻮط ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﺎرﯾـﺦ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﻗﻮل آوراﻣﻒ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﺸـﻬﺪ‬
‫در آﻏﺎز ﻧﻮاﻣﺒﺮ ﺳـﻘﻮط ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ )ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ (238‬ﮐﻪ دروازه ﺷـﻬﺮ در ﺷﺐ ‪ 16‬رﺑﯿﻊ اﻟﺜﺎﻧﯽ ﺑﺎز ﺷـﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ﺷﺐ ‪ 10 /11‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1726‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ در زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪) ،‬ورق‪ )b 212‬اول ﺗﺎرﯾﺦ رﺑﯿﻊ اﻻول ‪ 1138‬را ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ و روز اﯾﻦ ﻣﺎه را ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴﺪ و ﺳﺎﻟﯽ را ﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻏﻠﻂ اﺳﺖ؛ ﺑﻌﺪا )ورق‪ )b 322‬ﻣﺜﻞ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي آن را ‪ 16‬رﺑﯿﻊ‬
‫اﻟﺜﺎﻧﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دوﺑﺎره ﺳﺎل ﺻـﺤﯿﺢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي ﺑﺎ ﻣﺴـﺘﻨﺴﺦ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ رﺑﯿﻊ اﻟﺜﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ رﺑﯿﻊ اﻻـول ‪ 1139‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ آن ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ‪ 11‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1726‬اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ آوراﻣﻒ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .39‬ﺑﺮاي ﻋﻠﻞ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺎدر‪ -،‬ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ص ‪ ،27‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺘﺮﺟﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم اﺧﺘﻼف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻧﺎدر‬
‫ﺳﻘﻮط ﻣﺸﻬﺪ و ﺑﺮ اﻓﺘﺎدن ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﮐﻪ دوره ﺗﺮﻗﯽ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻨﻮز دﺷﻮاريﻫﺎي زﯾﺎدي در ﭘﯿﺶ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ وﺟﻮد ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺿـﻌﯿﻒﺗﺮﯾﻦ دﺷـﻤﻨﺎن ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬و ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ در اﺻﻔﻬﺎن ﺗﮑﯿﻪ زﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ دﺷﻤﻨﺎن ﻗﻮيﺗﺮي را ﻣﻄﯿﻊ ﺧﻮد ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺟﺎﻣﻊ ﺻـﻔﺎت ﻻزم ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن اﯾﻦ اﻣﺮ دﺷﻮار و ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮد ﻣﺘﺤـﺪ ﺟﺪﯾﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎدر‪ ،‬ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺣﺘﯽ او ﻧﯿﺰ ﺑﺪون ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ وزراي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ اوﺿﺎع‬
‫ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻓﻘﻂ در ﻓﮑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ و اﻏﺮاض ﭘﺴﺖ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺎدر را ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪه اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﻤﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫او را ﺑﺪﺗﺮ از ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺠﺎم ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ وي در دﺳﺘﮕﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﯽدرﻧﮓ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﯿﺎﻧﻪ آن دو ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ «1» ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﻮاﻧﯽ ﺧﻮد و‬
‫اﻋﺘﻤﺎدي ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داﺷﺖ اﻇﻬﺎرات ﺑﯽاﺳﺎس آﻧﺎن را ﺑﺎور ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑـﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺧﻼـق و رﻓﺘﺎر ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬دﺷﻮاري ﮐﺎر ﻧﺎدر ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮش ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎي آوراﻣﻒ ﺑﻪ ﺗﻔﺼـﯿﻞ و در‬
‫ﮐﻤـﺎل وﺿﻮح اﻃﻼﻋـﺎﺗﯽ درﺑـﺎره ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در اﯾﻦ دوره ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ .‬آوراﻣﻒ ﻣﻄـﺎﻟﺐ ﻣﺨﺘﺼـﺮي را ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ و ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﻬﺪي ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده‪،‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻟﺤﻈﺎت ﻣﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﺷﺎد ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪b 212‬؛ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.175‬‬
‫در ‪ 23‬اﮐﺘﺒﺮ‪ 3 /‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1726‬ﯾـﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﻗﺒـﻞ از ﺳـﻘﻮط ﻣﺸـﻬﺪ‪ ،‬آوراﻣﻒ در ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﺎهزادﮔﺎن ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺣﺴـﯿﻦ ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ »‪ ،«1‬دﺳـﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻣﻘﺪاري ﻧﻮﺷﺎﺑﻪ اﻟﮑﻠﯽ ﻗﻔﻘﺎزي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺨﺮ »‪ «2‬ﺑﻪ ﺣﻀﻮر او ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺣﺴﯿﻦ ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ از آن ﻧﻮﺷﺎﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪ و ﻓﺮﯾﺎد زد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آن ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎهزاده ﮔﺮﺟﯽ ﺑﻌﺪ از ﻟﺤﻈﻪاي ﺗﻔﮑﺮ ﺳـﺮﺑﺮآورد و ﮔﻔﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه روﺳـﯿﻪ )آوراﻣﻒ( ﻣﻘﺪاري ﺷـﺨﺮ دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﮐﺴـﯽ‬
‫ﺑﺪﻫـﺪ‪ .‬ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﮐﻪ ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮد ﮔﻔﺖ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳـﺮ آوراﻣﻒ را از ﺗﻦ ﺟـﺪا ﺧﻮاﻫـﺪ ﺳـﺎﺧﺖ و ﻓﻮرا ﻋﺎزم اردوي‬
‫روسﻫﺎ ﺷﺪ و ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮ آورد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻣﻮال روسﻫﺎ ﻏﺎرت و ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺄﻣﻮران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﭼﺎدر آوراﻣﻒ رﯾﺨﺘﻨﺪ و او‬
‫را ﮐﻪ ﭘﯿﺮﻫﻨﯽ ﺑﯿﺶ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﻧﺪادﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮑﻤﻪﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﭘﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮد آﺧﺮﯾﻦ دﻗﺎﯾﻖ ﻋﻤﺮش ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اﻓﮑﻨﺪ و اﺳﺘﺮﺣﺎم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻦ ﺑﺘﺮﺳﯽ‪«.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﭼﻪ ﻃﻮر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺘﺮﺳﻢ؟«‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺗﻨﺪي ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﻮب‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ از ﻣﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﻘﺪاري ﺷﺨﺮ ﺑﺮاﯾﻢ ﻧﯿﺎوردي؟«‬
‫آوراﻣﻒ را ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺮدﻧـﺪ و ﭼﻮن آنﺟﺎ رﺳـﯿﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺪن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘﻮﺷـﯿﺪه از ﮔﻞ و ﻻي‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺿـﻤﻦ راه در ﺧﻨﺪق ﯾﺎ ﺟﻮي آﺑﯽ اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي آوراﻣﻒ‬
‫ﺑﭙﺮدازد ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﺑﻪ ﺗﻨﺪي ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﯿﻠﯽ ﮐﺜﯿﻔﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪاش ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺗﻮ اﺳﺖ!«‬
‫آوراﻣﻒ ﺑﯽدرﻧـﮓ ﺑﻪ ﭼـﺎدر ﺧﻮد رﻓﺖ و ﻣﻘـﺪاري ﺷـﺨﺮ آورد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﺎل ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻓﻮرا ﺧﻮب ﺷـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺷﺎهزاده ﻓﺮﻣﺎن داد‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺟﺸـﻨﯽ ﺑﺮﭘـﺎ ﮐﻨﻨـﺪ و راﻣﺸـﮕﺮان ﺑﻨﻮازﻧـﺪ و ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ اﻓﺸﺎﻧﯽ ﻣﺸـﻐﻮل ﺷـﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻣﻘـﺪاري ﻫﺰﻟﯿﺎت ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺶ‬
‫دوﺑﺎره ﻋﻮض ﺷﺪ و رو ﺑﻪ آوراﻣﻒ ﮐﺮده ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﻮ و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ »‪ «3‬ﻣﺴﺌﻮل از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻨﯿﺪ!«‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻢ ﺑﻔﻬﻤﻢ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده ﮔﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﺑﻮد و ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺴـﺘﮕﺎن ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﺎﺧﺘﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﺑﺮادرزاده ﮐﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺟﺰء اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﺻﻞ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﭼﺮﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺨﺮ ﻣﺸﺮوﺑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي اﻟﮑﻞ داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ رﻓﺖ و ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ‪ 23‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1723‬ﺑﺎ آن ﮐﺸﻮر اﻣﻀﺎ ﮐﺮد‪ -.‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﺑﺪﺑﺨﺖ دوﺑﺎره دﭼﺎر وﺣﺸﺖ ﺷﺪ و ﮐﻮﺷﯿﺪ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﺮده و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺲ اﺳﺖ دﯾﮕﺮ‪ .‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺣﺮف ﻧﺰﻧﯿﻢ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﺧﻮش ﺑﺎﺷﯿﻢ!«‬
‫ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره ﺑﻪ راﻣﺸـﮕﺮان ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﻨﻮازﻧﺪ و ﺷـﺨﺮ و ﺗﻨﻘﻼت و ﺳﯿﺐ ﺑﻪ ﺣﺎﺿﺮان ﺗﻌﺎرف ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺑﻄﺮيﻫﺎي ﺷﺨﺮ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷـﺪ‪ ،‬ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ از آوراﻣـﻒ ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﺑـﺎز ﻫﻢ از آن دارد ﯾـﺎ ﻧﻪ‪ ،‬و ﭼﻮن آوراﻣﻒ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ داد دوﺑـﺎره ﺑﻄﺮيﻫـﺎ را ﭘﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪا‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ از آوراﻣﻒ ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﻣﻘـﺪاري ﺷـﺨﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﮕﺎه دارد و ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن ﺑﺴﺎزد و ﮐﻤﯽ ﻫﻢ ودﮐﺎ ﺑﺮاي اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺨﺺ او‬
‫ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫از ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي آوراﻣﻒ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﯽﮔﺴﺎري ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎ ﻣﮑﺮر از‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ودﮐﺎ ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬آوراﻣﻒ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺗﻠﺦ در ﺧﻮاﺟﻪ رﺑﯿﻊ‪ ،‬ﺑﺪون اﻋﺘﺮاض‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻘﺪاري ودﮐﺎ ﻣﯽﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺄﻣﻮران ﻣﺴﺖ‪ ،‬ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺒﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ او آﻣﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻘﺪاري ودﮐﺎ ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫در اواﯾﻞ ‪ ،1729‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آوراﻣﻒ از ﻣﻬﻤﺎن دار ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﭼﺮا اﺟﺎزه ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ او داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﭘﺎﺳـﺦ داد‬
‫ﮐﻪ ﺷـﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎز ﻣﻘـﺪاري ودﮐﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ و اﮔﺮ آوراﻣﻒ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ از آن ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ آوراﻣﻒ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺧﻮاﻫﺶ ﺷﺎهزاده را ﺑﺮ آرد و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫ﻣﯿﮑﻠﻮ ﺧﻮﻣﺎ ﮐﻼي »‪ «3‬در ﺗﻔﺴـﯿﺮي ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﯾﺎدداﺷﺖ آوراﻣﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ اﺣﻤﻖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺧﻮد ارادهاي ﻧـﺪاﺷﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ در ﺣﺮمﺳـﺮا ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎدهﮔﺴـﺎري و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻋﺎدت ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻃﺮفداران درﺳﺖ ﮐﺎر و ﺻﺎدق او ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺪﺑﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬روزي ﻣﻬﻤﺎندار ﺑﺎﺷﯽ ﺑﻪ آوراﻣﻒ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه او ﺷﺎه‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ »‪ ،«4‬ﻫﺮﮔﺰ در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺴﺖ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﺪارد او را ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﻨﺪ‪«5» .‬‬
‫ﻓﺮق ﺷﺨﺼﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﻮاده ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول ﺑﺎ ﻧﺎدر از زﻣﯿﻦ ﺗﺎ آﺳﻤﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Zapiski ,pp .95 -6(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.97‬‬
‫)‪. Miklukhomaklai(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﻃﺮفداران ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻫﻤﯿﺸﻪ او را ﺷﺎه ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وي ﭘﺲ از ﺳـﻘﻮط اﺻـﻔﻬﺎن و ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﭘـﺪر‪ ،‬ﺧﻮد را در ﻗﺰوﯾﻦ ﺷﺎه‬
‫ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﭼـﻮن ﻗـﺪرت ﺣﻘﯿﻘﯽ در اﯾﺮان اول در دﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد و ﺑﻌـﺪ اﺷـﺮف ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ اﯾﻦ ﻟﻘﺐ را‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﺟﺘﻨـﺎب از اﺷـﺘﺒﺎه‪ ،‬ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ را ﺷـﺎهزاده ﯾـﺎ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻧﺎﻣﯿـﺪهام‪ ،‬ﺗـﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1729‬در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ص ‪.97‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻓﺎﻗـﺪ ﻫﺮ ﺻـﻔﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎدر داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺎدر ﺑﻪ ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﻮد اﯾﻤﺎن داﺷﺖ و داراي ارادهاي ﻗﻮي ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻣﻮﻗﻊ‬
‫ﺧـﻮد ﺑﻪ ﻋﯿﺶ و ﻧﻮش ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﮔـﺬاﺷﺖ اﯾﻦ اﻣﻮر ﻣـﺎﻧﻊ اﻧﺠـﺎم ﻣﻘﺎﺻـﺪش ﺑﺸﻮد‪ .‬ﺣﺲ ﺟـﺎه ﻃﻠـﺒﯽ او ﺑﺴـﯿﺎر ﻗﻮي و‬
‫ﻧﯿﺮوي ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ او واﻗﻌﺎ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از ﺳـﻘﻮط ﻣﺸـﻬﺪ‪ ،‬ﺗـﺄﺛﯿﺮات ﺑـﺪﮔﻮﯾﯽ وزراي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از ﻧﺎدر ﺑﻪ ﻇﻬﻮر رﺳـﯿﺪ‪ ،‬و رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن آن ﺷﺎهزاده و ﻧﺎدر ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ رو ﺑﻪ‬
‫ﺧﺮاﺑﯽ ﮔـﺬاﺷﺖ و در اواﯾﻞ ﻓﻮرﯾﻪ ﮐﺎر اﺧﺘﻼف آن دو ﭼﻨﺎن ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و وزراﯾﺶ از ﻣﺸـﻬﺪ ﻋﺎزم ﺧﺒﻮﺷﺎن ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ در‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﺮدﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻃﻮاﯾﻒ را ﻋﻠﯿﻪ ﻧﺎدر ﺑﺸﻮراﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺣﺘﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد در ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﻧﺎدر ﻫﻢ داﺳـﺘﺎن‬
‫ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺎدر را از اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ‪ «1» .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد در آن ﻣﻮرد ﺳﺎزش ﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﮐﺮدﻫـﺎ و ﺳـﺎﯾﺮ ﻃﻮاﯾﻒ ﺳـﺎﮐﻦ ﺷـﻤﺎل ﺧﺒﻮﺷـﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢ دﺳﺖ ﮐﻨـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﭼﻨـﺪ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷـﺪ و‬
‫ﻣﺠﺎﻫـﺪاﺗﯽ ﮐﻪ ﻧـﺎدر ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺘﺤـﺪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ آﻏﺎز ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪ‪ .‬در اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮏ وزرا‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫﺎﯾﯽ در‬
‫اﺳﺘﺮآﺑﺎد و ﻣﺎزﻧـﺪران اﻧﺘﺸﺎر داد و ﻧﺎدر را ﺧﺎﯾﻦ ﻗﻠﻤـﺪاد ﮐﺮد‪ «2» .‬ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻢ ﮐﻪ از دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﻧﺎدر و ﺷﺎﯾـﺪ از زﻧﺪﮔﯽ دروﯾﺸـﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬دوﺑﺎره ﺗﺎﺗﺎرﻫﺎي ﻣﺮو را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﮐﺮد‪«3» .‬‬
‫وﺿﻊ ﻧﺎدر در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم وﺧﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﻘﻂ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻃﺎﯾﻔﻪ اﻓﺸﺎر و ﻧﯿﺰ ﻋﺪهاي از ﺟﻼﯾﺮﻫﺎ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻃﺮفدار ﺑﺎ وﻓﺎﯾﺶ ﻃﻬﻤﺎﺳـﺐ‬
‫ﺧﺎن وﮐﯿﻞ )ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺧﺎن ﺟﻼﯾﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد( ﺑﺎ او ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧـﺎدر ﻋـﺎدت ﻧـﺪاﺷﺖ در ﻟﺤﻈـﺎت ﺧﻄﺮ ﺗﺮدﯾـﺪي از ﺧﻮد ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ و ﺑﯽدرﻧـﮓ ﺗﻤـﺎم ﺛﺮوﺗﯽ را ﮐﻪ آن ﺷﺎهزاده ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎده ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼـﺮف در آورد و اﺳـﺒﺎن و ﺷﺘﺮان او را ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺗﻤﺎم ﻃﺮفداران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را در ﻣﺸﻬﺪ دﺳﺘﮕﯿﺮ ﺳﺎﺧﺖ و ﻗﺼﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺎرات دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎزل اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ و ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳﯽ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﻣﻬﺮ و ﻣﻮم ﮐﺮد و در ﮐﻨﺎر درﻫﺎ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮﮔﻤﺎﺷﺖ‪«4» .‬‬
‫ﻧﺎدر ﺑﺮادر ﺧﻮد اﺑﺮاﻫﯿﻢﺧﺎن را در ﻣﺸـﻬﺪ ﮔـﺬاﺷﺖ و ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷـﻤﺎل ﻏﺮب آن ﺷـﻬﺮ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد‪ .‬در راه ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯽ از‬
‫اﮐﺮاد ﯾـﺎﻏﯽ ﺑﺮﺧﻮرد و آﻧﻬـﺎ را ﺷـﮑﺴﺖ داد و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺒﻮﺷـﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻫﻨﻮز آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ره ﺳـﭙﺎر ﺷـﺪ و ﺷـﻬﺮ را در ﻣﺤﺎﺻـﺮه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺎدر‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻃﺮفداراﻧﺶ را ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬و ﭼﻮن اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﯽ آذوﻗﻪ ذﺧﯿﺮه‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻣﻀﯿﻘﻪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.40‬‬
‫)‪ .(2‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ص ‪98‬؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري؛ ص ‪.40‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.45‬‬
‫)‪ .(4‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ص ‪.98‬‬
‫آوراﻣﻒ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »‪ ،«1‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اواﯾﻞ ﻣﺎرس ﻣﻼ ﺑﺎﺷـﯽ )ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ( را ﺑﻪ اردوي ﻧﺎدر ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آوراﻣﻒ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ را از ﯾﮑﯽ از اﻓﺴـﺮان ﻧﺎدر ﺟﻮﯾﺎ ﺷـﺪ‪ ،‬اﻓﺴـﺮ ﻣـﺬﮐﻮر در ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وي ﺑﺮاي ﻣـﺬاﮐﺮات ﺻـﻠﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آن اﻓﺴـﺮ اﻇﻬـﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ روز ﻗﺒﻞ )‪ 5‬ﻣـﺎرس( ﻧـﺎدر ﺑﺎ ﻣﻼﺑﺎﺷـﯽ ﻣـﺪت درازي ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﮐﺮده و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻢ دارد‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ او را ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧـﺪ و ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴـﯿﻦ در ﭘﺎﺳـﺦ اﻇﻬـﺎر داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺧـﺪا ﺳﻮﮔﻨـﺪ ﺧﻮرده ﺑﻪ او آﺳـﯿﺒﯽ‬
‫ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻨﺪه ﺟﻮاب داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻠﯽ‪ ،‬ﻣـﻦ ﺷـﺎه را ﺧـﻮب ﻣﯽﺷـﻨﺎﺳﻢ‪ .‬ﺧﯿﻠﯽ ﻗﺎﺑـﻞ اﻋﺘﻤـﺎد و درﺳﺖ ﮐـﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﯾـﮏ روز ﺻـﺒﺢ ﺑﻪ ﺧـﺪا ﻗﺴﻢ ﺧـﻮرد ﮐﻪ از ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﺼﺮ آن روز ﻓﺮﻣﺎن داد ﺳﺮش را ﺑﺒﺮﻧﺪ!«‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﺎدر ﺣﻖ داﺷﺖ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ او ﮐﻨﺎر ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد‬
‫ﻻـزم ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ آن ﺷـﺎهزاده ﻻاﻗﻞ ﻇﺎﻫﺮا از او ﻃﺮفداري ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺻـﻠﺢ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﻬﺪ ﺑﺮود‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻧﺎدر ﭘﯿﺮوزي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾـﻦ ﺿــﻤﻦ ﭼـﻮن اﻗــﺪام ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤـﻮد در ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘـﻦ ﺗﺎﺗﺎرﻫـﺎي ﻣﺮو ﮐﺸـﻒ ﺷــﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬او را ﺑـﺎ ﺑﺮادرش ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤــﺪ ﻋﻠﯽ و‬
‫ﺑﺮادرزادهاش ﻣﻠﮏ اﺳـﺤﻖ در ‪ 27‬ﻓﻮرﯾﻪ‪ 10 /‬ﻣـﺎرس ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ «2» .‬ﻧـﺎدر ﭼﻨـﺪ روز زودﺗﺮ از ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ رﻓﺖ و ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ او‪ ،‬ﮐﻪ در ﻧﻮروز ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﺴﯿﺎر دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎدر از ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷـﮑﻮه و ﺟﻼل ﺗﻤﺎم ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﺎن داد ﺿـﺮﯾﺢ اﻣﺎم رﺿﺎ )ع( را ﭼﺮاﻏﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺟﺸﻦ ﻧﻮروز ﺗﺎ ﭼﻨـﺪ روز‬
‫اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﻇﺎﻫﺮا رواﺑﻂ دوﺳـﺘﺎﻧﻪ ﻧﺎدر و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺣﺎل اول ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ «3» .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺎدر ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻋﺘﻤﺎدي ﺑﻪ‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺷـﺎهزاده ﻫﻢ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻫﻤﮑـﺎري ﺑﺎ او ﺑﻮد وﻟﯽ دﻧﺒﺎل ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﻋﻠﻨﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﮐﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮز اﯾﻦ ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺮﺳـﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺧﺒﻮﺷﺎن و ﻣﺮو ﺷﻮرشﻫﺎﯾﯽ روي داد و ﻧﺎدر ﺑﺮاي ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧـﺪن آﻧﻬﺎ ﻋﺰﯾﻤﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻧـﺎدر ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ ﻃﻐﯿـﺎن را در ﯾـﮏ ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﺎﻧـﺪ‪ ،‬آﺷﻮب دﯾﮕﺮي در ﺟـﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﺷـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ وي‬
‫ﻧﻤﯽﺗـﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاي ﻣﻘـﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ دﺷـﻤﻦ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻓﻐﺎنﻫـﺎي اﺑـﺪاﻟﯽ و ﻏﻠﺠـﺎﯾﯽ‪ ،‬آﻣـﺎده ﺷﻮد‪ .‬ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﻣﺰاﺣﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﻃﻮاﯾﻒ ﺗﺮﮐﻤﻦ و ﮐﺮدﻫﺎي ﭼﻤﯿﺸﮕﺰك و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.99‬‬
‫)‪ .(2‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪a 312‬؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ص ‪ .95‬در اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاﭼﻮرﻟﻮ »‪ «1‬ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎدر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻗﻮل آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎدر ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ اﯾﻦ ﺷﻮرشﻫﺎ ﺑﺎ ﮐﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از ﻣﻼﻗﺎتﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ‪ 28‬ر ‪ 17‬آورﯾﻞ ‪ 1727‬از او ﺧﻮاﺳﺘﺎر‬
‫ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻗﺎﺳـﯽ و ﻋـﺪهاي از ﺑﺰرﮔـﺎن و وزرا و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺟﻪﺳـﺮاﯾﺎن را از ﺧـﺪﻣﺖ دور ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮐﻪ ﭼﺎرهاي ﻧﺪاﺷـﺖ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر روز ﺑﻌﺪ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎي ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن اﺷـﺨﺎص را از ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻃﺮد ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺸـﺮوط ﺑﻪ آن ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺷﺮط را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﮐﻤﺎل ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻪ ﺷﺎهزاده ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎدي ﺑﻪ او ﻧﺪارد‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺳﺎﺑﻖ رﺿﺎﯾﺖ داد و اﯾﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﻧﺎدر ﭘﯿﺮوز ﺷـﺪ‪ «2» .‬از ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎ آوراﻣﻒ و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﺜﻞ اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬اواﻣﺮ ﻧﺎدر را ﻧﯿﺰ اﺟﺮا ﻣﯽﮐﺮد و وﺿﻊ رﻗﺖاﻧﮕﯿﺰي داﺷﺖ‪.‬‬
‫در رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻧﺎدر وﺿﻊ ﺑﺤﺮاﻧﯽ دﯾﮕﺮي در ‪ 23‬ر ‪ 12‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1727‬در ﺳﺒﺰوار ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻧـﺎدر ﺳـﺮﺑﺎزان ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ را ﺷـﮑﺴﺖ داد و ﺧﻮدش را اﺳـﯿﺮ ﮐﺮد‪ .‬در آن ﺷﺐ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ دﺳﺖ ﺷﺴـﺘﻦ از ﭼﺎدر‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و رو ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺰ ﻧﻬـﺎد‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﻌﯿـﺪي ﻃﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎدر از ﻗﻀـﯿﻪ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷـﺪ و ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﺷـﺘﺎﻓﺖ و در‬
‫ﺿﻤﻦ راه ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﯽﭼﺎره ﭼﻨﺎن ﭘﺮﯾﺸﺎن و ﻣﻀﻄﺮب ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﺎرد ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر‬
‫آن را از دﺳـﺘﺶ ﮔﺮﻓﺖ و او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ اردو ﺑﺮد و ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﻣﺴـﺘﺤﻔﻆ و دو ﻧﻔﺮ ﻣﺴـﺘﺨﺪم ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻬﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺗﺎ ﻓﺮاﻣﯿﻦ و اواﻣﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم او ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫دل اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ و ﺧﻮاري ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﯿﺮه ﺑﺨﺖ ﻧﺴﻮزد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي او ﻋﻠﯿﻪ ﻧﺎدر ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آن ﻣﺼﺎﯾﺐ ﻧﺼـﯿﺐ او ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﻫﻢ از ﺗﺄﺧﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺎر آﻣﺎدﮔﯽ او ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ روي ﻣﯽداد ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﺑﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺟﻬﺖ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻮاي ﺧﻮد دﺷﻤﻨﺎن را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺎم اﻗﺪاﻣﺎت اﺣﺘﯿﺎط آﻣﯿﺰ ﻧﺎدر‪ ،‬ﺑﺎز ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎن ده ﺧﻮد را در ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯿﺨﺎن ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾـﮏ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﮐﻨـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻣﺴـﺌﻮل ﻃﻐﯿﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺷـﻤﺎل ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ و در آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻃﻮاﯾﻒ‬
‫ﺳﺮﮐﺶ ﻗﺮاﭼﻮرﻟﻮ و ﭼﻤﯿﺸﮕﺰك و دﯾﮕﺮان ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1728‬ﻧﺎدر و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از ﺣﯿﺚ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎي اﺑﺪاﻟﯽ ﺑﺸـﺘﺎﺑﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺎه اوت‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .43‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري ﺷـﺮح ﻣﻔﺼـﻠﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺷﻮرشﻫﺎي ﻣﻤﺘﺪ اﯾﻦ اﻗﻮام ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ص ‪44 -39‬؛‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻼﺻﻪ آن‪ -،‬ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ص ‪.30 -28‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ ،41‬ﺻﻔﺎت ﺟﻨﮓ ﺟﻮﯾﺎﻧﻪ اﯾﻦ اﻗﻮام را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ص ‪101‬؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪.b 312‬‬
‫ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي از ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎه اﮐﺘﺒﺮ ﺑﻌﺪ ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ذواﻟﻔﻘﺎر ﺧﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻮزاده »‪ «1‬ﯾﺎ ﺑﺮادرزاده »‪ «2‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬در ﺣﺪود ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز از ﻃﻮاﯾﻒ‬
‫ﻗﺎﺟﺎر و ﺗﺮﮐﻤﻦ ﮔﺮد آورده و اﺳﺘﺮآﺑﺎد را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ دارد ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را از زﯾﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻧﺎدر ﺑﯿﺮون آرد‪.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ در آن روز ﮐﻪ اﯾﻦ اﺧﺒﺎر وﺣﺸﺖاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ رﺳﯿﺪ )‪ 18 /29‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ (1728‬ﻧﺎدر ﺑﻪ دﯾﺪن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ رﻓﺖ و او را‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪«3» :‬‬
‫»ﺗـﺎ ﮐﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ اﺣﻤﻖ ﺑﺎﺷـﯽ؟ ﺗﻮ ﻋﻠﯿﻪ رﻋﺎﯾـﺎي ﺧﻮدت ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻣﯽﭼﯿﻨﯽ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ ﻣﯽدﻫﯽ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ از‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﻮ ﺧﻮش ﺣﺎلاﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺟﻮاب داد‪» :‬ﻣﻦ از اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻢ و اﺟﺎزه ﺷﻮرش ﺑﻪ ذواﻟﻔﻘﺎر ﻧﺪادم‪ «.‬ﻧﺎدر در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ‬
‫ذواﻟﻔﻘﺎر دﺳﺘﻮر دادي‪«4» «.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از آنﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﭼﻨﺪ روزي اداﻣﻪ داﺷﺖ ﻗﻀـﯿﻪ ﺑﻪ آﺧﺮ رﺳـﯿﺪ و ﻇﺎﻫﺮا ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺪﯾﺪي ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ ذواﻟﻔﻘﺎر ﺷﺪ‪،‬‬
‫»‪ «5‬ﺑﺎ ﻧﺎدر ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪«6» .‬‬
‫از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻧﺎدر ﻓﺎﯾﻖ آﯾﺪ و اﺟﺒﺎرا در ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ او ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.54‬‬
‫)‪ .(3‬آوراﻣﻒ‪ ،‬ص ‪.102‬‬
‫)‪ .(4‬از ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ ،54 -53‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬ذواﻟﻔﻘﺎر را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(6‬ﺑﺮاي ﺷـﺮح ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .55 -53‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي درﺑﺎره ذو اﻟﻔﻘﺎر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ وي ﻏﺮور ﺷـﯿﺮ و ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﻣﻮش را‬
‫داﺷﺖ )ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.(55‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎي اﺑﺪاﻟﯽ‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﺶ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﺳﺮدار ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ او ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻗﺪرت و اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﺸﻤﮑﺸﯽ در ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻋـﺎﻗﺒﺖ در ﺳﺒﺰوار ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻧﺎدر ﺗﻤﺎم ﺷـﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻗـﺪرﺗﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ و ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﻫﺮ ﭼﻪ ﻧﺎدر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ «1» .‬اﯾﻦ ﺷﺎهزاده اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎﻣﯽ ارزﺷـﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﭼﻮن ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻮد و ادﻋﺎي‬
‫او در ﻣﻮرد ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ اﯾﺮان ﻣﺸـﺮوعﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درد ﻧﺎدر ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﻣﯽﮐﺮد ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﻧـﺎدر اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎي اﺑـﺪاﻟﯽ را ﻗﺒـﻞ از ﺷـﮑﺴﺖ دادن ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ و اﺳﺘﺮداد ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺻـﻔﻮي ﻣﻄﯿﻊ و ﻣﻨﻘﺎد ﺳﺎزد و اﯾﻦ‬
‫ﺧﻮد ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻋﺎﻗﻼـﻧﻪاي ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬در اﺛﺮ ﻧﻔﺎق داﺧﻠﯽ ﺿـﻌﯿﻒ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﺎﯾﻔﻪاي ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ و‬
‫ﺟﻨـﮓ آور ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬درﺳـﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در آن ﻣﻮﻗـﻊ ﺑﻪ ﺧﺼـﻮص ﻣـﺎﯾﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و اﺣﺘﻤـﺎل ﻧﻤﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾـﺎري‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﺸـﺘﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻏﯿﺒﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻧﺎدر در ﺧﺮاﺳﺎن ﻏﺮﺑﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺸﻬﺪ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺿﺮﺑﻪ ﻣﻬﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﻬﻀﺖ آزاد ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﺮان وارد ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﺎدر اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﯽﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣـﺪتﻫﺎ ﺑﮑﻮﺷـﺪ ﺗﺎ ﻗﻮاﯾﯽ را ﮐﻪ در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر دارد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﺸﮑﺮي ﺟﻨﮕﻨﺪه و ﻣﻬﯿﺐ در آرد‪.‬‬
‫ﺷﮑﺴﺖﻫـﺎي ﭘﯽدرﭘﯽ ﮐـﻪ ﺳـﺮداران ﺻـﻔﻮي ﺧـﻮرده ﺑﻮدﻧـﺪ ﭼﻨـﺎن روﺣﯿـﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ را ﺧﺮاب ﮐﺮده ﺑـﻮد ﮐﻪ اﮐـﺜﺮا از دﯾـﺪن اﻓﻐـﺎنﻫﺎ‬
‫وﺣﺸﺖزده ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ «2» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺣﺲ اﻋﺘﻤﺎد آﻧﻬﺎ را‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﺑﻌﻀﯽ از ﻃﺮفداران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻧﺎدر ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻣﺮدم ﺷﺠﺎع ﻗﺰوﯾﻦ و ﺑﻦ اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻪ ﭘﺎيداري ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ رﻫﺒﺮان ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮد و اﺣﺴﺎﺳـﺎت ﺟﻨﮓ ﺟﻮﯾﺎﻧﻪ آﻧﺎن را ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺨﺖ و در آﻧﻬﺎ روح اﻧﻀـﺒﺎط دﻣﯿـﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫داد‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻨﺎن دﺷﻮاريﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﺎدر ﺑﻮد از اداﻣﻪ ﮐﺎر ﻧﻮﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﻮرشﻫﺎي ﺑﯽﺷـﻤﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﺗﺮﮐﻤﺎنﻫﺎ و ﮐﺮدﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻃﻮاﯾﻒ ﺳـﺮﮐﺶ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻧﺎدر ﻣﺠﺎل ﻧﺪاد ﮐﻪ ﻧﻘﺸﻪ اﺻـﻠﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻋﺚ وﻗﻔﻪ در ﮐﺎرش ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آن ﺣﻮادث ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻓﺮﺻﺘﯽ داد ﮐﻪ ﺗﺠﺎرب ﺟﻨﮕﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1727‬ﻧـﺎدر ﺑـﺎ ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ ﯾﮑﯽ از رؤﺳـﺎي ﺳﯿﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺣﺴـﯿﻦ ﺳـﻠﻄﺎن‪ ،‬و ﺷـﮑﺴﺖ دادن‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﺳـﻨﮕﺎن و ﺑﻬﺪادﯾﻦ »‪ «1‬ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺴـﯿﻦ ﺳـﻠﻄﺎن در اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮑـﺎت ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺳـﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺑﻮد و ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺑﺮادران ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻠﮏ ﮐﻠﺐ ﻋﻠﯽ‪ ،‬و ﻓﺮزﻧـﺪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﻠﮏ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ‪ ،‬از او ﻃﺮفداري ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻓﻐﺎنﻫﺎي‬
‫ﺳﺎﮐﻦ ﺳﻨﮕﺎن و ﺑﻬﺪادﯾﻦ ﺷﻌﺒﻪاي از ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺑﺪاﻟﯽ ﻫﺮات ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎدر ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺣﺴـﯿﻦ ﺳﻠﻄﺎن را ﻣﻐﻠﻮب ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻠﮏ ﮐﻠﺐ ﻋﻠﯽ و ﻓﺮزﻧﺪش را اﺳﯿﺮ ﮐﻨﺪ و ﻫﺮ دو ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ و در اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺑﻪ اﺷﺮف ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﺳـﻨﮕﺎن ﺑـﺪون ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺷﺪﻧـﺪ وﻟﯽ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺑﻬـﺪادﯾﻦ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ روز در ﻗﻠﻌﻪ ﺷـﻬﺮ ﭘﺎيداري ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎﻗﺒﺖ رﺋﯿﺲ آﻧﺎن‬
‫ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺷﺪ و ﻗﻮل داد در ﺣﻔﻆ ﺻـﻠﺢ ﺑﮑﻮﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺿﻤﻦ اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﺳﻨﮕﺎن در ﻏﯿﺎب ﻧﺎدر ﺷﻮرش ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻮپ از ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺧﻮد ﻋﺎزم ﺳـﻨﮕﺎن ﺷﺪ و آن را در ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از رﺳـﯿﺪن ﺗﻮپﻫﺎ و ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺎران ﮐﺮدن ﺷـﻬﺮ‪،‬‬
‫ﻧـﺎدر ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﻮد در ﺿـﻤﻦ ﺗﻌﻠﯿﻢ دادن ﺑﻪ ﺗﻮﭘﭽﯽﻫـﺎ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮش ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻧﺎدر ﻗﺒﻞ از آﺗﺶ ﮐﺮدن ﯾﮑﯽ از ﺗﻮپﻫﺎ ﭼﻨـﺪ ﻗـﺪم ﺑﻪ‬
‫ﻋﻘﺐ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد زﯾﺮا ﺗﻮپ ﺗﺮﮐﯿﺪ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از اﻓﺴﺮان و ﺳﺮﺑﺎزان را ﮐﺸﺖ‪«2» .‬‬
‫ﺑﻪ زودي ﻧﺎدر ﺳـﻨﮕﺎن را ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻤﺎم ﻣـﺪاﻓﻌﺎن را از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ .‬در ﺿـﻤﻦ اﯾﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه‪ ،‬اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﺑﻬﺪادﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺳـﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ و از ﻫﺮات ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﺣـﺪود ﻫﻔﺖ ﺗﺎ ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﺎري آﻧﻬﺎ ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎدر و ﻟﺸﮑﺮ او در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﻨﮕﺎن ﺻﻒ آراﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯽﺗﺠﺮﺑﮕﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ‬
‫ﻟﺸـﮑﺮ را در ﺧﻨـﺪقﻫﺎ ﺟـﺎي داد و ﺑـﺎ ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﺳـﻮار ﮐـﺎر آزﻣـﻮده ﻣﮑﺮر ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﻨـﺪق ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ در اﯾﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺷـﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه ﻧﺪاد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﭼﻬﺎر روز ﺟﻨﮓ و زد و ﺧﻮرد‪ ،‬اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﻬﺪي‪» ،‬ﺣﺮب را ﺑﻪ ﻫﺮب‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ دو ﺷـﻬﺮ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺧﺎف )ﺧﻮاف( ﻗﺮار دارﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﻨﮕﺎن در ‪ 62‬ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﺗﺮﺑﺖ ﺷـﯿﺦ ﺟـﺎم و ‪ 40‬ﻣﯿﻠﯽ‬
‫ﻣﻐﺮب ﺳـﺮﺣﺪ ﻓﻌﻠﯽ اﯾﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴـﺘﺎن واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺪادﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻬﺪاوﯾﻦ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬در ‪ 17‬ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﺳﻨﮕﺎن‬
‫ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.47‬‬
‫ﺑﺪل ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ« و ﺑﻪ ﻫﺮات ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﮐﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد ﺑﺎﯾﺪ اﺣﺘﯿﺎط را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬از ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺷـﻤﻦ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷـﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎرﻫﺎ از ﻧﺎدر ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺘﺎزد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﻧﻤﯽﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺗﺎ دﺷـﻤﻦ ﻣﺠﺎور ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﻐﻠـﻮب ﻧﺸﺪهاﻧـﺪ ﺻـﻼح ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﭼﻨـﺎن ﮐـﺎري اﻗـﺪام ﺷـﻮد‪ «1» .‬ﺳـﭙﺲ ﻧـﺎدر و ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻣـﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ ﺟـﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ‬
‫ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻗﺮار ﺑﻮد ﻧـﺎدر از ﻣﺸـﻬﺪ و ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ از ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﻋﺎزم ﺷﻮد و در ﺳـﻠﻄﺎن آﺑﺎد واﻗﻊ در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺗﺮﺷـﯿﺰ و در ﭼﻬﻞ ﻣﯿﻠﯽ‬
‫ﻏﺮب ﺗﺮﺑﺖ ﺣﯿـﺪرﯾﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ وزراي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﻘﺸـﻪ‬
‫ﻣﻨﺼـﺮف ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺮود‪ .‬در ﺿـﻤﻦ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از ﻧﺎدر ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻫﺮات ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻧﺎدر ﻣﺴﺎﻓﺖ زﯾﺎدي‬
‫ﻃﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﯾﺎﻓﺖ وزراي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻋﻠﯿﻪ او ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻮﻃﺌﻪاﻧﺪ و در ﻣﯿﺎن ﻗﻮاي ﺷﺎهزاده ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﭼﺎر از ﻓﮑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻫﺮات ﻣﻨﺼـﺮف ﺷـﺪ و ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از آن ﻣﯿﺎن او و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﺳﺒﺰوار ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﯾﯽ در‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﺶ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻧﺎدر و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1728‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﺮات ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺎﻣـﺪ‪ .‬آوراﻣﻒ ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﺟﻨﮓ را ﺷـﺮح ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﺟﻨﮕﯽ ﻫﻢ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺎﺻـﻠﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎدر و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﻣﺎه اوت ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫از ﮔﻔﺖوﮔـﻮي ﻧـﺎدر ﺑـﺎ آوراﻣـﻒ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﻧـﺎدر از دﺷـﻮاري ﮐـﺎري ﮐﻪ درﭘﯿﺶ داﺷﺖ ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﯽ آﮔـﺎه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫آوراﻣﻒ ﮔﻠﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﺎدر ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫»ﻋﻠﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷـﻤﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺼـﺪ دارﯾﻢ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺐ ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ اﻓﻐﺎن اﺑﺪاﻟﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺎﺗﺢ ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺷـﻤﺎ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿـﺪ ﺑﻮد و ﺑﻌـﺪ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﺮوﯾـﺪ و ﺑﻪ ﺑﺮادران روﺳـﯽ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﯿـﺪ ﺗﺎ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺸﻮﻧـﺪ و ﺑﺮﮔﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﮑﺴـﺖ‬
‫ﺧﻮردﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آﺧﺮ ﮐﺎر ﻣﻤﻠﮑﺖ اﯾﺮان رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ ‪«3» «...‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎي اﺑﺪاﻟﯽ ﮐﻪ از ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ دﺷﻤﻦ آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ رﻓﻊ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ «4» .‬رؤﺳﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ زﻣﺎم اﻣﻮر ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از اﻟّﻠﻪ ﯾﺎر ﺧﺎن‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.49‬‬
‫)‪ .(2‬زاﭘﯿﺴـﮑﯽ‪ ،‬ص ‪ .101‬ﺑـﺎﻋﺚ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﺮﺣﯽ درﺑﺎره اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ در ﺗﺎرﯾـﺦ ﻧﺎدري ﺑﺎ ﻫﯿـﭻ ﻣﺘﻦ اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ آن‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻇﻬﺎرات آوراﻣﻒ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ واﻗﻌﻪاي روي داده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬زاﭘﯿﺴﮑﯽ‪ ،‬ص ‪.101‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ -‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻓﻐﺎن ﻣﻠﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬و ذواﻟﻔﻘﺎرﺧﺎن‪ ،‬ﭘﺴﺮ ارﺷﺪ ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن‪«1» .‬‬
‫اﻟّﻠﻪﯾﺎرﺧـﺎن ﺑﻪ ﺣﮑـﻮﻣﺖ ﻫﺮات و ﺑﻪ رﯾـﺎﺳﺖ ﻗـﻮاي ﻋﻤـﺪه اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﺷـﺪ و رﻗﯿﺐ ﺳـﺎﺑﻘﺶ ذواﻟﻔﻘـﺎر ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﺮاه اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﭼﻬـﺎرم ﺷﻮال ‪) 1141‬ﺳﻮم ﻣﻪ ‪ (1729‬ﻧﺎدر ﺑﻌـﺪ از ﻓﺮاﻫﻢ آوردن وﺳﺎﯾﻞ ﮐﺎر و ﺑﺴـﺘﻦ ﺷـﺮوﻃﯽ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق او از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺟـﺎم و ﻓﺮﻣﻨـﺪ آﺑـﺎد )ﻓﺮﻣﺎن آﺑﺎد ﻓﻌﻠﯽ( و ﮐﺎرﯾﺰ »‪ «2‬ﻋﺎزم ﺟﻨﻮب ﺷـﺪ‪ .‬ﻗﻮاي اﺑـﺪاﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳـﺮداري اﻟّﻠﻪﯾﺎرﺧﺎن از ﻫﺮات ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‪.‬‬
‫دو ﻟﺸﮑﺮ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺎﻓﺮ ﻗﻠﻌﻪ »‪ «3‬ﺑﻪ ﻫﻢ رﺳﯿﺪﻧﺪ و در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﺮداري‬
‫ﺻﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن در ده ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺷﮑﺴﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧـﺎدر ﻫﻤـﺎن ﺳـﯿﺎﺳﺖ اﺣﺘﯿـﺎط آﻣﯿﺰي را ﮐﻪ در ‪ 1727‬در ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ اﺗﺨـﺎذ ﮐﺮده ﺑـﻮد ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ از ﺷـﻮر و ﻫﯿﺠـﺎن‬
‫ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮد و ﺳـﭙﺲ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ را در اﻃﺮاف ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم ﮔـﺬاﺷﺖ و ﺳﻮاران را در ﺟﻨﺎح ﻟﺸـﮑﺮ ﺟﺎي داد‪ .‬اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ اول‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺟﻨﮓ ﺳـﺨﺘﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷـﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺣﻤﻼت آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ آﺷـﻔﺘﮕﯽ ﺻـﻔﻮف ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم اﯾﺮان ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﺑﺎ ﺳﻮاران‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﯾـﺪي ﮐﺮد و ﺑـﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮداران اﻓﻐـﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﯿـﺪ و در اﯾﻦ ﮔﯿﺮودار ﻧﯿﺰهاي ﺑﻪ ﭘﺎي راﺳـﺘﺶ اﺻﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ زﺧﻤﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرد ﮐﺎري ﻧﺒﻮد‪ «4» .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺮدي ﮐﻪ او را ﻣﺠﺮوح ﺳﺎﺧﺖ ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺸﮑﯿﻦ ﻧﺎم داﺷﺖ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرده ﺑﻮد‬
‫ﯾﺎ او را ﺑﮑﺸﺪ ﯾﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺪ‪ «5» .‬ﭼﻮن ﺷﺐ ﻓﺮارﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻃﺮﻓﯿﻦ دﺳﺖ از ﺟﻨﮓ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫روز ﺑﻌﺪ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮﯾﺮود ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﯿﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻧﺎدر ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﻬﺎ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﮕﺬرﻧﺪ و در‬
‫ﺧﺎرج ﺷـﻬﺮ ﮐﻮﺳﻮﯾﻪ در ﺷﺼﺖ ﻣﯿﻠﯽ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺖ دﯾﮕﺮي در ﮔﺮﻓﺖ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺳـﺮﻋﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﺮات ﮔﺮﯾﺨﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ و ﺑﺎروﺑﻨﻪ ﺧﻮد را ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي درﺑﺎره اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺰرگ‬
‫ﻧﮑﺘﻪاي از ﻗﺮآن ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪» :‬ﻟ َِﯿِﻤﯿَﺰ اﻟﻠﱠُﻪ اﻟ َْﺨﺒِﯿَﺚ ﻣَِﻦ اﻟﱠﻄﯿﱢِﺐ ‪ «...‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﺧـﺪا ﭘﻠﯿـﺪ را از ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺟﺪا ﺳﺎزد‪.‬‬
‫»‪«6‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺷـﮑﺴﺖ‪ ،‬اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﻫﺮات رﻓﺘﻨﺪ و ﻗﻮاﯾﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ و دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬دو ﻟﺸﮑﺮ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫دﻫﮑﺪه رﺑﺎط ﭘﺮﯾﺎن‪ ،‬در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻫﺮات و ﺷﺶ ﻣﯿﻠﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﻮان ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻤﺪ ﺷﺎه دراﻧﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪ؛ وي در اﯾﻦ‬
‫وﻗﺖ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺷﺶ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﺎرﯾﺰ ﺷﻬﺮ ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ‪ 15‬ﻣﯿﻠﯽ ﻣﻐﺮب ﻫﺮﯾﺮود ﻗﺮار دارد و زادﮔﺎه ﻣﻘﻨﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﮐﻨﻮن ﺑﻪ اﺳﻼم ﻗﻠﻌﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.57‬‬
‫)‪ .(5‬ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﻋﻠﻮي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺣﻤﺪ )ﻟﮑﻨﻬﻮ‪ ،(1850 ،‬ص ‪ .4‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺣﻤﺪ ﺷﺎه دراﻧﯽ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﺳﻮره اﻧﻔﺎل‪ ،‬آﯾﻪ ‪.36‬‬
‫ﺷﻤﺎل ﻫﺮﯾﺮود‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﺟﻨﮓ ﭘﯿﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم روز اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻋﺎﻗﺒﺖ‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ از ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ و ﺑﯿﺶ از ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺮ ﺟﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻮﻓﺎن ﺷﺪﯾـﺪي ﮐﻪ ﭼﻬﻞ و ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻋﺖ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﻣﺨﺎﺻـﻤﺎت ﮔﺮدﯾﺪ و ﭼﻮن ﻓﺮو ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬اﻟﻠّﻪ ﯾﺎرﺧﺎن ﻗﺎﺻﺪي ﺑﻪ‬
‫اردوي اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﺻـﻠﺢ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ ﺗﺎ اﻟّﻠﻪ ﯾﺎر ﺧﺎن و ﺳﺎﯾﺮ رؤﺳﺎ ﺷـﺨﺼﺎ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر او ﻧﯿﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎي آﻧﻬﺎ ﮔﻮش ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﻟّﻠﻪ ﯾﺎر ﺧﺎن ﻋﺎزم ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ذواﻟﻔﻘﺎر از ﻓﺮاه ﺑﻪ ﮐﻤﮑﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎدر ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻟﺸـﮑﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮاي دﻓﻊ ذواﻟﻔﻘﺎر ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺧﻮد ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان در ﺷـﮑﯿﺒﺎن‪ ،‬در ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻣﯿﻠﯽ ﻏﺮب ﻫﺮات‪ ،‬اردو‬
‫زد ‪.‬‬
‫ذواﻟﻔﻘـﺎر و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ از ﭼﻨـﮓ ﻗﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺎدر ﻋﻠﯿﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد ﮔﺮﯾﺨﺘﻨـﺪ و در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺷـﮑﯿﺒﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﯿﻦ ﻧﺸﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ اﻟّﻠﻪ‬
‫ﯾﺎرﺧـﺎن از ﺷـﺮق ﺑﻪ ﻧـﺎدر ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ذواﻟﻔﻘـﺎر ﺑﻪ اردوي اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺑـﺎروﺑﻨﻪ آﻧﻬـﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎرت داد‪ .‬ﻧﺎدر ﭘﺲ از آن ﮐﻪ‬
‫ﻋـﺪهاي را ﺑﺮاي دﻓﻊ ذواﻟﻔﻘـﺎر ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺧﻮد ﺑـﺎ ﺑـﺎﻗﯽ ﻟﺸـﮑﺮ ﻗﻮاي اﻟّﻠﻪ ﯾﺎرﺧـﺎن را ﻣﺸـﻐﻮل داﺷﺖ‪ .‬روز ﺑﻌـﺪ ﺟﻨـﮓ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﻧﺎدر و‬
‫ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻋﺎﻗﺒﺖ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ را از ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﯿﺮون راﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟّﻠﻪ ﯾﺎر ﺧﺎن ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﺻـﻠﺢ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﺟﻮاب ﺳﺎﺑﻖ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از رؤﺳﺎي اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺨﺼﺎ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﺎدر‬
‫آﻣﺪﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻃﻠﺐ ﭘﻮزش ﺣﺎﺿـﺮ ﺷﺪﻧـﺪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ اواﻣﺮش را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ دﻓﻊ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و‬
‫وزراي او ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد‪ .‬روز ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻋـﺪه زﯾﺎدي از رؤﺳﺎي اﺑـﺪاﻟﯽ ﺑﺎ ﻫـﺪاﯾﺎ و ﺗﺤﻒ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰد ﻧﺎدر آﻣﺪﻧـﺪ و ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﺧﻠﻌﺖ از ﻃﺮف او ﻧﺎﯾﻞ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﭼﻨـﺪ ﺗﻦ از رؤﺳﺎي ﻣﺘﻨﻔـﺬ ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در آﻣﺪﻧـﺪ و اﻟّﻠﻪ‬
‫ﯾﺎرﺧﺎن‪ ،‬ﮐﻪ رﺳﻤﺎ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺮات ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﯾﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻧﺎدر و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻧﻘﺸﻪ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و در ﭼﻬﺎرم ذياﻟﺤﺠﻪ ‪) 1141‬اول ژوﺋﯿﻪ ‪ (1729‬ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﻗﻮاي اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ را ﮐﺎﻣﻼ در ﻫﻢ ﻧﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎدر ﺑﺎ ﺗﺮﮐﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺳـﺮﮔﺮم زد و ﺧﻮرد ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ «2» .‬وﻟﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺷـﮑﺴﺖ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ و ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن اﯾﺮان ﮐﻪ در دﺳﺖ ﻧﺎدر ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎر‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻨﮓ آوري ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮدار ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.60‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳﺮدﺳﺘﻪ ﺷﻮرﺷﯿﺎن اﻟﻠّﻪ ﯾﺎرﺧﺎن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ رﻗﯿﺐ او ذواﻟﻔﻘﺎر ﺑﻮد‪ -.‬ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ص ‪ ،54 -51‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺘﺮﺟﻢ‪.‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﮐﻮﺗﺎه و دﺷﻮار‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﺷـﻤﻦ ﺳﺮﺳـﺨﺖ در ﺧﺎك اﯾﺮان از ﭘﺎي در آﻣﺪ و ﻋﻼﯾﻢ اﻣﯿﺪ ﺑﺨﺸـﯽ ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ آن ﮐﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در اﯾﻦ وﻗﺖ درﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫـﺎي ﺟﻨﮕﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ را ﺑﺎﯾـﺪ ﻫﻢ آﻫﻨـﮓ ﮐﻨـﺪ‪ .‬در ﻧـﺎﻣﻪ‬
‫ﻣـﻮرخ ذياﻟﺤﺠﻪ ‪) 1141‬ژوﺋـﻦ و ژوﺋﯿـﻪ ‪ «2» (1729‬ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺣﺴـﯿﻦ ﻗﻠﯽ ﺧـﺎن زﻧﮕﻨﻪ ﻣﯿﺮ آﺧﻮرﺑﺎﺷـﯽ دﺳـﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳـﺮﺑﺎزان‬
‫ﻗﺰﻟﺒﺎش در آن وﻗﺖ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮد او و ﻧﺎدر ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻬﯿﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷـﺮح اﯾﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪه آن ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ص ‪،34 -32‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﺗﺼّﺮف دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ از راه ﻟﻄﻒ ﻧﺴﺨﻪاي از آن را ﺑﻪ ﻣﻦ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫اﺷـﺮف ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ در دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1725‬ﺑﺪون ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﻪ دام اﻧﺪازد‪ «1» ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﺘﻌﺮض او ﻧﺸﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﻤﺎم ﺗﻮﺟﻪ‬
‫او ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و اﻣﻮر ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻇﻬﻮر ﻧـﺎدر و ﺳـﻘﻮط ﻣﺸـﻬﺪ‪ ،‬ﺧـﺒﺮ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺷـﺪن ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ و ﻗﺼـﺪ ﺣﻤﻠﻪ او ﺑﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ واﺻـﻞ ﺷـﺪ‪ ،‬اﺷـﺮف‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﮐﺮد و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ از راه اﺳﺘﻬﺰا آن ﺷﺎهزاده را »ﺳﮓزاده« ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد اﺷﺮف ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺧﺸﻨﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ اﮔﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫ﺟﺮﺋﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ او را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﻮﺻﻠﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن او را در ﮐﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎ ﻧﺪارد‪«2» .‬‬
‫وﻟﯽ در اواﯾﻞ ﺑﻬﺎر ‪ 1729‬ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ اﺷﺮف از ﺗﻬﺪﯾﺪات ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﺳﺮدار ﭘﯿﺮوز او ﺳﺨﺖ ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ اﻓﻨﺪي‬
‫ﮐﻪ در آن وﻗﺖ از ﻃﺮف درﺑـﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺰد اﺷـﺮف ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ «3» ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارش داد ﮐﻪ ﻓﺮﻣـﺎنرواي اﻓﻐـﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ آﻣﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ اﺷﺮف اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺷﺪت اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺷﻬﺮ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ ﺧﻮد ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺳﺎدهاي ﻣﯽﭘﻮﺷـﯿﺪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ او را ﻣﯽدﯾﺪ‬
‫وي را ﮐﺎرﮔﺮي ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺖ و ﺗﺼﻮر ﻧﻤﯽﮐﺮد ﻣﺎﻟﮏ ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج و ﺧﺰاﯾﻦ اﯾﺮان اﺳﺖ‪«4» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻓﺮاﻧﺴﻮا دوﮔﺎردان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.34 -33‬‬
‫)‪ -.(3‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻧﺎﻣﻪاي از ﻣﺤﻤﺪ رﺷـﯿﺪ اﻓﻨﺪي از اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 7‬آورﯾﻞ ‪ ،1729‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ‪،‬‬
‫ورق‪ .b 29‬اﺷـﺮف ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ ﺗﺒﺮك را وﺳﻌﺖ داد و ﺣﺘﯽ در آن وﻗﺖ ﯾﺎ ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ وي آن‬
‫ﻗﻠﻌﻪ را ﮐﻪ در ﻣﯿـﺎن راه ﯾﺰد و زاﯾﻨـﺪه رود و در ﻏﺮب ﭘـﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن و در داﻣﻦ ﺗﭙﻪاي ﺑﻮد از ﻧﻮ ﺳـﺎﺧﺖ و ﻣﺮﻣﺖ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﭙﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ‬
‫»اﺷﺮف ﺗﭙﻪ« ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ‪ -.‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺰارش ﺳـﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ﮔﻤﺒﺮون ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وي در ‪2 /13‬‬
‫آورﯾﻞ ‪ 1731‬ﺑﻪ ﺑﻤﺒﺌﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارش داد‪:‬‬
‫»در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1729‬ﺷﺎﯾﻊ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎهزاده اﯾﺮاﻧﯽ ﻗﻮاي ﻣﻬﻤﯽ در ﻣﺸـﻬﺪ و ﻫﺮات ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ و ﻗﺼـﺪ رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ را‬
‫دارد‪ .‬اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﺳـﻬﻞ و ﺳﺎدهاي ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آورده‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ ﭼﻨﺎن از ﻗـﺪرت و اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮد و ﺿـﻌﻒ و ﺟﺒﻦ دﺷـﻤﻨﺎن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻫﯿـﭻ ﺗـﺪارﮐﯽ ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ و ﺧﻮشﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺷﺎهزاده‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي اﯾﺮان ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﺪ ﭼﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪«1» «.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﺎت و ﺧﺒﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﻮد از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ «2» ،‬اﺷﺮف را از ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ ﺑﯿﺪار ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺷﺮف ﺑﯽاﺳﺎس ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﺰارش رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻧﺎدر ﭘﺲ از ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ اﻓﻐﺎنﻫﺎي اﺑﺪاﻟﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻـﻔﻬﺎن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﻨـﺪ‪ .‬اﺷـﺮف ﮐﻪ دﭼﺎر وﺣﺸﺖ و اﺿـﻄﺮاب ﺷﺪﯾـﺪي ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻋـﺪهاي را ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﯾﺖ ﭘﺎدﮔﺎن در ﻗﺰوﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ وﯾﻠﯿﺎم ﮐﺎﮐﻞ »‪ ،«3‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻣﻘﯿﻢ اﺻﻔﻬﺎن و ﻣﻌﺎوﻧﺶ ﺟﺎن ﮔﯿﮑﯽ »‪ ،«4‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺎدﺷﺎه ]اﺷـﺮف[ ﺑﺎ ﭼﻨـﺪ ﺗﻮپ و ﻫﺮ ﻗﺪر ﺳـﺮﺑﺎز ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮔﺮد آرد در دوم ﻣﺎه اوت از اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺑﻪ ﺷـﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻬﺮان‬
‫رﺳﯿﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺻﺒﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺎنﻫﺎي وﻻﯾﺎت ﻣﺠﺎور ﺑﻪ او ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻋﺎزم ﺳﻨﮕﺎن در وﻻﯾﺎت ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﻓﺮﯾﺰر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺗﻌـﺪاد ﺳـﭙﺎه اﺷـﺮف در اﯾﻦ وﻗﺖ در ﺣـﺪود ﺳـﯽ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ «5» .‬ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا اﺷـﺮف در ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻧـﺎدر و‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﺎ آن اﻧﺪازه ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫وي اﮔﺮ ﺿﻤﻦ ﺟﻨﮓ ﻫﺮات ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ دﺷﻤﻦ را ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻧﺪازد‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑﯿﺮون آﻣﺪن اﺷـﺮف از اﺻﻔﻬﺎن در ﺣﺪود دو ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻧﺎدر ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻧﺎدر در ﮔﺮدآوري‬
‫ﺳﺮﺑﺎز و ﻣﻬﻤﺎت ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺣﯿﺎﺗﯽ و ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ ﺑﻮد ﻫﯿﭻ ﺗﺄﺧﯿﺮ روا ﻧﻤﯽداﺷﺖ‪.‬‬
‫______________________________ ‪Suite deis Revoluioun de Perse: Extrait d'une lettre‬‬
‫‪) d Ispahan, du May 1429) Paris, 1729‬‬
‫ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه آن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪. Persia and the Persian Gulf Records ,vol .XIV(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون(‪)Gombroon Diary ,13 ,24 oct‬‬
‫)‪. Cockell(3‬‬
‫)‪. Geekie(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ص ‪ .95‬ﺷﯿﺦ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪ ،191‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺑﺎ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﻣﻠﺘﺰم رﮐﺎب و ﻗﺸﻮﻧﯽ ﺑﺰرگ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺣﺮﮐﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﻧﺎدر از ﻣﺸـﻬﺪ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ در ازاي ﺧﺪﻣﺎت ﻧﺎدر‪ ،‬وﻻﯾﺎت ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫و ﮐﺮﻣﺎن و ﻣﺎزﻧـﺪران »‪ «1‬را ﭘﺲ از ﺗﺼـﺮف اﺻـﻔﻬﺎن و اﺧﺮاج ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ از اﯾﺮان ﺑﻪ وي واﮔـﺬارد‪ «2» .‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‬
‫ذﮐﺮي از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دﻟﯿﻠﯽ در دﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ در ﻗﺴﻤﺖ اﻇﻬﺎرات ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در ‪ 18‬ﺻﻔﺮ ‪ 12) 1142‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ (1729‬ﻧﺎدر و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد از ﻣﺸﻬﺪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ و از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر و ﺳﺒﺰوار ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺳﻤﻨـﺎن را ﮐﻪ اﺷـﺮف در ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد آزاد ﮐﻨﻨـﺪ‪ «3» .‬اﺷـﺮف ﻧﯿﺰ ﻋـﺪهاي از ﺳـﺮﺑﺎزان را ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺳـﻤﻨﺎن ﺑﻪ ﺟـﺎي‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ دﺷـﻤﻦ ﺑﻪ ﻣﺸﺮق ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﻃﻼﯾﻪداران ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﯿﺪال ﺧﺎن ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﺎدر را در ﺑﺴـﻄﺎم ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺎ دﻫﮑـﺪه ﻣﻬﻤﺎن دوﺳﺖ در ﺣﻮاﻟﯽ داﻣﻐﺎن ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴـﺘﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ اﺷـﺮف ﺑﺎ ﻗﺴـﻤﺖ‬
‫اﻋﻈﻢ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻧﺎدر و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب اداﻣﻪ دادﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻬﻤﺎن دوﺳﺖ در ﺷـﺮق دﻫﮑﺪه ﻣﺬﮐﻮر رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠـﺎ در ﺻـﺒﺢ ﺷـﺸﻢ رﺑﯿﻊ اﻻول )‪ 29‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ( ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺒﺮد ﻣﯿـﺎن ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ و ﺳـﺮﺑﺎزان ﻧـﺎدر روي داد‪ .‬ﻧﺎدر ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﯾـﮏ ﮔﺮوه در آورده و در اﻃﺮاف آﻧﻬـﺎ ﺗﻔﻨﮕﭽﯽﻫـﺎ و ﺗﻮپﺧﺎﻧﻪ را ﻗﺮار داده و اواﻣﺮ اﮐﯿـﺪ ﺻﺎدر ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺪﻫﺪ ﮐﺴـﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ رﺳﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه ﻧﺎدر و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ‬
‫دو ﺟﻨﺎح آن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﺻﺒﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ دﺷـﻤﻦ درﺳﺖ در ﺗﯿﺮ رس آﺗﺶ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻠﯿﮏ داد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫ﻋـﺪه زﯾﺎدي از اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﺘﺎدﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺎﻗﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎي داري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺎدر ﻫﺮجوﻣﺮج ﻋﺠﯿﺒﯽ در ﺻـﻔﻮف دﺷﻤﻦ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد و ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن ﮐﻪ زﻧﺒﻮركﻫﺎي اﻓﻐﺎنﻫﺎ را‬
‫از ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺗﻠﻔﺎت ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ وارد ﺳﺎﺧﺖ‪ «5» .‬در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﭘﺮﭼﻢدار اﺷـﺮف ﺗﯿﺮ ﺧﻮرد و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‬
‫روﺑﻪﻓﺮار ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺮوزي ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﻗﻮي ﻣﻐﺮور ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﮐﻪ اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﺮد آﻧﻬﺎ ﻫﻨﻮز ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺷﻤﻦ را ﻧﺪاد‪«6» .‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي و ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺗﻌﺪاد دو ﺳﭙﺎه و ﻣﯿﺰان ﺗﻠﻔﺎت آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اوﺗﺮ »‪«7‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ادﻋﺎي روﺳﯿﻪ در ﺧﺼﻮص ﻣﺎزﻧﺪران دﯾﮕﺮ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﻤﯽداد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .61‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.192 -191‬‬
‫)‪ .(4‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.91‬‬
‫)‪ .(5‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.72‬‬
‫)‪ .(6‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪. Otter(7‬‬
‫ﻋـﺪه اﻓﺎﻏﻨﻪ را ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ «1» .‬وﻟﯽ اﯾﻦ رﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺒـﺎﻟﻐﻪ آﻣﯿﺰ ﻣﯽآﯾـﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮي ﺗﻌـﺪاد ﺳـﺮﺑﺎزان ﻧـﺎدر را‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ «2» .‬ﮐﺎﮐﻞ ﺗﻠﻔﺎت اﻓﻐﺎنﻫﺎ را دوازده ﻫﺰار و ﺗﻠﻔﺎت اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺑـﺪون ﺗﺮدﯾـﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﻓّﻘﯿﺖ ﺑﺰرگ ﻧﺎدر ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺗﻤﺠﯿـﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮي ﮐﻪ وي در روﺣﯿﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان اﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ ﻣـﺪت ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آورد ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀـﯽﻫﺎ ﺑـﺎ ﻣﻌﺠﺰه ﭘﻬﻠﻮ ﻣﯽزﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺮدان دﻟﯿﺮي ﮐﻪ وي ﺑﻪ دﻗﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺸـﻘﺎت ﺟﻨـﮓ ﻣﻌﺘﺎد ﺳﺎﺧﺖ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﺧﻮر ﺳﺘﺎﯾﺶاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺎ اﻧﻀﺒﺎط ﺷﺪﯾﺪ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫ﺑﻌـﺪ از آن ﻧﺒﺮد ﺳـﺨﺖ‪ ،‬ﻧـﺎدر و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻓﺮﻣﺎن اﺳﺘﺮاﺣﺖ دادﻧـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ داﻣﻐﺎن رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي ﺑﺎز اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻣﯿﺎن آن دو ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣـﺪ و ﻧﺎدر ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ و ﺑﯽﭘﺮده ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺷﺎهزاده ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ از ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮد داري ﮐﺮد‪ .‬ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﺰد‬
‫ﻧﺎدر آﻣﺪ و از رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﭘﻮزش ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺶ روي آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ اﺷـﺮف ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻃﺮف وراﻣﯿﻦ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮد و در آﻧﺠﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻧﯿﺮوي اﻣﺪادي از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺷـﺮف در ﮔﺮدﻧﻪ ﺑﺎرﯾﮑﯽ در دره ﺧﻮار‪ ،‬در ﺷـﺮق وراﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﯿﻦ ﺳﭙﺎه ﻧﺎدر ﮐﻪ ﻗﺮار‬
‫ﺑﻮد از آﻧﺠﺎ ﺑﮕـﺬرد ﻧﺸـﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎدر ﮐﻪ از ﻃﻼﯾﻪداران ﺧﻮد ﮔﺰارﺷـﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد درﯾﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺪه زﯾﺎدي از ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﺷـﻤﻦ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺷﺨﺼﺎ ﯾﮑﺮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ او ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻏﺎﻓﻞ ﮔﯿﺮ ﺷﺪن دﺷﻤﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ رو ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻤﺖ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و ﺑﺎروﺑﻨﻪ و ﺗﻮپﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷـﺘﺎب ﺑﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪«5» .‬‬
‫ﻧـﺎدر ﻗﺒﻞ از ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺷـﻤﻦ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ آن را ﺗﺨﻠﯿﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﺮود و ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪ «6» .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺎدر ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده ﻣﺎﻧﻊ ﮐﺎرش ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺒﺎرزه ﺳﺨﺘﯽ را ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ داﺷﺖ ﺑﺎ ﺧﯿﺎل‬
‫راﺣﺖ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﺷـﮑﺴﺖ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ‪ ،‬از ﺑﯿﻢ آن ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﻣﺮدم ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺪود ﺳﻪ ﻫﺰار ﺗﻦ از‬
‫ﻋﻠﻤـﺎ و اﺷــﺮاف ﺷــﻬﺮ را از دم ﺗﯿـﻎ ﮔﺬراﻧﯿـﺪ و در اﯾـﻦ ﺿـﻤﻦ ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﺎزارﻫـﺎ را ﻏـﺎرت ﮐﺮدﻧـﺪ و آﻧﻬـﺎ را آﺗﺶ زدﻧـﺪ‪ ،‬و ﭼـﻮن‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان‬
‫______________________________‬
‫)‪. Voyage en Turgoie et en Perse ,vo 1 .1 ,p .303(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ص ‪.27‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ص ‪ ،95‬اﺛﺮ ﺟﯿﻤﺰ ﻓﺮﯾﺰر‪ .‬ﺷـﯿﺦ ﺣﺰﯾﻦ )ﮐﻪ ﺿـﻤﻦ ﺟﻨﮓ در ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻧﺴﺒﺘﺎ دوري از ﺻﺤﻨﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﻮد( در اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪،193‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ دو ﻧﻔﺮ زﺧﻤﯽ دادﻧﺪ!‬
‫)‪ .(4‬اﻧﺘﻘـﺎدي ﮐﻪ ﻣﻮرﯾﻪ در ﮐﺘـﺎب ﺣـﺎﺟﯽ ﺑﺎﺑﺎ‪ ،‬ص ‪) 396 - 395‬ﻟﻨﺪن‪ (1897 ،‬از ﻃﺮز رﻓﺘﺎر ﺳـﺮﺑﺎزان اﯾﺮاﻧﯽ در ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﺑﯽاﻧﺼﺎﻓﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.64‬‬
‫)‪ .(6‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﻧﺎدر ﭘﻨﺎه ﺑﺮﻧﺪ؛ اﻣﻮال آﻧﻬﺎ را ﺗﺼﺎﺣﺐ و ﺧﻮدﺷﺎن را رواﻧﻪ زﻧﺪان ﮐﺮد و آﻧﺎن ﻫﻔﺪه روز‬
‫ﻣﺤﺒﻮس ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن رواي ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺶ اﺷـﺮف ﻋﺪهاي ﺳـﺮﺑﺎز و ﭼﻨﺪ ﺗﻮپ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ «2» .‬و اﺷـﺮف ﺑﺎ ﻫﺮ اﻧﺪازه ﺳـﺮﺑﺎز ﮐﻪ داﺷﺖ از‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و در دﻫﮑﺪه ﻣﻮرﭼﻪ ﺧﻮرت‪ ،‬واﻗﻊ در ‪ 35‬ﻣﯿﻠﯽ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﻧﺎدر ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ از دﺳﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺧﻼص ﺷﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺎﺷﺎن و ﻧﻄﻨﺰ ﺑﻪ ﻃﺮف اﺻـﻔﻬﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد )اﯾﻦ راه اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ از راه ﻗﻬﺮود ﻃﻮﯾـﻞﺗﺮ ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﺗـﻮپ ﺧـﺎﻧﻪ ﻣﻨـﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ راه دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آن ﮐﻪ از ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎن ﻣﯽﮔﺬﺷـﺖ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺰﯾﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ(‪ .‬ﻧﺎدر در زﻣﺎن ورود اﺷﺮف ﺑﻪ ﻣﻮرﭼﻪ ﺧﻮرت‪ ،‬در ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻠﯽ ﻣﺸﺮق اﯾﻦ دﻫﮑﺪه ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﭼﻮن اﻓﻐﺎنﻫﺎ‬
‫در ﻧﺰدﯾﮑﯽ آن ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ دﻓﺎع ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﺎدر ﺟﺮﺋﺖ ﻧﮑﺮد دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺰﻧـﺪ‪ ،‬و در ﻋﻮض ﺑﺮاي ﺑﯿﺮون آوردن دﺷـﻤﻦ از ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻈﺎﻫﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻـﻔﻬﺎن در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺷـﺮف ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد از دﻫﮑﺪه ﺑﯿﺮون‬
‫آﻣﺪ و‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻧﺎدر در ﻣﻬﻤﺎن دوﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزان را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﮔﺮوه در آورد و ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ را در دو ﺟﻨﺎح ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﻨﮕﭽﯿـﺎن آﻧﻬﺎ از ﺟﻠﻮ ﻣﯽرﻓﺘﻨـﺪ ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺣﻤﻠﻪ آﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﺷﺪﯾـﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﺗﻮپﻫﺎي‬
‫دﺷـﻤﻦ را ﺗﺼـّﺮف ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺟﻨﮓ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ ﺧﻮﻧﯿﻨﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ و اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﻤﻠﻪ ﺳﺨﺖ دﺷﻤﻦ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ و ﭘﻬﻠﻮ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﭘﯿﺮوزي را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﺣﻤﻼت ﺧﻮد اداﻣﻪ داده‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﺗﻮپﻫﺎي اﻓﻐﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﺪه زﯾﺎدي از آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺗﻌﺪادي از ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﺷـﺮف ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد اﺳـﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ «3» .‬اﺷـﺮف ﮐﻪ ﻣﯽدﯾﺪ ﺟﻨﮓ را ﺑﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺮﯾﺨﺖ‪«4» .‬‬
‫اﺷـﺮف ﭼﻮن ﺑﻪ ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ آﻣﺎده ﻓﺮار ﺷـﺪ و ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن و ﺧﺰاﯾﻦ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﻫﺮ ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻮد ﻣﺼﺎدره ﮐﺮد و ﺑﺎ ﭘﯿﺮوان ﺧﻮد در ‪ 13‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ رواﻧﻪ ﺷﯿﺮاز ﺷﺪ‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ -‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺳﻮم‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي )ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ (65‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﻣﺮد ﺟﻨﮕﯽ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻏﺮاق‬
‫آﻣﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﯿﺦ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪ ،107‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن اﺷـﺮف ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﺻـﻠﺢ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎي او‪» ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺗﯿﭗ ﺗﻤﺎم« ﺗﻮﭘﭽﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮑﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي )ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ (66‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻧﺎدر ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﻮد و آﻧﻬﺎ را آزاد ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪ 24 ،‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1729‬و ‪ 4‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ .1730‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ )ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ 67‬و دوره ﻧﺎدري‪،‬‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ‪ (76 -75‬ﮐﻪ اﺷﺮف در ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﮐﻪ از ﻣﻮرﭼﻪ ﺧﻮرت رﺳﯿﺪ اﺻﻔﻬﺎن را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎﮐﻞ و ﮔﯿﮑﯽ در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ آﻧﻬﺎ را ﺗﺮﺟﯿﺢ دادم‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪ 24 ،‬دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ 4 ،‬ژاﻧﻮﯾﻪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺣﺮﮐﺖ اﺷـﺮف‪ ،‬اوﺑﺎش ﺷـﻬﺮ و دﻫﮑﺪهﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﺑﻪ ﻣﻨﺎزل ﻣﺘﺮوﮐﻪ و ﺣﺘﯽ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴـﮑﻮﻧﯽ رﯾﺨﺘﻨﺪ و ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﻧﺎدر در‬
‫‪ 16‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ وارد اﺻـﻔﻬﺎن ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺎرت اﻣﻮال ﻣﺮدم ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﺑﯽدرﻧﮓ ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻧﯽ در اﻃﺮاف ﻗﺼـﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺴﺖ و ﺟـﻮي اﻓﻐﺎنﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﻬـﺎن ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻫﺮ ﮐﻪ را دﺳﺖ ﮔﯿﺮ ﮐﺮد از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﯿـﺪ؛ و ﮐﺴـﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در دوره‬
‫اﺷـﻐﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻼﻃﻔﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸـﯿﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اوﻃﺎن ﺧﻮد داد‪ .‬ﻣﺮدم ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺎن از اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﺘﻨّﻔﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎدر ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه داد ﻣﻘﺒﺮه ﻣﺤﻤﻮد را وﯾﺮان و ﮔﻮرش را ﭘﺎي ﻣﺎل ﮐﻨﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻧﺎدر ﺟﻮاﻫﺮاﺗﯽ را ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺟﻤﻊآوري و ﻣﯿﺎن ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﮐﺮد و ﺳـﭙﺲ ﻗﺎﺻـﺪي ﺑﻪ ﻧﺰد ﻃﻬﻤﺎﺳـﺐ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ او را از ﺗﺼﺮف اﺻﻔﻬﺎن آﮔﺎه ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘﺲ از ﺷـﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ از ﺗﻬﺮان ﺧﺎرج ﺷـﺪ‪ «2» ،‬و در ﻧﻬﻢ دﺳـﺎﻣﺒﺮ ‪ 1729‬ﺑﻪ دﻫﮑﺪه ﮔﺰ در ﺣﻮاﻟﯽ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﺑﻪ‬
‫اﺳـﺘﻘﺒﺎل او ﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﺑﻪ اﺣـﺘﺮام از او ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺷـﺎه )ﭼﻮن اﺷـﺮف ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ را ﺑﺎﯾـﺪ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﺷـﺎه ﺑﻨـﺎﻣﯿﻢ( از‬
‫ﭘﯿﺮوزي او ﺑﺮ اﺷﺮف و ﺗﺼّﺮف ﻣﺠّﺪد ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺑﻪ او ﺗﺒﺮﯾﮏ ﮔﻔﺖ و ﺑﻌﺪ از آن ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﻫﻢ در رأس ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن راﻧﺪﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫از ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﻃﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن از اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ در دل ﺷﺐ ﮔﺮﯾﺨﺖ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل و ﻧﯿﻢ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻋـﺪه‬
‫ﻗﻠﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺷﻮق و ﺷـﻌﻒ ﺑﻪ او ﺧﻮش آﻣﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭼﻨﺎن از وﯾﺮاﻧﯽ ﺷﻬﺮ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻓﺘـﺎد‪ «4» .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ وﻗـﺘﯽ ﺑـﻪ ﺣﺮمﺳـﺮا وارد ﺷـﺪ ﭘﯿﺮ زﻧﯽ ﺑـﺎ ﺷـﻮق و ذوق ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﮔﺮدﻧﺶ آوﯾﺨﺖ و ﭼـﻮن ﻃﻬﻤﺎﺳـﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺮان و ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺴﺘﮕﺎن او را اﺷﺮف ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ اﯾﻦ زن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬از ﻗﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻮا دو ﮔﺎردان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.55 -47‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪ ،53‬در ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬ﺗﺎرﯾـﺦ ‪ 24‬دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ 4 ،‬ژاﻧﻮﯾﻪ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ و اﺳـﻘﻒ‬
‫ﺑﺎرﻧﺎﺑﺎس ﻓﺪﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪A Chronicle of the Carmelites ,vol .I ,p .582-.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬از ﻗﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻮا دو ﮔـﺎردان )ﮐﻪ ﺷﺎﻫـﺪ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﻮد(‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 55 -53‬در ﻧﺴـﺨﻪاي در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر‬
‫ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬اوراق‪ ،a 99-a 59‬اﯾـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﻋﺠﯿﺐ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ 35000‬ﺗﻦ ﻗﻮاي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷﺎﻣﻞ ﻋـﺪهاي‬
‫روﺳـﯽ و ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎن ﻣﺴﮑﻮي ﺑﻮد و اﯾﻦ اﺷﺨﺎص اﺻﻔﻬﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آوردﻧﺪ و ﺑﻪ اﺳﻢ ﺗﺰار آن را ﭼﻨﺪ روز ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷـﯿﻮع ﻗﺤﻄﯽ ﯾﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ‪ ،‬ﺷـﻬﺮ را رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺮي ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻨﻮان‬
‫در ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﮐﺘﺎب ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 105 -90‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮردي ﮐﻪ روسﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺎدر‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ را در اردﺑﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1730‬در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺷـﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آزاد ﺷﺪن اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ آن ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﺣﻀﻮر ﺷﺎه‪ ،‬در ﮐﻤﺎل ﺧﺮاﺑﯽ و وﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ از ﺗﻤﺎم دوﺳﺘﺎﻧﻢ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ را ﻧﺪﯾﺪم‪ .‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.205‬‬
‫ﻣـﺎدر ﺧﻮد اوﺳﺖ دﭼـﺎر ﺷـﮕﻔﺘﯽ ﺷـﺪ‪ .‬وي ﺑﻌـﺪ از ﺣﻤﻠﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻨﯿﺰان در آﻣـﺪه و ﺑﻪ ﺗﻤـﺎم ﻣﺸـّﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ زﻧﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻ‬
‫ﺗﺤّﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﻦ در داده ﺑﻮد‪«1» .‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺮدم اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ زودي درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎدي و ﻣﺴﺮت آﻧﺎن زودﮔﺬر اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺲ از ورود ﻗﻮاي ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻧﺎدر ﻓﺮﻣﺎن داد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻮاﺟﺐ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﮔﺮﺳـﻨﻪ‪ ،‬از ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﭘﻮﻟﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﭼﻨﺎن ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ اﺧـﺬ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ورﺷﮑﺴﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ «2» .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎن اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي آﻧﺎن را ﺑﻪ ﯾﺎد ﻏﺎرت دادﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ را ﻣﺜﻞ ﻏﻼم و ﺑﺮده ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دﯾﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﺿﻊ آﻧﻬﺎ در زﻣﺎن ﺗﺴﻠﻂ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻣﻨﻔﻮر ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪«3» .‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺖ؛ »‪ «4‬وﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ آن ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻧﺎدر اﺻﺮار ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ اﺷـﺮف ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺎدر ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽداد‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺎدر ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ از ﺧﺴﺘﮕﯽ‬
‫راه ﺑﯿﺎﺳﺎﯾﻨﺪ و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﭼﻮن اواﺳﻂ زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﻼح ﻧﻤﯽدﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ دﻟﯿﻞ ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮاي ﺗﺄﺧﯿﺮي ﮐﻪ ﻧﺎدر ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽداد اﯾﻦ ﺑـﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از زﺣﻤـﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺸـﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ ﺧﻮد را ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻋﻬـﺪي ﮐﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد وادارد و اﯾﺎﻻت ﺧﺮاﺳﺎن و ﮐﺮﻣﺎن و ﻣﺎزﻧﺪران را از او ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ‬
‫اﯾﺎﻻت را ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ »ﻧﻌﻤﺖ ﻧﺎﻣﻪ« اي ﺑﻪ او ﺑﺨﺸـﯿﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او ﺣﻖ ﻧﺼﺐ ﺟﻘﻪ را ﻧﯿﺰ اﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪ «5» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺎدر آﻧﭽﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورد و در واﻗﻊ ﺳﻪ اﯾـﺎﻟﺖ ﻣـﺬﮐﻮر را ﺑـﺎ اﺧﺘﯿـﺎرات ﺗـﺎﻣﻪ ﮐﺴﺐ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻧـﺎدر اﻇﻬـﺎر ﻣﯽداﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬـﺎ آرزوي او‬
‫ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳـﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ﺷـﺎه و وزراي او ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑـﺪون ﮐﻤﮏ ﻧﺎدر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﺷـﺮف را آﻏﺎز‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و روسﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ را از ﺧﺎك اﯾﺮان ﺑﯿﺮون راﻧﻨﺪ‪ ،‬از او ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﺪﻫﺪ و دﺷﻤﻦ را از ﭘﺎي درآرد‪.‬‬
‫ﻧـﺎدر رﺿـﺎﯾﺖ داد وﻟﯽ ﺑﻪ ﺷـﺮط آن ﮐﻪ ﺣﻖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻮاﺟﺐ ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﮐﻨـﺪ‪ «6» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﯾﮑﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از اﻣﺘﯿﺎزات ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ او واﮔﺬار ﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ از ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﻨﻮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ص ‪ ،35‬ﺗﺮﺟﻤﻪاي اﺳﺖ از ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮا دو ﮔـﺎردان داده و ﮐﻠﺮاك در ﮐﺘﺎب‬
‫ﺧﻮد ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،57 -56‬آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪ 14 /25 ،‬ﻓﻮرﯾﻪ‪.1730 ،‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ 5 /16 ،‬ژوﺋﯿﻪ ‪.1730‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺎر اول در ‪ 10‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1722‬در ﻗﺰوﯾﻦ ﺑﻮد‪ -.‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬ﻓﺮﯾﺰر ﻃﺒـﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﺎﮐـﻞ‪ ،‬در ﮐﺘـﺎب ﻧﺎدرﺷـﺎه‪ ،‬ص ‪ ،100‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻧـﺎدر ﺑﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ اﻃﻼـع داد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻗﻮاﯾﺶ اﺟـﺎزه‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﭘﻮل را ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ ﻓﺮﻣـﺎن دﻫﯽ ﻗﺸﻮﻧﯽ را ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻋﻠﯿﻪ اﺷـﺮف ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در آﻏـﺎز ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺑـﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬـﺎد ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﮐﺴـﯽ را ﻧﻤﯽدﯾـﺪ ﮐﻪ ﺟـﺎي ﻧـﺎدر را ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﺮداران ﺧﻮد ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﻮﻗﺘﺎ‬
‫ﻧـﺎدر ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻫﺮ اﺧﺘﯿﺎري ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮐﺴﺐ ﮐﺮد‪ ،‬در ‪ 24‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺎرس ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ در‬
‫آﻣﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ اﺑﺮﻗﻮ و ﻣﺸـﻬﺪ ﻣﺎدر ﺳـﻠﯿﻤﺎن )ﭘﺎزارﮔﺎد( ﺑﻪ زرﻗﺎن در ﺣﻮاﻟﯽ ﺷـﯿﺮاز رﻓﺖ و در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ اﺷﺮف ﺑﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز در‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ورود او ﺑﻮد‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺳـﺨﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ‪ ،‬اﺷـﺮف ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻬﺎرﺗﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﺷـﺘﺎب ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﺷﯿﺮاز ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪ «1» .‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 294‬ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫ز ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺳـﯿﺪال و دو ﺗﻦ دﯾﮕﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﯿﺮ ﺻﺎدق و ﻣﻼ زﻋﻔﺮان ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﺎدر آﻣﺪﻧﺪ و اﻣﺎن ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎدر در‬
‫ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻣﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﺷـﺮف ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺷﺪن ﮐﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺶ او را ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ‬
‫آن ﮐﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ را ﭘﺲ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﺳـﯿﺮان را ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﻫﻤﮕﯽ زن ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﺧﻮد اﺷـﺮف در اﺛﺮ ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﺳـﯿﺪال ﺑﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﺳـﺮﺑﺎزان ﺑﻪ اﻣﯿﺪ‬
‫ﻓﺮار ﺑﻪ ﻃﺮف ﻗﻨﺪﻫﺎر از ﺷﯿﺮاز ﮔﺮﯾﺨﺖ‪«2» .‬‬
‫ﻧﺎدر ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺮد و ﻏﺒﺎري را ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻃﻼـﯾﻪداران ﻟﺸـﮑﺮ او ﮐﻪ ﺷﺎﻣـﻞ ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﻧﻔﺮ از ﻃﺎﯾﻔﻪ اﻓﺸﺎر و ﮐﺮدان ﻗﺮاﭼﻮرﻟﻮ ﺑﻮدﻧـﺪ در ﭘﻞ ﻓﺴﺎ‪ ،‬در ده ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ ﺷـﯿﺮاز‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮﻓﺖ ﻋـﺪهاي از اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر و ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ در رودﺧﺎﻧﻪ ﻏﺮق ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺷـﺮف و ﺟﻤﻌﯽ از‬
‫ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﻪ ﻻر ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﻓﺮارﯾﺎن را ﭼﻨﺪ ﻓﺮﺳـﻨﮓ دﻧﺒﺎل ﮐﺮد وﻟﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺷـﯿﺮاز ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻓﺮﻣﺎن داد‬
‫دروازهﻫﺎي ﺷﻬﺮ را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫در ﻣﯿﺎن اﺳﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﺮﺑﺎزان ﻧﺎدر ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪﻧﺪ ﻋﺪهاي از ﺑﺰرﮔﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﯿﺎﻧﮕﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫دﺳـﺘﮕﺎه ﻣﺤﻤﻮد از ﻟﺤﺎظ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ را داﺷﺖ‪ ،‬و دﯾﮕﺮي ﻣﻼ زﻋﻔﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻼ زﻋﻔﺮان در ﺿـﻤﻦ ﻓﺮار از ﭼﻨﮓ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن‬
‫در آب اﻓﺘﺎد و ﻏﺮق ﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﯿﺎﻧﮕﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫اﺷﺮف ﻧﻪ روز در ﻻر ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ روز ﻋﺪهاي از ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﻧﺎدر را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺎداش ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ او را ﺑﺪﻫﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺳﺮﺑﺎزان‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اواﻣﺮ ﺳﺮدار دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯿﺮزا اﺣﻤﺪ ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﻧﻮروزﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ص ‪ ،6‬ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ص ‪ 167‬ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻓﺴﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.70‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ -،‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺳﻮم‪.‬‬
‫دﺳﺖ دﻫﻘﺎنﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر و ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر اﺷـﺮف ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮد »‪ «1‬و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣـﺎن داد ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺑـﺎﻗﯽ ﺧﺰاﺋﻦ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺳﻮاﺣﻞ‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺮوﻧﺪ و از آﻧﺠﺎ ﮐﺸﺘﯽ ﺟﻬﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺼـﺮه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ از ﺗﺮكﻫﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺪه ﺑﻪ آن ﻗﺼﺪ‬
‫از ﻻر ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻫﻤﮕﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺷﺮف ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺗﻦ از اﻋﯿﺎن ﻻر را در ﻗﻠﻌﻪ ﺷﻬﺮ زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺪه ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و درﻫﺎ را ﺑﺴﺘﻨﺪ و از ورود‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮدﻧﺪ‪ «2» .‬اﺷـﺮف ﭼﻮن دﯾـﺪ از ﻣﺎﻧـﺪن در ﻻر ﺳﻮدي ﻋﺎﯾﺪش ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻫﺮ روز ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ‬
‫ﻋـﺪهاي ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ او وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮف ﺳﯿﺴـﺘﺎن و ﻗﻨﺪﻫﺎر ﻓﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﻋﺪهاي از اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﺑﺮﺳـﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻮاﺣﻞ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻏﺮق ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻪ آن ﻃﺮف ﺧﻠﯿﺞ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاف ﮔﺮﻓﺘﺎر و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺮده ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﻋّﻤﺎن رﺳـﯿﺪم‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﯾﮏ ﺑﺮادر اﺷﺮف را‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ‪ ،‬و ﺧﺪاداد ﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﻻر‬
‫را‪ ،‬ﮐﻪ از اﻣﺮاي ﺑﺰرگ اﯾﺸـﺎن ﺑﻮد‪ ،‬در ﺷـﻬﺮ ﻣﺴـﻘﻂ ﺑﺪﯾـﺪم‪ .‬ﻫﺮ دو ﻣﺸـﮕﯽ ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ آب ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎ ﻣﯽﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن را ﻃﻠﺒﯿـﺪه‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮﺳـﯿﺪم و ﺳـﺮور ﺧﺎن ﻧﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ از اﻣﺮاي اﯾﺸﺎن در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺑﻪ ﻣﺰدوري ﮐﺎر ﮔﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬او را ﻫﻢ ﻧﺰد ﻣﻦ آوردﻧـﺪ و‬
‫اﺣﻮال ﭘﺮﺳﯿﺪم‪«3» «.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ اﺷﺮف ﺑﺎ ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﺮق ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺖ‪ .‬در اواﺳﻂ ﻓﻮرﯾﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺳﯿﺮﺟﺎن ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﺮق رﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻋـﺪه آﻧﻬﺎ ﻫﺮ روز ﮐﻢﺗﺮ ﻣﯽﺷـﺪ‪ «4» .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﺷـﺮف ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳـﯿﺪ وﻟﯽ ﻗﻮل ﺣﺴﯿﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﻗﻨﺪﻫﺎري ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻤﻮ زادﮔﺎن اﺷـﺮف ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﻧﺎدر ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن از ﺧﺒﺮ ﻓﺮار اﺷﺮف آﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاي را ﺑﺮاي دﺳﺖ ﮔﯿﺮي‬
‫او ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬و ﭼﻮن ﺣﺴـﯿﻦ ﺳـﻠﻄﺎن ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﻧﺮود از راه ﺟﻨﻮﺑﯽﺗﺮي ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺪه ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮارﯾﺎن رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﯿﺮي ﺑﻪ ﺳﺮ اﺷﺮف اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮد و او را ﮐﺸﺖ‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷـﯿﺦ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪ .200‬اﺣﺘﻤﺎﻻ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻫﻤﺎن ﮐﺴـﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺷـﺮف او را در اواﯾﻞ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد ﮐﻮر ﮐﺮد )‪ -‬اواﺧﺮ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺘﻢ(‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﯿﺦ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺮف ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮادر داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﺳﻢ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ را ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺷﯿﺦ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.201‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.202‬‬
‫)‪ .(4‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪ 17 /28 ،‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ،1730‬از ﻗﻮل ﻗﺎﺻﺪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎ را در آﻧﺠﺎ دﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪ .78‬راورﺗﯽ(‪ ، )Raverty‬ص ‪ ،609‬ﻧﺎم اﯾﻦ اﺛﺮ راورﺗﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره اﻓﻐﺎﻧﺴـﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑـﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻣـﺪت ﭼﻬـﺎر ﺳـﺎل و ﻧﯿﻢ در ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ اﯾﺮان ﺑﻪ زور ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮده و ﻗـﻮاي ﺗﺮكﻫـﺎي ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ را در ﻫﻢ‬
‫ﺷﮑﺴـﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺎرﺗﮕﺮي از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪ .‬اﺷـﺮف در ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺮگ در ﺣﺪود ‪ 29‬ﯾﺎ ‪ 30‬ﺳـﺎل داﺷﺖ‪ .‬وي از ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖﺗﺮ ﺑﻮد و ﺗﺎ‬
‫ﭼﻨـﺪي ﮐﻢﺗﺮ از او ﻇﻠﻢ و ﺳـﺘﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﻘـﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ او ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎ زور ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﯿﺴـﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺘﻮاﻧـﺪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﻮاي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎ اراده‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺎﻓﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺟﺰﺋﯽ‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺑﺮ ﻃﺮف ﮐﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻌﯽ ﮐﺎر دﯾﺪه و ﺑﺎ اﻧﻀـﺒﺎط در آرد‪ ،‬ﻣﻘﺎم اﺷـﺮف ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻧﺎدر ﻧﺸﺎن داد‪،‬‬
‫ﭘﯿﺮوزي ﺑﺮ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ اﻣﺮي ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻮد و ﺑﻪ زودي ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪«1» .‬‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در اﺛﺮ ﻧﺒـﻮغ ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﻧـﺎدر ﻧﻪ ﻓﻘـﻂ ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ و ﺗـﺎج و ﺗﺨﺖ ﻧﯿﺎﮐـﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ را ﻣﻄﯿﻊ و‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ را از ﮐﺸـﻮر ﺑﯿﺮون ﮐﺮده ﺑـﻮد و ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻣﯿﺮاث اﺟـﺪادش اﮐﻨـﻮن در ﺗﺼـﺮف او ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ ﮔﻔـﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﻣﺘﯿﺎزات ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ را ﺑﻪ ﺳﺮدار ﻣﻘﺘﺪر ﺧﻮد واﮔﺬار ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ‪ «2» ،‬ﻧﻪ از‬
‫ﺧـﺪﻣﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻌﺰول ﮐﻨـﺪ و ﻧﻪ از ﻧﻈﺮ ﺑﯿﻨـﺪازد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺎه ﮐﺎﻣﻼ ﺑﻪ آﯾﻨـﺪه ﺧﻮد اﻣﯿـﺪوار ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﺷﺎﯾـﺪ ﻫﻢ ﺣﻖ داﺷﺖ‪ .‬زﯾﺮا دو‬
‫ﺳﺎل و ﻧﯿﻢ ﺑﻌـﺪ از ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﻧﺎدر او را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻓﺮزﻧﺪ ﮐﻮﭼﮑﺶ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﮐﻨﺎره ﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در وﻗﺘﯽ روي‬
‫داد ﮐﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ از ﺗﺮكﻫﺎ ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرده و ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪه ﺑﻮد ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻧﺎدر از آﻧﻬﺎ در ﺳﺎل ‪ 1730‬ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﭘﺲ ﺑﺪﻫﺪ‪«3» .‬‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در ﻧـﺘﯿﺠﻪ اﺧﻼـق ﺧﻮد ﻓﻘـﻂ ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ ﻓﺮﻣـﺎنرواﯾﯽ ﺑﺮ ﮐﺸﻮر ﮐﻮﭼﮑﯽ آن ﻫﻢ در زﻣـﺎن ﺻـﻠﺢ را داﺷﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از‬
‫ﻋﻬﺪه اﻣﻮر ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺗﺼﺎدف ﺑﻪ ﻋﻬﺪه او ﻣﺤﻮل ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫______________________________‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‪ ،‬ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎرﺗﯿﻦ ﻓﺮﻧﭻ(‪ )French‬ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ﺑﺼﺮه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺼـﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺰارش او ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻨﺪن ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 9 /20 ،‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1730‬اﺳﺖ‪ -.‬ﺟﻠﺪ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪Persia And .‬‬
‫‪The Persian Gulf Records‬‬
‫ﺷﯿـﺦ ﺣﺰﯾﻦ در اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪ ،203‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﺷـﺮف در ﺑﻠﻮﭼﺴـﺘﺎن ﯾﺎ ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﯿﺴـﺘﺎن ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﯾﮑﯽ از رؤﺳﺎي ﻗﻮم ﺑﺮاﻫﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻠّﻪ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﻻﻧﮓورت(‪ )Longworth‬در داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳـﻼم‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪ ،637‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺣﺴﯿﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﻻوﯾﺲ(‪ )Lavisse‬و رﻣﺒﻮ(‪ )Rimbaud‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ص ‪ ،106‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫وارث ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﺨﺖ و ﺗـﺎج وﺟـﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ و اﮔﺮ ﺣﻤﻼـت روسﻫـﺎ و ﺗﺮكﻫـﺎ در ﻣﯿـﺎن ﻧﺒـﻮد‪ ،‬اﺷـﺮف ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﻠﺴـﻠﻪاي در اﯾﺮان‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺛﺮ‪ -‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺼﻞ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ -،‬ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ص ‪.62 -55‬‬
‫ﺑﺮآﯾﺪ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا ﯾﺎ ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا وﻟﯽ ﻋﻬﺪ اﯾﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎﻗﯽ ﻋﻤﺮ ﻏﻢ اﻧﮕﯿﺰ و ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮد را در زﻧـﺪان ﮔﺬراﻧﯿـﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1736‬ﻧﺎدر ﻓﺮزﻧﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺳﻮم‪ ،‬را از ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺧﻠﻊ ﮐﺮد و ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟـﺎﯾﺶ ﻧﺸـﺴﺖ و او را ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺒﻮس ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و دو ﻓﺮزﻧـﺪش ﻋﺒﺎس و اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺎدر‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻣﻮﺛﻖﺗﺮﯾﻦ ﺷـﺮح اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻏﻢ اﻧﮕﯿﺰ در ﻋـﺎﻟﻢ آراي ﻧـﺎدري‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ ،488 -484‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤـﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪاي از آن در ﻧﺎدر ﺷﺎه‪ ،‬ص ‪ ،177‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ از ‪ 1725‬ﺗﺎ ‪1730‬‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﺑـﺎزﮔﺸﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ و ﻃﺮد اﻓﻐﺎنﻫـﺎي ﻏﻠﺠـﺎﯾﯽ را ﺷـﺮح دادﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺨﺘﺼـﺮي درﺑﺎره رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ و‬
‫روﺳـﯿﻪ از ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺗـﺎ اواﺧﺮ دوره ﺗﺴـﻠﻂ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ .‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ رواﺑـﻂ روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﺮان در‬
‫ﻫﻤﺎن دوره اﺳﺖ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺗﺎ ﺷـﮑﺴﺖ و ﻗﺘﻞ اﺷـﺮف در زﻣﺴـﺘﺎن ‪ ،1730 -1729‬رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده ﯾﺎري ﻣﯽﮐﺮد ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮل ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ اوﺿﺎع ﻣﺴﺎﻋﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﺮان را ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ ﺑﺪﻫـﺪ ﺗـﺎ اﯾﻦ دو ﮐﺸﻮر او را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ ﺑﺸﻨﺎﺳـﻨﺪ و ﺑﺎ او در دﻓﻊ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫وﻗﺘﯽ ورق ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ در اواﺧﺮ ‪ 1725‬ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻣـﺬاﮐﺮه ﺷﺪ و ﺑﻌﺪا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳـﺘﺎره ﺑﺨﺖ او در ﺗﺮّﻗﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﻧﺎدر ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ او در آﻣﺪ‪ ،‬در رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮي ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -1‬رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ‬
‫در رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ وﺿـﻌﯿﺖ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎ اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﻧﺰدﯾﮑﯽ آن ﮐﺸﻮر ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾـﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ روﺳـﯿﻪ درﺑﺎره ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﯿﺰ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻃﺮفداران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑﺎ او ﮐﻨﺎر ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫او و اﺷﺮف ﻣﺒﺎرزهاي در ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اواﯾـﻞ ‪ ،1726‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺖ ﺑـﺎ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺳﺎزﮔـﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺷـﺎهزاده ﺑﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟّﻠﻪ ﮐﻮﭘﺮوﻟﻮ ﭘﺎﺷﺎ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺳـﻔﯿﺮي ﺑﺮاي ﻋﻘﺪ‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪهاي ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ و ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺷﻮرش اﻓﻐﺎنﻫﺎ را‪ ،‬ﮐﻪ »ﭘﺴﺖﺗﺮﯾﻦ رﻋﺎﯾﺎي او ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ ،‬ﻣﻐﺘﻨﻢ ﺷﻤﺮده و ﺑﻪ‬
‫او ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدهاﻧـﺪ و اﮔﺮ ﺳـﻠﻄﺎن دﺳﺖ از ﺟﻨـﮓ ﺑﮑﺸـﺪ و ﺑـﺎ او از در دوﺳـﺘﯽ در آﯾـﺪ‪ ،‬ﻗﺸﻮن اﯾﺮان ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن را ﺑﻪ آﺳـﺎﻧﯽ‬
‫ﺳﺮﮐﻮب ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﭼﺮا ﺗﺮكﻫﺎ در ﻋﻮض ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ؟ اﮔﺮ ﭼﻪ روﺳـﯿﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮده ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫وي ﻧﺨﻮاﺳـﺘﻪ از ﻣﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻒ اﺳـﻼماﻧﺪ ﮐﻤـﮏ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﺳﻪ ﺳﺎل ﺟﻨﮓ را ﻣﺘﺎرﮐﻪ ﮐﻨـﺪ ﺗﺎ وي‬
‫ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻨﺸﺎﻧـﺪ و اﮔﺮ ﺳـﻠﻄﺎن اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬در ﻋﻮض ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از اﯾﺮان‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﭘﺲ از اﻃﻼـع از ﭘﯿﺶﻧﻬـﺎد ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﭼﻪ روﯾﻪاي در ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮد؛ و در آﻏـﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻘﺎﺿﺎي او را رد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺰدﯾﮑﯽ رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و روﺳـﯿﻪ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎ اﺷـﺮف در ﺷـﺮف‬
‫وﻗﻮع ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ اوﺿﺎع‪ ،‬دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺮد ﮐﺎر دﯾـﺪه و ﺑﺎ ﮐﻔﺎﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼـﻄﻔﯽ اﻓﻨﺪي را ﺟﻬﺖ آﻏﺎز ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﻪ ﻧﺰد‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ را از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ و ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي از ﻃﺮف روﺳﯿﻪ ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮه‬
‫ﺑﺎ ﻣﺼﻄﻔﯽ اﻓﻨﺪي و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺧﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﻞ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﻣـﺬاﮐﺮات ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﺮ اﺷـﺮف ﻓﺎﯾﻖ آﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫وي ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اﯾﺮان ﻣﺴّﻠﻂ اﺳﺖ ﺑﺴﺘﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺳﻮدي ﺑﺮاي ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪«2» .‬‬
‫در ﺳـﺎل ‪ 1728‬ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺳـﻔﯿﺮي ﺑـﻪ ﻧﺰد دوﻟـﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎد وﻟﯽ از رﻓﺘﻦ او ﺑﻪ ﺗـﺒﺮﯾﺰ ﻣﻤـﺎﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ آﻣـﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن درﺑـﺎره اﯾﻦ‬
‫ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ در ﮐﺎر او اﺷﮑﺎل ﺗﺮاﺷﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﺎر ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺸﯿﺪ‪«3» .‬‬
‫دو ﻣﺎه ﺑﻌﺪ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﮔﺰارش داد ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﻔﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻓﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﺻـﺮﯾﺤﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﺿﻊ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺳـﺮ و ﺻﻮرﺗﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﻗﻮل ﺻـﺮﯾﺤﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ اﺷﺮف ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ «4» .‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‬
‫در ﻫﻤﺎن ﮔﺰارش‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪325 -324‬؛ اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ 5 /16 ،‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1726‬در ‪ 94Stae papers‬ﺟﻠـﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ؛ ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪،‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪.149‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﺰارشﻫﺎي اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 17 /28‬ﻣﺎرس و ‪ 8‬آورﯾﻞ‪ 28 /‬ﻣﺎرس ‪ 1727‬در ‪ ، 97State Papers‬ﺟﻠﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب ‪ 8‬ژوﺋﯿﻪ‪ 27 /‬ژوﺋﻦ ‪ 1728‬در ‪ ، 97State Papers‬ﺟﻠﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ 31 ،‬ر ‪ 20‬اوت ‪.1728‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﻪ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ اﻃﻼع داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ آن ﻗـﺪر در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﯾﺮان ﭘﻮل ﺧﺮج ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﺿﻊ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و اﺷـﺮف ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺸﺪه اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭘﯿﺮوزي ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﻇﻬﺎرات‬
‫وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺑـﺎ رﻓﺘﺎرش ﭼﻨﺎن ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺑﺎور ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﺪام ﯾﮏ از آن دو ﻧﻔﺮ ﭘﯿﺮوز ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در رواﺑـﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﺎ اواﺧﺮ اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1729‬ﺗﻐﯿﯿﺮي اﯾﺠﺎد ﻧﺸﺪ و در اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳـﻔﯿﺮي از ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳـﯿﺪ و وزﯾﺮ‬
‫اﻋﻈﻢ او را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ از ﺑﯿﻢ آن ﮐﻪ ﻣﺒـﺎدا اﺷـﺮف آزرده ﺷﻮد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ او اﺣﺘﺮاﻣـﺎت ﻣﻌﻤﻮﻟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ آورده ﻧﺸـﺪ‪) .‬در آن‬
‫وﻗﺖ ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺷـﺮف ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ (.‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 5‬دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ 24 /‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ ،1729‬ﺑﻌﺪ از‬
‫آن ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺧﺮاب ﺷﺪن وﺿﻊ اﺷـﺮف رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اوﻟﯿﺎي اﻣﻮر ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎ ﺳﻔﯿﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺧﻮبﺗﺮ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ اﺧﺒﺎري‬
‫را ﮐﻪ ﻣﯽدﻫـﺪ ﺑﺘﻮان ﺑـﺎور ﮐﺮد اﻧﻘﻼـب دﯾﮕﺮي در اﯾﺮان ﺑﺮﭘﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ دوﺑﺎر اﺷـﺮف را ﺷـﮑﺴﺖ داده و‬
‫ﻗﺰوﯾﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻﻔﻬﺎن در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اواﺳﻂ ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1730‬ﺷﺎﯾﻌﺎﺗﯽ درﺑﺎره ﺳـﻘﻮط اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳﯿﺪ و در اواﯾﻞ ﻓﻮرﯾﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ آن ﺷﺎﯾﻌﺎت ﺻﺤﺖ دارد‪.‬‬
‫در ﻧـﺘﯿﺠﻪ اﯾـﻦ ﺗﺤﻮﻻـت‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮐﺎﻣﻼـ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾـﺎﻓﺖ زﯾﺮا دﯾﮕﺮ ﺧـﻮد را ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ ﮐﻤـﮏ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕـﺎن ﻣﻘﺘـﺪر‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﯽ داﻋﯽ ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬وارد ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮادر ﺑﺰرگ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪) .‬در واﻗـﻊ ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزاي ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮادر ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑـﻮد( »‪ «1‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ورود اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ را ﮔﺰارش داده‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎب ﻋـﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﺗﺴﻮﯾﻪ اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﺧﻮد ﺑـﺎ ﻫﺮ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه اﯾﺮان ﺷﻮد از اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ اﺳـﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮐﺮد‪ «2» «.‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳـﻔﯿﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ادﻋﺎي او را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ »ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزاي ﺛﺎﻧﯽ« ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل در ﺗﺮﮐﯿﻪ در ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ زﯾﺴـﺖ‬
‫و‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪام‪ «3» ،‬ﺗﺮكﻫﺎ از اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻧﺎدر اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن دورهاي ﻣﯽرﺳـﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿـﺮ درﺑﺎره آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‪ ،‬ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫رواﺑﻂ اﯾﺮان و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﺎ اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﯿﺎن اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ و ﻧﺎدر در ‪ 19‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1733‬داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و دوم‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮔﺰارش ‪ 17‬ر ‪ 6‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1730‬در ‪ ، 97State Papers‬ﺟﻠﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬ﮐﺘﺎب ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 231‬و ‪ .247‬ﺗﺮكﻫﺎ از ﺷﯿﺎد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺳﺎم ﻣﯿﺮزا ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺖ وي را از ﺗﺼّﺮف ﻣﺠّﺪد اﺻﻔﻬﺎن آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ در اﺛﺮ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻧﺎدر ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ از ﺳـﻠﻄﺎن ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﺪ اﯾﺎﻻﺗﯽ را ﮐﻪ ﻗﺸﻮﻧﺶ اﺷﻐﺎل ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺳﻔﯿﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺗﻘﺎﺿـﺎي اﺳﺘﺮداد اﯾﺎﻻـت اﺷـﻐﺎﻟﯽ را ﮐﺮد و ﭘﯿﻐﺎم داد ﮐﻪ در ﺻﻮرت اﻣﺘﻨﺎع ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﻮّﻓﻖ ﺷﺪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺒﻨﺪد و آﻧﻬﺎ را وادارد ﮐﻪ اﯾﺎﻻت اﺷﻐﺎﻟﯽ را ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﭙﺮدازد ﺗﺎ ﺟﺒﺮان ﻣﺨﺎرﺟﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎدر‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﻨﮓ را ﺑﺮاي ﺗﺴﻮﯾﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ اﻣﻀﺎي ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﻧﺸﺪ و در آورﯾﻞ ‪ ،1730‬ﺑﻌﺪ از ﺷﮑﺴﺖ‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧـﮓ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ در ﻧﻬﺎوﻧـﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬در ﻣﺤﺎرﺑﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ ﻧﺎدر ﻗﺴـﻤﺖ ﻏﺮب اﯾﺮان را از وﺟﻮد دﺷـﻤﻦ‬
‫ﭘﺎك ﮐﺮد و ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورد‪ .‬اﮔﺮ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎدر ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺗﺮكﻫﺎ را ﺑﯿﺮون‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﻮرش ﻣﺬﮐﻮر وي را ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎﺧﺖ دﺳﺖ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫در ﻏﯿﺎب او ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺳﺎده ﻟﻮح ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺷـﮑﺴﺖ ﺳـﺨﺘﯽ ﺧﻮرد و ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺎ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻧﻨﮕﯿﻦ ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻧﺎدر ﺑﻌـﺪ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺧﺮاﺳﺎن آن ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از دﺳﺖ داده‬
‫ﺑﻮد ﻣﺠـّﺪدا ﺗﺼـﺮف ﮐﺮد و ﺑـﺎ وﺟﻮد ﺷـﮑﺴﺖ ﺳـﺨﺘﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦاﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﺧﻮرد‪ ،‬ﺗﻤـﺎم آذرﺑﺎﯾﺠﺎن را از ﭼﻨﮓ دﺷـﻤﻦ ﺑﯿﺮون آورد‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻌﺎﻫـﺪهاي ﮐﻪ ﻧﺎدر ﺑﺎ اﺣﻤـﺪ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬در ‪ 19‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1733‬ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﺳـﺎﺧﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ از ادﻋﺎي ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﯾﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺼـّﺮف ﮐﺮده ﺑﻮد‬
‫ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪ و ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺣﺪودي ﮐﻪ در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ زﻫﺎب در ﺳﺎل ‪ 1639‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬رواﺑﻂ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﺎ روﺳﯿﻪ از ‪ 1725‬ﺗﺎ ‪1730‬‬
‫در آﻏـﺎز اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن از ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ در ﺳﺎل ‪ 1723‬ﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻮد ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﺎرﻫـﺎ ﻗﻮل داده ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ آن ﮐﺸﻮر ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪه ﺷﻮد ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وي ﻧﻤﯽﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺘﯽ در اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1725‬ژﻧﺮال ﻟﻮاﺷﻒ ﺑﻪ وي ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﻮاي اﯾﺮان از اردﺑﯿـﻞ ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮود‪ ،‬وي ﺣﺎﺿـﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ او ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻇﺎﻫﺮا ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﻧﮑﺮد‪«1» .‬‬
‫وﻟﯽ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﮑﺴﺖﻫﺎي ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ در دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1725‬از اﺷﺮف ﺧﻮرد‪ ،‬در ﻣﺎه‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﻮﺗﮑﻮف‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.85‬‬
‫ﻣـﺎرس ‪ 1726‬ﻣﺠﺒـﻮر ﺷـﺪ ﺳـﻔﯿﺮي ﺑـﻪ روﺳـﯿﻪ ﺟﻬـﺖ ﺗﺴـﻮﯾﻪ اﺧﺘﻼﻓـﺎت اﻋﺰام دارد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﺳـﻔﯿﺮ ﺑـﻪ ﮔﯿﻼـن رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮﻧﺲ‬
‫داﻟﮕﻮروﮐﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻣـﺎنده ﮐـﻞ ﻗﻮاي روﺳـﯿﻪ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻨـﺎ ﺑﻪ دﺳـﺘﻮر دوﻟﺖ ﻣﺘﺒﻮع ﺧﻮد ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﺑﺎ او ﺷـﺪ‪ «1» .‬در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‬
‫دوﻟﺖ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻠـﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺧﻮد را درﺑـﺎره اﯾﺮان ﺗﻐﯿﯿﺮ داده ﺑﻮد‪ .‬ﮐـﺎﺗﺮﯾﻦ اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ آن ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﻠﺒﯽ رﺋﻮف داﺷﺖ‪ ،‬از‬
‫اﺧﺒﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺸـﻘﺎت ﺳﺮﺑﺎزان روﺳﯽ در ﮔﯿﻼن و ﺗﻌﺪاد ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ رّﻗﺖ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮﻧﺲ داﻟﮕﻮروﮐﯽ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﺴـﻠﻂ روﺳـﯿﻪ را ﺑﺮ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺷـﯿﺮوان و داﻏﺴﺘﺎن ﮐﻪ در ﺗﺼّﺮف آن ﮐﺸﻮر اﺳﺖ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬روﺳﯿﻪ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮔﯿﻼن و ﻣﺎزﻧـﺪران و اﺳﺘﺮ آﺑﺎد ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷـﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﺗﻮﺳﻂ داﻟﮕﻮروﮐﯽ ﺑﻪ ﺳـﻔﯿﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ داده ﺷﺪ‪ .‬دوﻟﺖ‬
‫روﺳﯿﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﻧﯿﺖ ﺧﻮد ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ از ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺷﻤﺎل اﯾﺮان دﺳﺖ ﺑﺮدارد‪«2» .‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮگ ﮐﺎﺗﺮﯾﻦ در ﺑﻬﺎر ‪ 1727‬و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﺷﺪن وﺿﻌﯿﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺘﯽ ﻣﯿﺎن او و روﺳﯿﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳـﯿﻤﻮن آوراﻣﻒ‪ ،‬ﮐﻨﺴﻮل روﺳـﯿﻪ در رﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸﯽ روﺳﯽ آن ﺷﺎهزاده اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‬
‫ﺗـﺎ روﺳـﯿﻪ از ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت اﯾﺮان آﮔﺎه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬آوراﻣﻒ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﺎ ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1729‬در آن ﻣﻨﺼﺐ در ﺧـﺪﻣﺖ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻮد و در آن ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﻪ‬
‫روﺳﯿﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ ﮔﺮدش زﻣﺎن ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﻮاﻓﻖ ﺷـﺪ‪ ،‬وي ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ‪ ،‬از دادن ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﺮان ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﺧﻮدداري ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﯾﻦ رواﺑﻂ او ﺑﺎ روﺳﯿﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ‪ 15‬ر ‪ 4‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1727‬آوراﻣﻒ در زاﭘﯿﺴﮑﯽ »‪ «3‬ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎهزادﮔﺎن ﮔﺮﺟﯽ در ﺧﺪﻣﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ )ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯿﺮزا ﯾﺎ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﻗﻠﯽ ﺑﯿـﮓ( ﺑﻪ او اﻃﻼـع داده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر آن ﺷـﺎهزاده ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺻـﺤﺒﺖ از ﻣﻘﺎم آوراﻣﻒ و اﻣﮑﺎن ﺑﺴـﺘﻦ‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪهاي ﺑﺎ روﺳﯿﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎدر ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ روسﻫﺎ آدم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﻫﯿﺪ ﻫﻤﻪﺷﺎن را ﻣﯽﮐﺸﻢ‪«4» «.‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺟﺪﯾﺖ )ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻨﻮز ﺷﺮاب ﻧﻨﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد( ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﮐﺎر ﺧﻮدﺗﺎن را ﺑﮑﻨﯿﺪ‪«.‬‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ در ﺳﺎل ‪ ،1728‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎزﻧـﺪران ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺧﻠﻌﺘﯽ ﺑﺮاي ژﻧﺮال ﻟﻮاﺷﻒ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﭘﯿﻐـﺎم داد ﮐﻪ رواﺑـﻂ او ﺑﺎ روﺳـﯿﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در اواﺧﺮ آن ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.327 -326‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﻬﺒﻮد رواﺑﻂ اﯾﺮان و روﺳـﯿﻪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﺑﺮاي ﺑﺎزدﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد رﻓﺖ )ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪(1726‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﺸﺎﯾﺮ ﺑﺮ ﮐﺸﺘﯽ او ﺗﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ وي ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﺎ ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﺑﺮود و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﮔﺮوﮔﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮد‪-.‬‬
‫ﺑﻮﺗﮑﻮف‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.88‬‬
‫)‪ ، Zapiski.(3‬ص ‪.98‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺎ ﮔﻔﺖوﮔﻮي اﻣﺎن اﻟّﻠﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن درﺑﺎره روسﻫﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد‪ -،‬ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﺎد و ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‪ ،‬ﻧﺎدر از ﻃﺮف ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ درﺑﺎر روﺳﯿﻪ ﭘﯿﻐﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﯿﻼن را ﺗﺨﻠﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن در ﮔﺰارﺷﯽ ﮐﻪ در ‪ 11‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ‪ 31 /‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1728‬ﺑﻪ ﻟﻨﺪن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه زادهاي ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺮدﯾﺪي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺼـﻤﯿﻢ او ﺑﺎزﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت روﺳـﯿﻪ و ﺑﯿﺮون ﮐﺮدن روسﻫﺎ از آن ﻗﺴـﻤﺖ از آﺳـﯿﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ آن را ﻣﯿﺮاث‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺎدر ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ ﻣﺘﻌﺮض روسﻫﺎ در ﮔﯿﻼن ﻧﺸـﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ،1728‬ﻧـﺎدر ﺑﻪ آوراﻣﻒ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ او ﻋﻠﯿﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎي اﺑـﺪاﻟﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي اﻧﺠﺎﻣـﺪ‪ ،‬روسﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ اﯾﺮان ﺑﺎﯾـﺪ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷـﺪه و ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫ﻧﺎدر ﭘﺲ از اداي اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ زﯾﺎده روي ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ آوراﻣﻒ ﮔﻔﺖ‪«4» :‬‬
‫»در ﺣﻘﯿﻘﺖ روسﻫـﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ دوﺳـﺘﺎﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻣﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﭼﺮا ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ‪ .‬ﮔﯿﻼن ﺳـﯿﺼﺪ ﺳﺎل در دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺎ‬
‫ﺑﻮده و ﺣﺎﻻ ﮐﻪ روسﻫﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺳﺖ در آﻧﺠﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آن را ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ‪«.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﻃﺒﻌﺎ دﯾﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎدر ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﺮ روﺣﯿﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﺴّﻠﻂ دارد‪ ،‬و در ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1729‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺎزم ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬از اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا آن ﺷﺎه زاده از روسﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ دﺷـﻤﻨﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ؟ وزﯾﺮ در ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎدر از ﺧﺪﻣﺖ او دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺸﯿﺪ و ﻣﻮﻗﻌّﯿﺖ آن ﺷﺎهزاده ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«5» .‬‬
‫ﻧﺎدر آن ﻗﺪر ﮐﻪ از ﺗﺮكﻫﺎ ﺗﻨّﻔﺮ داﺷﺖ از روسﻫﺎ ﺑﺪش ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ .‬و ﻋﻠﺖ آن ﻫﻢ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ آﻣﯿﺰ روسﻫﺎ و ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪن آﻧﻬﺎ‬
‫از ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ روسﻫﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺪون ﺗﻮّﺳﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺳﺎزش ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﺣﺪود اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﯽرود‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ روسﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ رواﺑﻂ ژﻧﺮال ﻟﻮاﺷﻒ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺣﺘﯽ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1730‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﻮاي اﯾﺮان ﺗﺮكﻫﺎ را در اردﺑﯿﻞ‬
‫ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﯿﺮ رﺳـﻤﯽ ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ .‬وي از ﻃﺮف اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ روﺳـﯿﻪ‪ ،‬آﻧﺎ اﯾﻮاﻧﻮا‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺴﺘﻦ ﻣﻌﺎﻫﺪهاي ﺑﺎ‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺲ دادن اﯾﺎﻻت ﮔﯿﻼن و ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪ «6» .‬در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 18‬ر ‪ 7‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ ،1730‬اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ص ‪.55‬‬
‫)‪ ، State Papers 97.(2‬ﺟﻠﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ ، Zapiski.(4‬ص ‪.101‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ ،103‬اﯾﻦ آﺧﺮﯾﻦ ﻓﻘﺮه در ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ آوراﻣﻒ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(6‬ﺑﻮﺗﮑﻮف‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.106‬‬
‫روﺳـﯿﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ او را ﺗﺒﺮﯾﮏ ﮔﻔﺖ و ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺧﻄﺮ ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﯿﻼن از ﺑﯿﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬روﺳـﯿﻪ ﻗﻮاﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔـﺎﻇﺖ ﮔﯿﻼـن و ﺳـﺎﯾﺮ اﯾﺎﻻـت از ﺧﻄﺮ ﺗﺮكﻫﺎ و اﻓﺎﻏﻨﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎده اﺳﺖ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﺬاﮐﺮات‪ ،‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ رﺷﺖ در اول ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1732‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪ و ﻃﺒﻖ ﻣﻮاد آن‪ ،‬روﺳﯿﻪ ﺗﻌّﻬﺪ ﮐﺮد ﺗﻤﺎم اﯾﺎﻻت اﯾﺮان واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﮐﻮرا را‬
‫ﭘﺲ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﮔﻨﺠﻪ ﮐﻪ در ‪ 21‬ﻣﻪ ‪ 1735‬ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ روﺳﯿﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺎﮐﻮ و درﺑﻨﺪ و ﺗﻤﺎم اراﺿﯽ واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﺳﻮﻻق را‬
‫ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺮداﻧـﺪ و ﺑﻪ زودي آن ﮐﺸـﻮر ﺗـﺎ ﺣـﺪود ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﺴﺖ‪ «1» .‬اﮐﻨﻮن ﮐﻪ اﯾﺎﻻـت ﻣﺠـﺎور درﯾـﺎي ﺧﺰر در دﺳﺖ اﯾﺮان‬
‫ﻣﻘﺘﺪري ﺑﻮد‪ ،‬روﺳﯿﻪ اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ از دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ آن درﯾﺎ ﻣﺤﺮوم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﻣﻮرد اﯾﺮان ﻣﯽاﻓﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ آن ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻧﺎﺑﻪﻫﻨﮕـﺎم‪ ،‬و در ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻮارد ﻏﻠﻂ و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑـﻮد‪ .‬ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ را ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧـﻮاﺣﯽ دور دﺳﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﺎﻣﻼـ در ﻧﻈﺮ ﻧﯿـﺎورده و ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ آب و‬
‫ﻫﻮاي آن ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ او ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﻨﻈﻮر اﺻـﻠﯽ او را ﮐﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺗﺴـﻠﻂ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺑﻪ درﯾﺎي ﺧﺰر ﺑﻮد ﺑﺮآورد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي‬
‫ﺗﻠﻔـﺎت ﺳـﻨﮕﯿﻦ و ﻣﺸـﻘﺎت ﻓﺮاوان ﺗﻤـﺎم ﺷـﺪ‪ .‬در ﻃﯽ ﺳـﯿﺰده ﺳـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﺷـﻤﺎل اﯾﺮان در دﺳﺖ روسﻫـﺎ ﺑـﻮد‪ ،‬آب و ﻫـﻮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﮔﯿﻼن ﺑﻪ ﺳـﺮﺑﺎزان روﺳﯽ ﻧﺴﺎﺧﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﻬﺎ »ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮕﺲ ﻣﺮدﻧﺪ« »‪ .«2‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺻﺪ و ﺳﯽ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﻃﯽ آن ﺳﺎلﻫﺎ در اﯾﺮان ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧـﺪ‪ «3» .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ ﭘﺎدﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﺳـﯽ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز در آن ﻧﻮاﺣﯽ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﺮ ﺳﺎل ﯾﮏ ﺳﻮم آﻧﻬﺎ از ﺑﯿﻤﺎري از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪«4» .‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻣﻘﺎﺻﺪ دﯾﮕﺮي در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻮارد ﻗﺴﻤﺘﯽ از آﻧﻬﺎ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ و در ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬وي ﺗﺎ‬
‫ﺣـﺪي ﺗﻮﻓﯿﻖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﺎري ﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت اﯾﺮان ﺑﺎ اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﮐﻪ از راه ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد از ﻃﺮﯾﻖ روﺳـﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺮان ﺑﺎ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑﺎب ﺗﺠﺎرت را ﺑﺎز ﮐﻨـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﻄﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻤﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺷﺎﯾـﺪ وﺿﻊ دﯾﮕﺮي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣـﺪ‪ ،‬و اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ در ﺻـﻮرﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ وي ﺑـﺎ ﻧـﺎدر رواﺑـﻂ ﺣﺴـﻨﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻃﺮفداري ﭘﻄﺮ از ﺳﺎﮐﻨـﺎن ﻋﯿﺴﻮي ﻣـﺎوراي ﻗﻔﻘـﺎز ﻗـﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻤﺠﯿـﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣـﻮاردي ﮐﻪ ﺧـﻮد اﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﯾـﺎ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﮔﯿﻼـن و ﺷـﯿﺮوان و داﻏﺴـﺘﺎن ﮐﻪ در ﺗﺼـﺮف روﺳـﯿﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﻣﺘﻦ روﺳـﯽ ﻣﻌﺎﻫﺪه دوم رﺷﺖ و ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﮔﻨﺠﻪ‪ -،‬ﮐﺘﺎب ﯾﻮزﻓﻮﯾﭻ‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪) .207 -197‬ﻋﻨﻮان اﯾﻦ اﺛﺮ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ‬
‫ﮐﺘﺎب اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪(.‬‬
‫)‪. Manstein's Memories ,vo 1 .1 ,P .95(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﻮﺗﮑﻮف‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪ ،141‬ﻋﺪه ﺗﻠﻔﺎت روسﻫﺎ را در ﺣﺪود ‪ 13000‬ﺗﺎ ‪ 20000‬ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﻦ اﺷﺘﺎﯾﻦ(‪ ، )Manstein‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ .95‬ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻏﻢ اﻧﮕﯿﺰ ﻋﺪهاي از اﯾﻦ روسﻫﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ »ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫روﺳـﯽﻫﺎ« اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎرج ﺷـﻬﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﮔﻮراب ﮔﺴـﮑﺮ در ﮔﯿﻼن واﻗﻊ اﺳﺖ‪ -.‬ﻣﻘﺎﻟﻪ راﺑﯿﻨﻮ(‪ )Rabino‬در ﻣﺠﻠﻪ‪Revue du-‬‬
‫‪Monde Musulman ,Vo 1 .XXXII ,PP 154 -5‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ روسﻫـﺎ در ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﺘﺤﻤـﻞ ﺗﻠﻔﺎت ﺟﺎﻧﯽ ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ در ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺻـﺪﻣﻪ دﯾﺪﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﻋﺪه ﮐﻤﯽ از آﻧﻬﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺗﻠﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ در ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ دادﻧﺪ از ﺗﻠﻔﺎت روسﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﺑﻮد‪«1» .‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺮدم ﺑﺪﺑﺨﺖ اﯾﺮان ﮐﻪ از ‪ 1722‬ﺗﺎ ‪ 1730‬در ﻣﻌﺮض ﻫﺠﻮم دﺷـﻤﻨﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﺻﺪﻣﻪ دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﻃﺎﻋﻮن ﺟﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻠﻔﺎت ﻣﺎدي ﻫﻢ ﺑﯽاﻧﺪازه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻧﺎدر اﻣﯿـﺪ ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ در ﻗﺸﻮن او ﮐﺎر ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﺧﻮد اﻣﺮي دﺷﻮار و ﻃـﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳـﺎ ﺑﻮد‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧـﺎدر ﮐﺸﻮر را از آن اوﺿـﺎع آﺷـﻔﺘﻪ و ﻧﻨﮕﯿﻦ اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺻـﻔﻮي ﺑﻪ ﻣﻘـﺎم‬
‫ﺑﻠﻨﺪي رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﮔﺮ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻋﻤﻠﯿـﺎت ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﻗﻔﻘـﺎز و اﯾﺮان ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ رﺳـﯿﺪ ﻇـﺎﻫﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺳﻮد آن ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﯿـﻞ ﺑﻮرژوا(‪E‬‬
‫‪ ).Bourgeois‬در ﮐﺘﺎب‬
‫‪Manuel bistorigue de pofigue Etrongere) Paris, 1897 (, vo 1. 1, p 287‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪهاي اﺑﺮاز ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻮاﻓﻖ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺗﺰار در ﻗﻔﻘﺎز و اﯾﺮان ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺧﺴـﺘﮕﯽ‬
‫ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺎﯾـﺎن و‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻬـﺘﺮ‪ ،‬ﺗـﻮﺟﯿﻪ ﮐﺎرﻫـﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ وي در روﺳـﯿﻪ اﻧﺠـﺎم داده ﺑﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺠـﺎرت و ﻧﻔﻮذ و اﻓﮑـﺎر‬
‫روسﻫﺎ را در آﺳﯿﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻫﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺗﺰار ﮐﻪ در ﻏﺮب ﻓﺮﻣﺎنده و ﺳﯿﺎﺳﺖﻣﺪار ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ در ﺷﺮق ﭘﯿﺶ ﻗﺪم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ ﺳﯿﺎﺳﺖ روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ درﺑﺎره اﯾﺮان از ‪ 1725‬ﺗﺎ ‪1730‬‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ‪ «1» ،‬ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﺳـﯿﺎﺳﺖ روﺳﯿﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان و در رواﺑﻂ آن ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﯾﺮان ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻘﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻃﻠﺒﯽ روﺳـﯿﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ رو ﺑﻪ ﺿـﻌﻒ ﻧﻬﺎد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد در اﯾﺮان‬
‫اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﺮق ﺑﺎﻋﺚ در اﻓﺘﺎدن آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺷﺮف ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺮزﻫﺎي روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ در داﻏﺴﺘﺎن و ﺷﯿﺮوان‬
‫ﻣﺮگ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ و ﭘﯿﺮوزيﻫـﺎي ﻗﺸﻮن ﺗﺮك در اﯾﺮان در ﺳـﺎل ‪ 1725‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ از روﺳـﯿﻪ زﯾﺎد ﺑﯿﻤﻨﺎك ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺤﻮل از‬
‫رﻓﺘﺎري ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺎ ﺳـﺮﺗﯿﭗ اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺨﺼﻮص ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻮد و‬
‫ﺗﺰار او را در اواﺧﺮ ‪ 1724‬ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد ﺗﺎ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان را ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﮐﻨﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮزﻫﺎي ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ داده ﺑﻮد ﻣﻌﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ در ‪ 11‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪ 31 /‬اوت ‪ 1724‬ﻋﺎزم ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺷﻮد اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد‪.‬‬
‫»‪ «2‬در ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺮد ﮔﺮﺑﺮ »‪ «3‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ روسﻫﺎ را در ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺑﺎﮐﻮ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺮﻫﻨﮓ دوم ﻓﻦ ﻟﻮﮐﻪ‪ ،‬اﻓﺴﺮ ﭘﯿﺎده‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻈﻮر داده ﺷﺪ‪«4» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬آﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬آﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ و ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪De Koch, Histoire abregee des Traites de Paix, vo 1. XIV, p. 311‬‬
‫‪ -.(3) .‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت زﻧﺪﮔﯽ ﮔﺮﺑﺮ‪ -،‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﺮ ﺑﺮ‪ ، Nachrichten‬در ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،4 -2‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‬
‫از ﮐﺘﺎب‪ - Sammlung Russi ccher Geschichte-‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪. De Koch ,ibid ,P .311(4‬‬
‫روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎي ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان را رد و ﺑـﺪل ﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻫﻨﻮز زﻧﺪه ﺑﻮد وﻟﯽ وﻗﺘﯽ از ﺗﺮكﻫﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود دو ﮐﺸﻮر داﻏﺴﺘﺎن و ﺷﯿﺮوان ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺎﻋﺪ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺘﻨﺎع ﺗﺮكﻫﺎ از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اوﺿﺎع آﺷـﻔﺘﻪ آن دو اﯾﺎﻟﺖ ﺑﻮد و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ روﺳﯿﻪ ﻋﺪهاي را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻫﻤﺮاه ﻣﺄﻣﻮران ﺧﻮد ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﻫﻨﻮز اﻋﺰام‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ «1» .‬وﻟﯽ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪه اﻣﺘﻨﺎع ﺗﺮكﻫﺎ در اﻣﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺮزﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﯿﺮوزي درﺧﺸﺎن ﻗﺸﻮن آﻧﻬﺎ در اﯾﺮان و ﺳﺴﺖ ﺷﺪن ﻋﻤﻠﯿﺎت‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ روسﻫﺎ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺑﯿﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آﻧﻬﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﯾﺎ ﺑ ﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﮑﺮر روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ و ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ‪ ،‬ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق در ﺳﺎل ‪ 1725‬در ﺑﻮﺗﻪ اﺟﻤﺎل ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ آن ﺳـﺎل وزﯾﺮ اﻋﻈـﻢ‪ ،‬رﺋﯿﺲ اﻓﻨـﺪي‪ ،‬ﻧﭙﻠﻮﯾـﻒ و آﻧـﺪره زل ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸـﺎورهاي در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺗﺸـﮑﯿﻞ دادﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ از وﻗﻔﻪ در ﮐﺎر ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد و ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود ﺷﺪ‪ ،‬رﺋﯿﺲ اﻓﻨﺪي ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺸﻮن ﺗﺮك در ﻧﻮاﺣﯽ ﺳـﺮﺣﺪي اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن روﺳـﯿﻪ اﺟﺎزه رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آن ﺣﺪود داده‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬اوﻟﯿﺎي اﻣﻮر ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻔﻆ ﺟﺎن آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ روسﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ در ﻓﺘﺢ اﯾﺮان‬
‫ﻣﺴﺎﻋـﺪﺗﯽ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و ﻗﺸﻮن روس ﻇﺎﻫﺮا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺘﯽ ﺗﻤﺎم ﮔﯿﻼن را اﺷـﻐﺎل ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﭼﻮن روﺳـﯿﻪ در اﻧﺠﺎم ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد ﻃﺒﻖ ﻋﻬﺪ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﻗﺼﻮر ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ آن را ﮐﺄن ﻟﻢ ﯾﮑﻦ ﻣﯽداﻧﺪ وﻟﯽ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ دﯾﮕﺮي ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺟﺪﯾﺪ‬
‫را ﺑﻪ ﺣﺴـﺎب آرد و روﻣﯿـﺎﻧﺘﺴﻒ آزاد ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺒﺮﯾﮑﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ ﮐﺎﺗﺮﯾﻦ ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت آن ﻗـﺪر ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮه ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻزم ﻣﯽداﻧﺪ از دوﻟﺖ ﻣﺘﺒﻮع ﺧﻮد دﺳـﺘﻮرﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي درﯾﺎﻓﺖ‬
‫دارد‪«2» .‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ اردﺑﯿﻞ را اﺷـﻐﺎل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬رواﺑﻂ روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ رو ﺑﻪ ﺗﯿﺮﮔﯽ ﻧﻬﺎد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﻬﺮ اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫روسﻫﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺎرج از ﺣـﺪودي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ «3» .‬در دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1725‬ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻪ اﻟﻐﺎي ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻠﮑﻪ در ﻧﻈﺮ داﺷـﺘﻨﺪ ﮔﯿﻼن را از روسﻫﺎ ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ‪ «4» .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬اﻣﮑـﺎن اﯾﻦ ﮐﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺗﻘﺎﺿﺎﻫـﺎي روسﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ را‬
‫ﺧﻮاﻫـﺪ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑـﺎ اﻓﻐﺎنﻫـﺎي ﻏﻠﺠـﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑـﺎﻋﺚ اﯾﺠـﺎد آراﻣﺶ در رواﺑﻂ آن دو ﮐﺸﻮر ﺷـﺪ‪ .‬در ژاﻧﻮﯾﻪ‬
‫‪ ،1726‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﻪ ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ و آﻧﺪره زل ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﻗﺼﺪ دارد ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﺷـﺮف‪ ،‬را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻣﻞ ﭘﯿﻐﺎم‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮﻣﺎن رواي ﺳـﻨﯽ ﺑﭙـﺬﯾﺮد‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﺬاﮐﺮات ﺧﻮد ﺑﺎ او ﮐﺎري ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ روﺳـﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ «5» ،‬و‬
‫دوﺑﺎره از ﻋﺪم‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﺰارش اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 10‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 29‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪1725‬؛‪ ، State Papers 97‬ﺟﻠﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ 3 /14 ،‬اﮐﺘﺒﺮ‪ ، 97State Papers ،‬ﺟﻠﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ 3 /14 ،‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪.1725‬‬
‫)‪ -.(5‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ‪.‬‬
‫ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ روسﻫـﺎ در اﯾﺮان ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ اﮔﺮ دوﻟﺖ ﻣﺘﺒﻮع او ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن ﺷـﺪت ﺗﺮكﻫـﺎ ﺟﻨﮓ را در اﯾﺮان اداﻣﻪ‬
‫ﻧـﺪاده‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳـﭙﺲ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻟﺸﮑﺮي ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪«1» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن و آﻧـﺪره زل ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ ﻣـﺎﻧﻊ ﮐﺎرﻫـﺎ ﺷﻮﻧـﺪ وﻟﯽ روﻣﯿـﺎﻧﺘﺴﻒ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﺑﺎ ﻣﯿﺮ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫دروﯾﺶ ﻣﺤﻤـﺪ آﻗﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﺗﺮﮐﯿﻪ در آورﯾﻞ ‪ 1726‬ﻋﺎزم ﻧﻮاﺣﯽ ﺳـﺮﺣﺪي ﺷﻮد‪ .‬آﻧـﺪره زل در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺟﺪﯾـﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ »‪ «2‬ﻧﮕـﺬاﺷﺖ ﮐﻪ دو ﺳﻦ داﻟﯿﻮن‪ ،‬از ﺧﻮﯾﺸﺎن دوﺑﻮﻧﺎك ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ ﻫﻤﺮاه دروﯾﺶ ﻣﺤﻤﺪ آﻗﺎ و روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ ﺑﺮود‬
‫و ﺑﻬﺎﻧﻪ آورد ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت آن ﺷﺨﺺ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮز روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ و ﻫﻤﮑﺎر ﺗﺮك او از ارزﻧـﮥ اﻟﺮوم ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دروﯾﺶ ﻣﺤﻤﺪ آﻗﺎ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﻣﺮ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‬
‫ﻓﺮا ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪ‪ .‬ﺗﻌﻮﯾﻖ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﮐﺎر اﯾﺠﺎد ﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﮔﺮدﯾﺪ در ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻃﻮاﯾﻒ‬
‫ﺷﺎﻫﺴﻮن و ﺷـﻘﺎﻗﯽ ﺷـﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ «3» .‬در ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1726‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮران ﻣﺸـﻐﻮل ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣـﺪود ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺑﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮز روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﻣﺠﺎورت آن ﺷـﻬﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﻮد و ﭼﻮن ﻣﺮدم ﺷﻤﺎﺧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺷﻮرش‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ ﺳﺮ ﻋﺴﮑﺮ ﮔﻨﺠﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ آﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﺳـﺘﻘﺮار آراﻣﺶ‪ ،‬ﻓﻦ ﻟﻮﮐﻪ و ﮔﺮﺑﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق دروﯾﺶ ﻣﺤﻤﺪ آﻗﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺮزﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و‬
‫ﻃﺒﻖ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1724‬از ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎي ﺧﺰر رﻓﺘﻨـﺪ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻘﻄﻪ را در دﻫﮑـﺪه ﻣﺒﻮر‪ ،‬در ‪ 17‬ﻣﯿﻠﯽ ﻣﺸﺮق ﺷﻤﺎﺧﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ «4» .‬اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ ﯾﮏ ﺳﻮم ﻣﺴﺎﻓﺖ از ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺗﺎ درﯾﺎي ﺧﺰر ﻓﺎﺻـﻠﻪ داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﺒﻮر ﺗﭙﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺟﻬﺖ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺮ ﭘﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن روس و ﺗﺮك‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ 6 ،‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 27‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪.1726‬‬
‫)‪ .(2‬اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﻫﻨﻮز ﻣﯽﮐﻮﺷـﯿﺪ ﮐﻪ رواﺑـﻂ روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺗﯿﺮه ﺳـﺎزد‪ ،‬زﯾﺮا از ﯾﮏ ﻃﺮف ﻣﯽدﯾـﺪ ﮐﻪ اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ ﮐﺎﺗﺮﯾﻦ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷـﻠﺰوﯾﮓ‪ -‬ﻫﻠﺸـﺘﺎﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻧﻮر را ﺗﻬﺪﯾـﺪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷـﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ ﻃﺮفداران ژاك را‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ -،‬ﻧـﺎﻣﻪ دوك ﻧﯿﻮﮐﺎﺳﻞ(‪ )Newcastle‬ﺧﻄـﺎب ﺑﻪ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣـﻮرخ ‪ 15 / 26‬ژاﻧـﻮﯾﻪ ‪) 1726‬ﺟﻠـﺪ ‪97State - 25‬‬
‫‪ Papers‬ﮐﻪ در آن ﺑﻪ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ را وادارد ﮐﻪ روسﻫﺎ را در اﯾﺮان ﺳﺮﮔﺮم ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻮﺟﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺑﻪ آن ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻌﻄﻮف ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻣﻀﺎي ﻣﻌﺎﻫﺪه ﻫﺎﻧﻮر در ﺳﻮم ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1725‬از ﻣﺘﻔﻘﺎن اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد و اﯾﻦ اﺗﻔﺎق ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﺗﺤﺎد اﺗﺮﯾﺶ و‬
‫اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ و اﺗﺤـﺎد اﺣﺘﻤـﺎﻟﯽ ﻣﯿـﺎن اﺗﺮﯾﺶ و روﺳـﯿﻪ )ﮐﻪ ﺑﻌـﺪا ﺻﻮرت ﺗﺤﻘﻖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ( ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ آﻣـﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻞ‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ را ﮐﻪ اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ در ﭘﯿﺶ داﺷﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻃﺮف ﺷـﻤﺎل ﺑﻪ ﺳﻮي درﺑﻨﺪ رﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺸﺖ روز ﺑﻌﺪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺬﮐﻮر ﭘﺲ از رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ داﻏﺴـﺘﺎن دﭼﺎر اﺷـﮑﺎﻻت‬
‫ﻓﺮاوان ﺷﺪﻧـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﮔﺰارش دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ از ﻣﺄﻣﻮران ﺟﺪا ﺷﺪه ﻋﺎزم ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ‬
‫اراﻣﻨﻪ ﺑﺴﯿﻐﻨﺎق ﮔﺮدد‪«1» .‬‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ اﺷـﮑﺎﻻت ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷـﺪ و ﻣﺄﻣﻮران ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ از ﻧﻮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود در روي ﻧﻘﺸﻪ در‬
‫ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﺎ ﮐﺸـﯿﺪن ﺧﻄﻮط ﻣﺮزي در اراﺿـﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺴـﯿﺎر ﻓﺮق دارد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮران ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از درﺑﻨـﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ و دو‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺧﺸـﮑﯽ ﺑﺮاﻧﻨـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﻼﻣﺖ را در ﺷـﻤﺎل ﺑﮕﺬارﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﻫﺠﺪه ﺳﺎﻋﺖ راﻧﺪﻧﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ راه آن ﻗـﺪر ﺻـﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ روي ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب و ﺑﻪ ﺳﻮي رودﺧﺎﻧﻪ ﺳـﻤﻮر راﻧﺪﻧﺪ و ﺧﻂ‬
‫ﺳﺮﺣﺪي را در ﻧﻘﻄﻪاي در ﻗﺒﻪ ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﺳﺎﺣﻞ ﺑﯿﺴﺖ و دو ﺳﺎﻋﺖ راه ﻓﺎﺻـﻠﻪ داﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﮐﺎر ﻧﺴـﺒﺘﺎ آﺳﺎنﺗﺮ ﺷﺪ و‬
‫ﭼﻮن در دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1727‬ﺑﻪ ﻣﺒﻮر رﺳﯿﺪﻧﺪ ﻗﻀﯿﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣـﺄﻣﻮران ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﺘﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺜﯽ ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ در ﮔﺮﻓﺖ درﺑﺎره ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﻣﺮز ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺑﺮوﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن روﺳـﯿﻪ در ﮐﻤﺎل درﺳﺘﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ از ﻣﺮز ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺎﻣﻪ »ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ« ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ دروﯾﺶ ﻣﺤﻤـﺪ آﻗـﺎ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﻤﯽﺷـﺪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ در ﻣﺘﻦ ﺗﺮﮐﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬اﻣـﺎ روسﻫـﺎ ﺑـﺪون اﻃﻼع او آن ﮐﻠﻤﻪ را در ﻣﺘﻦ روﺳـﯽ‬
‫ﮔﻨﺠﺎﻧﺪﻧﺪ و او ﻧﯿﺰ اﻣﻀﺎ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺎﻣﻪ در ‪ 23‬ر ‪ 12‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1727‬ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪاي ﮐﻪ ﺗﺮﺳـﯿﻢ ﺷـﺪ ﮐﺎر ﺳـﺮﮔﺮد ﮔﺮﺑﺮ ﺑﻮد‪ .‬وي ﺿـﻤﻦ ﮐﺎر ﺧﻮد‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎدي درﺑﺎره آن ﺣـﺪود ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﮐﻪ در ﺗﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﺧﺒﺎر »‪ ،«2‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده او واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﺧﺘﻼف روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻣﺮزﻫﺎي آن دو ﮐﺸﻮر در داﻏﺴـﺘﺎن و ﺷﯿﺮوان ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ و روسﻫﺎ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪر ﻧﺒﻮد اﯾﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪي دوام ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﻮرش ﺷﻤﺨﺎل ﻋﺎدل ﮔﺮاي‬
‫وﻓﺎداري ﺷـﻤﺨﺎل ﻋﺎدل ﮔﺮاي ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺳﻄﺤﯽ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭼﻪ وي از ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ در ﺗﺮﺧﻮ‪ ،‬در ﻣﺎه اوت ‪ ،1722‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ رﻓﺘﺎر او در ﺑﺮاﺑﺮ روسﻫﺎ در ﭼﻨـﺪ ﻣﺎه ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ از در ﺑﻨـﺪ ﻋﺎزم روﺳـﯿﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺸـﮑﻮك ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ «3» .‬ﺷﻤﺨﺎل از اﯾﻦ ﮐﻪ روسﻫﺎ در روي ﻗﻠﻤﺮو او ﻗﻠﻌﻪ »ﺳﻮﯾﺎﺗﻮي ﮐﺮﺳﺖ« را ﺑﻨﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬وﺟﻮد اﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪. Nachrichten(2‬‬
‫ﻗﻠﻌﻪ و ﭘﺎدﮔﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ آن ﭼﻨﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻢ ﻣﺮدم ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از رؤﺳﺎي داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻢدﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﻋﺎدلﮔﺮاي ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﺷﻮرش دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ زﯾﺮا ﺷﺮه ﻣﻮﺗﻮف »‪ «1‬و ﮐﺮوﭘﻮﺗﻒ »‪ «2‬دو ژﻧﺮال روﺳﯽ ﺑﺎ ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﺷﻮرﺷﯿﺎن را در ‪ 7‬اﮐﺘﺒﺮ‪26 /‬‬
‫ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1725‬ﺷـﮑﺴﺖ دادﻧـﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ﻋﺎدل ﮔﺮاي و ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ از ﻃﻮاﯾﻒ در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪﻧـﺪ و ﺧﻮد او ﺑﻪ ﮐﻮﻫﻬﺎي‬
‫ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر داﻏﺴـﺘﺎن ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺟـﺪ او ﺷـﻤﺨﺎل اﻧـﺪي ﺑﻌﺪ از ﺷـﮑﺴﺖ از روسﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﺑﻮﺗﻮرﻟﯿﻦ »‪ «3‬و ﭘﻠﺶ‬
‫ﮐﻒ »‪ «4‬در ‪ ،1604‬ﺑﻪ آن ﮐﻮهﻫـﺎ ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪه ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ «5» .‬روسﻫـﺎ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﻋـﺎدل ﮔﺮاي را اﺳـﯿﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﻪ ﮐﻮﻻـ‪ ،‬در ﻻپﻟﻨـﺪ »‪،«6‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ؛ و او ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در آﻧﺠﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﻓﺎﺗﺢ روﺳﯽ ﺗﺮﺧﻮ و ﭼﻨﺪ دﻫﮑﺪه ﻣﺠﺎور را ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻨﺼﺐ ﺷﻤﺨﺎﻟﯽ را ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ آن ﺷﻮرش ﻣﻨﺴﻮخ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺣﻤﻼت ﭼﻼق ﺳﺮﺧﺎي ﺧﺎن ﺑﻪ روسﻫﺎ و اراﻣﻨﻪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﻣﯿﺎن ﭼﻼق ﺳـﺮﺧﺎي ﺧﺎن‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﺎزي ﻗﻤﻮق‪ ،‬و داود ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺷـﯿﺮوان ﮐﻪ در ﺗﺼﺮف ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ «7» .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺳﺮﺧﺎي ﺧﺎن ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﺻﻠﺢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ روسﻫﺎ از در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ درآﻣﺪ و ﻟﻮ آن ﮐﻪ ﺧﻮد ﺳﺎﺑﻘﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ روسﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﺮﺧﺎي و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺷﻐﺎﻟﯽ روسﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻏﻨﺎﯾﻢ ﻓﺮاوان ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آوردﻧـﺪ و در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺣﻤﻼت ﺷـﺼﺖ ﻫﺰار ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ ﺑﻪ ﻏﺎرت ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬روسﻫﺎ ﺑﻌﻀـﯽ از اﻓﺮاد ﻃﻮاﯾﻒ ﺷﺎﻫﺴﻮن را‪ ،‬ﮐﻪ دﺷـﻤﻦ او‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻗﻠﻌﻪ ﺧﻮد در ﺳﺎﻟﯿﺎن ﭘﻨﺎه داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳـﺮﺧﺎي از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴـﯿﺎر ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ او ﺑﺎ روسﻫﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ادﻋﺎي ﺗﺼـﺮف ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﻮراﻟﯽ را‪ ،‬واﻗﻊ در ﺷـﻤﺎل رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻤﻮر و در ﻣﺠﺎورت ﻣﺼّﺐ آن‪ ،‬داﺷﺖ‪ «8» .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﮐﻪ وي ﺑﻪ‬
‫آن ﻧـﺎﺣﯿﻪ وارد ﺷــﺪ‪ ،‬روسﻫـﺎ او را ﺑـﻪ زور ﺑﯿﺮون ﮐﺮدﻧــﺪ‪ «9» .‬ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴـﺖ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺗـﺎ ﭼﻪ ﺣـﺪ ﺳـﺮﺧﺎي را ﻋﻠﯿﻪ روسﻫـﺎ ﺗﺤﺮﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وي ﻃﺒﻌﯽ ﭼﻨﺎن ﭘﺮﺷﻮر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺪون ﺗﺮﻏﯿﺐ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺷـﻐﺎﻟﯽ روسﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺳﺮﺧﺎي‬
‫ﻣﺎﯾﻪ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻧﺎدر را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪«10» .‬‬
‫ﺳﺮﺧﺎي ﻧﯿﺰ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ اراﻣﻨﻪاي ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ اﯾﻮان ﯾﻮزﺑﺎﺷﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬اﯾﻮان ﮐﺮارا‬
‫______________________________‬
‫)‪. Sheremotov(1‬‬
‫)‪. Kropotov(2‬‬
‫)‪. Buturline(3‬‬
‫)‪. Pleshkov(4‬‬
‫)‪. Clairac ,vo 1 .II ,p .292(5‬‬
‫)‪. Lappland(6‬‬
‫)‪ .(8‬ﺑﺮاي ﺷﺮح اوﺿﺎع اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ¬‪ ، Nachrichten-،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪77 -57‬‬
‫)‪ -.(10‬ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 94 ،84 ،83‬و ‪.95‬‬
‫از روسﻫﺎ در ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ ﺳﺮﺧﺎي و ﺗﺮكﻫﺎ اراﻣﻨﻪاي را ﮐﻪ زﯾﺮ دﺳﺖ او ﺑﻮدﻧﺪ از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻮان از او در ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﺮده ﺑﻮد و در آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ در داﻏﺴـﺘﺎن و ﺷـﯿﺮوان اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ اﯾﻮان را‬
‫ﻣﺮدي ﺑﺴـﯿﺎر ﺑـﺎﻫﻮش ﻣﯽداﻧﺴﺖ و از ﺗﻘﺎﺿﺎﻫـﺎي ﻣﮑﺮر او آزرده ﺷـﺪ‪ .‬ﭘﺮﻧﺲ داﻟﮕﻮ روﮐﯽ و ﺳـﺎﯾﺮ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎن روﺳـﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ دﻟﺴﻮزي‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳـﺮﺧﺎي را دﺷـﻤﻨﯽ ﺳﺮﺳـﺨﺖ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﺪون ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ ،1724‬ﺑﻪ اﯾـﻮان و‬
‫اراﻣﻨﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ «1» .‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮردي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺳﺮﺧﺎي ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫وي ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ روسﻫﺎ داﺧﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻋﻠﻞ دﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﺎﻻت اﺷﻐﺎﻟﯽ اﯾﺮان‬
‫دﺷـﻤﻨﯽ ﺳـﺮﺧﺎي ﺑﺎ روﺳﯿﻪ و ﺗﺠﺎوزات او ﺑﻪ ﺧﺎك اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻞ اﺧﺘﻼف روﺳﯿﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﺷﻐﺎل اردﺑﯿﻞ در ‪ 1725‬از ﻃﺮف‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺣﻔﻆ آن از دﺳﺖ ﺷﻮرﺷـﯿﺎن اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﺎﻋﺚ اﻋﺘﺮاض ﺷﺪﯾـﺪ روسﻫﺎ ﺷـﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض آن‬
‫ﻧﺒـﻮد ﮐﻪ روﺳـﯿﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻃﺮفداري ﮐﻨـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﺎدﮔـﺎن ﺗﺮك در اردﺑﯿـﻞ اﻣﻨﯿﺖ ﺧـﺎك آن ﮐﺸﻮر را ﺗﻬـﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ روسﻫـﺎ ﺑﯽدﻟﯿﻞ ﻧﺒﻮد زﯾﺮا در اواﯾﻞ ‪ 1726‬ﻫﺰار ﺳـﺮﺑﺎز ﺗﺮك ﺑﻪ ﻃﻮر »ﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ« ﺑﻪ ﮔﯿﻼن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﺮد‪ ،‬وي ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻒ اﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪ اﺳﺖ و ﮔﻔﺖ روسﻫـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ آن ﻋـﺪه را ﺟﺒﺮا از ﮔﯿﻼـن‬
‫ﺑﯿﺮون راﻧﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ «3» .‬زﯾﺮا آن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﺳـﺘﻮر دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮاي اﻣﺘﺤﺎن ﻗﺪرت روسﻫﺎ‬
‫در آن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در آن زﻣﺎن ﻫﻤﮕﯽ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺷـﻐﺎل ﮔﯿﻼن از ﻃﺮف روسﻫﺎ و ﻧﻈﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺠﺎرت اﺑﺮﯾﺸﻢ در آﻧﺠﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﺗﺮكﻫﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ روسﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺷﻐﺎﻟﯽ آﻧﻬﺎ در اﯾﺮان دو ﺻﻮرت ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ P .T .Arutunion Osvoboditelnoe Dvizhenie ,p .237-.(1‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮل اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه )‪ ،(238‬دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ اﯾﺎم اراﻣﻨﻪ‬
‫در اواﺧﺮ ‪ 1726‬اﺳﺖ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﺳﺎل ﻋـﺪه زﯾﺎدي از آﻧﻬﺎ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺗﺮكﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اوان ﯾﮑﯽ از اﺷـﺨﺎص ﻣﻌﺪودي ﺑﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ از‬
‫ﻣﻘـﺎوﻣﺖ ﺑﺮﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ اﺳـﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم ازاي ﺣﺴﻦ ﺟﻼﻟﯿﺎﻧﻨﺘﺲ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ او و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ اراﻣﻨﻪ وﻓﺎدار‬
‫ﻣﺎﻧﺪهاﻧـﺪ و ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺗﺰار در آﯾﻨﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺟﻨﮕﯿﺪ‪ .‬در ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ »ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻤﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺴﻮي را در‬
‫دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺬاﺷﺖ‪«.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،321‬ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﺎﻣﻪاي از دوﺳﻮن داﻟﯿﻮن‪.‬‬
‫)‪ .(3‬در ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن درﺑﺎره وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ او ﻣﺜﻞ ﻣﺮدم ﻣﺴـﮑﻮي زﯾﺮك و ﻣﺤﯿﻞ اﺳﺖ و ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺎﻫﻮشﺗﺮ اﺳﺖ‪ -.‬ﮔﺰارش او ﻣﻮرخ ‪ 2 /13‬آورﯾﻞ ‪ ، State Papers 97،1726‬ﺟﻠﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.322 -321‬‬
‫ﺧـﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در وﻫﻠﻪ اول‪ ،‬روﺳـﯿﻪ اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺧﻮد را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮد و در آﺳـﺘﺎرا »‪ «1‬و ﺳـﺎﯾﺮ ﺟﺎﻫـﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻼع ﻧﻈﺎﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1726‬دوﻟﺖ روﺳـﯿﻪ وﺧﺘﺎﻧﮓ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﮔﯿﻼن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ «2» .‬وﻟﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد‬
‫ﺟﻨـﮓ ﺗﺒﻠﯿﻐـﺎﺗﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ در آن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻮد‪ «3» .‬وﺧﺘﺎﻧﮓ وﻗﺘﯽ در ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1726‬ﺑﻪ ﮔﯿﻼن رﺳـﯿﺪ‪ «4» ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷـﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از‬
‫ﺗﺼﺮف اردﺑﯿﻞ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺮكﻫﺎ و ﺣﻤﻠﻪ »ﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ« آﻧﻬﺎ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ راﺑﻄﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ روسﻫﺎ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ دﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ آن ﺑﻮد ﮐﻪ روسﻫﺎ اراﻣﻨﻪ و ﮔﺮﺟﯽﻫﺎ را در ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺷـﻐﺎﻟﯽ ﺧﻮد ﺟﺎ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺷﺨﺼـﺎ‬
‫ﻣﯿﻞ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻋﯿﺴﻮي ﺳﺎﮐﻦ ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن و ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ زور آزاد ﺳﺎزد ﻧﺎﭼﺎر آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد از ﺧـﺎك ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺷـﻐﺎﻟﯽ ﺗﺮكﻫـﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت و در ﮔﯿﻼن‪ ،‬و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺷـﻐﺎﻟﯽ روس در اﯾﺮان‪ ،‬ﺳـﮑﻮﻧﺖ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﯾﻦ ﺳـﯿﺎﺳﺖ را اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن در ‪ 24‬ر ‪ 13‬ﻣﻪ ‪ 1729‬ﺑﻪ ﻟﻨـﺪن ﻧـﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻞ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺗﺮكﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روسﻫﺎ ﻋـﺪه زﯾﺎدي از اﻫﺎﻟﯽ ارﻣﻨﺴـﺘﺎن و ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن را ﺑﻪ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮدﺷﺎن دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮﺣﺪﻫﺎي ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷﻮد‪ «5» .‬و ﻧﯿﺰ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫ﺿـﺪ ﺗﺮك در آن ﻗﺴـﻤﺖ از ارﻣﻨﺴـﺘﺎن ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻘﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1724‬و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧـﺎﻣﻪ ﻣﺮزي ‪ 1727‬ﺑﻪ روﺳـﯿﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﺘﻤﺎ در‬
‫ﺻﻮرت ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن آن دو ﮐﺸﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ از داﻏﺴـﺘﺎن ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻗﻮل اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪:‬‬
‫»از زﯾﺎنﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ روسﻫﺎ در اﯾﺮان ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ در ﺑﺮ دارد ﻓﺮﯾﺎد‪ .‬ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﺑﺮ آوردﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﻣﯽﮐﻮﺷـﻨﺪ راﺑﻄﻪ ﺑﺎب‬
‫ﻋﺎﻟﯽ را ﺑﺎ ﺗﺰار ﺧﺮاب ﮐﻨﻨـﺪ‪ «6» «.‬وﻟﯽ ﻋﻠﻞ اﺧﺘﻼف روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ اﯾﺮان‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺣﯿﺎي ﻗﺪرت اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻧﺎدر‪ ،‬از‬
‫ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻗﻠﻌﻪ آﺳﺘﺎرا در ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ 1727‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ؛‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺑﻮﺗﮑﻮف‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪.86‬‬
‫)‪ .(2‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﯽﻣﯿﻞ ﻧﺒﻮد ﺑﺎ روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺬاﮐﺮه ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪. Soloviev ,Istoriya Rossii ,vo 1 .xIx ,p .1116(3‬‬
‫)‪ .(4‬وﺧﺘﺎﻧﮓ در ﺳﺎل ‪ 1728‬ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫)‪. State Papers 97 ,vo 1 .xxv(5‬‬
‫)‪ .(6‬ﮔﺰارش ‪ 19 /30‬ژوﺋﻦ ‪ 1729‬در‪State Papers 97 ,vo 1 .XXV‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻬﻢ رواﺑﻂ اوﻟﯿﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎ اﯾﺮان‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎ اﯾﺮان رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﺑﺮ ﻗﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬رﯾﭽﺎرد اﺳﺘﯿﻞ »‪ «1‬و ﺟﺎن ﮐﺮوﺛﺮ »‪ «2‬و ادوارد‬
‫ﮐﺎﻧﺎك »‪ «3‬ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﺳﺘﯿﻞ در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1614‬از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺮان ﻋﺎزم ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺴﺎﻋـﺪي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت در‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮر وﺟﻮد داﺷﺖ واﻗﻒ ﮔﺮدﯾﺪ و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن زﻣﺴـﺘﺎنﻫﺎي اﯾﺮان ﺳـﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻟﺒﺎس اﺣﺘﯿﺎج ﺷﺪﯾﺪي دارﻧﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮرات »‪ «4‬رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﮔﺰارش ﻣﻔﺼـﻠﯽ از آﻧﭽﻪ در اﯾﺮان دﯾـﺪه ﺑﻮد ﺗﻘـﺪﯾﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺼﺎدﻓـﺎ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ اﺳﺘﯿﻞ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺟﺎن ﮐﺮوﺛﺮ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻓﺮوش‬
‫ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي اﺿﺎﻓﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎب ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اﯾﺮان را ﻣﻔﺘﻮح ﺳﺎزد‪ .‬اﺳﺘﯿﻞ و ﮐﺮوﺛﺮ از ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ درﯾﺎﻓﺖ‬
‫داﺷـﺘﻨﺪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺗﺒـﺎع او از ﻫﺮ درﺟﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬اﺳﺘﯿﻞ و ﮐﺮوﺛﺮ ﺑﻌـﺪ از ﺑﺮرﺳـﯽ در‬
‫اوﺿﺎع ﭼﻨـﺪ ﺑﻨـﺪر‪ ،‬ﺟﺎﺳﮏ را از ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ زﯾﺮا دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺪر ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﺎﯾﺮ ﺑﻨﺎدر در ﻣﻌﺮض ﺣﻤﻼت ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﻗﺮار‬
‫دارد‪.‬‬
‫ﺑـﺎ وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺳـﺮ ﺗﺎﻣﺲ رو »‪ ،«5‬ﺳـﻔﯿﺮ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در درﺑـﺎر اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻐﻮل‪ «6» ،‬رؤﺳـﺎي ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ در ﺳﻮرات ﻫﯿﺄﺗﯽ را ﺑﻪ رﯾﺎﺳـﺖ‬
‫ﮐﺎﻧﺎك در ﮐﺸﺘﯽ ﺟﯿﻤﺰ در دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1616‬ﺑﻪ اﯾﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺸﺘﯽ ﻣﺬﮐﻮر ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎﻻي ﺧﻮد را‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در اواﯾﻞ‬
‫‪ ،1617‬ﺑﻪ ﺟﺎﺳﮏ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﻧﺎك از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﺮاز رﻓﺖ و ﺷﻌﺒﻪاي در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﻋﺎزم اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫______________________________‬
‫)‪. Steele(1‬‬
‫)‪. Crowther(2‬‬
‫)‪. Connock(3‬‬
‫)‪. Surat(4‬‬
‫)‪. Roe(5‬‬
‫)‪ -.(6‬ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ وي ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 24‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1616‬ﻧﻮﺷﺖ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﮐﺘﺎب ‪Churchill's Voyages ,vo 1‬‬
‫‪ .I ,p .870‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎه در آن وﻗﺖ از ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﻏﺎﯾﺐ و ﺳـﺮ ﮔﺮم زد و ﺧﻮرد ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻧﺎك ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺑﺎ او ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ؛ و‬
‫ﭼﻮن در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﯾـﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺿـﺎﯾﺖ ﺑﺨﺸـﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس ﻓﺮﻣـﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻـﺮﯾﺢﺗﺮ از ﻓﺮﻣﺎن ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻮد ﺻﺎدر ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻣـﺬﮐﻮر ﺣﻖ ﺗﺠـﺎرت در ﺗﻤﺎم اﯾﺮان را ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷﺖ و ﺳـﻔﯿﺮي از ﻃﺮف اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر داﯾﻢ در‬
‫درﺑﺎر اﯾﺮان ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ در ﻫﺮ ﮐﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺪاﻧﺪ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در اﯾﺮان اﺟﺎزه‬
‫اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ را داد و ﻗﺮار ﺷﺪ در ﺻﻮرت ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﺳﻔﯿﺮ ﺧﻮد ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل )‪ (1617‬ﺑﻨﮕﺎﻫﯽ در اﺻﻔﻬﺎن و دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻨﮕﺎه دﯾﮕﺮي در ﺟﺎﺳﮏ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﺬﮐﻮر را ﺑﻪ ﮐﺎﻧـﺎك اﻋﻄـﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﻗﻮل داد ﻣﯿﺎن ﻫﺰار ﺗﺎ ﺳﻪ ﻫﺰار ﻟﻨﮕﻪ اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ از ﻗﺮار ﻫﺮ‬
‫ﭘﻮﻧﺪي )‪ 454‬ﮔﺮم( ﺷﺶ ﺷﻠﯿﻨﮓ ﺗﺎ ﺷﺶ ﺷﻠﯿﻨﮓ و ﺷﺶ ﭘﻨﺲ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻔﺮوﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﻘﺪار اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﺪون ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ‬
‫از ﺟﺎﺳﮏ ﺻﺎدر ﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﺎﻋﺪ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎ اﯾﺮان آﻏﺎز ﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1622‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺣـﺪي ﺑﻪ اﮐﺮاه اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﺷﺎه در ﻃﺮد ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ از ﺟﺰﯾﺮه ﻫﺮﻣﺰ و‬
‫ﻗﺸﻢ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨﺪ‪ «2» .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ از ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﺮﻧﺠﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از ﻣﻄﻠﻌﺎن اﻣﻮر ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻋﺎﯾﺪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺷﺪ‪ «3» .‬وﻟﯽ اﺳﺘﺎد ﺑﺎ ﮐﺴﺮ »‪ «4‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »‪ «5‬ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺟﺰ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻗـﺪرت ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ را در ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس در ﻫﻢ ﺑﺸـﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ ﻣﺆﺳـﺴﺎت اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ در ﺷـﺮق‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﻣﻌﺮض ﺣﻤﻠﻪ آﻧﻬـﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در ﻫﺮﻣﺰ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﻧﮑﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺎه‬
‫ﻋﺒـﺎس در ازاي ﺧـﺪﻣﺎت آن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻪ آن ﺑﺨﺸـﯿﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺣﻤﻠﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﻫﺮﻣﺰ آﻏﺎز ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﻣﻌﺎف ﺑﺎﺷـﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﻤﯽ از ﻋﻮاﯾﺪ ﮔﻤﺮﮐﯽ‬
‫ﻫﺮﻣﺰ را درﯾﺎﻓﺖ دارد‪ «6» .‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻢ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺗﻌّﻬﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ دو‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬در ﺷـﺮح ﻓﻮق و ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر از ﺣﻮادث ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻣﺂﺧﺬ دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺼـﻼ و ﺑﻬﺘﺮ ﺷـﺮح داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ -.‬آﺛﺎر ﺑﺮوس(‪ )Bruce‬و ﻫﺎﻧﺘﺮ(‪ )Hunter‬و ﺧﺎن(‪ )Khan‬ﮐﻪ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب آﻧﻬﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺎرﻫﺎي اﺑﺮﯾﺸﻢ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ آن را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪. A .Wilson ,The Persian Gulf ,p .149(3‬‬
‫)‪. Boxer(4‬‬
‫)‪ -.(5‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﯾﻦ اﺳﺘﺎد ﺑﺮ ﮐﺘﺎب‬
‫‪) Commentarois de Grande Capitan Ruy Freyse de Androda) London, 1930‬‬
‫)‪ .(6‬ده درﺻـﺪ ﺑﻬﺎي ﮐﺎﻻﻫﺎي وارداﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ اﺧﺬ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺎدرات ﭘﻨﺞ درﺻﺪ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎﯾﺮ ﺟﺎﻫﺎ )ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﮐﻨﮓ ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ در آﻧﺠﺎ ﻧﻈﯿﺮ ﻫﺮﻣﺰ ﺑﻮد( از ﻫﺮ ﺑﺎر ﺷﺘﺮ‪،‬‬
‫ﮐﺸﺘﯽ ﺟﻨﮕﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺣﻤﻠﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﯾﺎﻧﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﻧﮕﺎه دارد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺼـﺮف ﻫﺮﻣﺰ‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻨﺪر اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﻨﺪ و در ﻋﻮض ﺷﻬﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﮔﻤﺮو را ﮐﻪ در ده ﻣﯿﻠﯽ ﺷﻤﺎل‬
‫ﻏﺮﺑﯽ آن ﻗﺮار داﺷﺖ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ‪ .‬ﮔﻤﺮو اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﺮﻣﺰ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﮐﺸﺘﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﮔﻤﺮو ﺑﻨﺪري ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﺮﻣﺰ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ از آﻧﺠﺎ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺮو را ﺑﻨﺪر ﻋﻤﺪه ﻣﻤﻠﮑﺖ ﮐﻨﺪ و آن را ﺑﻪ اﺳﻢ ﺧﻮد ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺗﻤﺎم اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ را ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در ﻫﺮﻣﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد را‬
‫از ﺟﺎﺳﮏ ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس اﻧﺘﻘﺎل داد‪ .‬ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﺑﻨﺪر آن را ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﮔﻤﺒﺮون« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ ﻏﻠﻄﯽ از‬
‫ﮔﻤﺮوﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻣﯿﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در آﻏﺎز رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﺧﻮد ﺑﺎ اﯾﺮان داﺷﺖ ﺑﻪ زودي ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﯾﺄس ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪي‬
‫از ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ در ﮔﻤﺒﺮون در ‪ 1623‬ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻨﮕﺎه ﺑﺰرگﺗﺮي در ﺷﺮق ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮد‪ .‬در آن ﺳﺎل‬
‫ﻗﺘﻞ ﻋﺎم آﻣﺒﻮﯾﻨﻪ »‪ «2‬ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮد و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻫﻠﻨﺪ رواﺑﻂ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ﮔﻤﺒﺮون از‬
‫ﻇﻬﻮر ﭼﻨﺎن رﻗﯿﺐ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﻧﮕﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ در اﻣﻮر ﮐﺸﺘﯿﺮاﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ در ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺿﻊ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎدي از ﺟﻬﺎﺗﯽ ﺑﻬﺘﺮ از وﺿﻊ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﮐﻪ ﺑـﺎ وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ و اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎﯾﯽﻫﺎ ﻣﺸـﻐﻮل ﺗﺠﺎرت ﭘﺮ ﺧﻄﺮي در ﺷـﺮق ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬زودﺗﺮ از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ »ﻗﺪرت در اﺗﺤﺎد اﺳﺖ« ﭘﯽ ﺑﺮدﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫در ‪ ،1602‬دو ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ از ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ‪ ،‬ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻫﻠﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﻫﻠﻨﺪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ‬
‫ﺷﺮق ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﻣﺘﺤـﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﺮ ﮐـﺪام از اﯾـﻦ ﮔﺮوهﻫـﺎ در ﻫﯿﺌـﺖ رﺋﯿﺴﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾـﺪ داراي ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪهاي ﺑـﻮد و ﺗﻤـﺎم ﻣﺮدم ﻫﻠﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺳﻬﺎم آن را ﺧﺮﯾﺪاري‬
‫______________________________‬
‫ﻗﺎﻃﺮ‪ ،‬ﮔﺎو ﻧﺮ ﯾﺎ اﻻغ ﻣﻘـﺪاري وﺟﻪ اﺧـﺬ ﻣﯽﺷـﺪ‪ -.‬ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﻫﺸـﺘﻢ‪ ،‬ص ‪ .518‬ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس‪ ،‬ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣـﺪي ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴـﺎرت ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ را در ﻣﻮرد ﻫﺮﻣﺰ ﺑﮑﻨـﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ آﻧﻬﺎ در ﮐﻨﮓ ﻫﻤﺎن اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ را ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ در ﻫﺮﻣﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﺷﺮح ﮔﻤﺒﺮون در ﻓﺼﻞ ﺳﯽام ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻗﺘﻞ ﻋﺎم آﻣﺒﻮﯾﻨﻪ ﺳﺎلﻫﺎ در ﺧﺎﻃﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﻇﺮف ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﺮاي ﺑﺎر ﺳﻮم‬
‫ﺑﺎ ﻫﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬دراﯾﺪن(‪ )Dryden‬ﯾﮏ ﺗﺮاژدي ﺑﻪ ﻧﺎم آﻣﺒﻮﯾﻨﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آن اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﯽادﺑﺎﻧﻪ ﺷﺮارت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬آﻧﻬﺎ داراي ﻃﺒﯿﻌﺘﯽ ﺧﺒﯿﺚ و رﻓﺘﺎري زﻧﻨﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺷﻌﺎر ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮاﻧﺴﻮال ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﮐﺎﻓﯽ ﭘﻮل در اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺷﺪ و ﺟﻤﻬﻮري ﻫﻠﻨﺪ ﺑﻪ آن ﺣﻖ داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﺳﻼﻃﯿﻦ و ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﺷﺮق ﻣﻌﺎﻫـﺪه ﺑﺒﻨﺪد و ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﺻـﻠﺢ ﺑﭙﺮدازد و اﺳـﺘﺤﮑﺎﻣﺎت ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﻨﺪ و ﻗﺸﻮن ﻓﺮاﻫﻢ آرد و ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺎﻧﯽ ﺑﺮاي آن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻠﯽ ﺑﻮد و ﻣﻨﺎﺑﻊ و اﺧﺘﯿﺎرات ﺑﯿﺸﺘﺮي در دﺳﺖ داﺷﺖ‪«1» .‬‬
‫ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ آزادي و ﺣﻔﻆ آن در ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت در ﺷﺮق ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﻌﯽ‬
‫و ﮐﻮﺷـﺶ را ﻣﺒﺬول داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ در آن اﯾﺎم ﺑﯿﺶ از اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻗﺪرت ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻦ ﺑﻪ ﻓﺪاﮐﺎري ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي اﺧﺘﯿـﺎرات زﯾـﺎدي از ﻃﺮف ﭘﺎرﻟﻤـﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد و ﻣﻠﺖ ﻧﯿﺰ از آن ﻃﺮفداري ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﺒﻮد و از ﮐﻤﮏ ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ‪ 1607‬دﺳـﺘﻪاي از ﻧﺎوﮔﺎن ﻫﻠﻨـﺪي ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در آبﻫﺎي ﻫﺮﻣﺰ ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﺧﯿﺎل آن ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ از ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫـﺎ ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮد ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﺸـﻨﻮد ﺷـﺪ‪ ،‬و ﺷﺨﺼـﯽ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑـﺪﯾﻦ ﺧﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ »‪ ،«2‬ﺑﻪ ﻫﻠﻨﺪ‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗـﺎ ﻣـﺬاﮐﺮاﺗﯽ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ آورد وﻟﯽ ﻧـﺘﯿﺠﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣـﺪ‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 1623‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در ﺻـﺤﻨﻪ اﯾﺮان ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ و ﭼﻮن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺳـﺨﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر در ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ از ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ در ﮔﻤﺒﺮون اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ )ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ از ﻧﯿﻤﯽ از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﺷـﺪ(‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺴـﻠﻂ ﺑﺮ ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ آﺳـﯿﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ اﻧﺤﺼﺎر ﺗﺠﺎرت ادوﯾﻪ در‬
‫اﯾﺮان و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻌّﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻓﻘﻂ ﺷـﺶ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ از اﺳـﺘﻘﺮار ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در اﯾﺮان دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر زده و از رﻗﯿﺐ ﺧﻮد ﭘﯿﺶ اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮيﻫﺎي ﻋﻈﯿﻤﯽ را ﮐﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ داﺷﺘﻨﺪ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺷﮕﻔﺘﯽ اﯾﻨﺠﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از اﯾﺮان ﺑﯿﺮون ﻧﺮاﻧﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ آﻧﻬـﺎ را از ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ آﺳـﯿﺎ ﻃﺮد ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻮد دﻟﯿﻞ ﺷـﺠﺎﻋﺖ و ﺳﺮﺳـﺨﺘﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﭼﻨﺎن دﺷﻮاريﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در اﯾﺮان ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ -،‬آﺛﺎر داﻧﻠﭗ(‪)H .Dunlop‬‬
‫)‪ .(2‬زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت ﻧﺰد اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد؛‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺳﺮدﻧﯿﺲ راس(‪ )Ross‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫‪Sir Anthony Sherley and his Persian Adventure.) London, 1933 (, p. 60‬‬
‫ﺗﺼـﻮﯾﺮي از زﯾـﻦ اﻟﻌﺎﺑــﺪﯾﻦ‪) .‬ﯾـﺎ زﯾﻨـﻞ( در ﮐﺘـﺎب‪ ، A Chronicle of the Carmelites‬ﻣﻘﺎﺑــﻞ ﺻــﻔﺤﻪ ‪ ،169‬ﮐـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﺳﺎدﻟﺮ(‪ )SAdeler‬ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻫﻠﻨـﺪ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ در اوج ﻋﻈﻤﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﺮان آن ﻋﻬﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻗﺪرت ﺧﻮد‬
‫رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ ،1645‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻣـﺬﮐﻮر از اﺷـﮑﺎل ﺗﺮاﺷـﯽ دوﻟﺖ اﯾﺮان و ﺗـﺄﺧﯿﺮي ﮐﻪ در ﻣـﺬاﮐﺮات ﻧﺸـﺎن ﻣﯽداد‬
‫ﻋﺼـﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮد را در اﯾﺮان ﺑﺎ زور ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺧﻮد را در داﺧﻞ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓـﺎرس ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و در ﺟﺰﯾﺮه ﻗﺸﻢ ﻗﺸﻮن ﭘﯿﺎده ﮐﺮد و ﻗﺼـﺮ ﺣﺎﮐﻢ آن را در ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ دوﻟﺖ اﯾﺮان را ﭼﻨﺎن ﻣﻀـﻄﺮب و‬
‫ﻧﮕﺮان ﺳـﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺷـﺪ در ﺻﻮرت ﺗﺮك ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺟﻨﮕﯽ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣﺴﺎﻋـﺪ و ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎنده‬
‫ﻗﻮاي ﻫﻠﻨﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻠﻮك »‪ ،«1‬ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﻓﺖ و ﺷﺎه ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ از او ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد‪ .‬وي ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺟﺎزه ﺧﺮﯾﺪ اﺑﺮﯾﺸﻢ در ﺗﻤﺎم ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫اﯾﺮان و ﺻـﺪور آن را ﺑـﺪون ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و در ﻋﻮض ﺑﻪ ﺟﻨـﮓ ﺑﺎ اﯾﺮان ﭘﺎﯾﺎن دﻫـﺪ‪ «2» .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‬
‫آﻣﯿﺰ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﺎز در وﺿﻊ ﺗﺠﺎري ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اﺛﺮات ﺑﺪي داﺷﺖ‪«3» .‬‬
‫در اﺛﺮ ﻃﺮد ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ از ﻣﺴﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻣﺎم ﻋّﻤﺎن‪ ،‬در ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1650‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ‬
‫از ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑـﺎ دﺷﻮاريﻫﺎﯾﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ آﻧﻬﺎ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ در‬
‫ﮔﻤﺒﺮون ﻣﻌـﺎف ﺑﻮد وﻟﯽ ﻋﺎﯾـﺪات ﮔﻤﺮﮐﯽ آن در آﻧﺠﺎ از ﺳﺎل ‪ 1638‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ از اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ اﯾﻦ وﺟﻮه ﻧﻤﯽﺷﺪﻧـﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﻋﺎﻗﺒﺖ در ‪ 1676‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﺑـﺎ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﺑﮕـﺬارد ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺎل ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن در‬
‫ﻋﻮض ﻧﺼﻒ ﻋﻮارض ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد درﯾﺎﻓﺖ دارد‪ ،‬و اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﻫﻢ ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﺧﻮد را از اﯾﻦ وﺿﻊ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ اﯾﺮان ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﻬـﺪي ﮐﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد دو‬
‫ﮐﺸﺘﯽ ﺟﻨﮕﯽ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻧﮕﺎه ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ از ﻋـﻮاﻗﺐ ﺟﻨـﮓ داﺧﻠﯽ در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺿـﺮر دﯾـﺪ زﯾﺮا ﭘﯿﻮرﯾﺘﻦﻫـﺎ »‪ «4‬از ﭘﻮﺷـﯿﺪن ﭘﺎرﭼﻪﻫـﺎي اﺑﺮﯾﺸـﻤﯽ اﺣﺘﺮاز‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻠﯿﻞ ﻣﺼـﺮف اﺑﺮﯾﺸﻢ در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺷﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻘﺪار اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد از اﯾﺮان ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ دوﻟﺖ اﯾﺮان را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Bloch(1‬‬
‫)‪ -.(2‬ﮐﺘﺎب ﺑﺮوس(‪ ، )Bruce‬ج ‪ ،1‬ص ‪.414‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در دﻧﺒﺎل ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺧﻮد در ﻗﺸﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ﺑﺼﺮه ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻮال ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر از ﻟﺤﺎظ اﺣﺘﯿﺎط ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﺣﻤﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪Wilson ,the Persian Gulf ,p .164-.‬‬
‫)‪. Puritans(4‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺳـﺎل ‪ ،1655‬ﮐﺮﻣﻮل از ﺷـﺮﮐﺖ ﺗﺠـﺎري دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺣﺎدﺛﻪﺟﻮ« »‪ ،«1‬ﻃﺮفداري ﮐﺮد و رﻗـﺎﺑﺖ ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﻦ ﺷـﺮﮐﺖ و ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻧﺘﺎﯾـﺞ زﯾﺎنﺑﺨﺸـﯽ ﺑﻪ ﺑﺎر آورد ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷـﺮﮐﺖ واﺣـﺪي در آﻣﺪﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﭼﺎﻗﭽﯽﻫﺎ ﻧﯿﺰ زﯾﺎنﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ «2» ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻟﻮان »‪ «3‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﺿﺮر ﺗﺠﺎرت آن ﺑﺎ اﯾﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺷﻮاري دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ روي داد و ﺑﻪ ﺿـﺮر ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺳـﻌﯽ و ﮐﻮﺷـﺶ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي »‪ «4‬ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﺟﺎي ﭘﺎﯾﯽ در اﯾﺮان ﺑﻮد؛ وﻟﯽ ﭼﻮن در اﯾﻦ اﻣﺮ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ ﺧﻄﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷـﺎردن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1674‬در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻮد ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺷـﮑﺴﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ را در ﻫﻠﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﻮق و ذوق ﻓﺮاوان‬
‫ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻓﺎﻧﻮسﻫﺎ آراﺳـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم ﺷﺐ ﺗﻮپﻫﺎ ﺷـﻠﯿﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻌﺠﺐ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎردن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﮑﺮ ﺑﺎﻃـﻞ ﺷـﺮﻗﯽﻫﺎ درﺑـﺎره ﺑﺮﺗﺮي ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺧﯿﻠﯽ ﻋﺠﯿـﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ و ﻫﻨـﺪيﻫﺎ روي ﺗﺮﻗﯽ ﺗﺠـﺎرت آﻧﻬـﺎ اﺳـﺘﺪﻻل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﺗﺠﺎرت دول دﯾﮕﺮ در ﺣﺎل ﮐﺴﺎدي اﺳﺖ و ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﺎن اروﭘﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻨﺪر ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ادﻋﺎي ﺷـﻤﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻫﻠﻨـﺪ را ﺗﺼـﺮف ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﺑﺒﯿﻨﯿـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻔﺖ ﮐﺸﺘﯽ از آﻧﻬﺎ وارد ﻣﯽﺷﻮد در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺸﺘﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﯾﺎ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«5» «.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1679‬اوﺿﺎع ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﯾﺮان ﺑﻪ اﻧـﺪازهاي ﺑـﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﮐﺸﻮر ﻗﻄﻊ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ آﯾﻨﺪه روﺷـﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﯽ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎﺗﯽ در ﺷـﺮف وﻗﻮع ﺑﻮد ﮐﻪ راه را ﺑﺮاي ﺗﻔﻮق ﻧﻬﺎﯾﯽ آن ﺑﺎز ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اوﻻ‪ ،‬ﺳﻪ ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺳﻨﻮات ‪ 1652‬و ‪ 1674‬در ﻣﯿﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪ را ﺿﻌﯿﻒ ﮐﺮد و ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎﻋﺚ از‬
‫ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ آن ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﻫﻠﻨﺪ را ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Merchant Adventurers(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﻮﻧﺎﺳﯿﻮ(‪ )Bonnasieux‬در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد‪ ،‬ص ‪ ،464‬ﭘـﺎورﻗﯽ ﻧﻘـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﺗﺠـﺎر ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺗﺠﺎرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺸـﻐﻮل داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آن ﮐﻪ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻫﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮﮐﺘﯽ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن ﺧﺼﻮﺻـﯽ اﺟـﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﻨـﺪ در ﻣﺤﻞﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷـﺮﮐﺖﻫﺎي ﻣـﺬﮐﻮر اﻣﺘﯿـﺎز ﺗﺠـﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺷﻮﻧﺪ و در ﺻﻮرت ﺗﻤﺮد آﻧﻬﺎ را ﺟﺮﯾﻤﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪. Levant(3‬‬
‫)‪. La Compagnie francaise des Indes(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 71‬و ‪ .72‬ﻻﻧﮕﻠﺲ(‪ )Langles‬در ﭘـﺎورﻗﯽ ص ‪ 72‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺑﺴـﯿﺎر درﺳﺖ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮐﺮد اﯾﻦ دو ﮐﺸـﻮر را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﺧـﻮد را ﺗﺴﻮﯾﻪ و ﻋﻠﯿﻪ دﺷـﻤﻦ ﻣﺸـﺘﺮك ﻣﺘﻔﻘـﺎ اﻗـﺪام ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬در ﻧـﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﻧﻘﻼب ‪ ،1688‬ﺟﯿﻤﺰ دوم از ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺧﻠﻊ ﺷـﺪ و دﺧﺘﺮش‪ ،‬ﻣـﺎري‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﮔﯿﻮم د‪ /‬اوراﻧﮋ »‪ ،«1‬ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻧﺸﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﻮﻗﺘﺎ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻫﻠﻨﺪ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ را از ﺑﻨﺘﺎم‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺟﺎي ﭘﺎي‬
‫آﻧﻬﺎ از ﺟﺎوه‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺗﺠﺎرت ﺟﺎوه ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﻬﺎ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن )و ﺗﺎ ﺣﺪي در اﯾﺮان( ﺑﻮد‪ ،‬آن واﻗﻌﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺖ زﯾﺮا ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗـﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻔﻮق ﺧﻮد را ﻫﻢ در ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ آﺳـﯿﺎ و ﻫﻢ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ آﺳـﯿﺎ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬راه ﺗﺮﻗﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺎز ﺷﺪ و اﯾﻦ وﺿﻊ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫آن را در اﯾﺮان ﺑﻬﺘﺮ ﮐﺮد‪ «2» .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺗﺠﺎري در‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن درآﻣﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آن در اﯾﺮان ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1682‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اوﺿﺎع ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺧﻮب ﻧﺒﻮد‪ ،‬دو ﺑﺮادر ﮐﺎردان‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳـﺮ ﺟﻮزاﯾﻪ ﭼﺎﯾﻠﺪ »‪ «3‬در‬
‫ﻟﻨـﺪن‪ ،‬و دﯾﮕﺮي ﺑﻪ اﺳﻢ ﺳـﺮ ﺟﺎن در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤـﺪه اﻣﻮر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در اﺛﺮ‬
‫ﮐﻮﺷـﺶ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ دوره ﺗﺮﻗﯽ آن آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﺮان‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺳﻌﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ارﻣﻨﯽ را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اروﭘﺎ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻤـﺒﺌﯽ ﮐﻨﻨـﺪ؛ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ از اﯾﻦ راه ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﺑﯿﺸـﺘﺮي ﻋﺎﯾـﺪ آﻧﻬـﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ ﺗـﺎ از راه ﺣﻠﺐ‪ «4» .‬ﻃﺒﻌﺎ اﯾﻦ اﻗـﺪام ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺠـﺪﯾﺪ‬
‫ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺎ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻟﻮان ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ارﺳﺎل ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻫﻨﺪي از ﻃﺮف ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎﻋﺚ اﻋﺘﺮاض ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن‬
‫ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺷﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﺷﻮاري دﯾﮕﺮي ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. William of Orange(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺧﺎن‪ ،‬ص ‪.135‬‬
‫)‪. Josiah Childe(3‬‬
‫)‪ ، Bruce ,Annals ,vo 1 .II ,p .618-.(4‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﻗﯿﻤﺖ ﮔﺮان ﺣﻤـﻞ و ﻧﻘﻞ ﮐﺎﻻ از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻠﺐ‪ ،‬ﻣﺨﺎرج دﻻﻻن را ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬـﺎي ادوﯾﻪاي ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ دﻣﺎﻏﻪ اﻣﯿـﺪ ﻧﯿﮏ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﻣﯽﺷـﺪ ﯾﮏ ﺳﻮم ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻠﺐ ارﺳﺎل ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬در ﺣﺪود ﻧﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻫﻨﻮز ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪي از ﻃﺮف ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن اﺑﺮاز ﻣﯽﺷﺪ و ﻋﺮﯾﻀﻪﻫﺎﯾﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽﻫﺎ ﻫﻢ ﻋﺮاﯾﻀﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻧﻬﺎ ارﺳﺎل ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪاري از اﯾﻦ ﻋﺮاﯾﺾ و ﺷﮑﺎﯾﺎت ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ آﻧﻬﺎ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1700‬اﺳﺖ در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮ ﺟﻮزاﯾﻪ ﭼﺎﯾﻠـﺪ ﺑﻪ اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻟﻮان وﻗﻌﯽ ﻧﻨﻬﺎد و ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ را در اﯾﺮان رواج دﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن ﮐﺮاﯾﻪ ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻢ اﺳﺖ و ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در ﮔﻤﺒﺮون ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﻧﻤﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﻬـﺎي ﭘـﺎرﭼﻪ آن از ﺑﻬﺎي ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﻟﻮان‪ ،‬ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﺸـﮑﯽ ﺑﻪ ﺑـﺎزار اﯾﺮان ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻢ ﺗﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ،1691‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫در ﮔﻤﺒﺮون دﺳـﺘﻮر داده ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣـﺪ اﻣﮑﺎن در ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪ ﺳـﻌﯽ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪي ﺑﻌﺪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﭘﺎرﭼﻪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ارﺳﺎل ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪ ﺑﺮاي ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺮوش آن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺮود‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺑﺮاي ﻋﺪهاي ﺟﻮان اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﮐﻪ از ﻟﻨﺪن ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣﺤﻠﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﻋﺰام آﻧﻬﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻓﺎرﺳـﯽ و ارﻣﻨﯽ را ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻣﻮر ﺗﺠﺎري‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را در اﯾﺮان اداره ﮐﻨﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫در اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1693‬ﺳـﺮ ﺟﻮزاﯾﻪ ﭼﺎﯾﻠـﺪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ اﻣﺘﯿـﺎزات ﺟﺪﯾـﺪي از ﭘﺎدﺷـﺎه اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آرد ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻣﺘﯿﺎزات ﺳﺎﺑﻖ را ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ را ﻣﻮﻇﻒ ﻣﯽﺳـﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﻣﻘـﺪاري ﮐﺎﻻ )ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﭘﺎرﭼﻪ( ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﺻـﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﻟﯿﺮه از اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‬
‫ﺻﺎدر ﮐﻨـﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮوش اﯾﻦ ﻣﻘﺪار اﻣﺘﻌﻪ در ﺑﺎزارﻫﺎي ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻣﺤﺎل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ داده ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤﺪه آن‬
‫ﮐﺎﻻﻫﺎ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﯿـﺎﺳﺖ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻃﻠﺒﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﯾﺮان در ﺳﺎل ‪ 1693‬ﺑﻌـﺪ از اﻧﻬـﺪام ﻧﺎوﮔﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ازﻣﯿﺮ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷـﺪ‪ .‬ﺧﺴﺎرات ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﺣـﺎدﺛﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﺷﺸـﺼﺪ ﻫﺰار ﻟﯿﺮه ﺑﻮد‪ «2» .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ زﯾﺎن دﯾﺪﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺷـﮑﺴﺖ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻟﻮان از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﺸـﮑﯽ در آن ﺳﺎل ﺑﻪ اﯾﺮان ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎرﭼﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ «3» .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ دﯾﮕﺮ اﻧﻬﺪام ﻧﺎوﮔﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤـﺎن ﺳـﺎل رؤﺳـﺎل ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﺳﻮرات و ﺑﻤﺒﺌﯽ دﺳـﺘﻮر دادﻧـﺪ ﮐﻪ در اﻣﺮ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اﯾﺮان ﺗﺴـﺮﯾﻊ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬در وﻫﻠﻪ اول‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﯾﺮان ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺑﺮﯾﺸﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Bruce ,Annals ,vo 1 .III ,p .108(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳـﺮ ﺟﻮزاﺑﻪ ﭼﺎﯾﻠـﺪ از ﺷـﻨﯿﺪن ﺿـﺮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺗﺮك وارد آﻣـﺪه ﺑﻮد ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﺸـﻨﻮد ﺷـﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻗﻮل او ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺮﺗﺒﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ او ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ اﻣﯿـﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻟﻮان ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮب ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫـﺪ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫ﺟﺎي آن را ﺑﮕﯿﺮد‪ -.‬ﺳـﺮﺧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ .248‬از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ آن ﻫﻤﻪ ﮐﺸﺘﯽ ﺑـﺎ اﻣﺘﻌﻪ ﮔﺮان ﺑﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﻣﺮدم از‬
‫وزارت درﯾﺎداري اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﻘﻒ ﺑﺮﻧﺖ(‪ )Burnet‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫‪History of his Own Times) London, 1818 (, vo 1. III, P. 138‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم از اﻃﻼﻋﺎت ﻏﻠﻂ ﻣﺎ در اﻣﻮر ﺑﺤﺮﯾﻪ ﺷـﮑﺎﯾﺖ دارﻧـﺪ و دﺳـﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﯾﺎ ﺳﺎﻻران از ﺷﻮراي ﮐﺎﺑﯿﻨﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻏﻠﻂ ﺑﻮد و ﺑﺪﺗﺮ آن ﮐﻪ ﺑﺪ اﺟﺮا ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ ﺷﺮح داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺎﻧﻊ از رﺳﯿﺪن ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻟﻮان ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻧﮕﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﺸﻢ ﮐﺮﻣـﺎﻧﯽ ﺟﻤﻊ ﮐﻨـﺪ )ﻗﺴـﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي(؛ و ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺴـﻬﯿﻞ اﻣﻮر در اﯾﺮان دﺳـﺘﮕﺎهﻫﺎي ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺗﻮﺳـﻌﻪ دﻫـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ و ﭼﻬﺎر ﻣﻨﺸـﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ واﻗﻊ در اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫آن ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎوﺑـﺎ ﮐﺎر ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎز ﺑﺎﺷـﺪ و راﺑﻌﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد ﯾﺎ در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻤﺎﻧـﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﻣﺤـﻞ ﮐـﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﺳﺎزد و اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﻪ ﺻـﻼح دﯾـﺪ او واﮔـﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﮐـﺪام ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﻣﺤﻞ ﺑﺮاي‬
‫اﺟﺮاي ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ اﺳﺖ‪ «1» .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗـﺬﮐﺮ دادﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺸـﯽﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺎر ﺧﻮد را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﻨـﺪ ﺑﺎﯾـﺪ در ﻣﻨﺎزل ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ارﻣﻨﯽ ﺳﺎﮐﻦ ﺟﻠﻔﺎ زﻧـﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ زﺑﺎن آﻧﻬﺎ را ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧﺪ و از‬
‫ﻃﺮز ﮐﺎر آﻧﻬﺎ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ «2» .‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮرات دﻗﯿﻘﯽ درﺑﺎره ﺧﺮﯾﺪ ﭘﺎرﭼﻪ از اراﻣﻨﻪ و ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪ داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪا اﻇﻬﺎر اﻣﯿﺪواري ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اداره ﺷﻮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪» :‬راه ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺗﺠﺎرت اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﯿﻦ اﯾﺮان و ﺣﻠﺐ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺮدد و اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺮﮐﺰ اﯾﻦ داد و ﺳـﺘﺪ ﺷﻮد و ﺑﺘﻮان ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ را ﺑﺎ اﺑﺮﯾﺸﻢ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻪ اروﭘﺎ ارﺳﺎل ﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻢ ﮐﺸﺘﯽ راﻧﯽ روﻧﻖ ﮔﯿﺮد و ﻫﻢ ﻋﻮاﯾـﺪ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﭘﺸـﻤﯽ ﺗﺴـﻬﯿﻼت ﻻزم ﺑﺎﯾـﺪ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﺷﻮد ﺗﺎ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﻣﻘـﺪار زﯾﺎدﺗﺮي در ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ و ﺗﻌّﻬﺪاﺗﯽ را ﮐﻪ ﺿـﻤﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن اﻣﺘﯿﺎزات اﺧﯿﺮ از ﻃﺮف‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه اﻧﮕﻠﯿﺲ ﻗﺒﻮل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪«3» «.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮرﻫﺎ در اواﯾﻞ ‪ 1695‬ﺑﻪ اﯾﺮان رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺎر ﺧﻮد را در اﺻﻔﻬﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺗّﺠﺎر ارﻣﻨﯽ در ﺟﻠﻔﺎ ﺗﻤﺎس ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮي ﺑﮕﯿﺮد و ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎ را ﺗﻮﺳﻂ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻔﻌﺖ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺪ ﺷﺪ و اﻫﻤﯿﺖ آن ﺑﻪ‬
‫زودي ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺮدﯾﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺬﮐﻮر ﺗﻤﺎس ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮي ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﻧﺎﺧﺪا ﺑﻨﯿﺎﻣﯿﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ Bruce ,Annals ,pp .140 -141-.(2‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟـﺎ دادن ﺟﻮاﻧـﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ در ﻣﻨﺎزل ارﻣﻨﯽﻫﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ در ﻣﻮرد ﻓﺎرﺳـﯽ و ارﻣﻨﯽ ﯾـﺎد ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﺟﻮاﻧﺎن ﺻـﺪق ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﺳﺎﻣﯽ اﯾﺮاﻧﯽ را‬
‫ﻏﻠﻂ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﭼﻨﺪ ﺗﻦ آﻧﻬﺎ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺴﻠﻄﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ ،161‬ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ از درﺑـﺎر اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در اﯾﺮان ارﺳﺎل ﺷـﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫) ﻣﻮرخ ‪ 30‬ﻣﺎرس و ‪ 6‬ژوﺋﻦ ‪ 1694‬و ‪ 8‬ﻣﺎرس ‪ ،(1695‬ﺑﺎﯾـﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﮐـﺒﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧـﻮاﺳﺖ راه اﯾﻦ ﺗﺠـﺎرت را ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺼﺪ او اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ روﺳﯿﻪ ﺑﮕﺬرد‪ -.‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻧﮓ وﯾﻦ »‪ «1‬از ﮔﻤﺒﺮون ﻋﺎزم اﺻﻔﻬﺎن ﺷﻮد‪ ،‬دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﻣﻔّﺼﻞ ذﯾﻞ را درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﺎزرﮔﺎن ارﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم آﻧﻬﺎ ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ واﮔﺬار ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ زﯾﺮا »ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﻣﻬﻢاﻧﺪ‪«.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺨﺎرج ﻓﺮاوان دو ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﺗﻌﻘﯿﺐ اﯾﻦ ﺳـﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻣـﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺿـﻤﻦ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾـﺪ »از وزرا ﻫـﺪﯾﻪ ﻗﺒﻮل ﮐﻨـﺪ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻧﺘﻈـﺎر‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ و از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ اﻣﺘﻨﺎع ﺑﻮرزﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻗﺪر‬
‫ﺷﻨﺎﺳﯽ از اﻟﻄﺎف آﻧﻬﺎ ﭘﻮﻟﯽ ﻧﺪارﯾﺪ‪«2» «.‬‬
‫درﺑﺎره ﻗﺎﺻـﺪان و ﻣﺴـﺘﺨﺪﻣﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ اﺧﻄﺎر دﯾﮕﺮي ﺷﺪه ﺑﻮد‪» :‬ﻟﻄﻔﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﺻﺪان و ﻣﺴـﺘﺨﺪﻣﺎن ﻫﻠﻨﺪي ﻫﯿﭻ ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﻧﺪﻫﯿﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﮐﻢﺗﺮ ﺳـﺮوﮐﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ زﯾﺮا ﮔﺮان ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺎ ﺷﻤﺎ اﻇﻬﺎر دوﺳﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺎﻃﻦ از دﺷﻤﻨﺎن‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫وﻟﯽ ﻗﺒـﻞ از آن ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳـﺘﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﻧﮓ وﯾﻦ ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬واﻗﻌﻪاي روي داد ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ ﺟﻠﻮي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ و‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي را در اﯾﺮان ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮگ ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن در ‪ 29‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1694‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Brangwin(1‬‬
‫)‪ , Original Correspondence ,India Office Library-.(2‬ﺟﻠـﺪ ﭘﻨﺠﺎﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﺷـﻤﺎره ‪ ،5993‬ﻣﻮرخ ‪ 20 / 31‬ﻣﺎرس‬
‫‪ .1694‬ﺑﺮﻧﮓ وﯾﻦ در ﺳﺎل ‪ 1695‬ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽام ﻣﺮاﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ﮔﻤﺒﺮون و اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪ -1‬ﮔﻤﺒﺮون )ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس(‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ دو آﻟﺒﻮﮐﺮك ﺟﺰﯾﺮه ﻫﺮﻣﺰ را در ﺳﺎل ‪ 1514‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺎرﯾﮏ ﺳﺎﺣﻠﯽ‪ ،‬واﻗﻊ در ﺧﺎك اﯾﺮان‪ ،‬را‬
‫ﮐﻪ ﺷﻬﺮ ﮔﻤﺮو در آن ﻗﺮار داﺷﺖ ﻧﯿﺰ اﺷﻐﺎل ﮐﺮد؛ و ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺗﺎ ﯾﮏ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ ﮐﺎﻻ ﺑﻪ ﻫﺮﻣﺰ و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻫﺮﻣﺰ داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻮد‪ ،‬آن ﺷﻬﺮ ﭼﻨﺪان ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺟﺎن ﻧﯿﻮﺑﺮي »‪ «1‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮد اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﮔﻤﺮو دﯾﺪن ﮐﺮد‪ .‬درﺑﺎره آن ﺷﺮﺣﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺷﻬﺮ ﺳﺎﺑﻘﺎ در ﺗﺼﺮف ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻻر و ﺑﻌﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻫﺮﻣﺰي ﺑﻮد و‬
‫ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در آﻧﺠﺎ ﻗﺼـﺮي ﺑﺎ ﻫﻔﺖ ﻫﺸﺖ ﺳﺮﺑﺎز دارﻧﺪ‪ «2» .‬در ﺳﺎل ‪ 1614‬داود ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﺮادر اﻣﺎﻣﻘﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻌﺮوف ﻓﺎرس‪ ،‬ﺷـﻬﺮ‬
‫ﮔﻤﺮو و ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﺑﺎرﯾﮏ ﺳﺎﺣﻠﯽ را از دﺳﺖ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺑﯿﺮون آورد‪ .‬دو ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ ادوارد ﮐﺎﻧﺎك از ﮔﻤﺮو‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل او ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬دﯾـﺪن‬
‫ﮐﺮد و از اﻣﮑﺎﻧﺎت اﺳـﺘﻔﺎده از آن ﺑﻨـﺪر آﮔﺎه ﺷـﺪ و اﻇﻬﺎر اﻣﯿﺪواري ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬در »آﻏﻮش ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ«‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺳﺎل دﯾﮕﺮ در ﺑﻨـﺪر آﺑﺎد ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪر اﯾﺮان اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﻧﻮع ﮐﺸﺘﯽ‪ ،‬در ﺗﺤﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در آﻧﺠﺎ ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪازد‪«3» .‬‬
‫ﺷﺶ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻨـﺪر ﮔﻤﺒﺮون ﺳـﻘﻮط ﮐﺮد و ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻫﻤﺎن اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد در ﻫﺮﻣﺰ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ اﻋﻄﺎ ﮔﺮدﯾﺪ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺎر ﺧﻮد را از ﺟﺎﺳﮏ ﺑﻪ آن ﺷﻬﺮ اﻧﺘﻘﺎل داد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Newberie(1‬‬
‫)‪. Purchas His Pilgrimes ,Part II ,p .614(2‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪Calendar of State Papers, East Indies, 1513- 1616 p. 485‬‬
‫‪.‬‬
‫در اﺳـﻨﺎد و ﮐﺘﺐ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻧﺎم ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﻗﺒﯿﻞ ﮔﻤﺮو‪ ،‬ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬ﮔﻤﺒﺮن‪ ،‬ﮐﻤﺮون‪ ،‬ﮐﻮﻣﻮرون و‬
‫ﮐﻮﻣـﺎران ﯾـﻮ دﯾـﺪه ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﺷـﺎردن وﻋـﺪه دﯾﮕﺮي از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺗﺼـﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐـﻪ آن ﻧـﺎم وﺟـﻪ ﺗﺴـﻤﯿﻪ ﻏﻠﻄﯽ از ﻟﻐـﺖ ﺗﺮﮐﯽ‬
‫»ﮔﻤﺮگ« اﺳﺖ‪ «1» .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺻـﺤﺖ ﻧـﺪارد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ آن ﻧـﺎم از ﮐﻠﻤﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽ »ﮐﻮﻣﺎران ﯾﻮ«‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯿﮕﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸـﺘﻖ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻫﻤﯿﻠﺘﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺸﺘﯽ ﺧﻮد ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون آﻣﺪ و ﺷﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﻨﺪر ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎﻫﯽ ﮔﯿﺮي‬
‫اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬و وﻗﺘﯽ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺷـﺮوع ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﮐﺮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ آن ﺷـﻬﺮ را ﺑﺮاي ﺻـﯿﺪ ﻣﯿﮕﻮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻨﺪهاش ﮔﺮﻓﺖ‪ «2» .‬رﯾﺸﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻇـﺎﻫﺮا ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬از ﻗﺮن دﻫﻢ ﺗـﺎ اواﯾﻞ ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ﺷـﻬﺮ ﻫﺮﻣﺰ‪ ،‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در دﻫﺎﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﮐﻮﭼﮑﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺷـﻬﺮ ﻣﯿﻨﺎب در ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺖ ﻣﯿﻠﯽ ﺷﺮق ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺒﺎر ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1300‬اﻋﺮاب‬
‫ﻏﺎرﺗﮕﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺑﻪ آن ﺷـﻬﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﺮﻣﺰ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﺗﺒﺎﻋﺶ آن ﻣﺤﻞ را ﺗﺮك ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﮐﻮچ ﺟﺮون )ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﺮ ﺟﯿﻢ(‪ ،‬ﮐﻪ در ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﺧﺎك اﯾﺮان و ﭼﻬﻞ ﻣﯿﻠﯽ ﻏﺮب ﻣﯿﻨﺎب ﻗﺮار دارد‪ ،‬رﻓﺖ‪ .‬ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه ﺧﻮﺑﯽ در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺟﺰﯾﺮه‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ زودي آن ﺷـﻬﺮ ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ را ﻫﺮﻣﺰ ﻧﻮ ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﻮ ﻣﺘﺪرﺟﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ و ﺷﻬﺮ‬
‫و ﺟﺰﯾﺮه از آن ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻫﺮﻣﺰ ﻣﻌﺮوف ﺷـﺪ‪ .‬ﻋﺠﺐ آن ﮐﻪ ﻧـﺎم ﺟﺮون ﮐﻪ ﺗـﺎ آن وﻗﺖ ﺑﻪ آن ﺟﺰﯾﺮه اﻃﻼـق ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬اﺧﯿﺮا ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ دﻫﮑﺪه ﺳﺮو ﯾﺎ ﺷﻬﺮو واﻗﻊ در ده ﻣﯿﻠﯽ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻫﺮﻣﺰ در ﺧﺎك اﯾﺮان داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻤﺮو ﯾﺎ ﮔﻤﺒﺮون و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﺎمﻫﺎي ﻧﻈﯿﺮ آن وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ ﻏﻠﻄﯽ از ﺟﺮون اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﻨـﺎزﻟﯽ ﮐﻪ در ﮔﻤﺮون‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از ﺗﺮك ﻫﺮﻣﺰ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘـﺎ ﺷـﺪ از ﻣﺼـﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺮوﺑﻪ آن ﺟﺰﯾﺮه ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣـﺪه ﺑﻮد‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪«4» .‬‬
‫از ﻟﺤـﺎظ ﺗﺠـﺎري‪ ،‬ﮔﻤـﺒﺮون ﭼﻨـﺪ ﻣﺰﯾﺖ ﺑﺮ ﺟﺎﺳـﮏ داﺷﺖ‪ .‬اوﻻـ ﺑﺮاي ﻟﻨﮕﺮ اﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﮐﺸـﺘﯽ ﻣﻨـﺎﺳﺐﺗﺮ و ﺑﻪ ﺷـﯿﺮاز و اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬راهﻫﺎي ﮐﺎرواﻧﯽ ﮐﻪ آن ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ از راه ﻃﻮﯾﻞ ﺟﺎﺳﮏ در ﻣﻌﺮض‬
‫ﺣﻤﻼـت ﻋﺸﺎﯾﺮ ﻏﺎرﺗﮕﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺎروانﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻣﺎه ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﯿﻦ ﮔﻤﺒﺮون و اﺻـﻔﻬﺎن را ﻃﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ وﻟﯽ ﭼﺎﭘﺎرﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎر زﯾﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آن ﻣﺴﺎﻓﺖ را در ده روز ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫راه ﮐﺎروان رو دﯾﮕﺮي ﮔﻤﺒﺮون را ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ‪ ،‬و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺧﻮد ﮐﻠﻤﻪ ﮔﻤﺮگ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ ﻏﻠﻄﯽ از ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﺘـﺎب ﻫﻤﯿﻠﺘﻦ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .92‬دوﺑﺮوﯾﻦ(‪ )De Bruyn‬در ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،73‬ﻣﯽﮐﻮﺷـﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨـﺪ اﯾﻦ اﺳﻢ از‬
‫ﮔﻤﺒﺮي(‪ )Gambcri‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺧﺮﭼﻨﮓ در آبﻫﺎي ﮔﻤﺒﺮون اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺘﺮك(‪ )Streck‬در داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس«‪ ،‬ج اول‪.‬‬
‫)‪. Churchill's Voyages ,vo 1 .II ,p 228(4‬‬
‫ﺑﻌﺪا ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮي ﺑﺰ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﮔﻤﺒﺮون ﻣﺰاﯾﺎي ﻣﺴﻠﻤﯽ داﺷﺖ وﻟﯽ اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺷﻬﺮ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ در آﻧﺠﺎ ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫اﻏﺮاقآﻣﯿﺰي را ﮐﻪ ﮐﺎﻧﺎك درﺑﺎره آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎور ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺷﮑﺎل ﻣﻬﻢ آن ﺷﻬﺮ ﻫﻮاي ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر و ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن آن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻮد‬
‫)از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻫﻮاي آن در زﻣﺴـﺘﺎن ﻣﻄﺒﻮع و ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﻮد(‪ .‬اﺷـﮑﺎل دﯾﮕﺮ ﺑﺪي آب ﺷـﻬﺮ ﺑﻮد )ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي آﺑﯽ ﮐﻪ از دﻫﮑﺪه ﻋﺴـﯿﻦ‬
‫واﻗﻊ در ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﺷﻪ و در ﻣﺠﺎورت ﺗﭙﻪﻫﺎي ﮐﻮه ﮔﻨﻮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣـﺪ(‪ «1» .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ آﺷﺎﻣﯿﺪن آب ﺑﺪ ﺷـﻬﺮ ﺳﺎﮐﻨﺎن آن ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺮمﻫﺎي ﭘﯿﻮك ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬دوﺑﺮوﯾﻦ »‪ «2‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﮐﺮمﻫﺎ در ﺑﺎزوان و ﭘﺎﻫﺎي اﺷـﺨﺎص ﻓﺮو ﻣﯽرود و اﮔﺮ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﯿﺮون آوردن آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺪاري از آﻧﻬﺎ در ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫آن اﺷـﺨﺎص زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ دارد‪ «.‬ﺑﺴﯿﺎري از اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮنﻫﺎي ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻫﺠﺪﻫﻢ در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺖ و‬
‫آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از اوﺿﺎع آن ﺷـﮑﺎﯾﺖ داﺷـﺘﻨﺪ و در اﯾﻨﺠﺎ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ را ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﻧﻘﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺤﺾ ﻣﺜﺎل ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺟﺎن ﻧﯿﻮﻫﻒ »‪ ،«3‬ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1662‬در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﺸﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮرﻧﺪ در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺑﺎدﺑﺎن ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﺗﺨﺘﻪﻫﺎ ﺷـﮑﺎف ﺑﺮداﺷـﺘﻪ و ﻗﯿﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻮش‬
‫ﻣﯽآﯾﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ ﺑﺎ ﭘﺎي ﺑﺮﻫﻨﻪ روي ﻋﺮﺷﻪ ﮐﺸﺘﯽ راه ﺑﺮود‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ در ﻫﻮاي ﮔﺮم در‬
‫ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺑﺪي دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ آﻧﻬﺎ را ﻧﮑﺸﺪ ﻻاﻗﻞ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﺪن آﻧﻬﺎ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و آﺛﺎري ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﺒﺮ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪«4» «.‬‬
‫ﺷﺎردن ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻮد‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ آب و ﻫﻮاي ﻣﻬﻠﮏ آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ در دﻧﯿـﺎ ﻫﻮاﯾﯽ ﻧﺎﺳﺎﻟﻢﺗﺮ و ﺑـﺪﺗﺮ از ﻫﻮاﯾﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ اﺳـﺘﻨﺸﺎق ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺘﻮان ﭘﯿـﺪا ﮐﺮد‪) ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ از اواﺧﺮ آورﯾﻞ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ(‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ آب و ﻫﻮاي آن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﺮاي ﺧﺎرﺟﯽﻫﺎ ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪي در آن ﺷﻬﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﻻاﻗﻞ از ﻫﺮ ده ﻧﻔﺮ ﻧﻪ ﻧﻔﺮ در ﻇﺮف ده ﺳﺎل ﻣﯽﻣﯿﺮد و اﯾﻦ ﺣﺴﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪«5» «.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬وﻗﺘﯽ از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺑﻨـﺪر ﻋﺒـﺎس ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻮهﮔﻨﻮ ﻧﺸﺎن ﻣﺸﺨﺼـﯽ اﺳﺖ و ﻣﺜﻞ ﺗﻮﭼﺎل در ﺷـﻤﺎل ﺗﻬﺮان ﻣﺸـﺮف ﺑﺮ ﭼﺸـﻢ‬
‫اﻧﺪاز اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ Travels ,vo 1 I p .74-.(2‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫‪-Thevenot, Travels into the Levant) London, 1683 (, part II, p. 137‬‬
‫وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﮐﺮم در ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺪن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ آن وﺧﯿﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺎزو و ﯾﺎ ﺳﺎق ﭘﺎ را ﺑﺮاي ﺑﯿﺮون آوردن‬
‫ﮐﺮم ﺑﺎﯾﺪ ﺷﮑﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫)‪. Nieuhoff(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.229‬‬
‫)‪ Voyages,.(5‬ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ .512 -511‬ﮔﻮدرو ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دﮐﺘﺮ ﺟﺎن ﻓﺮاﯾﺮ »‪ ،«1‬ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن اﯾﺎم از ﮔﻤﺒﺮون دﯾـﺪن ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﻮانﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﻨﺪر ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﮔﺮﻣﺎي‬
‫ﺷﺪﯾﺪ آن ﺷـﮑﺎﯾﺖ داﺷـﺘﻨﺪ و از راه ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﮔﻤﺒﺮون و دوزخ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ «2» .‬دوﺑﺮوﯾﻦ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﯿﺰ‬
‫‪ 1705‬ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺗﺐ ﺷﺪﯾـﺪي در ﮔﻤﺒﺮون ﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎد ﻣﺘﻮﻓﯿﺎت در آن ﺷـﻬﺮ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﻣﺮﺿـﯽ را ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﮐﺮمﻫﺎي ﭘﯿﻮك اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺮاي ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺑﺪﮐﺎران ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺑﺪﺗﺮ از ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ زﯾﺴـﺘﻦ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ اوﻗﺎت اﺷـﺨﺎص ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ و ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﺟﻤﻊ ﺛﺮوت ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ آرزوي ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﻣﺮگ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪«3» «.‬‬
‫اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻫﻤﯿﻠﺘﻦ ﻫﻢ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮔﻤﺒﺮون ﻣﺤﻞ ﺑﺪي اﺳﺖ و ﻓﺎﻗﺪ اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻣﺎﻫﯽ و‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺠﺎرت ﭘﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﻮده و ﺟﯿﺐ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺗﻬﯽ دﺳﺖ را ﭘﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪«4» «.‬‬
‫ﺗﻮﻧﻮ »‪ «5‬ﺧﻮشﺑﯿﻦﺗﺮ ﺑﻮد و ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺳـﻼﻣﺘﯽ در ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺬاي ﻣﺨﺼﻮﺻـﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﻨﻈﻢ ﺑﺨﻮرﻧـﺪ و ﺑﻪ اﻧـﺪازهاي در ﺧﻮردن آن ﺟﺎﻧﺐ اﻋﺘﺪال را ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ اﺷـﺘﻬﺎ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﺮدن‬
‫آب‪ ،‬آﻫﻦ ﮔـﺪاﺧﺘﻪاي را در آن ﻓﺮو ﺑﺮﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ ﻣـﻮاد ﺧـﺎرﺟﯽ آن را ﺑـﺎ ﭘـﺎرﭼﻪ ﮐﺘـﺎﻧﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺧـﻮش و ﺧﺮم‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ «6» .‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺣﺪي اﻏﺮاق آﻣﯿﺰ اﺳﺖ‪ «7» .‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ در‬
‫آن اﯾـﺎم ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﻗـﺎدر ﻧﺒﻮد ﺑﯿﻤﺎريﻫـﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﻣﺤﻞﻫـﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮔﻤﺒﺮون وﺟﻮد داﺷﺖ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آن ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ اﻗﺪاﻣﺎت اﺣﺘﯿﺎﻃﺂﻣﯿﺰ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﯽآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫ﻓﻘﻂ ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ اﻗﺎﻣﺖ در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻫﻼﮐﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ »ﮔﻮر ﺑﺎزرﮔﺎن« ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪. Fryer(1‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪A New Account of the East Indies and Persia, p. 224‬‬
‫‪ .(3) .‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.74‬‬
‫)‪ .(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.92‬‬
‫)‪. Thevenot(5‬‬
‫)‪. Travels ,part II ,p .137(6‬‬
‫)‪ .(7‬اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ را ﮐﻪ از ﮐﺘﺎب‪( The Persian Gulf Pilot‬ﭼﺎپ ﻫﻔﺘﻢ( ص ‪ ،167‬اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻮق ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﻮاي ﺑﻨـﺪر ﻋﺒـﺎس ﻧﺎﺳـﺎﻟﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ و از اﮐﺘﺒﺮ ﺗـﺎ آورﯾـﻞ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻄﺒﻮع اﺳﺖ‪ .‬در زﻣﺴـﺘﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻮهﻫﺎي واﻗﻊ در ﺷـﻤﺎل از ﺑﺮف‬
‫ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻮا ﺧﻨﮏ و ﻓﺮح ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ﮔﺮﻣﺎي اﯾﻦ ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﻪ دﺷﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻮا ﻣﺮﻃﻮب‪ ،‬ﮔﺮم و‬
‫ﺳﺴﺖ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻃﻮري ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎزل ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ دارﻧﺪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺴـﯿﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺧﺸﮑﯽ‬
‫و درﯾـﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﻈﻢ ﻣﯽوزد‪ ،‬ﺑـﺎﻋﺚ ﮔﺮﻣـﺎ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺮاﺿـﯽ ﮐﻪ در آن ﻣﺤـﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷـﯿﻮع دارد ﻋﺒـﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺐ ﻣﺎﻻرﯾﺎ و اﻣﺮاض‬
‫ﭘﻮﺳﺘﯽ‪ .‬ﺳﺎﯾﺮ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي واﮔﯿﺮدار وﺟﻮد ﻧﺪارد‪«.‬‬
‫در ﮔﻤﺒﺮون ﺗﻔﺮﯾﺤﺎت ﮐﻤﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﮑﻠﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﮔﺮد ﻫﻠﻨﺪي ﺟﺎن اﺷﺘﺮوﯾﺲ »‪ «2‬ﮐﻪ از ﮔﻤﺒﺮون در ﺳﺎل ‪ 1671‬ﻋﺒﻮر ﮐﺮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﺷﺨﺎص زﯾﺎدي در آﻧﺠﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ »ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺎﺑﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺎﺑﻪ ﮔﻮارا را ﻣﯽﭼﺸﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻧﻮﺷﯿﺪن آن ﺧﻮد داري ﮐﻨﺪ و‬
‫ﯾـﮏ ﻧـﻮع ﮔﯿﺠﯽ و ﺗـﺐ و ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﺑـﻪ وﺟـﻮد ﻣﯽآورد ﮐـﻪ ﻣﺘـﺪرﺟﺎ ﺑـﺪن را از ﺑﯿـﻦ ﻣﯽﺑﺮد و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ اﻓﺮاط از آن ﻧﻮﺷـﯿﺪهاﻧﺪ‬
‫ﻣﺮدهاﻧﺪ‪«3» «.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻄﺮ اﻓﺮاط در ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻣﺴﮑﺮات درﮔﻤﺒﺮون را ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اروﭘﺎﯾﯽﻫـﺎ در ﻧـﺘﯿﺠﻪ زﯾـﺎده روي در ﻧﻮﺷـﯿﺪن ﻣﺴـﮑﺮات‪ ،‬و ﻓﺴـﻖ و ﻓﺠﻮر ﻧﻈﯿﺮ آن‪ ،‬زودﺗﺮ ﺑﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻣﺮگ ﻣﯽروﻧـﺪ و ﻗﺒﺮﺳـﺘﺎﻧﯽ در‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻬﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺮ از ﮔﻮر اﺳﺖ‪«4» «.‬‬
‫ﭼﺎرﻟﺰ ﻻكﯾﺮ »‪ «5‬ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1705‬در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻮد از ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽﻫﺎي ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در اﯾﻦ ﺑﻨﺪر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ از‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺴﺖ و ﻻ ﯾﻌﻘﻞ ﺑﯿﺮون ﻧﺮوﻧﺪ ﻣﻌﺠﺰه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﻣﺪارك ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﺴـﯿﺎر ﻏﻢ اﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در آن اﺷﺎرات‬
‫ﻣﮑﺮري ﺑﻪ ﻣﺮگ اﻋﻀﺎي آﻧﻬﺎ در ﺳﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦ دﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي از آﻧﻬﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻓﺮاط در ﻣﺼـﺮف ﻣﺸـﺮوﺑﺎت‬
‫اﻟﮑﻠﯽ ﻣﺮدﻧﺪ‪«6» .‬‬
‫وﻟﯽ ﺗﻤـﺎم ﮐﺎرﮐﻨـﺎن آن دو ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻣﺠﺒـﻮر ﻧﺒﻮدﻧـﺪ اوﻗـﺎت ﺧـﻮد را در ﻫﻮاي ﻧﺎﺳـﺎﻟﻢ ﮔﻤـﺒﺮون ﺑﮕﺬراﻧﻨـﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﯿﺮاز و اﺻﻔﻬﺎن و ﮐﺮﻣﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﺟﺎﻫﺎ ﮐﻪ ﻫﻮا ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺳﺎﻟﻢﺗﺮ ﺑﻮد ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﮔﻤﺒﺮون ﺑﺴـﯿﺎر وﺳﯿﻊ و ﻣﻬﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ رؤﯾﺎي ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آن را ﺑﻨﺪر ﻋﻤﺪه ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮد‬
‫ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬اﺳـﮑﻠﻪاي ﺑﻪ ﻃﻮل ﯾﮏ ﻣﯿﻞ در ﮐﻨﺎر درﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ وﻟﯽ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﻖ ﮐﻢ آب ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻨﺎر آن ﻟﻨﮕﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدﻧﺪ در ﻣﺴﺎﻓﺖ دورﺗﺮي ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺎﻻﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑﺎره اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭘﻨﺞ(‪ )Punch‬در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن و ﻣﻮاد ﻣﺘﺸﮑﻠﻪ آن در ﮐﺘﺎب اﯾﻦ ﺟﺎﻧﺐ‪Famous Cities of Iran،‬‬
‫‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ (1939) ،109 -108‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪. Stroys(2‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪The Voyages and Travels of John Struys) London, 1684 (P. 350‬‬
‫‪ .(4) .‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.95‬‬
‫)‪. Lockyer(5‬‬
‫)‪ .(6‬ﻣﺪﯾﺮان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻇﺎﻫﺮا از اﯾﻦ ﺧﻄﺮ واﻗﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻮﺷـﯿﺪن ﭼﺎي را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﮑﻠﯽ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل اوﯾﻨـﮓ ﺗﻦ(‪ )Ovington‬در اﯾـﻦ اﻣﺮ ﺑﯿﺶ از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺗﻮﻓﯿـﻖ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬در ﻣﺆﺳـﺴﺎت آﻧﻬﺎ‬
‫»ﻗﻮري ﻫﺮﮔﺰ از روي آﺗﺶ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪«.‬‬
‫‪ ، Voyage to Surat in 1689 )Oxford ,1929( ,p .180-‬اﺛﺮ اوﯾﻨﮓ ﺗﻦ‪.‬‬
‫ﻗﺎﯾﻖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻨﺒﻮق »‪ «1‬ﺧﺎﻟﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﯾﮏ دﯾﻮار ﺳـﻨﮕﯽ ﺑﻨﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺟﺎن ﻧﯿﻮﻫﻒ در ﺳﺎل ‪1662‬‬
‫در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﺧﺮاب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﻬﺎر ﻗﻠﻌﻪ ﮐﻪ دو ﺗﺎي آن ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻮد ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد وﻟﯽ ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻮپ ﻣﺠﻬﺰ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺳﻪ ﺗﺎي دﯾﮕﺮ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺮاﺑﯽ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻋﻬـﺪ ﺷﺎردن در ﺣﺪود ‪ 1400‬ﺗﺎ ‪ 1500‬ﺧـﺎﻧﻪ در ﺷـﻬﺮ وﺟﻮد داﺷﺖ و در ﺣـﺪود ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺗﻌـﺪاد آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫ﺑﺎﻻي ﺑﺎمﻫﺎ ﺑﺎدﮔﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ ﭼﻨﺎن وﺳﯿﻊ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻫﻮاي ﮔﺮم در آﻧﺠﺎ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪«2» .‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در ﮐﻨﺎر ﺳﺎﺣﻞ و در ﺣﺪود ﻏﺮﺑﯽ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد )و در آن اﯾﺎم‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب اﻣﺘﺪاد‬
‫داﺷﺖ(‪ .‬درﺑﺎره آن ﺷﺮﺣﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن آن ﻋﻬﺪ در دﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ‪ «3» .‬وﻟﯽ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ دوﺑﺮوﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎﺣﻞ راه داﺷﺖ و ﺑﺎدﮔﯿﺮي در وﺳﻂ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﻌﺒﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در داﺧﻞ آن ﺣﯿﺎط وﺳﯿﻌﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗﺎ ﺑﺎر ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن را در آﻧﺠﺎ ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﺠﺎورت آن ﺧﻠﯿﺞ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳـﻨﺒﻮقﻫﺎ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل دادن ﺑﺎر ﺑﻪ آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣ ﯽآﻣ ﺪ ﻧ ﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ اﺻـﻠﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي در ﺷﺮق ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ وﻟﯽ وﺳﯿﻊ ﺗﺮ ﺑﻮد و دﯾﻮارﻫﺎي ﮐﻨﮕﺮهدار و ﺑﺎدﮔﯿﺮ ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1698‬ژاﮐﻮﺑﻮس ﻫﻮگ ﮐـﺎﻣﺮ »‪ «4‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ رﺋﯿﺲ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﺑﻮد ﺷﺎﻟﻮده ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺰرگﺗﺮي را در ﺣﺎﺷـﯿﻪ ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫ﺷﻬﺮ رﯾﺨﺖ‪ .‬دوﺑﺮوﯾﻦ درﺑﺎره ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﺪﯾﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻨﺰﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺎﺳﺖ زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷـﻬﺮ اﺳﺖ و در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﺮق ﻗﺮار دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﯿﻠﯽ وﺳﯿﻊ‬
‫و داراي ﻣﺨﺎزن اﺳﻠﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺗﺎقﻫﺎي آن ﻫﻢ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ آن را ﭼﯿـﺎم ﺑﻮك ﯾـﺎ ﭼﯿﺎم ﺑﻮخ(‪ )Chiambok -Chiambox‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﻨﺒﻮق در واﻗﻊ ﻗﺎﯾﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺻـﯿﺪ‬
‫ﻣﺮوارﯾﺪ و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﭘﺎرو ﺳـﺮﯾﻌﺎ ﺣﺮﮐﺖ داد‪ -.‬ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ ﺳـﺮﻫﻨﮓ دﯾﮑﺴﻦ(‪ )H .R .P .Dickson‬از روي ﺳﻨﺒﻮق‬
‫ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب‪The Arab of the Desery )London ,1949( ,p .477‬‬
‫)‪. Nieuhoff ,loc .cit ,p .228(2‬‬
‫)‪ .(3‬در ﻣـﺎه اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1759‬ﯾـﮏ دﺳـﺘﻪ ﮐﺸﺘﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﮐﻨﺖ اﺳﺘﯿﻦ(‪ )Estaing‬در ﺣﻮاﻟﯽ ﮔﻤﺒﺮون ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ در‬
‫درﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ را ﺗﺎ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺑﻤﺒﺎران ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺸـﮑﯽ ﭘﯿﺎده ﺷﺪﻧـﺪ و ﻣﺪاﻓﻌﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را ﻣﻨﻔﺠﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ وﯾﺮان‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﯾﺰر(‪ )Fraser‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪Narrative of a Joumey in to Khorassan in the Years 1821 :‬‬
‫‪and 1822) London 1825 (p. 44‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ وﯾﺮاﻧﻪﻫﺎي ﻣﺤﻞ ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﮐﻪ اﻣﻮاج ﺑﺮ آن ﻣﯽﺧﻮرد ﻫﻨﻮز ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﻮده وﺳﯿﻊ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي وﯾﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭘﺎﯾﻪﻫـﺎي اﺻـﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻤـﺎن را ﺗﺸـﺨﯿﺺ داد‪ .‬ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺣﻮض ﻫﻨﻮز ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و ﺳـﺮدابﻫﺎي ﻣﺘﻌـﺪدي ﮐﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﮔﺮﻣﺎ ﺑﻮد ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ ، Hoogkamer.(4‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ از ﺳﺎل ‪ 1698‬ﺗﺎ ‪ 1701‬رﺋﯿﺲ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫زﯾﺒﺎ و ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﻟﻦ ﻣﺠﻠﻠﯽ در ﺑﺎﻻ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ از ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎي آن و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎي ﻣﺴـﮑﻦ رﺋﯿﺲ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﻨﻈﺮه ﻗﺸـﻨﮓ درﯾﺎ ﭘﯿـﺪاﺳﺖ و در اﺗﺎقﻫﺎي آن ﻫﻮاي ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻄﺒﻮﻋﯽ ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﻨﻮز‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪«1» «.‬‬
‫رﺋﯿﺲ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻣﻨﺰل دﯾﮕﺮي در دﻫﮑﺪه ﻧﯽ ﺑﻨﺪ در ﺣﻮاﻟﯽ ﺷـﻬﺮ داﺷﺖ و در اﯾﻦ دﻫﮑﺪه درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎ روﯾﯿﺪه ﺑﻮد )ﻫﻨﻮز از اﯾﻦ‬
‫درﺧﺘﺎن وﺟﻮد دارد(‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻢ ﺧﺎﻧﻪاي در ﺧﺎرج ﮔﻤﺒﺮون داﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ داراي ﺑﺎﻏﯽ در‬
‫ﻋﺴﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ آب آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ در ﮔﻤﺒﺮون از ﭼﺎهﻫﺎي ﻋﺴﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﮐﻪ در ﻏﺮب ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ واﻗﻊ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﺒﻮد؛ و در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﺎرﻟﺰ ﻻك‬
‫ﯾﺮ در ﺳﺎل ‪ 1705‬از ﮔﻤﺒﺮون دﯾﺪن ﮐﺮد ﮐﺴﯽ در آن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪«2» .‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در اﺻﻔﻬﺎن‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در ‪ 1617‬اﺟﺎزه داد ﮐﻪ ﻣﺤﻠﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن آن ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐـﺪام از ﻋﻤﺎرات ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨـﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ؛ و آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻗﺼﺮي را ﮐﻪ در ﻏﺮب ﺑﺎزار ﻗﯿﺼﺮﯾﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎردن ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را ﺧﻮب ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ درﺑﺎره آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺰرگ و وﺳـﯿﻊ و دو ﻃﺒﻘﻪ اﺳﺖ و ﯾﮏ ﺑﺎغ زﯾﺒﺎ ﺑﺎ دو ﺣﻮض دارد وﻟﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﺮاﺑﯽ‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮد ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺼـﺮ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ داده ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺧﻮب و ﻣﺸﺘﺮﯾﺎﻧﺶ زﯾﺎد ﺑﻮد وﻟﯽ ﺣﺎﻻ دﯾﮕﺮ وﺿﻊ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻮال ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺳـﯽ ﺳﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن زﯾﺒﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻧﻪ ﯾﯿﻼﻗﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﭼﻬﺎر‬
‫ﭘﻨـﺞ ﻣـﺎﻫﯽ در آﻧﺠـﺎ ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨـﺪ و ﺑﻌـﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺧﺮاﺑﯽ اﯾﻦ ﻗﺼـﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳـﻘﻒﻫﺎ و ﻧﻘﺎﺷـﯽﻫﺎ و‬
‫زرﻧﮕﺎريﻫﺎي آن ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺼﺮ ﻣﺬﮐﻮر را ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺟﺎرﭼﯽ ﺑﺎﺷﯽ ﺑﻨﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ و اﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در‬
‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺟﺎرﭼﯽ ﺑﺎﺷـﯽ ﻣﻮرد ﻏﻀﺐ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ واﻗﻊ ﺷـﺪ و اﻣﻮال او را ﺑﻪ رﺳﻢ ﺷـﺮﻗﯽﻫﺎ ﺿـﺒﻂ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻌﺪ از آن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ در‬
‫______________________________‬
‫)‪. Travels ,vo 1 .II ,pp .73 -4(1‬‬
‫)‪ -.(2‬ﮐﺘﺎب ﭼﺎرﻟﺰ ﻻك ﺑﺮ‪ ،‬ص ‪.230‬‬
‫ﭘـﺎيﺗﺨﺖ و در ﻗﺼـﺮ ﭘﺎدﺷـﺎه ﮐﺮد‪ .‬اوﻟﯿـﺎي اﻣﻮر اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﭼﻨـﺪ ﻣﺤـﻞ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﻧﺸﺎن دادﻧـﺪ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﯾﮑﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا در‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠﺎري ﺷﻬﺮ و در ﻣﺠﺎورت درﺑﺎر ﺑﻮد‪«1» «.‬‬
‫از اﯾﻦ ﻗﺼـﺮ و ﺑـﺎغ زﯾﺒـﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻧﻤﺎﻧـﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ ﻧـﺎم ﮐﺎروانﺳـﺮاي ﮐـﻮﭼﮑﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤـﻞ آن ﺑﻨـﺎ ﺷـﺪه ﻫﻨﻮز دورهاي را ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در آن ﻧـﺎﺣﯿﻪ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﯽآورد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎروان ﺳـﺮا اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﯿﻤﭽﻪ ﻓﺮﻧﮕﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و در آﺧﺮ ﮐﻮﭼﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﺑﺎزار ﻗﯿﺼﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب اﻣﺘﺪاد دارد‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻧﯿﻤﻪ ﻣﺨﺮوﺑﻪاي ﮐﻪ‬
‫در اﻃﺮاف ﺣﯿﺎط ﻣﺮﮐﺰي ﺑﻨﺎ ﺷـﺪه ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ رﻧﮕﺮزﻫﺎ و ﻗﻠﻢ ﮐﺎرﻫﺎﺳﺖ و ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ در ﺣﯿﺎط در زﯾﺮ آﻓﺘﺎب ﺑﺮاي ﺧﺸﮏ ﺷﺪن‬
‫ﻗﺮار دارد‪ «2» .‬ﺷﺎردن ﺣﻖ داﺷﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﻗﺼﺮ را ﯾﺎد آور ﺷﻮد‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ در ﻣﺤﻞ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺤﺪودﺗﺮ از ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻔﺮﯾﺲ‪ «3» ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﻣﺎه اوت ‪ 1620‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ درﺑﺎن و دو ﻧﻔﺮ ﻓﺮاري از ﮐﺸﺘﯽ آن ﻗﺪر ﻣﺸﺮوب ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ از آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻫﻮﺷﯿﺎرﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ دﯾﮕﺮي را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪«4» .‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در اﺻﻔﻬﺎن ﻗﺪري در ﺷﻤﺎل ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‬
‫و از آن اﻣﺮوزه ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺤﻞ آن ﺑﺎ دﺷﻮاري ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺷﺎردن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در‬
‫ﻣﺠﺎورت »ﻣـﺪرﺳﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ« ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣـﺪرﺳﻪ ﻧﯿﺰ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻨـﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻣﺪرﺳﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺪرﺳﻪ ﺷﺎهزادهﻫﺎ« در ﻣﺤﻞ‬
‫آن ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎل واﻗﻊ در ﻧﺎﺣﯿﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻼ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آن ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻣﯿﻦ ﺑﺎﯾﺮ و ﻗﺴﻤﺖ‬
‫دﯾﮕﺮ داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﭼﻨﺪ ﺑﺎغ اﺳﺖ‪ «5» .‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺎرج از‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠﺎري ﺷﻬﺮ و درﺑﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﻠﻪ ﺑﺪﻧﺎﻣﯽ ﻣﺠﺎورت داﺷﺖ‪«6» .‬‬
‫ﺷـﺎردن ﺷـﺮح ﻋﺠﯿﺒﯽ درﺑـﺎره ﻫﯿﻮﺑﺮت و ﯾﺲ ﻧﯿـﭻ‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘـﺎﯾﻪ ﮔـﺬاران ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ و‬
‫ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وي ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺼﺮي را ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Voyages ,vo 1 VII ,pp .403 -4(1‬‬
‫)‪ .(2‬از دوﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬آﻗـﺎي واﻟﺘﺮ‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﺳـﺎﺑﻖ ﺑﺎﻧـﮏ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﯽ اﯾﺮان‪ ،‬و آﻗـﺎي اﮐﺒﺮزاده اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺘﺸـﮑﺮم ﮐﻪ ﻣﺮا در ﯾـﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺗﯿﻤﭽﻪ ﻓﺮﻧﮕﯽﻫﺎ ﯾﺎري ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﮐﻤﮏ آﻧﻬﺎ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﯿﻤﭽﻪ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻢ و آن را ﺑﺎ ﻣﺤﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﺪاﻧﻢ‪.‬‬
‫)‪. Jefferis(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﻨﻘﻮل از ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي ﯾﻮل(‪ )Yule‬در ﻣﺠﻠﻪ ‪. 327The Asiatic Quarterly Review )1888( ,vo 1 .V ,p‬‬
‫)‪ .(5‬آﻗﺎي اﮐﺒﺮزاده ﻣﺮا ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﻞ راه ﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ -.(6‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.416‬‬
‫دﺳﺖ آورد و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻌـﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻏﻀﺐ واﻗﻊ ﮔﺮدﯾﺪ و رو ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﻬﺎد آن ﻗﺼـﺮ ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در آﻣﺪ‪ «1» .‬ﮐﻮرﻧﻠﯿﻮس‬
‫دوﺑﺮوﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1704‬در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از ﻓﺼﺮ و ﺑﺎغ آن ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﺸﯿﺪ‪ «2» .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ راﺟﻊ ﺑﻪ آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﯿﺪ ﻣﺨﺘﺼﺮي درﺑﺎره ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺰل رﺋﯿﺲ آن و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺤـﻞ ﺑﺎ دﯾﻮار ﺑﻠﻨـﺪي از ﮔﻞ ﻣﺤﺼﻮر ﺷـﺪه اﺳﺖ و دروازه آن وﺳـﯿﻊ و ﺑﻠﻨـﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و از آﻧﺠﺎ از ﻣﯿﺎن دو دﯾﻮار ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫اﺻـﻄﺒﻞﻫﺎ رﻓﺖ وﻟﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎ اﺳﺐﻫﺎ را در ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷـﺘﻦ از اﺻﻄﺒﻞﻫﺎ و ﺑﺎغ در دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﯽﺗﻮان‬
‫راه ﯾـﺎﻓﺖ‪ .‬در وﺳﻂ ﺣﯿﺎط آن ﻣﺠﺮاي آﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎر ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﺎرﺟﯽﻫﺎ را در آﻧﺠﺎ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧـﺪ‪ .‬در ﭘﺸﺖ آن آﭘﺎرﺗﻤﺎن‬
‫زﯾﺒـﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻗﺎﻟﯽﻫـﺎي ﻇﺮﯾﻒ ﮔﺴﺘﺮده ﺷـﺪه و ﻣﻄـﺎﺑﻖ رﺳﻢ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻧـﺎز ﺑﺎﻟﺶﻫﺎي ﺑﺴـﯿﺎر در آن ﻧﻬﺎدهاﻧـﺪ‪ .‬در ﯾﮏ ﻃﺮف‪،‬‬
‫آﭘﺎرﺗﻤﺎنﻫـﺎ و اداره ﻣﻌـﺎون‪ ،‬و در ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﺤـﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻮﮐﺮﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻗﺮار دارد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد رﺋﯿﺲ‬
‫اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان رﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺑﺎﯾـﺪ از داﻻن ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ داراي ﺳﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر آﭘﺎرﺗﻤﺎن اﺳﺖ و ﺑﺎﯾـﺪ ﺳﺎﻟﻦ‬
‫ﻏـﺬاﺧﻮري را ﮐﻪ ﻣﺸـﺮف ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﯿﺎورﯾﻢ ‪ ...‬ﺑﺎغ زﯾﺒﺎﯾﯽ در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﮐﻪ در وﺳﻂ آن ﺳﺎﯾﺒﺎﻧﯽ از ﭼﻮب‬
‫اﺳﺖ و ﺣﻮﺿـﯽ زﯾﺒـﺎ ﺑـﺎ ﻓـﻮاره در آن ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ ﮐﻪ در آﻧﺠـﺎ آب ﺑﻪ ﭼﻨـﺪ ﻣﺠﺮا ﺳـﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷـﻮد و از آن ﺑﺮاي آب دادن ﺑﻪ درﺧﺘـﺎن‬
‫اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ دﺳـﺘﮕﺎﻫﯽ آب را ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﺟﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺎغ ﻣﺬﮐﻮر درﺧﺘﺎن ﻣﯿﻮه و ﮔﻞﻫﺎ و ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻓﺮاوان‬
‫ﻧﯿﺰ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪«3» «.‬‬
‫ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨﺪي ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ اﻗﺎﻣﺖ در ﻫﻮاي ﮔﺮم ﮔﻤﺒﺮون و ﻃﯽ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ و اﺻـﻔﻬﺎن و ﺗﺤﻤﻞ رﻧـﺞ ﺳـﻔﺮ و ﻣﺨﺎﻃﺮات اﯾﻦ راهﻫﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه از ورود ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ زﯾﺒﺎ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ در ﺑﺎغﻫﺎي ﭘﺮ ﺳﺎﯾﻪ آن‬
‫ﻟـﺬت ﻣﯽﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ در اﯾﺮان اﻣﺮوز‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﻬـﺪي ﮐﻪ ﻣﺴـﺎﻓﺮت در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﺑﻪ ﺳـﻬﻮﻟﺖ و راﺣﺘﯽ اﻧﺠـﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻧﺴـﺎن‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭘﺲ از ﯾﮏ ﺳـﻔﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﭘﺮ از ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر ﺑﺎ ﻟﺬت ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﺤﻞ ﺳﺎﮐﺘﯽ ﻗﺪم ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﺪاي‬
‫آرام ﺑﺨﺶ آب روان ﮔﻮش داد‪.‬‬
‫ﻫﺮ دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﺷﯿﺮاز ﺷﻌﺒﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و در ﻫﺮ ﺣﺎل ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ در ﮐﺮﻣﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.416 -415‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻟﻮﺣﻪﻫﺎي ‪ 107‬و ‪ 108‬در ﺟﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ دوﺑﺮوﯾﻦ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 244 -243‬ﭘﯿﺘﺮون دام(‪ )Pieter van Dam‬در ﮐﺘـﺎب ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪، Beschryvinge‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي داراي ﺧـﺎﻧﻪاي وﺳـﯿﻊ و زﯾﺒـﺎ و دو ﺑﺎغ ﭘﺮ از درﺧﺘﺎن ﻣﯿﻮه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اورﺷـﯽ(‪ )Overschie‬در‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ رؤﺳﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در آﻣﺴﺘﺮدام در ﺗﺎرﯾـﺦ ﻫﺸـﺘﻢ ﻣﻪ ‪ 1633‬ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ؛ وي ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻊ و داراي ﺑﺎغ زﯾﺒﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺷﻌﺒﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻫﻢ در ﻻر ﺑﺎز ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ دو ﺷﻌﺒﻪ ﺿﺒﻂ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻮاﺟﺐ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن و اﻋﻀﺎي دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي در اﯾﺮان‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ارزش ﭘﻮل در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼـﺎرﻟﺰ ﻻـكﯾﺮ ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﺳـﺨﺘﯽﻫﺎي زﻧـﺪﮔﯽ در ﮔﻤﺒﺮون ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺑـﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﯿﻤـﺎري در ﺑﻬـﺎر‪ ،‬و ﮔﺮﻣـﺎي ﺷﺪﯾـﺪ در‬
‫ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن‪ ،‬و ﺑﯿﻤﺎري ﺳﺨﺖ در زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶ از ‪ 15‬ﻟﯿﺮه و ﻣﻨﺸـﯿﺎن آن ﺑﯿﺶ از ‪ 5‬ﻟﯿﺮه در ﺳﺎل ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ «1» .‬و ﺑﻌﺪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ اﻣﮑﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪن در آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺟﺎﻫﺎي ﺧﻮش آب و ﻫﻮاﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻋﻀﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﯾﻤﻠﮏ ﻫﻤﮑﺎران ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ارث ﺑﺒﺮﻧﺪ! ﻻكﯾﺮ ذﮐﺮي از رﺋﯿﺲ‪ ،‬ﯾﺎ رؤﺳﺎي ﻋﺎﻟﯽﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآورد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق آﻧﻬﺎ از ﻗﺮار ذﯾﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫رﺋﯿﺲ‪ 150 :‬ﻟﯿﺮه در ﺳﺎل‬
‫دو ﺗﺎﺟﺮ ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ‪ 40 :‬ﻟﯿﺮه در ﺳﺎل‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ‪ 30 :‬ﻟﯿﺮه در ﺳﺎل‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺟﺰء‪ 5 :‬ﻟﯿﺮه در ﺳﺎل‬
‫ﻻكﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻣﮑﺎن داﺷﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺠﺎرت ﺧﺼﻮﺻـﯽ و ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺘﻤﻮل ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﮐـﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑـﺪون ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘـﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ‪ ،‬اﻣﺘﻌﻪ ﺧـﻮد را ﺻـﺎدر و وارد ﮐﻨﻨـﺪ‪ «2» .‬ﺑـﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺑﻪ رﻓﻘﺎي ﺧﻮد ﻣﻘﺮوض ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﻣﻮاﺟﺐ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي در اﯾﺮان در ﺟﺎﯾﯽ ﺿـﺒﻂ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻮاﺟﺐ آﻧﻬﺎ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﻠﻨـﺪي در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ارﻗﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﻼر »‪ «3‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﺟﺐ ﮐﺎرﻣﻨﺪان آن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﯾﺮان از‬
‫ﻗﺮار ذﯾﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.218 -217‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﮐﺮاه زﯾﺎد ﺑﻪ دادن اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز راﺿـﯽ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺎرﻣﻨـﺪان آن ﺣﻖ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ در ﺷـﻌﺒﻪاي از ﺗﺠﺎرت ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮد دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪The Cambridge Shorter History of india, pp. 526- 7‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺘﻼر در اﯾﺮان‪ -،‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ‪.‬‬
‫رﺗﺒﻪ ﮔﯿﻠـﺪر )ﭘﻮل ﻫﻠﻨﺪي( ﺗﺎﺟﺮ ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ‪ 75‬ﺗﺎﺟﺮ ‪ 65‬ﺗﺎﺟﺮ ﺗﺎزه ﮐﺎر ‪ 40‬ﺣﺴﺎب دار ‪ 30‬ﻣﻌﺎون ‪ 20‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﻘـﻮق ﯾﮏ‬
‫ﺗﺎﺟﺮ ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻫﻠﻨﺪي ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻣﺴﺎوي ﺣﻘﻮق ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ در اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻮاﺟﺐ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺟﺰء آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫ﻣﻮاﺟﺐ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎم را داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮده ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺟﺰء ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي اﺟﺎزه ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت‬
‫ﺧﺼﻮﺻـﯽ ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ وﻟﯽ ﻫﻤﮕﯽ اﯾﻦ ﻗـﺎﻧﻮن را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬از ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ ﻫﻠﻨـﺪي »‪ «1‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﺷـﻌﺒﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﻠﻨـﺪي در ﮔﻤﺒﺮون »ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن ﻗـﺪر ﺛﺮوت در ﻣـﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﮐﻪ در ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﭘﻨـﺞ ﺳﺎل دﯾﮕﺮ اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﻮع ﺗﺠﺎرت ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي ﺑﺎ اﯾﺮان‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ »‪ (1) «2‬ﺻﺎدرات از اﯾﺮان‪ :‬در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ اﺑﺮﯾﺸﻢ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮔﺮاﻧﯽ ﺑﻬﺎي آن ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻫﻨـﺪي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد و در ﻋﻮض ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ ﭘﺸﻢ ﺑﺰ از ﻧﺎﺣﯿﻪ راور‪ ،‬در ﻫﻔﺘﺎد ﻣﯿﻠﯽ ﺷـﻤﺎل ﺷـﻬﺮ‬
‫ﮐﺮﻣﺎن‪ ،‬ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪداران اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫"‪Voyage Round the World, by Commodore Roggewin in 1421- 1423, in Robert Kerrs A‬‬
‫‪.‬‬
‫‪General History and Collection of Voyages an Travels) Ekinburgh, 1814 (, vo 1 cl. p. 158‬‬
‫)‪ .(2‬ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﯾﺎدداﺷﺘﯽ اﺳﺖ ﻣﻀـﺒﻮط در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ )ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬اوراق‪ )a 191-b 481‬و ﻋﻨﻮان آن"‪ Commerce des Anglois [Sic] en‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮرخ ‪ 15‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1718‬و ﺷﺎﻣﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﯿﺪي اﺳﺖ درﺑﺎره اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ و ارﻣﻨﯽﻫﺎي اﯾﺮان‪ .‬ﻧﺎم ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه‬
‫ذﮐﺮ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺟﺎن ﺑﯿﻮن دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ‪ )De Cansevilles(،‬ﺗـﺎﺟﺮي از اﻫﻞ ﻣﺎرﺳـﯽ‪ ،‬ﺑﻮد و راﺟﻊ ﺑﻪ او‬
‫ﺑﻌـﺪا ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺷـﻔﺮ(‪ )Schefer‬ﻫﻢ در ﮐﺘـﺎب را ﻓﺎﺋـﻞ ﮐﺸـﯿﺶ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان‪، Estat de la Perse en 1660‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وي ﻧﺎم ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ از ﺗﺎﺟﺮ ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ در دوازده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮐﺘﺎب آﺑﻪ رﻧﺎل(‪ )Reynal‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫‪The Philosophical and Political History of the Settlement and Trade of the Eruopeans in‬‬
‫‪the East and West Indies‬‬
‫‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ .256 -255‬اﻃﻼﻋـﺎت زﯾـﺎدي راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺠـﺎرت ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎ اﯾﺮان در ﯾﺎدداﺷﺖ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺷـﻔﺮ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه‬
‫دﯾﮕﺮ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻓﻮق در ﺿﻤﯿﻤﻪﻫﺎي ‪ 65‬و ‪ 67‬و ‪ 68‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﮐﻼهﺳﺎزان‪ ،‬ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺧﺮﯾـﺪ اﯾﻦ ﭘﺸﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ «1» .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ اﯾﻦ ﭘﺸﻢ ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ اﺑﺮﯾﺸﻢ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺠﯿـﺒﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭼﺴﺒﯿـﺪه ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ و رﻧﮓ آن ﻣﺨﻠﻮﻃﯽ از آﺑﯽ و ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬و ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي اﺳﺖ‪«2» .‬‬
‫ﺻـﺎدرات دﯾﮕﺮ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮد از ﭘﺎرﭼﻪﻫـﺎي زرﺑﻔﺖ‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪﻫـﺎي ﭘﺮدهاي‪ ،‬ﻗـﺎﻟﯿﭽﻪ‪ ،‬ﭘـﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﮐﺎرﻫـﺎي ﭼﺮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﺮم ﺳـﺎﻏﺮي‪ ،‬ﭘﺴـﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎدام‪،‬‬
‫ﺧﺸﮑﺒﺎر‪ ،‬ﭘﺎدزﻫﺮ )ﺗﺮﯾﺎق ﭘﺎرﺳﯽ( »‪ ،«3‬اﻧﻘﻮزه‪ ،‬ﻣﺎزو‪ ،‬زرﻧﯿﺦ زرد‪ ،‬ﻓﯿﺮوزه‪ ،‬ﺻﺪف‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﻻﺟﻮرد‪ ،‬ﮔﻼب‪ ،‬ﺷﺮاب و ﻧﻮﺷﺎﺑﻪﻫﺎي ﺷﯿﺮاز‪.‬‬
‫ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻓﻮق ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺷﺮاب ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬واردات اﯾﺮان از اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‪ :‬واردات اﯾﺮان از اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺷﺎﻣـﻞ ﭘﺎرﭼﻪﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﺑﻪ اﻟﻮان ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ‪ ،‬ﻗﻠﻊ‪ ،‬ﺳـﺮب‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻓﻨﺠﺎن‪،‬‬
‫ﻧﻌﻠﺒﮑﯽ‪ ،‬ﻇﺮوف و ﻗﺮﻣﺰ داﻧﻪ )ﻗﺮﻣﺰ ﮔﭻ ﮐﺶ( ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬واردات اﯾﺮان از ﻫﻨـﺪ‪ :‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ واردات ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮد از ﭼﻮب ﺻـﻨﺪل‪ ،‬ﻋـﺎج‪ ،‬روﻏﻦ ﻧﺎرﮔﯿـﻞ‪ ،‬ﺷـﮑﺮ »‪ «4‬و ﭘﺎرﭼﻪﻫـﺎي ﭘﻨﺒﻪاي‪،‬‬
‫ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي اﺿﺎﻓﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي آن ﮐﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺪ از ﻫﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺮان ارﺳﺎل ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‪ :‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ از ﮐﺮاﯾﻪ دادن ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ و ارﻣﻨﯽ و ﻫﻨﺪي ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ اﻣﺘﻌﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و اﯾﺮان اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﺳﺮﺷﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪«5» .‬‬
‫ب‪ -‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻻـكﯾﺮ در ﮐﺘـﺎب ﺧﻮد ‪ ، Account of Trade in India‬ص ‪ ،218‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﮐﻼه ﺳﺎزان ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑﺪون ﭘﺸـﻢ‬
‫ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪.(2‬‬
‫‪Millburn, Oriental Commerce: or the East India Trader's Complete Guide, p. 135‬‬
‫؛ رﻧﺎل‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪ ،255‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﭘﺸﻢ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺷﺒﯿﻪ ﺷﺘﺮ ﻻﻣﺎﺳﺖ )آﻣﺮﯾﮑﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ( و در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻼه از آن و‬
‫ﻣـﻮاد دﯾﮕﺮي اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑـﺎﻋﺚ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣـﺎه ﻣﻪ ﭘﺸﻢ ﺑﺰﻫـﺎي ﮐﺮﻣـﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽرﯾﺰد‪ «.‬ﻃﺒﻖ ﯾـﮏ ﯾـﺎد داﺷـﺖ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي )اﺣﺘﻤﻼ اﺛﺮ دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ( راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت در اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ ،1716‬از ﻓﺮوش اﯾﻦ ﭘﺸﻢ ﺻﺪ در ﺻﺪ ﻧﻔﻊ ﻋﺎﯾﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ‬
‫وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ورق‪ .a 53‬اوﻟﯿﻮﯾﻪ(‪ )Olivier‬در ﮐﺘﺎب‬
‫‪Voyage danns L'Empire Othoman, L'Egypte la et Perse, vo 1. 11, p. 185‬‬
‫‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ در ﺧﺼﻮص اﯾﻦ ﭘﺸﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﻠﻤﻪ ¬‪ Bezoar‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ از ﻫﻤﺎن ﭘﺎدزﯾﺮﻣﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﺪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺗﺮﯾﺎﻗﯽ دارد‪.‬‬
‫اوﻟﯿﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘـﺎب‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪ ،191‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻣـﺎده در ﺷـﺮق ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﻮاﺳـﺘﺎر داﺷـﺖ و اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ آن را ذي ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ »ﻣﻌﺮق‪ ،‬ﻣﺤﺮك‪ ،‬ﻣﻘﻮي اﺳﺖ و ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺗﺮﯾﺎق را دارد«‪.‬‬
‫)‪ .(4‬وارد ﮐﺮدن ﻣﻘـﺪار زﯾﺎدي ﺷـﮑﺮ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣـﺪتﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻓﺮوش آﻧﻬﺎ‬
‫ﻟﻄﻤﻪ ﻣﯽزد‪.‬‬
‫)‪ ، Commerce des Anglais [Sic] en Perse -.(5‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ورق‪ a 681‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻻـك ﯾﺮ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب ﺻـﻔﺤﺎت ‪ ،253 - 252‬ﻣﺴـﺎﻓﺮان اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬و ﺳـﺎﯾﺮ ﻣﻠـﻞ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎي ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﺑﺸﻮﻧـﺪ‪» .‬اﺗﺎق‬
‫ﺑﺰرگ« ﮐﺸﺘﯽ را ﺑﺮاي ﻫﺰار روﭘﯿﻪ ﮐﺮاﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ )اﺣﺘﻤﺎﻻ از ﮔﻤﺒﺮون ﺗﺎ ﺳﻮرات و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ(‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺻﺎدرات از اﯾﺮان‪ :‬ﺻﺎدرات ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ از اﯾﺮان ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻣﺜﻞ ﺻﺎدرات اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ از اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻮد‪ .‬دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﺒﻖ‬
‫ﻗﺮارداد ﻣﻨﻌﻘـﺪ در ‪ ،1701‬ﻫﺮ ﺳـﺎل ﺻـﺪ ﻟﻨﮕﻪ اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪ آن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻔﺮوﺷـﺪ‪» .‬ﻫﺮ ﻟﻨﮕﻪ ‪ 408‬ﭘﻮﻧـﺪ ﻫﻠﻨﺪي وزن دارد« »‪ ،«1‬اﺑﺮﯾﺸﻢﻫﺎي‬
‫اﯾﺮان در اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﮐﺪﺧﺪا ﭘﺴﻨﺪ« ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ «2» .‬ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻻﻫﯿﺠﺎن‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻧﻮع اردﺳﻪ »‪«3‬‬
‫آن‪ ،‬ﮐﻪ از ﺷﯿﺮوان ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬و از دو ﻧﻮع دﯾﮕﺮ زﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺻﺎدرات ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ از اﯾﺮان ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد »‪ «4‬از ﻗﺎﻟﯽﻫﺎي ﭘﺸـﻤﯽ )ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﯿﻼن و ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﯽ آﺳﯿﺎ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﺷﺪ( و ﻗﺎﻟﯿﭽﻪﻫﺎي‬
‫زرﺑﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺨﻤـﻞ‪ ،‬ﭘﺸﻢ ﺑﺰ )از ﻧـﺎﺣﯿﻪ راور(‪ ،‬ﻋﻨﺒﺮ‪ ،‬اﻧﻘﻮزه‪ ،‬ﻣﺴـﮑﻮﮐﺎت ﻋﺒﺎﺳـﯽ اﯾﺮاﻧﯽ »‪ ،«5‬ﻃﻼـ و ﻧﻘﺮه »‪ ،«6‬ﺷـﺮاب ﻗﺮﻣﺰ و ﺳﻔﯿﺪ ﺷﯿﺮاز‪،‬‬
‫ﭘﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎدام‪ ،‬روﻣﭙﻦ »‪ ،«7‬روﻧﺎس و اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﯿﻞ »‪.«8‬‬
‫)‪ (2‬واردات اﯾﺮان‪ :‬اﯾﻦ واردات ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺣﺮﯾﺮ‪ ،‬ﻋﺎج‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﻟﺒﻪ )ﻋﺴـﻠﺒﻨﺪ(‪ ،‬روي‪ ،‬اﻧﻮاع ﻋﻄﺮ‪ ،‬ﻓﻠﻔﻞ‪ ،‬ﻫﻞ و ﭼﺎﺷﻨﯽﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮ و ﺷﮑﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻄﺮ و ادوﯾﻪ در اﯾﺮان ﺧﺮﯾـﺪار ﺑﺴـﯿﺎر داﺷﺖ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻓﺮوﺷـﻨﺪه ﻋﻤـﺪه آن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﺎ ﺑﻬـﺎي ﮔﺰاف آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺛﺮوت ﮐﻼﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آرﻧﺪ‪«9» .‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﺜـﻞ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ از ﺣﻤﻞ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ اﻣﺘﻌﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ و ارﻣﻨﯽ و ﻫﻨـﺪي ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. De Bruyn ,Travels ,vo 1 .1 ,p .223(1‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻓﺮﻫﻨــﮓ ﻟﻐــﺎت دﺷـﻮار‪ ،‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﺷــﺘﺎﭘﻞ(‪ )Stapel‬در ﮐﺘـــــﺎب ‪Beschryvinge van de Oostindische .609‬‬
‫‪Compagnie ,p‬‬
‫)‪ .(3‬دﮐﺘﺮ اﺷـﺘﺎﭘﻞ در ﮐﺘﺎب ﻓﻮق‪ ،‬ص ‪ ،500‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اردﺳﻪ ﮐﻠﻤﻪاي ﭘﺮﺗﻐـﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﯽ آن اﺑﺮﯾﺸﻢ زﺑﺮي از ﺷـﯿﺮوان اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﺎ‪ Ardassine‬ﻟﻐﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺴﻮﺟﯽ از اﯾﻦ اﺑﺮﯾﺸﻢ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از آﻗﺎي داوﯾﺪ داﻧﻠﭗ ﮐﻪ ﻣﺮا از اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺑﺮﯾﺸﻢ آﮔﺎه ﮐﺮد ﻣﺘﺸﮑﺮم‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ ﮐﺎﻻﻫﺎ ﺻﺎدرات ﻣﺠﺪدي از ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﯾﺎ ﻣﺤﻞ دﯾﮕﺮي در ﺷﺮق ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﺮ ﺗﻮﻣـــﺎن ﺷﺎﻣـــﻞ ‪ 50‬ﻋﺒﺎﺳــﯽ ﺑــﻮد‪ -.‬ﺗــﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠـﻮك‪ ،‬ﺻــﻔﺤﺎت ‪ .131 - 130‬ﻫﻢﭼﻨﯿــﻦ‪ -‬ﯾــﺎدداﺷﺖ اﺗﯿــﻦ ﭘــﺎدري ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان‪ ، Memoire sur les Monoyes de Perse،‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ورق‪.b 902‬‬
‫)‪ .(6‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻪ دﻣﺎﻏﻪ اﻣﯿﺪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻤﺶ و ﯾﺎ‬
‫ﻣﺴﮑﻮك ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ Rompen.(7‬ﺑﻪ ﻧﻮع ﻧﺎﻣﺮﻏﻮﺑﯽ از ﮔﺮدوﻫﺎي ﻣﺴـﻘﻂ اﻃﻼق ﻣﯽﺷـﺪ و از آن زﯾﺎد ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ )از آﻗﺎي داوﯾﺪ داﻧﻠﭗ ﮐﻪ ﻣﺮا از‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﻠﻊ ﮐﺮد ﻣﺘﺸﮑﺮم(‪.‬‬
‫)‪ .(8‬ﺑﺮاي اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﯿﻞ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت دﺷﻮار ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ اﺷﺘﺎﭘﻞ در‪Picter van Dam ,Beschryvinge ,p .609‬‬
‫)‪ .(9‬ﮔﻮدرو(‪ )Gaudereau‬در ﮐﺘـﺎب ﺧﻮد‪ ، Relation I،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،4 -3‬ﺗﺄﮐﯿـﺪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ از ﺣﻤﻞ ادوﯾﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻮد ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ از ‪ 1694‬ﺗﺎ ‪1722‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻣﺘﯿﺎزات دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر در اﯾﺮان ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬آن اﻣﺘﯿﺎزات ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ‬
‫ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن در ﻣﺎه ژوﺋﯿﻪ ‪ 1695‬ﻣﻠﻐﯽ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺮوس »‪ «1‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ »در اﯾﺮان ﺗﻌﻬـﺪاﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه در اﻣﻮر ﺟﺰﺋﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﺗﺠﺎرت‪«2» ،‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ او ﻣﻠﻐﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ آن ﺗﻌﻬﺪات را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﯾﺎ اﻣﺘﯿﺎزات ﺗﺎزهاي‬
‫ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﻨﺪ‪ «.‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر داﯾﻢ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺳـﮑﻮﻧﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺮد درﮔﺬﺷﺖ ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺬاﮐﺮات ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ دﺳﺖ آرد و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳـﻌﯽ و ﻣﺠﺎﻫﺪﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ راه ﻣﺒﺬول داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺒﻞ از ژوﺋﻦ ‪ 1697‬ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮاﻣﯿﻦ درﺑﺎره ﻣﻄﺎﻟﺐ زﯾﺮ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺑﻘﺎي ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬
‫‪ -2‬ﭘﺲ دادن ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﺷـﯿﺮاز ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺎﮐﻢ آن ﺷـﻬﺮ )ﺣﺎﮐﻢ ﻣـﺬﮐﻮر آن ﻣﺤﻞ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آورده و ﻣﺤﻞ ﺑـﺪﺗﺮي ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ داده ﺑﻮد(‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ از ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت راه‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺣﻖ ﺻﺎدر ﮐﺮدن ﻻاﻗﻞ دوازده اﺳﺐ در ﺳﺎل‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺣﻖ ﺧﺮﯾﺪ ﭘﺸﻢ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ )راور( ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻘﺪار‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺣﻖ ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺻﺪور ﺷﺮاب‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Annals ,vo 1 ,.III ,p .168(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ -،‬ﻓﺼﻞ ﺳـﯽ و‬
‫ﭘﻨﺠﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ -7‬ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﺳﻬﻤﯿﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ از ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮔﻤﺒﺮون‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺧﻮش رﻓﺘﺎري ﻣﺄﻣﻮران اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺗﻬﯿﻪ ﻧﮕﺎﻫﺒﺎن ﺑﺮاي ﮐﺎروانﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﻧﻘﺎط ﻧﺎاﻣﻦ اﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ -10‬ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ از راه زﻧﺎن‪.‬‬
‫‪ -11‬ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻤﺒﺮون ﻧﺒﺎﯾـﺪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨـﺪ ﮐﻪ اﻣﺘﻌﻪ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ او ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺑﻔﺮوﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ‬
‫ﺗﺎﺟﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﺨﺮد و ﭘﻮل ﻧﻘﺪ ﺑﭙﺮدازد‪«1» .‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﺳـﻬﻢ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻪ ﺑﻨﺪر‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫رﺋﯿﺲ ﮔﻤﺮﮐﺎت‪ ،‬اﻣﺮ داده ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺳﻬﻢ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را ﺑﭙﺮدازد‪«2» .‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ از ﺑﻌﺪ از ورود ﺧﻮد ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬در ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺒﺎ از ﮔﻤﺒﺮون ﻣﯽرﺳﯿﺪ دﭼﺎر اﺷﮑﺎل ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اوﻻ‪ ،‬اﻣﯿﺪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ازﻣﯿﺮ در ‪ 1693‬ﻣﺎﻧﻊ از ورود ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻟﻮان ﺑﻪ اﯾﺮان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ‬
‫ﯾﺄس ﻣﺒّﺪل ﮔﺮدﯾﺪ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻪ زودي درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ارﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﺑﻮد ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ داﺷﺘﻦ رواﺑﻂ دﯾﺮﯾﻦ ﺑﺎ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻟﻮان ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ آن را ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي‬
‫ﭘﺎرﭼﻪ اﺿﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﮐﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪ‪ ،‬اﺷﺨﺎﺻﯽ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم وﯾﻠﯿﺎم ﻟﯽ و ﺗﺎﻣﺲ ﻣﯿﺠﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ و ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻓﺮﺳﺘﺎد )‪ .(1696‬در ‪20‬‬
‫ر ‪ 9‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ ،1696‬ﻟﯽ از ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺸـﻬﺪ ﺷـﻬﺮ ﺑﺰرگ و ﭘﺮ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻌﺪ از ﺷـﺮح ﻣﺨﺘﺼـﺮي درﺑﺎره‬
‫ﻣﺮﻗﺪ اﻣﺎم رﺿﺎ )ع(‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»در اﯾﻨﺠـﺎ اﻧـﻮاع و اﻗﺴـﺎم ﻣﯿـﻮه و آذوﻗﻪ در ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﺧـﻮﺑﯽ و ارزاﻧﯽ ﯾـﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬و ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ ﻫﻮاي ﺷـﻬﺮ ﻣﺜـﻞ ﻫﻮاي‬
‫اروﭘﺎﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﺎرت اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا از آﻧﺠﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع ﭘﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﺷﺎل‪ ،‬ﻧﯿﻞ و ﻏﯿﺮه ﻣﯽآورﻧﺪ و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل ﻫﻢ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻧﺪارد‪ .‬از اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻗﻬﻮه و ﺷـﯿﺮﯾﻨﯽ و ﻏﯿﺮه وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬راه اﯾﻨﺠﺎ ﺗﺎ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‬
‫ﻓﻌﻼـ ﺧﺮاب اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃـﻮري ﮐﻪ ﻗـﺎﻓﻠﻪاي از آن ﺳـﻮ ﻧﻤﯽآﯾـﺪ‪ .‬ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﺳﻢ ازﺑـﮏ‪ ،‬در ﻧـﺎﺣﯿﻪ واﻗﻊ ﺑﯿﻦ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن و اﯾﻨﺠـﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫داﺧﻠﯽ ﺳـﺮﮔﺮماﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺟﺮﺋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨـﺪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺠﺎرت ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﻣﺎﻫﻮت ﮐﻪ اراﻣﻨﻪ از‬
‫اروﭘﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻓﺮاﻣﯿﻦ در ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻪ‪ ، India office‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﺎه و ﺳﻮم در ﻗﺴﻤﺖ‪ ، Original Correspondence‬ﺳﻨﺪ ﺷﻤﺎره‬
‫‪ 6411‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺳﻨﺪ ﺷﻤﺎره ‪ 6412‬در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﻓﻮق‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﺎه و ﺳﻮم‪.‬‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﻌﻼ ﺳﯿﺼﺪ ﻟﻨﮕﻪ ﺑﺎر ﺑﺮاي ارﺳﺎل ﺑﻪ ﺷﻬﺮي ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﮐﺎﺑﻞ واﻗﻊ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﺎرت در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻣﺘﺰﻟﺰل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻬﺎي ﮐﺎﻻﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﻋﺮض ﮐﻨﻢ‪«1» «.‬‬
‫وﯾﻠﯿﺎم ﻟﯽ ﺑﻌﺪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي از ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻇﻬﺎر اﻣﯿﺪواري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺾ ﺑﺎز ﺷـﺪن راه ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺷـﺮاﯾﻂ ﺑﻬﺘﺮي ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻣﺠﺒﻮرم در اﯾﻨﺠﺎ ﻟﺒﺎس اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﭙﻮﺷﻢ وﮔﺮﻧﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ از ﻣﻨﺰل ﺧﺎرج ﺷﻮم‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺮدم ﮐﻪ در ﻃﯽ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻓﺮﻧﮕﯽ ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ آدم ﻋﺠﯿﺒﯽ اﺳﺖ‪«2» «.‬‬
‫ﺗﺎﻣﺲ ﻣﯿﺠﺮﻫﻢ ﺑﻌﺪ از ورود ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ در اواﯾﻞ ﻣﺎرس ‪ ،1696‬ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺰارش داد وﻟﯽ ﻧﺎﻣﻪ او ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺎﻟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪«3» .‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻟﯽ ﺗﺎ ﭼﻪ ﻣﺪﺗﯽ در ﻣﺸـﻬﺪ ﻣﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ او ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﺣﺪود ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل اﺷﺨﺎﺻﯽ را در‬
‫ﺗـﺒﺮﯾﺰ ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﭘـﺎرﭼﻪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ارﺳـﺎل اﻣﺘﻌﻪ ﮔﺮانﺑﻬـﺎ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﮕـﺎه داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص رﺗﺒﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﻧﺎﯾﺐ ﮐﻨﺴﻮل اﻋﻄﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪«4» .‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫـﺎي ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺤـﺪود ﺑﻪ ﺗﺤﺼـﯿﻞ ارﻗﺎم )ﻓﺮاﻣﯿﻦ( و ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺳـﻬﻤﯿﻪ ﻋﻮاﯾـﺪ ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮔﻤﺒﺮون ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬وي ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﺗﻮﺟﻪ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻣﻌﻄﻮف دارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ارﻣﻨﯽ‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ اﻧﺤﺼـﺎر ﺧﺮﯾـﺪ و ﻓﺮوش آن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻗﻄﻊ ﺗﺠـﺎرت از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺮﮐﯿﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﻬـﺎي اﺑﺮﯾﺸﻢ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ دوﻟﺖ اﯾﺮان در ﺳـﺎل ‪ 1698‬از ﺗﻬﯿﻪ اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺧـﻮد داري ﮐﺮد و ﻓﻘـﻂ ﺑﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ اﺟـﺎزه ﺧﺮﯾﺪ‬
‫ﻣﻘﺪاري ﮐﻪ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬داده ﺷﺪ‪ .‬اﺷﮑﺎل دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﮑﺮر دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺑﺮاي ﮐﻤﮏ ﻋﻠﯿﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ‪«5» .‬‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد را از ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﺎﻣﻪ ﺷﻤﺎره ‪ 6285‬در‪ ، Original Correspondence‬در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ‪ ، India Office‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﺎه و دوم‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑـﺎ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺳﺎر(‪ )Saar‬از ﮔﻤـﺒﺮون در ‪ 1649‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ او اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻟﺒﺎس اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ -.‬ﻧﻮﺷﺘﻪ او ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫»‪ Reise Von Java ,Banda ,Ceylan und Persien،¬ 1644 -1660‬در ﺟﻠﺪ اول‬
‫‪Reisebesc hreibung von Deutschen Beamten und Kriegsleuten in Dienst der Niederl‬‬
‫‪.andischen West- und Ost- Indischen Kompagnien, 1601- 1797) The Hague, 1930 (, p. 114‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﺎﻣﻪ ﻣﯿﺠﺮ‪ ،‬ﺷـﻤﺎره در ‪ ،6375‬در‪ ، Original Corrspondence‬در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ‪ ، India Office‬ﺟﻠـﺪ ﭘﻨﺠﺎه و ﺳﻮم ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ -.(4‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ¬‪ ، Commerce des Augois [Sic] en Perse :‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‬
‫‪ ،5‬ورق‪.b 581‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﻌﺪا راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮي ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺪاد و ﻓﻘﻂ در ﺷـﻬﺮ اﺧﯿﺮ ﺷﻌﺒﻪاي ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬آن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﭘﺎرﭼﻪ ﺧﻮد ﻣﺜﻞ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺑﺎ دﺷﻮاري ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﻧﺒـﻮد و ﻣﻘـﺪار اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻻـزم را آﺳـﺎنﺗﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ زودي ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم ﺳـﻬﻤﯿﻪ ﺧﻮد را درﯾـﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽدارد‪ .‬از‬
‫ﻃﺮف دﯾﮕﺮ دﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﻫﻠﻨـﺪي در ﻣﺨـﺎرج ﻣﺤﻠﯽ ﺑـﺎزﺗﺮ ﺑﻮد؛ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻣﺤـﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد را زودﺗﺮ از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ‬
‫ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ »آبروي« اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﭘﯿﺶ اﯾﺮاﻧﯿﺎن رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﮐﻢﺗﺮ از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ دﭼﺎر ﻣﺸـﮑﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ «1» .‬زﯾﺮا ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮ از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ رﺷﻮهﻫﺎي ﮐﻼن و‬
‫ﻫﺪاﯾﺎي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﺮان ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻢ‪ ،‬ﻋﻤﺎن در زﻣﺎن اﻣﺎم ﺳـﯿﻒ ﺑﻦ ﺳﻠﻄﺎن اول )‪ (1711 -1679‬ﺑﺴـﯿﺎر آﺑﺎد و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﺧﻮد اﻣﺎم ﻫﻢ‬
‫داراﯾﯽ زﯾﺎدي اﻧـﺪوﺧﺖ و ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ آن را ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﺎوﮔﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﺧﻮد ﺻـﺮف ﮐﺮد‪ .‬در زﻣﺎن او‪ ،‬اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از‬
‫اداﻣﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ درﯾﺎ ﺑﻪ ﻏﺎرت ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و در ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1695‬ﺑﻪ ﮐﻨﮓ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧـﺪ و آن را ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﭘﺮ از اﻣﺘﻌﻪ ارﻣﻨﯽﻫﺎ را ﮐﻪ در آن ﺑﻨﺪر ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﯿﻢ ﺣﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ اﯾﻦ ﺑﻨﺪر ﻧﺰد ﻧﺎﺧﺪا ﺑﺮﻧﮓ وﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ )ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد(‪ ،‬ﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﮔﻔﺖ ﭼﻮن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﻖاﻧـﺪ )اﺣﺘﻤﺎﻻـ اﺷﺎرهاي ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت اﯾﻦ دو ﻗﻮم ﻋﻠﯿﻪ ﻫﺮﻣﺰ در ‪ (1622‬ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‬
‫ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺧﻮد را در ﺻﻮرت ﺣﻤﻠﻪ اﻋﺮاب در اﺧﺘﯿﺎر اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻧـﮓوﯾﻦ ﺗـﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﺧـﻮاﻫﺶ او ﻧﮑﺮد و در ﭘﺎﺳـﺦ ﻓﻘـﻂ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﺳـﻬﻢ ﺧـﻮد را از ﻋﺎﯾـﺪات ﮔﻤﺮك‬
‫ﮔﻤﺒﺮون درﯾﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رؤﺳﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﺑﻤﺒﺌﯽ ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺻﻮرت اﻣﺘﻨﺎع از ﮐﻤﮏ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬دوﻟﺖ‬
‫اﯾﺮان ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫـﺎ ﻣﺘﻮﺳـﻞ ﺷﻮد‪ ،‬اﻇﻬـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ دﺧـﺎﻟﺖ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻋﺮاب ﻣﺰاﺣﻢ ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ‬
‫ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬در اواﺧﺮ ‪ 1695‬اﻋﺮاب ﻫﻨﻮز ﻣﺎﻧﻊ آزادي ﺗﺠﺎرت اﯾﺮان ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﺮﻧﮓ وﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ »اﻋﺮاب ﺑﺮاي ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻣﺜﻞ‬
‫ﻣﺮدم اﻟﺠﺰﯾﺮه ﺑﺮاي اروﭘﺎ ﻧﺎراﺣﺘﯽ اﯾﺠﺎد ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪«2» «.‬‬
‫ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻫﻢ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺸﺪﻧـﺪ ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻋﻠﯿﻪ اﻋﺮاب ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺗﺎ ﺣﺪي ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ آن ﻗﺪر ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ اﻋﺮاب از اﯾﻦ دﺧﺎﻟﺖ ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬واﻗﻌﻪ ﻗﺸﻢ و ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺑﻠﻮك(‪ )Block‬ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن در ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ ، Bruce ,Annals ,vo 1 .III .p .198-.(2‬ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﺑﺮﻧﮓ وﯾﻦ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺣﻘﯿﻘﺖ داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در آورﯾﻞ ‪ ،1697‬اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ را ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﻟﻨـﺪن ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آوردﻧـﺪ و ﮐﺎرﮐﻨﺎن آن را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪-‬‬
‫‪ .Miles, The Countries and Tribes of The Persian Gulf) London, 1920 (, vo 1. l, p. 220‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪343 :‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﻼﻓﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺎوﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ را ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﺷﺮﻗﯽ اﻓﺮﯾﻘﺎ و دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﻪ اول در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﻮم ﺑﺴﻪ »‪ «1‬ﻗﺸﻮن ﭘﯿﺎده ﮐﺮد و آﻧﺠﺎ را ﺑﻌﺪ از دو ﺳﺎل ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد؛ »‪ «2‬و‬
‫دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در ﻣﺎﻧﮕﺎﻟﻮر »‪ «3‬ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي آﻧﻬﺎ را آﺗﺶ زد‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻣﺘﻨﺎع ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ از دﺧﺎﻟﺖ در اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ‪ ،‬دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﭼﻨﺪ ﮐﺸﺘﯽ و ﺗﻌﺪادي ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻘﻂ در اﺧﺘﯿﺎر اﯾﺮان ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط آن ﺷﻬﺮ ﻧﺼﻒ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ داده‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻫﻤﺎن اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ را ﮐﻪ در ﮔﻤﺒﺮون داﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در آن وﻗﺖ داراي ﮐﺸﺘﯽ و ﺳﺮﺑﺎز‬
‫اﺿـﺎﻓﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﺟﻮاب ﻣﺒﻬﻤﯽ داد‪ «4» .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻣﺘﻨـﺎع اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ‪ ،‬و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در رﺳﺎﻧـﺪن ﮐﻤﮏ ﻣﺆﺛﺮ‪،‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪«5» .‬‬
‫ﺣـﺎل ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﺑﻪ اﻣﻮر دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨـﺪي در اﯾﺮان‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1695‬و ‪ 1696‬اوﺿﺎع ﭼﻨﺎن ﻧﺎﻣﺴﺎﻋـﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮوس »‪«6‬‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﮔﻤﺒﺮون و اﺻـﻔﻬﺎن در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬دﻻﯾﻞ ﺑﯽﺛﺒﺎﺗﯽ از ﺗﺠﺎرت در ﮐﺸﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ آن ﻣﺘﻐﯿﺮ و‬
‫ﻣﺴﺘﺒﺪ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان اﻣﻮر ﺗﺠﺎرت را ﺟﺰ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﺎن و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ رﻓﺖ آن ذي ﻋﻼﻗﻪاﻧﺪ ﺳﭙﺮد‪«7» «.‬‬
‫ﺑـﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﻮر ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ رو ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮدي ﻧﻬﺎد و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ 1697‬ﺗﻤـﺎم ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ‬
‫دو ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﯾﺎت ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺎه واﻗﻊ ﮔﺮدﯾـﺪ و اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺷﺪ‪ .‬روزي ﮐﻪ ﺷﺎه از ﻣﺤﻞ ﮐﺎر‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن از وﺿﻊ ﻇﺎﻫﺮي آن ﺧﻮﺷـﺶ آﻣﺪ )ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺬﮐﻮر اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ داﺷﺖ( ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‬
‫ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ از آن دﯾـﺪن ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺷـﺮط آن ﮐﻪ ﻃﻮري ﺑﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم و ﺣﯿﺜﯿﺖ او ﻟﻄﻤﻪاي وارد ﻧﯿﺎﯾـﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس اول در ﻫﺸـﺘﺎد ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از آن ﻣﺤﻞ دﯾـﺪن ﮐﺮده و ﺳﺎﺑﻘﻪاي اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺷـﮑﺎل ﮐﺎر ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷـﺪ و ﺷﺎه ﺑﺎ ﺑﺎﻧﻮان‬
‫ﺣﺮم‪ ،‬در ﺻﺒﺢ ‪ 4‬اوت ‪ 24‬ژوﺋﯿﻪ ‪ ،1699‬ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ ﻗﺪم ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺑﺮوس ﺑﺎزدﯾﺪ ﺷﺎه و ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از او را ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Mombasa(1‬‬
‫)‪ . Bruce ,Annals ,vo 1 .III .p .216.(2‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮔﯽ ﯾﻦ )‪ )Guillain‬در‬
‫‪Documeuts sur I' Histoire, la Geographie et Le Commeree de L'Afrique Orientale) Paris,‬‬
‫‪) 1855‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ اول‪ ،‬ص ‪ ،511‬ﻗﻠﻌﻪ ﻣﻮم ﺑﺴﻪ در ‪ 13‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1698‬ﺳـﻘﻮط ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺑﻮد ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ ﻣﻮم ﺑﺴﻪ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف‬
‫در آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪. Mangalore(3‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﺮاي ﻧﺘﺎﯾﺞ آن‪ -‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرم‪.‬‬
‫)‪. Bruce(6‬‬
‫)‪. Annals ,vo 1 .III ,p .196(7‬‬
‫»در زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺄﻣﻮران اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻮﺷـﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ اﺗﺎق ﺑﺰرگ را آراﺳـﺘﻪ ﮐﻨﯿﻢ و ﺗﺨﺖ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﺠﻠﻠﯽ در آﻧﺠﺎ ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ‪ .‬در راهﻫﺎي ﺑﺎغ و‬
‫راه روﻫـﺎ ﻗﺎﻟﯽﻫﺎي ﻧﻔﯿﺲ و از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﮔﺴﺘﺮدﯾﻢ‪ ،‬و ﻣﻘـﺪاري ﻣﯿﻮه و ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺷـﺮابﻫﺎ را ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺳـﭙﺲ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ از آن ﻣﺤﻞ دور ﺷﺪﻧـﺪ و اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖزنﻫﺎ ﺳﭙﺮدﻧﺪ و دﺳـﺘﻮر دادﻧﺪ ﮐﻪ از ﭘﺎدﺷﺎه و ﺑﺎﻧﻮان ﺣﺮم ﺑﺎ ﺷـﮑﻮه و ﺟﻼل ﺗﻤﺎم‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺿـﻤﻦ ﺳﻪ ﻋﺮﯾﻀﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ :‬در ﯾﮑﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻗﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻋﺮﯾﻀﻪ دوم ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﺳﺮاﯾﺎن اﻣﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم را از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن از ﺳﻮراخﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﻬﺖ دﯾﺪن ﺷﺎه و ﺑﺎﻧﻮان ﺣﺮم ﺑﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ آن‬
‫ﮐﻪ ﭼﻮن ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻋﻠﯽ ﺣﻀﺮت را ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺶﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از آن ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻮه و ﺷـﺮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ از آﻧﺠﺎ دﯾﺪن‬
‫ﮐﻨـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺨﺎرج اﯾﻦ ﺑﺎزدﯾـﺪ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻪ رؤﺳﺎي ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺿـﺮوري و اﺟﺘﻨﺎب‬
‫ﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺘـﺎﯾﺠﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺠﺎرت و اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ را ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ داراﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻣﺤﮑﻢﺗﺮي ﻗﺮار دﻫﺪ‪«1» «.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ اﮔﺮ ﭼﻪ ﮔﺮان ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ از ﻧﺘﺎﯾﺞ آن ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﺸـﻨﻮد ﺑﻮد زﯾﺮا ﺷﻪ ﺑﻨﺪر ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ در اﺛﺮ‬
‫ﻓﺮﻣـﺎن ﺷـﺎه‪ ،‬ﻓـﻮرا ﻫﺰار ﺗﻮﻣـﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻗـﻮل داد دو ﻫﺰار ﺗﻮﻣـﺎن در ﻣـﺎه ﻣـﺎرس آﯾﻨـﺪه ﺑـﭙﺮدازد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿـﺪا ﺑـﻮد ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺷـﺎه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ را ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ اﺟﺎزه‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻠﻌﻪاي در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﯽدرﻧﮓ رد ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻃﺒﻌﺎ از ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ رﻗﺒﺎي ﺧﻮد ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺴـﯿﺎر زﺣﻤﺖ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه از ﻣﺤﻞ ﮐﺎر آﻧﻬﺎ در اﺻﻔﻬﺎن دﯾﺪن ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻣﻠﺖ اﻧﮕﻠﯿﺲ از آﻧﻬﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا رﺋﯿﺲ آﻧﻬﺎ ﭘﺎدﺷﺎه اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ «2» .‬ﺑﺮوس‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ درﺑﺎره ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ 316 -315‬اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر ﻫﻤﯿﻠﺘﻦ )ﮐﻪ در ﺷـﺮق در اﻣﻮر ﺗﺠـﺎري ﻣـﺪاﺧﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻮد( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﯽ اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در‬
‫‪New Account of the East Indies, vo 1 I, p. 112‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬آﻗﺎي ﺑﺮوس‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‪ ،‬در ذﮐﺮ اﻓﺘﺨﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻧﺼـﯿﺐ رؤﺳﺎي او ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬وي‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻤـﺎم ﮐﺎرﮐﻨـﺎن ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ از ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ اﻣﺮ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﻨﻨـﺪ و در اﺗﺎقﻫﺎ و اﻧﺒﺎرﻫﺎ را ﻫﻤﻪ ﺑﺎز‬
‫ﺑﮕﺬارﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺷﺎه ﺑﺎ ﻧﺎزﭘﺮوردﮔﺎﻧﺶ در آﻧﺠﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﺮدش ﺑﭙﺮدازد و ﻫﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ دﻟﺨﻮاه ﺧﻮد و آﻧﻬﺎﺳﺖ ﺑﺮدارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﻣﻦ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺘﺨﺎري ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺒﺎﻟﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد آن را ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫»اﯾﻦﻫﺎ ﻧﻮﮐﺮان ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺪارﻧﺪ در ﻧﻈﺮ ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان ﺑﯽارزشاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺎه در ﺧﻮاﺳﺖ آﻧﻬﺎ را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ دﯾـﺪن ﻣﺤﻞ ﮐﺎر آﻧﻬﺎ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬در‬
‫دوم ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1699‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه آﻧﻬﺎ ﺧﻠﻌﺘﯽ ﺑﻪ اﻧﻀـﻤﺎم ﺷﻤﺸـﯿﺮي ﻣﺮﺻﻊ و اﺳﺒﯽ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺴﺎﻋـﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺑﻪ‬
‫رؤﺳﺎي ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ رﺟﺎي واﺛﻖ دارد ﮐﻪ اﻣﺘﯿﺎزات ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺷﻮد و ﺗﺠﺎرت آن روﻧﻖ ﮔﯿﺮد‪«1» «.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎزدﯾـﺪ ﺷﺎه از ﻣﺤﻞ ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼف اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺷـﺪ وﻟﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ آن دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم در‬
‫ﮐﺸﻮر ﻫﻠﻨـﺪ ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﺟﻨﮓ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷـﺪ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ اﮔﺮ ﻫﻨﻮز ﻗﻮي ﺑﻮد وﻟﯽ ﻗﺪرت ﺳﺎﺑﻖ را ﻧﺪاﺷﺖ‪«2» .‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ ﻟﻮﺋﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ را ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﮔﯿﻮم د‪ /‬اوراﻧﮋ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن و ﻧﻮاﺣﯽ دﯾﮕﺮ اوﺿﺎع ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1695‬ﭘﻨﺞ ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﺑﻪ ﺑﻬـﺎي ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻟﯿﺮه در دو ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ از دﺳﺖ رﻓﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺷـﮑﺴﺖ ﭘﺎدﮔﺎن در ازﻣﯿﺮ در دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از‬
‫آن ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﺮﻧﺖ »‪» :«3‬ﻣﺮدم ﻟﻨﺪن ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎراﺿﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ وزارت درﯾﺎداري و ﻧﻪ دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ‬
‫ﺛﺮوت ﻣﻠﯽ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫـﺎي ﻗﺎﭼﺎﻗﭽﯿﺎن »‪ «4‬زﯾﺎن ﻣﯽدﯾـﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص در ﺳﺎل ‪ 1691‬ﺷـﺮﮐﺘﯽ ﺑﻪ ﻧـﺎم داوﮔﯿﺖ »‪ «5‬ﺗﺸﮑﯿﻞ داده‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻮام اﻋﻼـم ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺣﻖ ﺗﺠﺎرت در ﺷـﺮق را ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻣﺠﺎز ﻧﺪاﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در ﺳﺎل ‪ 1698‬ﮔﺮدﯾـﺪ و در ازاي ﭘﺮداﺧﺖ دو ﻣﯿﻠﯿـﻮن ﻟﯿﺮه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻗﺮض‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﻤـﮏ دوﻟﺖ را ﺟﻠﺐ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﮐﺸﻤﮑﺸـﯽ ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن دو ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ در ﮔﺮﻓﺖ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت زﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼف ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﮐﺎران ﺑﺎ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.318 -317‬‬
‫)‪ .(2‬از ﯾﺎدداﺷﺖ ﻫﻮه ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪ Memoire sur Le Commerce des Hollandais ,p .166.:‬ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در‬
‫آن وﻗﺖ ﻫﻨﻮز داراي ﻗﺪرت ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪. Burnet(3‬‬
‫)‪ -.(4‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 345‬ﻓﺼﻞ ﺳـﯽ و ﯾﮑﻢ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ از‬
‫‪ 1694‬ﺗﺎ ‪1722‬‬
‫‪.History of his Own Times) London, 1818 (, vo 1. III, p. 171‬‬
‫ﻗﺎﭼﺎﻗﭽﯽﻫﺎ ﻫﻢ در اﯾﺮان و ﻫﻢ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن )ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ( ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺎﻣﻪ ﺷـﻤﺎره ‪6086‬‬
‫ﮐﻪ در‪ ، India Office‬و ﺟﺰو‪ Original Correspondence‬ﺟﻠـﺪ ﭘﻨﺠـﺎه و دوم‪ ،‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن‬
‫وﻗﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺑﻌﻀـﯽ از ﺳﻮداﮔﺮان اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ در ﻫﻨـﺪ ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص در ﻧﺘﯿﺠﻪ وارد‬
‫ﻧﮑﺮدن ﮐﺎﻻي ﺧﻮد از ﻃﺮﯾﻖ ﮔﻤﺒﺮون و ﻧﭙﺮداﺧﺘﻦ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺣﯿﺜﯿﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را در ﭼﺸﻢ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻟﮑﻪدار ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ رأي ﺧﻮد را ﺑﺮ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪. Dowgate(5‬‬
‫ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﻣﯿﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻗـﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾـﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ زودي ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎزدﯾﺪ ﺷﺎه از ﻣﺤﻞ ﮐﺎر‬
‫ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺑﺎر آورده ﺑﻮد از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪ .‬ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻃﺒﻌﺎ زﯾﺎد اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد را در‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن وﺳﯿﻊﺗﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻠﻌﻪ در آوردﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در آﻧﺠﺎ ﮐﻬﻨﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ اﺣﺘﯿـﺎج ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ در ﺑﻬﺘﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻦ وﺿﻊ ﻇـﺎﻫﺮي آن ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻗﺼﺪ ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺠﺎرت ﺧﻮد را در ﭘﺎيﺗﺨﺖ اﯾﺮان ﯾﺎ ﻧﻘﺎط دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر اﺣﯿﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫وﻟﯽ اﺛﺮات ﺑﺪ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﯿﺎن دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺑﻪ زودي ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪ 1702‬ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮔﺬراﻧﯿﺪ و آن دو را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺷـﺮﮐﺖ واﺣﺪي در آورد‪ .‬ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ﺑﯿﺴﺘﻢ اوت ‪ ،1705‬ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺎﯾﺎت و‬
‫ﮔﻨﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از »اﺑﺘﺪاي آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻋﺎﻟﻢ« ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺨﺸـﯿﺪه ﺷﺪ‪ «2» .‬در ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻬﻢ ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1708‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺘﻮاي ﮔﻮدوﻟﻔﯿﻦ‬
‫»‪ ،«3‬دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺷـﺮﮐﺖ واﺣﺪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ« در آﻣﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻓﺘﻮا‪،‬‬
‫ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﺷـﺪ ﯾـﮏ ﻣﯿﻠﯿـﻮن و دوﯾﺴﺖ ﻫﺰار ﻟﯿﺮه ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺑـﭙﺮدازد و از ﻗﺮوﺿـﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑـﻮد در ﻇﺮف ﺳﻪ ﺳـﺎل ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد ﭼﺸـﻢ‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺷـﻐﺎل ﺑﺼـﺮه ﺗﻮﺳﻂ اﯾﺮان ﮐﻪ از ‪ 914‬ﺗﺎ ‪ 941‬ه‪ .-‬ق اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺑـﺎﻋﺚ روﻧﻖ ﺗﺠـﺎرت آن ﺷـﻬﺮ ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠـﺎ ﺷـﻌﺒﻪاي داﺷﺖ ﺳﻮد ﻓﺮاوان ﺑﺮد‪ «4» .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎي آن ﮐﻪ ﺣﺎﻣـﻞ ﻣﻬﻤـﺎن و آذوﻗﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼـﺪ‬
‫ﺑﺼـﺮه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از دوره اﺷـﻐﺎﻟﯽ اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺼﺮه ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷﺪ و آن ﻗﺪر در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ دوره ﺑﺎدﻫﺎي ﻣﻮﺳﻤﯽ ﺳﭙﺮي ﺷﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ زﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬در ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﻧﻮﺷﺖ و ﻏﺮاﻣﺖ ﺣﺎﺻﻠﻪ را‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 230‬ﻟﯿﺮه‬
‫ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﻄـﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮد‪ .‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از وي ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﻬﻢ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ را از ﻋﻮاﯾـﺪ ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮔﻤﺒﺮون ﮐﻪ ﻣـﺪﺗﯽ ﺑـﺎز ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ اﻓﺘـﺎده ﺑﻮد‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ ، Bruce ,Annals ,vo 1 .III .p .573-.(1‬ﺻـﺮﻓﻪ ﺟﻮﯾﯽ زﯾﺎد واﻗﻌﺎ ﺑﺎﻋﺚ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺣﯿﺜﯿﺖ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺘﺒﺎه را‬
‫ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻫﺮﮔﺰ در اﯾﺮان ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬ﺳﻨﺪ ﺷﻤﺎره ‪ ،62‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ‪India Office.‬‬
‫)‪. Godolphin(3‬‬
‫)‪ -.(4‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺳـﻨﺪ ﺷﻤﺎره ‪ ، Original Correspondence،8454‬ﮐﺘﺎبﺧـﺎﻧﻪ‪ ، India Office‬ﺟﻠـﺪ ﺷــﺼﺖ و دوم‪ .‬در ﺳـﺎل ‪،1704‬‬
‫رؤﺳــﺎي ﮐﻤﭙــﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐــﻪ از درﯾــﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷـــﺘﻦ ﺳـــﻬﻢ ﺧــﻮد از ﻋﻮاﯾــﺪ ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮔﻤــﺒﺮون ﺧﺸــﻤﮕﯿﻦ ﺷــﺪه ﺑﻮدﻧــﺪ ﻣﺮدي ﺑــﻪ ﻧــﺎم‬
‫ﭘﺮﺳﮑﺎت(‪ )Prescott‬را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ ادوارد اون(‪ )Owen‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺳـﻬﻢ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را‬
‫ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﭘﺮﺳﮑﺎت ﺑﻪ اﯾﺮان رﺳﯿﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ وي ﻣﺮده اﺳﺖ و ﺧﻮد او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ زودي‪ ،‬ﺑﯽآن ﮐﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‪ ،‬ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﺧﻮد و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪار اﺑﺮﯾﺸـﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺨﺮﻧﺪ ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان وارد ﮐﺸـﻤﮑﺶ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮔﺮاﻧﯽ ﺑﻬﺎي اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﻘﺪاري را ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﻨﺪ و دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫از ﻋﺎﯾـﺪي ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،1695‬دوﻟﺖ ﻣـﺬﮐﻮر از ﻓﺮوش اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻣﻄﻠﻘﺎ اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎﻻ ﻧﺎﯾﺎب ﺷـﺪه اﺳﺖ )در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ در آن وﻗﺖ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺧﺮﯾـﺪاري آن ﺑﻮدﻧﺪ(‪ .‬ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي اﺑﺮﯾﺸﻢ ﺑﻪ‬
‫روﺳﯿﻪ ارﺳﺎل ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫از آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد ﺗﻤـﺎم اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ژاﮐﻮب ﻫﻮگ ﮐـﺎﻣﺮ رﺋﯿﺲ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ در‬
‫ﮔﻤﺒﺮون ﺑﺎ ﻣﻘﺎم ﺳﻔﺎرت ﺑﻪ ﭘﺎيﺗﺨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ )ﺑﻬﺎر ‪ (1701‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻣﻔﺼﻞ و دﺷﻮار ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﻫﻮگ ﮐﺎﻣﺮ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ‬
‫ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺎ ﺷـﺮاﯾﻂ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺨﺶ ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﮐﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اﺑﺮﯾﺸﻢ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺻﺪ ﻟﻨﮕﻪ ﺑﺎر‪ ،‬از ﻗﺮار ﺑﺎري ‪44‬‬
‫ﺗﻮﻣﺎن‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ دارﻧـﺪ‪ .‬و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﻨـﺪ اﯾﻦ ﻣﻘـﺪار را ﺻﺎدر ﮐﻨﻨـﺪ ﻣﻌﺎدل ﺑﻬﺎي ﺻـﺪ ﻟﻨﮕﻪ ﺑﺎر را ﺑﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻫﻮگ ﮐﺎﻣﺮ راﺿـﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ زودي درﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ ﮐﻪ وﺿﻊ ﻣﺴﺎﻋـﺪي ﮐﻪ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪه ﺑﻮد دﯾﺮي‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﭘﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬از اﻋﺘﺒﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﺮاب ﻣﺤﻞ ﮐﺎر آن ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪،‬‬
‫واﻗﻌﻪاي روي داد ﮐﻪ در ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ درﺑﺎره اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺨﺸـﯿﺪ؛ و آن از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻌﺪ از ﻧﺒﺮد ﺳـﺨﺘﯽ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آﻧﻬﺎ اﻓﺘﺎد‪ «2» .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل داﯾﻤﺎ در اﻣﻮر‬
‫ﺗﺠﺎري ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﺷـﮑﺎل ﺗﺮاﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﮔﺰارش داد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﯾﺪ اﻋﺘﺒﺎر از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ آن اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻋﻮاﯾﺪ‬
‫آن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺗﻘﻠﯿﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪«3» .‬‬
‫ﻫﯿﺌﺖ ﻣـﺪﯾﺮه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﻟﻨﺪن از ﺧﻄﺮ اﻋﺮاب واﻗﻒ ﺑﻮد و در آﻏﺎز ﺳﺎل ‪ 1705‬ﺑﻪ رﺋﯿﺲ آن در ﺑﻤﺒﺌﯽ اﻃﻼـع داد ﮐﻪ‪» :‬ﺟﻨﮓ در اروﭘﺎ‬
‫ﻣـﺎﻧﻊ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﯽ ﺟﻬﺖ ﭘـﺎك ﮐﺮدن اﻗﯿـﺎﻧﻮس ﻫﻨـﺪ از وﺟﻮد دزدان درﯾـﺎﯾﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﻤﺒﺌﯽ‪ ،‬ﺑﻔﺮﺳـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از‬
‫اﺳـﺘﻘﺮار ﺻـﻠﺢ ﺑﺎﯾـﺪ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺳـﻌﯽ و ﻣﺠﺎﻫـﺪت ﻣﺒـﺬول دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﺎدﮔﺎن ﻣﺬﮐﻮر ﻗﻮي ﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﻣﺴـﻠﺢ ﺑﺮاي از ﺑﯿﻦ‬
‫ﺑﺮدن اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ ارﺳﺎل ﮔﺮدد‪«4» «.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Valentijn's Beschryving ,vo 1 .V p .270(1‬‬
‫)‪ ، Lockyear ,Account of Trade in India ,p .209 -.(2‬ﻫﻤﯿﻠﺘﻦ در ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪ ،63‬ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎندﻫﯽ ﻧﺎﺧـﺪا ﻣﺮوﯾـﻞ ﻣﻘـﺎوﻣﺘﯽ ﻧﮑﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻮردي ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ واﻗﻊ‬
‫ﻣ ﯽﺷ ﺪ ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.557‬‬
‫ﺑـﺎ وﺟﻮد آن ﮐﻪ اﻋﺮاب ﮐﺸﺘﯽ ﻧﺎﺧـﺪا ﻣﺮوﯾـﻞ »‪ «1‬را ﺿـﺒﻂ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﺎرﻟﺰ ﻻك ﯾﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ از ﻣﺴـﻘﻂ ﺑﺎزدﯾـﺪ ﮐﻨﺪ )‪.(1706‬‬
‫ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره اﯾﻦ ﺷﻬﺮ و ﭘﺎدﮔﺎن اﻣﺎم ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«2» .‬‬
‫اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ اﮔﺮ ﭼـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻤﻠﯿـﺎت ﺧـﻮد ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎي اﯾﺮاﻧﯽ و ﭘﺮﺗﻐـﺎﻟﯽ اداﻣﻪ دادﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻇـﺎﻫﺮا از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎي ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻬـﺪ ﻧـﺎﻣﻪ او ﺗﺮﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺻـﻠﺢ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻫﻢ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻢ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺧﻮد در ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓـﺎرس و ﺑﺤﺮ ﻋﻤﺎن ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،1716‬ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ دو ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﺮب »‪ ،«3‬در ﺳـﻮرات ﺟﻬﺖ‬
‫ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠﺎور ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿـﺎ‪ ،‬داراي ‪ 18‬ﺗـﻮپ ﺑﻮد و ﮔﻨﺠـﺎﯾﺶ ‪ 140‬ﻧﻔﺮ را داﺷـﺖ؛ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧـﺎم‪ ،‬ﻓﯿﻢ »‪ ،«4‬داراي ‪ 16‬ﺗـﻮپ و ﺑﻪ‬
‫ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ‪ 120‬ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪«5» .‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﻧﻈﺮي ﺑﻪ اوﺿﺎع ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در اﯾﺮان ﺑﯿﻔﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ادوارد اون »‪ «6‬و ﭘﺮﺳﮑﺎت »‪ ،«7‬ﺟﺎن ﻻك »‪ «8‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه اﻧﺘﺨـﺎب ﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺎ آﻏﺎز ﺳﺎل ‪ 1707‬ﺑـﺎﻗﯽ ﺳـﻬﻢ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﮔﻤﺒﺮون را از ﻋﻮاﯾـﺪ ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورد‪ .‬وي درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ دﺳـﺘﺨﻮش ﺣﻮادث ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1706‬از ﻓﺮوش اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎﻻ ‪ 16‬درﺻﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﻮد در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ آن را ﺑﺎ ﺿﺮر ﻓﺮوﺧﺖ‪«9» .‬‬
‫در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ ،1707‬ﯾﮏ ﺑﺎزرﮔﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﮑﺘﺮﮔﻮد »‪ ،«10‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﺎﺟﺮ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﻮرﮔﻦ ون »‪ ،«11‬از ﮔﻤﺒﺮون‬
‫ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﻓﺖ و ﭼﻨـﺪ ﻣـﺎﻫﯽ در آﻧﺠـﺎ ﻣﺎﻧـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬اﺳـﮑﺘﺮ ﮔﻮد در اﯾﻦ ﻣـﺪت ﺧﺎﻃﺮات روزاﻧﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﮑﺘﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻬﯽ را‬
‫______________________________‬
‫)‪. Murvil(1‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ Grab . (¬ 3‬از ﮐﻠﻤﻪ »ﻏﺮاب« ﻣﯽآﯾـﺪ و درﺑـﺎره ﯾـﮏ ﻧـﻮع ﮐﺸـﺘﯽ اﻃﻼـق ﻣﯽﺷـﺪ ﮐﻪ آن را ﺑـﺎ ﭘـﺎرو ﻣﯽراﻧﺪﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌـﺪا درﺑـﺎره‬
‫ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺗﻨﺪرو و ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﺪ‪ -.‬ﯾﺎدداﺷﺖ‪ Foster‬در‪C. Downing, A History of the Indian Wars, :‬‬
‫‪p. 10‬‬
‫)‪. Fame(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ و ﮐﺎرﮐﻨﺎن اﯾﻦ دو ﮐﺸﺘﯽ از ﮐﺘﺎب دوﻧﯿﻨﮓ‪ ،‬ص ‪ ،14‬اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬دوﺑﺮوﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻫﻨﮕـﺎم ﻣﺮگ اون در ﺳـﺎل ‪ 1704‬در اﺻـﻔﻬﺎن اﻗـﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ،‬او را ﻣﺮدي ﺷـﺮﯾﻒ و درﺳﺖ ﮐﺎر و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﯽداﻧـﺪ‪ -.‬ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ او‪ ،‬ﺟﻠـﺪ اول‪ ،‬ص ‪ .263‬اون ﯾﮑﯽ از دوﺳـﺘﺎن ﻧﺰدﯾـﮏ ﻓﺮاﻧﺲ ﮐﺎﺳـﺘﻠﯿﻦ ﺑﺎزرﮔـﺎن ﻋﻤـﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي در‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪. Prescott(7‬‬
‫)‪. Lock(8‬‬
‫)‪ .(9‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه در ﮐﻠﮑﺘﻪ در ﺳﺎل ‪.1935‬‬
‫)‪. Scattergood(10‬‬
‫)‪. Curgenwen(11‬‬
‫ﺿﺒـﻂ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﺮ وﯾﻠﯿﺎم ﻓﺎﺳﺘﺮ »‪ «1‬در ﻣﻘـﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺘـﺎب ﺧﺎﻧﻮاده اﺳـﮑﺘﺮ ﮔﻮد و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي‬
‫روزاﻧﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ را ﻣﺒﺘﺬل داﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ وي از ﻣﻨﺎﻇﺮي ﮐﻪ دﯾﺪه و اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﮐﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده و ﻣﺨﺎﻃﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺤﻤﻞ‬
‫ﺷﺪه ﭼﯿﺰي ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ذﮐﺮ وﻗﺎﯾﻊ روزاﻧﻪ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑـﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي وﯾﻠﯿﺎم ﮐﺎﮐﻞ »‪ ،«2‬ﮐﻪ اﻃﻼﻋـﺎت ذي ﻗﯿﻤﺘﯽ درﺑﺎره زﻧـﺪﮔﯽ ﻧﺎدرﺷﺎه »‪ «3‬ﺑﻪ ﺟﯿﻤﺰ ﻓﺮﯾﺰر اﻫـﻞ رﯾﻠﯿﮓ‬
‫»‪ «4‬داد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از اﻋﻀﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در اﯾﺮان در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻧﯿﻤﻪ اول ﻗﺮن ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﻨﻮﺷـﺘﻪ و ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ ﺧﻮب ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ داﻧﺸـﻤﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺳﻨﻮات ‪ 1694‬و ‪ 1730‬در ﺧـﺪﻣﺖ آن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد ﺟﺎن‬
‫ﺟﻮز و ﮐﺘﻼر »‪ «5‬ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺸـﺎر اﻟﯿﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ را ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﺧﻮب ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺎر او در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر دﺳـﺘﻮر‬
‫زﺑﺎن ﻫﻨـﺪي را ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را در ﺣﺪود ﺳـﯽ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﮐﺘﺎب ﺷﻮﻟﺘﺰ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‬
‫از آﻏﺎز ﻗﺮﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮﺑﺮت دوﯾﺎﮔﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از ﮐﺘﻼر ﮐﺎر ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎردن ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ و دوﺳﺖ او ﺑﻮد‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»در ﺳﺎل ‪ 1662‬در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺎ رﺋﯿﺲ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺑﺴـﯿﺎر دوﺳﺖ ﺷﺪم‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮد داﻧﺸـﻤﻨﺪي ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﺑﺮت دوﯾﺎﮔﺮ ﻧﺎم‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ارزش او ﮐـﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﮕـﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﻠﯿـﻮس اﺳـﺘﺎد ﻣﻌﺮوف زﺑﺎنﻫـﺎي ﺷـﺮﻗﯽ او را ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﺷـﺎﮔﺮد ﺑﺮاي اﺷـﻐﺎل‬
‫ﮐﺮﺳﯽ اﺳﺘﺎدي ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪«6» «.‬‬
‫در اواﯾﻞ ‪ 1706‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن دو ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨـﺪي در اﺻـﻔﻬﺎن ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺟﺎن ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ ﻓﺎﺑﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮوان وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺮگ او‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﯿﺎﺷﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Foster(1‬‬
‫)‪. Cockell(2‬‬
‫)‪ -.(3‬ﮐﺘﺎب ﻧﺎدر ﺷﺎه‪ ،‬ص ‪.305‬‬
‫)‪. Reelig(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﻧﺎم ﮐﺘﻼر(‪ )Ketelaar‬اﺻﻼ ﮐﺘﻠﺮ(‪ )Kettler‬ﺑﻮد‪ .‬وي در ﺷـﻬﺮ اﻟﺒﯿﻨﮓ(‪ )Elbing‬در ﭘﺮوس ﺑﻪ دﻧﯿـﺎ آﻣـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1682‬ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در آﻣـﺪ‪ ،‬ﻫﻢ اﺳﻢ و ﻫﻢ ﻣﻠﯿﺖ ﺧﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ داد‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿـﺎت زﻧـﺪﮔﯽ او‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﻓﻮﮔﻞ(‪ )Vogel‬ﺗﺤــﺖ ﻋﻨـــﻮان "‪Joan Josua Ketelaar of Elbing, Author of the First Hindustani .‬‬
‫‪.Grammar in, Bulletin of the School of OrientaL Studies, vo 1. VIII, pp. 817- 22‬‬
‫)‪ ، Voyages ,vo 1 .VIII ,pp .287 -8 -.(6‬ﺷﺎردن و ﯾﺎﮔﺮ ﻫﺮ دو ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺸـﻐﻮل ﮔﺮد آوري اﻃﻼﻋﺎت درﺑﺎره اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺷﺎردن در ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ او ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﯾﺎﮔﺮ ﺟﻤﻊ آوري ﮐﺮده اﺳﺖ ﻇﺎﻫﺮا اﺛﺮي در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎﮔﺮ درﺑﺎره ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸـﯿﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ در ﮐﺘﺎب‪ Beschryving‬اﺛﺮ واﻟﻨﺘﯿﻦ(‪ )Valentijn‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪،‬‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ‪ 224 -221‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎري ﭘﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﻬﻤﺎﻧـﺪ ﮐﻪ ﮐﻮﺷـﺶ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﺮاي اﺣﯿﺎي ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اﯾﺮان ﺟـﺪي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﭘﯿﺮ‬
‫وﯾﮑﺘﻮر ﻣﯿﺸﻞ از ﻃﺮف ﻓﺮﯾﻮل ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﻫﯿﺌﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻀـﯿﻪ رﻧﮓ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺎري ﭘﺘﯽ را ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺮاي اﻧﻌﻘﺎد ﯾﮏ ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺗﺠﺎري ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮات ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد اﺷـﮑﺎل‬
‫ﺗﺮاﺷـﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ‪ 1708‬ﻣﻌﺎﻫـﺪهاي ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﻨﺪ‪ «1» .‬وﻟﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺎ ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﻟﯽ از ﺷـﺮاﯾﻂ ﻣﺴﺎﻋـﺪ آن ﻣﻌﺎﻫﺪه‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨﺪي در اﺻـﻔﻬﺎن از ورود اﺳﺮاﺋﯿﻞ اوري و ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺑﺴﯿﺎر او ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺧﯽ آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق‬
‫ﻣﯿﺸﻞ ﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ دوﻟﺖ اﯾﺮان را وادارﻧﺪ ﮐﻪ از ﭘﯿﺶ رﻓﺖ اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ روﺳـﯽ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ «2» ،‬زﺣﻤﺎت آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اوري ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ رﺳـﯿﺪ وﻟﯽ در ﺗﺠﺎرت اﯾﺮان ﺑﺎ روﺳـﯿﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ زﯾﺮا اوﺿﺎع آﺷـﻔﺘﻪ ﻧﻮاﺣﯽ ﺷﻤﺎل‬
‫ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﺠﺎري ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﯾـﮏ ﻣﻨﺒﻊ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ »‪ «3‬ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ در اﺻـﻔﻬﺎن در ﺳﺎل ‪ 1712‬ﮔﺮﻓﺘﺎر اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺑﻪ ﺷﺎه و اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از دﻻﻻن ﻫﻨﺪي ﻗﺮض ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻣﺒﻠﻎ ‪ 14000‬ﺗﻮﻣـﺎﻧﯽ را ﮐـﻪ »از راه ﺑﯽاﺣﺘﯿـﺎﻃﯽ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ« ﺑﻪ دﺳﺖ آرﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻣﺬﮐﻮر را وﺻﻮل ﮐﺮدﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﻣـﺪﺗﯽ درﺑﺎره ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ اﻃﻼﻋﯽ ﻧـﺪارﯾﻢ زﯾﺮا وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﺿـﺒﻂ ﺷـﺪه ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺰﺋﯽ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ درﺑﺎره ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1715‬ﯾﮏ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﯿﮓ ﺑﺎ دﺳـﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ از ﻃﺮف ﺷﺎه ﺑﺮاي اداره اﻣﻮر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﺎﺗﺎوﯾـﺎ رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ از ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻦ آن دﺳـﺘﻮرﻫﺎ اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮد؛ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﯿﮓ اﺧﺘﯿﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن آﻧﻬﺎ را‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪ ﺟﺎن ﺟﻮزوا ﮐﺘﻼر ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ او در ﻓﻮق اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﮐﺘﻼر ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻣﻬﺎرت و ﮐﺎرداﻧﯽ ﺧﻮد را در ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﺎ ﺑﻬﺎدر ﺷﺎه ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرم‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮﻧﺎردو ﺑﻮرژ از ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 26‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ،1713‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ورق‪.b 14‬‬
‫)‪ .(4‬اﯾﻦ دﻻﻻن ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﻮﻟﺘﺎن ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‪-‬‬
‫‪ Journaal van J. J Ketelaar, s Hofreis naar den Groot Mogol te‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪351 :‬‬
‫ﮐﺘﻼر در اواﯾﻞ اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1716‬ﺑﺎ ﻋﺪهاي از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون رﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ ﻣﺪﺗﯽ در ﮔﻤﺒﺮون ﻣﻨﺘﻈﺮ ورود ﺷﺶ ﻓﯿﻠﯽ ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺑﻪ ﺷﺎه ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﻮد‪ .‬در ﭘﻨﺠﻢ آورﯾﻞ ‪ 1717‬ﮐﺘﻼر و ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ ﻋﺎزم اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﺮدشﮐﻨﺎن در ﺳﯽام ﻣﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎيﺗﺨﺖ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ورود ﮐﺘﻼر ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﻫﻤﺮاه او »‪ «1‬ﻟﺒﺎس ﺳـﺮخ و اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ او ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي ﻓﺎﺧﺮ ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻈﯿﺮ ﺳﻔﺎرت ﻣﺠﻠﻞ و ﺑﺎ ﺷﮑﻮه او ﺑﻪ ﻻﻫﻮر ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎن ﺑﻞ اﻫﻞ اﻧﺘﺮﻣﻮﻧﯽ »‪ ،«2‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬
‫»ﻣﺄﻣﻮر ﻫﻠﻨﺪي ﺟﻨﺎب ﻓﻦ ﮐﺘﻼر ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎﺗﺎوﯾﺎ در درﺑﺎر ﺷﺎه رﺳﻤﺎ وارد اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﻠﻮ او ﺷـﺶ ﻓﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮاي ﺷﺎه ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻋـﺪه زﯾﺎدي ﻫﻤﺮاه او ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻣﺤﺘﺮﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑـﺎ او ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ورود او ﭼﻨـﺎن ﺑﺎ ﺷـﮑﻮه ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺳـﻔﯿﺮي از ﯾﮑﯽ از درﺑﺎرﻫﺎي اروﭘﺎ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﻼر در ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد‪ .‬از ﻗﺮاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ در ﮐﻮرﻟﻨـﺪ ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷـﺪه اﺳﺖ و در ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳـﺮﺑﺎز در ﺧـﺪﻣﺖ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ در آﻣﺪه‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳـﺘﻌﺪاد و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺧﻮد را از آن ﺷﻐﻞ ﭘﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻓﺘﺨﺎر آﻣﯿﺰي ﮐﻪ ﻓﻌﻼ دارد‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪«3» «.‬‬
‫در ‪ 12‬ژوﺋﻦ ﮐﺘﻼر ﺑﺎ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﺎه رﺳـﯿﺪ و ﻫﺪاﯾﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را ﺗﻘﺪﯾﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷـﺶ ﻓﯿﻞ ﻣﺬﮐﻮر را‬
‫ﭘﯿﺶ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺎه ﺗﻌﻈﯿﻢ ﮐﺮد‪ «4» .‬ﺷﺎه در ﻫﻔﺘﻢ ژوﺋﯿﻪ دوﺑﺎره ﮐﺘﻼر را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻬﺎر روز ﺑﻌﺪ ﮐﺘﻼر ﺑﻪ‬
‫ﻣـﺬاﮐﺮات ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬و او ﺑـﺎ اﻋﺘﻤـﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ و ﺳـﭙﺲ ﺑﺎ ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﺧﺎﺻﻪ وارد ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺷـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﻫﺎ‪،‬‬
‫ﮐﺘﻼر ﺧﻮاﺳـﺘﺎر ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻮگ ﮐﺎﻣﺮ در ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﻗﺒﻞ درﯾﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯿﺨﺎن ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‪Lahore, 1711- 1713‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ اﺳـﺘﺎد ﻓﻮﮔﻞ در ‪ 1937‬در ﻻـﻫﻪ اﻧﺘﺸـﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻢ ﮐﻮﺋﻦان‪ -‬وﯾﮏ اﺳـﺘﺒﺪ از ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در‪ Journal of the Panjab Historical Society،‬ﺟﻠﺪ دﻫﻢ‪ ،‬ﻗﺴـﻤﺖ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،94 -1‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺑﻬﺎدر ﺷﺎه در ﺳﺎل ‪ 1712‬و ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ او‪ ،‬ﻣﺬاﮐﺮات ﮐﺘﻼر را ﺧﻨﺜﯽ ﮐﺮد؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ وي را ﺑﯿﻬﻮده ﻣـﺪﺗﯽ ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳـﺘﺎد ﻓﻮﮔﻞ در‪Bulletin of the School of Oriental،‬‬
‫‪ Studies‬ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ آن ذﮐﺮي ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧـﺪ از ﮔﺮﻻگ(‪ )Gerlag‬ﺗﺎﺟﺮ‪ ،‬ﺑﮏ(‪ )Beeck‬ﺣﺴﺎبدار‪ ،‬زﺑﻮت(‪ )Zeebot‬ﻣﻨﺸـﯽ ﮐﻞ در ﮔﻤﺒﺮون‪،‬‬
‫دﯾﻨﺘﺮ(‪ )Dinter‬ﻣﻨﺸـﯽ ﻫﯿﺌﺖ )اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ آن را در‪ Rijks Kolonial Archiet‬در ﻻﻫﻪ در‬
‫ﻗﺴﻤﺖ‪ ، Bock 3 ,Overgecomen Briven 1719‬ﺟﻠﺪ ‪ 1793‬و اوراق ‪ ،1209 -975‬ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ(‪ ،‬ﮔﺮوﺗﻨﺮ(‪ )Gruttner‬و‬
‫ﻓﻠﯿﺮدن(‪ )Vlierden‬دو ﻣﻌﺎون‪ ،‬و ﮔﺮوت(‪ )Groot‬ﺟﺮاح‪ ،‬و دوازده ﺳﺮﺑﺎز‪.‬‬
‫)‪. Antermony(2‬‬
‫)‪. Travels ,vo 1 .1 .p .94(3‬‬
‫)‪ -.(4‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺳﺘﺎد ﻓﻮﮔﻞ ﺑﺮ‪ ، Jourmaal‬اﺛﺮ ﮐﺘﻼر‪ ،‬ص ‪.112‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺳـﺮ دو ﻣﺒﻠﻎ ﻫﻨﮕﻔﺖ »‪ «1‬ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﻣﮑﺎره »‪ ،«2‬ﯾﮑﯽ از رؤﺳـﺎي ﺳﺎﺑﻖ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ »‪ ،«3‬ﺑﻪ ﺷﺎه ﻗﺮض داده ﺑﻮد اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت‪ ،‬ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﺧﺎﺻﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻫﻤﻪ اﻇﻬﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑـﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬در ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻬﻢ اوت‪ ،‬ﮐﺘﻼـر ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﭘﻨـﺞ ﻓﺮﻣـﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آرد ﮐﻪ ﻋﻼـوه ﺑﺮ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺗﻤﺎم اﻣﺘﯿﺎزات ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺷﺮاﯾـﻂ ﺑـﺪي را ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺟﻌﻔﺮ در ﺑﺎﺗﺎوﯾﺎ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﺎن ﻟﻢ ﯾﮑﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﮐﺘﻼر ﻗـﺪرداﻧﯽ و ﺗﺸـﮑﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻫﺪاﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ و ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﺧﺎﺻﻪ اﺑﺮاز ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻣﯿﺎن اﻋﻀﺎي اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ و اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ روﺳـﯽ از اﺻﻔﻬﺎن ﺑﯿﺮون رود‪ ،‬ﺷﺎه ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﯿﻠﯽ را ﮐﻪ از ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪﯾﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺰار‪ ،‬ﺑﻪ وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺘﻼر اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ ﺧﻮد رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮآورده ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺗﻘﺎﺿﺎي آﻧﻬﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ اﻋﺮاب ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺤﺮﯾﻦ را ﺗﺼﺮف ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﻤﺒﺮون را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﮐﺘﻼر‬
‫را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و از او ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ دو ﮐﺸﺘﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺤﺮﯾﻦ ارﺳﺎل دارد‪ .‬ﮐﺘﻼر ﺑﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫داد ﮐﻪ اﺟـﺎزه ﭼﻨﯿﻦ اﻗـﺪاﻣﯽ را ﻧـﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه در ‪ 29‬اﮐﺘﺒﺮ ﺑﻪ ﮐﺘﻼـر اﺟـﺎزه ﺑـﺎزﮔﺸﺖ داد‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﺘـﺢ ﻋﻠﯿﺨﺎن دوﺑﺎره او را در ‪17‬‬
‫ﻧﻮاﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪ و ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺳﺎﺑﻖ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺘﻼر ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺣﺎل ﺧﻮﺷﯽ ﻧﺪاﺷﺖ در اﻣﺘﻨﺎع ﺧﻮد ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺘﻼر ﺑﺎ وﺟﻮد ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ و ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬در اواﺧﺮ ﻧﻮاﻣﺒﺮ ﺑﺎ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ‬
‫ﻋﺎزم ﮔﻤﺒﺮون ﺷﺪ‪ .‬ﺿـﻤﻦ ﺳـﻔﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﺒﺮ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ اﻋﺮاب در ﺟﺰﯾﺮه ﻫﺮﻣﺰ ﭘﯿﺎده ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻗﻠﻌﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﯿﻢ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﮐﺘﻼر‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﺷـﺘﺎﻓﺖ و در ‪ 19‬ژاﻧﻮﯾﻪ‬
‫‪ 1718‬ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﻫﻠﻨﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮﯾﻨﮓ ﺗﻮﯾﻦ »‪ ،«4‬آﻣﺎده ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺘﻼر را ﺑﻪ ﺑﺎﺗﺎوﯾﺎ ﺑﺒﺮد وﻟﯽ ﻣﻘﺪر ﻧﺒﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺳـﻔﯿﺮ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ورود او‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ده ﭘﺎدﮔﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺎن اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺸﺘﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻋﺮاب ﺷﺪ و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر آﻧﺎن را در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ورود آذوﻗﻪ و ﻏﯿﺮه ﺑﻪ آﻧﺠﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎردو ﺑﻮرژ(‪ )Bourges‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛‪ -‬ص ‪ 467‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪. Macare(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﭘﻄﺮ ﻣﮑـﺎره‪ ،‬از ﺗﺎرﯾـﺦ ‪ 1708‬ﺗﺎ ‪ ،1712‬ﺑﺎزرﮔـﺎن ﻋﻤـﺪهاي در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد و ﺑﻌـﺪ ﻣﻘﺎم ﻣـﺪﯾﺮﯾﺖ را ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 1713‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﺗﺎوﯾﺎ رﻓﺖ‪-.‬‬
‫‪.Wijnaendts Van Resandt, De Gezaghebbers der Oost- Indische Compagnie, p. 252‬‬
‫)‪. Haringtuyn(4‬‬
‫ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬دو روز‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﮐﺘﻼر دﭼﺎر ﺗﺐ ﺷﺪﯾﺪي ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ او ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ دﺳـﺖ‬
‫از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزه ﺳﻔﯿﺮ را در ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺑﺎ ﺷﮑﻮه و ﺟﻼل ﺗﻤﺎم اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻫﺮﻣﯽ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﺳﯽ ذراع ﺑﺮ ﺳﺮ آراﻣﮕﺎه او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﻼر ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻢ اﻧﮕﯿﺰي ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺣﻖ داﺷﺖ از اوﺿﺎع ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس ﻧﮕﺮان ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در ‪ 1717‬اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ و ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ﺟﻮاﺳـﻤﯽ آﻧﻬﺎ ﻗﺸﻢ و ﻻرك و‬
‫ﺟﺰاﯾﺮ ﺑﺤﺮﯾـﻦ را ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف در آورده‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ ﮔﻔـﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺮﻣﺰ را ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺟﺰاﯾﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺮﻣﺰ را ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﻔﺖ ﻣﺎه ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠﺎور آن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﻫﻠﻨﺪي و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و در ﺳﺎل‬
‫‪ 1720‬در ﺣﺪود ﻫﯿﺠﺪه ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﮐﺸﺘﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺪر وارد ﺷﺪ‪«3» .‬‬
‫در اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺤﻄـﺎط ﻣﺘـﺪرﺟﺎ ﺗﻨـﺪﺗﺮ ﻣﯽﺷـﺪ و وﺿﻊ ﺗﺠـﺎرت در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋـﺪﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻏﻠﺠـﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در اواﺧﺮ ‪ 1719‬ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺗﺨﻠﯿﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ او ﺑﻪ ﻗﻨﺪﻫﺎر‪ ،‬در ﺑﻬﺎر ﺑﻌﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﻠﻮچ ﮐﻪ از ﺿـﻌﻒ دوﻟﺖ اﯾﺮان در ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ و ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺧﺒﺮ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻤﻼت ﺧﻮد ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ اداﻣﻪ دادﻧﺪ و در‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺗـﺎﺧﺖ و ﺗـﺎز ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽﺧـﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺑﺮادرزاده اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ از ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس ﻓﺮا‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ )وي ﻟﺸﮑﺮي ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد(‪ ،‬ﺑﻠﻮچﻫﺎ در اواﯾﻞ زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1720‬ﺗﺎﻻر ﭘﯿﺶ آﻣﺪﻧﺪ و آن ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺑﺎد‬
‫ﻏﺎرت دادﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در آﻧﺠﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬دوازده ﻧﻔﺮ ﻫﻠﻨﺪي ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ،1821‬در ﺑﻨـﺪر ﻋﺒـﺎس ﺑﻮد‪ ،‬از آراﻣﮕﺎه ﮐﺘﻼر دﯾـﺪن ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺧﻄﻮط روي ﺳـﻨﮓ‬
‫ﻗﺒﺮﻫﺎ ﻣﺤﻮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﯾﺰر ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺒﺮﻫﺎ از آن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎﺳﺖ‪ -.‬ﮐﺘﺎب او‪-،‬‬
‫‪Narrative of a Joumey into Khorassan in the years 1821 and 1822, London, 1825, p. 44‬‬
‫آراﻣﮕـﺎه ﮐﺘﻼـر ﺷﺎﯾـﺪ دوﻣﯿـﻦ ﻣﻘـﺒﺮه از دﺳﺖ راﺳﺖ در ﻃﺮﺣﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ اﺳـﺘﯿﻒ(‪ )Stiffe‬ﻗﺮﯾﺐ ﻫﺸـﺘﺎد ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ از آن ﮔﻮرﺳـﺘﺎن‬
‫ﮐﺸﯿﺪ‪ -.‬ﻣﻘﺎﻟﻪ او راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس در‪ Geographical Journmal ,vo 1 .XVI ,.p .212.‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺗﻤﺎم آراﻣﮕﺎهﻫﺎ را‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻋﻤﺎرات ﺟﺪﯾﺪ در ﺷﻬﺮ ﺧﺮاب ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ Nouvelles de Perse ، 15-.(2‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1718‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ورق‪.b 391‬‬
‫)‪ .(3‬ﮔﺰارش ﮔﺎردان‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 15‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ ،1720‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ورق‪.b 113‬‬
‫)‪ .(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 20‬ژوﺋﻦ ‪ ،1720‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،5‬ورق‪.b 982‬‬
‫در آﻧﺠﺎ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت از ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺑﺎ دادن ﻫﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ ﮐﺸﺘﻪ رو ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻤﺖ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻠﻮچﻫﺎ ﺳـﭙﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﺷﺪﻧﺪ و در ‪ 14 /25‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آن ﺑﻨـﺪر در آﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺎﺧﺪا اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻫﻤﯿﻠﺘﻦ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫در آن وﻗﺖ در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻋـﺪهاي از ﻣﻠﻮاﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﺎرﻣﻨـﺪان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﻋﺪه ﻣﺪاﻓﻌﺎن در ﺣﺪود‬
‫ﭘﻨﺠﺎه ﺗﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻠﺘﻦ درﺑﺎره آﻧﭽﻪ روي داد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»از ﻗﺼـﺪ آﻧﻬـﺎ ده روز ﻗﺒـﻞ از ورودﺷﺎن اﻃﻼع داﺷﺘﯿﻢ‪ .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮدﻣﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ‬
‫ﺳـﺎﺧﺘﯿﻢ‪ :‬ﺗﻮپﻫـﺎي ﮐـﻮﭼﮑﯽ ﺑﺮ ﺑﺎﻻـي دﯾﻮارﻫـﺎ روي ﻣﺤﻮرﻫـﺎي ﭼﺮﺧﻨــﺪه ﻧﺼـﺐ ﮐﺮدﯾـﻢ و ﺑﺮاي ﻗﺮار دادن ﺗﻮپﻫـﺎي ﺑﺰرگ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ راهﻫﺎي ﻣﺤﻞ ﮐﺎرﻣﺎن‪ ،‬ﺳﻮراخﻫﺎﯾﯽ در دﯾﻮار ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﺷـﻬﺮ ﻫﺮ ﺷﺐ ﺗﻮپ ﺷـﻠﯿﮏ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ دﺷـﻤﻦ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ وي آدم‬
‫ﺷﺠﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ دﺳﺎﻣﺒﺮ »‪ «1‬دﺷـﻤﻦ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ و ﺣﺎﮐﻢ ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﮐﻪ ﯾﮏ دﯾﻮار ﺑﻠﻨﺪ ﮔﻠﯽ‬
‫ﻣﯿﺎن او و ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺣﺎﯾﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻗﻼع ﺳﺎﺣﻠﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﭼﻨﺪ ﺗﻮپ ﭘﺮ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻠﻮچﻫﺎ اول ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪ ﻏﺮﺑﯽ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻣﺎ ﻗﺮار دارد‪ ،‬آﻣﺪﻧـﺪ و ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ از دﯾﻮارﻫﺎي ﮔﻠﯽ ﮔﺬﺷـﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﻣﺮد ﺳﺎل‬
‫ﺧﻮرده ﯾﺎ ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ دﯾﺪﻧﺪ از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ در ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻌﻀـﯽ ﮐﻮﭼﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﻮپﻫﺎي ﺧﻮد از آﻧﻬﺎ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮔﺮﻣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺑﻪ زودي ﺑﻪ اﺷـﺘﺒﺎه ﺧﻮد ﭘﯽﺑﺮدﻧﺪ و دوﺑﺎره ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬روز‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺸﻮرت ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺠﺪدا ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ را رﻫﺒﺮي ﮐﻨﺪ و روز ﺑﻌﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﮐﻪ از ﻣﺎ ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻗﻮيﺗﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎوﻣﺖ و دﻓﺎع ﻣﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ در ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد‬
‫اﻧﺒﺎري داﺷـﺘﻨﺪ و ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﻟﯿﺮه اﺳﺘﺮﻟﯿﻨﮓ در آﻧﺠﺎ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻠﻮچﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻧﺒﺎر ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ و آﻧﭽﻪ در آن‬
‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﻏﺎرت ﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬از ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ دوازده ﻧﻔﺮ ﮐﺸـﺘﻪ و در ﺣﺪود ﻫﺸﺖ ﺗﺎ ده ﻧﻔﺮ زﺧﻤﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﻮچﻫﺎ ﺗﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه در ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠﺎور ﻣﺎ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻏﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎن رﺳﯿﺪ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪«2» «.‬‬
‫در ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤـﺒﺮون ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ در اﯾﻦ ﮐﺸـﻤﮑﺶ رﻫﺒﺮ ﺑﻠﻮچﻫـﺎ و ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﻬـﺎ را ﺑﻪ ﻫﻼـﮐﺖ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﮔﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﯿـﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ ﻧﮑﺮد و ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن اﺟﺎزه داد ﻋـﺪهاي اﺳـﯿﺮ و ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي‬
‫اﻏﻨﺎم و اﺣﺸﺎم ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‪ ، Gombroon Diary‬ﺗﺎرﯾﺦ واﻗﻌﻪ ‪ 14 /25‬دﺳﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺻﺤﺖ دارد‪.‬‬
‫)‪.(2‬‬
‫‪A new Account of the East Indies, vo 1. 1, pp. 68- 9‬‬
‫‪.‬‬
‫روﺣﯿﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺮاب ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا از اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ و ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻋﺰل و ﮐﻮر ﮐﺮدن‬
‫ﻓﺘـﺢ ﻋﻠﯿﺨـﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ در ﻫﺸـﺘﻢ دﺳـﺎﻣﺒﺮ اوﺿـﺎع ﮐﺸﻮر ﺑﺴـﯿﺎر آﺷـﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﻋﺰل ﺷـﺨﺺ ﻣـﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺑﺮادرزادهاش ﻟﻄﻔﻌﻠﯽﺧﺎن‬
‫ﺑـﺎزداﺷﺖ ﺷـﺪ و ﻗـﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑـﻮد ﻣﺘﻔﺮق ﮔﺮدﯾـﺪ؛ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻨﻬـﺎ ﺳـﻨﮕﺮي ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷـﻮرش و ﺣﻤﻠﻪ در ﺟﻨﻮب و‬
‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﮐﺸﻮر وﺟﻮد داﺷﺖ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻀﺎ در ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 26‬ر ‪ 15‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1721‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺑﻠﻮچﻫﺎ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺗﺎ ﺣﺪود اﺻـﻔﻬﺎن را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺑـﺎد ﻏـﺎرت ﻣﯽدﻫﻨـﺪ و ﺑﺴـﯿﺎري از ﺗﺠـﺎر و ﮐﺎﻻﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﺠﺎرت در اﯾﺮان را ﺧﺮاب ﮐﺮدهاﻧـﺪ«‪ .‬در ﻫﻤﺎن‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﺎزار ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﻣﺎﻫﻮت اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺨﺎرج ﻣﺤﻞ ﮐﺎر در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد و ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 175000‬ﺷﺎﻫﯽ »‪ «1‬ﯾﺎ ﺳﻪ ﻫﺰار ﻟﯿﺮه در ﺳﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﺷـﻬﺮي واﻗﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم آن در ﺗﺠﻤﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻇﺎﻫﺮ آراﺳـﺘﻪ آن ﻣﺤﻞ ﺑﺮاي ﺷـﻬﺮت و اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪«2» «.‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻌـﺪ از ﺷـﺮح ﻣﺨﺘﺼـﺮي درﺑﺎره ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﮐﺮﻣﺎن و ﭘﺸﻢ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫)ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ( ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ آن ﮐﻪ اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﺮي ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »ﻫﺮ ﺣﻖ‬
‫ﯾﺎ اﻣﺘﯿﺎزي ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ از ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان درﯾﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻪ ﻟﻐﻮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﻬﺎ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﻣﮑﺮر ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺷﺪه ﭼﻨﺪ ﻣﺎه‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ دوام ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ«؛ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻣﺬﮐﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زودي روي داد‪،‬‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﯽاﺛﺮ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﻤﻠﻪ دوم ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺗﻤﺎم اوﺿﺎع ﮐﺸﻮر را آﺷﻔﺘﻪ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﯾﮏ ﺷﺎﻫﯽ ﻣﻌﺎدل ‪ 4‬ﭘﻨﺲ ﺑﻮد )ﻫﺮ دوﯾﺴﺖ ﺷﺎﻫﯽ ﯾﮏ ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻮد(‪ .‬ﻧﺮخ‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪ در ﺑﻤﺒﺌﯽ در آن وﻗﺖ از ﻗﺮار ﻫﺮ ﺗﻮﻣﺎن ‪ 27‬روﭘﯿﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪.. Persia and the Persian Gulf Records ,vo 1 .XIV(2‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و دوم اوﺿﺎع دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن‬
‫در اواﯾﻞ ﻣﺎرس ‪ ،1722‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﻗﻮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻﻔﻬﺎن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و اﻣﮑﺎن ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ در ﻣﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬او‬
‫ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻧﯿﮑﻼﺷﻮرر‪ ،‬ﺗﺎﺟﺮ ﻋﻤـﺪه ﻫﻠﻨـﺪي‪ ،‬ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي آذوﻗﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد و اﻋﻀﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﺪوﺧﺘﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺑﺮاي دﻓﺎع ﻣﺤﻞ ﮐﺎرﺷﺎن ﭼﻨـﺪ ﺗﻦ ﺳـﺮﺑﺎز اروﭘﺎﯾﯽ و ارﻣﻨﯽ »‪ «2‬ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺳـﺮوان اﺳـﻤﯿﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺳﺮﺑﺎزي‬
‫ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ وﻟﯽ در روز ﭼﻬﺎرم ﻣﺎرس ﺳﯽ ﺗﻦ ارﻣﻨﯽ ﻣﺴﻠﺢ اﺳﺘﺨﺪام ﻧﻤﻮدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را در ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻧﺪوﺧﺘﻦ ﻣﻘﺪاري آذوﻗﻪ‪ ،‬ﺑﺎروت و ﮔﻠﻮﻟﻪ و ﭼﻬﺎرده ﻗﺪاره ﻧﯿﺰ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﺷـﮑﺴﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ در ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد در ﻫﺸـﺘﻢ ﻣﺎرس در ﺳﺎﻋﺖ ‪ 9‬آن روز ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ رﺳـﯿﺪ و وﺣﺸﺖ و اﺿـﻄﺮاب ﻋﻈﯿﻤﯽ‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﺮد‪ .‬روز ﺑﻌﺪ وﺿﻊ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻮال ﺑﻮد و ﺷﺎﯾﻌﺎت ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺒﯽ ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ‪ .‬در ﻫﻤﺎن روز‪ ،‬ﻣﻨﺸﯽ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ﯾﺎ ﻣﻨﺸﯽ ﮐﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬از ﻗﺮار ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺎرﻣﻨﺪان اروﭘﺎﯾﯽ دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪) :‬اﻟﻒ( ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ‪ :‬اون ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه؛ آﯾﺰك ﻫﻮﺳﻪ(‪ )Houssaye‬و ﺟﺎن ﻫﻮرن‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ؛ ﭼﺎرﻟﺰ ﺳﻮج(‪ : )Savage‬ﻣﻨﺸﯽ؛ ﻓﺮاﺳﺖ(‪ : )Frost‬ﮐﺸﯿﺶ ﻣﺨﺼﻮص؛‬
‫دووﮐﺲ(‪ )Devaux‬و ﻣﯿﻨﮕﺰ(‪ )Myngs‬اﻋﻀﺎي ﺗﺎزه ﮐﺎر ﻫﯿﺌﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺳـﺮوان اﺳﻤﯿﺖ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﺳﺮﺑﺎزان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه‬
‫داﺷﺖ‪) .‬ب( ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ‪ :‬ﻧﯿﮑﻼـﺷﻮرر‪ :‬ﺗـﺎﺟﺮ ﻋﻤـﺪه؛ ﻻن‪ :‬ﻣﻌﺎون ﺗﺎﺟﺮ ﻋﻤـﺪه؛ ﻓﻦ ﻻﯾﭙﺰﯾﮓ(‪ : )Leipzig‬دﻓـﺘﺮدار و‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺐ‪ ،‬ﮔﻮﺑﯿﻮس(‪ )Gobius‬ﻣﻨﺸﯽ؛ ﮐﻠﺮك‪) Clerq ( :‬‬
‫ﻣﻌـﺎون‪ .‬راﻫﺐ اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر از اﻫـﺎﻟﯽ ﻣﺎﻻﺑـﺎر در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد(‪ )Kort Narigt‬ﺑﻪ ﻏﻠـﻂ ﻓﻦ ﻻﯾﭙﺰﯾـﮓ را ﮐﻤـﮏ دارو ﺳﺎز ﻧﺎﻣﯿـﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺘﻔﺎن ﻣﺎرﮐﺮ(‪ )Marcor‬ارﻣﻨﯽ و اﻟﯿﺎس ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ و ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﮐﻠﯿﻤﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ آوري ﺳـﺮﺑﺎزان ارﻣﻨﯽ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ از اﻋﻀﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﺻﻔﻬﺎن‪ -،‬ﻣﮑﺎﺗﺒﻪ‪ Court of Directors‬ﺑﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫آن در ﺑﻤﺒﺌﯽ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 26‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ،1692‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﻟﺘﺲ(‪ )Bolts‬در‬
‫‪) Considerations of Indian Affairs) London, 1782‬‬
‫‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،197 -196‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 4 ،‬ﻣﺎرس ‪.1722‬‬
‫رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺎه در دﻓﺎع از ﺷﻬﺮ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪«1» .‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ و ﻫﻤﮑﺎران او از وﺧﺎﻣﺖ اوﺿﺎع آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺸﻮرت ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ از ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺷﯿﺮاز ﯾﺎ ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺧﺮوج آﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪«2» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ و اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ در ﻣﺤـﻞ ﮐـﺎر ﺧﻮد از ﺧﻄﺮ ﺣﻤﻠﻪ در اﻣـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﻗﺤﻄﯽ و‬
‫ﻃﺎﻋﻮن در ﺷـﻬﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ ﺳـﺮاﯾﺖ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا ﻫﯿـﭻ ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺘﻼ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻌﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ درﺑﺎره‬
‫ﻋـﺎﻗﺒﺖ ﮐـﺎر از ﺧـﺎﻃﺮ آﻧﻬـﺎ ﻣﺤﻮ ﻧﮕﺮدﯾـﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از داگ رﺟﯿﺴـﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻼـﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ دارد‪» :‬ﺧـﺪا ﻣﯽداﻧـﺪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺼﺎﯾﺐ ﺗﺎ ﮐﯽ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪«.‬‬
‫در اواﺳﻂ ژوﺋﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻣﺎه از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺎه ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻮاﺟﺐ ﺳﺮﺑﺎزان در ﻣﻀﯿﻘﻪ اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ آن‬
‫ﻣﺎه ﺿـﺮاب ﺑﺎﺷـﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎه از ﻧﯿﮑﻼ ﺷﻮرر ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺒﻠﻐﯽ ﻗﺮض ﻣﯿﺎن دو ﺗﺎ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﮐﺮد‪ .‬در ﻫﻤﺎن وﻗﺖ‪ ،‬ﺳـﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ،‬واﻟﯽ‬
‫ﻃﻤﺎع ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن از او ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﻮرر ﻫﺮ دو ﺗﻘﺎﺿﺎ را رد ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ‪ 17‬ر ‪ 6‬ژوﺋﯿﻪ‪ ،‬اون ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ و ﻣﺸﺎوران او‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﮔﻤﺒﺮون ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎ ﻟﺤﻦ ﺗﺄﺛﺮ آور ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻄﺮ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫و ازدﯾﺎد ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺑﻬﺎي آذوﻗﻪ را در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ در آن ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ را اﻣﺮي ﻣﺴﻠﻢ و ﻗﻄﻌﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪«3» .‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎج ﺷﺎه ﺑﻪ ﭘﻮل‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻮاﺟﺐ ﭘﺎدﮔﺎن ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬در ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬـﺎرم اوت‪ ،‬ﻣﯿﺮزا رﻓﯿـﻊ ﻣﻨﺸـﯽ اﻟﻤﻤﺎﻟـﮏ ﺑﻪ ﺷـﻮرر ﺧـﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺷـﺎه ﻓﺮﻣـﺎﻧﯽ ﺻـﺎدر ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻻﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨﺪي و ﮔﺠﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ‪ 1500‬ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﻮﻟﯽ ﺑﺮاي ﻣﻮاﺟﺐ‬
‫ﺳﺮﺑـﺎزان ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾـﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن وﻗﺖ ﺷﻮرر در ﺧﻮاﺳﺘﯽ از ﻃﺮف ﻣﻠﮏ اﻟﺘﺠﺎر اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺮاي ﻣﺒﻠﻎ ‪ 800‬ﺗﻮﻣﺎن ﻗﺮض درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮرر در ﺟﻮاب اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿـﺎ ﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑـﺪون اﺟﺎزه رﺋﯿﺲ ﺧﻮد در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻪ ﻫﯿـﭻ ﮐﺲ ﻗﺮض ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داد‪ «4» .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﺷﺎه‬
‫ﭼﻨ ﺎ ن د ر‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﺎﻣﻪ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 17‬ر ‪ 6‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1722‬در‪Persia and the Persian Gulf Records ,vo 1 .XIV،‬‬
‫)‪ .(2‬ﺣﻘﻮق اﯾﻦ اراﻣﻨﻪ از ﻗﺮار روزي ‪ 4‬ﻣﺤﻤﻮدي ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺤﻤﻮدي ﺷﺎﻣﻞ دو ﺷﺎﻫﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻌﺎدل ‪ 8‬ﭘﻨﺲ ﺑﻪ ﭘﻮل‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﯾﮏ ﻣﺤﻤﻮدي ﺷﺎﻣﻞ ﺻﺪ دﯾﻨﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ آن را ﯾﮑﺼﺪ دﯾﻨﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮدي‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت اﯾﺮاﻧﯽ‪ -،‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﭘﺎدري ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪de Perse, vo 1. V, p. 209 b :‬‬
‫)ﻋﯿﻨﺎ(‪Memoire sur les Monoyes‬‬
‫)‪ .(3‬ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ 29 ،‬اوت ‪.1722‬‬
‫ﻣﻀـﯿﻘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اواﺧﺮ اوت ﺑﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ اﻃﻼع داد ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ در ﺣـﺪود ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ وي ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺑﻌـﺪ از ﻣـﺪﺗﯽ‬
‫ﻣﺸﻮرت ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ وﻟﯽ ﺷﻮرر ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ ﻫﻔﺪه ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺗﻘﻠﯿﻞ دﻫﺪ‪«1» .‬‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﻧﯿﺰ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻗﺮض درﯾﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﺪاﻗﺖ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد آن ﻗﺪر ﭘﻮل ﺑﺮاي ﺗﻬﯿﻪ آذوﻗﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا ﺑﯿﺶ از ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﮐﻢ ﺗﺮ از اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ دادﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫در اواﺧﺮ ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﺎي ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳـﺮﺳﺎمآوري اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ‪ 32‬ﺗﻮﻣﺎن )ﺑﯿﺶ از‬
‫ﺻﺪ ﭘﻮﻧﺪ( ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪ ﯾﮏ ﮔﺎو ﮐﻮﭼﮏ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﺷـﺮﺣﯽ درﺑﺎره ﻣﻨﺎﻇﺮ وﺣﺸﺖ اﻧﮕﯿﺰ ﺷـﻬﺮ ﻗﺒﻞ از ﺳﻘﻮط ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳـﻬﻢ ﺧﻮد ﻣﺼـﺎﯾﺐ اﯾﻦ ﻗﺤﻄﯽ ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﺧـﺪا را ﺷـﮑﺮ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺣﺘﯿﺎط ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﻣﺨﺎرج ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﺑﯽاﺣﺘﯿﺎﻃﯽ ﻧﺎﻣﯿـﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ از رﻓﺘﺎر ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽﺷﻮد آن ﻗﺪر‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻣﻼﻣﺖ ﻧﮑﻨﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﺮدهاﯾﻢ ‪«3» «...‬‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در ﻃﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن ﺟﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻧﺪادﻧﺪ و از اﺛﺮات آن ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ رﻧﺞ‬
‫ﻧﺒﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ اﯾﻦ اﻗﺒﺎل را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ زﯾﺮا در ‪ 23‬اﮐﺘﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﻤﺎن روز ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ در ﻓﺮح آﺑﺎد ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎن ﻣﯿﻨﮕﺰ »‪ «4‬و ﺳﺰار دووﮐﺲ »‪ ،«5‬دو ﺗﻦ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ از ﺷﻬﺮ ﺑﮕﺮﯾﺰﻧﺪ وﻟﯽ دﯾﮕﺮ دﯾﺪه ﻧﺸﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺟﺎﻣﻪ ﻣﯿﻨﮕﺰ را ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﺑﻮد ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ وي ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ و ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دوﺳﺖ او ﻧﯿﺰ ﺟﺎن‬
‫ﺧـﻮد را ﺑﺮ ﺳـﺮ ﺗﻬـﻮر و ﺑﯽﺑـﺎﮐﯽ ﺧﻮد ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺑـﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﻗﻢ وﺣﺸﺖآور ﻣﺮدﮔـﺎن در اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺖ ﺑﺎ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﻘﯿﻢ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﯾﺎري ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از آن ﻣﻌﺮﮐﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺟﺎن ﺑﻪ در ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻧﺎﻣﻪ ﺷﻮرر(‪ ، )Shorer‬ﻣﻮرخ ‪ 18‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1722‬در‪. Perzie Voorheen en Thans ,p .258:‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرخ ‪ 11‬دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ 30 /‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ ،1722‬در‪Persia and the Persian Gulf Rexords ,vo 1 .XIV‬‬
‫)‪. Myngs(4‬‬
‫)‪. Caesar Devaux(5‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺳﻮم ﺗﺠﺎرب دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي در دوره ﺗﺴﻠﻂ اﻓﻐﺎنﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن و ﮐﺎرﻣﻨـﺪان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬دوره ﺗﺴـﻠﻂ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺟﺰ ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ و‬
‫ﺳﺨﺘﯽ و ﺧﻄﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﻨﮓﻫـﺎي ﻣﺘﻤـﺎدي و ﺷﻮرش و ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺗﺠﺎرت ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ در ﺣﺎل وﻗﻔﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣـﺪارك و اﺳـﻨﺎدي ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺟﺰ ﺗﺄﺛﺮ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮدي ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ در آﻏﺎز ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺗﺠﺎري اروﭘﺎﯾﯿﺎن در دوره ﺟﺪﯾﺪ ﮐﻢ ﺗﺮ از زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ اﻣﺎن اﷲ‪ ،‬ﺳـﺮدار اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻧﻘﺎط ﺳﻮق اﻟﺠﯿﺸﯽ اﺻﻔﻬﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآوردﻧﺪ‪ ،‬اون ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ و ﻧﯿﮑﻼ ﺷﻮرر ﺑﺎ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨـﺪان ﺷـﺨﺼﺎ ﺑﺮاي اداي اﺣﺘﺮام ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﮔﺰارش ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺎن اﷲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد و ﻗﻮل داد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﮑﻮﺷـﺪ‪ «1» .‬روز ﺑﻌﺪ )‪ 25‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ ،(1722‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﺟﻼل و ﺷـﮑﻮه وارد ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ دﯾـﺪن او رﻓـﺘﯿﻢ و ﺑﻪ ﻃﺮﯾـﻖ ﻣﻌﻤﻮل اداي اﺣـﺘﺮام ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﻪ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷـﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﯾـﮏ ﺑﻪ او‬
‫آﻣـﺪهاﯾﻢ‪ .‬اﻣﯿـﺪوارﯾﻢ ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺴـﯽ دﻋﻮت ﺷﻮﯾﻢ و ﺑﺎ ﻟﻄﻒ و ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ دارد‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر دارﯾﻢ از ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺷﻮد‪«2» «.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ وارد ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ وﺳﺎﻃﺖ ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺎرﮐﺮ »‪ ،«3‬ﺑﺮادر اﺳـﺘﻔﺎن ﻣﺎرﮐﺮ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ راﻫﺐ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر اﻫﻞ ﻣﺎﻻﺑﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ را ﺑﻪ ادب‪ ،‬وﻟﯽ از روي اﮐﺮاه‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﺎﻣﻪاي از اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻮرخ ‪ 20 /31‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1722‬در‪. Persia and the Persian Gulf Records ,vo 1 .XV‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ و ﺗﻌﺪادي ﻧﺎﻣﻪ دﯾﮕﺮ از اﺻﻔﻬﺎن و ﮔﻤﺒﺮون ﮐﻪ ﺿﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ در ﻣﺄﺧﺬ ذﯾﻞ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪.Asiatic Quarterly Review) London, 1886 (vo 1. 11. pp. 156- 210‬‬
‫)‪. Marcor(3‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻫﺪاﯾﺎي آﻧﺎن را ﻗﺒﻮل ﮐﺮد و ﺧﻠﻌﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸـﯿﺪ‪ «1» .‬ﺷﻮرر ﺑﻌـﺪا ﺑﺎ ﻫﺪاﯾﺎي ﮔﺮان ﺑﻬﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎر‬
‫ﯾﺎﺑــﺪ وﻟﯽ ﻣﺤﻤـﻮد از ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ اﻣﺘﻨـﺎع ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴــﯽ در اﯾـﻦ وﻗـﺖ از ﺣﯿـﺚ ﭘـﻮل اﺿـﺎﻓﯽ در ﻣﻀــﯿﻘﻪ ﺑـﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ وي و زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﺒﺎﻟﻐﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﺿـﻊ آﯾﻨـﺪه ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ از وﺿـﻊ اﻧﮕﻠﯿﺴــﯽﻫﺎ ﺑﻬـﺘﺮ ﺑـﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳــﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑـﻪ زودي ﻫﺮ دو آﻧﻬـﺎ ﮐﺎﻣﻼـ ﻧﻮﻣﯿـﺪ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﮔﺰارشﻫـﺎي ﻣﺒـﺎﻟﻐﻪ آﻣﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻤـﻮد و ﺳـﺮداراﻧﺶ درﺑـﺎره ﺛﺮوت ﺑﯽﮐﺮان دو ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻣـﺬﮐﻮر ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺲ ﻃﻤﻊ آﻧـﺎن را ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽاﻧﮕﯿﺨـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﯾﻊ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷـﻬﺮ ﻣﻘـﺪار زﯾـﺎدي ﺷـﮑﺮ ﺑـﻪ ﻗﯿﻤـﺖ ﮔﺰاف ﻓﺮوﺧﺘـﻪ و ذﺧـﺎﯾﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ از آن‬
‫اﻧﺪوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ «2» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﮔﺮزدار ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺸﺎن‪ ،‬را ﮐﻪ ﻣﺮد ﺧﺸـﻨﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﮔﺰاﻓﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻧﺸﺎن وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻮرر را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ اﻣﺘﻨﺎع ﮐﻨﺪ ﺟﺎن ﺑﺮ ﺳـﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬاﺷﺖ و ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﺶ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭼﻮب ﻓﻠﮏ ﺑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬راﻫﺐ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»رﺋﯿﺲ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺑﺎ ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﭘﺎﺳـﺦ داد ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻧـﺪازهاي ﻣﻘﺘـﺪر و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺻﻮرت ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪن او اﻧﺘﻘﺎم‬
‫ﺧﻮﻧﺶ را ﺑﮕﯿﺮد و ﺧﻮد از ﻣﺮگ ﺑـﺎك ﻧـﺪارد و ﭘﻮﻟﯽ ﻫﻢ ﺑـﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﭙﺮدازد )زﯾﺮا ﻣﺤﻤـﺪ ﻧﺸـﺎن ﺗﻘﺎﺿـﺎي ﻣﺒﻠﻎ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار‬
‫ﺗﻮﻣﺎن از ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد(‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻧﺸﺎن ﺟﻮاب داد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺎ ﻓﺮدا اﯾﻦ ﭘﻮل را ﺗﻬﯿﻪ ﻧﮑﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ را ﺑﺎ ﭼﻤﺎق ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺸﺖ‪) «.‬در‬
‫اﯾﻦ اﻣﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺸﺎن ﺑﺴـﯿﺎر ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﺤﻤﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪ ﺑﺮ ﻣﯽاﻧﮕﯿﺨﺖ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺎﻧﺴـﯽ )ﻣﯿﺎﻧﮕﯽ(‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و او آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﻨﺸـﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ او را از رﻓﺘﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺸﺎن آﮔﺎه ﺳﺎزد‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻣﻌـﺬرت ﺧﻮاﺳﺖ و ﮔﻔﺖ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن او ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯿﺎﻧﺴـﯽ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮداران ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬و ﺑﻪ او اﻣﺮ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از آدمﻫﺎي ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺸﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ آﻣﺪ ﺳـﺮش را ﺑﺸـﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ از ﺧﻄﺮ ﺟﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و روز ﺑﻌﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺸﺎن آﻣﺪﻧﺪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ دﺳﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪«3» «.‬‬
‫ﺑـﺎ وﺟﻮد ﻣـﺪاﺧﻠﻪ ﻣﯿﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧـﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ﻣﺒﻠﻎ ‪ 23000‬ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﻣﺎن اﷲ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ را در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ادب ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫‪ 11‬دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ 30 /‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1723‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ ، Kart Narigt.(1‬اﺛﺮ راﻫﺐ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ داﻧﻠﭗ در‪. Royal Central Asian Joumal ,vo 1 .XXIII ,p .650:‬‬
‫)‪-.(2‬‬
‫‪.Memoire sur la Derniere Revolution de Perse etc‬‬
‫در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.b 463‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.651 -650‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺼﺎﯾﺐ ﺧﻮد و ﯾﺎراﻧﺶ ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷﻬﺮ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ »اﻣﺎن اﷲ ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ ﺷﺨﺺ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﯽﺷﺮف و زﯾﺮك و‬
‫ﻣﻐﺮور و ﻇﺎﻟﻤﯽ اﺳﺖ و در ﺗﻌﻘﯿﺐ و آزار ﻣﺮدم ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﻣﻼﻗـﺎﺗﺶ ﺑﺮوﯾﻢ و او ﻇـﺎﻫﺮا ﺑـﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ادب رﻓﺘﺎر ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد ﺑﺮﻧﮕﺸـﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‬
‫ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي اﯾﻦ اﻓﻌﯽ ﻣﺜﻞ اﺷﮏﻫﺎي ﺗﻤﺴﺎح و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﮐﺘﯽ ﻗﺒﻞ از اذﯾﺖ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ اﺳﻨﺎدي را ﮐﻪ ﻃﺒﻖ آﻧﻬﺎ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﭘﻮل از اراﻣﻨﻪ ﻗﺮض ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪،‬‬
‫»ﻏﺮش ﮐﻨﺎن« ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻮرا آن ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺿـﻤﻨﺎ ﻣﻨﺸﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﺎن را ﮐﺘﮏ زدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺳـﮑﻮﻧﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮشﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺎرﮐﺮ ارﻣﻨﯽ وارد ﺷﺪ و ﻣﺰاﺣﻤﺎن را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﺮد‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪا اﻣﺎن اﷲ ﺑﻪ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ اﻃﻼع داد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ او را ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺪﯾﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ دارد‪ .‬ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﭘﻮﻟﯽ‬
‫ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺴـﺘﻪ ﮐﻮﭼـﮏ ﺳـﺮ ﺑﻪ ﻣﻬﺮي ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاي ﺟﻮاﻫﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﺑﻬـﺎي ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﻫﺰار ﺗﻮﻣـﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و ﺷـﺎه ﺳـﺎﺑﻖ در ﮔﺮو ﻣﺒﻠﻐﯽ ﻗﺮض ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺳﭙﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﮐﺮد و ﯾﮏ داﻧﻪ اﻟﻤﺎس ﺑﺮاي ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﻪ اﻣﺎن اﷲ از آن ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﻮد آن ﺑﺴـﺘﻪ دوﺑﺎره ﻣﻬﺮ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ آن را ﻧﺰد ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯿﺨـﺎن اﻋﺘﻤـﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﺳـﺎﺑﻖ ﺑﺮد ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺑﻮد و ﻗﻮل داده ﺑﻮد ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﻌﺠﺐ دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﭘﯿﺶ از آن ﮐﻪ ﻣﻬﺮ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳـﺮ آن ﺑﺴـﺘﻪ ﺑﮕﺬارد‪،‬‬
‫دﺳﺖ در آن ﻓﺮو ﺑﺮد و ﺟﻮاﻫﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي دو ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن از آن ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ آن ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﺑﯽﭼﺎره ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺗﻦ در دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺸﺎن ﮐﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﻘﺪاري ﭘﻮل از ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻪ زور ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ‬
‫ﮐﺮد و آﻧﻬﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎﺧﺖ ﺟﻮاﻫﺮاﺗﯽ را ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ در ﻧﺰد ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﺮو ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻨـﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺎن اﷲ ﮐﻪ‬
‫از آن ﯾﮏ داﻧﻪ اﻟﻤﺎس راﺿـﯽ ﻧﺒﻮد ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ‪ 150‬ﺗﻮﻣﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ دﯾﮕﺮ ﭘﻮﻟﯽ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را‬
‫از ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺧﻮد‪ ،‬اﺳـﺘﻔﺎن ﻣﺎرﮐﺮ‪ ،‬ﺑﮕﯿﺮد و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﭘﻮل ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ «1» .‬اﻣﺎن اﷲ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﺘﺎ راﺿـﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﺟﺎزه‬
‫داد ﮐﻪ ﮐﺸـﯿﺶ ﺟـﺎن ﻓﺮاﺳﺖ و اﺳـﻤﯿﺖ و ﺳـﺎﯾﺮ ﺳـﺮﺑﺎزان اروﭘـﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون اﻋﺰام دارد‪ .‬اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر ﻣﺎﻻﺑﺎري ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در‬
‫اواﯾﻞ آورﯾﻞ ‪ 1723‬از اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺷـﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ آن ﮐﻪ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص را از ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺑﯿﺮون ﻓﺮﺳـﺘﺎد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺎي اﺟﻨﺎس ﻫﻨﻮز ﮔﺮان ﺑﻮد و او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاي آن ﻋﺪه ﻏﺬا ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ در ﮔﻤﺒﺮون اﯾﻦ ﮐﺎر آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.. Persia and the Persian Gulf Record ,vo 1 .XIV(1‬‬
‫ﻫﻨﻮز دﯾﺮ زﻣﺎﻧﯽ از ﺧﺮوج اﯾﻦ ﻋﺪه ﻧﮕﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و آن را ﮐﺎﻣﻼ وﯾﺮان و ﺑﺎ ﺷﻮرر‬
‫و ﮐﺎرﻣﻨـﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘـﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺟﺰو اﺷـﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏـﺎرت رﻓﺖ ﻧﻘﺮه آﻻﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻋﯿﺴﻮي ﮐﺎر ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ودﯾﻌﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻬﯿﻪ ﻏﺬا ﻧﺰد ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ در زﻣﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﻘﯿﻢ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﺘﺪرﺟﺎ از ﺗﻤﺎس ﺑﺎ دﻧﯿﺎي ﺧﺎرج ﻣﺤﺮوم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺷﻮاري ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼ ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ در ‪ 1‬ژوﺋﯿﻪ‪ 20 /‬ژوﺋﻦ ‪ 1723‬ﺑﻪ ﻟﻨﺪن ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ رﺳﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اوﺿﺎع ﺧﺮاب‪ ،‬ﮐﺎري ﻧﻤﯽﺗﻮان اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»ﺑـﻪ آﺳـﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺗـﻮان ﺑﺮاي رؤﺳـﺎي ﻣﺤـﺘﺮم ﺷـﺮح داد ﮐـﻪ ﭼـﻪ دﺷﻮاريﻫـﺎﯾﯽ ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰي ﺑﺮاي ﺗﻬﯿـﻪ ﭘـﻮل‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻏـﺬا و ارﺿـﺎي‬
‫ﺧﻮاﻫﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻣﺎ ﺷـﺪه اﺳﺖ در ﭘﯿﺶ داﺷـﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﺧـﺪا را ﺷـﮑﺮ ﮐﻪ از ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ ﮔـﺬﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬و ﻟﻮ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ اﺿـﻄﺮاب و‬
‫ﺗﺸـﻮﯾﺶ ﺧـﻮد و ﺿـﺮر رؤﺳـﺎي ﻣﺤـﺘﺮم ﺗﻤـﺎم ﺷـﺪ‪ .‬اﻣﯿـﺪ ﺑﻪ ﻟﻄـﻒ و ﻣﺴﺎﻋـﺪت ﺧﺪاوﻧـﺪ دارﯾﻢ ﮐﻪ از ﺗﻤـﺎم اﯾﻦ ﻣﺼـﺎﯾﺐ رﻫـﺎ ﺷـﻮﯾﻢ و‬
‫آرزوﻣﻨﺪﯾﻢ ﮐﻪ رؤﺳﺎي ﻣﺤﺘﺮم اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم دادﯾﻢ ﺑﻪ ﭘﺎي ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻏﻠﻂ ﻣﺎ ﺣﺴﺎب ﻧﮑﻨﻨﺪ‪«2» «.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﯿﺶ از اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ زﯾﺎن دﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزم اﺳﺖ وﻗﺎﯾﻊ ﮔﻤﺒﺮون را ﮐﻪ ﻫﻨﻮز در دﺳﺖ ﻃﺮف داران ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻮد ﺷﺮح دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1723‬واﻗﻌﻪاي ﮐﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﻧـﺎﮔﻮاري داﺷﺖ در آن ﺷـﻬﺮ روي داد‪ .‬ﺗﻮﺿـﯿﺢ آن ﮐﻪ دو ﺗﻦ از ﺳـﺮﺑﺎزان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺖ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﺑﺎزار رﻓﺘﻨـﺪ و ﻏﻮﻏﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮔﯿﺮودار‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮﺑﺎزان ﮐﺸـﺘﻪ و دﯾﮕﺮي ﻣﺠﺮوح ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﺮي ﻓﻮﻟﺮ »‪ ،«3‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﺑﺎزرﮔﺎن ﻋﻤﺪه ﻣﻘﯿﻢ ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻮرا در آن ﺑﺎره ﺑﺎ ﺷﻪ ﺑﻨﺪر ﻣﺬاﮐﺮه ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯿﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﺳـﺮﺑﺎزان ﺷﻪ ﺑﻨﺪر زد و ﺧﻮرد درﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﻮﻟﺮ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ‬
‫در ﮐﻨﺎر ﺑﻨﺪر ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﻪ ﺑﻨﺪر ﺷـﻠﯿﮏ ﮐﺮد و ﯾﮑﯽ از دﯾﻮارﻫﺎي آن را ﻓﺮورﯾﺨﺖ‪ .‬ﺷﻪ ﺑﻨﺪر ﻧﺎﭼﺎر ﺣﺎﺿـﺮ ﺷﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎز اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه و دﯾﮕﺮي را ﻣﺠﺮوح ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻓﻮﻟﺮ از روي ﺑﯽﻣﻼﺣﻈﮕﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد او‬
‫______________________________‬
‫)‪-.(1‬‬
‫‪A Chronicle of the Carmelites, vo 1. 11, pp 1082- 3‬‬
‫‪ ،‬ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺮﺳـﯿﺪن ﭘﻮل از روم و ﮔﺮاﻧﯽ زﻧﺪﮔﯽ در اﺻﻔﻬﺎن ﺳﺨﺖ در ﻣﻀﯿﻘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﮐﺸﯿﺸﺎن ﮐﺎر ﻣﻠﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﺎﻣﻪ ﺷﻤﺎره ‪ 2336‬در‪Persia and the Persian Gulf Records ,vo 1 .XIV‬‬
‫)‪. Fowler(3‬‬
‫را ﻧﭙـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬زد و ﺧـﻮرد دو ﻫﻔﺘـﻪ اداﻣـﻪ داﺷﺖ و در ﻃﯽ آن ﺷﻪ ﺑﻨـﺪر و دوﯾﺴﺖ ﺗﻦ از ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا ﺷـﺼﺖ و ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ ﮐﺸـﺘﻪ و ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي زﺧﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣﺤﻞ‬
‫ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ را در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آوردن ﻏﺬا و آب ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻧﺎﭼﺎر آب ﺷﻮر را ﺑﺎ ﺷﺮاب ﻣﻤﺰوج‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﻬﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪﻧـﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ وﺳﺎﻃﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺟﻨﮓ ﺧﺎﺗﻤﻪ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬و وﻗﺘﯽ ﻓﻮﻟﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻀﯿﻪ ﺧﺘﻢ ﮔﺮدﯾﺪ‪«1» .‬‬
‫در ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ ،1724‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از ﺳـﻘﻮط ﺷـﯿﺮاز‪ ،‬ﻗﻮاي ﻣﺤﻤﻮد ﻻر را ﺗﺼﺮف ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاداد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنده آن ﻗﻮا‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮔﻤﺒﺮون ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن دﺷـﻤﻦ ﺑﻪ آن ﺷـﻬﺮ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﺳﺎﮐﻨﺎن آن وﺣﺸﺖ زده ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺟﺰﯾﺮه ﻫﺮﻣﺰ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫آن ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ وارد ﮔﻤﺒﺮون ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ده آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﻓﻮﻟﺮ رﻓﺖ و ﻋﻘﯿﺪه او را در ﺧﺼﻮص اﻧﺘﺼﺎب ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺷﻪ ﺑﻨﺪر ﭘﺮﺳـﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻮﻟﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺎون ﺷﻪ ﺑﻨﺪر را ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﭘﯿﺸـﻨﻬﺎد ﮐﺮد‪ .‬ﺳـﭙﺲ اﻓﻐﺎنﻫﺎ از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺴﺮو‬
‫ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺪتﻫﺎ از آﻧﻬﺎ ﻃﺮﻓﺪاري ﮐﺮده ﺑﻮد از ﻫﺮﻣﺰ آزاد ﺳﺎزﻧﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮔﻤﺒﺮون ﻣﻨﺼﻮب ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﻮﻟﺮ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺴـﺮو ﺑﯿﮓ را ﺳﻮار ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم دوك آوﯾﻮرك ﮐﻨـﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﺗﻼم‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ وي‬
‫ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﺷﻮد‪ .‬ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻓﻮﻟﺮ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﭘﯿﻐﺎﻣﯽ از ﺧﺪاداد ﮐﻪ در ﻻر ﺑﻮد درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎنده اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫از وي ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﻣﺰ ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯿﻞ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت دوﺑﺎره روﻧﻖ‬
‫ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻓﻮﻟﺮ در اﯾﻦ راه ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺷﯿﺪ و ﺗﺪرﯾﺠﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﺮارﯾﺎن ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺗﺴـﻠﻂ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺑﺮ ﮔﻤﺒﺮون دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿـﺪ و ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد در ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن و ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﮐﻮه ﮔﯿﻠﻮﯾﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻧﯿـﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ از ﮔﻤﺒﺮون ﺑﯿﺮون ﺑﺮوﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺣﻮادث اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ‪ .‬زد و ﺧﻮردي ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺟﻠﻮس اﺷـﺮف ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ و ﻗﺘﻞ )ﯾﺎ ﻣﺮگ ﻃﺒﯿﻌﯽ(‬
‫ﻣﺤﻤﻮد در اﺻـﻔﻬﺎن روي داد‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑـﺪي در اوﺿﺎع اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻧـﺪاﺷﺖ؛ زﯾﺮا آن زد و ﺧﻮرد در ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﻗﺼﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ «4» .‬اﺷﺮف ﻋﺎﻗﻞﺗﺮ از ﻣﺤﻤﻮد و ﺑﯿﺸﺘﺮ از او از اﻫﻤﯿﺖ و ﻓﻮاﯾﺪ ﺗﺠﺎرت آﮔﺎه ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﺷﺮف در‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﺎﻣﻪ ﺷﻤﺎره ‪ ،2330‬ﻣﻮرخ ‪ 2 /13‬ﻣﺎرس ‪.1724‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﺎﻣﻪ از ﮔﻤﺒﺮون ﻣﻮرخ ‪ 6 /17‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪.1725‬‬
‫)‪ -.(3‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ .‬ﺷﺮح اﯾﻦ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ دوﺑﺎره ﺑﺮ ﮔﻤﺒﺮون ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ در اواﺧﺮ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫آﻏـﺎز ﻣﺒﻠـﻎ ﭼﻬـﺎر ﻫﺰار ﺗﻮﻣـﺎن از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﻣﻄـﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮد وﻟﯽ ﺑﻪ زودي آن ﻣﺒﻠـﻎ را ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﺗﻘﻠﯿـﻞ داد و ﭘﺲ از آن ﮐﻪ درﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﭘﻮل ﻧﻘﺪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻠﻎ ﻫﻢ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫وزراي او ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ از ﺗﻤﺎم اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪي در اﯾﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص ﺻـﺎدر ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ زﯾﺎد ﻧﺒﻮد و ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن آن‬
‫ﻣﺒﻠﻎ دﭼﺎر اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻼح در اﯾﻦ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻦ در دﻫﺪ‪.‬‬
‫وي در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ ‪ 9‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 28‬ژوﺋﻦ ‪ 1726‬ﺑﻪ ﻟﻨﺪن ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻣﻮر ﺧﻮد را ﺑﺮاي رؤﺳﺎي ﻣﺤﺘﺮم ﺷﺮح‬
‫دادﯾﻢ‪ ،‬از ﻃﺮف ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺟﺪﯾﺪ زﺣﻤﺘﯽ ﻧﺪﯾﺪهاﯾﻢ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه اﺷـﺮف ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﺗﺠﺎرت دوﺑﺎره روﻧﻖ ﮔﯿﺮد زﯾﺮا ﻓﺮاﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺎرﻣﻨﺪان اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨﺪي در ﮔﻤﺒﺮون ارﺳﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺘﺎﮐﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺸﻮد‪ ،‬و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت‬
‫آن ﻓﺮاﻣﯿﻦ را ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪«.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺎﻋـﺪي ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺟﺪﯾﺪ درﺑﺎره ﺗﺠﺎرت داﺷﺖ ارزش ﻣﺤﺪودي داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﮐﺸﻮر در دﺳـﺖ‬
‫روسﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺷـﻬﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم آﻧﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮا از اﺷـﺮف اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﻋﺪهاي ﻣﺪﻋﯽ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ ﺑـﺎ زور ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮد ﻧﺎﯾـﻞ آﯾﻨـﺪ‪ «1» .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻗـﻮاي ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﮐﻪ در اﺧﺘﯿـﺎر اﺷـﺮف ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻠﻮي‬
‫ﺣﻤﻼت ﻣﺘﻌﺪد ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﻠﻮچ و دﯾﮕﺮان را ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣـﺪﻋﯿﺎن ﺗـﺎج و ﺗﺨﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ارﺷـﺪ اوﻻـد ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬در اواﺧﺮ ‪ 1725‬در ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓـﺎرس ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ‪ .‬در ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 23‬ر ‪ 12‬دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﻗﻮاﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻘـﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آورد )اﻓﻐﺎنﻫـﺎ در اﯾﻦ وﻗﺖ از آن ﻧﻮاﺣﯽ ﻋﻘﺐ ﻧﺸـﯿﻨﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ( ﺗـﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد ﻧﺎﯾـﻞ ﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﻫﻤـﺎن روز‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺳـﺮداران آن »ﺷـﺎهزاده« ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ او را ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺷـﺮي اري« »‪ «2‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺳـﺮﺑﺎز »ﺑﺮاي‬
‫ﮐﻤـﮏ ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ« وارد ﮔﻤﺒﺮون ﺷـﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﯾـﺦ ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳـﻬﻢ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ از ﻋﺎﯾـﺪات ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮔﻤﺒﺮون ﺳﻪ ﺳﺎل ﻋﻘﺐ‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ ﮐﻪ وﺿﻊ ﺗﺠﺎرت آن ﻗـﺪر ﺧﺮاب ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺎﯾـﺪات ﺑﻨـﺪر ﮐﻢﺗﺮ از ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن در ﺳﺎل ﺑﻮد و‬
‫اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﻫﻢ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺧﺮاﺑﯽ ﺗﺠﺎرت آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷـﯿﺦ رﺷـﯿﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﺑﺎﺳـﻌﯿﺪو »‪ ،«3‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺒﺮون ﻣﯽرﻓﺖ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد در ﺑﻨﺪر ﺧﻮدش ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪازﻧﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ او را ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎم ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از »ﺷـﻬﺮﯾﺎر« ﯾﺎ »ﺷﻬﺮﯾﺎري« آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ »ﺳﺮاج اﻟﺪوﻟﻪ« را »ﺳﺮ راﺟﺮ دوﻟﺮ«(‪ )Sir Roger Dowler‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ!‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺎﺳﻌﯿﺪو در ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ ﻗﺸﻢ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ رﺷﯿﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻫﻮاﻟﻪ و ﺟﻮاﺳﻤﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻋﺎﯾـﺪاﺗﯽ ﻧﺼـﯿﺒﺶ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﯽ »ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ« در ﺑﺎﺳـﻌﯿﺪو ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬و ﭘﺲ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻧﻤﯽداد ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿـﺦ رﺷـﯿﺪ ﻋﻮاﯾـﺪ زﯾﺎدﺗﺮي در ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ ،‬و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آن ﻗـﺪر اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺪهاي از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و‬
‫اراﻣﻨﻪ ﮐﻪ از دﺳﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﺳﻌﯿﺪو ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﻨﺎه داد‪«1» .‬‬
‫در اواﺧﺮ دﺳـﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1726‬در ﮔﻤـﺒﺮون ﺷـﺎﯾﻊ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﺟﻬﺮم ﻋﻠﯿﻪ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﺳـﺮ ﺑﻪ ﺷـﻮرش ﺑﺮداﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪي ﭘﺲ از آن‪،‬‬
‫ﮐﺎرواﻧﯽ ﮐﻪ از ﮐﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﺧﺒﺮ آورد ﮐﻪ ﺳـﯿﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج اﯾﺮان‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫»‪ «2‬و ﻗﺼـﺪ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا در ﻣﯿﻨـﺎب ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳـﯿﺪ اﺣﻤـﺪ در ﮐﺮﻣﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺎﯾﻌﺎت ﺻﺤﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺮح اﻣﻮر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﻮﻫﺎﻧﺲ دوﮐﺮوﯾﺰه »‪ ،«3‬رﺋﯿﺲ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ در ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬در ‪ 1724‬در اﯾﻦ ﺑﻨـﺪر در ﮔـﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻟﻘﺐ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻋﻤﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در‬
‫اﯾﺮان از ﻣﺪﯾﺮ ﺑﻪ رﺋﯿﺲ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻟﻘﺐ را درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﭘﻄﺮ ﺗﻼم ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﺗﻼـم در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾـﺦ ‪ 16‬ژوﺋﻦ ‪ 1727‬ﺑﻪ آﻣﺴﺘﺮدام ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع وﺟﻮﻫﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷـﺎه ﺳﺎﺑﻖ و ﻓﺮﻣﺎن‬
‫رواﯾﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 1721060‬ﮔﯿﻠﺪر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ در ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﯿﺪ ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﺗﻼم ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﺻـﺮار ورزﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﮐﺸﺘﯽ ﻣﺠﻬﺰ ﺧﻮد را از ﺑﺎﺗﺎوﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ ﺗﺎ ﺟﺰﯾﺮه و ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻫﺮﻣﺰ را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﻮد و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺛﯿﻘﻪ ﺑﺮاي آن وﺟﻮه ﻧﮕﺎه دارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر را از ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻪ ﻫﺮﻣﺰ اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﺮد ﮐﻪ از آﻣﺴﺘﺮدام رﺳـﯿﺪه و در آن‬
‫ﺷﮑـﺎﯾﺖ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨـﺪان ﻫﻠﻨـﺪي در اﺻـﻔﻬﺎن در ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﺧﯿـﺎﻧﺖ ﭘـﺎﻧﺰده ﺗﻦ ﻃﻼـ را ﺑﺮ ﺑـﺎد دادهاﻧـﺪ‪ .‬ﭘﻄﺮ ﺗﻼم ﻣﺘـﺬﮐﺮ ﺷـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻣﺬﮐﻮر را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎري ﺷﻐﻞ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ او داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﺗﻼم ﺑﯽ آن ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺟﻮاب ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻫﺮﻣﺰ را ﺑﺎ دادن رﺷﻮه ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آورد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬در اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1728‬دو ﺗﻦ از ﻣﻌﺎوﻧﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﺟﺰﯾﺮه ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن را ﺑﺮ آن‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻣﻘﺎﻟﻪ داﻧﻮﯾﻞ(‪ )Danville‬در‪-:‬‬
‫‪Memoires de Litterature, tieres des Registrs de L earademie des‬‬
‫‪.151‬‬
‫‪Inscpiption et Belles- Lettres) Paris, 1764 (, vo 1. XXX, p‬‬
‫داﻧﻮﯾﻞ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت را در ‪ 1729‬از ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎﯾﯽ در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﭼﯿﻦ ﻓﯿﻮﮔﻮس(‪، )Cienfuegos‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﮐﻪ از آﻓﺮﯾﻘﺎي ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻪ و ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬داﻧﻮﯾﻞ ﻧﺎم او را ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺻﺤﯿﺢ آن‬
‫را اﺳﺘﺎد ﺑﺎ ﮐﺴﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ داد(‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬آﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و دوم‪.‬‬
‫)‪.. Johannes de Croeze(3‬‬
‫)‪ .(4‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را داﻧﻠﭗ در‪ ، Perize‬ص ‪ ،258‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دارد ﮐﻪ در ازاي درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﻫﻨﮕﻔﺖ ﻗﻠﻌﻪ را ﺑﻪ او واﮔﺬارﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺘﺼـﺪﯾﺎن ﻣﺬﮐﻮر اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ اﺟﺎزه‬
‫دادﻧﺪ ﭘﺮﭼﻤﯽ ﺑﺮ ﻓﺮاز آن ﺑﺮاﻓﺮازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ‪ ،‬اﺷﺮف ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ،‬واﻟﯽ ﺳﺎﺑﻖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫را ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ ﺑـﺪﻧﺎﻣﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎندﻫﯽ ﮐﻞ ﻗﻮاي ﺧﻮد در ﮔﺮﻣﺴـﯿﺮات‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠﺎور ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس و ﺧﻠﯿـﺞ ﻋﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺳـﯿﺪ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﻓﺮﻣـﺎن داد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑـﺎز ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮﻣﺰ از دﺳﺖ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون ﺑﺮود‪ .‬در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮودﺧﺎن‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻤﺒﺮون »‪ ،«1‬ﭘﯿﻐﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ و زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺗﺤﺖ اﻟﺤﻔﻆ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮود ﺧﺎن ﭘﺲ از درﯾﺎﻓﺖ اﯾﻦ ﭘﯿﻐﺎم‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﺗﻼم و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻮﻟﻦ ﮔﺮاف و ﻣﯿﺸﻞ زه‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ را در ﺑﺼـﺮه ﮐﻪ ﺗﺼﺎدﻓﺎ در‬
‫آن وﻗﺖ در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻮد ﺑﺎزداﺷﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﮐﻪ وﺳﺎﻃﺖ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺮود ﺧﺎن ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺳﺮ از‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽﭘﯿﭽﺪ و ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎ در ﻫﻤﯿﻦ زﻣـﺎن ﺳـﯿﺪ ﻋﺒـﺪ اﷲ ﺑـﺎ ﻫﺰار و ﭼﻬﺎر ﺻـﺪ ﻧﻔﺮ ﺳـﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون رﺳـﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﭘﻄﺮ ﺗﻼم در زﻧـﺪان رﻓﺖ و ﺑﻪ او‬
‫ﻫﺘﺎﮐﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﺎن داد او را ﺑﺎ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي آزاد ﮐﺮدن او ﻣﺒﻠﻎ ﮐﻼـﻧﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮد‪ «2» ،‬و ﺑﻌﺪ از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺟﻬﺖ ﺑﺎزﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮﻣﺰ )ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ آن را اﺷـﻐﺎل‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ( ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺷﺪ و ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ اول ﻗﻠﻌﻪ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻗﺒﻞ از‬
‫آن ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر داده ﺷﻮد ﻧﺎوﺑﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻦ اﺳـﻠﯿﻨﮕﻪ ﻻﻧﺪت »‪ «3‬ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ ﺳﺮﺑﺎز در ﺣﺪود ‪ 150‬ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻼم و دو ﻧﻔﺮ از ﯾﺎراﻧﺶ در آﻧﺠﺎ زﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺎن زﻧﺪاﻧﯽﻫﺎ را ﭼﻨﺪ زﺧﻢ زدﻧﺪ و ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻦ اﺳـﻠﯿﻨﮕﻪ ﻻﻧﺪت و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫اﺗﺎق زﻧـﺪاﻧﯿﺎن رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻦ ﮔﺮاف ﮐﻪ در ﻫﺮ دﺳﺖ ﺗﭙﺎﻧﭽﻪاي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻓﺮﯾﺎد زد‪» :‬رﻓﻘﺎ‪ ،‬ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ زﺧﻤﯽ ﺷﺪهاﯾﻢ‪ «4» «.‬ﺑﻌﺪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ زه در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﻄﺮ ﺗﻼم‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﻮﻟﻦ ﮔﺮاف‪ ،‬زﺧﻤﯽ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺣﺎل ﺿﻌﻒ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪﮔﺎن آن دو ﻧﻔﺮ زﺧﻤﯽ را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ ﺷﻠﯿﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﻮﻟﻦ ﮔﺮاف ﺑﺪﺑﺨﺖ دوﺑﺎره زﺧﻤﯽ ﺷﺪ‪ .‬او و ﭘﻄﺮ ﺗﻼم در ﻫﻤﺎن روز درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ «5» .‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻼم ﭼﻨﯿﻦ‬
‫وﺿﻌﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬وي ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﺴﺮو ﺧﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬وي دو ﻣﯿﻠﯿﻮن ﮔﯿﻠﺪر ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪Dunlop ,op .cit ,p .260-.‬‬
‫)‪. Slingelandt(3‬‬
‫)‪. Dunlop ,op .cit .p .260(4‬‬
‫)‪ .(5‬اﯾﻀﺎ‪ -‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون(‪ ، )Gombroon Diary‬ﻣﯿﺎن ‪ 4‬و ‪ 29‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪.1728‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﯿﻨﺪرت دوﮐﻠﯿﻦ »‪ ،«1‬ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ از آن ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون رﺳﯿﺪه و ﻫﻨﻮز رﺳﻤﺎ ﮐﺎرﻫﺎ را از او ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪«2» .‬‬
‫ﭼﻮن زد و ﺧﻮرد اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺳـﯿﺪ ﻋﺒـﺪ اﷲ از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮐﻤﮏ ﻋﻠﯿﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﮐﺮد وﻟﯽ ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻋﺪي درﯾﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ وﺳﺎﻃﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺟﻨﮓ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ از ﻫﺮﻣﺰ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 13‬ر ‪ 2‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ،1729‬ﻗﺎﺻﺪي از اﺻـﻔﻬﺎن وارد ﺷﺪ و ﭘﯿﻐﺎﻣﯽ از وﯾﻠﯿﺎم ﮐﺎﮐﻞ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻋﻤﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ در‬
‫اﯾﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬آورد »‪ «4‬ﮐﻪ اﺷـﺮف از ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﻣﻮرد ﻗﻀـﯿﻪ ﻫﺮﻣﺰ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﯿﺜﯿﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻟﻄﻤﻪ وارد آورد‪ ،‬آﻏﺎز دوره اﻧﺤﻄﺎط ﻗﺪرت آﻧﻬﺎ در اﯾﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪«5» .‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺪود ﺑﯿﺶ از دو ﺳﺎل ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺮدﯾﻢ ﺗﺎ رﺷﺘﻪ ﺳﺨﻦ را در ﻣﻮرد ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫در ‪ 11‬دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ 30 /‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ ،1726‬ﺟﺎن ﻫﻮرن »‪ ،«6‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ در اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺎ ﮔﻤﺒﺮون ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺧﺒﺮ ﻏﻠﺒﻪ اﺷﺮف ﺑﺮ اﺣﻤﺪ‬
‫ﭘﺎﺷﺎ را ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ و ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﺎدﺷـﺎه ﻗﺒـﻞ از آن ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﺑﯿﺮون رود‪ ،‬ﺗﻤﺎم اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد ﻫﻤﺮاه او ﺑﺮوﻧـﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ آﻧﻬﺎ از ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻦ آن ﻣﻌـﺬرت ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧـﺪ ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﭼﻬﻞ ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺮﺧﺺ ﺷﺪن‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺮكﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪن ﻋﻮاﻗﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪي دارد‪«.‬‬
‫ﭼﻨﺪي ﭘﺲ از آن‪ ،‬اﺷـﺮف ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد را از اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺟﻠﻔﺎ اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻨﺪ وﻟﯽ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫وي ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺧﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫـﺪ زﯾﺮا ﺳﺎﺑﻘـﺎ ﺗﻤـﺎم اﻣﺘﯿـﺎزات و ﺣﻘﻮق آﻧﻬﺎ را ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ «7» .‬اﺷـﺮف ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬در‬
‫اواﯾﻞ ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1729‬ﺟـﺎن ﻫﻮرن ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون اﻧﺘﻘﺎل داد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﺣـﺪس زد ﮐﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎل‪ ،‬راﮐـﺪ ﺑﻮدن ﺗﺠﺎرت‬
‫در ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﻮرش و ﻧـﺎاﻣﻨﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪ ،1729‬رﻓﺘـﺎر ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻃﻐﯿﺎﻧﯽ در ﻧﺎﺣﯿﻪ اور‪ ،‬از‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮐﺮﻣﺎن ﺷـﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﭘﺸﻢ ﺑﺰ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﺧﺮﯾـﺪاري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻮرشﻫﺎي دﯾﮕﺮي در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط‬
‫آن وﻻﯾﺖ ﺑﻪ وﻗﻮع‬
‫______________________________‬
‫)‪. Lindert de Cleen(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺼﺎب او ‪ 23‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1728‬ﺑﻮد )در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻫﻨﻮز در ﺑﺎﺗﺎوﯾﺎ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ(‪Von Rcsandt ,op .cit .p .254-.‬‬
‫)‪. Gambroon Diary ,11 and 23 January ,1729(3‬‬
‫)‪ .(4‬ﺟﺎن ﻫﻮرن(‪ )Horne‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﻣﺎه ﻗﺒﻞ از آن اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون اﻧﺘﻘﺎل داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪. Dunlop ,op .cit .pp .260 -1(5‬‬
‫)‪. Horne(6‬‬
‫)‪ .(7‬ﻧﺎﻣﻪاي از اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 30‬ر ‪ 19‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪.1757‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﻼف ﺷﻮرش در راور ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫اﺷـﺮف ﻣـﺪتﻫﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ و اﻣﮑﺎن ﺧﻄﺮي از ﺟﺎﻧﺐ او را ﺑﻌﯿﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1729‬از ﻗﺪرت روز‬
‫اﻓﺰون دﺷﻤﻦ ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﻮاي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﯽ ﻧﺎدر اﻓﻐﺎنﻫﺎ را ﺷـﮑﺴﺖ داد و ﺳـﻠﻄﻨﺖ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﺻﻔﻮي ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ‬
‫آﺧﺮ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرب دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي در اﯾﺮان ﺿﻤﻦ ﻃﺮد اﻓﻐﺎنﻫﺎ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪.‬‬
‫اوﺿـﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ ﺑﺮاي ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ و اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ‪ ،‬و اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ »‪ ،«2‬ﮔـﺎﻫﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮد و ﻫﻤﮕﯽ دﻗﺎﯾﻖ اﺿـﻄﺮاب‬
‫آﻣﯿﺰي داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺟﻤﻌﯽ از اﻋﻀـﺎي دو ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﻮادث ﻧـﺎﮔﻮار و وﺣﺸﺖ اﻧﮕﯿﺰي ﺑﺮﺧﻮردﻧـﺪ‪ .‬ﺧﻮش ﺑﺨﺘـﺎﻧﻪ در اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧـﺎت‬
‫ﮐﺴﯽ ﺗﻠﻒ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫در ‪ 26‬ﯾﺎ ‪ 15‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ ،«3» 1729‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺷـﺮف ﺑﻌﺪ از ﺷﮑﺴﺖﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺧﻮد در ﻣﻬﻤﺎﻧﺪوﺳﺖ و دره ﺧﻮار ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺣـﺎﻟﺖ وﺣﺸﺖ زدهاي داﺷﺖ‪ .‬و ﭼـﻮن ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ ﭘـﺎﯾﺘﺨﺖ ﻓﺮار ﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮاي اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣـﺪ ﻣﻠﺤﻖ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از آﻧﻬﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ داﺷـﺘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﮕﯽ را در ﮐﺎروان ﺳﺮاﯾﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﻗﺼﺮ زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﻋﺪه ﻫﻔﺪه روز در آﻧﺠﺎ ﻣﺤﺒﻮس‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻃﯽ اﯾﻦ ﻣﺪت اﺷـﺮف ﮐﻮﺷـﯿﺪ ﮐﻪ از ﭘﯿﺶ رﻓﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﻣﻮرﭼﻪ ﺧﻮرت ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ وﻟﯽ دوﺑﺎره ﺷـﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﺎ‬
‫دادن ﺗﻠﻔﺎت ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﺳـﺮﺑﺎزان او در اﯾﻦ وﻗﺖ ﭼﺸﻢ از اﻧﻀـﺒﺎط ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻣﻨﺎزل و ﮐﺸﺘﻦ‬
‫ﻣﺮدم و آﺗﺶ زدن ﺑﺎزارﻫـﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨــﺪ‪ .‬ﻋـﺎﻗﺒﺖ در ‪ 13‬ﻧﻮاﻣـﺒﺮ‪ ،‬روزي ﮐـﻪ اﺷـﺮف ﺗﺨـﺖ و ﺗـﺎج را رﻫـﺎ ﮐﺮد و از ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪،‬‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺧﻮد رﺷﻮه دادﻧﺪ و آزادي ﺧﻮد را ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﻌﺠﺐ دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر آﻧﻬﺎ آﺳـﯿﺒﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬در‬
‫ﺻـﻮرﺗﯽ ﮐـﻪ دﺷـﻤﻦ ﺑﻪ ﻣﺤـﻞ ﮐـﺎر ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ رﯾﺨﺘﻪ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻪ ﻏـﺎرت ﺑﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪) .‬اﺣﺘﻤـﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻣﺜﻞ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در ﺟﺎﯾﯽ ﺛﺒﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در ﮔﻤﺒﺮون‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دﯾﺮ رﺳـﯿﺪن اﺧﺒﺎر وﻗﺎﯾﻊ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻧﮕﺮان ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻫﻢ ﻣﯿﻬﻨﺎن ﺧﻮد در ﭘﺎي ﺗﺨﺖ‬
‫در ‪ 25‬ر ‪ 14‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺟﺎن ﻫﻮرن و دوﮐﻠﯿﻦ ﭘﯿﻐﺎﻣﯽ از اﺷـﺮف درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﺣﺪود ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻓﺮار اﺷـﺮف از ﭘﺎي ﺗﺨﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻮرن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ؛ و ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺮدم ﻫﺮﻣﺰ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﺰارش از وﯾﻠﯿﺎم ﮐﺮدو(‪ )Cordeux‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﮐﺮﻣﺎن‪ ،‬ﮐﻪ در‪ ، Gambroon Diary‬در ‪ 6‬و ‪ 30‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1729‬ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺮدو ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم راور آن ﻗـﺪر از دﺳﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻋﺼـﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ داﺷـﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻔﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ﮐﻨﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﺎﻣﻪاي از ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻪ ﺑﻤﺒﺌﯽ‪ ،‬ﻣﻮرخ آورﯾﻞ ‪ ،1731‬در‪. Persia and the Persian Gulf Records ,vo 1 .XV‬‬
‫را از آن واﻗﻌﻪ آﮔـﺎه و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻃﺮف داري از ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮد‪ «1» .‬در ‪ 16‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ﻗﻮاﯾﯽ از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮔﻤﺒﺮون را اﺷﻐﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﺎدﮔـﺎن اﻓﻐـﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻗﻠﻌﻪﻫـﺎ ﭘﻨـﺎه ﺑﺮد و در ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﻓﺘﺎد‪ .‬ﭼﻨـﺪ روز ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﻋـﺪهاي از اﻓﻐﺎنﻫﺎ و اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻃﺮفدارﺷﺎن‬
‫)اﺣﺘﻤﺎﻻ از ﻃﻮاﯾﻒ درﮔﺰﯾﻦ( ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ ﮔﻤﺒﺮون رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬و اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎي اﺷـﻐﺎل ﮐﻨﻨﺪه ﮔﻤﺒﺮون ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ‬
‫و ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ آﻧﻬﺎ ﺷـﻬﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در آوردﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ در ‪ 9‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1730‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه اﻓﻐﺎﻧﯽ و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﯿﺮاز‬
‫ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ و ﮔﻤﺒﺮون دوﺑﺎره ﺑﻪ دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ اﻓﺘﺎد؛ و اﯾﻦ وﺿﻊ دﯾﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ‪ ،‬ﻫﻮرن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ از ﮐﺎﮐﻞ و ﮔﯿﮑﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ و ﺳﺎﻟﻢاﻧﺪ و اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﺷﻬﺮ را اﺷـﻐﺎل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪاي از ﻧﺎدر ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ ﮐﻪ در آن از وي ﺧﻮاﻫﺶ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻊ ﻓﺮار اﻓﻐﺎنﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ درﯾﺎ ﺑﺸﻮد‪،‬‬
‫و ﺧﻮد ﻣﻘﺎم ﺣﺎﮐﻢ و ﺷﻪ ﺑﻨﺪر را ﺗﺎ اﻧﺘﺼﺎب اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻮرن در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎدر ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف داران ﺷﺎه در آن ﻣﺤﻞ ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از ﻧﺎدر ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﮐﺎري ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻠﻔﺎت ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﺟﺒﺮان ﺷﻮد‪ «2» .‬ﻫﻮرن اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﺷﻮد زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در ﮔﻤﺒﺮون ﺑﻬﺘﺮ از ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺪي ﺑﻌـﺪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﻠﺐ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ از ﻫﻮرن وارد ﮔﻤﺒﺮون ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻮرن ﻫﻢ ﻃﺒﻌﺎ ﺑﻌـﺪ از‬
‫آن ﻣﻘﺎم ﺷﻪ ﺑﻨﺪري را ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮر دﯾﮕﺮي داد‪.‬‬
‫ﻫﻢ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻢ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در اﯾﻦ ﻣﺪت از ﺧﻄﺮ ﺟﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺤﻞ ﮐﺎر آﻧﻬﺎ آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺠﺎرت در ﻧﺘﯿﺠﻪ اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ ﮐﺸﻮر‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ ﺷﯿﺮاز ﺑﺨﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻃﺮد اﻓﻐﺎنﻫﺎ از ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﺮ ﭘـﺎ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤـﻞ ﮐـﺎر آﻧﻬـﺎ دﺳﺖ ﺑﺮد زدﻧـﺪ‪ .‬در ﻣﺤـﻞ ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﻣﯿﺰان ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ ‪ 7000‬ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ اﻓﻐﺎنﻫﺎ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان آن دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را ﻟﺨﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ را ﮐﺘﮏ زدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از اراﻣﻨﻪ را ﻧﯿﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎر و ﻟﺨﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق اراﻣﻨﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﺗﭙﻪﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ‬
‫در دل ﺷﺐ وارد دره ﺷﻮﻧﺪ و از ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ده ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻏﺬا و ﺧﻮراﮐﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮش ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ در‬
‫اﯾﻦ دوره اﺿﻄﺮاب آﻣﯿﺰ ﺻﺪﻣﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫در اواﺧﺮ ژاﻧﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺧﺴﺮو ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﮐﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻫﻮرن ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪ December ,1729 .، 14-.(1‬ر ‪Gambroon Diary.،3‬‬
‫)‪. Ibid ,27 December ,1729 /7 January(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ 14 ،‬ر ‪ 3‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪.1729‬‬
‫در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﻮ آن ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﻮاي ﻋﺒﺪ اﷲﺧﺎن »‪ «1‬و ﻣﺮدم ﮐﺮﻣﺎن زد و ﺧﻮردي درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﯿـﭻ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨـﺪي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽﻫﺎي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺟﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻧﺪادﻧـﺪ وﻟﯽ اﮐﺜﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺗﻮﻫﯿﻦ و ﺳـﺨﺘﯽﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺴﺎراﺗﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ وارد آﻣﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﻨﮕﯿﻦ وﻟﯽ‪ ،‬ﻓﻠﺞ ﮐﻨﻨﺪه ﻧﺒﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫از ﻫﻤﻪ زﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿـﺪ‪ ،‬وﻗﻔﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺠﺎرت در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬و ﻣﺪتﻫﺎ ﻃﻮل ﮐﺸـﯿﺪ ﺗﺎ اﺛﺮات اﯾﻦ ﮐﺸـﻤﮑﺶ‬
‫ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬ﻫﺮ دو ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ در اﺑﺘـﺪا اﻣﯿـﺪوار ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺘﺮ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨـﺪ و در دوره ﺟﺪﯾـﺪ ﺗﺠﺎرت روﻧﻖ‬
‫ﮔﯿﺮد؛ وﻟﯽ اﻣﯿﺪواري آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﯾﺄس ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺎدر‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮدي ﻣﺴﺘﺒﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ زودي ﺑﺮاي ﻣﺨﺎرج ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﻮد وﺟﻮه ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻣﻘﺼﻮد ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ واﻟﯽ ﺳﺎﺑﻖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن )ﺧﻮزﺳﺘﺎن( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرم رواﺑﻂ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ اﯾﺮان از آﻏﺎز ﺗﺎ ‪1706‬‬
‫ﮐﺸﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ دﯾﺮﺗﺮ از ﭘﺮﺗﻐﺎل و اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن و ﻫﻠﻨﺪ ﺑﺎ اﯾﺮان رواﺑﻂ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﺗﺒﺎدل ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﯿﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﻦ دو‬
‫ﮐﺸﻮر )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول ﺗﻮﺳﻂ ﺳـﺮ آﻧﺘﻮﻧﯽ ﺷـﺮﻟﯽ در ﺳﺎل ‪ 1599‬ﺑﺮاي ﻫﺎﻧﺮي ﭼﻬﺎرم ﻓﺮﺳـﺘﺎد( »‪ «1‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ راﺑﻄﻪاي‬
‫ﻣﯿـﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان در ﻗﺮن ﺷـﺎﻧﺰدﻫﻢ وﺟـﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ‪ .‬و ﻓﻘـﻂ در رﺑـﻊ دوم ﻗﺮن ﺑﻌـﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤـﺎس ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯿـﺎن آﻧﻬـﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎي ﮐﺘﺎب ﺑﺎرﻧﺎﺑﻪ ﺑﺮﯾﺴﻮن »‪ ،«2‬ﻣﺮدم ﻓﺮاﻧﺴﻪ در آن ﻋﻬﺪ ﻓﻘﻂ ﻧﺎﻣﯽ از اﯾﺮان‪ ،‬و آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﻬﻢ‪ ،‬ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ از ﻧﻘﻞ‬
‫ﻗﻮﻟﯽ ﮐﻪ از ﮐﻤﺪي اﺻﻄﻼﺣﺎت‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ آدرﯾﺎن دوﻣﻮﻧﻠﻮك »‪ ،«3‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻨﺖ دوﮐﺮاﻣﺎي »‪ «4‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪«5» :‬‬
‫ا»و ﺗﻮ را ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺻﻮﻓﯽ ﺑﺰرگ اﯾﺮان ]ﭘﺎدﺷﺎه ﺻﻔﻮي[ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪«.‬‬
‫وﻟﯽ ﻗﺒﻞ از ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻫﻢ در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻫﻢ در اﻣﻮر ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬از ﺗﻤﺎم رﻗﺒﺎ ﭘﯿﺶ اﻓﺘﺎد و‬
‫ﻣﻮﻓﻘﯿﺖﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﺼـﯿﺐ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺷـﺪ واﻗﻌﺎ ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻘﻂ در اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺴﺎﻋﯽ ﻓﺮاوان‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﻫﻠﻨﺪ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-.(1‬‬
‫‪Sir. E. D. Ross, Sir Anthony Sherley and his Persian Adventure) London, 1933 (, p. 22‬‬
‫ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﮐـﺎر ﺷـﺮﻟﯽ در ﻫﻨﮕـﺎم اﻗـﺎﻣﺖ او در اﯾﺮان ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم آﺑﻞ ﭘﻨﺴﻦ(‪ )Pincon‬ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ‬
‫ﺧـﺎﻃﺮات ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬در ‪ 1651‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﻣﻮرﯾﺴﻮ(‪ )Morisot‬آن را در ﮐﺘـﺎب ﺧﻮد ‪Pelations Veritables et‬‬
‫‪ Curieuses‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫‪Relation d'un Voyage Faict[ Sic ]es Annees 1589 et"" 1599‬‬
‫آورد‪.‬‬
‫)‪. Brisson(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺘـﺎب او ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان‪ De Regio Persarum Principatu :‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺑـﺎر در ﭘـﺎرﯾﺲ در ‪ 1580‬اﻧﺘﺸـﺎر ﯾﺎﻓﺖ و در‬
‫‪ 1590‬و ‪ 1591‬ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪ و در ﻫﺎﯾﺪﻟﺒﺮگ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ،1595‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪. Cramail(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﭘﺮده ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪ ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶ در ﺳﺎل ‪ 1616‬ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر روي ﺻﺤﻨﻪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را در ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ راﺟـﻊ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋـﻞ ﺷـﺮق ﻣﻼـﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧـﺎم دو ﺗﻦ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧـﻮرد‪ .‬ﯾﮑﯽ راﻫﺐ‬
‫ﮐﺒﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺮژوزف دوﭘﺎري »‪ «1‬و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ او را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ژان ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ ﮐﻠﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬راﻫﺐ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﯿﺶ از رﯾﺸﻠﯿﻮ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺘﻦ رواﺑﻂ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎ اﯾﺮان ﮐﻮﺷـﯿﺪ‪ .‬وي ﻋﻘﯿـﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﻓﻘﻂ ﮐﺸﻮري اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﯾـﺪ در ﻣـﺎوراي ﺑﺤﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺗﺠﺎري و ﻏﯿﺮه ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪ .‬ﻫـﺪف ﻋﻤـﺪه ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑﻮد؛ وﻟﯽ ﭼﻮن اﯾﻦ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ زﯾﺎد‬
‫ﻓﺎﺻـﻠﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻻـزم ﺑﻮد ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮي ﺟـﺎي ﭘـﺎﯾﯽ ﺑﺮاي رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﺑـﺎز ﮐﻨـﺪ و اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در وﻫﻠﻪ اول ﺑﺎ اﯾﺮان رواﺑﻂ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪«2» .‬‬
‫در اﺛﺮ ﺗﺸﻮﯾـﻖ ﭘﺮژوزف‪ ،‬رﯾﺸـﻠﯿﻮ ﻟـﻮﯾﯽ دﻫﻪ »‪ «3‬را‪ ،‬ﮐﻪ ﺑـﺎرون دو ﮐـﻮرﻣﻨﻦ »‪ «4‬ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳـﺎل ‪ 1626‬ﺑـﺎ ﻣﻘﺎم ﺳـﻔﺎرت ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺑﺮاي ﺑﺴـﺘﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر و ﺣﻔﻆ ﻋﯿﺴﻮﯾﺎن آﻧﺠﺎ و اﻓﺘﺘﺎح رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﺑﺎ آن اﺧﺘﯿﺎراﺗﯽ ﺑﻪ وي داد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫اﺷﮑﺎل ﺗﺮاﺷﯽ ﺗﺮكﻫﺎ‪ ،‬دﻫﻪ از ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ دﻫﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﮑﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺑﺎز ﮐﺮدن راه ﺗﺠﺎري ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫و اﯾﺮان از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎﻟﺘﯿﮏ و روﺳﯿﻪ و درﯾﺎي ﺧﺰر ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮه ﭘﺮدازد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ او ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪«5» .‬‬
‫ﺿﻤﻨﺎ ﺳﻌﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺮان راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد و اﯾﻦ ﺑﺎر ﻣﻘﺼﻮد ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮژوزف و رﯾﺸـﻠﯿﻮ ﮐﻪ از ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر اﺳﭙﺎﻧﯿﺎﯾﯽﻫﺎ و اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽﻫﺎ در ﻫﯿﺌﺖﻫﺎي ﮐﺎر ﻣﻠﯽ »‪ «6‬در اﯾﺮان و از ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽ ﺑﻮدن ﺗﻤﺎم ﮐﺸﯿﺸﺎن‬
‫ﺳﻠﮏ ﺳﻨﺖ اﮔﻮﺳﺘﻦ »‪ «7‬در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬وي در ‪ 1577‬ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷﺪ و ﻧﺎﻣﺶ ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﻟﮑﻠﺮ دو ﺗﺮاﻣﺒﻠﻪ( ‪ )Leclerc du Tremblay‬ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﮐﺒﻮﺷـﯽ در آﻣﺪ‬
‫)‪ (1599‬و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﻻ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪Les Relations de la France avec la Perse, in the bulletin de la‬‬
‫"‪, H .Castonnet des Fosses‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪.Societe de Geographie de Tours) Angers, 1889 (, pp. 9. 10‬‬
‫)‪. Courmenin(4‬‬
‫)‪ .(5‬پ‪ .‬ﻣﺎرﮔﺮي(‪ )Margry‬ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از اﺳـﻨﺎد ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت درﯾﺎداري و ﻣﺴـﺘﻌﻤﺮات ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد‬
‫ﮐﺮد راه ﺷـﻤﺎﻟﯽ از ﻃﺮﯾﻖ روﺳـﯿﻪ را ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮكﻫﺎ‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن او‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﺒﻮر ﺧﻄﻮط ﺗﺠﺎري‬
‫از ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﺳﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﺨﺎرج ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻓﺮﻗﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪-.‬‬
‫‪Margry, Relations et Memoires inedits Pour Servir a L'Histoire de la l Frunce dans les Pays‬‬
‫‪.d Outre Mer, tires des Archives du ministere de la Marine et des Colonies) Paris, 1887 (p. 85‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪،-‬‬
‫‪Octave Noel, Histoire du Commerce du Monde depuis les Temps les plus recules) Paris‬‬
‫‪.1894 (, pp. 209- 10‬‬
‫)‪. Carmelite(6‬‬
‫)‪ .(7‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﯿﺌﺖ از ﻓﺮﻗﻪ ﺳﻨﺖاﮔﻮﺳﺘﻦ در اﺻﻔﻬﺎن در ﺳﺎل ‪ 1599‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫‪Antonio Lourenco Farinha, A Expansao do Fe no Oriente Lisbon,) 1943 (vo 1. 11, p. 187‬‬
‫‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺒﻊ‪) ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ .‬ص ‪ (192‬ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺴﻮلﻫﺎي ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽ در اﺻﻔﻬﺎن در ﻃﯽ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ از ﻓﺮﻗﻪ ﺳﻨﺖ اﮔﻮﺳﺘﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﯿﺌﺘﯽ از ﮐﺎﭘﻮﺳﻦﻫـﺎ »‪ «1‬را ﮐﻪ اﻋﻀـﺎي آن ﺗﻤﺎﻣـﺎ ﻓﺮاﻧﺴـﻮي ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر اﻋﺰام دارﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺤﺮك آﻧﻬـﺎ در اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻫﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ‪ ،1627‬ﭘﺮﭘﺎﺳﯽ ﻓﯿﮏ دوﭘﺮوﻧﺲ »‪ «2‬ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻃﺮف ﻟﻮﯾﯽ ﺳـﯿﺰدﻫﻢ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻋﺎزم اﯾﺮان ﺷـﺪ و ﺳﺎل‬
‫ﺑﻌﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﻔﺎرت ارﺗﻘﺎ ﯾﺎﻓﺖ و از اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎه در آن وﻗﺖ آﻧﺠﺎ ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬رﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس او‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد ﮐﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن و ﺑﻐﺪاد )ﮐﻪ در آن زﻣﺎن در ﺗﺼـﺮف اﯾﺮان ﺑﻮد( ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺑﺎز ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭘﺎﺳﯽ‬
‫ﻓﯿﮏ ﺑﻌﺪا ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﻫﯿﺌﺖ در اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ وي ﺑﺎ ﻣﻘﺎم ﺳﻔﺎرت ﺑﻪ اﯾﺮان ﺳﻔﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن او ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺳﻔﯿﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑـﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎﭘﻮﺳﻦﻫﺎ در اﯾﺮان‪ ،‬ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ دوﻣﺎﻧﺲ »‪ «3‬ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎم اﺻﻠﯽاش ژاك دوﺗﺮﺗﺮ »‪ «4‬ﺑﻮد‪ ،‬در ﺷﻬﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﺲ در ﺳﺎل ‪ 1612‬ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷـﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳـﻠﮏ ﮐﺎﭘﻮﺳﻦﻫﺎ در آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺎم راﻓﺎﺋﻞ دوﻣﺎﻧﺲ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1644‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ‬
‫ﺟﻬﺎن ﮔﺮد ﻓﺮاﻧﺴﻮي ژان ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ ﺗﺎورﻧﯿﻪ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﮐﺎﭘﻮﺳﻦﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ آن ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺮ راﻓﺎﺋﻞ رﯾﺎﺿـﯽ دان ﻗﺎﺑﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در درﺑﺎر اﯾﺮان ﻣﻘﺪﻣﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم و ﺳـﭙﺲ ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن او را ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﺤـﺘﺮم ﺷـﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬وي ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد را ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﮐﺜﺮ اوﻗـﺎت را ﺑﻪ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ و ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ در‬
‫اﺣـﻮال و اوﺿـﺎع اﯾﺮان و ﻣﺮدم آن ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿـﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺎه ﺷـﺎه ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴـﻮي را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﯽﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺮراﻓﺎﺋـﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣـﺘﺮﺟﻢ‬
‫ﺧـﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد و وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺸـﺎور ﻫﻢ ﻣﯿﻬﻨـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬وي ﺑـﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎي دﯾﮕﺮي »‪ «5‬ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ او را ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ادﻋﺎي او در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬وي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ و ﺗﻮﻧﻮ »‪ «6‬و ﺷﺎردن »‪ «7‬در ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺧﻮد راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﺪﯾﻮن‬
‫او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Capucins(1‬‬
‫)‪., Pere Pacifique de Provins(2‬‬
‫)‪. Du Mans(3‬‬
‫)‪. Dutertre(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﻧﻈﯿﺮ ﺷﺎردن و ﻟﻮﯾﯽ ﮔﯿﻠﺮم دوﻟﺴﺘﻮال(‪ )De l'Estoile‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪا راﺟﻊ ﺑﻪ او ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪-‬‬
‫‪Barthelemy Carre, Travels,) Hakluyt Society Edition (vo 1. III, p. 108‬‬
‫‪ .‬ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺎره در ﺳﻦ ﺗﻮﻣﻪ(‪ )St Thome‬در ﮔﻠﮑﻨﺪه ﺑﻮد )‪ (1674‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ دوﭘﺮه وﯾﻠﯽ(‪ ، )Previlly‬رﺋﯿﺲ‬
‫ﮐﺒﻮﺷـﯽﻫﺎ در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮ و ﻣﺴـﺘﺒﺪﺗﺮ از ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ دوﻣﺎﻧﺲ اﺳﺖ؛‪ -‬ﮐﺘﺎب او ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪Travels ,vo 1 .111 ,pp .758 ,776:‬‬
‫‪.. ,777‬‬
‫)‪. Thevenot(6‬‬
‫)‪ .(7‬ﺷﺎردن ﺧﻮد را ﻣﺪﯾﻮن ﭘﺮ راﻓﺎﺋﻞ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪. Voyages ,vo 1 .VIII .p .109-.‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮاﭘﺘﯽ دوﻻـﮐﺮوا »‪ ،«1‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس ﺟﻮان‪ «2» ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ و ﺟﻤﻊآوري ﮐﺘﺐ ﺧﻄﯽ ﺑﻪ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ ﮐﻤﮏﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﻪ او ﮐﺮد و ﭼﻮن آن ﺟﻮان ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﻬﺒﻮد ﺣﺎﻟﺶ ﮐﻮﺷـﯿﺪ و ﺑﻌﺪا در آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫او را راهﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻫﻢ ﮐﯿﺸﺎن ﯾﺎ ﻫﻢ ﻣﯿﻬﻨﺎن ﺧﻮد ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﻤﯽﮐﺮد ﺑﻠﮑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ اﺻـﻔﻬﺎن را‬
‫ﻧﯿﺰ از ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮراﻓﺎﺋـﻞ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻬﯿﻪ اﻃﻼﻋـﺎت ﺑـﺎ دﯾﮕﺮان ﻫﻤﮑـﺎري ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺧـﻮد ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑﻮد و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻠـﺒﺮ ﺑﺮاي ﺗﺸـﮑﯿﻞ‬
‫ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺸـﻐﻮل ﺟﻤﻊ آوري اﻃﻼﻋـﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﺸﻮر اﯾﺮان در‬
‫‪ 1660‬ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده او ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺷﻔﺮ در ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺳﺎﯾﺮ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ را ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫در اﯾﻨﺠـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ ﮐـﺎﭘﻮﺳﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻮي دﯾﮕﺮي را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﭘﺮ ﮔﺒﺮﯾﻞ دوﺷـﯿﻨﻦ‪ ،‬ﯾﺎد آور ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ در زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺖ و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﻪ ﻋﺪهاي از ﺟﻬﺎن ﮔﺮدان ﻓﺮاﻧﺴﻮي در اﯾﺮان ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﺴﻮﻋﯿﻮن‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ دﺳـﺘﻪاي از ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫـﺎ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﻣﻘﯿﻢ ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﮐﺎﭘﻮﺳﻦﻫﺎ داراي رﻫﺒﺮي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﭘﺮرﯾﮕﻮردي »‪«4‬‬
‫ﻫﯿﺌﺖ ﯾﺴﻮﻋﯽ را در اﺻﻔﻬﺎن در ﺳﺎل ‪ 1653‬ﺗﺸﮑﯿﻞ داد‪.‬‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺸﯿﺸﺎن ﯾﺴﻮﻋﯽ در اﯾﺮان ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ اﺷﺨﺎﺻﯽ از ﻣﻠﯿﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺟﺰء اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ «5» .‬ﻋﺪه‬
‫زﯾـﺎدي از ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در ﻓﺮﻗﻪ ﮐـﺎرﻣﻠﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺸـﯿﺶ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﻧﺠـﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿـﺮ اﺷﺎرات‬
‫زﯾﺎدي ﺑﻪ آﺛﺎر ﭘﺮﺳﺎﻧﺴﻮن و‬
‫______________________________‬
‫)‪. Petis de La Croix(1‬‬
‫)‪ .(2‬وي ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1653‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﭘﺘﯽ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻨﺸﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮاي زﺑﺎنﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﮐﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1670‬ﮐﻠـﺒﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﭘﺮژوزف در ﺧﺼﻮص اﯾﺠـﺎد رواﺑـﻂ ﺑـﺎ ﻣـﺎوراي ﺑﺤـﺎر را ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮاي ﺟﻮان را ﺑﺮاي‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻦ زﺑﺎنﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﺷﺮق ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪.‬‬
‫ﮐـﺎره ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻮا در ﺳﺎل ‪ 1674‬در ﺑﻐﺪاد ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد از اﺳـﺘﻌﺪاد ﻋﺠﯿﺐ او ﺑﺮاي ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑﺎنﻫﺎي ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻌﺠﺐ ﺷﺪ‪-) .‬‬
‫ﮐﺘﺎب او ‪ Travels ,vo 1 .III .p .860‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا در ‪ 1680‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ و در اﯾﻦ ﺣﺎل ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻤﺎم زﺑﺎنﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدﯾﻢ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ارﻣﻨﯽ را ﻧﯿﺰ آﻣـﻮﺧﺘﻪ و از راه و روش ﺳـﯿﺎﺳﺖ در ﺷـﺮق ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﮔـﺎه ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘـﺪرش در ‪ 1695‬در‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬وي در ﻣﺪرﺳﻪ‪ College du Roi‬در ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬ﮐﺮﺳﯽ اﺳﺘﺎدي زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ را‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﭘﺪرش ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪا ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮي درﺑﺎره او ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرخ ‪ 10‬آورﯾﻞ ‪ ،1696‬از ﭘﺮﻓﺮاﻧﺴﻮا ژانﺑﺎﺗﯿﺴﺖ از ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻓﺮﻗﻪ ﮐﺎﺑﻮﺷـﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‬
‫ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮگ ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ را در اول ﻫﻤﺎن ﻣﺎه اﻃﻼع ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎره ‪ 6207‬و در‪Original Correspondence‬‬
‫در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ‪ India Office‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪. Rigordi(4‬‬
‫)‪ .(5‬ﻧﻈﯿﺮ ﮐﺸﯿﺶ ﯾﺴﻮﻋﯽ ﻟﻬﺴﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺘﺎب او ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫‪Histoire de la dermiere Revohtion de Perse‬‬
‫‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺂﺧﺬ ﻋﻤﺪه اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮﮔﻮدرو ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎم ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﭘﯿﮑﻪ »‪ ،«1‬اﺳﻘﻒ ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻐﺪاد( »‪ ،«2‬و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او‪ ،‬ﭘﯿﺪو دو ﺳﻨﺖ اوﻟﻮن »‪ «3‬از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺨﺺ‬
‫اﺧﯿﺮ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1687‬ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻨﺴﻮل ﻣﻌﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ در اﻣﻮر ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻣـﺬﻫﺒﯽ در آن اﯾﺎم ﺑﺴـﯿﺎر ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ‬
‫دوﻣﺎﻧﺲ ﺑﺎ وﺟﻮد وﻇﺎﯾﻒ ﮐﻠﯿﺴﺎﯾﯽ ﺧﻮد در اﺻﻼح رواﺑﻂ اﯾﺮان و ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﭘﯿﺶ ﺑﺮدن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﺸﻮرﺷﺎن ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ وﻗـﺘﯽ اﻣـﻮر ﺗﺠـﺎري را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾـﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻈﺮه دﯾﮕﺮي ﭘﯿﺶ ﭼﺸﻢ ﻣﯽآﯾـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﭘﺮژوزف و رﯾﺸـﻠﯿﻮ ﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺠـﺎرت‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ اﯾﺮان و ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن را ﺑﯿﻦ ﺳﻨﻮات ‪ 1626‬و ‪ 1629‬روﻧﻖ دﻫﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﯿﺶ از ﺳـﯽ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ آن ﮐﻪ اﻗﺪام دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻏﯿﺮ از‬
‫آﻧﭽﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎورﻧﯿﻪ از ﺳﺎل ‪ 1644‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﻋـﺪم ﺗﻌﻘﯿﺐ اﻗـﺪاﻣﺎت اوﻟﯿﻪ ﭘﺮژوزف و رﯾﺸـﻠﯿﻮ‪ ،‬وﻗـﺎﯾﻌﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در اروﭘـﺎ روي داد‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﯽ ﻣﺎﻧﻊ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮ آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ را ﻗﺒﻞ از ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺷـﺮق ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫـﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﺳﺎل ‪1661‬‬
‫ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪ ،‬و ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮐﻪ از زﯾﺮ ﻧﻔﻮذ ﻣﺎزرن »‪ «4‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻟﻮﯾﯽ ﺑـﺎ ﮐﻤـﮏ ﮐﻠﺒﺮ‪ ،‬وزﯾﺮ داراﯾﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﺣﯿـﺎي ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ ﻣﺎوراي ﺑﺤﺎر ﮔﺮﻓﺖ؛ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘـﺪا در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺜﻞ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ و ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺧﻮد اﻣﻮر ﺗﺠﺎري را اداره ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ زودي از اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﻣﻨﺼـﺮف ﺷﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﯾﮏ ﺷﺮﮐﺖ ﺗﺠﺎري ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﺪ‪ «5» .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺸﻮق ﻟﻮﯾﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﻗﻀـﯿﻪ ﮐﻠﺒﺮ ﺑﻮده‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺳـﺮﺷﺎري از ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ ﺷـﺮق‬
‫ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ اﯾﺮان و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن رواﺑﻂ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﭘﺮ ﺳﻮدي ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﻠﺒﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﯿﺪ ﺧﻮد‬
‫را از ﮐﺘﺎب ﭘﺮراﻓﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1664‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ »‪ «6‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ «7» ،‬و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻫﯿﺌﺘﯽ ﻣﺮﮐﺐ از ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ آن ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺳﻪ ﺗﻦ از اﻋﻀﺎي اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Picquet(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﺮا اﺳﻘﻒ ﺑﺎﺑﻞ ﻏﺎﻟﺒﺎ در اﺻﻔﻬﺎن اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪-،‬‬
‫‪.A Chronicle of the Carmelites, vo 1. 1, pp. 300, 301, 346, 402 and 428- 30‬‬
‫)‪. St .Olon(3‬‬
‫)‪. Mazarin(4‬‬
‫)‪(5‬‬
‫‪L. Pauliat, Louis XIV et la Compagnie des Indes orientales de 1664) Paris, 1886 (pp. 57- 8‬‬
‫‪. Comapgnie des Indes Orientales(6) .‬‬
‫)‪(7‬‬
‫‪Jules Sottas, Histoire de la Compagnie Royale des Indes Orientales, 1664- 1719) Paris, 1905‬‬
‫‪(, pp. 10- 13‬‬
‫‪.‬‬
‫‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دوﭘـﻦ »‪ ،«1‬ﺑﺒﺮ »‪ ،«2‬و ﻣﺎرﯾﺎژ »‪ -«3‬از ﻃﺮف ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ‪ ،‬و دو ﺗﻦ دﯾﮕﺮ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﻼـ ﮐﻠﻮددوﻻﻟﻦ »‪ «4‬و دوﻻ ﺑﻮﻟﻪﻟﻮﮔﻮز »‪ -«5‬از‬
‫ﻃﺮف ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎي اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ در ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1664‬ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﺳﯿﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺪ روزي از ورود آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﮕﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺒﺮ و دو ﺗﻦ ﻫﻤﮑﺎر او ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ ﻻﻟﻦ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﯿﺲ ﻫﯿﺌﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﻋﺠﺐ آن ﮐﻪ دوﻻﻟﻦ ﺑﺎ دوﻻﺑﻮﻟﻪ ﻟﻮﮔﻮز‬
‫ﻣﺸـﺎﺟﺮه ﮐﺮد و ﭘﺮراﻓﺎﺋـﻞ ﺑـﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺳـﺨﺘﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺧﺘﻼﻓﺎت آﻧﻬﺎ را رﻓﻊ و آﻧﺎن را ﺑﺮاي ﻣـﺬاﮐﺮه ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان آﻣﺎده ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋـﺪي ﮐﻪ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺷﺖ‪ «6» ،‬ﺷـﺎه ﻣـﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد ﻓﺮﻣـﺎﻧﯽ ﺻـﺎدر ﮐﻨـﺪ و ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ را از ﭘﺮداﺧﺖ ﻋﻮارض راه داري و‬
‫ﺣﻘـﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺗـﺎ ﻣـﺪت ﺳﻪ ﺳـﺎل ﻣﻌـﺎف دارد‪ .‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﯿﺮ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿـﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳـﺎﯾﺮ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽﻫـﺎي ﺧـﺎرﺟﯽ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫـﺪ داد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻋﻄـﺎ ﮐﻨـﺪ و ﻧﯿﺰ ﻗﻮل داد ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ ﻫـﺪاﯾﺎي ﻣﻨـﺎﺳﺒﯽ از ﻟﻮﺋﯽ ﭼﻬـﺎردﻫﻢ ﯾﺎ از ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ درﯾﺎﻓﺖ‬
‫دارد‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻌﺎﻫﺪه رﺳﻤﯽ ﺗﺠﺎري ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺒﻨﺪد‪.‬‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻣﺤﻞ ﮐﺎري در ﮔﻤﺒﺮون ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اﯾﺮان ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﻧﻪ ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﻧﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﺮاي‬
‫ﺷﺎه ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﺮاي ﻋﻘﺪ ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه و وزراﯾﺶ از اﯾﻦ ﻏﻔﻠﺖ رﻧﺠﯿﺪﻧﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﯾﺮان ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻮﺋﯽ ﮔﯿﻠﺮم دوﻟﺴﺘﻮال »‪ «7‬ﮐﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﺘﻮﻟـﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺑﺰرگ ﺷﺪه »‪ «8‬و ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﻮرات‬
‫رﻓﺖ ﺗﺎ ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن اﻣﻮر را از ﻋﻮاﻗﺐ ﻧﺎﮔﻮار ﮐﺎر آﮔﺎه ﺳﺎزد‪ .‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﺎﭼﺎر ژﺳـﺘﻦ »‪ «9‬را‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﻧﻔﺮ رﺋﯿﺲ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در ﺳﻮرات‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1673‬ﺑﺎ ﻫﺪاﯾﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎﯾﯽ ﻧﺰد ﺷﺎه ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ژﺳﺘﻦ ﺿﻤﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن در ﺷﯿﺮاز در ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫______________________________‬
‫)‪. Dupont(1‬‬
‫)‪. Beber(2‬‬
‫)‪. Mariage(3‬‬
‫)‪. De Lalain(4‬‬
‫)‪. De la Boullaye Le Gouz(5‬‬
‫)‪ .(6‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي از اﯾﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮات ﻣﯿﺎن اﻋﻀﺎي ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎن دﯾﺪ‪ .‬ﮐﺎره در ﺳﻔﺮ ﻧﺎﻣﻪ(‪ )Travels‬ﺧﻮد )ﻟﻨﺪن ‪،(1948 -1947‬‬
‫ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،381‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺠـﺎرت در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ »ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽ ﻣـﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﭘﯿﺶ رﻓﺘﯽ ﻧﮑﺮده‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﺳﺮﮐﺸـﯽﻫﺎي ﻣﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﻣﺎ ﺣﺴﻮد ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آرزو ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ زودي از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ .‬و‬
‫آﺷﮑﺎرا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎ اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮد ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ و ﻣﺸﺎﺟﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﻤﺎن اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫آن را ﺧﺮاب ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ «.‬ﮐـﺎره از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻣﻨـﺪان ﺷـﺮﮐﺖ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ را ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ آن را ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼـﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻤﺠﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -.‬ﮐﺘﺎب او ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫‪Travels, vo 1, I, pp. 157- 9 and vo 1. III, pp. 680, 681, 708, and 783‬‬
‫)‪. Guilherme de I'Estoile(7‬‬
‫)‪ .(8‬ﭘـﺪرش اﯾﺰاك ﺑﻮﺗﻪ دوﻟﺴـﺘﻮال‪ ،‬ﮐﻪ اﻫـﻞ ﻟﯿﻮن ﺑﻮد‪ ،‬در اواﺳـﻂ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﻓﺖ و ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻣـﺪت ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻋﻤﺮ را در آن ﺷﻬﺮ ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪. Geston(9‬‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم دوژون ﺷﺮ »‪ «1‬ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ از آن از ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪.‬‬
‫دوژونﺷـﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎيﺗﺨﺖ وارد ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺣﺘﺮاﻣﺎﺗﯽ واﻗﻊ ﮔﺮدﯾـﺪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺳـﻔﺮا ﻣﻌﻤﻮل ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن ﺟﻮان ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﺎ او را ﺟﺪي ﺗﻠﻘﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻓﻮرا از اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪،‬‬
‫در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴـﺎﻋﯽ ﭘﺮراﻓﺎﺋـﻞ و ﻟﻮﺋﯽ دوﻟﺴـﺘﻮال‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺟـﺎزه آزادي در اﻣﻮر ﺗﺠـﺎري را ﺑﺮاي ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ در اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﯽآﻧﮑﻪ از اﻣﺘﯿﺎزات اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﯾﺎ اﻧﺤﺼﺎري ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﺳـﯽ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ اﻗﺪام رﺳﻤﯽ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﺗﺠﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺎﻣﺪ؛ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‬
‫در ﻃﯽ اﯾﻦ ﻣﺪت ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﺑﺒﺮد‪ .‬اﺷﮑﺎﻻت ﻋﻤﺪه آن ﺑﯿﺸﺘﺮ در اﺛﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ زﯾﺎن داﺷﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﻋﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‬
‫ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﺑﺎ ﺳـﯿﺎم و ﭼﯿﻦ ﻣﺎﻧﻊ از آن ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺮﮐﺖ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ اﯾﺮان ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬در ﻃﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻨﻮات‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ ﻟﻮﺋﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ و وزراي او ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﯿﺌﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﺎﭘﻮﺳﻦ و ﯾﺴﻮﻋﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮد را درﺑﺎره اﯾﺮان ﻣﻨﺤﺼﺮا از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺬﻫﺒﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻃﯽ ﻗﺮن ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﻮر از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﯿﺮ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﺛﺎر ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻮﻧﻮ‪ ،‬دوﻟﯿﻪ دﻻﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎردن‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﺴﺐ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺷـﻔﺮ ﺣﻖ داﺷـﺖ‬
‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳـﻔﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ روح ﻣﻠﺖ اﯾﺮان را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دوره‬
‫درﺧﺸﺎن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ آن را در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«2» «.‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﮔﺮدان و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﺬﮐﻮر اﻃﻼﻋﺎت ذي ﻗﯿﻤﺘﯽ درﺑﺎره اﯾﺮان آن ﻋﻬﺪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻫﻢ ﻣﯿﻬﻨﺎن ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت و ﺗﺎ ﺣـﺪي اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد در اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺮدم اﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﺑﺎ ﻧﺎم و ﺷـﻬﺮت ﻓﺮاﻧﺴﻪ آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻨـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در رواﺑﻂ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﻣﺸﻬﻮر و در ﺑﻌﺾ ﻣﻮارد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ذﮐﺮﻧﺪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ﺳﺎﻋﺖ ﺳﺎزان‪ ،‬ﺟﻮاﻫﺮﺳﺎزان و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮐﻪ‬
‫از ﻋﻬـﺪ ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس اول ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ در اﯾﺮان ﺳـﺎﮐﻦ ﺷﺪﻧـﺪ و ﻏـﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻـﻔﻮي در آﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﺎ ﻧﺎم اﯾﺰاك ﺑﻮﺗﻪ‬
‫دوﻟﺴـﺘﻮال و ﻓﺮزﻧـﺪش ﻟﻮﯾﯽ ﮔﯿﻠﺮم را ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﭘﺴـﺮي داﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم آﻧﺪره ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ در آﻣﺪ و ﺗﺎ ﻣﺮگ ﺧﻮد )‪ (1745‬در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ از‬
‫______________________________‬
‫)‪. de Joncheres(1‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﻔﺮ(‪ )Schefer‬ﺑﺮ‪. Estat de la Perse‬‬
‫اﯾﺮان و زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﯿﺶ رﻓﺖ اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪ .‬زن دوﻟﺴﺘﻮال‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ دﺧﺘﺮ ﻟﻮﺋﯽ ﮔﯿﻠﺮم ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل ‪1727‬‬
‫ﺑﺎ ژاﮐﻮب )ژاك( روﺳﻮ ﺳﺎﻋﺖ ﺳﺎز و ﺟﻮاﻫﺮﺳﺎز ژﻧﻮي ﮐﻪ ﺳﯽ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن در اﺻﻔﻬﺎن ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد ازدواج ﮐﺮد‪ «1» .‬ﭘﺴﺮﺷﺎن‬
‫ژان ﻓﺮاﻧﺴﻮا زاوﯾﻪ »‪ «2‬ﮐﻪ در ‪ 1738‬در اﺻﻔﻬﺎن ﺗﻮﻟﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪار ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺷﺪ‪«3» .‬‬
‫در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﯿﻠﯿﭗ دو ﮐﻠﻤﺐ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ ﺧﺪﻣﺖ در ﻗﺸﻮن روس ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎه در‬
‫آﻣﺪ و ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﻣﺘﺼﺪي ﺗﻮپ ﺧﺎﻧﻪ اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻬـﺪ ﻧـﺎﻣﻪ رﯾﺲ و ﯾـﮏ‪ ،‬ﮐﻪ در ‪ 21‬ﺳـﭙﺘﺎﺑﺮ ‪ 1697‬ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻬﻠـﺘﯽ داد ﮐﻪ دوﺑـﺎره ﺑﻪ اﻣﻮر ﺷـﺮق ﺑـﭙﺮدازد‪ .‬در ﻧـﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﭘﻮﻧﺪﯾﭽﺮي را از ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮد را در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺸﻮر‬
‫ﻫﻠﻨﺪ ﺑﻌﺪا ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪ‪ «4» ،‬وﻟﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻫﻨﻮز در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس رﻗﯿﺐ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي ﺑﻮد و ﺿﻤﻨﺎ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﻣﺤﮑﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﮐﻪ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﮐـﺎرش ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ رﻗﺒﺎي ﺳﺮﺳـﺨﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﺤﺼـﯿﻞ‬
‫اﻣﺘﯿﺎزات ﺗﺠﺎري در اﯾﺮان ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1698‬دوﺷﺎﺗﻮﻧﻮف‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬ﺟﺎن ﺑﯿﻮن دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ »‪ «5‬را‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎزرﮔﺎن‬
‫ﮐﺎرداﻧﯽ از ﺷـﻬﺮ ﻣﺎرﺳﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸﯽ ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻣﻘﺼﻮد ﻋﻤﺪه از اﯾﻦ اﻧﺘﺼﺎب اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وي ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺗﺠﺎري در اﯾﺮان اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪ .‬وي ﺗﺎ ‪ 1705‬در اﯾﺮان ﻣﺎﻧﺪ و در اﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ و دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻣﺠﺪدا ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮان آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎ ﻫﻮش و ﺗﯿﺰﺑﯿﻦ ﺑﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻃﯽ اﯾﻦ دو ﺳﻔﺮ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ دوﻟﺖ اﯾﺮان از ﻗﺘـﻞ و ﻏـﺎرت اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ در ﺧﻠﯿـﺞ ﻓـﺎرس ﺑﺴـﯿﺎر ﻧﮕﺮان ﺑﻮد و ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻮل ﭘﯿﺶ‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﮐﻤﮏ از ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ و‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ژاﮐﻮب روﺳﻮ ﺑﺎ ﻫﯿﺌﺖ ﻓﺎﺑﺮ ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ در ﺳﺎل ‪ 1705‬ﻋﺎزم اﯾﺮان ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺟﺰﺋﯿﺎت آن در ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬وي ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮي‬
‫ژان ژاك ﻣﻌﺮوف و ﯾﮑﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺳﻤﯿﻮﺋﻞ روﺳﻮ ﻣﺴﺘﺸﺮق اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮگ او در ﺳﺎل ‪ 1753‬در اﺻﻔﻬﺎن اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫)‪. Zavier(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﺟـﺎن ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ ﻟﻮﺋﯽ ژاك‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ ژان ﻓﺮاﻧﺴﻮا زاوﯾﻪ‪ ،‬ﮐﻪ در ‪ 1780‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺘﺸـﺮﻗﯿﻦ و ﺳﯿﺎﺳـﯿﻮن‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ وﯾﻠﺴﻮن در ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫‪) Anglo- Dutch Commerce and Finance in the XVIII th century Cambridge, 1941‬‬
‫‪ ،‬وﺿﻊ ﺗﺠﺎري ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از ‪ 1730‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺧﺮاب ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺳـﯽ و ﺳﻮم ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﺗﺠﺎري و اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ در اﯾﺮان و ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس در ‪ 1729‬رو ﺑﻪ زوال ﻧﻬﺎد‪ .‬از آﻗﺎي ﺟﻮﺳـﻠﯿﻦ واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻪ ﭘﻤﺒﺮوك ﮐﺎﻟـﺞ‪ ،‬ﮐﻤﺒﺮﯾـﺞ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺘﺎب آﻗﺎي‬
‫وﯾﻠﺴﻦ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن داد ﻣﺘﺸﮑﺮم‪.‬‬
‫)‪. Billon de Cansevilles(5‬‬
‫ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﯾﺎري ﻃﻠﺒﯿﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮐﻤﮏ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧﺒﺨﺸـﯿﺪ و اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ اﺻـﻼ ﮐﻤﮑﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ‬
‫اﯾﺮان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷـﺪ‪ .‬در ﻣﺎه اوت ‪ ،1699‬اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﻧﺎﻣﻪاي از ﻃﺮف ﺷﺎه ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﭘﺮﻣﺎرﺗﻦ ﮔﻮدرو ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق اﺳﻘﻒ آﻧﻘﺮه »‪ «1‬ﻋﺎزم ﺧﺮوج از اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ از ﮔﻮدرو ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺮاي ارﺳﺎل‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮران ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﺳﻮرات ﺑﺴﭙﺎرد‪ .‬ﻣﻀﻤﻮن آن از ﻗﺮار ذﯾﻞ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺎه ﻣﯿﻞ دارد ﺳﻔﯿﺮي ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ دوﺳﺘﯽ او و اﯾﺠﺎد رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﺑﯿﻦ دو ﮐﺸﻮر ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻘﻂ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺳﯽ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﺗﻌﺪادي ﮐﺸﺘﯽ ﺟﻬﺖ اﻧﺘﻘﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺟﻨﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﺨﺎرج ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﻣﺘﺴﺎوﯾﺎ از ﻃﺮف دو ﮐﺸﻮر ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻏﻨﺎﯾﻢ ﻣﺴﻘﻂ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬دو ﻗﻠﻌﻪ واﻗﻊ در ﻗﺴـﻤﺖ رو ﺑﻪ ﺧﺸـﮑﯽ ﻣﺴﻘﻂ ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و دو ﻗﻠﻌﻪ دﯾﮕﺮ )ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﻟﺠﻼل و ﻣﯿﺮاﻧﯽ( در ﻣﺠﺎورت درﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫واﮔﺬار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺷﺎه ﺑﻨـﺪري را‪ ،‬واﻗﻊ ﻣﯿﺎن ﺑﻨـﺪر ﻋﺒﺎس و ﮐﻨﮓ‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔـﺬاﺷﺖ و ﺑﺮاي اﻋﻀﺎي آن ﻣﻨﺎزل ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ در‬
‫اﺻﻔﻬﺎن و ﺷﯿﺮاز و ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺗﻬﯿﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﭼﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﺳﯿﺪ و آﯾﺎ ﻫﺮﮔﺰ رﺳﯿﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ «3» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭼﻪ وﻗﺖ از ﻗﺼﺪ‬
‫ﺷـﺎه ﺑﺮاي اﯾﺠـﺎد رواﺑـﻂ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮي ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ آﮔﺎه ﺷـﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ وﻗﺖ ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺶ ﺷﺎه را ﺑﺮاي اﻋﺰام ﻫﯿﺌﺘﯽ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ اﻋﺰام ﻫﯿﺌﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺪر ﻣﺴﻠﻢ آن ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺧﺎﺗﻤﻪ‬
‫ﻣﺎه ژوﺋﯿﻪ ‪ 1703‬اﯾﻦ ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺘﯽ دوﻻﮐﺮوا »‪ «4‬در ﺑﯿﺴـﺘﻢ آن ﻣﺎه از ﻫـﺪاﯾﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺷﺎه‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮد ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ آﻣﺎده ﮐﺮد‪ «5» .‬در ﻣﺎه ﻗﺒﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اول ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ و اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﻔـﺎد اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻮدرو در ﺗﺎرﯾـﺦ ‪ 25‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1715‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﯾـﺎدداﺷﺖ در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪،‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬اوراق‪ a 8-a 683‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻮدرو در‪ Relation 11‬ﻧﺎﻣﯽ از آن ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬زﯾﺮا اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ اﺻـﺮار در ﮐﺘﻤﺎن آن‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺷـﺮاﯾﻂ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺷـﺮاﯾﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد‪ -.‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ‬
‫ﺳ ﯽ و ﯾ ﮑﻢ ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﺣﺘﻤﺎﻻـ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﻧﺮﺳـﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ‪ 1715‬ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ آن را در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ آﻧﺠﺎ ﭘﯿـﺪا ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮدرو‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ از ﺣﻔﻆ ﺧﻼﺻﻪاي از ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت آن ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪. Petis de la Croix(4‬‬
‫)‪ .(5‬اﯾﻦ ﻫﺪاﯾﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﭘﺮده دﯾﻮاري ﮔﻮﺑﻠﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﻃﻼ ﻣﺰﯾﻦ ﺑﻪ ﺟﻮاﻫﺮ‪ ،‬ده ﺳﺎﻋﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮده و در آن اﻫﻤﯿﺖ ﻣﺠـﺪد ﺗﺠﺎرت اﯾﺮان و ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﻃﺮﯾﻖ راه دراز دﻣﺎﻏﻪ اﻣﯿـﺪ ﻧﯿﮏ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﯾﺎد آور ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﯾـﺎدداﺷﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨـﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎﻻي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﺮاي ﻓﺮوش در ﺑﺎزار اﯾﺮان ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﻮاع ﭘﺎرﭼﻪ‪ ،‬آﻫﻦ‬
‫آﻻـت‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬آﺋﯿﻨﻪ‪ ،‬ﮐﺎﻏـﺬ و ﻗﺮﻣﺰ داﻧﻪ‪ .‬و از اﯾﺮان اﺑﺮﯾﺸﻢ‪ ،‬ﭘﻨﺒﻪ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺰ‪ ،‬ﺳـﻨﮓ ﻻﺟﻮرد‪ ،‬ﻣﺮوارﯾـﺪ‪ ،‬اﻟﻤﺎس‪ ،‬ﯾﺎﻗﻮت ﮐﺒﻮد‪ ،‬ﻓﯿﺮوزه و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺳﺮﺷﺎري ﻋﺎﯾﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺧﺎﺗﻤﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎه ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ و ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺗﺒﺎع ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﻣﺘﯿﺎزات‬
‫زﯾﺎدي ﺑﺪﻫﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺷﺎه ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮدرو ﺟﻬﺖ ارﺳﺎل ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ داده ﺷﺪه ﺑﻮد ﭼﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ دﯾﮕﺮي در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪1703‬‬
‫ﺑﻪ ﻟﻮﺋﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻧﻮﺷﺖ و از او ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﺳـﻔﯿﺮي ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ‪ .‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺧﯿﺎل اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺧﻮد ﻫﯿﺌﺘﯽ ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ اﻋﺰام دارد و‬
‫ﻣﯿﺮزا اﺣﻤـﺪ ﻧـﺎﻣﯽ را ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي آن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﻗﺮار ﺑﻮد ﺑﯿﻮن دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ ﻫﻤﺮاه آن‬
‫ﻫﯿﺌﺖ ﺑﺮود‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ از ﻗﺼﺪ ﻓﻮق آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺮزا اﺣﻤﺪ رﺷﻮه دادﻧﺪ ﺗﺎ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬
‫ﺧﻮد داري ﮐﻨـﺪ و ﺗﻮﺟﻪ وزراي اﯾﺮان را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﻠﺐ ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻟﻮﺋﯽ ﭼﻬـﺎردﻫﻢ ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﯾـﮏ ﺟﻠﻮس ﺷـﺎه ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺳﻔﯿﺮي ﻧﻔﺮﺳـﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻗﺼـﺪ اﻋﺰام ﻫﯿﺌﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺘﺮوك ﺷﺪ‪ .‬دوﮐﻦﺳﻮﯾﻞ ﻫﻢ ﺗﺎ ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1705‬در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪«2» .‬‬
‫______________________________‬
‫ﮐﻮﭼـﮏﺗﺮ‪ ،‬دو ﺗﻮپ ﮐﻮﭼـﮏ‪ ،‬دو ﺧﻤﭙﺎرهاﻧـﺪاز ﮐﻮﭼـﮏ‪ ،‬و ﯾﮏ ﺗﻔﻨﮓ ﺗﻪ ﭘﺮ ﺑﻮد‪ -.‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ اول‪،‬‬
‫ورق‪.b 732‬‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ ﺑﺪون اﻣﻀﺎ و ﻣﻮرخ ژوﺋﻦ ‪ 1703‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ آﯾﺎ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﯾﺎدداﺷﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ در اﯾﺮان ﭼﻨـﺪي‬
‫ﻗﺒـﻞ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﯾـﺎ ﺧﻮد او ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﻌـﺪا آن را در اﯾﺮان درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‬
‫اول‪ ،‬اوراق‪ b 232‬و‪ a 332‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﻘﺎش ﻫﻠﻨﺪي‪ ،‬ﮐﻮرﻧﻠﯿﻮس دوﺑﺮوﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ دوﮐﻦﺳﻮﯾﻞ در اﺻﻔﻬﺎن در آورﯾﻞ ‪ 1705‬ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»آﻗـﺎي ﺑﯿﻮن رادﻣﺮدي ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸـﯿﺶ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﺎﻟﺖ(‪ )Malta‬و در درﺑـﺎر اﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬وي ﻓﻘـﻂ از ﻣـﺎه دﺳـﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان‬
‫اﻧﺠـﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﮐﺮده و در ‪ 22‬ﻣﺎرس ‪ 1705‬اﺟـﺎزه ﺑـﺎزﮔﺸﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ رﺋﯿﺲ ﻣﺎ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺷﺎم ﺧﻮردﻧـﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪا ﻣﺎ را در دوازدﻫﻢ و ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻫﻔﺘﻪ ﻋﯿﺪ ﻗﯿﺎم ﻣﺴﯿﺢ(‪ )Easter‬دﻋﻮت ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪Travels ,vo 1 .11 ,p .54-‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻓﺎﺑﺮوﻣﯿﺸﻞ و ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1708‬ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻟﻮﺋﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ و وزراي او ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﻋﺰام ﻫﯿﺌﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺎن ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ ﻓﺎﺑﺮ را ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ آن‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻗﺮار ﺷﺪ در ﺻﻮرت ﻣﺮگ او ﭘﯿﺪو دوﺳﻨﺖ اوﻟﻦ‪ ،‬اﺳﻘﻒ ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻐﺪاد(‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺎﺑﺮ در ﺣﺪود ‪ 1652‬در ﻣﺎرﺳﯽ ﺗﻮﻟﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ رﻓﺘﻪ ﺳﺎلﻫﺎ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﻌﺪ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﺮق ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻘﯽ دارد و ﺑﺎ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﺷﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﺼـﺪﯾﺎن اﻣﻮر او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳـﻔﯿﺮ در اﯾﺮان ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑـﺎ ﻣﻘﺎﻣـﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‬
‫ﻣﺸﻮرت ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽرﺳـﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺎﺑﺮ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺮد ﺑﯽارزﺷـﯽ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺳﻔﺎرت را ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻘﺮوض ﺑﻮد‪«1» .‬‬
‫اﻧﺘﺼﺎب ﻓﺎﺑﺮ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻋﻠﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻢ ﮐﻨﺖ دو ﻓﺮﯾﻮل »‪ ،«2‬ﺳﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬دوﻓﺮﯾﻮل ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺸﯿﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﭘﯿﺮ وﯾﮑﺘﻮر ﻣﯿﺸﻞ »‪ «3‬ﺑﺮاي ﺳﻔﺎرت در اﯾﺮان ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﮐﺮده وﻟﯽ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻔﯿﺮ ﻣﺬﮐﻮر از ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻓﺎﺑﺮ و‬
‫ﻗﺮوض او اﻃﻼع داﺷﺖ‪ «4» .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬دوﻓﺮﯾﻮل ﺑﺎ زن ﻓﺎﺑﺮ ﺳﺮ و ﺳﺮي داﺷﺖ و در ﻃﯽ ﻏﯿﺒﺖ ﺷﻮﻫﺮش در ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪-.(1‬‬
‫‪O. Noel, Histoire du commerce du Monde depuis les Temps les les plus recules, ov 1, 11, p.‬‬
‫‪25‬‬
‫)ﻧﻮﺋﻞ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﻓﺎﺑﺮ در ‪ 1703‬ﻋﺎزم اﯾﺮان ﺷﺪﻧﺪ(‪.‬‬
‫)‪ .(2‬وي از ﺳﺎل ‪ 1699‬ﺗﺎ ‪ 1711‬ﺳﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮي درﺑﺎره ﻣﯿﺸﻞ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬دوﻓﺮﯾﻮل در ﻧـﺎﻣﻪاي ﺧﻄـﺎب ﺑﻪ ژوان ﮐﻮر(‪ )Jouvancourt‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﮐﻨﺖ دوﭘﻮن ﺷـﺎرﺗﺮن ﺣﺮف ﻣﺮا ﺑـﺎور ﮐﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫آﻗﺎي ﻓﺎﺑﺮ را ﺑﻪ اﯾﺮان ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫‪Correspondance du marguis de ferriol, Ambassadeur de- ¬Louis XIV a constantinople‬‬
‫‪ .avec une introduction par M. Emile Varenbergh) Anvers, 1870 (, p. 241‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪،‬‬
‫ص‪384 :‬‬
‫او را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﻔﺎرت ﻣﻘﯿﻢ ﺷﻮد‪«1» .‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓـﺎﺑﺮ آﻣـﺎده ﺣﺮﮐﺖ ﺷـﺪ‪ ،‬آن ﻗـﺪر ﺑﻪ ﭘﻮل اﺣﺘﯿـﺎج داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎرج ﺧﻮد از ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش ﻣﺎري ﮐﻠﻮدﭘﺘﯽ‬
‫ﻣﺒﻠﻐﯽ ﻗﺮض ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾـﻦ زن‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻘـﺪر ﺑـﻮد در ﺣـﻮادﺛﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﻬﻤﯽ اﻧﺠـﺎم دﻫـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗـﻮﻟﯽ دﺧـﺘﺮ‬
‫ﻧﺎﻣﺸـﺮوع ﯾﮏ ﻧﻔﺮ وﮐﯿﻞ دادﮔﺴﺘﺮي و زن رﺧﺖ ﺷﻮﯾﯽ ﺑﻮد‪ «2» .‬وي در ﻣﻮﻟﻦ در ﺣﺪود ‪ 1675‬ﺗﻮﻟـﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﺻﻞ و ﻧﺴﺒﯽ ﮐﻪ‬
‫داﺷﺖ ﻧﺴـﺒﺘﺎ ﺧﻮب ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ زودي ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و روح ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1702‬ﻣﺸﻐﻮل‬
‫اداره ﻗﻤـﺎر ﺧـﺎﻧﻪاي در ﭘـﺎرﯾﺲ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﯾـﺪ در ﻫﻤﯿﻦ اوﻗﺎت ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺎﺑﺮ ﺑﺎ او دوﺳﺖ ﺷـﺪ )و ﺷﺎﯾـﺪ رﻓﺘﺎر دوﻓﺮﯾﻮل ﺑﺎﻋﺚ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد(‪ .‬از ﻣـﺪرك ﻋﺠﯿﺒﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ »‪ «3‬ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ زن ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺎﺑﺮ ﻣﯽرود ﻫﻤﺮاه او ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﻮﻟﯽ از او ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اواﯾـﻞ ‪ 1703‬ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﻋﺰام ﻫﯿﺌﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻓـﺎﺑﺮ اﻋﺘﺒـﺎر ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﺎ ‪ 24‬ژوﺋﯿﻪ ‪1704‬‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﻘﻂ در اواﯾﻞ ﻣﺎه ﻣﺎرس ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺎزم ﺳﻔﺮ اﯾﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪه زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ او ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫ﭘﺴـﺮ ﻋﻤﻮﯾﺶ ژاك ﻓـﺎﺑﺮ و ﺟﺮاﺣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻮﺋﯽ روﺑﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌـﺪا ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ آن ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ را ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬و ژاك روﺳﻮ »‪ «4‬و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻋﺪه ﺳﻮاري ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻣﺎري ﭘﺘﯽ در ﻟﺒﺎس ﻣﺮداﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓـﺎﺑﺮ و ﻫﻤﺮاﻫـﺎﻧﺶ از راه درﯾـﺎ ﺑﻪ اﺳـﮑﻨﺪرون و از آﻧﺠـﺎ ﺑﻪ ﺣﻠﺐ رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋـﺪه اﺑﺘـﺪا ﻗﺼـﺪ داﺷـﺘﻨﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ارزﻧـﮥ اﻟﺮوم و ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺮوﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣـﺄﻣﻮران ﺗﺮك در ﺣﻠـﺐ در اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮑـﺎت ﺑﻼـن‪ ،‬ﮐﻨﺴـﻮل ﻓﺮاﻧﺴـﻪ )ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﻃﺒـﻖ دﺳـﺘﻮرﻫﺎي دوﻓﺮﯾـﻮل ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد(‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎري ﭘﺘﯽ ﮐﻪ در آن وﻗﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﻫﻤﺴﺮ دوﻫﺎﻣﻞ »‪ ،«5‬ﺧﻮاﻧﺴﺎﻻـر ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻧﺎﻣﯿـﺪ ﺑﯽﺣﺠـﺎب در ﮐﻮﭼﻪﻫـﺎ ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ؛ و از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺗﺮكﻫﺎ را ﻋﺼـﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺸﯿﺸﺎن ﯾﺴﻮﻋﯽ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ را ﺑﺎ رﻓﺘﺎر ﺧﻮد در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺑﺮ و ﻣﺎري ﮐﻪ از اداﻣﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﻮﻣﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﻓﺘﻨﺪ و ﯾﮏ ﻣﺎه در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ درﺑﺎره ﻣﺎري ﭘﺘﯽ در‪:‬‬
‫‪Nouvelle Biographie Generale, vo 1 XXXIX, and in Michaud's Biographie universelle, vo 1.‬‬
‫‪.XXXII‬‬
‫)‪. Nouvelle Biographie Generale(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ورق‪.b 222‬‬
‫)‪ -.(4‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرم‪.‬‬
‫)‪. du Hamel(5‬‬
‫وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ از ﺗﺴـﻬﯿﻞ ﺗﺠـﺎرت ﻣﯿـﺎن اﯾﺮان و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭼﻪ ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﺮد‪ ،‬اﺑﺘـﺪا ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ‬
‫اﺟـﺎزه ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺪﻫـﺪ وﻟﯽ ﻋﺎﻗﺒﺖ راﺿـﯽ ﺷـﺪ و ﻓﺎﺑﺮ و ﻣﺎري )ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻟﺒﺎس ﮔﺮﺟﯽ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷـﺘﻨﺪ( ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺳـﻔﯿﺮ اﯾﺮان ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ ﻋﺎزم ﻣﺮز اﯾﺮان ﮔﺮدﯾﺪﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﺑﻘﯿﻪ ﻫﯿﺌﺖ از ﺣﻠﺐ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨـﺪ و ﺟـﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺮود‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺒﺎﺗﯽ‬
‫داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ژاﻧـﻮﯾﻪ ‪ 1706‬ﻓـﺎﺑﺮ و ﻣـﺎري از ﺳـﺮ ﺣـﺪ اﯾﺮان ﮔﺬﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﺮوان رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠـﺎ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧـﺎن‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ورود آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ درﺑﺎر ﺧﺒﺮ داد و ﺗﻘﺎﺿﺎي ارﺳﺎل دﺳﺘﻮر ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻓﺎﺑﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺨﺺ ﻣﻬﻤﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬از ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ روزاﻧﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﺷﺸﺼﺪ ﻟﯿﻮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺮري ﺳﻔﯿﺮ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ )اﯾﻦ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ده ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘـﺪار ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﻮد( و ﻧﯿﺰ روزاﻧﻪ ﺻـﺪ ﻟﯿﻮر ﺑﺮاي ﻣـﺎري ﭘﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺎهزاده ﺧﺎﻧﻢﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي« ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﯾﮑﯽ از ﮐﺸـﯿﺸﺎن ﯾﺴﻮﻋﯽ ﻣﻘﯿﻢ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺮﻟﺌﻮﻧﺎر ﻣﺴـﻨﯿﻪ »‪ ،«1‬را ﺑﺮاي ﺧـﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨـﺪي ﺑﻌﺪ از‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺴـﺘﺨﺪﻣﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺎري ﭘﺘﯽ ﭘﺮﺗﻘﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﺮش ﮐﻮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ اﯾﻦ زن را ﺑﮑﺸﺪ‪ «2» .‬ﻣﺎري ﭘﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺮ روﺣﯿﻪ ﺧﺎن اﯾﺮوان ﻣﺴـﻠﻂ ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬او را واداﺷﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺮد را دﺳﺖﮔﯿﺮ و در زﻧﺪان ﺷـﻬﺮ ﻣﺤﺒﻮس ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴـﻨﯿﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎري ﭘﺘﯽ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺖ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ ﺗﻮﻗﻒ در ارزﻧﮥ اﻟﺮوم »‪ «3‬ﺑﻪ ﺣﺪود‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺮان رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ اﻃﻼع داد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋـﺪه وارد ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﯾـﮏ راﺳﺖ ﺑﺮاي آزاد ﮐﺮدن ﻣﺴـﺘﺨﺪم ﻣﺤﺒﻮس ﺑﻪ زﻧـﺪان رﻓﺘﻨـﺪ و درﻫﺎ را ﮔﺸﻮدﻧـﺪ و او را آزاد‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺧﺎن از اﯾﻦ ﮔﺴـﺘﺎﺧﯽ آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺗﺴﻠﯿﻢ‬
‫ﻣﺮد زﻧـﺪاﻧﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ آﻧﻬﺎ را در ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮔﺮﻓﺖ و در زد و ﺧﻮردي ﮐﻪ روي داد دو‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﺸـﺘﻪ و ﭼﻨـﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ زﺧﻤﯽ ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬ﻋـﺎﻗﺒﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻔﻮق ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ آن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﺳﺎﮐﻨـﺎن آﻧﺠﺎ را‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺮ ﻣﺴـﻨﯿﻪ و ژوزف ﻓﺮزﻧـﺪ ﭼﻬﺎرده ﺳﺎﻟﻪ ﻓﺎﺑﺮ ﺑﻮد )ﻣﺎدام ﻓﺎﺑﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻮدك اﺟﺎزه داده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ‬
‫ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮد(‪ ،‬زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ از آﻧﭽﻪ روي داده ﺑﻮد ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﭘﺮ ﻣﺴﻨﯿﻪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺴﻨﯿﻪ ﮐﻪ اﻫﻞ آﮐﯽ ﺗﻦ(‪ )Aquitaine‬ﺑﻮد در ﺳﺎل ‪ 1675‬ﺗﻮﻟﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وي ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻠﻎ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫و رﺋﯿﺲ ﻫﯿﺌﺖ ﯾﺴﻮﻋﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺪ او در ﺳﺎل ‪ 1724‬در ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪.. Michaud's Biographie universelle ,vo 1 .XXXII(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻢﭼﻨـﺎن ﮐﻪ در‪ Biographie universelle‬درﺑـﺎره ﻣـﺎري ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ زن ﺧـﺎن اﯾﺮوان را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺎﺷـﺎي ارزﻧـﮥ اﻟﺮوم ﭘﻮل ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ ﺗـﺎ ﻫـﺪاﯾﺎي اﻫـﺪاﯾﯽ ﺑﻪ ﺷـﺎه را ﮐﻪ وي ﺿـﺒﻂ ﮐﺮده ﺑﻮد ارﺳﺎل دارد و ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ اﺟﺎزه ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣـﺎري ﭘﺘﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧـﺎن ﺑﻪ زاﻧﻮ در اﻓﺘﺎد و از او ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﺟﺎن آن ﻣﺮد را ﺑﺒﺨﺸـﺪ و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮﯾﺎن را آزاد ﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫»‪ «1‬ﺧﺎن ﻫﻢ ﻣﺴـﻨﯿﻪ را ﻋﻔﻮ و ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ را آزاد ﮐﺮد وﻟﯽ دو ﺗﻦ ﻧﻮﮐﺮ ارﻣﻨﯽ را ﮐﻪ در ﺧـﺪﻣﺖ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻼﻓﯽ ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫دو ﺳﺮﺑﺎز اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻔﺖ ﻫﻔﺘﻪ ﭘﺲ از ورود ﻓـﺎﺑﺮ ﺑﻪ اﯾﺮوان‪ ،‬ﺧـﺎن ﺟﻮاب ﻣﺴﺎﻋـﺪي از درﺑﺎر درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ و ﺳـﻔﯿﺮ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﯽدرﻧﮓ آﻣﺎده ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺧﺎن ﻗﺒﻞ از ﻋﺰﯾﻤﺖ آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺑﺮ و ﻣﺎري را ﺑﻪ ﺷـﮑﺎر دﻋﻮت ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﻓﺎﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﺗﺐ ﺷﺪﯾﺪ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪ و‬
‫در ‪ 16‬اوت درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از دﺷـﻤﻨﺎن ﻣﺎري ﺑﻌـﺪا ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻣﺎري »‪ «2‬ﻓﺎﺑﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧـﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﯿﺸﻞ )ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎري ﺳـﺨﺖ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد( اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﮐﻪ وي ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺮده اﺳﺖ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ در ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ‬
‫را ﺑﺪون ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﺑﯿﻤﺎري ﺷﺪﯾﺪي ﻧﺼﯿﺒﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻇﺮف ﭼﻨﺪ روز او را ﺑﻪ ﮔﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎد‪«3» «.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻓﺎﺑﺮ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻋﺠﯿﺒﯽ ﭘﯿﺶ آﻣـﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﻃﺮف دار اﻧﺘﺼﺎب ژوزف ﻓﺎﺑﺮ ﺑﻪ ﺳـﻔﺎرت ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺴـﺮ ﻋﻤﻮﯾﺶ ژاك ﻓﺎﺑﺮ دو ﻣﺴـﻨﯿﻪ‪ ،‬اﺳﻘﻒ ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻐﺪاد(‪ ،‬را از آن واﻗﻌﻪ آﮔﺎه و از او ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺧﺎن ﺧﯿﻮه ﺗﺎ رﺳـﯿﺪن ﻓﺼﻞ ﺑﺎران از دادن اﯾﻦ ﭘﯿﻐﺎم ﺑﻪ اﺳـﻘﻒ‪ ،‬ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در ﻫﻤـﺪان ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ ﻫﻢ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را ﮐﻪ در آن ﻋﻬﺪ ﺷﺼﺖ ﺳﺎﻟﻪ و ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺪرت ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﺪاﺷﺖ‪«4» .‬‬
‫در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻣﺎري ﭘﺘﯽ‪» ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎه زاده ﺧﺎﻧﻢﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي«‪ ،‬ﻣـﺪﻋﯽ رﻫﺒﺮي ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻣﻮال ﻓﺎﺑﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪاﯾﺎﯾﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﺎه ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اوراق و ﻣﺪارك ﻣﯿﺴـﯿﻮن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮد و ﻣﺴـﻨﯿﻪ و دﯾﮕﺮان ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯿﺸﻞ »‪ ،«5‬اﯾﻦ زن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺣﺮم ﺧﺎن راه ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ادﻋﺎ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ اوﺳـﺖ‬
‫و ﻫﻤﮕﯽ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از اواﻣﺮش ﻣﻀﺮوب و ﻣﺤﺒﻮس ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧـﺎن اﯾﺮوان ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﻓﺎﺑﺮ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ وﻗﺎﯾﻊ اﺧﯿﺮ را ﺑﻪ ﭘﺎﺷﺎي ارزﻧـﮥ اﻟﺮوم رﺳﺎﻧﯿـﺪ و اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﮔﻮش‬
‫دوﻓﺮﯾﻮل رﺳـﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺑﯽآن ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ورود اﻋﺘﺒـﺎر ﻧـﺎﻣﻪ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺸـﯽ ﺧﻮد ﻣﯿﺸﻞ را ﺑﻪ ﺷـﺘﺎب ﺑﻪ اﯾﺮان ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺑﻪ او‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪M. F. Brosset, Nouveau Journal Asiatique) 1832 (, vo 1. IX, p. 202‬‬
‫‪ -.(2) .‬ﺷﺮح ﻏﻠﻂ و ﻣﻐﺮﺿﺎﻧﻪاي ﮐﻪ اﺳﻘﻒ ﭘﯿﺪو دو ﺳﻨﺖ اوﻟﻦ در ﻧﺎﻣﻪاي از اﯾﺮوان ﻣﻮرخ ‪ 9‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1707‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‬
‫آن در‪ ، A Chronicle of the Carmelites‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 536 -535‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ ،, Ms .Fonds Francais 7200-.(3‬ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬ص ‪.2‬‬
‫)‪ .(4‬ﻧﺎﻣﻪ اﺳﻘﻒ ﭘﯿﺪو دو ﺳﻨﺖ اوﻟﻦ در‪ A Chronicle of the Carmelites ,vo 1 .1 .,p .535‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪. Michel ,Memoire ,p .4(5‬‬
‫ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ واﺻﻞ و ﺧﻮد رﻫﺒﺮ آن ﺷﻮد و ﻣﺎري ﭘﺘﯽ را ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﻣـﺎري ﺑﺮاي ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﻗـﺪام ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزدﯾـﺪ از درﺑﺎر اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﻣﯽﮐﺸـﯿﺪ و ﭼﻮن ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺧﺎن اﯾﺮوان ﺑﻮد‪،‬‬
‫وي را راﺿـﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﮕـﺬارد ﺑﺮود و ﻧـﺎﻣﻪاي در ﺧﺼﻮص او ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻨﻮﯾﺴـﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺎن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ارﻣﻨﯽ ﻓﺮاري را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اﻣﺎﻣﻘﻠﯽﺑﯿﮓ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﺼﻨﻌﯽ ﮐﻨﺖ دوزاﮔﻠﯽ »‪ «1‬در اروﭘﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻄﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸﯽ ﻫﻤﺮاه او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫در آﻏـﺎز دﺳـﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺑﻪ ﻣﺮز اﯾﺮان ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ از اﯾﺮوان ﻋﺎزم درﺑﺎر اﯾﺮان ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬در رأس‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﺎري ﭘﺘﯽ و ژوزف ﻓﺎﺑﺮ ﺟﻮان )ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻟﻘﺐ اﯾﻠﭽﯽ داده ﺑﻮدﻧﺪ( و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﻨﯿﻪ‪ ،‬ﮐﺸﯿﺶ ﯾﺴﻮﻋﯽ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺸـﻞ ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ راه اﻓﺘـﺎد و از ﺑﯿﻢ آن ﮐﻪ ﻣﺒـﺎدا در اﯾﺮوان ﺑـﺎزداﺷﺖ و ﺗﻮﺳـﻂ ﺧـﺎن ﻣﺴـﻤﻮم ﺷﻮد‪ ،‬از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﮐﺮد و در‬
‫ﻧﺨﺠﻮان ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ وﻟﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮐﺎري ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺎري ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮑﻨﺪ زﯾﺮا ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺎن اﯾﺮوان ﻫﻤﺮاه او ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد از‬
‫او ﺣﻤـﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺎﭼـﺎر ﭘﺲ از ﻣـﺬاﮐﺮات ﻣﺤﺮﻣـﺎﻧﻪ ﺑـﺎ ﻣﺴــﻨﯿﻪ‪ ،‬ﺟـﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺒﺮﯾﺰ رﻓـﺖ و در ﻧﺰد ﭘﺮاﯾﺴـﻮدن »‪ «2‬رﺋﯿﺲ ﻫﯿﺌﺖ‬
‫ﮐﺎﭘﻮﺳﻦﻫـﺎ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ اﻗـﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾـﺪ و اوﺿـﺎع را ﺑﺮاي او و دوﺳـﺘﺎﻧﺶ ﺷـﺮح داد و ﻫﻤﮕﯽ ﻣﺘﻔﻖ اﻟﻘﻮل ﺷﺪﻧـﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎري ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ وارد ﺷﺪ ﻣﯿﺸﻞ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﻗﺪاﻣﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺎري ﺑﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻧـﺎﻣﻪ ﺧﺎن اﯾﺮوان ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮑﻨﺪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳـﻔﯿﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد و ﻧـﺎﻣﻪاي در ﺧﺼﻮص اﺧﻼـق و رﻓﺘـﺎر ﻣـﺎري ﺑﻪ ﺷـﺎه ﻧﻮﺷﺖ و اﻃﻼع داد ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‬
‫دارد وي را ﺗﻮﻗﯿﻒ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ وﻟﯽ ﻣﺄﻣﻮران اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ «3» .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﺮﺳﯿﺪ زﯾﺮا دزدان‬
‫ﺑﻪ ﻗﺎﺻﺪي ﮐﻪ آن ﻧﺎﻣﻪ را ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و آﻧﭽﻪ داﺷﺖ ﺑﻪ ﯾﻐﻤﺎ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣـﺎﻣﻘﻠﯽ ﺑﯿـﮓ‪ ،‬ﻣﻨﺸـﯽ ﻣـﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﺧـﺎن ﺗـﺒﺮﯾﺰ اﻃﻼـع داد ﮐﻪ ﻣﯿﺸـﻞ ﻇـﺎﻫﺮا ﻣﺮد ﻣﺘﻘﻠﺐ و دروغ ﮔﻮﯾﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا در ﻇﺮف ﻣـﺪت ﻧﺴـﺒﺘﺎ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻪ از ﻣﺮگ ﻓﺎﺑﺮ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧـﺪارد ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻋـﺪهاي ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﻧـﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪاﯾﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺷﺎه ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎن ﻫﻢ ﻣﯿﺸﻞ را ﺑﻪ ﺳـﺮدي ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬روزي ﻣﯿﺎن ﻣﺎري و ﻣﯿﺸـﻞ‬
‫در ﺣﻀﻮر ﻣﺴـﻨﯿﻪ و ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺬﻫﺒﯽ دﯾﮕﺮي ﻣﺒﺎﺣﺜﻪاي در ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎري در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺧﻀﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﭘﺮﺳـﯿﺪ آﯾﺎ ﺑﻪ دار آوﯾﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﻨﻔﯽ داد و ﺑﻌـﺪ از ﻣﺎري ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻫـﺪاﯾﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﺷﺎه ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﺷﻮد ﺑﻪ وي ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺎري‬
‫ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﮕﯽ دﺷﻨﺎم داد و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ دﺳﺖ از ﮐﯿﺶ و آﯾﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و از ﺷﺎه و‬
‫______________________________‬
‫)‪. Zagly(1‬‬
‫)‪. Issoudun(2‬‬
‫)‪. Michel ,¬ Memoire p .15(3‬‬
‫وزراي او ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ را از اﯾﺮان اﺧﺮاج ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم آرام ﺷﺪ و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺎ را ﺑﻪ ﻣﯿﺸﻞ داد‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ ﻫﻢ‬
‫از او ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺷﺎه ﺑﺮود‪«1» .‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻮاﻟﻪاي ﮐﻪ در ﺣﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪاري وﺟﻪ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳـﺘﻮن »‪ «2‬ﮔﺮﻓﺖ‪ «3» .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ ﺑﺮود و در آﻧﺠـﺎ ﺣـﺎﮐﻢ ﺷـﻬﺮ از او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ رﺿـﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ او دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺎري ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﺧﺎنﻫـﺎي اﯾﺮوان و ﺗـﺒﺮﯾﺰ روز ﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ ﻗﺰوﯾﻦ رﺳـﯿﺪ و اوﻟﯿـﺎي اﻣـﻮر را ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﺑﯿﺎﻧـﺎت ﺧـﻮد ﻗﺮار داد‪ .‬دﺷـﻤﻨﺎﻧﺶ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ وي ﺿﻤﻦ ﻋﺰﯾﻤﺖ از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻋﻨﻮان »ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺎه زاده ﺧﺎﻧﻢﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي« را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻬﺘﺮي‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫زوﺟﻪ ﺷﺎه‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪«4» .‬‬
‫ﻣﯿﺸـﻞ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺎﯾـﻞ ﺑﻮد ﺑﻪ درﺑـﺎر ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در ﺷـﺮق ﺗﻬﺮان ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺮود )ﺷـﺎه و وزراﯾﺶ در اﯾﻦ اﯾـﺎم ﻋـﺎزم زﯾـﺎرت ﻣﺸـﻬﺪ‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ(‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺘﺼـﺪﯾﺎن اﻣﻮر ﻣـﺎﻧﻊ از ﺣﺮﮐﺖ او ﺷﺪﻧـﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ ﺗـﺎ ﺣـﺪي در اﺛﺮ ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﻣـﺎري و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ رﺷﻮه دادن‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮران اﯾﺮاﻧﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎري‬
‫اﺟﺎزه رﻓﺘﻦ ﺑﻪ درﺑﺎر داده ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ زن ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد و او را ﺑﻪ ﺣﺮم ﺳـﺮاي ﺷﺎﻫﯽ ﺑﺮد و‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮد او ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ او ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺣﺘﺮام ﻣﺮﻋﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ «5» .‬روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﺎري اﺟﺎزه ﺑﺎزﮔﺸﺖ داد و او ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﺮاﺟﻌﺖ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣـﺪﺗﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺸـﻞ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اردوﮔـﺎه ﺷﺎﻫﯽ راه ﯾﺎﺑـﺪ وﻟﯽ دﺷـﻤﻨﺎﻧﺶ ﻧﮕﺬاﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺷـﺨﺎص ﻣﻬﻢ ﺗﻤﺎس ﺑﮕﯿﺮد و ﭼﻮن اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ و اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﺑﻪ ﺿـﺮر او ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ او ﺧﻮب ﻧﺒﻮد و ﻧﺎﭼﺎر ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ﺷﺪ و در اواﺧﺮ آورﯾﻞ‬
‫‪ 1707‬ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﺎﻧﯿﻪ رﺳـﯿﺪ و در آﻧﺠﺎ اﺳﻘﻒ ﭘﯿﺪو دو ﺳﻨﺖ اوﻟﻦ را‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ از ﻫﻤﺪان ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﺮ‬
‫دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﺮوان رﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ در اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت اﻣﺎﻣﻘﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﮑﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﯿﺸﻞ و اﺳﻘﻒ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ از‬
‫زﻧـﺪان ﺑﮕﺮﯾﺰﻧـﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮوﻧـﺪ وﻟﯽ آﻧﻬﺎ اﯾﻦ رﻓﺘﺎر را ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﻧﺪاﻧﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آن را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ «6» .‬و ﺑﻪ وﺳـﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ آزادي ﺧﻮد را ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ رﻓﺘﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺎري را دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ زن ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺶ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.18‬‬
‫)‪. Easton(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ اﺳﺘﻮن را ﺑﻌﺪا ﺳﺨﺖ ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﻗﺮض داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺸـﻞ در اﯾﻦ وﻗﺖ اﺣﺘﯿـﺎج ﺷﺪﯾـﺪي ﺑﻪ ﭘﻮل داﺷﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺒـﺎﻟﻐﯽ ﺟﻬﺖ ﺧﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺳـﯽ و دو ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻫﺠـﺪه‬
‫ﻣﺴﺘﺨﺪم ﻓﺮاﻫﻢ آرد‪. Ferriols Correspondance ,p .190-‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ورق‪.b 282‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ورق‪.a 952‬‬
‫)‪ .(6‬اﺳﻘﻒ ﭘﯿﺪو دوﺳﻨﺖ اوﻟﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.539‬‬
‫ﺧﻮب ﻧﺒﻮد ﺑﻪ ﻧﺰد ﻫﯿﺌﺖ ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﮐـﺎﭘﻮﺳﻦ آﻣـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻣﯿﺸـﻞ ﭘﻮزش ﺑﺨﻮاﻫـﺪ و ﭼﻮن ﺧـﺎن ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ او اﻣﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد از اﯾﺮان ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬از ﻣﯿﺸﻞ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﻋﺪهاي ﻫﻤﺮاه او ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺨﺎرج ﺳﻔﺮش ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ «1» .‬ﻣﯿﺸﻞ ﻫﻢ دو ﻧﻔﺮ را ﻫﻤﺮاه او رواﻧﻪ ﮐﺮد‬
‫و دوﯾﺴﺖ اﮐﻮ »‪ «2‬ﺑﻪ او داد و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﺒﻠﻎ دوازده ﻫﺰار ﻟﯿﻮر ﮐﻪ در ﺣﻠﺐ ﻗﺎﺑـﻞ وﺻﻮل ﺑﻮد ﺑﻪ او ﺳﭙﺮد )ﺑﻌـﺪا ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ اﯾﻦ ﺑﺮات‬
‫ارزﺷـﯽ ﻧـﺪارد( ﺗﺎ ﻣﺒﻠﻐﯽ را ﮐﻪ ﻣﺎري ﺑﻪ ﻓﺎﺑﺮ ﻗﺮض داده ﺑﻮد ادا ﮐﻨﺪ‪ «3» .‬ﺳـﭙﺲ ﻣﺎري در ﻫﺸﺘﻢ ژوﺋﯿﻪ ‪ 1707‬از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻋﺎزم ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫»‪«4‬‬
‫ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺧﺪﻋﻪ و ﻧﯿﺮﻧﮓ »‪ «5‬از ﺷﺮ ﻣﺎري ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺮوان رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ از ﺧﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﺟﺒﺮان ﺣﻤﻠﻪاي‬
‫را ﮐﻪ ﺳـﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ اﻋﺰاﻣﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﺑﮑﻨـﺪ‪ .‬ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﺎﺿـﺮ ﺷـﺪ اﻣﺎﻣﻘﻠﯽ ﺑﯿﮓ را ﮐﻪ ﻣﺴـﺌﻮل ﻋﻤـﺪه اﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬در دوم اوت ﻓﺮﻣﺎن داد او را ﮔﺮدن زدﻧﺪ‪ «6» .‬ﺳﭙﺲ ﺧﺎن ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﯿﺸﻞ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﮐﺸﯿﺸﺎن ﯾﺴﻮﻋﯽ اﺟﺎزه داد‬
‫دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ )ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ وﻗﺖ اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮك ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ( و ﺑﻪ اراﻣﻨﻪ اﻣﺮ ﮐﺮد دﺳﺖ‬
‫از ﺣﻤﻠﻪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫﺎ ﺑﺮدارﻧـﺪ‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﻧﺎﻗﻮسﻫﺎي ﮐﻠﯿﺴﺎي اراﻣﻨﻪ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ را ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﻼﻫﺎي ﻣﺤﻞ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﮕﺬارد‪«7» .‬‬
‫ﺗـﺎ اﯾﻨﺠـﺎ ﻣﯿﺸـﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺠﯿﺒﯽ در ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺧﻮد ﺗﻮﻓﯿﻖ ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد وﻟﯽ دﯾﮕﺮ ﺑـﺪون درﯾـﺎﻓﺖ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﮐﺎري ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮑﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دو ﻓﺮﯾﻮل ﺑﻪ او اﻣﺮ داد ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬وي ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و در اﻧﺘﻈﺎر رﺳـﯿﺪن اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺎﻣﻪ در اﯾﺮوان ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ او‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺨﺸـﯿﺪ؛ زﯾﺮا در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ 1708‬ﻣـﺪارك او ﮐﻪ ﺳـﺎل ﻗﺒﻞ در ورﺳﺎي در ‪ 4‬اوت اﻣﻀﺎ ﺷـﺪه ﺑﻮد رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ در ﻫﻤﺎن‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬ﺧﺎن اﯾﺮوان اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺑﻪ درﺑﺎر ﺑﺮود‪ .‬وي ﻧﯿﺰ از اﯾﺮوان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و در اواﺳﻂ ﻣﺎه ﻣﻪ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ و ﻣﻬﻤﺎن‬
‫دارﺑﺎﺷﯽ و داروﻏﻪ اﺻﻔﻬﺎن از او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻔﺘﻢ ژوﺋﻦ‪ ،‬ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﻣﯿﺸﻞ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎه‪ ،‬ﮐﻪ در‬
‫______________________________‬
‫)‪. Michel ,Memoire pp .34 -8(1‬‬
‫)‪. Ecu.(2‬‬
‫)‪ .(3‬اﺳـﻘﻒ ﭘﯿﺪو دوﺳـﻨﺖ اوﻟﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ ،536‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬آﻗـﺎي ﻣﯿﺸـﻞ ﺑﺎ زرﻧﮕﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﯾﻦ زن ﺑﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﺒﻠﻎ ‪12000‬‬
‫ﻓﺮاﻧﮏ ﺣﻮاﻟﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻓﺎﺑﺮ ﺑﮕﯿﺮد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺑﺮات ﺑﻪ درد ﻣﺎ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬و در ﻋﻮض اوراق ﺑﯽﺑﻬﺎي دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ او ﺳﭙﺮد و‬
‫ﻗﻮل داد ﮐﻪ ‪ 600‬ﭘﯿﺎﺳﺘﺮ ﺟﻬﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ او ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﭙﺮدازد‪«.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺮاي ﺷــﺮﺣﯽ درﺑــﺎره ﻣﺎﺟﺮاﻫــﺎي ﺑﻌــﺪي اﯾـﻦ زﻣـﺎن‪ -،‬ﻣﻘـﺎﻟﻪ ﻣـﻦ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان¬‪Marie Petit and her Persian :‬‬
‫‪.) Adventure , The Asiatic Review) July, 1946‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﺮوﺳﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﻋﻘﯿﺪه ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و او را »ﺗﻮﻃﺌﻪﭼﯽ« ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪ‪. "Documents Originaux ,loc ,cit .p .201-.‬‬
‫‪sur les Relations diplomatigues de la Georgie avec la France‬‬
‫)‪ .(6‬دوﻓﺮﯾﻮل در‪ ، Correspondance‬ص ‪ ،210‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻣﻘﻠﯽ ﺑﯿﮓ »از ﻫﻤﻪ ﺧﺎﺋﻦﺗﺮ ﺑﻮد‪ «.‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﺧﻼق ﺑـﺪ اﻣﺎﻣﻘﻠﯽ‬
‫ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﭘﻦ ﺷﺎرﺗﺮن ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮگ او ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪. Michel ,Memoire ,p .213-.‬‬
‫)‪. Michel ,Memoire ,pp .44 -50(7‬‬
‫ﺷﺎهﻧﺸـﯿﻦ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﻢ ﺗﻨﻪاي از اﻃﻠﺲ ﺳﺮخ ﺑﺎ دﮔﻤﻪﻫﺎي اﻟﻤﺎس ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﯿﺸﻞ ﭼﺎرﭘﺎﯾﻪاي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎه ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺣﻀﺎر در ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ اﯾﺴـﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺷﺎه ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎره اوﺿﺎع ﺟﻨﮓ در اروﭘﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯿﺸﻞ ﺑﻘﯿﻪ ﻫﺪاﯾﺎ را ﺗﻘﺪﯾﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫»‪«1‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ از ﻣﯿﺸـﻞ دﻋﻮت ﺷـﺪ ﮐﻪ در ﻗﺼـﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﻧﺎﻫﺎر ﺑﺨﻮرد و اﯾﻦ دﻋﻮﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺳﺎﯾﺮ ﺳـﻔﺮا ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽآﻣـﺪ‪ .‬ﻏـﺬا در‬
‫ﻇﺮوف ﻃﻼـ ﺻـﺮف ﺷـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﻣﯿﺸـﻞ را دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﺎه ﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻣﺜﻞ دﻓﻌﻪ ﻗﺒﻞ ﮐﻤﺎل ﻣﻼﻃﻔﺖ را ﻣﺒـﺬول داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫ﻣﯿﺸﻞ‪» :‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺻﻔﻮي ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﺳﻔﯿﺮي ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪«2» «.‬‬
‫در ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ ژوﺋﻦ‪ ،‬ﻣﯿﺸـﻞ ﯾـﮏ ﻣﺼـﺎﺣﺒﻪ ﻃﻮﻻـﻧﯽ ﺑـﺎ اﻋﺘﻤـﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ آورد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ در اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮑـﺎت اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و‬
‫ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ آﻏﺎز ﺳـﺨﻦ ﮐﺮد و ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺳﻔﯿﺮي ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﯾﮏ ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﻔﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﺒﺮي درﺑﺎره ﺟﻠﻮس ﺧﻮد ﻧﺪاده اﺳﺖ وﻟﯽ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﮐﻨﻮن ﺑـﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎدن ﺳـﻔﯿﺮي ﺗﺒﺮﯾﮑﺎت ﺧﻮد را ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﻣﯽدارد و ﺣﺎل آن ﮐﻪ از ﻃﺮف اﯾﺮان ﺳـﻔﯿﺮي ﺑﻪ درﺑﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻋﺰام ﻧﺸـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وزﯾﺮ ﺳـﭙﺲ ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را از ﭼﻪ راﻫﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ ﺟﻮاب‬
‫داد ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﭘﺎرﭼﻪ ﺑﻪ رﻧﮓﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺴﻮﺟﺎت زرﺑﻔﺖ و ﻓﺎﺳﺘﻮﻧﯽ و ﺗﻮري ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ و آﻧﻬﺎ‬
‫را از راه ﺧﺸـﮑﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﯾﺎ از راه درﯾﺎ و ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬در ﻋﻮض‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ‬
‫ﭘﺸﻢ و ﻗﺎﻟﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎري در اﺻﻔﻬﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫وزﯾﺮ ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﻏﻮاي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﺮان ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏﻫـﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻏﯿﺮه ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﺗﻌﻬـﺪاﺗﯽ دارد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ ﺑﻪ ﺗﻨـﺪي ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻤﮑﯽ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨـﺪ زﯾﺮا اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ در ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺴـﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻌـﺎﻣﻠﻪ ﺑـﺎ ﺷـﺮﻗﯽﻫﺎ ﺗـﺎ ﭼﻪ اﻧـﺪازه دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﻣﺜـﻞ ﺗﺮكﻫـﺎ ﺗﻨـﺪ ﺧﻮ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺧﺒﺎﺛﺘﺸﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯽ آن ﮐﻪ ﺧﻮد ﺳﻔﯿﺮي ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬از دﯾﺪن ﻋﺪه زﯾﺎدي از ﺳﻔﺮا در درﺑﺎر ﻣﺒﺎﻫﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪«3» «.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺳـﯽ و ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻫﺪاﯾﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ دو ﺗﻮپ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬در ﺣﻠﺐ و ارزﻧﮥ اﻟﺮوم ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮكﻫﺎ اﻓﺘﺎد و ﺑﻘﯿﻪ را ﻓﺎﺑﺮ‬
‫و رﻓﯿﻘﻪﻫﺎي او »ﺗﻠﻒ ﮐﺮدﻧﺪ«‪Michel ,Memoire pp .127 -9.‬‬
‫)‪Michel ,Memoire ,p .126.(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.136‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ در اﯾﻦ زﻣـﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺸـﻞ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺑﺴـﺘﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪاي اﻓﺘـﺎد و ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮد را ﺑﺎ وزﯾﺮ در ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد‬
‫ﺷﺮح ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري رواﺑﻂ ﺣﺴـﻨﻪ ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان وﺟﻮد ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺶ از ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺷﺎﻫﯽ ﻻزم اﺳﺖ و آن ﻋﻬﺪ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ «1» .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻤﺪه ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﺮاﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺷﺎه و ﺟﻠﻮس ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎج‬
‫ﺑﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫در ‪ 27‬ژوﺋﯿﻪ‪ ،‬ﻃﯽ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮي ﻣﺤﺮﻣـﺎﻧﻪاي ﺑـﺎ ﺷـﺎه‪ ،‬ﻣﯿﺸـﻞ ﺟﺰﺋﯿـﺎت ﺟﻨـﮓ در اروﭘﺎ و ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن را ﺑﻪ ﻋﺮض او‬
‫رﺳﺎﻧﯿﺪ و ﺑﻌﺪا ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ او در روﺣﯿﻪ ﺷﺎه ﺗﺄﺛﯿﺮ زﯾﺎدي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﮐﻪ »ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺳﺮ ﺣﺎل و ﻫﻮﺷﯿﺎر« ﺑﻮد اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﺳـﻔﯿﺮي ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻃﺮز رﻓﺘﺎر ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺎﺑﺮ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ در ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ از راهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻓﺖ و اﮔﺮ ﺳـﻔﯿﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﺷـﻨﺎس ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و ﻋﺪه زﯾﺎدي ﻫﻤﺮاه او‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺘﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﮕﺬرد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ و ﮔﻮي ﺑـﺎ ﺷـﺎه ﯾـﮏ ﺳـﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿـﺪ و ﻣﯿﺸـﻞ ﭼﻨـﺎن از آن ﺧﺸـﻨﻮد ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻼﻗـﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺎ ﺷﺎه‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮد‪«2» «.‬‬
‫ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻣـﺬاﮐﺮات ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺴـﺘﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪاي آﻏﺎز ﺷـﺪ وﻟﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎن اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﻣﺎﻧﻊ از اداﻣﻪ آن ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ادﻋﺎي ﻣﯿﺸﻞ‪،‬‬
‫ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺑﻪ وزراي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ رﺷﻮهﻫﺎي زﯾﺎدي داده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ «3» .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻣﯿﺸـﻞ از ﺷﺎﯾﻌﺎﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ درﺑﺎره ورود ﺟﯿﻤﺰ ﺑﻪ اﺳﮑﺎﺗﻠﻨﺪ رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺬاﮐﺮات را از ﺳﺮ ﮔﯿﺮد‪ .‬و ﺷﺎه ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﺧﺎﺻﻪ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﯿﺸﻞ ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﭙﺮدازد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﯿﺸﻞ اﺑﺘﺪا از ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻤﺎﯾﻞ او ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ‬
‫اﮐﺮاه داﺷﺖ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ ﮐﻪ دﯾﺪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖ و ﻫﻮﺷﻤﻨﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪهاش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد‪«4» .‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﭼﺮا اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ و ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ داراي اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺨﺼﻮﺻـﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﺧﺎﺻﻪ ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ در ﺗﺼﺮف ﻫﺮﻣﺰ ﺧﺪﻣﺎت ذي ﻗﯿﻤﺘﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.137‬‬
‫)‪ ، Memoire ,p .114-.(2‬اﯾﻦ ادﻋـﺎ ﺷﺒﯿﻪ ادﻋـﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟـﺎن ﺑﻞ اﻫﻞ اﻧﺘﺮﻣﻮﻧﯽ در ﻧﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬از ﻗﻮل ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه روسﻫﺎ‪ ،‬آرﺗﻤﯽ‬
‫وﻟﻨﺴﮑﯽ ﮐﺮد‪. Bell .Travels ,vo 1 .1 .. p .92-.‬‬
‫)‪ . Michel .¬ Memoire .P .141-.(3‬ﺑـﺎﻋﺚ ﺗﻌﺠـﺐ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﻧﻬـﺎﯾﺖ ﺳـﻌﯽ را ﻣﺒـﺬول داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ ﺑﺮاي ﻣﯿﺸـﻞ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورﻧـﺪ‪ .‬دوﻓﺮﯾـﻮل در‪ Correspondance‬ص ‪ ،189‬ﺑـﻪ ﺑﺮادر ﺧـﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﻓـﺎﺑﺮ ﺑـﺎﻋﺚ‬
‫ﺧﺼـﻮﻣﺖ دو ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا وي در ﺣﻠﺐ ادﻋـﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﻬـﺎ را از اﯾﺮان ﺑﯿﺮون ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺟـﺎي آﻧﻬـﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ را‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﯿﺸﻞ او را »ﻣﺴـﺘﻮﻓﯽ ﺧﺎﺻﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ .‬وي ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺳـﻔﯿﺮ اﯾﺮان در ﺳﯿﺎم ﺑﻮد و در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ دو ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﻓﺎرژ‪Farges‬‬
‫و دوﺑﺮﯾﺎن‪ ، Du Briant‬آﺷﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ؛ و ﺗﺠﺎرت ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﻓﻊ زﯾﺎدي ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ داده‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﺮﻣﺰ را ﺑﻪ اﯾﺮان واﮔﺬاﺷـﺘﻪاﻧﺪ؛ و ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ دوﺳـﺘﺎن ﺟﺪﯾـﺪ اﯾﺮاﻧﯽﻫـﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧـﺪﻣﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻧﺪادهاﻧـﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺷـﻔﺎﻫﺎ ﻗﻮل داد ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﯿﺪن ﮐﻤﮏ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ از راه درﯾﺎ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﻔﺼﻠﯽ درﺑﺎره ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺘـﺪا ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه اﯾﺮان ﺗﻘﺎﺿـﺎي درﯾـﺎﻓﺖ ده درﺻـﺪ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺑﺮ ﮐﺎﻻﻫـﺎي وارداﺗﯽ و ﺻﺎدراﺗﯽ ﮐﺮد و ﺳﻪ درﺻـﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راه‬
‫داري ﺑﻪ آن اﻓﺰود وﻟﯽ ﺑﻌـﺪ ﺗﺨﻔﯿﻔﯽ داد‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻗﺒﻮل ﻧـﺪاﺷﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﭼﺮا اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﻫﯿـﭻ ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن‬
‫دﯾـﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧـﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖﻫﺎي ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﺑﺎﯾـﺪ در ﻣﻮرد ﺗﺠﺎرت ﺳـﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﮑﻨـﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ درﺻﺪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺑﻪ ﺻـﺎدرات و واردات ﻓﺮاﻧﺴـﻮي ﺗﻌﻠﻖ ﮔﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﺻـﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺗـﺎ ﺷـﺶ ﺳـﺎل از ﭘﺮداﺧﺖ آن ﻣﻌـﺎف‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﭼﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ دوره ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻣﺤﺪود ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از رﻓﻊ‬
‫اﯾﻦ اﺷـﮑﺎل‪ ،‬دﺷﻮاري دﯾﮕﺮي در ﭘﯿﺶ ﻧﺒﻮد‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ و ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫـﺎ ﺷﺎه را ﺗﻬﺪﯾـﺪ ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت‬
‫اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺳﻮاﺣﻞ اﯾﺮان را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داد‪ .‬در آن ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ وزرا ﻧﯿﺰ رﺷﻮه دادﻧـﺪ‪ «1» .‬ﺷﺎه ﭼﻨﺎن ﻣﻀﻄﺮب ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد از ﺑﺴـﺘﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد داري ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ ﻫﻢ ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﻧﺰد وزرا رﻓﺖ و در ﻋﻮض ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺟﺰﺋﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ‬
‫ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺎه ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﯿﺸﻞ را در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﺗﻮان از ﺧﺎﻃﺮات او درك ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در درﺑﺎري ﻫﺴﺘﯿـﺪ ﮐﻪ از ﺧﺎرﺟﯽﻫﺎ ﻣﯽﺗﺮﺳـﺪ و اوﺿﺎع درﺳﺘﯽ ﻧﺪارد و ﻣﺬاﮐﺮات ﺷـﻤﺎ ﺑﻪ ﺿـﺮر ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎﻧﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺻـﺪ ﺳﺎل اﺳﺖ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﺷﺪهاﻧـﺪ و ﺑﺮاي ﺷـﮑﺴﺖ ﺷـﻤﺎ ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮔﺰاﻓﯽ ﺻـﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه دﭼﺎر ﺣﯿﺮت و‬
‫ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺸـﮑﻞ اﺳﺖ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ اﺣﻮاﻟﯽ ﺳـﻔﯿﺮ ﺑﺎ ﭼﻪ اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان رﺳﺎﻧﺪهام ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺪرك در ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﺎه ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻦ رﺳـﯿﺪ و ﻣﻦ آن‬
‫را در اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮات ﮔﺬاﺷﺘﻪام‪«2» «.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯿﺸـﻞ ﻣﺘﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و ﻇـﺎﻫﺮا ﮐﺸـﯿﺶ ﮐﺎر ﻣﻠﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺰل ﭘﯿﺮوﺳـﻨﺖ ﭼﺎرﻟﺰ‪ ،‬ﮐﻪ در زﺑﺎنﻫﺎي ﺷـﺮﻗﯽ ﺗﺒﺤﺮ‬
‫داﺷﺖ آن را ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ «3» .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻗﻮل ﻣﯿﺸﻞ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪Memoire pp .172 -3-.‬‬
‫)‪ . Michel ,op .cit .pp .173 -4(2‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 392‬ﻓﺼـﻞ ﺳـﯽ و ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻓﺎﺑﺮوﻣﯿﺸﻞ و ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ‪1708‬‬
‫ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 199 -181‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﯾﮕﺮي از اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ اﺛﺮ ﭘﺘﯽ دوﻻﮐﺮوا‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 8‬ﻣﺎرس ‪ ،1710‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت‬
‫اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬اوراق ‪ .40 -35‬از ﭘﺎدري ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ دﯾﮕﺮي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ در ﭼﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ آن را در ﺗﺎرﯾﺦ ‪) 15‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ( ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ وﻟﯽ از ﻓﺤﻮاي ﮐﻼم در‬
‫آﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در آﻏﺎز رﺟﺐ ‪ 1120‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻـ آﻧﭽﻪ روي داده از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻬـﺪ ﻧـﺎﻣﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل در ‪ 14‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ )‪ 28‬ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ (1120‬ﺑﻪ دﺳﺖ او رﺳـﯿﺪ و دو‬
‫روز ﺑﻌﺪ در اواﯾﻞ رﺟﺐ اﻣﻀﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ داراي ﺳﯽ و ﯾﮏ ﻣﺎده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﻢ آﻧﻬﺎ از ﻗﺮار ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺑﺮ ﺻـﺎدرات و واردات از ﻗﺮار ﺳﻪ درﺻـﺪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾـﺪ و اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻌـﺪ از اﻧﻘﻀﺎي ﭘﻨﺞ‬
‫ﺳﺎل ﻣﻌﺎﻓﯽ اﺟﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺎده ‪(2‬‬
‫‪ -2‬در دو ﻣـﺎدهاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ )ﻣﺎده ‪ 7‬و ‪ ،(8‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ اﺧﺘﯿﺎر داده ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﻘـﺪاري ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺎي ‪ 21000‬ﺗﻮﻣﺎن ﺻﺎدر و وارد ﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﻣﻘﺪاري اﻣﺘﻌﻪ ﻫﻨﺪي و ﻏﯿﺮه ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ‪ 7000‬ﺗﻮﻣﺎن و ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ از ﺗﺮﮐﯿﻪ وارد‬
‫ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎرﭼﻪ و ﻓﺎﺳـﺘﻮﻧﯽ و »ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺘﯽ ﺑﻪ اﻣﺘﻌﻪ ﻫﻨﺪي ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ« ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ‪ 14000‬ﺗﻮﻣﺎن وارد ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺒﺎﻟﻎ ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ وارد ﯾﺎ ﺻﺎدر ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ده درﺻﺪ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﯿﺶ از ‪ 500‬ﺑﺎر ﮐﺎﻻ از ﻋﻮارض راه داري ﻣﻌﺎف ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )ﻣﺎده ‪.(9‬‬
‫‪ -4‬ﺑﻌـﺪ از ﺗﺼـﻮﯾﺐ اﯾـﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ و ورود ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺗﺠـﺎري ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻨـﺎزل ﺷـﺎه در اﺻـﻔﻬﺎن را ﺑﺮاي اﯾﺸـﺎن‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داد )در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨـﺪ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﻮﻧﺪ( )ﻣﺎده ‪ .(3‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﻨﺎزل دﯾﮕﺮي در ﺑﻨـﺪر ﻋﺒﺎس و ﮐﻨﮓ و‬
‫ﺑﻨـﺪر رﯾﮓ در اﺧﺘﯿﺎر آﻧﻬﺎ ﮔـﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺟﺎزه ﺑﺮاﻓﺮاﺷـﺘﻦ ﭘﺮﭼﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺑﺮ ﻓﺮاز اﯾﻦ ﻣﻨﺎزل داد »ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎ از‬
‫اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ« )ﻣﺎده ‪ 4‬و ‪.(5‬‬
‫‪ -5‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ و ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﻧﻮﮐﺮ ارﻣﻨﯽ و ﻫﻨﺪي آﻧﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﺧﺮاج ﻣﻌﺎف ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻣﺎده ‪.(11‬‬
‫‪ -6‬در ﺻﻮرت ﺑﺮوز اﺧﺘﻼـف ﻣﯿـﺎن دو ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ دﯾﮕﺮي را ﺑﮑﺸـﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﻗﻀﺎوت‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ از ﯾﮏ ﻃﺮف و ﻣﺴـﻠﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼﻓﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺴـﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﻀﺎت‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑﺎﯾـﺪ در آن ﻗﻀـﯿﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﻨﺪ و در ﺣﻀﻮر ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ آن را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ را ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺪون دﻟﯿﻞ زﻧﺪاﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزات ﮐﺮد‪) .‬ﻣﺎده ‪ 16‬و ‪.(18‬‬
‫‪ -7‬ﻫﺮ رﺋﯿﺲ‪ ،‬ﻧﺎﺧﺪا و ﮐﻨﺴﻮﻟﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻫﺮ ﺑﻨﺪر اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻘﯿﻢ ﺷﻮد )ﻣﺎده ‪.(23‬‬
‫______________________________‬
‫‪esrep ne snoitaicogeN‬‬
‫اوراق‪ b 12-b 61‬در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎزل و ﭘﺎدري ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮاد را در ﻫﻢ رﯾﺨﺘﻨﺪ و ﺗﻌﺪاد آن را از ‪ 31‬ﺑﻪ ‪ 29‬ﺗﻘﻠﯿﻞ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬در ﻣـﺎده ‪ 27‬ﺷـﺎه ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ »اﺳـﻘﻒﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧـﺪ و وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد را در ﺟﺎﻫﺎ و ﻣﻨﺎزﻟﯽ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﺖ دارﻧـﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي آرﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪون آن ﮐﻪ ﮐﺴـﯽ ﻣﺎﻧﻊ ﯾﺎ ﻣﺰاﺣﻢ آﻧﻬﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﺮط آن ﮐﻪ در‬
‫ﺧـﺎرج از ﻣﻨﺎزل ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ دﯾﻦ اﺛﻨﯽ ﻋﺸـﺮﯾﻪ ﺑﺎﺷـﺪ دﺳﺖ ﻧﺰﻧﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎي ﻣﻘﯿﻢ ﻧﺨﺠﻮان و ﺳﺎﯾﺮ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺴـﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻠﻮي ﻓﺮاﻣﯿﻨﯽ را ﮐﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻋﻄﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﻣﺰاﺣﻢ آﻧﻬﺎ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮل ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ را ﮐﻪ اﺳﻼف ﻣﺎ ﺻﺎدر ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﯿﻢ و اﮔﺮ اراﻣﻨﻪ ﯾﺎ اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﺛﺒﻮت ﺟﺮم و ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﺑﺎﯾـﺪ ﭘﻨﺠﺎه ﺗﻮﻣﺎن ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪ دوﻟﺘﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ «.‬در اﯾﻦ ﻣﺎده ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸـﯿﺸﺎن ﮐﺎر‬
‫ﻣﻠﯿﺖ‪ ،‬دوﻣﯿﻨﯿﮑﻦ‪ ،‬ﺳـﻨﺖ آﮔﻮﺳﺘﯿﻨﯽ‪ ،‬ﯾﺴﻮﻋﯽ و دﯾﮕﺮان ﻣﻘﯿﻢ ﺷـﯿﺮوان و ﺳـﺎﯾﺮ ﻧﻘـﺎط آذرﺑﺎﯾﺠـﺎن ﯾﺎ در اﺻـﻔﻬﺎن و ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﮔﻨﺠﻪ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه ﺧﻮد در آن ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﯾﺎ ﻋﺎزم ﻧﻘﺎط دﯾﮕﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ از ﮐﻤﮏ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ از راه درﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺿﻤﻦ ﻣﺬاﮐﺮات ﺧﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺟﻠﻮي ﺣﻤﻼت اﻋﺮاب ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‬
‫اﯾﺮان در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﭘﺎﺳـﺦ داد‪» :‬ﭘﺲ ﺷـﻤﺎ ﺳﻮاﺣـﻞ ﻣـﺎ را ﺣﻔـﻆ ﮐﻨﯿـﺪ‪ «.‬ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻌـﺪ از اﻣﻀﺎي ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺣﺎﺿـﺮ ﺷـﺪ ﺑﺮاي‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﮑﻨﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮل داد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺸﯿﺶﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﻣﺘﻌﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ را‬
‫از دﺳﺖ دﺷﻤﻦ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺸﺎن ﻣﺴﺘﺮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪«2» .‬‬
‫اﻧﻌﻘـﺎد اﯾﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﮐﺎر ﺳـﻬﻞ و ﺳﺎدهاي ﻧﺒﻮد‪ .‬آﻏﺎز ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ او در اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻗـﺪاﻣﺎت ﻣﺎري ﭘﺘﯽ و دوﺳـﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫دﺷﻮاريﻫـﺎي ﻓﺮاوان ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد و ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﮐﻨـﺪ و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﻮد را ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از‬
‫ﻃﺮف دوﻟـﺖ ﻣﺘﺒـﻮﻋﺶ ﮐﻤﮑﯽ ﺑﻪ او ﻧﺮﺳـﯿﺪ و در واﻗـﻊ ﺑﻪ او اﻣﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑـﺎزﮔﺮدد وﻟﯽ او ﻧﭙـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﺘﺮﺻـﺪ ﻓﺮﺻـﺖ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺷـﺪ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﭘﯿﺶ آﯾـﺪ‪ .‬در ﻣﺬاﮐﺮات ﺧﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪ دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨﺪي رو ﺑﻪ رو ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﺑﺎ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎي ﺳـﺨﺖﮔﯿﺮ ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﺷـﮑﺎﻻت‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺑﺴـﺘﻦ اوﻟﯿﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ رﺳـﻤﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷـﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻫﺮ اﻣﺘﯿﺎزي ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ »ارﻗﺎم« ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﯿﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺗﺠﺎري ﯾﺎ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ اﻋﻄﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻨﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ دو ﻣﻠﺖ ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺴﯿﺎر رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺨﺶ و ﻣﻮاد ﻗﻀﺎﯾﯽ آن ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ از‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي آن ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺘﯽ دوﻻﮐﺮوا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪.Herbette, une Ambassade Persane sous Louis XIV, p. 250‬‬
‫‪.‬‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺗﺠﺎري ﻧﻘﺎﯾﺼـﯽ داﺷﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺧﻮد ﻣﯿﺸﻞ ﻫﻢ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻣﻀﺎي ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ و اﻋﻄﺎي اﻣﺘﯿﺎزات در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪،‬‬
‫ﻻزم ﺑﻮد در ﻣﻮرد ﮐﺴﺐ اﻣﺘﯿﺎزات ﺗﺠﺎري ﺗﺎ ﺣﺪي ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺺ اول آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ را ﺑﺎ رﻗﺒﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨـﺪي آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻫﯿـﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ ﻣﺴﺎوي‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬دوم آن ﮐﻪ ﻣﺤـﺪودﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﻣﻘـﺪار اﻣﺘﻌﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺣﻖ داﺷﺖ از ﺧﻮد راﺿـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫»‪ «1‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺬﮐﻮر را »ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ راه اﻏﺮاق ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪«2» .‬‬
‫ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ از اﻣﻀﺎي ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺸﻞ ﻓﺮاﻣﯿﻨﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﮐﻪ اﻣﺘﯿﺎزات ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﯽداد‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﺑﻪ وﺧﺘﺎﻧﮓ‪ ،‬ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺴـﻠﻄﻨﻪ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن و ﮐﺎرﺗﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻮد »‪ «3‬و در آن ﺑﻪ وي اﻣﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي را از اذﯾﺖ و آزار‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﺎنﻫﺎي ﺷـﻤﺎﺧﯽ و ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺻﺎدر ﺷـﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ‪ 22‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺻﺎدر ﮔﺮدﯾﺪ ﻣﺒﻠﻐﺎن‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ را از ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﺮ آبﻫﺎي ﺟﺎري ﻣﻌﺎف ﻣﯽداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﻮرد ﺳـﺘﺎﯾﺶ و ﺗﮑﺮﯾﻢ ﺷﺎه و وزراي او واﻗﻊ ﺷﺪ و ﭼﻮن ﺷﺎه ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ وي ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﻗﺪري ﻣﻮﻣﯿﺎ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪) ،‬اﯾﻦ ﻣﺎده در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ دارد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ( »‪ «4‬ﻣﻘﺪاري از آن را در ﺟﻌﺒﻪ‬
‫ﻧﻘﺮهاي ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﯾﮏ دﺳﺖ زره و اﺳﺒﯽ ﺑﺎ ﻟﮕﺎم ﻃﻼﯾﯽ و ﺧﻠﻌﺘﯽ ﻓﺎﺧﺮ ﺑﻪ او ﻫﺪﯾﻪ ﮐﺮد‪«5» .‬‬
‫در ‪ 23‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﯿﺸﻞ از ﺷﺎه رﺧﺼﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﻌـﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬در ﭼﻬﺎر ﻣﻨﺰﻟﯽ ﺷـﻤﺎل ﭘﺎي ﺗﺨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳـﺮاﺋﯿﻞ‬
‫اوري ارﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ او را در ﻓﺼـﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﺷـﺮح دادﯾﻢ ﺑﺮﺧﻮرد‪ .‬اوري ﮐﻪ ﻣﻼزﻣﺎن زﯾﺎدي داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎه اﺳﺐ ﺑﻪ ﻧﺰد او ﻓﺮﺳـﺘﺎد و‬
‫ﺗﻘﺎﺿـﺎي ﻣﻼﻗـﺎت ﮐﺮد وﻟﯽ ﭼﻮن ﻣﯿﺸﻞ ﺷـﻨﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اوري در ﻇﻠﻢ و ﺳـﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫﺎ در ﺷـﻤﺎﺧﯽ ﺷـﺪه ﺑﻮد دﺳﺖ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ دﯾﺪن او ﻧﺸﺪ و ﻗﺎﺻﺪي ﺑﻪ ﻧﺰد اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﭘﯿﻐﺎم داد ﮐﻪ اوري ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺷﻮﻣﯽ دارد‪«6» .‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ ﭘﺲ از ﻋﺒﻮر از اﯾﺮوان و ارزﻧﮥاﻟﺮوم و ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬در ﺳﻮم اوت ‪ 1709‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﺳﯿﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺎري ﭘﺘﯽ »‪«7‬‬
‫از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮ ﮐﻨﺴﻮل ﺑﻪ ﺗﻮﻧﺲ ﺑﺮود‪.‬‬
‫وي ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺧﻮد )‪ (1720‬ﻣﺘﺼﺪي اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬دوﻓﺮﯾﻮل در ﻧـﺎﻣﻪ ﻣﻮرخ ‪ 3‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1709‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ژوان ﮐﻮر‪ )COrrespoNdance ,p .357(،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﮔﺮ‬
‫راه ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان ﺑﺎز ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪. Memoire .p .174(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ 167‬وﺧﺘﺎﻧﮓ در آن وﻗﺖ واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و در ﺳﺎل ‪ 1711‬ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺎرﺗﯿﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺮاي ﺷﺮح اﯾﻦ ﻣﺎده‪ -،‬ﻣﻘﺎﻟﻪام در ﻣﺠﻠﻪ‪Revue Petrolifere )Paris ,1938( ,nos .810 ,811.‬‬
‫)‪. Michel ,Memoire ,p .210 -11(5‬‬
‫)‪. Michel ,Memoire ,P .165(6‬‬
‫)‪ -.(7‬ﻣﻘﺎﻟﻪام در‪. The Asiatic Review ,July ,1946 ,p .6‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﺷﺸﻢ رواﺑﻂ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان از ‪ 1708‬ﺗﺎ ‪1715‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1708‬را ﺑﯽدرﻧﮓ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣـﺪتﻫﺎ ﻋﻼﻗﻪاي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد‪ .‬ﻋﻠﻞ‬
‫آن از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪ :‬اوﻻـ‪ ،‬ﻣﻮاد ﺗﺠـﺎري آن ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻣﺎرﺳـﯽ و رؤﺳﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻧﺒﻮد؛ ﺛﺎﻧﯿﺎ‪،‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻨﻮز ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﺟﻨـﮓ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺗﺨﺖ و ﺗـﺎج اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ ﺑﻮد؛ ﺛﺎﻟﺜـﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮐﻨـﺪي‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺮ از ﺧﻄﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1711‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آن ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻨﺎ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در اﻋﺰام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺗﺠﺎري ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻧﻔﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬دﺷـﻤﻨﺎن‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺳـﺨﺖ ﻣﺸـﻐﻮل ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ در اﯾﺮان ﺑﻮدﻧـﺪ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﻫﻠﻨـﺪي ﺑﺎ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ارﻣﻨﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻫﻢ‬
‫دﺳـﺖ ﺷﺪﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﺷـﺎه ﻓﺸـﺎر آوردﻧـﺪ ﮐـﻪ اﻣﺘﯿـﺎزاﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ داده اﺳﺖ ﻟﻐـﻮ ﮐﻨـﺪ‪ .‬و در اﻣـﻮر ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻫﻢ اﻟﮑﺴﺎﻧـﺪر ﺟـﺎﺛﻠﯿﻖ‬
‫اﭼﻤﯿـﺎدزﯾﻦ ﮐﻪ ﻗـﺪرت زﯾﺎدي داﺷﺖ ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﻓﺮاﻣﯿﻨﯽ را ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد ﻣﻠﻐﯽ ﺳﺎزد‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﮐﺎري ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﺮد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳـﻘﻒ ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺪودوﺳـﻨﺖ اوﻟﻦ‪ ،‬را ﮐﻪ ﻣﻘﯿﻢ ﻫﻤـﺪان ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﮐﻨﺴـﻮل ﻣﻨﺼﻮب ﻧﻤﻮد و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐـﺒﺮ ﺳﻦ و ﺑﯿﻤـﺎري و ﻓﻘﺮ »‪ «1‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ از ﻫﻤـﺪان ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺑﺮود؛ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺪتﻫﺎ‬
‫ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﻣﻘﺎم او را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪«2» .‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑـﺪرﻓﺘﺎري ﺑـﺎ ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿـﮏ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺤﺮﯾﮑـﺎت ﺟـﺎﺛﻠﯿﻖ و ﺗﻌﺼﺐ ﻣﺠﺘﻬـﺪان و ﻣﻼﻫﺎي ﺷـﯿﻌﯽ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻮش ﭘﺎپ و دوﻟﺖ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﺳﯿﺪ‪ .‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﮔﺮاﺳﯿﺎن دوﮔﺎﻟﯿﺘﺴﻦ‪ ،‬اﺳﻘﻒ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬وي ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺳــﻘﻒ آﻧﻘﺮه در ﯾـﺎزده ﺳـﺎل ﭘﯿﺶ ﻣـﺪتﻫﺎ ﭘـﻮﻟﯽ از اروﭘـﺎ درﯾـﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ روزﮔـﺎر در ﻣﺸـﻘﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪. Carmelits in Persia ,vo 1 .1 ,p .539(2‬‬
‫آﮔﺎﺗﻮﭘﻮﻟﯿﺲ و ﻣﻌﺎون اﺳﻘﻒ ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻐﺪاد(‪ ،‬ﺑﺮاي اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮز رﻓﺘﺎر‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ اﯾﺮان ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﻣﺎه آورﯾﻞ ‪ 1712‬ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﺳﯿﺪ و ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﺎه ﺑﺎرﯾﺎﻓﺖ و ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺷﺎه ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ او در ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‪ ،‬اﺷﮑﺎﻻت آﻧﻬﺎ دوﺑﺎره ﻋﻮد ﮐﺮد‪«1» .‬‬
‫در اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ ﺟﺎﺛﻠﯿﻖ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر‪ ،‬ﺷﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آﺑﻪ ژان رﯾﺸﺎر »‪ «2‬ﺟﻮاب ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪي ﺑﻪ ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎپ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در‬
‫اﯾﻦ وﻗﺖ ﺧﺒﺮ ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ در دوﻧﻦ و ﻣﺎرﺷـﯽﯾﻦ و ﺗﺮك ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻻﻧﺪرﺳـﯽ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن رﺳـﯿﺪ‪ .‬رﯾﺸﺎر ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺷﺎه و‬
‫وزراي او را وادارد ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻮد را درﺑﺎره ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻤﮑﯽ از اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ و‬
‫ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﻊ ﺣﻤﻼت اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺣﻤﻼت ﻫﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺳﺎﺑﻖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ «3» ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﮐﻤـﮏ از ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ اﻓﺘﺎدﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺗﺼـﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﻋﺰام ﺳـﻔﯿﺮي ﺑﻪ درﺑﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎه و وزﯾﺮان ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖ او ﺑﺮاي‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﺨﺼـﯽ ﮐﻪ ﻟﯿﺎﻗﺖ اﯾﻦ ﺳـﻔﺎرت دﺷﻮار را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻮﺷﺸﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در واﻗﻊ ﻣﺜﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ‪ ،‬در اﻧﺘﺼﺎب ﻓﺎﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤـﻞ ﻧﯿﺎوردﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﮐـﻪ آﺑﻪ رﯾﺸـﺎر در آن وﻗﺖ )ﻣـﺎه ﻣﻪ ‪ (1713‬ﻋـﺎزم ﺳـﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷـﺎه ﻫـﺪاﯾﺎﯾﯽ ﺟﻬﺖ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﻟﻮﺋﯽ‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮد و او را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﺮوان آن ﻫﺪاﯾﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺴﭙﺎرد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﭘﯿﻐﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻔﯿﺮ اﯾﺮان در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺎن ﭘﺲ از درﯾﺎﻓﺖ اﯾﻦ ﭘﯿﻐﺎم‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ده ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﻣﺤﻞ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد وﻟﯽ او ﻧﭙـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر از ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﮐﻼﻧﺘﺮ‬
‫اﯾﺮوان‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺷـﺨﺺ ﻣﻬﻢ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد آن ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺑﺎ آن ﮐﻪ از ﻃﻮل ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺮات آن آﮔﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎد ﺣﺎﮐﻢ را ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻫﺪاﯾﺎي ﺷﺎه ﺑﺮاي ﻟﻮﺋﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ را در ﭼﻨﺪ ﻋﺪل اﺑﺮﯾﺸﻢ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮد و آﻧﻬﺎ را‬
‫از ﺟﻠﻮ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺧﻮد ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ 1714‬ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر آﺷـﮑﺎر ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ورود او ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷﻮﻧﺪ؛ اﺷﮑﺎﻻت ﭘﯿﺶ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ورق‪.b 34‬‬
‫)‪ .(2‬آﺑﻪ رﯾﺸﺎر ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺟﺰء ﻫﯿﺌﺘﯽ در ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳـﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣـﺬﻫﺒﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه داﺷﺖ‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 1710‬ﻋﺎزم ﺷﺮق ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻌـﺪ از آن ﮐـﻪ ﻣـﺪﺗﯽ ﺑـﻪ آﻣـﻮﺧﺘﻦ زﺑـﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﮔﺬراﻧﯿـﺪ‪ ،‬راه اﯾﺮوان را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﭘﺮدﯾﺴـﻮن(‪ )d'Issoudun‬رﺋﯿﺲ ﻣﺒﻠﻐـﺎن‬
‫ﮐﺎﺑﻮﺷـﯽ در ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ رﯾﺸﺎرد ﻋﻘﯿـﺪه ﺑﺪي داﺷﺖ و او را ﺑﯽﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻟﺠﻮج ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ -.‬ﻧﺎﻣﻪ او ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﯿﺸﻞ از ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻣﻮرخ‬
‫‪ 12‬ژوﺋﯿﻪ ‪ ،1717‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬اوراق‪ b 831‬و‪ ،a 931‬ﻫﺮﺑﺖ(‪ )Herbette‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان‪ . Ambassade Persane sous Louis XIV ,p .11:‬ﺑﻪ ﻏﻠـﻂ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ وي ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﺴﻮﻋﯽ(‪ )Jesuit‬ﺑﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻇﺎﻫﺮا او را ﺑﺎ رﻧﻪ رﯾﮑﺎر(‪ ، )Ricard‬ﮐﻪ ﺟﺰو ﻫﯿﺌﺖ ﯾﺴﻮﻋﯽ در اﯾﺮوان در آن زﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺳـﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳـﯿﻒ ﺛﺎﻧﯽ رو ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻗﻮاي درﯾﺎﯾﯽ ﻣﺴﻘﻂ را‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﻣﺪه ﺑﺮاي ﻓﺎﺑﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﺳﻔﺮا در ﺧﺎك ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ را در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷﺮح دﻫﯿﻢ زﯾﺮا ﻫﺮﺑﺖ آن را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻔﺎرت‬
‫اﯾﺮان در زﻣﺎن ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗـﺪر ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺑﺎ وﺟﻮد اﺣﺘﯿﺎﻃﺎت ﻻزم‪ ،‬ﻣﻮرد ﺳﻮء‬
‫ﻇﻦ ﺗﺮكﻫﺎ واﻗﻊ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮﻗﯿﻒ و ﺑﻪ زﻧـﺪان اﻓﮑﻨـﺪه ﺷـﺪ‪ .‬وي اﻋﺘﺮاض ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻗﺼﺪ زﯾﺎرت ﮐﻌﺒﻪ را دارد و ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻢ ﺑﺎور‬
‫ﮐﺮده او را ﺳﻮار ﯾﮑﯽ از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي زوار ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬وﻟﯽ در اﺛﺮ ﭘﺎﻓﺸﺎري و ﮐﺎرداﻧﯽ اﺗﯿﻦ ﭘﺎدري ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﻨﺖ دزآﻟﻮر ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬
‫در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻪ ﯾﺎري او ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺑﮕﺮﯾﺰد و ﺳﻮار ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮐﻪ در ﺧﻠﯿﺞ اﺳـﮑﻨﺪرون ﻟﻨﮕﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺷﺶ ﻣﺎه ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ در ‪ 23‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1714‬ﺑﻪ ﻣﺎرﺳـﯽ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻫﺮﺑﺖ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ دو ﻣﺎه اﻗﺎﻣﺖ او را در ﻣﺎرﺳﯽ و ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﺶ را ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﺷﺮح‬
‫داده و ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺰاج ﻋﺼﺒﯽ او ﻣﺰاﺣﻢ اﺷـﺨﺎص ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت او ﺑﺮوﻧـﺪ و او را ﺗﺎ ﭘﺎي‬
‫ﺗﺨﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ رﺿـﺎ ﺑﯿﮓ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد در ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ واﻗﻊ در ﻣﺴـﯿﺮ او اﺣﺘﺮاﻣﺎت ﻻزم را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ او ﻣﺮﻋﯽ دارﻧـﺪ‪ ،‬در ‪7‬‬
‫ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1715‬ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ رﺳﯿﺪ و ورود او ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺣﺲ ﮐﻨﺞ ﮐﺎوي ﻣﺮدم را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ‪«2» .‬‬
‫در ‪ 19‬ﻓﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺳـﻔﯿﺮ اﯾﺮان را رﺳﻤﺎ در ورﺳﺎي ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﯿﺮ و ﺳﺎل ﺧﻮرده ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﻗﺪرداﻧﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺷـﺎه در اﻋﺰام ﻣﺤﻤـﺪ رﺿـﺎ ﺑﯿـﮓ ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﭘﺲ از ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺧﻮد در ﺗﺎﻻر ﺑﺰرگ‬
‫ورﺳـﺎي ﻧﺸـﺴﺖ‪ .‬ﺳـﻔﯿﺮ ﮐﻪ از ﻋﻈﻤﺖ آن ﻣﻨﻈﺮه ﺗـﺎ ﺣـﺪي در ﺑﻬﺖ و ﺣﯿﺮت ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ اﺣﺘﺮام را ﺑﻪ ﺟﺎي آورد و اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺻـﻨﺪوﻗﭽﻪ ﺣﺎوي ﻫـﺪاﯾﺎي ﺷﺎه را ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺰ اﺷـﯿﺎي ﻧﺴـﺒﺘﺎ ارزان ﻗﯿﻤﺖ ﭼﯿﺰي در آن ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﺧﻮد ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺪي در ﺑﯿﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﻋﺠﯿﺐ و ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ ﺳﻔﯿﺮ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد اﯾﻦ ﻓﮑﺮ را‬
‫در ﺑﺴﯿﺎري از اﺷﺨﺎص ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﻧﺘﺴﮑﯿﻮ »‪ «3‬ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﻔﯿﺮ ﺷﺨﺺ ﺷﯿﺎدي ﺑﯿﺶ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي درﺑﺎره ﺳﻮاﺑﻖ ﭘﺎدري‪ -،‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻋﺪه آﺑﻪ رﯾﺸﺎر و ﮔﻮدرو و ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﭘﯿﺪو دوﺳﻨﺖ اوﻟﻦ‪ ،‬ﺑﺮادر اﺳﻘﻒ ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻐﺪاد(‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻮدرو ﻣﻨﺸﯽ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮاي زﺑﺎنﻫﺎي ﺷﺮﻗﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬دوﮐﻠﻮ‪ c .P .Duclos‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫‪Memoires Secretes sur les Regnes de louis XIV et de Louis xv) Paris, 1791 (, vo 1. 11. pp. 134-‬‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺷﺮح ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﺠﻠﻞ در ورﺳﺎي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ آدم‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎه ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﻧﺎﻣﻪ ﺣﺎﮐﻢ اﯾﺮوان ﺑﺮاي ﻣﺎرﮐﯽ دو ﺗﻮرﺳـﯽ وزﯾﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻮاﻫﯽ آﺑﻪ رﯾﺸـﺎر ﻧﺸـﺎن ﻣﯽداد ﮐﻪ ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﺤﻤـﺪ رﺿـﺎ ﺑﯿـﮓ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اوﻟﯿـﺎي اﻣﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﻣﺎري ﭘﺘﯽ‬
‫درﺑﺎره ﺳﻮاﺑﻖ ﺳـﻔﯿﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ و اﯾﻦ زن ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ ﺿﻤﻦ اﻗﺎﻣﺖ در اﯾﺮوان ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده و او در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﮐﻼﻧﺘﺮ آن ﺷﻬﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در درﺑﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺣـﺪس زده ﻣﯽﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ دﯾﺮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﭘﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ او را در ‪19‬‬
‫ﻓﻮرﯾﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣـﺎرﮐﯽ دوﺗﻮرﺳـﯽ و ﮐﻨﺖ دوﭘﻦ ﺷـﺎرﺗﺮن‪ ،‬وزﯾﺮ ﻧﯿﺮوي درﯾـﺎﯾﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﮑﻼده ﻣﺎره‪ ،‬ﻣﻤﯿﺰ ﮐﻞ داراﯾﯽ‪ ،‬را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﺎ او ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻧﺘﺨﺎب اﯾﻦ ﺳﻪ ﺷـﺨﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻪ دو ﻋﻠﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اوﻻ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه اﻫﻤﯿﺖ زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﺎ ﺳﻔﯿﺮ ﻗﺎﯾﻞ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻟﺰوم ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺎزار ﺑﺮاي اﻣﺘﻌﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﭘﯽﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﻪ ﺿـﺮر دﺷـﻤﻨﺎن و‬
‫رﻗﯿﺒﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﻦ ﺷﺎرﺗﺮن‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﮐﻠﺒﺮ »‪ ،«1‬ﺗﻤﺎم اﻃﻼﻋﺎت ﻻزم را درﺑﺎره رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان ﺟﻤﻊ آوري ﮐﺮد و ﺑﻪ اﺗﻔﺎق دو ﻧﻔﺮ ﻫﻤﮑﺎر ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎ ژان ﺑﯿﻮن دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺸﺎوره ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑـﺪون ﺗﺮدﯾﺪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ در ‪ 20‬ﻣﺎرس ‪ 1715‬ﯾﺎدداﺷﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮد و در اﯾﻦ ﺳﻨﺪ ﻧﮑﺎت ذﯾﻞ را ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬در اﺳﺘﺮ آﺑﺎد و ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺮاﮐﺰي ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اﯾﻦ اﯾﺎﻻت و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ آﺳـﯿﺎي ﻣﺮﮐﺰي ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬آﻫﻦ آﻻت‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻏـﺬ‪ ،‬آﺋﯿﻨﻪ و ﺳـﺎﻋﺖ ﺳـﺎﺧﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﻦ ﻧـﻮاﺣﯽ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺸـﺎﺑﻬﯽ در ﺳـﺎﯾﺮ اﯾﺎﻻـت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠـﺎرت ﺑـﺎ روﺳـﯿﻪ‪،‬‬
‫ﮐﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﻮاع داروﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺸﻢ‪ ،‬ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻗﯿﻤﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮوارﯾﺪ‪ ،‬اﺑﺮﯾﺸﻢ ﭘﻨﺒﻪ و ﻗﺎﻟﯽ از اﯾﺮان ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ورود آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﺧﻮب در اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ و اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮوش رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ اﺳﺖ و او را درﺳﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺎدﺷﺎه را ﺑﺎ ﺗﺬﮐﺎر ﻋﻈﻤﺖ ﮔﺬﺷـﺘﻪاش از آن ﺣﺎﻟﺖ اﻓﺴـﺮدﮔﯽ ﺑﯿﺮون آرﻧﺪ‪ «.‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫دوﮐﻠﻮ‪ ،‬ﮔﻮدرو ﻫﻢ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ را آدم ﻣﺘﻘﻠﺒﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻧﺘﺴـﮑﯿﻮ در ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ رﺿـﺎ‬
‫ﺑﯿﮓ را در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(1‬ژان ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ ﮐﻠﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﺎرﮐﯽ دوﺳﺎﺑﻠﻪ و دوﺗﻮرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮادر زاده ﮐﻠﺒﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد )ﮐﻪ در ‪ 1683‬ﻣﺮده ﺑﻮد(‪.‬‬
‫وي ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣـﺪار ﻗﺎﺑﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﻮد و ﭘﺮژوزف دوﭘﺎري را در ﺧﺼﻮص اﺣﺘﯿﺎج ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎوراي ﺑﺤﺎر ﺑﻪ ارث‬
‫ﺑﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ اﺗﺒﺎع ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ در اﯾﺎﻻت اﯾﺮان ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﯾﺎ ﻫﻠﻨﺪ درﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي دﺷـﻤﻦ در اﻗﯿﺎﻧﻮس ﻫﻨـﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨـﺪ و ﻏﻨﺎﯾﻢ را ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﺑﻪ اﯾﺮان ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺒﺮﻧـﺪ‪ .‬ﮐﺎﻻي زاﯾـﺪ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺎرﺳﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -5‬در ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﻧﺨﺠﻮان دوازده ﺻﻮﻣﻌﻪ راﻫﺒﻪﻫـﺎي اراﻣﻨﻪ ﭘﯿﺮو آﯾﯿﻦ دوﻣﯿﻨﯿﮑﻦ ﻗﺮار دارد و ﺑﯿﺶ از ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﺳـﺎل اﺳﺖ از ﻃﺮف ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎي ﯾﺴﻮﻋﯽ در ﺳﺎﯾﺮ اﯾﺎﻻت اﯾﺮان و ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎي ﮐﺒﻮﺷـﯽ اﻫﻞ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ از ﻓﺮﻗﻪ دوﻣﯿﻨﯿﮑﻦ و ﮐﺎر ﻣﻠﯿﺖ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﭘﺎ و اوﮔﻮﺳﺘﯿﻨﯿﻦ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺗﺄﺳـﯿﺴﺎت ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد و ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻣﯽ ﮐﻠﯿﺴﺎي ﻣﻘﺪس و ﺗﻤﺎم ﻫﯿﺌﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺷـﺮق و ﻏﺮب ﻣﻮرد ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺗﮑﺮﯾﻢ واﻗﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫»‪ «1‬دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ در ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﯾﺎدداﺷﺖ ﺧﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﻋﻈﻤﺖ ﺷـﻤﺎ در اﯾﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن ﻓﺮاﻧﺴـﻮي داﻣﻨـﻪ ﺗﺠـﺎرت را ﺗﻮﺳـﻌﻪ دﻫﯿـﺪ‪ «.‬وي ﺑـﺎ ﺗـﺬﮐﺮ دادن ﻣﻨـﺎﻓﻌﯽ ﮐـﻪ از ﺗﺠـﺎرت ﻋﺎﯾـﺪ ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺮف ﺧﻮد را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه و وزﯾﺮان او در آﻏﺎز اﻣﯿـﺪوار ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣـﺬاﮐﺮات ﺑﺎ ﻣﺤﻤـﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ زودي ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ وﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ وي ﻋﺠﻠﻪاي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻋﯿﺶ و ﻧﻮش در ﭘﺎرﯾﺲ )ﺑﻪ ﺧﺮج ﭘﺎدﺷﺎه( و ﺳﺎﯾﺮ ﻟﺬاﯾﺬ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮑﺮ ﺳـﻔﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻣﺨﺎﻃﺮه آﻣﯿﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺮ‬
‫اﯾﺮان ﺷــﺘﺎﺑﯽ ﺑﺮاي ﻣــﺬاﮐﺮات ﻧﺸـﺎن ﻧﺪﻫـﺪ‪ .‬در ﻧـﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﮔﻔـﺖ و ﮔﻮﻫـﺎ زودﺗﺮ از ‪ 13‬ژوﺋـﻦ ﺻـﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﻣـﻮاﻓﻘﺖ ﺷـﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ‪ 1718‬ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﺮاي ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺳﻔﯿﺮ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﻫﯿﺌﺖ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺗﻤﺎم ﻧﮑﺎت و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻻزم را ﭘﯿﺶ ﻧﻮﯾﺲ ﮐﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﺳـﻔﯿﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ در ‪ 6‬ژوﺋﯿﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از آن ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﻣـﺬاﮐﺮات ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و ﺗﺎ دوازدﻫﻢ آن ﻣﺎه ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﻮاﻓﻖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﺷـﮑﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن روي داد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎﺑﻖ ﺣﻔﻆ ﺷﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻻزم ﺑﻮد ﻃﺮح ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺟﺪﯾـﺪ ﻣﺘﺮوك و ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي اﺑﻘﺎي ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎﺑﻖ ﻃﺮح ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﮐﻪ داده‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ ﺳﺎزﮔـﺎر ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﮐﻪ از ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺟﺪﯾـﺪ ﻋﺎﯾـﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽﺷـﺪ ﭘﯽﺑﺮد و اﻇﻬﺎر‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ دﺳـﺘﻮر ﺷـﺎه ﺑـﺪون ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﮐﻨﺴﻮﻟﮕﺮي و ﺗﺠﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺮدد و از دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬اوراق‪ a 03‬و‪ a 23‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ دوﺗﺮﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﺑﺖ در ﻫﻤـﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ ،259‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ ﮐﻨﺴﻮﯾﻞ اﺷـﮑﺎﻻت رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان و ﺑﻌـﺪ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮر را‬
‫ﮐﺎﻣﻼ در ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺎورده ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻋﻀﺎي اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ‪. Herbette ,op .cit .pp .265 -6-،‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻗﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ در ﺳﺎل ‪ 1708‬داده ﺑﻮد )ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي را ﺑﺮاي ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﺴﻘﻂ و ﺣﻔﻆ ﺳﻮاﺣﻞ و ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي اﯾﺮان‬
‫ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ( ﻋﻤـﻞ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦ وﻗﺖ وي درﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮد و در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي او ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﻮدن ﻣﻄﻠﺒﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫آن ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﭘﺎدري ﺣﻖ داﺷﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻋﻤﺪه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺑﺴﺘﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪاي ﻋﻠﯿﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﭘﻦ ﺷﺎرﺗﺮن اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ را درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺻـﻼح ﻧﺪﯾﺪ ﮐﺘﺒﺎ ﺗﻌﻬﺪي راﺟﻊ ﺑﻪ آن ﺑﮑﻨﺪ‪ «2» .‬و ﺑﻪ اﺗﻔﺎق رﻓﻘﺎي ﺧﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﻣﻨـﺎﻓﻌﯽ را ﮐﻪ اﯾﺮان از ﺑﺴـﺘﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽﺑﺮد ﮔﻮﺷـﺰد ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﯽ آن ﮐﻪ ﺳـﺨﻨﯽ از ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴـﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎدري اﻣﺮ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺳـﻨﺪي ﺑﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده و ﻓﻮاﯾـﺪ ﺑﺴـﺘﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪاي را ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﮐﻨﺪ و ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ »ﺷﺎه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻣﻬﻨـﺪﺳﺎن و ﻣﺘﺨﺼـﺼﺎن ﻓﻨﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﯾـﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد از ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳـﺘﺨﺪام و ﮐﺸﺘﯽﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺧﺮﯾـﺪاري ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺠﺎرت در‬
‫ﺧﻠﯿـﺞ ﻓـﺎرس ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ رﻓﺘـﺎر ﺗﻘﻠﺐ آﻣﯿﺰ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕـﺎن و ﻧﻬﺐ و ﻏﺎرت اﻋﺮاب رو ﺑﻪ ﺧﺮاﺑﯽ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ دوﺑﺎره روﻧﻖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺿﻤﻨﺎ ﺟﺰاﯾﺮ ﺑﺤﺮﯾﻦ و ﺑﻨﺪر ﮔﻨﮓ )ﻣﺮﮐﺰ ﺻﯿﺪ ﻣﺮوارﯾﺪ( از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺼﻮن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬
‫ﮔـﻮدرو ﻣﻮاد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮي او ﺑـﺎ اﻋﺘﻤـﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ در ‪ 1699‬ﺑﻮد ﻃﺮح ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﯿـﺪ آن ﮐﻪ ﺑـﺎ اﻋﻄـﺎي اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺳﻔﯿﺮ واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣـﺬاﮐﺮات ﻧﻬـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺤﻤـﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮ ﺣﻞ ﺷـﺪ و ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ در‬
‫ورﺳﺎي ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 13‬اوت ‪ 1715‬ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺬﮐﻮر داراي ﻧﮑﺎت ﻣﻬﻢ ذﯾﻞ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1708‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺟﺪﯾـﺪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﺒﺎﺷـﺪ ﻣﺠﺮي ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻮد‪) .‬ﻣﺎده ‪ -2 ( 1‬ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ و اﺷـﺨﺎص دﯾﮕﺮي ﮐﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﭘﺮﭼﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ اﯾﺮان ﺗﺠﺎرت ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﺣﻖ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷﺖ ﺑـﺪون ﭘﺮداﺧﺖ ﻋﻮارض ﮔﻤﺮﮐﯽ ﻫﺮ ﻧﻮع ﮐﺎﻻي اروﭘﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﻫﻨﺪي ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮان وارد و از آﻧﺠﺎ ﺻﺎدر ﮐﻨﻨﺪ‪) .‬ﻣﺎده ‪(2‬‬
‫‪ -3‬ﭘﺎدﺷـﺎه اﯾﺮان ﺑﺮاي ﺗﺠﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻨﺎزﻟﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﺎﻧﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن و ﺑﻨﺎدر ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠﺎور ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﺗﻬﯿﻪ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺠﺎري ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را رﻋﺎﯾﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪) .‬ﻣﺎده ‪(4‬‬
‫‪ -4‬ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در درﺑﺎر اﯾﺮان ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺳـﻔﺮا ﺗﻘـﺪم ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﮐﻨﺴﻮلﻫﺎ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺗﺠﺎري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻣﺰﯾﺖ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺎده ‪(5‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.. Negociation en perse ,29 b(1‬‬
‫)‪ .(2‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اوﺿﺎع ﮐﺸﻮر و ﻗﻮاي درﯾﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺘﯿﺎط ﮐﺎﻣﻼ ﺑﻪ ﺟﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ از ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﻌﺎف ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪) .‬ﻣﺎده ‪(6‬‬
‫‪ -6‬ﺑﺮاي ﺻﺪور اﺳﺐ ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ آن ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﺎده ‪(9‬‬
‫‪ -7‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﯿﺎن اﺗﺒﺎع ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﺗﺒﺎع ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﻀﻮر ﮐﻨﺴﻮل و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻗﻀﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﺷﻮد‪) .‬ﻣﺎده ‪(10‬‬
‫‪ -8‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﻣﺼﻮﻧﯿﺖﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاه در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1718‬و ﯾﺎ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﺮ اﻣﺘﯿﺎزي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎرﺟﯽﻫﺎ داده ﺷﻮد ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪) .‬ﻣﺎده ‪ (21‬ﻧﮑﺎت دﯾﮕﺮي ﻫﻢ از ﻗﺮار ذﯾﻞ وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎرﺳـﯽ ﻣﯽروﻧـﺪ از ﻫﻤﺎن اﻣﺘﯿﺎزات و ﻣﻌﺎﻓﯿﺖﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ وﻟﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ وارد ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬از ﻃﺮف اﯾﺮان ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﻨﺴﻮل ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﻣﺎرﺳـﯽ ﻣﻘﯿﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و اﺗﺒﺎع‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ روي ﺧﻮاﻫﺪ داد ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ دادﮔﺎهﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﮔﺮ ﯾـﮏ ﺑﺎزرﮔـﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬اﻣـﻮال او ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﻨﺴـﻮل اﯾﺮان ﺳـﭙﺮده ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻗﺮوﺿـﯽ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از اﻣﻮال او ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪«1» .‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﻮد ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺰﯾﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻤﺎم ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺎدرات و‬
‫واردات ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﻔﺮا ﻣﻘﺪم ﺷﻤﺮده ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮان ﻫﻢ ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﺿـﻤﻨﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﻋﻤﺪه از ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺗﺤﺎد ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴـﻘﻂ اﺻﻼ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻃﺒـﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﭘـﺎدري )ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻃﺮف دار ﻧﻘﺸﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴـﻘﻂ ﺑﻮد(‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺷـﻔﺎﻫﯽ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ ﻧﺎﺧـﺪاي ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم‬
‫ژراﻟﺪن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳـﻔﯿﺮ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺮود ﺗﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺟﺪﯾﺪ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺎه ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در اوﺿﺎع ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ آورد و ﺑﺒﯿﻨﺪ ﭼﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﺎﺗﯽ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻧﻘﺸﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺴـﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪاي ﻋﻤﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدري ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺮود ﺗﺎ زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ژراﻟﺪن ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪«2» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﻬـﺪ ﻧـﺎﻣﻪ در ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣـﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬اوراق‪ ،a 432-a 532‬ﯾـﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷـﻮد و ﻫﺮﺑـﺖ در‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ‪ 377 -370‬ﮐﺘﺎب ﺧﻮد آن را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ ، Negociations en Perse ,fol 32 b.(2‬دﻟﯿﻠﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح ﭘﺎدري ﺷﮏ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺷﻮاﻟﯿﻪ آﻧﮋدوﮔﺎردان‪ ،‬داراي ﻧﺸﺎن ﺻﻠﯿﺐ ﻣﻘﺪس »‪ ،«1‬ﻗﺮار ﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻨﺴﻮل ﻫﻤﺮاه ﺳﻔﯿﺮ اﯾﺮان ﺑﺮود‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن روز ﮐﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ اﻣﻀﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ رﺧﺼﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮐﻪ ﺿـﻌﯿﻒ و ﺳﺎل ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از آن ﺑﻪ ﻃﻮر رﺳـﻤﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺳـﻔﯿﺮ در ‪ 30‬اوت از ﭘـﺎرﯾﺲ ﺑﻪ ﻟﻮﻫﺎور رﻓﺖ و در ﺗﺎرﯾـﺦ ‪ 13‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻦ ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ ﺳﻮار‬
‫ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺿـﻤﻦ ﻣﺮگ ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ در اول ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﺷﺪ‪ :‬ﺳـﻔﺎرت ژراﻟﺪن ﺑﻪ اﯾﺮان ﻧﻘﺾ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺣﺮﮐﺖ‬
‫آﻧﮋدوﮔﺎردان ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﺎدري ﻫﻤﺮاه ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﺎردان و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺷﺮق‪ -،‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﻫﻔﺘﻢ رواﺑﻂ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان از ‪ 1716‬ﺗﺎ ‪1730‬‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻋﺰﯾﻤﺖ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﺎﻟﯽ از ﺷﻮر و ﻫﯿﺠﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺻـﻨﺪوقﻫﺎي ﺣﺎﻣﻞ اﺛﺎﺛﯿﻪ او را در ﺑﻨﺪر ﻟﻮﻫﺎور در ﮐﺸﺘﯽ‬
‫ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ دﯾﺪﻧﺪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﺳﻮراخﻫﺎﯾﯽ دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺻﻨﺪوق ﻓﻮرا ﺑﻪ اﺗﺎق ﺳﻔﯿﺮ ﺑﺮده ﺷﺪ و ﭼﻮن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﺣﺎوي‬
‫ﮐﺘﺐ ﻣـﺬﻫﺒﯽ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﺷﺪﯾـﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺒﺎدا دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮي ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت ﻣﻘـﺪس آن را آﻟﻮده ﺳﺎزد‪ .‬ﺿـﻤﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺸﺘﯽ‬
‫در وﺳﻂ درﯾﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺻـﻨﺪوق را ﺑﺎز ﮐﺮدﻧـﺪ و دﯾﺪﻧـﺪ ﺣﺎوي ﻣﺎرﮐﯿﺰ دﭘﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻢ ﺟﻮان ﺧﻮش ﭘﻮﺷـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻮاﻧﻪوار ﻋﺎﺷﻖ و ﺷـﯿﻔﺘﻪ‬
‫ﺳﻔﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻌﻠـﻮم ﺷـﺪ اﯾـﻦ زن از ﻣﻨﺰل ﻣـﺎدرش در ﭘـﺎرﯾﺲ ﮔﺮﯾﺨﺘـﻪ و در روان ﺑـﻪ وي رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ و ﭘﺲ از ورود ﻫﺮ دو ﺑﻪ‬
‫ﻟﻮﻫﺎور‪ ،‬او را در ﺻﻨﺪوﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﭼﺎق ﺑﻪ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺮدهاﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎد ﺷﺪﯾـﺪي در درﯾﺎ ﺷـﺮوع ﺑﻪ وزﯾـﺪن ﮐﺮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﺮ دو دل داده ﺣﺎﻟﺸﺎن از ﺗﻼﻃﻢ اﻣﻮاج ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرد و در اﺛﺮ اﺻـﺮار‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ در ﮐﭙﻨﻬﺎگ ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮي ﺗﻨﺪي ﻣﯿﺎن او و ﭘﺎدري در ﮔﺮﻓﺖ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻫﺮ دو از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻋﺰﯾﻤﺖ ﺳﻔﯿﺮ و ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش‪ ،‬ﭘﺎدري ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺣﺮﮐﺖ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ رﺿـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ وﻃﻦ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬درﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧـﺎن‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬از ﺷـﻐﻞ ﺧﻮد ﺑﺮ ﮐﻨﺎر و ﺑﺮادرزاده ﻓﺘﺢ‬
‫ﻋﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ اﻋﺘﻤﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﺷـﺪه اﺳﺖ و ﭼﻮن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﻋﻠﺖ ﺳـﻔﺮ دراز ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫رﺿـﺎﯾﺖ ﺑﺨﺶ ﺷـﺮح دﻫـﺪ و ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ از ﺣـﺪود اﺧﺘﯿـﺎرات ﺧﻮد در ﺑﺴـﺘﻦ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺮﺋﺖ ﻧﮑﺮد ﺑﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺎزم زادﮔﺎه ﺧﻮد‪ ،‬اﯾﺮوان‪ ،‬ﺷﺪ و در اواﺧﺮ ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1717‬ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﻮﯾﺶ و اﺿﻄﺮاب او ﮔﺮدﯾﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﻘﺪاري از‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺷﻮر اﻧﮕﯿﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺮﺑﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 230 -226‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺎي ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﺎه را ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺨﺎرج راه ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﺮ وﺟﻮدش ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ورودش ﺑﻪ اﯾﺮوان‪ ،‬ﺳﻢ ﺧﻮرد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮ اﺟﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎ در ﭘﺎي ﺗﺨﺖ در اﻧﺘﻈﺎرش ﺑﻮد ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﺮد‪ «1» .‬ﻣﺎرﮐﯿﺰ دﭘﯿﻨﻪ ﻫﻢ‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ اﺳﻼم آورد و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرش ازدواج ﮐﺮد‪ .‬وي ﻗﺴﻤﺘﯽ از وﻇﺎﯾﻒ ﺳﻔﯿﺮ ﭘﯿﺸﯿﻦ را ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫آورد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ درﺑﺎر اﯾﺮان رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯿـﺎن ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻓـﺎﺑﺮ و ﻣﺤﻤـﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ وﺟﻮه ﺗﺸﺎﺑﻬﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اوﻻ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺳـﻔﯿﺮ ﺻـﻼﺣﯿﺖ ﻻزم را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ اﮔﺮ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻣﻌﺮوف آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا دوﮐـﺎﻟﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻮاﺑﻖ آﻧﻬـﺎ را ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺷـﺮاﯾﻂ ﻻزم را از ﻟﺤﺎظ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬در ﻫﺮ دو ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﮏ ﺣﺎدﺛﻪ ﻋﺸﻘﯽ ﻋﺠﯿﺐ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫دو ﺳﻔﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺗﺐ‪ ،‬و دﯾﮕﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ آﻫﺴﺘﮕﯽ از ﻃﺮﯾﻖ روﺳﯿﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬آﻧﮋدو ﮔﺎردان ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪ ،‬ﺑﺮادر ﺟﻮان ﺧﻮد‪ ،‬و ﻋﺪهاي‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻋﺎزم اﯾﺮان ﺷﺪ‪ .‬وي ﺑﺎ ﻣﻘﺎم ﺳـﻔﺎرت ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﯽآﻣﺪ و ﻗﺮار ﺑﻮد ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن و ﻣﺘﺼﺪي ﮐﻨﺴﻮﻟﮕﺮي‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﺸﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ در آﺳـﯿﺎي ﺻـﻐﯿﺮ از دﺳﺖ ﺗﺮكﻫـﺎ زﺟﺮ و آزار دﯾـﺪ‪ ،‬در ﻣـﺎه ژوﺋﯿﻪ ‪ 1717‬ﺑﻪ ﻣﺮز‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬در ﺣﻮاﻟﯽ اﯾﺮوان‪ ،‬رﺳـﯿﺪ‪ «2» .‬آﻧﮋدو ﮔـﺎردان و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﻗﺮﯾﺐ ﺳﻪ ﻣﺎه در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎري او ﺷـﺶ‬
‫ﻫﻔﺘﻪ در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺎه آورﯾﻞ ‪ ،1718‬اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻪ درﺑﺎرﯾﺎن اﯾﺮان ﮐﻪ در آن وﻗﺖ از ﮐﺎﺷﺎن ﻋﺎزم ﻗﺰوﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬در ﻗﺰوﯾﻦ‬
‫آﻧﮋدو ﮔﺎردان ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن رﻓﺖ و وزﯾﺮ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺖ‪ ،‬از او ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﺮد‪«3» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬آﻧﮋدوﮔـﺎردان ﮐﻪ در ﻣﺎه ژوﺋﯿﻪ ﺑﻌـﺪ ﺑﻪ اﯾﺮوان رﺳـﯿﺪ‪ ،‬اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ رﺿﺎ ﻣﺎه ﻗﺒﻞ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ از ﻏﺼﻪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻌـﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وي ﺧـﻮد را ﻣﺴـﻤﻮم ﮐﺮد‪ .‬و اﯾﻦ اﻇﻬـﺎر اﺧﯿﺮ ﻣﺤﺘﻤﻼـ درﺳﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ -.‬ﮔﺰارشﻫـﺎي او از اﯾﺮوان و اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻣﻮرخ ‪ 5‬اﮐﺘﺒﺮ ‪) 1717‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ‪ ،5‬ورق ‪ (1469‬و ‪ 15‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ )ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪،‬‬
‫ﺟﻠﺪ ‪ ،5‬ورق‪.)a 671‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧـﺎﻣﻪ دﯾﺴﻮدن(‪ )Dissoudin‬ﺑﻪ ﻣﯿﺸـﻞ از ﺗـﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 12‬ژوﺋﯿﻪ ‪) 1717‬ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ‪ ،5‬ورق‪b‬‬
‫‪.)831‬‬
‫)‪ .(3‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در ﮐﺘﺎب ‪ The History of the Revolution of Persia ,p .141‬درﺑﺎره ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ وي‬
‫اروﭘﺎﯾﯽﻫـﺎ را ﻋﻤﻮﻣـﺎ‪ ،‬و ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ را ﺧﺼﻮﺻﺎ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺖ و ﻣﯽﮐﻮﺷـﯿﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان اﻣﺘﯿﺎزات ﺗﺠﺎري ﺑﺪﻫـﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﺘﯿﺎزات زﯾﺎدي ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽﻫﺎ‬
‫داده اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﻀﺮ اﺳﺖ و دوﻟﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺳﻮد ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت آﻧﻬﺎ رو ﺑﻪ ﻧﻘﺼﺎن و زوال ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن از ﻧـﺎﻣﻪاي ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮد ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺸـﻌﻮف ﺷـﺪ و ﻗﻮل داد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺗﺠﺎري ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨـﺪ‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ‬
‫ﮔﺎردان او را از ﺷـﺮاﯾﻂ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ آﮔﺎه ﮐﺮد‪ ،‬وي ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻣﺘﻌﺠﺐ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﻧﻪ ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫و ﻧﻪ ﺷﺎه و ﻧﻪ وزراﯾﺶ را از وﺟﻮد آن ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﻧﺴﺨﻪاي از ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬روز ﺑﻌﺪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن‬
‫ﺑﻪ ﮔـﺎردان ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ رﺿـﺎ ﺑﯿـﮓ از ﺣـﺪود اﺧﺘﯿـﺎرات ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﻪ وي اﻣﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ از دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﻣﻮاد ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ‪ 1708‬را ﻋﻤﻠﯽ ﺳـﺎزد و اﮔﺮ ﺧﻮد را ﻧﮑﺸـﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ .‬در ﻣﻼﻗﺎت ﺑﻌـﺪي‪ ،‬ﻓﺘﺢ‬
‫ﻋﻠﯿﺨـﺎن ﺳـﺨﻦ از ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺟﺪﯾـﺪ ﺑﻪ ﻣﯿـﺎن ﻧﯿـﺎورد و ﮔﻔﺖ ﻣﻨﺘﻈﺮ ورود ﮐﺸﺘﯽﻫـﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﺧﻠﯿـﺞ ﻓـﺎرس اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎه‬
‫ﮔﺎردان را در ‪ 26‬ﻣﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪«1» .‬‬
‫وﻟﯽ ﭘﺲ از ﭼﻨـﺪي‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﮔـﺎردان ﺑـﺎ درﺑـﺎر در ﻧﺘﯿﺠﻪ ورود اﺗﯿﻦ ﭘـﺎدري ﺧﺮاب ﺷـﺪ‪ .‬ﭘـﺎدري ﭘﺲ از ﻣﺸﺎﺟﺮه ﺑﺎ ﻣﺤﻤـﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ در‬
‫ﮐﭙﻨﻬـﺎگ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ در ﺳـﺎل ‪ 1719‬ﺑﺮاي ﺗﺼـﺪي ﻣﻘـﺎم ﮐﻨﺴﻮﻟﯽ در ﺷـﯿﺮاز و ﻣـﺬاﮐﺮه ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان درﺑﺎره ﻧﻘﺸـﻪ‬
‫ﻣﺴـﻘﻂ از ﭘـﺎرﯾﺲ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ «2» .‬ﭘـﺎدري ﺑـﺎ اﺗﺤـﺎد اﯾﺮان و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺴـﻘﻂ ﮐﺎﻣﻼـ ﻣﻮاﻓـﻖ ﺑﻮد؛ وﻟﯽ ﮔـﺎردان‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﺗﺮﺳـﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻋﺮاب از اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ آﮔﺎه ﺷﻮﻧـﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗـﺪاﻣﺎﺗﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ «3» .‬ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻣﺨـﺎﻟﻔﺖ ﮔﺎردان‪ ،‬ﭘﺎدري ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ در ﻣﺎه اوت ‪ 1720‬ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﺎردان از‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺎدري اﺻﺮار ﻣﯽﮐﺮد ﻟﻘﺐ ﺳﻔﯿﺮ و ﻣﻦ ﺳﻨﯿﻮر ﺑﻪ او داده ﺷﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪي ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎدري ﺷـﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻋﻠﯿﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ ﮔﻔﺖ و‬
‫ﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ زد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه او ﺑﺎﻋﺚ ﻗﻄﻊ اﯾﻦ ﻣﺬاﮐﺮات ﮔﺮدﯾﺪ‪«4» .‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻋﺰﯾﻤﺖ ﭘﺎدري ﺑﺮاي ﺗﺼﺪي ﻣﻘﺎم ﮐﻨﺴﻮﻟﯽ در ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﮔﺎردان ﺑﻬﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺰل ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ در‬
‫دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1720‬اﻣﮑﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﻧﻪ ﮔﺎردان و ﻧﻪ ﭘﺎدري اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را درك ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس ﻧﻔﺮﺳـﺘﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ‬
‫اﯾﺮان ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬در اﻧﺠﺎم دادن ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﻓﻘﻂ در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ‪1721‬‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﺰارش ﮔﺎردان‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 15‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ،1718‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،5‬اوراق‪ a 571‬و‪.a 671‬‬
‫)‪ -.(2‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﻀﺒﻮط در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ -5‬ورق‪.b 252‬‬
‫)‪ .(3‬ﮔﺎردان ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ از اﻗﺪاﻣﺎت اﻋﺮاب ﻣﺴﻘﻂ ﻋﻠﯿﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽﻫﺎ در ‪ 1698 -1696‬اﻃﻼع داﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ ، Compte au Roi-.(¬ 4‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 604‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﺑﻨـﺪر ﻋﺒﺎس ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ «1» .‬ﮔﺎردان در ﮔﺰارﺷـﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ورود آﻧﻬﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮ ﻃﺮف ﮐﺮدن ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾـﺪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺷـﺪ و ﺟﻠﻮي ﮐﻮﺷـﺶﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻪ ﺿـﺮر ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺎردان ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ دوﻟﺖ اﯾﺮان را ﺑﻪ زودي وادار ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬وي ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﺎدري‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨﺪان ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻧﻤﯽﮐﺮد »‪ «2‬و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﻮل دﻫـﺪ ﮐﻪ اﺗﺤﺎدي ﻧﻈﯿﺮ اﺗﺤﺎد ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴـﻘﻂ در ﻣﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑـﻮد‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘـﺎدري ﺗﺼـﻤﯿﻢ داﺷـﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺗﺤـﺎدي را ﺑﻪ وﺟـﻮد آورد و ﺑﻪ ﺗﺼـﻮﯾﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ اﯾﻦ ﻗﺼـﺪ در اﮐﺘـﺒﺮ ‪ 1721‬ﺑﻪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎردان ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎدري ﻧﻮﺷﺖ )ﻇﺎﻫﺮا در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺣﺮف ﻧﻤﯽزدﻧﺪ( ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾـﺪ از ﻣـﺬاﮐﺮه ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ «3» .‬ﭘـﺎدري ﻧﭙـﺬﯾﺮﻓﺖ و رواﺑـﻂ آن دو ﭼﻨﺎن ﺧﺮاب ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮل اﺳﻘﻒ ﺑﺎرﻧﺎﺑﺎس ﻓﺪﻟﯽ »‪» :«4‬ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺷـﯿﺮاز ﺑﻪ ﭘﺎيﺗﺨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻣﯿﺎن دو ﮐﻨﺴﻮل ﻫﯿﭻ راﺑﻄﻪاي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ دو ﺑﺮاي‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮐﺎرﺷﮑﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫در اواﯾﻞ ‪ 1722‬ﮔﺎردان ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﮔﺰارش داد ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷـﯿﺪ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ‪ 1715‬وادارد‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ وزﯾﺮ ﺑﻌﺪ از ﺷﻨﯿﺪن ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﭘﺎدري ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪«5» .‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠـﺎم ﭘـﺎدري ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ ﮐﻪ در ﻣﺎه رﺟﺐ ‪ 1722) 1134‬ﻣﻪ‪ -‬آورﯾـﻞ( »‪ «6‬ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧـﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻓﺎﯾـﺪهاي‬
‫ﻧﺒﺨﺸـﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ وﻗﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎ اﺻـﻔﻬﺎن را در ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و وﺿـﻌﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ ﻧﮕﺬاﺷﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﺛﻤﺮات ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺷـﺮوع ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻﻔﻬﺎن در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ ،1722‬ﭘﺎدري و ﮔﺎردان ﻫﺮ دو در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ و ﮔﺰارشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه‬
‫ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺳـﺘﺎدهاﻧﺪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎردان ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي‬
‫آذوﻗﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬در ﮐﺘﺎب‬
‫‪Histoire de la Compagnie Royale des Indes Orientales, pp. 469- 464‬‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﻮﺗﺎ(‪ )Sottas‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم اﮐﻮي ﺑﺎ ﺷﺮح ﺟﺰﺋﯿﺎت آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﭘﺎدري‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﮐﺎردﯾﻨﺎل دوﺑﻮا(‪ ، )Dubois‬ﻣﻮرخ ‪ 10‬ﻣﺎرس ‪ ،1722‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﮔﺎردان »ﻫﯿﭻ ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﯿﺴﺖ و در‬
‫ﻃﯽ ﺳﻪ ﯾـﺎ ﭼﻬـﺎر ﺳـﺎﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ درﺑـﺎر ﻣﻘﯿﻢ اﺳﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺘﯿﺎزي ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪ «.‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾـﺪ اﻇﻬﺎرات ﭘﺎدري را در ﺧﺼﻮص‬
‫ﮔﺎردان ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﮔﺰارش ﮔﺎردان ﻣﻮرخ ‪ 28‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ ،1721‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬اوراق‪ b 701‬و ‪.108‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﻨﻘﻮل در‪A Chronicle of The Carmelites ,vo 1 .1 .p .610‬‬
‫)‪ .(5‬ﮔﺰارش ﮔﺎردان ﻣﻮرخ ‪ 20‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1722‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 141‬‬
‫)‪ .(6‬رﻗﻢ )ﻓﺮﻣـﺎن( اﺻـﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻪ داراي ﻣﻬﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﻗﻠﯽ ﺧـﺎن اﻋﺘﻤـﺎد اﻟـﺪوﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﺎه رﺟﺐ ‪ 1134‬ﺻـﺎدر ﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ رﻗﻢ در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ‬
‫وزارت اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﻫﻔـﺪﻫﻢ‪ ،1800 - 1700 ،‬در ﻗﺴـﻤﺖ‪، piecces Diverses en langues Orientales‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ 21‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﮔﺰارش ﭘﺎدري‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 20‬ﻣﻪ ‪ ،1722‬در ﻫﻤﺎن ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.b 371‬‬
‫ﭘﺎيﺗﺨﺖ اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﺑﻮد؛ »‪ «1‬و ﻣﺜﻞ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺧﺎﻃﺮات روزاﻧﻪ را ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪«2» .‬‬
‫در ﻣﺎه ژوﺋﻦ‪ ،‬دوﻟﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻮاﺟﺐ ﭘﺎدﮔﺎن ﺷـﻬﺮ دﭼﺎر ﻣﻀـﯿﻘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﮔﺎردان ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺒﻠﻐﯽ وام ﮐﺮد وﻟﯽ او‬
‫ﮐﺎري ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮑﻨﺪ زﯾﺮا ﺑﻪ زﺣﻤﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ «3» .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺎدري ﺗﺎ وﻗﺖ ﻓﺮار ﺧﻮد در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد و اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺼـﺎﺣﺒﺖ او ﺑـﺎ ﮔـﺎردان ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﻧـﺎﮔﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ «4» .‬ﭘﺲ از آن ﮐـﻪ ﭘـﺎدري در ﺷـﺐ ﻫﺸــﺘﻢ اوت از ﺷـﻬﺮ‬
‫ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬ﮔﺎردان ﺣﺘﻤﺎ ﻧﻔﺴﯽ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼـﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ ﮔﺎردان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻗﺼـﺪ دارد ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺸـﯽ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺧﻮد ژوزف‬
‫آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن را ﺑـﺎ وﺟﻮد ﺧﻄﺮات ﺑﺴـﯿﺎر ﻣـﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﺑﻪ اردوي اﻓﻐﺎنﻫﺎ در ﻓﺮح آﺑﺎد ﺑﺮود ﺗﺎ از ﻣﺤﻤﻮد ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﻨـﺪ اﺗﺒﺎع ﻓﺮاﻧﺴﻮي و‬
‫اﻣﻮال آﻧﻬـﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﻣـﺬﻫﺒﯽ را ﺗﺤﺖ ﺣﻤـﺎﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ژوزف ﺑـﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ از دﺷﻮاريﻫﺎ ﮔـﺬﺷﺖ و ﺧﻮاﻫﺶ ﮔﺎردان را‬
‫اﺑﻼغ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻣﺤﻤﻮد از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن دول اروﭘﺎﯾﯽ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان ﺧﻄﺎب ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﺸـﻨﻮد ﺷﺪ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﮐﺎر ﺧﻮد را اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ و ﭘﺮﭼﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺑﺮاﻓﺮازﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﺰاﺣﻢ آﻧﻬﺎ ﻧﺸﻮد‪«5» .‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ژوزف دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه رﺋﯿﺲ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وي در ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ و‬
‫ﻓﺎﺗـﺢ ﺗﺨـﺖ و ﺗـﺎج اﯾﺮان در ‪ 23‬اﮐﺘـﺒﺮ ‪ 1722‬ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﺣﻀـﻮر داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪا ﮔـﺎردان ﺑﻪ او ﻣﻠﺤـﻖ ﺷـﺪ و ﻫﺮ دو ﺑﻪ اﺗﻔـﺎق ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻘﺪﯾﻢ اﺣﺘﺮاﻣﺎت ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺤﻤﻮد رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺎ ﻓﺘﺢ و ﻓﯿﺮوزي ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن در آﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑـﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮ از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨـﺪيﻫﺎ رﻓﺘﺎر ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾـﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﮐﻢﺗﺮ از رﻗﺒﺎي آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺒﻮﺷـﯽﻫﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺻﻮﻣﻌﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ او واﮔﺬارﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺗﻌﺼﺐ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ از آن ﻟﺤﺎظ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻮﻣﻌﻪ در ﻧﺰدﯾﮏ ارگ ﺷﻬﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ «6» .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﺎردان را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﭙﺮدازد‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Clairac ,vo 1 .I .pp .336(1‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮات روزاﻧﻪ در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺧﺎﻃﺮات روزاﻧﻪ ﮔﺎردان‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 16‬ژوﺋﻦ ‪ ،1722‬در ﻫﻤﺎن ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.b 391‬‬
‫)‪ .(4‬ﭘﺎدري در ‪ 15‬ژوﺋﻦ ‪ 1722‬ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﮔﺎردان ﻫﻨﻮز او را »ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨـﺪ«؛‪ -‬ﮔﺰارش او در ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت‬
‫اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 281‬‬
‫)‪-.(5‬‬
‫"‪Memoire sur la Derniere Revolution de Perse jusequ'a la fin de lannee 1724‬‬
‫در ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ‪ ،6‬ورق‪( .a 583‬اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ ﻇﺎﻫﺮا در ﺳـﻔﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و‬
‫ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ اﻃﻼﻋـﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ داده اﺳﺖ(‪ .‬ﺑـﺎ وﺟﻮد ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻀـﯽ از اﻓﻐﺎنﻫﺎ وارد ﺧﺎﻧﻪ ﮔﺎردان‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و او را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﺳﺎﻋﺘﺶ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫)‪ , Memoire surla Guerre Civile de perse "Joseph Apisalaimian-.("6‬در ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 982‬‬
‫وﻟﯽ از ﺣﺪود ﺳﯽ ﺗﻮﻣﺎن ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﺮد و ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ آﻧﭽﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ و ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﺒﻠﻎ ﻧﺎﭼﯿﺰي ﺑﻮد‪«1» .‬‬
‫ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اوﺿـﺎع آﺷـﻔﺘﻪ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺗﺠـﺎرت ﺑﻪ ﺣـﺎل وﻗﻔﻪ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬دوﭘﻠﮑﺲ‪ ،‬در ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫آﺳﯿﺎ در ‪ 1727‬ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﻣﺤﻠﯽ در ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس داﺷﺖ ﮐﻪ از آن ﻫﺮﮔﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮده‬
‫و ﺣﺎﻻـ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣـﺎل ﺧﺮاﺑﯽ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ «2» «.‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﺳﺎلﻫـﺎ زﺣﻤـﺎت و ﮐﻮﺷـﺶﻫﺎي ﮐﻠﺒﺮ و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن او‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎلﻫـﺎي ﺑﻌـﺪ وﺿﻊ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ ﺗـﺎ ﺣـﺪي ﺑﻬـﺘﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺠـﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﺮان و ﺧﻠﯿـﺞ ﻓـﺎرس ﻫﺮﮔﺰ‪ -‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮارد اﺳـﺘﺜﻨﺎﯾﯽ‪-‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺗﺠﺎرت اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ اﯾﺮان ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1730‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿـﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺸـﻤﮑﺶﻫﺎي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﺗﺠﺎري ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﺮان‬
‫ﺿﺮرﻫـﺎي ﺑﺴـﯿﺎري ﺑﻪ ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﮐﺸﻮر آﻧﻬـﺎ وارد آورد‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻫﻤﮑـﺎري ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﮐـﺪام ﻣﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴـﺎ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺷﺨﺼـﯽ آﻧﻬﺎ در اﻣﻮري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧـﺪ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻃﺒﻌﺎ اﯾﻦ روﯾﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﺎ رﻗﺒﺎي ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي در اﯾﺮان ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد‪«3» .‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ آن در اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا در زﻣﺎن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آن‪ ،‬دوﻟﺖ ﺻـﻔﻮي ﺑﺎ وﺿـﻊ‬
‫ﻧﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﻨﻘﺮض ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻌـﺎﯾﺐ و ﻧﻘﺎﯾﺺ ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﺎرﻣﻨـﺪاﻧﺶ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺑﻬﺒﻮدي ﺗﺠﺎرت وﺟﻮد داﺷﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‬
‫ﮐﺎر آن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺴـﺎﻋﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺠـﺎري ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﺄﯾﻮس ﮐﻨﻨـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﺟﻬﺎت دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ روﺑﻪرو‬
‫ﺷـﺪ‪ .‬در ﻣـﻮرد ﻣـﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﺟـﻮد ﮐﺎرﻣﻨـﺪان ﮐﻨﺴـﻮﻟﮕﺮي ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺗـﺎ ‪ ،1730‬ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﻣــﺬﻫﺒﯽ در اﯾﺮان و‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي را از آﺳـﯿﺐ ﻣﺼﻮن داﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻤﻊ زﯾﺎدي از ﻣﺴـﻠﻤﺎنﻫﺎ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯽ در ﻧﯿﺎﻣﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺼـﯿﺮ آن‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي )ﯾﺎ اﺗﺒﺎع ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ(‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎ در اﯾﻦ راه زﺣﻤﺖ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-.(1‬‬
‫¬‪Memoire sur la Derniere Revolution de perse jusqu'a la fin de lannee 1724‬‬
‫ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ورق‪.a 563‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را آﻟﻔﺮد ﻣـﺎرﺗﯿﻨﻮ در ﻣﻘـﺎﻟﻪ ﺧـﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان¬‪Le Premier Consul de France a Bassora) 1730- :‬‬
‫‪) 1745‬‬
‫در ﻣﺠﻠﻪ‬
‫‪.Revue de I'Histoire de Colonies Francaises) 1917 (, p. 8‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﮔﺮ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﯽاﺛﺮ ﻣﺎﻧـﺪن ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان ﻣﯿﺎن روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺷـﺪ روي ﻧـﺪاده ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﺿﺮر اﯾﺮان ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫـﺎ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ در اﻣﻮر ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﺗﺒـﺎع ﻓﺮاﻧﺴﻪ در آن وﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮ اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎ اﺧﺒﺎر و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮان و ﻣﺮدم و ادﺑﯿﺎت آن را ﺟﻤﻊ آوري و ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺗﻌﻠﯿﻢ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ در اروﭘـﺎ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد داﻧﺴـﺘﻦ زﺑﺎنﻫﺎي‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮراﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺷـﺮق ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻤﺎل ﻟﺰوم را دارد‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﻟﻮﯾﯽ ﮐﺒﯿﺮ را‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺪرﺳﻪ ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬ﺿـﻤﯿﻤﻪ ﺧﻮد ﮐﺮد و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻣﺘﺮﺟﻢ زﺑﺎنﻫﺎي ﺷـﺮﻗﯽ را ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻢ زﺑﺎنﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫»‪ «1‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﭘﺘﯽ دوﻻﮐﺮوا‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ آﺑﻪ ﮔﻮدرو‪ ،‬از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻌﻠﻤﺎن زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ در اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺳﺨﻨﯽ ﭼﻨﺪ درﺑﺎره ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﺗﯿﻦ ﭘﺎدري و ﺑﺮادران ﮔﺎردان ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘـﺎدري‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﺎه اوت ‪ 1722‬از اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﺎ زرﻧﮕﯽ ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ‪ 21‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺸـﻘﺎت و ﻣﺨﺎﻃﺮات ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺷﯿﺮاز‬
‫رﺳـﯿﺪ؛ و ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ از ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم رﺑﻮﻓﻪ »‪ ،«2‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻨﺴﻮل در ﺷـﯿﺮاز ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻨـﺪر‬
‫ﻋﺒﺎس رﻓﺖ و ﻗﺮﯾﺐ ﯾﮏ ﺳﺎل در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن رﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪ 1725‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ درﺑﺎره او‬
‫در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺷﺎﯾﺪ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮق ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻃﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﻗﻔﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬آﻧﮋدو ﮔﺎردان و ﺑﺮادرش ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻫﯿﺌﺖﻫﺎي ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1726‬آﻧﮋدو ﮔﺎردان ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﮑﺘﻪ ﻣﺪتﻫﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدن ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﭼـﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻮا وﻇـﺎﯾﻒ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻨﺴﻮل اﻧﺠـﺎم ﻣﯽداد و اﻓﻐﺎنﻫـﺎ ﻫﻢ او را در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺎم ﻗﺒﻮل داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬وي ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﺑﺮادر ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺒﺮد‪ ،‬و اﺷـﺮف اﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺷﺪ ﺑﻪ آﻧﮋ اﺟﺎزه ﺳﻔﺮ ﺑﺪﻫﺪ وﻟﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﻫﻤﺮاه او ﺑﺮود‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﻌﺪ از ﺷﮑﺴﺖ‬
‫ﻧﻬـﺎﯾﯽ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﺑﻪ ﺧﯿـﺎل ﻓﺮار اﻓﺘﺎد‪ .‬وي در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ در ﻫﺸـﺘﻢ ﻣﺎرس ‪ 1730‬ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﻌﻠﯿﻢ زﺑﺎنﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﮐﯽ )ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ( در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺧﯿﻠﯽ زودﺗﺮ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾـﻦ‪ ،‬از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﮐﯽ در ﻣـﺪارس ﯾﺴـﻮﻋﯽ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ و ازﻣﯿﺮ ﺗـﺪرﯾﺲ ﻣﯽﺷـﺪ و ﻣﺨـﺎرج ﻣﺪرﺳـﻪ‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ را اﺗﺎق ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﺎرﺳﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬از ﺳﺎل ‪ 1700‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺮﮐﯽ در ﮐﺎﻟﺞ ﯾﺴﻮﻋﯽﻫﺎ در ﭘﺎرﯾﺲ ﺗﻌﻠﯿﻢ داده ﻣﯽﺷﺪ‬
‫و ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪار ﯾﺎ ﻣﺒﻠﻎ در ﺷـﺮق ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ در‬
‫اﯾـﻦ ﻣﺆﺳـﺴﺎت ﺗﻌﻠﯿـﻢ داده ﻧﻤﯽﺷـﺪ‪Dugat Histoire des Orientalistes de 1 ' Europe du XIIe au XIX .‬‬
‫‪siecles, precedee d une Esguisse historigue des Etudes Orientales) Paris, 1868 (. vo 1. I, pp.‬‬
‫‪.XXIII and XXIV‬‬
‫)‪ .(2‬آﺑﻪ رﺑﻮﻓﻪ ﺿﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﯿﺮاز در ﺳﺎل ‪ 1724‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫»‪ ...‬ﻟﺰوﻣﯽ ﻧـﺪارد ﮐـﻪ ﺷـﻮق و ذوق ﺧـﻮد را از اﯾـﻦ ﻧﺠـﺎت ﺷـﺮح دﻫـﻢ‪ .‬ﻣـﺎ ﮐـﻪ ﮐﻤﮑﯽ درﯾـﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽداﺷـﺘﯿﻢ و ﻣﺜـﻞ ﺑﺮدهﻫـﺎ زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان از آزادي ﺧـﻮد ﺧﺸـﻨﻮدﯾﻢ‪ .‬ﻣـﺪﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي درﯾـﺎﻓﺖ ﻣﺮﺧﺼـﯽ ﻣﯽﮐـﻮﺷﻢ و از ﻏﯿﺒﺖ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن‪ ،‬ﺳﺮدار ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﻋﺠﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮه ﻣﯽﭘﺮدازم و اﻣﯿﺪوارم ﺑﻪ آرزوي ﻗﻠﺒﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻢ‪«1» «.‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮا دوﮔﺎردان در آﺧﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺒﻠﻐﯽ وﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ در اﯾﻦ ﺳـﻔﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺨﺎرج ﺧﻮد و ﺑﺮادر ﺑﯿﻤﺎرش‬
‫را ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻮﻟﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽداﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺳﺨﺖ ﻣﺤﺘﺎج‬
‫ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮا دو ﮔﺎردان ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪ از ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اﺟﺎزه ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﺮاي ﺧﻮد و آﻧﮋ )ﮐﻪ ﻗـﺪري ﺣﺎﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد( ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺎه را واداﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪاي را ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد ﻣﺠﺪدا ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺪاﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﮐﺸﯿﺶﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي را در ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس از ﭘﺮداﺧﺖ ﻋﻮارض ﮔﻤﺮﮐﯽ ﻣﻌﺎف دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﺑﺮادر‪ ،‬در اﯾﻦ وﻗﺖ‪ ،‬ﻋﺎزم ﺳﻔﺮ ﺷﺪﻧﺪ »‪ «2‬و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺑﺼﺮه و ﺑﻐﺪاد و ﺣﻠﺐ‪ ،‬ﻋﺎﻗﺒﺖ در ﻣﺎه ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ،1732‬ﺑﻌﺪ از ﺷﺎﻧﺰده‬
‫ﺳـﺎل ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎرﺳـﯽ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎي ﮔـﺎردان ﻫﻨـﻮز ﺑﻪ آﺧﺮ ﻧﺮﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﭘﯿـﺎده ﺷـﺪن از ﮐﺸـﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻣﻘﺮوض ﺑﻮدن دﺳﺖﮔﯿﺮ و ﺑﻪ زﻧـﺪان اﻓﮑﻨـﺪه ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا در ﻧﺠﺎت او ﺳـﻌﯽ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ او در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬
‫ﻣﻘﺮوض ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ «3» .‬ﺑـﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ آﻧﮋ دو ﮔـﺎردان در دﺷـﻮارﺗﺮﯾﻦ و ﺧﻄﺮﻧـﺎكﺗﺮﯾﻦ دوره ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان در اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر‬
‫ﻣﻘﯿﻢ ﺷﺪه و ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﺮده و ﻃﯽ ﻓﺮﻣﺎن رواﯾﯽ اﻓﻐﺎنﻫﺎ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ ﺣﺎل ﻓﻠﺞ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬رﻓﺘﺎر‬
‫دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ او ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ او ﺑﻪ وﻃﻦ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﯽاﻧﺼﺎﻓﺎﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻌـﺪا ﭘﺸـﯿﻤﺎن ﺷﺪ و ﺑﺮاي آﻧﮋ و‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﻣﻘﺪاري ﻣﻘﺮري ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪«4» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮔﺰارش ﺟﻬﺖ ﮐﻨﺖ دو ﻣﻮرﭘـﺎ‪ )Maurepas(،‬ﻣﻮرخ ‪ 8‬ﻣﺎرس ‪ ،1730‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ‪ ،7‬ورق‪a‬‬
‫‪ 001‬ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻨﺴﻮل در اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ راﻫﺐ ﮐﺒﻮﺷﯽ(‪ )Capuchin‬و ﯾﮏ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮔﺮﺟﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻧﺎﻣﻪ ﮔﺎردان‬
‫از ﺣﻠﺐ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 13‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ،1731‬در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ورق‪.a 001‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ورق‪.b 211‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﻘـﺪر ﻧﺒﻮد ﮐﻪ آﻧﮋ دوﮔـﺎردان ﻣـﺪت ﻣﺪﯾـﺪي ﻣﻘﺮري ﺧﻮد را درﯾـﺎﻓﺖ دارد‪ ،‬زﯾﺮا در ﺳـﺎل ‪ 1735‬در ﻣﺎرﺳـﯽ در ﮔـﺬﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫ﺧﺼﻮص ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﻗﺼـﺪ داﺷﺖ او را ﺟﻬﺖ ﺗﺼﺪي اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﮐﺎر اﻓﺘﺎدن‬
‫وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺗﻮﭘﺎل ﻋﺜﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﮐﻪ ﻃﺮف دار ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ ﺑﻮد و ﺑﺮوز ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧﺪن اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﺷﺪ‪-.‬‬
‫‪ Masson, Histoire du Commerce Francais dans le Levant au XVIIIe Siecle, p. 532‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪413 :‬‬
‫ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺳﻮم ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن در رﺑﻊ اول ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‬
‫ﺷﻬﺮ اﺻــﻔﻬﺎن در دره زاﯾﻨــﺪه رود‪ ،‬ﮐﻤﯽ در ﻃﺮف ﺷــﺮق ﻣﺤﻠﯽ واﻗـﻊ اﺳـﺖ ﮐـﻪ آن رودﺧـﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از ﺳﺮﭼﺸــﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻦ از اﻃﺮاف‬
‫ﮐﻮﻫﺮﻧـﮓ و ﮔﺬﺷـﺘﻦ از ﮐﻮهﻫـﺎي زاﮔﺮس‪ ،‬وارد ﺟﻠﮕﻪ ﻣﺮﮐﺰي اﯾﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﺷـﻬﺮ را ﺑﻪ دو ﻗﺴـﻤﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺎوي ﺗﻘﺴـﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﺷﻬﺮ در ﺷﻤﺎل آن واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻔﻬﺎن ‪ 5200‬ﭘﺎ از ﺳـﻄﺢ درﯾﺎ ارﺗﻔﺎع دارد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ داراي ﻫﻮاي ﻧﺴﺒﺘﺎ‬
‫ﻣﻌﺘـﺪﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎك ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺠﺎور‪ ،‬ﮐﻪ از آﺑﺮﻓﺖ ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ﺣﺎﺻﻞ ﺧﯿﺰ اﺳﺖ و ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ آﺑﯽ ﮐﻪ از زاﯾﻨﺪه رود و ﭼﺎهﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ آﺑﯿﺎري ﻣﯽﺷﻮد‪«1» .‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1598‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ اﺻﻔﻬﺎن را‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻗﺰوﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎيﺗﺨﺘﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﻬﺮ داراي ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺒﻼ ﺳـﻼﻃﯿﻦ ﺳـﻠﺠﻮﻗﯽ و دﯾﮕﺮان ﻋﻤﺎرات زﯾﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ﻣﺴـﺠﺪ ﺟﺎﻣﯽ‪ ،‬در آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ آن ﺑﺨﺸﯿﺪ و آن را ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻢ او ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ »اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺼﻒ‬
‫ﺟﻬﺎن‪«.‬‬
‫ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس در اﻧﺘﺨـﺎب اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﻋﻘﻞ و ﮐﯿﺎﺳﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ دور ﺑﻮدن از ﺳﺮﺣﺪ‪ ،‬از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺼﻮن ﺑﻮد‪ .‬آب و ﻫﻮاي آن ﻋﺎﻟﯽ و در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺧﯿﺰي واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﻧﻘﺸﻪ ﺷـﻬﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ داد و آن را از ﻧﻮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺪان ﺷﺎه ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي زﯾﺒﺎ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎه در زاوﯾﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒ اﷲ در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮق‪ ،‬و در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺎﭘﻮ ﮐﻪ در ﻣﺪﺧﻞ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ وﺳﯿﻊ ﮐﺎخ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ و در ﻏﺮب آن ﺑﻮد‪«2» .‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎزار ﻗﯿﺼﺮﯾﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﺧﯿﺮا ﻣﻘﺪار آب زاﯾﻨﺪه رود زﯾﺎدﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آب رودﺧﺎﻧﻪ ﮐﺎرون را‪ ،‬ﮐﻪ از ﻗﺴـﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ ﮐﻮﻫﺮﻧﮓ ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي زاﯾﻨﺪه رود ﻣﻨﺤﺮف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬در اﯾﻦ اﯾﺎم ﻓﻘﻂ ﺧﻮد ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺎﭘﻮ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﮐﻮﭼﮏ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎﻻر اﺷﺮف ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫را ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ ﻣﺪﺧﻞ آن در ﻗﺴﻤﺖ زاوﯾﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﯿﺪان ﺷﺎه در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻨﺘﻬﯽ اﻟﯿﻪ زاوﯾﻪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎه ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺷــﺎه ﻋﺒـﺎس ﺑـﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﭼﻬـﺎر ﺑـﺎغ ﻣﻌـﺒﺮ زﯾﺒـﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﭘـﺎﯾﺘﺨﺖ ﺧـﻮد اﯾﺠـﺎد ﮐﺮد‪ «1» .‬ﺑـﻪ ﺟـﺎي راهﻫـﺎي درﺷـﮑﻪرو در زﻣـﺎن ﺣﺎﺿـﺮ‪،‬‬
‫ﮔﺮدشﮔﺎهﻫـﺎﯾﯽ در دو ﻃﺮف ﭼﻬـﺎر ﺑـﺎغ ﺳـﺎﺧﺖ و در وﺳـﻂ آن ﺟـﻮﯾﯽ ﮐﻪ در ﻓﻮاﺻـﻞ ﻣﻌﯿﻦ داراي ﺣﻮﺿـﭽﻪ ﺑﻮد روان ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﻮﺿـﭽﻪﻫﺎ ﻓﻮارهﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻮازات ﮔﺮدش ﮔﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻔﻮف درﺧﺘﺎﻧﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ در ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎﯾﻪﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﯽاﻧـﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻓﺮاﯾﺮ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1677‬در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬در ﺷﺐ ﺗﻤﺎم اﻋﯿﺎن اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ ﻣﯽآﻣﺪﻧـﺪ و ﻫﻮاﺧﻮري‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺎ ﻋـﺪه زﯾـﺎدي از ﻣﻠﺘﺰﻣـﺎن ﺧـﻮد در اﻃﺮاف ﻣﯽﮔﺸــﺘﻨﺪ و ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ در ﺷـﮑﻮه و ﺟﻼـل و ﺳـﺨﺎ و ﺑﺨﺸـﻨﺪﮔﯽ رﻗـﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ «2» «.‬اﷲ وردﯾﺨـﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻣـﺎنده ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﭘـﻞ ﻣﻌﻈﻤﯽ ﺑﺮ روي رودﺧـﺎﻧﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﻦ ﻣﺤﻮﻃﻪ را در ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺎغ ﺑﺰرگ ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ در ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ زاﯾﻨﺪه رود ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﺮاي ﺗﺮﻗﯽ ﺗﺠﺎرت اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎزارﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد را وﺳـﯿﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ زور ﺷﺶ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ارﻣﻨﯽ را از ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬در ﺷﻤﺎل‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﻮچ داد و آﻧﻬـﺎ را در ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﺳـﺎﮐﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻧﺎم ﺟﻠﻔﺎي ﻧﻮ داده ﺷـﺪ )و ﻣﺘـﺪرﺟﺎ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﻮ‬
‫ﺳﺎﻗـﻂ ﮔﺮدﯾـﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺟﻠﻔـﺎ« در آﻣـﺪ(‪ .‬ﺷـﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮدم ﺳﺎﻋﯽ و ﺗﺠﺎرت ﭘﯿﺸﻪ اﻣﺘﯿﺎزات زﯾﺎدي‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آزادي ﻣـﺬﻫﺐ و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ و اﻧﺘﺨﺎب رﺋﯿﺲ ﺷﻬﺮداري‪ ،‬اﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺻﻔﻮي ﻧﺒﻮد ﮐﻪ در زﯾﺒﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﭘﻞ ﺧﻮاﺟﻮ و ﻗﺼﺮ ﺳﻌﺎدت آﺑﺎد و‬
‫ﮔﺮدشﮔﺎه‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺪ ﺗﺎﻻر اﺷـﺮف »‪ ،«3‬ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺷـﻬﺮ اﻓﺰود‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺧﺴـﯿﺲ ﻋﻤﺎرت ﻋﻤﺪهاي ﺑﺮ ﭘﺎ ﻧﮑﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫـﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻋﻤﺎرات دﯾﮕﺮي اﻓﺰود‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﯾﺠﺎد ﮔﻨﺒـﺪ ﮐﻮﭼﮑﯽ در درب اﻣﺎم )ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ( و ﻧﻤﺎز ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺠﻠﺴـﯽ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﯽ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﻋﻤﺎرت را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ آﻣﺪﻧﺪ درﺑﺎره آن ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ اﺛﺮي ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺑـﺎره در دﺳﺖ دارﯾﻢ از ﺷﺎردن اﺳﺖ ﮐﻪ روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ده ﺳﺎل ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1665‬و ‪ 1677‬در اﺻﻔﻬﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮد‪ ،‬و در آن‬
‫ﻋﻬﺪ اﺻﻔﻬﺎن در اوج‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﭘﯿﺮ ﻟﻮﺗﯽ در ﮐﺘﺎب‪ ، Vers Ispahan‬ص ‪ ،216‬ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ »ﺷﺎﻧﺰه ﻟﯿﺰه اﺻﻔﻬﺎن« ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪A New Account of East India and Persia,) London, 1698 (, p. 290‬‬
‫‪ .(3) .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﭘﻮپ(‪ )Pope‬در ﮐﺘﺎب‪ ، Survey of Persian Art‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ ،1194‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺎﻻر را اﺷﺮف ﺑﺮ ﭘﺎ‬
‫ﮐﺮد وﻟﯽ آﻗـﺎي ﮔﻮدار(‪ )Godard‬در ﻣﻘـﺎﻟﻪ ﺧﻮد راﺟﻊ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن در آﺛـﺎر اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠـﺪ دوم‪ ،‬ﺻـﻔﺤﺎت ‪ ،162 - 161‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺗﺎﻻـر در اواﺧﺮ زﻣـﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﯾﺎ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﻌﻼ ﻣﺤﻞ ﯾﮑﯽ از ادارات‬
‫دوﻟﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﺧﻮد ﺑﻮد‪ «1» .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻃﺮحﻫﺎي زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪ ﻫﻠﻨـﺪي‪ ،‬ﮐﻮرﻧﻠﯿﻮس دوﺑﺮوﯾﻦ‪ ،‬در ‪ 1705 -1704‬و ‪ 1707 -1706‬از آﺛﺎر‬
‫اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﺮه وﺳـﯿﻌﯽ ﮐﻪ وي از اﺻـﻔﻬﺎن ﮐﺸـﯿﺪه اﺳﺖ )ﻟﻮح ‪ 74‬در ﺟﻠـﺪ اول ﺳـﻔﺮ ﻧﺎﻣﻪ او( ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ اﯾﺮان در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪ اﺻﻔﻬﺎن در اﺑﺘﺪاي ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‬
‫‪ -1‬ﻗﺼـﺮ ﻓﺮحآﺑﺎد ‪ -2‬ﭘـﻞ ﻣﺮﻧﺎن ‪ -3‬ﭘـﻞ اﷲوردي ‪ -4‬ﻣـﺪرﺳﻪ ﻣﺎدر ﺷﺎه ‪ -5‬ﭼﻬﻞ ﺳﺘﻮن ‪ -6‬ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺎﭘﻮ ‪ -7‬ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎه ‪ -8‬ﻣﺴﺠﺪ ﺷﯿﺦ‬
‫ﻟﻄﻒ اﷲ ‪ -9‬ﻣﯿـﺪان ﺷﺎه ‪ -10‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ‪ -11‬ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ‪ -12‬ﻣﺴـﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ‪ -13‬ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﺗﺒﺮك ‪ -14‬ﭘـﻞ ﺟﻮﺑﯽ ‪ -15‬ﻗﺼـﺮ ﺳﻌﺎدت آﺑﺎد ‪ -16‬ﻫﻔﺖ دﺳﺖ ‪ -17‬ﭘﻞ ﺧﻮاﺟﻮ ‪ -18‬ﭘﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ‪ -19‬ﺧﺮاﺑﻪﻫـﺎي ﺷﺎه دز ‪ -20‬ﭘﻞ‬
‫ور ﮔ ﺎ ن ‪.‬‬
‫اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺳـﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ در آﻧﺠﺎ ﻣﻘﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻋﻤﺎرت زﯾﺒﺎ و ﻃﺮح اﺻﻔﻬﺎن را ﻣﯽﺳﺘﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬـﺎ از ﮐﻮﭼﻪﻫـﺎي ﺗﻨﮓ و ﺑﺎرﯾﮏ و ﭘﺮﭘﯿـﭻ و ﺧﻢ و ﻧﺎﻫﻤﻮار و ﮐﺜﯿﻒ آن ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردهاﻧـﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﮐﻮﭼﻪﻫـﺎ ﺳﻮراخﻫﺎ و دﺳﺖ اﻧـﺪازﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺷﺐ ﻧﻤﯽﺷـﺪ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﮔـﺬﺷﺖ‪ «2» .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﻮﭼﻪﻫﺎي اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺎزل ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻤﯿﺰ و ﺑﺎﺷﮑﻮﻫﯽ در آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪«3» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Chardin ,Voyages ,vo 1 .VII ,pp .273 -492(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.286 -285‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪.Relation des DifferEntes Especes de Peste que reconnoissent les Orientaux, pp. 42- 3‬‬
‫‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺻﻔﻬﺎن در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﯾﺎ رﺑﻊ اول ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻘﯽ در دﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﺷﺎردن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در زﻣﺎن وي‪،‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽﻫﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺻـﻔﻬﺎن را در ﺣـﺪود ‪ 1 / 100 / 000‬ﻣﯽداﻧﺴــﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﻀــﯽﻫﺎ آن را ﺑﯿﺶ از ‪ 600 / 000‬ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻧﻤﯽزدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎردن ﺑﺎ آن ﮐﻪ رﻗﻤﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻟﻨﺪن در آن ﻋﻬﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷـﻬﺮي‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﺷـﻬﺮﻫﺎي اروﭘﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ داﺷـﺘﻪ‪ «1» ،‬و ﭼﻮن ﻫﺮ دو ﺷـﻬﺮ را ﺧﻮب ﻣﯽﺷـﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻗﻀـﺎوت او درﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ‪ .‬از‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻟﻨﺪن در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ‪ 670000‬ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺻﻔﻬﺎن در ﺣﺪود ‪650000‬‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﻮد )از ﺟﻤﻠﻪ ‪ 30000‬ﻧﻔﺮ اﻫﺎﻟﯽ ﺟﻠﻔﺎ(‪ .‬ﻃﯽ ﯾﮏ ﻗﺮن‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺻﻔﻬﺎن ﻫﺸﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺟﻤﻌﯿـﺖ ﺷـﻬﺮ در آن وﻗـﺖ ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺎﮐﻨـﺎن اﻣﺮوزي آن ﺑـﻮد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫـﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﯿﺰ در آن وﺟـﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻓﺮاﯾﺮ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬اﺻـﻔﻬﺎن و ﺟﻠﻔـﺎ وﺳـﯿﻊﺗﺮ از ﻟﻨـﺪن و ﺳﻮث وارك و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠـﺎور آﻧﻬـﺎﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮق ﮐﻪ در اﮐﺜﺮ ﺟﺎﻫﺎي آن ﺑﺎغ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺟﻤﻌﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«2» «.‬‬
‫ﻣﺤﯿـﻂ دﯾﻮارﻫﺎي ﮔﻠﯽ ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺶ از ‪ 11‬ﻣﯿـﻞ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن در ﺣـﺪود ‪ 8000‬ﺧـﺎﻧﻪ و ﺑﺎغﻫـﺎي زﯾـﺎدي در ﺧﺎرج از اﯾﻦ دﯾﻮارﻫﺎ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺤﯿﻂ ﺷـﻬﺮ ﺑﯿﺶ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪ‪ .‬ﮐﻤﭙﻔﺮ آن را ﺑﻪ ‪ 57‬ﻣﯿﻞ ﺗﺨﻤﯿﻦ زده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ رﻗﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ آﻣﯿﺰ ﻣﯽآﯾـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ از دﻫﮑـﺪهﻫﺎي ﻣﺠﺎور را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر آورده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﺛﺮ ﻏﻔﻠﺖ ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن‪ ،‬دﯾﻮارﻫﺎ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ داﺷـﺘﻨﺪ و در‬
‫واﻗﻊ در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ وﯾﺮان ﺷﺪه و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﯾﺮاﻧﯽ دﯾﻮارﻫﺎ ﻫﻢ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن ﻣﻨﺎزل ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺴﺮﯾﻊ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻻزم را از دﯾﻮارﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآوردﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫ارگ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺗﺒﺮك ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ ،‬در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﻣﺤﻠﻪ ﺧﻮاﺟﻮ و در ﯾـﮏ ﻣﯿـﻞ و رﺑﻌﯽ ﺷـﺮق ﻣﺮﮐﺰ ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ارگ ﺷﺎﻣـﻞ ﭼﻨـﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤـﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ در اﻃﺮاف ﯾـﮏ زﻣﯿﻦ ﺳﺎن واﻗﻊ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺰاﯾﻦ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ در ﯾﮑﯽ از ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎ ﻧﮕﻪداري ﻣﯽﺷـﺪ‪.‬‬
‫ارگ ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻞ دﯾﻮارﻫﺎي ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﺮاﺑﯽ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪«4» .‬‬
‫در ازﻣﻨﻪ ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن ‪ 12‬دروازه داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺷﺎردن در آﻧﺠﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﺷﻤﺎره آﻧﻬﺎ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Chardin ,Voyages ,vo 1 .VIII ,p .274(1‬‬
‫)‪. A New Account of East India and Persia ,p .293(2‬‬
‫)‪ .(3‬در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1954‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﺧﺸﺖ از ﺑﻘﺎﯾﺎي دﯾﻮارﻫﺎي ﺷـﻬﺮ در ﻣﺤﻠﻪ ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻮر ﺑﺎران‪ ،‬ﮐﻪ در ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺷﻬﺮ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ . De Bruyn ,Travels ,vo 1 .I .p .194 -.(4‬از اﯾﻦ ارگ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ دﯾﻮارﻫﺎي ﻣﺤﻠﻪ ﻧﻮر ﺑﺎران‬
‫را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺸﺖ دروازه ﺗﻘﻠﯿـﻞ ﯾـﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺷـﺶ دﻫـﺎﻧﻪ ﯾـﺎ ﺳﻮراخ در دﯾﻮارﻫـﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣـﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ از دروازه ﻃﻮﻗﭽﯽ در ﺷـﻤﺎل‬
‫ﺷﺮوع ﮐﻨﯿـﻢ و در ﺟﻬـﺖ ﮔﺮدش ﻋﻘﺮﺑﻪﻫـﺎي ﺳـﺎﻋﺖ ﺑﻪ دور دﯾﻮارﻫـﺎ ﺑﭽﺮﺧﯿﻢ‪ ،‬ﺳـﺎﯾﺮ دروازهﻫـﺎي ﺷـﻬﺮ از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮدﻧـﺪ‪ :‬ﺟﻮﺑـﺎره )ﯾﺎ‬
‫ﻋﺒﺎس( در ﺷـﺮق‪ ،‬ﺣﺴﻦ آﺑﺎد در ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ‪ ،‬ﺳـﯿﺪ اﺣﻤﺪ و ﮐﺎرون در ﺟﻨﻮب‪ ،‬دوﻟﻪ و ﻟﻮﻣﺒﺎن در ﻏﺮب‪ ،‬و در دﺷﺖ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ‪،‬‬
‫در ﺣـﺪود ﺑﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺳـﯽ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﺷـﻤﺎر دروازهﻫﺎ ﺑﻪ ده رﺳـﯿﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﻫﺮ دﻫﺎﻧﻪاي را ﮐﻪ ﺷﺎردن ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت دروازه در‬
‫آورده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ «1» .‬در زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎم آﺛﺎر دروازهﻫﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﺗﻬﺮان ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زاﯾﻨﺪه رود در وﻗﺖ ﻃﻐﯿﺎن ﺧﻂ دﻓﺎﻋﯽ ﻣﺴـﺘﺤﮑﻤﯽ ﺑﺮاي ﺷـﻬﺮ ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﻬﺎر‪ ،‬در اﺛﺮ ﺑﺎران‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ آب ﺷﺪن ﺑﺮفﻫﺎي زاﮔﺮس‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﭘﻞ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻞﻫﺎي اﺻﻔﻬﺎن در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺳﺎل از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﻮاﻗﻊ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺒﻮر از روﺧﺎﻧﻪ آﺳﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن داراي ﭼﻬﺎر ﭘﻞ اﺻﻠﯽ و دو ﭘﻞ ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ از اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻓﻌﻼ ﯾﮏ ﭘﻞ ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺴﯿﺮ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ از ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷـﺮق‪ ،‬اول ﺑﻪ ﭘﻞ ﻣﺮﻧﺎن ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪ «2» .‬اﯾﻦ ﭘﻞ ﺑﺴـﯿﺎر ﺳﺎده و داراي ﻫﯿﺠـﺪه ﻃﺎق و دﯾﻮارهﻫﺎي ﮐﻮﺗﺎه اﺳﺖ و ﻣﺤﻠﻪ‬
‫ﻋﺒﺎس آﺑﺎد اﺻﻔﻬﺎن را ﺑﺎ ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ ﺟﻠﻔﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﯾـﮏ ﻣﯿﻞ و رﺑﻌﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﭘﻞ اﷲ وردﯾﺨﺎن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ زﯾﺒﺎﺗﺮ از ﭘﻞ ﻣﺮﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﻞ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‬
‫ﮐﺒﯿﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬داراي دﯾﻮارهﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ در ﻫﺮ دو ﻃﺮف اﺳﺖ و ﺑﺮاي دﻓﺎع آﺳﺎنﺗﺮ از ﭘﻞ ﻣﺮﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺻـﻔﻬﺎن و ﺟﻠﻔﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫اﯾﻦ ﭘﻞ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﮔﺎﻫﯽ آن را ﭘﻞ ﺟﻠﻔﺎ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ )ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ آن »ﭘﻞ ﺳﯽ و ﺳﻪ ﻃﺎق« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﻞ ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﺟﻨﻮﺑﯽ ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻮل آن ‪ 968‬ﭘﺎ و ﻋﺮض آن ‪ 45‬ﭘﺎﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫ﭘـﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﭘـﻞ اﷲوردﯾﺨـﺎن‪ ،‬ﭘـﻞ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﭘـﻞ ﭼﻮﺑﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﻠـﻂ ﭘﻞ ﭼﻮﺑﯽ ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﭘﻞ ﮐﻪ اﺻـﻼ ﺑﺮاي‬
‫ﮔﺬراﻧﺪن ﻣﺠﺮاي آﺑﯽ از روي رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮوزه ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﭘﯿﺎدهروﻫﺎ و راﻧﻨﺪﮔﺎن وﺳﺎﯾﻞ ﻧﻘﻠﯿﻪ ﺳﺒﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘـﻞ ﺧﻮاﺟﻮ ﭘـﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﭘـﻞ ﭼﻮﺑﯽ اﺳﺖ و ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس ﺛـﺎﻧﯽ آن را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﭘﻠﯽ ﮐﻪ اوزون ﺣﺴﻦ آق ﻗﻮﯾﻨﻠﻮ در ﺣـﺪود دو ﻗﺮن ﭘﯿﺶ‬
‫ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻨﯿـﺎن ﻧﻬـﺎد‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﭘﻮپ ﻋﻘﯿـﺪه دارد ﮐﻪ ﺷـﺎه ﻋﺒـﺎس ﺛـﺎﻧﯽ ﺑـﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﭘـﻞ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﭘـﻞ ﺳﺎزي اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﯾﮑﯽ از‬
‫زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﭘﻞﻫﺎي ﻓﻌﻠﯽ را ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪Valentijn, F. Ouden Nieuw Oost- Indien, vo 1. P., Vart I, pp. 207- 8‬‬
‫‪ .(2) .‬ﻧﺎم درﺳﺖ آن ﭘﻞ ﻣﺎرﺑﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎرﺑﺎﻧﺎن اﺳﻢ دﻫﮑﺪه ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻼ ﺣﻮﻣﻪ ﺟﻠﻔﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪(3‬‬
‫‪Professor Pope, ¬Islamic Architecture: M. Bridges A Survey of Persian Art, vo 1., II, p. 1236‬‬
‫‪.‬‬
‫آورد‪ «1» .‬از اﯾﻦ ﭘﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺪ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺠﺎري آب آن را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ از‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﭘﻞ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺴـﺘﻦ ﻣﺠﺎري آب آن ﯾﮏ ﻧﻮع درﯾﺎﭼﻪ ﻣﺼـﻨﻮﻋﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺼﺮ ﺳﻌﺎدت آﺑﺎد و ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد در دو ﻃﺮف رودﺧﺎﻧﻪ ﺗﺎ ﭘﻞ ﺟﻮﺑﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮد ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ .‬ﭘﻞ ﭼﻮﺑﯽ ﺳﺒﮑﯽ )ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ( »ﻫﻔﺖ دﺳﺖ« و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎزل‬
‫ﭘﺎدﺷـﺎه را‪ ،‬واﻗﻊ در ﺳﺎﺣـﻞ ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺮم ﺳـﺮاي ﺷﺎﻫﯽ در ﺷـﻤﺎل رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ﻗﺴـﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از‬
‫ﻫﻔﺖ دﺳﺖ و ﻧﺰدﯾﮏ ﭘﻞ ﺧﻮاﺟﻮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم آﯾﻨﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﭼﻬﻞ ﺳـﺘﻮن وﻟﯽ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از آن ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﺎرات از‬
‫ﻣﯿـﺎن رﻓﺘﻪاﻧـﺪ و ﻏـﺎﻟﺐ آﻧﻬـﺎ را ﻇﻞ اﻟﺴـﻠﻄﺎن در ﯾﮏ ﻗﺮن ﭘﯿﺶ ﺧﺮاب ﮐﺮد‪ «2» .‬در ﻣﺤـﻞ آﻧﻬـﺎ اﮐﺜﺮا ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺴﺎﺟﯽ اﯾﺠﺎد ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪.. Pope ,loc .cit ,p .1237(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻟﺮد ﮐﺮزن در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﻓﺖ‪ ،‬آﯾﻨﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮ ﺟﺎ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﺮاﺑﯽ اﻓﺘﺎده‬
‫ﺑﻮد‪ -.‬ﮐﺘﺎب او‬
‫‪ .Persia and the persian Question) London, 1892 (vo 1, ll. pp. 48- 9‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪419 :‬‬
‫ﻓﻌﻼـ ﻣﺠـﺎري آب در ﭘـﻞ ﺧﻮاﺟﻮ را ﺑﺮاي ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳـﻄﺢ آب رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧـﺪ و ﺑﻪ آن وﺳـﯿﻠﻪ اراﺿـﯽ واﻗﻊ در ﭘﺎﯾﯿﻦ ﭘﻞ را آﺑﯿﺎري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﻞ را ﭘﻞ ﺣﺴﻦ آﺑﺎد ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧـﺪ و اﯾﻦ اﺳﻢ از ﻧﺎم ﻣﺤﻠﻪاي ﮐﻪ در ﺟﻨﻮب آن ﻗﺮار‬
‫دارد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ اﯾﻦ ﻣﺤﻠﻪ را ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن ﺧﺮاب ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آن ﭘﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﺤﻠﻪ ﺧﻮاﺟﻮ ﮐﻪ‬
‫در ﺷﻤﺎل آن ﻗﺮار دارد ﭘﻞ ﺧﻮاﺟﻮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﻞ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ 2 /3 /4‬ﻣﯿﻞ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﭘﻞ ﺧﻮاﺟﻮ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي آن ﺳـﻨﮕﯿﻦ و ﮐﻬﻨﻪ اﺳﺖ و ﻧﻔﻮذ ﺳـﺒﮏ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ وﻟﯽ روﺳﺎزي آن از ﻗﺮون وﺳـﻄﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﯽ آن‬
‫ﺳﺮ ﭘـﻞ ﻣﺴـﺘﺤﮑﻤﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﮔﺮ ﭼـﻪ ﻓﻌﻼـ ﺧﺮاب ﺷـﺪه اﺳـﺖ وﻟﯽ در اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺻـﻔﻮي ﻣـﺎﻧﻊ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬دﻫﮑـﺪه‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﭘﻞ واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺳﻪ ﭘﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ روي زاﯾﻨﺪه رود در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دو ﺗﺎ از اﯾﻦ ﭘﻞﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭼﻮم و دﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫در ﭼﻬﺎر و ﻧﻪ ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ ﭘﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻞ ﭼﻮم ﻓﻌﻼ ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ و اﺧﯿﺮا آن را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ وﻟﯽ از ﭘﻞ دﺷﺘﯽ ﻓﻘﻂ‬
‫ﭘﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷـﻤﺎل دﻫﮑﺪهاي ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﻞ ورﮔﺎن در ﯾﺎزده ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ اﺻـﻔﻬﺎن واﻗﻊ اﺳﺖ و‬
‫ﺷﺎﯾﺪ در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮب ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎز ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ از ﻋﻤﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮد ﺗﻌﺪاد ﮐﻤﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺼـﺮﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻣﺪارس ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﻤﯿﺮ اﺑﻨﯿﻪ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ ﺻـﺮف ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﺎرات‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﻣـﺪرﺳﻪ ﻣﺎدر ﺷﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﺮق ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ و ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺘﻬﯽ اﻟﯿﻪ ﺷـﻤﺎﻟﯽ آن و زاﯾﻨﺪه رود ﻗﺮار دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و‬
‫ﮐﺎروان ﺳﺮاي ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮق آن ﻗﺮار دارد ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺎدر ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻦ آن در ﺳﺎل ‪ 1118‬ﺷﺮوع ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1126‬ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﭘﺎﯾـﺎن رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﭘﻮپ درﺑـﺎره آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤـﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﭘﺎي دار ﺑﻮدن ذوق و ﻗﺮﯾﺤﻪ‬
‫ﻫﻨﺮي ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ و ﻣﺪرﺳﻪ و ﮐﺎروان ﺳﺮا آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ در اﯾﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎ دارد آن را ﻋﻈﯿﻢ ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪«2» «.‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﭘﻮپ در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺎدر ﺷﺎه ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺎر‪ ،‬ﺷﺨﺼـﯿﺖ و ﻓﺮﯾﺒﻨﺪﮔﯽ دارد‪ .‬در زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﺎﺷـﯽ‬
‫ﮐﺎري آن اﻓﺮاط ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ اﺷﮑﺎل ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺳﺎﺑﻘـﺎ اﯾﻦ ﭘـﻞ ﻧﺎمﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﭘـﻞ ﺣﺴﻦ ﺑﯿـﮓ )ﺑﻪ ﻧـﺎم اوزون ﺣﺴﻦ(‪ ،‬دﯾﮕﺮي ﭘـﻞ ﺷـﯿﺮاز )زﯾﺮا راه ﺷـﯿﺮاز از آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﯽﮔـﺬﺷﺖ(‪ ،‬دﯾﮕﺮي ﭘﻞ ﺑﺎﺑﺎ رﮐﻦ اﻟﺪﯾﻦ )زﯾﺮا آراﻣﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم در ﺟﻨﻮب آن اﺳﺖ(‪ ،‬دﯾﮕﺮي ﭘﻞ ﮔﺒﺮي )زﯾﺮا ﻣﺤﻠﻪ زردﺷﺘﯽﻫﺎ‬
‫ﺳﺎﺑﻘﺎ در ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ رودﺧﺎﻧﻪ و در ﻣﺠﺎورت آن ﺑﻮد(‪.‬‬
‫)‪.. A Survey of Modern Art ,vo 1 .II ,p .1213(2‬‬
‫آن ﮐﻪ ﺳﺎده و ﻣﺤﮑﻢ اﺳﺖ ﻫﻢ آﻫﻨﮕﯽ دارد‪ .‬در ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻫـﺪف اﺻـﻠﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺣﻔﻆ ﺷـﺪه اﺳﺖ؛ آن ﻫﻢ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﻨﺪﺳـﯽ‬
‫در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳـﻼﻣﯽ از ﺳﻨﻦ دﯾﺮﯾﻦ اﻧﺪك اﻧﺪك ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ «1» «.‬ﺑﺴـﯿﺎري از اروﭘﺎﯾﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺪود ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﮐﻪ ﭘﯿﺮ ﻟﻮﺗﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از آن ﺑﻨﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﺮاﺑﯽ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺷﺪ‪ «2» .‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﺗﻌﻤﯿﺮات ﮐﻠﯽ در آن ﺷﺪ و اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻤﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮد از ﻗﺮار ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣـﺪرﺳﻪ ﺟﻼـﻟﯿﻪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤـﺎرت ﮐﻪ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﺧﯿﺎﺑـﺎن ﺣﺎﻓـﻆ و در ﺷـﺮق ﺷـﻬﺮ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1114‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻃﺮز‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن ﺳﺎده و در وﺳﻂ آن ﺣﯿﺎﻃﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣـﺪﺧﻞ‪ ،‬اﯾﻮان ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﺎ ﮐﺎﺷـﯽ ﮐﺎري و ﮔـﭻ ﺑﺮي دﯾـﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣـﺪرﺳﻪ ﺷـﻤﺲ آﺑﺎد‪ .‬اﯾﻦ ﻣـﺪرﺳﻪ ﻣـﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﻌﺮوف ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ اﺳﺖ‪ ،‬در وﺳﻂ ﺷـﻬﺮ در ﻣﺤﻠﻪ ﺷـﻤﺲ آﺑﺎد‬
‫واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت آن ﻣﺜﻞ ﻣﺪرﺳﻪ ﺟﻼﻟﯿﻪ ﺳﺎده اﺳﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن در ‪ 1714 -1713‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺴـﺠﺪ ﻣﯿﺴﻮ )ﻣﺼـﺮي؟(‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎده و ﮐﻮﭼﮏ ﮐﻪ در ﺣﺪود ‪ 1116‬و ‪ 1705 -1704‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ در ﻣﺤﻠﻪ ﺟﻮﺑﺎره ﻣﯿﺎن ﻣﺤﻞ‬
‫دروازه ﻃﻮﻗﭽﯽ )ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ( و ﻣﻨﺎره ﭼﻬﻞ دﺧﺘﺮان ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﺠﺎد ﻋﻤﺎرات ﻓﻮق‪ ،‬ﻋـﺪهاي از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﺮد و از ﺧﻮد ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﻓﺰود و از ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان اﻣﺎم زاده اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬درب اﻣﺎم و ﻣﺴﺠﺪ ﺷﯿﺎع )اﺷﻌﯿﺎء( را ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷـﺎه در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺮ ﭘـﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻣـﺪرﺳﻪ ﭼﻬـﺎر ﺑـﺎغ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺼـﺮ ﻣﺠﻠﻞ و ﺑﺎغ ﻓﺮح آﺑﺎد‬
‫ارزﺷﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﯾﻦ ورﺳﺎي اﯾﺮاﻧﯽ در ﺣﺪود ‪ 1700‬ﻣﯿﻼدي ﺷﺮوع ﺷﺪ وﻟﯽ ﻫﻔﺪه ﺳﺎل ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ‪ «3» .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺼـﺮ ﺳـﻌﺎت آﺑﺎد و ﮔﺮدﺷـﮕﺎه آن و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎغ وﺳﯿﻊ ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻓﻮاره داﺷﺖ و داراي ﻗﺒﻪﻫﺎي زﯾﺒﺎ و‬
‫درﺧﺘﺎن ﺑﯽﺷﻤﺎر ﺑﻮد‪ ،‬اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮد‪ «4» .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وي ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺜﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.1215‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.265 -264‬‬
‫)‪ .(3‬در ﺳـﺎل ‪ 1704‬دﯾﻮارﻫـﺎ ﻫﻨﻮز ﮐﺎﻣﻼ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ دوﺑﺮوﯾﻦ در ﺟﻠـﺪ اول‪ Travels‬از اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﭘﯿﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اﯾــﻦ ﺑـــﺎغ و ﻗﺴـــﻤﺘﯽ از دﯾﻮارﻫـــﺎ و ﺑﻌﻀـــﯽ از ﺑﺮجﻫـــﺎ ﮐــﻪ ﻫﻨــﻮز ﺑﺮﭘـــﺎﺳﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋـــﺎ از ﻫﺎﯾـــﺪ ﭘـــﺎرك و ﺑﺎغﻫـــﺎي ﮐﻦ‬
‫زﯾﻨﮕﺘﻦ(‪ )Kensington‬در ﻟﻨﺪن ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎغ ﻣﺬﮐﻮر در زﻣﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي رودﺧﺎﻧﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋـﺪه زﯾـﺎدي از ﺟﻬـﺎن ﮔﺮدان آن را وﺻﻒ ﮐﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬و ﻣﯿـﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺎﯾـﺪ آﺛﺎر ذﯾﻞ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪Herbert, Travels,) London, :‬‬
‫‪1928 (, pp. 132- 4; Chardin, Voyages, vo 1. VIII, pp. 33- 5; sackville West, The Legacy of‬‬
‫‪ .Persia( Oxford, 1953 ), pp. 270- 1‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪421 :‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺷﺮﻗﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آﺛﺎر ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن را ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻓﺮح آﺑـﺎد در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪ در ﺟﻨﻮب زاﯾﻨـﺪه رود و در ﺣـﺪود ﯾـﮏ ﻣﯿﻠﯽ ﻏﺮب ﺑـﺎغ ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ واﻗﻊ ﺑﻮد و‬
‫زﻣﯿﻦ آن ﻣﺜﻞ زﻣﯿﻦ اﯾﻦ ﺑﺎغ از ﻗﺴـﻤﺖ ﻓﻮﻗﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﻃﺮف رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬آب از ﻣﺠﺮا ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫وارد ﺣﻮضﻫﺎ و ﻓّﻮارهﻫﺎ و ﺑﺎﻻﺧﺮه رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺧﺮاﺑﯽﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺑـﺎد و ﺑـﺎران‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﻗـﺪاﻣﺎت ﮐﺸـﺎورزان‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺳﺎﺧﺘﻤـﺎن وارد آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﺣﺪود ﻗﺼﺮ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪ «1» ،‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻓﺮح آﺑﺎد ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه وﺳﯿﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪،1932‬‬
‫ﻣﺴـﯿﻮ ﺑﻮدوان ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣـﺪﺗﯽ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ ﺧﺮاﺑﻪﻫـﺎ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا در آن وﻗﺖ ﺑﻘﺎﯾﺎي ﻗﺼـﺮ ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ اﻣﺮوزي از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﺸﺎر اﻟﯿﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻘﺸﻪ ﻣﻔﺼـﻠﯽ از آن ﺑﮑﺸـﺪ و ﺑﺎ ﭼﻨـﺪ ﻃﺮح ﺑﻪ ﻣﺠﻠﻪ اورﺑﺎﻧﯿﺴﻢ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺑﺪﻫـﺪ‪ «2» .‬اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ در ﮐﺘﺎب ﺑﺮرﺳـﯽ‬
‫ﻫﻨﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﭘﻮپ و دﮐﺘﺮ ﻓﯿﻠﯿﺲ آﮐﺮﻣﻦ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫ﺗﻬﯿﻪ آب ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﺑـﺎغ ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺑﺴـﯿﺎر دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺠﺮاي آﺑﯽ ﮐﻪ ﺷـﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ ﺑﺮاي ﺑﺎغ ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻔﺎف ﻓﺮح‬
‫آﺑﺎد را ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻗﺼﺮ و ﺑﺎغ ﺧﻮد را در ﺟﺎﯾﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﮏ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺸـﮑﻠﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ داﺷﺖ آوردن آب ﺑـﻮد و آن را از ﻣﺴـﺎﻓﺖ ﺑﻌﯿـﺪي از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠـﺎري ﺳـﻨﮕﯽ آورد‪ .‬ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﻧﺪﯾـﺪهاﻧﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨـﺪ ﮐﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﺠﺎري ﭼﻪ ﻣﺨﺎرج و زﺣﻤﺎﺗﯽ درﺑﺮ داﺷﺖ اﺳﺖ‪ «4» .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ اﮔﺮ ﭼﻪ درﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ آب را ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از راه درازي ﺑﯿﺎورﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻣﺠﺎري ﺳـﻨﮕﯽ ﮐﻪ او ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺠﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در ﺣﺪود ﯾﮏ‬
‫ﻗﺮن ﭘﯿﺶ از آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺛﺮي دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺪس زد ﮐﻪ ﻣﺠﺮاي ﻣﻮﺟﻮد را ﻗﺪري وﺳﯿﻊﺗﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آب ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎغﻫﺎي ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ و ﻓﺮح آﺑﺎد ﺑﺮﺳـﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳـﻄﺢ ﺑﺎغﻫﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺳـﻄﺢ آب ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدﻧـﺪ در دﻫﮑﺪه »ﻣﺰرا«‪ ،‬در ‪/5‬‬
‫‪ 17‬ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻓﺮح آﺑـﺎد‪ ،‬از آب زاﯾﻨـﺪه رود وارد ﻣﺠﺮا ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺧﺎك‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺠﺮا راه ﭘﺮ ﭘﯿـﭻ و ﺧﻤﯽ ﻣﯽﭘﯿﻤﻮد و‬
‫در ﺣﻘﯿﻘـﺖ ‪ 30‬ﻣﯿـﻞ ﻃـﻮل داﺷـﺖ‪ .‬در ﯾـﮏ ﻧﻘﻄـﻪ ﮐﻪ ﭼﻨـﺪ ﺗﭙﻪ در ﻣﺴـﯿﺮ آن واﻗـﻊ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺒـﻮر ﺷﺪﻧـﺪ ﺳـﯿﻔﻮﻧﯽ ﺑﺴﺎزﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﺮا را‬
‫ﻣﯽﺑـﺎﯾﺴﺘﯽ از داﻣﻨﻪﻫـﺎي ﺗﭙﻪﻫـﺎ ﺗـﺎ ﺷـﺮق رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎزﻧـﺪ و ﭼﻮن ﻣﻘـﺪاري از ﺑـﺪﻧﻪ آن ﻓﺮو رﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮوزه ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺠﺮاي اﺻﻠﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ و وﺳﯿﻊ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻓﺮح آﺑﺎد ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻗﻠﻌﻪ ﺗﺒﺮك و اﮐﺜﺮ دﯾﻮارﻫﺎي اﺻﻔﻬﺎن دﭼﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪.. Urbonisme )Paris ,1932( ,no .10(2‬‬
‫)‪. A Survey of Persian Art ,vo 1 .II ,pp .1436(3‬‬
‫)‪. History of the Revolution of Persia ,p .91(4‬‬
‫ﮐﺮدن آن ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ اﻗﺪام ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ «1» .‬ﺑـﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﺮاي ﻣﻨﺤﺮف ﮐﺮدن آب ﮐﺎرون ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف زاﯾﻨـﺪه رود از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻮراخ ﮐﺮدن ﮐﻮﻫﺮﻧـﮓ در دل ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒﺎل زاﮔﺮس ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ «2» .‬ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧـﻮاﺳﺖ آب ﻻـزم ﺑﺮاي اﺻـﻔﻬﺎن و ﺑﺎغﻫـﺎي ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ و ﻓﺮح آﺑـﺎد ﺗـﺄﻣﯿﻦ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻣـﺪﺗﯽ در ﺧﯿـﺎل ﻋﻤﻠﯽ ﮐﺮدن ﻧﻘﺸﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﻫﺮﻧـﮓ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﻤﻠﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫در آر د ‪.‬‬
‫ﻓﺮح آﺑﺎد ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﻞ ﺗﻔﺮﯾﺢ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ در ﺣﻮاﻟﯽ اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎغ وﺣﺶ ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﯿﺰ اﺣﺪاث ﮐﺮد ﮐﻪ در ‪ 17‬ﻣﯿﻠﯽ‬
‫ﺟﻨـﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﺷـﻬﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻮد از ﻣﺤـﻮﻃﻪ ﭼﻬـﺎر ﮔـﻮش ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺿـﻠﻊ آن ﻻاﻗـﻞ ﯾـﮏ ﻣﯿـﻞ و ﻧﯿﻢ ﻃـﻮل داﺷﺖ‪.‬‬
‫دﯾﻮارﻫﺎي ﺳﻪ ﺿـﻠﻊ آن ﻫﻨﻮز دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﺮاب و اﺳﻒاﻧﮕﯿﺰي اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬دﯾﻮار ﺷـﻤﺎﻟﯽ را اﻫﺎﻟﯽ دﻫﮑﺪه ﻣﺠﺎور ﺧﺮاب‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﺑﺎغ ﺳﺎﺑﻖ زراﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ ﭼﻮن در ﺳـﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﺎ آب رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺳﯿﺮاب ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺮ وﯾﮑﺘﻮر ﻣﯿﺸﻞ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ در درﺑﺎر اﯾﺮان‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﺮاﻧﺴﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎغ دﯾﺪن ﮐﺮد‪«3» .‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺨﺘﺼـﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﻠﻔﺎ در آن زﻣﺎن ﺑﻨﻮﯾﺴـﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳـﯿﺎﺳﺖ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﮐﺎرداﻧﯽ‬
‫ﻣﺮدم آن ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮد و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﺑﺎ آوردن ﻋﺪه دﯾﮕﺮي از اراﻣﻨﻪ از ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ آن‬
‫اﻓﺰود‪ .‬اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﺗﺎزه وارد در ﻫﺮ ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻬﺮ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﯽﺷﺪﻧـﺪ آن را ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﺗﺮك ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺟﻠﻔـﺎ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪﻫﺎﯾﯽ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎمﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬اﯾﺮوان و ﺗﺒﺮﯾﺰ دارﻧـﺪ‪ .‬ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ ﮐﻠﯿﺴﺎ‪ ،‬ﮐﻪ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﺳـﯿﺰده ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬دو ﺗﺎي آﻧﻬﺎ ﮐﻪ از دﯾﮕﺮان ﺑﺰرگﺗﺮﻧـﺪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ﻣﻨﺠﯽ ﻋﺎم ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1606‬ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ‬
‫وﻟﯽ در ﺳـﺎل ‪ 1655‬آن را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺑﺰرگﺗﺮي ﮐـﻪ اﻣﺮوز ﻣﻮﺟـﻮد اﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬و دﯾﮕﺮي ﮐﻠﯿﺴـﺎي ﺑﯿﺖ ﻟﺤﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در ‪1627‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﺷﻬﺮ دﯾﻮاري داﺷﺖ ﺑﺎ ﮐﻮﭼﻪﻫﺎي ﺗﻤﯿﺰي ﮐﻪ در دو ﻃﺮف آﻧﻬﺎ درﺧﺖ روﯾﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬از آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳﯿﺎن ﻣﺘﺸﮑﺮم ﮐﻪ در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1954‬ﻣﺮا ﺑﻪ دﯾﺪن اﯾﻦ ﻣﺠﺮا ﺑﺮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺷـﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اول ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﺣـﺪاث ﺗﻮﻧﻠﯽ اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ را ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺒﻮدن ﺗﻬﻮﯾﻪ از آن ﻣﻨﺼـﺮف ﺷـﺪ‪ .‬ﺷﺎه‬
‫ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﻫﻢ در دو ﻣﻮرد ﮐﻮﺷـﯿﺪ از آب ﮐﺎرون اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ آن ﮐﻪ از ﺧﺪﻣﺎت ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﻬﻨﺪس ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ اﺧﯿﺮا ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ ، Michel ,Memoire p .162-.(3‬ﻣﯿﺸﻞ را ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﺎغ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ وي آن را »ﺑﺎﮐﻤﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎغ ﻇﺎﻫﺮا‬
‫در ﺣﻮاﻟﯽ دﻫﮑـﺪه ﮐﻤﻪ و ‪ 1 /5‬ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ دﻫﮑـﺪه ﺑﺰرگﺗﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎغ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن و ‪ 2 /5‬ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ ﭘﻞ ورﮔﺎن ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﻫﺎﻟﯽ ﮐﻤﻪ ﺑﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳـﯿﺎن اﻃﻼع داد ﮐﻪ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻨﯽ در آن ﺣﻮاﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم آن را ﻫﻨﻮز »ﻗﺼﺮ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﮐﻠﻤﻪ‬
‫»ﺑﺎﮐﻤﻪ« ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎ »ﺑﺎغ ﮐﻤﻪ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻌﻀـﯽ از ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺟﻠﻔﺎ ﺑﻪ ﺑـﺪي رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺑﺴـﺘﻨﺪ و ﮔﺎﻫﯽ دﺧﺘﺮان و‬
‫زﻧـﺎن آﻧﻬـﺎ را ﺑﺮاي ﺣﺮم ﺳـﺮاي ﺧـﻮد ﻣﯽرﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺮدم اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻧﯿﺰ از ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾـﮏ ﻧﻔﺮ ﻋﯿﺴـﻮي ﺣﻖ ﻣﯽداد در ﺻﻮرت اﺳـﻼم‬
‫آوردن‪ ،‬اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺧﻮد را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﺻﺪﻣﻪ دﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﺟﻠﻔﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﺮج و ﻣﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد دﯾـﺪ‪ ،‬ﺑﺎز در زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﻧﺴـﺒﺘﺎ آﺑﺎد ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﺮاﺳـﻘﻒ آﻧﻘﺮه‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪ 1699‬در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺠﻠﻞ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﮐﻮﭼﻪﻫﺎي ﺗﻤﯿﺰ‬
‫و ﻫﻮاي ﻋﺎﻟﯽ ﺷـﻬﺮ را ﺳﺘﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒّﻠﻎ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﻮدرو‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺪتﻫﺎ در اﯾﺮان ﻣﻘﯿﻢ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﻫﻤﺮاﻫﺎن اﺳﻘﻒ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺟﻠﻔﺎ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺧﻼﺻﻪاي از ﺟﻬﺎن ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ «.‬ﺿﻤﻨﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ وﺿﻌﺸﺎن ﺧﻮب ﺑﻮد و ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در آن وﻗﺖ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷﻬﺮ را ﻣﯿﺎن ‪ 30000‬و ‪ 40000‬ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ زده اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫ﺟﻠﻔﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻣﺼﺎﯾﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم اﺻـﻔﻬﺎن ﺿﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪن در ‪ 1722‬ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎز ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺑﺪرﻓﺘﺎري اﻓﻐﺎنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ از وﻗﻔﻪ ﮐﺎﻣـﻞ ﺗﺠـﺎرت در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﻤﻼت اﻓﻐﺎنﻫﺎ‪ ،‬روسﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻮرشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﺮ ﭘﺎ‬
‫ﺷﺪ ﺑﺴﯿﺎر آﺳﯿﺐ دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻠﻔﺎ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻌﺪ از ﺻﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در آن روزﮔﺎر آﺷﻔﺘﻪ ﺑﻪ آن وارد آﻣﺪ دﯾﮕﺮ ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Gaudereau ,Relation II ,pp .94 and 97(1‬‬
‫ﺿﻤﯿﻤﻪ ﭼﻬﺎرم ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي‬
‫ﻫﻨﺮ و ادﺑﯿﺎت ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﯾﺮ رﺷـﺘﻪﻫﺎ در ﺳﯽ ﯾﺎ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل آﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ راه ﺗﻨﺰل و اﻧﺤﻄﺎط ﭘﯿﻤﻮد‪ .‬ﻣﻊ ذﻟﮏ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد‬
‫اﺳـﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﻣﻬﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﻣﻌﻤﺎري ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ دورهاي ﮐﻪ اﺛﺮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺎدرﺷﺎه در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎﻣﻼ ﻓﺎﻗﺪ ﺳﻠﯿﻘﻪ و ذوق و ﻣﻬﺎرت ﻫﻨﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻗﺎﻟﯽ ﺑﺎﻓﯽ‪ ،‬ادواردز در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻗﺎﻟﯽﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ«‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻣﯿﺮاث اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»درﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻧﻬﻀﺖ ﻫﻨﺮي‪ ،‬ﺗﺨﻢ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺒﻮغ و اﺳـﺘﻌﺪاد‪ ،‬ﺑﺪون ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺗﻤﺠﯿﺪ و‬
‫ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ‪ ،‬ﭘﮋﻣﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﻞ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ «.‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ ﻗﺎﻟﯽ ﺑﺎﻓﯽ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺮاﺣـﺎن و اﺳـﺘﺎدان ﻗﺎﻟﯽﺑﺎف ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺤﺮوم و ﺑﻪ زودي ﯾﺎ ﭘﺮاﮐﻨـﺪه ﺷﺪﻧـﺪ و ﯾﺎ از ﺑﯿﻦ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﮐﺴـﯽ ﺟﺎي آﻧﻬﺎ را ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﺮحﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺻﻨﻌﺖ ﻗﺎﻟﯽ ﺑﺎﻓﯽ راه اﻧﺤﻄﺎط ﭘﯿﻤﻮد و ﺑﺪ و ﻧﺎﺷﯿﺎﻧﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮي‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ،1722‬ﭘـﺎيﺗﺨﺖ و ﺗـﺎج ﺷـﺎﻫﯽ ﺧﻮد را ﺗﺴـﻠﯿﻢ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﮐﺮد و ﻋﻬﺪ‬
‫درﺧﺸﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺿﻊ ﺷﺮمآوري ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در آن دوره ﺻـﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﻧﺤﻄﺎط‪ ،‬ﻫﻨﺮ ﻗﺎﻟﯽ ﺑﺎﻓﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺪرﺟﺎ راه ﺗﻨﺰل ﭘﯿﻤﻮد و ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﮐﻮﺗﺎه وﻟﯽ ﺧﻮﻧﯿﻦ رؤﺳﺎي اﻓﻐﺎﻧﯽ آﻧﭽﻪ را ﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد‪) .‬ص ‪(253‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ادواردز درﺑﺎره ﻗﺎﻟﯽ ﺑﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻗﺎﻟﯽﻫﺎي ﻣﺮﺑﻌﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻـ در ﺧﺮاﺳﺎن در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪ ﺑﻪ ﻫﯿـﭻ وﺟﻪ ﻋﻼﻣﺖ اﻧﺤﻄﺎط دﯾـﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ «1» .‬ﯾﮏ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻋﺎﻟﯽ از اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪Von Bode Vorderas iatische Knupfteppiche aus alter Zeit,) Brunswick, 1955 (, pp. 135- 6‬‬
‫‪.‬‬
‫ﻗـﺎﻟﯽ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻟﺮداﺑﺮ ﮐﺎﻧﻮي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ «1» .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه آﻗﺎي ﮔﺮي »‪ ،«2‬در اﯾﻦ ﻗﺎﻟﯽﻫـﺎ اﺛﺮ ﻗﺎﻟﯽﻫﺎي ﮐﺮﻣﺎن ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ درﺧﺖ در‬
‫آﻧﻬﺎ رﺳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﻨﺴﻮﺟـﺎت زرﺑﻔﺖ‪ ،‬دوره ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ را ﺑﻪ ﻫﯿـﭻوﺟﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان دوره اﻧﺤﻄـﺎط ﻧﺎﻣﯿـﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼـ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫـﺎي زﯾﺒـﺎﯾﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺴﻮﺟﺎت در ﻣﺮﻗﺪ ﻋﻠﯽ )ع( در ﻧﺠﻒ »‪ «3‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ در اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪«4» .‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن زﯾﺒﺎي ﻣـﺪرﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ در اﺻـﻔﻬﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻬﻨﺪﺳـﯽ و ﻫﻨﺮﻫﺎي ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ آﺛﺎر اﻧﺤﻄﺎط زﯾﺎد ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ دﻗﺖ آن ﺳﺎﺧﺘﻤـﺎن را ﻧﮕﺎه ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫـﺪ دﯾـﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﺷـﯽ ﮐﺎري آن ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎ زﯾﺒﺎ و دل ﭘـﺬﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از آﺛﺎر ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻧﻘﺎﺷـﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺰل و اﻧﺤﻄﺎط ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻘﺺ ﺗﻨﻬﺎ در اﺛﺮ ﻧﺒﻮدن ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪان ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﺪان‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻣﺤﯿـﻂ ﻣﺴﺎﻋـﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼـوه‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾـﺪ اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »دو ﺷﺨﺼـﯿﺖ« ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺳﺒﮏ و ﺷﯿﻮه دﯾﺮﯾﻦ ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آﻧﻬﺎ را »ﻣﺘﺮﻗﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻧﻘﺎﺷـﯽ روشﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬در ﯾﮏ ﻣﻮرد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در زﯾﺮ ﺷـﺮح داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺳـﺒﮏ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻃﺮف دار ﺳـﺒﮏ ﻧﻘﺎﺷـﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺑـﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻣﺼﻮر ﻣﯽﻧﺎﻣﯿـﺪ‪ «5» .‬ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1617‬ﻣﯿﻼدي ﺗﻮﻟـﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان و ﻣﻘﻠﺪان ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﻣﻌﺮوف رﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ و ﺷﺎه ﺻﻔﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ‬
‫ارﺟﻤﻨﺪ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺳـﺘﺎد ارﻧﺴﺖ ﮐﻮﻧﻞ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﻘﺎﺷـﯽ ﮐﺘﺎب«‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﺑﺮرﺳـﯽ ﻫﻨﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﭘﻮپ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﺷﺮﺣﯽ درﺑﺎره‬
‫رﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﯽ و ﮐﺎرﻫﺎي او ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﯽﺷﻤﺎر او ]رﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﯽ[ ﻣﺜﻞ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﻮد از ﻟﺤﺎظ ﻫﻨﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺎرزي داﺷﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ اﺳﺘﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪ «.‬اﺳﺘﺎد ﮐﻮﻧﻞ در ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻟﻮﺣﻪ ﺷﻤﺎره ‪ ،1270‬در‪ ، A Survey of Persian Art‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را آﻗـﺎي ﮔﺮي در ﻧـﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺷـﺨﺼﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ ﯾـﺎد آور ﺷﺪﻧـﺪ‪ .‬از اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در ﻣﻮرد ﻫﻨﺮ اﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ‬
‫دوره در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻦ ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﭙﺎس ﮔﺰارم‪Aga- oglu, Safawid Rugs and Texiles in the Collection of .‬‬
‫‪the shrine of Imam Ali at al- Naiaf‬‬
‫‪(3) .‬‬
‫‪New York, 1941 (.. Reath and E. B. Sachs, Persian Textiles and Their Technique from the‬‬
‫‪Sixth to the Eighteenth‬‬
‫)‪(4‬‬
‫‪.) Centuries Including a System for General Texitle Classiflcation) New Heaven, 1937‬‬
‫)‪ .(5‬ﺣـﺎﺟﯽ ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻘﺎﺷﺎن ﻣﻌﺮوف اﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﻟﻘﺐ ﻣﺼﻮر اﻟﻤﻠﮏ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪ او واﻗﻊ در اﺻـﻔﻬﺎن در دوره ﺻـﻔﻮﯾﻪ و‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻗﺒﻞ از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬داﺧﻞ آن داراي ﮔﭻﺑﺮيﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آن ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ ﻣﻌﯿﻦ از رام ﮐﺮدن ﺷـﯿﺮﻫﺎ ﮐﺸـﯿﺪه اﺳﺖ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ از ﻣﻘـﺎﯾﺴﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑـﺎ ﺗﺼـﺎوﯾﺮ‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﮐﻪ رﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺗﺮﮐﯿﺐ و ﻧﻪ در ﻧﻤﻮدار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﺎﻻت و ﺣﺮﮐﺎت‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ‬
‫او ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻌﯿﻦ ﭘﯿﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از آن اﺛﺮ زﯾﺎدي از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﺎر او در‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎه آﺛﺎر ﻫﻨﺮي اﯾﺮان در ﻟﻨﺪن‪ ،‬در ‪ ،1931‬ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد وﻟﯽ اﮐﺜﺮ آﻧﻬﺎ را در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﯾﺎ ﺷﺎه ﺻﻔﯽ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫»‪ «1‬اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ »ﻣﺘﺮﻗﯽ« ﻣﯽرﺳـﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل اﺳـﺘﺎد ﮐﻮﻧﻞ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه »ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴـﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ درﯾـﺎﻓﺖ ﻧﻘﺎﺷـﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳـﺒﮏ رﺿـﺎ ﻋﺒﺎﺳـﯽ در ﺣـﺎل رﮐﻮد ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ و ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﻗﻮه ﺧﻼﻗﻪ ﺟﺪﯾـﺪي در آن ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺮوي ﻣﺤﺮﮐﯽ از ﺧﺎرج اﺣﺘﯿﺎج دارد«‪ «2» .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺮوﯾﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ‬
‫از ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪان ﺑﺎ اﺳـﺘﻌﺪاد را ﺑﺮاي ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﻪ رم ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ‪ .‬ﻣﻮﻓﻖﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪان ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ در ﮐﺎرﻫﺎي او »ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻋﺠﯿﺒﯽ از‬
‫آﺛﺎر ﺷﺮق و ﻏﺮب« ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫ﺳﺒﮏﻫﺎي ﻗـﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾـﺪ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮزه ﻣﺘﺮوﭘﻠﯿﺘﻦ ﻧﯿﻮﯾﻮرك ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺼﺎوﯾﺮي ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳـﺒﮏ ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ ﮐﺎر ﻣﻌﯿﻦ و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺪاد او از ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻢﺗﺮ وﻟﯽ داراي ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﻠﯽ ﻧﻘﯽ و آﻗﺎﻧﻮﯾﺎن اﺳﺖ‪«4» .‬‬
‫ﻻـرﻧﺲ ﺑﻨﯿﺎن ﻣﺮﺣﻮم و وﯾﻞ ﮐﯿﻨﺴﻦ و ﺑﺰل ﮔﺮي در ﮐﺘﺎب ﻧﻘﺎﺷـﯽﻫﺎي ﻣﯿﻨﯿﺎﺗﻮر اﯾﺮاﻧﯽ »‪ ،«5‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺟﺎﻟﺐ را اﺑﺮاز داﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫زﻣـﺎن و رﻓﻘـﺎﯾﺶ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫـﺎﯾﯽ از ﻧﻘﺎﺷـﯽﻫﺎي اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﯾﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ اﯾﺮان آوردﻧـﺪ »‪ ...‬ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﮐﺸـﯿﺪن ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻘـﺪس و ﻣﻘـﺪﺳﺎن و ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﻋﯿﺴﻮي ﺑﯽﺗﺎﺛﯿﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺧﻮد در ﻗﺮنﻫﺎي ﻫﺠﺪﻫﻢ و ﻧﻮزدﻫﻢ در ﮐﺸﻮري ﻣﺴـﻠﻤﺎن‪،‬‬
‫ﭘﺪﯾﺪه ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود«‪«6» .‬‬
‫در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻬﻢﺗﺮي از ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪-.(1‬‬
‫‪Binyon, Wilkinson and Gray, Persian Miniature Painting, pp. 178- 9‬‬
‫در ﺻﻔﺤﻪ ‪ 161‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻋﻘﯿﺪه ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﻌﯿﻦ اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪.. A Survey of Persian Art ,vo 1 .III ,p .1896(2‬‬
‫)‪.. Binyon ,Wilkinson and Gray ,op .cit ,p .180(3‬‬
‫)‪ .(4‬رﺟـﻮع ﺷـﻮد ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎ ﺑﻪ اﻟـﻮاح ‪ 23‬و ‪ 24‬در ﮐﺘـﺎب آﻗـﺎي راﺑﯿﻨﺴـﻦ(‪ )Robinson‬ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‪The Metropolitan :‬‬
‫‪.Museum of Art Miniatures: Persian Painting‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻘﺎﺷـﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﺻـﺤﻨﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از »ﺑﻬﺮام ﮔﻮر در ﺣﺎل ﺷﮑﺎر«‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻌﯿﻦ؛ و »رﺳﺘﻢ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺳﭙﺎه‬
‫اﯾﺮان« اﺛﺮ آﻗﺎﻧﻮﯾﺎن‪.‬‬
‫)‪. Persian Miniature Painting(5‬‬
‫)‪ .(6‬ﺷﺎﯾﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ از آﺋﯿﻦ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ آن ‪ (1720 / 1) 1133‬و ﻣﻮﺿﻮع آن ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت ﻧﻮروز اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼـﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻋﻤﺎﻣﻪ ﺑﺰرگ در وﺳﻂ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴـﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ از ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ ﮐﻮرﻧﻠﯿﻮس دوﺑﺮوﯾﻦ از اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺸـﯿﺪه اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد )و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺮده ﻫﻔـﺪه‬
‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آﻣﺪن ﮐﻮرﻧﻠﯿﻮس دوﺑﺮوﯾﻦ ﮐﺸـﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺨﺼـﯽ ﮐﻪ در وﺳﻂ ﻧﺸﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮي اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫وزﯾﺮ اﻋﻈـﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﭘﺮده ﺗﺸـﺮﯾﻔﺎت ﻧـﻮروز در ‪ 1132‬را ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﺷـﺨﺺ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از آن ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ او ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮﯾﺮ اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﭘﺮده دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ آن ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ اﻓﺴﺮده ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠـﺎ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈـﺎت ﺧﻮد درﺑـﺎره ﻧﻘﺎﺷـﯽ اﯾﺮاﻧﯽ در اواﺧﺮ ﻋﻬـﺪ ﺻـﻔﻮي را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪ ﻫﻠﻨـﺪي ﮐﻮرﻧﻠﯿﻮس‬
‫دوﺑﺮوﯾﻦ ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﯿﻢ‪ .‬وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺣﺘﯽ ﻧﻘﺎﺷﺎﻧﯽ دارﻧـﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻘﺎﺷـﯽ اﺳﺖ و دو ﻧﻔﺮ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ در ﻋﻬـﺪي ﮐﻪ ﻣﻦ در اﯾﺮان ﺑﻮدم در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﮐـﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬از ﮐﻨـﺞ ﮐﺎوي ﺑﻪ دﯾـﺪن ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻢ و درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ او ﺑﺮﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدم ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ ﻓﻘﻂ‬
‫ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑـﺎ رﻧـﮓ ﻟﻌـﺎﺑﯽ ﮐﺸـﯿﺪه ﺑﻮد ﻧﺸـﺎن ﻣﯽداد وﻟﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﺗﻤﯿﺰ و ﭘـﺎﮐﯿﺰه ﺑﻮد‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ او از ﺳﺎﯾﻪ‬
‫روﺷﻦ اﻃﻼﻋﯽ داﺷﺖ و در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﮐﺴـﯽ ﻫﻢ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻘﺎﺷـﯽﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﻘـﺎش ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷـﺎه ﺗﺼـﻮﯾﺮ ﮔﻞﻫـﺎ را از روي ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﺸـﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣـﺎ ﺑﻪ آﻧﺠـﺎ رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد و رﻧـﮓ آﻣﯿﺰي آن را ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮐﺸـﯿﺶﻫﺎي اروﭘـﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ او آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد؛ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر زﯾﺒـﺎﺗﺮﯾﻦ رﻧﮓﻫـﺎ را دارﻧـﺪ ‪ ...‬ﺧﻮدﺷـﺎن‬
‫رﻧـﮓ ﻻـﺟﻮردي را‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺸـﻨﮓﺗﺮﯾﻦ رﻧﮓﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺳـﻨﮓ آن را در ﻣﻤﻠﮑﺖ دارﻧـﺪ ‪ ...‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﻧﻘﺎﺷﺎﻧﯽ ﭘﯿـﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧـﺪ ﮐﻪ ﻋﺼﺎ را ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﺻـﻤﻎ رﻧﮓ ﻣﯽزﻧﻨـﺪ و ﺗﺄﺛﯿﺮ دل ﭘـﺬﯾﺮي دارد و ﻧﯿﺰ ﻗﻠﻤـﺪانﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺷـﮑﻞ ﻗﻮﻃﯽ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﮐﻪ روي آﻧﻬﺎ در ﮐﻤﺎل ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮران‪ ،‬ﮔﻞﻫﺎ و ﻫﻤﻪ ﻧﻮع زﯾﻨﺖ آﻻﺗﯽ را ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪«1» «.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت دوﺑﺮوﯾﻦ ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺿـﻤﻦ آن ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﻧﺪازهاي ﻧﯿﺰ ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﺮﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﺮ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم آن را ﺻﻨﻌﺖ اﺳﺘﺎداﻧﻪ ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ ،‬در زﻣﯿﻨﻪ ﻓﻠﺰﮐﺎري ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﯿﺪ‪ .‬از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك »‪«2‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺎهﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ )ﮐﻪ ﺷﻤﺎره آﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Travels ,v .1 ,p .220(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.50 -48‬‬
‫‪ 33‬ﻣﯽرﺳـﯿﺪ( ﻫﻨﻮز در ﻋﻬﺪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺪ اﺳـﻄﺮﻻبﻫﺎي زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ و ﻣﻮزه وﯾﮑﺘﻮرﯾﺎ و‬
‫آﻟﺒﺮت ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎرﮔﺎهﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ اﺛﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﯿﻊ اﻟﺠﺰي‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ آن ﺷﻌﺒﺎن ‪ 1124‬اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﻮﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﯾﮑﯽ از ﺑﺮادران ﻋﺒﺪ اﻟﻌﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫»‪ «1‬اﯾﻦ اﺳـﻄﺮﻻب اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮ آﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻋﻬـﺪ اﻟﻎ ﺑﯿﮓ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﻣﺰﯾﺘﯽ ﻧـﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ در ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ‬
‫آن ﻧﻬﺎﯾﺖ اﺳﺘﺎدي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳـﻄﺮﻻب زﯾﺒﺎي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻋﺒﺪ اﻻﺋﻤﻪ »‪ ،«2‬اﺳـﺘﺎد ﻣﻌﺮوف در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1127‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻮزه وﯾﮑﺘﻮرﯾﺎ و آﻟﺒﺮت‬
‫ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ادﺑﯿﺎت اﯾﻦ دوره ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﯾﺎ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرﮔﯽ در ﻋﻬﺪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﭘﺮﮐﺎر و ﮔﺮدآورﻧﺪه اﺣﺎدﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬را ﺟﺰو اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻬﺪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ دوران ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻﻔﻮي ﮐﻪ در آن ادﺑﯿﺎت ﺑﻪ ادﻧﯽ درﺟﻪ رﺳﯿﺪ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ادوارد ﺑﺮاون ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در زﻣﺎن‬
‫ﺳﻼـﻃﯿﻦ ﺻـﻔﻮي در ﺑﺴـﯿﺎري از ﺟﻬﺎت ﺑﻪ ﺗﺮﻗﯿﺎت اﻓﺘﺨﺎر آﻣﯿﺰي ﻧﺎﯾﻞ آﻣﺪﻧـﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﻪ در ادﺑﯿﺎت ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﺪادﻧـﺪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺗﻌﺠﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﻋﻠﺖ آن را از دوﺳﺖ ﺧﻮد ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﻇﻬﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺻﻔﻮي ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮد و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻫّﻢ ﺧﻮد را ﻣﺼﺮوف اﺷﺎﻋﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ و‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻋﻠﻤـﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐﻪ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷـﯿﻌﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻠﻤـﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﺮان را از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻣﺘﺤـﺪ ﮐﻨﻨـﺪ )ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺳﯿﺎﺳـﯽ آن ﺷـﺪ( و ﺷﺎﻟﻮده اﯾﺮان اﻣﺮوزي را ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ داراي‬
‫ﯾﮏ اﯾﻤﺎن و ﯾﮏ زﺑﺎن و ﯾﮏ ﻧﮋاد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‪ ،‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ادﺑﯿﺎت و ﺷﻌﺮ و ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻟﯿﺎت ﺑﻮد )در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﺷـﺮح ﻣﻔﺼـﻠﯽ درﺑﺎره اﯾﻦ اﺳﻄﺮﻻب‪ -،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺎرﻟﯽ(‪ )Morley‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪Description of a Plani Spheric :‬‬
‫‪Astrolabe Constructed for Shah Sultan Husain Safawi, King of Persia, and Now preserved‬‬
‫‪.) in the British in the british Museum) London, 1886‬‬
‫ﮔﺎﻧﺘﺮ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺟﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‬
‫‪The Astrolabes of the World) Oxford, 1932 (, pp. 1- 50‬‬
‫ﺷﺮح ﻓﻮق را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ص ‪ 147‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﻄﺮﻻب ﺷﺎﯾﺪ زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ اﺳﻄﺮﻻب ﻣﻀﺒﻮط در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﻄﺮﻻب ﺟﺰو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺮاﺳﻠﻮن ﺑﻮده و در ﺳﺎل ‪ 1753‬ﺑﻪ ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮐﺮﯾﺴﺘﯽ(‪ )Christie‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫‪،‬‬
‫¬ ‪Islamic Arts and their Influence upon European Work , the Legacy of lslam) Oxford, 1931‬‬
‫)‬
‫اﺳﻢ اﯾﻦ اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ‪ 16‬آن ﮐﺘﺎب ﻋﮑﺲ اﯾﻦ اﺳﻄﺮﻻب اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺷﻤﺎره ‪.485 -1888‬‬
‫ﺷﺮﻋﯿﺎت( ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎري ﭘﯿﺶ ﻧﺒﺮدﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ وﺳﯿﻠﻪ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﮐﻤﺎﻟﯿﺎت ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻋﻘﯿﺪه ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﻪ ﺷﺮﻋﯿﺎت‬
‫و ﻣﺸـﺘﻘﺎت آن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ آﺳﯿﺐ و زﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﻮرد ﺻﻮﻓﯿﺎن ﻫﻤﻪ ﻧﻮع ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮي و آزار از ﻗﺒﯿﻞ ﺗﺒﻌﯿﺪ و اﺧﺮاج و ﻗﺘﻞ‬
‫و ﺗﻮﺑﯿﺦ ﻣﺮﻋﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﮐﺸﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و ﺣﺮق آﻧﻬﺎ ﻓﺘﻮا دادﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ اي ﺣﺎل‪ ،‬در اﯾﺮان‬
‫راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺷـﻌﺮ و ادﺑﯿﺎت از ﯾﮏ ﻃﺮف و ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﯾﮑﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎﺑﻮدي و‬
‫اﻧﻬـﺪام دﯾﮕﺮي ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻋﻬـﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﯾﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ داﻧﺶ و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺷـﻌﺮ و ﻋﺮﻓﺎن ﮐﺎﻣﻼ از اﯾﺮان رﺧﺖ‬
‫ﺑﺮﺑﺴﺖ ‪«1» «...‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺻﻔﺤﺎت ‪ 27 -26‬ﮐﺘﺎب‪ Persian Literature in Modem Times‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻓﻮق اﮔﺮ ﭼﻪ درﺑﺎره ﺗﻤﺎم دوران ﺻـﻔﻮي اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻮرد ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﮐﺎﻣﻼ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻋﻬﺪي ﮐﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺘﻌﺼﺐ و ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮ ﺷﯿﻌﯽ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺳـﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺛﺮي ﻫﻢ از ادﺑﯿـﺎت در آن ﻋﻬـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ از ﺗـﺬﮐﺮة اﻻـﺣﻮال ﺷـﯿﺦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺧﻮد او‪ ،‬در درﺟﻪ اول ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺑﯿـﮓ آذر‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ درﺑـﺎره ﺗﺴـﻠﻂ ﮐﻮﺗـﺎه اﻓﻐﺎنﻫﺎ و ﺳﺎﻟﯿﺎن ﭘﺮآﺷﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ روي ﮐﺎر آﻣـﺪن ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن زﻧـﺪ اداﻣﻪ داﺷـﺖ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮدن ادﯾﺒﺎن در آن دوران را ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻓﻘﺮ و ﻓﺎﻗﻪاي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل او ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫را ﺣﻮﺻﻠﻪ ﺷﻌﺮ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﻌﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪«1» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻣﺮﺣـﻮم ادوارد ﺑﺮاون اﯾـﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از آﺗﺸـﮑﺪه در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد ‪Persian Literature in Modem Times ,p .282‬‬
‫آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺿﻤﯿﻤﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎره ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ‬
‫ﺗﻬﯿﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب دﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﺎر آﺳﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬اوﻻ‪ ،‬در ﻃﯽ دو ﻗﺮن و ﻧﯿﻤﯽ ﮐﻪ از آﻏﺎز ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴـﯿﻦ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در اﺳﺎﻣﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﯾﺮان ﺗﻐﯿﯿﺮات زﯾﺎدي ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺎم ﺑﻌﻀﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ و دﻫﮑﺪهﻫﺎ ﻋﻮض ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﻘﺎط ﻣﺠﺎور ﯾﮑﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻣﺜﻼ ﺑﻦ اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻪ ﻓﻌﻼ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺳﻪ ده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ اول اﯾﻦ ﮐﺘﺎب دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺮان در ﻋﻬـﺪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ دﻗﯿﻘﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد »‪ ،«1‬و اﻣﺘﺪاد آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‬
‫در ﺷﺮق ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺒﻬﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﺪود اﯾﺎﻻت آن ﻋﻬﺪ دﺷﻮارﺗﺮ از ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺮزﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾـﺪ را ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﯿﻔﯿﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺳﻮاﺣﻞ‪ ،‬ﮐﻮهﻫﺎ‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﯾﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﺤﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣـﺪ اﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي آن ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﮐﻪ دﻟﯿﻞ »‪ «2‬در ﺳﺎل ‪ 1724‬ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان در ﺳﺎل ‪ ،1722‬از ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي روﺳﯽ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺑﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫از ﻧﻘﺸﻪ دﻟﯿـﻞ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮان درﯾـﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﻃﻼﻋـﺎت اروﭘﺎﯾﯽﻫﺎ در اواﺧﺮ رﺑﻊ اول ﻗﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺗﺎ ﭼﻪ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻗﺴـﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻬﺘﺮ از ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺮدان در اﯾﺮان در ﻗﺮون ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﺗﻬﯿﻪ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻘﺸﻪ آﻧﺘﻮﻧﯽ ﺟﻦ ﮐﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬درﯾﺎي ﺧﺰر ﺑﻪ اﺳﻢ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎﮐﻮ و درﺑﻨﺪ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ اول ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻗـﺪام روسﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود ﮐﺸﻮرﺷﺎن در ﺳﺎل ‪ 1727‬ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و‬
‫ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان را ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ ،1724‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪. Delisle(2‬‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﯽ و ﺟﻨﻮب آن ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷـﻤﺎﺧﯽ را ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ در ﺳـﻤﺖ ﺗﻬﺮان ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﻘﺸﻪاي ﮐﻪ‬
‫در ﮐﺘﺎب اﻟﯿﺎرﯾﻮس »‪ «1‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻬﺘﺮ از ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻦ ﮐﯿﻦ ﺳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ درﯾﺎي ﺧﺰر در ﻣﺤﻞ دور دﺳﺘﯽ در ﺷـﺮق ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و اﺳﻢ ﻋﺠﯿﺒﯽ دارد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻠﯿـﺞ ﻓـﺎرس را ﮐﺎﻣﻼـ در ﺟﻨﻮب ﺗﻨﮕﻪ ﻫﺮﻣﺰ ﮐﺸـﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺸﻪ ﮐﺘـﺎب ﺳـﺎﻧﺴﻮن »‪ «2‬ﭼﻨﺎن‬
‫ﮐﻮﭼـﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯿـﺎت آن را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺷـﺮح داد‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ درﯾﺎي ﺧﺰر و ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس دﻗﯿﻖﺗﺮ از ﻧﻘﺸﻪ اﻟﯿﺎرﯾﻮس ﻧﺸﺎن داده ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺆال ﺷﻮد ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻘﺸﻪاي را ﮐﻪ ﺳﺎﻧﺴﻮن ﺳـﯽ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از او ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد اﺻﻼح ﮐﻨﺪ؟ ﺟﻮاب آن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در آن ﺳﺎلﻫـﺎ ﻋـﺪه زﯾـﺎدي از ﺟﻬـﺎﻧﮕﺮدان‪ ،‬ﻣﺒّﻠﻐـﺎن ﻣـﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮان و ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن ﺑﻪ اﯾﺮان ﻣﯽآﻣﺪﻧـﺪ و ﺟﻤﻌﯽ از آﻧﻬـﺎ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﻮد را در ﺑﺎزﮔﺸﺖ در اﺧﺘﯿﺎر دﻟﯿﻞ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺳﻮﺋﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻮدوﯾﮏ‬
‫ﻓﺎﺑﺮﯾﺘﯿﻮس ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺳـﻨﻮات ‪ 1698 -1679‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣـﺪ‪ «3» .‬دﯾﮕﺮي زوراﺑﮏ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اراﻣﻨﻪ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﺷـﻬﺮ ﺷﻤﺎﺧﯽ‪ ،‬ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت در درﺑﺎر ﭘﺎدﺷﺎه ﻟﻬﺴﺘﺎن ﻣﻨﺼﻮب و از ﻃﺮف اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ «4» .‬ﺳﭙﺲ در‬
‫ﺳﺎل ‪ ،1713‬وﺧﺘﺎﻧﮓ ﭼﻬﺎرم از ﮐﺎرﺗﯿﻞ داﯾﯽ ﺧﻮد ﺳـﻠﺨﺎن ﺳـﺒﺎ‪ ،‬را ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﻨﺪ ﺷﺎه را وادارد ﮐﻪ‬
‫وي )وﺧﺘﺎﻧﮓ( ﺑﺪون اﺳﻼم آوردن دوﺑﺎره ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ «5» .‬ﺳﻠﺨﺎن ﺳﺒﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت دﻟﯿﻞ رﻓﺖ و درﺑﺎره‬
‫اوﺿﺎع ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در اﺧﺘﯿﺎر او ﮔﺬاﺷﺖ‪«6» .‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﻧﯿﺰ ﻣـﺪﯾﻮن ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1717‬در ﭘﺎرﯾﺲ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﭘﻄﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻘﺸﻪ روﺳـﯿﻪ را ﮐﻪ آﮐﺎدﻣﯽ ﻋﻠﻮم ﺑﻪ او‬
‫داده ﺑﻮد ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮد‪ «7» .‬ﭘﻄﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ در اول ﮐﺘﺎب ﭘﻨﺠﻢ )ﻣﯿﺎن ﺻﻔﺤﺎت ‪ 195‬و ‪ (196‬ﭼﺎپ ﻟﻨﺪن ‪ 1642‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﺑـﺎ آدرﯾـﺎن و ﮔﯿﻮم ﺳﺎﻧﺴﻮن(‪ )Guillaume Sanson‬ﭼﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي داﺷﺖ‪ ،‬دو ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯽ داﻧﺎن ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ -.(3‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ -.(4‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮐﺸﯿﺶ ﯾﺴﻮﻋﯽ دو ﻻﻣﺎز(‪ )de la Maze‬ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه زوراﺑﮏ از ﺷﻤﺎﺧﯽ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﻓﺖ‪ ،‬در‬
‫‪Lettres Edfiantes et Curieuses, vo 1. IV, pp. 53- 112‬‬
‫)‪ .(5‬ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺳـﻠﺨﺎن ﺳـﺒﺎ ﺑﻪ ﺟـﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪ‪ ،‬و ﻟـﻮ آن ﮐﻪ وﺧﺘﺎﻧـﮓ ﻗـﻮل داده ﺑـﻮد ﮐﻪ در ﻋﻮض ﮐﻤـﮏ‪ ،‬اﻣﻮر ﺗﺠـﺎري ﻓﺮاﻧﺴﻪ را در‬
‫ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن ﺗﺴـﻬﯿﻞ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐﺮد و ﺑﺮاي اﺷﺎﻋﻪ آﯾﯿﻦ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ در آﻧﺠﺎ وﺳﺎﯾﻠﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪Sulkhan Saba ,Dsigni-.‬‬
‫‪ Sbrdzne Sitsruisa‬ﺳـﺮ واردروپ(‪ )Wardrop‬اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب را ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان‪The Book of Wisdom and Lies) :‬‬
‫‪) London, 1894‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻠﺨــﺎن ﺳــﺒﺎ ﻧﯿﺰ ﺑـﻪ رم رﻓـﺖ و در آﻧﺠــﺎ ﺑـﻪ ﺣﻀـﻮر ﭘــﺎپ ﮐﻠﻤﻨـﺖ ﯾــﺎزدﻫﻢ ﺑﺎرﯾــﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫـﻢ ﭼﻨﯿـﻦ‪ -‬ﻣﻘـﺎﻟﻪ ﺑﺮوﺳـﻪ(‪ )Brosset‬در‬
‫ﻣﺠﻠﻪ‪Nouveau Joumal Asiatique ,vo 1 .IX ,pp .340 -66‬‬
‫)‪(6‬‬
‫‪R. Mintslov, Pierre le Grand dans la Litterature etrangere,) St. Petersbourg, 1872 (p. 32‬‬
‫‪ .(7) .‬دﻟﯿﻞ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از ﺑﺮادرش ژوزف ﻧﯿﮑﻼ‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎن ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ و ﺳﺎلﻫﺎ ﻣﺘﺼﺪي رﺻﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮد ﺑـﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ درﯾﺎي ﺧﺰر ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﮑﺮ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸـﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان و ﺗﺠﺎرت از اﯾﻦ ﺳﻮ ﺑﻪ آن ﺳﻮي‬
‫درﯾﺎي ﺧﺰر در ﺳـﺮش ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ و ﻓﻦ وردن ﻧﻘﺸﻪ ﺧﻮد را از آن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﻧﺴﺨﻪاي از آن‬
‫را ﺑﺮاي دﻟﯿﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎد »‪ «1‬و از او ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﭼﺎپ ﺗﺎزهاي از آن را‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﺻـﻼﺣﺎت ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي‬
‫ﭼﻨﺪ اﺷـﺘﺒﺎه ﺟﺰﺋﯽ در ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮق درﯾﺎي ﺧﺰر و ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺳﻮاﺣﻞ آن‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر دﻗﯿﻖ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﻧﻘﺸﻪ ﭼﻬﺎر رﻧﮕﯽ »‪ «2‬در‬
‫ﮐﺘﺎب ﻓﻦ ﺑﺎﯾﺮ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪«3» .‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ روﺳـﯽ را درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮاﻫﺶ ﺗﺰار در ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻘﺸﻪ ﺟﺪﯾﺪي از اﻃﻼﻋﺎت آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﻠﻨﺪي‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻫﺮﻣﻦ ﻣﻮل ﺗﻬﯿﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ «4» .‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﻘﺸﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺮان ﮐﻪ دﻟﯿﻞ در ﺳﺎل ‪ 1724‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪«5» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼـﻪ اﯾﻦ اﻃﻼﻋـﺎت ﺟﺪﯾـﺪ ﺑﺮاي دﻟﯿـﻞ ﻓﻮقاﻟﻌـﺎده اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﻘـﻂ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ ﻗﺴـﻤﺖ ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻧﻘﺸﻪ ﻋﻤـﻮﻣﯽ او ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺸﻪ او را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻗﺪر ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷـﺮق ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ دﻗﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ‪،‬‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل ﺑﺎ اﯾﺮان ﺑﻬﺘﺮ از ﻧﻘﺸﻪ ﺳﺎﻧﺴﻮن اﻧﺠﺎم داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴـﻤﺖ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﻘﺸﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ »ﺻﺤﺮاي‬
‫ﭘﺮ از راه زن« دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﯾﺎد اﺷﻌﺎر ﻣﻌﺮوف ﺟﺎﻧﺎﺗﺎن ﺳﻮﯾﻔﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد‪«6» :‬‬
‫______________________________‬
‫ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ ﺑﻮد‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪-.‬‬
‫‪R. V. Tooley, Maps and Map Makers) London, 1923 (, pp. 42- 3‬‬
‫)‪ .(1‬اﺗﯿﻦ ﭘـﺎدري ﮐﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1720‬در ﻗﺰوﯾﻦ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ دﯾﮕﺮي از ﻧـﺎﺣﯿﻪ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر ﺑﻪ ﭘـﺎرﯾﺲ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﺷﺎﯾـﺪ ﻃﺒـﻊ آن ﻗـﺪﯾﻤﯽﺗﺮ از‬
‫ﻧﻘﺸﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻄﺮ ﺟﻬﺖ دﻟﯿﻞ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ -.‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ورق‪ .b 513‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ اﺛﺮي‬
‫در آن ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ آن ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻬﺖ دﻟﯿﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎ را ﺑﻪ رﻧﮕﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪) :‬اﻟﻒ( ﺳﻮاﺣﻞ ﺑﺤﺮ ﺧﺰر؛ )ب( ﺧﻄﻮط ﺳﺎﺣﻠﯽ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در‬
‫روي ﻧﻘﺸﻪ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻮف و ﻓﻦ وردن آﻣﺪه اﺳﺖ؛ )ج( ﻧﻘﺸﻪ اوﻟﯿﺎرﯾﻮس؛ )د( ﻧﻘﺸﻪ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‪.‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﻪ ﻓﻦ وردن اﺣﺘﺮام زﯾﺎدي ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا وي را رﺋﯿﺲ ﻧﻘﺸﻪ ﮐﺶﻫﺎي ﺧﻮد ﮐﺮد؛‪-‬‬
‫‪Wahl, Altes und Neues Vorder- und Mittel- Asien, p. 43‬‬
‫ﻇــﺎﻫﺮا ﻓـﻦ وردن‪ ،‬ﻫـﻢ ﭼﻨــﺎن ﮐـﻪ از اﺳــﻤﺶ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾــﺪ‪ ،‬ﻫﻠﻨــﺪي ﺑـﻮده وﻟﯽ ﺑﮕﺮو )ﺑـﺎﻗﺮاف؟( در ﮐﺘـﺎب‪Die Geschich der‬‬
‫‪ Kartographie )Berlin ,1951( ,p . 963‬او را روﺳﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﯾــﻦ ﻧﻘﺸــﻪ در ﮐﺘــﺎب ذﯾــﻞ اﺳــﺖ‪Beitrage zur Kenntniss des Russischen Reiches und der :‬‬
‫‪.angrenzenden Lander Asiens) St,. Petersbourg, 1872 (pp. 241- 242‬‬
‫)‪ ، Mintslov ,op cit ,p .31-.(4‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻮل ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ وي ﺟﻐﺮاﻓﯽ داﻧﯽ ﺑﯽارزش ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(5‬اﯾﻦ ﻧﻘﺸﻪ اﺳﺎس ﮐﺎر ﻋﺪهاي از ﻧﻘﺸﻪﮐﺸﺎن و ﻧﯿﺰ ﻫﻮﻣﻦ(‪ )Homann‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫)‪ ، On Poetry.(6‬ﻗﺴﻤﺖ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.180 -177‬‬
‫»ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯽ دانﻫﺎ‪ ،‬در ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي اﻓﺮﯾﻘﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻫﺎي ﺧﺎﻟﯽ را ﺑﺎ ﻋﮑﺲﻫﺎي وﺣﺸـﯽﻫﺎ ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در روي زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺧﺸﮏ و‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺴﮑﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺒﻮدن ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻋﮑﺲ ﻓﯿﻞ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪاي ﮐﻪ دﻟﯿﻞ در ﺳﺎل ‪ 1724‬ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﻘﺎﯾﺼﯽ ﮐﻪ دارد ﺑﺎز ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﺠﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪ اﺻـﻔﻬﺎن و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺠـﺎور آن در اواﯾـﻞ ﻗﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﭼﻨـﺪ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻬﯿﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ از آﻧﻬـﺎ ﻧﻘﺸﻪاي را ﮐﻪ آﻗﺎي‬
‫ﺳﻤﺒﺎت ﺑﺮاي ﻣﻦ ﮐﺸﯿﺪ و ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻮدون در ﻣﺠﻠﻪ اورﺑﺎﻧﯿﺴﻢ »‪ «1‬ﺳﺎل ‪ 1932‬ﺷﻤﺎره دﻫﻢ اﺳﺖ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻃﺮح ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد ﺗﺎ ﺣـﺪي ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻧﻘﺸﻪ آﻗﺎي ﺳـﻤﺒﺎت اﺳﺖ وﻟﯽ از ﻧﺘﺎﯾـﺞ ﺑﺎزدﯾـﺪي ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1954‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق دﮐﺘﺮ ﻣﯿﻨﺎﺳـﯿﺎن از‬
‫ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردم ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهام‪ .‬ﺷﺮح ﻣﻮاﺿﻊ ﻗﻮاي اﯾﺮان و اﻓﻐﺎن را از ﻣﻨﺎﺑﻊ آن ﻋﻬﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهام‪.‬‬
‫ﺗﺒﺼـﺮه‪ -‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﺿـﻤﯿﻤﻪ را ﻧﻮﺷـﺘﻢ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪاي از ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺟﺎﻟﺐ آﻗﺎي آﻟﻦ »‪ «2‬را درﯾﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در اﯾﻤﺎﮔﻮ ﻣﻮﻧﺪي‬
‫»‪ ،«3‬ﺷﻤﺎره ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،50 -137‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮا از ﮐﺘﺐ و ﻣﻘﺎﻻت ﺗﺮﮐﯽ و روﺳﯽ‬
‫اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Urbanisme(1‬‬
‫)‪. Allen(2‬‬
‫)‪. Imago Mundi(3‬‬
‫ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺸﻢ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎﯾﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎب‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان از ﺳﺎل ‪ 1694‬ﺗﺎ ‪ 1730‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ و ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﺘﻨﻮع و ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻧﺰده زﺑﺎن ﺷـﺮﻗﯽ و اروﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﺠﻢ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﺑﺎدي اﻣﺮ زﯾﺎد ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮدن ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎ و ﺣﻮاﺷـﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺗﻘﻠﯿﻞ داد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺑﺎره ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﺮان‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﺎﻣﻼ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻮﺷـﯿﺪهام ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن از ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ اﻏﻠﺐ ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ آﺛﺎر ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺑﻌﺪي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺳـﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺮوﺳﻪ و ﺳﻮﻟﻮﯾﻒ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدهام‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺟﺪﯾﺪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺎزهاي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آن را ﻫﻢ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار دادهام‪ .‬در ﻣﻮرد اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪام ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﻣﯿﮑﻠﻮ ﺧﺮﻣﺎﮐﻼي »‪ «1‬درﺑﺎره زاﭘﯿﺴﮑﯽ اﺛﺮ آوراﻣﻒ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﻔﯿﺪي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب پ‪ .‬ت‪ .‬آروﻃﻮﻧﯿﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪«2» .‬‬
‫ﺑﻌﻀـﯽ از ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﺪم ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺘﺎب ﮐﺎﺗﻪ ﻓﻮرو »‪ ،«3‬ﮐﻪ ﻣﺮد ﺟﺎﻫﻞ و ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي‬
‫اﺛﺮ ﻣﻮﺑﺮدوﮔﻮس »‪ ،«4‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان دﻫﻘﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﯾﺎ ﯾﺎدﮔﺎر و ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎي داﻧﯿﻞ ﻣﻮژﯾﻨﯿﻪ‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻧﺎم ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﯾﻦ اﺳﺖ‪Osvoboditelnoe Dvizheniye Arnyanskogo Naroda v pervoi Chetverti :‬‬
‫‪XVIII veka‬‬
‫)‪ ، Katephoro.(3‬ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪. Maubert de Gouvest(4‬‬
‫)‪(5‬‬
‫‪L'IIIustre Parisan ou Memoires et Aventures de Daniel Moginie‬‬
‫‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﮐﻢ اﻫﻤﯿﺖﺗﺮ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬رﺳﺎﻟﻪ در ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روﺳـﯿﻪ »‪ ،«1‬ﭼﺎپ آﻣﺴﺘﺮدام )‪(1728‬؛ و رﺳﺎﻟﻪ در ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﮐﺎﺗﺮﯾﻦ اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ ﺗﻤﺎم روﺳـﯿﻪ »‪ «2‬ﻻﻫﻪ )‪(1721‬؛ ﻫﺮ دو ﮐﺘـﺎب اﺛﺮ ژان روﺳـﻪ »‪ «3‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﺴـﺘﻌﺎرﻧﺲ ﺗﺰوراﻧـﻮي »‪ «4‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ؛ و ﺷﺎﯾـﺪ اﺳﻢ اﺧﯿﺮ ﻣﻘﻠﻮب ﮐﻠﻤﻪ ژان روﺳﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در ﻧـﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ب‪ .‬ه‪ .-‬ﺳـﺎﻣﻨﺮ »‪ «5‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﮐﺘـﺎب اول را ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺎت داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه او ﻫﺮ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ ارزﺷﯽ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺛﻖ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫اﺷﺎره‬
‫ﺷﻤﺎره ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﺳﺎﯾﺮ زﺑﺎنﻫﺎي ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دورهاي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﯿﺶ‬
‫از ﭼﻨـﺪ ﺗﺎﯾﯽ از آﻧﻬﺎ ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ و راﺟﻊ ﺑﻪ دﺳـﺘﻪ اﺧﯿﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺑﻌﺪا ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﭼﺎﭘﯽ و‬
‫ﺧﻄﯽ در درﺟﻪ دوم از اﻫﻤﯿﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﻣﯽﺗﻮان آﻧﻬﺎﯾﯽ را ﮐﻪ درﺑﺎره ﺗﺎرﯾﺦ اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ و اﺑﺪاﻟﯽ‪ ،‬و رواﺑﻂ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫ﺻﻔﻮي ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺟﺰو اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ ﮐﺘﺎبﻫـﺎ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻣﻄـﺎﻟﺐ ﺧﻮد را از ﮐﺘﺎبﻫـﺎي ﻣﺘﻘـﺪﻣﺎن ﺑﻪ ﻋـﺎرﯾﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺂﺧﺬ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ )ﺑﺎﯾﺪ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺷﺮﻗﯽ ﯾﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوره ﻣﻌﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫از ﻣﻘﺎﻟﻪاي‪ ،‬اﺛﺮ ﯾﮑﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان روﺳﯽ »‪ ،«6‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﺟﻠـﺪ اول ﺷـﺮح اﺣﻮال ﻧﺎدر‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ از‬
‫دﺳﺖ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮش ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ اﺧﯿﺮا ﭘﯿﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 1‬ﻣ ﺤ ﻤﺪ ﻣ ﺤ ﺴﻦ‬
‫از زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺟﺰﺋﯿـﺎت زﯾـﺎدي در دﺳﺖ ﻧـﺪارﯾﻢ و آن ﻫﻢ ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑﻪ ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او راﺟـﻊ ﺑﻪ ﺧﻮد در ﮐﺘـﺎب زﺑـﺪة‬
‫اﻟﺘﻮارﯾـﺦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬از اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ و ﺗﻮﻟﺪ و ﺳﺎلﻫﺎي اول ﻋﻤﺮ او ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮد او ﻣﻨﺼﺐ ﻣﻬﻤﯽ در ﻗﺴـﻤﺖ‬
‫ﺧﺰاﻧﻪ داري آﺳـﺘﺎن ﻗـﺪس رﺿﻮي در ﺳﺎل ‪ 1132‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ از ﻣﺸـﻬﺪ ﻋﺎزم اﺻـﻔﻬﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺿﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﭘﺎي ﺗﺨﺖ در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ در ﯾﮑﯽ از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﺧﺎﺻﻪ« ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر‬
‫ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از وﻗﺎﯾﻊ آﺷـﻔﺘﻪاي ﮐﻪ در آن ﺷـﻬﺮ ﻗﺒﻞ از اﺳـﺘﻘﺮار‬
‫ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ در ﻏﺮب ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻘﯽ دارد‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وي ﺑﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪Memoires du Regne de Pierre le Grand, Empereur de Russie‬‬
‫‪(2) .‬‬
‫‪Memoire du Regne de Catherine, Imperatrice de toute la Russie‬‬
‫‪. Jean Rousset(3) .‬‬
‫)‪. Nestesuranoi(4‬‬
‫)‪. Sumner(5‬‬
‫)‪ .(6‬ﻣﯿﮑﻠﻮ ﺧﻮﻣﺎﮐﻼي‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻧﺎدر در آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﯾﺎ ﺧﺰاﻧﻪدار ﺷﻌﺒﻪاي از »ﺧﺎﺻﻪ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺴﻤﺖ »ﺳﺮ ﮐﺎر ﻓﯿﺾ« »‪ ،«1‬ارﺗﻘﺎ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ از اﻇﻬﺎرات ﺧﻮد او ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﻧﺎدر وي را ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺄﻟﯿﻒ زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺟﻬﺖ اﻃﻼع رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪش‪ ،‬ﮐﺮد‬
‫)‪ .(1154‬از ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺧﺒﺮي ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ از »ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ آدم« ﺷـﺮوع ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎدي ﺟﺰ ﺗﺎ ﻓﺼﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ اﺳﺖ از آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬رﯾﻮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» «2» :‬ﻗﺴﻤﺖ آﺧﺮ ﻓﺼﻞ داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻌﺎﺻﺮي درﺑﺎره اﻧﺤﻄﺎط ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ و ﻇﻬﻮر ﻧﺎدر ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪«.‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ درﺑﺎره ﺷﻮرش اﺑﺪاﻟﯽﻫﺎ و ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ و ﮐﻮﺷﺸـﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪن آن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫زﯾﺎدي ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻋﺰل ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﻧﻈﺮ ﺷﺎه را ﺑﺎ او ﺑﺪ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻋﺪه ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻦ ﻣﻼ ﺑﺎﺷـﯽ و رﺣﯿﻢ ﺧﺎن ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺎﺷﯽ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺴﺌﻮل ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬دو ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺴـﺘﻔﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﯾﮑﯽ ﺿـﻌﻒ ﺷﺎه و دﯾﮕﺮي دﺳـﯿﺴﻪﻫﺎ و ﻣﺸﺎﺟﺮات اﺷـﺮاف‪ ،‬وزرا‪ ،‬درﺑﺎرﯾﺎن و ﺧﻮاﺟﻪ ﺳـﺮاﯾﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻤﻠﮑﺖ دﭼـﺎر ﻣﺼﺎﯾﺐ ﻓﺮاوان ﮔﺮدﯾـﺪ و وﻗﺘﯽ ﻫﻢ ﺗﺼـﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬دﯾﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮد و ﻗـﺪرت ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم‬
‫دادن آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺷـﮑﺴﺖ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺿـﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ رﺳـﺘﻢ ﺧﺎن ﮔﺮﺟﯽ را ﻣﯽﺳـﺘﺎﯾﺪ‪ ،‬از ﺟﺒﻦ و ﺑﯽﻟﯿﺎﻗﺘﯽ ﺳـﺮداران‬
‫دﯾﮕﺮ ﺷﺪﯾـﺪا اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ «3» .‬ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺨﺘﺼـﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﻼﻋـﺎت‬
‫ﻣﻔﯿﺪي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺑﯽارزش ﺷﺪن ﭘﻮل در ﺗﺤﺖ ﺑﻌﻀﯽ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪«4» .‬‬
‫ﺻﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻧﺘﺼﺎﺑﺎت ﭘﯽدرﭘﯽ ﭘﺴـﺮان ﺷﺎه )ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزا و ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯿﺮزا( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫وﻟﯽ ﻋﻬﺪ‪ ،‬از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ درﺟﻪ اول‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬وي ﺑﻪ درﺳﺘﯽ از رﻓﺘﺎر ﻃﻬﻤﺎﺳـﺐ‬
‫و ﻃﺮف داراﻧﺶ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻓﺮار از اﺻﻔﻬﺎن در ﻣﺎه ژوﺋﻦ ‪ 1722‬اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﭼﮕـﻮﻧﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﻗﺎﺟـﺎر ﭘﺲ از ﺷـﻮرش ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﻃﺮف داراﻧﺶ‬
‫ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر ﻧﺎدر ﻣﻘﺎﺻﺪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ وﻇﺎﯾﻒ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ -‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص ‪.84‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪Supplement to the Catalogue of the Persian Mss. in the british Museum, no 36‬‬
‫‪ .(3) .‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ورق‪.a 702‬‬
‫)‪ .(4‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ورق‪.a 802‬‬
‫ﺟﺎه ﻃﻠﺒﺎﻧﻪاش ﺧﻨﺜﯽ ﺷـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫رﺋﯿﺲ ﻃـﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟـﺎر ﻣﮑﺎﺗﺒـﺎت ﺧﯿـﺎﻧﺖ آﻣﯿﺰي ﺑﺎ ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﯿﺴـﺘﺎﻧﯽ آﻏﺎز ﮐﺮد و آﻧﭽﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﺑﺎ ﺷـﻬﺎدت‬
‫ﺑﯽﻃﺮﻓﺎﻧﻪ ﺳﯿﻤﻮن آوراﻣﻒ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﺳـﻘﻮط ﻣﺸـﻬﺪ را ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺳﺮدار ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ وزراي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه را ﺑﺎ اﻇﻬﺎرات‬
‫ﺑﯽاﺳـﺎس ﺧـﻮد از ﻧـﺎدر ﺑﯿﮕـﺎﻧﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬از ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎي ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن آن زﻣـﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ آوراﻣﻒ‪ ،‬ﺿـﻌﻒ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ و وﺟﻮد ﻣﺘﻤﻠﻘـﺎن و‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪﮔﺮان در اﻃﺮاف او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﭘﯿـﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ در ﺑﯿـﺎن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ و ﺑﺮاي ارﺿﺎي‬
‫ﻧﺎدر ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼـﻪ ﻋﯿـﺐ ﮐﺘـﺎب ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ و ﺗﮑﺮار ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻄـﺎﻟﺐ و ذﮐﺮ ﺳـﻨﻮات ﻏﻠـﻂ اﺳـﺖ‪ «1» ،‬وﻟﯽ روي ﻫـﻢ رﻓﺘﻪ ﺑـﺪون ﺗﺮدﯾـﺪ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﯾﺮاﻧﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ دوره ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ در اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 27‬رﺑﯿﻊ اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ ،1103‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ «2» ،‬از اﺧﻼف ﺗﺎج اﻟـﺪﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ زاﻫـﺪ ﮔﯿﻼﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮ ﺷـﯿﺦ ﺻـﻔﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺪ ﺑﺰرگ و‬
‫ﭘﺪر ﺑﺰرگ و ﭘﺪرش ﻫﻤﮕﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻋﻨﻔﻮان ﺷﺒﺎب ﺷﻮق و ذوﻗﯽ ﺑﺮاي آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ در ﮐﻮدﮐﯽ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺰرگ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﯽ ﺑﺮده ﺷﺪ و در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺧﻮد ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت ﻣﺼﺎﺣﺐ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﮑﺎر ﺗﻌﺼﺐ آﻣﯿﺰ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1715‬ﭘﺪرش در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬در اﺻـﻔﻬﺎن اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﯽ زﯾﺎده ﺗﻮﻗﻒ ﻣﮑﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ از ﻣﺎ ﮐﺴـﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪«3» «.‬‬
‫در آن اﯾﺎم ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ وﻗﻌﯽ ﻧﻨﻬﺎد‪ ،‬و ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ وﻗﺘﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷـﺮوع ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز در‬
‫اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨـﺪ و ﭼﯿﺰي ﻧﻤﺎﻧـﺪه ﺑـﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد او ﻧﯿﺰ ﺗﻠﻒ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧـﺪازه‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻬﺒﻮدي ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻪ روز ﻗﺒﻞ از ﺳﻘﻮط ﺷﻬﺮ از آﻧﺠﺎ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺰﯾﻦ »‪ «4‬ﻗﺒﻞ از ﺣﻤﻠﻪ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ او را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد ﺗﺎ اﺳﺘﻘﺮار آراﻣﺶ دﺳﺖ‬
‫از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ اﻏﻼط از اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ -.(2‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اﺣﻮال‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺑﻠﻔﻮر‪)Belfour(.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.14‬‬
‫)‪» .(4‬ﺣﺰﯾﻦ« ﺗﺨﻠﺺ او ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺰﯾﻦ ﭘﺲ از ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ از اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺧﺮمآﺑـﺎد‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻨـﻮز در دﺳﺖ ﻋﻠﯿﻤﺮدان ﺧـﺎن واﻟﯽ ﻟﺮﺳـﺘﺎن و از ﻃﺮف داران ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﺑﻮد‪ ،‬رﻓﺖ‪.‬‬
‫واﻟﯽ از او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ از آﻧﺠﺎ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﺗﻤﺎس ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد و‬
‫ﻣﻮرد اﻟﻄـﺎف آﻧﻬـﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﺟـﺎزه ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﻫﻤـﺪان‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻨـﺪي ﻗﺒﻞ از آن ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف ﺗﺮكﻫﺎ در آﻣـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮود‪ .‬از ﻫﻤـﺪان ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺘﯿـﺎري و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﻠﯿـﺞ ﻓﺎرس رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ زﯾﺎرت ﻣﮑﻪ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷـﺪ‪ «1» .‬وﻟﯽ ﮐﺸﺘﯽ او در درﯾـﺎ ﺷـﮑﺴﺖ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ از‬
‫ﺣـﺪود ﯾﻤﻦ ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮود و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎ او ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ او اﺟﺎزه‬
‫دادﻧـﺪ ﺑﻪ اﻣﺎﮐﻦ ﻣﻘـﺪﺳﻪ ﺷـﯿﻌﯿﺎن در ﮐﺮﺑﻼ و ﻧﺠﻒ ﺑﺮود‪ .‬ﭘﺲ از ﺳﻪ ﺳﺎل اﻗﺎﻣﺖ در ﻧﺠﻒ‪ ،‬ﺑﻪ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد رﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1729‬ﺑﻪ ﻣﺸـﻬﺪ رﺳـﯿﺪ و در آﻧﺠـﺎ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ او را ﺑﻪ ﺣﻀـﻮر ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ او اﺻـﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﻟﺸـﮑﺮي ﮐﻪ ﻣـﺄﻣﻮر دﻓﻊ‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﻮد ﺑﺮود‪ .‬ﺣﺰﯾﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﺷـﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻧﺒﻮد‪ ،‬از ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﻌﺬرت ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬از ﻋﻘﺐ‬
‫آن ﻟﺸـﮑﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮاه ﺧﻮد رواﻧﻪ ﺷـﺪم و در ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺴﺎﻓﺖ اﻧﺪك ﺑﻮد‪ «2» «.‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷـﺮح او درﺑﺎره ﺟﻨﮓ ﻣﻬﻤﺎﻧﺪوﺳﺖ‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﻫﻤﯿﻦ اﺟﺘﻨﺎب او از ﻫﻤﺮاه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻗﺸﻮن اﺳﺖ‪ «3» .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ درﺑﺎره ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‬
‫ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از آزاد ﺷﺪن اﺻـﻔﻬﺎن و ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ اﻓﻐﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺰﯾﻦ ﺑﻪ ﭘﺎي ﺗﺨﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﺎه اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﺻـﻔﻬﺎن ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺮي ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ دﯾﺪه ﺑﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬آن ﺷﻬﺮ ﻣﻌﻈﻢ را ﺑﺎ وﺟﻮد ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﺧﺮاب دﯾﺪم و از آن ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم و دوﺳﺘﺎن‬
‫ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ «4» «.‬ﺣﺰﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺷـﯿﺮاز رﻓﺖ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ آن ﺷـﻬﺮ ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﭘﺎي ﺗﺨﺖ را دارد و ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از دوﺳـﺘﺎن او‬
‫زﻧـﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺪت زﯾﺎدي در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻮرات ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﺪه رﻓﺖ‬
‫و از اﯾﻦ ﺑﻨﺪر ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﻋﺎزم زﯾﺎرت ﻣﮑﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﺑـﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬اوﺿـﺎع اﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﺑـﺎز آﺷـﻔﺘﻪ ﯾـﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽرﻓﺖ ﻣﺮدم در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻓﻘﺮ و ﻓﺎﻗﻪ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و از‬
‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن ﻧﺎدر ﺷـﮑﺎﯾﺖ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺰﯾﻦ ﻃﺎﻗﺖ دﯾﺪن اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ را ﻧﺪاﺷﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﺳﺎل ‪ 1724‬ﻣﻮﻃﻦ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﺮك ﮔﻔﺖ و در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻮال ﻧﻮﺷﺖ و در آن وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺰﯾﻤﺘﺶ از اﯾﺮان ﺷﺮح داد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،1779‬ﺑﻪ ﺳﻦ ‪ 78‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‪ .‬در ﺑﻨﺎرس در ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي ﮐﻪ درﺑﺎره زﻧﺪﮔﯽ ﺣﺰﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﯿﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وي ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬وي ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﺷﻮرش در اﯾﺮان ﺑﻪ زﯾﺎرت ﮐﻌﺒﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.192‬‬
‫)‪ .(3‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اﺣﻮال‪ ،‬ص ‪.205‬‬
‫وﻗﺎﯾﻌﯽ را ﮐﻪ در ﮐﺸﻮرش در آن اﯾﺎم ﭘﺮ آﺷﻮب رخ ﻣﯽداد ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺧﺎﻃﺮات او‪ ،‬ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ارزش دارد‪ «1» .‬ﺳـﺮﺟﺎن ﻣﻠﮑﻢ‪ ،‬در ﭼﻨـﺪ ﻣـﻮرد در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ از اﺣـﻮال ﻧﻘـﻞ ﻗﻮل ﮐﺮد و‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻓﺼﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد و اﺷﺮف اﺳﺖ ﺧﻮد را ﻣﺪﯾﻮن ﺣﺰﯾﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫ﺣﺰﯾﻦ از وزراي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ و درﺑﺎرﯾﺎن او ﺑﻪ ﺷﺪت اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﺮفدار ﺑﺎ وﻓﺎي ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺻـﻔﻮﯾﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ از‬
‫ﻣﻌﺎﯾﺐ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ و ﻓﺮزﻧﺪش ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫درﺑﺎره اﺷﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺰﯾﻦ ﺑﻪ ادﺑﺎي ﻋﺼـﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﺷـﺮح ﻣﺨﺘﺼـﺮي دادﯾﻢ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﺮاون در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺷـﺮح ﺣﺎل‬
‫داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ادﺑﺎي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﮐﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧﻬﺎ در ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻﻔﻬﺎن در ‪ 1722‬ﻣﯿﻼدي از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨـﺪ و ﺣﺰﯾﻦ ﺷـﺨﺼﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ آﺷـﻨﺎﯾﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪«3» «.‬‬
‫ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﺰﯾﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺎ ﻣﺠﺘﻬـﺪان زﻣﺎن ﺧﻮد رﻓﺖ و آﻣـﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ در ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻣـﺬﻫﺒﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ‬
‫اﻓﮑﺎر آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺧﺎﻟﯽ از ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﺮوﯾﻠﯿﺎم آوزﻟﯽ‪ ،‬در ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از اﺣﻮال ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬راﺟﻊ‬
‫ﺑﻪ او ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در اﻣﻮر ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﺛﺎر آﻧﻬﺎ آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻢ ﺗﺮ ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻮد و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع از ﺳﺘﺎﯾﺸـﯽ ﮐﻪ از ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻮﺑﺪﻫﺎي داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﺧﻮش ﺧﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻤﺠﯿﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ آن را‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻓﺮﻗﻪ و ﻣﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪«4» «.‬‬
‫ﭼﻨـﺪ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﺳـﺮوﯾﻠﯿﺎم از ﺣﺰﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ...» :‬در ﻣﯿﺎن ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﮐﻪ آﺛﺎر آﻧﻬﺎ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدهام‪ ،‬او از‬
‫اﺷـﺨﺎص ﻣﻌﺪودي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻟﻘﺐ روﺷﻦ ﻓﮑﺮ را دارد‪ «5» «.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از اﺣﻮال )ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ( در ﺳﺎل ‪1798‬‬
‫اﻧﺘﺸـﺎر ﯾـﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳـﯽ و دو ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻔﻮر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺎﻣﻠﯽ از آن ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد و ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ )‪ (1831‬ﺟﻠـﺪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻮد‬
‫اﻧﺘﺸـﺎر داد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ (1894 -1893) 1311‬ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳـﯽ دوﺑـﺎره در ﮐﺎون ﭘﻮر ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪ و ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻠﯿﺎت ﺣﺰﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ‪ 1032‬ﺻﻔﺤﻪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺗـﺎزهﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘـﺎب درﺑـﺎره ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬زﻧـﺪﮔﯽ و آﺛـﺎر او‪ ،‬ﺗﻮﺳـﻂ ﺳـﺮﻓﺮاز ﺧﺎن ﺧﺘﺎك در ﻻﻫﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ ،1944‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﻮﯾﻤﻦ در‪ Persien seit dem Niedergang der Sefi ,p .454‬اﺣﻮال را ﻣﻨﺒﻌﯽ ذي ﻗﯿﻤﺖ ﻣﯽداﻧـﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺰﯾﻦ ﻣﺮد ﺷﺮﯾﻒ و ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد و ﻣﺮدم او را دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪. A History of Persia ,vo 1 .II ,p .42 n(2‬‬
‫)‪. Persian Literature in Modem Times ,p .281(3‬‬
‫)‪. Oriental Studies )London ,1798( ,p .37(4‬‬
‫)‪.. Travels ,vo 1 .I ,p .416(5‬‬
‫‪ -3‬ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن‬
‫از اﺣﻮال ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن در اواﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ او‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺨﺘﺼﺮي ﮐﻪ ﺧﻮد در ﯾﮑﯽ از ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ «1» .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ در ﺗﻔﻠﯿﺲ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ درﺑﺎره ﺧﻮﯾﺸﺎن و ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ ﺧﻮد ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ واﻟـﺪﯾﻦ او ﺛﺮوت و ﻣﮑﻨﺘﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻓﺮزﻧـﺪ ﺧﻮد را در ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻪ اروﭘـﺎ ﺑﻔﺮﺳـﺘﻨﺪ ﺗـﺎ زﺑﺎنﻫـﺎي ﻏﺮﺑﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺪس زد ﮐﻪ وي ﭼﻮن اواﯾﻞ ﻋﻤﺮ را در ﺗﻔﻠﯿﺲ ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ زﺑﺎنﻫﺎي ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯽ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﯽ و ﺷﺎﯾﺪ ﻋﺮﺑﯽ را‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ارﻣﻨﯽ ﮐﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدري او ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺧﻮد را در اروﭘﺎ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ در ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل ﻣﺪﺗﯽ ﻫﻢ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺬراﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ در ﻣﺪرﺳﻪ ﯾﺴﻮﻋﯽﻫﺎ در ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﻪ ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﻣﺸـﻐﻮل ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا دوﮔﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ »‪ «2‬ﮐﻪ‬
‫از ﺳﺎل ‪ 1700‬ﺗﺎ ‪» 1721‬دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺧﺮج ﺧﻮد« ‪ 22‬ﺟﻮان ﺷـﺮﻗﯽ را ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ارﻣﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺸﯽ ﺷﺪن و ﺧﺪﻣﺖ در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي اﺷﺎﻋﻪ و ﺗﺒﻠﯿﻎ آﯾﯿﻦ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ژوزف ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن در ﻫﻤﯿﻦ وﻗﺖ و در‬
‫اﯾﻦ ﻣﺪرﺳﻪ آﯾﯿﻦ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ژوزف ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ آﺷـﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﻫﻢ در اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ اﻗﺎﻣﺖ داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪر ﻣﺴـﻠﻢ آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺧﻮد در اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬در وﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا دﻟﯿﻠﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ژوزف ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ورود ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻓﻮرا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﺳﻔﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺣﺘﻤﺎل آن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره زﻧﺪﮔﯽ او دادﯾﻢ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮش ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣ ﯽ ر ﺳﯿﻢ ‪.‬‬
‫در ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ ،1716‬آﻧﮋدو ﮔﺎردان و ﺑﺮادرش ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﮐﻪ ﻋﺎزم اﯾﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺮا رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ آﻧﮋدو ﮔﺎردان ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﻨﺸﯽ‬
‫اﺣﺘﯿﺎج داﺷﺖ‪ ،‬ژوزف ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳـﻤﺖ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ او در آﻣﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺳﻮي اﯾﺮان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮔﺎردان و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺳﻔﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و در اواﺧﺮ ﻣﺎرس ‪ 1718‬ﺑﻪ ﮐﺎﺷﺎن رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﺗﺮﺟﻤﻪاي از ﭘﺮوﻓﺴﻮر واﯾﺮ(‪ )Weir‬از ﯾﺎدداﺷﺖ ﺗﺮﮐﯽ ژوزف ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﻮان آن‬
‫‪The Revolution in Persia at the Beginning of the Eighteenth Century‬‬
‫در ﮐﺘﺎب ‪A Volume of Oriental Studies Presented to Edward G. Browne, pp. 480- 90‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪Dugat, Histoire des Orientalistes de L'Europe du XIIe au XIX siecles) Paris, 1870 (, pp XXIII‬‬
‫‪ XXIV‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪444 :‬‬
‫ﺷﺎه و درﺑﺎرﯾﺎن ﺑﻮد‪ «1» .‬ﮔﺎردان و ﻫﻤﺮاﻫﺎن او ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺰوﯾﻦ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﻋﺎزم اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ژوزف ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧـﺪﻣﺎت ذي ﻗﯿﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﺎردان ﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ در اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﻫﯿﭻ‬
‫ﯾﮏ از زﺑﺎنﻫﺎي ﺷﺮﻗﯽ آﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮد و راه و رﺳﻢ ﺷﺮﻗﯽﻫﺎ را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎ ﮔﺎردان در ﮔﺰارشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﻮادث اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻌﺪ‬
‫از ورود ﺧﻮد ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ از اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ژوزف اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺳـﻘﻮط اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﮔﺎردان ژوزف را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗﺎ از او ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﻨﺪ‬
‫ﻣﻨـﺎﻓﻊ و اﺗﺒـﺎع ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﺣﻔـﻆ ﮐﻨـﺪ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽرﺳﺎﻧـﺪ ﮐﻪ ﮔﺎردان اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﯿﻨﺎن زﯾﺎدي ﺑﻪ ژوزف داﺷﺖ‪.‬‬
‫ژوزف ﻫﻢ ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧـﻮد را ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﯽ اﻧﺠـﺎم داد و اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ دﻟﯿـﻞ ﻗـﺪرت او در اﻣـﻮر دﯾﭙﻠﻤﺎﺳـﯽ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷـﺠﺎﻋﺖ او را‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻫﻤﺎن ﻣﺮاﺣﻞ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﺤﺎﺻﺮه‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺻﻔﻮف اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و اﻓﻐﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮد‪«2» .‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ژوزف را در ﻓﺮحآﺑـﺎد ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﯽ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ؛ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﺑﺮاي ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺤﻤﻮد آﻣـﺪ‪،‬‬
‫ژوزف ﻫﻨﻮز در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد؛ و در واﻗﻊ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن دو ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ژوزف‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮانﺑﻬﺎﯾﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد روي داد ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪«3» .‬‬
‫در اواﺧﺮ ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ،1723‬ژوزف ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺟﻨﮓ داﺧﻠﯽ اﯾﺮان« ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ ﺷـﺮح ﻣﺨﺘﺼـﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ و ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ دﯾـﺪه ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﺷـﻮرش ﻣﯿﺮوﯾﺲ و ﻗﺘـﻞ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﯾـﺎزدﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ او و ﮐﻮﺷـﺶﻫﺎي ﺑﯽﻓﺎﯾـﺪهاي ﮐﻪ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮاي اﻋﺎده آراﻣﺶ و ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧـﺪن ﺷﻮرش ﮐﺮدﻧـﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﻗﻀـﯿﻪ ﻣﺴﺎﻋﯽ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽﺧﺎن ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺣﻤﻼت‬
‫اﻋﺮاب ﻣﺴـﻘﻂ و ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﻣﯿـﺎن ﻣﯽآﯾـﺪ )ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ژوزف درﺑـﺎره ﺷـﮑﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽﺧـﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻤـﻮد وارد آورد ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ(‪ «4» .‬و ﺳـﭙﺲ ﺷـﻮرش ﻟﺰﮔﯽﻫـﺎ و دوﻣﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤـﻮد ﻣـﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﺳـﺘﺜﻨﺎي‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺨﺘﺼـﺮي ﮐﻪ در آن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻗﺤﻂ و ﻏﻼي وﺣﺸﺖ اﻧﮕﯿﺰ اﺻـﻔﻬﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ژوزف ﺑﻌـﺪ از آن ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧـﻮد را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺤﻤﻮد در ﻓﺮح آﺑـﺎد و رواﺑـﻂ ﻣﻠـﮏ ﻣﺤﻤﻮد را ﺑـﺎ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﻠﺠـﺎﯾﯽ و ﻣﺎﻟﯿـﺎت ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد از ﻣﺮدم اﺻﻔﻬﺎن و ﺷﻮرش اﻫﺎﻟﯽ ﻗﺰوﯾﻦ را ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﯾﺎدداﺷﺖ ﻓﻮق ﺑﺎ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﮑﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻘﺶ ﮐﺮده‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﯾﻞ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬اوراق‪.a 803-b 262‬‬
‫)‪ -.(4‬ص ‪.129‬‬
‫ﺑﻮد ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﺿـﻤﯿﻤﻪاي ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮا ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻟﺸﮑﺮي ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ وﺳﺎﻃﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ «1» ،‬ژوزف در ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1723‬ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ‪ ،‬ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬دوﺑﺎره ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾـﺪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ژوزف از ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﺴﻮلﮔﺮي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺮﺧﺺ ﺷﺪ و اول ﺑﻪ ﻫﻤﺪان و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ رﺷﺖ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ژوزف در رﺷﺖ ﺑﻪ دﯾـﺪن ﺷﺨﺼـﯽ ارﻣﻨﯽ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﭘﻄﺮوس دي ﺳـﺮﮔﯿﺲ ﮔﯿﻼـﻧﻨﺘﺲ رﻓﺖ و ﻗﺴـﻤﺖ ﻋﻤـﺪه اﻃﻼﻋـﺎت ﺧـﻮد را‪ ،‬ﮐﻪ در‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ «2» ،‬در اﺧﺘﯿﺎر او ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت در ﺳﺎﯾﺮ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ژوزف و آﺛﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن آن ﻋﻬﺪ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد داراي ﭼﻨـﺪ اﺷـﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺴـﻤﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﺳـﺘﻢ‪ ،‬ﺷﺎه زاده ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺷـﺮح ﻣﻔﺼـﻠﯽ‬
‫درﺑـﺎره ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن داده ﺷـﺪه و ﺟﺰﺋﯿـﺎت ﻓﺘـﺢ ﺟﻠﻔﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎ و رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺿـﺒﻂ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ژوزف ﻣﻼﻗـﺎت ﻣﯿـﺎن ﺷـﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ و ﻣﺤﻤﻮد در ﻓﺮح آﺑﺎد را ﮐﻪ در ‪ 23‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1722‬روي داد ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎرﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ آن ﭼﻪ ﺑﻌـﺪا در‬
‫ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫـﺪ‪ «3» .‬ﺑـﺎﻗﯽ اﻃﻼﻋـﺎﺗﯽ ﮐﻪ ژوزف ﺑﻪ ﮔﯿﻼـﻧﻨﺘﺲ داد و ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﻧﯿﺰ در ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي‬
‫روزاﻧﻪ ﺧﻮد آورد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ اﺑﺘـﺪاي ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷﻮرش ﻗﺰوﯾﻨﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺷـﮑﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎن اﷲ و ﺳـﺮﺑﺎزاﻧﺶ وارد‬
‫آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪن اﻋﯿﺎن و اﺷﺮاف اﯾﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ و ﮔﻮي ژوزف ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬و ﻣﺎﻟﯿﺎت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫از اراﻣﻨﻪ و از دو ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻫﻠﻨﺪي در اﯾﺮان‪.‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي روزاﻧﻪ ﮔﯿﻼـﻧﻨﺘﺲ ﺑﻪ زﺑـﺎن ارﻣﻨﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ و ﺑﻪ زﺑـﺎن روﺳـﯽ ﺟﻬﺖ اﻃﻼـع ژﻧﺮال ﻟﻮاﺷﻒ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنده ﻗﻮاي روﺳـﯽ در‬
‫ﮔﯿﻼـن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ارﻣﻨﯽ در ﻣﺠﻠﻪ ﻣﺎﻫـﺎﻧﻪ ﮐﺮوﻧـﮏ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺗﻔﻠﯿﺲ‪ ،‬در ﻣﺎهﻫﺎي ﻓﻮرﯾﻪ و ﻣﺎرس ‪ 1863‬ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﭘﺎﺗﮑﺎﻧﻒ )ﯾﺎ ﭘﺎﺗﮑﺎﻧﯿﺎن( اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮد و آﮐﺎدﻣﯽ ﻋﻠﻮم در ﺳﻦ ﭘﻄﺮزﺑﻮرگ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪«4» .‬‬
‫ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ژوزف ﺑﻪ او داده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﻦ دوره ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪«5» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﺸﺘﺎد و دو ﻓﺼﻞ از ﺻﺪ و ﺳﯽ و دو ﻓﺼﻞ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﯾﺎدداﺷﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺻﻠﯽ روﺳﯽ ﭼﻪ آﻣﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ارﻣﻨﯽ ﻣﻨﺪرج در ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺮوﻧﮏ(‪ )Krunk‬اﺧﯿﺮا ﺗﻮﺳﻂ دوﺳﺖ ﻣﻦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﯿﻨﺎﺳﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻣﯿﺪوارم ﺑﻪ زودي اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﺎﻗﯽ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎي ﻗﻔﻘﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺟﺮ و آزار اراﻣﻨﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﻣﯿﺎن‬
‫وﺧﺘﺎﻧﮓ و ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬و ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﻔﻘﺎز‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ژوزف ﭼﻪ ﻣـﺪت در ﮔﯿﻼن ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮا در اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ 1724‬ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳﯿﺪ و ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ در‬
‫ﺳﻔﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﺎري ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬از ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرخ ‪ 15‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1725‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ وﯾﮑﻨﺖ آﻧﺪره زل‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ژوزف‬
‫ﻓﻘـﻂ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣـﺘﺮﺟﻢ اﺳـﺘﺨﺪام ﻧﺸـﺪ‪ .‬آﻧـﺪره زل در اﯾﻦ ﻧـﺎﻣﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ژوزف را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑـﺎ او ﺑﺮ ﺳـﺮ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﻘﻒ ﺑﺰرگ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻣﺬاﮐﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪ .‬ﺑﺮوﺳﻪ »‪ «1‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‬
‫ﮐﻪ ژوزف ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺳﻔﯿﺮ ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺰارش ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ژوزف ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺖ!‬
‫در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬ژوزف ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﯿﺎري ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎدي در اﺧﺘﯿﺎر ﺳﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺬاﺷﺖ؛ و او ﻧﯿﺰ‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1724‬ﻣـﺪرﮐﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗـﺎرﯾﺨﭽﻪ اﻧﻘﻼب اﺧﯿﺮ اﯾﺮان« ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﮐﻪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ژوزف ﺑﻮد‪ «2» .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ژوزف ﯾﺎدداﺷﺘﯽ در دو ﻓﺼﻞ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﺑﺮاي اﻃﻼع وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺖ دوم آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ اﯾﺮان ﺗﺎ اواﺧﺮ ‪1725‬‬
‫ﺑـﻮد‪ .‬ژوزف ﺑﺮاي ﻟﻮﯾﯽ آﻧـﺪره دوﻻﻣـﺎﻣﯽ دوﮐﻠﺮاك ﺗﺮﺟﻤﻪاي از ﯾـﺎدداﺷﺖ ﻓﻮق ﺑﻪ زﺑـﺎن اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﯾﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫»ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﻧﻘﻼب اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻗﺎي ژوزف ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺻﻔﻬﺎن« »‪ «3‬را ﺑﺮاي آن اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ژوزف از ﻋﻨﻮان ﻓﻮق ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ و او ﺧﻮد را ﮔﺮﺟﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده‪ .‬ﺣﺬف ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‬
‫او‪ ،‬و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ در ﻫﯿـﭻ ﯾﮏ از اﺳـﻨﺎد وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯽ را ﻧﺪﯾﺪم‪ ،‬ﺣﺲ ﮐﻨﺞ ﮐﺎوي ﻣﺮا ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت دﻗﯿﻘﯽ در اﯾﻦ ﺑـﺎره ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردم‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳـﯿﺪم؛ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ را ﺧﻮاﻧـﺪم ﮐﻪ در‬
‫آﻧﺠـﺎ ﻧـﺎم ﺧـﺎﻧﻮادﮔﯽ آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ «4» .‬اﯾـﻦ اﺳـﻢ ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﯽ ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ژوزف اﻫـﻞ ارﻣﻨﺴـﺘﺎن ﺑـﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ارﻣﻨﯽ ﺑﻮدن او را ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾـﺪ ژوزف از آن ﻟﺤـﺎظ ﺧـﻮد را ﮔﺮﺟﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑـﻮده‪ .‬اﺣﺘﻤـﺎل دارد ﮐﻪ وي اﺳﻢ ارﻣﻨﯽ ﺧـﻮد را از آن ﻟﺤـﺎظ‬
‫ﻧﻨﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﺧﻮد را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﮔﺮﺟﯽ ﺑﻮدن ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﺳﻢ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﺪ؛ و‬
‫ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻻﻣﯽ دوﮐﻠﺮاك ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ ،‬ژوزف ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪. Histoire de la Georgie ,vo 1 .II ,Part i ,p .126(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷـﺸﻢ‪ ،‬اوراق‪ .b 143- 073‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ - 3 446‬ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن‬
‫‪ .....‬ص ‪443 :‬‬
‫)‪ Catalogue des Ouvrages.(¬ 3‬اﺛﺮ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬در‬
‫‪.Histoire de Perse depuis le Commencement de ce Siecle, vo 1. I p. 17‬‬
‫‪ -.(4) .‬ﻗﺴﻤﺖ ﭘﻨﺠﻢ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪.‬‬
‫در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﺮاي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ در اﺧﺘﯿﺎر او ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي او ﭘﺎﺳﺦ داد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ژوزف‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮرخ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮐﻤﮏﻫﺎي زﯾﺎدي ﮐﺮد از ﮐﺘﺎب ﺷﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﮐﻠﺮاك از ﮐﻤﺎﻻت و ﻓﻀﺎﯾﻞ ژوزف ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﮐﺘﺎب او ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪«1» :‬‬
‫»اﯾﻦ ﻣﺮد ﮔﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﻗﺒـﻞ از ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن و در ﻃﯽ آن ﻣـﺘﺮﺟﻢ ﮐﻨﺴـﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ اﻏﻠﺐ‬
‫زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ و ﺷﺮﻗﯽ را ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻈﻪاي ﻗﻮي و ﻫﻮﺷﯽ ﺳﺮﯾﻊ اﻻﻧﺘﻘﺎل و درﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺒّﺤﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ دارد‪«.‬‬
‫ژوزف ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻫﻤـﻪ اﻃﻼﻋـﺎت دﺳـﺖ اول در اﺧﺘﯿـﺎر دوﻟﺖﻫـﺎي ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ و اﻓﺮادي ﻧﻈﯿﺮ ﮔﯿﻼـﻧﻨﺘﺲ و ﮐﻠﺮاك‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﮐﻤﮏﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮي ﮐﺮد‪ «2» .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ او را ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﺎرﯾـﺦ آن زﻣﺎن داﻧﺴﺖ‪ .‬ژوزف‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮادر و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﯿﺮوﯾﺲ را‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯿﺮ ﻋﺒﺪ اﷲ داﻧﺴﺘﻪ و‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻠﺮاك )و ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﻨﻮي( و ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘـﺄﺧﺮ را ﮔﻢ راه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ «3» .‬وﻟﯽ ﺑـﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫دﻗﯿﻖ و ﻣﻔﯿﺪي ﮐﻪ ژوزف ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ ژوزف آﻣـﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮادران ﮔـﺎردان ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺎز ﮔﺸـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮا و ﺑﺮادر ﻋﻠﯿﻠﺶ در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ 1730‬ﺑﻪ ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا‬
‫اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺸﯽ از ﻓﺮﻗﻪ ﮐﺒﻮﺷﯽ و ﻣﺘﺮﺟﻤﯽ ﮔﺮﺟﯽ را در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻨﺴﻮل ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﺎﺑﺎش وﯾﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪاي در ﺳﺎل ‪ 1955‬درﺑﺎره ژوزف ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪«5» :‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﺎﺑﺎش وﯾﻠﯽ اﺛﺮ ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ را ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ژوزف را ﮔﺮﺟﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ آﺛﺎر ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر واﯾﺮ و دﮐﺘﺮ م‪ .‬د‪ .‬ﻟﻨﮓ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪«6» .‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.71‬‬
‫)‪ .(2‬داﻧﺪره زل(‪ ، )D'Andrezel‬در ﮔﺰارﺷـﯽ ﮐـﻪ در ‪ 15‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1725‬ﺑﻪ ﭘـﺎرﯾﺲ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﻣﻦ اﯾﻦ ژوزف‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﺳـﺮﮔﺬﺷﺘﯽ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫـﺎي ﮔﺮﺟﯽ و اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﯾﯽ در آن ﻋﻬـﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺑﯽ آن ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺸـﻨﺎﺳﺎﻧﺪ از آﻧﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد‪.«.‬‬
‫)‪ -.(3‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﺮوﻓﺴﻮر واﯾﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪486‬؛ و ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 99‬و ‪.106‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ورق‪.a 001‬‬
‫)‪ .(5‬ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ -‬ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ .(6‬در اﺛﺮ ﻟﻄﻒ دﮐﺘﺮ ﻟﻨﮓ(‪ )Lang‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮔﺎﺑﺎش وﯾﻠﯽ اﺷﺎره ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﻣﺮوي‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺸﻨﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻠﺪ اول ﺷﺮح ﺣﺎل ﻧﺎدر اﺛﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ اﺧﯿﺮا در روﺳﯿﻪ ﭘﯿﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «1» ،‬و ﺑﺎ دو ﺟﻠﺪ دﯾﮕﺮ در اﻧﺴﺘﯿﺘﻮي‬
‫ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳـﯽ در ﻟﻨﯿﻨﮕﺮاد ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺸـﻤﻨﺪ روﺳﯽ‪ ،‬ﻣﯿﮑﻠﻮ ﺧﻮﻣﺎ ﮐﻼي‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﻠﺪ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫»‪ «2‬از اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺘﺎب ﻓﻮق ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻧﺎدري اﺳﺖ‪«3» .‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﻧﺴـﺨﻪاي از ﺟﻠـﺪ اول در اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻢ آن را ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ از ﻣﻘﺎﻟﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪ روﺳـﯽ‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻠﺪ ﺑﺮاي دوره ‪ 1694‬ﺗﺎ ‪ 1730‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﺴـﻤﺖ اول ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻧﺎدر ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺎﻟﺐ و ﻣﻔﯿﺪي راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﻮادث آن ﻋﻬﺪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ ﻣﺮﻋﺸﯽ‬
‫ﻧﺴﺐ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻠﯿـﻞ ﻣﺮﻋﺸـﯽ از ﻃﺮف ﻣـﺎدر ﺑﻪ ﺷـﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﻣﯽرﺳـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺟـﺪ ﺑﺰرگ او ﻣﯿﺮزا داود‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟﯽ ﺿـﺮﯾﺢ اﻣـﺎم رﺿﺎ )ع(‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻮ ﺑﯿﮕﻢ دﺧﺘﺮ ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﻮي او‪ ،‬ﺳـﯿﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺘﻮﻟﯽ آﺳـﺘﺎن رﺿﻮي ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻫﺮخ ﭘﺴـﺮ‬
‫ارﺷـﺪ ﻧﺎدر را در دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1749‬ﺧﻠﻊ و ﮐﻮر ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺛﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﯿﺶ از ﭼﻬﻞ روز ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮد ﻣﻌﺰول و از ﻧﻌﻤﺖ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﻠﯿﻞ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾـﺦ را ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺷﻮرش ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ در ﺳﺎل ‪ 1709 -1708) 1120‬ﻣﯿﻼدي( ﺷـﺮوع ﮐﺮد و دﻧﺒﺎﻟﻪ‬
‫ﻗﻀﯿﻪ را ﺗﺎ ‪ (1793 -1792) 1307‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬اداﻣﻪ داد‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل ﮐﻪ ﺣﻮاﺷﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﻧﺴﺨﻪ‬
‫ﭼـﺎﭘﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷـﺘﻪ و آن را اﻧﺘﺸﺎر داده اﺳﺖ‪ «4» ،‬در ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﺧﻮد آن را ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﻮ آن ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ را از ﻗﻠﻢ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪«5» .‬‬
‫ﻧﯿﻤﻪ اول ﮐﺘـﺎب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻗـﺎﯾﻊ زﻣـﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ و دو ﻏﺎﺻﺐ اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻮارد ﻧﮑﺘﻪﻫﺎﯾﯽ را روﺷـﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺒﻬﻢ و ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽﺧﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫را در ﺣﻤﻠﻪ اول ﺷـﮑﺴﺖ ﻧـﺪاد و او را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ از ﮐﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻗﻨـﺪﻫﺎر ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﯽ آن ﮐﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﺑﺎ ﻟﺸـﮑﺮ ﻋﻈﯿﻢ ﺧﻮد‬
‫در‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﻣﺆﺳﺴﻪ‪Institut Vostokovedeniya ,AN SSSR ,no D .430‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در‪ ، Ucheniye Zapiski‬ﺳﺮي ﺷﻤﺎره ‪ ،1954 ،4‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 158 -138‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﻋﻨﻮانﻫــﺎي ﺟﻠــﺪﻫﺎي دوم و ﺳـﻮم ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻋﺒﺎرتاﻧــﺪ از ﮐﺘـﺎب ﻧـﺎدري و ﻧـﺎدر ﻧـﺎﻣﻪ‪ .‬ﻧﺴــﺨﻪﻫﺎي ﻋﮑﺴــﯽ اﯾـﻦ دو ﺟﻠــﺪ در‬
‫ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ‪ The School of Oriental and African Studies‬در ﻟﻨﺪن ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬ﻣﻨﺘﺸﺮ در ﺗﻬﺮان در ‪.1328‬‬
‫)‪ .(5‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪.‬‬
‫ﮐﻨﮓ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽﺧﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮐﻤﮏ از ﻃﺮف ﮐﺮﻣﺎﻧﯽﻫﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋـﺪه ﮐﻤﯽ از ﺳـﺮﺑﺎزان ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﮐﺮﻣﺎن ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ «1» .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن اروﭘﺎﯾﯽ در اﯾﻦ ﮐﻪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﺤﻤﻮد را‬
‫ﺷﮑﺴﺖ داد ﮐﺎﻣﻼ ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﺖ ﻋﻘﺐﻧﺸـﯿﻨﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻣﺤﻤﻮد رﺳـﯿﺪن ﺧﺒﺮ ﺷﻮرﺷـﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻏﯿﺎب او در ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﺮ ﭘﺎ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻟﺐﺗﺮ ﺷﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ راﺟﻊ ﺑﻪ اوﺿﺎع درﺑﺎر اﯾﺮان در اواﺧﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬وي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﻣﻼ ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺖ‪ ،‬و ﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮادرزادهاش ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺳـﺨﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮاي اﻋﺎده آراﻣﺶ در ﻣﻤﻠﮑﺖ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ وزرا ﻣﺎﻧﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وي ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ ﺑﺮ روﺣﯿﻪ ﺷـﺎه ﺿـﻌﯿﻒ ﻣﺴـﻠﻂ ﺑﻮد و ﻫﺮﮔـﺎه ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺷﺎه در ﭘﺎﺳـﺦ »ﯾﺎﺧﺸـﯽدﯾﺮ« )ﺧﯿﻠﯽ ﺧﻮب( ﻣﯽﮔﻔﺖ و آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺣـﺎل ﺗـﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ دوام داﺷﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷـﺎه ﻧﺮﻓﺘﻪ و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎورده‬
‫ﺑﻮد‪ «2» ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻪ ﺗﻔﺼـﯿﻞ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺳـﯿﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬از ﻧﻮادهﻫﺎي ﺷﺎه ﺳـﻠﯿﻤﺎن اول‪ ،‬ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮارﮔﯽ و ﺟﻬـﻞ ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ‪ ،‬از او ﺑـﺎ ﺣـﺎل ﺗﻨﻔﺮ دوري ﮔﺰﯾـﺪ و ﺑﻌـﺪ ﺑـﺎ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ و ﺗﺮكﻫـﺎ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ ﻗﻮاي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬در اﻓﺘﺎد و در‬
‫ﮐﺮﻣﺎن‪ ،‬در رﺑﯿﻊ اﻻول ‪ ،(1726) 1139‬ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺖ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺗﺴﻠﯿﻢ اﺷﺮف ﺷﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ او ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوره ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺴـﯿﺎري از ﺟﻬﺎت ﻋﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ ﺳـﯿﺪ اﺣﻤﺪ‬
‫را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر و ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن و ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ و اﺣﻮال ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺘﺎب او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ آن دوره ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬در اﯾﻦ اﺛﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ از ﻗﻠﻢ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن اﺳﺖ ﻣﻄﻠﺒﯽ در آن دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد )ﺧﻮشﺑﺨﺘﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﻔﯿﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﺎ زﯾﺎد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آن اﻧﺪازه اﻫﻤﯿﺖ دارد ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي در آﻏﺎز ﮐﺘﺎب از ﺑﻌﻀﯽ ﺟﻬﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اول ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر‪ ،‬وﻟﯽ در‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.54 -53‬‬
‫)‪ .(2‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.48‬‬
‫ﮐﻤـﺎل دﻗﺖ‪ ،‬ﺷﻮرش ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ و ﻗﺘﻞ ﮔﺮﮔﯿﻦ ﯾﺎزدﻫﻢ را ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎم درﺳﺖ ﺑﺮادر ﻣﯿﺮوﯾﺲ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺮ ﻋﺒـﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ )ﻧﻪ‬
‫ﻋﺒـﺪ اﷲ(‪ ،‬را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﻃﻐﯿﺎن اﺑـﺪاﻟﯽﻫﺎ را ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه او ﺗﻌﺪادﺷﺎن از ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺑﺮاي ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧـﺪن اﯾﻦ دو ﺷﻮرش دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗـﺪاﻣﺎت ﻏﯿﺮ ﻣﺆﺛﺮي زد‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﺸـﻤﮑﺶ رؤﺳﺎي ﻃﺎﯾﻔﻪ‬
‫اﺑﺪاﻟﯽ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي درﺑﺎره ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد و ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ زﯾﺎدي ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ ﺳﮑﻮت او در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺎدر در‬
‫آن اﯾﺎم در ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﺎﻟﺖ دوردﺳﺘﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺨﺘﺼـﺮا و ﺑﺪون دﻗﺖ از اﺷـﻐﺎل ﮔﯿﻼن ﺗﻮﺳﻂ روسﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد و ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﺮان اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از‬
‫آن ﺑﻪ ﺷﺮح ﺷﻮرشﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﺎه زادﮔﺎن‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد )‪ ،(1725‬ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮ اﯾﻦ ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺷﯿﺎد و ﺣﯿﻠﻪ ﮔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﺑـﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻮﻟـﺪ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﯽ و ﻋﻨﻔﻮان ﺟﻮاﻧﯽ ﻧـﺎدر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ در اﯾﻨﺠـﺎ ﮐـﺎري ﻧـﺪارﯾﻢ‪ ،‬و ﻓﻘـﻂ وﻗﺘﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎ ﺟﻠﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي درﺑﺎره ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﻤﺎسﻫﺎي ﻧﺎدر ﺑﺎ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ از ﮐﺸـﻤﮑﺶ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺎ ﻧﺎدر ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﭽﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي درﺑﺎره از ﻧﻈﺮ اﻓﺘﺎدن و ﮐﺸـﺘﻪ ﺷﺪن ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ را ذﮐﺮ ﮐﻨـﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﺿـﻤﻦ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ‪ -‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣـﺎن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺑﻮد ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻣﺸـﻬﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺸﻮن ﺷﺎه زاده ﺑﺮاي ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﺳـﺮﺑﺎزان ﺗﺎزه‬
‫ﻧﻔﺲ ﺑﻪ اﺳﺘﺮ آﺑﺎد ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن آﺛﺎر ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ و ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻀـﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿـﻮع در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮدم‪ ،‬ﻧـﺎدر ﺷـﺎه‪ ،‬ﺳـﺮﮔﺮدان ﺷـﻮم‪ .‬در آن وﻗـﺖ ﺑـﻪ ﻏﻠـﻂ ﭼﻨﯿـﻦ اﺳـﺘﺪﻻل ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ ﻗﺼﻪ ﺧﯿـﺎﻧﺖ‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن را ﺟﻌﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﺎدر را ﻣﺒﺮا ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎي آوراﻣﻒ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺎدر ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﻟﻮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ رﻗﯿﺐ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﻀـﯿﻪ را ﻧﻨﻮﺷﺖ؟ ﺷﺎﯾﺪ ﻋﻠﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﺎزده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻣﺮگ ﻧﺎدر‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد را ﻃﺮف ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﺪ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﻗﺴـﻤﺖ آﺧﺮ ﺑﻌﻀـﯽ‬
‫ﭼﺎپﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري »‪ «2‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺪح و ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻏﺮاق آﻣﯿﺰي از رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺴﺐ او از ﻃﺮف ﻣﺎدر ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻔﻮي ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬در آﺧﺮ اﯾﻦ ﭼﺎپﻫﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1171‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‬
‫ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺎﺷـﻨﺎس ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﯿﻨﻮرﺳـﮑﯽ ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺮاي وﻗﻮف ﺑﻪ ﺗﺸـﮑﯿﻼت دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ ﮐﻤﺎل اﻫﻤﯿﺖ را‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺪﯾﻮﻧﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺧﺴـﺘﻪ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺸـﮑﯿﻼت ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﯿﻨﻮرﺳـﮑﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﻮد از ﮐﺘﺎب ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ از آﺛﺎر ﺑﻌﻀـﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺸﯿﺶ راﻓﺎﺋﻞ دوﻣﺎﻧﺲ‪ ،‬ﺷﺎردن‪ ،‬ﮐﻤﭙﻔﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻧﺴﻮن و دوﺑﺮوﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻓﻘﻂ‬
‫وﻇﺎﯾﻒ اﺷﺨﺎﺻﯽ را ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي داراي ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك ﺗﻤﺎم ﻣﺸﺎﻏﻞ را ﺑﺎ اﺳﺎﻣﯽ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ آﻧﻬﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب داراي ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«1» .‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣـﺬﮐﻮر اﺣﺘﻤﺎﻻ در ‪ 1726‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳـﺎل دوم ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﺷـﺮف ﺑﺮاي اﺳـﺘﻔﺎده ﻓﺎﺗﺤﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ اﯾﺮان ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻧﻘﺺ ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و اﻃﻼع ﻻزم را ﺑﺮاي اداره ﭼﻨﺎن ﮐﺸﻮر وﺳﯿﻌﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﯿﻨﻮرﺳـﮑﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﻖ ﻣﻄﻠﺐ را ادا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬درﺑﺎره آن ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ آن ﺑﺮاي درك ﺗﺸـﮑﯿﻼت اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از وﻗﻮع ﻓﺎﺟﻌﻪ ‪ 1722‬ﮐﻤـﺎل ﺿـﺮورت را دارد‪ .‬واﻗﻌﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮش ﺑﺨﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از دﺳﺖ ﺑﺮد ﺣﻮادث ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷـﺨﺺ ﻣﻄﻠﻊ و ﺑﺼـﯿﺮي ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -8‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺨﻠﺼﺶ »ﻫﺪاﯾﺖ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬در ﺗﻬﺮان در ‪ 15‬ﻣﺤﺮم ‪ 8) 1215‬ژوﺋﻦ ‪ (1800‬ﺗﻮﻟﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬وي‬
‫از اﺧﻼف ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺷﯿﺦ ﮐﻤﺎل ﺧﺠﻨﺪي دوﺳﺖ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎرل ﺷـﻔﺮ‪ ،‬در ﻣﻘـﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي از ﮐﺘﺎب اﺛﺮ رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﻖ ﺟﺰو‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺻﻒ ادﺑﺎ و ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺘﺒﺤﺮي داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻃﯽ اﯾﻦ ﻗﺮن از اﯾﺮان ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ‪«2» .‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎ اﺷـﻌﺎر رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﮐﺎري ﻧـﺪارﯾﻢ و ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر او را‪ ،‬ﮐﻪ اداﻣﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ ﻣﯿﺮ ﺧﻮاﻧـﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﺳﻢ ﻧﺎﺻـﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‬
‫روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮ در ﺗﻬﺮان‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص ‪.11‬‬
‫)‪ -.(2‬ص ‪.10‬‬
‫در ده ﺟﻠﺪ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﺟﻠﺪ آﺧﺮ آن ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺦ رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺗﺎ ﻋﺼـﺮ ﺧﻮد اوﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ده ﺟﻠﺪ ﻣﯿﺎن ﺳﻨﻮات ‪ 1270‬و ‪1274‬‬
‫)‪ (1856 -1853‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ اﯾﻦ اﺛﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺮح وﻗﺎﯾﻊ ‪ 1694‬ﺗﺎ ‪ 1730‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺻﻔﺤﺎت اﯾﻦ ﺟﻠﺪ داراي ﺷﻤﺎره ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺿﻤﻦ ﺷﺮح اﻧﺤﻄﺎط و اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ‪ ،‬ﺗﺮﻗﯽ‪ ،‬اﻧﺤﻄﺎط و اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎ‬
‫را ﺑﺎ ﺗﻮﻟـﺪ‪ ،‬رﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮي و ﻣﺮگ ﺑﺸـﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ «1» ،‬و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻗﺒﻞ از اوزواﻟـﺪ اﺷـﭙﻨﮕﻠﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤـﺪنﻫﺎ را ﺑﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎن دار ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﺘﺪﻻل رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن در ذﮐﺮ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﯿﺮزا ﻣﻬـﺪي و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮرﺧﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد وﻟﯽ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در‬
‫اﺳـﺘﻔﺎده از ﻣﻄﺎﻟﺐ او ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﯾﺨﯽ در آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ ﺳﻦ‬
‫ﭘﻄﺮزﺑﻮرگ و اﺷﻐﺎل ﮔﯿﻼن ﺗﻮﺳﻂ روسﻫﺎ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﻀـﯿﻪ ﻣﺮگ ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨـﺎن ﻗﺎﺟـﺎر ﻣﯽرﺳـﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻫﻤـﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻧﺎدر را ﻣﺴـﺌﻮل ﻣﺸﻮب ﮐﺮدن‬
‫ذﻫﻦ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻋﻠﯿﻪ رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن درﺑﺎره وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻌﺪي ﺗﺎ آﺧﺮ دوره ﺗﺴـﻠﻂ اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﻣﯽدﻫﺪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﺪارد ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﺎهﮔﺎﻫﯽ ﺳﺎلﻫﺎ‬
‫اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻔﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺣﻮادث از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ آﺛﺎري‬
‫را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪«2» .‬‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ وي ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺟﻮع ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﻻاﻗﻞ در ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺴﻤﺖ از اﺛﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫وﺟﻬﯽ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫از ﻣﯿﺎن ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﯽ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان از ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻓﺴﺎﯾﯽ‪ ،‬و ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ ،‬اﺛﺮ ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﺎپ ﺳـﻨﮕﯽ ﮐﺘﺎب ﻓﺴﺎﯾﯽ )ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ روﺿـﮥ اﻟﺼـﻔﺎ ﺗﻮﺳﻂ رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﻧﺎﺻـﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪» ،‬ﻧﺎﺻـﺮي« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ( در‬
‫دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﭼـﺎپ آن ‪ 1896‬اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾـﮏ ﺳـﺎل ﻗﺒـﻞ از ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن آن ﭘﺎدﺷـﺎه‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻫﻢ داراي ﺟﻨﺒﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ص ‪.20‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪Relation de l'Ambassade au Kharezm de Riza Quly Khan traduite et annotee par Charles‬‬
‫‪ .Schefer. Paris, 1879 (p. 20‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪453 :‬‬
‫اﺻـﻼ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓـﺎرس اﺳﺖ وﻟﯽ داراي ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮد را از ﻣﻨﺎﺑﻊ اروﭘﺎﯾﯽ و‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾـﺦ ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﺳـﺎﻟﻪ ﺧﻮزﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﺳـﯿﺪ اﺣﻤـﺪ ﮐﺴـﺮوي‪ ،‬ﮐﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1312‬ﺷﻤﺴـﯽ )‪ (4 - 1933‬در ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺰرگ ﻣﺸـﻌﺸﻊ را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳـﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺧﺎﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﭘﺎﯾﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ‬
‫واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن )ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﻓﻌﻠﯽ( ﺑﻮد‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺆﻟﻒ راﺟﻊ ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﺑﺼﺮه ﺗﻮﺳﻂ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ ﺻﻔﯽ‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻗﻼﺑﯽ در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب زﺑـﺪة اﻟﺘﻮارﯾـﺦ ﺳـﻨﻨﺪﺟﯽ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺷـﺮﯾﻒ ﺑﻦ ﻣﻼ ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﻗﺎﺿـﯽ اردﻻن در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬از دو‬
‫ﮐﺘﺎب ﻓﻮق اﻫﻤﯿﺖ ﮐﻢﺗﺮي دارد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ آن را ﺑﺮاي ﺧﺴـﺮوﺧﺎن ﺣﺎﮐﻢ آن اﯾﺎﻟﺖ ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﮐﻪ دارد ﻣﻨﺤﺼﺮا‬
‫ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ ﮐﺮدﺳـﺘﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺴـﻤﺖ اول آن ﻋﻤـﻮﻣﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ دوره ﻣـﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣـﺎ در ﺑﺮگ ‪ 203‬ب ﺗـﺎ ‪ 206‬ب‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ آن در دﺳﺖ اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﺷﻤﺎره ‪ 18‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮاون در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﺳـﺘﻪ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ از ﻟﺤﺎظ ﻋﺠﯿﺐ ﺑﻮدن ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﺮح ﺣﺎل اﺷـﺮف اﺛﺮ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺎﻟﺰي و ﻋﻨﻮان آن ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﻫﺸـﺮف ]ﮐﺬا[ ذﮐﺮ ﻋﺠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آن ﺗﻮﺳﻂ پ‪ .‬پ‪ .‬روردا ﻓﻦ آﯾﺰﯾﻨﮕﺎ »‪«1‬‬
‫در آﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎﻟﺰي او ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﺮاﺟﻊ اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫‪ -1‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‬
‫ﺗﺎدوز ﯾﻮدا ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در ﺑﺮززﯾﮏ »‪ «2‬در ﻟﻬﺴﺘﺎن در ‪ 6‬ﻣﻪ ‪ 1675‬ﺗﻮﻟـﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻫﺠﺪه ﺳﺎﻟﮕﯽ آﯾﯿﻦ ﯾﺴﻮﻋﯽ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪ در‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻦ زﺑﺎنﻫﺎي ﺷـﺮﻗﯽ ﭼﻨﺎن اﺳـﺘﻌﺪادي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1707‬ﺑﺮاي ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﯾﺴﻮﻋﯽ در اﯾﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﮐﺎرداﻧﯽ او ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1720‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دادﺳﺘﺎن اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Roorda Van Eysinga(1‬‬
‫)‪ .(2‬اﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ را ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﻟﻬﺴﺘﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ .‬ﮔﺒﺮﯾﻞ ﮐﺮﺑﻮت(‪ )Korbout‬در ﮐﺘﺎب‪Literatura Polska ,vo 1‬‬
‫‪ ، .II ,p .1‬ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿـﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻢ‪ Tadeusz‬ﯾﺎ‪ Thaddaeus‬را ﻣﺒﻠﻐـﺎن ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻋﺎزم اﯾﺮان ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺼﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺷﺨﺺ ﻣﻘﺪﺳﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﻢ )ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ(‪ )St Jude‬اﻧﺠﯿﻞ را ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎرﻧﺎﺑـﺎس ﻓـﺪﻟﯽ‪ ،‬اﺳـﻘﻒ اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﭼﻨـﺪي ﻗﺒـﻞ از آن ﺳﻪ ﻧـﺎﻣﻪ از ﭘﺎپ ﮐﻠﻤﻨﺖ ﯾﺎزدﻫﻢ »‪ «1‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎﯾﯽ از اﻣـﭙﺮاﺗﻮر و ﻟـﻮﯾﯽ‬
‫ﭼﻬـﺎردﻫﻢ درﯾـﺎﻓﺖ داﺷـﺘﻪ و ﻣـﺄﻣﻮر ﺷـﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺷـﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨـﺪ ﮐﻪ اراﻣﻨﻪ »راﻓﻀـﯽ« در ﺗﻔﻠﯿﺲ و ﮔﻨﺠﻪ ﺑﻪ زﺟﺮ و آزار‬
‫ﻫﯿﺌﺖ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﮐﺒﻮﺷـﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﻘﻒ ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ از ﺗﺒﺤﺮ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﮔﺎﻫﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺸـﯽ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺧﻮد ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗـﺎ ﺑﺎ ﺷﺎه و درﺑﺎرﯾﺎن‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﻘﯿﻢ‬
‫ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺬاﮐﺮاﺗﯽ را درﺑـﺎره ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻮق ﺷـﺮوع ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ اﯾﻦ ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم داد و در اواﯾﻞ دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪،1720‬‬
‫اﻧـﺪﮐﯽ ﻗﺒﻞ از ﻋﺰل ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴـﺘﺎﻧﯽ اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪا ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺳـﻔﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آرد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫آن ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آورﯾﻞ ‪ 1721‬ﺷﺎه و درﺑﺎرﯾﺎن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬و از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻣﮑﺮر ﺑﺎ آﻧﻬﺎ در ﺗﻤﺎس ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ وي ﻧﻔﻮذ و ﻗـﺪرت راﻓﺎﺋﻞ دوﻣﺎﻧﺲ را ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻤﺎس او ﺑﺎ درﺑﺎر اﯾﺮان ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﮐﻪ از آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر روي ﻣﯽداد‬
‫اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﮐﺴﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺑﻪ اﯾﺮان ﺣﻤﻠﻪ آورد‪ ،‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد و ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻣﺤﺎﺻـﺮه در اﯾﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﺤﻤﻮد اﺟـﺎزه ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮﻓﺖ ﺗـﺎ ﺑﻪ ﺟﻠﻔﺎ ﺑﺮود‪ .‬اﯾﻦ اﺟﺎزه از آن ﻟﺤﺎظ ﺑﻪ او داده ﺷـﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺸـﯽ ﯾﺴﻮﻋﯽ ﮐﻪ در ﺟﻠﻔﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧـﺪه‬
‫ﺑـﻮد )اﺳـﻢ او ﻇـﺎﻫﺮا ذﮐﺮ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ( ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد ﺑـﺎ داروﻫـﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ ﺑﯿﻄـﺎري ﯾﮑﯽ از رؤﺳـﺎي اﻓـﺎﻏﻨﻪ را ﮐﻪ ﻃﺒﯿﺒـﺎن اﻓﻐـﺎﻧﯽ در‬
‫ﻣﻌﺎﻟﺠﻪاش ﻓﺮو ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻬﺒﻮدي ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﮐﺸـﯿﺶ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﻗﺪرﺷﻨﺎس ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﭘﺰﺷﮑﯽ از او‬
‫ﻣﺎﻫﺮﺗﺮ اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد ﺑﻪ ﺟﻠﻔﺎ ﺑﺮود‪«2» .‬‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﻮد ﺟﺎه و ﻋﺰﺗﯽ ﯾﺎﻓﺖ و ﻣﺜﻞ دو ﺳﺎل آﺧﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎ درﺑﺎرﯾﺎن ﺗﻤﺎس ﻧﺰدﯾﮏ داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾـﺎم ﺑﯿﻤـﺎري ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑﻮد و ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ وي راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧـﺪن »اﻧﺠﯿﻞ ﺳـﺮخ« ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد اﺳﺘﻬﺰاي وﻟﺘﺮ‪ ،‬ﺻﺤﺖ دارد‪«3» .‬‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در اواﯾﻞ ژوﺋﻦ ‪ ،1725‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺪ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ اﺷﺮف‪ ،‬از اﺻﻔﻬﺎن ﻋﺎزم ﺳﻔﺮ اروﭘﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬ﻗﺎﻃﺮﭼﯽ ﺳﺎﺑﻖ ﮐﻪ از ﻃﺮف اﺷـﺮف ﺑﻪ ﺳـﻔﺎرت ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ ذﮐﺮ‬
‫ﺷ ﺪ‪،‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪A Chronicle of the Camelites ,vo 1 .l ,pp 554 -6-،‬‬
‫)‪ .(2‬ﺻـﻔﺤﺎت‪ VI -IX‬از ﻣﻘــﺪﻣﻪاي ﮐـﻪ دو ﺳــﺮﺳﻮ ﺑﺮ ﺧــﺎﻃﺮات ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴــﮑﯽ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‪Histoire de la Demiere :‬‬
‫‪) Revolution de Perse) the Hague, 1728‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ در ‪ 20‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1726‬ﺑﻪ اﺳﮑﻮﺗﺎري )اﺳﮑﻮدار( رﺳﯿﺪﻧﺪ‪«1» .‬‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻣـﺪت ﻫﺠـﺪه ﺳـﺎل‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒـﻞ از ﺷـﺮوع ﻓﺘﻨﻪ اﻓﻐـﺎن‪ ،‬ﺗـﺎ اواﯾﻞ ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﺷـﺮف در اﯾﺮان ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺳﺎلﻫﺎي آﺧﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺎﻫﺪ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از رﺳـﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﮐﺸﯿﺶ ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺎهزاده ﻓﺮاﻧﺴﯿﺲ )دوم( راﮐﻮﺷﯽ در رودوﺳﺘﻮ واﻗﻊ در ﮐﻨﺎر درﯾﺎي ﻣﺮﻣﺮه‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﮑﻨﺪه ﺑﻮد‪«2» .‬‬
‫ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴﺖ آﯾـﺎ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺧـﺎﻃﺮات ﺧـﻮد را ﻗﺒـﻞ از ﺣﺮﮐﺖ از اﯾﺮان ﻧﻮﺷﺖ ﯾـﺎ ﻧﻪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗـﺪر ﻣﺴـﻠﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن‬
‫ﺧـﺎﻃﺮات را در رودوﺳـﺘﻮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿـﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا در ﻧﻮﺷـﺘﻦ آن زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻦ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﺎدري ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻟﻬﺴـﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿـﺢ داد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻌـﺪا ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻣﺘﻦ اﺻـﻠﯽ ﺧﺎﻃﺮات ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻦ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1740‬اﻧﺘﺸﺎر داد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺻﻼح ﺷﺪهاي از اﯾﻦ ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣـﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻻـﻣﯽ دوﮐﻠﺮاك )ﮐﻪ از ‪ 1724‬ﺗﺎ اواﯾﻞ ‪ 1727‬در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ( راﮐﻮﺷـﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺸﯽ اول ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴـﻮي ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺑﺸﻮن ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮ داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧـﺎﻃﺮات را ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨـﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ »ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ« اﻧﺠـﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ «3» .‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺑﺮاي ﻓﻠﻮرﯾﻮ دارﻣﻨﻮﻧﻮﯾـﻞ‪ ،‬دادﺳـﺘﺎن ﻫﯿﺌﺖﻫـﺎي ﯾﺴﻮﻋﯽ در ﻗﺴـﻤﺖ‬
‫ﺷﺮق ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷـﺮح ﺑﯿﺸﺘﺮي درﺑﺎره اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از اﺛﺮ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ زوﻣﺮ ﻓﻮﮔﻞ در رم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ،1727‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪«4» .‬‬
‫زوﻣﺮ ﻓﻮﮔـﻞ اﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻫﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب را ﻧﺪﯾـﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ ،1954‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ در رم اﻗﺎﻣﺖ داﺷـﺘﻢ‪ ،‬ﻣـﺪتﻫﺎ در‬
‫ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ واﺗﯿﮑﺎن ﺑﻪ ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي آن ﮐﺘﺎب ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ ،‬و دوﺳﺖ ﻣﻦ ﮐﺸـﯿﺶ ج‪ .‬پ‪ .‬اﺳـﻤﯿﺖ ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ در آن‬
‫ﺑـﺎره در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪﻫـﺎي ﺷـﻬﺮ ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ آورد‪ ،‬وﻟﯽ اﺛﺮي از ﮐﺘـﺎب ﻓﻮق ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣـﺪ‪ .‬ﻋـﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ آن ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﺷﺘﺮاﯾﺨﺮ در ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺒﻠﯿﻮ ﮔﺮاﻓﯿﺎﭘﻠﮑﺎ از ﮐﺘﺎب ﻓﻮق ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻋﺠﯿﺐ را‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ ﻫﻢ از آن ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(3‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص‪.i 1‬‬
‫)‪ .(4‬ﻧـﺎم اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .Relatio de Mutationibus Memorabilibus Regni Persarum :‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪456 :‬‬
‫وﺟﻮد دارد‪ «1» .‬وي ﺷﺎﯾـﺪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳـﯿﺎح اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﻮدﯾﻮس آن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻦ در آورده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻠﻮرﯾﻮ دارﻣﻨﻮﻧﻮﯾﻞ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺸﻮن را در ﻓﻬﺮﺳﺖ آﺛﺎر ﻫﯿﺌﺖﻫﺎي ﯾﺴﻮﻋﯽ در ﺷـﺮق ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪،‬‬
‫و ﺷﺎﯾـﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮده ﺧﺎﻃﺮات ﻣـﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻃﺮز ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪاي ﻣـﺪون ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮﺿـﯿﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻣﺘﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﻣﺘﻦ ﮐﺘـﺎب را ﺑﺮاي ﮐﺸـﯿﺶ ﯾﺴﻮﻋﯽ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ژان آﻧﺘﻮان دوﺳـﺮﺳﻮ »‪ ،«2‬ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﮐﻪ آن را اﺻـﻼح و ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﮐﻨ ﺪ ‪.‬‬
‫دوﺳـﺮﺳﻮ ﮐﻪ در ‪ 1670‬در ﭘـﺎرﯾﺲ ﺗﻮﻟـﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻫﺠـﺪه ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﯾﺴﻮﻋﯽ ﮔﺮوﯾـﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ادﺑﯿﺎت دﺳﺖ داﺷﺖ و اﺷـﻌﺎري ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻨﯽ و ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮔﻔﺘﻪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺷﺎﻋﺮي ﺑﯿﺶ از ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻧﻮﯾﺴﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ و در ﻫﺮ ﺣﺎل از ﺷﺎﻋﺮان‬
‫درﺟﻪ دوم ﯾﺎ ﺳﻮم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻨﺪ ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﻏﻠﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻏﻔﻠﺖ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ وي ﺿﻤﻦ اﺻﻼح ﮐﺘﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫دوﺳـﺮﺳﻮ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات زﯾﺎدي در آن داده اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب را ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ ﮐﺮد‬
‫ﺗﺎ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن را ﻣﺮﺗﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬دوﺳـﺮﺳﻮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺨﺶ اول راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫ورود ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎ ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻـﺮه و ﺗﺼـﺮف اﺻـﻔﻬﺎن ﺗﻮﺳـﻂ اﻓﻐﺎنﻫـﺎ‪ ،‬ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ‪ ،‬ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬
‫وﺣﺸﺖاﻧﮕﯿﺰ او و ﺳـﻠﻄﻨﺖ اﺷﺮف ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1725‬ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺨﺶ دوم ﺷﻮرش اﻓﻐﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ ﻣﯿﺮوﯾﺲ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ »‪ ،«3‬ﺑﻪ‬
‫ﻗـﺪرت رﺳـﯿﺪن ﻣﺤﻤﻮد و ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ او را ﺑﻪ اﯾﺮان ﺷـﺮح ﻣﯽداد‪ .‬ﺑﺨﺶ آﺧﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺠﻢ آن ﺑﻪ اﻧـﺪازه ﻣﺠﻤﻮع دو ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ ﺑﻮد‪،‬‬
‫اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺎﮔﻮار ﺣﮑﻢﻓﺮﻣﺎﯾﯽ ﺧﻮاﺟﻪﺳﺮاﯾﺎن را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽداد‪«4» .‬‬
‫دوﺳـﺮﺳﻮ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﻣﺮﺗﺐ ﮐﺮدن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻗﺴـﻤﺖ آﺧﺮ آن را ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺳﻠﺴـﻠﻪ‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ را از ﺑﺪو ﺗﺄﺳـﯿﺲ آن در ‪) 1499‬ﮐﺬا( ﺗﺎ آﻏﺎز دورهاي ﮐﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ آن اﻓﺰود‪ ،‬و ﺗﺎ اﻧﻌﻘﺎد ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺻـﻠﺢ‬
‫ﻣﯿﺎن اﺷﺮف و ﺗﺮكﻫﺎ در اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1727‬ﻓﺼﻠﯽ ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻧﮑﺮد‪ .‬وي ﺻﺮﯾﺤﺎ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﺴﻤﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﺮاﮐﻮ(‪ ،Krakow( ، 1905‬ﺟﻠﺪ ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ .‬ﮐﺮﺑﻮت(‪ )Korbut‬در‪ ، Literatura Polska ,vo 1 ,II ,p .1‬ﺣﺘﯽ ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﯽرود‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ Relatio‬ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﺗﺮﮐﯽ‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪي و آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت‪ XIV‬و‪. XV‬‬
‫)‪ .(3‬دوﺳﺮﺳﻮ ﻧﺎم او را ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در ‪ ،1740‬اﯾﻦ ﻧﺎم ﻋﺒﺪ اﷲ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(4‬اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﮐﺘﺎب ‪ 1740‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﺧﺎﻃﺮات و ﻗﺴﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه و از ﻣﺠﻼت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺎپ اول اﺛﺮ دوﺳﺮﺳﻮ در دو ﺟﻠﺪ در ﻻﻫﻪ‪ ،‬در ‪ ،1728‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪«1» .‬‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ دوﺳـﺮﺳﻮ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ داد ﻣﻨﻄﻘﯽﺗﺮ ﺑﻮد و ﭼﻮن در ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﯽ دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺳﺒﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ او از‬
‫ﺳﺒﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺸﻮن ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻌﺎ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد اﺷـﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶرو دارﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻮن ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ ﮐﺘﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺑﺸﻮن ﮔﻢ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت از دوﺳـﺮﺳﻮ ﺳـﺮزده اﺳﺖ ﯾﺎ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬در ﺑﻌﻀـﯽ ﻣﻮارد ﺣﺪس ﻣﺎ‬
‫ﺻﺎﯾﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻗﻀـﯿﻪ ﺟﻌﻠﯽ ﻏﻠﺒﻪ ﻟﻄﻔﻌﻠﯿﺨﺎن ﺑﺮ ﻣﺤﻤﻮد در ﺳﺎل ‪ ،1720‬اﺷﺘﺒﺎه از ﻃﺮف ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا دو ﺳﺮﺳﻮ‬
‫ﺻﺮﯾﺤـﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﮑﺘﻪاي ﻋﻼـوه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ در ﺧﺎﻃﺮات وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﻪ آن ﻧﯿﻔﺰوده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع درﺑﺎره ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 255‬ﺟﻠﺪ دوم ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارﺷﺪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ وي ﻓﺮزﻧـﺪ دوم ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻨﺠـﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺼـﯿﺮ از ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ از ﻃﺮف ﻧﺎﺷـﺮ او‪ .‬در ﺻـﻔﺤﻪ ‪ 62‬ﺟﻠﺪ دوم ﮐﺘﺎب‬
‫دوﺳـﺮﺳﻮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺤﻤﺪ واﻟﯽ در ﺣﻮﯾﺰه‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻢرواﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﺎﻻت او ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﺎﻟﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﻫﺰاره اداﻣﻪ دارد ‪«...‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﮐﻠﻤﻪ‪ Machomet‬را ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻣﺤﻤـﺪ آورده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن در آن ﻋﻬﺪ‬
‫ﺷﺨﺼـﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻋﺒـﺪ اﷲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﺑﺮادر ﺧﻮد ﻣﺤﻤـﺪ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮد )ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﻮزﺳـﺘﺎن ﻓﻌﻠﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷـﺪ و ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫دوﺳﺮﺳﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻪ(‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻧﺎم اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي در ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﮐﻪ در ‪ 1740‬ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬واﻟﯽ را ﺳـﯿﺪ ﻓﺮج اﷲ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘـﺪر ﻋﺒـﺪ اﷲ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭘـﺪر ﺑﺰرگ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻮد‪ .‬دوﺳﺮﺳـﻮ‬
‫اﻣﻼي ﺣﻮﯾﺰه را‪ Hacvuza‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﻠﻔﻆ اﺻﻠﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «2» .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺎت اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺰﺋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﺷﺘﺒﺎه‬
‫ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﻣﺠﺎور اﯾﺎﻟﺖ اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﻫﺰاره ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻃﺮف ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﺳﺮ زده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت زﯾﺎد اﻫﻤﯿﺖ داد و ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻨﺎﺳﺐ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺧﻮب‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺮ ﻣﻌﺎﯾﺐ آن ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﭼﺮﺑﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد دوﺳﺮﺳﻮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻫﯿﭻ زﺑﺎن ﺷﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺬور اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﯿﭻ اﻃﻼﻋﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻋﻘﯿﺪه اﻟﻔﯿﻦ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ Histoire de la Demiere Revolution de Perse‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬در ص ‪ ،62‬ج ‪ ،2‬ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ اﯾﻦ ﻣﺤﻞ را‪ Havuzae‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻮن راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ و دوﺳﺮﺳﻮ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺠﯿﺒﯽ از ﺗﺴـﻠﻂ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﮐﻪ در آن وﻗﺖ در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد اﻗﺘﺒﺎس‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ زودﺑﺎوري اﯾﻦ ﮐﺸـﯿﺶ ﯾﺴﻮﻋﯽ و ﻗﻮه ﺗﺼﻮر ﻧﺎﺷـﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي او داﺳـﺘﺎن ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻏﺮاقآﻣﯿﺰي ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻓﺎﻗـﺪ اﻃﻼﻋـﺎت ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻄـﺎﻟﺐ درﺳﺖ و ﻧـﺎدرﺳﺖ آن ﺑﺎﯾـﺪ ﻫﻤﺎن اﻧـﺪازه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﯾﮏ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺤﯿﺢ ﻻزم اﺳﺖ‪«1» «.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﺬﮐﻮر ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ و دوﺳـﺮﺳﻮ واﻗﻊ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ از ﭼﺎپﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد آن و ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و‬
‫ﺳـﺎﯾﺮ زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﯽآﯾـﺪ‪ «2» .‬دوﺳـﺮﺳﻮ ﭼﻨـﺪي ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب‪ ،‬در ‪ 4‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1730‬ﺗﺼﺎدﻓـﺎ ﻣﻮرد اﺻﺎﺑﺖ ﮔﻠﻮﻟﻪ‬
‫ﺷﺎﮔﺮد ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺎهزاده ﺟﻮان‪ ،‬ﭘﺮﻧﺲ دوﮐﻨﺘﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در اﺛﺮ زﺧﻢ آن در ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫در اﯾـﻦ ﺿـﻤﻦ ﺷـﻬﺮت ﮐﺘـﺎب ﻓـﻮق ﺑـﻪ ﺗﺮﮐﯿـﻪ رﺳـﯿﺪ‪ .‬وزﯾﺮ اﻋﻈـﻢ ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮد داﻧﺸـﻤﻨﺪي از ﻣﺠﺎرﺳـﺘﺎن ﺑـﻮد و ﺗﺼـﺪي‬
‫ﭼﺎپﺧﺎﻧﻪ ﺟﺪﯾﺪ اﻟﺘﺄﺳـﯿﺲ ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ آن ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺧـﻮد ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺧـﺎﻃﺮاﺗﺶ را ﺑﻪ زﺑـﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ادﻋـﺎ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﺎﻃـﻞ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮل ﺑﻌﻀـﯽﻫﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻓﻨـﺪي از ﻣﺘﻦ ﻻﺗﯿﻨﯽ ﺧﺎﻃﺮات ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮد ﺻـﺤﺖ ﻧـﺪارد‪ .‬از ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺮﮐﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻓﻨﺪي ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫دوﺳـﺮﺳﻮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ داده ﺷﺪه ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺒﯿﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ از ﻣﺘﻦ ﻻـﺗﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﻟﺰوﻣﯽ داﺷﺖ ﺑﻌـﺪا از ﻣﺘﻦ ﺗﺮﮐﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ آﯾﺪ؟ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻇﻦ ﻗﻮي ﻣﯽرود ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ از ﮐﺘﺎب دوﺳﺮﺳﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ در ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﭼﻨـﺪ اﺷـﺘﺒﺎه را ﺗﺼـﺤﯿﺢ ﻧﻤﻮد و ﺑـﺎ ﻋـﺪهاي اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻘﯿﻢ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ در ﻣﻮارد ﻟﺰوم ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد و ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﮐﺘـﺎب را در اول ذي اﻟﺤﺠﻪ ‪ 28) 1141‬ژوﺋﻦ ‪ (1729‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿـﺪ و آن را دو ﻣﺎه ﺑﻌﺪ در اول ﺻـﻔﺮ )‪ 26‬اوت( ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺳﯿﺎح در ﺑﯿﺎن ﻇﻬﻮر اﻓﻐﺎﻧﯿﺎن‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪.Account of the Kingdom of Caubul) London, 1815 (, p. 436‬‬
‫‪ -.(2) .‬ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎي ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ و دوﺳﺮﺳﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ آورده زوﻣﺮﻓﻮﮔﻞ(‪)Sommervogel‬‬
‫‪ ،‬اﺷﺘﺮاﺑﺨﺮ(‪ ، )Estreicher‬ﮐﺮﺑﻮت(‪ )Korbut‬ﺑﺎﺑﯿﻨﮕﺮ(‪ ، )Babinger‬و ﯾﻠﺴﻮن و دﯾﮕﺮان‬
‫( ‪) Stambuler Buchwesen in 18. Jahrhundert, Leipzig, 1919‬‬
‫ﺑﻌﻀــﯽ از اﯾــﻦ داﻧﺸــﻤﻨﺪان ﺑـﻪ ﻏﻠــﻂ ﮐﺘــﺎب ﮐﻠﻮﺳــﺘﺮ را(‪ )Claustre‬ﺗﺤــﺖ ﻋﻨـــﻮان‪Histoire de Thamas Kouli- :‬‬
‫‪Kan'nouveau roi de Perse, ou Histoire de la dermiere revohution de perse, arrivee en 1732‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ و دوﺳـﺮﺳﻮ ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨـﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب دو ﺑﺎر در ﮐﺎﺗﺎﻟﻮگ ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ در ﭘﺎرﯾﺲ ذﮐﺮ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﻏﻠﻂ از دوﺳـﺮﺳﻮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﺻﺤﺖ از ﮐﻠﻮﺳﺘﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ آن دوﺳﺮﺳﻮ‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺳـﺒﺐ اﻧﻬـﺪام دوﻟﺖ ﺻـﻔﻮﯾﺎن ]ﮐـﺬا[ از ﭼﺎپ ﺧﺎرج ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ داراي ﻣﻘﺪﻣﻪاي )ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻬﺮﺳـﺖ‬
‫ﻣﻨﺪرﺟﺎت( و ﻧﻮد و ﻫﻔﺖ ورق اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت و ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻞﻫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻄـﺎﻟﻌﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺮﮐﯽ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﺧﺎﻟﺖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ را ﻣﺸﺎﻫـﺪه ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ او ﻣﻮﺛﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي ﺷﺮح ﺟﺎﻟﺒﯽ را ﮐﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ درﺑﺎره ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﻗﺮاﺋﺖ »اﻧﺠﯿﻞ ﺳﺮخ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ «1» ،‬ﺣﺬف ﮐﺮده و از ﺧﻮد اﺷﺎرات و ﺟﻤﻼﺗﯽ‬
‫اﻓﺰوده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸـﯿﺶ ﯾﺴﻮﻋﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ آﯾﻪاي ﮐﻪ در ﺑﺮگ ‪ 96‬ب‪ ،‬از ﻗﺮآن آورده »‪ «2‬ﯾﺎ اﻟﻘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اﺷﺨﺎص اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﯾﮑﯽ از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺷﺮح ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﮔﺮﮔﯿﻦ ﯾﺎزدﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯿﺮوﯾﺲ را اﺻﻼح ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او »ﻣﺜـﻞ ﻓﺮﻋﻮن ﮐـﺎﻓﺮ در درﯾـﺎي ﻓﻨﺎ ﻏﺮق ﺷـﺪ«‪ «3» .‬ﻣـﻊ اﻟﻮﺻـﻒ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮات و اﺿﺎﻓـﺎت اﺑﺮاﻫﯿﻢ در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﺑـﺎﻋﺚ‬
‫اﺻـﻼح ﻧﺸـﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻧﺎم ﺑﺮادر و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﻣﯿﺮوﯾﺲ را ﻧﻨﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ او را ﺑﻪ ﻏﻠﻂ »ﻋﺒـﺪ اﷲ« ﻣﯽداﻧـﺪ‪«4» .‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﻧﺎم را از ژوزف آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ او آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم درﺳﺖ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﻣـﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺮﮐﯽ آن ﮐﺘـﺎب راﺿـﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺮ داد آن را ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻻـﺗﯿﻦ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨـﺪ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر در اﺛﺮ ﮐﻮﺷـﺶ‬
‫ﻣﺼـﻄﻔﯽ اﻓﻨـﺪي‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ در وﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻮﻫـﺎن ﮐﺮﯾﺴﺘﯿـﺎن ﮐﻠﻮدﯾﻮس‪ ،‬اﺳـﺘﺎد ﻣﻌﺮوف زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ در ﻻﯾﭙﺰﯾﮓ‪ ،‬دﻋﻮت ﺷـﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﮐﻠﻮدﯾﻮس اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎري ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﺛﺮ ﻃﻌﻨﻪ دﺷـﻤﻨﺎﻧﺶ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ وي زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‬
‫و ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺷﺪﺗﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب را ﻇﺮف ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺶ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻻﺗﯿﻦ ﮐﻠﻮدﯾﻮس ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﮔﻠﺪﯾﺶ در ﻻﯾﭙﺰﯾﮓ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ،1731‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪«5» .‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑﻪ ﻗﻀـﯿﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا وي ﺗﺎ اواﺧﺮ ‪ 1728‬در ﺧﺪﻣﺖ راﮐﻮﺷـﯽ در رودﺳـﺘﻮ ﺑﻪ ﺳـﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺄﻣﻮر رﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن راهﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﻧﺎاﻣﻦ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ اﺻـﻠﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻟﻬﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد و ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻘﯿﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ را در آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪«6» .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر و ﺗﺎرﯾـﺦ آن ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،1733‬در‬
‫ﻟﻤﺒﺮگ‪ ،‬ﯾﺎ ﻟﻮوف‪ ،‬ﮐﺘﺎب دري اﻓﻨﺪي را‪ ،‬ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺷﺮح‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﻋﺠﺐ آن ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﮐﺎﻣﻞ ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺎﯾـﺪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻗﺴـﻤﺘﯽ از آن ﺣـﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﻤﺎره اﯾﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬
‫آﯾﻪ ‪ 46‬و از ﺳﻮره ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ اﺳﺖ و اﺻﻞ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬اْدُﺧﻠﻮﻫﺎ ﺑَﺴﻼٍم آﻣﻨﯿَﻦ«‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺴﻼم از ﻗﻠﻢ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ورق‪.b 72‬‬
‫)‪ .(4‬ورق‪.b 43‬‬
‫)‪ -.(5‬ﺳﻮﻣﯿﻦ اﺛﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪.‬‬
‫)‪ .(6‬زوﻣﺮﻓﻮﮔﻞ در ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺨﺘﺼﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ وي ﺑﻌﺪ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اروﭘﺎ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺳﺎل در رم ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد او در درﺑﺎر اﯾﺮان در زﻣﺴـﺘﺎن ‪ 1721 -1720‬ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﮐﺮد و ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ در ﻫﻤﯿﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫دوﺑﺎره اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﯿﺪ و ﺑﺎ ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪي از ﮐﺘﺎب ﺧﻮد اﻧﺘﺸﺎر داد‪«1» .‬‬
‫ﭼﻨـﺎنﮐﻪ دﮐﺘﺮ ﻟﻨﮓ در رﺳﺎﻟﻪ اﺧﯿﺮ ﺧﻮد ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪» «2» :‬اﯾﻦ اﻟﺤﺎق ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا دري اﻓﻨـﺪي در ﮔﺰارش ﺧﻮد ﺳـﻘﻮط‬
‫ﻗﺮﯾﺐ اﻟﻮﻗﻮع ﮐﺸﻮر اﯾﺮان را ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻋﻼﻗﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﺑﻪ ﮔﺰارش دري اﻓﻨﺪي از آن ﻟﺤﺎظ ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳـﻔﯿﺮ ﺗﺮﮐﯿﻪ در ﺳـﻔﺮ دوﻣﺶ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ دﻟﯿﻠﯽ ﻧـﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ دري اﻓﻨﺪي در ﺳﺎل ‪ 1722‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دو در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ‪ ،1755‬آﺧﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﺮان اﻧﺘﺸـﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ «3» .‬ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ در ‪ 22‬ﻣﻪ در ﺷـﻬﺮ ﮐﺎﻣﯽ ﻧﯿﮏ »‪ «4‬ﺑﻪ ﺳﻦ ‪ 81‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫در رﺑﻊ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺴـﺨﻪاي از ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳـﯿﺎح ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ارﺷـﺪ اوﻻد ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺸﺎه رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﺷﺎهزاده ﭼﻨﺎن از دﯾﺪن‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺸـﻨﻮد ﺷـﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺒـﺪ اﻟﺮزاق‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺂﺛﺮ ﺳـﻠﻄﺎﻧﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎن داد آن را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﭘﺮداﺧﺖ و‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آن را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺑﺼﯿﺮت ﻧﺎﻣﻪ در ﮔﺰارش و اﺳﺘﯿﻼي اﻓﻐﺎن ﺑﺮ اﺻﻔﻬﺎن در زﻣﺎن دوﻟﺖ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ .‬در ﺳﺎل‬
‫‪ 1840‬ژ‪ .‬ن‪ .‬ﻣﯿﺘﻔﻮرد ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻻﺗﯿﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﻠﻮدﯾﻮس را ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻃﺒﻌﺎ در ﻟﻬﺴـﺘﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺧـﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎدي ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﺪﯾﻮن او ﻫﺴﺘﯿﻢ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ آﺛﺎر او ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‬
‫ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻟﻮﯾﯽ آﻧﺪره دو ﻻﻣﺎﻣﯽ دو ﮐﻠﺮاك »‪«5‬‬
‫درﺑـﺎره اواﯾﻞ زﻧـﺪﮔﯽ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻇﺎﻫﺮا اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﯿﺸﻮ »‪ «6‬در ﮐﺘﺎب ﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ :‬ﻗـﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾـﺪ »‪ «7‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﺮاك در ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪ 1690‬ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻣﻘـﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﮐﻠﺮاك »‪ «8‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﻟـﺪ او در ﺳـﺎل ‪ 1692‬ﺗﺎ‬
‫‪ 1693‬واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﭘﺪر او را ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‬
‫______________________________‬
‫)‪ -.(1‬ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ اﺛﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪ .(2‬در ﻣﺠﻠﻪ‬
‫‪Bulletin of the School of Oriental and African Studies, vo 1. XIV, p. 529‬‬
‫)‪ -.(3‬ﺷﺸﻤﯿﻦ اﺛﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫)‪. Kaminiek(4‬‬
‫)‪. Louis -Andre de la Mamie de Clairac(5‬‬
‫)‪. Michaud(6‬‬
‫)‪. Biographie Universelle Ancienne et Modeme(7‬‬
‫)‪ -.(8‬ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫و ﺷﺎﯾـﺪ ﻫﻤـﺎن اﺗﯿﻦ دوﻻﻣـﺎﻣﯽ دوﮐﻠﺮاك ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﭘﯿﻨـﺎر در ﺟﻨﮓ ﺧـﺪﻣﺎت ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮐﺮده و در ﺳﺎل ‪ 1706‬ﺑﻪ رﺗﺒﻪ‬
‫ﺳﺮﺗﯿﭙﯽ ارﺗﻘﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ «1» .‬اﯾﻦ اﺳﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎﯾـﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﺣﺪس ﻣﺎ درﺑﺎره ﭘﺪرش درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻟﻮﯾﯽ آﻧﺪره ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﭘﺪر ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ در ﻧﻈﺎم ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ در ﺳﻦ ‪ 16‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم داﺧﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده او اﺻـﻼ اﻫﻞ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﻠﺮاك‬
‫در اﯾﺎﻟﺖ ﻟﻮاﮔﺎرون ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﺧﻼف اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻪ در‬
‫آن ﺷﻬﺮ و ﻧﻪ در ﻣﺠﺎورت آن ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻟﻮﯾﯽ آﻧـﺪره ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1712‬در ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم ﺧـﺪﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﭘﯿﻮﺳﺖ و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل در ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﮐﻨﻮا و‬
‫ﺑﻮﺷﻦ ﺷـﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓﻫﺎي وراﺛﺖ اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬از ﺧﺪﻣﺖ در ﻧﻈﺎم ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮا دوﺑﺎره در ﺳﺎل ‪ 1723‬ﺑﺎ رﺗﺒﻪ‬
‫ﺳﺮواﻧﯽ ﺑﻪ آن داﺧـﻞ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬در ‪ 1724‬دوﺑـﺎره از ﻧﻈﺎم اﺳـﺘﻌﻔﺎ ﮐﺮد زﯾﺮا در ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن آن ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدش »در اﺛﺮ ﺣﺲ‬
‫ﮐﻨﺞﮐﺎوي« ﻋﺎزم ﺳـﻔﺮ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺷﺪ و ﺗﺎ آﻏﺎز ‪ 1727‬در ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬و در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﯾﻌﺎت ﺑﺮوز‬
‫ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻠﺮاك وﻗـﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﺮان و اﻣﻮر اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺮكﻫـﺎ را ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ژوﺋﻦ ‪ 1724‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان‬
‫ﻣﯿﺎن روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻋﯽ ﻣﺎرﮐﯽ دوﺑﻮﻧﺎك‪ ،‬ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﮐﻠﺮاك در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در اواﺧﺮ‬
‫‪ 1724‬وﻗﺎﯾﻊ اﯾﺮان ﭼﻨﺎن ﺳـﺮ و ﺻـﺪاﯾﯽ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﺻـﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآﻣـﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎي‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﮐﻠﺮاك ﺑﻪ اﯾﺮان و اﻣﻮر آن ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻃﻼـع ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﺮاك راﺟﻊ ﺑﻪ ﺷﻮرش در اﯾﺮان درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻫـﺎﻟﯽ ﺑـﺎوﯾﺮ‪ ،‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗـﺎزه ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷـﺪه و ﻧـﺎم ﻣﺼـﻄﻔﯽ اﻓﻨـﺪي را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ را دوﺳﻦ داﻟﯿﻮن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺎن‬
‫دوﺑﻮﻧـﺎك‪ ،‬از ﺗﺮﮐﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ «2» .‬ﺳـﭙﺲ ﮔﺰارشﻫﺎﯾﯽ از آﻧﮋدو ﮔﺎردان رﺳـﯿﺪ و ﺗﺤﻮل ﺑﻌـﺪي ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ورود‬
‫ژرم‪ ،‬ﮐﺸـﯿﺶ ﮐـﺎر ﻣﻠﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﮐﻪ در ﻃﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن در ﭘـﺎيﺗﺨﺖ اﯾﺮان ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮد‪ «3» .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﻠﺮاك ﺷﺮح ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻧﺎﻗﺼﯽ از وﻗﺎﯾﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﮑﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺗﺎرﯾـﺦ اﯾﺮان وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻠﺮاك رﺳـﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﮐﺸـﯿﺶ رﻧﺎل »‪ «4‬را ﺧﻮاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻠﻊ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ و‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1722‬و ‪ 1723‬و ‪ 1724‬و ‪ 1725‬اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻠﺮاك‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪Chronologie historique- militaire) Paris (, vo 1. VIII, p. 185; Histoire, vo 1. pp. IV and V .‬‬
‫)‪ .(2‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ و ﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي آن را ﺑﻪ دﺳﺖ آرم‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي رﻓﺘﺎر ﻋﺠﯿﺐ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪-،‬‬
‫‪.A Chronicle of the Carmelites in Persia vo 1. II, p. 904‬‬
‫)‪ .(4‬ﺑﺮاي ﻧﺎم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اول اﺛﺮ رﻧﺎل‪.‬‬
‫ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را دﯾـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ زﯾﺮا در ﺳﺎل ‪ 1727‬ﺑﻪ ﭼـﺎپ رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﮐﺘـﺎب رﻧـﺎل اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﺎﻟﯽ از ﻏﻠﻂ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از اﺛﺮ ژرم‬
‫ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻠﺮاك ﺑـﺎ ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎزه از اﯾﺮان رﺳـﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻗﺼـﺪ دارد ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫درﺑﺎره اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ اﯾﺮان ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ژوزف او را در اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد‪ .‬از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﺮ روز ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﮐﻠﺮاك »ﻗﻠﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ« ﺳﺆاﻻﺗﯽ از ژوزف درﺑﺎره ﯾﺎدداﺷﺖ او و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪«1» .‬‬
‫ﮐﻠﺮاك ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ از ژوزف ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از رﻓﻘﺎي ﺧﻮد در ﺳـﻔﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳـﯿﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ اﺷـﺨﺎص ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫از آن ﮐـﻪ ﮔﺰارشﻫــﺎي ﮐﻨﺴـﻮلﮔﺮي و ﺳـﺎﯾﺮ ﻣــﺪارك را در اﺧﺘﯿـﺎر او ﻣﯽﮔﺬاﺷــﺘﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑـﻪ وﺳــﯿﻠﻪ ﻧـﺎﻣﻪ ﺑـﺎ ﺑﺮادران ﮔـﺎردان ﮐﻪ‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد آﺷﻨﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻠﺮاك ﻧﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﮑﺎﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﮑﺎت ﻣﺒﻬﻢ را روﺷﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﯿﺶ ﭼﻮن ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد را ﺷﺨﺼﺎ اﻧﺘﺸﺎر دﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪ ﮐﻠﺮاك آﻧﻬﺎ را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪«2» .‬‬
‫دوﺑﻮﻧﺎك ﺑﻪ ﮐﻠﺮاك ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴﺨﻪاي از ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان ﺑﻪ او داد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻼﺻﻪاي از ﯾﺎدداﺷﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫او ﺳﭙﺮد‪ .‬دوﺳﻦ داﻟﯿﻮن‪ ،‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدن ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺼـﻄﻔﯽ اﻓﻨﺪي ﺑﺮاي ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﺷـﺮح ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ دري اﻓﻨﺪي ﺑﻪ اﯾﺮان را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد؛ »‪ «3‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر او ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﻗﺒـﻞ از آن ﮐﻪ ﻗﺴـﻤﺖ اول ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺣﻀﺎر ﺷـﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺗﻤﺎس ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ او ﺑﺎ ژوزف آﭘﯽ‬
‫ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن و ﺳﺎﯾﺮ اﺷـﺨﺎص ﻣﻄﻠﻊ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﻣﺪارك و اﺳـﻨﺎد ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد‪ ،‬و دوﺳـﺘﺎن او در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﻘﺎط در ﺷﺮق ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﺎﻣﻪ او را از وﻗﺎﯾﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ آﮔﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺧﺎﻃﺮات ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ دوﺳﺮﺳﻮ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻠﺮاك ﻃﺒﻌﺎ ﻧﻮﻣﯿﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دﺳﺖ از ﮐﺎر ﻧﮑﺸﯿﺪ‪،‬‬
‫و ﭘﺲ از ﻣـﺪت ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ ﺑـﺎ ﺣﺮارت و ﺷـﺪت ﺑﯿﺸـﺘﺮي ﺑﻪ ﮐـﺎر ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﮐﺘـﺎب ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ ﻧﯿﺰ ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده او واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻤﺎم ﻫّﻢ ﺧﻮد را ﻣﺼﺮوف ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻨﺪ؛ و در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن ﻗﺪر ﺑﻪ ﮐﻨﺪي ﭘﯿﺶ‬
‫رﻓﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﻨﺪه ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وي در‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص‪. VI‬‬
‫)‪ .(2‬ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت‪ VIII‬و‪. X‬‬
‫)‪ .(3‬اﺛﺮ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي را ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻢ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻢ‪ .‬دوﻓﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺸﯿﺎن ﺳﻔﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1745‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺗـﺎزهاي ﮐﺮد ﮐـﻪ ﻻـﻧﮕﻠﺲ آن را در ﭘـﺎرﯾﺲ ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪ 1810‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان ذﯾـﻞ اﻧﺘﺸـﺎر داد‪Relation de Dourry Efendy, :‬‬
‫‪ Ambassadeur de la porte Ottomane aupres du Roi de Perse‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪463 :‬‬
‫ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺘﺢ اﯾﺮان ﺑﯿﺶ از ﻣﺤﻤﻮد ﯾﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻗﺒﻞ از او وﻗﺖ ﺻـﺮف ﮐﺮده اﺳﺖ‪ «1» .‬اﯾﻦ ﺗـﺄﺧﯿﺮ دو ﻋﻠﺖ داﺷﺖ‪ :‬اوﻻ‪ ،‬وي ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺷﺪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﭙﺮدازد و در ﻣﺤﺎﺻﺮات ﮐﻞ و ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﺑﻮرگ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1733‬و ‪ 1734‬ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺷﻬﺮ اﺧﯿﺮ ﺑﺎزوﯾﺶ زﺧﻢ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮ ﺧﻼـف ﻓﺮﻣـﺎنده ﺧﻮد‪ ،‬دوك دوﺑﺮوﯾـﮏ‪ ،‬ﺟـﺎن ﺑﻪ ﺳـﻼﻣﺖ ﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ در ‪ 12‬ژوﺋﻦ ‪ ،1734‬ﭼﻨـﺪ ﻫﻔﺘﻪ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ ﺑﻮرگ ﻣﻮرد اﺻﺎﺑﺖ ﺧﻤﭙﺎرهاي واﻗﻊ و ﺳـﺮش از ﺗﻦ ﺟـﺪا ﺷﺪ‪ .‬ﮐﻠﺮاك در ﻧﻈﺎم ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮد و اول رﺋﯿﺲ ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن و ﺑﻌﺪ‬
‫ﺳﺮﻫﻨـﮓ و ﻋﺎﻗﺒﺖ در ﺳﺎل ‪ 1748‬ﺳـﺮﺗﯿﭗ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻨﻦ »‪ ،«2‬اﯾﭙﺮ »‪ ،«3‬ﻓﻮرن »‪ ،«4‬ﻧـﺎﻣﻮر و ﺑﺮﮔﻦ اوپ زوم‬
‫»‪ «5‬ﺷـﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮐﻠﺮاك ﺑﯿﺸﺘﺮ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺻـﺮف ﻧﻮﺷﺘﻦ رﺳﺎﻟﻪاي درﺑﺎره ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺮد و ﭼﻮن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻬﻨﺪس اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪ زﯾﺎدي داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1749‬ﺟﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب ﮐﻠﺮاك اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ وﻟﯽ ﻋﻤﺮش ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺟﻠﺪ دوم ﮐﻔﺎف ﻧﺪاد‪ «6» .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را درﺑﺎره‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺮگ او در ﺷـﻬﺮ ﺑﺮگ‪ ،‬در ﺷـﺸﻢ ﻣﻪ ‪ ،1750‬ﻣﺎﻧﻊ ﺷـﺪ ﮐﻪ آن را ﭼﺎپ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺳﺎﺑﻖ ﮐﻠﺮاك درﺑﺎره ﻣﻬﻨﺪﺳـﯽ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺻـﺤﺮاﯾﯽ در ﺣﺪود ﯾﮏ ﻗﺮن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻮد‪ «7» .‬وﻟﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره اﯾﺮان ﻧﻮﺷﺖ‬
‫و در ﺗﺄﻟﯿﻒ آن زﺣﻤﺎت ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﺸـﯿﺪ و وﻗﺖ زﯾﺎد ﻣﺼـﺮوف ﮐﺮد ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻘﺎﻣﯽ را ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ آن ﺑﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎورد‪ .‬ﮐﺘﺎب اﺧﯿﺮ در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ وﺿﻮح ﻣﺮﻗﻮم و ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻓﺼﻮل ﻧﻪﮔﺎﻧﻪ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪاي دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﺻﻠﯽ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺂﺧﺬ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﻪ ارزش ﮐﺘﺎب ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼـﻞ ﻧﻬﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺮد ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫـﺎﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷـﺮح اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﻫﻢ ﮔﺴـﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌـﺪادي از ﻣـﺪارﮐﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ آﻧﻬﺎ ﺗﺎ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺎدر ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن اﺳﺖ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ در آن ﻓﺼﻞ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎ اﮔﺮ ﮐﻠﺮاك وﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﺿﺎﻓﯽ را‬
‫در ﻓﺼﻮل دﯾﮕﺮي ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻌـﺎ ﮐﺘـﺎب ﻓﻮق ﺧﺎﻟﯽ از اﺷـﺘﺒﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﻻاﻗﻞ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋـﺪم دﻗﺖ ژوزف‬
‫آﭘﯽ ﺳﻠﯿﻤﯿﺎن روي داده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺿﯿﺢ آن ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﻪ ‪ 106‬ﺟﻠﺪ اول آن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺮادر ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﻋﺒﺪ اﷲ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ در‬
‫ﻗﻀﺎوت ﮐﺎر ﮐﻠﺮاك ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وي ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ و ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻼ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺎﺳﺖ )از ﻗﺒﯿﻞ زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ اﺛﺮ‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص‪. XI‬‬
‫)‪. Menin(2‬‬
‫)‪. Ypres(3‬‬
‫)‪. Fournes(4‬‬
‫)‪. Bergenopzoom(5‬‬
‫)‪ .(6‬اﺳﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫‪Ingenieur de Campagne, ou Traite de la Fortification Passagere‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(7‬در ﺳﺎل ‪ 1757‬ﭼﺎپ دوم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از آن در آﺛﺎر ﻟﻮﮐﻮﻧﺖ(‪ )Lecointe‬و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن راه ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎن ﻣﻮﻟﺮ(‪ ، )Muller‬رﺋﯿﺲ آﮐﺎدﻣﯽ ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ در ووﻟﯿﭻ(‪ )Woolwich‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﭘﺮﮐﺎري در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان از آن ﮐﺘﺎب ﮐﺮد ﮐﻪ دوﺑﺎره ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ The Field Engineer of M. le Chevalier de Clairac‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ‪ ،‬ص‪464 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬و ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي( ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ او در اروﭘﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮي در ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻗﺴﻤﺖ اول ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد از ﮐﺘﺎب ﮐﻠﺮاك ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ آن »‪ ،«1‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ اﯾﺮان ﻗﺒﻞ‬
‫از ﻇﻬﻮر ﻧﺎدر اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن درﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع داﺷـﺘﻪاﯾﻢ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﮐﻪ اﺧﯿﺮا ﺑﻪ‬
‫زﺑـﺎن ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪه و ﻣﺆﻟـﻒ در ﺟﻤـﻊ ﻣﻄـﺎﻟﺐ آن زﺣﻤـﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﺸـﯿﺪه اﺳـﺖ ﻧﯿـﺎﻓﺘﻪ ﺑـﻮدم‪ ،‬ﺑـﻪ ﭼﻨﯿـﻦ ﮐـﺎري ﺗـﺎ اﯾـﻦ اﻧـﺪازه‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺘﻢ‪«.‬‬
‫از ﻣﻘـﺎﯾﺴﻪ ﮐﺘـﺎب ﻫﻨﻮي ﺑﺎ ﮐﺘﺎب ﮐﻠﺮاك ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾـﺪ ﮐﻪ از ﻗﺴـﻤﺖ دوم ﺗﺎ ﭘﻨﺠﻢ ﺟﻠـﺪ ﺳﻮم ﮐﺘﺎب ﻫﻨﻮي‪ ،‬و از ﻗﺴـﻤﺖ اول ﺗﺎ ﺳﻮم‬
‫ﺟﻠـﺪ ﭼﻬـﺎرم او ﻋﺒﺎرت از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺼﻞ اول ﺗﺎ ﻧﻬﻢ »ﺗﺎرﯾـﺦ« ﮐﻠﺮاك اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮي اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺴـﯿﺎر ﻣـﺪﯾﻮن ﮐﻠﺮاك‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ و ﺷﺎﯾﺪ از او ﻗﺪرداﻧﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺂﺧﺬ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﺘﺎب ﮐﻠﺮاك را در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻧﯿﺎورده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺘـﺎب ﮐﻠﺮاك ﺟـﺎﻣﻊﺗﺮ و ﺑﻬـﺘﺮ از اﺛﺮ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴـﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼـﻮن ﻣﻄـﺎﻟﺐ او دﺳﺖ اول ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻧـﺪﮐﯽ‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ را ارﺟﺢ داﻧﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺳﯿﻤﻮن آوراﻣﻒ »‪«2‬‬
‫ﺳﯿﻤـﻮن آوراﻣﻒ در ﺳـﺎل ‪ 1720‬ﮐﻨﺴـﻮل روس در رﺷـﺖ ﺷـﺪ‪ ،‬و در ژاﻧـﻮﯾﻪ ‪ 1729‬ﺑـﻪ روﺳـﯿﻪ ﺑـﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬از ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ اوﻟﯿﻪ او در اﯾﺮان‬
‫ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺷـﺮﺣﯽ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺧﻮد او ﺑـﺪﺳﺖ ﻧﯿﺎوردهاﯾﻢ‪ «3» ،‬وﻟﯽ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن از اﻗﺪاﻣﺎت او ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮشﺑﺨﺘﺎﻧﻪ اﺧﯿﺮا‬
‫ﻣﯿﮑﻠﻮ ﺧﻮﻣﺎﮐﻼي ﻗﺴـﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از زاﭘﯿﺴﮑﯽ »‪ ،«4‬اﺛﺮ آوراﻣـﻒ‪ ،‬را ﮐـﻪ ﺗﺎرﯾـﺦ آن از ژوﺋﻦ ‪ 1726‬ﺗـﺎ ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1729‬اﺳﺖ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﮐﺮده و‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ داده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬آوراﻣﻒ ﻣﻨﺸﯽ روﺳﯽ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ دوره‬
‫ﺑـﺎ وﺟﻮد ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮدن داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴـﯿﺎر اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣـﺪت ﺑﻮد ﮐﻪ وﺿﻊ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ در اﺛﺮ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ ﻧﺎدر ﺑﻪ او ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ ﺷـﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﺷﺎهزاده ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺳﺮدار ﺧﻮد ﻣﺸﻬﺪ را اﺷﻐﺎل و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ وﺳﺎﯾﻞ ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻦ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد را ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪا در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫دﯾﮕﺮي ﺑﻌﺪ از ﺣﺮﮐﺖ آوراﻣﻒ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اﻓﺘﺎد و ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ از اﯾﺮان ﻃﺮد ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از آن ﮐﻪ ﻗﻮل ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﺴﻦ درﺑـﺎره رﻓﺘﺎر ﺧﯿﺎﻧﺖ آﻣﯿﺰ ﻓﺘـﺢ ﻋﻠﯿﺨﺎن ﻗﺎﺟﺎر را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﺤﺴـﻦ و ﺳـﺎﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ او راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﺿـﻌﻒ اراده و ﻓﺴـﻖ و ﻓﺠـﻮر ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧﺪ ﻗﺒـﻮل دارد‪ .‬وﻟﯽ ﺷـﺮح او در اﯾﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص ﭼﻨﺎن روﺷﻦ و‬
‫______________________________‬
‫)‪.. Travels ,vo 1 .I ,p .XII(1‬‬
‫)‪. Semeon Avramov(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﺷﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﺣﯽ در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽﻫﺎي روﺳﯿﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪. Zapiski(4‬‬
‫ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده زﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬آوراﻣﻒ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﯽ او را ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ )دﻗﺎﯾﻘﯽ ﮐﻪ آوراﻣﻒ ﺑﺮ ﺟﺎن ﺧﻮد ﺑﯿﻤﻨﺎك‬
‫ﻣﯽﺷﺪ( و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎهزاده در ﺣﺎل ﻋﺎدي از ﮐﻔﺎﯾﺖ و ﻋﻘﻞ ﺳﻠﯿﻢ ﺑﯽﺑﻬﺮه ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫آوراﻣﻒ ﻣـﺎ را ﺑـﺎ اﺧﻼق ﻧﺎدر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﺷـﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و در ﮐﻤﺎل وﺿﻮح ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫـﺪ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧـﺪازه‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاي ﻣﺮدي ﭼﻮن ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ دﺷﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮدار ﺑﯽرﺣﻢ و ﺑﺎ ارادهاي ﭼﻮن ﻧﺎدر ﻣﺪﺗﯽ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ آوراﻣﻒ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻧﺎدر در ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1727‬ﻻف ﻣﯽزد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم روسﻫﺎ را ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺸﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ را درك ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺻﻼح در آن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﮕﺬارد روسﻫﺎ در ﮔﯿﻼن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺧﺎﺗﻤﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ زاﭘﯿﺴﮑﯽ آوراﻣﻒ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ اﺛﺮ در ﻓﻬﻢ اوﺿﺎع آن زﻣﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮاﺟﻊ روﺳﯽ‬
‫اﻃﻼﻋـﺎت ﻣﻦ از ﺑﺎﯾﮕـﺎﻧﯽ روﺳـﯿﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ دوم و دﺳﺖ ﺳﻮم اﺳﺖ‪ .‬آﺛﺎري از ﺳﻮﻟﻮﯾﻒ و ﺑﻮﺗﮑﻮف و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﺧﯿﺮ ﻣﯿﮑﻠﻮ ﺧﻮﻣﺎﮐﻼي و پ‪ .‬ت‪ .‬آروﻃﻮﻧﯿﺎن ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ از اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻠـﺦ آﮔﺎﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﮑﺎت ﺑﺴﯿﺎري ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪام ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر ﺳﻮﻟﻮﯾﻒ را ﺑﻪ دﺳﺖ آرم‪«1» .‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫﺎي او ﺣـﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﯿﻮدور اﯾﻮاﻧﻮﯾـﭻ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﻣـﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ ﺳﻮاﺣـﻞ و‬
‫ﺑﻨـﺎدر ﻃﺒﯿﻌﯽ درﯾـﺎي ﺧﺰر زﺣﻤﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﺸـﯿﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻃﺮق دﯾﮕﺮ ﺧـﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد اﻧﺠـﺎم داد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،1762‬ﻣﻮﻟﺮ در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮد راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،530 -155‬ﺧﻼﺻﻪاي از ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ‬
‫درﺑﺎره اﮐﺘﺸﺎﻓﺎت او در درﯾﺎي ﺧﺰر اﻧﺘﺸﺎر داد‪ .‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻣﻮﻟﺮ ﻣﺘﻦ روﺳﯽ اﺛﺮ ﻓﻮق را اﻧﺘﺸﺎر داد‪.‬‬
‫ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ درﺑﺎره ﺗﺠﺎرت در اراﺿﯽ واﻗﻊ در ﻣﺎوراي درﯾﺎي ﺧﺰر ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1765‬در ﺳﻦ ﭘﺘﺮزﺑﻮرگ اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪي راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ اﺛﺮ ك‪ .‬ر‪.‬‬
‫ﻣﯿﻨﺖ اﺳﻠﻮف »‪ «2‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﻧﺎم اﯾﻦ اﺛﺮ‪ Petr veliki na Kaspiyskoe More‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ ، Mintslov.(2‬ﺑﺮاي ﻧﺎم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻤﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‬
‫ﻣﻨـﺎﺑﻊ رﺳـﻤﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻋﺒﺎرتاﻧـﺪ از‪ :‬اوﻻـ‪ ،‬اﺳـﻨﺎد و ﻣـﺪارك وزارت اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ؛ ﺛﺎﻧﯿـﺎ‪ ،‬آرﺷـﯿﻮ ﻧﺎﺳـﯿﻮﻧﺎل؛ ﺛﺎﻟﺜـﺎ‪ ،‬ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ در‬
‫ﭘﺎرﯾﺲ‪.‬‬
‫ﻣـﺪارك و اﺳـﻨﺎد وزارت اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ از ﻫﻤﻪﺟـﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﭘﺮارزشﺗﺮ اﺳﺖ و در ﻣﺠﻠـﺪاﺗﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪ :‬اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ‪ ،‬اﯾﺮان »‪ «1‬ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺠﻼـت ﭼﻨـﺪ ﯾـﺎدداﺷﺖ‪ ،‬اﺛﺮ ﺟـﺎن ﺑﯿﻮن دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ‪ ،‬درﺑﺎره ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﻣﮑﺎﺗﺒﺎﺗﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻓﺎﺑﺮ‪ ،‬ﻗﻀـﯿﻪ‬
‫ﻣـﺎري ﭘﺘﯽ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫـﺎي ﻣﯿﺸـﻞ و ﺑﺮادران ﮔـﺎردان و ﭘـﺎدري‪ ،‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي ژوزف آﭘﯽ ﺳـﻠﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬و ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﯽ از ﻣﺒﻠﻐﺎن‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي در اﯾﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺮ دﯾﺴﻮدن رﺋﯿﺲ ﻫﯿﺌﺖ ﯾﺴﻮﻋﯽ در ﺗﺒﺮﯾﺰ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎري و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ‬
‫در آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺎوي اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﯿﺪي درﺑﺎره اﻣﻮر ﺗﺠﺎري ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اراﻣﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ ﯾﮑﯽ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻣﺎرﺳـﯽ ﺑﻮد و از ﺗﺠﺎرت در ﺷﺮق ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ‪ .‬وي از‬
‫ﺳﺎل ‪ 1698‬ﺗﺎ ‪ 1705‬در اﯾﺮان ﺑـﻮد و در ﺳـﺎل ‪ 1707‬ﺑﺮاي ﻣـﺪت ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑـﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﻋﯿﺐ ﮐﺎر او اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺠﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ اﯾﺮان ﻧﻈﺮ ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺖ‪ «2» .‬اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺠﺎري او در وﻗﺖ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﺤﻤـﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در ﻣـﺬاﮐﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﻌﻘـﺎد ﻋﻬـﺪ ﻧـﺎﻣﻪ ‪ 1715‬ﺑـﺎ اﯾﺮان ﺷـﺪ ﻧﻈﺮﯾﺎت او ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷﺖ‪ .‬در ﺳﺎل‬
‫‪ 1749‬ﻫﻨﻮز در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺧﺮف ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﯾﺎدداﺷﺘﯽ در ﻫﺸـﺘﺎد و ﭼﻬﺎر ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻮن ﺳـﯿﻨﻮر دوروﺋﯽ‪ ،‬وزﯾﺮ ﮐﺸﻮر و درﯾـﺎداري‪ ،‬ﻓﺮﺳـﺘﺎده و داروﯾﯽ را ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﺧﻮدش ﺗﻤـﺎم ﺑﯿﻤﺎريﻫـﺎ را ﺷـﻔﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ‪«3» .‬‬
‫در ﺟﻠﺪ ﺷـﺸﻢ از ﻣﺠﻠﺪات وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺧﺎﻃﺮات آﻧﮋدو ﮔﺎردان را دﯾﺪ ﮐﻪ ﻃﯽ ﻣﺪﺗﯽ از ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻﻔﻬﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ وي ﺑﻌﺪ از اول ژوﺋﯿﻪ ‪ 1722‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫـﺎي ﺧﻮد را اداﻣﻪ ﻧـﺪاد وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘـﺪاري ﮐﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ذي ﻗﯿﻤﺘﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ آن را ﺑﺎ داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪ ،‬ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ «4» .‬در ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ و ﻫﻔﺘﻢ ﺗﻌﺪادي ﮔﺰارش و ﻧﺎﻣﻪ از‬
‫آﻧﮋدو ﮔﺎردان و ﺑﺮادرش ﻓﺮاﻧﺴﻮا دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﯽﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﺎردان و رواﺑﻂ آن ﺑﺎ ﺷﺮق‬
‫______________________________‬
‫)‪. Affaires Etrangeres ,Perse(1‬‬
‫)‪ -.(2‬اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺳﯽ و ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ورق‪.b 602‬‬
‫)‪ -.(4‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ‪ ،6‬ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻬﻢ‪.‬‬
‫ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﻮد‪ «1» .‬اﯾﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده در ﭘﺮواﻧﺲ ﺷـﻬﺮت داﺷﺖ‪ ،‬و ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﻋﻀﻮ آن ﮐﻪ در ﺷـﺮق ﻣﺸـﻐﻮل ﺧـﺪﻣﺖ ﺷـﺪ ﺑﻪ ﻟﻮﯾﯽ دوﮔـﺎردان‬
‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ در ﺳﺎل ‪ 1611‬در ﺳـﯿﺪون ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻨﺴﻮل ﺑﻪ ﮐﺎر ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬آﻧﮋدو ﮔﺎردان‪ ،‬ﭘﺴـﺮ ﺑﺰرگ ﺷﺎرل دو ﮔﺎردان و‬
‫ﮐﻠﺮدو ﮐﺮﻧﯿﻪ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1701‬وارد ﮐﻨﺴﻮلﮔﺮي ﺷﺪ‪ «2» .‬ﭼﻬﺎر ده ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎم ﺳـﻔﯿﺮي ﻫﻤﺮاه ﻣﺤﻤﺪ‬
‫رﺿﺎ ﺑﯿﮓ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺮود و ﺑﻌﺪ رﯾﺎﺳﺖ ﮐﻨﺴﻮلﮔﺮي ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻣﺮگ ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻌﻮﯾﻖ ﻋﺰﯾﻤﺖ‬
‫او ﺷـﺪ؛ وﻟﯽ در ﺳـﺎل ‪ ،1717‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺮادرش ﻓﺮاﻧﺴـﻮا ﺑﻪ آن ﮐﺸـﻮر رﺳـﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺑﺮادر ﻃﯽ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن در آﻧﺠـﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ و‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد و اﺷﺮف را دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1726‬آﻧﮋ ﺑﻪ ﺳﮑﺘﻪ ﻗﻠﺒﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪ و ﻓﺮاﻧﺴﻮا وﻇﺎﯾﻒ ﮐﻨﺴﻮﻟﯽ او را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1732‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ ﻣﻘﺮوض ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮋ ﻧﯿﮑﻼـ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ آﻧﮋ دو ﮔـﺎردان‪ ،‬ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻃﺮاﺑﻠﺲ و ﻗﺒﺮس ﺑﻮد و از ازدواج دوم ﺧﻮد دو ﻓﺮزﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمﻫـﺎي ﮐﻠﻮدﻣـﺎﺗﯿﻮ و‬
‫آﻧﮋﭘﻞ ﻟﻮﯾﯽ‪ ،‬داﺷﺖ‪ .‬ﮐﻠﻮدﻣﺎﺗﯿﻮ در ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯽ رﺳﯿﺪ و در زﻣﺎن ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻪ رﺗﺒﻪ ﺳﺮﺗﯿﭙﯽ ﻧﺎﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1807‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن او را‬
‫ﺑـﺎ ﻣﻘـﺎم ﺳـﻔﺎرت ﺑﻪ اﯾﺮان ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺑﺮادرش آﻧﮋﭘـﻞ ﻟـﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻨﺸـﯽ اول ﺑـﺎ او ﻫﻤﺮاه ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو در ﻣـﺎه اوت ‪ 1809‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬واﻗﻌﺎ ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادران ﮔﺎردان ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﻔﺘﺎد و ﻫﻔﺖ ﺳﺎل در اﯾﺮان ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻣـﺪارك ﭼﻨـﺪ ﮔﺰارش از اﺗﯿﻦ ﭘـﺎدري‪ ،‬ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺷـﯿﺮاز‪ ،‬دﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ از آﻧﮋ دو ﮔـﺎردان ﺗﻨﻔﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﮐﻪ درﺑﺎره او ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﺧﯿﻠﯽ ﺟـﺪي ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺎدري ﻣﺮد ﻓﻌﺎل و ﻣﺘﻬﻮري‬
‫ﺑﻮد و ﻏﺎﻟﺒـﺎ در اﻣﻮر ﮔﺎردان دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮐﺎر ﻋﻤـﺪهاي ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ‪ 1715‬را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ اﯾﺮان رﺳﺎﻧـﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺪﻫﻢ از ﻣﺠﻠﺪات وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺎﻣﻞ دورهاي از ‪ 1700‬ﺗﺎ ‪ 1800‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﻠﺪ ﺳﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اول ﻧﺎﻣﻪاي اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎره ‪ 13‬از ﻃﺮف ﺧـﺎن اﯾﺮوان ﮐﻪ اﻋﺰام‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ را اﻋﻼم ﻣﯽدارد‪ .‬دوم ﺑﻪ ﺷﻤﺎره ‪ 21‬و ﻣﻮرخ رﺟﺐ ‪ 6) 1134‬ژاﻧﻮﯾﻪ‪ 5 -‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ (1722‬و از ﻃﺮف ﺷﺎه ﺑﻪ ﭘﺎدري ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ اﻃﻼع او ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﻤﺎره ‪ ،23‬رﻗﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن اﻣﻮر در ﮐﺮﻣﺎن‬
‫ارﺳﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺟﺎزه ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﻠﺪ ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﯿﺰ از ﻃﺮف ﻣﻬﻤﺎﻧﺪارﺑﺎﺷـﯽ اﺻـﻔﻬﺎن ﺧﻄﺎب‬
‫ﺑﻪ ﮐﻨﺖ دوﻣﻮرﭘﺎ »‪ «3‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن از‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬از آﻗﺎي ﮐﻨﺖ دو ﮔﺎردان ﻣﺘﺸﮑﺮم ﮐﻪ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت را درﺑﺎره اﺟﺪاد ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪.‬‬
‫)‪ .(2‬ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ¬‪ ، Memoires et Documents،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ورق‪.a 82‬‬
‫)‪. Murepas(3‬‬
‫ﮐﻨﺖ ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮا دوﮔﺎردان را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺮادر ﻣﻔﻠﻮﺟﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﻠﺪ ﺷـﺼﺖ و ﺷـﺸﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ »اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ« »‪ «1‬ﻣﺘﻦ ﺗﺮﮐﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان ﻣﯿﺎن روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ‬
‫)‪ (1724‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﮔﺮﮔﻮرﯾﻮ ﮔﯿﮑﺎﺳﺖ ﻣﻮرد ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﺎرﮐﯽ دوﺑﻮﻧﺎك واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«2» .‬‬
‫در آرﺷـﯿﻮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎل‪ ،‬اوراق ﭘﺎدري »‪ «3‬ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻤﻢ اوراق اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ در وزارت اﻣﻮر ﺧـﺎرﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ داراي اﻫﻤﯿـﺘﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح ﻣـﺄﻣﻮرﯾﺖ ﭘﯿﺮ وﯾﮑﺘـﻮر ﻣﯿﺸـﻞ ﺑﻪ اﯾﺮان در ‪ 1709 -1706‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺧـﻮد او در ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽﻫـﺎي رﺳـﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ در ﮐﺘﺎبﺧـﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ «4» .‬اﯾﻦ ﺷﺮح ﻧﺴﺨﻪاي ﺧﻄﯽ و ﺷﺎﻣﻞ ‪ 248‬ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻄـﺎﻟﺐ زﯾـﺎدي از اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮﺛﻖ و ﻣﻬﻢ ﻧﻘـﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺴـﺨﻪ ﻗﻀـﯿﻪ ﻣـﺎري ﭘﺘﯽ و ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫اﺷـﮑﺎﻻﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣﯿﺸﻞ ﺿـﻤﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد داﺷﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر وﺿﻮح ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﺷﺮح ﻣﻔﺼﻞ ﻣﺬاﮐﺮات ‪ 1708‬را‬
‫ﻧﻮﺷﺖ و ﻫﻤﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺸـﻞ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1678‬در ﻣﺎرﺳـﯽ ﺗﻮﻟـﺪ ﯾـﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﻧﺠﺎري ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1703‬ﺑـﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ رﻓﺖ و در ﺳـﻔﺎرت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫ﻣﺸـﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ از ورود او ﺑﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬دوﻓﺮﯾﻮل او را ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺮﻧﺲ راﮐﻮﺷﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻣﯿﺸﻞ در ﺳﺎل ‪ 1705‬از آن ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‬
‫ﺑـﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن ﮐﻪ دﯾـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻋﺎزم اﯾﺮان ﺷـﺪ و اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺳﻪ ﺳﺎل اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد و ﻋﻠﯿﻪ ﻣـﺎري ﭘﺘﯽ ﺷـﻬﺎدت داد‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳـﺮﮐﻨﺴﻮل ﺑﻪ ﺗﻮﻧﺲ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪ‪ .‬در ﯾﮏ ﻣﻮرد دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ او را دوﺑﺎره ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ وﻟﯽ آﻧﮋدو ﮔﺎردان را ﺑﻪ ﺟﺎي او اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯿﺸﻞ در ﺳﺎل ‪ 1720‬در ﺗﻮﻧﺲ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮوﺳﻪ ﺣـﻖ داﺷﺖ ﻣﯿﺸـﻞ را آدم ﻓﺘﻨﻪﺟـﻮﯾﯽ ﺑﻨﺎﻣـﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ زﺣﻤـﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣـﺎري ﭘـﺘﯽ ﺑﺮاي او در اﯾﺮان اﯾﺠـﺎد ﮐﺮد ﻧﺒﺎﯾـﺪ از ﻧﻈﺮ دور‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ رﻓﺘﺎر او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ زن ﻗﺎﺑﻞ ﻧﮑﻮﻫﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﺪرﮐﯽ ﮐﻪ در وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ و آرﺷـﯿﻮ ﻧﺎﺳـﯿﻮﻧﺎل و ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳﻨﺎد رﺳﻤﯽ دﯾﮕﺮي ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻔﺮ در‬
‫ﮐﺘﺎب دوﺑﻮﻧﺎك ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Affaires Etrangeres ,Turquie(1‬‬
‫)‪ .(2‬اوراق‪ a 022‬و‪.b 822‬‬
‫)‪. )Papiers de Paderi )Padery(3‬‬
‫)‪ Fonds francais 7200-.(4‬در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻣﺎرﮐﯽ دوﺑﻮﻧﺎك‬
‫ژانﻟﻮﯾﯽ دوﺳﻮنﻣـﺎرﮐﯽ دوﺑﻮﻧـﺎك در ﺳﺎل ‪ 1672‬ﺗﻮﻟـﺪ ﯾـﺎﻓﺖ و در ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎم در آﻣـﺪ‪ «1» ،‬وﻟﯽ در اﺛﺮ ﻧﻔـﻮذ ﻋﻤﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮا دوﺑﻮنرﭘﻮ‪ ،‬ﮐﻪ اﻓﺴﺮ ﻧﯿﺮوي درﯾﺎﯾﯽ و ﺳﯿﺎﺳﺖﻣﺪار ﻗﺎﺑﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1696‬وارد ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﻌﺪاد او ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ واﻗﻊ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻔﯿﺮ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﻮد‪ ،‬در ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺼﺒﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﺴﯿﺎر از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن‬
‫داد‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷـﻔﺮ »‪ ،«2‬ﻫﺸﺖ ﺳـﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﭘـﺎي ﺗﺨﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ از ﺳﺎل ‪ 1717‬ﺗﺎ ‪ 1724‬ﮔﺬراﻧﯿﺪ‪ ،‬درﺧﺸﺎنﺗﺮﯾﻦ دروه ﺧﺪﻣﺖ او ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬زن او‪ ،‬ﮐﻪ دﺧﺘﺮ دوك دو ﺑﯿﺮون ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎن ﻣﺮي ورت ﻟﯽ ﻣﻨﺘﺎﮔﻮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻦ ﺳـﯿﻤﻮن در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد از دوﺑﻮﻧﺎك ﺗﻤﺠﯿﺪ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وي در اواﯾﻞ ﺷﺒﺎب ﻫﺮ ﺟﺎ ﻣﺬاﮐﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآورد‪ ،‬از ﺧﻮد‬
‫ﻫﻮش و ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ دوﺑﻮﻧﺎك ﺳـﻔﺎرت ﺧﻮد را در اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿـﺪ‪» ،‬ﺷـﻐﻞ دﺷﻮار وﻟﯽ ﭘﺮ ﺳﻮد‬
‫ﺳﻔﺎرت در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﺮاﯾﺶ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﻫﻢ ﭘﺎداش او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ «3» «.‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻔﺮ‪،‬‬
‫دوﺑﻮﻧﺎك در آﻏﺎز ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﺷﻐﻞ ﻧﺒﻮد و در ﻋﻮض ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﻟﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮد‪«4» .‬‬
‫در ﻓﺼـﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ اﻧـﺪازه ﮐﺎﻓﯽ از ﻣﻬﺎرت و ﮐﺎرداﻧﯽ دوﺑﻮﻧﺎك ﺳـﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردﯾﻢ و ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﮕـﺬاﺷﺖ ﺑﺮ ﺳـﺮ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان‪،‬‬
‫ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ ﺟﻨﮓ درﮔﯿﺮد‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي درك ﻣـﺬاﮐﺮات ﻣﻔﺼﻞ و دﺷﻮار و ﭘﯿﭽﯿـﺪهاي ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻬـﺪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﺮان )‪ (1724‬ﮔﺮدﯾﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﺘﺎب او را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺷﻔﺮ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده و زﺣﻤﺎت ﺳﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺑﺮاي‬
‫رﻓﻊ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﯿﻦ ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳﯿﻪ ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪«5» .‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷـﻔﺮ از ﮐﺘﺎب دﺑﻮﻧﺎك‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻤﺠﯿﺪ او از ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﮐﺎرداﻧﯽ ﺳـﻔﯿﺮ در ﺿﻤﻦ ﻣﺬاﮐﺮات‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ ﺟﺎ و ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺟﻨﺒﻪ اﺧﻼﻗﯽ ﻋﻬـﺪﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ اﯾﺮان ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ از ﻧﻈﺮ ﺷـﻔﺮ دور اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ «6» .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈـﺎت‬
‫اﺧﻼﻗﯽ در ﭼﺸﻢ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ ارزﺷﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﭘﺎداش ﺧﺪﻣﺘﯽ ﮐﻪ دوﺑﻮﻧﺎك اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﺳﯿﻨﺖ اﻧﺪرو را ﺑﻪ او اﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﺟﺰﺋﯿﺎت زﻧﺪﮔﯽ او‪-‬‬
‫‪Pinard. Chronologie historique- militaire, vo 1. vIIl, pp. 112- 13‬‬
‫)‪ -.(2‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺷﻔﺮ ﺑﺮ‪ ، Memoire Historique‬اﺛﺮ دوﺑﻮﻧﺎك‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،1829 /30 ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ص ‪.25‬‬
‫)‪ .(4‬ﺷﻔﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ص ‪.20‬‬
‫)‪ .(5‬دوﺑﻮﻧﺎك ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌـﺪادي ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر اﯾﺮان ﻧـﺪارد از آﻧﻬﺎ ذﮐﺮي‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ -‬ﮐﺘﺎب ﻣﺎﺳﻮن‬
‫‪.Histoire du Commerce Francais dans le Levant au XVIIIe Siecle, p. 254 n‬‬
‫‪ -7‬اوراق ﺳﯿﺎﺳﯽ در اداره ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ »‪«1‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﺳﯿﺎﺳـﯽ در اﯾﺮان ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬در اداره ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﻫﯿﭻ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺳـﻨﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دو ﮐﺸﻮر در آن ﻣﺪت رد و ﺑﺪل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي‪( Sp 91‬روﺳﯿﻪ(‬
‫و‪( Sp 97‬ﺗﺮﮐﯿﻪ( ﻣﺪارﮐﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ اﯾﺮان اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﺒﻌﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رواﺑﻂ روﺳـﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ‬
‫ﻣﻮﺿـﻮع اﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ SP‬از ﺳـﻦ ﭘـﺘﺮزﺑﻮرگ داراي اﻫﻤﯿـﺖ ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺣﺘﯿـﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧـﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ اﺳﻨﺎد ﻣﻬﻤﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﮔﺰارشﻫـﺎي اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﺳـﻔﯿﺮ اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ دﯾـﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪1719‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ادوارد ورت ﻟﯽ ﻣﻨﺘـﺎﮔﻮ ﺷـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﺧﻮد او‪ ،‬ارل اﻫـﻞ ﮐﯿﻨﻮل »‪ «2‬در ‪ 1730‬ﺑﻪ ﻣﻘـﺎم ﺳـﻔﺎرت رﺳـﯿﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻓﻮق ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻟﻨﺪن ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺎوي دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘـﺎﯾﺴﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎ ﮔﺰارشﻫﺎي ﺳـﻔﺮاي ﻓﺮاﻧﺴﻪ »‪ «3‬ﺿـﻤﻦ ﺗﺼـﺪي او ﺑﺴـﯿﺎر ﺟـﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ در ﻓﺼـﻞ‬
‫ﻫﻔﺪﻫﻢ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ «4» ،‬دوﻟﺖ ژرژ اول ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ را ﻋﻠﯿﻪ روﺳـﯿﻪ وارد ﺟﻨﮓ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ داﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺠـﺎم دادن اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﮑﻮﺷـﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺎ ﭼﻨـﺪي ﺳـﻌﯽ ﻣﯽﮐﺮد اﯾﻦ دو ﮐﺸﻮر را از ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﺑﺎز دارد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬
‫اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎران ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺧﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺘﻔﻖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺷﺪ‪«5» .‬‬
‫ﺗﺼﺎدم روﺳﯿﻪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﯾﺮان ﻓﺮﺻﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن داد ﮐﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎي دوﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دوﺑﻮﻧﺎك ﺳـﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺧﺴـﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﺑﻮد و ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺻـﻠﺢ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ ﺗﺮﮐﯿﻪ اﻗﺪاﻣﺎت او را ﺧﻨﺜﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷـﮑﺴﺖ اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن در ﻧـﺘﯿﺠﻪ ﻋـﺪم اﺑﺘﮑـﺎر و ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ ﻧﺒـﻮد‪ .‬در ﮔﺰارشﻫـﺎي ﺧـﻮد ﻣﻄـﺎﻟﺐ زﯾﺮﮐـﺎﻧﻪاي درﺑـﺎره اﻣﻮر و رﺟـﺎل‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ .‬ﻟﺮد ﮐﯿﻨﻮل او را ﻣﺮد ﺗﻨﺒﻠﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را‪ ،‬در ﻃﯽ دوازده ﺳﺎل ﺳـﻔﺎرت‪ ،‬روي ﻧﯿﻤﮑﺘﯽ ﺑﺎ زﻧﺎن ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫»‪ «6‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. Public Record Office(1‬‬
‫)‪. Earl of Kinnoull(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﺎرﮐﯽ دوﺑﻮﻧﺎك )‪ .(1724 -1716‬وﯾﮑﻨﺖ داﻧﺪره زل )‪ (1727 -1724‬و ﻣﺎرﮐﯽ دو وﯾﻞ ﻧﻮ )‪.(1741 -1728‬‬
‫)‪ -.(4‬اواﺳﻂ ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ .(5‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ژرژ اول‪ ،‬ﺳﻮء ﻇﻦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ State Papers 97 ,vo 1 .XXVI-.(6‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﻪ دﮐﺘﺮ وود در‪English Historical Review .vo 1 .XL , 155.p‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ دﮐﺘﺮ وود اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن را ﻣﺮد ﺗﻨﺒﻞ و ﮐﻨﺪﮐﺎري ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬دﮐﺘﺮ وود ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻤﺠﯿﺪ وزﯾﺮ اﻋﻈﻢ را از اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺧﺪﻣﺎت اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن در ﺗﺮﮐﯿﻪ در‪ DNB‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي اﺳـﺘﺎﻧﯿﺎن اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻬﻤﯽ درﺑﺎره رواﺑﻂ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺗﺮﮐﯿﻪ و روﺳـﯿﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬از ﺳﺎل ‪ 1722‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬
‫‪ -8‬ﻣﺪارك ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻣﺪارك ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﺮان از ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1694‬ﺗﺎ ‪ 1730‬اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻠﺪ ﯾﮏ ﺗﺎ ﭼﻬﺎر و‬
‫ﭼﻬـﺎرده و ﭘـﺎﻧﺰده ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﯾﺮان و ﺧﻠﯿـﺞ ﻓـﺎرس »‪ «1‬در ﮐﺘﺎبﺧـﺎﻧﻪ اداره ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن »‪ «2‬ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﺧـﺎﻧﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت اﺻﻠﯽ »‪ «3‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴـﻤﺖ اﯾﻦ اﺳـﻨﺎد ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون »‪ «4‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳـﯿﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه و ﺷﻮراي ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در آن ﺑﻨﺪر‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ درك اوﺿﺎع ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﺑﻠﮑﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺷـﯿﺮاز‪ ،‬ﮐﺮﻣﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ﺑﯿﻦ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎ ﻓﻮاﺻـﻠﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣـﺪت ﺑﻌﻀـﯽ از آﻧﻬﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫ذﯾﻼ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺟﻠﺪ اول از ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1708‬ﺗﺎ ‪ 31‬ژوﺋﯿﻪ ‪1710‬‬
‫ﺟﻠﺪ دوم از ‪ 23‬ﻣﺎرس ‪ 1726‬ﺗﺎ ‪ 14‬ﻣﺎرس ‪1727‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﺳﻮم از ‪ 15‬ﻣﺎرس ‪ 1727‬ﺗﺎ ‪ 31‬ژوﺋﯿﻪ ‪1727‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم از ‪ 20‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1728‬ﺗﺎ ‪ 31‬ژوﺋﯿﻪ ‪1739‬‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎ در ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻧﯿﺰ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻠـﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻌﺪادي ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﺴـﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺿـﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه و ﺑﻌﺪ از آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ در ﻓﺼﻮل ﺳـﯿﺰدﻫﻢ و ﺳﯽ و دوم ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻧﻘﻞ و اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ از اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻮرخ ‪ 17‬ر‬
‫‪ 6‬ژوﺋﯿﻪ‪ 31 ،‬ر ‪ 20‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1722‬و ‪ 9‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 28‬ژوﺋﻦ ‪ 1724‬و ﻧﺎﻣﻪاي از ﺑﺼﺮه ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 8‬اوت ر ‪ 28‬ژوﺋﯿﻪ ‪ 1724‬در ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﻼت »‪«5‬‬
‫ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت اﺻﻠﯽ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﻤﺎره ‪ 6285‬در ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﺎه و دوم از وﯾﻠﯿﺎم ﻟﯽ »‪ «6‬در ﻣﺸﻬﺪ ﺑﯽارزش اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ آن ‪ 20‬ر ‪ 9‬اﮐﺘﺒﺮ‬
‫‪ 1696‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﻈﯿﺮ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوره ﻧﺎدر اﺳﺖ در اﺳﻨﺎد ﺑﻤﺒﺌﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ دﯾﺪه‬
‫______________________________‬
‫)‪. Persia and the Persian Gulf(1‬‬
‫)‪. India Office(2‬‬
‫)‪. Original Correspondence(3‬‬
‫)‪. Gombroon Diary(4‬‬
‫)‪ ، The Asiatic Quarterly Review-.(5‬ج دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.210 -156‬‬
‫)‪. Lee(6‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ آﻧﻬﺎ را از ﻣﺪارك ﺑﯽﺷﻤﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺟﺪا ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻃﻼﻋﺎت دﯾﮕﺮي در ﺧﺼﻮص اﻗﺪاﻣﺎت ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ در اﯾﺮان‪ -‬آﺛﺎر ﺑﺮوس و ﻫﻤﯿﻠﺘﻮن و ﻻكﯾﺮ‪.‬‬
‫‪ -9‬اﺳﻨﺎد ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ رﯾﮑﺲ آرﺷـﯿﻒ »‪ «1‬در ﻻﻫﻪ در ﺑﺮدارﻧـﺪه ﻣﻘﺪاري اﺳـﻨﺎد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﺮان از ‪ 1694‬ﺗﺎ ‪ 1730‬اﺳﺖ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﺳـﻨﺎد ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻤﯽ از آﻧﻬﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﺳـﻨﺎد ﻗﻄﻌﺎت اﺳـﺘﺨﺮاج ﺷـﺪهاي از داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧـﺪ از ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻧﯿﮑﻼ ﺷﻮرر‪ ،‬ﺗﺎﺟﺮ ﻋﻤﺪه ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫در اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬و دﺳﺘﯿﺎران او‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از اواﯾﻞ ﻣﺎرس ﺷﺮوع و ﺑﻪ آﺧﺮ اوت ‪ 1722‬ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺟﻨﮓ‬
‫ﮔﻠﻨﺎﺑـﺎد )ﺑـﺪون ذﮐﺮ ﺷـﺮح دﺳﺖ اول( و ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺻـﻔﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬داگ رﺟﯿﺴـﺘﺮ داراي ‪ 172‬ﺑﺮگ و ﺣـﺎوي ﺷـﺮح آن‬
‫ﻣﺤﺎﺻـﺮه اﺳﺖ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ روزاﻧﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺴﻠﺴﻞ وﻗﺎﯾﻊ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد )و اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ( و ﺗﺎرﯾﺦ دﻗﯿﻖ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ «2» .‬اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ از ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﮔﺎردان اﺳﺖ )و ﻟﻮ آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎ ﻫﻢ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر دارد(‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﺧﺎﺗﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﺎ دو ﻣﺎه اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋـﺪه ﻫﻠﻨﺪي در ﻣﺤﻞ ﻣﺴـﺘﺤﮑﻢ و ﭘﺮ آذوﻗﻪ ﺧﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰي را ﮐﻪ روي‬
‫ﻣﯽداد از ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﺎم و ﺑﺮوز ﻗﺤﻄﯽ و ﻃﺎﻋﻮن و ﺗﻠﻒ ﺷﺪن ﻋﺪه زﯾﺎدي از اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺗﯿﺮهﺑﺨﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ‬
‫ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﺑﻪ رﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آﻣﺪ‪» :‬ﻓﻘﻂ ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﺎﯾﺐ ﺗﺎ ﭼﻪ وﻗﺖ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ «.‬ﻃﺒﻌﺎ ﺷﺎﯾﻌﺎت و وﻗﺎﯾﻊ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺿﺒﻂ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪا اﮔﺮ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬آن را اﺻﻼح ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪«3» .‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺴـﺘﺨﺮج از داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 31‬اوت ‪ 1722‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬در آن وﻗﺖ ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﯾﮑﻨـﻮاﺧﺖ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و ﻣﺤﻤـﻮد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺣـﺎل ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﺑـﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧـﺪ ﺗـﺎ ﻗﺤﻄﯽ و ﺑﯿﻤـﺎري ﺷـﻬﺮ را از ﭘـﺎي درآورد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺪارﮐﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺎه اوت در دﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﺳﻒ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا واﻗﻌﻪ ﻣﻬﻤﯽ در آن ﺿﻤﻦ روي‬
‫______________________________‬
‫)‪. Rijks Archief(1‬‬
‫)‪ .(2‬ﻣﺜﻼ ﻓﺮار ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ از اﺻﻔﻬﺎن در ﺷﺐ ‪ 8‬ر ‪ 7‬ژوﺋﻦ ‪.1722‬‬
‫)‪ .(3‬ﻣﺜﻼ در اﺑﺘﺪا ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻـﻔﯽ ﻣﯿﺮزا از اﺻـﻔﻬﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ وﻗﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ اﯾﻦ ﺷـﺨﺺ ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ را اﺻﻼح ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧـﺪاد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ در داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴـﺘﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫اﯾﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺴﺘﺨﺮج ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺤﺎﺻﺮه ﭘﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪام در ﻣﺪارﮐﯽ ﮐﻪ در ﻻﻫﻪ ﻣﻀـﺒﻮط اﺳﺖ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورم‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎ اﺳﻨﺎدي در آﻧﺠﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻓﻘﻂ در اﺛﺮ ﻟﻄﻒ ﻓﺮاوان دوﺳﺘﻢ آﻗﺎي داود داﻧﻠﭗ‪ ،‬اﻫﻞ آﻣﺴﺘﺮدام‪ ،‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺴﺘﺨﺮج‬
‫از داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺸﺎراﻟﯿﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي ﻣﻦ اﺳـﺘﻨﺴﺎخ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻣﺮﺣﻮم ﻫﺎﻧﺮي داﻧﻠﭗ »‪ ،«1‬ﭘﺪر‬
‫داود داﻧﻠﭗ‪ ،‬ﻣﻘـﺪاري ﻧـﺎﻣﻪ از ﻧﯿﮑﻼـ ﺷﻮرر و ﺳـﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻣﻨـﺪان ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺧﻮاﻧـﺪم ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم آﻧﻬﺎ را از روي‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽ در رﯾﮑﺲ آرﺷﯿﻒ ﭼﺎپ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ‪ 258‬ﺗﺎ ‪ 260‬ﮐﺘﺎب ﻓﻮقاﻟﺬﮐﺮ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ رﺳـﯿﺪه اﺳﺖ وﻗﺎﯾﻌﯽ را ﮐﻪ در ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس در ‪ 1727‬و ﺳﺎل ﺑﻌﺪ روي‬
‫داد روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺷـﺮح ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﻠﻨﺪيﻫﺎ ﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ ﺟﺰﯾﺮه ﻫﺮﻣﺰ را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف درآورﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در رﯾﮑﺲ آرﺷﯿﻒ در ﻻﻫﻪ ﻣﺪرﮐﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﮐﺸﯿﺶ ﮐﺎرﻣﻠﯽ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎﻻﺑﺎري اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺪرك اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨﺪي ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي درك ﻣﺤﺎﺻﺮه اﺻﻔﻬﺎن و اواﯾﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪«2» .‬‬
‫اﻣﯿـﺪ اﺳﺖ روزي ﺑﺮﺳـﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻫﻠﻨـﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮔﺮانﺑﻬﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در رﯾﮑﺲ آرﺷـﯿﻒ اﺳﺖ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺪارك ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨـﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در اﯾﺮان ﻗﺮن ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﻠﺪات اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺎﻧﺮي داﻧﻠﭗ در ﻻﻫﻪ در ‪ 1930‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫»‪«3‬‬
‫ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﯾﻦ ﻣـﺪارك در ﻻﻫﻪ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪاي از اﻗـﺪاﻣﺎت ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻠﻨـﺪي ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ در اﯾﺮان از آﻏﺎز ﺗﺎ ‪ 1725‬ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮاﻧﺴﻮا واﻟﻨﺘﯿﻦ‬
‫»‪ ،«4‬در ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ ﮐﺘﺎب او ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﺑﺮاي ﻧﺎم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ .‬م(‬
‫‪ -10‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‬
‫)اﻟﻒ( ﭘﻞ ﻟﻮﮐﺎ »‪ «5‬ﮐﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ ﺗـﺎﺟﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﺑﻮد و در روان‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ،1664‬ﺗﻮﻟﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺤﺼـﯿﻼت ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ را دﻧﺒﺎل ﻧﮑﺮد‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و آﺛﺎر ﻋﺘﯿﻘﻪ و ﻧﺸﺎنﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫______________________________‬
‫)‪. Perzie Voorheen on Thans(1‬‬
‫)‪ ، Koloniaal Archief Ms .no .1893.(2‬ﻣﺘﻦ ﻫﻠﻨـﺪي در ﮐﺘﺎب ¬‪ ، Perzie‬اﺛﺮ داﻧﻠﭗ )ﺻـﻔﺤﺎت ‪ (257 -242‬آورده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺮﺟﻤﻪاي از آن در‪ Royal Central Asian Journal‬ﺳﺎل ‪ ،1936‬ﺟﻠﺪ ‪ ،23‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 653 -643‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﻧﺎم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﺎم‪ ، Dunlop‬اﺛﺮ دوم‪.‬‬
‫)‪. Valentijn(4‬‬
‫)‪. Paul Lucas(5‬‬
‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎ را ﻣﯽﺧﺮﯾﺪ و ﻣﯽﻓﺮوﺧﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ دلﺑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻟﻮﮐـﺎ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺒﻮد و ﺷـﺮﺣﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي او )ﺷﺎﻣﻞ اﻗﺎﻣﺖ او در اﯾﺮان از ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ 1700‬ﺗﺎ ژوﺋﯿﻪ ﯾﺎ اوت ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ( در‬
‫ﺷﺮق ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻮدﻟﻪ دو دروال از روي ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي او ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«1» .‬‬
‫ﺷﺮح ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﺮان در ﺻﻔﺤﺎت ‪ ،126 -1‬ﺟﻠﺪ دوم ﮐﺘﺎب ﻟﻮﮐﺎ »‪ «2‬ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﭘﺎرﯾﺲ در ﺳﺎل ‪ 1704‬ﺑﻪ ﻃﺒﻊ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻟﻮﮐﺎ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد و در ﻣﺎدرﯾﺪ در ‪ 1737‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷـﺮح ﺗﺠﺎرب ﻟﻮﮐﺎ در اﯾﺮان ﺳـﻄﺤﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧـﺪﻧﺶ ﻣﯽارزد و در ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿـﺮ در ﭼﻨـﺪ ﻣﻮرد اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﻪ آن ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ب( »‪ ¬ .H .H.‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد ﮐﻮﺷـﺶﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐـﻪ از ﻃﺮف ﺧـﺎﻧﻢ واﺗﺴـﻦ‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨـﺪ ﮐﺘﺎبﺧـﺎﻧﻪ اداره ﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﯾﻢ ﻫﻮﯾﺖ »‪ ¬ ،H .H.‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﯾﮏ ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ را ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ آن ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﺸﻒ ﮐﻨﯿﻢ‪«3» .‬‬
‫ﺑﺴـﯿﺎري از اﻃﻼﻋـﺎﺗﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻃﻮاﯾﻒ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﯾﮕﺮ داده ﺷـﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ اﺳﺖ و ارزش ﻣﺨﺼﻮﺻـﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا »‪ ¬ H .H.‬واﺑﺴـﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫﻨﺪ ﺷـﺮﻗﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺷﺨﺎﺻـﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺮي ﻫﺎگ ﺳﻦ‪ ،‬ﻫﯿﻮگ ﻫﻮپ و ﻫﻨﺮي‬
‫ﻫﻮث وﯾﺖ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﻓﻮقاﻟـﺬﮐﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷﺪ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﻣﺸـﻐﻮل ﮐﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ دﻟﯿﻠﯽ در دﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﺪ ﯾﮑﯽ از آﻧﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺳﻔﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)ج( ﮐﺮاﻣـﻮل اﯾﺮاﻧﯽ »‪ .«4‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧـﺒﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﻠﺠـﺎﯾﯽ در آورﯾـﻞ ‪ 1723‬ﺑﻪ اروﭘـﺎ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻮر و ﻫﯿﺠـﺎن‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻧﺎم او و ﭘﺪرش ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺸﻬﻮر ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣﺠﻬﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را اﻓﺴـﺮي ﺳﻮﺋـﺪي ﻣﯽداﻧـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ »ﺳﺎلﻫﺎ ﻏﻼم ﺧﺎﻧﻪزاد ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﺑﻮد«‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ،1724‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻓﻮق اﻧﺘﺸﺎر داد و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﺧﻮدش زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺎﺟﺮاي رﺋﯿﺲ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﺷﺮح داد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻋﺠﯿﺐ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻗـﺪرت ﺗﺼﻮرش ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺶ از ﻋﻼـﻗﻪ او ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و ﺻـﺤﺖ ﻣﻄـﺎﻟﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از آن ﮐﻪ ﺷـﺮح ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ درﺑﺎره اﺻﻞ و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯿﺮوﯾﺲ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ وي ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ و از‬
‫______________________________‬
‫)‪(1‬‬
‫‪Omont Missions Archeologique francaises en Orient aux XVIIIe Siecles) Paris, 1902 (, p.. 318‬‬
‫)‪. Voyage du Sieur Lucas au levant(2‬‬
‫)‪ .(3‬ﺑﺮاي ﻋﻨﻮان ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺘﺎب‪ -‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﺎم »‪¬.H .H.‬‬
‫)‪. The Persian Cromwel(4‬‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻮرات ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ از اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽرﺳـﯿﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪» :‬از ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯿﺮوﯾﺲ‬
‫رﺳـﯿﺪ ﻫﯿـﭻ ﮐـﺪام ﺑﻪ اﻧـﺪازه زﻧـﺪﮔﯽ ﮐﺮاﻣﻮل ﻣﻌﺮوف )ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯿﺮوﯾﺲ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﺮد( ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ او واﻗﻊ ﻧﺸﺪ‪ «.‬ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﮐﺘﺎﺑﺶ در ﺳﺎل ‪ 1715‬وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ وي اﺻﻔﻬﺎن را در ‪ 1722‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼـﺮف درآورد و ﻗﻮاي ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ را در ﻧﺰدﯾﮑﯽ »اﻟﺒﺮﻧﻒ« در ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎي ﺧﺰر ﺷﮑﺴﺖ داد‪ .‬ﺑﯽ اﻃﻼﻋﯽ ﻣﺆﻟﻒ را از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺣﺪس زد ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ دﻣﺎوﻧﺪ ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺳﺦ ﺗﺎ اﺻﻔﻬﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد و آن را از اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻇﻬﺎرات ﺑﯽاﺳﺎس‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج را ﺑﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ واﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آن ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﺗﺴﻨﻦ در آﯾﺪ!‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺷﯿﺪم ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ را ﮐﺸﻒ ﮐﻨﻢ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪم‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷـﻨﯿﺪم ﺟﯿﻤﺰ ﮐﺴـﯿﺪي »‪ «1‬ﻣﻘـﺎﻟﻪاي درﺑـﺎره آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳﺖ »‪ ،«2‬اﻣﯿـﺪوار ﺑـﻮدم ﮐـﻪ ﭘﺮده از اﯾﻦ راز ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﮐﺴﯿﺪي ﻓﻘﻂ ﺧﻼﺻﻪاي از ﻣﻨﺪرﺟﺎت آن ﮐﺘﺎب را ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫)د( ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﺑـﺪون ذﮐﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﯿﺮوﯾﺲ اﺳﺖ در ﮐﺘـﺎب ﻣﺤﻤـﺪ اﮐﺮم »‪ «3‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ «4» .‬اﮐﺮم ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻧﺎﯾﺎﺑﯽ اﺳﺖ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ او ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﻔﺖوﮔﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﻧﺪﯾـﺪهام وﻟﯽ از ﻋﻨﻮان آن ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺻـﺤﺖ آن‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ه‪ (-‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑﻪ ﻗـﺪرت ﺗﺼﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘـﺎب ﮐﺮاﻣﻮل اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﺮد آﺑﻪ ﺗﺎﻟﻤـﺎن »‪ «5‬ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺷـﺨﺺ اﺧﯿﺮ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻃﺮات ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ او و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﺴﺮش »‪ .«6‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ دو ﺟﻠﺪ ﺑﺰرگ اﺳﺖ در ﭘﺎرﯾﺲ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1758‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي درك ارزش آن ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑـﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ را واﻗﻌﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم ژوﻟﯿﻮ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن‬
‫ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﺮان رﻓﺘﻪ و در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎه ﺳـﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ درآﻣﺪه ﺑﻮد‪) «7» .‬و( ﮐﺘـﺎب دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از ﮐﺮاﻣﻮل اﯾﺮاﻧﯽ و اﺛﺮ آﺑﻪ ﺗﺎﻟﻤﺎن ﮐﻢﺗﺮ‬
‫ارزش دارد ﺑﻪ ﮐﺸﺎورز ﻣﺸﻬﻮر ﯾﺎ ﺧﺎﻃﺮه و ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎي داﻧﯿﻞ ﻣﻮژي ﻧﯿﻪ »‪ «8‬ﻣﻮﺳﻮم و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﻮﺑﺮ دو ﮔﻮﺳﺖ »‪ «9‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻃﻼﻋـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﺷﺒﯿﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﮐﺮاﻣﻮل اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼـ در ﺻـﻔﺤﻪ ‪ 111‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ داﻣﻐﺎن‬
‫اﻃﻼﻋـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﺷﺒﯿﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﮐﺮاﻣﻮل اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼـ در ﺻـﻔﺤﻪ ‪ 111‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ داﻣﻐﺎن‬
‫)ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻬﻤﺎندوﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ( در ‪ 7‬ﻓﺮﺳﻨﮕﯽ ﻗﻢ درﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫______________________________‬
‫)‪. CAssidi(1‬‬
‫)‪. )Calcutta Review )1927 ;vo 1 .XXII ,pp .255 -76(2‬‬
‫)‪. Bibliographie analytique de l'Afghanistan(3‬‬
‫)‪. Mirweis ,Prinz von Candahar(4‬‬
‫)‪. Tallemand(5‬‬
‫)‪.(6‬‬
‫‪Memoires de Schah Tomas II ... ecrits par Lui- meme et adresses a Son fils‬‬
‫‪ .(7) .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺎدرﺷﺎه )ص ‪ (312‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪم‪ ،‬در زﻣﺎن ﻧﺎدر ﺷﺎﯾﻌﺎﺗﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫او اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﺎت اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪(8‬‬
‫‪L'IIhustre Paisan ou Memoires et Aventures de Daniel Moginie‬‬
‫‪. Maubert de Gouvest(9) .‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‪ :‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﺳـﯿﺎح‪ ،‬در ﺑﯿﺎن ﻇﻬﻮر اﻓﻐﺎﻧﯿﺎن و ﺳـﺒﺐ اﻧﻬﺪام دوﻟﺖ ﺷﺎﻫﺎن ﺻـﻔﻮﯾﻪ )ﻣﻨﺘﺸـﺮ در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ذﮐﺮ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ا ﻧﺘ ﺸ ﺎ ر ( ‪.‬‬
‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ :‬ﻓﻮاﺋﺪ اﻟﺼﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺰو ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺧﻄﯽ در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺷﻤﺎره )‪.62 (0 .6 .41‬‬
‫اﺣﺘﺸﺎم اﻟﻤﻠﮏ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯿﺸﺎه ﻗﺎﺟﺎر‪ :‬ﻧﺎﻣﻪ ﺧﺴﺮوان‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪.1871 ،‬‬
‫اﻋﺠﺎز ﺣﺴﯿﻦ اﻟﻨﯿﺴﺎﺑﻮري اﻟﮑﻨﺘﻮري‪ :‬ﮐﺸﻒ اﻟﺤﺠﺐ و اﻻﺳﺘﺎر ﻋﻦ اﺳﻤﺎء اﻟﮑﺘﺐ و اﻻﺳﻔﺎر‪ ،‬ﮐﻠﮑﺘﻪ‪.(1912 /1911) 1330 ،‬‬
‫ﺗﻔﺮﺷـﯽ‪ ،‬رﺿـﯽ اﻟـﺪﯾﻦ‪ :‬ﺗﺎرﯾـﺦ ﺑﯽﻋﻨﻮان اﯾﺮان از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺗـﺎ ﻣﺮگ ﮐﺮﯾﻢ ﺧـﺎن زﻧـﺪ‪ ،‬در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿـﺎ ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﺗﺤﺖ ﺷـﻤﺎره‬
‫‪. Add.6587‬‬
‫ﭼﻠﺒﯽزاده‪ ،‬ﻣﺼـﻄﻔﯽ ﻋﺎﺻﻢ اﻓﻨـﺪي‪ :‬ﻣﺆﻟﻒ ﻗﺴـﻤﺖ آﺧﺮ ﮐﺘﺎب ﻣﺤﻤـﺪ رﺷـﯿﺪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﯾﺦ رﺷـﯿﺪ اﻓﻨﺪي‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪1153 ،‬‬
‫)‪ 1741 /1740‬ﻣﯿﻼدي(‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ رﺣﻤﺖ ﺧﺎن‪ :‬ﺧﻼﺻﻪ اﻻﻧﺴﺎب‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎره ‪.1104‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻓﺴﺎﯾﯽ‪ :‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1313 ،‬ﻗﻤﺮي )‪.(1896 /1895‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺷﯿﺦ اﺑﺪال زاﻫﺪي‪ :‬ﺳﻠﺴﻠﮥ اﻟﻨﺴﺐ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﻟﯿﻦ‪.(1925 /1924) 1343 ،‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺷﯿﺮازي‪ -:‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ‪.‬‬
‫رﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ رﺷﯿﺪ اﻓﻨﺪي‪ :‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪.(1741 /1740) 1135 ،‬‬
‫رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪ :‬روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ج ‪ ،8‬ﺗﻬﺮان‪.(1856 -1853 ،‬‬
‫ﺳﺎﻣﯽ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ وﻗﺎﯾﻊ‪ .‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪.(1784 /1783) 1198 ،‬‬
‫ﺻﻨﯿﻊ اﻟﺪوﻟﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻣﺮاﻏﻪاي‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق ﺑﻦ ﻧﺠﻒ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن دﻧﺒﻠﯽ‪ (1) :‬ﻣﺂﺛﺮ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪.‬‬
‫( ‪) Rieu Supplement, nos 68 and 69‬‬
‫)‪ (2‬ﺑﺼﯿﺮت ﻧﺎﻣﻪ‪ .‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ(‪)Rieu Suppl ,no .63‬‬
‫ﻋﺒـﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ رﺿﺎ اﻟﺸـﺮﯾﻒ اﻟﺸـﻬﺎوري‪ :‬ﻫﻤﮑﺎر ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ زﯾﻨﮥ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪Add .Mss .23515(،‬‬
‫‪. ),vo 1 i 1‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻮي‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻟﮑﻨﻬﻮ‪.1850 ،‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ »ﻧﺪﯾﻢ« ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﺨﺎراﺋﯽ‪ :‬اﻓﻐﺎن و ﮐﺎﺑﻞ و ﺑﺨﺎرا و ﺧﯿﻮه و ﺧﻮﻗﻨﺪ ﺧﺎﻧﻠﺮي ﻧﯿﻦ‪ ،‬ج اول‪) ،‬ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ(‪ ،‬ﺑﻮﻻق‪.1873 ،‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻧﻮر اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺖ اﷲ اﻟﺤﺴﯿﻨﯽ اﻟﺸﻮﺷﺘﺮي‪ :‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺸﻮﺷﺘﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪)Add .Mss .23534(.،‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﻗﻄﺮه‪ :‬ﺷﻤﺲ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬از ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧﻄﯽ ادوارد ﺑﺮاون در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ‪. )G .17 ,9(،‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا اﻋﺘﻀﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا ﺑﻦ ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯿﺸﺎه‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ وﻗﺎﯾﻊ و ﺳﻮاﻧﺢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.(1857 /1856) 1273 ،‬‬
‫ﻓﺮﯾﺪ اﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪ‪ :‬رﺳﺎﻟﻪ اﻧﺴﺎب اﻓﺎﻏﻨﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ در ﺗﺼّﺮف‪ )Royal Asiatic Society )Ms .no .75‬ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﻧﺼﺮ اﷲ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫رواﺑﻂ اﯾﺮان ﺑﺎ اروﭘﺎ در دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1316 ،‬ﺷﻤﺴﯽ‪.‬‬
‫ﻗﻮزاﻧﻠﻮ‪ ،‬ﺟﻤﯿﻞ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻈﺎم اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1315 ،‬ﺷﻤﺴﯽ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺳﭙﻬﺮ‪ :‬ﻧﺎﺻﺢ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1868 ،‬‬
‫ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1312 ،‬ﺷﻤﺴﯽ‪.‬‬
‫ﻻرودي‪ ،‬ﻧﻮر اﷲ‪ :‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻧﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1319 ،‬ﺷﻤﺴﯽ‪.‬‬
‫ﻟﺴﺎن اﻟﻤﻠﮏ‪ -:‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺳﭙﻬﺮ‪.‬‬
‫ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺑﯿﮓ آذر‪ :‬آﺗﺸﮑﺪه‪ ،‬ﺑﻤﺒﺌﯽ‪.1861 /1860 ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ اﻟﻨﺼﯿﺮي‪ :‬دﺳﺘﻮر ﺷﻬﺮ ﯾﺎران‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪. )Rieu Suppl .62(،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺑﻦ ﺣﺎﺟﯽ زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ :‬روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت ﻓﯽ اﺣﻮال اﻟﻌﻠﻤﺎء و اﻟﺴﺎداة‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.(1889 /1888) 1306 ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺸﯿﺦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻦ ﺣﻤﺪ اﻟﻨﺒﻬﺎن‪ :‬اﻟﺘﺤﻔﻪ اﻟﻨﺒﻬﺎﻧﯿﻪ ﻓﯽ اﻣﺎرة اﻟﺠﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب‪ ،‬ﺑﻐﺪاد‪.(1914 /1913) 1332 ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ اﻟﺴﺮوري‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺤﻤﻮدي‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪)Add .Mss .27243(،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﯿﺮزا ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺷﯿﺮازي‪ :‬روزﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﻗﺎي ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺳﭙﻬﺮ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ -:‬ﻟﺴﺎن اﻟﻤﻠﮏ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ -:‬ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ رﺿﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﻬﺎوري‪ :‬زﯾﻨﮥ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﯽ ادوارد ﺑﺮاون در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ‪ .‬ﺗﺤﺖ ﺷﻤﺎره )‪ G.16 (13‬و )‪G.16 (14‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻣﺮاﻏﻪاي ﻣﺸـﻬﻮر ﺑﻪ ﺻـﻨﯿﻊ اﻟـﺪوﻟﻪ و اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ‪ (1) :‬ﮐﺘـﺎب ﻣﻄﻠﻊ اﻟﺸـﻤﺲ‪ ،‬ج دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪(2) (1886 / 1885) ،‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ج دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان ‪.1883 /1881‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﯿﺎت ﺧﺎن‪ :‬ﺣﯿﺎت اﻓﺎﻏﻨﻪ )ﻣﺘﻦ اردو(‪ ،‬ﻻﻫﻮر‪.1867 ،‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﺧﺎن ﺑﻦ ﻣﻮﺳـﯽ ﺧﺎن دراﻧﯽ‪ :‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ در ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﻘﺮاض ﺻـﻔﻮﯾﻪ و وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻌﺪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1207‬ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﺑﻤﺒﺌﯽ‪/1880) 1298 ،‬‬
‫‪.(1881‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷـﺮﯾﻒ ﺑﻦ ﻣﻼ ﻣﺼـﻄﻔﯽ‪ :‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺳـﻨﻨﺪﺟﯽ‪ .‬از ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﯽ ﺑﺮاون ﺗﺤﺖ ﺷﻤﺎره‪ ،G )9( 81.‬در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸـﮕﺎه‬
‫ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ‪ :‬ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ اﻓﺎﻏﻨﻪ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺴـﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﺗﺤﺖ ﺷـﻤﺎره ‪ ، 74P‬در ﺗﺼﺮف ‪Royal Asiatic‬‬
‫‪. Society‬‬
‫ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺣﻤﺪ ﺷﺎه دراﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﻣﺘﻦ اردو ﺗﻮﺳﻂ ﺳـﯿﺪ ﺣﺴـﯿﻦ ﺷـﯿﺮازي در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪Rieu Suppl(،‬‬
‫‪. ).74‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق‪ :‬ﻣﺮآة اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ 6540) .‬و ‪.) Add.6539‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺟﻤﺎلزاده‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ رواﺑﻂ اﯾﺮان و روم‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸﺮ در ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺎوه‪ .‬ﺑﺮﻟﯿﻦ‪.1921 /1920 ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺰﯾﻦ‪ :‬ﺗﺬﮐﺮة اﻻﺣﻮال‪ .‬ﻟﻨﺪن‪.1831 ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻓﺮوﻏﯽ‪ ،‬ذﮐﺎء اﻟﻤﻠﮏ‪ :‬دوره ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻤﺒﺌﯽ‪.1911 ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ‪ :‬ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻧﺎدري‪ ،‬در ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺧﺎور ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻟﻨﯿﻦ ﮔﺮاد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺷﻤﺎره ‪.430‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪ :‬زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺟﺰء ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ﺑﺮاون در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ ﺗﺤﺖ ﺷﻤﺎره‪)G .15 )13‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‪ :‬ﻧﺼﻒ ﺟﻬﺎن ﻓﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ﺑﺮاون در ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﯿﻤﺒﺮﯾﺞ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺷﻤﺎره‪1‬‬
‫‪. )9( .3‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﮐﻮﮐﺒﯽ اﺳﺘﺮآﺑﺎدي‪ (1) :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪ ،‬ﺑﻤﺒﺌﯽ‪ (2) .1849 ،‬دّره ﻧﺎدري‪ ،‬ﺑﻤﺒﺌﯽ‪.1877 /1876 ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯿﺮزا )ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن دوم(‪ :‬ﺗﺬﮐﺮة آل داوود‪ ،‬در ﻣﻮزه ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺷﻤﺎره‪. OR .154‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم‬
‫آ آﺑﺸﻮران‪ ،‬ﺟﺰﯾﺮه‪210 :‬‬
‫آﭘﺮاﮐﺴﯿﻦ‪ ،‬درﯾﺎ ﺳﺎﻻر‪164 ،163 :‬‬
‫آﭘﯽ ﺳـﯿﻤﯿﻠﯿﺎن‪ ،‬ژوزف‪،459 ،447 -443 ،409 ،303 ،231 ،230 ،177 ،176 ،173 ،172 ،126 ،120 ،117 ، 86 ، 82 ، 81 ، 78 ، 76 :‬‬
‫‪466 ،463 ،461‬‬
‫آﺗﺸﮑﺪه‪431 :‬‬
‫آﺗﯿﻼ‪85 :‬‬
‫آﺛﺎر اﯾﺮان‪35 :‬‬
‫آﺧﺎﻟﺖ ﺳﯿﺦ‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ‪2 :‬‬
‫آدرﯾﺎن‪ -‬دوﻣﻮﻧﻠﻮك‬
‫آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪441 ،394 ،302 ،255 ،233 ،232 ،228 ،227 ،167 ،91 ،19 ،17 ،8 -6 ،4 ،2 :‬‬
‫آرارات‪ ،‬ﮐﻮه‪64 :‬‬
‫آرﺧﯿﻞ‪77 :‬‬
‫آرﺧﯿﻠﻮﯾﭻ‪ ،‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر‪91 ،51 :‬‬
‫آرﺷﯿﻒ‪ ،‬رﯾﮑﺲ‪473 ،472 :‬‬
‫آروﻃﻮﻧﯿﺎن‪ ،‬پ‪ .‬ت‪465 ،437 :‬‬
‫آزوف‪91 ،54 ،52 ،42 :‬‬
‫آﺳﺘﺎرا‪313 ،218 ،212 :‬‬
‫آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي‪448 ،438 ،261 :‬‬
‫آﺷﻮراده‪49 ،19 :‬‬
‫آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪270 ،235 :‬‬
‫آﻗﺎﻧﻮﯾﺎن‪427 :‬‬
‫آﮐﺮﻣﻦ‪ ،‬ﻓﯿﻠﯿﺲ‪421 :‬‬
‫آﮐﯽﺗﻦ‪385 :‬‬
‫آﮔﺎﺗﻮﭘﻮﻟﯿﺲ‪398 :‬‬
‫آﮔﺮاﺧﺎن‪ ،‬ﺧﻠﯿﺞ‪194 ،167 ،166 ،162 ،160 :‬‬
‫آﻻرﯾﮏ‪108 :‬‬
‫آﻟﺒﻮﮐﺮك‪ ،‬آﻟﻔﻮﻧﺲ‪325 :‬‬
‫آﻟﻤﺎن‪194 ،67 ،25 :‬‬
‫آﻣﺒﻮران‪209 :‬‬
‫آﻣﺴﺘﺮدام‪473 ،438 ،367 ،33 :‬‬
‫آﻣﻞ‪243 :‬‬
‫آﻣﻮرﯾﻪ‪ -‬ﺟﯿﺤﻮن‪ ،‬رود‬
‫آﻧﺎﻃﻮﻟﯽ‪189 ،1 :‬‬
‫آﻧﭽﻪ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪167 :‬‬
‫آﻧﺪرهزل‪470 ،446 ،248 ،199 ،176 :‬‬
‫آﻧﺪري‪162 :‬‬
‫آور‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ‪8 :‬‬
‫آوراﻣﻒ‪ ،‬ﺳﯿﻤﻮن‪465 ،464 ،450 ،440 ،437 ،304 ،303 ،283 ،279 -273 ،271 -266 ،244 ،217 ،212 ،210 ،159 ،158 ،110 :‬‬
‫آورﯾﻞ‪ ،‬ﻓﯿﻠﯿﭗ‪131 :‬‬
‫آوزﻟﯽ‪ ،‬وﯾﻠﯿﺎم‪442 :‬‬
‫آﯾﺰﻧﮕﺎ‪ ،‬رورداﻓﻦ‪453 :‬‬
‫آﯾﻨﻪﺧﺎﻧﻪ‪418 :‬‬
‫اﻟﻒ اﺑﺪال‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪،355 ،353 ،304 ،302 ،296 ،288 ،285 -281 ،279 -277 ،266 ،260 ،99 ،97 ،90 -87 ،85 ،82 ،80 -77 ،9 :‬‬
‫‪450 ،444 ،439 ،438‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﺑﺎد‪245 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻓﻨﺪي‪458 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺷﺎ‪233 ،227 ،225 ،224 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﺎن )ﺑﺮادر ﻧﺎدر(‪276 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﺎن )ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻋﻠﯿﻤﺮدان(‪:‬‬
‫‪46‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﻠﻄﺎن‪112 :‬‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‪459 ،458 ،188 ،118 ،78 :‬‬
‫اﺑﺮﻗﻮ‪294 ،4 :‬‬
‫اﺑﻦ اﺳﺤﻖ‪222 :‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﺘﻘﺘﻘﻪ‪122 :‬‬
‫اﺑﻬﺮ‪255 :‬‬
‫اﺑﯿﻮرد‪268 ،243 ،3 :‬‬
‫اﭘﺮﮐﺴﯿﻦ‪160 :‬‬
‫اﺗﺮك‪ ،‬رود‪3 :‬‬
‫اﺗﺮﯾﺶ‪309 ،207 ،206 ،193 ،188 ،187 ،109 ،46 :‬‬
‫اﭼﻤﯿﺎدزﯾﻦ‪397 ،397 ،67 ،64 ،4 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ )ﺳﯿﺪ(‪450 -448 ،417 ،367 ،262 -260 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ آﻗﺎ‪145 ،142 -140 ،132 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ‪369 ،302 ،301 ،291 ،255 -249 ،247 ،238 -235 ،229 ،227 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺧﺎن )رﺋﯿﺲ ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﯿﺘﺎق و ﻗﺮاﯾﺘﺎق(‪112 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺧﺎن اوﺳﻤﯽ‪167 ،166 ،163 ،158 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﺗﻮﭘﭽﯽﺑﺎﺷﯽ‪125 ،119 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ )دراﻧﯽ(‪284 ،90 ،85 ،82 :‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺷﺎه ذراﻧﯽ‪ -‬اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ‬
‫اﺣﻤﺮ‪ ،‬ﺑﺤﺮ‪58 :‬‬
‫اﺣﻮال‪442 -440 ،296 ،295 ،292 -288 ،273 ،270 ،260 ،243 ،240 ،238 ،237 ،233 ،186 ،172 ،130 ،126 ،119 :‬‬
‫اﺧﺒﺎر‪310 :‬‬
‫ادرﻧﻪ‪255 ،188 :‬‬
‫ادواردز‪ .‬آرﺗﻮر‪425 ،51 :‬‬
‫ارﺗﺲ‪ ،‬اﺳﺘﭙﺎﻧﻮس‪186 :‬‬
‫اردﺑﯿﻞ‪313 ،312 ،304 ،302 ،292 ،262 ،251 ،250 ،233 ،231 ،227 ،217 ،205 ،203 ،17 -15 ،4 :‬‬
‫اردﻻن )ﮐﺮدﺳﺘﺎن(‪453 ،400 ،255 ،235 ،234 ،107 ،63 ،40 ،39 ،11 ،8 ،4 ،2 ،1 :‬‬
‫اردوﺑﺎد‪255 ،230 ،229 ،223 :‬‬
‫ارزﻧﮥ اﻟﺮوم‪384 ،309 ،224 ،198 :‬‬
‫‪395 ،390 ،386 -‬‬
‫ارس‪ ،‬رود‪214 ،205 ،204 :‬‬
‫ارﺳﻄﻮ‪61 :‬‬
‫ارﻏﻨﺪاب‪2 :‬‬
‫ارگ‪416 ،409 ،225 :‬‬
‫ارﮔﻨﺠﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺮ ﻏﺎزي ﺧﺎن‪34 :‬‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪446 ،385 ،313 ،233 ،228 ،223 ،222 ،218 ،209 ،207 ،187 ،167 ،113 ،91 ،77 ،54 ،53 ،4 :‬‬
‫ازﻣﯿﺮ‪411 ،345 ،340 ،322 ،92 ،50 :‬‬
‫اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ‪469 ،461 ،402 ،400 ،397 ،377 ،309 :‬‬
‫اﺳﭙﻨﺴﺮ‪ ،‬ﻫﺮﺑﺮت‪14 :‬‬
‫اﺳﺘﺎﭘﻞ‪337 :‬‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ -‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪،313 ،312 ،309 ،308 ،304 ،301 ،257 ،254 ،250 -248 ،231 -229 ،206 ،204 ،201 ،200 ،196 ،191 -189 :‬‬
‫‪471 ،470‬‬
‫اﺳﺘﺎﻧﯽ ﻟﺸﺖ‪53 :‬‬
‫اﺳﺘﺮآﺑﺎد )ﮔﺮﮔﺎن(‪،400 ،382 ،304 ،303 ،276 ،270 ،267 ،265 ،245 ،244 ،239 ،216 ،213 ،209 ، 204 ، 162 ، 161 ، 108 ، 6 :‬‬
‫‪450 ،441‬‬
‫اﺳﺘﺮك‪326 :‬‬
‫اﺳﺘﺮﻣﺎن‪216 :‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎﻟﯽ‪216 :‬‬
‫اﺳﺘﮑﻬﻠﻢ‪67 :‬‬
‫اﺳﺘﯿﻒ‪ 353 :‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 506‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم‬
‫ﺗﯿﻞ‪ ،‬رﯾﭽﺎرد‪315 :‬‬
‫اﺳﺘﯿﻦ‪330 :‬‬
‫اﺳﺤﻖ ﭘﺎﺷﺎ‪227 :‬‬
‫اﺳﺪ اﷲ ﺳﺪوزاﯾﯽ‪90 ،88 -86 :‬‬
‫اﺳﻔﺮاﯾﻦ‪267 :‬‬
‫اﺳﮑﺎﺗﻠﻨﺪ‪391 ،89 :‬‬
‫اﺳﮑﺘﺮﮔﻮد‪348 :‬‬
‫اﺳﮏ ﮐﻞ‪ ،‬درﯾﺎﭼﻪ‪72 :‬‬
‫اﺳﮑﻨﺪر ﮐﺒﯿﺮ‪27 :‬‬
‫اﺳﮑﻨﺪرون‪ ،‬ﺧﻠﯿﺞ‪399 ،384 :‬‬
‫اﺳﮑﻮدار )اﺳﮑﻮﺗﺎري(‪455 ،257 ،248 ،247 :‬‬
‫اﺳﻼم ﻗﻠﻌﻪ‪ -‬ﮐﺎﻓﺮ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫اﺳﻠﯿﻨﮕﻪ ﻻﻧﺪت‪ ،‬ﻓﻦ‪368 :‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ )ﺳﻔﯿﺮ اﺷﺮف(‪255 :‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ )ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ دوم(‪297 :‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اول‪ ،‬ﺷﺎه‪232 ،221 ،17 -14 ،9 ،7 ،5 :‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﮓ‪452 ،302 ،274 ،237 ،217 -215 ،212 -210 :‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن )ﻓﺮﻣﺎنده ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن(‪243 ،108 :‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ دوم‪ ،‬ﺷﺎه‪17 :‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﯿﺮزا )ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ(‪262 :‬‬
‫اﺳﻤﯿﺖ‪ ،‬ج‪ .‬پ‪455 ،363 :‬‬
‫اﺷﺎﻗﻪ ﺑﺎش‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ‪244 ،108 ،6 :‬‬
‫اﺷﭙﻨﮕﺮ‪ ،‬اوزواﻟﺪ‪452 ،14 :‬‬
‫اﺷﭙﻮﻟﺮ‪192 ،189 :‬‬
‫اﺷﺘﺮاﯾﺨﺮ‪458 ،455 :‬‬
‫اﺷﺘﺮوﯾﺲ‪ ،‬ﺟﺎن‪329 :‬‬
‫اﺷﺮف اﻓﻐﺎن‪247 ،242 -238 ،186 -182 ،174 ،172 ،170 :‬‬
‫‪،455 ،454 ،451 ،449 ،442 ،414 ،411 ،370 -368 ،366 ،365 ،308 ،307 ،302 -299 ،296 -287 ،282 ،275 ،266 ،265 ،262‬‬
‫‪467‬‬
‫اﺷﺮف ﻣﺎزﻧﺪران‪266 ،265 ،245 :‬‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪،103 ،102 ،94 ،93 ،89 -87 ،82 -76 ،74 ،68 ،66 -63 ،56 -51 ،49 ،46 -39 ،35 ،33 ،30 ،29 ،26 -24 ،19 ،9 ،7 ،4 :‬‬
‫‪،184 ،182 -180 ، 178 - 169 ، 159 - 157 ، 154 ، 153 ، 151 - 139 ، 137 - 129 ، 126 ، 125 ، 121 - 116 ، 113 ، 111 ، 108 ، 107‬‬
‫‪،275 ،273 ،262 ،259 ،257 -255 ،252 -249 ،247 ،244 ،243 ،239 ،238 ،226 ،223 ،211 ،205 ،204 ،196 ،195 ،190 ،185‬‬
‫‪-361 ،359 -357 ، 355 ، 352 - 339 ، 333 ، 332 ، 329 ، 326 ، 324 - 322 ، 319 ، 316 ، 315 ، 302 ، 301 ، 293 - 286 ، 283 - 281‬‬
‫‪،449 ،447 -438 ،436 ،434 ،433 ،426 -402 ،398 ،394 ،393 ،390 ،389 ،385 ،384 ،382 -380 ،378 ،374 ،371 -367 ،365‬‬
‫‪475 ،473 -471 ،467 ،466 ،464 ،461 ،458 ،456 ،454 ،450‬‬
‫اﻓﭽﻪ‪ ،‬ﮔﺮدﻧﻪ‪243 :‬‬
‫اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪294 ،276 ،268 ،16 ،8 ،7 :‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪436 ،295 ،282 ،86 ،85 ،82 :‬‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﻫﺰاره‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ‪457 :‬‬
‫اﻓﻼﻃﻮن‪61 ،21 :‬‬
‫اﻗﺒﺎل‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪448 ،172 :‬‬
‫اﮐﺒﺮ‪97 ،73 :‬‬
‫اﮐﺒﺮزاده اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪332 :‬‬
‫اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﮐﻮه‪245 ،243 ،6 :‬‬
‫اﻟﺒﺮﻧﻒ‪475 :‬‬
‫اﻟﺒﯿﻨﮓ‪349 :‬‬
‫اﻟﺘﻦ‪219 :‬‬
‫اﻟﺠﺒﺎل‪4 :‬‬
‫اﻟﻎ ﺑﯿﮓ‪429 :‬‬
‫اﻟﻔﺨﺮي‪122 :‬‬
‫اﻟﻔﯿﻦ اﺳﺘﻮن‪458 ،457 ،388 ،75 :‬‬
‫اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر )ﺑﺮادرزاده ﮔﺮﮔﯿﻦ(‪80 ،78 ،77 :‬‬
‫اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر )ﺟﺎﺛﻠﯿﻖ اﭼﻤﯿﺎدزﯾﻦ(‪:‬‬
‫‪398 ،397‬‬
‫اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎﻻﺑﺎري‪473 ،363 -361 ،357 ،175 ،153 ،147 ،145 ،130 ،126 ،118 ،116 :‬‬
‫اﷲ وردﯾﺨﺎن‪ ،‬ﭘﻞ‪417 ،414 ،137 :‬‬
‫اﷲ ﯾﺎرﺧﺎن اﻓﻐﺎن ﻣﻠﺘﺎﻧﯽ‪285 -283 ،90 :‬‬
‫اﻟﻤﺎس‪240 :‬‬
‫اﻟﻤﻮت‪173 :‬‬
‫اﻟﯿﺎس )ﭘﯿﺮو ﺳﻨﺖ آﻟﺒﺮت(‪30 :‬‬
‫اﻟﯿﺎس ﺳﻌﯿﺪ‪357 :‬‬
‫اﻣﺎم رﺿﺎ‪ ،‬ﺿﺮﯾﺢ‪448 ،340 ،277 ،271 :‬‬
‫اﻣﺎم ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ )ﻣﻌﺎون ﺣﺎﮐﻢ درﺑﻨﺪ(‪165 ،164 :‬‬
‫اﻣﺎم ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ )ﻣﻨﺸﯽ ﻣﺎري ﭘﺘﻦ(‪:‬‬
‫‪389 -387‬‬
‫اﻣﺎم ﻗﻠﯽ ﺧﺎن )ﺣﺎﮐﻢ ﻓﺎرس(‪22 :‬‬
‫اﻣﺎن اﷲ ﺧﺎن‪445 ،363 -361 ،303 ،241 ،185 ،182 -180 ،178 ،175 -172 ،154 -152 ،127 ،123 ،122 :‬‬
‫اﻣﻮ‪ ،‬ﺟﻮواﻧﯽ‪191 :‬‬
‫اﻣﯿﺪ ﻧﯿﮏ‪ ،‬دﻣﺎﻏﻪ‪382 ،337 :‬‬
‫اﻣﯿﻦ آﺑﺎد‪133 :‬‬
‫اﻧﺎر‪116 :‬‬
‫اﻧﺠﻪ‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪ‪167 ،166 ،164 ،163 :‬‬
‫اﻧﺠﯿﻞ ﺳﺮخ‪459 ،454 :‬‬
‫اﻧﺪرو‪ ،‬ﺳﯿﻨﺖ‪469 :‬‬
‫اﻧﺰﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪر‪213 ،212 ،210 ،49 :‬‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪،346 ،345 ،341 ،336 ،323 -319 ،317 -315 ،309 ،219 ، 218 ، 206 ، 194 ، 189 ، 188 ، 184 ، 68 ، 58 ، 51 ، 50 ، 47 :‬‬
‫‪470 ،448 ،401 ،391 ،373‬‬
‫اوان‪312 :‬‬
‫اوﺑﺮﯾﻪ‪32 :‬‬
‫اوﺗﺮ‪289 :‬‬
‫اوﺗﺮﺧﺖ‪ ،‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‪348 :‬‬
‫اور‪369 :‬‬
‫اورﺑﺎن‪68 :‬‬
‫اورﺷﯽ‪333 :‬‬
‫اورﮔﻨﺞ‪88 :‬‬
‫اورﻟﻒ‪258 :‬‬
‫اورﻣﺎرا‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪2 :‬‬
‫اورﻧﮓ زﯾﺐ‪97 ،74 ،55 :‬‬
‫اوري‪ ،‬اﺳﺮاﺋﯿﻞ‪395 ،350 ،91 ،76 ،55 -53 ،42 :‬‬
‫اوزون ﺣﺴﻦ آق ﻗﻮﯾﻨﻠﻮ‪417 :‬‬
‫اوﺳﺴﯽ‪225 :‬‬
‫اوﮔﻮﺳﺘﯿﻨﯿﻦ‪401 ،48 :‬‬
‫اوﻟﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﭘﯿﺪو دوﺳﻨﺖ )ﺳﺮاﺳﻘﻒ ﺑﺎﺑﻞ(‪399 -397 ،389 ،388 ،386 ،383 ،377 :‬‬
‫اوﻟﯿﺎرﯾﻮس‪435 ،434 :‬‬
‫اوﻟﯿﻮﯾﻪ‪336 :‬‬
‫اون‪ ،‬ادوارد‪348 ،346 :‬‬
‫اوﯾﺲ ﺑﻦ ﺷﺎه ﻋﺎﻟﻢ‪ -‬ﻣﯿﺮوﯾﺲ‬
‫اوﯾﻨﮓ ﺗﻦ‪329 :‬‬
‫اﯾﭙﺮ‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪463 :‬‬
‫اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ‪443 ،401 ،400 :‬‬
‫اﯾﺮوان )ﭼﺨﻮرﺳﻌﺪ(‪،405 ،400 ،398 ،395 ،389 -385 ،255 ،230 ،229 ،227 ،225 ، 223 ، 167 ، 109 ، 108 ، 67 ، 65 ، 7 ، 4 ، 2 :‬‬
‫‪467 ،422 ،406‬‬
‫اﯾﺴﺎوردﻧﺲ‪251 :‬‬
‫اﯾﺴﻮدن‪ ،‬ﭘﺮ‪398 ،387 :‬‬
‫اﯾﺸﯿﮏ آﻗﺎﺳﯽ ﺑﺎﺷﯽ‪11 :‬‬
‫اﯾﻤﺎ ﮔﻮﻣﻮﻧﺪي‪436 :‬‬
‫اﯾﻤﺮﺗﯽ‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ‪1 :‬‬
‫اﯾﻨﺎﻟﯽ ﺳﯿﮏ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞ‪51 :‬‬
‫اﯾﻮان )ﯾﻮزﺑﺎﺷﯽ(‪312 ،311 ،251 ،230 ،228 :‬‬
‫اﯾﻮاﻧﻮا‪ ،‬آﻧﺎ‪304 :‬‬
‫ب ﺑﺎﺑﺎ رﮐﻦ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻞ‪419 :‬‬
‫ﺑﺎﺑﮏ ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻏﻠﻮ‪253 :‬‬
‫ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻦ ﻟﻄﻒ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪64 :‬‬
‫ﺑﺎﺑﯿﻨﮕﺮ‪458 :‬‬
‫ﺑﺎﺗﺎت زس‪258 :‬‬
‫ﺑﺎﺗﺎوﯾﺎ‪369 ،367 ،352 -350 :‬‬
‫ﺑﺎﺧﺰر‪90 :‬‬
‫ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ‪112 ،72 ،67 ،8 :‬‬
‫ﺑﺎﺳﻌﯿﺪو‪367 ،366 :‬‬
‫ﺑﺎﺳﮑﺎﮐﻒ‪ ،‬اﻟﮑﺴﯿﺲ‪158 ،111 :‬‬
‫ﺑﺎﺷﮑﯿﺮي‪53 :‬‬
‫ﺑﺎﺷﻮ‪ ،‬ﻟﻮﯾﯽ‪112 :‬‬
‫ﺑﺎﺷﻪ‪64 ،23 :‬‬
‫ﺑﺎغ ﺷﺎه‪265 :‬‬
‫ﺑﺎغ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪422 :‬‬
‫ﺑﺎﻗﯽ‪445 :‬‬
‫ﺑﺎﮐﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎغ‪422 :‬‬
‫ﺑﺎﮐﻮ‪433 ،307 ،305 ،224 ،223 ،218 ،216 -213 ،209 ،204 ،197 ،195 ،166 ،164 ،160 ،53 ،52 ،49 :‬‬
‫ﺑﺎﮔﺮاﺗﯽ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ‪38 ،4 :‬‬
‫ﺑﺎﻟﺘﯿﮏ‪374 ،258 ،194 ،50 :‬‬
‫ﺑﺎﻟﮑﺎن‪51 :‬‬
‫ﺑﺎوﯾﺮ‪461 :‬‬
‫ﺑﺎﯾﺮ‪ ،‬ﻓﻦ‪435 :‬‬
‫ﺑﺎﯾﺮن‪ ،‬راﺑﺮت‪268 :‬‬
‫ﺑﺎي ﺳﻮن‪ ،‬داوﯾﺪ‪255 :‬‬
‫ﺑﺎﯾﻠﻮﮐﺎﻧﯽ‪228 :‬‬
‫ﺑﺒﺮ‪378 :‬‬
‫ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار‪62 :‬‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ‪402 ،353 ،352 ،103 ،102 ،98 ،88 ،58 ،2 ،1 :‬‬
‫ﺑﺨﺎرا‪161 ،157 ،94 ،93 ،50 :‬‬
‫ﺑﺨﺘﯿﺎر‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪11 ،5 :‬‬
‫ﺑﺨﺘﯿﺎري‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﻪ‪441 ،262 ،261 ،238 :‬‬
‫ﺑﺪﺧﺸﺎن‪161 :‬‬
‫ﺑﺪﻟﯽ‪164 :‬‬
‫ﺑﺮاون‪ ،‬ادوارد‪442 ،431 ،429 ،121 ،64 ،62 ،61 ،34 ،16 ،13 :‬‬
‫ﺑﺮاﻫﻮي‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪296 ،7 ،6 ،2 :‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺘﻮن‪48 :‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﺎن‪198 :‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﻨﺮ اﯾﺮان‪426 ،421 :‬‬
‫ﺑﺮززﯾﮏ‪453 :‬‬
‫ﺑﺮزون‪ ،‬ﻣﺠﺮاي آب‪124 ،121 ،117 :‬‬
‫ﺑﺮزﯾﻦ‪8 :‬‬
‫ﺑﺮﮔﻦ اوپ زوم‪463 :‬‬
‫ﺑﺮﻧﺖ‪345 ،322 :‬‬
‫ﺑﺮﻧﮓ وﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎﻣﯿﻦ‪342 ،324 ،323 :‬‬
‫ﺑﺮو‪ ،‬ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﺮ‪72 ،51 :‬‬
‫ﺑﺮوﺟﺮد‪238 :‬‬
‫ﺑﺮوس‪472 ،344 ،343 ،339 ،319 ،316 ،166 ،162 :‬‬
‫ﺑﺮوﺳﻪ‪468 ،446 ،437 ،434 ،228 ،80 ،39 :‬‬
‫ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ‪367 ،364 ،348 :‬‬
‫ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﻮزه‪429 ،427 ،261 ،29 :‬‬
‫ﺑﺮﯾﺠﺰ‪ ،‬ﻫﺎرﻓﻮرد ﺟﺎﻧﺰ‪269 :‬‬
‫ﺑﺮﯾﺴﻮن‪ ،‬ﺑﺎرﻧﺎﺑﻪ‪373 :‬‬
‫ﺑﺰل‪ ،‬ﮔﺮي‪427 ،426 ،393 ،392 ،80 ،78 :‬‬
‫ﺑﺴﺖ‪73 :‬‬
‫ﺑﺴﻄﺎم‪289 ،267 ،245 :‬‬
‫ﺑﺴﻔﻮر‪257 ،248 ،247 :‬‬
‫ﺑﺴﯿﻐﻨﺎق‪310 :‬‬
‫ﺑﺸﻮن‪457 -455 :‬‬
‫ﺑﺼﺮه‪471 ،412 ،368 ،346 ،319 ،296 ،187 ،176 ،119 ،46 -44 :‬‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‪435 :‬‬
‫ﺑﻄﻦ )ﺑﯿﺖ‪ /‬ﺑﺘﻮ(‪ ،‬ﺷﯿﺦ‪72 :‬‬
‫ﺑﻐﺪاد‪471 ،412 ،376 ،375 ،291 ،254 ،234 ،176 ،122 ،121 ،109 ،24 ،22 ،4 ،1 :‬‬
‫ﺑﮑﺮ‪226 -224 ،142 ،104 :‬‬
‫ﺑﮑﻮوﯾﭻ‪165 ،94 ،93 :‬‬
‫ﺑﮓ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺪن‪95 :‬‬
‫ﺑﮕﺮو‪435 :‬‬
‫ﺑﻞ‪ ،‬ﺟﺎن‪391 ،351 ،164 ،103 ،96 ،95 ،93 ،89 ،48 :‬‬
‫ﺑﻼن )ﮐﻨﺴﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻪ(‪384 :‬‬
‫ﺑﻠﺒﺎس‪234 :‬‬
‫ﺑﻠﺦ‪161 ،73 ،50 :‬‬
‫ﺑﻠﻔﻮر‪442 ،440 ،172 :‬‬
‫ﺑﻠﻮچ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪366 ،353 ،152 ،115 ،113 ،98 ،74 ،73 ،39 ،7 ،6 ،2 :‬‬
‫ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪296 ،295 ،262 ،74 ،6 :‬‬
‫ﺑﻠﻮك‪342 ،319 :‬‬
‫ﺑﻠﯿﻮ‪85 ،72 :‬‬
‫ﺑﻢ‪98 :‬‬
‫ﺑﻤﺒﺌﯽ‪370 ،357 ،355 ،347 ،342 ،322 ،321 :‬‬
‫ﺑﻦ‪178 ،177 :‬‬
‫ﺑﻨﺎرس‪441 :‬‬
‫ﺑﻦ اﺻﻔﻬﺎن‪146 :‬‬
‫ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس )ﮔﻤﺒﺮون‪ /‬ﮔﻤﺒﺮو(‪،354 -351 ،328 -325 ،320 -317 ،294 ،288 ،262 ،180 ،176 ،113 ،102 ،68 ،58 ،49 ،39 ،5 :‬‬
‫‪441 ،412 -410 ،408 ،393 ،391 ،381 ،378 ،371 -363 ،361 ،358‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎن‪ ،‬ﻻرﻧﺲ‪427 :‬‬
‫ﺑﻮﺗﮑﻮف‪465 ،313 ،305 -302 ،258 ،128 ،216 ،112 ،94 :‬‬
‫ﺑﻮﺗﻮرﻟﯿﻦ‪311 ،48 :‬‬
‫ﺑﻮدون‪436 ،421 :‬‬
‫ﺑﻮرژ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎردو‪352 ،350 ،101 :‬‬
‫ﺑﻮرگ‪ ،‬ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ‪463 :‬‬
‫ﺑﻮﺳﺘﻮن‪10 :‬‬
‫ﺑﻮﺷﻦ‪461 :‬‬
‫ﺑﻮﺷﻬﺮ‪55 :‬‬
‫ﺑﻮﮔﺎن‪ ،‬رود‪164 :‬‬
‫ﺑﻮﻻوﯾﻦ‪55 :‬‬
‫ﺑﻮﻟﺘﺲ‪357 :‬‬
‫ﺑﻮﻧﺎﺳﯿﻮ‪320 :‬‬
‫ﺑﻮن رﭘﻮ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪469 :‬‬
‫ﺑﻮﯾﻨﺎق‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪163 ،8 :‬‬
‫ﺑﻬﺎء اﷲ‪ ،‬ﺷﯿﺦ‪102 :‬‬
‫ﺑﻬﺎدر ﺷﺎه‪351 ،74 :‬‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎن‪181 :‬‬
‫ﺑﻬﺪادﯾﻦ‪ 282 :‬ﺑﻬﺮام آﺑﺎد‪116 :‬‬
‫ﺑﯿﺒﻠﯿﻮ ﮔﺮاﻓﯿﮑﺎﭘﻠﮑﺎ‪455 :‬‬
‫ﺑﯿﺖ ﻟﺤﻢ‪422 :‬‬
‫ﺑﯿﮋن ﺳﻠﻄﺎن‪99 :‬‬
‫ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ‪400 ،302 ،261 ،238 ،45 ،9 ،1 :‬‬
‫پ ﭘﺎﺗﺎن‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪2 :‬‬
‫ﭘﺎﺗﮑﺎﻧﻒ‪445 :‬‬
‫ﭘﺎدري‪ ،‬اﺗﯿﻦ‪،411 ،409 ،408 ،405 ،404 ،402 ،399 ،393 ،392 ،180 ،148 -146 ،142 ،132 ،131 ،120 ،112 ،107 ،105 -102 :‬‬
‫‪468 ،467 ،458 ،435‬‬
‫ﭘﺎرﯾﺲ‪،411 ،408 -404 ،401 ،399 ،398 ،386 ،384 ،382 ،381 ،376 ،373 ،184 ،176 ،132 -129 ،119 ،112 ،104 ،102 ،31 :‬‬
‫‪475 ،474 ،469 ،466 ،462 ،458 ،456 ،447 -444 ،443 ،435 ،434‬‬
‫ﭘﺎزوﺧﯿﻦ‪50 :‬‬
‫ﭘﺎﺳﺎروﯾﺘﺲ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻫﺪه‪189 -187 ،109 ،46 :‬‬
‫ﭘﺎﺷﺎﺑﺎﺑﺎن‪235 :‬‬
‫ﭘﺎﮔﻮﺷﯿﻨﺴﮑﯽ‪91 :‬‬
‫ﭘﺎوﻟﻮس‪120 :‬‬
‫ﭘﺘﺮوارداﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻨﮓ‪188 :‬‬
‫ﭘﺘﺮﯾﭽﯽ‪210 :‬‬
‫ﭘﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎري ﮐﻠﻮد‪468 ،466 ،400 ،395 ،394 ،389 -384 ،350 :‬‬
‫ﭘﺮا‪443 :‬‬
‫ﭘﺮﺗﻐﺎل‪377 ،373 :‬‬
‫ﭘﺮﺳﮑﺎت‪348 ،346 :‬‬
‫ﭘﺮواﻧﺲ‪467 :‬‬
‫ﭘﺮوﭘﺎﻣﯿﺘﺮوس‪ ،‬ﮐﻮه‪2 :‬‬
‫ﭘﺮوت‪ ،‬رود‪192 ،188 ،53 :‬‬
‫ﭘﺮوس‪349 ،165 :‬‬
‫ﭘﺮه وﯾﻠﯽ‪375 :‬‬
‫ﭘﺮي‪ ،‬ﺟﺎن‪51 :‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﺗﻼم‪368 ،367 ،365 :‬‬
‫ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪،266 ،233 ،228 ،226 -223 ،219 -191 ، 188 ، 171 ، 168 - 157 ، 142 ، 113 - 110 ، 98 ، 96 - 91 ، 77 ، 55 - 48 ، 46 :‬‬
‫‪475 ،469 ،465 ،437 ،435 ،434 ،433 ،323 ،313 ،312 ،310 ،308 -305 ،299 ،292‬‬
‫ﭘﻼﺗﻮﻧﻒ‪50 :‬‬
‫ﭘﻞ ﺟﻠﻔﺎ )ﭘﻞ ﺳﯽ و ﺳﻪ ﻃﺎق(‪417 :‬‬
‫ﭘﻞ ﺧﻮاﺟﻮ )ﺣﺴﻦ آﺑﺎد(‪419 -417 ،414 ،154 ،137 ،9 :‬‬
‫ﭘﻞ ﺳﯽ و ﺳﻪ ﻃﺎق‪ -‬ﭘﻞ ﺟﻠﻔﺎ‬
‫ﭘﻠﺸﻒ‪48 :‬‬
‫ﭘﻠﺶ ﮐﻒ‪311 :‬‬
‫ﭘﻨﺴﻦ‪ ،‬آﺑﻞ‪373 :‬‬
‫ﭘﻦ ﺷﺎرﺗﺮن‪402 ،400 ،389 ،383 ،378 :‬‬
‫ﭘﻮپ‪ ،‬اوﭘﻬﺎم‪426 ،421 ،419 ،417 ،414 ،35 :‬‬
‫ﭘﯿﺮ ﺑﺎزار‪212 -210 :‬‬
‫ﭘﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪271 :‬‬
‫ﭘﯽ ﺳﻨﻞ‪75 ،38 :‬‬
‫ﭘﯿﮑﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪377 :‬‬
‫ﭘﯿﻨﺎر‪461 :‬‬
‫ﭘﯿﻮﺗﺮو ﭘﺎوﻟﻮ )ﺳﺮاﺳﻘﻒ آﻧﻘﺮه(‪66 :‬‬
‫ت ﺗﺎج اﻟﺪﯾﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪440 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪442 ،231 ،183 ،182 ،30 ،25 ،23 ،21 ،18 ،17 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪453 ،452 ،261 ،118 ،98 ،45 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﻮد‪23 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﺎن ﺟﻬﺎن و ﻣﺨﺰن اﻓﻐﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫‪71‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ رﺷﯿﺪي‪248 ،222 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‪72 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎح در ﺑﯿﺎن ﻇﻬﻮر اﻓﻐﺎﻧﯿﺎن و ﺳﺒﺐ اﻧﻬﺪام دوﻟﺖ ﺻﻔﻮﯾﺎن‪:‬‬
‫‪460 -458 ،456 ،453 ،188 ،118 ،78‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪16 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪296 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻧﺎﺻﺮي‪249 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎدري‪،261 ،252 ،245 ،244 ،242 ،233 ،211 ،185 ،184 ،172 ،120 ، 119 ، 108 ، 104 ، 99 ، 90 ، 87 ، 86 ، 81 ، 80 ، 75 :‬‬
‫‪464 ،450 -448 ،304 ،295 ،294 ،291 -289 ،285 -282 ،279 ،278 ،276 ،271 -267 ،262‬‬
‫ﺗﺎﻻ )ﺗﻠﻪ(‪104 ،3 :‬‬
‫ﺗﺎﻻر اﺷﺮف‪414 ،413 :‬‬
‫ﺗﺎﻟﻤﺎن )آﺑﻪ(‪475 :‬‬
‫ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ژان ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ‪379 ،377 ،375 ،68 ،67 ،23 :‬‬
‫ﺗﺒﺮك‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪421 ،416 ،287 ،129 :‬‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰ‪،384 ،381 ،350 ،341 ،340 ،300 ،255 ،239 ،233 -230 ،227 ، 223 ، 222 ، 203 ، 198 ، 173 ، 101 ، 93 ، 26 ، 16 ، 15 ، 4 :‬‬
‫‪466 ،422 ،406 ،398 ،395 ،394 ،389 ،388‬‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‪234 :‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﺪاد اﻗﻮام و ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي اﻓﺎﻏﻨﻪ‪90 ،75 :‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮة اﻷﺣﻮال‪431 :‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪451 ،439 ،428 ،337 ،267 ،170 ،63 ،34 ،14 ،12 ،11 ،6 ،5 ،3 :‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮه آل داود‪261 :‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮه ﻧﺎدري‪77 :‬‬
‫ﺗﺮاﻣﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﻟﮑﻠﺮ‪ -‬دوﭘﺎري‪ ،‬ﭘﺮژوزف‬
‫ﺗﺮﺑﺖ ﺷﯿﺦ ﺟﺎم‪282 :‬‬
‫ﺗﺮﺧﻮ‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪311 ،310 ،166 ،163 ،96 ،48 ،8 :‬‬
‫ﺗﺮﺷﯿﺰ‪283 :‬‬
‫ﺗﺮك‪ ،‬دره‪191 ،55 ،47 :‬‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن‪50 :‬‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎﻧﻒ‪ ،‬ﺑﻮرس‪160 :‬‬
‫ﺗﺮﮐﯽ‪160 :‬‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ -‬ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪،144 ،113 ،111 -108 ،98 ،94 ،92 ،67 ،53 -51 ،46 ،44 ،31 ،25 ،24 ،22 ،18 -16 ،4 -1 :‬‬
‫‪،302 -299 ،288 ،266 ،262 ،259 ،257 ،254 ،250 -247 ،237 ،234 -232 ،209 ،207 -187 ،177 ،168 ،167 ،165 ،160 ،158‬‬
‫‪-468 ،461 -459 ،458 ،455 ،454 ،447 ،445 ،412 ،410 ،402 -398 ،394 ،391 -388 ،385 ،383 ،382 ،341 ،313 ،307 ،305‬‬
‫‪471‬‬
‫ﺗﺮﻧﺎك‪9 ،2 :‬‬
‫ﺗﺮﻧﺮ‪ ،‬ﺷﺎرون‪85 :‬‬
‫ﺗﺮوپ‪ ،‬ﺷﻞ‪51 :‬‬
‫ﺗﺮوﻟﭗ‪ ،‬آﻧﺘﻮﻧﯽ‪62 :‬‬
‫ﺗﺰار‪ -‬ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ‬
‫ﺗﻔﻠﯿﺲ‪454 ،446 ،445 ،443 ،255 ،229 -223 ،168 ،167 ،105 ،104 ،65 ،4 :‬‬
‫ﺗﮑﻠﻮ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪15 :‬‬
‫ﺗﮑﻪ‪88 :‬‬
‫ﺗﻠﻪ‪ -‬ﺗﺎﻻ‬
‫ﺗﻮﭘﺎل ﻋﺜﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ‪412 :‬‬
‫ﺗﻮﺧﯽ‪72 :‬‬
‫ﺗﻮرن ﻓﻮر‪ ،‬ﭘﯿﺘﻮن‪65 ،32 :‬‬
‫ﺗﻮﻟﺮ‪72 :‬‬
‫ﺗﻮﻣﺎ‪253 :‬‬
‫ﺗﻮﻣﺎﻧﻮﯾﭻ‪88 :‬‬
‫ﺗﻮن‪108 :‬‬
‫ﺗﻮﻧﺲ‪468 ،395 :‬‬
‫ﺗﻮﻧﻮ‪379 ،375 ،328 ،9 :‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪451 ،434 ،417 ،327 ،292 ،290 ،288 ،245 ،244 ،242 ،233 ،173 ،110 -107 ،105 ،103 ،98 ،4 :‬‬
‫ﺗﻬﻤﻮرث‪68 :‬‬
‫ﺗﯿﻮس‪ ،‬ﻓﺎﺑﺮي‪44 :‬‬
‫ج ﺟﺎﺟﺮم‪267 :‬‬
‫ﺟﺎر‪104 ،3 :‬‬
‫ﺟﺎﺳﮏ‪ ،‬ﺑﻨﺪر‪326 ،325 ،317 -315 ،2 :‬‬
‫ﺟﺎم‪284 :‬‬
‫ﺟﺎوه‪321 :‬‬
‫ﺟﺮﯾﻨﮓ‪ ،‬ﮔﺎﻧﺮ‪88 ،9 :‬‬
‫ﺟﺰون‪133 :‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮﺧﺎن اﺳﺘﺎﺟﻠﻮ )ﺣﺎﺗﻤﯽ(‪7 :‬‬
‫ﺟﻔﺮﯾﺲ‪332 :‬‬
‫اﻟﺠﻼل‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪381 :‬‬
‫ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻓﯿﺮوز ﺧﻠﺠﯽ‪73 :‬‬
‫ﺟﻼﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ‪420 :‬‬
‫ﺟﻼﯾﺮ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪276 ،6 :‬‬
‫ﺟﻠﻔﺎ‪،323 ،247 ،186 ،184 ،171 ،145 ،135 ،134 ،67 ،65 :‬‬
‫‪454 ،445 ،422 ،417 ،416 ،414 ،369‬‬
‫ﺟﻦ ﮐﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬آﻧﺘﻮﻧﯽ‪434 ،433 ،51 ،47 :‬‬
‫ﺟﻮاﺳﻤﯽ‪366 ،353 ،113 ،102 :‬‬
‫ﺟﻮﺑﺎره‪420 ،417 ،9 :‬‬
‫ﺟﻮﺑﯽ‪ ،‬ﭘﻞ‪418 ،417 :‬‬
‫ﺟﻮزﺟﺎﻧﺎن‪73 :‬‬
‫ﺟﻮﻧﺰ‪ ،‬ﺳﺮوﯾﻠﯿﺎم‪71 :‬‬
‫ﺟﻬﺮم‪367 :‬‬
‫ﺟﯿﺤﻮن )آﻣﻮﯾﻪ(‪ ،‬رود‪94 ،93 ،52 ،3 -1 :‬‬
‫چ ﭼﺎﻟﺪران‪16 :‬‬
‫ﭼﺎﯾﻠﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺟﺎن‪321 :‬‬
‫ﭼﺎﯾﻠﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺟﻮزاﯾﻪ‪322 ،321 :‬‬
‫ﭼﭽﻦ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪162 :‬‬
‫ﭼﺨﺎﯾﺪزه‪ ،‬ﺳﺨﻨﯿﺎ‪142 ،77 ،76 ،39 :‬‬
‫ﭼﺨﻮر ﺳﻌﺪ‪ -‬اﯾﺮوان‬
‫ﭼﺮﮐﺎﺳﮑﯽ‪ ،‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﮑﻮوﯾﭻ‪93 :‬‬
‫ﭼﻼق ﺳﺮﺧﺎي ﺧﺎن‪311 ،234 ،233 ،158 ،112 :‬‬
‫ﭼﻠﺒﯽ زاده‪257 ،255 ،254 ،252 -250 ،248 ،237 -235 ،232 ،222 :‬‬
‫ﭼﻠﺪر‪227 :‬‬
‫ﭼﻤﯿﺸﮕﺰك‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪278 ،277 ،88 :‬‬
‫ﭼﻮم‪ ،‬ﭘﻞ‪419 ،134 ،133 :‬‬
‫ﭼﻬﺎر اﯾﻤﺎق‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪9 :‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ‪426 ،420 ،419 ،417 ،416 ،414 ،132 ،63 ،4 :‬‬
‫ﭼﻬﻞ دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻣﻨﺎره‪420 :‬‬
‫ﭼﻬﻞ ﺳﺘﻮن‪418 ،256 ،154 :‬‬
‫ﭼﯿﺴﺘﯿﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻪ‪85 :‬‬
‫ﭼﯿﻦ‪21 :‬‬
‫ﭼﯿﻦ ﻓﯿﻮﮔﻮﺳﻦ‪367 :‬‬
‫ﭼﯿﻮس‪204 :‬‬
‫ح ﺣﺎﺟﯽ ﺑﺎﺑﺎ‪290 :‬‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﺗﺮﺧﺎن‪217 ،215 ،210 ،209 ،194 ،191 ،190 ،167 -165 ،160 ،159 ،157 ،113 ،96 ،93 ،53 ،47 :‬‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﺣﺴﯿﻦ )ﻣﺼﻮر اﻟﻤﻠﮏ(‪:‬‬
‫‪426‬‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺸﮑﯿﻦ‪،284 :‬‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ‪310 ،309 ،251 ،197 :‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ رﺣﻤﺖ ﺧﺎن‪71 :‬‬
‫ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ‪228 ،73 :‬‬
‫ﺣﺰﯾﻦ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‪،260 ،244 ،243 ،240 ،238 ،236 ،232 ،186 ،184 ،172 ،148 ،147 ،144 ،140 ،130 ،126 ،119 ،101 :‬‬
‫‪442 -440 ،431 ،292 -288 ،273 ،270‬‬
‫ﺣﺴﻦ آﺑﺎد‪417 ،63 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻓﺴﺎﯾﯽ‪452 ،294 ،180 ،30 ،1 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﯿﮓ )اوزون ﺣﺴﻦ(‪ ،‬ﭘﻞ‪:‬‬
‫‪419‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ )ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻐﺪاد(‪235 ،234 ،227 ،176 ،109 :‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﮏ )ﻣﻌﯿﺮ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ(‪:‬‬
‫‪268 ،267‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن )ﺣﺎﮐﻢ اردﻻن(‪:‬‬
‫‪104 ،63 ،39‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ )ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﻮد(‪288 ،185 ،99 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ )ﻋﻤﻮزاده اﺷﺮف(‪248 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺎن )ﺣﺎﮐﻢ ﺷﻤﺎﺧﯽ(‪112 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﻗﻨﺪﻫﺎري‪296 ،295 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﮓ‪234 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﻗﻠﯽ‪ -‬وﺧﺘﺎﻧﮓ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺣﺴﯿﻨﻘﻠﯽ‪ ،‬ﺧﻠﯿﺞ‪3 :‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ‪303 ،274 :‬؛ ﻧﯿﺰ‪ -‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯿﺮزا‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن زﻧﮕﻨﻪ‪286 :‬‬
‫ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺎﺷﯽ‪ -‬ﻣﯿﺮزا رﺣﯿﻢ‬
‫ﺣﻠﺐ‪412 ،391 -388 ،385 ،384 ،323 ،321 ،255 ،92 ،5 :‬‬
‫ﺣﻮﯾﺰه‪457 ،255 ،45 ،5 :‬‬
‫خ ﺧﺎﭼﺎﻃﻮر‪186 :‬‬
‫ﺧﺎﻃﺮات‪392 -390 :‬‬
‫ﺧﺎﻃﺮات ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ او و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﺴﺮش‪:‬‬
‫‪475‬‬
‫ﺧﺎن اﻧﺪودﮔﺮ‪ -‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻠﻮچ ﺧﺎن ﺳﯿﻮاﺳﯽ‪ -‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻠﻮچ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﮑﺘﺮﮔﻮد و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪349 :‬‬
‫ﺧﺒﻮﺷﺎن )ﻗﻮﭼﺎن(‪277 ،276 ،271 ،268 ،267 ،251 :‬‬
‫ﺧﺠﻨﺪي‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﮐﻤﺎل‪451 :‬‬
‫ﺧﺪاداد ﺧﺎن‪365 ،295 :‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن‪،281 ،278 ،268 ،267 ،244 ،243 ،240 ،148 ،146 ،139 ،133 ، 120 ، 108 ، 103 ، 88 ، 87 ، 72 ، 34 ، 19 ، 17 ، 8 ، 6 ، 4 :‬‬
‫‪450 ،438 ،425 ،400 ،302 ،293 ،289 ،288‬‬
‫ﺧﺮمآﺑﺎد‪441 ،255 ،252 ،238 ،5 :‬‬
‫ﺧﺰر‪ ،‬درﯾﺎ‪.165 ،158 ،157 ،94 -92 ،55 ،53 -46 ،19 ،8 ،6 ،3 :‬‬
‫‪475 ،465 ،435 -433 ،374 ،309 ،305 ،234 ،224 ،223 ،214 -210 ،206 ،204 ،200 ،199 ،197 ،195 -191 ،167‬‬
‫ﺧﺴﺮوﺑﯿﮓ )ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻤﺒﺮون(‪368 ،365 :‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﺧﺎن‪39 :‬‬
‫ﺧﺸﺎﯾﺎرﺷﺎ‪21 :‬‬
‫ﺧﻼﺻﮥ اﻷﻧﺴﺎب‪71 :‬‬
‫ﺧﻠﺞ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪73 -71 :‬‬
‫ﺧﻠﺠﺴﺘﺎن‪73 :‬‬
‫ﺧﻠﺦ )ﻗﺮﻟﻖ(‪72 :‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪،407 ،402 ،394 ،380 ،367 ،365 ،353 ،348 ،318 -316 ،295 ،130 ،113 ،102 ،98 ،88 ،57 ،56 ،50 ،43 ،8 ،5 ،2 :‬‬
‫‪471 ،441 ،410‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﺣﻤﺪ‪85 :‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ اﺑﻮ اﺣﻤﺪ‪85 :‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ اﺣﻤﺪ آﻗﺎ‪134 :‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ رﺑﯿﻊ‪275 ،268 :‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﻠﯽ‪15 :‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺎرﮐﺮ‪363 :‬‬
‫ﺧﻮار‪ ،‬دره‪290 :‬‬
‫ﺧﻮارزم‪94 ،93 ،52 ،50 ،3 :‬؛ ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺧﯿﻮه‬
‫ﺧﻮاف‪282 :‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺴﺎر‪180 ،4 :‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‪63 :‬‬
‫ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ -‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﺧﻮورﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬آﻧﺪري‪48 :‬‬
‫ﺧﻮي‪255 ،231 ،230 :‬‬
‫ﺧﯿﻮه‪386 ،165 ،157 ،94 ،93 ،52 :‬؛ ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺧﻮارزم‬
‫د دارﺗﻮا‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺖ ﭘﺎﻟﻤﺎ‪ -‬ﭘﯿﻮﺗﺮو ﭘﺎوﻟﻮ دارﻣﻨﻮﻧﻮﯾﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻮرﯾﻮ‪456 ،455 :‬‬
‫دارﯾﻮش‪21 :‬‬
‫داﻏﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻮه‪313 -310 ،308 ،307 ،305 ،303 ،211 ،208 ،207 ،203 ،195 ،187 ،109 ،104 ،98 ،48 ،31 ،8 ،7 ،3 ،1 :‬‬
‫داگ رﺟﯿﺴﺘﺮ‪473 ،472 ،466 ،439 ،358 ،357 ،147 -145 ،143 -136 ،132 ،131 ،129 ،126 ،125 ،121 ،119 ،118 :‬‬
‫داﻟﯿﻮن‪ ،‬دوﺳﻮن‪462 ،461 ،312 ،309 ،253 ،208 ،203 ،202 :‬‬
‫داﻣﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪309 ،257 ،249 -247 ،227 ،221 ،207 ،206 ،198 ،196 ،193 -189 ،188 ،165 :‬‬
‫داﻣﺎد ﻋﻠﯽ‪188 :‬‬
‫داﻣﻐﺎن‪475 ،290 ،289 ،267 ،245 :‬‬
‫داﻧﺘﺰﯾﮓ‪160 :‬‬
‫داﻧﻠﭗ‪ ،‬داود‪473 ،337 :‬‬
‫داﻧﻠﭗ‪ ،‬ﻫﺎﻧﺮي‪473 ،367 ،362 ،22 :‬‬
‫داﻧﻮﯾﻞ‪367 :‬‬
‫داود ﺑﯿﮓ )ﻣﺪرس ﺣﺎﺟﯽ داود(‪:‬‬
‫‪311 ،251 ،234 ،230 ،228 ،224 ،218 ،215 -213 ،203 ،200 ،196 ،192 ،190 ،158 ،113 ،111‬‬
‫داود ﺧﺎن )واﻟﯽ ﻟﺮﺳﺘﺎن(‪46 :‬‬
‫داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم‪326 ،296 ،85 ،17 ،8 ،5 :‬‬
‫دﭘﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﯿﺰ‪406 ،405 :‬‬
‫دراﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ‪86 :‬‬
‫دراﯾﺪن‪317 :‬‬
‫درﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪433 ،310 ،305 ،216 ،215 ،211 -209 ،204 ،195 ،194 ،171 ،168 -163 ،160 ،7 ،3 :‬‬
‫درﮔﺰﯾﻦ‪371 ،259 ،179 ،178 :‬‬
‫دروال‪ ،‬ﺑﻮدﻟﻪ‪474 :‬‬
‫دروﯾﺶ آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ‪310 ،309 ،224 ،192 :‬‬
‫درهﺧﻮار‪370 :‬‬
‫دري اﻓﻨﺪي‪462 ،460 ،459 ،189 ،187 ،158 ،110 -108 ،98 ،94 :‬‬
‫دز آﻟﻮر‪ ،‬ﮐﻨﺖ‪399 :‬‬
‫دﺷﺖ ﻣﻐﺎن‪ -‬ﻣﻐﺎن‪ ،‬دﺷﺖ دﺷﺘﯽ‪ ،‬ﭘﻞ‪419 ،134 ،133 :‬‬
‫دﮐﻦ‪66 :‬‬
‫دﻻرام‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪89 :‬‬
‫دﻟﯿﺠﺎن‪4 :‬‬
‫دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﮔﯿﻮم‪436 -433 ،44 :‬‬
‫دﻣﺎوﻧﺪ‪475 ،71 :‬‬
‫دوﺑﺎﯾﺮ‪ ،‬اﻟﯿﻮر‪82 :‬‬
‫دوﺑﺮوﯾﮏ‪ ،‬دوك‪463 :‬‬
‫دوﺑﺮوﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻮر ﻧﻠﯿﻮس‪451 ،428 ،420 ،415 ،382 ،348 ،333 ،330 ،328 -326 ،214 ،152 ،93 ،53 ،52 ،41 ،40 ،30 :‬‬
‫دوﺑﺮﯾﺎن‪391 :‬‬
‫دوﺑﻮا )ﮐﺎردﯾﻨﺎل(‪408 ،199 ،196 ،193 :‬‬
‫دوﺑﻮﻧﺎك‪ ،‬ژان ﻟﻮﯾﯽ دوﺳﻮن‪470 -468 ،462 ،461 ،309 ،207 ،206 ،204 ،195 ،193 :‬‬
‫دوﺑﯿﺮون‪ ،‬دوك‪469 :‬‬
‫دوﭘﺎري‪ ،‬ﭘﺮژوزف‪400 ،377 ،374 :‬‬
‫دوﭘﺮوﻧﺲ‪ ،‬ﭘﺮﭘﺎﺳﯽ ﻓﯿﮏ‪375 :‬‬
‫دوﭘﻠﮑﺲ‪410 :‬‬
‫دوﺗﺮﺗﺮ‪ ،‬ژاك‪375 :‬‬
‫دوﺗﻮرﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﯽ‪401 ،400 :‬‬
‫دورﺑﺎخ‪ ،‬رود‪164 :‬‬
‫دورن‪72 ،71 :‬‬
‫دوروﺋﯽ‪ ،‬ژوزف‪466 ،147 :‬‬
‫دوژون ﺷﺮ‪379 :‬‬
‫دوﺳﺎﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﯽ‪400 :‬‬
‫دوﺳﺮﺳﻮ‪ ،‬ژان آﻧﺘﻮان‪462 ،458 -456 ،454 ،231 ،118 ،106 ،78 :‬‬
‫دوﺷﺎﺗﻮﻧﻮف‪380 :‬‬
‫دوﺷﯿﻨﻦ‪ ،‬ﭘﺮﮔﺒﺮﯾﻞ‪376 :‬‬
‫دوﻓﺮﯾﻮل‪ ،‬ﮐﻨﺖ‪468 ،395 ،391 ،389 ،386 ،384 ،383 :‬‬
‫دوﻓﯿﻦ‪462 ،109 :‬‬
‫دوك آوﯾﻮرك‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ‪365 :‬‬
‫دوﮐﻠﻮ‪400 :‬‬
‫دوﮐﻠﻮس‪ ،‬ﮐﻨﺖ‪257 :‬‬
‫دوﮐﻨﺘﯽ )ﭘﺮس(‪458 :‬‬
‫دوﮐﻦ ﺳﻮﯾﻞ‪ ،‬ﺟﺎن ﺑﯿﻮن‪466 ،401 ،400 ،380 ،336 ،335 ،50 :‬‬
‫دوﮔﺎ‪443 :‬‬
‫دوﮔﻮس‪ ،‬ﻣﻮﺑﺮ‪475 ،437 :‬‬
‫دوﻻﮐﺮوا‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﭘﺘﯽ‪411 ،394 ،392 ،381 ،376 :‬‬
‫دوﻻﻣﺎز‪ ،‬ﭘﯿﺮ‪44 :‬‬
‫دوﻻﻣﺎز‪ ،‬ژان ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ‪434 ،44 :‬‬
‫دوﻻواﻟﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺘﺮو‪48 :‬‬
‫دوﻟﺘﯿﺎر‪2 :‬‬
‫دوﻟﺴﺘﻮال‪ ،‬آﻧﺪره‪379 :‬‬
‫دوﻟﺴﺘﻮال‪ ،‬اﯾﺰاك ﺑﻮﺗﻪ‪379 ،378 :‬‬
‫دوﻟﺴﺘﻮال‪ ،‬ﻟﻮﯾﯽ ﮔﯿﻠﺮم‪379 ،378 ،375 :‬‬
‫دوﻟﻪ‪417 :‬‬
‫دوﻟﯿﻪ دﻻﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺪره‪379 ،37 :‬‬
‫دوﻣﺎﻧﺲ‪ ،‬راﻓﺎﺋﻞ‪454 ،451 ،379 -375 ،56 :‬‬
‫دوﻣﻨﺘﯽ‪77 :‬‬
‫دوﻣﻮﻧﻠﻮك‪ ،‬آدرﯾﺎن )ﮐﻨﺖ دو ﮐﺮاﻣﺎي(‪434 ،373 :‬‬
‫دون‪ ،‬رود‪55 ،53 ،51 ،49 :‬‬
‫دوﻧﻦ‪398 :‬‬
‫دوﻧﯿﻨﮓ‪348 :‬‬
‫دووﮐﺲ‪ ،‬ﺳﺰار‪359 ،357 :‬‬
‫دوﻫﺎﻣﻞ‪384 :‬‬
‫دﻫﺒﯿﺪ‪73 :‬‬
‫ده ﺷﯿﺦ‪77 :‬‬
‫دﻫﻘﺎن ﻣﺸﻬﻮر‪437 :‬‬
‫دﻫﻠﯽ‪73 ،56 :‬‬
‫دﯾﺰه‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪251 ،232 :‬‬
‫دﯾﺴﻮدن‪ ،‬ﭘﯿﺮ‪466 ،406 :‬‬
‫دﯾﻠﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﻪ‪262 :‬‬
‫دﯾﻤﺰ‪ ،‬ﻻﻧﮓ ورث‪72 :‬‬
‫دﯾﻨﺘﺮ‪351 :‬‬
‫ذ ذواﻟﻔﻘﺎر )ﺳﺮدار ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ(‪ 279 ،245 :‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 513‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم‬
‫اﻟﻔﻘﺎر ﺧﺎن‪285 ،284 ،90 :‬‬
‫ذواﻟﻘﺪر‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪15 :‬‬
‫ر راﺑﯿﻨﺴﻦ‪427 :‬‬
‫راﺑﯿﻨﻮ‪305 ،178 ،66 :‬‬
‫رازﯾﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻨﮑﺎ‪49 ،44 ،23 ،19 :‬‬
‫راس‪ ،‬ﺳﺮدﻧﯿﺲ‪318 :‬‬
‫راﮐﻮﺷﯽ‪ ،‬ﭘﺮﻧﺲ‪468 ،459 ،455 :‬‬
‫راور‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﻪ‪370 ،337 ،335 :‬‬
‫راورﺗﯽ‪295 ،85 ،72 :‬‬
‫راوﻟﯿﻦ ﺳﻦ‪21 :‬‬
‫رﺋﯿﺲ اﻓﻨﺪي‪308 ،197 :‬‬
‫رﺑﺎط ﭘﺮﯾﺎن‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪284 :‬‬
‫رﺑﻮﻓﻪ‪411 ،180 :‬‬
‫رﺟﺐ ﭘﺎﺷﺎ‪229 :‬‬
‫رﺣﻤﻦ ﺧﺎن‪90 :‬‬
‫رﺣﯿﻢ ﺧﺎن‪ -‬ﻣﯿﺮزا رﺣﯿﻢ رﺳﺎﻟﻪ اﻓﻐﺎﻧﺎن‪71 :‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪ در ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﻄﺮ ﮐﺒﯿﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روﺳﯿﻪ‪438 :‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪ در ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺎﺗﺮﯾﻦ اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ ﺗﻤﺎم روﺳﯿﻪ‪438 :‬‬
‫رﺳﺘﺎق‪58 :‬‬
‫رﺳﺘﻢ ﺧﺎن ﮔﺮﺟﯽ‪445 ،439 ،132 ،126 -122 ،104 :‬‬
‫رﺳﺘﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻌﺪﻟﻮ‪116 ،100 :‬‬
‫رﺷﺖ‪464 ،445 ،305 ،303 ،239 ،218 ،216 ،215 ،213 -210 ،166 ،165 ،158 ،110 ،49 ،6 :‬‬
‫رﺿﺎﺷﺎه‪420 :‬‬
‫رﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﯽ‪427 ،426 :‬‬
‫رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ‪302 :‬‬
‫رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪ -‬ﻫﺪاﯾﺖ رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا )ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺎدر(‪439 ،297 :‬‬
‫رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‪301 ،261 :‬؛ ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزاي ﻗﻼﺑﯽ‬
‫رم‪459 ،455 ،427 ،364 ،108 :‬‬
‫رﻣﺒﻮ‪296 :‬‬
‫رﻧﺎل‪ ،‬آﺑﻪ‪462 ،461 ،336 ،335 ،186 ،138 :‬‬
‫رو‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎﻣﺲ‪315 :‬‬
‫روان‪473 :‬‬
‫روﺑﻦ‪ ،‬ﻟﻮﺋﯽ‪384 :‬‬
‫رودﺳﺮ‪258 :‬‬
‫رودوﺳﺘﻮ‪459 ،455 :‬‬
‫روﺳﻮ‪ ،‬ژاﮐﻮب‪384 ،380 ،68 ،66 :‬‬
‫روﺳﻮ‪ ،‬ﺳﻤﯿﻮﺋﻞ‪380 :‬‬
‫روﺳﯿﻪ‪،190 -187 ،172 ،171 ،168 -165 ،161 -157 ،119 ،113 ،110 ،105 ،101 ،96 -91 ،89 ،77 ،53 -51 ،50 -46 ،3 :‬‬
‫‪،275 ،274 ،266 ،262 ،257 -250 ،247 ،243 ،239 ،238 ،233 ،228 ،226 ،225 ،223 ،219 ،217 -211 ،208 -197 ،195 -192‬‬
‫‪471 ،470 ،468 ،465 ،464 ،461 ،448 ،434 ،410 ،406 ،400 ،374 ،347 ،323 ،313 ،312 ،310 -289 ،283‬‬
‫روﺷﻦ اﮐﺒﺮ )ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه(‪97 :‬‬
‫روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت ﻓﯽ أﺣﻮال اﻟﻌﻠﻤﺎء و اﻟﺴﺎدات‪63 :‬‬
‫روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي‪452 ،451 ،270 ،269 ،244 ،185 ،30 ،14 :‬‬
‫روﮐﯽ‪ ،‬داﻟﮕﻮ‪312 ،303 :‬‬
‫روﻣﺎﻧﻮف‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان‪48 :‬‬
‫روﻣﺮ‪16 :‬‬
‫روﻣﻠﻮ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪15 :‬‬
‫روﻣﯿﺎﻧﺘﺴﻒ‪ ،‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر اﯾﻮاﻧﻮﯾﭻ‪:‬‬
‫‪312 ،309 -307 ،233 ،208 ،207‬‬
‫روﻧﺪو‪ ،‬ﮐﻠﻮدﯾﻮس‪91 :‬‬
‫رﯾﺎزان‪47 :‬‬
‫رﯾﺲوﯾﮏ‪ ،‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‪380 :‬‬
‫رﯾﺸﺎر‪ ،‬ژان‪400 -398 :‬‬
‫رﯾﺸﻠﯿﻮ ﻟﻮﯾﯽ دﻫﻪ )ﺑﺎرون دوﮐﻮرﻣﻨﻦ(‪377 ،374 :‬‬
‫رﯾﮑﺎر‪ ،‬رﻧﻪ‪398 ،38 :‬‬
‫رﯾﮓ‪ ،‬ﺑﻨﺪر‪393 :‬‬
‫رﯾﮕﻮردي‪376 :‬‬
‫رﯾﻮ‪439 :‬‬
‫ز زاﭘﯿﺴﮑﯽ‪465 ،464 ،437 ،303 ،283 :‬‬
‫زاﮔﺮس‪422 ،417 ،413 ،238 ،181 ،180 :‬‬
‫زاﮔﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻨﺖ‪387 ،67 :‬‬
‫زاوﯾﻪ‪ ،‬ژان ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪380 :‬‬
‫زاﯾﻨﺪه رود‪422 ،421 ،419 ،417 ،414 ،413 ،309 ،308 ،287 ،151 ،148 ،136 ،134 ،133 ،129 ،117 ،9 :‬‬
‫زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪،143 ،142 ،132 ،131 ،126 ،120 ،118 ،116 ،115 ،111 ،108 ،106 ،105 ،90 -87 ،80 ،78 ،34 ،29 ،25 ،24 ،17 :‬‬
‫‪،289 ،279 -277 ،273 ،271 -267 ،265 ،252 ،244 ،243 ،240 ،235 ،186 ،183 ،177 ،173 -171 ،154 ،153 ،151 ،149 ،147‬‬
‫‪463 ،439 ،438 ،293‬‬
‫زﺑﺮدﺳﺖﺧﺎن )ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن اﻓﻐﺎن ﻣﻠﺘﺎﻧﯽ(‪284 ،245 ،242 ،180 ،178 ،177 ،90 :‬‬
‫زﺑﻮت‪351 :‬‬
‫زرﻗﺎن‪294 :‬‬
‫زﮐﺎﺗﻠﯽ‪228 :‬‬
‫زﻣﯿﻦ داور‪89 ،73 :‬‬
‫زﻧﺠﺎن‪173 ،93 :‬‬
‫زﻧﻮز‪232 :‬‬
‫زواﮐﯿﻦ‪95 :‬‬
‫زور‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪237 :‬‬
‫زوراﺑﮏ‪434 ،44 :‬‬
‫زﻫﺎب‪ ،‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‪187 ،22 ،2 :‬‬
‫زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ‪318 :‬‬
‫زﯾﻨﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪133 :‬‬
‫زﯾﻨﮥ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪234 :‬‬
‫زﯾﻨﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪262 :‬‬
‫ژ ژان ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪376 :‬‬
‫ژراﻟﺪن‪404 ،403 :‬‬
‫ژرژ اول‪470 ،194 :‬‬
‫ژروم ﻓﺮاﻧﺴﯿﺲ‪462 ،461 ،147 :‬‬
‫ژﺳﺘﻦ‪378 :‬‬
‫ژﻧﻮ‪68 :‬‬
‫ژوان ﮐﻮر‪395 ،383 :‬‬
‫ژورد‪38 :‬‬
‫ژوزف‪ ،‬ژان‪237 ،235 :‬‬
‫ژوﻟﯿﺎن‪235 :‬‬
‫ژوﻟﯿﻮ‪475 :‬‬
‫س ﺳﺎدﻟﺮ‪318 :‬‬
‫ﺳﺎر‪341 :‬‬
‫ﺳﺎروﺗﻘﯽ‪30 ،22 ،19 :‬‬
‫ﺳﺎري‪265 :‬‬
‫ﺳﺎﻟﯿﺎن‪311 ،210 :‬‬
‫ﺳﺎم ﻣﯿﺮزا‪ -‬ﺻﻔﯽ‪ ،‬ﺷﺎه‬
‫ﺳﺎﻣﻨﺮ‪ ،‬ب‪ .‬ه‪438 ،192 ،189 :.‬‬
‫ﺳﺎﻧﺴﻮن‪ ،‬ﮔﯿﻮم‪451 ،435 ،434 ،376 ،57 ،32 ،30 ،29 ،25 ،24 ،6 :‬‬
‫ﺳﺎوه‪4 :‬‬
‫ﺳﺎﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺲ آﻟﺒﺮت اﻟﮑﺴﺎﻧﺪروﯾﺞ‪258 :‬‬
‫ﺳﺎﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎرل‪258 :‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎن وردي ﺧﺎن‪237 :‬‬
‫ﺳﺒﺰوار‪289 ،283 ،281 ،278 :‬‬
‫ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪245 ،244 :‬‬
‫ﺳﺪو )ﻣﯿﺮاﻓﺎﻏﻨﻪ(‪86 :‬‬
‫ﺳﺮاج اﻟﺪوﻟﻪ‪ -‬ﺷﺮي اوري ﺳﺮاﺳﻘﻒ آﻧﻘﺮه )آﻧﮑﺎرا(‪423 ،397 ،67 ،66 ،63 ،52 ،44 ،43 :‬‬
‫ﺳﺮاﺳﻘﻒ ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻐﺪاد(‪ -‬اوﻟﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﭘﯿﺪو دوﺳﻨﺖ‬
‫ﺳﺮﭼﻪ ﺳﺮاي‪ ،‬ﻗﺼﺮ‪256 :‬‬
‫ﺳﺮ راﺟﺮ دوﻟﺮ‪ -‬ﺷﺮي اوري‬
‫ﺳﺮش ﺑﺪاران‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪134 ،133 :‬‬
‫ﺳﺮﻓﺮاز ﺧﺎن ﺧﺘﺎك‪442 :‬‬
‫ﺳﺮو‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪326 :‬‬
‫ﺳﺮور ﺧﺎن‪295 :‬‬
‫ﺳﻌﺎدت آﺑﺎد‪ ،‬ﻗﺼﺮ‪30 :‬‬
‫ﺳﻌﺪ اﷲ‪86 :‬‬
‫ﺳﻌﺪي‪57 :‬‬
‫ﺳﻔﺎرت اﯾﺮان در زﻣﺎن ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪399 :‬‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ )ﺗﺎورﻧﯿﻪ(‪23 ،22 :‬‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ )دوﺑﺮوﯾﻦ(‪348 ،333 ،328 ،53 ،41 :‬‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ )ﺷﺎردن(‪332 ،320 ،317 ،64 ،49 ،25 ،23 ،22 ،20 ،19 ،13 ،9 :‬‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ )ﻫﻨﻮي(‪464 ،293 ،290 ،152 :‬‬
‫ﺳﮕﺰي‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪117 :‬‬
‫ﺳﻼﻣﻮﺳﯽ‪154 :‬‬
‫ﺳﻠﺨﺎن ﺳﺒﺎ اورﺑﻠﯿﺎﻧﯽ‪434 ،80 ،6 :‬‬
‫ﺳﻠﺴﻠﮥ اﻟﻨﺴﺐ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪15 :‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن آﺑﺎد‪283 :‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ ﺛﺎﻧﯽ‪221 :‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن اﺣﻤﺪ ﺳﻮم‪207 ،206 ،189 ،188 ،98 :‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳﯿﻒ اول‪ ،‬اﻣﺎم‪56 :‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳﯿﻒ دوم‪ ،‬اﻣﺎم‪398 ،114 ،102 ،58 :‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴـﯿﻦ )ﺷﺎه(‪ /‬ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯿﺮزا‪ /‬ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ‪،67 ،66 ،64 -61 ،57 -55 ،45 -43 ،41 -37 ،35 -29 ،26 ،20 ،14 ،11 ،1 :‬‬
‫‪،181 ،177 ،170 ،169 ،155 -151 ،146 ،144 ،142 -138 ،135 ،133 ،132 ، 111 ، 110 ، 106 ، 105 ، 98 ، 97 ، 89 ، 86 ، 74 ، 72‬‬
‫‪-394 ،391 -389 ،382 -380 ،282 ،281 ،262 -259 ،256 ،252 ،251 ،241 ،240 ،237 ،235 ،226 ،216 ،211 ،198 ،189 ،183‬‬
‫‪475 ،474 ،467 ،461 ،457 -453 ،449 ،448 ،445 ،442 ،434 ،433 ،431 -419 ،414 ،409 ،403 ،400 ،399‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯿﺮزا‪ -‬ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺎه‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد اوﺗﻤﺸﯽ‪167 ،163 :‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻫﺸﺮف ذﮐﺮ ﻋﺠﻢ‪453 :‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪388 ،203 ،173 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن‪16 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن اول‪ ،‬ﺷﺎه‪449 ،448 ،414 ،375 ،324 ،261 ،57 ،38 ،34 ،30 ،29 ،27 -23 ،20 ،11 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ‪235 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎه‪448 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎﻧﯿﻪ‪1 :‬‬
‫ﺳﻠﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻮ‪380 :‬‬
‫ﺳﻤﺒﺎت‪436 :‬‬
‫ﺳﻤﺨﺘﻪ‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ‪2 :‬‬
‫ﺳﻤﻨﺎن‪289 ،244 :‬‬
‫ﺳﻤﻨﻮف‪ ،‬آﻧﺪره‪209 ،93 ،49 :‬‬
‫ﺳﻤﻮر‪ ،‬رود‪311 ،310 ،3 :‬‬
‫ﺳﻦ ﭘﺘﺮز ﺑﻮرگ‪470 ،452 ،445 ،435 ،434 ،404 ،218 ،216 ،212 ،208 ،96 ،93 ،91 ،47 :‬‬
‫ﺳﻨﺘﺎﺳﯿﺴﯿﻠﯿﺎ‪ ،‬ﻟﺌﺎﻧﺪرو‪252 ،236 :‬‬
‫ﺳﻦ ﺗﻮﻣﻪ‪375 :‬‬
‫ﺳﻦ ﺳﯿﻤﻮن‪469 ،199 :‬‬
‫ﺳﻨﮕﺎن‪288 ،282 :‬‬
‫ﺳﻨﻨﺪج‪255 ،4 :‬‬
‫ﺳﻮﺋﺪ‪192 ،160 -157 ،110 ،67 ،55 ،53 ،43 :‬‬
‫ﺳﻮﺗﺎ‪408 :‬‬
‫ﺳﻮث وارك‪416 :‬‬
‫ﺳﻮج‪ ،‬ﭼﺎرﻟﺰ‪357 :‬‬
‫ﺳﻮرات‪378 ،348 ،336 ،322 ،315 :‬‬
‫ﺳﻮرﺧﺎﻧﯽ‪214 :‬‬
‫ﺳﻮروﮐﯿﻦ‪14 :‬‬
‫ﺳﻮرﯾﻪ‪92 ،15 :‬‬
‫ﺳﻮﻻق‪ ،‬رود‪305 ،166 ،162 :‬‬
‫ﺳﻮﻟﻮﯾﻒ‪465 ،437 ،216 ،163 ،113 ،112 ،94 :‬‬
‫ﺳﻮن‪ ،‬آﺑﻪ‪257 :‬‬
‫ﺳﻮﻧﺎخ‪228 :‬‬
‫ﺳﻮﯾﺎﺗﻮي ﮐﺮﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪310 ،195 :‬‬
‫ﺳﻮﯾﺲ‪25 :‬‬
‫ﺳﻮﯾﻔﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺎﺗﺎن‪435 :‬‬
‫ﺳﻮﯾﻤﻮﻧﻒ‪ ،‬ﻓﯿﻮدور اﯾﻮاﻧﻮﯾﭻ‪465 ،435 ،303 ،295 ،216 ،214 ،212 -210 ،192 ،191 ،167 ،166 ،164 ،162 -158 ،112 ،78 :‬‬
‫ﺳﯿﺎم‪391 ،43 :‬‬
‫ﺳﯿﺎه‪ ،‬درﯾﺎ‪195 ،50 :‬‬
‫ﺳﯿﺒﺮي‪49 :‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪر‪ -‬ﺷﯿﺦ ﺣﯿﺪر‬
‫ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺧﺎﯾﻦ‪453 :‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ‪118 ،45 :‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻓﺮج اﻟﻠّﻪ )واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن(‪:‬‬
‫‪45 ،19‬‬
‫ﺳﯿﺪ وﺣﺒﯽ‪189 :‬‬
‫ﺳﯿﺪون‪467 :‬‬
‫ﺳﯿﺮة رﺳﻮل اﻟّﻠﻪ‪222 :‬‬
‫ﺳﯿﺮﺟﺎن‪295 ،116 :‬‬
‫ﺳﯿﺴﺘﺎن‪296 ،295 ،282 ،239 ،171 ،148 ،146 ،99 ،6 :‬‬
‫ﺳﯿﻒ ﺑﻦ ﺳﻠﻄﺎن اول‪ ،‬اﻣﺎم‪342 ،58 ،56 :‬‬
‫ﺳﯿﻼن‪337 :‬‬
‫ش ﺷﺎﭘﻮر دوم‪235 :‬‬
‫ﺷﺎردن‪ ،‬ﺳﺮژان‪،417 ،416 ،414 ،379 ،375 ،365 ،349 ،332 ،330 ،327 ،326 ،302 ،209 ،64 ،49 ،25 ، 23 ، 22 ، 20 ، 19 ، 13 :‬‬
‫‪451‬‬
‫ﺷﺎرل ﺷﺸﻢ‪193 :‬‬
‫ﺷﺎﻣﻠﻮ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪86 ،15 :‬‬
‫ﺷﺎه ﺟﻬﺎن‪72 ،22 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﺮخ )ﭘﺴﺮ ﻧﺎدر(‪448 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﺮود‪267 :‬‬
‫ﺷﺎهزادهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ‪332 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﺴﻮن‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪311 ،309 ،262 ،251 ،250 ،17 :‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺎﻟﻢ )ﻣﻌﻈﻢ(‪74 ،55 :‬‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺪ اﻟﻌﻈﯿﻢ‪244 ،242 :‬‬
‫ﺷﺎﻫﻘﻠﯽ ﺧﺎن‪251 :‬‬
‫ﺷﺎﯾﻤﺮ‪ ،‬ﮔﻮﻧﺪل‪32 :‬‬
‫ﺷﺒﺴﺘﺮ‪232 ،231 :‬‬
‫ﺷﺪاد ﺑﻦ اﺳﻮد ﻟﯿﺜﯽ‪154 :‬‬
‫ﺷﺮﺟﻪ‪102 :‬‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل اﺷﺮف‪453 :‬‬
‫ﺷﺮﻟﯽ‪ ،‬ﺳﺮآﻧﺘﻮﻧﯽ‪373 ،‬‬
‫ﺷﺮه ﻣﻮﺗﻮف‪311 :‬‬
‫ﺷﺮي اوري )ﺳﺮاج اﻟﺪوﻟﻪ(‪366 :‬‬
‫ﺷﺮﯾﻤﺎن‪ ،‬اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ‪247 :‬‬
‫ﺷﻂ اﻟﻌﺮب‪2 :‬‬
‫ﺷﻔﺮ‪ ،‬ﺷﺎرل‪469 ،468 ،452 ،451 ،379 ،376 ،335 ،197 ،193 :‬‬
‫ﺷﻘﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪309 ،262 ،250 :‬‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎن‪285 :‬‬
‫ﺷﻤﺎﺧﯽ‪،200 ،194 ،192 ،190 ،166 ،159 ،158 ،113 ،112 ،105 ،104 ،102 ،96 ،95 ،93 ،92 ،76 ،54 -51 ،49 ،47 ،44 ،42 ،7 :‬‬
‫‪434 ،395 ،350 ،309 ،300 ،255 ،239 ،224 ،214 ،205 -203‬‬
‫ﺷﻤﺨﺎل‪166 ،163 ،161 ،160 ،157 ،96 ،48 ،8 ،7 :‬‬
‫ﺷﻤﺨﺎل ﻋﺎدلﮔﺮاي‪310 ،234 :‬‬
‫ﺷﻤﺲ آﺑﺎد‪420 :‬‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪154 :‬‬
‫ﺷﻤﯿﺮان‪243 :‬‬
‫ﺷﻨﺐ ﻏﺎزان )ﺷﺎم ﻏﺎزان(‪231 :‬‬
‫ﺷﻮرر‪ ،‬ﻧﯿﮑﻼ‪473 ،372 ،362 -357 :‬‬
‫ﺷﻮروي‪ -‬روﺳﯿﻪ‬
‫ﺷﻮﺷﺘﺮ‪261 ،73 :‬‬
‫ﺷﻮﻟﺘﺰ‪349 :‬‬
‫ﺷﻬﺒﺎز ﺧﺎن‪230 :‬‬
‫ﺷﻬﺒﻌﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪8 :‬؛ ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺷﻤﺨﺎل‬
‫ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻮ ﺑﯿﮕﻢ‪448 ،261 :‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﭘﻞ‪419 ،287 ،145 ،141 ،138 ،137 :‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻪ‪134 ،133 ،120 :‬‬
‫ﺷﻪ رﺿﺎ‪ -‬ﻗﻤﺸﻪ‬
‫ﺷﻬﺮو‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪326 :‬‬
‫ﺷﯿﺎع )اﺷﻌﯿﺎء(‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‪420 :‬‬
‫ﺷﯿﭙﻮف‪218 ،213 ،212 ،210 :‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺟﺒﺎره ﮐﻮﮐﺎﻧﯽ ﻃﺎﻫﺮي‪103 :‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺟﻨﯿﺪ‪15 :‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺷﯿﺦ اﺑﺪال زاﻫﺪي‪:‬‬
‫‪15‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺣﯿﺪر‪15 ،5 :‬‬
‫ﺷﯿﺦ رﺷﯿﺪ‪367 ،366 :‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺻﻔﯽ‪15 ،4 :‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻋﻠﯿﺨﺎن زﻧﮕﻨﻪ‪139 :‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒ اﷲ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‪413 :‬‬
‫ﺷﯿﺮاز‪،337 ،336 ،333 ، 329 ، 326 ، 315 ، 294 ، 291 ، 256 ، 242 ، 181 - 179 ، 147 ، 146 ، 131 ، 108 ، 107 ، 104 ، 102 ، 20 ، 5 :‬‬
‫‪471 ،467 ،441 ،419 ،411 ،407 ،381 ،378 ،371 ،358 ،339‬‬
‫ﺷﯿﺮ ﻏﺎزي ﺧﺎن اورﮔﻨﺠﯽ‪88 :‬‬
‫ﺷﯿﺮوان‪،218 ،211 ،208 ،207 ،205 ،203 ،196 ،194 ،192 ،190 ،187 ،165 ،113 -111 ،106 ،104 ،98 ،94 ، 93 ، 47 ، 42 ، 6 :‬‬
‫‪394 ،337 ،312 -310 ،308 ،307 ،305 ،303 ،234 ،233‬‬
‫ص ﺻﺎﺑﯿﺎن‪ ،‬ﻗﻮم‪9 :‬‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ ﯾﺎرﺧﺎن‪71 :‬‬
‫ﺻﻔﺎت ﭘﺎﺷﺎ‪109 :‬‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ‪332 :‬‬
‫ﺻﻔﻪ‪ ،‬ﮐﻮه‪151 :‬‬
‫ﺻﻔﯽ‪ ،‬ﺷﺎه‪ /‬ﺳﺎم ﻣﯿﺮزا‪427 ،426 ،301 ،262 ،52 ،26 -24 ،22 ،21 ،109 ،1 :‬‬
‫ﺻﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن‪284 ،88 :‬‬
‫ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا )ﻓﺮزﻧﺪ دوم ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ(‪472 ،457 ،439 ،297 ،183 ،170 ،139 -135 ،132 :‬‬
‫ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزا )ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﮐﺒﯿﺮ(‪21 ،20 :‬‬
‫ﺻﻔﯽ ﻣﯿﺮزاي ﻗﻼﺑﯽ‪453 ،301 ،261 :‬؛ ﻧﯿﺰ‪ -‬رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫ط ﻃﺎرم‪255 :‬‬
‫ﻃﺎﻟ ﺶ ‪6 :‬‬
‫ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪15 ،8 :‬‬
‫ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن‪73 :‬‬
‫ﻃﺮاﺑﻠﺲ‪467 :‬‬
‫ﻃﺴﻮج‪232 -230 :‬‬
‫ﻃﻮﻗﭽﯽ‪ ،‬دروازه‪420 ،417 :‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ اول‪ ،‬ﺷﺎه‪422 ،73 ،47 ،17 :‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺧﺎن وﮐﯿﻞ )ﺟﻼﯾﺮ(‪:‬‬
‫‪276‬‬
‫ﻃﻬﻤـﺎﺳﺐ دوم‪ ،‬ﺷﺎه‪ /‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯿﺮزا‪،198 ،197 ،185 ،184 ،181 ،180 ،178 ،177 ،175 ،173 ،172 -170 ،166 ،143 ،142 ،138 :‬‬
‫‪،262 -260 ،258 ،256 ،251 -243 ،242 ،239 ،238 ،236 ،233 ،231 ،229 -227 ،224 -221 ،217 ،216 ،212 ،210 ،206 -200‬‬
‫‪،449 ،442 -439 ،425 ،411 ،371 ،370 ،364 ،313 ،312 ،309 ،305 -299 ،297 ،296 ،294 -283 ،281 ،279 -273 ،271 -265‬‬
‫‪475 ،472 ،465 ،464 ،452 ،450‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن‪ -‬ﻧﺎدر ﺷﺎه‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻣﯿﺮزا‪ -‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ دوم‪ .‬ﺷﺎه‬
‫ظ ﻇﻞ اﻟﺴﻠﻄﺎن‪418 :‬‬
‫ع ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻧﺎدري‪448 ،438 ،297 ،107 :‬‬
‫ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺎﭘﻮ‪413 ،41 :‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ‪221 :‬‬
‫ﻋﺒﺎس آﺑﺎد‪417 ،140 ،137 :‬‬
‫ﻋﺒـﺎس اول )ﮐﺒﯿﺮ(‪ ،‬ﺷﺎه‪،216 ،213 ،176 ،108 ،89 ،86 ،74 ،73 ،65 ،64 ،57 ،48 ،35 ،27 ،25 ،23 -17 ،14 ،13 ،10 ،8 ، 2 ، 1 :‬‬
‫‪460 ،428 ،425 ،424 -421 ،417 ،414 ،413 ،406 ،375 -373 ،344 ،343 ،331 ،329 ،326 ،320 -315 ،275 ،268‬‬
‫ﻋﺒﺎس دوم )ﺛﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﺷﺎه‪428 ،427 ،423 ،422 ،418 ،417 ،414 ،375 ،109 ،73 ،64 ،49 ،37 ،27 ،26 ،23 ،22 ،19 ،18 :‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﺎه‪297 ،296 :‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن )واﻟﯽ اردﻻن(‪:‬‬
‫‪235 ،234‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن )واﻟﯽ ﻫﺮات(‪86 :‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا‪ -‬ﻋﺒﺎس اول‪ ،‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا )ﺑﺮادر ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ(‪139 ،102 ،42 ،41 ،31 -29 :‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا )ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر(‪460 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻷﺋﻤﻪ‪429 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ‪450 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق‪269 ،262 ،244 ،108 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ )ﺑﺮادر ﻣﯿﺮوﯾﺲ(‪459 ،447 ،142 ،82 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ )ﺳﻔﯿﺮ در ﺗﺮﮐﯿﻪ(‪456 -454 ،308 ،254 -247 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﭘﺎﺷﺎ )ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺮاﻏﻪ(‪:‬‬
‫‪254‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻌﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﯿﻊ اﻟﺠﺰي‪:‬‬
‫‪429‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﺎن‪237 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﮑﺮﯾﻢ ﻋﻠﻮي‪284 ،234 ،86 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ )ﻣﻔﺘﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ( ‪250 ،249 ،247‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﺳﯿﺪ )واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن(‪:‬‬
‫‪372 ،369 ،368 ،358 ،145 ،141 ،131 ،130 ،119 ،118‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﺷﯿﺦ )واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن(‪:‬‬
‫‪457 ،372 ،170‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا‪304 ،266 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺧﺎن )از رؤﺳﺎي ﻗﻮم ﺑﺮاﻫﻮي(‪296 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺧﺎن )ﺣﺎﮐﻢ ﻗﻨﺪﻫﺎر(‪74 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ‪90 ،87 ،86 ،80 ،78 :‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟّﻠﻪ ﮐﭙﺮوﻟﻮﭘﺎﺷﺎ‪300 ،250 ،232 -229 :‬‬
‫ﻋﺒﯿﺪ اﻟّﻠﻪ اﻓﻨﺪي‪255 :‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﻪ‪72 :‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن آﻗﺎ‪445 ،197 ،196 ،192 ،177 ،176 :‬‬
‫ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ )اﻟﺠﺒﺎل(‪278 ،239 ،4 :‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن )ﺧﻮزﺳﺘﺎن(‪،154 ،145 ،141 ،139 ،138 ،135 ،133 ،132 ،130 ،126 ،123 ،120 ،112 ،98 ، 45 ، 31 ، 11 ، 9 ، 8 ، 5 ، 2 :‬‬
‫‪457 ،400 ،372 ،365 ،295 ،261 ،238 ،170‬‬
‫ﻋﺴﯿﻦ‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪331 ،327 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ )ع(‪15 ،5 :‬‬
‫ﻋﻠﯿﺨﺎن‪ -‬ﻫﺮﻗﻞ‬
‫ﻋﻠﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن‪266 ،235 ،234 ،108 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣﺮدان ﺧﺎن ﻓﯿﻠﯽ‪441 ،238 ،223 ،171 ،143 -141 ،131 ،130 ،124 ،122 ،121 ،119 ،46 ،45 :‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻧﻘﯽ‪427 :‬‬
‫ﻋﻤﺎن‪368 ،353 ،348 ،342 ،295 ،102 ،99 ،57 ،56 ،2 ،1 :‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﻪ‪57 :‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪57 :‬‬
‫غ ﻏﺎزان ﺧﺎن‪231 :‬‬
‫ﻏﺎزي ﻗﻤﻮق‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪311 ،158 ،112 ،8 ،3 :‬‬
‫ﻏﺎزي ﻗﻤﻮق ﻗﻮﯾﺴﻮ‪ ،‬رود‪8 :‬‬
‫ﻏﺰﻧﯿﻦ‪73 ،72 :‬‬
‫ﻏﻠﺠﺎﯾﯽﻫﺎ‪،190 ،186 ،176 -170 ،149 ،148 ،142 ،124 ،121 ،116 ،115 ،101 ،99 ،90 ،89 ،87 -85 ،82 -71 ،64 ،56 ،54 ،9 :‬‬
‫‪،444 ،441 ،439 ،438 ،355 ،353 ،308 ،306 ،302 ،299 ،296 ،290 ،289 ،287 -285 ،281 ،277 ،266 ،260 ،259 ،242 ،238‬‬
‫‪474 ،464 ،463 ،458 ،456 ،450 ،448‬‬
‫ﻏﻠﺰاي‪72 :‬‬
‫ﻏﻮر )ﻫﺰارﺳﺘﺎن(‪71 :‬‬
‫ﻏﻮرﯾﺎن‪87 :‬‬
‫ف ﻓﺎﺑﺮ‪ ،‬ﺟﺎن ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ‪466 ،406 ،399 ،391 -383 ،349 :‬‬
‫ﻓﺎﺑﺮ‪ ،‬ژاك‪386 ،384 :‬‬
‫ﻓﺎﺑﺮ‪ ،‬ژوزف‪387 -385 :‬‬
‫ﻓﺎﺑﺮﯾﺘﯿﻮس‪ ،‬ﻟﻮدوﯾﮏ‪434 ،43 :‬‬
‫ﻓﺎرژ‪391 :‬‬
‫ﻓﺎرس‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ‪453 ،325 ،239 ،179 ،171 ،106 ،22 ،20 ،19 ،5 :‬‬
‫ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪452 ،294 ،181 ،180 ،30 ،1 :‬‬
‫ﻓﺎﺳﺘﺮ‪ ،‬وﯾﻠﯿﺎم‪349 ،348 :‬‬
‫ﻓﺌﻮدوروﯾﭻ‪ ،‬ﻣﯿﺨﺎﺋﯿﻞ‪48 :‬‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺗﺮﮐﻤﻦ‪87 :‬‬
‫ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯿﺨﺎن داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ )اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ(‪،353 -351 ،346 ،344 ،172 ،154 ،145 ،132 -131 ،126 -122 ،120 ،111 ،108 -99 ،94 :‬‬
‫‪454 ،449 ،439 ،428 ،407 -405 ،402 ،395 ،391 ،390 ،388 ،381 ،355‬‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺨﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪464 ،460 ،452 ،450 ،449 ،439 ،278 ،277 ،273 ،270 -265 ،245 ،244 ،108 :‬‬
‫ﻓﺪﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺎرﻧﺎﺑﺎس‪454 ،408 ،292 ،113 :‬‬
‫ﻓﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎن‪363 ،357 ،149 :‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪،151 ،147 -140 ،136 ،134 ،132 -129 ،126 ،120 ،111 ،107 -102 ،93 ،92 ،80 ،78 ،76 ،74 ،67 ،64 ،58 ،54 ، 50 :‬‬
‫‪،350 -348 ،341 ،337 -335 ،309 ،308 ،292 ،255 ،248 ،217 ،207 ،206 ،204 ،202 -199 ،196 ،193 ،192 ،177 ،176 ،173‬‬
‫‪470 -466 ،464 ،462 ،461 ،447 -443 ،435 ،434 ،422 ،412 -383 ،381 -378 ،376 ،375 ،373 ،362 ،353‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﯿﺴﮑﻦ‪78 :‬‬
‫ﻓﺮاه‪90 -79 :‬‬
‫ﻓﺮاﯾﺮ‪ ،‬ﺟﺎن‪416 ،414 ،328 :‬‬
‫ﻓﺮج اﻟّﻠﻪ ﺧﺎن )ﻓﻼﺟﻪ ﺧﺎن(‪236 :‬‬
‫ﻓﺮح آﺑﺎد‪445 ،444 ،422 -421 ،409 ،359 ،242 ،159 ،153 ،151 ،141 -139 ،136 -134 ،111 ،106 ،41 :‬‬
‫ﻓﺮخ ﭘﺎﺷﺎ‪254 :‬‬
‫ﻓﺮردن‪191 :‬‬
‫ﻓﺮﺳﮑﻮراﺗﯽ وروﻧﺰ‪ ،‬ﺟﯿﻮزﭘﯽ‪80 ،78 :‬‬
‫ﻓﺮﻋﻮن‪459 :‬‬
‫ﻓﺮﻣﻨﺪ آﺑﺎد )ﻓﺮﻣﺎن آﺑﺎد(‪284 :‬‬
‫ﻓﺮﻧﭻ‪ ،‬ﻣﺎرﺗﯿﻦ‪296 :‬‬
‫ﻓﺮﻫﺎد )ﻣﻬﺘﺮ اﺷﺮف(‪252 :‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ارﺗﺶ‪212 :‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت دﺷﻮار‪337 :‬‬
‫ﻓﺮﯾﺪون ﺧﺎن‪180 :‬‬
‫ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ ﺑﯿﻠﯽ‪353 ،349 ،330 ،293 ،290 ،288 ،213 :‬‬
‫ﻓﺮﯾﻮل‪350 :‬‬
‫ﻓﺮﯾﻪ‪116 :‬‬
‫ﻓﺴﺎ‪294 :‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﻧﺼﺮ اﷲ‪19 :‬‬
‫ﻓﻠﯿﺮدن‪351 :‬‬
‫ﻓﻦ ﺳﯿﺘﺎرت‪71 :‬‬
‫ﻓﻨﻼﻧﺪ‪258 :‬‬
‫ﻓﻦ ﻫﺎﻣﺮ‪455 ،311 ،300 ،262 ،259 ،255 ،254 ،252 ،250 -248 ،236 ،231 ،230 ،225 ،222 ،204 ،189 :‬‬
‫ﻓﻮر‪ ،‬ﺗﻮرن‪75 :‬‬
‫ﻓﻮرﺳﺘﺮ‪ ،‬ﭼﺎرﻟﺰ‪71 :‬‬
‫ﻓﻮرن‪463 :‬‬
‫ﻓﻮﮔﻞ‪ ،‬زوﻣﺮ‪459 ،458 ،455 ،351 ،349 :‬‬
‫ﻓﻮﻟﺮ‪ ،‬ﻫﻨﺮي‪365 ،364 :‬‬
‫ﻓﻮﻧﺴﮑﺎ‪193 :‬‬
‫ﻓﯿﺮوزآﺑﺎد‪133 :‬‬
‫ﻓﯿﻠﯿﭙﺲ‪364 -361 ،359 -357 :‬‬
‫ﻓﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ‪348 :‬‬
‫ق ﻗﺎﺟﺎر‪452 ،450 ،440 ،279 ،270 ،269 ،267 ،265 ،244 ،108 ،88 ،16 ،8 ،6 :‬‬
‫ﻗﺎدﺳﯿﻪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ‪122 ،121 :‬‬
‫ﻗﺎرص‪229 ،227 ،224 ،2 :‬‬
‫ﻗﺎﺳﻢ ﺧﺎن‪143 ،130 :‬‬
‫ﻗﺎﻧﻖ‪ ،‬دره‪104 ،8 ،3 :‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪122 :‬‬
‫ﻗﺒﺮس‪467 :‬‬
‫ﻗﭙﺎن‪251 ،231 ،228 ،223 :‬‬
‫ﻗﺮاﺑﺎغ‪255 ،228 ،4 :‬‬
‫ﻗﺮاﭼﻮرﻟﻮ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪294 ،278 ،251 :‬‬
‫ﻗﺮاﻗﻮم‪ ،‬ﺑﯿﺎﺑﺎن‪3 :‬‬
‫ﻗﺮاﻗﯿﺘﺎق‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪163 ،158 ،112 ،8 ،7 :‬‬
‫ﻗﺮﻟﻖ‪ -‬ﺧﻠﺦ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‬
‫ﻗﺮﻧﻪ‪45 :‬‬
‫ﻗﺮه ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ‪237 :‬‬
‫ﻗﺰوﯾﻦ‪،281 ،275 ،258 ،239 ،233 ،223 ،222 ،203 ،181 ،178 ،175 -172 ،165 ،158 ،143 ،104 ،103 ،95 ،90 ،89 ، 19 ، 4 :‬‬
‫‪444 ،435 ،413 ،407 ،406 ،388 ،301 ،288‬‬
‫ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪429 :‬‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪201 ،199 ،198 ،192 -187 ،176 ،109 ،65 ،43 ،9 :‬‬
‫‪،387 ،386 ،384 ،383 ،380 ،374 ،350 ،313 ،310 -307 ،302 ،301 ،262 ،256 ،254 ،248 ،237 ،233 ،227 ،224 ،218 ،203‬‬
‫‪469 ،468 ،462 ،461 ،458 ،455 ،447 ،446 ،443 ،411 ،409 ،399 ،395‬‬
‫ﻗﺸﻘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪73 ،7 :‬‬
‫ﻗﺸﻢ‪353 ،342 ،319 ،316 ،102 ،98 ،58 ،2 :‬‬
‫ﻗﺼﺺ اﻟﻌﻠﻤﺎء‪62 :‬‬
‫ﻗﻄﺮ‪102 :‬‬
‫ﻗﻔﻘﺎز‪445 ،306 ،305 ،191 ،168 ،167 ،104 ،53 ،52 ،9 ،8 ،4 ،3 ،1 :‬‬
‫ﻗﻠﻤﻮق‪167 :‬‬
‫ﻗﻢ‪475 ،242 ،241 ،93 ،41 ،4 :‬‬
‫ﻗﻤﺸﻪ‪178 ،177 ،118 ،4 :‬‬
‫ﻗﻨﺪﻫﺎر‪،174 ،145 ،139 ،133 ،130 ،116 ،115 ،111 ،103 ،100 -97 ،95 ،90 ،89 ،86 ،85 ،83 -73 ،56 ،55 ،39 ،22 ،9 ،6 ،1 :‬‬
‫‪449 ،448 ،353 ،306 ،295 ،294 ،288 ،266 ،248 ،243 ،239 ،185 ،183 -181 ،179 ،177‬‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪21 :‬‬
‫ﻗﻮﭼﺎن‪ -‬ﺧﺒﻮﺷﺎن‬
‫ﻗﻮﻣﺲ‪245 ،239 :‬‬
‫ﻗﻬﺮود‪291 :‬‬
‫ﻗﯿﺘﺎق‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪167 ،163 ،158 ،112 ،8 ،7 :‬‬
‫ﻗﯿﺲ )ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ(‪85 ،72 :‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮﯾﻪ‪413 ،332 ،331 :‬‬
‫ك ﮐﺎﺑﻞ‪341 ،74 ،55 ،50 :‬‬
‫ﮐﺎﭘﻮﺳﻦ‪375 :‬‬
‫ﮐﺎج‪ ،‬ﮔﺮدﻧﻪ‪133 :‬‬
‫ﮐﺎﺧﺖ‪266 ،228 ،223 ،65 ،48 ،7 ،4 :‬‬
‫ﮐﺎﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ‪309 ،308 ،303 ،163 :‬‬
‫ﮐﺎﺗﻪ ﻓﻮرو‪437 :‬‬
‫ﮐﺎﺗﯿﺎور‪113 :‬‬
‫ﮐﺎرﭘﻮر‪88 :‬‬
‫ﮐﺎرﺗﯿﻞ‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ‪434 ،395 ،225 ،223 ،159 ،104 ،95 ،75 ،74 ،65 ،51 ،39 ،38 ،7 ،4 ،2 ،1 :‬‬
‫ﮐﺎرري‪ ،‬ﺟﯿﻮاﻧﯽ ﺟﻤﻠﯽ‪30 ،29 :‬‬
‫ﮐﺎرﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻪ‪376 ،374 :‬‬
‫ﮐﺎرون‪ ،‬رود‪422 ،417 ،413 :‬‬
‫ﮐﺎره‪378 ،376 ،375 :‬‬
‫ﮐﺎرﯾﺰ‪284 :‬‬
‫ﮐﺎزان‪215 :‬‬
‫ﮐﺎزﺑﮏ‪ ،‬ﻗﻠﻪ‪3 ،1 :‬‬
‫ﮐﺎﺳﺘﻠﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺲ‪348 :‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎن‪443 ،406 ،291 ،245 ،239 ،181 ،174 ،143 ،142 ،93 ،9 ،4 :‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﻗﻠﻌﻪ )اﺳﻼم ﻗﻠﻌﻪ(‪284 ،88 :‬‬
‫ﮐﺎﮐﺮي‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪78 ،77 ،2 :‬‬
‫ﮐﺎﮐﻞ‪ ،‬وﯾﻠﯿﺎم‪371 ،369 ،349 ،293 -290 ،288 :‬‬
‫ﮐﺎﻟﻮن‪68 :‬‬
‫ﮐﺎﻟﯿﺮ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪406 ،25 :‬‬
‫ﮐﺎﻣﭙﺮدون‪203 ،200 ،197 ،196 :‬‬
‫ﮐﺎﻣﯽ ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪460 :‬‬
‫ﮐﺎﻧﺎك‪ ،‬ادوارد‪327 ،325 ،316 ،315 :‬‬
‫ﮐﺎﻧﺘﻤﯿﺮ‪ ،‬دﻣﺘﺮﯾﻮس‪160 ،113 :‬‬
‫ﮐﺎﻧﺪﯾﺎ‪204 :‬‬
‫ﮐﺎون ﭘﻮر‪442 :‬‬
‫ﮐﺒﺮدا‪191 :‬‬
‫ﮐﺒﻮﺷﯽ‪454 ،447 ،412 ،401 ،376 ،65 ،56 :‬‬
‫ﮐﭙﻨﻬﺎك‪407 ،405 :‬‬
‫ﮐﺘﻼر‪ ،‬ﺟﺎن ﺟﻮزوا‪355 ،353 -349 ،334 ،95 :‬‬
‫ﮐﺘﯿﻮان‪ ،‬ﻣﻠﮑﻪ‪66 ،48 :‬‬
‫ﮐﺮاﭼﯽ‪3 :‬‬
‫ﮐﺮارج‪133 :‬‬
‫ﮐﺮاﮐﻮ‪456 :‬‬
‫ﮐﺮاﻣﻮل اﯾﺮاﻧﯽ‪475 ،474 :‬‬
‫ﮐﺮﺑﻼ‪441 ،234 :‬‬
‫ﮐﺮﺑﻮت‪ ،‬ﮔﺒﺮﯾﻞ‪458 ،456 ،453 :‬‬
‫ﮐﺮﭘﻮﺳﺖ ﺳﻮﯾﺎﺗﻮﮐﺮﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪:‬‬
‫‪167 ،166‬‬
‫ﮐﺮﺧﻪ‪5 :‬‬
‫ﮐﺮدﺳﺘﺎن‪ -‬اردﻻن‬
‫ﮐﺮدو‪ ،‬وﯾﻠﯿﺎم‪370 :‬‬
‫ﮐﺮزن‪ ،‬ﻟﺮد‪10 :‬‬
‫ﮐﺮﻣﺎن‪،289 ،261 ،239 ،182 ،171 ،170 ،146 ،139 ،136 ،132 ،116 ،115 ،113 ،99 ،98 ،75 ،73 ،64 ،63 ،39 ،19 ،9 ،6 ،5 :‬‬
‫‪471 ،467 ،449 ،448 ،372 -369 ،367 ،335 ،333 ،329 ،326 ،293‬‬
‫ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه‪255 ،254 ،234 ،227 ،205 ،197 ،8 ،5 ،4 ،2 :‬‬
‫ﮐﺮوﭘﻮﺗﻒ‪310 :‬‬
‫ﮐﺮوﺛﺮ‪ ،‬ﺟﺎن‪315 :‬‬
‫ﮐﺮوﺳﯿﻨﺴﮑﯽ‪،137 ،135 ،132 ،131 ،126 ،125 ،123 ،122 ،120 ،119 ،118 ،99 ،79 -76 ،66 ،54 ،42 -40 ،35 -32 ،24 -22 :‬‬
‫‪،247 ،244 ،242 ،241 ،240 ،236 ،231 ،188 ،186 -183 ،181 -178 ،175 ،174 ،170 ،169 ،154 ،151 ،147 ،146 ،144 ،138‬‬
‫‪664 ،462 ،460 -453 ،447 ،421 ،406 ،376‬‬
‫ﮐﺮوﯾﺰه‪ ،‬ﯾﻮﻫﺎﻧﺲ‪367 :‬‬
‫ﮐﺮﯾﺴﺘﯽ‪429 :‬‬
‫ﮐﺮﯾﻔﯿﻮس‪ ،‬آﻧﺪرﯾﺎس‪48 :‬‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﺧﺎن زﻧﺪ‪431 ،81 :‬‬
‫ﮐﺮﯾﻤﻪ‪194 ،191 :‬‬
‫ﮐﺮﯾﻨﻪ‪ ،‬ﮐﻠﺮدو‪467 :‬‬
‫ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ‪453 ،452 ،261 ،119 ،118 ،98 ،45 :‬‬
‫ﮐﺴﯿﺪي‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ‪475 :‬‬
‫ﮐﺸﺎورز ﻣﺸﻬﻮر ﯾﺎ ﺧﺎﻃﺮه و‪ -‬ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎي داﻧﯿﻞ ﻣﻮژي ﻧﯿﻪ‪:‬‬
‫‪475‬‬
‫ﮐﺸﻒ اﻟﺤﺠﺐ و اﻷﺳﺘﺎر ﻋﻦ أﺳﻤﺎء اﻟﮑﺘﺐ و اﻷﺳﻔﺎر ﺳﯿﺪ إﻋﺠﺎز ﺣﺴﯿﻦ اﻟﻨﯿﺴﺎﺑﻮري اﻟﮑﻨﺘﻮري‪:‬‬
‫‪63 ،62‬‬
‫ﮐﺸﻮر اﯾﺮان‪377 ،376 :‬‬
‫ﮐﻌﺒﻪ‪399 :‬‬
‫ﮐﻼت ﻧﺎدري‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪269 :‬‬
‫ﮐﻠﺒﻪ‪ ،‬ژان ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ‪410 ،400 ،377 ،376 ،374 ،54 :‬‬
‫ﮐﻠﺮاك‪ ،‬اﺗﯿﻦ دوﻻﻣﯽ‪461 :‬‬
‫ﮐﻠﺮاك‪ ،‬ﻟﻮﯾﯽ آﻧﺪره دوﻻﻣﯽ‪،216 ،204 ،195 ،185 ،177 ،175 ،155 -151 ،148 ،139 -133 ،126 ،116 ،106 ،86 ،82 ،81 ،78 :‬‬
‫‪،460 ،455 ،447 ،446 ،437 ،357 ،312 ،303 ،300 ،293 ،292 ،287 ،260 ،255 -252 ،250 -248 ،241 ،237 ،231 ،230 ،217‬‬
‫‪461‬‬
‫ﮐﻠﮑﺘﻪ‪348 :‬‬
‫ﮐﻠﻤﺐ‪ ،‬ﻓﯿﻠﯿﭗ‪380 ،138 ،125 ،119 :‬‬
‫ﮐﻠﻮدﯾﻮس‪ ،‬ﯾﻮﻫﺎن ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﺎن‪460 ،459 ،456 :‬‬
‫ﮐﻠﯿﻦ‪ ،‬ﻟﯿﻨﺪرت‪370 ،369 :‬‬
‫ﮐﻤﺒﻮﺟﯿﻪ‪21 :‬‬
‫ﮐﻤﭙﻔﺮ‪416 :‬‬
‫ﮐﻤﭙﻪ‪ ،‬ﯾﻮﻫﺎن‪43 :‬‬
‫ﮐﻤﺪي اﺻﻄﻼﺣﺎت‪373 :‬‬
‫ﮐﻤﺮﯾﻦ‪ ،‬دﻣﺎﻏﻪ‪58 :‬‬
‫ﮐﻤﻪ‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪422 :‬‬
‫ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﮐﺎﺧﺘﯽ )ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن(‪445 ،274 ،266 ،251 ،237 ،233 ،229 -223 :‬‬
‫ﮐﻨﮓ‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪449 ،402 ،393 ،381 ،342 ،317 ،316 ،102 ،57 :‬‬
‫ﮐﻨﻮا‪461 :‬‬
‫ﮐﻨﻮوﻟﻒ‪44 :‬‬
‫ﮐﻮاﻟﺴﮑﯽ‪67 :‬‬
‫ﮐﻮﭘﺖ داغ‪ ،‬ﮐﻮه‪3 :‬‬
‫ﮐﻮچ‪113 :‬‬
‫ﮐﻮچ ﺟﺮون‪326 :‬‬
‫ﮐﻮخ‪206 :‬‬
‫ﮐﻮرا‪ ،‬رود‪305 ،225 ،214 ،210 ،205 ،204 ،200 :‬‬
‫ﮐﻮراﻟﯽ‪311 :‬‬
‫ﮐﻮر ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‪ -‬ﻧﺼﺮ اﷲ‬
‫ﮐﻮرش‪21 :‬‬
‫ﮐﻮرﮔﻦ ون‪ ،‬ﭘﻄﺮ‪348 :‬‬
‫ﮐﻮرﻟﻨﺪ‪351 ،138 :‬‬
‫ﮐﻮرﻣﻨﻦ‪ ،‬ﺑﺎرون‪ -‬رﯾﺸﻠﯿﻮﻟﻮﯾﯽ دﻫﻪ‬
‫ﮐﻮرﯾﮕﯿﺎن‪ ،‬ﺳﻮﻣﺒﺎت‪117 :‬‬
‫ﮐﻮﺳﻮﯾﻪ‪284 ،87 :‬‬
‫ﮐﻮﻻ‪311 :‬‬
‫ﮐﻮﻧﻞ‪ ،‬ارﻧﺴﺖ‪ 426 :‬اﻧﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﺘﻦ ‪ 520‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم‬
‫ه ﺑﺎ ﺑﺎ ‪2 :‬‬
‫ﮐﻮﻫﺮﻧﮓ‪422 ،413 :‬‬
‫ﮐﻮﻫﮕﯿﻠﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ‪122 :‬‬
‫ﮐﻬﻨﻪ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪235 :‬‬
‫ﮐﯽﺧﺴﺮوﺧﺎن‪130 ،124 ،86 ،81 -78 ،42 ،41 ،39 :‬‬
‫ﮐﯿﻨﻮل‪ ،‬ﻟﺮد‪470 :‬‬
‫گ ﮔﺎﺑﺎش وﯾﻠﯽ‪447 :‬‬
‫ﮔﺎردان‪ ،‬آﻧﮋ‪،142 ،136 ،131 ،129 ،126 ،120 ،111 ،106 ،86 :‬‬
‫‪472 ،468 ،467 ،466 ،462 ،461 ،447 ،444 ،443 ،412 ،411 ،409 -406 ،404 ،353 ،252 ،244 ،158 ،155 ،152 ،151 ،145‬‬
‫ﮔﺎردان‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪468 ،467 ،466 ،462 ،447 ،443 ،412 ،411 ،293 ،292 ،287 :‬‬
‫ﮔﺎردان‪ ،‬ﮐﻠﻮد ﻣﺎﺗﯿﻮ‪467 :‬‬
‫ﮔﺎﮔﺎرﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻄﺮ ﻣﺎﺗﻮي وﯾﭻ‪91 ،42 :‬‬
‫ﮔﺎﻟﯿﺖ ﺳﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺎهزاده‪51 :‬‬
‫ﮔﺎﻟﯿﺘﻨﺲ‪ ،‬ﮔﺮاﺳﯿﺎن‪397 :‬‬
‫ﮔﺎﯾﺎرده‪92 :‬‬
‫ﮔﺒﺮي‪ ،‬ﭘﻞ‪419 :‬‬
‫ﮔﭻ ﺧﻠﺞ‪73 :‬‬
‫ﮔﺮاﯾﯽ‪261 :‬‬
‫ﮔﺮﺑﻨﺖ ﺳﯽ‪94 ،55 ،47 :‬‬
‫ﮔﺮﺑﻨﺖ ﮔﺮﺑﺮ‪ ،‬ﯾﻮﻫﺎن ﮔﻮﺳﺘﺎف‪310 ،309 ،307 ،215 ،206 ،104 ،8 :‬‬
‫ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن‪،199 ،197 ،194 ،187 ،167 ،165 ،160 ،159 ،141 ،130 ،113 ،104 ،77 ،74 ،65 ،48 ،42 ،38 ،32 ،17 ،11 ،5 ،4 ،1 :‬‬
‫‪446 ،434 ،402 ،395 ،313 ،255 ،233 ،228 ،226 ،224 -222 ،218 ،210 ،209 ،207‬‬
‫ﮔﺮﺟﯽ‪ ،‬ژوزف‪446 :‬‬
‫ﮔﺮﺷﮏ‪78 :‬‬
‫ﮔﺮﮔﺎن‪ -‬اﺳﺘﺮآﺑﺎد‬
‫ﮔﺮﮔﯿﻦ ﯾﺎزدﻫﻢ )ﺷﺎﻫﻨﻮاز ﺳﻮم(‪459 ،450 ،444 ،115 ،105 ،79 -74 ،42 -38 :‬‬
‫ﮔﺮﻻك‪351 :‬‬
‫ﮔﺮﻣﺴﯿﺮات‪368 :‬‬
‫ﮔﺮن‪ ،‬ارﯾﮏ‪258 :‬‬
‫ﮔﺮوت‪351 :‬‬
‫ﮔﺮوﺗﻨﺮ‪351 :‬‬
‫ﮔﺮﯾﺘﯽ‪207 :‬‬
‫ﮔﺰ‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪292 ،178 ،177 ،146 ،141 :‬‬
‫ﮔﺴﮑﺮ‪212 :‬‬
‫ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن‪180 ،141 ،4 :‬‬
‫ﮔﻠﺴﺘﺎن‪57 :‬‬
‫ﮔﻠﺸﻦ راز‪231 :‬‬
‫ﮔﻠﮑﻨﺪه‪375 ،66 :‬‬
‫ﮔﻠﻨﺎﺑﺎد‪،445 ،439 ،436 ،380 ،357 ،211 ،191 ،148 ،139 ،137 ،134 ،132 ،131 ،129 ،125 ،123 ،121 ،120 ،117 ،115 ،46 :‬‬
‫‪472 ،450‬‬
‫ﮔﻠﯿﻮس‪349 :‬‬
‫ﮔﻤﺒﺮون‪ -‬ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس‬
‫ﮔﻤﺮو‪ -‬ﺑﻨﺪر ﻋﺒﺎس‬
‫ﮔﻨﺠﻪ‪454 ،394 ،309 ،305 ،255 ،233 ،228 -225 ،168 ،108 ،4 :‬‬
‫ﮔﻨﻮ‪ ،‬ﮐﻮه‪327 :‬‬
‫ﮔﻮادر‪2 :‬‬
‫ﮔﻮﺑﯿﻮس‪357 :‬‬
‫ﮔﻮدار‪ ،‬آﻧﺪره‪414 ،35 :‬‬
‫ﮔﻮدرو‪ ،‬ﻣﺎرﺗﯿﻦ‪423 ،411 ،402 ،400 ،399 ،382 ،381 ،377 ،337 ،327 ،131 ،43 ،40 ،33 -30 :‬‬
‫ﮔﻮدوﻧﻒ‪ ،‬ﺑﻮرﯾﺲ‪91 :‬‬
‫ﮔﻮرت‪ ،‬ﮔﺮدﻧﻪ‪133 ،125 ،121 :‬‬
‫ﮔﻮﮔﻼن‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪6 :‬‬
‫ﮔﻮﻟﻮﮐﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺪر اﻋﻈﻢ‪216 ،158 :‬‬
‫ﮔﯿﺒﻮن‪122 ،21 :‬‬
‫ﮔﯿﺘﺲ ﺑﺮگ‪10 :‬‬
‫ﮔﯿﮑﺎ‪ ،‬ﮔﺮﮔﻮرﯾﻮ‪468 ،202 ،201 :‬‬
‫ﮔﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺎن‪371 ،291 ،288 :‬‬
‫ﮔﯿﻼن‪،450 ،446 ،445 ،313 ،312 ،308 ،305 -303 ،262 ،223 ،218 -216 ،212 -209 ،204 ،195 ،172 ،171 ،158 ،111 ،6 :‬‬
‫‪465 ،458 ،452‬‬
‫ﮔﯿﻼﻧﻨﺘﺲ‪ ،‬ﭘﻄﺮوس دي ﺳﺮﮔﯿﺲ‪:‬‬
‫‪447 -446 ،303 ،227 ،225 ،178 ،177 ،175 ،174 ،172 ،171 ،153 ،152 ،149 ،147 ،145 ،136 ،134 ،126‬‬
‫ﮔﯿﻠﻮﯾﻪ‪ ،‬ﮐﻮه‪365 ،124 ،181 ،171 ،5 :‬‬
‫ﮔﯿﻮم د‪ /‬اوراﻧﮋ‪345 ،321 :‬‬
‫ﮔﯽﯾﻦ‪343 :‬‬
‫ل ﻻپ ﻟﻨﺪ‪311 :‬‬
‫ﻻر‪365 ،353 ،334 ،325 ،295 ،294 ،180 :‬‬
‫ﻻرك‪353 ،102 ،98 ،58 :‬‬
‫ﻻرودي‪ ،‬ﻧﻮر اﻟّﻠﻪ‪243 :‬‬
‫ﻻك‪ ،‬ﺟﺎن‪348 :‬‬
‫ﻻك ﯾﺮ‪ ،‬ﭼﺎرﻟﺰ‪472 ،348 ،335 ،334 ،331 ،329 ،58 :‬‬
‫ﻻﻟﻦ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻼ ﮐﻠﻮد‪378 :‬‬
‫ﻻن‪357 :‬‬
‫ﻻﻧﺪرﺳﯽ‪398 :‬‬
‫ﻻﻧﮕﺮﯾﮓ‪235 ،45 :‬‬
‫ﻻﻧﮕﺲ‪462 ،320 ،109 ،22 :‬‬
‫ﻻﻧﮓ ورت‪ ،‬دﯾﻤﺰ‪296 ،295 :‬‬
‫ﻟﺌﻮن )ﺑﺮادر ﮔﺮﮔﯿﻦ(‪227 ،104 ،78 ،74 ،41 ،39 :‬‬
‫ﻻوﯾﺲ‪296 :‬‬
‫ﻻﻫﻮر‪442 ،351 :‬‬
‫ﻻﻫﻪ‪473 ،472 ،457 ،438 ،351 :‬‬
‫ﻻﻫﯿﺠﺎن‪337 ،262 ،6 :‬‬
‫ﻻﯾﭙﺰﯾﮓ‪ ،‬ﻣﺎﺗﯿﻮس‪،357 ،149 :‬‬
‫‪459‬‬
‫ﻟﺮﺳﺘﺎن‪441 ،255 ،238 ،223 ،143 ،141 ،130 ،122 ،119 ،45 ،11 ،5 ،2 :‬‬
‫ﻟﺰور‪92 :‬‬
‫ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺑﯿﮓ آذر‪431 :‬‬
‫ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن داﻏﺴﺘﺎﻧﯽ‪457 ،449 ،448 ،444 ،355 ،353 ،178 ،108 -105 ،103 ،102 ،100 ،99 :‬‬
‫ﻟﻄﯿﻒ ﻣﯿﺮزا‪237 :‬‬
‫ﻟﻤﺒﺮگ‪459 :‬‬
‫ﻟﻨﭽﺎﻓﺴﮑﯽ‪217 :‬‬
‫ﻟﻨﺪن‪،448 ،427 ،420 ،416 ،366 ،364 ،347 ،345 ،342 ،322 ،321 ،313 ،304 ،296 ،290 ،254 ،231 ،218 ،196 ،191 ،175 :‬‬
‫‪470‬‬
‫ﻟﻨﮓ‪ ،‬م‪ .‬د‪460 ،447 ،226 ،48 :.‬‬
‫ﻟﻨﮕﺮود‪258 :‬‬
‫ﻟﻨﯿﻦ ﮔﺮاد‪448 ،265 :‬‬
‫ﻟﻮاﺷﻒ‪445 ،304 -302 ،258 ،217 ،213 :‬‬
‫ﻟﻮاﮔﺎرون‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ‪461 :‬‬
‫ﻟﻮﭘﯿﻮﺧﯿﻦ‪96 :‬‬
‫ﻟﻮت‪ ،‬دﺷﺖ‪115 ،99 ،75 ،6 :‬‬
‫ﻟﻮﺗﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮ‪420 ،414 :‬‬
‫ﻟﻮﮐﺎ‪ ،‬ﭘﻞ‪474 ،473 ،38 ،26 :‬‬
‫ﻟﻮﮐﻮﻧﺖ‪463 :‬‬
‫ﻟﻮﮐﻪ‪ ،‬ﻓﻦ‪309 ،307 :‬‬
‫ﻟﻮﮔﻮز‪ ،‬دوﻻﺑﻮﻟﻪ‪378 :‬‬
‫ﻟﻮﻣﺒﺎن‪417 :‬‬
‫ﻟﻮوف‪459 :‬‬
‫ﻟﻮﻫﺎور‪405 ،404 :‬‬
‫ﻟﻮي‪63 :‬‬
‫ﻟﻮﯾﯽ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪199 ،193 :‬‬
‫ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪467 ،454 ،434 ،422 ،406 ،404 ،400 -398 ،379 -377 ،383 -381 ،345 ،320 :‬‬
‫ﻟﻮﯾﯽ ژاك‪ ،‬ﺟﺎن ﺑﺎﺗﯿﺴﺖ‪380 :‬‬
‫م ﻣﺂﺛﺮ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪460 ،244 ،108 :‬‬
‫ﻣﺎﺗﻠﯽ‪217 ،216 :‬‬
‫ﻣﺎﺗﯿﻮ ﺷﮑﯿﻦ‪218 ،216 ،215 :‬‬
‫ﻣﺎدرﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ‪425 ،419 ،418 :‬؛ ﻧﯿﺰ‪ -‬ﭼﻬﺎرﺑﺎغ‬
‫ﻣﺎرﺑﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﻞ‪417 :‬‬
‫ﻣﺎرﺗﯿﺮ‪ ،‬ﭘﻄﺮ‪41 ،35 :‬‬
‫ﻣﺎرﺳﯽ‪468 ،466 ،412 ،411 ،403 ،401 ،399 ،397 ،383 ،380 ،335 ،50 :‬‬
‫ﻣﺎرﺷﯽ ﯾﻦ‪398 :‬‬
‫ﻣﺎرﮔﺮي‪ ،‬پ‪374 :‬‬
‫ﻣﺎرﮐﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎن‪363 ،361 ،357 :‬‬
‫ﻣﺎرﻟﯽ‪429 :‬‬
‫ﻣﺎره‪ ،‬ﻧﯿﮑﻼده‪400 :‬‬
‫ﻣﺎرﯾﺎژ‪378 :‬‬
‫ﻣﺎزرن‪377 :‬‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪441 ،304 ،303 ،293 ،289 ،283 ،276 ،267 -265 ،245 ،243 ،216 ،213 ،209 ،204 ،190 ،49 ،19 ،6 :‬‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬درﯾﺎ‪ -‬ﺧﺰر‪ ،‬درﯾﺎ‬
‫ﻣﺎﺳﻮن‪469 :‬‬
‫ﻣﺎﻟﯿﻨﮑﯽ‪49 :‬‬
‫ﻣﺎﻧﺲ‪ ،‬ﺷﻬﺮ‪375 :‬‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﺑﻦ ﻣﻘﻤﺲ‪ ،‬ﺷﯿﺦ‪46 ،45 :‬‬
‫ﻣﺎﻧﮕﺎﻟﻮر‪343 :‬‬
‫ﻣﺎﯾﺮ )ﻧﺎﺧﺪا(‪214 ،52 :‬‬
‫ﻣﺎﯾﻠﺰ‪56 :‬‬
‫ﻣﺒﻮر‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪310 ،309 :‬‬
‫ﻣﺘﯿﻔﻮرد‪ ،‬ژ‪ .‬ن‪460 ،231 :‬‬
‫ﻣﺠﺎرﺳﺘﺎن‪458 ،188 :‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‪440 ،429 ،234 ،187 ،103 ،65 -61 ،37 ،33 -31 :‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ )ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ(‪493 ،277 ،244 ،187 ،142 ،139 ،138 ،104 ،103 ،65 ،63 ،62 :‬‬
‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪448 ،261 ،174 ،172 ،146 ،120 ،116 ،107 ،102 ،99 ،90 -87 ،81 ،79 ،77 -75 ،34 ،2 :‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﯾﺮان و ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‪:‬‬
‫‪471‬‬
‫ﻣﺤﻼت‪4 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ آﺑﺎد‪134 ،133 ،121 ،118 ،117 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ‪30 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﮐﺒﺮ‪55 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﮐﺮم‪475 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ‪62 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺧﺎن ﺷﯿﺮازي‪107 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﯿﮓ‪352 ،350 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن )ﻣﺆﻟﻒ(‪249 ،243 ،87 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪450 ،270 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن )ﺣﺎﮐﻢ اﯾﺮوان(‪398 ،389 ،387 -385 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻓﻐﺎن ﻣﻠﺘﺎﻧﯽ‪ -‬زﺑﺮدﺳﺖ ﺧﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺧﺎن دوراﻧﯽ‪72 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺗﺮﮐﻤﻦ‪268 ،243 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪاﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن‪48 ،20 ،17 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ /‬ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﻣﯿﺮزا‪449 ،448 ،146 ،120 ،116 ،102 -99 ،77 -75 ،34 ،2 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ اﻓﻨﺪي‪287 ،259 ،257 -255 ،197 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﯿﮓ )ﮐﻼﻧﺘﺮ اﯾﺮوان(‪:‬‬
‫‪467 ،466 ،407 -398‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن ﺳﺪوزاﯾﯽ‪90 ،87 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ زﻣﺎن ﺧﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ‪284 ،86 ،81 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺳﯿﺪال ﺧﺎن‪294 ،289 ،258 ،242 ،185 ،174 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه‪ -‬روﺷﻦ اﮐﺒﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺮﯾﻒ ﺑﻦ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪453 ،235 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﺎن‪284 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺻﺎدق‪29 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯿﺨﺎن )ﻗﻮﻟﻠﺮ آﻏﺎﺳﯽ(‪:‬‬
‫‪279 ،278 ،276 ،265‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯿﺨﺎن ﺷﺎﻣﻠﻮ )اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺪوﻟﻪ(‪،369 ،363 ،361 ،358 ،355 ،175 ،173 ،131 ،130 ،125 ،124 ،120 -118 ،111 -109 ،106 :‬‬
‫‪428 ،408‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪100 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﻣﺮوي‪448 ،438 ،297 ،107 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪،174 ،173 ،171 ،154 ،49 ،147 ، 137 ، 126 ، 118 ، 115 ، 111 ، 108 ، 105 ، 101 ، 99 ، 89 ، 86 ، 78 ، 25 ، 24 ، 17 :‬‬
‫‪464 ،450 ،440 -438 ،289 ،273 ،270 ،269 ،267 ،265 ،252 ،240 ،186 ،183‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻮﺳﻮي‪75 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪154 ،86 ،75 ،34 ،30 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯿﺮزا‪439 ،303 ،274 ،266 :‬؛ ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺣﺴﯿﻦ ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺸﺎن‪363 ،362 ،242 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻢ‪261 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد اﻓﻐﺎن )ﺣﺴـﯿﻦ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن(‪ /‬ﻣﺤﻤﻮد ﻏﻠﺠﺎﯾﯽ‪ /‬ﻣﺤﻤﻮد ﻗﻨـﺪﻫﺎري‪ /‬ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﻮد‪-114 ،110 ،101 -97 ،95 ،90 ،89 ،82 ،81 ،64 :‬‬
‫‪،197 ،192 ،191 ، 186 ، 185 ، 183 - 177 ، 175 - 169 ، 155 - 152 ، 149 ، 146 - 136 ، 134 - 129 ، 127 ، 126 ، 123 - 120 ، 118‬‬
‫‪،359 ،357 ،353 ،296 ،294 ،292 ،288 ،284 ،275 ،266 ،263 ،262 ،243 ،242 ،240 ،239 ،235 ،223 ،216 ،205 -203 ،198‬‬
‫‪474 -472 ،467 ،463 ،457 ،456 ،454 ،450 ،449 ،448 ،445 ،444 ،442 ،409 ،365 -361‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺳﻌﺪ اﻟﺪﯾﻦ‪231 :‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن‪439 ،367 ،366 ،297 ،162 ،170 ،132 ،131 :‬‬
‫ﻣﺨﺰن اﻓﻐﺎﻧﯽ‪72 :‬‬
‫ﻣﺪرس ﺣﺎﺟﯽ داود‪ -‬داود ﺑﯿﮓ‬
‫ﻣﺪودﯾﻒ‪93 ،50 :‬‬
‫ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ‪474 ،466 ،462 ،457 ،411 ،383 :‬‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ‪249 ،5 :‬‬
‫ﻣﺮآة اﻟﺼﻔﺎ‪29 :‬‬
‫ﻣﺮاد ﺧﺎن‪77 :‬‬
‫ﻣﺮاﻏﻪ‪255 ،254 ،252 ،251 ،249 :‬‬
‫ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ‪227 ،202 ،198 :‬‬
‫ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن‪198 ،190 ،189 ،110 :‬‬
‫ﻣﺮﻏﺎب‪ ،‬دره‪3 ،2 :‬‬
‫ﻣﺮﻣﺮه‪ ،‬درﯾﺎ‪455 :‬‬
‫ﻣﺮﻧﺎن‪ ،‬ﭘﻞ‪417 ،140 ،137 :‬‬
‫ﻣﺮﻧﺪ‪232 -230 :‬‬
‫ﻣﺮو‪277 ،276 ،267 ،108 ،6 ،3 :‬‬
‫ﻣﺮوﭼﺎق‪90 :‬‬
‫ﻣﺮوﯾﻞ )ﻧﺎﺧﺪا(‪348 ،347 :‬‬
‫ﻣﺮﯾﻢ ﺑﯿﮕﻢ‪102 ،88 ،40 ،33 ،32 ،30 :‬‬
‫ﻣﺰرا‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪421 :‬‬
‫ﻣﮋي ﻧﯿﻪ‪ ،‬داﻧﯿﺎل‪177 :‬‬
‫ﻣﺴﺘﻌﺼﻢ ﺑﺎﻟّﻠﻪ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﻪ‪121 :‬‬
‫ﻣ ﺴﺘﻨ ﮓ ‪2 :‬‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‪12 ،11 :‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎه‪414 ،413 :‬‬
‫ﻣﺴﻘﻂ‪403 ،402 ،398 ،392 ،390 ،381 ،380 ،353 ،352 ،348 ،347 ،343 -341 ،319 ،295 ،113 ،103 ،101 ،58 -56 :‬‬
‫ﻣﺴﮑﻮ‪374 ،203 ،195 ،194 ،171 ،77 ،52 -51 :‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﮥ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻠﮏ‪8 :‬‬
‫ﻣﺴﯿﻨﻪ‪ ،‬ﭘﺮﻟﺌﻮﻧﺎر‪387 -385 :‬‬
‫ﻣﺸﺮﺳﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻮرس‪217 :‬‬
‫ﻣﺸﻌﺸﻊ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان‪453 ،118 ،98 ،45 ،5 :‬‬
‫ﻣﺸﻬﺪ‪،341 ،340 ،289 -281 ،278 -273 ،271 ،269 -267 ،261 ،256 ،243 ،239 ،149 ،108 ،88 ،87 ،81 ،42 ،41 ،35 ،6 ،3 :‬‬
‫‪،441 ،440 ،438 ،388‬‬
‫‪471 ،464 ،450‬‬
‫ﻣﺸﻬﺪ ﻣﺎدر ﺳﻠﯿﻤﺎن‪294 :‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ اﻓﻨﺪي‪462 ،461 ،459 ،300 :‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ )ﯾﺰه(‪233 ،227 -224 ،104 ،95 ،80 :‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن )ﻗﻮرﭼﯽ ﺑﺎﺷﯽ(‪:‬‬
‫‪145‬‬
‫ﻣﺼﻠﯽ‪236 ،235 :‬‬
‫ﻣﻄﻠﻊ اﻟﺸﻤﺲ‪261 ،243 ،108 :‬‬
‫ﻣﻌﺼﻮم ﻣﯿﺮزا‪261 :‬‬
‫ﻣﻌﯿﻦ )ﺷﺎﮔﺮد رﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﯽ(‪427 ،426 :‬‬
‫ﻣﻐﺎن‪ ،‬دﺷﺖ‪250 ،6 :‬‬
‫ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت اﺻﻠﯽ‪471 :‬‬
‫ﻣﮑﺎره‪ ،‬ﭘﻄﺮ‪352 :‬‬
‫ﻣﮑﺮان‪262 ،6 :‬‬
‫ﻣﮑﺮي‪255 :‬‬
‫ﻣﮏ ﻟﻨﺒﻮرگ‪194 :‬‬
‫ﻣﮑﻪ‪441 ،255 ،249 ،76 :‬‬
‫ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ‪ -‬ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ‪ -‬ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺎه ﻣﻼ زﻋﻔﺮان‪294 ،154 :‬‬
‫ﻣﻠﺘﺎن‪260 ،90 ،78 :‬‬
‫ﻣﻠﮏ اﺳﺤﻖ‪277 :‬‬
‫ﻣﻠﮏ ﮐﻠﺐ ﻋﻠﯽ‪282 :‬‬
‫ﻣﻠﮏ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ‪282 :‬‬
‫ﻣﮑﻠﻢ‪ ،‬ﺳﺮﺟﺎن‪442 ،437 ،231 ،183 ،182 ،30 ،25 ،23 ،18 ،17 :‬‬
‫ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‪277 :‬‬
‫ﻣﻠﮏ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﯿﺴﺘﺎﻧﯽ‪440 -438 ،282 ،277 ،276 ،273 ،271 -267 ،244 ،243 ،148 ،144 ،143 ،108 :‬‬
‫ﻣﻠﮑﻨﺖ‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪167 -165 :‬‬
‫ﻣﻨﺎس‪ ،‬رود‪163 :‬‬
‫ﻣﻦ اﺷﺘﺎﯾﻦ‪305 :‬‬
‫ﻣﻨﺘﺎﮔﻮ‪ ،‬ادوارد ورت ﻟﯽ‪470 :‬‬
‫ﻣﻨﺘﺎﮔﻮ‪ ،‬ﻣﺮي ورت ﻟﯽ‪469 ،189 :‬‬
‫ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻧﺎﺻﺮي‪90 ،87 :‬‬
‫ﻣﻨﺘﻔﻖ‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪45 :‬‬
‫ﻣﻨﺸﯿﮑﻒ‪91 :‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺧﺎن ﺷﺎﻫﺴﻮن‪87 :‬‬
‫ﻣﻨﻦ‪463 :‬‬
‫ﻣﻮرﭘﺎ‪ ،‬ﮐﻨﺖ دو‪467 ،412 :‬‬
‫ﻣﻮرﭼﻪ ﺧﻮرت‪370 ،291 :‬‬
‫ﻣﻮروﯾﻞ‪ ،‬ﮐﻨﺖ دو‪202 -200 :‬‬
‫ﻣﻮرﯾﺴﻮ‪373 :‬‬
‫ﻣﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ‪149 :‬‬
‫ﻣﻮﺷﮓ‪ ،‬اﯾﻠﯿﺎ‪173 :‬‬
‫ﻣﻮل‪ ،‬ﻫﺮﻣﻦ‪435 :‬‬
‫ﻣﻮﻟﺮ‪ ،‬ﺟﺎن‪463 ،307 ،91 ،78 ،8 :‬‬
‫ﻣﻮﻟﻦ‪384 :‬‬
‫ﻣﻮﻟﻦ ﮔﺮاف‪368 :‬‬
‫ﻣﻮم ﺑﺴﻪ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‪343 :‬‬
‫ﻣﻮﻧﺘﺴﮑﯿﻮ‪400 ،399 :‬‬
‫ﻣﻬﻤﺎن دوﺳﺖ‪475 ،441 ،370 ،291 ،289 :‬‬
‫ﻣﯿﺎﻧﮕﯽ )ﻣﯿﺎﻧﺴﯽ(‪362 ،241 :‬‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪ‪93 :‬‬
‫ﻣﯿﺠﺮ‪ ،‬ﺗﺎﻣﺲ‪341 ،340 :‬‬
‫ﻣﯿﺨﺎﺋﯿﻠﻮﯾﭻ‪ ،‬اﻟﮑﺴﯿﺲ‪49 :‬‬
‫ﻣﯿﺪان ﺷﺎه‪414 ،413 :‬‬
‫ﻣﯿﺮاث اﯾﺮان‪425 :‬‬
‫ﻣﯿﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻗﻮم‪381 :‬‬
‫ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪14 :‬‬
‫ﻣﯿﺮزا اﺣﻤﺪ ﺷﯿﺮازي‪294 :‬‬
‫ﻣﯿﺮزا اﺣﻤﺪ ﻧﺎﻣﯽ‪382 :‬‬
‫ﻣﯿﺮزا داود‪448 ،261 :‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ذﮐﯽ‪145 :‬‬
‫ﻣﯿﺮزا رﺣﯿﻢ )ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺎﺷﯽ(‪439 ،184 ،171 ،141 ،131 ،106 ،104 ،103 :‬‬
‫ﻣﯿﺮزا رﻓﯿﻊ‪358 :‬‬
‫ﻣﯿﺮﺳﻤﻨﺪر‪75 ،74 :‬‬
‫ﻣﯿﺮﺻﺎدق‪294 :‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي‪،296 ،291 ،289 ،286 ،284 ،282 ،279 ،278 ،273 ،271 ،270 ،267 ،244 ،211 ،185 ،184 ،155 ،99 ،90 ،81 ،77 :‬‬
‫‪464 ،452 ،450 -448 ،440 ،304‬‬
‫ﻣﯿﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ‪450 :‬‬
‫ﻣﯿﺮوﯾﺲ )اوﯾﺲ ﺑﻦ ﺷﺎه ﻋﺎﻟﻢ(‪:‬‬
‫‪475 ،474 ،463 ،459 ،456 ،450 ،447 ،444 ،232 ،196 ،186 ،110 ،106 ،101 ،98 ،83 -75 ،54‬‬
‫ﻣﯿﺴﻮ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‪420 :‬‬
‫ﻣﯿﺴﯿﻮن‪386 :‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺮ وﯾﮑﺘﻮر‪468 ،466 ،422 ،402 ،398 ،397 ،395 -386 ،383 ،350 ،78 ،68 ،67 ،54 :‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ زه‪368 :‬‬
‫ﻣﯿﺸﻮ‪460 :‬‬
‫ﻣﯿﮑﻠﻮ ﺧﻮﻣﺎﮐﻼي‪465 ،464 ،448 ،437 ،275 ،265 :‬‬
‫ﻣﯿﻨﺎب‪367 ،326 :‬‬
‫ﻣﯿﻨﺎس‪54 :‬‬
‫ﻣﯿﻨﺎﺳﯿﺎن‪445 ،436 ،422 ،286 ،228 ،186 ،184 ،135 ،133 ،117 :‬‬
‫ﻣﯿﻨﺖ اﺳﻠﻮف‪ ،‬ك‪ .‬ر‪465 :.‬‬
‫ﻣﯿﻨﮕﺰ‪ ،‬ﺟﺎن‪362 ،359 ،357 :‬‬
‫ﻣﯿﻨﻮرﺳﮑﯽ‪451 ،170 ،73 ،72 ،18 -16 ،14 ،12 ،11 ،5 -3 :‬‬
‫ﻣﯿﻦ وﯾﺮﯾﻨﮓ‪ ،‬رﯾﭽﺎرد‪218 :‬‬
‫ن ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن‪92 :‬‬
‫ﻧﺎدرﺷـﺎه )ﻧﺎدر ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ‪ /‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن(‪-275 ،273 ،271 -269 ،267 ،243 ،207 ،149 ،107 ،104 ،103 ،80 ،64 ،56 ،44 :‬‬
‫‪475 ،471 ،465 -463 ،450 ،448 ،441 -439 ،412 ،372 -370 ،357 ،313 ،311 ،306 -301 ،299 ،297 -287 ،285 -281 ،279‬‬
‫ﻧﺎدرﺷﺎه‪475 ،450 ،349 ،311 ،301 ،297 ،296 ،293 ،290 ،288 ،286 ،285 ،278 ،271 ،268 ،267 ،244 ،243 ،107 :‬‬
‫ﻧﺎدرﻧﺎﻣﻪ‪448 :‬‬
‫ﻧﺎرﯾﺶ ﮐﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺎهزاده‪158 ،96 :‬‬
‫ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪244 :‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪452 ،251 :‬‬
‫ﻧﺎﯾﯿﻦ‪4 :‬‬
‫ﻧﭙﻠﻮﯾﻒ‪ ،‬اﯾﻮان اﯾﻮاﻧﻮﯾﭻ‪312 ،309 ،308 ،301 ،300 ،255 ،248 ،204 -195 ،193 -191 :‬‬
‫ﻧﺠﻒ‪441 ،426 ،109 :‬‬
‫ﻧﺠﻒآﺑﺎد‪143 :‬‬
‫ﻧﺨﺠﻮان‪401 ،394 ،387 ،294 ،255 ،230 ،4 :‬‬
‫ﻧﺴﺎ ‪3 :‬‬
‫ﻧﺴﺎوي‪ ،‬ﻧﻮر اﻟﺪﯾﻦ‪172 :‬‬
‫ﻧﺸﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ آﻗﺎ‪195 ،194 ،192 :‬‬
‫ﻧﺼﺮ اﻟّﻠﻪ )ﮐﻮر ﺳﻠﻄﺎن(‪180 -178 ،154 ،148 ،124 -122 :‬‬
‫ﻧﻄﻨﺰ‪291 ،93 ،4 :‬‬
‫ﻧﻌﻤﺖ اﻟّﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ اﻟّﻠﻪ‪72 ،71 :‬‬
‫ﻧﻔﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ‪177 :‬‬
‫ﻧﻘﺎﺷﯽﻫﺎي ﻣﯿﻨﯿﺎﺗﻮر اﯾﺮاﻧﯽ‪427 :‬‬
‫ﻧﻮح‪71 :‬‬
‫ﻧﻮر ﺑﺎران‪416 :‬‬
‫ﻧﻮروزﻧﺎﻣﻪ )ﻣﺤﻤﺪ ﺷﯿﺮازي(‪294 ،180 ،177 :‬‬
‫ﻧﻮﯾﻤﻦ‪442 :‬‬
‫ﻧﻬﺎوﻧﺪ‪302 ،255 :‬‬
‫ﻧﯿﺎز آﺑﺎد‪214 ،96 ،93 :‬‬
‫ﻧﯽﺑﻨﺪ‪331 :‬‬
‫ﻧﯿﮋﻧﯽ ﻧﻮﮔﺮود‪215 :‬‬
‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر‪289 ،283 ،88 ،87 :‬‬
‫ﻧﯿﺸﺘﺎد‪ ،‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‪187 ،158 :‬‬
‫ﻧﯿﮑﯿﺘﯿﻦ‪ ،‬آﺗﺎﻧﺎز‪67 ،49 ،40 :‬‬
‫ﻧﯿﻮﺑﺮي‪ ،‬ﺟﺎن‪325 :‬‬
‫ﻧﯿﻮﮐﺎﺳﻞ )دوك(‪309 :‬‬
‫ﻧﯿﻮﻫﻒ‪ ،‬ﺟﺎن‪330 ،327 :‬‬
‫و واﺗﺴﻦ‪10 :‬‬
‫واردروپ‪434 :‬‬
‫وارو‪120 :‬‬
‫واﻟﺘﺮ‪332 :‬‬
‫واﻟﻨﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا‪473 ،349 :‬‬
‫وان‪230 ،229 ،2 :‬‬
‫واﯾﺮ‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر‪447 ،443 ،117 :‬‬
‫وﺗﺮاﻧﯽ‪167 ،162 -160 :‬‬
‫وﺧﺘﺎﻧﮓ ﺷـﺸﻢ‪ /‬ﺣﺴـﯿﻦ ﻗﻠﯽ )واﻟﯽ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن(‪،159 ،157 ، 142 ، 141 ، 133 ، 131 ، 130 ، 111 ، 105 ، 104 ، 95 ، 77 ، 75 ، 74 ، 39 :‬‬
‫‪445 ،434 ،395 ،313 ،251 ،226 -223 ،192 ،168 ،167 ،165 ،160‬‬
‫وﺧﻮﺷﺖ )ﺗﺰاروﯾﭻ(‪226 -224 ،79 -76 ،39 :‬‬
‫وراﻣﯿﻦ‪290 ،245 :‬‬
‫وردن‪ ،‬ﻓﻦ‪435 :‬‬
‫ورزﻧﻪ‪ ،‬دﻫﮑﺪه‪117 :‬‬
‫ورﺳﺎق‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪16 :‬‬
‫ورﺳﺎي‪402 :‬‬
‫ورﮔﺎن‪ ،‬ﭘﻞ‪422 ،419 :‬‬
‫ورﻣﺰ‪95 :‬‬
‫وﻟﺘﺮ‪454 ،184 :‬‬
‫وﻟﻒ‪ ،‬ژوزف‪166 ،71 :‬‬
‫وﻟﮕﺎ‪215 ،211 ،51 ،49 ،47 :‬‬
‫وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬آرﺗﻤﯽ ﭘﺘﺮوﯾﭻ‪192 ،159 -157 ،113 ،112 ،110 ،103 ،101 ،96 -91 -89 ،48 :‬‬
‫‪391 ،352 ،211‬‬
‫وﻟﯿﻨﺴﮑﯽ‪ ،‬دﯾﻤﺘﺮي اﯾﻮاﻧﻮﯾﭻ‪91 :‬‬
‫ون دام‪ ،‬ﭘﯿﺘﺮ‪333 :‬‬
‫وﻧﯿﺰ‪.191 ،188 ،187 ،109 ،46 :‬‬
‫‪251 ،207‬‬
‫ووﻟﯿﭻ‪463 :‬‬
‫وﯾﻠﺴﻦ‪ ،‬ﺳﺮآرﻧﻮﻟﺪ‪458 ،380 ،68 :‬‬
‫وﯾﻞ ﮐﯿﻨﺴﻦ‪427 :‬‬
‫وﯾﻞ ﻧﻮ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﯽ دو‪470 :‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 128‬از ‪130‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫درﺑﺎره ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫وﯾﻦ‪259 ،199 ،24 :‬‬
‫ه‪ -‬ﻫﺎگ ﺳﻦ‪ ،‬ﻫﻨﺮي‪474 :‬‬
‫ﻫﺎﻧﺘﺮ‪316 :‬‬
‫ﻫﺎﻧﮕﻮ‪160 :‬‬
‫ﻫﺎﻧﻮر‪309 ،194 :‬‬
‫ﻫﺎﻧﯿﺒﺎل‪120 :‬‬
‫ﻫﺎﯾﺪﻟﺒﺮگ‪373 :‬‬
‫ﻫﺘﮑﯽ‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ‪242 ،75 ،72 :‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن‪452 ،251 ،269 ،244 ،243 ،185 ،30 ،14 :‬‬
‫ﻫﺮات‪288 ،285 -282 ،243 ،111 ،103 ،99 ،90 -85 ،82 ،81 ،78 ،73 ،71 ،17 ،6 :‬‬
‫ﻫﺮاز‪243 :‬‬
‫ﻫﺮﺑﺖ‪405 ،403 ،399 ،398 :‬‬
‫ﻫﺮﻗﻞ‪75 ،74 ،65 :‬‬
‫ﻫﺮﻣﺰ‪ ،‬ﺟﺰﯾﺮه‪434 ،392 ،391 ،373 ،369 -367 ،365 ،352 ،342 ،326 ،325 ،318 -316 ،102 ،58 ،57 ،5 ،2 :‬‬
‫ﻫﺮودوت‪39 ،21 :‬‬
‫ﻫﺮﯾﺮود‪285 ،284 ،88 ،2 :‬‬
‫ﻫﺮﯾﺴﻦ‪5 :‬‬
‫ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ‪ ،‬ﺑﺎغ‪422 ،421 :‬‬
‫ﻫﺰارﺳﺘﺎن‪ -‬ﻏﻮر‬
‫ﻫﺰاره‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪116 ،115 ،97 ،76 ،75 ،9 :‬‬
‫ﻫﻠﺸﺘﺎﯾﻦ‪194 :‬‬
‫ﻫﻠﻨﺪ‪473 ،380 ،373 ،345 ،321 -317 ،188 ،184 ،68 ،58 ،50 :‬‬
‫ﻫﻠﯿﺘﺰور‪251 :‬‬
‫ﻫﻤﺪان‪445 ،441 ،397 ،388 ،386 ،255 -252 ،238 ،236 ،235 ،230 ،227 ،205 ،197 ،178 ،97 ،9 ،4 :‬‬
‫ﻫﻤﯿﻠﺘﻦ‪ ،‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر‪472 ،354 ،347 ،344 ،328 ،326 ،102 ،58 ،45 ،34 :‬‬
‫ﻫﻨﺠﻦ‪50 :‬‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪،321 ،315 ،305 ،262 ،258 ،250 ،249 ،241 ،214 ،180 ،176 ،161 ،157 ،97 ،95 ،92 ،73 ،58 ،55 ،50 ،49 ،31 ،21 :‬‬
‫‪474 ،472 ،471 ،463 ،441 ،411 ،401 ،400 ،380 -376 ،374 ،366 ،350 ،347 ،345 ،343 -340 ،337 ،336 ،334 ،329‬‬
‫ﻫﻨﺪوﮐﺶ‪ ،‬ﮐﻮه‪ -‬ﭘﺮوﭘﺎﻣﯿﺰوس‪ ،‬ﮐﻮه‬
‫ﻫﻨﻮرﯾﻮس‪107 :‬‬
‫ﻫﻨﻮي‪ ،‬ﺟﺎﻧﺲ‪464 ،447 ،290 ،254 ،219 ،218 ،82 ،22 :‬‬
‫ﻫﻮاﻟﻪ‪366 ،103 ،102 :‬‬
‫ﻫﻮپ‪ ،‬ﻫﯿﻮگ‪474 :‬‬
‫ﻫﻮث وﯾﺖ‪ ،‬ﻫﻨﺮي‪474 :‬‬
‫ﻫﻮراس‪27 :‬‬
‫ﻫﻮرن‪ ،‬ﺟﺎن‪371 -369 ،357 :‬‬
‫ﻫﻮﺳﻪ‪ ،‬آﺑﺰك‪357 :‬‬
‫ﻫﻮف‪ ،‬ﭘﻄﺮ‪92 :‬‬
‫ﻫﻮگ ﮐﺎﻣﺮ‪ ،‬ژاﮐﻮب‪351 ،347 ،330 :‬‬
‫ﻫﻮه‪345 :‬‬
‫ﻫﻮﯾﺰه‪ -‬ﺣﻮﯾﺰه‬
‫ﻫﯿﺮﻣﻨﺪ‪ ،‬رود‪79 ،71 ،9 ،2 :‬‬
‫ﻫﯿﻮﺑﺮت‪332 :‬‬
‫ي ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﺎردان‪140 :‬‬
‫‪143 -‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﮔﻤﺒﺮون‪:‬‬
‫‪471 ،368 ،366 ،355 ،354 ،295 ،293 -291 ،288‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﮔﻼﻧﻨﺘﺲ‪120 :‬‬
‫ﯾﺎدﮔﺎر و ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎي داﻧﯿﻞ ﻣﻮژﯾﻨﯿﻪ‪:‬‬
‫‪437‬‬
‫ﯾﺎﮔﺮ‪ ،‬ﻫﺮﺑﺮت‪349 :‬‬
‫ﯾﺎﻧﺘﺴﻒ‪ ،‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر دوم‪218 :‬‬
‫ﯾﺰد‪287 ،182 ،133 ،120 ،118 -116 ،107 ،39 ،19 ،9 :‬‬
‫ﯾﺰه‪ -‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭘﺎﺷﺎ‬
‫ﯾﺲ ﻧﯿﭻ‪332 :‬‬
‫ﯾﻤﻦ‪441 :‬‬
‫ﯾﻤﻮت‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪ‪270 ،88 ،6 :‬‬
‫ﯾﻮﺧﺎري ﺑﺎش‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ‪108 ،6 :‬‬
‫ﯾﻮراﻧﯿﻮف‪ ،‬ﻣﺎﺗﻮي ﮔﺮﮔﻮرﯾﻒ‪209 ،112 :‬‬
‫ﯾﻮل‪332 :‬‬
‫ﯾﻮﻧﺎن‪210 :‬‬
‫درﺑﺎره ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ‬
‫ﺟﺎِﻫُﺪوا ﺑ َِﺄﻣْﻮاﻟ ُِﮑْﻢ َو َأﻧ ُْﻔِﺴُﮑْﻢ ﻓﯽ َﺳﺒﯿِﻞ اﻟﻠﱠِﻪ ذﻟ ُِﮑْﻢ َﺧﯿٌْﺮ ﻟَُﮑْﻢ ِإْن ُﮐﻨْﺘُْﻢ َﺗْﻌَﻠُﻤﻮَن )ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ آﯾﻪ ‪(41‬‬
‫ﺑﺎ اﻣﻮال و ﺟﺎﻧﻬﺎى ﺧﻮد‪ ،‬در راه ﺧـﺪا ﺟﻬﺎد ﻧﻤﺎﯾﯿـﺪ؛ اﯾﻦ ﺑﺮاى ﺷـﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﺣﻀـﺮت رﺿﺎ )ﻋﻠﯿﻪ اﻟّﺴـ ﻼم(‪ :‬ﺧﺪا رﺣﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻨﺪهاى ﮐﻪ اﻣﺮ ﻣﺎ را زﻧﺪه )و ﺑﺮﭘﺎ( دارد ‪ ...‬ﻋﻠﻮم و داﻧﺸـﻬﺎى ﻣﺎ را ﯾﺎد ﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﯾﺎد دﻫﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺮدم اﮔﺮ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﯿﮑﻮى ﻣﺎ را )ﺑﻰ‬
‫آﻧﮑﻪ ﭼﯿﺰى از آن ﮐﺎﺳﺘﻪ و ﯾﺎ ﺑﺮ آن ﺑﯿﺎﻓﺰاﯾﻨﺪ( ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻫﺮ آﯾﻨﻪ از ﻣﺎ ﭘﯿﺮوى )و ﻃﺒﻖ آن ﻋﻤﻞ( ﻣﻰ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﺑﻨﺎدر اﻟﺒﺤﺎر‪-‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح ﺧﻼﺻﻪ دو ﺟﻠﺪ ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ص ‪159‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﻣﺠﺘﻤﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻـﻔﻬﺎن ﺷﻬﯿﺪ آﯾﺖ اﷲ ﺷﻤﺲ آﺑﺎدي )ره( ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫دﻟـﺪادﮔﯽ ﺑﻪ اﻫﻠـﺒﯿﺖ )ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟﺴـﻼم( ﺑﺨﺼـﻮص ﺣﻀـﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﻮﺳـﯽ اﻟﺮﺿـﺎ )ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم( و اﻣـﺎم ﻋﺼـﺮ )ﻋﺠـﻞ اﷲ ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﺟﻪ‬
‫اﻟﺸـﺮﯾﻒ( ﺷـﻬﺮه ﺑﻮده و ﻟـﺬا ﺑﺎ ﻧﻈﺮ و دراﯾﺖ ﺧﻮد در ﺳﺎل ‪ 1340‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴـﯽ ﺑﻨﯿﺎﻧﮕـﺬار ﻣﺮﮐﺰ و راﻫﯽ ﺷـﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ وﻗﺖ ﭼﺮاغ آن‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﺪ و ﻫﺮ روز ﻗﻮي ﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ راﻫﺶ را اداﻣﻪ ﻣﯽ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت ﻗـﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻـﻔﻬﺎن از ﺳﺎل ‪ 1385‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴـﯽ ﺗﺤﺖ اﺷـﺮاف ﺣﻀـﺮت آﯾﺖ اﷲ ﺣـﺎج ﺳـﯿﺪ ﺣﺴﻦ اﻣﺎﻣﯽ )ﻗـﺪس ﺳـﺮه‬
‫اﻟﺸـﺮﯾﻒ ( و ﺑـﺎ ﻓﻌـﺎﻟﯿﺖ ﺧﺎﻟﺼـﺎﻧﻪ و ﺷـﺒﺎﻧﻪ روزي ﺗﯿﻤﯽ ﻣﺮﮐﺐ از ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﮕﺎن ﺣﻮزه و داﻧﺸـﮕﺎه‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد را در زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻋﻠﻤﯽ آﻏﺎز ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻫﺪاف ‪:‬دﻓﺎع از ﺣﺮﯾﻢ ﺷـﯿﻌﻪ و ﺑﺴﻂ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﻌﺎرف ﻧﺎب ﺛﻘﻠﯿﻦ )ﮐﺘﺎب اﷲ و اﻫﻞ اﻟﺒﯿﺖ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟﺴـﻼم( ﺗﻘﻮﯾﺖ اﻧﮕﯿﺰه ﺟﻮاﻧﺎن و ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ دﻗﯿﻖ ﺗﺮ ﻣﺴﺎﺋـﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮدن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺳﻮدﻣﻨـﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﻠﻮﺗﻮث ﻫﺎي ﺑﯽ ﻣﺤﺘﻮا در ﺗﻠﻔﻦ ﻫﺎي ﻫﻤﺮاه و‬
‫راﯾـﺎﻧﻪ ﻫـﺎ اﯾﺠـﺎد ﺑﺴﺘﺮ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺎرف ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟّﺴـ ﻼم ﺑﺎ اﻧﮕﯿﺰه ﻧﺸـﺮ ﻣﻌﺎرف‪ ،‬ﺳـﺮوﯾﺲ دﻫﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ و ﻃﻼـب‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻏﻨﯽ ﮐﺮدن اوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪان ﺑﻪ ﻧﺮم اﻓﺰار ﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬در دﺳﺘﺮس ﺑﻮدن‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻻزم ﺟﻬﺖ ﺳـﻬﻮﻟﺖ رﻓﻊ اﺑﻬﺎم و ﺷـﺒﻬﺎت ﻣﻨﺘﺸﺮه در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ :‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار ﻧﻮ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺼﻮرت ﺗﺼﺎﻋﺪي در‬
‫ﻧﺸـﺮ و ﭘﺨﺶ آن ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎرد و از ﻃﺮﻓﯽ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺗﺰرﯾﻖ اﻣﮑﺎﻧﺎت را در ﺳﻄﺢ ﮐﺸﻮر و ﺑﺎز از ﺟﻬﺘﯽ ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ را در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎي ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺮﮐﺰ ‪:‬‬
‫اﻟﻒ(ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ده ﻫﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺟﺰوه و ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﻮاﻧﯽ‬
‫ب(ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺻﺪﻫﺎ ﻧﺮم اﻓﺰار ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اي ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا در راﯾﺎﻧﻪ و ﮔﻮﺷﯽ ﺗﻠﻔﻦ ﺳﻬﻤﺮاه‬
‫ج(ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﺳﻪ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﭘﺎﻧﻮراﻣﺎ ‪ ،‬اﻧﯿﻤﯿﺸﻦ ‪ ،‬ﺑﺎزﯾﻬﺎي راﯾﺎﻧﻪ اي و ‪ ...‬اﻣﺎﮐﻦ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﮔﺮدﺷﮕﺮي و‪...‬‬
‫د(اﯾﺠﺎد ﺳﺎﯾﺖ اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ ‪ www.ghaemiyeh.com‬ﺟﻬﺖ داﻧﻠﻮد راﯾﮕﺎن ﻧﺮم اﻓﺰار ﻫﺎي ﺗﻠﻔﻦ ﻫﻤﺮاه و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎﯾﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‬
‫ه(ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻤﺎﯾﺸﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ و ‪ ...‬ﺟﻬﺖ ﻧﻤﺎﯾﺶ در ﺷﺒﮑﻪ ﻫﺎي ﻣﺎﻫﻮاره اي‬
‫و(راه اﻧﺪازي و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮاﻻت ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ و اﻋﺘﻘﺎدي )ﺧﻂ ‪(2350524‬‬
‫ز(ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﺣﺴﺎﺑﺪاري ‪ ،‬رﺳﺎﻧﻪ ﺳﺎز ‪ ،‬ﻣﻮﺑﺎﯾﻞ ﺳﺎز ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮدﮐﺎر و دﺳﺘﯽ ﺑﻠﻮﺗﻮث‪ ،‬وب ﮐﯿﻮﺳﮏ ‪ SMS ،‬و‪...‬‬
‫ح(ﻫﻤﮑـﺎري اﻓﺘﺨﺎري ﺑﺎ دﻫﻬﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﻮت آﯾﺎت ﻋﻈﺎم‪ ،‬ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻋﻠﻤﯿﻪ‪ ،‬داﻧﺸـﮕﺎﻫﻬﺎ‪ ،‬اﻣﺎﮐﻦ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﮑﺮان و ‪...‬‬
‫ط(ﺑﺮﮔﺰاري ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻫﺎ‪ ،‬و اﺟﺮاي ﻃﺮح ﻣﻬﺪ‪ ،‬وﯾﮋه ﮐﻮدﮐﺎن و ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪه در ﺟﻠﺴﻪ‬
‫ي(ﺑﺮﮔﺰاري دوره ﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ وﯾﮋه ﻋﻤﻮم و دوره ﻫﺎي ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺮﺑﯽ )ﺣﻀﻮري و ﻣﺠﺎزي( در ﻃﻮل ﺳﺎل‬
‫دﻓﺘﺮ ﻣﺮﮐﺰي‪ :‬اﺻﻔﻬﺎن‪/‬خ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﯿﺪ‪ /‬ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﺧﯿﺎﺑﺎن ﭘﻨﺞ رﻣﻀﺎن و ﭼﻬﺎرراه وﻓﺎﺋﯽ ‪ /‬ﻣﺠﺘﻤﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺄﺳﯿﺲ‪ 1385 :‬ﺷﻤﺎره ﺛﺒﺖ ‪ 2373 :‬ﺷﻨﺎﺳﻪ ﻣﻠﯽ ‪10860152026 :‬‬
‫وب ﺳـــــــــــــﺎﯾﺖ‪ www.ghaemiyeh.com :‬اﯾﻤﯿـــــــــــــﻞ‪ Info@ghaemiyeh.com :‬ﻓﺮوﺷـــــــﮕﺎه اﯾﻨﺘﺮﻧــــــﺘﯽ‪:‬‬
‫‪www.eslamshop.com‬‬
‫ﺗﻠﻔﻦ ‪ (0311) -2357023-25‬ﻓﮑﺲ ‪ (0311) 2357022‬دﻓـﺘﺮ ﺗﻬﺮان ‪ (021) 88318722‬ﺑﺎزرﮔــﺎﻧﯽ و ﻓﺮوش ‪ 09132000109‬اﻣﻮر‬
‫ﮐﺎرﺑﺮان ‪(0311)2333045‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ؛ ﻣﺮدﻣﯽ ‪ ،‬ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ و ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺖ ﻋـﺪه اي ﺧﯿﺮ اﻧـﺪﯾﺶ اداره و ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮔﺮدﯾـﺪه و ﻟﯽ‬
‫ﺟﻮاﺑﮕﻮي ﺣﺠﻢ رو ﺑﻪ رﺷﺪ و وﺳـﯿﻊ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﺣﺎﺿـﺮ و ﻃﺮح ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ اي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از اﯾﻨﺮو اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ‬
‫و ﮐﺮم ﺻـﺎﺣﺐ اﺻـﻠﯽ اﯾـﻦ ﺧـﺎﻧﻪ )ﻗـﺎﺋﻤﯿﻪ( اﻣﯿـﺪ داﺷـﺘﻪ و اﻣﯿـﺪوارﯾﻢ ﺣﻀـﺮت ﺑﻘﯿﻪ اﷲ اﻻـﻋﻈﻢ ﻋﺠـﻞ اﷲ ﺗﻌـﺎﻟﯽ ﻓﺮﺟﻪ اﻟﺸـﺮﯾﻒ ﺗـﻮﻓﯿﻖ‬
‫روزاﻓﺰوﻧﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ ﻣﺎ را ﯾﺎري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪاﻧﺸﺎاﷲ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎره ﺣﺴﺎب ‪ ، 621060953‬ﺷـﻤﺎره ﮐﺎرت ‪1973-3045-5331-6273:‬و ﺷـﻤﺎره ﺣﺴﺎب ﺷﺒﺎ ‪IR90-0180-0000-0000-0621- :‬‬
‫‪0609-53‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪ اي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻧﺰد ﺑﺎﻧﮏ ﺗﺠﺎرت ﺷﻌﺒﻪ اﺻﻔﻬﺎن – ﺧﯿﺎﺑﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺳﯿﺪ‬
‫ارزش ﮐﺎر ﻓﮑﺮي و ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ‬
‫اﻻﺣﺘﺠﺎج ‪ -‬ﺑﻪ ﺳـﻨﺪش‪ ،‬از اﻣﺎم ﺣﺴـﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ‪ :-‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﻋﻬـﺪه دار ﯾﺘﯿﻤﯽ از ﻣﺎ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻨِﺖ ﻏﯿﺒﺖ ﻣﺎ‪ ،‬او را از ﻣﺎ ﺟـﺪا ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و از ﻋﻠﻮم ﻣـﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳـﺘﺶ رﺳـﯿﺪه‪ ،‬ﺑﻪ او ﺳـﻬﻤﯽ دﻫـﺪ ﺗﺎ ارﺷﺎد و ﻫـﺪاﯾﺘﺶ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪» :‬اي ﺑﻨـﺪه ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﺷﺮﯾـﮏ ﮐﻨﻨـﺪه ﺑﺮادرش! ﻣﻦ در َﮐَﺮم ﮐﺮدن‪ ،‬از ﺗﻮ ﺳـﺰاوارﺗﺮم‪ .‬ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ﻣﻦ! ﺑﺮاي او در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋـﺪد ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﯾﺎد داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﺰار ﻫﺰار‪ ،‬ﮐﺎخ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ و از دﯾﮕﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻻﯾﻖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺿﻤﯿﻤﻪ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺘﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻤﻨﺴﻮب إﻟﯽ اﻹﻣﺎم اﻟﻌﺴـﮑﺮي ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم‪ :‬اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﻪ ﻣﺮدي ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺪام ﯾﮏ را دوﺳﺖﺗﺮ ﻣﯽداري‪ :‬ﻣﺮدي‬
‫اراده ﮐﺸـﺘﻦ ﺑﯿﻨـﻮاﯾﯽ ﺿـﻌﯿﻒ را دارد و ﺗـﻮ او را از دﺳـﺘﺶ ﻣﯽَرﻫـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾـﺎ ﻣﺮدي ﻧـﺎﺻﺒﯽ اراده ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدن ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺑﯿﻨﻮا و ﺿـﻌﯿﻒ از‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 129‬از ‪130‬‬ ‫‪www.Ghaemiyeh.com‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫درﺑﺎره ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪاي ﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوان ﻣﺎ را دارد‪ ،‬اّﻣﺎ ﺗﻮ درﯾﭽﻪاي ]از ﻋﻠﻢ[ را ﺑﺮ او ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﯽ ﮐﻪ آن ﺑﯿﻨﻮا‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑ ِـﺪان‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارد و ﺑﺎ ﺣّﺠﺖﻫﺎي ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﺧﺼﻢ ﺧﻮﯾﺶ را ﺳﺎﮐﺖ ﻣﯽﺳﺎزد و او را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ؟«‪.‬‬
‫]ﺳـﭙﺲ[ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺘﻤًﺎ رﻫﺎﻧﺪن اﯾﻦ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﯿﻨﻮا از دﺳﺖ آن ﻧﺎﺻﺒﯽ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‪ ،‬ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و ﻫﺮ ﮐﻪ او را زﻧﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم را زﻧﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﻪ او را زﻧﺪه ﮐﻨﺪ و از ﮐﻔﺮ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ارﺷﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم را زﻧﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ‬
‫از آن ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎي ﺗﯿﺰ ﺑﮑﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴـﻨﺪ زﯾـﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﺣﺴـﯿﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴـﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ را از ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻖ‪ ،‬ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧـﺪ و او اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬اﺟﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آزاد ﮐﺮدن ﺑﻨﺪه دارد«‪.‬‬

انقراض سلسله صفوی

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

انقراض سلسله صفوی

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

انقراض سلسله صفوی

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫ﻧا ﻘﺮاض ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ‬

‫‪22‬‬ ‫‪ -3‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻣﻐﻮل‬

You might also like