İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası Cilt 16, Sayı 3-4 (1950)

(İni. Trol. KhüriıU Mardin

rtojm a l i m HM* A I I A M M RMV>4

ÖNSÖZ

çuncu S u l t a n M u s t a f a devrine- müsadif hicri 1172 yılında Ounanit

devleti teşkilâtına ithal olunan •//...• Demleri) adlı ilmî meclisler
hakkındaki malûmatımı?, işin a z a m e t v e e h e m m i y e t i lı» mütenasip d e f i l ­
dir. Derslere nihayei verildiği t a r i h t e n iıiharen g e c e n şu s o n r u h u asır
müddet zarfında bu mevzu üzerinde i l m i esaslı bir taharri ve tetkik
yapılmadığı için bizi velyeden nesiller müesseseye nufu/da çok füçluK
çekecekler v e tetebbua şerrimle o l a c a k mehazlar bulamayacaklardım

İki yüz s e n e y e yakın u z u n b i r z a m a n d e v a m e d e n şu kıymetli mües­

s e s e n i n d i k k a t e değer hiç b i r iz bırakmaksızın u n u t u l m a y a mahkûm bulun­
ması ve tarihin derinliklerine adeta naktklıcrah gibi süzıılün jtflfnrM
ilim namına doğrusu acı b i r m a z h a r i y e t olduğu kadar ahlafın hihakkm
t e n k i d i n i d e müstelzim ve t e l a f i s i mümkün o l m a y a n b i r m a h r u m i y e t t i r

Yüksek ve cazip mansıblan kendi İhtiyarlarile terkederek huuın

mevcudiyetlerini ilme hasreden memleketin binlerce güzide. fHakâr
âlimlerinin çalışma f a a l i y e t l e r i n e s a h a o l a n bu d e r s l e r d e y o r u l m a k bilme -
y e n m e s a i s i y l e temeyyüz e d e n şahsiyetleri bilmemiz, tanımamız tvplmız
için bir kadirbilirlik borcudur. Halbuki, bahsi geçen der>lere Mirak
eden zevatın tercümei hailen söyle dursun, isimlerini bile lam
suretle istikra edebilir durumda defciliz. Arlık hu h i d m e r i de Osmanlı
tarihini esaslı, i l m i ve mümkün mertebe bitaraf yazmaya gayret eden
Hammer gihi yabancı müverrihlerden beklememeliyiz . 1
îhtü^as hakımın-

lı Mıumnrih m l l v M İ t l M n m m d d** huııif dtrMi'rirn- t i m i m vtmi«lir. r * r I h l n *

Atfı !»••> m e r h u m i D i n f i m l n n lı'rrUmnM >Tt|>llrlk-mı-ml» « l a n kiMiımA» -H. HTd'
M-nt'Jii IUUIHI l / n h millrkt-n müverrih ViifciJiun ıuklı-<tLlıil£i k u v l y y m ıruhi+mcl <*J-r»
hknuiinriıı Uk t a k r i r --lnrıun hutur l i r r a l hakkıruU- malûmat v e r l l m i * vı- \H. U * " t ,
yılı vukUHiı aftİRÜltrkcn ût huzuı istllarlllla W ıtıecLln* mklMfnı kı-vll>rlinı< Unr.ı.»

Hnmmvr'ın nltannıvnı l ı l « m müverrih Nolrmı Tun m r k c n l «tf»» Ur U m u -

HH4 HU'/lfk DERSLERİ

dan tarih ilmini seçenlerimize* bu ehemmiyetli mevzua layık olduğu

itinanın gösterilmesi, d e r u h d e e d i l e n hidmetin z a r u r i icablarından ve bu
v a d i d e i l m i n başka s a h a l a r ı n d a çalışanlardan fazla muvaffak olacakları
da inkâr k a b u l etmeyen hakikatlerdendir. Hele h u hıdmet ve himmet

• •i ' hu.- bulunman l l l b a r l l e Alırımı Lliaruımn bütün Lehçelerine derin vukufu İle

-•fır eden güzide fazıl uıkerl müverrihimi?! muhterem Çalara I Halil Sedeıfden

tercümelini rlen etmiştim. Bu defa kendilerinden uldıflım hakkımda pek fazla

ı.h ve ıMıı.ıi, muleaammın v e tercümeyi m u h t e v i kıymetli mektuplarım b u r u y u

aynen d e r e 11e şükran borcumu aleni *urette İfa e t m e k İsterim :

«time râgip ve Ulemaye mültefll u l a n padişah Ramazan ayında huzuıundu

mükabele o k u t u r ve d e m t a k r i r ettirirdi. Bu cihetle, ulemanın benamlanndan bej

zat y a n i f e l v a e m l n l E b u b e k l r , hünkar Imumı H n m i d l M u h a m m e d , Meşihat hükkAmın-

dan Idrl* efendilerle müderrisinden MUzeMef ve LtmalL efendiler i n t i b a h ve memur

••dildiler.

Padişah. Kur'anı Kerimde: JEy iman edenler? Dalma adaleti gözet ley i r i

ulunuz L> 1
iradel llahlyeılle havlayan 4 üncü sürenin 134 üncü âyetinin tcrslrlni

»•ledl. Cereyan eden mübahesede en z i y a d e Liyakat ^OH teren Müze Her ve Idrls

efendiler olduğundan h e r b i r i n e yüzer d u k u l ıhsıın b u > u r u l d u . ıHnmmcr'In dumanlı

T a r i h i adlı e s e r i n d e n , Haziran IT."." C i l t V I I I , «ah. a * > Ş t t i Vlynnaı.

(10-12 İtin ı"ı ..ih ı frangı kıymetinde o l u n d u k a t i l k Venedik Cumhuriyetinde

UtMvUl etmiştin. [ 3 u hesapça 100 d u k a t , fljı Osmanlı altını etm1« oluyor.t

'Ulûm ve ahkamı »er'lycdekl behrel k a m Nenize z u m i m e t e n hakikaten luhul-U

ulemayı hukukdan olan zatı sen ly> e l e r i n i n flelzl kembızuaye havale buyurdukları

• cümeyl pek ri.ui/-in. nlma»ın;ı rağmen, büyük ve derin bir iftihar ile vanmuk

ijıkdlm etmekte olduğuma emin olunuz. Ardına benzetmefte lulıslınv.t

Halil M » ı
Tercümeden anlaşıldığına Rure h müverrih V^sıfdan nakilde bulunun Hanmer'ln

lisanımıza h n k k l l e vakır olmamasından dolayı verdlftl malûmatla İki ııhulu darılır:

1. M u h a t a p l a r anısında S a r a y hocam llamldl Muhammed efendlle Muhammed

NaM efendiyi aynt zat zannederek yalnız birinin İsmini kayd İle iktifa elmli ve

m u k a r r l r ve m u h a t a p altı z n l t n n terekküp <Hten h u İlk İlmi m e c l i s i , mukarrır dahil

"Imakfiızın, muhatapların adedi olan h f l /atfa teşekkül elmU ^llıi ttijsirimittlr. İki

Muhammed efendiden birinin ismin» Oıy hususundu belki hu be* ndedl 4H nai'k
'dmuıtur.

Uetlbu teşkil eden allı zatın her bitine yüzer alim ihsan ohmmut İken

müverrih VAsıfın ibaresini, ynnhs anlamak yüzünden <ve h r r b i r i i * tabı nüsk i h -

llzalb) cümlesi Hammerl. mulcrlzlcrln muvaffakiyetler» zunnınn düsÜrmtU mu­

karrlr tnrufındnn Iskfıl ve i l z a m o l u n a n ve blnacUcc hncll bir duruma dinen İki

muterizc ynnl MUteller ve Idrls efendilere ftdeln bir muvaffakiyet nisandı glhl

mükfıfnlen yüzer atlın verildiğini Insrlh elmlutlr. İlmi m e r l l ı l l e n k l l eden .il») 7 ılın
n e t i c e s i n d e 'Makteh tkâUr o l a n n i s y a n d a n s a y ı l a n b i n l e r i aşan K*ragat
htbi büyük âlimleri kurtararak namlarını ve h i z m e t l e r i n i t a h l i d gibi
h a d i s i şerlide (ihya) diye tavsif huyurulan mazhariyete nail kılmak
h a k i k a t e n gıptaya değer b i r s a a d e t t i r .

M a l û m olduğu veçhile, s o n i k i asrın R a m a z a n aylarınd ı m e m l e k e t i n

irfan merkezi olan tstanbulda yüksek ilim mahfilleri, huzur derslerine
a i t şuun i l e uğraşır ve padişah h u z u r u n d a t a k r i r o l u n a n münazaraiı t e f s i r
derslerinin mübahese ve münakaşalarında varılan neticeler her ilim
münfesihini ilgilendirirdi. Havas için R a m a z a n feyizlerinden biri de b u
d e r s l e r i n muhassatalarından istifade İdi. Tefsirde ihtilaflı telâkkilerden-
yüksek v e s a l a h i y e t l i i l i m m e c l i s i n i n t a s v i b i n e m a z h a r olanını öğrenmek,
zamanımızda Temyiz Mahkemesi İçtihatlarına vukuf derecesinde ameli
b i r e h e m m i y e t i h a i z d i v e takarrür e d e n neticede de itminanı t e m i n bakı­
mından müstesna b i r k u v v e t mündemiçti. Çünkü l a k r i r ve ıefsir o l u n a c a k
âyetler üzerinde mütehassıslarda padişah huzurunda mahcup olmamak
endişesi de munzam olarak teksif olunan ceht ve mesai ve çalışma
mevzuu olan âyeti k e r i m e y e hakkıyle nüfuz için h e y "et müntesiplcrince
kütüphanelerde bütün sene devam eden müklhhanc g a y r e t ve nihayer
h a r a r e t l i b i r mübahese ve münakaşa süzgecinden geçirilerek ve b a z e n de
seçilen h a k e m i n k a r a r ı n a mutas'aat edilerek teshil o l u n a n netice, telâk­
kinin isabetini kabul için ka'tı bir karine idi. B u m u n t a z a m ve en y e l
i l k k a t l i azamî c e h i l , şeyhülislam Ehüssuud m e r h u m Kini mümtaz müfes-
rler yetiştiren memleketimizde tefsir ilminin de inkişafına medar
uluyordu.

Derslerin f Bidelerini lamin için takrirlerin «iJim /manidir diye

a r a p ç a değil lürkçe yazılarak b i r e s e r h a l i n e ifrağı, i k i n c i S u l t a n A b d ü l -
h a m i t d e v r i n i n evasıtına doğru emrolunmuş ve b u i r a d e d e n s o n r a mükar-
r i r l e r d e n bazıları t a k r i r l e r i l e s u a l v e c e v a h l a n türkçe b i r e r risale halinde
t e d v i n ve zatı şahaneye t a k d i m e t t i k l e r i c i h e t l e , m a s r u f m e s a i hu s a y e d e
kısmen olsun muhafaza olunabilmiştir. Tesadüf edilen risalelerde muha­
tapların, s u a l l e r i n i z a t i mühürlerile de t e v s i k e t t i k l e r i görülmektedir.

Memlekette temeyyüz eden ve diğer resmî vazifelerden îecorrütl>

k e n d i l e r i n i t a m a m e n i l m e h a s r e y l e y e n zamanın Osmanlı ve yabancı, güzide
hüyük islâm âlimlerinin, halife huzurunda resmi mahiyeti haiz dfeHh
a k d e t t i k l e r i münazaraiı m e c l i s l e r d e . Kuranın t e f s i r d e ilgili bahisleri a k l i
ve n a k l i m u h t e l i f i l i m l e r d e n h i l i s t i a n e en hürde l e f e r r u a t a kadar MtfeM

heı b i r i m - yüzer m i t i n v e r t l r i t i l y»lundakl müverrih v a s ı l ın U s r t h i n d e B M f M M

padişahın TUrk usul v r şiarına mugayir toil>h- tatlımı) b» ılurum ihdas elmiyef**ı

W hele İlim ve fazlı cümlenin müsellemi o l u n mtıknrrh letvaemhıi k b u b e k l r efendiye

laınu rrvh L'ormlyeeeH'i pslk^rdır

Tenkil v e münâkaşa y o l u y l e t e s i r d e n m ü m k ü n olduğu k a d a r a z a d e . ureıie
t a m i k v e t e t k i k edip, a r a l a r ı n d a kat'î b i r n e t i c e y e v a r m ı ş olmaları v e b a z e n
de i l m i kudretleri müttefakunaleyh olan mümtaz ve r e y i muta» zevatın
padişah vasıtasile hakemliğine müracaat edilerek bu kudretli şahsiyetin
r e y i l e müttefikan a m i l olmaları 1
P şüphesiz k i ilmî hüyük b i r hâdisedir.

ı.,. .Sultan Selimi Sali» hnxrellerl ulum ve munrife iiynde raftbel ve IH

etmekle- Kama/unı şerirlerde mrttud olan Hu/ur IJr»ler|nde ı Uh m l l m l y y e tekenin ı

ve tevı-asü ederek mukarrlıler lir muhataplar beyninde eereyan etti n mübahesai

bayatı m u h a s e m e v e müsaeere m - k t l m H l r i p y e k d l i e r l İkna ve I t k a t edeme/ n l d u k -

larından nihayet kimsenin lıir d l y e ı e i i kalmamak ve nurbahesatm HsfkSMİikkl han

ve s e v a b a milyar IttUuix ulunmak U?re haeel müşarünileyh i m l i a d -ı s e n l y e hurtıı

ıUT* 1erinde bulunmaya memur olduflundun tfe*a «ünleri h u z u r u hümayuna duhul İle

vaiolunan mimlere oturup mubııhtsin ve mumı/lrlne mahukı ivil J kabul ohluftu

ol vaktin ahvaline vukufu (ilan barı esnllxel kiramdan mıvmu olmuslur..- Ovriel

tarihi, ftnrı e l l i . n a h i f e 32n.

Müşarünileyh declläl m\. MÜ rt bentle Seyyit Muhanımed ı fendidir, Cevdet pata

merhum, bu 3iıl hakkımla su mııtiımatı veriyor:

«Muhammeıl vfendi. Antalya müftüsünün oğlu • ı ıp Ayııktı kulupham- de^ u

marul nbm lalı faxallalmaltjr. U l a tarihimle tevellud e d i p >U/ sene muammer

• »Imusiur. 6 7 d e müderris, ve 03 .le Yenişehir molhuu olup ve İflHi senesinde Mekke

payesi ve ile HidareH Anadolu »ayesl u l u p İM 1 le bilfiil Amıriolu Knjcmııker*

olarak müıhtetl U r f İyesini İkmal İle Inflflal ı>l t i k t e n s o n r a l*hu IV neneni SeMlnin

muntmuıTımbı vefat eıtlp Uskurlarda Miskinler kurhünde defnnlunmu*lur. llmıinı

•tünyevlyeye asin s u r f r z l h n e t m e y i p k a f f e l evkafını n e s r i ulûm v e fünuna hautet m i *

ve h e r f e n d e miıhlr ve :ısrındn blhemla b i r fii/ılı mUiı'habhb olnrak asrındı Mflsj

mesuhlrl ulemadan ııddulunanluı hu/urunda «akildi makamında deiH İken etvui a

ruftan tekrdlüften fı/fule dervlsnlhad ve pakltlknt, snllh ve Ahiri b i r /alı kesliıll-

mehamlcl o l u p akranı münkariz o l d u k i a n unskn Oelenbevl İsmail e l e n d i ve Taturı ık

A b d u l l a h erendi klhı müsellemi a l e m nbın snklrrianının d a h i arkasını nlup ^llmlslır

Andan sonra Persaadete n l kalbde bir f a l ayak banmadıûıminn l l n t l m e j uh'm.ıl H u m

ıtt-nltse seiendıı ı C e v d e t t a r i h i , K nei e l i t , s a h l f e X*0.

C v v d c t pasa m e r h u m , y i n e bu bayük u t t mı baıkn hlı münasebetti Imhıerierken

ıu mUtıılenyı yürütmektedir:

«Serdeiterl müsahlrl ulemn. Ayaklı kütüphane de> a maruf ahm Mmu/n.u

etıeyit M u h a m m e t ! efendi İdi k i . A n t a l y a müftüsünün n*lu u t u p ulûmu ûllyeyl t a h s i l

ve kcmalâtı Insnnlyeyl tekmil ellikten sonra M-lfi tarihinde Uvruadete Firnis 1*e

d i b i r müddet A r t e O s m a n paşazade A h m e l pasa i l e l a n r a t a r d u rievr-u sefer e t 1 " i r k a?

d e n «ultra Aıllıınetle i s t i k r a r eylemiştir. R i v a y e t u l u n u r k l , Demanılete vüruduirin hır

e i h e l imtihanına TeAıdUf edüp nneıık r l h e t l m e r k u m e n l n mülehayvl/anı e * a l i i r ve k n - h -

N e yazık k i varılan MJ neticeler hakkında bugün etraflı malûmata sahip
tjfjjpm.
Vak'anüvi* tarihlerinde Ramazan aylarına ait -ujr. ve hadiseler
arasında bazı vak'alar münasebet ile birkaç satırlık yazıları ve huzur
dersleri nizamına dair yalan yanlış verilen bilgilere tesadüf edilmekle

mayi müdcnlsinden birine irvıim n i ü ^ m m u n ve Dİ sırada ustaduikül ve ders v . - k b i

bulunan, telifalı meshurı- sahihi Ka*Jıhadı Ahmet efendinin huturunda ledr^muhin
b i r i n i n tereihl m u t l u n ve m u l t e r e m ıdduftumlnn bu i m t i h - n bittabi w h i • mirdUdeyı
münhasır olarak tulebei ulum »öyle Ansa, luı>EI^I der* horalarının bu Imilhrınn
d u h u l l e r i r n U de£ll İken M u n i z a d e Mubamnu-d elemli K*t£.-ıbadL>ı plıltrvk tn.tlnanu
yazılmak ü/ere kendisini j r z e i m e & i n nu imtihanın berveehı mesruh müderrisim k i r a m ­
d a n ve e r i l l e r i benftmılan ha/ı 21-vula münhatır Mİduûumı k •. Hl/nr llfıkMl
beyan ve I f f l k A r e>ledlftlnde Muhammed elendi rinhl ! 1 B e n i m fflmrım nhrl 1ı-*i1dh
I v l k l İShal-l vüeul kıızlyesldlr, | deyip Kaıâbadl 1*e ı>ıhlv1l aTakı lutmu*. Jılemıb
kendisinden i m u k n a l i m dlyeı-ek ferdin vuıudunu i t i r a f »lı*tı •••• bir miıtev/iTTi
7ût nJmaftln htınurumiit hu »oflanın bayie iıbuiı vueud lAkıniuıinı lefevvuhe b-tlram
kemliye gayet Kiran uelen-k muı-errel Mııhiimmııl efendiyi hjohhnı bildirmek iran
ı i V k n la o t l u m • deyup imtihana f»ırmrft>' ruhsal vrrml- olduğundan yevmi mrvul
ve m u a y y e n d e lmtlhnn;ı . • n . - . , e e h a b l r e l esalhre İle hı-inhrr e f e n d l l m u m a i l e y h ilah'
neterek lEküne rinnssı neeben enrvhayna 1 in r a m i m en e n * ı r l n n * M r âyeti kerimi-
sinden der» pimi e r i l M» mütale«ya oturduklarından rak aaman müruı eimeksirm
ıl>erı >Hpmm v a r mı '1 d e n l l d l f t l Eibl M u f l l r a d e Stuhanım^l e l e m b meelm Imllhann
1 ıkıiBtlijı Ku/âbadl tanırından ıltluam ve ıtırı dikkat w fhrimum lir -ı--.me>ı»n
olunan hunea esıilei dakika ve e b h a n nmlkayn bilalı-Vnikkui • evab verieek kafin
hakayıkı hlkemly-e ve daknyıkı a r a b l y e kendisinin mı»l,ıhhn Ve bir murtemmıo
külüphnne gibi her ne aranılan ma*hui ve mUddehark olduğunu ımrerrk Ki.ıabadı
ilahi lllraf ve insafa meıbur o l m o i i n makamı imtihnndnn me*kn İhtirama w t ile
kanısına nli|> isal w İkramdan s n n r a salı Imtthan olunarnkları eelh ıh umdei
mehhas olan teni liıf/ının rnbtımı dalı bazı « I l ı * irnd eyledikte euınlesl demtn-str"
uel-U hayret «Imnila <Ute. «U m o l l a b u mebhasl b u l ve t e * r l h i - y l e d i k t m luiftka
h e r İte s u n i e t t i m s e bihıleTeddül eevnh v e r d i , ne dersini? " I rilyleek edmleıri Ayaklı
kütüphanenin fıuhnı itiraf etmişler ve I M U I keyfiyeti -eyhülislnmı asra »n-u
inha İte MUfl1*ade hakkına hürmel ve 1 la yet olunmasını m i l d i , eylemiştir Kn/:. t m d i n i r
vefalından sonra bütün buiün meydan kendiye kalup üstadülkül W feTİdUlasu
olarak menem d l t e m t s l • d a l y e * l l e dehre l»U£na eden nu-e f u h u l u f u r e l a ve - llâmeı
usu «etlnen nlee e f a h l m l u l e m a h a l k a l d e m i f m l n d e jınnuzedet I s l l f s d e a t i «eldik l e n
ülküden menkuldür 8 a m utema*ındnn olup munhheren l*.'r»aadı l e «elerek talim W
tıtlrtsl ulum ile meşhur a l a n meşhur Refprrelanl rayei erklyndan hakimtm.npp Mj
ratı fa/jıllsimal olup n n r a k ıltumdn u l e m a ynklur» d n v a s m d a bulunmısı s a d n eihnfc
müteveffa Hatip pa»»« C t r a n ırelmekb Drrsanrtflle nn?nla mUbahose HHre<-ek ve
ve b u m u h t a s a r ve mağşuş malûmatta bile insanı h a y r e t l e r e düşürecek
d i k k a t s i z l i k l e r , l a u b a l i l i k l e r görülmekledir. Meselâ münazaralı ilmi mec­
l i s l e r teşkili usulünün teessüsünü v e l y e d e n beşinci Ramazanda t a k r i r olunan
b i r dersde m u k a r r i r i l e m u h a t a p arasında sertleşen muhahesede belki
'Ziilfiyara d o k u n a n b i r hoca, d e r s i müteakip Bnzcaadasına n e f y n l u n m u s -
tur. Vak'anüvis b u hâdiseyi t e s b l t e d e r k e n hocanın İsmini bite t a s r i h e
lüzum görmeyerek gazaba uğrayan zatı belki i s t i h f a f veya hadisenin
şeametinden t a h a f f u z v e i h t i r a z m a k s a d i l e (Tatar efendi) demekle iktifa
etmiştir-'. Şimdi vak'adan i k i asır sonra bu T a t a r efendiyi öğrenmek

bu davayı mü t e a z z i m a nesinden ccçlrecek bir /ui taharrisinde bulunma* İse Üt

meveudlnru KÜvenomeylp fakat Ayaklı kütüphaneyi ma kestirerek mafllbullnl

jına k e s i r ve İhtar e y l e d i k t e n s o n r a b i r seee m u h s u s e n İkisini d n h t d a v e t İle I d r u y e t l

kerimeden bahlı a e a r a k İkisini t u t u j t u n l u k l a üe s a a t kınlar m U h a h e s e mürnted o l u n

Sefercelanl her ne lamTa sevkt emendi mübahene elti İse Ayaklı kütüphaneden

m u k a b e l e ! s n h l h a s ü r m e k l e ıHazı* vahldün m l n e l f i l e m n ı deyu müşarünileyhin k a d r i m

İLlrnfİIe b e r a b e r K u m d a f i l i m v a r IdUftünu i l a h i ftlrafıı m n l ı u r olmuş •'• U mırvidLr -

Cevdet Tarihi» -I üneU * i i l , sııhlfe 210.

Cevdet pasa merhum, Müminde Muhammed efendi hakkında daha b i r çok

lelklklerde b u l u n d u k t a n soi müellerntının a/h&ına temas ederek «aktıdI Gelen-

bevl timail e f m d i n i n telifalınrinn memleketçe c o k f a y d a l a r temin edlldiftlne auırelle

dlyur kl :

< Keşke hneel müşarünileyh hazretleri dahi burk SHİlfüz^lklr I m t İhamı ıluır b i r

rısak-rtk y a z m ı ş olsaydı K a z a tısalinin b y l e fikri d a k i k v e İltizamı a m l k Lte ae vadba-

Isarel dubarı tahkik ve tetkik eytedlftlne ve marekearayı ret ve iradı olan

leni mebhası e n e v h a y n u ' d a k l e n m i y d i , ynksa en e n z l r d e k l en m i y d i 7 K t e r . n n a c -

burnuna kesbl v u k u f ederdik. Cevdet t a l i h i . 4 Uneti e l l l 4 sııhlfe UM.

YıınuM suresinin İlk Ayeti olan b u ayeti kerimedeki tem terin Huzur nem­

lerinde yani h:ıklkl durumu trsbll İle mükellef ilmi meellsde İzahı yine tur der*

vekiline naılp olmuştur. Filhakika İkinci lultan AhdUlhnmld devrinde den vekili

ve a y n i zamanda Huzur Dersi mukarrlrl ulun Gumülı-üneN Asım e r e n d i merhumun

huzurda ders utarak hu ayeti kerimeyi mlinarnralı bir tarzda takılr eltltl Yapılan

arastırmnlardn anlaşılmışın. Ekser derslerini birer risale halinde tedvin itiyadında

b u l u n a n müşarünileyhin bu ayeti kerimeye a l t r i s a l e s i n i h e n u * e l d e edemediğim lein

İlmi metilsin bu (eni meı-eleslnde nasıl b i r h a l sekil llll/«m ettiiinl hltmivorum

Binaenaleyh, Ovdel pasa merhumun temennileri halen dahi kuvvetini n uh ti

etmektedir.

2ı '117tî Ramazanımla hur uru hümayun d e r s i m - ı ahsin o l u n n n u l e m a heyniııde

muarnzn v u k u ve Talar erendi dimekle suyu bulan klmrane Abdülmümln erem;i>e

Italeİ l i s a n eyledi*-! n - olduûuna binaen Tatar erendi hetkl perdel edep elriftı

letn Dijmınıla>a t a f c r l p İle t e d i p " l u n d u • V f t f i f tarihi. 1 İnc i e l i t . n a h i f i

zaruret indeyiz. B u zatın asü ismi nedir ? E v v e l c e ilmi n e gibi yüksek
v a z i f e l e r d e bulunmuş v e böyle mümtaz b i r i l i m m e c l i s i n d e m e v k i alabi­
l e c e k n e gibi İlmi m e r t e b e l e r i h r a z eylemiştir ? F a z i l e t v e akranı arasındaki
liyakat derecesi nedir ? Seciyesinin salâheU hakkındaki umumi telâkki
ne m e r k e z d e d i r ? Şöylece dereden icazat almış herhangi bir hocanın
memleketin e n yüksek ilmi meclisinde t a s a d d u r e d e m iveceği aşikâr
bulunduğuna göre b u zatın h e r h a l d e m u h i t i n d e içtimai b i r şeref mevkii
v a r d ı r v e çok m u h t e m e l d i r k i (Talar efendi/ diye i h t i r a m ve İnfiradı
r e m z e d e n b i r t e a r i i f v e iştiharı da m e v c u t t u r H a l k artık o i l i m yiğidim
i s m i n d e n z i y a d e lâkabile a n m a k d a ve kendisini ancak b u lâka ola tanı­
maktadır. Fakaı bu mülâhazaların hiçbiri k a t i y e t ifade edemez, Tatar
efendi v e seciyesi hakkında bize i s a b e t l i b i r f i k i r v e r e m e z , hiç a l m a z s a
vak'anüvis b u zatın muarız kalıp t e n k i t ettiği m e s e l e y e t e m a s e t m e l i v e
müşarünileyhçe ülizam olunan tezin neden ıharct bulunduğuna ibaret
e y l e m e l i i d i . Böyle b i r ıştk altında muarızın n o k t a i nazarında haklı ulu|>
olmadığını m u h a k e m e e d e r ve yürüyen h a k v e h a k i k a t i n i k i asır sonra
b i l e z a f e r i n i görmekten hususi h i r z e v k duyardık, işte gelişi güzel seçilen
misal vak'anüvis) e r c e ilmî hâdiselere karşı gösterilen bl?anelih
hakkında kâfi b i r f i k i r verebilin Mamafih Hicri 1200 t a r i h i n d e n sonra
derelere ait hâdiseleri lesbit hususunda v a k ' a n u v i s l e r i n hinnishe itina
gösterdikleri ve bazan mevzua da, velev m u h t a s a r o l s u n , t e m a s e y l e d i k ­
l e r i vâkidir. F a k a t derslerden ziyade hâdise ile alâkalı şahıslar arasındaki
münakaşaya d i k k a t l e r i n i t e k s i f e t t i k l e r i için v e r d i k l e r i malûmattan isti
fade t a b i a t i l e m a h d u t kalmaktadır.

Mecmualarımızda Huzur Derslerni mevzu edinen bazı makaleler,

s a r a y d a k i yüksek v a z i f e l e n dolayısile b u m e c l i s l e r d e d i n l e y i c i o l a r a k b u l u ­
n a n z e v a t a a i t hatıralar ve •meseli mtr h a l i n d e ağızdan agıza dolaşan
menkıbelerle H u z u r D e r s l e r i islilâhını i z a h eden sözlükler, yazılacak eser
için kıymetli birer mehaz ulmakta beraber İhtiyaca tamamen cevap
verecek k a t i y e t v e şümulü h a i z değillerdir.

M a k a l e l e r arasında e s b a k şeyhülislâm Muştala S a h r i efendi hazretle-

rlnin t Beyanirlhak) ve efazıh muharririnden B a y Tahİrül Mevlevi'nin
f Mahfil) mecmuasındaki yazıları zikre lâyıktır.
Muhterem Zeki P a k a l ı n ı n (Onmanh Tarih Deyimleri ve Terimlin
sözlüğü) adlı e s e r i n i n t Huzur d e r k e n ' b e n d i n d e de anerrk sözlüğün müsa­
adesi n i s b e t l n d e malûmat vardır.
Sarayda başkâtiplik vazifesini y a p a n Lûtfi Simavi bey merhumla
Uşşakizade H a l i d Z i y a bey m e r h u m u n ve İkinci Abdulhamit devrinde
başkitabette bulunan Tahsin paşa merhumun hâtıraları şahsi mıitalea-
 îardan ibaret bulunması itiharile şahidi bulundukları sahneleri le
m e d a r o l u p d e r s l e r hakkında esaslı b i r b i l g i y i İhtiva e t m e m e k t e d i r .
Bu yüksek derslerde mukarrir ve muhatap olarak bulunan güzide
ulemamızın h a l tercümelerini b u l m a k d a hugün için güçtür. S i c i l l i Osma-
n i ' n i n verdiği malumat ihtiyacı tatminden uzaktır. B u e s e r e z e y l yazan
v e bütün devlet memurlarının re&mî tercümei h a l l e r i n i s e n e l e r c e m a h z e n ­
lere kapanarak istinsah külfetine katlanan, himmetti yazarımız sayın
i i e k i Pakalın'ın vücuda getirdiği m u a z z a m e s e r de h e r ü z tab* v e halkın
i s t i f a d e s i n e a r z edilmiş değildir. B u f a i d e l i e s e r i n h l r a n e v v e l tabı esba­
bının i s t i k m a l i m e m l e k e t irfanı namına t e m e n n i y e lâyıktır.
Şeyhülislâm ürgübı Hayrl efendi merhumun meşihat! zamanında
t İlmiye Salnamesi) adile tarafımdan hazırlanan esere konmak üzere
Hicrî 1 2 2 6 t a r i h i n d e n S a l n a m e n i n neşredlldiği H i c r i 1334 t a r i h i n e kadar
mukarrir ve muhatap olarak bu ilmi heyete iştirak e d e n l e r i n i s i m l e r i n i
ihtiva eder bir liste vücuda getirmek imkânını bulmuştum. Hayri
efendi merhum 1226 d a n d a h a geriye, yani usulün devletçe resmen
k a b u l edildiği H i c r i 1 1 7 2 t a r i h i n e k a d a r b ö y l e h i r v a z i f e i l e i l m i şahsiyetleri
•evkir olunan zevatın da yapılacak taharrilerle isimlerinin tesbitini ve
l i s t e y e ilâvesini v e z a m a n a muhtaç o l a n b u tetebbu yüzünden salnamenin
neşri g e c i k m e m e k için de c e m o l u n a n i s i m l e r i n müteakip s e n e l e r salname­
lerine konulmasını tensip ettikleri cihetle, bu handaki llst? dosyasında
bırakılmış, fakat bu dosya meşihat teşkilâtının ilgası sırasında zıyaa
uğradığı g i b i n e z d i m d e k i müsveddeler d e B i r i n c i C i h a n H a r b i n i velyeden
mütareke senesinde Kuruçeşmede z u h u r eden yangında, ikamet etmekle
bulunduğumuz yalının yanması üzerine, daha h i r çok yazma eserlerle
birlikte inmiştir.
Bugüne kadar başka vesilelerle yeniden şu mühim mevzua avdet
müyesser olmadığından tahakkukunu çok arzu ettiğim ulvi ümniyenin
rahassülünden e v v e l gözlerimi y u m m a k endişeslle d a i m a bîhuzur bulunu­
yorum. Fakat, iğne i l e k u y u k a z m a k kahilınden olan bu işin hakki
haşarılabilmesi p e k çok m e z a h i m i i k t i h a m a ve geniş b i r v a k i t tahsisine
mütevakkıf bulunduğundan ballanacak Ifda müspet hiı neticeye varıla­
mamak ihtimali de varit ve hattâ galiptir Mamafih arapcu vedzede
dendiği gibi. tamamı idrak olunamayan şeyin tamamı da terkolunama*
yacağım v e b u vâdide yazılan tek sanrın bile nihayet g a y e y e doğru
atılmış b i r h a t v e m a h i y e t i n i , üzerinden ne k a d a r z a m a n geçerse geçsin,
kaybetmeyeceğini nazara alarak eserin bütün kısımlarile i h z a r ve i t m a ­
mını b e k l e m e d e n h e r yazılan şeyin müsaraaten nehrini icabı hale ve
i h t i y a t a en u y g u n h i r tedbir buldum. Tevfik Allardandır.

KM ı ı I . A M • İl 1)1 \
 HİRİNCİ KISIM

MW! i. D K I t S L K R t M N TAHİF VE MAHİYETİ

Huzur dersi tabiri. Hicri 1172 Ramazanından itibaren her sene

Osmanlı Padişahının huzurile muayyen müiebahhir ve islâm dinile
mütedeyyin zatlardan terekküp etmek üzere Ramazan günleri sarayda
mün'akit ilmî m e c l i s d e (Kast Beyzavî tefsiri/ ni münazara] ı ' a r z d a tedrisi
ifada etmek üzere kullanılan b i r isıitandır.

Enderunu hümayuna müteallik kıymetli güzel bir tarihçe yazan

Ahmet Atâ bey merhum e s e r i n d e (Huzur dersleri nizamt) n a ait şu
malûmatı veriyor î

* isimin Hani Gazı om fezail h<ı*n âlisinden iıea" iU

Orhan Ham Gazi aJtdindr daimi mıreite icraya İlaçlanılarak ol
zamanlardan xe hummle Murad hant evvel \xıkttndanbert
ramazanı çerifde ıvjfrif bulundukça heraün \*e eyyam t saired*
irade buyunttdnkça fuhulim ulemadan tflan zevatı fezaibânuı
t\n ekserisi huzuru hümayunda içtima ile âyâtı celtieı furka-
niyeden bdii suveri şerife tefsir ulunma*) kaide hnkmun*
girmiş iken (Mustafa Ham salisf zuhan zehain tûtireflerı
almak üzere bu ustUiı hayriyeyi kanunu kavime ratdıle daimi
i r r e a m i hır nİ£ûT?ı hükmüne vas* ı*e himmet huyunu uslardır
Mustafa Ham Şali* hasretleri, binyuzyetmiştki eyyam*
füzesinden tted ile beher ramazan* şerifin evvelin gününden
onuncu giınüne kadar Inr mukarrir ile eent nefer muhataptan
ibaret atmak üzre bir heyeti ulema remederek tefsiri «erift
treyzaınden bikaç Ayeti kerime tefsir ettirmek i*e bu cihette
istifazei feyz-ü bereket etmek ve onuncu günü kiıtufihaıu
koccun puniva olduğu halde mukamr o/an ^nfiarrfiin mürek
kep bir merlisi mütemayiz dahi aktolunarak kezalık tefsin
ıterifden mubahesaU hasenr ıcrasıle tenvir* muttalât edilmek
usulü vazı buynrutmustuı. isltu usulü hasmenin tesisim rahtıim
tryid ve tetryit huyumun. Dcı>leh atiyyei Osmanipenin senar*
garra ve ulûmu hidayetjnmaun "lan (artı rağbet ve riayeti
âlisinden ilen gelmiş ve hu şerefe nmliyet arzusu tnrçıtk fuhul
ve fusalayı ulemanın takdimi emasit ve nknnh ei/tcmeijp sun

Huk Tuk MM-, — M

1002

ve gûşişleriııe vıetnaiiki mahrusei saha?teden Halep ve Şam v

Mısır ve Hâdint ve Kayseri ve Karaman gibi ulema yetiştiren
mematikden maada Iran ve Turan ve Horasan ve Dağıstan ve
Hindistan ve Buharadan bir nice efazilin merkezi saltanatt
seniyeye kudümle arzı kemalâtı müktesebe eylemelerine bâdı
almağın Dersaadet elhak menbaı ulumu aliyye ve âliye denmeye
kesbi salâhiyet eylemiştir. Zehi hüsnü ahlâk salâtini âli Osmaı
anınZa tezyini vücudu hilâfetunvan etmişlerdir Tetkikai
gamızai mesaili diniyede bu niyeti Hayriye İle işbu Kuzu\
derslerinde bulunacak hoca efendilere serbestli ita buyum; •
ğin iiüıilâli ukadi mesail kasdite küşad olunan riyazi bal
mübahese mücavebatı keşakeşle fezayı muhavere ve mübase-
leye intikal edegeldiği halde bu küstahlık rehini afvü safi
cemil olunduktan fazla mukarrir efendilere mâldhur sal ağr\
bohçalar ve sairlerim atiyeler Utsan ile ikram olunmak detn
rfirini elhaletühazihi mer'i ve caridir.* (Atû tarihî, cilt
sahife 21£.)

Görülüyor ki, mutad tefsir derslerile huzur dersleri arasında fârik

şu vasıflar v a r d ı r :

1 — H u z u r D e r s l e r i R a m a z a n ayı i l e takayyüt e d e r . H a l b u k i padişah

saraylarında tedrisi m u t a d o l a n t e f s i r d e r s l e r i için b ö y l e b i r kayıt bahi:
mevzuu değildir. N i t e k i m h u z u r d e r s l e r i usulünün vâzıı b u l u n a n Üçüncü
Sultan Mustafa devrinde usulün vazından s o n r a b i l e R a m a z a n ve maada
aylarda padişahın a r z u ettiği günler, hattâ b a z e n seheı vakti münavebe
y o l u i l e s a r a y d a v a z i f e s a h i b i büyük h o c a l a r tarafından t e f s i r d e r s i v e r i l
miş v e b u d e r s l e r i padişah d a dinlemiştir . 1

31 Padişahın harem h a r i c i günlük harekat ve sckenulını kayt vı- tejıbJl eden

ur katiplerinin tuttukları dürterler muhteviyatına gole, mesela Ccüneü Sultı

Mustaranın clilurtı (ilan 13 Sefer 1171 P a z a r gününden İtibaren • • fslr deı

verilen günleri t e s p i t edersek 14 ReblÜtevvel Cumartesi atimi Havuzbnaında Mazini

hocasının ve 36 R e b l U l e v v e t Perşembe nünü Sofada Kalyunl efendinin W b RebH

a h i r Sofada Sıracı e f e n d i n i n v e 12 n c l C u m a r t e s i günü Huvuzbasında G e r m a n l efeı

dinin ve 16 ncı Çarşamba günü SUnnctndasında Hazine havasının ve 27 net güm

Sünnet odasında Hamidt efendinin v* 4 Cemaılülevvcl Cumartesi sUnıl SünnetoMn

sın ila Seferll horasının ve 2 Cemaalülâhlr Cumartesi RÜnü Sünnetodasında Hamli

efendinin ve a uncu Cumartesi günü Havuzbasınrta Muhıddls efendinin ve 3tî m

Salı günü Kalyanı efendinin ve Recebin 2 ncl pazar günü Sünnetodasındn Sırm

e f e n d i n i n v e T7 n c l P a z a r t e s i günü seher v a k t i S o f a d ı Hıımldl e f e n d i n i n ve Saban

 2 — Huzur derslerinde mubahese ve münazara vardır. Halbuki
mutad t e f s i r d e r s i n i yalnızca m u k a r r i r v e r i r , d e r s devam ederken kimse
raubahese vadisinde -sakkı şefe. edip ders veren zatın huzurunu ihlâl
edemez. Padişahın harem harici harekât ve sekenaiını kaydeden sır
kâtibi zabıtnamelerinde, b u vasfı tebarüz e t t i r e n hususî s a r a h a t l e r vardır.
Meselâ usulün vazedildiği 1 1 7 2 Ramazanının 19 uncu Çarşamba içtimaını
— k i ilmî meclisin ikinci c e l s e s i d i r — sır kâtibi ş uyntda kaydetmiştir:

'J ncl rumı Sofada ve 7 ncl günü Havuzbanmlu Hamldl efendinin v* Kamaranın
fi tın P a z a r günü I n c l l l ' d e K a l y u n l e f e n d i n i n asj h i m i Salı günü Merdiven baıind^
Sı r a i I rfı •liflinin v r 10 uncu Perşembe günü AfrabaTıces I n d r M u h a d d l * efendinin vr
13 üncü P a z a r ı eeet ı sabahı ^enls< \- d< K a l > u n l d e m l i n i n r t 17 n c l Perşembe

günü A.- in.. sindi I I .mı.ı> t-trndlnin « • 2i> i d P a z a r tfUnü Yulıktiskünrtr Muhnddi*

e f e n d i n i n ve 21 İnci P a u r l ı » ! günü lnrIU de K a l y u n l efendinin ve 23 Uneu Çarşamba

H

günü Aiabahçrsmde Sıracı efendinin ve 24 Unrü Perşembe gUnU E s i l*> :• • .ı- ••

Ha m i d i efendinin v » 3fi n o C u m a r t e s i Hksamı ı. • -1 • im k l a ferdası snbah

Topkapıdakl TaskbsMe Muhaddls efendinin ve 27 n c l P a z a r gunu Sof ad» Kntyunl

efendinin tefsir dersindi- padişahın hulunduju unİHiiImnkladır

1172 senesinde l i e Reblülahlrln 17 cine kudar padişahın tefsir dersi Istlma eltı-
gltic d a i r v u k u a t defterinde kayıt y o k t u r Yalnır P a z a r t e s i gününe tesadüf eden bu
t a r i h l e Sünnetodasmdıı Hamldl efendinin V I 2fi ncı Çarşamba punU yine Sünnetinin
sinda Muhaddls e f e n d i n i n ve Cem»ılüievvelin S İnci Paıarlesl pünü 8ü n m-1 •-daimdi»
H a m l d l e f e n d i n i n ve ; ; ünrü P a z a r fitinu SünneT'idasmda SıracI efendinin ve 22 a r *
Pazartesi günü S un net odasında K a l y u n l efendinin ve 21» uncu P a z a r t e s i günü S u n
nclodamndn H a m l d l efendinin ve Cemazlülûhlrln |ü uncu Perşembe «ünü ve 2fl İne*
P a z a r t e s i günü Sarıhı-dasmda Hnmidl e f e n d i n i n ve Rreebln 13 Üncü Anlı günü Sank-
odasında K-iuım efendinin v r 2fl nrı P a z a r t e s i günü Sünnrlodasında Hamldl efen
dinin ve Ramazanın 2 n r 1 P a z a r günü S ün nel odasında K a l y u n l efendinin v r Jdn-iı Salı
gtlntl sahnhı Yalısepei ellerinde Hamldl etendlnln ve ikinciden evvel Muhaddls efendi
n l n v e H inel C u m n r l e s l günü SUnnrtodiHEmria Sırnrl efendinin ve B u n c u Pazar ifUnü
Aİadlvanhnneslndc Hamldl efendinin ve 11 Inel Salı günü Muhaddls efendinizi w*
13 Üncü Perşembe aüaü Yalısepetellerinde K a l y u n l efendinin ve 17 nel P a z a r t e s i günü
AiHbaht'rrtinde SıracI efendinin tefsir dersinde pndlsnh bulunmuştur

1172 senesi Ramazanının İH inci Salı gecesi sabahında nizam veçhile huzur
derslerine başlanman mukarrer olduğu H h e U e blnls m e r a s i m i yanılmış ve padişah
Esklsepetcllerde r, * n i t a n îerekktlp eden ilmi meclüıdekl tefsir mlıbaheseslnl dinle
m i s t i r . Ramazanın ilk 1" (Tününde lalcrir ve İkmali nlzamen lAnmgelen dersler bt*
suretle anrak ayın İS İade başlayıp 21) u n c u Cumartesi gecesini velyeden sabah
hinlı m e r a s i m i Icrasllc i k m a l edUmlsllr. 1173 senesi O m az lü İşvelinin 16 ncı C u m a t -
 um JliJKUit DKRS1.KHÎ

*Sartk adasına tesrii. Ulemadan beş nefer gelip huzuru

hümayunda mubaJtese. Badehu cümlesine efendimiz ihsan

huyuıup Haremi hümayuna teşrif buyuruldu.ı

Ve 22 nci Cumartesi İçtimai n a dair kayıtta da muhahese şöylece

tasrih olunmaktadır :

*8ofada ulemadan gelen adilerinin mut/aheselcrile ârâm.

Asrı edabirle hareme teşrif.*

Ve 2 3 üncü P a z a r içtimai hakkında da :

nSarık odasına teşrif. Ulemadan gelen dditerinin mu

lıe&e ve münazaralarile ârâm. Asrı eda ve hareme teşrife

V e 24 üncü P a z a r t e s i içtimai h a k k ı n d a d a şu k a y d ı g ö r ü y o r u z ;

«Mahbubiye divanhanesine teşrif. Ve gelen ulema dailcri-

nin mubaheselerini istima. Ve sadrazam kulları (Koca Rağıp

paşa merhum) dahi gelip istima. Ve efendimiz meşhurlara

altın ihsan ve avdete

Derslerin son zamanlarda olduğu g i b i i k i n d i namazından s o n r a de

pvvel verildiği b u kayıtlarda dikkati çekmektedir.

3 — Huzur derslerinde muhatapların sual irad etmeleri vazifelen

icabıdır. Halbuki mutad tefsir derslerinde sâmiler İçin r İlmî mertebeleri

ne k a d a r y ü k s e k o l u r s a olsun» böyle b i r m e c b u r i y e t yoktur. Binaenaleyh

sual sorma huzur derslerinde aslî bir unsurdur ve h e r m u h a t a b a müsta-

gününe k a d a r m u t a d t u f s i r d e r s i yapılmamış kıt d e bugün ı 11 -_rı.. Muhad

d l ı v e K a l y u n l e f e n d i l e r v e VS İnde d e y i n e Sarıkodaaındu Hamldl efendi tarafından

tefsir dersi t a k r i r olunmuş v e padişah b u d e r s l e r d e bumı.m<\-\uı B u sene Hamaza

nında d a h u z u r d e r s l e r i devam ederken m u t a d tefsir derslerinin de verildiği, Rama­

zanın S i n c i Perşembe nünü SarıkodoHinda T o r u n e f e n d i v e İ S üncü Salı günü Yenl-

sepetcllcrdc Bekir efendi taranndan tefsir dersi t a k r i r ertllrllftl nır kûtlhı tarafından

Tutulan defler mÜnderlcatından müstefad olmaktadır

11T4 Ramazanının 1 Perşembe eünü d e m u t a d tefsir dersinin Sankodasındu

Torun efendi tarafından lakrlr cdlldltl yani Ramazanda huzur demleri devam eller­

ken mutad lefslr dersinin yapıldı&ı anlatılmakladır. R u «ene Ramazanında huzur

dersleri I c i n d e İD m e c l i s o k t n l u n m u s t u r ,

1175 v e ' . ] ' • - Ramazanları huxur dersleri fasilnlıınnda mutad lefslr derilerinin

vcrlldlftlne dair . b i r kayda lesndüf olunmamıştır

k i i l e n terettüp e d e n b i r v e c i b e d i r . İçle b u n d u n dolayıdır k i , L sülün k a b u ­
lünden s o n r a i l k Ramazanın m e r a s i m l e m u h a t olması lâz i m g e l e n b i r i n c i
m e c l i s i n d e b i l e . m u h a t a p l a r tarafından s u a l l e r i r a d edildiği v e m u k a r t i r i n
m u k n i cevaplarüe muhatapların i l z a m olunduğu v a k ' a n ü v l s tarihlerindı-

*Birinci meclisde muhatap olarak bulutum Müzettef vt

Idria efendiler muhalıcsr ennaxtnda mücadeleye kalkışmışla-?m
da mukarrir tarafından iki*} de iham rdılmıştir.*
s a r a h a t ile m u k a y y e t t i r .

A — H u z u r d e r s l e r i n i n padişahlarca r e s m i vazife ifa o l u n a n m a h a l ­

l e r d e m u a y y e n m e r a s i m l e t e d r i s i asıldır. M u t a d t e f s i r dersleri ise padişah
tarafından tensip o l u n a n K a r a y d a i r e l e r i n i n h e r h a n g i b i r i n d e hattâ bah­
çede» biniş m e r a s i m i yapılmaksızın da t a k r i r o l u n a b i l i r . Refiinİyyet ve
h u s u s i y e t i n b u s u r e t l e tebarüz e t t i r i l m e k istenildiği anlaşılmaktadır.
Sır kâtibi zabıtnameleri t e t k i k edilirse, huzur derslerinin verildit
günlerde padişahın beytuleı ettiği m a h a l d e n hadem ve haşemito ayrılı­
şını i f a d e e d e n ıbiniş m e r a s i m i n i n yapıldığı ve b i n i s i n affedildiği gün­
l e r d e d e r s i n d e affı c i h e t i n e gidildiği görülür. Meselâ h u z u r d e r l e r i n i n
ilk yapıldığı celseye de temas eden kayına iftarı* s u d u r :

*Romazan IS. Salt geceni. Safa. Hah 11. Vakti imsakedn

aram. Efendimiz temrini Ha» tutrı mimindi eda. S'ifrtht
tnnisi hümayun. Eski sepetçilere teşrif, Ulemadan Û nefer
dâileri gelip tefsiri şerif huzurda kıraat edip badehu "ilmb-
sine rfcndımiz ottun in'am. Asrı eda ı.v avdet.

Keza :
*$9 Ramazan. Cumartesi narıaJıt, B*n\s. Agalstheı
teşrif. Ulema gelup tedris. Badehu hareme teşrif.*

Nizamen Ramazanın i l k 10 gününde yekdiğerini t a k i p e i m e k üzere

t e d r i s i m u k l a z i h u z u r d e r s l e r i n i n 1173 senesi Ramazanının 3 üncü C u m a r -
tesl v e 4 üncü P a z a r günü ders yapıldığı halde 5 inci Pazartesi günü
Saraymeydanında Sultansarayı yakınında yangın z u h u r etmesi üzerine
padişah yangınyerine gitmiş ve i n t i f a haberi üzerine avdet edenek b i n i c i
affeylemiş v e ders de okunmamıştır.

6 ncı Salı, 7 n c i Çarşamba. 8 i n c i Perşembe günleri derse devam

o l u n a r a k t a t i l olan 9 uncu Cuma gününü velyeden 10 u n c u C u m a r t e s i
v e 1 1 i n c i Pazar günleri ders yapılmış ve 12 net Pazartesi biniş a f f o l u n u p
ders okunmamış. 13 üncü Salı günü padişah. Bekir efendinin mutad
tefsir dersinde b u l u n u p 14 üncü Çarşamba günü b i n i * a f i v ve 15 i n c i
 HUZUR DKJtfiLKltl

Perşembe günü Hırkai şerifi ziyaret. 16 ncı Cuma günü tatij. 17 u c

C u m a r t e s i H ı r k a i şerifte h a l v e t ve h a r e m i h ü m a y u n u n z i y a r e t i n e n e z a r e t
dolayısile biniş a f i v , 18 P a z a r v e 1 9 P a z a r t e s i v e 20 Salı d e r s e devum,
21 Ç a r ş a m b a biniş a f i v , 2 2 P e r ş e m b e k e z a biniş a f i v . 23 C u m a t a t i l , 24
C u m a r t e s i biniş a f i v , 2 5 P a z a r hiniş affedilmiş v e 2 6 ncı P a z a r t e s i ders
yapılmıştır.
1174 R a m a z a n ı n d a d a 2 n c i Salı 3 üncü Ç a r ş a m b a . 4 üncü Perşembe,
6 ncı C u m a r t e s i . 7 n e i P a z a r . 8 i n c i P a z a r t e s i günleri nizamın icablarına
u y g u n mütevali s u r e t t e d e r s t a k r i r edildiği v e 9 u n c u S a h günü biniş a f i v
ve o k u n m a y a n d e r s e 10 u n c u Ç a r ş a m b a d e v a m olunmuştur. 11 i n c i Per­
şembe. 13 üncü Cumartesi, 14 üncü Pazar biniş afiv ve a r a y a Hırkai
şerif ziyaret merasimi girdiğinden ancak 21 P a z a r , 24 Ç a r ş a m b a , 27
C u m a r t e s i , 2 8 P a z a r günleri d e r s yapılmıştır,
1 1 7 5 Ramazanının 3 üncü P a z a r günü d e r s yapılmış, 4 üncü Pazar­
t e s i biniş affedilmiş, 5 i n c i Salı d e r s yapılmış, 6 ncı Ç a r ş a m b a biniş a f f e ­
dilmiş, 7 n c i P e r ş e m b e v e 9 u n c u C u m a r t e s i d e r s e d e v a m , 10 u n c u Pazar
günü biniş affolunmuş. 11 i n c i P a z a r t e s i günü d e r s okunmuş. 12 n c i S a l t
günü biniş affedilmiş, 13 üncü Çarşamba ve 14 üncü Perşembe derse
d e v a m e d i l i p t a t i l o l a n 1 5 C u m a v e H ı r k a i şerifi z i y a r e t dolayısile 16 ncı
Cumartesi ve h a r e m i hümayunun ziyareti ve binişin affı münasebetile
17 n c i P a z a r günü d e r s yapılmamış, İS i n c i P a z a r t e s i . 19 u n c u S?lı, 2 0
nci Çarşamba v e 2 1 İnci P e r ş e m b e v e t a t i l o l a n 22 nci C u m a d a n sonra
2 3 üncü C u m a r t e s i d e r s t a k r i r edilmiştir, 24 üncü P a z a r günü biniş affo­
lunmuş, 2 5 i n c i Pazartesi, 2 6 ncı Salı ve 2 7 n c i Ç a r ş a m b a günü derse
devam edilmiştir.
B ü t ü n b u kayıtlardan binişin affedildiği günlerde, d e r s l e r i n mütevali
v e mütetabi verilmesi lüzumuna rağmen t a k r i r edilmemiş olduğu Anla­
tılmaktadır.

5 " H u z u r derslerinin R a m a z a n d a en az 8 defa verilmesi lâzımdır.

Halbuki mutad tefsir dersleri için böyle asgari bir had yoktur.
Hakikaten usulün vaz'ından sonuna kadar Ramazanlarda, nadir hâdise­
lerden k a i ' a n n a z a r , s e k i z d e n a z c e l s e aktolunmadığı halde, mutad tefsir
d e r s l e r i n i n b a z e n s e k i z d e n a z o l a r a k yapıldığı v e b a z e n d e hiç yapılmadığı
kayıtlardan müstefad olmaktadır.

6 — Huzur derslerinde takrir olunan âyetler. 1200 H i c r i senesinde

başlayan F a t i h a sûresinden itibaren M u s h a fi şerifdeki muayyen sırayı
r a k i p eder, Mutad tefsir derslerinde İse böyle b i r sıraya, y a n i tertibe
riayet zarureti yoktur. Huzur d e r s l e r i n i n başladığı 1172 H i c r i yılından
itibaren Fatiha suresinden haşlanılarak müteakip yıllarda hu «ıraya
d e v a m edildiği y o l u n d a k i u m u m i k a n a a t i n yanlış olduğunu b u defa t e t k i k
u l u n a n s ı r kâtibi zabıtnameleri ispat etmiştir. B i n a e n a l e y h , L ü t f l efendi
v e e m s a l i vak'anüvislerin t a r i h l e r i n d e v e şeyhülislâm M u s t a f a S a b r ı efen­
dinin makalesile mabeyin başkâtibi Halit Ziya Uşşaklıgil'io hatıratında
hesaba esas olarak gösterilen mebdein doğru olmadığını kabul zarureti
vardır.

Bu h u s u s a a i t Şeyhülislâm M u s t a f a S a b r i e f e n d i n i n mütalâası :

• B u demlere Beyzavî tefsirinin ettas ittihaz edilegetmekte

olduğu ve yakın zamanlara kadar, derslerin pek amik tetkikat
ve münazarat ile ve binaenaleyh pek ağtr bir meşityyet UF
hareketle devam etmiş olduğu tarihlerden anlaşılıyor. Ceı^det
tarihinde 1900 senesinde İ12S7 alacak > o k u n a n b i r huzur derm
mukarriri ile, muhataplarikebhast rariyesite yayanı kayıt
görülmüştür ki a dersin mevzuu : i Em küntum şuhedae iz
hazara yakubelmevtü) âyeti cetilesi olduğuna nazaran M sene­
de Kuram Kerimden 1 inci cüzün ancak nihayetlerim doğru
gelinebilmiş demektir. Fakat son zamanlarda tedrittata büyü­
cek mikyasta bir sürat verilmiştir. İH nene mukaddem irtihal
eden hoca Nasuh efendi mt^rhumun flAkad keferellezine kolu
innallahe salısü nelasetınf âyeti kertmesinin tefsir utundutju
bir dersti: muhatap olarak bulunduğu mervidir, ki Inma naza­
ran mebadiı Kuranı Kerimden bir cüzit akunaMdiğı müddete
hemen muadil son bir z a m a n zarfında S cüzü okunmuş olduğu
anlaşılır. Mustafa Sabrı. Btyontuhak mecmuası, adet I,
sahife MM H Ramazan J3t€.

1247 vukuatını kaydederken vakanuvis Lülli efendi de tarihinin

3 üncü c i l d i n i n 170 i n c i sabitesinde aynen şu mütaleayı yürütmektedir :

halı it aJiyyei Ösmamm damet bıssaadctilrl>ediyenm

tptidayi nuru ?ıxhurii cihanârnsından brn ulûmu serifrye olan
rağbeti mahsusası rihetilc crt>abt ulum r e fazaile hürmet tv
ıkramc Itahanc olmak üzre eyyamı meserratda ve bazı eı^atı
mes'ude ı>c mahsusada huzuru hümayunlarda meclisi şerifi
ilmi akdi âdeti kadimedir. Bundan seksen sem mukaddtm bu
âdeti feyzayetin teycmmiinen Ramazam srrifU re tahsistir
Fatihai şerife tefsirinden istiftah nlunup tefsiri şerifi Beyza-
vıden âyâtı kuraniyenin müttahesc ve dakaiki ilmiyesi narayt
hümayun hocalarından sekiz nefer mukarrir ile müderrisinden
onüçer muhataptan mürekkep Ramazanın iptidasından sekizin¬
ci gününe kadar beher gün huzuru sahanedr Ihrer meclisi ilmî
 teşkil olunduğu misiltû bu sene dahi tertip olunan taecali:
ilmiyeye memur muharrirlere bermutat birer bohça uüyyt
(Bayramlık) ite muhataplara ve cevamii şerif ede talimi ulûm
eden ulema ite mir erbabı ihtiyaca ve medarisdeki talebi Uttffle

atâyayt nakdiye ihsan olunmuştur.* Lütfi tarihi cilt $ f nahife

170, Matbaai âmire, Hicrî J2B2, İstanbul.

Görülüyor k i , vak'anüvıs Lûtii efendi d e usulün tesisi tarihi olan

1 1 7 2 d e d e r s l e r e F a t i h a sûresinden başlandığı k a n a a t i n d e d i r . (Ramazanın
iptidasından sekizinci gününe kadar) d i y e t a y i n ettiği m e b d e ' v e münte-
h a d a d a t a t b i k a t bakımından isabet yoktur.

M a b e y n başkâtibi H a l K Z i y a Uşşaklıgil de hatıratında b u t a r z d a

hesap yürütmüş i s e de m u t a l a r büsbütün yanlıştır. Merhum, hesabını
şpyle i z a h e d i y o r :

*Bu huzur dersleri, yüz su kadar sene evvet bir padişah

tarafından ihdas olunmuş ve o zamandanberi taJıta câlîs olan
bütün padişahlar tarafından takip edilmiştir. Her derste ancak
iki-üç âyetin mânası verilerek onların etrafında söz söylen­
diği için yüz şu kadar sene içinde Kuranm ilk cüzünde belki
otuJa biri takrir edilebilmişti* Vc eğer bu derslere devam
olunmak mukadder olsaydı. Kuranı hatmetmek kimtnlir kaı
asırda nasib olabilecekti.T

Malûm olduğu üzere, Kur'an 3 0 cüze münkasımdır. Ve masanı

serifenin çoğunda h e r cüzü 20 s a h i l e d i r . O n d a bîri 2 sahife demektir.
Y ü z şu k a d a r s e n e içinde M u s h a f d a n a n c a k i k i s a h i f e l i k b i r kısmın tak­
rir edildiğini i d d i a , yazanın hatır-u hayalinden geçmemiş o l s a gerektir.
Şu haJde i l k cüzü tâbirini b i r sürçü k a l e m telâkki ederek i l k yarıya
h a m l e t m e k lâzımdır. M a m a f i h , u s u l e n i h a y e t verildiği zaman Kur'anm
yarısına yaklaşılmış bulunulması i t i b a r i l e " o n d a b i r n i s b e t i ^ ni y i n e i m a l
mümkün değildir. Şu h a l d e i l k cüzü tâbiri burada mânâsız v e i l k y a n
o l a r a k kabulünde de o n d a b i r şeklinde i z a h mesnetsizdir. Müşarünileyh
t e s i s e d e n hükümdarın k i m olduğunu a n l a m a y a lüzum görmediği g i b i , hatı­
ratın yazıldığı t a r i h d e n g e r i y e d o ğ r u i k i a s r a yakın b i r z a m a n geçi iği h a l d e
tâbirin t a h a m m ü l ü n e güvenerek yüz şu k a d a r sene evvel demekle de
mesele üzerinde fazla durmak istemediğini anlatmıştır Binaenaleyh
d u r u m müşarünileyh İçin t a m a m e n karanlıktır ve yapılan hesap sağlam
b i r e s a s a müstenit değildir.
Mebde hakkındaki zühulün âmili belki Vâsıf tarihinde 1180 senesi
vukuatının tesbiti s a d e d i n d e v e r i l e n şu malûmattır :
 •-Beher sal Ramazanında vaz't çaJıane alan tefsir dersim
rağbeti hümayun bcrkemal olduğuna binaen mevalı ve müder­
risinden îte nefer kimse 19 meclise taksim ve herbiri bir gün
içün t e r t i p ve tnneim olunup her meclis erbabından zaten ıu
zamanen akdem ve ervah bulunan, sairelere reis vc Mânusim
makamı talim ve tedris olup emiti surei bakaredev makamı
münasip nice nükât mezaya takrir i * tteyan ve g meclis*
nefisi melâyıkcelis müşabihi ratzai cinan kılınıp ders taam-
mında surrei muayyene ile herkes italiği meblâğı refahı hal
ıv r a i n a r a n t ye t v idiyyv Çikletinden mutmainnültuıl oldular.
Vâsıf tarihi, sahife S85,

ilen şu malûmatla 1 1 8 u senesi Bakara süresi evailinden leı

t a k r i r edildiği müstefat i s e de (makamı münasip) tâbirinden M u s h a f sıra­
sının takıp edilmediği anlaşılmaktadır. B u sûrenin i l k cüzü ve takip
eden hiziplerde Ramazana a i l âyetler bulunduğu gibi kıtal ve nusret
âyetleri de mevcuttur. Zaten Hicrî 1200 tarihinden itibaren Mushal
sırasına riayet esasının tekarrür etmiş olduğu, elde edilen delillere
n a z a r a n h e r türlü tereddütü v e iştibahı s a l i p k a t i b i r m a h i y e t i halzdit

Hicri 1200 tarihinde Fatiha süresinden haşlanılmış bulunduğum)

ispat e d e n zabıtnamenin s a r a h a t i şu m e r k e z d e d i r :

« 1 Ramazan fftPft Pnzartr*i. Yalıda Kütuphaneei ismail

efendi mukarnr olup teft'üllnthayr murad olunup tefsin s<rif.
surei fatihadan beri' olundu^

Hicri asır mebdei olan 1200 t a r i h i , müteferrik âyetlerin tefsiri

usulünden vazgeçilerek Fatiha sûresinden itibaren Mushaf sırasının
r a k i b i için b i r İlham menbaı olmuştur. E v v e l c e F e t i h süresinden âyetler
i n t i h a p olunması v e diğer sûrelerden de y i n e fetihle alâkalı âyetler
seçilmesi, m u h i t i m u h a r e b e y e teşvik ve s a d r a z a m K o c a Rağıp paşa mer­
h u m u n h a r b i önlemek f i k r i n e rağmen Ocüncü S u l t a n Muştalanın harpcû
hissiyatına mümaşat İçin olsa gerektir. Rağıp paşa m e r h u m u n harbe
aleyhtar bulunduğunu. C e v d e t pasa merhum da t a r i h i n d e tasrih ve b u
ihtiyatını takdirkâr cümlelerle tasvip ediyor. Padişahın Rağıp paşaya
karşı b u yüzden münfail bulunduğunu da huzur dersleri hakkında T o p -
kapı Sarayı Müzesi arşivinde yaptığım araştırmalarda üçüncü S u t t a n
Mustafaya ail hattı hümayunlar aracında rastladığım yazılar ispat
etmiştir.
C e v d e t paşa m e r h u m u n s a d r a z a m R a ğ ı p p a ^ n ı n s u l h s e v e r temayül­
l e r i n e a i t mütaleası şudur :
 HUZUR DEKSLBHL

*Rağıp pasa gerek Şark ve gerek Rumeli seferlerinde

bizzat bulunup hakayıkı ahvale kesbi vukuf etmiş •idağımdan
G sene mümted olan eyyamı sadaretinde sulhu iltizam ile Harji-
ten içtinap etmiştir. Hatta Sulan Mustafa hazretleri, biddefat
muharebeye iptidar ile ; (Eğer garaz akça ise Bdimekapıstn
dan tâ Rusçuğa kadar iki keçeli altın dizerim*/ demiş iken
Roğıp paşa mani olup : (Devleti aliyyemiz bir gazenferi harbu
vagadır ki vukuatı cesimeyi sabıka hasebile anzarı ecnebiyede
gayet mehabetnümadır. Lâkin şimdiki halde şikesteazfar olup
hini muharebede burası malûm ve aşikâr oldukta âdâ vâkıf
olup sonra hal müşkül ve düşvar olur, hemen askere nizam
verilsin de s o n r a bu daiyelere düşülsün.) dediği menkuldür ve
bu suretle devleti aliyyeye büyük hıdmet eylemiş olduğu Hicri
senesinde açılan Rusya muharebesinde malûm olmuştur.
Lâkin nasılsa mezkûr altınları f a n t i m i aafcer maddei mükim-
mesine sarfettîrmeğe muvaffak olamamıştır. Şanizade der fct .•
(1100 tarihinden sonra ukalâ seferi istiskal eder oldular.
Hatta Rağıp paşa, sadaretinde daima muharebeden içtinab
ederdi, «Rahimattahü imrien arafakadrehu velemyeteadde tav-
rahur intehajr

Üçüncü S u l t a n Mustafanın harpcûyane duygularım tebarüz ettiıen.

b i r t e l h i s bâlâsına s a d r â z a m a h i t a b e n yazdığı hattı h ü m a y u n s u r e t i d i r \

tBenim vezirim,
înşaüdliutaalâ bu senei mübarekede Tiflis üzerine sefer
ve kafayı ahiz ve Gürcülere azim havf vermektir, inşallah
efendi daimizle (şeyhülislâmla/ dahi söyleşüp şer'an iktiza
ederse tedarik görelim. Acem kaVast değildir. Halen Tiflis
Gürcü elindedir. Aklen fahden olacak) bir malızuru yoktur.*

Araştırmalarımda, sadaret makamının söyle bir telhisine müsadif

oldum :

*§evketlû, kerametlû, meltabetlû, kudretlü velinimetim

efendim, (mutad veçhile kâğıdın yukarı sol köşesinde «padi­
şahına yazilıdûr.)
Bundan akdem Rusya askeri Kamançe kalesini muhasara
eyledi, deyip Hotin tarafında Derialiyyeye tahrir olunduğuna
binaen istifsarı hakikati hat siyakında Rusya tarafına, elçi
tayin olunan Derviş efendi kutlarına tarafı çûkeranemden
mektup tahrîr ve Buğdan voyvodası vesatetile irsal olunmuş
 idi. Bu defa efendiyi mumaileyh kutlarının cevap olmak üzere
tahriratı varit olup neticeı mealinde mektubu çökeri Moskov
vilâyetlerinden Kırım mesabesinde olan Kiyev nam mahalle
vasıl olduğunu ve efendiyi mumaileyhe itibar eylediklerini vc
Kiyt ı cenerali Rusya devletini devleti aliyyelerine tavsiye
zımnında efendiyi mumaileyhden mektup talep eylediğini ve
Moskootunun Lehliden henüz kat a ve arazi zapteytediği tatma­
dığını ve çurutu dostî ve musafaiı müeyyideye riayet eyledik­
lerini cenerali menfurun takrir eylediğini tahrir ve Buğdan
voyvodasının ademm dahi Kiyev kalesinin etrafında Mosk<n:-
lunun ancak yırmibin miktarı askeri olduğunu müşahede eyle­
diği zeyli takririnde taJtrir olunmuş littâhilhamdü velminnf
zanujnı nusretİktirant şahanelerinde siytu satvetı cıhantlarilcn
afakgir ve adayı luthahı devleti aliyyeteri etçı Derviş efendi
misutlü edna bir kullarından tavsiyenamr ve istimdat eyleme¬
leri emaret inayeti Ingayrti cenabı rabln kadir olup kuv\*eı
bahti hümayunu cihanbdmteritr kâffa uda yermen fe yermen
zelil ve hakir olmasına isim emare delili kâfi ve burhanı vâfı
olmayla cenabı zaferltahnayi dîni mitbin taalâ zatıhu an idra-
kitmüdrikin hazretleri zatı inayetâyâtı şehriuariterini ilelebet
mesnedârâyı tahtigâhı t>aht\yari edip uhbuhet ıv azameti padi-
şahilerini şarkan p f garben cihangir eyleye, âmin. Efendiyi
mumaileyh kutlarından vc Buğdan voyvodam tarafından gelen
evrak payei serin alayı mülûkfınelenne arz'dunmağla malûmu
hümayunları huyurutdukta emir ve ferman şevketlû, kcıamct-
lö, mehabetin, kudrftlû velinimetim efendim padişahım hazret-

Bu t e l h i s i n hâl&sındakı h a i l i hümayun sureti :

*Doğru*u \nı ki devleti Osmaniye biraz müddetlenizin

c u m h u r eyledi. Müstakil olduk. Rağıp paşayı halini dinıı deı tet
\nraz bizim ırzımıza halel verdi. Allahın kuvrtetiU vezir yrkdil
olsaydı Sultan Süleyman kadar beni sayarlar idi.*

Üçüncü S u l t a n Muştalanın sadrâzam Koca Rağıp paşaya oian infia­

lini teyit eden müsadit olduğum diğer yazılan da, itminanı temin
m a k sadile b u r a y a tezyil ediyorum
Sadaretten yazılan bir a r i z a 4
bâlâsına Pçuncü Sulian Mustafa tara­
fından yazılan haltı hümayun surelidir:

41 A r * teıhertıl ilırrllıllr ;
-MahjiTTk halli hümH>ur>u mrhı.iN*inii-*'unİMi muiûmu «ıfcrrnm» «ıMutu Mtta
 Ben i tu vezirim.
Benim, muradım seni si yönettir. Rağıp paşay, dahi tıöyte
sıyanet ettim. Eğer etmesem idi, elbette bir iki sene içinde
azline sebep olur idi. Lâkin bitmedi. Efendilik değil, pedertik
eyledim idi. Eğer kethüdayı mezbur bir iki iiçı ay kalsa idi
elbette sizin azliniz iktiza eder idi. Vâki hal budur. Ahmak
hilebaz görünür. Padişahlar mecburdur. Âtimhr kclâmitc
elbette cebrederler. Hele hayırlı oldu, çokça göründü. Ben
doğru söylerim. Beynennas izzet efendi daima âlâ ve edna
t/anına gelse sizi zemmeder (dat ile yazılmıştır) ve hakkınıza
nöylemeyeboğdu. Bu ise kaba yani hile olacak, şimdiki haldi
sahibi mühür bulunmuşsun. Nas ise aşikâre değil gayet mu­
hibbi sadıki yanında vezirlerin hakkında bir şej/ söyleyemez­
ler. Bunu kendine mahzur olduğunu farketmeyip hile eyledim,
zanneder. Huddam mâkulesi (makule olacak) Kimesnelerde
ricalden akıl vardır.- Topkapt Sarayı Müzesi arşivi, tfcüncü
Mustafa evrakı arasındadır.

Yine makamı sadâretten gönderilen b i r ari&a bâlâsında şu haıtr

hümayun görülmektedir :

"Resmi kadim riayetite Rağıp jtaşa ve cenabınız riayet ?dc

ede beynennasârâ müstahsen olduk, il) Selefi salâtin, zama­
neye göre hareket ve tahrirat ederlerdi. Moskov kapı katlıü-
dası kelâmile gerek hT> de gerek şİmdî ştırutumuza mugayirdir

defter • mitıı M uh:. m u i n i Kmln efendi ı ull ı adam tHyln ve •: ı VC

ı-rl'in-ı M a t t a kelhudalık h l l ' d l l İlhan ve d e f t e r emaneti hU"nll dnhl kelbuda>ı sabık

Ahmet ].-.•• • ı-ft-nUl bendelerini- HbaH olunur» İkisi dahi dun^ı devamı umrU devlırtı
h u z r v d e l h a n d a r l l e r l u t a r a k m e m u r oldukları h n i m e t l e r i n e kı>*ım e y l " d l k l p r i rnnlfımu

hum»>-unu mUlUkünelerl bu> u r u l r i u k U •

S) Arz tezkereli »urelldlr :

«İHtunhuldıı mukim Venedik balytı/u n i . - d e n b e r l 3 nenede b i r deta tevdii ve

y e r i n e Kelen b a l y o z u n « e t l r c j l i l n a m e n i n ervahı .m Venedik b n t y n z l l e leııylr m u n m u k

mutadı kadim olduflu KİM gelen nnm* İle eevab tahrir ulunun njmol hüımı>unu

hıurevnnenln m n i m u n ve m u e d t U n b i r •<•• • k u r n * o l m a n d n h l reııml m u n l e d l m n|ii[>

m u i n l i d e n z i y a d e m e v a d İlhakı r e n m l k a d i m e m u f t a y l r o l d u f t u m r b i n a e n k e y f i y i ! 1
NHHV

heflfı efenıll ılallerllr d a h i bilmukabele murtııkere o l u n d u k l a fuıhıklıırdıı - -1 > ı • > -1 m >

h i l e t a h r i r ıdunmaıını totbtvnb eyledikleri maltımu hümayunu r l h a n d a r l l e r l imyuıuh

duHta
 et olunur. Aldanış 0 0 tarihinde ne lıasareUer Kırımda
olmuştur. İşte liayet riayet derik. Leh krallığım ter a eylediler.
Sağ olalım gör m -t

Makamı sadâretten t a k d i m o l u n a n dlfcer b i r telhis* bâlâsına yazdan

hattı hümayun s u r e t i d i r :

Benim vezirim.
Bu telhisin tamam devleti alt yy ey t sadakat tdduğunu
bunlara böyle sancak malikâne veçhile verilmesi mahzur
olduğunu Rağıp paşa devleti alıyyed/- sakal ağartmış vâkıft
devlet iken senin kadar tnı şeyde mülâhaza edemedi. Kırk
kiliseyi iptida Kmmgiray eıwffcı hanlığında ol tevcih eyledi.
Henüz vüzeraya tevcih edecek mansıp kalmadı. Alimallalı.
Rağıp paşadan hem hayırhahum. hen\ kâmilsin; aklına Aüah
terakkiler ihsan cyliye. f i hususta sana muhabbetim H U
ziyade oldu. Ktrimgiray fevtinde yazmış idi, selefimiz de nacar
tevcih olundu demiş gayrı malikâne çok idi, şimdi tahririniz
üzerine bir mahalden sekiz bin kuruş has tercih eytiyesiı.
tamam isabet. Eğer istemez ise Kırımgıray oğullar tna malikâ­
ne veçhile tevcihini galiba selefimiz tevcih etmişler diyernz.
Münasip ise bu vakitte sekiz bin kuruş bir mahalden tevcih
edesiz. Defterdarla soylesesiz. Tahririniz üzerim han tarafına
hattı hümayun yazılıp yine size gönderilmiştir. Eğer temhın
iktiza ederse bizim turatı mühnrtı ttmhv eyht/e.uz. Alla-
hıtaatâya emanet eyledim. Bu hususta senit- sadakatle hidmet
edeceğin azmü cezm olundu.

7 — H u z u r derslerinde t a k r i r ve muhahese ^ e r h e t i t i r , y a n i söz ve

f i k i r hürriyeti esasdır. Hattâ Üçüncü S u l t a n Selim devrinde m u k a r r i r ve
muhatapların h e r b i r i n e hiçbir şeyden çekinmeyerek ve h e r türlü İksirden
âzâde k a l a r a k düşüncelerini lâyıh olduftu t a r z d a serbestçe izhar e t m e l e r i
k e y f i y e t i , dersten evvel padişah tarafından i r a d ^ i kafiye halinde bildi­
r i l i r ve bu t e m i n a t rinlayısilr bazen küstahane vâki tecavüzlerin bile affı
c i h e t i n e g i d i l i r d i . Hükümet erkânının da sâmi sıfatile hazır b u l u n d u k t a n
hu d e r s l e r d e h e r türlü haskıdan âzami dereeede içtinap o l u n u r d u . Vâkıa

Al H o l l n ' i n Uıhllnlmle IbtvJa harnljel ı-lmlı ve Tmıhurvhedr e&yivt eslemvfciı

h u l u n m u B o l a n Kırım hanının m i l i n lanm İte nf bunlara fMm} olarak b i r sancak

verilmem m a h z u r d a n »alim oimnrlıftınılftn m u k a t a u t t e v H b m e d u l r o l a n l e l h M ve hu

İtil fhıftnı ııanarlan :->•••• -ı düitlnmlı» nlmanınm l n k r t l r rdllıllûln* | « M UtMAİH^

 HUKUK DERSTEKI
101-1

Topkapı Sarayı Müzesi arşivinde tesadüf ettiğim Meşihata hitaben

yazılmış b i r s a d a r e t t e z k e r e s i n i n t a z a m m u n ettiği t e n b i h l e r , işaret o l u n a n
serbestiyi muhil mahiyette görülebilir. Fakat yaptığım araştırmalarda
b u tezkerenin» hırsıcah g a y e l e r i n i t a t m i n ve sadrâzam HaJİl H a m i t pasa
ile şeyhülislâm Dürrîzade Ataullah efendinin b i r daha i k t i d a r a avdet
etmemelerini t e m i n için büyük m i k y a s t a yapılan t e r t i p t e padişah B i r i n c i
Abdülhamidi iğzap ve tahrik maksadı! e, mâzul şeyhülislâmı istihlâf
eden îvazpaşazade i b r a h i m bey tarafından sır kâtibi B e k i r e f e n d i delâle-
t i l e t a s n i edilmiş olduğu neticesine vardım. fNahnu nahkümu bizzahir
vallâhu yetevellesserair.)

Topkapı Sarayı Müzesi arşivinde h a l e n mahfuz b u l u n a n şu mühim

t e z k e r e n i n s u r e t i n i ve fotoğrafını ve yazıya pek benzemekte olan sır
kâtibi Bekir efendinin defterinden fotoğraf kopyası alınan el yazısını
buraya dercetmeyi, daha geniş tetkiklere esas olabilmesi ümnîyesile,
muvafık b u l u y o r u m :

'Benim faziletlü mürüvvetşiarım sultanım hazretleri,

Bermutad huzuru satıunnuru mülûkânede takrir oluna»
derslerde havsalai zihni avamdan lıariç tahkikat ve mübahe-
sat menfuru tab'ı hümayun olmağla mebahist akliyye ve
mesaili usuUyeden tefevvh buyvrulmayıp müfes&irinin tahrir
ve işaret buyurdukları irabe dair vesair mahaller sathice
takrir ile âyeti kerimeye mâna verilüp bazı cihat ve gazaya
müteallik kısas ve mev'izeter ve şecaat ve cesaret telmih buyu-
rularak şey hane fıkracılık nakit buyurulup bu tavrı avampc-
sent her ne kadar indelhavasilmütebahhirîn aytp ise dahi tab'ı
hümayuna nazaran hub ve mustahsen olmağla {Her ayb ki
sultan bipesendet hünerest) mazmunu ile bu vadide isbat t

vücut ve izharı fazlı hüner ile makbulü hümayun olmatan ve

baJtis ve tahkikte Seyyit ve Celâle galebe tnıyumlsa ednâ bir
kürsü şeyhi kadar mergup olmayacağı karini zihni derrakleri
oldukta bundan sonra huzuru hümayunda sernıeclisi dt rs
olacak efendiler hazeraUm bu hususta agâh buyurup cümle­
sini ihtar ve berminvali muharrer mahalle münasip ve cif*at
ve şecaate dair hikâyat ve kısas tedarik ve İstilızan zihni
muşukâfları olan mebahisi külliyen terk buyurmaları yegân
yegân irae ve tavsiye buyurmanız siyakında zebirei hulûsve-
tire terkim ve mersulü nezdi fazailvesîm kılındı. Vusulünde
bervefkımüttemes cümlesini agâh buyurmanız memuldür.y M.
*Topkapı Harayı Müzesi arşivi. E, If*R01*.
İbaresi ve muhteviyatının işaası hakkında m u sırra n e edasile ve takip
olunan usule taban tabana zıt müeddasile d i k k a t nazarımı pek ziyade
çeken b u v e s i k a üzerinde u z u n uzadıya t e v a k k u f ederek keyfiyeti tamik
e t m e y i zarurî b u l d u m . Z i r a , tezkerenin mevzu i l e h e r bakımdan sıkı
alâkası vardı.

M u k a r r i r l e r e t a m i m e n tebliğ v e t e n b i h k e y f i y e t i i s t i h d a f olunduğuna
göre b u t e z k e r e n i n Babıâli kayıtlarına d a in'ikâs etmiş, olmasını düşüne­
rek Başbakanlığa merbut arşiv d a i r e s i n d e yaptığım a r a ş t ı r m a l a r müshet
b i r n e t i c e v e r m e d i . Şu h a l d e b u t e z k e r e n i n h u s u s ] s u r e t t e yazılmış oldu­
ğunu k a b u l lâzımdı. V a k ı a , yazının e m s a l i kâğıtlardaki yazılarla d a c ü z i
müşabeheti vardı. H e l e . (Her ayU ki sultan hipesendet hünerest} mısra*
ma, tatbike esas ittihaz ettiğim bu yazılarda da tesadüf ediliyordu.
Fakat böyle bir tenbihin yapılmış olması halinde ders takrirlerinde
husulü tabii olan değişikliği gösterir ortada, yanı me'hazlarda hiçbir
emare yoktu.

Sadaretçe Meşihata vâki müracaatın hususiyeti kabul olununca

sadrâzamın k e y f i y e t i şeyhülislâma şifahen söylemeyip de padişaha kaba­
c a c e h i l isnadını v e fElavamu kelhavam) v e c i z e s i n i t e l m i h i l e hükümda­
rın a v a m menzilesine tenzilini t a z a m m u n eder surette bir mektup yazıp
a l e y h i n e huseması tarafından d a i m a kullanılabilir b i r v e s i k a hazırlaması.
H a l i l H a m i l paşa gibi u m u r u devlette fartı ihtiyatile iştihar eden b i r
sadrâzamdan b e k l e n e n h a z i m v e basirete ve o d e v r i n şiaru mişvarına u y g u n
değildi. T e z k e r e n i n ifade tarzı da h i r sadrâzam t e z k e r e s i n d e n z i y a İe, b i r
hoca tezkeresine benziyordu.

B i r de, b u vesikanın Arşivce m u k a r r i r l e r d e n b i r i n i n v e f a l i l e inhilâl

e d e n m u k a r r i r l i ğ e b i r zatın inhası lüzumunu ve padişahça h u z u r dersine
İştiraki arzu olunan diğer b i r zatın d a muhataplığa tayini keyfiyetinin
arzolunmasını müş'ir, yine sadrâzam tarafından şeyhülislâma yazılmış
başka b i r m e k t u p l a birleştirilmiş olması m e s e l e y i büsbütün iğlâk ediyor­
d u . H a l i l Hamİt paşanın idamı 11R9 t a r i h i n d e olduğuna göre b i r i n c i v e s i ­
kanın b u t a r i h d e t a s n i edilmiş olması lâzımdı. Birleştirilen i k i n c i mektu­
b u n muhteviyatı i s e 1200 t a r i h i n d e n m u a h h a r b i r z a m a n a râci idi B i n a ­
e n a l e y h Topkapı Sarayı Müzesi arşivinde i k i t e z k e r e n i n b e r a b e r c e m u h a ­
f a z a e d i l m e k t e olmasının n e y i ifade edeceğini müzenin kıymetli müdürü,
a z i z meslekdaşım B a y T a h s i n Öz'den s o r d u m , -Belki mevzuun vahdeti
b u n a s a i k olmuştur, dedi Çünkü her iki vesika da Huzur Dersi ile
ilgilidir. A r ş i v dosyasına raptedilen hülâsa altındaki 1201 t a r i h i n i h e r
i k i v e s i k a için k a b u l mümkün o l u p olmıyacağını istiknahda hulundum.
-Mektuplarda t a r i h yazılı olmadığına göre İndi ve t a k r i b i d i r , h e l k i m u k a r
r i r H o c a A b d u l l a h e f e n d i n i n ölümü t a r i h i e s a s o l a r a k alınmıştır, dediler.
 İkinci m e k t u p t a k i hamiş yazısını fi 1202 de Şeyhülislâm o l u p yüz u n
gün kadar makamı Meşihatta bulunduktan sonra sebepsiz azlolunan
Mekki Muhammed efendi ve k e n d i s i n i H . 1202 d e istihlâf e d e n v e Üçüncü
Sultan Selimin cülusunda, yani H. 1203 s e n e s i n d e azledilip Keşan'a
nefyolunan Muhammed Kâmil efendi v e aynı s e n e Z i l k a d e s i n i n 2 7 s i n d e
-Şeyhülislâm o l a n E s a d e f e n d i z a d e Muhammed Şerif efendi ile bu t a r i h -
d e n i k i a y s o n r a yanı H . 1 2 0 4 s e n e s i M u h a r r e m i n i n 2 7 s i n d e azlolunması
üzerine, y e r i n e g e c e n H a m İ d i z a d e M u s t a f a efendiden hangisine aid oldu­
ğunu k a b u l d e i s a b e t olacağını s o r d u m . Şeyhülislâmların yazıları üzerinde
tatbikat yapılarak keyfiyeti tesbltlen başka h a l çaresi bulunmadığına
işaret e t t i l e r . Y a z ı H a m İ d i z a d e M u s t a f a efendiye a i t i s e hülâsadaki 1204
tarihinin isabeti taayyün eder. E s a d efendizade Muhammed Şerif efen­
diye v e y a M u h a m m e d Kâmil efendiye a i t i s e sözü geçen t a r i h i n (akrihi
<ı)duğu n e t i c e s i n e varılır.

Vaktile bilûtfıhilkerim tedvinine muvaffak olduğum Hicri 1334

x e n e s i İ l m i y e S a l n a m e s i n e Meşihat m a k a m ı n ı i h r a z e d e n zevatın e l yazı­
lan İle müveşşah fetvalarından numuneler koymuş bulunduğum cihetle
bunlar üzerinde esaslı tetkik ve tatbiklere giriştim. Hamiş yazısının
doksanıncı Şeyhülislâm o l a n Muhammed Kâmfl efendiye aidiyeti netice­
sine vardım.
Hamişi İhtiva e d e n Sadaret tezkeresinde. -Hulul eyliyen mübarek
Ramazam dendiğine v e h i r i n c i A b d ü l h a m i d 12 R e c e h 1203 de v e f a t edip
üçüncü S e l i m aynı t a r i h t e cülûs ettiğine v e Kethüda H a s a n P a ş a d a tez
kerede hahsolunan Ramazan ayının üçüncü günü Koca Yusuf Paşayı
İstihlâf i l e S a d a r e t makamına geldiğine n a z a r a n , tezkereyi yazan Sadra
zâmın Kethüda H a s a n P a ş a olduğunu ve binaenaleyh ikinci tezkerenin
üçüncü S e l i m d e v r i n e a l t bulunduğunu k a h u l lâzım geliyor.

Şeyhülislâmın hamişdeki itizarı ve hamişin tahrir tarzı üçüncü

-Selim'de i y i b i r i n t i b a b ı r a k m a m ı ş olmalı k i , Şeyhülislâm Kâmil efendi
a z b i r müddet s o n r a a z i l v e Keşan'a nefyedilmiş v e y e r i n e e s k i Şeyhülis­
lâmlardan M u h a m m e d Şerif efendi getirilmiştir. B u zatın Şeyhülislâm
hulunduğu 1203 s e n e s i R a m a z a n ı n d a , tezkerede h a h s i geçen Yasincizadı-
efendinin Huzur Dersine iştirak etmekte bulunması görüşümüzü leyid
eder mahiyettedir.

Anlaşılıyor k i . t a s n i olunan tezkere birinci Abdülhamidi. merbutu

bulunan İkinci t e z k e r e d e üçüncü S u l t a n S e l i m i i ğ z a p v e t a h r i k eylemiş­
tir. S a r a y d a fena a k i s l e r husule getiren bu tezkerelerin beraberce muha­
f a z a edildiği v e arşive de yine o suretle beraberce kayıt düşürüldüğü
kavıyyen muhtemeldir.
 Birinci vesikanın Halil Hamid paşanın idamı i l e alâkalı -ıldugu
meselesine gelince :
Araştırmalarımıza nazaran, eski şeyhülislâmlardan Jvazpa-azade
ibrahim b e y tarafından B i r i n c i .Abdülhmidin hemşiresi Esma Sultana
sadrâzam Halil Hamit paşa aleyhine, sultanın teessür ve tehevvürünü
i s t i l z a m e d e n b i r m e k t u p gönderildiği muhakkaktı. V e b u m e k t u b u n vâki
tebeddüllerde e h e m m i y e t l i b i r âmil olduğu d a bazı müverrihlerce tesbit
olunmuştu. F a k a t mektubun muhteviyatı meçhuldü. Yeniçerilere .iağıtı
lacak mevacibden mevhum isimlere ait olan kısmın kesilmesi m a h z u r l a ­
rına t e m a s e t m e k l e bulunduğu b u h u s u s a a i t b i r i n c i hattı hümayundaki
(helecan) tâbirinden i s t i d l a l o l u n u y o r d u . C e v d e t paşa m e r h u m , t a r i h i n i n
O s m a n b e y matbaasında basılmış o l a n 4 üncü c i l d i n i n 251 i n c i sahif»sinde
şeyhülislâm İvaz M u h a m m e t paşazade İbrahim n e y d e n b a h s e d e r k e n :

-IbraJıim beyefendi sm de iti** de) şeyhülislâm olup bı>

seneye kariy meşihatından s o n r a azlalunmuş i v badehu 6er-
minvali sabık lıQz\ rivayata nazaran Halil Hamit paşa ib-
Atauîlah efendinin azillerine sebep olarak 99 da saniyen maka­
mı meşihate gelip iki buçuk ay mürurunda azille Ankaraya
ve badehu Bnrsaya nefyolunmuş idüğunden vefatı Abdülha-
mit Hanide Bursada muntaztrt lûtfu atıfeti devlet idi.

d i y e r e k bazı r i v a y e t l e r e a t f e n İbrahim b e y i n sadrâzam ile şeyhülislâmın

azillerine sebep olduğunu kabul ediyordu. Araştırmalar, şeyhülislâm
ibrahim b e y i l e sır kâtibi B e k i r efendi arasında sıkı b i r münasebetin
m e v c u d i y e t i n i gösteriyordu. Müverrihler, *fervei beyza> yı g i y m e k , yanı
şeyhülislâmlığın zâhiri nişanesini ihraza mazhariyet için İbrahim beye
vâki d a v e t e B e k i r efendinin b i z z a t gittiği re s a r a y a b e r a b e r c e geldikle
rini k a y d e t t i k l e r i halde. B e k i r efendi tuttuğu k e n d i r e s m i d e f t e r i n d e b u
samimiyete hiç işaret etmiyor, yalnız davet olunan zevatın i s i m l e r i m
k a y d e d e r k e n hiç b i r i hakkında b i r t e k r i m tâhiri kullanmamasına rjğmen
İbrahim b e y için : (ibrahim beyefendi) d i y e b i r i h t i r a m edası i z h a r ettiği
Cİbi, meşihatı çok g ö r ü l ü p t e nazarı dikkati celbetmosin diye iki sanr
arasına s o n r a d a n yazdığı anlaşılan i tekrar t kelimesini ilâveye lüzum
cörii y o r d u .

tElhamü hatjüut fehvasınca Halil Hamit paşa v*.k'aaı gibi tarihi­

mizin büyük hâdiselerinden biri olan ve padişahı günlerce hihuzut
l e y e n m e s e l e y e t e m a s t a n tehaşisi v e duyduğu v i c d a n azabı kayıt defte­
rindeki perişan satırların halü pürmelâtinden bile müstefatlı. Hâdise
günlerinde padişah n e z d i n d e İtibarı yükselmiş olmalı k i . v a z i f e s i n e zamı-

Huk F\ık M i * '

1
- ı-ı
1018

mcten Burmadaki Şehzadepân tevliyeti de uhdesine tevcih edlh.dg ve

b u n u d e r i n b i r h i s s i şükran v e m e f h a r e t ite d e f t e r i n e kayıttan d a anlaşıl­
dığı üzere, s a r a y d a k i v a z i y e t i n d e n t a m a m e n e m i n bulunduğu b i r a n d a ve
hâdiseden a z b i r müddet s o n r a b i r d e n b i r e sır kâtipliği v a z i f e s i n e nihayet
verilmek ve bir ruus tafrası ile s a r a y d a n uzaklaştırılmak s u r e t İte e v c i
ikbalden hazizi idbare düşmüş olması da ayrıca dikkati çekmektedir.
A c a b a b u mühim s u k u t u n s a i k i n e d i r ? H a l i l H a m i t paşaya karşı yapılan
i h a n e t i m i s a r a y c a anlaşılmış v e B e k i r efendi d e b u yüz Kızartıcı, e l i m
hâdisenin âmillerinden b i r i o l a r a k mı tesbit edilmiştir ? İ h t i y a r padişah
yazının şekli üzerinde fazla tevakkuf etmese bile etrafında bulu.ıanlaı
merak s a i k a s i l e . t a s n i edilmiş b u l u n d u ğ u n a k a n i olduğum, şu tezkereyi
mütalea e d e r k e n yazıyı tanıyıp k e y f i y e t i padişaha aksettirmiş bulunma­
ları p e k m u h t e m e l d i r . Nitekim müverrihlerin de Halil Hamit paşanın
kendisine isnat olunan ef'alden beraat inin az müddet sonra anlatıldığı
yolunda mütalealar serdettikleri görülmektedir.

Bah.it geçen v e s i k a l a r T o p k a p ı S a r a y ı müzesi arşivinde t e k kayıt İta

jjöyle t e l h i s ve i f a d e olunmuştur :

'Padişahın huzurunda verilecek derslerde cihat ve şeca­

ate dair hikûyat ve kısas tedarik edilmesine, mebahisi akliw
ve mesaili usuliyedcrt bahsedilmem esine ve Yasincizade oğlu­
nun huzuru hümayun mukarrirliğine ve Galatasaray hocalı­
ğına tayinine dair. Hicrî Topkapı Sarayı Müzesi arşivi,
£?. teftoı.

Muhteviyatı böylece yanlış bir surette telhis olunan ikinci mektup

da şudur :

'Fazilctlfı, inayetin, semahatlû, veliyünniam efendim

Oalatasarayı hocası Kastomoni hafız Abdullah efendi u -

fat eylemiş, Haksuphanehru ve taatâ şevketlu efendinvUtt ve
faziletlû efendime ömürler versin, yerine Galata hocalığı iç*"
ulemadan ve fuzaladan bir daileri intihap ve istiskap büyütü­
lüp isim ve şöhretite bir kere payei şeriri âlâye arzolunmuk
matlûbu hümayundur. Ve hutût eyleyen mübarek Ramazam
şerif de huzuru hümayun meclislerine merhum Yasincizadı
efendinin mahdumları tayin buyurulmak emri humauundnı.
Bimennihi taatâ iradei seniyei tacidari taallûk eylediği iizert
tnr zatı fezailnihadı Oalata lıacalığına intihap ve isim ve res-
mıle tarafı mülukâneye arz ve istizan buyurmaları ve kanunu
iizre mukarrir olması hususu, ve Yasineizade efendi dailerim
 Int..m dersine tayin buyurmaları babında emir ve ferman
veliyiinniam efendim Jıazretlerinindir,*

Bu t e z k e r e n i n yukarısında şeyhülislâmın elyazısile şöylı bîr hamişi

vardır :
Bı nin saadetin oğlum sultanım.
Huzuru humayur, dersi vakti hacette sermedi* olmağla
sahlı t*e kabil olsa ve faknhalile ulema meyanmda meşhur*
lardan olsa cümle istihsan vc mazlıarı hayrı dua olunur. Galata
hocalığı Milas müftusiizadc esseyit Muhammet! efendi için
Kayu tarafından arzeyledim. Sultan Muhammed camii şerifin'
de sinini adide büyük meclis sahibi dersi ânıdır. Eğer sual
buyurulsa tatebei sultan Muhammcd bilirler. Âhir nc iradi
buyurutur ise yine ifade buyurvlmak mercûdur.

İmzasız o l a n v e k i m d e n k i m e yazıldığı a n c a k istidlal yoluyla anla­

şılan b u m e k t u p l a r d a n b i r i n c i s i n i n , mürseluniteyhî bulunan şeyhuiiılâm
n e z d i n d e mantıkan m a h f u z bulunması i k t i z a e d e r k e n , Topkapı Sarayında
padişaha a i t e v r a k arasında z u h u r e t m e s i h a s s a t e n beni düşündürdü. B u
mektuplar saraya nasıl gelmişti ? V e n e m a k s a t l a takdim olunmuştu ?
Şeyhülislâmın a z i l v e tağribi üzerine, o z a m a n l a r m u t a d olduğu veçhile,
maktul veya mâzul zatın ikametgâhındaki evrak v e eşyanın müsaderesi
y o l u y l a mı a c a b a e l d e edilmişti ? V e s i k a l a r d a , m u t a d veçhile, t a r i h y o k t u .
Sadrâzamların tezkerelerine imza veya mühür vazetmeyip. fmalûm} u
ifade eden (M/ remzile iktifa ve muhatap o l a n z a t a b i r hürmet nJpNri
olarak ismini yazmamaya i t i n a e t m e l e r i a n ' a n e icabı bulunması itibarile
mektupların hangi sadrâzam tarafından hangi şeyhülislâma yazarlığını
da tesbit mümkün değildi. R a p i o l u n a n i k i n c i m e k t u p l a ölümünden rtahso-
lunan mukarrir Kastamonulu hafız A b d u l l a h efendinin 1202 R a m a z a n ı n ­
d a h u z u r d e r s i t a k r i r ettiği k a y d e n m u h a k k a k bulunduğuna pöre, vefatın
bu t a r i h t e n s o n r a y a tesadüfü icab ediyordu. B u yılı v e l y e d e n H i c r i 1 2 0 3
senesinin nısfı evveli Birinci Sultan Abdülhamit devrine v e nısfı ahiri
Üçüncü S u l t a n S e l i m d e v r i n e müsadifti. B i r i n c i vesikanın Mhhaiı halinde
i s n a d o l u n a n c e h l i n ulûm v e fünuna o l a n rağbeti büyük küçük berkesir
malûmu b u l u n a n Üçüncü S e l i m e a i d i y e t i n e i h t i m a l v e r i l e m iveceği c i h e t l e ,
maddî z e v k i manevî z e v k e üstün t u t a n v e safdilliğile h kadınlara meclübi*
yetile :
şöhret a l a n B i r i n c i S u t t a n Abdülhamit üzerinde d u r m a k lâzımdı.
V a k ı a vesikanın h i r a z d a mi/ahâmiz çeşnisi, o d e v i r d e m i z a h v e lâtifese-

71 B u mroliıblyctin m»nldnr dcIlIlı'Nnriın "Inruk cHrlyffl Ruh+ah'u EMİlfll

mfklUbun lûrrtl. Topknı>ı Şurayı MU*eM Arılvl Kılnvuzu 1 lnr| f m l k U l u n e *»kll

K120 IKTZ1JK [>KHRt.Kl(l

verliğîlc iştihar eden s a d r a z a m Yeğen M u h a m m e d paşa tarafından kale­

m e aldırılmış olmasın» hatıra g e t i r e b i l i r d i . F a k a t h u /atın sadaresi 1196
senesi Ramazanının 16 sına müsadif o l u p İkinci b i r Ramazanı sadrâzam
o l a r a k i d r a k etmemiş olmasına ve v e s i k a y a bağlı i k i n c i m e k t u b u n bahis
bulunduğu ölüm hâdisesile a r a d a 6 seneden fazla b i r z a m a n bulunmasına
n a z a r a n hatıra gelen b u i h t i m a l zayıftı.
Müverrihlerimiz, Halil Hamid paşaya karşı hazırlanan tertiplerde
sadaret kaymakamı kaplanı d e r y a C e z a y i r l i Gazi H a s a n paşanın ve eski
ieyhülislâmlardan İvaz Paşazade İbrahim beyin ve Ahireılik hanımın
kocası d e f t e r d a r A h m e d N a z i f efendi i l e babası Hacı S e l i m ağanın ve sır
kâtibi B e k i r efendi İle E s m a Sultanın iştirakleri bulunduğuna m u h t e l i f
vesilelerle işaret e d i y o r l a r . Esma Sultanı elde edenin eski şeyhülislâm
İbrahim b e y olduğunu ve H a l i l H a m i d paşanın a z l i n e d a i r o l a n i l k hattı
hümayun h a f i f b i r üslûb ile yazıldığı halde İbrahim b e y i n şeyhülislâm
olmasını müteakip südur eden i k i n c i hatlı hümayunun pek ğır yazılmış
ve paşaya : (Haini din ve devlet ve azlemi ihâd) denmiş olması üzerinde
d u r u y o r l a r . A c a b a eski şeyhülislâm y e n i d e n yüksek m a k a m a kavuşabil­
mek ve makamda müstakir k a l a b i l m e k için hâdisede nasıl bir iâbiyo
i h t i y a r etmişti 7 B i r i n c i Abdülhamit g i b i sâf ve h a l i m b i r padişahı f i l e d e n
çıkartacak v e sadrâzamı i d a m v e şeyhülislâmı tesmim ettirecek kadar
ıahrik v e iğzâb eden nasıl b i r âmil bulmuştu ? İnsana şu şüphe g e l i r :
İbrahim bey, samimî d o s t u sır kâtibi B e k i r efendi i l e b i r l i k t e H a l i l H a m i t
paşa ağzından böyle b i r tezkere yazdırarak ve bu k a b i l muharreratın
an'ane icabı i m z a d a n , t a r i h t e n ve k e n d i s i n e m e k t u p yazılan zatın i s m i n ­
den âri bulunmasından i s t i f a d e ederek güya şeyhülislâmdan müdevver
e v r a k arasında çıktığından b a h i s l e k e y f i y e t i y e n i sadrâzam henüz İstan-
hula gelmeden padişaha aksettirmiş olmalıdırlar. Anlaşılan, mücrimler b u
tezkereyi t a s n i d e n sonra günün b i r i n d e h a k i k a t m e y d a n a çıkarark isnad-
tan teberri edecek o l a n zavallı sadrâzam Halil Hamit paşa ile biçâre
şeyhülislâm Dürrizade A t a u l l a h e f e n d i n i n vücutlarını da izâle ettirerek
.müsterihülbal • kalmağa g a y r e t etmişler ve b u suretle (Allah sakladığı­
nızı meydana çıkarır) mealinde olan âyeti kerimenin sırrı cehlinden

?ncl vesikadan aynen nakledilmiştir:

•Ruhininim. H a m l e l i n samı kurbuh din.

Cenahı halIAkı A l e m t e m i mnhlukntın hjıllkıthr, b i r k u v u r H<» mu\> e y l e m e /

Erenıtlm, nuna bende olmuş b i r k u l u n u m , i a t e r b e n i i i n r b e y k \ Ü t e r mdür. »ımn
iL'ullmlm, B u nece Rel. nlynzımrtır. l i l H f t h l sebebi İlletim v * belki mevtim olunun
Aya&ın altına yüzüm j?ri«Üm sürerek r l r s i t l e r i m . K e m l i m i /nhTı-ctemlytırum. MÛUifl-
 • 3 7 *

V
« sc.™, e w « — — m * * — - «r;
:: ssr PSS
 S»?

fi&CfSM y * J j L
* r * s * < ¡ & ¿ ~ * l ,

^ V s T S* £>*>xr ' - " - ^ c \ > ^

sai d i ra/a m K Hnmld pjuiunm Irin m i n a Irníli' nlimliíi :• - r • n l t MU I -..Ultıl M d l

rfcndihtn tulluftu deftrriH'kt p r r h u n r l yarılan ıTopk*pı =•-=-• - - • MüzeıL ArtlvH
 KBLU/OLA MATÎI>LN

uafleı ederek zuüm ve k a n a a t l e r i n i göre meselenin b i r d a b a b a h i s m e v z u u

ııianilmestnin de önünü almışlardır. F a k a t yürüyen h a k i k a t i d u r d u r m a k
habil olamamış, İbrahim bey meşihat makamında üç ayı doldurmadan
Şabanın 14 üncü günü «bazı e l v a n mizacı mülükaneye m u g a y i r geldiği
esbabı m u c i b e s i l e a z l i l e İstavrozdaki s a h i l h a n e s i n d e i k a m e t e m e m u r e d i l ­
miş ve sır kâtibi B e k i r e f e n d i de bu a z i l d e n f) gün e v v e l rüusu tafratan-
riınlıp saraydaki vazifesinden uzaklaştırılmıştır.
Vakıa, Dercülvekayi v e kethüda Said efendi tarihlerine atfen OM,
Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Türkiyat Mecmuasının 5 i n c i cıldind'
H a l i l H a m i d paşaya a l t t e t k i k i n d e :

'Sadrâzam Halil Hamid posanın uçakları tensik ve ulufeye müstahak

olmıyanların isimlerini terkin ve askeri vazifeleri ehil ve erbabına tevcih
gibi muhataralı bir ise teşebbüs ile bu hal Yeniçeri kodamanlarının ve
hilfiil ocak hizmetinde bıdunmıyanlarırı işine gelmemiş olduğunu ve
ağalarının eski şeyhülislâm tvaz paşazade tl/ralnm beye müracaatta m
söyledilerse söyleyip antn do bir tezkere ile meseleyi padişahın kızkar-
deşi Esma sultana bildirdiğini lıeyatı ediyorlar. Tekrar şeyhülislâmlık
makamını elde etmek isteyen ibrahim bey, Esma Sultana gönderdiği
tezkerede (sadrâzamın ulüfri askeriyeyi tenkihden muradı yeniçerileri
ayaklandırıp tecdidi saltanat ettirmektir) demiş ı* bu söz Attdülhamid ^' 1

pek ziyade itimat ettiği saltanat etabii vt sadrâzamın hasmı olan kaptanı
derya Cezayirli Hasan paşa ile Abdüthamid'in cariyeden doğan kızın m
kocası fafterdar Nazif efendi taraflarından da tasdik olunması ile Halı*
Hamid pasa malûm âkibete uğramıştır. İşte tarihler paşanın aztine sebep
tdarak yenleri kıyamından korkutmuş olduğunu ve katline sebep olarak
da çok miktarda paramle son zamanlarda irtişaya meyil ve hır**u tama­
hını ve l>azı mukataatı vakfa tahvil ettiğini yazmaktadırlar.*
diye azil ve katil sebeplerini ayrı ayrı göstererek t e l h i s v e İvaz paşazade
eski şeyhülislâm İbrahim beyin gönderdiği mektubun muhteviyatına d a
k a v s içine a l m a k suretile temas ediyorlar. Fakat a z l i nfttık o l a n birineı
hattı hümayun esasen tecdidi saltanat vâhimeslne istinad etmekte* ve

Ri H a l i l Humid paşanın JIZILTU- d a i r h a l l i hümayun

Sır, k i kapudanı derya ve kül m makamı * e d n r * l l üimıı vrzlrlm Huan
pBHiın, neni wlÄmj «jıhAnemle trarlf eyledtftimüVn ionr« malûmun ola kl, v a ı n
Azam Halil Hamid puan ot-aklı kullarının h a y a l i » olanlarının n o t n o huaıjiu v e tki/<
• • • m i r harekat v e »ekemilı lıb'ı «hûneme halecan verdisinden azil Ikllra
Hmekle hala Otsi mühnfın olup H a l e p vnllpl h a z i n e d a r A l i pa»a lunrn V t aerhadh-i
a h v a l i n e vakıf f t aefer ve h a z a r d a c a y r e l l dini o l d u i u Mpfl iWülWWif mnlûm.u
 a z i l k e y f i y e t i n i n buna b i r cezayı kafi telâkki olduğunu bahsi geçen
ıetkikte fotoğrafları b u l u n a n f e r m a n ve hükümlerden müstefâd o l m a k t a ­
dır. Z i r a evasıtı Cemaziyülevvel 1199 t a r i h l i sürgün hükmünden sonra
M e k k e i Mükerrerae şeyh ül ha r e m i iği inzimamı ve C i d d e i mâmure sancağı
i l h a k i l e Habeş e y a l e t i n i n uhdesine t e v c i h i padişahda husule gelen gazabın
z e v a l i y l e sükûnun a v d e t i n i göstermektedir. B a h s i geçen t e t k i k t e s u r e t i
d e r c o l u n a n hükmün» b u babda ednâ şüpheye m a h a l bırakmıyacak k a t i y e t i
haiz v e d u r u m u hakkı ile tenvire müsait bulunması İtJbarile, buraya
a y n e n n a k l i münasip görülmüştür :

*Bu defa Mekkei Mükerreme şeyhülharemliği inzimamı ve Ciddei -

m a m u r e sancağı ilhakile Habeş eyaleti kenduye tevcüt ve i h s a n olunan
sadrı sabık Vezirim Halil Hamid posaya hüküm ki; bu defa hasbelvakt vel-
hol sen ki sadrı sabık müşarünileyhsin sana âvatıfı aliyyei şahanemden
Ciddei mâmure sancağı ilhakile Habeş eyaleti tevcih ve Mekkei Müker*
reme şeyhülharemliği dahi uhdei hamiyyetine ihâle ve tefviz olunmakta
memuriyetini mutezammın işbu emri âtişân ısdar ve tevcihi hükmü
şerifim matviyyen fişim yeri açık) İle irsal olunmuştur, imdi keyfiyet
malûmun oldukta dâire ve etbâtnı tanzim ite bir kaç gün zarfında Geli*
iıoludan hareket ve Ciddeye vusule müsâraat ve bâdelvüsul zabtu rabtı
memlekete mübaşeret ve hâlâ emiri Mekkei Mükerreme ile lesmi ittifak
ıv ittihada riayet ve tamimi umûm lâzımede ve Cidde valiliğine müte-
ferri hidemât ve halatın tediye ve temşiyetlerinde üslûbu kadim üzrc
ikdânı ve dikkat ve Haremeyni muhteremeyn ehaliterinin vezâif ve ulufe­
lerini vakit ve zamanite edaya mezidi say'ü gayret ve ol havalide hüccâcı
müsliminin esbabı refâh ve emniyetleri istihsâline bezli vüs'u ta'kat
t-yleyüb meftür olduğun rüşd ve reviyyetc münafi vaz'ı tecvizden mübaa-
rfet eylemeniz babında'- (Mühimme defteri, lH3 t S . J£>>\

iı u m uy u n Um u l d u f t u n r i a n na»J mührü geılmttlm »mfıltyl, vekaleti mutiakum hldme-

n n e tüyln c y l e d l i l m e binaen blmrnnlhl tualû g e l i p d a h i ] u l u n e a s u d e k kaymakamlık
vı-chlyle lüarel umCıru Jbad k i n sen k a y m a k a m Iftyln olunmuşundur, hnril göreyim
neni hayırhihûnı devlel ve vükelayı MI-İUTIRII aenlyyemle hlllltlfiik hAffel umuru
mühlmmei devlell allyyeme Ihılmam vt rlkftbı hümayuna n r * vn SlAffll 'tıuklazl
hususları İlam e d e r e k kafan b i r madde ve m e i â l i h l IbAddan b i r mmılarail muallel
kalmamasını İktizayı gayret ve aartakuf m|z Uzre me'mulü hümayunumdan /lyaıle
'ilkkal ve bezil k m l r e l ve vUs'U tûkul e y l l y e n l n . Hüdüyı l e m y e z e l h e r k i m k) n l y y e t i
hayr İle d i n ve devlellm hldmellne kıyam V P ikdam ederne dareynde nn-ı'ud ve
m a k b u l eyleye h Amln,>

») O r d . P m f . t i m * ] ] Hakkı Uzunçarirlı H •adriıiam Halil Hamld ı..* • Türk'? a l

M e c m u a n . O H V , Saftır* 'J4İ. N o t 2.
 EliUL-fJLA MARDİN 1027

Şu h a l d e , padişahın yeniden gazabını tahrik eden ve Halil Hamid

paganın bulunduğu yerde mekstni v e şeyhülislâm Dürrlzade Ataullah
efendinin yalısında tekarrür eden i k a m e t i n i n nefye t a h v i l i n i v e mütea­
k i b e n t e s m i m i n i i s t i l z a m e d e n âmili a r a y ı p b u l m a k lâzımdır. B u n u paşa­
nın çok m i k t a r d a parası olması, s o n z a m a n l a r d a irtişaya m e y i l ve hırs
ve tamahı v e bazı mukataatı vakfa tahvil eylemesi emsalinin katlini
müeddi olmadığına göre zayıf b i r sebep olmakla beraber irhayı anan
kabilinden b i r a n için bunların katil sebebi olarak kabulü h a l i n d e d e
mücerret b u hâdiseleri i h b a r etmemiştir, d i y e şeyhülislâmı t e s m i m sure-
ıfle cezalandırmak mantıka, havsalaya sığmaz. Her halde bu azil
hâdisesinden sonra padişahı pek ziyade müteessir ve iğzah eden
yeni bir durumun husule gelmiş olduğunu mantıken kabul etmek
zaruret indeyiz. Müverrih Vâsıf, henüz basılmamış olan bir eserinde
şeyhülislâm A t a u l l a h e f e n d i n i n azlü n e f y i hâdisesini t a h l i l e d e r k e n malû­
m u o l a n şeylerden padişahı v a k t - u z a m a n i l e h a b e r d a r etmemesi üzerinde
fazla t e v a k k u f ederek b u c i h e t i n padişahı üzdüğünü t e k r a r l a m a k t a oldu­
ğuna göre saklanılan k e y f i y e t i n sadrâzamın a z l i n e s e b e p o l a n hâdiseden
başka s o n r a d a n Öğrenilen v e ağza alınması edep ve hürmeti m u h i l v e
<üyuu v u k u u n d a n beter b u l u n a n bir meselenin mevcudiyeti anlaşılmakta­
dır. B u m e s e l e , şeyhülislâmlık makamına gelen i v a z paşazade Ih^ahim
b e y i n s e l e f i n e a i t e v r a k meyanında güya e l d e etmiş gibi görünerek mâhud
m u s a n n a l e z k e r e y i E s m a S u l t a n vasıtasile v e y a h u t Cemazielâhirin 12 n c i
Perşembe gününü 13 üncü Cuma gününe bağlayan gece mabeyne
çelerek h u z u r a çıkan ve H a l i l H a m i d paşanın Islanköyde m e k s i hakkın­
daki tenblhi müş'ir iradeyi istihsal eyleyen kaymakam Cezayirli Gazi
H a s a n paşa y e d i l e t a k d i m i n d e n tahassül etmiş o l s a g e r e k t i r . Kaymakam
Hasan paşa o gece adüvvü eleddi bulunan Halil Hamid paşanın idamı
hakkında e m i r aldığı v e bu a n d a n itibaren tertibata geçmiş olduğunu
velyeden hâdiseler t a m a m e n göstermektedir.

F i l h a k i k a padişahı bihakkın igzabetmiş olması lâzım gelen b u m e k t u p

muhteviyatı ve h e l e kendisine aziv olunan c e h l i n bütün mukarrir ve
m u h a t a b l a r a , şeyhülislâm tarafından iblâğ v e i s m a ' edilmiş olduğu y o l u n ­
daki tevehhüm v e tahayyülleri, o n u çileden büsbütün çıkarmış, v e artık
gözüne hiçbir şey görünmez olmuştu. H a l i l H a m i d paşanın s e r i maktuu
getirilmek üzere bizzat tedbirler almış ve k e n d i kalemile (haini dinû
devlet ve. azlemi ibad t d i y e H a b e ş e y a l e t i n i u h d e s i n e t e v c i h ettiği v e z i r i
l a v s i f eylemiştir ". H a l i l H a m i d
1
paşaya karşı t e r t i h i hazırlayanlar sadrâ-

10i Mnlll Hjımlri ı- - , n m h S U k M diilr hnllı h u m n y u n :

•Wv m M e v f t k l ıflA bili* benim veriri ft?nm 9* v r k l » ınui lakım nen; ' n h l y y r
/amin kaili ve şeyhülislâmın tesmimile fazla şüyuun önü ahnacağr
hakkında padişahı i k n a etmiş olmaları d a v a r i d i hatırdır. H a k i k a t e n h u
t e r t i p b i r müddet için t a s n i d e z i m e t h a l o l a n l a r a b i r fürcei h u z u r v e s d â m e ı
l e m i n eylemiştir. F e v r i alınan b u t e d b i r l e r , vâkıa padişahça t e s e f f i l sadra
m e d a r olmuş i s e de. c e h l i n i n v e m a h u t (el avamu kel hevamj darbımeseline
işaretle, b i r haşere m e s a b e s i n d e telâkki e d i l m e s i n i n bütün d ü n y a y a yayıl­
mış olmasından mütehassıl k e d e r v e iztlrabını y a k ı n l a r ı s e z e r e k e l e m ve
teessürün müstakil sebebi o l a n e l d e k i vesikayı esaslı s u r e t t e t e t k i k edip
yazıyı sır kâtibi B e k i r e f e n d i n i n yazısına b e n z e t e r e k , işi t a ' m i k i l e h a k i k a t E
a n l a m ı ş v e padişahı a z a b v e i z t i r a p t a n k u r t a r m ı ş oldukları şu v a k ' a l a r d a n
istidlâl o l u n a b i l i r :

1) İltifatın envarna mazhar olan ve Bursadaki şehzadelerin tevli­

y e t i d e u h d e s i n e z a m i m e t e n t e f v i z v e İhsan o l u n a n sır kâtibi B e k i r efen­
dinin bu sene Şabanının 5 i n d e yani Halil Hamid paşanın idamın­
dan takriben 50 gün sonra vazifesine ani olarak nihayet verilmiş \\-
-sa r a y d a n uzaklaştırılmıştır.

2) Halil Hamid paşanın kendisine azvolunan isnat ve ithamlardan

T a m a m e n b e r i bulunduğu s a r a y c a k a b u l v e i t i r a f olunmuştur.

3) Halil Hamid paşa v e A t a u l l a h e f e n d i mensuplarına karşı göste­

r i l e n şiddet v e tethiş s i y a s e t i b i r d e n b i r e tavsamıştır.

• -ılı. ıiiın, ile ı.-M'i •:- U ılurıni'U-r, -.m. m a l i m i olsun k l selefin mnkhUi -
Halil •lııml' 1

fju4a hevasnnın galeben i l e s a l u h tarafına m e y i et m e y İyi ve eelbl mal MI.IMIC laır;»-

lara bakmayı)» auafi ve aftnjynnın iz t iraplarına ve devletimin emekdar ha - > •

L

rlne muhttus menafi! kenclu etrafına Inhslı İle hlrmnnhırımı ve :

•.• d e v l e l l m r

temjlyetle hmlreyllk İle hilafı nznyı mülükfınem nlee et v a r ı m'nuyesteye cesaret

haaeblh? u l e m a ve rleal ve ocaklulanmın l e n r i r l e r l n e bala n l d u & u m i a n tamahı hanı.

ve h a i n i dlnüdevlel ve a z l e m l Ibaıl n h n a f l l a iırhdÜİ ire Irnbetmlsllr. V e sen

vûzeruyı İzamım beynelrlmle salah w diyanet ve hazar ve seferde • •• vv aak*r

perverllk İle m e v ı u f ve «kvletlme sadakat İte h l d m e t edeeeim me'mul nldufcundur.

vekaleti mullakam hhlmell ı uhdel l i y a k a t i n e lakllıl ' i l u n m u v t u r . İmdi umûm

cüı'lye ve külliyede r V n navirhûm /uYmri en • •« <ısd,mle nrtni.ı>! atAllAht) mısv

k e r i m i le a m e l ve Ibad ve bllAdın hlmayetterlne zalemenln h e r m u k t ezayı ner'1 a e n f

rrzayt layıklarının iernaına ve aerhadlertn nizamlarına ve envai mühimmatı lâzımı­

nın tedarik ve tesviyesine ve A «İta nen İn gerek kuralarının ve gerek sair kirayı-t

mertebesinde İktiza eden zahirelerinin vaktu zamanlle tedarik ve İhzarlarına t.

t e ' i m kulübe suy v e Içtlhad e y l l y e s l n . 8 e n ve l a r l k l sedadda s e n i n l e b i l e n l u p d e v l e t i n i '

tadakat edenler haklarında duayı hilarevAnem bile olmaftln linbbl Zülcelal huyıri

U m muvaffak eyieye. Amin.»

 t) Yeni şeyhülislâm İvaz Paşazade İbrahim bey, B e k i r efendinin

mfisalinden 9 gün s o n r a , yani Şabanın 14 üncü g ü n ü a z i l ve Ankaraya

nefyedilmiş ve mahdumuna da mukim hulunduğu yalıdan çıkmaması

ı-m rolün muş t u r .

5) Halil Hamid paşanın zamanında Kethüdayı sadrıâli ıtç işlen

imkam) olan ve yeni sadrâzamın Istanbula vürudu üzerine vazifesine

nihayet verilen M u h a m m e d H a y r i efendi Şevval ayında icrası mutad olan

r ev c i h a t t a Çavuşbaşılıgına tayin olunmuştur

6) Halil Hamid p a ş a y a karşı yapılan suıka^dın elebaşısı b u l u n a n v e

hâdise sırasında d e f t e r d a r v e b i l â h a r e mükâfaten kethüdayı sadrıâli olan
Ahmed Nazif efendi, padişahın azami derecede itimad ve teveccühünü
haiz ve iradesi padişahın iradesi üzerinde müessir bulunmasına ve
Ahİretlik hanımın, yani Abdülhamidın câriyesinden doğan kızın kocası
utmasına r a ğ m e n , o s e n e Z i l k a d e s i n i n fi ncı günü keihüdalıktan v e babası
e l h a c S e l i m a ğ a d a T e r s a n e e m i n l i f i n d e n azledilmiştir, t Üçüncü Sultan
Selimin cülusundan sonra bu iki zatuı idam edildikleri ve kaatiti kati ite
tebşir ediniz hadisi şerifindeki sirrtn az bir müddet sonra tnJtakkuk etmiş
• dduğu malumdur* ,} 1

11) T r r H i n p emini S e l i m ll<- o f J u Ahmet Na*1l e f e n d i n i n karilerini O v d r l

merhum su yolda kayıl etmektedir

. .. Sabanı muazzamın 14 üncü P a z a r günü M H kadim u*er* dunanm.ı-l

hümayun yalı krtıkü pitlgahındıı nazargAhı p n d l s n h u l e n imr.hr I h - boft*JJ* jnıae «Junup
riTdası Pazartesi günü s u l t a n Selim H u n Hazrellt'iı lebdllen ter*nne-ı ftmlreye htl-
vürul nuilmengkhı S u l t a n * k e b i r k s l y u n a suut v e m e h » b e l - ı mbnn*- ile k u u l buyur­
duğu aklbinde umamt «mim hart Srhmi fliftna i deyu leı m a n buyurmaları İle
Selim afta bmvi ı a n İle ıilduftu mah.ılden çıkıp nuzonc.ıh' sultaniye i HtrKın
müterakkıbı emir ve ferman olan e r l I A d l a r u Isaiet «ılunmufthı ht-men İki e l l r n u
ırkasına eevlrUp itini l a m e m eimlsU-rdlr

«,.. Kamazanr »eririn 'J7 n r l peee*1 k e r n n e b u bazı husuı mumlumi »cin Ikliza
ılmlı suretiyle bndel >•-•< N a z i f ıfendl Babı Aliye davet -»Lunduktn vuran adnmu
• Posa Hazretlerin* s*ldra vd*n* »imdi pvK htiabbıh»" vtfr. )>-'•>- tyn -ı.i-•• rH+rizt
ıleyu reddi eevab eylemi* lae de tarafı kalmmakamid*'n fJjttpstl bn vu rsa m in r, m u n l n -
Uatt BJIMMU zuhur rtmi*r» t d*ylı takrar haber c ^ n der İlmekle nacnı utm'ı suvaı
'•bırak Habı Alinin n r d kapısımlan g e l u p d u h u l m u r a d e y l e d i k d e t H u t a n r U u r »nıhttftuı
'Mert'e ntdmfvri'irt mrıaafjnjuun dl>erek alıp Soiukcesrm- kaplından leerlve ıdkıl
ve n m a d r olan bnstanrıBa*! n i n > a i s a l e>lı-dJler. n d a h i kapu arasımla rfcaasiai;
'rrtnnu ofhummlıır) deyu m a h a l l i mtfbUTV gellrdlkde relladlaT khnıiL lama»
• T i r s i H T - I m a k l u ' u Bab-j Hümayunu v u z ile I b r H - l e n a m kılındı - Cevdı-t T a r i h i .

afat r\\ s a h . in - M I ü t ıara. H

 Cevdet Paşa merhuma g ö r e a z i l ve k a t i l s e b e p l e r i :

Şu elem v e esef verici hâdiseye ait Cevdet tarihindeki tafsilâtın,

k e y f i y e t i n esaslı s u r e t t e mütaJeasına m e d a r olmak üzere, b u r a y a aynen
n a k l i n i faydalı buluyorum !

<Cemazielütântn 1$ inci günü kul taifesinin bir kısıt mevaciblert

bermutad KubbealUnda tevzi olunub henüz Babıâlide devir olmadan mah\
merkumun £0 inci Perşenbe gü?ıü alessabah Mirahoru evvel Abdi beti
•'>••.'•• Halil Hamid paşadan mührü sedaret ahz ve istirdat olunarak
balıkhaneye isal ve bir kaç saat mürurundan sonra nefy tarikile Gelibolu
rdnibine irsal kılındı' . 1
Ve mührü sedaret Halep valisi ve özi muhafızt
olan Şa/ıin Ati paşaya silöhdarı şehriyarî vasıtasile irsâl olunub Dersaa-
dete vusulüne dek kapudanı derya Gazi Hasan Paşa kaymakam nasbo-
lundu. Ve yevmi mezburda şeyhülislâm bulunan Dürrlzade Esseyit
Muhammed Ataultah efendi dahi azil, sahilhanesinde ikamete memur blub
ivaz Muhammed paşazade Şeyhülislâmı esbak İbrahim Beyefendi, mr
kâtibi Bekir efendi iyesatetile mabeyni hümayuna ceîb ve davet olunarak
şeyhülislâm nasb ve tayin buyuruldu.*

îşte hâdise Cevdet t a r i h i n d e h u suretle tesbit e d i l d i k t e n sonra, müver

r i h Vâsıf ın ifadesine ve b u babdakj b i r i n c i hattı hümayununun s i y a k v e
sibakına a t f e n şu y o l d a mütalcalar t e r d i i olunmaktadır ;

*Halil Hamid paçanın azli hırsı temaha düşmesinden ve t>erhadlcrdcn

huletle hâsıl olan nef'i mirîye kanaat etmeyip de muhatarası ierkâr
olan Asitanetû (esame) terine taarruz i t e müdahete etmesi sebebiyU

\7y Sır k&llbl Bekir erendi, havanın şiddetli kKfat olması ftuseblyle daradan
iîellhnluya KOmlorlldUMnl ayrıta ya/makta ve Hıılll Hamid paşanın sadrazamlıktan
pek daftda#a[ı olan azil k e y h y r i l n i defterine su basit İfadelerle alelftde tılr hadH<
E l a l kayıt ve İşaret e t m e k t e d i r ı

^18 Salı tCmnztetevvTlf İhracı mevaelbl kışlı vAhlıl. 19. T e b d i l i hümu\un bı

A s l t a n e y l saadet V P t a h r i r i h a l l i h d m a y u n be A N p a * n . 2ıi Per«embe. A z i l >Ud M d r ü
*am Kaili Fa** V P Beyhüllilam DüiTlrade Ataullnh erendi ve kaim makam *ü<ı
kapudanı d e r y a ila*! Kasan >< ve şeyhülislam ıllıt I v a / Pa-pmıde i b r a h i m he>
«•fendi Revan «alasında soot İki b u c u k t a İken libası hll'alı Bahane . d m u i t u e . Saat
Oft İkide İken haltı hümayun mühür müjdesini- Oztl muhaftzı Haleb v a l i l i Karana
Mnedar A l i Paıaya İki h a s e k i menzil İle Gönderilmiştir, MAzul sadrazam kullun
Tekrurdaftına nefly ve İndini sediri o l m a k haseblle crkllrmeic süvari aalr 'dmait-
ndal İle E y y l l b u Ensftrl'ye ve andan menzil ile Teklrdaftına çim rter İlmiyi i r V P
FıüllnJJım ı>fı-ndl yalfsına lenbih olunmuştur.
nâatjı helecanı kulûbuna bata olacak tntrette ocaktt beyninde tjüftuğû
hâdis olmasından nâşi olup Şeyhülislâmın azli dahi ona mümasât vt
müdara ederek hıfzı mesned daiyesile ihtarat ve vesâyayt lûzımeyi eda
içmediğine ve makamı meşihata müteferrî kelâm-ı hakkı söylemediğim
mebnidir.*

Bu mütalealan şu t e m h i d a t takip ediyor :

* Lâkin berminvali muharrer mevacib tevzi olunub da henüz devit

vuku bulmadan ve rivayet olunduğuna görr henüz sabah olmadan
alelacele mührü sedaretin istirdat olunması nizamı fikre vurulsa fevka­
lâde ve ehemmiyet verilecek surette bir hâdisenin neticesi olmak lâzım
gelir. Ve bu hatırayı bazı rivayâtt mevsuka dahi tasdik eyler. Şöyle ki .
bu kerre terakkilülerin zammı maaşı ki dört yuı bu kadar akçedir, ilga
ve tenzili karargir olarak işbu meıacib tevzıinde irra olunmağla tzhân*
helecan verecek fitne ve fesâd hâvadisi yeniçeriler beyninde tekevı^üu
ettiğinden yeniçeri ağası' Defterdar Ahmet Nazif efendiye' maJırcmâne
ifadei hal ettikte efendiyi mumaileyh dahi hemen geceleyin vukuu hah
serian sarayı hümayuna iblâğ etmekle sadrâzamım gafleti veırahut t^gafül
eseri olmak üzere boyte bir fenalığın kuvvei koribeyc orfirtmıeai gazabı
padişaJıiyi tahrik etliğinden berminvali muharrer henüz sabah olmadan
mührü sedaret istirdat olunmuştur > Ve mezkûr dört yüz bu lada.- kese¬
nin esbabına tevzi olunması hususunda iradei seniııc taallûk etmekten
nâşi derhal bu akçenin sarraflardan ahz ve tedarikile tevztinde Ahmed
Nazif efendinin (hayli sıkıntı çektim} dediği rivayet olunur. Hattı hüma­
yunda olan ihalecan} tâbiri dahi bu rivayeti teyit eder.

Ve bir de cildi evvelde ij'ar olunduğu üz're devletli aliyyeni'i tan­

zimi askere ihtiyacı müsellem olduğu cihttle Halil Hamid paşa evvel*
emirde Tophanede Suttan Mustofayı Sâlis asrında başlanmış olan bazı
ıslâhatın itmamına teşebbüs edip âdâsı ise bunu Sultan Mustafa usulüm
meyi ite yani oğlu Sultan Selimin taraftarlığı ile ittihama vesile ittihaz
eyledikleri csıuıda bir gün meclisi mcşi'crettc müzayakayı maliye bahsi
dermeyan olundukta bazıları tarafından : Ç u fstanbulun masarifi za-u-
riyci fevkalâdesinden halâs zımnında (şevketmeâb efendimiz bir müddet
Bursada yahut Edırncde ikamet buyursatar) deyu izhar olunan temenni-
yata mttta'i Hamid jıaşanın : (Evet, lâkin efendimiz pek ihtiyar.t
demesine güya ki şehzade Suttan Selimin telâsını temenni mânası verile­
rek derhal Sultan Abdülhamide İ*ât ile gazabı şahane tehyie olunmuştur.

13 i Ahmet Aftadjr.
M> Ahlrcilık hanımın kncasulır
L0&2 IIUZUK IJKHSLrJlU

Dercülvekayide dere re irad olunduğuna nazaran Hatıl Hamut paşa

bilcümle ocakları tashih ve luımüstaJıaklarm esamisini terkin birle veza-
ifi askeriyeyi ehil ve erbabına tevcih gibi bir emri hatır ve lıatarnâkı
mübadeîet edüp bu babda bir kıta hattı hümayun ısdar ettirilmişti.
Ancak yeniçeri ulufelerini me'kel etmiş olan ocaklılar bu suretten dilgir
olarak taraf taraf neşri erûdf edüp Halil Hamid paşanın âdast daJıi bunu
fırsat ittihaz ederek; {Müşarünileyhin dimağında fesad var meıamı bu
değil, illâ şehzade Sultan Setimi ielâs dâiyesidir.) deyu sem'i hümayuna
tlka ettirınelerite müşarünileyhin azline müsoraat ve badehu katline
mübaderet olunmuştur.

Kethüda Said efendi tariflinde tahrir olunduğuna gore HaHl Hamid

j/aşa abeshurant vezaifin namların defterden terkin İle vezaifi askeriyeyi
yeniçeri neferattna tevcih için kışlalardan reşit defterlerini celbe ikdam
ve ulufe mutasarrıflarından jtâmüstahaktara vâkıf olmaya ihtimam eyle-
meai ocak ihtiyarlarının rencişi hatırlarına bâis ve : (Ocağımızın ırzını
şikesi ve kuvvet zahrını pest etmektedirJ diyerek ekli beytülmâle me'nus
ocak kokonusları beyinlerinde yer yer güftügû hâdis olmağîa şryhül-
tslâmlıktan mâ zut ivaz Paşazade ibrahim bey bu maddeyi izâm M belki
kendisine vesilei tahsili meram ederek hemşirei Hamidi zaman büyük
Esma S u l t a n a bir tezkere ite ifade eylediği esnada padişahı kalemrevı
safvel Abdülhamid hanı Beyazıtfttret hemşirelerini ziyaret kasdite tahriki
rikâbı satvet buyurduklarında aletâmya râki giribanı vaveylâ ederek
nakli macera *direk Hüdavendigân safdil hakikata hami ite müuafait
olup hitâfgiranı veziri âsâfdirayet bu şerriştei kıl u kati piçidei enamilı
fwsat edüp müşarünileyhin adiiv'ü cktmri Cezayirli Hasan jsışa Nazif
' fendi ile itizad ve tab'ı mülüke multarhki gazabı zarurî olan kabahati
mâhudeyi isnad etmelerile mührü hümayun ahz ve Bozca adaya
ne fyolundu.

Zeyli Sefinetürrüesada Süleyman Faik efendi dahi Halil Hamid

fiaşanm tercümei halini beyan siyakında müşarünileyhe (azv olunan töh­
metten beyriyüzzimme ıdüğü sonra malûm olmuştur./ deyu tahlil
eylemiştir.* Cevdet tarihi. Cilt. III, sah. ta. İst. 00*0 H.

Cevdei paşa m e r h u m , k a t i l sebehine de şöyle temas e d i y o r :

(Sadrı sabık Hail Hamid jmşantn hini infisalinde hazinesinde mevcut

ve müddelıar olan ve bazı mahallerde herveçhi emanvl vazalunan attıyüz
kiseye karib nukud ve sair emvâl ve eşyası canibi miriden zabtolunub
iradına henüz müdahele olunmamıştı. Bir kaç gün sonra hırs vc tamaha
dair bazı ahval ve âsart residei sem i hümayun olarak hakkında zuhura
imiş olan tcgayyûr ve iğbirarın te-.ayiidünr sebep olmağht ya/m:
Mffareti hemgâmında berveçhi suhulet malik olduğu m ukalanla > uhde­
sinden ifraz ile tâtiblerine füruht olundukta hasıl olan mebâliği ıvftre
hazinei dmireyt idhal olunduktan başka mukataatt miriyeden külliyetlin
faiz ile meşhur Karaburun mukataasıntn nısfını Kasapbaşızade mahlutun-
den bilâ muaccele ve nısfı dherini Rehcetzade kasrı yedinden ald-
mukataayt şirketten halâs ettikten sonra vakfına talısıs edilmişti. Bu
makule mukataatt miriyeden bilâ muaccele ahz m amrrufu ise m zattan
hilafı olduğuna ve çünkü vakfa tashih tdunan mukataatın mınbait
lûruhtu mümkün olmadığından tedavülü eyâdei nas ile miriye melhuz
olQn menfaatin inkitaına sebep otarağına ve halbuki tanzim etmiş olduğu
vakfın müsakkafatı tayin olunan ı*ezöifr kâfi ve vâfi idüğiıne '>inaen
rânibi miriyi siyanet ve nizamı müessesini vikaye kasdite mukataayı
mezkûre vakfı mezburdan ifraz ve hey'rtt utâstna irca ite mezada çıkarı­
larak heyolundu.

Akdemce müşarünileyhin nzlılc ıkt\ta 'duıımuç ikeu mahhn/an İm

mütillû zuhur eden bazı halatını âdâsı serrişte ederek ve : (bu dalı*
tedib olunmadığı halde artık mücazat kalktı deyu herkesten havf ü haşyet
MI olur.) diyerek hakkında gayz ve gaazbı padişahiyi tehyic etmelctilı
derhal haseki tayin olunub ve arkasından dahi kapudan /taşanın dairem
mennubnnından cesareti mufrite ile meşhur otun karakethudazade Kam
Atı ağa memur ktlmıb müşarünileyhi Rozeaadada kaleyledirler.* Cevdet
Tarihi, cilt Ut, sah. W9.

NIMT mukataayı muacrak*siz almış, utması tahsis b i z z i k i r edildiğin* 1

göre bu k e y f i y e t H a l i ) H a m l r i paşaya isnad n l u n a n t halatın t en ağır

ulub b u n u n ise altı yüzbin kese akçe m i r i y e alındıktan sunra manlıkan
bir idam sebebi nlamıyacağı derkâr ve Cevdet Pasa merhumun
gülünç o l a n b u sebep muvacehesinde hayret i zh a r ı-tmenusi makamt
saltanata karsı t a k i p cdepeldiği siyasei muktezası o l a r a k b u vesile ile
ile b i r cemile izharına m a l u l bulunduğu aşikârdır. Vakıa. Cevdei pasa
m e r h u m , H a l i l H a m i d paşanın t e r r u m e i h a l i n i y a z a r k e n m e r h u m u n ba/ı
icraatını bahis me\zuu kıldıktan sonra:

%Bundan tıaşka enderun ve biranda olan sair zevatı mıtteşahhımnin

kimini tahvif ve kimini teb'id ite kesbi teferıiıd I T istiklâl cgtad ..
1
Bu
veçhile teferritd dâıyesin* düşmesi snlevhaı hayali hümayunda bh
noktayı iğbirar hıraA-PNMifr. Ve bidayeti halinde bihasbit be ıtriye bırib
Ivuııinde mücadele rc münafese vâki olmuş ise mazâmâutazâ knvlil* emr i
vderek ahzı intikam ddiyesinde olmamak ve unum t devletli lâyiki ûzerr
rü'jtet ve temşiyet birle taddeı sıdktt istikametten serimu ayrılmamak
üzerr huzuru hümaı/unda müekked yemin edüp eğerei iptidalarında bu

Huk Fak Mw- — as

103-4 HUZC.TJİ [lERSLKItl

farika ienika üzere izharı sebat eylemiş ise de bazı müverrihinin İfade­
sine nazaran sonraları tariki nâhemuvarı irtikâb ve irtişaya sapmış ve
harekâtı nâbecaya haştamısutİ.
Müverrih Vâsıf'ın tahririne göre vikayei memted garazı ite ve azameti
vakfı sedaret hasebile bu ahdinde duramayarak müsaderei ağniyayı rical
ve cemi tuhaffı emval dâiyesi veyahut istirkab beliyesile izrarı nu&u
başlamış ve hususile yeğen paşayı teksiri irad ile tâyib ve îttiham etmiş
iken kendisi bu babda ana tefevvuk eylemiş ve imtidatı sedareti takribi
ile pek çok irada nail olub zümünce kaydı zaruretten halâs bulmuş ve
hacei bendergâhı servet ve gına otmuşidi. Bu veçh>İle tamâ ve hırsı ve
mebaliği kesireye mütehammil olan mukataatı miriyi cüz'i muaccel* ile
etbâ ve levahıkıne vermesi ise zevali ikbaline sebebi âdi oldu. Bundan
başka Kırımın tasdik senedi verilmesi gibi enzân evamda vükelâyı asrı
müttehem gösterecek bir vak'ayt kerihe zamanı sedaıetinde vuku buldu­
ğundan enzârı umumiyede eski revnak ve itibarı kahnamışidi. Bunun
üzerine Âsitanelû (Esame) terine dafıi taarruz ve müdahalesi hasebiU
yeniçeriler beyninde fitne havadisi zuhur ettiğinden berminvati multarrer
azil ve nihayet katlolundu.- Cevdet T a r i f t i , cilt, Hl. sah. m r

D i y e müverrih V â s ı f ' ı n mütaleasmı kayıt v e işaretten s o n r a Cevdeı

Paşa m e r h u m zatî mütaleası o l a r a k şu mülâhazayı i l e r i s ü r ü y o r :

^Müşarünileyh erbabı zihni eâlâk ve eshabı aktu idrakden olduğu

halde ahvali âtiyesini tehlikeye koyacak bu misiltû harekâtın kendiiden
süduru müsteb'ad ise de (Innetinsane teyetga) müeddasmca âkil ve ebleh
her kim otursa olsun meyi ikbal ile mest olub da asırtb taştrmayan pek
nâdir otur. Kaldı ki ot vakit ikbalin inhitatı katli müntiç olmağla muhafa-
zai nefs için bazı nâbecâ harekâta tasaddilerinde pek de ma*zur olamazlar,
diyemeyiz. Filvaki sâyesinde sadımuşini mastdbei emn ü eman olduğumu:
Sultan Abdülmecid Han efendimiz hazretleri zamanındaki çartâki ikbal­
den küşei in'izal ve idbare sakıt olanlar manstbda olanlardan daha ziyadı
emin ve müsterihülbal olub da yalnız câh u ikballerini muhafaza kaydilr
böyle etvarı nahemvarc tasaddi etmiş olaydılar dâreynde mâzut
olamazlaridi.

Bu cümle ile beraber müşarünileyhin muhassenatı zatiye ve haxt-

natı fiiliyesi dahi inkâr olunamaz zatında handertt ve tâtifegû, mütemekkin
ve mehîb ve sahi ve erib r tehdidini ikaa kaadir ve fünunu dkâhnda mahir,
maarifperver, ferhundeeser olub şâiri meşhur Vehbi efendinin tuhfesi
anın nâmınnadır. Ve ihtiyata riayet eder bir zat olmağla serhaddatt
zahair ve mühimmat ile meşbun etmiş olup hatta bundan iki Üç sene
sonraki îZOt senesinde vâki olan seferde bir hayli vakit urdular* anın
cem ve ütdihar etmiş olduğu zehair ile idare ettikten ve o seferde serdatı
ekrem bulunan Yusuf paşa j tsefere ben gitmiyorum* Halil Hamid paşa
gidiyor.) dediği mervldir.
Ve memâliki mahrusada emtiai hindiyyenin revacı hasebiyle sene b*
vene Memâliki Hind'e hazineler taşıntb Hintlilerin ise bu diyar emtiasına
ademi ihtiyaçlarından nâşı muawiza ve mübadele vuku bulmıyarak devlet*
aliyyeye mincihetinnükud zâfı külli târt olmağla bu fesadın indifıı için
emtiai hindiyyeden reğabatt nasın iukitaı ve memâliki mahrusada nesir
ve imâl olunan akşimenin revact hususuna çare bulmak niyett hayıiyesib
mahpustu Bengale ve Srnrf ve Bendcrâbbas taraflarından ustad, mâhı>
nessaçlar celbi içûn adamlar tayin etmiş idi. Filhakika eğer sureti mezkûr*
vücud bulsaydı derahimi meşkûke ecnebi memleketlere gitmeyerek bu
diyar hakki arasında tedavül ve taamül olunub delaleti aliyyeye menafn
kesirc hâsıl olurdu.
Dara ut paşa isketesinde tarîki sâdiyeden Kademi şerif şeyhine bı-
tekyc vc Bâbıâli isttisalinde bir sebil b i n o ve Topkapı haricindeki kaldırım
lan tecdit eylemiştir. Teravezallahü anseyyiatihi,* Cevdet Tarifli, cilt
IH., sah. J J f ,

Müverrih Vâsıf'a göre azil ve katil sebepleri :

"Müşarünileyhin zatından oían cezbezt ve tatâkat ve iâlıinde ola*,

kuvveti muvakkat hasebiyle kesbettiği ihtisas ve istiklâli tam malûmu
has u âm olduğuna binaen kâffei nas iradesine tâbi olmağa mectmr v*
sevdayı muhalefet her bir şahsı mütehayyin ve meçhulen dür ve devleti
aliyyeyi siyanete nushu pendgünt söylemekten cesareti hayırhahan havf*
mekri keytinden mafkud ve etraf ve taatlüknU mütekessir ve gayri mâdıf
olduğundan mesâvi ve maayibinden bahsetmek böyle dursun, ahâm istih­
raç olunur vehminden nâşi methiı senasına bile yâravda kudret taşrada"
kaVı nazar enderunda dahi mensubu olan herkes mühürzeni lebi budu nebud
olurlaridi. Bu akl rüşde göre tariki müstakimden udûl etmeyüb nza-
ullaJte muvafık ámale ve iradei jıadişah'ıye mutabık ef'al ve harekât
ikama mütyaderet ve nâs hakkında olav suizan r r fesadı itikadı bertaraf
eyleyerek vediai uhdei ihtimam t kılman umûm mülkiyeyi halisen t*
muhtisen rii'yet ve zevali heybet ve haşyete illet olan menahı ve melâyiden
tamai müfritten telakki vc mücanettet etseydi bihasehizzâhir bu vartaı
hevli nakden rehyatn vâdii necat olması me'nıul idi»

{Vâsıf Tarihi, Cilt /, Sahife B9& fEsad Efendi Kütüphanesi, No. tl*9>

O r d . P r o f . İsmail Hakkı U z u n çarşılı y a göre a z i l ve k a t i l s e b e p l e r i :

*HaJil Hamid jtaşa iki sene dört ay sadrâzamlık etmiş, az zamanda

epey iş başarmıştır. Aşağıda yazdığımız Katırlardan anlaşılacağı üzer*
Kendisi safdil olan Abdülhamid J in yerine re Hah d Selimi hükiondar
yaymak istiyordu. Bu hususta şeyhülislâm Dürrizade Atautlah efendi,
Sultan Mustafa ve oğlu S e l i m e hürmetkar olan ı > .'> ismail Raif pasa ve
yeniçeri ağası Yahya ağa ite birleşmişti. Birinci Abdüthamid halûk
ve iyi kalpli bir hükümdar olup pek zyade sâfdildi. Kapıadnı derya
Cezayirli Gazi Hasan paşa Abdülhamid üzerine çok nafizdi. Saltanat
rtabii olan ve büyük hizmetler eden Hasan paşaya padişahın fevhelâde
ttimadı vardı. On beş senedir kaptan paşalıkta b u l u n a n v e çok zengin
tdan Hasan patranı» etrafında büyük bir kütle vardı, Halil Hamid pasa
ıslahatı yürütebilmek için buna taraftar ve kendûtine kuvvetli zahir olan
bir padişah arıyordu. Bu da yenilik taraftarı olan Veliahd Setim idi.
Hatil Hamid paşa ile Cezayirli Hasan paçanın araaı çok açıktı. PadisaJı
üzerinde müessir olan Hasan paşa sadrâzam için bir engel idi. Nihayet
Halil Hamid paçanın yıtaksadı anlaşıldı ve derhal padişaha bildirildi. Hat'
teşebbüsü rivayetini Qazi Hasan paşa Defterdar Ahmet Nazif efendi ve
sâbık Şeyhülislâm İbrahim efendi de tasdik ettiler; Halil Hamid paşanın
azlediidiği aynı günde şeyhülislâm ve vezir Raif İsmail pasa da
nzlotundular.

Halil Hamid paşa tlüD Cemazİelevvel IX fîTf9B Nisan/ da yeniçeri­

lerin Kubbealttnda ulufelerini verüb kanun üzere babıâlide diğer kapıkulu
sınıflarının maaşlarım dağıtırken henüz maaş tamam olmadan ayın
îti sinde gece sabaha yakın birdenbire haremde yatak odasından kaldırı­
larak elinden sedaret muh-rü alınıp evvelâ saraya ve oradan da
Balıkhaneden bir kayıkla Yedikule taraflarına sevk ve bütün malları
müsadere ve karadan Getiboluya nefyolunmuştur. Azline dair olan hattı
hümayunda : fHalit Hamid paşa ocaklı kutlarının hayatta olan irinin
esame» hususu ve bazı nâhemvar harekât ve nekenâtı tafYı şahaneme
halecan verdiğinden azli iktiza etmekle} kaydı vardır. Bu hattı hümayun
işin iç yüzünü ve azlin hakiki cephesini göstermez. Çünkü, tufeyli ulitfs
alanların ve i s i m l e r i n i n ve ulufelerin kaldırılması, paganın azlinden üç
buçuk ay evvel olup arada epey zaman geçmişti. Halil Hamid paşanın
azli r e Geliboluda oturması hakkında kendisine gönderilen hattı hüma­
yunda ; (Ber muktezayı vakut u hal makamı tedareti utmadan infisal
ettiği ve bir münasip yerde oturması iktiza eylemesine mebni Gelibnlutıa
gönderileceği bildirilmiş ve azli hakkında hiç bir şey söylenmemiştir^.
Halbuki Halil Hamid ftaşanın yerine tayin edilen hazinedar Şahin Ah

13r BU i'.ıM mı-unrcIh'M ••. -ı vi'ilknlurı nal lı.Jlnnı mulıt.-M-m O p ! ''n.f

l>7unc*rfilı wr1nrt<- tSnMtfr t j f f - *\\ı o>rct*Tml»tlr RJIM. TUrklyrı* MvrrîttV*1 4 Mit

EL tıt ıroh.
paşaya gönderil* n hattı Hümayunda ise padişahın hiddeti pek ajpkârdı.
Bunda: (Malûm outun ki selefin nıakhur Halil Hamid pasa havasım**
galebesile solâh tarafım meyletmeyib ve celbi mal sevdasile taşralara
tmkmayıp zuafa ve ağniyantn iztıraplanna ve devletimin emekdar hadt-
meterine muhasses menafii kendi tarafına tahsis ile hirmanlarına vr
umı'ıru devletimi temsiyette hodreytik ile hilafı rızayı mülûkânem nîct
elvan nâşeyesteye cesareti hascbilc ulema ve rical ve Ocaklılarımın
tenfirine bâis olduğundan temahı itamı ve haini din ve devlet ve azlem*
ıbâd olmakla tebdil ve izâlesi icabctmiştir.f sözlerde daha bir kar u*ı
evvel sadarete geldiği gundenberi fevkelâde mesaisi takdir edilen Hatıl
Hamid paşanın üç ay sonra makhur, hami din ve devlet ve azle t m ibâıi
olduğu için izalesi icabeylediği yeni sadrâzama bldirilmiştir*

Halil Hamid paşa kendisini Gelibotuya götürmeye memur ola*-

kapıcıbaşılardan Süleyman ağa ite birlikti oraya gitmiştir. Griı'ıolud'i
ıdururken kendisine Mekkei Mükerreme şeyhütharemtiği ilâvesile Oidıb
ve Habeş eyaleti verilmiştir. Bir kaç gün içtnde dairesi halkın top^n/aral-
harekt etmesi bildirilip kendisine memleket idaresi hakkında bazı tavst-
yerlerde bulunulmuştur. Halil Hamid jıaşaya ralilik rmı-inin gitmelinde':
tfir kaç gün sonra kendisinin Geliboluda bulunmadı, hazırlık ıçi-t tjt-
kalmasına sebep olacağından hemen Bozcadayu gideıek hemen k-tpisım
düzüp acele hareket eylemesi bildirilmiş vı kendisim Mı&ıta nakle de
Sakızlı Hüseyin kaptanın memur edildiği yazılmıştır. Bunun üzerin'
Halil Hamid paşa Bozcaadaya gitmiştir. Gelibotudan hükümete gönderdiği
taJıriratta Cidde ve Habeş eyaletine tayını uzerint fstanbulda kalan
maiyetinin kendisine iltihaka tereddüt eylediklerim yazdığından hurt lan n
(1130 H.f tarihli kanun mucibinet kendsint iltihaka mecbur oldukları ve
tereddüt edenlerin cczatandtnlması için isimlerinin ıpmdcnimesi tüldiril-
iniştir. Diğer bir hükümde de liarçlaroııtı tedıyfsı irin fstunbuldm bu
adam tayin etmesi emrolunnıuştur.

Halil Hamid paşa Bozcaadadu hazırlanırken 1199 Ctmaziclâh"

ortalarında {11S5 Nisan sonların doğru) gondenlen bir fermanda hazırlı­
ğını tamamlamak için bir müddet daha Bozeaadada kalması ıcabedcccyt"
den ve lıalbuki Bozcaada açık olup kendisine gımdırilecek gt minin orada
durmasına imkân olmadığından fstankoy adasında hazırlığını bWrmcs>
ve diğer bir emir gelinceye kadar kat'iyyen hareket etmeme-tı ıs'o
olunmuştur. Bu son hüküm yani Jstanköye naktile orada diğtr bit emir gel­
meden hareket etmemesi hakkındaki karar Halil Hamid paşanın bir trhtikı -
ye düşeceğini gösteriyordu. Filhakika kendisi daha Bozcaadada iken Cidd'
ve Habeş valiliğinden azil ve fstankoy adasında ikamete memur edilmiş
ve yerine Kandiye muhafızı Mehmed paşa tayin olımmuştııı. I M n M
 •J j gönderilen hükümde Hüseyin kaptanın katyonu Hatil Han\
paçayı Bozcaadadan alıp tstanköye götüreceği ve sonra da gelip kendisini
atarak inkenderiyeye hareket eyliyeceği bildirilmiştir.
Halil Hamid paşanın Cidde ve Habeş valiliğinden azlinden dört. gün
tonra öldürülmesine irade çıkmış r e kapıcıbaşt Genç Âli Ağanın çuhadırlık
hizmedinde b u l u n a n bir hademesi gönderilmiş ise de paşanın müteyakkız
bulunması sebebite bir iş görememiş ve arkasında*, kapıdanı derya
Hasan {taşanın adamlarından olup ifrat cesare'ile meşhur olav Karo
Kethüdazade Ali bey memur edilmişti.
Ali tn?y, altı günde Bozcaadaya varıp t sâbtk sadrâzamı öldürüp fl7
ı emazielâhir) başını tstanbula belirmiştir. Halil Hamid paşanın başı,
katlinden dört gün sonra yani 21 Cemazielâhir Pazar günü {17^5 Mayıs)
İstanbula getirilerek orta kapuya konulup teşhir edilmiş ve hizmetlerine
mükâfat olarak kendisini öldürenlere hilaller giydirilip asd kaatil Kara
Kethüdazadeye kapıctbaşılık rütbesi verilmiştir > t

Ord. P r o f . Uzunçarş.ılt bahsi gecen eserinde Halil Hımid paşanın

-ahsî mezâyası hakkında g a y e t kıymetli ve v e s i k a l a r a müsienit malûmat
v e r d i k t e n sonra H a l i l H a m i d paşanm azil ve k a t l i n i n içyüzü o l a r a k k e n d i
jorüsünü şu y o l d a tesbit e t m e k t e d i r :

^Yukarıda yazılan hattı hümayunda posanın azli anlatılırken

'•aklıların sağ utanları m n esmilerile zikredilmeyen bazı lüzumsuz ve
tıakışıksız vaziyetlerin padişahın tabına helecan vermiş olduğu azle seltep
"torak gösteriliyor.
Vuk'anûvis Vâsıf tarihinin zeytinde kapıkulu esamilerine taarruz
etmesinden dolayı ocak tarafından iteri geri lâf olduğundan azil olunduğu
utiztlıyor ki hattı hümayunun b i r i n c i fıkrasındaki mütaleantn aynıdır.
Cevdet paşa merhum ise tarihinde Vâsıldan naklettiği tevite İ:cndi-
| M M dt inanmamış olduğunu şu ibarelerden anlıyoruz : (Lâkın ttermtnvali
"tuharrer mevacib tevzi o'.unub da htnüz devir vuku bulmadan ve rivayet
ılunduğuna göre henüz sabah olmadan alelâeeîe mührü sedaretin i^tirılat
"lunması mizanı fikre vurulsa fevkelâde ve ehemmiyet verilecek surette
bir hadisenin nctieesi olmak lâzım gelir. Bu hatırayı bazı rivayatı mevsukr
dahi tasdik eyler.) diyor

Sonra da, evvelce verilen tensik karan ocak halkı içinde ternkkiti
uani zam görmüş yeniçerilerin JfOU kese tutan mevacibleritim kenitmesr
asker arasında dedikodu uyandırdığından bu hali yeniçeri ağası Ahmet
ağa, defterdar Nazif efendiye, o da Irihvısıta padişaha aızeylediıiinden
'izlcdtldiıtini re hattı hümayundaki hatecan tâbirinin bu rivayeti teı/id
' ulediğini yazıyor.
 S a y ı n Uzunçarşüı, müverrihlerin b u bahttaki mütalealarjnı telhisden
sunra temhidatına d e v a m e d e r e k d i y o r k i :

<lşte tarihler paşanın azline sebep olarak yeniçeri kıyamından kor­

kutmuş olduğunu ve katline sebep olarak da çok miktarda parasi\e son
zamanlarda irtişaya meyil ve hırs ve tamahım ve bazı mukataatt vakfa
tahvil ettiğini yazmaktadırlar. Vaziyeti tahlil edelim : Birinci Abdülhamid
iyi kalpli bir hükümdardı. İş görülmesini ister, fakat âciz ve zavallı
'dduğundau etrafındaki zümrenin tesir ve telkininden kurtulamazdı.
Abdülhamidin üzerinde en üfuzlu şahta, kaptan paşa yani Cezayirli Gazı
Hasan paşa idi. Çeşme mağlubiyetinden sonra haynzt tehdid eden Ruslara
karşı Çanakkaleyi müdafaa ve Rusların etine geçen aıtaları almaya
muvaffak olan bu büyük vezir Abdülhamid zamanında saltanat etabit
'dmuştu. Hükümdarla serbest görüşürdü. Hastalığında hükümdar ke:\disim
ziyarete gelmişti. AbdüDtamüi saltanatta kalışını Cezayirliden ihlirdi.
Yapmış olduğu birçok hizmetlerden dolayı halkça pek ziyade sevilen bu
vezir, her zaman elde etmesi mümkün olan sedarete gelmek istemıycrek
kaptan paşalıkla bütün devleti idare etmenin yolunu bulmuştu.

Gazi Hasan paşadan sonra. Abdülhamidin v-eliahd iken bir cariyeden

doğarak Ahirettik hanım diye maruf olan Utmanı krsrast defterdar Ahmet
Sazif efendi geliyordu. Ahmet Nazif ite batıası Selim aça, padişaha bu
yakınlık dolayısile çok ileri gitmişlerdi. Her ikisi de padişahın hıfiyesi
idiler.
Cezayirli Hasan paşa ile sadrâzam Halil Hamid jıaşanın arası iyi
değildi. Sadrâzamlara sözünü geçirmeğe atışmış olan Hasan paşa, Halil
Hamid paşaya aynı suretle nâfiz olamadı. Faaliyeti ır iştrirliği sehebîyt*
sadrâzam vaziyete hâkimdi. İlk zamanlar aralan iyi olan bu iki vezirin
Kırımın ilhakı dolayısile vâki müzakerelerde aralarının iyi olmadığı
görülüyor. Zaman geçtikçe bu gerginlik artmıştı*
Halil Hamid paşanın azlinden bir ay evvel. Cezayirli Hasan pa*a
.10-49 gün süren uzun bir lıastalıktan di'layı yatmıştı. Sadrâzam, hekim­
ler gönderüp hastanın sıhhati hakkında haberler almağa devam etmiş vt
ihtiyar kaptan paşanın konağının etrafına yirmi otuz gözcü koyup anvı
vaziyetini tarassut etmekte ve bir an evvel ölümünü beklemekteydi.
Bu sıralarda Abdülhamid Hasan jtaşayı konağında ziyaret ettiği
-aman kaptan paşa sadrâzmm gözcülerinden şikâyet eylemiş ve bir eserin
nvayetine göre bu şikâyet üzerine Halil Hamid paşa sal>ahleyin yatanından
alınarak azlolunmuş. Hasan JMŞO hasta haxta saraya actirilerrk ymi sadıâ-
:am gelinceye kadar kaymakam tayin kılınmıştır. Halil Hamid paşanın böyle
bîr şikâyet üzerine derhal azil ve katledilmesinin doğru ıdamıuarağı
tabiîdir. Bu ziyareti müteakip, sadrâzamın azleditdiğini a zaman gören
ve yazan vak'aname sahibi söylüyor. Bu ziyaret meselesile eski şeyhül­
islâm İbrahim bey veya Ahmet Nazif efendinin haV işini fShma Sultana
/Atdirmeleri birbirini tamamlayan şeylerdir.
Halil Hamid posanın bir yeniçeri isyanile veliahd Selimi hükümdar
yapmak istemesi duyularak keyfiyet hem İbrahim bey, hen> de Ahmet
Nazif efendi taraftarından Esma Sultana bildirilmiş, Esma Sultan da
kendisini ziyarete gelen -padişaha ağhyarak vaziyeti anlatmıştır. Bunun
üzerine Abdülhamid hasta bulunan kaptan paşayı da hatır sormak tmffc-
*ite görüp işin hakikatim anlamış ve saraya dönmüştü. Hatta padişahın
kaptan paşayı ziyaret etmek istediği takdirde kaptan paşa özür haham
ederek sadrazamı kabul etmemiş ve 0 gece sabaha karşı Halil Hamid
paşa azil ve nefyotunmuştur.

Bu neticeye göre Hasan paşa, ibrahim bey, Nazif efendi Abdülhamidin

hal'edileceğini duymuşlar ve tam zamanında yetişmişlerdir. Sadrâzamın
kaptan paşa konağının önüne gözcü koyup hastalığını öğrenip ölümünü
beklemesi nazarı dikkati cetbediyor; lâkin mukadder âkibet genç sadra­
zamı atıp ihtiyar veziri bırakıyor.
Selim ¡11 hükümdar olduğu zaman on sekiz senedenberi kaptan
paşalıkta bulunan Gazi Hasan Paşayı, Halil Hamid paşanın katlinde sebep
olmasından dolayı azil ve hattâ Nazif efendi ve babası Selim ağa gibi
öldürmek isteınişse de evvelki hizmetlerine nazaran dedikoduya meydan
vermemek üzere ismail kafası seraskerliği ile fstanbuldan çıkarılmış ve
hattâ bir an evvel hareketinin kendisi için iyi olacağı dostları taralından
kulağına söylenmiştir. Hasan paşa beş bin kadar maiyetile hareketi günü
Kâğıthanedc îmrahor köşküne gelmiş olan yeni padişahın önünde geçit
resmi yapmış kendisine kürk giydirilmek üzere köşke davet edilmiş fsc-dt .
(Daha bir hizmetimiz sebket etmedi, inşallah hizmet eder ve naili iltifat
oluruz.) diyerek ve yakalanıp öldürülmesinden korkarak özür dileyip
süratle gidip askerlerinin arasına katılmıştır *.> 1

İHI ı.., b u t l u uJ a u n i d r a k çilelilerden menkuldür k l . miUarünlIeyhln dairesi

hülkı ılıjıi i., b i n kbjldcn mürekkep nluıı Ulunduktan hareket eyledifcl elin -un •

Selim t • i' 11 KAAIUIHVIP kökünden alayı tcmmia buyurmuşlar, kasrı bümnyun

hizasına geldlfflnclt- müsnrllnlleyh /• n V# lemennıı • • ı• 1 M ı . ı r • anara fıdoll «m

üzre kürk giydirilmek irin derurtu KCMT davet olundukta iiiuhu bir m a l i m i :
nrbk vtmeıli, iıi*altuhû t#alfi his met ı-r uñilt dtífnt m -- ¡ diye atını •mı.,

derbal elbetti r m m l y enini ne Ter I kıyafeti' Iahvtl edlln askerinin İçim* kmi^mıs |w
l e k n ı r d a v e t e teşebbüs kılınmış ine d e n l v u k l e k a d a r k n n f l k l daítdu a«lıerlnln tlflUiMl*-
L:I1ÎI" M ' iriUgü nlüvahcdi' ulunmuş ur. Ilevlıd hale ve hu rivayete ı • ı• ı• • anın
 Sayın Uzunçarşılı, A h m e t N a z i f efendi v e z e v c e s i Durruşehvar h a r . m
v e babası S e l i m a ğ a hakkında d a g e r e k l i izahatı v e r d i k t e n s o n r a R Z Ü ve
kail sebeplerine t e m a s e d e n mütaleasına d e v a m l a diyor k i :

<Yukandanberi yazılan şeyler Halil Hamid Paşanın, Selimi padişah

yapacağı kanaati veriyor. Ve bugün de torunları arasındaki anane de bu
işe kurban gittiği hakkındadır. Halifetürriıesa'da kendisine tsnad "Uman
kabahattan beri olduğunun sonradan ardaştldığı yazılmaktadır. Bu kabu-
hattan maksat hal' meselesidir.-

Muhterem Uzunçarşılı, şeyhülislâm Ûürrizade A i a u l l a h ötendi ve

İsmail R a i f paşa ve sabık yeniçeri ağası Y a h y a ağa hakkında 'ieğerlı
mülâhazalar s e r d e t t i k t e n s o n r a Y a h y a ağanın azlile neticelenen hadised*
Halil H a m i d paşanın a z l e d i l m e y i p daha sonra Cemazielevvelin İkinci
KÜnü D i v a n d a yeniçerilere u l u f e vermiş ve hiç ses çıkmamışken i k i gün
sonra b i r d e n b i r e i n f i s a l etmiş olduğuna işaretli* d i y o r k i :
istidlalim* göre, yeniçeri ayası Yağya aga azledildikten sonra gıziı
'"tular, bir takım tertibat meydana çıkmış olacak. Yeni tayın oluna*
yeniçeri ağası Ahmet ağa ulûfc tevziini miietakip $00 küsur kese futan
tcrakkitilerin yani zammı m a a r i f i evvelce verilen bir karar muc.hinc*
verilmemesinden dolayı yeniçeriler arasında bir fesad çıkmak ihtimalim
Setim ağa vasıtasilc defterdar Ahmet Nazif efendiye ve o da Esma
suttan vasttasile padişaha duyurmuş ve bunun üzerine Halil Hamid JM^'I
azledilmiştir. Fakat b u n u n tebeddülü saltanatta alâkası ne dereceye kadat
olduğunu anlayamadım. Halil Hamid paşa. Sultan Abdülhanıidı hat etmeği
kurmuş, fakat bunun için ne gibi tertibat atmıştır ' Burası bilin.niyot
Yalnız paşanın azil ve katlinden sonra ismail Raif paşa oldurulmuş,
şeyhülislâm zehirtettirilmiş vt ücnıçrn ağası Yahya ağa da ocaktan
ı/etişmiş olduğu için alenen öldürül meyerek ocak kanunu mucibim*
boğulmuştur.*

O r d P r o f . Uzunçarşılı. H a m i d I ve Selim U I arasında m u k a y e s e l i b i r

lahlil yaparken diyor k i :

*Halil Hamid posanın duşnuınları kendisim Mustafu III ımtnında

başttyan bazı İslahatın ifmamma teşebbüs etmesinden dolayı Sulta»
Mustafa usulüne tebaiyyet ve anın oğlu Selim IH tarafdarlığı üe ittiham
ederlerdi- Bir gün Suttan Hamid'e î (Biraderiniz asatari muntazama
tertibine niyet ve nizamlarını kaleme almağa himmet eylemişlerdi. Sefer

hnkkrmlH dahi l u l k a u l m t - l h t u uJdiıftu. ı Notu>Icülvufcuiit. C i l t 4. fth. S C - i l * . t&T*

r'r-.ı f " î w " i * ı 1

•-r
»o • • •• •
r
r*i"lnlrıııu *ol kriırı'f.
zuhuru ile icrasına muvaffak olamadı.) dedikleri zaman elile sakalını
gösterip : (inşallah oğlu muvaffak olur.) diye mânidar bir cevap vermişti.
Hattâ bir mectisde Halil Hamİd posanın (efendimiz ihtiyar) sozii paşanın
aleyhdarlart tarafından Sultan Selim taraftarı olduğuna işaret olduğu
söylenmiştir.
Yuknâanberi verilen izahattan anlaşılacağı üzere, Halil Hamid paşa
teceddüt ve İslahat taraftan idi. Mustafa Uî zamanında başlanılan
ıslahatı başarmak için çatışıyordu. Abdülhamid i iyi kalpli bir hükümdar
• tlmakla beraber etrafında bulunan Cezayirli Gazi Hasan paşa, Hacı Selim
ağa f oğlu Nazif efendinin tesiri altında bulunmaktaydı. Halil Hamid
paşaya hasım ve icraatına engel olan bu adamlarla iş yürütmek kabil
olamıyordu. Babasının samanında f i b e r i yenilik yapmak arzusile hükümdar
'dmak isteyen Selim IH o tarihlerde yirmi yaşını geçmiş bulunuyordu.
Halil Hamid paşa bu hevesli genci hükümdar yaparsa işini İyi yüriıtebile-
'eğine kail idi. Bu hususta Mustafa IH ve oğlu Selim IH ün itimad
ittikleri vezir Raif İsmail paşa ile şeyhülislâm Dürrîzade Ataullah efendiyi
ve bir de yeniçeri ağası Yahya ağayı ele aldı. Topçu ocağı kumandanı topçu*
••ı • • Varnalızade Selim ağa (paşa) da Halil Hamid paşatıın adamı idi. Ceza¬
yirli Hasan 7>asn bu sırada ağır surette yattığı hastalıktan ölmüş olsaydı
Selimin hükümdarlığı kolay olabilecekti. İşte bu hazırlık henüz ikmal
*dilip fiile konmadan zanmma göre yeniçeri ocağı arasından çıkan sözlerle
mesele duyuldu. Halil Hamid paşa aleyhdarlart derhal işi hükümdara
/ a id irdiler.

Şfeyhüislâm olmak isteyen eski şeyhülislâm ivaz paşazade ibrahim

lıty de bu hususu bildirdi. Nihayet Halil Hamid paşa ve arkadaşlarının
başına çorap örüldü. İbrahim bey de hizmetine mükâfaten Dürrîzadenin
tıerine şcyMlislâm oldu.
Azlini müteakip Halil Hamid- paşanın bütün malları mühürlenip
hazine tarafından zabtedilmiştir (20 Cemazielevvet Perşembe, Nisan 17H5).
Kasasında mevcut parası ve emaneten verdiği paralarla eşyası ı/ekünu
üOO kese tutmuş, henüz iradına ve vakıflarına dokunulmamıştı. Fakat
*>>nra buna da el kondu f$f Cemazielevvet 1199). Pazartesi günü üç yüz
tnn akçeyi mütecax>iz malikânesi mezada verilerek satılmağa başlanmıştı.
Sadrâzam iken kolaylıkla elde ettiği mukataalar üzerinden alınarak arzv
edenlere satılıp hazîneye epey para girmişti. Getirt çok olan Karaburun
ttiukataastm yapmış olduğu vakıflara tahsis eylemişti. Bu mukatad
vakıftan kurtarılarak yine eskisi gibi mîrî nıukataa haline getirildi. Bu
mukataalar bir taraftan satılırken, diğer taraftan da Amavutköyündeki
yatısında olan mobilya ve sair eşyayı çiçek saksılarına varıncaya kadar
kaldırıp saraya naklalumnuştu.
 Tarihin rivayetine göre, para ve eşyası müsadere olunup emlâk tt
iradına dokunulmamışken aleyhdarlannın hırs ve tamahına dair yaptık'
lan propagandalar ve : fBtı da tedib olunmazsa artık müeazat kalktı)
gibi sözterile bütün emlâk ve iradı da alınmıştı. Halil Hamid
merhumun serveti miktarı tam olarak bilinmiyorsa da öldürüldüğü zaman
kendisinde bulunan defterde servetinin otuz bin küsur kese olduğunu
dereiilvekayiden naklen Cevdet pasa merhum yazmaktadır,.

G ö r ü l ü y o r k i . sayın Uzunçarşılı, H a l i l H a m i d paşanın k e n d i s i n * i s n a d

olunan töhmetten beri olduğunun sonradan anlaşıldığı yolundaki rarihi
r i v a y e t i zayıf b u l u y o r v e b u n u n t a h l i l i n e lüzum görmüyor. F a k a t b u n o k t a
üzerinde t e v a k k u f , tasni edilmiş o l a n varaka bakımından ehemmiyeti
haizdir Şahsi kanaatıma göre, b u beraatı, iclâs teşebbüsü töhmetinden
kurtulduğuna atfetmek güçtür, z i r a merhumun bu yolda bir t a s a v v u r u
bulunduğu hakkında muhterem O r d . P o r f . ün mütaleasım takviye eden
karineler mevcuttur. Bu hususta cülüsunu müteakip Selim I I I ün
Halil Hamid paşa bedhahlarına karşı gösterdiği çiddeı de mâni-
dardır. Esasen Halil Hamid paşa torunlarımla anam halindeki
kanaatin b u m e r k e z d e bulunduğunu sayın Uzunçarşılı eserinde tasrih
çimektedir. Z a t e n a z i l s e b e b i n e b u endişenin hâkim bulunduğunu birinci
hattı hümayundaki ihalccanl tâbiri de ifade e d i y o r , H a l i l H a m i d paşa b u
kabahatinin cezasını d a a z i l , menkûben, makhuren Geliboluya izam ile
çekmiştir. Durumun bu surette tasfiyesini müteakip kendisinin Habeş
e y a l e t i valiliğine t a y i n o l u n m a s i l e m e s e l e n i n d e t a m a m e n kapanmış olduğu
meydandadır. Ş u h a l d e k a t l i müeddi o l a n hâdire için b u t a r i h t e n s o n r a y a
a i t b i r h a d i s e a r a m a k z a r u r i v e beraet r i v a y e t i n i de bu h a d i s e n i n lazam-
m u n etliği töhmete atıf mukiazidir. tşte t a s n i edilmiş olan vesika bu
meyanda düşünülebilir. Filhakika padişahın pazahını yeniden tahrik ve
kendisini azami derecede tehyk eden âmilin Cemaziel5bîrin 12 n c i
Perşenbe gününü 13 üncü Cuma gününe bağlıyan gecede kaymakam
Cezayirli Hasan Paşanın m a b e y n e g e l e r e k padişaha vâki ilhoatı bacağı
şüphesizdir. S ı r kâtibi B e k i r efendinin bugün ve geceye a i t kaydettiği
aşağıya a y n e n naklolunan durum da bunu gösteriyor:

*1£ Perşenbe. Lebsi Ferveı sammuru serhajbb n Ozt'den

sadrâzamın öziyc mirmirnndan İsmail Paşayı muhafız iv
Hilâhdar aşağı Babadağmda meksini ve kendi dört - be* gnne
dek Âsitanei saadete azimetini müş'ir iki adet kaimeni İrin
müjdeci Haseki yedile ve biri silâhdar ağanın helvacısı ueditf
vâsılı desti hümayun olmuştur. Ve ol gün teMile çıkmıştı vr
gece kaymakam Hasan paşa yeni mabeyne getüp satiri sâbtkm
fstankoydt mrkshıi tenhihi hümayun buyurulmustur.t
104 l HlîZrit 11EHSLEİIİ

Bu ilkaatın lasrıi edilmiş vesika ile de alâkası istib'ad olunamaz.

B e k i r efendi bugünlerde çok güzdedir. Ayın 14 üncü Cumartesi günü
uhdesine B u r s a da şehzadegân tevliyeti munzam vazife olarak tevcih
olunmuştur. B u tevcihi defterine şu y o l d a aksettiriyor :

<!%. yevmi sebt. Saat İt de Ciindt Ali ağanın fevti haberi

getüp şevketin, kerametin, velinimetim efendimiz hazretleri
müteveffanın Bursada şehzadegân tevliyetini sır kâtibi olarak
bu kullarına teyiden ihsanı hümayun buyurdular. Ve Tapkapı
Sarayında istirahatı hümayun.»

Tasni edilmiş vesikayı padişahın Bekir efendiye göstermiş olmttal

ve b i r h o c a ağzı çeşnisi b u l u n a n vesikadaki tâbirler hakkında kendlsile
efkâr t e a t i etmiş bulunması çok muhtemeldir. Çünkü işaret olunduğu
veçhile bugünlerde arada fazla samimiyet vardır. Bekir efendi kendi
tarafından tasni edilmiş bulunması kaviyyen muhtemel bulunJO bu
vesika hakkında leimâne tefsirlerde bulunmak fırsatını da şüphesi/
kaçırmamıştır. Nasıl ki Halil Hamid paşanın b u tezkereyi yazdırmış
olmak töhmetinden beraeti anlaşılınca vazifesine ilk nihayet verilen zat
da kendisi olmuştu. Dokuz gün sonra da suç ortağı şeyhülislâm ivaz
paşazade i b r a h i m bey azil ve A n k a r a y a nefyolunmuş v e Âhiretlik hanı-
m m kocası A h m e d Nazif e f e n d i , b a b a s ı H a c ı S e l i m ağa ile b e r a b e r Idbtr
v e n i k b e t e uğramıştır, A b d ü l h a m i d I zamanında y a n i d a h a S e l i m I I I cülus
etmeden cereyan eden bütün hâdiseler bir arada mülâhaza olununca
yeni vak'ayı tasni edilmiş tezkere ite alâkalı bulmak zihne mülayim
gelmektedir. Fakat huzur d e r s i e r ile alâkalı olan bu tezkere tabiatile
müverrihlerce meçhul kalmış ve esasen meçhul kalması da sarayca
iltizam olunmuştur. Çünkü tezkerenin muhteviyatım işae, padişahın
cehalet v e belâhetini bütün memlekete yaymak olacağından bu hareket
s a r a y n a m ı n a b a s i r e t s i z l i k o l u r d u , tşte h a r i c e r e n k v e r i l m e m e k yüzünden
şiddet ve hiddetin âmiline m ü v e r r i h l e r nüfuz e d e m e y i p hatıra bir çok
i h t i m a l l e r gelmiş, mukataanın m u a c e e l e s i z alınması v e paşa b u n u n ceza­
sını çekmezse b u k a b i l e f a l e cür'et h i s s i n i n a n a c a ğ ı y o l u n d a k i dedikodu­
ların güya önüne geçilmek istenildiği zannedilmiş ve hâdisenin
azamet ve şümuliyle gayri mütenasip *sü m m e t t e d a r i k ^ sebepler
iler sürülmüştür. M ü v e r r i h l e r i n hırs ve tamahı, hareket mebdei ittihaz,
ederek nalına mıhına vurma kabilinden, mutalealarındaki adeta !•••••
aşva» denebilecek aksaklıkları bile d â v a y ı i s p a l eden delillerden saymak
mümkündür.

Netayİcülvukuat s a h i b i , s a d r â z a m H a l i l H a m i d paşanın a z i l ve idamı

hâdiselerinden bahsederken hâdisenin sebepleri hakkında şu yolda hir
mütalea d e r m e y a n etmektedir.
 « asıl itina olunarak madde, asâkiri muvazzafanm tashihi t»'<-
am ve itaati kaziyeni idi. Lâkin zabıtanın askeri iğtişaş* nîzamattan
müstefid ve neferat namına olan eşhas ise hayrii şerri tenıyize gayrı
muktedir olduklarından t a n z i m i aftua/ierine kıyam i v nıüftbaran etlerin'
de olan ulûfei askeriyenin istirdadına ikdam olunduğu anda zabıtanın
•*';"( tahrikâtile refi âlemi isyan ve: Ocağımıza suikasd ve muamelât
hakaret olunuyor, diyerek envai mefsedete ağaz edecekleri derkâr oldu­
ğundan bu hususa cesaret olunamayıp yalnız Timarlu sipahinin tevcihatına
• •' nâehil olanlara Umar ve zeamet tevcih kıhnmamasına dair bir m.it.-,
yapttmısidı. Hattâ Sultan Abdülhamid Han hazretlerine biraderiniz
asâkiri muntazama tertibine niyet ve nizamatlannı kaleme aldomağa
himmet eylemişlerdi. Sefer zuhurile icracına muvaffak olamadı dedikle­
rinde etile sakalını gösterüp : inşallah oğlu muvaffak ulur, deyu ûâmUB*
kelim bir cevap vermiş oldukları menkuldür.

Sadri cedid fatin ve dirayetkâr vc sabırlı vı resur genç ve dinç bir

zat olduğundan bu kârı elzem ı-e diışvare azim olup akdemce tertip kılın­
mış olan uç yüz nefer sitr'at tf/pçnlarınt iki bin nefere iblâğ ve mevakıı
mühimimde zehairi külliye üidilıar ve sair levazımı harbıyemu ıstikma-
line sarfı vüs'ii iktidar eyledi. Lâkin tavizimi asker mesarifatı azimeyt
muhtaç ve karşuluk bulmak mııktazı olmasik eırvclâ miıstahfız namih
serhadatta bulunan tavatfı askeriye ulufelerini yoklama ettirüp kuiliyetb
mahlûl buldu. Badehu tstanbulda dahi yoklama ierasma fımâMıud
ulûfei askeriyenin men'i l>ey' ve şirastna vr etbâ ve esnaf gibi iratrııtartn
uhdelerinde bulunan asâkir utüfeterinın iptaline karar verüp bazı fcrtrbı
icraata dahi teşebbüs eylrmesilı Oraktı ttcynindı tahaddit* edin veraıe-ı
kılü kale iratçılaı dahi teh'dıefıuz olduklarından ı*elvrlerâzı mesamii âyan
olmaya başladı. Maamafih iptidayı stdan tinde ağtazı şahsiyeden müca-
tiebet edeceğine yemin ve erkânı devleti temin edüp tnr sene kadaı
ahdinde sâbıtkadem olmuş iken sonraları tağyiri evzâ eylemesi vc cem i
Hukud ve emvale hırs ı*e tehalükü vr Kırım istilâsının hengâmt sedaretinı
tesadüfü piymânei vak'u itibarım şikest eylemişidi, Hilâfguânt sadrı
nıuşariinilcyhden şeyhütıslâmlıkdan mazul J r a ; jtaşa-ade Ibratın,* hey
hemşireyi padişahı Esma Sultana tezkere tahrir ve sadrâzamın uttif
askeriyeyi tenkihden muradı, yeniçerileri ayaklandırıp tecdidi saltanat
ittirmektir, deyu tezkir ile leytü nthar arzumend olduğu makamı fctıayı
tahsile bu sadakati âlet ediip Kapudanı derya Gazı Hasan paşa dahi kavli
mezkûru teyid ve tasdik eylediğine I T defterdar bulunan Selim Ağamadı
Sazif efendi, ki Sultan Mamid Han hazretlerinin şehzadelikleri avânında
tevelliıd edüp Ahiretlik hanım nâmiyle meşhur olan kerimeleri Dn.rüşeh-
var hanımın zcıvidir. haremi ı-nsıtanilr işbu şerarei ilknata mcrvaean.n-
 1046

bant iştidad olduğuna mebnı 1199 senesi Cenuızielulâmn 2$ inci günü

azl ve Bozcaadasina naklolunup beş on gün mürurunda Cidde laliliği
tevcih olunmuş iken müteakiben katil ve idam olundu. Vdkıa Halil Hamid
Itaşantn teşebbüsatı bâisi ihtilâl olabilmek maznun ise de öyle bir şey vâki
olsa topun ağzına evvelâ kendisi geleceği aşikâr olması ile bu vesile ite
tecdidi saltanat azviyyatı bîesas ve gayrimâkul olduğu bedihlyattando.
Netayîculvukuat ht 1327. H. cilt tV„ sahife 5+G t

Şeyhülislâm Dürrizade A t a u l l a h efendinin a z i l ve nefy* hâdiselerine

gelince :

Cevdet paşa m e r h u m a göre a z i l ve n e f y sebepleri :

4$eyhülislâmt sabık Düırizade Ataullah efendi sadrı maktule gajtet

veyahut İttihad hasebile mümaşat ve müdahene etmekle müttehanı oldu­
ğundan anm hakkında zuhura gelen şerarei gayz ve gazabı padişahı bunun
hakkında dahi müştait olduğundan ulemaya eşeddi ceza olan nsfy ve
tağrib muamelesi, hakkında zuhura gelerek kethüdası Osman efendi ilt
beraber vanp iskatı farizei hac etmek için bahren cânibi Hicaza gitmek
üzere Cemazielâhirenin 22 nci günü Geliboluya irsal olundu' .7
Sebebi
gayrî hafi île tedrici vücuduna müstevli olan stti ktnye ve istiska illetleri
bu defa zuhur eden lıareketi kısriye ile mütezayid ve müterakki olmağla
betdei merkumede vefat eylediği haberi Recebin 6 ncı günü DersaadeU
vasıl oldu.»

Cevdet paşa merhumun tarihine mehaz olan kitaplar arasında ismi

geçmeyen Vak'anamede Ataullah efendi merhumun zehirlendiğine <iair
olan rivayet tesbit olunmaktadır. B u eserin T a r i h Encümeninden Türk
Tarihi Araştırma Kurumu'na verilen kitaplar arasında bulunduğunu
sayın O r d . P r o f . t s m a i l H a k k ı Uzunçarşılı b a h s i geçen t e t k i k i n d e tasrih
ermektedir ". 1

17) .-• Mfı ../.mı El -lıi HamkI pasa merhumun M-I . m i i k l ü u » Cemazlel.Vıirln 12

net f-ünü s a r a y a vasıl o i d M i u n u Köre h u n e n vusulün rcrdaaı ffününe tesadüf ptmek-

t e d l r . B u «İra m u k a r r e u l n d e i f t i r a v e t a s n i cUrmünün e n e r l e r i n i l*nle emelinin mevcu­

d i y e t i n i tebarüz e t t i r e n b i r eletil t e l a k k i o l u n a b i l i r .

lBı O r d . P r o f . i s m a i l Hakkı Uzuncarsılı aeyhüNslûm A t a u l l a h e f e n d i n i n tcımlmı

hadisesini makalesinde t u yolda nakli ve Igah e d i y o r !

J i-ı rn Hamid paşanın tlUameslle beraber aynı gönde ıjeyhüllRlflm DilrrizaıU

Ataullah efendi a i k d u n u p Afirlboz v a l i n i v r a l r İsmail Itail paanmn vezirllil refedl

l i y o r ve sabık yeniçeri nftası da b o f i u l u y o r - Reyhüllslnmın a ı l l n e lûhlrl seheu sndriı

 1017

Halil Hamid paşa merhum hakkında Türkiyal Mecmuasında gayet

kıymetli b i r t e t k i k neşreden O r d . P r o l . İsmail H a k k ı Uzunçarşılı Şeyhül­

islâm D ü r r i z a d e Ataullah efendi merhumun t e s m i m edildiğine kanidir".

Cevdet paşa merhum Ataullah efendinin :

*Halim ve mütevazı ve celbi kulübü nâsa mâil ve hatırı gtltugtştw

hâli ve mütehayytztar hakkında mürüvveti vâfir ve himmeti âb idi.

d i y e s e c i y e l e r i n e işaret etmektedir.

Müverrih Vâsıf'a göre a z i l ve nefy sebepleri :

'Devleti ativye-İ ebediulkararde sadrı bitlendi iftâyv ziyneti i'tilâ

olan zevatı fezailsimat hazeratının ıkamei diamei şer'i şerif ve icrayı

ahkâmı dini müuif muhavveli uhdei semihaneleri olduğu gitd umuru

muhteliietütanart ümem ve hutubi mıttehayyiretütetvart âleme alelıtlak ve

berveçhi üıtiktâl pirkârı reyileh bu merkezde dâir olup vakitlartndo

•sadrâzamları menheci adlü nısfete sevk ve tergip ve mezalim ve measım

meslekine zehahdan tahzîr ve terhib edip balâ reı-i vadii nihvet ve guruı

ve seri germi scruzeyı ikbali dühur olan hudrey ve hudpescndleri sincı

gaflet r e hava ve hobi giranı teveccühü dünyadan ikaz ve inbah edüp o

makule gaflet t;c serder havaiden terettübü melhuz olan suı mücazat ve

zamla aralarındaki blrilk dnla}ıalle o n * kavuk nallanın*! v<- Lkaz e> Irnu-mesldlr
Alaullah erendi azledilince İlk u m a n l a r d a lıtunbulda yalımında nturtulmu». fakM
sonradan Halil Hamid patanın rtldürtılün b a n latanbula geldLAi iün Taife turULmv
nine İrade c ı k m ı ı ve o (din k a r a y o l u y l a Gellboluyıı gx»ndcr l i m i t t i r . Sabık vyhÜli*
lam. Gcllboludan gemi İle h a r e k e t elmeden evvel arada vefal etm ittir. Tercllme-
halini yazan eterlerde ıDtvhalulmeıiıylh ve O v d e t Tarihi Cilt 4. Sahlfe 353. vr
İlmiye S a l n a m e » ! s a h l f r M İ \ . tatlıku lltelintn h a r e k e l i kutrlyr ile artmalından dolayı
v e f a t c y l e d l f t l n l yazıyorlar. F a k a l Vak'anamc iflefilıoiurfu* Mt«rn gitmek üzvrv 4ke*
hir rtvatjMJtta zehirlenip mrrhv*» <>Id*ıtiu *üvv Uutmmlvrt keydı ile bl/e H a l i l Hamhi
paıunın a a l i n d e k l makıadı ve bu Lite A t a u l l a h efendinin * miri, zum I H tn-rabe- oMO-
iriı tın K f l u l e r m e k t e d l r . iAtaultrıh rirıtıftni* vrfaO If. fi a tiran l?KS ~ R+rvp bani.
«ecen t e t k i k , n a h i f e 231

19ı tHalil Hamid paaımın b u n lıianbulu ficldlil pun onunla beraber mûzul
•'lup lıüınbuldakl yalmndu oturmasına müsaade edllmlı olan aflbık •eyhullıl&m
DilrrLıodr Ataullah efendi, lîellboluya ıllrtllüp oradan Hlc-aza Eltmek Ü*ere İken
* e ö l r l e t l l r I I e r e k v e f a t c l m l t t l r » t ı m a l l Hakkı Uzuncaraılı» T ü r k i y a t mecmuam, a t t S,
Sahlfe 244. t t f B ; i s t a n b u l nevlet M a t b a a n 1336.
mükâfatı hakimane işrab ve nıergubi ttbai beni âdem ve muvafıkı meşarib
âlem ıtlan müdara ve mümaşattan iraz ve içtinab lâzimei holü şan
ve muktezayı makamt müşşeyetülcrkântarı olduğu müsellemi cnâm iken
bundan akdem mesnedi meşihat* istâmiyede kârfermâ olan Dürrîzade
Ataullah efendi hazretleri sadrı maktule herhalde müdara ve ne maktılt
umura mübaşeret eylediyse isabetgûya utarak hifzi câh ve vakare mükib
ve münakaşa ve muaruzadan miiçtenib olup zuhur eden iğmaz ve sükûtu
maktulü müşarünileyhe bâisi takviye ve cesaret ve mutesaddi olduğu
'tlâf ve ihaneti beytülmal v c müsaderei ağniyayı rical misiltû lıalâtt
müstekrchenin zuhuruna bâis vc illet otmağla hakkında daimülfeyezan
dan nehri şefaati hüsnü zarını mülûkâne mütegayyir ve cahi bitlendi
'ncşihatten azil ite sahilhaneterinde ikametleri keyfiyeti mütekarriı
nlmuşidt. Ancak müftiülenam bulunan zevatt izam hazaratının tevmi
lâimden havf ite kavli hakdan sükût ve sümuttarı ve vuku bulan mefasiti
nâsdan ademi halis ile şehriyart madileti adaletâsârı haberdar etmemeleri
ttiraft ma'myet ve ketmi hakkaniyet kabilinden olduğu mir'atı haka-
giki suverı eşya olan zamiri müniri feyztaJtmİri mülükâneye lâyih veya
oafleten veyahut ittihaden vuku bulan humusi ve müdaraya lazım gelen
terbiyenin ika% zihni derraki taeidâriye sânih olmağta tabakalı ulemaya
t şcddi ceza olan nefyü tağıib muamelesi hakkında zuhur vc kethüdası
Osman efendi ile varıb bahren iskatı farizai hac etmesi babında hattı
hümayun mehabetrîzi siidur ve işbu Cemaziyelâhirenin 2% nci yövmi
*ûraküşayı mvbt memur oldu.
Zatt maalisimatlarile riyaseti ilmiye şerefyâb olan zevatı ntealinisâb
t vâmiri ve nevaihi İlâhîyeyi tebliğe memur ve kelâmı hakkı söylemekte
ma'zur otmalarile nâfiİ dinü devlet ve lâzımı şani saltanat olan alsval
re âsârt iktiza edenlerden ketmetmemek muktezayı memuriyetleri ve
mayı ahkâmı şeriat ve muhafazayı nâmus-u devlet ve şeddi babı rişvet
ve istihkâmı süğur vc bilâd ve intizamı umuru ecnad ve rîiyeti mesalihi
diâd vc temini etraf ve defi zulüm ve itisaf ve tevfiri beytülmal IN
tstihdâım ümmati mücerrebiilahval usulü nizamı mülkü devlet ve esası
bünyanı saltanat olduğuna binaen cemii zamanda bunlar dnstuntlamel
olup İnlinin geriye katmaması iktizayı vâcibei zimmeti himmetleri otmağla
'itvmurlar taraftarından bu maddelerin icrasında ligarazin tekâsut ve
tehavitn mahsus oldukta ırz ve sanı devleti siyaneten halleri ııayci şeriri
âlâya arz ve inha ile zimmeti himmeti ibrâ ve lâzimei sadakati icra
kabilinden olacağı, zâhir ve hüvcydâdır.> Tarihi Vâsıf efendi. Cilt 1.
üahife Wt; Esad efendi kütüphanesi No. Zlft$.
G ö r ü l ü y o r k l , müverrih Vâsıf, hır şeyler sezinlediği h a l d e b u n u açıkça
ifade plmpfti h a l v e s i y a s e t icabına u y g u n bulmuyor. Müteaz*ımun<' edn-
 KUL !-'ti L A
1
MAKI>Ifs 104H

s i l e , cümleler arasına sıkıştırdığı kapalı tâbirlerle bir şeyler anlatmak

i s t i y o r ve tumturaklı b i r m u k a d d i m e d e n s o n r a Şeyhülislâmların vazifele­
rini uzun boylu teşrihe, tahlile çalışarak böyle yüksek şahsiyetlerin
padişahtan h i r şey gizlememeleri noktasında musırrane duruyor. Fakat
şeyhülislâm biçâre Dürrizade A t a u l l a h e f e n d i n i n padişahtan n e y i gizledi­
ğini ve g i z l e n e n şeylerin s a r a y c a ağırlık m e r k e z i n i teşkil eden m âlı u d
hâdiseyi b i r türlü ağıza alamıyor, b u n u yazmıya cür'et e d e m i y o r . Yalnız
y a n a yakıla A t a u l l a h e f e n d i n i n «Sadrı m a k t u l e herhalde m ü d a r a v e o, ne
makule umura mübaşeret eylediyse isabeigüya = olduğundan şikâyet
ederek « i ğ m a z v e sükûtu, maktulü müşarünileyhe bâisi t a k v i y e v e c e s a ­
ret olmuştur» • n e t i c e s i n e varıyor. Şeyhülislamın «vukubulan mefasidi
nâsdan şehriyarı h a b e r d a r etmemesi' ma'siyeti itiraf kabilinden oldu­
ğunu v e e s a s e n «lazımı sânı s a l t a n a t olan a h v a l v e âsârı i k t i z a e d e n l e r d e n
ketm etmemek muktezayı m e m u r i y e t l e r i ' bulunduğunu k a y d ile A t a u l l a h
efendiyi tâbirine göre « S ü k û t v e sümutundan- dolayı tahliyede bulunu­
y o r v e hakkında r e v a görülen geni cezayı d a âdeta y e r i n d e buluyor.

İKİNCİ KİSİM

I H /S i ; n K R N L K R İ N İ N TAIEİIIÎ,KSİ

H u z u r d e r s l e r i usulü, Osmanlı padişahlarından Üçüncü S u l t a n M u s ­

t a f a tarafından H i c r i 1172 t a r i h i n d e ısdar o l u n a n h i r i r a d e i l e vaz' ve
tesis olunmuş ve Osmanlı Devletinin inkırazına yani Altıncı Sultan
Mehmedin saltanatı ve hattâ Abdülmedd efendi hilâfeti devrine kadar
d e v a m ederek 29 Recep 1342 t a r i h i n d e m e r ' i y e t e g i r e n «Hilâfetin ilgasını
ve Hanedanı Osmanînin Türkiye C u m h u r i y e t i memâliki h a r i c i n e çıkarıl­
masına d a i r o l a n 3 4 1 sayılı ve 26 Recep 1342 ve 3 M a r t 1340 t a r i h l i k a n u ­
n u n yürürlüğe g i r m e s i l e n i h a y e t bulmuştur.

Bu usulü v a z ve tesisde Üçüncü Sultan Mustafa, pederi Üçüncü

-Sultan A h m e d i n sadrâzam ve damadı, güzide mütefekkir, nefis san a t l a r
hâmisi, bedâyi m e f t u n u , ulema âşıkı meşhur Nevşehirli İbrahim paşa
sarayında riayet olunagelen müstahsen b i r âdetten ilham almış olsa
gerektir.
F i l h a k i k a , D a m a t İbrahim paşa m e r h u m H i c r i 1136 senesi Ramaza­
nında tarafından seçilen ve İtimad ve teveccühüne m a z h a r nlan -nemle-

Uulc F n k Mr< — KT
k e t i n büyük ulemasına k e n d i sarayında böyle münazaralı t e f s i r dersleri
verdirmiş ve müteakip senelerde de d e v a m eden bu derslerin birinde
kayın p e d e r i Üçüncü S u l t a n A h m e t d e damadının sarayını şereflendirerek
hazır bulunmuştur. Üçüncü S u l t a n Mustafanın da eniştesinin sarayına
g i d i l i r k e n babasının m a i y e t i n d e bulunmuş olması pek m u h t e m e l d i r .

Padişahın b u güzel âdetten memnun kaldığı dersin sonund<ı ilmi

meclis münazaralarına iştirak eden ulemanın rütbe d e r e c e l e r i n i terfi,
maaşlarını t e z y i d s u r e t i l e v a k i t a l t i f ve t a k d i r l e r i n d e n i s t i d l a l o l u n m a k ­
tadır,

Hicri 1171 senesi s e f e r i n i n 16 ncı günü amcazadesi üçüncü S u l t a n

Osmanı tstihlâf eden gazi Üçüncü S u l t a n Mustafanın saltanatı devrelinin
ikinci Ramazanı olan 1172 t a r i h i n d e huzur derslerini devletin resmi
teşkilâtına ithal eylemesi yani b u usulün devletçe de kabulü c i h e t i n e
gidilmesi, babadan mevnıs b i r incizabın eseri ve padişahın miıtehalli
bulunduğu dine kuvvetli merbutiyel ve takvasının b i r nişanesi o l a r a k
kabul olunabilir. Maamafih Üçüncü S u l t a n M u s t a f a işaret olunduğa veç­
h i l e zühdlyle vera. ve t a k v a s i y l e iştihar etmiş u l a n padişahlardan olup
fstanbulda {Lâleli) denilen camii şerifin s a h i p ve b a n i s i olması ve sır
kâtipleri tarafından tutulan zabıtnameler m u h t e v i y a t ma nazaran beş
vakit namazı cemaatla edaya mukdim ve sabah namazını müteakip
sarayda verilen tefsir derslerine müdavim bulunması i t i b a r i l e böyle b i r
usulün vaz ve t e s i s i n i kendiliğinden r e s e n de düşünmüş o l a b i l i r .

Ramazanlarda tefsir ilmi i l e tevaggül, sadrı islâmdanberi nüslü-

manlar arasında an'ane halinde riayet olunur müstahsen âdetlerden
olduğu g i b i , Osmanlı Devlelİ saraylarında da sureti mahsusada tavkn
olunan saray hocaları tarafından daima tefsir dersleri verilegelmlş ve
sâmi olarak padişahların da iştirak ettiği bu dersler usulün resmen
kabulünden sonra da d e v a m eylemiştir

Padişahların h a r e m h a r i c i harekât ve sekenâtını günü gününe k a y d n

çalışan saray sır kâtiplerinin vukuat zabıtnamelerinde Ramazana alt
şuun arasında h u z u r d e r s i usulünün resmen kabulünden e v v e l ve sonra
padişahların tefsir dersi dinleyerek manevi haz iklisab edegeldikleri
y o l u n d a kayıtlar vardır. Meselâ, tesis t a r i h i olan 1172 senesinden 4 yıl
m u k a d d e m y a n i H i c r i 1168 senesi vukuatını kayıt ve t e s h i l eden sır kâti­
b i n i n H a z i r a n ayı iptidasına müsadif Ramazanın 2 nci Perşembe «ününe
a l t olan şu kaydı b u k a b i l d e n d i r :
 EBÜL'OLA MARDİN 1051

«Padişahın fÜçüncü .Suttan Osmanin) Çerefâbâdı teşrii

ederek kütüphane hocası Hamıdî efendi huzurda bir miktar
tefsiri şerif kıraat edip cebi hümayundan vâ/ir a/runu ferah*
nümün ihsan ve çavuşan ve nediman ve bızeban ve hacegâna
dahi ihsanı firavan ve satâtı asrı eda ve felekei felektıcdara
suvar olunup avdet ulundu.'

H i c r i 1187 senesi Z i l k a a d e s i n l n 8 inci günü b i r a d e r i Üçüncü M u s t a ­

fanın v e f a t i l e y e r i n e geçen B i r i n c i S u l t a n Abdülhamidin s a l t a n a t devrine
a i t günlük v u k u a t arasında Padişahın Ramazanın -1 üne müsadif Çarşam­
ba günü Topkapı sarayında M u s t a f a Paşa köşkünde K a s t a m o n u l u H a l i l
efendinin ve 9 Ramazana müsadif Pazartesi günü yine bu sarayda
Yenisepetçiler kasrında da A l i efendinin derslerini dinlediği tarihen
sabittir.
Resmen k a b u l o l u n a n h u z u r d e r s l e r i işaret ılunduğu veçhile Damat
Nevşehirli İbrahim paşanın -Sünneti H a s e n e - sinden mülhem bulunması
kaviyyen muhtemel olduğuna göre D a m a t İbrahim pasa meclislerinin
h u z u r d e r s l e r i t a r i h i i l e alâkasını k a b u l ilmen z a r u r i d i r . B i n a e n a l e y h bu
meclislere aiı t a r i h i malûmatın müverrihlerin ibarelerinde herhangi b i r
t a s a r r u f d a bulunmaksızın aynen n a k l i , d e r s l e r i n t a r i h i n i t e n v i r bacımın­
dan faydalıdır.
Raşit t a r i h i n e z e y l y a z a n Küçük Çelebizade- d i y e mâruf Vak'.'nüvis
İsmail Asım efendi H i c r i 1136 senesi h a d i s e l e r i arasında h u m e c l i s l e r i n
i l k i n i teşkil eden içtimai şu y o l d a kayıt ve tesbı» etmiştir :

^Sadrâzam ve dâmatı şehriyân efham hazretlerinin hilkati hamide-

teri hemvare tekmili melckâtı ınsanıyepf mecbur ve âdeti jfCsendtdrleı ı
tahsili kemalâtı nefsiyeye mahsur olup lâkın iktizayı vekâhtı uz mâ ile
leulü nehâr tanzimi umuru cumhura kıyam, alettevali müzakerei ilmiyeye
m a n i i deı>am idüğü câyı kelâm olmayıp anrak şehri Ramazanıilmübarekde
ekseri nâs, muavazatı dûnyeviyeterini badelide te'hir ve tahsili zadı
uhrevi ile i s t i n a s etmelerilr muktezayı hılkatlarmı icraya vaktü fırsat
olmağın, efazüı ulemayı mûtebahhirinden Mmataı Süîeymanıye ile Sultan
Ahmet Han medresesinin muderrwı iken m a n s ı b ı rcamıyeden tebaut ve
medresei mezbura ı * sarayı hümayun hocalığı ile ihtiyarı tekaüd etmiş
iken kendularının bina buyurduktan Darülhadisi relili fevrin ile teı-kır
ve terfih buyurdukları Numan / « i a hocası Scyyid Ahmed efendiye
haftada üç gün huzuru saadetlerinde tefsiri kazi (afrririni ferman
buyurdular.
Müderrisini kiratndan ınttdadı tam ile mevsuf ve henam nlan Nedim
Ahmet! efendi t Meşhur şair Nedim t kari ve veziri mükerrem Kaytan
 MiP/mı lifcttfil.KKI

Mustafa paşa hazretleri ve fuzetayı mevafii ifandan dergâhi âsafiye

taallûk tatrt ile mağbutu enam atan Malepden mâzul t hm Ahmed • (endi
ve Yenişehirden mâzul Kazi Abdüllâtif efendi ve âyani ricali devletten
ruznamçei evvel olan Çelebi Muhammed efendi ve Sipahiler ağam Mnham-
med Bey meclisi derse hâzır olup Acem seferi zamanı olmağla tete'ülen
suret kerimei fethi şerifden ağaz ve idi şerife değin • t > *u meşruh üzere
derse müdavemet olunup nice ebhast nefise câri oldu.
Emir efendinin esnayı takrirde beyan eyledikleri bazı nü kât ve
tahkikata muktezayi riyaseti ilmiye ite tlmî Ahmed efendinin tevcihi
sem i r
kabulden irazı belki bazı mertebe dahil ve itirazı sebtbile fuzala*
dan Selânikden mâzul Mestcizade Abdullah efendi dahi davet olunup ders
tamam olduğu hemgâmda Emir efendi hazretleri tarafı sadrı ahalinüvaz*
dan mazharı izaz ve in'am ve kiseyi tasavvuruna geçmemiş mertebeden
efzunter cevaizi seniyye ve huzzarı meclis muktezayi mevsim iizre sof
feraceler ve müstevfa atiyyelerîe şâdgâm kılındı.? Tarihi Raşid Zeyli
Asım. Sahife I3t
t Matbai âmire, istanbul.

Hicrî 1137 s e n e s i vukuatında da bu meclislere ait şu malûmaı

vardır :

*Mahi mübareki Ramazan ekseriya erimin mertalih ve davanm

itmamı mehamtannı badelide te'hir etmelerinden nâşi bir miktar kılteti
işgal sebebiyle sadrı âli kadri maarifperver ttazretlerinin muktezayi
seciyyei marziyyeterini icra ve efanini ulûm ve fünundan semeratı tefaidi
gûnagûn içtina edecekleri z a m a n olmağla mevalii izamın fazilet ile mâruf
ve benamtartndan Selânikden mâzul Mestcizade Abdullah efendi ve Haleb-
den mâzul İlmî Ahmed efendi ve Yenişehirden mâzul Razı Abdüllâtif
efendi ve Selânikden mâzul Pirizade Sahih Muhammed efendi ve tzmir-
den mâzul Mırzade NiVı Ahmed efendiyi güruhu enbuhu mevalii izandan
ihtiyar ve intihab ile tevktr ve haftada f
, gün huzuru âlilerinde münavebe
veehi üzre Tefsiri Beyzavlden namzedi takrir buyurdular.
Her meclisde nice mânayı nihan izhar ve dermeyan kılınarak neı*idi
kudümü id, residei mesamii cihanîyan otucak of mecâlisi nefisede huzur­
ları mültezem olan damadı muhteremleri Vezir Kaptan Mustafa paşa
Jıarrefferitti kakum kürk ilbasile tebcil ve mümaileyhim efendiler ve karii
ders Nedim efendiye muktezayi mevsim üzre sof feraceler ilbasile resmi
kerem ve ikramı tekmil buyurdular.' Aynı eser, sahife Î5Î*.

B u h u s u s a d a i r H i c r i 1138 s e n e s i için de şu malûmat vardır ;

"Senei sâbıka Ramazanında huzuru âsafide bitmünavebe Tefsiri Kaz\

takrir eden fuzalayı mevalii izamdan Halebüşşehba'dan mâzul ilmî Ahmed
efendi ve Selânikden mâzul Mestçtzade Abdullah efendi ve Pitizade HaJıih
Muhammed efendi ve Yenişehirden mâzul Razi Abdüllâtif efendi ve a n l a r ­
dan maada müderrisini foramdan Darülhadisi âsafüle seccadenusini ifade
olan Salih efendi ve Paşmakçuade efendi hazretlerinin tezkerecileri Halil
efendi ve huddann vâtâmakamt ârtafı sahibtemkine muallim tayin buyu-
rulan Darendeti Muhammed efendi dahi \nt neneı müteyemmine Ramaza­
nında bitmünavebe tefsir takririne memur ve hityei münazarada her
b i r i n i n cilvei kiimeyti sebki cevetâni hayah mamur olup evahir\ mahı
merkumda ders crltobt mezunu asayiş ve aram ve bt rmueibilcinsıyyeti
alâkatizzam ot makule mecatist aliyyeyi ilmiyede bihstihkak huzurları
miiltezem olan veziri mükerrem Kaptan Mustafa paşa hazretlerine biı
kakum kürk ilbas ve mumaileyhim efendiler ve m « d e r r ı « n d i n karii ders
Mahmud paşa naibi Nedim Ahmed efendiye birer sof ferace ve müstevfa
atiyyeter ihsan ve t n ' a m buyurdular* • Aynı eser, Sahife .170.

Ehul'ûta M a r d i n