UVOD

Ovaj esej će raspraviti tematiku Tabačke džamije u Visokom, njene historije, arhitekture, zanatlija po
kojima je dobila ime i proglašenja nacionalnim spomenikom. U izradi ovog rada korištena je
raznovrsna ali malobrojna literatura koja uključuje veliki broj autora i stručnu literaturu različitih
nauka. Pristup koji je korišten u izradi ovog rada je hronološki i tematski.

Islamska arheologija bavi se arheološkim istraživanjima na dvije vrste nalazišta. U prvu grupu spadaju
najvažnije lokacije Islama, Meka, Medina i Jerusalem. Prva grupa spominje se u svetim knjigama i
arheologija ovih gradova pokazuje iznimno dug kontinuitet korištenja.1 Najbolji je primjer prva
džamija u kući proroka Muhammeda u Medini. Do danas je promijenila mnogo oblika, poznata je kao
Prorokova džamija i koristi se od 7. Stoljeća. Iz ove džamije se razvija druga vrsta nalazišta, to su
ostala mjesta koja nemaju religijsku nego arheološku vrijednost. Najranije džamije mogu se opisati
kao građevine četvrtastog oblika, sa mihrabom i okrenute ka Meki. Navedeno kasnije džamije
preuzimaju od prve džamije i do danas su to obilježja ovog tipa vjerskih objekata. Kao i sama
islamizacija, džamije se prvo pojavljuju na području Arapske pustinje, Sirije i Palestine.2

Nakon zauzimanja teritorije srednjovjekovne bosanske države i njenih uporišta od strane Osmanlija,
počinje islamizacija lokalnog stanovništva. Ubrzo nakon toga grade se i prve osmanske građevine, a
među njima ističu se džamije. Džamije su predstavljale jezgro grada ili dijela grada, a u Bosni i
Hercegovini se zasigurno pojavljuju u 15. Stoljeću. Nije poznato koja je najstarija džamija među njima
ali nam jeste poznat broj džamija do Drugog svjetskog rata, a to je 1173.3 Ova cifra dokazuje nam
značaj koji su ove javne građevine imale u životima stanovništva. Među njima je i Tabačka džamija u
Visokom, s kojom ćemo se upoznati u ovom radu.

1
Insoll 2011, 975
2
Insoll 2011, 975
3
Bejtić 1953, 243

1|
 TABAČKI ZANAT U VISOKOM

U samom početku osmanskog perioda, do 1463. Područje današnjeg Visokog nije bilo naseljeno. Ono
postaje urbani centar samo pomoću Ajas-begovog vakufa. Prema vakfijama iz 1477 godine, Ajas-beg
u selo Visoko daje izgraditit jedan hamam, više dućana i bostan. Hamam i česma ispred njega su
donedavno bili vidljivi. A nakon vakufa Ajas-bega, koji stvara osnovu grada, Visoko raste. 1526.
godine postaje kasaba Sarajevske nahije.4 Centar grada premješta se na današnji Sebilj, broj dućana i
javnih objekata se povećava.

U najranijem periodu Visoko je imalo devet džamija, nije poznato ko je dao izgraditi ove jednostavne
objekte. Nije nam poznato ni koja džamija u Visokom je najstarija. Moguće da se radi o dvije džamije,
džamija u Perutac mahali ili Šerefuddinova džamija u čaršiji.5 S obzirom na to da se obje nalaze u
najstarijem jezgru grada, zasigurno je jedna od ovih i najstarija. Ova džamija je zasigurno izgrađena i
prije hamama iz 1477. godine.

Nakon što smo razmotrili postanak visočke čaršije, potrebno je pozabaviti se i najvažnijom zanatskom
proizvodnjom. Važno je napomenuti da tabački zanat nije jedini zanat koji se praktikuje u Visokom.
Zanati su podijeljeni geografski a javljaju se mlinarski, opančarski i mutapćijski zanat. Visoko je bilo
pravi zanatski grad jer se većina stanovništva bavila zanatstvom. 6 Kako je ranije navedeno, najvažniji
zanat u Visokom bio je tabački. Nije se pojavljivao samo u Visokom, nego se najduže zadržao.

Slika 1.„Pranje kože“ preuzeto iz Kreševlajković 1934, 11

4
Kreševljaković 1934, 8
5
Kreševljaković 1934, 9
6
Filipović 1939, 30

2|
Tabaci su zanatlije koje se bave učinjanjem kože. Nije poznato odakle potiče ovaj obrt ali se u
Visokom u orginalnom obliku najbolje sačuvao (Slika 1.). U procesu proizvodnje korištene su obale i
korito rijeke Fojnice, a zanat se proširio i na okolna sela, posebno ona uzvodno. Tabački esnafi ili
cehovi nazivali su se odžaci, tako da se javlja i visočki odžak. Svi tabaci imali su svoja pisana pravila
ili statute, koje su nazivane pirnama. Ovaj esnaf imao je svoj barjak sa dva tuga7, što nam govori da su
tabaci u Visokom bili izrazito brojan ceh.

Tabaci i njihov ceh, osim pisanog statuta imali su i nepisana pravila kojih su se strogo pridržavali.
Svaka radionica imala je svoje oznake, kojim bi označavala prerađenu kožu, nazivali su se nišanima.
Kada seosko stanovništvo počinje obrađivati kožu i baviti se tabačkim zanatom, visočki tabaci se tome
protive i tuže ih kod bosanskog vezira. Zanat je nasljedan i većinom su se njime bavili muslimani.8

Odžaci imaju tačno određenu hijerarhiju, koju nam prenosi Kreševlajković (1934):

„Svaki je esnaf imao svoju upravu ili londžu, kojoj je na čelu bio čehaja (cehmajstor). Uz čehaju su
bili još ustbaša, kalfbaša, jiit i čauš, kao glavni funkcioneri uprave.Ustbaša je glavni stručni organ
esnafai egzaminator na šegrtskom ispitu, kalfbaša je inspektor, jigit egzegutivni organ, a čauš
pomočnik ćehajin. Neki esnafi su imali i svoga bajraktara.Ovakvu suupravu imali i tabaci. Uz to je
svaki veći tabački odžak imao jednog ahubabu, koji se u Visokom zvaše ahija.“

Slika 2. Tabačka stupa

Kreševljaković u jedinom dijelu koje detaljno govori o prošlosti visokog i u osmanskom

periodu,opisuje i sam proces proizvodnje kroz koji prolaze kože. Prije svega, kože se 24 sata ostavljaju
u vodi da bi se kiselile, u čuretim stoje 4 – 5 dana, guli se s njih vuna i potapaju se u krečluk. U
krečluku provode 6 – 7 dana, ponovno se s njih skida dlaka i kisele se u vodi 24 sata tri puta. Kože se
gazaju i potom suše, nakon čega je dobijen finalni proizvod. Visočke kože iznimno su poznate u

7
Kreševljaković 1934, 11 - 12
8
Filipović 1949, 30

3|
susjednim gradovima, ali i cijeloj Bosni i Hercegovini. Različite kože se različito obrađuju i nazivaju.9
U procesu izrade, visočki tabaci koristili su i tabačke stupe, od kojih je jedna sačuvana u Visokom.
Radi se o posljednjoj sačuvanoj stupi na Balkanu i ovaj alat korišten je za mrvljenje štavnih preparata,
danas je u vlasništvu Zavičajnog muzeja Visoko (Slika 2.).

Kao i u drugim gradovima, poput Sarajeva, Mostara i Tešnja, i visočki su tabaci pokraj svoje radionice
- tabhane napravili džamiju. Ovo nam govori da se prva visočka tabhana nalazila u blizini mjesta na
kome je kasnije izgrađena džamija. Pretpostavlja se da su i tabhana i džamija izgrađene u prvoj
polovini 17. stoljeća. Džamija koja je tema istraživanja nastala je u vrijeme ekspanzije tabačkog
zanata. Ovo nam govori monogo o ekonomskoj prošlosti Visokog i njegovih zanata. Ceh tabačkih
zanatlija dovoljno je osnažio da bi zanatlije stekle dovoljno sredstava za izgradnju jednog takvog
objekta. Džemat ove džamije sačinjavali su uglavnom zanatlije - tabaci. Prema riječima imama
džamije, Asima Muslije, džamija je izgrađena jer tabaci nisu željeli svojim mirisom ometati druge
članove džemata, pa su napravili vlastitu džamiju.

9
Kreševljaković 1934, 13

4|
 TABAČKA DŽAMIJA

Prije svega, važno je istaknuti da je do danas jako malo naučnih dijela posvećeno ovoj džamiji.
Iznimno mala količina naučnika, kako domaćih tako i stranih, se bavila tabačkim zanatom ali i
Tabačkom džamijom u Visokom. U korist istraživanju džamije ide ipak činjenica da je 2003. godine
proglašena nacionalnim spomenikom.

U literaturi Tabačka džamija spominje se i kao Tabakhana i kao Tabhanska džamija i kao Tabaćica.
Nakon razmatranja procesa nastanka i razvoja Visokog, njegovih vjerskih objekata i zanata, potrebno
je fokusirati se na osnovnu temu ovog rada. Kako je već navedeno, Tabačka džamija izgrađena je u
početku razvitka tabačkog zanata u Visokom, u toku druge polovine 17. Stoljeća. (Slika 3.) Kako smo
razmotrili ekonomske i društvene elemente koji su uticali na početak gradnje džamije, moramo svoju
pažnju okrenuti na arhitektonske elemente interijera, eksterijera i pomoćne objekte.

Slika 3. Preuzeto iz Bećirbegović 1999, slika 199.

5|
Niti jedna od visočkih džamija nema sačuvan tarih ili zakladnicu, stoga nam nije poznato ko daje
izgraditi ove džamije. Po njihovoj skromnosti možemo odrediti da se vjerovatno radi o historijski
nepoznatim ličnostima ili grupama. Visoko spada u jedan od gradova Bosne s jakom arhitektonskom
djelatnošću, stoga brza izgradnja jezgra grada i drugih javnih objekata te domaći tip gradnje ne treba
da iznenađuje.

Tabačka džamija izgrađena je od drveta, jednoprostorna je i posjeduje drvenu munaru. 1871. godine u
toku velike poplave koja je zadesila Visoko, rijeka Fojnica je odnijela najstariju džamiju, koja se
nalazila nedaleko od današnje. Nakon tog događaja, džamija je ponovno izgrađena u današnjem
obliku. (Slika 4.)

Slika 4. Tabačka džamija danas

Sagledajmo sada osnovne vanjske elemente gradnje ove džamije, koje uključuju fasadu, krov i
munaru. Osnova objekta je oko 9 x 9 m. U toku intervencija na objektu, zadnji sloj maltera je skinut,
tako da je vidljiva unutrašnja struktura zida. Donji dijelovi zidova objekta su zidani lomljenim
kamenom do visine 1,50 m. Ostatak zidova zidan je ćerpićem sa upotrebom hrastovih hatula za zidove
prosječne debljine oko 90 cm. Danas nisu vidljivi polukružni otvori na fasadi i trijem koji je ranije bio
otvoren. Kasnije je trijem zatvoren i otvori zastakljeni, iako su džematlije ranije radi skupoće stakla
pokrivali otvore kožama. Tada se u trijem ulazilo kroz prolaze sa strana objekta, prije restauracije se
koristio prolaz preko harema a danas su ponovno u funkciji prolazi prema ulici. Pored trijema u smjeru

6|
rijeke Fojnice, nalazile su se stepenice klesane od sedre (Slika 5.). Njima se silazilo do rijeke Fojnice,
gdje se uzimao abdest.

Slika 5. Stepenica od kamena

Džamija je pokrivena krovom na četiri vode sa crijepom kao krovnim pokrivačem. Ranije je za njeno
pokrivanje najvjerovatnije korištena drvena šindra, ali zbog čestih požara džematlije su odlučile da se
objekat pokrije crijepom. Džamija ima visoku drvenu munaru osmougaone osnove, visine je 15 m od
sljemena krova i tijelo joj je pokriveno borovim daskama. Ona je veoma vitka i po tome premašuje
mnogobrojne sarajevske džamije sa drvenim munarama.10 Šerefet je pravilnog osmougaonog presjeka,
krov munare je šatorast sa strehom dužine 35 cm. Munara džamije nalazi se sa desne strane od ulaza,
pokrivena je pocinčanim limom i završena alemom sa dvije jabuke (Slika 6.). Džamija ima ukupno 16
prozora u dva nivoa i po osam na svakoj strani. Gornji i donji prozori su različiti. Donji prozori su
pravougaoni sa metalnim demirima sa spoljne i drvenim mušepkom sa unutrašnje strane. Gornji
prozori imaju trouglast završetak i u obliku su kuće (Slika 7.). Na jugozapadnom zidu, vidljive su
cijevi koje su postavljene u vrijeme austrougarske uprave, a koje su dovodile vodu do česme koja se
nalazila na vanjskom zidu i ispred džamije. Uslijed neodržavanja cijevi, došlo je do njihovog curenja i
kasnijeg izmještanja.

10
Bečirbegović 1999, 179

7|
 Slika 6. Gornji prozor Slika 7. Munara

Nakon sagledavanja vanjskih arhitektonskih elemenata džamije, u analizi ove teme je potrebno opisati
i elemente enterijera Tabačke džamije. Enterijer objekta je izveden u drvetu i u domaćem je stilu.
Džamija ima drveni mahfil čija se konstrukcija oslanja na dva drvena stuba i na centralnom dijelu ima
istak. Mahvil je sa vanjskim trijemom ili učionicom povezan vratima. Stropna i podna konstrukcija
džamije su takođerr urađene od drveta. Strop je obložen daskama i iznad lustera je okrugli i cik-cak
urezima ornamentisani prsten (Slika 8.). Pod džamije je nekada bio zastrt hasurama i prema riječima
imama džamije, Asima Muslije, one su uvijek bile pune soli. Razlog ovome je odjeća džematlija
tabaka, koja je zbog radnih uvjeta uvijek bila puna soli. Na ulazu nalazi se drveni trijem veličine 9 x
4.5 m sa sofama i 15 drvenih stubova. Danas ovaj donji trijem je popločan kamenim oblucima puput
mozaika ili kaldrme, s kojih se direktno ulazi u enterijer džamije. Iznad donjeg trijema je gornji trijem
koji služi kao prostor za mekteb. Oba trijema povezana su stepenicama i imaju zajedničko osvjetljenje.
Masivna vrata dijele ulaz iz trijema u glavnu prostoriju. Unutar glavne prostorije nalazi se mimber
također izrađen u drvetu, odmah uz desni zid sa krovom u obliku šestougla. Mihrab, kao i ranije, nije
bio izađen o drveta. Izrađen je od istog maltera kao što su i zidovi i podijeljen je u dva reda ili polja.
(Slika 9. i 10.)

8|
 Slika 8. Ornament na stropu Slika 9. Mihrab

Slika 10. Mimber i mihrab

Od vremena ponovne izgradnje nakon posljednje poplave 1870. godine, vršene su manje izmjene u
nekim dijelovima džamije, bez nadzora. Tako je u trijemu džamije dio prostora pretvoren u abdesthanu
sa koritom i česmom. Šerefe munare je prepravljeno 1961. godine. U toku rata 1992. - 1995. godine
stradala je krovna konstrukciji objekta i jugoistočni zid, koji je bio pogođen artiljerijskim projektilom.
Početkom 2000. godine pokušana je ponovna rekonstrukcija džamije bez nadzora, što je zaustavljeno.
Umjesto toga, vrši se autentična restauracija i proglašenje Tabačke džamije nacionalnim spomenikom.

9|
 ZAKLJUČAK

Kako je ranije već navedeno, Tabačka džamija izgrađena je u početku razvitka tabačkog zanata u
Visokom, u toku druge polovine 17. Stoljeća. Ona je 2000. godine stavljena na Privremenu listu
nacionalnih spomenika, uključuje objekat i pripadajući harem. 2003. godine, Graditeljska cjelina –
Tabačka džamija (Tabaćica) proglašena je nacionalnim spomenikom i tada počinje njezina
rekonstrukcija. Ona uz ostale posjeduje historijske, estetske, abijentalne vrijednosti i posebnost.

Kroz ovaj rad dokazana je iznimna važnost ovog nacionalnog spomenika za gradsku sredinu Visokog,
razvoj zanatstva i trgovine, ali i razumijevanje visočke prošlosti. Stoga, ovaj rad je uspio sumirati sva
dosadašnja znanja o Tabačkoj džamiji. S obzirom na to da je količina literature neobimna, neki
postignuti zaključci nastali su u samom procesu stvaranja rada. Tematski i hronološki pristupi poslužili
su prilikom pisanja ovog seminarskog rada.

Utvrđeno je da su džamije kao vjerski objekti predstavljali jezgro grada, ali i same osmanske
arhitekture u Bosni i Hercegovini. To može potvrditi i njihova brojnost, ali predstavljale su i osnovni
socijalni i trgovački centar. Domaća tradicija, ekonomija i mnogi drugi faktori utiču na gradnju i
korištenje ovih vjerskih objekata.

10 |
 LITERATURA

Bečirbegović Madžida, 1999, Džamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini, Biblioteka

„Kulturno nasljeđe BiH“, Sarajevo

Bejtić Alija, 1953, Spomenici Osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, Prilozi za orijentalnu
filologiju br. 3-4, 1953 god, Orijentalni institut, Sarajevo

Filipović Milenko,1949, Život i običaju narodni u Visočkoj nahiji, Srpska akademija nauka, Beograd

Insoll Timothy, 2011, The Oxford Handbook of the Archaeology of Ritual and Religion, OUP Oxford

Kreševljaković Hamdija, 1934, Visoko, Novi Behar godište VIII, Islamska dionička štamparija,
Sarajevo

11 |