•Objekti i oprema na dovodu vode:

UNIVERZITET U TUZLI
-zahvatanje i usporuka vode ukrštanje dovoda sa vodotokom
RUDARSKO-GEOLOŠKO-GRAĐEVINSKI FAKULTET
ukrštanje vodotoka sa saobraćajnicom

zahvati ; akvadukti ; sifoni ; propusti ; kaskade ; pragovi ; ustave

OBJEKTI NA DOVODIMA
-bezbjedan rad sigurnosni prelivi, ispusti, umirivači E

•Ovdje govorimo o HG na kanalskim dovodima vode

•Međusobno ukrštanje dovoda i vodotoka
•Međusobno ukrštanje dovoda sa saobraćajnicom
•Međusobno ukrštanje dovoda

Prof. dr. sc. NEDIM SULJIĆ, dipl.ing.građ.

1 2

OBJEKTI ZA UKRŠTANJE
•Dovodi vode kanali i cjevovodi duž trase nailaze na prepreke
Prelaz kanala preko rijeke

prepreke vodotoci, kanali, putevi, pruge . . .

•Objekti za ukrštanje skupi izbjeći ih odgovarajućim izmjenama u trasi

•Postoji više tipova objekata za ukrštanje:

1) Akvadukti
2) Sifoni
3) Propusti
4) Mostovi

3 4

1
 AKVADUKTI

•HG kojom vodu prevodimo preko doline vodeni tok premoštava dolinu
•Akvadukt nosiva mostovska konstrukcija i provodnik vode

provodnik vode obično pravougaono korito ili cijev

(sa slobodnom površinom ili pod p)

uz provodnik vode moguće postaviti i saobraćajnicu

Akvadukt preko doline
(višenamjenski objekat) isplativiji

•Nosiva konstrukcija izučavanje u predmetu “MOSTOVI”

-obradit ćemo provodnik vode Akvadukt u Los Angelesu

-obradit ćemo hidrauličko oblikovanje prelaznih dionica

(na ulazu i izlazu iz akvadukta) 5 6

•Provodnici različiti materijali i različiti oblici •Što ekonomičniji oblik smanjiti PP korita
•Provodnici uglavnom AB pravougaonog PP monolitni ili montažni smanjiti gubitak E u koritu i na prelaz. dionicama

pravougaona korita od AB to su dva protuvrječna zahtjeva

(za savladavanje topografskih i geoloških prepreka)
za manji PP povećava se v2 u koritu
(to znači i povećanje E gubitaka)

naći optimalni presjek sa optimalnom v

Betonsko pravougaono korito u strmoj kosini

7 8

2
 Akvadukt preko doline Betonsko pravougaono korito u strmoj kosini

Slika:
•Koristiti hidraulički najpovoljniji presjek b/h=2
•Prema iskustvu odnos v2 u koritu i v1 i uzvodnom kanalu v2 / v1 ≤ 5
•Za v2 > 5v1 potrebna ogromna prelaznica na nizvodnom kraju akvadukta
postići potreban kapacitet akvadukta sa što manjim koritom

da bi se mlaz postepeno proširio prije ulaska u nizvodni kanal

•Korita u strmim kosinama (slika gore)
(i da bi izbjegli eroziju)
-presjek dobija oblik uspravnog pravougaonika ili kvadrata

•Najčešće v2 = 3 – 4v1
9 zbog manjih količina iskopa 10

Ulazna i izlazna prelaznica

Betonsko pravougaono korito u strmoj kosini

Prelaznice između
provodnika i kanala

•Za dobijanje što manjeg PP time i lakša konstrukcija provodnika

(koji nosi most)

zazor na provodniku što manji f ≤ 0,2h

•Ispravnim oblikovanjem smanjujemo gubitke E na ulazu i izlazu akvadukta
(mali zazor zahtjeva mirnu površinu vode u koritu)
•Dobro oblikovanje uzvodne prelaznice smanjujemo poremećaj toka
(mogu izazvati talase u provodniku)
to postižemo hidrauličkim oblikovanjem ulazne prelazne dionice
11 •Dobro oblikovanje izlazne prelaznice postepeno širenje mlaza 12
(manja eroziona moć toka na ulazu u nizvodni kanal)

3
 Prelaznice između Prelaznice između
provodnika i kanala provodnika i kanala

Slika:
Slika:
-primjer ulazne prevodnice sa neprizmatičnim pravougaonim PP
-izlazna prelaznica omogućava postepeno širenje mlaza
-od uzvodnog kanala presjek prelaznice linearno se smanjuje
(prije ulaska u nizvodni kanal)
(sa stepenom suženja od 1:1,5)
-širenje zidova prelaznice prilagoditi širenju mlaza stepen širenja 1:10
(neposredno ispred korita prelazi u kružnu krivinu)
-dužina prelaznice:
ovo oblikovanje traži veliku L često prelaznice “skraćujemo”
b2 – širina pravoug. korita ; B=(B1+b1)2 – srednja širina uzvodnog trap. kanala 13 (tako da zidovi prate konturu mlaza)
14
B1 – širina vodenog ogledala u trap. kanalu

Prelaznice između Prelaznice između

provodnika i kanala provodnika i kanala

•Izlaznu dionicu možemo izostaviti -samo ako je nizvodni kanal obložen

Gubitak E na suženju u ulaznoj prelaznici možemo procijeniti:
(otporan na eroziju mlaza)
-ako ne moramo voditi računa o uštedi E

Gubitak E na proširenju možemo izračunati:

•Nizvodni kanal neobložen moramo ga zaštititi kamenom naslagom
(sa filterskim slojem na L = 2 – 3B)
15 (ili sa gabionskom zaštitom) 16

4
 SIFONI

Tipičan sifon preko doline

Skraćena izlazna prelaznica •Sifon cijev pod p kojom dovodi prelazi preko doline
•Sifoni često kao privremene HG na gradilištima
(omogućavaju privremeni dovod ili odvod vode ispod korita rijeke)

•Sifon kao HG nije karakterističan sifon u cijevi nema podpritiska

17 18

Tipičan sifon preko doline Tipičan sifon preko doline

•Sifon obično povoljnije rješenje od akvadukta za prelaz preko duge doline

•Osnovni dijelovi sifona:
(nema troškova za izgradnju mosta)
-sifonska cijev (provodnik) sa ankernim blokovima i ispusnim vent.
-ulazna prelaznica sa sigurnosnim prelivom
•Mane sifona -veći gubitak E u odnosu na akvadukt
-izlazna prelaznica
-opasnost od začepljenja nanosom i plivajućim predmetima
-osjetljivost na povećanje Q preko računskog

19 20

5
 Tipičan sifon preko doline Tipičan sifon preko doline

•Provodnik cijev kružnog PP (obično) ; može biti i pravoug. (kod kraćih sifona)
•U koritu vodotoka (ispod koga prolazi sifon) i na prelomima trase (cijev nije ukopana)
•AB cijevi za denivelacije (padove) do H < 40m
•Željezne, čelične cijevi; cijevi od prednapregnutog betona za veće padove
sifonsku cijev postaviti na ankerni AB blok statička stabil. cijevi

•Betonske cijevi obično se ukopavaju

•Čelične cijevi postaviti na površinu terena zbog korozije Ankerni blok na
prelomu trase sifona

•Dimenzioniranje cijevi na max. unutarnji p vode i max. vanjsko optereć.

21 22

Ulazni dio sifona

Tipičan sifon preko doline

•Kod sifona možemo koristiti iste tipove prelaznica kao kod akvadukta

•Prečnik cijevi (D) na ekonomskoj računici veći D = veća cijena nekada dodajemo i prelazne komade sa kvadratnog na kružni PP
dužina prelaznog komada LU = 1/2D – D (na ulazu)
manji D cijevi nastaju veći gubici pada dužina prelaznog komada LU = D – 2D (sa kruga na kvadrat)
potrebna duža izlazna prelaznica
skuplja zaštita nizvodnog kanala •Preporuka izlazni mlaz iz sifona nepotopljen
(izbjegavanje pulzacije koja prati potopljeno strujanje)
•Brzine u sifonskoj cijevi 1,0 ≤ vc ≤ 3,5
•Smith (1995) vc ≤ √gD da imamo strujanje u mirnom režimu
23 24
(na izlazu iz sifona)

6

•Dimenzioniranje sifona
•Pri računskom (mjerodavnom) Q
ξU ; ξI – gubici na ulaznoj i izlaznoj prelaznici
ξKR– gubitak na krivini
•Gubici u j-ni (1) precijenjeni
Tipičan sifon preko doline Tipičan sifon preko doline
ispravno postaviti kotu dna uzvod. i nizv. kanala •Gubici iz j-ne (1) uvećavaju se za 10% zbog sigurnosti
denivelacija ∆ZD=ZD,U-ZD,J •Gubici u j-ni (1) potcjenjeni -sifon postaje usko grlo
-NV ispred sifona raste preko projektovanog ZU
treba da odgovara gubitku E
(usljed strujanja kroz sifon – ∆ZUI) dolazi do prelivanja i rušenja nasipa kanala
ili dolazi do gubitka dijela Q
(1)
25
ispred sifona postaviti sigurnosni preliv 26
Ulazni dio sifona
Tipičan sifon preko doline
•Neki projektanti postavljaju dno cijevi iznad dna prelaznice
-stvaranje depresione linije u kanalu ispred sifona
umanjenje uvlačenja krupnijeg nanosa u cijev sifona
(odgovarajuće povećanje v – vučne sile toka)
(prihvatljivo rješenje kod privremenih HG)
(stalne HG onemogućiti eroziju u uzv. kanalu)
erozija korita sa potkopavanjem ulaza
začepljenje sifona
spriječavanje zasipanja sifona krupnijim nanosom
-u kan. ispred sifona pri Qrač imati jednol. tečenje
-neobloženi kanal uzvodno od sifona
(zaštititi kamenom naslagom zbog erozije)
27 28
(ispred ulaza u sifon postaviti prag za održ. NV)
7
 •Hidrodinamička sila toka povlači niz cijev mjehuriće vazduha
•Hidrodinamička sila toka srazmjerna površini PP mjehura (d2mjehura)
Ulazni dio sifona

•Na mjehuriće djeluje sila potiska suprotna od hidrodinamičke sile

srazmjerna sa d3mjehura
•Preporuke USBR (1978) visina nadsloja vode iznad ulaza sifonske cijevi
(pri Qrač) nastoji da vazduh izgura nazad iz cijevi

ili
•Kada mjehur dovoljno naraste hidrodinamička sila i sila potiska

onemogućavanje uvlačenja vazduha

uspostavljaju ravnotežu
(uz smanjenje kapaciteta sifona)

29 30

Slika:
-preporuke za projektovanje i izvođenje sifona
-ako se preporuke ne uvažavaju

neprihvatljivo nestabilan rad sifona

(periodično izbacivanje vazdušnih mjehura)

postaviti iznad sifona cijev za prikupljanje

i za izbacivanje uvučenog vazduha

-Cijev za prikupljanje vazduha

(priključuje se na tjeme sifonske cijevi)

Hidraulički skok u sifonu u zoni skoka i nizvodno od njega

-Ventilacioni priključci presjeka ~ D/20
31 32
(postaviti na tjeme sifonske cijevi na L ~ D/2)

8
 PROPUSTI

•Propusti kratki objekti za ukrštanje

voda iz prirodnog ili vještačkog toka premješta se ispod puta ili kanala

•Propusti najbrojnije HG svaka saobraćajnica prelazi preko kanala i jaruga

•Propusti male i relativno jeftine HG u uporedbi sa drugim HG

često se ne posvećuje dovoljno pažnje pravilnom dimenzioniranju

ne posvećuje se dovoljno pažnje izradi i održavanju propusta

Podužni presjek tipičnog propusta

•Propusti velika zastupljenost što efikasniji i ekonomičniji

•Propust se sastoji:
33 34
ulazni dio ; provodnik ; izlazni dio sa protiverozionom zaštitom

Provodnik propusta •Veliki propusti nekada od značaja smanjenje ulaznih i izlaznih gubitaka E

•Obično kružnog PP (cijev) nekada i pravougaoni PP (privremene HG)

koristiti ulazne i izlazne prelazne dionice
•Najčešća primjena AB cijevi prefabrikovane ili monolitne
•Rjeđa primjena čelične rebraste cijevi
prelazne dionice skupi objekti kod kratkih propusta se ne primjenjuju

•Provodnik jedna ili više II cijevi

to ne znači da oblikovanju ulaznog i izlaznog dijela ne treba posvetiti pažnju
(postavljeni obično u pravcu korita koje spajaju)

potrebno obratiti pažnju na oblikovanje, položaj i izlaz cijevi

tako što manje remetimo prirodni pravac tečenja
(uz potrebnu antierozionu zaštitu)

dobijamo hidrauličku efikasnost i sigurnost propusta i nasipa

Postavljanje trase
propusta u osnovi

35 36

9
•Dosadašnja iskustva ulazni dio kod bet. cijevi ne treba posebno oblikovati
•Koeficijent lokalnog gubitka na ulazu
•Tečenje u propustu može biti:
-pod p
-sa slobodnom površinom
-mirni ili burni režim
-mješoviti režim
•Da bi se odredio režim tečenja
Faktori koji određuju režim tečenja u propustu
•Hidraulički režim tečenja u propustima i kapacitet propusta (Q) f-ja:
1) Visinskog položaja GV i DV ZGV i ZDV
dovoljno da naglavak bude sa ulazne strane 2) Nagiba dna propusta (Id)
(smanjenje suženja mlaza u cijevi) 3) Prečnika i dužine propusta (D ; L)
4) Koef. otpora trenja preko Manningovog koeficijenta hrapavosti (n)
ξul=1,0 za nepravilno okrenute cijevi 5) Oblika ulaznog i izlaznog dijela
(tečenje pod p u cijevi propusta)
ξul=0,2 za pravilno postavljenu cijev
ξul=0,03 – 0,1 (ulaz sa prelaznicom)
Oblikovanje ulaza kod Faktori koji određuju režim tečenja u propustu
betonskih cijevi propusta
37 38
periodične fluktuacije NV i Q
Faktori koji određuju režim tečenja u propustu
znati gdje je kontrolni presjek
•Mogu postojati dva kontrolna presjeka
presjek koji jednoznačno određuje Q od NV a) ulazni ili uzvodni (U)
b) izlazni ili nizvodni (I)
•Ustanoviti koji presjek kada i zašto preuzima kontrolu
39 40
10
 Uzvodna kontrola Uzvodna kontrola sa potopljenim ulazom

•Kontrola na uzvodnom presjeku

-na vrijednost Q utiču NGV; položaj i oblik ulaza
-tečenje u cijevi uvijek sa slobodnom površinom

(i za potopljen i za nepotopljen ulaz)

-manji poremećaj NV nizvodno od ulaza neće utjecati na promjenu Q
•Potopljen ulaz pri Qrač češća primjena nego tečenja sa nepot. ulazom

potapanjem postižemo veću v u cijevi propusta

(time i veći Q pri istom PP cijevi)
Kontrola na uzvodnom
(ulaznom) presjeku

41 42

Slika:
Slika:
-ulaz propusta potopljen hGV / D > 1,5
-veza Q kroz propust i NGV (ZGV) tj. dubine hGV
-iza potopljenog ulaza nastaje potopljeno ili nepotopljeno istjecanje
(f-ja nagiba dna Id, L cijevi, silovitosti ulaznog mlaza)
odrediti preko E j-ne za tečenje između presjeka GV i C (suženi presjek)

-propusti obično kratke HG L provodnika nedovoljna

(da se mlaz raširi do punog presj. cijevi)
vGV i vC – v u presjecima GV i C
ξul – koeficijent ulaznog gubitka
to bi izazvalo tečenje pod p
Množenjem sa površinom toka AC=CAPA dobijamo proticaj:

prelazak kontrole na izlazni presjek 43 44

11
 Procjena vrijednosti koeficijenata za izraz (1)

(1)

J-nu (1) možemo napisati i u bezdimenzionalnom obliku

CAP – koeficijent suženja PP
ξul=0 tj. C=CAP), imamo:
-pretpostavimo da je gubitak na ulazu zanemarljiv (ξ
A – površina svijetlog otvora provodnika
CA – koeficijent suženja debljine mlaza opšti slučaj: CA ≠ CAP (2)

J-na (2):
Kružni provodnik i zanemarljive brzinske visine u presjeku GV imamo:
-zavisnost Fr u presjeku suženja (FRC) od potopljenosti (hGV/D)

pri čemu je: -zavisnost Fr u presjeku suženja (FRC) od oblika ulaza

45 46
U praksi se često koristi malo drugačiji oblik j-ne (1):

Uzvodna kontrola sa nepotopljenim ulazom

Slika: •Za izabrani Q i prečnik D odredimo hKR u cijevi i vKR

-nepotopljen ulaz hGV / D < 1,2
-za uspostavljanje uzvodne kontrole Id > Ikr burno tečenje iteracijama izračunamo hGV na lijevoj strani j-ne
-načelo minimuma E na ulazu u cijev propusta imamo hKR
(slično tečenju preko širokog praga i tečenju u suženju) potom provjerimo uslov nepotopljenosti (hGV / D < 1,2)

-na strujanje između presjeka GV i ulaznog presjeka (U) primjenimo E j-nu: često v2GV/2g možemo zanemariti
(ne trebaju iteracije)
47 ξul ~ 0 (oblikovan ulaz) ξul=0,2 (cijev sa naglavkom) ξul=0,3 (cijev bez naglavka)
48

12
Nizvodna kontrola •Pri nizvodnoj kontroli moguće:

•Nizvodna kontrola promjena NV na nizvodnom kraju propusta (izlaz) -tečenje pod p u propustu
-tečenje sa slobodnom površinom u mirnom režimu

uslovljava promjenu Q kroz propust -tečenje u kome se periodično mijenja režim tečenja

•Faktori koji određuju vrijednost Q ulazna h (hcr); D; oblik ulaza •Nije poželjno da pri Qrač propust radi u promjenjivom režimu

NDV (ZDV) ili dubina hDV

Id; dužina L; hrapavost provodnika (n)

Tečenje pod pritiskom Tečenje sa slobodnom površinom

49 50

Tečenje pod pritiskom sa potopljenim izlazom propusta pri nizvodnoj kontroli

Potopljeno tečenje
hDV ≥ D

Potopljeno tečenje
hDV ≥ D

•Propust sa nizvodnom kontrolom da postoji tečenje pod p

izlaz (nizvodni kraj) treba biti potopljen

λ)
•Darcy-Weisbachov koeficijent trenja (λ odrediti preko koef. hrapav. “n”
•Veza između Q i NGV i NDV kod tečenja pod p
(u propustu je tečenje sa tzv. “hrapavim” cijevima)

dobiti iz E j-ne za strujanje između “GV” ispred ulaza i “DV” iza izlaza iz propusta
imaju veliki Re (mali uticaj viskoznosti na gubitke)
51 52

13
 Potopljeno tečenje Potopljeno tečenje
hDV ≥ D hDV ≥ D

•Koeficijent hrapavosti “n” f-ja vrste obloge i spojeva •Gubitak na izlazu

•Ako proizvođač cijevi ne daje vrijednost za procjenu gubitka na trenje
•Često su v ispred i iza propusta male

pretpostaviti n = 0,012 – 0,014 m-1/3s (betonske cijevi) -brzinske visine i možemo zanemariti u već datim izrazima:

pretpostaviti n = 0,025 m-1/3s (rebraste cijevi)

•Smith (1995) daje preporuke za gubitke na ulazu:

-oblikovan ulaz sa eliptičnom prelaznicom ξul=0,1
-ulaz sa naglavkom ξul=0,2
-cijev bez naglavka ξul=1,0 53 54

Tečenje pod pritiskom sa nepotopljenim izlazom pri nizvodnoj kontroli

•Tečenje pod p može nastati i kada je izlaz propusta nepotopljen

•Dovoljno je da bude hGV / D ≥ 1,5 ulaz potopljen
Tečenje sa potopljenim ulazom
(hGV ≥ 1,5D) i nepotopljenim
mlaz iza ulaznog suženja proširi se na cijelu površinu otvora cijevi izlazom (D > hDV)

Tečenje sa potopljenim ulazom •Vrijednost hc (sužena dubina) f-ja oblika ulaza

(hGV ≥ 1,5D) i nepotopljenim
izlazom (D > hDV) •Položaj linije NV iza suženja f-ja “n” (hrapavost); Id, L cijevi
•Id dovoljno veliki da NV ne dostigne “plafon” cijevi u cijevi burno tečenje
(sa slobodnom površinom)

55 56
kontrolni presjek na ulazu uspostavlja se uzvodna kontrola

14
 Nepotopljeno Nepotopljeno
istjecanje iz istjecanje iz
propusta propusta

Slika: Slika:

-mlaz koji istječe iz propusta ne vlada hidrostatički raspored p -položaj Π visine ( ) f-ja silovitosti mlaza i NDV
-mlaz silovitiji dalje će odbaciti DV (veći dio obima pod patm)

jer na dijelu obima mlaza koji je u dodiru sa vazduhom vlada atmosf. p -viši NDV potapa značajan dio obima mlaza
(povećava se p i smanjuje v)

Π kota na izlazu niža od položaja linije NV

(niža od krune cijevi)

57 Zavisnost odnosa od Frudovog broja na izlazu iz propusta i 58

dubine donje vode

Nepotopljeno Nepotopljeno
istjecanje iz istjecanje iz
propusta propusta

•Propusti pod p sa nagibom dna 0,5% < Id < 1%

•Kada procjenimo položaj Π linije na izlazu propusta

pad dovoljan za prirodno ocjeđivanje nije toliko ni preveliki

računamo NGV preko E j-ne za strujanje između presjeka ispred propusta i izlaz. presj.

izbjegava se pojava podpritiska sa mogućim uvlačenjem vazduha

podpritisak izbjegavamo ako je Id blaži od nagiba linije E (IE)

•Za v ispred propusta malo zanemariti (na strani sigurnosti):

59 60

15
 Tečenje sa slobodnom površinom pri nizvodnoj kontroli

•Tečenje pod p hidraulički efikasnije od tečenja sa slobodnom površinom

Lokalno sniženje
pritiska može
dovesti do sa istim D cijevi možemo propustiti veći Q
kavitacije
(veća razlika ulazne i izlazne Π kote)

•Projektovanje propusta da sa Qrač ostvarimo tečenje sa slobodnom površinom

Slika:
razlozi -prevelika v na izlazu cijevi kod tečenja pod p
-dugački i strmi propusti sa neoblikovanim ulazom pojava kavitacije
(skupo rješenje za smirivanje nizvodne erozije)
-plavljenje uzvodnog područja zbog velikog uspora
ako je v u suženom presjeku dovoljno velika da izazove lokalno sniženje p
(ispod p zasićenja vodene pare)
•Provodnik pod p podložniji procurivanju od onog sa slobodnom površinom

pod uslovom da se suženi mlaz proširi na cijelu površinu cijevi

61 62
(i da omogući tečenje pod p)

Tečenje sa slobodnom površinom Tečenje sa slobodnom površinom

•Nizvodna kontrola u provodniku sa slobodnom površinom

•hcr računamo iterativno preko minimuma specifične E:

uspostaviti hidraulički miran režim tečenja

(poremećaji mogu da se prenose uzvodno)

•Kod burnog režima tečenja:

-nizvodni poremećaji ne mogu da se prenose uzvodno
(kontrolu prebacujemo na uzvodni kraj)
Linija nivoa u propustu pri nizvodnoj kontroli

•Potrebno pri Qrač Ιd < Ιcr odnosno hcr < hN

•hN računamo iterativno preko Manningove j-ne: 63 64

16
 Linija nivoa u propustu pri nizvodnoj kontroli Linija nivoa u propustu pri nizvodnoj kontroli

•Određene hcr, hN, Ι d onda za željene Q izračunati KGV (ZGV) ili hGV •Nizvodni granični uslov f-ja položaja DV
•hGV računati preko linije nivoa
-dubina DV u nizvodnom kanalu < hcr u propustu hDV < hcr
polazeći od nizvodnog graničnog uslova u izlaznom presjeku (granični uslov je hI=hcr) puna linija na slici
(dubina hI)
-dubina GV > od hcr u provodniku
(onda je hI=hDV) isprekidana linija na slici

65 66

Linija nivoa u Linija nivoa u

provodniku propusta provodniku propusta

•Izlazni presjek hcr > hDV proračun provesti kroz više presjeka •Sračunate h i v na ulaznom presjeku

zbog strme depresije linije nivoa u blizini hcr kotu GV dobijemo iz E j-ne između presjeka “U” i “GV”

•Izlazni presjek pod usporom DV (isprekidana linija na slici dole)

dovoljno postaviti jedan presjek između izlaznog i ulaznog presjeka ξul iste vrijednosti kao i za tečenje pod p

•Proračun linije nivoa potreban i pri uzvodnoj kontroli

-sračunati veličine izlaznih v
67 68
(potrebno za procjenu nizvodne erozione zaštite)

17
Zaštita propusta od erozije •L nizvodne zaštite u pravcu toka je veća veće i izlazne v
•Cilj osiguranje samo konstrukcije propusta i nasipa
•Propusti zaštita od površinske i unutarnje erozije vode
-L zaštite dovoljna lI ~ 2D
•Uzvodno i nizvodno od propusta -kanal ili vodotok izložen povećanim v

•Cilj zaštita konstrukcije propusta, nasipa i nizvodnog kanala od erozije

oblagati kamenom naslagom
-treba veća L zaštite f-ja v i otpornosti nizvodnog korita na eroziju
-značajniji objekti i veće v toka

•Krupnije kamenje u naslagi postaviti bliže cijevi (tu je veća i v)

nizvodni kanal štititi gabionima i sl.

•Ispiranje (sufozija) čestica nasipa oko provodnika

•Smith (1995) uzv. kamena zaštita na sve četiri strane oko ulaza cijevi
-najćešći uzrok rušenja propusta
(po nasipu na lu ~ D od ose cijevi)
-smanjenje sufozije pažljivom ugradnjom i zbijanjem materijala oko provod.

Pločasti propust
ispod pruge
69 70

MOSTOVSKI STUBOVI •Uspor

•Most objekat za ukrštanje sa vodotokom -nastaje suženjem PP toka u profili mosta

•Mostovski stubovi ovdje nas zanima hidrotehnički problem mostova -može izazvati značajno plavljenje uzvodno od mosta

-uspor koji mostovsko suženje izaziva na uzvod. dionici bitno tačno procijeniti veličinu uspora

-erozija koja se javlja na potezu suženja

-erozija koja se javlja lokalno u blizini stubova mosta •Erozija
-zbog povećane v u odnosu na neporemećenu oblast ispred suženja
-sa v povećava se i vučna sila toka nastaje produbljenje korita

•Lokalna erozija
-uz konturu stuba i obalskog oslonca
(lokalno povećanje v i stvaranje vrtloga)

pojava podlokavanja stubova i oslonaca mosta

71 72

18
 Procjena uspora izazvanog mostovskim suženjem

•U hidraulički mirnom režimu najveći broj mostova gradimo u mirnom toku

•Mirni režim svako suženje PP toka (smanjenje dubine i povećanje v u suženju)

u odnosu na PP ispred suženja Mostovsko suženje

•Pretpostavimo pravougaoni PP korita sa približno horizontalnim dnom, imamo:

Mostovsko suženje
(1)

B1 = B – širina korita ispred suženja

B2 = b – širina korita u suženju
73 74

Mostovsko suženje Mostovsko suženje

•Iz E j-ne (1) ∆E1-2)

dubina u “1” raste sa porastom gubitka E (∆
•Gubici E zanemariti kod blagih suženja gotovo i nema promjene h
•Ako je PP vodotoka znatno sužen dobijemo ekonomičniju konstr. mosta
drugim riječima što veći gubici to veći i uspor uzvodno od suženja
(veće plavljenje)
gubici u mostovskom suženju su značajniji
•Ne smijemo zaboraviti ni gubitke E duž samog suženja između “2” i “3”
75 76
•Ne smijemo zaboraviti ni gubitke E na proširenju toka između “3” i “4”

19
 Mostovsko suženje Mostovsko suženje

Slika – gubici E:
Slika – gubici E:
2) Samih stubova
1) Suženje struje između “1” i “2”
-povećanje trenja zbog povećane v i okvašenog O
-povećanje gubitka na trenje u odnosu na tok ispred suženja
-”otpora oblika” pri opstrujavanju stuba
(povećava se prosječna v)
3) Proširenje struje
-stvaraju se vrtlozi
77 -povećanog gubitka na trenje u odnosu na tok iza suženja 78
(ako kontura suženja korita ne prati konturu mlaza)
-stvaranja vrtloga pri proširenju struje (mlaza)

Mostovsko suženje Mostovsko suženje

•Postupci za procjenu uspora izazvanog mostovskim suženjem iskustvo •Možemo postaviti j-nu održanja količine kretanja od “1” do “4”
(pokazatelji dobijeni mjerenjem u prirodi i u laboratoriji) -imamo neporemećeno strujanje u “1” i “4”
-strujnice ~ II i pravolinijske
•Uvijek možemo postaviti E j-nu treba procijeniti koeficijent gubitka E -usvojiti hidrostatički raspored p u presjeku
(ili koeficijent sile)
K – sila kojom kontura djeluje na fluid
(to je ključni parametar) 79 80
(kao reakcija na silu kojom fluid djeluje na konturu) ; obuhvata otpore trenja i oblika

20
 Suženje koje stvara stub Suženje koje stvara stub

Slika:
relativna širina stuba u odnosu na širinu vodotoka
-Henderson (1966) silu konture izraziti preko kin. E uzvod. presjeka
(presjek 2 na slici)
proticaj po jedinici širine

-Novak (1996) silu konture povezuje sa kin. E nizvod. presjeka

j-na održanja količine kretanja može se napisati:
(presjek 3 na slici)

odnosno

CD – koef. sile mostovskog stuba (objedinjuje koef. otpora oblika i otpora trenja)
bs – širina stuba Froudov broj u “3” poznat, jer je poznata h u “3”

b – širina vodotoka 81 (h u “3” izmjerena ili sračunata preko linije nivoa) 82

Suženje koje stvara stub

Mostovsko suženje
CD f-ja oblika stuba i odnosa α
CD = 2 – 2,5 prema Hendersonu veća vrijednost radi sigurnosti

U praksi se koristi iskustveni obrazac Yarnelova formula:

•Suženje stvaraju nasipi obalnih oslonaca mosta

-uticaj stubova (prethodno obrađen)
∆hs – uspor od mostovskog stuba
-uticaj suženja struje između “1” i “2” na E gubitke
CY – konstanta f-ja oblika stuba
-uticaj širenja struje između “3” i “4” na E gubitke
0,9 < CY < 1,0 stub sa hidraulički oblikovanim uzvodnim krajem
CY = 1,25 stub bez oblikovanja
83 84

21
 Mostovsko suženje Mostovsko suženje

•Gubici pri proširenju i suženju nastaju:
a) zbog povećanja prosječne v struje u odnosu na v u neporemeć. toku
(povećava se gubitak na trenje)
b) zbog stvaranja velikih vrtloga između “3” i “4”
(mirna voda “koči” suženu struju)
85
•Uspor ∆h odrediti kroz proračun linije nivoa između “3” i “4”
-proračun početi od nizvodnog presjeka “4” (pretpostav. miran režim tečenja)
-za poznate uslove u “4” riješiti E j-nu između “3” i “4”
(gubitke na trenje osrednjimo duž dionice)
(gubitak u vrtlozima usljed širenja mlaza procijeniti preko “Bordine” teoreme)
86

Mostovsko suženje

Mostovsko suženje

(1)

L3-4 – L širenja struje f-ja oblika nasipa i hrapavosti korita

Iz (1) i pomoću j-ne kontinuiteta iteracijom odrediti h3 i v3 u “3”
L3-4 = 4(B - b)
Zatim preko Yarnelove j-ne procijeniti ∆hs između “2” i “3”
L3-4 kod veoma hrapavih korita može biti znatno manja
(L3-4 ≤ 1,5(B – b)) 87 88
odavde računamo dubinu u “2” h2

22
 Erozija usljed mostovskog suženja

Mostovsko suženje

Mostovsko suženje

•Tražena h u “1” (uzvodno od suženja struje)

(dobiti preko E j-ne između “1” i “2”):

Erozija usljed suženja toka

L1-2 dužina sužavanja struje L1-2 = 1 do 1,5(B – b) 89 90

Erozija usljed suženja toka Erozija usljed suženja toka

•Gradnja mosta suženje PP vodotoka •Pretpostavimo ustaljano tečenje Q vode u “1” i “2” Q1=Q2

(povećanje v i povećanje erozione moći toka) •Razmatramo ravnotežno stanje pronosa vučenog nanosa
-zato što se vremenom uspostavila max. (konačna) dubina erozije (ds)

produbljivanje korita u suženju za ds (pri toj ds nema više erozije ni deponovanja nanosa) imamo:

•Prosječna dubina erozije ds procjena na osnovu j-ne kontinuit. vode

procjena na osnovu j-ne kontinuit. vučen. nanosa Qs1 i Qs2 – pronosi (proticaji) vučenog nanosa u “1” i “2”
•Pošto je Q1=Q2 i Qs1=Qs2 imamo:
između “1” (neporemećena oblast strujanja) i “2” (unutar suženja)

91 qs - protok vuč. nanosa po jedinici širine korita 92

q – protok vode po jedinici širine korita

23
 Erozija usljed suženja toka Erozija usljed suženja toka

•Prema Manningovoj j-ni imamo: •Pronos (proticaj) vučenog nanosa

-srazmjeran smičućem naponu toka u dnu (ττ)

•Za pretpostavku širokog pravougaonog korita -ττ f-ja h (kod širokog pravougaonog korita) i “nagiba” (pada) trenja

-jedinični proticaj proporcionalan h i I (nagib ili pad trenja):

m – parametar konkretne formule za pronos nanosa

93 m = 2 (za Di Bojsov obrazac) m = 3 (za Ajnštajnov obrazac) 94

Lokalna erozija oko mostovskih stubova i bočnih oslonaca

Erozija oko
mostovskog stuba

Erozija oko
mostovskog stuba

•To je složeno strujanje teško se može analitički opisati

danas nema numeričkog postupka za to opisiv.
•Dodatna lokalna erozija (d1) redovno se javlja
•Pored ove erozije postoji erozija od lokalnog suženja ; oko stubova ; obalskih oslon. procjena dubine lokalne erozije (d1)
(rezultati mjerenja iz prirode)
•Lokalna erozija usljed pojačane turbulencije (vrtloga) (rezultati mjerenja iz laboratorije – najviše)
usljed vertik. komponente v usmjerene naniže (niz stub)
•Lokalna erozija veliki uticaj na stabilnost mostova
stub kao prepreka izaziva kočenje nailazeće struje •Mnogi istraživači se bave ovim problemom Melville (1997) ; Novak (1996)
95 96
Raudkivi (1990) . . .

24
 Erozija oko Erozija oko
mostovskog stuba mostovskog stuba

•Dubina erozije (erozione jame) d1 f-ja više faktora:

•Izraz (A) možemo predstaviti u bezdimenzionalnom obliku
(A)
tri su osnovne veličine kod stubova i kratkih oslonaca brzina v ; ρ ; L
ρ – gustina vode ν – kinematski koeficijent viskoznosti
V – srednja v toka u “presjeku” stuba (oslonca) h – dubine vode ispred stuba
ρ s – gustina nanosa d – prečnik karakt. zrna nanosa (obično d50)
σg – standardna devijacija prečnika zrna nanosa •Kod dugačkih oslonaca (L > h) umjesto karakteristične L objekta
L – karakteristična dužina objekta kod stuba: kod obal. oslonca: (pogodnije koristiti dubinu h Melville)
Geom – faktor oblika β – ugao koji zaklapa osa stuba sa glavnim pravcem toka
97 98
g – ubrzanje sile zemljine teže

Erozija oko Erozija oko

mostovskog stuba mostovskog stuba

•Dosadašnja istraživanja: •Dosadašnja istraživanja:

-Fr broj v2 / gh odnosno v2 / gL bitno ne utiče na dubinu erozije -uticaj viskoznosti zanemarljiv jer je strujanje sa izrazitom turbulencijom
(osim kod tečenja (v2 / gh) ~ 1)
otpada Re = vL / ν
-uvođenje karakt prečnika zrna (preko odnosa d50 / L)
-odnos ρ s – ρ / ρ u prirodi uglavnom const.
dobijamo značajan bezdimenzionalan broj v2 / gd50 (zanimljivo samo za fizičko modeliranje)
(taj broj opisuje uslove pokretanja nanosa)

99 100

25
 Erozija oko Erozija oko
mostovskog stuba mostovskog stuba

za stubove i kratke oslonce

•Na osnovu dosadašnjih istraživanja i mjerenja na terenu i laboratoriji

Kl – faktor jačine toka

za dugačke oslonce
Melville (Novi Zeland) predložio oblik bezdimenzionalnih j-na: Kh – faktor dubine

(1) za stubove i kratke oslonce KL – faktor dužine

Kd – faktor krupnoće zrna
Kσ – faktor ravnomjernosti raspodjele
(2) za dugačke oslonce
KO – faktor oblika stuba
KG – faktor geometrije korita vodotoka na prilaznoj dionici
101 102
Kβ – faktor zakošenja ose stuba u odnosu na pravac strujanja

Erozija oko Erozija oko

mostovskog stuba mostovskog stuba

•Bezdimenzionalne j-ne (1) i (2) možemo objediniti Melville (1997):

•KhL i Kβ najuticajniji na dubinu erozije
•KhL faktor dubine / dužine:

KhL – dimenzionalni faktor dubine odnosno dužine jedinica (m)

Svi ostali faktori su bezdimenzionalni

Kσ uključen u Kl (faktor jačine toka)

(ne)ravnomjernost raspodjele bitno utiče na uslove podizanja nanosa
kod stubova (po Melville): obalski oslonci (po Melville):
103 104

26
 Erozija oko Erozija oko
mostovskog stuba mostovskog stuba

•Kl faktor jačine toka:

u*c (m/s)
-procjenjujemo uslove pokretanja vučenog nanosa sa dna
(zona neporemećenog tečenja ispred stuba)
d – karakteristično zrno (mm) obično d = d50

-odsustvo vučenog nanosa male v vode manja lokalna erozija

Vc – v pri kojoj dolazi do pokretanja vučenog nanosa

105 106
kritična smičuća brzina

Erozija oko Erozija oko

mostovskog stuba mostovskog stuba

•Kd faktor veličine zrna •KO faktor oblika

-bitan pri relativno velikim odnosima d50 / L -nema veliki značaj kod stubova

L = bs kod stuba L=l kod obalskog oslonca

107 108
Faktor oblika na dubinu erozione jame (Melville, 1997)

27
 Oporac u inundaciji i glavnom koritu

Faktor oblika na dubinu erozione jame (Melville, 1997)

•KG faktor geometrije vodotoka na prilaznoj dionici
•Obalski oslonci faktor oblika ima uticaj samo za kratke oporce
(mali odnos l / h) važi samo za obalske oslonce
(slučaj da oslonac prolazi cijelom širinom inundacije i
nastavlja djelimično u glavno korito vodotoka)

li – srednja dužina oporca uz inundaciju hi – srednja dubina vode u inundaciji

109 110
n ; ni – Manningovi koef. hrapavosti u glavnom koritu i unundaciji

Ugao zakošenja stuba Ugao zakošenja stuba

•Stubovi cilindričnog PP osnosimetrično strujanje

•Kβ faktor zakošenja ose stuba
(skretni ugao nema uticaj na tečenje oko stuba)
-veoma bitan kod stubova
(nema uticaja ni na dubinu erozione jame)

zakošenje povećanje površine stuba koja se nalazi nasuprot toka

Kβ = 1
-Kβ f-ja skretnog ugla β
f-ja odnosa dužine i širine stuba ls / bs
•Pravac toka vode se vremenom mijenja f-ja Q
(ne možemo izbjeći zakošenje)
Faktor zakošenja ose stuba u f-ji
ugla β i odnosa ls / bs
ako je β > 5o umjesto punog stuba
111 112
(postaviti niz manjih cilindričnih stubova)

28
 Zaštita od lokalne erozije oko stubova i oslonaca

•Stubovi i obalni stubovi zaštita od lokalne erozije:

1) Fundiranje stuba dovoljno duboko Kamena zaštita oko stuba
-da ne dođe do potkopavanja
(treba prvo tačno procijeniti dubinu erozije)

2) Pokrivanje područja dna u okolini stuba (oslonca)

-kamen određene krupnoće
-gabionska zaštita

Slika:
3) Stubovi u obliku niza cilindara -zaštita oko stuba na L = 3 – 4 širine stuba (bs)
-ako očekujemo promjenu pravca toka vode -d zaštite (tz) najmanje = bs / 3
-d zaštite postavljena u najmanje dva sloja jače trenje između zrna
4) Gradnja određenih regulacionih objekata
-dionica ispred mosta omogućiti povoljniju strujnu sliku oko113
stuba dodatna sigurnost
114

Kamena zaštita oko stuba

Kamena zaštita oko stuba

Postavljanje kamene zaštite:
-primijeniti geotekstil (netkani)
ili filtar

zaštita od ispiranja

•Empirijski izraz za faktor trenja između dva sloja: •Dosadašnje iskustvo pokretanje zrna oko stuba (erozija)

ϕ – ugao unutarnjeg trenja zaštite nastaje pri dvostruko manjim vsr toka nego u neporemećenoj zoni ispred stuba
dc1 , dc2 – karakteristični prečnici zrna gornjeg i donjeg sloja
dc – određeni iz uslova stabilnosti zrna pri Q mjerodavno (1/20 ; 1/50 ; 1/100 VV) procjena d zrna zaštite mora se donekle izmjeniti:
115 116
povratni period f-ja važnosti objekta

29
 Hidrodinamička sila na stubove

Hidrodinamička sila
na mostovski stub

Hidrodinamička sila
na mostovski stub

Za pravac toka II sa osom stuba:

•Hidrodinamička sila (Fs) na stub mosta:

Za stub zakošen u odnosu na pravac toka:
-nije ključna za dimenzioniranje mosta
-mora se obavezno uračunati u analizu opterećenja
Koeficijent sile CF f-ja oblika i dužine stuba
As – površina projekcije stuba upravno na pravac toka CF – koeficijent sile Koeficijent sile CF objedinjuje otpor trenja i otpor oblika
Preporuka (Henderson, 1966) CF = 1,5 – 2,0
117 118
(daje vrijednost koja je na strani sigur.)

30