Janusz Nowotny

KSZTAŁCENIE
UMIEJĘTNOŚCI RUCHOWYCH

PODSTAWY TEORETYCZNE
oraz
ASPEKTY PRAKTYCZNE

p o d r ę c z n i k dla s t u d e n t ó w fizjoterapii

praca zbiorowa pod redakcja

JANUSZA NOWOTNEGO

współautorzy:
Olga Nowotny-Czupryna, Krzysztof Czupryna,
Ryszard Plinta
 Spis treści

Wstęp '
1. Kształcenie umiejętności ruchowych 9
2. Akty ruchowe w różnych ujęciach - rozwojowym, kinezjologicznym i ergono­
micznym 14
3. Uczenie się i nauczanie czynności ruchowych 21
4. Uwarunkowania i możliwości motorycznej edukacji i reedukacji 29
5. Etapy opanowywania czynności ruchowych 31
6. Wpływ aktywności fizycznej na organizm 34
6.1. Korzyści wynikające z wykonywania ćwiczeń 35
6.2. Konsekwencje bezruchu 37
7. Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych 40
7.1. Edukacja i reedukacja posturalna 42
7.2. Edukacja i reedukacja chodu 45
7.3. Lokomocja na wózkach 55
7.4. Edukacja i reedukacja funkcji kończyn górnych 63
7.5. Kształcenie ruchowe w kontekście zdolności motorycznych 65
8. Ogólna systematyka ćwiczeń 69
9. Układ ciała jako ćwiczenie lub pozycja wyjściowa do ćwiczeń 72
10. Ćwiczenia kształtujące. 79
10.1. Ćwiczenia wolne i z przyborem 80
10.2. Ćwiczenia na przy rządach 94
10.3. Ćwiczenia ze współćwiczącym 96
10.4. Kształtowanie siły i wytrzymałości siłowej 97
10.5. Kształtowanie wytrzymałości i wydolności 106
10.6. Kształtowanie gibkości 110
10.7. Kształtowanie zdolności koordynacyjnych 113
10.8. Kształtowanie równowagi 116
11. Gry i zabawy ruchowe 122
11.1. Gry i zabawy stymulujące rozwój psychoruchowy dziecka 122
11.2. Gry i zabawy w wodzie 125
11.3. Gry i zabawy w gimnastyce korekcyjnej 128
6 Spis treści

12. Muzyczno-ruchowe formy kształcenia umiejętności ruchowych 130

12.1. Rytmika 130
12.2. Ćwiczenia gimnastyczno-taneczne 131
12.3. Zabawa muzyczno-ruchowa 133
12.4. Elementy tańca towarzyskiego i nowoczesnego 133
12.5. Taniec na wózkach 135
13. Ćwiczenia w wodzie 136
14. Ćwiczenia w terenie 149
15. Kształtowanie integracji sensomotorycznej (SI) 155
16. Kształtowanie umiejętności poprawnego wykonywania codziennych czyn­
ności - tzw. „szkoła pleców" 162
17. Kształcenie ruchowe w zakresie technik sportowych 179
18. Sport osób niepełnosprawnych 187
19. Aspekty organizacyjno-metodyczne przeprowadzania ćwiczeń 192
19.1. Budowa jednostki ćwiczeniowej 192
19.2. Kontrola uzyskiwanych wyników i ich dokumentacja 196
20. Piśmiennictwo 205
1. KSZTAŁCENIE UMIEJĘTNOŚCI
RUCHOWYCH
Termin kształcenie oznacza uczenie, edukację. Uczyć można się lub kogoś.
Dotyczy to wszystkich umiejętności, które człowiek nabywa w życiu, w tym także
ruchowych. Każdy opanowany, wyuczony już ruch może być wykonywany lepiej
lub gorzej, mniej lub bardziej zgrabnie, mniej lub bardziej precyzyjnie, z mniej­
szym lub większym nakładem energetycznym - czyli inaczej - może być lepiej lub
gorzej ukształtowany.
Proste umiejętności ruchowe człowiek przyswaja w trakcie rozwoju spon­
tanicznie (co zostanie omówione odrębnie), natomiast czynności ruchowe bar­
dziej złożone wymagają pewnej ingerencji w proces ich opanowywania. Inge­
rencja ta może polegać na świadomym i samokontrolowanym samodzielnym ucze­
niu się przez daną osobę lub uczenia się czynności ruchowych z udziałem osoby
trzeciej. Skrajnym tego przykładem jest trening sportowy pod kontrolą instruktora
lub trenera, a w rehabilitacji nabywanie lub przywracanie czynności ruchowych
z udziałem fizjoterapeuty.
Skuteczność opanowywania czynności ruchowych oddają ogólnie trzy ter­
miny - sprawność (czyli jakość ruchów), wytrzymałość (czyli zdolność do dłu­
gotrwałego wykonywania określonych czynności ruchowych) oraz wydolność
(czyli zdolność do długotrwałego wykonywania ruchów wymagających znacznego
nakładu energetycznego, tzn. zdolność do określonego wysiłku).
Nauczane i opanowywanie czynności ruchowe nie są jakościowo identyczne.
Ich charakter oddają tzw. cechy motoryczne (pojęcie stare) lub zdolności moto-
ryczne. Nie rozwijając tego tematu, jako że wchodzi on w odrębny przedmiot, na
potrzeby niniejszego opracowania wypada nadmienić, że termin ..zdolności moto-
ryczne" oznacza w pewnym sensie gotowość organizmu do wykonywania określo­
nych zadań ruchowych Zadania te w swej istocie mają różny charakter, gdyż cho­
dzi tu zarówno o pewne podstawowe (elementarne) umiejętności ruchowe, jak
i specjalne (np. sportowe, zawodowe czy artystyczne). Ze względu na wspomnianą
różnorodność charakteru umiejętności ruchowych, o ich jakości w różnym stopniu
decydują poszczególne cechy motoryczne. Są to: siła, wytrzymałość, szybkość,
koordynacja i gibkość.

Kształcenie umiejętności ruchowych mieści się w szerokim pojęciu „kultury

fizycznej", uwzględniającym swego rodzaju „uprawę ciała" [cultus = uprawa].
Wyróżnia się 4 obszary kultury fizycznej. Są to: wychowanie fizyczne, rekreacja
fizyczna, rehabilitacja i sport, które H. Grabowski definiuje następująco:
• Wychowanie fizyczne to forma uczestnictwa w kulturze fizycznej młodych
pokoleń, której celem jest wspomaganie rozwoju fizycznego, motorycznego
1(1 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne /. Kształcenie umiejętności ruchowych 11

i zdrowia oraz przygotowanie do „dbałości o ciało"', czyli podtrzymywania i po­ a ściślej mówiąc kinezyterapię, czyli wykorzystanie ruchu w celach leczniczych.
mnażania tych właściwości w życiu dorosłym. Jak zatem wskazują wspomniane definicje, poza sportem, celem trzech podstawo­
Wychowanie fizyczne jest realizowane w postaci odrębnego przedmiotu, na wych obszarów kultury fizycznej jest działanie ukierunkowane na zdrowie czło­
poszczególnych etapach (szczeblach) edukacji (podstawowym, średnim i wyż­ wieka. Dwa z powyższych obszarów adresowane są do ogółu społeczeństwa (wy­
szym) i obejmuje zarówno fizyczne kształcenie, jak i fizyczne wychowanie. Stąd chowanie fizyczne i rekreacja fizyczna), natomiast pozostałe dwa do wyselekcjo­
też samo uczestnictwo w tych instytucjonalnie zorganizowanych lekcjach może nowanej części - przez los (rehabilitacja) i na podstawie predyspozycji (sport). Nie
bvć niewystarczające tak dla nabywania umiejętności ruchowych (uzyskania wy­ należy także zapominać, że poza rehabilitacją istnieją działy pozostałych obszarów
sokiej sprawności), jak i dla ukształtowania pozytywnych postaw wobec aktywno­ przeznaczone dla osób niepełnosprawnych. Są to wychowanie fizyczne specjalne,
ści ruchowej. aktywność ruchowa adaptacyjna i sport inwalidów.
• Rekreacja fizyczna [reereatio - tworzyć na nowo, odtwarzać] jest formą Przedstawiony podział kultury fizycznej i cele poszczególnych jej obszarów
uczestnictwa w kulturze fizycznej, osób dorosłych (w wieku produkcyjnym wskazują, że z właściwym uczeniem się (opanowywaniem) umiejętności rucho­
i poprodukcyjnym), której przypisuje się szczególne walory profilaktyczne, wych mamy przede wszystkim do czynienia w szeroko rozumianym procesie wy­
a której celem jest odnowa sił, podtrzymywanie i pomnażanie zdrowia, chowania fizycznego. Rekreacja fizyczna służy już raczej podtrzymywaniu lub
sprawności fizycznej oraz urody. doskonaleniu sprawności (czyli wcześniej nabytego poziomu umiejętności), nato­
Może ona przybierać różnorodne formy (np. indywidualne i zorganizowane) miast w procesie rehabilitacji mamy m.in. do czynienia z przywracaniem utraco­
oraz wykorzystywać rozmaite środki w zależności od upodobań ćwiczącego nych w wyniku choroby lub urazu umiejętności (możliwości ruchowych), bądź
(marsz, jogging, pływanie, narciarstwo, turystyka piesza i rowerowa, aerobik, joga z uczeniem nowych ruchów - możliwych do wykonania, a funkcjonalnie przydat­
itp.). Praktycznie wszelkiego rodzaju aktywność ruchowa, wykonywana systema­ nych w życiu.
tycznie i dobrowolnie, jest traktowana jako rekreacja fizyczna. Różne mogą być też
motywy podejmowanych wysiłków. Można bowiem ćwiczyć dla zdrowia, urody Tabela I. Uczestnictwo w kulturze fizycznej osób zdrowych i niepełnosprawnych (pod­
czy po prostu dla przyjemności. Aktywność fizyczna w ramach rekreacji fizycznej stawowe cele)
sprzyja usuwaniu zmęczenia po pracy, regeneracji sił witalnych, odreagowywaniu OGÓŁ POPULACJI
stresów, wyrównuje deficyty ruchu życia codziennego, spowalnia procesy inwolu­ WYCHOWANIE FIZYCZNE SPORT
Dzieci
cyjne oraz służy profilaktyce wielu schorzeń (np. osteoporozy, dyskopatii, otyłości, kształtowanie umiejętności mchowych osoby
i młodzież
zaburzeń krążenia i oddychania itp.). profilaktyka o specjalnych
predyspozy­ ukierunkowane
• Rehabilitacja ruchowa [habilis - należyty, stosowny, sprawny] jest formą REKREACJA FIZYCZNA cjach i moty­ kształcenie
uczestnictwa w kulturze fizycznej pewnej części społeczeństwa - tzn. osób cza­ Dorośli podtrzymywanie sprawności wacji motoryczne
sowo lub trwale niepełnosprawnych. Celem rehabilitacji jest przywracanie lub dalsze kształcenie motoryczne
kompensowanie utraconych wskutek choroby lub urazu funkcji bądź ubytków OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE
psychomotorycznych. SPORT
FIZJOTERAPIA
• S p o r t to forma uczestnictwa w kulturze fizycznej wybranej grupy społeczeństwa INWALIDÓW
- tzn. osób o odpowiednich predyspozycjach somatyczno-motorycznych. Celem przywracanie sprawności
sportu jest osiągnięcie maksymalnych wyników w zakresie sprawności fi­ prewencja wtórna
Dzieci
zycznej i ruchowej (samorealizacji), na drodze współzawodnictwa. i młodzież WYCHOWANIE FIZYCZNE
Niestety, jest to dość kontrowersyjna forma uczestnictwa w kulturze fizycz­ SPECJALNE
nej. Znacząca część społeczeństwa uważa, że ..sport to zdrowie", a kulturę fizyczną kształcenie motoryczne w zmienionych
utożsamiana się właśnie ze sportem i uczestnictwem w lekcjach wychowania fi­ warunkach osoby
odpowiednio doskonalenie
zycznego. Trudno o bardziej mylne stwierdzenie. Osiągnięcie znaczącego wyniku prewencja wtórna i podtrzymy­
umotywowane
sportowego jest obecnie coraz trudniejsze, okupione ogromnym wysiłkiem. Dąże­ FIZJOTERAPIA wanie
nie do przekraczania granic ludzkiej wytrzymałości, przynajmniej częściowo zwią­ przywracanie sprawności sprawności
zane być musi z ryzykiem utraty zdrowia. Cytując raz jeszcze H. Grabowskiego, prewencja wtórna
warto nadmienić, że „do współczesnego sportu bardziej przystają takie słowa, jak Dorośli AKTYWNOŚĆ RUCHOWA
ból, pot i łzy. aniżeli zdrowie, radość i piękno". ADAPTACYJNA
Warto też dodać, że termin „rehabilitacja ruchowa"' podano powyżej sto­ podtrzymywanie sprawności
sownie do podziału kultury fizycznej. Praktycznie chodzi tu jednak o fizjoterapię. prewencja wtórna
12 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 7. Kształcenie umiejętności ruchowych 13

Kształcenie ruchowe wymaga właściwego podejścia osoby zajmującej się
tym procesem. Obowiązują tu pewne ogólne prawidła i sposoby podejścia do
problemu, a zwłaszcza zasady, czym zajmuje się metodyka wychowania fizycz­
nego (stanowiąca odrębny przedmiot).
Aby nauczać jakiejś czynności ruchowej, trzeba samemu umieć ją wykonać,
„czuć ruch" i zdawać sobie sprawę z jego trudności. Jest to szczególnie ważne
w fizjoterapii, gdzie określony rodzaj niepełnosprawności (dysfunkcji) może stano­
wić poważną przeszkodę, uniemożliwiającą w ogóle wykonanie danego ruchu lub
poprawne jego wykonanie. Jednym z istotnych dydaktycznych środków kształcenia
ruchowego jest pokaz. Fizjoterapeuta musi więc umieć nie tylko poprawnie prze­
prowadzać wszelkie ćwiczenia, lecz także nienagannie zademonstrować każde
zlecone ćwiczenie.
Nie zagłębiając się w treści, jakie będą przedstawiane w ramach innych
przedmiotów, należy podkreślić, że w nauczaniu czynności ruchowych (a zwłasz­
cza w rehabilitacji) chodzi o to, by czynności te były opanowywane od razu po­
prawnie. Upraszczając, trzeba już w tym miejscu powiedzieć, że niewłaściwe opa­
nowanie jakiejś umiejętności (czyli utrwalenie się złego stereotypu ruchowego)
sprawia dużo trudności z przebudową utrwalonych wzorców ruchowych, a często
ją uniemożliwia - zwłaszcza u osób niepełnosprawnych.
O jakości kształcenia ruchowego decyduje też dobór najwłaściwszych ćwi­
czeń, ukierunkowanych na kształtowanie określonej zdolności motorycznej, a u
osób niepełnosprawnych na kształtowanie ruchów możliwych do osiągnięcia. Fi­
zjoterapeuta musi więc dysponować dużym zasobem różnorodnych ćwiczeń, spo­
śród których wybiera najwłaściwsze dla danego przypadku.
Aktywność ruchowa w życiu każdego człowieka ma podwójną wartość.
W sensie ogólnym jest podstawowym czynnikiem wpływającym na stan zdrowia
człowieka (aczkolwiek jest również wyrazem zdrowia). Ponieważ o stanic zdrowia
decyduje w ok. 6 0 % styl życia, a w nim właśnie ogólna aktywność ruchowa, jej
zwiększenie uznano za pierwszy, tzw. operacyjny cel Narodowego Programu
Zdrowia. Potrzeba aktywności ruchowej dotyczy każdego etapu życia, bowiem jej
ograniczenie (czyli hipokinezja) powoduje poważne skutki zdrowotne. Postęp cy­
wilizacji spowodował, że człowiek prowadzi obecnie coraz bardziej siedzący tryb
życia (homo sedentarius), co przyczynia się do rozwoju wielu tzw. chorób cywili­
zacyjnych.
W przypadku choroby lub niepełnosprawności mamy do czynienia z rozma­
itymi ograniczeniami aktywności ruchowej. Często jest ono całkowite (tzw. reżim
łóżkowy) lub lokalne (unieruchomienie). Powoduje to różne negatywne skutki
ogólnoustrojowe i lokalne (miejscowe), którym poprzez odpowiednie zabiegi fi­
zjoterapeutyczne trzeba zapobiegać, a później je usuwać.
Choroba lub uraz mogą też być przyczyną różnego rodzaju ograniczeń wy­
konywania określonych ruchów - przejściowo lub trwale. W zależności od rodzaju
dysfunkcji możemy tu mieć do czynienia z różnymi upośledzeniami sprawności,
wytrzymałości i wydolności. Zapobieganie im oraz ich usuwanie to kolejna do­
mena fizjoterapii. Niekiedy jednak trzeba wytwarzać możliwości zastępcze.
Ogólnie - aktywność ruchowa osób niepełnosprawnych ma takie samo zna­
czenie jak u osób zdrowych. Służy bowiem podtrzymywaniu ich zdrowia, a ściślej
mówiąc sprawności, wytrzymałości i wydolności tak, by mogli jak najpełniej
funkcjonować w życiu społecznym.
W tych przypadkach, w których nie wyczerpał się jeszcze potencjał rehabi­
litacyjny (czyli są jeszcze możliwości poprawy stanu pacjenta), aktywność ru­
chowa, poprzez specjalnie dobrane ćwiczenia, służy poprawie wspomnianej już
sprawności, wytrzymałości bądź wydolności, lub też kształtowaniu najwłaściw­
szych w danym przypadku wzorców funkcjonalnych. Tego typu usprawnianie jest
oczywiście zasadniczym zadaniem fizjoterapii, natomiast główne cele usprawnia­
nia realizowane są poprzez różnorodne ćwiczenia, wywodzące się zarówno ze
„sportowych" form aktywności ruchowej, jak i poprzez specjalne ćwiczenia i tzw.
metody kinezyterapeutyczne.

Drugi aspekt aktywności ruchowej dotyczy wykonywania różnorodnych

czynności ruchowych w życiu codziennym - np. zmian pozycji, przemieszczania
się, ruchów związanych z przygotowywaniem i spożywaniem posiłków oraz z hi­
gieną osobistą, a także z wykonywaniem pracy zawodowej itd. Wszystkie te czyn­
ności wymagają wcześniejszego opanowania (nauczenia się ich w procesie roz­
woju). Potrzebna jest odpowiednia sprawność i wprawa w ich wykonywaniu. Pod­
sumowując, właściwie trudno sobie wyobrazić egzystowanie człowieka pozbawio­
nego możliwości wykonywania chociażby tych przykładowo wymieniony ch czyn­
ności ruchowych.

2. A K T Y R U C H O W E W R Ó Ż N Y C H U J Ę C I A C H -
ROZWOJOWYM, KINEZJOLOGICZNYM
I ERGONOMICZNYM
Człowiek może wykonywać tylko te czynności, których się wcześniej na­
uczył, które opanował. Prostych czynności można nauczyć się stosunkowo szybko
- zwykle po kilku próbach. Opanowanie złożonych umiejętności (np. prowadze­
nia samochodu, gry w tenisa itp.) wymaga natomiast wielu powtórzeń, a często
specjalnego podejścia - np. rozłożenia na elementy czy wykorzystania przyborów
i innych środków dydaktycznych ułatwiających opanowywanie tej umiejętności.
Wiele czynności ruchowych opiera się na prostych, jednopłaszczyznowych
ruchach - tylko w jednym lub dwóch stawach - np. sięganie do przedmiotu. Czyn­
ności złożone bazują j u ż na ruchach w wielu stawach - zachodzących jednocza-
sowo lub w pewnej sekwencji (kolejności), zwykle międzypłaszczyznowo. W ru­
chy złożone niejako wbudowane są liczne ruchy proste. Wykonywanie ruchów
złożonych wymaga zatem pewnej koordynacji pracy wielu mięśni i kontroli usta­
wień w stawach w każdym momencie ruchu tak, aby miał on określony przebieg
(drogę) i szybkość, był wykonywany z siłą odpowiednią do aktualnej potrzeby,
a jednocześnie był płynny. Opanowanie złożonej czynności ruchowej oznacza wy­
tworzenie w ośrodkowym układzie nerwowym specyficznego wzorca, uwzględ­
niającego wszystkie elementy decydujące o jakości tego ruchu. Aby mógł być wy­
konany poprawnie, to - poza odpowiednią koordynacją - musi mieć pokrycie
w sile mięśni odpowiedzialnych za ten ruch. Musi też być odpowiednia ruchomość
stawowa (gibkość).
Człowiek rodząc się nie posiada żadnych umiejętności ruchowych. Wyposa­
żony jest tylko w pewne odruchy wrodzone, które z jednej strony zabezpieczają
podstawowe potrzeby życiowe (np. odruchy: szukania, ssania, połykania czy
„ucieczki"), z drugiej natomiast stanowią specyficzną bazę dla rozwoju ruchowego
(np. toniczne odruchy statyczne, czy tzw. reakcje nastawcze).
Ruchowy rozwój dziecka to nic innego, jak nabywanie kolejnych umiejętno­
ści ruchowych, czyli uczenie się rozmaitych ruchów. Umiejętności te później będą
wykorzystywane w życiu - wiele z nich w sposób wielce zautomatyzowany (np.
chód).
Rozwojem ruchowym rządzą pewne określone prawa, co oznacza, że - po­
mimo pewnej wariantowości - u wszystkich przebiega w zbliżony sposób. Naj­
istotniejszym tego elementem jest sekwencja pojawiania się kolejnych możliwości
ruchowych. Ogólnie mówiąc, w sekwencji tej uwzględnia się dwa aspekty - kieru­
nek rozwoju oraz ,jakość" opanowywanych ruchów.
2. Akty ruchowe w różnych ujęciach 15
Pod względem kierunku rozwój ruchowy przebiega:
• od głowy do kończyn dolnych (kranio-kaudalnie);
• najpierw od ruchów proksymalnych (w dużych stawach) do dystalnych (np. się­
ganie - chwytanie).
Pod względem jakości ruchu bierze się pod uwagę:
• aspekty neurofizjologiczne opanowywania ruchów (tj. od odruchów bezwarun­
kowych do reakcji o charakterze odruchówo-warunkowym oraz od tworzenia
stereotypów dynamicznych. poprzez nawyki ruchowe do automatyzacji ruchów).
Warto wiedzieć, że niektóre stereotypy ruchowe są zakodowane genetycznie
(tzw. stereotypy ruchowe I rzędu). Przykładem tego mogą być ruchy chwytne
dłoni, naprzemienny chód, czy też utrzymywanie pionowej pozycji ciała. Innych
czynności ruchowych, które tworzą stereotypy ruchowe II rzędu, człowiek musi
się nauczy ć i doskonalić je w ciągu życia. Należą do nich np. czynności manu­
alne, osobniczy sposób chodzenia, siedzenia, unoszenia kończyn górnych,
schylania się. podnoszenia przedmiotów z podłoża itd. Umiejętności te kształtują
się nie tylko na podstawie obserwacji otoczenia, lecz także dostosowywania się
do warunków środowiska zewnętrznego. Od tych właśnie stereotypów zależv
jakość wykonywanych ruchów - ich precyzja, bezpieczeństwo, dostosowanie do
aktualnych potrzeb (np. podczas pokonywania obciążeń zewnętrznych) i eko­
nomika (wydatek energetyczny) - czyli wszystko to, co decyduje o rzeczywistej
sprawności;
• rodzaj pracy (skurczu) mięśni, jaki przeważa w kolejnych etapach rozwoju -
czyli od motoryki tonicznej do ruchów fazowych (ssanie - gryzienie, głużenie -
wymawianie zgłosek, „przeciąganie się" - ruchy pojedynczymi odcinkami ciała,
zaciskanie dłoni na przedmiocie - chwytanie i puszczanie przedmiotów);
• jakość wykonywanych ruchów - od masowych reakcji płodu i noworodka do
ruchów pojedynczych, od ruchów kompleksowych (masowych) do ruchów se­
lektywnych, od ruchów spontanicznych do celowych, od ruchów prostych do
złożonych, od ruchów niezgrabnych do skoordynowanych oraz od ruchów nie­
sprawnych, poprzez doskonalenie poszczególnych cech motorycznych, do ru­
chów pełnosprawnych.
Rozwój psychomotoryczny składa się z pięciu elementów (sfer), które są ze
sobą ściśle powiązane i wzajemnie od siebie zależne. Są nimi: postawa, lokomocja,
koordynacja wzrokowo-ruchowa. mowa i kontakty społeczne. Ostatnie dwie sfery
są wprawdzie również związane z aktami ruchowymi (patrz: „Kształtowanie inte­
gracji sensomotorycznej"), ale szczegółowy ich opis będzie w dalszych rozważa­
niach pominięty na korzyść sfer „bardziej motorycznych".
W pierwszym roku życia dziecka można zaobserwować zmienny rozkład
napięcia mięśniowego (przewagę mięśni zginaczy bądź prostowników), w związku
z czym wyróżnia się cztery stadia rozwoju:
• pierwsze stadium zgięciowe, czyli tzw. stadium filogenetyczne (od urodzenia
do ok. 6 tygodnia życia);
• pierwsze stadium wyprostne. jako przejściowe pomiędzy stadium filo- i onto-
genetycznyni (od ok. 7 tygodnia do 3-4 miesiąca życia);
16 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
• drugie s t a d i u m zgieciowe, czyli tzw. stadium przygotowawcze do pierwszej
ludzkiej lokomocji (od ok. 4 do 7-8 miesiąca życia);
• drugie s t a d i u m w y p r o s t n e . odpowiadające momentowi osiągnięcia pełnego
wyprostu ciała i początkom dwunożnej lokomocji (od 8-9 do 12-14 miesiąca
życia).
Zaprezentowany podział jest nieco uproszczony, gdyż uwzględnia tylko za­
chowanie się zginaczy oraz prostowników, i to przede wszystkim w pozycjach
pronacyjnych. Ukazuje niejako ogólną linię rozwoju, natomiast mając na uwadze
cele terapeutyczne warto zapoznać się z innymi podziałami, które uwzględniają
również zachowanie się przywodzicieli i odwodzicieli oraz znaczenie dla rozwoju
składowej rotacyjnej.
Ze względu na jakość ruchów wyróżnia się dwie fazy rozwoju:
- holokinetyczną \holos = cały], która trwa od urodzenia do ok. 2 miesiąca życia.
W tej fazie dziecko porusza wszystkimi odcinkami ciała jednocześnie. Ruchy te
są nieharmonijne („szarpane");
- ideokinetyczną [idea - myśl przewodnia] albo ideomotoryczną (czyli opartą
na wyobrażeniach fazę ruchów celowych), dzielącą się na trzy okresy:
• monokinetyczny (2-5 miesiąc życia), kiedy to dziecko porusza już pojedyn­
czymi odcinkami ciała niezależnie, ale ruchy te nie są jeszcze w pełni opano­
wane, nie mają też określonego kierunku;
• d r o m o k i n e t y c z n y [cząstka drom = oznacza związek z drogą], trwający od 5
do ok. 8 miesiąca życia, w którym ruchy pojedynczymi odcinkami ciała mają
już określony kierunek, lecz nie są jeszcze w pełni opanowane;
• kratikinetyczny [cratis = plecionka], trwający od ok. 9 miesiąca do końca ży­
cia. W okresie tym ruchy są j u ż opanowane, a później jak gdyby dowolnie się
przeplatają.
Zasadniczym elementem rozwoju ruchowego jest rozwój postawy, podczas
którego dochodzi stopniowo do zmniejszania się tzw. płaszczyzny podparcia i uno­
szenia ogólnego środka ciężkości ciała. W ten sposób zmieniają się warunki rów­
nowagi ciała - od stałej w pozycji leżącej, do chwiejnej w stojącej. Konieczny jest
więc rozwój mechanizmów (reakcji) równoważnych, umożliwiających utrzymanie
równowagi w tej ostatniej sytuacji.
Rozwój postawy też przebiega kranio-kaudalnie. Wszystko zaczyna się od
unoszenia głowy w leżeniu przodem, dalej unoszenia górnej części tułowia poprzez
podpór na przedramionach, a następnie na wyprostowanych kończynach górnych.
Później podciągane są kolana pod brzuch (początek drugiego stadium zgięcio-
wego) i dziecko przyjmuje pozycję siadu klęcznego podpartego. Z tej pozycji
dziecko może przechodzić do siadu klęcznego zwieszonego i takiegoż siadu wol­
nego łub do klęku podpartego. Zarówno z siadu klęcznego, jak i z klęku podpar­
tego następuje przejście do dwunożnego klęku (najpierw też zwieszonego), a z tego
klęku poprzez klęk jednonóż do zwieszonej pozycji stojącej. Później dziecko stoi
w pozycji podpartej, a w końcu wolnej. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na
dwa fakty. Po pierwsze, wyższe pozycje zwieszone są najbardziej stabilne (rów­
nowaga stała), później - pozycje podparte (dodatkowe punkty podparcia, co równa
się zwiększeniu płaszczyzny podparcia), a stojąca pozycja wolna jest najmniej
2. Akty ruchowe w różnych ujęciach 17
stabilna (mała płaszczyzna podparcia przy wysokim umiejscowieniu ogólnego
środka ciężkości ciała). Kolejnym istotnym elementem jest to, że pozycja siedząca
jest wbudowana w rozwój jak gdyby przypadkowo i nie odgrywa w nim żadnej
specjalnej roli.
Ten sam problem można przedstawić też w innym ujęciu. Przechodzenie na
kolejne etapy rozwoju, czyli przyjmowanie coraz to wyższych pozycji, uwarunko­
wane jest bowiem również właściwym rozkładem napięcia w odniesieniu do osi
ciała. Chodzi tutaj o taki rozkład, który umożliwi stopniowy rozwój stabilizacji
części ciała zlokalizowanych bliżej tej osi, co w literaturze dotyczącej terapii neu-
rorozwojowej określa się zwykle mianem wzrostu tzw. „napięcia centralnego"'.
Dopiero stabilizacja tej części ciała umożliwia swobodne poruszanie kończynami.
To ostatnie w swej istocie jest możliwe z kolei dzięki obniżeniu tzw. „napięcia
obwodowego", czego najlepszym przykładem jest rozwój chwytu dowolnego,
możliwego dopiero po wygaśnięciu tonicznego odruchu chwytnego ręki. Odpo­
wiednia relacja jednego i drugiego rodzaju napięcia (tj. centralnego i obwodowego)
umożliwia właściwe przeciwstawienie się sile grawitacji, czego finalnym efektem
jest swobodna pozycja stojąca. W istocie cały ten problem jest o wiele bardziej
złożony. Zarówno podczas rozwoju, jak i później w życiu codziennym, napoty­
kamy różne sytuacje posturalne, w których niezbędne jest odpowiednie dopaso­
wywanie się rozkładu napięć, w zależności od tego, która część ciała musi być
ustabilizowana, a która się porusza. Niekiedy, w niektórych aktach ruchowych,
zmiany tego rozkładu muszą następować w krótkich odcinkach czasu, do czego
niezbędna jest prawidłowo ukształtowana koordynacja pomiędzy stabilnością i mo­
bilnością.
Innym istotnym przejawem rozwoju jest rozwój umiejętności przemieszcza­
nia się w przestrzeni - czy li lokomocji.
Rozwój lokomocji też przebiega według określonej sekwencji:
- najpierw mamy do czynienia z tzw. lokomocją apedalną, tzn. bez wykorzysta­
nia w tym celu podporu na kończynach (przetaczanie);
- później pojawia się tzw. lokomocja k w a d r i p e d a l n a , tzn. z wykorzystaniem
czterech kończyn (kolejno pełzanie, czworakowanie, chodzenie w pozycji stoją­
cej z podporem kończyn górnych na meblach);
- wreszcie dochodzi do rozwoju typowej dla człowieka lokomocji dwunożnej
(dipedalnej), z uwolnieniem kończyn górnych.
Biorąc pod uwagę podstawowe cechy chodu (dwunożność, przedsiębież-
ność, naprzemienność i symetrię) widać, że w kolejnych etapach rozwoju lokomo­
cji cechy te stopniowo się kształtują. W lokomocji apedalnej nie występuje żadna
z tych cech. Na kolejnych etapach lokomocji najpierw kroki są odstawno-do-
stawne, a dopiero później naprzemienne. Pierwsze przemieszczenia też nie są
przedsiębieżne, lecz raczej ku tyłowi (np. podczas pierwszego raczkowania) lub
w bok (np. w pozycji stojącej z trzymaniem się oparcia łóżeczka). Wobec tego typu
odstępstw, trudno też o symetrię lokomocji na pierwszych etapach jej rozwoju.
Kolejną ważną sferą jest rozwój tzw. koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Dziecko zdobywa kolejno umiejętność kierowania wzroku na przedmiot, sięgania
18 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
do niego, chwytania i manipulowania nim W leżeniu tylem pierwsze próby sięga­
nia są raczej oburęczne W innych pozycjach sięganie wymaga już podporu jedną
ręką lub utrzymywania danej pozycji bez podporu. Stopniowo doskonali się też
sam chwyt Początkowo jest to chwytanie całą ręką (tzw. chwyt małpi), później
poiawia się tzw. chwyt nożycowy (chwytanie proksymalnymi częściami wypro­
stowanych palców - wskazującego i kciuka), a następnie chwyt pincetowy i obcę-
gowy. Równolegle do tego rozpoczyna się rozwój umiejętności manipulowania
przedmiotami - oglądanie, potrząsanie, postukiwanie, ciągnięcie, piętrzenie, wkła­
danie przedmiotu w przedmiot itd.
Omawiając proces nabywania umiejętności ruchowych w ujęciu rozwojo­
wym trzeba nadmienić, iż wszystko to odbywa się na drodze tzw prób i błędów
Wielokrotne powtórzenia ze stopniowym eliminowaniem błędów prowadzą do
swego rodzaju wprawy i wykształcenia się podobnych u wszystkich, ale osobniczo
zróżnicowanych wzorców ruchowych. Właśnie to zróżnicowanie powoduje, że
mówimy, iż ktoś jest mniej lub bardziej sprawny, gdyż te podstawowe wzorce ru­
chowe stanówią bazę dla dalszego kształtowania umiejętności ruchowych.
W ujęciu kinezjologicznym akty ruchowe mogą być rozpatrywane w różny
sposób - np. pod względem rodzaju pracy (skurczu) mięśni, rodzaju ruchów lub
sposobu sterowania ruchami. Oddzielnym zagadnieniem jest analiza czynności
ruchowy ch pod kątem tzw. zdolności motorycznych.
Z kinezjologicznego punktu widzenia aktem ruchowym jest zarówno poru­
szanie jakimś odcinkiem ciała (praca dy namiczna), jak i utrzy my wanic go w okre­
ślony m położeniu (praca statyczna). W obu tych rodzajach pracy mięśnie kurcząc
się albo zmieniają swą długość (skurcz izotoniczny), albo też ich długość pozostaje
niezmieniona (skurcz izometryczny). W pierwszym przypadku mówi się też o ru­
chach fazowych, natomiast w drugim o motoryce tonicznej. W złożonych aktach
ruchowych mamy zwykle do czynienia z obiema formami pracy, kiedy to jeden
odcinek ciała porusza się. a pozostałe są ustabilizowane.
Za dany ruch odpowiadają określone mięśnie. Warto jednak wiedzieć, że
jedne z nich powodują ruch (tzw. mięśnie agonistyczne). a w tym samym czasie
jeszcze inne kontrolują jego przebieg (tzw mięśnie antagonistyczne). głównie pod
względem siły. prędkości i zakresu, zatrzymując go w określonym momencie.
W tym też czasie inne mięśnie pełnią wspomnianą j u ż funkcję stabilizatorów, nie
dopuszczając do ruchu odcinków ciała nie biorących udziału w danej czynności
ruchowej. Zagadnienie czynności ruchowych w kontekście rodzaju skurczu mięśni
jest bardziej złożone, ale już na tych przykładach widać, że konieczne tu jest wła­
ściwe współdziałanie wielu mięśni. I tego współdziałania człowiek niejako uczy
się w trakcie opanowywania różnych umiejętności ruchowych.
Aby ruchy spełniały swoje zadania, muszą być sterowane przez ośrodkowy
układ nerwowy, aczkolwiek niektóre z nich (ruchy mimowolne - odruchy) tego nie
wymagają Jako przykład może posłużyć odruch ucieczki, który spełnia swą
ochronną rolę. podobnie jak inne reakcje o zbliżonym charakterze. Pozostałe akty
ruchowe wymagają już sterowania nimi. Pod tym względem najprostsze są tzw
ruchy balistyczne (gwałtowne ruchy dużymi częściami ciała - np. wymachy). które
2. Akty ruchowe w różnych ujęciach 19
sterowane są ante factum - czyli zaprogramowane jeszcze przed wykonaniem ru­
chu. Pozostałe ruchy sterowane są j u ż in facto - czyli w trakcie wykonywania ca­
łego ruchu. Kształcenie umiejętności ruchowych jest w swej istocie tworzeniem się
w ośrodkowym układzie nerwowym odpowiednich wzorców ruchowych, które
można przyrównać do programów komputerowych uruchamiających określone
procedury ruchowe i kontrolujących ich przebieg.
Zdolności motoryczne stanowią domenę odrębnego przedmiotu. W tym
miejscu trzeba jednak nadmienić, że aby ruchy spełniały swe zadania (były uży­
teczne) w różnych okolicznościach, muszą też spełniać pewne dodatkowe warunki.
Musi istnieć możliwość wykonywania ich w odpowiednim zakresie (właściwa
gibkość) i z dostatecznie dużą siłą - inną w przypadku pracy statycznej bądź dy­
namicznej. W tej ostatniej znaczącą rolę odgrywa też szybkość, a przy długotrwałej
pracy wytrzymałość - znów inna w wysiłkach krótko- bądź długotrwałych. Wresz­
cie — w zależności od stopnia ich złożoności - ruchy mogą być odpowiednio sko­
ordynowane. Wszystkie te cechy również kształtowane są w procesie ruchowego
kształcenia, najpierw poprzez wychowanie fizyczne, a w odniesieniu do osób nie­
pełnosprawnych w procesie fizjoterapii.
Ergonomia stanowi także odrębny przedmiot. W swej istocie zajmuje się
m.in. dostosowywaniem urządzeń technicznych i narzędzi pracy do fizycznych
oraz psychicznych cech człowieka, zgodnie z wymaganiami fizjologii i psycholo­
gii. Pomimo tego typu wysiłków, wiele czynności wykonywanych jest w niewła­
ściwy sposób, z użyciem nieodpowiednich narzędzi i w niewłaściwych pozycjach
(w sposób nieergonomiczny - czyli niedostosowany do fizjologicznych możliwo­
ści). Prowadzi to do rozwoju niekorzystnych zmian, zwłaszcza w aparacie ruchu -
np. do zespołów przeciążeniowych, nagłych bądź powolnych. W procesie kształce­
nia ruchowego człowiek powinien więc nauczyć się wykonywania różnych czyn­
ności (zwłaszcza tzw. czynności życia codziennego) z zachowaniem zasad ergo­
nomii, tj. w taki sposób, by ich wykonanie było możliwie jak najmniej szkodliwe.
Dla wielu czynności ruchowych człowieka istnieją niejako fizjologiczne
wzorce (stereotypy ruchowe I rzędu), do których można porównać wzorce obser­
wowane u danego osobnika. Przykładem tego mogą być wzorce postawy, chodu
czy różnorodnych chwytów. Choć w niniejszym opracowaniu pomija się ich opis,
trzeba nadmienić, że osoby zajmujące się kształceniem umiejętności ruchowych
(a zwłaszcza ich przywracaniem u osób niepełnosprawnych) muszą je znać, gdyż
stanowią one swego rodzaju model do jakiego zmierza się w procesach wycho­
wania fizycznego i rehabilitacji.
Na zakończenie tej części opracowania trzeba poruszyć jeszcze jeden pro­
blem. Ogólnie - w odniesieniu do zdrowia - aktywności ruchowej przypisuje się
rolę profilaktyczną (zapobiegawczą, prewencyjną). Taką samą wartość ma ona
w stosunku do ruchowych możliwości człowieka. Prewencję postrzega się jednak
jako pierwotną i wtórną. W kształceniu ruchowym prewencja pierwotna polega
tylko na zapewnieniu dziecku odpowiedniej ilościowo i jakościowo dawki ruchu
oraz na ewentualnym sterowaniu (kierowaniu) rozwojem tak, by przebiegał pra­
widłowo. Z prewencją wtórną mamy natomiast do czynienia wtedy, gdy - wskutek
20 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
urazu bądź choroby - zaczyna rozwijać się jakaś dysfunkcja. Ostateczne skutki
urazu lub choroby nie są bowiem od razu widoczne. Niekiedy rozwój choroby jest
powolny i następstwa te ujawniają się stopniowo. Często dochodzi przy tym do
pojawienia się wielu niekorzystnych objawów, które niekoniecznie muszą się roz­
winąć. Zwykle są wyrazem tzw. samoistnej kompensacji, choć niekiedy mają cha­
rakter jatrogenny (jako następstwo określonego leczenia), czego najlepszym przy­
kładem są negatywne skutki unieruchomienia. Zapobieganie rozwojowi tych wtór­
nych (powolnie ujawniających się), dodatkowych skutków urazu lub choroby, to
właśnie prewencja wtórna, mająca szczególne znaczenie w fizjoterapii. Zamiast na
nowo kształtować możliwości ruchowe pacjenta, przy wielu utrudnieniach spowo­
dowanych zmienioną przez chorobę sytuacją morfologiczno-funkcjonalną, lepiej
jest zapobiegać rozwojowi niekorzystnych zmian. Takie postępowanie stwarza
bowiem korzystniejszą sytuację wyjściową do dalszej rehabilitacji, nie mówiąc j u ż
o tym, że niektóre skutki wtórne niezwykle trudno usunąć, a nieraz jest to wręcz
niemożliwe. Stąd też ogromną rolę przypisuje się wczesnemu rozpoczynaniu re­
habilitacji.
3 UCZENIE SIĘ I NAUCZANIE CZYNNOŚCI
RUCHOWYCH
Problematyką podejścia do uczenia się i nauczania czynności ruchowych
zajmuje się szerzej metodyka wychowania fizycznego. Poniżej przedstawiono więc
tylko wybrane aspekty zagadnienia, niektóre wykraczające poza obszar tej meto­
dyki.
Nabywanie i doskonalenie umiejętności ruchowych zachodzi w dość upo­
rządkowany sposób, aczkolwiek opinie różnych autorów na ten temat nie są cał­
kowicie zbieżne i jednoznaczne. Wyrazem tego są liczne, często sprzeczne teorie
na temat sposobu kształtowania się umiejętności ruchowych i drogi osiągania tych
umiejętności. Wprawdzie problem przedstawia się nieco inaczej, kiedy np. nie­
mowlę opanowuje zupełnie nowe umiejętności oraz wtedy, gdy człowiek dyspo­
nuje już pewnym zasobem umiejętności ruchowych. Swego rodzaju klamrą spina­
jącą uczenie się ruchów w tych dwóch okresach jest teoria Conolly'ego, sugerująca
nabywanie najpierw częściowych umiejętności (tzw. „podsprawności"), które póź­
niej wbudowywane są w bardziej ogólny program ruchowy, stanowiący zestaw
tych podsprawności. Mówiąc inaczej, chodzi tu jak gdyby o wbudowywanie ru­
chów prostych w bardziej złożone akty ruchowe. Pozostałe teorie (np. Piageta czy
Poppera) są sobie bliskie, ukazują proces uczenia się ruchów w kontekście prób
i błędów. Podczas kolejnych prób eliminowane są błędy i niejako wybierane
najlepsze rozwiązania. W tym aspekcie warto przypomnieć sobie własne doświad­
czenia, kiedy opanowując jakąś czynność ruchową na początku mieliśmy nieudane
próby, a po wielu powtórzeniach doszliśmy wreszcie do sprawnego jej wykonywa­
nia.
Warto od razu nadmienić, że powtarzanie czynności ma na celu nie tylko
eliminowanie błędów, ale także utrwalenie się nabytej umiejętności. Najbardziej
czasochłonne pod tym względem są akty ruchowe wymagające sporej koordynacji,
zwłaszcza gdy później mają być wykonywane automatycznie. Grochmal pisze np.,
że zanim utrwalą się złożone wzorce koordynacyjne konieczne są nawet miliony
powtórzeń, wobec czego kształtują się one przez wiele lat. Zatem nabywane umie­
jętności ruchowe wymagają najpierw wyeliminowania błędów, czyli ich doskona­
lenia, czemu służą wielokrotnie powtarzane próby. Dalsze powtarzanie służy już
utrwaleniu i podtrzymywaniu sprawności wykonywania danej czynności ruchowej.
Nie wszystkie jednak czynności ruchowe wymagają takiego nieustannego „tre­
ningu". Wiele z nich jest bowiem wbudowanych w rozmaite czynności dnia co­
dziennego i w ten sposób wykorzystywanych oraz podświadomie podtrzymywa­
nych. Zaprzestanie wykonywania jakiejś czynności (zwłaszcza trudniejszej, bar­
dziej złożonej) prowadzi natomiast do swego rodzaju zapomnienia sposobu jej
wykonania. Mówi się nawet, że ktoś wyszedł z wprawy, bo dawno tego nie robił.
Utrata umiejętności wykonywania jakiejś czynności ruchowej może być różnego
22 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
stopnia - od całkowitego zaniku po tylko mniej sprawne (mniej doskonale) jej
wykonanie Przyczyny takiego stanu rzeczy mogą być oczywiście różne, ale w tej
sytuacji pojawia się konieczność ponownego nauczenia danej osoby pewnych
czynności ruchowych Określa się to mianem reedukacji ruchowej [przedrostek re
- ponownie]. Z sytuacją taką mamy często do czynienia w rehabilitacji medycznej,
której składową jest fizjoterapia.
Z metodycznego punktu widzenia ruchów uczyć można w różny sposób
(różnymi metodami). Pod tym względem rozróżnia się dwa zasadnicze sposoby
podejścia - uczenia danego ruchu od razu w całości (metoda syntetyczna), albo
też dzielenia go na części (opanowywania poszczególnych fragmentów uczonego
ruchu) i złożenia ich w całość w końcowym etapie nauczania (metoda anali­
tyczna). Wyróżnia się też metodę kombinowaną (analityczno-syntetyczną). P O ­
WYŻSZY podział, oparty wyłącznie na kryterium dzielenia bądź niedzielcnia ruchu,
jest praktyczny, ale niewystarczający. O wiele ważniejszy jest podział metod
uwzględniający stopień aktywności (zaangażowania) ćwiczącego w proces kształ­
cenia ruchowego (metody odtwórcze, proaktywne i kreatywne). Rezygnując z peł­
nego rozwinięcia tego problemu, niezwykle ważnego w procesie fizycznego wy­
chowania, warto za Strzyżewkim zwrócić uwagę na to, że ten ostatni podział metod
wiąże się ściśle ze sposobem realizacji zadań. Ogólnie przyjmuje się, że zadania
problemowe (np. doskonalenie własnej sprawności czy wydolności w ramach zajęć
rekreacyjnych) wymagają raczej zastosowania metod kreatywnych (twórczych).
Oparte są one przede wszystkim na dążeniu do zdobycia pewnej wiedzy, poznania
rzeczywistości i poszukiwania sposobu rozwiązania problemu. Drugą grupę tworzą
metody usamodzielniające (proaktywne). w których chodzi głównie o zwiększe­
nie efektywności kształcenia ruchowego poprzez zaktywizowanie ćwiczących.
Istotną rolę w tym względzie odgrywa motywacja do ćwiczeń. Tutaj natomiast
ważne jest, by zadania ruchowe i przewidywane efekty były zgodne z potrzebami
i oczekiwaniami ćwiczącego, by ćwiczenia by ly dla niego atrakcyjne, dostosowane
do potrzeb i możliwości. W metodach tych ćwiczący nic ma pełnej swobody dzia­
łania, gdyż zadania ruchowe są tutaj częściowo określone przez twórcę programu
(nauczyciela, fizjoterapeutę). W grupie tej znajdujemy metody zabawowe, bezpo­
średniej celowości ruchu i programowanego usprawniania się. Trzecią wreszcie
grupę tworzą metody reproduktywne (odtwórcze), w których zadania są ściśle
określone Zwykle m a t m tutaj do czynienia z odtwarzaniem (wielokrotnym powta­
rzaniem) przez ćwiczącego pokazanego mu lub opisanego wzorca ruchu.
W rehabilitacji zastosowanie znajdują przede wszystkim metody reproduk­
tywne. Nie jest to podyktowane bynajmniej wyłącznie ograniczonymi możliwo­
ściami usprawnianych osób, lecz raczej potrzebą sterowania kompensacją w celu
uniknięcia negatywnych skutków kompensacji samoistnej. Dopiero później, głów­
nie w celu uatrakcyjnienia dłużej trwającego usprawniania, znajdują zastosowanie
metody proaktYwne. Z metodami kreatywnymi mamy natomiast do czynienia
przeważnie na etapie postępowania adaptacyjnego, kiedy to osoby niepełno­
sprawne same poszukują możliwości poprawy swych możliwości ruchowych, aby
jakoś radzić sobie w życiu.
? rdzenie się i nauczanie czynności ruchowych 23
Proces kształcenia umiejętności ruchowych zarówno rozpoczynany ..od
zera", jak i „na n o w o " (reedukacja), przebiega z reguły etapowo, a każdemu eta­
powi przypisywany jest zwykle określony cel. Podstawowymi ogniwami tego
procesu są: diagnoza, prognoza, ordynacja wraz z realizacją oraz kontrola uzyski­
wanych wyników.
Punktem wyjścia jest zawsze diagnoza [diagnosis = rozpoznanie]. Uprasz­
czając można powiedzieć, że chodzi tu o określenie tego, co dana osoba potrafi,
w konfrontacji z tym, co powinna. W szerszym ujęciu chodzi też o ustalenie przy­
czyn zaistniałego stanu rzeczy oraz o ustalenie przeszkód, które uniemożliwiły
osiągnięcie określonych umiejętności ruchowych i mogą utrudniać nabywanie tych
umiejętności. Wymaga to zatem pewnej znajomości przebiegu rozwoju motorycz-
nego człowieka i jego uwarunkowań, a z drugiej strony - potrzebna jest umiejęt­
ność przeprowadzania badania, oparta m i n . na znajomości podstaw-owych metod
i technik badawczych (a zwłaszcza testów sprawności, testów funkcjonalnych oraz
innych). Dopiero trafne rozpoznanie daje możliwość właściwego określenia celów
postępowania, a także doboru odpowiednich środków. Błędna diagnoza natomiast
niesie ze sobą ryzyko niedostosowania postępowania do potrzeb i możliwości da­
nej osoby.
Prognoza [prognosis = przewidywanie skutków], to określenie możliwych
do uzyskania rezultatów, które ułatwia sprecyzowanie kolejnych celów postępo­
wania. Podstawą prognozowania jest nic tylko trafność (poprawność) diagnozy,
lecz także (gdy chodzi o fizjoterapię) znajomość przebiegu (rozwoju) różnych dys­
funkcji i związanych z nimi możliwości regeneracyjnych, kompensacyjnych i ada­
ptacyjnych. Prognoza może jednak ulegać zmianom - na korzyść lub na niekorzyść
podopiecznych. Oznacza to, że możliwe jest zarówno szybsze osiągnięcie danego
celu lub nawet osiągnięcie lepszych rezultatów od zaplanowanych, lecz także i sy­
tuacja odwrotna. Wówczas niezbędne jest wprowadzenie pewnych modyfikacji
i ponowne określenie celów postępowania adekwatnych do możliwości ujawniają­
cych się dopiero w praktyce.
Ordynacja [ordinatio - przepisywanie, zarządzanie] dotyczy doboru (zle­
cenia) środków najwłaściwszych, aby uzyskać założone rezultaty (cele) kształcenia
ruchowego. Zlecając te środki trzeba z jednej strony uwzględnić osobnicze po­
trzeby i możliwości, a z drugiej - również możliwości wykonania określonych
procedur, uwarunkowane chociażby zapleczem sprzętowym, jakim się dysponuje.
Stąd też dobór środków nie zawsze jest optymalny.
Realizacja oznacza stosowanie odpowiednich środków zgodnie z przyjętym
planem, a jej skuteczność, choć uzależniona głównie od wiedzy i umiejętności
instruktora, nauczyciela czy fizjoterapeuty, jest także wypadkową współdziałania
z podopiecznym (-i). Optymalne rezultaty procesu uczenia się (nauczania) zapew­
nia przestrzeganie pewnych zasad, które warunkują jego prawidłowy przebieg,
a będą przedstawione poniżej. Niezależnie od tych zasad warto w tym miejscu nad­
mienić, że ćwiczenia stosowane w fizjoterapii (tzw. ćwiczenia lecznicze) mają
określoną technikę ich wykonywania, której nieprzestrzeganie przynosi zwykle
więcej szkody niż pożytku. Poprawne ich wykonywanie staje się zatem dodatkową
24 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
(a W pewnym sensie naczelną) zasadą kształcenia ruchowego osób niepełnospraw­
nych.
O c e n a uzyskiwanych rezultatów, to nic innego jak powtarzanie co pewien
czas badań, pomiarów i testów diagnostycznych, zwykle za pomocą tych samych
narzędzi, co w diagnostyce podstawowej. Zadaniem tej oceny jest przede wszyst­
kim ustalenie, czy zamierzone cele zostały zrealizowane. Ta okresowa ocena sku­
teczności ruchowego kształcenia wskazuje, czy nie zachodzi konieczność wprowa­
dzenia niezbędnych korekt (czyli urealnienie celu i/lub zmiany środków i metod
postępowania).
Rozwinięcie pozostałych aspektów metodycznych znajdzie Czytelnik w pod­
ręcznikach metodyki wychowania fizycznego i kinezyterapii. Aby nie powielać
u c h treści, a jednocześnie by nie pominąć tych ważnych dla kształcenia rucho­
wego zagadnień, poniżej przedstawiono skrótowo jedynie ważniejsze punkty tej
problematyki:
1. Kształcenie umiejętności ruchowych odbywa się zwykle etapowo,
zwłaszcza w procesie rehabilitacji. Etapy te są przeważnie określone pewnymi
pośrednimi poziomami umiejętności, sprawności czy wydolności. Osiągnięcie ja­
kiegoś etapu stanowi z kolei punkt wyjścia do następnego, a w wielu przypadach
stanowi też warunek konieczny (np. nauka chodu wymaga wcześniejszego osią­
gnięcia pozycji stojącej). Niekiedy dany etap obejmuje tylko czynności przygoto­
wujące do tego. co ma być osiągnięte w kolejnym etapie Etapy te planowane są
według logicznej kolejności i stanowią swego rodzaju program (plan) usprawnia­
nia.
2. Z etapami wiąże się ściśle pojęcie celów Obowiązuje pod tym względem
swego rodzaju hierarchia. Najważniejszy jest tzw. nadrzędny cel rehabilitacji, za­
kładający przywrócenie pełnej lub możliwie maksymalnej sprawności fizycznej
i psychicznej, umożliwiającej niepełnosprawnemu czynny udział w życiu społecz­
nym. Dalej następują cele nadrzędne i etapowe. W ten sposób określa się czemu
w danym momencie służy nasze postępowanie (zapobieganie czemuś, poprawianie
czegoś, czy przystosowanie się do zaistniałego stanu) oraz co powinniśmy kolejno
osiągnąć Osiągnięcie określonego celu etapowego umożliwia przejście do kolej­
nego etapu, natomiast nieuzyskanie tego celu nakazuje niejako modyfikację planu
postępowania. Kolejno realizuje się cele szczegółowe, dotyczące z reguły pewnych
fragmentarycznych umiejętności czy likwidowania przeszkód dla ruchu (np likwi­
dowanie przykurczy lub zwiększanie siły jakiejś grupy mięśniowej), wymagające
z reguły krótszego okresu czasu na ich osiągnięcie. W metodyce wyróżnia się jesz­
cze tzw. cele operacyjne, dotyczące ściśle określonych czynności praktycznych,
związanych m i n . ze stosowaniem określonych środków i metod.
3. W pewnej bliskości z celami pozostają zadania, dotyczące dwóch stron
- ćwiczącego i prowadzącego ćwiczenia. zawierające element treściowy (co?)
i operacyjny (jak') W odniesieniu do fizjoterapeuty zadania te obejmują kolejno:
3. Uczenie się i nauczanie czynności ruchowych 25
• ustalenie rodzaju i stopnia dysfunkcji;
• określenie bliższego i dalszego celu usprawniania;
• dobór form. środków i metod postępowania oraz przeprowadzanie odpowiednich
ćwiczeń;
• okresową kontrolę stanu usprawnianego;
• modyfikowanie na podstawie rezultatu wspomnianej kontroli bliższego i dal­
szego celu usprawniania;
• zmianę form. środków i metod (również opartą na wyniku tej kontroli oraz na
nowo określonych celach);
• prowadzenie odpowiedniej dokumentacji.
4. Z a s a d y (ze względu na konieczność ich przestrzegania) stanowią swego
rodzaju regulator postępowania osoby zajmującej się edukacją i reedukacją ru­
chową w procesie rehabilitacji. Zasad tych jest wiele - zarówno tych wywodzących
się z metodyki wychowania fizycznego, jak i specyficznych dla rehabilitacji.
Przedstawiono zatem tylko skrótowo najważniejsze dla niniejszego opracowania,
nieco zmodyfikowane.
• Z a s a d a nieszkodzenia oznacza konieczność unikania ćwiczeń, które u danej
osoby mogą spowodować niekorzystne skutki. Wiąże się to przede wszystkim ze
znajomością przeciwwskazań do stosowania pewnych zabiegów w niektórych
stanach chorobowych, a także z poprawnym wykonywaniem ćwiczeń (np.
unikanie zbędnych przeciążeń, ćwiczeń w niewłaściwych pozycjach Ud ) oraz
z przestrzeganiem pozostałych zasad.
• Z a s a d a wczesności dotyczy z jednej strony kontrolowania przebiegu rozwoju,
a z drugiej możliwie jak najwcześniejszej ingerencji w razie stwierdzenia jakiejś
nieprawidłowości lub stanu związanego z urazem czy chorobą. Chodzi tu przede
wszystkim o zapobieganie powstawaniu niekorzystnych zmian, które w postaci
rozwiniętej nieraz trudno usunąć.
• Z a s a d a kompleksowości zakłada konieczność wszechstronnego oddziaływania.
Chodzi tu o człowieka jako całość (a nie tylko o jeden odcinek ciała), ale także
o oddziaływanie na sferę psychiczną (motywacja, wychowanie) oraz o łączenie
różnych sposobów oddziaływania. To ostatnie jest szczególnie istotne w reha­
bilitacji, gdyż często istnieje konieczność łącznego stosowania środków z róż­
nych jej składowych (np. ćwiczeń leczniczych, zabiegów fizykalnych, przed­
miotów ortopedycznych i t d ) .
• Z a s a d a systematyczności, zwana jest też czasem zasadą ciągłości Wywodzi
się ze spostrzeżenia, iż np. ćwiczenia wykonywane „od przypadku dó przy­
padku" nie mają żadnej wartości. Jak już wspomniano, w procesie kształcenia
ruchowego konieczne jest ciągłe powtarzanie danej czynności oraz nadbudowy­
wanie jednej sprawności na poprzednią, a przerwy powodują swego rodzaju
wyjście z wprawy. Przerwy w usprawnianiu powodują też uruchomienie nieko­
rzystnych mechanizmów samoistnej kompensacji, stąd negatywne skutki tych
przerw są nieraz trudne do przew idzenia.
• Z a s a d a podmiotowego t r a k t o w a n i a osoby u s p r a w n i a n e j wiąże się z drugą
zasadą - świadomego i aktywnego udziału uczniów (pacjentów) w procesie
kształcenia umiejętności ruchowych. Zasady te określają niejako pożądane po­
stawy osób poddawanych temu procesowi, z czym wiąże się m i n . ich aktyw­
ność, od której głównie zależą uzyskiwane rezultaty.
26 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
• Z a s a d a dostępności (przystępności) zwana też czasem zasadą stopniowania
trudności określa konieczność dostosowania całokształtu postępowania do
możliwości ćwiczącej osoby. Punktem wyjścia jest zawsze aktualny poziom
rozwoju motorycznego. sprawności i wydolności danej osoby. W miarę postępu
(efektów), ćwiczenia muszą być stopniowo utrudniane, bo inaczej nie mają j u ż
wartości dla dalszego usprawniania. Odwrotnie - jeśli ćwiczenia są zbyt trudne
czy zbyt intensywne, to powodują zniechęcenie ćwiczącego i (co gorsze) pro­
wadzą zwykle do powstania i utrwalenia się nieprawidłowych, często niefunk­
cjonalnych wzorców ruchowych;
• Z a s a d a poglądowości oznacza przede wszystkim działania zmierzające do wy­
robienia odpowiednich wyobrażeń ruchowych. Podstawą jest tutaj pokaz ćwi­
czenia i chęć naśladowania, ale wykorzystuje się również pewne pomoce tech­
niczne - od luster począwszy, a skończywszy na urządzeniach umożliwdających
kontrolowanie i korygowanie ruchu podczas jego wykonywania (tzw. biofe-
edback).
• Z a s a d a kolektywności oznacza konieczność przeprowadzania ćwiczeń zbioro­
wych w tych przypadkach, w których jest to możliwe. Zasada ta ma pewien
związek z poprzednimi. Podczas, ćwiczeń zbiorowych można obserwować
wspólćwiczących (poglądowość). Ćwiczenia takie kształtują też pozytywne po­
stawy (np. mobilizacja do większego wysiłku w ramach „współzawodnictwa",
chęć niesienia pomocy innym, akceptacja różnych członków grupy itd.).
• Z a s a d a trwałości również wykazuje związek z poprzednimi. Chodzi tu o takie
postępowanie, które przyniesie utrwalenie uzyskanych rezultatów (umiejętno­
ści). Konieczna jest więc kompleksowość i ciągłość postępowania oraz działania
podtrzymujące nabyte umiejętności (powtarzanie).
• Z a s a d a w s p ó ł p r a c y z otoczeniem stanowi często warunek powodzenia tak pro­
cesu wychowania fizycznego, jak i rehabilitacji. Od postaw najbliższych zależy
bowiem zwykle stosunek dziecka czy osoby niepełnosprawnej do ćwiczeń.
Szczególnie niekorzystne są tutaj zarówno nadopiekuńczość. jak i nadmierne
oczekiwania wobec tych osób.
• Z a s a d a indywidualizacji celowo została przedstawiona pod koniec tego roz­
działu, gdyż stanowi swego rodzaju regulator prawie wszystkich powyższych
zasad. Chodzi tu głównie o indywidualne podejście do każdego ćwiczącego -
w kontekście jego potrzeb, możliwości, czynionych postępów itd. Zasada ta obo­
wiązuje nawet podczas ćwiczeń zbiorowych, a pewnym ułatwieniem może być
tutaj tworzenie w miarę jednorodnych grup ćwiczebnych.
• Inne zasady kształcenia i wychowania (np. doboru treści i organizacji, integra­
cji kształcenia i wychowania, łączenia teorii z praktyką, łączenia treści i form
kształcenia oraz kształcenia ustawicznego) są równie ważne w procesie kształ­
cenia ruchowego, lecz zajmuje się nimi szczegółowo metodyka wychowania fi­
zycznego.
5. F o r m y stanowią kolejny element metodyki, a dotyczą organizacyjnej
strony procesu kształcenia ruchowego. Dlatego uwzględnia się tutaj trzy rodzaje
czynników - czasowe, przestrzenne i organizacyjne:
• Czynniki czasowe określają czas trwania zajęć (np. lekcja czy „seans"' ćwiczeń
z pacjentem, raz czy kilka razy dziennie, odpowiednia liczba zajęć w tygodniu
i t d ) . Uwzględnia się tu również podział czasu przeznaczonego na ćwiczenia
(np. lekcji). Zwykle czas ten dzieli się na trzy części (wstępną, główną i koń-
3. Uczenie się i nauczanie czynności ruchowych 27
cową). Pierwsza z nich stanowi rodzaj „rozgrzewki", druga przeznaczona jest
na realizację głównych zadań, a trzecia na fizyczne i psychiczne „uspokojenie"
ćwiczących.
• Czynniki p r z e s t r z e n n e dotyczą miejsca wykonywania ćwiczeń. W wychowa­
niu fizycznym wykorzystuje się sale gimnastyczne, pływalnie, boiska lub teren,
natomiast w rehabilitacji uzależnione jest to od ośrodka (np. szpital, sanatorium
czy ośrodek rehabilitacyjny, przychodnia, dom osoby niepełnosprawnej itd.).
W szpitalu np. ćwiczenia mogą być wykonywane przy łóżku chorego (stąd na­
zwa „przyłóżkowe"). bądź w specjalnych pomieszczeniach. Ośrodki specjali­
styczne dysponują nawet wyodrębnionymi pomieszczeniami do przeprowadza­
nia różnych (specjalnych) ćwiczeń, np. pomieszczenia do ćwiczeń indywidual­
nych lub zbiorowych, pomieszczenia do nauki chodu albo doskonalenia czyn­
ności manualnych itd.
• Czynniki organizacyjne są powiązane z poprzednimi, ale są także zdetermino­
wane rodzajem wykonywanych ćwiczeń. Wiążą się również z faktem indywidu­
alnego lub zbiorowego przeprowadzania ćwiczeń - i bardziej dotyczą tych
ostatnich. Organizacyjnie wyróżnia się kilka form ćwiczeń zbiorowych, zróżni­
cowanych z uwagi na zadania realizowane przez poszczególnych ćwiczących,
a także na sposób wykonywania ćwiczeń. W formie frontalnej wszyscy ćwi­
czący wykonują to samo i tak samo W formie grupowej - ćwiczący podzieleni
są na grupy o różnym stopniu sprawności i realizują odmienne zadania (o róż­
nym poziomie trudności), lub w tzw. systemie obwodowym (stacyjnym) mają
wprawdzie różne zadania na poszczególnych stanowiskach, lecz w efekcie ćwi­
czą to samo. Dlatego system ten określany jest jako forma grupowo-frontalna.
Kolejna forma, to forma indywidualna, polegająca na wykonywaniu swoich
zadań przez poszczególnych ćwiczących (może też być na odpowiednich stano­
wiskach). Wreszcie forma grupowo-indywiduałna łączy identyczne realizowa­
nie zadań (element grupowy), z przeplataniem tego realizacją niektórych zadań
w trybie indywidualnym.
6. Środki są kolejnym elementem istotnym dla kształcenia umiejętności ru­
chowych. To za ich pomocą realizowane są zadania i poszczególne metody. Wy­
różnia się tutaj:
• Bazę materialno-techniczną, którą stanowią przede wszystkim obiekty i odpo­
wiednie pomieszczenia do ćwiczeń, wraz z ich wyposażeniem w odpowiedni
sprzęt, gdyż niektóre ćwiczenia można wykonać tylko wtedy, gdy dysponuje się
specjalnym sprzętem. Podstawową rolę spełnia tutaj „zwykły sprzęt sportowy"
(przyrządy, przybory i inny sprzęt pomocniczy). Drugą grupę tworzy szeroka
gama sprzętu „specyficznie kinezyterapeutycznego", umożliwiającego wykona­
nie różnorodnych ćwiczeń leczniczych - głów nie indywidualnych. Trzecią grupę
tworzą niektóre przedmioty ortopedyczne, ułatwiające lub umożliwiające
wykonanie niektórych ćwiczeń, a kolejną grupę - inne pomoce techniczne, np.
do monitorowania ćwiczeń.
• Ćwiczenia, będące podstawowym środkiem do realizacji różnych metod. Sze­
roka gama tych środków, ich różnorodność, wartość, charakter oraz przezna­
czenie nakazują odrębne ich przedstawienie - w dalszej części podręcznika.
• Środki metodyczne tworzą rodzaj środków, jakim operuje osoba przeprowa­
dzająca ćwiczenia. Można tu zaszeregować: objaśnienie, pokaz, instruowanie
(połączenie pokazu z objaśnieniem), polecanie i zachęcanie oraz korygowanie.
28 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne^

Do grupv tej zalicza się także zadania mchowe i inne środki pomocnicze (uła­
twiające wykonanie danego ruchu) oraz kontrolowanie efektów i ubezpieczanie
ćwiczących.

4. U W A R U N K O W A N I A I M O Ż L I W O Ś C I
MOTORYCZNEJ EDUKACJI I REEDUKACJI
W procesie szeroko rozumianego rozwoju człowiek opanowuje i doskonali
rozmaite czynności ruchowe. U podłoża możliwości w tym zakresie leży prawi­
dłowa budowa i funkcjonowanie wielu układów - głównie aparatu ruchu, choć nie
wyłącznie. Prawidłowe warunki morfo-funkcjonalne stanowią bowiem pewien
potencjał wyjściowy dla kształcenia ruchowego. Na jego podłożu rozwijają się
podstawowe umiejętności ruchowe, a później umiejętności specjalne, aczkolwiek
o różnym stopniu doskonałości u poszczególnych osobników. Tego typu zróżnico­
wanie znajduje swe odzwierciedlenie np. w łatwości opanowywania różnorodnych
zadań ruchowych, w wynikach „sportowych" różnych osób, w lepszej lub gorszej
realizacji ruchowych zadań artystycznych, zawodowych itp. Podobnie jak w in­
nych dziedzinach, i tutaj mówi się o pewnych predyspozycjach, talencie, czy wręcz
odwrotnie - o braku uzdolnień w tym kierunku. Problem ten dotyczy bardziej
sprawności specjalnej, gdyż praktycznie rzecz biorąc każdy zdrowy człowiek ma
wystarczające warunki, by opanować podstawowe umiejętności ruchowe w stopniu
wystarczającym do normalnego funkcjonowania w życiu społecznym. Osobiste
warunki fizyczne danego człowieka (np. budowa i proporcje ciała) stwarzają jed­
nak sytuację, w której np. identyczne zadania ruchowe są realizowane przez po­
szczególne osoby kosztem różnego nakładu energetycznego, a ich perfekcyjne
opanowanie przez osoby o gorszych predyspozycjach wymaga zwykle większego
nakładu pracy (treningu). Ze względu na osobiste warunki psychofizyczne mówi
się nawet, że ktoś ma większe bądź mniejsze predyspozycje - np. siłowe, szybko­
ściowe, kondycyjne lub koordynacyjne, co ma spore znaczenie np. przy podejmo­
waniu decyzji o uprawianiu określonych dyscyplin sportowych. Jest to jednak pro­
blem wykraczający poza sferę zainteresowań fizjoterapeutów. Ogólnie warto wie­
dzieć, że predyspozycje nie gwarantują automatycznie maksymalnych rezultatów,
lecz stanowią jedynie korzystniejszą bazę wyjściową do dalszego treningu specjali­
stycznego Drugim istotnym elementem jest to. że osiągane rezultaty kształcenia
ruchowego (czy treningu) nie mogą się polepszać w nieskończoność. Możliwości
poszczególnych osób w tym zakresie są ograniczone w różnym stopniu. Przyjmuje
się. że każdy człowiek dysponuje pewnym potencjałem, określającym niejako gra­
nicę, po osiągnięciu której dalsza poprawa rezultatów pomimo usilnych starań (tre­
ningu) nie jest już możliwa. Najlepszym tego przykładem s ą t z w . rekordy życiowe
osiągane przez różnych zawodników w poszczególnych dyscyplinach sportowych.

Nieco inna sytuacją dotyczy osób niepełnosprawnych. Pojawia się bowiem

problem zmienionych przez uraz bądź chorobę warunków 7 morfologicznych i/lub
funkcjonalnych. Już samo to zmienia (ogranicza) możliwości ruchowe oraz zmie­
nia niejako predyspozycje do kształcenia ruchowego. O rodzaju i stopniu tego typu
ograniczeń decyduje wiele czynników - głównie, lecz nie wyłącznie to, jakie
JO Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
struktury i w jakim stopniu zostały uszkodzone oraz z jakim rodzajem zaburzeń
funkcjonalnych mamy do czynienia. Sytuację dodatkowo pogarsza fakt. ze u wielu
przypadach w przebiegu schorzenia przy czyny i skutki układają się w pcw len łań­
cuch, w którym skutki mogą stać się przyczyną kolejnych zaburzeń.
Nic zagłębiając się w zawiłą problematykę kliniczną różnorodnych dysfunk­
cji, ogólnie można powiedzieć, że sytuację, w której trzeba zajmować się reeduka­
cją motoryczną można rozpatrywać w różny sposób. Najprościej można rozpatry­
wać problem przez pryzmat upośledzonych zdolności motorycznych. które są nie­
jako podstawowymi objawami danej dysfunkcji. Należy jednak pamiętać także
o przy czy nie danego objawu, bo od tego zależy zwykle rokowanie oraz sposób po­
stępowania Przykładem tego typu sytuacji może być obniżenie siły mięśniowej
(niedowład), spowodowany bezczynnością (np. unieruchomieniem) lub uszkodze­
niem czy chorobą samych mięśni albo też układu nerwowego. Sporą rolę odgrywa
tu również charakter (przebieg) schorzenia - np. ostry, przewlekły, ustępujący czy
postępujący Wszystko to sprawia, że upośledzenie w jakiejś sferze wcale nie stwa­
rza identycznych warunków dla reedukacji ruchowej różnych osób. zmuszając do
poszukiwania różnorodnych środków oddziaływania o odpowiednim charakterze.
Innymi słowy, przede wszystkim stosuje się ćwiczenia ukierunkowane na kształ­
towanie tej cechy, która upośledza akurat możliwości ruchowe danej osoby. Zwy­
kle jednak sama poprawa dotycząca tej cechy okazuje się niewystarczająca do od­
zyskania pełnych możliwości funkcjonalnych, wobec czego postępowanie musi
być kompleksowe. Jest to szczególnie widoczne w przypadkach cięższych (w usz­
kodzeniach nieodwracalnych i postępujących), w których konieczne staje się
kształtowanie mechanizmów zastępczych (kompensacyjnych).
Poza powyższymi ograniczeniami, podczas rehabilitacji niektórych osób
zachodzi jeszcze inne zjawisko. Widoczne efekty usprawniania mogą bowiem
w pewnym momencie zatrzymać się na pewnym poziomie (tzw. plateau), wobec
czego dalszy postęp staje się niemożliwy, mimo dalszych działań usprawniających.
Oznacza to. że u danej osoby wyczerpał się już tzw. potencjał rehabilitacyjny Od
tego momentu właściwie zmienia się charakter dalszego postępowania, którego
celem staje się wówczas podtrzymywanie uzyskanego poziomu sprawności, zwy­
kle poprzez różne formy rekreacji (często w postaci tzw adaptacyjnej aktywności
ruchowej), a nawet udział w sporcie inwalidów.
5. ETAPY OPANOWYWANIA C Z Y N N O Ś C I
RUCHOWYCH
Proces kształcenia umiejętności ruchowych nosi znamiona swego rodzaju
etapowości. Na problem ten trzeba jednak spojrzeć w ujęciu rozwojowym, samego
kształtowania umiejętności ruchowych oraz ich reedukacji. Konieczność taka wy­
nika nic tylko z pewnej specyfiki tych obszarów, lecz także wiąże się ze szczegó­
łową metodyką postępowania, u podłoża której leży przecież określenie etapowych
jego celów.
Rozwój ma przebieg ciągły, ale na jego początku zauważalne są charaktery­
styczne skoki rozwojowe. Jest to szczególnie widoczne, kiedy dziecko osiąga
i opanownje coraz to wyższe pozycje ciała oraz kolejne rodzaje lokomocji. Te wła­
śnie poziomy umiejętności ruchowych są jak gdyby etapami, a wspomniane naby­
wanie tych umiejętności (stymulacja rozwoju) stanowi podstawowe zadanie na
każdym etapie rozwoju. Po osiągnięciu pozycji stojącej i dwunożnej lokomocji nie
obserwuje się już tak wyraźnych skoków rozwojowych. Nic oznacza to jednak
pełnej płynności rozwoju motorycznego. Wprawdzie pojawiają i doskonalą się
różne umiejętności ruchowe oraz zdolności motoryczne, ale charakterystyczne dla
kolejnego okresu zjawiska wywierają pewien wpływ także na możliwości doty­
czące kształtowania się umiejętności ruchowych. Chodzi tu przede wszystkim
o okresy szybkiego wzrostu i jak gdyby nie nadążanie możliwości struktury organi­
zmu za potrzebami funkcjonalnymi. Nie bez znaczenia są wtedy także zmiany
ogólnorozwojowe związane z dojrzewaniem, w tym również w psychice dziecka.
Wszystko to powoduje nawet swego rodzaju regres wcześniej ukształtowanych już
zdolności motory cznych. W omawianym okresie dochodzi często do pewnego
zaburzenia równowagi między potrzebami i możliwościami ruchowymi. Na tym
etapie rozwoju pojawia się zatem potrzeba podtrzymywania wcześniej uzyskanej
sprawności oraz łagodzenia wspomnianych niedostatków. Po przebrnięciu przez
skoki wzrostowe pojawiają się możliwości dalszego doskonalenia j u ż opanowa­
nych umiejętności ruchowych, doskonalenia zdolności motorycznych oraz opano­
wywania nowych umiejętności - zwłaszcza zawodowych. Kolejny okres - właści­
wie najdłuższy w życiu człowieka - charakteryzuje raczej podtrzymywanie tego,
co na początku zostało uzyskane niż nabywanie nowych umiejętności. W począt­
kowej fazie są jeszcze pewne możliwości doskonalenia umiejętności ruchowych,
ale większość tego okresu charakteryzuje raczej stały poziom sprawności, z ten­
dencją do stopniowego obniżania się. Wreszcie nadchodzi ostatni okres, w którym
sprawność stopniowo się obniża, prowadząc w wielu przypadach do zniedolężnie-
nia starczego. Wtedy też dominują działania ukierunkowane na spowolnienie tego
procesu.
Drugi aspekt omawianego zagadnienia dotyczy etapowego kształtowania
umiejętności ruchowych w procesie edukacji motorycznej. Nawet doskonałość
32 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 5. Etapy opanowywania czynności ruchowych 33

w zakresie określonych zdolności motorycznych nie gwarantuje jeszcze doskonało­ tym sygnałem do podjęcia zadań z kolejnego etapu albo przeanalizowania pro­
ści wykonywania pewnych aktów ruchowych, nawet jeśli spory poziom tych zdol­ blemu i ewentualnej zmiany metody postępowania. Niekiedy etapy są typowe dla
ności jest w danym akcie niezbędny. Zwykle chodzi raczej o opanowanie jakiejś danej dysfunkcji. Przykładem tego mogą być amputacje kończyn, gdzie wyróżnia
czynności (zdobycie umiejętności) i optymalne jej wykonywanie (doskonalenie). się dwa zasadnicze etapy - przygotowania do zaprotezowania i nauki posługiwania
Prowadzą do tego różne drogi, zależnie od rodzaju aktu ruchowego. Nierzadko się protezą. Innym przykładem mogą być stany pourazowe (postępowanie w opa­
zarysowuje się potrzeba postępowania podzielonego na pewne etapy. W podejściu trunku unieruchamiającym i po jego usunięciu) czy przewlekle chorzy (postępo­
analitycznym zwykle najpierw jest to etap przygotowawczy, obejmujący np. ćwi­ wanie dotyczące chorego leżącego, pionizacja i dalsze usprawnianie). W związku
czenia elementów danego aktu. Później przychodzi łączenie elementów w całość, z tym warto też nadmienić, że w odniesieniu do rehabilitacji, w niektórych
a w końcu doskonalenie tej czynności, m i n . poprzez eliminowanie błędów i dodat­ podręcznikach można spotkać opisy postępowania podzielone na etapy związane
kowe kształtowanie tych zdolności, które mogą poprawić ostateczny efekt wspo­ z przebiegiem choroby, czyli jej okresami - np. ostrym i przewlekłym, zaostrzenia
mnianego kształcenia. W podejściu syntetycznym etapowość nie jest j u ż tak wy­ i remisji, przed- i pooperacyjnym itp. Z punktu widzenia taktyki postępowania ma
raźnie zaznaczona, aczkolwiek i wtedy można wskazać najpierw na pewne próby to oczywiście swoje uzasadnienie, ale w reedukacji ruchowej "lepiej jest postrzegać
całościowego wykonania wzorca, a później następuje okres eliminowania błędów etapy w opisany powyżej sposób, modyfikując działania na podstawie wskazań
i doskonalenia tej czynności, tak jak w poprzednich okolicznościach. i przeciwwskazań związanych z okresem, w jakim aktualnie znajduje się dany
pacjent
Podobna, choć nic całkowicie, sytuacja powstaje, gdy zachodzi konieczność
podjęcia reedukacji ruchowej. Pomimo zróżnicowanego stanu pacjentów z rozma­
itymi dysfunkcjami, niemal zawsze można wskazać na pewną charakterystyczną
etapowość postępowania. Z reguły pierwszy etap dotyczy wspomagania regenera­
cji uszkodzonych tkanek i/lub poczynań o charakterze profilaktycznym, które mają
na celu powstrzymanie rozwoju wielu różnorodnych objawów mających związek
z istotą schorzenia i zastosowanym leczeniem lub spowodować, by objawy te roz­
winęły się w możliwie jak najmniejszym stopniu. Ma to stworzyć dogodniejszą
sytuację wyjściową do dalszego usprawniania. Później rozpoczyna się właściwe
usprawnianie, choć niekiedy rozpoczynane jest ono wcześniej, równocześnie
z działaniami charakterystycznymi dla poprzedniego etapu. Często, niestety, na
jego początku trzeba wyodrębnić etap likwidowania patologicznych objawów,
jakie pomimo wcześniejszych poczynań profilaktycznych - rozwinęły się w po­
przednim okresie. Etap ten często określany jest mianem przygotowania do wła­
ściwego usprawniania. To ostatnie, czyli właściwa reedukacja ruchowa, też ma
przebieg etapowy. Różnorodność dysfunkcji i ich przebiegu sprawia jednak, że
u poszczególnych osób etapy te są zaznaczone z różną wyraźnością. Na ogół gra­
nice tych etapów określają pewne poziomy sprawności, jakie mają być kolejno
osiągane w omawianym procesie. W kolejnych przedziałach, podczas przywraca­
nia określonych umiejętności ruchowych, można wyróżnić też okresy (etapy) ana­
logiczne do etapów analitycznej bądź syntetycznej edukacji ruchowej. Ogólnie
natomiast można wskazać na przywracanie utraconych umiejętności (lub tworzenie
mechanizmów zastępczych), ich doskonalenie (do granic możliwości) i podtrzy­
mywanie, lub - mówiąc inaczej - wyrównywanie ubytków funkcjonalnych (w spo­
sób naturalny lub zastępczy) oraz utrwalanie uzyskanych rezultatów-. Niestety nie­
kiedy wyrównanie takie nie jest możliwe, wobec czego pojawia się nowy sposób
(i etap) postępowania - postępowanie adaptacyjne.

Nawet tak lakonicznie przedstawiony podział procesu edukacji i reedukacji

ruchowej na etapy wskazuje, że na każdym z nich zadania są odmienne, co zwykle
wymaga zróżnicowanego podejścia i zastosowania odpowiednich środków. Osią­
gnięcie celu założonego dla danego etapu lub porażka w tym zakresie stają się przy

6. WPŁYW AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ NA
ORGANIZM
Jak już wspomniano, możliwości mchowe człowieka są przejawem jego
zdrowia, ale aktywność mchowa jest jednocześnie ważnym czynnikiem wpływają­
cym na jego stan. Z przedstawionych definicji trzech podstawowych obszarów
kultur\ : fizycznej wynika też, że każda charakterystyczna dla danego obszam
aktywność mchowa służy kształtowaniu, pomnażaniu, podtrzymywaniu lub przy­
wracaniu zdrowia. Przekonanie o wspomnianej wartości aktywności mchowej wy­
robiono opierając się na licznych badaniach i publikacjach omawiających ko­
rzystny wpływ różnych ćwiczeń na organizm, a także negatywne skutki bezczyn­
ności mchowej. Ponieważ wiele definicji podaje, że zdrowie to nie tylko brak cho­
roby, lecz taki stan psychofizyczny, w którym człowiek jest zdolny do przystoso­
wania się do warunków środowiska zewnętrznego i radzenia sobie w życiu, kształ­
cenie ruchowe służy przede wszystkim temu, by organizm mógł sprostać tym za­
daniom. Niektóre formy mchowe kształtują bowiem niezbędną w życiu sprawność,
inne natomiast wytrzymałość i wydolność potrzebną w różnych sytuacjach życio­
wych. Radzenie sobie w życiu jest natomiast podstawowym warunkiem wyzbycia
się stresów.
Powszechnie wiadomo, że istnieje tzw. dzienne zapotrzebowanie organizmu
na witaminy i minerały, proteiny czy płyny, mało kto jednak pamięta o „dziennej
dawce mchu". Tymczasem aktywność fizyczna stanowi podstawowy element
zdrowego trybu życia, wpływający bezpośrednio lub pośrednio na inne składniki
stylu życia. Z obserwacji wynika, że osoby, które systematycznie ćwiczą, z reguły
lepiej odżywiają się, kontrolują ciężar swego ciała, lepiej śpią, lepiej radzą sobie ze
stresem, zazwyczaj nie palą i nie nadużywają innych używek (tj. kawy, alkoholu
itp.). Natomiast przeciwnie - niedostatek mchu. obok wielu innych negatywnych
następstw zdrowotnych (patrz poniżej) prowadzi do obniżenia wydolności fizycz­
nej, powstania przewlekłego zmęczenia, złego samopoczucia, stanów nerwicowych
oraz powstawania tzw. chorób cywilizacyjnych.
Zmiana stylu życia współczesnego człowieka przyczyniła się do zmiany jego
potrzeb - zwłaszcza tych dotyczących zdrowia, wyglądu, odporności na stres, czy
możliwości do regeneracji. W związku z tym w latach 90. pojawiło się nawet nowe
pojęcie - wellness, przeciwstawne do illness [iltness - choroba]. Wellness ozna­
cza zdrowie optymalne, swego rodzaju ..dobrostan"'. zadowolenie z życia. Swym
zasięgiem określenie to obejmuje wszystkie aspekty życia, a więc dobry stan zdro­
wia (fizycznego i psychicznego), wysoki poziom aktywności fizycznej, dobrą pre­
zencję (wygląd zewnętrzny), zadowolenie z pracy zawodowej i życia rodzinnego
oraz towarzyskiego, a także twórczą postawę wobec rzeczywistości.
Nawet jednokrotnie wykonane ćwiczenia wywierają określony wpływ na or­
ganizm, zależny od ich rodzaju. Jednak aby wpływ ćwiczeń na stan zdrowia był
6. Wpływ aktywności fizycznej na organizm 35
wyraźny, muszą być one wielokrotnie powtarzane i kontynuowane. Chodzi tu nie
tylko o poprawę sprawności i jej podtrzymywanie, ale przede wszystkim o to, aby
ruch stanowił dostatecznie silny bodziec uruchamiający reakcje adaptacyjne orga­
nizmu. Kontynuowanie pojedynczych wysiłków przez dłuższy czas zwykło się
określać mianem treningu. Trening jest natomiast procesem powodującym w orga­
nizmie szereg wspomnianych zmian adaptacyjnych, rozwijających się w j e g o toku
i pod jego wpływem, określanych zwykle jako zmiany potreningowe. Aby doszło
do oczekiwanych zmian konieczne są odpowiednio duże obciążenia ćwiczeniami
(odpowiednio duża ich intensywność), w przeciwnym razie nie wywołują właści­
wych reakcji fizjologicznych. Dlatego stosuje się obciążenia zbliżone do możliwo­
ści człowieka (maksymalne i submaksymalne), a punktem wyjścia jest określenie
tych indywidualnych możliwości (diagnoza). W zależności od tego, jaka cecha ma
być kształtowana, na jaki układ chcemy działać i w jaki sposób, dobiera się odpo­
wiednie ćwiczenia, ich intensywność oraz inne parametry, łączone zwykle w okre­
śloną metodę postępowania (czyli dobiera się metodę jako sposób postępowania).
Dla przykładu można podać, że ćwiczenia kształtujące siłę mięśni wymagają do­
statecznie dużych obciążeń zewnętrznych (oporów) i odpowiedniej liczby powtó­
rzeń, których wielkość zależy od przyjętej metody, natomiast kształtowanie wy­
dolności wymaga takiej intensywności ćwiczeń, by tętno np. u osób młodych
wzrosło ponad 140/min. W ten sposób, znając wartość różnorodnych ćwiczeń
i potrzeby ćwiczących, tworzy się odpowiednie programy postępowania. Dlatego
też, zanim zacznie się rozpatrywać konkretne ćwiczenia stosowane w kinezyterapii
i ich wartość, trzeba przynajmniej ogólnie wiedzieć, jak ruch wpływa na różne
układy człowieka.
6.1. Korzyści wynikające z wykonywania ćwiczeń
Organizm ludzki, reagując na bodźce ruchowe, rozwija się i doskonali. Ko­
rzyści te są szczególnie widoczne w obrębie aparatu ruchu. Mówi się nawet, że
ćwiczenia działają nań kształtująco, co jest szczególnie ważne w okresie intensyw­
nego rozwoju. W układzie mięśniowym, pod wpływem ćwiczeń, na korzyść zmie­
nia się przede wszystkim siła i masa mięśni, a także ich wytrzymałość. Silne i wy­
trzymałe mięśnie umożliwiają pokonywanie obciążeń zewnętrznych i wykonywa­
nie różnych czynności bez większego wysiłku. Poprawiają stabilność stawów,
chronią szkielet przed nadmiernymi przeciążeniami, a aparat torebkowo-więza-
dłowy przed uszkodzeniem. Aby ćwiczenia rzeczywiście wywierały wpływ na
mięśnie, obciążenia treningowe (opór) muszą być dostatecznie duże, natomiast
kształtowanie ich wytrzymałości wymaga dostatecznej liczby powtórzeń (czasu
ćwiczeń). Dlatego też wypracowano wiele metod treningu mięśniowego, ukierun­
kowanych na poprawę różnych właściwości mięśni.
Dmgim układem szczególnie podatnym na wpływ ćwiczeń mchowych jest
układ kostno-stawowy. Ćwiczenia kształtują (modelują) powierzchnie stawowe
oraz zwiększają wytrzymałość kości. Głównym czynnikiem wpływającym na stan
36 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
tkanki kostnej jest właściwe obciążanie mechaniczne, powodujące powstawanie
tzw. prądów piezoelektrycznych. Wysiłek fizyczny działa na tę tkankę poprzez
powodowanie naprężeń mechanicznych - zarówno grawitacyjnych, jak i pocho­
dzenia mięśniowego, oddziałujących na szkielet pozaosiowo. Odpowiednio duże
naprężenie pobudza budowę kości. Dlatego też tam, gdzie działanie ma być ukie­
runkowane na tkankę kostną, decydującą rolę odgrywają ćwiczenia, podczas któ­
rych dochodzi do obciążania szkieletu. Badania potwierdziły bowiem, że przeby­
wanie w pozycji stojącej minimum 2 godziny dziennie wpływa korzystniej na stan
tkanki kostnej, aniżeli wykonywanie intensywnych ćwiczeń przez 4 godziny
w pozycji leżącej. Aby uzyskać przyrost masy kostnej należy więc preferować ak­
tywność raczej o charakterze wytrzymałościowym, powodującą odpowiednie na­
prężenia - np. marsz, jogging, czy chodzenie po schodach, czego odpowiednikiem
może być aerobik na stopniu - tzw. step-aerobik. Podobnie (a nawet lepiej) działa
trening siłowy. W obu przypadkach trening nie może być jednostajny. Należy
wprowadzać modyfikacje, by w sposób zróżnicowany i najlepiej odmienny od
codziennego, obciążać szkielet. Konieczne jest także zwiększanie obciążeń - np.
poprzez wydłużanie dystansu, zwiększanie liczby powtórzeń czy wielkości oporu.
W przeciwnym razie kości „przyzwyczają" się i przestaną odpowiednio reagować.
Ćwiczenia wpływają także na utrzymanie zakresu ruchomości stawowej, a w
razie potrzeby zwiększają ją. Zasadniczą rolę odgrywa tutaj kształtowanie (utrzy­
manie) odpowiedniej długości i elastyczności miękkich elementów okołostawo­
wych (torebek, więzadeł, mięśni). W tym celu konieczne jest wykonywanie róż­
nych ćwiczeń w pełnym zakresie ruchu w poszczególnych stawach.
Poza aparatem ruchu, aktywność fizyczna korzystnie wpływa też na pracę
innych układów - zwłaszcza układu krążenia. Ogólnie można stwierdzić, że pod
wpływem wysiłków fizycznych w układzie tym dochodzi do korzystnych zmian
zarówno w obrębie samego mięśnia sercowego, jak i krążenia obwodowego. Do­
chodzi tu bowiem do hipertrofii (przerostu) mięśnia sercowego, co daje większą
siłę skurczu, a tym samym i większą objętość wyrzutową serca. Dzięki temu rośnie
pojemność minutowa (albo utrzymuje się na tym samym poziomic, lecz kosztem
mniejszej częstotliwości pracy serca). Powiększa się też przepływ wieńcowy i tzw.
rezerwa wieńcowa, co zwiększa zdolność do podejmowania wysiłków. Krążenie
obwodowe poprawia się głównie w wyniku pracy tzw. „pompy mięśniowej", co
również podnosi gotowość organizmu do wysiłków.
W układzie oddechowym korzystny wpływ dotyczy głównie tzw. mecha­
niki oddychania. Ćwiczenia działają przede wszystkim ksztaltująco na klatkę pier­
siową oraz poprawiają czynność mięśni oddechowych - głównych i pomocniczych.
Sprawność tych ostatnich może stanowić swego rodzaju rezerwę uruchamianą
w razie potrzeby. Ćwiczenia fizyczne powodują też zmiany w samej tkance płucnej
(np. otwarcie nieczynnych pęcherzyków płucnych). Poprawiają się podstawowe
parametry wentylacyjne. Dzięki temu zmiany w tym układzie (łącznie z poprawą
krążenia) usprawniają zaopatrzenie tkanek w tlen i wpływają korzystnie na wydol­
ność fizyczną.
f, Wpływ aktywności fizycznej na organizm 37
Aktywność fizyczna, dzięki temu, że wywiera odpowiedni wpływ na prze­
mianę m a t e r i i , wykorzystywana jest w walce z nadwagą i otyłością. Pomaga zre­
dukować nadmiar tkanki tłuszczowej poprzez rozbudowę mięśni oraz usprawnia
zdolność organizmu do spalania kalorii. Aktywność fizyczna połączona z właści­
wym odżywianiem pomaga zatem utrzymać właściwy ciężar ciała i zapobiega
otyłości - podstawowemu czynnikowi ryzyka wielu schorzeń. Nie bez znaczenia
jest też to, że codzienna aktywność fizyczna podnosi poziom tzw. „dobrego chole­
sterolu" (HDL), a obniża poziom „złego" (LDL). Przyjmuje się, że systematyczne
ćwiczenia (zwłaszcza aerobowe o charakterze wytrzymałościowym, tj. jogging,
aerobik i j e g o odmiany) chronią przed chorobami układu krążenia - głównie za­
wałem mięśnia sercowego, udarem czy nadciśnieniem.
Dla układu nerwowego ćwiczenia ruchowe stanowią zespół bodźców nie­
zbędnych do prawidłowego funkcjonowania. Kształtują one właściwe współdziała­
nie różnych części układu nerwowego. Zależnie od charakteru bodźców mogą
działać torująco (pobudzająco) bądź hamująco, poprawiają kontrolę ułożenia ciała
i przebiegu ruchów. Właśnie z wpływem na układ nerwowy wiąże się proces ucze­
nia się różnych czynności ruchowych, co wynika ze sterującej roli tego układu.
6.2. Konsekwencje bezruchu
Postęp cywilizacji przynosi ciągle nowe udogodnienia życia, ale obok no­
woczesnych rozwiązań technicznych, stwarza też liczne zagrożenia dla zdrowia
społeczeństwa. Wysoki poziom mechanizacji stanowisk pracy spowodował, że nie
wymaga ona j u ż dużych wysiłków fizycznych, często za to jest jednostronna, a nie­
kiedy wręcz wykonywana w wymuszonej pozycji ciała. Droga do pracy również
nie skłania do wysiłku - jazda windą, samochodem, czy autobusem. Po pracy (za­
kończonej zwykle późnym popołudniem lub nawet wieczorem) częściej prefero­
wany jest bierny wypoczynek przed telewizorem niż aktywnie spędzony czas.
Właśnie w związku z tak znacznym ograniczaniem aktywności ruchowej,
współczesnego człowieka określa się mianem homo sedentarius. Dla przykładu
można podać, że statystyczny obywatel naszego kraju na czynne uprawianie sportu
i wycieczki poświęca średnio 2 minuty dziennie, podczas gdy około półtorej go­
dziny spędza przed telewizorem.
Stan taki sprzyja rozwojowi chorób zwanych cywilizacyjnymi, do których
zalicza się przede wszystkim stresy, schorzenia kardiologiczne, otyłość, przewlekłe
dolegliwości bólowe kręgosłupa czy osteoporozę. Ponadto dochodzi do stałego
wzrostu liczby wypadków (zwłaszcza komunikacyjnych i przemysłowych), a tym
samym - uszkodzeń ciała i ich następstw, co sprzyja dalszemu ograniczaniu ak­
tywności fizycznej.
Zmniejszenie aktywności ruchowej (hipokinezja) związane jest nie tylko
z wygodnym stylem życia. Zwykle dochodzi do tego w przebiegu (wskutek) różno­
rodnych schorzeń, niekiedy nawet w postaci całkowitego bezruchu (akinezja). Ten
ostatni stan może mieć charakter ogólny (dotyczyć całego ciała), bądź miejscowy —
38 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
dotyczący tylko jakiegoś odcinka ciała Konsekwencje tego są oczywiście od­
mienne - ogólnoustrojowe lub lokalne. Warto przy tym nadmienić, że - o ile
kształtowanie jakiejś umiejętności ruchowej czy doskonalenie jakiejś zdolności
motorycznej wymaga przeważnie długiego okresu czasu (nieraz miesięcy, a nawet
lat), o tyle skutki akinezji ujawniają się niezwykle szybko, niektóre nawet po kilku
dniach bezruchu. Ponieważ sytuacja taka stwarza konieczność naprawy zaistnia­
łych szkód, przeważnie na drodze żmudnego i długotrwałego treningu (usprawnia­
nia), konieczne staje się zapobieganie skutkom bezruchu lub powodowanie, by
były one możliwie jak najmniejsze.
Ważniejsze są ogólnoustrojowe skutki hipo- i akinezji. chociażby z uwagi
na ich związek z ogólnym stanem zdrowia. Skutki te dotyczą praktycznie wszy­
stkich układów, ale na pierwszym miejscu wymienia się zwykle układ krążenia,
gdzie dochodzi zarówno do zmian w obrębie serca, jak i krążenia obwodowego.
Badania dowiodły, że unieruchomienie prowadzi do przyspieszenia czynno­
ści serca (u zdrowych osób o 1 uderzenie na minutę na każde 2 dni spoczynku
w łóżku) oraz zmniejszenia objętości krwi o 7% i maksy malnego zużycia tlenu
0 2 7 % (po 20 dniach spoczynku). Zmniejsza się też objętość wyrzutowa serca,
a rozchwianiu ulegają również mechanizmy regulacji ciśnienia krwi. W wyniku
tych zmian dochodzi do zmniejszenia wydolności ze złą tolerancją postawy stoją­
cej (nadmierne reakcje ortostatyczne). Unieruchomienie prowadzi również do
zaburzeń krążenia obwodowego, głównie do zastoju chlonki i krwi żylnej w koń­
czynach dolnych spowodowanych utratą funkcji pompy mięśniowej. Najgroźniej­
szym powikłaniem długotrwałego unieruchomienia jest choroba zatorów o-zakrzc-
powa. która w wielu przypadach może być nawet przyczyną nagłego zgonu pa­
cjenta.
Unieruchomienie prowadzi także do zaburzeń funkcjonowania układu od­
dechowego. Zwykle obserwuje się wtedy upośledzenie wentylacji (zaburzenia typu
restrykcyjnego z obniżeniem objętości oddechowej). Jest to wynikiem zmniejsze­
nia ogólnej siły mięśniowej oraz ruchów mięśni międzyżebrowych, przepony
1 brzucha. Stawy żebrówo-kręgowe i połączenia chrzestne żeber z mostkiem wraz
z mięśniami ściany brzucha mogą ulec ustaleniu w pozycji wydechowej, co ograni­
cza maksymalny wdech i powoduje zmniejszenie pojemności życiowej pluc.
Zmiany ogólnoustrojowe nie omijają też szkieletu. W następstwie unieru­
chomienia może bowiem rozwinąć się osteoporoza (tzw. osteoporoza immobiliza-
cyjna) Badania wykazały, że 12 i 30 tygodni całkowitego unieruchomienia
w łóżku powoduje zmniejszenie gęstości kości odpowiednio o 4 0 - 4 5 % i 50%.
Nawet unieruchomienie lokalne (np. opatrunek gipsowy) może spowodować spa­
dek masy tkanki kostnej, także w miejscach odległych.
Co ważniejsze, immobilizacja pociąga za sobą szersze zmiany metabo­
liczne, wyrażające się najczęściej w postaci narastającej hiperkalcemii Unieru­
chomienie i brak bodźców mechanicznych ograniczają przepływ krwi. Powoduje to
zakwaszenie środowiska i sprzyja przechodzeniu soli wapnia w postać zjonizo-
waną, która jest wypłukiwana przez krew. W wyniku tego dochodzi nie ty lko do
osłabienia wytrzymałości mechanicznej kości, lecz także zaburzeń funkcji mięśni
(j Wpływ aktywności fizycznej na organizm 39
Akinezja powoduje również upośledzenie działania mechanizmów odpor­
nościowych. Spowodowane nią zmiany obejmują też gorszą tolerancję na obciąże­
nia termiczne, zaburzenia wewnątrzwydzielnicze oraz zmniejszenie poziomu he­
moglobiny. Akinezja upośledza przede wszystkim wydolność fizyczną, czego wy­
razem jest gorsza adaptacja do wysiłków układu krążenia i oddychania ze zwięk­
szeniem przemian beztlenowych podczas wysiłków, manifestujących się wspo­
mnianym wcześniej zmniejszeniem zużycia tlenu. Ponieważ wskutek unierucho­
mienia zmniejsza się szybkość reakcji ruchowych, a koordynacja nerwowo-mię-
śniowa ulega upośledzeniu - obniża się również ogólna sprawność unieruchomio­
nej osoby.
Zmiany lokalne mają nieco inny charakter. Powszechnie znany jest szko­
dliwy wpływ unieruchomienia na mięśnie, w postaci obniżenia ich siły (rozwój
niedowładów). Osłabienie siły mięśniowej, któremu mogą towarzyszyć zaburzenia
krążenia krwi, pogarszają lokalne możliwości ruchowe. Brak odpowiedniej aktyw­
ności fizycznej i nieużywanie mięśni prowadzą też do rozwoju ich zaników (tzw.
zaników prostych - czyli z bezczynności) oraz - wskutek nierównowagi sił mię­
śniowych - do rozwoju przykurczów. U pacjentów unieruchomionych najczęściej
dochodzi do przykurczów w obrębie mięśni dwustawowych, przy czym najbardziej
narażone na ich powstawanie są stawy biodrowe, kolanowe i skokowe. Skrajnie
może dojść nawet do zesztywnienia stawów. Tego typu zmiany sąjednak mniejsze,
jeśli unieruchomienie jest w tzw. ustawieniu funkcjonalnym.
Lokalne upośledzenie krążenia sprzyja też rozwojowi zmian troficznych
(odżywczych). Dotyczą one głównie mięśni (wspomniane powyżej zaniki) oraz
skóry, a ich specyficznymi odmianami są tzw. przykurcze ischemiczne (z niedo­
krwienia) i zespoły algodystroficzne (bólowo-zanikowe). Zmiany dotyczą też
układu nerwowego, a ich wyrazem są zaburzenia czucia powierzchownego i głę­
bokiego oraz odruchowe napięcie mięśni - zwykle jako reakcja na ból, który po
zdjęciu unieruchomienia może występować zarówno w spoczynku, jak i podczas
wykonywania ruchów.

7. KSZTAŁCENIE R U C H O W E OSÓB
ZDROWYCH I NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Do problemu kształcenia ruchowego trzeba podejść w ujęciu rozwojowym,
jako że inaczej przedstawia się ono wówczas, gdy nabywane są pierwsze umiejęt­
ności ruchowe, a inaczej w późniejszym życiu, gdy na ich bazie tworzą się nowe
wzorce ruchowe i doskonalą się poszczególne zdolności motoryczne.
W odniesieniu do osobników zdrowych nabywanie pierwszych umiejętności,
jakie ma miejsce j u ż w okresie niemowlęcym, odbywa się poniekąd spontanicznie.
Dla okresu tego nie ma żadnej specyficznej formy organizacyjnej kształcenia ru­
chowego. Wszystko to odbywa się w rodzinie, a samo kształcenie ruchowe nie
wymaga żadnej specjalnej ingerencji. Impulsem dla rozwoju ruchowego jest naj­
bliższe otoczenie, a ściślej - bodźce płynące ze środowiska zewnętrznego. Istotną
rolę odgrywa tutaj chęć poznania tego środowiska i naśladowania zachowań naj­
bliższych osób. Konieczne jest zatem zapewnienie atrakcyjnego środowiska ze­
wnętrznego i zachęcanie dziecka do ruchu, a zwłaszcza niehamowanie jego zapę­
dów ruchowych. Wielu rodziców czyni to niejako podświadomie. Ważne jest jed­
nak pewne uświadomienie rodziców, by nie starali się wyprzedzać różnych etapów
rozwoju, by nie stawiali wymagań ponad możliwości dziecka (np. nie sadzali czy
stawiali go przedwcześnie itp.). Jeśli więc dostarczy się dziecku odpowiednich
bodźców i stworzy możliwości poruszania się, to rozwój ruchowy będzie przebie­
gał zgodnie z normalnym schematem. Warunki te zapewniają bowiem właściwą
integrację sensomotoryczną (o czym będzie mowa odrębnie), leżącą u podstaw
omawianego rozwoju. Podobnie sprawa przedstawia się w późniejszych okresach -
poniemowlęcym i przedszkolnym. Wtedy też rozwój przebiega spontanicznie,
zwykle poprzez zabawę oraz obserwację i naśladowanie rówieśników. Część dzieci
uczęszcza jednak do przedszkola, gdzie pojawiają się pierwsze zorganizowane
formy kształcenia ruchowego - zwykle w postaci zabaw ruchowych, niekiedy
z wykorzystaniem sprzętu i pewnych przyborów kształtujących wspomnianą inte­
grację sensomotoryczną.
W sensie powszechnym, dopiero okres szkolny przynosi zorganizowane
kształcenie ruchowe, w postaci lekcji wychowania fizycznego, którego celem jest
m.in. wszechstronne oddziaływanie na ruchowy rozwój dziecka. W ten sposób
przez szereg lat realizowane są kolejne cele fizycznego wychowania uczniów,
oczywiście z wykorzystaniem rozmaitych środków i form. Możliwość realizacji
poszczególnych celów wykracza poza perspektywę jednej czy nawet kilku lekcji.
Zwykle są to cele długoterminowe, realizowane w postaci tzw. ciągów metodycz­
nych. Sytuację komplikuje fakt, że równolegle do tego zachodzą zmiany morfolo­
giczne w rosnącym organizmie, co czyni całą tę problematykę dość złożoną.
Szczegółowa znajomość tych zagadnień jest dla fizjoterapeutów zbędna, gdyż
prowadzenie lekcji wychowania fizycznego nie będzie ich zawodową powinnością.
7 Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych 41
Pomimo to, treści realizowane w ramach metodyki wychowania fizycznego będą
dla nich niezwykle cenne, chociażby ze względu na konieczność pracy z niepełno­
sprawnymi w wieku rozwojowym oraz na pewne analogie i wspólne elementy tej
metodyki, a także metodyki wychowania fizycznego.
W wychowaniu fizycznym chodzi o wszechstronne, ale elementarne umie­
jętności ruchowe, natomiast dalsze kształcenie ruchowe ukierunkowane jest często
na umiejętności specjalne oraz podtrzymywanie dotychczasowej sprawności ogól­
nej. Bardzo często jest więc ono nastawione na doskonalenie określonych zdolno­
ści motorycznych, co wymaga specjalnego podejścia. Zagadnienie to będzie
zresztą osobno przedstawione w dalszej części opracowania.
Inaczej problem kształcenia ruchowego przedstawia się u osób niepełno­
sprawnych. Szczegółowo zagadnienia te wchodzą w problematykę kinezyterapii.
Ogólnie trzeba je jednak postrzegać również dwuaspektowo - inaczej w sytuacji,
gdy z jakiegoś powodu pierwsze umiejętności ruchowe nabywane są w patologicz­
nych warunkach i inaczej, gdy możliwości ruchowe osobnika zostały utracone lub
ograniczone w wyniku urazu bądź choroby. Innymi słowy - chodzi tutaj o eduka­
cję i reedukację ruchową w warunkach odmiennych od fizjologicznych.
W pierwszym przypadku, w odróżnieniu od spontanicznego rozwoju zdro­
wego niemowlęcia, j u ż od samego początku konieczna jest interwencja ze­
wnętrzna. W tej sytuacji konieczne jest bowiem oddziaływanie dwojakiego ro­
dzaju. Po pierwsze niezbędna jest swego rodzaju stymulacja rozwoju, który w tych
warunkach może ulec różnego rodzaju zahamowaniom. Przede wszystkim ko­
nieczne jest tutaj powodowanie, by - w miarę możliwości - rozwój ten przebiegał
zgodnie z fizjologicznymi wzorcami (stosownie do zasady rozwojowej). Oczywi­
ście, wszystko to zależy od przyczyny, rodzaju i stopnia ciężkości zaistniałej dys­
funkcji, a całość wchodzi w zakres odrębnej i bardzo złożonej problematyki reha­
bilitacji dzieci. Niestety, zaniedbania dotyczące edukacji ruchowej w tych przy­
padkach lub niezależne od nas gorsze rezultaty w tym względzie, pozostawiają
nieraz trwałe skutki na całe życie, w postaci rozmaitych ograniczeń możliwości
ruchowych danej osoby. Najlepiej, by do sytuacji takiej nie doszło wcale, a - jeśli
już jest to nieuniknione - by wspomniane skutki były możliwie jak najmniejsze.
Ogólnie chodzi o to, by wytworzyły się przydatne w życiu wzorce funkcjonalne
Stąd też fizjoterapeucie niezbędna jest znajomość, nie tylko fizjologicznego prze­
biegu rozwoju i możliwości oddziaływania na ten rozwój, lecz także umiejętność
sterowania kompensacją w różnych warunkach patologicznych.
W swej istocie problem przedstawia się inaczej, gdy chodzi o reedukację
utraconych umiejętności ruchowych. Złożona symptomatologia (a zwłaszcza etio-
patogeneza) rozmaitych dysfunkcji ruchowych nie pozwala na przedstawienie ja­
kiegoś jednorodnego schematu postępowania w tego typu przypadkach. Kluczem
do tego jest wielokrotnie wspomniana j u ż diagnoza - i to zarówno ta ogólna, jak
i szczegółowa - poniekąd specyficzna dla fizjoterapii. Pierwsza z nich (rozpozna­
nie lekarskie), oparta na znajomości klinicznych podstaw fizjoterapii, daje pogląd
na temat prawdopodobieństwa rozwoju określonych objawów, przebiegu choroby,
rokowania i jej zejścia. Ukazuje ona ogólnie, czego można się spodziewać, czemu
42 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
trzeba będzie zapobiegać, co trzeba będzie usuwać bądź łagodzić i jakie mogą być
ostateczne konsekwencje, zwłaszcza w sferze możliwości ruchowych. Pozwala
zatem ogólnie ustalić plan usprawniania oraz określić jego cele ogólne i etapowe,
a nawet ogólnie metodę postępowania Diagnoza szczegółowa dotyczy już
objawów występujących u danej osoby na każdym etapie usprawniania. Informuje
o tym, jakie nieprawidłowości muszą być w danym momencie usuwane, łagodzone
bądź kompensowane. Na tej podstawie określane są cele szczegółowe oraz
dobierane formy i środki postępowania (np. konkretne ćwiczenia). Wszystko to jest
domeną kinezyterapii Ogólnie mówi się tutaj o reedukacji ruchowej, szczegółowo
natomiast można (a nawet trzeba) wpływać na poszczególne zdolności motoryczne,
bądź kompleksowo zajmować się bardziej złożonymi aktami ruchowymi. Te ostat­
nie bazują wprawdzie na zdolnościach koordynacyjnych, ale inne zdolności (acz­
kolwiek w mniejszym i różnym stopniu) odgrywają tu również pewną rolę. Ze
względu na ich znaczenie w życiu człowieka, zacznijmy zatem od tych złożonych
aktów ruchowych, aktów opartych na wspomnianych wcześniej stereotypach ru­
chowych I rzędu.
7.1. Edukacja i reedukacja posturalna
Postawa ciała kształtuje się w trakcie rozwoju osobniczego i w pewnym
momencie dochodzi do typowej dla gatunku ludzkiego dwunożnej pozycji stojącej.
Niekorzystne warunki równowagi ciała w tej pozycji zmuszają niejako organizm
do tego. by układ poszczególnych segmentów ciała zapewniał jego stabilność.
Mówi się też, że postawa powinna stanówić dogodną pozy cję (sytuację) wyjściową
dla różnorodnych ruchów człowieka oraz, że nic powinna zaburzać funkcjonowa­
nia narządów wewnętrznych. Ponieważ postawa kształtuje się w rozwoju osobni­
czym poniekąd spontanicznie, każdy organizm radzi sobie z powyższymi zada­
niami jak gdyby na swój sposób Dlatego też postawa ciała (jako sposób trzy mania
się w pozycji stojącej) jest cechą osobniczą. Jest zatem gatunkowo podobna, lecz
osobniczo nieidentyczna. Nic ma więc jednego wzorca prawidłowej postawy ciała.
Stąd tez sprowadzenie postaw wszystkich osobników do jakiegoś jednego ..ideal­
nego" wzorca jest me tylko bezcelowe, lecz nawet szkodliwe
Skrótowe przedstawienie wszystkich zagadnień określonych tytułem niniej­
szego rozdziału, zwłaszcza dotyczących reedukacji posturalnej. jest sprawą nie­
zmiernie trudną. Dlatego też poniżej przedstawiono przede wszystkim zagadnienia
ułatwiające zrozumienie problemu i właściwe podejście do kształtowania postawy
ciała Przede wszystkim trzeba sobie więc uświadomić, że przestrzenny układ po­
szczególnych segmentów ciała jest tylko zewnętrznym przejawem sposobu trzy­
mania się Układ ten. zdeterminowany warunkami morfologicznymi (budową ana­
tomiczną) nic może być jednak utrzymany w sposób bierny Konieczny jest zatem
mechanizm, który pozwoli przeciwstawić się sile ciążenia i zapewni zrównoważe­
nie ciężaru ciała, na dodatek kosztem możliwie jak najmniejszych nakładów ener-
7. Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych 43
actvcznych. ponieważ w pewnym sensie niekorzystna pozycja pionowa utrzymy­
wana jest nieraz przez wiele godzin dziennie.
Organizm ludzki jest tak skonstruowany, że utrzymanie pionowej postaw\
ciała w warunkach fizjologicznych nie wymaga zbyt dużej siły mięśniowej. Układ
fizjologicznych krzywizn kręgosłupa oraz budowa dużych stawów (biodrowych,
kolanowych i skokowych) stwarzają bowiem warunki po temu, by ciężar wyżej
zlokalizowanych odcinków ciała mógł być zrównoważony stosunkowo niewielką
siłą tzw. mięśni anty grawitacyjnych. Jest to możliwe dzięki temu, że rzuty środków
ciężkości wyżej położonych odcinków ciała przebiegają stosunkowo blisko osi
obrotu niżej zlokalizowanych stawów. W ten sposób ramiona sil związanych z gra-
w itacją są stosunków o małe. co daje w efekcie niewielkie momenty obrotowe sił.
którym muszą przeciwstawić się mięśnie antygrawitacyjne. Dopiero wyraźniejsze
odchylenia od tego optymalnego układu zaburzają swego rodzaju równowagę
i zmuszają wspomniane mięśnie do większej pracy. Trzeba jednak wiedzieć, że
warunki te zmieniają się w rozwoju osobniczym, zwłaszcza w okresach intensyw­
nego wzrostu, kiedy to zmieniają się proporcje ciała, a siła mięśni niejako nic na­
dąża za rosnącym układem dźwigniowym.
Drugim istotnym elementem jest to. że postawa ciała - wbrew pozorom -
nie jest czymś statycznym. Pomimo pozornego bezruchu, ciało ludzkie wykonuje
nieustannie pewne mikroruchy (tzw. wy chwiania), z częstotliwością kilku na se­
kundę. Jest to niezbędne do sterowania postawą ciała lub mówiąc inaczej, do cią­
głego pobudzania mięśni mających utrzymać dany układ ciała. Pobudzenia te płyną
z zakończeń nerwowych (receptorów) wrażliwych na działanie sil ściskających
i rozciągających (tzw. proprioceptorów). aczkolwiek inne receptory mają w tym
także pewien udział. W trakcie rozwoju postawy w ośrodkowym układzie nerwo­
wym wytwarza się pewien wzorzec postawy, optymalnie zrównoważonej dla da­
nego osobnika. W każdym momencie aktualna sytuacja posturalna (układ ciała),
a ściślej mówiąc m i n . rozkład działających w różnych miejscach ciała sil ściskają­
cych i rozciągających, porównywane są z tym wzorcem. Różnice pomiędzy wzor­
cem a stanem aktualnym uruchamiają wprowadzenie swego rodzaju poprawki, tzn.
mikroruchu mającego zniwelować tę różnicę. Zawsze jednak poprawka ta jest zbyt
duża (przesterowanie). co znown daje sytuację odmienną od pożądanej i uruchamia
kolejną poprawkę (mikroruch) w kierunku przeciwnym. Układ ciała dąży więc do
zrównoważenia, ale nigdy na dłużej go nic osiąga Stąd też taki system sterowania
nosi nazwę układu nadążnego (serwomechanizmu).
Tzw. e d u k a c j a p o s t u r a l n a w zasadzie nie wymaga żadnego specjalnego
sposobu postępowania. W kreowaniu prawidłowej postawy ciała obowiązują wła­
ściwie takie same prawidła, jak w oddziaływaniu na całokształt ruchowego roz­
woju dziecka. Zasadniczą rolę odgrywa tu więc wszechstronna (zróżnicowana)
aktywność ruchowa, by w miarę możliwości równomiernie rozwijały się wszystkie
cechy motoryczne. Istotne jest jednak to. by różne czynności ruchowe (w tym także
ćwiczenia) wykonywane były w prawidłowej pozycji. Stąd niekiedy, w trakcie
codziennych czynności dziecka, potrzebne jest przypominanie mu o konieczności
prostego" trzymania się. Chodzi bowiem o to. by w tworzący się wzorzec postawy7
nie zostały wbudowane nieprawidłowe sytuacje posturalne, czyli by nie wytworzył
44 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 7 Kształcenie ruchowe os

się nawyk nieprawidłowej postawy. Jeśli więc u zdrowego dziecka wytworzy się stuje się dodatkowo spo
właściwy nawyk i ogólnie będzie ono dostatecznie sprawne, to bez żadnego spe­ ćwiczeń określanych ja
cjalnego oddziaływania rozwinie się u niego prawidłowa postawa ciała - postawa, zbędna, gdyż poświęcon
jaką ma ono genetycznie zakodowaną. postawy.
Nieco inaczej sytuacja przedstawia się, gdy z jakiegoś powodu u dziecka
rozwinie się wada postawy, czyli pojawi się potrzeba reedukacji posturalnej. Pro­
blem jest złożony, o czym świadczy chociażby to, że przyczyny wad tego typu 7.2. Edukacja i re
mogą być różne. Zróżnicowane też są ich objawy (zależne od rodzaju wady) oraz
przebieg. Ogólnie można natomiast powiedzieć, że mamy tu do czynienia z dwoja­
kiego rodzaju problemami, które na różnych etapach rozwoju wady są różnie za­ Chód jest podstaw
akcentowane. Pierwsza sprawa dotyczy zmian morfologicznych, czyli ewentual­ strzeni (jego lokomocji)
nych przeszkód jak gdyby mechanicznych, uniemożliwiających przyjęcie prawi­ gubienie i odzyskiwanie
dłowej postawy. Chodzi tu przede wszystkim o ograniczenia ruchomości (przymu­ podporu i wykroku. Pod
sowe ustawienia) w niektórych stawach oraz o obniżenie siły (niedowłady) mięśni, (faza podporu), druga r
mających utrzymać prawidłowy układ ciała. Oczywiste jest więc, że przywrócenie równowagę można odzy
prawidłowego układu ciała możliwe jest dopiero po usunięciu tych nieprawidłowo­ środka ciężkości zostan
ści. Służą temu rozmaite ćwiczenia zwiększające zakres ruchów w stawach oraz Wszystko to odbywa się
kształtujące siłę i wytrzymałość mięśni. lewą i jeden prawą nogą
przenoszona (jest nogą w
Druga sprawa dotyczy wspomnianego wcześniej sterowania postawą, a ści­ podporową).
ślej mówiąc tego, że przy tego typu zaburzeniach wytwarza i utrwala się nawyk
nieprawidłowej postawy. Inaczej mówiąc, tworzy się jak gdyby nowy wzorzec Podczas podporu
(program), do którego przyrównywana jest ciągle aktualna sytuacja posturalna. nego podporu i odbicia,
W ten sposób postawa jest automatycznie sprowadzana do tego nieprawidłowego nego podporu. W każdy
wzorca. Dlatego też mówi się nawet, że dla dziecka z utrwaloną już wadą postawy, odbicia jedną kończyną
postawa skorygowana (prawidłowa) jest czymś nienaturalnym, a nawet męczącym. faza podporu trwa dłuże
Wprawdzie w podręcznikach poświęconych gimnastyce korekcyjnej problem a „brakujące" dwa razy 1
traktuje się szerzej (wieloaspektowo), ale właściwie dopiero tego zagadnienia do­ gim istotnym elementem
tyka termin reedukacja posturalna, gdyż wówczas dziecko musi nauczyć się na nie i stawie skokowym
nowo (nabyć umiejętność) przyjmowania i utrzymywania prawidłowej postawy ciała nie przemieszcza s
ekonomicznym. Ruchy te
46 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 7. Kształcenie ruchowe osó

na), lecz także właściwa koordynacja (współdziałanie) pozostałych części ciała - datkowo przeprowadza si
głowy, tułowia i kończyn górnych. czynna polega natomiast
Już z tego pobieżnego przeglądu widać, że chód należy do złożonych zdol­ pólsiedzącą (z podparcie
ności koordynacyjnych. Ponieważ kształtuje się na bazie stereotypów ruchowych (płasko), a następnie z p
I rzędu, opanowanie tej umiejętności przez zdrowe dzieci nie wymaga specjal­ dzi się do pozycji stojące
nej edukacji- 1 w tym przypadku, poprzez normalną aktywność ruchową dziecka Niekiedy konieczne jest
niejako samoistnie dochodzi do nabycia tej umiejętności, która dla całego gatunku zujących czy odciążając
ludzkiego jest podobna. Chociaż chód poszczególnych osób nieco się różni, to ćwiczenia oddechowe, k
jednak ogólny wzorzec jest wspólny i jest on brany pod uwagę podczas reeduka­ postępowania na tym et
cji chodu. Potrzeba edukacji chodu zarysowuje się natomiast u dzieci z niektórymi potrzeby odciążenia jedn
schorzeniami (głównie neurologicznymi), ale wymaga to odrębnego podejścia drugą, wysuwania kończy
i służą temu pewne specjalne metody kinezyterapeutyczne. Jak już wspomnian
Istnieje wiele przyczyn, z powodu których konieczna staje się reedukacja cych zaburzać prawidło
chodu - czyli przywracanie możliwości chodzenia i na miarę możliwości przybli­ i wzmacnianie mięśni. W
żenie chodu danego pacjenta do fizjologicznego wzorca. Zwykle wymienia się 5 nych, gdyż ich nierówno
grup przyczyn zaburzeń (upośledzeń) chodu. Są to: zmiany anatomiczne w ukła­ poszczególnych odcinków
pełnej symetrii. Dlatego
dzie kostno-stawowym (dające np. skrócenie jednej kończyny), czynne procesy
buta. podwyższenia obca
chorobowe w obrębie tego układu (np. zmiany w stawach kończyn dolnych), scho­
nych natomiast przypadac
rzenia neurologiczne (np. porażenia czy niedowłady), amputacje kończyn dolnych
pomocy ortopedycznych
i inne. Szczegółowe przedstawienie reedukacji chodu w poszczególnych schorze­
niach, czy nawet powyższych grupach, wykracza oczywiście poza ramy tego opra­ Właściwa nauka
cowania. Dlatego poniżej przedstawiono tylko ogólny schemat. nych potrzeb poszczególn
Problem reedukacji chodu najlepiej rozpatrywać w ujęciu etapowym. Czę­ wchodzącego w zakres sz
skoncentrować się na dw
sto bowiem da się wyróżnić:
bowiem stanach chorobo
• przygotowanie do nauki chodzenia,
jest odciążenie (np. dla o
• właściwą reedukację chodu, pełnego zrostu) lub usta
• doskonalenie chodu. wagi), a niekiedy obu tych
Przygotowanie do nauki chodzenia obejmuje kilka odrębnych problemów. nie uzyskuje się poprzez
48 Kształcenie umiejętności ruchowych — podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne " Kształcenie ruchowe osób

udział kończyny górne, poprzez oparcie ich na poręczach, balkoniku, czy poprzez W
kule, które też wykonują ruchy (jak gdyby kroki). Przez analogię do chodu o ku­
lach można powiedzieć, że każdy taki krok polegający na przeniesieniu jednej 2

f
z czterech kończyn (lub dwóch czy trzech łącznie) określa się mianem taktu. Jeżeli
więc w chodzie fizjologicznym w pełnym cyklu chodu wykonujemy dwa kroki
(czyli jest on dwutaktowy czy dwumiarowy), to chód z wykorzystaniem wspo­ 1 2 2 1
mnianego sprzętu może być odpowiednio dwu-, trój- lub czterotaktowy. W chodzie

f
czteromiarowym, każda kończyna wykonuje odrębny krok (kończyny są przeno­
szone) po kolei, w kolejności odpowiedniej do dysfunkcji danego pacjenta. W cho­
dzie trójmiarowym któryś z kroków wykonują dwie kończyny jednocześnie,
a pozostałe dwa kroki każda z osobna, natomiast w chodach dwutaktowych pod­
czas każdego z kroków przenoszone są zawsze dwie kończyny - znów w układzie

K
i kolejności odpowiednich do indywidualnych potrzeb ćwiczącego. W zależności
od tego, ile kończyn jest jednocześnie przenoszonych, różna liczba kończyn znaj­
duje się wówczas w fazie podporu. W ten sposób w fazie tej możemy mieć do czy­
nienia odpowiednio z jednym, dwoma lub trzema punktami podporu. Ponieważ
w chodzie fizjologicznym (pominąwszy okres podwójnego podparcia) podczas wzorzec A w
każdego kroku mamy tylko jeden punkt podparcia, to w opisanych powyżej
krokach mówimy o dodatkowych punktach podparcia dla kończyn dolnych. Pod­
WZORCE TRÓJTAK
czas każdego kroku dana kończyna dolna może więc mieć zależnie od potrzeb
zero, jeden lub dwa dodatkowe punkty podparcia. Jak już wspomniano, te dodat­
kowe punkty podporu stosuje się w celu odciążenia jednej z kończyn, bądź zapew­
nienia lepszej stabilności. W tym pierwszym przypadku zasadąjest, by odciążana
kończyna dolna w fazie jej podporu wspomagana była najpierw dwoma dodatko­
wymi punktami podparcia, gdyż wtedy następuje największe jej odciążenie (rozło­
1 2 3 1 1
żenie ciężaru ciała na trzy punkty), natomiast „zdrowa" kończyna dolna może być
podporową bez dodatkowych punktów.

W celu zapewnienia lepszej stabilności dąży się z kolei do tego, by każda

z kończyn miała jeden lub dwa dodatkowe punkty podparcia, zwykle z pewnym
50 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 7. Kształcenie ruchowe osób

pozycjach - leżącej lub stojącej z ramionami ułożonymi równolegle do tułowia. zwłaszcza na pierwszych
Długość kuł wyznacza odległość pomiędzy punktem na wysokości fałdy pachowej nich reakcji ochronnych.
a podłożem. Poziom uchwytu powinien zapewnić nieznaczne zgięcie w stawie w \ robienie umiejętności
łokciowym (ok. 30°). Podczas chodu kule pachowe powinny opierać się o boczną Ogólnie rzecz ujmując ch
stronę klatki piersiowej, a nic bezpośrednio o doły pachowe, aby nic powodować odb\wał się zawsze z obn
ucisku na nerwy i naczynia. Często w trakcie chodu korygowana jest wysokość kul c i e m ciężaru (z podporem

- zarówno łokciowych, jak i pachowych Zawsze też chodzi o ochro

Dobierając odpowiedni krok bierze się pod uwagę następujące czynniki: Naukę padania nale
• stan ogólny pacjenta (zwłaszcza jego silę, koordynację i równowagę), tułowia w przód z oparcie
• główny cci zastosowanych pomocy (odciążenie - jednej kończyny dolnej, wielkiej wysokości, na ki
dwóch kończyn, częściowe, całkowite, lub stabilizację). utratą równowagi i po opa
utrudnia (np. upadki na p
• ekonomikę chodu (kroki o mniejszej liczbie taktów pozwalają na szybsze poru­
czym ćwiczący sam wybi
szanie się),
bezpiecznego padania sta
• bliskość z wzorcem chodu fizjologicznego (najbardziej zbliżony do fizjologicz­
przez instruktora, początk
nego jest chód dwutaktowy naprzemienny z asymetryczna pracą kończyn gór­
runku i momencie (niesp
nych).
>tanowi samodzielne podn
W procesie reedukacji chodu niezwykle ważne jest rozeznanie co do odwra- tęgo zadania zależy min.
calności bądź nieodwracalności jego zaburzeń. Oczywiście najłatwiej jest wów­ czy nie (bo ma np. usztyw
czas, gdy zachodzi konieczność jedynie okresowego odciążenia jednej z kończyn, podnieść się po upadku, n
z czym spotykam\ się np. w stanach po złamaniach. Zwykle wystarczają wtedy lach (niejako wspinając s
kule. Należ\ jednak pamiętać, że chodzenie o kulach nie jest dla człowieka czyn­ bardziej skomplikowana, g
nością naturalną. Chorego trzeba więc nauczyć chodzenia odpowiednim krokiem. czas w leżeniu przodem n
Na dodatek z czasem (gdy możliwe staje się większe obciążanie kończyny - czyli na kończynach górnych (p
zmniejszenie dla niej liczby punktów podparcia), pojawia się konieczność zmiany przemieścić się np. w kier
rodzaju kroku i ponownego nauczenia posługiwania się kulami przez daną osobę. sposób stopy. Kule muszą
W innych stanach (odwracalnych i nieodwracalnych) dąży się zwykle do optymal­ raczej) przejść do pozycji s
nego skompensowania zaistniałych niedostatków chodu tak, by był możliwie naj­
bardziej zbliżony do fizjologicznego wzorca. Trzeba jednocześnie dążyć do tego, Poza wspomnianą w
by w dłużej trwających stanach rokujących ich odwracalność, nic doszło do wy­ różnych przedmiotów o
52 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 7. Kształcenie ruchowe osób

dowi. Dla odmiany, utrzymanie wyprostu kolana w fazie podporu wymaga cofnię­ samodzielne poruszanie si
cia kikuta (prostowania biodra). Specjalnym problemem jest też wyuczenie ampu­ runkach, a nawet przyjmo
towanego wstawania po ewentualnym upadku (poprzez nogę zdrową). lidzkim czy w toalecie). M
Doskonalenie chodu jest kolejnym etapem jego reedukacji. Stopniowo li­ osoby niepełnosprawnej.
kwiduje się tutaj wszelkie ułatwienia, a następnie wprowadza utrudnienia, w czym w razie utraty przytomnoś
pomocne są rozmaite ..tory przeszkód". Zasadniczym elementem doskonalenia sowane jest ono do wym
chodu jest opanowywanie umiejętności poruszania się w różnych warunkach - Parapodium pozwala też
chodzenia po schodach i pochylni (w górę i w dól, przodem, bokiem, a nawet ty­ trwałego unieruchomienia
lem), poruszania się po różnej nawierzchni, pokonywania przeszkód terenowych Wprawdzie parapod
itd. Ten etap dotyczy również osób zmuszonych do trwałego poruszania się za sprawności, ale w znacz
pomocą kul. v ten sposób poczucie d
Jeśli chodzi o chodzenie po schodach, to najbezpieczniejsze jest chodzenie chomienie w łóżku. Moż
bokiem. Pozwala ona bowiem na wykorzystanie poręczy jako stabilnego punktu czeń ogólnokondycyjnych,
podparcia Dzięki oburęcznemu Chwytowi nie dochodzi do zaburzeń równowagi, rych dyscyplin sportu inw
zwłaszcza w płaszczyźnie strzałkowej. Chodzić po schodach można również przo­
dem, wykorzystując poręcz i jedną kulę. Niezależnie od sposobu poruszania się po
schodach, stosuje się krok odstaw no-dostawny. ale przy wchodzeniu pierwszy krok
robi kończyna silniejsza (zdrowa), natomiast przy schodzeniu - słabsza (albo same
kule), przy czym towarzyszą jej kule, przejmując w pełni lub częściowo ciężar
ciała. Podczas chodzenia po schodach osoba asekurująca powinna znajdować się
w takim miejscu, aby nic przeszkadzać, a jednocześnie zapewnić maksimum bez­
pieczeństwa. Zarówno podczas wchodzenia w górę, jak i schodzenia w dól aseku­
rujący powinien znajdować się niżej niż pacjent, co w razie utraty równowagi
stwarza szansę podtrzymania pacjenta.
Doskonaleniu chodu podlega również jego szybkość i zasięg, co wymaga
nieraz zastosowania dodatkowych ćwiczeń poprawiających ogólną wydolność pa­
cjenta. Na tym etapie likwiduje się także drobne błędy chodu, czyli przywraca się
prawidłowy jego stereotyp. Niekiedy konieczna jest tutaj pewna pomoc techniczna
- polegająca np na przerobieniu protezy, dobraniu odpowiedniego aparatu ortope­
54 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne ? Kształcenie ruchowe osób

nych. Dlatego w wodzie możliwa jest nauka chodu bez dodatkowych pomocy (np. 7.3. Lokomocja na
kul). Odciążenie, jakie daje woda, nie wymaga przeniesienia funkcji podporowej
na obręcz kończyny górnej czy też przeciążania nie zawsze zdrowej drugiej koń­
czyny dolnej. Co istotne, wzorzec chodu podczas poruszania się w wodzie jest U niektórych osób
bardziej zbliżony do fizjologicznego, aniżeli z zastosowaniem kul. Mówiąc o zale­ acją, W której samodzieln
tach środowiska wodnego w kontekście reedukacji chodu, należy zwrócić uwagę Najczęściej dochodzi do
także na fakt, iż w wodzie chory poniekąd zmuszony jest do wolniejszego prze­ lotkniętych nimi dzieci (
mieszczania się (poruszania), co daje mu czas na jak najbardziej poprawne wyko­ niami), których rozwój m
nanie danego ruchu oraz redukuje lęk przed obciążaniem chorej kończyny (lub zego nie osiągnęły one
kończyn), wynikający chociażby z obawy przed bolesnością obciążanej kończyny. mast częstą przyczyną u
żenia związane z uszkod
słupa. Pomijając opis wsz
warto uzmysłowić sobie
mieszkania, osoby takie r
na czworakach). Niestety
poza nim. osoby te albo n
icj pomocy. Ponieważ ic
iuż dawno wymyślono in
zym tego przykładem jes
pierwowzorem wózka inw
nalono.
Nie prezentując jes
mijmy się najpierw- proble
Pierwsze urządzenia do t
specjalnych umiejętności
bierne (popychanie wózk
umiejscowienie osoby nie
pomocą. Problem ten doty
się wózki z napędem rę
wymagało już pewnej sp
56 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne ". Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych 51

z para- czy tetraplegią bądź z innymi schorzeniami (np. po wysokiej amputacji obu głównie na to, by plecy były wyprostowane i przylegały do oparcia, a kończyny
kończyn dolnych). Oczywiście, jest to możliwe dopiero po odpowiednim uspraw­ dolne w takiej pozycji, by uda swobodnie leżały na części siedziska. Stopy po­
nieniu pacjenta oraz po wyuczeniu go prawidłowej techniki jazdy. Wyjątek może winny być przy tym na podnóżku. Kolejne wyjściowe elementy dotyczą usytuowa­
stanowić tu pokonywanie schodów przez osoby z tetraplegią. nia kończyn górnych. Według Tasiemskiego, ręce należy ustawić na ciągach na
Aby wózek inwalidzki do jazdy aktywnej dobrze spełniał swoją rolę w co­ poziomie bioder (lub lekko z tyłu). Barki powinny być w pozycji naturalnej, a koń­
dziennej lokomocji, musi być dostosowany (odpowiednio dobrany) do indywidual­ czyny górne ugięte w stawach łokciowych. Ręce ustawia się na ciągach tak, by
nych potrzeb i możliwości osoby, która będzie z niego korzystała. Trzeba kciuki były oparte na nich od góry, a pozostałe palce dociskały ciągi od dołu.
uwzględnić nie tylko budowę i masę ciała, ale przede wszystkim wymiary danej Osoby z upośledzoną funkcją chwytną rąk (np. tetraplegicy) stosują inny sposób,
osoby, do których dostosowuje się m.in. szerokość wózka (jego siedziska), długość polegający na docisku ciągów dłoniową powierzchnią rąk tak, aby powierzchnia
ramy i wysokość oparcia oraz tzw. ciągi, czyli koła napędowe. Dopiero po doko­ arcia była możliwie jak największa.
naniu właściwego doboru wózka, odpowiednim jego „wyważeniu" (ustawieniu Start i jazda na dystansie odbywa się poprzez ruch ciągami w przód,
środka ciężkości) oraz dobraniu pozycji rąk (chwytu na ciągach) można przejść do z równoczesnym pochylaniem tułowia ku przodowi. Po wykonaniu tego ruchu,
właściwej nauki podstawowych elementów jazdy. W przypadku wózków o napę­ rozluźnione ręce i tułów wracają do pozycji wyjściowej, a podczas jazdy wszystko
dzie elektrycznym należy także wziąć pod uwagę zdolność do samodzielnego ste­ 0 powtarza się cyklicznie. Chcąc natomiast zatrzymać wózek, chwyta się ciągi,
rowania wózkiem za pomocą kończyn górnych. W razie większych ograniczeń, 1 jednocześnie odchyla tułów ku tyłowi, dociskając go do oparcia. Zmianę kie-
czasami zachodzi potrzeba zmiany sterowania ręcznego na sterowanie brodą, i nk 11 jazdy można uzyskać w dwojaki sposób. Pierwszy z nich polega na przy-
ustami czy nawet głosem. rzymaniu jednego ciągu z wprowadzaniem drugiego w ruch (skręt w stronę przy-
Poszczególne elementy techniki jazdy na wózku inwalidzkim są oparte na rzymywanego ciągu), a drugi - na wykonywaniu jedną ręką ruchu w mniejszym
wieloletnich doświadczeniach Grup Aktywnej Rehabilitacji w Szwecji (Rekryter- akresie, a drugą w większym (skręt w kierunku mniejszych ruchów).
ingsgrupperij. W Polsce natomiast zostały one wprowadzone i upowszechnione
przez Stowarzyszenie Aktywnej Rehabiliatacji i opisane przez Bahrynowską-Fic
i Tasiemskiego. Ogólnie można jednak powiedzieć, że w nauczaniu techniki jazdy
na wózku inwalidzkim obowiązują takie same zasady, jak przy nauczaniu każdej
innej umiejętności ruchowej. Zaczyna się zwykle od najprostszych elementów,
stopniowo wprowadza utrudnienia, kończąc np. na nauce pokonywania schodów.
Bardzo ważnym elementem tej edukacji jest opanowanie przez osobę niepełno­
sprawną umiejętności możliwie samodzielnego wchodzenia na wózek (np. z krze­
sła czy z łóżka) oraz schodzenia z niego. I tutaj (tj. w całym nauczaniu posługiwa­
nia się wózkiem) znajduje zastosowanie metoda syntetyczna, analityczna bądź
kompleksowa (mieszana).
Ucząc jazdy na wózkach trzeba uwzględnić takie jej elementy, jak: start,
jazda na wprost i ze zmianą kierunku, jazda tyłem, obroty i zatrzymywanie się oraz Ryc. 4. Prawidłowa pozycja oraz praca rąk podczas jazdy na dystansie.
jazda na dystansie. Bardzo ważnym, ale jednocześnie jednym z najtrudniejszych do
nauczenia elementów jazdy na wózku jest balans, polegający na utrzymywaniu
Jazdę na wózku inwalidzkim do tyłu stosuje się stosunkowo rzadko. Są
zrównoważonej pozycji wózka po oderwaniu przednich kółek podporowych od
jednak sytuacje, kiedy wymagana jest i taka umiejętność. Technika jazdy do tyłu
podłoża. Element ten jest niezbędny do późniejszego opanowania samodzielnego
iest podobna do techniki jazdy w przód, tyle że ruch ciągów zachodzi w odwrot­
pokonywania różnorodnych przeszkód. Ucząc balansu trzeba pamiętać o tym, że
nym kierunku, a w pozycji wyjściowej ręce są umieszczane na ciągach bardziej
ręce muszą cały czas znajdować się na ciągach (trzymać je), gotowe do wykonania
z przodu. Bardzo ważne jest, by podczas jazdy do tyłu osoba patrzyła przez bark
ruchu w przód lub w tył, połączonego z odpowiednimi ruchami tułowia. Jednocze­
i w ten sposób kontrolowała jazdę.
śnie z tym trzeba też nauczyć samoasekuracji podczas ewentualnych upadków do
tyłu. Bardzo ważna, zwłaszcza na początku, jest tutaj asekuracja osoby trzeciej. Obrót w miejscu wykonuje się podobnie jak zmiany kierunku - tj. trzyma­
jąc jedną ręką jeden ciąg i wykonując ruch drugim. Obrót taki można też wykonać
Nauczanie jazdy na wózku inwalidzkim obejmuje wszystkie przedsta­ W inny sposób - poprzez ruch jednym ciągiem do przodu, a drugim do tyłu (obrót
wione elementy. Przed przystąpieniem dojazdy należy przede wszystkim pamiętać w stronę ciągu przemieszczanego do tyłu).
o prawidłowej wyjściowej pozycji siedzącej na wózku. Należy zwrócić uwagę
58 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne " Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych 59

Samoasekuracji uczy się zwykle równocześnie z nauczaniem balansu. • podjazd pod górę w terenie pochyłym oraz zjazd z góry;
Oczywiście - jeśli to możliwe - należy unikać upadków, ale ponieważ zagrożenie • wjeżdżanie na schody i zjeżdżanie z nich.
takie istnieje, konieczne jest opanowanie właściwego sposobu padania. Ważnym
Przejazd przez próg wykonuje się w balansie. Dojeżdżając prostopadle do
elementem jest tutaj wykonanie szybkiego ruchu ciągami w tył z jednoczesnym
przeszkody wykonuje się balans unosząc nieco przednie koła wózka i dojeżdżając
pochyleniem tułowia do przodu, co niekiedy pozwala nawet uniknąć upadku. Jeśli
w ten sposób do krawędzi przeszkody. W tym momencie ręce na ciągach przesuwa
już jednak wózek przewraca się, to należy jedną ręką trzymać ciąg, a drugą (lekko
^ię lekko do tyłu, a następnie wykonuje dynamiczny ruch ciągami do przodu, połą­
ugiętą w łokciu) szybko wyciągnąć w kierunku podłoża. Palce ręki powinny być
czony z pochyleniem tułowia ku przodowi. Po pokonaniu przeszkody (wjechaniu
przy tym skierowanie w bok. Taki sposób padania przeważnie zapobiega wypad­
ia próg) stopniowo prostuje się tułów, a po zjechaniu z progu na tylnych kołach
nięciu z wózka, a to pozwala już na samodzielny powrót do pozycji wyjściowej.
powoli opuszcza przednie na podłoże.
Aby podnieść się do pozycji wyjściowej należy przede wszystkim ciąg koła prze­
ciwnego do kierunku upadku chwycić bardziej z przodu. Następnie ręką podpo­
rową wykonuje się odepchnięcie od podłoża, a drugą - ruch ciągiem w tył, z jed­
noczesnym pochyleniem tułowia w przód.

Ryc. 5. Samoasekuracja jedną ręką podczas upadku w tył.

Dopiero po opanowaniu tych podstawowych elementów jazdy na wózku in­
walidzkim przystępuje się do nauki właściwej jazdy aktywnej, tzn. z pokonywa­
niem rozmaitych przeszkód, umożliwiającej w efekcie swobodne poruszanie się
osoby niepełnosprawnej na wózku. Ten etap obejmuje przyswojenie następujących
umiejętności:
• przejazd przez próg;
• wjazd na chodnik i zjazd z niego;
• przejazd przez tory (tramwajowe lub kolejowe);
Ryc. 6. Przejazd przez próg - kolejne fazy ruchu.
Wjazd na chodnik wykonuje się podobnie, ale gdy przednie koła znajdą się
ponad przeszkodą powoli opuszcza sieje na podłoże, pochylając tułów do przodu.
Wtedy też wykonuje się ruch ciągami, wprowadzając tylne koła na chodnik. Zjazd
z chodnika wykonuje się dojeżdżając w balansie tylnymi kołami do krawędzi
chodnika. Następnie wykonuje się ruch ciągami w przód i opuszcza przednie koła
na podłoże.
Przejazd przez tory według Tasiemskiego najlepiej ćwiczy się na tzw.
tarce, czyli na progach połączonych. Przejazd przez „tarkę" wykonuje się podobnie
60 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne " Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych 61

jak przejazd przez próg pojedynczy, jednak przez cały czas jedzie się w balansie. poczyna zjazd o kolejny stopień. Podczas takiego zjeżdżania ważne jest równo­
Należy więc pamiętać, by pomiędzy progami nie opuszczać przednich kół (gdyż mierne rozłożenie ciężaru ciała na wózku, by nie dochodziło do jego obrotu (zwy­
grozi to zaklinowaniem pomiędzy elementami przeszkody), a opuścić je dopiero po kle jest tendencja skręcania w stronę poręczy).
zjeździe z ostatniego progu.
Wjazd pod górę (w terenie pochyłym) wymaga pochylenia tułowia w przód
(im bardziej stromy podjazd, tym większe pochylenie tułowia). Gdy pochylenia
terenu są większe, należy podjeżdżać raczej zakosami.
Zjazd w dół (w terenie pochyłym) najlepiej wykonać w balansie. Ręce na
ciągach trzyma się bardziej z przodu, zaciskając ciągi i w ten sposób hamując
nadmierną prędkość zjazdu, natomiast koła przednie opuszcza się dopiero na pła­
skiej powierzchni. I w tym przypadku, gdy nachylenie terenu jest większe, należy
raczej zjeżdżać zakosami.
Wjazd na schody wykonuje się tyłem. Po dojechaniu tyłem do schodów
trzeba ustawić się blisko jednej poręczy. Następnie ręką bliższą poręczy chwyta się
ją podchwytem, możliwie jak najwyżej, a drugą ręką ciąg przeciwnego koła. W tej
pozycji wykonuje się balans i jednocześnie podciąga się na ręce trzymającej porę­
czy, a drugą wykonuje ruch ciągiem do tyłu. Po pokonaniu pierwszego stopnia
i dojechaniu do krawędzi drugiego, trzymając ciąg przesuwa się w górę rękę trzy­
mającą poręcz, a po jej uchwyceniu przesuwa się w przód rękę umiejscowioną na
ciągu. Teraz - w sposób podobny do poprzedniego - następuje wjazd na drugi
stopień, a wszystko to powtarza się wjeżdżając na kolejne stopnie.

Ryc. 8. Zjazd ze schodów tylem z wykorzystaniem poręczy.

Zjazd ze schodów przodem może być wykonywany tylko wówczas, gdy

Ryc. 7. Wjazd na schody tyłem z wykorzystaniem poręczy.
dana osoba bardzo dobrze opanowała balans, a głębokość stopni jest nie mniejsza
niż 15 cm. Po zbliżeniu się do schodów w balansie dojeżdża się do ich krawędzi.
Wolno wykonując ruch ciągami w przód zaczyna się zjeżdżać, a gdy tylko koła
padną na niższy stopień wykonuje się ruch ciągami w tył, w celu oparcia kół
poprzedni stopień. Zatrzymywanie się na każdym stopniu ma na celu dokładne
stawienie pozycji wyjściowej, a przy tym poprawia bezpieczeństwo wykonania
lazdu. Dopiero po zjechaniu z ostatniego stopnia opuszcza się przednie koła na
podłoże.

Zjazd ze schodów wykonuje się raczej tyłem. Na początku wózek ustawia
się prostopadle do krawędzi schodów, blisko jednej poręczy. Ręką bliższą chwyta
się poręcz nachwytem. Przedramię ma być oparte na poręczy, a kończyna zgięta
w łokciu pod kątem ok. 90°. Pochylając tułów ku przodowi, drugą ręką chwyta się
ciąg z przodu. Odpychając się ręką od poręczy z jednoczesnym ruchem przeciwle­
głego ciągu w tył rozpoczyna się zjazd na niższy stopień. Po zjechaniu na niższy
stopień wykonuje się pewien ruch w przód (przeciwnie do kierunku zjazdu), doci­
skając koła do poprzedniego stopnia. Teraz opuszcza się rękę w dół po poręczy (do
powyższej pozycji wyjściowej), a następnie przesuwa rękę na ciągu w przód i roz-
Opanowanie wszystkich tych elementów wymaga oczywiście wyćwiczenia,
iajlepiej z wykorzystaniem odpowiednich torów (zestawów przyrządów), zawie­
rających pochylnie (o różnym stopniu nachylenia) oraz progi i stopnie o różnej
wysokości, a te ostatnie także o różnej głębokości. Ćwiczącym (zwłaszcza na po­
czątku) należy zapewnić poczucie bezpieczeństwa (asekuracja), a przede wszyst­
kim nie przystępować do nauki tych elementów bez uprzedniego opanowania ba­
lansu. Natomiast nabycie omawianych umiejętności pozwala osobie niepełno­
sprawnej nie tylko na normalne egzystowanie, ale także na wykorzystywanie
wózka również w celach rekreacyjnych (jazda w terenie, uprawianie rekreacyjnych
62 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty
form sportowych, a nawet taniec na wózkach). Umożliwia także uprawianie róż­
nych dyscyplin sportu, ale to j u ż odrębny temat.
Bardzo ważnym elementem edukacji osoby niepełnosprawnej, poruszającej
się na wózku, jest nauka samodzielnego umiejscowienia się na nim. Przesiadanie
się z krzesła czy łóżka na wózek i z powrotem nie należy wprawdzie do umiejęt­
ności lokomocyjnych, ale jest jedną z podstawowych czynności niezbędnych do
uzyskania pełnej samodzielności w zakresie poruszania się na wózku i dlatego
musi być opanowana. Podstawowe elementy wyposażenia mieszkania (łóżka, krze­
sła) mają zazwyczaj podobną wysokość jak siedzisko wózka. Stanowi to spore
ułatwienie dla osoby przesiadającej się.
Aby przesiąść się z wózka na krzesło należy najpierw podjechać do krzesła
i stanąć w jego pobliżu. Ustawienie wózka w stosunku do mebla, na który trzeba
się przesiąść, bywa różne. Najczęściej używanym i preferowanym sposobem jest
skośne lub prostopadłe ustawienie krzesła i wózka względem siebie. Kolejną czyn-
nościąjest oparcie rąk na ramie wózka lub na jego ciągach i wspierając się na nich
przesunięcie ciała do przodu tak, by usiąść na krawędzi siedziska wózka. Później
kładzie się stopy na podłożu. Następnie rękę bliższą krzesła należy oprzeć o j e g o
siedzisko, na brzegu dalszym od przesiadającego się. W tej pozycji jednocześnie
pochyla się tułów do przodu i odpycha się ręką wspartą na wózku, przemieszczając
ciało w kierunku krzesła. Ruchy te pozwalają na to, aby usiąść na krawędzi krzesła.
Teraz wspierając się obiema rękami na krześle, należy oprzeć plecy o oparcie
krzesła przesuwając tułów do tyłu.
k
Ryc. 9. Przesiadanie się z wózka na krzesło.
praktyczne ". Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych 63
Podobną technikę stosuje się podczas przesiadania się z łóżka lub odwrotnie.
I en sposób przesiadania się wykorzystywany jest również podczas wsiadania do
samochodu czy wysiadania z niego. Opisane techniki nie wyczerpują repertuaru
imiejętności lokomocyjnych niezbędnych do samodzielnego radzenia sobie
w życiu. Warto bowiem pamiętać, że w życiu codziennym „wózkowicza" ko­
nieczne jest także opanowanie umiejętności wchodzenia do wanny i wychodzenia
niej, przemieszczania się z wózka na podłoże i z powrotem, a nawet zmian pozy-
cji na podłożu. Elementy te zostały dokładniej opisane przez Tasiemskiego. Tutaj
natomiast warto jeszcze dla porządku wspomnieć o dwóch dodatkowych możliwo-
.ciach. Podczas przemieszczania się na wózek i z powrotem oraz podczas innych
oodobnych czynności lokomocyjnych można skorzystać ze specjalnych podnośni­
ków lub z pomocy osoby trzeciej. Pierwsze z nich, o napędzie elektrycznym, hy-
iraulicznym bądź mechanicznym, nie należą jednak do powszechnie dostępnych,
iatomiast drugi sposób ogranicza samowystarczalność osoby niepełnosprawnej.
7.4. Edukacja i reedukacja funkcji kończyn górnych
Właściwie trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie człowieka bez możliwo-
ci posługiwania się kończynami górnymi. Są bowiem niezbędne do wykonywania
zarówno zwykłych czynności życia codziennego, jak i różnorodnej pracy. Nic też
lziwnego, że możliwości kończyn górnych człowieka porównuje się zwykle do
ozmaitych narzędzi. W tym ujęciu odrębnie rozpatruje się bliższe odcinki koń­
czyny górnej i możliwości chwytne ręki. Bliższe odcinki tej kończyny pełnią bo­
wiem funkcję swego rodzaju wysięgnika (np. jak w dźwigu), umożliwiającego
idpowiednie usytuowanie ręki w przestrzeni (sięganie, przenoszenie). Ręka jest
natomiast właściwym narzędziem chwytnym, ułatwiającym z kolei chwytanie
przedmiotów o różnym kształcie i manipulowanie nimi. Możliwości ręki pod tym
względem są znaczne, a wyrazem tego jest spora liczba różnorodnych typów
chwytu. Spośród nich najważniejsze są cztery typy, które praktycznie porównuje
-ię do czynności możliwych do wykonania przez takie narzędzia jak: hak, pier­
ścień, kleszcze i szczypce. Pierwsze dwa są chwytami siłowymi i wiążą się raczej
z takimi czynnościami, jak trzymanie i przenoszenie. Pozostałe natomiast wiążą się
uż z typowymi czynnościami chwytno-manipulacyjnymi. Należy wszakże dodać,
nie wszystkie czynności wymagają chwytu. Ręka może bowiem wykonywać
także tzw. pracę otwartą (np. pisanie na maszynie, czy gra na fortepianie). Warto
lednak pamiętać, że w życiu nie wystarcza niejako jedna tylko ręka, gdyż więk­
szość czynności życia codziennego wymaga użycia obu kończyn górnych. Zwykle
jedna z nich (nazywana wiodącą lub dominującą) wykonuje zasadnicze czynności,
podczas gdy druga (pomocnicza) służy jedynie do pomocy, polegającej przeważnie
na przytrzymywaniu (stabilizowaniu) przedmiotu, choć niekiedy rola obu rąk jest
identyczna — np. przy oburęcznym manipulowaniu dużymi przedmiotami.
Podobnie jak opisane wcześniej czynności, u podłoża których leżą stereo­
typy ruchowe I rzędu, także edukacja czynności kończyn górnych nie wymaga
64 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty
żadnego specjalnego sposobu podejścia. I w tym przypadku zwykłe bodźce środo­
wiskowe, wsparte atrakcyjnymi zabawkami i ewentualnym zachęcaniem do za­
bawy, wystarczają do normalnego rozwoju funkcji tych kończyn. Dodatkowych
ćwiczeń wymaga natomiast kształtowanie umiejętności specjalnych - np. arty­
stycznych czy zawodowych, w zawodach wymagających specjalnych zdolności
manualnych. Przeważnie więc, mimo że dotyczy to zwykle osób o określonych
predyspozycjach, nabywanie tego typu umiejętności wymaga żmudnej pracy i wie­
lu powtórzeń prób precyzyjnego wykonania danej czynności. Jest to zrozumiałe,
gdyż umiejętności manualne należą do złożonych zdolności koordynacyjnych.
Inaczej przedstawia się problem wówczas, gdy zachodzi konieczność re­
edukacji funkcji kończyn górnych. Zagadnienie to jest bardzo skomplikowane,
ponieważ przyczyn zaburzenia czy ograniczenia tej funkcji może być wiele.
Sprawa jest stosunkowo prosta, gdy mamy do czynienia „tylko" z ograniczeniem
ruchomości jakiegoś stawu lub z osłabieniem jakiegoś mięśnia. Usuniecie przy­
czyny niejako automatycznie przywraca wtedy utraconą funkcję. W wielu schorze­
niach przyczyny i skutki tworzą jednak złożony łańcuch, co czyni omawianą re­
edukację dość trudną. Zwykle w procesie tym stosuje się różnorodne ćwiczenia -
począwszy od zwykłych ćwiczeń kształtujących kończyn górnych, po specjalne
ćwiczenia polegające na sięganiu, chwytaniu, i manipulowaniu. Ich celem jest
przede wszystkim zwiększenie zasięgu chwytu, zwiększenie siły i precyzji różnych
chwytów, a także zdobycie umiejętności manipulowania przedmiotami o różnej
wielkości, kształcie i w różny sposób.
Ze względu na rolę kończyn górnych w życiu codziennym, odrębną grupę
stanowią specjalne ćwiczenia zmierzające do usprawnienia tego typu czynności.
Wśród nich wyodrębnia się zwykle zdobywanie umiejętności z zakresu higieny
osobistej (np. mycia czy czesania się), przygotowywania i spożywania posiłków,
ubierania i rozbierania się (np. ubieranie i rozbieranie różnych części garderoby,
zapinanie i odpinanie guzików, sznurowanie, wiązanie itd.). Doskonalone mogą też
być także inne czynności - dotyczące np. posługiwania się różnymi urządzeniami
domowymi.
Czasami, gdy przywrócenie omawianej funkcji nie jest możliwe, konieczne
staje się kompensacyjne usprawnienie drugiej kończyny górnej (a nawet kończyn
dolnych), by podstawowe czynności życia codziennego stały się możliwe do wy­
konania. W celu poprawy funkcji w omawianym zakresie zwykle stosuje się spe­
cjalne pomoce do ćwiczeń, nieraz specjalne tablice czy stanowiska. W tego typu
usprawnianiu bardzo ważną rolę odgrywa także odpowiednio dobrana terapia zaję­
ciowa. W niektórych przypadach konieczne jest też wyposażenie pacjenta w odpo­
wiedni przedmiot ortopedyczny, a w innych nawet adaptacja różnych przedmio­
tów, którymi posługuje się chory, poprzez dostosowanie ich kształtu do j e g o moż­
liwości chwytnych.
Odrębny problem stanowi edukacja funkcji kończyn górnych u osób
amputowanych w obrębie tychże kończyn. Problem ten dotyczy sterowania (poru­
szania) protezą funkcjonalną i jest zróżnicowany zależnie od wysokości amputacji
i rodzaju zastosowanej protezy. Nie rozwijając szczegółowo tego zagadnienia.
praktyczne Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych 65
o g ó l n i e można powiedzieć, że przede wszystkim chodzi tu o źródła siły dla poni­
ż a n i a łokciem (w przypadku amputacji w obrębie ramienia) i końcówką protezy,
/wykle potrzebne są tutaj trzy źródła siły (zginanie i blokowanie łokcia oraz otwie-
ranie końcówki). Klasycznie niejako siłę tę uzyskuje się z ruchów górnej części
ułowią i w stawach barkowych (wysunięcie barków ku przodowi, uniesienie
iarku, wysuwanie ramienia ku przodowi, wyprost szyi), za pośrednictwem odpo­
wiedniej „uprzęży" i układu cięgien. W innych rozwiązaniach niezbędną siłę uzy-
.kuje się z tzw. tunelizacji mięśni bądź z silników elektrycznych czy pneumatycz-
iych. Jeśli chodzi o te ostatnie, pewną trudność może sprawiać ich uruchamianie,
żyli właściwe sterowanie. Zwykle rozwiązaniem jest układ kontaktów zamyka-
iyeh dzięki pracy odległych mięśni lub przez pobór biopotencjałów mięśniowych.
Nawet ten pobieżny przegląd dowodzi, że poruszanie całą protezą oraz chwytanie
wypuszczanie przedmiotów, wymaga w każdym przypadku opanowania przez
rnputowanego pewnych wzorców ruchowych, niezbędnych do poruszania i/lub
lerowania tym nowym układem dynamicznym. Ponieważ są to wzorce ruchowe
ałkowicie odmienne od normalnych, jest to niekiedy żmudny proces, wymagający
vielu powtórzeń, aby opanować sprawne poruszanie protezą.
1S. Kształcenie ruchowe w kontekście zdolności
motorycznych
W ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci daje się zauważyć znaczący postęp
i badaniach nad motorycznością człowieka. W rezultacie wprowadzono m.in.
/.ereg nowych pojęć i opisano wiele związanych z tym zjawisk. Pomimo tego,
viedza na ten temat nie jest jeszcze w pełni uporządkowana. Rozbieżności dotyczą
<arówno podstaw, jak i samych klasyfikacji zdolności motorycznych, co wynika
odmiennego podejścia różnych autorów do tej problematyki. Pozostawiając ten
'roblem specjalistom, warto w sposób uproszczony przybliżyć niektóre zagadnie­
nia przyszłym fizjoterapeutom, chociażby po to, by ułatwić im w przyszłości ko-
zystanie z odpowiedniej literatury.
Widocznym efektem powyższych dociekań było odejście od pojęcia „cechy
notoryczne", które zastąpiono terminem „zdolności motoryczne". Nie była to jed-
ak tylko zmiana nazwy, lecz przede wszystkim zmiana zakresu pojęciowego,
•dstąpiono niejako od wyłącznie mechanicznego postrzegania ruchu, przenosząc
zainteresowania na jego wewnętrzne uwarunkowania. W tym ujęciu zdolność jako
możliwość sprawnego wykonania określonej czynności widziana jest przez pry­
zmat wewnętrznych właściwości organizmu, które ją warunkują, natomiast jej wy­
konanie (efekt) jest ich zewnętrznym przejawem. Te wewnętrzne uwarunkowania
są złożone i w odróżnieniu od efektów określane są również j a k o predyspozycje.
Wspomniane uwarunkowania są związane zarówno z czynnikami biologicznymi
(budowa i funkcja organizmu), jak i psychospołecznymi (zachowania i potrzeby
ruchowe). Nawet tak lakoniczne ujęcie tej problematyki ukazuje pewną j e g o war­
tość dla fizjoterapii. W rehabilitacji bowiem oczekiwane są określone efekty głów-
66 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
nie w sferze ruchowej, umożliwiające osobom niepełnosprawnym samodzielne ich
bytowanie. Oddziaływanie musi być natomiast ukierunkowane na wszystko, co
warunkuje powyższe efekty.Nie powinno zatem dziwić, że u podłoża niektórych
poczynań rehabilitacyjnych leżą np. zabiegi ortopedyczne czy neurochirurgiczne
(tzw. zabiegi rekonstrukcyjne), mające zapewnić właściwe podłoże morfologiczne
dla dalszych poczynań usprawniających. Sporą wartość mają też pewne działania
psychoterapeutyczne, prowadzące do aktywnego włączenia się osoby niepełno­
sprawnej w proces rehabilitacji. Właściwa fizjoterapia to oddziaływanie na funk­
cjonalną sferę powyższych uwarunkowań. W odróżnieniu od edukacji ruchowej
zdrowych osób, sprawa reedukacji jest trudniejsza, gdyż ta ostatnia ma miejsce
w warunkach zmienionych przez uraz lub chorobę. Konieczne staje się więc jako­
ściowe i ilościowe określenie zaistniałych w każdym przypadku ograniczeń. Z tego
tez powodu, poza ogólnym rozpoznaniem klinicznym, u podłoża właściwego do­
boru środków fizjoterapii leży tzw. diagnostyka funkcjonalna.
Wracając do zagadnienia zdolności motorycznych, raz jeszcze warto przy­
pomnieć, że aktualnie klasyfikuje się je w różny sposób. W tym miejscu trzeba
jednak powiedzieć, że określone tytułem tego opracowania umiejętności ruchowe
mieszczą się w pojęciu zdolności motoryczne. Przykładowo J. Szopa rozróżnia
wśród nich zarówno wrodzone zdolności, jak i nabyte umiejętności, które łącznie
warunkują gotowość organizmu do podejmowania określonych zadań ruchowych.
Natomiast na potrzeby tego opracowania wystarczający wydaje się podział na
zdolności energetyczne i kompleksowe oraz koordynacyjne.
Do zdolności energetycznych (kondycyjnych) zalicza się maksymalną siłę
i wytrzymałość aerobową (tlenową). Jeśli chodzi o siłę, to zwykle postrzegamy ją
przez pryzmat maksymalnych momentów sił rozwijanych przez kurczący się mię­
sień. J. Szopa natomiast wymienia podstawowe predyspozycje tego typu zdolności.
Jeżeli jednak w zasadzie nie mamy żadnego wpływu na kształtowanie takiej pre­
dyspozycji jak wielkość dźwigni kostnych, to pozostałe (przekrój mięśni, liczba
aktywizowanych jednostek motorycznych i sprawność mechanizmów uwalniania
energii) mogą być kształtowane przez odpowiednie ćwiczenia. U podłoża wytrzy­
małości leży z kolei sprawność funkcjonowania układu krążenia i oddychania,
a wśród predyspozycji - maksymalne pochłanianie tlenu i tolerancja na zakwasze­
nie. Również i te cechy mogą być kształtowane poprzez ćwiczenia fizyczne.
Odrębny problem stanowią w tej grupie zdolności kompleksowe. Należą do
nich przede wszystkim zdolności szybkościowe. U ich podłoża leżą szybkość kur­
czenia się mięśni oraz beztlenowe źródła energii. 1 znów, o ile na takie predyspo­
zycje jak liczba szybkokurczliwych włókien mięśniowych czy wielkość dźwigni
kostnych nie mamy specjalnego wpływu, o tyle sprawność uwalniania energii
i niezbędna tu koordynacja nerwowo-mięśniowa mogą być kształtowane za po­
mocą różnych ćwiczeń. W grupie tej lokowana jest również zwinność, dotycząca
harmonijnych ruchów - dokładnych przestrzennie, wykonywanych zwykle w krót­
kim czasie. Takie umiejscowienie zwinności wynika z tego, że warunkują ją za­
równo szybkość, jak i podłoże koordynacyjne.
~ Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych 67
Zdolności koordynacyjne stanowią odrębny i bardziej skomplikowany pro­
blem, gdyż dotyczą możliwości wykonywania precyzyjnych ruchów w zmieniają­
cych się warunkach w trakcie wykonywania danego aktu (zadania) ruchowego.
Thodzi tu przede wszystkim o zmiany kierunku ruchu oraz płaszczyzn i osi,
A jakich on się odbywa, aczkolwiek niekiedy w pewnych fragmentach zmienia się
icż szybkość, a nawet siła. W różnych momentach zmienia się zatem charakter
iracy wielu różnych mięśni biorących udział w wykonaniu danego zadania rucho­
wego. U podłoża tego leży więc właściwa regulacja (sterowanie) czynności tych
nieśni oparta na bieżącym dopływie informacji płynących z różnych receptorów -
ilównie proprioceptorów i telereceptora wzrokowego. Morfologiczne uwarunko­
wania dotyczą oczywiście właściwej struktury (budowy) całego aparatu ruchu,
i przede wszystkim układu nerwowego, odpowiedzialnego za sterowanie. Czynno-
ciowym podłożem jest natomiast właściwe funkcjonowanie układu nerwowego
w tym także narządów zmysłów) - właściwego odbioru i interpretacji pobudzeń
cceptorów, właściwej ich interpretacji oraz związana z tym zdolność tworzenia
rogramów, łańcuchów kinematycznych i tzw. „sieci neuronalnych".
Koordynacja ruchowa, zwłaszcza w gimnastyce podstawowej, łączona jest
:e zwinnością, zręcznością i równowagą. Niegdyś koordynację ruchową określano
nianem zwinności. Za ruchy skoordynowane uważa się takie, które wykonywane
lą celowo, z precyzją, płynnie i w odpowiednim rytmie. Mówi się też o swoistym
czuciu przestrzeni i czasu". Należy także wspomnieć o zręczności - która jest
dmianą zwinności, ale w przeciwieństwie do niej nie odnosi się do całego ciała,
ecz tylko do poszczególnych jego części - głównie rąk, a także głowy i stóp. Naj-
zęściej kojarzona jest z precyzyjnym posługiwaniem się dodatkowym przyborem
lodczas ćwiczeń (np. piłką, skakanką, obręczą itp.), jednak wiele czynności zawo-
lowych także wymaga zręczności. Warto również nadmienić, że kobiety charakte-
> żują się lepszymi predyspozycjami zręcznościowymi niż mężczyźni.
Zagadnienie dotyczące zdolności koordynacyjnych jest złożone, gdyż nie
icst to całkowicie jednorodna „cecha". Wiąże się to m.in. z charakterem różnych
ruchów, rodzajem i poziomami ich sterowania oraz swego rodzaju ich hierarchią,
^ie zagłębiając się w złożoną analizę problemu można za W. Mynarskim podać, że
v grupie tej wyróżnia się przede wszystkim:
• Zdolność różnicowania kinestetycznego, manifestującą się swego rodzaju wy­
czuciem układu ciała i działających nań czynników zewnętrznych, umożliwia­
jącą właściwe dozowanie impulsów sterujących i optymalny przebieg czynności
ruchowej. U podłoża tego leży właściwy odbiór, ocena i przetwarzanie informa­
cji o kątowych ustawieniach w stawach, wielkości nacisku na pewne partie apa­
ratu ruchu, o stanie napięcia i zaangażowania siły mięśni itd. Parametry te po­
strzegane są w czasie i przestrzeni, w toku wykonywania danej czynności ru­
chowej, warunkując optymalne jej wykonanie.
• Zdolność poczucia równowagi dotyczy zarówno możliwości utrzymania zrów­
noważonego układu ciała (równowaga statyczna), jak i zachowania oraz odzy­
skiwania równowagi ciała podczas różnych czynności ruchowych - lokomocyj-
nych i obrotowych (równowaga dynamiczna). Podstawą są nie tylko
wspomniane doznania kinestetyczne, ale także dotykowe i optyczne, a przede
wszystkim błędnikowe. Zdolność ta jest szczególnie istotna w przypadku małej
68 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
płaszczyzny podparcia, chwiejnego podłoża czy w trakcie wykonywania czyn­
ności ruchowych przebiegających z częstymi (nieraz niespodziewanymi) zakłó­
ceniami pozycji ciała.
• Zdolność szybkiej reakcji dotyczy zarówno reagowania na bodźce akustyczne
i dźwiękowe, jak i kinestetyczne. umożliwiające w tym ostatnim przypadku np.
właściwe reagowanie na działającą w danym momencie siłę zewnętrzną.
• Zdolność orientacji czasowo-przestrzennej oznacza zdolność wyczuwania
pozycji ciała oraz jej zmian podczas wykonywania ruchów^ całego ciała w prze­
strzeni i w czasie. Cecha ta ma szczególne znaczenie w wiciu dyscyplinach
sportu (np. w akrobatyce. grach sportowych, łyżwiarstwie figurowym i t d ) , acz­
kolwiek w niektórych sytuacjach w codziennym życiu jest ona równic ważna.
Szczególnie istotna jest tutaj orientacja w odniesieniu do tzw. punktów orienta­
cyjnych, zwłaszcza w zmieniających się sytuacjach przestrzennych.
• Zdolność rytmizacji oznacza z kolei nie tylko możliwość dostosowywania się
do narzuconego rytmu (np. wyliczania, dostosowania się do rytmu wspólćwi-
czących czy muzyki), ale także inicjowania i zmian własnego rytmu ruchu.
Także i ta zdolność ma zasadnicze znaczenie w różnych dyscyplinach spor­
towych, a w życiu codziennym - raczej w związku z wykonywaniem rozmaitych
czynności zawodowych.
W edukacji i reedukacji ruchowej poszczególne zdolności motory czne mogą
być kształtowane w różny sposób. W podejściu analitycznym można bowiem
wskazać ćwiczenia kształtujące daną zdolność lub któryś z warunkujących ją czyn­
ników (np. ćwiczenia kształtujące silę, wytrzymałość, czy gibkość). Jeśli nic za­
chodzą specjalne potrzeby (np. w procesie wychowania fizycznego), zdolności te
kształtowane są niejako .przy okazji", gdyż różnorodne (wszechstronne) ćwiczenia
wywierają przecież wpływ na te zdolności. W rehabilitacji natomiast z reguły
przeważa podejście analityczne. Tutaj bowiem w diagnostyce funkcjonalnej rozpo­
znaje się nie tylko ogólną dysfunkcję, lecz także określa (a może przede wszyst­
kim), co leży u jej podłoża i na tej podstawie dobiera ćwiczenia wpływające na
.przyczynę", a zatem często na kształtowanie danej zdolności motorycznej. Nieco
inaczej wygląda to zwykle w odniesieniu do zdolności koordynacyjnych. Tutaj na
ogól przeważa podejście syntetyczne, gdyż chodzi o wyrobienie umiejętności wy­
konania kompleksowego ruchu jako całości. Niekiedy konieczne jest zastosowanie
metody mieszanej, wykonując dodatkowe ćwiczenia ukierunkowane na doskonale­
nie .,slabej" składowej wzorca ruchu lub eliminowanie błędów oraz doskonalenie
tych wzorców w zmieniających się warunkach (stopniowanie trudności). Ćwicze­
nia ukierunkowane na kształtowanie tych zdolności będą omówione w dalszej czę­
ści opracowania, dotyczącej ćwiczeń kształtujących.
8. O G Ó L N A SYSTEMATYKA ĆWICZEŃ
Istnieje wiele klasyfikacji ćwiczeń, ponieważ wiele jest kryteriów podziało­
wych. W związku z tym wszystkie podziały można uznać za względne, gdyż to
,amo ćwiczenie może mieścić się w kilku podziałach jednocześnie. Przykładowo -
;hód (marsz), w zależności od przyjętego kryterium klasyfikacyjnego, może być
określony j a k o ćwiczenie o charakterze dynamicznym, cyklicznym, czynnym, wy-
rrzvma!ościowym. porządkowym i stosowanym (użytkowo-sportowym). Biorąc
pod uwagę różnorodność kryteriów, można - np. za K. Karkoszem - wymienić
m i n . następujące podziały:
• somatyczno-anatomiczny,
» fizjologiczny,
• strukturalny.
» podział uwzględniający zaangażowanie osoby ćwiczącej.
» psychomotoryczny (funkcjonalny).
» stosowany (praktyczny).
Podział somatyczno-anatomiczny, uwzględnia z jednej strony miejsce od-
lzialywania ćwiczeń (np. ćwiczenia głowy i szyi, kończyn górnych, tułowia czy
ończyn dolnych), a z drugiej kierunek wykonywanych ruchów w poszczególnych
płaszczyznach ciała. W tej grupie mogą znaleźć się ćwiczenia w płaszczyźnie czo-
lowej, czyli na boki. Są to np. skłony boczne tułowia (w kinezyterapii zgięcia
ooczne). wymachy kończyn w bok (w kinezyterapii odwiedzenie), czy wypady
w prawo i lewo. W płaszczyźnie strzałkowej natomiast, będą to ruchy w przód i w
tyl - np. skłony oraz wymachy w tych kierunkach (w kinezyterapii zgięcia i wypro-
sty). W płaszczyźnie poziomej (poprzecznej) z kolei wykonywane są skręty w lewo
i w prawo, a w odniesieniu do kończy n: wewnętrzne i zewnętrzne (w kinezyterapii
iotaejc). Istnieją też ćwiczenia złożone, wykonywane w kilku płaszczyznach jed­
nocześnie (np. krążenia - w kinezyterapii obwodzenie).
Podział fizjologiczny jako podstawę przyjmuje rodzaj skurczów mięśnio­
wych występujących podczas wykonywania ćwiczeń. Według tej klasyfikacji roz­
różnia się ćwiczenia statyczne (skurcze izometryczne) i dynamiczne (skurcze
zotoniczne i auksotoniczne). Ćwiczenia statyczne polegają na czynnym napinaniu
mięśni (bez efektu ruchowego), również przeciw oporowi. Następują dzięki temu
szybkie przyrosty masy i siły mięśniowej, wobec czego są one stosowane np.
w kulturystyce czy we wszelkich stanach przebiegających z obniżeniem wspo­
mnianych parametrów (np. przy zanikach mięśni). Ćwiczenia te są szczególnie
przydatne także w sytuacjach, gdy ruch w stawie jest niemożliwy do wykonania
lub wręcz przeciwwskazany. Typowymi ćwiczeniami gimnastycznymi o charakte­
rze statyczny m są np. stania na głowie, na rękach, tzw. wagi itp. Drugą (przeważa­
jącą) grupę ćwiczeń stanowią ćwiczenia dynamiczne (np. biegi, skoki, rzuty, ćwi­
czenia na przyrządach), podczas których na przemian mięśnie kurczą się i rozkur-
70 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
czają. Tutaj jednak może przeważać jeden z rodzajów ich pracy - koncentryczna
(skurczowa, czyli pokonująca) lub ekscentryczna (rozkurczowa, czyli ustępująca).
W pierwszym przypadku dzieje się tak np. podczas podciągania się na rękach
w zwisie czy wchodzenia na stopień. W drugim natomiast przy ruchach w kierunku
odwrotnym - np. w czasie prostowania kończyn górnych po ich wcześniejszym
ugięciu w zwisie czy też w trakcie schodzenia ze stopnia, kiedy to mamy do czy­
nienia ze swego rodzaju amortyzowaniem siły grawitacji. Ponieważ podczas ćwi­
czeń zazwyczaj nie zaleca się np. jednorazowego wejścia na stopień, lecz zwykle
osoby ćwiczące wchodzą na niego i schodzą wiele razy, oba rodzaje pracy wystę­
pują naprzemiennie, czemu również może towarzyszyć różnorodna praca kończyn
górnych. Ze względu na swój charakter, ćwiczenia dynamiczne mają szersze za­
stosowanie i bardziej zróżnicowany wpływ na organizm. Wpływają one na siłę
mięśni, a większa liczba powtórzeń sprawia, że kształtują też ich wytrzymałość.
Podział strukturalny oparty jest na kryterium rodzaju (struktury) wykony­
wanych ruchów. Rozróżnia się w nim ćwiczenia cykliczne, gdzie poszczególne
fazy ruchu powtarzają się co pewien czas (np. chód, bieg), ćwiczenia acykliczne
(np. ćwiczenia wolne, skoki, rzuty), ćwiczenia mieszane, a zatem połączenie
dwóch poprzednich (np. skoki czy rzuty z rozbiegu) oraz ćwiczenia symetryczne
i asymetryczne, uwzględniające położenie (przemieszczanie się) np. kończyn
względem określonej osi symetrii (np. odpowiednio - krążenia ramion w tym sa­
mym kierunku - oba w przód lub tył oraz w różnych kierunkach - jedno w przód,
drugie w tył itd.).
Podział uwzględniający zaangażowanie osoby ćwiczącej pozwala wyod­
rębnić ćwiczenia czynne, bierne, czynno-bierne, a w kinezyterapii również: wspo­
magane (prowadzone) i samowspomagane. Podział ten uwzględnia dodatkowo
działanie podczas ćwiczeń sił zewnętrznych. O rodzaju zastosowanych i tak sklasy­
fikowanych ćwiczeń w głównej mierze decyduje siła mięśni ćwiczącego. Dlatego
wśród ćwiczeń czynnych stosowanych w kinezyterapii wyróżnia się ćwiczenia
czynne wolne, czynne z oporem lub w odciążeniu, oraz w odciążeniu z oporem.
Ćwiczenia w odciążeniu i w odciążeniu z oporem wymagają stworzenia odpowied­
nich po temu warunków (uzyskania odciążenia). Można je uzyskać na wiele sposo­
bów, głównie poprzez zastosowanie odpowiedniego sprzętu (np. UGUL, Therapi-
Master), dzięki sile wyporu w środowisku wodnym lub za pomocą rąk terapeuty.
Istnieją także różne sposoby uzyskania oporu. Celowi temu mogą takie przybory,
jak: ciężarki, gumowe taśmy Thera-Band, a także przedmioty do ćwiczeń w wo­
dzie, których zadaniem jest zwiększenie powierzchni poruszanego odcinka (np.
rękawice pływackie, deski) oraz inne. Opór może także stawiać osoba współćwi-
cząca lub terapeuta.
W odróżnieniu od ćwiczeń czynnych, podczas ćwiczeń biernych zawsze
wykorzystywana jest dodatkowa siła zewnętrzna. Może to być siła ciężkości (np.
zwis na drabinkach), obciążenie przyborem (np. ciężarkami, piłką lekarską) lub -
osoba współćwicząca (terapeuta). Wykorzystywane są również w tym celu różne
urządzenia elektromechaniczne. Ćwiczenia czynno-bierne, jak wynika z ich
nazwy, są połączeniem ćwiczeń czynnych i biernych (np. skłon tułowia w przód
z dociągnięciem rękami chwytającymi za kostki). W kinezyterapii tego rodzaju
8, Ogólna systematyka ćwiczeń 71
ćwiczenia polegają przede wszystkim na pewnej pomocy terapeuty w wykonaniu
ruchu (np. w jego zapoczątkowaniu, „przejściu" słabego wycinka ruchu, czy też
dociągnięciu ruchu na jego końcu w razie ograniczenia ruchomości). Pewne podo­
bieństwo z powyższymi wykazują ćwiczenia wspomagane (prowadzone), będące
wynikiem współpracy osoby ćwiczącej z terapeutą. Współdziałanie to polega m.in.
na tym, że terapeuta prowadzi ruch w całym jego zakresie, zapewniając jednocze­
śnie odciążenie, a osoba ćwicząca współdziała na miarę swoich możliwości.
Wspomaganie zazwyczaj jest największe w początkowej i końcowej fazie ruchu.
Nie może być jednak zbyt wielkie, gdyż ćwiczone mięśnie powinny maksymalnie
pracować. Pewną ich odmianę stanowią ćwiczenia samowspomagane, które są
wykonywane przez osobę ćwiczącą tak, że ruch jednej (zdrowej) kończyny - np.
poprzez układ bloczkowy lub laskę gimnastyczną - wspomaga wykonanie ruchu
irugiej (niesprawnej) kończyny.
Podział psychomotoryczny (funkcjonalny) uwzględnienia rodzaje kształ-
owanych cech motorycznych. W związku z tym rozróżnia się ćwiczenia kształtu­
jące: siłę (statyczną i dynamiczną), szybkość, wytrzymałość, gibkość, skoczność
siłę eksplozywną), zręczność i czucie przestrzeni oraz równowagę. Sposoby
ształtowania tych cech oraz możliwości wykorzystania tego rodzaju ćwiczeń zo-
-tały omówione w dalszej części opracowania.
Podział stosowany (praktyczny) dzieli natomiast ćwiczenia na cztery
rupy: porządkowo-dyscyplinujące (np. musztra, tworzenie kolumn ćwiczeb-
iych), kształtujące - wolne indywidualne i ze współćwiczącym, z przyborami (np.
L woreczkami, piłkami, laskami, ciężarkami) lub na przyrządach (np. na drabin­
kach, ławeczkach czy innych przyrządach gimnastycznych), użytkowo-sportowe
I np. chód, bieg, dźwigania, rzuty i chwyty, a także ćwiczenia zwinnościowo-akro-
batyczne, równoważne, na przyrządach - w zwisach i podporach oraz skoki gimna-
tyczne), oraz uzupełniające (m.in. rozluźniające i relaksacyjne, korekcyjne, roz-
iągające - stretching, muzyczno-ruchowe, a także gry i zabawy). Podział ten znaj­
duje największe zastosowanie przede wszystkim podczas konstruowania lekcji
wychowania fizycznego, aczkolwiek może być również przydatny w pewnych
postaciach zajęć rehabilitacyjnych (np. podczas grupowych ćwiczeń ogólnie
usprawniających czy kondycyjnych).
Należy dodać, że w fizjoterapii funkcjonują też inne - specyficzne dla niej -
kryteria klasyfikacyjne ćwiczeń. Podziału ćwiczeń leczniczych można np. dokonać
z uwzględnieniem form, metod, zasięgu ich oddziaływania (o charakterze lokal­
nym lub działające ogólnie) oraz celu stosowanych ćwiczeń itd. Szczegółowa kla­
syfikacja oraz opisy tego rodzaju ćwiczeń wykraczają jednak poza ramy niniej­
szego podręcznika.
 i 'klad ciała jako ćwiczenie lub pozycja wyjściowa do ćwiczeń 73

Tabela II. Różnice w nazewnictwie typowym dla gimnastyki i kinezyterapii - wybrane

przykłady

9. UKŁAD CIAŁA J A K O ĆWICZENIE L U B WZW A STOSOWANA N \/\V.\ STOSOWANA

W GIMNASTYCE W KINEZYTERAPII
POZYCJA WYJŚCIOWA DO ĆWICZEŃ

Racjonalne korzystanie z literatury (np. z opisów różnych ćwiczeń), wymaga

znajomości stosowanego tu nazewnictwa. Wprawdzie podstawę stanowi nazew­
nictwo gimnastyczne, ale są też pewne określenia typowe dla różnych dziedzin
kształcenia ruchowego (np. dla kinezyterapii). Niektóre dziedziny mają bowiem
swoje specyficzne nazwy dla tych samych pozycji i sposobu wykonywania ru­ Skton tułowia w przód Zmiecie kręgosłupa
chów Przy kładowo, w nomenklaturze gimnastycznej ..prowadzimy ramiona w bok
do ułożenia równoległego do podłoża"", podczas gdy w kinezyterapii ..odwodzimy
kończyny górne do kąta prostego"" Najważniejsze jednak, by polecenia wy konania
ruchu (komendy) były dla ćwiczących jednoznacznie zrozumiałe. Dlatego też sto­
sowane komendy różnią się niekiedy od profesjonalnych opisów pozycji i ruchów,
w których obowiązują pewne ogólne zasady. Przyjmuje się w nich, że człowiek
znajduje się w pozycji stojącej, z uwzględnieniem jego stron ciała (zwłaszcza: góra
- dół oraz przód - tył). Dla przykładu - osoba leżąca na plecach (tylem) unosi wy­
prostowane kończyny dolne w przód (a nic w górę). To samo dotyczy kończyn Skłon tułowia w bok
górnych uniesionych w tej pozycji do kąta prostego. Poza kierunkiem ruchu (lub w postawie stojąc Zgięcie boczne kręgosłupa
ułożenia kończyn na jego początku), w opisie ruchu musi być podana również
droga (np. w staniu proste kończyny górne można unieść w górę bokiem, czyli
w płaszczyźnie czołowej bądź przodem w płaszczyźnie strzałkowej) oraz sposób
wykonania ruchu (np wyrzut, wy mach). Ćwicząc w leżeniu lub z użyciem jakiegoś
przyrządu (np. drabinek), należy też określić układ ciała względem podłoża lub
tego przyrządu (przodem, ty lem lub bokiem do podłoża, czy np. drabinek). Należy
także zaznaczyć. że niektóre ćwiczenia wy konuje się w tzw pozycjach odwrotnych
(głową w dół). Do tego trzeba dodać jeszcze sposób kontaktowania się ciała z przy­
rządem (zwisy, podpory, pozycje zwieszone) bądź podłożem (np. pozycje wolne Przcprost kręgosłupa
Skłon tułowia u l\ł
i podparte, wspięcia na palcach czy stanie jednonóż) oraz uwzględnić ruchy po­ « postawie stojąc
szczególnych odcinków ciała. Wszystko to sprawia, że omawiane nazewnictwo jest
dość złożone.

Każde ćwiczenie jest wykonywane w pewnej określonej pozycji, która musi

być odpowiednio dobrana i opisana. Jako zasadę przyjmuje się, że jeśli jakiś odci­
nek ciała wy konuje ruch, to pozostałe powinny być ustabilizowane. Często właśnie
pozycja wyjściowa służy temu celowi, stabilizując jakąś część ciała lub ułatwiając
jej stabilizację (np. z wykorzystaniem dodatkowego przyboru) Zwykle identyczne Kolacja kręgosłupa
Skręt tułowia w bok
ćwiczenie może być łatwiejsze bądź trudniejsze do wykonania, w zależności od w prawo / lewo w stronę prawą / lewą
tego, w jakiej odbywa się pozycji. Mówiąc inaczej - pozycja wyjściowa może też
służyć ułatwianiu lub utrudnianiu określonych ćwiczeń (stopniowanie trudno­
ści). Jest to istotne, gdyż w różnych pozycjach określone mięśnie pracują przeciw
sile grawitacji (muszą pokonywać ciężar danego odcinka ciała) albo też dla danego
74 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne {Mad ciała jako ćwiczenie lub pozycja wyjściowa do ćwiczeń 75

NAZWA STOSOWANA NAZWA STOSOWANA mchu siła grawitacji nie stanowi przeszkody (nazywa się to odciążeniem), w efek-
W GIMNASTYCE W KINEZYTERAPII cie ułatwiając ruch, co często jest konieczne u do osób niepełnosprawnych.
W każdej z tych pozycji można też wskazać na pewne zróżnicowanie wiel­
ości płaszczyzny podparcia, co wiąże się z układem kończyn i ma wpływ na sta-
bilność ciała. Przykładowo, w pozycji stojącej stopy mogą być zwarte, mogą być
Odwiedzenie kończyn i stawione w wykroku, zakroku, rozkroku, a także w wypadzie w przód lub w bok.
Ramiona (RR) w bok górnych (kkg) Stanie także może być jednonóż, a tułów może być wyprostowany lub w opadzie
równolegle do podłoża
do kąta prostego przód, bądź w skłonie. Również i klęk może być jedno- lub dwunożny, a także
rosty i podparty. Przysiad natomiast może być pełny lub nie - tzw. półprzysiad
raz podparty.
Ze względu na usytuowanie ogólnego środka ciężkości względem podłoża,
ozvcje wyjściowe dzieli się na: wysokie ( m i n . postawę stojąc), średnie - czyli
ółwysokie (wszelkie pozycje klęczne i przysiady) oraz niskie (siady i pozycje
_żące). Wśród siadów z kolei wyróżnia się siad prosty, rozkroczny, skrzyżny
RR w przód prostopadle Zgięcie kkg w stawach
klęczny, natomiast leżenie może być przodem, bokiem lub tyłem. Każda z tych
do tułowia i równolegle ramienno-barkowych
do podłoża do kąta prostego ozycji może być też zwieszona. Szczególną grupę stanowią tzw. pozycje izolo-
•ane, w skład których wchodzą siady, leżenia oraz klęki w różnych ich odmia-
ach. Tutaj już sama pozycja ogranicza lub wręcz uniemożliwia wykonanie ruchu
kreślonych odcinków ciała lub pojedynczych stawów. Jako przykład można podać
%lon tułowia w tył w pozycji stojącej (przeprost kręgosłupa), kiedy to najczęściej
iochodzi do pogłębienia lordozy lędźwiowej. Natomiast podczas tego samego
ichu w pozycji siedzącej na krześle czy ławce, nie dochodzi do hipcrlordozy,
dyż zgięcie stawów biodrowych blokuje (jak gdyby izoluje) ten ruch.
RRwtył
do granicy ruchu Wyprost kkg Opisane pozycje dotyczą ustawienia całego ciała. Innym ważnym elementem
est wyjściowy układ odcinków ciała, które mają poruszać się podczas danego
wiczenia. Ich pozycja wyjściowa też musi być określona i to dwuaspektowo, co
otyczy głównie kończyn. Przede wszystkim chodzi tu o ustawienie danego od-
mka względem całego ciała i o układ tego odcinka. Przykładowo, na początku
ończyny górne mogą być ułożone wzdłuż tułowia, uniesione w przód, w górę lub
v bok. Teraz trzeba określić ich układ, albowiem mogą być wyprostowane lub
RR w górę skos •gięte. Pozycję na końcu ruchu określa się z kolei jako końcową. Tak się składa, że
lub poza ruchami okrężnymi - pozycja końcowa jest jednocześnie pozycją wyj-
RR w górę na zewnątrz Odwiedzenie kkg ciową dla ruchu powrotnego, który niekoniecznie musi odbywać się tą samą
'rogą.

Poza przedstawioną rolą różnych pozycji, polegającą na stabilizowaniu pew­

nych odcinków ciała oraz utrudnianiu, ułatwianiu lub wręcz uniemożliwianiu wy­
konania niektórych ćwiczeń, trzeba uwzględnić i to, że niektóre pozycje już same
« sobie są ćwiczeniami o charakterze statycznym. Takie zadanie można im przypi­
RR w górę ponad głowę:
nać, gdy jakiś odcinek ciała (bądź całe ciało) muszą być przez pewien czas utrzy­
- RR bokiem w górę Odwiedzenie kkg do 180 st. mane siłą określonych mięśni przeciwko sile grawitacji. Przykładem może tu być
ponad głowę opad tułowia, rozmaite podpory czy tworzenie tzw. piramid. Niekiedy chodzi tylko
- RR przodem w górę Zgięcie kkg do 180 st. o przyjmowanie i utrzymywanie jakiejś pozycji, a innym razem, w tego typu pozy­
ponad głowę cji mogą być wykonywane dodatkowe ćwiczenia (np. kończyn), co nadaje całej tej
sytuacji charakter ćwiczenia złożonego. Niejednokrotnie ćwiczeniem są też zmiany
76 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 9. Układ ciała jako ćwiczenie lub pozycja wyjściowa do ćwiczeń 11

pozycji, a najlepszym tego przykładem może być seria przysiadów. Zmiany pozy­
cji są też stałym elementem układu ćwiczeń (np. podczas rozgrzewki). Zmian po­
zycji nic przeprowadza się jednak wtedy w sposób chaotyczny. Na ogól tak dobiera
się ćwiczenia, by płynnie przechodzić do coraz to niższych pozycji i z powrotem
poprzez pozycje pośrednie do stania
W fizjoterapii zmiany pozycji stanowią niejako odrębny problem. U nie­
mowląt, w trakcie rozwoju, mamy bowiem do czynienia z nabywaniem umiejętno­
ści przyjmowania coraz to wyższych pozycji. W normalnych warunkach odbywa
się to spontanicznie, natomiast w pewnych stanach chorobowych upośledzających
rozwój konieczna jest ingerencja terapeuty. Dlatego tzw. neurorozwojowe metody
usprawniania tych dzieci zawierają specjalne ćwiczenia ukierunkowane m i n . na
ten cci. Natomiast w innych przypadkach możemy mieć do czynienia z pewnymi
utrudnieniami dotyczącymi zmian pozycji (u osób zc sztywnością niektórych sta­
wów czy z niedowładem mięśni). Poszukuje się wtedy indywidualnych sposobów
skompensowania tego typu niedostatków u poszczególnych pacjentów - zwykle
z zastosowaniem dodatkowych pomocy. Zagadnienia te wchodzą jednak w zakres
szczegółowej kinezyterapii klinicznej Ogólnie natomiast warto wskazać na jeszcze
inny aspekt problemu. Otóż przyjmowanie różnych pozycji i ich zmiany są starym
elementem rozmaitych czynności wykonywanych w życiu codziennym. Niestety,
wiele osób przyjmuje i zmienia pozycje w sposób niewłaściwy, a to jest zwykle
powodem rozmaitych zmian przeciążeniowych, dotyczących przede wszystkim
kręgosłupa i związanych z tym zespołów bólowych. Dlatego też w profilaktyce Ryc. 10. Przykładowy sposób przejścia z pozycji stojącej do leżenia przodem.
specjalną uwagę zwraca się na pewną optymalizację tzw. pozycji roboczych
i zmian pozycji ciała (zwłaszcza, gdy towarzyszą temu większe obciążenia ze­ Ułożenia odcinkowe nacelowane są głównie na aparat ruchu i służą przede
wnętrzne). Szczegółowo zajmuje się tym ergonomia i tzw. .,szkola pleców". vszystkim zapobieganiu powstawania oraz utrwalania się przykurczy. Jeśli jest to
lieuniknione, to pozycje te mają stworzyć warunki do tego, by utrwalone niepra-
Jak wcześniej zaznaczono, już samo przyjęcie jakiejś pozycji ciała może być idłowe ustawienie było funkcjonalnie przydatne. W niektórych przypadkach tego
swego rodzaju ćwiczeniem. Zjawisko to jest często wykorzystywane w kinezytera­ ypu postępowanie ma wartość korekcyjną lub hiperkorekcyjną. W odcinkowym
pii, w której wyodrębniono nawet specjalny dział - tzw. leczenie ulożeniowe. -'czeniu ułożeniowym zwykle stosuje się rozmaite pomoce, np. wałki, kliny,
Poszczególne tzw. pozycje lecznicze spełniają jednak różne cele. Na ogól tego typu rążki, woreczki z piaskiem, taśmy oraz łuski czy inne przedmioty ortopedyczne -
postępowanie ma wartość profilaktyczną (ale nie tylko), zapobiegając np. tworze­ tabilizujące lub korygujące. Jako ułożenia korekcyjne bądź hiperkorekcyjne
niu i utrwalaniu się nieprawidłowych ustawień i deformacji. Ich rola nie ogranicza ewną wartość mają też zwisy - zależnie od potrzeb proste lub odwrotne. Ciężar
się jedynie do aparatu ruchu (patrz: poniżej). Zależnie od potrzeb stosuje się: vłasnego ciała może działać wtedy rozciągająco na skrócone tkanki, a także - od-
• leczenie ulożeniowe dotyczące całego ciała, lalając powierzchnie stawowe - odbarczająco. W tej sytuacji efekt rozciągania
• odcinkowe ułożenia profilaktyczne i korekcyjne. noże być nawet zwiększany - np. poprzez wahadłowe ruchy zwisającej części
-iała w odpowiednim kierunku. Ułożenia odcinkowe mogą też poprawiać krążenie
Pozycje dotyczące całego ciała mają zastosowanie przede wszystkim okalne, czego przykładem mogą być tzw. ćwiczenia wg Burgera. Szczególną od-
w schorzeniach układu oddechowego, w których aby złagodzić duszności lub po­ nianą tego typu leczenia ułożeniowego są tzw. pozycje antalgiczne, czyli zmniej-
prawić mechanikę oddychania stosuje się różne pozycje (np. B r u c e a czy Trende- -zające odczuwanie bólu [algesia = czucie bólu]. Na ogół chodzi tu o odciążenie
lenburga). natomiast w celu wydalenia wydzieliny zalegającej w drzewie oskrzelo­ lub odbarczenie bolesnego miejsca, czemu w pewnych pozycjach sprzyja m.in.
wym - tzw. drenaż ułożeniowy. Inne znaczenie mają pozycje ciała u osób dłużej zmiana kąta ustawienia sąsiednich odcinków ciała, dająca swego rodzaju „luz"
przebywających w pozycji leżącej, a ściślej - ich zmiany, wykonywane zwykle co w obrębie bolesnego stawu czy zmniejszenie nacisku wypadniętego dysku na
2-3 godziny, zapobiegające przede wszystkim tworzeniu się odleżyn struktury nerwowe itp.

Jak dowodzą przedstawione rozważania, pozycja ciała spełnia istotną rolę

jako ćwiczenie lub pozycja wyjściowa do ćwiczeń. W tym ostatnim zakresie ma
duże znaczenie i to zwykle stanowi podstawowe kryterium doboru pozycji do ćwi-
78 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty
czeń. Drugim kryterium jest stan ćwiczącego. W fizjoterapii często mamy do czy­
nienia z sytuacją, w której ćwiczenia muszą być wykonywane w łóżku pacjenta.
Nie powinno zatem dziwić, że ćwiczenia te wykonuje się najpierw w leżeniu i sia­
dzie na łóżku, a w miarę poprawy stanu usprawnianego - na krześle i w staniu
w sali chorych. Niekiedy ćwiczenia wymagają zastosowania pozycji izolowanej.
Należy przy tym pamiętać, że poszczególne pozycje jest też ułatwienie bądź
utrudnienie określonych ćwiczeń, a wykonywanie ćwiczeń w różnych pozycjach
jest też swego rodzaju urozmaiceniem.
Ryc. II. Przykład stopniowania trudności ćwiczenia za pomocą pozycji.
praktyczne
10. Ć W I C Z E N I A K S Z T A Ł T U J Ą C E
Ćwiczenia kształtujące określa się często mianem ogólnorozwojowych, po­
nieważ charakteryzuje je wszechstronny wpływ na organizm osoby ćwiczącej.
vlogą być stosowane m i n . jako przygotowanie organizmu do zwiększonego wy-
,lku (jako „rozgrzewka" przed lekcją wychowania fizycznego, treningiem czy
nnymi zajęciami ruchowymi), jako gimnastyka poranna lub śródlekcyjna lub jako
irma zajęć rekreacyjnych, kompensacyjno-korekcyjnych bądź rehabilitacyjnych.
)gólnie można powiedzieć, że zadaniem tego rodzaju ćwiczeń jest kształtowanie
rawidlowej postawy ciała oraz wyrobienie poprawnych nawyków ruchowych,
irówno w kontekście ogólnej koordynacji ruchowej, jak i bardziej szczegółowo -
ily, elastyczności oraz napięcia mięśni, optymalnej ruchomości stawów, poczucia
tmu, kierunku i ułożenia ciała w przestrzeni, a także czynności manualnych
zręczności. Ćwiczenia kształtujące pomocne są również w doskonaleniu poszcze-
ólnych zdolności motorycznych, ponieważ wpływają one na ukształtowanie po-
yższych cech - stąd wzięła się ich nazwa. Niezależnie od cech, jakie mają
ształtować poszczególne ćwiczenia, mogą one obejmować różne odcinki ciała
)atrz: systematyka ćwiczeń - podział anatomiczny) lub też dotyczyć całego ciała
wtedy właśnie jako ćwiczenia ogólnorozwojowe. Mogą być one wykonywane
iko wolne indywidualne lub grupowe, ze współćwiczącym, z przyborem czy na
izyrządach. Ćwiczenia kształtujące mają zatem zróżnicowany charakter, zarówno
od względem jakości (w zależności od celu), jak i sposobu ich przeprowadzenia.
>latego ćwiczenia te stanowią liczną grupę ćwiczeń gimnastycznych.
Aby uniknąć zbędnych powtórzeń, najpierw zostaną przedstawione pewne
agadnienia ogólne i niektóre rodzaje tych ćwiczeń, które później w różnej postaci
nogą pojawiać się w trakcie omawiania konkretny ch grup ćwiczeń.
Ćwiczenia kształtujące wykonywane są w różnym, ale określonym tempie,
v związku z czym konieczne jest np. wyliczanie (przykładowo na dwa lub cztery),
uekiedy wykorzystywanie taktomierza albo akompaniamentu muzycznego, co
resztą bardziej aktywizuje ćwiczących i podnosi atrakcyjność zajęć. Pierwszym
-lcmentem prowadzenia tego rodzaju ćwiczeń jest pokaz (demonstracja), najlepiej
równoczesnym objaśnieniem słownym. Jeżeli osoba prowadząca ćwiczenia stoi
rzodcm do grupy, to pokaz powinien odbywać się na zasadzie „odbicia lustrza­
nego", a komendy słowne uwzględniające strony (prawa-lcwa) powinny być dosto­
sowane do ruchów wykonywanych przez grupę. Innymi słowy, instruktor mówi
przykładowo, że wykonuje ruch lewą kończyną górną, podczas gdy faktycznie
porusza prawą. Jeżeli natomiast sala, w której odbywają się ćwiczenia, wyposa­
żona jest w lustra, to prowadzący może stać tylem do grupy (a przodem do lustra)
' w ten sposób obserwować ćwiczących, a demonstracja przebiega zgodnie z ko­
mendą słowną. Kolejny element (etap) to próba wykonania ruchu przez ćwiczą­
cych oraz określona liczba powtórzeń. Początkowo trudniejsze ćwiczenia rozbija
80 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
się zwykle na elementy (metoda analityczna) Najpierw grupa próbuje wykonać
kilka razy poszczególne fragment) złożonego ruchu, a później całość komponuje
się w odpowiedni jego wzorzec (ćwiczenie złożone). Podczas kolejnych powtórzeń
prowadzący ćwiczenia powinien kontrolować poprawne wykonanie ćwiczenia
przez poszczególnych ćwiczących i na bieżąco korygować stwierdzone nieprawi­
dłowości. Można też po kilku powtórzeniach przerwać ćwiczenie, zwrócić uwagę
na popełnione błędy oraz ponownie zlecić wykonanie ćwiczenia - aż do skutku.
Odrębnie może być „przećwiczony" trudniejszy fragment ruchu.
Omawiane ćwiczenia stanowią liczną i zróżnicowaną grupę, dlatego trudno
przedstawić uniwersalne wskazówki dotyczące ich wykonywania. Poniżej przed­
stawiono zatem odziclnie ważniejsze rodzaje tych ćwiczeń, najbardziej przydatne
w procesie usprawniania. Trzeba jednak pamiętać, że o wyborze rodzaju ćwiczeń
oraz doborze pojedynczych ćwiczeń decyduje przede wszystkim cel. jakiemu mają
służyć Ponieważ większość spośród tego typu ćwiczeń wykonuje się w formie
grupowej, istotny jest dobór możliwie jednorodnej grupy. Zdarza się. że niekiedy
są to ćwiczenia grupowo-indywidualne. kiedy to niektórym ćwiczącym (stosownie
do ich potrzeb i możliwości) zaleca się opuszczenie jakiegoś ćwiczenia, mniejszą
liczbę powtórzeń, bądź wykonanie go w postaci uproszczonej.
Najczęściej popełniane błędy w sferze ogólnej to:
• aplikowanie ćwiczeń niemożliwych do wykonania (niedostosowanych do moż­
liwości ćwiczących);
• żądanie od ćwiczących wykonania ćwiczenia, którego nie rozumieją (brak po­
kazu, niewłaściwy opis ruchu);
• niewłaściwy rytm ćwiczeń (np. zaburzający jego płynność);
• brak odpowiedniej reakcji prowadzącego na popełniane błędy i niekorygowanie
tych błędów.
10.1. Ćwiczenia wolne i z przyborem
ĆWICZENIA WOLNE
Ćwiczenia wolne należą do często stosowanych w fizjoterapii. Największe
chyba zastosowanie mają tutaj ćwiczenia wolne - o charakterze wzmacniającym,
rozluźniającym i rozciągającym. Najczęściej prowadzone są w formie grupowej,
choć nierzadko również jako indywidualne. Ćwiczenia tego typu wkomponowane
są zwykle w początkową i końcową część zajęć, służąc w ten sposób przygotowa­
niu do innych ćwiczeń, bądź wyciszeniu organizmu po nich. Potrzebne są jedynie
maty lub materace, by chronić ćwiczącego przed kontaktem z twardym i zimnym
podłożem.
Zadaniem ćwiczeń wzmacniających jest selektywne oddziaływanie na po­
szczególne partie mięśniowe (rzadziej na pojedyncze mięśnie) w celu zachowania
lub przywrócenia ich prawidłowej siły (ćwiczenia kształtujące silę mięśni bez
przyborów i/lub przyrządów). Zalecane są przede wszystkim u tych osób. u któ-
0. Ćwiczenia kształtujące Xl
cli nie ma jeszcze możliwości zastosowania dodatkowego obciążenia (oporu), ze
względu na zbyt niską siłę mięśni lub przeciwwskazania. Jedynym obciążeniem
~t tutaj pokonywanie podczas ruchu ciężaru własnych odcinków ciała. W tym
ehi wykorzystuje się większość wolnych ćwiczeń gimnastycznych, natomiast
ich wartości pod tym względem decyduje przede wszystkim pozycja wyjściowa,
icrunck wykonywania ruchu oraz tempo i odpowiednia liczba powtórzeń.
Ćwiczenia o charakterze rozluźniającym stosuje się w różnym celu. Mogą
uc być wykonywane przed właściwymi ćwiczeniami, w celu normalizacji napic­
ia mięśniowego osób. u których z różnych przyczyn doszło do jego wzmożenia
zęściej jednak zleca się wtedy inne zabiegi - np. z zakresu fizykoterapii). Ćwi-
zenia rozluźniające mogą też być wykorzystane jako „przerywnik" ćwiczeń
znacznej intensywności wysiłku. Często też wykonuje się je na zakończenie róż-
irodnych ćwiczeń. W końcu ćwiczenia takie mogą też stanowić odrębną jed-
»stkę ćwiczeniową - np. jako trening autogenny Schultza czy progresywna relak-
icja wg Jackobsona. Te ostatnie, obok innych technik tego typu. stanówią odrębną
rupę ćwiczeń pozwalających na uzyskanie relaksacji ogólnej bądź miejscowej,
erwsza z nich polega nic tylko na świadomym i kontrolowanym zmniejszaniu
zolncgo napięcia mięśni, ale też na swego rodzaju regulacji akcji serca i rytmu
ddechowego. Ćwiczenia relaksacji lokalnej zmierzają natomiast głównie do opa-
iwania umiejętności świadomego rozluźniania określonych mięśni, co ma spore
łączenie w procesie ich reedukacji w niektórych przypadkach neurologicznych,
ego typu ćwiczenia mogą też być przydatne do wyłączenia nadmiernej obrony
ięśniowej, do której dochodzi zwykle przy próbie wykonania ruchu, któremu
warzyszy ból. Nieraz, aby uzyskać rozluźnienie, wykorzystuje się zjawisko tzw.
claksacji poizometrycznej. Rozluźniające ćwiczenia gimnastyczne mają nieco in-
ych charakter, gdyż działają bardziej ..mechanicznie". Polegają przede wszystkim
i wykonywaniu ruchów wahadłowych zwisającą kończyną, wstrząsaniu nią, bądź
z na bezwładnym opadaniu wzniesionej wcześniej kończyny. W kinezyterapii
.itomiast rozluźnienie uzyskuje się często poprzez wprowadzenie w ruch waha-
owy lub wibracyjny kończyny będącej w tzw. podwieszeniu osiowym. W tym
clu stosuje się również tzw. podwieszenie oscylujące (na gumach lub sprężynach).
A arto też wiedzieć, że relaksacji (zwłaszcza ogólnej) sprzyjają również odpowied-
ie warunki do ćwiczeń - pomieszczenie dostatecznie ogrzane, łagodnie oświc-
lone i wolne od hałasu (choć stosuje się też specjalny rodzaj muzyki). Polecenia
nuszą być wydawane odpowiednim głosem (spokojnie, powoli), a pozycja do ćwi-
zeó wygodna.
Ćwiczenia rozciągające (stretching) stanowią obecnie dość popularną
rupę ćwiczeń - przede wszystkim ze względu na ich wartość. Wykonując ćwi­
czenia o tym charakterze trzeba pamiętać o kilku podstawowych zasadach. Przede
•-szystkim każde ćwiczenie musi być wykonywane w odpowiedniej pozycji,
sprzyjającej rozciągnięciu odpowiednich struktur. Rozciągnięcie to musi z kolei
osiągnąć odpowiedni stopień i być utrzymane przez określony czas oraz powtó­
rzone odpowiednią liczbę razy. Złe wykonanie ćwiczenia może mieć nawet bar­
dziej szkodliwe skutki, niż jego brak. Następstwem niewłaściwie wykonywanego
stretchingu może być przykładowo ścieranie się chrząstki stawowej, a nawet od-
82 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
słonięcie gołej kości, ze wszystkimi konsekwencjami tego procesu. Dotyczy to
zarówno stawów obwodowych, jak i kręgosłupa, zwłaszcza w razie współistnie­
nia jakichś zmian patologicznych (np. dyskopatii czy skoliozy). Bardzo istotna pod
tym względem jest też wielkość kąta, pod jakim są ustawione sąsiednie elementy
podczas wykonywania ćwiczeń rozciągających.
Istnieje wiele odmian stretchingu, z których niektóre utraciły j u ż pierwotną
wartość. Są to: stretching dynamiczny, ze swą odmianą - balistycznym, stretching
statyczny aktywny i pasywny (relaksacyjny) oraz stretching izometryczny i kombi­
nowany. Stretching stosowany bywa w zasadzie w dwojaki sposób. Mogą to być
pojedyncze ćwiczenia, wplatane w jakąś większą całość, stanowiące tylko element
tej jednostki, przydatny do osiągnięcia doraźnego celu, a nie celu głównego. Innym
razem na tej formie aktywności oparta jest niemal cała jednostka (stretching „od
stóp do głów"), a realizowane w jej trakcie cele są niejako nadrzędne w stosunku
do pozostałych.
Początkowo na tzw. stretching „od stóp do głów" (a w zasadzie odwrotnie)
przeznacza się około półtorej godziny. Z biegiem czasu, kiedy uczestnicy potrafią
j u ż płynnie wykonywać ćwiczenia, skraca się go do 4 5 - 6 0 minut. Trwa to tak
długo, ponieważ osobno ćwiczone są poszczególne grupy mięśniowe, a dla każdej
z nich trzeba uwzględnić pewne stałe elementy, tj. rozgrzewką, fazę rozciągania
i odpowiednią liczbę powtórzeń. Całość jednostki składa się natomiast z czterech
podstawowych elementów, tj. ogólnej rozgrzewki wraz z tzw. rozgrzewką „krąże­
niową" (sercowo-naczyniową) i stretchingiem ogólnym, następnie wykonuje się
specjalistyczną rozgrzewkę, po niej następuje część główna, a na koniec uspokoje­
nie organizmu (cool-down). W trakcie ćwiczeń zmieniane są również pozycje,
najczęściej od pozycji stojącej, przez klęczną do siedzącej i leżącej. Może się zda­
rzyć, że w trakcie stretchingu pojawią się jakieś „nienormalne" odczucia w obrębie
mięśni lub stawów, co jest sygnałem do natychmiastowego przerwania ćwiczenia.
Wówczas należy spokojnie określić rodzaj i miejsce tych niepokojących objawów
oraz zastanowić się nad ich ewentualną przyczyną.
Można wskazać na trzy główne możliwości zastosowania stretchingu:
w profilaktyce (w celu utrzymania sprawności na optymalnym poziomie, aby zapo­
biec urazom), w treningu sportowym jako jego uzupełnienie (nieraz przed i w trak­
cie trwania każdego treningu oraz zawsze po nim) oraz w fizjoterapii, j a k o uzupeł­
nienie terapii.
Wykonując ćwiczenia rozciągające w celach profilaktycznych, należy
uwzględnić wiek i potrzeby oraz możliwości ćwiczących, gdyż ruchomość sta­
wowa zachowuje się w sposób zróżnicowany w różnym wieku. Dzieci w wieku
przedszkolnym (2-5 lat) praktycznie w ogóle nie muszą stosować takich ćwiczeń,
gdyż ich ciała są tak elastyczne, że w trakcie naturalnej zabawy stawy pracują
w ich maksymalnym zakresie. W późniejszym okresie (6-10 lat) rozpoczyna się
j u ż fizjologiczny spadek (ograniczanie) ruchomości w stawach biodrowych i ra-
miennych. Aby ten proces spowolnić dzieci mieszczące się w tym przedziale wie­
kowym powinny j u ż stosować dynamiczny stretching w obrębie stawu ramiennego
(polegający na unoszeniu i jego rotacji we wszystkich kierunkach) oraz stawu bio-
/(). Ćwiczenia kształtujące 83
drowego (unoszenie kończyny dolnej we wszystkich kierunkach). Jeśli zaś chodzi
0 kręgosłup, to osiąga on swoją maksymalną ruchomość około 8-9 roku życia.
Trzeba jednak zachować ostrożność, gdyż próbując zwiększyć naturalną rucho­
mość kręgosłupa, poprzez wielokrotne powtarzanie zgięć i skrętów, można nawet
spowodować złamania przeciążeniowe w obrębie płytek wzrostowych kręgów
1 doprowadzić w ten sposób do powstania różnorodnych zmian patologicznych (np.
spondylolizy czy spondylolistezy), dających w późniejszych okresach życia róż-
!go rodzaju dolegliwości bólowe ze strony kręgosłupa. Stosując stretching
u dzieci powinno się unikać jego statycznych odmian (pasywnej, aktywnej, izome-
trvcznej). Wynika to przede wszystkim z faktu, iż na tym etapie rozwoju układu
nerwowego dominuje pobudzanie nad hamowaniem, a to z kolei oznacza, że
, iceku trudno jest utrzymać daną pozycję w bezruchu, odprężyć i odpowiednio
skoncentrować się na ćwiczeniu przez odpowiednio długi czas. Ponadto, Wyma­
gane jest tu uświadomienie sobie doznawanych odczuć, co stanowi istotny czynnik
pobiegający uszkodzeniu rozciąganych mięśni. W zasadzie nie wolno stosować
< retchingu izometrycznego, relaksującego i balistycznego przed osiągnięciem
okresu dojrzewania, ponieważ dziecięce mięśnie nie przeciwstawiają się dostatecz-
i c rozciąganiu, wobec czego niekontrolowanemu rozciągnięciu ulegają więzadla.
Przed tzw. drugim skokiem wzrostowym (10-13 lat) ćwiczenia ukierunkowane na
i chomość stawową mogą być intensywniejsze. Kolejny okres (13-15 lat) przynosi
dość specyficzną sytuację. W tym okresie niektóre dzieci gwałtownie rosną, a ich
i ięśnic i więzadla nie wydłużają się tak szybko, jak rosnące na długość kości (nie
i adążają za nimi). Pojawia się wtedy np. nadmierna lordoza lędźwiowa, w głównej
mierze spowodowana szybszym wzrostem kośćca kręgosłupa niż jego mięśni.
rretching w tym okresie powinien być więc nacelowany głównie na te mięśnie,
I óre nie są samoistnie naciągane przez szybko rosnące kości. Stan taki, bez odpo-
icdnich ćwiczeń, doprowadzić może np. do rozwoju wady postawy. W pierw-
zym okresie młodzieńczym wszystkie kości, więzadla i mięśnie nie są jeszcze
'statecznie mocne. W drugim etapie tego okresu (15-19 lat) dopuszcza się j u ż
osowanie stretchingu w takim stopniu, jak u osób dorosłych (czyli bez specjał­
ach ograniczeń). Ograniczenia takie nie dotyczą nawet osób w tzw. trzecim
ieku, a nawet przeciwnie - ćwiczenia rozciągające są wręcz zalecane, jako spo-
ób na dłuższe utrzymanie sprawności ogólnej i uniezależnienia od osób trzecich.
Bez względu na wiek, stretchingu nie powinno się wykonywać w stanach
ourazowych mięśni, stawów i ścięgien, a także krótko po przebytych zabiegach
peracyjnych. W tych przypadkach rozciąganie nie sprzyja bowiem gojeniu się
szkodzonych tkanek i może doprowadzić do kolejnych „naderwań". Pewna
drożność zalecana jest również w przypadku dolegliwości bólowych w powyż-
zych tkankach, gdyż mogą one wynikać ze wcześniejszych mikrourazów i rozcią­
gania, a nawet rozrywania blizn tworzących się w trakcie ich gojenia.
Stretching może być również stosowany jako uzupełnienie t r e n i n g u spor-
iowego. Ćwiczenia rozciągające, wykonywane przed treningiem, uelastyczniają
mięśnie, przygotowując je w ten sposób do zwiększonej pracy. Po treningu nato­
miast, przywracają im ich naturalną długość, zapobiegając powstawaniu „zakwa­
sów", a także likwidują uczucie zmęczenia oraz sprzyjają regeneracji. Odrębny
84 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty
problem stanowi profilaktyka urazów. Urazom sportowym sprzyjają m.in. mo­
menty maksymalnego napięcia mięśni j u ż rozciągniętych, użyte przeciwko szyb­
kiemu ruchowi o relatywnie dużym obciążeniu. Może to np. prowadzić do roze­
rwania mięśnia kończyny podporowej podczas kopnięcia. Tego typu urazom
sprzyja też gwałtowne przyspieszenie przeciw dużemu oporowi, czego przykładem
może być rozerwanie mięśnia łydki obserwowane czasem podczas startu z bloków.
Sama tylko ruchomość stawów nie zabezpiecza przed urazami. Niezbędna jest
jeszcze równowaga sił pomiędzy grupami mięśniowymi leżącymi po obu stronach
różnych osi obrotu.
Ryc. 12. Przykłady ćwiczeń rozciągających.
W Fizjoterapii stretching może stanowić cenne uzupełnienie usprawniania,
zwłaszcza w sytuacjach gdy zachodzi potrzeba przywracania ruchomości stawo­
wej. W leczeniu zachowawczym potrzeba taka wynika z towarzyszącego wielu
dysfunkcjom (czy nawet charakterystycznego dla nich) ograniczenia ruchomości,
wynikającego głównie ze skrócenia tzw. miękkich elementów okołostawowych.
W kinezyterapii istnieje oczywiście sporo sposobów postępowania ukierunko­
wanego na utrzymanie bądź przywracanie odpowiedniego zakresu ruchu w sta­
wach. Wiele z nich nosi też pewne znamiona naciągania podobnego do stosowa­
nego w stretchingu (np. ułożenia redresujące, ćwiczenia bierne redresyjne, poizo-
metryczna relaksacja).
Jak j u ż wspomniano, złe wykonywanie stretchingu może mieć nawet gorsze
skutki niż zupełny brak tego typu ćwiczeń. Dlatego warto znać błędy, jakie można
tu popełnić i oczywiście ich unikać. Do najczęściej popełnianych błędów podczas
wykonywania stretchingu należą:
• zła rozgrzewka, podczas której nie podnosi się wystarczająco temperatura mię­
śni, nie dochodzi do przyspieszenia krążenia krwi, nie zostają rozgrzane stawy -
czyli ogólnie mówiąc - brak przygotowania organizmu do wysiłku;
• zbyt duże obciążenia treningowe, zwłaszcza bez wystarczającego odpoczynku,
prowadzące w konsekwencji do przemęczenia (przewlekłego zmęczenia);
• nieodpowiednia kolejność ćwiczeń, zarówno w trakcie pojedynczych zajęć, jak
i większej całości (np. w trakcie tzw. mikrocyklu tygodniowego), co może
zwielokrotniać czas potrzebny na odpoczynek;
• zbyt wiele powtórzeń danego ćwiczenia, może z kolei powodować przewlekłe
zmęczenie miejscowe;
praktyczne 0. Ćwiczenia kształtujące
is
• niewłaściwa technika wykonywanych ćwiczeń (np. wykonywanie ćwiczeń
w nieodpowiedniej pozycji, zła sekwencja rozciągnięć i skurczy izometrycz-
nych, nieodpowiedni czas trwania ćwiczenia i niewłaściwa liczba j e g o powtó­
rzeń, wstrzymywanie oddechu, kontynuowanie ćwiczenia pomimo bólu, czy
wreszcie „sprężynowanie" na końcu ruchu), czyniąca cały trening bezużytecz­
nym, pomimo znacznego wysiłku ze strony ćwiczącego;
. brak systematyczności, niweczący przeważnie wcześniej uzyskane efekty.
WICZENIA Z PRZYBORAMI
Obecnie na rynku istnieje szeroka gama różnorodnych przyborów do ćwi-
eń. Ich rola polega głównie na uatrakcyjnieniu ćwiczeń, a często również na
jwróceniu uwagi ćwiczącego od jego dolegliwości (np. bólu), ale co najważniej-
c - przybory służą przede wszystkim precyzyjnemu i wyselekcjonowanemu od-
/iaływaniu, ukierunkowanemu na określone cele. O doborze przyboru do ćwiczeń
.cyduje zwykle przede wszystkim zaplecze sprzętowe ośrodka, przychodni czy
ibinetu, w którym prowadzone są ćwiczenia. Dążyć należy jednak do tego, by
yposażenie w różnorodne przybory (zwłaszcza drobne i niekosztowne) było bo-
ite. umożliwiające wykonywanie ćwiczeń służących różnym celom. Przybory
ają bowiem szczególną wartość w fizjoterapii. O ile u osób pełnosprawnych ćwi-
i zenie ukierunkowane na osiągnięcie jakiegoś celu może być zamiennie wykony-
ane w postaci ćwiczenia wolnego, ze współćwiczącym czy na przyrządzie, o tyle
osób niepełnosprawnych alternatywy te są przeważnie wykluczone, wobec czego
istosowanie przyboru stanowi często jedyny sposób na realizację danego ćwicze­
nia. Poniżej przedstawiono zatem kilka rodzajów ćwiczeń z wykorzystaniem przy­
ł ó w , szczególnie przydatnych w fizjoterapii.
wiczenia na piłkach
Piłki do ćwiczeń funkcjonalnych (tzw. piłki szwajcarskie) wykonane są
winylu i wypełnione powietrzem. Mogą mieć różną wielkość (o średnicy np. 45,
5, 65, 75 cm, a do celów specjalnych i większe - nawet do 120 cm), po to, by
uymalnie dobrać wielkość piłki do rodzaju ćwiczeń oraz wzrostu ćwiczącego. Do
liczeń funkcjonalnych wielkość piłki powinna być taka, by w pozycji siedzącej
awy kolanowe były zgięte pod kątem prostym (dopuszczalny jest nieco większy
it. czyli rozwarty). Nie może natomiast mieć miejsca taka sytuacja, w której pod-
zas siadu kolana będą się znajdowały powyżej stawów biodrowych (kąt poniżej
) Piłki te są wytrzymałe na duże obciążenia, nawet do ok. 450 kg. Ponieważ
iłki „z natury" są niestabilne, w niektórych sytuacjach konieczne jest zastosowa-
ie specjalnych podkładek w kształcie obręczy, po to, by się nie przemieszczały
np. u kobiet w ciąży czy u osób z zaburzeniami równowagi).
Piłki te w istocie są swego rodzaju przyrządem, gdyż wiele ćwiczeń, wyko­
nuje się na nich, tak jak na innych przyrządach. Mogą jednakże być one także
przyborem - kiedy są np. popychane, toczone czy unoszone kończynami górnymi
hądż dolnymi. Ze względu na podobieństwo tego typu pomocy do klasycznych
piłek gimnastycznych (np. piłek lekarskich), ćwiczenia z użyciem piłek szwajcar-
86 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 10. Ćwiczenia kształtujące 87

skich celowo umiejscowiono w tym rozdziale (zamiast pośród ćwiczeń na przyrzą­ Podczas tego typu ćwiczń zawsze należy kontrolować ruchy piłki, na której
dach). Tego typu uchybienia systematyczne dotyczą zresztą i innych ćwiczeń, gdyż ety bądź siedzi ćwiczący. Ruchy te powinny być raczej niewielkie i powolne,
niektóre pomocne do ich wykonywania z powodzeniem mogą pełnić różnorodną Jyż zbyt obszerne lub gwałtowne mogą sprowokować występowanie tzw. reakcji
rolę - zarówno przyboru, jak i przyrządu. iowarzyszonych lub kompensacyjnych ruchów w obrębie tułowia, głowy i koń-
Wracając do podjętego problemu trzeba najpierw nadmienić, że ćwiczenia /yn górnych (gdy ćwiczenie jest wykonane prawidłowo w pozycji siedzącej nie
funkcjonalne na piłkach mogą być wykonywane przez osoby zdrowe, w różnym wstępują ruchy we wspomnianych częściach ciała). Podczas ćwiczeń na piłkach,
wieku i o różnym stanie sprawności, w celach profilaktycznych, rekreacyjnych właszcza z dziećmi, trzeba pamiętać też o tym, by układając dziecko (szczególnie
oraz po prostu dla zabawy. Ćwiczenia na piłkach znajdują też swoje zastosowanie lałe) po raz pierwszy na piłce terapeuta trzymał je blisko własnego ciała, obejmu-
w fizjoterapii - m.in. w ginekologii, pediatrii, neurologii, ortopedii. Piłki szwajcar­ ąc rękami. Dopiero po zaakceptowaniu tej pozycji prowadzący ćwiczenia może
skie wykorzystywane są nawet na oddziałach intensywnej terapii, m.in. u pacjen­ topniowo oddalać się od ćwiczącego. Nie wolno też poruszać piłki poprzez ciało
tów w stanie śpiączki. Piłki tego typu stwarzają wiele możliwości - można na nich i/iecka - w czasie, gdy terapeuta trzyma dziecko powinien poruszać lub kontrolo-
wykonywać różnego rodzaju ćwiczenia - np. wzmacniające, rozciągające, stabili­ vać piłkę własnymi przedramionami, kolanami bądź tułowiem.
zacyjne, koordynacyjne, równoważne czy rozluźniające. Istnieje również odmiana
W fizjoterapii piłka taka może też pomagać terapeucie - zwłaszcza w pod-
ćwiczeń wydolnościowych wykonywanych właśnie na piłkach - tzw. aerobik na
oszeniu i poruszaniu ciężkimi częściami ciała pacjenta. Podczas ćwiczeń na pił-
piłkach. Wypracowano też specyficzne metody ćwiczeń z wykorzystaniem tego
ich można stosować dodatkowo jeszcze inne przybory, np. taśmy, ciężarki czy
typu piłek - np. metoda S. Klein-Vogelbach czy elementy metody B. Bobath.
iałe piłki.
Piłki o których mowa, mogą być stosowane m.in. do nauki prawidłowego Jak widać, tego typu piłki stwarzają wiele różnorodnych możliwości, nato-
przenoszenia ciężaru ciała. Ćwiczący, siedząc na piłce ze stopami opartymi o pod­ liast dobór konkretnych ćwiczeń zależy głównie od celu, jakiemu mają służyć.
łoże lub klęcząc (klęk jednonóż z oparciem uda po stronie wykrocznej na piłce)
może przenosić ciężar ciała, obciążając jedną lub obie stopy jednocześnie (przy­
gotowanie stopy/stóp do przejęcia funkcji podporowej i rozdzielenie ruchów bio­
der). Powolne, kontrolowane przemieszczanie piłki w płaszczyźnie czołowej uła­
twia odczuwanie zmiany ułożenia środka ciężkości ciała i odruchowe ustawianie
poszczególnych części ciała względem siebie oraz wydłużanie i skracanie mięśni
w obrębie tułowia. Poruszanie piłką w płaszczyźnie strzałkowej umożliwia głównie
korygowanie ustawienia miednicy w tej płaszczyźnie (umiejętność utrzymywania
miednicy w pozycji pośredniej jest niezbędna m.in. dla dalszej pionizacji). Ćwi­
czenia na piłkach wykonywane szybciej (gwałtowniejszym ruchem) mogą być
wykorzystywane w celu doskonalenia reakcji równoważnych i obronnego podporu.
Ćwiczenia na piłce umożliwiają też naukę i doskonalenie stabilizacji tułowia oraz
wspomagają aktywność antygrawitacyjną, niezbędną dla prawidłowego utrzymy­
wania postawy i poruszania się. Pomocne w tego typu ćwiczeniach jest np. lustro
dzięki któremu ćwiczący może kontrolować swoją postawę.
Piłkę terapeutyczną można z powodzeniem wykorzystać również do zwięk­
szania zakresu ruchomości. Poprzez odpowiednią pozycję wyjściową oraz po­
wolny, rytmiczny ruch toczenia piłki w określonym kierunku można uzyskać wa­
runki do rozciągania określonych grup mięśniowych czy elementów okołostawo­
wych. Używając tego przyboru można też doskonalić określone sekwencje ruchów.
Na piłce można się oprzeć (podeprzeć), co z jednej strony wspomaga stabilizację
Ryc. 13. Przykłady ćwiczeń na piłkach.
lub uspokaja pacjenta, ale z drugiej wymusza większą aktywność aniżeli wtedy,
gdy podpór ten odbywa się na nieruchomym podłożu. Przykładowo przechodzenie
( wiczenia z użyciem wałków
z klęku jednonóż do pozycji stojącej z oparciem rąk na piłce daje pewne poczucie
stabilizacji, ale jednocześnie uniemożliwia pełny podpór i obciążenie rąk, co z ko­ W pewnej styczności do ćwiczeń z piłkami pozostają ćwiczenia na wałkach.
lei wymusza odpowiednią aktywność statyczną w obrębie tułowia i obręczy bio­ Służą głównie kształtowaniu równowagi (na ruchomym podłożu), aczkolwiek nie
drowej. tylko. W tym celu używa się różnorodnych wałków, dostosowanych pod względem
XX Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
średnicy i długości do wymiarów ćwiczącego i celu ćwiczeń. Ważne, by miały
także odpowiednią twardość, gdyż zbyt miękki wałek utrudnia stabilizację
Ćwiczenia na wałkach są łatwiejsze niż na piłkach - zarówno dla ćwiczą­
cego, jak i dla terapeuty - ponieważ kontakt ćwiczącego z ruchomym podłożem
jest tutaj większy, a ruch odbywa się tylko w jednej płaszczyźnie. Stwarza to więk­
sze poczucie bezpieczeństwa, a ruchy mogą być obszerniejsze. Ta jednoosiowość
ćwiczeń jest też swego rodzaju ułatwieniem i przygotowaniem do innych ćwiczeń.
Nie oznacza to jednak, że mogą to być wyłącznie ćwiczenia symetryczne, bo
można przecież przyjąć pozycję asymetryczną lub wykonywać ruchy po skosie.
Wspomniana jednokierunkowość przemieszczeń zmusza natomiast prowadzącego,
by - stosownie do potrzeb - odpowiednio sytuował ciało ćwiczącego względem osi
walka - wzdłuż lub w poprzek. Na walkach o dużych gabarytach ćwiczenia mogą
być wykonywane w dwojaki sposób - cale ciało ćwiczącego znajduje się na wałku,
albo tylko część ciała znajduje się na wałku, a pozostałe (np. kończyny górne lub
dolne) poza nim (np. wsparte na podłoże). Ćwiczyć można w różnych pozycjach -
leżąc, w klęku podpartym, siedząc jak na krześle, w siadzie rozkrocznym bądź
wykrocznym. Dodatkową korzyścią, w odróżnieniu od piłki jest to. żc na wałku
0 odpowiedniej długości można ułożyć ćwiczącego tak. by długa oś ciała pokry­
wała się z osią wałka. Poza tym. podczas niektórych ćwiczeń, wałek może być
obejmowany przez ćwiczącego kończynami dolnymi lub górnymi, co daje mu
większe poczucie bezpieczeństwa, dzięki czemu ruchy na wałkach mogą być szer­
sze niż na piłkach. Pewnym dodatkowym walorem (dogodnością) jest to, żc za­
równo terapeuta, jak i ćwiczący mogą znajdować się jednocześnie na wałku - np.
siedząc na nim w rozkroku. Ułatwia to wspomaganie ćwiczeń i sterowanie ruchem
przez terapeutę, a także asekurację ćwiczącego, zwłaszcza gdy używa się dodatko­
wego przyboru. W trakcie tych ćwiczeń często używa się bowiem takich przybo­
rów, jak np. małe piłki, laski, obręcze i inne. Ten dodatkowy przybór służy zwykle
zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa, nieraz używany jest jednak aby odwrócić
uwagę od głównego zadania - np. w celu zautomatyzowania reakcji równoważ­
nych.
W zależności od inwencji prowadzącego, wałek może mieć dość szerokie
zastosowanie. Zwykle tylko ćwiczący znajduje się na wałku, a terapeuta porusza
wałkiem (wykonuje ruchy obrotowe), co jest dobrym i łatwym sposobem przepro­
wadzania ćwiczeń równoważnych na ruchomym podłożu. W innej sytuacji, kiedy
ćwiczący .,zwiesza się na wałku" w klęku podpartym (gdy kończyny górne wsparte
są na wałku, a dolne znajdują się na stałym podłożu), poprzez ruchy wałka wymu­
sza się niejako ruch kompensacyjny tułowia, czyli podążenie środka ciężkości
w kierunku uciekającego punktu podparcia (wymuszanie aktywnej stabilizacji tuło­
wia). Jeśli natomiast wałek będzie usytuowany skośnie, jednym końcem podparty
na podwyższeniu (np. na niskiej skrzy ni), to nic tylko można ułatwiać pionizację
1 kształtować reakcje równoważne w nieco wyższych pozycjach, lecz także wyko­
nywać tzw. ćwiczenia obronne na wcześniejszych etapach pionizacji ćwiczącego,
kiedy boi się on jeszcze wyższych pozycji. Innym przykładem bardziej wszech­
stronnego wykorzystania wałków mogą być ćwiczenia ukierunkowane na rozdzie­
lenie ruchów kończyn, szczególnie dolnych, w czym może być pomocna pozycja
li Ćwiczenia kształtujące 89
wykroczna na wałku. W tego typu ćwiczeniach chodzi przede wszystkim o odpo-
v jednie przejmowanie ciężaru ciała z wyeliminowaniem współruchów drugiej
iczyny, co jest szczególnie istotne, gdy mamy do czynienia z patologicznymi
\ nergiami i/lub z zaburzeniami dysocjacji.
Wobec dużego bogactwa ćwiczeń z użyciem wałków, terapeuta musi przede
wszystkim określić cel ćwiczeń, jaki chce uzyskać i w zależności od tego odpo­
wiednio dobrać wielkość wałka, pozycję do ćwiczeń oraz rodzaj wykonywanych
uchów.
Ryc. 14. Przykładowe ćwiczenia z użyciem wałków.
wiczenia z piłkami
Piłki są przyborami powszechnie znanymi, choć nie zawsze docenia się
nożliwości ich wykorzystania w terapii. Dostępne są w różnych rozmiarach,
i różnej fakturze powierzchni oraz o zróżnicowanym ciężarze. Ich zastosowanie
est bardzo wielostronne. Dla potrzeb fizjoterapii (i nie tylko) produkuje się wiele
dmian piłek. Są to m.in. piłki „kolczaste" (tzw. ,jeże"), które dzięki tej
pecyficznie zmienionej powierzchni, pobudzają zakończenia nerwowe umiesz-
zone w skórze, za pomocą swego rodzaju masażu. W ten sposób potęgują
dczucia dotykowe, upośledzone np. w przebiegu niektórych uszkodzeń obwodo­
wego i ośrodkowego układu nerwowego czy innych zaburzeń sensomotorycznych.
'iłki te mogą mieć różną wielkość - od mieszczących się w dłoni, po opisane
wcześniej piłki do ćwiczeń funkcjonalnych.
Piłki tenisowe (lub inne o podobnej wielkości) wykorzystywane są głównie
lo ćwiczeń rąk. Są również stosowane w profilaktyce ułożeniowej - zabezpiecza-
ląc funkcjonalne ustawienie dłoni. Piłeczki do tenisa stołowego mogą być po-
nocne np. podczas prowadzenia ćwiczeń oddechowych - ich niewielki ciężar po­
woduje, iż łatwo się przemieszczają (podczas wydmuchiwania powietrza). Piłek
lekarskich (o ciężarze od Vi do 5 kg) używa się przede wszystkim w celu kształ­
towania siły mięśniowej, np. poprzez dźwiganie, wypychanie czy rzucanie.
W niektórych przypadach zapewniają one też odpowiednie ustawienie odcinka
ciała, lub służą kształtowaniu innych cech - np. podczas toczenia takiej piłki wokół
ciała w pozycji siedzącej z ugiętymi, bądź okresowo unoszonymi kończynami
dolnymi.
Klasyczne piłki gimnastyczne służą przede wszystkim kształtowaniu zdol­
ności koordynacyjnych (podrzucanie, łapanie, podbijanie, odbijanie od podłoża
90 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
w różnych pozycjach), natomiast inne piłki ..sportowe" stwarzają bodaj najwięcej
możliwości. Pomijając ich użycie w trakcie zespołowych gier sportowych (tj. siat­
kówki, koszykówki, piłki ręcznej, nożnej czy wodnej), znajdują zastosowanie także
podczas ćwiczeń indywidualnych, z partnerem oraz grupowych. Wykorzystując
tego tvpu przybory i rozmaite ćwiczenia z repertuaru poszczególnych gier można
doskonalić różne zdolności motoryczne.
Zależnie od sposobu posługiwania się. piłka spełnia różnorodne zadania. Za­
pewnia np. odpowiednią pozycję (podczas zwisu tylem na drabinkach, gdy jest
umieszczona na zgiętych pod kątem prostym udach). Może służyć stabilizacji od­
powiednich odcinków ciała - np podczas klasycznych ćwiczeń mięśni brzucha
piłka umieszczona pod brodą gwarantuje odpowiednie ustawienie głowy Piłka
trzymana w dłoniach, w trakcie wykonywania ćwiczeń kończy nami górnymi, potę­
guje napięcie ich mięśni. Można ją także wykorzystać w trakcie podskoków ze
skrętami w obie strony (ruch podobny do twista) - piłka umieszczona pomiędzy
zgiętymi kolanami wymusza ustawienie kończyn dolnych, a cale ćwiczenie powo­
duje ich wzmocnienie. Osoby bardziej zaawansowane mogą do tego ćwiczenia
uż\ć malej piłki lekarskiej (1-3 kg). Ćwiczenie to może być np. przygotowaniem
do jazdy na nartach. Ćwiczenia izometryczne również mogą zostać urozmaicone
dzięki użyciu piłki. Przykładowo, ściskając umieszczoną w dłoniach piłkę na wy­
sokości klatki piersiowej, można oddziaływać na mięśnie piersiowe oraz mięśnie
kończyn górnych, natomiast umieszczona między kolanami - przy próbie ich złą­
czenia - będzie powodowała wzmocnienie przywodzicieli kończyn dolnych Wy­
korzystując kształt piłki można wykonywać tez np. ćwiczenia korekcyjne stóp (to­
czenie piłki stopą po podłożu lub po ścianie w różnych kierunkach). Zwykle rzuty
i przyjęcia (łapanie piłki) wyrabiają koordynację i orientację w przestrzeni (zwłasz­
cza, gdy partner nie stoi w miejscu, lecz się porusza). Piłka może być użyta w ćwi­
czeniach poprawiających stabilność. W tym przypadku będzie służyła za ruchomą
płaszczyznę podparcia o malej powierzchni (np. w leżeniu ty lem ze stopami opar­
tymi na piłce i miednicą uniesioną ponad podłoże). Z ich pomocą można też wyko­
nywać ćwiczenia izometryczne (np. jedno- czy oburęczne ściskanie piłki). Piłki
mogą także pomóc kształtować prawidlowną postawę ciała (np. marsz z piłką
umieszczoną na głowie na kółku ringo). Piłki zatem są bardzo wartościowym przy­
borem, aczkolwiek przytoczone przykłady nie wyczerpują w pełni możliwości
zastosowania ich podczas różnorodnych ćwiczeń
Ćwiczenia z t a ś m a m i T h e r a - B a n d
Taśmy Thera-Band wykonane są z lateksu, a dla osób uczulonych na ten
materiał - ze specjalnej gumy. o różnym stopniu rozciągliwości, oznaczonym od­
powiednim kolorem. Zależnie od długości i koloru taśma taka stawia różny opór:
beżowa jest bardzo słaba, żółta - słaba, czerwona - średnio mocna, zielona -
mocna, niebieska - bardzo mocna, czarna - specjalnie mocna, srebrna - super
mocna i złota - maksymalnie mocna. Przykładowo, taśma zielona (jedna z najczę­
ściej stosowanych) przeznaczona dla osób o przeciętnej sile mięśniowej, przy dłu­
gości początkowej 30 cm stawia następujące opory: podczas rozciągnięcia jej do
50 cm - 1,93 kg; do 70 cm - 2,73 kg, do 80 cm - 3,18 kg i do 90 cm - 3,62 kg.
0. Ćwiczenia kształtujące
Bardzo ważny jest prawidłowy chwyt taśmy (by nie uderzyła ćwiczącego
me zaciskała się na dłoni). Ze względu na prawdopodobieństwo mechanicznego
szkodzenia taśmy, podczas ćwiczeń nie powinno się nosić pierścionków, zegar-
w czy innych ozdób mogących spowodować jej przerwanie. Najlepiej też ćwi-
z\ć bez butów, choć obecnie produkowane są specjalne pętle, do założenia na but
w ten sposób umocowania jej pod stopą. Produkowane są też tzw. kotwiczki,
chwyty (jak do ekspanderów) oraz specjalne opaski - dla osób. które z różnych
i życzy n nie są w stanie chwycić taśmy ręką.
Ćwiczenia z taśmami Thera-Band powodują głównie przyrost siły i wydol-
ości organizmu oraz wpływają korzystnie na stabilność stawów. Znajdują także
astosowanie we wszystkich formach uczestnictwa w kulturze fizycznej - od fi-
cznego wychowania, poprzez rekreację aż po fizjoterapię i sport. Przybór, jakim
st taśma Thera-Band. stwarza niemal nieograniczone możliwości różnicowania
wiczeń - zależne od wiedzy, umiejętności i inwencji twórczej instruktora (tera-
suty).
Ćwiczenia z tym przyborem mogą być statyczne (rozciągnięcie taśmy
trzymanie) bądź dynamiczne. W ćwiczeniach statycznych dobiera się taki kolor
iśmy i stopień jej rozciągnięcia, by ćwiczący mógł utrzymać ją przez kilka do 30
kund (odpowiednik ćwiczeń izometrycznych krótkich i długich). Do ćwiczeń
i charakterze dynamicznym obciążenie dobiera się poprzez próbę polegającą na
^reśleniu maksymalnej liczby powtórzeń danego ćwiczenia, jaką jest w stanie
\konać dany ćwiczący. Następnie na podstawie tego wykonuje się ok. 6 0 % po-
tórzeń w secie. Osoby początkujące wykonują zwykle od 8 do 12 powtórzeń,
awansowane - od 12 do 16. Potem, aby nie zwiększać liczby powtórzeń, należy
mienić taśmę na mocniejszą. Należy pamiętać też o pewnych ogólnych zasadach -
n. przed ćwiczeniami należy przeprowadzić rozgrzewkę, a po nich - ćwiczenia
ociągające i rozluźniające. Ćwiczyć z taśmą można oczywiście w różnych pozy-
ach. Ważne jest jednak, by pozycja stabilizowała odcinki ciała nie biorące
działu w ruchu i eliminowała działanie mięśni, których nie chcemy wzmacniać,
jednocześnie niejako zmuszała do pracy te mięśnie, na które ukierunkowane jest
iane ćwiczenie.
Taśmy Thera-Band produkowane są również w postaci niewielkich pier-
cicni. także w różnych kolorach i stwarzających zróżnicowany opór. przcznaczo-
ych do różnorodnych ćwiczeń palców ręki.
kwiczenia z kijami (laskami gimnastycznymi)
Prosty przybór, jakim jest kij (laska gimnastyczna) także stwarza różnorodne
lożliwości. Laska może być wy korzy staną jako przybór do ćw iczeri indy widual-
ych lub z partnerem. W pierwszym przypadku laska trzymana oburącz na ogól
iuzy poprawie symetrii wykonywanych ruchów obustronnych. Różne ćwiczenia
' laską gimnastyczną, zależnie od charakteru wykonywanych ruchów, mogą służyć
kształtowaniu gibkości, zwinności lub zręczności, a nawet siły. Laska może być
oowiem np. unoszona, podrzucana i chwytana, przekładana z ręki do ręki, pod
nogą lub ponad głową itd Można z nią wykonywać różne ruchy - np. wymachy.
92 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
skłony, skręty i opady tułowia. Część ćwiczeń indywidualnych można też wyko­
nywać z laską opartą jednym końcem o podłoże, np. wspinania w leżeniu przodem
czy wymachy kończyn dolnych w staniu z „przytrzymywaniem się" laski.
Ryc. 15. Różne sposoby trzymania taśmy w trakcie ćwiczeń.
Ćwiczenia z partnerem, z użyciem jednej laski lub dwóch, na ogół mają po­
dobny charakter i służą kształtowaniu tych samych cech, co ćwiczenia indywidu­
alne. Stwarzają one jednak więcej możliwości, zwłaszcza jeśli chodzi o gibkość
i siłę. Odmianą tego typu ćwiczeń są ćwiczenia z laską trzymaną przez dwóch part­
nerów - np. przeskoki nad nieruchomym lub wahadłowo poruszanym przyborem,
czy przejścia w różnych pozycjach pod laską lekarską trzymaną na różnej wysoko­
ści. Użycie jednego lub dwóch grubszych kijów, trzymanych przez dwóch partne­
rów, umożliwia też wykonywanie niektórych ćwiczeń analogicznych do tych, jakie
wykonuje się na drążku gimnastycznym bądź poręczach.
Ryc. 16. Przykłady ćwiczeń z laską gimnastyczną w różnych pozycjach wyjściowych.
0. Ćwiczenia kształtujące 93
Ćwiczenia z wykorzystaniem innych przyborów
Na poprzednich stronach przedstawiono przykładowe ćwiczenia z wykorzy­
staniem kilku podstawowych przyborów. Możliwości pod tym względem sąjednak
decydowanie większe. Powszechnie używa się bowiem licznych przyborów -
arówno podstawowych, jak i specjalistycznych. Spośród przyborów (podręcz-
lych) podstawowych często stosuje się też np. woreczki o różnym ciężarze, krążki
óżnej wielkości, skakanki, obręcze czy szarfy. Przykładem tego typu przyborów
logą też być aero-stepy i krążki DYN AIR. Są to nowsze przybory wykorzysty­
wane zarówno w fizjoterapii, jak i w różnych formach sportowo-rekreacyjnych,
'ierwsze z nich to dwie połączone komory - każda w kształcie półkola - wypeł-
ione powietrzem, o powierzchni pokrytej małymi wypustkami (kolcami). Krążki
)YNAIR również wypełnione są powietrzem, lecz są okrągłe i mają gładką po­
wierzchnię. Przybory te służą do wykonywania ćwiczeń w różnych pozycjach -
tojącej (obunóż lub jednonóż), w klękach, siadach oraz w leżeniu. Aero-stepów
lożna używać w podobny sposób, co platform do step-aerobiku. Ogólnie można
owiedzieć, że dzięki tym przyborom można modyfikować (utrudniać) różnorodne
wiczenia - np. wzmacniające czy koordynacyjne, a zwłaszcza równoważne.
)zięki „kolczastej" powierzchni wpływają one również korzystnie na propriocep-
Ryc. 17. Przykłady ćwiczeń z użyciem krążków DYN AIR.
Wszystkie te przybory, podobnie jak wcześniej opisane, służą do kształto­
wania różnych cech. O wartości pod tym względem decyduje jednak charakter
ćwiczenia, natomiast przybór ma „tylko" zapewnić poprawność wykonania ćwi­
czenia i uaktywnić ćwiczących. Niejednokrotnie - zależnie od potrzeby - jest też
swego rodzaju ułatwieniem bądź utrudnieniem ćwiczenia (stopniowanie trudności).
Odrębną grupę stanowią przybory specjalistyczne - stosowane np. w tre­
ningu sportowym, gimnastyce korekcyjnej czy rehabilitacji. Obecnie dostępnych
jest wiele przedmiotów tego typu, przeznaczonych do wspomagania ćwiczeń
kształtujących poszczególne cechy motoryczne. Przykładem mogą być różnorodne
ekspandery, obciążniki czy małe „trenażery" do ćwiczeń określonych grup mię­
śniowych, przybory do ćwiczeń w wodzie, pomoce do ćwiczeń manualnych, aż po
całe zestawy przyborów służących np. kształtowaniu integracji sensomotorycznej.
94 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
W podręcznikach gimnastyki podstawowej i w specjalistycznych opracowaniach
monograficznych opisano wiele ćwiczeń z wykorzystaniem różnorodnych przybo­
rów. Niektóre tego typu ćwiczenia, o szczególnej wartości w rehabilitacji, przybli­
żono też w dalszej części tego opracowania.
10.2. Ćwiczenia na przyrządach
W odróżnieniu od p r z y b o r ó w , z którymi wykonuje się ćwiczenia, używa
się także wielu p r z y r z ą d ó w , na k t ó r y c h wykonywane są rozmaite ćwiczenia.
Przyrządy te mają różny charakter i konstrukcję, zależnie od przeznaczenia. Na
przyrządach mogą być przede wszystkim wykonywane ćwiczenia polegające na
ruchach całego ciała w zwisach (np. na kółkach czy drążku) albo w podporach (np.
na koniu z lękami czy na poręczach) lub też ćwiczenia o innym charakterze (np. na
równoważni czy skoki przez skrzynię lub przeploty przez kraty gimnastyczne).
Oprócz tych przyrządów, w gimnastyce podstawowej najczęściej używa się jeszcze
drabinek przyściennych i ławeczek gimnastycznych. Pomijając gimnastykę spor­
tową, w gimnastyce podstawowej tego typu sprzęt ułatwia kształtowanie różnych
zdolności motoryczny ch w taki sposób i w takim zakresie, jaki bez jego użycia
byłby niemożliwy. O wartości pod tym względem decyduje jednak rodzaj i cha­
rakter wykonywanych ćwiczeń, wobec czego odpowiednie przykłady będą przed­
stawione podczas omawiania konkretnych rodzajów ćwiczeń.
Na potrzeby treningu sportowego, ćwiczeń rekreacyjnych czy rehabilitacyj­
nych skonstruowano wiele różnorodnych przyrządów specjalistycznych, aczkol­
wiek granice pomiędzy tymi grupami są raczej umowne. Przyrządy te przeważnie
służą do ćwiczenia określonych grup mięśniowych, zwykle pojedynczych. Stąd też
ogromna różnorodność tego typu urządzeń, które przeważnie łączone są w rożnie
skomponowane zestawy, a ćwiczący kolejno zamieniają się stanowiskami (system
stacyjny). W kinezyterapii natomiast raczej stosuje się przyrządy uniwersalne, po­
zwalające np. na wykonywanie ćwiczeń różnych grup mięśniowych. W odróżnie­
niu od poprzedniej grupy (ćwiczeń użytkówo-sportowych na przyrządach), ćwi­
czenia z użyciem omawianych polegają na wykonywaniu określonych ruchów
poszczególnymi odcinkami ciała (a nie całym ciałem) Drugim elementem różni­
cującym jest to. że w tej grupie ćwiczeń stosowany jest opór zewnętrzny Opór ten
może być „zadawany " w różny sposób - zwykle poprzez unoszenie odpowiednich
obciążników (bezpośrednio bądź za pośrednictwem układu przekładni czy systemu
linek z bloczkami), zastosowanie elementów sprężystych lub specjalnych „hamul­
c ó w " (mechanicznych czy np. elektromagnetycznych). Wielkość tego oporu jest
indywidualnie dobierana i dozowana, zależnie od możliwości ćwiczącego i przy­
jętych ..założeń treningowych" Ćwiczenia mogą mieć różny charakter i być prze­
prowadzane jako statyczne (niektóre) lub dynamiczne - ze stałym lub zmieniają­
cym się obciążeniem w kolejnych tzw. setach lub nawet z oporem zmieniającym
się w przebiegu danego ruchu (tzw. ćwiczenia izokinetyczne). Oprócz kształtowa­
nia siły, ćwiczenia te mogą służyć też wyrabianiu wytrzymałości, o czym decyduje
0. Ćwiczenia kształtujące 95
iwnie czas ćwiczeń (liczba powtórzeń) oraz wydolności. Do tego ostatniego
lu służą przede wszystkim rozmaite cyklocrgometry, stepery czy bieżnie ru-
homc, a o efekty wności tego typu ćwiczeń decyduje głównie wielkość zastosowa-
sgo oporu, kąt nachylenia bieżni, tempo i czas trwania ćwiczeń. Ponieważ ko-
czne jest tutaj odpowiednie, osobniczo dobrane obciążenie, obecnie ćwiczenia
są ciągle monitorowane dzięki współpracującymi z nimi urządzeniami pomiaro-
ymi, mierzącymi w sposób ciągły częstotliwość tętna podczas ćwiczeń i infor-
lującymi na bieżąco np. o konieczności zwiększenia lub zmniejszenia tempa ćwi-
zenia.
Poza opisanymi wcześniej przy rządami, w reedukacji ruchowej (a nawet
treningu sportowym) stosuje się różne urządzenia, które w istocie nie są ani
i/.\borami. ani przyrządami w takim „gimnastycznym ujęciu". Służą one przede
szystkim wspomnianemu już monitorowaniu ćwiczeń - całego ich cyklu bądź
)|cdynczego ruchu, zwykle przez pomiar i wizualizację pewnych parametrów
zjologicznych Przeważnie chodzi tu o ułatwienie danego ruchu lub opty malizację
go przebiegu, zwłaszcza przy zaburzeniach sterowania ruchami. Dostarczane
. ten sposób dodatkowe (zastępcze) informacje o niektórych parametrach ruchu
rzeważnie ułatwiają ich wykonanie pomimo tych zaburzeń, a tego typu postępo-
anie określa się j a k o ćwiczenia z wykorzystaniem zastępczego sprzężenia zwrot-
jgo (biofeedback).
Specyficzną w pewnym sensie grupę ćwiczeń na przyrządach stanowią ćwi-
•enia stosowane w tzw, reedukacji posturalnej. które zwykle są wykonywane
kilkunastoosobowych grupach. Często w tym celu korzysta się z prostych
z\rządów i przyborów gimnastycznych (np. drabinki, ławeczki, laski, piłki zwy-
e i lekarskie i t d ) . Skromny arsenał tego typu pomocy (a przez to i ćwiczeń) nie
zwala jednak na pełne osiągnięcie wszystkich celów omawianej reedukacji.
v związku z tym od lat podejmowane są próby konstruowania przyrządów slużą-
vch do wykonywania różnorodnych ćwiczeń korekcyjnych, a nawet do reedukacji
>sturalnej wdrażany jest system stacyjny. Podstawowe stacje (stanowiska) różnią
ę jednak w swej konstrukcji od innych przyrządów tego typu. gdyż służą innym
clom. Oczywiście, niektóre z nich służą kształtowaniu niektórych mięśni (głównie
iitygrawitacyjnych), chociaż problem siły jest tu niejako drugorzędny. Na stano­
wiskach tych wykonuje się przede wszystkim ćwiczenia korekcyjne bazujące na
znanych metodach reedukacji posturalnej (niektóre w postaci zmodyfikowanej)
raz ćwiczenia ułatwiające kształtowanie nawyku prawidłowej postawy. Dlatego
cż wiele z tych ćwiczeń jest monitorowanych (biofeedback).
Na zakończenie (dla porządku) trzeba wspomnieć o rozmaitych przyrządach
•ykorzysty wanych również do innych ćwiczeń - np. reedukacji chodu czy
wiczeń w wodzie o różnym charakterze. Trzeba jednak podkreślić, że przyrząd
est jedynie środkiem technicznym umożliwiającym bądź ułatwiającym wykony­
wanie ćwiczeń określonego rodzaju, natomiast podstawową sprawą jest cel. jaki
chcemy osiągnąć. Zawsze więc warto zadać sobie pytanie, czy w niektórych
przypadach stosowanie kosztowny ch przy rządów jest konieczne, ale i odwrotne -
czy bez nich osiągnięcie danego celu jest realne.
96 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
Ryc. 18. Sposoby monitorowania ćwiczeń - biofeedback.
10.3. Ćwiczenia ze współćwiczącym
Żartobliwie rzecz ujmując, współćwiczący jest najlepszym przyborem, przy­
rządem, a nawet urządzeniem do wspomagania ćwiczeń zastępczym sprzężeniem
zwrotnym. Pomijając psychospołeczne wartości ćwiczeń z partnerem, aby uzasad­
nić powyższe stwierdzenie warto najpierw ogólnie zwrócić uwagę na to, że pod­
czas tego typu ćwiczeń współćwiczący może spełniać różna rolę. Partner może być
bowiem np. chwytany, pociągany czy pchany lub dźwigany (jak przybór). Można
się na nim wesprzeć lub „zawiesić" (jak na przyrządzie). W pewnych sytuacjach
może on ułatwiać wykonanie danego ruchu, a w innych utrudniać (stawiać opór).
Może również w różny sposób (np. dotykiem, oporem, słowem) jak gdyby infor­
mować współćwiczącego o poprawności wykonania zadania ruchowego (rodzaj
biofeedbacku). Oczywiście, możliwości i wartość tego typu ćwiczeń są o wiele
większe.
Ćwiczenia ze współćwiczącym służą przede wszystkim kształtowaniu róż­
nych zdolności motorycznych. W zależności od sposobu ich wykonywania mogą
służyć np. kształtowaniu siły. W tym celu stosuje się m.in. przepychanie, przecią­
ganie czy przysiady lub podskoki w postawie przodem bądź tyłem do siebie
(oczywiście z odpowiednim uchwytem), a także dźwiganie i podnoszenie partnera.
Niekiedy natomiast, podczas tego typu ćwiczeń zadaniem partnera jest tylko przy­
trzymanie (ustabilizowanie) jakiejś części ciała ćwiczącego (np. przytrzymanie
stóp przy przechodzeniu z leżenia tyłem do siadu). Kształtowaniu gibkości służą
natomiast pewne ruchy wykonywane przez obu splecionych uchwytem współćwi-
czących - identycznie lub naprzemiennie (przeciwstawnie). Przykładem tych
pierwszych mogą pogłębienia opadu w pozycji stojącej z opadem tułowia w przód,
natomiast tych drugich naprzemienne ruchy (np. wymachy) splecionych kończyn
górnych w staniu przodem do siebie, czy naprzemienne niewielkie skłony w przód
i w tył w staniu tyłem do siebie, np. z chwytem za dłonie kończyn górnych uniesio­
nych w bok lub w górę. W niektórych ćwiczeniach rozciągających partner służy
10. Ćwiczenia kształtujące 'li
.dvnie jako swego rodzaju ..podkładka", zapewniająca właściwą pozycję do tego
\pu ćwiczeń, albo też delikatnie dociska ćwiczącego w ostatniej fazie ruchu. Ćwi­
czenia z partnerem kształtujące zwinność mają charakter w pewnym sensie za-
awy, podczas której ćwiczący ma np nie dać się nadepnąć czy dotknąć, wytrącić
równowagi itp. Omawiany rodzaj ćwiczeń stosuje się zresztą powszechnie
s wielu zabawach ruchowych - np. z obieganiem czy przeskakiwaniem przez part­
iera, przeczołgiwaniem się pod partnerem, będącym przykładowo w klęku pod­
artym itp. Częściowo także szybkość może być kształtowana poprzez takie ćwi­
czenia - zwykle przez proste zabawy bieżne, wymagające startu z różnych pozycji.
Odrębną grupę tworzą tutaj ćwiczenia ze współćwiczącym i z przyborem.
Najbardziej rozpowszechnione są ćwiczenia z różnymi piłkami (rzuty, chwyty,
oczenia i t d ) , ze skakankami (np. przeciągania) i laskami. I w tym przypadku
rzybory znajdują zastosowanie w wielu grach i zabawach ruchowych, a poszcze-
olnc ćwiczenia - w zależności od ich rodzaju oraz charakteru - mogą z powodze-
ícm służyć kształtowaniu poszczególnych zdolności motorycznych. Opisane
cześniej ćwiczenia na piłkach oraz z taśmami Thera-Band także można wykony-
ac w parach. Nie bez znaczenia jest przy tym dodatkowa rola. jaką spełnia przy-
or w ćwiczeniach z partnerem, czyli ich uatrakcyjnienie, powodujące zwykle
.íekszc zaangażowanie ćwiczących, również poprzez swego rodzaju wspólzawod-
lCtWO.
0.4. Kształtowanie siły i wytrzymałości siłowej
Funkcjonowanie człowieka w warunkach grawitacji, a zwłaszcza różne
zynności ruchowe wiążące się z pokonywaniem pewnych oporów zewnętrznych,
ymagąją odpowiedniej siły mięśniowej, natomiast dłuższe wykonywanie niektó-
ch czy nności wymaga też wytrzymałości. Jak już wspomniano, sam układ ciała
swobodnej pozycji stojącej (czyli postawę ciała) charakteryzują takie warunki
lomcchanicznc, że nie wymaga on znaczącego zaangażowania mięśni. Wszelkie
dstępstwa od prawidłowego układu ciała (czyli jego zrównoważenia) oraz ruchy,
akie wykonuje człowiek w życiu codziennym. a także ruchy związane z pracą za­
rodową (zwłaszcza fizyczną) czy uprawianiem sportu, stwarzają już pewne zapo-
rzebowanie na siłę i wytrzymałość mięśniową. Zapotrzebowanie to jest osobniczo
óżne, zarówno pod względem rozkładu (czyli siły określonych mięśni), jak i wiel­
ości tej siły oraz jej ..rodzaju" W niektórych przypadkach potrzebna jest bowiem
ardziej siła statyczna, a w innych dynamiczna, powiązana z szybkością i/lub wy-
zYmalością Do tego dochodzi jeszcze konieczność właściwego ukształtowania
siły u osób niepełnosprawnych, u których na skutek urazu bądź choroby doszło do
jej obniżenia (niedowładu). Niekiedy też potrzebne jest wtedy specjalne wzmoc­
nienie mięśni, które kompensacyjnie muszą przejąć funkcję, której nic można uzy­
skać w inny sposób. Stąd też zainteresowanie problematyką kształtowania siły
i wytrzymałości mięśniowej dotyczy wszystkich obszarów kultury fizycznej.
W wychowaniu fizycznym, gdzie potrzebne jest raczej wszechstronne kształtowa-
98 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne / 0. Ćwiczenia kształtujące 99

nie zdolności motorycznych dziecka, zazwyczaj chodzi o równomierne kształto­ czeń jest natomiast to, że podczas ich wykonywania musi być pokonywany dodat­
wanie wszystkich cech związanych z silą i wytrzymałością mięśni, a także o od­ kowy opór. Mogą go stanowić m.in.:
działywanie na wszystkie grupy mięśniowe. W pozostałych obszarach (zwłaszcza
• ciężary wolne (sztangi, tzw. hantle i inne obciążniki, piłki lekarskie itp.), które
w sporcie i rehabilitacji) ten aspekt traci niejako na ważności, gdyż pojawiają się wymagają umiejętności dość dokładnego kontrolowania ruchu, zwłaszcza przy
inne cele. dotyczące chociażby zapotrzebowania na silę określonych grup mię­ nieco większych obciążeniach, gdyż na ogół w takich przypadkach angażowa­
śniowych. Zawsze jednak chodzi o takie ukształtowanie siły mięśniowej, by po­ nych jest więcej mięśni wspomagających i stabilizujących;
szczególne odcinki ciała mogły nie tylko poruszać się przeciw sile ciążenia, lecz
• ciężary włączone w tzw. systemem ciężarkowo-bloczkowy, ułatwiający izolo­
pokonywać także dodatkowo spore opory (obciążenia) zewnętrzne. Taka „rezerwa
waną pracę określonej grupy mięśniowej, w większym stopniu niż ciężary
siły" jest bowiem potrzebna do normalnego funkcjonowania organizmu w różnych
wolne;
sytuacjach życiowych, zwłaszcza tych nieprzewidywalnych.
• ciężar odcinka własnego ciała (przy znaczniejszym osłabieniu mięśni);
Aby sprostać tym wymogom konieczne jest właściwe ukształtowanie siły • przybory sprężyste (np. taśmy Thera-Band, ekspandery), przy użyciu których
mięśniowej, czemu służą tzw. ćwiczenia siłowe, tworzące zresztą dość popularną ważne jest tempo wykonywania ruchów, ponieważ rozciągnięta sprężyna może
grupę. Regularne ich wykonywanie powoduje po pewnym czasie korzystne zmiany gwałtownie wracać do długości początkowej;
zdrowotne - głównie zmiany adaptacyjne, przejawiające się zwiększoną zdolnością » przedmioty elastyczne (plastelina, piłeczki, gąbki) - stosowane głównie do ćwi­
organizmu do podejmowania coraz to większych wysiłków. W obrębie aparatu czeń mięśni rąk;
ruchu najczęściej obserwuje się zwiększenie siły. masy i wytrzymałości mięśni • opór stawiany ręką terapeuty lub przez współćwiczącego;
oraz podniesienie wytrzymałości kości i więzadeł Ćwiczenia siłowe pomagają też » opór środowiska zewnętrznego (np. wody).
utrzymać prawidłową masę ciała i ładną sylwetkę, głównie poprzez redukcję tkanki
tłuszczowej Wzmacniają one serce, podnoszą wydajność przemian metabolicz­
nych i wpływają stabilizująco na ciśnienie krwi Omawiane ćwiczenia wchodzą
w skład rozmaitych programów profilaktyczno-leczniczych. Stosuje sieje w wielu
stanach patologicznych - przede wszystkim w tych, w których obserwuje się uby­
tek siły (niedowład), związany bezpośrednio ze schorzeniem układu nerwowego,
mięśniowego, albo też w wyniku hipo- lub akinezji. Niezależnie od tego typu re­
edukacji mięśni, ćwiczenia siłowe stanowią też stały element wychowania fizycz­
nego oraz treningu osób niepełnosprawnych, uprawiających różne dyscypliny
sportu inwalidów.

Jak już wspomniano, podstawowym środkiem kształtującym omawianą

zdolność motoryczna są tzw. ćwiczenia siłowe. Ważny i Ulatowski podzielili te
ćwiczenia na dwie grupy:
• właściwe ćwiczenia siłowe - podnoszenie ciężarów, ćwiczenia izometryczne,
przeciąganie liny, niektóre ćwiczenia gimnastyczne itp.;
• ćwiczenia szybkościowo-silowc - rzuty, pchnięcia, skoki.
Siła może zatem być kształtowana albo poprzez specjalne ćwiczenia, ukie­
runkowane na rozwój tej zdolności, albo niejako przy okazji, poprzez różnorodne
ćwiczenia stosowane. Pomimo tego, że w tych ostatnich ćwiczeniach występują
wzajemne powiązania pomiędzy kształtowaniem poszczególnych zdolności moto­
rycznych (siły. szybkości, wytrzymałości i koordynacji), to jednak wpływ na
jedną z tych cech jest zawsze bardziej eksponowany - zależnie od rodzaju ćw icze-
nia. Poprzez niewielkie nawet ..zabiegi" można bowiem całkowicie zmienić cha­
rakter ćwiczenia (np. inny rytm jego wy konania lub zmiana wielkości obciążenia).
Aby jednak zastosowane ćwiczenia optymalnie rozwijały określoną zdolność mo­
tory czną, w tym przypadku silę, muszą być wykonywane zgodnie z ustaloną meto­
dyką oraz oparte na określonych zasadach. Podstawową zasadą omawianych ćwi-
Ryc. 19. Niektóre sposoby kształtowania siły mięśni.
Wielkość oporu dobierana jest indywidualnie, stosownie do przyjętej metody
ształtowania siły (o czym będzie mowa nieco dalej). Indywidualnie dobierany jest
eż sposób wykonywania ćwiczeń siłowych. Wyróżnia się trzy zasadnicze sposoby
j konywania takich ćwiczeń:
1. Krótkotrwałe wysiłki z maksymalnym lub submaksymalnym oporem
' małej liczbie powtórzeń. Sposób ten jest stosowany przede wszystkim w celu
»iększenia siły. Czas przerw pomiędzy powtórzeniami bywa tu dość długi (nawet
kilka minut). Należy zatem zadbać o to, by nie doprowadzić w trakcie przerwy do
'bytniego ochłodzenia organizmu, stąd też konieczny staje się odpowiedni ubiór.
2. Ćwiczenia wykonywane do granicznego zmęczenia (do granic możli­
wości ćwiczącego). Sposób ten pozwala z kolei uzyskać zwiększenie wytrzymało­
ści siłowej. Ćwiczenia takie wykonuje się w kilku odmianach, ćwicząc do granic
100 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
możliwości tylko w jednej serii, we wszystkich seriach lub tylko w ostatniej z nich
(np. podczas tzw. ćwiczeń z progresywnie wzrastającym oporem).
3. P o w t a r z a n e ćwiczenia, wykonywane z j e d n a k o w ą intensywnością
i określonym czasem przerw pomiędzy nimi. W ten sposób również kształtuje się
wytrzymałość, m i n . poprzez stopniowe skracanie przerw przeznaczonych na od­
poczynek lub zwiększanie intensywności poszczególnych powtórzeń. Ćwiczenia
takie mogą być przeprowadzane w dwóch odmianach - jako trening interwalowy
(powtarzane te same ćwiczenia z przerwami na odpoczynek) lub w formie stacyj­
nej, w której poszczególne ćwiczenia (również przedzielone przerwami) różnią się
od siebie (dotyczą innych grup mięśniowych). Tutaj natomiast niezbędne jest
ustalenie właściwej sekwencji stanowisk - wg zaplanowanej kolejności ćwiczenia
określonych grup mięśniowych lub rodzaju aplikowanej pracy.
Dość istotne jest to, że podczas różnorodnych ćwiczeń siłowych można mieć
do czynienia z różnymi rodzajami pracy mięśni. Jak już wcześniej wspomniano,
może to być p r a c ą koncentryczną, w której dochodzi do zbliżania się do siebie
przyczepów - a tym samym i skracania - mięśni. Przykładem tego jest wyciskanie
sztangi przed klatkę piersiową w leżeniu tyłem lub „pociąganie" ciężarków w sys­
temie ciężarkowo-bloczkowym czy pokonywanie ręcznego oporu terapeuty. Nato­
miast podczas p r a c y izometrycznej, przyczepy są ustalone (nie zbliżają się) przez
cały czas trwania skurczu, a przykładem tego jest nieruchome utrzymywanie unie­
sionego ciężaru lub przyłożenie tak dużego oporu, że jakikolwiek ruch nic może
być wykonany. Podczas p r a c y ekscentrycznej dochodzi z kolei do oddalania się
przyczepów mięśni, a jednocześnie do ich wydłużania się. Przykładem tego jest na
odmianę powolne opuszczanie wcześniej uniesionego ciężaru lub powolny powrót
do pozycji wyjściowej po wcześniejszym rozciągnięciu taśmy Thera-Band. Warto
więc pamiętać, że chcąc optymalnie rozwijać silę mięśniową, należy stosować
wszystkie rodzaje skurczów7. O wartości tych ćwiczeń decyduje jednak większa
liczba czynników, takich jak: wielkość obciążenia (pokonywanego oporu), inten­
sywność ćwiczenia, liczba powtórzeń, liczba serii oraz charakter przerw pomiędzy
ćwiczeniami. Ich dobór jest uzależniony m i n . od stanu zdrowia i wytrenowania
ćwiczącego, od celu jaki chce się osiągnąć, (w zależności od tego jaką cechę moto­
ry czną chce się przede wszystkim kształtować) oraz wyboru metody treningowej.
Kolejnym ważnym elementem w treningu siłowym jest d o b ó r odpowied­
niej pozycji wyjściowej do ćwiczeń. Powinna bowiem zapewnić poprawne prze­
prowadzenia zaplanowanego ruchu, wygodę oraz stabilizację określonych części
ciała. Niekiedy potrzebna jest dodatkowa stabilizacja jakiegoś odcinka ciała - np.
za pomocą specjalnego pasa. Pozycje powinny być tak dobrane, aby w całym za­
kresie zadanego ruchu określone mięśnie były napięte. Nieraz, zwłaszcza w reedu­
kacji mięśni, konieczne jest stworzenie takich warunków, by w ruch bardziej zaan­
gażowany (ćwiczony) był jeden mięsień z danej grupy mięśniowej. Jeśli nie stwo­
rzy- się właściwych warunków pracy mięśni, a zwłaszcza prawidłowej pozycji wyj­
ściowej, to często dochodzi do inkoordynacji (np. niewłaściwego współdziałania
mięśni zaangażowanych w dany ruch) i substytucji. W tym ostatnim przypadku
dochodzi do angażowania czy zwiększenia pracy innych grup mięśniowych niż te,
które pierwotnie chcieliśmy wzmacniać, przez co nie uzyskuje się oczekiwanych
10. Ćwiczenia kształtujące 101
efektów w osłabionych mięśniach. Co gorsza, przy okazji może też dojść do
znacznych przeciążeń stawów nieustabilizowanych części ciała. Szybko może to
loprowadzić do dolegliwości bólowych bądź nadmiernego zużywania się stawów.
Aby zapewnić właściwe warunki wykonywania ćwiczeń siłowych, ko-
ncczne jest posługiwanie się odpowiednim sprzętem. Ćwiczenia polegające na
iodnoszeniu ciężarów wolnych lub pokonywaniu oporu ręcznego wymagają tylko
zapewnienia właściwej pozycji do ćwiczeń. Służą temu specjalne kozetki lub fotele
:zv ławy do ćwiczeń, umożliwiające (w razie potrzeby) stabilizację jakiegoś od-
inka ciała. Oczywiście, tego typu sprzęt wykorzystywany jest również w trakcie
lozostałych ćwiczeń siłowych, ale w tym przypadku konieczne jest stworzenie
iodatkowych warunków po temu, by ciężarki były we właściwy sposób unoszone
irzez ćwiczone mięśnie - za pośrednictwem linek i bloczków bądź odpowiednich
iżwigni. Temu z kolei służą uniwersalne urządzenia, takie jak np. kolumny przy-
cienne, UGUL czy Tcrapi-Master. Dość specyficzne pod tym względem są wielo-
lanowiskowe urządzenia, powszechnie znane jako ATLAS, gdyż w ich skład
wchodzą specjalne stanowiska do ćwiczeń określonych grup mięśniowych. Do
wiczeń siłowych wykorzystuje się również rozmaite stepery, tzw. aparaty wioślar-
kie i cyklocrgomctry (dla kończyn górnych i dolnych) itp. oraz bieżnie ruchome,
także drobny sprzęt (np. hantle, obciążniki, ekspandory, taśmy Thera-Band,
ożnorodne przy rządy do ćwiczeń rąk, przybory do ćwiczeń w wodzie).
Obecnie coraz częściej urządzenia do omawianych ćwiczeń wyposażane są
v różnorodne czujniki - siły, prędkości ruchu czy zmian kąta w danym stawie, co
. połączeniu z komputerem daje możliwość bieżącego monitorowania ćwiczenia
raz kontrolowania uzyskiwanych wyników i na tej podstawie tworzenia specyf­
icznych programów treningowych. Niektóre urządzenia tego typu, na podstawie
leżącego pomiaru rozwijanej siły i prędkości kątowej ruchu, niejako same daw-
ują opór, czego przykładem mogą być urządzenia do ćwiczeń izokinetycznych
np. B10DEX).
Podstawową sprawą w ćwiczeniach siłowych jest d o b ó r właściwych obcią-
eń treningowych. Punktem wyjścia do tego jest określenie aktualnej siły różnych
nieśni. W kinezyterapii w tym celu posługujemy się zwykle tzw. testem Lovetta.
est to jednak metoda niezbyt precyzyjna, raczej orientacyjna, wskazująca tylko na
otrzebę wykonywania ćwiczeń siłowych oraz informująca ogólnie, jakie to mają
yć ćwiczenia (np. w odciążeniu, wolne bądź z oporem). Nie pozwala jednak na
recyzyjne ustalenie wielkości stosowanego oporu, co jest do przyjęcia tylko
v przypadku stawiania oporu ręcznego. Dlatego w treningu siłowym posługujemy
ię obiektywnymi pomiarami siły. Mogą to być pomiary dynamometryczne lub
próbne podnoszenie ciężarów, oczywiście odrębnie dla każdej branej pod uwagę
grupy mięśniowej. Najogólniej mówiąc - w zależności od tego, jaką metodą
zamierzamy ćwiczyć - są to pomiary siły maksymalnej, czyli ciężaru (oporu), jaki
można pokonać jednorazowo (CM,) lub wielokrotnie, na ogół 10 razy (CM,o). Jako
CM! niekiedy pod uwagę bierze się tzw. „rekordy życiowe", natomiast określenie
C M 1 0 bywa dość żmudne. Zwykle robi się to metodą „prób i błędów", bo zbyt małe
obciążenie da się podnieść więcej niż 10 razy, a zbyt duże odwrotnie (mniej).
Trzeba przy tym pamiętać, że pomiary takie muszą być powtarzane co jakiś czas,
102 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 0. Ćwiczenia kształtujące 103

gdyż siła maksymalna zmienia się w wyniku treningu, co wymaga zastosowania odnoszenie i opuszczanie. Pomiędzy sobą. podobnie jak poprzednie, różnią się
większych obciążeń. odstayyoyyymi cechami. W kinezyterapii do najpopularniejszych należą metoda
Drugim istotnym elementem metodyki ćwiczeń siłowych jest liczba powtó­ Ic Qucena (ze stałym oporem) oraz de L o r m e a i Watkinsa (z progresyyynie wzra-
rzeń. Poszczególne mięśnie można bowiem ćwiczyć wykonując tylko jeden skurcz tąjącym oporem). Wykorzystuje się też ćyyiczenia z progresywnie malejącym
przeciw oporowi (lub kilka), albo też wielokrotnie powtarzać ruch przeciw opo­ porem (tzw. program Oxfordzki). W sporcie natomiast do najpopularniejszych
rowi. W tym ostatnim przypadku przeważnie ćwiczy się w przedzielanych prze­ :lcz> tzw. metoda ciężkoatletyczna, będąca sposobem rozyyijania wyłącznie siły
rwami seriach (setach), zwykle po dziesięć powtórzeń, a tego typu ćwiczenia (w ięśnioyyej. W treningu tym stosuje się podstayyoyye ćyyiczenia angażujące naj-
seriach) zwiększają też wytrzymałość siłową. Na ogól aplikuje się jedną do kilku lększe grupy mięśnioyyc, np.: rwanie, yyyciskanie, przysiady. W odróżnieniu od
serii, gdyż zwiększanie ich liczby nie wpływa znacząco na przyrost siły (konieczne oprzednich. yyielkość obciążenia ustala się na podstayyic yyielkości maksymalnego
jest raczej zwiększenie obciążenia). Istotna jest również częstotliwość ćwiczeń poru. który można pokonać jednokrotnie (CM, lub aktualny rekord życioyyy). Na
(np. raz czy 3-5 razy w tygodniu), ale wszystkie te elementy (wielkość obciążenia, dnej sesji treningoyycj yyykonuje się 6-8 ćyyiczeń z przerwami yyynoszącymi ok.
liczba powtórzeń i częstotliwość ćwiczeń) komponowane są różnie w poszczegól­ 4 minuty. Każde ćyviczcnie rozpoczyna się rozgrzeyyką - wproyyadzeniem, pole-
nych metodach treningu siłowego. :i)ącą na trzykrotnym pokonaniu ciężaru wynoszącego 6 0 % CM, w 3 kolejnych
jriach (łącznie 9 razy).
Na potrzeby sportu, rehabilitacji, a nawet rekreacji wypracowano wiele me­
tod ćwiczeń siłowych. Poniżej przedstawiono przykładowo kilka z nich. gdyż po­ Tabela IV. Zestawienie podstawowych cech siłowych ćwiczeń dynamicznych wg Mc
zostałe są w zasadzie ich modyfikacjami. Ogólnie metody te można podzielić na Quccna.de Lormc'a i Watkinsa oraz treningu ciężkoatletycznego (wg Stefaniaka)
dwie grupy Pierwszą z nich stanowią ćwiczenia oparte raczej na skurczu izome- METODA Trening cieżkoatle-
CECHA tyczny
trycznym (uniesienie ciężaru i utrzymywanie go przez jakiś czas), bazujące na Mc Queena* De Lorme'a
CM]. Pozostałe charakteryzuje natomiast wielokrotne powtarzanie ruchu i unosze­ 1 seria - 80% CM,
nie ciężaru, którego wielkość bazuje z kolei na CMio.
1 set-50%CM,0 2 seria - 90% CM,
W grupie ćwiczeń izometrycznych wyróżnia się dw ie ich odmiany - krótkie Yielkość obciążenia
2 set - 75% CMio 3 s e r i a - 9 5 % CM,
i długie. Dla ćwiczeń izometrycznych krótkich różni autorzy zalecają minimalnie
3 set - 100% CM 1 0 4 seria-100% CM,
zróżnicowane wartości wielkości obciążenia (80-100% C M | ) , czasu trwania skur­
4 sety 3 sety 1 seria - 3 razy
czu (5-10 sekund), liczby powtórzeń (na ogól 1-3 setów po 10 powtórzeń), przerw Liczba powtórzeń
pomiędzy skurczami (5-10 sekund) i między setami (na ogól kilka minut). Jeśli po 10 razy po 10 razy 2-4 seria - po 2 razy
natomiast chodzi o ćwiczenia izometryczne długie, to opracowano wiele ich mody­ Przerwa między
2 minuty 2-4 minuty
fikacji, ale najbardziej godne polecenia wydają się być zaproponowane przez setami
Hettingera i Mullera, których zasadnicze cechy zamieszczono w poniższej tabeli. zależy od okresu
Częstość ćwiczeń 3 razy w tygodniu 4 razy w tygodniu
treningov\ego
Tabela III. Zestawienie podstawowych cech ćwiczeń izometrycznych krótkich (wg
Określanie wartości
Walickiego) i długich (wg Hettingera i Mullera) co 1-2 tygodnie
CM, 0
ĆWICZENIA IZOMETRYCZNE Istnieją też odmiany tego treningu - tzw. „hipertroliczna" i ..siłowa'" (ze zwiększaniem oporu ponad CMio
CECHA
KRÓTKIE długu: i zmniejszaniem liczby powtórzeń).
Wielkość obciążenia (oporu) 90% CM,. 33-66% CM,.
Czas trwania skurczu 5-6 sekund 30 sekund Dość popularną formą ćyyiczeń siłowych jest tzw. body building. Jest to spo-
•ób rozyyijania (kształtowania) masy mięśnioyyej oraz tzw. definicji (kształtu) mię-
Liczba powtórzeń skurczu 10(1 set)* 1
u. z wy korzy staniem dużych obciążeń. W treningu tym stosuje się z reguły 8-10
Przerwa pomiędzy powtórzeniami 5-10 sekund - wiczeń angażujących określone grupy mięśniowe. Poszczególne ćyyiczenia yyyko-
Częstość ćwiczeń 5 raz\ na ty d/ień 7 razy na ty d/ień iujc się yy różnych pozycjach yy celu maksymalnego pobudzenia yyszystkich partii
Określenie wartości CM,. co tydzień co tydzień olanej grupy mięśnioyyej lub nayyet izoloyyanego mięśnia. Wielkość obciążenia do­
* w kolejnych tygodniach można zwiększyć liczbę setów do 3. biera się tak, aby można było yyykonać 8-12 poyytórzeń każdego ćwiczenia. Czas
przerw pomiędzy ćyyiczeniami yyynosi yy zależności od akcentu sesji treningoyvej
D y n a m i c z n e ćwiczenia siłowe także można przeprowadzać yy różny sposób, ud 30 sekund (w celu uzyskania lepszej definicji mięśnia) do 2-5 minut (w celu
a u ich podłoża leży określenie aktualnej yyartości C M , 0 . Od poprzednich różnią się 'zyskania yyiększej masy mięśnioyyej) Określony zestayy ćyyiczeń (tzyy. program)
tym, że nie stosuje się tu utrzy my yyania uniesionego ciężaru, lecz jego dynamiczne
 104 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
wykonuje się przez okres 4-6 tygodni, po czym modyfikuje się go, zmieniając
rodzaje ćwiczeń, liczbą serii, liczbę powtórzeń oraz czas odpoczynku.
Charakterystyczne dla tego systemu jest dążenie na każdym etapie zaawan­
sowania do tzw „dezorientacji mięśni", uniemożliwiającej zaadaptowanie się tre­
nowanych mięśni do określonego rodzaju pracy, co stymuluje je do odbudowy
z nadwyżką, prowadząc w efekcie do hipertrofii mięśni. System ten jest niezwykle
popularnym sposobem aktywności fizycznej, dającej efekty w każdym niemal
wieku. Należy jednak zaznaczyć, iż nieumiejętne stosowanie tego systemu
(zwłaszcza u młodzieży) prowadzi często do przetrenowania, a nawet bywa przy­
czyną poważnych kontuzji i utraty zdrowia.
Tzw. m e t o d a p i r a m i d o w a jest metodą stosowaną na bardziej zaawansowa­
nym etapie treningu siłowego. Stymuluje ona też wzrost wytrzymałości siłowej,
ale przede wszystkim służy kształtowaniu maksymalnej siły. Wyróżnia się dwa ro­
dzaje tego treningu - piramidę wstępującą i zstępującą. W pierwszym przypadku,
tj. piramidy wstępującej, dane ćwiczenie rozpoczyna się od serii 5-7 powtórzeń
z obciążeniem wynoszącym 6 0 % ciężaru, jaki ćwiczący jest w stanie pokonać
w jednej próbie (CM,). W kolejnych seriach zwiększa się opór o ok. 10-15%,
jednocześnie zmniejszając liczbę powtórzeń (z reguły o jedno), dochodząc do serii
z jednokrotnie pokonanym maksymalnym ciężarem. W praktyce zamiast określać
procentowo ciężar na kolejnym poziomie piramidy, dokłada się do sztangi lub
hantli kolejny pierścień o wartości (zależnie od rodzaju ćwiczenia) 2 i 1/2. 5 lub 10
kg. Liczba serii tego samego ćwiczenia wynosi od 5 do 7, a czas przerw między
seriami 2-3 minuty. Podobne zasady obowiązują w piramidzie zstępującej - z tym,
że po odpowiedniej rozgrzewce ćwiczenie rozpoczyna się jednokrotnym pokona­
niem maksymalnego ciężaru. W kolejnych seriach zwiększa się stopniowo liczbę
powtórzeń, zmniejszając jednocześnie ciężar w kolejnych seriach o 10-15%, do­
chodząc do wartości 6 0 - 5 0 % maksymalnego ciężaru z 5-7 powtórzeniami.
Osobne zagadnienie stanowi trening obwodowy. Obejmuje on przeważ­
nie 8-12 różnorodnych ćwiczeń, w których opór może stanowić np. sztanga i/lub
ciężar własnego ciała. W zależności od akcentu treningu obwód może składać
się z większej liczby ćwiczeń siłowych lub wytrzymałościowych. Wartość obcią­
żenia stanowi ok. 5 0 % aktualnych możliwości. Tempo wykonywania ćwiczeń jest
dosyć duże, a długość każdego ćwiczenia nie przekracza 1 minuty. Pomiędzy po­
szczególnymi ćwiczeniami nie stosuje się przerw odpoczynkowych. Ten rodzaj
treningu siłowego wpływa korzystnie na układ krążeniowo-oddechowy. przemianę
materii, wzrost siły i wytrzymałości przy jednoczesnym zwiększaniu odporności na
zmęczenie. Wy korzy stywany jest często jako wprowadzenie do ćw iczeń siłowych
lub innego rodzaju aktywności fizycznej.
Omawiając ćwiczenia siłowe warto wspomnieć, że ważnym elementem
w trakcie ich wykonywania jest odpowiedni sposób oddychania. W typowym tre­
ningu siłowym przyjmuje się, że wdech powinien mieć miejsce w trakcie opusz­
czania ciężaru (podczas pracy ekscentrycznej), a wydech w trakcie unoszenia
(czyli pracy koncentrycznej). Inaczej mówiąc, w fazie natężenia wysiłku (kiedy
kierunek ruchu jest zwykle przeciwny do działania siły grawitacji) powinien nastę-
10. Ćwiczenia kształtujące 105
pować wydech, a wdech w fazie odprężającej (czyli podczas ruchu w kierunku
zgodnym z kierunkiem działania siły grawitacji). Przykładem tego może być wy­
pychanie sztangi w pozycji leżącej tyłem na ławeczce. Wtedy to podczas opusz­
czania (czyli zbliżania sztangi do klatki piersiowej) należy wykonać wdech, a w
czasie jej oddalania (wyciskania) wydech W kinezyterapii trzeba natomiast
względnie zalecenia podane przez Stejskala. dotyczące wspomagania poprzez
>ddech pokony wania oporów podczas określonych ruchów, a przez to i reedukacji
nieśni. Na ogół pokonanie większego oporu wiąże się z zatrzymaniem oddechu
apnoe). Nie jest jednak obojętne, czy oddech zostanie zatrzymany na szczycie
\dcchu. czy wydechu. Warto więc wiedzieć, że zatrzymanie oddechu w fazie wde­
chu ułatwia ruchy przyciągające (zginanie, przywodzenie), a w fazie wydechu -
uchy odpychające (prostowanie, odwodzenie). Tak więc, odpowiednio zgrywając
ddech z kierunkiem wykonywanych przeciw oporowi ruchów możemy znacząco
wpływać na ich efektywność. Odpowiedni sposób oddychania ma zmniejszyć też
ickorzystne zjawisko Valsalvy. Dochodzi do niego podczas pokonywania du-
ych oporów - zwłaszcza w trakcie pracy statycznej - i polega na zwiększeniu
lśnienia wewnątrz klatki piersiowej, co utrudnia dopływ i odpływ krwi w obrębie
erca Wzrost ciśnienia powoduje ucisk serca, które zmniejsza swą objętość. Zwę-
cniu ulegają też naczynia tętnicze oraz żylne, co w znacznym stopniu upośledza
racę serca oraz całego układu krążeniowo-oddechowego. W skrajnych przypad-
ach może też dojść do omdlenia, a nawet do większych powikłań - zwłaszcza
osób, które nic zostały odpowiednio wdrożone do treningu siłowego oraz osób
. upośledzoną funkcją układu krążenia i/lub oddychania.
Na zakończenie trzeba dodać, że przedstawione zagadnienia nie wyczer-
I ują całości problematyki kształtowania siły mięśni, zwłaszcza w odniesieniu do
1 nczyterapii. Pod tym ostatnim względem stanowią one bowiem zalewie fragment
s crszego problemu, jakim jest tzw. reedukacja nerwowo-mięśniowa. Warto przy
t m pamiętać, że trening siły mięśni, prowadzony za pomocą nieskomplikowanych
viczcń i z dużym obciążeniem (np. ze sztangą lub ćwiczeń izometrycznych),
1 rowadzi zwykle do znacznego jej wzrostu, ale jednocześnie może spowodować
I ogorszenic koordynacji. Jednocześnie, zbyt ciężki program (np. nieodpowiednia
i etoda, zbyt duże obciążenie, za wiele powtórzeń) może okazać się wręcz szko-
(i iwy dla ćwiczącego. Aby omawiany trening przyniósł oczekiwane rezultaty,
: jednocześnie nie szkodził, planując go. warto uwzględnić następujące uwagi
I taktyczne:
Należy dążyć do tego. by uzyskać równomierny rozkład siły różnych grup mię­
śniowych Stąd w edukacji ruchowej obowiązuje wszechstronność, a w kinezyte­
rapii zajmowanie się przede wszystkim osłabionymi mięśniami Szczególnie
ważna jest tutaj równowaga sil pomiędzy grupami antagonistycznymi.
• Ćwiczenia siłowe muszą być indywidualnie zaprogramowane - zarówno pod
względem grup mięśniowych (czy pojedynczych mięśni), które mają być
wzmacniane, doboru metody, jak i wielkości obciążeń treningowych.
• Ruchy powinny być wykonywane w pełnym zakresie, gdyż wtedy ćwiczone
mięśnie całkowicie rozciągają się i kurczą.
106 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
• Ćwiczenia należy wykonywać możliwie płynnie i rytmicznie, bez gwałtownych
zrywów czy przyspieszeń, gdyż w przeciwnym razie może dojść do inkoordyna-
cji czy substytucji, które obniżają (a niekiedy wręcz niweczą) wartość tych ćwi­
czeń.
• Trzeba pamiętać o właściwym oddychaniu oraz o przerwach na odpoczy nek.
• Co jakiś czas należy kontrolować uzyskiwane wyniki i na ich podstawie zmie­
niać obciążenia treningowe - stosownie do zaleceń przyjętej metody.
• Zbyt małe lub zbyt duże opory (obciążenia) nie pozwalają na osiągnięcie wła­
ściwej intensywności ćwiczeń.
• Nadmierne zwiększenie liczby powtórzeń w serii powoduje raczej zmniejszenie
siły.
• Nie powinno się też przekraczać liczby serii zalecanych w danej metodzie, gdyż
następne serie nie przyczyniają się już do przyrostu siły.
• Zbyt szybkie tempo ćwiczeń mobilizuje tylko ok. 6 0 % siły maksymalnej, nato­
miast tempo wolniejsze pozwala uzyskać maksymalne napięcia mięśnia.
• Wpływ treningu na układ krążenia zależy raczej od czasu trwania treningu niż od
jego intensywności. Zawsze trzeba jednak pamiętać o sporym obciążeniu tego
układu podczas wykonywania ćwiczeń izometrycznych z dużym oporem.
• Ćwiczenia siłowe zawsze należy poprzedzić rozgrzewką, a zakończyć ćwicze­
niami rozciągającymi.
• Po pierwszych kilku treningach można się spodziewać łagodnego bólu mięśni.
Oznacza to, że ćwiczenia właściwie oddziałują na mięśnie. Jednakże w sytuacji,
gdy nasilenie bólu jest znaczne i wręcz utrudnia poruszanie daną częścią ciała,
oznacza to iż dawka ćwiczeń była być może zbyt duża lub nastąpił jakiś mikro-
uraz. Konieczne jest wtedy określenie przyczyny bólu i zmodyfikowanie tre­
ningu, a w razie urazu nawet zaprzestanie go na jakiś czas.
• W razie pojawienia się bólu lub dyskomfortu należy ćwiczenie natychmiast
przerwać i wprowadzić modyfikacje. Często wystarczy zmienić pozycję lub
zmniejszyć ciężar o 25-30%, a następnie spróbować ponownie wykonać to ćwi­
czenie, stopniowo zwiększając obciążenie.
• Podczas wykonywania ćwiczeń siłowych trzeba bezwzględnie zadbać o bezpie­
czeństwo ćwiczących, czyli stworzyć warunki po temu, by nieopatrznie upusz­
czony ciężar nic spowodował obrażenia ciała. U niepełnosprawnych (np. z przy­
kurczami) trzeba niekiedy wprowadzić ograniczniki ruchu, by ciężar przy ruchu
powrotnym nie uszkadzał przy kurczonych tkanek.
• U niepełnosprawnych należy też uwzględnić fakt, że ćwiczenia siłowe są zwykle
tylko jednym z elementów programu ich usprawniania.
10.5. Kształtowanie wytrzymałości i wydolności
Wytrzymałość i wydolność są ze sobą powiązane i odgrywają dużą rolę
w życiu człowieka oraz stanowią jeden z wyznaczników jego zdrowia. Mówi się,
że wytrzymałym jest ten. kto nie podlega łatwo zmęczeniu lub może zachować cią­
głość pracy w stanie zmęczenia. W zasadzie wytrzymałość jest właściwością
trudną do określenia, gdyż wchodzi w różne związki z innymi zdolnościami moto-
/ 0. Ćwiczenia kształtujące 107
ycznymi. Stanowi niezbędny element każdej aktywności ruchowej, a uzależniona
est od czynników - fizjologicznych, biochemicznych oraz psychicznych.
Wytrzymałość - zdaniem Sozańskiego i wsp. - to zdolność organizmu
/.lowieka do kontynuowania długotrwałego wysiłku o określonej intensywności,
jednoczesny m zachowaniem podwyższonej odporności na zmęczenie. Biologicz-
vm podłożem wytrzymałości fizycznej (wg S. Kozłowskiego) jest wydolność.
Rozgranicza się tu jednak wydolność fizyczną i tlenową. Pierwsza z nich to zdol-
iość do ciężkich lub długotrwałych wysiłków z udziałem dużych grup mięśnio-
\ ch. bez szybko narastającego zmęczenia, z jednoczesnym rozwinięciem (wypra-
owaniem) najbardziej ekonomicznych i efektywnych reakcji ustroju. Miarą wy-
olności fizycznej (wg G. Prusa) jest czas wykonania wysiłków o określonej (stałej
ib narastającej) intensywności do całkowitego wyczerpania. W literaturze przed-
notu spotkać można również określenie „odporność mięśni na zmęczenie",
związku z czym można powiedzieć, że wydolność fizyczną charakteryzuje zdol-
ość do wykonywania intensywnej lub długotrwałej pracy przy możliwie najniż-
zym zmęczeniu, odznaczająca się wysoką tolerancją zaburzeń homeostazy pod­
ras tej pracy oraz zdolnością do szybkiej odnowy po jej zakończeniu. Wydolność
enowa z kolei, określa sprawność układu krążeniowo-oddechowego i procesów
lochemicznych zachodzących w mięśniach, decydujących o wykorzystaniu tle-
iwych źródeł energii. Wskaźnikiem wydolności tlenowej jest zdolność pochła-
lania tlenu przez organizm i nosi nazwę pułapu tlenowego (VO; max).
Wytrzymałość jako element przy gotowania sprawnościowego jest pojęciem
xrszym niż wydolność. Wydolność określa tylko pewien potencjał ustroju, wy-
zymałość natomiast charakteryzuje stopień wykorzystania tego potencjału za
>mocą odpowiedniej techniki, jak również motywację i odporność psychiczną,
ardzo istotnym elementem jest tu technika wykonywania ruchu, czyli poprawność
ykonywanego ćwiczenia lub ruchu użytkowego. Kontynuowanie wysiłku niepo-
rawnego pod względem technicznym z reguły odbywa się kosztem dużego na-
adu energetycznego, prowadząc do szybkiego zmęczenia.
Zależnie od zastosowanych kryteriów podziałowych, wyróżnia się różne ro-
dząje wytrzymałości. Kryteria te uwzględniają bowiem różnorodne czynniki, dla-
go można mówić o następujących rodzajach wytrzymałości:
tlenowej, beztlenowej oraz mieszanej (tlenów o-beztlenow ej), jeżeli pod uwagę
brane są przemiany energetyczne (fizjologiczne);
• lokalnej i globalnej - biorąc pod uwagę zaangażowane w pracę mięśnie;
' siłowej i szybkościowej, gdy kryterium podziału stanowić będzie udział innych
zdolności motorycznych;
• ogólnej, ukierunkowanej i specjalnej, z uwzględnieniem kryteriów metodycz­
nych;
• krótkiego, średniego i długiego czasu - ze względu na czas trwania wysiłku.
Kryteria te bierze się pod uwagę planując trening, który musi być ukierun­
kowany na tę cechę, którą chce się kształtować. I tak, w treningu wytrzymałości
tlenowej (aerobowej) energia dostarczana jest prawie wyłącznie przez układ krą-
cniowo-oddechowy. Organizm pracuje wówczas w warunkach równowagi tlcno-
108 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
wej, a determinującym czynnikiem jest tu zużycie tlenu. Praca przy średnim obcią­
żeniu daje możliwość adaptacji całego organizmu, a zwłaszcza unaczynicnia kapi­
larnego, tak istotnego dla dostaw tlenu do komórek. Wytrzymałość tlenowa cha­
rakterystyczna jest dla wysiłków długotrwałych o małej i średniej intensywności.
W treningu wytrzymałości beztlenowej (anaerobowej) procesy tlenowe nie wy­
starczają j u ż do pokrycia zapotrzebowania energetycznego (metabolicznego) mię­
śni. Niezbędna energia wyzwalana jest zatem w warunkach beztlenowych. Po­
wstaje tzw dług tlenowy, który narasta w miarę kontynuowania wysiłku. Wytrzy­
małość beztlenowa charakterystyczna jest dla wysiłków krótkotrwałych o submak-
symalncj częstotliwości i często wiąże się ze wstrzymywaniem oddechu. Częstym
objawem przy tego typu wysiłkach są tzw. zakwasy.
Ze względu na wielkość zaangażowanych w pracę mięśni, wytrzymałość
dzieli się na lokalną (nie więcej niż 2 0 % całkowitej masy mięśniowej) oraz glo­
balną (zaangażowany do pracy cały organizm lub duże grupy mięśniowe).
Jeśli weźmie się pod uwagę udział innych zdolności motorycznych. to oma­
wianą cechę dzieli się na siłową i szybkościową. Wytrzymałość siłową charakte­
ryzuje zdolność do pokonywania znacznych oporów zewnętrznych przez dłuż­
szy czas (np. wyciskania sztangi przez 1 minutę). Wytrzymałość szybkościowa to
z kolei odporność organizmu na zmęczenie wywołane bodźcami o maksymalnej
i submaksymalnej intensywności (najczęściej w czasie kilkunastu sekund). Wy­
trzymałość szybkościowa pozwala na utrzymanie lub na jak najmniejsze obniżenie
wymaganej szybkości w czasie kontynuowania wysiłku, mimo narastającego zmę­
czenia.
Wytrzymałość ogólna to zdolność wykonywania przez dłuższy czas dowol­
nej pracy fizycznej, angażującej większą część aparatu mięśniowego. Dobry po­
ziom wytrzymałości ogólnej jest gwarantem sukcesów w wielu dziedzinach kultury
fizycznej oraz warunkiem normalnego funkcjonowania w życiu. Tego typu wy­
trzymałość powinno kształtować się nic tylko j u ż we wczesnym okresie szkolnym.
W ten sposób uzyskuje się nie tylko wzrost zdolności wysiłkowych, ale i stabiliza­
cję zdrowia, oraz stwarza się podstawy funkcjonalne dla efektywnego rozwoju in­
nych zdolności.
W y t r z y m a ł o ś ć u k i e r u n k o w a n a bazuje na wydolności fizycznej i stanowi
bazę dla wytrzymałości specjalnej (np. wytrzymałość ukierunkowana na biegi lek­
koatletyczne lub wykonywanie określonej pracy zawodowej). Wytrzymałość spe­
cjalna to zdolność do wykonywania specyficznej pracy o takim charakterze, jaki
występuje nie tylko w czasie walki sportowej. lecz także podczas pewnych czynno­
ści zawodowych Podobne znaczenie ma kształtowanie wytrzymałości niezbędnej
do wykonywania wysiłków o różnym czasie ich trwania (krótko-, średnio- i długo­
trwałych).
Dotychczas problem wytrzymałości i wydolności poruszano w kontekście
słowa „trening", które z reguły kojarzy się ze sportem. Trening (czy jak kto woli
kształtowanie) tych zdolności jest ważne również poza obszarem sportu W reha­
bilitacji mamy bowiem do czynienia z wieloma osobami tak upośledzonymi pod
tym względem, że nawet pokonanie (przejście) krótkiego dystansu czy kilkunastu
/ 0. Ćwiczenia kształtujące 109
schodów stanowi dla nich poważny problem. Nie bez znaczenia jest również
pewne ograniczenie wytrzymałości i wydolności sporej części społeczeństwa,
związane chociażby z sedenteryjnym trybem życia.
Sposób kształtowania wytrzymałości (rodzaj zastosowanej w tym celu me-
iody) zdeterminowany jest głównie potrzebami ćwiczącego (w sporcie - dyscy­
pliną sportową, a w rekreacji i rehabilitacji - ogólnym stanem danej osoby) oraz
wskazaniami i przeciwwskazaniami do kształtowania tych cech.
Poszczególne metody różnią się pomiędzy sobą m i n . : intensywnością pracy,
czasem trwania poszczególnych ćwiczeń, czasem trwania i charakterem przerw
wypoczynkowych, liczbą powtórzeń itd. Stosowanie różnych kombinacji tych ele-
nentów umożliwia kształtowanie różnego rodzaju wytrzymałości. Poniżej przed-
-tawiono tylko kilka z wielu możliwych metod.
Ogólnie dzieli się je na ciągłe i przerywane. W kształtowaniu wytrzy mało-
ci tlenowej (długiego czasu) stosuje się metodę ciągłą. Dzieli się ona na metodę
ednostajną i zmienną. Metoda jednostajna charakteryzuje się długotrwałą pracą
.sykomwaną ze stalą równomierną intensywnością, najczęściej określaną za po-
locą pomiaru liczby uderzeń serca na minutę (HR). Natomiast dla metody zmien-
lej typowy jest ciągły wysiłek, w czasie którego intensywność ulega określonym
mianom. Można tutaj m i n . stosować stopniowe (progresywne) narastanie inten-
s wności w kolejnych odcinkach pracy (metoda progresywna), stopniowe narasta­
cie intensywności w kolejnych odcinkach pracy w pierwszej części treningu,
następnie jej spadek w drugiej części wysiłku (metoda piramidalna) oraz stop­
niowe obniżanie intensywności w kolejnych odcinkach wysiłku (metoda regre-
ywna). Spośród tych metod, metoda progresywna jest najbardziej wyczerpująca,
onieważ - pomimo narastania zmęczenia - wzrasta również intensywność ćwi-
zenia.
Metody przerywane opierają się na wcześniej zaplanowanych, powtarzanych
mianach obciążenia i wypoczynku. Na tą grupę składa się metoda powtórze-
iowa i interwalowa. Pierwsza z nich charakteryzuje się powtarzaniem bardzo
ntensywnych wysiłków (submaksymalnych lub maksymalnych), przedzielonych
ptymalnymi przerwami wypoczynkowymi - tzn. takimi, w czasie których orga­
zm powraca do względnej równowagi (spadek HR do 100 lub poniżej tej warto-
ci). Stosuje się 1-5 powtórzeń. W drugiej natomiast kolejne wykonywane wysiłki
ibmaksymalne trwają 30-180 sekund i przeplatane są niepełnymi przerwami wy­
s z y n k o w y m i trwającymi od 60 do 120 sekund ze spadkiem HR do 120-130
ierzeń na minutę. Oznacza to. że każdy kolejny wysiłek wykonywany jest na tle
ie zlikwidowanego jeszcze zmęczenia.
110 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne / 0. Ćwiczenia kształtujące 111

Tabela V. Charakterystyka metod kształtowania wytrzymałości (wg G. Prusa) Rozpatrując pojedynczy staw. można powiedzieć, że fizjologicznie mamy do
Czas Intensywność Przerwy Liczba czynienia z taką sytuacją, iż w stawie tym możliwe są ruchy w ściśle określonej
% VO;ma.X
METODY pracy BR powtórzeń płaszczyźnie (lub płaszczyznach) Ich zakres jest wprawdzie osobniczo nieco zróż­
bez nicowany, jednakże dla każdego stawu i każdego zachodzącego w nim ruchu
Ciągła jednostajna > 30 min 130-150 50-60 1 przyjmuje się pewien zakres wartości kątowych, który uznawany jest za fizjolo-
przerwy
;iczną normę.
w
Ciągła zmienna > 30 min 140-160 60-70 6-10
truchcie W warunkach patologicznych możemy natomiast mówić o nadmiarze ru­
Ciągła chów lub o ich ograniczeniu. O nadmiarze ruchów mówimy wówczas, gdy ru-
bez 3-4 etapy homość pojawia się w miejscu, gdzie normalnie jej nie ma (tzw. staw rzekomy)
z narastającą > 30 min 150-170 60-70
przerwy wzrostu tempa ub w jakimś stawie zachodzą ruchy w płaszczyźnie, w której normalnie nie wystę­
intensywnością
pują. W tych sytuacjach mówi się o dodatkowych stopniach swobody dla odcinka
Aby czerpać optymalne korzyści z wysiłku tlenowego, należy ćwiczyć na
lala w pierwszym przypadku i danego stawu w drugim. Z nadmiarem mamy do
takim poziomie wysiłku (z odpowiednią intensywnością), by uzyskać adekwatne
zynienia również wówczas, gdy jakiś ruch lub ruchy wyraźnie przekraczają fi­
dla wieku przyspieszenie pracy serca - mieszczące się w granicach 5 0 - 7 5 % HR,™. lologiczny zakres, co z kolei określa się jako nadmierną gibkość - lokalną lub
Poziom intensywności wysiłku ustala się na podstawie następującej tabeli. ogólnioną. Jak gdyby przeciwnie do tego kształtują się ograniczenia ruchomości
Tabela VI. Poziom intensywności wysiłku dla poszczególnych grup wiekowych lawowej. Tutaj z kolei można zaobserwować wyłączenie ruchów w jakiejś płasz-
jyźnie (zmniejszenie liczby stopni swobody) lub zmniejszanie zakresu ruchu
WIEK 50-75% H R M A X Średnie wartości HRMAX
jakiejś płaszczyźnie czy płaszczyznach poniżej fizjologicznej normy (ogranicze-
20-30 lat 98-146 uderzeń na minutę 195 ie zakresu ruchu) Skrajnym przykładem ograniczenia ruchomości jest zesztyw-
31-40 lat 93-138 uderzeń na minutę 185 icnie stawu. Częściej jednak mamy do czynienia z sytuacją, w której przyczyną
41-50 lat 88-131 uderzeń na minutę 175 kiego ograniczenia jest skrócenie (obkurczenic się) miękkich elementów okolo-
51-60 lat 83-123 uderzeń na minutę 165 awowych. Ponieważ stan taki dotyczy zwykle torebek stawowych lub mięśni,
Powyżej 61 1 t 78-116 uderzeń na minutę 155 owi się wtedy o przykurczach torebkowych bądź mięśniowych. Przyczyna ta-
I lego stanu może być jednak inna i tkwić chociażby wewnątrz stawu (np. zablo-
1 owanie wolnym ciałem stawowym), a przykurcz rozwija się dopiero z czasem.
1
zjoterapeuta musi przy tym pamiętać, iż przykurcze mają tendencję do pogłębia-
10.6. Kształtowanie gibkości i ia się, czemu sprzyja brak rozciągania przykurczonych tkanek (utrata ich ela-
! yczności) oraz narastające osłabianie się rozciągniętych mięśni, prowadzące do
yraźnego zaburzenia równowagi mięśni antagonistycznych (dysbalans mię-
Gibkość definiowana jest jako zdolność do wykonywania ruchów o maksy­
! nowy). Dodatkowym elementem sprzyjającym przykurczom bądź stanowiącym
malnej amplitudzie (w maksymalnym zakresie). Jest uwarunkowana głównie czyn­
ii przyczynę, bywa konieczne w wielu przypadkach unieruchomienie. Bezruch
nikami o podłożu anatomiczno-funkcjonalnym. Aby ruch mógł odbywać się
i ustawienie w przy musowej pozycji sprzyjają nie tylko rozwojowi przykurczy to-
w pełnym jego zakresie, konieczne jest właściwe ustawienie kości tworzących
i bkowych, lecz także osłabieniu mięśni (zwykle i tak już słabszych).
staw, spójność jego składowych (tj. chrząstki, błony maziowej i torebki stawowej)
oraz odpowiednia elastyczność elementów okołostawowych (mięśni, ścięgien
i znów torebek stawowych wraz z więzadłami). Na wielkość zakresu ruchów w stawach wpływ mają takie czynniki, jak
iek i pleć. Co do wieku, zdania są podzielone. Zdaniem K. Karkosza np. najwyż-
W fizjoterapii problem ten trzeba jednak postrzegać nieco szerzej. Biome- v poziom gibkości obserwuje się u dzieci w wieku 10-12 lat, natomiast J. Marci-
chanicznie rzecz ujmując, każde ruchome połączenie kości (czyli staw) posiada ik podaje przedział 15-16 lat Niestety, wraz z wiekiem zdolność ta stopniowo
tzw. więzy, które wyłączają ruch w jakiejś płaszczyźnie. Im więcej więzów, tym ika. czemu w sposób szczególny sprzyja ograniczenie aktywności ruchowej. Co
mniej płaszczyzn, w których może odbywać się ruch w danym stawie, czyli mniej­ płci, wszyscy autorzy są zgodni, że pleć żeńska jest bardziej predysponowana
sza jest jego liczba stopni swobody. Problem ten jest jednak szerszy, bo stopnie pod tym względem (kobiety charakteryzują się wyższym poziomem gibkości niż
swobody nie dotyczą tylko pojedynczego stawu, lecz także całych łańcuchów bio- mężczyźni).
kinematycznych (czyli fragmentów ciała, które jednocześnie poruszają się w wielu
stawach). Liczba stopni swobody tych ostatnich jest znaczna, ale to j u ż zagadnienie Optymalny poziom ruchomości stawowej zapewnia nieograniczoną możli­
czysto biomechaniczne. wość wykonywania rozmaitych czynności ruchowych, zwłaszcza życia codzien­
nego. Zarówno nadmiar ruchomości, jak i jej ograniczenie są niekorzystne. Ponie­
waż nadmiar wymaga specjalnego postępowania (zwykle ortopedycznego), zagad-
112 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
nienie to będzie pominięte. Ograniczenia natomiast powodują pewne konsekwen­
cje ogólne i lokalne. Ograniczenie zakresu ruchów i związane z nim nieraz przy­
musowe ustawienie w jakimś stawie, jeśli dotyczy kończyn dolnych i/lub kręgo­
słupa, znajduje swe odbicie w postawie ciała oraz w lokomocji danej osoby, a za­
burzenia takie w obrębie kończyn górnych upośledzają ich funkcję. Ważne jest
więc to, że jeśli j u ż konieczne jest przymusowe ustawienie w jakimś stawie, należy
dołożyć starań, by było to tzw. ustawienie funkcjonalne, czym dokładniej zajmuje
się kinezyterapia. Jest to jednak ostateczność, gdyż zawsze dąży się raczej do
przywrócenia właściwej ruchomości.
Podobnie jak z innymi zdolnościami motorycznymi, z kształtowaniem gib-
kości mamy do czynienia przede wszystkim w procesie wychowania fizycznego
dziecka, natomiast w fizjoterapii koncentrujemy się raczej na przywracaniu wła­
ściwej ruchomości stawowej. W kształtowaniu gibkości (choć także w jej przywra­
caniu) zasadniczą rolę odgrywają ćwiczenia czynne, w tym także na przyrządach
i z przyborem lub współćwiczącym. Istota tak ukierunkowanych ćwiczeń polega na
tym, że ruch musi być wykonywany w pełnym zakresie, a nawet nieco przekraczać
końcowy opór. Ważna jest przy tym wszechstronność ćwiczeń (oddziaływanie na
wszystkie stawy). Ćwiczenia czynne wykonywane są zwykle z zaangażowaniem
antagonistów względem strony rozciąganej. Wyróżnia się dwa rodzaje takich ćwi­
czeń - statyczne (np. szpagaty, mostki) oraz tzw. ruchy balistyczne (np. odrzuty,
wymachy, krążenia). W kształtowaniu gibkości sporą rolę odgrywają też gry i za­
bawy ruchowe (zwłaszcza zwinnościowe) oraz elementy różnych gier sportowych.
Pewne znaczenie mają również ćwiczenia czynno-bierne, w których wykorzystuje
się dodatkową siłę zewnętrzną w końcowym fragmencie ruchu - np. dociągnięcie
rękami ćwiczącego za kostki podczas skłonu tułowia w przód. W kształtowaniu
gibkości osób zdrowych właściwe ćwiczenia b i e r n e nie mają zastosowania. Wy­
jątkowo tylko wykorzystuje się tutaj różnorodne siły zewnętrzne - siłę ciężkości
(np. zwis bierny na drabinkach) lub obciążenie dodatkowym przyborem (ciężar­
kami, piłką lekarską) czy pomoc współćwiężącego. Zwykle jednak w tych sytu­
acjach wykonywane są dodatkowe ruchy, co nadaje tym ćwiczeniom charakter
raczej ćwiczeń czynno-biemych. W kształtowaniu tej zdolności (gibkości) zna­
czące miejsce zajmuje też omówiony wcześniej stretching.
U osób zdrowych tego typu ćwiczenia (wykonywane w sposób prawidłowy)
nie powinny powodować żadnych niekorzystnych następstw, a raczej przynosić
pożytek w postaci zwiększenia lub podtrzymywania gibkości. U osób niepełno­
sprawnych możliwości doboru takich ćwiczeń są j u ż jednak nieco ograniczone.
W rehabilitacji praktycznie w ogóle nie zaleca się wykonywania np. mostków czy
leżenia przewrotnego, chociażby ze względu na powstające w ich trakcie przecią­
żenia w obrębie kręgosłupa. Raczej odchodzi się również od wykonywania pogłę­
bień skłonów (w przód czy w bok), czy innych tego typu ruchów, czyli od swego
rodzaju sprężynowania na końcu zakresu ruchu. W fizjoterapii, kształtowanie gib­
kości wiąże się przede wszystkim z procesem zwiększania (przywracania) rucho­
mości w obrębie stawów. W celu usunięcia przykurczu czy innego ograniczenia
ruchomości, w kinezyterapii stosuje się specjalistyczne ćwiczenia i zabiegi - głów­
nie o charakterze biernym. Są to m i n . ćwiczenia bierne redresyjne, mobilizacje,
10. Ćwiczenia kształtujące 113
trakcje oraz wyciągi. I tutaj wiele z nich nosi znamiona naciągania (rozciągania),
podobnego do stosowanego w stretchingu (np. ułożenia redresujące, ćwiczenia
bierne redresyjne, niektóre odmiany wyciągów czy poizometryczna relaksacja).
O zastosowaniu określonego sposobu postępowania nie decyduje jednak przypadek
czy upodobania (wybiórcze umiejętności) terapeuty. Podstawowe znaczenie w tym
zakresie ma ustalenie przyczyny ograniczenia ruchu. Często więc ćwiczenia zwięk­
szające zakres ruchomości łączone są z innymi zabiegami fizykoterapeutycznymi -
ułatwiającymi ich wykonywanie (np. łagodzącymi ból czy powodującymi rozluź­
nienie tkanek) oraz z ćwiczeniami i/lub zabiegami utrwalającymi uzyskane efekty
(np. utrzymującymi ruchomość w stawie bądź wzmacniającymi niedowładne mię­
śnie i przywracającymi w ten sposób równowagę sił).
10.7. Kształtowanie zdolności koordynacyjnych
Dysponowanie wysokim poziomem koordynacji jest bardzo przydatne
w „normalnym" życiu człowieka, przynosi też różnorodne korzyści. Są to m.in.:
szybsze nabywanie (uczenie się) nowych umiejętności ruchowych (np. pływania,
lazdy na nartach, czy rowerze, a także opanowywanie umiejętności ruchowych
przydatnych w pracy zawodowej) oraz większa ekonomia ruchu (osoby „lepiej
skoordynowane" wolniej się męczą).
Dobra koordynacja pozwala często uniknąć wypadku w niespodziewanej
ytuacji oraz stanowi swego rodzaju „zabezpieczenie" przed konsekwencjami
ewentualnego upadku.
Ponieważ zdolności koordynacyjne są bardzo złożone, ich kształtowanie nie
lależy do łatwych. Wymaga stosowania różnorodnych ćwiczeń, często w zmie-
liających się warunkach. Przede wszystkim jednak wymaga żmudnej pracy -
vielu powtórzeń, dbałości o precyzję wykonania i eliminowania błędów.
Łatwiej jest kształtować koordynację u osób młodych, ponieważ dysponują
>ne jeszcze dość „plastycznym" układem nerwowym, co wraz z wiekiem zmienia
-ię na gorsze (łatwiej jest kształtować nowe stereotypy ruchowe niż przekształcać
stare). Nie zawsze oznacza to jednak, że im osoba młodsza tym łatwiej rozwijać
soordynację. Według W. Ljacha optymalne efekty w kształceniu zdolności koor­
dynacyjnych osiąga się u dzieci w przedziale wiekowym od 7 do 11-12 lat, prze­
ciętne rezultaty - od 14 do 16-17 lat, a najsłabsze u dzieci pomiędzy 12 a 14 ro­
kiem życia. Oczywiście i tu pojawić się mogą osobnicze różnice w tym zakresie,
uwarunkowane głównie indywidualnym tempem rozwoju biologicznego.
Poziom koordynacji ruchowej człowieka wyznaczają zmiany położenia ciała
w przestrzeni w określonym czasie i warunkach (stałych lub zmiennych). Na tej też
podstawie wyróżnić można trzy poziomy koordynacji (wg Farfela), określające
zarazem sekwencję jej kształtowania:
• poziom pierwszy - typowy dla ruchów dokładnych w odniesieniu do przestrze­
ni, lecz niekoniecznie wykonywanych szybko (w dowolnym czasie, tak długo
jak tego wymaga spełnienie pierwszego warunku zadania ruchowego);
I 14 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
• poziom drugi - charaktery żujący się ruchami zarówno dokładnymi, jak i szyb­
kimi (wykonywanymi w określonym czasie);
• poziom trzeci - to wykonywanie dokładnych i szybkich ruchów adekwatnych do
zaistniałych (zmieniających się) warunków (dostosowywanie na bieżąco do tych
warunków i tzw. „przestawienie motoryczne").
Według W. Ljacha o poziomie zdolności koordynacyjnych świadczą nastę­
pujące czynniki (kryteria, wskaźniki):
• Prawidłowość, czyli poprawność wykonania zadania ruchowego - precyzja,
dokładność ruchu. Można rozpatrywać ją w dwóch aspektach W pierwszym
przy padku jest to adekwatność, rozumiana jako dokładność różnicowania prze­
strzennego, siłowego czy celność, w drugim zaś - jest to precyzja, postrzegana
np. jako dokładne odtworzenie ruchu.
• Szybkość, która rozpatrywana może być również w dwóch aspektach - jako­
ściowym (ruch we właściwym momencie) oraz ilościowym (np, jako prędkość
realizacji złożonych pod względem koordynacyjnym zadań ruchowych w ogra­
niczonym czasie, szybkość reakcji na zaistniałe warunki czy opanowania no­
wych zadań ruchowych).
• Racjonalność także może być postrzegana w dwóch kategoriach. Pod względem
jakościowym jest to celowość ruchów, pod ilościowym zaś - ich ekonomicz-
ność.
• Kreatywność w sensie jakościowym to wykazywanie się inicjatywą (pomysło­
wość), w praktycznym działaniu, przejawiająca się znajdowaniem najlepszych
rozwiązań (sposobów wy konania zadania ruchowego). W sensie ilościowym jest
to natomiast stabilność (stałość, powtarzalność), rozumiana jako wykonywanie
tych samych ruchów w zmieniających się warunkach.
Podczas ćwiczeń doskonalących koordynację spełnione muszą być pewne
warunki Według J. Raczka ruch powinien być wykonany szybko, dokładnie, eko­
nomicznie i pomysłowo Według togo autora w procesie przyswajania nowych
umiejętności ruchowych wykorzystuje się specjalne ćwiczenia koordynacyjne,
ukierunkowane na kształtowanie takich zdolności, jak: różnicowanie siłowych,
czasowych i przestrzennych parametrów ruchu, zachowanie równowagi, rytmiza-
cję, dostosowanie, sprzężenie, orientację przestrzenną, szybkość reagowania oraz
rozwijanie funkcji neurosensorycznych. Uważa się też, że optymalne jest jednocze­
sne rozwijanie zdolności koordynacyjnych i kondycyjnych, co zapewniają np. ae­
robik czy step-aerobik. sporty walki oraz gry zespołowe, gdyż pozwalają lepiej
władać własnym ciałem. Stąd też wywodzi się szeroka gama środków, którym
przypisuje się wartość kształtowania koordynacji W zasadzie jednak każde ćwi­
czenie może być „koordynacyjnym" Warunkiem jest spełnienie choć jednego
z następujących wymogów Musi być ono nowe (nieznane) i nietypowe dla ćwiczą­
cego, zmodyfikowane bądź realizowane w odmiennych od dotychczasowych wa­
runkach. Ponadto, powinno być „związane z pokonywaniem koordynacyjnych
trudności" oraz wymagać szybkości, dokładności i pomysłowości.
Najprostszymi ćwiczeniami kształtującymi koordynację są m i n . wszelkie
obroty ciała, zwroty, przewroty, ćwiczenia naśladujące ruchy innych osób (in­
struktora, terapeuty) na zasadzie lustrzanego odbicia, a także ćwiczenia równo­
ważne o charakterze statycznym i dynamicznym Dość istotne jest tutaj stopniowa-
10. Ćwiczenia kształtujące 1 15
nic trudności (stopniowe wdrażanie ćwiczeń opartych na bardziej złożonych wzor­
cach ruchowych), gdyż przv zadaniach ruchowych przekraczających aktualne
możliwości ćwiczącego bardzo larwo o efekt odwrotny - czyli o dyskoordynację.
Według J. Raczka i wsp. ćwiczenia doskonalące koordynację ruchową
można podzielić na dwie grupy - ogólnego i specjalnego oddziaływania. Dla
fizjoterapeuty ważniejsze są te pierwsze, gdyż służą głównie kształtowaniu umie-
iętności przydatnych w codziennym życiu, natomiast te drugie mają wartość przede
wszystkim dla sportu. Wśród ćwiczeń ogólnego oddziaływania autorzy ci wymie­
niają m i n . ćwiczenia zwiększające doświadczenia życiowe, wzbogacające zasób
życiowo ważnych umiejętności i nawyków, ćwiczenia ogólnorozwojowe oraz ukie-
unkowane na rozwój poszczególnych funkcji psychofizjologicznych.
Ćwiczenia koordynacyjne, podobnie jak inne, w zależności od sposobu po-
lejścia. podzielić można na analityczne i syntetyczne. W analitycznych przy-
>adku oddzielnie kształtowane i doskonalone są specyficzne zdolności koordyna-
jyjne, czyli stopniowo opanowuje się poszczególne elementy (zwłaszcza tc trud-
uejszc). by w końcu połączyć je w spójną całość. W tym też przypadku jak gdyby
>ddzielnic wpływa się na pojedyncze zdolności, a w drugim na odmianę łącznic -
ta dwie lub więcej.
Niezależnie od tego wyróżnia się dwie podstawowe metody kształtowania
dolności koordynacyjnych - metodę powtórzeniową i zmienną. Metoda powtó-
zeniowa stosowana jest głównie w trakcie nauczania nowych wzorców (zadań)
uchowych, ponieważ warunkiem ich opanowania jest wielokrotne powtórzenie
ego samego ruchu, początkowo w jednakowych (takich samych) warunkach.
Trudniejsza, ale zdaniem wielu autorów, bardziej efektywna pod względem
sztalcenia zdolności koordynacyjnych, jest metoda zmiennego wykonywania ćwi-
zeń (zmienna). Zmiany tc mogą dotyczyć sposobu i/lub warunków wykonania
wiczenia i mogą być planowane bądź nieoczekiwane. Dzięki zastosowaniu tej
letody zwiększa się „zakres doświadczeń ruchowych", a tym samym wytwarza się
otcncjal wariantowych odpowiedzi na ten sam bodziec bądź jednorodną, najwla-
ciwszą odpowiedź ruchową na zaistniałe (zmienne) warunki, co jest szczególnie
stotne w życiu codziennym.
Stosując metodę zmienną wykonuje się raczej niewiele powtórzeń (8-12)
>znorodnych ćwiczeń, podobnych pod względem sterowania ruchami, natomiast
lelokrotnie powtarza się podobne ćwiczenia w odmiennych warunkach (np
mieniając ich elementy lub warunki zewnętrzne) Zmienność sposobu wykony-
ania ćwiczeń dotyczy przede wszystkim podstawowych ich parametrów - tj. po-
>cji wyjściowych, przebiegu i zakresu ruchu oraz jego kierunku, rytmu i tempa,
stotną rolę odgrywa tu również symetria (bądź asymetria) wykonywanych ru­
chów, łączenie ich w pewne ciągi (kombinacje) oraz samodzielność w rozwiązy­
waniu niektórych zadań ruchowych. Zmienność warunków dotyczy natomiast
iw och elementów^ - warunków przestrzennych i stosowania różnorodnych przy­
rządów oraz przyborów, a także samego przeprowadzania ćwiczeń (np. wyłączanie
kontroli wzrokowej, ograniczanie czasu, stosowanie oporu, pomocy lub przeciw-
1 16 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
działania partnera, wykonywanie ćwiczeń po uprzednim pobudzeniu błędnika lub
po obciążeniach kondycyjnych itd.).
W kształtowaniu i doskonaleniu zdolności koordynacyjnych stosuje się także
inne metody i formy - zabawowa oraz współzawodnictwa. Spełniają one raczej
rolę pomocniczą, a nie wiodącą (zasadniczą). Zwraca się też uwagę na to, by
ćwiczenia koordynacyjne były wykonywane raczej w pierwszej części zajęć, kiedy
ćwiczący jest wypoczęty i dysponuje jeszcze możliwością lepszej koncentracji.
Zarówno w wychowaniu fizycznym, sporcie, jak i rehabilitacji, w kształto­
waniu, doskonaleniu i przywracaniu zdolności koordynacyjnych wykorzystuje się
specjalistyczne środki i metody, których głównym zadaniem jest dostarczenie ćwi­
czącemu różnymi sposobami informacji o przebiegu ruchu. Część z nich spełnia
warunki ćwiczeń wspomaganych zastępczym sprzężeniem zwrotnym (biofe­
edback). Należą do nich:
• środki audiowizualne - film video;
• trening mentalny - czyli ćwiczenia ideomotoryczne, polegające na wyobraża­
niu sobie poszczególnych faz ruchu lub jego całości przed wykonaniem ćwicze­
nia;
• środki, które dzięki wykorzystaniu wzroku, słuchu lub dotyku (czucia) określają
poprawność wykonania określonego zadania ruchowego - np. sporttester czy
metronom;
• trenażery, czyli specjalistyczne urządzenia, umożliwiające selektywne odczu­
wanie wybranych parametrów ruchu;
• urządzenia techniczne rejestrujące parametry ruchu i natychmiast sygnalizu­
jące poprawność jego wykonania lub jej brak oraz pozwalające na natychmia­
stowe korygowanie parametrów ruchu.
10.8. Kształtowanie równowagi
Utrzymywanie równowagi należy wprawdzie do zdolności koordynacyj­
nych, ale zagadnienie to zostało wyodrębnione ze względu na specyfikę jej kształ­
towania, a zwłaszcza z uwagi na bardzo ważną rolę jaką - obok innych zmysłów -
spełnia zmysł równowagi w codziennym życiu człowieka. Dzięki niemu jesteśmy
bowiem w stanie przyjmować i utrzymywać różne pozycje ciała oraz swobodnie
przemieszczać się i wykonywać różnorodne czynności, nie narażając się przy tym
na upadki i związane z nimi obrażenia. Powyższą zdolność do zachowania stabilnej
pozycji ciała w różnych warunkach określa się zwykle jednym słowem równo­
waga. Rozpatruje się ją jednak dwuaspektowo - jako statyczną i dynamiczną.
Pierwsza z nich ma miejsce podczas utrzymywania jakiejś pozycji w bezruchu (np.
zwykłej pozycji stojącej, stania jednonóż, na rękach czy na głowie), druga nato­
miast dotyczy utrzymania stabilnej pozycji ciała będącego w ruchu (np. podczas
chodu, biegu, zmian kierunku, zatrzymywania się czy wykonywania różnych czyn­
ności - w tym także z dodatkowymi obciążeniami).
10. Ćwiczenia kształtujące 117
Do zagadnienia równowagi można podejść czysto mechanicznie, rozpatrując
ciało jako bryłę. Stabilna pozycja tej bryły zależy od kilku czynników, wśród któ­
rych podstawową rolę odgrywa wielkość płaszczyzny podparcia oraz wysokość
usytuowania jej ogólnego środka ciężkości. W biomechanice pod uwagę bierze się
również i inne parametry, dotyczące przede wszystkim zrównoważenia momentów
sił ciężkości oraz usytuowanie rzutu ogólnego środka ciężkości na powierzchni
podparcia. Wszystko to charakteryzuje równowagę od strony fizycznej. Trzeba
lednak pamiętać, że ciało człowieka nie jest sztywną bryłą i - jak już wcześniej
wspomniano - nawet podczas przebywania w bezruchu (nie wykonując żadnych
jzynności), w rzeczywistości chwieje się cały czas. Na dodatek, każde przemiesz-
zenie jakiegokolwiek segmentu ciała zmienia stan zrównoważenia powyższej
iryły. Wspomniane przemieszczenia segmentów mają jednak podwójną wartość -
az powodują utratę równowagi, a w innych sytuacjach (tj. po zaburzeniu równo-
sagi) służą jej odzyskaniu. Aby odzyskać utraconą równowagę przemieszczenia te
nuszą być jednak dostatecznie szybkie i „iść we właściwym kierunku". Tak więc
właściwy rozkład (zrównoważenie) sił w statyce i odpowiednie przemieszczenia
egmentów ciała w dynamice pozwalają na utrzymanie jego równowagi. Ponieważ
v życiu codziennym wszystko to odbywa się podświadomie, niezbędny jest me-
hanizm regulujący równowagę. Mechanizm ten tworzy się w trakcie rozwoju,
iedy to dziecko spontanicznie osiąga coraz wyższe pozycje, z jednoczesnym
mniejszaniem się wielkości płaszczyzny podparcia. Później dochodzi jeszcze do-
konalenie reakcji na zaburzenia równowagi. Cały ten proces jest jednak długo-
wały, gdyż wszystko to ma miejsce w ramach rozwoju zdolności koordynacyj-
ych, których doskonałość wymaga ogromnej liczby powtórzeń. Mechanizm ten
azuje na doznaniach przedsionkowych, propriceptywnych i wzrokowych, które
la sprawności regulacji równowagi muszą być dobrze zintegrowane.
U osób zdrowych wytworzona w trakcie spontanicznego rozwoju zdolność
i ) utrzymywania równowagi wystarcza do normalnego funkcjonowania w co-
i /iennym życiu, aczkolwiek zdolność ta nie jest jednakowa u wszystkich osób,
>dobnie zresztą jak i inne zdolności koordynacyjne. Na dodatek zdolność ta
zmienia się też podczas życia człowieka. Powszechnie wiadomo, że najgorszy po­
diom równowagi obserwuje się u małych dzieci oraz u osób w podeszłym wieku.
I 'otyczy to także pozostałych zdolności koordynacyjnych. Wiadomo również, że
rozmaitych stanach patologicznych równowaga ciała ulega zaburzeniu. Przy-
1
yny tego mogą być różne. Raz (w niektórych schorzeniach ortopedycznych)
1
-imy do czynienia z czysto mechanicznymi przyczynami zaburzeń równowagi,
a innym razem przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w uszkodzeniu układu nerwo­
wego. Do sytuacji takiej dochodzi nie tylko wówczas, gdy decydujące o równowa­
dze bodźce błędnikowe, proprioceptywne czy wzrokowe nie są w należyty sposób
1
Ibierane, przewodzone i interpretowane, lecz także wówczas, kiedy to aparat
r*ichu nie jest w stanie właściwie reagować na poprawnie odczuwane zaburzenie
równowagi (np. wskutek niedowładów, a nawet ograniczeń ruchomości w niektó­
rych stawach).
Aby człowiek osiągnął możliwie jak najwyższy poziom zdolności utrzymy­
wania równowagi w różnych (nieraz nieprzewidywalnych) okolicznościach, ko-
lis Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
nicczne są oczywiście odpowiednie ćwiczenia kształtujące tę zdolność. Dlatego też
ćwiczenia równoważne stanowią stały element zajęć z wychowania fizycznego.
U osób niepełnosprawnych są natomiast zawsze wskazane we wszelkich stanach
przebiegających z zaburzeniami równowagi oraz w tych stanach, w których mo­
żemy mieć do czynienia z nową sytuacją, zmieniającą warunki równowagi ciała
i sposób jej regulacji (np. u amputowanych w obrębie kończyn dolnych).
Rozpatrując zagadnienie kształtowania równowagi ciała warto rozgraniczyć
dwa zasadnicze sposoby tego typu oddziaływania Klasycznym niejako sposobem,
dominującym w gimnastyce podstawowej są ćwiczenia równoważne na nierucho-
mym podłożu. W kształtowaniu integracji sensomotorycznej oraz w rehabilitacji
spore znaczenie ma natomiast drugi rodzaj omawianych ćwiczeń, tj. ćwiczenia
równoważne na ruchomym podłożu.
Zajmijmy się najpierw pierwszą grupą ćwiczeń. W ujęciu gimnastycznym,
ćwiczenia takie mogą być wykonywane bez przyrządu i na przyrządach. Istota
pierwszych z nich polega na zmniejszaniu płaszczyzny podparcia, unoszeniu
środka ciężkości ciała oraz przyjmowaniu takich układów ciała (wykonywania
ruchów), podczas których rzut ogólnego środka ciężkości oscyluje na granicy
płaszczy zny podparcia, a nawet chwilowo ją przekracza. Zasadniczym elementem
są tutaj tzw. pozycje równoważne - np. wspięcia na palce oraz stania jednonóż
z różnym usytuowaniem nogi wolnej (tzw. wagi i pólwagi). Jeśli do tych niestabil­
nych pozycji dołączy się ruchy, np. ramion, to będzie to kolejne utrudnienie dla
utrzymania równowagi, a jednocześnie ćwiczenie ją kształtujące. Ćwiczeniem
równoważnym są też przejścia po wytyczonej linii (np. po linii narysowanej na
podłodze lub po różnie ułożonych śladach stóp), dla utrudnienia także z przyborem
oraz pokonywanie torów przeszkód, zbudowanych z odpowiednich zabawek
(patrz: ..Integracja sensomotoryczna"). Dobrym ćwiczeniem tego typu są również
zabawy, polegające m i n . na próbach wytrącania z równowagi partnera znajdu­
jącego się w niestabilnej pozycji - jednonożnej (np. „walka kogutów"), lub dwu­
nożnej (np. przeciąganie liny).
Podstawowym przyrządem do omawianych ćwiczeń jest natomiast równo­
ważnia. W tym celu stosuje się również ławeczkę gimnastyczną. Wykorzystując te
przyrządy mamy nie tyle do czynienia z pewnym podwyższeniem środka ciężkości
ciała (bo liczy się układ względem przy rządu), co niejako z wymuszeniem niewiel­
kiej płaszczyzny podparcia, chociaż wyższe usytuowanie ciała jest tutaj swego
rodzaju utrudnieniem Ćwiczenia równoważne na wspomnianych przyrządach
mogą mieć różny charakter. Ćwiczeniem takim jest j u ż samo wejście lub wyskok
na przyrząd. Na przyrządzie natomiast mogą być przyjmowane opisane wcześniej
pozycje równoważne oraz wykonywane różnorodne ćwiczenia kształtujące po­
szczególnych odcinków ciała. Zwykle wykonuje się tutaj ruchy mające charakter
specyficznego układu choreograficznego. Wśród ćwiczeń równoważnych na przy­
rządach specjalne miejsce zajmują obroty całego ciała (zmiany jego usytuowania
względem osi przyrządu) oraz niektóre ćwiczenia zwinnościowo-akrobatyczne -
np. przetoczenia, przewroty, mostki itp.
10. Ćwiczenia kształtujące 119
Ćwiczenia równoważne mogą mieć miejsce również w terenie - albo z wy­
korzystaniem naturalnych jego właściwości, albo tez na specjalnych ..stanowi-
skacli" - np. w ramach ścieżki zdrowia. Wśród tego typu ćwiczeń zwykle wymie­
nia się przechodzenie (lub przeskakiwanie) po różnic ułożonych głazach, pniach
drzew, palikach, a nawet przechodzenie po chybotliwych mostkach linowych. To
ostatnie należy j u ż jednak do drugiej grupy omawianych ćwiczeń.
Drugą grupę ćwiczeń równoważnych stanowią ćwiczenia na ruchomym
podłożu. Tego typu ćwiczenia należą do często stosowanych w rehabilitacji
zwłaszcza w rehabilitacji dziecięcej) oraz w kształtowaniu integracji sensomoto-
Ycznej. także u dzieci zdrowych Istota tych ćwiczeń polega na zmianach ułożenia
lodłoża. na którym znajduje się ćwiczący (w różnych pozycjach), co wymusza
iic|ako zmianę przestrzennego usytuowania ciała. Związane z przemieszczaniem
lodloża zmiany układu ciała dostarczają przede wszystkim doznań propriceptyw-
ivch, wynikających chociażby ze zmieniających się nacisków w obrębie poszcze­
gólnych partii ciała. Do tego dołączają się doznania błędnikowe (przyspieszenia
uiiowe bądź kątowe) oraz wzrokowe, wynikające ze zmian usytuowania ciała
szględcm przestrzennych punktów odniesienia. Wszystko to z kolei, w celu
trzymania równowagi, wymusza zmianę rozkładu napięć mięśniowych, a także
rzemieszczcnia różnych segmentów ciała. W ten sposób, na podstawie zmicniają-
ych się doznań, stopniowo kształtują się adekwatne do potrzeb odpowiedzi ru-
howc, czyli właściwe reakcje równoważne.
Zmiany usytuowania (ruchy) podłoża mogą mieć różny charakter - prze-
lieszczeń liniowych lub kątowych, w różnym kierunku, powolnych lub szybkich,
.dnorazowych lub cyklicznie powtarzających się. niekiedy z nagłym zatrzyma-
em ruchu. Do tego celu używa się rozmaitych przyborów lub przyrządów. Do
ijpopularniejszych i bardzo przydatnych należą opisane wcześniej tzw. piłki
wajcarskie. Dobrą zabawą, a jednocześnie kształtowaniem równowagi jest poru-
anie się za pomocą tzw. .pcdallo" lub używanie do ćwiczeń równoważnych po-
szek typu aero-step lub DYNAIR W tym celu wykorzystuje się także różne
1 latformy - przemieszczające się w pionie kątowo (tzw. balansery) lub liniowo
( oziomo) oraz rozmaite huśtawki, hamaki, a nawet wiszące liny. Podczas takich
c uczeń prowadzący (instruktor, terapeuta) wprowadza w ruch zastosowany sprzęt
( czywiście w odpowiednim kierunku i z właściwą prędkością), a jednocześnie
i ntrolujc zachowanie się (reakcje) ćwiczącego Tego typu ćwiczenia rozpoczyna
zwykle od wolnych przemieszczeń, raczej w podstawowych kierunkach
i przód, w tyl. na boki). Utrudnieniem są szybsze przemieszczenia w różnych
i -runkach (bez uprzedzenia ćwiczącego), ze zmianami tempa, szybszymi zmia­
nami kierunku, nagłym zatrzymywaniem ruchu itp. W przypadku niedostatecznych
kadź niewłaściwych reakcji równoważnych konieczne jest natomiast wspomaganie
tych ćwiczeń specjalnymi technikami ułatwiającymi - ale to już domena kinezyte­
rapii .
W odniesieniu do spraw ogólnych, dotyczących kształtowania równowagi,
warto pamiętać, że i w tym przypadku konieczne jest odpowiednie podejście meto­
dyczne. Zasadniczym elementem jest tutaj stopniowanie trudności. Polega ono
Przede wszystkim na stopniowym zmniejszaniu płaszczyzny podparcia oraz uno-
120 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 10. Ćwiczenia kształtujące 121

szeniu (wyższym sytuowaniu) środka ciężkości ciała, a także na podwyższaniu czcj nagle zatrzymania poruszającego się podłoża Nie trzeba natomiast specjalnie
przyrządu, na którym się ćwiczy. Dodatkowym utrudnieniem są zmiany pozycji uzasadniać, że podczas wszelkich tego typu ćwiczeń (zwłaszcza równoważnych na
w trakcie ćwiczeń oraz wykonywanie w niestabilnej pozycji różnych zadań rucho­ przyrządach i ochronnych), przeprowadzanych zwłaszcza u osób niepełnospraw­
wych (ćwiczeń), zwłaszcza z wykorzystaniem dodatkowych przyborów, które nych, obowiązuje asekuracja ćwiczących.
mogą być w tym czasie podrzucane, łapane itp. Kolejnym utrudnieniem jest wresz­
cie wyłączenie kontroli wzrokowej (ćwiczenie z zamkniętymi oczami), najpierw
podczas prostych ćwiczeń, a później w trakcie trudniejszych. Czasami konieczne
jest też rozłożenie ćwiczenia na elementy. Stawianie ćwiczącemu zbyt trudnych
zadań pod w tym względem nie tylko nie ma żadnej wartości dla dobrego ukształ­
towania równowagi, ale na dodatek wyzwala strach przed ewentualnym upadkiem,
co j u ż wprost prowadzi do rozwoju niewłaściwych reakcji równoważnych.

W rehabilitacji ćwiczenia równoważne prowadzi się zwykle równolegle

z innymi ćwiczeniami, a mianowicie kształtującymi o d p o w i e d n i e reakcje
o c h r o n n e . Nazwa tych ostatnich wynika stąd, że mają ochronić ciało przed obra­
żeniami podczas ewentualnego upadku. Wprawdzie i one stanowią domenę kine­
zyterapii, ale warto wiedzieć, że konsekwencje utraty równowagi można złagodzić
w różny sposób, zależny z jednej strony od sprawności danej osoby, ale przede
wszystkim od tego, jak nagle i z jaką siłą nastąpiło wytrącenie człowieka z równo­
wagi. Przy niewielkich zakłóceniach równowagi wystarcza zwykle zmiana układu
ciała - pochylenie głowy lub tułowia w odpowiednim kierunku, co „sprowadza"
rzut ogólnego środka ciężkości na płaszczyznę podparcia, a więc przywraca rów­
nowagę. Mocniejsze wytrącenie z równowagi wymaga j u ż zmiany płaszczyzny
podparcia. W pozycji stojącej można to uzyskać poprzez przemieszczenie jednej
kończyny dolnej - wykonanie wykroku, zakroku lub wypadu w odpowiednim kie­
runku, co powoduje zmianę powyższej płaszczyzny i przejęcie ciężaru padającego
ciała przez tę kończynę. Kiedy wspomniane sposoby okażą się niewystarczające,
człowiek przewraca się. Chodzi jednak o to, by ciało podczas upadku nie zacho­
wywało się jak sztywna bryła. Złagodzeniu konsekwencji upadku służą właściwie
dwa elementy - obniżenie ogólnego środka ciężkości ciała (poprzez ugięcie nóg)
oraz przejęcie ciężaru padającego ciała przez kończyny górne (w zależności od
kierunku upadku - podpór na jednej ręce, lub na obu). Na początku kończyny te
powinny być wyprostowane, a po zetknięciu z podłożem poprzez lekkie ugięcie
zamortyzować upadek. Wyprostowi tych kończyn sprzyja właściwe usytuowanie
głowy - skręcenie jej w stronę upadku lub odgięcie do tyłu podczas upadku
w przód (korzystny wpływ tonicznych odruchów szyjnych).
Nie przedstawiając szczegółowo metodyki tych ćwiczeń, można j a k o przy­
kład wskazać wytrącanie ćwiczącego z równowagi (popychanie w różnych kierun­
kach), z równoczesnym poleceniem mu przejmowania ciężaru ciała przez jedną lub
drugą nogę (np. poprzez wykrok), albo - ćwicząc przy ścianie - przez rękę lub ręce
(oparcie o ścianę, w kierunku której popycha się ćwiczącego). Później można np.
wspierać ręce na skośnej płaszczyźnie lub stercie materacy, aż dojdzie się do upad­
ków na podłoże (najpierw miękkie). W tym ostatnim przypadku należy dążyć do
równoczesnego obniżania pozycji ciała. Ochronne przemieszczanie segmentów
ciała oraz reakcje wyprostno-podporowe kończyn górnych można też ćwiczyć na
ruchomym podłożu. Tutaj na odmianę (zamiast popychania) wykorzystuje się ra-

11. G R Y I Z A B A W Y R U C H O W E
Gry i zabawy są bardzo lubianą formą zajęć ruchowych, zarówno przez
dzieci, jak i przez dorosłych. Mogą być przeprowadzane w różnych miejscach -
w domu, w przedszkolu, na sali gimnastycznej, w basenie, na dworze. Są
podstawowym środkiem wychowania fizycznego dzieci w wieku przedszkolnym
i młodszym szkolnym. U dzieci starszych często stanowią rozgrzewkę przed wła­
ściwymi zajęciami ruchowymi, ale też niejednokrotnie są wstępem do nauki bar­
dziej skomplikowanych czynności ruchowych - np. pływania. W niektórych sytu­
acjach (praktycznie w każdym wieku) stanowią element terapii - np. w usprawnia­
niu dzieci z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego, w gimnastyce korekcyjnej,
czy u osób z dolegliwościami bólowymi kręgosłupa, a nawet ze schorzeniami neu­
rologicznymi. Poprzez emocjonalne zaangażowanie uczestników oraz swobodne
formy sprzyjają aktywnemu wypoczynkowi i odprężeniu. Dlatego też stosuje sieje
powszechnie również w rekreacji fizycznej. Odznaczają się wszechstronnym od­
działywaniem na organizm - wpływają głównie na aparat ruchu, układ krążenia,
oddychania i przemianę materii. Rozwijają podstawowe zdolności motoryczne oraz
przyczyniają się do harmonijnego rozwoju człowieka, podnosząc jego wydolność
i sprawność fizyczną.
Według S. Owczarka z a b a w a r u c h o w a to prosta, raczej nieskomplikowana
forma ruchu, bazująca na podstawowych umiejętnościach, tj. chodzeniu, bieganiu,
czworakowaniu, skakaniu, rzucaniu itp. Jest formą rywalizacji indywidualnej - kto
szybciej pokona określony dystans, kto dalej skoczy czy rzuci itp. Natomiast gra
r u c h o w a w odróżnieniu od zabawy, jest zespołową formą rywalizacji (drużyny
„walczą ze sobą" o zwycięstwo), jest też bardziej zróżnicowana i trudniejsza pod
względem stosowanych tu form ruchu.
11.1. Gry i zabawy stymulujące rozwój psychoruchowy
dziecka
Zabawa, o czym każdy wie, daje dziecku - zarówno rozwijającemu się pra­
widłowo, jak i nieprawidłowo - przyjemność (dzieci lubią się bawić) oraz moż­
liwość poznawania otoczenia. Dla małego dziecka, które jeszcze nie potrafi mówić,
zabawa jest też sposobem wyrażania uczuć i komunikowania się z otoczeniem.
Małe dzieci poprzez zabawę poznają świat i uczą się, jak sobie w nim radzić (biorą
zabawki do ust - by je ssać i gryźć, upuszczają na podłogę, uderzają nimi. wkła­
dają jedną w drugą, ściskają, kopią itp.). W miarę upływu czasu i osiągania kolej­
nych etapów rozwoju, zabawy stają się coraz bardziej odkrywcze (m.in. dziecko
poznaje schemat swojego ciała oraz jego możliwości), a przez to, że powiększa się
/ / . Gry i zabawy ruchowe 123
też grono uczestników zabawy dziecko nawiązuje kontakty społeczne. Dla kilku­
latka zabawa na placu lub sali zabaw (wchodzenie na drabinki, zabawa w basenie
z piłkami, jazda na rowerze czy przejście po chwiejącym się na boki moście), to
prawdziwy trening kształtujący poszczególne zdolności motoryczne. Około 6-7
roku życia gama dziecięcych zabaw poszerza się dzięki włączeniu różnego rodzaju
gier.
Naśladowanie jest podstawą rozwoju oraz uczenia się dziecka - również
v odniesieniu do ruchu, dlatego jest wykorzystywane w wielu zabawach. Najprost-
,zym przykładem zabawy naśladowczej, jest prześladowanie prostych ruchów koń-
zyn, demonstrowanych przez osobę prowadzącą zabawę (instruktora, nauczy-
iela). Zabawę taką można zaproponować j u ż 2-4-latkowi, a celem jej jest dosko­
zienic poczucia symetrii własnego ciała - ważnej, gdyż ewentualne zaburzenia
problemy) w rozróżnianiu stron ciała mogą prowadzić w przyszłości do gorszej
prawności (wydajności) ruchu oraz upośledzenia reakcji równoważnych.
Ryc. 20. Proste asymetryczne ruchy kończyn kształtujące koordynację.
W celu kształtowania równowagi i doskonalenia sposobu poruszania się
-decka 4-5 letniego (czyli doskonalenia tzw. dużej motoryki), można zapropono-
ać dziecku (lub grupie) zabawę w słonia - również poprzez naśladowanie. Osoba
i c-monstrująca powinna wykonać opad tułowia w przód, opuszczając jednocześnie
dół ręce zaciśnięte w pięści, a następnie wykonać kilka kroków do przodu, poru-
ając rękami na boki. Zadaniem dziecka (dzieci) jest przejście kilku kroków
sposób imitujący słonia.
Wiele kłopotów dzieci z uczeniem i zachowaniem się związanych jest z za-
urzeniami percepcji (patrz: „Kształtowanie integracji sensomotorycznej"). Swego
>dzaju kombinacja wspólnej pracy oczu i rąk (tzw. koordynacja oko-ręka) jest
•wiem niezbędna przy wykonywaniu takich elementarnych czynności jak pisanie,
zucanie, chwytanie itp. Wszelkie zabawy rzutne i chwytne będą zatem tę koordy-
iację rozwijały i doskonaliły. Bardzo istotna jest również koordynacja oko-noga,
jdyż daje ona dziecku swego rodzaju kontrolę nad ruchem, i to w różnych kierun­
kach. Prostą zabawą doskonalącą tę koordynację jest np. chodzenie po wyznaczo­
nych śladach, przeskoki przez linę czy popularna gra w klasy.
124 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
Wiele dzieci jeszcze we wczesnym wieku szkolnym ma kłopoty z rozpo­
znawaniem kształtów. Zabawy polegające na układaniu puzzli, a jeszcze wcześniej
wkładaniu klocków o różnych kształtach do odpowiednich otworów, służą dosko­
naleniu tej umiejętności. Podczas tego typu zabaw doskonalona jest również wspo­
mniana wcześniej koordynacja oko-ręka oraz inne elementy tzw. małej motoryki
(kontrola ruchów rąk, chwytanie i manipulowanie przedmiotami). Również po­
przez ruch, a w zasadzie układ własnego ciała, można ćwiczyć określanie wielko­
ści, kształtu i usytuowania (oddalenia) przedmiotów. Zabawą doskonalącą tego
typu umiejętności jest formowanie różnych kształtów geometrycznych (koło, kwa­
drat, trójkąt, linia prosta, łuk itp.) za pomocą własnego ciała. Dzieci mogą formo­
wać kontury figur odpowiednio układając swoje ciała - w pozycji stojącej i/lub
leżącej.
Ryc. 21. Formowanie figur geometrycznych w pozycji lezącej.
Od pewnego czasu coraz większą popularnością cieszą się sale zabaw, wy­
posażone w rozmaity sprzęt, w znacznej mierze taki sam, jaki wykorzystywany jest
w kształtowaniu integracji sensomotorycznej. Są to m.in. różnej wielkości suche
baseny (wypełnione piłkami), do których dzieci mogą zjeżdżać po zjeżdżalni lub
wskakiwać z brzegu, huśtawki, tunele, równoważnie i pochylnie. W salach tego
typu znajdują się też różne drabinki (najczęściej sznurkowe), liny oraz różnego
kształtu i rozmiaru platformy wypełnione powietrzem, po których można skakać,
biegać, robić przewroty itd. W salach takich zwykle znajdują się również piłki
funkcjonalne (z „uszami"), rowery, samochody na pedały, a nawet ogromne klocki,
z których można budować obiekty, do których lub na które można wejść. Na takiej
sali zabaw można więc czołgać się, wspinać, skakać, pełzać, toczyć, biegać, poko­
nywać przeszkody, naśladować różne czynności wykonywane przez dorosłych itp.
//. Gry i zabawy ruchowe 125
11.2. Gry i zabawy w wodzie
Jak j u ż wcześniej wspomniano, jedną z podstawowych form n a u c z a n i a
pływania jest zabawa (patrz: „Ćwiczenia w wodzie"). Pozwala instruktorowi (na­
uczycielowi) zmniejszyć lęk dziecka przed wodą oraz uatrakcyjnić naukę pływa­
nia. Zabawy powinny być jednak tak dobrane, by w trakcie ich trwania realizowane
były kolejne cele (etapy) nauczania.
Zabawy najmłodszych dzieci (1-4 r.ż.) odbywają się też na brzegu basenu -
iirzed wejściem do wody. W omawianej grupie wiekowej dzieci, we wszystkich
'abawach (na brzegu basenu i w wodzie) biorą udział ich rodzice (opiekunowie).
W starszych grupach wiekowych dzieci podczas zajęć przebywają pod opieką
nstruktorów (nauczycieli) i ratownika. Rodzice zazwyczaj uczestniczą jedynie
N tzw. lekcjach pokazowych. Zadaniem zabaw w tej grupie wiekowej (1—4) jest
apoznanie (oswojenie) dziecka z nowym otoczeniem. W tym celu dziecko trzy-
nane za rękę (lub na rękach) spaceruje po brzegu w asyście osoby dorosłej, oglą-
lając obiekt, wodę i przybory dydaktyczne. W trakcie tego „obchodu" dziecko
noże np. zbierać małe zabawki do pojemnika lub wyszukiwać identyczne przed-
nioty zgromadzone na brzegu. Następnie, po założeniu na ramiona pływaczek
skrzydełek, rękawków), dziecko wraz z opiekunem siada na brzegu basenu
wspólnie kopią zanurzonymi w wodzie stopami. Później rodzic (opiekun)
schodzi do wody pozostawiając dziecko siedzące na brzegu i ustawia się przodem,
v odległości kilku kroków od niego. W takim ustawieniu m o g ą n p . bawić się piłką
tąpać i rzucać.
W grupach nieco starszych dzieci, stosowanie gier i zabaw może na tyle
atrakcyjniać zajęcia, że będzie wręcz stanowiło dodatkową motywację (oprócz
lięci nauczenia się pływania) do przychodzenia na „lekcje". Ponadto, gry i zabawy
nogą być przeprowadzane w przerwach pomiędzy ćwiczeniami pływackimi i peł-
iić rolę odpoczynku lub odwrócenia uwagi od skomplikowanych zadań.
W zabawach oswajających z wodą, których celem jest zanurzenie twarzy,
iczestnicy zmuszeni są np. do przejścia pod przeszkodą (liną, deską itp.). a więc
anurzenia głowy. Podczas nauki otwierania oczu w wodzie (co jest szczególnie
stotne dla orientacji pod wodą, utrzymywania kierunku poruszania się czy też
orekcji popełnianych błędów), uczestnicy zazwyczaj wyławiają z wody różne
Irobne przedmioty ułożone na dnie. Temu celowi mogą również służyć proste
ubawy przeprowadzane w parach, w których zadaniem jednej osoby jest np. poli-
zenie pod wodą palców współćwiczącego lub obserwacja spod wody, ile palców
'okazuje partner ponad lustrem wody. Podczas zabaw ułatwiających kontrolę od-
iechu, doskonalone są dwa elementy - bezdech i wydech do wody. Nie należy
ednak wprowadzać tu elementów współzawodnictwa typu „kto dłużej wytrzyma
pod wodą". Można natomiast pokonywać różne przeszkody umieszczone pod wodą
- np. przechodzić przez duże obręcze, trzymane przez kilka osób, ustawione w linii
prostej („tunel") lub łamanej („labirynt") czy też udawać motorówkę, wydychając
powietrze do wody, naśladując w ten sposób pracę silnika. Można też, za pomocą
nasilonego wydechu, przemieszczać unoszące się na wodzie baloniki lub piłeczki
126 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
pingpongowe. Nauce utrzymywania się na powierzchni wody sprzyjają zabawy,
podczas których uczestnicy na sobie doświadczają działania siły wyporu. Jedną
z najbardziej znanych jest „korek". Ćwiczący wykonują głęboki wdech, a następnie
przysiad skulny pod wodą. rękami obejmując podudzia i jednocześnie głowę do­
ciągając do kolan Powietrze zgromadzone w płucach oraz sama pozycja sprawiają,
żc są wypychani na powierzchnię wody. Można też bawić się w parach, gdy jedna
osoba przyjmuje pozycję „korka" na powierzchni wody, druga wytrąca ją z rów­
nowagi. „Korek" zawsze wraca do pozycji wyjściowej, gdyż jest to najbardziej
..stabilna'" pozycja w wodzie. W ułożeniu na grzbiecie natomiast, szczególnie lu­
biane są zabawy przeprowadzane w ustawieniu w kole. Przykładem może być „ka­
ruzela". Uczestnicy chwytają się za ręce i co druga osoba kładzie się tyłem na wo­
dzie, tak by wszystkie stopy złączyły się w środku. Wówczas osoby stojące zaczy­
nają poruszać się w określonym kierunku (w prawo, lub w lewo). Podczas nauki
poślizgów można wykorzystywać np. długie żerdzie, trzymane na wodzie przez
dwóch wspólćwiczących Dwie lub trzy inne osoby kładą się na wodzie (na pier­
siach lub grzbiecie), trzymając żerdzie wyprostowanymi rękami. Wspólćwiczący
przemieszczają się w różnych kierunkach, ciągnąc za sobą kolegów. Zabawę tę
można przeprowadzać w formie wyścigów. Zawody mogą być prowadzone rów­
nież w parach Jeden z uczestników kładzie się wtedy na wodzie, a drugi stara się
go jak najdalej odepchnąć. W formie zabawowej uczyć można również skoków do
wody. Tutaj jednak jeszcze bardziej należy zwrócić uwagę na bezpieczeństwo -
skoki należy wykonać przy pełnej asekuracji z wody lub z brzegu oraz pojedynczo
(a nic kilka osób jednocześnie). Podczas nauki tego elementu, zasada stopniowania
trudności realizowana jest m.in. poprzez odpowiedni dobór głębokości wody,
a także wysokości miejsca, z którego oddawany jest skok (z brzegu, ze słupka). Po­
czątkowo są to raczej delikatne zepchnięcia do wody niż faktyczne skoki. Przykła­
dowo, „wrzucanie kłody" to zabawa, podczas której uczestnicy kolejno kładą się
przodem lub tylem wzdłuż brzegu basenu, przy jego krawędzi. Prowadzący zabawę
(instruktor, nauczyciel) przetacza leżącego, w efekcie czego wpada on płasko do
wody - odpowiednio - na plecy lub brzuch. W zabawach, w których pojawiają się
już faktyczne skoki, znów można wprowadzić elementy rywalizacji (kto dalej sko­
czy, kto więcej razy klaśnic w ręce podczas skoku itp.). Skakać można też do celu
- np. miękkiej obręczy unoszącej się na wodzie, przytrzymywanej przez jedną
osobę. W nauczaniu pływania poszczególnymi stylami, odchodzi się jednak od
formy zabawowej na rzecz „konkretnych" ćwiczeń, prowadzących do opanowania
danego stylu
Zabawy w wodzie są także powszechnie stosowane w procesie rehabilitacji
- zarówno dzieci, jak i osób dorosłych. Mówi się nawet, że pływalnia jest świet­
nym „placem zabaw" dla osób niepełnosprawnych, gdyż woda to często jedyne
miejsce, gdzie są w stanie samodzielnie się poruszać lub nauczyć ruchu.
Najlepszym przykładem zastosowania zabaw w wodzie w różnorodnych
dysfunkcjach jest „grupowa" odmiana metody Halliwick. Zajęcia w formie zaba­
wowej, podobnie jak klasyczne ćwiczenia wg tej metody, realizowane są również
na podstawie tzw. „programu 10-punktowego" (patrz: „Ćwiczenia w wodzie").
Każda zabawa nic powinna trwać dłużej niż 3 minuty. Optymalna liczba uczestni-
/ /. Gry i zabawy ruchowe 127
ków to 10-12 osób. W cięższych przypadkach (np. neurologicznych czy w pedia-
; i i i ) grupa ćwiczących powinna składać się najwyżej z 5-6 osób niepełnospraw­
nych, którym towarzyszą opiekunowie (terapeuci, instruktorzy pływania, rodzice,
rewni lub znajomi). Oczywiście, grupy powinny być odpowiednio dobrane - pod
względem aktualnie realizowanego celu, lecz niekoniecznie schorzenia. Podczas
ego typu zabaw wykorzystywane są właściwości wody i powstałe dzięki nim
•fekty, typowe dla tej metody (fala, turbulencje, efekt metacentryczny, efekty rota-
yjne). Oto kilka przykładów zabaw, w trakcie których, w sposób niemal niezau­
ważony przez uczestników, realizowane są podstawowe założenia metody Halli-
vick.
„Wąż" jest znaną, prostą zabawą, którą można zaproponować osobom mo-
ącym poruszać się samodzielnie w wodzie w różnych kierunkach Osoba prowa-
l/ąca (pierwsza osoba) porusza się w wodzie o różnej głębokości, w różnych kie-
unkacłi, pozostali uczestnicy formują węża w ten sposób, że trzymają ustawioną
rzed sobą osobę za biodra lub ramiona. Powstające zawirowania wody (przepływ
urzliwy) podczas zmiany kierunku poruszania się, stymulują reakcje równoważne,
e szczególnym uwzględnieniem głowy. Ta sama zabawa przeprowadzana na głę-
okiej wodzie (uczestnicy mają założone pasy wypornościowe, koła lub pły-
aczki) dodatkowo wzmacnia mięśnie kończyn dolnych (aąuawalking) i poprawia
irametry wydolnościowe.
„Złap palce" jest zabawą, w trakcie której uczestnicy doskonalą rotację wo-
ół osi poprzecznej ciała. Uczestnicy ćwiczą w parach (osobie niepełnosprawnej
iwarzyszy osoba zdrowa), formując koło, w ten sposób, że osoby towarzyszące
'drowe) stają za plecami swoich podopiecznych. Ćwiczący kładą się na plecach,
ich partnerzy podtrzymują ich w okolicy pasa barkowego. Na sygnał osoby
rowadzącej zabawę, należy jak najszybciej złapać czyjeś stopy, jednocześnie
woje chowając pod wodę. Inną typową dla metody Halliwick zabawą jest
karuzela". Tym razem uczestnicy pracują nad rotacją wokół osi podłużnej.
ustawieniu opisanym w poprzedniej zabawie, na sygnał prowadzącego,
więżący poprzez rotację w określoną stronę (np. na „tik" - w prawą, a na „tak" -
lewą), przemieszczają się do sąsiedniego „opiekuna".
Ryc. 22. Zabawy w wodzie.
128 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne / / . Grv i zabawy ruchowe 12<J

W wodzie mogą być też przeprowadzane rozmaite gry i zabawy z użyciem również gry i zabawy w wodzie. 1 tu, podobnie jak podczas nauki pływania, mogą
dodatkowych przyborów, takich jak np. baloniki, piłki, ręczniki, koła, deski, plasti­ one znacznie uatrakcyjniać zajęcia, a poprzez wprowadzenie elementu rywalizacji
kowe butelki itp. Prostą zabawą jest „wyścig rydwanów". Uczestnicy dobierani są (indywidualnej lub zespołowej) stymulować dziecko do zwiększonego wysiłku.
w trójki, w których dwie osoby trzymają ręcznik, na którym siada trzeci współćwi-
czący. Zadaniem jest przebycie określonego dystansu (np. 2 szerokości basenu)
w jak najkrótszym czasie. Uczestnicy zazwyczaj tak koncentrują się na wykonaniu
zadania, że nie dostrzegają wręcz wysiłku, jakim jest dość szybkie przemieszczanie
się w wodzie przeciw jej oporowi, z dodatkowym obciążeniem. Do przeprowadze­
nia kolejnej zabawy potrzebne są puste, plastikowe butelki, które należy ustawić
wzdłuż brzegu, w określonej odległości od krawędzi basenu. Grupa ćwiczących
osób, w zadany przez prowadzącego sposób (np. poprzez wykonywanie przysia­
dów z jednoczesnym chwytem za brzeg basenu), ma wytworzyć takie fale, które
poprzewracają ustawione po przeciwnej stronie butelki. W rzeczywistości jest to
ćwiczenie o dość dużej intensywności, obciążające kończyny dolne.
Nawet nurkowanie do unoszącego się na wodzie kola ratunkowego, ma
pewną wartość terapeutyczną. Zalecane jest osobom, u których doszło do pogłę­
bienia kifozy piersiowej (m.in. w wadach postawy, zesztywniającym zapaleniu
stawów kręgosłupa, osteoporozie uogólnionej).

11.3. Gry i zabawy w gimnastyce korekcyjnej

Ponieważ gimnastyka korekcyjna jest jedną z form terapii dzieci z wadami

postawy, gry i zabawy muszą być dobrane stosownie do indywidualnych wska­
zań i przeciwwskazań. Dlatego też nie stosuje się tu m.in. gier i zabaw, w których
występują skoki oraz przewroty. Aby gra lub zabawa miała jakąś wartość korek­
cyjną, powinna przede wszystkim kształtować odruch prawidłowej postawy ciała.
Oznacza to. że powinny w niej pojawiać się elementy, podczas których dzieci
przyjmują prawidłową (skorygowaną) postawę ciała. Zadania ruchowe natomiast
powinny być tak dobrane, by odpowiednio wpływały na stan napięcia mięśni (np.
pobudzały do działania osłabione i rozciągały przykurczone). Jeśli pozycja, w ja­
kiej ćwiczy dziecko, nie może być przez cały czas pozycją skorygowaną, to przy­
najmniej powinna być nieszkodliwa - nie może pogłębiać istniejącej już wady. Ze
względu na niekorzystne obciążenia kręgosłupa i kończyn dolnych, większość gier
i zabaw korekcyjnych przeprowadza się w niskich pozycjach (w siadzie, klęku,
leżeniu, pełzaniu i w pozycji czworaczej). Ponieważ w omawianych formach
aktywności ruchowej występuje czynnik rywalizacji, w gimnastyce korekcyjnej
o wygranej decyduje przede wszystkim poprawność wykonania zadania, a dopiero
w dalszej kolejności szybkość jego wykonania.

Przykładem prostej zabawy korygującej płaskostopie jest wrzucanie stopami

woreczków z piaskiem np. do obręczy gimnastycznej lub przeciąganie liny, bądź
ręcznika, palcami stóp w siadzie równoważnym podpartym.
W usprawnianiu dzieci z wadami postawy, oprócz tzw. pływania korekcyj­
nego, o którym będzie mowa później (patrz: „Ćwiczenia w wodzie"), stosuje się

12. M U Z Y C Z N O - R U C H O W E F O R M Y
KSZTAŁCENIA UMIEJĘTNOŚCI
RUCHOWYCH
Ćwiczenia muzyczno-ruchowe to specyficzny rodzaj aktywności fizycznej,
ściśle powiązany z muzyką i oddający jej nastrój oraz charakter. Oddziałują głów­
nie na aparat ruchu, układ oddechowy i krążenia, co pozwala na ich zastosowanie
również jako ćwiczeń leczniczych. Ćwiczenia tego typu są ćwiczeniami statyczno-
-dynamicznymi, z pewną przewagą tej pierwszej komponenty w obrębie mięśni
tułowia, a drugiej - w obrębie kończyn. Charakteryzują się nieograniczoną wręcz
liczbą kombinacji ruchowych (układów choreograficznych).
Spośród najczęściej stosowanych form muzyczno-ruchowych, przydatny
w kształceniu ruchowym osób w różnym wieku i na różnych poziomach sprawno­
ści, wymienić można rytmikę, ćwiczenia gimnastyczno-taneczne, w tym różne
odmiany aerobiku, zabawę muzyczno-ruchową oraz elementy tańca towarzyskiego
i nowoczesnego. O zastosowaniu którejkolwiek z powyższych form decyduje wiele
czynników - zwłaszcza wiek ćwiczących, ich poziom umiejętności i przede
wszystkim cel podejmowanej aktywności.
Przytaczając za M. Janiszewskim klasyfikację wysiłków, uwzględniającą
pułap tlenowy (w %) potrzebny do ich wykonania, pracę zachodzącą w trakcie
omawianych ćwiczeń można ocenić jako: lekką (10%), średnio-ciężką (10-30%),
ciężką (30-50%) oraz bardzo ciężką (powyżej 50%). Stąd też ćwiczenia występu­
jące w rytmice (np. chód i taktowanie) odpowiadają pracy lekkiej, natomiast pod­
skoki, typowe dla np. aerobiku, to już praca ciężka lub nawet bardzo ciężka.
12.1. Rytmika
Rytmika jest formą zajęć ruchowy ch przy muzyce, stosowaną j u ż u dzi
w wieku przedszkolnym. Rozwija twórczą postawę dzieci wobec muzyki w postaci
ekspresji ruchowej. Upraszczając, można powiedzieć, że rytmika stanowi swego
rodzaju system ćwiczeń wykonywanych zgodnie z rytmem i charakterem muzyki.
Można dzięki temu kształtować i doskonalić reakcje ćwiczących na różnorodne
bodźce muzyczne (np. szybkość reakcji), a także rozwijać zdolności koordyna­
cyjne. Zajęcia z rytmiki kształtują przede wszystkim poczucie rytmu oraz zdolność
dostosowywania ruchów do narzuconego rytmu, zmian rytmu ruchów oraz wpły­
wają na płynność i estetykę ruchów. Zwykle tego typu zajęcia są pierwszym eta­
pem edukacji muzyczno-ruchowej.
'2. Muzyczno-ruchowe formy kształcenia umiejętności ruchowych 131
2.2. Ćwiczenia gimnastyczno-taneczne
Ćwiczenia o charakterze gimnastyczno-tanecznym (ćwiczenia muzyczno-ru-
howe) mogą być stosowane zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych. W pierwszym
rzypadku najczęściej są elementem lekcji wychowania fizycznego albo są reali-
m a n e w ramach zajęć pozalekcyjnych. U dorosłych natomiast zwykle są to
prawiane w celach rekreacyjnych różne odmiany aerobiku (r.p. aerobik, step-ae-
ibik, funky itd.). Istnieje opinia, że ćwiczenia gimnastyczno-taneczne należą do
ajtrudniejszych zajęć prowadzonych w ramach wychowania fizycznego.
Ćwiczenia tego typu mogą być przeprowadzane jako pojedyncze ćwiczenia
ształtujące wykonywane przy muzyce lub jako układy choreograficzne. W obu
rzypadkach wyróżnić można trzy grupy stosowanych ćwiczeń: ćwiczenia kończyn
ornych i dolnych wykonywanych z maksymalną amplitudą ruchu (w maksymal-
ym zakresie), ćwiczenia tułowia (mięśni brzucha i grzbietu) skoordynowane
pracą kończyn oraz różnego rodzaju kroki taneczne, a także ich kombinacje. Ce­
rri ćwiczeń gimnastyczno-tanecznych jest m.in. podnoszenie ogólnej sprawności
zycznej, umuzykalnienie, utanecznienie. Poprzez takie ćwiczenia można kształto-
ać poszczególne zdolności motoryczne. Przykładowo, siłę można doskonalić
iprzez wykonywanie przy muzyce właściwych ćwiczeń siłowych (pokonywanie
i iżnego rodzaju oporów - np. własnego ciężaru ciała lub jakiegoś odcinka, osoby
spółćwiczącej, czy podczas przemieszczania różnych przedmiotów), a także po-
i rzez ćwiczenia izometryczne oraz ćwiczenia szybkościowo-siłowe (skoki, rzuty).
v' trakcie ćwiczeń muzyczno-ruchowych doskonalić można też szybkość. Tu wy-
i iżnić można ćwiczenia poprawiające czas reakcji (głównie w postaci określonej
• dpowiedzi ruchowej na ustalony sygnał), właściwe ćwiczenia szybkościowe (po-
gające na powtarzaniu określonych ruchów z narzuconą przez muzykę maksy-
lalną prędkością) oraz ćwiczenia pomocnicze (np. szybkościowo-siłowe). Koor-
v nację doskonalić można w różnorodny sposób. Mogą to być ćwiczenia jednocze­
nie lub naprzemiennie angażujące kończyny górne, dolne i tułów, mogą to być
szelkie zmiany tempa - przyspieszenia i hamowania ruchu oraz zmiany kierunku,
także wszelkie ruchy dodatkowe wprowadzane do formy podstawowej.
Prowadząc tego typu zajęcia, zwłaszcza u dzieci z młodszych klas, należy
względnie charakterystyczną dla tego wieku zwiększoną ruchliwość oraz brak
miejętności skupienia uwagi przez dłuższy czas na jednej czynności. Dlatego też
wiczenia nie mogą trwać zbyt długo, muszą natomiast być atrakcyjne. Ćwiczenia
cudniejsze (bardziej złożone) należy przeplatać łatwiejszymi i/lub zabawami.
Dorosłe, zdrowe osoby, uwzględniając swoje upodobania i/lub dostępną
'fertę, zazwyczaj same wybierają formę ćwiczeń gimnastyczno-tanecznych, po­
pularnie zwanych aerobikiem. Ogólnie mówiąc, aerobik to powtarzający się zbiór
ćwiczeń o charakterze cyklicznym, angażujących duże grupy mięśniowe, bazują­
cych na ruchach naturalnych i sportowo-tanecznych, w pewien sposób podporząd­
kowanych muzyce. Podstawowe kroki łączone są w krótkie (początkowo mało
skomplikowane, później bardziej - w miarę nabywania umiejętności i poprawy
wydolności) układy, co ma zapewnić dobrą zabawę. Muzyka determinuje rytm,
132 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
tempo oraz styl ćwiczeń (afro, broadway, funk, hip-hop itd.). Różnice tych form
ruchu, wynikają m.in. z odmienności wykorzystywanych w nich rodzajów tańca
(patrz: poniżej).
Ponieważ maksymalny wysiłek może się okazać szkodliwy dla organizmu,
a zbyt małe obciążenia nie powodują większych zmian (wzrostu wydolności), ist­
nieje wiele odmian ćwiczeń aerobowych (w tym także przy muzyce) dostosowa­
nych intensywnością i rodzajem wykonywanej pracy do wieku ćwiczących, stopnia
ich wytrenowania, upodobań oraz celów kształcenia.
High Low Impact Aerobics (Hi/Lo Combo) to forma ćwiczeń o wysokiej
i niskiej intensywności przeznaczona przede wszystkim dla osób o wysokiej spraw­
ności układu krążenia i oddechowego, pragnących doskonalić głównie swoją wy­
trzymałość. Istnieją tu różne odmiany, np. wyłącznie Hi, Low czy Cardio Hi/Low.
Hi Impact Aerobic to ćwiczenia o bardzo wysokiej intensywności, podczas których
tętno sięga nawet 8 5 % (i więcej) wartości maksymalnej. Low Impact Aerobic pole­
cany jest raczej osobom z pewnymi ograniczeniami zdrowotnymi - np. z nadwagą,
rozpoczynającą się osteoporozą itp. W przeciwieństwie do poprzednich, przez cały
czas przynajmniej jedna stopa pozostaje w kontakcie z podłożem, czyli innymi
słowy nie występują tu podskoki. Intensywność ćwiczeń mieści się w przedziale
5 5 - 5 8 % tętna maksymalnego i może być regulowana poprzez: odpowiedni dobór
kroków (ich liczbę i rodzaj - wędrowne oraz unoszone), długość ramienia dźwigni
kończyn górnych i dolnych (bardziej obciążające jest unoszenie wyprostowanych
kończyn aniżeli zgiętych) oraz zmiany tempa ćwiczeń. Ze względu na pewne róż­
nice dotyczące poziomu sprawności wśród ćwiczących osób (a czasem także stanu
ich zdrowia) zaleca się prezentowanie kilku wariantów danego wzorca ruchu
(kroku), by wszyscy uczestnicy zajęć mogli w nich czynnie uczestniczyć w miarę
swoich możliwości.
Cardio Hi/Lo, daje podobne efekty, co poprzednie formy, które jednak
osiąga się w inny sposób - zajęcia tego typu wydłużone są w czasie (do półtorej
godziny). Można też kształtować siłę i wytrzymałość jednocześnie, czemu służą
takie odmiany ćwiczeń aerobowych, jak np. klasyczny Aerobik, Step czy Kan-
goo-aerobik. Tego typu zajęcia stanowią zazwyczaj połączenia układów chore­
ograficznych i ćwiczeń siłowych.
Przykładowo, w celu pozbycia się nadmiaru kilogramów, można zastosować
odmianę ćwiczeń aerobowych - tzw. Fot burning. Ćwiczący wykonują stosun­
kowo proste ćwiczenia w postaci nieskomplikowanego układu kroków, w takt nie­
zbyt szybkiej muzyki. W układzie takim zazwyczaj nie ma skoków, wymachów
czy bardzo energicznych ruchów (ze względu na nadwagę uczestników zajęć).
Charakterystyczną cechą tego typu ćwiczeń jest stały poziom tętna, utrzymujący
się w granicach 120-130 uderzeń na minutę (do 148 w zależności od poziomu wy­
trenowania), co stanowi optymalne warunki do spalenia nadmiaru tkanki tłuszczo­
wej. Zajęcia typu Fat Burning trwają zwykle ok. 75 minut. Niektórzy instruktorzy
stosują tu jednak sekwencje podskoków czy biegu w celu zwiększenia obciążeń
treningowych.
12. Muzyczno-ruchowe formy kształcenia umiejętności ruchowych 133
Step a e r o b i k to ćwiczenia wpływające w głównej mierze na koordynację,
poczucie rytmu, a także modelujące ciało - zwłaszcza mięśnie kończyn dolnych.
Polegają na rytmicznym wchodzeniu i schodzeniu ze stopnia o regulowanej wyso­
kości. Osoby początkujące rozpoczynają ćwiczenia w najniższym ułożeniu „deski"
i w miarę opanowywania układów 7 choreograficznych oraz poprawy wydolności,
stopniowo zwiększają jej wysokość, regulując w ten sposób intensywność ćwiczeń.
Ten sam efekt (zwiększenie intensywności ćwiczeń) można osiągnąć poprzez mo­
dyfikacje elementów choreograficznych, czyli wzbogacenie podstawowych kro­
ków o tzw. power moves. Są to różnorodne podskoki i naskoki na stopień, z cha­
rakterystycznym zatrzymaniem ruchu (utrzymaniem pozycji końcowej) przez kilka
taktów. Te jednak stosowane są raczej w grupach zaawansowanych i u osób bez
lakichkolwiek problemów zdrowotnych. Kroki ułożone są w rozmaite sekwencje,
którym towarzyszy różnorodna praca kończyn górnych. Zanim jednak zostaną
wplecione do sekwencji kroków, ćwiczący powinni opanować poprawne wzorce
Jla kończyn dolnych. Ze względu na złożoność tych ćwiczeń pod względem koor­
dynacji, w grupach początkujących sekwencje kończyn górnych bazują zazwyczaj
na prostych, symetrycznych ruchach. Zajęcia rozpoczynają się zawsze od ok. 10-
-minutowej rozgrzewki (bez stopnia), potem ok. 30—35 minut wchodzenia na sto-
neń i na koniec 15-20 minut ćwiczeń wzmacniających mięśnie tułowia (brzucha
grzbietu) oraz ćwiczeń rozciągających i rozluźniających (cool-down).
12.3. Zabawa muzyczno-ruchowa
Zabawa muzyczno-ruchowa jest formą ćwiczeń stosowaną zazwyczaj
i dzieci (w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym). Tematyka tego typu
abaw jest bardzo zróżnicowana. Może być ona zaczerpnięta po prostu z życia -
p może obrazować zjawiska przyrody, różnorodne sceny z życia ludzi i zwierząt
d Podczas zabaw wykorzystywane mogą być rozmaite przybory (np. piłki, wo-
cczki, laski gimnastyczne). Ćwiczenia stosowane podczas zabaw muzyczno-ru-
howych sprzyjają rozwojowi ogólnej sprawności i wydolności dzieci. Istotny jest
i dobór odpowiedniej muzyki do poszczególnych ćwiczeń. Zabawy muzyczno-
ichowe stosunkowo łatwo mogą być zaadaptowane do zajęć z dziećmi niepelno-
irawnymi. poprzez odpowiednie modyfikacje ćwiczeń (dostosowanie ich do
ozliwości tych dzieci). Może to być zmiana pozycji (zamiast stania - siad lub
zenie), zastąpienie biegu chodem, czy rzutów np. toczeniem piłki po podłożu,
sposób adaptacji zabawy jest zdeterminowany stanem funkcjonalnym jej uczestni­
ków.
2.4. Elementy tańca towarzyskiego i nowoczesnego
Taniec stał się ostatnio bardzo popularną formą aktywności fizycznej propo-
owaną przez wiele klubów fitness Do najpopularniejszych należą: taniec kia-
134 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 12. Muzyczno-ruchowe formy kształcenia umiejętności ruchowych 135

syczny, jazzowy, step-dance, flamenco, a także taniec afrykański (afro). broadway 12.5. Taniec na wózkach
(musical-dance). balet i inne.
Taniec stanowi swego rodzaju trening całego ciała, ponieważ uruchamia
Istnieje też specyficzna forma aktywności muzyczno-ruchowej, przezna­
niemal wszystkie mięśnie. Ruchy taneczne (kroki) oraz różnego rodzaju ewolucje
czona dla osób niepełnosprawnych. Jest nią taniec na wózkach inwalidzkich. Kluby
(obroty, podskoki) angażują kolejno poszczególne partie ciała, doskonaląc m.in.
zrzeszające j e g o miłośników lansują nawet hasło: „nie możesz chodzić - tańcz!".
równowagę, koordynację i gibkość. Taniec pozwala ..zapanować" nad własnym
Obecnie taniec na wózkach jest dość popularną formą rekreacji, a nawet sportu
ciałem - tzn. poruszać nim w sposób ściśle zaplanowany (kontrolowany) oraz
>sób niepełnosprawnych. Istnieje kilka odmian (stylów) tej formy aktywności ru­
utrzymywać go w równowadze Rytmiczne ruchy taneczne wykonywane w rytm
chowej. Są to m.in.: folk, balet czy taniec nowoczesny. Wyróżnia się następujące
ulubionej muzyki ułatwiają uzyskanie odprężenia - zarówno fizycznego, jak i psy­
idmiany tego typu tańca - combi (tancerzowi na wózku towarzyszy pełnosprawny
chicznego. „Taniec to energia, która dodaje sil". Pomaga też zadbać o prawidłową
partner), duo (w którym oboje partnerzy używają wózków), group dance (formacje
postawę ciała - w tańcu trzeba przecież wyglądać ładnie (zwłaszcza, gdy jest to
aneczne o różnej strukturze, składające się wyłącznie z tancerzy na wózkach bądź
tango czy walc).
z pełnosprawnymi partnerami) i single (taniec indywidualny osób poruszających
U osób niepełnosprawnych układ taneczny powinien angażować wszystkie ,ię na wózkach).
nieobjęte schorzeniem części aparatu ruchu, możliwie w maksymalnym zakresie,
pozostałe zaś - w możliwym do wykonania. Z układów tanecznych (i/lub pojedyn­ Do tańca na wózkach (uprawianego jako sport wyczynowy) mogą się za-
czych ćwiczeń) należy wyeliminować wszelkie ruchy przeciwwskazane, mogące xwalifikować jedynie osoby, które nie są w stanie „normalnie" chodzić i tańczyć,
nasilać dolegliwości lub zagrażające w jakimkolwiek stopniu ćwiczącemu (np. najczęstsze stany upoważniające niejako do uprawiania sportowej odmiany tańca
podskoki i szybkie obroty u osób z osteoporozą). Należy też pamiętać o zasadzie ta wózkach to m.in. amputacje w obrębie kończyn dolnych, osłabiona siła mięśni
stopniowania trudności oraz indywidualizacji (trudniejsze elementy u niektórych >bu kończyn, zesztywnienie w obrębie stawu skokowego lub kolanowego, spa-
osób należy zastąpić prostszymi wzorcami ruchu), czemu pomaga właściwy dobór tyczność, czy skrócenie jednej z kończyn minimum 7 cm. Na podstawie specjalnej
figur tanecznych. kali punktowej, oceniającej podstawowe funkcje osoby niepełnosprawnej (kon-
rolę wózka podczas pchania i ciągnięcia, zdolność przyspieszania i zatrzymywania
Taniec znalazł swoje zastosowanie m i n . w psychoterapii. Pacjenci w formie ię oraz kontrolę ruchów kończyn górnych), zawodnicy kwalifikowani są do
tańca próbują wyrażać swoje emocje (szczęście, radość, gniew, złość), co pomaga lwóch grup startowych.
m i n . w leczeniu różnych stanów lękowych i braku pewności siebie. Jednakże
działanie tego typu terapii wykracza poza sferę „czystej"' aktywności fizycznej.
Taniec afro wywodzi się z tańców rytualnych, a te z kolei są najczęściej od­
zwierciedleniem obserwacji przyrody. Ruchy naśladują więc lot ptaka, taniec go­
dowy, morskie fale czy powiew wiatru. Podczas tego rodzaju tańca intensywnie
pracują przede wszystkim brzuch i biodra (wyginają się we wszystkie strony),
a kończyny górne wykonują obszerne, zamaszyste ruchy. Stopy natomiast wy­
stukują rytm. Taniec afro kształtuje mięśnie brzucha i grzbietu oraz mięśnie
obręczy barkowej i kończyn dolnych. Ułatwia doskonalenie gibkości oraz pozwala
odreagować stres.
Broadway to na odmianę taniec rewiowy, bardzo dynamiczny, wymagający
dużej sprawności Charakterystyczne dla niego jest użycie rekwizytów (przybo­
rów) np. kapelusza, laseczki czy parasola. Najbardziej w trakcie tego rodzaju tańca
zaangażowane są kończyny dolne, gdyż występuje tu dużo podskoków, wypadów
i wysokiego unoszenia nóg. Kształtuje głównie mięśnie pośladków, ud i podudzi.
Ryc. 23. Taniec na wózkach.

13. Ć W I C Z E N I A W W O D Z I E
Środowisko wodne dzięki swoim właściwościom, odmiennym od środowi­
ska suchego, stwarza dogodne, specyficzne warunki do prowadzenia w nim różno­
rodnych ćwiczeń. Można je przeprowadzać w formie indywidualnej lub grupowej.
Ćwiczenia te - podobnie jak na sucho - mogą oddziaływać na organizm ludzki
lokalnie, odcinkowo bądź ogólnie, ale nieco inaczej niż poza wodą, gdyż podczas
wykonywania ćwiczeń w wodzie, poza ruchem, na ciało działa wiele dodatkowych
czynników fizycznych - tj. siła wyporu, ciśnienie hydrostatyczne, opór, lepkość,
fala i temperatura.
Siła w y p o r u sprawia, że możliwe jest utrzymywanie się na powierzchni
wody. To właśnie wypór powoduje, że w wodzie dochodzi do pozornej utraty cię­
żaru ciała, a więc - mówiąc inaczej - woda ma działanie odciążające. Wielkość
uzyskanego w ten sposób odciążenia zdeterminowana jest trzema czynnikami -
głębokością zanurzenia, pozycją ciała (sposobem ułożenia ciała w wodzie), a także
kierunkiem wykonywanego ruchu. W pierwszym przypadku, jako regułę można
podać fakt, iż wraz ze wzrostem poziomu zanurzenia wzrasta wielkość odciążenia
- dochodzi do coraz to większej, choć pozornej, utraty ciężaru ciała. Nie bez zna­
czenia jest również pozycja, w jakiej wykonywane są ćwiczenia - największe ob­
ciążenie ma miejsce w pozycji stojącej, a najmniejsze, gdy ciało unosi się na wo­
dzie w pozycji leżącej. W tej jednak sytuacji, by ułatwić ćwiczącemu utrzym
nie się na powierzchni wody, z reguły stosuje się dodatkowe pomoce, tj. pasy
pornościowe, kołnierze i koła dmuchane. Kierunek ruchu natomiast można po­
strzegać w kategoriach ułatwienia bądź utrudnienia. I tak, gdy ruch wykonywany
jest równolegle do powierzchni wody, uzyskane w ten sposób warunki do ćwiczeń
można porównać do panujących podczas wykonywania ćwiczeń w podwieszeniu
osiowym. Ułatwieniem jest zmiana kierunku - na taki, by ruch przebiegał od dna
basenu do powierzchni wody, czyli zgodny z kierunkiem działania siły wyporu.
W ten sposób możliwe stają się ruchy czynne, pomimo znacznego obniżenia Si
mięśni, co - poza kształtowaniem tejże siły - ma również sporą warto
psychoterapeutyczną. Utrudnieniem natomiast będzie tu ruch przeciwny, któ
odpowiada w swej istocie ćwiczeniu oporowemu i również wpływa na kształtowa­
nie siły mięśni.
Inną właściwością fizyczną wody jest ciśnienie h y d r o s t a t y c z n e . Jego wiel­
kość zależy od objętości wody, w jakiej zanurzony jest pacjent (jest większe
w basenie niż w wannie), poziomu (głębokości) tego zanurzenia oraz ponownie -
pozycji ćwiczącego. Różnica ciśnień - panującego w wodzie i w ludzkim ciele -
wpływa np. na rozmieszczenie mas krwi oraz na mechanikę oddychania, ułatwiając
wydech, stwarzając jednocześnie pewien opór dla wdechu.
Jedną z ważniejszych, z punktu widzenia wykonywania ćwiczeń, właściwo­
ści mechanicznych wody jest o p ó r , powstający podczas poruszania się ćwiczącej
13. Ćwiczenia w wodzie 137
w wodzie osoby lub tylko jakiegoś odcinka jej ciała. Napotkany w ten sposób opór
jest niemal jednakowy w każdym punkcie wykonywanego ruchu, co sprawia, że
tego typu ćwiczenia noszą znamiona ćwiczeń izokinetycznych (ze stalą prędko­
ścią). Można jednakże wpływać również i na ten parametr. Zwiększenie oporu
uzyskać można na kilka sposobów. Pierwszym z nich jest zwiększenie prędkości
ruchu. Im ruch jest szybszy, tym poruszany odcinek napotyka większy opór. Drugi
sposób to zwiększenie poziomu zanurzenia (np. mniejszy opór stawia woda sięga-
iąca do stawów kolanowych, aniżeli woda sięgająca do wysokości mostka).
I wreszcie - zwiększenie powierzchni poruszającego się odcinka ciała poprzez za­
stosowanie odpowiednich przyborów (np. deska, płetwy, rękawice pływackie) albo
użycie specjalnych „ciężarków" z materiałów łatwo utrzymujących się na po-
uerzchni wody (np. styropian) i o różnej powierzchni. Wepchnięcie takiego „cię­
żarka" pod wodę, przeciw sile wyporu, wymaga użycia większej siły. Ćwicząc
irzeciw oporowi wody uzyskać można efekty w postaci wzrostu siły mięśniowej,
większenia zakresu ruchomości w stawach oraz poprawy stabilności. Mówiąc
> stabilności nic sposób nie wspomnieć o tzw. przepływie burzliwym, czyli turbu-
jncjach. Jest to nieregularny, zmienny ruch wody, powodujący powstawanie zawi-
owań. Tc małe wiry wytwarzane są poprzez odpowiednią pracę rąk osoby wspól-
wiczącej lub terapeuty i w zależności od usytuowania mogą być ułatwieniem (np.
v zapoczątkowaniu ruchu) bądź utrudnieniem dla osoby ćwiczącej (np. mogą po­
wodować utratę równowagi).
Z oporem związana jest jeszcze jedna cecha wody - jej lepkość. To ona
prawią, że podczas minimalnego wysiłku ze strony ćwiczącego, dostarczane są
lawom odczucia związane z prędkością, kierunkiem oraz amplitudą ruchów. To
• łaśnie lepkość wody wpływa na spowolnienie ruchów (o czym wspomniano
części dotyczącej reedukacji chodu) oraz stwarza warunki trójplaszczyznowego
poru dla powtarzania funkcjonalnych wzorców ruchowych, co pomaga przywrać
iawidlową propriocepcję nerwowo-mięśniową.
Kolejną właściwością fizyczną wody jest fala. Wytwarzana jest wskutek po-
jszania się w wodzie (zwłaszcza grupy ćwiczących osób) lub za pomocą specjal-
i ych urządzeń mechanicznych. Wykorzystywana jest ona do doskonalenia reakcji
i wnoważnych.
Nie bez znaczenia jest temperatura wody. w której odbywają się ćwiczenia,
rzyjmuje się, że w trakcie ćwiczeń o nieznacznej intensywności temperatura
ody powinna być zbliżona do ciepłoty skóry (32-33°C), natomiast wraz ze wzro-
em intensywności ćwiczeń, powinna ulegać obniżeniu, by stworzyć w ten sposób
' ogodne warunki do oddawania nadmiaru wytworzonego ciepła. W przeciwnym
zie może dojść do przegrzania organizmu - hipertermii. Powszechnie wiadomo,
- ciepła woda sprzyja rozluźnieniu, zimna - wręcz przeciwnie. Co ciekawe, za-
'wno zbyt niska, jak i zbyt wysoka temperatura - prowadzą do hipertermii. Orga­
nizm wówczas uruchamia procesy regulujące, w celu utrzymania lub oddania nad­
miaru yyyprodukowanego ciepła, prowadząc w obu tych przypadkach do znacznego
'bciążenia organizmu. Sytuacja taka sprzyja szybkiemu zmęczeniu osoby ćwiczą­
cej, a to z kolei ogranicza jej możliwości ruchowe.
138 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
Pominąwszy typowe dla kinezyterapii ćwiczenia w specjalnych wannach
(tzw. basenach motylkowych), zajmijmy się przede wszystkim ćwiczeniami prze­
prowadzanymi w .zwykłych" basenach. Pierwszy, istotny problem związany
z prowadzeniem tych ćwiczeń wiąże się z koniecznością umiejscowienia w wodzie
osób ćwiczących, często o różnym stopniu niesprawności. Zdarza się, że pomimo
znacznych nawet ograniczeń funkcjonalnych, dana osoba jest w stanie samodziel­
nie wejść do wody, niekiedy z niewielka pomocą. Jeśli natomiast nie jest to moż­
liwe, można posłużyć się odpowiednim sprzętem pomocniczym albo też pomóc tej
osobie w specjalny sposób.
Ryc. 24. Sprzęt pomocniczy ułatwiający umieszczenie osoby niepełnosprawnej w wodzie.
Drugim istotnym elementem jest zapewnienie bezpieczeństwa ćwiczących.
Dlatego też ćwiczenia grupowe muszą odbywać się zawsze w obecności ratownika
wodnego, a basen musi być wyposażony w odpowiedni sprzęt ratowniczy. Oprócz
tego bardzo ważne jest stworzenie poczucia bezpieczeństwa ćwiczącym, czemu
służą rozmaite pomoce do ćwiczeń (np. koła czy tzw. pływaczki) zwiększające
wyporność. Poczucie takie stwarza też obecność instruktora w wodzie i wykony­
wanie ćwiczeń z bezpośrednią jego pomocą. W wielu przypadkach (zwłaszcza neu­
rologicznych) grupie ćwiczących osób towarzyszą ich opiekunowie (każdy ćwiczy
w asyście swojego pełnosprawnego opiekuna).
W edukacji ruchowej istotne miejsce zajmuje zwykła nauka pływania oraz
pływanie różnymi stylami. Poprzez tego typu ćwiczenia w wodzie praktycznie
wpływa się na kształtowanie wszystkich zdolności motorycznych. Selektywny
wpływ na poszczególne zdolności wywierają odpowiednio dobrane ćwiczenia
przygotowawcze, natomiast samo pływanie kształtuje przede wszystkim koordyna­
cję, a przy odpowiedniej intensywności (szybkości) i dostatecznie długim dystansie
wpływa też wyraźnie na ogólną wydolność ustroju. Nic też dziwnego, że zajmuje
ono znaczącą pozycję w fizycznym wychowaniu i rekreacji.
13. Ćwiczenia w wodzie 139
Ryc. 25. Jeden ze sposobów umieszczenia osoby niepełnosprawnej w wodzie.
Kształcenie umiejętności pływackich można rozpoczynać j u ż u dzieci
•v wieku poniemowlęcym (1-4 r.ż.), choć istnieją ośrodki, gdzie prowadzone są
'ajęcia w wodzie z dziećmi poniżej pierwszego roku życia. Nauka pływania w tym
vieku, to - zdaniem E. Dybińskiej - przede wszystkim zdobywanie przez dzieci
lementarnych umiejętności zachowywania i poruszania się w wodzie. Podsta­
wowe umiejętności pływackie na tym etapie to samodzielny skok do wody
' brzegu basenu, utrzymywanie się na wodzie z pomocą przedmiotów wypor-
lościowych (pływaczek) oraz przepłynięcie krótkiego dystansu dzięki pracy
ończyn dolnych. W tego typu zajęciach dzieciom towarzyszą ich rodzice lub
•piekunowie. W nauczaniu pływania na tym etapie dominują różnorodne zabawy -
opiekunem (w tym większość z przyborami) oraz w grupie.
Starsze dzieci (nie wymagające j u ż obecności drugiej osoby w wodzie) na-
ikę pływania rozpoczynają od poprawnego wejścia do wody (po drabince), a na-
tępnie poruszania się w wodzie w różnych kierunkach (przodem, tyłem), na różnej
głębokości - początkowo przy krawędzi basenu (pojedynczo, dwójkami, trójkami),
później z dala od brzegu. Nauka właściwych stylów pływackich poprzedzona jest
licznymi zabawami, których celem jest oswojenie z wodą (zanurzenie twarzy),
nauka otwierania oczu pod wodą, kontrola oddechu w wodzie, nauka utrzymywa­
nia się na wodzie (na piersiach i grzbiecie), nauka poślizgów (tu pojawia się coraz
więcej ćwiczeń dynamicznych) i wreszcie nauka prostych skoków do wody. Do-
140 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
piero po opanowaniu tych elementów przystępuje się do nauczania elementów
techniki pływania poszczególnymi stylami. Jak widać, na początku dość długo
dominują rozmaite ćwiczenia w wodzie, które mają wartość ogólnorozwojową,
podobną do innych ćwiczeń fizycznych, wzbogaconą jednak o działanie czynni­
ków środowiska wodnego i prowadzącą do nabycia takiej ruchowej umiejętności
użytkowej, jaką jest pływanie.
Równie znacząca, ale nieco inna jest pozycja p ł y w a n i a w rehabilitacji.
W tym bowiem przypadku przede wszystkim postrzegane jest ono jako składowa
kinezyterapii, która podporządkowana jest określonym celom. Podobnie jak
w zwykłym pływaniu (osób pełnosprawnych) celem jest przeważnie kształtowanie
poszczególnych zdolności motorycznych, ale w sposób szczególny. Świadomie
wykorzystuje się tutaj przedstawione wcześniej właściwości wody. aby ułatwić
bądź utrudnienie określone ruchy. Zwykle chodzi bowiem o to, by - w zależności
od stanu ćwiczącego - wpływać na określone (osłabione) grupy mięśniowe. Temu
też podporządkowany jest dobór elementów nauki pływania (ćwiczeń pływackich)
oraz stylu preferowanego u danego niepełnosprawnego. Przykładem - i z pewnym
uproszczeniem - można wskazać na pływanie stylem klasycznym, w którym zgi­
nanie, prostowanie, odwodzenie i przywodzenie kończyn odbywa się prawie rów­
nolegle do tafli wody (odciążenie). W stylu dowolnym i grzbietowym na odmianę
zasadnicze elementy ruchu kończyn zachodzą w kierunku dna basenu (przeciw
wyporowi wody), ale odcinkowo angażują się tutaj różne grupy mięśniowe,
zwłaszcza w obrębie kończyn dolnych. Znów - jako przykład można wskazać, że
podczas pływania stylem dowolnym warunki takie (ruch przeciw wyporowi) doty­
czą zginaczy biodra i prostowników kolana, a przy stylu grzbietowym odwrotnie -
prostowników biodra i zginaczy kolana. Walory pływania nie ograniczają się jed­
nak tylko do wpływu na kształtowanie siły mięśni. Poślizgi w wodzie (tzw.
strzałka) są np. doskonałym ćwiczeniem elongacyjnym kręgosłupa w warunkach
jego odciążenia, a właściwe oddychanie podczas pływania uczy m.in. nasilonego
wydechu, istotnego elementu tzw. kinezyterapii oddechowej. Szczególną rolę od­
grywa pływanie w odniesieniu do koordynacji, poprawiając sprawność wykony­
wania ruchów naprzemiennych (pływanie stylem dowolnym i grzbietowym) oraz
symetrię ruchów. Ta ostatnia może być jednoczasowa (w pływaniu stylem kla­
sycznym), ale konieczne jest też właściwe wyczucie siły ruchu (symetrii) w stylach
naprzemiennych, bo inaczej nic da się płynąć na wprost. Oczywiście, podobnie jak
u osób zdrowych, pływanie ma również spore znaczenie w kształtowaniu wydolno­
ści osób z różnymi dysfunkcjami oraz podtrzymywaniu sprawności osób z dys­
funkcjami trwałymi. Stanowi ono również jedną z najważniejszych dyscyplin
sportu osób niepełnosprawnych.
Osobnego omówienia wymaga tzw. pływanie korekcyjne, stosowane
w profilaktyce i korekcji zaistniałych j u ż wad postawy. Należy jednak pamiętać, że
ćwiczenia w wodzie nie mogą stanowić jedynego sposobu postępowania terapeu­
tycznego, zwłaszcza w wadach zaawansowanych i bardziej złożonych, lecz raczej
są uzupełnieniem całokształtu postępowania korekcyjnego. Główne cele tzw. pły­
wania korekcyjnego to przede wszystkim korygowanie nieprawidłowego układu
ciała, wzmacnianie odpowiednich grup mięśni, rozluźnianie nadmiernie napiętych
13. Ćwiczenia w wodzie 141
ikanck, likwidowanie istniejących przykurczy, poprawa koordynacji i równowagi
oraz ogólnej wydolności dziecka.
W skład pływania korekcyjnego wchodzi nie tylko pływanie poszczegól­
nymi stylami, czy stosowanie elementów technik pływackich, ale również (a może
przede wszystkim) wykonywanie konkretnych ćwiczeń korekcyjnych (głównie
jlongacyjnych, rozciągających, wzmacniających lub rozluźniających poszczególne
grupy mięśniowe, derotacyjnych i koordynacyjnych), na co korzystnie nakłada się
bierne oddziaływanie środowiska wodnego.
Poprzez pływanie poszczególnymi stylami można oddziaływać na układ po­
szczególnych krzywizn kręgosłupa. Wszelkie style na piersiach powodują zwięk­
szenie kifozy piersiowej, styl grzbietowy natomiast powoduje jej zmniejszenie,
i ponadto łagodzi (koryguje) odstawanic łopatek. W środowisku wodnym można
również oddziaływać na lordozę lędźwiową, często pogłębioną na skutek nadmier­
nego przodopochy lenia miednicy. W skoliozach (bocznych skrzywieniach kręgo­
słupa) stosować można na przykład ćwiczenia wg schematu Klappa, zmodyfiko­
wane odpowiednio dla środowiska wodnego lub inne ćwiczenia (patrz: metoda
Halliwick) o charakterze korekcyjnym z wykorzystaniem siły wyporu, oporu i tur­
bulencji. W zależności od założonego celu, i w tego typu przypadkach, stosować
nożna różnorodne przybory. Są to najczęściej: deski (dla uzyskania oporu, odcią­
żenia lub zmiany płaszczyzny podparcia), dmuchane przybory (dla ułatwienia
itrzymywania się na powierzchni wody), ciężarki (dla utrudnienia wykonywanego
ćwiczenia poprzez zwiększenie ciężaru ćwiczonego odcinka), uchwyty, pochylnie
bądź po prostu brzeg basenu (dla uzyskania niezbędnej stabilizacji danego odcinka
ciała).
Ćwiczenia w wodzie to nie tylko pływanie i tradycyjna gimnastyka przenie­
siona do środowiska wodnego, lecz także konkretne metody, stosowane oddzielnie
lub jako ich kombinacja. W fizjoterapii największe zastosowanie mają trzy - me-
oda Halliwick, Bad Ragaz Ring Method oraz Watsu.
M e t o d a Halliwick, której nazwa pochodzi od miejsca jej powstania, została
jpracowana przez Jamesa McMillana, jako bezpieczna metoda nauki pływania,
rekreacji oraz terapii w wodzie. Ćwiczenia według tej metody mogą być przepro­
wadzane zarówno w formie indywidualnej, jak i grupowej. Cała metoda opiera się
na zasadach hydrodynamiki i mechaniki ciała. Ćwiczenia bazują na efektach rota-
yjnych (wokół poszczególnych osi ciała), powstających dzięki sile wyporu, tur­
bulencjom oraz fali. Najogólniej można powiedzieć, że ćwiczenia wg metody Hal-
liwick polegają na przyjmowaniu i próbach utrzymania określonej postawy lub
pozycji. Podczas ćwiczeń nie stosuje się żadnych przyborów ułatwiających utrzy­
mywanie się na powierzchni wody, aby zaktywizować mięśnie osoby ćwiczącej.
142 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 13. Ćwiczenia w wodzie 143

oczu, niezanurzanie ramion do wody, wstrzymywanie oddechu, wyciąganie szyi

jak najwyżej i niechęć do zbliżenia twarzy do lustra wody.
2. Uwolnienie, uniezależnienie - oznacza, że ćwiczący jest psychicznie i fi­
zycznie niezależny m.in. od: fizycznego kontaktu (poprzez stopniowe zmniejszanie
podtrzymywania), przechodzenie od bezpośredniego (vis a vis) kontaktu wzroko­
wego, poprzez ustawienie instruktora z boku (ćwiczący i towarzyszące im osoby
pełnosprawne ustawione są w linii lub kole), aż do ustawienia z tyłu (instruktor
znajduje się za plecami), a także poprzez zmiany osób współćwiczących (od sta­
łego partnera do zmieniających się osób współćwiczących). Przejawem zwiększa­
jącej się samodzielności będzie też zmiana miejsca ćwiczeń - na takie, gdzie spo­
tykają się nie tylko osoby niepełnosprawne.
Początkowo wszelkie ruchy (ćwiczenia) w wodzie odbywają się z pełnym
podtrzymywaniem (podparciem) osoby niepełnosprawnej przez instruktora, które
stopniowo jest zmniejszane, aż do pełnej niezależności.

Ryc. 26. Metoda Halliwick - ćwiczenia w grupie (u góry) i indywidualne - rotacje wokół
poszczególnych osi ciała (na dole).

Postępowanie zgodne z założeniami metody Halliwick, zarówno w przy­

padku nauki pływania, jak i rehabilitacji, zawsze odbywa się w ściśle określonej
sekwencji - według tzw. programu 10-punktowego.
1. A d a p t a c j a do środowiska wodnego. Człowiek przyzwyczajony jest do Th II poniżej kolan kostki
odczuwania siły grawitacji. Aby czuć się w wodzie swobodnie, musi zatem oswoić kkd zatapiają ciało utrzymu­ - biodra zaczy­ dalsze zgięcie
się ok 15 st. je się w rów­ nają się zginać
się z warunkami w niej panującymi, związanymi głównie z działaniem siły wy­ no v, ad/c
bioder
poru. Jednym z pierwszych doświadczeń związanych z samym tylko wejściem do
wody, jest pewna trudność z utrzymaniem postawy i zachowaniem równowagi,
uzależniona od poziomu zanurzenia (głębokości wody).
W związku z planowanymi zajęciami w wodzie, trzeba się też oswoić z od­
miennymi od codziennych sytuacjami. Dotyczy to zwłaszcza osób niepełnospraw­ Ryc. 27. Zachowanie się ciała w zależności od poziomu podtrzymywania.
nych. Chodzi tu głównie o rozebranie się w obcym dla niego środowisku, jakim
jest szatnia, doświadczanie bliskiego kontaktu fizycznego z ludźmi, których nie 3. Rotacja wokół osi poprzecznej ciała, a więc m.in. przechodzenie z leże-
zna, z warunkami panującymi na pływalni (odgłosy i światło odbijające się od lu­ • ia tyłem do stania, czasem nawet do pełnego obrotu o 360 . Rotację tą inicjuje
stra wody), a także z pewnymi problemami w komunikowaniu się, co może być uch głowy, następnie ramion i kończyn dolnych. Ważna jest tu kontrola oddechu
trudne, gdy oczy i uszy zalewa woda. a obecność innych osób odwraca uwagę. wydech do wody).
Istnieje kilka przesłanek, po których można rozpoznać, że dana osoba nie
jest dostatecznie oswojona z wodą. Są to: wzmożone napięcie podczas uchwytu
instruktora (lub wręcz kurczowe przytrzymywanie go), utrzymywanie zamkniętych
144 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty
Ryc. 28. Rotacja wokół osi poprzecznej - kolejne fazy ruchu podczas przejścia z pozycji
stojącej do leżenia tyłem.
4. R o t a c j a wokół osi podłużnej ciała, czyli przejście z leżenia przodem do
leżenia tyłem na wodzie lub nawet pełny obrót o 360° (z leżenia tyłem do leżenia
tyłem). Najpierw jednak należy nauczyć pacjenta, jak hamować niechciane ruchy
rotacyjne, aby mógł pozostać w bezpiecznej, umożliwiającej oddychanie pozycji
na plecach. Tendencja do rotacji (niezamierzona, samoistna rotacja) w jedną stronę
może się pojawiać wskutek zawirowań wodnych (turbulencji) lub asymetrii ciał?
(spowodowanej np. niedorozwojem kończyny, amputacją, jednostronnie zwiększo­
nym bądź obniżonym napięciem mięśniowym, zanikiem mięśni lub tkanki kostnej,
endoprotezą itp.). Następnym etapem jest nauka zainicjowania i wykonania ruch"
rotacyjnego wokół osi podłużnej ciała, w dowolnym momencie. Podobnie jak
w poprzednim przypadku (rotacji wokół osi poprzecznej), główną rolę odgrywają
tutaj ruchy głowy, kończyn górnych i dolnych oraz oddech. Warto jednak
wiedzieć, że rotację mogą wywołać (lub ułatwić) np. zamierzone niewielkie
zmiany w układzie (symetrii) ciała, tj. skierowanie wzroku w stronę zamierzonej
rotacji (ruch gałek ocznych), przemieszczenie w jamie ustnej języka w tę stronę
czy zaciśnięcie jednej dłoni w pięść.
5. Połączone r u c h y rotacyjne i r o t a c j a wokół osi s t r z a ł k o w e j . Ta
pierwsza jest wprawdzie dość skomplikowana, lecz jej umiejętność zapewnia pełną
kontrolę nad pozycją ciała w wodzie, a zwłaszcza odzyskanie (małym nakładem
sił) bezpiecznej pozycji, umożliwiającej oddychanie. Druga natomiast ma miejsce
np. podczas przechodzenia ze stania do leżenia bokiem na wodzie. Z elementem
tego rodzaju rotacji mamy m.in. do czynienia podczas typowego nawrotu
pływackiego.
6. W y p i e r a n i e w g ó r ę (wypłynięcie). Chodzi tu o uzyskanie u ćwiczącego
poczucia wypierania ciała ku powierzchni wody, w miejsce poczucia opadania na
praktyczne 13. Ćwiczenia w wodzie 145
dno (tonięcia). Dopiero wówczas ćwiczący mogą czerpać prawdziwe zyski z pracy
- z g o d n e j z siłą wyporu lub przeciwnej do niej. I znów istotny jest tu oddech,
a zwłaszcza wydech przeciw ciśnieniu wody. Należy pamiętać, że wypieranie
może być osłabione wskutek turbulencji.
Ryc. 29. Rotacja wokół osi podłużnej - kolejne fazy ruchu.
7. Utrzymywanie równowagi w wodzie staje się możliwe dzięki uprzednio
labytym umiejętnościom, bez widocznych przyruchów (ruchów kończynami, tu-
owiem czy głową). Przejawem opanowania tej umiejętności jest to, że dana osoba
est w stanie np. odpoczywać leżąc na wodzie.
8. Poślizg, szybowanie w wodzie, czyli przemieszczanie się osoby leżącej
ia wodzie bez jakichkolwiek ruchów napędowych z jej strony. Ruch ten inicjuje
-rapeuta (instruktor, osoba współćwicząca), wytwarzając turbulencje za pomocą
'racy rąk. Zjawisko to można porównać do tego, które małym kaczkom ułatwia
umożliwia) pływanie za ich matką. Jedynym zadaniem ćwiczącego jest tu prze-
iwstawianie się rotowaniu ciała w którąkolwiek stronę.
9. Podstawowy napęd stanowią zazwyczaj z początku ruchy rąk, umiesz-
zonych blisko ciała, w okolicy środka (centrum) równowagi.
10. Podstawowe uderzenie (odepchnięcie), czyli praca kończyn górnych to
v leżeniu tyłem przenoszenie obu ramion nisko i szeroko ponad wodą, a następnie
depchnięcie. Praca nóg może być dołączona, jeśli jest taka potrzeba (i możli­
wość).
146 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 13. Ćwiczenia w wodzie i Al

wiednim miejscu opór dla określonego ruchu. Może stać w miejscu lub przemiesz­
czać się, by w ten sposób zwiększyć prędkość ruchu, a tym samym i wielkość
oporu. We wszystkich stosowanych tu wzorcach ruchu, aby uzyskać optymalny
efekt, ćwiczone odcinki zanurzone są w wodzie. Wzorce mogą mieć charakter dy­
namiczny (zazwyczaj) bądź statyczny, mogą być symetryczne, asymetryczne lub
reciprokalne (jedna kończyna pracuje izometrycznie, druga izotonicznie). W Bad
Ragaz Ring Method wyróżnia się cztery podstawowe techniki wykonywania ćwi­
czeń - powolnych zmian kierunku ruchu lub pozycji, jednostronnych wzorców
z kontroporem, rytmicznej stabilizacji oraz wzorców wykonywanych w jednym
kierunku, zakończonych relaksacją. Metodę tę stosuje się we wszelkich stanach
przebiegających z obniżeniem siły mięśni, upośledzeniem ich napięcia (obniżone,
podwyższone), a także z zaburzeniami koordynacji i ograniczeniami ruchomości.

Ryc. 30. Wytwarzanie turbulencji przez instruktora.

Ryc. 31. Bad Ragaz Ring Method - przykładowe wzorce ruchowe.
Tabela VII. Metoda Halliwick - podział na fazy nauczania ruchu i nabywanie w ich
ramach kolejnych umiejętności - tzw. program 10-punktowy (wg J. McMillana)
Watsu jest zbiorem ćwiczeń indywidualnych, o charakterze biernym,
FAZY NAUCZANIA PROGRAM 10-PUNKTOWY
w trakcie których dochodzi do rozluźnienia nadmiernie napiętych mięśni,
1. Adaptacja do środowiska wodnego obniżenia dolegliwości bólowych oraz zwiększenia zakresu ruchu. Metodę tę
OSWOJENIE Z WODĄ
2. Uwolnienie, uniezależnienie można stosować jako podstawową formę terapii, lub wybiórczo - przed, w trakcie
3. Rotacja wokół osi poprzecznej ciała lub bezpośrednio po ćwiczeniach - zwłaszcza, jeśli wymagają wzmożonej
ODZYSKIWANIE 4. Rotacja wokół osi podłużnej ciała aktywności osoby ćwiczącej. Ponieważ ćwiczący nie porusza się czynnie, a co za
RÓWNOWAGI 5. Połączone ruchy rotacyjne, rotacja wokół osi tym idzie nie produkuje ciepła, konieczne jest zapewnienie mu tzw. komfortu
strzałkowej cieplnego - wobec czego temperatura wody powinna wynosić około 3 3 - 3 4 C.
6. Wypieranie w górę (wypłynięcie) Podczas ćwiczeń według tej metody, można dodatkowo wykonywać również
HAMOWANIE 7. Utrzymywanie równowagi mobilizacje, trakcje ręczne czy stretching.
8. Poślizg, szybowanie w wodzie
9. Podstawowy napęd
UŁATWIANIE
10. Podstawowe uderzenie (odepchnięcie)

Bad Ragaz Ring Method ( B R R M ) jest zaadaptowaną do środowiska wod­

nego modyfikacją PNF - jednej z metod kinezyterapii. Ćwiczenia te z reguły pro­
wadzone są w pozycji supinacyjnej, aby ćwiczący mógł swobodnie oddychać.
Utrzymywanie się na powierzchni wody ułatwiają przybory wypornościowe. Ze
względu na utratę stabilności w wodzie, terapeuta musi stosować odpowiedni
chwyt (stabilizować odpowiedni odcinek ciała ćwiczącego) oraz stawiać w odpo- Ryc. 32. Watsu - przykłady technik.
148 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
Ćwiczenia w środowisku wodnym mogą zatem stanowić doskonałe uzupeł­
nienie podstawowej terapii, choć w niektórych przypadkach mogą być jedyną
możliwą formą aktywności fizycznej. Zazwyczaj ćwiczenia w wodzie stanowią
przygotowanie do dalszych ćwiczeń w środowisku suchym - bez ułatwień, jakie
daje woda. Mogą być przeplatane różnorodnymi zabawami (p. „Gry i zabawy
w wodzie"), zarówno w przypadku dzieci, jak i osób dorosłych. W aurze radosnej
zabawy łatwiej jest zapomnieć o ograniczeniach funkcjonalnych i bólu, a efekty
terapeutyczne osiągane są jakby „przy okazji".
Ćwiczenia w wodzie są powszechnie stosowane w fizjoterapii - praktycznie
we wszystkich jej działach. Mogą być przydatne w zwiększaniu aktywności ru­
chowej w życiu codziennym, a także - bardziej szczegółowo - w korygowaniu
nieprawidłowego układu ciała, w reedukacji chodu (patrz: rozdział poświęcony
temu zagadnieniu), w zwiększaniu ruchomości stawów, w przywracaniu prawidło­
wej siły mięśni oraz ich napięcia, w łagodzeniu bólu o różnym podłożu, a także
w polepszaniu ogólnej wydolności organizmu poprzez poprawę parametrów odde-
chowo-krążeniowych. Obecny postęp techniki pozwala nawet na monitorowanie
tego typu ćwiczeń (wydolnościowych), przeprowadzanych w wodzie, co czyni je
bezpieczniejszymi, a tym samym dostępnymi dla większego kręgu chorych. Po­
nadto, woda pozwala też doskonalić reakcje równoważne w bezpieczny sposób -
tzn. bez narażania ćwiczącego na konsekwencje upadku. Odpowiednie ćwiczenia
w wodzie działają też odprężająco i relaksacyjnie. Ćwiczenia w wodzie są
szczególnie przydatne u sportowców, powracających do obciążeń treningowych po
dłuższych przerwach w treningu (np. po urazach).
Natomiast do celów rekreacyjnych utworzono nawet odrębny dział, czyli
fitness w wodzie. W ramach tego typu zajęć prowadzone są m.in. ćwiczenia typu
ac/uawalking i aąuajogging (czyli chodzenie i bieganie w głębokiej wodzie, bez
dotykania dna) oraz „ w o d n y " aerobik.
Ryc. 33. Aąuawalking.
14. Ć W I C Z E N I A W T E R E N I E
Ćwiczyć można nie tylko w domu, na sali gimnastycznej, czy pływalni, lecz
także na dworze - w miejscach specjalnie do tego przygotowanych (np. na boisku,
stadionie czy ścieżce zdrowia), i innych (w parku, w lesie, w górach, na plaży itp.).
Zajęcia ruchowe w terenie są dość specyficzne i mają różną wartość z paru
powodów. Pierwszy dotyczy zróżnicowania form aktywności ruchowej, jaka może
mieć miejsce w terenie, a od rodzaju tej aktywności zależy jej wpływ na organizm.
Teren stwarza przy tym dodatkowe warunki „treningowe", ułatwiające bądź utrud­
niające tę aktywność, m.in. zależnie od ukształtowania czy jakości podłoża.
I wreszcie sprawa bodaj najważniejsza. Podczas tego typu zajęć na organizm dzia­
łają dodatkowo różnorodne czynniki klimatyczne (naturalne czynniki fizyczne),
wywierające nań również określony wpływ. Ogólnie mówi się o hartującym orga­
nizm działaniu tych czynników, ale działanie to bywa zróżnicowane, co zależy
przede wszystkim od miejsca omawianej aktywności. Jako przykład można podać,
że w t e r e n a c h n a d m o r s k i c h mamy do czynienia ze zwiększoną ekspozycją na
promieniowanie ultrafioletowe, zmiennymi ruchami powietrza (wiatr) i większą
iego wilgotnością. Nie bez znaczenia jest również skład powietrza, którym się od-
Jycha (zwiększona zawartość tlenu, ozon, aerozol z zawartością jodu). Klimat
górski charakteryzuje z kolei spora kontrastowość bodźców, związana przede
wszystkim z jego charakterem (tereny zalesione i odkryte, zmienność pogody, po-
lywistość wiatrów), w zależności od wysokości zróżnicowaniem ciśnienia atmosfe­
rycznego, zawartości tlenu w powietrzu oraz zmianami temperatury powietrza.
Dochodzi do tego zwiększona ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe -
zwłaszcza w zimie, nad pokrywą śnieżną. T e r e n y zalesione cechuje natomiast
mniejsze nasłonecznienie i złagodzenie działania wiatru. Mniejsze są również do-
~>owe wahania temperatury. Bioklimat leśny przynosi jednak większe zjonizowanie
i wilgotność powietrza, ze zmniejszeniem zawartości pyłów i dwutlenku węgla,
i zwiększeniem zawartości tlenu, ozonu i olejków eterycznych, stwarzając w ten
^posób dogodne warunki do podejmowania wysiłków fizycznych.
Ze względu na bogatą ofertę (różnorodność form aktywności ruchowej), za-
lęcia w terenie odgrywają poważną rolę zarówno w wychowaniu fizycznym (np.
gry i zabawy terenowe), jak i w szeroko rozumianej rekreacji fizycznej, a nawet
rehabilitacji. W tej ostatniej powszechnie znane jest leczenie sanatoryjne, w którym
i powodzeniem łączy się usprawnianie z korzystnym oddziaływaniem warunków
klimatycznych. Szczególną rolę zajęcia takie odgrywają w kształtowaniu i pod­
trzymywania wydolności różnych osób, zwłaszcza w rekreacji i rehabilitacji, co
wiąże się przede wszystkim ze swego rodzaju optymalizacją pracy serca. Wszelkie
formy sportowo-rekreacyjne o charakterze wytrzymałościowym, czyli polegające
na długotrwałym wysiłku aerobowym (tlenowym), do których zalicza się m.in.
marsz, bieg, pływanie i jazdę na rowerze, wywierają bowiem bardzo korzystny
150 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
wpływ na wzmocnienie serca oraz układu krążenia. Serce, by dobrze funkcjono­
wało, powinno być trenowane podobnie jak mięśnie szkieletowe. Dla porównania -
objętość wyrzutowa serca osoby niewytrenowanej wynosi przeciętnie 60-70 cm 3 ,
podczas gdy osoby wytrenowanej dwukrotnie więcej, bo 100-140 cm 3 . Przekłada
się to bezpośrednio na skuteczność pracy serca - u osoby niewytrenowanej mięsień
ten musi wykonać znacznie większą pracę (z większą częstotliwością), żeby prze­
pompować taką samą ilość krwi. Ponadto podczas pracy serca „wytrenowanego"
przerwy pomiędzy poszczególnymi skurczami są dłuższe, co przejawia się w obni­
żeniu tętna (40-60 uderzeń na minutę) w przeciwieństwie do „przeciętnego" ( 7 0 -
80 uderzeń na minutę). Większa jest też siła skurczu.
Tak więc, dzięki wysiłkom o charakterze wytrzymałościowym zwiększa się
objętość serca, a zarazem - jego wydolność, mięsień sercowy wzmacnia się, obniża
się tętno (liczba uderzeń na minutę), zwiększa się przepływ wieńcowy, tętnice stają
się bardziej elastyczne, a normalizacji ulega także ciśnienie krwi. Wysiłki, o któ­
rych mowa. przyspieszają ponadto spalanie kalorii oraz wpływają pozytywnie na
proces trawienia i przemianę materii, powodują także inne zmiany, związane np.
z pracą określonych grup mięśniowych.
Spośród najbardziej rozpowszechnionych form aktywności fizycznej na
wolnym powietrzu (w terenie) wymienić można marsz, jogging, jazdę na rowerze
oraz ćwiczenia na tzw. ścieżkach zdrowia. Formy te nie wyczerpują - oczywiście -
wszystkich możliwości ćwiczeń w terenie, lecz podano je tylko j a k o przykładowe.
Należy też dodać, że w celach rekreacyjnych wykorzystywane są także pewne dys­
cypliny sportu (np. tenis, windsurfing czy narciarstwo).
M a r s z i jogging nie wymagają zastosowania żadnego sprzętu dodatkowego.
Do ich uprawiania potrzebny jest jedynie wygodny strój sportowy, a zwłaszcza
dobre buty. Powinny one dobrze amortyzować wstrząsy powstające podczas ze­
tknięcia się stopy z podłożem oraz utrzymywać stopę we właściwej pozycji. Nie
mogą też być zbyt ciężkie.
Marsz [ang. = walking] jest doskonałym, choć raczej niedocenianym, ćwi­
czeniem osób w różnym wieku (zwłaszcza starszych) i na różnym poziomie
sprawności. Może stanowić etap przygotowawczy do bardziej forsownego wysiłku,
jakim jest bieg [ang. = jogging]. Istnieje też odmiana marszu tzw. power-walking,
co można tłumaczyć jako chodzenie siłowe, dynamiczne. Marsz często jest zale­
cany jako uzupełnienie programu terapeutycznego - np. u osób z osteoporozą
uogólnioną (gdyż poprzez osiowe obciążanie szkieletu stymuluje tkankę kostną do
odbudowy), u osób po zawale mięśnia sercowego (gdyż jest wartościowym ćwi­
czeniem o charakterze wydolnościowym). Poza tempem i dystansem marszu,
dzięki warunkom terenowym można tu doskonale dawkować (utrudniać) wysiłek -
np. marsz pod górę czy na plaży po piasku, w którym grzęzną stopy. Często, aby
zapewnić bezpieczeństwo (zwłaszcza pacjentów kardiologicznych) tego typu ak­
tywność jest monitorowana, na ogół z użyciem tzw. sport-testerów. Swego rodzaju
odmianą omawianej aktywności jest turystyka piesza - w terenie nizinnym i w
górach, także z wykorzystaniem nart.
/ 4. Ćwiczenia w terapii 151
Istnieją opinie, że bieg jest ruchem bardziej naturalnym niż chód. gdyż ten
drugi jest ruchem nieco skrępowanym. Rozpoczynając bieg należy zaczynać od
niewielkich dystansów, kontynuując go bez odpoczynku do momentu pojawienia
się zadyszki (znacznego przyspieszenia oddechu). Odpoczynkiem może być np.
marsz (bieg przeplatany marszem określany jest mianem marszobiegu). W niektó­
rych sytuacjach można zastosować dodatkowe ułatwienie, jakim jest zbieganie
z wzniesienia, kontynuując bieg po płaskim terenie, tak długo jak to możliwe.
Natężenie wysiłku w trakcie marszu i biegu można także zwiększać, i to na
kilka sposobów - poprzez włączenie bardziej dynamicznej pracy kończyn górnych,
przez zwiększenie tempa marszu czy biegu (najczęściej zaleca się takie, by idąc lub
biegnąc z drugą osobą móc swobodnie rozmawiać), zmianę trasy (droga pod górę),
a także włączanie dodatkowych, bardziej intensywnych wysiłków (np. przyspie­
szenia biegu na pewnych odcinkach) oraz zastosowanie drobnego sprzętu pomoc­
niczego (np. ciężarków w postaci opasek mocowanych w okolicach kostek i nad­
garstków). Przyjmuje się przy tym, że bieganie jest podstawową formą kształtowa­
nia i podtrzymywania wydolności. Stąd też spore zainteresowanie tego typu ak­
tywnością, o czym świadczy m.in. masowy udział w różnego rodzaju biegach
ulicznych, maratonach i biegach narciarskich, w tym także osób niepełnospraw­
nych.
Dla osiągnięcia optymalnych korzyści zdrowotnych zaleca się 3-5 razy
w tygodniu marsz przez ok. 40 minut lub bieg, minimum przez 15-30 minut.
Japońscy specjaliści zalecają 1500 kroków dziennie. Zarówno podczas marszu, jak
i biegu należy zadbać też o prawidłową postawę (pozycję) ciała. Sylwetka powinna
być raczej wyprostowana, barki rozluźnione, a łopatki ściągnięte do tyłu. Nie na­
leży pochylać głowy i tułowia do przodu oraz nadmiernie się usztywniać. Nie jest
też wskazane nadmierne odchylanie tułowia do tyłu. Kończyny górne, lekko zgięte
w stawach łokciowych, powinny wykonywać naprzemienną pracę. Stopy należy
ustawiać na podłożu począwszy od pięty, unikając ich rotacji (równolegle do linii
marszu / biegu) i przenosząc ciężar ciała na palce.
Program „treningu marszowego" opracowuje się indywidualnie, stosownie
Jo potrzeb i możliwości ćwiczącego. Jego podstawę stanowi tempo (prędkość)
chodu oraz czas (dystans) treningu. Przykładem może być opracowany trening
marszowy o zróżnicowanym tempie dla osób po 50 r.ż. (patrz: tab. VIII i IX).
Tabela VIII. Trening marszowy dla osób powyżej 50 r.ż.
TEMPO LICZBA KROKÓW NA MINUTĘ PRĘDKOŚĆ CHODU
Bardzo wolne 70-80 2.5 3 km/h
Wolne 70-90 3-4 km/h
Średnie 90-120 4-5.6 km/h
90-140
Szybkie 5,6-6.4 km/h
Bardzo szybkie powyżej 140 powyżej 6,4 km/h
152 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 14. Ćwiczenia w terapii 153

Osoby zdrowe mogą rozpoczynać treningi od razu od tempa średniego i co Dobrodziejstwa jazdy na rowerze dostępne są również dla osób niepełno­
kilka tygodni odpowiednio je zwiększać. Zasady progresji obciążeń w treningu sprawnych. Jeśli niepełnosprawność ta nie dotyczy aparatu ruchu, to konieczne jest
marszowym przedstawia tabela IX. tylko dostosowanie wielkości wysiłku do możliwości danej osoby, a niekiedy mo­
nitorowanie tego wysiłku w trakcie jazdy. Niewielkie dysfunkcje ruchowe pozwa­
Tabela IX. Zwiększanie obciążeń w kolejnych tygodniach treningu marszowego dla lają zwykle na jazdę na normalnym rowerze. Nieraz tylko potrzebne są drobne
osób powyżej 50 r.ż. modyfikacje techniczne, dokonywane przeważnie przez te osoby we własnym za­
TYDZIEŃ LICZBA KROKÓW NA CZAS (w min) DYSTANS (w km) kresie. Poważniejsze dysfunkcje wymagająjuż zastosowania specjalnych rowerów.
MINUTĘ Dla zapewnienia bezpieczeństwa jazdy, najlepiej jest korzystać z rowerów trójko­
1 80 30 1,8 łowych, przy czym osoby z dysfunkcją kończyn dolnych mogą posługiwać się
85 45 2,7 takimi rowerami z napędem ręcznym. Ze względów psychologicznych (ale nie
2
tylko) dobrze jest, by z osobą niepełnosprawną na jednym rowerze jechała też
3 90 45 3,3
osoba zdrowa. Możliwość taką stwarzają rowery typu „tandem". Oczywiste jest, że
4 90 50 3,4
obowiązuje tu dobór odpowiedniej trasy. Musi być bowiem możliwa do pokonania
5 90 55 3,7 przez tego typu rower, a na dodatek pod względem długości i urozmaicenia terenu
6 95 55 3,8 dostosowana do fizycznych możliwości osoby niepełnosprawnej. Osobną grupę
7 95 55 3,8 stanowią tutaj niepełnosprawne dzieci, które samodzielnie pokonują raczej niezbyt
100 55 4,1 długie trasy (oczywiście na odpowiednio dostosowanych rowerkach). Częściej
8
natomiast towarzyszą rodzicom w dłuższych wycieczkach rowerowych, jadąc np.
9 100 60 4,5
v odpowiedniej przystawce.
10 100 60 4,5

Przed przystąpieniem do marszu czy biegu należy też przeprowadzić roz­

grzewkę, natomiast po „treningu" - ćwiczenia rozciągające. Regeneracji sił sprzy­
jają natryski i sauna. Nie wolno zapomnieć o uzupełnianiu płynów, zwłaszcza pod­
czas wysiłków o znacznej intensywności. Dlatego dobrze jest mieć ze sobą np.
wodę mineralną.
J a z d a na rowerze jest jedną z najpopularniejszych form sportowo-rekre­
acyjnych, tak dla dzieci, jak i dla dorosłych, w tym także niepełnosprawnych. Aby
przynosiła korzyści, muszą być spełnione pewne warunki. Z jednej strony chodzi
tu o zapewnienie odpowiedniej pozycji ciała, z nieco pochylonym, ale nie zgar­
bionym tułowiem. Drugim ważnym elementem jest właściwy dobór terenu (trasy)
d o j a z d y na rowerze. Jazda po ulicach miasta, pełnych spalin samochodowych ma
raczej małą wartość. Osoby zdrowe wybierają teren zależnie od stopnia wytreno-
wania (płaski, pofałdowany, górzysty). W niektórych przypadkach (dysfunkcjach) Ryc. 34. Rowery dla niepełnosprawnych (za zgodą Zakładu Sprzętu Rehabilitacyjnego
istnieją różnego rodzaju ograniczenia (np. osoby ze zmianami osteoporotycznymi w Tychach).
powinny unikać wstrząsów i upadków, czyli jeździć raczej po równym i płaskim
terenie, a jeśli ponadto zdarzają się u nich zaburzenia równowagi - powinny zre­ Tzw. ścieżki z d r o w i a to kolejna forma aktywności ruchowej w terenie,
zygnować z właściwej jazdy na rowerze i zamienić klasyczny rower na stacjonarny wielu ośrodkach rekreacyjnych, a także w zwykłych parkach, znajdują się wyty-
cykloergometr). Kolejną istotną sprawą jest prędkość jazdy i pokonywany dystans c zone ścieżki wyposażone w odpowiednie przyrządy, określane j a k o ścieżki zdro-
ł
Prędkość zwiększa opór powietrza, jaki musi pokonać rowerzysta, co oczywiście ia lub ścieżki ogólnej kondycji fizycznej. Można powiedzieć, że stanowią formę
wpływa na wielkość wysiłku. I w tym przypadku alternatywą może być turystyka treningu stacyjnego (zawierają od kilku do ok. 20 stanowisk) i są tak skonstru­
rowerowa, a sam wysiłek może być monitorowany, a więc bezpieczny. owane, by oddziaływać możliwie wszechstronnie na ustrój ćwiczącego. Dzięki
ćwiczeniom na kolejnych stanowiskach, ćwiczone są poszczególne partie ciała
Jazda na rowerze oddziałuje głównie na mięśnie kończyn dolnych, wpływa i kształtowane różne zdolności motoryczne. Przerwy pomiędzy ćwiczeniami, w za­
na układ krążenia oraz wydolność. Jest również doskonałą formą kształtowania leżności od poziomu wytrenowania, mają różny czas i charakter (mogą być krótsze
równowagi i szybkości reakcji. lub dłuższe, poświęcone na wypoczynek lub niezbyt forsowny ruch czy aktywność
154 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne

o charakterze kondycyjnym) Dystans pomiędzy stanowiskami (ok. 100-150 m)

może być bowiem pokonywany w różnym tempie (spacer, marsz. bieg), nieraz po
zróżnicowanym podłożu i z dodatkowym pokonywaniem przeszkód terenowych
(np. z przeskakiwaniem rowów, powalonych pni. czy z kształtującym równowagę
przejściem przez kładki z pni) Różna może być także liczba powtórzeń kolejnych 15. K S Z T A Ł T O W A N I E I N T E G R A C J I
ćwiczeń na danym stanowisku, a także liczba powtórzeń całej pętli. Można rów­
nież ćwiczyć z dodatkowym obciążeniem. Tu jednak, zwłaszcza przy większej S E N S O M O T O R Y C Z N E J (SI)
liczbie powtórzeń, obciążenie to powinno wynosić 4 0 - 5 0 % ..normalnego" dla da­
nej osobv obciążenia, a to dlatego, by można było wykonać od 10 do 15 powtórzeń Jak j u ż wcześniej zaznaczono, dla wszelkich zachowań człowieka istotne
danego ćwiczenia (ok. 30 sek. ćwiczeń), zachowując prawidłową technikę. Nie znaczenie maja procesy zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym. Dotyczą
zawsze rozpoczyna się od przejścia przez całą ścieżkę, często jest to zaledwie kilka tak właściwego reagowania na liczne i często złożone oraz zmieniające się w cza­
stanowisk (4-6). I w tym przypadku przed przystąpieniem do realizacji ćwiczeń na sie bodźce środowiska zewnętrznego, jak i kontrolowania przebiegu tych reakcji.
ścieżce należy przeprowadzić rozgrzewkę oraz wykonać kilka ćwiczeń rozciągają­ Jak pisze A. Wróbel: „nawet najprostsze zachowanie wymaga szybkiego, skoordy­
cych, na zakończenie zaś - ćwiczenia rozluźniające i ponownie stretching. Cała nowanego działania wielu obszarów mózgu". Nic więc dziwnego, że wspomniane
trasa liczy zazwyczaj 1.5-2 km. Przeciętny czas pokonania całej ścieżki zdrowia procesy odgrywają znaczącą rolę zarówno w procesie kształcenia ruchowego, jak
wraz z rozgrzewką wynosi zwykle od 45 minut do 1 godziny. i podczas wykonywania opanowanych j u ż aktów ruchowych. Wobec znacznej
liczby receptorów i ogromnej liczby potencjalnie możliwych reakcji prostych wy­
Tabela X. Konfiguracja ścieżki zdrowia w zależności od stopnia wytresowania zwalanych przez ich pobudzenie, jest oczywiście niemożliwe, by w tym samym
(wg A. Goodscll) czasie ustrój reagował na każde pobudzenie z osobna. Konieczne jest więc swego
ŚCIEŻKA OGÓLNEJ KONDYCJI FIZYCZNEJ rodzaju scalenie tych bodźców (integracja). Jak z kolei pisze V. Maas, w integracji
4-6 przyrządów. 1-2 razy cala ścieżka sensorycznej chodzi o to, by liczne wrażenia zmysłowe, docierające do naszego
ciała, zostały w układzie nerwowym zintegrowane tak, by mogły być użyte do
OSOBY POCZĄTKUJĄCE 15-20 sek. na każdym stanowisku
powstania odpowiednich reakcji. Najprościej mówiąc, chodzi o to, by liczne pobu­
20 sek. odpoczynku pomiędzy stanowiskami dzenia na wejściu, były po zintegrowaniu (na wyjściu) reprezentowane przez
8-10 przyrządów. 2-3 razy cała ścieżka
OSOBY j e d n o " pobudzenie, co nazywa się konwergencją. Jest to możliwe w ramach tzw.
20-30 sek. na każdym stanowisku
ŚREDNIOZAAWANSOWANE jednostek gnostycznych [gnozja = rozpoznawanie czegoś], w których rozpozna­
15-20 sek. nic forsującego ruchu
wane są określone cechy bodźca (-ów) lub synchronicznego (jednoczasowego)
12-15 przyrządów. 3 ra/y cala ścieżka pobudzenia zespołu określonych komórek nerwowych wywodzących się z różnych
OSOBY ZAAWANSOWANE 30-40 sek. na każdym stanowisku układów. Tego typu połączenia mają jednak charakter dynamiczny i zmieniają się
15 2" sek akt\wności kond\c\ jnej ustawicznie w zależności od konfiguracji dopływających bodźców (tzw. sieci neu­
15-20 przyrządów. 3-4 razy cala ścieżka ronowe). Spore znaczenie ma również i to, że w trakcie uczenia się (powtarzania
określonych czynności) powstają specjalne ślady pamięci (tzw. engramy) wzorców
OSOBY BARDZO ZAAWANSOWANE 40-50 sek. na każdym stanowisku
10-15 sek. aktywności kondycyjnej uchowych, które również są integrowane z bieżącymi bodźcami i łącznie wpły­
wają na jakość odpowiedzi ruchowej.
Integracja różnorodnych doznań zmysłowych ułatwia właściwe czucie (wy­
czucie) ułożenia i ruchu, ale nie tylko w sensie czystej propriocepcji, lecz również
N powiązaniu z innymi bodźcami, płynącymi z otaczającego nas świata. Efektem
prawidłowej integracji są bowiem m.in.: znajomość schematu ciała, koordynacja
uchów obu stron ciała, właściwe planowanie motoryczne, odpowiedni poziom
aktywności, prawidłowa koordynacja oko-ręka i oko-noga, prawidłowa percepcja
wizualna i słuchowa przestrzeni oraz zachodzących w niej zjawisk, prawidłowe
wzorce motoryczne, prawidłowa mowa, prawidłowa koncentracja uwagi oraz sta­
bilność emocjonalna. W codziennych czynnościach mamy jednak do czynienia
z różną i zmieniającą się konfiguracją doznań, będących jednoczasowym połącze­
niem kilku rodzajów czucia (np. doznań dotykowych, kinestetycznych, propricep-
tywnych, wzrokowych, słuchowych, błędnikowych itd.), które muszą być w każ-
156 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
dym momencie integrowane. Ma to spore znaczenie praktyczne, gdyż umożliwia
m.in. wykonywanie pewnych czynności bez kontroli wzrokowej (np. poszukiwanie
ręką przedmiotu w torebce czy wchodzenie po schodach lub drabinie) i z nią, ale
w powiązaniu z innymi doznaniami (np. pisanie ze słuchu) czy reagowanie na na­
głe bodźce (np. popchnięcie lub nagłe zahamowanie pojazdu) itp. Praktycznie
czynność wymaga sprawnego funkcjonowania tego typu mechanizmów. Przykła­
dowo tylko można podać, że do normalnego funkcjonowania potrzebne nam jest
wyczucie przestrzennego układu ciała (pozycji i jej zmian), zasięgu ruchu (np.
podczas sięgania do przedmiotu czy zbliżania się do przeszkody) oraz kształtu
i ciężaru przedmiotu (podczas chwytania i manipulowania nim). Potrzebne jest też
właściwe reagowanie na różne bodźce zewnętrzne (np. napisy ostrzegawcze,
zmieniające się światła uliczne, sygnały dźwiękowe nadjeżdżających pojazdów)
itd. Wszystko to leży zapewne u podstaw motorycznych zdolności koordynacyj­
nych. Właściwa integracja sensomotoryczna pozwala nie tylko uniknąć różnych
niebezpieczeństw, ale także poprawnie wykonywać różne „zadania ruchowe", z ja­
kimi mamy do czynienia w codziennym życiu. Nic więc dziwnego, że jej kształ­
towanie, doskonalenie oraz poprawianie jest jednym z zasadniczych elementów
edukacji i reedukacji ruchowej. W całokształcie kształcenia ruchowego cel ten
bywa realizowany jak gdyby „przy okazji:". Istnieją jednak specjalne sposoby po­
stępowania ukierunkowanego na doskonalenie omawianej integracji, szczególnie
przydatne w niektórych stanach patologicznych. Punktem wyjścia do tego są pod­
stawowe obserwacje dotyczące normalnego rozwoju dziecka.
Prawidłowy, niezakłócony rozwój zmysłowo-ruchowy w ciągu pierwszych
6-7 lat (czyli z końcem okresu przedszkolnego) prowadzi do wytworzenia się pod­
staw niezbędnych do dalszego prawidłowego życia - zarówno w aspekcie rucho­
wym, jak i psychicznym. Do tego czasu dziecko powinno dokładnie znać schemat
swojego ciała, swobodnie się nim posługiwać, precyzyjnie ruszać rękoma, wyko­
nywać kilka rzeczy na raz, skupić się na dłuższą chwilę, wykonywać podstawowe
ćwiczenia gimnastyczne, znać pojęcia przestrzenne typu lewa-prawa, góra-dół,
przód-tył, mieć zdolność do wyobrażania sobie różnych sytuacji, abstrakcyjnego
myślenia, mieć j u ż dobrze określoną lateralizację - ustaloną dominację półkul mó­
zgowych i stron ciała. Powinno charakteryzować się również stabilnością emocjo­
nalną, pewnością siebie i chęcią do pracy w grupie. Niezakłócony rozwój i dojrze­
wanie mózgu umożliwiają powstanie oraz doskonalenie tych elementów. Są one
niezbędne do dalszego prawidłowego funkcjonowania, a w najbliższej przyszłości
do rozpoczęcia nauki w szkole. Przykładowo można natomiast podać, że powodze­
nie w szkole zależy m.in. od przyswojenia podstawowych pojęć, takich jak: góra-
-dół, pomiędzy, wkoło, nad, pod. Niektóre dzieci mylą jednak te pojęcia, a własny
ruch i bycie poruszanym zdecydowanie bardziej ułatwia ich poznanie niż inne
formy edukacji. Wspomniany rozwój i funkcjonowanie o.u.n. są możliwe dzięki
stałemu dopływowi odpowiednich informacji (bodźców) ze wszystkich narządów
zmysłów i starannemu ich przetworzeniu. Zarówno niedostatek, jak i nadmiar
wspomnianych informacji może prowadzić do różnego rodzaju zaburzeń rozwoju.
Potrzeby pod tym względem są indywidualnie zróżnicowane z powodu indywidu­
alnych różnic w tempie dojrzewania. Niektóre dzieci potrzebują zatem więcej wra-
15. Kształtowanie integracji sensomotorycznej (SI) 157
żeń zmysłowych niż inne. Najbardziej potrzebne wrażenia są osiągane zwykle
z najprostszej aktywności fizycznej - poprzez bieganie, skakanie, wspinanie się,
huśtanie, pchanie, ciągnięcie itp. Biorąc pod uwagę powyższe przesłanki, warto
w tym miejscu wyeksponować najpierw dwa zagadnienia. Po pierwsze, stymulacja
zmysłów (a tym samym i tworzenie warunków dla właściwej integracji sensomoto­
rycznej) powinna mieć miejsce przede wszystkim na początku rozwoju (od uro­
dzenia do 6-7 roku życia) Po drugie, niezbędnym tego elementem jest ruch. Nie
chodzi tu jednak o jakikolwiek ruch. lecz raczej o taki, który dostarcza określo­
nych, uporządkowanych bodźców.
Według J. Ayers i innych autorów, prawidłowy rozwój psychoruchowy
dziecka jest uwarunkowany stopniowym przechodzeniem na kolejne poziomy inte­
gracji sensomotorycznej. Na poziomach tych dochodzi kolejno do tworzenia się
określonych powiązań zmysłówo-ruchowych, a w konsekwencji do nabywania
Kolejnych, coraz bardziej złożonych reakcji, umiejętności oraz zachowań. Stosow­
n i e do zasady rozwojowej, i w tym przypadku obowiązuje niejako przeprowadze­
n i e dziecka przez kolejne poziomy tej integracji, odpowiadające w pewnym sensie
poziomom sterowania ruchami przedstawionym przez Bernsteina. Najniższy po­
ziom integracji (punkt wyjścia) stanowią bodźce przedsionkowe, proprioceptywne
oraz dotykowe. Bodźce wzrokowe i słuchowe nie mają tu znaczącego wpływu,
latomiast prawidłowo zintegrowane bodźce podstawowe (tj. proprioceptywne,
przedsionkowe i dotykowe), stanowią bazę dla wzorców postawy, równowagi,
mchów oczu. napięcia mięśniowego, pewności grawitacyjnej, ssania i jedzenia
I poziom integracji). Dalsze bodźce proprioceptywne, dotykowe i przedsionkowe
stanowią podstawę dla U poziomu integracji - somatognozji (czyli świadomości
ciasnego ciała oraz relacji pomiędzy własnym ciałem a otoczeniem), koordynacji
bilateralnej, planowania motorycznego. podzielności uwagi oraz stabilności emo­
cjonalnej. Te zaś, z bodźcami słuchowymi i wzrokowymi, na III poziomic wpły­
wają na rozwój mowy. koordynację wzrokowo-ruchową oraz celowość ruchu. Ko­
lejno (na IV poziomie) przychodzi zdolność do koncentracji uwagi, porządkowania
wrażeń, samooceny, samokontroli i samozadowolenia. Dziecko staje się zdolne do
nodejmowania podstawowych czynności szkolnych (czytania, pisania, liczenia),
myślenia abstrakcyjnego. Ustala się również dominacja półkul mózgowych i stron
ciała.
Jak już wspomniano, konieczne jest przechodzenie przez kolejne etapy (po-
uomy) integracji. Ale co również istotne, przejście na wyższy poziom nic oznacza,
c poziom ten został j u ż definitywnie zamknięty. Integracja i jej doskonalenie na
wszystkich poziomach zachodzi bowiem przez całe dzieciństwo. Nie dając recepty
na przebrnięcie przez ten problem, warto zająć się najpierw bodźcami najważniej­
szy mi dla stymulacji integracji sensomotorycznej. ze szczególnym uwzględnieniem
bodźców z układu przedsionkowego, mięśni i stawów (proprioceptywnych) oraz
skóry (dotykowych), wzrokowych i słuchowych. Bodźce te powinny być dostar­
czane w taki sposób, aby dziecko spontanicznie kształtowało prawidłowe reakcje
(odpowiedzi), które integrują te bodźce na danym poziomie integracji sensomoto­
rycznej.
158 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
Największą rolę spełniają bodźce przedsionkowe (narządu równowagi), in­
formujące o zmianach ustawienia głowy względem siły grawitacji oraz przyspie­
szeniu liniowym i kątowym. Układ przedsionkowy jest bowiem układem niejako
łączącym dla innych układów zmysłów, a wszystkie informacje zmysłowe są ana­
lizowane na podstawie informacji z tego układu. Odpowiednio dostarczane bodźce
przedsionkowe umożliwiają naukę odpowiedniej stabilizacji ciała poprzez pobu­
dzenie tzw kokontrakcji (czyli wspólskurczu mięśni wokół stawów). Stabilizacja
ta umożliwia kontrolę nad siłą grawitacji, a w dalszej kolejności przeciwstawianie
się jej. Dlatego tak ważne we wczesnym okresie rozwoju są tzw. ćwiczenia westy-
bulame (czyli dotyczące zmysłu równowagi), gdyż są one podstawą ruchu. Pole­
gają na wprowadzaniu dziecka w ruch z przyspieszeniem liniowym poprzez np.
zabawy na balanserach czy jazdę na specjalnych platformach na kółkach
Innvm rodzajem podstawowych doznań są pozostałe bodźce p r o p r i o c e p -
tywne (czucia głębokiego), informujące m i n . o ustawieniu poszczególnych części
ciała względem siebie i rodzaju napięcia mięśniowego. Prawidłowe funkcjonowa­
nie układu propriocepty w nego umożliwia poczucie tzw. cielesnej obecności, pro­
wokowanie odruchów nastawczych i równoważnych, poruszania poszczególnymi
częściami ciała bez kontroli wzroku, wykonywanie ruchów precyzyjnych. Proprio-
ceptywne doznania ze ścięgien, stawów i mięśni otrzymuje się dzięki skakaniu,
pchaniu, ciągnięciu, klaskaniu itp.
Trzecim z wymienionych rodzajów podstawowych bodźców pierwszego po­
ziomu są bodźce e k s t e r o c e p t y w n e (czucia powierzchownego, głównie dotykowe).
Układ ten jest odpowiedzialny za poznawanie swojego ciała i otoczenia. Istotne są
tutaj zarówno łagodne i różnorodne bodźce dotykowe - np. dotykanie, głaskanie
całego ciała przedmiotami o różnej fakturze, jak i bodźce silniejsze - np. leżenie na
krześle przykrytym poduszką z grochem, zawijanie w koce, ubieranie w ciężkie
kurtki na zmianę z lekkimi czy niektóre techniki masażu itp.
Pozostałe bodźce eksteroceptywne (wzrokowe i słuchowe) są dość specy­
ficzne. Choć odbierane są od urodzenia, właściwa ich integracja ma miejsce do­
piero na trzecim poziomie. Percepcja wizualna jest jednak czymś więcej niż tylko
patrzeniem na coś. Odbieranie bodźców wzrokowych ma istotne znaczenie dla
ruchowego rozwoju dziecka. Na początku dostrzeganie np. jakiegoś przedmiotu
powoduje tylko ogólne ożywienie się dziecka. Później, kiedy pojawiają się próby
sięgania do przedmiotów, wszystko zaczyna się od kierowania wzroku na przed­
miot, nieraz ze zwróceniem głowy w tym kierunku Powoduje to nie tylko uła­
twiającą sięganie zmianę rozkładu napięcia mięśniowego, ale także prowadzi do
oceny przestrzennego usytuowania przedmiotu - tak pod względem kierunku, jak
i odległości, co w efekcie pozwala go dosięgnąć. W przy szlości kontrola wzrokowa
umożliwiają oszacowanie wielkości przedmiotu i dostosowanie do niego chwytu
(np. duże przedmioty podświadomie zawsze chwytane są oburęcznie). Kolejnym
elementem jest orientacja usytuowania ciała w przestrzeni, dostrzeganie przeszkód
itp.. co ma istotne znaczenie podczas wszelkiego przemieszczania się (lokomocji).
Nic też dziwnego, że dzieci niewidome ruchowo rozwijają się wolniej, gdyż do
wielu czynności potrzebują informacji zastępczych (z innych zmysłów). Spora rolę
odgrywają w tej sytuacji bodźce słuchowe, a w sferze motoryki malej - dotykowe.
15. Kształtowanie integracji sensomotorycznej (SI) 159
U dzieci widzących bodźce słuchowe też są ważne, chociażby dla właściwej loka­
lizacji zjawisk znajdujących się poza zasięgiem wzroku.
Bodźce wzrokowe są integrowane z opisanymi wcześniej trzema podstawo­
wymi bodźcami, kiedy to rozwija się szczegółowa, dokładna percepcja wzrokowa
i koordynacja wzrokowo-ruchowa. Jak ścisła jest współpraca zmysłu wzroku i np.
równowagi można przekonać się zamykając oraz otwierając oczy w czasie stania
na jednej nodze. Trening kontroli oczu. zbieżności, fiksacji, powolnego, a także
szybkiego poruszania gaikami ocznymi oraz szybkiej lokalizacji przedmiotu jest
bardzo ważny i stanowi jedno z podstawowych zadań w pracy nad doskonaleniem
integracji sensomotorycznej. Umiejętność odpowiedniego patrzenia i oglądania
oraz analizowania wzrokowego, umiejętność płynnego przekraczania linii środko­
wej gałkami ocznymi są niezbędne do rozpoczęcia nauki szkolnej, jak również
doskonalenia motoryki dużej i malej. Prawidłowa integracja wTaźeń wzrokowych
z bodźcami z ucha środkowego, mięśni gałek ocznych i mięśni szyi umożliwia od­
bieranie prawidłowego obrazu otoczenia w sytuacji, gdy głowa lub cale ciało poru­
szają się. Słuch natomiast oraz większość bodźców przedsionkowych wraz z do­
brze rozwiniętym schematem ciała dają możliwość mówienia i rozumienia mowy,
choć pierwszym elementem niezbędnym w rozwoju mowy jest umiejętność roz­
różniania dźw ięków.
Potrzeba swego rodzaju reedukacji sensomotorycznej (czy raczej - sty­
mulacji sensomotorycznej) wynika głównie z tego. że rozmaitym stanom patolo­
gicznym u dzieci, niekoniecznie związanym ze znacznym uszkodzeniem o.u.n.,
towarzyszą pewne rodzaje zaburzeń ruchowych i zachowań, u podłoża których leżą
niedostatki i nieprawidłowości w zakresie odbierania i przetwarzania powyższych
informacji. W niektórych przypadkach na pierwszy rzut oka zaburzenia te są nie­
widoczne. Powodują trudności w nauce szkolnej, lub nienaturalne nieraz zachowa­
nia, które przeważnie błędnie tłumaczy się obniżonym ilorazem inteligencji bądź
błędami wychowawczymi. Wcześniej jednak występują inne objawy, choć nieraz
trudno dostrzegalne Przykładem tego mogą być zaburzenia ze strony układu
przedsionkowego, dotykowego oraz propriocepty w nego, które najpierw manife­
stują się . t y l k o " obniżeniem napięcia mięśniowego, ale później mogą powodować
także nieprawidłową koordynację motoryczną, objawiającą się u jednych dzieci np.
łatwą utratą równowagi i/lub potykaniem się, u innych wypadaniem ołówka z ręki,
a w skrajnych przypadkach nawet spadaniem z krzesła podczas lekcji w szkole.
Nieprawidłowa integracja bodźców przedsionkowych, propriceptywnych i wzro­
kowych utrudnia dziecku z kolei kontrolę ruchów swoich oczu. powodując trudno­
ści w zogniskowaniu obiektu i jego śledzeniu, co później powoduje trudności
z czytaniem. Ponieważ podstawą do tzw planowania motorycznego jest pewność
grawitacyjna oraz prawidłowe zintegrowanie bodźców dotykowych, proprioecp-
tywnych i przedsionkowych, to zaburzenia w tej sferze powodują np.. że dziecko
może mieć kłopoty w posługiwaniem się zabawkami i w związku z tym nawet je
niszczyć. Obserwowany obraz tego typu zaburzeń jest nieraz złożony. Zawsze
jednak upośledzenie integracji na niższym poziomie, odzwierciedla się w dezinte­
gracji poziomu wyższego. Dlatego też. aby wpłynąć na poprawę czynności (funk­
cji) związanej z wyższym poziomem integracji sensomotorycznej, należy pracować
160 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretycyie i aspekty praktyczne 15. Kształtowanie integracji sensomotorycznej (SI) 161

najpierw nad umiejętnościami związanymi z prawidłowymi odpowiedziami (reak­ czyźnie przednio-tylnej, nieco bardziej ruchy do boków, a najbardziej obrotowe.
cjami) na bodźce z niższego poziomu integracji. I to jest właściwie podstawą pla­ Stopniowanie bodźców westybunarnych można uzyskać również wykonując po­
nowania zajęć ukierunkowanych na kształtowanie właściwej integracji sensomoto- wyższe ćwiczenia z zamkniętymi oczyma lub z różnorodnie ustawioną głową.
rycznej. Inaczej rzecz ujmując, jeśli dziecko ma trudności z pisaniem (IV poziom
integracji), należy ustalić, czy zaburzenia te są wynikiem np. nieprawidłowej koor­
dynacji wzrokowo-ruchowej (III poziom), zaburzeń koordynacji bilateralnej i/lub
trudności w koncentracji uwagi (II poziom), czy też obniżonego napięcia mięśnio­
wego lub nieprawidłowej integracji bodźców przedsionkowych (I poziom). Po
wyjaśnieniu tego, usprawnianie należy zacząć od poziomu, na którym tkwi przy­
czyna obserwowanych nieprawidłowości i - jak już powiedziano - stopniowo
przeprowadzać dziecko przez kolejne poziomy.
Istota stymulacji sensomotorycznej polega na zachęcaniu dziecka do aktyw­
ności, która dostarcza odpowiednich bodźców, adekwatnych do poziomu integra­
cji, na jakim aktualnie się znajduje. Ponieważ zajęcia mają przede wszystkim cha­
rakter zabawy, pobudza się w ten sposób i zaspokaja naturalną ciekawość dziecka
oraz potrzebę ruchu. Przy okazji pobudzana jest też fantazja i kreatywność,
a dziecko motywowane jest do proponowanych zajęć poprzez ich atrakcyjność
i zabawowy charakter. W związku z tym, do tego typu zajęć niezbędny jest odpo­
Ryc. 35. Sprzęt wykorzystywany do kształtowania integracji sensomotorycznej (za
wiedni sprzęt, który z jednej strony ułatwia wszechstronną stymulację, a z drugiej -
zgodą firmy MEDEN INMED - przedstawiciela firmy Wesco).
uatrakcyjnia omawiane zajęcia.
Do stymulacji sensomotorycznej wykorzystuje się zwykle rozmaite przed­ Omawiając sprzęt, trzeba wyraźnie podkreślić, iż liczy się przede wszystkim
mioty, określane niekiedy jako specjalny sprzęt i urządzenia do tego celu. Mają pomysł prowadzącego zajęcia i odpowiednie podejście oraz analiza aktywności
zachęcać dziecko do aktywności, dostarczając odpowiednich (różnorodnych) bodź­ własnej dziecka, a sprzęt czy wyposażenie sali do stymulacji sensorycznej są rze­
ców. Wykorzystuje się tutaj przede wszystkim wszelkiego rodzaju stabilne i wi­ czą raczej drugoplanową. W dużej mierze do stymulacji sensorycznej można ad­
szące drabinki, liny, balansery, hamaki, trampoliny, suche baseny, zjeżdżalnie, aptować prosty sprzęt, przedmioty i urządzenia domowego użytku, z których ko­
równie pochyłe, niskie wózki na kółkach, różnego rodzaju tunele, tory przeszkód rzysta się na co dzień.
itp. Często stosuje się urządzenia, które pozwalają na wielozmysłową stymulację.
Istotny wpływ ma tutaj motywacja i kreatywność dziecka. Najczęściej wy­
Przykładem tego mogą być balansery pokryte materacem z drobnymi wypustkami,
starczy dowolna, wrodzona aktywność dziecka i chęć ruchu, a sprzęt ma tylko za­
używane w celu stymulacji jednocześnie błędnika oraz układu dotykowego. Wyko­
chęcać i motywować do ruchu, dostarczając przy okazji odpowiednich bodźców.
rzystuje się również drobne przedmioty, służące do zabaw manualnych - różnego
W niektórych przypadkach (np. dzieci nadaktywnych), konieczna jest jednak ściśle
rodzaju pędzelki, szczoteczki zabawki o różnej fakturze (bodźce dotykowe), ka-
określona aktywność, kontrolowana przez wykwalifikowanego terapeutę lub na­
mertony, prosty sprzęt muzyczny (bodźce słuchowe). Są to więc często bardzo
uczyciela. Podsuwa on propozycje zabawy, w zależności od indywidualnych po­
proste przyrządy i urządzenia znajdujące się na placach zabaw czy w przedszkolu.
trzeb dziecka i stosownie do wyniku ewentualnie wykonanego wcześniejszego
Obecnie coraz częściej spotyka się place zabaw i miejsca, które wyposażone są
badania dotyczącego określenia poziomu integracji sensomotorycznej.
w tego rodzaju sprzęt.
Ponieważ dla właściwej integracji sensomotorycznej tak istotna jest odpo­
wiednia stymulacja błędnika, duże znaczenie mają huśtawki, podwieszone plat­
formy, balansery i urządzenia umożliwiające odbieranie bodźców związanych za­
równo z przyspieszeniem liniowym, jak i kątowym. Należy jednak pamiętać, iż
bodźce westybularne, choć należą do podstawowych, nie mogą być dostarczane
w nadmiarze i w sposób niezorganizowany, gdyż mogą wtedy przynieść efekt od­
wrotny do zamierzonego. Przykładem tego mogą być ćwiczenia na huśtawce ob­
rotowej, które nieodpowiednio dozowane, mogą doprowadzić do objawów wege­
tatywnych, zwiększenia częstotliwości uderzeń serca, wymiotów itp. W odniesie­
niu do układu westybularnego, najlżej bodźcującym ten układ jest ruch w płasz-

16. KSZTAŁTOWANIE UMIEJĘTNOŚCI
POPRAWNEGO WYKONYWANIA
C O D Z I E N N Y C H CZYNNOŚCI - TZW.
„SZKOŁA P L E C Ó W "
Miniony XX oraz obecny wiek charaktery żuje m.in. dynamiczny rozwój
cywilizacji, nie zawsze jednak korzystny dla zdrowia społeczeństwa. Powszechnie
obserwuje się spadek aktywności ruchowej wielu osób, wynikający głównie z ko­
rzystania z różnego rodzaju udogodnień. Na co dzień prowadzimy bowiem bardziej
komfortowy styl życia. Wolimy jechać windą, aniżeli iść po schodach, do pracy
dojeżdżamy samochodem lub innym środkiem komunikacji, zamiast iść pieszo czy
jechać na rowerze, po pracy natomiast wybieramy bierny wypoczynek przed tele­
wizorem, a nic zajęcia sportowo-rekreacyjne. Sama praca coraz częściej nie wy­
maga też specjalnego wysiłku fizycznego. Zazwyczaj wykonywana jest w pozycji
siedzącej, niekiedy wręcz w wymuszonej, nieergonomicznej pozycji ciała. Bywa,
że jest ona jednostronna, często cykliczna (polegająca na wielokrotnym powtarza­
niu tych samych ruchów). Stan taki sprzyja rozwojowi chorób zwanych ogólnie
cywilizacyjnymi, o czym była już mowa wcześniej.
Innym, niepokojącym faktem jest powszechny brak znajomości zasad ergo­
nomii wysiłku i pracy, czyli prawidłowych wzorców zachowań w życiu codzien­
nym, a co za tym idzie - swego rodzaju profilaktyki chorób cywilizacyjnych.
Wprawdzie problem ten sygnalizowany jest przez przedstawicieli różnych dziedzin
medycyny, w myśl zasady „lepiej zapobiegać niż leczyć", ale nadal nawet znajo­
mość teoretyczna problemu nie przekłada się na życie codzienne (nie znajduje od­
zwierciedlenia w praktyce). W tej alarmującej wręcz sytuacji istotne jest więc dą­
żenie do wypracowania u młodych pokoleń prawidłowych stereotypów ruchowych,
a u osób dorosłych - zmiany wieloletnich, błędnych zachowań. Aby zwiększyć
skuteczność tego typu profilaktyki zmienić trzeba również elementy otoczenia,
czyli miejsca, w których na co dzień przebywamy (mieszkania, szkoły, stanowiska
pracy, środki komunikacji, poczekalnie itp.) poprzez odpowiednie ich wyposaże­
nie. Na świecie od wielu lat roli tej podejmuje się tzw. „szkoła pleców", tak dla
dzieci, jak i dla dorosłych.
Warto w tym miejscu zauważyć, że ból pleców (kręgosłupa) i problemy
„kręgosłupowe" to nie to samo. Ból jest tylko jednym z objawów bardziej złożo­
nego problemu, który istniał zanim ból się pojawił i który pozostanie po ustąpieniu
dolegliwości bólowych. Postępowanie przeciwbólowe jest oczywiście ważne, ale
w takich przypadkach we właściwym postępowaniu terapeutycznym trzeba się
raczej koncentrować na usuwaniu czynników ryzyka (czyli dążyć do zlikwidowa­
nia problemu, a właściwie jego przyczyny), a nie tylko na walce z bólem. Temu
16. Kształtowanie umiejętności poprawnego wykonywania codziennych 163
mają m i n . służyć działania w ramach tzw. szkoły pleców, ukierunkowane właśnie
na profilaktyczne aspekty wspomnianego problemu.
SZKOŁA P L E C Ó W
Tzw. „szkoła pleców" to kompleksowy program profilaktyczno-leczniczy,
którego zadaniem jest przede wszystkim powszechne uświadomienie problemu
różnorodnych dolegliwości ze strony kręgosłupa. Ogólnie mówiąc, jest to interdy­
scyplinarny program teoretyczno-praktyczny, w skład którego wchodzi nauka wy­
konywania czynności dnia codziennego, oparta na zasadach ergonomii oraz duży
wybór różnych ćwiczeń, swym oddziaływaniem ukierunkowanych właśnie na za­
pobieganie i zwalczanie różnorodnych schorzeń kręgosłupa. W związku z powyż-
szym, podstawowym celem „szkoły pleców" jest zapoznanie jej uczestników
z podstawami budowy i funkcji kręgosłupa, tak w warunkach fizjologii, jak
i patologii, ze szczególnym uwzględnieniem powiązań pomiędzy stanem zdrowia
i funkcjonalnym stanem kręgosłupa. Dlatego też, w ramach przedmiotów
teoretycznych realizowane są głównie: podstawy anatomii prawidłowej i anatomii
funkcjonalnej oraz biomechaniki i patobiomcchaniki kręgosłupa, podstawy ergo­
nomii, a nawet podstawy farmakologii (zwłaszcza w kontekście zdrowotnych kon­
sekwencji nadużywania leków przeciwbólowych), elementy psychologii ukazujące
negatywną rolę stresu i sposoby jego zwalczania, elementy seksuologii (pożycie
seksualne a bóle kręgosłupa). Szczególnie eksponowana jest rola aktywności fi­
zycznej (ćwiczeń) w profilaktyce i terapii tzw. bólów krzyża. W części praktycznej
natomiast uczestnicy „szkoły pleców" uczeni są przyjmowania prawidłowej po­
stawy ciała i poprawnych pozycji podczas wykonywania różnego rodzaju czynno­
ści, a także sposobów korygowania nieprawidłowości oraz poprawnego wykony­
wania różnorodnych ćwiczeń - funkcjonalnych, wzmacniających, rozluźniających,
rozciągających, niekiedy siłowych i wytrzymałościowych oraz niefarmakologicz-
nych sposobów walki z bólem (np. poprzez pozycje antalgiczne, automobilizacje,
automasaż).
Zajęcia w ramach „szkoły pleców" prowadzone są w jednorodnych grupach
- np. dzieci w wieku szkolnym, osoby w wieku produkcyjnym - bez lub z dolegli­
wościami ze strony kręgosłupa (z podziałem na grupy zawodowe), osoby w wieku
poprodukcyjnym (czyli powyżej 60 r.ż.), kobiety w ciąży i matki małych dzieci,
osoby przed i po zabiegu operacyjnym itp.
Szkoła pleców w odniesieniu do dzieci jest dość specyficzna, gdyż za reali­
zację podstawowych jej założeń przede wszystkim odpowiadają ich rodzice bądź
opiekunowie. Najpierw chodzi tu o tworzenie sytuacji przychylnych dla kręgosłupa
dziecka (odpowiednie noszenie, niezbyt wczesne sadzanie dziecka, stymulowanie
spontanicznego, ale wszechstronnego rozwoju, unikanie dźwigania nadmiernych
ciężarów itp.), a dopiero później o kształtowanie nawyku właściwego trzymania się
w pozycji pionowej. Właściwie już od samego początku (w wieku przedszkolnym)
trzeba zadbać o to, by mebelki były dostosowane do wzrostu dziecka, by zabawa
(np. malowanie czy układanie) i spożywanie posiłków odbywały się w możliwie
symetrycznej, wyprostowanej pozycji siedzącej, z oparciem stóp o podłoże. To
164 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 16. Kształtowanie umiejętności poprawnego wykonywania codziennych 165

samo dotyczy, niestety, tak nagminnego obecnie u najmłodszych oglądania pro­ czynność ruchowa. U dzieci należy szczególnie zadbać, by nawet tak proste czyn­
gramów telewizyjnych. Niewłaściwe jest również spanie na zbyt miękkim podłożu ności jak jazda na rowerze były wykonywane w możliwie ergonomicznej pozycji
oraz przebywanie w fotelu w pozycji półleżącej (bez podparcia kręgosłupa). Po­ (dostosowanie wysokości roweru do wzrostu dziecka). Zaleca się też niezbyt wcze­
ważniejsze i bardziej zróżnicowane zagrożenia przynosi dopiero okres szkolny, śnie angażować dziecko w uprawianie sportów asymetrycznych (np. w grę w te­
z różnorodnymi obciążeniami dziecka pracą specyficzną dla tego okresu. N i e są to nisa).
jednak zagrożenia bezpośrednie, prowadzące wprost do dolegliwości bólowych
kręgosłupa, czy nawet wad postawy, ale sprzyjają ich rozwojowi w przyszłości.
Wśród nich najczęściej eksponowane problemy dotyczą ławek i teczek szkolnych.
Ławki szkolne i biurka domowe (czyli stanowiska pracy ucznia) powinny być
oczywiście dostosowane do wzrostu dziecka, co przy sporym zróżnicowaniu wzro­
stu dzieci w poszczególnych klasach i pracownianym systemie nauczania jest
sprawą trudną. Pewnym rozwiązaniem są tutaj stoliki i krzesła o regulowanej wy­
sokości. O wiele istotniejszą w tym przypadku jest sama pozycja robocza. Wiele
dzieci, z różnych przyczyn (często podświadomie) przyjmuje bowiem niewłaściwą
pozycję - zgarbioną, nieraz z rotacją tułowia lub przesunięciem jego górnej części
w bok względem siedziska, niekiedy z przesunięciem obu nóg w bok (z rotacją
miednicy) lub z podkładaniem jednej pięty pod pośladek. Należy rzecz jasna uni­
kać tego typu pozycji, aby nie wytworzył się nawyk pracy w asymetrycznej pozycji
siedzącej. W celu zapewnienia właściwej pozycji niektórzy preferują nawet siedze­
nie na piłkach w szkole (zamiast na krzesłach) lub na specjalnych krzesłach -
klęcznikach. Ryc. 37. Nieprawidłowa pozycja siedząca.

Zajęcia ruchowe (ćwiczenia) w ramach tzw. „szkoły pleców" należy rozpo­

czynać w jak najmłodszym wieku, pamiętając o tym, że powinny być dostosowane
do możliwości psychomotorycznych dziecka. U dzieci 3-4 letnich obserwuje się
zachowania jeszcze dość „przyjazne" dla kręgosłupa, z pewną tendencją do pogar­
szania się tego stanu wraz z wiekiem. W wieku przedszkolnym (4-6 lat) należy tak
kierować aktywnością ruchową (głównie poprzez zabawę), by dziecko mogło od­
czuć j u ż pewne nieprawidłowości i było ich świadome. Przede wszystkim zaś,
należy wyrabiać u niego nawyki prawidłowego siedzenia i noszenia przedmiotów
(jako przygotowanie do wieku szkolnego).
Program tzw. szkoły pleców dla dzieci zawiera 5 podstawowych elementów:
• Małe zabawy (stosowane często jako rozgrzewka) oparte są na prostych umie­
Ryc. 36. Zastosowanie piłek zamiast krzeseł w szkole (za zgodą firmy MEDEN INMED).
jętnościach, takich jak bieganie, skakanie, łapanie, rzucanie itd. Ich celem jest
wyrabianie różnorodnych zdolności motorycznych, rozwijanie kreatywności
Drugi element - teczki szkolne - wymagają raczej noszenia ich na plecach, i współdziałania w grupie, a także wyrobienie poczucia zmęczenia i wypo­
a jeśli w ręce, to zamiennie raz w lewej i raz w prawej. Niekorzystne jest noszenie czynku. W przyszłości natomiast (cel długoterminowy) ma to zaprocentować
teczki pod pachą. Niestety, teczki szkolne bywają przeciążone, co jest niekorzystne w postaci aktywnego spędzania wolnego czasu. Dzięki zabawie dzieci wyra­
nawet w przypadku noszenia ich na plecach. biają w sobie poczucie pewności siebie. Zajęcia takie ułatwiają również nawią­
zywanie kontaktów, a także umożliwiają odreagowanie szkolnych stresów.
Oddzielną niejako sprawą jest organizacja czasu pracy dziecka. Niestety, j u ż Aktywność ta może odbywać się na sali gimnastycznej, na dworze, w wodzie,
od najmłodszych lat jawi się sedenteryjny tryb życia - wiele godzin w ławce szkol­ na śniegu itd. Powinna jednak zawierać elementy zachowań mających wpływ
nej, odrabianie lekcji, oglądanie programów telewizyjnych, zabawa przy kompute­ na stan kręgosłupa, tj. odpowiedni sposób schylania się, podnoszenia,
rze, dodatkowe zajęcia typu gra na instrumencie muzycznym itd. Ważne jest więc, wstawania itd.
by zajęcia te przeplatane były okresami intensywniejszej aktywności ruchowej -
• Ćwiczenia funkcjonalne mają za zadanie wyrobienie u dzieci poczucia wła­
raczej w postaci wszechstronnych zabaw ruchowych niż uprawiania określonego
snego ciała i ukształtowanie prawidłowych stereotypów zachowań, przeciw­
sportu. Nadmierne przeciążenia treningowe są bowiem równie szkodliwe, co bez- działanie i wyrównywanie dysbalansu mięśniowego, korekcję wad postawy
166 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
oraz kształtowanie ogólnej koordynacji ruchowej. Ćwiczenia funkcjonalne po­
winny wszechstronnie rozwijać aparat ruchu dziecka. Szczególnie polecane są
tu ćwiczenia na placu zabaw - na różnego rodzaju drabinkach, pochylniach, li­
nach, huśtawkach, balanserach, na tzw. ścieżkach zdrowia, itp. Powszechnie
wykorzystuje się tu ćwiczenia kształtujące - z przyborem i bez.
• T r e n i n g z a c h o w a ń i n a u k a p o r u s z a n i a się to stopniowe wyrabianie u dziecka
poprawnego, z punktu widzenia potrzeb i możliwości kręgosłupa, sposobu wy­
konywania wszelkich czynności życia codziennego. Konieczne jest tu wielo­
krotne powtarzanie poprawnych zachowań, aby wyrobić prawidłowe nawyki
ruchowe. Najlepszym sposobem osiągnięcia tego celu jest naśladowanie. Na­
leży dostarczyć dzieciom doświadczeń związanych z odczuwaniem własnego
ciała - w różnych pozycjach, podczas wykonywania czynności - zarówno
w sposób prawidłowy, jak i niepoprawny.
• Ćwiczenia rozluźniające są ściśle związane z umiejętnością odczuwania wła­
snego ciała, a szczególnie zaś - określenia stanu i zmian, jakie zachodzą w po­
szczególnych jego częściach. Przejawami rozluźnienia są przede wszystkim:
obniżenie napięcia mięśni, równomierny, spokojny oddech, miarowa praca
serca i ogólne „wyciszenie". I pod tym względem najlepsze wydają się być od­
powiednie zabawy, a także ćwiczenia z partnerem.
• Informacje, rozmowy z dziećmi - to najbardziej teoretyczny element „dziecię­
c e g o " programu „szkoły pleców". Ważne jest, by przekazywane dzieciom in­
formacje były zrozumiałe. Najczęściej w tym celu wykorzystuje się różnorodne
obrazki, modele czy zabawne komiksy i filmy. Dzieci łatwiej zrozumieją za­
sady budowy i funkcji kręgosłupa, jeśli będą mogły go dotknąć czy poruszać
nim. Zajęcia tego typu nie mogą być zbyt trudne, nużące i za długie.
Szkoła pleców dla osób dorosłych, a konkretnie - program ćwiczeń - kon­
centruje się przede wszystkim wokół głównych problemów danej osoby (jeśli zaję­
cia prowadzone są indywidualnie) lub określonej grupy (również i tu ze szczegól­
nym wyeksponowaniem indywidualnych potrzeb ćwiczących). Inaczej bowiem
wyglądają zajęcia osób pracujących w pozycji siedzącej, osób wykonujących
ciężką pracę fizyczną czy kobiet w ciąży. Jednakże we wszystkich grupach po­
działowych realizowane są „obowiązkowo" 4 podstawowe elementy:
• N a u k a p r z y j m o w a n i a prawidłowych pozycji - stojącej, siedzącej i leżącej,
z uwzględnieniem różnorodnych czynników, wpływających na stan kręgosłupa
(np. wysokie obcasy, brak oparcia, zbyt duża poduszka lub jej brak, zbyt twardy
lub za miękki materac itd.).
• T r e n i n g zachowań, czyli poprawnego wykonywania codziennych czynności we
wspomnianych pozycjach. Tutaj zwraca się szczególną uwagę na najczęściej
popełniane błędy i ich konsekwencje. Realizując ten element szkolenia, jego
uczestnicy naśladują poprawne zachowania demonstrowane przez osobę pro­
wadzącą zajęcia z zastosowaniem elementów biofeedbeteku (z samokontrolą
w lustrze lub na monitorze). Ponieważ w życiu codziennym, zwłaszcza w po­
śpiechu, wyuczone poprawne wzorce zachowań nie zawsze są stosowane, za­
leca się tzw. samoobserwację (self-monitońng). Przykładowo, w miejscu gdzie
najczęściej występuje niepoprawny wzorzec (np. dolna szuflada komody),
można przykleić jakiś kolorowy znaczek, który będzie przypominał o popraw­
nym sposobie schy lania się.
16. Kształtowanie umiejętności poprawnego wykonywania codziennych 167
• G i m n a s t y k a funkcjonalna koncentruje się głównie wokół wyrównania dysba-
lansu mięśniowego (wzmacnianie osłabionych mięśni i rozciąganie przykurczo­
nych), przywracania prawidłowej ruchomości kręgosłupa i stawów obwodo­
wych (np. za pomocą łagodnych mobilizacji), korygowania błędów i wad po­
stawy, rozluźniania nadmiernie napiętych mięśni oraz prawidłowego oddycha­
nia.
• Ćwiczenia relaksacyjne, uwalniające od stresów życia codziennego, wpływają
na dobre samopoczucie, tak psychiczne, jak i fizyczne. Pozwalają zregenero­
wać siły, dając poczucie spokoju i zadowolenia.
Każdemu wydaje się, że wie jak wyglądają prawidłowe pozycje ciała (sto-
iąca, siedząca czy leżąca), gdy ż codziennie przyjmuje je wielokrotnie. Tymczasem
różnorodne doniesienia wskazują na brak tych elementarnych wiadomości, a przy­
najmniej na brak odzwierciedlenia tej wiedzy teoretycznej w praktyce. W konse­
kwencji kręgosłup wielokrotnie w ciągu dnia narażany jest na różnorodne przecią­
żenia, prowadzące do powstania zmian patologicznych, których podstawowym
objawem jest ból i nieprawidłowy rozkład napięcia mięśniowego.
Prawidłowa i n i e p o p r a w n a pozycja stojąca
W prawidłowej pozycji stojącej, ciało ustawione jest w taki sposób, aby
stawy były równomiernie obciążane. Właściwe napięcie mięśni natomiast, zapew­
nia utrzymanie tej pozycji. Mięśnie nie powinny być ani nadmiernie rozluźnione,
ani też zbytnio napięte. W prawidłowej pozycji stojącej głowa jest umieszczona
symetrycznie, wzrok skierowany przed siebie, a broda w ustawieniu pośrednim
(ani zbytnio cofnięta, ani nadmiernie wysunięta do przodu). Ramiona powinny być
ustawione na jednej wysokości, nieco odchylone do tyłu i ściągnięte w dół, ale nie
napięte. Tułów natomiast powinien być wyprostowany, brzuch wciągnięty, po­
śladki napięte, a biodra ustawione na jednakowym poziomie. Wszystko to po to, by
zapewnić prawidłowe ustawienie kręgosłupa, z zachowaniem jego naturalnych
krzywizn. Kolana nie powinny być cofnięte - rzepki powinny wystawać do przodu,
a stopy ustawione równolegle, lecz nie złączone. Można też stać w niewielkim
wykroku, z jednoczesnym niewielkim zgięciem w stawach biodrowym i kolano­
wym. Szczególnie korzystne jest w takiej pozycji korzystanie z podnóżka. Co pe­
wien czas należy jednak zmieniać nogę wykroczną (lub na podnóżku).
Niestety, zwykle popełniamy wiele błędów, przez co przyjmujemy niepra­
widłową pozycję stojącą. Najczęściej jest to postawa zgarbiona, z głową wysu­
niętą ku przodowi, zaokrąglonymi ramionami i brzuchem wypchniętym do przodu.
Niepoprawna jest jednakże tzw. „postawa żołnierska", w której głowa wyciągnięta
jest wprawdzie ku górze, ale broda wysunięta do przodu, ramiona usztywnione
i nadmiernie cofnięte do tyłu, a brzuch wciągnięty, lecz rozluźnione pośladki (wy­
pięte) oraz wyraźnie cofnięte kolana i złączone stopy. Spośród innych, najczęściej
popełnianych błędów, wymienić można przechylanie głowy na bok, splatanie ra­
mion z przodu z zaokrągleniem pleców, a także wysuwanie jednej stopy do przodu
lub w bok, ze skośnym ustawieniem miednicy. Niekorzystne jest również chodze­
nie na wysokich obcasach, gdyż jakby automatycznie daje to ustawienie miednicy
w nadmiernym przodopochyleniu, a tym samym pogłębienie lordozy lędźwiowej.
168 Kształcenie umiejętności ruchowych — podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 16. Kształtowanie umiejętności poprawnego wykonywania codziennych 169

Statykę ciała pogarsza też nadwaga i ciąża, prowadzące w konsekwencji do prze­
ciążenia dolnego odcinka kręgosłupa.
Niektóre czynności w y k o n y w a n e w pozy­
cji stojącej i najczęściej p o p e ł n i a n e błędy
różnorodne czynności. Nie zawsze też prawidłowo podnoszą je z łóżeczka lub
z podłogi, zapominając o ugięciu kolan i skróceniu ramienia dźwigni. Noszenie
ciężkich toreb lub plecaka zawieszonego tylko na jednym, uniesionym do góry
ramieniu jest również nagminnym błędem - popełnianym zarówno przez dzieci,
jak i dorosłych.

Wiele codziennych czynności wyko­ Tego typu błędy można by wymieniać w nieskończoność. Skoncentrujemy
nywanych jest w pozycji stojącej, dlatego się raczej na tym, w jaki sposób stojąc - można odciążyć kręgosłup. Najprost­
nie sposób je wszystkie opisać. Spośród szym sposobem jest wykorzystanie do tego celu ściany. Wystarczy oprzeć się o nią
prac domowych, wykonywanych na stojąco, plecami, tak by głowa i tułów przylegały do ściany, a biodra i kolana były nie­
jako przykłady wymienić można np. spo­ znacznie zgięte (stopy i kolana oddalone od ściany o ok. 15-20 cm). Wcześniej
rządzanie posiłków, mycie naczyń, odku­ była j u ż mowa o podnóżkach, które poprzez zmianę ustawienia miednicy wpływają
rzanie, prasowanie, wykonywanie rozma­ odciążająco na kręgosłup. Również krzesło, skrzynka czy jakikolwiek inny (tym
itych czynności z zakresu higieny osobistej razem dostatecznie duży i stabilny przedmiot) mogą okazać się pomocne. Wystar­
(tj. mycie zębów, czesanie się itp.), a także czy umieścić na nim stopę i pochylić wyprostowany tułów, tak by ciężar (poprzez
przenoszenie (przemieszczanie) przedmio­ umieszczony w okolicy kolana łokieć) przesunięty był ku przodowi.
tów o różnej wielkości, kształcie i ciężarze.
Niektóre prace wokół domu i w ogrodzie
także wykonywane są w pozycji stojącej
Ryc. 38. Zmiany w postawie ciała ( n P- zamiatanie, odśnieżanie, grabienie,
u kobiety w zaawansowanej ciąży. kopanie itp.). Często stoimy również w ko­
lejce, w środkach komunikacji miejskiej
(autobus, tramwaj), a niektórzy w swej pracy zawodowej zmuszeni są do wielo­
krotnego przyjmowania pozycji stojącej i wielogodzinnego w niej przebywania
(np. ekspedientki, kucharze, barmani, dyrygenci).

Na specyficzne przeciążenia narażeni jesteśmy także w trakcie wykonywa­

nia wszelkich prac wymagających wysokiego unoszenia kończyn górnych (np.
podczas wieszania firanek, malowania sufitu itp.). Sytuacja taka jest szczególnie
obciążająca dla kręgosłupa szyjnego, klatki piersiowej oraz kręgosłupa lędźwio­
wego. Niebezpieczne może się okazać podnoszenie ciężkich przedmiotów z pod­
łoża. Jeśli jednak sytuacja wymaga wykonania tej czynności, należy zadbać o pra­
widłowy przebieg ruchu (zawsze w niezbyt szerokim rozkroku, na ugiętych koń­
czynach dolnych - nigdy przy wyprostowanych stawach kolanowych, a podno­
szony przedmiot powinien się znajdować jak najbliżej ciała - w celu maksymal­
nego skrócenia ramienia dźwigni). Natomiast podczas przenoszenia cięższych
przedmiotów warto, jeśli to możliwe, podzielić je na mniejsze części. Wówczas
jednak należy pamiętać, by nie nosić ich tylko w jednej ręce, lecz równomiernie
obciążać obie strony ciała. Natomiast przesuwając przedmiot, gdy jest on duży
i nie można go podzielić, bezpieczniej jest go przepchnąć - najlepiej opierając się
o niego plecami. Zawsze zresztą lepiej jest pchać niż ciągnąć. Nie powinno się też
pochylać tułowia z jednoczesną jego rotacją oraz przy zablokowanych stawach
kolanowych. Lepsze (bezpieczniejsze) od schylania jest wykonanie przysiadu lub
klęku jednonóż.
Błędy popełniają też często matki i opiekunki małych dzieci, kiedy to ukła­
dają dziecko na wysuniętym w bok własnym biodrze, wykonując jednocześnie
Ryc. 39. Sposoby odciążenia kręgosłupa w pozycji stojącej.
Prawidłowa i niepoprawna pozycja siedząca
Sposób w jaki siedzimy w dużej mierze zależy od tego, na czym siedzimy.
Jednakże za złą pozycję siedzącą nie można winić jedynie krzesła czy fotela. Sam
mebel (nawet najlepszy) nie gwarantuje jeszcze poprawnej pozycji. W pozycji
siedzącej dolny odcinek kręgosłupa jest ok. dwa i pół razy bardziej obciążany,
aniżeli w staniu, co jest o tyle istotne, że obecnie większość życia spędzamy na
siedząco. Dlatego właśnie bardzo istotny jest prawidłowy sposób siedzenia.
W pozycji tej tułów powinien być wyprostowany, podparty w okolicy lędźwiowej.
Poprawne ustawienie głowy i ramion jest takie samo, j a k w pozycji stojącej, z tą
tylko różnicą, że o ile mebel na to pozwala, przedramiona powinny spoczywać na
poręczach. Częściowe odciążenie kręgosłupa można też uzyskać poprzez oparcie
rąk na udach lub przedramion na blacie niezbyt wysokiego stołu lub biurka. Uda
natomiast powinny być ustawione równolegle do podłoża (za wyjątkiem klęcznika)
170 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
i tworzyć kąt prosty lub nieco rozwarty z podudziami (kolana powinny znajdować
się na poziomie ud lub nieco poniżej). Prawidłowe ustawienie stóp zapewnia pełny
ich kontakt z podłożem. Powinny one też być rozstawione na szerokość bioder
i nieco skręcone na zewnątrz.
W celu polepszenia komfortu siedzenia (optymalnego obciążenia kręgo­
słupa) można stosować pewne dodatkowe przedmioty, wpływające na ustawienie
miednicy, a przez to i kręgosłupa. Mogą to być różnej wielkości kliny i krążki
DYN AIR umieszczane na siedzisku krzesła oraz małe wałki (lub nawet zrolowany
ręcznik) w okolicy lędźwi. Odmienne warunki podczas przebywania w pozycji
siedzącej - bardziej korzystne dla kręgosłupa - zapewnia też klęcznik lub piłka do
ćwiczeń funkcjonalnych. W pierwszym przypadku siły skierowane na dół prze­
mieszczone są nieco ku przodowi, w taki sposób, że oprócz kręgosłupa i stawów
biodrowych, obciążane są również uda, kolana i podudzia. W siadzie na piłce na­
tomiast jej kształt zapewnia odmienny rozkład sił.
Ryc. 40. Rozkład sił podczas siadu na krześle, klęczniku i na piłce.
Można też zmodyfikować sposób siedzenia na zwykłym krześle, siadając na
nim „odwrotnie" - tzn. tak, by oparcie znajdowało się z przodu. Wówczas wypro­
stowany tułów jest tylko nieznacznie pochylony ku przodowi, a przedramiona spo­
czywają na oparciu. Jest to tzw. „siad alternatywny". Tzw. „siedzenie dynamiczne"
pozwala z kolei uniknąć szybkiego pojawienia się zmęczenia w obrębie mięśni
stabilizatorów kręgosłupa. Jego istotę stanowią częste zmiany pozycji, polegające
m.in. na wychyleniach tułowia w przód i tył (np. wiolonczelista podczas koncertu
balansuje swoim wyprostowanym tułowiem) czy na „podskakiwaniu" w siadzie na
piłce.
/ 6. Kształtowanie umiejętności poprawnego wykonywania codziennych 171
Siedzimy też często w samochodzie, czasem - podczas podróży - przez
wiele godzin. Dlatego też i tu należy zadbać o kręgosłup. Obecnie coraz więcej
samochodów posiada już możliwość nie tylko regulowania odległości, ale i wyso­
kości fotela kierowcy oraz kąta pochylenia oparcia. Większość z nich ma zamon­
towane zagłówki, a niektóre mają nawet ruchomą kolumnę kierownicy. Wszystko
to zwiększa komfort jazdy. Siedzenia w samochodzie różnią się od zwykłego krze­
sła (fotela) także wysokością - są niższe, a siedzisko pochylone jest nieznacznie do
tylu (pod kątem 10-15°). W takiej sytuacji, oparcie również powinno być odchy­
lone do tylu (do kąta 15-30°), tak by osiągnąć zgięcie w stawach kolanowych
rzędu 150-160°. a stóp 110-120°. Zbyt duży kąt odchylenia fotela ku tyłowi jest
natomiast niekorzystny, gdyż zmusza kierowcę do wysuwania głowy do przodu,
powodując w ten sposób przeciążanie odcinka szyjnego i garbienie się. Dla dzieci
produkowane są odpowiednie siedziska i foteliki samochodowe, które oprócz
bezpieczeństwa, zapewniają również odpowiednią pozycje w trakcie jazdy. Warto
też pamiętać o częstych przerwach w czasie podróży, w trakcie których można się
..rozruszać" i wykonać kilka prostych ćwiczeń rozciągających.
Siedzieć nieprawidłowo również można na wiele sposobów. Najczęściej
jest to siad bez oparcia (np. siad na taborecie), kiedy to plecy są albo zbyt zaokrą­
glone, albo też tułów nadmiernie pochylony jest do przodu. Zakładanie nogi na
nogę lub wspomniane j u ż podkładanie stopy pod pośladek również nic są ko­
rzystne. Zbyt miękkie, zapadające się pod ciężarem ciała fotele nic sprzyjają
przyjmowaniu i utrzymywaniu prawidłowej pozycji siedzącej. Szczególnie szko­
dliwa jest pozycja półleżąca, z oparciem jedynie głowy i szyi i wyciągniętymi
w przód wyprostowanymi kończynami dolnymi.
Równie ważne jak utrzymywanie prawidłowej pozycji siedzącej jest prawi­
dłowe wstawanie, czyli przechodzenie z pozycji siedzącej do stojącej. Poprawne
wykonanie tej czynności charakteryzuje płynność ruchu. W pierwszej kolejności
należy przysunąć stopy do nóg krzesła (cofnąć) i ustawić je równolegle (lub jedną
nieznacznie wysunąć do przodu), kierując palce lekko na zewnątrz Ręce powinny
spoczywać na udach (palce mogą być skierowane do środka). Następnie należy
pochylić tułów do przodu, przenosząc ciężar ciała na dłonie, prostując jednocześnie
biodra i kolana. To przesunięcie środka ciężkości ku przodowi ułatwia przejście do
pozycji stojącej - pozwala podnieść się z krzesła przy minimalnym nakładzie sił,
poprzez zmniejszenie wielkości ramienia siły ciążenia (pokonywanego ciężaru
unoszonego ciała) w stosunku do punktu podparcia, który stanowią stopy. Ko­
rzystne jest przy tym wykonanie małego kroku w przód (kończyna, która była cof­
nięta przeniesiona zostaje do przodu), co niejako nadaje wstawaniu bardziej dyna­
miczny charakter.
172 Kształcenie umiejętności ruchowych — podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
Ryc. 41. Poprawny sposób wstawania z krzesła - kolejne fazy ruchu
N i e k t ó r e czynności w y k o n y w a n e w pozycji siedzącej i najczęściej p o p e ł n i a n e
błędy
Jak j u ż wcześniej wspomniano, współczesny styl życia określany jest mia­
nem sedenteryjnego, co oznacza, że najwięcej czasu spędzamy na siedząco, wyko­
nując różnorodne czynności bądź odpoczywając. Dzieci siedzą w ławkach szkol­
nych, odrabiają lekcje przy biurku, wiele z nich uczy się gry na jakimś instrumen­
cie zazwyczaj również na siedząco (pianino, skrzypce, gitara itd.). Wszyscy (za­
równo dzieci, jak i dorośli) jeździmy samochodem, oglądamy telewizję, pracujemy
przy komputerze, spożywamy posiłki oraz wykonujemy wiele innych czynności,
a wszystko to w pozycji siedzącej. Przeważająca większość społeczeństwa także
i swą pracę zawodową wykonuje siedząc. Jak podaje R. Czerwiński, dzień mono­
tonnej pracy w pozycji siedzącej wymaga minimum 1 godziny gimnastyki wyrów­
nawczej, rozumianej jako jakościowe i ilościowe wyrównanie niedoboru ruchu.
Aby zapewnić ochronę pleców w pracy, ważne jest odpowiednie rozmiesz­
czenie i używanie mebli oraz utrzymywanie odpowiedniej (ergonomicznej) pozy­
cji. Prawidłowe stanowisko pracy (biurko i krzesło) muszą spełniać pewne wa­
runki, by odpowiadały wymogom ergonomii. Krzesło powinno mieć siedzisko
umieszczone na takiej wysokości, by stopy mogły płasko spoczywać na podłożu,
lub na niewielkim podnóżku umieszczonym pod biurkiem (najlepiej by miało re­
gulowaną wysokość) oraz taką długość, by mieściły się na nim całe uda. Powinno
mieć również oparcie oraz boczne poręcze. Biurko natomiast powinno mieć taką
wysokość, by można było pod nie wsunąć nogi. Dla zwiększenia komfortu pracy,
powinno mieć ono lekko pochylony blat, a jeśli to niemożliwe - powinien być na
nim ustawiony podnoszony pulpit. Ważny jest również sposób siedzenia, o czym
była j u ż mowa wcześniej. Co mniej więcej pół godzinny należy też robić krótkie
przerwy, w trakcie których dobrze jest wykonać kilka ćwiczeń (głównie rozciąga­
jących i mobilizacyjnych).
Do najczęściej popełnianych błędów w omawianej pozycji należy np. pisa­
nie na klawiaturze, jeśli przedramiona „wiszą" w powietrzu, co obserwuje się
głównie przy zbyt wysokim umiejscowieniu klawiatury. Niekorzystne jest także
zbyt wysokie usytuowanie monitora, zmuszające do zadzierania w górę głowy czy
przytrzymywanie głową słuchawki telefonicznej przyciśniętej do ramienia, podczas
16. Kształtowanie umiejętności poprawnego wykonywania codziennych 173
gdy obie ręce są zajęte. Szkodliwe jest również długotrwale pochylanie głowy nad
biurkiem.
P r a w i d ł o w a pozycja leżąca
Spanie i leżenie, a więc przebywanie w pozycji leżącej, w normalnych wa­
runkach zajmuje przeciętnemu człowiekowi prawie 1/3 życia. Służy wypoczyn­
kowi i regeneracji sił. Zdarza się jednak, że człowiek zmuszony jest do przebywa­
nia w tej pozycji znacznie dłużej - np. osoby obłożnie chore lub długotrwale unie­
ruchomione z innego powodu. P r a w i d ł o w a pozycja leżąca zapewnia najmniejsze
w porównaniu z innymi pozycjami obciążenie kręgosłupa. Muszą jednak być speł­
nione pewne dodatkowe warunki. Bez względu na to, czy jest to leżenie przodem,
tylem czy też bokiem, istotne znaczenie ma podłoże, na którym leżymy (materac).
Nie może być zbyt miękki, gdyż wówczas materac „zapada się", a kręgosłup łuko­
wato wygina, ani też nadmiernie twardy, ponieważ wtedy na odmianę materac nie
ugina się, również zmuszając kręgosłup do odkształceń. Optymalne warunki stwa­
rza więc taki materac, który pod naporem ciężaru ciała odkształca się w stopniu
zapewniającym równomierny rozkład nacisku ciała. Mówiąc inaczej, dobry mate­
rac dopasowuje się do fizjologicznych krzywizn kręgosłupa, a w leżeniu bokiem
zapewnia proste ułożenie kręgosłupa. Drugim ważnym elementem jest poduszka,
która zapewnia prawidłowe ustawienie głowy i szyi. Zarówno zbyt duża poduszka,
jak i jej brak, są wręcz szkodliwe, powodując w konsekwencji powstanie dolegli­
wości bólowych. Najlepszym rozwiązaniem jest korzy stanie z tzw. poduszki orto­
pedycznej, dopasowanej kształtem i wielkością do budowy anatomicznej odcinka
szyjnego i głowy. W leżeniu tyłem, aby dodatkowo odciążyć kręgosłup, (oprócz
odpowiedniej poduszki pod głową) zaleca się umieszczenie poduszki lub zrolowa­
nego koca pod kolanami, tak by były nieznacznie ugięte. Można też podłożyć pod
odcinek lędźwiowy niewielką poduszkę lub np. zwinięty ręcznik, co jest szczegól­
nie zalecane osobom z nadmierną lordozą lędźwiową. W leżeniu przodem
poduszki powinny być umieszczone - jedna pod stopami, druga pod brzuchem.
Pewnym mankamentem tej pozycji jest ustawienie głowy - płasko na podłożu, lecz
skręconej w jedną stronę. W leżeniu bokiem głowa powinna być ustawiona w taki
sposób, by znajdowała się w przedłużeniu kręgosłupa, kończyny dolne natomiast
powinny znajdować się w trójzgięciu, z poduszką, klinem lub nawet kołdrą między
kolanami (miednica jest wtedy ustawiona odpowiednio). Niektóre osoby,
zwłaszcza otyłe (z szerokimi biodrami), aby zapobiec zapadaniu się „dolnego"
trójkąta talii, powinny umieścić tam odpowiedniej wielkości klin lub wałek.
Bardzo istotny, zwłaszcza w sytuacji, gdy występują j u ż dolegliwości bó­
lowe, jest sposób w jaki wstajemy z łóżka. Często popełnianym błędem jest nagle
zry wanic się z łóżka „na równe nogi". Jeśli ktoś obserwował kiedyś psa lub kota,
po ich przebudzeniu się, wie już. co sam powinien w tej sytuacji zrobić - poprze-
ciągać się (jeszcze w łóżku). Ruch ten bowiem pobudza mięśnie i przygotowuje je
do codziennej pracy. Jest to pierwszy etap (przygotowawczy) p o p r a w n e g o wsta­
wania z łóżka. Następnie z leżenia tylem (z wyprostowanymi kończynami doi-

174 Kształcenie umiejętności ruchowych — podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
Ryc. 42. Prawidłowa pozycja leząca.
nymi) do siadu należy przechodzić zawsze poprzez leżenie bokiem. Najpierw więc
następuje rotacja całego ciała, później uniesienie tułowia ze wsparciem na przed­
ramieniu, a w trakcie dalszego unoszenia tułowia (wyprostu łokcia) - poprzez
opuszczenie obu kończyn dolnych - przejście do siadu. Końcowym etapem tej
czynności jest przejście do stania z obustronnym podporem kończyn górnych, ale
bez nadmiernego pochylania tułowia. Podczas wstawania z łóżka istotna jest rów­
nież j e g o wysokość. Zbyt niskie łóżko sprawia, że podczas siadu z opuszczonymi
stopami, kolana umieszczone są wyżej w stosunku do bioder, co utrudnia ergono­
miczne wstawanie. Dlatego, gdy posłanie jest umieszczone bardzo nisko, (np. ma­
terac leżący bezpośrednio na podłodze), lepiej jest przechodzić do stania tak, jak
podczas podnoszenia się z podłogi. Najczęściej zaleca się, by najpierw przejść
wtedy do leżenia bokiem z nieznacznym uniesieniem tułowia i wsparciem na
przedramieniu (jak w pierwszej fazie wstawania z łóżka) oraz zgięciu wyżej poło­
żonej kończyny dolnej. Z tej pozycji, poprzez dalszą rotację ciała przechodzi się do
klęku podpartego. Następnie powinno się wysunąć jedną nogę i oprzeć ją stopą
o podłoże, a drugą bardziej ugiąć (jednonożny siad klęczny podparty). Dopiero
z tej pozycji przechodzi się do stania. Ciężar ciała przejmuje najpierw noga wy-
kroczna. Pewne odciążenie kręgosłupa daje tutaj wsparcie się rękami na udzie tej
nogi lub o pobliski mebel.
Wśród najczęściej popełnianych błędów w pozycji leżącej wymienić można
spanie na zbyt miękkim lub zbyt twardym podłożu, z nieodpowiednią (za dużą)
poduszką lub bez podkładania czegokolwiek pod głowę, płasko na wznak, na brzu­
chu z dużą poduszką pod głową oraz w pozycji na boku - z nadmierną rotacją tu­
łowia, często z dodatkowym ułożeniem „górnego" kolana na podłożu z przodu, co
powoduje skręcenie miednicy oraz zrotowanie lędźwiowego odcinka kręgosłupa.
Przyjmowanie opisanych wcześniej podstawowych pozycji ciała kryje zatem
w sobie sporo zagrożeń dla naszego kręgosłupa. Zasadniczą ideą szkoły pleców
jest więc nie tylko uświadomienie tych zagrożeń i wyuczanie poprawnego zacho­
wania się w tych pozycjach, ale przede wszystkim doprowadzenie do sytuacji,
16. Kształtowanie umiejętności poprawnego wykonywania codziennych 175
w której rozmaite czynności w tych pozycjach będą nawykowo (podświadomie)
wykonywane w sposób jak najmniej szkodliwy dla kręgosłupa.
Wiele sytuacji niekorzystnych dla kręgosłupa przynosi praca zawodowa.
Biorąc pod uwagę przeznaczenie tego podręcznika warto przybliżyć to zagadnienie
w odniesieniu do zawodu fizjoterapeuty. Trzeba bowiem pamiętać, że tego typu
czynności zawodowe związane są przede wszystkim z wykonywaniem różnorod­
nych ćwiczeń i zabiegów w różnych pozycjach, a także z przemieszczaniem pa-
cjentów^ oraz sprzętu (o różnych kształtach, wielkości i ciężarze). Ponieważ czyn­
ności te są wielokrotnie powtarzane, z czasem dochodzi do powstania i utrwalenia
się określonych nawyków ruchowych. Utrwalenie złych nawyków i dalsze powta­
rzanie czynności zawodowych w niewłaściwy sposób prowadzi z reguły do powol­
nych zmian przeciążeniowych, a nawet może powodować wystąpienie nagiego
incydentu bólowego (np. postrzał) czy wręcz urazu. Największe niebezpieczeństwo
dla terapeuty tkwi nie tylko w podnoszeniu ciężkich pacjentów oraz sprzętu, lecz
także w wykonywaniu różnorodnych czynności związanych ze zmianami pozycji
(sięganie, obracanie - zwłaszcza w sposób bierny) oraz w przemieszczaniu pa­
cjentów i sprzętu (podtrzymywanie, trzymanie, przenoszenie, ciągnięcie, pchanie).
Spore zagrożenie stwarza już sama pozycja, jaką przyjmuje terapeuta, tak podczas
przygotowywania pacjenta do ćwiczeń (np. podwieszanie, zasiadanie wyciągu
itp.), jak i wykonywania zabiegów terapeutycznych (np. różnych odmian ćwiczeń
biernych, masażu itp.). Dlatego też obecnie coraz częściej wykorzystuje się rozma­
ite pomoce techniczne ułatwiające pracę terapeuty, w tym stoły do ćwiczeń i ma­
sażu o regulowanej wysokości, pozwalające m.in. na wykonywanie zabiegów
W ergonomicznej pozycji terapeuty. Niezależnie od pozycji roboczej, istotną rolę
odgrywa tu sposób podnoszenia i przemieszczania pacjentów, zwłaszcza różnego
wzrostu, ciężaru ciała i o różnym stopniu niepełnosprawności.
Podczas wykonywania ćwiczeń, zwłaszcza jeśli jest to związane z podtrzy­
mywaniem lub poruszaniem poszczególnymi odcinkami ciała pacjenta, terapeuta
powinien przyjąć pozycję jak najmniej obciążającą kręgosłup, ale umożliwiającą
poprawne wykonanie ćwiczenia, pamiętając, że pochylenie tułowia i wyciągnięcie
kończyn górnych w przód znacznie zwiększa dźwignię, do której „podczepiony"
jest ciężar odcinka ciała pacjenta, a jest on niemały. Przykładowo, jeżeli ćwicze­
niami objęta jest jedna kończyna dolna, to przy ciężarze pacjenta rzędu 76 kg, tera­
peuta porusza odcinkiem ciała ważącym ok. 13 kg. a podczas unoszenia i/lub poru­
szania obiema nogami - 26 kg. Dlatego też, aby zapewnić odpowiedni chwyt,
a jednocześnie uniknąć zbędnych przeciążeń, w czasie niektórych ćwiczeń ko­
nieczne jest przemieszczanie się terapeuty (nic stanic w miejscu, lecz „podążanie"
za ćwiczonym odcinkiem ciała pacjenta).
Również w trakcie przemieszczania całego pacjenta należy zwrócić uwagą
na pozycję ciała terapeuty oraz sposób wykonania zadania. Do najczęstszych czyn­
ności związanych z przemieszczaniem pacjenta zalicza się przede wszystkim:
• zmianę ułożenia pacjenta z leżenia tylem do leżenia bokiem i przodem (obraca­
nie),
 176 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczi
• ułatwianie przejścia z leżenia tylem do siadu płaskiego na łóżku (sadzanie),
• pomoc w trakcie wstawania.
Podczas o b r a c a n i a pacjenta obowiązuje zasada, by czynność tę wykonywać
zawsze w swoim kierunku (obracać do siebie). Przed wykonaniem tego zadania
terapeuta powinien najpierw odpowiednio ułożyć pacjenta. W pierwszej kolejności
należy odwrócić głowę pacjenta w stronę zamierzonego ruchu, a następnie dalszą
kończynę górną (zgiętą w stawie łokciowym) umieścić na klatce piersiowej pa­
cjenta, natomiast bliższą odwieść w stawie ramienno-barkowym i zgiąć w łokciu
do kąta prostego (lub zbliżonego). Kolejną czynnością jest zgięcie dalszej koń­
czyny dolnej w stawie kolanowym i oparcie stopy o podłoże w okolicy kolana
kończyny umieszczonej bliżej, po tej jego stronie, w którą ma nastąpić obrót
(skrzyżować nogi). Dopiero tak ułożonego pacjenta można odwrócić na bok
w swoim kierunku, „pociągając" za dalszy bark i kolano pacjenta - wykorzystując
jego bark i kolano jako dźwignie.
Zmiana ułożenia pacjenta z leżenia tylem do leżenia przodem wygląda po­
dobnie Różnica polega na odmiennym ułożeniu kończyn górnych pacjenta. Bliż­
sza - odwiedziona jest do kąta 180", dalsza do kąta prostego. Takie ułożenie koń­
czyn ma mc dopuścić do tego. by pacjent się na nich położył.
Podczas wszystkich czynności związanych z obracaniem pacjenta, terapeuta
powinien unikać pochylania tułowia (zwłaszcza z zaokrągleniem pleców), stojąc
z zablokowanymi w wyproście stawami kolanowymi. Najdogodniejszą jest pozycja
stojąca przodem do boku łóżka z jedną kończyną dolną zgiętą i umieszczoną na
łóżku pacjenta, z niewielkim tylko pochyleniu całego tułowia (poprzez zgięcie
w stawach biodrowych). Trzeba też przyjąć zasadę, że pacjenci o szczególnie
dużych gabarytach, a także osoby, które nie są w stanie pomagać przy tych
manewrach (nic współpracujące, ze zmianami chorobowymi zlokalizowanymi
w wielu odcinkach narządu ruchu, odczuwające znaczne dolegliwości bólowe, czy
podłączone do aparatury medycznej) powinny być obracane przez dwie, a nawet
trzy osoby.
S a d z a n i e pacjenta w łóżku jest wbrew pozorom czynnością związaną z du­
żym obciążeniem - równym polowie ciężaru pacjenta, który stanowią głowa, tułów
i kończyny górne (ok. 6 0 % ciężaru ciała człowieka). W przypadku pacjentów nie
współpracujących obciążenie to może być nawet większe:
Przejście z leżenia tyłem do siadu płaskiego na łóżku przez pacjentów wy­
konywane jest zazwyczaj przy użyciu mięśni prostych brzucha, co nawet dla osób
zdrowy cli nic jest czynnością łatwą, a na dodatek nie w pełni naturalną i ergono­
miczną. Najczęściej podczas tego typu czynności pacjenci korzystają z dodatko­
wych pomocy - np sznurowej drabinki, umożliwiającej podciąganie się do przodu
(o ile kończyny górne są sprawne). Są jednak sytuacje, gdy terapeuta musi posa­
dzić pacjenta. W tym celu siada bokiem do pacjenta, na pięcie swojej nogi bliższej
pacjenta. Stopa drugiej kończyny dolnej spoczywa płasko na podłożu. Terapeuta
i pacjent chwytają się „łokieć za łokieć". Pacjent podciąga się do przodu, przytrzy­
mując się ramienia terapeuty, który w razie potrzeby może ten ruch wspomagać.
W razie potrzeby czynność ta może być wykonywana „symetrycznie" - dwie
Kształtowanie umiejętności poprawnego wykonywania codziennych 177
osoby umieszczone po obu stronach łóżka sadzają pacjenta z wykorzystaniem tego
samego chwytu. Sadzać można też z większym wykorzystaniem skośnych mięśni
brzucha. Terapeuta siada wówczas (podobnie jak poprzednio) po silniejszej stronic
pacjenta, natomiast chwyt następuje po stronie słabszej. Najpierw wykonuje się
nieznaczne uniesienie i rotację barków w stronę terapeuty, do podparcia na silniej­
szym przedramieniu Następnie pacjent prostuje podporową kończynę górną (od­
pycha się nią), a terapeuta pomaga mu usiąść pociągając za kończynę słabszą.
Podczas stawiania pacjenta terapeuta ułatwia wykonanie tej czynności,
a nic zastępuje w niej pacjenta. W sytuacji, gdy chory nie jest w stanie stać samo­
dzielnie bądź z asystą, trzeba skorzystać z odpowiedniego sprzętu (np. stołu pioni-
zacyjnego lub parapodium).
Ułatwiając przyjęcie pozycji stojącej terapeuta staje przodem do pacjenta
siedzącego na łóżku lub krześle ze stopami umieszczonymi na podłożu. Następnie
swoimi kończynami dolnymi (ugiętymi w stawach kolanowych) blokuje stopy
i kolana pacjenta, jednocześnie obejmując go w okolicy łopatek. „Postawienie" od­
bywa się głównie poprzez wyprost kończyn dolnych terapeuty przy odpowiednim
uchwvcie. Jeśli to możliwe, lepszym sposobem jest zablokowanie tylko jednej
kończyny dolnej pacjenta - terapeuta stoi wówczas w wykroku, co jest dogodniej­
szą sytuacją dla zachowania równowagi.
Inny sposób polega na wykorzystaniu kończyny górnej pacjenta jako swego
rodzaju dźwigni. Podczas stawiania pacjenta (wstanie z krzesła lub łóżka) terapeuta
stoi z boku. Jednoimicnną kończyną górną chwyta w okolicy nadgarstka bliższą
kończynę górną pacjenta, a drugą rękę grzbietem odwróconą do góry umieszcza
w okolicy j e g o dołu pachowego po tej samej stronie ciała. Z tej pozycji terapeuta
prowadzi ruch - ..ciągnąc" za nadgarstek w przód do dołu. a ręką umieszczoną pod
pachą - ku górze.
Najczęściej p o p e ł n i a n e błędy podczas podnoszenia pacjentów:
• umieszczenie dłoni lub całych kończyn górnych pod p a c h a m i pacjenta, co
stanowi wprawdzie stanowi wygodny „uchwyt", ale może być niebezpieczne
zarówno dla terapeuty, jak i dla samego pacjenta. Podnoszenie w tej pozycji
(przy kończynach górnych zgiętych do kąta prostego) powoduje powstawanie
tzw. „sil drących" wzdłuż ramion terapeuty, co przy jednoczesnym pochylenia
tułowia do przodu i przejęciu ciężaru przez kończyny górne (przy wydłużonym
ramieniu dźwigni) zwiększa obciążenie. Ponadto, gdy terapeuta wykonuje ten
manewr sam (bez pomocy drugiej osoby), dochodzi też do niekorzystnego zro-
towania tułowia i jednostronnego przeciążenia.
• podnoszenie (unoszenie, przenoszenie) tzw. metodą kołyskową, czyli przez
dwie osoby stojące po obu stronach łóżka i podnoszące pacjenta na złączonych
nadgarstkach umieszczonych pod jego udami i za plecami. Manewr ten odbywa
się w zgiętej pozycji, zwielokrotniając podnoszony ciężar.
• podnoszenie z objęciem przez pacjenta szyi t e r a p e u t y , co staje się szczegól­
nie niebezpieczne dla podnoszącego w chwili utraty równowagi bądź wręcz
upadku pacjenta - wówczas cały jego ciężar przeniesiony zostaje na szyję te-
178 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
rapcuty (w tej sytuacji może nawet dojść do urazu na całej długości kręgo­
słupa).
Uwagi p r a k t y c z n e do w y k o r z y s t a n i a podczas podnoszenia i przenoszenia pa­
cjentów
• Przed rozpoczęciem danej czynności terapeuta powinien zastanowić się jak
wykonać ją w sposób jak najmniej obciążający jego kręgosłup (samodzielnie,
z pomocą drugiej osoby czy stosując urządzenia mechaniczne).
• Należy zapoznać się też ze s t a n e m zdrowia pacjenta (np. możliwość utraty
przytomności, v\ystąpiema drgawek i t p ) , gdyż jego gwałtowny, nieprzewi­
dziany ruch może spowodować upadek.
• Jeśli to możliwe, należy dostosować wysokość łóżka do wzrostu terapeuty.
• Jeśli to możliwe, pacjent powinien współpracować, a przynajmniej nie prze­
szkadzać. Zawsze więc trzeba wytłumaczyć mu. jakie czynności będą wyko­
nywane, gdyż nicuprzedzony pacjent może stawiać niezamierzony opór.
• Należy kontrolować usytuowanie ś r o d k a (-ów) ciężkości, a tam gdzie to moż­
liwe punkty styku z pacjentem powinny znajdować się w obrębie tułowia.
• Terapeuta powinien zachować stabilną pozycję podążając za przesuwającym
się środkiem ciężkości (stopy rozstawione za szeroko lub zbyt duże zgięcie
w stawie kolanowym mogą powodować utratę równowagi).
• Należy m a k s y m a l n i e s k r a c a ć r a m i ę dźwigni.
• Należy u n i k a ć zgięcia i rotacji kręgosłupa, a zwłaszcza połączenia tych ru­
chów.
• Tam, gdzie to możliwe należy wykorzystywać t a r c i e - im jest ono większe,
tym mniej zbędnego ruchu, a im jest ono mniejsze, tym łatwiej ruch zainicjować
i wykonać.
• Należy angażować do pracy większe g r u p y mięśniowe (mniejsze grupy mię­
śni, bardziej oddalone od tułowia nie są przystosowane do dźwigania większych
ciężarów).
• W razie u p a d k u p a c j e n t a bezpieczniej jest wezwać pomoc, aniżeli próbować
samodzielnie go podnieść.
• Ważny jest też strój t e r a p e u t y , który powinien zapewniać mu swobodę ru­
chów, a obuwie chronić przed poślizgiem.
17. K S Z T A Ł C E N I E R U C H O W E W Z A K R E S I E
TECHNIK SPORTOWYCH
Określenie „ t e c h n i k a s p o r t o w a " oznacza sposób wykonywania zadań ru­
chowych charaktery stycznych dla danej dyscypliny sportu. Ogólne ramy tego typu
zadań określone są przepisami poszczególnych dyscyplin. Jest to zatem określenie
zbiorcze, nie oddające w pełni złożoności problemu Każdą dyscyplinę sportu cha­
rakteryzują bowiem odmienne czynności ruchowe, stąd też mamy do czynienia ze
znaczną różnorodnością zadań ruchowych. Na dodatek, w każdym zadaniu rucho­
wym znajdujemy komponenty różnych zdolności motory cznych. Zwykle w kon­
kretnym ruchu jedna z nich jest dominująca, ale każdy ruch musi mieć optymalny
przebieg, być wykonany z właściwą silą oraz szybkością i być dostosowany pod
tym względem do aktualnych potrzeb. Ponadto, konkretne zadania ruchowe nic są
wykonywane identycznie przez wszystkie osoby uprawiające daną dyscyplinę
sportu. Wynika to z ich odmiennych możliwości, uwarunkowanych m i n . ich ce­
chami somatycznymi, motorycznymi i psychicznymi.
Nauczanie techniki ruchu w różnych dyscyplinach sportu ma na celu dopro­
wadzenie do takiego wykonywania czynności ruchowych, by możliwe było osią­
gnięcie maksymalnego wyniku sportowego Cel ten realizowany jest poprzez tre­
ning sportowy. Ten ostatni obejmuje wiele systematycznych, ale różnorodnych
w swej istocie działań, wśród których kształcenie techniki sportowej jest tylko jed­
nym, lecz bardzo ważnym elementem. Oprócz tego, w ramach treningów realizo­
wane są bowiem zadania związane z kształtowaniem sprawności ogólnej oraz spe­
cjalnej, a w niej z doskonaleniem zdolności motory cznych istotnych dla osiągania
maksymalnych wyników sportowych w danej dyscyplinie. W niektórych dyscypli­
nach sportu (np. w grach sportowych) konieczne jest także opanowanie pewnych
rozwiązań taktycznych Akcenty są tutaj różnie rozłożone - przede wszystkim za­
leżnie od poziomu przygotowania zawodnika oraz od okresu treningowego
W związku z tym. w ramach treningów wykonywane są różnorodne ćwiczenia,
ukierunkowane na realizację konkretnych celów tego typu kształcenia ruchowego.
W każdym jednak przypadku podstawową sprawą jest opanowanie techniki
ruchów charakterystycznych dla danej dyscypliny sportowej, warunkujące niejako
jej uprawianie. Nie można np. uprawiać narciarstwa zjazdowego nie umiejąc
jeździć na nartach, czy pływania nie umiejąc pływać. Może przykłady są banalne,
ale dobitnie oddają chyba istotę problemu.
W encyklopedycznym ujęciu trening sportowy oznacza systematyczne ćwi­
czenia, mające na celu uzyskanie maksymalnej sprawności w danej dziedzinie
sportu. Dziś j u ż wiadomo, że jest to zbyt daleko idące uproszczenie Trening spor­
towy jest bowiem złożonym, wieloaspektowym procesem, opartym na podstawach
naukowych, którego celem jest rzeczy w iście uzy skanie możliwie jak najwyższego
wyniku sportowego. Nic ogranicza się on jednak do samych ćwiczeń, lecz obej-
 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
180
muje m i n także przygotowanie psychiczne, elementy strategii i taktyki walki
sportowej, odnowę biologiczną, kontrolę skuteczności treningu i inne elementy.
Trening można również rozpatr>A\ać jako dynamiczny proces, uzależniony od ko­
lejnych etapów szkolenia, uwzględniający m i n . takie czynniki, jak wiek, płeć
i poziom sportowy.
W procesie szkolenia sportowego wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje tre­
ningu:
• wszechstronny,
• ukierunkowany,
• specjalistyczny.
Zadania ukierunkowane na optymalne przygotowanie formy na dane zawody
realizuje się w następujących cyklach treningowych:
• Wieloletnie, roczne, półroczne (tzw. makrocykle).
• Miesięczne, tygodniowe (tzw. mezocykle).
• Kilka jednostek treningowych, jedna jednostka treningowa (tzw. minicykle).
Należy również nadmienić, iż w cyklu treningowym wyróżnia się trzy pod­
stawowe okresy - przygotowawczy, startowy oraz przejściowy. W zależności od
dyscypliny i reprezentowanego przez uczestników poziomu sportowego, czas
trwania poszczególnych okresów jest różny. ale zawsze podporządkowany celowi
głównemu.
Jak już parokrotnie wspomniano, każdą dyscyplinę sportu charakteryzują
specyficzne akty ruchowe. W jednych dyscyplinach technika obejmuje tylko ruchy
ciała, niekiedy z użyciem specjalnego sprzętu (np. niektóre konkurencje lekko­
atletyczne, akrobatyka sportowa, gimnastyka przyrządowa, pływanie, skoki do
wody, narciarstwo czy łyżwiarstwo figurowe itd). W innych dyscyplinach sprzęt
odgrywa odmienną rolę (np. w rzutach lekkoatletycznych, gimnastyce artystycznej
czy w podnoszeniu ciężarów), gdyż chodzi tu o wykonanie określonych zadań
ruchowych z ty m sprzętem, a nic za jego pomocą. Specyficzne pod tym względem
są gry sportowe, które obejmują z jednej strony sposób poruszania się bez piłki, a z
drugiej całą gamę różnorodnych czynności związanych z posługiwaniem się nią.
Tak więc, aby osiągać dobre wyniki w sporcie wyczynowym, niezbędne jest m i n .
perfekcyjne opanowanie techniki specyficznej dla danej dyscypliny sportu. Po­
trzebne są do tego też pewne predyspozycje osobnicze, które nie zastępują żmudnej
pracy treningowej, ale ułatwiają osiąganie dobrych rezultatów.
Celem tego opracowania nie jest oczywiście przedstawienie sposobu docho­
dzenia do najwyższych wyników sportowych, na dodatek w różnorodnych dyscy­
plinach sportu. Stosownie do tytułu niniejszej książki, na zagadnienie to warto
jednak spojrzeć w szerszym kontekście. Z jednej bowiem strony, poza sportem
wyczynowym, różne dyscypliny sportu mogą być uprawiane dla przyjemności,
często w celu kształtowania i podtrzymywania sprawności ogólnej, jak to ma miej­
sce w wychowaniu fizycznym i w rekreacji. Wtedy to ich uprawianie staje się
środkiem do osiągania ogólniejszych celów, zwykle prozdrowotnych i spolcczno-
integracyjnych. Dotyczy to również osób niepełnosprawnych, dziś coraz częściej
/ 7. Kształcenie ruchowe w zakresie technik sportowych 1X1
uczestniczących w tzw. adaptacyjnej aktywności fizycznej, przede wszystkim pod­
trzymującej sprawność na poziomie osiągniętym w trakcie ich rehabilitacji. Z dru­
giej strony natomiast, w każdej dyscyplinie sportu znajdujemy akty ruchowe i ele­
menty treningu przydatne w kształtowaniu sprawności specjalnej - zarówno u osób
pełno-, jak i niepełnosprawnych. Elementy te mogą stać się więc środkiem do re­
alizacji bardziej szczegółowych celów usprawniania wcześniej wspomnianych
osób. tak w procesie wychowania fizycznego, jak i w rehabilitacji Ćwiczenia ukie­
runkowane na rozmaite techniki sportowe służą przy okazji poprawie panowania
nad ruchami całego ciała i poszczególnych jego odcinków, a różne składowe tre­
ningu pozwalają na doskonalenie określonych zdolności (notorycznych. Istotny jest
przy tym czynnik psychiczny, zwłaszcza u osób niepełnosprawnych, gdyż dążność
do osiągnięcia ..celu sportowego" odwraca niejako uwagę od monotonnego i nużą­
cego niekiedy usprawniania i stwarza lepszą motywację do ćwiczeń. Wykorzysty­
wanie tego typu środków musi być jednak podporządkowane zwykłym zasadom
kinezyterapii z unikaniem dążności do osiągania maksymalnych rezultatów spor­
towych ..za wszelką cenę"'. Chodzi tu przede wszystkim o unikanie inkoordynacji
na wcześniejszych etapach usprawniania oraz o tworzenie optymalnych mechani­
zmów zastępczych na późniejszych.
Kształcenie ruchowe w zakresie technik sportowych bywa zatem gdyby ce­
lem (w sporcie) lub środkiem (w wychowaniu fizycznym, rekreacji i w rehabilita­
cji). Kształcenie to w swej istocie podporządkowane jest powszechnym prawidłom
obowiązującym w metodyce wychowania fizycznego, na co nakładają się tylko
specyficzne ..rygory treningowe" I tutaj w nauczaniu ruchu wykorzystuje się me­
todę syntetyczną, analityczną i mieszaną. W nauczaniu techniki zalecaną jest me­
toda syntetyczna. To, jaką wybrać metodę w poszczególnych przypadkach zależy
jednak od dyscypliny i specyfiki ruchów (stopnia trudności). Szczególnie dotyczy
to ruchów odmiennych nieco od zwykłych czynności ruchowych dnia codziennego,
chociaż wiele z nich opiera się na naturalnych czynnościach ruchowych człowieka.
Konieczne jest przy tym dostosowanie całokształtu postępowania do poziomu
adeptów. Oczywiste jest, że inaczej wygląda ono u osób początkujących, uczących
się dopiero podstawowych elementów danej techniki sportowej, a inaczej u za­
awansowanych. U osób początkujących istotnym elementem nauczania techniki
jest objaśnienie i pokaz, mające na celu zapoznanie ćwiczących z określonymi
zadaniami ruchowymi. Zwykle nauczanie w zakresie omawianej techniki rozpo­
czyna się od najprostszych ćwiczeń, raczej o charakterze wprowadzającym i po­
mocniczym, początkowo przeważnie w formie zabawowej Stopniowo pojawia się
coraz więcej ćwiczeń w formie ścisłej i powtórzeń pełnych form ruchów typowych
w danej dyscyplinie sportu W dalszej części doskonalenie techniki odbywa się
poprzez ćwiczenia kompleksowe i techniczno-taktyczne. W poszczególnych dys­
cyplinach, na etapie treningu specjalistycznego lub u osób zaawansowanych, do­
skonalenie techniki ruchów jest realizowane w warunkach zbliżonych do starto­
wych, a w grach sportowych podczas np. gry właściwej.
Według Sozańskiego i wsp. technikę sportową cechuje jednoznacznie okre­
ślony cel, dobrze wyrażony przedział czasówo-przestrzenny i dynamiczno-cza-
sowy, a także płynność ruchu (koordynacja dostosowana do potrzeb), wysoka eła-
182 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
styczność oraz wczesne przewidywanie ruchu, w tym także ruchów obcych. Wiele
z tych elementów odgrywa szczególną rolę w tych dyscyplinach sportu, w których
mamy do czynienia ze zmiennością struktury ruchu, będącej w istocie dostosowa­
niem aktów ruchowych do bodźców zewnętrznych. Przykładem tego mogą być
z jednej strony gry sportowe i tzw. sporty walki, a z drugiej te dyscypliny, w któ­
rych znaczącą rolę odgrywają warunki terenowe (np. narciarstwo zjazdowe). Ukie­
runkowanie zajęć ruchowych na doskonalenie wymienionych powyżej właściwości
daje w efekcie dobre panowanie nad ruchami własnego ciała, natomiast wykorzy­
stanie w usprawnianiu elementów treningu charakterystycznych dla jakiejś dyscy­
pliny sportu pozwala też na wybiórcze kształtowanie (doskonalenie) określonych
ruchów W tym kontekście warto choćby pobieżnie prześledzić walory treningu
w niektórych (wybranych) dyscyplinach sportu, dostrzegając ich przydatność
w kształceniu ruchowym osób niekoniecznie uprawiających zawodniczo daną dys­
cyplinę sportu. Warto jednak dostrzec w tym nie tylko pełną formę ruchu charakte­
rystyczną dla danej dyscypliny sportu, ale także elementy treningu przygotowują­
cego do uprawiania tej dyscypliny - kształtującego np. określone zdolności moto-
ryczne poprzez ćwiczenia jak gdyby dla niej charakterystyczne.
Różne konkurencje lekkoatletyczne bazują na naturalnych dla człowieka
formach ruchu - takich, jak bieg, skok i rzut. Najczęstszą z nich jest bieg - nie
tylko w konkurencjach typowo biegowych, ale i w innych (rozbieg). Znajdujemy
go też i w innych dyscyplinach sportu (np. w grach), aczkolwiek forma ruchu jest
tu nieco inna niż w lekkiej atletyce. W tej ostatniej można zresztą także wykazać
pewną różnorodność biegu, charakterystyczną chociażby dla biegów krótko- i dłu­
godystansowych oraz rozbiegu w konkurencjach technicznych. Różnice poszcze­
gólnych rodzajów biegu nie dotyczą tylko jego tempa (rytmu). Przede wszystkim
dotyczą również długości kroku, wysokości unoszenia kończyn dolnych, sposobu
stawiania stopy na podłoże, a także wspólruchów kończyn górnych. Dla porówna­
nia warto nadmienić, że w niektórych grach kończyny górne wykonują na dodatek
odrębne zadania ruchowe, co wymaga odpowiedniej koordynacji i jak gdyby odej­
ścia od naturalnej formy biegu. Wracając do samego biegu, trzeba z kolei dodać, że
w krótkodystansowych niezbędne jest odpowiednie przygotowanie szybkościowe
i siłowe, natomiast w długodystansowych - raczej wytrzymałościowe. Biegi
krótkie, a zwłaszcza przez płotki wymagają też odpowiedniej gibkości. Wszystkie
te elementy muszą więc znaleźć się w programie treningowym, ale też pełna forma
ruchu ma walory kształtujące wspomniane właściwości. Na tym przykładzie można
pokazać, że w typowym treningu biegacza przeważają zajęcia ukierunkowane wła­
śnie na optymalny rozwój siły, szybkości i gibkości adekwatnie do osobniczych
potrzeb, które później jak gdyby wkomponowywane są w pełną formę ruchu
(w rym przypadku biegu), bo celem jest szybki bieg. W odróżnieniu od tego,
w usprawnianiu wykorzystuje się raczej pełną formę ruchu, a pozostałe elementy
treningu są jakby drugoplanowe, kształtowane poniekąd przy okazji, mimo że
podwyższenie ich poziomu stanowi główny cel.
Podobnie przedstawia się problem, gdy chodzi o skoki i rzuty. Tutaj jednak
sporą rolę odgrywają zdolności koordynacyjne. W konkurencjach technicznych,
aby uzyskać dobry wynik sportowy, muszą być jak gdyby wyważone proporcje
/ 7. Kształcenie ruchowe w zakresie technik sportowych L83
poziomu różnych zdolności motorycznych, także w powiązaniu z osobniczymi
cechami zawodnika. Najlepszym tego przykładem jest skoczność, będąca swego
rodzaju wypadkową siły i szybkości, ale wynikająca też z proporcji ciała. Także
w tym przypadku kształtowanie podstawowych zdolności motorycznych stanowi
główny element treningu, ale więcej uwagi poświęca się tutaj na pełną formę ruchu
i właściwe przestrzenno -czasowe skoordynowanie wzorca ruchu, jako że niena­
ganna technika skoku czy rzutu decyduje w znacznej mierze o uzyskanym wyniku
I w tym przypadku w usprawnianiu wykorzystuje się raczej pełną formę ruchu
zwłaszcza w celu poprawy koordynacji i także przy okazji oddziaływania na inne
zdolności motory czne.
Pływanie jest specyficzną formą aktywności ruchowej, ze względu na spe­
cyfikę środowiska, w jakim uprawiana jest ta dyscyplina sportu. O walorach śro­
dowiska wodnego była już parokrotnie mowa w tym opracowaniu. Tutaj warto
natomiast zwrócić uwagę na takie zagadnienia, jak ruchy wykonywane podczas
pływania różnymi stylami, zdolności motoryczne, których poziom warunkuje do­
bry wynik oraz na elementy treningu pływackiego przydatne w usprawnianiu róż­
nych osób.
Upraszczając nieco problem, warto zwrócić uwagę na to, że pływanie polega
na przemieszczaniu całego ciała w środowisku wodnym, co w swej istocie odpo­
wiada lokomocji, dość jednak specyficznej ze względu na rodzaj środowiska, układ
ciała oraz jej napęd. Ten ostatni stanowią ruchy kończyn dolnych i górnych oraz
tułowia. Ruchy te są odmienne w każdym stylu pływackim i w każdym przypadku
znacząco odbiegają od zwykłych ruchó\y lokomocyjnych człowieka. Nie opisując
ruchów charakterystycznych dla każdego stylu trzeba zauważyć, że odpowiedni ich
przebieg wymaga sporej koordynacji. Na dodatek, w niektórych stylach są to ru­
chy symetryczne, w innych zaś asymetryczne (naprzemienne). Odpowiedni układ
ciała w wodzie oraz właściwy przebieg tych ruchów, to podstawowe elementy
techniki, wymagające perfekcyjnego opanowania, aby uzyskać wysoki wynik.
Elementem technicznym jest także skoordynowanie powyższych ruchów: z oddy­
chaniem. Kolejne czynniki wpływające na wynik, to tempo ruchów pływackich
(szybkość) oraz ich siła. Konieczna jest także odpowiednia wytrzymałość (do
utrzymania tempa), a w pływaniu długodystansowym - wydolność. Wszystkie te
elementy są oczywiście kształtowane i doskonalone w procesie treningu pływac­
kiego.
U początkujących konieczne jest jednak nabycie najpierw podstawowych
umiejętności pływackich. Zwykle rozpoczyna się to od oswojenia z wodą (najczę­
ściej poprzez zabawy w wodzie i proste ćwiczenia pływackie - najpierw z przybo­
rami ułatwiającymi utrzymanie się na wodzie). Później następują próby prymityw­
nego pływania, z pokonywaniem coraz dłuższego dystansu, aż dojdzie się do wła­
ściwego nauczania pływania różnymi stylami. Przeważnie stosuje się tutaj metodę
analityczną, ucząc oddzielnie ruchów kończyn dolnych i górnych oraz odpowied­
niego sposobu oddychania. Następnie łączy się to w jedną całość, doskonali styl
i wydłuża dystans. Opanowanie tych podstawowych elementów stanowi niejako
punkt wyjścia do podjęcia w laściwych treningów pływackich.
184 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
Pływanie jest Upową dyscypliną, którą można uprawiać zawodniczo, a także
dla przyjemności i w celach prozdrowotnych. Dlatego ma ono spore znaczenie
w wychowaniu fizycznym i w rekreacji. Należy także dodać, że umiejętność pły­
wania warunkuje niejako uprawianie innych tzw. sportów wodnych. Ćwiczenia
w wodzie oraz pływanie zajmują też istotne miejsce w rehabilitacji. O pozycji tej
decyduje nie tylko perspektywa doskonalenia wymienionych wcześniej zdolności
motorycznych, lecz raczej możliwość kształtowania ich w specyficznych warun­
kach fizycznych, o czym była już mowa wcześniej.
Zespołowe gry sportowe nie stanowią jednorodnej dyscypliny sportu.
Każda z nich ma właściwe dla mej formy ruchu i zachowań ruchowych, wobec
czego muszą być rozpatrywane oddzielnie. Ogólnie można jednak powiedzieć, że
w grach zespołowych na technikę składa się umiejętność efektywnego i celowego
działania z wykorzystaniem takich czynności ruchowych, które umożliwiają pro­
wadzenie gry. W sportach tych istnieje duża współzależność techniki z odpowied­
nim poziomem zdolności motorycznych, a zwłaszcza szybkości, siły, wytrzymało­
ści i koordynacji ruchowej. Z drugiej natomiast strony uprawianie gier sportowych
i związane z tym stosowanie odpowiednich ruchów (techniki) wpływa na kształto­
wanie powyższych cech oraz harmonijny rozwój wszystkich układów ćwiczącego.
Stąd też rola omawianych gier w wychowaniu fizycznym i w rekreacji jest
znaczna, zwłaszcza że większość wymienionych czynności ruchowych opiera się
na naturalnych ruchach człowieka, takich jak różne formy biegu i skoku. Nauka
podstawowych elementów nic stwarza na ogól większych trudności i jest tym ła­
twiejsza, im lepsze jest ogólne przygotowanie motory czne ćwiczących.
Tabela XI. Podstawowe elementy techniki poruszania się bez piłki w niektórych ze­
społowych grach sportowych
PIŁKA PODSTAWOWE ELEMENTY TECHNIKI GRY
Starty /. różnych pozycji, bieg, zmiana tempa biegu, bieg ze zmianą
NOŻNA kierunku, zatrzymania, zwody bez piłki, krok odstaw no-dostawny,
wyskoki
Postawa koszykarska, stan. bieg. zatrzymania, zmiany tempa biegu,
KOSZYKO­
zmiany kierunku, zwody bez piłki oraz. poruszanie się w obronie i zaj­
WA
mowanie pozycji
Postawa w obronie i w ataku oraz elementy związane z poruszaniem
się w obronie i ataku (krok odstawno-dosta» ny w różnych kie-runkach.
RĘCZNA
odskok-doskok. starty, bieg w przód i w tył. bieg ze zmianą tempa i
kierunku, zatrzymania, skoki w przód i w górę oraz. obroty)
Postawa siatkarska, krok odstawno-dosta w ny w różnych kierunkach,
SIATKOWA pady (również w różnych kierunkach), wyskoki, starty i bieg w przód
oraz zatrzymania
Jak już wspomniano, w grach technika dotyczy zarówno umiejętności ru­
chowych bez piłki, jak i z nią. W związku z tym, nauczanie techniki rozpoczyna się
tu najczęściej od podstawowych sposobów poruszania się po boisku bez piłki oraz
przyjmowania na nim odpowiednich postaw. Później dołącza się do tego proste
ćwiczenia z piłką, początkowo w formie rozmaitych zabaw.
/ 7. Kształcenie ruchowe w zakresie technik sportowych 1X5
Nieco trudniejsza jest nauka czynności ruchowych z piłką, szczególnie
w piłce nożnej, gdyż specyfika tej gry polega na posługiwaniu się piłką za pomocą
kończyn dolnych Dlatego też niezbędne jest opanowanie umiejętności odpowied­
niego ustawienia stóp na podłożu, ugięcia w poszczególnych stawach oraz właści­
wego rozkładania ciężaru ciała. Ćwiczący musi też wiedzieć, którą częścią ciała
i w jaki sposób ma nastąpić kontakt z piłką oraz jakie ma być ustawienie ciała
w stosunku do piłki itp. Podobne elementy znajdujemy też w technice innych gier,
chociaż posługujemy się tutaj kończynami górnymi. Dobre opanowanie elementów
technicznych gier nie należy do najłatwiejszych, gdyż wymaga bardzo dobrej ko­
ordynacji. Na dodatek, w dyscyplinach tych mamy do czynienia ze znaczną zmien­
nością sytuacji, w jakich elementy te znajdują wykorzystanie w grze. Wymaga to
z kolei ciągłego i szybkiego dostosowywania czynności ruchowych zawodnika do
wciąż zmieniających się sytuacji. Jest to oczywiście tym łatwiejsze, im przygo­
towanie techniczne jest lepsze. Znaczną pomocą w tym zakresie, zwłaszcza w po­
czątkowym okresie szkolenia, są tzw. ..mini gry", będące dobrą formą kształto­
wania sprawności ogólnej, a jednocześnie szybkim sposobem przyswajania umie­
jętności technicznych.
Uzupełniając podane wiadomości trzeba dodać, że uprawianie gier. poza
opanowaniem techniki, wymaga też odpowiedniego przygotowania kondycyjnego
(wydolnościowego). Stąd też zespołowe gry sportowe są uznawane za ważny śro­
dek kształtowania sprawności ogólnej. Dlatego ich elementy, a nawet pełne formy,
stosuje się w rehabilitacji osób niepełnosprawnych Wynika to przede wszystkim
z szerokiej gamy naturalnych czynności ruchowych charakteryzujących poszcze­
gólne gry. które z powodzeniem mogą być wykorzystane do poprawy lub kompen­
sacji ubytków funkcjonalnych różnych osób. zwłaszcza, że nic tak mocno nic mo­
tywuje do ćw iczeń, jak „wciągnięcie się" w grę.
Tabela XII. Podstawowe elementy techniki poruszania się /. piłką w niektórych ze­
społowych grach sportowych
PIŁKA PODSTAWOWE ELEMENTY TECHNIKI GRY
Uderzenia piłki nogą i głową oraz sytuacyjne przyjęcia piłki, prowa­
NOŻNA* dzenie piłki, drybling. zwody, odbieranie piłki, gra ciałem oraz wy­
rzuty piłki
Podania oburącz sprzed klatki piersiowej i jednorącz. chwyty oraz
rzuty w) konane z miejsca (jednorącz i oburącz - sprzed piersi i z nad
KOSZYKOWA głowy) i z. wyskoku (z. odbicia obunóż. - jednorącz i oburącz), a także
rzuty wykonywane w biegu po kozłowaniu piłki oraz kozłowanie piłki,
obroty, zwody z. piłką i zbieranie piłki z tablicy.
Podania (jedno- i oburącz), chwyty (pólgórne. górne, na wysokości
bioder, dolne, z podłoża oraz sytuacyjne) oraz rzuty do bramki (z wy­
RĘCZNA*
skoku w przód i w górę. z padem, z przeskokiem, z miejsca, z odchy­
leniem oraz sytuacyjne), a także zwody oraz kozłowanie piłki.
SIATKOWA Odbicia piłki sposobem górnym i dolnym, zagrywka oraz. atako­
wanie i blokowanie.
• Odrębną część stanowią czynności ruchowe związane z grą bramkarza
186 Kształcenie umiejętności ruchowych podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
Przedstawione powyżej przykłady różnych dyscyplin sportowych i możliwo­
ści kształtowania zdolności motorycznych czy nauczania ruchu poprzez sport nie
wyczerpują długiej listy sportów przydatnych w kształtowaniu umiejętności ru­
chowych. W każdej dyscyplinie sportu można bowiem znaleźć elementy, które
wykorzystać w kształceniu ruchowym lub wybrać elementy pomocne w wyrabia­
niu innych umiejętności, czego przykładem może być kształtowanie koncentracji,
poprzez np. lucznictwo czy strzelectwo sportowe.
Ostatnio wiele mówi i pisze się o tzw. sportach ekstremalnych, w których
oprócz umiejętności ruchowych i bardzo dobrego przygotowania fizycznego duże
znaczenie mają dodatkowe cechy, takie jak odwaga i umiejętność pozbycia się lęku
oraz determinacja w dążeniu do wykonania postawionego zadania. Mnogość poru­
szanych w tym opracowaniu tematów nie pozwala jednak na pełny przegląd różno­
rodnych dyscyplin sportu oraz dokładne omówienie wszystkich ważnych aspektów
związanych z nauczaniem ruchu i treningu we wszystkich dyscyplinach. Na zakoń­
czenie tego rozdziału warto natomiast raz jeszcze przypomnieć, że elementy tre­
ningu w różnych dyscyplinach sportu stanowią dla fizjoterapeuty cenne źródło
środków kształtowania umiejętności ruchowych osób niepełnosprawnych (czyli ich
usprawniania), natomiast pełne formy sportowe wykorzystuje się raczej w pewnej
odmianie rekreacji ruchowej tych osób (w tzw aktywności ruchowej adaptacyjnej)
oraz w sporcie inwalidów.
18. S P O R T O S Ó B N I E P E Ł N O S P R A W N Y C H
Sport osób niepełnosprawnych można rozpatrywać w dwojaki sposób. Jako
środek, którego celem obecnie jest szybkie i efektywne usprawnienie pacjenta bądź
w ujęciu czysto sportowym - czyli jako osiąganie możliwie najlepszych rezulta­
tów, bicia rekordów i odnoszenia zwycięstw na arenach sportowych. Zarówno
w pierwszym, jak i w drugim przypadku uprawianie sportu (pomimo różnych ce­
lów) przynosi efekty w postaci podnoszenia sprawności fizycznej i utrzymania jej
na odpowiednio wysokim poziomie. Wysoka sprawność fizyczna pozwala z kolei
na samodzielne wykonywanie podstawowych czynności życia codziennego, a w
perspektywie stwarza też możliwość kontynuowania nauki lub pracy zawodowej.
Nie bez znaczenia są tu również efekty psychologiczne (samorealizacja) oraz so­
cjalne, związane z przebywaniem z innymi ludźmi, w specyficznej atmosferze
treningów i zawodów sportowych. Trzeba jednak pamiętać, że sport osób niepełno­
sprawnych, zwłaszcza ten na najwyższym poziomie, podobnie jak cały sport wy­
czynowy, kryje w sobie również pewne niebezpieczeństwa, w tym także ryzyko
pogorszenia stanu zdrowia.
Współczesny sport osób niepełnosprawnych, mimo wielu braków, staje się
coraz bardziej popularny i powszechny. Pewne znaczenie ma tu między innymi
odpowiednio bogata oferta. Sporo dyscyplin i konkurencji sportowych zaadapto­
wano bowiem do potrzeb i możliwości inwalidów, dzięki czemu stały się dostępne
dla wielu osób niepełnosprawnych z takimi schorzeniami, jak: wady i schorzenia
wzroku, słuchu, narządu ruchu, a także dla osób z upośledzeniem umysłowym.
Większość spośród oferowanych tu dyscyplin może być przy tym uprawiana za­
równo przez kobiety, jak i mężczyzn, a także przez dzieci i młodzież. Sama oferta
jednak nie wystarczy. Konieczne są również odpowiednie działania, motywnjące
osoby niepełnosprawne do uprawiania sportu.
Poszczególne sporty (dyscypliny i konkurencje) są tak zmodyfikowane, że
uwzględniają możliwości funkcjonalne osób z różnymi schorzeniami, pozwalają
ponadto utrzymywać i usprawniać działanie układów i narządów, podnosząc w ten
sposób możliwości funkcjonalne inwalidy. Na rozwój sportu uprawianego przez
osoby niepełnosprawne mają również wpływ badania naukowe i wdrażanie za­
awansowanych technologii do produkcji sprzętu ortopedycznego. Przykładem tego
mogą być specjalistyczne wózki inwalidzkie do uprawiania różnych dyscyplin
sportowych, protezy - szczególnie kończyn dolnych oraz inne specjalne urządzenia
i sprzęty ułatwiające uprawianie różnych sportów - np. narciarstwa, łucznictwa
i innych. Pewien wpływ na powszechność uprawiania sportu przez niepełnospraw­
nych ma także dostępność bazy sportowej i sportowo-rekreacyjnej. Dostęp do tego
typu obiektów i ich odpowiednia adaptacja decydują często o możliwościach i spo­
sobach spędzania czasu przez osoby niepełnosprawne.
188 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne / 8. Sport osób niepełnosprawnych 189

Sprawność fizyczną oraz umiejętności ruchowe można rozwijać i doskonalić waniu niektórych elementów przez osoby pełno- i niepełnosprawne. Dodatko­
między innymi poprzez trening. U osób niepełnosprawnych ich ograniczenia lub wym (ale stałym) elementem jest to, że ręce są tutaj okresowo zajęte „obsługą
ubytki funkcjonalne można poprawiać (kompensować) nie tylko za pomocą odpo­ wózka" (jazda, przyspieszenia, zwroty, skręty, zwolnienia i zatrzymania)
wiednich zabiegów leczniczych czy ćwiczeń usprawniających, lecz także poprzez w zmieniających się sytuacjach, wynikających np. z przebiegu gry i poruszania
uprawianie wybranej (odpowiedniej) dyscypliny sportu. Trening sportowy może się innych graczy po boisku. W związku z tym w treningu uwzględnia się zaw­
być zatem środkiem w usprawnianiu danej osoby, ale też może być ukierunkowany sze łączenie elementów technicznych (np. gry) z poruszaniem się na wózku.
na osiąganie możliwie jak najwyższych wyników sportowych. W związku z tym
cele tego typu kształcenia ruchowego określane są jako ogólnie usprawniające -
albo też wręcz czysto sportowe, dotyczące raczej kształtowania sprawności spe­
cjalnej.
Wykorzystując elementy sportu i treningu w zajęciach z osobami niepełno­
sprawnymi stosuje się takie same metody, formy i środki nauczania ruchu, jak
w nauczaniu ruchowym osób zdrowych. Forma ścisła zaliczana jest do najbardziej
skutecznych w nauczaniu techniki ruchu, ale należy raczej do mało atrakcyjnych
i monotonnych. W formie zadaniowej cel ustalony jest przez prowadzącego, nato­
miast ćwiczący sam wybiera sposób realizacji. W formie tej wprowadza się rów­
nież współzawodnictwo, co podnosi atrakcyjność ćwiczeń i ich intensywność.
Forma zabawowa jest bardzo atrakcyjna szczególnie dla dzieci i młodzieży. Sto­
suje się ją zarówno w celu nauczania ruchów, jak również w kształtowaniu zdolno­
ści motorycznych. Natomiast formy obejmujące fragmenty gry i samą grę stosuje
się najczęściej w doskonaleniu elementów^ techniki i taktyki gry. W odniesieniu do
poszczególnych dyscyplin i konkurencji omawianego rodzaju sportu, zasadnicze
różnice dotyczą treści. Jest to oczywiste, jako że wiąże się ze specyfiką wspomnia­ Ryc. 43. Przykładowe dyscypliny sportowe na wózkach.
nych dyscyplin i konkurencji.
Wspomnianą specyfikę trzeba postrzegać dwuaspektowo - na czym polega • Trzeciąjak gdyby grupę tworzą osoby niepełnosprawne uprawiające sport inwa­
lidów bez wspomnianych wcześniej pomocy (przewodnika czy wózka). Wiele
dana dyscyplina sportu i jakie osoby niepełnosprawne (z jakim rodzajem niepełno­
spośród tych osób korzysta przy tym z rozmaitych przedmiotów ortopedycz­
sprawności) mogą ją uprawiać. Szczegółowo zajmuje się tym odrębny przedmiot -
nych, nie stanowiących jednak żadnego kryterium wyróżniającego tę grupę.
sport inwalidów. Warto natomiast zwrócić uwagę na kilka spraw natury ogólnej, Znajdujemy w niej natomiast osoby uprawiające różne dyscypliny sportu po­
ale odgrywających istotną rolę w pracy z osobami niepełnosprawnymi uprawiają­ mimo różnego rodzaju dysfunkcji i - co ważniejsze - w różny sposób kompen­
cymi sport: sujące swoje niedostatki funkcjonalne. Istotne jest więc, by w ramach treningu
• Niektóre osoby niepełnosprawne mogą uprawiać sport (np. niewidomi czy nie­ uruchomić maksymalne i możliwie jak najkorzystniejsze rezerwy kompensa­
które osoby z upośledzeniem umysłowym) tylko przy współudziale osoby peł­ cyjne, co w rezultacie pozwoli uzyskać korzystny wynik sportowy. Innym istot­
nosprawnej („przewodnika"). W tej sytuacji konieczne jest nie tylko opanowa­ nym elementem jest to, że w wielu dyscyplinach sportu osób niepełnospraw­
nie określonych umiejętności ruchowych i doskonalenie właściwych dla danej nych mamy do czynienia z odmiennym niż u zdrowych wykonywaniem pew­
dyscypliny zdolności motorycznych, lecz także właściwe zgranie (współdziała­ nych czynności ruchowych. Przykładem może być siatkówka na siedząco czy
podnoszenie ciężarów w pozycji leżącej. Łatwo zauważyć, że w pierwszym
nie) obu tych osób. co także wymaga odpowiedniego treningu.
przypadku gra wygląda zupełnie inaczej niż u osób pełnosprawnych, a w dru­
• Drugą i bardzo liczną grupę stanowią osoby niepełnosprawne uprawiające różne gim - podnoszenie ciężaru odbywa się z zaangażowaniem innych mięśni niż
dyscypliny sportu na wózkach inwalidzkich. Oczywiste jest, że w tych dyscy­ w „klasycznym" podnoszeniu ciężarów. Spowodowane jest to przede wszyst­
plinach, w których istotnym elementem jest przemieszczanie się na wózku (np. kim kierunkiem unoszenia ciężaru (w przód, a nie w górę) oraz wykonywaniem
w koszykówce), podstawową sprawą jest doskonałe opanowanie techniki jazdy tej czynności bez udziału kończyn dolnych, specyficznego dla normalnego pod­
na nim. Pozostałe elementy techniczne, charakterystyczne dla danej dyscypliny, noszenia ciężarów. Wszystko to wymaga oczywiście specjalnego kształcenia
wymagają ich wynczenia i doskonalenia. Sposób postępowania jest podobny umiejętności ruchowych, uwzględniającego specyfikę danej dyscypliny sportu
jak u osób pełnosprawnych, jednakże z uwzględnieniem specyficznej sytuacji, i stan osoby niepełnosprawnej zainteresowanej jej uprawianiem.
w której niepełnosprawny i wózek stanowią jak gdyby jedną całość. Sytuacja ta
wymusza bowiem określone zachowania ruchowe. Z jednej strony ogranicza
swobodne przemieszczanie ciała w przestrzeni, stąd pewne różnice w wykony-
190 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne /8. Sport osób niepełnosprawnych 191

niej rywalizacji". W tym celu. opierając się na o tzw klasyfikacji funkcjonalnej,

łączy się w jednej grupie osoby różniące się pod względem rodzaju schorzenia, ale
mające podobne możliwości funkcjonalne, co najlepiej oddają przvkladv zawarte
w tabelach XIII i XIV
Tabela XIII. Wybrane dyscypliny sportu wchodzące w skład programu letnich
igrzysk paraolimpijskich
DYSCYPLINA RODZAJ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI (SCHORZENIA)
Baccia porażenia mózgowe
Goalball niewidomi, niedowidzący
Judo niewidomi, niedowidzący
Kolarstwo niewidomi, niedowidzący, amputowani, porażenia mózgowe
Koszykówka na wóz­ amputacje, inne uszkodzenia narządu ruchu, uszkodzenia rdzenia
kach kręgowego, porażenia mózgowe
Koszykówka upośledzenia umysłowe
Lekka atletyka wszyscy
Ryc. 44. Podnoszenie ciężarów w pozycji leżącej. amputacje, inne uszkodzenia narządu ruchu, uszkodzenia rdzenia
Łucznictwo
kręgowego, porażenia mózgowe
W kształceniu ruchowym osób niepełnosprawnych na potrzeby sportu inwa­ Piłka nożna porażenia mózgowe
lidów mają naturalnie zastosowanie i inne akcenty treningu. W treningu sporto­
Pływanie wszyscy
wym tych osób, oprócz opanowania odpowiedniej dla danej dyscypliny techniki
ruchu, chodzi też o kształtowanie zdolności siłowych, wytrzymałościowych, koor­ Rugby na wózkach uszkodzenia rdzenia kręgowego (tetraplegia)
dynacyjnych i innych - stosownie do rodzaju niepełnosprawności, potrzeb danej Siatkówka na siedząco amputacje, iiuic uszkodzenia narządu mchu. porażenia mózgowe
dyscypliny sportu oraz możliwości funkcjonalnych i kompensacyjnych osoby nie­ Siatkówka na stojąco amputacje, iiuic uszkodzenia narządu ruchu, porażenia mózgowe
pełnosprawnej. Przykładem mogą być niektóre dyscypliny uprawiane na wózkach Szermierka amputacje
inwalidzkich - np. wyścigi na różnych dystansach, w tym także maratony. Sama Tenis amputacje, uszkodzenia rdzenia kręgowego (paraplegia)
technika napędzania wózka nie jest w tym przypadku skomplikowana. Polega na
„uderzaniu" w ciągi częścią ręki pomiędzy kciukiem a zaciśniętym palcem wska­ Tenis stołowy amputacje, inne uszkodzenia narządu ruchu, uszkodzenia rdzenia
kręgowego, porażenia mózgowe
zującym. Większy wpływ na uzyskanie dobrego rezultatu ma tutaj przygotowanie
siłowo-wytrzymałościowe. Podobnie przebiega przygotowanie niepełnosprawnego Żeglarstwo niewidomi, niedowidzący, amputacje inne uszkodzenia narządu
biegacza w narciarstwie klasycznym, rywalizującego w wyścigach na tzw. narto- ruchu, uszkodzenia rdzenia kręgowego, porażenia mózgowe
-sankach. Tabela XIV. Wybrane dyscypliny sportu dyscypliny sportu wchodzące w skład
programu zimowych igrzysk paraolimpijskich
Współcześnie osoby niepełnosprawne mają nieomal nieograniczone możli­
DYSCYPLINA RODZAJ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI (SCHORZENIA)
wości uprawiania różnego rodzaju dyscyplin sportu - tak w wydaniu rekreacyj­
nym, jak i wyczynowym. Coraz bardziej popularne staje się również uprawianie Hokej na lodzie amputacje, uszkodzenia rdzenia kręgowego, inne uszkodzenia
narządu mchu
przez te osoby tzw. sportów ekstremalnych (np. nurkowania, skoków na bangee
czy wspinaczki wysokogórskiej). Swego rodzaju bariery i przeszkody dla po­ amputacje, uszkodzenia rdzenia kręgowego, inne uszkodzenia
Łyżwiarstwo szybkie
narządu ruchu
wszechnego udziału tych osób w życiu sportowym mogą natomiast stanowić:
• brak dostępu do odpowiedniego sprzętu (względy ekonomiczne), Narciarstwo alpejskie amputacje uszkodzenia rdzenia kręgowego, inne uszkodzenia
narządu ruchu
• brak odpowiedniej bazy sportowej (niedostępność obiektów sportowych lub brak
warunków do uprawiania jakiejś dyscypliny sportowej w pobliżu miejsca za­ Narciarstwo klasyczne amputacje uszkodzenia rdzenia kręgowego, inne uszkodzenia
mieszkania osoby niepełnosprawnej - np. sportów zimowych), narządu ruchu
• brak popularności danej dyscypliny w kraju, regionie itp.
Aby zwiększyć atrakcyjność rywalizacji sportowej, w różnych dyscyplinach
stosuje się obecnie zasadę „udziału maksymalnej liczby zawodników w bezpośred-

19. A S P E K T Y O R G A N I Z A C Y J N O -
-METODYCZNE PRZEPROWADZANIA
ĆWICZEŃ
Metodyka wychowania fizycznego zajmuje się wszechstronnie i szczegó­
łowo całokształtem zagadnień określonych tytułem tego rozdziału. Powielanie
treści zawartych w podręcznikach z tego zakresu jest więc zbędne, choć aspekty
metodyczne są niezwykle ważne w kształceniu umiejętności ruchowych. Odsyłając
Czytelnika do specjalistycznych opracowań, poniżej przedstawiono więc tylko
wybrane zagadnienia, ważne dla całokształtu kształcenia ruchowego, w tym także
dla fizjoterapii. Część pozostałej problematyki z tego zakresu zawarto też w innych
rozdziałach (patrz: np.: cele. zasady, etapy, środki, formy ftp.).
19.1. Budowa jednostki ćwiczeniowej
Podstawową formą organizacyjną prowadzenia różnorodnych ćwiczeń
(zwłaszcza zbiorowych) jest 45-minutowa jednostka „lekcyjna". W niektórych
jednak sytuacjach czas ten może być skrócony do ok. 30 minut (fizjoterapia) lub
wydłużony - do 60, a nawet 90 minut (np. zajęcia fitness).
Każda jednostka ćwiczeniowa składa się z 3 części - wstępnej, głównej
i końcowej. Pierwsza część - wstępna trwa przeciętnie od 10 do 15 minut i obej­
muje instrukcje wstępne, tzw. ćwiczenia porządkowe oraz rozgrzewkę. Druga
część zajęć - główna (20-25 minut) przeznaczona jest na realizację zadania głów­
nego, zależnego przede wszystkim od rodzaju zajęć, a ostatnia część - końcowa
(ok. 5 minut) pełni funkcję uspokajającą.
Podstawowym zadaniem części wstępnej jest zorganizowanie grupy do za­
jęć, nawiązanie kontaktu z nią oraz podanie celu zajęć, a także przygotowanie or­
ganizmu do wysiłku przewidzianego w części głównej - czyli przeprowadzenie
rozgrzewki. Ogólnie rzecz biorąc, zadaniem rozgrzewki jest takie przygotowanie
organizmu ( m i n . układów krążenia, oddychania i przemiany materii), by lepiej
zaadaptował się do wysiłku, a więc zwiększenie jego czynnościowych możliwości.
Praca wykonywana w trakcie rozgrzewki powoduje m i n . podwyższenie ciepłoty,
co z kolei korzystnie wpływa na zmniejszenie lepkości wewnętrznej mięśni, ich
lepsze ukrwienie, zwiększenie pobudliwości i przyspieszenie przemian energetycz­
nych. Dzięki temu stają się bardziej sprawne, zdolne do większych i szybszych
skurczów. Zwiększa się też elastyczność mięśni i więzadeł, co z kolei zapobiega
ewentualnym urazom.
19. Aspekty organizacyjno-metodyczne przeprowadzania ćwiczeń 193
Najczęściej rozgrzewkę rozpoczyna zabawa ożywiająca lub inna zorganizo­
wana forma biegu, po czym przeprowadza się zwykle około 10 różnych ćwiczeń
kształtujących. Ćwiczenia powinny być tak dobrane, by zapewnić wszechstronne
pobudzenie organizmu, ale jednocześnie powinny być odpowiednio ukierunko­
wane. Przykładowo, jeżeli w części głównej zajęć kształtowana będzie siła, to po­
przedzająca je rozgrzewka powinna składać się z niezbyt obciążających ćwiczeń
aerobowych (np. jogging w miejscu, jazda na cykloergometrze czy wchodzenie po
schodach przez ok. 4-7 minut), statycznych ćwiczeń rozciągających (zwłaszcza
tych mięśni, na których skupiona będzie uwaga w części głównej) oraz właściwych
ćwiczeń siłowych (z obciążeniem 2 5 % wartości maksymalnych). Natomiast
w ramach np. gimnastyki korekcyjnej, wszelkie ćwiczenia - w tym także wykony­
wane w trakcie rozgrzewki - powinny się odbywać w pozycjach skorygowanych,
z akcentem na panowanie nad układem własnego ciała. U osób. które z różnych
przyczyn nie powinny lub nie są w stanie biegać, bieg można zastąpić jazdą na
stacjonarnym rowerze lub marszem w miejscu, a nawet ..marszem" w siadzie na
krześle.
Pod koniec rozgrzewki (typowej dla wychowania fizycznego) można prze­
prowadzać ćwiczenia pomocnicze do nauczania zaplanowanych, złożonych technik
(np. w grach sportowych - technik poruszania się zawodnika czy łączenie ćwiczeń
kształtujących z podaniami i chwytami). W końcowej części rozgrzewki również
(np. fitness) wykonywane są ćwiczenia rozciągające mięśnie (głównie kończyn
dolnych) metodą statyczną. Nie chodzi tu o zwiększanie zakresu ruchomości
w stawach, lecz o profilaktykę urazów (rozciągnięty mięsień jest bardziej
elastyczny i lepiej znosi obciążenia).
W części głównej zajęć realizowane są zadania zdeterminowane charakte­
rem i celem tych zajęć. Uogólniając, można powiedzieć, że chodzi tu o opanowa­
nie określonych umiejętności ruchowych oraz wytworzenie odpowiednich nawy­
ków ruchowych, a także o wypracowanie możliwości prawidłowego ich wykorzy-
stywania w zmieniających się warunkach.
Przykładowo, w zajęciach z gimnastyki korekcyjnej, część główna poświę­
cona jest na ćwiczenia łagodzące niekorzystne objawy (głównie ćwiczenia elonga-
cyjne, antygrawitacyjne, wzmacniające osłabione mięśnie, rozciągające mięśnie
przykurczone, ćyyiczcnia derotacyjne i inne). Dominują tu jednak ćwiczenia
kształtujące umiejętność przyjmowania i utrzymywania skorygowanej (prawidło­
wej) postawy, wyrabiające nawyk prawidłowej postawy. Nieco inaczej wyglądają
zajęcia typu fitness, podczas których na część główną składają się ćwiczenia aero-
bowe (do 35 minut) oraz ćwiczenia wzmacniające (10-20 minut). Pierwsze z nich
łączone są w r układy choreograficzne, których intensywność i stopień złożoności
zależy od stopnia zaawansowania grupy, drugie natomiast obejmują te partie
mięśni, które były mniej obciążane w części aerobowej. W wychowaniu fizycznym
natomiast w części głównej wykorzystuje się różnorodne ćwiczenia, ukierunko­
wane przede wszystkim na kształtowanie poszczególnych zdolności motorycznych
oraz podnoszenie ogólnej sprawności i wydolności ćwiczących. Niekiedy realizo­
wane są cele specjalne (np. wyuczenie określonych umiejętności sportowych).
194 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne

Zawsze jednak zajęcia dostosowane są do wieku i potrzeb rozwojowych ćwiczą­ i łatwymi do wykonania, a także ćwiczeń wymagających koncentracji ruchami j u ż
cych. Ze względu na niezbędną tu wszechstronność, wynikającą z potrzeb rozwi­ zautomatyzowanymi.
jającego się organizmu, zadania pojedynczej jednostki lekcyjnej stanowią tylko
Nie zawsze jednak, zwłaszcza w fizjoterapii, wszystkie te warunki mogą być
część większego ciągu metodycznego. Dlatego, część ta bywa wielce zróżnico­
spełnione, tym bardziej, że właśnie tutaj trzeba się skoncentrować nad jakąś cechą
wana, tak z uwagi na aktualne zadania, jak i wykorzystywane środki oraz zastoso­
motoryczną, czy specjalnie ćwiczyć słabsze mięśnie. Należy wówczas szukać
wane formy oraz metody.
optymalnych rozwiązań. Nic nie stoi przecież na przeszkodzie, by podobne ćwi­
Dość specyficzne pod tym względem są zajęcia fizjoterapeutyczne. Zróżni­ czenia wykonywać w różnych pozycjach i z wykorzystaniem rozmaitych urządzeń
cowanie tych zajęć wynika przede wszystkim ze sposobu ich prowadzenia. W ćwi­ W tym celu zasadnicze ćwiczenia przeplata się też innymi - np. oddechowymi.
czeniach przeprowadzanych zespołowo cel jest identyczny dla wszystkich ćwiczą­
cych - np. poprawa sprawności ogólnej czy wydolności. Dlatego też treść i kon­ Z a s a d a stopniowania natężenia wysiłku wymaga pewnych modyfikacji
strukcja części głównej takich zajęć nie odbiegają znacząco od podobnych zajęć ćwiczeń, zależnie od „rodzaju" grupy ćwiczących. Nieco inaczej prowadzi s i e j e
przeprowadzanych z osobami zdrowymi, oczywiście z uwzględnieniem możliwo­ w przypadku zajęć kilkulatków (dziecko łatwo się męczy, ale i szybko odpo­
ści ćwiczących. Nieco inaczej jest w przypadku ćwiczeń indywidualnych. Tutaj czywa), inaczej u nastolatków, a jeszcze inaczej u osób dorosłych - zwłaszcza
cele są bardziej szczegółowe, raczej „monotematyczne", ukierunkowane na łago­ obciążonych różnymi schorzeniami.
dzenie określonych niedostatków ruchowych danej osoby. Stąd też w części głów­
nej tak przeprowadzanych ćwiczeń nieraz dominuje tylko jeden ich rodzaj. Czas
trwania tej części jest tutaj sprawą drugoplanową, gdyż w wielu stosowanych
w tym celu metodach liczy się przede wszystkim liczba powtórzeń danego
ćwiczenia. Jest to oczywiście spore uproszczenie, bo w niektórych przypadkach
cele indywidualnych ćwiczeń są bardziej zróżnicowane, co wymusza niejako inną
konstrukcję tej części, ale to już domena kinezyterapii szczegółowej.

W części końcowej zajęć stopniowo zmniejszane jest natężenie wysiłku.

Zadaniem tej części jest m.in. ustabilizowanie tętna, redukcja produktów prze­
miany materii nagromadzonych w mięśniach, ogólne uspokojenie organizmu, roz­
luźnienie itp. Główne środki służące powyższym celom to przede wszystkim ćwi­
czenia rozluźniające i oddechowe, a także rozciągające.
Właściwie wszystkie zajęcia powinny być prowadzona zgodnie z zasadami
budowy jednostki lekcyjnej. Poza przedstawionym powyżej podziałem na części,
za najważniejsze uważa się zasady: wszechstronności, zmienności pracy i stopnio­
wego natężenia wysiłku.
Z a s a d a wszechstronności wskazuje na konieczność takiego doboru środ­
ków, który zapewni podopiecznym wszechstronny rozwój - zwłaszcza psychomo­
toryczny. W fizjoterapii natomiast należy pamiętać o tym, że np. pacjent na od­
dziale urazowym może mieć też inne problemy (np. kardiologiczne czy pulmono­
logiczne). Nie można więc zajmować się tylko ,jcgo złamaną nogą", lecz „całym min
pacjentem". Wiąże się to zresztą częściowo z zasadą kompleksowości rehabilitacji.
Z a s a d a zmienności p r a c y polega na umiejętnym doborze ćwiczeń (zwłasz­
cza ich kolejności). Chodzi m.in. o taką sekwencję ćwiczeń, która sprawi by bez­
pośrednio po sobie nie następowały ćwiczenia kształtujące tę samą cechę moto- Ryc. 45. Przykładowa krzywa natężenia wysiłku na zajęciach wychowania fizycznego
ryczną lub grupę mięśniową, by wszystkie ćwiczenia nie odbywały się w jednej (wg K. Karkosza).
pozycji i nic były jednorodne. W tym ostatnim przypadku chodzi głównie o prze­
platanie ćwiczeń statycznych dynamicznymi, ćwiczeń w miejscu aktywnością Ogólnie, natężenie wysiłku powinno stopniowo wzrastać od początku zajęć,
zmuszającą do przemieszczania się, ćwiczeń trudnych (nowych) już opanowanymi by w około A czasu trwania zajęć osiągnąć maksimum, a następnie łagodnie się
obniżać. Sterując natężeniem wysiłku, należy zwrócić uwagę m.in. liczbę powtó­
rzeń danego ćwiczenia, wielkość stosowanego obciążenia (odciążenia), pozycję,
196 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
w jakiej odbywają się ćwiczenia (np. pozycje izolowane) oraz inne czynniki - np.
na łatwość oddychania (bardziej obciążają ćwiczenia, w których trudniej jest oddy­
chać np. bieg, zwisy). W ćwiczeniach przeprowadzanych zespołowo, obciążenie
powinno być dostosowane do możliwości wszystkich ćwiczących danej grupy.
Gdy grupa jest bardzo zróżnicowana korzystniejsza pod tym względem jest indy-
widualno-grupowa forma ćwiczeń. W fizjoterapii natomiast (podczas ćwiczeń in­
dywidualnych) wielkość obciążeń zdeterminowana bywa zasadami obranej metody
kinezyterapcutycznej, które uwzględniają jednak indywidualne możliwości ćwi­
czącego. Podczas ćwiczeń o innym charakterze (np. wydolnościowych), niezwykle
pomocne są tutaj przedstawione wcześniej, regularnie powtarzane próby wysił­
kowe. Zaw sze jednak trzeba pamiętać o bezpieczeństwie i konieczności przerwania
ćwiczeń, w razie wystąpienia niepokojących objawów (patrz: „Kontrola uzyskiwa­
nych wyników").
Uwagi praktyczne do wykorzystania podczas prowadzenia ćwiczeń
• stworzyć w miarę możliwości jednorodną grupę ćwiczących,
• podczas nauczania nowych zadań ruchowych jasno opisać i poprawnie zade­
monstrować każde ćwiczenie,
• optymalnie dostosować stopień trudności ćwiczeń do możliwości funkcjonal­
nych ćwiczących,
• nie rozpoczynać zajęć od ćwiczeń statycznych,
• nie zaczynać od ćwiczeń o bardzo dużej intensywności i dużym stopniu trudno­
ści,
• ćwiczenia statyczne przeplatać dynamicznymi,
• unikać ćwiczeń jednostronnie obciążających układ ruchu,
• nie koncentrować się wyłącznie na jednym odcinku ciała,
• w sposób przemyślany zmieniać pozycje wyjściowe do ćwiczeń,
• unikać lokalnego zmęczenia mięśni (ćwiczyć przeciwstawne grupy mięśniowe
oraz wplatać ćwiczenia rozluźniające),
• zawsze korygować błędy ćwiczących.
• w razie małej skuteczności tego typu korekcji wprowadzać ułatwienia (np. feed­
back), a jeśli to nie pomaga, rezygnować z ćwiczeń, których nie można po­
prawnie wykonać,
• uatrakcyjniać ćwiczenia (wprowadzać modyfikacje, stosować przybory i przy­
rządy),
• nie kończyć gwałtownie ćwiczeń (w fazie głównej).
19.2. Kontrola uzyskiwanych wyników i ich dokumentacja
We wszystkich obszarach kultury fizycznej (w tym także w rehabilitacji)
stałym ogniwem metody cznym kształcenia ruchowego jest okresowa kontrola uzy­
skiwanych wyników Pozwala ona przede wszystkim sprawdzić, czy zamierzony
cci został osiągnięty, a to z kolei ułatwia tworzenie dalszego programu postępowa-
19. Aspekty organizacyjno-metodyczne przeprowadzania ćwiczeń 197
nia. Aby umożliwić kontrolę efektów kształcenia ruchowego wypracowano wiele
sposobów oceny - zarówno w pewnym sensie uniwersalnych, jak i specyficznych
dla poszczególnych obszarów Przedstawienie wszystkich sposobów kontroli wy­
ników, zwłaszcza tych specyficznych dla różnych dysfunkcji, przekracza ramv
tego podręcznika. Posłuży my się więc kilkoma tylko przykładami, przybliżającymi
ten problem Warto przy tym pamiętać, że - aby określić w sposób wymierny czy
stosowane ćwiczenia przynoszą pożądany efekt - przed przystąpieniem do ich
realizacji konieczne jest określenie stanu wyjściowego. Dopiero porównanie stanu
początkowego z bieżącymi rezultatami daje odpowiedź co do skuteczności podej­
mowanych działań Stosunkowo łatwa jest ocena indywidualnych wyników kształ­
cenia ruchowego, ale - aby wyniki początkowe i końcowe były ze sobą porówny­
walne - muszą być ustalane za pomocą tych samych narzędzi. Porównania mię­
dzy osobnicze czy grupowe wymagają natomiast specjalnego podejścia, ale to już
odrębny problem.
W kształceniu ruchowym postrzeganym ogólnie liczy się przede wszystkim
nabywanie nowych umiejętności ruchowych. Najlepszym tego przykładem jest
psychomotoryczny rozwój dziecka. Do kontroli jego przebiegu wypracowano
wiele testów, które ogólnie pozwalają określić aktualny poziom rozwoju danego
dziecka, a niektóre z nich. poprzez wyliczenie tzw. ilorazu rozwojowego (IR) dają
nawet możliwość jak gdyby procentowego określenia umiejętności dziecka w sto­
sunku do normy, czyli do tego. co potrafi większość jego rówieśników - ogólnie
i w poszczególnych sferach rozwoju Na ich podstawie można też określić tzw.
wiek rozwojowy każdego dziecka. Tego typu testy odgrywają zwykle podwójną
rolę. Z jednej strony służą bowiem badaniom przesiewowym („wyławianiu" z po­
pulacji dzieci z opóźnionym bądź upośledzonym rozwojem), a z drugiej mogą np.
stanowić miernik skuteczności usprawniania tych dzieci. Często są cennym
..drogowskazem" dla tego typu postępowania, wskazując jakich umiejętności
dziecko jeszcze nic nabyło (chociaż powinno z tytułu wieku metrykalnego), jakie
są niedostatecznie opanowane czy upośledzone, a więc na co należy teraz zwrócić
uwagę w dalszym usprawnianiu. W omawianej grupie testów można przykładowo
wymienić skalę Brunet-Lćzine, test Denver (Denver Developmental Screening
Test) czy Monachijską Skalę Rozwoju Hcllbriige. W rehabilitacji dzieci celowi
temu służą też i inne. bardziej specjalistyczne testy - np. ocena rozwoju tzw. reak­
cji ułożenia wg Vojty. czy G M F M (Gross Motor Function Measure) lub G M P M
(Gross Motor Performance Measure). Ten ostatni, w odróżnieniu od poprzedniego,
pozwala już jednak na ocenę rozwoju w kontekście niektórych zdolności moto­
ry cznych.
Dopiero później w kształceniu ruchowy m, postrzeganym nadal ogólnie (wy­
chowanie fizyczne, rekreacja), uwagę zwraca się na sprawność i wydolność
ogólną. Także w tym zakresie wypracowano wiele testów, stanowiących również
podstawę do oceny skuteczności stosowanego programu ćwiczeń. Należą do nich
m i n . : Eurofit (europejska bateria testów, międzynarodowy test sprawności fizycz­
nej), test Webera (minimalnej sprawności fizycznej), testy Denisiuka, Zuchory,
Coopera, harwardzki. marszowy i inne.
 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 19. Aspekty organizacyjno-metodyczne przeprowadzania ćwiczeń 199
198

Szczególny problem stanowi ocena wyników ukierunkowana na dostosowa­ omawiane testy mają u osób z chorobami układu krążenia i oddychania. W takich
nie wielkości obciążeń do poziomu wytrenowania osobnika, gdyż ćwiczenia muszą przypadkach służą one nie tylko ocenie aktualnej wydolności wysiłkowej, ale po­
bvć bezpieczne (nic mogą stwarzać zagrożenia utraty zdrowia, a tym bardziej życia magają również ustalić mechanizmy stwierdzanych zaburzeń (np. niewydolności
ćwiczącego). Dlatego ważna jest umiejętność ustalenia intensywności wysiłku. oddechowej), a także wpływu leków oraz ćwiczeń na wydolność. Oprócz wcze­
W tvm celu często wystarcza prosty pomiar tema. Można je mierzyć palpacyjnie, śniej wymienionych, testy wysiłkowe przeprowadzane są również w innych oko­
na tętnicy szyjnej lub promieniowej, albo używając specjalnych urządzeń - np. licznościach - np. podczas badań zdolności do pracy w niektórych zawodach (kie­
sporttestera czy czujników zakładanych na palec lub płatek małżowiny usznej, rowcy, lotnicy, pracownicy fizyczni), w badaniach profilaktycznych (przed powo­
współpracujących z odpowiednim miernikiem. Poza tym, obserwując zmiany łaniem do służb mundurowych) czy w badaniach epidemiologicznych.
wartości tętna spoczynkowego w określonym czasie (np. co kilka jednostek Jednym z prostszych testów wydolnościowych jest wchodzenie na stopień
ćwiczeniowych, co miesiąc i t p ) . a także prędkość powrotu tętna po określonym o wysokości 20-25 cm przez 3 minuty, a następnie pomiar tętna po 30 sekundach
wysiłku fizycznym do wartości wyjściowych, można w niezbyt skomplikowany od zaprzestania wysiłku. Uzyskany wynik porównuje się z normami określonymi
sposób oszacować poziom wytrenowania danej osoby. dla danego wieku i płci.
Tabela XV. Poziom wytrenowania na podstawie określenia tętna spoczynkowego Tabela XVI. Poziom wytrenowania na podstawie określenia wartości tętna po 30 se­
(wg A. Goodscll) kundach od zakończenia wysiłku (wg A. Goodscll)
WARTOŚCI TĘTNA SPOCZYNKOWEGO NA RÓŻNYCH WARTOŚCI TĘTNA PO 30 SEKUNDACH
POZIOMACH WYTRENOWANIA
WIEK SŁABY PRZECIĘTNY DOBRY BARDZO
BARDZO DOBRY
WIEK SŁABY PRZECIĘTNY DOBRY
DOBRY 20-29 lat > 102 86-100 76-84 <74
20-29 lat > 86 70-84 62-68 <60 30-39 lat > 102 88-100 80-86 <78
30-39 lat > 86 72-84 64-70 <62 40-49 lat > 106 90-104 82-88 <80
a> 40-49 lat > 90 74-88 66-72 <64
£ N > 50 lat > 106 92-104 84-90 <82
U > 5 0 lat • 90 76-88 68-74 <66
20-29 lat > 112 94-110 88-92 <86
> 20-29 lat > 96 78-94 72-76 < 70 u 30-39 lat > 114 96-112 88-94 • 80
£ 30-39 lat > 98 8(ł-9(> 72-78 <70 ca 40-49 lat > 1 16 96-114 90-94 • 88
CO O
0 40-49 lat • IDO 80-98 74-78 <72 > 50 lat > 118 100-116 92-98 • 90
a > 5 0 lat > 104 84-102 76-82 <74

Podobnym w swej istocie testem jest próba harwardzka, a w zasadzie jej

Tolerancję wysiłkową (tak osób zdrowych, jak i chorych) można badać wy­
korzystując różnorodne testy. Ważne jest jednak, aby by ły one bezpieczne, anga­
żowały do pracy duże grupy mięśniowe były akceptowane przez osoby podda­
wane tym testom oraz by dozowane obciążenie było wymierne. O doborze zasto­
sowanego testu decyduje w głównej mierze cci badania, możliwości i stan zdrowia
badanej osoby, a także zaplecze techniczne, czy li sprzęt, jakim dysponuje pracow­
nia. Najczęściej wykonuje się próby wysiłkowe na bieżni ruchomej, cykloergome-
trzc rowerowym bądź ręcznym, albo na stopniu. U osób chorych testy wysiłkowe
powinny być monitorowane (nieprawidłowości w EKG wysiłkowym mogą służyć
zarówno diagnozie, jak i prognozie).
Testy wysiłkowe stosuje się nie tylko w sporcie (podczas kwalifikowania do
upraw iania określonej dy scypliny. jako ocena stopnia sprawności i poziomu wytre­
nowania oraz w celu ustalenia 1 kontroli metod treningowych), ale również w reha­
bilitacji. W tej drugiej, na ich podstawie ustala się aktualną zdolność do podejmo­
wania wysiłków fizycznych (wydolność wysiłkową), dobiera się sposoby postępo­
wania usprawniającego oraz ocenia uzyskiwane rezultaty. Szczególne znaczenie
modyfikacja - tzw. step-up-test. Polega na wchodzeniu przez 5 minut na stopień
o określonej wysokości (51 cm dla mężczyzn i 46 cm dla kobiet) w tempie 30
wejść na minutę. Następnie badany siada i trzykrotnie przez 30 sekund wykony­
wany jest u niego pomiar tętna (po 1, 2 i 3 minutach). Na podstawie uzyskanych
wyników oblicza się tzw. wskaźnik sprawności fizycznej (FI) według następu­
jącego wzoru:
czas pracy w sek x 100
FI=
2 x suma trzech pomiarów tętna
Uzyskany wynik (FI) porównuje się z obowiązującymi normami, w ten spo­
sób określając poziom wydolności fizycznej.
200 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne 19. Aspekty organizacyjno-metodyczne przeprowadzania ćwiczeń 201

Oprócz zastosowania w sporcie, próba ta zalecana jest też przez Światową rozwoju poszczególnych cech motorycznych i/lub opanowania danych umiejętno­
Organizację Zdrowia do oceny zdolności adaptacyjnych układu krążenia do wy­ ści ruchowych, a także ocenę sprawności i wydolności badanych osób. W rehabi­
siłku fizycznego. litacji również istnieją różnorodne testy ułatwiające ocenę uzyskiwanych wyników
postępowania, a ich liczba jest ogromna. Wynika przede wszystkim z mnogości
i złożoności dysfunkcji, z jakimi możemy mieć do czynienia u osób poddawanych
Tabela XVII. Ocena wydolności fizycznej na podstawie próby harwardzkiej wg wska­ rehabilitacji. Z tego też wynika znaczna różnorodność wspomnianych wskaźników
zań Międzynarodowej Federacji Medycyny Sportowej
i sposobów oceny skuteczności usprawniania. Jedne z nich oceniają wprost po­
WSKAŹNIK FI POZIOM WYDOLNOŚCI szczególne zdolności motoryczne, inne zaś pozwalają na szczegółową analizę bio-
<55 zl\ mechaniczną czy kinezjologiczną danego aktu ruchowego. Niektóre z kolei oce­
55-64 poniżej przeciętnej niają przemiany zachodzące w organizmie badanego na skutek różnorodnych
65-79 przeciętny czynników (w tym także ruchu), za pomocą narzędzi typowych dla takich dziedzin,
dobrv jak np. fizjologia, kardiologia, pulmonologia i in. Osobną grupę stanowią „kla­
80-89
syczne" dla fizjoterapii testy i pomiary, jakimi są m i n . pomiary zakresu ruchu, siły
>90 bard/o dobry
mięśniowej czy liczne testy funkcjonalne.

Praktycznie każde ćwiczenie (zarówno statyczne, jak i dynamiczne) może

Należy jednak pamiętać, że istnieją sytuacje, w których próby wy siłkowe są
przeciwwskazane lub powinny zostać przerwane. Wskazaniami do przerwania
takich testów są m i n . : pojawienie się bólu w okolicy klatki piersiowej, duszność,
zamroczenie, bladość, sinica, zaburzenia świadomości, nadmierne pocenie się,
zmęczenie oraz zmiany ciśnienia krwi (nadmierny wzrost, brak wzrostu ciśnienia
lub wręcz jego spadek), a także przekroczenie określonych wartości tętna (patrz:
tab. XVIII). Powyższe zmiany są także sygnałem do przerwania wszelkich innych
ćwiczeń (a nie tylko próby wysiłkowej), natomiast dla zapewnienia bezpieczeństwa
wypracowano też prostsze próby wysiłkowe, pozwalające na nieprzekraczanie
górnej wartości tętna. Ich przykładem jest test P W C 1 7 0 (Physical Working Capa-
city), pozwalający po mniejszych wysiłkach pośrednio (drogą ekstrapolacji) prze­
widzieć wielkość pracy (mocy), przy której dana osoba osiągnęłaby wartość tętna
170/min, co stanowi jeden z mierników jej wydolności.
być swego rodzaju testem. W przypadku ćwiczeń o charakterze statycznym, wyni­
kiem może być j u ż sama możliwość przyjęcia i utrzymania określonej pozycji lub
czas, w jakim osoba ćwicząca jest w stanie ją utrzymać. Przedziały czasowe
(normy) są zróżnicowane, m i n . w zależności od testowanych grup mięśni. Przy­
kładowo, dla mięśni brzucha i obręczy barkowej utrzymanie pozycji >20 sekund -
oznacza wynik bardzo dobry, 15-20 sekund - dobry, a <15 sekund - wymagane
jest wzmocnienie danej partii mięśni. Natomiast dla mięśni kończyn dolnych prze­
działy te są odpowiednio wyższe: >60 sekund, 30-60 sekund i <30 sekund. Pod­
czas wykonywania ćwiczeń dynamicznych, decydująca jest z kolei liczba powtó­
rzeń prawidłowo wykonanego ćwiczenia. W jednym i drugim przypadku przyrosty
czasu utrzymywania zadanej pozycji lub liczby powtórzeń określonego ćwiczenia
są dobrym miernikiem efektów osiąganych przez daną oso r w ocenianym prze­
dziale czasu.

Tabela XVIII. Wartości tętna (górna granica) stanowiące wskazanie do przerwania Tabela XIX. Przykładowy zapis własnych wyników (wg A. Goodsell)
próby wysiłkowej
Dzień Liczba powtó­
WIEK GÓRNA GRANICA TĘTNA
Opis ćwiczenia Obciążenie rzeń x liczba
2 0 - 2 9 lat 170 uderzeń na minutę 1
setów
3 0 - 3 9 lat 160 uderzeń na minutę 1 Wypady w bok 8x2
4 0 - 4 9 lat 150 uderzeń na minutę 2 Opady tułowia w tył w klęku prostym 8x2
50-59 lat 140 uderzeń na minutę 3 Pompki w klęku podpartym 8x2
powyżej 60 lat 130 uderzeń na minutę 4 Unoszenie piłki lekarskiej w leżeniu przodem 3 kg 8x2
5 Unoszenie kkd w leżeniu przodem 8x2
Należy jednak dodać, że poza tymi prostymi próbami pośrednimi, do kon­ 6 Ćwiczenia mm brzucha w leżeniu tylem 8x2
troli poziomu wytrenowania służy też wiele bardziej złożonych wskaźników fizjo­ 7 Unoszenie miednicy w leżeniu tyłem z oporem taśma zielona 8x2
logicznych i biochemicznych, których szczegółowy opis znajdzie Czytelnik np. Wydolność: Czas Dystans
w podręcznikach fizjologii wysiłków fizycznych. Forma j o g g m g 15 minut dowolny
Jak już powiedziano, na potrzeby wychowania fizycznego i rekreacji stwo­ Uwagi: Zero kondycji. Już po 5 minutach miałam dość
rzono wiele testów sprawności fizycznej. Umożliwiają one określenie poziomu
202 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne Aspekty organizacyjno-metodyczne przeprowadzania ćwiczeń
203
Oddzielnym zagadnieniem SĄ zwykle pomiary siły mięśniowej, będące pro­
stym I dobrym sposobem oceny uzyskiwanych w tym zakresie wyników Pomiary
TE. szczególnie istotne Z uwagi na to. ŻE aktualny stan siły mięśniowej stanowi
zwykle punkt wyjścia do programowania treningu siłowego (do doboru rodzaju
ćwiczeń i obciążeń treningowych), o czym powiedziano nieco szerzej w rozdziale
10.4.
NREWID. 12345
Kontrolując wyniki kształcenia ruchowego dąży się do tego. by posługiwać KARTA USPRAWNIANIA
się w tym celu metodami dającego wyniki wymierne, porównywalne. Są jednak
sytuacje (zwłaszcza w rehabilitacji), w których konieczna jest ocena jakościowa. Imię i nazwisko: Ada Adamska
NAJLEPSZYM tego przykładem jest określanie możliwości rehabilitowanej osoby
Dala urodzenia: 13. 05.1942r.
niepełnosprawnej w odniesieniu do warunków domowych, w jakich musi egzy­
stować Jest to szczególnie ważne zwłaszcza w stosunku do osób w podeszłym Adres: ul. kowalskiego 11/6, katowice 40-013 tel.: 0700660010
wieku Rozwiązaniem idealnym, lecz w praktyce właściwie nierealnym, byłaby
Rozpoznanie kliniczne: osteoporosi»
ocena każdego pacjenta w jego własnym domu. Wobec powyższego, oceny takiej
dokonuje się zazwyczaj w warunkach klinicznych, za pomocą rozmaitych torów Data rozpoczęcia rehabilitacji: 11. 05. 2002r.
przeszkód, a więc w warunkach symulujących niejako sytuację w domu osoby
niepełnosprawnej. Testy tego typu pozwalają przede wszystkim określić możliwo­ Wywiad: 1.05. br. przy podnoszeniu 2-letniego wnuka z podłogi wystąpił gwałtowny boi w oko­
ści funkcjonalne danej osoby, a przy okazji wskazują nad czym trzeba jeszcze po­ licy piersiowej.
pracować, by dana osoba byia samowystarczalna i w których czynnościach będzie
potrzebowała specjalnej pomocy (np. zastosowania przedmiotu ortopedycznego
czy pomocy osoby trzeciej). Na stosowanych w tym celu „torach przeszkód" wy­ Data Wyniki kolejnych badań Zalecenia
konuje się przede wszystkim proste czynności - np. chodzenie po różnego typu
nawierzchni (np. dyyvan, murawa, piasek), pokonywanie schodów, pochylni, cho­ 7.05.2002 Padanie przedmiotowe: u chorej Ćwiczenia antykifotyczne, ćwi­
dzenie ponad przedmiotami umieszczonymi na podłodze, omijanie ich oraz zmiany stwierdza się pogłębiona kifozę pier­ czenia izometryczne mm. brzu­
kierunku ruchu (skręt, obrót), a także wstawanie (z krzesła, fotela, łóżka), otwiera­ siową, mięśnie przykręgosłupowe sil­ cha i pośladków. Marsz po rów­
NIE drzwi, podnoszenie przedmiotu itp. Pokonywanie takiego toru przeszkód, czy nie napięte, osłabione mięśnie brzu­ nym podłożu na dowolnym dy­
wykonywanie różnych czynności, rejestrowane jest nieraz kamerą video, co uła­ cha. Utrata wzrostu względem max 3 stansie, w umiarkowanym tem­
twia analizę niedostatków ruchowych Bierze się pod uwagę głównie możliwość cm. pie, co drugi dzień przez ok. 30
wykonania danej czynności, aczkolwiek często posługujemy się także próbami minut.
dającymi wymierne wyniki. Przykładem tego może być pomiar dystansu, jaki Badanie densytom et tyczne. Edukacja odnośnie poprawnego
może przebyć dana osoba (test marszowy) lub dystansu przebytego do konieczno­ &MD L,-L0.662 g/cm'. wykonywania czynności dnia co­
ści zatrzymania się np. z powodu odczuwanego bólu (tzw. dystans chromania), czy T-Score: -4.43 Z-Score: -2.67 dziennego.
TEŻ liczba stopni (lub pięter), które chory potrafi pokonać. Można też oceniać czas
pokonania toru przeszkód lub posłużyć się testem funkcjonalnym, który w skali RIG:
punktowej oddaje aktualne możliwości usprawnianej osoby. Spłaszczenie przednich krawędzi
trzonów ode. piersiowego, pogłębienie
Zarówno w trakcie nabywania nowych umiejętności ruchowych (wychowa­ kifozy, mocnie] zarysowane kontury
NIE fizyczne), jak i ich doskonalenia (rekreacja, sport), czy też przywracania (reha­ kręgów
bilitacja), ważną rolę odgrywa dokumentacja Przedstawienie uniwersalnej recepty
Data zakończenia rehabilitacii:
NA dobrą dokumentację nie jest łatwe, a nawet możliwe, co wynika m i n . zc specy­
fiki poszczególnych obszarów kształcenia ruchowego oraz z konieczności indywi­ EPIKRYZA:
dualnego podejścia do poszczególnych przypadków, zwłaszcza tych bardziej zło­
żonych. Zawsze jednak dokumentacja taka powinna zawierać dwa zasadnicze
elementy - co robiono oraz co osiągnięto (wynik). W rehabilitacji natomiast po­
winna również zawierać najistotniejsze informacje dotyczące klinicznego stanu
danej osoby (rodzaju i stopnia dysfunkcji). Często zresztą karta zabiegów fizykal- Ryc. 46. Przykładowa karta usprawniania
204 Kształcenie umiejętności ruchowych - podstawy teoretyczne i aspekty praktyczne
nych czy usprawniania jest integralna częścią tzw. historii choroby (zwykle jako
załącznik). Jako załączniki funkcjonują też wyniki różnych badań dodatkowych,
a tylko wyniki najważniejszych z nich są wpisywane do karty usprawniania. W od­
niesieniu do różnych metod pomiarowych czy terapeutycznych często propono­
wane są specjalne sposoby zapisu danych o stanie funkcjonalnym pacjenta i zasto­
sowanych procedurach terapeutycznych. Obecnie coraz częściej w tym celu korzy­
sta się z metod informatycznych. Wiele metod pomiarowych jest dziś „skompute­
ryzowanych", a uzyskane wyniki, oprócz wydruku, przenoszone są do baz danych.
W wychowaniu fizycznym dokumentację (z konieczności dość uproszczoną)
prowadzi nauczyciel, w rekreacji - najczęściej sam ćwiczący, w sporcie - trener
lub zawodnik, a w fizjoterapii - terapeuta. Ten ostatni często korzysta również
z szerszej dokumentacji lekarskiej, zawartej we wspomnianej wcześniej historii
choroby. Nieraz bowiem określone badania (w tym także o charakterze badań
czynnościowych) zleca lekarz prowadzący chorego, a ich wyniki mogą być dla
terapeuty cenne w programowaniu usprawniania i kontroli jego rezultatów. Zdarza
się też, że dokumentację prowadzi sam pacjent - np. wtedy, gdy ćwiczy w domu.
Taka udokumentowana samokontrola jest stosowana przede wszystkim na dalszych
etapach rehabilitacji, a zwłaszcza podczas podtrzymywania wyników wcześniej­
szego usprawniania.
20. P I Ś M I E N N I C T W O
1. Atkinson II., Deane A:. Ćwiczenia z taśmą dyna-band. Świat książki. Warszawa 1995.
2. Ayres JA:. Sensory Integration and the Child. Western Psychological Services Los
Angeles 1989.
3. Awes J.A.: Bausteine der kindlichen Entwiklung. Springer Verlag. Berlin-Heidelberg-
New York 1992.
4. Bahrynowska-Fic J:. Właściwości ćwiczeń fizycznych ich systematyka i metodyka
PZWL. Warszawa 1987.
5. Borkowska M.: Uwarunkowania rozwoju ruchowego i jego zaburzenia w mózgowym
porażeniu dziecięcym, Wyd. Zaułek. Warszawa 1999.
6. Brownstein B., Bronner .S'.: Functional Movement. Churchill Livingstone, New York,
Edinburgh, London. Madrid. Melbourne, San Francisko. Tokyo 1997.
7. Brunnström S:. Clinical Kinesiology. F A . Davis company. Philadelphia 1996.
8. Cailliet R.: Undrestand your Backache. F.A. Davis Company, Philadelphia 1987.
9. Czerwiński R.\ Gimnastyka wyrównawcza dla pracujących w pozycji siedzącej i stoją­
cej. Wyd. Sic!. Warszawa 1995.
10. Dega W., Milanowska K:. Rehabilitacja medyczna PZWL. Warszawa 1993.
11. Dybińska E.\ Nauczanie pływania dzieci w wieku 1 do 4 lat. Wyd. „KASPER".
Kraków 2000.
12. Galley P.M., Forster A.L.: Human Movement. Churchill Livingstone. Melbourne,
Edinburgh, London and New York 1987.
13. GoodsellA.: Twój osobisty trener. Wyd. „MUZA" S.A., Warszawa 2001,
14. Górna K., Garbaciak W.: Kultura fizyczna w szkole. Wyd. AWF, Katowice 1988.
15. Górna K., Garbaciak W:: Kultura fizyczna w szkole. Wyd. AWF, Katowice 1994.
16. Grabowski H:. Teoria fizycznej edukacji. WSiP, Warszawa 1997.
17. Grabowski H.: Co koniecznie trzeba wiedzieć o wychowaniu fizycznym. Oficyna Wy­
dawnicza „Impuls", Kraków 2000.
18. Janiszewski M: Muzykoterapia aktywna. PWN, Warszawa-Łódź 1993.
19. Jezierski R., Rybicka A.: Gimnastyka. Teoria i metodyka. Wyd. AWF. Wrocław 2000.
20. Jóźwiak Z-W.: Ręczne dźwiganie ciężarów. Instytut Medycyny pracy im. prof. dra.
med. Jerzego Nofera. Łódź 1998.
21. Jóżwiak Z. IV.: Obciążenie układu ruchu w praktyce pielęgniarskiej, instytut Medycyny
pracy im. prof. dra. med. Jerzego Nofera, Łódź 2000.
22. Korkosz K.: Gimnastyka, Wyd. AWF. Katowice 1993.
23. Karpiński R.: Nauczanie pływania. Wyd. Ryszard Karpiński. Katowice 1997.
24. KempfH.D.: Szkoła pleców. Wyd. Sic!. Warszawa 1994.
25. KempfH.D.: Szkoła pleców dla dzieci. Wyd. Sic!. Warszawa 1994.
26. Klein-i'ogelbach S: Funktionele Bewegungslehre. Springer Verlag. Berlin, Heidel­
berg. New York 1977.
27. Listkowski M.: Stretching. Sprawność i zdrowie. Wyd. Marian Listkowski. Łódź 1994.