Download as rtf, pdf, or txt
Download as rtf, pdf, or txt
You are on page 1of 5

KESUSASTRAAN BALI PURWA

Pupuh Sinom (Sinom Lumrah)

1. Atur titiang ring sesama


Utamane ring para santi
Maring pulau dewata
Dasar kayun saking jati
Subakti ring sang hyang widhi
Diastun antuk makekidung
Lanturang laksana melah
Sarahina ya mabukti
Sat pemucuk
Dadi tatuladan jagat

2. Bawos banban Ngawe rena


Matetuek nyunyur manis
Ngaleganin sang miragia
To ngawemin salah tampi
Tan ngewetuang sakit hati
Ngiro tatit sang mengrungu
Boye kasar tuara tampak
Sida ngiket braya kanti
Bawos sadu
Tanbina sekadi tamba

PUPUH GINANTI

1. Ampahé makarana bingung,


sangkaning laksana pêlih,
malês tur lêkig malajah,
wêtu kiapé sasai,
pêsu mulih ngutang lampah,
tusing ada né kaalih

2. Gradag-grudug tanpa unduk,


madasar dêmên malali,
mangulahang ané gampang,
pajalané bingung paling,
ngalih galang nêmu halang,
twara bakat né kaapti.

3. Yaning têlêb sinah têpuk,


dyastu ané sulit-sulit,
tatujoné jantên sida,
pangalangé dadi lilih,
madasar bahan upaya,
majalaran jêmêt rajin.

4. Jêmêtang jantên kapangguh,


ingêtang da pêsan lali,
kabisané luwir sanjata,

né dadi prabotang sai,


né anggén ngaruruh mêrta,
sahênuné pada hurip

KESUSASTRAAN BALI ANYAR

Majogjag
Olih Djelantik santha

Wayan Sentana alon-alon nytandar motorné di samping balé dauhé apang tusing pirenga
tekén reramanné ané sedeng iteha ngorta padaduanan di ampiké sambil ngopi.

“Om Swastyastu,” sapanné Wayan Sentana alon sada masalin munyi.

“Om Swastyastu,” pasaut bapannē matolihan. “Béh, cai Yan, kadén bapa nyén ané teka,
tumbén nganjali? Biasanné jeg nylonong,” pasaut bapanné matadah tengkejut.

“Nggih Pa, Mé. Gumanti ja tiang meled nyugjugin, napi salam krama Baliné nyak nyambung
marakyat nganti teked ka désa-désa. Ané biasanné koh ngomong?”

“Nah, ajanian suba sayan ada perubahan. Nanging mara di sangkepan, di upacara lan acara
adat né matadah resmi. Cara mapepadikan, nrima tamiu dines muah ané lénan.”

“Sing kénkén Pa, mula sukil ngawitin ngaé ané melah. Tiang masih jani malajah ngomong
basa Bali ané madan beneh, sawiréh jani basa Baliné suba sayan nglimbak.”

“Nah mungpung Wayan ngoraang basa Baliné sayan limbak, mémé masih ajak bapan ceningé
mara sedeng ngortaang basa Bali ané dadi pajogjag dané Gusti Mangku Ngurah ngajak okan-
okanné di jeronné ibi sanja,” raos méménné nyelag maketur.

“To kénkén ané dadi bantang pajogjagé? Kadén Gusti Mangku dané mula wikan?”

“Baané saking wikanné, dané marasa tusing ngerti tekén tata caran anaké ngajahin anak cerik
ngomong cara janiné. Cara cening uli cerik mara ngedat suba urukang mémé ngomong
mabasa Bali. Apa jani cening marasa kéweh mabasa Bali?” patakon méménné.
“Yén tiang tusing kéweh ngomongang basa padidi.Yén basa Inggris, basa Jerman mara
kéweh. Patuh cara anak cerik Amérika, Australi ngomong Inggris sing marasa kéweh. Yén ia
ajak mabasa Indonésia, Bali, mara kéweh. I raga masih yén malajah mawirama mara kéweh,
sawiréh i raga mara majumu malajahin sasubané i raga gedé,” pianakné negesang.

“Ento suba ané nikaanga tekén Gusti Mangku i tuni semengan. Raganné masadu marasa
nyelsel ngelah oka dadua pada wikan nyastra lan mabasa Bali, Kawi, nanging tusing nyidang
ngurukang oka padidi mabasa Bali. Taén putunné ané di Dēnpasar mantuk ngiring ajinné.
Pekakné nakonin baan basa Bali, nanging sautina baan basa Indonésia. Mara takonina
okanné, Gusti Putu Raka pasaurné ngandang, ngampar. ”Béh aji bas kuna, pénter mabasa Bali
ten nekaang napi. Samaliha ngomong basa Bali sulitan tekén basa Inggris. Misi anggah-
uingguh, ten ja abesik cara basa Indonésia lan basa Inggris utawi Jerman. Nika mawinan
tiang ngurukang basa Indonésia lan basa Inggris dumun mangda nénten kuciwa ring timpal-
timpalné di sekolahan. Malah sampun kurukang basa Jepang.”

I poan okanné ané dadi pegawé bank di Jawa, Gusti Madé Rai mantuk, masih ngajak putunné
ané maanjar ajak putunné ané di Dénpasar. Masih takonina baan basa Bali alus utawi sagét
kasar. Makejang sautina baan basa Bali alus tekén putunné. Lantas okanné takonina kénkén
dadi bisa mabinaan piuningné mabasa Bali. Pasaur okanné lan mantunné tuah yén di jero
raganné setata ngurukang okanné ngraos baan basa ibu, mabasa Bali.

Kocap yadiapin raganné malinggih di Lombok, ané wewidanganné ngomong Sasak, di Jawa
ané ngomong Jawa lan basa Indonésia, nanging di jeronné raganné tetep mabasa Bali. Dadi
patuh cara prisip bapané, ngurukang raré patut nganggon basa ibu, basa Bali. Basa ané lénan
pastika lakar kabakatang di sekolahan utawi makursus. Yén basa Bali dija ngalih kursus, yén
sing di asrama utawi di umahé padidi? Yén kanti i pianak tusing bisa mabasa Bali, ané pelih
boya ja i pianak, nanging i rerama ané ngutang basa ibuné padidi, sok géngsi nguber bukité
ejohin. Kadirasa anaké uli Belanda nguber malajah basa Bali.

“Saja ento Bapa, Mé, tiang masih dugasé tundéna survey tekén doséné di Buléléng ané
tepukin di masyarakaté mula tuah buka kéto. Liunan para janané ngurukang pianakné baan
basa Indonésia, malah mabading mara malajah basa Bali di sekolahan. Sinah sukil tan bina
cara malajahin basa Inggris. Ento ngranayang basa Balin anaké jani kaku, sawiréh nyalin uli
basa Indonesia ka basa Bali. Conto: “Sapi saya akan saya sembelih” kabasabaliang dadi
“Sampi tiang lakar tiang gorok.” Patutné “Sampin tiangé lakar gorok tiang.”

“Sajaba ento yén titénin basa Baliné gumanti ngelah anggah ungguh basa, sawiréh ngelah
basa kasar, madia lan alus. Ada masih alus sor, alus mider, satmaka ngurukang para janané
apang bisa ngalap asor ané numbuhang budi suci adiluhung mawit ulian basa. Hormat tekén
sang catur guru. Tekén rerama, guru pangajian, guru wisésa, muang guru swadyaya saking
mabasa alus. Apang tusing alpaka guru. Bani nyagur rerama, guru, misuh pemimpin. Ulian
basa, bani ma-kamu, macai, maicang tekén sang guru cara basa Inggris lan Indonésiané
pragat you…, kamu, engkau, aku yadian tekén Hyang Widi Wasa.”
“Saja Pa, anaké uli dura negara masih ngomongang kéto. Basa Baliné sujatinné ba sarasa,
basa budaya ané numbuhang sopan santun. Kruna-krunanné masih komplit. Cuma yén di
Buléléng, tiang kayang jani kari majogjag indik kaja lan kelodé. Cara Buléléng kaja artinné
arah ke gunung dadinné ka selatan. Kelod artinné arah ke laut dadinné ka utara. Yén cara i
raga ané ketah kaja, kelod, kangin, kauh ento tuah mata angin, utawi pangider buana, patuh
tekén bahasa Indonésiané: utara, selatan, timur, dan barat. Boya ja arah kaja lan kelodé ané
maarti ka gunung lan ka laut ané dadi gentinin aji kruna ka ulu lan ka tebén.

Kayang kamus Bali-Indonésiané masih rancu, basa Baliné ten ngelah mata angin, padahal

nawang pangider buana komplit kayang déwa nawasanga, warna, lan uripnné yén macaru.
Miribang saking mula salah kaprah,” raosné Wayan Sentana ngacuh, mimbuh bingung.

“Dadi masih orahang kéto. Yén selehin miribang uli pangawit malajah ngomong raréné di
Buléléng orahina gunungé kaja lan pasihé kelod, pinaka basa ibu. Tuara ngitung mata angin
cara janiné. Apa buin ada kompas, ada kar utawi peta anggon uger mata angin. Éééh, nguda
dadi mingungang kaja kelod suba nawang ulu tebén?” raos bapanné teges.

“Saja Pa, Mémé. Tekan tiangé mulih sujatinné lakar morahan yén kayang lulusé ené tiang
payu ngantén ajak gélan tiangé Setyowati. Nanging ia sing nyak magama Hindu. Yén dadi
cara Jawa, tiang ajakina milu gaman raganné. Yén sing kéto melahan pada tetep ngaba
agamané soang-soang. Ibu lan bapakné setuju kéto. Cara janiné beneh masih kéto. Nanging
tiang kari ngantiang pituduh lan papineh mémé lan bapané. Kénkén Bapa, Mé?”

“Badah…, né ja cai sajaan tusing nawang kaja kelod. Tusing ada wét buka kéto. Cai jumah
muani padidi, yadiapin pada tetep tekén agamané padidi. Lantas kénkén tata upacara
pawiwahané? Kénkén nerapang bebanten ardanaréswari ngajak anak ané tusing magama
Hindu? Undang-undang RI No. 1 Tahun 1974 masih tusing matutang buka kéto. Apa buin
yén kanti cai paid bangkung. Yén dadi melahan kelidin,” pasaut bapanné sengit.

“Nguda kéto Pa, tiang tusing lakar ngalahin sentanané jumah dini. Yadin kurenan tiangé
malénan agama, kadén Tuhané ané kasembah masih patuh?” raosné Yan Sentana.

“Ooh, yén saja ia nganggap Tuhané patuh, nguda ia tusing nyak milu tekén cai? Yén
cara i raga mara kéto. Ékam Évam Adwityam Brahman. Mawinan anaké luh ngantén nutug
anaké muani, nganutin adat ka purusa. Apang sajaan masaanggama sekala lan niskala. Yén
cara anaké malayar apang dadi aperahu nuju pulo harapan,” pitutur bapannē

“Mimiiih Wayan… Yan. Precuma cai masekolah tegeh-tegeh. Kadén mémé ja lakar sayan
ngerti. Nyatané cai mula tusing nawang kaja kelod, apa buin kangin kauh,” kénten raos
méménné nyelag. Wayan Sentana bengong, tumbén majogjag ngajak reramanné.

Puisi Bali Anyar


Paid Tiang
Paid tiang tindakan batisé
Ngalahin ukudan sasihé
Ngipekin kalah
Sisan-sisan kenehé suba kacamputang
Pakpak katelahang
Apanga tusing taén buin
Ngurimik ipit ngumbar kita
Paid tiang makejang
Ngejohin sasih
Ané tusing taén bakatang
Paid tiang makejang
Nguberin sasih
Ané tusing taén gelahang
Camput mapaid
Telah-telahang kauluh.

olih : I Wayan Paing

NGANTOSANG

Di betén muncuk lalangé lanying


Nyungéngét ngantosang ulungan ia i capung
Ané paling tusing nepukin sunutan mulih
Kletik-kletik suaran detik
Pamargin Ida Betara Kala tatar alon
Nyaksiang patongosan tiangé dini
Bengong mapaliat samah
Pakukékkak kéék-kéék
Munyiné i katak mapag sasih
Buin nepukin tiang dini
Yapin atiban suba liwat patemoné malu
Dini, padidi
Tiang ngantosang
Layuné ya i lalang
Ngulungang kulesan capungé né aptiang

olih : I Wayan Pain

You might also like