Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας

Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ο ΔΙΟΛΚΟΣ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ

Ευδόκιος Δημητρίου του Κυριάκου

Εργασία στο μάθημα:

«Πλοία και Λιμάνια της Κλασικής Αρχαιότητας»

Διδάσκουσα: Στέλλα Δεμέστιχα

Μάιος 2017

1
Ο ΔΙΟΛΚΟΣ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ
Ευδόκιος Δημητρίου του Κυριάκου

Εργασία στο μάθημα:

«Πλοία και Λιμάνια της Κλασικής Αρχαιότητας»

Διδάσκουσα: Στέλλα Δεμέστιχα

Μάιος 2017

Φωτογραφία εξωφύλλου: Σκίτσο του λιθόστρωτου δρόμου του Διόλκου

με την ανοδική διαδρομή από τον Κορινθιακό Κόλπο.
Πηγή: Georges Raepsaet, «Le Diolkos de l’ Isthme a Corinthe»,
Bulletin de correspondence hellenique, vol.117, livr.1, 1993, p.236

2
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1) Ανακάλυψη – Ανασκαφές – Έρευνες .............................................................................. σ. 1

2) Τι είναι ο Δίολκος – Χρηστικότητα .................................................................................. σ. 1
3) Κόρινθος ................................................................................................................................... σ. 5
4) Λιμάνι Λεχαίου ........................................................................................................................ σ. 8
5) Λιμάνι Κεχραιών ..................................................................................................................... σ. 8
6) Ο Δίολκος ως κατασκευή ................................................................................................... σ. 9
7) Λειτουργία – Εφαρμογή ...................................................................................................... σ. 13
8) Φθορά ....................................................................................................................................... σ. 15
9) Βιβλιογραφία .......................................................................................................................... σ. 16

3
 Ο ΔΙΟΛΚΟΣ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ

του Ευδόκιου Δημητρίου, ΙΣΑ 1o

Το θέμα της ακόλουθης παρουσίασης είναι Ο ΔΙΟΛΚΟΣ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ.

Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε αδρομερώς πληροφορίες για τη χρηστικότητά του, την
αναφορά των πηγών και τη σχέση που είχε με την πόλη της Κορίνθου και τα δυο λιμάνια
της, το Λεχαίον και τις Κεχρεές. Περισσότερο θα μας απασχολήσει η κατασκευή και η
συνολική λειτουργία του.

ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ – ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ – ΕΡΕΥΝΕΣ

1946 Ανακάλυψη τμήματος του Διόλκου κατά
τη διάνοιξη δρόμου.
1956 Εκσκαφικές εργασίες στη Στρατιωτική
Σχολή Μηχανικού αποκάλυψαν τμήμα του
λιθόστρωτου δρόμου.
1956-1962 Ανασκαφές από την Εφορεία
Αρχαιοτήτων Αργολιδοκορινθίας, υπό τη
διεύθυνση του Νικολάου Βερδελή.
1980 Ο G.Raepset και ο W.Werner Δύο
επιτόπιες μελέτες απέδωσαν τις πρώτες
αναλυτικές αποτυπώσεις1. Φωτογραφία: Ο Ν.Βερδελής κατά τις ανασκαφές
του 1956-1962.
Πηγή: Προσωπικό αρχείο Φοίβου Βερδελή
ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΔΙΟΛΚΟΣ - ΧΡΗΣΤΙΚΟΤΗΤΑ
Ο Δίολκος είναι ένα σύστημα δομικών κατασκευών και εγκαταστάσεων που
χρησιμοποιήθηκε στην Κόρινθο για να εξυπηρετηθούν εμπορικές ανάγκες, αλλά και
πολεμικές εκστρατείες. Η σημασία του έγκειται στο γεγονός της διά ξηράς μεταφοράς
πλοίων και εμπορευμάτων, κάτι που εξοικονομούσε χρόνο στους εμπόρους και έδιδε
πλεονέκτημα αιφνιδιασμού στους στρατιωτικούς.

Προτού εγκύψουμε σε λεπτομέρειες για τα πιο πάνω, κρίνεται απαραίτητο να ψάξουμε

στις πηγές σχετικές αναφορές και να τοποθετήσουμε χρονικά και γεωγραφικά τον Δίολκο.

Ο Ψευδοσκύλαξ, στον Περίπλου, παράγραφοι 40-41, γράφει:

«ΚΟΡΙΝΘΟΣ. Μετὰ δὲ Μεγαρεῖς ἡ Κόρινθος πόλις ἐστὶν, ἱερὸν Αἰγαῖον, ἰσθμός.
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ. Ἐντεύθεν ἤδη ἄρχεται ἡ Πελοπόννησος. Ἔστι δ’ ἀπὸ θαλάσσης ἡ ὁδὸς
πρὸς τὴν ἐπὶ ἡμῶν θάλασσαν διὰ τοῦ ἰσθμοῦ στάδια τετταράκοντα· ταῦτα κολπώδη πάντα.
παράπλους δὲ τῆς Κορινθίων χώρας ἥμισυ ἡμέρας»2.

Θουκυδίδης:
Οι Λακεδαιμόνιοι ετοίμαζαν εκστρατεία ενάντια στους Αθηναίους:
«[3.15.1] Αυτά, περίπου, είπαν οι Μυτιληναίοι. Οι Λακεδαιμόνιοι και οι σύμμαχοι, αφού τους
άκουσαν, δέχτηκαν τις προτάσεις τους κι έκαναν συμμαχία μαζί τους. Δόθηκαν διαταγές σ᾽

1
Νικόλαος Μ. Βερδελής, Ἀνασκαφή τοῦ Διόλκου, Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρεία Ἀθηνῶν, τ.115, 1966, σ. 134· Δέσποινα Κουτσουμπά –
Γιάννης Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σσ. 1-2· Heritage at risk, ICOMOS World Report
2006/2007on monuments and sites in danger, pp. 73-74
2
Ψευδοσκύλαξ, Περίπλους 40-41

1
όλους τους συμμάχους που ήσαν παρόντες, να συγκεντρωθούν γρήγορα στον Ισθμό με τα
δύο τρίτα ο καθένας του στρατού του για εισβολή στην Αττική. Πρώτοι έφτασαν στον Ισθμό
οι Λακεδαιμόνιοι και άρχισαν να κατασκευάζουν μηχανές για να σύρουν τα καράβια επάνω
από τον Ισθμό απ᾽ τον Κορινθιακό στον Σαρωνικό κόλπο, για να επιτεθούν εναντίον της
Αθήνας με στρατό και στόλο. [3.15.2] Οι Λακεδαιμόνιοι έδειχναν μεγάλη δραστηριότητα,
αλλ᾽ οι άλλοι σύμμαχοι αργούσαν να συγκεντρωθούν, γιατί ήταν η εποχή της συγκομιδής
και είχαν πολύ λίγη διάθεση για εκστρατεία»3.

Σε άλλο σημείο επίσης, οι Λακεδαιμόνιοι αποστέλλουν καράβια για να βοηθήσουν τους

Χίους εναντίον των Αθηναίων.
«[8.7.1] Μόλις μπήκε το επόμενο καλοκαίρι, οι Χίοι βιάζονταν να τους σταλούν τα καράβια
από φόβο μήπως οι Αθηναίοι μάθουν τί ετοιμαζόταν —οι πρεσβείες τους πήγαιναν κρυφά
στην Λακεδαίμονα— και οι Λακεδαιμόνιοι έστειλαν τρεις Σπαρτιάτες στην Κόρινθο, με
εντολή, όλα τα καράβια που ήσαν στην άλλη θάλασσα να τα περάσουν όσο το δυνατόν πιο
γρήγορα, επάνω από τον Ισθμό, στην θάλασσα του Σαρωνικού και να τα διατάξουν να πάνε
στην Χίο, καθώς και εκείνα που ετοίμαζε ο Άγις για τη Λέσβο και όλα τα άλλα. Όλα τα
συμμαχικά καράβια που συγκεντρώθηκαν εκεί ήσαν τριάντα εννέα»4.

Παυσανίας
«ἐπανελθοῦσι δὲ ἐς τὴν ἐπὶ Τεγέας ὁδόν ἐστιν ἐν δεξιᾷ τοῦ ὀνομαζομένου Τρόχου Κεγχρεαί.
τὸ δὲ ὄνομα ἐφ' ὅτῳ τῷ χωρίῳ γέγονεν, οὐ λέγουσι, πλὴν εἰ μὴ καὶ τοῦτο ἄρα ὠνομάσθη διὰ
τὸν Πειρήνης παῖδα Κεγχρίαν. καὶ πολυάνδρια ἐνταῦθά ἐστιν Ἀργείων νικησάντων μάχῃ
Λακεδαιμονίους περὶ Ὑσιάς. τὸν δὲ ἀγῶνα τοῦτον συμβάντα εὕρισκον Ἀθηναίοις ἄρχοντος
Πεισιστράτου, τετάρτῳ δὲ ἔτει τῆς <ἑβδόμης καὶ εἰκοστῆς> Ὀλυμπιάδος ἣν Εὐρύβοτος
Ἀθηναῖος ἐνίκα στάδιον. καταβάντος δὲ ἐς τὸ χθαμαλώτερον ἐρείπια Ὑσιῶν ἐστι πόλεώς
ποτε ἐν τῇ Ἀργολίδι, καὶ τὸ πταῖσμα Λακεδαιμονίοις ἐνταῦθα γενέσθαι λέγουσιν»5.

«[4] Προχωρώντας πάλι στον ευθύ δρόμο για το Λέχαιο, συναντά κανείς χάλκινο Ερμή, που
παριστάνεται καθιστός. Δίπλα του υπάρχει κριάρι, επειδή πιστεύεται πως ο Ερμής
περισσότερο απ’ όλους τους θεούς προστατεύει και αυξάνει τα κοπάδια, όπως γράφει και ο
Όμηρος στην Ιλιάδα:
»Τον γιο του Φόρβαντα με τα πολλά κοπάδια,
»που πιο πολύ ο Ερμής αγαπούσε από τους Τρώες και του χάρισε πλούτη.
Δεν θα αναφέρω, παρ’ ότι τα γνωρίζω, όσα λέγονται στα μυστήρια της Μητέρας, για τον
Ερμή και το κριάρι. Μετά το άγαλμα του Ερμή βλέπεις τον Ποσειδώνα, τη Λευκοθέα και τον
Παλαίμονα πάνω στο δελφίνι του»6.

3
«[3.15.1] Τοιαῦτα μὲν οἱ Μυτιληναῖοι εἶπον. οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι ἐπειδὴ ἤκουσαν, προσδεξάμενοι τοὺς λόγους
ξυμμάχους τε τοὺς Λεσβίους ἐποιήσαντο, καὶ τὴν ἐς τὴν Ἀττικὴν ἐσβολὴν τοῖς τε ξυμμάχοις παροῦσι κατὰ τάχος ἔφραζον ἰέναι ἐς τὸν
Ἰσθμὸν τοῖς δύο μέρεσιν ὡς ποιησόμενοι, καὶ αὐτοὶ πρῶτοι ἀφίκοντο, καὶ ὁλκοὺς παρεσκεύαζον τῶν νεῶν ἐν τῷ Ἰσθμῷ ὡς
ὑπεροίσοντες ἐκ τῆς Κορίνθου ἐς τὴν πρὸς Ἀθήνας θάλασσαν καὶ ναυσὶ καὶ πεζῷ ἅμα ἐπιόντες. [3.15.2] καὶ οἱ μὲν προθύμως ταῦτα
ἔπρασσον, οἱ δὲ ἄλλοι ξύμμαχοι βραδέως τε ξυνελέγοντο καὶ ἐν καρποῦ ξυγκομιδῇ ἦσαν καὶ ἀρρωστίᾳ τοῦ στρατεύειν», Θουκ. 3,15
4
«[8.7.1] Ἅμα δὲ τῷ ἦρι τοῦ ἐπιγιγνομένου θέρους εὐθὺς ἐπειγομένων τῶν Χίων ἀποστεῖλαι τὰς ναῦς καὶ δεδιότων μὴ οἱ Ἀθηναῖοι τὰ
πρασσόμενα αἴσθωνται (πάντες γὰρ κρύφα αὐτῶν ἐπρεσβεύοντο), ἀποπέμπουσιν οἱ Λακεδαιμόνιοι ἐς Κόρινθον ἄνδρας Σπαρτιάτας
τρεῖς, ὅπως ἀπὸ τῆς ἑτέρας θαλάσσης ὡς τάχιστα ἐπὶ τὴν πρὸς Ἀθήνας ὑπερενεγκόντες τὰς ναῦς τὸν Ἰσθμὸν κελεύσωσι πλεῖν ἐς Χίον
πάσας, καὶ ἃς ὁ Ἆγις παρεσκεύαζεν ἐς τὴν Λέσβον καὶ τὰς ἄλλας· ἦσαν δὲ αἱ ξύμπασαι τῶν ξυμμαχίδων νῆες αὐτόθι μιᾶς δέουσαι
τεσσαράκοντα», Θουκ. 8,7
5
Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, Κορινθιακά 2.24,7
6
ό.π. 3,4

2
Ο Στράβων στα Γεωγραφικά κάνει αρκετές αναφορές σε τοπωνύμια της ευρύτερης
περιοχής, καθώς και για τον Δίολκο. Πιο συγκεκριμένα σημειώνει:
«ὁ δ᾽ Ἰσθμὸς κατὰ τὸν διολκόν, δι᾽ οὗ τὰ πορθμεῖα ὑπερνεωλκοῦσιν ἀπὸ τῆς ἑτέρας εἰς τὴν
ἑτέραν θάλατταν, εἴρηται ὅτι τετταράκοντα σταδίων ἐστίν»7. Επίσης κάνει λόγο για κάποιο
στενό· «κατὰ δὲ τὸν Σχοινοῦντα ὁ δίολκος τὸ στενώτατον τοῦ Ἰσθμοῦ, περὶ ὃν τὸ τοῦ Ἰσθμίου
Ποσειδῶνος ἱερόν»8, δηλαδή κατά το λιμάνι του Σχοινούντα είναι το στενώτατο σημείο του
Ισθμού, ο Δίολκος, όπου βρίσκεται το ιερό του Ίσθμιου Ποσειδώνα.
Και αλλού· «Ἀρχὴ δὲ τῆς παραλίας ἑκατέρας τῆς μὲν τὸ Λέχαιον τῆς δὲ Κεγχρεαὶ κώμη καὶ
λιμὴν ἀπέχων τῆς πόλεως ὅσον ἑβδομήκοντα σταδίους· (...) ἐντεῦθεν δὲ παρεκτείνουσα ἡ
ἠιὼν μέχρι Παγῶν τῆς Μεγαρίδος κλύζεται μὲν ὑπὸ τοῦ Κορινθιακοῦ κόλπου, κοίλη δ᾽ ἐστὶ
καὶ ποιεῖ τὸν δίολκον πρὸς τὴν ἑτέραν ἠιόνα τὴν κατὰ Σχοινοῦντα πλησίον ὄντα τῶν
Κεγχρεῶν. ἐν δὲ τῶι μεταξὺ τοῦ Λεχαίου καὶ Παγῶν τὸ τῆς Ἀκραίας μαντεῖον Ἥρας ὑπῆρχε
τὸ παλαιόν, καὶ αἱ Ὀλμιαὶ τὸ ποιοῦν ἀκρωτήριον τὸν κόλπον ἐν ὧι ἥ τε Οἰνόη καὶ Παγαί, τὸ
μὲν τῶν Μεγαρέων φρούριον ἡ δὲ Οἰνόη τῶν Κορινθίων. ἀπὸ [δὲ] τῶν Κεγχρεῶν ὁ Σχοινοῦς,
καθ᾽ ὃν τὸ στενὸν τοῦ διόλκου· ἔπειθ᾽ ἡ Κρομμυωνία»9.

Ακόμα και ο Αριστοφάνης στις Θεσμοφοριάζουσες, υπαινίσσεται τη λειτουργία του

Διόλκου με τον γνωστό αθυρόστομο τρόπο του, αφήνοντας άλλα υπονοούμενα10.

Όμως τι ήταν και πώς χρησίμευε, θα το ανακαλύψουμε ευθύς αμέσως. Καταρχάς να

λεχθεί ότι ο Δίολκος αποδίδεται στον τύραννο Περίανδρο (625-585 π.Χ.), ο οποίος
συνέλαβε την ιδέα της κατασκευής ενός λιθόστρωτου δρόμου, από όπου θα ήταν
δυνατόν να περάσουν πλοία διά της ξηράς, διασχίζοντας τον Ισθμό από τη μια πλευρά
της θάλασσας στην άλλη11.

7
«Ἔστι τοίνυν ἡ Πελοπόννησος ἐοικυῖα φύλλωι πλατάνου τὸ σχῆμα, ἴση σχεδόν τι κατὰ μῆκος καὶ κατὰ πλάτος ὅσον χιλίων καὶ
τετρακοσίων σταδίων, τὸ μὲν ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἐπὶ τὴν ἕω, τοῦτο δ᾽ ἐστὶ τὸ ἀπὸ τοῦ Χελωνάτα δι᾽ Ὀλυμπίας καὶ τῆς
Μεγαλοπολίτιδος ἐπὶ Ἰσθμόν· τὸ δ᾽ ἀπὸ τοῦ νότου πρὸς τὴν ἄρκτον, ὅ ἐστι τὸ ἀπὸ Μαλεῶν δι᾽ Ἀρκαδίας εἰς Αἴγιον· ἡ δὲ περίμετρος
μὴ κατακολπίζοντι τετρακισχιλίων σταδίων, ὡς Πολύβιος· Ἀρτεμίδωρος δὲ καὶ τετρακοσίους προστίθησι· κατακολπίζοντι δὲ πλείους
τῶν ἑξακοσίων ἐπὶ τοῖς πεντακισχιλίοις. ὁ δ᾽ Ἰσθμὸς κατὰ τὸν διολκόν, δι᾽ οὗ τὰ πορθμεῖα ὑπερνεωλκοῦσιν ἀπὸ τῆς ἑτέρας εἰς τὴν
ἑτέραν θάλατταν, εἴρηται ὅτι τετταράκοντα σταδίων ἐστίν», Στράβων, Γεωγραφικά, 8.2,1
8
«Εἶθ᾽ ὁ Σαρωνικὸς κόλπος· οἱ δὲ πόντον λέγουσιν, οἱ δὲ πόρον, καθ᾽ ὃ καὶ πέλαγος λέγεται Σαρωνικὸν πᾶς ὁ συνάπτων πόρος ἀπὸ
τῆς Ἑρμιονικῆς καὶ τῆς περὶ τὸν Ἰσθμὸν θαλάττης τῶι τε Μυρτώιωι πελάγει καὶ τῶι Κρητικῶι. τοῦ δὲ Σαρωνικοῦ Ἐπίδαυρός τέ ἐστι καὶ
ἡ προκειμένη νῆσος Αἴγινα· εἶτα Κεγχρεαὶ τὸ τῶν Κορινθίων ἐπὶ τὰ πρὸς ἕω μέρη ναύσταθμον· εἶτα λιμὴν Σχοινοῦς πλεύσαντι
τετταράκοντα καὶ πέντε σταδίους· ἀπὸ δὲ Μαλεῶν τοὺς πάντας περὶ χιλίους καὶ ὀκτακοσίους. κατὰ δὲ τὸν Σχοινοῦντα ὁ δίολκος τὸ
στενώτατον τοῦ Ἰσθμοῦ, περὶ ὃν τὸ τοῦ Ἰσθμίου Ποσειδῶνος ἱερόν· ἀλλὰ [ταῦ]τα μὲν ὑπερκείσθω· ἔξω γάρ ἐστι τῆς Ἀργείας.
ἀναλαβόντες δ᾽ ἐφοδεύσωμεν πάλιν τὰ κατὰ τὴν Ἀργείαν», Στράβων, Γεωγραφικά 8.6,4
9
«Ἀρχὴ δὲ τῆς παραλίας ἑκατέρας τῆς μὲν τὸ Λέχαιον τῆς δὲ Κεγχρεαὶ κώμη καὶ λιμὴν ἀπέχων τῆς πόλεως ὅσον ἑβδομήκοντα
σταδίους· τούτωι μὲν οὖν χρῶνται πρὸς τοὺς ἐκ τῆς Ἀσίας πρὸς δὲ τοὺς ἐκ τῆς Ἰταλίας τῶι Λεχαίωι. τὸ δὲ Λέχαιον ὑποπέπτωκε τῆι
πόλει κατοικίαν ἔχον οὐ πολλήν· σκέλη δὲ καθείλκυσται σταδίων περὶ δώδεκα ἑκατέρωθεν τῆς ὁδοῦ τῆς ἐπὶ τὸ Λέχαιον. ἐντεῦθεν δὲ
παρεκτείνουσα ἡ ἠιὼν μέχρι Παγῶν τῆς Μεγαρίδος κλύζεται μὲν ὑπὸ τοῦ Κορινθιακοῦ κόλπου, κοίλη δ᾽ ἐστὶ καὶ ποιεῖ τὸν δίολκον
πρὸς τὴν ἑτέραν ἠιόνα τὴν κατὰ Σχοινοῦντα πλησίον ὄντα τῶν Κεγχρεῶν. ἐν δὲ τῶι μεταξὺ τοῦ Λεχαίου καὶ Παγῶν τὸ τῆς Ἀκραίας
μαντεῖον Ἥρας ὑπῆρχε τὸ παλαιόν, καὶ αἱ Ὀλμιαὶ τὸ ποιοῦν ἀκρωτήριον τὸν κόλπον ἐν ὧι ἥ τε Οἰνόη καὶ Παγαί, τὸ μὲν τῶν Μεγαρέων
φρούριον ἡ δὲ Οἰνόη τῶν Κορινθίων. ἀπὸ [δὲ] τῶν Κεγχρεῶν ὁ Σχοινοῦς, καθ᾽ ὃν τὸ στενὸν τοῦ διόλκου· ἔπειθ᾽ ἡ Κρομμυωνία.
πρόκειται δὲ τῆς ἠιόνος ταύτης ὅ τε Σαρωνικὸς κόλπος καὶ ὁ Ἐλευσινιακός, τρόπον τινὰ ὁ αὐτὸς ὤν, συνεχὴς τῶι Ἑρμιονικῶι. ἐπὶ δὲ
τῶι Ἰσθμῶι καὶ τὸ τοῦ Ἰσθμίου Ποσειδῶνος ἱερὸν ἄλσει πιτυώδει συνηρεφές, ὅπου τὸν ἀγῶνα τῶν Ἰσθμίων Κορίνθιοι συνετέλουν. ἡ δὲ
Κρομμυὼν ἔστι κώμη τῆς Κορινθίας, πρότερον δὲ τῆς Μεγαρίδος, ἐν ἧι μυθεύουσι τὰ περὶ τὴν Κρομμυωνίαν ὗν, ἣν μητέρα τοῦ
Καλυδωνίου κάπρου φασί· καὶ τῶν Θησέως ἄθλων ἕνα τοῦτον παραδιδόασι τὴν τῆς ὑὸς ταύτης ἐξαίρεσιν», Στράβων, Γεωγραφικά,
8.6,20
10
«Κλεισθένης: ἰσθμόν τιν᾽ ἔχεις ὦνθρωπ᾽: ἄνω τε καὶ κάτω τὸ πέος διέλκεις πυκνότερον Κορινθίων. (...) Μνησίλοχος:
κακοδαίμων ἐγώ, εἰς οἷ᾽ ἐμαυτὸν εἰσεκύλισα πράγματα», Αριστοφάνης, Θεσμοφοριάζουσες, 649-650
11
«The Diolkos, probably first built by Periander (625-585BC), is an extraordinary paved path that enable ships to be moved
overland across the Isthmus of Corinth from sea to sea», Heritage at risk, p.73

3
Οι Κορίνθιοι εστίασαν στην εμπορική ροή πλοίων και φορτίων επί ενός χερσαίου δρόμου,
τον Δίολκο, που έφερε έσοδα στην πόλη μέσω της κίνησης και των υπηρεσιών που
δημιουργήθηκαν, καθώς επίσης και με δασμούς μεταφοράς και τα μεταγωγικά τέλη. Το
Εμπόριον, όπου διακινούνταν τα διάφορα αγαθά, έκανε τον Ισθμό μια αγορά για τους
εμπόρους που έφταναν από Ανατολή και Δύση. (...) Ο μεταγωγικός δρόμος που κλήθηκε
Δίολκος, έκανε τον Ισθμό έναν δημόσιο δρόμο για θαλάσσια κίνηση και ναυτιλία μεταξύ
Ιταλίας και Ασίας12.

Σύμφωνα με τον Στράβωνα, στα λιμάνια του Ισθμού συγκεντρώνονταν έμποροι για να
εκτελέσουν αγορές και οικονομικές δοσοληψίες. Οι έμποροι της Ανατολής δεν χρειαζόταν
να ταξιδέψουν ως την Ιταλία για να ανταλλάξουν τα αγαθά τους, αλλά απλούστατα
μπορούσαν να τα εκφορώσουν στις Κεχρεές· αντίστοιχα και οι έμποροι της Δύσης δεν
χρειαζόταν να ταξιδέψουν πέριξ της Πελοποννήσου, αλλά μπορούσαν να αφήσουν τα
προϊόντα τους στο Λέχαιον. Τα λιμάνια των δύο πλευρών του Ισθμού εξασφάλιζαν
αποθήκευση των εμπορευμάτων και αποτελούσαν χώρο συνάντησης μεταξύ Ανατολής
και Δύσης, τόποι ανταλλαγής και διανομής αγαθών 13. Επί τούτου, ορισμένοι μελετητές
κατανοούν πως οι έμποροι είχαν τη δυνατότητα να διασταυρώνουν τον Ισθμό με τα πλοία
και το φορτίο τους και να συνεχίζουν την πλεύση μέσα στο διάστημα λίγων μόνο ωρών 14.

Υπάρχουν, βέβαια, αρκετές αμφιβολίες για την πιο πάνω υπόθεση. Αφενός τα μακρά
πλοία ήταν απίθανο να καλύψουν τόση απόσταση σε λιθόστρωτο δρόμο,
ανεβοκατεβαίνοντας από λιμάνι σε λόφο και τούμπαλιν σε λιμάνι, έχοντας πρόβλημα
ισορροπίας και ανώμαλου δρόμου, χωρίς να σπάσει η καρίνα ή το κέλυφός τους.
Συνεπώς κάποιοι μελετητές θεωρούν πως μόνο μικρότερα πλοία ακολουθούσαν τη
διαδρομή. Αφετέρου, το υψηλό κόστος διίσθμισης (λιμενικοί δασμοί, υπηρεσίες
φορτοεκφόρτωσης, οδηγοί, μεταφορείς, η συντήρηση των ζώων κ.ά.) δεν θα μπορούσε
να αποσβεστεί από το εμπόρευμα που χωρά σε ένα μικρό εμπορικό πλοίο. Σχετικά με
αυτό, μελετητές θέτουν την άποψη πως, λόγω δυσκολίας και υψηλού κόστους, δεν
μεταφέρονταν τα πλοία από το ένα λιμάνι στο άλλο, μα μόνο τα εμπορεύματά τους.
Τέλος, η διαδικασία εκφόρτωσης – φόρτωσης – μεταφοράς απαιτούσε αρκετές μέρες και
τα έξοδα ήταν πολλά· για ένα έργο τέτοιου βεληνεκούς που συνέδεε Δύση και Ανατολή,
θα έπρεπε να υπάρχει πληθώρα εγκαταστάσεων υπάρχουν (ξενώνες, ταβερνεία,
αποθήκες κ.λπ). Μερικοί μελετητές θεωρούν πως στα δύο λιμάνια δεν υπάρχουν τόσες
λιμενικές εγκαταστάσεις, που να πείθουν για εκτεταμένης κλίμακας χρήση του χώρου15.

Πάντως ο άνθρωπος στον οποίον η Αρχαιολογία οφείλει πολλά για την ανασκαφή και
έρευνα του Διόλκου, ο Νικόλαος Βερδελής, υποστήριξε ότι χρησιμοποιούσαν το
λιθόστρωτο τροχοφόρα οχήματα πάνω στα οποία μεταφέρονταν πλοία, είτε εμπορικά
μαζί με το φορτίο τους, είτε πολεμικά. Το 1979 ο Άγγλος Αρχαιολόγος Robert Manuel

12
«They (Corinthians) pointed (…) to the commercial flow of ships and cargoes over a trans-Isthmus portage road called the diolkos
that created revenues for the city through traffic and services, transit duties and transport fees. (…) A commercial emporion made
the Isthmus a market for merchants arriving from east and west; (…) a portage road called the diolkos made the Isthmus a
thoroughfare for maritime traffic and shipping between Italy and Asia», David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion»,
Corinth in Contrast, Steven J.Friesen, Sarah A.James, Daniel N.Schowalter, Leiden, Boston 2014, pp.126-127
13
ό.π., σ. 139
14
«According to some scholars, merchants could cross the Isthmus with ships or cargo and continue on their way within the span
of only a few hours», ό.π., σ. 128
15
ό.π., σ. 132

4
Cook πρότεινε ως πρώτιστο κίνητρο κατασκευής του δρόμου ήταν η διακίνηση
εμπορευμάτων μέσω του Ισθμού με οικονομικό όφελος για την Κόρινθο την είσπραξη
διοδίων. Με άλλα λόγια, οι έμποροι προτιμούσαν να εκφορτώνουν τα εμπορεύματά τους
στο ένα λιμάνι και να μεταφέρονται διά ξηράς στο άλλο, πληρώνοντας τα απαραίτητα
στους Κορινθίους, που είχαν τα «κλειδιά»16 του Ισθμού. Ο Καναδός βιβλικός Αρχαιολόγος
Burton McDonald συσχέτισε αυτό το λιθόστρωτο πέρασμα με τη μεταφορά βαρέων
φορτίων με τροχοφόρα, και συγκεκριμένα των μαρμάρων που λατομούνταν στις
Κυκλάδες και την Αττική, για τη δημιουργία των αρχαϊκών αναθημάτων στα ιερά των
Δελφών ή της Ολυμπίας17.

Η εκμετάλλευση του λιθόστρωτου περάσματος για διίσθμιση πολεμικών πλοίων

ιστορείται ή υπονοείται σε αρκετές περιπτώσεις. Τέτοια ιστορικά παραδείγματα
αναφέρουμε ακροθιγώς ορισμένα: το 428 π.Χ. 18 και 411 π.Χ. οι Σπαρτιάτες με τους
συμμάχους τους εναντίον των Αθηναίων κατά τον Αρχιδάμειο πόλεμο19· το 220 π.Χ. με
τον Ιλλύριο Δημήτριο Φάριο κατά τη διάρκεια του Συμμαχικού Πολέμου, εναντίον των
Αιτωλών· το 217 π.Χ. οι Μακεδόνες με τον Φίλιππο Ε΄ κατά την εκστρατεία εναντίον των
Ιλλυριών 20 · το 102 π.Χ. ο Ρωμαίος ύπατος Μάρκος Αντώνιος, μετά τη ναυμαχία του
Ακτίου· το 879 μ.Χ. ο βυζαντινός Νικήτας Ωορύφας με σκοπό τον αιφνιδιασμό των
Σαρακηνών21. Όπως ήδη φάνηκε, η χρήση του Διόλκου εξυπηρέτησε τη διακίνηση πλοίων
για πολλούς αιώνες, κάτι που επιβεβαιώνουν οι επισκευές που έτυχε διαχρονικά 22 . Η
συχνή χρήση του διόλκου περιορίστηκε αισθητά μετά την καταστροφή της Κορίνθου το
146 π.Χ. όταν ο Ρωμαίος στρατηγός Λεύκιος Μόμμιος προέλαυνε προς την Πελοπόννησο
εις βάρος της Αχαϊκής Συμπολιτείας23.

ΚΟΡΙΝΘΟΣ
Ο αρχαίος οικισμός της Εφύρας κατοικήθηκε από Ίωνες κατά τη νεολιθική εποχή και
σταδιακά επεκτάθηκε προς τον πλησίονα λόφο του Ακροκορίνθου. Υπάρχουν ενδείξεις
για το πέρασμα Φοινίκων από την περιοχή, ενώ με την κάθοδό τους οι Δωριείς
εγκαθίστανται εκεί. Η Εφύρα και κατοπινή Κόρινθος είναι η γενέτειρα του μυθικού
Σίσυφου που κουβαλά μοιραία και ατέρμονα τον βράχο στο βουνό, του φιλόδοξου και
υβριστή Βελλεροφόντη, του κατασκευαστή της τριήρους Αμεινοκλή, του ιστοριογράφου
Καλλινίκου, του στυγνού τυράννου και ποιητή Περιάνδρου, του κυνικού φιλόσοφου

16
«Ὁ δὲ Κόρινθος ἀφνειὸς μὲν λέγεται διὰ τὸ ἐμπόριον, ἐπὶ τῶι Ἰσθμῶι κείμενος καὶ δυεῖν λιμένων [ὢν] κύριος, ὧν ὁ μὲν τῆς Ἀσίας ὁ
δὲ τῆς Ἰταλίας ἐγγύς ἐστι * * * καὶ ῥαιδίας ποιεῖ τὰς ἑκατέρωθεν ἀμοιβὰς τῶν φορτίων πρὸς ἀλλήλους τοῖς τοσοῦτον ἀφεστῶσιν. ἦν
δ᾽ ὥσπερ ὁ πορθμὸς οὐκ εὔπλους ὁ κατὰ τὴν Σικελίαν τὸ παλαιόν, οὕτω καὶ τὰ πελάγη καὶ μάλιστα τὸ ὑπὲρ Μαλεῶν διὰ τὰς
ἀντιπνοίας· ἀφ᾽ οὗ καὶ παροιμιάζονται «Μαλέας δὲ κάμψας ἐπιλάθου τῶν οἴκαδε.» ἀγαπητὸν οὖν ἑκατέροις ἦν τοῖς τε ἐκ τῆς Ἰταλίας
καὶ ἐκ τῆς Ἀσίας ἐμπόροις, ἀφεῖσι τὸν περὶ Μαλέας πλοῦν, κατάγεσθαι τὸν φόρτον αὐτόθι· καὶ πεζῆι δὲ τῶν ἐκκομιζομένων ἐκ τῆς
Πελοποννήσου καὶ τῶν εἰσαγομένων ἔπιπτε τὰ τέλη τοῖς τὰ κλεῖθρα ἔχουσι. διέμεινε δὲ τοῦτο καὶ εἰς ὕστερον μέχρι παντός· τοῖς δ᾽
ὕστερον καὶ πλείω προσεγίνετο πλεονεκτήματα», Στράβων, Γεωγραφικά, 8.6,20
17
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.1 και 9
18
Θουκυδίδης 3.15-16
19
Θουκυδίδης 8.7-10
20
Πολύβιος 4.19.7-9
21
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.11
22
ό.π., σ.13· Επίσης «Ἄν κρίνωμεν ἀπὸ τὴν μορφὴν τῶν πλακῶν εἰς ὡρισμένα σημεῖα (συγκεκριμένα ἀναφέρεται στὴν πλακόστρωση
τῆς βόρειας παρυφῆς παρὰ τὸ χείλος τῆς διώρυγος), φαίνεται ὅτι τόσον εἰς τὸ προκείμενον τμῆμα ὅσον καὶ εἰς τὸ προηγούμενον
δυτικῶς τῆς ὁδοῦ τοῦ πορθμείου ἐγένοντο κατὰ καιροὺς διάφοροι ἐπισκευαί· τὸ αὐτὸ θὰ συνέβη βεβαίως καὶ εἰς πολλὰ ἄλλα σημεῖα
τοῦ Διόλκου, ἦτο δὲ πολὺ φυσικὸν τοῦτο, ἂν ληφθῇ ὑπ’ ὄψιν ἡ ἐπὶ μακροὺς αἰῶνας λειτουργία αὐτοῦ», Ν.Μ.Βερδελής, Ἀνασκαφή τοῦ
Διόλκου, σ.142
23
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.14

5
Διογένη κ.ά. Η Ακρόπολη της αρχαίας Κορίνθου, ο Ακροκόρινθος, οχυρώθηκε τον 7ο π.Χ.
αι. και έκτοτε άρχισε η οργάνωση και η ακμή της πόλης.

Η πόλη-κράτος της αρχαίας Πελοποννήσου συνόρευε δυτικά με τη Σικυώνα, ανατολικά με

τα Μέγαρα, νοτιοδυτικά με το Άργος και νότια με την Επίδαυρο. Βρέχεται βορειοδυτικά
από τον Κορινθιακό Κόλπο και ανατολικά από τον Σαρωνικό Κόλπο και ως εκ τούτου
ελέγχει τον Ισθμό, δηλαδή το στενό μεθόριο Στερεάς Ελλάδος και Πελοποννήσου.

Η Κόρινθος, εξ αιτίας της γεωγραφικής θέσης της, κατέστη κυρίαρχη στο εμπόριο και
ισχυρή ναυτική δύναμη· με το εμπόριο απέκτησε πλούτο και ευρωστία 24. Έγινε αντιληπτό
από πολύ νωρίς πως αυτή η θέση έπρεπε να τύχει απόλυτης εκμετάλλευσης· τούτος είναι
ο λόγος που η ιδέα της διάνοιξης του Ισθμού φέρει τις ρίζες της στην αρχαιότητα και πιο
συγκεκριμένα στον 7ο π.Χ. αι. οπότε ο τύραννος Περίανδρος «ήθελε, επίσης, να κάνει
διώρυγα στον Ισθμό»25. Στο διάβα των αιώνων έγιναν πολλές προσπάθειες που πότε τις
σταματούσε ο Ποσειδώνας, πότε ο Δίας 26 , πότε ο θάνατος του αυτοκράτορα, πότε η
εξάντληση των οικονομικών αποθεμάτων. Μόλις το 1893 ανοίχτηκε η θαλάσσια στοά
6,3χλμ.

Lechaion hinc, Cenchreae illiunc, γράφει

ο Πλίνιος. Το Λέχαιον και οι Κεχρεές
ήταν οι δύο λιμένες της Κορίνθου. Ο
Θουκυδίδης μας πληροφορεί ότι η
Κόρινθος δημιούργησε ένα Εμπόριο για
θαλάσσιο εμπόριο στον Ισθμό, το οποίο
συνδυάζει την κίνηση σε γη και
θάλασσα 27 . Αργότερα ο Στράβων στη
Γεωγραφία του ονομάζει 48 Εμπόρια,
εκ των οποίων τα δύο παραπάνω της
Κορίνθου, που της αποκόμιζαν
28
σημαντικά έσοδα . Φωτογραφία: Χάρτης αρχαίας Κορίνθου.
Πηγή: Διαδίκτυο (δεν κατέστη δυνατή η επανεύρεσή της πηγής)

24
Θουκυδίδης 1.13,5· Στράβων 8.6,20, 12.3,36, 14.1,24, 14.5,2, 17.1,13· Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, ΕΠΕ18 (1979) 12-
624·18A (1980)· David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion», p.134
25
«Σωτίων δὲ καὶ Ἡρακλείδης καὶ Παμφίλη ἐν τῷ πέμπτῳ τῶν Ὑπομνημάτων δύο φασὶ Περιάνδρους γεγονέναι, τὸν μὲν τύραννον, τὸν
δὲ σοφὸν καὶ Ἀμβρακιώτην. [1.99] τοῦτο καὶ Νεάνθης φησὶν ὁ Κυζικηνός, ἀνεψιούς τε εἶναι ἀλλήλοις. καὶ Ἀριστοτέλης μὲν τὸν
Κορίνθιόν φησιν εἶναι τὸν σοφόν· Πλάτων δὲ οὔ φησιν. Τούτου ἐστί· Μελέτη τὸ πᾶν. ἤθελε δὲ καὶ τὸν Ἰσθμὸν διορύξαι», Διογένης
Λαέρτιος, Επτά Σοφοί - Βίοι Φιλοσόφων 1.98-1.99
26
«[5] Ο ισθμός της Κορίνθου βρίσκεται ανάμεσα στις θάλασσες των Κεγχρεών από τη μία και του Λεχαίου από την άλλη· αυτός
κάνει ηπειρωτικό μέρος τη χώρα που βρίσκεται μέσα απ’αυτόν. Όποιος προσπάθησε να κάνει την Πελοπόννησο νησί, εγκατέλειψε το
σκάψιμο του ισθμού, πριν το ολοκληρώσει· και το σημείο όπου άρχισαν να σκάβουν φαίνεται καθαρά, αλλά δεν προχώρησαν στο
πετρώδες μέρος. Εξακολουθεί, λοιπόν, και τώρα να είναι ήπειρος, όπως είναι στη φυσική της κατάσταση. (...) [6] Είναι δύσκολο λοιπόν
να αντιταχθεί ο άνθρωπος στους θεούς. (...) Λένε λοιπόν και οι Κορίνθιοι ότι ο Ποσειδώνας και ο Ήλιος φιλονίκησαν για τη χώρα τους,
ώσπου ο Βριάρεως διευθέτησε τη διαμάχη και αποφάσισε να πάρει ο Ποσειδώνας τον ισθμό και τα γύρω μέρη, ενώ στον Ήλιο έδωσε
τον λόφο πάνω από την πόλη. Λένε ότι από τότε ανήκει ο ισθμός στον Ποσειδώνα», Παυσανίας, Κορινθιακά 2,5-6
27
Θουκυδίδης 1.13,5
28
David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion», pp.134 και 138

6
Στο κέντρο της πόλης βρίσκεται η Αγορά με ταβερνεία και με καταστήματα τροφίμων,
αγγείων, υφασμάτων, επίπλων και ειδών πολυτελείας, καταστήματα διαφορετικών ειδών
από εκείνα που ανακαλύφθηκαν στα δύο Εμπόρια29.

Φωτογραφία: Σκίτσο της αρχαίας Κορίνθου.

Πηγή: http://odysseus.culture.gr, Ημερ.: 8/5/2017

Αφού ο Ισθμός της Κορίνθου άνηκε στον Ποσειδώνα, τα δύο λιμάνια – επίνειά της
έφεραν τα ονόματα των παιδιών του θεού, του Λέχη και του Κεγχρία. Ας αφήσουμε τον
Παυσανία να μας πληροφορήσει σχετικά: «Στα επίνεια των Κορινθίων έδωσαν τα ονόματά
τους ο Λέχης και ο Κεγχρίας, που θεωρούνταν παιδιά του Ποσειδώνα και της Πειρήνης,
κόρης του Αχελώου· ενώ στο ποίημα “Μεγάλες Ηοίες” η Πειρήνη θεωρείται κόρη του
Οιβάλου. Στο Λέχαιο υπάρχει ιερό του Ποσειδώνα και χάλκινο άγαλμα· στον δρόμο από τον
ισθμό προς τις Κεγχρεές υπάρχει ναός της Αρτέμιδος και αρχαίο ξόανο. Στις Κεγχρεές
υπάρχει ναός της Αφροδίτης και μαρμάρινο άγαλμα και μετά απ’ αυτό, στην προβλήτα προς
τη μεριά της θάλασσας, υπάρχει χάλκινο άγαλματου Ποσειδώνα, ενώ στην άλλη άκρη του
λιμανιού ιερά του Ασκληπιού και της Ίσιδας. Απέναντι από τις Κεγχρεές είναι το Λουτρό της
Ελένης· από πέτρα πηγάζει άφθονο αλμυρό νερό που χύνεται στη θάλασσα, με θερμοκρασία
σαν να έχει αρχίσει να ζεσταίνεται»30.

29
David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion», p.138
30
«[2.3] Κορινθίοις δὲ τοῖς ἐπινείοις τὰ ὀνόματα Λέχης καὶ Κεγχρίας ἔδοσαν, Ποσειδῶνος εἶναι καὶ Πειρήνης τῆς Ἀχελῴου λεγόμενοι:
πεποίηται δὲ ἐν Ἠοίαις μεγάλαις Οἰβάλου θυγατέρα εἶναι Πειρήνην. ἔστι δὲ ἐν Λεχαίῳ μὲν Ποσειδῶνος ἱερὸν καὶ ἄγαλμα χαλκοῦν, τὴν
δὲ ἐς Κεγχρέας ἰόντων ἐξ ἰσθμοῦ ναὸς Ἀρτέμιδος καὶ ξόανον ἀρχαῖον. ἐν δὲ Κεγχρέαις Ἀφροδίτης τέ ἐστι ναὸς καὶ ἄγαλμα λίθου,
μετὰ δὲ αὐτὸν ἐπὶ τῷ ἐρύματι τῷ διὰ τῆς θαλάσσης Ποσειδῶνος χαλκοῦν, κατὰ δὲ τὸ ἕτερον πέρας τοῦ λιμένος Ἀσκληπιοῦ καὶ Ἴσιδος

7
ΛΙΜΑΝΙ ΛΕΧΑΙΟΥ
Σε απόσταση 3χλμ από την πόλη της Κορίνθου,
στην πλευρά του Κορινθιακού κόλπου, είναι
κατασκευασμένος ο τεχνητός λιμένας του
Λεχαίου, που ο Παυσανίας χαρακτηρίζει Επίνειον
και ο Στράβων Εμπόριον. Η αμμώδης παραλία
εξεσκάφη για την εκβάθυνση του λιμένα, ενώ η
αφαιρεθείσα άμμος δημιούργησε τρία
αναχώματα ύψους μέχρι και 15μ από την ίσαλο
γραμμή. Έτσι κατασκευάστηκε ένας εσωτερικός
λιμένας 100.000 μ2, ο οποίος συνδέεται με τη
θάλασσα με μακρύ και στενό κανάλι μήκους
Φωτογραφία: Σχέδιο λιμένα του Λεχαίου.
150μ και πλάτους μέχρι 12μ. Διατηρούνται, ακόμα, Πηγή: www.korinthos.gr
στην ακτή ερείπια του λιμανιού από τον 1ο αι. π.Χ.,
ενώ πάνω σε ένα εκ των τριών αναχωμάτων δύο λίθοι ενδεχομένως να αποτελούσαν
φάρους της Ρωμαϊκής εποχής. Της ίδιας εποχής είναι και οι δύο ορθογώνιες
προστατευτικές αποβάθρες που επεκτείνονται στη θάλασσα ως κυμματοθραύστες. Οι δύο
λεκάνες, περίκλειστη εσωτερική και εξωτερική, καλύπτουν 150.000μ2 προστατευμένης
περιοχής31.

Φωτογραφία: Αεροφωτογραφία ερειπωμένου

και βυθισμένου λιμένα του Λεχαίου (αριστερά).
Πηγή: Διαδίκτυο
Φωτογραφία: Σχέδιο λιμένα των Κεχρεών (κάτω).
Πηγή: http://wikimapia.org (Ημερομηνία: 8/5/2017)

ΛΙΜΑΝΙ ΚΕΧΡΕΩΝ
Σε απόσταση 10χλμ ανατολικά της Κορίνθου, σε έναν φυσικό όρμο του Σαρωνικού,
βρίσκεται ο τεχνητός λιμένας των Κεχρεών, που ο Παυσανίας χαρακτηρίζει Επίνειον, ενώ
ο Λίβιος32 και ο Στράβων Εμπόριον. Σε δύο ακρωτήρια, που σχηματίζουν μικρή παραλία
προστέθηκαν κυμματοθραύστες και μώλοι περικλείοντας έκταση 30.000μ2 με βάθος μέχρι
25μ. Με την ανασκαφή του 1960 ευρέθηκαν ερείπια που προδίδουν το σχέδιο του

ἱερά. Κεγχρεῶν δὲ ἀπαντικρὺ τὸ Ἑλένης ἐστὶ λουτρόν: ὕδωρ ἐς θάλασσαν ἐκ πέτρας ῥεῖ πολὺ καὶ ἁλμυρὸν ὕδατι ὅμοιον ἀρχομένῳ
θερμαίνεσθαι», Παυσανίας, Κορινθιακά 2,5-6
31
David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion», p.137
32
Λίβιος 32.17,3

8
λιμανιού του 1ου-2ου αι. μ.Χ. με ανακαινίσεις μέχρι τον 7ο αι. Επιπλέον, σε ανασκαφές της
αποβάθρας αποκαλύφθηκαν αποθήκες, εμπορικά καταστήματα του 1ου π.Χ. και 1ου μ.Χ. αι.·
στη νότια πλευρά του λιμένα βρέθηκαν ταβερνεία, μια στοά κι ένας μώλος του 1 ου αι. μ.Χ.
και μια ρωμαϊκή έπαυλη· στη βόρεια αποβάθρα ανασκάφηκαν παρόμοιες εγκαταστάσεις,
μαζί με αποθήκες, ενυδρεία (1ος αι. μ.Χ.) και ρωμαϊκό νυμφαίο (2ος αι.)33.

Ο Παυσανίας περιγράφει τις Κεχρεές: «Ξαναγυρνώντας στον δρόμο προς την Τεγέα, στα
δεξιά της περιοχής που λέγεται Τρόχος, βρίσκονται οι Κεγχρεές. Εδώ υπάρχουν και
πολυάνδρια για τους Αργείους που νίκησαν σε μάχη τους Λακεδαιμονίους κοντά στις Υσιές.
(...) Κατεβαίνοντας χαμηλότερα προβάλλουν τα ερείπια των Υσιών, που κάποτε ήταν
Αργολική πόλη. Εδώ λένε ότι είχαν πάθει πανωλεθρία οι Λακεδαιμόνιοι»34.

Ο ΔΙΟΛΚΟΣ ΩΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ
Ένας λογισμός αμφιβολίας πλανάται για τη χρονολογία κατασκευής και τη χρήση του
Διόλκου, με επιχείρημα πως δεν είναι δυνατόν οι αρχαίοι συγγραφείς να αγνοούν στα
κείμενά τους ένα τόσο σημαντικό κατασκεύασμα και δεν το αναλύουν διεξοδικά. Παρόλα
αυτά, είδαμε προηγουμένως ιστορικές πηγές για μεταγωγή πλοίων σε στρατιωτικές
επιχειρήσεις· μπορεί να μη γίνεται αναλυτική περιγραφή, αλλά σε στρατιωτικές
επιχειρήσεις υπάρχει το απόρρητο για κάλυψη της στρατηγικής και για δυνατότητα
αιφνιδιασμού.

Ερευνώντας τον Δίολκο θα μπορούσαμε να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας σε τρεις

κατασκευές: τον λιθόστρωτο δρόμο, μια εγκατάσταση σε σχήμα «Π» και μιαν εξέδρα.

1. Λιθόστρωτος δρόμος
Για να είμαστε ορθότεροι, ο Δίολκος δεν ένωνε τα λιμάνια του Λεχαίου και των Κεχρεών,
αλλά υπήρχαν πλησίον αυτών επίνεια που εξυπηρετούσαν τον σκοπό αυτό.

Ο δρόμος ένωνε τον Κορινθιακό κόλπο από την Ποσειδωνία, με τον Σαρωνικό στον
Σχοινούντα (σημερινό Καλαμάκι)35. Είναι κατασκευασμένος με πωρόλιθο, έχει μήκος 40
στάδια, κατά τον Ψευδοσκύλακα36 και το πλάτος κυμαίνεται από 3,5μ έως 6μ.37. Δεξιά
και αριστερά του δρόμου παρατηρήθηκε ότι το χώμα είχε εξομαλυνθεί και πατηθεί, για να
τον πλαισιώσουν δύο παράλληλοι χωματόδρομοι, ισοϋψείς με τον λιθόστρωτο. Ο
Δίολκος ακολουθεί σιγμοειδή πορεία, σύμφωνα με τη μορφολογία του εδάφους (λόφοι
κ.λπ.), ώστε η κλίση του, του σωζόμενου τμήματος τουλάχιστον, να μην ξεπερνά το 1,5%,
για να είναι εφικτή και αβλαβής η διαδρομή των πλοίων38.

33
David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion», p.137-138
34
«ἐπανελθοῦσι δὲ ἐς τὴν ἐπὶ Τεγέας ὁδόν ἐστιν ἐν δεξιᾷ τοῦ ὀνομαζομένου Τρόχου Κεγχρεαί. (...) καὶ πολυάνδρια ἐνταῦθά ἐστιν
Ἀργείων νικησάντων μάχῃ Λακεδαιμονίους περὶ Ὑσιάς. (...) καταβάντος δὲ ἐς τὸ χθαμαλώτερον ἐρείπια Ὑσιῶν ἐστι πόλεώς ποτε ἐν τῇ
Ἀργολίδι, καὶ τὸ πταῖσμα Λακεδαιμονίοις ἐνταῦθα γενέσθαι λέγουσιν», Παυσανίας, Κορινθιακά 24,7
35
Οι πηγές της ανά χείρας μελέτης διίστανται: «βρέθηκαν τάφοι και μεταγενέστερες κατασκευές», Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας,
Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.1· «its eastern end, reported by Strabo to be at Schoenus (modern
Kalamaki), has not been found», Heritage at risk, p.74
36
(Από αγγλική μετάφραση) “There is a road of 40 stades that runs over the Isthmus from one sea to the other”, Ψευδοσκύλαξ,
Περίπλους 40.4
37
Κατ’ άλλους 3,5μ. έως 5μ., Heritage at risk, p.74. Ο Βερδελής πρώτος κατέγραψε πως κυμαίνεται μεταξύ 5,50μ. έως 6μ., βλ.
Ἀνασκαφή τοῦ Διόλκου, σ.143
38
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.11

9
Επί του λιθοστρώτου και σε απόσταση 1,5μ. αναμεταξύ τους υπάρχουν παράλληλες
αυλακώσεις39, που αλλού παρατηρούνται έντονα και αλλού διακρίνονται ελαφρώς λόγω
φθοράς 40 . Οι εν λόγω αυλακώσεις χρησίμευαν ως αρματροχιές και είναι αυτές που
οδήγησαν στην ταύτιση της κατασκευής με τον αρχαίο Δίολκο41. Στο σημείο της Σχολής
Μηχανικού (προς τον Κορινθιακό κόλπο στην περιοχή της Ποσειδωνίας) οι δυο
αρματροχιές διακλαδίζονται σε δευτερεύουσες, δηλώνοντας πως ήταν πολυσύχναστο
πέρασμα42.
Φωτογραφία: Σκίτσο εγκάρσιας τομής των αυλακώσεων του λιθόστρωτου.
Πηγές: Georges Raepsaet, «Le Diolkos de l’ Isthme a Corinthe», Bulletin de
correspondence hellenique, vol.117, livr.1, 1993, p.242 (αριστερά)
Walter Werner, «The largest ship trackway in ancient times: the Diolkos
of the Isthmus of Corinth, Greece, and early attempts to build a canal»,
The International Journal of Nautical Arcaeology (1997), pp.98-119 (δεξιά)

Φωτογραφία: Σκίτσο λιθόστρωτου δρόμου με τις αυλακώσεις – αρματροχιές.

Πηγή: Georges Raepsaet, «Le Diolkos de l’ Isthme a Corinthe», Bulletin de correspondence hellenique, vol.117, livr.1, 1993, p.240

Πάνω σε κάποιους λίθους βρίσκουμε χαραγμένα σύμβολα αρχαϊκού κορινθιακού

αλφαβήτου, που βοηθούν στη χρονολόγηση περί τον 7ο-6ο αι. π.Χ. 43 . Η ύπαρξη των
εγχάρακτων σημείων εικάζεται πως χρησίμευαν είτε ως σηματοδότες κατεύθυνσης,
απόστασης, προβλεπόμενης ταχύτητας ή άλλες οδηγίες κύλισης του πλοίου, είτε ως
διακριτικά εμπορικά σημεία (trademarks) των προμηθευτών των λίθων – λατομείων44,
αφού υπάρχουν και ορισμένα ίδια. Ο ανασκαφέας αναφέρει μεταγενέστερες επισκευές σε

39
David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion», p. 127
40
Heritage at risk, p.74
41
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ. 1
42
ό.π., σ. 13
43
Σε αυτή την χρονολόγηση βοήθησαν και τα όστρακα που βρέθηκαν στο υπόστρωμα του λιθοστρώτου και στους τάφους που
ανασκάφηκαν ανατολικότερα, στη Σχολή Μηχανικού. Βλ. Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της
αρχαιότητας, σ. 4· Ν.Μ.Βερδελής, Ἀνασκαφή τοῦ Διόλκου, σ. 142
44
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σσ. 2-4 και Υποσ. 19

10
διάφορα σημεία του δρόμου, κάτι που φανερώνει το ενσωματωμένο στο λιθόστρωτο
πώρινο κιονόκρανο των αρχών του 5ου αι. π.Χ. και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη που
επαναχρησιμοποιήθηκαν45.

Φωτογραφία: Τα εγχάρακτα γράμματα πάνω στους λίθους που εμφανίζονται κατά αυξανόμενη συχνότητα προς τη δυτική
πλευρά του Διόλκου (αριστερά).
Πηγή: Heritage at Risk, ICOMOS, Germany 2008
Φωτογραφία: Κατάλογος των εγχάρακτων γραμμάτων στους λίθους του Διόλκου (δεξιά).
Πηγή: Ν.Βερδελής, Ανασκαφή του Διόλκου, Αρχαιολογική Εταιρεία Αθηνών, τ.115, 1966, Πίνακας 112

Δεν βρέθηκε λιθόστρωση σε όλη τη διαδρομή μεταξύ των επινείων, παραμόνο σε 1100μ.
Τούτο μπορεί να σημαίνει καταστροφή46, ή πως ακόμα δεν ανασκάφηκαν. Μπορεί όμως
το πλείστο τμήμα του δρόμου να μη χρειάστηκε εξαρχής να λιθοστρωθεί· το σωζόμενο
λιθόστρωτο διακόπτεται περίπου εκεί όπου το έδαφος από αμμώδες γίνεται πετρώδες.
Πλησίον των επινείων (στην αμμώδη ακτή) ο δρόμος είναι λιθόστρωτος, όπως και σε
άλλα σημεία της διαδρομής, αλλ’ όχι σε όλη. Με αυτό το δεδομένο, τίθεται ως υπόθεση
ότι ο δρόμος ενδεχομένως να λιθοστρώθηκε μόνο 1400μ. την Ποσειδωνία (δυτικά) και
600μ. στον Σχοινούντα (ανατολικά)47.

2. Πιόσχημη κατασκευή στο δυτικό άκρο του διόλκου

Τρεις τοίχοι κατασκευασμένοι με ορθογώνιους πωρόλιθους στην ακτή της Ποσειδωνίας,
αποτελούν το δυτικό όριο του Διόλκου. Οι λίθοι συνδέονται σε ορισμένα σημεία με
οδόντωση, ενώ σε κάποια σημεία παρεμβάλλονται πλακοειδή «βύσματα», εξαιτίας της
διαφοράς ύψους των λίθων.

Ο βόρειος τοίχος έχει μήκος 24,30μ. και ύψος εκεί όπου σώζεται η κορυφή 1,25μ. Ο
νότιος τοίχος έχει μήκος 24,40μ. και σωζόμενο ύψος μέχρι 0,97μ. Στον δυτικό τοίχο το

45 th
«Verdelis argued that the road was constructed by the tyrant Periander in the late 7 century BCE, subsequently refurbished
th
after the late 5 century BCE, and used repeatedly throughout antiquity», David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion»,
p.127· Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.4
46
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.14
47
ό.π., σσ.11 και 13

11
ύψος δεν θα ξεπερνούσε τα 52εκ., ενώ μήκος δεν αναφέρει ο ανασκαφέας. Ο δυτικός
τοίχος είναι χτισμένος με το ισοδομικό σύστημα, σε αντίθεση με τους προηγούμενους δύο,
που χτίστηκαν με ακανόνιστου μεγέθους λίθους. Οι τοίχοι περικλείουν πώρινο
πλακόστρωτο, το οποίο, κατά τον Βερδελή, «ἔχει μῆκος 18.70μ. καὶ πλάτος 6.10μ.» και
είναι στρωμένο διά «σκληρῶς πεπατημένης ἐν εἴδει σιμέντου ἄμμου, πάχους 0.37μ.»48.

Αξίζει να σημειωθεί ότι κάτω από το πλακόστρωτο εκτείνεται η αρχική στρώση του
Διόλκου, αλλά δεν εξακριβώθηκε εάν οι τοίχοι συνδέονται οργανικά με το πρώτο ή το
δεύτερο στρώμα πατώματος. Η τοιχοδομία και η σύνδεση του όλου έργου, που
προβάλλει ο Θουκυδίδης, με τον Πελοποννησιακό πόλεμο49, φανερώνει πως είναι κτίσμα
των αρχών του 5ου αι., αν και τα ευρεθέντα στο πλακόστρωτο κεραμεικά αφήνουν
περιθώριο μέχρι τον 3ο αι. π.Χ.

Στους τρεις τοίχους υπάρχουν ορθογώνιες κοιλότητες και εγκοπές, που οδηγούν σε
μερικές υποθέσεις. Σε δύο σημεία της κορυφής του βόρειου τοίχου δημιουργούνται
κοιλότητες από τη λάξευση σε σχήμα γωνιάς των λίθων. Στον ίδιο τοίχο υπάρχουν και
μικρή ορθογώνια εγκοπή σε ύψος 0,64μ. (22,07μ. απόσταση από τον δ.τοίχο),
διαστάσεων 0.17μ. χ 0.10μ. και βάθους 6εκ. Παρόμοιες εγκοπές παρατηρούνται στις
κορυφές του νότιου και του δυτικού τοίχου. Αυτές οι εγκοπές και οι κοιλότητες ίσως να
χρησίμευαν για να υποδέχονται επιπλέον λίθους ώστε να στερεοποιείται το κτίσμα·
πιθανότερα εκεί να εφαρμόζονταν δοκοί ή μηχανικά εξαρτήματα ανέλκυσης και
καθέλκυσης των πλοίων.
Φωτογραφία: Η πιόσχημη κατασκευή κατά τις
ανασκαφές του Ν.Βερδελή.
Πηγή: Δέσποινα Κουτσουμπά - Γιάννης Νάκας,
Δίολκος: ένα σημαντικό τεχνικό έργο της
αρχαιότητας,σ.5

Η υπόθεση αυτή ενισχύεται από

την εύρεση στο πλακόστρωτο ίχνη
στερεώσεως σιδερένιου
πασσάλου στο μέσο του,
μελανίζουσα επίστρωση από τη
σήψη οργανικής ύλης, καρφιά από
χαλκό και σίδηρο και άμορφη
μάζα σκουριάς σιδήρου. Συνεπώς
είναι δυνατόν να συμπεράνουμε
ότι εκεί ήταν εγκατεστημένη κατασκευή, τα γνωστά στους ναυτικούς «βάζα», βάσεις που
υποστήριζαν τα πλοία σε ισορροπία και ήταν κατάλληλες για να σύρονται αυτά επί του
εδάφους μέχρι την τοποθέτησή τους σε τροχοφόρα μεταγωγικά οχήματα. Το παράπλευρο
τμήμα του πλακοστρώτου πιθανόν να αποτελεί αποβάθρα, από όπου ανελκύονταν ή
καθελκύονταν τα πλοία από και προς τη θάλασσα50.

48
Ν.Μ.Βερδελής, Ἀνασκαφή τοῦ Διόλκου, σσ.134-141
49
Θουκυδίδης 3.15· 8.7 κ.ε.
50
Ν.Μ.Βερδελής, Ἀνασκαφή τοῦ Διόλκου, σσ.134-141

12
 ου ου
Φωτογραφία: Αριστερά: Βάσεις σκύφων 4 και 3 αι. π.Χ. από το πλακόστρωτο δάπεδο του Διόλκου. Δεξιά: Σιδερένιοι, χάλκινοι
και οστέινο καρφιά, καθώς και μικρό αγκίστρι από το πλακόστρωτο δάπεδο του Διόλκου.
Πηγή: Ν.Βερδελής, Ανασκαφή του Διόλκου, Αρχαιολογική Εταιρεία Αθηνών, τ.115, 1966, Πίνακες 108 και 109

Η αμφιβολία χρήσης γερανών και παρόμοιων μηχανημάτων στα αρχαία ναυπηγεία ή

λατομεία, οδηγεί σε διαφορετική ερμηνεία για τη χρήση του κτίσματος. Το κτίσμα θα
μπορούσε να ήταν κάποιο είδους βάσης, όπου τοποθετούνταν τα εμπορεύματα για να
έρθουν τα τροχοφόρα οχήματα και να φορτώσουν με τη βοήθεια της υψομετρικής
διαφοράς, παρόμοια διαμόρφωση που υπάρχει στα λατομεία της Πεντέλης. Πάντως
αντίστοιχες κατασκευές στους νεώσοικους της Ζέας έχουν ερμηνευθεί ως χώροι
εργασίας51.

3.Εξέδρα
Στην ακτή της Ποσειδωνίας, υπάρχει και μια πλακόστρωτη επιφάνεια, με πιθανό αρχικό
μήκος άνω των 40μ. και πλάτος περίπου 10μ. Είναι κατασκευασμένη από πώρινους
λιθόπλινθους διαφόρων μεγεθών, που ταυτίστηκε με τη δυτική αφετηρία του διόλκου. Σε
κάποια σημεία οι λίθοι έχουν καταστραφεί ή παρασυρθεί στη διώρυγα, ενώ σε πολλά σημεία
καλύπτονται από στρώμα αμμόλιθου (breach-rock), που δεν επιτρέπει τον υπολογισμό του
συνολικού πλάτους της εξέδρας και της ακριβούς της σχέσης με την πιόσχημη κατασκευή ή
τον λιθόστρωτο δρόμο. Δεν διακρίνονται ίχνη συνδέσμων πάνω στους λίθους, παρά μόνο
κάποιες τετράγωνες και κυκλικές εγκοπές52.

Κατά μιαν άλλη άποψη, η εξέδρα δεν σχετίζεται με τον Δίολκο, αφού με προσεκτικότερη
παρατήρηση των παλαιών χαρτών, το σημείο δεν ήταν κοντά στην θάλασσα. Σύμφωνα με
αυτή τη γνώμη, πρόκειται για εξέδρα εργοταξίου, που μαζί με το ανάγλυφο του Νέρωνα
στη διώρυγα, αποτελούν τα μοναδικά αρχαιολογικά στοιχεία της πρώτης προσπάθειας
διάνοιξης του Ισθμού τον 1ο αι. μ.Χ. Στη διαφορετική χρονολόγηση συνηγορεί και ο
διαφορετικός τρόπος κατασκευής σε σύγκριση με το λιθόστρωτο53.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΕΦΑΡΜΟΓΗ
Τα πλοία εισέπλεαν στο λιμάνι του ενός κόλπου, ανελκύονταν στην ξηρά διά μιας
επικλινούς ράμπας με τη βοήθεια ξύλινης κατασκευής (βάζος) και μεταφέρονταν σε
τροχοφόρα κάρα ή έλκυθρα για να διανύσουν διά ξηράς την απόσταση μέχρι το λιμάνι

51
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.13 και Υποσ.70
52
ό.π., σ.5
53
ό.π., σσ.13-14

13
του αντίπερα κόλπου54. Ο Θουκυδίδης, αναφερόμενος στη διίσθμιση των σπαρτιατικών
πλοίων το 428 π.Χ. για ενίσχυση των Μυτιληναίων, γράφει πως οι Λακεδαιμόνιοι «ὁλκούς
παρεσκεύαζον»55. Οι τροχοί των κάρων ή οι κύλινδροι ακολουθούσαν πορεία που ήταν
χαραγμένη με σκαμμένα αυλάκια – φαρδιές και αβαθείς αρματροχιές. Σύμφωνα με άλλη
παραραλλαγή, η μεταφορά των πλοίων επί ξηράς γινόταν σύροντάς τα σε ξύλινους
κυλίνδρους ή σε γλειώδεις επιφάνειες – γλίστρες και όταν έφταναν στο άλλο λιμάνι
καθελκύονταν με την αντίστροφη διαδικασία και απέπλεαν για τη συνέχεια του ταξιδιού
τους. Αυτή η επίπονη διαδικασία διεκπεραιωνόταν από την ίδια προωθητική δύναμή των
πλοίων εν θαλάσση, δηλαδή τους δεκάδες κωπηλάτες τους 56 . Έτσι ήταν εφικτή η
υπέργεια διάβαση των πλοίων από το μικρό λιμάνι του Σχοινούντα (στην ακτή Καλαμάκι)
προς την Ποσειδωνία στον Κορινθιακό Κόλπο και αντίστροφα57.

Φωτογραφία: Σκίτσο με τρεις εκδοχές κυλίσεως

των πλοίων επί του λιθόστρωτου του Διόλκου.
Πηγή: Georges Raepsaet, «Le Diolkos de l’
Isthme a Corinthe», Bulletin de correspondence
hellenique, vol.117, livr.1, 1993, p.254

Φωτογραφία: Σκίτσο αναπαράστασης μεταφοράς

τριήρους πάνω σε έλκυθρα με τη βοήθεια
καμπύλων δοκών.
Πηγή: Konstantinos Kissas & Wolf-Dietriech
Niemeier, «Δίολκος: ένα σημαντικό τεχνικό έργο
της αρχαιότητας», The Corinthia and the Northeast
Peloponnese. Topography and History from
Prehistoric Times until the end of Antiquity,
Δέσποινα Κουτσουμπά – Γιάννης Νάκας, Hirmer
Verlag GmbH, Munchen 2013, σ.191-206

Φωτογραφία: Πλοία μεταφερόμενα επί τροχών

και ωθούμενα ή ελκόμενα από ανθρώπους και
ου
ζώα, θραύσματα αγγείων 1 αι. π.Χ. (κάτω)
Πηγή: Μουσείο Μπενάκη, Αρ. 12775 και 12776

Όταν η διαδρομή ήταν ανηφορική, οι

δούλοι ή οι μισθοφόροι βρίσκονταν
μπροστά από το πλοίο έλκοντάς το
έμπροσθεν και άλειφαν τις
αυλακώσεις με ζωικό λίπος για να
μειώσουν την τριβή στο έδαφος και
να διευκολυνθούν στην έλξη· όταν
άρχιζε καθοδική πορεία,
μεταφέρονταν προς τα πίσω, τραβούσαν όπισθεν για να επιβραδύνουν την αυξανόμενη
ταχύτητα που προέκυπτε και έριχναν στις αυλακώσεις άμμο, ώστε να αυξηθεί η τριβή στο
έδαφος, να μειωθεί η επιτάχυνση και να βοηθηθούν οι μεταφορείς.

54
ό.π., σ.12
55
Θουκυδίδης 3,15
56
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.11
57
David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion», p.128· Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο
της αρχαιότητας, σσ.7-8

14
 Φωτογραφία: Το κανάλι του Ισθμού όπως τέμνει τον Δίολκο (σημειωμένος με έντονη μαύρη γραμμή).
Πηγή: Dr M.J. Lewis, Railways in the Greek and Roman world, p.12

ΦΘΟΡΑ
Ο Δίολκος της Κορίνθου είναι μνημείο που η χρήση του επηρέασε την έκβαση πολέμων,
την οικονομία της Κορίνθου και ως εκ τούτου το ισοζύγιο ναυτικών δυνάμεων στη
Μεσόγειο για πολλούς αιώνες. Σύμφωνα με τον Βερδελή «Ἡ διάνοιξις τῆς τελευταίας (ἐνν.
τῆς διώρυγος) κατὰ τὴν σύγχρονον ἐποχὴν παρέσυρεν ἐκ τῆς πλακοστρώσεως τούτου τοὺς
κυβολίθους τῆς βορείας παρυφῆς, ἀρκετοὶ τῶν ὁποίων κατάκεινται ἀκόμη εἰς τὸν κάτωθεν
αἰγιαλόν»58. Δυστυχώς υφίσταται φθορά λόγω υποχώρησης του εδάφους, μετακίνησης
των λιθοπλίνθων και κατάρρευσης προς τη θάλασσα59.

Φωτογραφία: Τμήμα του Διόλκου όπως βρίσκεται

κρυμνισμένο στο θαλάσσιο νερό.
Πηγή: David K. Pettegrew, The Diolkos of Corinth,
American Journal of Archaeology Vol. 115, No. 4
(October 2011), p.557

58
Ν.Μ.Βερδελής, Ἀνασκαφή τοῦ Διόλκου, σ.142
59
Δ.Κουτσουμπά – Γ.Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, σ.2· Heritage at risk, p.73

15
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αριστοφάνης, Θεσμοφοριάζουσες

Δέσποινα Κουτσουμπά – Γιάννης Νάκας, Δίολκος: Ένα σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας

Θουκυδίδης, Ἱστορίαι

Ιωάννης Χρυσόστομος Άγιος, ΕΠΕ18, 1979

Νικόλαος Μ. Βερδελής, Ἀνασκαφή τοῦ Διόλκου, Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρεία Ἀθηνῶν, τ.115, 1966

Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, Κορινθιακά

Πολύβιος, Ἱστορίαι

Στράβων, Γεωγραφικά

Ψευδοσκύλαξ, Περίπλους

David K. Pettegrew, «The Diolkos and the Emporion», Corinth in Contrast, Steven J.Friesen,
Sarah A.James, Daniel

Georges Raepsaet, «Land Transport, Part 2: Riding, Harness and Vehicles», The Oxford
Handbook of Engineearing and Technology in the Classical World, J.P.Oleson, Oxford 2008

Georges Raepsaet, «Le Diolkos de l’ Isthme a Corinthe», Bulletin de correspondence hellenique,

vol.117, livr.1, 1993

Heritage at risk, ICOMOS World Report 2006/2007on monuments and sites in danger

M.J.T.Lewis (2001) “Railways in the Greek and Roman World.” In A. Guy and J. Rees, eds., Early
Railways. A Selection of Papers from the First International Early Railways Conference: 8-19,
London N.Schowalter, Leiden, Boston 2014

Walter Werner, «The largest ship trackway in ancient times: the Diolkos of the Isthmus of
Corinth, Greece, and early attempts to build a canal», The International Journal of Nautical
Arcaeology, 1997

16